Genel Yayiri: 332

Sosyal ve Felseti Dizi: 37

zgnAdt The Prize / The Epic Quest for Oil, Money and Power
Copyright 1991, Daniel Yergin
Kesim Telif Haklan Ajansi kanahyla ahnmigttr.

Trkiye 14Bankast Kltr Yayinlan

IstanbulMerker
Megelik Sokagi 2/3 Seyoglu 34433 stanbul
Ankara Merkez
Atatrk Bulvari 199/41 Kavakhdere 06680 Ankara

YayinaHazirlayan Mrgit Balabanhlar

Kapak Tasarimi Mehmet Ulusel

Sayfa DzenTipograf (0212)249 01 01
Birinci BasimMart 1995, Ankara
lkinciBastm Subat1999, Ankara
ncBastmMayis 2003, 1stanbul
ISBN 975-458-063-4
OTM 10703703
Basirnev$efik Matbaasi (0212)551 55 87
Matbaacilar Sitesi40 Gnegli 34212 lstanbul
 TRKiYE BANKASI

Kltr Yayinfari

etro
PARAVE G ATISMASININ
EPIK YKS

Daniel Yergin

eviren
Kamuran Tuncay

Inceleme
 \

":
: S-:Y:-.N .63'.- .%b".M.- :, J1:n"M:Midat wei=T.f"".1 EMee. 1-9: t-T:r'riMG .! (:i- ..kil..MMA :J.
.?-5773&:;
P:Eft ':R:-r
 Bu eserimi
Angela, Alexander ve Rebeka'ya
ithaf edtporum.
I

I
 lindekiler

nsz 9

Birinci Blm
KURUCULAR
1. Kafamizdaki Petrol 17
2. "Planimiz" 33
3. Rekabete A1kTicaret 54
4. Yeni Bir Yzyil 76
5. Eiderin Katli 95
6. Petrol Savaglan l 12
7. Acem lkesinde "Zevk- Sefa" 132
8. Kaderinizdigi Tehlikeli Dah; 146

ikinciBliim
GLOBAL MCADELE
9. Zaferin Kam: Birinci Dnya Savagt 163
10. Ortadogu Kapistnm Ailmasi 180
11. Kitliktan Bolluga 202
12. Yeni retimlin Sava; 223
13. Petrol Seli 237
14. Dostlar ve Dgmanlar 252
15. Arap imtiyazlan 270

ncBlm
VE STRATE)I
SAVAQ
16. Japonya'yiSavayaGtren Yol 293
17. Almanya'nm Savag Forml 314
18. Japonya'nmAgilTopugu 335
19. Mttefikler Savagi 350
 Drdnc Blm
HDROKARBON
Al
20. Yeni ekimMerkezi 373
2 l. SavagSonu Petrol Dzeni 389
22. YariYarlya:Petrolde YeniUzlagma 409
23. "htiyarMossy" ve raniin Mcadele 427-
24. Sve; Krizi 454
25. Filler 473
26. OPEC ve YeniBir Dalgalanma 491
27. Hidrokarbon Adam 510

Beginci Blm
DNYADAEGEMENLIK SAVASI

28. Gerileme Ylllart 531

29..Petrol Denen Silah 554
30. "YagamamiziinPazarhk" 576
31. OPEC imparatorlugu594
32. Uyum Saglama 613
33. lkinciSok:Byk Panik 632
34. "Gidiyoruz"655
35. Siradan Bir Ticari Meta m1? 670
36. Ter Dklyor. Daha Ne Kadar inebilir? 697

Sonsz 720
Kronoloil 737
Tegekkr 740 -- - -
 nsz

Winston Churchill neredeyse br gecede fikrini degigtirdi. 1911 yazma kadar zamanin ligleri Ba-
kam olan gen Churchill, Ekonomistler" diye amlan ve aslmda ingiltere-Almanya arasmdaki
"

deniz kuvvetleriyariginda nde gelmek ugruna bazi kigilerin krkledigi aginaskeri harcamala-
n eleptiren kabine yelerinden biriydi. Giderek byyen bu yarigma, iki ulus arasmdaki dgman-
hgi pekigtiren en gl etken olmutur. Ama Churchill Almanya ile bir savagtan kaimlabilece-
gindeIsrar edlyor ve Almanya'am niyetinin ille de saldirgan olmadigi tezini vurgulayarak savu-
nuyordu. Ona gre para, agirisayida sava; gemisi satin almak iin degil, lkenin sosyalprogram-
lan iin harcanmaliydt
Ancak, l Temmuz 191l'de Kaiser Wilhelm, Alman donanmasmm "Panter" adindaki gemi-
sini Fas'm Atlantik ktyismdaki Agadir limanma gnderiyordu. Kaiser Wilhelm bunu Fransa'nm
Afrika'daki nfuzun anlamak ve Almanya'nin buradaki konumu iin gerekli stratejiyi sapta-
mak amactyla yapmigti. "Panter" kk bir sava; gemist, Agadir ise, ikinci derecede nemli bir
liman kentlydi.Yine de geminin buraya geligiciddi bir uluslararas1bunahma yol ati. Alman or-
dusunun toparlanmasilkenin Avrupah kompulari arasmda zaten bir hayli huzursuzluk yarat-
m1;ti. Simdi bir de "Panter"i gndermekle, Almanya'nm
"gnegte
bir yer kapma" abasmda ol-
dugunu, Fransa ve ingiltere'nin dnya yzndeki konumlarma aika meydan okudugunu d-
gnyorlardi. Su olayi izleyen birka hafta Avrupa savag korkusuyla alkalandi.Ancak temmuz
ayi bitmeden bu korku yenilmig, gerginlikazalmigti ve Churchill'in deyimiyle "Zorba artik yuka-
rlya dogru tirmanmlyor,_aagi dogru inlyordu." Bu szlerine kargin yaganan kriz Churchill'in
dnya grgn degigtirmigtfr. Almanya'nin niyetleri konusunda evvelce yapttgtdegerlendirme-
nin aksine artik bu lkenin egemenlik (hegemonya) peginde olduguna, bu egemenligi kazanmak
iin askeri gcn kullanmakta tereddt etmeyecegine inanmaya baglamigtt.Artik savagm ger-
ekten kamilmaz ve baglamasimn da sadece bir zaman sorunu oldugu kanisina varmigti.
Agadir olaymdan hemen sonra Donanma Bakanhgl'na.atanan Churchill, ngiltere'yikal-
mlmaz grdghesaplagma gn iin askeri ynden hazirlayacagma ve bu ugurda elinden ge-
len her geyiyapacagina ant iti. Grevinin ingiltere'nin emperyalist gcnn sembol ve kendi
z varligt olan kraliyet donanmasmi, aik denizlerde kendisine kala tutan Almanya'yla bag ede-
bilecek gce getirmek olduguna inanlyordu. Kargilagtigisorunlar iinde en nemli ve en kap-
samh olanlardanbirisi, grngteyapi bakimmdan tekniksayllacak bir konuydu. Yirminciyzyil
iin byk anlamlar taglyanbu sorun guydu: O gne kadar ngilizdonanmasimn geleneksel
enerjikaynagi olan kmrden acaba petrole dnerek, kmr yerine petrol kullanimma geilme-
li miydi? Birok kigibyle bir dngn tam anlamiyla ilgmlikolacagt kamsindaydi. Onlara gre
donanmanm o gne kadar emniyetle, gvenle kullandigi GallerBlgesi kmrnn kullammi-
na devam etmek gerekirdi.Kmr yerine artik "Pers lkesi"nden, (Iran'mo zamanki adi) ok
uzaklardan gelen, gveniliralmaktan yoksun petrol rezervleri kullanmak tam bir ilglnlktL
Churchill'in deyimiyle donanmayi geri dnmemek zere petrole baglamak aslinda "dertler
de-

9
nizine kargi silablanmak". (Shakespeare'inHamlet oyunundan) gibi bir yeydi. Ancak petroln
saglayacagl,daha fazla srat ve insan gcnn daha verimli kullanimi gibi stratejik yararlar o
denli belirgindi ki, Churchilldaha fazla tereddt etmedi. Ingiltere'nin kuvvetlerindeki
"deniz

stnlgn petrole dayandirmasi" gerektiginekarar verdive bu nedenle de kendisini, tm ener-

ji ve cogkusuyla bu amacin gereklegmesineadadi.
Zaten bagka bir seenek de yoktu. Churchill'in ifade ettigi gibi"Bu riskli iyten elde edilecek
tek dl stnlk saglamakt1."
Bu grgyleChurchillI. Dnya Savagi'nm arifesinde, ok temel olan bir geregi yansitmig
oluyordu.Bu gerek sadeceo gnleri izleyen yangLn srecinde degil, daha sonra da, yillar boyun-
ca geerli olacakti. Artik petrol tm yirminci yzyilboyunca stnlk ve efendiligin simgesi ola-
cakti. tebu kitabm konusu budur: stnlkiin yapilan atigmamnyks.
1990'h ylllarm bagmda, Churchill'in petrole baglamgmdan yaklagik seksen yll sonra, iki
Dnya Savagi ve uzun bir SogukSavafm bitiminde, insanlarm yeni ve daha bani bir srecin ,

bagladigLna inandigt bir anda, petrol yeniden bir kez daha tm dnyada gndemegeliyor ve e-
kigmelerin odak noktasi oluyordu. 2 Agustos 1990'da, yirminci yzytlin bit bagka diktatr,
Irak Devlet BagkamSaddam Hseyin, kompusu Kuveyt lkesini iggal ediyordu. Amact sadece bir
krallyet devletini ele geirmekle kalmaylp, aynt zamanda lkenin zenginliklerine de el koymak-
tt. Bu onun iin ok muhtegem bir dl sayihrdi. Bagartholmasi halinde Irak dnyanin en nde
gelen petrol gc olmakla kalmayacak, hem Arap dnyasimn hem de gezegenin en byk pet-
rol rezervine sahip olan Krfez'in tek hkimi konumuna gelecekti. Irak'm kazanacagi bu yeni
g, servet ve petrol konusundaki egemenligt, dnyanm geri kalan tm lkelerini Saddam H-
seyin'in doymaz hirsma kle edecekti. "Irak Kuveyt'in kaynaklanni kullanarak kendisini
sgr-

kemli bir nkleer silah devleti haline getirebilecek,hatta daha da ileri gidip belk de bir sper
g olacakti. Bu ise, uluslararasi g dengesinde, kugkusuz dramatik degigikliklerlesonulamr-
di." Kisaca, stnlk ve hkimiyet bir kez daha.dln ta kendisi oluyordu.
Ancak, ottaya konan dl arilagdacagigibi fazlaca bykt. Bu nedenle Saddam Hseyin'in
tahminininaksine, dnyanm teki lkeleri Kuveyt'in bir oldu bittiye getirilerekiggalinekayitsiz
kalamazdi. Kuveyt'in iggalinin dnyadaki tepkisibyk olmugtur Bu tepki, Hitler'in Rhinland'i
silahlandirmasinda ya da Mussolini'ninHabegistan'a saldirmasmda grlen pasif tr bir tepki
degildi. Nitekim, BirlegmigMilletler derhal Irak'a kargi ambargo koydu ve Bati dnyast ve Arap
dnyasmm birok lkeleri, Irak'm kompusu Suudi Arabistan't savunmak ve Saddam Hseyin'in
ihtiraslarina kargi koymak in dramatik bir askerl g olugturdular. Bu' devletlerden Birlegik
Devletler ve SovyetlerBirligi arasmdakigbirligio gne kadar benzerine rastlanmamig trdendi.
Aynca askeri gler blgeye yayilma konusunda grlmemig bir hiz ve karar11hkla hareket etti-
olmaktan tktigmi sylemekadeta moda ol-
"nemli"

ler. Son birka ylldan beri, petroln artik

mustu. Nitekim 1990 ilkbaharmda, Irak'm iggalinden sadece. birkaay nce, Amerika'mn st
dzey kurmay subaylarina petroln stratejik nemini kaybettigi nutku ekilmigti.Ancak Ku-
Irak'in Kuveyt'ten bari; yoluyla ekilmesiney-
"1991

veyt'in iggali bu imaji sildi. ylh baglarmda

nelik girigimler baansizhkla sonulanmca, Amerika BirlepikDevletleri nderliginde otuz alti l-
ke bir koalisyon yaparak beg haftallk bir hava ve yz saatlikkara savagisonunda Irak'm yikici g-
yzyihn sonunda petrol
cn yok edip, bu devletin Kuveyt'ten ekilmesinisagladilar."Yirminci
bir kez daha gvenligin, refahin ve kugkusuz uygarhgm merkezi oldugunu kamtladi.
Petroln modern antamdaki tarihi geligmesi on dokuzuncu yzylhn ikinci yarismda bagla-
masma kargin, tam anlamtyla etkiledigi ve degigtirdigi yzyil,yirminci yzyil olmutur. Petroln
yks aslmda byk agamaya dayanmaktadir.
Bunlardan birincisi kapitalizm ve modern i; yaaminm doguu Ve geligimidir.Petrol giderek
dnyamn en byk ve en yaygin igi konumuna geliyordu. On dokuzuncu yzythn son yillarmda
treyen byk endstriler iinde petrol, bu endstrilerin en byg olmugtu. yleki, daha yz-

10
 yll bitrneden petrol endstrisine tmyle egemen "StandardOil", dnyanm okuluslu girketleri
arasmda ilk kurulanlardan birisi ve en byg konumuna geldi.Yirminciyzyllda petrol kapsa-
mmm bu derece geniglemesi onun igletmeciligtnin serven dgkn petrol arayicilardan agzi laf
yapan mtegebbislere, byk ipverenlere, okuluslu girket brokrasilerine ve devlet girketlerine
kadar her alanda yayilmasmayol amigtitBu devrimde, byk girketstratejileri, teknikdegigme
ve pazarlamadakigeligmeler ve kugkusuz, hem mill hem de uluslararast ekonomiler teker teker
ait olduklan yeri buldular. Tm gemigiboyunca petrol daima pazarhklara konu olmuy ve haya-
ti nemde kararlarda merkez tegkil etmigtir. Bazen byk hesaplarla bazense neredeyse bir ras-
lanti sonucu byk anlagmalar yapiliyordu [insanlar, girketlerve uluslar arasmda]. Petrol digmda
hibir iq
"risk" "dl"
Ve szcklerinin anlamim -ve gans ve yazgimn ok byk etkisini- bu
denli btnyle ve tam anlamlyla tammlayamaz.
Yirmi birinci yzylla bakarken stnlk kavrammm bir petrol varilindenoldugu kadar bir
bilgisayardan da gelebilecegi aika grlyor Yine de petrol, sanayideki grkemli yerini koru-.
maya devam edecek. Unutmayalim ki "Fortune 500" dergisinin rekortmen olarak gsterdigiyir-
mi girkettenyedisi petrol girketleridir.Enerji kaynagt olarak yerini tutacak bagka bir seenek bu-
lununcaya kadar, petrol dnya ekonomisi zerinde eripilmesi ok g olan etkisini daima koru-
yacaktir. Byk flyat hareketleri iktisadi bymeyi krkleyebillr veya tam tersi, enflasyon bagi-
m alip gider ve durgunluk devri baglayabilir. Bunlarm hepsi olasidir. Bugn petrol, sebep oldugu
olaylar nedeniyle i; hayatiyla ilgili tm yaymlarda dzenli olarak yer alan, bununla da kalmayip
yaymlann en n sayfasmda kendinden sz ettiren tek metadtr. Gemigte oldugu gibi bugn de
-kipiler, girketlerve tm dnya uluslan iin- servet denilen zenginligin mutlak ve tartigmasiztek
ieneratrdr. Kisaca, ok zengin ve nfuzlu bir igadammm deyimiyle "Petrol Paradir." ,

kincigrge gre, petrol, mill stratejilerle ve dnya politikalari ile sikica kucaklagmig bir
mal olarak grnyordu.Birinci Dnya Savagisirasmda, yurtiinde kullanilan "iten

patlamall
motorlat'", atlann ve kmrle aliganlokomotifin yerini almca, petrolmilligcn bir-simgesi ha-
line geldi ve nemi bir kez daha kanitlandi. Gerek Uzakdogu'da gerekse Avrupa'da IL Dnya
Savagl'mn gikipive geligmesinde petrol en nemli etken oldu. Nitekim JaponlarPearl Harbour'a,
Dogu Hint Adalan'ndaki petrol kaynaklanna el koyan ordularmi korumak amaclyla saldirmigtir.
Hitler'inSovyetler Birligi'ni iggal etmesindeki en nemli stratejik hedel, Kafkasya'daki petrol ya-
taklarmi ele geirmekti.Ancak, zamanla Amerika'nm petrol konusundaki stn1g ve kararlih-
giortaya ikacakve savag henz son bulmadan Almanya'nm ve Japonya'ninpetrol tanklari tam-
takir bogalacakti. Soguk Sava; ytllarinda uluslararast girketlerle geligmekte olan lkeler arasinda
petroln denetimini elde tutmak iin yapilan sogukatigmalarkorkun bir dramm olugmasinda
en byk etken olmu tur. Bu, smrgecilikten kurtulug ve milliyetilik hareketlerinin getirdigi
bir olguydu. 1956 yllinda Svey; Krizi -ki gerekte agdtgiemperyalist Avrupali glerin izledl-
gi slyasetin artik sonuna gelindiginin bir igaretiydi- bagka nedenlerle oldugu kadar petrol nede-
niyle de meydana gelmigtir. "Petrol gc"nn nfuz ynnden en etken ve hissedilir olmasi
1970'li ylllara rastlar. Su yillarda; o gne kadar uluslararasi politika konusuna kayitsiz kalmig
devletler bile, byk servet ve nfuz simgeleyen petrole dogru birbirleriyle yang edercesine ko-
ar oldular. Bu durum endstriye agirhk vermig ve iktisadi geligmelerinipetrole dayamig ulusla-
nn arasmda birbirine kargi
"derin
bir gvensizlik" yaratmigti. Sonu olarak petrol, 1990'larda,
Soguk Sava; sonrasi ilk bunalimda, yani Kuveyt'in iggalinde can daman konumundaydL
Ancak, petrole sadece avantal saglayan bir rn gzyle bakmak dogtu olmaz. nk olay-
lar petroln zaman zaman ancak bir ilgm iin altin sayilabilecegini de kanitlamigtir. rnegin
ranSahi'niele alahm.Iran Sahiyagaminm en byk ihtirasi olan petrol zenginligine kavugmug-
tu; ne var ki bu onun sonu olmugtur. Meksika iin de aym geysylenebilir. Geri petrol Meksi-
ka'nm iktisadi yagammi kalkmdirmitir, ama yalnizcayeniden y1kmak iin... SovyetlerBirligi
dnyanin en byk ihracati lkeleri arasmda ikinci olmasma karym, petrolden elde ettigi ka-

11
zancm hemen tmn 1970 ve 1980'lerde askeri kalkinma iin ve ige yaramaz, hatta zaman
zaman teblikeli ve yikici sayllabilecek bir sr uluslararasi serven ugruna heba etti. Birlesik
Devletler se zamanlar dnyanin en byk tketicisiolan lke- bugn petrol tketiminin
-bir

yansmi digandan ithal etmek zorunda kaldigi iin, lkenin genel stratejik konumu giderekzaylF
liyor ve zaten dert kaynagi olan bte aigi .daha da byyor. Su da kugkusuz -sper bir g
olan Amerika iiribile- tehlikelibir durumdur.
SogukSavag'msona ermestyle birlikte uluslararam ve milli alanda yeni bir dnya dzeni
gekillenmeyebagladt Bugne degin daima atigmalann odak noktasmi olugturan ideoloji yle
anlagillyorki yerini ekonomikyarigmalara, blgesel atigmalara ve etnik rekabete birakacak. Su
rekabet ve atigmalarmodern silahlanmanin da geligmesinden cesaret almarak kigkirtilmigtir,
Ancak, uluslararasidzende oluganbu yeniligin geligmesinasil olursa olsun petrol stratejik meta
olmaya devam edecek ve uluslararasi politikalar iin tehlikeli olma niteligini koruyacaktir.
Petroln tarihininnc tezi de toplumumuzunnasil ol'up da bir "Hidrokarbon Toplu-
mu"na dngtgn ve bizlerin antropologlar dilinde nasil birer "Hidrokarbon Adam" oldugu-
muzu aildlyor. lkgeligtigiyillarda petrolclk sanayilegmekte olan bir dnyanm doguuna ne-
den olmuytu. Bunun sorumlusu yakigtirma adlyla kerosin, yani gazyagi denen ve
"yeni
ty1k" an-
lamma gelen, gndz uzatip geceyi geciktiren, bu yzden de allgma saatlerini uzatan bir
rnd. On dokuzuncu yzyil sonunda BirleikDevletler'in en zengin adami olan John D. Roc-
kefeller bu zenginligini gazyagtsatigma borluydu. O gnlerde benzine yararsizbir yan rn g-
zyle bakillyor, ender de olsa alici bulabildiginde ok ucuza, galonu sadece iki sente satihyordu.
Hi satdamadigt gnlerde, yre halki geceleripetrol nehire dkerdi.
Elektrik ampulnn icadi lle birlikte petrol modasmm getigineinamllrken, yeni bir gag
a11di.ltenpatlamah motor agi. Bylece petrol endstrisi yeni bir pazar buluyor ve yeni bir uy-
garlik doguyordu.
Yirminci yzyilda petroln, dogal gaz ile birlikte sanayidnyasom g kaynagi olan "Ya-
kitlar Krali Kmr" tahtindanindirdigini gryoruz. Daha da tesi, petrol, sava;sonrasiolugan
byk kentleme hareketinde bu hareketin temeli sayilir. Kentlegme hareketinin gerek agdag
grnm gerekse modern yagantimiz aismdan birok degigmelere neden oldugu bilinlyor. Bu-
gn petroleo denli bagliytz ve petrol.yagantimiza o denli girdi ki, artik onu yagantimizm dogal
bir parasi olarak kabul ediyoruz ve olaganst nemi zerinde durup dgnmyoruz bile... Bi-
ze oturacak yer saglayan, nasilyagayacagimiz konusunda etken olan, igimize nasil ydecegimizi,
nasil yolculuk yapacaglmlzi belirleyen, hatta flrt ederken bunu nerede yapacagimiza karar ve-
ren sadece petroldr. Petrol gerektenkentsel toplumlarinhayat veren kamdir. Petrol ye dogal
gaz, tarimm dayandigi gbreciligin en temel bilegimini olugtururlar.Petrol sayesinde dnyanm
kendi kendisini besleyemeyecek olan metropollerine glda taginabilir. Aynca, agdag uygarligm
yapitaglari olan kimyasal maddeleri saglar. Unutmamaliy1z ki bir gn dnyadaki petrol kuyulan
aniden kuruyuverse, agdag dedigimiz bu uygarlik bir gn bile yagayamaz ve kmeyemahkm
olur.
Yirmlnciyzyihn byk kesitinde petrole duyulan gven ve bagimlillk hissi giderekartmig-
tir. Petrol artik tm dnyada insanm ilerleme sembol olarak algilaniyor ve itibar gryor. An-
cak, bugn durumun degigtigini gryoruz. evre bilincinin dogmasiyla birlikte endstriyel top-
lum prensipleri zaman zaman tartigilabiliyor ve petrol sanayii tm boyutlanyla scrupturulan,
elegtirilen ve itiraz gren taallyetdallan listesinde ilk sirayi aliyor. Bugn dnyanm her yerinde
kmr ve dogal gaz gibi fosil kaynakli yakitlannkullammim azaltma abalari gzlenlyor
,petrol,

ve bu abalartm dnyada giderek yogunlagiyor. Bu abalar kugkusuz geerli olan nedenlere

dayanmaktadir; fosil kaynakli yakitlar kullantidiginda is ve hava kirliliginin artmasi, asitli gazla-
rm havaya kangmasi, ozon tabakasmm. incelmesi ve iklim degiikliginin olugturdugu olumsuz
etkenler gibi.Dnya ekonomisinin bu denli odak noktasi olarak tanman petrol, bugn artik ev-

12
 resel kirlenmeye neden olmakla ve evreyi olumsu2 etkileyip kirletmekle sulanlyor. Bugne ka-
dar sahip oldugu teknolojikstnlk ve ylgitlikten ve modern dnyayi. gekillendirmedeki katki-
smdan tr kendisiyle daima gurur duymuy olan petrol artik kendini savunur duruma dgt.
Petrolbugnk kugak ve gelecek kugaklar iin bir tehdit unsuru olmakla sulanlyor.
Ama gnmzn "Hidrokarbon Adami", otomobillerini okseviyor ve vazgemeyehi de
niyetli degil; banliydeki evinden ve yaammi kolaylagtirmak iin part grdg egyalarindan z-
veride bulunmayi h istemiyor. yleanlagillyorki her alanda geligme gsteren dnya insanlan
gevresel sorunlar ne olutsa olsun, kendilerini petrol gcyleigleyen bir ekonominin yararlann-
dan yoksun birakmaya hi niyetli degiller. Aynca, dnyanin petrol tketiminigerlye ekmekiin
girigilecekherhangi bir hareket, nmzdeki senelerde beklenen olaganst nfus patlamasm-
dan olumsuz ynde etkilenecek ve sonuta baansiz kalacaktir. 1990'll ylllarda dnya nfusu-
nun bir milyar daha artmasi bekleniyor. Bu, nmzdeki on yll iinde, nfusun 1990'll y1llarm
bagma oranla yzde yirmi daha artacagt anlamma geliyor. Demek ki gelecek on yll iinde dnya-
da bugne oranla yzde yirmi daha fazla insan yayacak ve dnya yznde yaayan bu irtsan-
Iar
"tketim

yapma haklarini" talep edecekler. Endstriyel dnyanm evresel sorunlara ait prob-
lemleri nfus artigmin baskist ile llerek degerlendirilecek. Bu arada 1990'h yillann korkun
ve zmsz atigmalarindan biri iin pimdiden gerekli ortam hazirlanmig grnyor. atigacak
taraflardanbiri, evreselkorunmaya daha fazla nem verilmesini ve evre koruma tedbirlerinn
daha da arttmlmasini savunan grup olacakken, digeri de ekonomik geligmeye katkida bulunul-
masmiisteyen, Hidrokarbon Toplum ikarlannm korunmasi ve enerii gvenliginin geregine ina-
nan grup olacaktir.
Kitabm flerleyen sayfalannda anlatilan yknn ayn kahramam bu tez olacak. yk
hepimizin hayatim etkilemig olaylan epik bir anlatimlave olug tarihlerinegre strasiyla veriyor.
Bu eserde hem ekonomi ve teknolojiningenel ynlerine, hem de igadamlannm ve politikacila-
rin strateji ve entrikalanna deginilmigtir.Kitabin sayfalarmda petrol dnyasino en zengin ve n-
fuzlu kigileriyle tamgacaksmiz.Bunlar arasmda, rnegin bir Rockefeller'i bulacagmi2 kugkusuz.
Aynca Henri Deterding, Calousto Glbenkyan, J. Paul Getty, Armand Hammer, T. Boone Pickens
ve daha bagka birok isimlerle kargilaacaksmiz.Eu ykde en az yukarida saydiklarimiz kadar
nemli bagkaisimler de var. Bunlar arasinda Churchill, Adolf Hitler, JosephStalin, ibniSuud,
Muhammed Musaddik, Dwight Eisenhower, Anthony Eden, Henry Kissinger, George Bush ve
Saddam Hseyinsayllabilir.
Yirminciyzyll haklt olarak
"petrol
yzyill" olarakamliyor. Petroln gemigindeher ne ka-
dar egitli anlagmazliklar ve zit grgleregemense de, zaman zaman "tek

grg"tede birlegildi-
gi oldu. Gr birligi daha ok kargit taraflarmeskiye dayanan olaylara bugn agdag bir yakla-
Imla bakabilmesi
ve bunu yaparken de yeni geligen olaylarda gemigten gelen derin yankilar
bulabilmesi geklinde olugtu. Bu kitap aym zamanda insanlan kipiset olarak ele alan, kipilerin y-
ksn anlatan, gl ekonomik kuvvetlerin, teknololikdegigmenin, politik atigmalarm,ulus-
lararasi anlagmazliklann ve bu arada olugan epik degigimin de hikyesidir. Yazarm umudu, dn-
yamizm petrole olan bagimliligtnt ekonomik, sosyal,politik ve stratejik sonulari yrinden arag-
tiran bu belgeselin gemige lytk tutarak, bizlerin bugn daha iyi anlamamizi saglamasi ve gele-
cek hakkmda plan yaparken bizlere yardimci olmasidir.

13
max.o.mweaEmmmm9ce. : e.ersetze.ww.mo.em-a.oamwram.ortsu.set.o.rwaroit
BIRINClBLM .

KURUCULAR
77,17 5 75 TT in i
*.: "a -
. :_ _:.m- -a
: :-, .-_
:-c .ra -ra
 1
Kafamizdaki Petrol

Baglangi .

Ortadaki sorun 526 dolar 8 sentin hl denmemig olmasiydl.

1850'll ytllarda profesrleredenen cret doyurucu olmaktan uzakt1. Bu yzden nl bir
kimyagerin oglu ve kendiside Yale niversitesi'nde degerli bir kimya profesrolan Benjamin
Silliman Jr. 526,08 dolar cretle bir aragtirmaprojesindealigmakzere ikinci bir ige girdi. An-
cak 1854 yllmdahir grup mtegebbis tarafmdanige alman Silliman, proje aligmasimtamamla-
mig olmasma kargm kendisine vaat edilen paray1 hl alamamigti. Kizginhgi giderek artan Silli-
man sonuta bu paranmne oldugunu anlamak istedi. fkesiyatmmci grubun liderlerini hedef
- allyordu. zellikle de New York'lu bir avukat olan George Bissell ve New Haven'de bir banka
mdr olan James Townsend, Silliman'm fkesinin odak noktalanydi. BunlardanTownsend
kendi hesabmagre geriplanda kalmayi yegledi; nk kanisma gre, mdr oldugu banka-
n1nmgterilerinin, bu denli. speklatif bir servende parmagt oldugunugrenirlerse, bunu hi
de iyi kargilamayacaklarmdan korkuyordu.
Asimda Bissell,Townsend ve grubun tek yeleri o gnlerde "kayayagt"
adlyla bilinen bir
maddenin gelecek gnlere ait grkemlihayalinikurmaktaydilar. Eu maddeye "kayayagt"
den-
mesinin nedent, sz konusu maddeyibitkisel yaglardan ve kati hayvan yaglardan ayltt etmekti.
Asllnda Bissell, Townsend ve grubun teki yeleri kayayagmm trmaklardan pskrp iktigim
veya Pennsylvania'nmkuzeybatismda tecrit edilmig gibiduran Oil Creek dolaylanndaki tuz ku-
yularmdan sizmigoldugunu Ve aranmasi gereken yerin bunlardan biri olabilecegini bilmekteydi-
ler. Oil Creek blgesinin arkalannda bir yerde, gayet likel yntemlerle bu koyu renkli ve kokulu
maddeden nce sadece birka varil ikanld1. Bu yntemleriki taneydi.Biri bu maddeyi trmak-
lardan ve kayalannyzeyindensiy1rarak1karma yntemi, teki petrol yagi ieren sulara bez
paralan ve battaniyegibipaavralar atarakbunlan islatmak ve sonra sikmakmetoduydu. Bu ge-
kilde elde edilenok az miktarda rn ila yap1mmda kullamllyordu.
Grtip giderekkayayagLmn ok daha byk miktarlarda elde edilipiglenebilecegi kanisma
vardi. Onlara gre byle byk miktarlarda elde edilecekkayayagi lambalarda aydmlaticiolarak
kullanilacak bir eitsivlya dngtrlebilirdi. Grup, bu yeni aydmlaticmm 1850 yillarmda yeni
pazarlar kazanmakta olan
"kmr
yagiyla" etkin bir gekilde yarigabilecegineinamyordu. Kisaca
qu kamya vard11ar: Kayayagt yeterlimiktardaelde edilebildigi takdirde,on dokuzuncu yzyil or-
tasmda yagayaninsamn o denli ihtiya duydugu ucuz ve yksek kaliteliaydmlaticinihayet te-
min edilmig ve pazara.srlmg olacakti. Su yolu uygulayarakKuzey Amerika'dakive Avru-
pa'daki gehir ve iftlikleriigiga kavugturacaklarma tam anlamiyla inanlyorlardi. Grubun, zerin-
de nerdeyse ayni nemle durdugu bagka bir konu da guydu: Yeni geligmekteolan
mekanik-d-
nemde bu kayayagt acaba
"mekanizmalarm

hareketli paralariiin" kullamlabilirmiydi?Byle-

ce hayal kuran trn girigimcilergibi, onlar da sonuta ok zengin olacaklanna inandilar. Eu ara-

17
da onlara inanmayanlar ve alay edenier de oluyordu. Ancak bu girigimcileryllmadtlarve sebat
ederek insanlik tarihindeyepyeni bir aginilk nclgn yapmayi baardilar.Bu yeni ag Pet-
rol ag1'ydi.

"Acilarimizi Dindirmek" in
Petrol serveni aslmdabirbirini izleyen bazi tesadflerkadar tek bir adamm sebat ve iradesin-
den de kaynaklanmigtir. Su adam petrol endstrisinin yaratihymdaherkesten ok payi olan Ge-
Bissellevresine
orge Bissell'den bagkasi degildi. Uzun bir kuleyi andiran yz ve genigalmyla,
entelektel g ifade eden bir anlam sergillyordu. Yine de aikgz ve ipf1rsatlanm degerlendiren
biti oldugu her halinden belliydi. Su niteligini de yagadtgi deneyimler sonucu kazanmitl. Haya-
gretmenlik yaparak ve makaleler yazarak
tml kazanmaya daha on iki yagmda baglayan Bissell,
Dartmouth Koleji'ndegrenim yapmay1 bagarmigti. Mezun olduktan sonra bir sre -Latince ve ,

Yunanca.profesr olarak aligan Bissell,daha sonra gazetecilik yapmakiin Washington DC'ye

gitti. Ve bir gn kendisini New Orleans'dabuldu. nceNew Orleans'da bir lisede okul mdr
olarak aligti;daha sonra da devlet okullan mfettigligi yaptL Avukat olmakistedigi iin bog za-
manlarinda hukuk aliglyor,bu arada yeni birka yabanc1 dil daha grenmek-iin devam11aba
gsteriyordu. Bylece zamanla Fransizca, Ispanyolcave Portekizce dillerini ok lyi grenmigtl.
lbraniceve Sanskrite,eski ve modern unanca,Latinceve Almancadillerini ise ancak okuyup
yazabilecek kadar grendi. 1853yllindasagliknedenleriylelkenin kuzeyine dnmek zorunda
kaldi. Su dng yolculugu sirasmda Pennsylvania'dan geerken bir raslanti sonucu ilkel yn-
temlerle toplandigmi"yan yzeyden petrol siyrildigim ve kayayagma bulanmig paavra
"petrol

ynteminin uygulandigim grd. Bu olaydan kisa bir sre sonra New Hampshire'm Hanover
kentinde oturan annesiniziyarete g[ttiginde, mezun oldugu okul olan Dartmouth Koleli'neug-
rad1. Burada bir profesrnodasmdaotururken, gigeiinde durmakta olan bir madde dikkatini
ekti. Bu gayet lyi bildigt Pennsylvania kayayagmdan bagka bir geydegildi. Eu rnegi oraya bir-
ka hafta evvel, o gnlerde Bati Pennsylvania'da pratisyen doktorluk yapmakta olan bagka bir
Dartmoutlflu getirmigti.Su raslanti sonucu Bissell, kayayaginm agri dindirici bir ila olaraky-
renin insanlannfa birok hastaliktayaygin olarak kullamldigim grendi. Bu hastallklar arasmda
bag agns1,dig agrisi, sagirhk,mide bozukluklan, bagirsak kurtlan ve dropsi hastaligt sayllabilir.
Kayayagtaynca at ve katirlarm sirtindaolugan yaralann tedavisindede kullanillyordu. Su yre-
de kayayagma, blgede yagayan Kizilderililer'in adma ve Ktzilderiligefiiken ilacm yararlanm be-
deniliyordu. "Seneca
yaz insanlara da atkladiginainamlan Red Jacketonuruna "Seneca yagi"
yagt" ahm satimlyla meggulbiri, ilacm olaganst iyi edici gcn o gnlerdegu glirle reklam
ediyordu.
Doganin glzlpmanndan 1kanbu saglik-kaynagt
Insanasagliginfilzini ve yagami getirir.
Derinliklerinde akan gizemlsu
Tm acilan dindirir, istirabimizi yatigtirir.

Bissell,bu yapigkan, kara renkli sivimn tutugur trden oldugunu billyordu. Su yzden ka-
yayagt rnegini Dartmouth'da grdg an, onun ila olarakdegil, aydinlaticiolarakkullamlabi-
lecegini anlamigtt Bundan kugku duymuyordu. Kugku duymadigt bagka bir gey de, bu madde-
kesesinin" acitarini dindirecegiydi. Artik sefaletle geen gnleri geridebi-
"kendi
nin en azmdan
rakabilirdive bu madde zerinde aligaraksonuta ok zengin olabilirdL izleyenalti yll iginde
Bisselldaima sezgisinegvendi ve onun yol gsteren igigindan gagmadi,sezgisive yazgtsi bu s-
re iinde zaman zaman aclyla sonulanan smavlar geirdi.Su sre iinde sik sik d kinkligma
glgeledi.
"umudunu"

ugradt ve d kinkligt devamli olarak

18
 Kayiplara Karigan Profesr
Acaba kayayagi gerekten aydmlatici olarakkullamlabilir miydi? Bissellszleriyle teki yatinm-
cilann ilgisini uyandirmigti, Bu yzden 1854 yllt sonunda bir grup yatmmci Yale'de profesr
olan Silliman'abagvurarak kendisini bu yagm aydmlaticive yaglayiciolarak nitelikleriniincele-
mekle grevlendirdi. Daha da nemlisi Silliman'danbu proje iin ok degerli sayilacak onayim
vermesini ve projeyidesteklemesini istediler. Silliman'in projeyi resmen onaylamasi halinde var
olan stoklanm satabileceklerinden ve projenin geligtirilmesiiin gereken sermayeninkolayca
saglanacagmdan emindiler. Amalanm gergekleptirmek iin Silliman'dan daha uygun birini see-
mezlerdi.SonutaSilliman tm kararbligi ve cogkusuyla ige girigti ve
"lyi

ve neelibir yze sa-

hip olan" bu kigi bylece on doku2uncu yzyll bilim hayatinin en byk ve en gerefli isimleri
arasindaki yerini aldi. Bir Amerikan kimya sanayii kurucusunun oglu olan Silliman,hem zama-
nin en sekin bilim adamlanndan birlydi, hem de fizikve kimya konulannda en nde gelen okul
.
kitaplanmn yazanydi.On dokuzuncu yzyil ortalannm Amerika'daki bilim bagkenti sayilan Yale
niversitesi'nde baba ogul Sillimanlarbu bagkentin odak noktasmi olugturuyordu.
Ancak Silliman soyut kavramlarla ilgilenmeyen, kesin gekildepratik olan konulara daha
ok ilgi duyan bir yapidaydi. lghayatina da bu nedenle attimigtL Aynca itibar ve salt bilim ona
ekicigelmekleberaber ek bir gelire de ihtlya duyuyordu. Akademik kipilere denen cretin
dgk olmasive Silliman ailesinin giderekbymesi nedenleriyle,iginin di1nda danigmanlik g-
revi almayt adet edinmigti. egitli meslekleiden birok mgteriye Jeolojik ve kimyasal degerlen-
dirme grevistleniyordu. Pratik olana kargiduydugu egilim onu zamanla speklatifig-serven-
lerine dogrudan katilmaya zorladL Bu katilimlar onu ba
arlya gtryordu.Silliman bu baari-
lardan, kendi deyimiyle
"bilim
iin gerekli olan imkm bol bol" kazanacakti. Ancak, kayinbira-
derlerinden biri hi de byle dgnmyordu ve bu konuda olduka kugkuluydu. Ona gre Ben-
jaminSilliman
"srekli

olarakbir geylern pegindeydi, ancak bu geyne yazikki bilim degildi."

Sillimankayayagt analizinegirigirkenmgterilerineistedikleri trden rapor hazirlayacagma
dair gvence verdi. Daha aragtirmalannmbagtnda onlara "sonucun
beklentilerine cevap verece-
ginive bu maddenin degerini ortaya ikaracagini" syledi. Bundan ay sonra, aragtirmanm bit-
mesine yakin heyecan ve cogkusudaha da artmig olarak raporunda pu satirlariyazdi: 'Damitil-
ml; kayayaglrnnde, bu rnn kullanimi konusunda beklenmedik byklkte bagart sag-
landt." Aragtirma igine yatmm yapmig olanlar byk heyecanla son raporun gelmesini bekleme-
ye bagladilar,ancak tam bu stradakargilanna ciddi bir engel ikti. Yatinmcilar Silliman'a aragttr-
ma aligmasikargiligtnda 526,08 dolar (bugnn parastyla yaklagik 5000 dolar) demeyi kabul
etmiglerdi. Ancak Silliman bu paramn 100 dolarmin pegin deme olarakderhal denmesini ve
bu tutarm avans geklinde New York City'deki banka hesabmayatmlmasmi istlyor
ve bu konun-
da rsrar edlyordu... Silliman'in gnderdigi fatura onlann tahminininkat kat stndeydi. Eu ge-
rekeyle istenen avansi demediler. Silliman buna kizmigti.Kanisma gre projeyi salt entelekt-
el amalastlenmediginden ve paraya dehgetli lhtlyaci oldugundan, bu paranin acele denmesi
gereklyordu.Sonutayatinmcilara kesin bir dille, para kendisine deninceye kadar aragtirmala-
rma ara verecegini bildirdi. Dedigt gibi de yapti; gikyetini fleride kamtlamak amactyla raporu
gizlicemuhafaza etmesi iin bir arkadagma teslim etti. Rapor,kendisine yeterli deme yapilinca-
ya kadar bu arkadagtakalacakt1. Daha sonra, kendisine kolayca erigemeyecekleri bir yer olarak
dgndg Gney'e dogru geziyeikti.
Projeyeyatmmyapmig kipiler bu durum kargisinda aresizkalm1lardt.Ek sermaye elde ede-
bilmek iin son raporun mutlakagerektigikanisindaydilar. Parayibulmak iin saga solabagvurdu-
lar, ancak bu abalansonu vermedi. Sonutaortaklardan biri "gimdiye
kadar tastlanmig en zor
gnleri yagiyoruz"demekle beraher, gerekenparayi kendi imknlan ile sagladl. Bylece16 Nisan
1855 tarihinde, son derece gerekligrlenrapor yatinmcilann eline geiyor ve hi vakit kaybet-

19
meden basimcilara ulagtinliyordu. Sonuta,Silliman'mtalep ettigi astronomik ctet kargismda
hl koruyan yatinmcilar, geyekargm koyduklan parayi kat kat faziaslylagerial-
.her

akin11ldarmi
biriliin syledigi gibi bir dnm
"petrolclkte

mig oluyorlardL Silliman raporu, tarihilerden

noktasi"olugturmutur, Kayayagimn birok yeni alanda kullamlabilecegi ve bunun potansiyel ge-
leceginin var oldugukonusunda Silliman'inhibir kugkusu yoktu. Bu arada mgterilerine yeni bir
bildiri gnderip kayayagmm gerektiginde degigikseviyelerdekaynama noktasmagetirilebilecegni
ve bylece, hepsi de karbon ve hidrojenden olugmuydegigikbirka fonksiyon halinde antilabile-
cegni duyurdu. Su fonksiyonlardan biri ok yksekkaliteli aydmlaticlyag olacakti. Mgterilerine
gnderdigi bir yazida Silliman gunlan sylyordu: "Baylar,anladigima gre,girketinizde hammad-
denin yle bir niteligi var ki, basit ve pahall olmayan iglemlerle bu hammaddeden son derece kiy-
metli rnler imal etmek mmkndr." Ve, mgterileriyle arasindaki iqiligkilerinihayetdzelmig
oldugundan, i huzuru lle kendisini nnde beklemekte olan yeni projelere adadi.
Diger taraftanSilliman'molaganst inandtrici bir reklam yerine geen bildirisiyle g bul-
muyve yreklenmig olan grup yeleri, hibir engelle kargilagmadan,teki yatmmctlardan gerek-
li mali fonu fazlas1ile sagladilar. Silliman'mbizzat kendisi, artik Pennsylvania Kayayagl$irketi
diye amlan bu girketteniki yz hisse alarak bu igkolunun saygLnllglm artlfdl. Ancak nlerinde
birbuuk ylllik zorluklarla dolu bir dnem onlan bekliyordu. Tehlikelerle dolu olan bu'birbuuk
yll dolmadan, yatirimcilar yeni bir adim iin hazir olmadiklarm1 dgnyorlardi.
Silliman'm aragtirmalan sonucu artik en az bir konudaki kuktilan giderilmigti ve kayaya-
gindantatmin edici nitelikte bir aydmlatici sivi ikabilecegine inanir olmuglardi. Fakat pimdide
bagka bir konu zihinlerini kurcalamaya bagladi. Acaba yeterli miktardakayayagt var m1ydt?Bazi-
"sizmtilardan"

larma gre, mevcut kayayagi, yeraltindaki kmr yataklanndan gelen ibaretti.

Bu kipilere gre, kaya paralarinin yzeyinde birikmig yag birikintilerini yzeyden skp almak-
la veya kayayagma batinlmig paavralari elde sikip yag ikartmak gibi ciddiyettenurak yntem-
lerie bu 14yapilamazdi ve br sanayikurulamazdi. Ancak,sonunda, bu kritik konu da zmlen-
di. Yeterlimiktarda ve elde edilebilir trden kayayagi stokununvarligt kamtlanarak, projeyi des-
tekleyiciek denek saglanabildi.

Fiyat ve Yenilik
Kayayagmm nitelikleri hl'a bilinmiyor ve bu nedenle yag esranm korumakta devam edlyordu.
Ancak, tri mitler bu esrarengiz niteliklerdeodaklanmigtt. Bunun nedeni kugkusuz kayayagi-
na duyulan byk ihtiyatan ileri geliyordu. Dnya nfusunun giderekogalmasive endstriyel
devrimdeki iktisadi geligmeninyayllmasinedenleriyle yapay aydinlatmaya kargi duyulan talep
gndengne artmaktaydi. Artik basit bir lamba fitilinin hayvani veya nebati yaga daldmlmastyla
elde edilen aydmlatma metodutalebikargilamaktan ok urak.kahyordu. Insanlarm ogu yzyil-
lardan beri bu ucuz yntemin masraflannibile zorlukla kargillyordu. Hatta bicoklan bunu bile
yapam1yordu. Parah kipiler,balina baliginm kafastnda bulunan bir cins yag (ispermeet yagt) olan
maddeyiaydmlatmaaract olarakkullanmaktaydt. Bu madde, aydinlatmaaralart iinde yzyil-
lardan beri en stn kaliteli standart olarakkabul edilmigti.Ancak, talebinartmasina karm At-
lantik'teki balna sayisiazalmayabagladt.Bylece balina avina tkmiggemiler karadan giderek
ok daha uzaklarda seyretmeye zorlandi. Artikyalmzca mitBurnu evresindeve Pasifik Okya-
nusu'nun ok uzak blgelerinde yeterli av vardi. Fyatlarher gn biraz daha arttigindan balina
avcilan lin tam bir altm agt baglamigti.Ancak, tketicileriin aymeysylenemezdi. nk
onlar galon bagina 2,50 dolar demek zorundaydi ve bu da onlara pahallgeliyordu.Aynca gelig-
meler bu fiyatin daha da ykselecegini gsteriyordu.Bu arada daha ucuza malolan bazi
igiklan-

Ama bunlann hepsi de ikincikalite aydinlatic11ardi.lle-

dirici sivilar bulunmuy ve geligtirilmigti.
rinde en tutulant terebentindenikanlan neftyagi (camphere) idi. Ancak iyi igik veren neftyagi-

20
nm bu stnfgne kargin ok ciddi bir de sakincasi vardi. Neftyagi yksek derecelerde ate; al-
ma ve tutugma zelligine sahipti.Aynca belki bundan daha da ciddi ve sevimsiz olan bir bagka
zelligi de ev iinde patlama egilimiydi. Diger bir aydmlatici da kmrden antilarak elde edilmig
"Havagazi" idi. Havagazi, nce kentsel blgelerde sokak Ve caddelere borularla sevk ediliyor,
daha sonra, sayllan giderek artan orta sinif ve yksek smif ailelerin evlerine veriliyordu. Ama
kent gazi okpahahydi ve insanlar artik gvenilirve nispeten daha ucuz bir aydmlaticlyapiddet-
le gereksinim duyuyorlard1. Aynca yeni tr bir yaglaylclyada gereksinim vardi. Endstriyel gell-
irn sonucu enerii ile alian tezghlarve buhar makineleri ortayaikmigve bunlann yaglantna
gereksinmeleri iin domuz yagi fyi bir yaglama aract olma zelligini kaybetmigti.
1840ylllansonunda ve 1850 ytllan bagmda igyerleri bu gereksinmelerin iyice hissetmeye
bagladilar. Nitekim kmrden ve diger hidrokarbonlardan aydmlatici ve yaglaylcimaddeler i-
kartma igi de bu ylllara rastlar. Hem Ingiltere'de hem de Amerika'da birok kigi ileride petrol en-
dstrisinin de yararlanacagiaritma teknoloiisinibu yillarda geligtirdiler.Maregalligekadar yk-
selmigbir IngilizDonanma Amirali olan Thomas Cockrane -Byron'un "Don Juan"'adh eserin-
de ondan esinlendigi sylenir- asfalt konusuna aklmio denlikaptirmigti ki, kendisini proieyi ge-
ligtirmeye adadi ve Trinidad'daok byk bir katran kuyusu satm aldi. Thomas Cockrane Ka-
ve
nadali Dr. Abraham Gesnerasfaltkonusunda bir sre ibirligi yaptilar..Gesner genligindeAntil-
ler'e at ihraci igine girmek istemig fakat bu girigimi sonulanmamigt1. Bunun nedeni ise tam iki
kez, ihracat yapan gemilerinin batmig olmasiydi.Su yzden ihracat iginden vazgeerek Lond-
ra'ya yerleptive Guy'sHospital'detip grenimine baglad1,Kisa sre sonra Kanada'yageri dnd
ve bir kez daha meslekdegigtirerek New Brunswick'te blge jeologuolarak ahymayabaladi. Su
arada Gesner asfalttan veya asfalt benzeri maddelerden yag ikarmave bunu kaliteli bir aydinla-
tic1yagolarakrafine etme metodunu bulmutu. Bu yaga Yunanca iki szckkeros ve elaion'dan
olugan
"kerosene"

admi verdi. Keros Yunanca'da

"mum", "elaion" "yag"
ise anlamma geliyor-
du. Gesner
"elaion" "ene"
szcgn kisaltarak yapti ve bylece buldugu rnri teden beri
"camphene"
bilinen (neftyagl) szcgyle ayni sesi ikarmasim sagladi. 1854'te Birlegik Devlet-
1er'e bagvurarak "Kerosene (kerosin) admlverecegive aydmlatmada veya yaglamada veya daha
bagka amalarda kullanilacak yeni bir sivi hidrokarbon imali iin" patent istedi.
Bylece,Gesnersayesinde New York kentinde gazyagiigletmesi kurulmutu.. Igletmedaha
1859 yllma gelmeden gnde beg bin galon gazyagi retir oldu. Boston'da da benzer bir igletme
kurulmugtu. Aynca, iskoyalikimyager JamesYoung Britanya'da tagkmrnhammadde ola-
rak kullanan benzer bir rafinerinin nclgn yapiyordu. Su rada Fransa da bog durmamig ve
shale rock (Sist'li kaya) kullammiyla igletilen diger bir rafineri daha kurmugtu yleki 1859 ylli-
na gelmeden, Amerika'da yakla1kotuz drt girketsenede 5 milyondolar degerinde
"kerosin"

veya yaygm adlyla "coa oils" (kmr yaglan) retir duruma geldi.nlbir ticaret dergisi yaza-
szleriyle,k mr iginin bu denli abuk bymesi
"bu

nnm yagi igin ok hizli geligen bir enerji

oldugunun ve Amerikan zihniyetinin abuk byyen tm enetjilergibi bunu da arabukkavra-
yacagLmn
ve aynca bunun iyi kazan getiren bir i; oldugunun kesin kanitlydi." Ga2yag1mnok
ufak bir kismi Pennsylvania'dan geleneksel metotlarlatoplanankayayagLndan ikanllyor Ye za-
man zaman New York rafinerilerine gnderiliyordu.
Gazyagtartik insanltk iin bilinmez olmaktan ikmigti. Zaman zaman Ortadogu'nun egitli
yerlerinde yagayaninsanlar
"bitumen"
denen yan kati ve amurlu bir maddenin atlaklar arasm-
dan sizdigini gzlyorlardi. Su egit sizmalar daha milattan nce 3000 yillarmda Mezopotam-
ya'da da gzlenmigti. Sizinti kaynaklannm en nls Babil gehrindenfazla uzak olmayan Firat
zerindeki Hit blgesiydi (Bugnk Bagdat'm bulundugu yer} Milattan- evvel birinci yzytlda
Yunanli tarihi Diodor eski bitumen sanaylindencogkuyla bahsedlyor ve gunlari sylyordu:
"Babil lkesinde gimdiye dek olugmuy birok inamlmaz mucizelerarasmda, burada bulunmuy
byk miktarda asfalt olayikadar ilgin olanma rastlanmamigtir." Bu asfalt sizmtilannm bir kis-

21
mi sizan petrol gazlanylabirlikte devamli yandigi iin Ortadogu'da atege tapma gelenegi ynn-
den lyi bir ortam olugturuyordu.
Eski Ortadogu'da, bitumen ticari bir meta saythyor ve ingaatlarda har olarak kullatullyor-
du. Filistin'deki Eriha kenti ve Mezopotamya'daki Babil'in duvarlan bu harla rlmgtr. B-
yk olasilikla Nuh'un Gemisi ve Musa Peygamber'insepeti, zamamnmodasma uyaraksu geir-
mez duruma gelmeleriiin bitumenle kalafat edilmigti. Bitumen yol yapimmda da kullamliyor-
du. Aydinjatma amaclylada kullan11maklaberaber, bu alandaki kullanimi kisilli kalmig ve genel-
likle tatminedici olmamigtir.Bitumen zaman zaman ila olarak da kullan11migtir.Milattansonra
birinci-yzyllda yagamig olan Romall natralist Phiny'nin eczacihk aisindanbitumenin degeririi
anlatan tammlamast1850'lerde Birlegik Devletler'dekiuygulamalara da uyuyor.Phiny'nin de-
gerlendirmesine gre, bitumen kani durduruyor, yaralari iyilegtiriyor,gz kataragimtedaviedi-
yor, nikris hastallgmda cilt zerinde lla olarak kullamllyor, dig agrisma iyi geliyor,mzmin ks-
rg yatigtmyor,nefes darligmt geirlyor,diareyi durduruyor, gevyemigadaleleri derleylp toplu-
yor, romatizmayi geirlyor ve yksek ategi dgryordu. Diger bir niteligi de
"gzler
iin engel
olugturankirpikleri dzlegtirme" zelligiydi.
Su yagm diger nemli bir kullammi da sava; alanlarmdagrlyor. Sizmt11ardan elde edi-
len bu rn ategeverildiginde,savag alamnda zaman zaman sonuca gtren bir rol oynuyordu.
11yadaadli eserinde Homeros, "Truvalllar'inhizla seyreden gemiye usanmadan ate; atigim,
ategten hemen sonra gemininburnunda alevdenbir gl olutugunu ve ategi sndrmenin mm-
kn olmadigmi" bildirir. Pers Krah Sirus, Babil kentini almayahazirlandigtnda sokak kavgalari-
nm dogurabilecegi tehlikeye kary uyanlmigtl. Su uyarilaraSirus, sokak kavgasi halinde kenti
elimizde de yeteri kadar zift var. Zift,'alev-
"izim
ategleyecegi yamtim verdi ve gunlarisyledi:
leri sratle her yere yayacaktir.Bylece evlerin damma 1kmigkipiler ya bulunduklari yerleri a-
bucak terk edecek ya da bunu yapmadiklarmda lp gideceklerdir."Yedinciyzylldan itibaren
Bizanslilar "Oleum Incendiarum" Yunan Ategi- dedkleri bir maddedenyararlanmaya bag.
--yani

ladilar.Petrolve kire karigim1olan bu maddenemlendirildigindeate; allyordu.Yunan Ategi'nin

reetes bir devlet sirn gibi gizli tutuldu. BizanshlarYunan Ategi'ni kendilerinesaldirangemilere
kargi silah olarak kullandilar. Okla yaptiklan vuruglarda oklarmm ucuna koydular ve o gekilde
kulland11ar.Aynca, ilkel el bombalarinm yapiminda uyguladilar. Bu maddeye yzyillar boyunca
baruttan daha mthig bir silah gzyle bakildi.
Petroln Ortadogu'da ok eskiye dayanan ve degigik olaylarla dolu bir gemigi oldugunu
gryoruz.Uzun yillar boyunca Bati, petroln uygulanigi hakkindaki bilgiden, bilinmeyen ne-
denlerden dolayi yoksun kaldi. Bunun nedeni bir olasilikla, bitumenin bilinen ana kaynaklan ve
kullamm1 hakkmdaki bilginin Roma imparatorlugu'nun smirlan diginda kalmasiydi. Ayrica, bu
bilgiyi Batt'ya degrudan aktaracak bir geigyolunun olmamasi da bagka nedendi.Ortaaglardan
baglayarak Avrupa'mn birok blgesinde zaman zaman petrol sizintilangzlenmigve bu konu-
da grgler bildirilmigti. Bavyera, Sicilya, Po Vadisi,Alsak, Hanover ve Galiyabu lkelerden sa-
dece birkatdir. Daha da nemlisi Rafineri Teknolojisi artik Araplar yoluyla Avrupa'ya sizmtti.
Ancak, ogu zaman petrol sadece her derde deva tibbi bir ila olarakdgnlyor ve kullammi
tip alamyla kisitlanlyordu. Petrolngifaverici nitelikleri bilge papazlarca ve o zamamn hekimle-
rince bilimsel aragtirmalaryoluyla pektiriliyordu. Tip alanlyla kisitli olmasma karym Bissell'in
dy kurmaya bagladigt gndenve Benjamin raporundan gok daha nce, Galiya'da (kio zaman-
lar GaliyaPolonya'nin, Avusturya'nm ve Rusya'ninbirer parasiydi) ve Romanya'dayagayan
kyller elleriyle kuyular kaztyor ve ham petrol ikarmaya ahylyotlardi. Gnn birinde Lvov
blgesinden bir eczact, bir su tesisatismmda yardimiyla,gazyagmi yakit olarak kullanabilen el-
verigli ve ucuz bir lamba icat etti. ]854 yilmdaartik petrol Viyana'da, baghca ticaretmetai konu-
mundaydi; 1859 yllmda Galiya da gitgide byyen bir gazyagtmerkezi olmuytu. Su merkezde
petrol i iyle ugra an 150'yl a kin ky bulunuyordu. Toplam olarak 1859'da, Avrupa'nm ham-

22
madde redmi otuz alti bin varil tahmin ediliyordu ve bunun da ogunlugu Galiyate Roman-
ya'dan ikiyordu.Eu dnemde Dogu Avrupa petrol endstrisinin yoksun oldugu ve her geyden
ok gereksinim duydugu tek bilginin petrol rafineri-teknoloilsioldugu 80ylenebilir.
1850'll ylllarda Amerika'da gazyagmin yayginlagmasi belli bagli iki engellekargilagti. Elde
ne yeterli miktarda gazyagtne de bu gazyagmmkullanimma uygun ucuz bir lamba tr vardi.
Eldekimevcut lambalar kisa zamanda isleniyor ve yanan yagin hi de hop olmayan bir koku 1-
karmasma neden oluyordu. Sir gn New York'lu br gazyagi saticisiViyana'da Galiya gazyagini
yakan bir tr lamba yapildigmi grendi. Edindigi bilgiye gre, bir eczaci ve bir su tesisatlsicam-
dan gigesiolan bir lambayi tasarlayipimal ederek is sorununu kknden zmglerdi.Bylece
New York'lu satici lamba ithaline bagladi ve ok gemeden yeni bir pazar, yani ithal lamba paza-
n olugmugoldu. Daha sonra her ne kadar bu lambanm tasarimt tekrar tekrar ele almip geligtiril-
migse de, Vlyana'da yapilan bu ilk lamba Amerikan gazyagtretiminin ilk esin kaynagt olmutur.
Ilerikiyillarda geligtirilmigolan Amerikan gazyagt lambalan yeniden dnyanm drt bir yanma
ihra edilmeye baglandi.
Su yzderi,Bissellservenininbagladigiana kadar, nispeten dgk kaliteli bir yag olan gaz-
yagmiil bazi evlerde zaten kullamlmakta oldugu sylenebilir.Petrol gazyagma dngtrerek
aritma tekniklerikmr yagi kullanarak zaten uygulamyordu ve ticarialana yerlegmigti.Aynca
gazyagmiistendigi gekilde yakan ucuz bir de lamba vardi. Bissell ve Pennsylvania KayayagtSir-
keti'ndeki yatinmci arkadaylannmyapmak istedigi, bu hammadde kaynagmm yeni bir kullamm
yanmi kegfetmekti-.Bunu halen var olan bir ikolu iin kullanmak
istiyorlardL l dnp dolagip
bunun mallyetine geliyordu.Kanilarma.gre, yeterikadar bol kayayagL bulduklari takdirdebunu
daha ucuza satarak, ya ok daha pahallolan veya ok daha az tatminkt rnlerden aydinlatict
yag-pazarmi ele geirmelerimmkn olabillrdl.
Bu, petrol igin topragtkazmakla yapilamazdL Ama belki bunun da bir seenegi vardt Amm-
bin beg yz yll nceden daha esklye dayanan gnlerde,
"bir

sadiklanna.gre, in'de, tuz ikar-

ma" igi iin topragidelme yntemi gelitirilmig, gbin feet derinlige kadar inen kuyulardan tuz i-
kanlmigtl. Sonutain'de geligtirilenbu metot l 830 yllinda Avrupa'ya glrdi ve kopya edildi. Belki
de bunun gereklegmesi Amerika'da tuz kuyulannda yapilan tuz-sondajlama igini hizlandirmigtin
Bu rada George Bissell hl iglerini toparlamayaaligtyordu, lite bu gnlerin birinde,
1856 ylhmn sicak bir yaz sabahi New York'ta,yakicignegten kaip Broadway'deki bir eczane-
ye sigmdigi bir sirada pencereden bakarken, kayayagmdan yapilan bir ilacin reklamt gzne
arptl. Reklamkuyu kazmada kullamlan ve tuz kazilarmda uygulanan trden makinelerle all-
an bazi iskeleleri gsteriyordu. Bissell o an punu dgnd. Patentti ilag yapmada kullamlan ka-
yayagt, tuz tkarmaiin yapilan kazida yan rn oluyordu. Tesadfengrdgve daha nce de
Bati Pennsylvania ve Darmouth Koleji'nden bildigi bu gerekle eksikolan geykalasmda alt oldu-
gu yeri bulmugtu. Acaba bu kazi teknigipetrol 1karmada da uygulanamaz miydi?Bu scrunun
oldugu takdirde bu teknik ona byk bir servet kazandiracaktl.
"evet"

yamti
nceBissell ve sonra Pennsylvania Kayayagi Sirketi'nin teki yeleri hemen, tuz ikarma
tekniginidogrudan petrol zerinde denemeye karar verdiler. Kaztyikayayagtyerine petroliin ya-
pacaklardL
Bu iyte yalniz degildiler. Birlepik Devletler'den,Kanada'mn Ontario.kentinden daha
birok kigibu fikri benimseyip aym ama uguruna denemelere baglam1tl.Bissellve grububu ka-
darla kalmayip harekete gemegeregini duydular. Profesr Silliman'mraporu onlardaydi ve rapor
sayesindesermaye de onlarda sayllirdi.Yinede nceleri pek ciddlyealmmadilar.JamesTownsend
admda bir banker sondajfikrindensz edip bunun tartigmasimyaptigt zaman, New Haven'deki
birok kigi tu fikre karyl iktive "Pompalayarak su ikanldigigibi,pompalayarak petrol ikarila-
cak yle mi? Ne samabir fikir.Sen gerekten ildirmigsm!" dediler. Ancak grup yeleri ige de-
vam konusunda karar11ydive petroln mutlaka gerekli olduguna ve bu firsatm geldigine inamyor-
lardi. Yine de kendilerine bu gigm projeyi kime emanet edeceklerini sormaktan alamlyorlardi.

23
 "Albay"
Bu i iin aday olarak d ndkleri kipi Edwin L. Drake isimli biriydi. Adayliga seilmesi tama-
men bir raslanti idi. Grngndedikkati eken hibir olaganst zellik veya belirgin bir nite-
lik yoktu."Belirli bir igiolmayan ama her igten biraz anlayan Drake, bir zamanlar tren yollarinda
kondktr olarak aligmty,sonradan saghk durumunun bozulmasiyla galigamazduruma gelerek
igten ayrilm14ti.O stralarkiziyla beraber New Haven'de eski bir otel olan Tontine Otell'nde kalt-
yordu. Tesadfen New Haven'li banker James Townsend de aym otelde kallyordu. Bu otel, salo-
nunda erkek mgterilerin toplamp gnn haberlerini tartigtiklart,havadan sudan konugtuklan
rden bir oteldi. Bu yzden de dost canlisi, nepeli, konugkan bir insan olan ve yapacak bagka
bir igide bulunmayan otuz alti yagindaki Drake iin ideal bir atmosfer olugturuyordu. Drake ge-
celerini bu otelde arkadaylarlyla bulugup onlara kendi renk1lhayatmdan hikyeler anlatip onlan
eglendirerek geirirdi. okcanl1 bir hayal gcne sahip olan Drake yklerinde daha ok dra-
matik, abartih konular seer Ye bunlarm tmnde kendisini hikyenin merkezi ve bag kahrama-
ni olarak gsterirdi. Bu arada sik sik Townsend'le grgpkayayagi serveninden bahsediyorlar-
di. Hatta Townsend sonunda Drake'i girketindenbir miktar hisse senedi almayabile ikna. etti.
Birsre sonra bu projede aligmasi iin Drake'e neride bulundu. Nasilsa Drake o gnlerdebog-
tu ve bu nedenle de her iy iin uygundu. Tren kondktrlg hl devam ettigindenve demir-
yollarmdan izinli sayildigindan demiryollannda bedava yolculuk etme olanagmasahipti. Mali
ynden metelksiz olan bu serven meraklisi iirl bu olanak bile ok byk bir avantaj sayllirdi.
Ayrica, Drake'in son derece degerli say1labilecekbagka bir niteligi daha vard1: Takipiligi.Drake
istedigi zaman iginde ok sebatlive israrli olabiliyordu.
Drake'i Pennsylvania'ya yolcu ederken, Townsend ona, ileride ok kiymetli olduguanlagila-
cak bir de armagan veriyordu.Ileridedegerli bir armaganoldugu anlagilan bu eybanker Town-
send'in Drake daha Pennsylvania'ya varmadan orayagnderdigi bazi mektuplardL Orada kogul-
larm nasil oldugunubilmeyen ve bundan kaygt duyan oradakikipilerietkilemek isteyen ban-
ve
ker, bu mektuplari"Albay E.L Drake" adresine gnderiyordu.Asimda Drake'in albayhklauzak-
tan yakmdan bir fligkisi yoktu. Albayhgl uydurulmugtu. Yine de bu strateji tuttu ve 1857nin
Arallk aymda, bir amur deryasmdan geerekgeldigiyorucu bir yolculugunbitiminde "Albay"
sicak bir konukseverlikle kargilandi. Haftada iki kez sefer yapan posta vagonunun arka kismm-
da yolculuk ederek geldigibu kk ve fukara Titusville kynde sadece 125 kigi ya1yordu.
Pennsylvania'nm kuzeybatismdaki tepeler iine sikigml;bu kyn sakinlerigogunlukla kereste-
cilikle ugraglyorve kereste girketine ait yredeki dkkna srekli bor yapiyordu. evredeki
agalardevamli kesildiginden, halk bir gn kesecek agakalmadigmda kyn lp gidecegive o
zaman tm yrenin Kizilderililer'in elinegegecegikorkusu indeydi.
Drake'in burada yaptigi ilk ig, gelecegin petrol topraklari.saydigt ve bir iftlikzerinde ku-
rulu bu araziye yeni bir isim bulmakti. Bunu hemen gerekleptirdi.Daha sonra New Haven'e
. dndgnde o zamana kadarki faaliyetlerine gre ok daha ylldinci buldugu ikinci adimi atma-
ya -yani bu petrol sondajlama line girmeye- kesin karar vermigti. Bu kararmi pu szlerle ifade
etmigtir:"Karartmlvermigtim. Tuzlu su ikarmadauygulanan kazi yntemini petrole de uygula-
yarak bol miktarda petrol ikarilacagina inanlyordum. Bu arada ikinci bir karar daha almigtim.
Bu igi yapacakkigiben olacaktim. Ancak ok gemeden anladimki, bu konuyu kendisine ati-
gitnkipilerden hibiri fikrime katilmlyor, hepsi birden, mevcut petrol birikiminin ok byk bir
kmr yatagmdan gelen alentilar oldugundaisrar ediyordu."
Ama Drake bu iddialardan ylimadi ve kararmi degigtirmedi. 1858 ilkbaharmda ige devam
etmek iin Titusville kyne dnd. Bu arada petrole yatirim yapmig grup yeleri Seneka Petrol
irketi adim verdikleri yeni bir girketkurmuglar ve bagma geneltemsilciolarak Drake'i getirmig-
lerdi. Drake ilk aligmalarmyapilacagi yer olarak Titusvillekynderi yaklagtk iki mil tedeki Oil

24
 Creek (Petrol Deresi) blgesinde karar kild1.Burasi, iinde bir petrol kaynagt bulunan bir iftlik-
ti ve buradan gnde, geleneksel metotlarla ila alti varilpetrolikarilabillyordu.Su agamadan
birka ay sonra yeniden Titusville'e dnen Drake, Townsend'e yazdigi bir mektupta gunlan sy-
lyordu: "Bundan byle kartyt el ile yapmaktan vazgeiyorum, nk sondal yapmanm en ucuz
yntem oldugunuanladim."Bu arada New Haven'll bankerden kendisine derhal daha fazla pa-
ra gndermesiniistedi ve bunun iin neredeyse yalvardi."Eger herhangibir sonu almak istiyor-
sak, mutlakaparaya ihtlyacimiz var... Kararm1ziltfen bana derhal bildirin. Elimizdeok az pa-
ra kald1." Olduka uzuri bir gecikmeden sonra Townsend nihayet beklenen parayi gnderebil-
migti. Bindolar olan bu paraylaDrake, igi yrtmekiin gerek duydugu iki adet "tuz

ikariclyi"
ige angaje etti. Ancak, bu iilerin kt bir ghreti vardi; viskiye kargi agirl d knlklerlyle tani-
myor, siksik sarhop oluyorlardi. lealacagtadamlar konusutida ok dikkatli olmak isteyen Drake
bu iilere prim vaat etti. Kazilan her
"feet"
uzunluk iin kazi baarlyla son buldugunda bir do-
lar prim deyecekti. Buna ragmen ige aldigi ilk iki ii kay1plara kantilar. Aslinda, bu adamlac
yzne kargi sylemeye cesaret etmemekleberaber, Drake'indeli olduguna inanmiglardi. Titus-
ville'degeirdigiilk bir yilliksrede Drake'in elinde bagarl clarak gsterecegi hibir gey yoktu.
Ayrica, karakig da egiktebekliyordu. Sonunda Drake kendisini sondaFdonammma enerji veren
buhar makinestnin kurulmasma adadi. New Haven'deki yatinmc11ara gelince, onlarm burada
yapabildikleri tek geykizmak ve beklemekten ibaretti.
Nihayet l 859 ylliilkbahannda Drake aradigt kazictyi buldu. Bu William A. Smith admda,
"BilliAmca" diye amlartve ige gelirken iki ogluna da yamnda getiren bir demirciydi. Eu adam
daha nce tuz ikaric11arlaaligtigtve onlara gereken aletleri imal ettigiiin bu igte ne yapilmasi
gerektiginibiliyordu. Byleceolugan kk ekip artik iskele kurup ige girgecek ve gereken do-
nammi baglayabilecekti. Tahminlerine gre toprak inde brka yz
"feet"
derinlige inmeleri
gerekiyordu. Ancak iy yava yryordu. lerlemekaydedilmedigini gren New Haven'li yatinm-
cilar gidereksabirsizlanmaya bagladilar.Ancak Drake planmdangagmad1ve kararmdan vazge-
medi. Aradan geen zaman iinde, girgimcilerintm projeye olan inanlarim yitirdilet Bu kigt-
ler iinde gvencini kaybetmeyen tek kipi Townsend'di. yleki, gnn birnde elde tek kurug
kalmadigmda, Townsend gelen faturalan bizzat kendi cebinden demeye bagladl. Sonunda are-
sizlik iinde Drake'e son bir para havalest gnderip igi kapatmasini, operasyona ait faturalart
deyip derhal New Haven'e dnmesi talimatml verdi. Su strada takvimler1859 senesi Agustos
aymin son gnlerinigsteriyordu.
1859 ylli Agustos ayimn 27sinde, bir cumartesi gn gleden sonrasi, altmlydokuz feet
derinlikteki bir kuyuda kazi yapildigi bir sirada, aniden, sondaj aletinin bir atlagagirdigini ve
hemen sonra tekrar bir alti in daha derinlige indigini fark ettiler. Sagkinliga ugrayan ekip artik
hafta sonunun geri kalan kisminda altymamayakarar verdi. Ertesi gn, ki gnlerden pazardi,
BillAmca kuyuyugrmekisteyerek kuyunun bulundugu yere geldi. Egilip boru iinden apaglya
bakt1. Grdggey su zerinde yzmekte olan keyu renkte bir sivlydi. Sividannumune almak
iin kuyu iine teneke bir kova sarkitildi. BillAmca gagkinadnmgt; ikarilan yogun agtrlikta-
ki sivly1incelerken duydugu heyecan yznden kolayca okunuyordu.Pazartesi sabahi olup da
Drake kuyunun bulundugu yere gelince ilgin bir manzarayla kargilaytt.Bill Amca ve ogullan
kuyunun hemen yanmda duruyor ve yant baslanndaki ii petrol dolu ok sayida fl1, legen ve
varil gibikaplarin nbetini tutuyorlardi.Sagkmhgint kisa zamanda atan Drake hemen alelade bir
el pompasmi kuyuya baglayarak pompalamaya bagladt. Yaptigi gey projeyle alay eden kipilerin
alay konusu ettikleri iglemin ta kendisiydi. Sivinm pompalanmasi, garip bir rastlantiyla Town-
send'in gnderdigi para ihbarnamesi ve igi kapatma emrinin Drake'e ulagmasi ile aym gne rast-
11yordu... Su emir eger bir hafta evvel gelmig olsaydi, byk olasihldaigyeri bugn kapatilmig
durumda olatakti. Fakat artik bunu yapamazdi. Kendikafasinm dikine gitmesinin dln gr-
mg ve tam zamamnda petrol bulmu tu. Oil Creek'teyapyan tm iftiler vakit kaybetmeden

25
Titusville'e akm etmeye bagladt Bir taraftan da durmadan haykirlyorlardi: "Yankee petrol bul-
dul" Haber byk bir yangmm etrafa yayllmasigibi,yreye yayildtve yer kapip petrol ikarmak
iin sz konusu blgeyeilgmbir hcum bagladt.
Ancak, petrol iin yapilankazida elde edilen baan parasal alanda ayni oranda olmadi ve
petrol baansmm, parasal baariyi garantilemedigt anlagildi.Su durum kugkusuz ileride yeni bir-
taktm sorunlara yol aacakti.rneginakip giden petrolle Drakeve BillyAmca nasil bag edecek-
lerdi? nceleriblgede bulduklari tm viski fiilarinael koyup her birini teker teker petrolle
doldurdular. Dolduracak bagka fii kalmaymca, bu defa tahtadan bir miktar f1iyapip konuyu
zmek istediler. Ancak byk bir ganssizhkeseri, bir gece kullandiklar1 fenerden sirayan bir
alev aniden petrol gazlanni tutugturarakpetroln biriktirildigi blgenin tmylehavaya umasi-
na ve kizgm alevler iinde yanip kl olmasma neden oldu, Bu arada komu evrelere yeni yeni
kuyular aihyor,giderekdaha ok kayayagi ikarillyordu.Su durum, petrol arzinm petrole du-
yulan talebi ok agmasi, fiyatm srekli degigmesiyle sonulanlyordu.Petrol ikarmada uygula-
nan kazi yntemlerinin geligmesiyleartik kayayagi sikintisison bulmuytu..Simdi sikmtisi ekilen
tek geyviski fiisiyokluguydu.Nitekim ok gemeden viski f1ilarmmmaliyetio denli ykseldi
ki bir viski ftismin flyati, iindeki petrol fiyation yaklagikiki katma ulatl.

"agtnIgigi"
Pennsylvania kayayagmin rafine edilmig gazyagthalinde pazara srlmesi ok vakit almadi.
Gazyagmm erdemleri abukanlagilmigt1, Drake'in kegfizerinden henz bir yll bile gemeden
petrolkonusundaAmerika'nm ilk el kitabml yazmig olan bir yazar,kitabinda gunlarisylyondu:
"Biraydmlatici olatak petrolgekilsizdir.Sekilden yoksunolan bu madde aslmda 'agmIgigt'dir."
Yazar,aynca pu tammlamaytda ekliyordu: "Petrolyanar halde grmemigolanlarrahat etsinler.
Onun tigt ay 1;igi degildir. Su igik olsa olsa gn igigina benzetilebilir, nk gn lylgi kadar te-
miz, kuvvetli, parlakbir igiktir. Petro1nsattgt igikta karanliga yer yoktur... Kayayagiok m-
kemmel, ok ince bir igik saar. Dnyadaki en parlakve aym zamanda en ucuz olan bu igik, an-
cak Krallarave Kral ailelerine yaraan, Cumhuriyetlere ve Demokratlara ise hi yaragmayan
bir igiktir."
eilk tegebbsetmigolanlardan George Bissellkye ilk gelenlerdenve en acelecidavra-
nanlardan biriydi. Oil Creek yresinde yz binlerce dolar harcayarak ilgmcaaligverigyap1yor,
iftliklerkirahyor, araziler satm allyordu. Egine yazdigi mektupta gunlan sylyordu:"Burada
egine rastlanmayan bir heyecan yagiyoruz.Yre sakinlerinin tm yan 11gtn durumda... Haya-

umdahl byle bir beyecan grmedim. Tm bati yresi sakinleri burada toplamyor.Eu arada,
yrenin petrol vaat eden kesimlerinde toprak satm alabilmek iin astronomik flyatlar teklifedi-
llyor." Bu noktaya gelebilmek igin Bissell yaammmalti yllim vermigtive yagadigt servende
kargilagtigi inig ve ikiglar ona pu szleri sylemek hakkim veriyordu: "SagligLm
oldukaiyi, an-
cakok fazla ylprandim. Yolumuz ok zor engellerle dolu. Ama emin oldugum bir geyvar; gele-
cegimiz ok parlakve ok gvenli, bundan hi kugkum yok... Byk bir servet kazanacagimiz
anlagthyor."
Bissellgrgnde hakllydi, nitekim gerekten de ok zengin oldu. Para bagigi yapan birok
haytrseverarkadagtgibi o da Dartmouth'da bir jimnastiksalonu kurulmast iin gereken parayi
bagigladi. Dartmouth'usemesininnedent, projesindekendisine ilham vermig olan kayayagi gi-
esini ilk defa burada grmgolmasiydt.grencilik
"bowling"
yillarmda Bissell sporuna gok
dgknd. Bu agin dgknlk zaman zaman sorunlar yaratiyor ve Bissell'indisiplin cezasma
arptirilmasma neden oluyordu. Kendi ifadesiyle disiplin sorunlarmm amsma" Bissell lim-
"bu

nastikhanede alti adet bowling salonu yapilmasim istedi ve bunda israr etti. Hayatmm daha ileri
ve nnn" kltamn bir ucundan br ucuna, yagayan tm petrol-
"isminin

kl yillarmda Bissell

26
clercetanmdigisylenir. Eu aligmada,parasal ynden en byk katkly! saglamigolan banker
Townsend'egelince, yazik ki kendisi hakki olduguna inandigi gan ve.yhrete kavugamamigtir.
"Bu igin tm planmiben yaptim,benim nerilerim yrrlge kondu" diyor ve buruk bir ifadey-
le ekliyordu: "Gerekenpara benim tarafimdan ortaya kondu ve ait oldugu yere gnderildi.Sy-
leyecegim qu szleregoistoldugumlin degil, geregi yansittigi iin sylenmigtir.Petrol ikarma
ugruna yapmt; olduklanmi eger yapmamig olsaydim, bugn petrol kesinlikle tkanlmamigola-
cakti." Ve szlerine gunlan da ekliyordu: "YagadiglmBCl Ve Raygllanbir servet ugruna dahi bir

kez daha yinelemek istemem."

Drake'e gelinceonun hesabma igler hi de lyi gitmedi.ncepetrol alic111gl yapti, daha son-
ra da petrol hisseleri konusunda ihtisas yapan bir Wallstreet firmasma ortak oldu. Tedbirsiz, lyi
bir igadamt niteliklerinden uzak ve konu ticaret oldugunda gerekten kumarbaz gibi hareket
eden bir kipiydi. 1866 yllma gelindiginde tm servetinikaybetmig Drake, losa sre sonra yan
ktrm oldu ve hayatmin geri kalan y111armi aci ekerekyaadt ve sefalet iinde ld. Bir dos:
tuna yazdigt mektupta gunlari sylyordu:"Eger iinizde hl biraz insanhk kirintist kalmtysa ve
ben ve ailemiin en ufak bir merhamet duygusu taylyorsamz,bana para gnderin. Acmacak de-
recede parayaihtlyacim var, ayrica hastayim." Sonunda1873yllmdaPennsylvania Eyaleti ken-
disine gemighizmetleri amsinahayat boyu devam edecek kk bir maag bagladt Bu sayede
Drake yagamtmn son y1llarmdafiziki acilan degilse bile parasal acilarmindndirilmesi konusun-
da az da olsa rahata kavugmuy oldu.
Yaammm son ylllarma dogru Drake, petrol tarihindelay1koldugu yeri alabilmeabasma
girigti. Su konuda gu szleri sylemigtir: "Iddiaedlyorum; petrol 1karmada kullamlan Petrol
Borusu'nun mucidibenim.Onu ilk ige uygulayan klgi de benim. Eger ben bu icad1 yapmamig
olsaydim,topraksuyla dolu oldugu zamanlarda insanlar derindeki topraklardakazi yapamaya-
caklard1.Yine iddia ediyorumki, Amerika'da petrol ikarmak iin ilk defa kazilan ilk petrol ku-
yusu kazisim da bizzat ben yaptim,hatta bu kuyuyu sizleregsterebilirim." Bu iddiasmi peki-
tirmek iin gu szleri ekliyordu:"Eger ben bunu yapmamig olsaydim, bu iq bugne dek yapil-
mamigolacakti."

lkPatlayly
Gerekten de rafine etme igi, gazyagt ile denemeler, uygun olan lambamn seimi gibi yeni tre-
yen bir endstrinin tm elemanlan, bir tanesi digmda, tamamlanmig,yerli yerini bulmugtu.Ek-
sik olan tek gey, Drake'in kazi sirasinda anlaylpispalladigi gibi,yeni geligenendstrinin son ge-
reksinimi olan el altmdayeterli birikim bulundurma igiydi. Su saglandigt takdirdeartik insanog-
lu, geceningeliginigeciktirme yetenegine sahip olacakti. Drake'in keyfidnya nfusuna hareket
yetenegi ve g kazandiracak, uluslarm ve imparatorluklarin ykseligve dgglerinde en nem-
li rol oynayacak,bununla da kalmaytp insan toplumunungeirdigi evrimde en etkin unsur du-
rumuna gelecekti.Kugkusuz bu geligmeler henz yaanmamigt1,ama yaanacakti.
Su geligimi izleyen gnlerde yle bir yey oldu ki, meydanagelen olay tipki altma hcum
gnleriniammsatti. Oil Creek blgesinin dar vadisinde birdenbire btn evlerkapigilircasina tu-
tuldu ve daha 1860 Kasim ayi gelmeden, yani Drake'in kegli zerinden on be; ay sonra, yakla-
gik yetmig beg kuyu retime geti. Toprak yzeyinde yara izini andiran kuru ukurlar olugtu.
1860 yllma gelinceyedek bir yazarm dedigi gibi "Titusville artik speklasyona susamig yabanc1-
lann randevu yeri" olmugtu.Ayn1 yazargunlarida sylyordu: "Bu insanlar birbiriyle flyat konu-
sunda iddialaglyor, hisse senedialiyor,toprakalipsatlyor, kuyularmderinligi, grnm veyave-
rim kapasitesiv.s. gibi konularda birbirlerlyle tartigiyorlar.
Yreyibugn terkeden biri ertesign
kargisma ilk ikan kiglye hemen bu konuyu aiyor,kuyunun gnde rnegin 50 varil saf petrol
verdlgini sylyor... Su sylentilerin etkislyle, ertesi gn yreye yeni bir insan akimi oluyor ve

27
bunlann sayist belki de gidenlerdenok... Hareket halindeki bir an kovamnda bile bu denli cog-
ku grlmemig, bu kadar ok grlt duyulmamigttr."
Oil Creek yresinin eteklerinde, yrenin Allegheny Nehri'neuzandigi yerde, admi Seneka-
11bir Kizilderili geftenalmt; Cornplanterisminde kk bir kent vardt. Zamanla kentm ismi de-
gigtirilmig ve Oil City (Petrol Kentil admi almigti.Petrol Kentigiderek Titusville'leheraber bu-
gn Petrol Blgeleri diye amlan araziyi.olugturdu ve bu ara2inin en byk merkezi haline geldi.
Ham petrolgazyagmaevirenrafineriyi kurma iglemi ucuza mal oldugundan, 1860 yilmagel-
meden Petrol Blgeleri'nde en az on beg rafineri faaliyetegemigdurumdaydL Ayrica Pittsburgh
blgesinde be; rafineri daha kurulmugtu. 1860 ylbnda yreyi gezen bir kmr yagi rafinericisi,
sregelen yangmalarikendi gzylegrmgve gunlansylemigti: "Eger bu igteki baan devam
ederse, bu kmr madenciligininsonu demektir." Gerektende zamanlabu szlerin dogrulugu
kanitland1. 1860 yllisona ermeden kmr yagi rafinericileri ya igibirakmak zorunda kaldilar ya
da sratlemeslekdegigtiripham petrol rafinericiligine yneldiler.
O gne kadar bulunmug olan kuyular sadece mtevazimiktarda petrol retebildigi iin
pompalanmasi gerekiyordu. Eu durum 1861 ylh Nisan ayma kadar devam etti. Nisanaylridabir
gn durum degigtl. Yapilanbir kazida, kazicilar ilk defa olarak petrol pskrten bir kuyuya rast-
lad11ar.Kuyuinamlmaz bir hizia petrol pskrtyorve gnde bin varil petrol veriyordu. Bir
gn kuyudan gelen petrol havayla tutugtu Ve byk bir patlama duyuldu. Sonuta,oluganate;
duvarmda on dokuz kigi ld. Eu yangin gn devam etti. Su durum dnyaya bir mesajveri-
yor Ye yeni treyen endstri iin bol miktarda hammadde temin edilebilecegini duyuruyordu.
Ancak bu arada daha nemli bir haberin ortaya 1kmasi,yani Gney'inkonfederasyon kuvvetle-
rinin Sumter Kalesi'ne ate; aip i savagi baglatmalari, bu mthig haberin en azmdan bir sre
iin yeterincekigi tarafmdanduyulmasm1 engellemigti.
Bati Pennsylvania'da petrol retimi yle abukgeligiyorduki, 1860'ta 450.000 varil olan
retim 1862'de 3 milyon varili bulmugtu. Ne var ki bu igin pazarlamasi yavag oluguyordu ve ha-
cim itibariyle abukgenigleyenpetrol kargismda ona yetecek, cevap verecek hlza erigemiyordu.
Sonutaflyatlar dgmeye ba1ad1ve rnegin 1861 Ocak aymda varili 10 dolar olan petrol hazi-
ran ayina kadar 50 sente kadar dgt. Sonradan daha da dgerek 1861 ylh bitmeden 10 sente
kadar indi. Bu birok retici iin mahvolmaanlamma geliyordu. Flyatlarm bu gekilde ucuzlay1g1
Pennsylvania petrolne pazar yerinde abuk ve kesin zafer sagladi; tketici kitlelerini arkasm-
dan srkledive kmr yagiyla teki aydmlaticilan saf digt etti. Kisazamanda talep arzla denge-
lendi ve fiyatlar 1862 yih bitiminde varil bagma 4 dolara ykseldi. 1863 Eyll'ndeise varil ba-
Ina 7,25 dolara kadar ykselmigth Fiyatlardakihu akil almaz dalgalanmalara kargm
"bir

gnde
zengin olundugu" hikyeleri kitleleri Petrol Blgeleri'ne ekmeyedevam ediyordu. Aradan iki
yll gememigti ki, sonradanbyk n kazanan bir kuyu, yatinlan her dolar kargihgi 15.000 do-
lar kt saglar oldu.
Amerikan l Savagt,Petrol Blgeleri'ndeki ilgmpatlamay1olumsuz ynde etkilemek bir
yana, petrolclgn gelmesinde belli bagli itici g olmugtur.Bunun nedeni de gyleagiklana-
bilir: avag nedeniyle Gney'den yapilan petrol sevklyati durmuytu. Bu da terebentindenikan-
"camphene"

lan ucuz aydinlatict yag (neftyag1)gereksiniminipiddetleartirmigtive aradakibog-

luk arabuk Pennsylvania yagmdan elde edilen gazyagt ile dolduruldu. Bylece Kuzey'de ok
abuk geligenyeni pazarlar oltigtu. Gney'in federasyondan ekilmesi zerine Kuzey,Ameri-
ka'mn en byk ihra maddelerinden biri olan pamugun getirdigigellrdenyoksun kaldt. Bu ge-
lir boglugu da Avrupa'ya yapilan petrol ihracatinm hizla arttnasi yoluyla dolduruldu ve bylece
yeni bil gelir kaynay saglanmig oldu.
Savagmbtn alkantilari ile birlikte sona erigiyz binlerce emekli askerin Petrol Blgele-
ri'ne alan etmesine neden oldu. Bu askerlerkendilerine yeni bir yayanti kurmak ve yeni geligen
speklatif ortamda bir servet edinmek amacmdaydilan Bu speklatif patlama, flyatlarin srekli

28
 oynamasi ve varil bagma l3,75 dolara kadar ykselmesi yznden giderek kiziglyordu,Bu kar-
maganmetkileritm Dogu Yakasinda hissedillyor,yeni tremigyzlercepetrol girketi fiyatlar-
daki inig ikiglarlaalkalanlyordu.ylebir zaman geldi ki bu yeni girketler New York'un mallye
merkezi sayllan kesitinde kendiferine aligacak bro bulamaz oldular. Hisseleriolaganst bir
hizla satillyordu, yleki bir gn yeni girketlerdenbiri sahip olduguhisselerin tmn sadece
drt saat iginde elden ikardi.Durumdanetkilenen bir ingilizbanker ga kmligmi pu szlerleifa-
de ediyordu:"Yz binlerce insan gryorsunuz. Bunlarm hepsi petroln sagladigtkazanci ban-
kalann verdigi kk faiz oramna tercih ediyorlar." Washington D C'de esen ilgm havadan
New Yorkda etkilenmigti. Petrol topraklarmabyk yatirim yapmig olan ve sonradan Amerika
BirlegikDevlelleri Baykani olanJames Garfield,petrol arama belgesi saticist birine, bu konuyu
kendisi gibi Kongre yesi olan teki bazi kipilerle konugtugunu, herkesin "bu
igin iinde oldu-
gunu, humma hastaligim andiran bu akimdan Kongre'ninde giddette etkilenmigoldugunu"
syledi.
tlgmcasma sregelen bu speklasyonbelki de en fyl gekilde, Titusville'den on beg mil
uzaktaki Pithole Creek mevkiindeki Pithole kasabasma ait ykyle aiklanabilir. Bu kasabada,
ilk kuyu 1865 y111 Ocak aymda, yogun ormanhk bir arazide ailmigti. Daha haziran ayi gelme-
den dtt kuyudan birden, hem de gnde iki bin varil petrol ftkirmayabagladi. Petrol Blgele-
ri'nin verdigi tm randimanm te biri kadardi.Artik yollari dolduran insanlar ve petrol ykl
vagonlarla tam bir karmaa gzleniyordu.O gnlerde yreyi gezen biri aynen gunlan sylemig-
tir: "Tm evre bit kita dolusu askerin diate olduklan zaman duytilan koku gibi kokuyor." Arazi
speklasyonu hibir smir tanimiyordu,Birka ay evvel gerekten hibir degeri olmayan bir iftli-
gin,birka ay sonra, 1865 Temmuzu'nda1,3 milyondolara satildigi, Eyll aymdatekrar,,bude-
fa iki milyon dolara yeniden satildigi oluyordu. Aym yllmayni ayinda, Pithole Creekevresinde
uretim gnde alti bin varili bulmutu. Bu, Petrol Blgeleri'nin tm retiminin te ikisiydi. Ve
ayni yllni eyll ayma kadar balta girmemigormanlardabir vakitler yeri bile bilinmeyen toprak-
larda artik on be; bin nfuslu bir kasaba dogmutu. New York Heraldgazetesininyazdigma g-
re, Pithole kasabasmm en nde gelen igi
"iki
imek ve kira" igleriydi. Nation gazetesi ise gr-
n u szlerle ifade ediyordu: "Bu kasabada ucuz cins iilen lkinin tm dnyada aym byk-
lkteki kasabalardan herhangi birinde iilen ikiden daha fazla oldugurahata iddia edilebilir."
Tm bunlara kargm Pithole kasabasi sahip oldugu iki banka, iki telgrafhane,bir gazete, blr su ge-
bekesi, itfaiye teykilati,dzinelerle pansiyon ve iq sahalanyla, tanesizamanm byk gehirza-
rafet standardina uygun on begten fazla oteli ve gnde be; bini agkmmektup muamelesiyapan
postanesiyle, oktan saygm bir kent olmayaynelmigti.
.Ancak birka ay sonra, birdenbire, tipkt ba1adigt zamanki hiz1yla,retim dgmeye baglad1.
Pithole halki iin bu bir felaket, yani, kutsal kitapta yazili veba gibi bir geydL 1866 Ocak aymda,
petroln kegfedildigignden sadece bir yll sonra, binlerce kasabah yeni umutlar ve firsatlar pe-
ginde kasabadan kaar oldular. Hemen bir
gece iinde vahgi ormanlardan figkirmigolan kasaba
artik tamamen-terk edilmigti.Ateg emberiyle sarilan binalar kl olup gitmig,.geride kalan ahgap
iskeletler, ya bagkayerlerde kullanmak iin paralanmig, da civartepelerde
ya yagayaniftilerce
ira yerne kullanilmigtl. Bylece Pithole yeniden sessizlik ve vahgete brnyordu.1865'te Pit-
hole'de 2 milyon dolara satilan bir parselarari, 1887de 4,37 dolara, hem de mzayede ile sati.
11yordu.
Pithole snerken, speklatifpatlama bu kez bagka bir yerde doguyor, tm kompu blgeleri
bagrinda topluyordu.Petrol Blgeleri'ninretimi 1866'da 3,6 milyon varile s1radL Anlagildigt-
na gre petrol cogkusuhibir smtr tanimayacaktive giderek petrol salt bir aydmlatmave yagla-
ma kaynagi degil, aym zamanda poplerkltrn bir parastolacakti.Artik Amerikal11ar"Ame-
rikan Petrol Polkasi" ve "Petrol Hummasi Drtnala" melodileriegligindedans ediyor, "nlPet-
rol Firmalan" ve "Kafamizdaki Petrol" ark11armi dillerinden dgrmyorlardi.

29
 Kafamizdaki Petrol

Trl trl yaglarvar

"tatli."

Balikyagi,kastor, ayiekgibi
Hastay: ayaklandiran
Vede yapan kanatti.
Bizimki ise garip bir yag
Elde ettigimiz Kuyu
nsanlancopturmaktir
onun Huy
Sarkimizla
Kafamizdakipetrol...
Kafamizdakipetrol...
Bir kompumuz var
Adi Bay Smith.
Metelige kurgun atardi
Yirtikglysilerleyatardi
abuktoparlad1kendini
Bu fakir gen...
Birde gimdigrn onu
Nasil da degigti sonu
Artik ok gik giyinlyor
Spor yapip vnyor.
Elmas, ocukhepsi onda
Bayarisigarkimizda
Kafamizdaki petrol...
Kafamizdakipetrol...

Grlt, Patirti
Petrol bulma yanymi bagka bir yang izliyordu. Petrol olanakverdigi oranda abuk ve ok mik-
tarda retme yangi, "Flagrn" elde etme abasi genellikle petrol rezervlerini bozuyor, gaz ba-
smcmin zamamndan nce tkenmesineyol aiyor, bylece rezervlerinonanlmasinigleptiri-
yordu. Yne de bu yntem standart uygulama olarak kabul edilmigti ve bu da bazi gerekelere
dayamyordu. Bunlardan biri jeoloyikbilgi eksikligiydi. Bir digeri vaat edilen byk ve abuk
dller, ncs ise kiralama kogullanmn yapist gereginceretimi mmknoldugu kadar a-
buk yapana prim denmesiydi.
Ancak, Amerikan petrol retimi megruitihadimn ve bizzat petrolendstrisiyapisinm ge-
"ele

killendirilmesindeen byk etken Ingiliz rf ve adet hukukuna dayali bir doktrin olan ge-
lrme" yasasiolmugtur.Su yasayagre, eger bir av hayvantveya kug, belirli bir arazidenbagka
bir araziye geecek olsa, gem oldugu arazinin sahibi av hayvanim kendi topraklan zerinde
ldrme yetkisine sahip oluyordu. Buna benzer bagka bir yasaya gre de, topraksahipleri kendi
topraklanaltindabulunan herhangi bir hazineyi, eger varsa, ekiptkarmakhakkina sahipti. Bir
Ingilizyargicm yargisma gre, bu sakli damarlan iinden nelerin getiginden hi kimse
"arzm

emin olamazdi."
Petrolretimine uygulandigmda ele geirmekuralmin arazi sahipleri ynnden anlamiise
kendi arazileriiginde petrol iktiginda, alabilecekleripetroln hepsine kendilerinin sahipolma-
larlydi. Bu, kuyuyu ey oranda kazmadildari ve civar kuyulann ve kompu reticilerin verimini
dgrdkleri zaman da aynen geerli oluyordu.

30
 Bu nedenle kamilmaz olarak yalon olan kuyularm sahipleri,mmkn oldugu kadar ok
petrol ikarmak iin birbirleriyle ateglibir rekabet iindeydi.
Amalari petrol kendilerinden ev-
vel bir bagkasimn \karmasmiengellemekti. Ancak hizil retme bu gekildeagirlik verilmesi
hem retimde hem de flyattarzerinde tutarsizligayol ati. Petrol kugkusuzav hayvanlarlyla bir
tutulamazdt.Dolayislyla ele geirme kurah bir hayli zarar ziyana neden olup, belli bir kuyudan
ekilen retimi olumsuz ynde etkiledi. Buna karo kapka kurali bazi bakimlardan avantaj da
saglamigttr.Ele geirmekurah sayesindebirok insan bu endstride kendilerineyer buldu ve ku-
ral olmasaydi asla grenemeyecekleri bazi gerekli becerileri grendiler. Kapka kuralinm bagka
bir avantajida, firetimi daha abuksaglama yoluyla, daha genigalan11pazarlarkurulmasma yar-
dim etmig olugudur.
Ele gegirmekuralinin -ve servet yangimn- daha da biledigi bu karmayada Petrol Blgele-
ri'nde iinden ikilmaz bir manzaraolugtu. stste insan ylginlan, irili ufaklikulbeler, gece-
kondu tipiahyapbinalar, hepsi bir tek odada drt, beg, alti hatta yedisaman yataktan otel, ina-,
at iskeleleri, stoklama tanklarive hepsi de umut ve sylentilerle enerjilerine enerji katmig insan-
lar, petroln yaydigi keskin koku; hepsi birden bu manzaradayer allyordu. Ayricakainilmasi as-
la mmknolmayanve srekli olarak varligtm gsterenbir de amur olgusu vardi. O gnlerde
yagamigiki ayn yazarm gzleminegre "Oil Creek amuru" kendine zg bir n kazanmigti.
Su n, amuru gren ve amur iinden geip kendilerine yol aanlann bellegiride her zaman ta-
zeligini koruyacakti. Derinlere kadar iglemig, tarifedilmezderecede stkmti veren bu amur yag-
mutlu havalarda ana caddeleri tamamen kapliyor, kasabalannana sevkiyat merkeziolan yollari
amurdanolugmu sivi bir gl veya amur alam grnmne sokuyordu.
Btn bu grlt patirtiyi ve abuk para kazanma hirs1ylagelmig "vurgunculari"
grp de,
petrol sahneye ikmadannceki sakin Pennsylvania tepelerinive kylerini animsayanlar,zle-
mini ekenlerde yok degildi. Bu kipiler insan dogasmm nasil olup da bu denli degigebilecegini
ve servete konma hayaliyle onurlarmiyitirebilecegini birbirlerine soruyordu.Yrede yagayanbir
yazar 1865 y11mda punlan yazmigti: "Petrol ve arazi opkusu bu blgede artik salgmbir hastallk
oldu. Su salgin her siniftan,her yagtan ve her trl kogullar altmdayaayan insanlan tmyle
sarmig durumda. Bu insanlar alti ay evvelki grnmlerinden okfarklilar.Konumalan, bakigla-
n, davranilari tamamenbagka. Anladiklan tek geyarazi, kiralama, kontrat, uyugmazlik, anlag-
ma, faiz gibikonular. Bunlann diginda hibir geyialgilamlyorlar.Her kgede garipsuratli insanla-
ra rasthyoruz.Yre halkmm asilsakinleriburayi terk edip New York'a veya Philadelphia'ya gitti-
ler, hempehrilerimizin yandan fazlasi pimdioradalar. Mahkeme binamiz tam bir durgunluk iin-
de; banmiz yozlagnily,sosyal evremiz dagilmig, mabedimiz unutulmuy gltmig. Servetekonma
ugrunda yap11anbu dolu dizgin hcumda, yanm yzyildanbu yana egemen olmuytm delleri-
miz, fikirlerimiz, derneklerimiz alaagt oldu. Bazi fakir kimselerzengin oluyor; zengin kimseler
daha zengin oluyor; fakirve zengin bazi kigilerse yapmig olduklan tm yatinmi bir anda kaybe-
diyorlar. Igtebyle yaglyoruz."
Aym yazarson olarak gunlansylyordu;"yle grnyorki kaynamakta olan kazantn s-
tndeki damlaaklar ok yakmda patlayacaktir."
Damlac1klargerekten de patladi; bu patlama speklasyonun ve ilginbir akiglaoluganagi-
n retimin kamilmaz bir tepkislydi.1866 ve 1867 ytllarmda petrolendstrisidepresyon geiri-
yordu; flyatlar varil bagma 2,40 dolara dgmgt. Su arada bazi kipiler kazi igini biraktilarsa da,
bazilan devam etti ve zamanla Oil Creek arkalarmdayeni kuyular aildi.Bu sanayiden artik ba-
zt yenilikler ve organizasyondzeltmeleri beklenir oldu.
lik petrol kegfiyleberaber, bazi kipiler yk arabalanmnatlarmi kamilayarak bog varil yk-
leri lle bfrlikte petrol blgelerine dogru doludizgin akin edip petrol tagimact11gi
yapmayabagladt-
lar. Fonksiyonlan ynnden sadece bir vasita olmaktan fa21aanlam taglyanbu kipiler,kendilerini
igin tekeliniellerinde tutar grdklerinden ok agin flyat talepediyorlardi.yleki bir varil pet-

31
roln amurluyollariagip birka mil tedeki tren istasyonuna taginmasi,aym varili Pennsylva-
nia'dan New York'a trenle nakletmekten daha pahahyageliyordu.Araba srclerininnakliye
konusundaki baskilan o derece bunalticlydt ki, sonunda bir alternatif bulmaya karar verild ve
nakliye iginin boru hattiyla yapilmasi karara bagland1. 1863 11e 1865 ylllari arasmdatoplumdan
gelen tm alaylara ve kmsemelere kargin tahtadan yapilan boru hatlannm petrol tagimacill-
gindaok daha verimli ve ucuza geleceglartik anlagilmigti.Konumlartmn degigtigini gren ara-
ba srcleri buna tehditler savurarak, silahltsaldinlardabulunarak, kundak1lik ve sabotajlar
yaparak tepkigsterdiler.Fakat ok ge kalmiglardi. l 866 yihna gelinceye kadar Petrol Blgele-
ri'ndeki tm kuyulara petrol hatti dgenmigti. Gelen petroln demiryoluna bagh daha genigbir
boru hattma akmasi da saglanmltl.
Rafinericiler petrol satin almak istlyordu. Ancak bu da bir hayli kargaadan sonra gerekle-
gebildi.Petrol satin alma igi, nceleri at stnde gelip kuyu kuyu' dolagan, kagla gz arasinda
ahm igini bitiren alicilarca yapillyordu. Fakatendstrinin bymesiyle daha dzenli bir pazarla-
ma sistemiolugtu. Artik alicilar ve satictlar gayri resmi olarak bir araya gelipflyat zerinde anla-
tyor,yle aligveri; yaplyorlardt.Bu lisl Titusville'de bir otelde veya demiryoluna yakm bir ku-
yu kenarmda yapilan.bir pazarliktansonra benimseniyordu. 1870'li yillarin bagmdanitibaren
petrol alim satim1 daha resmi esaslara baglandi ve bu ilk kez Oll City, Titusville'de, Petrol Blge-
leri'nde ve New York'ta uygulandi. Petrol alim sattml ayn sistemle yapillyordu. Birincisi
satiplardenen, petrolnderhal almip demenin derhal yapildigt sistem.Ikincisi
"spot" "normal"

satig dedikleri ve tm iglemlerin mutlaka on gn iinde bitirilmesini gerelttirensistem, nc-

alt" satiglardauygulanan sistemdi.Su sonuncu sistembelirlimiktarda petroln be-
"gelecege
s
lirli bir fiyatta belirli bir zaman iinde satilmasmi ngryordu. Gelecegeait flyatlar speklasyo-
na son derece elveriliydi.Eu yzden zamanla petrol
"gnn

en revata speklatif metai" olup

ikti. Alicimn nnde seebilecegiiki yol vardi. Yapetrol hemen almak ve kontratta yazili fiya-
ti hemen demek; veya petrolsonradanalmak ve bunu yaparken kontrattaki fiyatla o gnk
fiyat arasmdaki farkt -eger varsa- saticlya demek, ya'da gerektigindegeri almak. Sa-
"normal"

dece bunu yapmakla, daha petro1 almadan, ahctlarhatiri sayihrbir kr saglamig oluyordu.Tabii
bazen de korkun bir zaran gzealmalangerekiyordu.
1871 yllmda, daha "Titusville Petrol Allm Satim Sirketi" kurulmadan nce petrol ok b-
yk bir iq olma yolunda bir hayli yol kat etmig, milyonlarca insanin yagantisimdegltiren bir en-
dstri olmutu. Eu arada 1860'tan 187l'e kadarki son on yll iinde olugan geligmeler, zellikle
Drake'in akla durgunluk veren deneyiminin sagladigt bag dndrc geligme unutulmamalidir.
Drake'in deneyimi gerekten, Amerikan kafasmin, ileride lyi kazan getirecegineinandi ,1
herhangi bir endstri dalinda ne denli enerjik hareket edebileceginigsteren ve sonsuza dek
yaayacak bir kamt sayllmalidir. GeorgeBissell'in igds, Edwin Drake'in kegfi ve her ikisi-
nin birlikte gsterdigi sebat, alkantih bir devrin atligmaneden olmutur. Su aga zek ve yeni-
lik; pazarlik ve kgittlik; kazamlan servetler,kaybedilen servetler;hibir zaman kazamlma-
mig servetler; ylpratici aligmave aci dg kiriklari; ve son olarakda akil almaz bir byme agi
denebilir.
Btn bunlar gzden geirildiginde, acaba petroln geleceginden ne beklenebilirdi? Olan
bitenlerebir kez daha bakip Bati Pennsylvania'da o denli yogun yaganan olaylariyeriiden dg-
nenler, gelecekteok daha lyi firsatlar ikacaglbeklentisine girdiler.Petrol endstrisinin gelece
gininson derece byk ve ok parlak oldugunudgnyorlard1. Bu Petrol Blgeleri'nde yaa-
yanlardan sadece pek azinm dgnebilecegi kadar byk hacimde ve parlak bir gelecek olacak-
ti. Ancak te yandan da etrafta dnen karmaa ve dzensizlik, dalgalanmalar diglanlyor,redde-
diliyor ve hakaret gryorlardi. Yinede girigimcilerbenimsedigi, petrol iginin nasilorganizeedi-
lecegi ve geligtirilecegihakkinda ok kuvvetli ve inandiklan fikirlere sahipti. Bu fikirlere uyarak
kisazamanda harekete geip, kendi planlarmi esas alarak uygulamaya getiler.

32
 2
"Planimiz"

John D. Rockefeller ve Amerikan Petrolnn Birlegmesi

1865 yllinin bir pubat gn, Cleveland, Ohio'da garip bir mzayede yapillyordu. Kent yll
o en
aall gnlerini yagtyor,hem Amerikan Savasi'ndan ve hem de petrol vurgunundan byk ka-
zanlar saglayarak iktigtiin, refah iinde yagayarak Amerika'nin byk endstriyel geligme
a-
gminkeyfini ikartyordu. Kentin en bagarili sayilan petrol rafinerilerinin birinde, st dzeyden
iki ortak, her zamanki gibi byme hizi hakkmda
tartiglyorve her zamanki anlagmazhklanndan
birini daha yaglyorlardi.Ortaklardan daha tedbirliolam, Maurice Clark arkadagmt ortakligtboz-
makla tehdit etti. Ama bu kez diger ortak, JohnD. Rockefeller arkadagini agkinlikiinde biraka-
Tak
ayrilmanerisini kabul etti. Sonundabu iki kigi ortaklaga zel bir aik arttirma dzenlemeyi
kararlagtird11ar.Aik arttirmada en yksek flyatt hangisi verirse girketonun olacakt1.Agik
arttir-
mayihemen oracikta, ofiste yapmaya karar verdiler.
Aik arttirma 500 dolarla bagladlysa da miktar abucak ykseldi. Maurice Clark kisa za-
manda 72.000 dolara ikti. Rockefeller ise serinkantiliklahareket ediyordu. Clark'in 72.000 do-
larma kargin 72.500 dolar verdi, Bunun zerine Clark teslim oldugunu
gsterircesineellerini
yukarl kaldirarak "Ben artik yokum, daha fazla vermeyecegim,bu ip senin" szlerlyle kargilik
verdi. Rockefellerhemen orac1kta
ona bir ek yazmayi teklifettiyse de Clark bu teklifi,parayt
daha sonra da alabilecegini syleyerek geri evirdi. Sonutahemen oracikta birbirlerinin elini
siktilar ve ortakliktan aynldilar.
Yarimyzyil sonra Rockefeller o gne alt dgncelerini gu szlerle aikllyordu: "Yagadigim
o gne ben tm hayatim boyunca kazandigim baanlarm bagladtgi ilk gn gzyle bakanm."
Iqte bu tek tokalagma,vahqi Pennsylvania ormanlarmda yaganmig karmaaya disiplin geti-
ren modern petrol endstrisinin baglamasimn ilk igareti sayilabilir.Bu baglangt zamanla Stan-
dard Oil ismini alacak ve dnya petrol ticareti zerinde mutlak bir
egemenlikkuracakti. Stan-
dard Gil bu ticaretin efendisi olarak, zamanla dnyanm en cra kgelerine "Yeni lg1k" dene.n
ucuz aydmlatmaynetimini tagiyandnya apinda kompleks bir endstriye dnecekti. Sirket
nceleri on dokuzuncu yzy11sonu kapitalizminin acimasiz metotlarma
ve gem vurulmasiim-
knsiz hirsma uygun bir gekildeidare ediliyordu. Yine de dnyadaki ilk ve en byk okuluslu
iyerlerinden biri olarak geligtigi iin, yeni bir igir
agmly sayilabilirdi.

"Son Derece Metotlu"

StandardOil'in beyin adamt 1865'te Cleveland'daki mzayedeyi kazanan gen adamdl. Daha
o
zaman, henz yirmi beg yaglarmdayken, John D. Rockefeller ismindeki bu kigi etrafina antipatik
bir izlenim b1rakiyordu. Uzun boyu, zaylf vcuduyla evresindekilerce konugmay1
sevmeyen,
insanlardan uzak bir adam olarak grnyordu. Her zamanki sessizligive
uzun yzndeki sivri

33
enesiyle,soguk ve insan1 deler gibi grnen baloglanyla evresinitedirginediyor ve korkutu-
yordu. Bakiglan sanki insanlann ilerini okur gibiydi.
Rockefeller tek bagma, petrol endstrisinin gekillendirilmesindeki en nemli kigidit.Ameri-
ka'nin endstriyel geligmesindekitarihi yeri ve modern girketlegmedeki konumu iin de ayni

ey sylenebilirsede, bu ikincisi tartigma gtrebilir. dareve organizasyon ynnden bazi

kim-
selerce bir dahi oldugu iddia edilen ve hayranlik duyulan Rockefeller,ayn1zamanda, en ok nef
edilen kfr yiyen Amerikall iadamlarinm birincisi olma unvanma da sahiptir.Kendisine
ret ve
yneltilen bu nefret iki nedene baglanabilir. Kismen ok acimasiz oluguna, k1smen de ok baa-
nli oluguna. Petrol endstrisindeki egsiz nfuzu ve kapitalizmin geligmesindeki.zel yeri sonsu-
za dek bir miras gibi, gelen kugaklarca daima hissedilecektir. Rockefeller hay1rseverligi
ile de
evreyi etkilemig oldugu iin, bu yndeki n de her zaman devam edecektir. Rockefeller bu ay-
dinlik imajla oldugu kadar, olduka karanhk ve glgeli olan diger imajlyla da sonsuza dek daima
anilacaktir.
Rockefeller.1839'da New York Eyaleti'nin kirsal kesiminde dnyaya geldive yaklagik b-
tn bir yzytl, 1937 yllma kadar yagadt BabastWilliam Rockefeller,kereste Ve tuz ticaretiyleug-
ra an, sonradan allesiyleOhio'ya g etmig biriydi. Ohio'yayerlegtikten sonra, ismini "Dr. Willi-
Rockefeller"e dngtrp bitkisel ve patentli ila satimma bagladi. Baba Rockefeller sik sik
am
aileyi birakip uzun zaman ortadan kayboluyordu. Bazilarimn syledigine gre, Kanada'da ikinci
bir egi ve bagka bir ailesi daha vardi.
Ogul Rockefeller'in karakteri ise daha ok kk yagtan belliydi. Dindar, kafasima dildne
giden, sebath, ok dikkatli, ayrmtilara nem veren, hesap iglerine -zellikle parayla ilgili olan-
lara- akh eren ve merakh birisiydL Yedi yagina geldiginde,bagarlyla sonulanan ilk servenine
ynelmigti bile. Bu hindi satigi igiydi. Daha gok kkken babasi hem ona hem de diger kardeg-
"ocuklara

lerine ticaret iin gereken becerileri Ogretmeye koyuldu. Bir sylentiye gre, ticaret
gretiyorum" diye sagda solda vnr, "Onlarm camna okuyup her firsatta dayak atiyorum.
Onlan adam etmek istiyorum" derdi. Ortaokuldayken gen Rockefeller'in en baanlt oldugu
dets matematikti. Okul idatesi zihin aritmetigine yani toplay1p ikarmayiakildan abucakyap-
ma yetenegine, ncelikle nem veriyordu. Su konuda ise Rockefeller en nde gellyor, rakip ta-
mmlyordu.
"Byk bir geyleri"yapabilmek dilegiyle Rockefeller on alti yagmdayken bir sevkiyat firma-
sinda alignak zere Cleveland'a gitti. 1859 ylhnda kendi igini kurup ticaret yapmak iin Ma-
urice Clark'la ortak oldu. l Sava; nedeni ile ve Bati'nin iskna aihymdandolay1 o gnlerde .
artmigt1. Rockefeller firmasi bu durumdan yararlanarak refah yolunda ilerlemeye bagla-
"talep"

d1.Daha sonraki gnlerdebir gn Maurice Clark, deneyimlerine dayanarak, Rockefeller'in

"son

Rockefeller'in kendine konugmak" gi-

"kendi

derece metotlu bir insan" oldugunu 50yleyecektir.

bi bir huyu vardi. Kendi kendine konuqur, kendine danigir, dualar okur, tuzaga dgmemesi iin
kendi kendini uyarirdi. Pratik oldugu kadar da drst bir insandt Firma bydke Rockefeller
bu huyuna giderek daha fazla sanldi. Firma Ohio'da bugday, Michigan tuzu ve Illinois domuz
eti ticaretiyaplyordu. Albay Drake'in kegfinden sonrakiiki yll iinde, artik Clark ve Rockefeller
firmast da, digerleri gibi Pennsylvania petrol igine girigmigve bu igten para kazantr duruma gel-
migti.
1863 yllmda Cleveland'a yeni bir demiryolu hatti baglanmigt1.Bu baglanti nedeniylekent-
te yagayan i; sahipleri hayallerini bir kez daha petrol konusuna ve abucakzengin olma ykle-
rine yneltmigti. Cleveland'a giden demiryolu raylan boyunca her bir istasyonda yeni rafmeriler
aillyordu..Rafinerilerden birogu sermaye ynnden-ok aresiz durumda oldugu halde, bir tek
rafineri bunlardan tarkhydi.Su Rockefeller ve Clark'in sahip olduklan rafineriydi. Baglang1ta
Rockefeller rafineri iginin retim iginde sadece yeni bir yan i; olacagim dgndyse de, bir sene
iinde rafinerinin kr getirdigini grerek bu fikrini degigtirdi. Gnler geiyor Ye takvimler1865

34
 yilmi gsteriyordu. Aik arttirma igi oktan geride kalmig ve Rockefeller Clark'i saf digt etmigti.
Artik orta derecede varhkh gen bir adamdi ve Cleveland'daki otuz rafinerinin en bygnn
sahibi, tek hkimi ve efendisiydi.

Byk Oyun
I. Rockefeller rafinericilikteki ilk zaferini ok uygun bir zamanda gerekleptirdi. 1865 yilmda
Savagbitmigti. Savagin bitmesiyle birlikte BirlepikDevletler'de byk bir ekonomik byme ve
hizl1 geligme gzlendi.okategli speklasyonve giddetlirekabetin
yanisira byk ottakliklann
kurulmasi ve tekellegmeagt baglamig oldu. Teknolojik geligmelere paralel olarak ok byk
apta ve tamamen farkl1rnler 1karanyenl bazi endstriler tredi. Bunlar arasinda elik en-
dstrisi, et ambalajlama, ulagttrma.gibibirbirleriyle hi ilgisi olmayanendstriler sayllabilir. te
yandan pazarlar da hizla bymeye baglamigt1.Bu bymede lkeye giren yogun galom ve
Bati'nin yerlegime ailmig olugu iki nemli etkendir. Gerekten de on dokuzuncu yzyilin son
otuz beg ylh iinde, Amerikan tarihindeo zamana kadar rastlanmamig derecede i; merkezi ku-
rulmutu. Artik Amerika'da gereklegen14 yapillyor denebilirdi. te gen adamlarm enerjisini,
hirsmi ve kafasmi buraya ekenmiknatisda buydu. Bu ekime kargi koyamiyorlard1. Bir igi ba-
parma ve kurma abasi; parayi hem para oldugu iin hem de baannm kaniti olarak kazanma
drts. Rockefeller'in "Byk Oyun" dedigi igte buydu ve insanlar bu akima dogru kendilerini
kaptirmig, koguyordu.
Diger taraftangazyagt ve yaglayicipazarlan da bymgt. Ama bu byme rafineri kapa-
sitesinin ihtiyalarma cevap verecek kadar degildi. Aym mgteriler iin birbirleriyle yarigan ok
fazla sayida girketvardi. Rafinerici olmak iin pek fazla sermaye veya beceri gerekmlyordu. Roc-
kefeller'in sonradan sylediginegre,
"bu
ige her meslekten insan" girmiti.Hatta Rockefeller
ve arkadaylarmm igini begendigi bir finnci, bir gn bir ilgmhkyapmig ve koskoca fmmm dgk
kalite bir rafinerlyi satm alma ugruna, satia ikarmigtt. Sonunda, buna zlen Rockefeller ve ar-
kadaylan firmclyteski igine dndrebilmek iin ona para demiglerdi.
Zamanla Rockefeller kendisini igini gl.endirmeye adadi
ve bunu da eldeki tesislerigenig-
leterek, kaliteyi koruyup lyilegtirerek ve bu arada mallyeti de her zaman kontrol altmda tutarak
yapti. Birikim ve dagitim fonksiyonlanni teykilatm iinde zme iglemi olan entegrasyona dog-
ru ilk adimi attu Entegrasyondan iki ama gdyordu.Tm operasyonlaripazarlarm oynakligi-
na karti korumak ve bu yangmada konumlanm daha da iyilegtirmek. Kendi varillerini kendile-
ri yapmak iin Rockefeller firmasi yeni araziler satm alarak buralarda beyaz megeyetigtirdiler.
Aym zamanda yalniz kendilerinin kullanacagt tanker arabalari, New York'ta kendilerine mah-
sus depolar, Hudson Nehri zerinde petrol taglyacakteknelersatm aldtlar. Rockefeller daha igin
baginda, kendisine bir ilke edindi ve bu ilkesine de sonuna .kadar sanki kutsal bir geymig gibi
sadik kald1.Bu ilkesi, firma iin kuvvetli bir nakit para pozisyonu kurmak ve her zaman iin el-
de bol miktarda para bulundurmak ilkesiydi. Aynca daha 1860'larda bile yeteri kadar finans
kaynagt da kurmutu. Bunu yapmasmdaki ama da, demiryollan ve bagka byk girketlerin ug-
radigi akibete ugramamak, girketinin sermayedarlara, bankerlere ve speklatrlere muhta du-
ruma gelmesini nlemekti. Nakit para sayesindegirket, hem rakiplerini yerden yere vuran gid-
detli karmaa ve depresyonlardan daima uzak kald1hem de bu gibi durumlardan kendisine ya-
rar sagladi.
Rockefeller'in byk yeteneklerinden biri de, girketininve genel olarak da endstrininne-
reye gittigini,dogru tahmin etme yetenegiydi. Bunu yaparkenaym zamanda, kendi girketnin ip-
lerini gn gnne, ayrmtilanyladenetlemekten geri kalmiyordu. "Ige muhasebeci olarak bagla-
digim iin rakamlara ve gereklere,ne kadar kk olurlarsa olsunlar byk saygt gstermeyi
grenmigimdir" derdi. indeki her trl ayrmtiyla ve iginher ynyle mutlaka ilgilenir, bunlann

35
I

iine glrerdi.Bu igler ne kadar can sikici olursa olsun, bu prensibinden asia vazgemezdi. Petrol
Blgeleri'nde, amurlu tarlalarda dolagip petrol satin ahrken giydigiok eski bir giysiyidaima
muhafaza etmigtir. Btn bunlann sonucunda tek-merkezdenyneltilerek igleyen bu firma,
1860'lann ikinci yansma gelmeden, dnyanm belki de en byk rafinerisi olacaktl.
186Tde, Rockefeller gen bir adamla ortak oldu. Henry Flagler adindaki bu ortagin Stan-
dard Oil'in kurulmasmdaki etkisi neredeyse Rockefeller'inki kadar byktr, On drt yaginda
aligmayabaglayan Flagler daha yirmi beg yayma gelmeden Ohio'da viski imalatmdan kendisine
ufak bir servet edinmigti bile. Ancak 1858'de alkol yapimma pek lyi gzlebakilmadigt gereke-
siyle, bu igteki alle hisselerini kendininkileri degilse de papaz olan babasinin hisselerini satti.
-

Daha sonra Michigan'da tuz imalatihgtna atildi. Fakat durumun son derece kangik olugu ve
arzm agiri dzeyde olugu yznden iflasa srklendi. Bu iflas onun gibi parayi ok kolay kazan-
mig biri iin yarath bir deneyim yerine gemigti.
Aslinda Elagler doguitan iyimserdi. Gemigten aldigt derslerle daha da olgunlagrm; olarak
yeni bir attlim yapmaya karar verdi. Yaamigoldugu iflas olayi ona yeni bir inan getirmigti. Ar-
ne denti degerli oldugunu anlamig ve bunun bilincine var-
"igbirliginin"

tik reticiler arasmda

mtti. Yaammmdaha ileri y1llarmda yangma" diye nitelendirdigi olaya kargl ise aym de-
"ktsitsiz

recede derin bir neftet duyar olmugtu. Edindigi kamya gre igbirligi ve birlegme, gvenceden
yoksun kapitalizm dnyasinda mevcut riskleri en alt dzeye ekmekiin mutlaka gerekiyordu.
"nce
Deneyimlerlyle grendigi bir konu- daha vardi. Sonradan syledigi gibi, kafam suyun s-
tnde tut; ondan sonra lkenin byyecegi hakkmda bahse gir" diyordu. Nitekim Flagler, l Sa-
vag sonrastnda Amerika zerine bahse girmeye hazir ve istekliydi.
Zamanla Flagler, Rockefeller'in en yakm meslektagi ve en yakin dostu oldu. nsanlardan
"ig

uzak yagayan Rockefeller iin gnn birinde, atasz sayilacak Quszleri sylemigtir: zeri-
ne kurulan bir dostluk, dostluk zerine kurulan bir igten daha saghkhdir." Enerjik ve mcadele-
ci karakteriyle Flagler,asik suratli, agtn temkinli Rockefeller iin biilmigbir ortakti. Rockefeller
denli gayretli ve itici gce sahip" bir ortaga sahip olmaktan mutluluk duyuyordu. Ancak
"bu

eleptirmenlerden birinin gzyle Flagler farkli bir imaj verir: "Kstah, temkinsiz,kendi ikarim
dgnen, vicdan sahibi olmayan biri." okseneler sonra, Rockefeller'le ortakhgtndan ok b-
yk bir servet edindikten sonra, Flagler ikinci bir zaferin pegine dgt. Florida Eyaleti'nin geligti-
Tilmesi, Dgledigi ve "Amerikan Rivierast" dedigi imaji gereklegtirmek iin Florida'mn dogu ki-
yllan boyunca, Keys blgesine kadar uzanan demiryolu dgedi, hem Miami'yi hem de Bati Palm
Beach'i kurdu ve kalkmdirdi. .

Kugkusuz tm bu iglerin yapilmast zaman aldi ve ileriki ylllarda gereldeyti. Daha nceki
kurulug yillarinda, Rockefeller Ve Flagler birbirlerine ok yakin bir mesai iinde ahytilar.Aym
olisi paylagiyor,arka arkaya yerleptirilmig masalannda, sirtlan birhirine dnk olarak oturuyor,
mgterilerin ve petrol aldiklari kipilere yazdiklan mektup taslaklanmdevamli olarak ne arkaya,
birbirlerine geiriyor, istedikleri sonucu elde edinceye kadar bu gekildeahylyorlardi. Arkadallle
lan ige dayamyordu ve devamli olarak ve sabit fikir halinde konugtuklan tek konu igti. Ofistey-
ken, Union Kulp'te yemek yedikleri sirada, ofisten birbirine yakm olan evlerine yrrken, da-
ima iq konuqurlardi. Rockefeller gunu sylemigtir: "Konugmalanmizin dig etkenlerle sik sik kesil-
digi ofis atmosferinden uzak oldugumuz bu yryglerde, dgnce, konugma, bir arada planla-
ma iglevlerimizi yerine getirdik."
Standard Oil'de, baan ynnden can daman oldugu artik kanitlanmig naklyat igini Flag-
ler yklenmigti. Nakliye iginin dzenli yrmesinin tm rakiplere kargi girketi daha bagarth ya-
pacagina, mutlak g kazanacagma inamyorlardi. Olaylarda bunu kamtlamtyttr. Bu prensibe g-
re hareket eden pirketin konumu giderekdaha da lyilegmig, zaten sahip oldugu arpici gce ye-
niden taze g kattlmigtL
Flagler petrol alamnda kupkusuz bir uzmandi. Konu petrol oldugunda Flagler'in biraz da sal-

36
l

dirgan olmaya yneldigt sylenebilir. Ancak gunu da kabul etmek gerekirki, petroldnyasi, eger
Hagler'in bu iki niteliginden yoksun kalmig olsaydi, bugn tm dnyamn tamdigiStandard Oil
SirketiKralhgivarligini devam ettiremezdi.
Tren yollari idaresi, Rockefeller tesislerininbyklg, etkinligi ve mkemmel ekonomik
durumunu gz nne alarak bu girkete tagimacretinde indirim uygulamigti. Bylece rakipleri-
nin dedigi tagima cretinden daha dgk cret deyen pirketin toplamnakliye masraftazalmig-
ti. Su durum fiyat ve kazan aismdan girketeek bir avantal kazandtriyordu. 11eriki y1llarda bu
indirim konusu byk anlagmazliklara yol amigtir. Birok kigi ortaya ilop girketin,rakiplerinin
fiyatlanni indirmelerini saglamakiin indirim uygulamasi yaptirdiglDl, demiryollarmi buna zor-
ladigtni iddia etti. Onlara gre bu adaletsizlikti. Ancak tagimaaisindan demiryolu idareleri bir-
birleriyle byk rekabet halinde olduklanndanher ne gekildeolursa olsun indirim uygulamast
tm lkede yaygin olarak devam etti. zellildebyk aptadzenli sevklyat garantisi verebilen
herhangi bir kigi iin demiryollan byk indirimler yapti. Sonu olarak Standard Oil Teykila-
t1'ningrkemli gcn arkasma alan Flagler, bir kez daha mmkn olan en lyi pazarligi gerek-
leptirmigoluyordu.
Ama Standard Oil yalmz indirim saglamakla yetinmedi. Rakiplerinin "dezavantajh"
du-
rumlarmdan da kazan saglamayoluna gltti. Su avantaj gu gekildesaglamyordu: rnegin,gir-
ketin rakibidurumunda bir sevkiyati, petroln trenle New York'a gndermek istediginde de-
miryollanna varil bagma bir dolar deyecek olsa, demiryollan derhal bu paramn yirmi beg sen-
tini geri dyordu, ama sevktyat1ya degil, sevklyatmm rakibine, yani Standard Oil Sirketi'nel
Kugkusuz bu durum petroln zaten ucuza mal eden girket iin rakiplerine kargi olaganstii
ek bir mali avantaj daha sagliyordu. Bu uygulamamn gerek sonucu olarak, girketinrakibi olan
teki girketler farkmda olmaksizinStandard Oil'i beslemig oluyorlardt Ancak sirket dezavan-
tajlardanfaydalanma ve buna benzer diger uygulamalari ile artik kamuoyunun antipatisiniek-
meye baglamigti.

"Haydi Planimizi Hayata Geirelim"

Petrol pazan olaganst bir hizla geliirken, petrol arayan pazarlarm sayisida giderek daha b-
yk bir hizla artlyordu. Bu durum byk fiyat dalgalanmalanna ve sik sik olugan bunahmlara
yol aiyordu.1860'laradogru agin retim nedeniyle flyatlar yeniden dgmeye baglamig, yeni
ge-
ligen endstri depresyona girmigti.Bunun nedeni ok aikti: Kuyularm ve petroln de ok fazla
olugu. Bunalimdan rafinericiler de reticiler kadar etkilenmigti. 1865-1870 yillan arasmda gaz-
yagmm perakende fiyati yaridan daha apagt dgmgt. Tahminiere gre, rafinerilerin gazyagl
retme kapasitesi pazarlann kaldirabileceginin fazlaslydt
.kat

Rockefeller, kapasitenin stnde retim yapildigini ve 13ununmaliyetini anlamakta gecik-

meyerek, bu elverigsiz kogullar altinda, rafinericilerden ogunun para kaybma ugradigt bir sira-
da, abalarmi endstriyi birleptirmeye ve kendi kontrol-altma almaya yneltti. Kendisinin Flag-
ler ile birlikte istedigi, daha fazla kapital edinmekti; ancak bunu kontrol elden kairmadan yap-
mak istiyorlardt. Bunun gereklegmesinde kullandiklan teknik,ortakligt bir anonim girkete dn-
drmekti ve bunu gereklegtirdiler. 10 Ocak 1870tarihinde,bagta Rockefeller ve Flagler oldugu
halde, diger be; adamla birlikte Standard Oil Companykurulmuy oluyordu.
irketeisim verilir-
ken, tketicileringven duygusunun saglanmasi istenmig, "standart
kaliteli rn" imajmi veren
isim bu nedenle seilmigti. O gnlerde piyasada satilan gazyagtegitleri birbirinden ok farkhy-
d1; bu nedenle ok dikkatti olmak gerekiyordu. nk, agiri miktarda benzin veya nafta ieren
gazyagi, bu iki maddenin abuk tutugurolugu nedeniyle, bu tr gazyagim yakmaya kallgan bir
.
kimse.belki de hayatmm da son amm yaamig olacakti. Nitekim, gerekten de zaman zaman bu
tr olaylarya anmigttr. Rockefeller mevcut stokunun drtte birini, artik Amerika'daki
tm rafi-

37
 neri endstrilerinin onda birini kendi kontrol altmda tutan yeni girketinde muhafaza ederdi. Yi-
ne de bu yalnizca bir baglangi sayllabilir. Nitekim ok seneler sonra Rockefeller gemige,eski
gnlere bakarken gunlartsylyordu: "Bu igin bu kadar byyecegini kim bilebilirdi?"
Yenikurulmug haliyle ve daha fazla kapitalle donanmig olan Standard bir kez daha gcn
demiryollannda indirim konusuna yneltti ve buna eskisinden daha fazla aglrlik verdi. Bundan
amaci rakiplerine kargi daha fazla avantaj
saglamaktL Fakat bir yandan da i; kopullanmn genel
durumu gitgideyozlagmaya baglamigti. yleki daha takvimlerl871 yll1mgstermedenrafineri
endstrisi tam bir panik iine dgmgt. Kr marjlan tmden yok oluyor, rafinerilerin ogu de-
vamli para kaybediyordu. En kuvvetli girketinbagi olan Rockefellerbile durumundan endige du-
yar oldu. Rockefelleraradan geen sre iinde Cleveland'daen nde gelen adami olmug, aym
zamanda da Euclid Avenue Baptist Church isimli yre kilisesinin nde gelen erknlan arasma
katilmigtt. 1864 yllmda Laura Celestia Spelman'la evlenmigti. Bu gen kiz okulu bitirirken yaz-
digt mezuniyet makalesinde aynen gunlan yazmigti: "Kendi KaylgiminKreklerini Kendim e-
kerim. Kadm, dgncede, icraatta, iradede bagtmsiz ve zgr olmalidir, ama ne yazik kl zgr
degildir. Bu, agm kary1karglya oldugu en byk sorunlardanbiridir." Laura her ne kadar Rocke-
feller'le evlendikten sonra kendi kay1gminkreklerini kendi ekmekten vazgetiyse de, kocast-
mn en yakm sirdagt olmayi bagardi. Rockefeller'in i; mektuplarimbile gzden olmug-
geirdigL

tur. Yatak odalarma ekildikleri bir gn Rockefeller kansina bir konuda sz vermigti. Eger bir
gn i; durumu haklanda herhangt bir endigeye kapilirsa, bunu ilk olarak kanstna syleyecekti.
Simditakvim 1872'yigsteriyorduve rafineri bunalimimn ortalanndaydilar. tebyle bir gn-
Rockefeller kansmm endigelerini yatigtirma ihtiyacim duyarak ona punlarisyledi: "Sunubil
.de

ki, biz petrole yapilan yatino diginda da, bagimsiz ve zenginiz."

Rockefeller'inhemen tm petrol rafinerilerini bir att altinda dev bir kombinasyonda bir-
kurtarmak" iin
"igi

legtirme fikri iyte bu zntl gnlere rastlar. Daha sonra syledigi gibi
mutlaka bir geyler yapmak gerekiyordu. Gerek bit birlesme, salt bir kuyunun veya dernegin
tek bagma yapamayacagi geyiyapabilir diye dgnyordu. Fazla kapasiteyi yok etmek, fiyatlar-
daki ilgmcadalgalanmay1 bast1rmak ve esas olarak da endstriyi kurtarmak. Rockefeller ve
meslektaglanmn derken kastettikleri buydu. Ancak aslmda plan Rockefeller'den ge-
"planimiz"

liyordu ve icraatm1 da kendi ynlendirdi. okdaha sonra, Rockefeller bu konuda gunlan syle-
migtir: "Fikir benden gelmigti ve bazilarmm itirazma kargm destek de grd. nceden itiraz
edenler sonradan bu igin heybetini, devamli olarak daha bydgn grerek yuinugadtlar ve
bize katildilar."
Standard Oil bu konuda bir de kampanya aarak katilmalan kolaylagtirmak iin kendi ser-
mayesini artirdi. Fakat olaylar aym zamanda aksi yne de geligiyordu.1872 Subati'nda bir gn,
kafasi karigan Pennsylvania'll bir demiryolu sahibi aniden, flyatini ykseltti; Petrol Blgele-
ri'nden New York'a kadar denen ham petrol tagimacretini-birden bire iki katina ikardL Sy-
lentiye gre fiyat artigtadi sam bilinmeyen South Improvement Company isimli bir topluluktan
geliyordu. Bu esrarengiz girket neyin nesiydi?Arkasmda kimler vardi? Tm bu sorular sorulur-
ken Petrol Blgeleri'ndeki bagimsiz reticiler ve rafinericiler hop oturup hop kalkiyor, byk pa-
nik yagiyorlardi.
South Improvement Company(CneyiGeligtirmeSirketi) petrol endstrisine istikrar ka-
zandirmak iin yrtlen allgmalarlaugraan bagka bir kutulugtu. Su kurulug ileriki yillarda te-
kellegme kontrolnn gereklegmesiabalannm sembol olmuytur. u aligmalarla ilgill olarak
Rockefeller'inadt sik sik gese de ve her ne kadar kendisi projenin en ileri gelen uygulayicst ol-
mugsa da, asimda fikir demiryollarmdan gelmigti. Bunun sebebi savag sonunda demiryollannda
act bir fiyat politikasi uygulanmasiydt. Bu proje demiryollan ile rafinericileri kartellerin kanad1
altmda bir araya getirmeyi ve pazarlari blgmeyi ngrmekteydi. Bylece rafinericiler yapacak-

lan sevklyat iin indirim grmekle kalmayacak, - dezavantajli durumlarda denen geri deme-

38
leri de - ye olmayan rafinericilerin dedigi tam cretten pay alacaklardi. Rockefeller'in biyog-
rafisini yazanlardan biri, qu szleri sylemigtir: "Bu uygulama o zamana kadarki uygulamalar
iinde en acimasizve ldrc olani, ayni zamanda Amerikan sanayicileri tarafmdan en kabul
grenive benimseneni olmuytur."
Esrarengiz tutumunu devam ettirmekle beraber Gneyi GeligtirmeSirketi, Petrol Blgeleri
halkinca hop kargilanmamig, hatta onlari kizdtrmigti. Basm bu olay1degigik gekildeyorumladi.
Pittsburgh'da ikan bir gazete "Bu girketbtn petrol blgesi iinde olsa olsa tek bir ahci bulabi-
lir" derken, Titusville gazetesi, bu girketin sirf "Titusville'i kurutmak iin" bir tehdit unsuru ola-
rak kuruldugunu ileri sryordu. Subatayi sonunda bir gn, Gneyi Geligtirme Sirketi'ni pro-
testo etmek amaclyla gz dnm bin kipilik bir kalabahk ellerinde pankartlar oldugu halde
Titusville Opera Binasi'm bastilar. Iqte, ileride Petrol Savaglan denen hareket bu gekilde baglamig
oldu. Demiryollan, Rockefeller ve diger rafinericilerin hepsine artik dgman gzyle bakillyor-
du. Tm reticiler kasaba kasaba dolagip "Canavar","Kirk Haramiler" lgliklanyla protestolanm
haykirmaya baglad11ar.Artik reticiler tekelciligekargi g birligi yapmiglardi ve birlegmig halde,
rafinericilere ve demiryollanna kargi boykot uyguladilar. Bu boykot ok etkili olmugtur. rnegin
Cleveland'daki StandardOil rafinerilerine bir anda ok az ham petrol gelir oldu ve sonuta, nor-
mal olarak iki yz ii ahyttratibu girket,yalmzca yetmig ii ahytmrduruma dgt. Fakat
Rockefeller yaptigt lyin dogrulugundan kuku daymuyordu. Petrol Savaglan sirasinda egine yaz-
digt bir mektupta yylesyler: "Gazeteleremakale yazip elegtiride bulunmak kolay bir igtir, ama
bizim yapacak bagka iglerimiz var. Dogru olani yapmaya ve gazetelerin yazdiklarmdan sinirlen-
memeye, zlmemeye kararliyiz." Yine, petrol savagmm bagka bir agamasmda egine yazdigt
mektupta, hayatt boyunca sadik kaldigt ilkelerinden birini yazlyla ifade ediyor ve "Bizim 14 an-
lagmalanmizi degigtirmek kamuoyuna dgmez" diyordu.
Rockefeller'in bu szlerine karym, 1872 yllinm Nisan ayi geldiginde kendisi de dahil, rafi-
nericiler Ye demiryollan, Gneyi Geligtirme Qirketi'ni gzdenikarmayave batirmaya karar ver-
mig durumdaydi. Petrol Savaglarisona ermig, grgne grereticilerin zaferiyle bitmigti. Ileriki
yillarda Rockefeller,GneyiGeligtirmeSirketi'nin baansiz olacagtmteden beri bildigini, fakat
amacma erigmek iin byle hareket ettigini sylemigtir. "Biliyorduk ki, girket eninde sonunda
batacaktt: qteo zaman biz uygulama' durumuna geecektik" demigtir. Aslmda Roc-
'planimizi

kefeller harekete gemek iin Gneyi Geligtirme Sirketi'nin batmasim bile beklememig, ok da-
ha nceden harekete gemigti.Takvimler 1872 yilmm ilkbahanm gsterirken o artik Cleveland
rafinerilerinin ogunun ve New York rafinelerinin de bazilarmin kontroln eline geirmigti. Bu
durum da onu dnyanm en byk rafineri grubununefendisi konumuna getiriyordu. Artik dn-
yadaki tm petrol endstrisini ele geirmeye ve hkmetmeye hazirdi...
1870 yllinm dikkate deger bir zelligi bu yll iinde rnn devamli artmast olay1dir.Geri
reticiler rn kisitlamak iin bikmadan aba sarf ettiler ama baan11olamadilar. retimo deri-
li oktu ki, petrol depolayan tanklar dolup tagiyor,topragiham petrolle kapltyordu. Gnn birin-
de petrol fazlasmin a1r1dzeyi buldugu, flyatlarm son derece dgk seviyeye indigi saptandi.
Artik petrol depolayacak daha bagka yer de kalmadigmdan, ham petrol irmaklara ve tarlalara
dkmek zorunda kaldilar. ylebir an geldiki flyat varil bagma kirk sekiz sente kadar indi. Bu fi-
yat ev kadmlarmin ime suyuna dediklerinden sent daha azdi. u arada retimin kisillan-
masi iin tekrar tekrar birok girigimler yapildlysa da bagarl saglanamadt. Devamli olarak kazi
yapildigt ve yeni yeni petrol yataklari bulundugu in endstri bir trl istikrar kazanamtyordu.
Etkili bir k1sitlama hareketini engelleyen bagka bir faktr de, ortahkta mevcut retici sayismm
gerekenden ok daha fazla ol.uuydtt.Tahminlere greon dokuzuncu yzyilm son yirmi beg ylh
iinde, Petrol Blgeleri'nde retim yapan firma sayisi on alti bini buluyordu, Bu reticilerderi
birogu speklatrler, digerleri ise iftiydi. Biroklari da, geoigleri hangi meslekten olursa ol-
sun, agirl derecede bireysel, grme yetenegi" olmayan, halkm lyiligini dgnmeyen kipi-
"uzagi

39
Lerdi. Bu son gruptakiler kendilerine sunulan plan iyi bile olsa, igbirligine yanagmtyorlardi. Disip-
line kargi lyice duyarli olan Rockefeller ise reticiler arastnda dnen karmaa ve blnmeye, on-
lara katilmadigim gsteren bakiglarla baklyordu. Su konuda daha sonra aci bir hognutsuzltikla
unlari sylemigtir:"O gnlerde Petrol Blgeleri tam bir maden ikarmakamplydi." Bunlan sy-
lerken kugkusuz rafinerileri hedef almigt1.

Savag ya da Bang
Rockefeller'in byk bir cesaretle girigtigtsavag plani, kend szcklerlyle qu gekilde ifade edil-
migtir: "Kr etmeme politikasini biak keser gibikesmek ve sona erdirmek." Ayrica, kendi kont-
rol altmda
"petrol
igini gvenli ve krh hale getirmek."Bu savagta Rockefeller hem bir strate-
jist gibi, hem de orduyu idare eden bagkomutan gibi hareket etmigtir. Emrindekikurmaylardan
byk bir gizlilik ve sratle icrada da uzmanliklanm gsterecek gekilde hareket etmelerini iste-
di. Eu kogullarda, kardepi William'm diger rafinerilerle olan iligkilerini
"savag

ve bang" diye ta-

mmlamasma gagmamak gerekir.
eher blgede belli bagh rafinerileri ve en nemli firmalan satin almakla bagladilar. Rafine-
ricilerle olan iligkide, Rockefeller ve arkadaylari saygt,nezaket ve pohpohlamaesaslannagre
hareket ettiler. Kendi girketlerinin br girketlerlekargilagtinldiginda ne kadar ok kr getirdigi-
ni etrafa sergilemek istiyorlardi; nk diger girketlerin birogu kt gnler geiriyor, varliklan-
m srdrme mcadelesi veriyordu. Rakip tarafi kendi tarafmadostane bir gekilde ekmek iin
bizzat Rockefeller aba gsteriyor, bu ugurda yksek dzeyde olan ikna yetenegini seferber edi-
yordu. Dgncesine gre bu politika lye yaramasa bile hi degilse etin bir rakibi dize getirm
"bir
olacaklar, ya da en azmdan agritacak" ve hayli terleteceklerdi."Aynca bu durumda-
"bagmi

ki firmanm pazarinda rakibin

"zararda"
fiyatlan dgrecek, bylece aligmasmisaglayacakti.Bu-
nunla da yetinmeyen Standard Oil plyasadaki btn varilleri toplayarakbir tr yapay "Varil ali-
gi"yaratarak rakiplerini bag egmeye zorlamigt1.Su ugurdaki bir bagka mcadele sirasmda, kendi
ynlerine ekmek istedikleri rakip yola gelmeyince,Henry Flagler adamlarma pu talimativeri-
yordu: "Baktimz ki adam yeteri kadar ter dkmemig, daha ok terletmek iin zerine yorgan
atm. Ona bir kurug kaptirmaktansa avu dolusu parayi kaybetmeyi yeglerim."
frket mensuplan, byk bir gizlilik iinde hareket ederek dig dnyaya kargi bagimsiz g-
rnmek isteyen fakat aslmda girketin bir parasi olmuyfirmalarla ige girigtiler.Birgok rafineri, fi-
yatlari dgren, kendilerine baskt uygulayan yerel rakiplerin, aslmda gnden gne bymekte
olan Rockefeller imparatorlugunun adamlan oldugunu hibir zaman anlamadilar. Kampanya de-
vam ettigi srece, her agamada, girket mensuplari gifreylehaberleptiler. StandardOil "Morose"
gifreadim kullanlyordu. lerikignlerde Rockefeller ne zaman bu derece gizli hareket ettigini sa-
vunmak zorunda kalsa, gizlilige bagvurdugunu her zaman kabul etmig, hibir zaman saklama
yoluna gitmemigtir.Bir defasmda yyledemigti: "Hepsi de dogrul Ama size soranm, bir Mttefik
Kuvvetler Komutanom savaga karar verdigi zaman taarruz tarihini dgmana bildirdigi grlm
ey midir?"
1879 y11lanndasava; artik tamamen sona ermigti ve bu savagtan Standard Oil muzaffer
olarak ikmigtl. Artik Amerika'daki rafineri kapasitesinin yzde doksani kontrol altindaydt Bo-
ru Hatlan ve Petrol Blgeleri toplamagebekeside kontrolne gemigti. Aynca nakliyecilikte de
artik egemendi. Gerek gudur ki, Rockefeller kazandigt zaferi duygusal tepkilerle kargilamamig
ve asla kin gtmemigtir.O kadar ki zamanla, yenilglye ugrayan rakiplerden bazilari Standard
Oil'de grev aldilar. Ynetim Kurulu'na girdiler ve kampanyamn ilerideki agamalarmda girketin
sadik birer mttefiki olarak hareket ettier. Buna kargin 1870'lerin sonuna dogru girketkuman-
dayi tam anlamtyla ele gegirdigi zaman bile, arada bir beklenmedik kargi koymalar grlmyor
degildi.
Yeni Tehditler
1870'lerin son y llarmda Rockefeller'in artik igleri kendi kontrol altma aldigina inandigt bir si-
rada Pennsylvania firmalan Standard Sirketi'nin kendilerini artik bogmakta olan baskismdan
kurtultnak iin son bir girigirnde bulundular. Bunu ok cretli sayllabilecek bir fikri gerekleptir-
mek yani uzun menzilli boru hatti dgemek amactylayapmiglardi. Bu fikir dnyada ik dela de-
nenecek bir atihmdi ve daha evvel hibir zaman buna benzer bir proje denenmig degildi. Tide-
water (medcezir) adi verilen bu projenin teknik aidan mmkn olacagi konusunda da hibir
garanti yoktu. Proje, petroln Petrol Blgeleri'nden doguya dogru 110 mil kadar naldini, orada
Pennsylvaniave Reading demiryollarina baglanmasmi ngryordu. Sonunda ige giripildi.Boru
hatti ingaati byk bir gizlilikiinde yrtld. Bu arada bazi engelleme girigimleride oluyordu.
Boru hattmm yola engel olacagi gerekesiyle girketbinasinm istimlakiin uydurma araziincele-
meleri bile yapildi. Boru hattmm gereklegip igletmeye ailacagindanson dakikaya kadar kugku
duyanlar olmuytur. Tm bu kukulara karym boru hatti gerekleyti ve aild1. 1879 Mayis ayi gel-
diginde artik boru hattimn iinden petrol aklyordu. Bu olay gerekten kmsenmeyecek, ok
byk bir teknolojikagama sayilir. Bu boru hattmm dgenmesi ancak drt yll sonra gereklegen
Brooklyn Kprs'yle kiyaslanacak kadar byk bir baan say11abilir.Aynca, boru hattmm ger-
eklegmesiylepetrolclktarihinde de yeni bir sayfa ailmig oluyordu. Zamanla, boru hatti
uzun mesafeli nakliyatta da nemli yer tutacakve demiryolunun en byk rakibi olacakti.
Tidewater'm. bu apaik baansi ve nakliyecilik ynnden ifade ettigi devrim kargismda
Standard Sirketi yalmz byk bir gagkinligaugramakla kalmiyor, aynca bu sektr zerinde sahip
oldugu kontroln de bir kez daha tehlikeyeatmig oluyordu. Artik bu girketebir alternatif bu-
lunmugtu ve bunu da reticiler yapmigt1.Tidewater Sirketi derhal harekete geti ve kisa srede
Petrol Blgeleri'ndenCleveland'a, New York'a, Philadelphia'ya ve Buffalo'ya kadar uzanan tam
drt petrol hatti kurdu. iki yll iinde Standard,Tidewater
.irketi

iinde azinhkta kalmig bir his-

sedar durumuna dgmgt. Aynca, rekabet saglamak iin sevklyatiyeni boru hatti girketiyle
yapmak zere bir de anlagmayapmigti. Ancak Tidewater operasyonlar ynnden bir dereceye
kadar bagimsiz kalmak istedi. Rafineri iginde birlegme saglandiktan sonra gereklegenbu boru
hatti ile Standard lrketi petrol sanayiinde entegrasyonu saglamig oluyordu.Kisaca sylemekge-
rekirse Tidewater di1nda,Petrol Blgeleri'ne giren ve ikan boru hattmm hemen her santimet-
resi Standard Sirketi'nin kontrolne girmigti.
Artik bu dev tegekklyerinde tutmanin,ona dur demenin bir tek yolu kaliyordu. O da ige
politikayi ve mahkemeleri kangtirmak. 1870'liytllann sonunda, Petrol Blgelerireticileri Pennsyl-
vania'da, ayncahkh fiyat uygulamalanni fleri srerek Standard aleyhine seri halinde hukuki giri-
imlerde bulundular. Sirketi, petrol igini o gne kadar grlmemiggekilde kendi kontrol altina
almakla itham ederek, "Otokrat" olmakla suladilar ve girket mensuplanndan "bu
haydut ete-
si" diye sz ettiler. Bazilan daha da lleri giderekgirketinen st dzey mensuplannin bir cinayet
tertibinin iinde olduklan iddiasinda bulunarak cezalandmlmalanm istediler. O stralarda New
York'ta yer almakta olan ve demiryollarlyla ilgili hukuki bazi oturumlardaStandard Oil'in uygu-
lamig oldugu indirimli nakliye sistemi (rebatesisterni) gndemde bag konuyu olugturuyordu.
Bylece, Pennsylvania ve New York gibiiki eyalette birden srdrlen sorupturmalar hukuki
ve
iglemler, StandardOil faallyetlerini, kuruldugu gnden beri ilk defa, kamuoyuna aika gsteren
igaretler sayilabilir.Bu arada, kugkusuz girketin nerelere kadar uzandigi, ne denli etkili oldugu
Ve kamuoyu nakliye uygulamalanm nasilyaptigi gibi zaylf oldugu ynleri de nnde
aiga iki-
yordu. Eu arada Pennsylvania'da byk jri, Rockefeller, Flagler ve bu ikisinin igle iligkilibirka
yakimni tekel yaratialigi yapmak ve rakiplerine zarar vermekten sulu bulmustu. Aynca, Rocke-
feller'i Pennsylvania'ya srme konusunda da yogun bir faaliyet sregelmekteydi. O kadar ki du-
cumdan alarmakapilan Rockefeller, New York valisine ha vurarak bu konuda ikmasi olast bir

41
1
I
I

karari anaylamamasi iin kendisinden sz alma geregini bile duydu. Sonunda dgmanlannm bu
girigimibagarisizhkla sonulandi.
Fakat yeni aiga ikan bazi gerekler ve birikimler zamanla kamuoyu zerindeki etkisini
gsteriyorve girket hesabina olumsuz srekli- puan kaybma neden oluyordu. Artik girketi
-ve

saran gizemli tl ortadan kaldirilmig ve gerek oldugu gibi meydana ikmigti.Kugkusuz kamu-
oyu bu g0rdklerinden memnun kalmayacak ve fkeye kapilacakti. Standard'akargi yneltilen
tm sumalan yazill clarak ilk ele alan kigi Henry Demarest Lloyd admda bir yazardt. Bu kigi
ChicagoTribune'da yayimlanan bir yazi dizisinde tm bu sulamalan bir btn olarak ele aldi.
Daha sonra bu yazi dizisini "Byk Bir Tekelin yks"bagliglyla 188l'de Atlantic Monthly'de
.
yayimlanan bagka bir makaleizledi. Su yazi o denli dikkat ve ilgiyle kargilandi ki tam yedi kez
basildi. Yazar Lloyd'un bu makaledeki iddiasina gre, Standard Oil Sirketi Pennsylvania Eyale-
ti'ne "Eyalet Kanunlanm dzeltme" digmda yapabilecek her trl olumsuz geyi ve ktlg
yapmttL Cariptir,makaledeki tm sumalara karym, i; ynnden Standardbu iddialardan fazla-
ca etkilenmedi ve igi bozulmad1. Ancak Lloyd'un yazmig oldugu ve Standard'm igleri nasil y-
rttgn aiga ikaran makale, bu tr makalelerin ilk byk rnegi olmakla beraber sonuncu-
su da olmad1. llerideld ylllarda bu trden daha bagka birok yazi daha yaztldt Artik John D. Roc-
kefeller'in kamuoyuna verdigi gizemli imaj, yani grnmez adam olmak sona ermigti. yleki,
zaman zaman, Petrol Blgeleri'nde yaayan anneler, yaramazhk yapan ocuklarmt yola getirmek
iin "Szm dinlemezsen seni Rockefeller'e veririm" diyorlardi.

Trst
Bir taraftan mahkemelerle ve kamuoyu sorunlanyla ugragirken diger taraftan da Rockefeller'in
kurmuy oldugu byk imparatorlukta soylu bir i dzen ve kontrol ele geirmeabasiverili-
yordu Ve bu abadada baanli olunmuqtu. Bir kere, ortada lkeyi epeevresaran ve egitli rafi-
nerileri simgeleyen bir dernegin var oldugunu gsteren aik bir megru zemin mevcut degildi.
Buna dayanarak, ileride bir gn, Rockefeller mahkemedeverdigi yeminli bir ifadede insanlann
yzne baka baka ekinmeden ve yalan yere yemin etmig de olmayarak, sz konusu tm girket-
lerin sahibinin StandardOil olmadigim ve kontroln Standard Oll'in yapmadigim syleyecekti.
Aslmda bunlarm ogunlugununkontrol kendisindeydi. Rockefeller grubundan bir hisse sahibi
gnn birinde New York Eyaleti Yasa Temsilcileri Komisyonu'na lkede mevcut rafinerilerden
yzde 90 kadarinm hallerinden ve aralarmdaki i; iligkilerinden
"memnun
olduklarini, uyum
iinde bir arada ahytiklanm" syleyecekti. Bir bagka hissedar da aym komisyona kendi firmasy
nm Standard Oil'le hibir baglantisi olmadigini ifade edecek ve Standard'laolan tek kipiseliligki-
sinin hisselerinin blnmesinde igirtkanlik yapmaktan" ibaret oldugu hakkmda komisyo-
"kr

na teminatverecekti. Aslmda organizasyonun esas hedefi zaten buydu, Kendi firmalarmdan bag-
ka firmalarda hisse sahibi olanlar Standard Oil'in kendisi degil, Standard'ta hissesi bulunan kipi-
lerdi. O gnlerde, teykilatlarmkendileri bagka tegkilattardahisse sahibiolmak hakkma sahip de-
almma igiOhio Standard Oil Sirketi adma degil, o tegkilatmhissedar-
"emanete"

gildi.Hisselerin
lari adina yapilabiliyordu.
"Trst" deyiminin hukuki kavrami zamanla lyileptirilip bir gekle baglandt ve bu 1882 yill 2
Ocak tarihindeStandard Oil Trst Anlagmasi'nm imzalanmasiyla resmiyet kazandi. Bu anlagma,
1870'lerin sonunda ve 1880'lerin ilk ydlannda yer alan yargisal ve politik saldinlara bir yanit ni-
teligindeydi.Aynca bundan daha bagka bir neden de vardL Artik Rockefeller ve ottaklan yava;
yava; lm kavrami ve miras konulanm da dgnmeye baglamiglardi ve ilerinden bir tekinin
lmyle ne gibi sorunlann ortaya 1kacagtkonusunda bilinlenmig olarak ortak karara varmig-
lardL Mevcut
sisteme gre, ilerinden bir tek kigi bile lse, kargilarina bir sr karigikhk, deger-
ler zerinde karmaga, davalar ve sonu gelmeyen acilarikacakti. Bu inanla ve ortak kararla bir

42
trst kurmaya karar verdiler. Trst kurmakla btn bu olasthklar nlenmis olacak, sahiplik kav-
rami organize edilip tanimlanacak,bylece ileride atigmakonusu olacak herhangi bir sorun
ikmayacakti.
Bu trstn haztrlanma agamasmda byk titizlikgsterildi. "Boru hattinm her bir ayagt te-
ker teker lld ve tugla ile rlm her alan en kk parasina kadar degerlendirildi." Bir
mtevelli heyeti kurularak StandardOil'ce kontrol edilen btn malzeme stoklari bu mtevelli
heyetinin yelerine devredildi. Hisseler de zamanla bu heyetin sorumluluguna emanet edildi.
Toplam sayisi 700.000 olari hisselerin en byk payi 191.700 hisseyle Rockefeller'e aitti. On-
dan sonra sirada Flagler geliyordu ve en ok hisseli ikinc hissedar olarak Flagler 60.000 hisseye
sahipti. Mtevelli heyeti yeleri kendilerine emanet birakilan hisseleri Standard Oil Trst'e bag-
h kirk bir hisse sahibi adma ayn ayn bireysel sirketlerde muhafaza edlyordu. Tmyle sahip ol-
duklan on drt grketinve kismen sahip olduklan yirmi alti girketin
"genel-denetleme"
igi de on-
lara verilmigti. Heyetin birok sorumlulugu vardi; yneticilerin ve memurlann seimi de onlara,
aitti. Bu yetkiyedayanarak gerektigindebizzat kendilerini de seme hakkina sahiptiler. Adi ge-
"trstler"

en bu trst o gne kadar kurulmuy olan byk iinde birinci olamydi ve hukuki yn-
den fevkalade megruydu. Ama bu megruluguna ragmen, nceleri eglerini kaybetm dullari ve
bunlarm yetimlerini koruyucu bir messese olarak tanman
"trst"
deyimi, kisa zamanda ismi
amldigi zaman zillet ve nefretle ammsanan bir kavram haline dngt. Bu arada her eyalette ay-
n StandardOil organizasyonu adlyla, Standard'ineyaletlerdeki nitelerini kontrol amacma y-
nelik birtalom teykilatlarkurulmugtu. Bu egitlinitelerin faaliyetlerini koordine eden ve rasyo-
nel hale getiren merkezi bir ofisin kurulmasi ise sz edilen trst anlagmasiyla mmkn olabil-
di. Bunun gereklegmesi, i; hacminin giderek bymesiyle artik acil bir grev olmugtu. Trstay-
nca Rockefeller ve i; arkadaylan lin bir gegit
"megruluk
kalkam ve idari esneklik" sagllyordu.
Rockefeller ve arkadaglan bu ikisinden, artik gerekten bymg ve tm dnyayi sarmig nitele-
rin daha etkin gekilde igletilmesinde yararlankkt1.
Trst sayesinde iglerin megrulyeti saglanmasma karym ortada zmlenmesi gereken pra-
tik bir sorun kalmigt1.Bu da, yeni nf tenin ne gekildeidare edilecegl sorusuydu. Bu kadar ok
saylda bagtmsiz mtegebbis Ve bu kadar ok egitli rn ikaranbu kadar ok igyeri nasil birleg-
tirilip de bu yeni trste baglanacakti? Sz edilen egitli rnler arasmda gazyagl ve mazottan
bagka yaklagik yz egit yan rn vardi. Su konular zerinde uzun uzun dgndkten sonra
bir karara van1di ve bir idare ve koordinasyon sistemi kurulmasi ve sistemin bir komisyona veril-
mesi kararlagtirildi. Ancak mevcut komisyonlarm sayist bir hayli kabankti. Bunlardan birka1qu
komisyonlardi: i Ticaret Komisyonu, ihracat Ticaret Komisyonu, malatKomisyonu, Fl1 ve
Baghklama Komisyonu, Boru Hatti Komisyonu, Petrol Muhafaza Komisyonu, YaglamaKomisyo-
nu ve daha sonra olugan retimKomisyonu. Bu komisyonlara her gn dnyanin drt yamndan
gnlk raporlar akiyordu. Su komisyonlann hepsinin stnde olan bagka bir komisyon daha
vardi ki en st dzey idarecilerden olugan ve IcraKomisyonu olatak bilinen bu komisyonun g-
revi tm politikalan ve talimatlanbir btn olarak saptamakt1. icra Komisyonu hibir zaman ta-
lep, teldifve tavsiyehalinde emir vermlyordu. Bununla beraber herkes komisyonun otorite ve
kontrol gcnn bilncindeydi ve bundan asia kugku duymuyordu. Yazdigtbir mektupta Rocke-
feller merkez-teykilat ile tagra-tegkilatlan arasmdaki iligkisinin ne gekilde olmasi gerektiginiuy-
gun bir dille ve emir vermeden, sadece bir grg olarak gu szlerle anlatir: "Bu konuda tagrada
bulunan siz saym baylar kukusuz bizden daha Isabetli karara varacaksin12. Fakat politikasim
kontrolmz altma alamayacagimiz konularda fazla ayrmtiya girmesek nasil olur?"
1870'll ylllarda Standard'm ana strateji olarak daima uyguladig1bir olgu l 880'li yillarda da-
ha da belirgin ve yogun olarak uygulanmaya kondu. Bu, retimi dgk flyatla yapma stratejisiy-
di. Su stratejinin devreye sokulmasi kugkusuz birok yenilik gerektirlyordu. gletmedeverimli-
lik, fiyatlarda hkimiyet, hesap ve hacim iglerinde yetenek, teknolojiye kar i srekli ilgi ve niha-

43
yet konu kendilerinden daha byk pazarlar oldugunda, bunlara kargi tkenmezbir ilgi ve arag-
tirma istegi gibi... Bu alanda verimlitik saglamak ugruna ilk agamada rafineri operasyonlankon-
solide edildi. Elde edilen baan son derece bykt; o kadar ki 1880'll yillannortalanna gelindi-
ginde,Standard'a ait sadece rafineriyle dnyamn toplamgazyagi arzmm drtte birinden faz-
lasi saglamr olmugtu.Sz edilen bu rafineri Cleveland, Philadelphia ve New Jersey'deki Ba-
yonne rafinerileriydi. Fiyatsaptamalanson derece tilizlikleyapiltyor, bazen ksurat
gerektiginde
nc ondalik noktaya kadar hesaplamyordu. Bu yzden fiyatlar aynr dzeyde kaliyor, hibir
zaman fazla bir dalgalanma gstermiyordu. Su konuda, strasi geldiginde bir gn Rockefeller'in
"ig

syledigi gu szler ammsanmaya deger: hayatimda her geyisayarakyapmay1 kendime kural

edinmigimdir." Sirketin son derece geligmigbir haberleyme sistemi vardi. Su sistem devreye so-
kularak arbitrajm(haberleyme sistemi baglamak) sagladigtavantaidan yararlamhyor, bylece Pet-
rol Blgeleri'nde, Cleveland'da, New Yorkve Philadelphia'da aynca Antwerp ve Avrupa'ninda-
ha bagka yerlerinde fiyat farklan isabetli gekilde saptamyordu. Aynca girket haber alma ve casus-
luk alanlannda gayet etkin ve olaganst bir sisteme sahipti. Bu sistem sayesinde tm pazar ko-
ullanm ve rakipleri hakkmdaki bilgiyi gn gnne izlemek olanagt vardt lkedevar olan pet-
rol alicilarindan hemen hepsi iin ayn ayn birer kart katalogu tutuluyor, bu kartlarda bagimsiz
petrolclerin ykledigi varillerden hemen hepsinin teker teker nereye gittigi gsteriliyordu.
Rockefeller'in petrol alanmdaki idareciligi temelde merkezi tek bir temaya dayamr. Petrol
konusuna gerekten inanmtytt ve bu inanci hibir zaman sarstlmamigttr. Ona gre ham petrol
konusunda olugabilecek herhangi bir flyat dgg hibir gekilde bir endigeye yol amamallydi.
Tam aksine bu dgg daha ok ham petrol satin almak iin bir firsat say11mahyd1.1884 yilmda
irkete verdigi bir talimatta gyle der: "mitederim ki, eger ham petrolde yeniden bir dg
olursa, Ynetm Kurulumuz ortaya birtakim istatistikler ve bilgiler dkerek ham petrol alimimizi
engellemeye abymaz. Pazarlamaigi sif1ritketip iflas yoluna gittiginde, bazi kimselerin hemen
her zaman yaptiginmaksine, abamizidurdurmamah, sinirlerimize hkim olmahytz." Bu szle-
ri sylediginden kisa bir sre sonra da pu grgn ifade ediyordu: "Eger satm almaktan katmr-
"
sak, hi kugku yok, byk bir hata yapmig oluruz,
Standard Oil st dzey idaresi gu kipilerden oluguyordu: Rockefeller, kardegi William,
Henry Flagler ve bunlardan bagka iki kigdaha, tm hisselerin yedide drdnrt idaresini ellerin-
de tutuyorlardt Bu kipilerin digmda st dzey idatesine kanan, buraya kadar uzanan yaklagik
on iki kigi daha vardi ki, bunlarm hepsi gerekten kendilerinibu ige adamig, sebatla allpan,ge-
mig ylllarda baanli birer mtegebbis olarak kendilerini kanitlamt ve bir vakitler Rockefeller'in
rakibi olmug kipilerdi. Ileride bir gn, bu kipileri ima ederek, Rockefeller'in syledigiqu szler
ammsanmaya deger: "Bu denli kuvvetli, gl kipileri kendiniz gibi dgnmeye, fikrinizi onlara
kabul ettirmeye aligmak zannedildigi kadar kolay bir iq degildir," Bu tr bir gruplamada bagvu-
rulacak tek ve en lyi yntem konsensus yntemiydi (birfikri tartigmayaamak ve sonunda itti-
fakla karara varma yntemi) Bu konsensuslarda tm seenekler ve kararlar teker teker ele ah-
nip tartigibyor,tekrar mnakaga ediliyor, fakat harekete geme igi derhal yapilmlyor;
"eylem"

sonraya birakihyordu. Harekete geme igi Rockefeller'in istedigi gibi, ancak sorunlar tekrar tek-
rar dnp dolayttrildiktan, akla gelebilecekher trl olasilik ayri ayri dgnlp sonunda saghk-
h olan yn hangisiyse o ynde bir karar verildikten sonra bagllyordu. Ileridebir gn Rockefeller,
"igkolu

tu geirilenseneleri animsarken pyle demigtir: ne olursa olsun o igin ne derece sratle

yapilmasma karar vermek nemli bfr sorundur. Bu sorun her lykolu iin geerlidir. Bize gelince,
o gnlerde biz bir hayli abuk hareket etme durumundaydik, dinlenmeye vakit bulmadan n-
mze yeni yeni acildurumlar ikiyorduve bunlarla bag etmek zorundaydik. nsanmsabnm zor-
layan bu konulari ne kadar ok ele aldik ve tartigtik.Bunu anlatmakgerekten zordur! Bazi ko-
nularda igi ne kadar abuk kotarmamiz gerektigi zerinde fikir ayriliklarimiz oluyordu.Aramiz-
dan bazilari igi hemen sonulandtrmak isteyerek ve beklemeye gerek duymadan byk harca-

44
 maar yapma egilimi gsteriyordu. Digerleri ise ihmli davranmak yanhslydi. Yine de biz her
za-
man bir orta yolu bulmayi bagarmigizdir. Ne yapip edip bir yolunu buluyor, igi acelecilerin is-
ne
tedigikadar abuk bitiriyor ne de tutuculann diledigi derece dikkatli ve yavag davranlyorduk. 14-
lerin her birini teker teker allyor,bu ikisi arasmda ilimll bir yol izleyerek gzmlyorduk." Bu
aiklamaya pu szleride ekliyordu: "Sonunda aldigimiz karar mutlakaittifakla alinmt; oluyor-
du." stdzey yneticiler arandiklanzaman daima gece ve gndz trenlerinde,Cleveland'la
New York, Pittsburg'la Buffalo ve Baltimore'la Philadelphia arasmda mekik dokur halde bulunu-
yorjardi. 1885 yihnda trst yeni merkez binasma tagmdi.Burasi AgagtManhattan'da, Broadway
26 adresinde dokuz kath bir ofis binastydi. Su bina ok gemeden yalmzca bu endstriye tahsis
edildi. Artik btn tepldlatbagta Ynetim Kurulu olmak zere buradan idare ediliyordu. Yne-
tim Kurulu yelerinden o gn hangisi gehirdeysekurulu o temsil ederdi. stdzey yetldliler g-
le yemeklerini her gn binamn st katinda bulunan kendilerine aynlmigzel yemek salonlarm-
da yerdi. Yemek sirasmda bu kipiler hayati nemde bilgileri birbirlerine aktanr, fikirler incelenir
Ye bir konsensusa vanhrdi. Gerek
gudur ki, Rockefeller'in liderligi altinda, evvelce onun rakibi
olmuy bu kigiler, kendi aralarinda, faaliyetleri ve kapsami ynnden epsiz bir organizasyonolan
ve akillara durgunluk veren abuklukla geligmig bir girket olugturmuglardi. Broadway 26 adre-
sindeki-yemek masasietraftnda toplanan bu kigiler her anlamda olaganstyetenekte insanlar-
di. Bir gn New YorkMerkez Demityolu'ndan William Vanderbilt, New York'taki Devlet Yasa
Temsilcisi'yle konuptugu bir strada,bu kipiler hakkinda gunlartsylemigtir:"Bu adamlar benden
ok daha akilli. okmtegebbisve zeki kipiler. Bugne kadar hayatimda iglerinde bu derece ba-
arihve yetenekli bir insan topluluguylakargilagmadim."

"Kurnaz lhtiyarBaykug"
Yine de bunlarm iinde en akilli olanJohn D. Rockefeller'di. Trstn kuruldugu gnlerde kirk
yaglarmda olan Rockefeller daha o yaita Amerika'nm en zengin alti adammdan biriydi.
Sirketin
yol gsteren gc, kendini onun bymesine adamig ve bu yolda kendi bildiginden
gagmayan;
birlegmey! saglamig, kontrolsuz yarigmanin "kaylp"
olduguna inanan ve bunu kmseyen,
amacinda hakli olduguna gvenci olan bir kiplydi. Garipbir gekildeve kasitli olarak kendisini
"ulagilmaz"

noktada tutuyordu.Yaammm flerki yillarmdaezberindeolan bir drtlg dudakla-

rmdan dgrmez, devamli minldanirdi.

Mege agacmda kurnaz ihtiyar bir baykup

yagtyordu,
Giderekdaha ok gryor, daha az
konuuyordu,

Daha az konugtuka daha ok gey

duyardi,
Niin hepimiz bu ihtiyar kup gibi
olmayahm?
Daha i; hayatmm ilk gnlerinde kararlagtirdigt gibi, gizlilikpolitikasmi yegler, gerekleri
"olanak

verdigince az sergilemek" yoluna giderdi. inceleyici ve gpheciydi.nsanlarlaarasma

mesafe Royardi. Su uzakhgive soguklugu, insan1 deler gibi bakan buz gibi bakiglanyla tedirgin
eden bir imaj yaratiyordu. Bir defasinda Rockefeller Pittsburgh'da bir rafinerici grubuyla
tanig-
mig, onlarla. toplantiyapmigti. Toplanti sonunda gruptan birkai birlikte yemege pktilar. Konug-
malar dnp dolagip asik yzl, insanlarla konugmay1 sevmeyen, tehdit eder gibi bakan Cleve-
land'll Rockefeller'e geldi. llerinden biri Rockefeller iin "Acaba ka ya indadir?" diye ortaya

45
bir soru atti. Rafnericilerden her biri bi.rtahminde bulunuyor, degigik yarutlar veriyordu. Sonun-
da bunlardan biri gyle syleyecekti: "Dikkat ettim. Herkesi konugturuyor, ama kendisi konug-
muyor,hibir gey sylemiyor; sadeceoturup konugulanlan dinliyor. Ama hayrettir, hatirlamadigt
hibir gey yok. Konugmayabagladigi zaman her geyiyerli yerine oturtuyor... ylesaninm ki bu
adam 140 yaginda olmah, nk herhalde dogdugu zaman zaten 100 yagindaydi."
Bundan ok seneler sonra uzun yillar Rockefeller'le beraber aligmigbir i; arkadagi onu gu
szlerle tarif etmigtir: "Hayatimda tanidigiminsanlar arasinda duygusalliktan en uzak olam."
sakliydi.1870-1880 ylilan
"adam"

Ama hi kugku yok ki bu maskenin arkastndagerek bir

meyve vermeye bagladigtyillardi. Birlegme ve entegrasyon ve basmdan gelen h-
"plamm1zm"

cumlann en yogun oldugu bir defasmda Rockefeller'in gylededigi sylenir: "Kazandigim bunca
servetin tmli o devirde yagadigimkaygi ve endigeyi tazmine yetmedi." Egide bu konuda kendi-
dolu gnler" olarak nitelendiriyordu. Bizzat kendi syledigi-
"znt

sine katihyor ve o gnleri

ne gre, gnlerde
"o
uykusu blnmeden geirdigi tek bir gecesi bile yoktu."
Rahat etmek ve gevgemek istedigi zaman bunu degigik ekillerde yapardi. Gnn ge saat-
lerinde yaptiklan iq toplantilanndakendisi bir kanepeye sitt st uzanir, beraberindekilere le
devam etmelerini syler ve kendisi tartigmalarabyle sirt st yatar durumda kat111rdi.Ofisinde
hizh koganlara-zel bir dg-
-ncelikle

her zaman basit bir kas gevgetici alet bulunurdu. Atlara,

knlg oldugu iin bazen akgamlari ge saatte at kogulmugarabastyla gezintiye ikardi.Bir sa-
at kadar sren bu hizh gezintilerde atma
"tms
yaptinr, rahvan gtrr, aha kaldinrdL" Bu ge-
zintiler bitip akyam yemegi yendikten sonra dinlendigini dgnr, kendini yenilenmig bisseder-
di. Bu gekilde geirdigt akgamlardan birinde "Akgampostasmi aip iinden mektuplari ikaracak
zamani bile buldum" dedigi sylenir.
yagami digmda Cleveland'da vaktini Baptist Kilisesi'nin iglerine adamigti. Yneticilerin-
den oldugu Pazar Okulu'nda grenciler zerinde unutulmaz bir imaj yaratmigttr. Bu grenciler-
den, bir vakitler ocuklanmnarkadagi olmuy bir luz grenci seneler sonra Rockefeller'ipu sz-
lerle animstyordu: "Bay Rockefeller'i Pazar Okulu'nda ayinleri ynetirken ammslyorum. Uzun
sivri burnu, biz ocuk grencilere ynelik uzun, keskin aill enesi, ifadesi hi degigmeyen aik
renk mavi gzlerihl gzmn nnde. Her zaman ok ihtlyatli ve dgnerek konutugundan
konugmalan ok yavag olur, fazla zaman alirdi.Ama hi kimse onun bu konumundan gerekten
zevk almadigmi syleyemez. Durumundan ok hognut oldugu aika anla1hrdi.Bu solu gr-
nm sanki onun hobisiydi, O da olmasa bagka hbir habisi yok diyebilirdiniz."
Cleveland diginda Forest Hill maliknesinde yaamayi severdi; bunun igin malikneninay-
nntilanyla meggul olurdu, Bu ayrintilar zel parlak kirmizi tugladan yapilmiggmine yapimi, agag
dikme, ormanlar iinden geen yeni yol yapimiyla ilgilenmek gibi geylerdi.Daha sonra New York
kenti kuzeyindeki Pocantico tepelerinde yaptirdigi grkemli yeni maliknesine tagindigtzaman
bu hobisini daha da genigleterek devam ettirdi. Arazi tanzimi,dekorasyonun man2arayi grecek
ekilde dzenlenmesi gibi ugraglan vardi. Ayrica, elinde bayrak ve direk, yeni yollann yapim igin-
de yorulup tkeninceyekadar ahgirdi. Arazi tanziminebyk merakivardi. Bunu yaparken ken-
disini i; hayatinda bu denli baanli kilan yetenekve kavramciligmdan yararlamyordu.
Amerika'nm en zengin adami olma yolundayken bile ilgintir ki, sadelik ve tutumluluktan
aynlmamigtir.Ailesinden gelentm kargi koymalara kargm, elbiselerini sik sik yenilemeye yanag-
kiyafet tamameneskiyip glyilemeyecek hale
maz, pantolonlanm arkasi parlaymcaya kadar giyer,
ve ekmek"ti. Sylentiye gre bir delasmda Cle-
"st

gelmeden yenisini almazdt. En sevdigi besin

veland'dayken, oramn nl bir iadami ile egini yaz aylanni geirmeleri iin Forest Hill'deki mali-
knesine davet etmig. Alti hafta sreyle burada kahp gzel bir tatil geiren nl ift, evlerine dn-
dkten sonra garip bir srprizle kargilagmiglar. Kendilerini bir fatura bekliyormuy ve fatura Rocke-
feller tarafmdanonun evinde gegirdikleri alti gzel haftanm kargiligt olarak gnderilmig.
Kendine zg, akacthgakadar giden bir espri anlaylgivardi; fakat bunu sadece ok yakm

46
 buldugu kimselerle beraber oldugu zamanlarda gsterirdi. Bir defasinda arkadagi Henry Flag-
ler'le gyle akalagtigisylenir: "Bugn diiye gittim. Dii koltugunda oturmak berbat bir
gey.
Inan, sana mektup yazmak, hatta senin mektuplarim okumak bile bundan daha fena olamaz.
Ne yapayimki gitmek zorundaydim." Akgamlari yemekte allesiyleberaberken onlari eglendir-
mekten hoglamr,garki syler,burnunun stne biskvi koyup agzlyla tutar, hatta bazen burnu-
nun stne tabak bile koyup dengeleme numaralan yapardi, Sevdigigeylerdenbiri de ocuklar1
ve ocuklanomarkadaglanyla birlikte n verandada oturup
"buzz"
dedikleri bir oyun oynamak-
ti. Oyuna gre ilerinden biri saymaya bagliyor, iinde
"yedi"
rakami olan saylya geldigindeyedi
yerine
"buzz"
diyor, eger bunu yapamiyorsa oyundanikanhyordu.Kendisi iyi bir matematiki
oldugu halde Rockefeller bu oyunda her zaman yenilir, ancak 71 sayisma kadar gelebilirdi.
o-
cuklar bu oyunu ok sever ve Rockefeller ile birlikte gzel saatler geirirlerdi.
Para kazanmaya bagladiktan kisa bir sre sonra Rockefeller bagli oldugu kiliseye kk ba-
giglaryapmaya baglad1.Seneler getike bagiglarm miktart giderek artlyordu. Kendisinde, birik
tirmigoldugu servetin byk bir losmmi
"vermek"
gibi bir istek uyanmigti ve bu duygu giderek
artlyordu. Hay1ryapma iginde de tipkl ip yagaminda oldugu gibiaym kriterlere bagvuruyor, aym
matematik incelemeyi ve titizligtgsteriyordu.Bagiglarsratle yayildt ve gnn birinde bilim
dallarina, tip ve egitim alantarina kadar uzanarak bu dallan da kapsadt Ancak,
on dokuzuncu
yuzyllda yaptigt hayir igleri daha ok Baptist Kilisesi'ni kapsamig ve bu kiliseyle kisitli kalmigttr.
Rockefeller artik bu kilisenin en byk bagilsi ve en gl koruyucusu durumuna gelmigtir.
1880'll yillar sonunda, kendisini tam anlamlyla byk bir Protestan niversitesinin gerek-
legmesine adadi ve bu ugurda Chicago niversitestnin kurulmasi iin gereken mali destegi sag-
ladi. Bununla da yetinmeyip niversitenin organizasyonu iin gereken ykmllkleri de st-
lendi. Her zaman niversitenin en byk bagtgisiolarak kaldi. lerikiyillarda da daima niver-
siteyekendinden sonra en byk bagigi yapanlarin bag glarmikat kat aan bagiglarda bulunmug-
tur. Universitenin kurulup geligmesiagamasmda byk dikkat ve titizlikgsterdigihalde, kurul-
duktan sonra niversitenin akademik iglerine hibir gekilde kangmamtyttr. Yalniz niversitenin
mutlaka btesinin similan iinde kalmasiru istiyor ve bu konuda israr ediyordu. Universite bi-
nalanndan hibirisine hayatta oldugu srece kendi isminin verilmesme nza gostermedi. Kurul
dugundan sonraki ilk on yll iinde niversiteyi sadece iki kez ziyaret etmigtir. Ilk ziyareti niver-
sitenin beginci ylldnm olan 1896 yllina rastlar. Su ziyaretinde, sylentiye gre,mtevelli he-
yetinden bir niversite yetkilisine gunlansylemigtir: "Benim bu ige gvenimvar. Bu benim ya-
amim boyunca yapmig oldugum en iyi yatinm. Madem ki Ulu Tann bana para verdi, onu nasil
Chicago niversitesi'nden esirgeyebilfrim?" Bu konugma olurken bir taraftanda bir grup ni-
versite grencisinin sesleri duyuluyor, gen grenciler Rockefeller'e serenad yaparak, gu garkiyi
sylyorlardi:

JohnD. Rockefeller, bu mthig adam

Tm bozuk parasmi bize
Chicago niversitesi'ne
Verdi...
Ne var ki 1910 yllina gelindiginde, Rockefeller'in niversiteye vermig oldugu "bozuk
para"
miktari, tm diger kaynaklardan gelen 7 milyon dolara kargm 35 milyon dolan bulmutu;
yap-
mig oldugu tm bagiglann tutan ise 550 milyon dolardl.
igyerindeuyguladigidetleri zel hayatma da ta1migtir. O ylllar "Altin ag"diye anilan
devrin yaklagikon ytllik kesimine rastllyordu. Eu yillarda
"haydut

baronlar" akil almaz servet

yapip gok msrif ve gamatall bir yaam iindeydiler. Bu gnlerde bile Rockefeller ve ailesi New
York'taki evlerinin ve Pocantico'daki maliknelerinin gerekten grkemli olmasina kargin, da-
ima gayaali,gsterigli ve agLn getirdigizevksizliklerle dolu yagam tarzindan olanak verdigince

47
 uzak kalmaya zen gstermiglerdir. Kendisive egi, ocuklannadogruluk kavrammdan, kendi
anlayiglanna zg ne anliyorlarsa agilamaya aligmiglar,bylece onlari gelecekte veraset yoluyla
konacaklan zenginligin tehlikelerindenkorumaya gayret etmiglerdir. rnegin,paylagma duygu-
sunun ne oldugunu grenmeleri iin eve btn ocuklariin tek bir tekerleklibisildet allmrdi.
New York'ta oturduklari zaman, tm zengin aile ocuklan okula ssl at arabalanyla ve uaklar
eglignde geldikleri halde Rockefeller'in oglu okula yryerek gidip gelirdi.Cep harllgmi baba-
smm mlklerindeki teki iilerle egit kogullarda, aym gndeligiahp ahgarakikantlardi.
1888'de Rockefeller,ailesini ve iki Protestan rahibi yamna alarak ay iin Avrupa'ya gitti.
- Avrupa'da, Fransizca bilmedigi halde, gittigiher yerde nne gelen faturalan, faturalardaki her
.
kalem masraftbyk bir dikkatle gzden geirirdi. Ornegin, bir seferinde lokantada yemek ye-
szcgn grmg, ne oldugunu bilmediginden oglu
"poulet"

dikten sonra getirilen hesapta

John'a "Poulet ne demek?" diye sormuy,ancak yanitim aldiktan sonra tatmin olmugtu.
"tavuk"

Hesaptaki her yemegi teker teker soruyor, ne olduklanm anlamak istiyordu. Oglti John,daha
-

sonraki ylllarda bu konuda gunlan sylemigtir: "Babam hlbir zaman bir faturay1zerindeki ra-
kamlan teker teker incelemeden, dogrulugundan emin olmadan demezdi. Kk aynntilara
bu kadar zen gstermesi belki bazi evrelerce hasislik olarak nitelendirilir; ancak babamm g-
rgne gre bu hasislik degil, bir yagam prensibinin uygulanmastydi."

Grmeye Deger Harika

Rockefeller'inkurup egi bulunmaz bir refaha erigtirdigi girket, 1880'lerde ve 1890'lara kadarki
sre iinde geniglemeagamasinadevam etti. Bilimsel aragtirma yntemi artik petrolclge de
girmigti. Rafineriden yerel dagitimelya ulagmcaya kadar, hem rnn kalitesine hem de operas-
yonlanntitizlikve temizligineolanakverdigince dikkat gsteriliyordu. Pazarlama sisteminin b-
ytlmesi ve rnn en son tketiclyekadar ulagtinlmasi ama edinilmigti ve bu ama girketin
ngrdg bir emir olarak eksiksiz uygulamyordu. Sirketin, dev kapasitesine cevap verecek ye-
davranarak
"her

ni pazarlara ihtiyaci vardi ve bu yzden biraz da saldirgan toprakta,sonuna ka-

ok pazara gereksinim vardi."
"daha

dar" pazar aramak yoluna gittiler. Rockefeller'in dedi.giglbi

Aslmda bu pazar gnden gne emin ve tutarl1 bir gekilde biraz daha byyordu. Bunun nedeni
olarak petrol kullanimmm daha ok gazyagi geklinde her gn biraz daha artmasi, akil almaz bo-
yutlara uzanmasi gsterilebilir.
Petrol ve gazyagi lambasimn o gnlerdeki Amerikan yagamm1ve Amerikalilar'm saat kav-
rammi degigtirdiginisylemek yanlig olmaz. isterDogu'nun kasaba ve kentleriode yagasmlar, is-
ter Ortabati iftliklerinde, tketicilergazyaglarimogunlukla ya yredeki bakkaldan ya da ecza-
neden allrlardL Buralara gazyagim toptanci verirdi Toptancilarm ogu da gazyaglarin1Standard
Oil'den ahyordu. Daha 1864 ylhnda, New York'lu bir eczacibu yeni aydmlatici yagm zellikle-
tini gu szlerle anlatmigtir: "Gazyagi bir anlamda kirsal kesimde yagayan insanlarm hayatml
uzatti. Balina yagmm yeterli olmamasi nedeniyle erkenden gne batar batmaz yatmaya ve ya-
amlarimn hemen hemen yansmi yatakta geirmeye aligmiginsanlar artik gecenin bir kismmi
okumakla veya eglenceyle geiriyorlar. Bu durum ncelikle log mevsimi iin geerli."
Gazyaginmpratikte nasil kullanilacagt ve dnyada ne kadar abuk kabul buldugu hakkm-
daki ilk bilgiler, 1869 yllmda Uncle Tom's Cabin (TomAmcamn Kulbesi) kitabinm yazan Har-
tiet Beecher Stowe tarafmdan verildi. Aslmda yazar Beecher kendisi gibiyazar olan ve Ameri-
can Woman's Home or Principles of Domestic Science (Amerikan Kadmmm Evil isimli kitabt
yazmig olan kiz kardegine kitabm yazilmasmda yardim ettiginden konu hakkmda fikir sahibiydi.
"lyi

Bu iki yazar, okuyuculanna ne tip lamba alacaklanmgtlerken, gunlanyazmiglardt: cins

verdigi edicidir." Ama yine de kt kalite pis kullan-
gazyagt
gazyagmm igik
tamamen tatmin ve
maya kargi okuyuculanm uyarip "Bu mthigpatlamalar tamamen kt kaliteli pis gazyaglann-

48
 dan oluyor" demiglerdir. 1870'lerin ortalarmda bir sene iinde meydana gelmiglm olaylarmin
beg, alti bini bu gibikazalara baglanmigti, Bu konudaki kurallar hem yavag hem de gvensiz ge-
kilde iglediginden, Rockefeller istikrar ve kalite kontrol zerinde bilhassa duruyordu. Sirketine
Standardismi verme nedeni de buydu.
Daha byk kentsel blgelerdeyse kmr, ham petroln bagka bir fraksiyonu olan nafta-
dan ikanlan
"gehir

gazi" gazyagiile hl rekabet ediyordu. Ama gazyagt gebir gazma kargi fiyat
bakimmdan avantajliydi. O gnlerdeki bir yayina gre 1885 yllinda, New York'ta yagayan bir ai-
le senelik gazyagt ihtiyacini sadeceon dolarla kargilarken, "hali
vakti lyi olan aileler bu paray1bir
ayhk aydmlatma mastafi olarak harc1yordu." Kirsal kesimde bu tr yarigma yoktu. Bir grenci-
nin yazdtgma gre
"1876'da
Philadelphia'nin yznc yll kullamalan strasmda, kasabanm iyi i;
yapan bir dkknma girecekolsamzorada sayilamayacak kadar ok lamba ve lamba cami grr-
dnz." Aynca "Gazyaglrnleri dedikleri ve gazyagtkullanan rnlerden de bol miktarda
var-
dl. Su manzara, evvelce etrafi grmek iin donyagma batinlip tabagmkenarma koyulmuy bir pa-
avra parasmdan medet umanlar iin gerektengrmeyedeger bii harikaydi."
O gnlerde,gazyagi, rafinerilerden ikan rnler iinde kugkusuz en nemli olamydi; ama
tek rn degildi. Daha bagka rnler de vardi. Bunlar arasmda Qurnler sayllabilir: Nafta, eri-
tici olarak kullamlan veya binalan teker teker aydmlatmada kullamlmasi iin gazyagina dng-
mggekliylebenzin, mazot, tren motorlan ve demiryolu arabalarmda, tanm aletlerinde ve daha
sonra bisikletlerde, bunlarm oynak kisimlarinda kullamlan yaglayicilar.Ve bunlardan ayn olarak
ticarialanda "Vazelin" denen ve eczacihkta kullamlan petrol jlesive parafin.Parafin mum yap-
mada ve besinlerin korunmasinda kullantidigt gibi
"parafinli

iklet" denen ve devamlt dikig di-

ken hanimlarm pek ragbet ettigi bir mamulnyaptmmda da kullanillyordu.
StandardOil Sirketi tketiclyeerisme abalannda,yani.igin pazarlanmasmda da kontrol
ele geirmigti. 1880'lerde girketinpazarlamadaki kontrol orani neredeyse rafinericilikteki kont-
rol oranma eg, yani %80'lerdeydi.Sunuda belirtmek gerekir ki, Standard Oil pazarlamadaki bu
dev csseli payi alabilmek iin acimasiz taktiklerkullamyordu. rneginsatic11ar "yumruklarim

sikip" hem rakipleri hem de rakip rn tagimakcretinde bulunan perakendecileri rktmek

iin her trl abay1sarf ediyorlardi. Su arada pazarlamanm verimini artirmakve maliyetid-
rmek iin seri halinde indirim yaptilar. Bu arada hantal sizmti yapan irkin ve pahah variller-
den kurtulmamn da bir aresini arad11ar.Bulduklan yntemlerden bir tanesi uzun mesafelere
gazyagtm varillerle tagimakyerine, bu iq iin demiryolu tankerlerinikullanmakti. Standard te
yandan sokaklarda gazyagmi varillerle satmak yerine atli arabalarm stne yklenmig depolar
kullanmaya bagladi. Bylece tketicilerbir litre ile yirmi be; litre arasmda diledikleri kadar gaz-
yagi satm alabilmeye bagladilar.Gnmzde bile petrol ls olarak kullanilan tahta variller ise
lkenin i blgelerine gderilip o blgelerde unutulmaya terk edildi.

"Satin Alabilecegimizin Hepsini Alalim"

O gnlere kadar Standard Sirketi igin en kritik kismim olugturan, petrol retim iginden uzak kal-
may1 bagarmigti. Petrol retimi ok riskli, ok degigken, ok speklatifbir igti. Aynca, bir gn
petrol kuyularmm kuruyabilecegi olasiligtda dgnlyordu. Bu durumda, rnegin belirli bir
kuyunun ne zaman kuruyacagmi kim bilebilirdi? Bu olasihklardgnlerek, Standard Petrol,
retim igine karigmamaya, hu riski reticilere birak1p, kendisi makul olanlara yani rafineri igle-
mi, nakliye ve pazarlama iglerine devam etme karan aldi. Sirketin ynetim kurulundan bir ye
1885 ylhnda Rockefeller'e yardigt mektupta qu satirlara yer vermigti: "Bizim igimiz imalatilik
yapmak.Kamma gre, imalati veya tccar olan birinin, speklasyonluiglere kari1pbunun stre-
sini yaamast talihsizliktir."
Ancak, tm dnyayi epeevre saran gubelerine ragmen, yine de bilin altmda, Standard,

49
ihtiyatli olmak geregini duyuyordu. Petrol bir gn bitebilirdi. Topraktan gelmigolan bu Tann ar-
maganmm bir gn, geldigi kadar abuk ortadan yok olabilecegini dgnyordu. "Fla; retm"
kuyulann retme yetenegini tketmigti.Bundan en byk zaran gren Pennsylvania petrol ol-
du. nsanlar, Pennsylvania'nm d'egigikblgelerinde oluganbu durum belld de tm Petrol Blge-
lerl'nin yazgismda vardir,diye dgnmeye bagladilar.Pithole'de grlen ykselig ve dgg, belki
de olacaklann anlamli bir uyarisiydi. Byle bir durum olugacak olsa acaba bu endstri on yll da-
ha yagar mi, yaamazmi diye dgndler. Hem petrol olmadan tm bc abalar, tm bu sermaye
yatinmi, rafineriler, boru hatlan, tank ve vapurlar, pazarlama sistemleri boga mi gltmig olacakti?
Birok uzman kigiPetrol Blgeleri'nin yakmda tkeneceginedikkat ektiler.1885'te Pennsylva-
nia'da Devlet Jeologuolan biri ilgilileriuyararak gliszleri sylyordu:imdiyekadar grlen
ve akillara durgunluk verip adeta bir petrol panayinni andiran petrol arzi, geicive kaybolmakta
olan bir olaydir.BU olay, genlerin ileride grecegi gibi, bir gn dogal sonucuna ulaacaktir."
Aynt yll iinde, JohnArchbold admda Standard'm st dzey yetkiliterinden birine, yine
.
Standard'da aliganbir petrol uzmam, Amerikan retiminde bir dggn kaimlmaz oldugu ha-
berini veriyordu. Uzmanm grgne gre, daha bagka bir yerde ok byk petrol yataklart bulu-
nacakti ve bu mutlaka olacakti. Archbold bu uyarilara inanmig olacak ki, vakit kaybetmeden
Standard Oil'deki hisselerini zaranna, bir dolarhk hisseyi yetmig bey, seksen sente derhal elden
gikardi. Yine bu siralarda Archbold'a Oklahoma'da petrol olduguna dair igaretler bulundugu ha-
beri geldiginde su szlerle tepkisini gstermti: "Akliniz1mi kairdmiz? Mississippi'nin batism-
da ikan petro1n her galonunuhkir likir ierim."
Ama tam bu gnlerde Pennsylvania dipinda de dramatik gekildebirdenbire- petrol
--hem

ikarildi.urasi Ohio'nun kuzeybatislydt ve ayni yrede Findlay civarmda evvelce de kolayspat-

layan trden bir gaz iktigtbiliniyordu. O zaman ok byk yankilar uyandirmig bu gaz yatagi-
na Lima Indiana Fields (Lima Indiana Petrol Blgesi)adi verilmigti. Yeni keyfedilen bu yataklar
fevkalade verimliydi; o kadar ki, 1890 ylli geldiginde Amerika'mn rettigi petrol toplaminm-
te biri artik bu blgeden 1kan11yordu.
Artik Rockefeller iin durup dgnmek zamani gelmigtlve sonuta yagammin en son b-
yk stratejik kararim aldi ve dogrudan petrol retimine glrmeye karar verdi. Beraber aligtigi
meslektaglannm teden beri petrol retenlere kargi antipati duyduklanm billyordu ve kendisi de
onlarla ayni duygular iindeydi. reticilerin speklatr olduldanm, gvenilecekkigiolmadiklan-
m, tipki altma hcum agmdakiler gibi salt para hirsiyla davrandiklarmt ok lyi biliyordu. Ancak,
tm bu dezavantallara karym, Lima'da girketihesabma birok firsatlarm da bulundugunun bilin-
ci igindeydi. Bylece ham petroln ok byk apta kontrol altina alabilecek, girkette uygula-
nan saghkl1idari mekanizmay1petrol retiminde de uygulayacak, retimi ve envanterleri paza-
rm ihtiyacma gre dengeleyebilecekti Kisaca, petrol retimine girmekle, girketini pazarlamanm
dlgalanmalarmdan, ini ikiplanndan ve her geydenok bir.kaz1 kampimn dzensizliginden
uzak tutmak istedi. de kesin olarak bu yne dogru ynlendirdi.
Sirketini
Pennsylvania'da petroln tkenme igareti verdigi artik bilindiginden, bu igaret girketiinde
bir uyan sayild1;cesur davranma karari almdi. Artik Lima, petrol aismdan yeni bir gelecek vaat
edlyor ve petrol endstrisinin Pennsylvania dipinda da geligebilecegi kanisim veriyordu. Yalmz
ortada iki byk engel vardi. Biri petroln kalitesiydi. nkLima petrol nitelik bakimmdan
Pennsylvania petro1ndenok farkllydl. Bir kere dayamlmaz derecede kt, slfre benzeyen
bir kokusu vardi ve rk yumurta gibi kokuyordu. Hatta bu yzden bazilan Lima petro1ne
"Pis sivi, sansar kokulu sivi" demstir. steliko gn iin bu kokudan anndirma yntemi de bilin-
mediginden, Ohio petrol kendisine pazar hulmada bir hayli glk ekti ve pazar sayisi kisith
kaldi.
kinciengelse, dogrudan Broadway 26 no.dan, Rockefeller'in kendinden daha tedbirliolan
ig arkadaylanndan geliyordu. Bunlar bu igin ok fazia riskli oldugunu dgndler. Buna kar i

50
I

Rockefeller baglang1 olarak girketin alabilecegi kadar ok petrol satin almasive bunun dnya-
nm her ynne dagLlmig
tanklanndadepolanmasi fikrinine srd ve bunda israr etti. Ohio top-
raklanndan figkiran petrol, flyatlann dgmesine neden olacak kadar oktu. O kadar ki 1886'da
varili kirk sente sat11anpetrol, 1887de on beg sente kadar dgmgt. Su arada Rockefeller'iniy
arkadaglan, o anda ige yaramayan petrol gimdidensatm alma fikrine kargi iklyordu. Rockefel-
ler bunlar hakkmda sonradan gunu sylemigtir: "Ynetim Kurulu'ndaki tutucular dehgete kapil-
mig olarak el kaldinyor, fikrimize itiraz ediyor, bu konuda, biz sayisiaz olanlarla amanstz mca-
dele ediyordu." Ama sonuta kazanan Rockefeller oldu ve Standard tam 40 milyon varil Lima
petroln depolamayi bagardi. Daha sonra 1888, 1889 ylllarmda Herman Frasch isimli bir Al-
man kimyager Lima petrolndeki rElk yumurta kokusuna are bulmuy ve bylece bu sorun da
halledilmigtir. Alman kimyagerin ynteminde, ham petrol bakir oksidi ile bir arada rafineri igle-
mine tutuluyor,bylece iindeki slfrdenanndinliyor, bu da rk yumurta sorununu yok edi-
yordu. Kokudan anndirilmig Lima petrol bu yolla kabul edilir bir gazyagt kaynag1 olmugtu.
Rockefeller,Lima petrol konusunda oynadigt kumardan bir kere daha zaferle ikiyordu. Nite-
kim Frasch'in ige girmesiyle, Lima petrolnn flyati birdenbire iki kat ykseldi ve varili on beg
sentten otuz sente ikti ve daha da ykselmeye devam etti. Varil bagma nceden on be; sent
demig olanStandardbu igten yine krh ikmigti.
Bu defa Rockefeller,girketinibagka bir konuda sikigtirmaya baglad1; retimde gereken mal-
zemelerden olanak verdigince ok salm alma konusu. Yeni geligmekte olan endstrinin en kl-
hanbeyi, en dzensiz simfi reticilerdi. Bu nitelikleri, sahip olduklan idare gekillerindede, iq ilig-
kilerinde de aynen belliydi. Rockefeller girketinyapismadaha dzenli, daha tutarli bir nitelik ka-
zatidirmak iin durumun msait oldugunu dgndyse de iy arkadaglan, evvelce oldugu gibi bu
konuda da kararsizdi hatta bu fikre kar1bir tutum gsterdiler.Fakat RockefellerIsrarllyd1, kara-
nndan dnmedi. Satilmak zere bekleyen miktardan
"alabildigimiz
kadar ok almacak" emrini
verdi. 1891 yllmda retim her ne kadar birka yll evvelin dzeyini bulmamlysa da, Standard tek
bagina Amerika'da ikarilantm petrol tutarimn drtte birini kendi bagma tkarlyordu.
itketin bundan sonraki icraatt Indiana'da Michigan Gl k1yisindaissiz kum y1gtnlari ara-
sma sikt;mig Whiting denen yerde, dnyamn en byk rafinerisini kurmak oldu. Burada Lima
ham petro1 iglenecekti. Su proiede de yine Standard'mher zaman prensip edindigi gtzlilikpoli-
tikasiuygulandt ve tm tegkilatta bagtan sona benimsetildi. Geriherkes Standard'm bir rafineri
inga ettirdigini bilmekteydi, ancak ne rafinerisi? Chicago Tribune gazetesinden bir muhabir bu
konuda projenin bagi olan agzi siki Bay Marshall'dan bir geylergrenmek istediyse de, bagara-
madi. Muhabire gre Bay Marshall "Whiting'de olup bitenlerden tamamenhabersiz oldugunda
Israr edlyor, beg milyondolarhk bir rafineri de inga edlyor olabilirler, domuz eti paketleme tesisi
de yapiyor olabillrler" diyor,bagka bir geysylemiyordu. Ingaatindomuz eti paketleme tesisiol-
dugunu pek zannetmedigini ama yine de bundan emin olmadigim szlerine ekliyordu.
zerindedurulmasi gerekenbagka bir konu da flyat 80runuydu. Seneler boyu, Petrol Bl-
geleri'nde ve New York'ta, egitli petrol degig tokuundapetrol sertifikastticaretietken olmugtu.
1889'larda Standard'm satm almadaki kolu JosephSeep Acentasi, petro1herkes gibi aik pazar-
dan, gereklisertifikay1gstererek satin allrdi. Dogrudan kuyu bagmda satm aldlglZamanlarsa,
dedigi flyat o gnk degig tokuglarmen yksek ve en dgk flyatlanmn ortalamasi oluyordu.
Bu itibarla Seep, satm alma igini degrudan reticlyle aracisiz olarak yapmayi yegledi.tekirafi-
nericiler de zamanla bu akima uydular. 1890'lar geldigindedegig tokup esasma gre yapilan
alim satim igleri bir hayli azalmigti.
Sonuta 1895 Ocak aymda JosephSteel yaymladigttarlhibir bildiriyle, petrol degig tokuu
dnemini kknden kapadl. "Petrol reticilerinin Dikkatine" sundugu bu bildiride
"degig

toku-
a dayali allyveriglerinrnn degerini gstermede gvenilr olmaktan iktigim" ilan ediyordu.
Beyanma gre gnden itibaren yapilacak her satm almada, denecek flyat dnya pazarlanmn
"o

51
saptadigt flyat kadar olacakti. Fakat bu fiyatin petrol degigtokup sertifikasmda gsterilen fiyat ka-
ofisten her gn bildiri yaymlanacagini da" szleri-
"bu
dar olmas1da gerekmezdi."Seep ayrica,
ne ekliyordu. Artik petrol ahm satimmm yzde seksen, yzde doksanmda flyati Seep ve Stan-
dard Sirketi saptlyordu, hem de etkili bir gekilde. Ama yine de karar verirken arz Ve talep kurall-
na uyuluyordu. Rockefeller'in i; arkadaylarmdan biri flyat saptama yntemleri hakkmda gunlan
sylemigtit: "Bizeen saglikh istihbarat gellr. Bunlan degerlendirerek en uygun olani zerinde fi-
kir birligi yapar, en lyi flyat hangisiyse cari fiyat olarak onu saptanz. Petroln gnlk fiyatml sap-
tamada uyguladigimiz yntem budur."

Sanayinin Kurucusu
Standard'm gerekleptirdigioperasyonlar, hangL ynden bakihrsa bakilsm, rakipleri a1sindankor-
kutucuydu ve onlan kizdinyordu. Ama yine de Standard'mtutumununrafineri iginde bile tam te-
kelci bir tutum oldugusylenemez. Petroln yzde 15-20'si rakipler tarafmdansatillyorduVe bu
oran Standard yneticilerince itiraz grmyordu. Tutarli durumunun korunmasi iin pazarlann
en az yzde 85'inin kendi ellerinde olmasi yeterliydi, Arazi planlamadakive aga yetigtirmedeki
katkisma deginirken Rockefeller, ileri yalarda bir gn pyle demigti: "Hem ocuk yetigtirmede
hem de bagka alanda ileri byk apta tutmanm yararlan kendini belli ediyor." Bu
"bagka
alan-
lar" listesinde Standard kesin olarak listenin bagmdaydt Rockefellerdikey birleymigbir petrol gir-
ketini gerekleptirmisti. okseneler sonra, Standard'mOhio'daki gubesinde abgan haleflerinden
biri -ki gen bir avukatken kendisiyle ahymigti-Rockefeller'in gerekleptirdigi byk icraatlar-
dan sz ederken gyledemigtir: "Sezgileriyle, igyeri ve kapitalin yalmz ve sadecemerkezikontrol-
le yrtlebilecegibilincine varmigtl. Merkezden idare edilmede tek ama, rnn reticiden
baglayarak tketiciye kadar, dzenli bir akigla saglanmasiydi." i te bu dzenli, ekonomikverimli
akigabiz bugn birlegme" diyoruz. Ben Bay Rockefeller'in bu deyimi kullanip kullanmad1-
"dikey

gim bilmiyorum. Ancak onun bu fikrin ifade ettigi kavrami bildiginden eminim.
Bazi yorumcular ise Rockefeller'in icraatlan kargisinda srekli olarak gagmyordu. Ameri-
kan hkmetinin gvenilir bir kaynagt olan Mineral Resources 1882'de gyleyaz1yordu: "Sir-
ketin byk bir i; bagardigi gphe gtrmez; ayrica petrol rafinericiliginin gereksiz aynntilardan
armdirilip alt dzeye indirilmesi, bir ip haline getirilmesigirketsayesinde olmugtur. Nakliye igi-
nin basitlegtirilmesi de onun sayesindedir; fakat, tm bu iglere ne kadar ktlk kangmig oldu-
gunusorarsamz, kesin bir gey sylenemez."
Bagkalanmn, yani Standard'm rakiplerinin ve halktan olduka byk bir kesitin fikirleriy-
se, tartigilmayacakkadar olumsuzdu. Birok retici ve bagimsiz rafinerici Standard'm
"ruh

ve
"ahtapot"
vcut" olarak tm rakiplerini peneleri iine almak iin olugmuy bir oldugu karusm-
daydilar. Petrol endstrisinin doguundan beri Rockefeller'in yaptiklarmdan yani sonu gelmeyen
ticari baskilar, terlemeler", aldatma ve gizliliktenbezmig olanlarsa, onun ikiyzllkle
"iyice

Tann'ya yakaran ve bunu yaparken insanlann yagantilarmi ve hatta yaamlarmi para ve stn-
lk ugruna mahveden kansiz bir canavar oldugunu sylyordu.
Rockefeller'in bazi ip arkadaylart bi1 eleptirilerden tedirgin olmaktaydt. Bunlardan biri
1887de Rockefeller'e gunlan yazlyordu: "Ticaret tarihindegrlmemigbir baanya ulagtik, adt-
miz tm dnyada n kazandl. Kamuoyundaki yerimizsehi de gipta edilecek gibi degil. Adimiz
tm ktlklerin, acimasizhgin, zulmn ve kati kalpliligin temsilcisiymigiz gibi amhyor. Bence
bu haksizhktir... Bunu yazmaktan aci duyuyorum; nk tm hayatimda ticariyaamda perefli
bir yer edinmenin zlemini ektim."
Rockefeller'in kendisi bu elegtirilerden fazla rahatsiz olmuyordu.O sadece kapitalizm ru-
huyla hareket etmigti. Standard'1 savunmalan iin Protestan din adamlarmi grevlendirmeyibile
dgnd. oguzaman elegtirileri duymamazliktan geldi. Standard'm insanligm daha lyiye git-

52
.
mesi, karmaa ve belirsizlik yerine istikrann saglanmasi, toplumdabyk ilerleme kaydedilmesi
ye karanliklar dnyasma
"yeni
igik" armagani getirilmesi yolunda
aract oldugundan tamamen
emindi ve buna itenlikle inamyordu. Bu inancmi sonuna dek korumugtur. Ona gre irket, ka-
pital, organizasyon ve teknolojiyisaglamig ve bir dnya pazarmin yarattlmasi iin gerekli olan
ok byk riskler stlenmigti. Ynetim Kurulu'ndaki i; arkadaylarma "Fakir insanlara ucuz igik
saglayalim Beyler" dedigi sylenir. Kendiapsindan Standard'mkazandigt bagari gelecege atilmig
cesur bir adim anlammdaydi. Sirketteki aktif dare grevinden aynlipkpeye ekildiktensonra
bir gn pyle demigti: "Birlegme gn artik gitmemek zere geldi. Bireysellik gitti ve artik geri
gelmeyecek." Bu szlerine gunlart da ekliyordu: "Bu lkede gelmigge; tm kuruluglar iin-
de StandardOil en byklerinden biri ve belki de en bygdr."
Altm agadli kitaplarmda Mark Twain ve CharlesDudley Warner, l Savagsonrast yillara
deginirken, agm karakterini
"dev
planlann yapildigi, her tr speklasyonun var oldugu ve...
bir irpida servet kazanma hirsiyla krklenmig ag" olarak tanimllyorlard1. Bazi bakimlardan
Rockefeller agin gerek simgesiydi.Standard Oil,
"ldrmek

iin adam kesen" -acimasiz bir ra-

kip ve kurucusu da dnyadaki en zengin adamdL Yalniz gurasiunutulmamaltdir:Petrol krallan
arasmda soyguncu pek ok kigi sahip olduklan serveti speklasyon, stoklama ve mali bazi dala-
Vereler
ve dpedz hile yoluyla elde ettikleri halde Rockefeller bu gekildehareket etmemigtir. O
servetinikendi elleri ile kurdu. Bunun iin gencecik, vahgi, gelecegtbelirsiz ve gvensiz bir en-
dstriyi seerek, bikip usanmadan kendi mantigma gre yenileptirmigtir.Bu endstriyi ok lyi
.
organize edilmig bir iy durumuna getiren, dnyamn igiga olan ahgini fazlasiyla doyuran odur.
"Plammiz" denilen proje Rockefeller'in en smirsiz hayallerini bile agacak gekildebaganh ol-
mugtur. Ancak bu bagarisi uzun mrl olmad1; nk Amerikan kamuoyu ve politikacilar art1k
birlegme ve tekelciligebag kaldirmaya, kibirlilik ve i; ahlakma uymayandavram; olarakgrdk-
leri bu tutuma kar1 gelmeye baglamigt1.Eu baansizhkta diger bir etken olarak Rockefeller'in
erigemeyecegi kadar uzak yerlerde yeni yeni kigi ve girketlerinfaallyete gemig olmasi gsterle-
bilir. Yeni olugan bu girketler Bak, Sumatra, Burma ve daha sonra da frangibi ok uzak yerler-
de kuruluyor, kendilerini etin ve inati rakipler olarak kanitliyorlardL Bunlardanbazilan sadece
varhklarmi srdrmekle kalmaylp, byyp kk salmiglardir.

53
 Rekabete Aik Ticaret

Her ne kadar dnyanm geri kalan k1smiAmerika'dan gelecek

"yeni
1918\" beklemekteyse
de, Avru-
pa'ya yapilan ilk petrol sevklyatthi de kolay olmamtytir.Gemi mrettebati kargo olarak garya ta-
ind1glOl bildigriden bir patlama
veya yangin olasihgim dgnerek korkuyor, igi kabul etmek iste-
miyordu. Nihayet 1861 senesinde Pennsylvania'daki bir sevkiyati buna ilgin bir zmbuldu.
Mrettebat olarak alacagtdenizcileri nce iirip sarhopedlyor,sonra da zor kullanarak gemiye geti-
riyordu. Sarhopolarak gelen denizcilerin bulundugu gemi kargoyu salimen Londra'ya ulagtirabildi.
Bylece dnyada ticaretkapist ailmigve Amerikan petrol dnyanm her yerinde kendine yeni pa-
zarlar bulmutu. Artiktm dnyada insanlar gazyagLndan yararlanmak istiyordu. Bu nedenle, ta
bagmdan beri, petroln uluslararast bir i; oldugunu sylemek yanlig olmaz. Amerikan petrol en-
dstrisi egeryabanc1kaynakh pazarlar bulmamig olsaydt,hibir zaman bugnk kadar byyemez
Ve bugnk konumuna gelemezdi. Amerikan petrolne kargiAvrupa'nin gsterdigitalephizla arti-
yor ve bunda bazi faktrler etken oluyordu. Sanayilegme,ekonomik byme, gehirlegmeve Avru-
pa kitasim nerdeyse bir kugak boyu etkilemigolan kati ve sivi yag eksikligtbunlardan baglicalandir.
Pazarlardan ogununbu denli hizla geligmesindeAvrupa'da grevliAmerikan konsoloslanmn yeri
unutulmamalldir. Bunlar"Yankee icadi" (Amerika'nm kuzeydogusunda yaayanlara verilen isim)
denilen petrol ileride mgteri olmasi mmkn kipilerebenimsetmek iin ellerinden geleni yapi-
yor,hatta bazen bedelini kendi ceplerinden deyerek satm allyor ve mterileredagittyorlardi.
Artik bu maddeye dnya apmda talep gsteriliyordu. Bunun ne anlama geldigini bir dg-
nelim. Aydmlatma konusunda tm dnyada en fazla tutulan bu madde ogunluklaAmerika'dan
ve sadece Pennsylvania Eyaleti'nden 1karillyordu.Nitekim daha sonraki yillarda hammadde ar-
zmi elinde tutan blgelerden hibiri Pennsylvaniadzeyine ulaamamigtir. Bu arada ihracatihk
bir hayli geligme gsterlyordu, hatta ihracat iginin hem yeni geligmekte olan Amerika'mn yeni
petrol endstrisi ynnden hem de milli ekonomi aismdan neredeyse bir gecede son derece
nem kazandigi 80ylenebilir. l870 ve 1880'lerde Amerika'dan 1kanlanpetrol fazlasiyla artmig-
ti. Bu lkeden gikanlan petrol toplamimn yansmdan fazlast gazyagt ihracati olarak digarlya gn-
deriliyordu. Gazyagi, Birlepik Devletler'in ihra mallari arasmda, deger bakimmdan en nde ge-
lenler iinde drdnc sitadaydt Mamul eyalar iindeyse birinci strayi iggalediyordu. Eu mad-
denin srldg en byk pazar ise Avrupa kitasiydL
1870'lerin sonunda, bu endstride egemenlik artik sadece Pennsylvania'da degil, bir tek gir-
ketin elindeydi ve bu girketde Standard Oil'den bagkasi deglldi. Bu y111arda ihra edilen gazyagi-
nm en az yzde doksan1 Standard tarafmdan saglanlyordu. Uygulanan ihra sisteminde Stan-
dard'm rol ihracatin bagladlglherhangl bir Amerikan limanmda son buluyordu ve Standardbu
durumdan memnundu. Saglamtemelleredayandigmr biliyor ve kendine gvenlyordu.Bu neden-
le artik Amerikan temelinedayanarak dnyayi fethetmeye hazirlaniyordu. Gerektende John D.
Rockefellersznde durmug,
"planimit
dedigi projeyi tm dnyada uygulatmay1bagarmigt1. Ay-
nca girket rettigi mamt311erden byk gurur duymaktaydi. Standard Oil'in dig lkelerde grevli
i
I
54

I
belli bagli szleriyle "Petrol, tek kaynaktan ynetilen gelmiggemig tm
temsilclerindenbirinin
endstriler iinde, uygar olan ve olmayan lkelerde, en cra yer ve kpelere kadar sizmig, kendi-
ni kabul ettirmigtir, Oteki endstrilerden hibiri bu konuda onun kadar baanli olamamigtir."
Ama her yeyekarym potansiyel yabanct rekabette tehlikeigareti vermekteydi. Ancak Broad-
way Caddesi26 numarada oturanlar bunun zerinde durmadilar. Onlaragre bu tr bir rekabet
ancak yeni hammaddekaynaklan bulunmasi ve hammaddenin ucuz ve bol olmasi halinde sz
konusuydu. 1874'teyaymlanan Pennsylvania Jeolojik Raporu byk bir gururla bu eyalette reti-
len petroln dnya pazarlarinanasil tam olarak egemen oldugunu yaziyordu, Bu arada, zerinde
pek durmayarak "Bagkalkelerde yapilan kazilardan acaba petrol ikar mi?" konusuna da degini-
yordu. Jeolojik Rapor,bunu uzak bir clasthkolarak gryor, "Bu bizi olsa olsa ok ileride ilgilendi-
rebilir" diyordu. Raporun yazarlari Amerika'nm egemen rolnden o denli emindiler ki, konuyu o
gn iin daha fazla degmek ve izlemek gereginiduymadilar. Ancak, hata yaplyorlardi...

Ceviz Parasi
"Yeni igk" isteyen pazarlar iginde en mit veren lke, sanayilegmeye baglayan ve yapay igigm
kendisi igin zel nem tagidigtkoskoca Rus mparatorlugu'ydu. lkeninbagkenti St. Petersburg
gehtiok kuzeyde oldugundan, ncelikle kig aylannda akgamabukoluyor, kent sadece alti saat
.gn igigt gryordu. Bu nedenle Amerkan gazyagmmRusya'ya ve St. Petersburg'a girmesier-
ken bir tarihte, 1862'de oldu ve girergirmez de hemen genig evrelerce kabul grd. O gne
degin hemen tmyle donyagtyla idare eden Petersburg halla bylece donyagi yerine gazyagi
lambasi kullanmaya baglamigt1.O kadar ki, 1863 Araltk aymda,Amerika'nm St. Petersburg Kon-
solosu "Petersburg'un Amerika'dan ilerideki yillarda giderek artart byk apta talepte buluna-
cagini, bunun kesin oldugunuve hesaplarm buna gre yapilmasim" memnuniyetle bildiriyordu.
Yazikki bunu sylerken imparatorlugun uzak ve girilmesiolanakstz bir kpesinde olugacak degi-
iklikleri dikkate almamigti.Bu degigiklikler yalmzca Rus pazanm Amerikan petrolne kapat-
makla kalmadi, aynca Rockefeller'in dnya apindakiplanlannida altst etti.
Aspheron Yanmadasi'nda bazi petrol sizintilarma rastlandigt sylentileri yzy1llardan beri
duyulmaktaydi. Su yarimada, KafkasDaglan'mn bir parasi olarak Hazar Denizi kiyllarma kadar
uzamr. 13. yzyildaMarco Polo, Bak yakminda yag ikaran bir kaynaktan sz edildigini duy-
"yakma
dugundan hahsederek bu yagm kullanmaya uygun olmadigmi, fakat iginde"
"yemekte"

uygun oldugunu; aynca develerde uyuz hastahgma iyi geldigtni yazar. Bak aym zamanda Zer-
dgt mezhebinden'olanlarintaptiklan
"ebedi
ate; stunu" topraklanydi.Aslmi sylemek gere-
kirse, denilen gey, petrol kalmtilan ieren ve kire tagmmyanklarmdan sizarakgelmig
"stun"

kolay alev alan gazm neden oldugubir olgudan ibaretti.

Bak, on dokuzuncu yzyllm sadece ilk yillarmdan itibaren Rus mparatorlugu'na bagli kal-
mig, bir dkabgtn parastydi.O zamana kadar bu yrede ilkel de olsa bir petrol endstrisi dogmug
ve geligmeyebaglamigtl.1829 y11makadar el ile kazilarak ailmigkuyu sayisi seksen ikiyi buluyor-
du. Ne var ki verim ok azdi. Gerek blgenin geriligt ve yeniliklere uzak kaligi, gerekse ufac1k
petrol sanayiinibir devlet tekeligibi idare eden ylkici,zalimve yeteneksiz arlik idaresi yzn-
den, petrol sanayiinin geligmesi tehlikeligekildekisitlanmigti.Ancak 1870'lerinbaginda Rus h-
kmet tekel sistemini kaldirip blgeyizel tegebbseve rekabeteati. Sonuta, bir zel tegebbs
patlamasioldu. El ile kazilan petrolkuyusu devri attik kapanmigtt. Ilk kuyular l 871-72 y11larinda
kazildi ve 1873 yllma gelinceyekadar yirmi rafineriden faziasi faaliyete geti.
Kisabir sre sonra, Robert Nobel isimli kimyager Bak'ya gelecekti. Robert, degerli isveli
mucit immanuel Nobel'in ogluydu, lmmanuel Rusya'ya gmen olarak 1837 yllinda gelmig ve
gelir gelmezde askeri idare tarafmdansualti madenciliktekiicadi nedeniyle, byk kabul gr-
mgt. Daha sonra hatm say1hrbyklkte bir smai girket kurmug olan hnmanuel'in bu abast

55
Rus hkmetinin kararsizligt, fikir degigticipyerli sanayidenyabanci sanaylegeigiyrnden bo-
a gittL Zamanla Nobel kardeplerden biri, Ludvig, babasmm kurdugu ve artik harabeden olugan
kalmtilar zerinde yeni ve genigkapsamh, silah imal eden bir girket kurdu. Ayrica Ludwig "No-
bel tekerlegl"dedigi ve harap durumdaki Rusya topraklannaok uyan tekerlegiicat etti. Kardeg-
lerden bir bagkasi, Alfred ismindeki gense,hem kimya ve hem de mallye dallarmda gayetyete-
nekliydi. Su yetenekleri sayesinde,St. Petersburg'daki gretmenin de tegvikiyle,nitrogliserin
zerinde aligmalar yapmig ve sonuta, tm dnyada tanmanve kendisinin Pars'ten idare ettigi
byk bir dinamit imparatorlugu kurmutu. ocuklardan en byk olani Robertise, gans y-
nnden kardepleri gibi degildi. Birok ige giripikmig,ama bagari kazanamadigi iin, sonunda is-
temeyeistemeye kardegi Ludwig'le allymaya baglamigt1.
Ludwig silah imall iin Rus hkmetiyle nemli bir kontrat yapmigtl. Silahlarm yapimi iin
keresteye ihtiyac1 oldugundan, gereklistoku ieriden temin etmek amaclyla kardegi Robert'i Rus
cevizi kerestesi aramak zere gneye, Kafkasya'ya gnderdi. Takvimler 1873 Mart aymi gster-
diginde, Robert Bak'ya ulagmigti. Bak o zamanlar Dogu ve Bati arasmda byk bir ticaret
merkezi oldugu halde, minareleri, Iran ahlarmaait eski mzesi, Tatar, franl1 ve Ermeniler'den
olugan nfusuyla hl bir Asya lkesi sayihyordu. Buna karym son zamanlarda petrolde kaydedi-
len geligmeler buraya byk degigikliklergetirmigti. Robert, Bak'ya ayak basiginm daha ilk g-
nnde bu durumun etkisinde kallyor ve o da digerleri gibi petrol tutkusuna yakalamyordu. So-
nuta, babasma danigmadan kardeglerin en byg oldugu ve bunun kendisine bazi ayticahklar
sagladigma inanarak, Ludwig'in kendisine kereste satin almakiin verdigi yirmi be; bin rubleyi
"ceviz
yani parasim"rafineri igine yatmyor ve ceviz kerestesi yerine bir rafineri satin ahyordu.
Robert'in bunu yapmastylaNobel'ler fiilen petrol igine girmigoldular.

Rus Petrolnn Kalkinmasi

Ludwig'in parasi ile rafineriyi satm alan Robert gecikmeden bu rafmerlyi modernleytirme ve da-
ha verimli yapma abasinagirmigti.Kardeginin de ek para desteglyle ok gemedenkendisini
Bak'nun en yetenekli rafinericisi olarak kamtladL l 876 ylh Ekim ayinda Nobel'lerin ilk
"aydm-

latma yag" sevluyati St. Petersburg'a yapihyordu. Ayni sene, olanlari gzleriyle grmek iin Lud-
wig de Bak'ya geldi.mparatorluksistemi konusunda oldukabilglliolan Ludwig, annkarde-
i ve Kafkasya Genel Valisiaym zamanda Dk Hazretlerinin gznegirmekiin gecikmedi. Fa-
kat Ludwig aym zamanda endstri alanmda byk bir liderdi ve Rockefeller'i rnek alarak bir
plan yapabilecek kapasitedeydi. Bundan tr oturup petrolclgn her ynn teker teker in-
celemeyegirigti.Petrolclkte Amerika'nm geirdigi deneyimler hakkmda greni mesi gereken
her geyi grendi. Bilim, yenilik, 14planlamasi kavramlanm verimlilik ve krlilikla bir araya getir-
di. Tm bu servene kendi kipisel nderligini ve dikkatini katti. Bylece ok kisa bir sre iinde
Rus petrol Amerikan petrolne yetigmig ve hatta kisa bir sre iin onu gemi oluyordu. So-.
nuta Ludwig Nobel isimli bu sveli"Bak'nun Petrol Krah" olmuqtu.
ehirleraras1ta1macthko gnlerde ciddi bir sorundu. Petrol nce tahta variller iinde Ba-
k'dan sevk ediliyor,.uzun ve zahmetli bir yolculuktan sonra Astrahan'a ulagiyor,oradan mavna-
lara aktanlip VolgaNehri'ne kadar uzun bir yolculuga 1karillyor, sonucunda yeniden bir veya
birka tren hattma getirildikten sonra tekrar sevk edilmek zere bu istasyonda trene aktanhyor-
du. Su nedenle petrol sevkiyati mastafi ok pahaliya geliyordu. Varillerbile ok pahallydi; yre-
de yeterlimiktarda kereste bulunmadigt iin varil yapimmda kullanilan tahtano imparatorlugun
ok uzak bir kgesinden getirilmesi veya Amerikan varili kullamlmast geregi ortaya 1klyordu. 14-
te Ludwig bu konuyu da ele alarak varil sorununa bir zm bulmugtur. Bu bulug tm evrede
byk yanki uyandirmigt1.Buldugu zm, petrol gemininiine yaptmlacakok byk tank-
larda parti" olarak toptan sevk etme yoluydu,
"byk

56
 Bu fikir nce ok ragbet grdysede, uygulamada denge ve gvenlikaismdan pek ok so-
run aratti."Byk parti" petrol tagirken paralanmig olan bir geminin kaptani bu konuda gun-
lan sylyordu: "Paralanma pu nedenle ileri gelmlyclabilir: Anladigtma gre petroln hareket
hizi suyun hareket hizindan daha fazla.Kt havalarda gemi firtinayla ileriye dogru srklendi-
g[nde,petrol harekete geiptekneyidalgalara dogru itiyor." Ludwig denge sorununa da bir -
zm bulma yolunu aragtirarak sonunda bu igi tanker aracillglylayapmaya karar verdi ve Zoroas-
ter isimli dnyamn ilk tankerini ismarlayarak 1878 yilmda Hazar Denizi'nde servise soktu. By-
lece 1890'larm ortalarma gelindigindeartik Ludwig'in Atlantik'te de kendini kamtlamig ve pet-
rol nakliyatmda byk bir devrimi bagarml; oldugu grnr.Bu arada Bak'daki rafinerisini bi-
limsel ynden dnyamn en ileri rafinerisi yapmak iin devamh aba gsteriyordu. Nitekim dn-
yada kadrosuna profesyonel bir petrol ieologualan ilk girketonun pirketidir.
Ludwig'in kurdugu byk ve tam entegre petrol kombinesi kisa zamanda Rus petrol tica-
retini eline geirmigti. Nobel kardeglerin kurmu oldugu "Petroleum Producing Company" (Pet-
rol retimSirketi) tm imparatorluga yayilmi kuyulan, boru hatlart, rafinerileri, tankerlerl,
mavnalanyla, stoklama depolari ve kendine ait demityoluyla ve perakendedagttlm gebekesiyle
bunun en belirgin kanitiydi. irketin aynca bir de okuluslu iggc rgt vardi ki, bu rgtn
kesin olarak Rusya'dak tm iggc rgtleri ilnde en lyi igleyeni oldugu syleniyordu.Eu r-
gtn yeleri kendileriyle gurur duyuyorlar ve kendilerini
"soylular"
adlyla tamtiyordu.Ludwig
Nobel'inkurmuy oldugu petrol kralhgl ilk on yll iinde olaganst bir sratle geligmekteydi. Su
geligmequ szlerle tanimlanmigtir:"Tm on dokuzuncu yzyil boylmca iq tegebbsalanmda
kazamlan en byk zaferlerden biri."
- 1874 yllmda alti yz bin varili bile bulmayan Rus ham petrol retimi, bundan sonraki on
yll iinde 10,8 milyonu bulmuytu. Su ise Amerikan retiminin yaklagik te biri demekti.
1880'lerin bagma gelindigindeBak'nun yeni endstri merkezi olan ve "Black Town" (Kara
Kent) olarak adlandinlan yredeyaklagik iki yz rafineri faaliyet halindeydi ki, bu ihtiyaca cevap
veren bir miktardi. Rafinerilerin etrafa yaydigi ok yogun kata renkli bulutlar ye kokulu petrol
dumani nedeniyle o gnlerde Black Town'da bulunmug biri kasabay1 bacasi"na benzeti-
"soba

yor, kasabadaki yaantlyt bacasina tikilmig olmak" szleriyleanlatiyordu. Igte Nobel kar-
"soba

deplerin egemen oldugu, giderek genigleyen endstri buydu. Sirketleri artik tm Rusya'da reti-
len gazyagnin toplaminm yarismi rettiginden, Nobel kardegler hissedarlarina, zafer kazanmig-
"artik

asina, Amerikan gazyagimn Rusya pazarlanndan tamamendiglandigini" sylyordu.

Ancak, zamanla kardepler arasmda anlagmazlikba gsterdi.Bunlardan Robert, Ludwig'in
kendi stokuna kavugmasmdan hognut degildi. Bu yzden ktzip isve'e dnd. Ludwig'e gelin-
ce o tam anlamiyla bir kurucuydu ve durmadan byyp genipleme pegindeydi. Ludwig'in bu
abasi,Nobel kardeplerin devamli olarak yeni sermaye istedigtnin ve sermayeye kari alik iin-
de oldugunun bir kamtlydl. Kardeplerden Alfred, ilerinden.en tedbirliolamydi. Bir vakiller ba-
basimn agiri yayilma ve .agirl taahhde glrme yznden nasil iflas ettigini gayet lyi ammstyordu.
Kardegini bu agmligi yznden azar11yorve gunlan sylyordu: "Seni en ok Qu ana konuda
eleptiriyorum: Proieyi nceden kuruyor, nereden ne ikar diye bakinmay; sonraya birakiyor-
sun." Yenikapital elde etmesi iin Ludwig'e girkethisseleri lle borsada speklasyon yapmast
gdn verdi. Ancak, Ludwig kardegine "Pazar speklasyonu yapmak kt bir meslektir. Spe-
klasyon yapmak, igi ehil olmayan ellere birakmak demektir" szleriyle yanit veriyordu.Arala-
rindaki gr farkma kargi, yine de Alfred kardegine hayati nemde yardimlar sagladi. Bunu
hem kendi parasim ortaya koyarak, hem de bagka yerlerden bor para saglayarak yaptL Bunun
iinde Lion Kredi Bankasi'ndan sagladigi nemli miktardakredi de vardt Bu para, teminat ola-
rak ileride ikanlacak petrol gsterilerek yapilan ilk bor para verme olaylydl. Bu bakimdan bir
baglangl olugturmutur ve nem tagit
Nobel kardelerin Rus imparatorlugusinirlari iinde petrol dagitimmda egemen olduklari

57
I

dogrudur; ancak bu simrlann digmda Rus petrol fazia bir anlam tagimlyordu.lkecografyasi,
petrol imparatorluk smirlan iinde hapsetmigti. rnegin,Baltik klyismda bir limana ulagmak
olarak 2000 mil mesafelik deniz ve tm Bati Rusya boyunca, karayollarmdange-
"aralikh
iin,
mek gerekiyordu." leridaha da ktlegtirmek ister gibi, etin kig partlarihkm sryor ve
ekim-mart aylan arasmda gazyaginm Hazar Denizi'ne sevkini engelliyordu. Bundan tr rafi-
nericilerdenbirogusenenin yan kismmda igleri resmen kapamak zorunda kabyordu. Petrol
blgelerinin bazilarina girilemiyordu bile. rneginTillis kentine, gazyagmi8000 mil uzaktaki
Amerika'dan ithal.etmek, 341 mil batidaki Bak'dan ithal etmekten daha ucuza geliyordu.
Ayrica, Rusya'daki petrol imparatorlugu iinde pazarlama yapmak bazi kisttlamalarla bag-
hydi. Nfusun ogunlugunuolugturan kyller iin aydmlatmabyk bir ihtiya degildi, en
azindan parayla satin alabilecekleri bir geydegildi. Bu nedenle Bak'daki reticiler, retimin de
devamh artmasi yznden, gzlerinihirsla imparatorluk smirlarimn digma evirmek zorunda
kaldilar. Nobel'lerin hkim oldugu kuzey yoluna bir seenek arayan yeni reticilerden ikisi,
Bungeve Palashkovsky hkmet onaylyla yeni bir demiryolu hatti ingasina girigtiler.Bu demir-
yolu Bak'dan baglaylpbatiyi takiben Hazai' zerinden Batum'a uzanacakt1. Batum, Trkiye'yle
yapilan bir savag sonucunda Rusya'ya kattlmig, Karadenizkiyismda bir limandl. Ancak, ingaat
devam ederken yan yerde petrol fiyati dgt ve Bunge ve Palashkovsky parasiz kaldilar. Durum-
lari gerekten mitsizdi.
Ancak, bir kurtulug aresibulundu. Bu are, grp geirdigt savaglar,hkmetler ve endst-
riler arasmda, Avrupa'mn yeni demiryollarmdan biroguna parasal destek saglamigbir ailenin
Fransiz kkenli kolundan geliyordu. Eu ailenin Adriyatik zerinde Fiume'de bir rafinerisi vardi.
Rafinerilerde dgk fiyath Rushammaddesi iglemek istlyorlardi. Bunge ve Palashkovsky'nitrbag-
ladiklan demiryolunun tamamlanmasiin gereken bor parayiverdilen Kargilik olarak da Rus-
ya'daki petrol tesislerizerinde bir ipotek koydular. Aynca Rus petrolnn cazip flyatlarlaAvru-
pa'ya sevki iin gerekli dzenleme de yapildi. Bu aile nl Rothschild ailesiydi.
O gnlerde Rusya'da Yahudi Irlandan olanlara kar1ategli bir dgmanlik hkm srmek-
teydi. 1882 ylhnda imparatorluk karanyla Museviler'in imparatorluk smirlan iinde daha fazla
toprak almasi veya kiralamasi yasaklanmigt1. Rothschild'ler ise dnyadaki en nl Musevi aile-
siydi. Fakat konu onlar oldugu iin Rothschild'ler olaymda imparatorluk karan dikkate almma-
dl. Rothschild'lere gre Rus petrol Parisli Rothschild'lerin projesiydi. zelliklede Baron Alp-
honse'un, nk Baron Fransa'mn 1871 Prusya yenilgisinden sonra, ortaya lkan onanm bor-
lannin denmesini ayarlamig kipiydi.Baron Alphfonse'a tm Avrupa'mn istihbaratt en kuvvetli
adamlarindan biri gzyle bakihyor ve kitamn en gzel biyiklara sahip kipisi olarak dgnl-
yordu. Kk kardei Baron Edmond ise Musevler'in Filistin'e yerlegmesinde parasal destegi
saglamig kigiydi. Rothschild kredisi sayesinde Bak demiryolu 1883 yilmda tamamlandive bu-
nun sonucunda Batum neredeyse bir gece iinde dnyamn en nemli petrol limanlarmdan biri
oldu. 1886'da Rothschild'ler Hazar Denizi ve Karadeniz Petrol Sirketi'ni kurdular ve girkete
Rus dilindeki bag harfleriyle "Bnito" admt verdiler. Depolama ve pazarlamatesisleriniise Ba-
tum'da kurdular. okgemedenNobel kardepler de aym aloma uyacaktt. Bylece Bak-Batum
demiryolu Rus petrolne Bati'nm kapismi amig oldu. Eu ayni zamanda, dnyanm petrol pazar-
lan arasmda etin bir otuz yll savagmi da baglatmig oluyordu.

Standard Oil'e Bagkaldin

Rothschild'lerin sahneye 1kmasiylaNobel kardegler birdenbire byk bir rakiple kargi karplya
gelmig oluyordu. Su rakip kisa zamanda Rusya'mn en byk ikinci petrol grubunu kurmuytu.
Bu iki grup geri zaman zaman bir araya gelip birlegme konusunu tartiglyorlardi.Fakat dosta
niyetler ifadesi diginda aralannda hbir ottak nokta bulamadiklarmdan, birbirlerinin ategli rakibi

58
 olmaya devam ettiler.Petrolcler arasmda niyetleri tamamen dgmanca olantar da vardi. Stan-
dard, Rus petrol endstrisini grmezlikten gelemezdi; nk artik Rus-gazyagi, Avrupa'mn bir-
ok lkesinde Amerika'mn aydmlatma yaglanyla yangir dzeye gelmigti.Standard, bu olayi gr-
mezlikten gelme yerine, yabana pazarlar ve yeni rakipler hakkinda istihbarat toplamaabalannt
yogunlagtirdi. Bu sayede Broadway Caddesi 26 numaraya aralarmda Standard bordrosundaki
Amerikan konsoloslannmki de dahil, istihbarat raporlan akini bagladi. Gelen bilgiler can sikicly-
dl. Anlagildigmagre Standard elinde tuttugu petrol hkimiyetine daha fazla gvenemeyecekti.
Standard'm idari blm bir tahminde bulunarak arhkmetinin Ludwig Nobel tesisleri-
nin tmn satin almalarma hibir zaman izin vermeyecegini dgnd. Ama en azmdan Nobel
hisselerinden epey bir mlktar satin alabilirlerdi.Su arada egsiz Ludwig'i de tipklAmerika'daki
en
iyi rakiplerine yaptiklan gibi, kendi ynetim kurullanna alacaklardi.1885 yllmda Standard'm
en
st dzey i; diplomati sayllanW.H. Libbyadada biri St. Petersburg'da Nobel kardeglerle bu konu-
da bir grgme yapti. Ancak Ludwig Nobelnerlyle ilgilenmemiti. Proieyeevet demektense ken,
di z pazarlama gebekesinidaha da kuvvetlendirmeyi ve Avrupa'da satt; tegkilatikurmay1 yegleye-
rek abalanm bu ynde pekigtirdi. Aslmda kendisinin bagkabir alternatifi de yoktu. Rus petrol re-
tmnininamlmayacak bir hizla artmasi Nobel'i ve Rusya'daki diger petrolcleri imparatorluk digm-
da yeni pazarlar aramaya zorladi. Bak gehrinde hayret verici petrol figkirankaynaklararastlanmig,
bunlara "Kormilitza" (Islak Dadi], Altm Pazar ve Seytan Pazan gibi isimler verilmigti. Bunlardan
"Droozba" (Dostluk) admdakikaynak bey ay sreyle gnde kirk bin varil petrol vermigti. 1kan
petroln ogu ziyari olup gidlyordu. 1886 yllma gelindigndekaynak say1ston biri bulmugtu. Son-
radan yeni ailmigtopraklardabirbirinin ardindan yeni yeni daha bagka kaynak da olugtu. Tm
Rusya dzeyinde retilen toplampetrol miktan 1879-1888 arasion katma ikmig,23 milyon vari-
le erigmigti.Bu, Amerika'daki retimin begte drdnden fazlasina egitti, 1880'lerde petrol akigi
ok fazla oldugundan bu petroln kendisine yeni pazarlarda yer bulmasi artik zorunluolmuytu.
Diger taraftan Standard, Nobel'in Avrupa'da yrttg bu yeni satig kampanyasmdan te-
dirgin olmug, BaktTda retimin giderek artmasi kargismda da ayrica alarma gemigti. Bu yz-
den, artik sadece tartigmalarlavakit geirmekyerine, bazi nlemler almaya karar verdi. Ilkn-
lem olarak 1885 Kasimi'nda, tipki Amerika'daki bir rakibine saldtidigizaman yaptigt gibi, fiyat-
lan dgrd. Avrupa lkelerindeki yerel acentalan araaliglylaortaya Rus gazyagtmn kalitesi ve
gvenligi konusunda gpheuyandinc1 birtakim sylentiler yayd1.Sabotaj ve rgvet yollannabile
bagvurdular. Ancak Standard'myaptigi tm bu saldir11arakargin, Nobel ve Rothschild'lergiddet-
le mcadeleyedevam edip sonunda baanli oldular. Standard yneticileriartik yapacak bir gey
kalmadigindan, "Rus rekabeti" diye niteledikleriblgenin dnya haritasi zerinde gittikegenig-
leylgini seyretmekle yetindiler.
New Yorkkenti Broadway Caddesi26 numarada, bazi StandardYnetim Kurulu yeleri
girketinyabancilkelerde kendine ait pazarlama girketlerikurmasmdan yanaydi ve girketebu
yoldan baski yapmaktaydilar. Yerel pazarlara satly yapmaktan daha iyl olduguna inandiklaribu
yntemle rakiplerle daha etkin bir gekildeyangacaklankanismdaydilar Ayrica tankerlerletoptan
sevk yntemi de artikgeli migoldugundanbu ip sahasmda byk parti sevk daha da ekonomik
olacak diye dgnyorlardi. Hatta John D. Rockefeller'in ynetim kurulunun ge karar almastna
lazarak 188S'te qu eleptirici satirlan kaleme aldigt sylenir:

"Ne ihtiyanz ne de uykuda.

Yazgimizainanan bir yrekle
Kalkipharekete geelim.
Bagaralim,
Arayalim,
ve beklemeyi grenelim."
aligmayi
59
 1888 yllmda Rothschild'ler yeni bir adim daha attilar ve ingiltere'de kendilerine ait ithalat
ve dagitim girketleri kurdular. Bu konuda Nobel kardepler de onlari izleyerek ayni geyiyaptilar.
Sonunda Standard sanki elektrik arpmiggibi bir hizla harekete geerek, yabanct bir lkede ilk
ortakhgmi att. "Anglo American Oil Company"adli bu girketinkurulugu Rothschild'lerin Bri-
tanya'da atiklart yeni tegebbsnresmen a111pmdantam yirmi drt gn sonraya rastlar. Stan-
dard aynca Avrupa kitasinda daha bagka yeni ortakliklaralmaya devam etti. Eu yeni ailan or-
takhldarda mlkiyeti yrenin ileri gelen dagitimcilarlyla paylagiyordu. Su itibarla Standard Oil
artik gerekbir
"okuluslu"

tegebbsolmuqtu.
Ancak Standardbu yolla da rakiplerini durduramadl. rneginRothschild'ler devamli ola-
rak Rusya'mn kk reticilerine bor para veriyor, kargiligindabunlarm elde ettigi retim ze-
rinde hak sahibiolma yoluna gidlyor, retimi avantajli fiyatlarla satm almak istiyordu. Bu strada
Bak-Batum demiryolu byk bir zorluklakargilagmigttve bundan ok byk sikmtieklyordu.
Bunun sebebi bin feet yksekligindeki tepenin yetmig sekiz mil'likktsmmda, geigin fevkala-
de zor yapilir oluguydu. Bu engel nedeniyleher yklemede sadece yanm dzine vagona ykle-
me yap11abillyordu.Ancak 1889 ylhnda Nobel kardepler daglarm iinden geirilerekgereklepti-
rilen kirk iki mil uzunlukta bir boru hattim yapip tamamladilar.Ancak ailan tnel durumu pek
degigtirmedi. Bu tnelintek aidan yararli oldugu sylenebilir.O da Alfred kardeye sahip oldugu
dinamit miktarmmdrt yz tonunu kullanma olanagt vermig olmastydi.Yeni ailan bu igirda,
Standard'm ipleri elinde tutan elisi Libby'nin deyimiyle "Tam rekabete aikticaret denen dn-
ya ihracati iginde, aydmlatici yag aismdan Rusya'mn hissesi yzde 22'den yzde 29'a 1karken,
Amerika'mn hissesi 1888'in yzde 78'ine kargin 189l'de yzde 7l'e inmigti.
Bak'nun usuz bucaksiz yeni petrol kaynaklarindan giderek artan miktardapetrol figkmr-
ken, Ruspetrol sanaylinde giderekdramatik bir degigim gzleniyordu.Bitmek tkenmek bilme-
yen engellerkargismda sabir ve iradesnden asla dn vermemig olan LudwigNobelfizikiyn-
den artik tkenmigti.Sonuta, Bak'nun Petrol Kralt Ludwig Nobel, l 888 yllmda, elli dokuz ya-
ginda, Fransiz Rivierast'nda tatilini geirdigi bir sirada, kalp krizinden hayata veda ediyordu...
Bu arada garipbir geyolmug ve Avrupa'da yayinlanan gazeteler yanhghkla Ludwig yerine
Alfred'in ldgn yazmigtl. Daha kendisi hayattayken basilan bu lm ilanlari kargistnda Alf-
krali", insanlari sakat
"dinamit

red znt duymuy ve kendisinin bu ilanlarda savag donanimcist

tccan" olarak sulanmasin-
"lm

yapmak ve ldrmek pahasmamubtegem servet kazanmig

dan tedirgin olmuytu. Sonunda bu lm ilanlari, biyografiler ve sulamalar zerinde durup
uzun uzun dgnmek ihtiyacmi hissetti ve vasiyetnamesini degigtirdi. Yeni vasiyetnamesinde
tm parasom insanligtn geligimine katkida bulunan kipilere dl olarak dagttilmasim istlyor ve
bylece Nobel ismini de lmszleptiriyordu.

Sedef Tccarmin Oglu

Bu arada Rusya gazyagt sorunu devam etmekte ve Batum'dan lkarilan gazyagi giderek artan bir
hizla geligmekteydi. Gazyagt iin yeni pazarlar bulmak artik kesin bir gereksinim olmugtu.No-
bel'ler, Rusya'daki pazarm iplerini ellerinde tutuyordu. Fakat digerleri zellikle Rothschild'ler
"pazarlanacagi"

iin scrun her sene daha da byyor ve gazyagimn ne geklde bir trl bilinemi-
yordu. Yine de Rothschild'ler Standard Oil'le bag etmek ve dnya pazarmdakendilerine yol a-
mak lin bir zm bulmaya kesinlikle kararliydilar. Eu mitle gzlerini,Dogu'ya, Asya'ya evi-
igik" iin yzlerce, mil-
rerek bu yrelere zel bir ilgi gstermeye bagladilar. Bu blgelerin
"yeni

yonlarca potansiyel mgteriyle dolu oldugunu anlamiglardi. Ancak petrol onlara nasil ulagtira-
caklardi?
Rothschild'lerin Paris'te yerlegmig kolu, Londra'da Fred Lane admda petrol sevklyatiko-
misyonculugu yapan ve Rothschild'lerin oradaki petrol iglerlyle ugraan birini tamyordu. Bu

60
 adama konuyu atilar ve igbirligi karart aldilar.Her zaman lin arka planda kalmig olan bu adam,
ileride petrol dalinda nclk yapanlarm en nemlilerinden biri olmugtur. Lane, iri csseli, kaba
yapih fakat gayet zeki bir adamdi ve yeni arkadaghklarkurmada, insanlann ikarlanmihmli bir
tutumlabagdagtirmada zel bir yetenegesahipti. Dostlanm ve is alaninda kazanmig oldugu kipi-
leri -ki bu ikisi genellikleaym geydir-desteklemeyi seviyor ve bunu da kismen kendine ait
ser-
mayeyle bagarmak istiyordu. "Mkemmel arabulucu" olarak "GlgeAdam" lakablyla tanmlyor-
du. Fakat bu lakap kendisine herhangi bir gekilde dzenbazlik yaptigt iin verilmig degildi, n-
k asla dzenbaz degildi. "GlgeAdam" diye amligi, zaman zaman belirli ip muamelesinde bir-
birinden ok farkh kipileri aym anda temsil edebilmesinden ileri geliyordu.Aym anda birok
kimseyi temsil ediginden dolay1,aslmda kimin iin aligtiginianlamak mmkn olmuyordu.
Lane sevklyat alanmda gerekten bir uzmandi.Simdi bu uzmanligmi Rothschild'ler iin se-
ferber etme zamani gelmigti. Bunu da pu gekildebaarmigttr:Rothschild'lerin onu tamdigigibi
o
da Marcus Samuel adh nl ve nemi giderek yayilmakta olan bir tccar tamyordtL Rothsc-
hild'lerin Samuellle iletigimlerini sagladi, onlari birbiriyle tamitirdi.Bu tampmaninsonucu, bek-
lentileri de ayan bir proienin gereklegmesi oldu. Bu proie zamanla sadece Ruspetrol sorununu
zmeklekalmayacak, aym zamanda baanh oldugu takdirde,ileride gerek anlamda verilere
dayanan bir anlagmaya dngecekti. ByleceRockefeller ve StandardOil'in dnya gazyagt tica-
reti zerindeki demir gibisaglam otoritelerini de yumuatmig olacakt1.
Takvimler 1880'lerin sonunu gsterirkenartik Samuel Londra kentinde hatiri sayllird-
zeyde nemli bir gahsiyet durumuna gelmigti.Bu bir Yahudi iin -hem de atalari ispanya ve Por-
tekiz'den gelmigSefardikailelerinden degil, Londra'nm dogu ucunda yaayan, 1750 yllmda
Hollanda ve Bavyera'dan gelmig gmenterin torunlanndanolan bir Yahudi iin- hi de km-
senecek bir baari degildi. Samuel babasi Marcus Samuel'le aym ismi taglyorduki bu da Yahudi-
1er'de hi aligilmamigbir geydi.Marcus Samuelilk ticaretineLondra'nin dogusundaki doklarda
girigmigve limana yeni gelen gemicilerden ufak tefek hediyelik egya satm almakla baglamigt1.
1851 yill nfus sayimmda mesleklere ait listede ad1"Sedef tccari" olarak geer. Sattigt mamul-
ler arasmda en tutulani st sedef igleme ile kapli kk cicill bicili "Brighton'dan Hedlyelik Eg-
ya" denilen bu kutular daha ok Viktorya Devri ngilteresi'nin sayfiyeyerlerinde oturan gen kiz
ve hammiar tarafindanbegenilip satin almlyordu. 1860'lara gelindigindeMarcus'lardan byk
olam artik bir miktar servet sahibi olmuy ve sedefiglemeli kutulara ek olarak daha birok mal it-
hal edecek duruma gelmigti. Bunlar arasinda elde yapilmig iglemeli bastonlar, devekuqu tyleri,
baharat ve sac levhalara kadar muhtelif egyalar sayllabilir.Faaliyetleri bununla kisitli kalmaylp
ayni zamanda ihracat igiyle de ugraan Marcus, birok mamul egya da ihra ediyordu. Uzun bir
liste 01ugturan bu ihra mallariarasmda ilk defa olarak yapilan ve Japonya'ya gnderilen meka-
nik tezghlarsayilabilir. Buna ilaveten, byk oglu Samuel de, Ingiltere'ninen ileri gelen ticari
firmalarlyla bunlar lkeleri digmda yagayan iskoyalilarcaidare edillyordu- yakm bir igbirligi
-ki

gebekesi kurmay1 bagarmigti. Eu i teki baarismdan Samuel ilerideki hayatinda ok byk yarar
saglam1ptir.Su ticarifirmalar Kalkta'da, Singapur'da, Barigkok, Manila, Hong Kong ve Uzakdo-
gu'nundaha bagka yerlerinde faallyet gstermekteydi.
Gen Marcus 1853 yllmda dogmugtu, 1869 yllmda, on alti yagmdayken, Brkse] ve Pa-
ris'te geirdigt losa bir tahsilhayatmdan sonra aligmak amaclyla babasimn aligtigliyerine gitti.
Igte tam bu sirada Amerika'da, Samuel'denon drt yag byk olan John D. Rockefeller da yak-
lagik on yll srecek "petrol
endstrisini birleptirme kampanyasma" baglama hazirligi iindeydi.
Artik tm dnyada yeni teknoloji,aligverig uluslararasi ticaret yagantismi radikal olarak degig-
ve
tirmeye baglamigti. 1869 yllinda a11migolan Svey; Kanali, yolu Uzakdogu'ya dogru drt bin
mil daha kisaltmig oldu. Yelkenligemilerin yerini artik buharl1 gemiler almaktaydi. 1870 yllmda
Ingiltere'den Bombay'a kadar uzanan telgraf gebekesi tamamlanmigti,Bundan kisa bir sre son-
ra da Japonya,in,Singapur ve Avustralya gibi lkeler de telgrafgebekesiiine almdilar. Byle-

61
l
-I
:I

ce, ilk defa olarak telgrafteli araciliglyla tm dnyada her yer global haberlegme agl lle sanlmig
oldu. Artik aylarca sren bekleme ve ne yapilacagim bilmeden geen devir geride kalmig ve.ye-
rini akici, kolay bir haberlegmeye birakmigti. Mal sevki sorunu da artik zlmve speklatif
bir macera olmaktan gkmigti. Anlaymalann aynntilan artik kolayca aylar nceden saptanabilir
hale getirilmigti. 4te sayllan tm bu yenilikler gen Marcus Samueliin, ilerideki hayatmda ser-
vetini kurarken yararlandigt unsurlar oldu.
Babasom lmriden sonra, Marcus, kardegi Samuel'le ortak olarak, byk bir ticaret
operasyonuna girigti. Su tegebbslerininilk birka yllinda SamuelJaponya'da oturmaya devam
etti. Samuelkardeglerin ild ayn firmasi vardi. Bunlardan biri Marcus Samuel ve ortagi adlyla
Londra'da faaliyet g0steriyor, teki ise Samuel Samuelve ortagi adlyla Yokohama'da bulunuyor-
du. Samuel Samuel, sonradan firmasim Kobe kentine tagidt.Bu iki kardeg Japonya'mn endstri-
legmesi konusunda nemli bir katkida bulunmuglardir. Sonuta,Marcus, daha otuz yagina gel-
meden Japonya'ylayapttgi ticari allyverigten servetinin ilk kismim gereklegtirmig oldu. Daha
sonra iki kardeg iq yapmak amactyla tm Uzakdogu'yu bagtan baa dolagip buralardaki ticarifir-
malarla igbirligi kurdular. Bilindigi gibi bu igbirliginin temelleridaha nceden babalan tarafmdan
atilmig durumdaydi. O zamanlar, Marcus ve Samuel Samuel, Dogu ile ticaretiligkisinde bulunan
ilk ngiliz Yahudisi'yditer Ye onlardan bagka bu igiyapan bagka ngilizYahudisi yoktu.
Kardeglerden Marcus Samuelher zaman iin ticaretigahsengereklegtiren fikir adamlydl.
Kendisinden iki ya; kk olan Samuel Samuel'se daima kendisine syleneni harfiyen yerine ge-
tiren ve kenarda kalmaya mahkm olaniydt. Byk kardeg Marcus kardegine k1yasladaha eki-
ci bir insand1. Ancak seneler getike bu ekiciliginyerini her nedense bir egit insanlardan
uzaklagma aldi. Sankiyznde bir maske tagiyorgibiydi.Kisaboylu saglam gvdesi, kalm kagla-
nyla ekici olmaktan tamamen uzaklagmig gibiydi. Ama uzagt grmedeki yetenegi, servene
olan dgknlg, aik yrekliligl, harekete gemedeki abukluguve istedigi zaman kafasmdaki
fikre her zaman iin sadik kahy niteliglyle dikkat eken biri olmugtu. O kadar alaksesle konu-
gurdu ki bazen etrahndakiler onu duyamazlardi. Syledigini duymak iin aba gsterir, etrafmi
evirirlerdi.Nitekim bu yetenek sayesinde kredi almakistedigi zamanlar yani tam yirmi yll, ban-
kerlere degil, Uzakdogu'daki skoyah tacirleregvenmigtir. Marcus'un gndeminde sadeceser-
veti servet oldugu iin kazanmak, servet koleksiyonu yapmak diye bir gey yoktu. Mevki sahibi
olmakistiyordu ve bunun zlemi iindeydi. Diplanmigbiri olarak, yani Londra'nm dogu ucunda
dogmug bir Yahudi olarak, gimdide Samuel ismini ingilizsosyetesinin en st katma 1karmakve
orada kabul grmesi iin elinden gelen her abayi gstermek istiyordu. Bu ugurda tm enerjisi-
ni seferber etme kararmdaydi.
Samuel Samuel'e gelince, kardegl Marcus'un aksine, son derece sicakkalpli, bonkr, toplu-
luktan hoglanan biriydi. Ve bir niteligi de i; konusunda daima ge kalmasiydi. lindenlkilmaz,
sama sapan bilmecelerle meggulolur, bunlara kargi zel merak gsterirdi. Bu bilmeceler onu
en az yanm yzyll, hatta daha uzun sre megguletti. rnegin,gnegli gzel bir gn bir konuk
gelecekolsa ona yylebir sz sylemesi ok dogaldi: "Yangigin ok gzel bir gn." "Ne yarigi"
diye soran konuguna verecegi yanit byk olasilikla pu oluyordu: "Insanyangl." Aynca, bu sz-
leri zafer kazanmig bir edayla sylerdi.
Marcus i; hayatmda igleri fazia bytp, bag edemez duruma getirmek istemedi. Tm igini
dogu ucundaki Eloundsditch Mahallesi'ndeki kk brosundan idare ederdi. Bronun arkasm-
da depo olarakkullamlan yet tavana kadar egyadoluydu. Bunlar arasmda Japon vazolan, ithal
mah mobilya ve ipek kumaglar, deniz kabuklan, tyler,hediyelik egyalar ve hatira trnden bir-
ok egya bulunuyordu. Dayaniksiz saydigibir mah depolamaz, hemen elden ikanrdi. Personel
olarak ok az kigiahytirdigi,hatta daha agk sylemekgerekirse, hi personel aligtirmadtgibili-
nir. Sermaye konusundaysa, ok az sermayesi vardi ve bu konuda daha ok,Uzakdogu'dakitica-
ret firmalannm kendisine verdigt krediye gvenirdi. Su ticaretfirmalanm aym zamandakendisi-

62
I

ne ait yabanci acentalar olarakda kullanir, bylece organizasyon ve idare masraflarmdankismig

olurdu. Gemikiralama iginde Lane ve Macandrew nakliyat-komisyonculuk firmaslyla i; yaplyor,
firmamn bagortagi Fred Lane'i, M. Samuel ve ortagi girketineait dar bir pasaj iindeki can sikici
offsinde kolayca bulup iglerini zmlyordu.

1892 Darbesi
hayatinda geirmigoldugu tm deneyimler MarcusSamuel'i, nne bir firsat iktigmdabunu
siki siki yakalamak konusunda kogullandirmigtl. teRothschild'lerle olan i; iligkiside bu kurala
uyarak geligmi ve insana hayret veren bir sonuca ulagmigt1. Bu projede Marcus igin temeliniLa-
ne ile birlikte atmak iin abuk davrandi. I 890 yllmda bu iki kigi Kafkasya'ya, ileriye ynelik
planlannmgerekleesi amaclyla br yolculuk dzenlediler. lte Marcus'un nemli bir gzlem-
de bulunmasi bu yolculuk sirasina rastlar. Yolculuksirasmdabir gn beklenmedik bir anda gz-
ne byk csseli ve ilkel yapidabir tanker iligmigti.I;te o anda Marcus byk csseli tankerle-
rin gemininsu stnde yzen bir gigeye benzemesinden dolayi amacm gereklegmesi balomm-
dan ok daha verimli olacagt karanna vardi. Eu olayi izleyen gnlerdeM. SamuelJaponya'ya
ve
Uzakdogu'ya giderek oralarda dolagtt ve kafasmda olugan yeni prolede katilimlarmt saglamak
iin kendileriyle devamli ig yapmakta oldugu Iskoyah ticaretfirmalarmi ikna etme yollanm ara-
di. Onlar olmadan bu ige devam edemeyecegini anlamigtL Bu defa onlardan bekledigi
gey sade-
ce igbirligidegildi. Henz flkir halindeki bu projeyi mali ynden de desteklemeleri gerekiyordu.
Sonunda iskoyaliticaret firmalan ittifak halinde projeyi destekleme
ve katilma karan aldilar.
Su kipilerlebirlikte, MarcusSamuel firsatm degerlendirilmesi iin gereldi incelemeyisyapti
ve baarmm saglanmasiyolunda gereldiolan ihtlyalan byk bir titizliklesaptadi. Bunu yapar-
ken gsterdigi zen en abuk hareket eden bir tacirin bile normalde g0steremeyecegi kadar b-
ykt. Ancak tm bu nlemlere karym projenin ierdigi risklerin ve kumarm
oynanan ne denli
byk oldugunun bilinciindeydi. lyice inandigi ve bildigi bir bagka konu da guydu: Kendisi
ve
ortaklari Standard Oil'den daha apagtfiyatla satig yapamadiklan srece veya hi degilse, kendile-
rinin StandardOil'ce daha apag1flyatla satilmalanm nleyemedikleri srece, pazara sizmaya
a-
hymanm hibir anlamtve yaran olmazdi. Buna inandi
ve davramplarmi ona gre dzenledi. Eu
sonuca ulagmak amactyla giripilecekkampanyada, kampanyanm yapildigt pazarlarm tmnde,
flyatlarin ayni anda aynt miktardauygulanmastkaran alindi. Eger bu yapilmamig otsaydt, Stan-
dard Oil, Samuel grubunun kendisine rakip olarak bulundugu pazarlarda, flyatlan yapay olarak
dzenleyecek ve fiyat indirimi yapacakti. Samuelgrubunun hazir bulunmadigt pazarlardaysa, fi-
yatlan alabildigine ykseltecekti. Alman diger bir karar da srat ve gizlilik saglanmastkonularm-
daydt Sratli davranmanm ve mmkn oldugu oranda glzlilik iinde hareket etmenin mutlak
gekilde gerekli oldugunainandilar. Marcus Samuelkargismda acimasiz bir rakip oldugunu bili-
yor ve onunla savaga hazirlamyordu.
Ancak Samuelbu savagta nasil hareket etmeliydi? Bunun yanitihenz bilinmiyordu. eilk
nce, ihtiyalann uzun ve ylldinc1bir listesini yapmakla bagladi. Her geyden nce, gazyaginika-
salar iinde nakletmek yerine tanklar iine koyup nakletmelerini saglayacaktankerlereihtiya
vardi. Yer ve agirlikkonulannda iktisat yapmakla
ve hacimden kazanmakla, galonbagina dgen
nakliye mastafinm byk apta azalacagi biliniyordu. Bunu bildigi iin nakliye masrallanna
mut-
laka hkim olmak geregineinandi ve bir vakitler Rockefeller'indemiryollarmda yaptigim
yap-
mak istedi. O gnlerde kullanilmakta olan tanker tipiylebu i; asia yapilamazdi. Yeni, daha b-
yk, teknolojikbakimdan daha ileri tip tankere ihtiyact olduguna inandi ve bu zellikleri ieren
tasanmdagemilerininasi iin siparig verdi. Batum'dan ok miktarda gazyagi gelmesinibekliyor
ve bunu garantilemek istiyordu. Aynca gazyaginm yeterli miktarda olmasmive fiyatimn da, te-
nekeyle nakledilmemig olmasi nedeniyle saglanmi olan tasarrufuyansitmasim istiyordu. Bagka

63
bir arzusu da SveygKanah'na girriek, bylece yolculugu drt bin mil kadar kisaltmak, dolayt-
stylafiyatlan daha aagiyaekmekti. Su yolla Standardirkettne kargi olan avantaili durumunu
daha da saglamlagtirmigolacakti. nko gnlerde Standard,petrol Uzakdogu'ya ulagtirmak
iin yelkenli gemlerden yararlamyor, gemiler mitBurnu'ndan dnp yle seyredlyorlardi. An-
cak M. Samuel bu amacma kolay ulaamadi. Gvenlikgerekesiyletankerlerin Sveyg Kana-
li'ndan gemesiyasaklanmigti. Nitekim Standard Oil tankerlerinede daha nce Sveyften ge-
me msaadesi verilmemig ve tankerlerigeri evrilmigti.Ancak, bu Samuel'idurdurmadt. Kaplyt
mutlaka zorlaylp amak istlyordu, Bu arada ihtiyaci olan diger bir gey de, byk depolama tank-
larlydi. Bunlan Asya'nm belli bagh limanlanmn hepsinde kullanmak istiyordu. Aynca gazyagmi
en cra kgelere kadar tagiyabilecek tanker arabalarma ve tankervagonlarma da gereksinim var-
di. Sonu olarak, Samuelve ortaklan bir araya gelip, depolar kunnak ve buralarda, toplu halde
gelen byk miktar gazyagimblp kaplar iine koydurarak yrenin toptanve perakendeticare-
tine sunmak karan aldilar.Aynca zerinde durduklan ok nemli bir nokta da pararlarm koordi-
nasyonu, mhendislik igleri ve politika gibi faaliyetler de ieren bu ok zor girigimin mmkn
oldugu kadar gizli tutulmasikoguluydul
Rothschild'ler ve Enito ile gerek bir anlagma yapma ve anlagmayihazirlama yolunda Sa-
muel bir hayli zorlukla kargilagti. Rothschild'ler bu konuda farkh dgnyorlardi. Standard
Oil'le rekabet yapmak isteyip istemediklerinden tamamen emin degillerdi. rnegin,Rothsc-
girket"ol-
"gl

hild'lerin petrol konusunda nde gelen kigisi M. Aron, Standard'm her zaman
dugu, kmsenmemesi gerektigi grgndeydi.Buna karym 1891 yllmda, ok uzun sren m-
zakereler sonunda ve flyatlarm da dgmesi nedeniyle, Samuel Rothschild'lerle bir kontrat imza-
latnay1bagardi. Kontrat Samuel'e dokuz yillik bir sre iin, 1900 ylhna kadar, Bnito'nun gazya-
gimSveyfin dogusunda satabilmekiin tam yetki veriyordu. lte bu kontrat onun bagtan beri
istedigi, sonunda mutlaka kazanacagtm bildigi, bundan emin oldugu ve birok yerlerde ugrunda
son sratle mcadele verdigigeydi.
Siparigvermig oldugutankerlerok nemli bir teknolojikgeligmenin simgelerlydi, Fiyatlan
daha da dgrebilmek iin bu tankerlerbuharla temizlenebilir gekildeyapilmigti. ncebuhar te-
mizlemesine tutulacaktankerler daha sonra dng iin yeniden, Dogu'dangelmig malla ykle-
nip yola ikacakti. Yklenen mallar arasinda yiyecek maddesi de bulunuyordu. Bu yiyecekler
petrol kokusundan etkilenmeyecek nitelikteki yiyeceklerdi. Bu tankerler,aynca Svey; Kanah
Sirketi'ningart kogtugu emniyet nlemlerini de ieriyordu. O gne kadar tankerlerdeclugmuy
bazi patlamalar, insanlarda bir korku yaratmig oldugundan, bazi emniyetnlemlerinin almmasi
artik mutlaka isteniyordu. teSamuel'in sagladigtemniyet nlemleri bu ihtlyact tam olarak kar-
gilamigtir.Amerika BirlegikDevletleri'nin dogu kiyislylaAvrupa arasmdaseyreden Standard'a ait
tankerlerinaksine Samuel'intankerleribambagka bir tasarimla
donatilmltL Bu tankerlerdebazi
zel tanklar gibi birok yeni emniyet tertibativardi. Su tanklar,degigik 1silarda gazyagLnm gn-
legmesine olanak verecek tarzda yapilmt; oldugundan, yangm ve patlama riskinien alt dzeye
indirmekteydi.
Ancak, ok gemedenrakipler sesini ykseltmeye bagladi. Bunlar Samuel'e ait tankerlerin
Sveyg Kanall'na girmesine izin verilmemesinisavunuyorlard1. 1891 ylh yaz aylannda, artik ba-
sin bu konuyu diline dolamig, karanlik bazi sylentilerdenbahseder olmugtu. Sylentlye gre,
mallyeci ve tacir" Svey; Kanall'ndan tan-
"lbrani "gl

etkisi" altmda hareket eden bir grup

ker geirmek pegindeydiler. Aynca Londra kentinde, en Onemlikipilerin oluturdugu bir avukat-
hk firmasmm da sz ediliyor ve bu avukatlardan Russell ve Arnholz admda iki kipinin Samuel'e
Sveygiin izin verilmemesi konusunda kuvvetli bir lobi olugturduklan ve kampanya atiklan
syleniyordu. Kampanyamn girigtigifaaliyetler arasmda bizzat DigigleriBakam'yla yapilan uzun
yazlymalar da vardi. Adi geen avukatlik firmasi, Sveyg Kanall'nm emnlyeti konusunda gerek-
ten ok, ama ok tedirgindi.Gemilerene olacak, sicak gnlerde ne olacak, kum firtmasi oldugu

64
 gnlerde neler olabilir gibi sorular devamh olarak zihinlerini kurcallyordu. zerindedurup en-
dige edecek o kadar ok sorun vardi ki, nereden baglayacaklanna karar-vermekte glkeki-
yorlardi. DigigleriBakani kendilerine Ingiltere'ninhangi 1karmahizmet ettiklerini sorduguza-
man bile, mvekkillerinin kim oldugunu aiklamak istemediler. Ancak, onlann agtzlarmi bu
denli siki tutmalanna kargi sz edilen mvekkilinStandardOil oldugu herkese biliniyordu.
Aradan ok gemeden bu defa, Russell ve Arnholz yeni bir tehlikeninvarligmi ileri srerek ngil,
tere hkmetini uyardi. Savlarma gre, ingiliz tacirleretankerlerinikanala sokma izni verildigi
takdirde, Rus sevkiyat acentalari da mutlaka aym hakki isteyecek ve bu hakki alacaklardt. Byle
bir durumun gereklegmesi halinde Rus deniz subaylan ve denizcileri bir kere kanala girdiler
mi, tekneleride insanlarla yld oldugundan, kanalda akla gelebilecekher trl ktlg yapa-
bilecektL "Kanalm deniz kuvvetlerini bloke etmek" ve "kanalda

ne kadar gemi varsa hepsini

mahvetmek" gibi her trf ktk gz nnde tutulmallyd1.
Ancak, tm bunlara kargm Samuel'in de.hem Rothschild ailesi iinde ve hem de ok etkin
olan Fransiz Bankasi nezdinde pek ok nfuzlu mttefikleri vardi. Bunlardan Rothschild ailesi-
ne mensup olup da ingiltere'de yagayan ve 1875 yllinda Benjamin Disraeli Svey; Kanali hisse-
1erini alirken ona mali destek vermig olan ingilfereliRothschild'ler de vardi. Ayrica artik Digigle-
ri Bakam da Ingiltere'yealt tankerlerinkanaldan geiginigrmg, bunun ngiltere'ninmenfaati-
ne ne denli uygun oldugunu anlamig olarak bir avu avukattan olugan firmamn kendisine sz
geirmesine izin veremezdi.Sonunda, deniz sigortasi iglerine bakan kurum Samuel'e ait yeni
tanker tasarimmmdogru yapilmt; ve emniyetli oldugunu kabul ve tescil etti.
Aradan geen zaman iinde, M. Samuel ve ortagi firmasi bagka bir kampanyaya daha y-
neldiler. Su yeni kampanya, tm Asya dzeyinde petrol depolama tanklarikurmayi ngryor-
du. Bunun iin Samuel kardegler gereken yerleri hulmak, tanklarmyapimmidenetlemek ve da-
gitimsistemlerinin kurulmasmda ticari firmalarla bir arada allgmak zere, yegenleri Mark ve
JosephAbraham'l grevlendirdiler.Joseph Hindistan'a, Mark Uzakdogu'ya gnderildi. cret
olarak Mark haftada sadece beg pound allyordu. Aynca dl olarakkendisine devamli kusur bu-
lunuyor, elegtiriliyor ve hakaret gryordu.AmcalarMark'a en ok iki konuda baski yaplyorlar-
di. Masraflandgk tutmasmi ve igi htzlandirmasmi istiyorlardi. Ama bu iki hedef birbirleriyle
asla uyugmuyordu. Yegenleri tm vakitlerini sonu gelmeyen mzakerelerde, konsolos konu-
mundakimemurlar, liman yetkilileri, tccarlarve Asyallyetkililerle yapilan toplantilardageirdi-
gi halde, amcalarmdan hibir anlayi; grmyordu. Sonuta bir gn, masraflan dgk tutmak
amactylakendisine elden dgme bir Japonfaytonu aldlgLnda, bu davramgi dah amcalannm kar-
i koymasiyla kargilandi. Aynca, sanki igleri daha da zorlagtirmak ister gibi, sanki Mark'in
yapa-
cak yeteri kadar igi yokmupasina, kendisine ek bir iq verip, bog kaldigt zamanda bunlarla meg-
gul olmasini isteyerek, Japonya'dandigariya ihra etmeye aligtiklarikmr satma grevi yk-
lediler. Btn bu iglerle meggul olan Mark yine de tm Uzakdogu'da gerekli yerleri satm almayi
ve depolama tanldan yaptirmayi bagardi. Yeni yerler arasmda, Singapur aiklarmda Freshwater
Adasi denen yerde salm aldigi yer de vardi. Bu yer iglere daima engel koymak isteyen liman g-
revlilerinin yetkisi digmda kalmasi nedeniyleok nemliydi.
Takvimler 1892 yllmm 5 Ocak tarihini gsterirken, artik Londra kentindeki nfuzlu avukat-
larin tm kargi koymalarma ragmen, Svey; Katiali'ndan tankerleringemesi iin resmi
onay ve-
rildi; ancak, bir tek bir kogul vardi: Tankerler mutlaka M. Samuel'inyeni
tasanmmauygun olarak
inga edilmig olmallydi. Resmi onaym verildiginden drt gn
sonra Economist, stunlarinda pu
szlere yer vermigtir: "Bu yeni proje kendine zg bir cret ve byklk semboldr Projeye
kargi ikanlarmiddiasi dogru bile olsa,proje gerekte salt ibraniruhunun bir esintisi bile olsa, yi-
ne de bizi ilgilendirmez. Bu iddia grldgkadarlyla, dogru bile olsa, onun aleyhine kullamlma-
malldir.Eger sadelik denen gey baanmn unsurlarindan biriyse, bu projenin kesinlikle vaatlerle
dolu oldugu sylenebilit
nkpetrol kargolanm, yapimi bir haylipahahya ikan, idaresi pahali-
65
ya mal olan, kolayca bozulan ve sizinti yapabilenkasalar iinde gndermekyerine, bu projeyi ya-
panlar artik emtlayi tank ta1yanbuharh gemilerle Svey;Kanaliyoluyla gndermeyi amahyor-
lar. Aynca bu petrol ihtlyacin en fazla oldugu yerlerde-rezervuarlar iine aktanp bogaltmak isti-
yorlardt. Tketiciler de bu rezervuarlardan ihtiyalan olan miktardahemen petrol alabilecekler."
O gne kadar Mark Uzakdogu'da bir hayli bagari saglamt; durumdaydi. rneginHong
Kong'da mkemmel bir yer satin almayi bagarmigti. Aynca Sangay'da da yer satm almaya aligi-
yor ve bu konuda aceleci davramyordu. Sangay'daki yeri mutlaka inliler'in yllbagign gelme-
den evvel almak istiyordu ve bunun iin de kendine gremakul bir nedeni vardi. Mark bu ne-
deni gu szlerle ifade etmigtir: "inliler'in detine gre o seneye ait tm borlar yeni yll gelme-
den nce denmeli ve yeni ylla borsuz olarak girilmelidir. Aynca paraya ihtiyalan da olduguno
dan ellerindeki mah yllbagigelmeden elden ikarmak isterler. Su nedenle yllbagmdan evvel ya-
pilan aligveriglerdealici daima mah ucuza mal eder." Uzakdogu'nun teki birok limamna de-
vamh olarak gidip gelmig olan Mark, sonunda 1892 Mart aymdaSingapur'a ulagti. Burada, her .

zaman oldugu gibikendsini amcalanndangelmig azarlarla dolu bir mektup bekliyordu. Amcala-
istiyor, bu konuda israr
n Mark'tan daha abuk davranmasmi, ok daha abuk hareket etmesini
ediyorlardi. Onlaragre saat alarm vermekteydi.Standard Oil'in ne zaman ve nasil kargi taarru-
za geecegini hlkimse bilemezdi.
Eu arada Samuel'lerin ismarladigi ilk modern tanker Bati Hartlespool'da ina ediliyor ve
bitmek zere bulunuyordu. Tankere, bir vakitler deniz kabugu tacirligiyapmig olan ihtiyar Mar-
cus'un amsma bir tr deniz kabugu olan Murex adi verildi. Samuel'ler teden beri sahip olduk-
lari tankerlerin hepsine birer deniz kabugu adi vermeyi det edinmiglerdi. 1892 ylli Temmuz
ayinm 22'sinde, Murex Bati Hartlespool'dan kalkip Batum'a hareket etti. Batum'da, tagimakta
oldugu petrol tankerlerineBrito'nun gazyaginidoldurup bu defa, 23 Agustos'ta SveyKanah'ni
geerek doguya dogru yol aldi. Tagidigi kargonun bir k1smini Singapur'daki Freshwater Ada-
si'nda bogaltti; yk artik bir dereceye kadar haliflemigti. Su nedenle yolu zerinde bulunan
agilmasi ok zor bir sigligiagabildi ve Mark'm Bangkok'ta kurdugu yeni tesise dogru yol aldi.
Bylece artik grevi tamamlanmig oluyordu.
Samuel grubunun bu denli abuk hareket edigi, Standardtemsilcilerini gafil avlamigt1. Sonu-
cu grendiklerinde byk bir gagkmliga ugradilar. Vakit germeden Uzakdogu'ya gitmeyeve sez-
dikleri tehlikeleriyerinde degerlendirmeye karar verdiler. Gerekten etrafta birok tehlikeigareti
grlyordu.Nitekim o gnlerde Economist gazetesinin yazdigt gibi "Bu igin mtegebbisleri eger
ok umut veren beklentilerini g erekleptirebilirlerse,bu Dogu'da yapilan kasayla-petrol-tagimacill-
ginmbitmig oldugu anlamina gelir." Tm acele davraniglarma kat;m Standard grubu temsilcileri
yine de ge kalmig, onlar ige el attiklarmda Samuel'eait gazyagiher yerde bulunur ve satil1rol-
mugtu. Bu durumda Standard'ayapacak pek bir gey kalmlyordu. Artik fiyatlan bir pazarda dg-
rp, br pazarda ykseltmeleri ve bylece denge saglamalan .mmkn olamayacakti.
Yetine getirilmigolan grev gerekten parlak bir baanydi ve mkemmeluygulama ile ger-
eklegmigti.Ancak, tm bu igler yapihrken Samuel grubu ve Uzakdogu'daki ticaret firmalan ok
nemli olan ve tm baanlarini neredeyse mahvedecek bir konuyu gzden kairrniglard1.Ilkgi-
rigimlerinde gazyagtm toptan olarak muhtelifyrelete sevk edeceklerinive mgterilerinkendile-
rine ait kaplarla kuyruk yapip sirada bekleyeceklerini, gazyagmi bu gekilde satin alacaklanm d-
gnmglerdi.Tahminlerine gre mgterifer kap olarak ellerindeki eski StandardOil teneke kap-
lan kullanacaklardi. Halbuki i; byle olmadi; o gnlerdemavi renkli, Standard Oil'e ait bu tene-
ke kaplar bagtan baa tm Uzakdogu'da bagka amalarla kullamlir olmuytuve yerel ekonomiler-
ce ok ragbette olan bir dayanak yerine geiyordu. Tavan ingaatmdan tutun, kug kafeslerine, es-
rar kabi yapimma, ay demliginden ve yumurta irpma aletine kadar her trl geyin yapiminda
kullamliyordu. Bu denli kiymetli sayllan bu rnden durup dururken vazgemeye de Uzakdogu
halla hi niyetli deglldi. Bu durum tm projeyiciddi gekilde tehdit etmekteydive igin garibi teh-

66
 dit Standard'tanveya Svey; Kanali politikalarmdan tr de gelmlyor, dogrudan dogruya Asya
halkmm dellerinden ve tercihlerindenkaynaklamyordu. Durum o gekilde geligtiki, sonunda
her limanda yerel bir bunalim halini aldi; gazyagt satilmadan ylece kaldi ve Houndsditch adre-
sine birbirini izleyen karamsar telgraflaryagmaya bagladt
Bu bunahma abuk ve aik yreklilikle yamt veren kipi yine Marcus olmugtur. Marcus bu
konudaki davraniglyla mtegebbislik alanindagerek bir deha oldugunu kanitlamigtir. YaptlgL i
guydu: Ucuza kiraladigt bir gemiyi, teneke levhalarla doldurarak valdt-geirmeden Uzakdogu'ya
sevk etmek ve Asya'daki ortaklanna bunlan kullanarak gazyagiiin teneke kap imal etmeleri ta-
limatam vermek. Bunun nasil yapilacagmi hi kimse bilmiyordu; fakat o buna aldingetmedi. Su
igin yapilmast iin gerekentesisler mevcut olinadigt halde, buna da aldirmadi
ve bunlarm hepsi-
.
ni yapabilecekleri konusunda Asya'daki ortaklarint ikna etti. rneginSingapur'daki bir acenta
Samuel'in Japonya'dakiortaklarma "Tel-tutacaklar kaba nasil yapltin11t?"diye bir soru ortaya
attiginda, kendisine derhal bunun nasil yapilacagt talimativeriliyordu. "Ne renk olmasini istersi-
niz?" sorusunaysa Mark hemen
suyanitt veriyordu: "Kirmizi renk olsun."
okgemeden artik Uzakdogu'daki ticaret firmalarmin hepsi bulunduklan yrelerde tene-
ke kap imal eden yerel fabrikalar kurdular ve tm Asya bir yandan br yana Samuel'inimalati
olan parlak ve pmltili, fabrikadan yeni ikmig kirmizi kaplarla dolmaya baglad1.okgemeden
bunlar StandardSirketi'ninmavi renkli, dnyanm hemen yarisim dolagip yle gelmig eski,yam-
ru yumru paralanmig kaplannin yerini alarak onlarla yarigir duruma geldi.Belki de mgterilerin
bazilan Samuel imalati gazyagmi,gazyagindanok iinde bulundugu ige yarar kirm1zi teneke
kaplar iin satm alir oldular. Nedeni ne olursa olsun, kisa zamanda kirm121renkli damlar ve kir-
mizi kug kafesleri mavi olanlarm yerini almaya bagladl.Aym gekildelarmizi renkli afyonkaplan,
ay szgegleri ye yumurta irpmatellerimavilerle yer deglgtirdi ve her yer bagtan baa kirmiziya
brnd.
Bylece bir 14daha bag'arilmigoluyordu. Samuel'in grevi bir kez daha yerine getirilmigve
rekor sayilacak bir srede tamamlanmigt1. Sene 1893 oldugunda, Samueltam beg gemi daha is-
marlamig durumdaydi. Gemilerin hepsine birer deniz kabugu adi veriliyordu: Conch, Clam,
Flax, Cowrie gibi. 1895 senesi sonunda, Sveyg Kanall'ndan gemigolan gemi sayisi altmig do-
kuzu bulmuytu ve drt tanesi diginda, bu gemilerin hepsi Samuel Sirketi'ne
ait olan veya Samu-
el girketi'ncekiralanmig gemilerdi. 1902 yllma gelinceye kadar, Sveyg Kanah'ndan geirilmig
olan tm petrol miktannmyzde 90'l Samuel Sirketi'ne veya onun grubuna aittir.

Belediye Meclisi yesi

Marcus Samuel artik sadece iq hayatmda byk bir bagarmm epiginde degildi. Kazandigt bagka
bir bagari da Ingilizyaam tarzmdaelde etmekte oldugu konumda kendisini gsteriyordu. 1891
yllinda, dnya apmdaki misyonuna baglamadan evvel yaptigi planlamanin orta yerinde, bagka
bir proje iin de kendine zaman ayirabilmig ve Londra SehriBelediye Meclisi yeligi iin yapi-
lan seimlere katilarak Belediye Meclisi yeligine seilmigti. Bu grevkendisine daha ok onur
yeligi olarak tevdi edilmig olmasma karym o, grevi ciddlye almig ve byk bir zevkle yerine
getirmigtir.Ancak 1893 yilmda, misyonuntamamlanmasmdanbir yll sonra yagammda meydana
gelen talihsizbir olayonu -hem 14hayatmda hem de sosyal yagaminda- her geyinbog ve deger-
siz olduguna inandirdt nk Samuel artik ciddi bir hastaliga yakalamigt1.Doktoru kanser tani-
sini koymug ve en ok alti ay mr kaldigim bildirmigti. Bu teghisinyanilyll oldugunu zaman
gsterecek ve Samueldegil alti ay tam otuz drt yll daha yagayacakt1. Artik doktorunun verdigi
bu yanifyli kisa yagam sresi Samuel'i daha da motive etmig ve iglerini biraz daha dzene koy-
mak ve toparlanmakfirsatini dogurmuytu. Bu toparlam;yeni bir igin daha kurulmastyla sonu-
landt ve Tanker Sendikast faaliyete geirildi. SendikaSamuelkardeq1er,Fred Lane ve Uzakdo-

67
 gu'daldticaret firmalarmm mensuplan tarafmdankuruldu. Aralarmdaki anlagma uyarinca, tm
dnyada bagtan baa elde ettikleri tm kr ve Raylbi egit olarak paylaglyortardi.Standard Oil'le,
Standard'm setigi herhangi bir pazarda yangabilmek ve baanh olmak ve gerektiginde meydana
gelen kayiplara dayanabilmek iin byle davranmalan gerekiyordu, Nitekim isabetli olduklan ki-
sa zamanda anlagildi ve Tanker Sendikast hizla byyerek byk bir baan
kazandL

Marcus Samuel'in serveti gnden gne artan bir hizla ig gibibyyordu. Bu byme yal-
mzca petrolden ve tankerlerden ileri gelmiyor, aym zamanda Urakdogu'ylave zellikle Japon-
ya'yla uzun sredir devam etmekte olan ticari baglantilardan da kaynaklanlyordu. Samuelkar-
degler 1894-95 yillannda Japonya'nmin'leyaptigt SVag Slf3Slnda Japonya'ya silah ve mhim-
mat satan belli bagh firmaydi ve para daha ok bu kaynaktan geliyordu. Sonuta, Murex'in S-
veyg Kanah'ndan ilk geiginitakip eden sadece birka yll iinde, bir zamanlar Londra'nm dogu-
sunda yaayan bir Yahudi olan Marcus Samuel artik ok zengin bit adam olmugtu. Simdi her sa-
bah Hyde Park'ta at gezilerine ikan, Kent blgesinde Mote adim verdigi grkemlibir ky evi
bulunan, bu evin beg yz dnmlk arazisinde bir de geyik parki olan, ogullarmdan biri Eton'da
okuyan, br oglu da Eton'a yeni girmig muazzam servet sahibi bir adamdi.
Tm bu baanlanna karo, bir igadami olarak Samuel'inciddi sayllabilecek bir kusuru var-
.
dL Bu da organizasyon
ve idare konusundaki noksamydi. Rakibi olan Rockefeller'in aksine Sa-
muel organizasyon ve idare yeteneginden yoksundu. Dzenli yagama kargi Rockefeller'in duy-
dugu dogal egilim yerine,. Samuelhazirhkl1 yagamay1sevmiyorher geyio an iinden geldigt gibi,
hazirhksiz yapmayi istiyordu. Onun kanisma gre, organizasyon denen gey dgnceden sonra,
dgnme igi bittikten sonra yap11mallydi. Buna inanarak her geyi aklma estigi gibi yaplyor ve
hayrettir bu onun srekli olarak devam etmekte olan baanlarmi daha da arpicikillyordu: Ug-
raglart arasmda bir de, petrol iginin bir parasi saydigt bagka bir is daha vardi: Byk bir buharli
gemi isletmecilig. Bu igi, ofisinde byle bir organizasyonu gerekten idare edebilecek bilgi ve
deneyime sahip herhangi bir kipi bulundurmadan tek bagma yaplyordu.Btn bu igler iin yal-
mz Fred Lane'e gveniyordu. Filonun tm gnlkigleri, iinde bir tek masa, iki sandalye, duva-
ra asth bir dnya haritasi ve iki de ktipten bagka hibir gey olmayan Houndsditch semtindeki
kk bir odadan idare ediliyordu.
Bunu, Rockefeller'in erigilmezligi, maskeli gibiduran yz, sakin ve tedbirlitutumu, 1400
no.lu odadaki baylann fikir birligine dayanarak verdigi hkmler, giddetli tartigmalar, atigmalar
hiddet Ye sulamalarla kargilagttralitn.Rockefeller grubunda Marcus ve Samuel son karara var-
madan nce, tm bu agamalan teker teker yagiyorlardt. Samuel'in ofisinde ise bazen yle olu-
yordu ki, rnegin bir bilgi istendiginde, bunu olise getirmesi iin bir ktip agrdlyor,ktip bilgiyi
"iki
Samuel'e getirinceye kadar orada aligan bir grevlininanlattigina gre karde; yerlerinden
kalkip pencereye gidiyor,orada arkalan kaplya dnk olarak durup, birbirlerine yaklagiyor,kolla-
nm birbirinin omuzuna dolayip, baglan egik, alak sesle konuuyor ve sonra birdenbire yine bir
anlagmazliga dgerek birbirlerinden aynhyor, kavga etmeye baghyotlardi. Su kavgalarda Bay
Sam yksek ve kizgtn sesle baginr, Bay Marcus'sa alak sesle konuqurdu; ancak her ikisi de bir-
birine deli, aptal, geri zekli gibi szle sverlerdt Sonra birdenbire, hangi nedenle oldugu bilin-
meden barigirlar ve fikir birligine vanrlardi. Dalma abuk ve kesin olarak birbirlerlyle son bir fi-
kir aligverigiyaparlardt Bu bittikten sonra Bay Marcus kardegine "Sam, onunla telefondako-
nug" talimatmlverir ve telefonkonu mast devam ettigi srece kardeginin omuz bagmdan aynl-
maz, konugma bitinceye kadar orada ylece beklerdi. Samuel'lerinabyma tarzi ite byleydi.

lesiyeMcadele
Petrol Savaglan olarak adlandinlan mcadele devrinin olugumunda birok faktr rol oynamigtir.
.
Rus petrol retiminin sratle artmasi, StandardOil'in konumunda yet alan byk ykselig, arz

68
 stokunun bu denli arttig yillarda mevcut olan ve yeni kurulmuy pazarlan ele geirme mcadele-
si bu etkenlerden bazilandir. l890 ydlarmda, bu mcadeleye katilmig olan drt rakip -Standard,
Rothschild'ler, Nobel'ler ve Rusya'daki teki petrol reticileri- arasinda,devamli,amansiz bir
ekigmehkm sryordu. Su ekigmenin olug tarzi olduka garipti. Bir bakardimz, gu an pa-
zarlan ele geirmek iin etin bir gekildesavagan,flyat indirimi yapan, birbirlerini atlatarak pet-
rol tekilerden daha ucuza satma abasigsterenbu drt takip, hemen be; dakika sonra birbit-
1erine kur yapmayabaglar, dnya pazarlarmi kendi aralarmda paylagmak iin bir ayarlama yap-
mak araylgl iine girerlerdi. Hemen bir dakika sonra bu defa birleyme ve mktesep hak elde et-
me pegme dgerlerdi. Bazi zamanlarbu nn hepsi birden ayni zamanda, byk bir gpheve
gvensizlikatmosferinde i; yaparlar, ancak hibir gekilde nezaket sinirlanmn digina ikmazlardi.
Her seferinde de Standard Oil'in en etin rakiplerini cmerteyutmaya hazir olaganst yapis1
ige karigir veya Standard, yneticilerinin szleriyle rakipleri kendine katmaya
ve asimile etmeye
allgirdi.
1892 ve 1893 yillarinda Nobel'ler, Rothschild'ler ve Standard, dnyadaki tm petrol reti,
mini filli olarak bir tek sistem iine sokmak, bylece dnyay1kendi aralarmda paylagmak yolun-
da birbirlerine yaklagtilar Ye bu amalanm neredeyse gereklegtirdiler. Arada yapilan grgme-
lerde Rothschild'lerin ikarini gzetmekle ykml temsilcisiM. Aron gylesylemigti:
"-ok
kr kriz nihayet sona erdi; nk bu kadar uzun zamandan beri sregelen bu lesiye mca-
deleden Amerika'da ve Rusya'da y-agayanherkes bikkinhk duymaya bagladi." Rothschild'lerin
Fransa'dayagayan kolunun bagkam olan Baron Alphonse ise sorunlan zmek, bir sonuca ulay-
tirmak konusunda, bizzat ok istekliydt Ancak, basmin yazacaklanndan Olesiyekorktugundan,
Standard'm kendisine New York'a gelmesi iin yaptigi ve adeta baski yaparak israr ettigi gagnyi
kabul edemedl. O siralarda Chicago'daDnya Fuan yapillyor, fuan grmekiin dnyamn her
yerinden birok yabanci Amerika'ya alun ediyordu.Bundan yararlanan Standard Oil mensubu
Libby, Baron Alphonse'u Rothschild grubunun Amerika'ya gelmeklefazla dikkat ekmeyecegi
konusunda ikna etti. Sonunda buna inanan Baron New York'a gitti ve Broadway 26 adresinde
Standard yneticileriyle bir toplantiyapti. Toplanti bittikten sonra StandardOil yneticilerinden
biri Rockefeller'e verdigiraporda Baron'un son derece nazik biri oldugunu, ingilizceyi fevkalade
iyi konugtugunu sylyor ve szlerine gunlari ekliyordu: "Rothschild'ler Rusya'da petroln
kontrolne ynelik girigimederhal baglayacaklar ve ilk adimt hemen atacaklar. Onlann bu igi ba-
garmak iin gereken yetenege sahip oldugundan tamamen eminim." Ancak Standard yetkilisi-
nin dikkatinden kaan bir geyvardi. Baron bunlari sylerken bir de kopul lleri srmg, nazik fa-
kat kesin szlerle Standard Oil'in Amerika'da bagLmsiz olarak petrolclk yapaniari da kontrat
iine almast iin israr etmigti, Rothschild'ler Nobel'leri de yanlarina ahp byk gaba gstererek
I

tm Rusya reticilerini ortak bir cephe kurmaya razi ettiler. Ortak cephe Standard'la yapilacak
byk uzlagmada bir baglangi olacakti. Rothschild'ler bu sonu iin her ne kadar byk aba
sarf ettilerse de bu abalan sadece rakiplerince degil o gnlerde Bak'ytt kasip kavuran kolera
salgimyznden engellendi ve sonu istedikleri kadar abuk almamadi. Artik Standard, Ameri-
kan petrolnn yzde 85, yzde 90 kadarim kontrol altma almigtt, Buna ragmen, ok nemli
olan eksik orani bir trltamamlayamlyor, bagtmsiz ahyanAmerikall rafinericileri ve reticileri
bir trl byk projeye katmayi bagaramiyordu. Su yzden Baron Alphonse'la yapmay1 dgn-
dlderi anlagma bir tr1gereklegemedi.
Buna kargin 1894 ylli gz mevsiminde Standard yeniden dnya apmdabir fiyat indirimi
kampanyastna girigti.Rothschild'ler Standard'layapacaklan pazarhkta Samuel'ipazarlik kogulla-
rmi iyilegtirmede kullanacaklari bir ara olarak gryor ve onunla aralarmdaki szlegmenin yo-
rumlanmasi konusunda ok da sert davranlyorlardi. Sonuta Samuel daba fazla dayanamayarak
aci aci ve yksek sesle gikyetebagladt. O derece yksek sesle gikyet etti ki bu Standard Oil'ce
bile duyuldu. Standard Oil, gikyetiSamuel'in Rothschild'lerle arasmdaki bagm zaylfladigini

69
dgnerek onunla anlagmakiin mzakerelere girdi. Amerika'daki rakiplerine yapmig oldugu
tekliflereok benzeyen bir teklifi,daha byk apta olarak ona da yaptl. Adt geen rakipler artik
kavgay1birakmq, Standard'm kardegi olmuglardi. StandardSamuel'eok byk paralar deye-
cegini, girketininStandard Oil'in bir parasi olacagim, kendisinin de Standard'a mdr olarak
atanacagm1 ve eger isterse kendi yurttaglik haklanm korumakta serbest olacagmt sylemigti.T-
myle ele almdtgmda teklifgayet ekiciydi. Fakat Samuel bu teklitireddetti. Sirketin bagimsiz
hviyetini korumasmdan yanaydi; aynca bayragtmn M. Samuel ve girketiadini yagatircasma ge-
mi direklerinde dalgalanmasmi istiyordu. Belki de hepsinden nemlisi, her geyiningilizolarak
kalmastm istiyordu. Dgncesine gre o gne dek elde ettikleri baan ngiliz.kogullanna gre
saglanml; ve ingiltere'yeait olan bir baanyd1.Samuel bunun aynen korunmasmda israr ediyor,
bir Amerikan girketiolan topluluklabirlegmek istemiyordu.
Bu durum kargismda Standard Oil vakit kaybetmeden bir kez daha Rus reticileriyle tema-
sa getive 14 Mart 1895 tarihindeRothschild'lerle ve Nobel'lerle uzun zamandir zlemini ek-
tigt byk ittifak anlagmast imzalandi. Anlagma "Amerika BirlegikDevletleri Petrol Sanayii Adi-
na" ve "Rusya Petrol SanayiiAdma" imzalanmigt1. Anlagma uyarinca dnya ihracat satiplanndan
gelen tm gelirinyzde 75'i Amerikalilar'm, yzde 25'i Ruslar'm olacakti. Fakat nedense bu an-
lagma hibir zaman yrrlge sokulmadi. Grngegrebunun gereknedeni Rushkmetinin
kargi koymastydL 80ylece bir kez daha beklenen ve zlenen byk ittifak, daha yrrlge girme-
den kyordu. Bu kgten sonra Standard yeniden fiyat dgrme kampanyalanna bagvurdu.
Standard Oil'in Rus reticileriyle byk ittifak yaparak,dnya petrol pazart ve uluslararasi
rakipleri zerinde yeniden kontrol ele geirmesi mmkn olmam14tl.Fakat bunun iin bir see-
nek mevcuttu. Standardyneticilerine gre bu, Ruslan kendi oyunlanyla yenilglye ugratmak, di-
ze getirmekti. Aslmda bu konuda Ruslar daha avantajlt durumdaydi. Bu avantaj gu geregedaya-
myordu: Batum'un Singapur'dansadece l l.500 mil uzak olmasma karm, Philadelphia Singa-
pur'dan 15.000 mil uzaktaydi ve kugkusuz bu Ruslar ynnden bir avantaj sayllirdi.Ancak, Stan-
dard durumu tersineevirereklehine kullanmak istedi. Plamna gre, Asya pazanna ve hatta As-
ya'ya ok daha yakm olan yerlerdekiham petrole ulagtigt takdirde,durum kendi leyhlerine dne-
cekti. Su nedenle dikkatini Dogu Hint Adalan'nm Hollanda hkimiyetindeki Sumatra blgesine
evirdi. Malaka yoluyla Singapur'a ulagmakbuharli gemiyle sadece birka saat allyordu. Bu arada
gzlerini, uzun mcadele yillarmdan sonra, balta girmemigSumatra ormanlanndan kendisine
krh bir meslegi adeta yaratmig olan bir Hollanda girketine dikmigti. Eu girket o siralar Ta Petrol
admi verdigi kendi petrol rnyle tm Asya pazarlarinda nfuzunu artirma yolundaydi. Byle
yapmakla, petrol retiminde dnyada en byk olanlar arasmda nc strada gelen blgenin de
kapilanm aiyordu. Bu girkete "Hollanda Kraliyet Petrol" (RoyalDutch) adt verilmigtir.

Hollanda Kraliyet Petrol

Hollanda'ya ait Dogu Hint Adalan'nda yzy1llardan beri petrol sizmtisi gzlenmigti. Yre halki
bu sizmtidan yararlanma yoluna glderek yagi" diye adlandirdiklart bu maddeyi ila yap-
"toprak

makta kullarilid1. "Kas tutulmalarma"lyi geldigine inandiklart bu maddeyi aym zamanda daha
bagka gelenekseltibbi amalarla da kullamyorlardi. 1867 yllinagelinceyekadar Adalar Deni-
zi'nde en az elli iki sizmti olayi saptanmigtir. Ancak bu sizmti ok srmemig, giderek etkisini
kaybetmigti. Amerikan gazyagtise aym ylllardabyk geligme gstererek tm dnyanin kalbini
kazanmigti.
1880 yilmda bir gn Aeilko Jans Zijlker admda Dogu SumatraTtn Sirkett'nn mdr
olan bir kigi Sumatra kiyilanmn bataklik blgesinde bir ttn iftliginde gezinlyordu. Gronin-
gen'in ifti ailelerinden birinin en kk oglu olan Zijlker, ok seneler nce bagmdan gemig
mutsuz bir agk macerasmdan sonra, yaklagik ytrmi yll nce Dogu Hint Adalan'na gelmig, bura-

70
l

daki sakin ve yalniz hayata siginmakistemigti. iftlik civarmda dolagirkertaniden byk bir firti-
na koptugunda, Zijlker geceyi geirmek zere karanhk ve kullamlmayan bir ttn siperlgine si-
gmmakzorunda kaldi. Yanmdabir yre de halkmm Mandur dedigi yerli bir nezareti vardi. Et-
Igik iin bu adam elinde bulunan megaleyiyakt1.Megalenin
raf zifiri karanlik oldugundan, biraz
satigt parlak alev smlsiklam islak Zijlker'in dikkatini ekmigtl. Grdgalevin nereden geldigi-
ni anlamami,ok fazla reine ieren bir tahta parasmdanolugtugunu sanmigt1.Mandur dedik-
leri hu adam acaba megaleyi nereden bulmugtu? Bunu kendisine sordugunda Mandur, elindeki
megalenin bir eyit madeni balmumuyla sivanmig oldugunu syledi. nsanlarm hatirlayamayaca-

gikadar uzak yillardan bu yana, yerli halk bu balmumunu kk havuzlann yzeyinden ikan-
yor, sonra da gemi imali dahil olmak zere egitli alanlarda kullanlyorlardi.
Zijlker ertesi sabah Mandur'u yanina alarakhavuzlardan birinn yanina gitti. Orada ilk his-
setigi geyburnuna gelen bir koku oldu. Su koku birka yll nce adalara sokulmug olan ithal ma-
11gazyagmi andinyordu. Hollandah Zijlker bu amurlu maddeden kk bir miktar alarak tetkik
edilmek zere Batarvia'ya gnderdi. Gelen cevap mit vericlydi; nk rnek zerinde yapilan
analiz, bu maddenin yzde 59'la yzde 62 oranmda gazyagt ierdigini belli etmigti. Sonutan
memnun kalan Zillker bu kaynagt geligtirmeye karar vererek kendisini btn kalbiyle bu serve-
ne adadi. Kafasina yerleptirdigi bu yeni fikir .o gnleri izleyen on seneyi agkin bir sre Zijlker'i
devamh olarak megguletmig, kendisini tm varliglyla bu ige adamasim saglamigtir.
Bundan sonra yaptigt ilk iq Langkat'taki yerel sultandan bu ige destek istemek oldu ve bu-
nu baardi. Sultanin yaptigi bagi Telaga Said diye tamnan,Sumatra'nm kuzeydogusunda, Mala-
ka kiyilarma bogalan Balaban Nehri'ne alti mil mesafede balta girmemig bir araziydi.ilk kuyu-
nun baanyla kazilmasi yillar aldtve ancak 1885 y11mdagerekleti.Kazi teknolojisinino,k ilkel
oluguve araziye hi de uygun olmaylgtyznden iq ok ge ilerliyor, ok fazla zaman allyordu.
Bu durum daha sonrakibirka yll iinde aynen devam etti. Zijlker'in bu iq iin srekli paraya ih-
tiyac1oluyordu.Ve sonunda, bu parayi bizzat kendi lkesinde, Hollanda'da byk itibar kazana-
rak sagladt Para, Dogu Hint Adalan'ndaki Merkez Bankasi'am eski bagkanmdan ve aym lke-
nin eski genelvalisindengelmigti.Aynca, bu gl bagigilann gsterdigi abamn sonucu ola-
Tak, bizzat Hollanda Krah Ill. William "Royal" (Kraliyet)
unvanmmbu speklatiftegebbsadma
kullamlmasma nza gsteriyorve bu unvani bir belgeyle kendisine veriyordu. Normal olarak bu
belgenin yalmzca halen kurulmuy ve kendilerini kamtlamig girketlere verilebilecegl gz nne
almdtgmda, bu olgunun ne denli nemli oldugu kolayca anlagilir.Verilen belgenin degeri ok
bykt ve sonsuza kadar devam edecekti, 1890 senesinde faaliyetegemigolan Hollanda Kra-
liyet Sirketi ilk stokunu denizam gnderdikten sonra o derece ragbet kazandi ki, hemen arka-
smdan sevklyat drt buuk katina ikanldi.
SonundaZillkerzaferi kazanmigtt. nndeuzanan yillarda son on yll iinde sarf ettigi tm
abalarm kargthgim grr gibiydi. Yazdgl bir mektupta fikirlerini qu szlerle dile getirmigtir:
"Bkemeyeceginiz eli kirin. Gemigtekitm arayiglanmda prensibim daima pu olmuytur: Benim
yammda olmayan benim kargimda demektir ve ben de sz konusu kipiyebuna gre davramrim.
Bu prensibin bana dgmanlar kazandtrdigini ok iyi biliyorum. Fakat gunu da biliyorum ki, eger
bu gekildehareket etmemig olsaydim bu te asla baanli olamazdim."Bu szler Zijlker'in mezar
tagmakitabe olarak yazilsa yerinde olurdu. nk1890 gz mevsiminde Uzakdogu'ya dnm
olan Hollandali, girketinfaallyete gemesindenbirka ay sonra, Singapur'augradigmda hi bek-
lenmedik ekildeld. Hayal ettigi ama gereklegmemigti. Mezan bagina gsterigsiz, sade bir
anit dikilmig, yattigi yer bu amtla belirlenmigti.
Zillker'den sonra Sumatra'mn konuk sevmeyenbataklikli ormanlannda liderlik JeanBap-
tiste August Kessler'e geti. 1853 yilmda dogmug olan Kessler,Dogu Hint Adalan'nm Hollan-
da'ya ait kesiminde kendisine baanli bir ticaret hayati kurmugtu. Ancak sonradan 14hayatmda
ciddi bazi tersliklerlekargilagtigindan, kalbi kirilml; Ve saglig!bozulmuy olarak tekrar Hollan-

71
 da'ya dnmgt. Hollanda Kraliyet Sirketi'nin kendisine her yeye yeniden baglama f1rsativerip
teldiftebulunmasi bu yillara rastlar. Kessler bu teklifikabul etti. Eu adam gerektendogugtan li-
derdi ve demir gibi bir iradeye sahipti. Aynca hem kendisinin hem de evresindekilerin tm
eneriisini gerektiginde tek bir hedef zerinde yogunlagttrma yetenegi vardt
1891 yllmda sonda] mevkiine vardiginda tm endstriyi karmaa iinde buldu. Avrupa ve
Amerika'dan sevk edilen ara-gere dahil her gey, mali durum da inde olmak zere btnyle
dzensizlik iindeydi. Egine yazdigt bir mektupta bu konu iin punlansyler: "Dgnmeden ya-
pilan ani hareketler yznden byk say11abilecekparalar heba olmug." aligma kopullari da
berbatti. Dinmek bilmeyen yagmurlu gnler sonunda,iiler bazen bellerine kadar uzanan sular
iinde ahymak zorunda kallyordu. Yrede yiyecek pirin de kalmadigmdan inliler'den olugan
-

sekiz kipilik bir ii ekibi, birka uval pirin bulmak iin on be; mil uzakliktaki bir kye amur-
lara batarak, hatta bazen de yzerek gitmek zorunda kallyorlardi. Btn bunlar yetmiyormug gi-
bi bir taraftan da Hollanda'dan gelen nne geilmez baskilarla kargi kar1yayd11ar. Bu baskilar
iglerin abuklagtinlmasim, programa uygun olarak ahgilmasim ve yatinmctlan mutlu etmeleri
ynndeydi. Tm bu zorluklarla mcadele ederek ve gece gndz aligmak suretiyle,ogu za-
man da sitma hummas1yla hastalanan tedirgin Kessler,yine de ne yapip yapip igin gerektirdigi
tempoyuzorla tutturmasinibildi.
I892 yllmda, balta glrmemig ormanlardaki kuyulan Balaban Nehri zerindeki rafineriye
baglayan alti mil uzunluktaki boru hatti nihayet tamamlanmigtl.Takvimler 28 Subat'i gsterir-
ken ekibin hepsi birden bir araya gelmi heyecanli ve sinirli bir halde petroln rafineriye ulagma-
sim bekliyorlardi. Bunun ne kadar zaman alacagini nceden hesapladiklanndan, ellerinde saat,
dakikalan saylyorlardi. Sonunda vakit geldi ve ne yazik ki geti. Bekledikleri petrol ikmamiti.
Dogal clarak endigeyle bekleyen tm seyircileriderin bir karamsarlik sarmlytt. Kessler'egelince,
o, yenilginin kapida bekledigini sezmig, korkarak arkasim dnmgt. te tam o an, beklenme-
dik bir gey oldu ve birden orada bulunanlann hepsi donup kaldilar Tipki
"ok

gl bir firtma-
mn kkremesi" gibi bir ses duyulmug, petrolngeldiginiilan etmigti. Gelenpetrol Hollanda Kra-
liyet Petrol rafinerisinin ilk imbigine byk bir hizla ve "inanilmaz
bir itici gle" akmaya bagla-
di. Oradakikalabalik gimdiartik sevin igliklanatlyordu. Hollanda bayragi havada dalgalamyor,
Kessler ve ekibi Hollanda Kraliyet Petrol'n mstakbel refahi gerefinekadeh kaldinyordu.
Artik, girket fillen ige girmigti.1892 Nisam'na gelindiginde, -ki bu tarihte Marcus Samuel
ilk kargosunu Svey; Kanall'ndan geirerek gnderme hazirligi iindeydi- Kessler, Hollanda
Kraliyet Petrol adlyla kayit edilmig ilk birka kasa gazyagimpazara srmgt. Tm bunlara kar-
gin refahm yani baglannda oldugu sylenemezdi. Srekli devam eden ihtlyaglar yznden Hol-
landa Kraliyet parasal kaynaklan arabuk tkenmly,kendi z varhgi, igletme iin gerekli serma-
yenin saglanamamasi nedeniyle tehdit altma girmigti. Yeni fon bulmak iin yaptigt ilgmcaarayly
iinde Kessler, Hollanda ve Malezya'ya gitti. Ayhk gazyagi satigiyirmi bin kasayi buldugu halde
girkethl zarardayd1.
Sonunda Kesslersermayeyi bulabildi ve 1893 yllmda Telaga Said'e geri dnd. Burada gr-
dkleri gerekten iler acis1ydi. Sirketin btn operasyonlan acinacak durumdayd1. Kessler bu
durumu gu szlerle tarif etmigtir: "Igedrt elle sarilmamak, cehalet, ihmal, bakimsizhk, dzen-
sizlik ve stkmti her yerde aika belli oluyor. tebiz bu kogullar altinda, igimizi genigletmek isti-
yoruz. Tabii igin iki ucunu bir araya getirmek istiyorsak." Bu amala operasyonu mmkn oldu-
gu kadar byk gle ahmayayneitti ve mevcut tehlikeyigu acikl1szlerle zetled: "Dur-
gunlagip gevgemekigi tasfiyeetmek demektir."
nlerindeagmalari gerekenher trl engel vardi. Bunlardan biri Sumatra'ninbir bagka ye-
rinden gelmig olan ve sayilan yaklagik yz bulan apulcukorsanlardi. Bunlarsonda) yeriyle
rafineri arasindaki baglantlyt nee geici olarak kestiler, sonra da yredeki binalardan bazilanm
atege verdiler. Atege verme olaymda ilk defa on ylli aikm bir sre evvel Zijlker'in gzne iligen

72
gelenekselpetrol megatelerini kullandilar. Tm bu glklere kargm Kessler yine de yllmadi ve
aligmalari iin ekibini zorlamaya devam etti. Karisma yazdigi bir mektupta "glerters giderse
igimi ve gerefliismimi kaybederim. Aynca belki de zverilerimiti ve olaganst abalanmm kar-
giligipazarligin engellenmesi gekliyle denecek. Tann beni tm bu acilardan korusun" diyordu.
Kessler karannda sebat gsterdive sonunda baardi. iki yll iinde retimi alti katma ikar-
mig,Hollanda Krallyet Petrol' sonunda kra geirmigti. Hatta ilgililere kr hissesi deyecek du-
ruma bile gelmigti.Ancak yine de retici olmak yetmiyordu. Hollanda Kraliyet Petrol'nvarligi-
ni devam ettirmesi iin Uzakdogu'da, aracisiz olarak kendi pazarlama organizasyonunukurmasi
partti. Bu arada girkettanker kullanmaya ve pazarlann yalonindakendi depolenni da yapmaya
baglamigt1.Ama nlerinde bir tehlike daha bekliyordu. Samuel'in Tanker Sendikasi'nin ok a-
buk hareket ederek nlerine gemesinden, kendilerini oyuna getirmesindenkorkuyorlardi. Ney-
se ki vaktinde yapilan korumaya ynelik bir mdahaleyle Hollanda hkmeti, Tanker Sendika-
si'nm Dogu Hint Adalan limanlarma girmesini yasakladi. Buna gereke olarakda kendi retici-
lerine, Tanker Sendikasi'nm o agamada yerel sanayi iin bir terr unsuru olmamasi gerektigini
gsterdi.
Hollanda Kraliyet Petrol'n igleri hayret verici bir abuklukla geligiyordu. retim1895-
1897 yillan arasinda be; kat artmigti. Ancak, Kessler ve girket,kazamlan bagarinm fazla abartil-
mamasmi,bu konuda fazla grlt yapilmamasmi istediler. Strastgeldigi bir gn Kessler arka-
daylarini uyararak, Hollanda Kraliyet Petrol yeni ilave bagiglar elde edinceye kadar "Fakirmigiz
gibidavranmamiz-gerekiyor" demigtir. Sonra da byle dgngnn nedeni olarak, diger Avru-
pah ve Amerikali girketlerinilgisini Dogu Hint Adalan'na veya Hollanda Krallyet Petrol'e ek-
mek istemedigini sylemigti. Astl byk korkusu StandardOil'den kaynaklanlyordu. Billyordu
ki, eger kizacak olsa, Standard, asil silahmiyani flyat indirimini seferber edecek ve Hollanda
Kraliyet Petrol' kpeye silogtiracakti.

"Hollanda Kaynakli Engeller"

Ancak Hollanda Kraliyet Petrol uzun zaman rakiplerinin dikkatinden kaamazdi. okabukb-
ymesi,Asya'dakiteki reticilerin de bymesiyle bir araya gelince Rus reticilerin sebep ol-
dugu zntye eg yeni bir bag agnsi yaratlyordu. Standardbu nedenle mmkn olabilecek tm
olasthklari teker teker aragtirdt. Vakitgeirmeden Sumatra'da bir imtiyaz ele geirmek iin m-
zakerelere.girigtiyse de, yerliler arasmda ayaklanma bag gstermesi zerine, bu fikirden ara-
buk vazgeti. n'den ve Sakhalin'den California'ya kadar Pasifik'in her kpesinde retim gansi
aramaya koyuldu.
1897 ylhnda Hollanda KraliyetPetrol tehdidinekargi ne yapilabileceginin degerlendirilme-
si iin Standard Oil Sirketi Asya'ya iki temsilei gnderdi. Temsilciler Dogu Hint Adalarl'nda Hol-
landa Kraliyet Petrol'n yerel mdryle grgtler ve girketintesislerinigezdiler. Aynca Hol-
landa hkmetine mensup memurlari da arayip onlarla konugtular. Yrede yurt hasreti ekerek
allgan Amerikah sondajctlardan bilgi topladilar.Bu arada temsilcilerdevamli olarak Broadway
26'yt arlyor, balta girmemig ormanlarda buhar uygulamasi yaparak girigilecek denli kangik
"bu

bir giriglme"yanagmamasihususunda yetkilileri uyarlyordu. Yapilacaken iyi igin halen mevcut

retimi satin alarak itibarh bir Hollanda girketiyleortakhk kurmak oldugunu sylyorlardt Buna
gereke olarak "Hollanda Koloni Hkmetinin" kullandigi yntemleri anlatmakla ge kalmdigi-
ni ileri sryor, bir bagka gerekeolarak da pu fikirleri ifade ediyorlardi: "Siz"diyorlardi,
"idare-

yi yrtecek yetenege sahip yeterli sayidaAmerikah'yi burada tutmakta daima zorluk ekersi-
niz." Standard'in hedefinin, baanh girketleribir araya getirmek olmastgerektiginiIsrarla vurgu-
ladilar. Bu girketlerarasmda, hepsinden nce Hollanda Krallyet Petrol
Sirketigelmeliydi.
Hollanda girketiStandard'ideh et verici bir rakip, korkulu bir rya olarak gryordu. Stan-

73
dard ise, Hollanda girketininyigitligine byk saygi duymaktaydi. Standard'1n adamlan Kess-
lefin liderliginden, izledigi olumlu ekonomi poltikasmdan, yeni pazarlama sistemindenbt-
nyle ve gerek anlamda etkilenmiglerdi. Yazdiklari bir raporda bu konuda gunu sylediler:
"Petrol iginin gelmig gemig tm tarihi boyunca Hollanda KraliyetPetrol'n gsterdigi baan ve
abuk ilerleme bagka hibir olayda bu derece yogun yaganmam14tir." NitekimStandardOil yet-
kilileri Sumatra'da Hollanda Kraliyet Petrol mdrlerine veda ederken, durumlarmdan neredey-
se bir haylflanma seziliyordu. llerindenbir yetkili bu anda su szleri sylemigtir: "Ne yazik, si-
zin ve bizim gibi byle byk sorunlan olan iki girketbirlegemiyor."
lgleri daha da kangtirmak istercesirle, bundan kisa bir sre sonra Samuel'e ait sendikanin
da Hollanda KrallyetPetrol' gzlemekte oldugu ortayaiktl. Her iki grup arastnda1896 yllinda
ve 1897nin baglarmda piddetlitartigmalarolmaktaydl. Fakat hedelleri brbirinden ok farkliydt.
Hollanda Kraliyet Petrol, Asya'da ortak bir pazarlamadzenlemesi istiyordtL Marcus ve Samuel
Samuel ise bundan daha fazlasmm pegindeydiler. Amalari Hollanda Krallyet Petrol' satm al-
makti. Aradaki tartigmalardaher iki taraf birlikte saglanacakikarlardan sz ediyor fakather gey
bundan ibaret kallyordu. Sam, Hague kentinde Hollandah mdrlerleyapttgt ve daha ok ses-
sizliklegeenbuz glbisoguk bir havamn egemen oldugu toplantlytkardegi Marcus'a gu szlerle
anlatlyordu: "Hollandahlar'm yaptigi sadece oturmakve hibir geysylememek. Bu sessizlik is-
tediklerinielde edinceye kadar da srecek. Ama bu durumda istediklerini kugkusuz elde ede-
meyecekler." Zaman _geiyor, hibir ilerleme olmuyordu. Yine de aralarmdaki rekabete karm,
Marcus ve Kessler birbirleriyle dostane iligkiyi koruyabiliyorlardi. 1891 Eyll'nde Kessler'e
yazdigi mektupta Marcusnazik bir dille gylediyordu: "Bana yle geliyor ki gnn birinde ko-
ullarda anlaacagiz. Bunun byle olmasilazim, nk eger anlaamazsak,her iki tarafda birbir-
lerine karytyikici bir yangmayagirigecek,"
StandardOil ise arada geen tartigmalardanhaberdardi ve iki girketiner ge birlegip,kendi
irketinin aleyhine ggl bir beraberlige gitmesindenkorkuyordu. Bu gnlerdeStandardOil y-
neticilerinden biri dgncelerini gyle ifade etmigtir: "Her geen gn, durumu daha glegtiri-
kontrol
yor ve konuya hkim olma olanagtmizitehlikeyesokuyor. Eger hemen harekete geip
ele almazsak egemenlik Ruslar'a, Rothschild'lere veya bagka bir girkete geecek." Daha evvel
Standard, Ludwig Nobel'in ve Marcus Samuel'in girketieriniele geirmekistemig ancak bagara-
mamigtL
Simdi,1897 yazmda ise StandardOil'in Bag DigTemsilcisiolan W.H. Libby,Kessler'e
ve HollandaKrallyet Petrol'e resmi bir teklifgtryordu.Teklife gre, Hollanda Kraliyet Pet-
rol'n sermayesi drt katma tkarilacak, btn ek hisseler Standard'averilecekti. Libby,Stan-
gc altma almaya hibir niyeti olmadigtm" zeri-
"kendi
dard Oil'in, Hollanda KrallyetPetror
ne basa basa vurguladl. Hedefterinin ok mtevazi oldugu konusunda Kessler'eteminatveriyor,
geyinsadece lyi bir sermayeyatmm1" oldugunu israrla sylyordu. Kessler, Libby'nin
"istedikleri

szlerine ve nerisinin samimiyetinekanmamigtl. Kessler'in istarla tekrarladigtgtlere uyan

Hollanda Kraliyet Petrol ynetimi hu neriyi reddetti.
Dg kinkligina ugramt; olan Standard bu defa Dogu Hint Adalari'mn Hollanda kesiminden
yeni blr imtiyaz kazanmak iin yeni grgmelere girigti.Ancak hem Hollanda hkmeti yetkili-
leri hem de Hollanda Kraliyet Petrol'n kendisi duruma mdahale ederek bunun gereklegmesi-
ni engellediler.Amerikah bir yetkili bu konuda, "Hollanda'dan gelen engellemelerin Amerikall-
lar ynnden dnyada zlmesi en zor sorun oldugunu" beyan ederek szlerine gunlariekli-
yordu; "Bunun nedeni Amerikahlar'm her zaman aceleci olugu, Hollandahlar'mise hibir za-
man aceleci olmayigidir." Her geyekargm Hollanda Kraliyet Petrol kendisini gvende hissetmi-
yordu. Sirketin mdrleri ve idare Standard'mAmerika'da nasil ahyttgim,rakiplerinibelli et-
meden tedirginetme pahasma hisseleri nasil satm altp sonradan etkisiz hale getirdigini billyor-
du. Byle bir oyuna gelmemekiin nceden haztrlikli olmayi kararlagtirdilar ve bu amala ter-
cihli hisse denebilecek zel bir hisse senedi tr olugturdular. Ynetim Kurulu'nun kontrol bu

74
 tercihlihisse sabiplerinin elinde olacakti.Tercihli hisse sahibi olabilmenin daha da gleptirilmesi
iip bu sekin toplulugaancak davet ile girilebilmesi esas1getirildi.O stralarda, Standard Oil'in
bir yetkilisi mitsizlik iinde Hollanda Kraliyet Petrol'n bir Amerikan virketi olan kendileriyle
hibir zaman birlegmeyeceginisylyordu. Hollanda KraliyetPetrol ynnden yolu kapayan gey
sadece
"duygusal
bir engel" degildi ve igin iinde aynca pratikanlamda da bir sorun vardL Ona
gre gerek quydu: Hollanda Krallyet Petrol yetkilileri girketin knndan yzde 15'l almaktan b-
yk keyif duyuyordu.
.I

75
 4
Yeni Bir Yzyil

Bazi bagimsiz reticiler Standard Oil'e kendi aralarmda "Eski Ev" adml takmiglardi. Su girket
kurulduktan sonra byk ve nemli bir varhk olarak serpilmig, glgesiniher ynde hissettirmig-
ti. Artik Amerika'da mevcut petrol arazisinin her santimine egemendi.Yabanct rakipleri dig l-
kelerde "Eski Ev"e meydan okurken, Birlepik Devletler'in her yerinde belirli bir teslimiyetsezili-
yordu. Grnge gre Standard'm her geyesahip olmasi ve her geyikontrol altma almasi kai-
nilmazdi. Yine de 1890 yilmda ve yeni yzytlm ilk on ylli iinde olugan geligmeler"Eski Ev"in
stnlgn tehdit eder nitelikteydi.Petrol endstrisinin asil dayanagt olan pazarlar giddetle
sarsillyor ve dagilma tehlikesigsteriyordu. tetam bu strada BirlepikDevletler'in retim har-
tasinda da dramatik bir degigim gzlendive yeni tremigbazi nemli Amerikah rakipler Stan-
dard'm egemenligine kafa tutar oldular. Artik StandardOil aismdan bile dnya agiriderecede
byyordu ve bu byyg sadecednya iin degil, Birlegik Devletter iin de geerliydi.

Kaybolan ve Kazanilan Pazarlar

19. yzyil sonlarinda yapay igiga kargi gereksinim ogunluklagazyagt, havagazi ve mumla kargi-
lamyordu. .Havagaziyredeki gaz idaresinden, kmr veya petrolden veya dogrudan dogal gaz-
dan retilerek saglaruyor,sonradan gerekli yerlere naklediliyordu. Su kaynagm de birbi-
rinin aym ciddi bazi sorunlar yaratiyordu. Her de kurum, kirlilik ve isi ikanyor, oksijen t-
ketiyordu. Ayrica her zaman iin yangm tehlikesivardi. Yangm tehlikesiyznden birok bina
igiklandinlmlyor,
tamamen karanliklar iinde b1rakihyordu. Bu binalar arasmda Gore Hall ve
Harvard Koleji'nin ktphanesi sayllabilir.
Gazyagi, havagazi ve mumun egemenligi uzun sremezdi. Birok bulugun mucidi ve icat-
lan arasmdamimiograf, fonograf, pil ve sinema da bulunan Thomas Alva Edison 1877 yllindan
beri, elektrikle aydmlatma konusuna egilmigti. iki yll iinde igiga kargi dayamkli akkor elektrik
ampuln icat etmig ve geliptirmigti.Icat etmeyi bir hobi olarak degil, ip olarakgrrd. Yazdigi,
bir mektupta qu szlere yer vermigtir: "Ticari deger igeren geylerzerinde aligmayadevam et-
meliyiz. Bu laboratuvar onun iin yapildi. Tm hayatmi bir annin derisini incelemekle geiren
ve kara ekmekle birasmi buldugu srece durumdan hognut kalan ihtiyar Alman profesre ben-
zememeliyizi" Edison kendisini icatlanm ticari sahaya dkmeye adadi ve bu iglemle ugragirken
elektrik retimi sanayiini yaratti Elektrigin fiyatim belirleme konusunda bile dikkatle aligti.
Bundaki amaci elektrik fiyatmi gehir gazi flyatiyla tipattp ayni dzeye, bin kbik feet iin 2,25
dolara getirmekti. Bunu yapmakla elektrigin gehirgazlylarekabet edecegi kamsmdaydt. simrlan
son zamanlarda Wall Street'i de iine alan Agagi Manhattan'da bu maksatla bir gsteri-proje
merkezi kurdu, 1882 yilmda, bir gn, bankasmin mdr olan dostunun brosunda ayaktadu-
rur durumdayken, bir dgmeye basarak tek bir an iinde retim tesisini aligtirmlyoldu. Bunu
yapmakla sadece yeni bir sanayle kapi amigolmuyor, btn dnyay1 degigtirecek bir icada da

76
 kapi amig oluyordu. Elektrikbirok avantallar sagllyor, iyi kalite igik verip, kullamcistnin fazia
dikkatli olmasmi gerektirmiyordu. Bulunabildigi yerlerde kargi diren gstermek
ona mmkn
olamazdt 1885yllma kadar 25.000 elektrik ampul kullanima girmig, bu rakam 1902 yllma ka-
dar 18 milyonu bulrauptu. Artik yeni igik gazyagmdan degil elektrikten tkanhyordu.Dogal
gaz
sanayi pazarlan artik isitma ve pigirme aralarma dngyor, Amerikan petrol sanayiininmerke-
zi sayilan gazyagi kullammi giderekkirsal Amerika yla kisitlamyordu.
Yeni geligenelektrik teknolojisilasa srede Avrupa'ya da yaylldi. 1882 yllmda, Londra'mn
Holborn Viaduct istasyonunda bir elektrikle aydmlatma sistemitesis edildi. Elektrik eneriisi ve
elektrikle igletilen sanayiler Berlin'de o kadar abukyaylldive benimsendi ki, gehir kisa zaman-
da isim degigtirerek Elektropolis adlylatanmir oldu. Londra'da ise elektrigin yayilmasi bu denli
dzenli yapilamadt ve ancak bazi tehlikeliagamalardan sonra gereklepti. Yirminciyzyilm bag- .
larmda Londra'ya elektrik tam altmig beg degigik elektrik idaresinden veriliyordu. "Elektrik kul-
lanmaya parasal gleri olanlar sabah kahvaltisinda, ekmeklerit11belirli bir egit elektrik idaresi,
nin sagladigt elektrikle kizartlyor, ofisleriniayri bir idarenin verdigi enerjiyle aydmlatiyor,yakin-
dald bir arkadagml ziyarete giderken bagka bir idarenin enerlisini kullanlyordu."
Elektrik alabilenler iin bu enerji gerekbir nimetti. Ancak, abuk geligmesiyznden pet-
rol sanaylive zellikle "Eski Ev" iin byk bir tehdit olugturuyordu. Bu nedenle Standard Oil
ok gemeden,en byk pazan olan aydmlatmay1kaybedecek olursa, gazyagi retimindeki de-
vasa yatmmlari, rafineriferi, boru hatlan, depolama tesislerive dagitim teykilatlylakendisini na-
sil bir gelecegin bekledigini dgnmeye bagladi.
Pazarlardan bir tanesiortadan silinip kaybolur gibi olurken, hemen arkasmdan yeni bir sa-
nayi tryordu.Bu,
"atsiz
araba" ya da diger adlyla otomobil sanayilydi. Bu aralarm bazilari, i-
ten patlamah motorunun sagladigi enerjiyle ahglyordu. Su aralar gazyagimn zincirleme patla-
tilmasiyolu ile g saghyor ancak grltl, saghksiz ve gvenilmez bulunduguiin nakliye ala-
nmda pek de kabul grmyordu. Ancak 1895'te yapilan Paris-Bordeaux-Paris yangmdan sonra
iten patlamahmotorla aliannakil vasitalan itibar kazaamaya bagladi. Su yaripta saatte
on be;
mil gibi olaganst bir srat rekoru kinlmigtL Bunu izleyen sene, Rhode Island'm Narragansett
blgesinde dnyamn ilk oto yangi yapildt Aralar o denli yavag ilerliyor ve durum o kadar can
sikiyorduki, ilk defa olarak insanlarin protesto niteliginde, "At bundan okdaha iyidir. Git bir at
getir!"diye bagirdigi duyuluyordu.
Tm bu olumsuz tepkilerekargm hem Amerika'da, hem de Avrupa'da "atsiz
araba" gide-
rek ragbet kazamyor, girigimcimucitlerin kafalarina yerlegiyordu. Bu girigimcilerden biri Henry
Ford admda, Detroit'teki Edison Aydmlatma Sirketi'nin bagmhendisi olan kipiydi. Ford iginden
istifa ederek kendisini, sonradan kendi adini verdigt gazyagi enerjisiyle alianbir nakil vasitasi-
nin tasarim,imal ve satig iglerine adadi. Henry Ford yaptigi ilk arabayi bir adama satmigti. Bu ki-
gi de arabasmi bir bagkasma, A.W. Hall ismindeki birine satmigti. Hall, sonradan Ford'a bu konu-
da "Atsiz Araba Hummasi"na kapildigmi syleyecekti. Hall, ileri yillarda motor srclerinin
kalplerinde, kayitlara geen ilk "kullamlml;
araba alicisi"olarak hak ettigi zel bir yer kazana-
cakti.
1905 yllmda artik benzin enerjisiyle ahyan araba -buhar ve elektrikle ahgan-nakil ara-
lanni tam bir yenilglye ugratmig ve bu alanda ahyan tm rakipleri zerinde kesin bir,egemenlik
kurmugtu. Yine de bazi kimselerde arabanm anza yapacagt ve gvenilir olmadigikonusunda
kugkular vardi. Ancak 1906 San Francisco depremiyle bu kugkularm hepsi -bir daha ele alinma-
mak zere-unutuldu ve bir kenara bitaloldt Depremde, iki yz adet zel araba kurtarma alig-
malanna katilmak iin hizmete zorlandi ve bunlar yakacak olarak Standard Oil'in bagigladigion
be bin galon benzini kullandilar. Deprem sirasmda arabay! yirmi drt saat devamli
aligtir-
mak suretiyle devrede tutmug olan, San Francisco'nun o gnk itfaiye getyardimcist sonradan
bu konuda pu szleri sylemi tir: "Deprem felaketi olmadan evvel otomobil hakkinda olduka

77
i
I

gvensizdimve gphelerimvardl. Simdi ise tm kalbimle mitmettarlik duyuyorum." Aym sene

artik bir paka konusu oltnaktan
"otomobilin
iginde, ileri gelen gazetecilerdenbiri gazetesinde
iktigmi" yaziyor, "Bunun yerine at getir!" diye bagiranlann kigkirtici igliklarmm giderek azal-
makta oldugunu sylyordu.Bundan daha da nemlisi, artik araba bir egit itibat simgesi ol-
mugtu. Gnn yazarlanndan birl bu konuda fikirlerini pu szlerledile getiriyordu: "Artik oto-
mobil modern agiin tapilacakbir gey, bir ilah oldu. Motorlu arabasi olan biri, buna bindiginde
sadece geZLnin keyfine varmlyor, sokakta yrmekte olan hallon da hayranligini eklyorve...
kadmlar aisindan da bir Tann gibi grlyor."Otomobilendstrisinin byyp geligmesiakilla-
ra durgunluk verecek bir hizia oldu. Araba aldiklarina dair kayit yaptiranlarin sayisi BirlegikDev-
letler'de 1900 yllinda 8000 iken, 1912 yllinda 902.000 sayisma ulagti. On yil iinde otomobil
pratik bir fantezi olmaktan 1kmig,insanoglunun grngnve aligkanhklanm etkileyen ve de-
gigtirenbir geyolmutu. Ve tm bunlar petrol sayesinde gereklegmigtir.
O gne kadar benzin, aritmaigleminin nemsiz bir parasi olmaktan ileri gitmemigti. Kim-
yasal zcler aisindan biraz deger tagiyor, sobalardayakacak olarak kullaniltyor, bunlardan
bagka alanlarda pek bir yarar saglamiyordu. 1892 yllinda benzinini galon bagma iki sente satma-
y1bagaran bir petrolc, bu baansmdan tr kendisini kutlamigti. Igtebu durum motorlutagitm
ortaya ikmaslyla deglgti. Artik benzin degeri giderek artan degerli bir rne dngmgt. Bu
arada benzinden bagka, ikinci bir byk pazar daha geligmekteydi, Bu, fabrika kazanlannda,
trenlerdeve gemilerde giderek daha ok mazot kullanilmasi gereksiniminden dogan bir pazardi.
Petrolrl gelecek yillardaki pazarlan konulu zc sorun, sessizce bir zme kavugmuy, fakat
bu dela giderek karamsarliga gtren yeni bir sorun ortaya ikmigti.Geligmeyeelveriglibu pazar-
lar nasil bestenecekti? Pennsylvania blgesi retimde agika inige gemigti.Ohio'dakiLimapet-
rol blgesinden ve Indiana'dan gelen retim ise yetersiz kaliyordu. Acaba yeni petrol kaynaklari
bulunabilecek miydi? Bulunacaksa nereden bulunacak ve kimlerin kontrol altmda olacakti?

Yeni girketler
Standard'mpetrol retimindeki egemenligi daha on dokuzuncu yzy1l son bulmadan agmmaya
baglamigt1.retimcilerve petrol saglayan kipiler bagimsizhlt istiyordu. Bunlardan bazilari gerek
bir bagimsizik kazanma nlemi olarak, trstlerinsistemleri,boru hatlartni ve rafineriteri birley-
tirme yntemi olarak uyguladigi yntemden kamak isteyerek sonunda bunu baarabildiler
1890'lann ilk y1llannda Pennsylvania'da bir petrolc grubu, rafinericilerle bir ekip olugturarak,
. reticiler ve Rafinericiler Petrol Sirketi adlyla bir girketkurdu. Bu kipiler, petrollerni Petrol Bl-
gelerl'nden digarl ikanp, rekabete uygun bir flyatla deniz kiyisma ulagttrmadikga "Eski Ev"e
kargi hibir bir ganslan olmadigmm bilinci iindeydi. Eu nedenle kendi boru hatlanni inga etme-
ye girigtiler.Bir yandan demiryolculann silahh saldmlarmakargi koymaya aligirken, bir yandan
da lokomotillerden zerlerine dklen buhar, kaynar su ve yanar kmrden kainmaya aligi-
yorlardi. Standard Oil'in yumruklu eli" bir kere daha harekete gemigti.Ama boru hatti
"demir

her geye kargin kuruldu.

1895 yllinda egitlibagimsiz kuruluglar bir arayagelerek denizagiri lkelerde ve Dogu Sa-
hili'nde pazarlama teykilatlarimkurmak iin "Saf Petrol irketi" adlyla bir girket kurdular. Saf
Petrol bir trst olarak kurulmus, yelerine "Bagimsizlik Savunuculan" adi verilmigti. Standard
Oil, deti oldugu zere inatla Saf PetroPe ait tesislerintm subelerini satm almak ve girketin
kontroln ele geirmek isttyordu. Ancak yapilan bazi yakmlagma girigimlerinekarym bunu ba-
paramadt. Aradan geenbirka sene iinde Saf Petrol tam anlamlyla entegre olmug, nemli ihra-
cat pazarlanna sabip bir girket haline dngmgt. Standard Oil'le kargilagtirildigmda,onun iri
bir fil byklgndeRi cssesi kargismda kck grnen SafPetrol, bagtmsiz reticileri ve ra-
finericileriyle sonunda kurdugu dg gerekleptirmigti. StandardOil'e baanyla kargi koymu Ve

78
 kendisini onun etki sahasmin dipinda birakmayi bagarmigti. Ama Standard,kendi isteginin digm-
daki bu gerege kendini aligtirmakta zorlanlyordu. lkesinde geligmekte olan byk ve sonu
gelmezbir rekabete artik aligmak zorundaydL
Ancak, SafPetrol'n varligt btnyle Pennsylvania blgesine bagliydi. Aynca yasalar pet-
rolclgn BirlegikDevletler'in dogusunda yapilmasmi ngryor ve bagka yerlerde petrol ara-
maciliginl yasakliyordu. Bunun verdigi karamsarlik; yeni petrol arzi konu edildigindedaha da ar-
tarak devam ediyordu. Oysa ki o stralar kitanm ok daha batisinda, Coloradove Kansas'ta, yeni
petrol sahalan kegfediliyordu.
Bunlardan ok daha batida olan California'nm KayalikDaglar dolaylarmda da petrol kay-
naklarl bulunmugtu. O saralarda topraklardabulunan asfaltsizmtilan ve katran kalintilan bazi
kimseler iin burada petrol olasiliginm var oldugu anlammagellyordu. 1860'larda, Los Ange-
les'in kuzeyinde yeni bir petrole hcum olay1yaandl. Yale niversitesi'nin degerli profesrle-
rinden Benjamin SillimanJr. (George Bissell ve Albay Drake'e 1850'lerde petrol aragtirmaruh-
sati veren kipi) devamli olarak kendi iginden bagka iglerde de aligmayi sevdiginden, Califor-
nia'daki petrol tesislerinden bazilannda damqman olarak grev aldi. Itekigevki hibir zaman
kirilmayan bu adam yazdigt bir mektupta, "Bir petrol iftliginindegeri iinden ikanlan en s-
per kalite petroln getirdigi inamlmaz servetten fleri gelir" derken bagka bir mektubunda da
yle yaziyordu: "Burada ikanlmaya elverigli bol miktarda petrol var." Ancak Silliman'in yapti-
gi testlerin bu detece yksek gazyagi potansiyeli gstermesikugkusuz bir nedene dayamyordu.
Analiz ettigi rnek, Gney California'daldbir dkknm raflarmdan alinmty birinci sm1f,rafine
edilmi; Pennsylvania gazyagt ile zenginlegtirilmigti ve Silliman bu numuneyi baz alarak hkm
vermigti. Ancak 1860'lann sonuna gelindigindenLosAngeles'de patlayanpetrol balonu Califor-
nia'mn beklentilerine ciddi bir darbe indirecekti. Su olaydan sonra, Profesr Silliman'm zaten
.
sarsilmigolan itibari daha da ok sarsilacak, bu kipinin kendisini agagilanmig, kltlmg his-
setmesine neden olacakti. Nitekim duydugu apagtlanmave kltlme hissi o denti giddelliydi
ve o kadar agir basti ki, bir zamanlar Amerikan bilim hayation en nde gelen kigilerinden biri
oldugu halde sonunda, Yale niversitesi'ndeki kimya profesrlg grevinden istifa etmek zo-
runda kaldi.
Ancak aradan sadece on yll getiktensonra Silliman yeniden itibar kazanacak, gklere i-
karilacaktL Vaktiyle petrol pkacak diye vdg blgelerde yani Ventura Blgesi ve o zamanlar
sadece sekiz bin nfuslu bir kasaba olan Los Angeles'in kuzeyinde yer alan San FernandoVadi-
si'nin kuzey ucunda mtevazi denilecek miktarda da olsa petrol ikanlmayabaglandi. O gnler-
de evrede yaygin bir korku kk salmig,blgeye dig kaynakh ucuz kalite petrol sokulacagi inan-
ci yayllmigt1.Su korku thal mall petrole koyulmug olan gmrk vergisinin kaldirilmasindan
kaynaklamyordu. Grirk resminin kaldmlmaslyla yerel Californiapetrol sanayiinin nefes ala-
mayacak duruma gelecegi saniliyordu. Ancak el abukluguyla yapilan bir siyasi manevra sonu-
cunda yabarici petrol zerindeki gmrk vergisi azaltilmak bir yana, aksine iki katma tkanldt.
l 890'larm ilk yillarma gelindigindeilk byk parti petrol nce Los Angeles petrol blgesinden
1kanlmig, bunu California'danve SanJuaqin Vadsi'nden 1kanlanteki byk partiler izlemig-
ti. California'daki petrol retimi gerekten dramatik bir geligme gstererek 1893 yllmm
470.000 varillik retimi yerine 1903'te 24 milyon varile ulagti. Bunu izleyen oniki yll iinde
California, petrol 1karmadabirinci duruma geldi. 1910'lara gelinceye kadar Amerika'nm petrol
retimi 73 milyon varile ulaacakti ki bu tm yabanci lkelerin erigtigi retimden daha byk
retim ve tm dnyamn ikardigi toplam petrolnse yzde 22'si demekti.
California petrol retiminde artik egemen olan girket,"Unocol" olarak amlan Union Oil
Sirketi'ydi. Eu girket 1890 yllindan beri, StandardOil di mdaki byk ve entegre girketlerara-
sinda bag1msizligimsrdrebilmig tek irketti. Union Oil
ve Union'dan daha kk olan bazi
California irketleri diger girketlerin tutumunun aksine,i in yrtlmesi iin profesyonel jeolog-

79
lardan yardimistemi ti. Aslmda bu, lkenin Otekiyerlerindeki girketlerintutumuylakargilagtinl-
digmda onlara tamamenters dgen bir davramgti. Gerek gudur ki BirlegikDevletler'de, petrol
jealoglugumeslegi ilk defa olarak California'da hayata geti. 1900-1911 yillari arasmda Califor-
nia girketlerindealigtirilan jeologve Jeolojimhendisi sayisikirki buluyordu. Bu belki de Birle-
gik Devletler'in btn eyaletleri bir araya getirilecek olsa,oralardaahyan toplamjeologsayismi
aan bir saylya ulaglyordu. Belkide dnyanm herhangi bir yerinde, bu igte aliganlarmsayismi
da aglyordu. Union Oil Sirketi her ne kadar Standard'm penelerine dgmemeye abytiysa da
Standard ne yapip yapti ve Batf daki petrol pazarlamaciligma ve petrol dagitimma el koymayi ba-
.gard1.1907 senesinde California StandardOil adi ile dogrudan dogruya retime gemeye bagla-
di. Her ne kadar California, yzyllm dnm noktasmda, en byk petrol eyaleti olarakdogmuy
ve geligmigsede, lkenin teki yerlerinden ok uzak kalmly ve yalmzhga itilmigti. Aynca dig pa-
zarlan da, BirlegikDevletler yurttaglanmn ogununyagamakta oldugu Dogu KayalikDaglar bl-
gesinde degil, Asya'dayd1.lyynnden balaltrsa California'ya baglibagma bir lke demek mm-

knd. BirlegikDevletler'in teki yerlerinde giderek hissedilen petrol susamighma ve hirsma

bir zm bulmak artik partti.Ancak bu zm bagka bir yerde aranmallydive sonuta da Oyle
oldu.

Patillo Higgins'in Ryasi

Patillo Higgins admda, tek kollu bir makinist ve odun tccari olan ve egitimini kendi.kendine
yapmig biri, son gnlerde kafasim bir yeyetakmig,dgnp duruyordu. Texas'm gneydogusun-
da Meksika Krfezi'yle birlegen SabineGl zerinde, Port Arthur'a on dokuz mil uzakhktaki
kk Beaumont kasabasma yakm, dzlk kiyl arazisinin stnde ykselen bir tepenin etekle-
rinde petrol. bulunduguna inanmig, bunun dgn kuruyordu. Su fikir ona ilk defa, Protestan
Pazar Okulu'ndakiderslere katilmak iin digan ikiptepede yry yaptigt bir anda gelmigti.
Yrysirastnda alti kadar kk aya rastlamig, bunlarm iinde gaz damlaciklan oldugunu
gzlemigti. Tam o yerde, topragmiine bir degnek sokarak kaan gazlan tutugturdu.Bunu g-
ren evredeki ocuklar durumdan keyillenmig, glgp duruyorlardi. Higgins'e gelince,aqirip
kalmig, akli karmakarigtk olmugtu. zerindevahgi bogalarm cirit attigt Spindletop adh bu tepe,
sylentlye gre bu ismini ie dnk bir geometrik koni gibi byyen yerel bir agatan almigti.
Higgins tepeye "Byk Tepe" adini verdi. Tepe devamli olarak kafasma takillyor,bu konuyu bir
trl aklmdanikaramlyordu. leridekignlerde, o blgenin bir petrol sahasi olduguna inanma-
sma neden olarak, aylardan 1karipaldigi kk kayalan gsterecek, bu inancm1 kayalarm ya-
rattigini sylecekti. Kayalarin bu olgu ile ne ilglsi oldugunu ise ne o gn, ne de daha sonra hibir
zaman aiklayamadL Ancak gerek Quki kayalann bu olgu ile bir ilgisi vardi.
Artik Byk Tepe'de petrol bulunduguna tamameninanmig olan Higgns bu defa kendisini
eolojiye verdi ve jeolojikonusunda bir kitap satm alarak hevesle okudu. 1892 yllinda da "Glady.
ehir Petrol Gaz ve lmalatSirketi"ni kurdu. Glady,Protestan Okulu'nda beraber oldugu kk
bir kizm adt.ydive Higgins girketini bu kizm ismiyle anmak istemigti. Kendini tamtmak amactyla
yazilan reklam mektuplarinda virket gayet arpici bagliklar kullanarak iki dzine petrol tankinm,
bir dzine dumant ikan bacamn ve birka kiremit binanm izimlerinignderdiysede fayda et-
medi. Sirketin tm abalan boga gitti. Su konuda Higgins ileriki gnlerde yeniden birka girigim
yaptlysa da emekleri boga ikti.
Bu s1ralarbagka bir yerde, Texas'takk apta petrol retimi baglamak zereydi. Corsica-
na adli bu kgk kasabada kentin nde gelen kipileri, su yoklugunun kentin ticari geligmesini
durdurdugu gerekesi ile su kuyulan kazmak iin yeni bir girket olugturdular. Bu yeni girket
1893 yllmda su bulmak iin kazilanna bagladi. Ama su iin kazi yaptiklari halde bulduklari pet-
rol oldu. Izleyengnlerde pek ok sondaj yapildt Artik Texas petrol endstrisi dogmug, by-

80
I

meyi bekliyordu. Corsicana'da, sondai yntemi olarak yeni ve daha randiman verici bir metoda
bagvuruldu. Bu
"burgu
usulyle sondaj" denen ve su kuyusu mteahhitlerindenrnek ahnarak,
petrol arama faallyetlerine uyguladiklari bir yntemdi. Bu ynteminkullamlmastna kargin Corsi-
cana, retimde abuk ilerleyemiyor, ikan petrol yetersizkallyordu. rnegin,1900 yilma kadar
elde edilen retim gnde 2.300 varili gemedi. Bu arada Beaumont'ta Patillo Higgins hl inan-
- digi dgten vazgemiyor, Spindletop petrol potansiyelini ileriye gtrmeabalarmadevm edi-
yordu. Bir gn, Beaumont'a gelen bir trenden birok jeologunindigi-grlmg, bunlar projenin
olanaklarmiinceledikten sonra Higgins'e kafasmdaki dgncenin sama oldugunu bildirmigler-
di. Texas JeololiDernegi isimli kurulugun yesi olan bir kigidaha da ileriye giderek,1898 yllin-
da bir makale yaymladt Bu yazida "Higgins'in hayali" dedigi proieye kanmamalan iin halki
uyarlyor, bis hayali proieye yatirim yapmamalanmgt veriyordu. Ama Higginsyllmlyor, abala-
rina devam ediyordu.Eu arada tepeden dogal gaz ekerekbeg galonluk birka gazyagttenekesi-
nin iine depoladi, sonra da tenekeleri evine ta1yaraklamba iginde yakti. Tm bu davramplar ,

kasabanm sakinlerince "olmayan

bir geyi hayal etmek" diye nitelendiriliyor,Higgins'e deli g-
zyle bakihyordu. Ancak bu Higgins'i inandigi yoldan caydirmaya yetmeyecekti.
aresizlik iinde son bir girigimyaparak bir derglye ilan verdi ve sondait yapacak bagka bi-
rini aradl. Bu ilana sadece bir kigiden, adi Anthony E Lucas olan bir kaptandan yamt gelmigti.
Avusturya-Macaristan imparatorlugu'nunDalmaya sahilinde dogmuy ve mhendis olarakyetig
mig olan Lucas sonradan Avusturya Deniz Kuvvetleri'ne katilmig, daha sonra da gmenolarak
Birlegik Devletler'e gelmigti.Tuz kubbeleri diye amlan ve birer jeolojikyapit olan kubbelerde
hem tuz hem de slfr arama aligmalanna katilmly, bu konuda bir hayli deneyimi olan biriydi.
VeByk Tepe de tam bir tuz kubbesiydi.
Higgins'le anlagan Kaptan Lucas 1899 ylhnda sondajigine bagladi. ilk abalan bagarili ol-
madi. Profesyonel jeologlarprojeyialaya aliyordu.Kaptan Lucas'a vaktini ve parasim boguna
harcadigmi sylyorlardi. Tuz kubbesi olan bir jeolojikyapitin petrol anlaminagelrnedigive pet-
rol ikma gansinm sif1roldugu kamsmdayd11ar. Onlan bunun aksine inandirmak iin Kaptan Lu-
cas'm yaptigt tm girigimlerboga gidiyordu.Profesyonel jeologlarm "hayalim"
dedigi bu projeye
inanmamalari kaptam karamsarhga gtrd. Inancisars11mayabaglamigtt.Aynca para ynnden
de sikmtidaydi. Eger ige devam edecekse yeni fonlar bulmasi gerekiyordu. Geriyardim yapila-
cay konusunda StandardOil'den bir umut verilmigti; fakat sonunda bu da gereklegmedive Lu-
cas eli bog olarak geri evrildi.
Lucas son are olarak Pittsburgh'a gidip lkenin en baanh petrol ikarma firmasi olan
Guffey ve Galey'e bagvurdu. Su girketartik onun son midiydi. 1890 y1llarmdaJamesGuffey'le
Galey, kitamn orta yerinde Kansas'ta dnyamn ilk byk petrol yatagmi geligtirmigler, sonradan
hunu Standard'asatmiglardi lerindegerek sondajct ve aragtinc1olan Galey'di. Sonrakiyillar-
da bir ip arkadagmin syledigt gibi "Petrol John Galey'i sanki bylemigti." Aynca Galey petrol
bulmada ya1rtic1 bir yetenege sahipti. Titizce ahymasma ve gnn leolojikteorilerini uygula-
masma kar1nyine de agday meslektaglan petrol bulamayacagini, petrol sadece koklamakla
kalacaglfil idda edlyordu. Ama Lucas sessizce ve sogukkanhlikla durup dinlenmeden petrol av-
cihgi igine devam edlyordu. Bu hazinenin aranma igi onun a1smdanhazinenin kendisinden da-
ha ok anlam ifade ediyordu. Konugmalarmdan birinde, bir gn, petrol bulunup bulunamayaca-
gmien kesin olarak syleyecek kipinin "Doktor Delgi" oldugunu sylemigti.
Guffey ve Galeyfirmasmm teki ortagi olan James Guffey, daha renkli bir simaydi. Bir de-
fasmda Demokrat. Parti'nin bagkam oldugu gnlerde oturuma Buffalo Bill giysileriyle gelmigti.
Sonradan Amerika'yi ziyaret etmig bir Ingiliz,Guffey iin "ogunluk tarafmdan tutulan Ameri-
kah'nm tipik bir rnegi" diyecekti. Amerika'da ikanlan agdagbir petrol dergisi ise bu ki,yiden
sz ederken, daha bagka bir dil kullaniyor, onu gu szlerle tammliyordu:"Ta bagmdan bu yana
i1eri
'git-yap'

prensibiyle yrten bir kigi.Ne eskiden ne de gimdi,ekspres tren veya uaklayol-

81
 culuk yapmanin mmkn oldugu yerlerde, asla bir yk trenine binmeyecek bir kipilik." Guffey
bir hareket adamiydi; itici gc saglayan, anlagmayi yapan kipiydi. Lucas'la olan aligmalarda e-
tin bir pazarliga girerek, Lucas aleyhinde ok olumsuz partlarladolu bir anlagma yaptirmigti.
Guffey ve Galey'insagladigt mali destege kargi Lucas krm yalmzca sekizde birini ahyordu. Hig-
gins ise, Guffey'inesefle bildirdiginegre hibir pay almiyordu. Eger duygusal davramr ve arzu
ederse, Lucas hissesini Higgins'le paylamakta serbestti (!)
Szleymeitnzalandiktan sonraJohnGaley, Beuamont'a giderek araziyiinceledi. Sondajye-
ri olarak Patillo Higgins'inbulmuy oldugu, iinden kaynayan gaz kaynaklan bulunan kk fr-
maklara yakm bir yer seerek ige koyuldu. Su noktayi igaretlemek iin nce zeminin iine bir
degnek daldtrdt O gnlerdeKaptan Lucas sondajci ii aramak iin uzaga gtmigti ve orada bu-
lunmuyordu. Bir ara hi beklenmeyen bir an, Galey'in Bayan Lucas'a dnp qu szleri syledigi
duyuldu: "Kaptammza syleyin, ilk kuyuyu burada, tam bu noktada aaln. Aynca Bak'dan bu
yana en byk petrol kuyusuna rastlayacagtm, bunu bildigimi de syleyin."
Kazi igine 1900 ylli gznde baglandi ve teknik olarak bir vakitler nclg Corsicana'da
yapilmig teknilderinayms1, yani "Burgu teknigiylesondallama" yntemi uygulandi. Beaumont
kasabasimn yerli halki bu siralar Lucas ve ekibinin, zellikle de Patillo Higgins'indpedr birer
deli olduguna inamyor, yaptiklari igin zerinde bile durmaya degmedigini sylyorlardi. Yaptik-
larim seyretmeye, ne olup bittigini grmeye sadece evrenin tavganavina ikmig ocuklan geli-
yordu. Sondajctlar, kumun iinde yzlerce feet derinlige inmeye aliglyor,evvelce bagarisiz kal-
mt; abalann bu defa bagarlya ulagmasim istiyorlardi. Nihayet yaldapk 880 feet derinlikte petro-
le rastlandi. Byk bir heyecana kapilan kaptan, bagsondajci olan Al Hamill'e dnerek rastladik-
lan bu petroln, kuyunun iindeki miktann ne kadan olabilecegini sordu. Al Hamill verdigi ya-
n1ttagnde rahata elli varil petrolikacaginibildirdi. Bu saylyt verirken akhnda,gnde yimi iki
varile ikacagim bildigi Corsicanakuyulan vardl.
Noel tatilindesondajcilaraligmaya ara verip 1901senesiyilbaignne kadar igi durdur-
dular. Yllm ilk gnnde yeniden yorucu iglerin bagmdaydilar. Takvimler ocak ayimnonunu gs-
terirken bellelderden asia silinmeyecek bir olay oldu. Kuyudan digari dogru byk bir kuvvetle
amur figkirmaya bagladt Sanlyelerle sayllabilecek bir sre iinde sondaida kullamlan tagiyici
digari, zemini sanki delerek hrladi, iskele boyunca
- boru, alti ton petrolle dolu olarak zeminden
yukan dogru uzamp iskelenin tepesiniaparak daha da yukanlara ikti. Daha sonra her yer yeni-
den sessizlepti. Figlormastrastnda hayatlarini yitirmekten korkarak canlanm kurtarmak iin ora-
ya buraya kaigmig olan sondajcilar grdkleri geyin ne oldugundan emin degildiler, hatta ger-
ekten grdklerindenbile kugkuluydular. Iskeleninyanma geri dndklerinde orada korkun
bir atik ylgini, pislik ve amur grdler. On beg santim derinliginde bir amur tabakas11skelenin
zerinde bulundugu zemini tamamen kaplamigti. Etrafi temizlemeyekoyulduklannda kuyudan
yeniden amur gelmeye bagladi. ncetop at141na benzer bir sesle geliyor,arkadan srekli,sagir
edici bir kkreme duyuluyordu. ncegaz figkirmaya bagladi, sonra da petrol Yegilrenkli ve agir
olan petrol, giddeti giderek artan bir gle gelerek evredekikayalan havaya, yzlerce feet uza-
gafirlatti. En doruk noktayageliptekrartopragadgmeden evvel bundan daha da ggl bir akly-
la iskele boyunun iki kati yksekligindekimesafeye,evresini zorlayarak figkirdi.
Haberi duydugunda Kaptan Lucas orada degildi, kasabaya inmigti. Haber ulagir ulagmaz,
atli arabasma binerek yarigir gibi bir hizla tepeye dogru yol aldi. Atini lrcesine koituruyor, da-
ha hizli gitmeyezorluyordu. Tepeye ulagtigi zaman bu hiz nedeniyle arabadan dgt. Dgtg
yerde bir yandan zeminde yuvarlamyor, bir yandan da ayaga kalkmaya abaliyordu. Sonunda
kalkip heyecandan nefesi kesiltnig bir durumda, o patirti iinde sesini duyurmaya aligarakora-
da bulunan Hamill'egunlan syledi: "All All bu nedir?" Hamill ise opa gyleyamt verdi:
"Petrol Kaptant Her damlastyla petrol!"
Lucas'm bu s.zlere karyl syledikleri, "Tanrfya gkrlTanrfya kr" szckleri oldu.

82
 SimdiSpindletop .arazisinde "Lucasl
"

diye tamnan kuyudan gnde sadece elli varil degil,

yetmig be; bin varil petrol ikiyordu.Su olaym yarattigi cogku ve kkreme kugkusuz Beau-
mont'tan bile, oldukanet olarak duyuluyordu. Bazi kimseler artik dnyanin sonunun geldigini
dgntneye baglamigtt. Bu, petrol kaynaklan ile nl Bak digmda daha evvel dnyanm hibir
yerindegrlmemigbir olaydi. Bu byk olaydan "Byk Amerika figkirmasi"diye bahsedillyor-
du. Haberin bagtan baa tm Amerika'ya yayilmasi ok az vakit aldt Ye hemen sonra da tm
dnyaya yaylldt Texas petrolne hcum baglamak zereydi.
I

Bunu izieyen gnlerdegerekten ok pattrtili olaylaryagandi. Arazi kiralama yolunda der-

hal ilgm bir kapigma bay]adi. Bu arada kira bedellerini daha da ykseltip astronomik dzeye i-
karmak amaciyla ticari zihniyetli kipiler bazi dalavereler de dndryordu. rneginmeslegl p
toplamakolan bir kadin kendine ait domuz otlagini 35.000 dolara sattigi zaman buna ok mem-
nun olmug, sevinten ne yapacagini gagirmigti.Ancak aradan ok kisa bir sre getiktensonra,
sadece iki yll evvel metrekaresi 10 dolara satilan arazinin fiyati bu defa dnm 900.000 dolara ,

ykselmigti. Bu arada pek ok satig yap111yor, ayni arazinin st ste birka kez bile satildig olu-
yordu. Satiplarkk, hatalarla dolu haritalara bakarak ve satilan yerlere anlagilmasi tamamen
imknsiz birtakim yeni isimler yakigtirilarakyapillyordu. Sehirtam anlamtyla yapilan igleri gr-
meye gelen seyircilerle, topraktankismet arayan kipilerle, szlegme yapanlar ve petrol sahas1 ig-
ileriyleadeta istila edilmig durumdaydt. Gelen her trenden Higgins'in "amnda
zengin olma"
hayalinin bu beldeye ektigi birtakim insanlar inlyordu. Bunlar hayallerinin karanlik renkli pet-
rol figkirmasindan olduguna inaniyorlardi. Tek bir pazar gn iinde Beaumont'a gelen gezi tre-
ninden LS00 kipinin iktigioluyor, bu kipiler amur, kahnti ve petrol birikintileri iinden gee-
rek dnyanm bu yeni harikasmi grmek istlyorlardi. Bir sylentiye gre tepede, adirlarda yaga-
yan insan sayision alti bini agmigtL Birkaay gibi kisa bir sre inde Beaumont kasabasmin
kendi nfusu balon glbi gigerek10.000'den 15.000'e ykseldi.
Beaumont'tahareketli bir yaam baglamig, tm evre adirlarla,barakalarla, kulbeler, ku-
marhane ve genelevlerledolmugtu, Yeni kurulan bu yerler kasabanm istekle yanan halkmm e-
itli gereksinimlerini kargilamak zere kurulmustu. Yapilan bir ankete gre bu ilk aylarda
tm
Texas'ta tketilenviskinin yansi sadece Beaumont'ta iilmigti. Dvgme, kavga 1karmasevilen
bir vakit geirme araci olmuytu. Her geceen az veya drt adam ldrme olay1oluyor, bu say1
bazen daha da yksege ikiyordu. Bir seferinde, tek bir dvg gecesi kurbam olarak yredeki ne-
hirden bogazlan kesilerek nehre atilmig on alti ceset 1kanlmlyti. Barlarda en ragbette olan eglen-
me gekli egitliiddialara girmekti. Bunlardan en tutulam da mgirakliyllanin kafese koyulmuy
bir kuu ne kadar zamanda yiyecegi hakkmda iddiaya girmekti. Bundan belki de daha revata
olan eglence kasabaya sizmig olan hayat kadmlanydi. Hazel Hoke, Myrtle Bellvue ve JessieGe-
org adli "Madamlar" Beaumont'ta sanki bir efsane giblydiler.Kirli su dolu bit banyo kvetinde
ylkanabilme mutluluguna ermek iin insanlann berber dkknlari nnde bir saat kuyruga gir-
mesi ve eyrek dolar demesi gerekiyordu. Meggul olacak petrol igi bulundugu srece insanlar
bagka ugragla vakit kaybetmek istemiyordu. Bu yzden yre hallo daha ok aik hava tuvaletle-
rinden yararlanmak iin, upuzun kuyruklarm en bagina yakin yerlere bir dolara kadar ekstra pa-
ra dyorlardi. Bazen insanlann kuyruga girmek igin kirk-elli dolar dedigi bile oluyordu. Bunu
deyenler uzun kuyrukta ayaktadurarak bekleyecek zamanlan olmayan kipilerdi.
Bu arada, dogal olarak kaybedenlerin sayisi kazananiarm sayisindan daha ok oluyordu.
Paranin abuk el degigtirmesini garantilemek iin etrafta bitmez tkenmez oyunlar
oynarnyor,
sahtekrliklar, hileler dnyordu. Ellerinde degerli oldugu gphelihisse senedi bulunduran o ka-
dar ok insan vardt ve bunlar o derece meggul kimselerdi ki, kisa zamanda "Spindletop" kasaba-
sinm adi "Swindletop"a(dolandmcilar beldesine) dngt. Etrafta birok samaliklar dnyor-
du. rneginismi Madam la Monte olan bir falci, cretkrlik isteyen bir davranigla mgterilerine
yeni petrol kaynaklarinin nerede oldugunu syleyebiliyordu. Bazen bundan daha ileri giden

83
 gzlere"sahip oldu-
"rntgen

olaylar da grlyordu.evrede yaayan gen bir erkek ocugun

bu gzlerle sadece topragin iine bakarak petroln nerede oldugunu anladlglna nanlyorlar-
guna,
dl. Bu derece yetkill olduguna inandiklan delikanlmm szlerine dayanan bir girket binlerce hisse
senedi aldi.
.
Birka ay gibi kisa bir sre iinde yrede tam 214 kuyu aildi.Bunlar en az yz degigikgir-
kete ait, hatta biri de Gen HanimlarPetrol Sirketi diye anilan girketeait kuyulardi. Su girketler-
den bazilari sondaj igini son derece kk alanlarda, neredeyse bir postapulu byklgnde ve
ancak iskeleyi alabilecek byklkteki yerlerde yaplyorlardt. Spindletopkuyulannin giderek ge-
ligmesi, daha ok randimanvermesine paralel olarak figkiranpetrol miktan da gnden gne arti-
yordu. O kadar ki 1901 yazimn ortalarinda petrol flyatlarl byk dg gsterecekve varil bagi-
na sente kadar inecekti. O gnlerde bir bardak su beg sente satildigma gre su ile klyaslandi-
lnda petrol fiyation
ne kadar dgm oldugu anlagilir.Bylece Patillo Higgins'in Byk Tepe
hakkindaki kehaneti sonunda dogru 1kmigoluyordu.

Asrin Byk Anlagmasi

Spindletop'taen byk retici durumunda olan JamesGuffey'in petrol iin herkesten ok yeni
pazarlara gereksinimivardi. Ancak Standard Oil tarafmdanyutulmaya da hi niyetiyoktu. Bu
yzden bagka mgteriler edinmek istedi. Aradigi lyi mgterlyi bulmasi ok zaman almamigti. Ye-
ni mteri o gn iin Londra gehrininBelediye Meclisi yesiolan ve Belediye Bagkanligt sitasi
gelmi Sir Marcus Samuel'di. Bay Samuel,Spindletop'tan gelen haberlerden en ok etkilenen-
lerden biri oldugu iin mgterilige talip olmutu. Marcus Samuelson gnlerde,sratle by-
mekte olan girketini, tipkttankerlerigibi ikinci kez vaftiz ederek ismini degigtirmig,lmg baba-
simn ilk meslek olarak Deniz Kabugu ticareti yapmasi nedeniyle,babasmm hatirasma sayglyla,
ona yeni isim olarak "Shell Transport" (Deniz Kabugu Nakliyat) admivermigti. tesonunda Sa-
muel ve girketiTexas dzlgnde kopup gelen petroln, Shell'in Rus retimine bagli kalmama-
smi saglayacak bir yoldan akip geldigini gtleriyle gryor, aynca Avrupa'ya dolaysiz olarak ih-
ra edilecek petrol elde ediyordu. Texas retiminn, Samuel'intm rakipleri zerindeki kont-
roln daha da glendirmesi artik dogaldt. Marcus Samuel'in gcn perinleyen bagka bir
faktr de, aydmlatici olarak almdigmdadgk kalitell bir kaynak sayilabilecek Texas ham petro-
lnn yakit olarak gemilerdekullanilmaya ok elveriglioluguydu. Samuel'inh1rsdenebilecek ve
petroly-
-kend

her an kafasmi iggal eden arzularmdan biri de kmrle aligan gemileri petrolle
"okyanusta

le- alian gemilere dngtrmekti. 1901 yilmda byk bir iftiharla, girketinin har-
canan siviyakitin ncs oldugunu rahata iddia edebilecegini" duyurdu.
Spindletop'la ilgili haberler Londra'ya ilk ulagtiginda Shell Sirketi birdenbire ilginca dene-
bilecek girigimlerde bulunmug, her geyden vakit kaybetmeden Beaumont'un nerede oldu-
.nce

gunugrenmek istemigti. Bunun iin ofisteki atlasa baloldlysa da Beaumont atlasta bulunamadi;
ikinci olarak Guffey'letemas kurmaya aligtilar.Shell mensuplarto gne kadar Guffey ismini hi
duymadiklanm sylyordu. Guffeyde tipki onlar gibi davrandi ve kendi hesabma Shellistnini o
gne kadar hi duymadigim syledi. Londra bu szlere lonlm14, sinirlenmigti. Bu dela Shell,
"dev"

Guffey'e telgraf stne telgraf,mektup stne mektup gndererekShell Sirketi'nin bir

girketoldugunu, dnyadaki en byk petrol girketleriarasmda ikinci geldigini ve Standard Oil
Sirketi'nin tehlikelirakibi" oldugunu savunmaya girigti.Bu arada StandardOil tankerlerinin
"en

dzenli olarak Port Arthur limamndan Spindletop'a ait kargolart ahp gtrdghaberi Shell'in
endigelerini daha da artirdi ve girketin daha abuk harekete geme kararim kamiladi. lleriki
gnlerde Samuel kaymbiraderini nce Yeni Dnya'ya, New York'a, sonra da Pittsburgh ve niha-
yet Beaumont'a gnderecekti. Ama lasa bir sre nce tanimadigini syledigi Guffey'denbir
kontrat koparmakti. Alelacele mzakerelere girigildi.Bu arada Shell kendi kendine hibir jeolo-
I

84

I
I.
Jikdegerlendirme yapmamigtt. imzalanankontrati gzden geirmesiiin Amerikall bir avukat
tutma zahmetine bile girmedi. Mzakerelerin bu agamasmda kaymbirader grgmelerikesmig
ve Oteki lkelerdeki Shell faallyetleri konusunda Guffey'i ikna in bir dnya haritasi satm alma-
ya gitmigti.Gulfey'leyapilan mzakereler sona erdikten sonra kaymbirader ok hayati bir konu-
da -retim arzmm dgme olasiligimn olmadigt konusunda- Samuel'l inandiramayacagmdan
emin olaraki rahatliglyla Londra'ya dnd. Korktugu tek geyagm retimdi.
1901 senesi Haziran aymda, Spindietop'takipetrol patlamasmdan yalmzca alti ay sonra iki
girket grgmeleri tamamlayarakbir kontrat imzaladilar. Anlagmaya gre nlerindeki on sene
iinde ShellSirketi Guffey'in retiminin en az yansmi alacakve bunun karghmda varil bagma
yirmi begsent deyecekti. Anlagmaya gre en az on beg milyon varil petrol almacagi ngrl-
yordu. istedigitakdirdedaha da fazlasmi almakta serbestti. Eu anlagma her iki tarafca"YeniYz-
yilin Anlagmasi"olarak kabul edildi. Eu arada Marcus Samuel diger bir byk proje gzyle
baktigi yeni bir darbeyi gereklegtirmekiin hazirbk iindeydi. Yeni Texas Ticaret adim verdigi
proje iin drt yeni tanker ismarlamigti.
Spindletop ilerdeki gnlerde petrol endstrisini yeniden kurdu dense dogru olur. Dev b-
yklgndeki hacmiyle Amerikan retimini Pennsylvania ve Appalachia'dan kopanp gneybati-
ya dogru gtrd. Spindletop'un icraatindan biri de yirminci yzy1lm en nde gelen pazarlarm-
dan biri olan, Marcus Samuel'in bag ektigtbir pazati -mazot pazanm- amig olugudur. Bunun
gereklegmesiise tasarlayarakdegll daha ok bir hata sonucu oldu. Texas petrol son derece d-
k kaliteliydi ve bundan tr mevcut iglemlerin uygulanmastyla gazyagna evrilemiyordu.
Eu nedenle ogunluklaaydmlatmaiin degl, 181, enerji ve nakliye alanlarmda kullamhyordu. O
gnlerde Texas'takiok sayida endstri kullandiklan yakiti derhal kmrden petrole evirdiler.
SantaFe Demiryolu190 1 yllinda petrolle allgan tek bir lokomotile sahipken, 1905 ylhnda 227
lokomotif sahibi oldu. Spindletop nedeniyle olugan tm bu yakit dngmleri endstriyel top-
lumda da byk blr degiglmin varligim simgeliyordu.
Spindletop bir bakimdan Gneybati petrol endstrisinin egitim sahasi da olmutu. Burada-
ki iftlik yanagmalannm hepsi, ayrica gehirdengelmiggenler ve iftlik iileri bu meslegin sirla-
rmi bu kentte grendiler. Spindletop tepesinde yeni bir konugmadili bile tremig,bazi szckle-
rin adidegigtirilmigti."Kuyu-delici" szcg nce
"sondalci" "etin
szcgne, vas1fhirak bo-
yun", yan vasifli 1raksa
"amele"
szcklerine dngt.
Kundurabagt satan meteliksiz saticinin yeni ismi
"fukara

ocuk", gelirini yanmda ahytir-

digt insanlara saan hali vakti yerinde kipininki ise
"arazi
sahibi" olmugtu. Arazi sahibinin evi,
yatill pansiyonu, en sevdigi bann igletmecisi, hatta gerektigiyerde en begendigi "madami"
bile
yeni isimlerle anihyordu.
Birka yll iinde Spindeltop'ta grnen bu petrole hcum, btn ilgmbklan, delilikleri ve
yankilan ile birlikte Gneybati'nmegitliyerlerinde zellikle de Louisiana'da ve Texas'm krfez
kiyismdaki tuz tepeciklerinibarmdiran blgelerinde tekrar tekrar yagandi. Krfez kiyismda olu-
gan petrol olayimn bir egi de ok gemeden Oklahoma'dagrld.Oklahoma'da190 l yllmda
baglayan ve birbirini izleyerek olugan bir dizi petrol Sahasmm kegfi, 1905 yilma gelinceye kadar
Tulsa yakmmdaki byk Clenn Pool Vadisfni kaplamigt1 bile. okgemedenbunu Louisiana'da
olugan yeni petrol sahasi kepifleri izledi. Su arada petroln oradaki varhgmdan haberi olmayan
Kuzey Texas iftileri, su ikarmakamaclyla topragikazdiklarmda zaman zaman su yerine pet-
rol tktigmigryorlardi. Aslmda bu bir baglangiti ve okgemedenKuzey Texas'ta da bir pet-
rol patlamasi oldu. Yine de blgede en egemen petrol retici yre olarak Texas degil, Oklahoma
gsterilir.Nitekim 1906 ylhna gelindigindetm blgede ikanlan petrol retimi toplammmyan-
smdan fazlasmi Oklahoma,tek bagma retiyordu. Yalmz Texas 1928 yllmda, kalitede birincilik
unvamm bir kere daha kazanacak ve bu stnlg tm Amerika'da bugne kadar korumaya de-
vam edecekti.

85
"Izninizle" Demeye Yanagmayan KOrfez
Lucas'1desteklemig ve petrol endstrisinigeligtirmigolan James Guffeyamnda servet szcg-
nn milli sembol olmug, sylentlye gre ikinc bir Rockefeller olma yolunu tutmuytu.En azm-
dan bu grngte byleydi. Belki de Guffey'in kendisi bir sre iin buna inanmigt1r.Ne de olsa
dnyamn en byk petrol anlagmasmi yapmig, Shell Sirketi'nin MarcusSamuel'iyleyirmi yll s-
reyle geerli bir szlgme imzalamayi bagarmigtL Ancak 1902 ylhnm ortalarmda, Spindletop
grevindensonraki bir buuk yll iinde Guffey ve girketi ok sikmtih duruma dgtler. Agin re-
tim nedeniyle ve neredeyse posta pulu byklgndeki araziler zerine yerlegtirilmig bir ylglH
iskele yznden Spindletop'tatoprak altmdan basmla figkiran petrol sona ermig, bu nedenle
Byk Tepe'de retim durdurulmugtu. Ancak Guffey Petrol'n asil derdi bizzat Guffey'in kendi
davramplarmdan kaynaklamyordu. Unutmamak gerekirki James Guffey ok yetenekli bir petrol-
c olmakla beraber asla iyi bir idareci degildi. Bir idareci olarak ifade ettigi deger ancak dgk ,

kaliteli petroln degeri kadardi.

Bu durum Guffey ve Kaptan Lucas'i desteklemek iin ilk sermayeyi koymuy olan Pitts-
burgh'u iki bankeri, Andrew W. ve Richard Mellon'u son derece huzursuz etti. Babalan Yargi
Thomas Mellon, daha Andrew henz yirm alti yagmdayken aileden gelen bankalarmt ona dev-
retmigti. Thomas ve erkek kardegi "Melon ve Ogullan"admdaki bankalanm kisa zamanda lke-
nin en byk bankalanndan birine, Amerika'da ise on dokuzuncu yzyil endstriyel geligmesi-
nin merkezi olan bir bankaya dngtrdler. kikardeg Guffey'in ortagi JohnGaley'e kargi zel
bir baghlik ve sayg1beslemekteydiler. Galey'in babaslyla kendi habalan YargiMellon, onlar da-
ha ok kk birer ocukken rlanda'dan Amerika'ya aym vapurla gelmiglerdi. John Galey'in
byk bir petrol kifi oldugunu biliyorlardi. Galey'inmali bakimdan dikkatsiz olmasma zl-
yor, fakat yine de onun yeteneklerini kabul ediyorlardi. 1900 senesinde Galey'inortagt Guffey,
Spindletop'ta yapilacak bir aramaya yz bin dolar sermaye koymalan iin Mellon'larl ikna et-
ti. Bundan bagka Mellon'lar Spindletop'unyeniden retime gemesinde kullamlmak zere bir-
kamilyon dolar daha vermeyi kabullendiler. Bu anlagmadan sadece birka ay sonra, 1902 se-
nesinde Spindletop'takibasm olaymm bag gstermesiyle Mellon kardepler korkuya kapildi.
Guffey'in kendilerinin verdigi paray1 kaybedeceginden ve bununla da kalmaylp, kendilerinin
buldugu diger yatinmc11armparalarmi da batiracagindan korkuyorlardi.
Sonundaare bulundu. Dgncelerine gre bu are yegenleri William C. Mellon'du. Ban-
ker kardepler Mellon'lardan sadece on yag kadar kk olan William gvenilir bir kiglydi.Daha
on dokuz yagindayken Pittsburgh yaktmndaki Ekonomi kasabasinda bir petrol grevi oldugunu
duymug, petrol kokusu ve igin heyecanlyla sanki bylenmigti. Bu nedenle kendisini bu ige ver-
di. Ileridekibirka ylli Appalachi Blgesini bagtan sona dolagtp petrol arayarak ve petrol bularak
geirdi. Bir defasmda kiliseye ait bir mezarhkta gnde bin varil getiren bir kuyu bile bulmuytu.
Ancak kilise kuyunun orada kalmasim istemeyerek ne yapip yapti ve kuyuyu kapattirdi.
William sanki bir hummaya yakalanmigti ve bunu kendisi de biliyordu. "Petrol Hummasi"
denebilen bu hastaligt petrolclerin ogu adina pu szlerle tanimliyordu:"Petrol igi bulagici ku-
mar oyununa benzer. Kumarda oldugu gibi petrolclkte de esas olan heyecandtr. Petroln ya-
rattigi heyecan bir petrolc iin, elde ettigi petrol damlac1klarina kiyasla, ok daha degerlidir...
limizdenhibiri igi birakmayi, kuyunun sagladigt parayi ahp ekipgitmeyi,evlerimize dnmeyi
istemedik. Baganh olsun veya olmasin her kuyu bizde yeni bir kuyu ama drts uyandinyor-
du." Amcasi Andrew ise aym kamda degildi. Ona gre ciddi bir sanayi bu gekilde idare edilme-
meliydi. William'a bu fikri telkindegecikmedi. Andrew amca amacin entegrasyona gidilmesi, ip-
lerin her agamasmm yakm kontrolle idare edilmesinden yanaydi. Andrew "Petrol gerek bir iq
yapmanm, ondan kt saglamamn tek yolu, onu bir btn olarak ele ahp, bagtan sona incelemek,
bu gekilde geligtirmektir. Topraktan hammadde ikarmak,imalat yapmak, dagttimmi saglamak-

86
I

tir" diyordu. Ona gre unun bagka herhangi bir yolu olamazdi. Bagka trl davranmak leri
StandardOil'in insafma terk etmek olurdu.
William, amcasmm verdigi gtlere uydu ve Standard Oil'den, Pennsylvania Demiryolla-
ri'ndan gelen itirazlari dikkate almayarakentegre ahyan bir petrol.girketi kurdu. Sirket retimi-
ni Batt Pennsylvania'da, rafineri iginlyse lkenin her iki ucunda yapmaktaydt. Petrol, bu b0lgele-
rin hepsinden girkete ait boru hattiyla ulagtirillyor,daha sonra Philadelphia'dan Avrupa'ya satill-
yordu. 1893 yllma gelindigindeMellon Qirketi Amerika'nm yaptigt ihracat toplamminortalama
yzde onunu kendi bagina saglayacak duruma gelmigti.Ayrica fazladan bir milyon varil petrol
stoku vardi. okgemeden Standard Oil Mellon'laratekliftebulunarak girketlerinikendisine
satmalanm nerdi. Mellon'lar karakter itibariyle duygusalliktan uzak yapidaydilar. Bir igi nce
kurar, kurduktan sonra da yeni bir le ynelirlerdi. Standard'm teklifizerine petrol girketlerini
satmanm en uygun zamam oldugunu, girketinsirtmdan hatin sayibr bir para kazanacaklanm
dgnerek satiga razi oldular. Dgndkleri gibi de oldu ve girketin satilmastyla Mellon'larin eli-
ne hi de kmsenmeyecek miktarda para geti. Daha sonra William petrolclg sonsuza
dek biraktiglm syleyip, kendi de buna inanarak bu defa tramvayigine girigtl.Ne var ki yanilmig-
ti. Yenilgisinianlamak iin aradan yedi yll gemesi gerekecekti. Yediyll sonra, daha yirmi yedi
yagtndayken yapmig oldugu hatayt anladi. Amcalanmn emir ve iradesine kargi gelerek durumu
degerlendirmek, aileye ait yattrimi incelemek iin Spindletop'a gitti. Yaptigi incelemeden sonra
amcalannagnderdigi durum degerlendirme raporunda, Guffeyigin baginda oldugu srece pa-
ralanni hibir zaman geri alamayacaklar1 haberini veriyordu.
Bunun zerine, tipkiyedi sene evvel oldugu gibi bu defa Mellon'lar yeni igletmeyi satm al-
masi iin Standard'a teklifte bulundularsa da Standardteklifikabul etmedi ve olumsuz yanit ver-
di. Gereke olarak Texas'm girketaleyhine ve zellkle John D. Rockefeller aleyhine baglattigt
hukuki sulamalar kampanyasmi gsterdi.
Bu 10 kapanip teklifingeri evrilmesi William Mellon'da dg kirikligi yaratmigtt. Bir geyler
yapmak gerektigineinanlyor fakat zm bulamlyordu. Sonunda bunun tek bir aresi olduguna
inand1. "Simdlye kadar ba lma gelmig en kt durumdan birazc1kdaha lyi olan bir gzm bul-
dum. Bu lyi idarecilik, ok aligma ve ham petrolyolundangeer" dedi. nneikan ilk engel
yeteneksiz bir etin ceviz olarak grdg James Guffey oldu. SonundaMellon i ie girmig ve
her ikisi de 1901'de kurulmug Guffey Petrol ve Krfez Rafineri girketlerininidari kontroln
stlendi. Su durum Guffey'iderinden kirmigti. Ne kadar olsa basm onu Amerika'da mevcut en
byk petrolc olarak tanitmigt1. Mellon zaman zaman bu en byk petrolcye sert davranmak
gereginiduyuyordu.
"Asil sorun ham petrol paraya evirme sorunudur" diyen Mellon, Guffey Petrol Sirke-
ti'nin Shell ile aralannda imzaladiklan kontrat konusunda bir geyleryapilmasi gerektigineinani-
yordu. Kontrat hatirlanacagi zere yirmi yll sreliydi ve Amerikan pirketini yirmi yll boyunca
kendi.petrolnn yansmi varil bagma yirmi bey sente Shell'e satmaya zorluyordu. Bu kontrat
retimin smirsiz, adeta durdurulamaz oldugu gnlerde kaleme almmigti. O zaman girketinpara-
ya ihtiyaci vardi. Bu nedenle petrol varil bagma on sente, hatta sente satildigmda, ne gekilde
hesap edilirseedilsin iyi bir kr getirmig oluyordu. Geri kontratm sresi yirmi ylldi; fakat dnya
son iki yll iinde bir hayli degigmigti. 1902'nin ikinci yarismda ve 1903 yllma girerken Spindle-
top'taki retim inanilmayacak kadar azalmig oldugundan petrol flyatlart birden ykselmig, varili
otuz beg sentten satillyordu. Bu nedenle kontrat hkmlerine uymak iin Guffey Petrol ogu za-
man nc ahislardanpetrol satin almak ve sonra da zaran pahasma Shell'e satmak zorunda
kallyordu. Belki de Guffey btn olanlardan sonra hl kontratin yzytlm en byk olayi oldu-
gunainamyordu. Mellon'a gelince, onun dgncesi tamamen farkliydi. Kontratin pis bir anlag-
ma oldugu, ondan derhal kurtulmasi gerektigikamsmdayd1.
Ote yandan Marcus Samuel kontrata ok gveniyordu. Bu nedente Texas'tan kt haber

87
yani Guffey Petrol arzmin baansiz oldugu haberi geldigindekederinden gokgeirdi. Guffeyne
kadar aci ekerseeksin bu durum Shell'i ilgilendirmiyor, o sadece kontrattaki partlannyerine
getirilmesini, eger bu yapilmazsa girketin ykl bir tazminatdemesini istiyordu.
Kt olan partlanolanak verdigiace iyiye evirmekisteyen Samuel,Texas Petrol retimi
petroln sevki iin yaptirmig oldugu drt yeni tankerinin Texas'tan sigir srs ykleyerek
Londra'nm dogu ucuna gnderilmesinive bu tagimaiin tankerlerdegereken tadilatmyapilma-
smi emretti. Ancak, bu petrol sevklyatl yeniden baglayincayakadar geerliolabilecek geici bir
nlemdi. Dsnp sorunu mahkemeye bagvurarak zmlemek istediyse de, Amerikah bir hu-
kuk dangmanmm kargi grg belirtmesi zerine bundan vazgeti. Amerikali danigman mahke-
me salonunda srdrlecek bir savagin ne sonu vereceginden emin olunamayacagtm, bu sava-
ym olumlu sonulanmasminhl de garantili olmadigt grgn savunuyordu. Kanisina destek
olarak her geydenevvel kontratm acemice, uzman olmayan kipiler tarafmdanhazirlanmig olma-
smi gsteriyordu.
Konuyu yerinde gzlemek amaclyla Mellon'un bizzat kendisi Londra'ya, Kent'e gidipMo-
te maliknesinde oturan Samuel'i ziyaret etti ve onunla konugtu. 1903 ylli Agustos aylmn 18'in-
ci gn Samuel gnlgnequ notlan dgyordu: "Bay Mellon maliknenin iinde bulundugu
Park'a hayran kaldi." Ertesi gn gnlgnn teki sayfasma gunlariyaziyordu:"nemlibir i;
zm in sabah 9.20 treniyle Londra'ya indim... okdolu bir gn geirdim. Guffey Sirke-
ti'yle aramizda herhangi hukuki bir girigiminnlenmesi iin Mellon'la anla1p ihtilafm halline
ynelik geici bir anlagma (modusvivendi) saglamak istedim, ancak baaramadim. Sonunda
avukatlara damptim." Nazik, ekici, davramplarlyla yumuak bir kipilik olan Mellon aym zaman-
da ok inati ve kesinlikle sert mizata bir adamd1.Sonunda eyll ayi baglamadan evvel her iki
tarafyeni bir anlagmaya vivendi"ye kavugtu. Marcus Samuel'inryalannda bu denli ha-
"modus

yati nemde olan anlagmast bu defa bagka, yeni bir anlagmayla yer degigtiriyor, ancak
"asnn

petrol konusunda Shell Sirketi'ne hemen hemen hibir gey garantilemiyordu.Guffey Petrol ve
Mellon'lar sonunda Shell'intaktig kancadan tamamen kurtulabilmigti.
Su arada William Mellon, yeni bir stratejipegindeydi. Su petrol endstrisine tm yirminci
yzy11boyunca egemen olacak, bu endstrinin merkezini olugturacak bir stratejiydi. Buna gre
endstri ayri ayn yapilan tm faaliyetleri bir ati altmda toplaylpuyumlu, entegre bir petrol gir-
keti kuracakti. Mellon'un stratejisi niyet bakimmdan StandardOil'inkindenfarkhydt. Mellon'un
gzlemine gre Standard'in gcn hissettirmesi ve konumunu koruyup daha da iyiye gtrme-
si ham petro1nhemen tek aliasi olmasindan ve nakliyede kontro1 elinde tutmasmdankaynak-
lanlyordu. Mellon bu gzlemde yanilmamigtl. "Fiyatlan saptayan Standard'dtr" diyordu. retici
lerin hemen hepsi girketebagtmhyd1. reticiler bu dzenlemeden epeyce yarar sagliyorlarsa da
kendilerini
"bu

girketininsafina terk etmig" durumdaydilar Mellon Texas'ta yeni yeni petrol ya-
taklarikegfedilipgeligtirildikegnn birinde Standard'm boru hatti sistemini buraya da sokaca-
gindanendigeliydi. Byle bir durumda Mellon faaliyetlerinin Standard'mretim sistemlerine e-
kilmesi kaimimazdi. Onun peginde oldugu geybu degildi. Mellon'un ykselme hirst daha genig
bir hedefi kapslyor, Standard'mtalantisi olmaktan ok daha teye uzamyordu. Vaktiyleamcasi-
mn ona verdigi ders ve gtleri bir yanlo gibi yenid,en duyan Mellon sonunda gu karara vardi:
"Kargismdakiyle yarigmanin yolu her geydenevvel, petrol retecek, gerekten retim yapacak
entegre bir girketkurmakla olur. gmdi anladim kl byle bir igin temelimutlaka retim olmalidir.
Bir girketinherhangi bir kimseye
'izninizle'
demeden, msaade istemeden igletilmesinin sadece
tek bir yolu vardir: retim."Mellon'lara gelince, onlarm herhangi bir kipiye, ncelikle Stan-
dard'a
"izninizle"
demeye hi niyeti yoktu.
Mellon'un kargismdaki en byk sorunlardan biri girketinPort Arthur'daki yeni rafinerisi-
nin kapasite aismdan tm Texas Eyaleti'nin retimine egit oluguydu. Aynca hl herhangi bir
zamanda fire verebilecek dgk kaliteli petrole bagimllydi ve bu da diger bir sorunu olugturu-

88
 yordu. Ancak sonraki yil 1905'te Oklahoma'da Glenn Pool'un keyflyledaha lyi kalite petrol elde
etmek mmkn oldu. Igtesorunlardan kurtulma yolu bulunmugtu. Bu ig,
"pazarlamaya
elverig-
li Pennsylvania kalitesinde, ama Texas'ta tkarilanpetrol kadar okpetrolpkarmakla" mmkn
olacaktt. Ne var ki girketindaha abuk hareket etmesi gerekiyordu.Su arada Standard Oil de
boy durmuyor, boru hatti gebekesini Kansas, Independence blgesinden, limana uzatmaya ahyl-
yordu. Su konuda Mellon amcalarmi uyarmak isteyerek "Oklahomadenilen
pu petrol blgesine
sizamadikaigletmemiz tmyle iflas eder" dedi. Port Arthur'dan Tulsa'ya uzanan 450 mil
uzunluktaki boru hatti yol ingaatim hizlandirmak iin drt ayrt ekibi birden bu igle grevlendir-
di. Bunlardan biri Tulsa'mn gneyinden, br Port Arthur'un kuzeyinden, son ikisi de orta
yerden baglay1pher iki uca dogru gidecekti.Eu sanki zamana kargi bir yarigtl ve rakip de Stan-
dard Oil'di. 1907 ylli Ekim ay1geldiginde Glenn Pool Vadisi'nden bogallp gelen petrol, boru hat-
tindan geip Port Arthur rafineristne dogru akmaya baglamigtl.ByleceMellon'lar petrol endst-
risinin baaktrleri olarakait olduklarlyere lyice yerlegmigoldular.
Boru hatti ingaatom teki girketlerin de yapacagi anonim bir katihmla yrtlmesi dg-
nldyse de Mellon'lar ok harap, dklr durumda olan byle bir tesisebog yere para ak1tmak
istemediler, llerindenWilliam Mellon, Guffey Petrol ve Krfez Rafineri Sirketi'nin reorganize
edilmesini nererek bu igin mhendislik kismmi stlendi. SonundaKrfez Petrol Korporasyonu
admda yeni bir girket dogdu. Andrew Mellon girketin bagkam, Richard B. Mellon muhasebecisi,
William da ikinci bagkam oklular. Guffey'i tamamen devre digt birakmiglardi. Ileride bir gn
Cuffeybu konuyu aarken aci act gikyetederek "Beni kapi digari ettiler" diyecekti.
YaSpindletop'un petrolde nclk etmig olanlari? Bunlardan Kaptan Anthony Lucas kendi
durumu iin sonradangunlansylemigtir: "BayGuffeyve Mellongrubu artik paracaok,zengin
olmutu; benimse meteligim yoktu. Bu nedenle onlann tekliflerinikabul edip kendi hissem lyi
bir para kargligmda onlara sattim." Daha sonra Washington DC'ye yerlegerek bir sre dam-
man-mhendis ve jeolog01arak aligti.Spindletop'takibyk kefinin zerinden tam yll
ge-
migti. Bir kez daha Beaumont'ad0np BykTepe'yigrmek, yeni bir degerlendirme yapmak
istiyordu. Tepenin bulundugu yer bir vakitler o kadar bol retim vermig olan, gimdiiskelelerle
dolu, fakat tkenmig,petroldenyoksun bir grnmdeydi. Su topraklaribagtan baa bir kez da-
ha dolasip durumu lyice gzlediktensonra, bir mezar tagmayazilmastgereken gu szleri syle-
di: "negisagmadafazla sert davranmiglar; aynca sayna igini de aktllicayapmamiglar."
ikincinc Patillo Higgins'e gelince, o fazla duygusal bir adam olmamasi nedeniyle kendi-
sini diglamigolan Kaptan Lucas't mahkemeyeverip aleyhine dava atl.Su arada Higgins Petrol
Sirketiadlyla bir de girket kurduysa da girketi devam ettiremeyerekkisa zamanda ortaklanna
devretti. Bu defa Higgins Standard Petrol Sirketi adi altmda yeni, entegre bir girket kurma sevda-
sma kapildlysa da, halkm artik Spindletop imzasim taglyanstok-petrol tekliflerindenbikkmlik ge-
tirmig olmasi yznden girigiminde baansiz kaldi. Ama Higginsyine de bu yillar boyunca k-
msenmeyecek bir para yaptl. Bir defasmda Beaumont kasabastndan otuz iki vatandag Hig-
gins'i vmg, imzaladiklari aik mektupta "Spindletop'un kegfedilmesinin ve geligtirilmesinin
tm gerefi yalmzca ona aittir. O bunu hak etmigti" diyen bir deklarasyon yaymlamiglard1.Bu
Higgins'in her geye ragmen o kadar dgncesiz Ve 11gmcahareket etmedigini gsterir.
James Guffey ve John Galey'egelince,bu ikisi hibir zaman para tutmayi grenemediler.
Galey'inyegeni olan bir gen ileride onlar iin qu szleri syleyecekti: "Her ikisini de yaglan iler-
ledike giderekaglflaanzor gnler bekledi ve yeni bir geri dng, bir atilim yapma midi gn-
den gne zaylfladi ve eripilmez oldu. Aslmda ok byk servetler edinmek iin ellerine sayisiz
firsatlar gememigdegildi. Ama onlar belki de kumardaki gibi koz oynamayt ve kararmda oyna-
mayi hibir zaman bilmedikleri iin bu firsatlan kairdilar. Guffeyve Galeybirbirlerinin ortagi
olarak Spindietop'la byle bir firsati yakalamig ancak degerlendirememiglerdir. Sonraki y11larda
yaamlannm geri kalan kismim orada burada ufak tefek sondaj projelerinde ali arak geirdiler."
I

89
 Petrol bulmada nc olarak tanman Guffeydoksan bir yillik hayatimn son on, on be yllmi
bor iinde gerdi. Pittsburgh'da beginci cadde zerndeki ikametghi lmne kadar ona tah-
sis edilmigti. Borlu oldugu alacaklilan incelik gstererek gemig hizmellerinin anisma burada
oturmasmamsaade ettiler. Petrol asil bulmuy olan Galeyise Spindletop anlagmasi uyannca
Guffey'inona borlu oldugu 366.000 dolarm ancak birka kurugunu alabildi. Yaamininsonuna
dogru Kansas'a giderek yrenin degigik blgelerini dolagti ve yeni bir 14anlagmasikoparmaya a-
ligti, Bu gezilerinde kendisine bir vakitler Spindletop'ta sondait yapmly olan Al Hamill eglikedi-
yordu. Bir gn onlar digarda oldugu bir sirada birdenbire ok giddellibir kar firtmasi kopmug,
nereye sigmacaklanni bilememiglerdi. Gezintiyikesip eve yollanmaya karar verdiler. Igtebu stra-
da Galeyarkadagt Al Hamill'e act bir itirafta bulundu. Tm hayati boyunca hibir zaman o gn-
k kadar fukara olmadigini syledi. "Acaba Hamill, borcuna mukabil Bayan Galey'in imzaladigt
bir eki kabul eder miydi?"Bu soru zerinde Hamill Galey'den hibir para almadigndan bagka,
tam tersine otel masraflanm da deyerek o karli gnde trene bindirip evinegnderdi.Bu, bir va-
kitler yerini kokusundan bulan adam" diye n salmigJohn Galey'inyeni bir petrol an-
"petroln

lagmasi pegindeki son irpmiglydi. Nitekim ok gemeden ld.

Petrolde nclk yapmig olanlardan William Melon ise, zamanla dnyamn en ileri gelen
petrol girketlerinden biri durumuna geen Krfez Petrol Sirketi'nin bagkani ve ynetim kutulu
bagkani olarakuzun yillar grev yapti. 1940 yllinda, lmnden kisa bir sre evvel syledigi qu
szler dikkate deger: "Krfez Sirketi o denli byd ki, artik izini kaybettim."

Sun Sirketi"Petrol Ne Yapacagimizi Bilmeliyiz" Diyor

Ylllar nce Kaptan Lucas'm petrol kegfini duyup trene atlayarak Texas'in Beaumont kasabasma
kogan binlerce kigi arasinda Robert Pew isimli biri de vard1. Spindletop'ta gereklegmig petrol
olayini ilk olarak alti gn nce amcasi J.N. Pew'dan duymug, buraya onun talimatiylagelmigti.
Robert Pew, nnde bekleyen olanaklarin sadece petroldengelmeyecegi,nakliyatmMeksika
Krfeziyoluyla yapilmasimn da aynca byk imknlar saglayacagigeregini grmekte gecikme-
di. Ne var ki Texas'a ait hibir geydenhoglanmiyor, havasmi, kasabayi, insanlanni, etrafta olup
biten patirti ve grltyhi sevmiyordu. Bu yzden hastalanip eve dnmek zorunda kaldi. Bu
defa aym grevi erkek kardegi J. Edgar Pew yklenecekti. Gelirkenbavuluna kardeginin ve am-
casmm tavsiyesiyleBeaumont'un kaynayan atmosferinde kigisel korunmasmda ige yarayacagtm
sandigt bir de tabancakoymayl ihmal etmemigti...
Pew allesi Beaumont'un yabancislydi; fakat petrolnyabanctsi degildi. O gne kadar belki
yirmi begyll sre hidrokarbon iginde aligmiglardi.1876 senesinde J.N. Pew, Bati Pennsylvania'da
bit ortaglylaberaber dogal gaz igine bagladiysa da ok gemedenbunun boga giden bir rn ol-
dugu dgncesiyle satmayolunagitti. 1883 senesinegelindiginde,imalat yoluyla elde edilen ge-
hir gazi alternatifi olarak byk bir gehre -Pittsburgh'a- dogal gaz veren ilk girketkonumuna.
erigmiglerdi.Bu onlarm ok byk bir i; kurduklan anlamma gelir.Ancak Standard yimdi de gz-
lerini gaza evirmig,1886 yllmda bir de Gaz Trst' kurmutu. Sonunda J.N. Pew da 1890'lar-
da Mellon'larm petrol alanmdakiilk girigimlerinde izledikleri yolun aynmi takip ederek gaz igini
Standard'a devretti.
1886'da Pew bagka bir girigimde daha bulunarak Lima yataklarmdan petrolretmeye bagla-
dl. Kurdugu yeni girketine uzayla ilgili bir isim vermek istiyordu. Gkyzndeki tm uzay isimle-
ri arasmda en nemlisinin Gney olmasi nedenlyle girketine Gney szcg anlamma gelen
"Sun" adim verdi. Ne var ki Sun Sirketi sonraki on beg yll iinde sanayide gnegkadar parlak ol-
mayi bagaramadi. Ama Standard Oil'in glgesi altmda da olsa, saygtn bir petrol iginin atisim ku-
rabildi.
J. Edgar Pew 190l'de Beaumont'a geldigindeyaptigi ilk i; Sun Petrol Sirketi iin aligma

90
izni almak oldu. Ancak, hem kendisi ve hem de allesi geoigteki deneyimlerine dayanarak so-
runlann sadece retim yapmakla zmlenmeyeceginin bilincindeydi. Bu konuda J. Edgar daha
sonra pu sozleri syleyecekti: "Varili beg sentten milyonlarca varil petrol satin almak mmkn-
dr; fakat asil sorun o petrol daha sonra ne yapacagimizi bilmektir." Bunun bilincinde olarak
Sun Sirketi yrede yeni depolama tesisleri kurdu. Aynca, gemiylesevk edilen Texas kaynakli
hammaddeyi teslimalmasi iin Philadelphia dipinda, Marcus Hook'ta bir de rafineri yaptirdi. Bir
taraftan da uzun vadeli pazarlar kurmak istediginden bunun girigimineyneldi. Spindletopyte-
sine gelince,herkesin artik aikagrdggibi burasi retimde dg agamasma gelmigti.Bu d-
olugurkenSun Sirketi Texas'm daha bagka yerlerinde geligipbymekteydi. Uretimigerek-
leptiriyor, blgede kendine ait bir ana boru hatti konuglandirlyordu. 1904 senesine gelindiginde
Sun Sirketi, KrfezYakasipetrol ticaretinde nde gelen bir avu girketiinde lider olmugtu.

"Ksele Surat Joe" ve Texaco

Spindletop'takigirdapiinden byk bir petrol girketinindaha dogmasi sanki yreninyazgismda
vardi. Burast Texas petrol iginin geligmesinde en bagta gelen nclerden biri olan Joseph Culli-
nan'in kendi el emegiyle dogmugtu. Cullinan, Standard'm boru hatti gebekesinde gelecegi ok
parlak olan kariyerinden, 1895 senesinde Pennsylvania'da kendine ait, petrolclkte kullamlan
alet imal eden bir girket kurmak iin ayrilmigti. Saldirganliga varan biktirici kipillgi, bir igin ille
de yerine getirilmesi iin gsterdigi inat ve isran yzndenevredeona "KseleSuratJoe" deni-
yordu. Bu nitelikleri yznden emri altmda aligan kipilerJoe'yugrdklerizaman petrol-arazi-
sinde kullamlan eldiven ve kunduralarm sert derisini ammsarlardL
1897 yllmda Cullinan, petrolde kaydedilen son geligmelerhakkindarahiplere blgivermek
zere kisa bir sre iin Texas'm Corsicana kentine davet edildi. Oraya gittigindesadece bilgi
vermekle kalmaylp bu kente yerlegerek, Corsicana'mn petrol konusunda en sz geen pahsiye-
ti oldu. Kaptan Lucas'm Spindletop petrol patlamasmdan hemen sonra Beaumont'a gelmig, du-
rumu incelemeye baglamigtibile. Bunun bambagka, tekilerden bsbtn farkh bir i; oldugunu,
aynca Corsicana'da yaptigt iten ok byk apta yapildigim anlamakta gecikmedi.Ilk i; olarak
Beaumont'ta ham petrol ahm satimlyla ugragacak Texas Fuel Sirketi'ni kurdu. Eu i e yneldigin-
de alet-eksperligi konusundaki bilglsinden epeyce yararlandi. Eskiden depo tesisleriyapmig olan
Cullinan'm bu alandaki deneyimi ve tesislerinoraya sadece yirmi mil tede oluguTexas Fuel
Sirketi'ne gelecekteldrakiplerine kargi bir avantal sagliyordu.
okgeeden Cullinan eski politikacilarm kurdugu sendikanin Spindletop adma yapip
saklamig oldugu k1ymetlikira kontratlarmm kontroln de ele aldi. Sendika yz kirk kilo agirlik-
ta eski bir vali ve ilerlemeden yana birisi diye tamnan JamesHogg admda biri tarafindanyneti-
liyordu. Bu adam idarecilikte oldugu kadar iq alamnda da ok sert davranan biriydi. "Hogg" sz-
cg dilimizde anlamina gelir. Bu nedenle bir strasi geldiginde Bay Hogg kendisi iin
"domuz"

"Benim adim Hogg'dur. Tabiatim da tipkl domuzunkine benzer" demigti. Anlagma saglama ko-
nusunda Hogg grubu, en nemli ve anahtar konumundaki anlagmayi James Guffey'densagla-
migtl. James Guffey,idarecilik ynnden bazi baansizhklari olduya da, Demokrat Parti Bagkan-
11giyapmig birinden beklenen, ona yakig1rsaglam bir politik igdye sahipti. Daha sonraki gn-
lerde, bu anlagmalan satmasi kargiligmda aldigi paramn, politik karlyerinin sigortabedell oldu-
gunusylemigtir. "O gnlerde Texas'ta Kuzeylilere fazla saygl gStrlmyOrdu. Vali Hogg'un o
yorede nfuzlu oldugunu bildigimden, onu kendi tarafimaekmek istedim; nk harcayaca-
gimparanm ok byk bir tutar oldugunu biliyordum."
Hogg'un aynca kendine zg daha bagka bir erdemi daha vardi; bu, Texas'ta Standard
Oil'in en byk muhalifi olmasmdan kaynaklanlyordu. Vali oldugu dnemde Hogg, Rockefel-
ler'in mahkemeyeNew York't ikmasminlemek iin Rockefeller dava dosyasmi New Yorkdi-

91
l

inda bir yere naklettirmekbile istemigti. Nitekim Hogg'un bu ige el atmaslyla,Standard'myeni

bir hasimla kargi karplya geldigizaman kullandigt aligilmigtaktikleribir dereceye kadar etkisiz
hale getirilebilmigti.
1; anlagmalanmndaha da genigletilmesi iin gereken sermaye ABD Deri Trst'nn can
daman olan Deri igletmelerisahibi, New York'lu Lewis H. Lapham'dan ve Chicago'lubir mall-
yeci olan renkli pahsiyetJohn W. Gates'den saglandt. Laphamher firsatta her gey zerinde bah-
se girmeyi seven biri oldugundan evrede "Milyonluk-Bahis Gates"olarak tamnird1.Sermayenin
kaynaktan" gelmigolmasi ve zamanla stnlk saglayacagiendigesi Texasli ortaklann1
"yabanci

rahatsiz ettigi iin Cullinanonlan teskin eder, "Tammary halki yalanda Gneyliler'de kendi ben-
zerlerini bulacak" derdi. Bu nsezisi zamanla dogrulugunu bir dereceye kadar kanitlayacakti.
Genigdeneyimi ve dogal liderlik yetenegiyle Cullinan kisa zamanda, Beautmont'ta petrol
alanmin en gzde,en nde gelenadami olmuytu, 1902ylliEyllayinda Spindletop'ta cehennemi
andiran byk bir yangn ikmig,tm kasaba bagtan baga alevlerle sanlm14t1. Bu yangindaCulli-
nan, tm abalannyangnm sndrlmesi iin seferber edilmesi komutunu vermigti. Kendisi de
tam bir hafta, bir dakika durup dinlenmeksizin, yangm sndrlnceye kadar bu allymalarakatil-
di. Yangn sndrldgndeartik yorgunluktan bitkin, petian durumdaydi. Gzlerigaz duma-
nmdan krlegmig,hatta birka gn grme duyusunu kaybetmigti.Ancak gzlerisargtlar iinde ya-
taga tutsak oldugu gnlerde bile konferans dzenlemekten, talimat vermekten geri kalmadi.
Onunla ahganlar arasmda, 1893'te Patillo Higgins'in baanstzhklasonulanan ilk girigimindeson-
daji yapan, gimdiise bagsondajci olan Walter B..Sharp vardi. Diger biri de Howard Hugher Sr.
admdaki uzman bir sondajclydi, 1902 ilkbahannda. Cullinan egitlitrdekibirok iginin birleptiril-
mesinive bylece elinde tuttugu kipisel ve otokratik kontroln biraz daha kuvvetlenmesini istedi.
Bir petrol girketininnasil ynetilecegini bilmeyen JamesGuffeylinaksine Cullinanbu igi
gok lyi biliyordu. Su nedenle "Guffey Krfe2l" Sirketi'llin tersine "Texas" $irketiigin bagmdan
beri krda aligtyordu.I; kurulduktan sonraki birinci yll iinde petroln varili ortalama on bey
sent gibi bir flyatla satmay1bagarmigtL retimindoruk dzeyde oldugu gnlerdevaril bagina on
iki sentten petrolalipdepoladigt gz nne almirsa, girketinne denli lyi durumda oldugu anlagi-
lir. Mellon'lar Guffey'learalanndaki sorunlann zmne aligtiklangnlerde Krfez Sirke-
ti'nin Cullinan'm Texas Sirketi'yle birlegmesi igi tamamlanmakzereydi. Fakat daha kk pet-
rol girketlerinin yeni kurulacak bir petrol trstn gzlerinde fazla bytp Texas hukuk yasala-
n ynnden gnn en gncel konusu yapmalan yznden bu birlegmeyi bagaramamiglardi.
Hatta bu tartigmalarsirasmdaher iki taraf bag lobicilerin Austin'deki bir otelde herkesin nnde
yumruk yumrugakavga ettikleri bile olmugtu.Sonunda, Texas yasalan birlegme konusuna kargi
ikti, bylece birlegme firsati da ortadan kalkt1.
Su dela Cullinan dikkatini daha bagka bir yere, Texas Petrol Sirketi'nin genigletilmesi
amac1-
na yneltecekti. Bunun gereklegmesi i in ilk olarak Oklahoma'daki Gleen Pool'dan Texas'ta
Port Arthur'a kadar uzanan kendi boru hattml kurdu. 1906 yllmda da girketine, ticaret unvani
olarak setigt "Texaco" ismini verdi ve bu ismi tescil ettirdi. Eu isim kirmtzi bir ylldiz zerine
Texaco sminin sembo1 olarak kabartma basilml; "T" harfiyle belirlendi. Daha sonra benzin
imaline girigti.1907 yilmda, kurulugundan henz alti yll sonra Dallas Devlet Fuan'nda birbirin-
den farkl1tam kirk rn sergilemeyi baardi. 1913 yllmagelindigindeartik benzin retimi en
nemli rn olarak aydinlatici yaglann yerini almly ve nde gelen rn olmugtu. Bundan ok
daha evvel Cullinan'm gelecekiin yaptigikehanet dogrdlanmig, gerege dngmgt. Cullinan
bu kehanetinde "Bir gn -belki de okyakmda- merkez tegkilattmizm Beaumont'tan Hous-
ton'a naklini isteyecegiz. Bana yle gellyor ki Houston gneybati petrolclgnn ilerideki mer-
kezi olmayolundadit" demigti. Bu szleri syledikten kisa sre sonra da, Houston yazinin nem-
li sicagmacesurca ggsgererekiin en nemli kismmi, ayni zamanda New York'tan da yrt-
lebilecek bir ayarlamayla, Houston'a nakletti.

92
 KseleSuratJoe'nun idarecilikte gsterdigisert tutum yatinmcilarda giderekolumsuz etki
yapmayabaglamigve Texas ile New Yorkarasmdailk defa olarak birtakim srtgmelereyol a-
migti. Bu srtgmelerin yakm bir gelecekte girketeyansimast kaimlmazdr. Bu durumdan gik-
yeti olanlardan bir bagynetici, Lapham'a yardigt bir yazida yakmmasmi pu szlerle tanimliyor-
du: "Cullinankendisinin her geyibildigini, her geye bumunu sokmak zorunda oldugunu sam-
yor. Bize, girketinburada New York'ta aliganelemanlarina ise kpegin kuyruguymuuz gibiba-
layor, hem de okkk bir kuyruk." Sonundahissedarlarm nde gelenleriCullinan'm elini ko-
lunu baglaylp etkisiz hale getirmek isteyince, Cullinanbu duruma isyan ederek, kontrol yeni-
den ele geirmekiin bissedarlara kargi amansiz bir mcadeleye girdi.Yerinden kopardip bagka
bir yere nakledilmig olan Pennsylvania'h bu savagi blgesel bir mcadeleye,Texas-Dogu mca-
delesine dngtrmek istedi. Hissedarlara yaymladigi bir yazida, girketin
"gemigteki
.
idare tarzt,
kurumculuga bagh tutumu ve faallyetlerinin Texas ismi ve Texas idealleriyle bir arada geligmig
oldugunu" duyurdu. Aynca duyurusuna
"girketin
merkez tegkilatlarimnve idare otoritelerinin
Texas'tabirakihp, devamli olarak Texas'ta kalmasi gerektigini" ekledi. Ancak gerekte savagm
sregelme nedeni kugkusuz btl degildi. Gerek nedeni Cullinan'm tek-adamolma tutkusundan
ileri gellyordu.
Sonunda, kavga New York'un kazanmasiyla sonulandi. Bu savagta Cullinan byk yenil-
giye ugramigt1.Artik igi ilozoluga vurmaktan bagkayapacak bir geyikalmamigt1.Bu konuda es-
ki bit Pennsylvania'li tanidigmayardigi mektupta Ksele SuratJoe gunlansylyordu: "Yaadi-
gimizolay tam bir yatill okul dalagmasiydi. Eu dalagmada kugkusuz bazi mobilyalar kinldt, an-
cak sonunda blzim taraf yenildi. Ben de bu yzden yalonda kendime yeni bir iq arayacagim."
Dedigi glbide yapti ve petrolclkte yeni yeni birok baanlar kazand1. Ancak, o gnden,sonra
petrol-tarama ve retme igine bagli kalip, rafineri ve pazarlama iglerini bagkalanna biraktt.

"Nasil Kontrol Edebiliriz?"

Bu arada krfezin kiylsi ve kitanm orta yerinde yeni yeni petrol yataklannm bulunmasi Standard
Oil'in grngte sarsilmazgibi duran konumunu zaylflatmaktaydi. Su yeni petrol kaynaklan,
sratle treyen mazot ve benzin pazarlanyla bir araya geldiginde sayilan bir orduyu bulan yeni
rakiplere de kapilarim amig oldu. Aynca bu rakipler,William Mellon'un ifadesiyle, ne Stan-
dard'a ne de bagka birine
"izninizle"
diyecek trde kimseler degildi. Geri Standard'm satiplan
kesinlikle kukuya meydan vermeyecek gekildedevamli bymeye devam ediyordu. Bu arada
yeniagiyansitan benzinin satigi da 1900-1911 ylllan arasmda katmdan fazlaya ikmigve
1911 yllma gelindiginde ilk defa olarak gazyagi satigmi geride birakmigtt. Aynca Standardileri
teknolojikdegigimlere de ayak uydurinay1 ihmal etmiyordu, Wright kardeIerin yaptigi uak
1903'te North Carolina'yabagli Kitty Hawk kasabasmdan ilk havalamymda, motorunda yakit
olarak Standard Oll'in rettigi benzini ve motor yaglanm kullanmigti. Kitty Hawk kumsalma
tahta variller ve mavi renkli teneke kaplar linde getirilenbu benzin ve motor yaglanm oraya ta-
lyan da yine Standard Oil elemanlariydi. Tm bu gereklere karym
gunu da kabul etmek gere-
kiyor ki, btnyle ele almdlglnda BirlepikDevletler'de retilen petrol mamullerinin
pazar his-
seleri, Standard baktmmdan dgmekteydi ve girketinbu konudaki ezici stnlg yava; yavag
etkinligini yitirlyordu. Aynca 1880 yllmdayzde
'90

olan rafineri kapasitesinin 1911 yllma ge-

lindiginde yzde 60-65'leredgtg gzleniyordu.
Krfez kiyismda olugmuy petrol patlamasi sonucunda "Eski Ev", Birlegik Devletler ham
petrol retimindeki kendi nfuzunun ne kadar oldugunu artik anlamigti. Gzledigi bagka bir
gerek de flyatlan
"saptamak"
konusundaki yeteneginin uup gitmekte olduguydu. Bu yetmi-
yormuy gibi dig Blkelerde yeni yeni ham petrol kaynaklari bulunmast da girketin uluslararasi pa-
zarlar aismdan gcn azaltlyordu. Diardan bakanlar iin Standard'mkonumu erigilmez dere-
 cede parlak grnyorsa da, Eski Ev'in balog aisindan hi de yle degildi. Su konuda, Standard
mdrlerinden H.H. Rogers bir gn esefle gylediyecekti: "Suduruma balen -Rusya'ya ve
Texas'a balan! Arada sonu gelmeyecekkadar usuz bucaksiz petrol var. Su durumu nasil kont-
Tol edebiliriz? Sanki bir
gey StandardOil Sirkett'nin yakasma yapigmig,ekip duruyor." Daha
sonra falethk yapar gibipu szleri ekliyordu:"Bu her neyse bizi aanbir geyolmali!"

94
I 5
Ejderin Katli

EskiEv artik kugatma altmdaydi. Hem Amerika'daki hem de dnyanm drt bir yanindaki rakip-
lerini yola getirmeyi baaramamigti. Su yetmlyormuy gibi tm Amerika'da Standard'a ve Stari-
dard'in acimasiz iy grme yntemlerine kargi siyasi ve hukuki bir sava; ailmigtl. Geri bu alipil-
maml; bir gey degildi. Petrol Trst'n kurmaktan sorumlu tuttuklariStandardve gubeleridaha
evvel de birok defa bu davramplarindan tr eleptirilmigti.Standard Petrol yneticilerlyse bu .

tr eleptirilerinne iin yapildigim gerekten hibir zaman anlayamamigtir. Su eleptirilerin bagka-

lanna yapilan adi birer dalkavukluk, teykilatsizbir kiskanltk gsterisi ve zel bir yaltaklanma
igareti oldugunusamyorlardi.Kanilanna gre Standard Oil kendi ikarlarmikorumaya
ve girketi
giderek zenginleptirmeye ynelik yaptigi amansiz takiple, sadece bagmi almig giden rekabeti
kontrol etmekle kalmlyor, aym zamanda Rockefeller'inkendisinin de syledigi gibi, Arrierikan
ulusunun o zamana kadar grdg gelmiggemig en byk "kalkmdmci"
oluyordu.
Ancak, halkm byk ogunlugudurumu hi de byle grmyordu. Standard'1 eleptirenki-
giler,girketigl, karmagik, acimasiz, engel tanimayan,tam anlamlyla yayllmig, fakat ok gi-
zemli bir tegebbsolarakgrmekteydi. Onlarm gzyle Standard,bir avu kstah mdr digm-
da, hl kimseye hesap verme zorunda olmayan, yoluna engel olmak isteyen herkesi ve her geyi
acimas12cayok etmeye aligan bir girketti. Bu gr biraz da agm beklentisi dogrultusunda ge-
ligmigti.Kugku yok ki Standard'm bu denli geligmesidurup dururken ortayatkmigdegildi. Ge-
ligme on dokuzuncu yzyilm son yirmi otuz ylliiinde Amerikan ekonomisinin sratle endstri-
legmesinin bir rn olarak octaya tkmig ve olduka kisa sayllabilecekbir sre iinde birok
kk firmayl, trstleradt verilen dev byklkte endstriyelkombinasyonlarin egemenliginde
faaliyet gsteren byk bir firmaya dngtrmgt. Daha nce kk firmalar olarak szn et-
tigimizbu nitelerin her biri belirli bir sanayinin her iki yanma yerlegmigolarak faallyet gster-
migtir. Bunlardan bicogunun da birbiriyle adeta i ieymig gibi duran yatinmcilan ve mdrleri
vardt. Kk firmalann byk firmaya dngme olgusu ok kisa bir srede tamamlandigindan,
bu durumdan ok saytdaAmerikall derin bir korkuya kapilmigti. On dokuzuncu yzyihn yirmin-
ci yzyila yaklagtigt sirada korkuya kapilan bu Amerikalilar, yeniden rekabetin canlandirilmast,
rgvetlerin kontrol altina almmasive bagtan baa tm lkede kocaman birer ejderha gibi
ser-
beste dolagan trstlerinehlileptirilmesi iin gzlerini bir kez daha hkmete diktiler Ye hk-
metten bunlan yapmasmi beklediler. Onlaragre, tm bu ejderleriinde en dehgetlisi ve en ok
korkulam StandardOil Sirketi'ydi.

Holdingli Sirket
Standard aleyhine tazelenmlyolarak yapilan sulamalar ilk nce eyaletlerden ve zellikle Ohio
ve Texas'tan baglatilan tekelciligekargi ailan davalar geklinde olugtu. Hatta Kansas Eyaleti Vali-
si yrede Standardrafinerisi ile rekabet edecek nitelikte devlete ait bir petrol rafinerisi konuglan-
I

dirmak iin bir plan bile hazirlamigti. Valinin planma gre ralineride abgacakkigiler, yre ceza-
evinden seilmig mahkmlar olacakti. Kansas digmda en az yedi eyalette daha ve ayrica Oklaho-
ma blgesinde ju veya bu gekilde hukuki girigimlerde bulunuldu. Ancak Standardkendi i; uygu-
lamalarina kargi halktan gelen bu kargikoymalarm nedenlerini tam olarak anlamakta yavag kall-
yordu. 1888'de, girketin st dzey yneticlerinden olan biri, Rockefeller'e yazdigt bir mektupta
aynen gunlarisylemigti:"Son gnlerdegrlen bu antitrst humma kammca ilgmliktanbagka
bir geydegil Benimdgnceme gre bu tutuma karyl fevkalade vakur davranmahytz ve sorulan
gerege uyan, fakat temeldeki olgulan aiklamayan slidan cevaplarla savugturmahylz." Bylece
.
irkether yeyiolanak verdigince gizlitutmayadevam edecekti. GnnbirindeRockefeller Ohio
mahkemelerinden birinde tamk olarak dinlenirken o derece sessiz davrand1 ki, ertesi gnk ga-
zeteler olay1anlatirken, "John D. Rockefeller'in agzi sanki bir kiskala kapah ve dilsiz taklidiya-
plyordu"diye mangetattilar.
Staridardzamanlagereken tm kaynaklarini, srmekte olan savag iin seferberetmeye ka-
rar verdi. ilk etapta hukuk danigmam olarak lkenin en lyi ve en pahah hukuk dehasmi ige aldi.
Ayrica siyasialanda da mekanizmayi etkilemek iin girigimlerde bulundu ve giderek zamani iyi
ayarlanmig politik katkida bulunmayi mkemmelige varan bir sanat haline getirdi. Szgelimi,
Ohio'dakibir siyasi partiye bagigyaptigmda,bagii bildiren mektubunuyollarken qu szleriekle-
meyi de ihmal etmiyordu:"Arkadaylarimiz CumhuriyetiParti'den hakh olarak laylk olduklan
muameleyi grmediklerikanismdalar, ancak ileride ok daha lyi geyler bekliyoruz." Ancak Stan-
dard Oil yine de bagiglarda bulunmaya devam etti. Ohio'dan seilmig Cumhuriyeti Senatr
senesinde yllik 44.500 dolar cretle- avukat olarak ige al-
-1900

olan bir kigiyiok iyi kopullarla

di. Aynca o zamanlar "Amerika'nm en nde gelen Demokratik Lideri" diye n yapmigok g-
l bir senatre de devamli olarak kredi veriyordu. Saym senatr bu parayi Dallas digmda satin al-
digi alti bin hektarhk iftligin bedeli olarak kullanmigtir. Standard iginin grlmesiiin bir de
reklam acentasmabagvurmugtu. Reklamellann grevi gazetelerinde Standard'a ayirdiklari yerde
reklam yaparken, Standardlehine dostane baz1 haberler, makaleler de yaymlatmakti. O gnler-
de "Kr Kaplanlar" diye amlan bazi girketter vardi ki StandardOil bunlarla da meggul olacak za-
mani bulmugtur. "Kr Kaplanlar" admdaki bu girketler dis dnyaya kargi tamamenbagimsiz bi-
rer dagittmci gibigrnrsede, ashnda hi de bagimsiz degildiler. Szgelimi 190l'de Misuri'de
"Cumhuriyeti Petrol" adinda bir girketkurulmug ve Missouri'de pazarlama ah;malanna bagla-
migt1.Cumhuriyeti Petrol ilanlarmda baglik olarak"Trst'eHaytr", "Tekelcilige karglylz", "Tam
anlamlyla bagtmsizlik" gibiarpicibagliklar atlyordu. Ancak, bir taraftanda gizli gizliNew York
85 no'ya yani Broadway 26'nin arka kapisma ispiyonculuk yapmaktan geri durmuyordu.
Standard'a yapilan hcumlarda bazi eyaletler zaman zaman geici zaferler kazanmigsa da,
bunlann hbiri devamh olmamig, baanlan sonuca ulagmamigtir. Sir rnek vermek gerekirse,
StandardOil'in bagindan gemig olan gu olay animsanabilir: Bir defasinda Standard Oil Sirke-
ti'nin Texas'taki pubelerinin hepsi birden Texas'tan kovulmug, mallannael konmug Ye emanete
alinmigt1.Eu olayt izleyen gnlerde emaneti kipiler Austin'deki Driskill Oteli'nde bir toplanti
yaparak Standard'a ait ne kadar mal varsa satiaikanlmasmiistediler. Ve gerekten de btn
mallarmi sattilar. Ama satigyine Standard Oil acentalarmdan birisine yaptlmigtil
Yasal su1amalarbitmek bilmiyordtL Bu, Standardteykilatmi ister istemez daha bagka degi-
iklikler yapmaya zorladt 1892 ylhnda Ohio mahkemesinin verdigi kararla StandardTrstleri
kaldinldt ve hisseler yirmi ayn girketetransferedildi. Ancak kontrol yine eski hissedarlarda kall-
yordu. Sirketler birlegip "Standard Oil 1karlan" adlyla gruplandilar. Bu yeni ayarlama altmda
Broadway 26'deki Ynetim Kurulu yerini "Standard Oil ikarlan"nt olugturanegitlikurucu fir-
ma bagkanlanna birakti ve bu defa toplanti bu bagkanlarca yapilmaya bagland1. Artik mektuplar
kattaki baylara"
"yukan

Ynetim Kurulu adresine gnderilmiyor, bunun yerine zarfm zerine

cmlesi yazlhyordu, o kadar.

96
 Ancak bu
"baylar".
"Standard Oil ikarlan"nm reorganizasyonundan memnun kalmamigti.
Devatn etmekte olan baskilara kargi ve girketindaha saglam hukuk temellerinedayandmlmasi
iindaha bagka koruyucu nlemler almak gerektigL kamsma vardilar. Bu sorularm New Jer-
sey'de zlecegiinancmdaydilar; nk bu eyalet son ylllarda yasalannda yapttgi degigiklikler-
le ve holdinglerin, yant bagka girketlerdehisse sahibi olabilecek girketlerin kurulmasina izin veri-
yordu. Byle bir karar almaklaNew Jersey'in BirlepikDevletler geleneksel ip hukukuna mutlak
olarak ters dgen bir uygulamaya girdigide aynca belirtilmelidir. New Jerseybununla da kalma-
ylp yeni ortaya ikmig bu rgtlenmeye konuksever bir 19 atmosferiyaratmaya da ahylyordu.
Eu nedenlerden yararlanarak 1899 senesinde "Standard Oil ikarlan" sahipleri tm operasyon-
lannin merkezi olarak "New JerseyStandard Oil"i kurdular. New JerseyStandard Oil'in ilk bag-
ta sadece 10 milyon dolar olan sermayesi l 10 milyondolara 1kanldi ve girkete diger kirk bir gir-
kette stok sahibiolma hakki verildi. Bu kirk bir girket aynca daha bagka girketlerive daha bagka
irketler de diger bagka girketlerikontrol ediyordu.
Bu ylllar srecinde Standard OiPin kendi iinde bagka trden fakat kayda deger bir degig-
me daha oldu. John D. Rockefeller artik sayllamayacak kadar byk, dev bir servet sahibi ol-
mustu. Fakat yorgundu ve ekilmeyi tasarbyordu;Daha elli yagmm ortalarmda gen sayilabile-
cek biri oldugu halde,bunca yillik i; stresi, yapilan saldmlarsagligi zerinde etkisini gstermeye
baglamigtt. Nitekim 1890 yllindan sonra, eskiden beri gikyet ettig sindirim sorunlan ve yor-
gunluk igaretleri kendisini daha sik yoklamaya baglamigt1.Rockefeller bu konuda Tann'nm onu
cezalandirdlgLm
sylerdi. Aynca gece yatarken ba; ucunda tahancabulundurmak gibibir de allg-
kanlik edinmigti. 1893 yllinda stresle baglantill bir hastaliga yakalandi. Tiptaki adi "alopecia"

olan bu hastalik nedeniylehem fiziki ynden ok aci ekti hem de kafasmdaki salann tm d-
kld. areolarak iki degigik yol bulmugtu; bazen iplak kafasim bir bereyle rtyor, bazen de
peruk talayordu.Evvelce zayif sayilabilecekvcut yapist gimdiagin bir gigmanligadngmgt.
Bu arada yaammda da birbirini izleyen depresyon devri ve hem yurtiinde hem de yurtdigm-
da giderek artan giddetlirekabet gibi nedenlerle kenara ekilme kararmdaki uygulamayi geici
bir sre iin erteledi. Fakat artik igle zel yagantisi arasma bir mesafe koymugtu ve bunu koru-
maya dikkat ediyordu. Sonunda 1897'de kesin olarak daha altmig yagma gelmedenkpeye ekil-
di ve idari liderligi girketinin diger bir mdr olan John D. Archbold'a devretti.

Petrol Tutkunu Halef

.
John D. Archbold'un halef olacagi eskiden beri beklenlyordu. Cerektende bu kigi Standard'in
kidemli ve en st dzey yneticilerinin hepsinden daha yetenekli ve igin her ynnde uzman bi-
riydi. Son yirmi yll iinde Amerikan petrol sanayiinde rastlanan en gl ahsiyetlerden biri ol-
muqtu. Grevi devraldiktan sonraki yirmi yll iinde ise en. gl ahslyetoldu. Archbold'un
meslek yaamt uzun yillan kapsamigttr.
Kisa boylu, gerek yagindan daha gen gsteren biriydi. okazimliydi ve asla yorulmak
bilmez bir kipiligivardi. Daima gitmek" isteyen, kendisini tam anlamiyla hedefine ada-
"ileriye

mig, bu ugurda gerekeni ve hakli buldugunu yapan biriydi. 1860 ylh Bagkanhk Kampanyasi sira-
sinda henz bir ocukken, zerinde adaylann resmi olan rozet satigi yapmigti. Ayni igi erkek
kardegi de ok daha iyi bir blgede yaptigt halde, Johnondan ok daha fazla rozet satmayt bagar-
migti.On beg yagma geldiginde bagli oldugu Metodist Papazm takdisini aldiktan sonra (Papaz
"Tanri onun gitmesini istiyor" demigti) Archbold yalniz bagina Salem, Ohio'dan trene binip Ti-
tusville'e hareket etti. Bunu yaparken asil amaci sevap kazanmaktan ok, kendisine Titusvil-
le'de petrolden bir servet kazanmaya ynelikti. e kkbir sevkiyat elemani olarak bagladl.
okkk blr cretle ahytigmdanyatacak parall yer bulamiyor, ofisteki tezghmaltma serdigt
yatakta uyuyordu. Zamanla petrol komisyoncusu oldu. okhareketli bir genti. "Petrol tutku-

97
I

su" denen duyguya igte o gnlerde kapildi ve tm hayatt boyunca bu duyguyu korudu. Petrol
tutkusu denen bu duygu o gnlerde byk karigiklikiinde olan Petrol Blgeleri iin ok gerek-
liydi. Gen petrol komisyoncusunu eski gnlerden beri tamyan bir kompusu onun hakkinda
sonradan gunlarisylemigtir: "Onun her gn yaptigi gn1k igi' hi de ko.laybir iq degildi.
'tur

Titusville'in ara sokaklan daima petrole bulagmig ve en az yanm metre derinlignde amurla
kaph olurdu. Creek dolaymdaki durum da ayni derecede ktyd. Buralarda amur bazen insa-
nm ta kalalarma kadar iktigt halde, JohnArchbold buna hi aldirmaz, dudaklarmda bir
ishk,

amuru yanp geerdi. relliklepetrol alacaksa ya da bir pazarhga girigecekse daha da negeli
olurdu..."
Archbold iten bagka bir gey bilmezdi, hibir eglencesi yoktu. Zamanla kritik durumlarda
havay1yumugatmak iin espriye bagvurmayi grendi ki bu ileride kargilagtig atigmalar Ye anla-
gilmazhklarda ok yararh olmugtu. okseneler sonra, olgunluk agmda kendisine Standard
Oil'in het zaman kendi ikarlariiin mi savagtigt soruldugunda, buna kuru bir yanitla kar1hk
vermig ve "Her zaman her geyi hay1rsever amalarla yapttgimiz sylenemez" demigti. Zamanla
yapmayi grendigi bagka bir gey de olaylan, ne derece can sikic1olursa oisun, bir perspektifal-
tinda degerlendirmekti. Kendisini bagkalanna, zellikle John D. Rockefeller'e nasil ok yararli
yapabilecegi, kanitlayabilecegi konusunda uzun uzun dgnr, tahmin yrtrd. Daha 1871
ylli baginda, Titusville'de bir otele kaydml yaptirdigi sitada Rockefeller'in gzne arpmigtl. Roc-
kefeller otel defterine imzastni atarken kendi imzastmn hemen stnde bir bagka imza grmg,
dikkatini ekmigti. Eu gen petrol komisyoncusu ve rafinericisi JohnD. Archbold'un imzastydi
ve imzayi pu gekilde atmigti: "JohnD. Archbold, varili 4 dolar." Petroln hibir yerde bu flyatm
.
yakmma bilesyaklaamadigi yle bir gnde bu denli kendine gvente yapilmig byle bir reklam
Rockefeller'i etkilemigti; bunu defterine not olarak yazdi.
Faal bir adam olan Archbold zamanla Titusville Petrol Mbadele Qirketi'ne sekreter oldu.
Gney Geligim Sirketi olayi strasindave 1872 Petrol Savaglansrecinde Rockefeller ve demir-
yollan, petrol retimi zerindeki kontrol kendi tekellerinealmaya abaladiklan zaman, Arch-
bold Petrol Blgeleri'nde buna kargt 1kanliderlerden biti olarak ortaya iktive kendini gsterdi.
Rockefeller'i en sert gekilde,acimasiz deyimler kullanarak elegtirdi. Ancak Rockefellerbu elepti-
Tilerde Petrol Blgeleri'nin temel sorunlanm yakalamig, kendini
tam anlamiyla ige adamty, gere-
ginde saldirgan ve acimasiz olabilen, fakat her zaman iin esnek ve uyumlu kalacak bir kipilik
sezmisti. Nitekim uyumluluk konusunda isabetli dgndg 1875'teki bir olayla kamtlandi.
RockefellerArchbold'u kendilerine kat11maya agirdiginda, Archbold tm olaylari arkada birakip
agriy1itirazsiz kabul edecekti. Kendisinden ilk istenen Oil Creek'te ne kadar rafineri varsa hep-
sini eksiksiz ele geirmek ve bunu girlice yapmakti. Verilen bu.grevi mutlak kararblikla stlen-
di ve birka ay gibi kisa bir srede yirmi yedi rafineriyisatin almayi veya kiralamay1 bagardi.
Ama bunun bedelini de fiziki ynden bir kntyeugrayarak dedi.
Archbold hizli adimlarla Standard Oil Sirketi'nin tepesine ilerliyordu. Meslektaglarmdan
biri sonraki yillarda onun iin qu szleri sylemigtir: "Bir geyekarar verdigini siyah gzlerinin ki-
v11cimsaan bakiglanndan hemen anlardik, daha sonra yeniden glmsemeye baglardi." Roc-
da
zaafim" dedigi bu engeli gider-
"tallhsiz

kefeller'le arasmda nemli bir engel vardi ve kendisinin

mesi gerektigine inanlyordu. "Talihsiz zaatim" dedigi gey alkole olan agiri dgknlgyd. Bun-
dan kurtulmasi iin Rockefeller ikiye paydos yemini etmesini ve yeminini tutmasimisteyerek
bunda Israr etti Archbold Rockefeller'in istedigini yaptL Artik Archbold tam elli yaginda, arka-
smda petrol sanaylinde geirdigi otuz ylh apkm bir sre birakarak, StandardOffin bir numarall
adami olmugtu. Rockefeller ise Broadway 26 adresiyle temasmikesmemig olmakla beraber, y-
netimi devrettigi gnden itibaren kendisini maliknelerinin bakimma, hayir iglerine, golf oyunu-
na ve devamh olarak her gn biraz daha artan parasmm idaresine verdi. 1893-1901 ytllan ara-
sinda Standard Oll'in dedigi hisse degeri 250 milyon dolardan fazlaydi ki bunun yarismdan da-
 ha fazlasi sadece alti adama gitmigtir ve toplam paramn net drtte biri Rockefeller'e denmigtir.
Standard Oil'in ortaya dktg dag byklgndeki banknot ylgim o denli grkemliydi ki, bunu
gu szlerle tammlamigtir:"Gerekten dev kadar byk bir banka. Bir sanayinin iinde kurulmuy
ve bu sanayiitm rakiplerine kargi finanse eden bir banka."
Bu arada, gnlk sorumluluklardan kur tulan Rockefellerbu yeni dzen iinde eski saghgma
yeniden kavugacakti. 1909 ylhnda doktoru bir kehanettebulunarak ona yz yagma degin yaaya-
cagmi sylerken bu kehanetini ayn nedene baghyordu. Doktorun.dedigine .gre, Rockefeller
ok basit olan kurala daima uymugtu. Bunlardan birincisi zntl geylerden daima uzakkal-
mak, ikincisi aik havada yeteri kadar egsersiz yapmak, ncs de sofradan her zaman biraz a
kalkmak glbi basit nlemlerdi. Rockefeller girkette olup bitenlerle temasmikesmiyor, fakat pirke-
tin idatesine hibir zaman faal olarak kanymiyordu. Zaten buna Archbold da razi olmazdi.
Her cumartesi sabahl Archbold, Rockefeller'in ziyaretine gider Ye girketiglerini en byk
hissedar olan Rockefeller'le oturup konugurlardl. Rockefeller igten elini ektigi halde, aslmda ,

haksiz olan bir tutumla

"bagkan"
sifatim daima kendinde tutmugtur Aslmda bu konuda da Stan-
dard'm
"tam

gizlilik"ilkesine uyulmuy ve Rockefeller'in igi biraktigi kesin olarak sakhtutulmu-

tu. Igidevrettigi bilinmedigi iin Standard'in yaptigi her iyten yine o sorumlu tutulabilirdi.Roc-
kefeller ismi artik Standard ile ey anlamli kullanthyordu. Tm eleptirilerin, kizgtnliklarm ve tm
saldinlarmodak noktasi oydu. Rockefeller acaba bagkanhk sitatimne sebeple zerinde tutmu?
tu? Meslektaglarma gre onun ismi bu imparatorlugu hir btn olarak tutmak ve dagLlmaSml
nlemek iin garttive aynca bir korku faktr olarakda gerekliydi. Bazi kimseler ise bunun,
en
byk hissedar oluguna kargi bir saygi igareti oldugu grgndeydiler. Nedeni ne olursa olsun
.
yeni yz yll girdikten hemen sonra girketin st dzey mdrlerinden bir bagkasi, H.H. Rogers
glzlice bagka bir grgortaya atiyor ve yyle diyordu: "Bagkanlik unvanim korumasi gerektigi-
ni ona biz syledik. Mahkemelerde aleyhimize ailmig birok dava vardi ve hbiri sonulanma-
migtl. Rockefeller'e eger iimizden biri bir gn hapsi boylarsa, kendisinin de bagkan olarak bi-
zimle hapse gireceginisyledikve ondan bunu istedik" demigtir.

Pirtmalar Koparan Olay

Standard'a ynelen sulamalar on dokuzuncu yzyilm sonunda bir hayli piddetlendi. O gnler-
de Amerika'da
"ilericilik"
dedikleri yeni ve gl bir reform ruhu dogmuy ve bu akim giderek
ykselme egilimine glrmigti.Ilericilikakimmdaki ana hedef; siyasi reform, tketicininkorunma-
si, sosyal adalet, daha lyi ahgmakogullan ve byk iglerin kontro] ve ayarlanmasigibi kavram-
lardi. Byk iglerin kontro] akimi o gnlerdeAmerika'yi bagtan baa saran girketler birlegmesi
dalgasi geregince acil bir sorun olarak ortaya ikmig ve trst sayismda htzli bir artiga neden ol-
mugtu. Amerika'mn ilk trst olan Standard Oil Trst'n kurulug tarihi 1882'dir.Ancak birley-
me hareketinin gerekten hizlanmasi 1890'lara rastlar.Yapilan sayima gre, 1898'den evvel
toplamkapitalleri 1,2 milyar dolar olan 82 trst kurulmuy durumdaydi. 1898-1904 arasmdaysa
ayrica 234 trst daha kuruldu ve bunlar 6 milyar dolar daha ek sermayeyle ahgti.Bazilarina g-
re trst - veya tekel, kapitalizmin en utaki icraati anlamma geliyordu. Diger bazi kipilerse trs-
t bagka gzle gryor ve sistemin bir geregi, bir patlamasi oldugu grgn savunuyorlardi.
Bunlara gre mevcut sistem yalmz iftilerive ameleleri degil, orta similarf ve mtesebbis iga-
damlanm da tehdit ediyor, bu kipilerin iktisadi ynden kendilerini haklanndan yoksun b1rakilmt;
grmelerine ve bundan korkmalarma neden oluyordu, 1899 yllinda trst yasasi gu szlerle ta-
nimlanmigti: "Tm lkeninkaryt karplya oldugu en byk ahlaki, sosyal ve politik savag." 1900
ylh Bagbakanhk Kampanyasi'nda iglenen en nemli konulardan biri trst konusuydu. Nitekim
Bagkanlik yarigmda zafer kazandiktan hemen sonra Bagkan William Mc Kinley sekreterine
"Trst konusu ciddi ve acil bir sorun olarak derhal ele almmali" demi tir.
 Trst konusunu ilk ele alanlardan biri olan Henry Demarest Lloyd, Standard Oil'e sert sal-
ditilarda bulunuyor, elegtirilerini yaztyada dkyordu. 1894ydindaki Wealth Against Common-
wealth (Devlete Kargi Servet) adh kitabi bunun bir rnegidir. Su yazann uyarmasindan sonra
korkusuz bir grup gazeteci, toplumun kt ve saglikliynlerini aragtirip yazili olarak ilan etme-
ye yneldiler. Yeni bir ileric hareket iginni ami sayllabilecek bu yazarlar ileride
"muckra-

ker'ler" (haksizligt bulup ikaran) olarakanilacak ve bu ilerici hareketin merkezinde yer alacak-
Bir
tir. tarihinin gzledigt gibi "Amerikan Ilericilik Hareketi'nin elegtiride baardigL en temel ic-
raat iglerin teghirigeklinde olmuytur."
HaksizligL
bulup ikarmaigine Mc Clure dergisi kendisini btnyle adadt 1kenin nde
gelenyayinlarmdan biri olan bu derginin tiraji yz binleri buluyordu. Yayincisi ise bagma buyruk
hareket eden, kapsamli dgnen, hayal gc kuvvetli Samuel Mc Clure'd. Kendine zg huy-
lari vard1. Paris ve Londra'ya yaptigt bir yolculukta kravat koleksiyonu yapmak istemig ve bir se-
ferde tam bin tane kravat almigtt. New York'a dngnde etrafina yetenekli bir yazarlar grubu
topladi.Eu yazarlar yazacak ok ilgin ve sansasyonel bir konu anyorlardt. 1899'da bunlardan
birine yazdigi bir mektupta Mc Clure qu satirlara yer veriyordu: "okilgin konuyu buldum. Eu
trst konusudur, Firtinalar koparacak bir olay. Halkm bilmek istedigi bir konuyu tm ynleriyle
.
okuyucuya sunan bir dergi kugkusuz byk bir tiraj patlamas1yapacakttr."
Derginin editrleri bu konuyu ele aldiklan zaman girket birlegmesini aiklamak iin agirligt
belirli bir trst zerinde yogunlagtirmayi kararlagtirdilar. Fakat bu hangi trst olmallydi? nce
SekerTrst sonra da Siglr Trst stnde durdularsa da sonradan her ikisinden de vazgetiler.
Bunun zerine yazarlardan biri Californiidaki petrol kegfinden sz etti. Derginin yazi igleri m-
dr olan lda Tarbell buna itiraz etti ve bu konudaki grglerinigylebelirtti: "Planimiz konuya
hcum olmalidir, buna ynelik yeni bir plan yapmallyiz. Endstrilerin ve ticarigeligmelerinsa-
dece byklklern ve lkenin birok yerine getirdigi degigikliklerigstermek yeterli dgLldf.
ylebir plan yapahm ki, okurlar endstri liderlerinin birlegmesini ve bu kaynaklari kontrol alti-
- na almalanm saglayan byk ilkeleri aika grebilsin."

Rockefeller'in "Bayan Arkada1"

lda Minerva Tarbell bu szleri sylemesinden ok daha evvel kendisini Amerika'nin ilk byk
gazetecisi olarak kanitlamigti. Uzun boylu, ciddi, sakin ve otoriter grngl bir kadmdi. Alleg-
heny Koleli'ni bitirdikten sonra Paris'e gitmig,Fransiz htilaliliderlerinden olup yaamt glyotin-
de son bulan Madam Roland'm biyografisiniyazmigti. Tarbell kendisini meslegine adamt ve bu
nedenle de hi evlenmemigti. Ancak hayatmm daha sonraki yillarmda ale yagami ve kadinlarm
ektigtaclar glbi konulan iglemigtir. Yirminci yzyil baglar1nda kirk yaglarmortasmdaydt ve da-
ha o zaman bile Napolyon ve Lincoln'un baanli ve ustahkla yazilmig biyografilerini kaleme al-
mig, taammigbir yazardi. Davraniglari ve grn yle gergek yagmdan daha fazla gsteriyordu,
Mc Clure'de edebiyat kgesini yazan diger bir kadin, Tarbell iin gunlari syler: "Yagami boyun-
ca kendini insanlardan urak tuttu. Onu derinine incelemeyip yzeysel olarak grenbiri iin Tar-
bell kadmca higbir kaprisi olmayan biriydi." Mc Clure trstlerkonusunu iglemeye karar verdigi
gnden beri bu konuyu her zaman gndemdetutuyordu.Tarbell de bu lonuda kendi tahkikati-
ni yapmaya'yneldi. Yalnizbu davada nnde bir engel vardi, Trstlerin Anasi olan engeL Ama
Tarbell yllmadi ve devama karar verdi. Mc. Clure'n onayint almak iin bir amur banyosu yap-
ma pahasma italya'nmeski bir kaplicasina giderek onay aldi. Bylece Tarbell eninde sonunda
Standard'a dayanacak aragtirmasma baglamigoldu.
Yagamsrprizlerle doludur ve bazen insana oyun oynar. Tarbell'in aragtirmalar sonucu yaz-
mig oldugu kitap da Petrol Blgelerl'ni fethetmig olan muzaffer kimselere kargi oynadigt bir
oyun, son bir intikam olmuytur. nklda, Petrol Blgeleri'nin karmagik atmosferinde by-

100
 mt.BabastFrank Tarbell, Drake'in keyfinden hemen birka ay sonra tank imalatisi olarak ige
almmig, 1860'larda durumunu olduka dzeltmig, toparlanmig,bir ste kalmak iin grltl
Pithole kasabasma yerlegmigti.Bir gn beklenmedik gekildeoradaki petrol yataklannm kurumasi
ve petrolfigkirankk gehrin mahvolmasi zerine Frank Tarbell altml; bin dolara yeni yapilmig
olan kasabamn en byk otelini alti yz dolara satin aldi. Oteli tmyleytkip Fransiz usulnde
yapilmig pencereleri, gzel kapilan ve ahgap paralan, tahta ve demir tutamaldan bir vagona
ykleyip hepsini birden on mil uzakliktaki Titusville'e tagidi.Su malzemeyi kullanarak Titusvil-
le'de ailesi iin gzel bir ev yapti. lytekk lda ocuklugunukarmaganm en uta oldugu byle
bir atmosferin kalmt11ariiinde geirmigti.(fleriki yagammda Pithole'n yksn yazmak, eseri-
ne de "Petrol tarihinde hibir gey Pithole kadar dramatik olamaz"ismini vermek istedi).
1872'de Frank Tarbell, Petrol Savaglart'nda, GneyiGeligtirmeSirketi kargismda bagimsiz
petrol reticileriyle ittifak kurdu. Daha sonra da, Petrol Blgeleri'nde yagayan biroklan gibi o
da abymahayatml Standard'm flerlemesine kargi devamh mcadelelerle ve mcadelenin getir-
digi acilarla dolu olarak geirdi. Daha sonraki yillarda lda Tarbell'in erkek kardegi William, Ba-
gimsizSafPetrol Sirketi'nin nde gelen yetkililerinden biri olmuy ve girketinAlmanya'daki pa-
zarlama operasyonunu igletmigtir. lda Tarbell hem babasmdan hem de erkek kardeginden bu igin
gvencellolmadigini, tehlikelerierdigini grenmig, kardegi William'm syledigine gre bir e-
"kumar
git oynamak" oldugunu anlamigti. 1896'da yazdigt bir mektuptaWilliam "ogu zaman
baka bir ite olmay1istemigimdir. Eger bir gn zengin olursam bilinsin ki paramm ogunu g-
venceli bir ige yatinr1m" demigti. Ida babasinm yaadigtactlan ve parasal sikmtilan da unutmuy
degildi; ipotekl evleri, baansizhk duygusunu tatmig olmak, etraflanndaki fesat gebekesinekargi
aika grlen aresizlikleri, Standard'la anlagan ve anlagmayanlarin getirdigiburukluk ve gr-
dkleri farkh muamele hl hatirmdayd1.
Art1k yagt bir hayli ilerlemig olan babast kizinm Mc Clure hesabma Standardhakkmda sorug-
"u
turmaya girigtigini grendigt zaman kizina igi yapma Ida, bu inceleme dergiyi mahveder" de-
migti.
Bir akgam Alexander Graham Bell'in Washington'da verdigi bir akam yemeginde Rocke-
feller'e bagli bankalardan birinin 2. Bagkani Ida'yi bir kpeye ekerek Mc Clure dergisinin mali
durumunu sordu. Aslmda yaptigi, Mc Clure konusunda kendisini uyarmak isteyen babasimn de-
digt gibi Ida'yi nazik szlerle tehdit etmekti. Bu soruya Ida'nm yaniti olduka sert oldu: "zr
diferim, fakat bu benim iin hi fark etmez" dedi.
Artik onu hibir gey durduram1yordu. Yorulmak bilmez, kendini tketen bir aragttrmaci
olarak aym zamanda bir egit haflyelik grevini de yklendi. Kendini tamamen incelemeye ver-
di ve ok sansasyonel bir yk zerinde oldugu inancru hibir zaman yitirmedi. Aragtirmalarda
asistanhk yapan bir adamim gemigi hatirlayan kipileri araylp bulmasi iin Cleveland'm arka so-
kaldanna yolladi. Oradan gnderdigi mektupta asistan gunlariyaziyordu: "JohnD. Rockefeller
denilen bu adam, Amerika'am en acayip, en suskun, en glzemli ve en ilgin ahsiyetidir. Su l-
kede yagayan insanlar onun haklanda hibir gey bilmiyor. Rockefeller konusunda yapilacak par-
lak, baanli bir karakter incelemesi Mc Cluer'e en byk kozu kazandiracaktir." Bu szler ze-
rine Tarbell bu kuman oynaylp en byk kozu kazanmayi aldina koydu.
Fakat dogrudan dogruya Standard'a ulagmamn yolu acaba neydi? Bu konuda hi beklen-
medik yerden yardim eli uzatildt O gnlerde Standard'daJohn Archbold'dan sonra gelen en ki-
demli ve en gl kipi, ayni zamanda kendi konusunda tanmmlybir speklatrH.H. Rogers'di.
Standard'm boru hatti ve dogal gaz iglerinden sorumluydu. Ancak Rogers'in igten bagka kigisel
ilgi sahalan da vardt. Yaklagikon yll nce Mark Twain'in arapsama dnmg, iflas durumundaki
mali hesaplarmi ele almig ve bir dzene sokmugtu. BylelikleH.H. Rogers'in Amerikan yazm ta-
rihine kendi apindabyk hizmette bulundugu sylenebilir. Twain'in hesaplarmt dzene sok-
tuktan sonra nl yazann parasmi o kadar iyi idare etti ve o kadar iyi alanlara yatirdi ki, artik

101
Mark Twain sikmtill durumundan tr odada
"be;

apagtbeg yukari" dolagmaktan vazgeti. Bu

konuda Rogers gu aiklamayi yapiyordu: "Kendisikmtilarimdanbikkmlik duydugum zaman bir
dostumun sikmtilanm gidermeye aligrim, bu beni dinlendirir." Rogers, Mark Twain'in kitapla-
nni ok sever, zaman zaman yksek sesle egine ve oculdarmaokurdu. Zamanlabu ikisi ok sa-
mimi iki dost olmuglardi. Mark Twain bilardo oynamaktan hoglanir, bu Oyunu Rogers'in armaga-
m olan masa zerinde oynardi. Ancak konu i; oldugu zaman Rogers ok sert davramr, duygusal-
liga hi yer vermezdi. Ne de olsa, bir vakitler Standard Oil scrupturmasi yapan komisyona klasik
bir beyanda bulunup, "Bu ige sagligtmizi kazanmak iin girmedik, para kazanmak iin girdik"
diyen adam oydu. "Who's Who" adlt ve Amerika'daki nl kipileri tamtan kitap.kendisini kisaca
"Kapitalist" olarak gstermigti,ancak bagkalari onu Wall Street'te yaptigi speklasyonlar nede-
niyle "Zebani Rogers" diye anardi. Rockefeller'in kendisni tutmadigimbilir, bunun sebebinin de
kendi deyimiyle
"dogu

tan kumarbaz" olugundan kaynaklandigim sanirdi. Gerekten de hafta

sonlari, borsanin kapandigt gnlerde Rogers bir trl yerinde duramaz, harekete getnekiin
'

dayamlmaz bir istek duyar, sonunda da poker oyununa dalardt ve bu alikanligmida degigtirme-
ye yanagmazdt
Mark Twain'in drtsyle Rogers sagir ve kr Helen Keller'in egitim finansmanmi stlendi
ve onurt Radeliffe'e gitmesinisaglad1. Twain pahsen Rogers'e kargi byk minnettarlik duyar,
onun lin sirasi geldiginde bir gn syledigi gibi imdiyekadarki en iyi dostum" der, ayrica "Ta-
mdigim en lyi insan" szn eklerdi. Zaman zaman yayincihk da yapan Twain bir seferinde
Henry Demarest Lloyd'un Standard'a hcumla dolu Devlete Kargi Servetbagliklikitabini yaytm-
lamasi iin lyi bir teklifalmigtl. Ancak Twain bu teklifigeri evirdi ve egine yardigt bir mektupta
duygulanni gu szcklerle anlatti: "Onlara sunu sylemek isterdim: Dnyada deger verdigim
tek adam, umursadigim tek adam, beni ve yakmlanmt ahktan ve utantan uzak tutmak iin
kendi terini ve kamm harcayan adam, dgmammiz olan StandardOil'in bir mensubudur... Fa-
kat bu szleri sylemedim.Onlara hibir kitap yayimlamak istemedigimi, yayincthk igini birakti-
gimisyledim."
Mark Twain, Rogers'inBroadway 26'daki ofisin.eistedigi zaman serbeste girip ikar, ba-
zen de
"yukardaki
baylarla" onlann zel yemek odalannda gle yemegi yerdi. Bir gn Rogers,
Mark Twan'le konugurken Mc Clure'n Standard'm gemiginikonu alan bir kitap yazma hazir-
liginda oldugunu laf arasi syledi ve ondan bu gemigin ne oldugunu grenmesini istedi. Twain
aym zamanda Mc Clure'n de dostu oldugundan yayimcimn kim oldugunuonlara sordu. Olay-
lar birbirini kovaladi ve sonuta Twain, Ida Tarbell'in Rogers'la kargilagmasmisagladi. Ida'nm is-
tedigibaglanti bylece kurulmuytu.
lda ile Rogers tampmasi1.902Ocak ayma rastlar. Ida, StandardOil'in bu gl adamiyla yz
yze gelip konugmaktan olduka endigeliydi, fakat Rogers onu sicak bir konukseverlikle kargiladi.
Ida o anda Rogers'in "Wall Street'teki en yakigikli ve en sekin pahsiyetolduguna" karar verdi.
K.onugma yumugak bir havada srp giderken zel hayatlara deginildi ve Tarbell henr kk bir
kirken Rogers'in de petrol blgelerinde aym kasabada oturdugu, o strada kk bir rafineri igletti-
gi ortaya 1ktt.Rogers kadina, kirahk evde oturmanin, 14 hayatmda bagartsizligm itiraft saylldigt
gnlerdenasil kirahk evde oturdugunu Ve bunu yapmaktaki amacmm da Standard Oil'den hisse
almak oldugunu syledi. Tarbell'in babasim animsadigmi, igyerindeki "Tarbell Tank Dkkni"
levhasim bile hatirladigmi szlerine ekledi. Syledigine gre hayatmda hibir zaman o gnk ka-
dar mutlu olmamigtl. Bullari Sylerken belki de itendi veya kimbilir, belki de ev devini yapan
lyi bir psikolog gibi davramyordu. Sebep her neyse, Ida Tarbell'i cazibesiyle etkiledigi kugku g-
trmez. Aradan yillar gemesinekargin Ida o gn her andiginda Rogers'den itenlikle "Bayragi-
ni Wall Street'tedalgalandtran en mkemmel korsan" diye sz edecekti.
Tamymalarmdan sonraki iki yll, Ida ve Rogers dzenli olarak bir araya geldiler. Sirket politi-
kasi ziyaretilerin birbirleriyle kargilagmasiniyasakladigi iin Ida girkete bir kapidan girlyor, i-

102
karken bagka bir kapiyi.kullamyordu. Zaman zaman kendisine 26 Broadway'de bir masada otu-
rup aligmaayncahgt bile veriliyordu.Rogers'e gemigte Standard'la iligldliolaylarin dosyasim
getiriyor, Rogers bunlarla ilgili dokmanlari, rakamlari, olaym gerekelerini, aiklama ve yorum-
lari bulup Ida'ya veriyordu. Ona kargi garip bir geldldeaik davramyordu. Szgelimibir kig gn
"yasalan
Ida ona cesaret gstererekStandard'innasil olup da kendi ikarlarma gre ayarladigi-
m" sorabiliyordu. Rogers bu soruyu qu szlerle yamtlad1:"Ah, kugkusuz bunu yaplyoruz. Politi-
kacilar buraya gelip kampanyalanna fon katkisi yapmamizi istiyorlar. Biz de her birine kipiselola-
rak bir fon veriyoruz... Elimizi ceplerimize sokup kampanyada kullamlmak zere hatm sayilir
bir para dyoruz. lerideikarlanmiza ters dgen bir fatura geldigindekampanyanin mdrne
gidip ylegylebir fatura geldi, demek istemlyortiz, sizden bizim 1karlarimizigzetmenizi
bekliyoruz' diyoruz. Zaten herkes de bunu yaplyor."
Acaba niin bu denli aik szl davranlyordu? Bazilannm anladigma gre bu, o gnlerde
arasi aik olan Rockefeller'e kargi bir alma tepkisiydi.Kendi a1klamasiise daha gerekiydi.
Tarbell'e yazacagi yknn "StandardOil Sirketi hakkmda sonuncu eser olacagmi", nasilolsa
uygun" yansitmasmi istedigini, bunun iin elinden
"gerege

yazacagi iin girketin durumunu

her geleni yapacag1msyledi. Hatta onun Henry Flagler'le tamsmasmibile ayarladt Ancak Flag-
ler o stralarFlorida'daki kendi muazzam arazislyle megguld. Tarbell'le kargilagtiglnda onu bir
hayli tedirginetmig, hi konugmarmgti. Sofu bir grnm iinde "Tanri istedi, zengin olduk"
cmlesinden bagka tek bir szsylememigti.Bu arada Rogers bizzat Rockefeller'in kendisiyle de
bir mlakat ayarlayabilecegin ima ettiyse de bu gereklegmedi. Bunun nedenini Rogers hibir
zaman aiklamamigtir.
Tarbell'in uzun vadedeki plam, bir meslektagma syledigi gibi, "Standard Sirkett'nip ge-
migi hakkinda hikye tr bir belgesel" yazmakti. "Yazacagtm belgeselin mutlaka kargi-gry
yansitmasi gerekmez.Bagarabildigimkadar pitoresk ve dramatik slpla geregi oldugu gibi gs-
teren, bu byk tekeli katiksiz sergileyenbir gey olsun istiyorum" diyordu. Bu eserdeki katkisi
altmdaydL
ve girketinedenlyle gurur duyan Rogers de aym izlenim
Tarbell'in baglangttaki niyetine olursa olsun, Mc Clure'de 1902 Kasim aymda yaylma gl-
ren dizisi mutlak bir bomba etkisi yapti. Aydan aya ikan yazilannda girketin makinelegme ve
manevra numaralanm, rgvet ve acimasiz rekabet yklerini nakig gibi ustallkla igliyor, bu dik
kafalt girketinkendisine bagimli teki girketlerle yaptigi sonu gelmez savagi, onlan nasil incittigi-
ni tm agikhglylasergiliyordu. Artik yazdlgL makaleler ulusun agzmda kipiden kipiye dolaglyor,
yen yeni belgesellere kapi aiyordu. Dizisinin ilk yayimmdan birka ay sonra ailesini grmek
iin Titusville'e gittiginde "Yaptigim igin bir hayli tutuldugunu grmekten memnunum, bu ok
ilgin bir gey.Bazi arkadaglanmin kehanetlerinin aksine ne kainidim ne de yazdiklanmdan do-
lay1mahkemeye verildim. Insanlarbenimle serbeste konugmak istiyorlar" diyordu. Tm olan-
lara ragmen Rogers bile, makaleler yaymlandika ona kargihl iyi davranmaya, kendisini neza-
ketle kabule devam ediyordu. Dostluklan Tarbell'in Standard'in casusluk gebekesinin nasilahg-
tlglma1klayanyazisi iktigt gne kadar devam etti. Bu yazida Tarbell en kk bagtmsiz pera-
kendecilere bile nasil baski yapildigina Israrla deginlyor, yazimn agirhgim asil bunlann zerinde
yogunlagtinyordu. Rogers bundan 1lginadnmgt. Aralanndaki iligkiyi derhal kesti ve onu bir
daba grmekistemedi. Ancak Tarbell yazdiklanndan h de pigman degildi. Daha sonra bu ko-
nuda Tarbell qu szleri syleyecektir: "Bu ispiyonluk iginin ortaya 1ktnasiStandard'a karyl mi-
demi bulandlrmigti... nkbence bu, girketorganizasyonundamevcut onca deha ve yetenek-
le hibir gekilde-bagdagmayan tiksindirici bir geydi. Standard'la ilgili hibir yey bende bu olayin
tattirdigi duyguyu uyandirmamigtt." Tarbell'in szn ettigi duygu, yazann Standard'aait ileriki
ahymalanndave teghir iginde bileyici bir faktr olmugtur.
Tarbell'in dizisi kesintisiz olarak yirmi drt ay devam etti ve 1904 Kasim aymda kitap ola-
rak basildi. Kitap "Standard Petrol Sirketi'nin Gemigi" adlyla yaymlandi ve sonunda tam altmig

103
 drt tane de eki vardi. Su eser -kaynaga inmekte kargilaplan engellere ragmen- aikhkve cesa-
ret ifade eden, girketintm tarihini byk bir ustaliklaigleyen gerekten degerli bir eserdir. Y-
kontroll gibi grnrse de, bu yzeyin altmda giderek
- zeysel baktpla okundugunda duygular
kizigan bir lke gizlidir,Rockefeller'e yneltilmig etkin bir sulama ve insan bogazlayan trstn
yks hep bu yzeydekikabugun altmda sakllydi. Hiristiyanahlak trelerinefazlastylabagh ol-
dugu iddia edilen Rockefeller,Tarbell'in yk trndeki kitabmda ahlakla hibir ilgisi olmayan,
ahlak.kurallanm tmyle igneyenbiri olarak tamtihr.Yazar kitabmda ondan pylesz eder:
"Bay Rockefeller oynadigi her oyunda sistemli olarak hilell zar kullanir. Ayrica 1872'den beri ra-
kipleriyle girigtigiyanglarin bir tekinde bile adil bir start yaptigt sylenemez."
Kitabm yayinlanmasi bagh bagma bir olaydl. Gazeteninbiri kitap iin "Bu lkede yazilan ki-
taplar arasmda kendi trnde en dikkate deger olani" diyordu. Samuel Mc Clure, Tarbell'e qu
szlerisylemigti: "Siz bugn Amerika'da en nl olan kadmsiniz... Dnyamn drt bir yanmda
insanlar sizden o derece sayglylasz edlyorlar ki, ben bile sizden adeta korkar oldum." Sonraki
gnlerde Avrupa'ya gittiginde Avrupa gazetelerinde bile
"yaptigi
igten devamli olarak bahsedildi-
glni"yazmtytir.Standard Oil'in New Jerseykolu bile ki olarak kitaba sicak yaklagmlyordu-
-dogal

uzun yillar boyunca 1950'lere kadar "Amerikan ekonomikhayatt ve i; tarihikonusunda bu kadar

ok satilan ve ierigi kamuoyunca bu derece benimsenen tek bir kitap bile yazilmad nl."kabul
etmek zorunda kahyordu. Tartigmagtrebilir olmakla beraber bu kitabm BirlegikDevletler'de ig
hayatim konu alan gelmiggemig en etkili eser oldugu sylenebilir.Tarbell yaptigibir aiklamada
yle demigtir: "Onlarin byklgne ve servetinekarpt herhangi bir art dgncem yoktu, ku-
ramsal durumlanna da itiraz etmiyordum. Standard'inbirlegme yoluna glderek ellerindengeldi-
gincebymesini ve zenginlegmesini isterdim, ama yalnizca megru yollardan glderek. Ancak on-
lar hibir zaman adil olmadilar ve bunun iin gzmdekibyklkleri de kaybolup gitti."
Ida Tarbell'in yazdigi yk bu kitapla kalmad1. 1905'te son bir atak yaparak Rockefeller'i
kipisel olarak yerden yere vuran, onun portresini acimasizca izen fke dolu bir yazi daha yazdi.
Tarbell'in biyografisiniyazmig olan kigibu konuda gyledemigtir: "Yazdlglbu son eserdeTarbell
Rockefeller'i patavatsizhkla, am devirmekle ve babasin1yllan gibi bir petrolc olmakla sula-
migtir." Gerektende bu ikinci kitapta yazar Rockefeller'in fiziki grnmn,hastallgmm ne-
den oldugu dazlakhgmi iglemig, bunlan ahlaki bir zaaf olarak gstermigtir.Bu yaptlgl belki de
Petrol Blgeleri'nin vefah bir eviadinm son intikamiydt. Niteldmmakalelerin sonuncusunu bitir-
mek zereyken, bir vakitler Rockefeller'le atigmigve yenilmigbagmstz petrolclerden biri olan
babast Titusville'de lm dgegnde can vermekteydi. Makaleyi bitirir bitirmez babasmin yamna
kogtu.
Acaba Rocliefeller'in tepkisi ne olmugtu?Makaleler birer birer yaymlandika, ziyaretine
gelen e'skibir kompusu evine ugray1p Rockefeller'in "hamm
arkadagi!" dedigi Ida Tarbell konu-
sunu aard1. Rockefeller bu konuda punlan sylemigtir: "Sunubil ki zaman degigti. Artik hbir
gey sen ve ben ocukkenoldugu gibi degil. Dnya sosyalistler ve anargistlerle doldu. Herhangi
bir sahada dkkati ekecekkadar baarili olamn hemen tepesinebinip ezmeye abglyorlar."
Bu konugmadan sonra Rockefeller'in tutumunu yorumlayan komgusu onu
"ava
ikan bir
avclya benzetecek ve hibir avcmin ara sira kafasma yiyebilecegi darbeden en ufak bir rahatsiz-
lik duymayacagini" syleyecekti. Aynca Rockefeller'in zarardan ok yararb icraat yaptigina inan-
dlglm da ekleyecekti.Rockefeller, sirasigelip de Ida Tarbell'densz ettigi yerlerdekendisini topa
tutan bu kadmdan Bayan Tar Barrel (Bayan KatranhFii)diye bahsedecekti.

Trst-atlatan
Tarbell kesinlikle bir sosyalist degildi. Standard'a ynelik hcumlarmda byk girketleringc-
ne kargi, kargit bir g kullamlmasi iin agnda bulunuyordu, o kadar. 1901 yilmda William Mc

104
 Kinley'e yapilan suikastten sonra bagkan olan Theodore Roosevelt'e gre bu kargitg sadece
hkmet olabilirdi.
Roosevelt flerici hareketi tm varliglyla destekliyordu. O gne kadar Beyaz Saray'a girmig
bagkanlarin en genci olarak her zaman iin enerji ve cogkuyla doluydtL Halk ondan
"pantolonlu

dretnot" ya da
"asnn
kuyrukluylldizi" olarak bahsediyordu. Bir gazeteci,onunla yaptigt sylegi-
den sonra gyle demigti: "Onunla konuyan kipi eve gittiginde sanki Roosevelt'in kigiliginide be-
raber gtryor." Roosevelt reform hareketlerinin her trne aym hirsla baghydi ve ne alanda
olursa olsun her reformu destekliyordu. Rus-Japon Harbi'nde arabuluculuk yapmaktan imlanm
basitleptirilmesi reformuna kadar her trl ilerici hareketi destekliyordu. Arabuluculuktaki rol
nedeniyle 1906'da Nobel Bang dl'nkazanmigti. imlakonusunda da ayni yll Devlet Basm
Ofisi'nisik kullanilan yz szcg sadeleptirmekle grevlendirdi ve szgelimi "dgme"nin

"dropped"
gemig zamanmi anlatan szcgn basitlegtfrip
"dropt"
yaptirdi. Yargitayyasal bel-
gelerde bu egitbasitleptirmeyi kabul etmediyse de Roosevelt umursamadt ve kendi zel mek-
tuplannda devamh bu basitlegtiritmig imlay1 uyguladi.
Bir rnek olarak bulup ikaran" anlamma gelen
"haksizhgi "muckraker"
szcgn ala-
lim. Roosevelt bu deyimi ilk kullanan kipidir ve ilerici harekete kat11angazetecileriin kullan-
migttr. Bu szcg semesindezel bir amac1 vardi. Gazetecilerinpolitikacilara ve byk girket-
lere yneliksaldmlarmm agm derecede olumsuz oldugunu ve
"ktlk

ve apagillk"temalanm
faziasiyla odak aldiglmanlamig ve bundan korkmugtu. Korkusu bu yazilarinihtilal kivilcimmi
- krkleyecegi, insanlan sosyalizm veya anargizme itecegi dgncesinden kaynaklamyordu. Ama
yme de gazetecileringrgn kulak arkasi etmeyip gndeme aldi. Bu arada demiryollan tz-
g ve dehget saan et ambalailama endstrisiyle;ve yiyecek ve iecegin korunmasi konulanyla
da meggul olmaya karar verdi. aligma programmm tam orta yerinde byk girketleringcn
kontrol altma almaya da yer vermigti ki, bu alandaki faaliyetleri ona "Trst-atlatan"lakabim ka-
zandirmigtir. Roosevelt kendi hesabma trstlere kar1 degildi. Aslmda trstleriekonomik ilerle-
menin makul ve kainilmaz bir parasiolarakgrrd.Sirastgeldigi bir gn trstlerinyasal yol-
la geri ekilmesinin mmkn olmadigim, bunun ilkbaharda Mississippi'nin sel tagmasminle-
mek kadar zor oldugunusylemigtir. Bagkana gre "Birlegmeler nlenemezse de en azmdant-
zklerle ve halkm gzetimiyle dzene sokulup kontrol edilebilirdi." Kendi grgne gre radi-
kalizmi ve ihtilalleri nlemek ve Amerikan sistemini korumak iin bu reform artti. Roosevelt
"iyi" "kt"

trstlerle trstleribirbirinden ayinyordu. Paralanmasi gereken sadece kt trst-

lerdi. Roosevelt bunu kendisine ama edindi ve Bagkanhglsresince Roosevelt ynetimien az
kirk beg antitrst faaliyete katild1.
Trstlerin Anasi gelmekte olan savaglarda sahnenin merkezinde yer alacakti. Standard Oil,
Roosevelt'in en yararli hedeflerinden biri olmuytur. "Ellnde her trl yasal olanak olan bu gval-
ye" iin, yani Roosevelt iin, StandardOil, kafasi ezilmeye en uygun ejderhaydt. zerineatihp
paralanacak ondan daha elverigli bir hastm yoktu. Ama her geye kargm 1904 seim kampanya-
sinda Roosevelt bu byk girkettendestek istemigtir. Standard yneticileri destek iin Roose-
velt'e erigmeye ah;tilar.Bir gn Kongre yesi olan ve aynca Standard'malt pirketlerindenbiri-
ntn bagkanhgim yapan bir dostu Archbold'a Roosevelt iin, Standard'mkendisine muhalif oldu-
gunusandigmi sylemigti. Archbold bu sze verdigi yamtta "Tam tersine" diyecekti,
"ben
her
zaman BagkanRoosevelt'e hayranhk duymuumdur, Onun yazdigt kitaplann hepsini teker teker
okur ve kitaphgimm en gzde yerinde ciltlenmig olarak saklanm."
Bu szler Kongreyesine parlak bir fikir vermigti. Bagkanlik koltugunda oturan bir yaza-
rm, hem de Roosevelt gibi ok eser yazmig bir yazarm dogal olarak birok pohpohusuolacagim
dgnd. Roosevelt'e Archbold'un hayranligindan bahsederek bunu bir vesile olarak kullana-
cak, ikisinin tamymasimsaglayacakti.Su konuda Archbold'a yazdigt mektupta Kongre yesi
muzaffer bir edayla hayranhgi ynteminin tam hedefini buldugunu" syledi. "Ancak sizi
"kitap

105
uyannm, Roosevelt'le grgmeye gelmeden evvel hafizanizi tazelemekiin kitaplarl bir kere da-
ha, hi degilse baghklanni okuyun" diyordu. Archbold randevuya gitti, fakat pohpohuluk onu
ancak n kaplya kadar gtrmgt, o kadar. Seneler sonra Archbold bu konuya pu szlerle degi-
necekti: "Bay Roosevelt'in 1904'te seilmesindensonra Idaredengrdgmzkt muameleyi
bagka hibir yerde grmemigtik."
Seirn gnnden nce Cumhuriyetiler'in seim kampanyasma Demokrattar tarafindan
byk bagiglaryapilmigtt.Archbold ve H.H. Rogers de bu bag1;11ararasindayd1ve ikisi birlikte
yz bin dolar bagig yapmiglardi,Ancak Roosevelt bu parayi kabul etmeyipgeri gnderdi ve halka
yaptigibir aiklamada bu yaptigim herkese duyurdu. Her Amerikah'ya, artik slogam olmuy bir
cmleyi tekrarlayip bir kattlim" bekledigini syledi.Paramngerekteniade edilip edilmedi-
"adil

ise
gi ayri bir konudur. Zamamn BagsavcistGeneralPhilander Knox Roosevelt'ten sonra Bagkan
olan William Howard Taft'a gylebir hikye nakletmigti: 1904 senesi Ekimi'nde bir gn Roose-
velt'in olisine girdiginde onu sekreterine bir mektup yazdmrken bulmugtu. Mektupta paranm
Standard Oil Sirketi'ne iade edilmesi emrediliyordu. Bunu duyan Knox gagirmigt1,gyle demigti:
"Fakat Saym Bagkan, nasil olur, bu para harcandi. adeedilemez, nk yok." Roosevelt ise pu
szleyamt verecekti: "ylede olsa hi degilse kayitlannda bu mektuplyi bir etki yapar."
1904'te Roosevelt'in seilmesinden hemen sonra bagkanlik idaresi Standard Oil ve petrol
endstrisi aleyhinde bir sorugturma ati. Sonutatrst nakliyecilikteki kontrol sistemiynnden
ylpratici gekilde elestiriliyor ve olay girketin bizzat Roosevelt tarafmdanboykot edilmesiyle halka
abartilmig olarak duyuruluyordu. Standard o derece byk baski altmdaydi ki sonunda Arch-
bold ve H.H. Rogers dayanamayip 1906 Mart aymdaWashington'a Roosevelt'i grmeye gittiler.
Amalari Bagkan'dan pirket aleyhine girigtigiyasal kovugturmay1durdurmasmi istemekti. Stan-
dard'da mdr olan arkadagiHenry Flagler'e Roosevelt'le grgtktensonra yazdigt mektupta
gyle demigtir: "Ona detalarca tekrar tekrar sorupturuldugumuzu, hakktmizda defalarca rapor
dzenlendigini, ancak tm bunlara sadece teki girketlerin katlandigi srece katlanabilecegimizi
syledik. Sylediklerimizin hepsini sabirladinledi ve yle zannedlyorum ki bir hayli de etkilen-
di... Anlattiklanmizm Bagkannezdinde ige yarayacagmi sanlyorum."

Mahkeme
Bu szleriyle Archbold hem ahyma arkadaglanm hem de kendisini yamltmigti. nk1906 Ka-
simi'nda korkulan an geldi. Roosevelt Ynetimi St.Louis Federal Mahkemesi'nde Standard aley-
hine dava amig, girketi1890 ShermanAntitrst Yasast uyannca ticarete mani olmaya ynelik
blclk iddiastyla su\uyordu. Dava ilerledike Roosevelt halkm fkesini daha da kizigttracak
davramplarda bulunuyor ve bir deme verip "Son alti senedir ij hayatinda drstlk saglanmasi
1m alman her nleme bu adamlar kar1 iktilar"dlye a1ka ilan ediyordu. zelolarak Bagsav-

ci'ya da Standardyneticileri iin "lkedeki en byk katiller" demigtir. Sava; Bakanhgi da res;
men Standard'dan petrol rn almayacagtm ilan etmigti. Bunlardan geri kalmayan ve o gnler-
de Demokratlar'm bagkan adayi olan William JenningsBryan bile lkeye yapilacak en byk iyi-
ligin Rockefeller'i hapse atmak oldugu demecini veriyordu.
StandardOil nihayet bir lm kalim sava1iinde oldugunu anlamigt1.Madalyonun bir de
teki yz vardi ve gimdi madalyon teki yzne dnmgt. Bu defa girketilyice terlemeyeda-
vet eden Hkmet taraflydi. Sirketyneticilerinden birinin Rockefeller'e yazdly mektupta sy-
ledigi gibi"Roosevelt ynetimi, girketi ve girketleiligkisi olan herkesi yok etme kampanyasina gi-
rigmigti ve bu amaca ulagmaklnelinde olan tm kaynaklan seferber etmigti." Kendini savun-
mak iin Standard lkenin en byk hukuk dehalarmi, Amerikan adalet hizmetindeki en sekin
kipileri tuttu. Hkmet tarafmdaise savunma avukati olarak ytrmi yll kadar sonra Devlet Bayka-
m olan Frank Kellogg vard1. Yrmiylli agan dava sreci iinde 444 tamk dinlendi ve mahkemeye

106
 1371 belge sunuldu. Belgeler tam olarak 14.495 sayfa tutmuyve yirmi bir dosya olugturtnugtu.
Zamanin Yargitay Bagkani olan kisi ileride bu iglemleri
"ahgilmamig
derecede hacimli... saylla-
mayacak kadar ok, karmagik ve egitli i; muamelelerini ieren, yaklagik kirk yll eskiye kadar
uzanan bir dava" diye tarifetmigti.
Eu arada Staridard aleyhine daha bagka davalar da aillyordu. Zaman zaman konuya degi-
nen Archbold adalet ve Roosevelt ynetiminin girketeynelttigikorkun saldinythafife almaya
aligirken,bir gn kalabalik bir toplulugunhazir bulundugu bir ziyafette alay edercesine gyle

diyordu. "Kirk drt yllhk kisa yagamimda daima petrol ve petrol rnlerini ticari alana srme-
. meye aligtimve bunun iin ok yorucu abalarverdim. Petrol ve rnlerini BirlepikDevlet-
ler'de, Columbia Blgesi'nde ve yabanct lkelerde ticari alandan daima uzak tutmaya ahymi-
gimdir.Size bu itirafi dostlarim, mahrem olarak ve gizlitutacagimzayrekten inanarak sylyo-
rum. Beni szlerimden dolayi kurumlar adaletine vermeyeceginizden eminim." Ancak gakaya
vur'masina ragmen hem kendisi hem de aligma arkadaylari endigeli bir bekleyi; igindeydiler.
1907de zel olarak yazdigi bir mektupta yyle diyordu: "Federal makamlar aleyhimizde mm-
kn her geyiyapmak iin ellerindengeleniyaplyorlar. Yarg11anbizzat agkan seiyor ve bunlar
aym zamanda bu tr davalarda karan verecek olan jri... Yine de bizi ylyebileceklerini tahmin
etmiyorum, olsa olsa halki bizi lin etmeye zorlarlar. Biz hissedarlanmizi korumak iin ne yap-
mak gerekirsehepsini yapartz. Fakat bundan daha te bir yeysylemek ne benim iin ne de her-
hangL bagka biri iin
olanaksiz grnyor."
Ayni sene grlen bagka bir davada da, KenesauMountain Landis - unutulmaz ismiyle n-
l federal yargt sonradan bir beyzhol takimmmbag aligtmcist olmugtur Standard aleyhine, is-
-

kontolu satig uygulamasmi kabul ettigi ve bylece yasalara aykin hareket ettigi gerekesiyle, b-
yuk bir tazminat davasi ailmasma karar verdi. Aynca Standard avukatlarini
"hazirhkli
gekilde
cretkr ve kstah" olmakla sulayarak kmadi ve verilen
"cezamn
yetersiz oldugunu" iddia etti.
Yargicin karari kendisine ulagtiginda Rockefeller dostlanyla golf oynuyordu. Zarfi ati, iinden
ikamokudu ve kgidi cebirie koydu, Dostlari byk bir suskunluk iinde beklerken o u szler-
le sessizligi bozdu: "Ne dersiniz baylar, devam ediyor muyuz?" Orada mevcut dostlarmdan biri
kendini daha fazla tutamayipmahkeme kararmm kapsamim sordugunda pu yaniti verdi: "En b-
yk ceza. Sanmm yirmi dokuz milyon dolar." Hemen arkasindan da aklina sonradan gelmig gibi
"Yargi Landis bu tazminat denmeden ok daha evvel bu dnyadan gmg olur" dedi. Bu
onun ilk deparj olugu, tek tepkisiydi.Ardmdan hemen golfoyununa dnd ve grngtesakin,
hayatimn en iyi oyunlanndan bitini 1kardL Gerekten de YargiLandis'in karart sonradan geri
evrilecekt.
Fakat, 1909'da, trstlgekargi yapilan ana durugmada, Federal Mahkeme hkmet le-
hine karar verecek ve Standard'intasfiyesinehkmedecekti. Karar duyuruldugunda artik Devlet
Bagkam olmayan ve o sitada byk bir av partisi iin gittigi Afrika'daki yolculuktan dnmekte
olan Theodore Roosevelt Nil kiyilarmdayken kendine ulagan haberden byk sevin duymugtu.
Bu kararm
"lkemizde
vakarimizi korumak ugruna kazamlan en anlamli zafer" oldugunu syle-
di. StandardOil de kendi hesabma vakit geirmedenYargitay'a bagvurdu. Yarglardan ikisinin
peg pege lm nedeniyle dava Yargitay'da iki kere ele almdi. Hem endstri ve hem de maliye
evreleri byk heyecan ve tedirginlikiinde karar1 beklediler. Nihayet 1911 Mayist'nda, ok
yorucu geen bir gn sonunda mmldanarak konugan Yargtay BagkaniEdward White karan teb-
lig etti.
"398
No'lu Mahkeme'nin verdigi karara gre, durugma Standard'm aleyhine sonulan-
migttr, duyururum" dedi. Bu szlerle havasiz, insam uyutan rahatsiz edici atmosferdeki mahke-
me salonu sanki aniden hayat kazanmigtL insanlaryaryci duymak iin kulak kesildiler. Senatr
ve Kongre yeleri vakit kaybetmeden licaret odasina kogtu. Bayargl White'm konugmasi kirk
dokuz dakika srd; ancak o derece alak sesle konuquyordu ki birok kere tam solunda oturan
yarg1 ne dogru egilip Ba yargt'a sesini ykseltmesini, syledigi tarihi nemde laflarm ancak

107
byle yaparsa duyulacagmi hatirlatmak zorunda kallyordu. Bagyargiyeni bir prensip uygulama-
"ticarette-engelleme"
iglemi
"mantik-kurall"

si getiriyordu Sherman yasasi uyannca esas alma-

---

"engelleme"
rak degerlendirilmellydi. Diger bir deyigle ancak mantiksiz oldugu ve kamu zaran-
"engelleme"

na igletildigi zaman ceza grecekti.Kugkusuz bu davada da kamu zaranna igletil-

migtil Bagyargi ayrica "Bu konuya ilgisi olmayanlar bile adi geen sreyi (1870'denberi) incele-
diklerinde, ticari flerleme sahasmda kendini deha sayan bir kurulugun diger btn kuruluglan
devreden 1karmaya, ticari faaliyet haklanndan men etmeye niyetli ve kararli oldugu, bylece
hedef edindigi stnlg kazanmak istedigi sonucuna varacaktir" dedi. YargiFederal Mahkeme
karano destekliyordu. Standard Oil kendini tasflyeyemahkm edilmigti.
Broadway 26'daki yneticiler kedere brnmg, William Rockefeller'in odasmda toplamp
karann tebliginibeklemekteydiler; dakikalar geiyor, kimse bir geySylemlyordu. Archbold su-
rati asik, bagi nnde oturuyor, syleyecek bir szck bulmaya allplyordu.Haber ulagtiginda
hepsi gok oldular. l1erindenhibiri Yargitay karannm bu denli perian edici olmasinibeklemi-
yordu. Kendini tasfiyeetmesi iin Standard'a alt1ay mhlet tanmmigti. Demek ki "Plammiz" de-
dikleri gey adaletin eliyle ylkilmaya mahkmdu.Tm oday1bir lm sessizligikapladi. Archbold
sinirinden birok.sene evvel kk bir ocukken,petrol almak iin Titusville'in amurluyolla-
rinda yrrken yaptigi gibi, ishk almaya baglad1.Sonra, bu defa gmineyedogru ynelip bir da-
kika kadar dgndkten sonra, "Gryorsunuz baylar, hayat birbirini kovalayan belalardan iba-
rettir" dedi ve arkasmdan.yine islik almaya bagladi.

Tasfiye
Karardan hemen sonra Standard'dakimdrler derhal ele ahnmast gereken hayati bir sorunla
kargi kar1ya geldiler.Evet, mahkeme tasfiyekaran vermigti, fakat bu denli byk, i ie girmig
bir imparatorluk nasil blnecekti? Bunun kapsamt tek kelimeyle muazzamd1. Pennsylvania,
Ohio ve lndiana'dan ikan tm petroln beste drdnden fazlasimn nakil igini girketyaplyordu.
Birlegik Devletler'in her yamndan gelen ham petroln rafineri iini de girket yaplyordu. Tinerle-
rin yaridan fazlasiStandard'inmahydi. Ylneierde lkarilantm gazyaglnln beyte drdnn pa-
zarlamasi girkete yapihyor, ihra edilen tm gazyagmmbeste drd Standard'msorumlulugun-
da bulunuyordu. Demiryollarina, kullandigt motor yaglarmm onda dokuzunu Standard satlyor-
du. Ayrica egitli yan rnler satlyordu ki bunlardan yedi yz degigik trde sattigi 300 milyon
mum bir rnek olarak gsterilebilir.Kendine ait yetmig sekiz buharli ve on dokuz yelkenli tek-
neden olugmuy bir deniz filosu bile vardi. Btn bunlar nasil tasflyeedilecekti? Broadway 26
sessizliginidevam ettiriyor, etrafta birok sylenti dolagiyordu. Sonuta 1911 yill Temmuz ayi
sonlarmdagirket kendisini tasfiyeetme planlarmi aikladi.
Standard Oil artik ayri.ayn birka niteye blnmgt. Bunlardan en byg evvelce hol-
ding girketi olan Standard Oil New Jersey'dive net degerin yaklagik yarist ona aitti. Bu girketin
yeni ismi Exxon oldu ve sonuna kadar nderligini devam ettirdi. Ondan sonra ikinci byk gir-
ket net degerin yzde 9'una sahip New York StandardOil Sirketi'ydi, kendisine isim olarak Mo-
bil admt seti. California Standard Oil Sirketi Chevron admi ald1.Ohio Standard Oil nce Sohto
oldu, sonra da BP'nin Amerikan kolunu olugturdu. Indiana Standard Oil Amaco, Continental
Oil Conoco;Atlantic ise nce ARCOsonra da "Sun" adim alditar.StandardOil mensuplanndan
birinin aclyla vurguladigt glbi bu girketlerin idaresini" ofisteki ocuklara veriyorlardi. Su
"bazen

yeni niteler birbirinden ayri aligan, idari bakimdan birbirlerinin pazarlarma tecavz etmeyen
ve birbirlerine genellikle saygt gsteren birimler oldu. Ticari iligkilerini de aynen devam ettirdi-
ler. Her biri kendine ait topraklardaiyi taleplerlekargilagtilar.Aralarmda byk bir rekabet de
yoktu. Bu durgun sayilabilecek hava devam ederken megruluk smirt bir delaya mahsus agildi, bu
da Broadway 26'dan kaynaklandi. Broadway 26'nin ticariisim ve alamet konusunu ihmal ettigi

108
L

ortaya 1kti.Su yzden yenigirketlerinher biri satiplanni eski ticariisimler altmda yap1yorlardi -

Polarine, Perfection Oil, Red Crowngazolingibi. Bu gerekten tr bir girketindiger bir girke-
te ait toprakta faallyet yetenegi kisitlanmig oluyordu..
Kamuoyu ve Amerikan politik sistemi nakliye, rafinericilik
ve petrol pazarlama alanlanna
rekabetinyeniden sokulmasmi zorunlu kildilar. Fakat ejderha denilen Standard Oil artik 01dg-
ne gre, yelikten aynlmanin byk dller getirmesigerektigikanismdaydilar. Dnya Standard
- Oil'in yakalayamayacagi kadar byk bir hizla degigmekteydi. Standard'in kontrol sistemleri
ar-
tik
-zellikle

bu toprakta yagayanlar iin- ok kati ve esneklikten uzak kallyordu. Tasflyenin

devreye girigiylekendilerini daha ok gsterecekleridgncesindeydifer. Indiana Standard'm
mdrlgneatanacak biri bu konuda
"eskiden
beri kendilerine bir firsat verilmesini gzeten
genlerin bu firsati nihayet buldugunu" sylyordu. Yeni treyen birok girketin yneticileri
bagka bir durumdan tr de aynca memnundular. Eskiden beg bin dolan geen byk harca-
malar iin Broadway 26'ya ba vurup onay almak durumundayken gimdi bundan kurtulmug,
serbestehareket edlyorlardL Aynigekilde tasflyedennce elli dolan agan her hastane bagigl iin
de onay aldiklari halde, artik bundan kurtulmuglardi.

Teknolojinin Liberallegtirilmesi
Tasfiye olaymin diger bir etkisi de teknolojikgeligmeninBroadway 26'nm kati penesinden bek-
lenmedik bir anda kurtarilip liberallegmesinde oldu. Su arada zellikle Indiana Standardpetrol
antma igleminde beklenmedik bir geligme sagladL Bunu kritik bir dnem geiren ve henz ol-
gunlagnamig oto sanayline destek olmakve bylece ileride BirlepikDevletler'in en nemli pet-
rol pazan haline gelecek bu endstriyi korumak amaclyla yapmigt1.
O gnk rafinericilik bilgisiyle bir varil ham petroldert, normal olarak toplam rafine r-
nn yzde 15 ila 18'i, en fazla da yzde 20'si dogal benzin olarakikarilabiliyordu.Benzinin
gereksiz bir rn olarak grldg, patlayicive alev ahciligt nedeniyle pazar bulamadigi gnler-
de bunun pek nemi yoktu. Fakat benzin gcyle ahyanmotorlu araba sayisminhizla artmasi
sonucu durum arabukdeglti ve petrol igiyle ugraanbazi kimseler benzin arzimn ok yakm-
da byk taleple kargilaacagimanladilar.
Sorunu tm aikhgiylakavrayanlar arasmda, Indiana Standard'm imalat k1smi mdr
William Burton da vardt. Burton Amerikan endstrisinde grevli ok az bilimadammdan biri
olup Johns Hopkins'de doktora yapmig bir kimyagerdi. Standard'a 1889'da katilmig, Lima petro-
lnn ierdigi
"sansar
kokusu" sorununu zmlemekle grevlendirilmigti. 1909'da tasfiyeka-
rarmdan iki yll nce, gelecekte bekleyen benzin sikintisim sezerek, kurdugu kk bir ekibi
aragtirmafaaliyetine yneltmig, ekibin bagma kendisi gibiJohns Hopkins'den doktorah diger bir
kimyageri getirmigti, Bunu yaparken ok kritik bir de karar almigti. Aragtirma igini Broadway
26'ya haber vermeden, hatta Indiana Sirketi'ninChicago'dakt mdr yardimcilanmn bile bilgisi
dqmda yapacakti. Ilk ip olarak, beraber aligtigibilimadamlarma, akla gelebilecek her yeniligi la-
boratuvarda denemelerini syledi. Ama, talebinispetendgk mamullerin byke olanlarmm
hidrokarbon molekllerini
"paralayarak"
kk molekllere dngtrmek, sonra da bunlan
oto yakiti olarak piyasaya srmekti.
Bu i; kugkusuz ikmazsokaklarla doluydu, fakat sonunda aragtirmac11arbir yol bulup "ter-

mal kirma" yntemini denediler. Bu yntemde nispeten dgk degerli bir mamul, rnegin gaz-
yagl, nce yksek basmca, sonra da 650 derece Fahrenayt'a, hatta daha yksek derecede tsiya
tabitutuluyordu,Bu o zamana kadar hi denenmemig bir yntemdi. Grevli bilimadamlan hak-
11olarak korkuyor, tedbirlidavranlyorlardt; nk bu gibi kogullar altmda petro1n ne gekil ala-
cagma dair elde fazla bilgi yoktu. Bu i te grevli rafineriler byk korkuya kapilmig, ekingen
davramyorlardi.

109
 Laboratuvar deneyleri ilerledike, grevli kazanci kendine dgen grevikorkudan yapma-
digi iin, bilimadamlan, kaynamakta olan ktzgm imbik tertibatimnetrafmda dolamp, hayatlanm
tehlikeyeatarak sizmti yapan delikleri kapiyorlardi. Btn bu olumsuz kogullara karym yine de
benzin" denen bir madde ikardt Bu madde
"sentetik

Burton'un fikri ige yaradi. Once gazyagt

bir varil ham petroldeki kullanilablir kalite benzin miktanm iki kata, yzde 45'e kadar ikan-
yordu. Petrolclk dahnda grenim gren zamanm bir grencisi bu konuda punlan yazacakti:
'"Termal-kirma' denen bu iglem modern aglann en byk icatlarindan biri olacak. Termal-lar-
ilk byk endstri
ma sonucunda kimya bir ihtilal yapti ve petrol endstrisi bu ihtilali yagayan
oldu."
"Termal-kirma" kegfikugkusuz bir bayanydi; ne var ki her gey bununla zmlenmiyordu.
Simdi asil sorun bu keyfi ticati alana sokmakti. Eu arada Burton termal-kirmaigleminde gerekli
olan yz adet imbik tertibatiiin New York City StandardOil merkezine bavurup bir milyon
dolar istediyse de Broadway 26 bu bagvuruyu hibir aiklama yapmadan geri evirdi.New York
merkezine gre bu proje bagtan sona 11gmbktL Standard mdrlerinden biri zel olarak bir dos-
tuna "Burton btn Indiana Eyaleti'ni havaya Michigan Gl'ne atmak istiyor" demigti.
uurup
Buna ragmen, tasflyeden hemen sonra, artik bagimstz aliganlndiana Standardmdrlerigr
degigtirecek, Burton'la daha sik iligkikurduktan sonra onu daha iyi tanlyipgvendikleri iin bu
projeye yegil igik yakacakti. Yine de mdrlerden biri bu konuda paka yapmaktan geri kalmayip
Burton'a "Sen bizi mahvedeceksin" diyordu.
devam" komutu verildi. Otomobil sayismm olaga-
"ige

Sonuta ok iyi bir zamanlamayla

nst artmasmdan dolayi dnya benzin kitligi ekiyordu, yleki 1910 yllmda ilk defa olarak
benzin satig1gazyagt satigini geride birakti. Talep umulmadik bir hizla artlyordu. Devir benzin
devriydi. Ancak giderek byyen yalut lotligi sorunu henz emekleme aginda olan oto sanayii
iin byk tehdit olugturmaya baglamigt1.1911 Ekimi'ndedokuz buuk sent olan benzin fiyati
1913 Ocak aymda on yedi sente ykseliyordu. Paris ve Londra'daki motorlu ara srcleriga-
lon bagma elli senti bulan flyatlar dyor ve bu durum Avrupa'nm bagka yerlerinde daha da yk-
sege, bir dolara kadar ik1yordu.
Ama 1913 yihnda, Standard Oil'in tasfiyeediliginden sonrakibir yll iinde Burton'un im-
bik tertibati igletmeye girmigtibile. Indiana bunu yeni bir mamul bulugu olarak dnyaya ilan et
ti. Eu rn yakiti" -termal kirmayla edinilmig benzin-- adlyla piyasaya duyuruldu. leriki
"motor

gnlerde yagadiklan zor gnlere deginmek isteyen Burton "Uzerimize fevkalade berbat, tehlike-
lerle dolu bir i; almigtik; ne var gansllydik,hi degilse bu maceranmbagmda yzmze gz-
ki
iglemi rafinerinin verimliligi-
"termal-kirma"

mze bulagtirmadik" diyecekti. Burton'un getirdigi

ne o zamana kadar petrol sanaylinin hi bir
grmedigi geyi getirmiti: Esneklik. Artik rafinerinin
1kardigirn, ham petroln degi ik elemanlannm imbiklemede keyfi olarak setigi isi derecele-
rine bagli olmuyordu. Artik molekller elle idare edilebiliyor, talebin byk oldugu rnlerde
verimlilik artlyordu. Aynca "termaHormayla" elde edilen benzin gerekte oktan ynnden do-
galbenzinden daha degerliydi ve daha byk g anlamma gekliginden yksek kompresyonlu
motorlar iin zellikle uygundu.
Su iglemde elde edilen baan Indiana Standard'daadeta ilgmbir rzgr estirdi. Patente
ruhsat verilip verilmemesi konusu bile girket iinde ategli tartigmalaraneden oldu. Bazilanna g-
re ruhsat verme sadece takiplerin durumunu glendirmek demekti. Sonunda 1914 senesinde
Indiana Sirketi kendi pazarlari digmdaki girketlerelisans vermeye bagladlysa da araya bir part
olarak" saklanmasmi(allvelvet) istemigti. Ancak 1914-
"sembolik

koymug, elde edilecek gelirin

1919 arasindaon drt girkettenbirden akip gelen gelir o derece byk oldu ki, Indiana Sirketi
sonunda btn girketlere bu lisansi ayni partlaraltmda verdi. Bunlardan bir tek girket, NewJer-
sey Standard, daha byk passa koparmak istediginden partlan kabul etmeyerek itirazda bulun-
du. Projenin asil anasi olan Indiana Standard ise daha iyi part hak ettigini dgnmelde beraber

110
 itiraz ynnden hibir harekette bulunmadt Sonunda 1915'te NewJerseyStandarddize gele-
rek indiana'nm artlanm kabul etti ve lisans aldi. Bu olaydan ylllar sonra bir sylenti ikmig,
o
gnlerdeJerseyStandardbagkanmm her ay, en sinirlenerek yaptigt igin, bir hayli kabank hisse
elderini imzalamak oldugu evreye yayilmigti; bu hisselerin hepsi de kugkusuz Indiana Stan-
dard'a gidiyordu.

Kazananlar
Yenibir yz yll baglarken petrol sanayiinde de yeni bir igir aillyordu. Bu igmn varligt birka
tesadfebaghydi: Otomobilin hizia yayilmasi, TeXas, Oklahoma,California ve Kansas eyaletle-
rinde yeni petrol kaynaklan kegfi, yeni rakipler ve rafinericilikte kaydedilen teknolojikgeligme-
ler. Eu olgularaStandard Oitin blnmesinin getirdigi uzun vadeli etkiler ve endstrinin yeni-
den ingasmi da eklemek yerinde olur.
Tasflyeden hemen evvelki gnlerde John D. Rockefeller'in damsmanlartndan biri, o gnk
fiyatm doruk roktada oldugunu ve yakmda dgge geecegini tahminederek Rockefeller'e Stan-
dard hisselerinin bir kismini satmastm nermigti. Rockefellerbu neriyi kabul etmedi ve zaman-
la hakli oldugukanitlandi. nktasfiyedensonra ortayaikan girketlerin stok hissesi yine g-
nn rayicinden daha dgk fiyata New YorkJerseyStandard hissedarlarma dagitildi. Geri ejder-
ha paralanmigti; ama onun paralan zamanla elderhanin blnmemig btnnden bile daha
fazla deger kazanatakti. StandardOil'in tasfiyesiniizleyen bir yll iinde ondan olugmuygirketle-
rin hisse dgeri genellikleiki katma, Indiana Standard'inkiise katma iktL Bu blnmeden
hi kimse hisselerin sadece drtte birine sahip olan Rockefeller kadar yararlanmamig,
onan ka-
dat zenginligine zenginlik katmamigttr. Tasfiyeden sonra, gegitlihisselerin fiyatlarinda artig olug-
tugu iin Rockefeller'in kendi kigiselkazanci 900 milyon dolan (bugnegre9 milyar dolar kar-
Ihgi)
buluyordu.
1912 yllmda Theodore Roosevelt, drt yllhk bir ayrillktan sonra yeniden bagkanlik seimi-
ne katthp kampanyada yer aldiginda, Standard Ol'i bir kez daha kargisina ahp kendine hedef ya-
plyordu. Kampanya srecinde ate pskrerek gu szleri dilinden dgrmedi: "Petrol fiyati, Bay
Rockefeller ve yandaylarinm servetlerini iki katma ikarmalariiin yzde yz ayan orandayk-
seldi.WallStreet borsasimn Tann'ya yakanp, Yce Tannm ne olur bize bir tasfiyedaha nasip et
duasma gagmamakgerek" diyordu.

ii
 6
Petrol Sava lari

Hollanda Kraliyet Sirketi'ninYkseligi,

Dgg
Imperial Russia Sirketi'nin
1896 gz mevsimindeUzakdogu'daki hayatm sillesini yiyerek yetigmig,petrol evrelerinde pek
az tanman gen bir adam Britanya'dan yola ikmigBorneo'nun dogu kiytsmdaki Kutei denen
vahgi,terk edilmig ormanlara yollanmtyti. Oraya gitmek iin Singapur'dan gemesi gerekiyordu.
Onun Singapur'a geligiStandard Oil'in Singapurtemsilcisinindikkatini ekmigve hi vakit kay-
betmeden New York'a rapor edilmigti. Rapor bu adam iin gu bilgileri veriyordu:"Adi Bay Abra-
hams olan ve Samuel Sendikast'ndan Bay Samuel'in yegeni oldugu sylenen biri Londra'dan
geldi ve derhal Kutei'ye hareket etti. Sylentiye gre Kutei'de Samuelmensuplannaait byk
petrol stoku bulunmaktadtr. Bay Abrahams'in Singapur'dave Penang'da petrol depolama igini -

baglatan beyefendi oldugunu, bu her iki yerde de fabrika inga ettirdigini bildigim iin Kutei'ye
yaptigi bu seyahatinzel bir anlami olabilecegini dgnyorum. Dikkatinize sunarim." Stan-
dard ajamnin dgncesi dogruydu, bu yolculuk gerekten bir amala yapilmigtl. Mark Abra-
hams Kutei'ye amcalan tarafmdanbelirli bir amala, Samuel Sirketi'nin o anda ok ihtlyaci olan
petrol stokuyla meggulolsun diye gnderiliyordu. SamuelSirketi'nin konumunu korumak ve
belki de varligini devam ettirmek iin Kutei'deki bu petrol stokonaacil ihtiyac1 vardi.
Bu yeni girigimdeMarcus Samuel petrol iginde part olan bir kuralin drtsyle hareket edi-
yordu. Igleripetrolclk olan kipiler daima dengeye gereksinimi olan insanlardir. Bu igin bir kis-
mma yapilan bir yatinm onlan bagka bir kisma da yatinm yapmaya zorlar. Mevcut.igletmenin
hayatiyetini korumast iin bu mutlaka gereklidit. Petrolnn deger kazanmasmi isteyen her re-
ticinin mutlaka pazarlara ihtlyaa vardir. Su konuda Marcus Samuel bir keresinde gunlari syle-
migti:"Petrol sadece retmek as11ndaen az deger ifade eden ve en az ilg[n olan agamadir.De.-
ger kazanmast iin mutlaka pazarlar bulmak parttir." Rafinericilere gelince,onlarm hem daha
fazla petrole hem de pazarlara ihtlyaci vardir. Kullanilmayan bir rafineri metal paralarmm ve
kullantlmig eski borulann kiymetinden fazla bir deger tagimaz.Pazar sistemiile allpanlarsapa-
zarlara srlecekpetrol isterler. Bu saglanmadika pazar sisteminde parasal kaylptan bagka hi-
bir geydensz edlemez.Su ihtiyalarm derecesi degigik zamanlarda degigmeler gsterir, ancak
her zaman iin varliklangereklidir,
1890'llyillann sonuna dogru, artik tankeriereve stoklama tesislerineok byk yatinmlar
yapmig olan Marcus Samuelde, kugkusuz her petrolc gibigvenliginisaglayacakmiktarda pet-
rol arzma ihtlya duymugtu. Her tccar gibi o da bu konuda fazlasiyladuyarltydt. Rus petrolko-
nusunda Rothschild'lerle arasindaki kontrat 1900 Ekimi'nde son bulacakti. Bu kontratm yenile-
neceginden nasil emin olabilirdi? Nereden alirursa almsin Rothschild'lerle olan iligkileri przler-
le doluydu Ve bankac1 olan bu aile her an dng yapip StandardOil'le bir anlagmayapabilirdi. B-
tn bu nedenler bir yana biralolsa bile yalnizca Rus petrolne dayanmak dogru degild, nk bu

l 12
 tehlikeliydi.Rusya dahilinde navlun cretlerinde yapilan keyfi degigiklikler,Samuel'in gikyet et-
tigigibi ekonomiyi sreldi olarak karmaa iinde birakiyordu. Su da petrol ticaretinispeklatifbir
iq haline getiriyorve "Rus petrol igindekileri glAmerikah rakipleri kargismda ok dezavantajh
duruma sokuyordu."Tehlike bundan ibaret de degildi. Dogu Hint Adalan'ndan sevk edilen pet-
roln glttike daha byk partiler halinde gelmesi, daha kisa yollardan, daha kk navluncre-
tiyle ulagmasi Samuel'inUzakdogu'da takip durumda kalma yetenegini tehdit ediyordu. Aynca
her zaman iin bir de Standard Oil tehlikesi vardt Bu girket her an iin tm kaynaklanm Shelfi
mahvetmeye ynelik bir savagta kullanabilirdi Bu nedenleri gz nnde tutan Samuel, igletmesi-
nin varhgun srdrmesi iin pazarlannive yatmmlanm korumak zorunda oldugunu ve bunun
iin de kendi retimine, yani kendi hammaddesine ihtiyac1oldugunu gayet fyl biliyordu. Bu
ne-
clenlepetrol bulmak iin ne yapmak gerekiyorsahepsini yapmaya hazirlanlyordu.
L

Vahqi Ormanlar
1895'te yagh ve akh madencilige takilm1;Hollandah bir petrol mhendisinin abalan sonucu
Dogu Borneo'daki Kuteiblgesinde Samuel petrol arama ruhsati alabilmigti. Hollandah, gocuk-
luktan sonra btn hayatim Dogu Hint Adalan'nm vahgi ormanlarmda geirmideneyimli bir
kipiydi. Ruhsat, sahil boyunca uzanan elli milden fazla bir arazi iin verilmig ve karaya, vahgior-
manlara kadar uzanan topraklan itapsiyordu. Mark Abrahams'm gitmekte oldugu yer igte bu
vahgi ve iglenmemig topraklardi.Abrahams'lar petrol sondaji ve rafine iginde tamamen deneyim-
sizdi. Mark ise daha nce Uzakdogu'da depolama tanki ingaatmda organizatr olarak aligtigi
iin deneyimi bu alandaydi ve teki igleri, yani sondaj
ve rafineticiligt hi bilmiyordu, Simdi ise
amcalan onu bu yeni ve ok daha zor olan ige gndermiglerdi.
Mark Abrahams'm bu ly iin uygunsuzlugu Marcus SamuePin evvelce geirdigiduruma tt-
patip benziyordu. YalmzAbrahams olaymdadurum ok daha genigapta olugmugtu. Igiele alig
yntemi, organizasyona ve sistemlianaliz ve planlamaya duydugu antipati, saghkh bir idare kur-
mada ve rekabet konusundaki yeteneksizligiAbrahams'm Borneo ormanlan igini daha da zorlag-
tinyordu. Gemilerdevamli olatakuygunsuz zamanda geliyor,yanlig mal getiriyor,kargolara igaret
bile konulmamig olarak ulaglyordu.Gemiden ikan sahile atillyor, iileri btn iglerini birakip
atilan geyitoplamaya,dzenleyip bir geyebenzetmeye zorhlyordu. Bylece gnn birinde sahile
atilan ne kadar malzeme varsa hepsinin adamboyu otlar iinde paslanmigoldugu grld.
Eu sakmcalarolmasaydi bile igin Londra'dan idare ediligiyznden arada bir kopukluk ola-
.

cak Ve i; son derece g yrtlecekti. Her geyden evvel Borneo dig dnyadan hatta Sumat-
ra'dan bile tecrit edilmig durumdaydi. Herhangi bir alet veya edevatin almabilecegi en yakin de-
po bin mil tedeki Singapur'dayd1. Singapur'la tek iletigim yolu da birtakim gemilerdi ve bunlar
haftada bir veya iki haftada bir defa ya geiyor ya da gemiyordu. Ruhsatm izin verdigi egitli
yerlerde aligan iiler birbirlerinden ok uzak yerlerde ve tropik ormanla devamlt mcadeleha-
linde aliglyorlardi. Eu iiler byk abaylaorman iinde drt mil uzunlukta bir geit aarak
petrol bulunan Black Spot (Kara Nokta) denen yere uzandiklan halde, agalann arabukby-
. mesi yznden
geit iki hafta iinde kapamvermisti. Artik proje ii olarak in'den getirilen
"Kulilere" (renberlere) kalm14ti.Yerel olaraksaglanankala avcisi iiler devamli ahymaya he-
vesli degildiler. Zamanla blgede aliganherkes hastalanip sitma hummasma tutuldu. Abrahams
bile bazi geceler oturup lkesine rapor hazirlarken sitmanm penesine dgp delirir gibi oluyor-
du. ahyanlarm hepsi iinde -inliii, Avrupah ynetici ve Kanadali sondajcilar arasmda--
lm oram ok yksekti. Bunlardan bazilan ise daha karaya ikmadan gemi yolculugunda l-
yordu. Ev, kpr ya da payanda yapmak iin ele alman her tahta parasi hemen ryordu.On-
lara devamli eglik eden tek gey
"sicak,
buharli, rtc, yok edici bir tropikalyagmurdu."
Bylece bit kez daha Londra'daki SamuePlerle Borneo'daki Mark Abrahams, eskiden Uzak-

113
dogu'da depolama tanklaningaatmda srdrdkleri firtmah, apagLlayici ve sulayici haberlegmeye
girigeceklerdi. ZavalliMark Abrahams, ne yaparsa yapsm, ne denli insanst abayla ahyirsa a-
hysm, bir trl amcalarmin gzne giremiyordu. Amcalan bir tr1 tropikorman gereginianla-
yamiyordu. Bir gn Marcus Samuel Borneo'da Avrupalilar iin yapilan evlere deginerek, bunlarin
lks birer villa oldugundan bahsederken, Abrahams ona hiddetle, "Senin lks villalarmo derece
rk ikti ki, en kk rzgr esintisi ya da piddetli yagmur hemen dam1m kertmeyeyetti.
Oraya ilk gittigimizdeoturdugumuz evlerdeyse ancak domuzlar yagayabilir"demigti.
Btn bu olumsuzluklara kargm 1897 Subati'nda ilk defa olarakpetrole rastlandi.Ilk pet-
rol patlamasi ise 1898'de oldu. Ancak petrol keyfiyle i; bitmiyor, petroln ticarisahayasrlme-
si lin yeni abalargerekiyordu. Aynca Borneo ham petrol kimyasal zellik ynnden ok az
gazyagi ikaracak nitelikteydi. Yine de rafine edilmeden sadece mazot olarak kullanilabillrdi.
Nispeten agir olan Borneo petrolnn bu zelligi Samuel'eileriki yillar iin dgndg projenin
gereklegmesinde temel olmutur. Kamsma gre "Borneo petrol en rasyonel formunda, mazot
olarak muazzam bir rol oynamaya adaydL" Simdi yirminci yzyilm epiginde bulundugu bu gn-
de bir kehanette bulunuyor ve hakli olarak petroln ok parlak gelecegininbir aydmlatma kay-
nagt olarak degil, bir g kaynag1 olarak etkili olacagi sonucunavanyordu. Marcus Samuel gim-
di kmr yerine petrole gemenin,. petrol sevk etmenin en hararetli yandagi kesilmigtl.
Bu tarihi geligmenin baglangic1 1870'e rastlar. Ruslar'm Ostatki dedigi, gazyaginmrafine
edilmesinden meydana gelen yan-mahsul ilk dela baanyla bu tarihte Hazar Denizi'nde seyre-
den gemilerdeyakit olarak kullamlmttir. htiyalar yenilikleri doguruyordu. htiyagtantr
Rusya Ingiltere'denpetrol ithal etmek zorunda kalmigti, ama bu ok masrafli oluyordu. Ayrica
imparatorlugun birok blgesinde kereste ok azdt ve tahta ihtiyact bykt. Bundan trli ye-
ni Trans-Sibirya Demiryolu yakit olarak kmr veya odundan vazgeip petrol yakiti kullanmaya
bagladL Petrol yakitml Vladivostok yoluylaSamuel sendikasmdan sagliyordu. Zaten Rus hk-
mti de 1890'larda topyeknekonomik geligmenin hizlanmasi hedefiyle yakit olarak petrol kul-
lammmi tegvikediyordu. Britanya'da zaman zaman demiryollarmda kmr yerine petrol kulla-
nildigi oluyordu. Bu, kentsel blgelerde isi gidermek lin veya Kral Ailesi fertlerinin yolculukya-
parken emniyetlerini saglamak gibi zel maksatlarla yapihyordu, Fakat yine de ogunlukla, pa-
zarlara kmr daha ok srlyor, pazardaki sagam tutumunu devam ettiriyordu. Gerekten
de Kuzey Amerika'da ve Avrupa'da agir sanayinin bu denti geligmesiaslmda kmrden dolayi-
dir. Dnyamn ticaretve deniz filolannda da.yakit olarak kmr kullanihyordu. Samuel aklmdaki
pazarlama plamni gerekleptirmek yolunda en byk direnigi Kraliyet Donanmasi'ndan grecek-
ti. Oysa ki on ylldan daha uzun bir sreden beri petrole gemesi iin Kraliyet kapismi zorlamly,
ama ne yazik ki bir sonu alamamigti.

Shell'in Doguu
Buna ragmen Marcus Samuel kendini teselliedecek geyler buluyordu. Borneo'da yapilan zorlu ve
istiraph
abalarsresinde o da itibar grmeve bir statye kavugma yolunda epeyce ilerleme kay-
detmigti. Kent'te sulh yargihgtna atanmigt1. Londra'da da gelmiggemig tm eski esnaf birlikleri
iginde en saygim sayilan Gzlkler Sirketi'nin bagkani olmuytu. Aynca dnyadaki en gltek-
ne olarak isim yapan bir rmorkr dolayislyla bir de gvalyelikpayesi kazanmigt1.Bu tekne S-
vey; Kanali giriginde denizin dibine oturan savag gemisini ikarmasi nedeniylebyk bir n
bir
kazanmigtl. 189Tde Samuel iginin organizasyonunda nemli bir adim attL Bu, korunmaya yne-
lik bir adimdi. istedigigeyUzakdogu'da Tank Sendikast'ni olugturan egitli-ticaretnitelerinin sa-
dakatini garantilemekti. Bu amala hepsini yeni bir girketehissedar yapti. Su girket petrolden ge-
len tm gelirini, tankernlolanni, ayrica muhtelif ticarinitelere ait tesislerianonim bir girketati-
si altinda topluyordu. Bu yeni girkete Shell Nakliye ve Ticaret Sirketi adi verildi.

114
I
I

Bu ara Samuel,Borneo igletmesinin reklammi ama edinmigti ve bunu Borneo'daki ger-

ekleri, yani tropik ormanda son derece zor Ye sinir bozucu, yava; seyreden allymayi lyi gibi
gsterip fazlaca abartarak yaplyordu. Rothschild'lerle aradakikontratm yenilenmesi iin byle
yapmasi gerekliydi. Borneo'da, Kutel'deki kendine ait arazidenok yakmda yeni petrol arzi ola-
cakmt; gibi gsterip kontrati yenilemek arzusundaydi. Bu stratejl gerekten de tuttu. Sonunda
Rothschild'ler kontrati yenilemeye ikna edildiler ve yeni kontrata gre Shell'e Rus petrol ver-
meye razi oldular. -Qunuda ilave etmek gerekir ki, yenilenmig kontrat Shell aismdan eskiye
gre daha iyi kogullar neriyordu.- Ancak Shelldigtan bakildigmda kuvvetli grnse de, ashn-
da mali ynden tehlikelibir gekilde denge bozuklugu iindeydi. Bu, Marcus Samuel'inharca-
malari bol keseden yapmasi, sanki pazarlari gittike artiggsteriyormuygibi davranmasmdan
kaynaklamyordu. Su davranig kugkusuz bir gn aniden gelecek bir darbeyle yllulmaya mah-
kmdu.
On dokuzuncu yzyil sonunun en nemli zelligt bu ylllarda tm dnyada olugan petrol
patlamasidir. Bu yl11ardatalep hizla artmig, arz azalmig,fiyatlar ykselmigtir. 1899'da Gney Af-
rika'daki Boer Savagiflyatlan daha da yukan ekmigti. Fakat 1900 ylli gz mevsiminde petrol fi-
yati blgelere gre farklilik gstermeye bagladL Hasat mevsimininok olumsuz gemesi sonun-
da ortaya ikan kitlik ve alik Rus mparatorlugu'nda bir ekonomik bunahma yol atl. Bu arada
evlerde kullamlan petrole olan talebin dgtg grlr. Rus rafinericileri bu defa ellerinden gel-
digince ok gazyagl retimine ve ihracma yneldiler. Bu durumsa zamanla piyasada agm derece
gazyag1 bolluguna yol ati. Sonuta fiyatlar kilitlendi. Bu arada in'debir sava; sryordu.
Shell'in en lyi pazarlarmdan biri olan bu lkede yabancilara kargt ikanlan Boxer Ayaldanmasi
in'ikasip kavurmug, tm inekonomisini felce ugratmigtl. Tm bu etkenler yznden, Shell
artik tek bir pazardan bile yoksun kallyor, belalar bununla da bitmeyip ne kadar tesisivarsa hep-
si talan ediliyordu...
Bunlar ve daha bagka olumsuz geligmeler en byk etkisini en duyarli kipi olan Samuel'e
yaplyordu. Flyatlar dgtg zaman Shell'in tanklan pahallcns petrolle doluydu. Shell sevk igini
yapan filosunu bytmeye devam ederken navlun fiyatlan da paralel olarak dgt. Sanki igleri
daha da ktleptirmek ister gibi Borneo'da da retim dgmeye baglamig,beklenenden ok daha
alt dzeyde kalmigt1.retimok yavag geligiyordu. Zaten iyi tasarlanmaml;rafineri berbat ge-
kilde igliyordu. Yanginlar, patlamalar, teknik yetersizlik ve kazalar yznden rafineride aligma
devamli olarak kesintiye ugruyor ve insanlarin lmne neden oluyordu. Gelen haberlerin k-
tlgne ragmenSamuel her zaman iin vakannt ve sogukkanliligini korumuy, zor gnlerde bir
igletmeciden beklenen davramgi gstermigtir. Her zaman yaptigi gibi yine her sabah
en sevdigt
att Dk'e binip Hyde Park'ta gezintiye ikardi. Zaman zaman Samuel'e at stnde rastlayan
bagka bir ingilizpetrolc gyle bir gzlemde bulunmuytur: Samuel atim da tipki igini ynettigt
gibi ynetlyordu. Her zaman sanki attan dgecekmig gibi duruyor, fakat hibir
zaman dgm-
yordu.

Bay1Dertte Hollanda Kraliyet Sirketi

Bu arada, Shelfin rakibi "Hollanda Krallyet" Sumatra'da retim alamnda dramatik ykseligine
devam etmig, sonra da tankerlereve depolama tesislerineyatinm faaliyetine girigmigti. Ig saha-
smda kendisini bekleyen baanyi kutlamak iin 31 Arallk 1897 yllbagi gecesi girketin Sumat-
ra'daki rafineri sahasmda bir kutlama partisi planlandi ve hazirhklar yapildi. Cece grkemligei-
yor, havai figekler atillyor, gecenin nemini vurgulamak iin bayram havasmda bir tren yapile
yordu, Bu tren Langkat Sultam ismindeki yeni tankerinonuruna yapthyordu. Sultan da kabul-
de bizzat hazir bulunuyordu. Ancak tm bu genlikler ortaya atilan ve btn gece kulaktan kula-
ga fisildanan bir sylentiyle glgelendi. Sylentiye gre petrol tanklarmdanemli miktarda su

115
 bulunmugtu, bu da kuyularda yanh; seylerin dndgn gsteriyordu. Su sylentiyi tamamen
yalanlamak mmkn olamad1.
Asltnda sylentidogruydu; KraliyetPetrol kuyulan petrol yerine tuzlu su vermeye bagla-
migtL Ar
tik o usuz bucaksiz arazi dgge gemigti. l 898 Temmuz aymda attik bu durum sy-
lenti olmaktan Ikip, resmen aiklanlyordu. Amsterdam borsastnm petrol kismi byk panige
kapilmigti ve gagkmlik iindeydi. Kraliyet Petrol hisselerinin degeri dgt. Bu arada Standard
Oil, Kraliyet Petrol' ucuza satm alamadigi iin znt duyuyordu. Samuelde sonradanhissele-
ri ucuza almadigi iin ok pigmanhk duyrnugtur.
.
HollandaKraliyet bu durumdan yllmamig, aresizlikiinde de olsapetrol ikarmaabalan-
na devam etmigtir, Sumatra'da 110 kez petrol iin sondaj yapmig ve l10 kez bagartsizhga ugra-
migti. Sirket yine de pes etmiyordu. Sumatra'dabir gn kendi arazisi olan yerin seksen mil ka-
dar tesinde Perlak denilen kk bir prensliktegrlen sizintidan cesaretlenmig, bu dela ara-
malarma burada devam etmigtfr. O siralar, Perlak yre halkmdan gelen bir ayaklanmaya sahne
olan bir simr blgesiydi. Yreninbagkam olup servetini karabiber ticaretindenkazanmig olan li-
der, petrolden de kazan saglamak ve bylece servetini ogaltmak yanhslyd1.Sonuta, Perlak'a
bir kepif gezisi tertiplendi.Bu geziye Hugo Loudon admda, teknik ve idari konularda ok yete-
nekli gen bir mhendis liderlik etti. Aynca Loudon Macaristan'da arazi iade isteminde ve
Transvaal demityolu ingaatinda da ahgtigindan bu konularda byk bir deneyim sahibiydi. Bir
zelligi de Dogu Hint Adalan'nm eski genel valilerinden birinin oglu olmasindan dolay1diploma-
tik alanda da' olaganst yetenekli olmaslydt. Loudon'un sahip oldugu bu zelliklere Perlak'ta
gerektenihtiya vardi. Nitekim Loudori, Perlak Racasi nezdinde Kraliyet Petrol lehine byk
bir baan kazandi ve bununla da yetinmeyip Raca'ya kutsal savag ilan eden yerel ayaklanmanm
liderlerine kargi da baanh oldu.
Loudon grubuna birka profesyonel jeolog almigti. Jeologlarin da yardimi ile 22 Aralik
1899'da kazilar bagladi. Jeologlann ustaligi derhal kendini gsterdi ve alti gn gibi kisa bir sre
sonra, ilk defa olarak petrole rastlandt. Bylece, Kraliyet Petrol tam yeni yzylhn epiginde bir
kez daha iginde baanh olmuytu. Artik Hint Adalan'nm bagka yerlerinde de petrol bulup igi ge-
ligtirmek amacmdaydL Bunun iin de yeniden yetenekli jeologlannabagvurdu. Kisa zamanda,
nemli miktarda yksek kaliteli petrol ikmig, bunun da yardimiyla Hollanda Kraliyet, Avru-
pa'ntn yeni tomurcuklanmakta olan benziri pazarlanm iggale hazir duruma gelmigti.

"ticiKigi"
1900 senesi Kasim aymda, Hollanda Krallyet Sirketi'nin varligmi korumasmda herkesten ok et-
ken olan Jean Baptiste August Kessler admda biri, Uzakdogu'dan Hague'e ektigt bir telgrafta
ok bozuk oldugunu" bildiriyordu. Igin getirdigi yorgunluktan ylpranmig olarak
"sinirlerinin

Hollanda'ya, evine gitmekzere yola 1kt1.Yazik ki sadece Napoli'ye kadar gidebilmig, 1900 se.-
nesi Aralik aymda bir kalp krizi geirerek lmgt. Hemen ertesi gn Henri Deterding admda
"geicilik"
grevli" olarak bu ige atandi. Su sresi
"geici
otuz drt yagmda dinamik bir adam
ok uzun, otuz beg yll kadar srecek ve bu arada Deterding de tm petrol dnyasma egemen
olacakti.
Henri Wilhelm August Deterding 1866 yllmda Amsterdam'da dogmugtu. Kaptan olan ba-
basi, Henri daha alt1yagmdayken lmgt. Allenin tm geliri Henri'nin byk kardeglerinin eg-
timine gittiginden, Henri, ailesinin yanmda giderek artan sefaletle mcadelenin tm agirligmi
duyuyordu. Okulda zel bir yetenegi dolayislyla gretmenin dikkatini ekmigti.O da tipkl Roc-
kefeller gibi matematik iglemlerini kafastndan hizla yapabillyor Ye bu iyteki baansi ile dikkat e-
kiyordu. Okul bittiginde denize ailip evvelce.dgledigi gekildebabasi gibi kaptan olacagi yerde,
Amsterdam'da kalip sikici bankacilik dnyasma atildi. okgemeden muhasebe ve mallye ko-

11
 nularini kavrayarak bu alanda uzman oldu. Kendine hobi olarak girketlerin hesap defterlerini in-
celemeyi seti. Kafast devamli olarakhangi girketin hesaplanm lyi tuttugu, hangi girketintutma-
digt, girketler hangi stratejiyi uygularsa hesaplarmi dzeltecegi konusuna igliyordu. lte bu yol-
dan geerekahgmaarkadaglannm "KeskinGz" dedigi duruma gelecekti. okseneler sonra
"igi-
ige yen baglayan genlere yaptigi konugmada onlara ok esin verici bir gtte bulunacakti.
nizde ilerleyebilmeniz iin rakamlari degerlendirme konusunda kendinizi yetigttrmelisiniz. Bu
lyte nasil lyi bir
yargi kargisma gelen adami abucak ve keskin bir gzle inceliyor ve yle karar
veriyorsa, siz de rakamlanbyle abucak ve keskin gzle degerlendirmelisiniz" demigti.
Deterding bunca yll ahytigtbankacihkta hak ettigi kadar abukterfi etmeyip, ilemler
uza-
yinca diger btn Hollandall genlerinyaptigim yaparak kendine yen bir gelecek aramak iin
Dogu Hint Adasi'na yollandi. Bu kez, nl, ve eski bir bankacilik tegebbsolan Hollanda Tica-
ret Dernegi'nde aligmayaba1ad1.Bu dernegin asil adi Nederlandsche Handel-Maatschappij'dir.
Igence dernegin Medan'daki olisini, sonra da Malaya'mn.batt kly1smdaPenang'daki ofisi y-
netmekle bagladi ve bu arada paramn nasil kazamlacagmi da grendi. "Para genellikleigin yapi-
lacagt yerlerde havay1koklamak, koku almakla kazanillr. etemelden baglayanbirinde eger bu
koku alma yetenegi yoksa, byk apta para kazanma gansi da yoktur. yleyeni yollar kegfettim
ki bunlar sayesinde banka kasalan parayla doldu" demigtir.Deterding Uzakdogu'nun degigik ge-
hirlerinde faiz oranlarmdaki farklihklan aragttrma yoluyla epeyce byk sayllacak para kazan-
migtir.
"evrede hava koklama" olayi Deterding'i petrole de ulagtirmigve bu sayede, daha ilk giri-
imdebankaya koyacak bir hayli para saglamigti. 1890'larm ilk yillannda Kraliyet Petrol kapital
siktntisi ektigi zaman Kessler bagvurdugu her yerden geri evrilmig olarak, sonunda Deter-
ding'e mracaat etti. Su iki adam Amsterdam'da geirdikleri ocukluklanndan beri taniglyorlar-
di. Kessler'in talebinekargi Deterding dahiyane bir zm yolu nerdi. Gerekli olan sermayeyi
verecek, teminatkargiligtolarakenvanterde grlen gazyagt stokunu alacakti. Bylece Hollanda
Kraliyet varhgini korumug, Hollanda Ticaret Dernegi de para kazanmamn yeni bir yolunu bul-
mug oluyordu. Kessler'e gelince, o bu dzenlemeden ok duygulanmig, Deterding'e olan min-
net duygusu daha da pekigmigti.
u olaydankisa sre sonra, Kessler tm Uzakdogu'daHollanda Kraliyet Sirketi'ne ait ola-
cak bir ticariorganizasyonkurmak istedi ve Deterding'e mektup yazarak organizasyonu kimin
yntecegt konusunda fikrini sordu. Kessler yanit olarak aranan insan tipini szlerle tarif edi-
qu
yordu: "Birinci smif bir igadami, itici gce sahip, deneyimli ve i; hayatini kavramig biri." Bu tari-
fe Deterding'den daha iyi kim uyabilirdi? Nitekim 1895'te Kessler igi almast iin Deterding'e
teklifte bulunacak ve bankacthk hayatmdan usan getirmig olan Deterding de bu teklifikabul
edecekti. Vakit geirmeden, biraz da baskt yoluyla Deterding bagtan baa.btn Uzakdogu'da
pazarlama gebekesinikurmaya bagladt Bu konuda iki ayn arnaci vardi: Krallyet petrol rakiple-
riyle egit duruma getirmek ve girketi bu rakiplerinden tecrit etmek. Astl byk amaci, sonradan
kendisinin syledigt gibi
"petrolclkte
enternasyonal bir adam" olmakti.
HenriDeterding kisa boylu dinamik birlydi ve hemen her zaman aik duran, hi kirpmadi-
gi gzleriyleinsantarda arpici bir etki yaratlyordu. Gldg zaman btn digleri grnrd.
aligkan ve opku dolu bir kigi olarak egsersiz yapmanm ok yararh olduguna inamr ve gnlk
egsersizlerini hi ihmal etmezdi. Bunu hem kendi sagligiinhem de i; sorunlarma are bulma
arac1olarak yapardi.Yaamtmnsonraki yillannda Avrupa'dayken, artik altmig yagm
"glgeli
kiyl-
smda" oldugu halde, her sabah le gitmedenewel, yaz olsun kig alsun nce yzmeye gider son-
ra da kirk be; dakika at gezintisi yapardi. Iligkideoldugu herkes zerinde ok gl ve etkileyici
bir izlenim birakirdi. Insanlann tarif ettigl kelmelerle
"dayamlmaz
bir magnetik gce" ve
"ner-

deyse tedirgineden bir ekicilige" sahipti. Bu niteliklerini kendi amalanna ve kampanyalarma

katilmasmi istedigi kipileri ikna etmede kullanirdi. Ancak Marcus Samuel'in aksine abalan be-

117
lirli bir statye kavugmak, kendine bir konum edinmek iin motive edilmi degildi. Onun asil
amacmi Krallyet Petrol'n tarih yazari olan ve uzun yillar Deterding'in zel sekreterligini yap-
mig EC. Gerretson qu szlerle zetlemistir: "Deterdilig'in hedefi ok yksek, olaganst bir
amaca ynelik degildi. Kamuoyunun yaranna hizmet vermek, yeni bir ekonomik dzen yarat-
mak, yeni ve gl bir ticaritesis kurmak gibi bir niyeti yoktu, Amaci herhangi bir tacirinama-
cmin aymydL Byk olsun kk olsun, son derece gerek olan bir amacm pegindeydi: Para ka-
zanmak." Para kazanmaktan bagka her ne yaparsa yapsin
"kalben

ve ruhen" her zaman in tc-

car olarak kalmigtir.
Zainanla Deterding kendisinden gakayollu "Yksek Dzeyde Simpleton" (szlk anlam1
yksek dzeyde basit) diye bahsedecektir. Kugkusuz bu deyimi kendini yermek iin sylemiyor-
du. "Simpleton"deyimini aligma yaammm rehberi anlammda -her sorunu en sade gekle d-
ngtren, asil elemanlarina evirenkigianlammda- kullanmigttr. Bu konuda kendisi punlari sy-
lemigtir: "Degeri olan her geyde sadelik egemendir. Sahsen ben ne zaman bir is tekliflylekart-
lagsam, teklifzerinde dgnr, eger o igi basite dngtremeyecegimi anlarsam, igin mitsiz ol-
dugu bilincine vartr, geri eviririm."
Krallyet Petrol'le ahytl L ilk yillarda Deterding'in kafasmda
"basit"
bir fikir hkimdi: Yeni
gelimigpetrol girketleri arasmda birlegme ve btnlegme. Kamsma gre Krallyet Petrol' Stan-
dard'a kargi korumanm tek yold buydu. Ana fikir olarak bir Hollanda atasz olan "Eendracht
maakt macht", "Birlikten kuvvet dogar" sznden esinlenmigti, lgbirliginiaym zamanda bu en-
dstriye tutarlthkgetirecekbir yol oldugu iin de istiyordu. Tipki Rockefeller glbi o da flyat oy-
namalarmdan ok tedirgindi. Ancak bagka bir konuda Rockefen.r'danve Standard'dan farkh g-
rgteydi Onlarmaksine flyat indiriminin bir rekabet aract olarak kullamlmasma karplyd1.Bnun
yerine savag halindeki girketlerarasmda fiyat ayarlamasi yapilmasi, bang antlagmasi imzalanmasi
yanhslydt. Bunun zamanla tketicininbile lehine olacagini iddia ediyor ve iddiasmi gu gereke-
ye dayandiriyordu: Bu uygulamayla fiyatlar daha tutarli ve gvenilir olacak, bylece daha ok
yat1nm yapilmasi tegvikedilip verimlilik artacakti. Ancak ok basit olan bu fikri Deterding'den
kaynaklanmayan bagka bir fikir izleyecekti. Herhangi tifr birlegme olaymda Kraliyet Petrol'e
mutlaka en nde yer verlmesi gartkoguluyordu. Sonu olarak Deterding'in nerileri teki ilgili-
lerce pek iyi niyetli bulunmadi. Nobel'ler ise ileride Deterding'i bir uzlagma erdemi olatak degil,
"grevi
insanlan bogazlamak ve sonra da cesedini toplamak"olan ok dehgetli bir yaratik olarak
grecekti,

Birlegmeye Dogrti lkAdim

Shell ve Hollanda Kraliyet girketleriRus ve Uzakdogu petrol ticaretininkontroln birlikte yapt-
yorlardt. Bu iki irketarasmda teden beri sregelen
"ylpratici
rekabetten" yararlanmak isteyen
Deterding bu firsati byk rakbi Marcus Samuel'le birlegmeyevarmak iin bir baglangl nokta-
si olarak kullandL Sonradan gereklegen dnya apmdakiletmenin esas karakterini her ikisi de
ok yetenekli ve cesur, her ikisi de olaganst bencil olan bu iki adam tayin edecekti. Ancak
bunlardan Marcus Samuelvgden daha ok hoglanan, duyguya daha ok yer veren ve mevki
edinmeye daha merakh olantydL Henri Deterding'in hareketleri ise her geyden ok paramn ve
kaba gcn drtsyle ayarlamrdt. Ortada karara baglanmasi gereken temel bir sorun vardi: Ye-
ni olugacak birlegmede bu iki adamdan hanglsinin baa geecegi. Su konuda Marcus Samuel de
Deterding de son derece iddiallydilar. Marcus Samuelku kasuz bu konuma gelmesi gereken ki-
ginin kendisi oldugunu dgnyordu. nkne de otsa Shell Sirketi'nin gzle grlr bir s-
tnlg vardi ve faallyetleri ok uzaklara kadar uzanmaktaydt. Ancak Deterding de hibir za-
man ikinci derecede rol oynamak niyetnde degildi ve bunu kendisi sylyordu.
Bu iki adam birbirleriyle dolaysiz olarak yaptiklan mzakerelerle hibir noktaya gelemeye-

118
i

ceklerini anlamiglardi. Het ikisinin de bir araclya ihtiyact oldugu artik kesinlegmigti, ancak bu
araci kim olmallydi?Sz konusu petrol oldugu zaman
"par
excellence" arabulucu olarak tam-
"glge"

nan, petrol komisyoncusu Fred Lane'den daha iyi bir aract olabilir miydi? Aynca Lane
denen bu adam Rothschild'lerin de yabancisidegildi ve onlarm Londra'daki petrol tesislerinin
temsileiliginiyapiyordu. Samuel'in de hem arkadagi, hem de danigmam ve sirdagiyd1.Samuel,
on yll kadar nce yaganan petrol darbesinde ok itimat ettigi bu adami uyguladigt fesat iginde
kendine yardimciolarak kullanmigt1. Lane ve Deterding lse son zamanlarda tamsmt; olmalanna
kargin hemen kaynagmiglar,ok da yakm dost olmuglardi. Lane ilk glrigimolarak Uzakdogu'da
Hollanda Kraliyet ile Shell arasmda srmekte olan flyat savagmda kargilikh grgmeleryoluyla
ategkessaglanmasi abasmayneldi.Kamsina gre bu ancak ok zararli olan ve onun deyimiyle
Samuelve Deterding arasmdaki (biregit raket oyunu) ve "Shuttlecock" (raketle
"battledore"

oynanan bagka bir oyun) kargihkh sulama oyunlanna son vermekle saglanabilirdi. Gsterdigt
aba sonunda kargihkli grgmelerin-baglamasiiin gerekli uygun atmosfer yaratilabildi. Btn ,

bu geligmelereragmen digaridan baloldiginda ama ynnden iki lider arasmda ok nemli bir
farkhlik grlyordu. Samuel iki firma arasmda basit bir pazarlama dzenlemeslyle yetinmek is-
tiyordu. Deterding ise diga ailacak bir ynetimden" yanaydi. Bu konuda Lane, Deter-
"birlikte

ding'le konuqup Samuel'innerisini kabul etmesini,

"birlikte
ynetimin" y111argetikenasilsa
kamtlmaz olacagLni, bugn iinse Samuel'in
"birlikte
ynetime" kargi oldugunu ve dn ver-
meyecegini syledi. Durum glderekdaha karmagik oluyordu. zellikle 1901 Ekim ayi ortasmda
Marcus SamuePin vapurla New York'a, Broadway 26 adresindeki Sayin Baylari ziyarete gittigi
zaman ortalik iyice karigtl. Ziyaretin Standard Oil'le bir uzlagma saglamak amaciyla yapildigt
kugkusuzdu. Bu ara John Archbold, Rockefeller'e mektup yazlyor ve Marcus Samuel'in ziyareti-
ni pu szlerle anlattyordu: "Sir Marcus Samuel ziyaretimize geldi. Su girkethi kugku yok, b-
tn dnyada, biz hari, rafine petrol dagttimmda en byk olan acentadir. Buraya bizimle bir
anlagmaya varma konusunu konugmaya gelmig. ylesanlyorum ki, girketlerinin mah olan bazi
tesislerdenbyk bir kismmt bize satmak istlyor." Ancak bu szlere ve yapilan birok kapsamh
konumaya ragmen taraflarbir anlagmaya varamlyor, Shell'inne derece kiymet ifade ettigi hak-
kmda grg birligine varamtyordu. Samuel, tesislerinebir deger bimig, bunu Standard'a bildir-
migti. Ancak Standard bu deger saptamasmm gerekioldugundan kugkuluydu. Diger taraftan
Samuel'e de boy bir igletmeci demek dogru olamazdi. Ne de-olsa kendisi durup dufttrken bu ko-
numa gelmemigti. Londra'ya geri dndgnde evresine zafer ifade eden bir grnm sergili-
yordu. Herkeste Shell'e kar1 bir merak uyandirmayi ve gerekte bagi dertte olan bu girketi iyi
durumda gibi gstermeyibagarmigtl.

"Ingiliz-Hollanda ighirligi- Asya Sirketi"

SamuelNew York'tayken Lane canla bagla aligip Hollanda Krallyet ile Shell arasmda bir anlag-
ma zemini hulmaya ahymig,bunun iin de kafasmda bir plan yapmigt1. Fakat zlmesi gere-
ken asil sorun, zlmemigolarak ottada duruyordu. Yapilacakanlagma basit bir pazarlama d-
zenlemesiyle kisitli mi kalacaktt, yoksa diganya da agilacak bir igbirliginemi ynelik olacakti? 4
Kasim 1901 tarihindeLane bu konuyu tartigmakve kesin bir karata baglamak iin Samuel'igr-
meye gitti. Lane'in zerinde dikkatle durdugu Ve Israrli davrandigt konu Samuel'e qu grgka-
bul ettirmekti: Basit bir pazarlama dzenlemesi pazara bol miktarda petrol aktigt ve fiyatlan faz-
laslyla dgrdg bu kogullar altmda,yetersiz kalacak ve bibir anlam ifade etmeyecekti. Aynca
retimin kontrol de gerekiyordu. Bu faktrn de gz nne alinmasiyla sonu aikliga kavup-
turuldu ve
"mutlak
bir birlegmeye gitmekten bagka hibir zm yolu olmadigt" karanna vanl-
di. Su kararl Samuel de kabullenmigti ve o andan itibaren bir
"zarafet"

temsilcisiymiggibi dav-
ranmaya bagladi; evresininonu yenilgiye ugrattigL ve anlagmayi
"ltfen"
kabul ettirdigi havasi-

119
I

na girdi. Simdi retimi lositlayabilecek yeni bir organizasyona gitmek gerekecekti.Her iki tara-
fm da yazgilarmi belirleyen bu anlagmayla ileride, Hollanda Kraliyet-ve Shell Grubu'nun
birlikteligiyle saglanacak byk igletmenin ilk adimlan atilmig oldu.
Deterding acele ediyor, anlagmanm bir an evvel tamamlanmasimistiyordu. Standard Oil'in
Shellile anlagip kendisini atlatmasindankorkuyordu. Nitekim okgemedenyamlmadigt da or-
taya 1kt1.1901 Noell'nden iki gn evvel, nceleri tereddtlgrnen Standard Oil, fikrini de-
gigtiripShell'e 40 inilyon dolarhk fevkalade byk bir tekliftebulundu. 190l'de 40 milyondo-
lar bugnn 500 dolanna epit, ok byk bir paraydi.Samuel'inailesi kendisini bu tekli-
milyon

fi kabule zorladlysa da Samuel hemen karar vermeyip, Noel tatilindemevcut seenekleri deger-
lendirmek iin maliknesi Mote'a.gitti. Orada kaldigt srece yagaminmen zorlayici kararlarm-
dan biri olan bu konuyu uzun uzun dgnd. Acaba hangi yolu semellydi?Hayal edilemeye-
cek byklkte bir paray1 kabul edip tahmin dahi edilemeyecek byklkte bir servete kavu-
gup, Standard Oil imparatorlugu iinde en nde gelen sekin pahsiyetlerden biri mi olmahydt, .

yoksa Deterding ve Hollanda Krallyet'le gansimdeneyip kader birligi mi yapmallydi? Bu konu

zerinde durmak ve sznden dnmek in ortada pek ok geerli sebep mevcuttu.Ancak, No-
el'den hemen sonra aldigiacil bir telgrafonu aniden dgncelerinden slyinp gerek hayata dn-
drecekti. TelgrafiLane gnderiyorduve Londra'ya dnmesini istiyordu. Kargikar1yageldikle-
rinde Lane bazi ana noktalarda Deterding'indn verdigini syledi. Bunun zerine 27 Arahk
1901 tarihinde Samuel ve Hollanda Krallyet arasmda arabuk bir anlagma taslagtimzalandi.
Taslak gece hareket eden vapurla Deterding'e elden gnderildi. Aym gece Samuel New York'a
gnderdigtbir telgraflaStandard'in tekliini reddettigini ve mzakereleri kesmig oldugunurn-
tleri ile birlikte bildiriyordu.
Samuel'in asil istedigt epitlikti. Standardise para ynnden ok cmert olmasma kargm her
zamanki gibi,kontrolkonusuna gelince israrh davranlyordu. Su konuda da aym Isran gstermig-
ti. Marcus Samuel Standard'la anlagmig olsaydt, IngiliztarafindanAmerikan tarafma
"kontrol"

geecekti. Bu ise Samuel'inasla kabul edemeyecegl bir geydi.Onda vatanseverlik duygusu ger-
ektenok kuvvetliydi. Durum byleyken, anlagma taslagt imzalandigt halde, Deterding yine de
tam bir anlagma elde edememly oldugundan endigeliydive anlagmanmresmi anlamda saglan-
masmi istlyordu. Her zaman oldugugibine istedigini bilerek ve amacina muhakkak erigmek is-
teglyle,Dogu Hint Adalan'ndaki Hollanda kkenli teki reticileri bir araya getiripyenibir an-
lagma ile birlegtirmeyi, src koltuguna da Hollanda Kraliyet irketi'ni yerleptirmeyi baardi.
Artik erigmek istedigi noktanm yansma erigmigve Dogu Hint AdalanHollandakesiminden 1ka-
nlan petrol rnnn etkin bir gekilde kontroln saglamigtt.Fakat Shell'leyapacaklan satig an-
lagmasi acaba ne tr bir sonuca baglanacakti? Geri Deterding daha nce Samuel ve Deter-
ding'in ii "Birlikte yrtmesi" konusunda kargi taraflabir anlagmaya varmigt1.Fakat artik Stan-
dard sahneden ekildiginegre, Shell'in konumu zaylflamig olmuyor muydu? Bunu dikkate
alan Deterding gok gemeden dgncelerini pratik ve kendisine ok ekicigelen bir fikir zerin-
de yogunlagtirmaya bagladi. dareyisadece bir kigi ele almall ve bu kipi Henri Deterding olmahy-
dt. Kararmi vermig olarak Samuel'ebir ltimatom gnderdi. Teykilatlanma konusundaki nerisi-
ni kabul etmedigi takdirde (kineri Shell'inve Samuel'inidare zerindeki kontroln kisitliyor-
du) artik bagka mzakereye girmeyecegini, bunun iin Kanal'i agmak zahmetine bile katlanma-
yacagim a1kve seik bildirdi. Hollandali ltimatomunda gu szlere de yer veriyor, "Her ikiini-
zin de kaybedecek bir dakikamiz bile yok" diyordu. Sonundadedigini yaptirdi.Yenigirketinba-
ma Samuel getitilecekfakat idare ve ynetim Deterding'de olacakti. Gnlk rutin iglerin so-
rumlulugunu da Deterding stleniyordu. Artik Deterding bundan fazlasim da isteyemezdi. ok
gemeden anahtar konumunda iki belge imzalandi. Bunlardan biri Hollanda-Hindistan retim
Komitesi'nin kuruluguna, br de sonradan isim degigtirip "ngiliz-Hollanda Petrol Sirketi"
olan "Shell Nakliye-Hollanda Krallyet Petrol Sirketi'nin" kuruluguna ait belgeydi.

120
 okgeriteden nc bir girket, yani Rothschild, Samuel ve Shell'e sicak bakmadigt hal-
de, diglanmak istemeyip bu birlige katilma karan aldi. Samuel bu konuda karars12 grndyse
de, Deterding Rothschild girketi istedigine gre onun da ne pahasina olutsa olsun birlige dahil
edilmesi hususunda Samuel' ikna etti. "Bu konuda bir gecikmebizim iin tehlikeli olur. Eger
bu gansikairirsak artik bir daha asla yakalayamayiz. Zaten bir talihte Rothschild'lerle birlikte
aligtik ve herkes de biliyor, o zaman btn gelecek bizimdi. Onlann ismi olmadan baanli ola-
maylz" diyordu. SonutaSamuelkatilma teklifinikabul etti.
Samuel artik gemigten ders almig gibiydive nerilere pek kar1tkamlyordu.1902tari-
hinde Deterding ve Rothschild'le son derece nemli bir anlagma yapmast istendiginde itiraz et-
meyip anlagmayiimzaladi. Su anlagmayla Inglliz-Hollanda Sirket ortadan kalk1yor,yeni ve daha
.

byk bir girket olarak Asya Petrol Sirketiismiyle yeniden doguyordu. Artik Samuel byle bir
birlegmenin daha iyi sonular verecegi konusunda hissedarlanna vaatte bulunuyor ve gereke
olarak da bu birlegmeyle teykilatm"gvensizlik ve tehlike dolu Rus petrol pazarahgma
"tm

bagllhktan kurtulacagmi sylyordu. Btn kuvvetiyle ve yksek bir sesle "Hollandali dostlar1-
mizlauzun zamandir sregelen savagimizsona erdi. Eu yalnizca bangla degil, aym zamanda h-
cum ve defansa ynelik bir birlegmeyle saglanmly bir sonutur. Btn ilgililerce itenlikle kutla-
nacak bir olaydir"diyordu.

Deterding'in Zaferi
Asil adi Ingiliz-Hollanda (BritishDutch) olup sonradan Asya Sirketi admialan bu girketler,birley-
meye dogru atilan ilk byk adimm temsilcileridir. Eu derece nemli olmasinakargin bu anlag-
ma hl resmi bir kontrata baglanmamigtl. Diger taraftan Shell'in mali durumu ve pazar konu-
mu da devamli olarakbozulmakta ve yok olma noktasmagelmekteydi.yleki, Deterding anlag-
mayibozup ekilmek istedigini syleyerek tehdit eder olmugtu. Artik Samuel'e olacaklanggs-
leyip, her geyinbagarisizlikla sona ermesini gze almaktanbagka yapacak bir geykalmamigt1.
Ne var ki 29 Eyll 1902 tarihindegirketin bagkam olan Samuel Londra Belediye Bagkanh-
gfna seiliyordu. Bu olgu gz nne almdigmda, artik girketin baansiz olmasi son derece k-
ltc bir gey olurdu. Samuelhenz Bagkan olmadan nce, agustos ayi sonunda Deterding'i
Mote'a davet etti. Hollandall,Ingiliztarzmdayaptimigbu kyevini ok begenmig ve etkilenmig-
ti. O zamana degin bu kadar gzel bir ev grmemti. Kendisi de bir gn byle bir eve sahip ol-
maya karar verdi. Samuel ise gncelliginikoruyan sorunlarmvarhgmi kabul ediyor, bu konuda
iten davramyordu. Deterding Shell'in zaylf durumda oldugunun bilincindeydi; fakat akhndan
geirdigi dnya apmdaki dev proieyi gerekleptirmek iin "Hollanda bayraginin" yeterli olmadi-
gtmda ayni kesinlikle biliyordu. Daha gl olan bir
"bayraga"
mutlaka gerek vardt ve bu bay-
rak "Union Jack" denilen ingiliz bayragt idi. Bu dgncelerle, Asya Petrol Sirketi ataciliglyla
Shell'in gelecegini dzeltecegi ve bu konuda btn gc ile ah acagt konusunda SamuePe te-
minat verdi.
Yeni girketiniglerini ynetebilmek iin Deterding kendine Londra'da bir yer bulup oraya
yerlegti. Zaten 189Tden beri telgrafadresi olarak Londra- "Celibacy"adresinikullanmaktay-
di. Londra'dakiAsya ofislerinden de Hollanda Krallyet ve ShelPin bilepik mal kaynaklartm, ayn-
ca Rothschild'lerin Rus petrol ihracatimn byk bir k1smmi ve Hollanda Dogu Hint Adala-
n'ndaki bagtmsiz reticilerin verimini kontrol edip dengeliyordu. Simdi artik byk apta pet-
rol ahm satimiyaplyor, bu ite byk ustalik ve baan gsteriyordu. Hollanda-Hindistan retim
SirketiKomisyonu Bagkaniolugundanyararlanarakbu blgedeki retimi kisilladi ve kota siste-
mine geti.
Deterding tm enerlisini yeni dogmug olan Asya Sirketi'ne ynelttigt strada Marcus Sa-
muel de petrol i iyle hi iligkisi olmayan bagka bir ige, 10 Kasim 1902'de resmen seilmig oldu-
i

121
I

gu Londra Belediye Bagkanligl'na resmen bagllyordu. Hi kugkusuz Belediye Bagkam segildigi

gn onun hayatmm en nemli gnyd. Eu konuma gelmekle Londrah bir tccara verilebile-
cek en byk onur ona verillyordu Marcus Samuel iin bunun asil nemi bu gerefe layik g-
-

rlen kipinin Dogu Kiyisi'ndan gelmigbir Yahudiolugundan, bir sedeftccarminoglu olmasm-

dan ileri geliyordu. Beklenen byk gn geldiginde yzlerce araba sira halinde trene kattliyor,
ailesi ile birlikte birok sekin kipi de tren yerinde hazir bulunuyordu. Samuel ve ailesi bu tr
trenlerdensikilmakla beraber, trene katilanlann Samuel'in dogum yeri olan Yahudi mahalle-
si Portsoken'den gemesindendolay1 da gurur duyuyorlardi. Bu byk gn Guildhall'deveri-
len grkemli bir ziyafetle son buldu. Masalan dolduran birok sekin kigi Marcus Samuel'i se-
lamityordu. Konuklar arasinda bulunan Deterding kendini bu olaydan uzak tutmayaaligircasi-
na bir kenara ekilmigve tuhaf bir gsteriyi seyreder gibi, olup bitene baktyordu. Bir i; arkada-
ma yazdigi mektupta treni pu szlerle anlatmigtir: "Bu tr bir trene ikinci bir defa katildi-
gimdahi kimse bana frak giydiremez."Ora halk1nin grgne gre Beledlye Bagkanlig1gste-

risi ok mkemmeldi; fakat bir Hollandah gzyle daha ok trenselnitelikte bir sirk gsterisi-
ni andirlyordu.
O gnden sonra Samuel grevinin gerektirdigigtbivaktini trenlerde,birbirini izleyen re-
sepslyonlarda, peg pege sylevlerverdigi toplantilardageirmeye bagladt. Dikkatini yenidenpet-
rol igine verdiginde aradan bir ay gemigti. Petrole dndkten sonra bile Belediye Bagkanligtg-
revlerini yapmak durumunda oldugundan, resmi yolculuklara kat111yor,zamanin ileri gelen kipi-
lerinin ziyaretini kabul ediyordu. Grevlerinden biri de, oturdugu Belediye Bagkanlikevi'nde,
dell olarak tesciledilmesigereken aktl hastalarlyla kipisel olarak grgmelerdebulunmakti. Bu-
nu bilenlerden bazilan Bagkan'm petrolclerle vakit geirmekten ok delilerle vakit geirdigini
syleyerek kendisini elegtirmeye baglamigti.Samuel Belediye Bagkanligtgrev ve konumundan
ok hognut _olmakla beraber bu sorumlulugun getirdigi agm yorgunluk da onun sagligim etkile-
meye baglad1.Belediye Bakanligiyaptigtbir sene iinde devaml1 olarak saghk sorunlanyla kargi-
lagti. Bayagnlan ekti ve hepsinden te agzmda ne kadar dig varsa ektirmekzorunda kaldi.
ektigi sikmtilar yalniz saghkla simili degildi. Szgelimi,1902 Aralik aymmson cumartesi
gn sabah.erkenden Kent'teki evi Mote'dan aynlip ilk trenle Canterbury Bagpiskoposu'nun ce-
naze trenine katilmak iin Londra'ya gitti. Sehrin gerifleriylegle yemegi yedi; aym gnn ak-
gami da zorunlu olarak tiyatroyagitti. Pazar sabahi Lord Kitchener'in sergiledigiBoer Sava1'na
ait silahlan inceledi. Pazartesi sabahl gehrin iglerine bakti ve ancak ondan sonra kendisini bekle-
yen Fred Lane'den gelen bir mektuba vakit ayirabildi. Mektup onu ok zen haberlerle doluy-
du. Samuel'inok eski dostu ve ortagl olan Lane, Shellmtevelli heyetinden istifa etmekte oldu-
gunuyaz1yordu. Syledigne gre bunun nedeni sadeceAsya Sirketi'nin mdr yardimc111gi g-
revinin ok yorucu olmasindan da ileri gelmiyordu.Lane, Marcus Samuel'in girketiniynetme
tarzindangikyetiydive onu agir gekildeeleptiriyordu. "Siz byle bir igin bagmda olamayacak ,
kadar meggul bir insansmiz Ve her zaman da byleydiniz. Anlagildigina gre yapacak bir tek gey
kaldi. Sermayeyi batinp dnyayi yerinden oynatmak ve sonra da oturup Tanr1'yadua etmek ve
her geyiondan beklemek. 14hayatinda bu mantaliteyle igleyen, her geyi ansa birakan bir du-
rumla bugne kadar hig kargilagmam14tim... Su tr bir i; hibir zaman bo zamanda bir tek gz
atmayla veya zaman zaman bagarilan parlak misyonlarla yrtlemez. Bu iq devamhdir ve s-
rekli ilgilenmeyle yrtlr" diyordu. Mektubunun ileri sattrlanndaise gylebir kehanette bulu-
nuyordu: "okradikal bazi degigiklikleryapmadika, girketsabun kpg gibipatlamayamah-
kmdur. Byle bir durumda hibir gey girketi kurtarmaya yetemez." Bu mektup zerine Samuel
ve Lane bir araya gelip durumu konugtular. lerikignlerde de bu konuya iligkin yazigmalarmt
srdrdler. Fakat mekt.uplarmda devamli olarak birbirlerini suluyor, gitgide daha fkeli davra-
n1yorlardi. Aradaki kirginhk giderflemedi ve sonuta Lane mtvelli heyetten aynldi. Su ayrilig
her ikisinde de sonsuza kadar devam eden agir bir ihanete ugramiglik duygusu birakmigttr.

122
 Aradan geen zaman iinde Asya Sirketi'nin kurulma faallyeti ve ingasi hl devam ediyor-
du. Son anlagmanin henz yapilmamig olmasi nedeniyle tarallararasmdagirketinkontrol ve iz-
lenecek politika konularinda srtgmeler, anlagmazliklar oluyordu. HollandaKrallyet Sirketi'nin
yazarlanndan biri Deterding'in herkesten sadece
"drst

ve adilce" hareket bekledigini yazar.

Samuel'inbiyografi yazan ise tamamen farkl1bir grgteydi. Ona gre Deterding kendi dedigt-
Bu israr onu mantiksiz bir fkeye ve kine srklemig, adeta
"delirt-
nin yapilmasmda israrliydi.
migti." Yine de oyunda btn kozlar Deterding'in elindeydi ve o da bunu bildigi iin anlagma
yoluna gitmekte isteksiz davramyordu. Nitekim sirasi dgtg bir gn "Kendimi on belediye
bagkanlyla bag edecek kadar formda ve gte hissediyorum" diyecekti.
Sonuta, 1903 Mayis tarihinde,artik kurulmast tamamlanmigolan ve her iki tarafmda sa-
hip oldugu nc girket olan Asya Sirketi'yle on adet kontrat imzalandi. Yeni girketingrevi
Dogu Hint Adalan'nda retimi ayarlamak, Uzakdogu'dasatig igini stlenmek ve ayrica Avru-
pa'da Dogu Hint Adalari benzin ve gazyagmm satigmi kontrol etmekti. Ancak Deterding aism-
dan, sagladiklan en byk zafer, mtevelli heyetine zafer kazanmig edas1yla a1kladigi gibi,
kontratin her satirmda Hollanda Krallyet'in parlamasi ve aika kayinlmaslydi. En byk bagart
da Asya Sirketi idare mdrnn, yani kendisinin aym zamanda Hollanda Kraliyet'in de idare
mdr yapilmasmdan ileri geliyordu. Samuelidari mdrlk sresinin sene olarak kisitlan-
"yirmi

masmda Israr ettiyse de, Deterding kararh davramp srenin bir yll olmasmda, bir gn bi-
le daha az olmamasmda" direndi. Kugkusuz bu atamamn devamli olacagi anlamma geliyordu.
Sonuta tu konuda da kazanan kendisiydi.
Asya mtevelli heyeti ilk toplantisim1903ylh Ternmuz aymda yapti. Bagkanhk lioltugun-
da Marcus Samuel oturuyordu. Konugmasmi hibir nota bakmadan yapan Deterding, anlagildi-
ginagre hangi dakika hangi geminin nerede oldugunu, nereye gittigini, kargosunu ve her li-
manda. ne kadar flyat verilecegLni eksiksiz ve yanlipsiz olarak biliyordu. Bu durum Marcus Sa-
muel'i de fazlasiyla etkilemigti.

"Grup" -

Samuel Boyun Egiyor

Deterding kendisini tm ener]isiyle yeni igletmenin iglerine adamigtt. Hollanda Kraliyet'in bag-
kam bir gn onu uyanp ok fazla aligtigmi,kendini ylprattigim syledigtnde, Deterding ona gu
yamti verecekti: "Herkes bilmeli ki petrol iginde nmze gelen f1rsatlan degerlendirmeliyiz.
Aksi takdirde bu firsatlar bir daha geri gelmemekzere kaar." Deterding is yagammda hibir
zaman bir kumarbaz olmadi. Buna kargm hesapli da olsa, risk stlenmekten kamayan bir yapi-
si vardi; yntemi devamli olarak aligmak, durup dinlenmeden allgmakti.O siralar Dogu Hint
Adalari'ndan 1kanlanpetrol, benzin imaline zellikle uygun oldugu iin Hollanda Krallyet bu
blgedeki bagimsiz reticilerin ogunu kendi bayragi altmda toplamak istedi ve bunu bagard1.
Otomobilde art1k reva kazanmig, ingiltereve Avrupa kitasmin egitlilkelerinde en ok rastla-
nan, yollari dolduran bir ulapim araci olmugtu. Su arada Asya Sirketi bymeye devam etti ve
Deterding'in kamilayici drtsyle kisa zamanda giderek geligen Avrupa benzin piyasasinda
nemli bir hisse edindi.
lerHollanda Krallyet a1smdan her gn biraz daha iyiye gittigihalde, Shell aisindan sis-
tematileolarak biraz daha ktye gidiyordu.Bir kere Spindletop'tan ikarilan Texas petrol artik
rn vermlyordu. Aynca ingilteredeniz filolari, SamuePin Kraliyet donanmasmda yakit olarak
kmrden mazota dnme nerisini ciddiye almayarak reddetmigti. Su Samuel'inzlemle bekle-
digi pazarin gereklegmeyecegi anlamma geliyordu.Hollanda Krallyet'in, Borneo hammaddesi-
mn mazot olarak kullamlmaya elverigli oldugu keyfi de o zamana rastlar. Bu, kugkusuz mazot
retimini kendi tekelialtma almayi bekleyen Samuel'ln mitlerini bir kere daha kmyordu. Stan-
dard Sirketiise ok uzun y1llar,flyat konusunun olugturdugusavagm iinde kaldi. Su arada eski

123
dost, yeni dgman olan Fred Lane byk buruklukla Shell Sirketi'yle anlagip Asya Sirketi'nin
yardimct idare mdr olmuytu. Shell'deki konumunu kendi burukluklanm gidermede bir ara
olarakkullanma pegindeydi. Deterding ise ifte standartla hareket edlyor, her iki tarafa.dasanki
onlardan yanaymig gibi davramyordu. Aslmda Hollanda Kraliyetyanlisiydt ve harap durumdaki
Shell'e kargi bu girketindurumunu ykseltme pegindeydi. Artik topallamayabaglamive yakm-
da da kecegeben2eyen Shell, hissedarlanna kr payiolarak zorlukla yzde 5 deyebildigt hal-
de Hollanda Krallyet yzde 65, yzde 50 ve 1905'te de yzde 73 glbi ok byk, doyurucu
oranda hisse dyordu.
Su durumda Shellne yapabilirdi? Art1kMarcus Samuel iin aynlma saatinin geldigianla1-
hyordu. Nihayet 1906 kig mevsiminde,en yetenekli adami, RobertWaley Cohen admdaki gen
memur, kendisine kt haberi getirdi.Cohen ona artik lionsolide bir pazarlama girketininyeter-
siz oldugunu sylyordu. VarhgLm koruyabilmek iin ShelPin yapacagt tek gey mmkn olan en
lyi kogullan saglayarak Hollanda Kraliyet ile tam bir birlegmeye gitmekti. Bu fikir Samuel'ikah-
rediyordu. Ne de alsa bu byk global petrol girketinikendi elleriyle, kimseden yardim almadan
kendisi yaratmigtl. Ancak bagka hibir seenek yoktu. Sonunda kamilmaz olam yapti ve birleg-
me konusundaki istegini Deterding'e ati. Deterding tekliti kabul etti. Byle bir birlegmenin
kendi taralmcada arzu edildigini syledi.Ancak ortada bir sorun vardt Birlegmehangi baz ze-
rinde yapilacakti? Aralannda eskiden yaptiklan "ngiltere-Hollanda" anlamasmda bu oranm
"yzde
elli-yzde elli" oldugunu bilen Samuel,bu anlaymada da aym orano geerli olmastm ya-
nitladigmda Deterdingbuna giddetle itiraz etti. Samuel donup kalmigti. Deterding "nglltere-
Hollanda" anlagmasmmgeride kaldigim, arada geen zaman iinde iki girketin konumlannm
dramatik gekildedegitigini sylyordu. Oran ona gre birlegmede Hollanda Kraliyet yzde=60,
Shellise yzde 40 alacakti. "Ama biz bu birlegmeyle Shell'inmal varligim ve tesislerinibir ya-
bancimn ellerine birakmig oluyoruz!" diye tepki gsteren Samuel, konugmay1orada kesti. ne-
rilen orani hibir gekildehissedarlanna aiklayamayacagini dgnmgt.
Durum ylece ortada kaldt ve birka ay unutulmug gibi oldu. Ancak Shell'in durumu hi-
bir dzelme gstermediginden,Samuel konuyu bir kere daha gndeme getirmeye, Deterding'le
tekrar bir konugma yapmayazorland1. "dareyiHollanda-Kraliyet'ebirakmaya raziyim, fakat bir
tek kogulum var. Siz, Bay Deterding bana Shell mal varligini Hollanda Kraliyet'iniyi idare edece-
gikonusunda garanti vereceksiniz" dedi.
Deterding sade bir konuda garantiverebilirdi. Hollanda Krallyet, Shell hisselerinin drt-
te birini satm alacak, bylece hissedar durumuna geecekti.Hissedar olunca da dogal olarak
Shell ikarlarimitenlikle gzetecekti. Samuel konuyu iyice dgnmek iin sre istediyse de
Deterding istegl kabul etmedi ve "Suan iin cmert bir havaday1m. Size bu teklitiyaplyorum,
fakat eget siz bu odadan teklifimi kabul etmeden ikarsaniz, nerimi geri alinm" dedi. Bu du-
rumda Samuel bagka bir seenek olmadlgLm anlayarak teklifikabul etti. Samuel'inDeterding'le
yaptigt mcadele beg yll kadar srmg,sonunda bitmigti. Kazanan taraf Deterding olmutu.
Birligin temelleri 190Tde atildi ve bu birlikten Hollanda Kraliyet/ ShellGrubu birligi dog-
du. Drt yll evvel de "ingiltere-Hollanda" isimli birinci bilegik pazarlama girketikurulmutu ve
bu girkettedaha stn sayilan girketinismi ne almmigti. Simdi ise yeni dzenleme ile brlikte
"Hollanda Kraliyet" ismi baa geiyordu. Bylece isimlerin yazilig sirasi ile hangisinin daha gl
oldugu belirlenmig oldu. Bu isim stralama degigikligini Deterding kasten yapm1tir.Ne de olsa
zaferi kazanan kendisiydi. Yillar getike yeni girket sadece "Grup" adlyla anilmaya baglandi.
Petrol retimi ve rafinericilikle ilgili her trl mal varhgi bir Hollanda girketiolan Bataafsche Pet-
rol'de toplandi.Nakliye ve depolama igleriyse Anglo-Sakson Petrol Sirketiadmdaki bir Ingilizgir-
ketine verildi. Hollanda Kraliyet ve Shell birer holding oldular. Ancak bu dzenlemede Hollanda
Kraliyet Holding60, Shell Holding ise yzde 40 hisse sahibi oldu. "Idare Mdrleri Komitesi"
hukuki ynden belirli bir statden ikartldilar.Komite artik iki ayn holdingin mtevelli heyetle-

124
 rinde faal durumda ahgan yelerle temsiledilmeye baglandi. Hollanda Krallyet, Samuel'iniste-
digi fyi niyet sembololarak Shell hisselerinin drtte birini salmaldlysa.dadaha sonraki yillarda
bunlan satma yoluna gitti. Deterding sembolikolarak tek bir hisseyi kenditie
I ayinp satmadt.
Deterding'in aligma yeri Londra'ydi. Buradaki ofisi zamanla Hollanda Kraliyet/Shell
Sir-
keti'nin mali ve ticariahgmamerkezi oldu. Norfolk'da ky evi tarzindabir maliknesatm alip
eskiden beri zlemini duyup imrendigi ingilizegrafimn yagam tarzmdabir hayat srd. Igintek-
nik tarafi,yani retim ve rafinericilikHague'de toplandi.Olaylarbirbirini kovaladika taraflar
arasinda eskiden var olan girketyapisi farldihklan da yava; yavag ortadan kalkti ve taraflarktin
hangi taraftansaglandigina aldirigetmez oldular. nemliolan bu krm yzde altmig-yzde kirk
oranmda paylagilmastydt.
Aslinda btn igleri kilit mevkiinde olan adam yaplyordu. Bunlann birincisi kukusuz
Deterding'di. ikinciadam Hugo Louden adinda, bir zamanlar Sumatra'daki petrol kegfiyle Krali-
yet PetroP batmaktan kurtaran Hollandali bir mhendisti. Louden, Sumatra'daki ilk kuyular ,

petrol ikaramaz duruma geldigi zaman Sumatra'da yeni kuyular keyfetmeyi bagarabilmigti.
nckilit adamsa gen Robert Waley Cohen'di. Anglo-Yahudikkenli bir aileden gelen Wa-
ley Cohen, Cambridge niversitesi'nin Kimya Blm'nden mezun olduktan sonra 1901 yllm-
da MarcsSamuel'leahqmaya baglamig,daha sonra da Shell mensubu olarak Asya
Sirkett'ne
gemigti. Birlegmeden sontaki gnlerdetaraflarmbir araya getirilmesi ve soguklugun glderilme-
sinde en byk hissesi olan adamdL Deterding holdinglerin igle iligkili ynnn sorumlusu ol-
dugundan vaktini daha ok yolculuk yaparak ve grgmelere katilarak geirirdi.Louden se igin
teknik ynne bakardt Waley Cohen, Deterding'in ticari igler bagkan yardimcislydi ve Deter-
ding'in yoklugunda karar almak, grgmelere katilip sonuca erdirmek gibi yetkilerle donatilmig-
ti. Su arada Cohen iin Deterding'in moralinin bozuk oldugu, ganssizolduguna inandig1 gnler-
de ona moral veren kigi oldugunu da sylemek gerekir.
Samuel,Deterding'in kendisini yenilgiye ugratip kontrol elinden aldigi ilk gnlerde ok
mutsuz olmugve tm hayatmm tam bir baansizhkla getigini dgnmgt. Bu birlegme, onun
aismdan hibir gekildean ve gerefgetirmiyordu. Bir gn gazetecilerle yapttgi bir rportajda
"Dg kirikligma ugramig bir adamim" demigtir. Birlegme tamamlandiktansonra kirgmhklanm
unutmak 1in 650 tonluk yatlyla gezerek vakit geirmeye bagladi ve denize merak sardi. Ancak
kirginlik hissini abucakyenecekti. Bu ok zengin ve nfuzlu iki igadami birbirleriyle iyi gein-
mek iin gayretgsteriyordu. Deterding i; konularmda Samuel'e daniglyor, aynca gndengne
onu biraz daha zengin yaplyordu. Samuel'in lmnden sonra Deterding onu her ampmda say-
glyla
"bizim
bagkamm1z"diye sz etmigtir. Deterding'in gsterdigi bu saygih davramplata kargi-
lik Samuel de ok gemeden Deterding'in neler yapmaya muktedir oldugunu anlad1. Daha
1908 yllmda Shellhissedarlanyla yaptigt bir toplantidaHenri Deterding'in "gerekten

bir deha"
oldugunu sylemigtir. Samuel egemenligi Deterding'e birakmi olmasina karm ShellNakliyeci-
lik ve Ticaret Sirketi'ninbagkanligt grevinion seneden daha fazla srdrmg, "Grup" iglerinin
birogunda aktif olarak hazir bulunmugtur. Bu arada eskisinden bile daha varlikli olmug, devam-
11hayir igleriyle ugragir olmugtur. Olaylar yenilendike gazetelere manget olmakta devam etmig-
tir. Gazetelerde srekliadindan bahsedilen ve karikatrleri izilenbir adam olmuytur.Denizcili-
gesevgili mazot tutkusunu sokmak igin yaptigi abalan da hibir zaman ihmal etmemigtir. Bag-
kanlik yaptigi ylllarda Deterding'le gLpta edilecek bir iligkiyi daima korumuqtur. Ancak aralann-
daki iligkinin dogasi haklanda hibir kukuya yer yoktu: Artik patron Deterding'ti.

"Haydi Amerika'ya!"
1907 yllmda birlegme tamamlanmigti.Bu, dnya petrol pazanna bundan byle iki ayn devin
egemen olacagt anlamma geliyordu. Bunlardan biri eskiden beri her zaman dev kalmt) olan

125
Standard Oil, br de yeni yeni devlegmekte olan Hollanda Kraliyet/Shell Grubu'ydu. 1910
yllinda byk bir gururla Deterding gu szleri syleyecekti: "Eger Standard bizi bundan yll
nce piyasadan silseydi, bugn bagarili olmuytu, Fakat artik durutil degigti." Bu szlere kargm
iki taraf arasmda hl sert Ye aci bir rekabet devam ediyordu. Aym yll Deterding uzlagma mi-
diyle Broadway 26 adresine bir nezaket ziyareti yapt1. Ancak beklediginin aksine kendisine bir
teklifsunuldu. Broadway26 Hollanda Kraliyet/Shell'in 100 milyon dolara kendisine satilmasin1
istlyordu. Su teklif kargisinda buz kesilen Deterding yamt olarak gunlarisyleyecekti:unu
zlerek sylemek zorundayim ki, bu kente yapmig oldugum bu ziyaret tamamen boguna ol-
muytur. Bunu aynen kayltlara geirmekzorunday1m." Anlagildigma gre Deterding yapilan tek-
liti kltc bulmug, hakaret kabul etmigti. Bunu qu szlerindenanlamak mmkndr: "bir-
ligi konulan bugn iin idarecilerimizle ve bagkammtzla grglmeye deger grlmemigtir.Su
gerekeylekonuyu petrol ticaretindesizden sonra dnyada en nde gelen idarecilerimize ve
Bagkan'a gtrmeyi gereksiz gryoruz."
Bu tepki zerine Standard Oil, Deterding'e hak ettigip) yamti vermekte gecikmedi ve he-
men yeni bir fiyat indirimi kampanyasma geti, Bunu yapmakla petrol savaglannda yeni bir aga-
maya kapi amig oluyordu. Su yetmiyormuy gibi Gney Sumatra'da yeni petrol kaynagt araya-
cak Hollanda kkenli bir de kendisine bagimli girketkurdu. Artik"Grup"a hibir seenekkalm1
yordu. Yapilacak tek gey karpt saldirlya gemekti. Bunun ise tek bir anlami vardi: "Amerika'ya
gitmek!"Bu deyim Hollanda Kraliyet/Shell politikasmm yeni slogani haline geldi. Grubun d-
gncesine gre Amerika'da baanl1olamazlarsa bu, Standard'm flyat indirim politikastnin olum-
suz ynde etki yapmig olugundan kaynaklanacakti. Unutmamak gerekir ki, Standardtiplo bir
ara fazla gazyagim sattigt gibi fazla benzinini de indirimli fiyatla Avrupa'da satabilecek durum-
daydi. Eu durumu Amerika'da daha yksek flyat uygulayarak telafietmesi, bu yolla da sonu
olarak yne krli ikmast pekl mmknd..Hi kugkusuz bu durum Standard'a "Grup"un sa-
hip olmadigi kalict bir g sag11yordu.Bylece Avrupa ve Asya'da devam eden pazarlama savag-
lannm sebep oldugu kayiplar Amerika'dan edinilen byk krlarla telafiedilebiliyordu.Deter-
ding aligmalarimbaglica iki ayn ynde geligtiriyordu. BirincisiBatt Klyisi'nda 1912 ylhndaki a-
ligmastydi. 1912'de Deterding Sumatra benzininin kullamlacagi bir pazarlama operasyonunu
gereklegtirdi.Onu izleyen sene de California'dadogrudan petrol retimine girdi. Ikinci yoldaki
aligmada abalarmi "Grup"u Amerika kitasinm ortalanna yneltti. Oklahoma'daolup bitenlere
bir an evvel katilabilmek istiyordu. Bunun iin vakit geirmeden BrlegikDevletler'e bir temsilci
gnderdi. Su temsilei1890'lar baginda Uzakdogu'daShell'in ilk depolama gebekesiniayarlamig
ve 1890 sonlanndaki Borneo yagmastnda da aym geyi yapmig olan kipiydi. Bu kigi Marcus Sa-
muel'in yegeni Mark Abrahams'di. O stralar "Grup" adina Misir'da yaptlgL bir petrol inceleme
gezisinden henz dnmgt.
Oklahoma'yagitmek hi kugkusuz Borneo'ya gitmekten daha kolaydi. Ama 1912 Temmu-
zu'nda New York'tan Tulsa'ya yola 1kanAbrahams orada neyle kargilaacaginipek bilmiyordu.
Bu nedenle yanina aldigt kk kafileden bagka, orada bulamamasi olasili na kargikendi dakti-
lo makinesini de gtrmgt. 2500 dolar olan mevcut parasim bu kk fakat grltl kasaba-
da gvenilir bir banka bulamamasi olasihgim dikkate alarak bir kemer iinde yamnda taglyordu.
Kogullar a1smdanbu denli konfordan yoksun olan kk kasaba yine de kendisini gimdiden
"Dnyanm Petrol Merkezi" olarak ilan etmigti bile. Mark Abrahams Tulsa'ya geldig andan iti-
baren birka kk petrol girketini bir araya getirmeye yneldi ve ok gemeden Roxana Petrol
admdaki yeni girketikurdu. tedenberi savunmaya ynelik bir geni lemenin peginde olan Ab-
rahams igte gimdibu byk hedefe ulagmty, Standard'mlkesine ait olan topraklaraayak bas-
migti. Grevinitamamlamigolarak Londra'ya dndgnde bu baandan fevkalade memnun ka-
lan Deterding, Hugo Louden'e yazdi cogku dolu bir mektupta sevincini gu szlerle ifade edi-
yordu: "okgkr,sonunda Amerika'dayiz!"

126
 Rusya Kangyor
r

Shellve Hollanda Kraliyet'in birlegmesinde Samueloyunagetirildigikamsindayd1;ama bu dgn-

cesinde yanilmigti. Nitekim Shell'in Rus petrolne baghh l gz nnde tutuldugunda,olaylar
ok geeden bu birlegmenin akilhbir davranig oldugunukanitladi. Rusya'mnendstriyel gelig-
mesi 1892-1903 ylllarinda gl Maliye Bakam KontSergeiWitte'nin uyguladigt ok uygun poli-
-tikalar sayesinde olaganst bir attlim gstermigti. Matematiki olarak
yetigmigolan Witte, arlik
Rusyasi'ndaykselmede pek rastlanmamig bir ara olan yetenegi sayesinde, alt dzeyde bir de-
miryolu idarecisiyken Rus ekonomisinin hkimi durumuna gelmigti. Sonunda Mallye akani
olan Witte,Rusya'mn ve zellikle de petrol endstrisinin, bol miktardayabanci sermaye ile besle-
nirse, ne kadar abukendstrilegecegini anlamigtl.Tutucular Witte'nin bu programma kargiikti-
lar. Bunlardan SavagBakam "Petrol alamndakigeligmenin agin derecede olmasmdanve ncelikle
de yabanci kapitalistlerin, yabanci sermayenin ve Yahudiler'in bu ige karigmalarmdan" bahsede-
rek yakmdi. Fakat Witte her geye kargm programma sadikkahp geligme stratejisine devam etti.
Witte, yeleri iinde ok az yetenekli kigi bulunan bir hkmette, olaganst yetenekte
bir adam olarak hemen gze arpti. Rusya'da tm sistem bagtan sona rm ve kokugmuy du-
rumdaydl. Pegin hkm ve yetersizlik gibi nitelikler her kesimde egemendi. Ahmaklik
ve bece-
riksizliginasil sembol de ar'inkendislydi. arII. Nikola, bir otokratta tehlikelisayilan bir
zellige yani dalkavukluktan hoglanmak zelligine sahipti. Aynca kendisi
ve evresindekikipiler
kendilerini mistisizme yani gerekdigi olaylarakaptirmiglardi. Bu kipiler egitli mezhepleregiri-
yor, Witte'nin dedigi gibi evrelerine
"digardan
ithal edilmig, kendilerini peygamber olarak gs-
teren medyumlan ve Rusya'da yetigmigdelileri" toplayaraktm vakitlerini bunlarla geirigorlar-
di. arbir trl "Bizans aliskanliklanndan vazgemiyordu" ve yine Witte'nin belirttigi gibi,
"Metternich'in veya Talleyrand'm yetenegine sahipolmadigtglbibir amur glne saplandigL ya
da halk1na sik sik kan banyosu yaptirdigi da oluyordu." Bu durumda Witte'ye sadece dua edip
Tann'dan,
"kendilerini
korkaklik, krlk, hilekrhk
ve ahmakhk tuzaginadgmekten korumasi
in" yakarmak kahyordu.II. Nikola, okulusluimparatorlugu iinde Rus kkenli olmayan ne
kadar azinlik varsa hepsini hor gryor ve lkesinde yaamalarim istemiyordu. Nitekim bunla-
rm smir digi edilmesini ngren tasarlyida onaylamigti. Bu-davramgi sonradanazinliklaridevle-
te karpt birer isyanct yapmigtir. Nihayet1903 yilmda lileri Bakani, Witte'ye gelipII Nikola h-
kmdarligmin daha o zamandan inanilmaz bir baansizhk rnegi oldugunu syleyecekti. Ba-
kan'in beyanina gre, birka istisnayla, lkenin tm halki bezmig
ve hognutsuz durumdayd1.
Rus petrol endstrisinin asil yuvasi sayilan Kafkasyaok kt idare edilen bir yerdi. Bu blgenin
yagama ve ahyma kogullan kabul edilmeyecek kadar ktyd. 1;ilerinogu Bak'da, ailelerin-
den uzak aligtirtllyordu. Batum'daki iiler gnde ogunlukla on drt saat ali lyor, ayrica ge-
nellikle de zorunlu olarak iki saat fazla mesai yaplyorlardi.
Bak0 art1k"Hazar zerinde kaynayan sicak bir devrim yatagi" olup ikmigti. Drtte bir n-
.
fusu Tatarlar'dan olugan bu kentte, gehrin Tatar blgesinde byk bir yeralti mahzeni kurulmug,
"Nina" gifreadlyla byk bir basm faallyeti yrtlmeyebaglanmigti.Bu gizli,byk yaym ope-
rasyonunda Vladimir Iyi Lenin'in ikardigtIhtilalciIskra gazetesiAvrupa'dan Iran yoluyla ka-
ak olarak Nina'ya ulaglyor ve yurtiinde dagitilmak zere burada yeniden basklya veriliyordu.
.
Zamanla, arpolisinin devamli peglerindeolmasma, gagirtmalarina karym yine de "Nina" dev-
rimle ilgili malzemeninaktigi en saglam barinma yeri olma zelligini korudu. Bu yeralti faaliye-
tine petrol sanayli de bilmeden su ortakhgi yapmigttr. Gizli yrtlen ve tm yurda dagitilan
propaganda yaymlannda, petroln "Milli dagittm sistemi" en mkemmel dagitim
aract olmug-
tur Bak ve buradaki petrol endstrisiaym zamanda, Bolgevik lideri olarak ortaya tkacakbir
grup lider iin bir egitim yeri de olmuytur Bunlann arasmda ileride Sovyet Devlet Bagkam olan
Mihail Kalinin ve SovyetierBirligi'nin gelecekte Maregali Klementi Voro ilov da vardi Bunlarm

127
.I

arasmda gelecekte hepsinden daha nemli olan bir kigi gen bir Grc idi: Bir zamanlar ilahlyat
fakltesi grencisi olan bir kunduracmin oglu Josef ukagvili. Asil adiJosefolan bu gen yeralti
edilemez"anlamma gelen "Koba" adml kullanirdi. "Koba", hepi-
"bag
faaliyetlerinde Trke'de
mizin ammsadigt JosefStalin ismin ylllar sonra kullanmaya bagladt.
190 1 ve 1902 ylllarinda Stalin, Batum'daki en baanli sosyalist organizatrolmutu. Yerel
petrol sanayiinde yapilan grev ve gsterilerdeve aym zamanda Rothschild'lerin igyerlerinde
uzun zamandir devam eden grevde igin planlayicisi,beyin adamiydi. Bugrev bittikten sonra Sta-
. lin diger grevcilerieberaber hayatmda ilk defa olarak tutuklandi.Daha sonra yedi dela daha tu-
tuklanmigtir.Tutuklanmalardan sonra het zaman gnderildigi srgnden kaiyor, fakat sonunda
kendisini yine ar'mtutukevindebuluyordu. 1903'te Bak'da iilerin ilan ettigi grev giderek
btn Rusya'yi saran bir genel grevin olugmasina yol amigti. Arttk Rusyatam bir dzensizlik,
Rus hkmeti de byk bir krizin lindeydi. Bu ko ullar altmda normal olarak Marcus Samuel,
Rothschild'ler ve diger petrolcler petrol temin edecek kaynak olatak Rusya'ya dayanmakla ha-
ta ettiklerini anhyorve bu konuda kaygilanlyorlardt
arlikrejimi hizli bir degiiklik zlemi iindeydi ve bu zlemini de btn otokrat rejimle-
rin yaptigt gibi yabanci bir lkeye savag amak gibibir macerayla gidermeyeal1;ti.Bylece hal-
kl yeniden bir araya getirmeyi ve hkmdarlanna yeniden prestij kazandirmayi umuyorlardi.
Ancak bunun iin, bagkalarmin da bazen dgtg hataya dgerek kendisine hasim olarak yanlig
bir lkeyi, yani Japonya'yiseti. Manurya ve Kore'de ve ncelikle de YaluVadisi'nde Japonya
ile Rusya arasmda egemenligtn ele geirilmesi iin sregelenrekabet 1911 ylhndan beri iki lke
arasmdabir savagclasthginadngmgt. On yll kadar evvel Japonya'yayaptigt bir gezide su-
ikast girigimineugramig ve yaralanmig olan ar,Japontar'a kargi hibir sayg1gstermlyor hatta
diye sz ediyordu. Igebir are bulmak iin Japonlar'm
"maymn"

resmi belgelerde bile onlardan

yaptigt her aba mutlaka geri evriliyordu. Kont Witte aradaki anlagmazhga son vermek istediy-
se de abalansonu vermedi, Witte'nin 1903 yllinda Maliye Bakanhgi'ndan almmasmdansonra
Japonlarbir savag ikmasmin artik kamilmaz oldugunu lyice anladilar. Savagar'mve evresi-
nin igine geliyordu.Iigleri Bakam da "Rusya'nm i durumu zorlu bir nleme muhtatir" demig
ve arkasindan da gunlan sylemigtir: "lkededevrim rzgrlari esiyor. Bu rzgri durdurmak
iin baanmizla sonulanacak ufak bir savaga ihtiyacimiz vat" Artik savagm kamilmazligt ve bir
an meselesi oldugugn gibiagikrdt.
Rus-JaponSavagi1904 Ocak aymda patlak verdi. Savaga ilk baIayan tarafJaponya,yaptigi
srpriz Ve bagar111bir saldinyla Port Arthur'daki Rus filosunu yenilgiye ugratti. O gnden sonra
da Rus kuvvetleri bir askeri felaketten digerine ugrad11arve bu macera tm Rus deniz filosunun
Tsushima Savagi'ndatopyekn denizin dibine gmlmesiyle sonulandi. Bylece sava, ihtilal
rzgrlarmt yatigtirmak bir yana tam tersine krklemig oldu. 1904 Araligl'nda BaktTdaki petrol
lyiler tekrar grev.yaparak, ilk toplu i; szlegmesini elde etmeyi baard11atSavagsona erdikten
hemen birka gn sonra ihtilalciler bu defa bit bildiri yaymlayarak "Kafkasya iileri, intikam sa-
ati geldi" diyecekti. Su bildiri Stalin tarafmdan kaleme almrmyti. Ertesi gn, St.Petersburg'da
arlarma dileke vermek iin Ki Bahesi'ne dogru yryen bir ii grubuna polis ate; atl. lyte
o gn "Kanli Pazar" diye anilan, 1905 ihtilali'nin oldu - Lenin bu gnden "Byk
baglanglC1

Prova" gn diye sz eder.

Haber Bak'ya ulagtigindapetrol iileri yeniden grevegittiler.Grevin ihtilale yol aacagm-
dan korkan hkmet, Mslman Tatarlara silah verdi. Tatarlar da ilerinde petrol endstrisinin
liderleri de olan Hiristiyan kkenli Ermenileri toplu halde katletmeye bagladilar.O gnden sonra -
agizdan agiza dolagan bir efsaneye gre, en zengin petrolclerden Adamoff adindaki bir Ermeni
yarali oldugu halde evinin balkonuna ikip mevzilenmig ve oglunun yardimlyla muhasaraya kar-
gi koyup tam gn dayantmpt1.Bu arada evi atege verliyor, kendisiyle beraber kirk adami ya
yalolarak veya paralanarakldrlyordu.

128
 Grevlerve aika.srdrlen isyan hareketleri 1905 Eyll ve Ekim aylannda bagtan baa
tm imparatorlugu sarmigti. Kafkasya'daolaylar sosyalizmyznden degil, irk ve etnik anlag-
mazhk yznden krklenip, srkleniyordu. Tatarlar bagtan baa btn Bak ve evresinde
petrol sanayline kargi yeni bir saldinya gemig,Ermeniler'insigmdiklanyerlerdeki binalari atege
veriyor, ellerine geirebildikleriher para mah talan ediyorlardi. O cehennemden sag olarakkur-
tulmayi bagaran biri bunu gu szlerle anlatir: "Her taraf tam bir cehennem grnmndeydi.
Yanmakta olan iskelelerden ve petrol kuyulanndan tkanalevlerbu cehennemin zerinden
ge-
ip ufku saran dehget verici duman rtsnn iinde kayboluyordu. Hayatimda ilk kez btn
bunlann dnyanm
sonu oldugunun bilincindeydim. Alevler iinden can havliyle ikipkurtulan-
lar bu defa da hemen Tatarlar tarafmdanvtfruluyordu... Su manzaranm Pompei'nin
son gnle-
.

rine benzedigini dgndm. Tfek kurgunlarmm ve tabancamermilerinin havada ikardigtses

manzarayiPompei'dekinden daha da kt yaplyordu. Aynca infilak etmekte olan petrol varille-
rinden ikan ses, katillerin keskin haykinglari ve lmekte olan kurbanlarmm 1ghklanevredeki ,

manzarayadaha da dehget sa1yordu.Duman o denli kalmdi ki gleden sonra saat iki oldugu
halde gnegi grmek mmkn olmamigti. Hemen sonra da son gnlerin gerektengeldiginika-
n1tlamakistercesine korkun bir gk grlts duyuldu ve btn blge bagtan baa giddetle sar-
sildt."
Bak'da olup bitenler dig dnyadaderin yankilar uyandirmigti. Arttk btn dnya ilk defa
olarak korkun bir ayaklanmayznden petrol akimimn durduguna, bunun da byk bir yatirt-
mi degersiz kilmakla tehdit ettigine tamk olmugtu. Bu arada Standard, Rusya'daki dzensizlik-
ten yararlamp vakit kaybetmeden hemen harekete geti. Ilk olarak daha nce Rus petrolne
kaptirdigt Uzakdogu'daki pazarlan geri almaya yneldi ve bunu baanyla gereklegtirdi. Bunda-
ki amact Amerikan gazyagmapazar bulmakti. Rus endstrisinin kendi durumuna gelince, du-
rum gerekten rktcyd. lkedekitm petrol kuyularmm te ikisi tamamen yok olmug,
ihracat feke ugramigti.
1905 sonuna gelindiginde artik ihtilal yenilgiye ugramigt1.Bu arada Rus-JaponSavagi da
sona ermig, sonulan BagkanTheodore RoosevelttarafmdanPortsmouth, New Hampshire'de
savaga katilan taraflarmiradesine uygun gekildekarara baglanmigti. 1905 Ekimi'nde ar,irade-
sine ve mizacma tmylekargi olmasma ragmen iinde Duma admdaki parlamento da olan ana-
yasal bir dzenin kurulmasma izin verdi. Ihtilalinsona ermesine kargm petrol blgesindeki kan-
iklik henz bitmemigti. Bak'daki petrol iileri
Duma'ya parlamento yesi olarak Bolgevik
temsilcilerisemigti. Ayrica Nobel'in Batum'daki temsilciside sokakta ldrlmgt. 1907de
bir kez daha bir grev dalgast tm Bak'yu sarmig ve genel greve dngme tehdidinigsteriyor-
du. Bu arada
araptalca davranarak belki de ileride kendisini ve hanedamni kurtaracak olan
anayasay1yok etmeye abgiyordu.Aynca Bolgevikler iiler arasmda
"smirsiz
bir gvensizlik ya-
ratmak', petrolcleri idare ve organize etmek ve kendi deyimiyle gvensizlikleri "krklemek"

amactyla 1907'de bir kez daha Stalin'i Bak'ya gnderdiler. Bak'da geirdigiseneler Stalin'in
ii smifmm gnlk sorunlanyla gerekten meggul oldugu az sayida seneden birkaidir. 1910
yi-
Imda Stalin bagka bir grevin hazirliklarm1yaptigt strada bir kez daha tutuklaniphapse atillyor ve
sonra da Rusya'mn kuzeyindeki terk edilmig topraklarasrlyordu. Stalin ihtilalci legiligini ve
fesat kurmadaki ustaligim, hirslt ve alayc1 tabiatim Bak'dayken bilemig
ve geligtirmigtir;bu
zelliklerigden gelecekte ok yararlanacakti.

Rusya'ya Dny
Rus petrolnn gerilemesine neden olan etkenler sadece politik tutarsizlik, irk sorunlart
ve
grevlerin dogurdugu gerilimden olugmuydegildi. Rusya'mn gemigte sahip oldugu avantajl1du-
rum, petrol nisbeten ucuz flyatla satmasmdarikaynaklanmigti. Ancak yeni durum bambagkay-

129
I

dl. Sondalm dzensiz ve bagtan savmayapilmasi yznden retim kapasitesi dgmg, Bak do-
laymdaki petrol yataklarmda onanlmasl imknsiz bir tahribatbag gstermigti. Sonuta,bu blge-
de zaten azalmakta olan petrol, daha da byk br hizia tamamentkenmeye bagladt Btn
bunlar igletme masraflarinda dramatik artiglar yaratti. Aynca politikadakitutarsizlikyeni gelig-
mekte olan ve ok gerekli byk yatirim faaliyetini tegvikeder nitelikte degildi. Bir ara, Rus h-
kmeti ok yanlig bir davramgla, sirf mallyesinindoymak bilmez itahmi tatmin iin i-ulagim
.vergisini artirdi. Bunun sonucu olarak dnya pazannda Rus petro1nn fiyati artacak ve bu pa-
zarlarda Rus petrol rekabete elverigsiz hale gelecekti. Artik daha nce avantaj sayllan fiyat du-
rumu gimdi dezavantaj olmugtu. Rus petrol yava; yavag yan-rn durumuna gelecek, sadece
teki cins petrol bulunmadigL
zaman aranacakt1.
Bu ara, Avrupa petrol sanayiinin genel yapismda da bazi degigmeler gzlendi. Artik Ro-
manya'da da ok nemli ve yeni bir petrol kaynagi doguyordu. Bu lkede Karpat Daglart etegin-
de teden beri yapilan elkazisi sonunda ok az miktarda petrole rastlanmigtl.1890'll yillarda
.
Macaristan ve Avusturyabankalarinm yaptigi, modern teknolojiegligindeki yatirim destegiyle
Romanyan petrol retimi arpio bir artig gsterdi. Ancak yirminci yzyil baglarmda Roman-
ya'ya Standard Oil, Deutsche Bank ve Hollanda Krallyet'in de girmesi ile durum bir kez daha
degigti. Bu grup Romanya'nm petrol sanayiinikontrollerine almaya bagladilar ve bunun da et-
kileri ok byk oldu. Yirminci ylizy1hnilk on ylli iinde Romanya petrol retirni yedi kat artti.
okgemeden Deutsche Bank, Romanya retiminin de verdigiavantaji kullamp, 1906 yllmda
Nobel'ler ve Rothschild'lerle birlegerek kisaca EPU diye amlan (European Petroleum Union)
"Avrupa Petrol Birligl"nikurdu. Bu birlegmeyi izleyen iki yll iinde EPU, Standard'1n Avrupa'da-
ki temsilcileriyletemasa geerek pazarlann belli kopullar altmda blglmesini karara baglayan
anlagmalar imzaladi. Anlaymalar geregince pazarlarm yzde 20 yzde 25'i EPU'nun oluyor,
-

geri kalani Standard'a birakihyordu. Bu durum kugkusur Standardynnden tatmin ediciydi.

Kisa sre sonra ingiltereile de benzer bir pazar blgme anlagmasi imzalandi.
Bilindigt gibiBak petrol birtakun karigikliklarnedeniyle inige gemigti.Ancak hemen ay-
ileri tek-
m senelerde Rusya'da yeni yeni kuyular ailmaya baglandi. Yeni ailan bu kuyular ok
nolojinin, retim metotlannin ve aynca sermaye saglaylp speklatif petrol tutkusuyla yanan
Londra Borsasi'nm da destegiyle sratle geligti.Yataklardan biri Karadentz sahiline elli mil uzak-
hktaki Maikop'tu. Digeri ise Batum'un kuzeydogusunda, Grcistan'daki. Grozni yataglydt. An-
cak retimin yeniden artmly olmasmakarin Rothschild'ler arttk bu servendenusan getirmig
olarak ekilmekistiyorlardt. O gnlerde Rusya'ya egemen olan Anti-Semitizm ve yabancilara
kargi duyulan dgmanhk, giderekarta11siyasi tutarsizhklaberaber onlan derinden tedirgineder
olmustu. Grev yapilacagmi, kundakilik, cinayet ve ihtilal hareketlerini daha olugmadan ilk el-
den greniyorlar, rahatsizlik duyuyorlard1.
"kr"

Igisatia ikarmak iiri pek ok nedenlerivardi. Sir kere artik ya ok azalmigti veya
hi yoktu. Rothschild'lerin petrol gelirleri Rusya'mn petrol retimine bagltydi ve uluslararasi
platformda cografi hibir dengeye sahip degildi]er Artik bir soru kafalarim kyrcalar olmugtu. y-
leyse neden bu igi birakip dnya apmda yayllmig bagka bir teykilatlabirlegerek gvence altmda
olmasinlar?
Bu amala 191 l'de Rus Petrol Teykilatt'nin tmnn bir btn olarak sat1;i iin Hollanda
Kraliyet/Shell'le mzakereye girigtiler. Anlagma saglamak kolay olmadi. Bu satly igleminde
Rothschild'leri her yerde hazir olan Fred Lane temsilediyordu. Rothschild varliklarinin dertli ba-
gi olan kigiye yazdigt bir mektupta "Glge" Lane gu szlere yer vermitir: "Sizi temin ederim ki
Deterding'e bir gey yaptirmak hi de sandigimzgibi kolay degildir. Onun huyu olaylari olanak
verdigince akigma birakmak, zmlememek,bu aradada tipkibir baykup gibioturup olup bite-
ni degerlendirmek, acaba iyi mi yapti, kt mli yapti, yoksa acaba daha lyisini yapabilir mi diye
"imzalanmadan"

dgnmektir. Kisaca sylemek gerekirse nerede oldugunuzu szlegme resmen

130
 asla bilemezsiniz." Glge Lane'in bu szlerine kargm yine de 1912 ylimda anlagma imzalandt.
HollandaKrallyet/ShellKarma Tegkilati Rothschild'lere olan borcunu hisse senediyle dediler
I
ve bylece Rothschild'ler gerek Hollanda Kraliyet'te gerekse Shell'de en byk hissedar oldular,
Bunu yapmakla Rothschild'ler emniyetsiz ve gvencesiz Rusya petrol varliklanni, hizla by-
yen, blnmg durumdaki bir uluslararasi girketiinde, saglam, gvencell,gelecegi parak hol-
dinglere dngtrm oluyordu,
Rus petrolnn emnlyetsiz durumda olugu ve Shell'in de Rus petrolne bagli olugu Mar-
cus Samuel'i her zaman iin kizdirmigtir. Bu nedenle yzyil bitip yeni bir yzyila dngrken
kizg1nligi her halinden belli olan Marcus Samuel, Shelfin Rus petrolne olan bagimhligim kes-
mek iin elinden geleniyapmigti. Bundan on yll kadar sonra da, Deterding, byk bir manevra
.
evirerekHollanda Kraliyet/Shell karmasinm grkemlibir tarzda Rus petrolne girmesini sagh-
yordu. Bunun sonucu olarakGrup, "Nobel" Sirketi'nden sonra, Rus petrolnn retim, rafineri
ve dagitim igletmelerinde en byk teykilatoldu. Bir strasi geldiginde Nobel temsilcisiolan biri .

Deterding'eRus petrolne girmesinin nedenini sormugtu.Patavatsiz Deterdingbu soruya pu ya-

mti vermigtir: "Amacimiz para yapmakti." Hemen bir gece iinde sanki bir sihirli degnekle
Grup, Rusya'nm en byk ekonomik gc oluyor, tahminleregre her blgede tm Rus reti-
minin en az begte hirini elinde tutuyordu.Ayrica, Rothschild'lerin petrol varligmikendisine kat-
makla Grup, Dogu Hint Adalari'ndan yzde 25, Romanya'dan yzde 17, Rusya'dan yzde
29'luk hisselerle, dnya apmdadengelenmig bir retimde bag kgeye sahip oluyordu. Rus pet-
rolne glrmeninnemli bazi riskler getirdigi yadsmamazsa da bu ek retimi
gnyaapmdaken-
di sisteminekatmakla daha ok avantaj kazanmig oluyordu. Risklere gelince,
onu zaman gste-
recekti.
Genel grnmyle Rus petrol endstrisi zellikle Bak dolayinda, Birinci Dnya Sava-
l'mn
baglamasmdan evvelki on yll iinde dgg gstermigtir.Uygulanan teknolojidurgun, geri
kalmig ve Bati standartlarmm altmdabir teknolojiydi.Artik eski grkem]i devri, dnya
pazann-
da dinamik g oldugu gnler geride kalmigti. 1904-1913 arastada Rusya'mn driya petrol ihra-
catmdaki hissesi yzde 31'den yzde 9'a dgmgtr. Artik Rus petrol endstrisine, o parlak
gnlerinde herhangt bir gekildekatilim gstermigolanlar gnlere
o act bir zlemle bakar olmug-
lardi. Nobel'ler, Rothschild'ler ve Marcus Samuel aismdanRus petrol heybetli bir
servet ve
g kaynagi olmugtu. Ancak bu zlem sadece petrolclerin tekelindede degildi ve bazen petrol-
clerin rakiplerini de etkiliyordu. 1920'lerde Stalin Bolgeviktahtma iktigt gecequ szleri syle-
migti: "Byk ii ktlelerine liderlik yapmanm ne antama geldigini ilk defa Bak'da anladim.
Bak'da, ihtilal kavgasma katilmakla ikinci defa vaftiz edilmig oldum. Orada ihtilalin bir yolcusu
oldum."
1905'te baglayan ihtilal dalgasi her ne kadar Bak'yu yirmi yll sreyle dnya petrol
paza-
rmda artik etkisiz duruma getirmigse de, Bakt^1yine de Avrupa'nm yakm evresi iin en nemli
petrol kaynagL olma konumunu korumugtur. Bu nedenle Bak, ihtilale ragmen, hl devam
eden global atigmalarda en byk ve en kesin dllerden biri olmaya devam ediyordu.

131
 7
Acem lkesinde"Zevk- Sefa"

1900 ylh sonlarmda, Antoine Kitabgi adinda ufak tefek, general rtbell bir SaymBay,Paris'e gel-
migti. Bazilarmca Amerikan, bazilarmca da Grcistankkenli oldugu samlan Kitabgi,Acem h-
kmetinde gmrk hizmetleri genel indrlgdahil egitligrevlerde bulunmugtu. Bir lngiliz
diplomatin szleriyle"Batfyla ilgili konularda lyi yetigmig--anlagma yapmayi ve ticari girigimleri
bagarmig- bir kipiydi." Zaten grevi de bu becerileri gerektiriyordu. nkKitabgi'nin Paris'e
gelig nedeni burada bir Acem sergisinin atligt gibi gsterilmigse de aslmda gerek neden bam-
bagkaydi. Gerekte Kitabgibir saticlydi; amact da Avrupa'da Acem lkesinin petrol igini stlene-
cek ve bu konuda uzlagmaya istekli bir yatirimci bulmakti. Bu amaca ynelik abalartnda Kitab-
gi'nin kendi ikarinida dgndg -ve bu anlagmadan ykl bir tazminatalacagi- kugkusuzdu.
Ancak Kitabgi'nin ba ka bir amact da siyasi ve ekonomik aidan nemli ve zlmeyibekteyen
birok .sorunla karyt kargiya olan Acem hkmetinin ikarlarimgzetmekti.Geri Acem hk-
.
metinin mali durumu her zaman iin bir hayli karigik olmugsada artik bir tek nokta apa1korta-
daydi. Hkmet tamamenparasizdi ve hazinesi para ihtiyactyla kivrantyordu. Acaba neden? Za-
manm Bagbakan'i bunun yanitini verdi: "Sahhazretlerinin savurganligtyznden."
General Kitabgi'nin abalari sonunda meyvesini verdi ve tarihi byklk ve boyutta dene-
bilecek bir.ig anlagmast sagland1.Bu anlagma sadece birkag yll iin imzalanmig ve aslmda kaderi
pamuk ipligine bagli bir uzlagmaydi. Ancak bu anlagma, Ottadogu'da petrol agtm baglatan, bu
blgede uluslararasi platformda siyasi ve ekonomik mekanizmayi harekete getirmig bir uzlagma-
dir. Bu anlagma sayesinde Acemistan --veya 1935'ten sonraki yeni adlyla fran- eski Acem ve
Partiya imparatorluklanndan beri dnya sahnesinde grmedigi bir n ve neme kavugmustu.

"En stDzeyde Bir Kapitalist"

Paris'te geirdigi gnlerde Kitabgi emekli olmuy bir ngilizdiplomattan yardim istedi. Ingilizdip-
lomat yaptlgt afagtlrmalar sonunda Kitabgi'ye sundugu raporda punlanbelirtiyordu: "Petrol ko-
nusunda en st dzeyde bir kapitalistle grgtm. Konuyu ele almayi kabul edlyor." Adi geen
kapitalist 1849 ngiltere, Devon dogumlu Knox D'arcy isimli biriydi. D'Arcy gg edip Avustral-
ya'ya gelmig,orada kk bir kasabada avukathk yaplyordu. Su arada bir de hobi edinmigti;
nne geilmez bir at yarigt tutkusu. Yapiitibariyle D'Arcy gansimdenemeyi seven biriydi. Bu
nedenle yeni bir servene atilarak bir birlik kurup yillardan beri igletilmeyen bir altm madenini
yeniden igletmeye sokma faallyetine girigti.Yapilan abgmalar madenin altm ynnden hl ok
zengin oldugunu ortaya ikardi. Geen zaman iinde D'arcy ngiltere'ye ok zengin bir adam
olarak dnd ve orada olaganst zengin birinin yaadigt hayati srdrmeye koyuldu. ilk egil-
dg iin, Nina Boucicault isminde zamanm ok nl ve verdigi davetlerle nlenen bir kadinly-
la ikinci evliligini yapti. Su iftin verdigi davetlere Enrico Caruso bile katihp garkisylerdi.
Londra'daki evinin digmda D'Arcy'nin sayfiyede de iki maliknesi vardi. Aynca Epsom at yarigla-

132
 rinda kendisine mahsus devamli bir de locast vardi ki, bu locanm bir egi Kraliyet locaslydt,
D'Arcy iin yatinma ve speklatr oldugu sylenebilir; ancak iyi bir idareci olmadigt da kesin-
dir. Eu yzden bir sre sonra yatinm yapmak iin yeni bir is alam aramaya koyuldu. Acem lke-
si petrolnn gelecegl ona parlak gzktg iin ve i; konusunda gansmiyenidendenemek iste-
diginden yattrimimbu alana yapmak istedi. Bu karan veren D'Arcy Ortadogu petrol endstrisi-
run kurucusu olarak tarihe gemigtir.
Iran'da,yzylllardan beri petrol sizintisigzlenmigti.Sizmti olarak gelenpetrol, gemi kalafat
iginde tugla sivasiolarakkullaniltrdt. 1882 ve 1889 ytllarinda, bugnk Reuters Ajansi'mn ku-
rucusu olan Baron Juliusde Reuter Iran'laiki anlagma yapmay1 bagardi. Sunlar bagka konulann
yam sira Iranpetrolnngelitirilmesini de kaps1yordu. Eu anlagmalarm ikisi de hem fran iin-
.
de hem. de Rusya imparatorlugu'ndabyk protesto ve itirazlara neden oldu. Su anlagma ile
petrol bulmak iin yapilan tehlikeli ve.baansiz abalar pek ok da zarara sebep olmuytu. So-
nuta her iki anlayma da yenilenmedi ve sona erdirildi. Su defa 1890'larda bir Fransiz jeolog
ran'dakapsamh bir aragtirma yapacak ve bu lkede ok miktarda petrol potansiyeli oldugunu
gsteren raporlar yaymlayacakti. Franstz jeologunahymalan taraflarcave ncelkle de General
Kitabgi tarafmdanbiliniyordu. Bu yzden Kitabgi vakit kaybetmeden D'Arcy'yi ikna etme yolu-
na gitti ve milyonere ok parlak bir tekliftebulundu. Ona
"degerine
paha biilmeyen bir hazi-
ne" vaat ediyordu. Su sz kargismda kim ilgisiz kalabilir? Ancak nce anlagmanm gereklegme-
si gerekirdi.
1901 ylli Mart ayinin 25'inci gn D'Arcy'nin bir temsilcisiParis'ten yola ikip Bak yo-
luyla Nisan aymin 16'sinda,Tahran'a geliyordu. Iran'mbagkenti olan bu gehirde ilgililerle grg
meye girigtiyse de bu grgmelerhem yavag hem de kesintili devam ediyordu. O ka,dar ki
D'Arcy'nin temsilcisivaktini daha ok Iran hahst ve eligleri satm almakla degerlendirir olmugtu.
Serven hastasi Antoine Kitabgl'ye gelince, o da bog durmuyordu. O gnlerde ingiltere'nin Iran
Bykellsi olan Sir Arthur Hardinge, Kitabgi iin gunlan yazmigtir: "Kitabgi Sah'mne kadar ba-
kam varsa hepsinin ve aynca tm maiyetinin, sabahlan majestelerine piposunu ve kahvesini su-
"

nan zel hizmetkrma kadar herkesin tam destegini saglamigtic

Rusya ile ngiltereKargi Karplya

ran tarihi ok uzun bir gemige dayamr. Byk Strus imparatorluguve L Darius zamamnda,
milattan nce beginci yzylla kadar Hindistan'dan baglay1pbugnn modern Yunanistan'ma ve
Libya'ya kadar uzanan bu lke gemigteki kimligiyle ne kadar vnse yeridir. Sonradanbutop-
Taklarda
gimdi iranolarak bilinen Pers imparatorlugukuruldu ve kisa srede Roma imparatorlu-
gu'nundogudaki tartigi'nasizen byk rakibi oldu. Acemistan Asya ile Bati arasinda ticareteok
elverigli bir kpr durumundaydi. Eu topraklardandalga dalga pek ok ordu, pek ok ulus gelip
gemig ve bazen burada yerlegmiglerdi. Bunlardan bazilarl Bati'dan esip gelen Byk iskender
ve Dogu'dan gelen Cengiz Han ve Mogollar'dir. 18. yzyllsonunda egemenlik "Kaarlar" diye
bilinen haris ve agzl bir hanedanm eline geti. Kaarlar,aralarmda savagan kk kabileler
ve agzl prenslikleri yenerek yeni bir hanedan kurmuglardi. Kaar gahlan tedirginbir durum-
da, bir buuk yz yll boyu hkmdarliklanm srdrd. On dokuzuncu yzy11da,istila edilmeye
allgikbu lke bu defa da kendisini digardan gelen baka tr bir baskimn kargisinda buldu. Rusya
ve ngiltere,Kagarahlarmm igali altmdaki Iran'da egemenligiele geirmek iin birbirleriyle
diplomatik ve ticari bir yarigmaya girigmigti.Kaar gahlan durumu kurtarmak iin bu iki sper
gc birbirine dgrmeyealigtilar.
Ingiltereve Rusya arasmdaki rekabet Iran'iSper G diplomasisinde en gncelkonu hali-
ne getirmigti. Zamamn Hindistan Genel Valisi Lord Curzon Iran't, "Gzerinde dnya egemenligi
iin oyun oynanan bir satran masasi" olarak tammhyordu.1860'h ylllardan ba layarak Rusya,

133
\

l
I

Orta Asya'da amansiz bir genigleme ve ilhak politikasma yneldi. Ruslar'mhedell Orta Asya'mn
da tesine uzanmak, komgu lkeleri egemenligine alarak kendine bu sicak iklimde bir liman
saglamakti. Ingiltereaisodansa Rusya'mn srdrdg geniplemepolitikasi Hindistan
ve Hin-
distan'a gidenyollar iin dogrudan bir tehlike demekti. ran'inRusya'mn ilerlemesini tegvikko-
nusunda yapacagl herhangi bir hareket, Ingilizbir diplomatm 187l'de syledigigibi, "Hindis-
tan'in sigortast zerine verilecek bir egittaviz" sayihrdi.Artik Rusya blgenin her yamnda hare-
kete gemigti. 1885'te kendisiyle Ingilterearasmda neredeyse bir savaya neden olan kompusu
Afganistan'a saldm dzenledi.
Yzyll bitip yerini yeni bir yrylla terk ettigi siralar, Rusya franzerindeki baskisim yogun-
lagtirdi. Eu yeni zorlama kargismda,-Ingilizler Iran'idokunulmaz bir statde tutmak istediler ve
bu amala ran'a Rusya ve Hindistan arasinda bir tampon grevi vermenin bir yolunu aradilar
Ancak yeni yzyil baglarmda, ran'martik Rus egemenligi altma girmig olmasi nedenlyle, ngil-.
tere'nin konumu ok kritik olmugtu. Rusya ran Krfezi'nde bir deniz kuvveti kurma pegine
dgmgt. ran ekonomisi ise neredeyse tamamen Rus ekonomisine baglanmigti. Ingiftere'nin
ranElisi Hardinge'nin tammlyla,SahMuzaffer Al-Din "byk
insan grnmnde kk bir
ocuktu." Iranmonargisiyse, Eli'nin tanimlyla"Eskimig, uzun yillar ihmal edilmig, digtan gelen
en sert etken hanglsiyse, delenere ve savunmasiz diktatrlerini en yksek sesle hangi rzgr
tehdit ediyorsa, onun esintislyle hemen y1ktlmayahazir bir binaydL
"
Hardinge, bu en sert dig et-
kenin byk olasihkla Rusyaolmasindan korkuyordu, nk
"Sahve bakanlan, kendi pervasiz
savurganhklan ve ilginhklan yznden artik tamamenRusyanm
'kulu'
olmuglardl." Ruslarise
"Rus-ran" iligkisinin ekonomik ynn umursamiyordu.Bir Rus memurun anlatimlyla "yedi-se-

kiz milyon tembel, klhanbeyi kiglyleticarete girigmenin ne yaran olabilirdi ki?" Ruslar'in asil is-
tegi Iran zerinde kendi siyasiegemenliklerinkurmak ve diger Sper Gleri diglamaktL Har-
dinge'ye gre, Ingilizpolitikasmm
"en
nemli hedefiyse" bu denli tiksindiricibir saldmya kargi
diren gstermekti.
Igte bu noktada D'Arcy ve D'Arcy'nin petrol tasansmmige yarayacagl dgnld. Ingilte-
re'nin petrol konusunda yapacagt bir anlagma ile Rusya'ya karvi pekl bir denge kurulabilirdi.
. Bu dgnceyle ingilteregirigime destek verdi. Anlagma zerinde grgmelere girildigini duyan
Rus Elisi'nin tepkisiise byk oldu. Eli son derece fkelenerek tarallan bloke etmeye ah ti.
Eu abasmdabir dereceye kadar baanli da olmuy ve grgmeleri yavaglatabilmigti.Ancak son-
raki gnlerde D'Arcy'nin Tahran'daki temsilcisimasayabeg bin pound daha brlatmca durum de-
gigti.Temsilci D'Arcy'ye verdigt raporda gunlan bildirlyordu: "Sahparanm nakit olarak hemen
denmesini istedi ve paranm bir kismirn almadan da anlagmayi imzalamadi." denenbu ekstra
para sihrini gstermigti.28 Mayis 1901'de SahMuzaffer Al-Din tarihi anlagmay1imzaladt Uz-
lagma Sah'ayirmi bin pound nakit, yirmi bin pound degerinde de hisse,veriyor, ayrica "y11hk

net
kr" sagliyordu. Bu son deyim yeteri kadar aik olmadigindan-tammlanmasi gereklyordu.Ancak
ileride bu tanimlamamnok ekigmeliolacagt meydana ikacakti.Bunlara kargilik D'Arcy alti
sene geerli olan ve lkenin drtte n kapsayan bir anlagmaelde ediyordu.
D'Arcy'nin nerdigi anlagma daha bagmda, Rusya'ya en yakm olan beg kuzey eyaleti anlag-
ma digi birakmigtt. Bunu "Rusya'yi kugkuland1rmamak" iin yapmigtt Ancak Ingiltereile Rusya
arasmdaki rekabet devam ediyordu. Ruslar gimdide Bak'dan Iran Krfezi'ne kadar uzanacak
bir boru hatti inga etmek istlyordu. Boru hatti Rusya'mn,Hindistan pazarma ve Asya'ya yaptigt
gazyagt ihracattni artiracakti. Ancak bundan da nemlisi Rusya'nin Iran'da, bagtan baa krfez
blgesinde ve Hint Okyanusu sahillerindeki stratejik nfuzunu Ve gcn gzler Onne
sere-
cekti. Ingilterehem Tahran'da hem de St. Petersburg'da tasanya piddetle kargi ikt1. ngilte-
re'nin Tahran Elisi ilgtlileri uyararak boru hatti zerinde yapilacak "stn
kr" bir anlagma-
nm, boru hatti hibir zarnan gereklegmese bile, "Gney Iran'a srveyanlann, mhendislerin,
Kazak kkenl koruyucularm sokulmasi iin bir mazeret olugturacagi, bunun da st kapah bir

134
 I

askeri iggal anlamma gelecegi" grgndeydi. Sonunda ingiltere'nin itirazi agir basti ve boru
hatti ingasmdan vazgeildi.
D'Arcy'nin Tahran'daki temsilcisi yapilan pazarhkve uzlagmadan ok memnun kalmigt1.
Eu uzlayma sadece D'Arcy'nin igine yaramakla kalmlyor, ingiltereaisindan da ticarive politik
yarar saglamakla beraber lkenin ran'dakinfuzunu da pekigtiriyordu. ngiltereDigigleriBa-
kanhgl uzlagmada dogrudan sorumluluk almayi reddetmekle beraber D'Arcy'nin abalarmigz
ardi etmiyordu. Ancak Hardinge anlagma yapihrken orada bulunmuy biri sifatlyladurumdan pek
emin degildi. iran'1tm siyasisistemiyle, insanlarlyla, cografi ve lojistik karabasanlanyla ve hi
kugkusuz gemigteanlaymalardakivefasiz tutumuylaok lyi tanlyordu. Eu yzden evresini
uyardi ve tedbir nerdi. "Petrol iersin veya iermesin rantopraglUZUR lllardan bu yana mit
. baglanarak giripilmi projelerde ticari ve siyasi yeniden doguglara sahne olmuy bir topraktir.BO
topraklardangelecek beklemek sadecevakit kayb1 olur" diyordu.
ve yerine oturmamig bu topraklardaby-
-cra

Su durumda D'Arcy'yi bu denli risklibir ige

le dev byklgnde petrol arama servenine- iten gey neydi? Bunun yamti kugkusuz gyle ifa-'
de edilebilir: Epsizbir servetekavugmak iin duyulan dayanilmaz bir hirs ve ikinci bir Rockefeller
olma ganst.Aynca bu D'Arcy'nin oynadigiilk kumar da degild. Dahance bir kez daha Avustral-
ya'da altm madeni zerinde kumar oynamt; ve ok baanlt olmuytu. Ancak eger nnde bekle-
yen geyintam olarak ne oldugunu bilmig olsaydi, kugkusuz bu servenden vazgeerdi. Su kez
oynadigt kumar oyunu evvelce Avustralya madeni iin oynadigi oyundanok daha byk apta,
tahmin edilen sayidan ok daha ykl oyuncularm rol aldigt bir servendi.Aynca siyasi ve top-
lumsal boyutlanyla da Avustralya olaymaloyasla ok daha karmagikti. Kisaca sylemekgerekirse
bu i; akla yatlan bir tegebbsolamazdi.Harcamalar iin gsterilentahminraporlan bile saglikh
ArcyL
degildi ve gerekte oldugundan ok daha kk rakamlarla ifade edilmigti. Iginbagmda
inde iki
ye verilen bilgide iki kuyu amanin on bin pounda mal olacagi sylenmigse de, iki yll
kuyunun maliyetiiki yz bin poundu agmig,D'Arcy'nin ceplerini bombog birakmigti.

lkGirigim
D'Arcy'nn hibir rgt, hibir girketiyoktu. Yalmzca i; yazigmalanm ayarlayan bir sekreteri
vard1. ran'daiglerin yerinde yapilmast, toparlanmasiiin Kraliyet Mhendislik Koleji mezunu
ve bir vakitler Sumatra'dasondaj iginde aligmig GeorgeReynolds adli birini ayarladilar. Petrol
aranacak ilk blge olarak iran'inkuzeybatismdaki daglar iinde, ulagilmast nerdeyse olanaksiz
bir plato, SahSurkh blgesi seilmigti. Burasi pimdiIran-Irak smirl olan, Bagdat'a Tahran'dan da-
ha yakin, IranKrfezi'ne yz mil uzakhktaki yerdir. Bu blge dgmanca hisler besleyen in-
sanlarla doluydu ve btn lke apmdaki yol sayisi da sekiz yz miliancak buluyordu. Blgenin
ogu kismi sava1kavirilerin idaresi altmdaydi ve bunlar degil iran'mnerdigi anlagmayl, Tah-
ran otoritesini bile tammlyorlardi.Bagibozukluk o denli yaygindt ki, Iranordusundaki komutan-
lar emirlerindeki askerleri bahivan veya amele olarak yredeki arazi sahiplerine kirallyor, aldik-
lan yvmlyeyi oldugu gibikendi ceplerine indiriyorlardi.
Yre halki teknik beceriden tam anlamiyla yoksundu. Ashnda yre kltrnde Batt klt-
rne ve yabancilara kargi duyulan dgmanca hisler daha da piddelli olarak vardi. Bat1'dan gelen
tm fikirlere ve teknolojiyetamamen kapaliydilar. IngilizElisi Siimezhebinin 11gmliga kaan
din tutumunu, syasi otoriteyeve ister Hiristiyan ister Mslman, di dnyadan gelen her tiirl
akima kargi gsterdikleripiddetli direnci hatiralannda ayrmttlibir biimde iglemigtir, Yazdigma

gre "Siiler'in ilk drt halifeye duyduklan nefret o denti giddetliydi ki -bugn de yledir- bu
mezhebe bagholup da airiliga kaantardan bazilan cennete giriplerini abuklagtirmak iin za-
man zaman bu halifelei-in, zellikle de Mekke'de Siller'in nefretini odaklaimy bag kigi olan
mer'inmzarlarinairkin saldmlarda bulunmuglardir. Bu durum, aslmda dini mrailikten bag-

135
ka bir gey olmayan 'Ketman' doktrinlyle engellendi... Ketman doktrini, gerekten kutsal bir
maksat ugruna, lyi bir Mslman'm bir olayi grmemezliktengelmesine,hatta yalan sylemesi-
ne cevaz verir." Bunlan hattralarmda yazan Hardinge, yazismm sonundaSii-Snnisrtgmesine
ve Siiler'inransiyasisistemindekinfuzuna bu kadarokyer verdigi iin zr diler. "Bu konu-
yu belki biraz fazla vurguladim, ama ige yaradi -ve sanirim hl da yanyor- nk bu yazi ran
politika ve zihniyetinde Onemlirol oynadi" demigtir.
GeorgeReynoldsve grubunu bekleyen 19byk cesaret istiyordu.-Malzemenin her parasi
tekerteker Krfez'den Basra'ya sevk edilecek, sonra vapurla yz milmesafekat ederek Dicle
zerinden Bagdat'a gnderilecekti.Daha sonra insanlara ve katirlara yklenerek Mezopotamya
Vadisi zerinden daglar arasmdangeirilecekti.Malzeme amalanan yere ulagtiginda igler yine
de bitmiyordu. Bu kez de Reynolds, Polonyali, Kanadali ve Baklu Azeriler'den olugan ekip,
paralan monte etme ve aligtirma abasma girecekti. Btn bunlar gzlerinde byyordu,
zellikle Azeriler iin. nk onlara gretek tekerlekliel arabasmin ortayaikipibile hayret ve-
rici byk bir icattil
Londra'da bulunan D'Arcy iglerin yeteri kadar abuk geligmemesinden yakinlyordu. "Ge-
cikmenizok ciddidir. Ltfen igleri hizlandinn" diye 1902Nisam'ndaGeorgeReynolds'a telgraf
ekti. Ancak ne yapilirsa yap11sinher gn bir gecikmeoluyordu Ve bu kamilmazdi. insondal
agamasiancak alti ay sonra, 1902 sonunda bagladL Bu arada malzemeler kinllyor, aksaklik olu-
yor, sivrisinekler 111samcanindan bezdiriyordu. Sir taraftanda devamh bir yiyecekve yedek par-
a sorunu vardi. Kisaca genelahymakogullari son derece kt ve ylpraticlydL oguzaman ii
barmaklarmda ist 50 dereceye kadar 1kiyordu.
"islam
Sir de politikanm getirdigi sorunlar vard1... Bu aligmakampmda zel olarak bir de
Mutfagi"hazirlamak gerekiyordu. nkyrenin ileri gelenkipilerisik sik kampi ziyarete gele-
.
rek, Reynolds'unifadesine gre, onlardan
"hatin
saylhr armaganlar bekliyordu", bu armaganlar
da
"ncelikle
girkete ait hisse senetleriydi." Reynolds her geydenevvel birinci derece sper bir
diplomat olmak zorundaydi, nk yredeki egitlikabileler arasmdaki anlamsiz kan davalany-
la, aika grlen savaggirigimlerlyle bagetmesi iin bu gerekliydi. Kamptaki kk muhafiz
grubu Siiyanhlarmin tehdidine kargi her an alarm durumundaydi, Reynolds'unyardimcisi,
D'Arcy'ye yaptigL uyaridapunlari syler: "Kuzeydeki mollalar halki ellerinden geldigince yaban-
c11arakargt lagkirtlyor. Simdiasil kavga kamu iglerinde.kontrol kendi elinde tutmak isteyen
Sahiamollalar arasmda baglad1."

"Her Kesenin Bir Limiti Vardir"

Bu denli elverigsiz koguliar altmda bile iy geligmeyedevam etti ve 1903 Ekim aymda, kazmin
bagladigt tarihten on bir ay sonra, ilk petrol sizmttsina rastlandl. Ancak D'Arcy kendini sandigin-
dan ok daha zor, ok daha pahall bir ortamin ortasmda bulmugtu. Artik girigiminher agamasm-
da mall bir mcadele veriyordu. 1903 ylhndaki raporda endigesini gyleifade ediyordu: "Her
kesenin bir limiti vardir. Een kendi kesemin limitini iyi bilirim." Ancak mastaflar arttikabu du-
rumu tek bagma zemeyeceg[ni, destege ihtiyaci oldugunu an11yordu.Yoksa anlagma hibir ige
yaramayacakti.
D'Arcy kredi almak iin lngiltere Deniz Kuvvetleri'ne bagvurdu. Kredi fikri onun degildi.
Bu fikir Birinci Dnya Savagi'ndannce Ingilz petrol politikasma imzasmi atmig Thomas Bover-
ton Redwood'dan gelmigti. Redwood o yzyilin ilk yirmi yilinda, uluslararasipetrol geligmeleri
srecindeolaganstnfuza sahip bir kipilik olmugtu.okdzenli giyimive yakasina taktigtor-
kidesiyle Redwood sik sik zamamn ok yakigikli,nde gelen bir aktryle kangtirihr, bundan da
hoglantidi. Redwood petrolde degigik trden birok icraat yapmigtir. Kimyagerolarak yetiptirildi-
giiin, pertol antiminda sonradanok degerli oldugu anlagilan bir patent almigtt. 1896'da yayin-

136
\

lanan A Treatise on Petroleum (Petrol zerine) adh kitabi st ste birok kez yaylmlanmig, gele-
cek yirmi yllhk srete nemli bir eser olarak yerini korumutur. Eski yzyilm dnemecinde
Redwood petrol konusunda ingiltere'ninen nde gelen uzmarn olmutu. Kurmugoldugu danig
ma firmasi ingiltere'deki petrol girketlerinin hemen hepsinin ugrak yerlydi. D'Arcy de bu kipiler
arasindaydi. Redwood aynca ngilterehkmetine digardan gr bildiren bir petrol danigma-
n1ydi.Redwood, Kraliyet donanmasinda k0mr yerine mazot kullamlmasmdan yanaydi. Aynca
Standard Oil'e ve Shell'e gveni yoktu. Petrol rezervlerinin ingilizkontroln altindaki ngilizk-
kenli kaynaklardan, ingilizlertarafmdanikanlmasim istiyordu.
Krallyetdonanmasmda bir FuelOil Komisyonu vardt ve Redwood bu komisyonda yeydi.
Redwood D'Arcy'nin anlagmasmi, D'Arcy'nin kargilaytlglglkleri biliyordu. Aslinda Redwo-
od'un D'Arcy'nin attigi her adimdanhaberi vard1; nk ona her agamada gt vermigti ve gim-
di de onu Fuel Oil Komisyonu'nun kargisma ikanyordu.Komisyonun bagkam D'Arcy'ye kredi
iin bagvurmastni gtledi. D'Arcy bagvurma formunda kargi kar1ya oldugu mali baskilan kisa-.
ca zetliyor, kazlya bagladig1gnden o gne kadar 160.000 pound harcandigmi ve daha en az
120.000 pounda ihtiyact oldugunu sylyordu.Kredi bagvurusunun onaylanacagi bildirldigin-
de ona bir de mjde verillyordu. Donanmanin mazot kullanacagmi neren bir kontrat hazirla-
mallyd1.Bu kontrat hem donanma'hem de DigigleriBakanligi'nca desteklendiyse de Mallye Ba-
kam Austen Chamberlain tarafmdangeri evrildi.Chamberlain, Avam Kamarasi'mn byle bir
kredi nerisini kabul etmesinin imknsiz oldugu grgndeydi.
D'Arcy yimdi aresiz bir durumda kalmigti. Kredinin reddedilmesinden sonra yazdigt bir
mektupta syle diyordu: "Artik bankayi daha fazla susturamam, bunun iin elimden her geleni
yaptim. Mutlaka bir are bulmak gerekiyor."1903 ylh sonuna kadar LloydsBankasi'ndan ekti-
gi mevduat fazlasi para -kargihgiteminat olarak,bankaya Avustralya'daki altm madeni hissesin-
den bir kismmi vermeye zorland1 Ancak 1904 Ocak aytyansmda yeniden iyi bir igaret grld.
SahSurkh'dakiikinci kuyu rn vermeye baglamtyt1.Seviniindeki D'Arcy bu olay1qu szler-
"fran'dan
le karg1hyordu: ok harika haber var." Aynca kendi kipisel grgnde samimi olarak
yansitip ilave etmisti. "Bu benim iin kurtulug demektir." Ancak, petrol bulunsun veya bulun-
masm, igin devamt iin daha on binlerce, belki yz binlerce pound'a ihtiya vardi ve ne yazik ki
D'Arcy'nin elinde bunu kargilayacakkaynak yoktu.
Yeni yattnmcilar bulmak iin verdigi mcadelede D'Arcy, JosephLyons ve ortaklarmdan
kredi almaya ahyttysada baanh olamadi. StandardOil'e de bagvurup birka ay da byle oyala-
my sonu alamamast zerine bu kez Baron Alphonse de Rothschild'i grmekiin Cannes'e gltti.
Ancak Rothschild'ler '?AsyaPetrol" ad1altinda birlegmig Shellve Hollanda Krallyet uzantilanyla
yeteri kadar meggul olduklan, daha fazlasmi kaldiramayacaklan gerekesiyle kredi vermediler.
Aynca sanki durumu daha da ktlegtirmek ister gibi SahSurkh kuyulart da gittikedaha az
rn vermeye baglamigti. Sonunda Boverton kuyularda retimin tamamen durdugunu bildirdi.
Artik kuyularm hibir zaman yapilmigmasrafi kargilamayacagive bunlan kapamak gerektigt an-
lagilmigt1.Masraftan bagka onca aba ve emek de uup gitmi, btn umutlar Iran'ingneybati
kuyusuna kaymigti. 1904 Nisan ayina gelindginde D'Arcy'nin bankaya olan borcu daha da art-
mig oldugundan, banka feminat olarak bu kez anlagmanm kendisini istedi. Bylece iranserveni
bagladigi tarihten yll bile gemeden,uurumun kenarmda kme durumuna gelmigtl.

Vatanseverler Birligi
ngilizhkmeti iinde D'Arcy'nin anlagmasim yabanctlara satmaya zorlanmasindan veya tama-
men kaybetmesinden korkanlar vardt Bunlan asil ilgilendiren byk strateli ve yksek politika
sorunlan ve bir de Sper Gler'eoranla ingiltere'nin hangi konumda oldugu sorunuydu. Digig-
leri Bakanhgi aisindan ise zerinde durulmasi gereken asil sorun Rusya'nm genipleme politika-

137
I
I
I
I
I

si ve Hindistan'm gVenligiydi. 1903 Mayisaymda DigigleriBakam Lord Landsdowne, Lordlar

Kamarast'nda ayaga kalkip tarihi bir konugma yapti. Konugmasmda zetle gunlan sylemigtir:
"Ingilterehkmeti iranKrfezi'ndekendisinden bagka hlbir gcn denizde s kurmasma ve-
ya takviyeli-liman kurmasma msaade etmeyecekti ve byle bir olguyu kendi ikarlarmaynel-
tilmig menfur bir hareket sayacakti. Su itibarla bu tr bir girigime ellerindekitm imknian se-
ferber ederek mani olmallydilar Bu bildiriden tarifsizsevincekapilan Hindistan Genel Valisi
"

Lord Curzon sz konusu deklarasyondan "Bizim Ortadogu'daki Monroe Doktrinimiz" diye sz

eder. Deniz Kuvvetteri Komutanligt ise deklarasyonu daha belirgin izgilerle yorumlayarak bu-
nun Ingiltere'nin deniz filosu aismdan mazot alimmda emin bir teminat anlami belirt-
tagidigLm

ti. Krallyet donanmasmm atan kalbi say11ansavaggemileti o gne kadar yakit olarak kmr kul-
lanmigti. Fuel oil sadece kk pervaneli gemilerde kullaml1rdi. Bu kk gemilerinmazota ba-
gimlillklan bile ilglli evrelerde endige uyandinyor, acaba dnyada ingtere'nin en byk gc
olan donanmanm gereksinimini kargilayacak miktardamazot var midir,yok mudur sorusunayol .
aiyordu. Deniz Kuvvetleri mensuplart iinde donanmada kmr yerine petrol kullanilmasm-
yakit" olarak tutulmasmi, yakit"
"ek "tek

dan yana olanlar bile petroln bit sre daha sadece

kullanimmin daha byk ve daha gvenceli kaynaklar bulununcaya kadar ertelenmesini istiyor-
du. Genel kamya gre bu kaynak fran'dtve bunun iin D'Arcy plam desteklenmeliydi.
Simdi.durum degigmigti.Artik DigigleriBakanligt, Hazine Bakanhgi'nin D'Arcy kredi bag-
vurusundaki tutumunu fazlastyla kisa vadeli buluyordu. Bakan Lord Landsdowne da vakit geir-
meden endige ifade ederek gu szleri sylyordu: "Iran'daki tm petrol kaynaklarmm ve ilgili
anlagmamn Rus kontrolne geme tehlikesi vardir." Ingiltere'nin Jahran Elisi Hardinge bu g-
rg dogrulayarak, Ruslar'in peklanlagmamn kontroln ele alabilecegi ve ona dayanarak ge-
niglemesini daha da yogunlagtiracagt konusunda ilgilileri uyanyor ve bunun korkun sonalar
dogurabilecegini sylyordu. Anlagma ilk yapildigL gekliylekontroln byk ogunlugunu Ingil-
tere'ye veriyordu. Simdi Hardinge anlagmamn aynen korunmasim, ne pahasma olursa olsun b-
yk kontroln mutlakangiltere'de kalmasim savunuyordu.
Endige etmek iin tek neden Ruslar'dan gelmiyordu. D'Arcy'nin Cannes'e gitmesi,orada
Rothschild'leri grmeside aynca bir tehdit sayllirdi. Anlagma ya Fransizlar'a geseydi? lytebu
endigeyle Ingiliz Deniz Kuvvetleri Komutanligt ikinci kez harekete geerek Fuel Oil Komisyo-
nu'nu arad1. Komisyon Bagkam acele D'Arcy'yi arayip ondan bir istekte bulundu. Komisyon
Bagkant, D'Arcy'den yabancilara ait tesisler konusunda herhangt bir pazarliga girmeden nce
Kraliyet donanmasmm bu igin zm iin ulusal bir birlik kurmasma izin vermesini istedi. Ay-
nca para konusunda da kendinden fazla oir gey istenmeyecegl, sadece elli bin pound yatinmta-
lep edilecegine sz verilmigti. Strathconasonunda teklifikabul etti ve kabul etme gerekesinin
oldugunu da vurgulayarakbelirtti.
"imparatorluga 'katki'"

ticarikr olmadigim, sadece

lmdi artik komutanligin nnde bir hedef vardi. Ancak pazarligi kiminle yapacakti? Bu-
nun "Burma Petrol" {Burma Oil) olmasma karar verildi. Uzakdogu'daki ticaret evlerinin bir
uzantis1 olan bu firma 1886'da Glasgow'da iskoyalltacrlercekurulmugtu. Burmali kyllerin
buldugu iglenmemig petrol kalmtilanni Rangoon'daki rafmerisinde ticari rne dngtrr, son-
ra da Hindistan'daki pazarlarmda satard1. Takvimler 1904 tlmigsterdiginde komutanlik da bu
firmayla geicibir anlagma imzaladi. Deniz Kuvvetleri bunu Burma'mn 1885'te Hindistan'a ilti-
hak etmig oldugunu bildigi ve bu bak1mdan da girketegvenli bir kaynak gzylebaktigt iin
yapmigti. Ancak Burma Petrol'n iskoyali mdrleri bir konuda endigeliydi. Burma'daki sto-
kun yetersiz ikacagmdan,Iran'da petroln geligmegsterip Hint pazarlanna akmasmdan, bol
miktarda ucuz gazyagt arzi saglamasmdan korkuydrlardi._Bu endigeyle komutanligtn nutuklar1m
dinlemeye itiraz etmlyorlardi.
Petrol dampmam olan Boverton Redwood bu konuda aracilik yapta. Redwood,D'Arcy'nin
dani mam oldugu gibi ayni zamanda Burma Petrol'n de dampmaniyd1. Bu yzden Burma Pet-

138
 rol mdrlerine Iran'm zengin petrol kaynaklarma sahip oldugunu, bunun yalanda kamtlanaca-
gm1,dolayistyla sirket arasinda yapilacak bir evliliginher iki tarafiin de ok yararli olacagim
iki
syledi. Su arada bir taraftan da komutanhk, franAnlagmasi'mn "ngilizier'in elinde bulunmasi
gerektigini, bunun zellikle donanmasmm gelecektekipetrol ihtlyacmm kargilanmasi iin gart
oldugunu"vurgulayarak sylyordu. Ancak iskoyalttccarlartedbiri elden birakm1yor,kendi
hesaplannca hem herhangi bir biimde kendilerini baglamadan konuquyorlar hem de fazla ace-
leci davranmtyorlardi. Sormakistedikleri birka pratiksoro vardi, o kadar. Bunlardan en neml-
si "Acaba franingiltere'ninkorumasmda sayilabilirmi?" sorusuydu. Bu soruyu, Deniz Kuvvetle-
r Komutanligt'nin zorlamaslyla DigigleriBakani olumlu gekildeyanitladi ve Iran'mkendi hima-
yelerindeoldugu konusunda teminat verdi. Diger taraftan,D'Arcy sabirsizlik gsteriyordu. G-
.

rgmelerin hizlandinlmasm1 istiyordu. Eu yolda yapmayacagl gey yoktu. Hatta Burma Bagkan
Yardimcisi'ni, Epsom yariplanm seyretmesi iin kendi zel locasma bile davet etmigti. Burada ya-
pilan ikramlar, sunulan agir ve pahah yiyecek ve iecekler BagkanYardimcist'nm midesini boz ,

dugundan, o gn izleyen hafta inde tam drt kez hastalanip kustugu sylenir. Sylentiye g-
re BaykanYardimcisi o gnden sonra D'Arcy'nin yaptigt' at yang1 tekliflerinin hibirine gitmeye-
cekti.
Bu arada komutanlik D'Arcy'nin yardimma kogmasi in Burma Petrol'e yaptigi baskiyi ar-
tinyordu.Aslmda Burma Petrol de iki bakimdan komutanliga muhtati. Bunlardan biri tam o si-
Talarda ayrmtill olarak grglmekteolan mazot kontratlanydt, digeri ise Hindistan'daki pazarla-
rmm korunmasinda kendilerine donanmamn yardim etmesiydi. Sonunda 1905'te, anlagmamn
Tahran'da Sahtarafindanimzalampindan tam drt sene sonra, D'Arcy ile Burma Petrol arasinda
bir anlagma imzalaniyordu. Su uzlasma geregince, Anlayma Sendikasi denilen bir birlik kurulu-
yor, D'Arcy tesisleribagLmh girketedngyor ve yeni igletmenin bagma D'Arcy getiriliyordu.
Su uzlagma pratikte Burma Petrol' ok zel bir yatinmci yaplyordu; nk hem yeni kurulan
tesise taze kapital verecekti ve hem de idare ve uzmanlik ynnden girkete yardimci olacakt1.
Ancak elinde hibir alternatif olmadigmdan D'Arcy bu tekliti kabul etmek zorundaydi. nemli
olan, girigtigi servende durumu kurtarmakti ve kanismca o da bunu bagarmigti. Hi degilse
imdi arama faaliyetini srdrebilirdi. Bir yandan da belki bu uzlagmayla kaybetmig oldugu para-
larmi geri getirebilecegini dgnyordu. Uzlagmamn gereklegmesinde rol oynamlyarabulucu-
lat. da durumdan hognuttu. Bir "Burma Petrol" yazannm szlerlyle "Bu uzlagmada D'Arcyinin
istekleri Digigleri'nin ve komutanligin istekleriyle tam bir paralellik gstermigti." Hatirlanacagt
gibi uzlagma imzalanmadan nce, DigigleriHindistan'a uzanan yollar, komutanhk da gvenilir
mazot arzi konulannda bir hayli endigeliydi. Bylece fran'da
"kr" "politika"
Ve kopanlmaz ge-
kilde birbirine kenetlenmig oluyordu.

Ateg Mabedi: Mescid-i Sleyman

UzlagmaBirligi'nin kurulugundan sonra petrol arama faallyetlerinin yeri degigti ve Iran'm g-
neybatisma yneldi. Kuyu ama igleri George Reynolds'un denetiminde SahSurkh Vadisi'nde
yapiltyordu. ahyna kampi kapanmigtt ve bazilari kirk ton agirligindald ara gereler de yeniden
sklmy br biimde tekrar yklenip gerisin geri Bagdat'a sevk ediliyordu. Bagdat'a giderken
Dicle'den yeniden Basra'ya gelmesi,sonra da oradan vapurlara yklenerek Iran'm Muhamme-
rah alanina indirilmesi gerekiyordu.En sonunda nehir yoluyla veya sayllan dokuz yz bulan
katirlann sirtmda yeni saptanan ve petrol ierdigi anlagilmig blgelere gnderiliyordu. Ilksondaj
girigimiShardin'de baglarmti.
Ancak daha bagka bir yerde daha petrolpotansiyeli bulunduguna dair igaretlere rastlanmig-
ti. Burasi Maidan-1Naftan (Naftan Meydam) denen yerdeki "Petrol Vadis'ydi." Petroln tam ola-
rak var oldugu belirli yer ise ismini yakmdaki bir mabetten almig olan "Mescid-i Sleyman"di.

139
l

Reynolds yolu bile bulunmayan bu blgeye ilk gidigindebir hayli dolamball yerlerden .gemek
zorunda kalmigth 1903 ylh Kasim ayi sonunda Reynolds Ingiltere'ye geri dnmek karan almig,
gereken iglemleriyaptirmak iin Kuveyt'e gitmigti. D'Arcy'nin Iranserveninde bagina gelenleri
ve kargilagtig1 mali sorunlan bildiginden morali ok bozulmutu. Bu yzden hemen egyalarmi
toplaylpyola ikmakkararim vermigti. Igtetam o strada,Kuveyt'te, Louis Dane admda bir ngi-
liz memurlatampti.Reynoldsbu adamla tanigtiktansonra onun etkin telkinive Lord Curzon'un
da desteglyle Naftan Meydam'na gidecekti. Dane ona "Belki de ulusal ynden ok byk yarar
saglayacak byle nemli bit girigimdengeri dnmenin yazik olacagmi" telkin etmigti. Reynolds
bu kug umayan blgeye 1904 Qubat ayinda ayak bastL Hemen yazdigi raporda kayalarin petrol-
le ykl oldugunu bildiriyordu. Simd1906'da Mescid-iSleyman'a bu defaki dngnde eski-
sinden bile daha belirgin bazi petrol igaretlerine rastlamigti. Boverton Redwood, Reynolds rapo-
runu grdg zaman ok sevinmig, bu raporun o gne kadarkiler arasmda en nemli ve gelecek
iin en ok gey vaat eden bilgiler ierdigtni sylemigti.
Mescid-i Sleyman'da iglerin ok zor ve yorucu gittigianlagilmigtl.Reynolds'unGlas-
gow'daki Burmall idarecilere pakayolu syledigigibi "Hayat sadecezevk- sefadan ibaret degll-
pislik olugu" nedeniylesik sik hasta-
"iinde
di." Sularm mikroplu olugu, hatta Reynolds'a gre,
lik olaylan grlyor,ahqmalarkesintlye ugruyordu. Reynolds bir raporunda yyle der: "Bura-
da kullamlan yiyecek malzemesisindirim bozuklugu yaplyor. Bu yzden sagligimkorumak iste-
yen kipinin agzmda dogal.veya takma mutlaka dig olmasi gart." Neyse ki yneticiler bu noktayi
dikkate almiglardt. Bir gn, eskiden grevliolup da sonradanhlgeye gnderilen birini dig agris1
tuttugunda,adamgnlercedayantlmaz aular ekmigti - en yakm dii bin beg yz mil uzaktaki
Karai'deydi. Ama ne yazik ki bunu bilmek adamm hibir igine yaramamigti. Seks konusunday-
sa iiler bulunduklan yere daha yakm, Basra'danl50 mil tedeki bir yere gidiyor,bunu yapar-
gittiklerini80ylyorlardi.
"diiye"
ken de nezaketen
Blgede her geyi dzenleyen, toparlayanadam George Reynolds'du. 1901 Eyll'nde
ran'ailk geligindeelli yaglarmda olan Reynolds bu olaganstg grevi bitip tkenmekbilme-
yen olumsuz partlaraltmda bagarabilmigtir. Yrede hem mhendis, hem jealog, idareci, blge
temsilcisi,diplomat, linguist ve antropolog olarak ah;1yor ve bu iglerin hepsini her gn bir ara-
da yaplyordu. Buna ek olarak o gnk kogullarda ok yararli olan bir yetenegi daha vardi; maki-
na paralari kirildiginda veya kayboldugunda pratik onarimci grevinide stlenmek. Az konu-
an, etin ve tutar11bir insandt igibirakmak iin ortada gasp olaylarina, mekanik
-hastahktan

bozulmalar, korkun sicak ve acimasiz rzgra, sonu gelmez dg lankliklarma kadar- bir sr
sebep oldugu halde aligmalarReynolds'un azim ve inati sabn sayesinde ayakta kahp devam
edebilmigtir. Blgede korumact olarak alianmuhafaza ekibinin avuu Wilson, Reynolds'u gu
szlerle tanimlar:"Mzakerelerde vakur, hareketlerinde abuk, petrol bulma azminde bildigini
okuyan, saglam ingilizmegesigibi adam."
"ayyaglar"

Reynolds aym zamanda bagkalarmi ahyttrmayi da bilirdi.Adamlarmin gibide-

Onlara franh kesinlikle
"ly

gil,
"makul

yaratiklar"gibi davranmalanm isterdi. kadmlarin ka-

iran" kadmlar oldugunu syler, ne demek.istedigini anlamalarim beklerdi. Ancak onu yaam-
dan bezdiren ne ld, ne de yredeki kavimler. Onun asil belas1,bir gn sznden dnmesin-
den korktuguBurma Petrol'd. Glasgow'dakiyetkiliterse Reynolds'un ne denli zor ve elverigsiz
kogullar altmda aligtigini anlamaktan uzaktilar; ona soru stne soru soruyor, kararlarmi gp-
heyle kargilaylp kargi ikiyorlardi.Reynolds bunlara kiziyor, pek de nazik olmayanac1bir alayla
tepkigsteriyordu.Iskoya'ya sundugu haftalik raporda bunlart hep anlatirdi. Glasgow'dabirlik-
aligtigiadama yakinan serkey bir Zerdgt'veya alkolik sondajoyi nasil idare
"ba;

te agnsindan
edecegimigretmekle beni gldryorsunuz"dedigi sylenir.Ancak bu nefret aynen kargi taraf-
ta da vardi. NitekimGlasgow'lu idareci bir strasigeldiginde Reynolds haklanda "Bu adamt tarif
iin kullanmak istedigim kelimeleri daktilo makinemyazamaz" demigtir.

140
 Tahran'da lhtilal
Reynolds'un basansmi zorlagtiran etkenler sadece fiziki glklerden ve o cra blgede tecrit
edilmig olmasmdan ileri gelmiyordu.Sahhkmetinin artik tam bir knt iinde olugu ve ya-
bancilara verilen ayricaliklar politik alanda belli bagli bir nasir olmugtu. Sahrejimine kar1 olan
tutucu ve bagnaz gler, zulme kargi giripilenmcadeledeliderlik yaplyorlardL BUnlt tcCarlr-
la ve liberal reform isteyen glerle birlegtiler. 1906 Temmuz ayinda hkmet halkm istirabmm
esas kaynagt olarak "Kraliyet hanedanmm agiri lksn, din gruplarim ve yabancilari gsteren"
tamnmigbir vaizi tutuklatti. isyancilarTahran'da binlerce Iranli'yigzaltina ald11ar,mollalara
ate; atilar. Pazarlar kapandi. Bagkenti bagtan baa genel bir grev dalgasi sardi. Sayisi on dtt bin
oldugutahminedilen,ogu argilardangelmig byk bir kalabahk ingilizEliligl'nin bahesine
sigmmakzorunda kaldi. Sonu olarak Sahrejimi sona eriyor, yeni bir anayasa yaptliyor ve yeni
bir meclis kuruluyordu. Meclisin gndeminde ilk bagta yabancilatatanman ayricaliklar konu-
Sunda bir sorupturma
amaya verilmigti. Ancak tm bunlara kargi yeni kurulan siyasi sistemin
tutarli olmadigt ve bagkent d1pmda otoritesinin gayet zayll oldugu zamanla anlagilmigt1.
Bunlardan daha ok znt veren bagka bir bag agnsi da yerel ynetim otoriteleriydi. Pet-
roln yeni sondajalam fran'm en gl kabile topluluguolan ve tran'msz geiremedigi Bahti-
yariler'e ait kig otlaklarlydi.Gmen olan Bahtiyariler koyun ve kei srlerigderek yaar, kei
kihndan yapilmig adirlardayagarlardi. 1905 ylhnda Reynolds, Bahtiyariler'inbazilarlyla bir an-
lagma yapti, Anlagmaya gre Bahtiyariler yksek bir cret ve
"krdan
hisse almak kargihgmda"
kazi yapilacak topraklardamuhafiz bulunduracak ve emniyeti saglayacakti. Ne var ki asil nem-
li olan Bahtlyariler'e kargi korunmaktt. Eu anlagma bitmek tkenmekbilmez gerginlik ve, Bahti-
yariler'in mzmin birer gaspi olugugibi nedenlerle kisa zamanda bozuldu. Reynolds, Bahtiyari
liderlerinden birini pu szlerie tammlamigte"Nasil bir blbl yumurtasiilk yumurtlandiginda
mzige gebe olarak ikiyorsa, bu adam da entrikayla dolu olarak dogmuy biridir Sorunlarbag
"

gsterdigt zaman hemen Reynolds'a bildirildigi iin kendisinin olup bitenlerden haberi vardi,
ancak elinden yakinmaktanbagka bir geygelmiyordu."Btn bunlann altmda Bahtiyariler yatt-
yor" demekten bagka ne yapabilirdi?
Yerel kabilelerden gelen zarar ve tehdit temposu giderek hizmi artmyor, bu da tm tesis
ve ahgmalarmemniyeti atsmdan yeni korkular doguruyordu. D'Arcy DigigleriBakanhgfndan
koruma istemek zorunda kaldi ve beklenen koruma sonunda geldi. Bu konuda.Digigleri Bakan-
hgl gururla pu grgifade etmigti: "Koruma gnderilmesinin gerekesi majestelerinin hk-
metinin Iran'ingneybatismda bir ingiliz igletmesi bulunmasma verdigi nemden trdr."
Ancak gnderilen koruma ekibi sadece iki subay ve yirmi Hintli svariden olugtugu iin ona da
fazla gvenilemezdi. te yandan geen zaman iinde ingiltereile Rusya arasindaki anlagmaz-
hklar yumuama srecine girmigti. 1907de Anglo-RusAnlagmasi uyarmca bu iki lke aralarm-
daki gr ayrthgim bir kenara b1rakip iran'i o gnk nfuzlu odaklararasinda paylagtirmayi
kararlagtird1. Bunu yapmak iin her iki tarafta da yeterli sebep vardi. Rusya, Rus-JaponSava-
I'nda
ugradigt ezici yenilgi ve 1905 Ihtilali'ningetirdigi acilar yznden ok zaylflamig du-
rumdaydi. Bu nedenle St. Petersburg artik Londra'yla bir anlagmayagirmenin byk fayda sag-
layacagi kamsindayd1. Kendi hesaplarma Ingilizlerde Ruslar'm Hindistan'a dogru
"spontane

szlme" yapmasmdan korktuklari.halde, gimdi de Almanlar'In Ortadogu'ya sizmasindan daha

ok endigelenmeye baglamigtt. 1907'de yapilan antlagmaya gre Kuzey Iran Rus egemenligine,
Gneydogu ingiltere'yegeiyor,
da Orta ran tarafsiz
ise blge ilan edi.liyordu. Garip bir rast-
lantlyla tarafsizsayllan blge sondajm yapildigi yere rastltyordu. ran'mbyle alelacele kesin
izgiler belirtilerek blnmesi, Tahran'daki ngilizElisi'nin gzledigi gibi,
"zaten

var olan ya-

barici dgmanhgim bsbtn krkleyecekti." Iran'm blnmesi olayi aym zamanda Ingiltere,
I
Rusya, Fransa lkelerinin bir 1Antant yapmaslyla sonulanmigtl. Su lBirlik atadan ye-
I

141
 di yll getiktensonra Almanya, Avusturya-Macaristan ve Osmanli imparatorluklarlyla savag ha-
linde olacakti.

Zamanla Yarlyma
"zar"

Sondal yeri olan Mescid-i Sleyman bu oyunda atilan son gibiydi. Mescid-iSleyman'da
yapilan sondaj Reynolds ve ekibine lojistik aidan da ok byk zorluklar ikanyordu. Bunlar-
dan en byg yol sorunuydu.Blgede hi yol yoktu. evredeki onca tehlikeiinde tam alti ay-
hk emekleri silip kl eden bir de yagmurun yol atigi sel felaketi yaganmigti. Neyse ki sonunda
.
yol tamamland1,aletler aligtinldt ve 1908 Ocak aymda bu faaliyet blgesinde ilk sondal bagla-
mig oldu.
Ancak UzlagmaBirligiaismdan vakit birar fazla hizh geiyordu.Burma Petrol igin yavag
yrmesinden ve byk paralar harcanmasmdan fevkalade hognutsuzdu. Sendikanin ikinciBag-
"boga
kam gitmesi"olasillgLndan sz ediyordu. Btn
"tm
abalann" hibir ige yaramamasi ve
bunlar Burma'yi, projeye tam anlamlyla bagh fakat iskoyah patronlannm uyarisindan tedirgin
olan D'Arcy'ye paranm bittigini ve bizzat l endisi gereken ilave fonun yansmi saglamadika igin
"20,000
duracagini bildirdi..D'Arcy yamt olarak pound veya herhangt miktarda bir para koyma-
smm kugkusuz olanaksiz oldugunu" syleyerek "Ne yapacagimi bilmiyorum" dedi. Ancak bu
arada Burma'mn iten geri dnmek iin fazla istekli grndgn sert bir gekilde duyurmaktan
da geri kalmadi. Burma yneticileri Reynolds'un bu yamtma kendisine son olarak 30 Nisan'a ka-
dar zaman tamyacaklanmbildirmekle tepki gsterdiler; ancak D'Arcy aldirmadi ve bitig tarihi
olarakverilen gn bylece gelip geti. D'Arcy bilinli olarak yavag davramyor, Iran'dakiRe'y-
-

nolds'a zaman kazandirmak istiyordu. SimdiBurma ile D'Arcy'nin ip iligkilerinde daha byk
bir uurum atlmigti.
D'Arcy'den hibir haber gelmemesizerine -Burma kendi bildigini yapmak isteyerek 14
Mayis 1908'de Glasgow'danReynolds'a bir mektup gndererekprojeye son verilmekte olundu-
gunu,bu nedenle egyalarini toplamaklin hazirlikl1 olmasini bildirdi. Mektupta ayrica Mescid-i
Sleyman'daki iki kuyuda ahmalannsrdrlmesi, en ok bin alti yz feet derinlige kadar
"igleri
inilmesi iin kesin talimatvardi. Eger bu derinlikte de petrol bulunmazsa Reynolds bira-
kacak, igi kapatacak ve igyerindeki tesislerin olanak verdigince ogunuahp Muhammerah yoluy-
la geri dnecekti." Muhammerah'a ulagtiktan sonra aletleri Burma'ya sevk etmesi emredillyor-
du. UzlagmaBirligi'nin de, anlagildignagre sonu gelmigti.Demek kl y111ar nce, daha D'Arcy
igi almadan tasarlanmigolan zenginlikler" artik yok olacakti. Su arada
"sayllamaz
degerdeki
Reynolds'a bir telgrafgnderilmig ve posta ile ok nemli bir direktif gnderildigi, onu almak
iin hazirhkl1 olmasi istenmigti. Fakat dnyamn o yanmda postalarm dzensiz olugunedeniyle
mektup Iran'a ancak iki hafta sonra ulaacakti. Dikkafah Reynolds'un istedigi de zaten bu gecik-
meydi.
Mektup daha yoldayken blr gn beklenmedik bir anda sondaj mahallindeani bir heyecan
bag gsterdi ve giderek de byd. Kuyulardan birinden dogal gaz kokusu geliyordu.Daha son-
ra kck bir para sizmti grlr gibi olduysa da arkasmdanhemen tekrar kayboldu. Bunu iz-
leyen birka gn tam balik tutmaya aligirgibi, blgede 45 dereceyi bulan ist altmda aramaya
devam ettiler. Sondajm en sert kaya zerinde yapildigt bir an, birdenbire parlak gney altmda,
delikten buharli bir gazm ykselmekte oldugugrld. 1908 senesi 25 Mayisgecesi, havanin
ok fazla sicak olu u nedeniyle Hintli svari muhafizlarm baymdaki ngilizstegmen adirma
girmemig, digarda uyuyordu.26 Mayissabaha kargi saat 4' henz gemigtiki byk bir grl-
tyle uyandi. Sondaj yerine kotu. Kazi yapilan kuyunun stnden belki elli feet uzunlukta bir
fgkirmanm sondajcilan petrole buladigini grd. Petrolle birlikte ortada ahgan iglleri bogarca-
sma tehdit eden bir de gaz ikarlyordu.

142
 En sonunda Iran'dapetrole rastlanmigtt. Tarih olarak bu, Sah'm ayncahk anlagmasi imzala-
digi gnden yaklagik yedi sene sonrayarastlar. Sunu ngiltere'ye duyuran ilk rapor bir olasihkla
stegmen Wilson'un raporudur. Efsane gibiaglzlarda dolaan bir sylentiye gre,Wilson raporu-
nu gifreli gndermigve gyleyazmigti: "Bak. ncilBahis 104, satir l 5, cmle 3." Bu kisma bakil-
digmda incil'dequ szlerin yer aldigt grlr: toprak iinde yag iksin ve insanlarm yz
"...

glsn diye..." Byk olay D'Arcy'ye bir akgam yemeginde gayriresmi olarak duyurulmuy ve
D'Arcy bu olaydan byk bir sevin duymasina karym sevincinikontrol altmda tutmutu. Inatla
"Olay teyit edilmeden kimseye bir gey syleyecek degilim" diyordu. Beklenen teyit kisa zaman-
da gelmig ve daha birka gn gemeden,birinci kuyu petrol tkarmaya devam ederken, bu defa
ikinci kuyuda.da petrole rastlanmigti. Bu olaym stnden daha hafta geinigti ki Reynolds,
Burma Petrol'den 14 Mayis tarihliigi tastlyeetmesini emreden bir mektup aldt Bu sanki yanm
yzy1l nce Albay Drake'in almig oldugu Titusville'de igleri tasflyeetmesini isteyen mektuba
benziyordu.O mektup da gimdikigibitam petrole rastlandigi bir zamandagelmigti.Ancak gim-
diki durumda Reynolds henz patronlardan gelen mektubu almadan nce kendisi Glasgow'a bir
telgrafgndermigtl bile. Telgrafta, alay yoluyla gunlan sylyordu: "Bana gnderildigini yazdig
mz talimatlan degigtirmeniz gerekiyor. Blgede petrol iktigi iin tahmati yerine getirmem
mmkn degildir." Nitekim Glasgow'dangelen mektup Reynolds'un tahminlerindeyanilmadi-
gimve hakh oldugunu kamtlamigtir.
Mescid-i Sleyman'da petrol bulunmasmdan sonra Reynolds birka yll daha bagmhendis
olarak blgede kaldi. Ancak petrol kegfine ragmen Burma Petrol'le arasi giderekdaha da bozulu-
yordu. Su arada D'Arcy, Reynolds'u korumaya aliglyordu. Burma yneticilerine Reynolds'un
"sama
bir davrampla uzlagmay1 bozacak bir adam olmadtgim" israrla yineliyordu. Ancak
D'Arcy'nin verdigi destek Glasgow'daReynolds'agsterilmig olan kkl dmanlig1 gidermeye
yetmeyecek ve Reynolds 1911 Ocak aymda hibir aildamaya gerek duyulmadan igten atilacak-
ti. Arnold Wilson hatiralannda Reynolds'un verdigi hizmetleri pu szlerle anlatir: "O, blgedeki
korkun sicaga ve seguga, dg kirikliklan ve bagarlyladayanabilen, kargilagtigther ranli'dan,
Hintli'den ve Avrupall'dan bir geyler almasinibilen birlydi. Bunun tek istisnasi, dar grgllkle-
riyle koca bir igletmeyi nerdeyse mahvetmig olan 1skoyallipverenlerdir... G.B. Reynolds'un in-
giltere riparatorlugu'na,ingiltereendstrisine ve Iran'a yaptigt hizmetter hibir zaman takdir
edilmemigtir. Kendi krlkleri yznden bazi olumsuz sonulara katlanmak zorunda kalan bazi
kigiler, Reynolds sayesinde bu durumdan kurtulup ok da zengin olmuglar,daha yaarken byk
onur ve itibar kazanm1;Iardir." Reynolds'un igten atilmasi olaymda Burma Petrol yneticileri is-
temeyerekde olsa kendisine zahmetlerinin kargihgi olarak bin dolar para dediler.

"Byk Bir irket:Anglo-Pers"

19 Nisan 1909'da iskoyaankasi'mn Glasgow'daki kolu ategli bir yatmmci toplulugununbas-
kmina ugramigtl. Bankadaki memurlar o gne dek byle bir manzarayla hi kargilagmamigti.
"Kafamizdaki Petrol" imaji bu asik suratli Isko sanayi kentini sanki sarmigti. Halk vezneler
nnde onar onar toplanmig,birer bagvuru formu almaya aballyordu. O gn zaman zaman ka-
labalik o denli birikti ki binaya girmek bile mmkn olmadl. Yenikurulmug olan Anglo-Pers Pet
rol Sirketi halka aillyordu ve o gn girkethalka hisse senetlerini sunuyordu.
Iran'da ok zengin bir petrol kaynagi oldugu birka aydan beri herkes tarafindanbilinmek-
teydi. Bu igle ilgisi olan herkes anlagmaya iglerlik kazandirmak iin girketi yeniden dzenleme-
nin zamam geldigine thanmiglardi. Ne var ki girketeverilecek geklisaptamak iin yapilan toplan-
tilara,avukatlarmda katihp devaml1 tartigmaikarmalan yznden aligmalar bir trl ilerleml-
yordu ve bu tartigmalardankammak da neredeyse olanaksizdi. Aynca Deniz Kuvvetleri Amiral-
ligi anlagma taslagmdayer alan amiralligin, ran'daki petrol aligmalarinda Burma'yi tegviketti-

143
I

alenen duyurulmasmi" neren maddeye itirazi vardi. Sonuta Burma Sirketi'nin

"halka

ginin
kinciBagkam "Amirallik bizim gelecekteld en iyi mgterimizdir, bu itibarla nasirlarmabasma-
miz dogru olmaz" diyecek ve bylece taslaktakullanilan ifade yumugatilacakti. tirazlardan
biri
de hi beklenmeyen yerden, Bayan D'Arcy'den gelmigti.Birzamanlar tiyatrodaaktrislik yapmig
olan bu hamm, toplantlyaegiyle birlikte gelmig, kocasom isminin girketadmda yer almamasmi
dramatik bir slpla kinamigti. D'Arcybunu sorun yapmadig halde, Bayan D'Arcy bu konuda
Israrli davraniyor, eginin avukatma yazdigt mektuptaguntarisylyordu: "Egimin ismi Iran'daki
petrol ikarmasiylaokyakmdanbaglantih olduguiin bunu ok byk bir hata olarak kargillyo-
rum. Onun nnn takdiciiin bu size yaptigim son bagvurudur."
Yazikki Bayan D'Arcy'nin bagvurusu kabul grmedi.Aslmda Burma Petrol hisselerinin o-
gunualmig olmalda beraber D'Arcy de sonunda bu iten epeyce krh ikmigti. Kendisine o gne
kadar yaptigi ve kesesini tamtakir birakan arama masrallan iin tazminat olarak pazar degeri
895.000 pound (30 milyon dolar veya bugnn paras1yla 55 milyon dolar) degerinde hisse se-
nedi verilmigti. Yine de D'Arcy igin glderek kontrolnden 1ktigim,elinden kaylp gittigtni anh-
yordu. Sonunda Burma PetroPle anlagmaya varan D'Arcy, uzlagmay1 imzaladigi gn, byik bir
hzne kapilarak, "Sanki ocugum konusunda bir anlagma imzaliyor glbiyim"diyecekti. Gerek-
ten de baba ile ogul arasmdaki baglanti tamamenkopmug degildi. Sonunda yeni kurulan Anglo-
Pers Sirketi'ne mdr olarak atandt ve her zaman oldugu gibi byk bir baglilikla aligti; "Her
"en
zamanki gibi gevkdoluyum" diyordu. Ne var ki artik st dzeyde kapitalist" oldugu gnler-
deki nfuzu geride kalmigti. Kansom korktugu gey de zamanla gereklegecek ve 1917 yihndaki
lmnden ok nce, William Knox D'Arcy adi unutulup gidecekti. Sadece Anglo-Pers Sirketi
bir arama fonuna "D'Arcy" adim Verecekti o kadar. Ashnda bu vefa gsterisi onun btn yaptik-
lan yaninda ok kk bir tesellisayllir.
Bu arada lngiltere'nin korumasi altmda bulunan topraklardagimdillk az da otsa petrol ika-
ran nemli bir petrol kaynagma rastlanmigt1.Anglo-Pers Sirketi de ok abuk nemli bir girket
olarak geligmigtl.Daha 1910 yllt sonunda aligtirdigt ii sayisi 2500' buluyordu. Ancak girket
iglerinin Iran'dakiorganizasyonu pek iyi gitmiyordu ve bir hayli karmagik sorunlarla karpt kargi-
yaydi. Operasyonlara girketve politik otoriteler kangmig oldugundan daha ok bir Bizans karak-
teri grnmndeydi. O gnlerde blgede konsolos olarak bulunan Amold Wilson, girketin ye-
rel iglerinde fiilen dammanlik grevinistlendi. Ancak bu igin devamh ilgi isteyen ylpratici br
konu oldugunulosa zamanda anlamigt1. "Bu petrol girketinin igleri zerinde tam on beg gn d-
.
gndm. Su arada ne demek istediklerini her zaman syleyemeyen ngilizler'in ve syledikleri-
ni her zaman kastettikleri anlamda syleyemeyen Iranlilar'm grglerini lp bitim. Inglliz-
ler'in anlagma szcgnden kastettikleri, Ingilizceyazilmt; bir belgedir. Bir yargt orgamnm kar-
1sinda avukatlann saldmsma dayanmasi gereken bir belge. Iranhlar'malgiladiklan anlamda ise
her iki tarahn genel niyetlerini yansitan, inde nemli miktarda senelik denecek para konusu-
na yer verilmig bir deklarasyondur" demigti.
Blgede ok gemeden en az on milkare olan yeni bir petrol sahasi bulunmustu. Ancak bu
da ham petroln nasil tkanlacagi ve sonradan ne gekildearttilacagt gibiyeniyenisorunlar orta-

ya ikardi. Bu arada bir buuk senelik bir aligmayla tepelerlel birbirine baglayan 138 mil
uzunlukta bir de boru hatti yapilmigtL Boru hattmm izledigi yo] sopalarve bezden yapilmigbay
'

raklarla igaretlenmigti. Boru hattimn yapimmdatam alti bin katir kullanildt Rafinerinin kurula-
cagt yer olarak Abadan seildi. Abadan Dicle, Firat ve Karun nehirleri agzmm uzantisi olan Sat-
tl Arab'da amur ve hutma agalanylakapli uzun, dar bir adaydL naattaogunlukla Burma
Rangoon rafinerisinden gelen Hintliler ahymigtir;ancak ingaat kt bir ilikle yapilmigt1.Nite-
kim 1912 Temmuzu'nda, daha ilk denemede bozulmug, o gnden sonra da tasarlanankapasite-
nin ok altmda ahgmigtir. rettigirnler de kalite bakimindan ktyd. Szgelimi Abadan'da
armdinlan gazyagi sarimtirak bir renkte olup lamba camlannda is biraklyordu. 1913 Eyll ayin-

144
 da, duruma kizan fkeli bir Burma yneticisidayanamaylp "Rafineri allgmayabagladigt ilk gn-
den beri talihsizliklerinbiri bitmeden teki ikiyor" demigti.
1912 Ekimi'nde, Anglo-Pers Petrol Sirketi yeni bir adim atarak kendisine pazar garantile-
mek iin Hollanda Krallyet/Shell Sirketi'nin ticarikolu olan Asya Sirketi'ylebir anlagmaya girdi.
Anlagma uyannca Anglo-Pers, ham petroln ve benzin ve gazyagmmhepsini Asya girketi
arac1-
hglyla satacak, ancak mazot zerindeki haldanni kendinde birakacakti. Bunu, ilerideki geligme
agamasinda stratejisini mazota dayamak amaclyla yapmigtir. Bu agamadaAnglo-Pers, dev girket-
leri bir pazar savagma srkleyecek ve bunun masrallarmi kaldiracak parasal gce sahip degildi.
Kendi hesabma Shell Sirketi de yeni bir tehditle kargilagmayigze almiyordu. RobertWaley Co-
hen'in Hague'deki meslektaglarina yazdigi gibi "Grnge gre ok byk petrol stokuna sahip
.

oldugu anlagilan bu insanlann durumu, Dogu'da olduka ciddi bir problem" demekti.
Ancak problem Anglo-Pers'in kendini kisa zamandaderin mali sikmtilar iinde bulmasi
ne-
deniyle yine de sona ermedi. Bylece fran kkenli bu i; bir kez daha, varligim srdrmek aism-
dan gvencesizbir duruma dgmgt. 1912 ylh sonunda, aligmasiiin gereken kapitalin hepsi-
ni tketmigdurumdayd1. Burma Petrol Bagkamolan John Cargill, bu durum kargismda
tagkesil-
mig, gunlari yazlyordu: "Bu iranlilarne kadar karigik belali igler iindeler! Onlar iin bana 'bog

Ver zlme' demek kolay, ancak benim bir ismim ve itibanm

var ve bunlann her ikisi de Anglo-
Pers Sirketi'nin durumuyla yakmdan iligldl. Bugnk korkun durumda nas11olup da mthig
endigeli ve zgn olmadigimi syleyebilirim?"
Herhangi bir ilerleme kaydetmek iin girketin milyonlarca pound'a ihtiyaci vardl. Ancak
grnrdebunu saglayacak bir Raynak da yoktu. Yenibir fon saglanamadigitakdirdeya Iran'da-
ki ahgmalar durdurulacak veya tm i letme "Hollanda Kraliyet/Shell" ortakhgi tarafmdan
yu-
tulacakti.Birka yll evvel Burma, benzer duruma dgmg, sonunda kurtulmugtu. Simdiyse Ang-
lo-Pers Sirketi iin bir kurtanci bulmak gerekiyordu.

145
 8
Kaderin izdigiTehlikeli Dalig

1903 ylh Temmuz aymda, ran'da stlendigi petrol iginin yavag gitmesive pahall masrallari ge-
rektirmesiyznden William Knox D'Arcy'nin moralibozulmutu. D'Arcy byk bir dg kink-
hgi iinde, yipranmig ve saghgl bozulmug olarak tedavi grmek amaciyla Bohemya'daki Marien-
bad kaplicalarma gitmigti. Orada Kraliyet donanmasi ikinci amirali olan ve uzun zamandan beri
delisi" lakablyla taninan Amiral John Fisher'le tanigipahbaphk kurdu. Saghgmindzel-
"petrol

mesindekaplica tedavisikadar Amiral Fisher'le kurdugu ahbapligtn da rol vardir. Tamamen te-
sadfe dayanan bu tanigmasonuta D'Arcy'nin girigtigipetrol serveninin yn degigtirmesine,
petrolclgnmillistratejilerin merkezine dogru itilmesine neden olacakti.
Amiral Fisher ok seneler evvel kronik dizanteriye yakalandigi zaman bu kaplicaya gelip
tedaviolmuy ve Marienbad'dan lyilegerek ayrtlmigtt. Bu nedenle dzenli olarak Marienbad'age-
lirdi. Ancak bu geliinde o da D'Arcy gibi d kinkhgtna ugramig, moralibozuk bir adamdi. Bu-
nun sebebi mazotlailigkiliydi. Birkagn evvel mazotun ingilizsavag gemilerinde
kullanilmasi
iin ilk deneme yapilmig ve bagarisizhklasonulanmigt1. Deneme majestelerinin Hannibal isimli
ngilizsava gemisi zerinde yapilmigti. Gemi Portsmouth limamndan kalktigmda yakit olarak
iyl kalite Galler kmr kullanilmig ve gemi bacasmdan dzgn beyaz bir duman ikmtyt1.Bir
igaretle, yalat degigtirilip petrole dngtgnde, birka dakika iinde geminin yogun kara bulut-
larla sanldigt gzlenmigti. Bu ok sonra anlagildigma gre kazancinm neden oldugu bir yakly ha-
tastydi.Ancak bu hata yznden deneme igi bir felakete dngmgt. Bu, donanmada mazot
yanlisi olan ve her ikisi de denemede hazir bulunmuy -Amiral Fisher ve Shell'den Marcus Sa-
muel- iin ok agir bir yenilgiydi. Fisher'in byk bir d kirildigt iinde Marienbad'a gidip ora-
da bir raslantisonucu D'Arcy ile kargilagmasiiste bu gnlere denk gelir.
kiadam tamytiktanhemen sonra ikisinde de ortak nokta olan petrol ttkusunukegfetmek-
te gecikmedi.D'Arcy hemen telaglairan'dakialigmalaraait haritalan ve kgitlan istetip Fisher'e
gstermeyeyneldi. Fisher de D'Arcy'nn anlattiklanndan ok sevinmig ve fazlasiyla duygulan-
migtl. "Altm madeni milyoneri"adim taktigiD'Arcy'yi bir yazismda gyleanlattr: "Daha gimdi;
den Iran'in yansi olan gney kismmt PETROLiin satm aldi... Bunun olaganstbir olay yarata-
cagt kamsinda. Orada kendisini temsiledecek ve igleri yrtecek bir adam aradlglm sylyor.Bu-
nun iin ben pimdi Portsmouth'a gitmektenvazgeip iran'agitmeyi dgnyorum!" D'Arcy bu
szleriyle Fisher'in kendisine bir tr yardim vaat ettigi anlammi ikarmigti.Nitekim kisa zamanda
bekledigi yardim nce perde arkasmdanve sonra da ok byk miktardakamuoyundan geldi.
Ama D'Arcy'nin yrektenditediginin aksine kendisine ok yakm olan yerden gelmemigti.

"Petroln Vaftiz Babasi"

vaftiz babasi" olarak anitlagtirmak istedigi John
"petroln

Marcus Samuel'in sonraki gnlerde

Arbuthnot Fisher 1904 yllmda birinci amiral oldu. Bunu izleyen yedi sene iinde "Jacky"na-

146
miyla tanman Fisher, Kraliyet donanmasi zerinde o gne kadar hi kimsenin olmadigt kadar
egemen olmuqtur. Seylan'da sefalet iinde yagayan bir ifti ailesinin ocugu olarak dogan Fis-
her, 1854 ylhnda on yagmdayken, bir yelkenli gemide deniz grencisi olarak denize ailmigti.
Ne doguptan ne de daha sonra kazanilmig herhangi bir unvam olmadigi iin bu unvanm saglaya-
cagt herhangi bir avantajdan da yoksundu. Ancak parlak zeksi, tutarhhglve azminin sagladigt
bir stnlge sahipti. agdag bir yazann syledigi gibi Fisher "Machiavelli ile saf bir ocugun
karmaslydi." Beraber oldugu her insam derhal etkisi altma ahp cogturan karakteryle Fisher, ger-
ekten de bir
"enerji,

gevkve ikna edici g kasirgas1ydi." Bir gn bizzat Kral VIL Edward, Fs-
her'le ok giddetligeen bir tartigmayagirigmigve tartigmabittikten sonra ona
"yumrugunuzu

suratima dogru sallamaktan vazgemenizi dilerdim" demigti.

Fisher allesine, dansa ve din iglerine ok dgknd. Bnlar digmda bir tutkusu daha vardi:
Kraliyet donanmasi. Hayatml tam anlamiyla donanmamn modernizasyonuna adamig, btn
kuvvetlyle onu kkl gekildeyerlegm detlerinden, kay1tsizligmdan,rmcek yuvastna benze-
yen geleneklerinden slytrmaya allytyordu. Hedef olarak saptadtgl amalara sarsilmaz bir azimle
yrr, gereklegtrirdi.Maiyetinde ahimig bir subay onun iin "Jacky'yi tatmin eden tek gey
'Tam Yol fleri!'komutudur" demigti. Amalarma erigme yolunda kendi kendisini grevlendirmig
olan bu adam Kraliyet donanmasmda teknolo]ikyenilik yapilmasimo savunucusuydu. Siki sikiya
baglioldugu
"altm
kural"
"hibir

zaman kendimizi diglanacak duruma sokmamahyiz" kurallydi.

Donanmadaki baanlan ilk nce torpidolarzerindeki uzmanhglyla baglamig,bu konuda olduk-
a itibar kazandiktan sonra ilgisi denizalticihk, destroyer, Kelvin pusulasi, geligtirilmigtop ategi
ve sonunda da deniz-havacihyyla srmgtr. En son ugragt ise petrol konusuydu. Daha 1901 yi-
lmda, "Fuel oil bir gn denizcilik stratejisinde ihtilal yaratacaktir. Bu ngiltereiin bir Ingiltere
Uyant' agris1olacaktir" diye yazdigi bilinir, ngilizdeniz filosunun kesinlikle kmrden petrole
dnmesini istiyordu. Petrole dng ona gre srati -hizlandiracak, daha ok verimlilik ve daha
ok manevra kabiliyeti saglayarak yararh olacaktt. Ne var ki Fisher azinliktaydi.tekiamiraller
Galler kmrne bagh kalmanin daha gvenceli oldugu inanciyla, kmr zerinde Israra devam
ettiler.
Donanma Komutanhgfna atanmasmdan sonra Fisher Marienbad'da D'Arcy'nin kendisine
tamttigt projeyi yeniden ele aldi. ngiltere'nin kontrol altinda uzanan byk petrol alanlanm
grmeye kesin karar11yd1.Bu amala nfuzunu kullanarak ilk nce rananlagmasma destek ver-
mesi ve sonra da Burma Petrol'e D'Arcy'nin imdadina kogmasi iin baski yapmasi yolunda, do-
nanma zerinde etkisini kullanmaya ahyti. Hi kugku yok ki gerekhedefi her zamankinin ay-
niydi. Krallyet donanmasim gnn endstriyel agma ulagtirmak ve savag iktigmda hazirkkh
bulunmak. Herkesten nce byle bir savagta ngiltere'nin kargismdaki dgmano Avrupa lotasm-
da endstriyel aidan ykselmekte olan Almanya imparatorlugu olacaglDl anlamigt1.Aynca n-
lerindeki kaimlmaz savagta Almanya'nm da en az kendisi kadar mazotun nemini bildiginden
emin oldugu iin, tkacaksavagta hem Kraliyet donanmasmi ve hem de ingiltere hkmetini bir
petrol savama iteceginden kugkusu yoktu.

"Made in Germany"
Almanya ile ngilterearasmda, ok belirgin ve dogrudan anlagmazhk yaratacak bir sorun yoktu,
ancak yzyil dnemecinde bu iki lke-arasmdaki sogukluk bazi faktrler nedeniyle giderekb-
ymeye bagladt. Bu faktrler iinde Kralie Viktorya'nm torunlarmdanolan Kaiser'in, amcasi In-
giltereKrali VIL Edward'a duydugu belirgin gvensizlik sayllabilir.Ancak bu faktrlerin en etki-
li olam ingiltereile Almanya arasmda yeni yeni filizlenmekte olan denizcilik yanglydi. Her iki l-
ke kendi filolarmm byklk ve teknolojikstnlg iin etin bir yarigma iindeydi. Bu yang-
ma iki lke arasmdaki iligkilere egemen oluyor, her iki lke basmmda tm dikkatleri ekiyor, ka-

147
muoyunundavranig.ve tartigmalanmynlendiriyor, geligmekte olan milliyetilik tutkusunu k-
rklyor ve insanlarin en gizli endigelerini ategliyordu. Bu yanyma her iki lke iin aralarmdaki
uyugmazligm odak noktasi olmugtu. Bir tarihininyazdigt gibi "agdag fikrin gekillen.mesinde
en nemli etken, ingiliz-Alman anlagmazligni her geyden ok lezigtiran de'nizclik konusuydu."
1890'lann sonunda Alman hkmeti Weltpolitik dedigt hedefe dogru ilk byk atilimmm
ailigtreniniyaplyordu.Weltpolitik global, siyasi, stratejikve ekonomik stn1k iin, Alman-
ya'nm bir dnya gc olarak ve Berlin'in anlatimlyla
"dnyanm
siyasi zgrlg iin" harekete
gemesi anlammi tagir."Yeni" Almanya'nm kendini dnya sahnesinde kabul ettirmek iin bag-
vurdugu bu sert elli, kaba, aika saldirgan yntem diger gglerisinirlendirmekten ve duydukla-
ri panigt artirmaktan bagka bir ige yaramadi. Kaiser'in kendi mabeyncilerinden biri bile Alman-
ya'nm bu konudaki iteleyici, drtc Ve kstah tutumunu" eleptirmigtir.Bu Kaiser Wil-
"sert,

helm'in kendi karakterini yansitan ve bu konudaki ghretini daha da ktye dngtren bir dav-
rampt1.Kaiser abuk sinirlenen, kararsiz, pegin hkml, huysuz Ve deglyken tabiatlibir h- .

kmdardi. oktanmrmybir Alman yazar, Kaiser'in, yagi ilerledike kendi de olgunlagan kimse-
lerden olmadigim sylemigtir.
Gemig Bismarck Imparatorlugu'nunkarmagik gnlerinde yagamig birok Alman iin, ha-
yallerindeki gc" ryasinin gerekleymesinndeki engeller arasmda en byg aik
"dnya

denizlerdeki ngilizstn]gyd. Almanya'mn hedefi, kendi amirallerinden birinin szlerlyle

"Ingiltere'nin dnya zerindeki egemenligini kirmakti." Kanilarma gre bu; smrgeleri serbest
birakarak, geniglemekihtiyacmda olan merkezi Avrupali devletlere, gereksinim duyduklari alan-
lan saglamak geklindeyapilacakti. Bunun anlaml ise, her geyden evvel, ngiltere'nindeniz kuv-
vetleriyle yarigacak gte bir Alman deniz kuvveti kurmakti. Kaiser ulusuna, "Bu ngilizkapla-
nmm geri ekilmesiiin bizim siktliyumruklarimizi kafasmin tam ortasina indirebilecek duruma
getirmemiz lazim" demigti. Almanlar denizlerde egemenlik abalarma1897 yllmda baglamigt1.
Hedeflerine ulagmamn on seneden ok daha fazla bir zaman alacagtni dgnmekle beraber Ingi-
lizler'in bu rekabetin getirdigi masraflardan bikkmhk duyacagt midindeydiler. Ancak bunun in-
gilizlerzerindeki etkisi, hi de umduklan gibi olmadl.Su meydan okuma onlari hem korkut-
muy hem de kendi abalan iin daha da fazla bilemigtir. ingiltereiin lkenin dnya zerinde
oynadig1rol bakimmdan ve ngiltere imparatorlugu'nun
"denizde
gvencesi a1smdan stn-
lk" byk nem taylyordu.Ingiltere'nin a gnk.kapasitesi zaten idare, insan gc ve deme
bakimmdan imparatorlugun ykledigi byk sorumluluk ve yk kaldiramayacak durumdaydl.
Ancak, btn bu olumsuzluklar Almanya'nin sebep oldugu yeni tehdtlekargilagtmldigmda da-
ha az rktcyd. Ama ne var ki, Ingiltere'nina gne kadar sahip oldugu endstriyel lderlik
de elinden kaymaya baglamigti.Endstriyel liderlik Amerika'ya ve daha kts Almanya'ya dog-
ru yol almaktaydl. l 896'da yayimlanmig Made in Germany(Almanya mah) baglikli uyanci eser
en ok satilan kitaplar listesinde ilk sirayi altyordu. ngiltereartik bir Kabine yesinin esefle sy-
ledigi gibi dertli bir Titan olmugtu.
Amiral Fisher gelecekteki dgmanmm yalmzca Almanya olacagma yrekten inamyordu.
Almanya'nm birdenbire ve beklenmedik bir zamanda, rnegin uzun bir hafta sonu tatilindenya-
rarlanaraksaldirmasmdan korktugu iin, seneler boyu her hafta sonu tatilindeyaverlerini nbet-
te tutardi.Yaverlerde bu nedenle s'enelerce hafta sonu tatilindenyoksun kalmigtir. Fisher'in zor-
lamasiyla ngilizhkmeti de donanmasim modemlestirmek ve genigletilmig bir gemi yapim
programma girigmek suratiyle Almanya'mn meydan okuyuuna tepki vermigtl. Takvimler 1904
noktasmi bulmuytu. Bu re-
"st"

tarihinigsterdiginde iki lke arasmdaki denizcilik rekabeti en

"teknolojik
kabeti krkleyen unsurlar arasmda tm giddetiyledevam eden devrim" de sayilma-
ya deger. Teknolojik devrim her iki lkenin savag gemilerininbyklk ve hizmda, toplarmm
menzilve hedefi bulma zelliklerinin artinlmasmda, torpidove denizalti gibi yeni silahlarm ge-
ligtirilmesinde zellikle hkimdi.

148
 Her iki lkede de bu yang sosyalve aligma huzurunun bozulmasi, i iglerinde anlagmaz-
lik, mallye ve bte dengelerinin bozulmasi pahasma cereyan ediyordu. Su arada ingiltere,
"silahlanma

veya silahsizlanma" konusunda iki ayn grge aynlmig, taraflarbu iki gry zerin-
de klasik bir tartigmayagirmigti. ktidardaki Liberal Parti deniz gcnn kuvvetlendirilmesini,
donanma iin ayri bir gemi inga btesi yapilmasmi isteyen "byk
donanma" yanlilanyla, do-
nanma harcamalarmm k1sitlamp artan paramn donanma yerine i barig iin gerekli olduguna
inandtklan sosyal ve lyilegtirici programlara aktanlmasi yanlisi "Ekonomistler" arasinda kalmig,
ne yapacagmi gagirmlydurumdaydt Yapilantartigmagerektenok aclydi. DailyExpress gazete-
si byk bir ciddlyetle qu dramatik soruyu sormaktaydi: "Yoksa ingiltereyaghlara emeklilik de-
negi ugruna denizlerdeki egemenligini dgmana mi teslim edecek?" 1908 yllmdan itibaren
"Ekonomistler"in bagkanhgma David Lloyd Georgegetirildi.Yenibagkan evvelce Galler blge-
sinde avukathk yaplyordu.Kendisi Bagbakan Herbert Asquith'in Liberal Kabinesi'nde bakan ve
bir sre iinde, Winston Spencer Churchillzamamnda Bagbakanhk grevindeydi.(Churchillda
ha grenciyken isminin ok uzun olugu nedeniyle geridekalmamak, iglerin abukyapilmasi iin
Spencer adml birakmigti.) O gnlerdeingilteresiyasetalamnda bu aceleciliginden tr "acele-

ci gen adam" diye amhyordu.

Churchill Mdahale Ediyor

Winston Churchill,Marlborough Dk'nn yegeni ve parlak fakat sinirli bir kipiligi olan Lord
Randolph Churchill ile gzel Amerikah egi JennieJerome'un ogludur. Parlamentoya 1901 yllin-
da yirmi alti yagmdayken Muhafazakr Partfden glrmigtir.U yll sonra serbest ticaret konusun-
da Muhafazakr Parti ile anlagmazllga dgerek bu partiden aynhp Liberal Parti'ye geti. Siyasi
parti degigtirmesi meslekteki flerlemesine mani olmamigti.Nitekim kisa bir sre sonra Ticaret
Heyeti Bagkanhgl'na getirildive 1910 senesi henz baglamigken de igleri Bakam oldu. Churc-
hill hayatml politika iin ve byk stratejiler kurmak iin yaamigtir. Evlendigt gn, tren bagla-
madan evvel kilise girigindebekledigi dakikalarda bile politika konuqup politika dedikodusu ya-
plyordu. "Ekonomistler"in bagkanlik kampanyasinda tereddt etmeden ne attlmigti. Fisher'in
donanmasmm genipletilmesi programina kargi ikarakLloyd George'la birlikte Ingiltere ile Al-
manya arasmda bir denizcilik anlagmasi yapmayi baard1.Bunu donanmamn btesini hafiflete-
rek, geri kalan parayi sosyal reformlar iin kullanmak amaciyla yapmigt1. Ancak Churchill bu
yaptiklan iin ok eleptiri almigtir.Yine de yolundan dnmeyecekti. O gnlerde agizlarda dola-
an Ingiltereve Almanya arasmda bir savagm kamilmaz oldugu sylentilerini Churchill "Bunla-
nn hepsi de sama" diyerek kargilamigttr.
Ama 1911 Temmuzu'nda savag gemisi "Panter", Almanya'nin Afrika gnegialtmda bir ye-
ri oldugunu israrla gstermek istercesine, Agadir'in Fas limanma dogru szlyordu. Ancak
Panter olayigeri tepecekti. Nitekim bu olaydan sonra hem Ingiltere'dehem de teki Avrupa l-
kelerinde, zellikle de Fransa'da Almanya'ya duyulan antipati daha da yogunlaacaktl. Churchill
grgnbir anda degigtirmigti. O andan itibaren Almanya'nm saldirganhgt konusunda hibir
kugkusu kalmamigti. Almanya'nm hedefi genilemektive Alman filosunun bytlmesindeki
tek ama da Ingiltere'yitehdit etmekti. Bu ise ngilterea1smdan kargihk verilmesi gereken bir
tehditti. Churchillbtn bunlardan Almanya'nm sava; ikarmak niyetinde oldugunu anlamigt1.
Suhalde ingiltere,stnlgn korumak iin kaynaklanni seferber etmeliydi. O siralar Churc-
hill henz ligleriBakani'yd1. Buna kargm Kraliyet donanmasom ne denli kuvvetli oldugunu
bilmek istlyor, bu konuya ilgl gsteriyordu. Donanmanm ani bir saldinya kargi gerekten hazir
olup olmadigitu ilgililere sormaya baglamtytt.Agadir krizinin en dorukta oldugu bir dnemde so-
rumlu kipilerin Iskoya'daav tatiline ikmalannaok sinirlenmigti. 1911 ylh sonunda ancak kriz
sona erdikten sonra Churchillde BagbakanAsquith'le beraber iskoya'ya tatile gitmigti. Bir gn,

149
l

birlikte oynadiklan bir golf partisinden sonra eve dnerken, hi beklenmedik bir anda, Bagbakan
Asquith Churchill'e Donanma Bakanhgl'na getirilmeyi isteyip istemedigini soracakt1. Kraliyet
donanmasmm en st dzey siyil konumu olan bu yere aldigt teklifeChurchill qu cevabt vermig-
tir: "Bunu gerekten isterim!"
Bylece ingilteredeniz kuvvetleri, o mthig eneriisini, uzakgrglgn, dikkatini ve l-
kenin bir deniz rekabetindeki olasi zaferini sergileme gcne sahip bir bakana kavugmuy olu-
yordu. Churchillgu szleri sylemigti: "Eger donanmamiz bu denli stn olmasayd1, yarigma-
mizm ve imparatorlugumuzun tm kaderi, tm varkgimiz, zveri ve icraatla gemigbunca
yzyillar boyunca birikmig byk hazinemiz hepsi birden, bir anda yok olup silinmeye mah-
kmdu." Birinci Dnya Savagi'nm ikmasmdannceki sene iinde kendine prensip edindi-
gi kural gayet aikti. "Niyetim Almanya'dan gelebilecekbir saldinya kargi, sanki bu saldm he-
men yann gelecekmig gibi hazirhkli bulunmakti" demigtir. Eu kampanyada Churchill'inmtte-
fiki kendinden nerdeyse iki kat yagh olan ve donanmadan yeni emekli olmuy Amiral Fisher'di.
Fisher 1907 yllmda Biarritz'de tampmig oldugu Churchill'e kargi llk gnden beri hayranhk duy-
mutu. Birbirlerine o denti yakmdilar ki Fisher iin, Churchill'n yakin olan evlilik plamm b-
yk olas1hkla ilk bilen kipiydi denebilir. Bir ara Churchill'indonanma btesini eleptirmesiyle
bozulur gibi olan dostluklan sonradan tekrar Churchill'in "Donanma Bakam" olmastyla, iten-
likle devam etmigtir. Churchill bu greve atanir atanmaz vakit geirmeden Fisher'i aramig, iki-.
Si birlikte Reigate'deki ky evine gidip birka gn kald1ktan
sonra Churchillyeniden Fisher'in
"mrebblye"
kalbini kazanmigtL O gnden sonra Fisher, Churchill iin daima bir greviyk-
lendi. Ayni zamanda giderek Churchill'inen nde gelen gayri resmi damgmam konumuna gel-
migti. Churchill, Fisher'e bytlmesi, lyileptirilmesi, modernizasyonui\n on
"donanmanin

yll boyunca atilan en nemli adimlarda, bunlarm hepsinin z kaynagi" gzyle bakmigtir.
"animsatici-not"
Onun grgyle,kendisini sonu gelmeyen bombardimanma tutan bu amiral
bir bilgi ve esin volkantydi." Fisher, Churchill'eegitlikonularda en genig yeni bilgiler
"gerek

sunabilmig kipidir.
Fisher'e gre grenilmesi gereken nemli derslerin en bagmda petrol konusu geliyordu.
Ona gre petrol stnlk stratejisinin blnmez bir parastydi ve bu gerekyakmda kamtlana-
cakti. Bunun inancinda olarak Churchill'i bu konuda egitmeye, ona majestelerinin donanmasm-
da kmr yerine petrol kullanmanm erdemlerini gretmeye yneldi. Bir yandan da Almanlar'm
petrol gcyle ahyan dev cssell okyanus gemileri inga ettigine dair raporlar aldigmdan, telaa
kapilmig, Kraliyet donanmasmi denilen uurum" konusuna yneltmek ve bunu olanak
"petrol

.
verdigince abuk yapmak iin kendinde yeni bir drt hisseder olmugtu. Churchill'in bu konu-
daki egitimini hizlandirmak amactyla Amiral Fisher, Shell'den Marcus Samuel'lebir anlagmaya
potansiyel rol" konulu, petrol otoritele-
"petroln
vardt Bu iki adam ilk defa on yll kadar evvel
rinin katildigt bir toplantida rastlantlyla kargilagmiglardi. Ancak iligkilerinin asil temelisonradan,
Samuel'inFisher'e gizlice sizdirdigt bir bilgiye dayanarak attlmigti.Samuel, bir Alman denizcilik
igletmesinin on yll sreli bir petrol mukavelesi yaptigmi, ayrica petrol stokunun bir kismmi da
gizlice Alman donanmasmda deneme mahiyetinde kullanacagim grenmig ve bu bilgiyiFisher'e
aktarmigti. 1911 Kasim ay1 sonunda Fisher'e yazdigt bir mektupta Samuel punlari sylyordu:
"Meger siz ne kadar hakhymissimz ve gimdide ne kadar hakhsimzi ltenpatlamah motorun
kegfi dnyanm Simdiyekadar ahit oldugu en byk kegifsayllabilir; nk kesinlikle biliyorum
ki belki de qu satirlari yazdigim an bile buharh motrn yerini alabilir... Ve bu yer alma olaymm
.
tipki iten patlamah motor gibitrajik bir hizla olugacagindan eminim. Sizinamiralliktesrekli
grevde olan kipilerin olugturdugu mekanizmamn iinde oldugunuzu biliyorum ve bu dgnce
beni hasta ediyor. Bu kipilerin pimdiyekadar sebep aldugu zararlarin giderilmesi iin ok kuvvet-
li ve ok yetenekli bir adamm partolduguna inamyorum. Eger bu adam Winston Churchillolur-
sa ona btn kalbim ve ruhumia yardim edecegim."

150
 Hiz
Bu mektubun yazilmasmdan lasa bir sre sonra Fisher, petrol konusunun ele almmasi amaclyla
Marcus Samuel'i Churchill'le bir araya getirmenin yollanni aradi ve ikisi arasmda bir toplanti
ayarladi. Ancak Churchill, ShellNakliyecilik ve Ticaret Sirketi'nin bagkani olan Samuel'den ne-
dense fazla etkilenmemigti. Su durum Fisher'i yildirmadt ve igin takibiiin Churchill'e yazdigi
kisa bir hatirlatma mektubunda nce Samuel'inyarattl izlenim iin zr dileyerek amacm1Qu
l

szlerle dile getirdi: "O, dig grngyle ok parlakolmayabilir,ancak kendisinin ige seyyar sati-
cillkla, bugn girketininadmt taglyan deniz kabugunu satarak bagladigimanimsatmak isterim. O
gnn seyyar saticisi olan bu adamin bugn bankada kendi zel parasi olarakalti milyon sterlini
var. 'Samuel aym bardaga nasil.dklecegini' bilmlyorsa da kendisi aslmda iyi bir aydanhkti!"
Szlerininsonunda Fisher aiklama yaparak ikisi arasmdaki bu toplantly1Churchill'i ikna ama-
clyla tertipledigini,petrol stoku mlktanmn Krallyet donanmasi iin bol bol yeterli oldugunu, bu
bakimdan petrol kullammi iin rahatlikla ve ekinmeden bir angalmana girebilecegini Churc-
hill'e aikladi. Ona petroln kmre kargi avantajlarin1anlatan uzun bir nutuk ektiktensonra
punlar1da syledi: "Unutmayin ki petrol kmr gibi yle hemen bozulmaz, ayrica petrol su kesi-
mi altmdaki tanklariinde bile byk miktarlar halinde stoklanabilir.Bylece yangm sonucu ve-
ya bir bombardiman ya da kundaklama sonucunda bozulmasi da nlenmig plur. Aynca S-
veyfin dogusunda petrol kmrden daha ucuzdur!" Bunlan yazdiktan sonra ayrica Samuel'in
kendisini ShellYnetim Kurulu'na katilmaya agirdigim,fakat kendisinin buna yanagmadigim
da ilave ederek gu s2lerle devam edlyordu: "Ben fakir bir kimseyim ve durumumdan da gayet
memnunuml Ancak eger zengin olmak isteseydim mutlakapetrol igine atihrdim! lten patlama-
11motorun uygulamasiyla yk taglyanbir geminin yakittanyzde 78 tasarrufsaglayacagi, kargo
yerinden de yzde 30 yer kazanacagt, aynca onca ateiden ve mhendisten de kurtulacagi iin
pratiktede yararli ikacag1gz nne abmrsa kap1mizdapetrolle gelecek ne denli muazzam de-
gigkliklerin bizi bekledigi kolayca anlagilir,"Amiral Fisher kmrden petrole dnmenin ok za-
man alip yavag cereyan etmesinden hognut degildi. Bunun dogurabilecegi tehlikelisonuIar ko-
nusunda Churchill'isik sik uyanyordu. Ona yazdigi bir yazida pu szleri sylemekten ekinme-
migtir: "Bir gn gelip de yakit olarak sadece petrol kullanan modern Amerikan savag gemileri
'kaplumbaga
denizierimizde seyrederse ve Alman bandirall bir motorlu savag gemisi bizim hi-
zmdaki gemilerimize' nigan ahrsa, hig kugkum yok, lkenizdeki kocakartlar bu manzarayi sey-
retmekten ok hoglanacaklardir!"
Churchillbakanliga getirildigi zaman donanma daha o zaman, yalot olarak salt petrole ba-
gimlielli alti adet destroyer ve yalnizca petrolle seyretmesi mmkn yetmig dtt adet denizalti
inga etmig durumdaydi. Aynca tm gemilerinkmr kazanlarma bir miktar petrol. pskrtl-
mgt. Ancak yine de deniz filosunun en nemli kismi olan, donanmanm asil omurgasimolug-
.
turan byk sava; gemilerinde, yakit olarak hl kmr kullanillyordu. Churchillve donanma-
nm ortaklagaistedigi, yeni bir sava; gemisi tr yaratmak, bu gemileri daha byk silahlar ve
z1thlarla donanmly grmekti.Ayrica onlara gre bu da yeterli olmayip sava; gemilerinin, dg-
man gemilerininnne gemesive bu gemileri kugatabilmesi iin mutlaka daha ok hiz kazan-
mastni istiyorlardi. Fisher Churchill'e sik sik gunu hatirlatmigtir:"Denizde yapilan kavga sag-
duyunun ta kendisidir. Ihtiyacimizolan geylerin birincisi HlZ'dirve hiz savagabilmek iin part-
tir. Istedigimiz zaman, istedigimiz yerde, istedigimiz gekilde savagmak iin yksek hiz gerekli-
dir." O gnn ingilizsavag gemileri yirmi bir deniz miline kadar hiz yapabiliyordu. Ancak
Churchill'in gzlemine gre daha byk hiza" gereksinimvardi. "Daha byk hiz" deniz
"ok

savaginayeni bir unsur kazandiracakt1. Churchill'inemriyle yapilan bir aragttrmada Harp Aka-
"hizli

demisi yirmi be deniz mili yapabilecek yeni inga edilecek gemilerin"henz tremekte
olan Alman filosunu geebilecegini tahmin etmigti. Kisaca, Kraliyet donanmasimn fazladan

151
 drt deniz miline daha ihtiyact vardi.ve bu da petrole dn yapmadan hbir gekildegergekle-
gemezdL
Sonunda Fisher'in Churchill'e verdigi egltim tamamlandt.Art1k Churchillpetroln yalmz-
ca hizi artirmakla kalmayip standard dzey altmdaki hizi da istenen dzeye ikarmakta yararli
oldugunu anlamigt1.Petroln sagladigi avantajlar bununla da kalmiyordu. Filonun operasyonu
Ve insan gc ynnden de avantal sagliyordu. Hareketaisindan daha byk bir
operasyon a-
pmi mmkn killyor,kmrn tersine, hi degilse sakin denizlerde seyir halindeyken yeni yakit
verilmesine olanak sagliyordu ve bunu gemideki insan gcnn drtte birini bu ige seferberet-
meksizin yapabiliyordu. Petrol kullammlyla, kmr kullamldigt zaman rastlanan stres, vakit
kaybi, yorgunluk ve rahatsizhk gibi faktrler en alt dzeye indiriliyordu. Ayricayakit verme igin-
de de o kadar ok say1daatei kullanmaya artik gerekyoktu. nk petrol kullanimi ok sayi-
da ateiye gerek gstermiyor, aym i; atei say1simyaridan daha apaglyaekerek yapilabillyor-
du. H1zaismdan oldugu kadar operasyonlar aismdan da petroln sagladigt avantajlar asil en
kritik dnemlerde yani sava; strasinda en etkin gekilde yararli olacakti. Bu konuda Churchill,
"Kmr yakilan bir gemide kmr tkendigi zaman, yeniden krekle kmr attlmast iin ok
sayida insana ihtlya vardir. Bunlar gerekirsesilahlarmi terk edip kmr uzak, elverigsizyerler-
deki kmr ambarlanndan ahp, kazanlara daha yakm olan kmr depolama yerlerine veya dog-
- rudan dogruya kazanlara tagimayakogarlar. Bu, kukusuz, savagin en kritik dakikasinda, gemi-
nin savag gcn zay1flatmakdemektir... Bu ynden petrol kullammmm her tip teknede, daha
az alanda, daha az masrafla, daha ok barut ve daha ok hiz sagladigL bir gerektir"diye yazi-
yordu.
1912, 1913 ve 1914 ytllarmda ayn denizcilik programt yapildi. Bu programlar sayesin-
de Kraliyet donanmasi g ve htz konulannda o gne kadar grmedigt kadar ok ek avantaj sag-
larmtir. Bu .programlara alinan gemilerinhepsi petrole bagLmli olarak aligtinld1. llerinde k-
mr bagLmlisi olan tek bir gemi bile yoktu. Ilk yapildiklarmda kmre bagimli olarakinga edil-
mig gemiler de bu programlar sresinde petrole dngtrld. 1912 Nisan aymda hayati nem-
de hir karar almarak donanma btesine "Hiz denegi"adlyla bir madde eklendi ve bu madde
uyarmca petrolle ahganClueen Elizabeth klasmda beg adet savag gemisindenolugan bir
"hiz

ge-
mileri" konvoyu olugturuldu. Churchillhatiralannda bu olayi gyle anlatir: "Kaderin izdigtbu
tehlikeli dali; sonucunda hayattmizi bagladlgLmlz donanmamizm en sper klas gemileriartik
petrolleve yalnizca petrolle besleniyor."
B0ylece petrol konusunda, yeni bir angalmana giriliyordu,ancak bu da ciddi sorunlara ne-
den oluyordu: Petrol nereden ikanlacakti? Yeteri kadar petrol var miyd1?Bulunan petrol askeri
ve politik ynlerden gvenceli olacak miydi? Churchill aslmda byk bir kumar oynaml; ve da-
ha petroln stok sorunu zlmeden petrole dn iin ilgilileri adeta itmigti. Petrole dnme
konusundaki acelesini Churchill, ilerdeki gnlerde ju gerekeyleaiklayacakt1:"Petrole bagtmh
olarak aligan ok sayida gemi yapoqtik. Bu, denizlerdeki stnlgmz petrole daylyoruz
anlamma gelir. teyandan adalanmizda ige yarayacak miktarda petrol yoktur. Petrol istedigimi-
ze gre onu elde etmenin iki yolu vardi: Yabarly iinde deniz tagimaciliglyla getirmek;ya da sa-
va; yaparak uzak lkelerden elde etmek. Diger taraftan kendi topraklarimizaltinda, maderilerde
emin gekildeyatan dnyamn eri iyi kaliteli, en st dzey kmrne sahiptik. Demek ki donan-
may1 bir daha geri dnmemek zere petrole baglamakla
'bir
dertler denizine kargt silahlanm1(
oluyorduk. (Shakespeare'inHamlet'inden). Yalniz qunu da kesin olarak biliyordum ki, bizi bek-
leyen zorluklara ve risklere ggs germek koguluyla donanmanm tm gcn ve etkinligini ok
daha yksek bir dzeye 1karacaktik. Bu daha iyi gemi,daha lyi mrettebat, daha yksek ekono-
mik dzey, daha yogun formda savag gc demekti
- bir tek cmleyle bu atillmda, giri imin
esas dl egemenlik olmugtur."

152
I
I

Amiral Cevizi K1nyor

Kmrden petrole dng olaymm getirdigi sorunlan incelemek iin Churchill bir komisyon kur-
mugtu. Komisyon petrol arzmm fiyatlandtrilmasi, saglanmasi ve gvencesi konularmda incele-
me yapmakla grevlendirildi.Daha sonra ayni komisyon bu konulan daha etrafli aragtirmak
2ere bir Kraliyet Komisyonu kurulmasmi nerdi. Churchill bu ikinci komisyonun bagina emek-
li Amiral Fisher'i getirmek istiyordu. Ancak bunun gereldegmesinnde bir engel vardi. -

Jacky Fsher'in bizzat kendisi. Bazi terfi olaylanm onaylamamasi nedeniyle Churchill'e kizgm
olan ve bir barut figsmi andiran Fisher, yine byk fke iindeydi. 1912 Nisan aymda Napo-
li'den yazdigt bir mektupta Churchill'esunlan sylemigtir:"Donanmaya ihanet ettini2, Bu, her-
hangi bir konuda sizinle yaptigim ve yapacagim son yazigmadir."
Asabi mizali amirall yeniden yola getirmek iin bir hayli dil dkmek ve iltifat etmek ge-
rekmigti. Churchill'in Bagbakan Asquith egliginde amirallige ait bir yatla iktigiAkdeniz gezisi
ve zellikle de yazdigi etkili bir mektup sonucunda amiralen nihayet yola gelmigti. "Aziz dos-
'

tum Fisher" diye bagladigi mektubuna Churchill qu szlerle devam ediyordu:

"ylemit ediyorum ki siz ve ben ok ok fyi iki dostuz; ve eminim ki kargimizdaki so-
runlar ancak ok act bir dille ifade edilirse anlagilacakkadar fazla ciddi.
Bu siv1yakit sorunu mutlaka zlmelidir. Sorunun ierdigi kahtsal, kamilmaz zorluklar
gerektenbyk bir adamm itici gcne ve cogkusuna muhta. Bunun iin, yani, cevizin kml-
masi iin size ihtlyacim var. Bu igi sizin kadar iyi yapabilecek bagka birini tammiyorum.Hatta
degli sizin kadar iyi, hi yapabilecek birini tammlyorum.Sizi cevizi kirabileceginiz bir konuma
atayacagim, tabii eger ceviz kinlmaya msaitse. Bu sizin tm hayatmizi ve gcnz bu hedefe
vermeniz anlamma gelir.Bense buna kargilik olarak size ne vermem gerektigini bilemiyorum.
Once petrol bulmaniz gerekecek. Ucuzca nasil depolanacagim, dzenli olarak ve hem barig
hem de savag halinde mutlak bir garantiyle nasil satm ahnacagim gstermeniz gerekecek. On-
dan sonra da, hi kugku yok, petroln bugnk gemiler Ye gelecekteki gemilerzerinde mm-
kn olan en iyi yntemle uygulanmasmi saglamamz beklenecek...
Bu muammayi zdkten sonra kargmizda sizi bekleyen ve sessizlige gml byk bir
dinleyici kitlesi bulacaksimz. Ancak siz istemedike Tann'dan an ve gerefdileyerek- ken-
-siz

dinizi meakkate atmadika bu muamma zlemeyecektir."

Churchill dalkavukluk yoluyla bundan daha lyisini yapamazdi. Nitekim Fisher vakit kay-
betmeden tevazuubir yana birakip egine yazdigt mektupta pu szlere yer vermigtir:
"Sunukabul
etmem gerekiyorki onlar tu igi benden bagkasmin yapamayacagun oybirligiylesylerken hakliy-
dilar." Sonuta Fisher grevi kabul etti ve kisa bir sre sonra da
-herhangi

bir dedikoduya mey-

dan vermemekiin- elinde bulunan Shell Sirketi hisselerini zaranna da olsa sattL
Yakit ve motorin konusunda Krallyet Komisyonu adlyla bir komisyon olugturulmugtu. Ko-
misyon sekin bir ye grubuyla temsil ediliyordu ve yelerden biri de, bu gibi toplantilardaher
zaman hazir olan, yakasindaki orkidesiylegelmig nl petrol uzmam Sir Thomas Boverton'du.
Fisher kendisini bu ige adadi. okaligtigLm, hayatmda o gne kadar ahgmadigtkadar ok alig-
makta oldugunu syledi. O arada petrolle donammli Alman donanmasmm seyretmekte oldugu
haberi duyulmutu. Bunun zerine Fisher daha da israrli konugmaya baglayarakqunlari syledi:
"Almanlar makinelerde petrol denemesi yaparken tam 15 adammm lmne sebep oldu. Biz
ise bir tek adamimizi bile kaybetmedik. Geen gn kaik bir lnglliz siyaset adami bana bunun
bizim lehimize bir puan oldugunu sylyordu."
Komisyon hazirladigt raporun ilk kismim 1912 y1ltKasim aymda, ondan sonraki iki kismi
ise 1913'te verdi. Raporda hem mazotun kmre kargi olan olaganst avantajlanvurgulanlyor
hem de Kraliyet donanmasi a1smdan ne denti hayatinernde oldugu belirtiliyordu. Rapora gre
btn dnyada yeteri kadar petrol arzt mevcuttu, ancak petrol stoklayacakyeterli tesis yoktu

153
 'I
-I

.I

ve yeterli olmast iin bu. tesislerinok daha geligtirilipbytlmesi gerekiyordu. Fisher'e gre
"Petrol yalmz ngiltere'dedegildi." Komisyon toplantisimnbitiminde Marcus Samuel'in petrol
yakitlyla aligan bir ngilizdonanmasi grme hayali gereklegecge benziyordu. Ancak cevap
bekleyen bir soru kalmigt1. Elde edilecekknn meyvesini kim alacak,sorusu. Buna verilecek sa-
dece iki olasi cevap, iki gikvardt Ya glve tahkim edilmigkonumdaki Hollanda Kraliyet/Shell
Grubu veya ondan ok daha kk ve hl bocalamakta olan Anglo-PersPetrol Sirketi.

Shell'den Gelen Tehdit

Anglo-Pers Sirketi'nin ortaya ikmasiWilliam Knox D'Arcy, George Reynold ve Burma Sirke-
ti'nin ortak abalanyla gereklegmise de girketeasil yn veren kigi Charles Greenway'dir. Su
adamin petrolle ilk tamgmasi Bombay'da iskokkenli bir ticaretfirmasinda mdr olarakahy-
tigt gnlere rastlar. Burma Petrol'e bagli olarak aliganiskoyahtccarlar,Greenway'denAnglo-
ilk
Pers Sirketi'nin baglangiagamasmda kendilerine yardim etmesini istemigti. O da bu istegi ka-
bul etm; Ve izleyen bir sene iginde girketin idari mdrlgne getirilmigti.Ondan sonraki yirmi
y11liksrede Greenwaybu girketin tam hkimi olmutur. lye ilk bagladigLnda emrinde bir tek kigi
bile olmayan bu adam, emeklllik sirast gelip de girketten aynhrken entegre bir petrol girketinin
bagt konumundaydi ve faal olarak grevi geregl tm dnyayi dolagiyordu. Hayatmin daha ileri
ylllarmda "Sampanya Charlie" lakablyla anilmaya bagladL "Tozluklu ve monokl gzlgyle" bir-
ok karikatrleri izildi.Tavir ve davramp ynnden hatta
"zenli,
fazlaca titi" denebilen Gre-
enway, tuttugunu koparan ve her zaman iin agir tartigmalara,kavgalara a1kolan
biriydi. En
nemli saydigthedeflere ulagmak sz konusu oldugunda hibir gekildeboyun egmeyen, inati
bir karaktere sahipti. Anglo-Pers Sirketi'ni dnya petrolclgnde byk g haline getirmekis-
tedigi,Byk ngiltere'nin en byk girketiyapmaya alytigive Kraliyet Petrol/Shell Sirketi'nin
istenmeyen kucagina davet edildiginde bu basklya direndigi zamanlarda, bu inat1 zelligini sik
sik sergilemigti.Amacma erigmekiin ne gerekirse onu yapardL Buna Hollanda-Krallyet/Shell
Sirketi'ne kargi girigtigikan davasmi andiran bitip tkenmez mcadele de dahildir. Eu ugurdaki
abast zamanla hem yararli bir taktigehem de kipiselbir sabit fikre dngmgtr.
ngiltere'niniinde oldugu izdigt tehlikelidahy" Hollanda Kraliyet/ShellSirketi
"kaderin

ile Anglo-Pers irketi arasmdaki rekabeti kaimlmaz olarak daha da kamilamig, ok daha etin
ve amanstz yapmigti. Bu savagta Anglo-Pers kesin olarak dezavantajll durumdaydt Bir kez daha
iddetli bir mali baski altinda yagiyordu. Greenway a1smdan bakildiginda, onun da fazla zama-
m kalmamigt1.Bu bakimdan aym anda birka hedefe birden nigan almasi gerekiyordu. Iranpet-
rol kaynaklanni geligtirmek iin sermaye bulmak, petrol girketini kurmak, gvenceli pazarlar
olugturmak ve -Hollanda Krallyet/Shell Sirketi ile yaptigt pararlama anla masma ragmen- bu
irket tarafmdan yutulmayi engellemek glbihedefler onun ugruna mcadele verdigi hedeflerdi.
Anglo-Pers Sirketi'nin ok kisith ve mali gcyle kendisi iin Shell tarafmdanyutulmaktan bagka
grnrde tek bir seenek var denebilirdi. O da ingilizAmiralligi'ydi. Greenwayamirallige yir-
mi yll iin geerliolacak bir mazot kontrati nerdi ve arada iyi bir iq iligkisi kurulmasi iin tm
gcyle aba gstermeye yneldi. Su iligkinin, girketiiinde lrpindigt mall gikmazdan kurtara-
cagt midindeydi.
Greenway'in kesin olarak bildigi ve tekrar tekrar zerinde durdugu tez, Fisher komisyonu
kargisindaki ifadeden ve Whitehall nezdinde yaptigtaiklamadan da anlagildigt gibi, hkmet
yardim etmedike Anglo-Pers Sirketi'nin mutlaka ShellSirketi iinde kaybolup gidecegiydi.Bu
konuda ilgilileri uyanyor ve byle bir geyolursa Shell'in tm tekeliele geirmig konuma gelece-
dedigi Krallyet donanmasmdan ika-
"talihsiz"

gini,bu durumdan yararlanarak tekel fiyatlarmi

racagml savunuyordu. Su arada Samuel'in "Yahudiligini" ve Deterding'in "Hollandalillgmi" sik
sik dile geticip vurgulamaktanda geri kalmlyordu. Greenway'e gre, Shell Sirketi Hollanda Kra-

154
liyet'in egemenligt altmdaydi ve Hollanda hkmeti de Alman baskisma kargi fazlaslyla duyarliy-
dt. Shell'inegemenligine girmek, Fisherkomisyonuna da syledigigibi,.mantik yoluyla dgnl-
dgnde, Anglo-Pers Sirketi'nin Alman hkmetinn egemenlig altma girmesi de-
"dpedz

mekti."
Greenwaynce sitemli bir ifadeyle, kendisinin ve dava arkadaglanmn ngiltere'nin milli i-
karlanna bu denli duyarli olduklan iin bir bedel demeleri geregni savundu. Arkasindan da ii-
ni dkerek kendisinin ve hepsi de vatansever birer ngiliz olan arkadaglanmn tek isteginin
Shell'e getirecegi ekonomik avantaji feda etmek oldugunu, Shell'le birlegmektense ekonomik
avantajdan vazgeip bagtmsiz kalmayi yeglediklerini syledi. Yaptiklan tm zverlye kargi bir
tek gey istlyorlardt. ngilterehkmetinden kendilerini dgndgn gsterenkk bir kargi-
hk. "Her trl kogul altmda sermayemizin mtevazi bedelinin kargilanacagtm belgeleyen" bir
garantiveya yazill mukavele. Bu arada Greenway, Anglo-Pers'in ngiltere strateji ve politikasmm
dogal ve blnmez bir parast oldugunu ve ok nemli bir millideger tagidigimyineleyerek vur;
guluyor, girketteki tm mdrlerin de konuya bu gzle baktiklarmi sylyordu.
Greenway'in duyurmak istedigi mesaj hedefini bulmada gecikmeyecek ve Kraliyet Komis-
yonu kargismdaki ifadesinden sonra Fisher'den bir grgmetalebigelecekti.Toplantimn bitimin-
de herkes dagildiktan sonra Fisher, Greenway'i bir sre daha alikoyup kendisiyle Pall Mall digtn-
da zel olarak konuacakti. Su konugmada Fisher israrla derhal bir geyler yapilmasi gerektigini
Sylemigti. Greenway bu szden ok
memnun kalmigt1.nkbillyordu ki Fisher, Marcus Sa-
muel'le dost olmasina ragmen tam olarak ne yap11masigerektigini gayet lyi biliyordu. Sir yazi-
elimizde tutmak ve her zaman iin tam anlam1yla
'ti-
"Anglo-Pers kontroln
smda Sirketi'nin
pik bir ingilizgirketi' kimliginde kalmast iin elimizdenne gelirse yapmally1z"demigtir.
Greenway'intezi daha bagka yerlerde de destek buldu. DigigleriBakanligt ingtltere'nin
IranKrfezi'ndeki konumundan sorumlu olugu nedenlyle Greenway'inbu davadaki grglerini
genel ereveiinde inandtnci bulmuytu. DigigleriBakanhgi'mn asil Oncelik verdigi konu
"f

Anglo-Pers anlagmasinm ran'da ne kadar petrol alani varsa hepsini birden kucaklamasi dolayt-
slyla... yabanci bir kuruluga hibir gekilde gemeyecek olmaslydL" Bakanhk ngiltere'nin ran
Krfezi'ndeki siyasi stnlgnn daha ok olduklan ticaristnlgn bir sonucu" oldu-
"sahip

gu grgndeydi.Aynca Krallyet donanmasimn daha bagka alanlarda da ok daha belirli olan

bazi ihtiyalan olduguna inandinlmigti. DigigleriBakam Sir Edward Grey bu konuda grg belir-
tirken gu szleri syleyecekti: "Yapmamiz gereken gey ingiltere donanmasma ancak yetecek
miktarda,lositli bir petrol sabasim ingilterekontrolnde bulundurmaktir; yapacagimiz geybun-
dan ibarettr." Greenway'in durup dinlenmeden "Shelltehditlerinden"sz etmesi, Anglo-Pers
Sirketi'nin vatanseverliginin iglitkanhgimyapmast Digigleri'ni zaman zaman sinirlendiriyor,
hatta gpheyesevk ediyordu. Sonuta izlenecek politika DigigleriBakam'nm yukardaki szleriy-
le saptamyor ve bu pohtikadan hibir zaman sapmamayakarar veriliyordu. 1912 ylli sonlannda
Digigleri.Bakanhgi donanmaya gnderdigi bir yazida "APOC'un bagimsizhgim korumada sadece
diplomatik yardimla yetinmenin yeterli olmadigtmn a1kaortaya 1ktigi"belirtillyordu. "Anglo-
Pers Sirketi'nin asil peginde oldugu geyinparasal yardim oldugu" da aynca vurgulamyordu.

Anglo-Pers'e Yardim
Parasal yardim denince bu yardimin donanmadan gelecegi anlami ikiyordu. Bu nedenle Ami-
byle bir iligkiye girmekten nceleri kamacak ve ok spekla-
"pek
rallik Anglo-Pers Sirketi'yle
tif risk ieren" bu ige bulagmaktan korkacakti. Ancak zamanla amiralligin konuya bakigi ana
faktre bagh olarak degigiyordu. Bunlardan birincisi, Iran kaynakli petroln br kaynaklardan
gelen tm petroller arasmda en kolay bulunani ve en gvencelisiolduguna dair yaygm kamydi
ve bu kam giderek daha da benimseniyordu. Zamanla iran kaynakli petrol digindaki petroln

155
kolay bulunma dzeyi ve gvenirligt giderek gpheyle kargilamr olmugtu. ikincifaktr mazot fi-
yatimn dramatik bir gekilde artmasi, hatta 19 l3 Ocak ve Temmuz aylari arasmda iki katma ik-
ml; oluguydu. Fueloil flyatmdaki bu artly tm dnyada, denizcilik alanmda petrole olan talebin
giderek bymesinden ileri geliyordu. Bu, donanma btesi konusunda srp glden politik sa-
vagm daha da kizigtigignlere rastlamast ve o gnlerdepetroll gemiingaatimn da baglaml; ol-
masi nedeniyle zellkle kritiklik arz edlyordu.
ncfaktr salt Churchill'den kaynaklarnyordu. Churchill srekli kararlar yaymllyor,
st dzey donanma subaylanni hem bangta hem savagtapetro1nbulunulurluk derecesi, gerek-
sinimleri ve lojistigi hakk1nda inceleme yapmaya zorluyordu. 1903 Haziram'nda Churchill Kabi-
ne'ye "Majestelerinin donanmasi iin Fuel oil Arzt" konulu bir bildiri sundu. Bildiriyeterli mik-
tarda petroln makul fiyatlar kargiliginda saglanmasim garantileyecekuzun vadeli kontratlar ya-
pilmasim neriyordu. Bildirideki egemen hava, prensip olarak
"yarigma
halindeki bagimstz pet-
rol girketlerini yaar durumda tutmak", bylece "Dnya apinda bir petrol tekelininkurulmasim
zorlagtinp lusitlamak" ve "Donanmayi herhangi belirli bir girketebagimh olmaktan korumaktL"
SonutaKabine prensip olarak Churchillbildirisini kabul etti ve BagbakanAsquith'in Kral V.Ge-
"gvenilir

orge'a yazdigt gibi hkmetin olan petrol kaynaklan konusuna ilgi gstermesi gerek.
tiginive bu alanda kontrol elinde tutmasi icap ettigini" bildirdi. Ancak bunu tam olarak nasil
yapacaktt? Bu sorunun tartigilmasiiin Greenway'inde katildigt bir toplantisonunda, uzun tar-
tigmalar sonucu, o kadar zaman beklenen cevap gekillenmeye baglamigtl.Daha aik bir deymle,
Anglo-Pers Sirketi'ne destek verilecekti, ancak bu destegin megrulagtinlmasi iin bizzat hk-
met girketehissedar olacaktl.
17 Temmuz 1913'te Churchill Parlamento'ya hitaben bir konugma yaptL Bu konugma
Londra'daki "The Times" dergisine gre petrole gsterilenmilli ilgiyi otoriter bir slpla sergile-
yen bir konugmaydi. Eu konugmada Churchillbir adim daha atarak evresiniuyanyor ve "Eger
petrol alamazsak, hububat da alamayiz, pamuk da alamaylz ve Britanya'nm ekonomik enerjisi-
nin korunmasi iin gerekli o binbir egit mah.da alamay1z" diyordu. Konumasmda daha sonra
u szlere de yer vermigti: "Artik
'a1k
pazar"a1k maskarallk' haline geldi. Gvenilir miktarda
petrol stokunu makul flyatlar kargiligi garantileyerek satm almamiz iin, amiralligin, talep ettigi
veya en azmdan kaynaktan talopisi'olmasi gerekiyor. Eu ige n-
'sahlbi
petroln ogunlugunun
ce rezervler inga ederek baglamallytz, sonra da pazarda nasil ele almacagmi grenmeliyiz. Ayrica
ham petrol antmayi ve agin miktarda oldugu zaman gerektigindeimha etmeyi grenmeliyiz.
Bunlann hepsini donanma yapmalldir. Belirli tek bir kaliteye, belirli tek bir igleme, belirli tek bir
lkeye, belirli tek bir yola ve belirli tek bir petrol yatagma bagli kalmamiz kesinlikle yanligtir.
Petrolde emniyetin ve garantinin saglanmasi yalmzca ve yalnizca egitliligtsaglamakla mm-
kndr."
Bylece Anglo-Pers Sirketi'yle belirli hibir anlagmaya glrilmemigti, fakat yine de Kabine
Iran'a bir heyet gnderip Anglo-Pers'in yapmi oldugu vaatlerin ne kadarmi yerine getirebileceg-.
ni tahkik etmek istedi. Abadan'daki yeni rafineri o stralar devasa sorunlarla kargi karglyaydi.Bur-
ma Petrol mdrlerinden biri Abadan'1
"kirpinti
yigni" olarak tammlamig,bundan bagka ige ya-
ramadigm sylemigti.Hatta rafinerinin retip byk bir gvenle "Amirallik" adml verdigi mazot
bile, amirallign yapttg kalite kontrol denemesinde baanstz olmuytu. Ancak tam heyetin geldigi
gece girket aceleyle bazi yenillkler serglemeyebagladl. Bunu kapla gz arasmda Rangoon'dan ge-
tirtilenyeni bir rafineri idarecisi yapmttt. Nitekim bu oyun tutmugtu.Denizcilik Haberalmaeski
mdr ve o gnk heyetin bagkarn olan Amiral Edmond Slade bu konuda Churchill'e zel ola-
rak Qunlan syleyecekti: "Bu tamamen saglikli bir yatinm olarak gzkyor. yleanlagiliyor ki
ok byk bir sermaye yatinmi ile inamlmaz derecede geligmesimmkndr." Amiral Slade sz-
lerine gyledevam ediyordu: "Petrol stokunun donanmada kullammi konusunda girketbize tam
garanti verebilecek durumda. Ancak bu bir tek kogullayapilabilir.
'jirket
idaresini kendi kontrol-

156
L

mz altma almamiz koguluyla. Su da ok makul bir flyata mal olacak." Slade ayrica 1914 Ocak
sonunda verdigi resmi raporda "Anlagmanin yabanci ellere gemesine.msaadeedilirse bunun
ok byk milli bir felaket olacagtm" ifade ediyordu. Sladebu raporunda Abadan konusuna da
deginmig ve Abadan'dan daha ilimli kelimelerle sz etmeyi bile bagarmigtin

I
Bir Petrol Zaferi
Amiral SladeTn raporu Anglo-Pers iin sanki gkten inmig bir kurtanc1ydi. Oysabu sirada
girke-
tin mali durumu devamb olarak her gn biraz daha ktlegiyordu ve gerektenaresiz bir gr-
nmdeydi. Yinede Sladeyapilan igleri vgyle kargilamigve en nemlisi de irketin Kraliyetdo-
nanmasi iin gvenilir bir kaynak oldugunu sylemigti. Suhalde Anglo-Pers'in nnde yapmasi
gereken bir gey vardi. nnde a1kolan yolu zorlamak ve konuyu sonuca ulagtirmak. Nitekim
Anglo-Pers bunu yapmigtir ve 1914, 20 Mayis gn, Slade raporu zerinden drt ay bile
ge-
meden pirketle Ingilterehkmeti arasmdaki pazarlik sonulanmig ve bir anlagmaimzalanmig-
tir. Ancak anlagmayakarym yine de zmlenmesigerekenbir engel kalmigti. Mallye Bakanligt
herhangi bir tahsisattabulunabilmek iin mutlaka Parlamento'nun onay1 gerektiginde israr edi-
yordu.
17 Haziran 1914 tarihindeChurchillAvam Kamarasi'nda bir kez daha ayaga kalkip sz is-
tiyorve tarihi bir neri sunuyordu. Teklifettigi neri iki ana unsurdan olugmuytu. Birincisine g-
re, hkmet Anglo-Pers Sirketi'ne 2,2 milyon pound degerinde yatinm yapacak, buna kargi gir-
ket stokunun yzde 5 l'ini alacakti. ikibci nerisine gre de irket ynetim kurulunda kendini
temsil edecek iki mdr bulunduracaktt. Mdrler amiralliginyakit szlegmeleri zerinde ve
belli bagli siyasi konularda veto hakkma sahip olacakti, ancak ticari faallyetierle ilgili konularda
veto hakki olmayacaktt. Bu szlegmeden bagka aynca bir szlegme daha kaleme alinacak, ancak
bu gizli tutulacakti. Su ikinci szlegmeuyannca amirallige yirmi yll sreli bir mazot kontrati
saglamyordu. Grldggibi gartlar ok ekiclydi ve aynca Kraliyet donanmasma girketin yapti-
gikrdan da bir iskonto tarunacakti.
Bu iki szlegme zerinde Avam Kamarasi'nda yapilan mzakereler ok ekigmeligemig-
tir. Churchill'in mzakereler sirasmda herhangi bir zel bilgt istemesi olasiliglylaCharles Green-
way Maliye Bakanligi'nm st dzey memurlarlylabirlikte Avam Kamarast'nda resmi erk<naay-
nlan bir locada oturtulmugtu. O gn orada hazir bulunmug kipilerden biri de SamuelSamuel'dir.
Avam Kamarast'mn Wandsworth yesi sifatlyla mzakerelerde hazir bulunan Samuel Samuel,
yillar boyu erkek kardegi Marcus Samuel'in yam bagmda aligarakShell Sirketi'nin yaratilmasma
yardim etmig kipiydi; bu nedenle de ChurchilPin konugmasi strasmda devamb kinpdanip yerin-
de duramamig, tedirgirilikgstermigti.
Churchill szlerini gyle srdryordu: "Bugn burada petrolle igleyen gemi inga politika-
m1ziveya kmrle aligan gemilerdeyakit olarak petrol kullammmi konugmak lin degil, bu po-
litikamn doguracagi sonulankonugmak iin toplanmigbulunuyoruz. Bugn petrol tketicisi
ne
yakitlar konusunda ne de yakit kaynaklan konusunda seim yapma serbestisinesahip degildir.
Sir de etrafmiza, dnyada epeevre uzanan genig petrol yataklanna bakin. Dnyamn eski
ve
yeni her iki blmnde de dev byklgnde uzanan sadece iki adet girket grrsnz. Bu gir-
ketlerden Yeni Dnya'daki Standard Oil'dir. Eski Dnya'daki ise byk bir
girketolan Shellve
Hollanda Kraliyet'tir. Bugn bu ortakhk kendine bagtmli tm girketlerive kollanyla hemen b-
tn dnyay1 sarmig, hatta nerdeyse YeniDnya'ya kadar uzanmig bulunuyor."
Konugmamn baglangicinda Samuel Samuel,Churchill'in Hollanda Kraliyet/Shell
Sirketi'ni
tarumlamakiin kullandigi kelimelere itiraz etmek iin kez ayaga f1rlamigt1.Bu, Avam Kama-
rasi kurallannm digma ikmak demekti. Sznn nc kez kesilmesi zerine Churchill,Sa-
muel'e dnerek buz gibi bir sesle
"savunmaya

gemeden nce yapilan sulamayi dinlemenin

157
\

daha dogru olacagini" sylyordu. Su uyan zerine yapacak bir geyi kalmayan Samuelyerine
oturmug.fakat bir trl eski sliknetini bulamamigtl.
Churchillkonugmasma devamla gylesylyordu: "Senelerboyu, DigigleriBakanhgi, De-
ve Hindistan hkmeti, Iran blgesinde ingltere'ye ait bulunan bagmsiz
Kuvvetleri petrol
niz
varligmi korumaya, bu blgenin geligmesi i in ellerinden geleni yapmaya ve hepsinden nemli-
si, Shell veya daha bagka herhangi bir girkettarafmdanyutulmasmi nlemek iin mmkn olan
her geyiyapmaya aba gsterdilerve bunu politikalarmm bir parast saydilar. Simdi ise madem
ki hkmet Anglo-Pers Sirketi'ne byle bir destek veriyor, yleyse sonunda makul olarak verile-
cek dllerde hisses olmalldir."Konugmasmin daha sonraki agamasinda Churchill u szlere
yer veriyordu: "Bu grkemlibyklkteki blgelerin her yamnda g ngiltere'ninelindedir ve
biz bu gc, geligmeleri donanmamiz ve milli ikanmiz dogrultusunda kullanarak gstermell-
yiz." Churchill konugmastna devamla: "Simdiye dek, bu tr bir plana yneltilmig olan eleptirile-
rin hepsi sadece bir tek egmeden akip gelmigtir." Bu szlerden sonra Churchll bir sre durmuy
"muslugun

ve hemen arkasmdan da beklenen saldinya geoigti. Hedefi kugkusuz ta kendisly-

di". "Bu musluk Hollanda Kraliyet/ShellSirketi ve Marcus Samuel'dir." Arkasmdan da gunu ek-
ledi. "Ancak ben Shell'e veya Hollanda Kraliyet Sirketi'ne herhangi bir hcumda bulunmak iste-
miyorum." "lyi

Bu sz zerine arka stralardan Samuel Samuel'in, ki bulunmadmiz" diye bagirdigt du-

yuldu.
Churchill'in bu tarihi konugmasi ima ve istihzalarla doluydu. Yaptigineri kabul grmeye-
cek olsaydt Anglo-Pers Sirketi, Shell'inbir parasi olacak ve eriyip gidecekti.Churchillkonugma-
smda bunu da sylemigtir. "Shell'leherhangi bir kavgamiz yok. Shell het zaman iin bize nazik,
dgnceli, minnettar,Deniz Kuvvetlerimize hizmet agkiyladolu, Ingilizdonanmasim ve ingilte-
re imparatorluguikarlanm korumaya amade gzkmgtr -ne var ki creti karg1hlnda. Ara-
daki tek sorun da bu cret konusuydu.- (>imdi artik ranpetrol emrimiz altmagiriyor.Bundan
az dgnceli' bir muamelegrecegimizi sanmlyorum. Hatta bu-
'daha

az nazik',
'daha

sonra da
rada hazir bulunan bu saygideger baylann da bize kargi eskisinden daha az minnettar, halka hiz-
met konusunda daha az istekli veya daha az vatansever davranacaklanm sanmlyorum. Tam ak-
sine, yle inaniyorum ki, fiyat konusunda aramtzda bugne kadar meveut olan ufacik grg ay-
nligi --bu kt ve sefil flyat konusuna deginmek zorunda kaldigim iin zgnm- eger ortadan
kaldinlsaydi, iligkilerimiz daha lyi... daha... tatli olurdu. nk o zaman bu iligkiler adaletsiz-
likle yugrulmugolmayacakti."
Bu szler zerine Samuel artik bir yamt verme firsatmi yakalayarak gunlart syleyecekti:
en byk ticari igletmelerinden biri olan girketimiz adina, bize yneltilmig olan
"ingiltere'nin

saldirilari piddetle protesto ederim. Bu saldmlar tam bir adaletsizlikle yapilmigtir ve hbir hakh
gerekeye dayanmamaktadtr." Bu szleri sylediktensonra Samueldurmamig, Shell Sirketi'nin
donanmaya yaptigi hizmetleri ve denizlerde petrole dn iin verdigi katkilan da bir bir sirala-
m14ti.Aynca Samuelhkmetten Shell'in petrol iin talep ettigi ve o gne kadar sakh tutulmug
olan flyatlan atklamasintda istiyordu. Fiyatlar aikland1(L zaman girketindonanmayl hibir ge-
kilde oyuna getirmedigikanitlanacakti. Sz alan diger birisi de Avam Kamarasi yesi M.P. Wat-
son Rutherford'du. Rutherford konugmasmda Churchill'in yaptigi saldm niteligindeki konu ma-
ilgisi olmadigim sylyor
mn, gnn konusu olan ve komisyou nne getirilmig sorunlahibir
beyanatta bulundugu
ve Churchill'i tekelcilikgstergesini yukan ektigi, "Yahudiler'e ynelik "herhangi

iin" eleptirlyordu. Rutherford'un aiklamasina gre mazot flyatlannm artig.sebebi bir

trst veya evrenin manevrasmdan"ileri gelmemigti.Gerekneden mazot alanmda uluslararasi
"ben-

bir pazar kurulmasmdan kaynaklanmigt1. Su uluslararasi pazar, Rutherford'un savma gre

zin, gazyagi ve yaglayici pazarlarma rakip olan yeni bir pazardi ve ortaya lkipida sadece iki,
iin yeni yeni kullamm alanlan bulundugunu, bu
"petrol

yll evveldi." Rutherford aiklamasmda

158

h
 yeni pazarm da yeni kullanimlann bir sonucu olarak ortaya iktigim ve bu nedenle de dnyada
bu maddeye kargi yeni bir kithgin yaandigim" sylyordu. Szlerinin. devaminda "Fiyatlann
ykselig sebebi budur. Fiyat artiginda ibraniirkindan gelen kozmopolit- beyefendilerin
-yani

hibir rol yokttir. Onlar hibir gekildebag bag verip flyatlan ykseltmeye ahymigveya zorla-
mig degillerdir" diyordu.
Churchill'inkk bir zel girketi hkmet kontrolne ahp devletleptirmek teklifio gne
kadar eginerastlanmamig bir olaydi. Sadece..birkez, yanm yzy11nce, Disraelibuna benzer bir
olaya neden olmug -Svey; Kanali hisselerinin ngilterehkmetince satm almmasini nermig-
ti- ki bu da stratejik ynden makul gerekelere dayamyordu. Yerelikarlanm korumak isteyen
bazi Parlemento yeleri de, stratejik nedenlerle iskoyatagindanneftyagi ve Galler kmrn-
- den alman ve ylllar sonra sentetik yakit admi alan sivmm geligtirilmesini savunuyorlard1. Su
temsilcileregre her iki yntemle de ok daha gvenilirpetrol elde edilecekti. Ancak Parlamen-
to'nun iinde ve digmda Churchill'inpetrol nerisine karsi yapilmigolan giddetlielegtirilere rag-
men bu neri 18 olumsuz oya kargi 254 olumlu oyla kabul edilecekti. Aradaki fark o denli b-
ykt ki, Greenwaybile gagipkalmig, oylamadan sonra Churchill'e qu soruyu sormuytu: "Nasil
olup da Avam Kamarasi'ni bu kadar byk bir baanyla kendi tarafimzasrkleyebildiniz?"
Churchill'inyamti guydu:"Iginpf noktasitekellereve trstlereyaptigim saldinyd1."
Ancak Churchill'in baansmdaki etken sadece bu degildi. Yabancilarave
"kozmopolitler"e

ynelttigi saldirilar da baansmda byk rol oynamigtL Aynca, Churchill bu konuginasmda biraz
da bog atip dolu tutmak istemig, bunu gze almigti. Nitekim ortada Shell'in donanmaya kt
hizmet verdigine dair hibir kamtlay1cibelge yoktu. Aslmda ylllar nce bizzat Marcus Samuel'in
kendisi hkmete bagvurarak Shell Ynetim Kurulu'nda bir mdr bulundurmasini bile istemig-
ti. Ancak Churchill,Beledlye Bagkani olan Marcus Samuel'eduydugu nefrete kargin, aslmdabir
yabanc1 olan Deterding'e kargi tamamen farkli duygulara sahipti. Nedense onun haklanda, son
derece olumlu geyler dgnyordu.
Deterding olayinda Churchill Amiral Fisher'in izdigi yolda yrmgtr. nkFisher
Churchill'e yardigi bir mektupta onu gu szlerle tammliyordu: "Deterding bir Napolyon ve
Cromwell karigimidir.O benim bugne kadar tanimi oldugum en byk adamdir... Creti y-
nnden Napolyon'a, igleri btnyle kavramasi ynndende Cromwell'ebenzerL. Onun suyu-
na gidinizve asia tehdit etmeyiniz! Bir savag halinde 64 adet petrol tankerlifilosunu emrinize
vermesi iin onunla bir szlegme imzalayin. Shell Sirketi'ni de har grmeyin... (Deterding'in)
bir oglu ya Rugby'de ya da Eton'da okuyor.Aynca Norfolk'da byk bir arazi satm aldi ve gimdi
de orada bir gato yaptinyor! Kendisini benimsedigt bu topraklardankoparmayin! Onu bu toprak-
lara baglaym?
Churchill Fisher'in bu isteklerini oldugu gibi yerine getirmigtir.Ingiltere
ile Anglo-Pers ara-
smda yeni bir anlagma imzalanmig olmasma ragmen yine de donanma tm ihtiyacmi yalmzca
Anglo-Pers'ten kargilamiyordu. Nitekim 1914 ilkbaharmda Churchill, Shell'in donanmayla yap-
tigi mazot anlaymasmi Deterding'le konumak iin kipisel girigimdebulunuyordu. Deterding ise
kugkusuz Churchill'in gsterdigi bu ilgiye kayltsiz kalmamig, Fisher'e bir mektup gndermigti.
31 Temmuz 1914'te Fisher, Churchill'e gnderdigt bir mektubunda Deterding'in mektubuna
deginerek, "Deterding'den biraz nce son derece vatansever duygularla dolu bir mektup aldim.
Mektubu bir savag halinde petrolden veya tankerdenyoksun birakilmayacagimzi bildirmek iin
yazmig. -Hey gidi vefakr Deterding! Bu Hollandalilar Almanlar'dan o kadar nefret ediyor ki!-
Bence ilk firsatta Deterding'i gvalyeyapmalismiz!"
Deterding'e gelince, o pratik bir adamd1,Anglo-Pers anlagmasom nasil bir mantiga dayani-
larak yapildigim anlamaktagecikmeyecekti. Ancak hkmetin tutumundan akli kananlar var-
dL Szgelimi Hindistan Genel ValisiLord Harding iki yll
sreyle Tahran'da grevyapmig, oradan
aynldigLnda
franve Iran'la ilgili her gey hakkmda derin bir gpheduygusunu da beraberinde ge-

159
 trmigti.Eu duygu Harding'de sonsuza dek yaayacakti. Onun ve Hindistan'daki st dzeydeki
memurlarmm grgne gre ingllterebol ve emnlyetli kmr kaynaklanna sahipti. Tann ona
bunu bahgetmigti -

O halde hem ok gvencesiz hem de yabanci kaynakh olan petrole baglan-

maktaki mantik neydi? Bu tam anlamiyla akilsiz bir davranig olacakti. Hindistan Devlet Bakani
da gyle diyordu: "Bu tipki en stn kalite zm yetigtiren asma bahelerine sahip bir kipinin,
lki olarak tutup Skoviskisinin propagandasim yapmasina benziyor."
Gergektende eletiriciler tutunacak bir nokta bulmug saythrdi.Madem ki en iyi cins arap
retebiliyoruz, o halde neden Skoviskisi yapmakzahmetine katlanahm? diye dgnlyordu.
Bununyamtl ise ok basitti. Bu karan almadaki etken Anglo-Cermendeniz rekabetinin getirdigi
teknolojik zorunluluklardi. Almanlar denizcilikte epitlik isterken ingilizdonanmasi denizlerde
sahip oldugu stnlg koruma pegindeydi. Petrol de hiz ve esneklik ailarmdan her iki lke
iin hayati nemdeydi. Sonunda yaptiklan pazarlikta ingilterehkmeti byk miktarda petrol
stoku aldi; Anglo-Pers Sirketi de ok ihtlyaci olan taze sermayeye ve gvenceli bir pazara kavup-
tu. Su anlagmaAnglo-Pers Sirketi'nin var olma gereksinmesine dogrudan, imparatorlugunge-
reksinmelerine ise dolayli olarak olarak cevap vermigti. Bylece 1914 yaz mevsimine kadar, In-
giltere donanmasi tam anlamtyla petrole angaje olmug, ngilizhkmeti de Anglo-Pers'in ana
hissedan roln stlenmigti. Bu suretle petrol ilk defa olarak fakat kesinlikle son defa degil, mil-
li politikamn bir aleti ve en nde gelen stratejik bir metasi konumuna geliyordu.
Churchill, Donanma Bakani olarak sik sik, hedefinin donanmayi sanki ertesi gn sava; ge
kacakmig gibi savaga hazirlamak oldugunu sylerdi. 17 Haziran 1914'te ailan Parlamento g-
rgmelerinden nceki haftalarda Avrupa savagtan ok uzak, hatta birka ylldir olmadtgi kadar
barig iinde bir grnmdeydi.Ortada Sper Gler'in ihtirasmi kamilayacak hibir geyyoktu.
Hatta haziran sonlanndaIngilizdonanma birimleri Alman limanlanna nezaket ziyareti bile yapi-
yordu. Ileride,bu gnleri ammsarkenbiroklan 1914 yihmn o gzelimilkbahar ve yaz bagt gn-
lerine nostaljiyle, bir devrin batigi, ocuklugun sona erigi, grlmedik hatta dogal olmayan bir
sknet devri olarak bakacaktL Yazik ki bu devir uzun srmeyecekti.28 Haziran 1914'te Parla-
mento'nun Churchill'in nerisini onaylamasmdanon bir gn sonra Avusturya Argidk Franz
Ferdinand'm Saraybosna'da suikaste kurban gittigi haberi geldi. Anglo-PersPetrol Anlagmasi'mn
Kraliyet onaymdan gemesi epey zaman alacak, 10 Agustos 1914'e kalacakti. Ne var ki o gne
kadar dnya oktan degigmigti. Rusya 30 Temmuz'da seferberlikilan etti, 1 Agustos'ta da Al-
manya Rusya'ya sava; ati ve ordulanm seferberlige
agirdL 4 Agustos sabahl saat ll'de de
Churchill, Belika'mn tarafsizliginiihlal ettigi in gnderdigi son ltimatoma da kulak asmayan
Almanya'ya kargi savag ilan ettigini bildiren mesail gnderiyordu. Majestelerinin tm gemilerine
ulagtinlan bu mesalda pu cmle yer almigti; "ALMANYA'YLA SAVAS HALINDEYZ."Artik Birin-
ci Dnya Savagtba lamigtL

160
I

IKINClBLM

GLOBAL
MCADELE
I

I
I

-::Ur-w,'Y:.ft?>'??a:.? :5.myst-Maw.ms,:]:7m 5: :t-,t?.-elsma.wort.L.ti.m -,

 9
Zaferin Kani:
Birinc1 Dunya Sava i

ncelerisavagin kisa srecegi, bir iki haftada, olmazsa en fazla bir iki ayda bitecegi sanilmigtL ,

Oysa ordularsiperlere saplanmig ve savagda uzaylp gitmigti.On dokuzuncu yzy11sonu ve yir-

minci yzyll bagmm getirdigionca yenilikler de ortadaki karmagada yerlerini alm1;ti.En sonun-
da savag nihayet bittiginde de insanlar bir araya gelip
savagmniin iktigmt ve hangi konu hak-
kmda iktigiru birbirlerine sorar olmuglardi. Cevap olarak birokneden ne srlyordu:Sag-
kmliktan, kibirden, aptalhktan tutun, uluslararasi rekabetin ve endstriyel toplumun birikintisi
olan gerginligekadar her trl sebep savagingerekesi olarak gsteriliyordu. Diger gerekeler
arasmda milliyetiligin dogurdugu astrlaradayanan dincilik; Avusturya-Macaristan, Rus ve Trk
imparatorluklarmm esnekliklerini kaybetmeleri; gelenekselg dengesinin kgve son gn-
Jerde parlayan Alman egemenliginin hirs ve gvensizligine kadar her faktre yer verilmigtis
Byk Sava; yenilglye ugrayanlar kadar yenenler iin de bir felaket olmutur. Savagta13
milyonkigihayatim kaybetmig aynca milyonlarca kigi de yaralanmigveya yerlerindenolmugtur.
Bu savag Avrupa'mn birok kesimi aisindanve savaga katilmig tm lkelerin ekonomisi ynn-
den de byk bir faciadir. Birinci Dnya Savagl'nm b1raktigihazin etkiler ileride,
savagmbiti-
minden sonra da yeni ayaklanmalara yol aacak trdendi.Gerektende savagin yol atigt top-
-
lumsal felaket hayal edilemeyecek kadar byk olmugtur. Yirminci yzyllm byk bir tarihisi
ve gnmzn yaliyazarlanndan birinin, savag bittikten yarim yzyil sonra, ihtiyarhk gnlerin-
den geriyebakarken syledigi gibi, BirinciDnya Savagigerekten de
"memnuniyetsizliklerimi-

zin, tatminsizliklerimizin digariya figkinglydL"

Bu savag insanla makinenin arpigmas1ydi ve bu makinelerin tm de petrol gcyle ali1-
yordu. Amiral Fisher ve Winston Churchillbunu nceden grp tahmin etmiglerdi. Ancak pet-
rolle ahgan makinelerin savagta kullanimi hem onlarm hem de diger liderlerin btn tahminle-
rini aan boyutlarda olmugtur. Bunun sebebiBirinci Dnya Savagt sirasmda, petroln, iten pat-
lamah motorlarm savagm her boyutunu degltirmesinden fleri gelmigti. Hatta karada, denizde
ve havadaki
"hareket
yetenegi" kavrami bile deggmigti. Birinci Dnya Savagi'ndanyirmi yll n-
ceki dnemde kara savagt sabit demiryollanna gvenerek cereyan ederdi; ve 1870-71 Fransa-
Prusya Savagi'nda oldugu gibiaskeri blkler ve mhimmat bu demiryollan gebekeleriyle tagi-
n1rdi. Demityollarindan sonraki mevzilerdeyse blklerin harekti fiziki tahamml,kas gc ve
erkeklerin bacak yapilan ve yk hayvanlan dikkate alinarak saptamrve buna gre k1sitlanirdi.
Ne kadar agLrlik tagmacagi,nereye kadar tagmaca@gibi sorunlarm cevabt iten patlamall moto-
run devreye girmesindensonra tamamen farkli olmugtur.
Gerekleenbu degigimin boyutu ve derecesi strateji uzmanlarmm dgnebileceklerinden
ok daha byktr. Savagm iktigi ilk gnlerde
"askeri
planlamalarda" yalnizcaatlar hesaba ka-
tiltyorve her asker iin bir at dgnlyordu. Ancak atlara bagli kalmak iage sorununu daha
da iinden ikilmaz yaplyordu. nk her at bir insamn yediginin on katt yiyecek ister. Savagin
ilk gnlerinde, Marne'de yapilan ati malarin ilkinde bir Alman generalinin kfr ederek, em-

163
rindeld atlardan tek birinin bile kendini savag alanina atacak kuvvette olmadigmi,hemen yoru-
lup pes ettiginisyledigt rivayet edilir. Ancak tkenip pes eden sadece atlar degildi. Savagsona
erdiginde uluslann bepsi birden tkenmig,pes etmigti Petrolle ahtinlan makinelere gelince,
bu makineler geri hareket ve iage sorunlanm kolaylagtirmigtt,ancak ortadaki yikmtilannkat
kat artmasma da asil onlar neden olmugtu,
Savagm baglangicmda kara savagi aismdan petrole pek gereksinim duyulacagl, faZla nm-
li olacagt dgnlmemigti. Alman GenelkurmayBagkanidemir ve kmr alanlannda ve demir-
yolu nakliye gebekesindestnlk taslayarakvnyor, plan ynnden metodik oldugunu d-
gnerek, Batfda cereyan eden savagm kisa ve kesin olacagim varsaylyordu. Savagtn ilk aylan
iinde Alman ordulan planlari geregi epeyce ne getiler. 1914 yill Eyll ayi baglannda Alman-
ya'mn, Paris'in kuzeydogusundan Verdun'a kadar 125 mil mesafedeuzanan bir savag hatti var-
dL Bu hat Verdun'dan Alpler'e kadar
uzanan diger bir hatla birlesiyordu. Bu iki hatta, iki milyon
asker vardi. Bir ara Alman Ordusu'nun sag kolu Paris'in lurk mil yakimna kadar gelmigve bu
"Igiklar Kenti"ne dogru yol almaya devam ediyordu. Igtetam bu kritik anda iten patlamah mo-
torlardevreye girecek ve stratejik nemini hi beklenmedik bir gekilde kamtlayacakti.

Taksilerden Bir Ordu

Fransiz hkmeti yz bin siville birlikte Paris'i zaten terk etmigti. Bagkentin dgmesi an soru-
nuydu. Ve grnge gre Fransa yakmda sulh iin bagvuruda bulunacak giblydi. Belki de bang
grgmeleriniBordeaux'dan isteyecekti. Fransiz Ordusu'nun Komutam GeneralJosephCesaire
Joffrekuvvetlerini Paris'in gneyine ve dogusuna ekmeyidgnmeye baglamigt1. Bu da kentin
tam anlamiylakorumasiz biralolmasi demekti. Ancak General Joffre'ningrgnekatilmayan
biri vard1: Paris Askeri ValisiGeneral JosephGallieni.Askeri Valibu konuda tamamen farkli d-
gnyordu. Hava kegfi sonunda Alman hatlarmi vurup dmamn ilerlemesini durdurmak in
elde son bir koz oldugunu anlamigtl. Kendisine yardim elini uzatmasiiin Ingiliz donanmasmi
ikna etmek istediyse de bu bir yarar saglamamigti. nkingilizleronu ciddiye almamigtL
Uzun pejmrde sakalt, dgmeli siyah izmeleri,sari renk tozluklanve zerinde egreti duran
niformastyla yagli general pinl pini bir subay grnm vermekten ok uzakti. Gnn nde
geleningilizkomutanlartndan biri onun iin "Hibir ingilizsubaymm byle bir komedyenle ko-
nuqurken grnmek istemeyecegini" sylemigti. Ancak 4 Eyll gece vakti yaptigt duygusal ve
fkeli telefonkonumaslyla her nasilsa General Joffre'ubir kargi taarruza gemeye ikna edecek-
"coup

ti. Gallieni flerde o geceden sz ederken bu telefon konugmasindan de telephone" yani

"telefon
darbesi" diye bahsedecekti.
1914 ylli 6 Eyll gn ormanlar arasmdan ve algun hububat tailalarindankavurucu bir si-
cak altmda geen Franstzlar nihayet hcuma geoiglerdi. Baglangitaepeyce baar1 da kazandi-
lat. Ancak ok gemeden Almanlar yeni kuvvetler getirdiler. Artik Fransizlar gergekten ok teh-
likeli bir duruma dgmgt. Son derece ihtlya duyduklari kendi takviyekuvvetleri Paris'in ok
yakimnda oldugu halde onlan cepheye kecek hibir yol yoktu. Fransiz demiryolu gebekesi
tahrip edildiginden bu yolla gelmeleri imknsizdi. Yrmeye kalksalar, ge kalacaklardi. Askeri
aralarla gelecek olsa bile, bunlarm tagiyabilecegl gln sayidan ok daha fazla adama ihtiya
vardi. O halde ne yapilabilirdi ki?
Ancak General Gallieni kolay kolay pes etmeyecekti. uvala benzeyen gekilsizniformast
iinde sanki her an Paris'te, Paris'in her kgesinde dolagir gibiydi. Kuvvetlerini yeniden toplaylp
rgtlemeye ahgiyordu. Pejmrde grnmnekargm Gallieni asla bir komedyen degildi. As-
linda o hem askeri bir deha hem de bir are bulma ustasiydl. ihtlya\ann doruk noktada oldugu
o gnlerde zaruret iinde irpman kuvvetlere motorlu arag baglantisi kurmayi ve iten patlama-
h motorlardan.yararlanmayi dgnen ilk insandir.

164
 Gallieni birka gn evvel, kentin bogaltikna olasihgmi dikkate alarak
"kendine

zg" bir
nakliyemfrezesi kurulmasi ve ihtlyat olarak rezervde saklanmasi emrini vermigti. Gerekten
de kurulan bir mfreze belirli sayida Paris taksilerindenolugmugtu. 6 Eyll sabahl Gallieni mev-
cut taksi rezervinin ihtlyacm ok altmda oldugunu grecek, Paris'teki btn taksilerinde bu
mfrezeyekatilmasim, vakit geirmeden nakliye blg haline dngtrlmesini isteyecekti.
Bir sabah Malulller Bulvari denen yerdeki'bir lisede kurulmug olan kararghmda otururken ani-
den esinlenerek yeni bir karara varacakti. Taksilerden kurulu bir armada organize edecek ve bu
armadaylabinlerce askericepheye sevk edecekti.
Hemen kentte mevcut bin taksininaranipbulunmasim ve komuta altma almmasmi em-
retti. Pollslerle askerler de derhal taksileri durdurup, gofrlerdenparalanm deyen mgterilerini
.
hemen orada biralop karargha gitmeleriniistediler.
Bu ara, gofrlerden birlyle kendisini arabadan indiren askerarasmda gylebir konugma ge-
iyordu:
"Peki, mgteri hakkimizi nasil deyecek? Taksimetreye gre mi, tek fiyatla mi?"
"Taksimetreye gre."
"yleyse haydi gidelim!"
Bunu syledikten sonra da taksimetresiniamayi ihmal etmeyecekti.
Saat akgamm on'una kadar, yani Gallieni'nino emri verdiginden sonrald ild saat iinde
yzlerce taksi des lnvalides Bulvari'nda toplanmigbulunuyordu. Taksilerin ilk grubu akyam ka-
ranligmdan yararlanarak Paris'in kuzeydogusunda kk bir ky olan Tremblayles-Gonesse'e
yollandilar. Ertesi sabahdes Invalides Bulvan'nda taksilerdenolugmuy ikinci bir ordu hazir vazi-
yette bekliyordu. Bu ikinci grup da byk bir konvoy halinde, Champs-Elysee'den yukan dogru,
Royale ve Lafayette yollarmitakibenharekete geti.Sonrada Gagny'dekent digma ikipdoguya
dogru ilerledi. 7 Eyll gn taksilerkararlagtmlmig olan yerde bir araya geldiler ve yeniden or-
gamze olup gruplara ayrildilar. Aym gn taraflararasmda atigma ve onun getirdigt savag kritik
bir denge olugturmugtu. Alman Ordulan Bagkomutam Helmuth von Moltke, egine yazdigt bir
mektupta 7 Eyll olaylarmdan qu szlerle bahseder: "Bugn kader byk bir karar verecek. Sel
gibi kan aklyorl"
Akgamlan gne; battp da etraf karanliga gmldgnde Gerieral Gallieni'ninkipiselgzeti-
mi altmda askerler bu taksileredolduruluyordu. Su durumu yan paka yan umursamazlikla kargi-
layan Gallieni "Hi degilse ahqilmamig bir gey yaplyoruz" demigti. Askerlerin taksilere almma-
smdan sonra sira tika basa asker dolu bu aralarm taksimetrelerini a1p yirmi beg-elli taksilik
konvoylar halinde savag meydanma yollanmasma geliyordu.
Bir tarihinin ileride yazdigi gibi
"gelecegin
motorize kuvvetinin nclerl" olan bu taksi
ofrleri aralarint ancak Parisli taksicilereyakipir tarzda sryor, zaman zaman hiz attirarak bir-
hirlerine yetigip zaman zaman da birbirlerinin nne geerek veya geride kalarak bikip usanma-
dan ilerliyorlardi. Karanlik yollarda birer lik noktasi olugturan farlanyla bu taksilergerekten
grlmeye degerdi.
Gallieni Paris taksileriylesavag cephesine binlerce askeri tagimayibagarmigtl. Eu da kugku-
suz savagtn yazgismdaetkili olmuytur. 8 Eyllsabahi dogan gne; Fransiz hattmi bir gn evvel-
kinden daha kuvvetli, bu hat zerinde boylu boyunca arpiganFrans12kuvvetlerini de moralleri
dzelmig, yeniden gevkkazanmig bulacakti Nitekim, bir gn sonra Eyll'n 9'unda Almanlar
yenik dgt ve .geri gekilmeyebaglad11ar.Alman ordularmm geri ekilmesi sitasmda durumu
"lgler

mektupla karisma bildren Moltke bu konuda gunlariyazlyordu: kt gidlyor; Paris'in do-

gusundakiatigmalar lehimize sonulanmayacak. Savagimizin acimasiz bir dg kirikligt oldugu
anlagillyor... Byk mitlerle baglayan bu sava; sonunda bizim aleyhimize sonuglanacak."
Taksi gofrlerine gelince, iki gn boyunca a ve uykusuz kalmig bu insanlar, Paris'e dne-
.
cek, burada kendilerini hayretle kargilayan birok merakli tarafmdan sarmalanip haklari olan

165
taksi cretlerini de alacaklardi. Onlar Paris'in kurtanlmasma yardim etmiglerdi. Aynca General
Gallieni'ninbulugu ve yol gstericiligiylemotorlu tagmamn gelecek iin ifade ettigi anlami da
hareketleriyle gstermiglerdi.
11eridekiyillarda vefakr Paris gehrtdes Invalides Bulvan'ni kesen geni; yolun ismini degig-
tirerek buraya "MaregalGallieni"ismini vermigtir.

Savagta ltenPatlamali Motorlar

1914 ylli 6-8 Eyll'nde Ingiltere'nin de katildigt ortaklaga srdrlen Fransiz saldinsi ke-
.kargi

sin bir sonu doguracak nitelikteydi. Marne'de yapilan atigmalarmilki savagin seyrini degigtir-
migtir.Aynca uzun planlamalara dayah olarak geligtirilmig Alman savunmasmm da sonu olmug-
tur. Bu atigmalarsavagtnkarakterini de kesin olarak degigtirmig ve savagm kisa sreli olacagt
hakkmdaki yaygin kanly1kknden yok etmi tir.Almanlar geriekilmelerinidurdurup bekleme -

durumuna geerkenbuna kargi olan kuvvetler her iki taraftada siperler kazarak, uzun, kanh,
anlamsiz bir ylpratma sava1olacagt artik kesinlegmig statik bir savunma savagi iin kendilerini
hazirlaylp bulunduklan yerlere lyice yerlegiyorlard1.Makineli tfeginartik yayginlagmigolmast
Ye aynca dikenli tel Ye engellerin de devreye sokulmasi nedeniyle savunma hayati nem kazan-

m1;ti. Su da savagin daha da hareketsiz, durgun kalmasi sonucunu dogurmuqtur. Eu duruma si-
nirlenen ngilizSavag Bakan1 Lord Kitchener gu szleri sylemekten kendini alamayacakti: "Ne
yapmak gerektiginibilemiyorum. Bu yaptlglmlza savag dnemez."
Savaginbu durgun seyrini larmamn tek bir yolu oldugu artik apa1kanlagilmiqu. Su savag-
ta zafer ancak, askerleri harekete getirecek bir egit mekanik yenilik bulmak ve bunu uygula-
makla mmkn olabilecekti. Bylecesavagankuvvetler savunmayi sadece et, deri ve niforma-
lanyla degLl, hundan daha gvencelive hizli olan bir mekanik donanimla yapmaltydL nlaske-
ri tarihi Basil Liddell Hart'm ifade ettigi glbi, gerekli olan "Belirli bir hastaliga kargi belirli bir
panzehir bulmakti." Bu hastaliga tanly1ilk koyan ve panzehiri bulan kigi Ernest Swinton isimli
bir Ingilizalbayidir. Swinton zamanm tamnmigbir sava; romam yazanydive evvelce de ingilte-
re tarafmdanRus-JaponSavagi'nm resmi tarihini yazmakla grevlendirilmigti. Bu eseri yazmty
olmasinm sagladigideneyimle daha o zaman bile ileriyi grp makineli tfeginsahip oldugu po-
tansiyelgc tahminedebilmigtir. Daha sonraki ylllarda Amerika BirlegikDevletleri'nde son za-
manlarda geligtirilmigolan tanm-traktrzerinde yap11anegitli askeri denemelerle de yakin-
dan ilgilenmigtl. Savagtn ilk gnlerinde genel karargh tarafmdanresmi
"grg

tanigt" olarak
Fransa'ya gnderilen Swinton, iki arpl iki drt eder hesablyla mantigim kullanip panzehirl bul-
mayi bagardL Bu, iten patlamah motor gcylegaligan,paletler zerinde hareket eden, maki-
neli tfek kurgunu geirmeyen ve dikenli tele duyars12 21thlt bir ara olmahydt
Ancak ihtlya duyulan geyher zaman istenen geyolmuyor ve ragbet grmyor. Nitekim bu
durumda da, ingilizOrdusu'nun tahkimedilmig siperlerde bekleyen yksek komuta dzeyinde-
ki kargit grgl subaylan bu neriyi.ciddlye almayarak baltalamak iin ellerindengeleni yapti-
lar. Gerekten de, eger Churchill ige el atip konuyu desteklememig olsayd1,bu neri oktanlp
gitmeyemahkmdu.Ancak Donanma Bakam askeri yeniliklere saygl gSteren, deger veren bir
kigi oldugundan, konuya egllerek, o gne kadar bu tr aralan imale baglamadiklan iin orduyu
Ve Savag Ofisi'ni azarlayacakti. Churchill 1915 ylliOcak aymda Bagbakan'a
u szlerisylemig-
tir: "Yaadigimizbu sava; ate; meydarnhakkmda bunca zamandir bildigimiz tm askeriteorileri
yerle bir etmig, bunlar zerinde bir ihtilal yaratm14tir."Konuya kargi ordunun gsterdigi diren
kargismda Churchill donanmaya ait fonlarm yeni olan bu aracm geligtirilmesiiin sarf edilmesi
komutunu verdi. Donanmamn yaptigL bu geici yardimi yansitmasi iin yeni geligtirilenmakine-
"kara
kruvazr" veya gemisi" adi verildi. Churchill'inkendisi ise araca
"kara "caterpillar"

ye
(ttrtil)ismini yakigtirdi. Ancak gizliligin saglanmasi iin bir de kod isim gerekiyordu ki bunlar

166
 "cistern" "rezervuar"

arasmda nerilen birok isimden ikisi, su hazinesi anlamma gelen ve sz-

"tank"
iki
ckleridir. Bu kelime ara iin dgnlmgse de sonunda szcgnde karar lolindi.
Tank ilk olarak1916 ylhnda, geligmiggekliyleSomme arpigmasmda kullanildi. 1917 Kast-
mi'nda ise daha da geltirilmiggekliyleCambraiarpi malarmda kullanilmig ve burada nemli
bir performans gstermigtir. Ancak tankm kesin sonuca en etkili olduguyer 1918 yih 8 Agustos
tarihindekiAmiens arpigmasidir.Bu arpigmalarda456 adet tanktan oluganbir ordu Alman
hattim yararak ieri girmeyi bagaracakti. O gnlerde Bagkomutan Paul von Hinderiburg'a vek-
let etmekte olan General Erich Ludendorf, ileriki gnlerde 8 Agustos tarihini gu s21erleanacak-
ti: "Savagtarihinde Alman Ordusu iin karagn." Artik savunmanm n planda oldugu gnler
geride kalmigt1. 1918 Ekim aymda Alman Bagkomutant artik zaferin Almanya iin mmkn ol-
madigmiilan edlyor ve bunun birinci nedent olarak da tanklarmdevreye giriginigsteriyordu.
Alman yenilgisinin diger bir sebebi de araba ve kamyonun mekanize nakllyede gsterdigi
yksek dzeyde bagaridir. yleki, demiryoluyla yapilan nakliyede Almanlar baanli olurken,
Mttefik Kuvvetler araba ve kamyonlann kullanima sokuldugu yerlerde stnlg ele geirmig-
lerdi. 1914Agustosu'ndaFransa'ya giden ingilizkeyifkuvvetinin elinde sadece 827 motorlu ta-
gitvardive bunun 747si kendisine ait degildi. Motosiklet sayisi ise sadece 15'ti. Savagm son ay-
larma gelindigindeise ngilzOrdusu'nun sahip oldugu ara sayis156.000 tank,23.000 motorlu
ara, 34.000 motosiklet ve bisikletten oluuyordu. Ayrica savaga 1917 Nisam'nda girmig olan
BirlegikDevletler de Fransa'ya50.000 adet benzinle aligan ara getirmigti.Bu aralar bir arada,
savagan kuvvetlerin ve malzemenin bir yerden bagka bir yere dzenli gekildenakll iin gereken
hareket yetenegini saglamigti.Bu da birok atigmada hayati nemi oldugunu kamtiamigt1. Sa-
va; bittiginde, Mttefikler'in Almanya'ya kargi kazandigi zaferin bazi ynlerden kamyonun lo-
komotife kargi kazandlgl zafer oldugu sylenmitir.

Havada ve Denizde Savag

tenpatlamah motorun yeni bir sava; arenasmda havadaki etkileri, diger arenalardan daha b-
yk ve daha dramatik olmugtur. Wright kardepler 1903'te Kitty Hawk'da ilk uuglarmtyapmig-
lardi. Ancak talyanlar'in 1911-19l2'de Trablusgam'da Trkler'lesavagirkenuaktan yararlandi-
gi tarihe kadar, askeri erknm uaga kargi yaklagimi pek olumlu olmamig, daha ok geleneksel
tutuma bagh kalmigtir. Bu olumsuz yaklagimFransizGenerali Ferdinand Fock'un uaklarm as-
keri alanda kullammi konusunda yaptigi qu zetlemeyle aiklanabilir. General Fock havaciliga
bir spor olmaklaberaber uagm ordu iin degersiz oldugunu"
"iyi
ordu iginde yer vermiyor ve
sylyordu.1914'te sava; iktigmda,Ingilizaskeri erkninm
"ticari
ig" olarak isimlendirdigt ha-
vacilik endstrisinde,olsa olsa bin kadar kipi abylyordu. 1915 Ocak aymda da yani bu tarihten
bir ay sonra, ngiltere'de inga edilmig olan uak sayisi sadece 250 kadardi ve bunun altmig adedi
deney amac1ylakullanilmaktaydi.
Tm bu olumsuzluklara kargm uagin askeri alanda hizmete sokulmasi, baskiyla da olsa,
hi gecikmeden gereklegmig ve etkisinin ne denti byk potansiyel ierdigi ok abuk anlagil-
migtir. Havacihk alamnda yazi yazan bir lngilizyazar 1915 ylli baglarmda uak iin gugzlemde
bulunuyordu: "Sava; iktigindan bu yana, uagLn kazandigi bagarilar o denli byk ve srprizli
oldu ki, hayal gc kuvvetli olmayanlar bile hem donanma ve hem de askeri operasyon ailarm-
.
dan uagtn ne derece hayati nemde ve vazgeilmez oldugunu anlayabildiler. Uak, savag bittigi
zaman belki gnlk yagamimizda bile bir ulagimaract olarak kullamlacak." Uak gibi yeni bir
hava gcnn icadt ve geligtirilmest kisa zamanda endstriyelaltyapi ingaatma gereksinim gs-
terdi. Otomobil sanayli zellikle motorda,bu altyapimn temeliniolugturdu. Sava; yay1ldika,a-
.

buk ategleme ynteminin de uygulanmasiyla, havac1hk savaga paralel dzgn bir geligimgster-
di. yleki, 1915 Temmuzu'nda, savag iktigindanberi, yani bir seneden daha az bir zaman n-

167
 ce kullamlmakta olan makinelerin her biri, uagm devreye girmesiyle,demode olmug ve yerleri-
ni uaga birakmigt1.
Havaciligtn savagta ilk anlamh kullammi kepif ve gzlemalanlarmda oldu. Havada yapilan
savag baglanglta Silah ve el bombalanyla birbirlerine ate;
aan pilotlararasinda oluyordu.Daha
sonra keyif uaklanna makineli tfek yerlegtirildi ve pilotun kazayla kendi pervanelerini ategle-
mesini nlemek iin, uaklarda ateglemeyi pervanelerin rotasyonuna gre senkronize eden yeni
mekanizmalar geligtirildi.Bylecesavaguagt dogmug oldu. Takvimler 1910 yllmi gsterdigin-
de, artik uaklar filolar halinde uar olmuy ve havacilik savag taktikleri bir hayli geligtirilmigti.
Taktik bombalama denen bir bombalama yntemi savaglylabir arada- uygulamaya so-
-piyade

kulmuy ve ilk defa Ingilizlertarafmdanhem Trkler'e hem de Almanlar'a kargi kullanilmigtt.

Trkler'e karp kullanildigmda etkisi mahvedici oldu. Almanlar'a kargi, 1918 Marti'nda Ingiliz
cephesini yanp ieri girmelerizerine, Alman Ordusu'nun hcumunu durdurmak iin uygulan-
migttr.Stratejik bombalamada nclk yapan ise Almanlar olmuytur. Almanlar, nce zeplinler ve
sonra da bombardiman uaklart kullanarak dogrudan ingiltere'yesaldinda bulunuyor ve bunu
yaparak Britanya adalarmm dokunulmazligim ihlal edlyordu. Bylece Birinci Britanya Savai
baglamigoluyordu.Bu saldinlara Ingilizlersavam son buldugu aylarda Almanya iindeki hede6
lere yaptiklan hava saldinlanyla karythk verdi.
Sava; srekli olarak yenilikler yolunu zorluyor, her gn yeni buluglar uygulamyordu. Sava-
ym son aylarmagelindiginde,en geligtirilmig uagLn hl21 iki katmdan daha yukan ikmig, saatte
120 mili agmigti. Su uaklarm uug tavanlanise yaklagik 27.000 feet kadardi. Topyekn retim
rakamlan hep aym durumu,-yani htzli kalkmmayi gsteriyordu. Savagindevam ettigi sre iinde
Ingiltere55.000, Fransa 68.000, Italya20.000 ve Almanya 48.000 adet uak imal ettilet Sava-
m devami olan bir buuk ylllik srede Birlegik Devletler 15.000 uak imal etti. Savag ncesi
diglanan ve sadece
"iyi
spor" olarak tammlananbu sanayi bylece sava; sirasindakendini kanit-
layip ne denli yararh oldugunu gstermigti. Demek ki ngiltereHava Kuvvetleri Bagkomuta-
n1'nm sadece Krallyet Hava Kuvvetleri lin geerli grp syledigi szler,asimda genel olarak
tm askeri havacthkta da pekl uygulanablirdi. Bagkomutan Krallyet Hava Kuvvetleri'nde
uaklardan yararlanma gerekesi olarak "Savagmgereksinimleri bunu bir gece iinde zorunlu
kild1" demigtir.
Donanmalar arasmdakiyangmaya gelince, sava; ncesi yillarda Ingiltere ile Almanya iligki-
lerini o denli kizigtirmigolan bu yarig,bu defa savag sirasmda tam tersine, durgunlagmig, hare-
ketsizlegmigti. Savagtn patladigt gnlerde ingiltereBykFilosu Almanya'mn Aik Deniz Filo-
su'ndan daha stn durumdaydi. 1914 Aralik aymda Falkland Adalan arpigmasmda, Ingiliz
Kraliyet donanmasi bir Alman filosunu yenilgiyeugratmig ve kazandigt bu zaferle A.1manya'nm
dnyamn ticaret merkezlerines1zmasmi engellemigti. Yine de, denizde rekabet konusunun iki
lkeyi, ingiltereve Almanya'yi savaga srklemede en _byk rol oynadigiyadsmamazsa da,
ingilizByk Filosu ile Alman Aik Deniz Filosu'nun savag boyunca sadece bir kere gerek an-
lamda 31 Mayis 1916'daki Jutlandarp1masmda kargt kar1ya geldigi de bir gerektir. Efsaneyi
andiran bu karydagmamn sonucu o gnden bu yana devamli tartigmakonusu olmuqtur. Taktik
anlammdadgnldgnde yenen taraf.Almanya'ydi; nk kendisine kurulmuy tuzaktan ka-
mayi bagarmigti. Ancak stratejikanlamdaalmdigmdazafer ingilizler'e aittir;nk savagm geri
kalan kismmda Kuzey Denizi'ne egemen olabilmigve Almanfilosunu kendi slerine hapsetme-
yi bagarmigti.
Olaylar Churchill ve Fisher'in Kraliyet donanmasinda petrol kullammma geilmesiiin
yaptiklan baskida hakli olduklanm gstermigtir.nkpetrol Ingilteredonanmasma daha ok
seenek, daha byk hiz, daha hizli yakit verme avantajlari gibi bfrok avantaj saglamigtL Al-
man Aik Deniz Filosu yakit olarak daha ok kmr kullamyordu. Almanya digmda da kmr
ikmali yapacak herhangi bir ikmal istasyonu yoktu. Su nedenle seenek ve esneklik bakimmdan

168
 Almanya ok daha kisit11durumdaydi. Gerek gudurki; Alman Aik Deniz Filosu sirf kmre
bagli olugu yznden yenilgiye ugramig ve ismine laylk olmadigi izlenimini vermigti. Kabul et-
mek gerekir ki Almanya petrol saglama konusunda .hibir zaman ingiltere'nin konumunda 01-
mamigtit Almanya, Ingiltere'nintersine, savag sresince petroleerigme olanagtbulamadi,

Anglo-Pers, Shell'e Kary

ingiltere'ninAnglo-Pers Sirketi'nden
hisse almasi tam antamiyla belirli bir amaca ynelikti:Ihti-
yact olan miktarda petrolgaranti altma almak. Ancak sava; beklenildiginden ok daha erken
patladi; yle ki, degil hkmetle girket arasmdaki iligkinin saptanmast,daha ]Setrol ahmi bile bit-
.
medensava; gelip atmigti. Aynca ran'dakipetrol igletmelert de nem bakimmdan hl etkisiz
durumdaydt. 1914 yllinda dnyada retilen petrol toplammmyzde birinden bile daha
azmi i-
kanyordu. Ancak retim arttika, lkenin stratejik degeri de fazlastyla artacak ve Ingiltere'nin
gerek petrol yakitma ve gerekse girkete kargi olan anlagma ve ykmllklerininkorunmast ge-
rekecekti. Ne var ki bunun gerekten yapilabilecegini gsteren herhangi bir igaret de mevcut
deglldi. Garip bir rastlantlyla, savagmbaglamasmdan daha bir ay ble gemeden ingiltere'nin
Iran petrol yataldan ve rafinerisini savunma gcnden pigmanlik duyan kipi, petrol en ok sa-
vunan kigi ve Anglo-Pers anlagmasmm bag sorumlusu olan ChurchilPin bizzat kendisi oluyordu.
1 Eyll tarihindeChurchillgu szlerisylyordu: "Bu amacahizmet edecek herhang bir askeri
.
kuvvet bulma olasiligimizanlagildigma gre gok az. Petrolmz bagka yerden satin almamiz
gerekecek."
Diger taraftan Osmanli imparatorlugukuvvetleri byk tehdit olugturuyordu. 1914 g-
znde Trkiye'nin Almanya'nm mttefikiolarak savaga girmesinden hemen sonra, bu lkenin
askeri kuvvetleri ran'mAbadan rafinerisini tehdide bagladl. Ingilizaskerleri bu kuvvetleri ps-
krttler ve daha sonra da Basta'yi ele geirmeyealigtilar.Basra, Iran petro1ne Bati'dan gele-
cek stratelik girigimlerekargi nobeti durumunda oldugu iin, o gnlerde Ok byk nem arz
eden bir kentti. Basra'mn kontroln ele geirmekdemek ingiltereikarlannadost olan yerel
hkmdarlann, ki bunlardan biri de Kuveyt Emiri'ydi,emniyetinin saglanmasi demekti. Ingiliz-
ler kendi korumalan altma aldiklan sahalari giderek daha da yayginla tinp kuzeybatlya, mm-
knse Bagdat'a kadar uzatmakistiyorlardi. En nde gelendgncelerden biri, bir kez daha, pet-
rol yataklanm ele geirmekve Almanya'nm franzerindeki ylkici gcne kargi koymak olmug-
tu. Aym zamanda, Mezopotamya'nm, yani bugnk Irak'm petrol potanslyelinin Ingiltereaske-
ri ve siyasi planlamastndaki yeri de giderek daha ok nem kazanmaktaydi. 1917 yllmda, Trk-
ler'in kargismda kltc yenilglye-ugradiktan sonra Ingilizlernihayet Bagdat'i ele geirmeyi
baardilar.
Savam devami sresince Iran'dakipetrol retimi savagtan pek etkilenmemigti. Ancak, bu-
nun tek istisnasi olarak, 1915 y1lmmbaglannda blgedeki yerel kabile mensuplari Alman ajanlar
ve Trkler tarafmdankigkirtilarak petrol blgelerinden Abadan'a uzanan boru hattim tahrip etti-
ler. Borunun onanlip petroln yeniden istendigi glbi akmasi saglanmcaya kadar aradan bey
ay
gemesi gerekmigti. Abadan'dan gelen antma kalitesindeki problemlere ve savag zamamnda
rastlanan donamm eksikligine ragmen, askerlerden gelen talebinde drtsyle, ran'da,giderek
byyen bir smai igletme kk salmaktaydi. 1912-1918 arasmda iran'mpetrol retimi on katm-
dan daha yukan, gnde l 600 varilden 18.000 varile tkmigti.1916 yllmm sonlarmda artik Ang-
lo-Pers Sirketi, Ingilteredonanmastnm toplampetrol ihtiyacmm begte birini tek bagma kargilaya-
cak duruma gelmigti.Bir vakitler, kurulugundan sonraki ilk on, on beg yll iinde, birok defa
iflas durumuna yaklagmigolan bu grket,pimdiartik byk kr saglayarak igletiliyordu.
Anglo-Pers aismdan degigmekte olan gey bundan ibaret de degildi. Kr etmeye baglayan
irket karakter ynnden de degigiyordu. IdariiglerMdr Gharles Greenway izledigi aikVe

169
i

kesn stratejiyle Anglo-Pers'i sadece bir ham petrol reticisi olmaktan ikanp entegre bir petrol
"tam

girketiyapmaya ababyordu.Kendi ifadesiyle, baarmak istedigi gey anlamtyla kendine ye-

"nc

terli olan bir organizasyon kurmakti." Bu organizasyon mamullerini bir tarafmmda-

halesi olmaksizm, kendileri iin kr getirecekiklyyeri neresiyse oraya satacakt1." Daha dnya
savagimnortalannda, Greenway,girketinisavag sonu rekabet iin ynlendirmeyebaglamigtlbile.
Bu arada birok yeni girigimlerdede bulunuyordu. Bunlar arasmda belki de en Onemlibagari In-
giltere hkmetinden, Birlegik Kralhgm en byk petrol dagitim gebekelerindenbiri olan British
Petrol adiylaanilan girketisatm aldig1zaman saglandt Bu girket,isminin British Petrol olmasma
karym aslmda Deutsche Bank'a aitti. Deutsche Bank'mBritish Petrol adim alma neden, sahibi
oldugu Romanya petroln bu lkeye satabilmekiin girketibir girikapisi olarak kullanmasin-
dan ileri geliyordu.Savag patlak verdikten sonra, ingilterehkmeti Alman kontrolnde olan
bu girketi kendi kontrolne baglamigt1.Bylece British Petrol sahipliginide zerine almigolarak
Anglo-Pers Sirketi sadece byk bir pazarlama sisteminiele geirmeklekalmaylp, aym zamanda
ileride kendisi iin son derece yararli olacak bir isime de kavugmuy oluyordu. Anglo-Pers bu ara-
da kendi tanker filosunu da kurmutu. Yagadigitm bu yeniliklerle Anglo-Pers temeldenbir de-
gigimgstermigti. 1916-17 ylllarma kadar sahip oldugu sabitmal varliklarmm yzde 80'den faz-
lasi Iran'da idi. Bu yillan izleyen mali sene iinde ise mal varhgLnm sadece yansi Iran'datutul-
muy, geri kalam tankerlere ve dagitim sistemlerineyatir11mtytt.Artik igletme tam anlamlylaen-
tegrejirket olmuytu.
Greenway'in dger bir hedefi de Anglo-Pers'i ingiltereimparatorlugu'nun petrol gampiyonu
yapmaktive bu amaca en az ilk hedefindeki kadarbyk hirsla yaklaglyordu.Sik sik dile getirip
tekrarladigiglbi Anglo-Pers'i "Tmyle lngilizolan... herhangi yabanci bir unsur iermeyen" bir
.
ekirdekgirketypmai amahyordu.Bunu sylerken Hollanda Kraliyet/Shell Sirketi'ne aik bir
imada bulundugu kugku gtrmez.Greenway her firsatta "Shell'dengelentehdit" konusunu ta-
zeliyor, Sir Marcusve yardimcilannipetrolclkte dnya apmda tekelciliktertipleriyapmakla
suluyordu.Greenway ve yandaylan tekrar tekrar ve bikip usanmadan Hollanda Kraliyet/Shell
karmasim ingilizpkarlarma sadakatsizlikle ve mamulleriniAlmanya'ya satarak byk ka-
"petrol

etmekle" milli tehdit unsuru oluturmakla" itham etmiglerdir.

"ciddi
zanlarelde ve bir
Su sulamalann hepsi hem haksiz hem de gerege aykinydt Bir kere uyruk degigtirip ngi-
liz uyruguna gemigplan ve sava; yillanm Londra'da gegirentccar Deterding sava; yillan bo-
yunca hem kipisel mal varhgmihem de girketininmal varligim Mttefikler'inemrine
Vermigti. .

Marcus Samuel'egelince, o tam aniamtyla ategli bir ngiliz v atanseverdi ve yazik ki bunun bede-
lini act bir gekildedemigtir, ikioglundan yani sava;
biri, ncesi Londra'nm Dogu Yakasi'nda fa-
kir ocuklariin bir banndirma yurdu amigolan byk oglu, Fransa'da, mfrezesini harekete
geirdigi strada hayatim Raybetmigti, Samuel ve egi, bu gencin lmnden sonra, yazmig oldugu
giirlerin kk bir blmn, onun anisma yaymladilar. Iki damadmdan biri de yine savagta br
harekt strasmda hayatml kaybetmigtir. tekioglu da, savagtan sonra
"siper

hastahl"denebile-
cek, uzun zaman siperde kalmanm olugturdugu bir hastaliktan lmgt.
Samuel'in kendisine g^elince,o da son derece cesaret isteyen bir ige girigmig,ancak usta bir
beynin planlayabil cegi ve ileride ngilizsavaggc ynnden son derece nemli olduguanlagi-
lacak bir girigimdebulunmugtu..,Toluen denilen ve TNT isimli patlayict yapimmda kullamlan
madde, genellikle kmrden ikanliyordu.Ancak 1903'te, Cambridge niversitesi kimyagerle-
rinden biri toluenin aym zamanda Shell'in Borneo ham petrolnden de istendigi miktarda ika-
nlabilecegi kegfinde bulunmuptu. Bunu bilen Samuel, Ainiralligin dikkatini bu gerege ekmek
istediyse de, Amirallik onun verdigi raporu byk gpheylekargilaml; ve'Borneo ham petroln-
den numune verme teklifinide geri evirmigti. On bir yll sonra, savagm baglangicinda, teklifbir
-

kez daha yinelenmig, ancak yine geri evrilmigti. Samuel,Almanlar'm TNT yapiminda Borneo
'.

ham petrol kullandiklarmdan hemen yzde yz emindi ve bunu kamtlayan belgeleri Amiralli

170
 ge sunmuytu.Ancak yine de Amirallik teklifeilgi gstermemekte direnmigti. Sonra birdenbire
manzara degigti. 1914 sonlarmda Ingiltere'ninkmre bagimli toluen retimi ihtiyaci kargila-
mamaya baglamigve Ingiltere neredeyse tamamenpatlayicisiz kalmanm egigine gelmigti. Petrol-
den toluen ikarmakzorundaysa da bunu yapacak tesislerdenyoksundu. Shell tarafmdanIngil-
tere'de kurulmasi pekl mmkn olan toluen 1karmafabrikasi, ingiltere'dekurulacak yerde,
Hollanda'nm tarafsizkesimi olan Rotterdam'da, grubun Hollandah kolu tarafmdankurulmuytu.
Aynca artik, Alman girketlerininTNT yapimmda Rotterdam fabrikasmin rnn'kullandigt da
kesinlik kazanmtyt1.
Su durum kargismda Samuel ve abgma arkadaylan byk cesaret isteyen bir plan yaparak,
uygulamaya getiler. 1915 Ocak ayi sonunda, bir gece sabaha kargt, Rotterdam'daki tesis skl-
d, paralaraayrildi, her para ayn ayri numaralamp kamufle edildi ve sonra da doklara tagmip
orada bir Hollanda pilebine yklendi. Birka dakika iinde gilep karanhklarda kaybolmuy ngiliz
destroyerleriyle bulugmak zere deniz randevusuna dogru yollanmigtl. Su arada haber, Alman
ajanlarmada sizmig ve bir bogaltma olacagl haberi duyulmuytu. Ancak haberde yanhghk vardi;
nk bogaltma onlann bekledigi tarihten bir gn evvel olup bitmigti. Bogaltmano gerekleptigi
gnn ertesi gecesi, belki de bir rastlantlyla, paralan tagimigolan Hollanda pilebile benzer bag-
ka bir Hollanda gilebiAlmanlar tarafmdanRotterdam limam agzmdatorpilleniyordu.Aradan ge-
en zaman iinde toluen igletmesinin paralan ingiltere'ye nakledilmig, birka hafta iinde de
- Somerset'te yeniden kurulmutu. Bu igletme, Shell'inileride kurdugu ikinci bir igletmeyle birlik-
te ingilizaskeri kuvvetlerinin ihtiyaci olan TNT toplammmytzde 80'ini saglamigtir. te daha
ok bu igteki bagarismdan dolayidir ki, sava; bittiginde Samuelbir asalet rtbesi verilerek dl-
lendmliyordu.
Greenway'in Hollanda Kraliyet/Shell Sirketi'nin vatanseverligine ynelttigi srekli sula-
malara kargi bu girketharp sresince Mttefikler'ebagli kalmig, ittifakm aynlmaz bir parasi ol-
ma konumunu devam ettirmigtir. Aslmda savag sresince Shell petrolde bir mfreze komutam
gibi davranarak ngilterekuvvetlerine ve btn dnyada ingiltere'mn mttefiki olan lkelere
gerekliolan petrolsaglayipbu igi organize etmigtir.Aynca gereksinimduyulan mamullerin Bor-
neo, Sumatra ve BirlegikDevletler'den Fransa'daki demiryollarma ve havaalanlarma getirilmesi-
ni saglayarak her bakimdan yardimci olmuytur.
Bylece Shell iin "ngiftere'nin savag fleriye gtrmesinde, savaga devammda merkez ro-
l oynadi" denebilir. Hkmet mensuplari, en ok ihtlya duyuldugu bir sirada Shell'den vaz-
gemenin ne derece dogru olacagihususunda tereddt gstermeyebaglamigti. Greenway ve
yandaglarmm Gruba ynelttikleri bitmez tkenmez saldinlara artik olumsuztepki gsteriyorlar-
d1. Gerekten de Greenwaysaldin oyununu ok byk boyutlarda oynamty, ancak bu, sonuta
hkmet mensuplarmdan birogunun Anglo-Pers aleyhinednmesine yaramtytt. Artik hkmet
mensuplari, Greenway'invatanseverlik rts altmda haksiz iddialarda bulundugundan kugku-
lanmaya baglamigt1.Aynca, syledigi glbi iran'mmenfaatlerinigzetmeyecek bir entegre girket
kurma stratejisine de gz kapalt inanmlyor, konunun tartigilmasigerektigi grgn savunu-
yordu. Whitehall'de yapilan tartigmave mnazaralarm sonu gelmiyor,hkmet yetkilileri daha
son gnlerde yzde 51 hissesini satm aldiklanbu girketekargi tutumlanmnve hedeflerinin ne
olmasi gerektigi hakkinda egitli fikirler yrtyorlardi. Mali igler sorumlusuolan gpheci bir
"donanma

memurun ifadesiyle, ama acaba sadece iin petrol saglamadan mi ibaretti?" Acaba
"bagka
amalar da yok.muydu?" Yoksagerek ama nce devlet sahipliginde entegre bir petrol
girketikurmak, girketi milli bir petrol girketi durumuna getirmek ve Sonra da bu yolla, girkete ti-
cari ikarlanm tm dnyaya yayip genigletmesinde yardim et'mekmiydi?Bazi kimseler girketin
ticari alandaki hirs ve ihtirasmi Ingiltere'ninsavag sonu ihtiyalarma bagliyor ve
"lkenin
gele-
cekte petrolclkte bagimstz konuma gelecegignn zlemini ekiyordu."Bu kipilere gre "n-
giltere o gn kmrde nasil bagimsiz konumdaysa, petrolde de bagtmsiz konu'ma gelmeliydi."

171
I

Ancak Donanma Bakanhgi'm Churchill'dendevralmig olan Arthur Balfour, hkmetin bu konu-

da sorumluluk.yklenmesine tereddtlebalayor ve 1916 Agustosu'nda hkmetin
"modern

ya-
amin nde gelen bir ihtiyacim yklenen byle dev bir kombinenin politikasindan sorumlu ola-
cak kadar uzman olup olmadigindakararsiz oldugunu" bildiriyordu. Ilgililer bu arada hkme-
tin onaymasahipmuhtelifkarma girketformlanm ele alip tartigiyorduki, bunlara Hollanda Kra
liyet/ShellGrubu iinde ingiliz1karlannaHollanda Ikarlarmdan daha ok yer verecek plan ve
projeler de dahildir. Ancak bu tekliflerin hibiri sava sresinde bir ige yaramadi ve sonu ver-
medi. Bunlar digmda ele almmasi gereken ok daha acil ve zorunlu konular vardi.

Petrolde Kitlik
1915 sonlarmda savagmgerektirdigipetrol arzmda bir miktar dggolmugsa da bu durum lngil-
tere'de fazla bir endigeye neden olmamigt1.Ancak durum 1916 ylli baglarmda degigti. 1916
Ocak aymda, Londra'da ikanlan The Times gazetesi ilk defa olarak bir
"petrol
kitligmm varkgi-
"petroln
ni" haber veriyordu. Aym ylhn Mayis aymdaiseyine The Times gazetes bu defa ma-
kinelerde i; iin kullanimmin ne anlama geldigtnin aika tammlanmasmt"talep ediyor, aynca
hizmetteri ihtiyacmm dikkate almarak petroln zevk iin yapilangezilerdekullanilmasin-
"savag

dan vazgeilmesini" istiyordu.

Yeni baglamakta olan petrol krizi iki ayn nedene dayanmaktaydi. Bunlardan birincisi -Al-
man denizalti saldinlan yznden- giderek bymekte olan ykleme tonajmdakikisillamayd1.
Petrolden bagka teki hammaddelerden-hepsine ve aynca ylyecege de uygulanan bu ktsitlama,
ingilizadalanna giden tm bu mallarda kisitlama uygulamasim gart koguyordu. ten patlamah
motor Almanya'ya denizlerde bir tek, byk avantaj saglamigti. Bu, dizelle ahan denizalttydi.
Denizalti sayesinde Altnanya, Ingiltere'nin kendisine uyguladigi ekonomik ambargoyave ngil-
tere'nin denizlerdeki topyeknstnlgne Oldrc denizalti savaglar1 uygulayarak cevap ve-
riyordu. Almanya'nin bundaki amaci ingiltere'yeoldugu kadar Fransa'ya da gnderilen petrol
yararsiz hale getirmekti. Bunalimm ikinci nedeni ise petrole kargiher gn biraz daha fazla artan
talepten ileri gelmigti. Sava; meydanlannda ve yurtiinde smirlarda,Savag iin gerekli olan pet-
roln mutlaka saglanmasigerekiyordu. Bir petrol yokluguyla karpikarplya gelmektenkorkan h-
kmet sonunda petrol karneye baglama kararl aldi. Ancak bu sistemin getirdigi ferahlik geici
olmutur.
Kisitlama uygulamasi 1917 baglannda, Almanlar'in Mttefik gemilerineuyguladigi deni-
zalti saldinlanniyogunlagtirmasi ile bir kez daha tm giddetiylekendini hissettirmeye baglamt;
ti. Aslinda sonucu ele almarak degerlendirildiginde bu kampanyamn Almanya atsmdan ok b-
yk boyutlara uzanan bir gaf oldugu meydana 1kar.nk kampanya o gne kadar tarafstzligt-
m korumuy olan Birlegik Devletler'in, tarafsizhttmbozarak Almanya'ya Savag ilan etmesine yol
amigtir. Yine de Alman denizalti saldinlanmn etkisi byk olmakta devam ediyor ve yaptigL
tahribatarabukhissediliyordu.
1917nin ilk yansmda kaybedilen gemitonaji, 1916'mn aym sre iindeki tonaj kaybmm
iki katml bulmutu. Mayis ve Eyll aylan arasmda New JerseyStandardOil aralarmda yepyen
olan John D. Archbold adh tankeri de dahil olmak zere alti tankerinikaybedecekti. Savagm
devami sresince Shell'inkaybettigi birok tanker arasmda, 1892'de Marcus Samuel'in Sveyg
Kanah'ndan geirdigi ilk tekne olan Murex unutulmamahdir.Amirallik politika olarak mutlaka
alti ay yetecek miktarda bir petrol stokunu yedektetutmakgbi bir prensibe sahip oldugu halde,
1917 Mayis ayi sonunda yedek stok miktarl ngrlenin yansmdan daha apagtya inmigti. Ve da-
ha o zamandan petrol stokundaki dg Kraliyet donanmasinm hareket yetenegini kisitlamaya
baglamigt1.Durum o denli ciddiyet kazanmigti ki, Kraliyet donanmasmm petrolle ahgangemi
ingasmi durdurup eskiden oldugu gibikmre dnmesini isteyenler bile cluyordu.

172
 1917 yllinda yaganan ciddi boyutlu petrol sikmtlS1 Ingittere'yibu konudaki abalara res-
men egilmeye, uyumlu ahyan milli bir petrol politikasi olugturmaya zorlayan etkin bir faktr ol-
du. Petrol politikasmi koordine edecek, iinde bir Petrol Ynetimi de olan esitlikomiteler ve
olisler kuruldu. Bunlann iglevi hem savagm daha iyi kopullarda devammi saglamak ve hem de
savag sonu ylllarda Ingiltere'yipetrol konumunda daha iyi duruma getirmekti. Bu dzenlemele-
rin bir benzeri de Fransiz hkmeti tarafindanyapildive hkmet giderek byyen petrol bu-
nahmlylameggulolunmasi iin Comit Gnral du Ptrole(Petrol Genel Komisyonu) admda bir
komisyon kurarak bagma bir senatr olan Henry G. Berenger'i getirdi.Ancak her iki lke de, in-
giltere ve Fransa bunalima kargi etkili olacak tek zmnAmerika'da oldugunun bilincindey-
di. Petrol konusunda anahtann, yklemede ve tankerlerde oldugu artik anlagilmigti.
Londra'dan Amerika'ya
"aresizlik"
ifade eden telgraflarg0nderiliyordu. Telgraflarda bil-
dirildigine gre Birlegik Devletler daha fazla tonalpetrol gnderilmesine msaade etmedigi s-
rece Kraliyet donanmasi daha fazla tonajla hareket edemez duruma gelecek ve bu
"filoyu
hare-

ket yetenegindenyoksun" kalmaya mahkm edecekti. 1917 Temmuzu'nda Amerika'nm Lond-

ra Elisi znt iinde durumu gu szlerle tatumhyordu:"Almanlar baanh oluyor. Son gnler-
de mazot taglyanpek ok gemiyi batirdilar. Batan gemi sayisi o kadar ok ki bu lke ok yalon-
da son derece tehlikelibir duruma dgebilir. Hatta Byk Filo'nun bile yeteri kadar yakit bula-
mamasi sz konusu... tehlike ok byk boyutlarda." llerikignlerde, 1917 gz mevsiminde
durum daha da ciddileymig, Ingilterepetrol bulmada bir hayli zorlamr olmutu. Zamanm S-
mrgelerBakamolan WalterLong, ekim aymdabir yazlyla Avam Kamaras1'muyanyor, durumu
u kelimelerle zetliyordu: "Bu anda, petrol bizim iin dgnlebilecek herhangi bir geydenda-
ha nemli. Gerekli olan btn insan gcne, savag levazimina
ve paraya sahip olabilirsiniz, an-
cak bugn kullandigimz en etkin harekete getiricig olan petrolnz yoksa, elinizdeki tm
avantajlar ok az deger ifade edecek ve petrolle karglagtmldiginda anlarnsiz kalacaktir." Duru-
mun ciddiyeti kargismda aceleyle bir karar almarak petroln eglence amah gezilerde kullamm1
yasaklamyordu.
Fransa'nm petrol konumu. da Almanya'nm
"denizalti
saldin kampanyasi" kargismda hizla
. yozlagmaya baglamigt1.l917 Aralik aymda Senatr Berenger, Bagbakan Georges Clemenceau'yu
petroln tkenmekte oldugu ve lkenin 1918 Marti'nda, yani tam Fransa'mn gelecekilkbahar
iin planladigi hcum tarihinde,tamamen petrolsz kalacagi konusunda uyarlyordu. Petrol
sto-
ku o denti azalmigtiki Almanlar'dan gelen ldrc saldinya, Fransa tipki Verdn'de ugradigt
agir yenilgi gibi, gnden fazla dayanamad1. Verdn'de yapilan savagta konvoy halinde dizil-
mig petrol ykkamyonlar cepheye petrol rezervi yetiptirmeye ve Alman saldirismi nlemeye
mectur tutulmugtu.1917 ylli 15 Arahk tarihindedurum o derece ciddi bir hal aldi ki, Clemen-
ceau Bagkan Wilson'a acilen bagvurup yz bin ton kapasitelik ilave petroln acele gnderilmesi
isteminde bulundu. Clemenceau, bagvurusunda, benzinin "gelecekteki
savaglarda kan kadar ha-
yati oldugunu" sylyordu. Aynca Bagkan Wilson'a "Benzin temininde bir baansizliga ugradi-
gimiztakdirde bu, ordulanmizm derhal fel olmasina yol aacaktir" demigt. Aynca pu meum
haberi vermekten de geri kalmayarak "Petrolde grlecek ufacik bir azalma bile bizi, taraf oldu-
gumuzMttefikler'inaleybine bir bana zorlayabilir" diyordu. Clemenceau'dangelen bu igaret-
lere Wilson'un tepkisiabukolacak ve Bagkanvakit kaybetmeden gerekentonajdabenzin sagla-
mayi baaracaktL
Ancak bu yeterli degildi. Petrol iginde mutlaka bu konuya zg nlemler almak gereklyor-
du. Petrolde yaganan bunahm daha o gn BirlegikDevletler'le Avrupali Mttefikler'ini,petrol
saglama faallyetlerinde ok daha ciddi abalar gstermeye ve ok daha sikt entegrasyona zorla-
migtir. Nihayet 1918 Subati'nda petrol kaynaktan ikaracak, koordine ve kontrol edecek ve ay-
rica tankerle taginmasinistlenecek bir Mttefiklerarasi Petrol Meclisi kurulacakti. Meclis ye-
leri Birlegik Devletter, Ingiltere, Fransa ve Italya'dan olugmugtu. u kurulug mevcut miktarda

173
petroln Mttefik milletlere ve bunlara ait askeri kuvvetlere dagttiminda etkili ve yararli olmug-
tur. StandardOilNewJerseykolu ve Hollanda Krallyet/Shell girketteri uluslararasi petrol ticare-
tndeki egemenliklerinin dogasi geregi, bu sistemi ahyttrabilmeyi gerekten bagarmiglardir.Ken-
di aralannda en byk katklyi hangisinin yaptigt konusunda da srekli olarak tartigmayaglrmek-
ten geri kalmamiglardi. Su ortak sistem sayesinde ve Almanlar'm denizaltilanna panzehir olarak
devreye sokulan konvoylann da yardimiyla savagm geri kalan sreci iin Mttefikler'in petrol
sorunlan zmlenmigoluyordu.

Enerji an
Mttefiklerarasi Petrol Meclisi'ninkurulmasmdaki diger bir ama da, Amerika'da lke iinde
yaganan enerji sorunlannm kargilanmasiydi.Aika sylemek gerekitse, Amerikan petrol Avru-
pa savagmm gidiatibakimmdan artik yurtiinde temel bir madde durumuna gelmigti. 1914'te
BirlegikDevletler'in rettigi petrol tonaj olarak 266 milyon varildi bir deyigle, tm dn-
-diger

yanm rettigi petrol toplamminy de 65'iydi.-

-dnya'retiminin
1917 yllma gelinceye kadar geen srede re-
tim tonaji335 milyon varile yzde67'sine- ykselmigti. Diganyayapilan ih-
racat ABD'de retilen petrol toplammm drtte biriydi ve ihracatm byk k1smiAvrupa'ya yne-
likti. Rus petrolnden yararlanma olanagma lkedeki savag Ve ihtilal nedeniyle son verildigin-
den artik Yeni Dnya petrolde Eski Dnya igin bir egitambar grevini stlenmigti. Btnyle
alinacak olursa, o gnlerde Birlegik Devletler'in, Mttefikler'in savag sresi petrol ihtiyacmin
yzde 80'ini kargiladigtsylenebilir.
Ancak Amerika'nin savaga katilmasi Amerikan petrol tablosunubir hayli karigttracakti. Bu-
nun nedeni Amerika'nm amalanm gerekleptirmek iin yeterli petrol stokuna muhta olmasm-
dan ileri geliyordu. Amerikan askeri kuvvetleri, Mttefik Kuvvetler, Amerikan savag endstrileri
ve normal sivil kullanim iin lkenin petrole ihtiyact vardi. Yeterli miktardapetrol nasil saglana-
cak, dagitim etkili olarak nasil yapilacak ve tahsis iglemi uygun gekilde nasil organize edilecekti?
Tm bu sorunlarla ugragma greviBagkan Wilson'un 1917Agustosu'nda,topyekt3nekonomik
seferberliginin bir parasi olarak kurdugu Yakit idaresi'ne verildi. Savaganlkelerin hepsi aym
paralelde sorunlarla kargt kargiyaydt Bunlar geen yarim yzyll iinde modern savagm gereksi-
nimlerini kargilamak iin geligtirilmigendstriyel ekonomilerin yeniden biimlendirilmesi gibi
sorunlard1. Her lkede, seferberligin zorunlu kildigi ihtlyalar devletin ekonomideki roln ge-
nipletlyor ve hkmetle zel ipkollari arasinda yeni yeni baglar olugturuyordu. BirlegikDevlet-
ler'le Amerikan petrol endstrisi arasmda da devlet-igkolu ittifakmin rneklerinden biri olug-
mugtu.
Yakit idatesi'nin Petrol Dairesi Bagkaniolan kigi Mark Requa admda California'llbir petrol
mhendisiydi. Bu zat sonradan Amerika'mn ilk enerji an olarak tamnmigttr.Requa'nm ana g-
revi hkmetle petrol endstrisi arasmda yepyeni ve o gne kadar benzerine rastlanmamig bir
ahyma iligkisi kurmaktL Petrol Dairesi, yeleri byk girketlerinliderlerinden olugan ve bagka-
m da Standard Oil New Jerseykolunun basi Alfred Bedford olan Milli Petrol SavagHizmeti Ku-
rulu'yla yakin igbirliginde aliglyordu. lteAvrupa'daki savagta Amerikan petrolnn organizas-
yonunu yapan bu kuruldur. Kurul, egitli mttefik lkelerin hkmetterinden aldigt byk pet-
rol siparigleriniAmerikan rafinerilerine iletmig ve sevk igini yapmada bagrol yklenmigti. Astm-
da, Avrupa'ya gereken petrol gnderen Amerika kaynakli bu kuruldu. 14evreleriylehkmet
arasmda uygulanan bu yakm igbirligimodeli, sadece on yll nce, hkmetle StandardOil arasm-
daki savagiandiran mcadeleyle tam bir eligkidir. Artik petrol endstrisi bir vakitler Defret edi-
len Standard Oil New Jersey kolunun nclgnde tek bir vucut olarak hareket ediyordu ve
trstlerlemcadele gnleri de artik geride kalmigtL
191Tde Amerikan petrolne gsterilen olaganst talep meveut petrol stoklanm zorla-

174
 maya baglamigti.Arzla talep arasmdaki bogluk envanterdeki yedek petroln kullamlmaslyla ve
Meksika'dan daha ok petrol ithal etmekle kapatillyordu. Bundan da nemlisi, 1917-18yllmm
dondurucu sogugu endstriyel faaliyetin izledigi genel olumsuz gidiglebirlegince Amerika'da
da bir petrol kitligi yaratmigti. Su kithk o denli ciddiydi ki, yerel yneticler kendi yetki sahala-
rmdan geen kmr ykl trenleri msadere ediyor, polisler kmrn ahnmasimengellemek
lin endstriyel kmr ylgmlarimn olduguyerlerde nbet tutuyordu. Yetimhaneler ve akil has-
taneleri yakitsiz kaldigindan, buralarm sakinleri soguktan donup lyordu. Varlikli olanlar bile
kmr mahzenlerinn bog olugundanve soguk nedeniyle titregipdiglerinin birbirine arpma-
smdan gikyet eder olmugtu. 1918 Ocak aymda Yakit idaresi, Mississippi'nin dogusundaki
tm fabrikalarin bir hafta sreyle kapatilmasi emrini verdi. Bu kisitlama kmrszlk yzn-
den Dogu Yakasilimanlarda mahsur kalmig, depolari Avrupa'ya gtrlecek sava; malzemesiy-
le ykl yzlerce gemiye yakit saglamak iin yapillyordu.O gnden sonra kmr stoku sagla-
mak iin fabrikalarm parartesi gnleri kapali tutulmasi karar altina alindt. Woodrow Wil-
son'un siyasi dantgmam ve sirdagi olan Albay Edward House'm gzleminegre "Kiyamet kop-
il
mugtu" ve albay "Hayatimda gimdlyekadar bu denli piddetlibir protesto firtmasi grmedim"
diyordu.
Kmrde yaganan kitlik petrole olan talebifazlastyla artirmig ve bu nedenlepetrol fiyatlar1
paralel bir ivmeyle ykselmigti, 1918 ylli baglarma gelinceyekadar ham petroln ortalama fiyati
1914 bagiflyatlannin iki kattni bulmutu. Petrol teminedebilmek iin rafinericiler ilgililere prim
ve ikramiye teklifederken reticiler fiyatlarm daba da ykselecegi varsayimi ve midiyle petrol
stokulugu yapmigttr. Bu durum dogal olarakhkmeti zor duruma sokmug, korkuya neden ol-
mugtu. Sonunda, 17 Mayis 1918'de enerji an Requa petrol endstrisini uyararak
"ham
petrol
fiyatmda daha fazla bir artigt hakl1 gsterecekbir
'gereke'
olmadigmi" ileri srerek petrol en-
dstrisi in flyat kontrol yapilmasim istedi ve bu kontroln
"gnll"
kigi ve kuruluglarca st-
lenilmesini nerdi. Requa'nm yaptigibu flyat k1sttlamanerisi StandardOil New Jerseykolunca
olumlu kargilanmigtl. Ancak reticiler StandardOil gibi dgnmediklerinden Oneriye olumlu
yaklagmadi. Bu durum kargismda Requa, Tulsah bir grup reticlye atk aik, "gnll"
kontrol
saglanmadigt takdirdekontrol iginin dogrudan hkmete yapilacagim bildirmigti. Requa'nm bu
konuda yaptiklan sadece bununla da kalmamigtir..Enerian, reticilere bir hatirlatma yaparak,
elik ve sondajdan ikanlan teki maddelerdenhisse almada bir vakitler kendilerine yardim
edenin hkmet oldugunu da animsatlyordu (lkede ikan demir ve elik toplamminon ikide
birl petrol endstrisine verillyordu). Hatirlatilan diger bir gey de, hkmetin petrol iileri iin
tanidigiaskerealmada muaflyet yasa taslagiydi(draftexemption). Hkmetin
"gnll"
kontrol
lin ne srdg bu grgler kargi taraf1ikna edebilmigti. Nitekim 1918 Agustosu'nda, retim
yapilan her blgede tavan fiyatlan saptamyor ve o tarihten savagmbitecegi tarihe kadar flyatlarin
dondurulmasi karar altina alimyordu.
Tm bu nlemlere karym, yine de talep, arzm ok stnde kalmakta devam ediyordu. Bu-
nun nedeni sadece savagolmaylp son,yillarda Amerika'da otomobil sayisinda grlen olagans-
t artia dayamr. 1916 ile 1918 yillari arasmda kullanimda olan araba sayisi yaklagik iki katma
ikmigtl. Yakm bir gelecekte petrolde kitlik bag gsterecege benziyordu. Byle bir durum Avru-
pa'da savagm srdrlmesinin tehdit edilmesi ve Amerika'da temel faaliyetlerin k1sitlanmaside-
mekti. Tm bu kayg11arla, pazar gnleribenzin kullanilmamasi iin "Benzinsiz Pazarlar" adlyla
bir kampanya baglatildi. Kampanya "agrt"
niteliginde olup katilmayi zorunlu tutmuyordu.Ben-
zinsiz pazar gnlerinde,navlun hizmetleri, doktorlar, acilsaglikservis aralari ve cenaze araba-
lari bu kuralm digmda tutulmuqtu.Su agn, kaimimaz olarak bazi gpheler uyandirmt; ve gik-
yetlere yol amtysa da, ogunluk tarafindan hi agmadanuygulanmigti, Hatta Beyaz Saray bile
bu agriya uymugtu. Bagkan Wilson'un bir pazar gn "ylearilagillyorki kiliseye kadar
yayan
gitmem gerekiyor" dedigi sylenir.

175
 I

I
.I

Balyozlu Adam
Petrol arzinin eksikligi yznden periyodik olarak yaganan onca korkulara ve tehlikelianlara
. kargin, yine de Mttetiklerhibir zaman uzun sre devam eden ezici bir petrol yoklugu yagama-
migtir. Almanya ise, Mttefik ablukasom denizagm lkelerden Almanya'ya gelen petrol ieri
sokmamasi yznden byle ezici bir kitligi yaamigtir.Sonu olarakAlmanya iin petrol temin
edebilecegi tek lke olarak Romanya kalmigt1. Romanya'nin retimi ise dnya aptndaihtiya
gz nne almdigindayetersiz kahyordu. Yine de Romanya, Rusya diginda tm Avrupa lkeleri
arasmda en byk retici durumundaydi, Almanya artik btnyle Romanya petrolne bagh
kalmigti. Deutsche Bankve teki Alman firmalari daha savag baglamadan Romanya petrol sana-
ylinin byk bir kismun Alman ekonomisine .baglamigt1. Savagin baglamasini izleyen ilk iki yll
inde, Romanya savaa katilmay1p tarafsizkalmig, taraflardanhangisinin kazanacagim bekler
duruma gemigti.Ancak sonunda, 1916 Agustosu'nda, Dogu hududunda Rusya'mn kazandigi
baan zerine Romanya birden silkinerek Avusturya-Macaristan'a kargi sava; ilan edecek ve bu-
nu yapmakla bu lkeyi birdenhire Almanya'yla savag durumuna getirecekti.
Almanya iin Dogu'da kazamlacak bir zaferin anlami bykt ve lkenin gerekten bu za-
fere ihtiyact vardi. Almanya'nin savaga ynelik abalannmbeyni sayilan GeneralErich Luden-
dorff Romanya petrol konusunda punlansylyordu: imdiartik btn aiklig:yla anladiguna
gre, Romanya'dan gelen petrol ve hububat olmasaydi, degil savagadevam etmek, varligimizi
devam ettirmek hakkindan bile yoksun kalacaktik." 1916 ylh Eyll'nde, Alman ve Avusturya
kuvvetleri Romanya zerine yrdler ancak Romenler petroln yogun oldugu Walachia Dz-
lg'n koruyan dag geitlerine siginarak dayanmayi bagardilar. Ekim ayinm ortalannda Alman-
lar ve Avusturyalitar byk miktarda petrol rnn ele gegirmigdurumdaydi. Bunlara _Mtte-
fikler'e ait, Karadeniz'deki bir petrol limaninda sakli tutulan byk bir benzin deposu da dahil-
dir. Ashnda tm tesislerive petrol mevcudunu oldugu gibiyerle bir etmeye ynelik bir de plan
yapilmigsada, savagm getirdigikarmaa iinde bu plan uygulanamamighr. Vei te, tam bu zafer-
den sonra, nihayet byk dl -Romanya petrol yataklan ve rafinerileri- Almanya'mn penele-
rine neredeyse dgm giblydi.
Eu yatak ve rafineriler Almanya'ya verilmese olmaz miydi? Bu konu 31 Ekim 1916'da
Londra'da ingiltereSavag Konseyi Kabinesi'ace acil olarak grgmeye ahndt. Konseyin karan
"Gerektigitakdirde,hububat ve petrol stoklarinin ve aynca petrol kuyulannm tahrbiningaran-
tilenmesiin hibir abaninesirgenmemesi gerektigini" ngryordu. Ancak Romen hkmeti
savagin kazamlacagt konusunda hl biraz mitli oldugu gu gnlerde kendi milli hazinesinin
tahrip edilmesinde tereddtl davramyordu. Sonuta, 17 Kasim'da Almanlar'm daglik gegitler-
deki Romen direncini kinp daglik araziye sizmalart ve daglar iinden geerek Walachia Dzl-
g'ne inmeleriyle bu mit de snp yok oluyordu.
Su defa ngiltere hkmeti sorunu kendi ellerine alarak zmlemek istedi ve bu amala,
bir milletvekili olan Albay JohnNorton-Griffiths, Romen petrol endstrisinin tahrip igini organi-
ze etmekle grevlendirildi. Csse itibariyle bir insanin normal yapismdan daha byk vcut ya-
pisma sahip olan Norton-Griffiths i craatiyla Ingiltereimparatorlugu'nun byk mhendis-mte-
ahhitlerinden biri oldugunu kanitlayacaktL Dnyanin hemen her kgesinde ingaat projelerita-
ahht edip Angola, Silive Avustralya'da demiryollan, Kanada'da limanlar yapacak, Bak'da su
kemerleri, Battersea'deve Manchester'de kanalizasyon gebekelerikuracakti. Birinci Dnya Sa-
vagl'nin iktigt gece bu adam Chicago iin istedigi bir alt geidinplanim yapmakla megguld. Ya-
kigikli, fizik ynnden otoriter bir kipiligiolan ve gampiyon bir sporcu kadar kuvvet ve taham-
mle sahip Norton-Griffiths iin ekici bir kabadayi ve ikna edici bir govmendenebilir. Oyle kl
erkekler tereddt etmeden onun projelerineyatmm yaplyor, kadmlarsa ekiciliginin etkisi altm-
da kallyordu. Griffiths zamanla "Edward agi"nm en arpacikipilerinden biri olmugtu.Kendisi

176
 ategli bir mizaca sahip, kinci yapida ve zaman zaman kontrol edemedigi fke nbetlerine kapt-
lan biri olarak tammyordu.Disiplin ve sebat niteliklerinden yoksun olan Griffiths'in bazi projele-
rinin tam bir mali fiyaskoylasonulandigt da oluyordu. Yine de Parlamento'da arka koltuklarda
oturan bir parlamenter olarak bir hayli n yapmigti. Kendisine verilen birok lkap arasinda "Ce-
hennem ategi Jack", Afrika'dayken maymun yedigi iin de "MaymunAdam" gibilerivardi.
-
Aynca tam anlamlyla bir emperyalist oldugu iin kendisinin de en fazla kiymet verdigi "mpara-
tor Jack" lkablyla da tanimrdi.
Norton-Griffiths'in Birinci Dnya Savagtsresindeki ilk byk icraati, evvelce Manchester
kanalizasyonlarl iin geligtirdigiteknilderiAlman hatlan ve siperleri altmda tnel aoada
uygu-
lamak oldu. nceleriyeraltinda geitler aillyor, sonra da Alman hatlan pallayic1maddelerle ha-
vaya uuruluyordu.Griffiths'in uyguladig bu yntem Ypres blgesinde denenip kanitlanmigti.
Ne var ki Griffiths ampanya kasalarlyla ykl iki ton agirhgindaki Rolls-Roycearabasmda
yan
yatmalda komutanlardan biroguna kargi kay1tsizdavrandigt iin cepheye geri agrillyordu. As-
lmda Romanyagrevini ondan daha lyi gekildeyrtecek bir bagkasi yoktu. Bu nedenle 18 Ka-
sim 1916'da, Almanlar'm Romen hatlarim yanp ieri sizmalanndan bir gn sonra, "mparator
Jack"Rusya yoluyla, yanmda zel hizmetkn oldugu halde Bkreg'e ayak basiyordu. Almanlar
ilerlemeye devam ettigi iin, Romen hkmeti sonunda,Mttefikler'in de baslastyla tahrip.poli-
tikasmaboyun egmekzorunda kalacakti.
Bylece artik tahriptimleri baglannda "mparator Jack" oldugu halde, cephenin en nnde
harekete gegiyordu. lk petrol sahasmm yakilip alevler iinde yok olmasi 26-27 Kasim tarihine
rastlar. Timler, ilerdeki gnlerde de, faaliyet gsterdikleri her blgede ayni genel yntemleri uy-
guladilar.ncerafinerilere patlay1c1yerlegtiriliyordu.Sonradepolardaki petrol mamulleri rafine-
rilere birakillyordu. Petrol mamullerinin rafinerilere gidigisirasmda birka inch, hatta birka feet
derinliginde petrol glleri oluguyordu. Daha sonra evrede bulunan ekipman getiriliyor ve pet-
rolden olugan bu havuzlar iine atillyordu. Son agamada, kibrit kullanarak ve yanan samanlar-
dan yararlanarak tm tesis atege veriliyordu. Bu iglemler strasmda Norton-Griffiths'e kargt 1kan
veya yolu stnde duranmsa vay halinel Bu gahiso dakika Griffiths'in ezici kigiliginin gazabina
ugrard1. Bu da kfi gelmezse, kargismdakine kuvvetli bir tekme atar veya cebinden tabancastm
1kanp "Ben seninle aym berbat dili konumuyorum" diye haykinrdi.
Eu arada blgede ne kadar alet edevat varsa hepsi birden tahrip ediliyor, ingaat iskeleleri
dinamitleniyor; tag,ivi
parasi, amur, kmk zincir ve rn artiklan gibi ele ne geersehepsi
petrol kuyularma atillyordu. Boru hatlari kasten tahrip ediliyor, dev byklgnde depolama
tanklan atege veriliyor, bu arada patlama nedeniyleevreye korkun kkremelere benzer sesler
yayihyordu. Baz1tesislerde"mparatorJack" ategleme olayim bizzat kendisi yapmada israr edi-
yordu. Bir gn makine dairelerininbirinde, gazlan ategledikten sonra, alevlerin iinde kalmig ve
salann1yakmigti. Bu durum bile imparatorJack'l durdurmaya yetmeyecekti. Elinde balyoz b-
yklgnde dev bir ekile, adamlarmm nnde gidiyor,ekici saga sola
savurup iskeleleri ve
borulan tahrip ediyordu. Su hareketi defalarca yapmigtir. Norton-Griffiths'in olugturdugu bu
sahne Romanya'da unutulmaz yanlolar uyandirmig ve belleklere
"balyozlu
adam" olarak yerley-
mesine neden olmutur.
Petrol vadileri tmyle ategeverilmigti; gkyzne kadar uzanan kizil renkli alevler kara,
yogun, bogucu dumanlanyla gg sanyor, gnegin parlakligim sndtyordu. Yine de Vadilerin
tesinden silah sesleri geliyor, giderek de siklagiyordu.Atege verilecek son petrol sahasmm Plo-
esti olmasi karar altma almmigtL Bu i; tam zamamndatamamlanmigti;nk 5 Arahk'ta, tm
tesisleralevler iinde yanip kl olduktan hemen birka saat sonra, Almanlar Ploesti kasabasma
girdiler.Norton-Griffiths canmi zor kurtaracak, Alman svarilerinin.gelmesinden hemen nce
arabaya binerek-kamayt baaracakti. "Topragt ige yaramaz hale getirmek"
ona grev olarak ve-
rilmig ve o bu grevi yerine getirmigti. Ne var ki ashnda Griffiths bir yikici degil, tam tersineya-

177
plciydt ve bu kimligiyle tahrip igini yklenmig olmaktan rahatsizlik duymutur. Nitekim abala-
nndan tr askeri niganlarla dllendirilmesine karym, ilerideki yagammda karakterine ters d-
genbir davranigla, petrol blgelerinin tahribindekiicraatindan sz etmekte isteksiz davranmigttr.
Savag bittikten sonra General Ludendorff, Norton-Griffithsiin qu szleri syleyecekti:
"Hi kugku yok ki onun abalan ordumuzun ve kendi yurdumuzun petrol stokunu azaltmigtir."
Alman Generali daha sonra kirt ifade eden bir tav1rlaguszleride ekliyordu: "Savagtakinoksan-
larimizi kismen de olsa ona borluyuz." Savagindevami sresinceNorton-Griffiths nclgnde
Romanya'da yetmig adet rafineri ve tahminen sekiz yz bin ton ham petrol ve ve petrol mamu-
l tahrip edilmigtir.Almanlar'm petrol blgelerini yeniden igletmeye amalan iin aradan beg ay
gemesigerekmigti.Bu yapildiktan sonra 1917 ylhmn bagmdan sonuna kadar elde edilen re-
tim, 1914 yilmm ayni srecinde elde edilenin ancak te birini buluyordu. Almanlar metotlu
bir disiplinie ahyarakkendilerini Norton-Griffiths'ingerekleptirdigitahribatianarmaya adamig-
lardi. Bunun sonucu olarak1918 yllinda retimi 1914 yllmdakinn yzde 80'ine ekmeyibagar-
dilar. O gnlerde Almanya'ntn Romen petrolne giddetle ihtiyact vardi. Hatta Romen petrol ol-
masaydi Almanya belki de savaga devam itnkni bulamayacaktl. lerikiyillarda ngiltereEmper-
yal Savunma Komisyonu'nun bir tarihisiningzledigi gibi, Almanya'mn Rornen petrol endstri-
sini ve Romanya tahilmi tam zamanmda ele geirmig olmasi bu lke aismdan son derece
kargilagma" ile yikilma" arasindaki farki saptayan bu
"tamamen
nemllydi. O kadar ki
"kitltkla

olmugtur. Ama geici bir sre iin.

Bak
Almanlar Romenpetrol yataklanm yeniden igletmeye saktuklari strada, GeneralLudendorff gr-
lerini daha byk bir dle dikmigti. Su giderekbymekte ve ykselmekte olan petrol ihtiyact-
na cevap verecek ve bylece savaginkaderini Almanyalehine evirecek bir dld. Su dl Ha-
zar Denizikiyilanndaki Bak kentiydi. arrejiminin 19 l7 baglarmda kg, aym yllm ileri ay-
larmdaki Bolgevik ayaklanmasi ve Rusya mparatorlugu'nun paralanmas1 Almanlar'da Bak
petrolne el koyma midi uyandirmigt1. 1918 Mart aymda imzalanan Brest-LitovskAntlagma-
s1'ylaBak'ya sizma ve Bak petroln ele geirme yollan aradilar. Brest-LitovskAntlagmast Al-
manya ile ihtilal halindeki Rusya arast dgmanhklara son vermigti. Ancak, Almanya ve Avustur-
ya'nm mttefiki olan Trkler daha gimdiden Bak'yd dogru ilerlemeye baglamigt1.Bagarih oldu-
Almanya Bolgevik-
gu takdirdeTrkler'in petrol yataklanni kayltsizca tahripetmesinden korkan durduracagLna
1er'le pazarliga girigti ve kendilerine petrol verilmesi kargiligmda Trkler'i SZ

verdi. Lenin bu olayi qu.szlerle tammlar: "Teklifi gayettabii kabul ettik." teyandan, o gnler-
de Bolgevikler'in ileri gelenlerindenbiri olarak sahnede beliren JosephStalin, kenti kontrol al-
uymasmive yerine getirmesini
"istege"

toda tutan Bolgevik Bak Komn'ne telgraf ekerek

emredlyordu. Ancak yerel Bolgevikler bu emre uyacak psikololide olmadiklanndan Stalin'e qu
yamti verdiler: "Ne zaferde ne de yenilgide Alman apulculara ahn terimizlerettigimiz petrol-
den bir damla bile vermeyecegiz."
teyandan, Bak dln almig olarak Trkler Berlin'den gelen isteklere yan izdilerve
petrol blgelerine ilerlemekte devam ettiler.Temmuz ayi sonlarmda kenti kugatma altma ald11ar,
Agustos baglarmda da petrol retilen topraklarm bazilarmi ele geirdiler. Bak'da yayamakta
olan Ermeniler ve Ruslar teden beri ingiltere'den yardim istiyordu. Sonundabu yardim 1918
Agustos ortalannda geldi ve franyoluyla ilerleyen kk bir askeri kuvvetle ingiltereduruma
mdahaleetti. Askeri kuvvet Bak'yu kurtarmak ve Bak petroln dgmandan uzak tutmakla
grevlendirilmigti. Askeri birlik gerektiginde Romanya'da uygulanml; olan planm aynmi uygula-
mak ve "Bak pompalama istasyonunu, boru hattim ve petrol rezervuarlarmi tabrip etmekle"
ykm1yd.

178
 ngilizlerBak'da sadece bir ay kaldt Ancak bu sre byle kritik bir anda Almanlar'i Bak
petrolnden yoksun birakmaya yetmigti. Alman Generali Ludendorff olayi gu szcklerle tamm-
liyordu: "Bu bizim iin ok agir bir darbe oldu." Ilerki gnlerdeEngilizler geriekilecekve kent
Trkler'in eline geecekti. Bu arada Bak Komn'nden Bolgevikkomiserler devrimci rakipleri
tarafmdanyakalandi. Bunlardan yirmi altisi lde cra bir yere, Hazar Denizi'nin 140 mil dogu-
suna gotrldler ve orada idam edildiler,Aralanndan birkai kamay1 baarmigt1,Bunlardan bi-
ri de Anastas Mikoyan admda gen bir Ermeni'dir. Anastas nasilsa.bir yolunu bulup Moskova'ya
gidecek ve olan bitenleri Lenin'e anlatacakti. Ancak Trkler'in Bak'yu almalarma kadar geen
sre inde Almanlara ve Almarilar'in petrol stokuna herhangi bir yardimda bulunmakta ge ka-
lmmigt1.

Zafere Dogru
O kritik anda Bak'dan yoksun b1rakilmak Almanya iin kesinlikle arbir darbeydi. Bak petro-
lne gsterilen baski giderek byyp giddetleniyordu.1918 ylhmn talihsizEkim ayinda man-
zara gerekten actyd1.Alman Ordusu tm rezervlerini tketmigtive Alman Yksek Komutasi,
nndeki kig ve ilkbaharda ok ciddi bir petrol bunalimlyla kargilagmay1bekliyordu. Ekim aym-
da Berlin'de yapilan tahminegre deniz savagma artik en ok alti veya sekiz a dayamlabilirdi.
Petrolle ahjan savas endstrileri iki ay iinde petrolsz kalacak, alti ay iinde de endstri-
yel yaglaylc11ann tm stoku tkenecekti. Karada yapilan harektlarsa ancak kisintih olarak ve
karneye baglanma koguluyla uygulanabilecekti. Hava savag ve mekanize kara savagma gelince
bunlar da mutlaka iki ay iinde bitmeye mahkmdu.
Kugkusuzbunlar sadece birer tahmindi. Su tahminlerindogrulugunu smamak, tkenmig
olan Almanya'nm bir ay iinde teslimolmasi nedeniyle hibir zaman mmkn olmamigtir.11 Ka-
sim 1918 sabahi saat begte Fransiz Maregal Foch, Compiegne Ormam'na ekilen bir tren
vagonunda mtarekeyi imzaladi ve sekiz saat sonra da yrrlge girdi. Artik savag son bulmugtu.
Mtarekenin imzalanmasmdan on gn sonra ngilterehkmeti MttefiklerarasiPetrol
Konseyi onuruna Lancester House'da bir akyam yemegi veriyor ve geref konugu olarak sekin
kigi Lord Curzon'u Bagkan olarak agirliyordu. Lord Curzon bir vakitler DigigleriBakanhgl'nm
nl ranuzmam olarak ahymigtL Hindistan'da valilik yapmig ve bu kimliglyle Iran'da stratejik
kopullarda D'Arcy'ye destek vermigti. Ayrica Sava; Kabinesi'nde yeligi de vardi. Simdi de ok
yalanda DigigleriBakani olmast bekleniyordu. Lord Curzon yemek esnasinda bir ara ayaga kal-
kip konuklara "Fransa'da ve Hollanda'da grdg en arpicigeyinmotorlu kamyonlardan olu-
gan grkemli ordu" oldugunu sylyordu. Bu szlerden sonra yksek sesle gunlansyleyecekti:
"Mttefik gglerzatere bir petrol dalgasmm zerinde ilerledi."
Fransa'mn Petrol Genel Komisyonu Bagkani olan Senatr Brenger ise bu yemekte daha
da cogkulu konuguyordu, Fransizca olarak srdrdg konugmasmda
"dnyanm
kam" olan pet-
roln aym zamanda zaferin de kam" oldugunu sylyor Ye konugmasma gyledevam ediyor-
du: "Almanya demir ve kmrdeki stnlgyle agin derecede bbrlendi, bizim petroldeki s-
tnlgmz ise yeteri kadar dikkate almad1." Brenger bu szlerden sonra bir de kehanette
bulunacak, Fransizca'yla devam ettigi konugmasim gylesrdrecekti: "Madem ki petrol sava-
ym kam olmayi bildi, o halde bangm da kam olmayi bilecektir. Bangm bagladigt pu sirada, gu an-
da, sivilhalklanmiz, endstrimiz, ticaretimiz,iftilecimizhepsi birden bizden petrol, daha faz-
la, ok.daha fazla petrol istiyor, daha fazla, ok daha fazla benzin istiyor." Sonunda szlerini In-
gilizce olarakbegladt ve gunlan syledi: "Daha ok petrol, sonsuza dek daha, daha ok petrol!"
I

179
-I

10
Ortadogu Kapismm Ailmasi

Trkiye Petrol girketi

Curzon ve Brenger'm "Zaferin Karn"gerefinekadeh kaldirmalanndan on gn kadar sonra,
Fransa Bagbakam Georges Clemenceau, ngiltereBagbakaniDavid Lloyd George'u zlyaret ama-
clyla Londra'ya gitti. Silahlari haftadan beri susmuy bulunuyordu. Ama ortada savagsonunun
getirdigi ve hemen ele alinmasi gereken bir sr sorun vardi. Bunlar bangm nasil saglanacagl,
savag sonu sryerek yryen dnyarun nasil yeniden reorganize edilebilecegi gibi, heps acilen
meggul olunmayi bekleyen kamilmaz konulard1. Petrol konusu artik savag sonu politikalarm
blnmez bir parasi olmugtu ve bu politikalarla i ie ele almlyordu. O gn, Clemenceauve
Lloyd George kendilerini selamlayan hallon alkiglan altmda Londra sokaklarmdan geerken, her
ikisinin de kafasinda bu konu vardi. Ingiltere'nin niyeti o gnlerde Mezopotamya clarak bilinen
ve artik lmg sayllan Trk Osmanh mparatorlugu'na ait, sonradan Irak olarak tarunacakeya-
letler zerindeki nfuzunu garantlye almakti.Bu blgenin flerisi iin yksek dzeyde petrol po-
tansiyelinesahip oldugu dgnces hkimdi. Ancak Fransa da bu blgenin diger bir yerinde -

Bagdat'm kuzeybatisindaki Musul zerinde egemenlik iddiasmdaydL

Clemenceau ve Lloyd George Fransiz Eliligi'ne geldiktensonra Fransa Bagbakani Cle-
menceau bir soru yneltecekti: "Acaba ngilteretam olarak ne istiyordu?"
Lloyd George bu soruya bagka bir soruyla yanit verdi ve ingiltere'ninkompu lke Suriye
zerindeki Fransiz kontroln tammasikoguluyla Fransa'nm Musul zerindeki iddiasmdan vaz-
geipvazgemeyecegini sordu.
Clemenceau'nunbu soruya verdigi cevap olumluydu. Musul'dan gelen petrol retiminden
kendisine bir hisse verlmesi koguluyla Fransa'mn buna itirazi olmayacakti.
Lloyd George da bu karari kabul ediyordu.
Ancak her iki bagbakan da aralarmda anlagtiklaribu zm kendi Disigleri Bakanliklart'na
duyurmadilar. Aslmda, dogal olarak aralannda yaptiklari bu szl anlagma hibir gekilde resmi
bir zm sayllmazdi. Bu szl anlayma daha ok, Ortadogu'da ve bagtan baa tm dnyada sa-
vag sonu geligen byk ve kinci petrol mcadelesinin baglang1noktasi sayllabilir.Bu szl an-
lagma hem Frans1zlar'i ngilizler'e kargi kigkirtm14tirhem de Amerika'mn da konuya girmesi so-.
nucunu dogurmuqtur. Artik bundan byle yeni bulunan petrol blgeleri zerindeki rekabet ve
mcadeleler, riski omuzlayan mtegebbislerle ve mtecaviz igadamlanyla ktsitlanmayacakti. B-
yk Dnya Savagtpetro1n uluslann stratelisinde temel unsur oldugu geregini aik seik ortaya
lkarmigti.Daha nceleri ortalarda zor grnen politikacilarve brokratlar birdenbire ortaya
ikmig, mcadelenin merkezine dogru baliklama atlaylp yo] ahyorlardi. Bunlan yangmaya sokan
ortak bir sa bit fikir vardi. Sava;sonrasi dnyasmda ekonomik refah ve milli g saglamanm yolu
daha ok petrol elde etmekle mmknd.
Petrol mcadeles tek bir blgede, Mezopotamya'da yogunlagtmlmig olarak cereyan edi-

180
 yordu. Savagtan nceki on yll iinde de Mezopotamya, petrol konusundaki entrikalarda, diplo-
matik ve ticari rekabetlerde daima odak noktasi olmug, mcadelenin konusunu teykiletmigtir.
Blgenin yksek oranda petrol potansiyeli ierdigt hakkmda verilen raporlarla bu rekabet daha
da piddetleniyordu. Sregelen bu ekigmelerartik mahvolmuy durumdaki, borca gml, mz-
min borlu Trk mparatorlugu'nca da, kendine yeni gelir kaynaklan olugturmak amaclyla teg-
Vik
gryordu. Sava; ncesi yillarda sahnede rol alan oyunculardanbiri de Ortadogu'ya Alman
nfuz ve hirsim sokmak isteyen Deutsche Bank nderliginde kurulmuy bir Alman grubuydu.
.Kargt taraftaise rakip bir grup, William Knox D'Arcy'nin bagkanlik ettigi, sonradan Anglo-Pers
Sirketi'ne katilmig olan grup vard1. Grubun amaci ngilterehkmeti tarafmdanAlmanya'ya
kargibir agirlik olugturmakti.
1912 yllinda ingilterehkmeti hi beklenmedik bir anda sahnedeyen bir oyuncu kegfe-
decek, bundan alarma kapilacakti. Yeni oyuncu Trkiye Petrol
Sirketi'dir. okgemeden De-
utsche Bank'in petrol zerindeki imtiyazlarmi bu kuruluga devrettigi anlagilacaktL Yenikurulan
.
bu girketteDeutsche Bank ve Hollanda Krallyet/ShellSirketi drtte birer hisseye sahipti.Sirke-
tin toplamvarligtnm yarist olan en byk hisse ise adt Trk Milli Bankasi olan (Turkish National
Bank) aslmda salt nglltere'nin ekonomik ve politikikarlanna ynelik olarakkurulmuy bankaya
aitti. Ancak oyunculann hepsi bundan ibaret degildi. Bir oyuncu daha vardi kl bu bazilannca
"petrol
diplomasisinin Talleyrand'1" olarak anthp hayranhk duyulan, bazilanmn ise kk grp
degersiz buldugu Kaluste Glbenkyan admdakiErmeni milyonerdir. Trkiye Petrol Sirketi'nin
tm kurulugunu ayarlayan kigi Glbenkyan'dir. Biraz daha derin aragttrma yapildigmda, Gl-
benkyan'm Trk Milli Bankasi'nda yzde 30 hissesi oldugu ve bunu sakladigi ortaya iktL Trk
Milli Bankasi'ndaki yzde 30'luk hisse Trkiye Petrol Sirketi'nde yzde 15 hisse anlamma gell-
.I
yordu.
:i

Bay Yzde Beg

Kaluste Glbenkyan,pertolle ugraan bir ailenin ikinci kugaglydi. Varhkh bir Ermeni petrolc ve
banker olan babas1servetini Osmanh mparatorlugu'na Rus gazyagt ithal etme yoluy1aedinmig-
ti. Bu atialanndan dolayi Sultan tarafindandllendirilerek Karadeniz kiyilarmdaki bir kente
vali atanmigtl. Aile aslmda istanbul'dayagadtgi in, kay1tlaragre Kaluste parastyla iligkili ilk gi-
rigimini bu gehirde yapmigtir. Sylendigine gre daha yedi yagindayken eline verilen gm bir
Mecidiye'yi Kapah argi'ya gtrm ve orada harcamigt1.Ama samldigi gibi elma gekerialmak
iin degil, eski bir parayla degig tokupyaparak harcamigtl. (Yaamminfleriki agamalarmda dn-
yada bugn en byk koleksiyonlar arasmda sayllan bir altm para koleksiyomma sahipoldu. Ay-
nca J.P. Morgan'm grl emli Yunan paralan koleksiyonuna da sahip oldu ve bundan byk zevk
almigt1r.) ocukluk aginda kk bir grenciyken arkadaylari arasinda sevilmeyen biriydi. Ha-
yat1 boyunca da kendisiyle tm insanhk arasmda hibir zaman byk bir sevgi bagi olmamigir.
Ceng Kaluste okul d1;mda kalan zamanmi Kapah argi'da, pazarhklan dinleyerek bazen de bun-
lara kk oranlardada olsa katilarak, Sarkusul pazarhk denebilecek sanati uygulayarak gei-
rirdi.
lkokuldansonra Fransizcasmiilerletsin diye nce Marsilya'daki ortaokula, sonradan da
Londra'daki King's College'a gnderildi. Koleide maden mhendisligi zerinde egltim grd ve
tezini.de
"yeni
petrol endstrisi teknolojisi"olarak seti. 1887ylhnda, on dokuz yagmda mezun
oldugu okulundanmhendislik dalmda en st dereceli diplomayi alarak aynldt King's College
profesrlerinden bir hoca yetenegi aik gekilde grlengen Ermeni grencinin Fransa'yagide-
rek fizikte st lisans grenimi grmesininerdiyse de babasi bu neriye yanagmadi. Onun fikrin-
ce bu
"akademik
bir samahk" demekti. Bylece Kaluste Fransa yerine, babasi tarafmdanaile
gelirinin ogunun geldigi Bak'ya gnderildi. GenGlbenkyanilk defa grmekte oldugu petrol

181
iginden ok etkilenmig, sanki bylenmigti. Hatta bir petrol figlormasma da tanik olmug,figkir-
"figloran

ma sonucu st bagi islandigt halde yine de Kaluste petrol ince ve dzenli geliyordu"
diyerek bu deneyimi fazla can siloci bulmamigti. SonundaBak'dan aynldt, tekrar gelecegi hak-
landa sz verdlyse de bu petrol lkesine bir daha dnmedi.
GlbenkyanRus petrol konusunda ok begenilen ve 1889'da nl bir Fransiz dergisinde
yaymlanan bir seri makale yazmigtir. leride1891'de bu makaleleri kendisine byk itibar ka-
zandiran ve daha yirmi bir yagmdayken dnyamn sayth petrol uzmani yapan bir kitap halinde
yaymladt Bundan hemen sonra Trk Sultani emrindeki iki grevli gellpGlbenkyan'danMezo-
potamya'daki petrol olasthgim aragtirmasmi istediler. Glbenkyan bu blgeye gtmedi =ve
hbir
zamanda gitmemigtir- ancak Sultan'a sunulmak zere uzmanligini kanitlayan etrafh bir rapor
hazirladt Bu rapor bagka yazarlarca kaleme almmig eserler ve aynca Alman demiryolu mhen-
disleriyle yapilan konuymalar kaynak almarak hazirlanmigttr. Glbenkyan raporunda blgede
ok byk petrol potansiyeli oldugunu ifade etmigtir. Trk grevliler bu szn dogruluguna
inanmigti, Glbenkyan'm kendisi de buna inamyordu. O gnden sonra Kaluste Glbenkyan'm
mr boyu devam eden Mezopotamya tutkusu baglamigoldu ve altmig.yili akm bir sre bikip
usanmadan olaganst bir aba ve inatla kendisint bu konuya adadi.
Istanbul'daki gnlerini hah saticiligt glbi birka kk ticarii; denemeleriyle geiren Gl-
benkyan bunlarm hibirinde fazla baanl1 olamadi. Ancak ticari girigimlerde bulunmak, pazarlik
yapmak, entrika ve bahgig konulan gibi Kapali argi'ya zg sanatlarm ustasi olmugtu. Su sanat-
larm bir digeri de ileride yararlamlacak istihbarat toplamaigiydi ki, Glbenkyan bunda da bir
hayli baanli olmuqtur.
Diger zellikleri arasmda ahymaya olan tutkusu, uzagi gr yeteneg ve uzlagtirici olarak
sahip oldugu ustalik sayilabilir ki, bu niteliklerini tm yagami boyunca uygulamig ve geligtirmig-
tir. Sorunlu bir durumla kargilagtigizaman, prensip olarak, eger o durumu kontrol altma alabile-
cegi kamsma varirsa, durumu zmeye aligirdi.Kontrol edemeyecegini anladig zaman, eski bir
Arap ataszne sigimp eli p" felsefesini uygulardi. stanbuFda geirdig bu ilk
"bkemeyecegin

ylllarda karakterinde var olan sabtr ve azim yeteneklerini de geligtirmeye aligmigttr.Bazilarma

gre bu onun sahip oldugu en degerli zellikti. Fazla harekete egilimli bir insan degldi. leriki
yillarda birinin syledigi gibi "Graniti sikip harekete geirmek Bay Glbenkyan'tharekete geir-
mekten daha kolaydi."
Glbenkyan'm kayda deger bir niteligi daha vard1. Kesinliklehibir zaman hi kimseye iti-
mat etmezdi. Tam anlamtyla ve btnyle gpheci bir insandi. Londra'daki Milli Galeri'nin sanat
elegt1rmeni ve mudr olup ileriki ylllarda sanat koleksiyonunu hazirlamasinda kendisine yar-
dim etmig olan Sir Kenneth Clark, Glbenkyaniin gunlan sylemigtir: "Yaamim boyunca bu
kadar pheci biriyle kargilagmamigtim.Sphecilikte bu derece u noktalara giden birine ilk defa
rasthyorum. Glbenkyan her zaman yamnda kendisi in casusluk yapacak kimseler bulundurur-
du." Bir sanat eseri satm alacagl zaman o eseri en az iki veya sanat eksperine gsterir,degeri-
ni saptatip ancak ondan sonra satin alirdt Yagtilerledike saghgma giderek daha ok dikkat edi-
yordu ve bunu bir sabit fikir haline getirmigti.Nitekim 106 yagma kadar saglikh bir dedeyi kendi-
ne rnek almig, ondan daha uzun yagamaya azmetmigtir. Kendisine bakmalan iin iki ayri grup
doktor angaje etmigti. Bundaki ama bir grubu br gruba kargi casus olarak kullanmakti.
Su denli gpheciolmakta Glbenkyan belki de hakhydi. 1896 yllinda, Glbenkyan vapur-
la Misir'a katt Misir'dayken ok nfuzlu iki Ermeni'yle tanigmig, onlar tarafmdanbegenilip be-
nimsenmigti. Bu iki Ermeni Baklu bir petrol milyoneriile, Misir'1 idaresinde yardimcilik grevi-
ni yapan Nubar Paga'ydt Bu iki pahisla olan tamgikligtGlbenkyan'a hem petrol kapismi hem
de uluslararasi finans kapilarmi amigttr. Yine bu tanigikliksayesinde Londra'da Bak petrolleri
satig temsilciligni kazanmigtL
Artik Londra'daydi ve bundan yararlanarak Samuel biraderlerle ve Henri Deterding'le tanig-

182
ti ve kendini onlara kabul ettirip bir ittifak kurdu. Glhenkyan'm oglu olan Nubar bu tamgikhkve
ittifak konusunda sonrak ylllarda gunlan yazmigtir: "Babam ve Deterding yirmi ylh agkmbir sre
gayet lyi anlaan ok yakm iki dost oldular. Acaba bu yirmi yll boyunca Deterding mi babami kul-
lanmigti, yoksa babam mi Deterding'i; bunu hi kimse kesin olarak bilemez..." Ancak yamt ne
olursa olsun aralarmdaki iligkininher ikisi iin de hem kipisela1dan,hem de genel olarak Hollan-
da Kraliyet/ShellGrubu aismdan, son derece verimli oldugu bir gerektir.Glbenkyan Shell'e
yeni i; angajmanlan ve ncelilde de mktesep haklar getiriyor ve mall iglerini dzeriliyordu.
Londra'ya geldikten sonra daha igin bagmda girigtigiilk taahht igleri arasmda Iran imtiyazi
gelir ki, bu sonunda D'Arcy'ye nasip olmuytur. O ve Deterding, Ermeni Kitabgl'nin Paris'te d-
zenledigi imtiyazm orijinal taslagma baktiktan sonra anlagmay1gerievirmiglerdi. Buna gereke
"imtiyaz

olarak, sonraki gnlerde Glbenkyan qu nedenleri gstermigtir: ok vahgi bir kediye

benziyordu. Bize o denli speklatif grnd ki sonunda bu imtiyazm ancak bir kumarbazm ala-
bilecegi bir i; olduguna karar verdik." imtiyazelden katiktan sonra Anglo-Pers Sirketi'nin nas11
hizla bymekte oldugunu grerek, pigmanlikduyacak ve aldmdan kendi kendine yeni bir pren-
sibin erevesini kuracakti: "Bir petrol imtiyazi hibir zaman reddedilmemelidir." Nitekim yaga-
minm geri kalan yillarmda bu prensip Glbenlganiin yol gstericibir kural olmuqtur. Bu pren-
sibi teki btn prensiplerinin ilki ve en nde geleniolarak, ran'in kapi komgusu Mezopotam-
ya'da kargilagtigisorunlarda gagmaz bir sadakatle her zaman uygulamigtir. 1907 ylhnda Samuel
kardepleri kendi ynetimi altmda Istanbul'dabir bro amaya ikna etmigti. O gnlerdeErmeni
dgmanhgi nispeten giddetini kaybetmigti ve Glbenkyan da kendini tm varliglyla ige vermig
durumdaydi. zerinealdigt onca sayisiz ige ilaveten, bizzat Trk hkmetinin mall mgavirlik
grevinide stlenmigti, aynca Trkiye'nin Paris ve Londra eliliklerinin mali msavirligini.de ya-
plyordu. Bunlara llaveten Trk Milli Bankasi'nda en byk hissedarlardan biriydi. ytebu kimlik-
lerine dayanarak rakip ingllizve Alman yatmmlanm ve sonra da HollandaKraliyet/Shellyatm-
mmi Trkiye Petrol Sirketi'ne baglamay1bagarmigttr.Kendi ifadesiyle bu yle hafife ahnacak bir
hibir ynyle zevidi olmayan" bir igti.
"ve
baan degildi ve ok fazla hassasiyet isteyen
1912 yllmdan, yani Trkiye Petrol Sirketi'ninkuruldugu gnden baglayarak ingiltereh-
kmeti tm abasmibu girketinD'Arcy'ye ait Anglo-Pers Sirketi ile birlegmesine ve ikisinin bir
anlagma yapmalarmayogunlagtirdi ve bu konuda girkete baski yapti. En sonunda, Inglizve Al-
man hukmetleri bir birlegme stratejisi zernde ve bu stratemn uygulanmasmda gorug birligi-
ne vardilar ve bu konuda baskl yapmayakarar verdiler.19 Mart 1914 tarihli "DigigleriBakanligi
Antlagmasi" uyannca bu bilegik grupta ingiltere'ninikarlann plana ahmyordu. Yeni anlagma-
ya gre Anglo-Pers Grubu yzde 50 hisse alacak, Deutsche Bank ve Shell de korsorsiyumdan
yzde 25'er hisse alacaktL Ancak konu bu gekildezmlenmig olmuyordu. Arada Glbenkyan
vardi ve onun da memnun edilmesi gereklyordu. Nitekim szlegme uyannca Anglo-Pers Grubu
"bagif'

ve Shell ayn ayn her ikisi de toplamhisselerinin yzde iki buugunu adt altmda Ermeni
Glbenkyan'a verdiler. Bunun anlamt guydu: Glbenkyan hisselerin oram zerinde oy hakkma
sahip olmayacak, fakat bu tr bir ortaklagmanm tm parasal gelirlerinden yararlanacakti. te
"Bay Yzde Beg"lakabi bu gekilde dogmugtu ve o gnden sonra Glbenkyan daima bu unvanla
amlacaktL

Bylece on ylldan beri srmekte olan rekabet ve atigma son bulmuttu. Ne var ki tarallar
zerlerine ok anlamh ve kritik, ok kiplyibirok on yll boyu taciz edip peginibirakmayacak bir
ykmllk altma girmig oluyordu. Tarallann hepsi birden szlegmenin belirli bir maddesine
yoksun birakma" veya diye evrilebilecek
"zveri"

uymay1 kabul etmigti.Su Trke'ye

"zn

maddesiydi.Bu madde taraflannOsmanliimparatorlugu'nunherhangi bir yerin-

"self-denying"

de retilecek petrolden hibir gekilde pay almamalanni ngren maddeydi - bir tek istisriayla.
retimin"Trkiye Petrol Sirketi'nce yapilmasi halinde bu madde uygulanmayacak, taraflarre-
time kan makta serbest olacaktt" "zveri"maddesinin uygulanmadigt az sayida blge arasmda

183
 I

.1

l
.

Misir, Kuveyt ve bir de Trkiye-ran

somndaki
"transfer
edilmig topraklar" sayllabilir.Bu madde
Ortadogu'da petrol retimini geligtirmekiin o gnden baglayarak birok sene devam etmig
olan insanst mcadelenin temelidir.

i
Savagta "Birinci Sintf" Hedef
28 Haziran 1914 tarihinde verilen diplomatik notayla Sadrazam,Mezopotamya imtiyazimn ye-
ni kurulmuy olan Trkiye Petrol Sirketi'ne verilecegini resmen vaat ediyordu. Ne yazik ki bu ta-
rih Avusturya Argidk Franz Ferdinand'm Saraybosna'da suikaste ugradigt tarihe rastlar ve bu
itibarla Blrinci Dnya Savagi'nmilk kurgununun da atildigt tarihtir.Zamanlamamnbu gekilde
geligmesioktemel bir soruyu yamtsiz birakmigt1.imtiyazgerekten verilml; miydi, yoksa sade-
ce verilecegine dair baglay1ciolmayan bir szden mi ibaret kalmigti? Bu sorununyaniti verilsey-
di kugkusuz birok tartigmalaraneden olacaktt.Ancak o gn iin savag Mezopotamya'daki Ang-
lo-Cermenighirligine son vermekteydi ve bu durum aika gzlendigigibi Trkiye Petrol Sirke-
ti'ni de etkiliyordu.
Yine de Mezopotamya'nin petrol potanslyeliunutulup gltmedi. Bir ngilizyetkili ile bir
Fransiz 1915 ylhnin sonunda, 1916'min baglannda bir araya gelip savag bittiginde Mezopotam-
ya'da kurulacak dzenin plam zerinde anlagmayavardilar. Su ikisinin adlanyla Sykes-Picot di-
ye bilinen anlagmaya gre, Mezopotamya'nm kuzeydogusundaki Musul, ki petrol blgeleri iin-
de en yksek potansiyel vaat eden blgedir, ileride Fransiz nfuzu altma giriyordu. Musul'un
Ingilterehkmetindeki birok yetkiliyi luzdirlyor ve o gnden baglayarak anlag-
"teslimiyeti"

manin geersiz sayllmasl iin yogun bir aba bagl1yordu.Bu konu 1917 senesinde, Ingilizaskeri
kuvvetlerinin Bagdat'i almasindan sonra daha da acil bir sorun olacaktir. Drt yzyildar1 beri
Mezopotamya srekli olarak Osmanliimparatorlugu'nun bir parasi olmuqtu. Bir vakiller Bal-
kanlar'dan iranKrfezi'ne kadar uzanmig olan bu imparatorluk artik bitmig, savagtutsagtolmug-
tu. Simdi artik haritada kendilerine geligigzelyer ayrilan birok bagLmsiz veya yan-bagimsiz l-
ke, sonunda Osmanhimparatorlugu'naait olan tapraklarayerlegecekti. Ancak, o gn iin Mezo-
potamya henz Ingiltere'nin kontrol altindaydt
ngiltereikan aisindan lkede petrol ihtiyacml doguran ve Mezopotamya'yl yeniden sah-
nenin merkezine iten faktr 1917 ve 1918 savagyillarmda yaganan petrol krizidir. Ingiltere mpa-
ratorlugu dahilinde petrol 1karilmasiolast grlmediginden, petroln Ortadogu'dansaglanmasi
konusu byk nem ve aciliyetkazanmltl. Ingiltere SavagKabinesi'nin olaganstnfuziu baka-
ni Sir Maurice Hankey, DigigleriBakani Arthur Balfour'a yazdigi mektupta grgn gu szck-
"ileride
lerle dile getirir: olugacak bir savagtapetrol bugnk savagta kmrn bulundugu yerde
olacaktir veya en azmdan kmrle aym paralelde olacaktir. Byk potanslyeldepetrolalabilecegi-
miz kontrolmz altmdaki yerler franve Mezopotamya'dir. Su nedenle petrol kaynagi olan bu
iki yer zerindeki kontro1mz ingiltere'ninsavagtan bekledigi birinci simf hedef olmalidir."
Ancak ortada yeni dogmuy olan bir
"halk
diplomasisi" vardi ve gz ardt edilemezdi.
1918'in baglarmda, Bolgevizm'in g1ekiciliginemukabil Bagkan WoodrowWilson idealiste
fikirlerini sergileyen "On Drt Kural" maddesiyleortaya ikip, savagtan sonra milletlerin ve
halklarm kendi kaderlerni kendileri saptamasi agnsmda bulunuyordu. Wilson'unkendi Devlet
Bakam Robert Lansing Baykan'm bu genig grgllg kargismda donup kalacakti. Lansing fark-
11grgteydi. Ona gre kendi kaderini saptamaagnst btn dnyada birok Olmlere yol aa-
cakti. Eu konudaki dgncelerini gu szlerle ifade etmigtir: "Kamuoyunun temsilcisiolan bir
adamm byle tagkm,iyi dnmeden sarf edilmig beyantardan kammasi gerekirdi.Bunun so-
nularmdan kendisi sorumludur."
ngilterehkmeti de, Wilson'un soylufakat bellrsiz buldugu fikirleri kargismda en az Lan-
sing kadar gagkmliga ugramigsa da, Bagkan'm ok popler kipiligini dikkate alarak, savag sonu

184
hedeflerini saptarken ona gre hareket edecekti. Digi1eriBakam Balfour'a gelince, o Mezopo-
tamya'ylsavagin asil hedefi olarak ifade etmenin modasi gemig derecede emperyalist bir grg
yansitacagmdan endige ediyordu. Bundan kagmilmast grgnde oldugundan 1918 Agusto-
su'nda, smrgelerin bagbakanlarina Inglltere'nin Mezopotamya'da
"yol

gsteren bir igik" ola-

cagLm sylemekle yetindi, Byle d nmesinin nedeni olarak
da ingiltere'nin,imparatorlugun
yoksun oldugu tek dogal kaynagt bu yolla ele geirecegni syledi: "Petrol bangi sistemle elde
edecegmiz konusu beni hi ilgilendirmiyor. Tamamen emin oldugum tek gerek bu petrole
mutlaka ihtiyacumz oldugudur"diyordu. Su amacin saglanmasim garantilemek in, zaten Me-
zopotamya'mn diger bir blgesinde bulunan ngilizkuvvetleri, Trkiye ile mtareke imzalan-
masmdan hemen sonra Musul'a glrerek kenti zapt edecekti.

Clemenceau ve Bakkah
Savagm ilk haftalan iinde, Paris'i kurtaran taksi ordusu bagta olmakzere yaganmly olan onca
deneyimler Fransa'yi da ingilterekadar petroln byk stratejik nem ierdigne inandirmigti.
Birinci Dnya Savagtbaglamadan evvel Georges Clemenceau'nun "Petrole ihtlyacim oldugu za-
man bakkalima gider altnm" dedigi sylenir. Ne var ki savag bagladiktan sonra fikrini degigtire-
cek, savagm bitiminde ise Fransa'ya petrol bulmak iin are arayacakti. Ancak bu defa bagvuru-
da bulunacagi yer bakkall degl, Ingilizler'inde bagvurdugu yer olan Ortadogu'ydu. 1 Araltk
1918'de Lloyd George'undavetlisi olarak geldigi Londra'da halkm tezahratiarasmda yaptiklan
arabagezintisindensonra, Lloyd George'a Fransa'nm Musul zerindeki iddiastadan vazgetigini
bildiriyordu. Bu zverisine kargi Clemenceau, Suriye zerinde mandalik hakki iin ingiltere'nin
tam destegini allyor, Ingilterekontrol altina girecek Musul'dan lkarilacak her petrol retimin
den bir hisse verilecegi konusunda ngiltere'den szl garanti allyordu.
Gerekgudur ki, Londra'da bu iki bagbakan arasmda vanlan bu anlagma hibir sorunu z-
meyecek, tam tersine, iki lkenin hkmetleri arasmda sert Ye kargilikh sulamaarla dolu s-
rncemede kalan birok mzakereye yol aacakti. O kadar ki, 1919 ilkbahannda, Paris Bang
Konferansi strasmda, Suriye ve petrolden sorumlu Bykler arasi toplantidaClemenceauVe
Lloyd Georgebirbirine girecek,Londra'da vardiklan anlagmada neyi
"karara
bagladiklan" konu-
sunda farkli iddialarda bulunacaklar, defalarca birbirlerini sulayip kargi tarafinkt niyetli oldu-
gunusyleyeceklerdi. Dakikalar flerledike tartigmagiderek
"birinci
smif bir it dalagi" niteligini
ahyordu. Eger Woodrow Wilsonaraya girip taraflan o dakika iin yatigtirmamig olsaydi,kugku-
suz bu tartigmaaika bir yumruklagmaya dngecekti.
Eu sorun uzun zaman zlmemig olarak devam eden atigmaninbelkemigini olugtura-
cakti. Sonunda 1920 Nisam'nda, konu Mttefikler Yksek Kurulu'nca ele almacak, taraflarara-
sinda var olan birok Onemligrg aynliklarimn zmnealigilacakti. Amerika'nm artik katil-
madigt bu grgmeler Lloyd George ile Fransa'mn yeni BagbakamAlexander Millerand arasinda
yap111yordu.Bu iki bagbakan bu defa da San Remo Antlagmasi zerinde bir anlayma noktast bul-
maya aligacaklardi.Antlagma uyannca Fransa, Mezopotamya petrolnn yzde 25'ini allyor-
du, Mezopotamya o zamanki adlyla Cemiyeti Akvam'a (League of Nations) bagli olarak Ingilte-
re'nin mandasina giriyordu. Petrol geligtirmenin araci ise Trkiye Petrol Sirketi'nde kallyordu.
Fransa'ya gelince, anlama gereginceAlmanlar'm olup sava strasmda Ingiltere'nin aldlgl Alman
hissesine sahip oluyordu. Kargilikolarak Fransizlar Musul topragizerindeki iddiasmdan vazge-
iyordu. Ingilterekendi hesabma bir noktada son derece kararli davranlyor, Mezopotamyapet-
rol yataklanm igletecek herhangi bir.girketin kesin olarak kendisinin kontrolnde olacagim atk-
likla ifade ediyordu. Artik geridecevap bekleyen tek bir sorun kalmigt1.Acaba Mezopotamya'da
gerektenhi petrol var miydi? Bunun yamtml bilen yoktu.
Kendi petrol konumlann3 dzeltmek iin Fransizlar bagka bir yol aramaya girigtiler.Devle-

185
1

te bagli bir girketyaratacak, girketikendi milli girketleri yapacaklardi. Hollanda Kraliyet/Shell

Sirketi'nden Henri Deterding'in yaptigi ortakhk teklifinireddettikten sonra, 1922'de Bagbakan
olmuy olan Raymond Poincarbir konuda Israrli davranarak kurulacak yeni girketin mutlaka ta-
mamen ve yalmzca "Fransa'mn kontrolnde" olmasim istlyordu. Bunu saglamakiin 1923'te
sanayi krallarmdan biri sayilan Albay Ernest Mercier'ye bagvurdu. Bu adam igin gerektirdigi ni-
telikleritagiyanbiriydL Albay Mercier hem bir teknisyenhem de Romanya petrol yataklanni
yaklagmakta olan Almanlar'dan korumaya yardim etmig ve bu sirada yaralanmig bir savag kahra-
maniydi. Teknisyen olmasmin yam sira, kendini Fransiz ekonomisinin modernlegmesine adamig
bir teknokratti.Daha o gnden Fransa'ya modern elektrik endstrisini sokmuy adamdir.Simdi
ise stra petrole gelmigti ve kendisinden petrol iin de aym geyiyapmast istertlyordu. Yeni girkete
Compagnie Franaise des Ptroles, kisaca CFP (Fransiz Petrol Sirketi) adi verilecekti. Bu girketin
olmast ngrlyordu. Sirkete atanan iki m-
"ara"
Fransa'mn simgeleyenbir
"bagtmsizligmt"

drn atanma igi ve teki personelin onaylanmasi Fransiz hkmetince yapilacak ancak girket
zel girketolarak.igletilecekti.
Mercier'nn stlendigi i; zaten ok g olmasma karym, Fransiz girketlerinin ve bankalarm
bu yeni firmaya yatinm yapmada tereddt gstermesiigi daha da gleptiriyordu.Bu yeni girket
hkmetin desteglyle ahyacant halde yine de yattnmcilarda, bir vakitler ingliz ve Amerikah
petrol yatinmcilarinm yeni petrol servenlerinde duyduklan speklatif ve ategli cogku yoktu.
Grndgkadanyla Mezopotamya fazla byk bir riskti ve Mercier'nin sonradan syledig gl-
sorunlarla agin derecede yklyd." "Ilk defa yatinm yapanlann hibiri CFB'ye
"uluslararasi
bi
girebilmekiin yalvaripyakarmlyordu." Tm bu olumsuz kogullara kargin yine de Mercier,
Fransiz Petrol Sirketi'nin 1924'te igletmeye ailmas11ingereldi yeter sayida yatinmay1, doksan
adet banka ve girketbulmayi bagaracakti. Eu yeni firma Trkiye Petrol Sirketi'ndeki Fransizhis-
selerini de devralmigtir.
Ancak Fransiz hkmeti hedeflerinin ve ikarlanninyeteri kadar korunmadigt ye gerek-
legmedigi izlenimindeydi ve bu nedenle durumdan pek tatmin olmuyordu. 1928'de zel bir
Parlamento Komisyonu ngiltere'densonra Avrupa'daki en byk petrol pazari olan bu girketin
"serbest

gelecegi hakkmda bir rapor dzenledi. Rapordaiki bakimdan girkete itiraz vardi: Hem
pazar" oluguna, hem de devlet tekelinde bulunuguna. Raporda btmlann yerine melez bir kota
sistemi nerillyordu. Devletin egilli zel rafineri girketlerinepazar hissesi tahsis edecek ve bu
yolla retimde egitliligeyer verecek ve Fransiz rafineri girketlerine yagama hakki tamyacakbir
kota sistemi. Ayrica Fransiz rafinericileri, yabancilke rekabetine kargi koruyacak birtakimvergi
ve diger yasal koruyucu meyyidelerin uygulanmasi neriliyordu. Nihayet Mart 1928 yasastyla
kurulmasi kararlagtmldt ve hedefierinin ana hatlan ta-
"tegekkl"
Franstz petrol iin yeni bir
mmlandi. Tammlamaya gre "Anglo-Saxon" kaynakh petrol trst sayismda azaltma yapillyor,
pazara dzen getirmeye ve Fransa'mn Mezopotamyapetrolndeki hissesini geligtirmeyeynelik
yerli bir rafineri sanayli kuruluyordu. Yenisistem altinda CFB'mn Fransiz 1karlanmfaal clarak
gzetebilmesiiin devlet kurulugtan yzde 25 hisse aliyor, bu arada hkmeti temsileden yne-
tim kurulu ye sayismi artirtyordu. Yabancilara ayrilan hisse azaltillyordu. Bylece,bir Franstz
temsilcininszleriyle CFB hareketinin endstriyel kolu" olmaya hazir duruma gel-
"hkmet

migti. Fransiz hkmeti de gimdikendisine yeni bir konum hazirliyor, Ortadogu'nun petrol kay-
naklartm ele geirmesavagmda, bagroldeki kavgaci roln almaya hazirlamyordu.

Birlegme mi?
Geligen durum ngilterehkmeti aisindan, pek de memnunluk vericidegildi. Hkmet savag
sirasmda baglatmig oldugu Hollanda-Ingilterecari paylagmasindaki altmia karp kirk oramm
bozma abastna devam etmekteydi. Aynca Hollanda Krallyet/Shell karmasimn ngiltere'nin

186
 kontrolne gemesiniistiyor,bunun iin de girketteHollandah hissedarlardan ok, Ingilizhisse-
darlann ogunlukta olmasma abahyordu. Marcus Samuel'in grgyle.bu yolda almacak sonu
duygusal aidan byk nem taglyorve bunun iin de ok ekici geliyordu. Ancak Henri Deter-
ding duygu konusuyla fazla ilgili degildi; onun ilgi Sahasi sadece iti. htilal,diplomatik yangma
ve milliyetilik hareketlerinin bu denli sarstigi savag sonu dnyasmda ngiltere'nin saglayacagt
koruma ve destek kugkusuz Hollanda'mn saglayacagtndan ok daha gvenilirolacaktL Bunun
yaran sadece bu kadarla da kalmlyordu, ShellHollandahissesi ogunlugundan vazgemeyi ka-
hul ettigt takdirdeek bir dle daha kavugacakti. Bu dl Mezopotamya petrol ve Trkiye Pet-
rol irketi'dit Shell Ingilizkontrol altma girmekle Shell Mezopotamya petrolndeki iddia ve
sahipligini garantilemig oluyordu.
Ingilterehkmeti baki; aismdan Shell Sirketi'ni Ingiltere'nin
kontrol altma vermekle bu
lkenin dnya apmdakipetrol konumu fevkalade dzelmig olayordu. Ancak ingilterehkme-
ti girketeatanacak ynetim kurulu yelerinden en az birini kendisi atamak, ynetim kuruluna gi
recek diger kigilerin de, Anglo-Pers'te oldugu gibi kendi onaymdan gemesini istlyordu. Deter-
ding ise byle bir dzenlemeyi aika kabul etmiyordu. ogunlugun inglltere'deolmast bir gey-
di, ingilterehkmetinin ige karigmasi bagka bir gey.Elinde tuttugu ticarikontrolden vazgeme
riskine girmek istemiyordu. Aynca ngiltere hkmetiyle fazlaca yakm br diplomatik iligkiye gir-
menin bazi dezavantallar getireceginide anlamaya baglamigti.zellikle Kuzey ve Gney Ameri-
ka'da toprak alma konusunda przler ikabilirdi. Amerika'da yanlig bir anlamayla, Hollanda
Kraliyet/Shell Grubu'nun ingilterehkmetinin bir kolu oldugu izienimi vardi ve bu nedenle
Grup Amerika'nm hcumlarma hedef olmugtu. Konunun bu denli piddetle elegtrilmesi Deter-
ding'in tmyle ngiltere'nin kontrolne gemedegsterdigitereddtbsbiltn artirmigtL
Onca gecikmeye, d kinkliklari ve sabir taginc1olaylara kargm Deterding ve Shell,Anglo-
Pers Sirketi'yle birlegmeyi tamamen gzden 1karmamig, konuya gsterdikleriyakm ilgiyi koru-
muglardi. Anglo-Pers'in gelecekte dogrudan dogruya korkutucu bir rakip olacagim bildiklerin-
den girket henz bu duruma gelmemigken onunla birlegmenin getirecegi byk yararlann da bi-
lincindeydiler. Shell aisindan ise birlegme bu girketinStandard'm New Jerseykoluyla ve teki
Amerikan girketleriyle arasmdaki dnya api rekabette Shell'e g verecekti. Ayrica Anglo-
Pers'in Ingiltere pazarmm anahtari olan Kraliyet donanmasma, petrol vericisi olarak yapmakta
oldugu tercihe dayanan uygulamaya da son verecekti. Deterding endstrinin nasil bog yere, za-
rara aligtigmi ve iglerin gereksizyere tekrarlandiginigrmg, bundan irkilmigti. Bu grgn
vakit gegirmedenStandardOil bagkanma bildirirken gunlan sylyordu: "Dnya agiri retm-
den, agin antmadan, agin tagtmaciliktanve nihayet en nemlisi, agirl perakendecilikten1stirap
ekmektedir."
Anglo-Pers zaten uzun bir sredir kendisine hkmetin sahip olmasmm getirdigi sorunlar-
la kargi karmyayd1. Digigleri'ne mensup birinin syledigi gibi, birok lke
"girketin
her hareketi-
nin dogrudan hkmetten" esinlendigini, bunun hem girket hem de hkmet kararlanni for-
mle ettigini zannedlyordu. Amerika'nm kigkirtmasina tepki olarak, Latin Amerika lkeleri h-
kmet kontrol altmdaki petrol girketlerine ve zellikle de Anglo-Pers'e imtiyaz vermeyi yasak-
11yordu. Su girketin Ingilterehkmetine olan bagtnin Anglo-Pers'in kendi z yurdu olan Iran
lin tehlikeli olabilecegini dgnyordu. Bir vakitler askeri komutanken kendisini lkenin h-
kmdan yapmig olan Riza Sah'mgznde Anglo-Pers daha gimdiden ingiftere hkmetiyle faz-
la stki fiki iligkideydi. Sahbu grgteolduguna gre girketin ve lngiltere'nin konumu acaba ne
denli gvenli olurdu? Anglo-Pers'in lkedeki genel konumu daha gimdiden kritik durumdaydi.
Sir ingilizyetkili gzlemini gu szcklerle dile getiriyordu: Eldekibtn gelir gimdiki halde bir
"

tek kaynaktan, Iran'dakibirka bin milkarelik bir blgeden geliyor.Dogal afetler veya dgmanca
bir hareket sonu bu kk araziden alman retim durdurulacak olursa, bu gerekten gok tehli-
keli sonular verir."
I

187
 Sonundangilizhkmetinin bazi yetkilileri Shell ile yap11acakbir birlegmenin Anglo-Pers
ikarlarimdagLlaCag Ve bylece de riski azaltacagt kamsma vardilar. Eu yapildigi takdirde,yapi-
lacak bu iglemden hkmet uzun zamandir istedigi, Shell zerinde kontrol hakkma kavuuyor-
du. Shellde bir noktaya kadar buna istekliydi. 1923senesindeShellmensubuRobert Waley Co-
hen'in szleriyle "Bu kontrol sorunu aslmda ogunlukla samaydtve tamamen duyguya daya-
nan bir konuydu." Robert Waley Cohen szlerine gunu da ekliyordu:"Eger kontrol devret-
mekle gvenligimizigarantiliyor ve gelirimiziartinyorsak, bu devir iginikime olsa yapanz, hatta
Gney Arnerika'daki yerli kabilelere bile. Bunu yapmakta iinizden hibirinin tereddt gstere-
cegini sanmlyorum."
Bu birlegme konusuna, politik zeminlerden baglayarak birok ynden itirazlar olmugtur.
"Petrol trstleri"nekargi Amerika'da oldugu kadar ngiltere'de de halktan gelen bir dgmanlik
vardL Ancak itirazm d
en giddetlisi onanmadan gelmigtir.Donanma srekliolarak Shell'e muha-
lif taraftakalmigtir. Byle davranmalda donanma bagindan beri sanldigi aym mantigt yrtyor-
'para

du. Bir yetkilinin syledigigibi "Hkmet Anglo-Pers'e kazanmak iin degil, milli neden-
lerle, bagimsiz bir girketkurmak iin yanagmigt1."Amirallik de, Anglo-Pers'ten bir hayli dgk
fiyatla petrol satm almak hakkindan sonuna kadar yararlamyor, bu konuya zen gsteriyordu.
zellikledonanma btesi devamli olarakkismtiya ugrama tehlikesindeoldugu iin bu konuda
israrli davramyordu. Bu arada Anglo-Pers'in kendisi de birlegmeye kargi piddetli iriraz gstermig-
tir.CharlesGreenway bu igletmeyi sonunda nefret ettikleri Shell'inbir parasi olsun diye bu de-
rece canla baglaahgip entegre bir girkete dngtrmemigti.

Churchill Ige Karigiyor

Hibir engelle kargilaginadanyapilan byle bir itiraz aktmma kargiShell, Anglo-Pers'i nasil devra-
lacakti? Sirketin bagmdaki adam Robert Waley Cohen stn zekya sahip biriydi ve bunun da bir
aresini bulacakti. lyidzenlenmig bir akyamyemeginde Churchill'e yaklagipok ilgin bir tekli
te bulundu. Acaba eski Bagbakan ve Kabine'nin eski sekin yesi Shell adma bir projeye girigir
miydi? Kendisinden ne grev beklendigi sorusuna ise u cevab1veriyordu: "Anglo-Persve Burma
Petrol'n her ikisinin Shellile birlegmesi iin kulis yapmak." Shell'in,hkmetin Anglo-Pers'teki
hisselerini de satm alabilecegini szlerine eklemigti. Byle bir birlegmeyi Burma Petrol de destek-
lerdi. Cohen, stne basa basa, Churchill'inbyle yapmakla aslmda Ingiltereinahymigolaca-
gtmvurguluyor, bu inancma neden olarak gugrgileri sryordu: "Baganlioldugu takdirden-
giltere dnya apmda bir petrol sistemizerinde tam kontrol sahibi olacak, tm petrol egemenli-
gingiltere'ye
geecekti."
Teklifin zamanlamasi mkemmeldi. nkyll 1923't ve 1923 yaz aymda
"petrol

savu-
nucusu" Churchillipsizdi. Parlamento'da, Dundee East blgesindeki seimde yenilgiye ugramig-
ti. Ayrica Chartwell maliknesi admda yeni bir ev satm almigtive masraflanm kargilaylp iki ucu-
nu bir araya getirmekiin durmadan yazi yazmaktaydi. Ekonomik durumlari konusunda egine
"ahktan
lmeyiz" dedigi sylenir. Churchill'leyaptig tartigmahkonugmadan sonra Cohen y-
le diyecekti: "Churchill o dakika durumu btnyle kavrad1."Ancak bu Cohen'in grgyd ve
Churchill ona sadece konuyu dgnecegini sylemigti. Tm hayatim adad1gl siyasikariyerinin
bozulmasim kugkusuz istemezdi. Ayrica hayatim da kazanmaya mecturdu. Tekliti kabul ettig
takdirde Byk Savag konusunda yazmakta oldugu Dnyada Bunalim{The World Crisis) adh
kitabmm drdnc baskismi bir kenara birakmasi gerekecekti.Eu nedenle kendisine kugkusuz
"gphesiz
bir cret denmesi gerekecekti.Cohen bu soruya denecek" yamtim veriyordu.
Kisaca dgndkten sonra Churchill teklifikabul ettigini bildirdi. Ancak ya cret konusu
ne olacakti? Proje olumlu sonulanmadigt takdirde Churchill on bin pound, olumlu sonulandi-
gi takdirdede elli bin pound istlyordu.

188
 Cohen, Churchill'in istedigt cretin boyutu kargisinda hayrete kapildlysa da sonunda bu
talebikabul etti. nkistenen tutar Shellile Burma Petrol arasinda blnp egit olarak dene-
cekti. Burma Petrol'n bagkam cret talebi in gunlari sylyordu: "cretkonusunda Churc-
hill']e pazarliga girmemiz mmkn degldi." Burma yetkilileri paranm ne gekilde denecegl ko-
nusunda endigeliydi. nkbu denl byk bir paray1alan ki nin adi defterde aiklanmayacak
.

olursa vergi mfettipleri bu demeyi onaylayamazdi.Uzun grgmeterdensonra gizlibir hesap

ailmasma karar verildi.Bylece ChurchillBurma Sirketi ve on yll evvel Donatima Bakam iken,
donanmayi petrol agi dzeyine getirmesavagmdasittim yere getirip cezalandirdigi girket olan
Shelliin aligmaya koyuluyordu. Shell'e kargi oldugu gnlerde Avam Kamarasi'nda, hkme-
tin Anglo-Pers'ten hisse alma ve girketbagimsizhgim garantilemesininbag nedeni olarakShell'in
agzllgngstermigti. Simdi ise tm bu yaptiklannm tersinisyleyip, hkmeti aym hisse-
leri, Anglo-Pers hisselerini satmaya ikna etme yolundayd1. Grgnegre gimdiki kopullar byle
yapilmastm gerektiriyordu. lkenin politik ve stratejikikarlanatsmdan bu gerekliydi. Bu his-
seler Shell tarafmdansatin alinacak, bylece Hollanda Kraliyet/Shell Grubu'ndaki agirhk denge-
si Hollanda'dati alimp ngiltere'nin eline verilecekti.
Churchillhi vakit kaybetmedi. 1923 Agustosayinda zamanm BagbakaniStanley Bald-
win'i aradi ve teklifinibildirdi.Su ziyaret konusunda epine yazdigi mektupta szlere yer veri-
su
yordu: "Bagbakan'm petrol dzenlemesine, tamamen sicak baktigi anlagillyor. Konugmasmdan
anlagldigtnagre bu Waley Cohen'in grg ile uyum sagliyordu.Kargimda sanki Waley Cohen
-
varmiggibi bir hisse kapildim. Eminim bu his.geicidir. Simdi beni dgndren bir tek konu var,
kendi durumum... Bunu herhangi bir eleptiriye yef vermeyecek gekildeayarlamak gereklyor."
Churchill'lekonuptuktan sonra Bagbakan Baldwin, Ingilterehkmetinin petrol igini birakacagt-
na kesinlikle ikna almugtu. yleki kafasmda hkmet hisselerinin alimmda denecek paray1
belirleyen bir rakam bile vard1. Churchill'e "Yirmi milyon pound samnm ok fyi bir fiyat sayilir"
demigti. Bu, on seneden daha kisa bir sre nce hkmetin demig oldugu flyatm yaklagikon
katlydi ki, speklatif bir yatinm sayllan hyle bir i; iin mkemmelsayilmasi gerekirdi.
Ancak igler planlandigt gibi yrmedi. Daha ilk adimi atmaya vakit kalmadan digandan bir
mdahaleoldu. 1923 senesi sonunda Baldwin aniden bir erken seim karan aldigt iin Churc-
hill, stlendigi grevi tamamlayamadanalmig oldugu avansi iade ediyordu. Istifadansonra
Churchill bit kez daha sevdigi ve dogal meslegi saydigi politikaya d0nyordu. iktidar yeniden
Muhafazakar bir azmlik hkmetine geecek ancak bu hkmet kisa srede dgecekti. Azmlik
hkmetinden sonra bu defa iktidara Ingiltere'ninilk ii hkmetini olusturan iPartisi ge-
ti. Bu parti hem birlegmeye hem de hkmet hissesinin satilma projesine kesinlikle karit bir tu-
tum iindeydi. 1924 gz mevsiminde, iktidar bir kez daha el degigtiriyor,yenden Muhafazakr-
lar'a geiyordu. Ancak Muhafazakr Parti de, gnn kogullari iinde, hkmet hissesinin satil-
masmakarplydi. Hkmetin Maliye Mstegan, Anglo-Pers bagkani olan Charles Greenway'e gn-
derdigi bir yazida gunlan sylyordu: "Majestelerinin hkmeti, bu hisseleri satmama politikasi-
na baghdtr ve hisselerin satilmasina niyetli degildir." Hazineden sorumlu olan bakanlik Mallye
Bakanligi'ydi ve yeni Maliye Bakani da MuhafazakrParti'nin en son transferiolan Churchill'den
bagkast degildi.

Petrol Kitligi ve A1k Kapi

Ortadogu sadece Avrupa'mn petrol varligimn kaynaklandigt yer olmaklakalmlyordu. Amerikan
girketleri de son zamanlarda dnya apinda petrol retimi iin bir kampanya baglatmigtl. Kam-
panyanm Amerika'yt Ortadogu'ya itmesi kamilmazdi, Birinci Dnya Savagt bitiminde ve
1920'lerinilk yillarmda Amerikan petrol sanayii ve birok hkmet temsilcisipetrol kaynaklan-
nin yakmda kuruyacagi korkusuna kapilmig ve bu onlarda sabit fikir haline gelmi ti. Sava; sre-

189
since yaanmig olaylar -'Benzinsiz pazar gnleril ve petroln savasta oynadigi rol dikkate ahn-
diginda, bu.korkunun yersiz olmadigi anlagihr. 1919 yllmda, grevdenemekliye ayrilmakta olan
bir yetkili Bagkan Wilson'a yazdigimektupta, Amerika'mn kargismdaki en ciddi uluslararasi
problemin yabanci petrol rezervindeki eksiklik oldugunu sylyordu. Baykan Wilson da, byk
esefle, bu grge katillyor ve "Ne yurtiinde ne de yurtdigmdayeterlipetrol bulmamizi garanti-
leyecek hibir yntemimiz yoktu" diyordu. Amerikan petrol kaynaklarmda beklenen abuk ku-
ruma olayt petrole olan talepteki artipla kiyaslanacak gekildellyordu. Alman sonu 1911-
1918 arasmda Amerikan petrol tketiminin yzde 90 arttigmi ve aynca, artigin devam edip sa-
vag sonunda daha da hizlanacagim gstermigti.Ote yandan Amerikalilar'daki otomobil tutkusu
giderek daha da yogunlaglyordu. 1914-1920 arasmda Amerika'da kayttl1 motorlu tagit sayisi
hayret verici bir dzeye ulagmig, 1,8 milyondan9,2 milyonafirlamigtt. Petrolsz kalma korkusu
giderek yerlegiyordu. O kadar ki bir senatr Amerikan donanmasma bavurup petrolden km-
re dnmesi agrismda bulunuyordu.
Bu korkuyu paylaganlar arasinda mhendisler Ye bilimsel jeolojiuzmanlari da vard1.Ame-
"nlerindeki

rika BirlepikDevletleri Madencilik Brosu mdr, 1919'da yaptigt bir tahminde,

iki ila beg yll iinde, bu lkedeki petrol yataklanmn maksimum retime ulagacagini, ondan son-
ra ise giderekbyyen bir retim dggyle kargilaacaklarmi"sylyordu. Ayrica, Amerika Bir-
legik Devletleri Jeolojik Aragtirma Mdr George Otis Smith de bir "Benzin kitliginm" sz ko-
nusu oldugunu bildiriyor, halki uyarlyordu. Su halde yapilmasi gereken gey neydi? Otis
Smith'in grgne gre tek gare denizagiri lkelere gitmekti; "Hkmet Amerikan i; hayatmda-
ki herkese evresinigenigletip petrol retimiyle ugragan kimselerle iligki kurmasi iin moral des-
tek vermeli ve dnyanm her yerinde petrol retme faallyetiyapmaya tegviketmeliydi." lddiasm-
da ok da kesin davrantyor ve herkese bilinen Amerikan petrol rezervlerinin tam dokuz sene
ay iinde tkeneceginiiddia ediyordu.
Tm bu olaylar geligirkenbir taraftanda bagka bir konuda Colorado,Utah ve Nevada dag-
larmda sakli "Sist yagi" potansiyelinden sz ediliyor, sonu gelmez tarttmalaryapiltyordu. 1919
yd iinde byk olasiliklabu gist'lerden
"bir

y11mdayapilan kehanete dayall bir tahmine gre

petrol ikarilacak, bu petrol, kuyulardan elde edilen petrolle rakip duruma gelecekti." Bu arada
aract olan hig kimsenin hsra-
"motorlu

nl National Geographic dergisi copkulu bir anlatimla

talebini kargilayacak kadar bol
"herkesin

na ugramayacagml" yaziyor, sebep olarak gist yagimn

benzin sagayacagmt, bunun gelecekkugaklar boyunca torunlannmtorunlarmabile yetecegini"
sylyordu. Atsiz aralarmtahtindan indirilecegl tehdidi artik kesinlikle geersz olmugtu. An-
cak, ne yazik ki, gistyagt teklifindebulunantar feci gekildeyanilmly, retim mastafi tahminini
son derece dgk hesaplamglardi. Ingiltere'dede benzer bir retim dgg beklenmekteydi.
Ancak bu lkede yakitm kmrden ikanlmasi ngrlyordu. Gerekli aragtirmalarAnglo-Pers
Sirketi'nce yrtlyor, ingilterehkmeti Kuds enginan yetigtirilmesi iin Dorset blgesinde
iki hektarlik bir arazi tahsisediyordu. Enginarm alkol ierdigi bilinir. Hkmet de bu araziyi, en-
ginarm ticari ihtiyaci kargilayacak, otomobilyakiti olarak kullanmaya yetecek kadar alkol vere-
cegi midiyle tahsis etmigti.
Bir yandan petrol sikmtisi beklenirken, te yandan da flyatlar bagini allp gidlyor, petrol si-
lontisi beklentisini daha da krklyordu. 1918-1920yillan arasmda ham petrol flyati birdenbi-
re varil bagma iki dolardan dolara ikarakyzde 50'lik bir artig gsteriyordu. Eu da yetmiyor-
muy gibi 1919-20 kig mevsimi mazot arzmda gerek bir dgge tamk oluyordu. Genel kamya
greAmerika da yakmda nemli bir petrol ithalatist durumuna gelecekti. lte bu inan ve bek-
lenti Amerika'mn ngiltere'yle arasmdaki uluslararasi rekabetin dozunu giddetlendirecek ve bu
lkeyle arasmda srtgmelere yol aacakt1. Amerikan petrol endstrisi ve Amerika hkmeti,
Ingiltere'nin,dnyanm geri kalan petrol kaynaklarmi Amerika'nm harekete gemesinevakit bi-
rakmadan satm almak iin kendi saldirgan politikasmi uyguladigma kesin olarak inamyorlardt

190
Bunun bilincinde olarak Washington vakit kaybetmeden petrol girketlerinin yardimma koguyor,
bu girketlerinyabanci petrol saglamadaki mcadelelerinde onlara destek veriyordu. Izlenenpren-
sip "AikKapi"prensibiydi- diger bir deyigle,Amerikan sermayesine ve petrolclgne egit gans
verilmesi prensibiydi.
ingilizlerbu kampanya kargismda kayitsiz kalmamig ve tepki gstermiglerdir. Tepkileri e-
gitliduygularm bir bilegimi, phecilik,incinme, fke ve hoggrszlk rnegiydi. Amerika'nm
tm dnyada retilen ham petroln te ikisini tek bagma rettigini iddia edlyorlard1.Petrol Y-
netim Kurulu'nunBagkam olanJohn Cadman, Amerikah bir dostuna yazdigi gpheifadeleriyle
dolu mektupta gunlan syleyecekti: "Senin veya Amerika'daki herhangi bir petrolcnn, gele-
cek 20, 30 yll iinde petrol rezervlerinizin tkenecegipalavralarma gerekten inandigmizi san-
m1yorum." Ne var ki Amerika da hem bir petrol kitligt hem de rekabet korkusu iindeydi. Bu iki
korku Amerikan girketlerinidnya apmdepetrol aray1ciligina-ve mevcut retimi satm almaya
itiyordu. Stratelideyapilacak degigikliklerin, tankerlerde,boru hatlannda ve sondai tekniklerin-
de yapilacak teknolojikdeglgikliklerle desteklenmesi gerekiyordu. Teknolojik yenilik fiziki g-
lklerin ve mesafe sorununun ortadan kaldinlmasmda da yararh olacaktL Savagtan nce bu iki
sorun global aragtirmada ve retim faaliyetinde engel tegkiletmigti.
Artik tm Amerika'nm gz Ortadogu'ya,zellikle de ingilizmandasmdaki Mezopotam-
ya'ya evrilmigti. Ancak oradaki kapi da henz belirgin bit biimde a1k degildi. Nitekim Stan-
dard OilNew York temsilcisiiki leologgizlice Mezopotamya topraklarma szldklerinde ingi-
liz Sivil Komiserligi'nce tutuklanacakve Bagdat'taki polis merkezine gtrlecekti.
1920 San Remo Antlagmasi ve Mezopotamya petrolnn ingilizler'leFransizlar arasmda
blnecegi haberi Washington ve Amerikan petrol endstrisince de duyulmug, gagkmliga.yol a-
migtL ki lke arasmdaki bu anlagma Amerikan basmmda f1rtinalar koparacak, giddetle kma-
narak, modasi gemig emperyalizm olarak yorumlamp protesto edilecekti. Bu anlagma savagtan
muzaffer ikmig Mttetikler'inaralannda kararlagtirdigi
"haklann
egit paylagilmasi" prensibini
ihlal edici grlmg ve bu yzden ok irkin bir komplo olarak yorumlanmigti. New Jersey Sir-
keti durumdan derin endigeduyuyordu. Biri ingiltereile Fransa, digeri de Shell ile Anglo-Pers
arasmda ikili bir ittifak kurulmasmdan korkuyordu. Su ittifaklarm girketi retim digmda biraka-
cagmdan ve tm dnyada sahip oldugu pazarlardan diglayacagmdan endigeliydi. Su endigelerle
New Jersey,Devlet Bakanligi nezdinde durumu giddetleprotesto etti. Bakanlik da bu konuda en
az Jerseykadar giddelle sz edilen anlagmanm "Aik Kapi" kutsal prensibinin ihlali oldugu ka-
msmdaydi. Sonuta Kongre 1920'de "Maden Kaynaklari Kiralama Yasasi" adlyla bir yasa tkar-
di. Yasa, Amerikalilar'1 yabanct topraklardapetrol arama faallyetinden men eden uygulamaya
misilleme olarak ikarilmigttve bu uygulamayayapmig olan hkmetlerin mensuplan iin geer-
liydi. Yasanm ikanlmsmdaki ama, zellikle DoguHint Adalan'nda yayayanHollandalilar'a ve
Mezopotamya'daki ingilizler'e ynelikti.
Gelimeleri kugkuyla izleyen gzlemciler, ilericilik hareketinin sembol sayilan Wilson ida-
resinin,bu defaki agamadapetrol girketlerineve ncelikle de Jersey'e ok byk destek verme-
sinden pagkmhgadgmglerdi. nkJersey,sadece on yll kadar nce Yksek Mahkeme'ce
mahkm edilmig olan ve "Elder" adiylatanman StandardOil'in birinci varisiydi ve bu gerek
henz belleklerdeydi. ngiltere'nin Washington Elisi de hayretler iinde kalmigtL Sava; ncesi
yillarda Amerikan idaresinin petrol girketlerineyz vermedigini ve bu girketlerleyakinliga giren
bir hkmet mensubunun nasil kusku iinde oldugunubildiginden, gimdi nasil olup da Wilson
idaresi ile StandardOil'in savag ncesi iligkileri tamamentersine dndrerek lyi iligkilere girdik-
lerini anlayamlyordu. Gerek gudurki bu anlagmada etken olan faktrler petrol kitligt dzeyinin
artmasi ve ingiltere'ninihanet edecegi konusundaki kugkulardl. Igtebu iki neden yeni ittifakm
daha da kuvvetlenmesi sonucunu verdi. Sava; sresinde 14dnyast
- hkmet igbirligi de kuv-
vetlenm ti. rneginStandard'm New Jerseykolu, Mttefikler'in sava boyu tkettigtoplam

191
petroln drtte birini, tek.bagma saglamigttr.Kurumlar arasmdaki bu iligkinin degigimini zorla-
yan daha bagka nedenler de vardi. llericilikve reform hareketleri artik gcn kaybetmeye bag
lamigti ve Amerikan igadami da bir kez daha 1880'lerde ve 1890'larda oldugu gibi, kahraman
grnmndeydi.Bu nedenle de hkmet, igadamma artik kstek degl destek oluyordu.
1921 ylhnda iktidara gelen yeni CumhuriyetiPartill Warren Hardinge tam bir igveren
yanhslydive Amerikan petrol varliklanm koruyup savunmada kendisinden nceki bagkandan bi-
le daha etkili oldugu, zamanla ortaya ikacakti.Warren Hardinge, Mezopotamya da dahil olmak
zere, Meksika'danDogu Hint Adalan'nm Hollandalilar'a ait kesimine kadar olan topraklarda
Amerikan petrol sanaylini korumayi bagarmigtir. Bu arada BirlegikDevletler'le ingilterearasmda-
ki gerilim de gidetek artmaktayd1. Sonra, birdenbire hi beklenmedik garip bir gey oldu. Ingilte-
re aniden uzlagir bir tavir alarak Mezopotamya ahymalannakatihm iin Amerika'ya aik sinyal
verdi. Acaba bunu niin yapmigti? Her seyden nce, Trkiye Petrol Sirketi'nin statsnn belir-
sizlik iinde oldugunun bilincine vardigL igin. Trkiye Petrol Sirketi'nin 1914'te kazanmig oldu-

gu acaba gerekten bir imtiyaz miydi? Yoksasadece imtiyaz iin verilmig bir vaat miydi? Ilk ne-
den budur. Aynca, ngiltere'nin Amerika'yla ilgili gndeminde dgnmesi gereken daha birok
ekonomik ve stratejik endigelerivardi ve bunun iin Amerika'yla igbirligi istiyordu. Londra ayn-
ca kendi atsmdan Amerika'da giderek bymekte olan ve o gnlerde doruk noktasmdaki Ingl-
liz dgmanligLnm farkmdayd1ve durumdan endige ediyordu. Hatta Amerikan Kongresi'nde bir
misillemeye girigerekAmerikan petrolnn ingiltere'yeikanlmasma ambargo uygulama sy-
lentilerinden de haberdardi. Aynca, Mezopotamyaabgmalarmda Amerikan katibmmi yasakla-
ma gibi bir hatada bulunursa, bunun ingiliz-Amerikan iligkilerini bsbtn ktlegtireceginin
hatta eskisinden de fena yapacagmm bilincindeydi. Sayet bunun aksini yapar, Amerika'yldogru-
dan ige kari tmrsa, kazanh 1kacagtkamsmdaydL Syleki: ingiltereMezopotamya'da gelig-
mekte olan, ngilteredestekli hkmete gelir saglamak durumunda oldugundan, blgedeki pet-
rol kaynaklannm mmkn oldugunca abuk geligtirilmesini istiyordu. Byle bir uzlagma, ingil-
tere hazinesi zerindeki basklyi azaltacaktL Amerikan sermaye ve teknolojisinnbu iglemi a-
buklagttracagmdan kugkusu yoktu. Sonu olarak Shell, en azmdan, Amerikan katthmmin dn-
yamn bu istikrarsiz blgesinde ikabilecek herhangi bir politik sorunda, girketleri glendirece-
gineinamyordu. Bu arada ige Kaluste Glbenkyan da kanylyor ve DigigleriBakanhgi Daimi Ms-
tutmaktan daha iyi oldugunu syleyerek tav-
"digta"

teparhgfna,Amerikahlar'i
"ite"

tutmanm "rekabet

siyede bulunuyordu. Onun grgyle de, imtiyaz sz konusu oldugunda etmek" ve

okumamn" tek yolu buydu. Daimi Mstear, Glbenkyan'm bu grgne katilip ikna
"meydan

olacakve Anglo-Pers ve Hollanda Kraliyet/ShellgirketlerineAmerikahlar'1 ige dahil etmek ko-

nusunda hem de mmkn olduguncaabuk talimat verecekti. Bunu izleyen gnlerde Daimi
Mstepar, Glbenkyan'a mektup yazacak ve Ermeni'nin Amerikan katilimmi saglamada aract
rol oynadigmi ifade edecekti.

Patron Walter Teagle

Ortada zm bekleyen bir soru kalmigt1.BirlepikDevletler'in destekleyecegi Amerikan pirketle-
rinin hangileri olacagt sorunu. Bu denli agir olan ve diplomatik enerji gerektiren bir igin sadece
bir tek girkete,Standard'm Jerseykoluna odaklanmas1 biraz garip olmaz miydt?Bu konunun ele
almmasi iin ilerinde Ticaret Bakani Herbert Hoover'm da bulundugu birtakim nfuzlu kigiler
bir Amerikan pirketleribirligi kurulmasini ve bu birligin Mezopotamya'da faallyete gemesini
nerdiler. Su nerlyi yapanlardan Hoover petrol igini ve risklerini iyi bilen biriydi. Hoover savag-
tan nce bu ite alismig ve hatta Peru'daki petrol mal varligmdan bazilanm New Jersey'den
Walter Teagle'a satmigtL O zamanlar Walter Teagle, lkenin gelecektekibagkamm notlarmda
grn J adam" olarak tarif etmig, gofre kumagtan elbisesi ve beyaz tenis ayakkabilany-
"garip

'

192
 la alay etmigti. Oysa ki imdi, 1921'in bu Mayis gnndekitoplantida Ticaret Bakamsitatlyla Ho-
over,Devlet Bakani Charles Evans Hughes'le beraber, Walter Teagle'in da aralanndabulundugu
bir petrolc grubuna,itenlikle Amerika'mn sadece bir tek girketiin kaplyi aamayacagun,an-
cak temsilei.bir petrolc grup iin aabilecegini aikkyordu. Kendi hesabma Jersey Sirketi, bu
aiklamadan, yola yalmz olarak devam ettigi takdirde,hibir zaman hkmetin devamli destegi-
ne gvenemeyecegini anlamigtL Bu nedenle nc durumundaki birka girketikapsayan bir kon-
sorsiyumolugturdu. Ne gariptirki daha ok yakin bir gemigte bu ayni grup, ticaretikisitladigt
gerekeslyle hkmetin eleptirisine ugramigt1.Simdi ise "A1kKapt" ve yabanci petrole ulagma-
daki katkismdan tr milli bir kahraman olarak destek gryordu.
Amerikall petrolclerden olugan bu grubun kurulmasmdan sonra, Avrupa'daki petrolcler-
le bir atigmamn ka1mlmaz oldugu dgncesiyle Devlet Bakanhgi tm bunlardan uzak kalmak
iin aradan ekilecekti.Geligmeleriok yakindan izleyip, uzlayma mzakerelerinden uzak kal-
maytyegledi. Bir igadami olan ancak politikact veya diplomat olmayan Walter Teagle ise, Ameri-
kan Birligi'nin szclgn yaplyordu. 1922 ylli Temmuz aymda Walter Teagle, Mezopotam-
ya'da bulunacak ne kadar petrol kaynagt varsa, bunlann igletilmesinde Amerikan katthmim sag-
lamak iin yapilan toplantlyibaglatniak zere vapurla Londra'yahareket etti. Bunu yaparken kat
edecegl yolun ne denll uzun ve zor oldugu hakkmda hibir fikri yoktu.
Sonuta ortayayeni bir manzara ikmigtt Bir taraftasadece Standard Oil'i degll, Amerikan
itketlerinin tm konsorsiyumunu temsileden Teagle, br taraftaise Henri Deterding, Charles
Greenway ve Fransizlafi temsilen CFP yesi Albay Ernest Mercier masanin
,etrafmda

oturuyor-
lardt. Masaya yakm bir yerde de Kaluste Glbenkyan vardL Teagle'a muhalif olanlann hepsi Me-
zopotarnya imtiyazmi elinde tutan veya en azmdan tuttugunu sanan Trklye Petrol Sirketi'nin
birer ortaglydi.
Bu toplantidasahnede sanki bir dram oynamyordu Ve dramin bagoyuncusu da, _konugma-
lardan Teagle'm baydgmani oldugu anlagilan Glbenkyan'di.Su iki adam, Teagle ile Glbenk-
yan arasmdaki benzersizlik hemen her ynden net bir gekilde kendini gsteriyordu.Kisacik bo-
yu, etkileyici olmayan tavnylaGlbenkyan gphecive diyalog kurmaya elverigsiz bir izlenim ve-
riyordu. Teagle'a gelince, o hemen evresindekilerietkisi altma alabilenbiriydi. Urun boyu ve
yz kirk kiloyu bulan agirliglile, ok csseli bir adamdi. ikolatay1 ok sever, tutku derecesinde-
ki bu aligkanliglyla da kolay kolay bag edemezdi. Dosta niyetler besleyen her tipikAmerikah gi-
bi konuya dogrudan ve aikhkla girenbir izlenim verirdi, Glbenkyan'miglerini sessizce ve ken-
di adma yrtmesine karym, Teagle dnyanm en byk petrol girketin, Standard Oil Trst'ten
sonrakurulmuy ve bu girketikat kat geenbir girketlertoplulugunuynetiyordu: "Patron" laka-
blyla amlan Teagle, New JerseyStandardOil'de tek bagma egemen olmug, tm petrol dnyasm-
da en nde gelen,tamnan bir kipilik olarakisim apmigti. Glbenkyanise daima glgede kalma-
yi tercihedlyordu.
Tm bu 21thklara kargm bu iki adam arasmda garip benzerlikler vardi. Teagle da Glbenk-
yan gibi bir petrolc olarak dogmugtu. Petrol dnyasma ikinci kugaktan atilan Glbenkyangibi
o da, baba tarafmdan,ikinci kugak olarak katilmigti. Anne tarafindansanc kugak petrolcy-
d. Annesinin babasl olan Maurice Clark, 1865'te kritik bir
"aik
arttirmada" JohnD. Rockefel-
ler'in, irketinisatm alip kendisine ortak yapmly oldugu adamdir. Teagle'in babasina gelince,in-
giltere'ninWiltshire blgesi halkmdan olan bu adam Cleveland'dakien bagarili bagtmstz rafine-
ricilerden biri olup Standard Oil Trst'n haksizlik ve saldmlanna yillarcakargi koymugtu. Ida
Tarbell'in
"tgstn

gemigi"zerine yazdigtkitapta StandardOil'den nefret eden ve ona kargi

savaml; kahramanlardan biri olarakgsterilir.
Glbenkyan ve Teagle petrol teknolojisininen lyi grencilerindendi. Cornell niversite-
si'nde okudugu yillarda Teagle hemen her grenci faaliyetinde idareci veya organizatrolarak yer
alirdi. Mezuniyet tezinde konu olarak
"ham
petroln desulfirizasyonu" konusunu almig, olaga-
.

193
 nst begeni kazanarak endstriyel kimyada hi rastlanmamig bir not olan
"yz"

puan almigtt.
O da Glbenkyangibi hocasi taraftndan aligmalanmilerletmeye tevikedilmigancak babasimn
iddetle kargi koymaslyla kargilamigti. Gnderdigitelgraftababas1
"derhal

eve dn" talimatini

vermig, Teagle da buna uyarak Cleveland'a dnmgt. Burada aileye ait bir rafineride saat bagi-
na on dokuz sent crelle abymaya baglayacakti. Daha sonra babas1 onu satic11tk igine gndere-
cek ve Teagle bu lyte de fevkalade bagariliolup, ikna yetenegiyle parlayacakti. Ancak bu igte de
uzun sre kalmadi ve bu defa aile mesleklerini, babasmm onca yll boyu nefret ettigi Standard
Oil'e satmast iin eve agnldi.Artik babasi daha fazla yk kalditacak, Standard'la u ,ragacakdu-
rumda deglldi. Mcadele etmelitense, malmi satmayi yegliyordu. te yandan, Standard Oil
gen Teagle'a gz koymug, sadece alle meslegini degil, o meslegin sabibinnoglunu da almay1
kafasma koymugtu.
Simdiartik aile meslegi Standard'meline gemig, "CumhuriyetiPetrol" adim alarak yeni-
Gen Teagle yeni kurulan girketin bagma getirilerek
"patronluga"
den teykilatlanmigti. atanmig-
ti. ok gemeden egitliyetenekleriyle gze arpacakti. Petrol i inin tm agamasma olan hki-
miyeti; teknik, ticarive idari ayrmtilardaki bellek kuvveti; bitmez tkenmez enerjisi ve dig gr-
nmnn sergiledigi ekiciligin altmda sakli boyun egmeyen kararhhgi ve otoriter kipiliglyleder-
hal dikkat ekmigti.Saticihkta geirdigi yillar ona Glbenkyan'm Kapali arg1'da grendigi bir
felsefeyi gretmigti: Daima en iyi ahgverig hangisiyse onun pegine dgme prensibi. Cumhuriyet-
i Petrol'de beraber ahitigi bir meslektagi onun iin pylesyleyecekti: "Her geydemutlaka pa-
Durmadan pazarlik, sonra yine pazartk, hep pazarhk yapardi. Hele ahyverigi
- zarhga girigirdi.
eger girkethesabma yaplyorsa, rnegin satin almak istedigi beg sentlik bir puroysa,be; sentin bir
tek puro iin ok oldt1gunudgnr, drt sente almak iin pazarlik yapard1."
Teagle'm ykseligi abuk olmug, l 908 yllmda Standard Oil'in Yabanci Dig Satim Komisyo-
nu Bagkanlig'na getirilmigti.Milletlerarasi pazar yerinin yeni dinamizm ve teknikleriniStan-
dard'm teki st dzey yneticilerinden daha lyi kavramigtl. ahytigi srece Henri Deterding'i
daha iyi anlayabilmek iin aba gstermig ve Hollanda Krallyet/Shell karmasiyla uzlagmayap-
mak istemig, bunda epeyce de mesafe kazanmigt1.Bir defasmda, Uzakdogu'da kargilagtiklan ok
zor bir sorunun halli iin iskoya'da Deterding'le iki gn boyu keklik avina ikmig, iki gn de
poker oynamig, sonunda istedigini almigt1.Birbirlerine kargi duyduklan dostluk derecesini bulan
sayglya karm ikisi de, iligkilerinde hkim olan gpheciligiyenememiglerdir.
Aralanndaki iligkide gansab1raktiklan pek ok gey vardi. Kabaca ifade etmek gerektiginde,
her iki adamm da birbirine kargi tam anlamiyla gphe duyduklan ve birbirine gvenmedigi syle-
nebilir. Teagle'in bir kere syledigt gibi, "Deterding her konuda sik sik fikir degigtiren ve sont da
bunu kargismdakine 80ylemeyi unutan bir kiplydL" Teagle mr boyunca Hollanda Kraliyet/Shell
karmasmi kargismdakirakipler iinde fri tehlikelisive ldrcs olarak grmgtr.
1909 yllinda, Teagle, byk g ve nfuz sahibi H.H. Rogers'dan boalan koltuga oturuyor
ve Standard OiPin en glyneticisi oluyordu. H.H. Rogers'm aym zamanda lda Tarbell'e ier-
den bilgi saglayan bir kaynak oldugu unutulmamalldir. Teagle, H.H. Rogers'dan bogalan yere ge-
tirildiginde henz otuz bir yagmdaydi. Bu konuda yorum yapan bir gazete "Kendisi bu konuma
John D.'nin yerini doldurmasi iin getirildi" demig, ayrica, bir Mark Twain hayrani olan Ro-
gers'in tersine, Teagle'm en sevdigi yazarlann Dun ve Bradstreet oldugunu yazmigtl. Teagle
Standard Olzerinde bir egit idari - fel mekanizmasimn egemen oldugunu ve bunun ogun-
lukla girketeyneltilen gvensizlik ve hukuki saldirilardan kaynaklandlgLm anlamigt1.Diger bir
neden olarak da girketinyeni geligmekteolan globalyangmayaayak uyduramamasim ve yaban-
ci kaynaklardan kendine ait bir ham petrol retimi saglayamamasmi gryordu.
1917 y11magelindiginde Teagle otuz dokuz yagmdayken Standard Oil Sirketi'nin New Jer-
sey bagkanligina getirilecekti. Kendisi iin yeni tip bir liderlik sergiliyordu. Bir nceki kugagm
aksine girketin belli bagh hissedarlan arasma girmemig, profesyonel idarecilik yapmigtir. Teagle,

194
 New JerseySirketi'ne katilmakla Amerikan i; yagammda ve girketin dogasmda bir yeniligin, de-
gigmenin y ankisi olmugtur. Ileriki yillarda Standard'm tm faaliyetlerini.ve yapisim bagtan sona
yeniden kuracaktL Yenilikyapmakla beraber, girketin gemigi ile olan bagtantisini devam ettir-
meye de zen gstermig ye bu baglantmm adeta temsilciligini yapmigttr. Kendisi ne de olsa Roc-
kefeller'in, ilk ortagi olan kipinin torunuydu.Sirketin gemigle olan baglantistni devam ettirmek-
te oldugunu herkesin aika bilmesinden yanaydi. Bagkan olur olmaz, bir valdtler Rockefeller'e
ait olan 44 no'lu ailir kapanir yazi masasimkendi ofisine tagitmigve vakit geirmeden can e-
kigmekte olan girketeyeniden hayat kazandirmaya ahgmigtir. ilk etapta, agm gizlilik politikasi-
nin girketene denli pahallya mal oldugunu, Standard'akar1_hallonduydugu antipatiyibesledi-
ginigzlemig ve halkla daha iyi iligkiler kurmak iin byk aba gstermigtit. Lambaadim verdi-
gi bir ev dergisi ikaracakve bu derginin onursal editr olacakti. Bastnla olan fligkilerde
"aik

kapi" politikasi uyguladi.Gazete muhabirleriyle grgmeye her zaman hazirdi, basmla iligkide
dosta ve samimi davranmaya, atk ve z konugmaya bilhassa zen gsterirdi. Buna karm yine .

de 80yledigi her sz dikkatli bir kontrolden geirir, her zaman tartip bierdi. Bu denli dikkatli
oldugu halde, eski rejimle kargilagtirtldigmda, konugma uslbunun arpict bir yenilik getirdigt
kugkusuzdur.
Birinci Dnya Savagl'mn son bulmaslyla Teagle girketin byk bir sorunla, yani ham petrol
arzi sorunuyla kargi karplya oldugunu fark edecekti. irketi ham petrol retimine itmek iin sarf
ettigi abalardevamli olarak eski geleneklerin byle
"riskli"
bir faaliyete kargi gsterdigi kargi
koymalarla engelletliyordu. Bu engelleyici tutumlardan biri de girketineski mdrlerindenbi-
rinden gelmigti. Bu deneyimli eski mdr ham petrol retimine ynelme konusunda gunlan
sylyordu: "Vaktimizidnyanm her yantnda kuru ukurlar aarak geirecek degiliz. Biz pazar-
layict bir girketiz." Durum savagsonu dnyasmda petrol sikmtisimn kronik bir hal alacagim gs-
teriyorduVe Teagle da bundan korkmaya baglamigti. Sirketin ham petrol retimi, rafinerilerin-
den ikan retimin sadece yzde 16'st kadardi ve Teagle bunun pirket iin byk bir dezavantai
oldugunu biliyordu. Bu eski rakibi Deterding, tm dnyada yeni yeni petrol kaynaklan
-arada,

bulup globalbir ham petrol stratejisine ynelmigti ve Teagle bunu da bliyordu. Aynca Ingiltere
hkmetinin Shellve Anglo-Pers girketlerinibirlegtirmek in gsterdigt abalardan da haberliy-
di. O gne kadar hi yaganmamig ok etin bir global yangma ortamtmn beklentisi iindeydi ve
Standard Oil New Jerseykolunun byle bir yangma iin henz hazir olmamasmdan korkuyor-
du. Durumu kurtarmak iin girket iinde kendisine muhalif tutumda olanlan atlatip girketi yur-
tiinde yeni girigimlerde bulunmaya ve ayrica yabanci petrol retimi konusunda yeni bir anlag-
maya girmeye yneltti. 1920'de, Standard Oil Sirketi'nin ellinci kurulug ydi kutlamalarmda, iz-
lemekte oldugu stratejiyi a1kkalplilikle qu szlerle zetlemigtir: "StandardOil'in gncel politi-
kasi, hangi lkede bulunursa bulunsun, retim veren her blgeye kargi ilgi gstermektir."Nite-
kim stratelisinde aikladigi prensibe uyarak New Jersey Sirketi dnyanm petrol olasiligt ieren
her blgesinde daima hazir bulunmaya dikkat etmigtir.
lyte bu nedenle, 1922 yaz aylarmdaTeagle, Londra'da Trkiye Petrol Sirketi'nin ortakla-
riyla yz yze gelecekti. Ancak taraflarcayapilan mzakereler sonusuz kaldigindan, bir ay son-
ra, Teagle eli bo olarak yurduna dnyordu. Sonraki gnlerde grgmelere yazlyma yoluyla de-
vam edildlyse de bir sonu almamayacak ve 1922 ylli Arahk aymda, durumdan sinirlenen Ame-
rikahlar grgmelere son verip ekilmeyi ciddi olarak dgnmeye baglayacakt1.Mezopotamya'yi
veya ngilizmandasinin o zaman verdigi isimle, frak't byle kalabalik bir masada paylagmanin
kolay bir iy olmadigt artik aika anlagilmigti.
Taraflar ara vermeden aralannda tartigiyor, Irak petroln kimin, hangi oranda alacagi ko-
nusunu grgyorlardi. Bu ara nceki anlagmalari geregi,kararlagttrdiklan zveri prensitine uy-
mamay1 ve bylece Trkiye Petrol Sirketi aracihgi digmda Osmanliimparatorlugu'nungeri ka-
lan yerlerinde petrol Gretimine katilmamayi tartigmayaaldilar ve bu konuda gr me dzenledi-

195
i
 ler. En sert tartigmalarasahne olan ve tm konular iinde en ekigmeligeenmadde gelirler soru-
nuydu. Teagle ve Anglo-Pers'ten Greenway petroln itiraki hissedarlara bedel kargilig satilma-
si, bundan hbir kr amaci gdlmemesi yanhsiydi. Bu yollakr tammi zerinde Irak'la 1kabi-
lecek bir savagm nlenecegine ve sadece vergi demekle igin zmlenecegine ayrica, Ameri-
kan pirketlerininingiltere'de ek vergi istemekten vazgeecegine inamyorlardL Ne var ki bu ne-
ri Irak'1 memnun etmeyecekti. Irak elde edilecek kazantan dogrudan kendine aynlacak bir his-
se istiyordu. neriyikipisel ikarlarmaters gren kipilerden biri de Kaluste Glbenkyan'd1. Gl-
benkyan kendisine dgenhissenin petrol clarak degil, para olarak denmesini istiyordu.
Durumu daha da sorunlubir hale getirmek istercesine, simrlan artik lyice daralmig grnen
Trkiye, Irak'la arasmdaki simr konusunda bagkaldinyor ve Trkiye Petrol Sirketi'nin hukuki da-
E u
yanaglm grmezliktengelmeyeabahyordu. gereklerin araya bir gelmesiyle,dnyanm bu ke-
sitinde girketlerin kargi karg1yabulundugu riskler daha da byyor ve inden 1kilmazduruma
geliyordu.Bu risklert tesirsizkilmak iin,ingiltere hkmeti blge zerindeki Milletler Cemlyeti
mandasindan yararlanarak, yeni imtiyaz iin Irak'a baski yaptlysa da bir sonu alamadi. Su bagart-
sizlik, ngilterehkmetinin Irak'a getirdigi rejim ile arasmin son derece huzursuz olugundan
szcgnnanlami zerinde bile anlaamiyotardt.
"manda"
kaynaklamyordu. Taraflar,
I

Irak'm Faysal'1
Londra, sava; sresince Mekke Seriftolan Hseyin'i, Trkiye'ye kargi ayaklanmasi iin Arap
dnyasim kigkirtmaya ve ayaklanmada liderlik yapmaya tegviketmigti.Hseyinkendisinden is-
teneni yapacak ve 1916 yllmdan itibaren bu ayaklanmada, bazi ingilizler'denyardim grecekti.
Yafdim elini uzatanlarin en nls, "Lawrence of Arabia" adlyla tanman T.E. Lawrence'dir. Su
hizmetleri kargthgmda Hseyin ve ogullan, Osmanliimparatorlugu'nun, daha ok Arap agirlikh
blgelerinde hkmdar konumuna getirillyordu. Hseyin'in nc erkek ocugu Eaysal, o-
gunlugunkanismca, ocuklarmiinde en yetenekli olamyd1. Sava; strasmda bir ara Faysal'la ta-
myan Lawrence, adeta bylenmig olarak kendisini
"son
derece mkemmel bir kipi" ve blgede
ayaklanmaya kumanda edecek insan" olarak tarif etmigtir.Savag bittikten sonra, Fay-
"en

uygun
sal Versay Kongresi'nde de romantik bir imaj izecek,hatta hayal gcnden yoksun Amerikan
DigigleriBakani Robert Lansing'in bile hayranligim kazanacakt1. Yazdigibir yazida Lansing Fay-
sal'dan sz ederken, onun ses tonuna deginerek gunlan syleyecekti: "Faysal'msesi sanki tts
kokusunun parfmnandirlyor ve insanm aklma zengin renklerle bezenmig sedirleri, yegil tr-
banlan ve altin ve mcevherlerin satigi piriltilangetiriyor."
Bylece ingiltere,Faysal'i yeni tremigSuriyemilletinin tahtma oturtuyor, artik bitmig sa-
yllan Osmanli Imparatorlugu'ndan kopanl1p bagtmsiz devletler olarak yaratilan devletlerden biri
olan Surlye'nin hkmdar1 yaplyordu. Ancak Faysal'1n bu durumu sadece birka ay devam ede-
cek, savaysonu anlagmalan geregince Suriye'nin Fransa kontrolne gemesiyle beklenmedik ge;
kilde tahttan indirlecek ve Sam'dan atilacakti. Faysal'mbundan sonra halka ilk grndg yer
Filistin'de bir tren istasyonudur. Ingilizler'in kendisi iin dzenledigi
"hog
geldiniz" treninden
sonra, tren istasyonunda kendisini gtrecek treni bekler durumda, bavulu zerinde.oturutken
grlmgt.
Ne var ki Faysal'm bir kral olarakkariyeri henz bitmemigti. ngiltere, daha nce Osmanli
imparatorlugu'nun vilayetinden biri olan, Irak iin bir kral anyordu. ngiltereiin bu blgede
politik istikrar sadece petrolden beklenen gelir iin degil, aym zamanda iran Krfezi'nin savun-
.
masi aisindan ve lngiltere'den Hindistan'a, Singapur'a ve Avustralya'ya uzanan imparatorlugun
yeni havayolu aismdan da gereklihale gelmigti. Ingiltereblgeyi dolaysiz olarak egemenligine al-
maktan kaimyordu. Bunu yapmaktansa, o gnlerde "Gmenter Ofisi" bagkam olan Churc-
hilfin de istedigt glbi, bir Arap hkmeti kurup, bagma anayasaya uygun bir monargik hkmdar

196
 getirmekve bu hkmdan, "Milletler Cemiyeti" mandast altinda, ngilteretarafmdan
"desteklet-

mek" daha uygun olacakve daha ucuza gelecekti. ByleceChurchill tasarlanankralliga yeni aday
.

olarak, o gnlerdeipsiz gszdolagan Faysal'1seiyordu. Srgtidebulundugu yerden agmhp

getirtilenFaysal, 1921 Agustosu'nda Bagdat'ta, Irak Krallolarak ta glyiyordu. Faysal'm kardegi
Abdullah da, evvelce Irak tahti iin dgnldg halde, onun yerine nceden ingilizler'inrdn
Emiri olarakvaltiz ettigi ve o sitada bog bulunan Emirlige "Kral" unvamyla getiriliyordu.
Kralolduktan sonra Faysal'in nnde yapilmasigereken pek ok i; vardi. Egemenligt altm-
daki millet, belirsiz, karigik gruplardan olugmuy bir koleksiyon giblydi:Bu koleksiyonda, Sii
Araplar, Snni Araplar, Yahuditer, Krtler ve Yezidiler vardi. Hkmettigi topraklarise, inde sa-
dece birka nemli kent bulunan, gerisi ky kkenli, yerel geyhlerin idatesinde, ortak bir politik
veya kltrel gemigtenyoksunolan, buna karm giderek glenen bir Arap milliyetiligine bag-
li topraklardi.Siyasig Snni Araplar'da olmasma karm SiiAraplar say1olarak ok daha fazlay-
dt. Durumu daha da karmapk yapmak istercesine, Yahudiler Bagdat'ta yagayanlar iinde en b-
yk grubu olugturuyor, onlari Araplar ve Trkler izliyordu. Dinsel ve etnik bir mozaik olan bu
ktleye Ingiltere bir anayasa ve sorumlubir parlamentogetirme abasmdaydt.Faysalaslmda ye-
ni kralligim desteklemesi iin ingiltere'ye gvenmekistiyor, ancak Londra'ya fazlaca bagh g-
zkmesinin konumunu ciddi gekilde sarsacagtm bildiginden bundan kaimyordu. Ingiltereh-
kmetine gelincesadece,Irak'taki Arap milliyetiligiyle degil, petrolclerle de bag etmeye aba-
liyordu. nkpetrolclerartik Irak imtiyazmm durumu hakkmda kendilerine bilgi verilmesini
istlyordu. Ingiltere de bu lkede petrolclgn geligtirilmesiyanhslydi. Potansiyel petrol geliri-
nin yeni Irak hkmetinin masrallarini kargilamada yardima olacagLm ve ileri agamada da kendi
mali ykn azaltacagt midindeydi.
Ancak Irak'ta petrol arama ve geligtirme-faaliyetinn baglatilmasi.iin hkmetin yeni ve
saglam bir imtiyaz vermesi gerekiyordu.Bunun bir nedeni olarak Washington'un,1914'te Tr-
kiye Petrol Sirketi'ne verilmig olan haklan tammamaktaisrar edigi, bu haklan geersiz saymas1
gsterilebilir. 13ukonuda yapilan uzun sreli grgmeleri Amerikan hkmeti adma dikkatle iz-
leyip idare eden kipi, DigigleriBakanligt'mn Yakmdogu iglerinden sorumlublm bagkam Allen
Dullesidi. Su yetkili kigi 1924'te Teagle'a, BirlegikDevletler hkmetinin Trkiye Petrol Sirke-
ti'nin, zerinde hak idda ettigi imtiyaz ddiasmi
"geersiz"
saydigmi sylemigti.Bir bagka vesi-
leyle de, "Elimizde, Trkiye Petrolleri davastm pestile evirmemiz, tamnmazhale dngtrme-
miz iin yeterli bilgivar" demigti. Su arada pegpegegelen Irak kabineleri de, zaman zaman kat-
llamlara dngen milliyeti duygular ve yurtiinden gelen eleptirilerin de korkusuyla yabancila-
rm elindeki bu imtiyazlan yeniden gzden gegiriponaylamakta ekingen davramyorlardi. Bu
nedenlerden tr Trkiye Petrol Sirketi'yle Irak hkmeti arasmdaki uzlagma grgmeleri ya-
vag, zor Ye devamli olarakaci veren bir tempo iinde srp gldiyordu. Sonunda, 14 Mart 1925
tarihinde yeni bir imtiyaz anlagmasi imzalanacaktt. Yeni anlagma, "KaplyiAik Tutuyor" izleni-
mini verdigi iin Amerikan hkmetince de kabul grd. Glbenkyan'm grgnegre ise, bu
yeni anlagma sadece bir boyama'dan ibaretti.
"gz

Mimar
Sonunda,bir tek istisnayla her yey, Trkiye ile olan smir konusu da dahil, zmlenmig gibi g-
rnyordu. Aradaki, tek istisna Kaluste Glbenkyan'dan, teki ismiyle Bay yzde be(ten gel-
mekteydi. Grgmelerindevamt boyunca Glbenkyan,garip ve yanhz bir kigi tablosa izmigtir.
Toplantilara kasten katilmlyor, ancak zapta geen her szcg titizlikledenetleyip, telgrafst-
ne telgrafgndererek yamt vermekte israth davramyordu. zeliligkilerinde evresindentecrit
edilmig yaglyordu. Sir zamani geldiginde syledigi gibi, ona gre,
"petrole
dayah dostluklar faz-
lastyla kaygan" olurdu. Su szn dogrulugu uzun ylllar yakm i; arkadagligi yaptigi Deterding'le
I

197
olan dostlugunun 1920'ler ortasmda birdenbire kopup bozulmasiyla kamtlanmigtL Bu konuda
Glbenkyan fleriki ylllarda punlan syleyecekti: "Deterding'le ikimiz yirmiylh agkm bir sre r-
nek bir uyum inde birlikte abtik. Ancak, petrol igiride sik sik oldugu gibi zamanla ba; gste-
ren kipisel kipkanltklar, grg farkliliklari yznden birbirimizden aynldik." Bazi sylentilere
gre aralarmdaki kavganm nedent, Beyaz Rus asilli Lydia Pavlova admda,bir argeneralinin es-
ki egi olan bayandt. Baglanglta bu iki erkek, tipkl petrol konusunda yaptildan gibi, LydiaPavlo-
va konusunda da igbirligt yaparak bayanin masraflanm birbirlerine destek vererek kargiladilar.
yleki bir kez Deterding bu bayan iin dayanamaylp Cartier'den satm aldigt zmrtlerin
yz bin dolarhk faturasmi deyememig ve Glbenkyan ona Hollanda Krallyet/Shell Sirketi'nden
vade tamtarak yeni bir kredi saglami ti. Ancak gnn birinde Deterding LydiaPavlova ile evle-
necek, bu bayam ikinci Bayan Deterding yapacakti. lytebu evlilik iki erkegin arasmi iyice aa-
cak, birbirlerine dgman olmalanyla snulanacaktt.
Deterding ve Glbenkyan bir bagka konuda daha, Glbenkyan'in Hollanda Krallyet/Shell
Grubu igin satm almig oldugu Venezuela Petrol Sirketi'yle iligkili konuda da anlaamiyorlardi.
Su girketten gelen kr konusunda tarallarirkin bir anlagmazhga dgmglerdi. ikisiarasmda da-
ha derin kkenli ikar sorunlari da vardi. En azmdan Kaluste'nin oglu Nubar Glbenkyan bu g-
rgteydi. Nubar hem babasmin hem de Deterding'in zel asistanligim yapmig, bundan kendisi
1m ustnlk
ve geref payt ikarmigti. Deterding'le aligmasi bu kipinin babaslyla arasinm bozul-
masma kadar devam etmigtir. Nubar'm a1kladigma gre, Deterding'in bikkmhk nedeni Gl-
benkyan'm gsterdigi edici mdahaleden" ileri gelmig,Glbenkyan ise "Deterding'in ser-
"taciz

giledigiezici ve grkemlikipilige tahammlgsterememigti."

Glbenkyan, gerek Deterding'le beraber oldugu zaman, gerekse ondan aynldiktan sonra
daima eyitli iy faaliyetlerine el atmly, kendisine bir meggullyet bulmuytur. Bunlar arasmda Sov-
yet havyanni pazarlamak iin almak istedigi genigkapsamli imtiyaz abalansayilmaya deger. Su
"ocuklanm"
faaliyetlerle meggul oldugu srede egini dedigi sanat hazinesiyle, Paris Avenue
d'lena'da yaptirdigi evde yalniz biralord1. Kendisi ise dngml olarak Paris'te Ritz'deki daire-
"tibbi
sinde veya Londra'da Ritz ve Carlton otellerinde kahrdi. Bylezamanlarda kendisine tav-
siye" geregi bir alay metres geceleri eglik ederdi. Bunlardan en az birinin on sekiz yagmda veya
daha gen olmasi partti.Bu Glbenkyan'm seksel canhligim genlegtirme ynnden gereklig-
rlmgt. Gnde bir veya iki kez Boulogne Ormam'nda veya Hyde Park'ta saghk gezilerine1-
kar, bu sre iinde Limuzin' onu arkadan izlerdi. Gnn geri kalan saatlerinde ise daima insan-
lardan uzak kalmaya, grnmemeyeahyir,kendini dnyevi i; konularma adar, sel gibi akip ge-
len telefonkonugmalari ve telgraflarla vakit geirirdi.
Glbenkyan-Deterding kopmasindan sonra, bagta Standard olmak zere Amerikan konsor-
siyumundaki girketler tm dnyada yeni petrol kaynaklan geligtirme anlagmasma bagi kalmaya
devam ettiler. Yaptiklar1planda, Irak'a ok genig yer verilmigti. Ancak Glbenkyan nlerine en-
gel koyuyor,.bir trl yola gelmiyordu. Onun iin asil nemli olan Trkiye Petrol Sirketi'nden
Amerikahlar'in.sreldi itiraz ettigi yzde 5'lik hisseyi nakit olarak almakti. Deterding'le kopmuy
olmasi bu konudaki inadim daha da pekigtirmig,Deterding ve Teagle da dahil olmak zere her-
kesin tahammlnsonuna dek tketmigti. Sir defasmda duruma dayanamayan Teagle'm Gl-
benkyan iin pu szleri syledigt bilinir: "Glbenkyanzor bir durumun en zor unsurudur." Gl-
benkyan'm grgne gre ise, kendi anlatigiyla "Amerikah'nm ynettigt bir petrol grubu tek bir
ama iin ahylyor ve her ne pahasma olursa olsun onu haklanndan yoksun birakmaya abah-
yordu." Glbenkyan bu szlerine karym kendi konumundan hibir endigesi olmadan, tam g-
vencede oldugunun bilincinde yagamigtl. Bu Ermeni ham petrol degil, para istiyordu, o kadar!
Bir gn gazete muhabirlerinden birine gylebir soru yneltmigti: "Kendinizi benim yerime ko-
yun. Elinizde bir petrol girketinin kk bir hissesi olsa ve size-alacagtmzm birka galon petrol
olarak denecegi teklifiyapilsa, bunu nasil kargilardimz, bu hogunuza gider miydi?"
 Sonunda Glbenkyan'la bag edemeyecegni anlayan Teagle, onunla yz yze gelipkonug-
maya karar verdi. Londra'daki Carlton Otell'nde bulugup yemek yemek iin randevu ayarladi.
Birok konuya deginerek girdigtkonugma sonundanihayet asil konuya geldive Glbenkyan'm
talep ettigi paraya deginmek istedi. Glbenkyan'a puntan sylemigti: "Bay Glbenkyan,siz ara-
zinin bu denli yksek bir fiyata dayanamayacagim bilmeyecek kadar lyi bir petrol tccarisimz."
Ancak bu kelimelerin agzmdan pkmasiyla aynt anda Glbenkyan'in yznn kipkirmizi
kesildigini, byk bir fkeyle yumrugunu masaya vurup qu szleri syledigirli duyacakti: "Gen
adam! Gen adam! Kendine gel. Bana asia petrol tccar1 deme! Ben asia petrol tccan degllim
ve senin de bunu apaik anlamani saglayacagim!"
Teagle donup kalmigt1.Sagkinlik iinde gunlan syledi: "Sizi incittimse zr dilerim Bay
Glbenkyan. Ancak petroltccan olmadigimza gresize nasil hitap edecegimi veya hangi kate-
goridetasnifleyecegimi gergekten bilmlyorum."
Ermeni'nin bu yanita tepkisi, fke iinde sarf ettigi pu szlerle bellidir: "Ben size kendimi
nasil tasnif ettigimianlatayim. Kendimi igmiman smifmda tasnifediyorum. O girketin veya bu
irketin tasarimimyapanm. Trkiye Petrol Sirketi'nin tasanmim da ben yaptim ve girketteDe-
terding iin bir oda ayirdim, Fransiz iin de bir oda ayirdim ve senin iin de bir oda..." fkesi
yine de yatigmamigt1.Szlerini gyle bagladl: "Simdi gnz bir araya geldiniz, beni kapi digari
etmeye aliglyorsunuz."

Kizil Hat'a Dogru

Aradan geen zaman iinde, Irak'ta ticari miktarda petrol bulunup bulunmadigmi saptamak zo-
runlulugu dogmugtu. Bu konudaki ilk girigim 1925 yllma, Anglo-Perg, Hollanda Kraliyet ve
Amerikan girketlerini temsilenIrak'a gelen karma bir jeologgrubunun blgeye ulagtigt ylla rast-
lar. Glbenkyan'dan gelen engellemenin devam etmesine kargt jeologlargiderek artan bir cog-
kuyla aragtirmagezilerini srdrmglerdi. Jeologlardanbiri olan Amerikall jeologNew York'a
gnderdigiraporda dnyada hibir blgenin petrol ynnden Irak kadar ok gey vaat etmedigni
bildirlyordu.
Ancak Glbenkyan engel koymada direniyordu. Niin engel koymasm ki? Mezopotamya
ve Mezopotamya'mnierdigi petrol konusunda Sultan'a ilk raporu sunmasmm stnden nere-
deyse otuz beg yll gemigti.Trkiye Petrol Sirketi'ni derleyip toparlamasminstndense yakla-
on beg yiL Birinci Dnya Savagt sirastnda bu darmadagm projeyi igler durumda tutmanin
ik

masraflarmi cebinden kargilamisti. Bunca zaman sabredip bekledigine gre biraz daha gecikse
ne olurdu? Zaten pimdidenmuhtegem bir servete sahip ok zengin bir adamdi. Ayrica punun
da bilincindeydi: Irak'ta gereklegecek jeolojikbir baan, Teagle ve teki Amerikalilar'i ara-
buk bir anlagmaya zorlayacagt iin kendi bakimindan konumunu daha da saglamlagtirmig ola-
cakti.
Nitekim Jeologlardan alop gelen haber seline kargi gsterilen tepki Glbenkyan'in hakh ol-
dugunu kamtlamigt1. Artik bu konuda bir zm yolu bulmanm mutlaka gerekli ve kamilmaz
oldugu ortadaydi. Teagle bunu anlamakta gecikmemigti. Sonuta 1927 Nisan aymda kazlya bag-
landi. Bu, i; cephesinde daha fazla gecikmenin artik olanaksiz oldugu anlamma geliyordu. Kazi-
nm bagladlgL an, O gR kadar RSklya Rmmlyolan grgmelerde de bir kiptrdanma gzlenecek
ve Teagle, kararsiz da olsa Glbenkyan'a zemin hazirlamaya baglayacakti. Sonunda, ok gkr,
ufukta bir anlagma grnr gibi olmugtu.
Bunun gereklegmesi hi de abuk olmadl. Kazinm yapildigi yerlerden biri, Kerkk'n yak-
lagik alti mil uzagmda evvelce daha ok Krtler'in yagadigt Baba Gurgur blgesiydi. Burada, bin-
lerce yll boyu, topraktaailmigiki dzine kuyu hafif nitelikte dogal gaz sizdiriyordu Halk bunun,
BabilKrah Nebukadnezar'in Yahudiler'i yakmak iin iineattigi
"kaynayan
ate ten ocak" oldugu-

199
na inanm14ti.Burast ayrica Plutarch'in yazdigina gre, yre sakinlerininByk Iskender'i etkile-
mek igin petrol kaaklariyla islattiktan sonra atege verilen sokagn bulundugu yerdi. Igtebu yerde
bir gn, 15 Ekim 1927de, sabah saat 3'te, Baba Gurgurdenen 1 no'lu kuyudan, daha kazilan
derinlik henz bin beg yz feeti ancak gemken,kkremeyi andiran ve l bagtan baa saran
korkun bir grlt duyulacakti. Grltdensonra, uzunlugu iskelenin elli feet stne ikan ve
beraberinde kuyunun dibinden kopup gelmigkayalari da getiren gl bir figkirmagzlenecekti.
Blge bagtan baa petrole bulanacak, ukur yerler zehirli gazladolacakt1. Blgede ne kadar ky
varsa hepsi birden tehdit ediliyor, Kerkk kenti ise tehlikenin tam iinde kallyordu. Petrol selini
kontrol amaclyla, arabukbulunan yedi kabilenin mensuplari set ekme ve duvar kurma igiyle
grevlendiriliyordu. Sonunda,sekiz buuk gn sonra kuyu kontrol altina alinlyrdu. Durdurul-
dugu gne kadar kuyunun akitti petrol, her gn iin doksan beg bin varil kadardi.
Bylece asil temel soru yanitlanmig oldu. Trak'ta gerekten petrol yataklari mevcuttu ve po-
tansiyel ynden bu yataklar blgede yapilacak her trl ahgmaya degecek kadar glyd. Sim-

Ankara

TRKiYE '

sano
Hazar S.S.C.B.
'

Denizi

Tripol SJRIYE
(
Tahran
--'

Kahire

grafsixblgesi BAHREY

Medine TAR
Umman riezi
LE Maskat
Cidde

Mekke
SU MASKAT

ARA STN
uiviN-
'

BYKPETROLANLAMALARI
Ortadou Konsorsiyumu, 1951
A A Petrol sah alan
Anglo-iran Petrol Konsorsiyurnu

ARAMCO
Umman Denz
Bahreyn Petrol Konsorsiyurnu
YEMEN
Iml<Petrol Konsorsiyumu

Kuvoyt Potrol Konsorsiyumu ./

Ana boru hatlan Aden

Aden Kdriez

200
 di sira acilenson bir dzenlemenin yapilmasina gelmigti. Grgmeler mutlaka sonulanmahyd1.
ihayet31 Temmuz 1928'de ilk kegfin yapildigt tarihten dokuz ay, Teagle'm anlagma imzala-
"tam"

mak iin Londra'ya ilk geliginden yaklagik alti yit sonra, bir kontrat imzalandi. Szlegme-
ye gre Hollanda Kraliyet/Shell, Anglo-Pers ve Fransiz girketinin her biri petroln yzde
23,7S'ini allyor,Yakmdogu'yu GellytirmeSirketi de ayni oranda yzdeye sahip oluyordu. Bu so-
nuncu girkethenz son gnlerde, Amerikangirketlerininikarlanmkorumak zere kurulmug-
tu. Aslada kalan tek nokta Glbenkyan'dan geliyordu. Szlegme gereginceGlbenkyan'inyz-
de 5'i kendisine petrol olarak deniyor, ancak o isterse bu petrol derhal Fransizlar'a pazar fiya-
tma satabiliyordu.Bylece Ermeni, ham petroln, her zaman istedigi, yanip tutugtugunakit
paraya evirebilecekti.
zme kavugmamig tek konu olarak gndemde
"zveri"
maddesi kalmqti. Bu konunun
zme baglanmasinda tm igtirakiler bir araya gelerek, blgedeki ahymalan ortaklagave yan-
hzca kendi aralarmda yrtme karan aldilar. Kendisinin ileride aikladigt gibi, son toplantilardan
birinde Glbenkyanbyk bir Ortadogu haritasi getirtip eline kalm ulu kirmizi bir kalem ahyor
ve artik lagvedilmig sayilanOsmanh imparatorlugu'nunsinirlari boyunca bagtan sona bir izgi
iziyordu. Daha sonra Glbenkyan punlan sylemigti: "tebenim 1914'te bildigim eski Osman-
h Imparatorlugubudur. Benim bunu unutmamam gerekir.Ben orada dogdum, orada yagadtm,
orada hizmet verdim." Belki de Glbenkyan,oldu bittiye getirilerek kararlagtinlmig durumdaki
smirlar konusunda iinden gelen birka sz daha ekleyecekti, kimbilir? Sinirlar gerekten nce-
den saptanmigt1. Butarihten birka ay nce ingilizierDigigleriBakanligi'nmharitalarl zerinde,
Fransizlar da Quaid'Orsay haritalari zerinde aym smirlangizmig, bylece sinirlar saptanmigt1.
Sinirlarmsaptayiasi her kimse, ok daha kapsamli olan bu petrol dzenlemesine o gnden son-
ra."Kizil Hat Anlagtnast" denmigtir.
Zamanla, Iran ve Kuveyt'e ait olanlar digindaki tm byk petrolyataklan KizilHat iinde
kalacakti. Ortaklarbu usuz bucaksiz topraklarda herhangi bir petrol operasyonuna glrmekten
kammaya, bunu ancak Trkiye Petrol Sirketi'nin teki yeleriyle ighirligine giderekyapmaya
kendilerini mecbur hissettiler. Bylece 1914 DigigleriAnlagmasi'mn
"zveri"
maddesi, kabul
edilipinden on drt yll sonra, Kizil Hat Anlagmasi halinde bir kez daha doguyordu. Bu anlagma
Ortadogu petrol geligtirme politikasmin gelecege ynelik erevesiniizmigtir.Ylllar boyunca da
aci veren anlagmazhklann odak noktasi olmugtur.
'

Seneler sonra, Trkiye Petrol Sirketipazarligmda Glbenkyan'm Teagle'i yenilglyeugrattigi-

mn sylendigi gnlerde,Walter Teagle bir kez daha geriyebakip durum degerlendirmesi yapa-
cakti. Arkada biralulan onca etin ve tketici mzakereleri dgnecek, gu szleri syleyecekti:
"Yanb; davranmiglzl Bu kt bir gey oldu! Kendi kendimize hareket etmekte yll ge kalmigiz."
Kizil Hat Anlagmast Glbenkyan ynnden byk bir zaferdi. Bu anlagmayla otuz alti yillik
yogun aligmasimn meyvesini ahyor,.inat ve sabnnm kargiligimgryordu. Su onun iin repit ol-
dugu gnden beri hayati boyunca bekledigi, zlemini ektigi bir anlagmaydi. Deger bakimindan
da birok milyon dolardan daha kiymetlydi, Bu byk olayi kutlamak iin, o yaz bir gemikirall-
yor ve kiz1 Rita'yla birlikte Akdeniz sahillerinde geziyeikiyordu.Faskiyilari algLnda seyrettik-
leri bir gn gzne o gne kadar hi grmedigitipte bir gemi iligti. Bacasi gemi teknesinin ki
tarafmda, en u noktada ikinti yaparak digari uzanmigbu gemi ona ok yabanci gelmig,dikkati-
ni ekmigti. Bunun ne oldugunu sordugundakizi Rita'dan
"bir
petrol tankerl"yamtim aliyordu.
O siralar Glbenkyanelli dokuz yagmdaydi ve yzyihn en byk petrol anlagmalarmdan
birini henz gereklegtirmig, petrolclkte gnn Talleyrand'l olmuqtu. Ne var ki o gne kadar,
hayatmda hi petrol tankeri grmemigti.

201
 11
Kithktan Bolluga

Benzin agi
1919 y11mda,BirlegikDevletler Ordusu'nda binbagi olan Dwight D. Eisenhower,can silaci ve
zor geen bang gnlerindenbikkmhk getirmig, ordudan aynhp askerlikgnlerinden tanidigibir
arkadagtmn Indianapolis'te ahymasiiin yaptigi teklifidgnmeye baglamigtl.Ancak sonradan
ordunun, lkeyi bagtan sona dolaacak motorlu bir konvoya katilmak zere bir subay aradigtm
grenecekti. Gezi, motorluulagim potansiyelinin gcn gzler nne sermek ve daha iyi kara-
yollarina olan ihtiyaci dramatize ederek gstermekiin tertiplenmigti.Eisenhower, zerindeki
bikkmligi atmak ve bir de allesiyle birlikte batida ucuz bir tatileikmigolmak iin gnll olarak
bu konvoya katildi. Sonradansyledigine gre "Bir sahilden br sahile" geerek yapilan bu ge-
z1, gunun kogullan gz nne alindiginda, onun iin gerekbir serven sayihrd1. lerikignler-
de bu geziyi animsarken "Amerika'nm en karanhk yerlerinde kamyon ve tank'la yaptigimiz bir
gezi" deyirnini kullanmigt1.
Yolculuk 1919 Temmuz aymin Tsinde, Beyaz Saray bahelerinin hemen gneyindeki Zero
Milestone'dan ba lamigti. Kafiledekirk iki adet kamyon, personel, gzlem ve kepif sorumlusunu
ta1yanbeg adet araba ve motosiklet, ambulans, tankerler,seyyar mutfak, seyyar onanm atlyesi
ve kegif kamyonlan olmak zere btn bir tim vardi. Ulayimaralari, Eisenhower'in grgne
gre lisan ve srme yetenegi aismdan, iten patlamall motorlardan ok at srmeyibilen src-
lerin elindeydi. ilk gn, konvoy saatte ancak alti mil mesafe kaydedlyordu. Bu hiz Eisenho-
wer'i memnun etmemig, "Bu yeterli degl, en yavag tren bile daha abuk yol ahr" demigti. Gezi
tutanagtndan anlagildigna gre kafilede giderek birok kmk dingil, kopuk vantilatr kaylglan,
bozuk ateleme bujiler ve yanmly fren balatalan birikmeye baglamigti.Yollara gelince, her eit
yol vardi. Eisenhower'in deyimiyle "Vasattan tutun da yol ble denemeyecek egitli vastflarda
yollar vardi." Eisenhower bu yollan pyletarifetmigti: "Bazi yerlerde agt:yk taglyankamyonlar
yolun kt olugu yznden zeminin iine saplamyor, byle durumlarda bizim elik paletli trak-
trleryardimiyla bunlan teker teker baliktan digan ekip ikarmamiz gerekiyordu. yleoluyor-
du ki bazi gnler altmig, yetmig ve hatta yz mil yol almay1planladigimiz halde, sadece veya
drt mil yol kat edebillyorduk."
Washington'dan 7 Temmuz'da hareket eden konvoy ancak eyll aymm 6'smda San Fran-
cisco'ya ulagmigti. Kente ulagan kafilenin srclerince geit resmiyle kargilandilar.Daha son-
ra da California Valisibir konugma yapacak ve bu konugmada konvoya katilanlardan "Olmsz
KirkDokuzlar" diye sz edecekti. Eisenhower ise bu siralar srekl olarak ileriye ynelik dgn-
celerle doluydu. Sonraki yillarda o gnleri ammsarken gylesyleyecekti: "Bu eski konvoy bana
iki-yn1, lyi inga edilmig karayollartm dgndrmeye baglamigti." Nitekim aradan otuz beg se-
ne gibi bir sre sonra Eisenhower, Amerika Birlegik Devletleri Bagkam sifatlyla,genigkapsamh
bir yurtii karayolu sisteminin nclgn yapmigtir. Ancak 1919'da, Eisenhower'in ok yava;

202
 yrmekte olan "Amerika'nm En Karanhk Yerlerinden Geme" grevi,yeni bir agm doguunu
simgeliyordu: Bu ag Amerikan halkimn motorizasyon agidir.
I

Yolculuk Yzyill
Henri Deterding 1.916'da Shell Sirketi'nin Amerika'daki bir st dzey yetkilisine yazdigt mek-
tupta gylediyordu: "Yaadigimizyzyil bir yolculukagidir.Savagmyarattigi huzursuzluklar
yolculuga duyulan gereksinimidaha da pekigtirecektir." Bu szler Birinci Dnya Savagi'mizle-
yen gnlerde arabuk kamtlanmig ve sonulan itibarlyle sadece petrol sanayiini degigtirmekle
kalmayip, Amerikan yagam tarzimve sonra da global yagami degigtirmigtir.
Degigim gagirtictbir hizla olugmugtu. Deterding'in bu tahmini yaptigi l916 yilmda, Ameri-
ka'da kayltli oto sayis13,4 milyonu bulmugtu. 1920'lerdeise bang devrinin getirdigi refahla el
ele, strada bekleyen oto sayisi ok daha artan bir hizla byyordu. Su on yllm sonuna gelinceye
kadar Amerika'da kayltli araba sayisi23,1 milyonla patlama yapmigtl. Bu arabalartn her biri.her
gelen yeni sene ile giderekdaha uzun bir yol kat etmeye baglamigtl.
-1919'da

araba bagma orta-

lama 4500 mil yol almdigt halde 1929'da bu say1ortalama 7500 mil' bulmugtu.- Sunuda ilave
etmek gereklidir ki, bu arabalann her biri benzinle aligmaktaydi.
Artik Amerika'tiin yz otomobilleriniggali ile degigmigti. Only Yesterdaydergisinde yazar
Lewis Allen, 1920'lerin yeni grnmnn bir portresini izmig,bunu gu szlerle tanimlamigti:
"Bir vakiller sadece
'demiryoluna
yakm' olduklan iin geligiprefaha kavugmug kyler gimdiikti-
sadi kansizlikla snp gidiyor.Route l yolundaki kyler ise garallarla,benzin istasyonlan,
sandvi bfeleri, tavuk-restoranlanyla, ay evleri, turist dinlenme yerleri, kamp b0lgeleriyle geli-
iyor ve buralardan hayat figkmyor. ehiriin aligan tramvaylarise, oktan ortadan kalkt1. De-
miryolu stne demiryolu yapillyor... Bu on yllin baglangicinda binlerce kentte drtyol kavgak-
lan, yol ve ana caddelerde trafiginkontrol iin sadece tek bir trafik polisi yeterli oluyordu. On
yllm sonunda ise, inanilmaz bir fark olmug: Kirmizi ve yegil trafikigiklan, san uyan igiklan, tek
ynl caddeler, otobs duraklari, her gn biraz daha sikilagan park yeri kurallanyla ve her cu-
martesi ve pazar gnleri gleden sonra Main Street dolayinda yogunlagan pinltth bir trafikaki-
qu. Btn bunlar buhar agmdan benzin agina geildiginin bir igaretlydi."
Otomobil devriminin Birle ik Devletler zerindeki etkisi diger btn lkelerdekinden ok
daha gl olmuytur. Takvimlerin 1929 yll1mgsterdigi gnlerde, dnyada mevcutotomobilsa-
y1sttoplammmyzde 78'i Amerika'daydi. Aym yll Amerika'daki her motorlu araca beg kigi d-
yordu. Ingiltere'de ise bu say1ara bagma 30 kipi, Fransa'da 33, Almanya'da 102, Japorlya'da
702, Sovyetler Birlig'ndeyse, ara bagma 130 kipiydi.Amerika tartigmasizen nde giden ben-
zin beldesiydi. Petrol endstrisinin geligimindeyaganan degigiklik de bundan daha az dramatik
sayilamaz. 1919'da Amerika'mn toplampetrol talebi gnde 1,03 milyon varilken, 1929'a gelin-
ceye kadar 2,58 milyon varile ikacak,bagka bir deyimle iki buuk kat artacakti. Aym sre iin-
de petroln toplamenerji tketimi iindeki pay1yzde 10'dan yzde 25'e ikmigtic Bunlardan
daha fazla tketimi benzinde grrz. Su yillar iinde benzin tketimindekiartig drt katma
ykselmigti. Benzin ve mazot bir arada 1929 petrol tketimitoplammmyzde 85'ini olugtur-
muytu. Gazyagina gelince,digerleri ile kargilagtinidigmda, retimi ve tketimiaismdan bir hay-
li ihmal edildigi sylenebilir.Bir zamanlann
"yeni
igigt" artik "yeni
yakit"a biralayordu.
yerini

Benzinin Sihri
Amerika'nm otomotiv kltre dngmesinde, gerekten ok nemli diger bir geligmekendisine
egliketmigtir. Bu, yeni
"yakit"

ve yeni yagam tarzi ile ortaya ikmig ve uygarhgm yeni mabedi sa-
yllan benzin satig istasyonlarmm doguu ve geligmesidir.1920'lerden nce benzin ogunlukla

203
dkkrilarda satthrdi. Dkkn sahiplerimotor yakitmi tezghmaltma veya dkkmn arkasinda
bir yere yerleptirdikleri teneke kutularda veya benzeri kaplarda muhafaza ederdi. rnzerinde
herhangt bir firma adi bulunmazdi. Bu nedenle motorlu ara srcs gerekten benzin mi ali-
yor, yoksa dgk kaliteli nafta veya gazyagi kangtinlmig bagka bir rn m satm allyor emin ola-
mazdi. Su tr bir dagitim sisteminin bir zelligt de ok agir iglemesiydi. Otomobilagmm emek-
leme gnlerinde, bazi perakendeciler evden eve yakit taglyanbenzin vagonlanyla ahymayide-
nedi. Vagonlann sik sik patlamaegilimi gstermesiyznden bu sistem tutmamigtir.
Sonunda bu dagitim iginin en mantikli yolu bulundu: Benzin istasyonu kurmak. ilk benzin
istasyonu kurmanm gerefibirka deglik ncyle zdeglepse de, National Petroleum News der-
gisine grebusekin bulug 190Tde St. Louis'de kurulmuy olan Otomobil Benzin Sirketi'neait-
tir. Petrol ticareti konusunu igleyen bu dergi i sayfalardanbirine silogtinlmigkk bir yk
iinde "Oto srcleri lin istasyon" baghgl altmda pu haberi duyurmuytu: "Oto srclerinirl
oto-benzinini dolaysiz almasimsaglayan yeni bir sistem geligtirilmektedir. Eu yndeki deneme
ahymalan byk bagarlyla St. Louis'de Oto Benzin Sirketi'nce yrtlmektedir."Yeni buluga
yazarm dikkatini ilk eken petrolc ise, yaziyl okudugunda kendini tutamayipglmg, "Bu pa-
lavrayt okuyup kahkahayla gln!" demigti. Derglde haberi duyuran yazara gelince, ilk istasyo-
nu grmek ona losmet olmadiysa da, Otomobil Benzin Sirketi'nin St. Louis'deki ikinci istasyo-
nunu grebilmigti. Onun grgne gre bu i; gerekten bir palavraydt. istasyondedikleri yerde
teneke bir baraka iinde birka varil motor yagt ve ahyap iskeleler zerine kondurulmuy iki adet
eski su depolarmdan bozma benzin deposu vardt Burada depolanan benzin bildigimiz su hortu-
munun yardimi ile ve yalnizca yer ekiminden yararlanarak, yanaan arabalann depolarma dol-
duruluyordu. Ilk kurulan benzin istasyonlarmm hepsi aagiyukan ayni durumdaydi; kk; ar-
pik, kirli, bir veya iki adet depo ile donanmig, sokaga zorlukla ikabilmeyisaglayan dar geitli
harap yapilar.
Benzin istasyonunun gerekten byyp dzenli bir hal almasi iin 1920'li yillan beklemek
gerekmigti.1920'de ise, 100.000 benzin istasyonu kurulmuy durumdaydi. Bunlardan yarisi bak-
kal dkknlari, magazalar ve hirdavatilardt. Aradan on sene getikten sonra ise artik bu dkkn-
lann pek azmda benzin sat141yapillyordu. 1929 yilmda, benzin satan perakendeci firma sayisi
yaklagik300.000'e ulagmigtt.Bunlann da hemen hemen hepsi gaz istasyonlan veya garajdi.Oto-
matik benzin istasyonu sayisl ise 192 l'de 12.000kadarken, 1929'da 143.000'e ulagmigti,
1stasyonlar her yerde yay1lmigdurumdaydi; byk kentlerin yol dnemecinde, kgk kent-
lerin ana caddelerinde, ky kavgaklarmda artik sik sik benzin istasyonlanna rastlarnyordu. Bu is-
yerleri",Rocky blgesi batismdaysa
"doldurma "servis

tasyonlaraRocky blgesi dogusunda istas-

yonu" denirdi, 1921 yllinda Texas, Fort Worth'da, sekiz pompah ve sokaktan ayn girigiolan
nl sper istasyonun ailmastyla bu kk istasyonlarm gelecegi tehtikeyedgecekti. Yeni a1-
lan sper istasyona kargin yine de modern servisistasyonu kavrarnmm gerekyaraticisi Califor-
nia ve zellikle de Los Angeles'dir. Burada kurulan istasyonlar dev byklkteki igaret-yazilan,
dinlenme tesisleri,sayvan denen kubbeleri, manzaralt konumu, kaldirimh girigyeriyle standard
yapitta birer servis istasyonuydu. ShellSirketi'nin nclk ettigi "Barut kutusu" diye anilanstan-
dard benzin istasyonlar1 tm lke dzeyiride agirtici bir hizla filizlenip geligecek ve 1920'lerin
sonuna gelindigindeyalmzca benzin satigmdandegil batteries and accessories- (lastik,
-tires,

ak ve aksesuar) szcklerinin bag harfleriyle simgelenmig TBA'dan da para kazanacakti. "Stan-

dard of Indiana" ise istasyonlan petrol rnleri dipinda motor yagmdan mobilya cilasma, dikig
makinesi yagmdan elektrikli sprgeye kadar her eyit mal satan ok daha byk ticaretmerkez-
1erine dngtryordu. Daha sonra bulunan yeni tip bir pompa lke apmda gnn modast ola-
cakti. Pompa, benzini tepesindebulunan cam bir ksenin igine itiyor ve benzinin alop mgteri
tarafmdangrlyordu. Bundan ama rnn salligi konusunda mgterlye gvence vermekti.
Bylece, servis istasyonlannm yaygmlagmasi ve rekabetin de kizigmastyla istasyonlar ken-

204
 diferine birer isim bulup, yeniagt simgeleyen igaret ve tabelalar astilar. Texaco "Yildiz", Shell
"Denizkabugu",Sun "Parlak Elmas", Union
"76",
Phillips
"66",
Socony."Uan At", Gulf"Porta-
kal Renkli Kre", Standardof Indiana "Kizil Ta", Sinclair "Brontosaurus" (Jeolojidedinozor
ne-
viden bir hayvanL JerseyStandardvatanseverligi yansitan larmizi, beyaz, mavi renkleri, isim ve-
ya simge olarakkabul ettiler. Rekabet, petrol girketlerini millikipiliklerinin garantisiolarak bazi
ticarimarkalar kullanmaya zorlamtytir. Bunlar dinsel resimleri andiran ikonlar gibiydl.Srcle-
rin yabancihk duymamasma, kendilerini gvencede ve oraya aitmiggibi hissetmelerine
yarayan
bu igaretler uzun bir kurdele gibi,Amerika'yi bagtan baa kat eden yollarda asil dururdu.
Benzin istasyonlan aym zamanda bir uzmamnbelirttigi gibi "haritacillk"

biliminin geligme-
sine.ve bymesine "Amerika'mn katkisi" olan yol haritalarmin ortaya 1kmasmada yol amig-
tir. zellikleotomobiller iin ikanlmigilk yol haritasi byk bir olasihklal 895'te Chicago Ti-
mes Herald'deyayinlanan ve gazetenin dzenledigi elli drt mil mesafeli otomobil yangl iin ha-
zirlanmig haritadir. GulfSirketi1914 yllmda Pittsburgh kentinde ilk benzin istasyonunu aarken
yerel bir reklamci kendilerine bu benzin istasyonunun bulundugu yeri yol haritast zerinde gs- .
teren bir broqr basmayi teklifetmig ve basilan bror otomobil srcleri iin byk bir kolay-
lik yaratmigti. 1920'11yillarda Amerikalilar'm arabalanile yollara dklmesi ile birlikte yol hari-
talarikullanimi da yayginlagmigve otomobillerin vazgeilmezbirer parasi olmuglardir,
Bu arada mgterileri ekmek iin benzin istasyonlari yeni buluglar peginde kopuyordu.
1920 yilma gelindiginde, Shell Sirketi'nin California kolu, alianlanna cretsiz niforma dagit-
mayave bu niformalart haftada kez cretsiz temizletmeyebaglad11ar.stasyonda alianlarm
grevyerinde dergi, gazete okumalari ve mgteridenbahyig almasiyasaklanmigt1. Shellirketi
aliganlanna"Lastiklere hava ve radyatresu servisininhalkin onlardan bekledigi bir hizmet ol-
dugunu, bu hizmetn Shell mgterisi olsun veya olmasm, herkese hibir
ayinm gzetmedenya-
pilmasi gerektigini" telkin ediyordu. Sene 1927yi buldugunda ise art1k "servis
istasyonu satici-
lari" diye anilmakta olan aliganlannmgterilere "Lastiklerinizikontrol etmemi ister misiniz?"
diye sormasi det almugtu.
ahganlardan nymalan istenen diger bir yenilik, mgteriye hizmet
verirken,
"kendi
kigiselfikir ve nyargilanm" igle kangtirmamalarlydi. Saticilar mgterilerin, Do-
gukkenli veya Latin kkenli olmalarma bakmadan herkese egithizmet vermek ve konuqurken
argo dil kullanmamakla ykmlyd.
Eu arada yapilan yogun reklamcihk ve tamtimprogramlarimn da katk1slyla,yresel ve mil-
li servis istasyonlan yaygmlagtL Benzin satigmi en st dzeye ikarankigi bir reklamci olan Bru-
ce Barton'dur. Barton benzin satigim en uzak yrelere kadar ulagtirmayaaligmigttr.Son derece
otoriter bir ifadeyle konugan Bruce Barton'un yazmig oldugu The Man Nobody Knows (Kimse-
nin Tammadigt Adam) isimli yapit hem 1925 hem de 1926 ylllannda lkenin en ok sat11anki-
taplar listesinde birincf olmugtur. Eu kitap Barton'a neredeyse lmsz bir n kazand1rmigttr.
The Man Nobody Knows, Isa'yi ele ahyor Ye onun "Kuds'teki akyam yemeginde sadece en po-
pler konuk olmakla kalmaylp", ayni zamanda "modern
iy yagantismm kurucusu"
ve gnn en
byk reklamcisi oldugunu kan1thyordu. Takvimler 1928 ylhni gsterdigindeBatton petrolcle-
ri muhatap alarak
"benzin

mucizesini yansitma girigimindebulunmalarim" istedi. Onlan

"ben-

zin doldurma istasyonlartnm kapisi nnde bir saat durup gaz almaya gelen mgterilerle konug-
maya" aglidi. Petrolclerin haftada bir dolarcik benzinin yaamlannda neler yapabilecegini,
na-
sil sihirli olabilecegini kegfetmelerini isttyordu.
Onlarabu grgleriniqu szcklerle anlattyordu:"Dostlarim, satmakta oldugunuz geyebe-
di genlik egmesinden gelen sihirli bir sirdir. Sagliktit Konfordur. Bagandir. Siz ise sattigimizm
basit ve kt kokulu, galon bagma birka sent degerde bir gey oldugunu
samyorsunuz. Petrol
nefret edilen zorunlu bir masraf olarak dgnyor ve bu simfa sokuyorsunuz... Ancak bu yanhg-
tit Kendinizi sizden bunu satin alan erkek veya kadm mgterinin yerine koyun. Sizin sattlglmZ
benzinin onlarm yagammda nasil mucizeler yarattigim greceksiniz."

205
:I

Bu mucize benzinin insanlan istedikleri yere gtrebilmesinden ileri geliyordu. Artik in-
sanlar benzin sayesinde istedikleri zaman istedikleri yere gidebiliyordu. Bu gerekpetrolcleri
harekete gelrenbir mesaj etkisi yaplyor, artik mallyetlerden, depolama konularmdan, envanter-
lerden, pazar hisselerinden ve kirli ve yagli niformalardan korkmuyorlardi. Artik bu on yllm so-
nuna gelindigindebenzinin perakendecilerde satigiyaygmbir aligkanlik olmug,kutsal bir i; ol-
masa bile, byk ve rekabete aik bir ikolu durumuna gelmigti.

"Teapot" Firtinasi
Benzin flyati artik Amerikahlar'in ogunun yaammt ve geleceginietkiler olmugtu. Bu nedenle
1920'lere gelindigtnde,benzin fiyatinm her ykseliginde bunun gncel konu haline glmesive
elegtiriler ekmesi-sankikural olmugtu. Bu olgu anmda basm tarafmdanhalka duyuruluyor, vali-
ler, senatrlerve hatta devlet bagkanlarmca tartigmayaailiyor, Amerika Birlegk Devletleri h-
kmetince tahkik edillyordu. yleki, 1923 yllmda, yine byle bir flyat artiginda, Wisconsin'de
SenatrRobert La Follette, diger adl ile "Savai Bob," benzin flyatlarmayapilan zam konusunda
Parlamento'da agir konugmalar yapmig, artiganeden olanlar iin byk cezalar istemigti. La Fol-
"byk

lette ve bagh oldugu komisyon bu sulamalarda halki uyarlyor petrol girketlerindensa-

dece birkai bile, gelecek birka sene iinde 1920 Ocak aymdanberi yaptiklangibi petrol flyatla-
rmda manevra evirrneye devam ederlerse bu lke halktnin bir galon benzin iin en az 1 dolar
demeye hazir olmalarmi" sylyordu. Ancak bu szlerden hemen sonra benzin retiminde agi-
n arti; yaganmasi flyatlan dgrecek ve SavaiBob'un uyans1 fazla etkin olmayacakti. 1927 Ni-
san ayinda benzinin perakende flyati San Francisco'da galonu on sente, Los Angeles'de de on
buuk sente kadar dgt. Bylece,La Fallette'nin mequm kehaneti gerekleymemigti.
Ancak gunu da unutmamak gerekir ki, La Follette, her ne kadar benzin fiyatlarindaki tah-
mininde isabetsiz olmugsada, bagka bir konuda hedefe tam isabet yapmigt1.Flyat konusundald
tutumu, bu konudaki tahkikatlan kendini asil meggul eden bagka bir konu yaninda sadece k-
k bir yan gsteridir. Gerek gudur ki, La Follette iin, Senato'da Hali seferlerininnclgn
yapan kigi ve lke tarihindeen nl ve en acayipskandali ortaya ikaran grubun bagidir denebi-
lir. Su Teapot Dome (aydanlik Kubbesi) skandalidir.
Wyoming'de Teapot Dome adlyla bilinen ve jeolojikbir yapiti andiran geklindentr bu
"donanmamn

ismi tagiyanblge, Birinci Dnya Savagi'ndan nce, Taft ve Wilson dnemlerinde,

petrol rezervi" olarak aynlmig petrol yatagmdan (digerikisi California'daydi) biridir. Hatirla-
nacagt gibi o siralarAmerikan donanmasimn kmrden petrole dndrlmesi gndemdeydive
tartigmalaryapillyordu. Teapot Dome donanma yedegi olarak aynlm1; yataklardan biriydi. Ame-
rika'da sregelen bu tartigmalannbir benzeri de Ingiltere'de, hemen aym gnlerde yaganmt; ve
Winston Churchill,Amiral Fisher ve Marcus Samuel glbi kipileri uzun zaman meggul etmigti.
Amerikalilar da ngilizler gibi petroln kmr kargismdaki stnlgn kabul ediyor ve konu
retim oldugunda Amerika'mn ne denli avantajli oldugunu da biliyor, fakat tiplo ingilizlergibi
bir anda" petroln tkenecegiolasiligmdan korkuyorlardi. NitekimAmerikah bir donan-
"kritik

ma yetkilisi gyle diyordu: "Kritik bir anda petrol bulamamak demek... filonun hareket yetene-
gininolumsuz etkilenmesi ve tm milletin gvenliginin yok olmasidemektir." Ya en ihtlya du-
yuldugu kritik bir anda petrol birden tkenirse? Ancak, tm bu dezavantajlara karym petroln
sagladig yagamsal avantailara kargi konulamadi ve Amerikan filosunu kmrden petrole d0n-
drme karan almd1.Bu karann uygulanma tarihi ingiltere'yleaym ylla, 1911'e rastlar. Aym yll,
petrolle ilgili kugkulann giderilmesiamaciyla, Washington hkmeti, potansyel retim blgele-
acil bir durum iin, pet-
"beklenmeyen
rinde donanma iin petrol rezervi yapmayagirigti.Ama
rol stoku bulundurmak" ve bunu ancak savag ve kriz gibi hallerde kullanmakti. Petrol rezerv
blgelerinin tesis igi pek kolay olmamigtl. Washington'da uzun mcadelelerin yaanmasma ne-

206
 den olmuytu.Ayrica bunlarm kismen de ola zel tegebbslerceigletilmesi konusu da tartigilmig-
ti. Tartigmayirminci yzyil Amerika'sinda devam etmekteolan kamu politikasmm tipik bir par-
asi gibiydi. Bir lasim Amerikall kamuya ait topraklardakikaynaklarm zel tegebbslerceigletik
mesi yanhslyken, diger bir Amerikall grup kargi grgteydi ve kaynaklarm iletilmeden- federal
hkmet denetiminde tutulmasive korunmasindan yanaydi.
1920 yllinda Devlet Bagkanligi'na Cumhuriyetiaday Warren G. Hardingegetirilmigtl. Har-
dinge'nin seilme nedenlerindenbiri "gerekten
bir bagkana" benzemesiydi, iktidarageldikten
sonra, o da, her iki bagkandan bekleneni yapti ve kaynaklar tartigmasmdatutucu taraflailerici ta-
raf arasmda uyum ve denge saglamayaahyti. Ne var ki, ligleri Bakanligl'na New Mexico Sena-
tr Albert B. Fall'u atamigt1ve bunu yapmakla da kendini ele vermig, tutuculardandegil flerici-
lerden yana olduguanlagilmigti. Fall'a gelince, baanli ve politikaciolarak gl bir ifti ayn-
ve
ca hukuku ve madenciydi. Bir derginin tarifiyle"ncruhlu, fazla yontulmamty,.iki yumruguy-
la birden dvge hazir, eski zamanlarda yagamig Texasli bir gerifebenziyordu." Sylentlye gre
genlikgnlerinde tipkiZane Grey glbi iyi silah kullamr, atiglanni abuk ve isabetli yapardi.Siyah,
genig kenar11gapkast ve atlara kargi duydugu merakla tipikbir Bati kovboyu
gibiydi.FalPu byle
tanimlayanlarmkargismdaki muhalif grup olan tutucularsa,onu tamamen farkli bir gzle gr-
yordu. Gnn nde gelen tutucu kanat mensuplanndanbiri onu "aragttrmaci

mafyasi" olarak ta-

n1mlamigti.Bu zat Fall'un ligleriBakam olugu hakkinda gunlan80ylemigtir: "igleriBakani ola-
rak daha kt bir adam bulmak belki mmkn olabilirdi. Ancak bu hi de kolay olmazdL"
Fall'un icraatlarmdan biri donanmamn petrol rezervini Donanma Bakanhgi'ndan ahp lig-
leri Bakanhgl'na vermesidir. ikinciagamada rezervleri zel girketlere kiralamak istiyordu. Fall'un
faallyetleri dikkat ekmekteydi. Nitekim 1922 ilkbaharinda, kira szlegmelerinin imzalanmasm-
dan hemen nce, bir gn, Standard Oll'den Walter Teagle, beklenmedik bir anda, Hardinge'nin
tanitim kampanyasmi ynetmig olan ve o siralar Amerika BirlegikDevletleri Nakliye Kurulu'nun
bagi Albert Lasker'inolisinde lieliriverdi. Teagle, Lasker'e gunlan syleyecekti: "Anladigima gre
IigleriBakanhgi Teapot Dome blgesini kiralamak iin kontrat imzalamak zere. Su da hemen
btn endstri alanlarmda biliniyor. Ben pahsen Teapot Dome'la ilgilenmiyorum. Burasi Stan-
dard Oil New Jerseykolu iin hibir anlam ifade etmlyor, ancak inamyorum ki Bagkan'm bunu
bilmesi gerek. Bu konuda burnuma irkinkokular geliyor."
Biraz kugkulu da olsa Lasker Bagkan'a gidip Teagle'm mesajml iletti. Hardinge odasmda
dolagmaya baglamigve "Bu sylentlyi daha evvel-de duydum. Ancak eger Albert Fall drst bir
adam degilse, ben de Amerika Birlegik Devletleri iin uygun bir Bagkan degilim" demigtir. ki
varsayimm da dogru oldugunu zaman gstermigtir.
Sonunda Fall, Teapot Dome'u Harry Sinclair'e kiraladt Bu kontrat, Sinclair aismdan fazla-
siyla memnuniyet veriti kopullarda yapildi; nk bu kontratla Sinclair'e garantili bir
pazar
-Amerika Birlegik Devletleri pazari- saglanmig oluyordu. Ayrica Fall, Edward Doheny'ye de
bundan da daha genig kapsamli bir rezerv olan Californiarezervinin Elk Hill blgesini kiraladi.
Hem HarrySinclairhem de Edward Doheny Amerikan petrolcleri arasmda en tamnmiggahsi-
yetlerdi. Her ikisi de mtegebbis igadamiydi ve kendi yeteneklerini kullanarak, khne Standard
. Oil verasetidigmda en byk igletmeleri yaratm1; "iki

yeni adamdi." Bunlardan Doheny'ye halk

efsane kahraman1 gzylebaklyordu. 1; yagamma ilk gnlerde madenci olarak baglamigti. Ma-
den ocaginda kuyuya dgp iki bacagt da kinlmca, yataga mahkm olmugtu; ancak yatarak
ge-
en gnleri boga harcamayarak hukuk.kitaplan okumuy ve kendini avukat olmaya hazirlamigti.
Kendisinin aynca biak kullanarak bir dag aslamyla dvgtg de sylentiler
arasmdadir.1920'li
y1llarda artik Doheny byk bir servete ve Standard Oil kahntisi girketlerinher birinden daha
byk bir ham petrol reticisi olan kendi girketiPan American'a kavugacakti. Doheny i; yaga-
minda her iki partinin politikacilanna nfuz etmeye ve onlarla dostluk kurmaya zen gstermi ,

bunu kendine prensip edinmptir.

.

207
 Sinclairde ayni dogrultudayd1. Kansas'ta kk bir kasaba eczacismm oglu olan Sinclair
kendisini eczaci olarakyetigtirmi ti. Ancak yirmi yagmdayken, bir speklasyon sonucu aile ml-
k olan eczanesielden gitmigti. iflasdurumuna dnce nce maden donat11mlari iin kereste
satarak yagammi srdrd. Daha sonra da Kansas'm gneydogusunda ve Oklahoma'ninOsage
blgesinde kk apta petrol sahalari alim satimina yneldi. Yatirimcilarm sempatisinikazana-
rak, kk apta petrolgirketterikurarak bunlan kiralamaya bagladt okstn bir ticaretadami
ile, hi kimseye ve zellikle de ya-
ve glve ikna edici, inandirici kipiligi, kendine olan gveni "masanin

tinmcilara dn vermeyen bir adamdi. Meslektaglarindan birinin deylmiyle bag kpesi

daima onun oturdugu yerdi." Elinde avucunda ne varsa hepsini Oklahoma'daki Glenn Pool'a
yatirmig ve sonunda byk bir servet edinmigti. O gnlerde yeni kegfedilmig olan Oklahoma
petrol yataklarma giderek, rnn figkirmasive henz boru hatlanna baglanmamasi nedeniyle,
st bagi petrole bulanmig olarak varili on sentten ne kadar petrol bulduysa satin aldi. Petrol
elikyapih petrol tanklarindadepolayarak, boru hattmm tamamlanmasim bekledi ve sonunda
da petrol varili 1,20 dolardan satmayi baardt.
.
Birinci Dnya Savagi ikana kadar Sinclair tm kitada en byk bagtmsiz petrol-reticisi
olarakkaldi. Ancak satigini byk, entegre girketlere yaptigi iin, istedigt hedefe ulaam1yordu.
50 milyon dolan bir araya getirip 1916'da sessizce kendi entegre petrol girketinikurdu. Sirket
kisa sijrede lkenin en byk on girketindenbiri olmugtu, Sirket kisa zamanda mutlak sz sahi-
bi olarak lkenin her yanmda i; sahasmdamcadele verip yarigacak duruma geldi. Gnler ge-
tike yeni bir huy edinmig, istedigi ne varsa ele germek iin nnde hibir engel tanimamaya
baglamigtl ve bu dela da istedigi TeapotDome'du.
ligleriBakanhgt 1922 Nisan ayinda Doheny ve Sinclair ile, ortada dolaan sylentilere
kargm kontrat imzalad1.Tutuculardan birinden Raynaklanan sylentlye gre "Bay Fall bazi b-
yk rketlerle karanlik iligkiler iindeydi." Senatr La Follette tahkikatagirigti ve tahkikat so-
nucunda, donanma mensuplarmdan rezervlerin Donanma Bakanhgl'ndanligleriBakanhg'na
devrine kargi ikmig olanlarm uzak ve cra istasyonlara srlerekuzaklagtinlmigoldugu ortaya
ikti. Bu gerek La Follette'nin kugkulanni daha da artirmigti. Ancak bir sene sonra, 1923 Mar-
ti'nda, Fall'un lileriBakanligi'ndan istifasiylabu kugkular kamtlanmaylp sylenti olarak kalma-
ya mahkmolacakti. Istifa ettigi zaman halk inde hl tutarlive saygm kipiligiyletammyor, an-
cak bir taraftanda durumu giderekkugku uyandiran bir halk adami izlenimini verlyordu.
Kugkuuyandtrma konusunda Hardinge Ynetimi gitgidebataga saplanmaya, skandallar ve
yan11uygulamalarlasulanmaya baglamigtl.Bizzat Hardinge kendisi sulamalara muhatap olu-
yor, bir metres tuttugu sylentisi agizdan
aglZa y 111yordu. Sylentiler kargisinda zntye ka-
pilan Devlet Bagkani, Kansas dzlgnde zel aractyla dolagirken "Dgmanlanmla bir zorum
yok, onlarla nasilsa bag edebilirm. Bana sorun yaratanlar ne yazik ki kendi dostlanm" diyecekti.
Su szleri sarf ettikten hemen sonra da San Francisco'da aniden lecekti. Doktorun syledigine
utan ve biraz da gag
"biraz

gre lm nedeni
"damar
tikanmasi", basina greyse dehget, biraz
kmliga kapilmig olmaktan ileri gelen bir hastalikti!" Olmndensonra yerine BagkanYardimcis1
CalvinCoolidgegeti.
Eu arada Teapot Dome konusunu Senato'dakiKamu Topraklan Komisyonu ele almig, tah-
kikata devam ediyordu. Ancak ortada henr suu kanitlayan kesin delil yoktu ve halkin bir kis-
bardak suda yaratilan firtmadan" bagka
"bir

mi btn sylentilerin ciddiyetten uzak oldugunu,

bir gey olmadigim sylemeye baglamigtt. igtetam bu sirada ilgin bazi sylentiler ortaligi kangtir-
di. Teapot Dome'un kiralandigt gnlerde Fall'un New Mexico'daki iftliginde kapsamli ve paha-
11restorasyona girigtigiortaya ikt1.Aynca kumbarasmdan ikardigiyliz dolarhk banknottarla ya-
kindaki bir iftligisatm aldigt da kamtlanmigti. Su gerekler bazi sorulara yol ati. Fallnasil olup
da byle birdenbire para iinde yrmeye baglamigti?Mali durumundaki bu beklenmedik degig-
me kendisine Israrla sorulup, bu konuda baski yapildigmda Fall, Washington Post yay1mcisiNed

208
I

Mc Lean'den yz bin dolar bor para aldigim syleyecekti. Sinzit hastaligmdan seyahat edeme-
yecek durumda olan Mc Lean'la konumak iin Palm Beach'deki evine gidildi.Mc Lean bor
para verdigini kabuledlyor,ancak Fall'un, hemen birka gn sonra, eki bozulmamig olarak ia-
de ettigini sylyordu.Bunu izleyen gnlerdedaha da can sikici sylentiler duyuldu. Sinclair'in
sekreteriverdigi ifadede patronunun bir kere kendisine Fall iin, isteyecek olursa kendisine yir-
mi beg otuz bin dolar kadar para vermesini syledigini ifade ediyordu.Nitekim Fall bu parayi is-
temigti.Durumun bu geklialmasindan Sinclair bizzat tedirginolmug, gazetecileri atlatmakiin
nceden haber vermeden acele Paris'ten Versay'a gitmiti.
Asil bomba ise daha sonra patlayacakt1.24 Ocak 1924'te Edward Doheny Senato'yaverdi-
giifadede, Fall'a bin dolar para verdigini,bu paray1bi2zat oglunun nakit olarak
"kk
siyah bir
anta ilnde" Fall'un olisine gtrdgn syleyecekti. Dohenybu paranm kesinlikle rgvetol-
madigim, eski bir dosta verilmig bor para oldugunu israrla sylyordu. Yillarca nce ikisi birlik-
te altm aramaya ikmig, arkadag olmuglardi. Su arada Doheny Senato'ya Fall tarafindanimzalan-
migoldugunu iddia ettigi, eski ve y1rtik, imza kismi eksik bir de not sunuyordu. Doheny imzall
kismin kansi taranndan kasten kesilip saklandigim, bunun Doheny lecek olursa Fall'u gayri
msait kogullarla ger demeye mecbur etmemek, tedirginolmaktan kurtarmak iin yapildigmi
sylyordu. Bu, yalnizca dostlukla dgnceli olugun karmast olan bir nlemdi.
Fall ise ifade veremeyecek kadar hasta oldugunu sylecek ve bu bazi kimselere birka yll
evvel olugan bagka bir olay1hatirlatacakt1. Aym Fall, 1920 senesinde Woodrow Wilson'un duru-
munu saptamakiin Beyaz Saray'a giden iki senatrden biriydi. Beyaz Saray'a Wilson'un ger-
ekten bir krizden mi rahatsiz oldugunu, yoksa, sylendigi gibi, aklim mi kairdigtm tahkikiin
gidilmigti.lyte 1920'nin o an11angnnde Fall BirlegikDevletler Baykam'na "SaymBagkan, he-
pimiz sizin iin dua ediyoruz" demig ve Wilson'dan ancak duyulabilen bir sesle qu yamti almig-
tt: "Hangi yne dogru Senatr?"Halk igte gimdi de Fall'un hastaligmm tahkik edilmesini istiyor-
du. Bu garip hikyedeki gerekler ortaya dkldke insanlarm itibarlari da saga sola savrulu-
yordu. Bu arada tahkikat komisyonu Washington Post
yayimcisiMc Lean ile Washington
DC'den birtakim kipiler arasmda Palm Beach-Washington arast birtakim telgrafdegig-tokuu ya-
pildigmi da grenmigti. Senato Komisyonu kargismda ifade verenler arasmda gemigteOklaho-
ma'da tren soygunculuguyapmig biri bile vardL Bu arada Harry SinclairSenato'nun sorularma
cevap vermeyi kabul etmediginden mahkemeye hakaret suundan yargilamyordu. Durumunu
kurtarmak iin Bum Dedektiflik Brosu'na bagvurup jri yelerinin itibarlanna glge dgrmek
istedi ve gereke olarak da Anglo-Sakson hukukunun aligilmigkurallarina uymadiklanm ne
srd. 1924 yllma gelindigindeThe New Republic'in yazdigt gibiartik tm Washington "omuz-

lanna kadar petrole batmly durumdayd1..." Gazete muhabirleri bundan bagka geydenbahsetmi-
yordu. Otellerde, caddelerde, yemek masalarmda konugulan tek konu petrold. Kongre btn
teki igleri birakmig,yalniz bu igle meggul oluyordu.
1924 Bagkanlik seiminin yakm oldugu gnlerdeCalvin Coolidge seimi kazanmaya ve
Beyaz Saray'a temelliyerlegmeye kararli ve niyetliydi.O agamadakiana petrol politikasi, konu-
dan olanak verdigince uzak durmak ve bylece Teapot Dome skandalmmizlerini unutturmakti.
Bu arada Coolidge'inyardimina ve savunmasma Cumhuriyeti bir Kongre yesi gelecek ve Co-
olidge'in Teapot Dome'la olan tek iligkisinin bir petrol lambast igiginm ekiciliginekapilmig ol-
masmdanfleri geldigini syleyecekti. Demokratlar Teapot skandalmi geerli bir seim kozu ola-
rak kullanmak istiyordu. Ancak, Calvin Coolidge'in siyasi gcn halife almakla hata ediyorlar-
di. Diger yandan, kendilerinin de bazi ithamlarla yara alabilecegl olasillgmi grmezlikten geli-
yordu;,nk ne de olsa Doheny, Woodrow Wilson Kabinesi'nin en az dtt eski yesine elverig-
li partlarlayeni igler saglamigbir Demokrat'ti.Ayrica Woodrow Wilson'un damadt
ve 1924 se-
imlerindeDemokrattar'in ilk siradaki aday1William Mc Adoo'ya 1.50.000 dolar yasal dampma
creti demigti. Ne var ki halk bu cret konusunu grenecek ve bu yzden Mc Adoo seim gan-

209
I
1

sini kaybedecek, onun yerine JohnW. Davis Demokratlar'm n stradaki adayi Olaylar -
olacaktL

geligiyor,sylentiler artlyordu. Bu arada Doheny'nin Teapot Dometahkikatkurulunun bagkam

olan Demokrat Senatr'le Montana'da bir konugma yaptigt ve petrol konusunda ona bir
"neri-

de" bulundugu da ortaya ikmlytt

Teapot Dome konusunda ikanlan firtma giderekgiddetlenirkenCoolidgede boydurmuyor,
kargi saldinya gegiyordu. Hardinge'nin alt kadrosunu igten 1karlyor,yanh; uygulama gerekesiy-
le ihbarlar yaplyor, bu arada biri DemokratParti'den digeri Cumhuriyetiler'den iki zel savctyi
kadrosuna ahyordu. Seim kampanyasi sresince kendini skandaldan uzak tutmayazen gstere-
cek ve 1924 Baykanlikkampanyasinda bu yzden "Silent Cal" (Suskun Coolidge)namiyla anila-
cakti. Konulan grmezlikten gelereketkisiz b1rakmastratelisiuyguluyordu. Ve o gne dek de hi-
bir konuda bu denli suskun olmamigti. Coolidge stratejisinde baanli olmugtur. Belki gariptir fakat
gerektende tm kampanya boyunca Teapot Dome skandall bir kez daha gndeme gelmemi tir.
Ancak skandal unutulmayacak ve on yll sreyle daima belleklerde kalacakti. 1928'de,
Sinclair'in dzmece bir girket olan ContinentalTrading yoluyla Fall'a birka yz bin dolar para
gnderdigia1gaikacakti.Bu, Fall'un iki eski arkadagma yapmig oldugu hizmetler kargillgmda
en az 490.000 dolar aldigimn karnti anlammdaydi. Nihayet 1931 yllmda, artik tkenmigolan
agzl Fall hapse atihyordu. Bu kigi grevde iken yaptigi yolsuzluktan hkm giyiptutuklan-
mig ilk kabine yesidit. Sinclair'e gelince hem mahkemeye hem de Senato'yahakaret suundan
alti buuk ay hapis cezasma mahkm oldu. Hapse giderken yolu zerindeki SinclairKonsolide
Petrol Sirketi'ne ugraylp ynetim kurulu toplantisma katilacakti. Kuruldaki teki mdrler ken-
oylarm1 belirtmiglerdL" Doheny ise masum bulun-
"gven

disini kargilaylp resmi bir davramgla,

mug, hibir zaman hapse
grmemigtic senatrlerden biri bu durumu yadirgayacak, Do-
Ancak
heny'yi ima ederek "BirlegikDevletler'de bir milyon dolan hapis cezasma arpmak mmkn ol-
muyor" diyecekti.
L

I
Albay ve zgrlkBonolari
Tahkikatm ileri agamalannda dzmece girketContinental Trading'in ashnda bir mekanizma ol-
dugu ortaya 1kmig ve bu skandalm daha da byyerek genigyankilar uyandirmasma neden ol-
mugtu. Bu mekanizmayla, nde gelen bir grup petrolcye,kendi girketlerinin rettigi petrol sati-
1 zerinden "zgrlkBonosu" adi altmda bir komisyon deniyordu. Harry Sinclair,komisyo-
nun bir kisomi suspayt olarak Fall'a demig, yani bono vermigti.Komisyontm bir kismim da
Ulusal Cumhuriyeti Kurul almlyti. Ancak lkeyi asil gagirtanAlbay Robert Stewart hakkinda g-
rendikleriydi. Halk Amerika'mn en sekin, en baanli ve en gl petrolclerinden sayllan Indi-
ana Standard BagkaniAlbay Robert Stewart'm zgrlkBonosu'ndan komisyon alanlardan ol-
dugunu grendiginde gerekten gok geirmiggibiydi.
Genig yzl, iri yaptli bri olan Stewart bir vakitler Teddy Roosevelt'in organize ettigi Ro-
ugh Riders (Sert Srcler) grubuna katilmigtt. Diger byk petrol girketi bagkanlanmn aksine,
hayatinda bir gn bile petrol sahasina ikmam14,bu ynde bir aligmasi olmamigt1.Standard'a
katildigt ilk gnler girkette avukat olarak grev almig,hukuk alamndaki bilgisini girketinen st
dzeyinde bile uygulamak istemigti. Asimda bunda gaacakbir tarafyoktu. Ne de olsa, dagilma-
dan evvel ve sonra petrol endstrisi daima birtakim meydan okumalara maruz kaliyordu. Sincla-
ir de 1907den beri Indiana Standard'insz edilen her olayinda daima igin merkezinde olmug-
tu. Otokratik, buyruk vermeyi seven, mcadeleci yapistyla girkete savayma gc agilamig ve
1920'lerde lkenin bir numarall benzin pazarlaylcist olmutu. Halk arasmda "Albay Bob" diye
anilan bu adam sadece petrol endstrisinin degil, tm Amerikan i; yagammin en saygm ve hay-
ranlik duyulan liderlerinden olmuytu. Onun kadar sekin birinin Teapot Dome pisligine bulagt1-
gmainanmak ok zordu. Ancak, yine de uzun yillar devam eden sorgulama sonunda bizzat bu
210
I

ige karigtigini, ContinentalTrading ve zgrlkBonolanyla olan fligkisini itiraf ederek kendisi-

nin de 760.000 dolarhk hisse aldigm3kabul etmtir.
Stewart'm Teapot Dome denilen arapsaina her gn biraz daha battigi gnlerde, Indiana
Standard'in en byk hissedari olan ve o gne dek girket idaresine kangmamig olan bir kipi, Ste-
wart'a yneltilen her eleptiride kendisini savunup temize ikarmasim"sylemigti.
"kendisine

Ancak Stewart buna yanagmadt Ve nihayet 1928'de girketinbu en byk hissedan Stewart'a
kendini savunmak iin her hrsatt verdigini, ancak onun bunu yapmadigmi, gimdi de artik Sirket-
ten aynlmasi gerektgini syleyecekti. Sz edilen hissedar "Junior"lakablyla tanman, John D.
Rockefeller'in tek erkek evladidir.
John D. RockefellerJr.kisa boylu, ciddi, mnzevi yaradiligta biriydi. Babasma taplyor,onun
tutumluluk konusundaki grglerini candan benimseyip uyguluyordu. Brown niversitesi'nde
henz ok gen bir grenci olarak okurken arkadaglan onu kendine ait peetelerin kenarlarmt
kivirip dikerken grmg, ok papirmiglard1.Ancak daha da ilgin olan Junior'un annesi tarafm-
"grev"
dan
"sorumltiluk"

ve zerinde nas11yetigtirildigidir. Annesi ok ciddi bir gekildeona bu

iki kavramm anlammi gretmigti. Dogru Ve drst davranmak Junior'unprensibiydi.Kendisi de
babasmdan bagimsizolarak, sistemlibir gekildebagiglaryapmig, aile servetinin nemli bir kismi-
ni bu ugurda harcamigtir. Dogal olarak yine de aileye byk bir servet kallyordu. Meggul oldugu
teki iglerden biri de egitliyurttaglik igleri ve sosyal konulardi. Hatta bir defasmda, New York ili
adma fuhug konusunda ailan bir sorupturmada grev alacak kadar ileri gitmigti.
Gen Rockefeller, babasmm arkadagi" diye bilinen,
"bayan "iftirac1

ceza mabudesi" Ida

Tarbell'le bile diyaloga girmigti. 1919 ylhnda bir kongrede kargilagtigtbu kadma son derece na-
zik ve terbiyeliyaklagmig, nerdeyse bir gvalyegibidavranmigti. Aradan birka yllgetiktenson-
ra, babasi hakkmda bir kitap yazmayi planladigtm, bu kitapta kendisinin babastyla yaptig1konug-
malari esas almak istedigini syleyerek IdaTarbell'den seri halindeki bu konugmalari gzdenge-
irmesinirica etti. Hatta iini kolaylagtirmak iin gereken materyali Tarbell'in Manhattan Gra-
mercy Park'taki apartmanmabizzat kendisi gtrd. Yazar bu belgeleri inceledikten sonra baba
Rockefeller'in konugmalarmda yanh davrandigmt, kendisine yapilmig tm sulamalan kenara it-
tigini Syleyecekti: "Junior"bu yamta inanmig grnyordu.Bir meslektagma yazdigt mektupta
u szlere yer verik "Bayan Tarbell biyografi notlarini son gnlerde tekrar okudu, kugku yok ki
onun grgleri d aha loymetlidir. yleanlagiliyorki bu yayini bugnk eksik gekliyleve dengesiz
durumuyla gimdilikyaymlamamamiz daha iyi olacak."
Aradan drt yll geip 1924 yllma gelindiginde gen Rockefeller kendisini ok etkileyip ha-
rekete geiren bir olayla kar11aacakt1. Bu, Indiana Standard girketi'nin yolsuzluk iddialarma ka-
rigmasi olaylydi. Gemig yillarda da Tarbell eski trst'teki yolsuzluk iddialarlyla nasil sarsilip ha-
rekete gemise,bu defa da Sunior" aynen Tarbell gibi, hatta ondan daha fazla sarsilip harekete
gemigti. O insanseverligi meslek edinmigt ve asla bir petrolc degildi. O Ikadar ki Standard
Oil'den ikmigtm kk girketlerin iglerine kangmamay1, sorunlarmdan uzak kalmayi tercih
etmigti. lkedeki imajmdaydi. Siin-
"kt-karakter"
birok kipiiin babasi hl gemigte yagaml;
di ise sahneye oglu lk1yordu.Ama tamamen farkh bir grnnide, farkl1 giysiler iinde
- ve bir
reformist olarak. Bu reform igigmi Indiana Standard'in da kalbine kadar gtrmekte de azimliy-
di. Albay Stewart olayinda, Senato Komisyonu'na verdigt ifadede asil nemli olanin girketinve
endstrinin drst olmasi gerektigini syleyecekti. Ne var ki Rockefeller girkette hisselerin yal-
mzca yzde 15'ini elde tutuyordu. Stewart kendi istegiyle istifa etmeyi reddedince, Rockefeller
onu bertaraf etmek iin kargi saldirlyagemigti.Albay bu saldinya acimasizca kargthk verdi:
"Eger Rockefeller'ler savagmakistiyorsa ben de onlara nasil savagilacagLm gsteririm" dedi...
Bagarilarla dolu bir i; gemigi vardi; liderlik yaptigi son on sene iinde girketin kr orani drt kat
artmigt1. Simdi de, lyi bir ama ugrunda sarf etmek iin ekstra bir pay ve igten hisse istemigti. Ba-
zilanna gre bu olup bitenler Dogu ile Bati arasmda petrol egemenligi iin yapilan aci bir savag-

211
tL Bagkalan ise, savagm,tm petrol endstrisinin kontroln garantilemek iin, Rockefeller'ler
tarafmdanikanldigmainanlyordu. Ancak Rockefeller'lerpay konusunda fazla sorun ikarmi-
yor, para degil zafer istiyordu. Bu nedenle lyi organizeolup,etkin bir kampanya yrtmglerdi.
Sonuta 1929 yin Marti'nda onlar kazandi ve hissedar oylarmin yzde 60'mi ald11ar. Artik Ste-
wart saf digt edilmigti.
u mcadelede JohnD. Rockefeller Jr. ige dogrudan mdahale etmig ve aikagzlendigi
gibi,babasmin kurdugu Standard Petrol Trst'nn devami olan kk-girketin sorunlannda ak-
tif bir rol oynamigti. Bunun kr saglamak gibi basit bir ama ugruna degil, petrol endstrisinin
itibarmi kurtarmak, bu endstriyi hkmetten.veya kamudan gelebilecekyeni saldinlara kari
korumak ve nihayet Rockefeller admm vakarli ismini gvenceyealmak iin yapmigti. Su abala-
nndan dolayt bir hayli de eleptirilmigt.Kizgm bir Stewart yanhsi Rockefeller'e yazdigi mektupta
"Eger Standard Oil Sirketi'nin ilk gnlerine ait babanizin performans kay1tlarma bakarsaniz say-
falarm kara lekelerle kapit oldugunu, bunlann Albay Stewart'a ynelttiginiz sulamalardan on
kat daha kt oldugunugreceksiniz. Dnya yznde ihtiyar Rockefeller'in elli yll nce igledigi
gnah kalmttlarim temizleyecekyeteri kadar sabun bulunmadigt kamsmday1m.Bence bagkalan-
nin ve kendinden daha iyi olanlann karakterini lekelemeye ancak elleri temiz olan insanlar c-
ret etmelidir" demigti.
Sir niversite profesr ise ayn grgteydi. Yazlholarak ifade ettigi kamsma gre, "Halkm
mutlaka drst i; yapma konusunda egitilmesi gerekiyorduve gimdibu en iyi gekildebaanlmig-
ti. Yapilan bu igi ne bir niversite vakfi ne de aragtirmayla edinilen destek yapabilirdi." Artik
Amerikan kapitalizmi ve petrol endstrisi eskiden oldugu kadar agzl davranmayacakti. Bun-
dan byle birka vurguncunun serveti degil, endstrinin gelecegi gzetilmeliydi ve petrol en--
dstrisi kamuoyunda saygmbir imaj yaratmahydi.Yine de gunusylemek dogru olur: Gen Roc-
kefeller'in elleri her ne kadar temiz kalmigsa da, TeapotDome skandalmm oyunculan Fall ve
Doheny'den Sinclair ve Stewart'a, petrol sanayii imajmda olumsuz izlenim b1rakm1;lardir.Bu
aidan onlann kamuoyunda, eski Standard Oil Trst'nn biraktigi yerden ige devam ettikleri
izlenim yerlegmigtir.

Jeofizikve Sans
Otomotiv agi baglannda Amerika'da
"yeni
yakit" stokunun bitmekte olduguna inanan pek ok
kigi vard1. 1917-1920 yillan arasinda, keyfedilen petrol yataklan genellikle yeterli olmaylp dg
kirikllgl yaratiyordu. Gnn nde gelen jeologlanAmerika'dapetrol retiminin tkenme simn-
na dayandigim zillerek ifade etmekteydi. Birinci Dnya Savagisonunda petrol arzma yapilan
zorlama, ottaya bir de antma konusunda kitligm yakm oldugu dgncesini lkarmigtl. Rafineri-
lerden bazilan ham petroln az olugu nedeniyle kapasitelerinin ancak yzde ellisiyle aligabili-
yordu ve lkenin egitli yrelerindeki yerel perakendeciler de srekli gazyagi ve benzin sikmtisi
ekmekteydi.Gerektende petrol siktntist sanayide en temel konu olmug, StandardOil New
Jersey kolundan Walter Teagle, bir defasinda soruna deginirken ham petrol stoklan zerindeki
karamsarligLn petroklkte kronik bir hastalik haline geldigine dikkat ekmigti.
Ancak tekerleklerbir kere dnmeye baglamigti. llgm bir abayla yeni petrol yataklanara-
niyor, kithk beklentisi iindeki halk bu korkuyla gayretegeliyor,ayricafiyatlann giderek artmasi
bu abalaridaha da krklyordu. Ham petrol sikmttsindakirafinericiler 1920yllina kadar, vari-
li 1,20 dolar olan Oklahoma ham petroln 3,30 dolara 1karmigtL Bu arada kazilan kuyu sayisi
da rekor dzeyi bulmugtu.
Petrol bulmada uygulananteknolojide de geligme olmuytu. 1920 yilma kadar petrol en-
dstrisinde uygulanan jeoloji
"yzeysel

leoloji"niteligindeydi. Gelecege ait tahmin haritalan ve

petrol saptamalari gzle grlr arazi esasma dayandmlarak yapihrdt. 1920 yllma gelindigindey-

212
 se yzeysel jeolojibirakillyor,petrol bulunan yerlerin saptanmasmda daha bilimsel bulgulara ba-
kihyordu. Artik petrol arayicilann, yeraltmdakimaddelerin petrol ierip iermedigini tahmin et-
meleri iin yerin altml
"grebilmeleri"
mutlaka gerekiyordu ve bunun iin bir yol bulmak artik
art olmuytu,igte bu
"grebilme"

olanagmigiderek geligmekteolan jeolizikbilimi saglamlyttr.

Birinci Dnya Savagi'ndauygulanmigolan teknolojidekijeofizikyeniliklerinin birogu pet-
rol alanmda da kullanilmigttr. Bunlardan biri "Burmah Terazi" aletidir. Eu alet yzeydekibelirli
noktalardaki yergekimidegimelerini ler ve bu suretle yeraltmdaki maddelerin neler oldugu
konusunda saghkh bilgi verir. Sava; ncesinde bir Macar fizikinin yapipgeligtirdigibu aleti ilk
defa Birinci Dnya Savagi'nda Almanlar Romanya petrol yataklanm yeniden retime sokmada
kullanmigtir. Yeni buluglardan bir bagkasi da, dnyanm manyetikalanda kalan blgesindeki di-
key bilegimlerin degigmelerini len manyetik alettir. Bu alet yeraltinda hangi maddelerin bu-
lundugu hakk1nda saglikli bilgi saglar.
Bunlar arasmda sonradanen g1petrol arama silahi oldugu kanitlanmig alet ise sismog-
raftir. Sismografilk defa on dokuzuncu yzyil ortalarindadepremleri kaytt ve analiz etmede kul-
lan11migti. Birinci DnyaSavagi'ndasismografi Almanlar devreye soktu ve dgman topu kuv-
Vetlerinin yerini belirlemede kullandtlar. Daha
sonra alet Dogu Avrupa'da petrol sanaylinde uy-
gulanmigtir. Kirilmasismolojisi ise BirlegikDevletler'e ilk dela 1923-24 yillannda bir Alman gir-
keti tarafmdantanitilmigtl.Bu metot uygulandiginda, nce dinamit patlatillyor,patlamasonucu
olugan enerji dalgalari yeralti maddeleriarasmdan geerekkinldiktan sonra "jeofon"
denen din-
leyici kulakliklannca yerstndeki istasyonlarda dinleniyordu. Bylece Kirilma Sismolojisi, b-
yk olasilikla petroln bulundugu yeralti tuz kmelerinin saptanmasmdayararli olmugtur. Kml-
ma Teknigi ile yaklagik aym gnlerdetamtilanve k gemedenonun tamamlayicis1 olan Yansi-
ma Sismolojisi yeraltmdaki kayalardan yansiyan dalgalan kaydeden metottur. Su metot her tr
yeralti maddelerinin gekilve derinliklerinin saptanmasimsaglar. Bylece yzeysel bulgular ne
olursa olsun, petrol aramadayeni ve koskocaman bir dnyanm kapilan ailmigti. 1920'll yillarda
byk petrol yataklarmm ogu hl yzeyseljeolojimetoduylabulunmugsa da, jeofizikmetotlar
her gn biraz daha nem kazanmakta ve hatta geleneksel metotlarla yapilan petrol aramalarin-
da bile glderek daha ok uygulanmayabaglamigti.Artik petrolclerin yeraltim "grme"
aresini
gerekten buldugu sylenebiliyordu.
Yeraltim grebilmemetotlartnailaveten yerstn grebilmede de bir hayll yenilikler ya-
pilmltL
BykSavag sresinde Avrupa'dakimuharipler askeri kuvvetlerin yerini tespit iin ha-
vadan denetleme metodundan yararlanmiglardi, Bu teknikarabukpetrol sanaylinde de uygu-
lanmig, bylece geni; yzeysel jeoloji taramasiyapmak mmkn olmugtu. Bu metot mutlaka
havadan uygulanan ve yerde bulunan birinin hibir gekildeuygulayamayacagt bir metottur. Da-
ha 1919 yllmda Union Petrol Sirketi, Amerika Kegif Gc'nde aligttrmak ve California arazis-
nin fotografim ekmek zere, evvelce Fransa'da hava aligmalan yapmt; iki
uzman tegmeni
kadrosuna almigti. Yeni buluglar arasinda bir bagka yenilik de mikropaleantoloji denen mikros-
kobik fosilleri analizetme metoduydu. Bu metotla farkli dzeylerdeki derinliklerden ahnmig fo-
sillerin analizini yapmak mmkn olabiliyordu. Eu teknik aynca yerin binierce feet derinindeki
tortulann tipi ve ya1haklanda da bazi degerli igaretler saglayabiliyordu. Yeralti ve yerst tek-
nolojik ilerlemelerle petrol ikarmateknoloyisinin kendisinde de nemli bazi ilerlemeler kayde-
dilmti. Sondajin daha abuk, daha bilgi saglayici, daha derinlerde yapilmasma olanak verdigi
.
iin daha genig kapsamh petrol ikanlmasmi saglamigtir.1918 senesinde kazilan knyulann de-
rinligi en fazla alti bn feetti. 1930 yllma gelindiginde ise on bin feeti bulmuytu. Sunuda hatirda
tutmak yerindedir ki, btn bu uygulamalardason bir faktr bagrol oynuyordu. Hibir zaman
analiz edilemeyen fakat grldg kadanyla petrolclkte her zaman iin var olan bu faktrn
adi anstir. 1920'li yillarda gansinok nemli.rol oynadigt kugkusuzdur. yleolmasa bu on yil
iinde bu kadar ok Amerikan petrolnn ikarildig1 geregi nasil izah edilebilir?

213
'I
-I

I
I
I

Bu teknolojik kegiflerin en nemlilerinden biri de Los Angeles'in hemen gneyinde, Long

Beach arkalannda 365 feet ykseldigindeki "SignalHill" adli tepede yapilmigtl. Bu tepenin en
u noktasmdan bir kez yerli Kizilderililer'in CatalinaAdas1'nda yaayan soydaylanna igaret ver-
dikleri sylenir. Sonrakiyillarda bu tepe gayrimenkulsabiplerinin gznde daha da deger kaza-
nacakt1. 1921 ylli Hazirani'nda buradaki arazinin yerlegmeye mahsus kk arsalar halinde par-
sellenmesi igleminde Shell'eait bir kegif kuyusunda, l no'lu Alamitos'da birdenbire bir patlama
oldu. Eu patlama ve kepif lkede sanki bir firtina, bir panik yaratmigti. Daha nceden ev yapmak
isteyenlere sattlmig arsalar yeniden satiga ikanliyol;petrol girketleri ve emlak11aryeni kontrat-
lar yapmak iin arsa sahiplarinin peginedgyor, kisaca Signal Hill'depara su gibi harcanlyordu.
Parseller o kadar kk, tahtadan yapilmig iskelelerse birbirine o derece yakmdi ki bu iskelelerin
ayaklan birbirine takillyordu.Petrol kazisi yapmak isteyenler bu ige ok hevesli olduklarindan
arazi sahiplerine bulacaklan petrolden yzde 50 hisse vermeyi daha kaz1yabaglamadan kabul
ediyordu. Willow Street semtindekimezarlikta aile mezarlan bulunanlar mezar alti kaziya izin
vermeleri koguluyla hisse eki ahyordu.Petrol ikaracagmatamameninanmt; olanlar.daha kazi-
si bile yapilmamig bir petrol kuyusunun altida biri zerinden beg yz binlik tek bir hisse almakla
zengin olacagmagerekteninaniyordu. Signal Hill zamanla o denli n kazandi ki, bu topraklari
satm alanlann bazilan bile yaptiklari yatirim zerinden epeyce para kazand11ar.
Signal Hill, Los Angeles ve civarmda yapilan birok byk kegiften sadece biri, fakat en
dramatik olamdir.Eu kegifler 1923'te California'yi lkenin bir numarall retim yapan ve dnya-
da gikanlantm petroln drtte birini reten eyalet yapmigttr.Durum bu oldugu halde yine de
havada petroln yakmda bitecegi korkusu vardi. Petrol endstrisine ait bir aligmanmyapildig
1923 yihnda, Federal Ticaret Komisyonu uyanda bulunuyor, petrolde hizh bir dg kaydedildi-
gni bildiriyordu. Ancak gariptir, aym sene, son on yll iinde ilk dela olarakAmerikan ham petrol
retimi yurti i ihtiyacim agmigtir.

Nfuzlt1 adami
Harry Doherty petrol yaammda gariplik sembol olarak tanmmigtl. Genig ereveli kocaman
"profesr"

gzlklerive sivri kei sakall ile maddeci bir igadammdan ok rol oynamak iin sah-
neye ikmly bir aktre benzerdi. Yine de kendisi 1920'lerde, iinde Sehircilik Hizmetleri Sirke-
ti'nin de bulundugu dev br girketlergrubunu kontrol altma almly byk igadamlarmdan biri-
dit. Gnn yazarlanndan biri Doherty'yi Horatio Alger'in yklerindeki "Haberci Ned"e ben-
zetmig, onun WallStreet'teki en yakin benzeri oldugunu sylemigtir.Bu benzetme gerekten de
yerindeydi. Doherty algma yaamma dokuz yagmdayken, Ohio, Columbus sokaklarmda gazete
"okula

satarak baglamigtir.On iki yagmdayken de okulu terk etti. Bir seferinde belirttigine gre
baglayah daha on gn dolmadan okuldan geytandannefret ettiginden daha ok nefret eder ol-
mugtu." Ancak ok ahymasi, kararlihgt, sonradan gece okuluna yazilip mhendislik egitimi g.r-
mesiyle tam 150 girketinyneticisi olmayi bagarabilmigtir. Gaz ve elektrik tehizatisatan ve ge-
hirlerin birok blgesine hizmet gtren "Sehircilik Hizmetleri Sirketleri"
imparatorlugunun h-
kimi olmustur. Gnn birinde girketlerinden birinin Kansas'ta gaz kazisi yaparken petrole rastla-
mastyla kisa srede petrolc de olmuytur. Biraz fazla eksantrik olugundan bol bol nkteli yazilar
yazar, baarlya glden yolu gsteren cmleler kullaturdi: "Hibir zaman emir vermeyin. Emir ye-
rine direktif verin... inizioyun oynar gibi yapin... Hayatta elde edeceginiz en byk
'hisse'

mutluluktur" gibi vecizeler yazmasim severdi. En sevdigi dinlenme gekliNew York gehirtrafigi
iinde araba kullanmakti. Onun iin temiz hava bir copku, sagliksa bir tutkuydu.
etinve verimli bir igadami olarak Doherty muhaliflerine hibir zaman a1kvermemigtir.
Kendini petrolclgn entelektel atsinegl rolnde gren ve bundan hoglanan, zgr bir dg-
nurd. Tipkl bir atsinegi gibi fikirlerinin savunmasim yaparken yapigkan ve saldirgan olurdu. Ka-

214
 msma gre o gnler petroln retilig gekliyanhti ve gelecekiin tehdit olugturuyordu. Bu ne-
denle mutlakadegigmeliydi. zellikle bir konuda doktrini"nin terk edilmest gereginde
"kapka

bikkmlik verecek derecede inat1 ve IsrarllydL

"Kapka doktrini" iktigi ilk gnden beri Bati Pennsylvania'da petrol endstrisi operasyon-
larmda egemen olmug, hatta mahkemelerce bile kabul grmgt. Bu doktrin gmen av hay-
vanlanyla ilgili Ingiliz kamu hukukuna dayandirilmigtir. Kendi arazisindeki petroln kompusu
taratindan zorla ekilipalmdtgl.gerekesiyle mahkemeye gikyette bulunan arazi sahibne yar-
gtlartek bir cevap vermekle yetiniyor, "Sen de git ayni geyiyap" diyorlardi. Bu doktrin yzn-
den BirlegikDevletler'in her yamndaki igletmeciler mmkn oldugunca abuk,kompusu gelme-
den ikarmak iin hem kendi topraklan altmdan, hem de kompusunun toprag altmdan petrol
ikarmayangma girmigti.Eu doktrin retim ayaklanmalanm krklemi ve her yeni yatagn key-
finden sonra gzlenen fiyat dalgalanmalannda korkun artiglara neden olmugtur.
Doherty kapka doktrini yznden kuyu say1smdaolugan byk ogalmanm ve hizli retim
artigimnpetrol yatagmin yeralti basocim gereginden oktkettigineinamyordu. Ona grebunun
olumsuz bir sonucu vardi. Gazveya su basmci yetersiz kaldig iin yerstne ikmasigereken pet-
"yukari
roln ogu yeraltinda kahyordu. Nitekim ilerideki gnlerde petroln yzeye gikmasim,
ekilmesini" veya saglayanin bu basm oldugu kanttlanacakti. Doherty petrolnBirin-
"itilmesini"

ci Dnya Savagtndane denli nemli rol oynadiginm bilincindeydi. Bu yzden bir bagka savagta bu
petroln Amerikaiin ne tr bir rol oynayacaginidgnyor ve bundan korkuyordu. Grgne
gre gncelretim tygolamalan yetersizdive daha byk petrol stoklan yapmayi engelliyordu.
Sonunda Doherty buna bir are buldu. Petrol blgeleri birleptirilmellydi. Bagka bir deyimle
tek tek paralar birleptirilmeli ve elde edilen rn arazi sahipleri arasmda paylagtmlmallyd1.Bu
yolla petroln kontroll bir hizla 1kanlmasimmkn olacakti. Kontroll hizm saptanmasi ise
en saglikl1olarak agdagmhendislik bilgisiyleyap11mallydt.Doherty bylece yeralti basmcinm "koruma"
korunabilecegi grgndeydi. Doherty ve ondan sonra gelen bazilan srekli olarak
konusuna deginmiglerdir.Onlarm bu szckten kastettikleri en byk retimi saglayacak, yeral-
tmda tutulu kalmayan ve daha etkin tketimverecek
"birtakim
ll retim metotlandir."
Ancak Doherty'nin plam nasil gerekleecekti? 1;te bu konuda da Doherty bir
"koruma"

are bulacak ve petrol dnyasmdakilerin ogunu gagkmadndrecekti. Doherty bu igte federal

hkmetin nclk yapmasmi, hi degilse bu konuyu kabullenmesini ve onaylamasmineriyor-
du. Ayrica, dogal olarak en stn teknolojik metotlan uygulamak iin yasal yaptmmlar uygulan-
mallydi.
1920'liyillann byk kismmda Doherty'nin grglerinesadece kk bir petrolc azmhgi
katilmig, ama Dohertybu sre iinde byk bir ogunluktarafmdankorkun eleptirilmigve is-
tismaredilmigtir.Eleytirenlerden bazilan Doherty'nin ileri srdg nerileri World Almanac ad-
h stradanbir bavuru kitabmdan aldigim bile iddia etmiglerdir.Petrolcler arasmda Doherty'nn
retim-teknolojisi degerlendirmesine pek ok kipi kargi ikmig,ige federal hkmeti karigttrma-
simn endstriye ihanet oldugunu sylemigtir.Daha byke girketler ise gnll igbirligive ken-
di kendini idare yoluyla retim konusuna biraz daha sicak yaklaymiglarsada daha fazlasim yap-
yataklar" ve retim"
"kontroll
mamiglardir. Bagimsiz ahganpetrolclerin ogu
"birleptirilmig

konularim gnll veya gnlsz hibir gekilde kabul etmemekte direnmiglerdir. Onlar da ken-
di hesaplannca, losa yoldan zengin olma pegindeydi.
- Ancak Doherty savaga devam ediyordu. Srekli olarak toplantilarve tartigmalardzenli-
yor, sonu gelmez mektuplar yazlyordu. Diger petrolclerin korkulu ryasi olmugtu. Fikirlerini
zorla kabul ettirmek iin her firsattan yararlanirdi. Tam kez Amerikan Petrol Enstits'ne
nerilerini kabul ettirir duruma gelmig,ama gnde de bagaramamty,nerileri geri evrilmigti.
API, yani Amerikan Petrol Enstts toplantilanndanbirinde fikirlerirli sunmaktan ahkonunca
Doherty kendisine zel bir salon kiralayarak fikirlerini duyurmuytur. Bazi kigilerse ona
"gu
ilgm

215
 adam" diyordu. Buna kargi o da
"petrolclerin,
zerinde giysitaglyan birer barbar" oldugunu sy-
leyecekti. Neyse ki onun nerilerine ilgi duyan, dinlemeye hazit bir dostu vardi: Deviet Bagkam
Calvin Coolidge. 1924 Agustosu'nda Doherty Bagkan'a uzuri bir inektup
yazlyorve grglerini
u szlerleifade edlyordu: "Egeryakm bir gelecekte Amerikan ulusu iinde bulundugu uykudan
uyanir da, petrol ynnden hepimizin iflasa ugradigimizi anlarsave koruma metotlanyla retimi
korumakta ge kaldigimiz bilincine vanrsa, hi kugkum yok sulayacaklan kigi petrolcler ile
koruma metotlarmm uygulanmasi gerektigi gnlerde bunu yapmaktan kaman devlet adamlan
olacaktir.Petrolde yaanan yetersizlik bizim aimizdan sadece ciddi bir savag handikap1 degil,
bagkalannm bize savag ilan etmesi iin de aik bir davetiye olacaktir."
Coolidge 1924 seimlerin kazanmt; ve Teapot Dome skandalim da geride birakmigti. Bu
nedenle artik petrol konusuyla ugraabilirdi. Harry Doherty'nin istegi dogrultusunda petrol en-
dstrisinin durumunu tahkik iin Federal Petrol Koruma Kurulu'nu kurdu. Dostu olan Do-
herty'nin szlerini tekrarlargibi, tasarruf yanlisi Bagkanyurttaglarma retimde zarara yer veren
metotlarm Amerikan Devletleri iin endstriyel, askeri ve genel gvenlik a11armdantehdit an-
lamina geldigini aiklayacakti. Coolidgebir beyanda daha bulunarak "Bir ulusun stnlk dze-
yinin, sahip oldugu petrolle ve petrol rnlerlyle saptanabilecegini" sylyordu.
Yeni kurulan federal Petrol Koruma Kurulu petrol rnlerinin fiziki zellikleri zerinde
daha ileri aragtirmalar yapmaya yneldi. Bu da Doherty iin grglerini savunmadadestek ol-
mugtur. Bir yandan Amerikan Petrol Enstits
"endstride
israf" konusunun ihmal edilebilece-
gini sylyor, bir yandan da yeni kurulmug olan Koruma Kurulu bu konuda Israr ederek dogal
gazm nemli oldugu ve gerekten de petrol yzeye iten basmct sagladigi grgnsavunuyor-
du. stnkr bir retimle gazm ziyan edilmesi bu yagamsal basocm kaybedilmesi, dolayislyla
da byk apta petroln yukan ekilmeden yeraltma terk edilmesidemekti.
Aragtirmalar ilerledike bu konuda biraz daha bilgi sahlbi olantar yava; yava; Doherty'nin
yanma kayacakti. Bunlardan Texas'men byk retici girketlerindenJersey-Humble'mbagkani,
olan William Farish, 1925yllinda Doherty'nin fikirlerine kargi ikip alayederken, 1928'de bu fi-
kirleri savunuyor,Doherty'nin iyi retim metotlarmi" anlamada endstriye yardimciol-
"daha

dugunu syleyerek ona tegekkrediyordu. Farish zamanla

"yataklari
birleptirerek igletme" gr-
nn ategli bir savunucusu olmugtu. On yihn ikinci yansinda kogullardaki degigikliklereuyarak
asil nemin dgk flyatli retime verilmesini savunmaya bagladi. Bunugerekleptirmeninen lyi
yollarmdan biti de retim yataklarinin birlegtirilmesiydi. Grgne gre birlegik retimle daha
kk kuyulara gerek duyulacak, bylece dogal yeralti basmcindan daha ok faydalan11acakt1.
Teknik aidan Doherty petroln nasil yzeye iktigim, flag retimiri nas11rezervleri zedele-
digini soydaglarindan ok daha iyi anlamigtir.Ancak yeni petrol kaynaklari bulma olasiliginik-
msemigve ciddiye almamigttr. 1924'te Coolidge'e yazdtgi bir mektupta yakmda byk bir pet-
rol sikmtisi yaanacagt konusunda israr etmigtir. Diger petrolclerse Amerikan petrolnn gelece-
ginibyle karanlik izgilerie degerlendiren Doherty'ye kargi iktilar.Endstriye hkmetin de ka-
nmasi grnn en atepli muhaliflerinden, Sun Oil Sirketi yneticisi J. Howard Pew, 1925'te
yan alayla petrol rezervlerinin tkenmesinden nce topraktakinitratlarm kaybolmasi, kereste re-
zervlerinin dgmesi ve dnyadaki tmnehirlerinters ynde akmasi gerektigini syleyecekti. Pew
aynca pu szleri de ekliyordu: "Babam petrol sanayiinin nclerinden biriydi. Kkbir oduk ol-
dugum gnlerden beri perjyodik olarak petrol kitligindan sz edilerek huzursuzluk yaratildigim
bilirim ve her seferinde de izleyen yll retim bir evvelki yllkinden fazla olmutur."

Deniz Kabariyor
Bu konuda tahmin yrtenlerden Pew, Doherty'ye gre tahminindedaha isabetliydi. 1926 ilk-
baharl OklahomaEyaleti'nde Byk Seminole adindaki petrol yataginm ke fine tarnk olmuytur.

2l
 Bu olayi izleyen 11gmlik dolu gnlerdepetrol yataklari dnyanm o gne kadar hi grmedigi a-
buklukta bir geligme gstermigtir. Insanlarcantanm diglerine takmig,petrol kuyusu amak iin
rekabete girigmiglerdi. Her tarafta byk bir umursamazhk ve israf hkm sryor, "kapka

doktrini" bir kez daha uygulamaya sokuluyordu.Petrolden treyen kasabalarda teden beri ya-
anan geleneksel karmaa bir kere daha hortlamig, caddeler aletlerle,iilerle, kumarbazlar, sey-
yar saticilar ve sarhoglarla dolmutu. Aceleyle yapilmig gecekondutipi binalar, gaz kaaklarmin
ortayasatigi keskin koku, kuyu ve yataklardan gelenpetrol kokusu her yam sarmigti. Yeni yeni
yataklar bulundugu iin flyatlar dgmgt. Yine de bu bir tek yataktan 30 Temmuz 1927de b-
yk keyiften sadece on alti ay sonra, gnde 527.000 varil petrol figkinyordu. Zamanla bu byk
kegfi Oklahoma'dakidaha bagka byk kepifler izleyecekti. Texas Oklahoma'ylayanglyordu ve
neredeyse aym dzeye gelmigti. 1920'lerin sonunda yapilan bir seri byk kepifleBati Texas ve
New Mexico'nun genig, gnegten kavrulmug, tozltive cra blgesi Permian Basin dnyanm en
yogun petrol blgesi oluyordu.
Denizleri bir kez daha dalgalandiran bir bagka faktr daha devreye girmigti. Teknoloji sade-
ce daha ok retim almaya yaram1yor, bir taraftan da tketim gereksinimlerini degigtiriyordu.
Moleklleri degltirme yoluyla benzin miktariniartiran
"kirma"

teknigininyaygmlagmasi ham
pe trole olan ihtiyaci azalttyordu. Birvaril dolusu kinlmig petrol iki varfl dolusu kirilmamig petrol
kadar benzin veriyordu. Sontinda kinlmig benzinin ok daha stn nitelikleri olmasi nedeniyle
"kmimamig"
benzine tercih edilmesigerektigianlagilmigtir.Bylecebenzin talebininartmastna
kargin, ham petrole olan talep aym oranda artmamig, sadece ham petrol stoklarmin artmasina
yarami ti.
Bu on y1llikdnemin sonunda 1920'lerinkaranlik tahminleribir kez daha geridebirakill-
yordu, nk hi bitmeyecekmig gibi grnen bir petrol seli ortaligt kaplamigtl. Amerikan tke-
ticileriretilmekte olan petroln hepsini almaya olanak bulamtyor, bu yzden topraktanher an
biraz daha petrol figlanyor,lkenin her yamna dagilarak orada haztr bulundurulan petrol tankla-
nna ulagiyordu, Yinede petrolcler daha ok dzeyde petrol istiyordu. Elbette ki bunun etkileri
zedeleyici olmutur. Flagretim petrol re2ervlerini bozuyor, kaynagtn eksikalmmasiyla sonula-
niyordu. Ham petroldekiagin retim, pazan ve saglikh planlamay1 tmyle altst edlyor, bek-
lenmedik flyat dgglerine neden oluyordu.
Yine de, gariptir, kepiller birbirini izledigi ve eine rastlanmadikkarmagalar olugtugu halde,
petrol dnyasi yava; yavag Harry Doherty'nin petrol yoklugunaare ola'rak gsterdigiOneriye
-yani koruma ve retimin kontrolne- yneliyordu. Su ani bir kithga mani olmak isteglnden
degil, flag retimin flyat biimlenmesini de o denli piddetlesarsan yikicietkilerinden kurtulmak
iin yapillyordu.
Ancak retimi kim kontrol edecekti? Bu gnllolarakmi yoksa hkmetin baskisiyla
mi
yapilacakti? Federal hkmete mi yoksa eyaletlerce mi yapilacakti? Ortada yamtlanacak birok
soru vardi. Sirketlerin her biri kendi aralarinda a1koturumlar yapip bunlan tartigiyordu.Jersey
Standard bu konuda iki ayn grgeaynlmigt1. Gnllkontrol yanhsi Teagle grubu ile Humb-
le'in hkmetin ige kanymasi yanlisi Farish grubu. 192Tde Farish, Teagle'a yazdtgl mektupta
grgn gylesavunuyordu: "Petrol endstrisi kendine yardim etmekten aciz durumdad1r. H-
kmetten yardim almallyiz. Bugn kendimizin yapamadigimiz igleri yapabilmekiin hkmetin
yardimina ve iznine ihtlyacimiz var. Belki de bugn bizim gaz israfi glbi yapmakta oldugumuz
bazi geyleri hkmetin yasaklamasi daha dogru olacaktir Bu mektuba Teagle petrol endstri-
"

sinden pratik bazi kipilerin bu iglerin gnll kat111mlayapilmasiiin bir program hazirlamasi
onenstyle yamt verdi. Farish bu yamta tepkigstererekgunlansyleyecekti: "Bugn-petrolcler
arasmdabyle bir programi hazirlayacak yetenekte veya bilgide hi kimse yoktur. Sonuta gu ka-
niya vardim: Petrol endstrisinde bagka hibir endstride olmadtgi kadar ok aptal adam var."
Bagimsiz reticilerden kk apta olanlar hkmet mdahalesinin her geklirte karplydi.

217
Bunlardan Tom Slickadindald bir retici bir gn fkelenmig, kargismdaki Oklahomall reticilere
gk grlts gibi bir sesle "Bana hibir devlet yetkilisikendi igimi nasil yapacagLml syleye-
mez" diye kkremigti. APPnin aligmalarmdan memnun olmayan kk reticiler kendilerine
ait bir organizasyon kurdular. Amerika Bagtmsiz Petrol Dernegi adindaki bu dernekle hkme-
tin bir bagka tr mdahalesini,ithal mall petrole gmrk vergisi isteyen bir kampanyaya girigti-
ler. Asilama byk girketlerinithal etmekte oldugu Venezuela petroln devreden ikarmakti.
Bagimsizlar1930 Smoot-Hawley Yasasina petrol iin gmrkvergisi ilave edilmesini istedilerse
de petrolden bagka hemen her geyingmrk vergisinin artirilmasina izin veren bu rezil yasa
parasi, petrol zerindeki gmrk vergisinin artinlmasma izin vermemigtir. Dogu Yakasi temsil-
cileri ve Amerikan Otomobil Dernegi gibi nfuzlu gruplar mazot ve benzin flyatlarmm daha faz-
la ykselmesini istemediklerinden gmrk tarifesinekargi lkmiglardt.Aynca bagimstz petrolc-
ler de yakigiksizve gereksizlobi yapmak suretlyleevvelce neriyi desteklemi olanlann fikir de-
saglamiglardi.Onlarm Senato'daki destekleyicilerinden birinin szlerlyle
"budala

gigtirmesini gl-
bi durmadan telgrafekip mektup yaziyorlardt." Bu arada retim kontrol sorunu hl zl-
memig halde duruyor, devamh olarak agikoturumlara sahne oluyor, bir taraftan da deniz coqu-
yor, petrol dalgast giderek ykseliyordu.

Dogmakta Olan Rekabet

Petrol endstrisi Bati Pennsylvania tepelerindedogdugu ilk gnden baglayarak her zaman iin
arz Ve talep konusunda kronik dengesizlklerle kargilagmigtir.Bunlara kargi tepkisini btnley-
me ve entegrasyonaolan drt ve egilimiyle gstermig, petrol arzim garantiye almada, pazarla-
ra sizmada,flyatlan sabittutup kri koruma ve genigletmedehep bu yolu semigtir. Petrolclk-
te btnlegme rakipleri ve diger girketleri yok etme anlammdayd1. Entegrasyonsa endstrinin
bazi blmeriniveya hepsini, yukaridan apagiya,kuyu bagmdaki aragtirma ve retmden rafine-
ri iglemi ve perakende satiglara kadar, boyunduruk altina almak demekti. Grkemli StandardOil
Trst bu entegrasyonu her iki ynde de baanyla uygulamig, ne var ki sonunda Yksek Mah-
keme'nin saldinsina ugraylp eriyip gitmigti,Ancak gimdi, 1920'nin gvenden yoksun arz Ve ta-
lep atmosferinde, StandardOil'den kopmug girketler ve diger girketler arasmda bir vakitler var
olan belli bazi stratejiler bir kez daha ortaya ikiyor, bu girketleri etin birer rakip yap1yordu.
Simdirekabet alamnda yeni bir boyut da tremigti. Petrol girketleri pazarlaylci oluyorve ilk de-
fa dogrudan motor srclerine perakendeotomotil yakiti satlyorlardL Bu satiplar girketin adim
taglyanve tm Amerika'ya yayilmakta olan benzin istasyonlannda yapilirdi. Demek ki artik pet-
rol savaglansadece yabanci topraklardapetrol ve pazar kazanmak iin degildi; Amerika'mn kal-
binde, ana caddelerde, pazar kazanmak mcadelesi,aym giddetli tempoyla devam ediyordu.
Bylece bir taraftantketicilerehog grnmeyoluyla, br taraftan btnlegme ve entegrasyo-
na olan dogal egilimiyle, Amerikan petrol endstrisi modern ve bilinen izgidekiyerine ynel-
migti.
Standard'm 1911 yll1nda dagllymdan sonra StandardOil New Jerseykolu, linde kendine
ait bir damla petrol olmayan koskoca bir rafinerlyle bag baa kalmigt1. Rafineri petrolszlkten
teki rafinerilere muhta duruma dgmg, reticilerin ve pazar yerlerinin kaprslerine muhatap
olmugtu. Walter Teagle, New JerseyStandard'm saglam olan ham petrol kaynaklarmi geniglet-
mek kararmdaydi ve bunun iin bir strateji uyguluyordu, Bu amala hem yurtiinden ve hem de
yabanci kaynaklardan petrol saglamak istlyordu. Daha henz 1919 yllmda, Jersey,Texas'm n-
de gelen reticisi Humble Oil'den, girketin byk kapital sikmtisinda olugundan yararlanarak,
petrolnn yansmdan fazlasini satm aliyordu.. Humble Sirketi Jersey'den aldigt parayi iyi kulla-
narak 192 l yllma kadar Texas'm en byk reticisi olacakti. Elbette ki bunda Teagle'in katlasi
byktr. Standard of Indiana Sirketi ise, ige rafinerici olarak atilmasma kargin sonradan hareke-

2l8
te geip saldirganliga-ynelerek kendi ham petroln garantilemekiin hem Gneybati'dan
hem de Wyoming'den kaynak saglama yoluna gitmig, bylece yatinmini kendi rafineri sistmi
iinde korumak istemigti. Bu girket Meksika'daki en byk Amerikan girketlerinden biri olan
Pan Amerikan'dan da petrol almigtir. Arada geen zaman iinde, byk ham petrol reticileri
kendilerine petrol saglamaabalannda bag apagi gidiyorlardi. Ohio Petrol Sirketi diye tammp da-
ha sonra adt Marathon olan girket, 1911 dagilmasmdan nce, Standard Oil'in en byk retici
girketi oldugu halde gimdiele geirme yoluyla rafinericilige ve pazarlamaciliga ynelmi ve bu-
nu tam zamanmda yapmigtir. Nitekim 1926-1930yillan arasmdagirketinretimi yaldagikiki ka-
tina 1kmigttr.Kontrolnealdigi diger topraklar arasmda Texas'taki ok byk Yatesyataklarinm
yansi da vardL Ve elbette ki artik pazara dogrudan ailmak istiyordu.
Yeni dogmakta olan bu girketlerin biri de eski bit berber ve bono saticisi olan, petrol anlag-
malari yapmaktan epeyce dnyahk edinmigFrank Phillips'in girketidir. Belki ayni zamanda ban-
kact da olugu nedeniyleyatinmcilarin gpheciliklerini gidermekte ve bylece New York, Chica-
go ve daha bagka byk gehirlerde para kazanmakta bagarillolmuqtu.
Petroln neden oldugu patirti ve grltden bikkmlik getirmig olarak, petrol igini biraktp
Amerika'mn batismda bir bankalar zincirikurinak zereydi. Tam bu sirada BirlegikDevletler'in
Birinci Dnya Savagi'nakatilmaslyla, petrol flyatlan birdenbire firlamig, Frank Phillips de yeni-
den petrol dnyasma dnmgt. 1920'll ylllarm ortalanna dogru o ve erkek kardegi girketlerini
en byk bagtmsiz girketlerdenbiri yapmig, Gulf ve Texas Sirketi'yle aym gruba sokmay1 bagar-
miglardi.
1927 yllt Kasim1'nda giderek bymekte olan petrol fazlasmi depolamak iin Phillips, Te-
xas Panhandle blgesindeki ilk rafinerisini aacak ve yine ayniay iinde Kansas, Wichita'da ilk
servis istasyonunu kuracakt1. Wichita'da iglerin lyi gitmesiiin grevliler her mgteriyeon varil
bedava gaz saglayan bir de kupon vermeyi tasarlamiglardi; ancak bunun iin nce Frank Phil-
lips'den izin almallydilar. Patron bu neriyi memnunlukla kargilamig, "Elbette, bildiginizi yapin,
nasilsa gaz sudan daha ucuz. Mgteriye ne kadar isterse verin" demigti. Bu girketbag dndr-
c bir hizla rafinericilige ve pazarlamaciliga dngt. Ham petrol reticisi olarak dogdugu za-
manki byme hizmdan daha byk hizla geligti.Yil 1930'u buldugunda, ilk istasyonu atiktan
sonraki yll iinde artik Phillips on iki eyalette 6750 adet firmay1ya bizzat inga ettirmig Veya
kendi zerine geirmigdurumdaydi.
Bu arada girketler arast rekabet giderek hizlanlyordu. Sirketlerin her biri digerinden geri
kalmamak iin toptancthk duvarmi yanp perakendeci dnyasma katilmak ve bu yolla kendi gaz
istasyonunu ve pazarlamaek tesislerinikurmak istiyorlardi. Yeni hammadde iin gerekenrafine-
Tiler inga edilmig durumdaydi.
Simdide pazarlar amakve tketicileredolaysiz ulagmak istiyor-
lardi. Bunlardan Gulf1926-1928 arasi perakendeci operasyonlanm sratle geniletmig, Ortaku-
zey eyaletlerini ele geirmigti. Firmalardan en saldirgan olan ikisi, Texas Sirketi ve Shell, 1920
sonuna gelindigindelark sekiz eyaletin her birinde pazarlamacilik yapacak duruma gelmigti. Eu
"krlilik"'du-

arada yeni treyen rakipler, eski perakendecilerin topraklarmi iggal ediyor, onlar da
rumlarmt korumak iin yeni blgelere yayilmak zorunda kaliyorlardi.
Su iggallerYksek Mahkeme'ye grev yapma firsati vermlyordu. StandardOil 191 l'deki
dag11masmdan sonra on yll kadar bir egitglgetrst olarak lkede egemen olmug,trstten kop-
muy egitligirketlerbir sre daha kontratlar, kipisel iligkiler, vefa duygusu, ottak 1karlar,ayni
hissedara bagh olug gibi nedenierle birhirlerinden kopmamiglard1. Eu girketleringemigteki bir-
birlerine bagliliklari ve Birinci Dnya Savagt sirasmda takdire laylk gekilde birlikte aligmigol-
duklan hatirlanirsa, bunda pek hayret edecek bir geyyoktur. Standard'm dagilmasindan sonra
ondan koparak treyen rafineri girketleri -New Jersey,New York Standard Oil, Indiana Stan-
dand Oil gibi- belirli cografi blgelere yerle tiler ve on seneden daha uzunca bir sre birbirleri-
nin smirlarina olduka saygili davrandilat

219
 Ancak 1920'll yillarda birbirlerinin topraklanm iggale ve iglerini bozmaya bagladilar.Atlan-
tic Refining Sirketi Standard'inhern New Jerseyhem de New York'un yerlegikpazarlarina el at-
ti. 1924 yillik raporunda gereke olarak
"bunu
isteyerek degil, kendini korumak iin" yapteni
syledi. JerseySirketi'yle teki Dogukkenli girketlerbirlikte hareket edecek ve Batt kkenli ba-
zi girketlerleaci ve yanlast uzun sre devam eden bir flyat savagma girecekti. Savagtigigirketler-
den biri de lndiana Standard'dir Bu olaymeydana geldiginde, Ida Tarbell gibi,hatta ondan daha
acimasit bir eleptirmen konuyu gyleele allyordu. "Kugku yok ki durum StandardOil Sirke-
ti'nin kendi iinde ufalanmakta oldugunu gsteriyor. Sankibyk paralanmamn yapamadigi bir
ey bu defa oluyor gibi. Otuz seneden beri ilk defa olarak ana girketinsaptadigipetrolfiyati bati-
daki gen akrabalan tarafmdanreddediliyordu. Byle bir gey pimdiyekadar hi olmamigti. Bu
olaganst ana girketin bugne kadar olan seyrini bagmdan izlemig olanlann buna inanmasi
gtr."
Standard Oil Grubu'na o siralar birok politikaci eleptiri ynelttiysede, 1920'liy111arm orta-
lannda
"tam
kontrol" kavrami artik giderek uygulamadan kaldmhyordu. Bunun yerine tredi
irketler kendilerini byk, tam entegre girketlere dngtryor, "bagimsiz"
denen Texas ve
Gulf gibi girketlerlebirlikte petrol endstrisine egemen oluyordu. Simdi artik tek bir elder yerine
ortahktabirok byk girketgrlyordu.Federal Ticaret Komisyonu 1927 senesinde yaptigt bir
'

aligmada
"birbirinden

aynlmlyStandardgirketlerinin" 20 yll evvel Standard Oil'in rafineri rn-

leri zerindeki yzde 80'lik kontrolne karym, gimdi yzde 45 kontrol oldugunu yaz1yordu.
Artik Standard Oil'den tremiggirketierarasmdaki o sicak hava yok olmutu. ET.K. raporu ayr1-
ca "Bu girketlerarasinda halkin yararina uygun bir kontrolbirligi mevcut degildir" diyerek, bu gir-
ketlerin flyatlari devamli olaraksabit tutacak durumda olmadiklanm da raporuna ekliyordu. Ko-
misyonraporunda konuyu gu gekildetammlamigtir:"Fiyatlar, uzun sreleriin, daha ok arz ve
talep kogullarma uyarak yapilmig... Byk girketlerin rafneri rn flyatlanm ykseltmek veya
dgrmek iin aralarmdaherhangi br uyugma, anlagma veya faallyet mevcut degildir."
I

StiAllah'm Cezalan
Standard Oil Trst'n ok sayida yeni ve saldirgangirketlerhalinde dagilmasi, oyundaki rekabe-
ti daha da kizigtirmigtl.Ham petrol keyfine ya da benzin rafinericiligi ve pazarlamaciligma daya-
nan birok yeni girketin sahnede belirmesi de bu kivilcimi aynca krklyordu. Bu geligmeler,
entegrasyona duyulan alikla bir araya geldiginde var olan gl btnleyme aktmim daha da
kamgiladi. Sanki Rockefeller'in pirketleri kendine katma ve birleptirme drts yeniden uyan-
mig,tekrarhayat bulmuytu. Bu defa -artik mmkn olmamasi nedeniyle- tam bir kontrol zo-
runlu kilmak geklinde degil de, yangma akimim korumakve geligtirmek istercesine devam edi-
yordu. rnekvermek gerekirse,New YorkStandard'innde gelen bit Californiareticisi ve ra-
finericisini satm alip, sonradan VacuumPetrol Sirketi'yle birlepipSocony-Vacuum'u olugturmasi
ve firma adi olan Mobil'i meydana getirmesi gsterilebilir. California Standard da nde gelen di-
gerbir California reticisini kendine katmigtir.
Bu yillarda Shell saldirganbir ele geirme kampanyasiyla hizli bir byme gstermigtir.An-
cak Amerikall yatinmctlari da ige sokmakgbi bir politika izleyerek 1916'da Deterding'in koydu-
gu kurah yineledigi iin, fazla bir tepki grmyordu.Deterding o gnlerde bu konuda punlan
sylemigtir: "Siyasidgnceler bir yana bir memlekette, yerel halkin igletmeye kattlmadig1bir ig-
yerinin iyi aligtigmigrmekinsana elbette act verir. Bu, o igyeri ne kadar iyi ynetilirse ynetil-
sin veya kendi halkimn ilgi ve destegini ne denli ekerseeksin insan dogasina ters dger. Yerel
halkm igletmeden men edilmesi byle bir girkete kargi kiskanhk yaratir." Bir vakitler bunlan
sylemig olan,tccar ruhlu Deterding bile, Amerika'da sregelen yabanci halki igletmeye katma
yangmda imd geri kalmig saylhrdt. Onu asil iledenikaran Amerikali yatirunci bankalardi.

220
 I
L
I
I

Shell'inAmerika'daki pubebagkanlanndanbirine gunlari yazmigtir: "Hayatta rastladigimen gasp

edici kipilerAmerikan bankacilari... Pastayl yiyen kesinlikle bu kipilerdir."
Kaydadeger katilmalardan bir bagkasi da yerden bitmi gibi birdenbire treyentopluluklar-
di. 1924'te Shell, Bakerfield, California'dabulunan byk bir petrol girketini,Belderidge'i
nere-
deyse satin alacak duruma gelmigti.Satigflyati 8 milyon dolardt. Ancak sonradanShell bu fiyati
ok yksek bularak satm almaktan vazgeti. Bundan elli beg sene sonra, 1979'da Belderidge'e
yeniden talip olan Shell bu defa 3,6 milyar dolar demek zorundakalacakti. 1920'lerin bagmda
Shell kendini Deterding'in uyardigi "kiskanhk
duygusu"na kaptinyor, CaliforniaUnion Pet-
Tol'n
drtte bir hissesini -satm allyor ve kontroln tmn zerine olarakgirketi gerekten
Amerika'daok gl kiliyordu. Fakat California'daki hissedarlar hakli olarak buna fke duya-
cak, "California'nmyabancisi olan ve onlarca hi tamnmayankipilere" kargivatanseverlikduy-
gusuylaAmerikan Senatosu'na, Federal Ticaret Komisyonu'na ve birok Kabine yesine etki
edecek, bu igin BirlegikDevletler'in ikarlarmaters dgtg hakkinda uyanda bulunacakti. So
nunda Shell'i Unioniindeki hisselerini satmayazorladilarsa da, ShelPin bu konudaki dy kink-
ligi iki yllbk oldugu anlagilanbir yatirimdan aldigL yzde 50'lik krla bir dereceye kadar
telafi
edilecekti.
Texas Sirketi ile Phillipsde neredeyse birleme noktasma gelmiggibiydi.Gulf
ve Indiana
Standard da aym durumdaydi. 1929-1933yillan arasmda ise New JerseyStandard'la California
Standard birbrlerine katihm halinde ne gibi kogullann geerli olacagmi tartigirdurumdaydilar.
Aralarmdakigrgmeyi
"basindan
uzak tutmak" iin Walter Teagle bagka hir isim kullanarak Ta-
hol Gl'ne kararlagtinlan randevuyagidiyordu. Buraya kendi zel arac1ylagitmigti. Ancak g-
rgmeler kismen California Standard Bagkani Kenneth Kingsbury arkadaylarmin da bagka
ve ya
bir degigle Jersey'lilerin kendilerine taktigiadla "Kral Rex ve Allah'm cezast yanl11armm"grg-
melerde fazla sert dil kullanmalan yznden bir sonuca varmadan yarida kesiliyordu.Aslmda
bu igte, kigiliklerbir yana, birlegme konusundaki baansizhgm daha nemli bir
nedeni vardi: Jer-
sey Sirketi muhasebe sisteminin yetersiz olugu ve WalterTeagle'm fkelenmesine ve zlmesi-
ne sebep olan,Jerseyhesaplannm ve krlilik durumlanmn iyi saglanmamig olugu.
Aslmda tm endstriyibir arada tutan geyintek bir konu oldugu bir gerektir.1920'll yilla-
nn sommadogru petrol retmede bilimsel metotlara ynelinmise de, dzenlemenin dogrudan
dogruya federal hkmete yapilmasma kargi piddetlibir muhalefetvardi. Bu arada petroln
patronu Harry Doherty, petrolclerdenbyk ogunlugunonun dzenleme agrismakulak as-
madiklanni grerek fkeleniyor, "Petrol endstrisiuzun sre devam edecek bir krizin epiginde-
dir... Bu krizin ne kadar devam edeceginibilmlyorum, ancak btn itibanmi ortayakoyarak id-
dia ederim ki bir gn gelecek,petrolclerin hepsi birden kegke federal yasaya uysaydikdiyecek-
tir" szleriyledgncelerini ifade ediyodu.Ne yazik ld bu mcadeleyedevam edecek.gckal-
mamigti.Yeterince istismar edildigi,bunun acisim ektigini dgnerek, bundan byle igi bagka-
lanmn yapmasi karanna vard1. 1929'da yazdigi hatiralannda gunlari 30ylemigtir: "Eger yery-
znde benden ok petrolclkpisliginebulagmig biri varsa, onunla tanigmakisterdim. Bazen
Tann'ya keyke beni hi petrolc yapmasaydi, keyke petrolclkte reform
yapmayahi savagma-
saydimdiyotum."
Doherty'nin gelecek iin yaptigi kehanete pek inanan olmadi. Nitekimbu on yll biterken
yeni kurulmuy birlegik dev girketlerbu defa da kendi avantaillkonumlarmi devam ettirmeye y-
nelmiglerdi. Durumlatim korumak ve arz-talep dengesinde makul bir ayarlamayapmanm gele-
cekleri iin yararli oldugu kamsmdaydilar. Ancak bunu mutlaka hkmetin mdahalesiolma-
dan yapmak istiyorlardi. tetam bu strada btn projeler y1kilmaya, yok olmaya bagladi. fke
nbetlerigeiren hisse senedi pazan 1929 Ekimi'nde eginerastlanmamig bir daligla ige mdaha-
le edlyor ve lke apmda ipsizlik, sefalet, zorluk
ve petrol talebinin bymesinin sonu demek
olan Byk Depresyon'u olugturuyordu. Ne var ki 1930 sonbaharmda, lke nfusunun hisse
se-

J
 olmadigt, asil amacm genel ekonomik
"dzeltme"

nedi pazan depresyonu iin artik basit bir

kriz yaratmaya ynelikolduguna kararverdigi gnlerde,yenidenbir zar atillyorve o gne kadar
kirk sekiz eyaletin hibirinde bulunmam y en byk petrol yatagi -The Black Giant (Kara Dev)-
keyfediliyordu. Kara Dev'in yalmz kendisi, bagka yataklara gerek kalmadan tm Amerika'nm
petroltalebininok byk bir kismim kargilayacakkapasitedeydi. Bu olgunun meydana gelmesi
Harry Doherty'nin kehanetinde yamlmadigimn kamtidir.

I
I

222
 12
Yeni retimlin Sava

Petroln
"g"

olduguvarsaylmi daha Birinci Dnya Savagistrasmda sava; meydanlannda ka-

mtlanmigti.Su olgupetrol girketleriyle Amerika'daki eyaletler arasi iligkide yeni bir agm baglan-
gici olmugtur. Su iligkiler, hi kugkusuz arz ve talebinilkel drts ile korklenmekteydi. Kimde
petrol oldugu, ldmin petrol istedigi, bu petroln ne degerde oldugu devamh soruluyordu. Ancak
gimdidenkleme sokulmasi gereken sadece pazaryeri ekonomisiolmaylp, daha bagka faktrler
de rol almaya baglamigt1. Petroln g oldugu kabul edilirse, hkmranligtn da sembol oldugu
kabul edilmellydi.Eu ise kaimlmaz olarakpetrol girketlerinin hedefleriyle, eyaletlerin 1karlan
aras1ndabir tkar atigmasi, uluslararasi politikanin da sonsuza kadar srecek olan belirleyicisi
oldugu anlamma geliyordu.

Meksika'nin Altin Yolu

Yirminci yzy11m ilk yillarmda,Amerika digmdaki Bati Yarikresi'ndepetrol aragtirmalan daha
ok Meksika'dayogunlagmigtir.
ndegelen iki girket,sonradan Teapot Dome'a adi kanymig olan Edward L Doheny'nin
nderlik ettigi Pan Amerikan Petrol lie ismi SirWeetman Pearson olup, sonradan Lord Cowdray
olaraktariinanbir ngiliz'innderlik etigi Mexican Eagle (Meksika Kartah)girketleridir.Daha o
gnlerde California'nm baanli petrolclerinden sayllan Doheny Meksika'ya ilk defa 1900 yllm-
da, Meksika Devlet Demityollarimdrnn agrisi zerine, petrol blgelerinde inceleme yap-
mak iin gitmigti.O stralar bu blgede yakacak odun sikintisl ekildigindenDemiryollan md-
r mmkn oldugu kadar abuk blgede petrol-blunmasim istiyordu.
Pearson'un hedefleri ise ok daha ileriye uzanlyordu. Kendisi
on dokuzuncu yzyllin b-
yk mhendis mteahhitleri iinde en byklerden birisiydi. Yetenekli ve teknololikaidan ok
yaratici olan bu kigi aynca ok da cesur blr miltegebbisti. Matematikteki kabiliyeti, yavag, tem-
kinli, titiz ve sabirli karakteriyle sanki mhendis olmak iin yaratilmigti. Yuvarlak, otoriterg-
runmeyen izgileriyleve Tann'mn bahgettigi dogal komuta yetenegiyle dikkat ekerdi. Camb-
ridge ve Oxford niversitelerinde daha bagka grenim branglanm da kazandigt halde yine de
Yorkshire'de yaptiklan aile meslegiolan mhendislikte karar kilmigti. Mesleginin ilk gnndeki
agtr,kirli iginden dolay1elleri kirlendiginde ovarak ylkamayl, t1rnaklanmtemiz tutmay1kendine
iq edinmig ve bu aligkanligint mr boyu srdrmgtr.
Halkm "Pearson havasi" dedigi byk apta baari kazanma ustaliglylaherkesin begenisini
kazanmigti. Ancak kendisi bunun etkisinden pek emin degil gibiydi. Bu yzden kizma yazdigi
bir mektupta gunlan sylemtir:"Servetdenilen
gey ok uucu bir kavram. En lyisi gergeklepti-
rebilecegimiz serveti saptaylpcesaretle ona dogru ilerlemeliyiz." Oglunaise daha aynntill yaza-
rak gunlan Sylemigtir: "Meslektaglarmm grslerine muhalefet etmede ve gerektigindeonlann
kararlanm a mada bir saniye bile tereddt etme. -Bagtaki adamm otokrat olmadigi hibir iyte

223
:I

devamh bagari saglanamaz- Ancak elbette ki bunu yumrugunu kadife bir eldivenin altma sakla-
yarakyapacaksm."Bu prensibinin dogrulugunu yagammda birok kez tekrar tekrar kanttlamig-
tir.Nitekim on dokuzuncu yzyilin sonlanndainga edilen birok mhendislik harikasmm yarati-
cisi odur. Bunlar iinde Thames Nehri .altmda Blackwall Tunnel (Kara Duvar Tnell) ve New
York East River altmdaki PennsylvaniaDemiryolu iin yapilmig drt tnel de vardir. Ayrica Do-
ver Limam da onun tarafmdaninga edllmigtir,Sonuta, kurmug oldugu mhendislik, imparator-
lugu smtrlarmaFinancial Times, The Economist ve Penguen kitaplanndan tutun Londra'daki
Lazardyatmm bankasina ve bir petrol servis girketine kadar bepsinin girdigi bir gerektir. Ancak
edindigi servetinbyk kismmi Meksikasaglamigtir.
"Pearson havasimn" sihiri o derece etkiliydi ki, Meksika diktatr olan Devlet Bagkani
PorfirioDiaz da bu sihre kapilmq, byk projelerden birkaim yapmasi iin Pearson'u Meksi-
ka'ya davet etmigti. Bunlardan ilki Mexico City'dekiGrand Canal (Byk Kanal), hemen pegin-
den Vera Cruz Limam ve daha sonra da Atlantik'le Pasifik'ibirbirine baglayan Tehuantepec De-
miryolu'dur. Meksika'ya ayak bastigt andan baglayarak Meksikalilar'la ve zellikle de Diaz ve
evresiylekaynagmaya aba gsterm, bu arada birok da dl ve armagan almigttr. Bu arma-
ganlararastnda verilmig yz bin pound para da vardt Meksikah yetkililere Amerikahlar'm yap-
maya aligkm olmadigi gekildeimtiyazlar vermeye her zaman hazirdt ngilizhkmeti ile olan
baglantisi Meksikal11ar'1da etkilemigtir. Pearson, birka sene sreyle yesi bulundugu, Parla-
mento'da "Meksika Temsilcisi" olarak tanmlyordu.Pearson Meksika'daki konumunu kismen
Diaz'm serinkanlipolitik hesaplarma borludur. "Tann'dan ne kadar uzak, Amerika'ya ise ne ka-
dar yakmsm." Diaz ve yakimndaki potikacilar Amerikalilar'in kendi ekonomilerine tam anlamly-
la egemen olmasinaizin veremezlerdi. Diaz bu itibarla uzak bir lkeden dnyaca nl birm-
hendisi ana projeleri ele almasiiin lkeye davet ediyor ve sonra da Meksika'da faaliyetlerini ge-
nigletmesi iin ona her trl imkni sagllyordu.
190l'de Meksika'ya yaptigt bir yolculukta Texas'm simr kasabasi olan Laredo'da treni ka-
iriyor,geceyi kasabada gegirmekzorunda kaltyordu. Igteo gn kasabamn, kendi deyimiyle
"na-

sil bir petrol ilgmligt"yaadigma, bu ilgmhgmnasil ay evvel Spindletop'ta yapilan kegiften

sonra tm eyaleti sardiginatanik olacakti.Adamlarmdan birinin Meksika'da petrolsizmtistoldu-
gunubildiren evvelce verdigi raporu ammsayacak, kisa srede Laredo'da bulabildigi petrolvaat
eden topraklan inceleyip menajerine toprak almada abuk davranmasi iin telgraf ekecekti:
unu da unutma ki igimiz devlet adamlarlyladir"diyordu. Tehuantepec Demiryolu iin en lyi
yakitm petrol olduguna karar vermigti. Pearson'un btn bu iglere sadece dokuz saatgibibir zo-
runlu bekleme sresi iinde karar verip uygulamasi da igin diger ilgin bir yamdir. lte Pearson
Meksika petrol igine bu kadar abukgirmigti.Arama blgesini Tabasco'yu da iine alacak gekil-
de genigletti ve kendine yardim iin Meksika'ya sadece bir kipiyi, Spindletop'takuyuyu bulmuy
olan Kaptan Anthony Lucas'i agirdi.
Bunu izleyen yillarda ok byk harcamalar yapilmigtir.Yine de aradan yaklagik on yll geo
tigi halde ortada MeksikaKartaltnm ilerlemekte oldugunugsterirbir igaret yoktu. Bu konuda
1908'de ogluna yazdig bir mektupta, morali bozulmug olarak qu grglere yer veriyordu: "Bu
ige hafif bir iq sanarakgirigtim.1erdig birok sorunu hi dgnmeden, sadece petroln servet
demek olduguna ve ok aligma ve uygulamayla sonu almacagina inanarak atildtm."Egine yaz-
digi mektuptaysa daha da aglamakllydi: "Kendimi eski adamlarla kargilagtinpne denli korkak bir
servenci oldugumu dgnmekten alamiyorum. Uyugukluk iindeyim ve dehgetli korktugum
iki geyvar. Birincisi kendi yargilamama gre gururumun ve idareciligimin mahvoluprzgrlara
savrulma tehlikesi,ikincisi de yagama yeni bagtan girme mecburiyetim. Su endigeler beni bazen
korkak yaplyor. Sunuda biliyorum ki, eger bu petrol igi bir gn tamamensuya dgerse yine de
sakinbir yagam srmeye yetecek kadar param var... Ama yine de baan kanitlanmcaya kadar si-
nirli ve zgn olacagtm;"

224
 Sonunda 1909 ylhnda petrol hakkmdaki kendi kigiselbilgisinin
"bat11
itikatlara dayandigi"
kanisma vararak, o gne dek aligtirdiginl Thomas Boverton RedwoodYe firmasmm jeoloji
damgmalanm iten ikardive onlarm yerine evvelce BirlegikDevletler JeolojikAragttrma'da a-
hymigolan Amerikahlar't aldi. Yeni ige almanlar kendilerinden bekleneni yapacakve 1910 yllin-
da artik LordCowdraydiye anilan Pearson en byk petrolyatagtna taStlayip nl kuyu Potre-
ro del Llano 4'e ulaacakti. Eu kuyu bir gnde 1kardigt110.000 varille dnyanm en byk pet-
rol kuyusu kabul edilecekti. Tm bu kepifler Meksika'da bomba.gibi pathyor,kuyular sayesinde
'

Meksika Kartall hemen bir gece inde dnyanin en nde gelenpetrol girketlerindenbiri oluyor-
du. retimTampico'dan pek uzak olmayan "Altm Yol" boyunca yogunlagtin11yordu. Altm
Yol'daartik yetmig-yz bin varil arasi petrol 1karmakolagansayihyordu.
Kisa zamanda Meksika dnya petrol pazarmda nde gelen bir g olmayoluna gldecekti.
Buradan ikanlanham petrol kaliteslyse genellikle mazot olarak rafine edilmeye elverigliydi.En-
dstriyel pazarlarda, demiryollarmda ve sevklyat pazarlarmda dogrudan rekabete uygundu.
1913 yllmdaysa artik Meksika petrol Rusya demiryollarmda bile kullanilir olmuqtu. Birinci
Dnya Savagt srecindeMeksika Amerika iin nemli bir kaynak oluyor, 1920 yllma gelinceye
kadar da Amerika'nm yurtii talebininyzde 20'sini kargihyordu. Takvimlerin 1921 yllim gs-
terdigisirada, Meksika da, byk bir hizla pagirticibir konuma geliyordu.Yillik 193 milyonvaril
retimiyle, dnyanm en byk ikinci reticisi olmugtu.
Ne var ki, aradan geen zaman iinde Meksika'nin siyasievresindedramatik bir degig-
me yaganacakti. 1911 yllmda seksen bir yagindaki Bagkan Diaz, sylendiginegre iltihaplanan
bir dig agrisi yznden akli dengesini kaybedip tahttan indiriliyor, arkadan Meksika lhtilalibag-
liyordu. Ulkede yer alan devamli piddet olaylari yznden yabanctlann buraya yaptiklarlyati-
rim azalacakt1. Su arada Jersey'inMeksika iglerinden sorumlu mdr E.J.Sadler, girketin ma-
a; bordrosunu getirirkenhaydutlar tarafmdanyakalanlyor, acimasizca dvldkten sonra l-
me terk ediliyordu. Ancak Sadler,her nasilsa lmemig kampa geri dnmgt. O gnden sonra
hibir gn zerinde yirmi beg dolardan fazla para tagimayacak,gerektigindehaydutlara ver-
mek iin eski altin bir kol saatinden bagka bir geytakmayacakti.Artik Meksika'dada kalmak is-
temeyecekti. Meksika Kartall'naait petrol kamplan isyanc11arm eline getigi iin agin bir bi-
imde igletilerek bo2ulacak, bu ara allganlarmbir kismi da ldrlecekti. BirinciDnya Sava-
son ayi olan, 1918 Ekim aymda Cowdray, Henri Deterding'i temsilenoraya gelen Kalus-
I'nm

te Glbenkyan ile bir grgme yaplyordu. Glbenkyan Hollanda Krallyet/Shell firmasmm

Meksika Kartah stokunun mhim kismim satm alma arzusunda oldugunu,idaresini de kendi
zerine almak istedigini bildiriyor, bunun "Lord Cowdray'itam bir huzur iinde b1rakacagim"
sylyordu.
Meksika'da yagadigt yirmi yllhk petrol serveni Cowdray'i sadece yormaklakalmamig, ay-
m zamanda daha fazla risk stlenme gevkini de kirmlytt. Bu ingilizyeteri kadar cefa ekmigti.
Bir lngilizhkmet mensubuna aikladigt glbiartik
"bu
dev igin mali ykn sonuna dek kendi
bagina kaldiracak durumda degildi." Glbenkyan ona bir tekliftebulunmugtu; o da fazla dgn-
meden teklifikabul etmig tamamenhuzurlu olmasa da, kurtulmuy olmanmverdigi ra-
-bylece

hatlik ve cebine giren paranm fazlaliglyla- kenara ekilmigti.Zamanlamasi levkaladeydi; nk

bu arada MeksikaKartali Shell'iniine aldigt katilimli girketler arasmda en lyilerinden biri olma-
digmi, meydana gelen bir olayla kamtlamigt1. Satigtan hemen sonra Shell'in Meksika Karta-
h'ndan satin aldlgl byk retim kuyulanmn iine tuzlu su dolmaya bagladi. Bu, petrol reti-
minde dg anlammagelen ok kt bir haberdi. okgemeden teki petrol girketleri de ayni
eyi gzlediler. Belki de daha ok kapital ve daha lyi teknoloji,yeni yeni arama girigimleriolsay-
di bu sorunlar zlebilirdi.Ancak ne yazik ki ihtilalin getirdigi karma a iinde yabanci girketler
yatmm yapmayi durdurmak zorunda kalmigtl. Bu girketlerin Meksika'da geirdigi gnler gide-
rek azalmaktaydi.Petrol girketlerinin faaliyetlerine asil tesir edenin, ihtilalin getirdigi yasasizhk

225
ve fiziki tehlikeden ok nce Meksikall milliyetilerve ihtilalciler ile yabanci yatmmcilar arasm-
da bag gsterenetin kavga oldugusonradan kanitlanmigtir.
Meksika'da dogmakta olan karmaa hkmetlerle petrol girketleriarasmda byk ve de-
vamli bir kavganin temelini atacak ve tm dnyada duyulacakt1. Meksika'da konu dnp dola-
ipiki noktada baglamyordu: Anlagmalarda istikrar ve hkmranhk ile sahiplik sorunu. Petroln
sagladigiyararlar kime ait olacakti? Bu konuda Meksikahlar esnek prensipuygulamak istiyorlar-
"yeraltt"

di. 1884 yllina gelinceye kadar lkenin toprak altmda kalan kaynaklart nce Kral'a
sonra da ulusa alt olmugtu. Porfirio Diaz rejimi bu yasal gelenegi degigtirmig,iftilere ve iftlik
sahipleriyle toprak stnde arazisi bulunanlara, yeralti kaynaklanzerinde daha fazla sahiplik
hakki vermigti. Buna kargi hu kipiler de tm petrol tesislerininyzde 90'mi kontrol altmaalan
yabanc1 sermayeye kucak aglyordu.Simdi bir ihtilal olmuytu ve ihtilalin gerek amalanndan bi-
ri bu kaynaklar zerindeki milli sahiplikprensibini geri getirmekti. 1917 Anayasasi'ntn 27nci
maddesinde bu ama gereklegmigve kabul grmgtr. Geri Meksika, petroln geri alm14ti,
ancak yabanci Germaye olmadan bu petrol geligtirippazarlayamiyordu. Yabanciyatinmcilar ise,
gvenceli kontratlar yaptlmadan ve kr konusu garantilenmedenigi geligtirmeningetirecegl
risklerden ve harcamalardan kamlyordu.
Yeralti kaynaklannin millilegtirilmesine ilaveten, iktidardaki yeni Meksika rejimleri -kisit-
lamalar ve vergi girigimlerigibi- daha bagka kararlar allyor, bunlar da petrol girketleriyle arala-
rinda sonu gelmeyen atigmalaraneden oluyordu.Bu arada, Edward Doheny bagkanliginda bir-
"yaamsal

takim petrol girketleri,Meksika'daki Amerikahlar'in nemde" petrol rezervlerinin ko-

runmasi iin Washington'u uyanyor ve askeri mdahalede bulunmaya zorluyordu.Meksika'nm

o gne kadar zamanmda demekten kamdigt bor1an demek iin vergi gelirlerini artirmast bu
savagt daha karmagik yaplyordu. ndegelen Amerikan bankerleri Meksika'nm borlanm istis-
mar edip kendi ikanna kullanmasindan, bunlari demek iin petrol gelirinde Israr etmesinden
fevkalade memnundu. Bu yzden Amerikan petrol girketlerinekarit Meksika'nm tarafimtuta-
rak bu girketlerin mdahale ve yaptmm uygulama agnlanna piddetle kargi ikiyordu.
Meksika ile BirlegikDevletler arasindaki iligkiler petrol atigmasmidevamli olarak daha da
iinden ilulmaz duruma sokuyordu.Washington adeti zere, degigen Meksika rejimlerinin dip-
lomatik tamnmastmengelliyor, hatta bir seferinde iki lke bu yzden savagm epiginegellyordu.
Amerikalilar'm grgne gre zel kipilere ait olanlar da dahil, birok nemli haklar saldiriya ug-
ruyor, anlagmalar ve pazarhklar bu yzden bozuluyordu. Washingtongneye,Meksika'ya bakti-
gi zaman tutarsizlik,gvensizlik,haydutluk, anargi, stratejik kaynaklann tehlikeligekilde tehdit
edilmesini ve -kontratlann bozuldugunu gryordu. Meksika ise Washington'a ve Amerikan pet-
rol girketlerine baktigmda, yabanct igletmecilik, apag11anma,hkmranlik haklannm ihlali ve
"Yankee emperyalizminin"dev baskisi ve gcn gryordu. Petrol girketlerinegelince,onlar
da hesaplannca bu iten fazlasiyla gocunup kendilerini tehlikede gryordu. Btn bunlar ise
yattnmm azalmasma ve faallyet ve personel konularmda hizli bir geri dngn olduguna igaret-
ti. Bunlann etkisi kisa zamanda verimi olumsuz ynde etkileyecek, verim dgecek, Meksika
hizia dnyanm petrolgc olmaktan ikacaktL

General Gomez'in Venezuela iftligi

Dnyanm petrol talebineolan beklentileri, petroln milli gte oynadigi ve savagtakamtlanmt;
1920 yillik
olan yeni rol ve elbette ki, elde edilecek krlar Hollanda Kraliyet/ShellSirketi'nin
raporunda isimlendirdigi retim savagim" bsbtn krldemigtir. Raporda "Bu sava; y-
"taze

znden yeni petrol yataklan elde etmek abamizdanyoksun bitakilmamahyiz... En kk bir

bagari gansimn bulundugu her yerde jeologlanmizhizmete hazirdir" deniyordu. Listenin baymda
Venezuela geliyorduki bunun nedeni sadece Hollanda Krallyet/Shell degildir. Asil sebep,Meksi-

226
 ka'nin politik evresindeki deglimin Venezuela'ya byk bir petrolc g olusturmasindan ile-
ri gelmigtir. Yzy111arnce Venezuela'ya ilk gelen lspanyoliggalciler, K1zilderiliyerlilerin petrol
sizmttlanndan yararlanarakkendilerine sal yaptiklanni ve onardiklanm gzlemiglerdi. tebu de-
fa da Meksika'nm tersineVenezuela onlara dosta bir siyasi atmosfersunmaktaydi. Bu, acimasiz,
kurnaz, haris bir diktatr olan ve tam yirmi yedi yll kendi kipisel zenginligi iin Venezuela'ya
hkmetriig General]uan Vicente Gomez'in kendi ellerlyle meydana getirdigi bir imknd1.
Venezuela kendi bagina az nfuslu, sefalet iinde yagayanblr tanm lkesiydi. l 829 yilmda
lkenin spanya'dan bagimsizllgini aldigndan bu yana, birok blgede yerel askeri liderlerin ida-
resi altmda yagamigti. 1890'lann ortalarmda yasamada yer almig 184 yeden 112'si kendilerine
"General" rtbesini uygun grmglerdir.l908'de iktidan ele geiren Gomez, lkedeki gc
merkezlegtirmeye ve memleketikendi kipisel iftliginedngtrmeye ynelmigtir. Okuma yaz-
mayi bile dogru drst bilmeyen bu adam maiyeti ve allesiyle beraber uzun yillar hkm sr-
mg ve bir hesaba gre doksan yedi yasadigi ocugun babasi olmustur. Erkek kardegini kendine
bagkan yardimcist atamig, o da bu konumda uzun ytllar, Gomez'in oglu tarafmdanldrldg
gne kadar kalmigtir. Birinci Dnya Savagi'ndan evvel Teddy Roosevelt'i taklit ederek byk
hayvan avcist glysilerine brnecekti. Sava; sirasmdaysa Alman yanlisi olacak, bu defa da Ka-
iser'in glysileriniglyecekti. Woodrow Wilson, lkeyl terr ve hainlik yoluyla penesinealmig bu
adamt kendisi iin az bile sayilacak
"alak"
szcgyle anardi. Caracas'taki Ingiliz Elisi ise bu
konuda daha da aik davranlyor, Gomez'l kelimenin Ortaag'da ifade ettigi anlamla, "tam
bir
monargist"olarak tammliyordu.Okuma yazma durumu ne olursa olsun, Gomez'in ne istedigini
bildiginden, bunun da hem mutlak g, hem de muazzam bir servet oldugundan gphe edile-
mez. "Zavalli lkesi" ister ekonomik ynden geligmek iin, isterse sirf kendisinin zengin olmasi
iin
"gelir"
ihtiyaci iindeydi. Bu iki ama i ie girmigti."Gelir" kelimesi yabanct sermayeyle ey
anlamdaydi. Petrol ise Gomeziin firsat demekti; ancak kumazca bir sezglyle qu geregin de bi-
lincindeydi: Yabanci yatmmlan lkeye ekmek iin istikrarli bir siyasi ve mali evre yaratmast
gerekiyordu.
1913 ylhnagelindigindeHollanda Kraliyet/ShellGrubuartik Venezuela'da Maracaibo G-
l yakinlannda ige koyulmuy durumdaydilar. 1914'te ticarisahada kullamlmaya elverigliilk k-
k aptaretimbaglamigtL 1919'da Venezuela'ya gsterilen ilgi modasina uyarak JerseyStan-
dard da ilerinde bir de Jeologolan bir aragt1rmagrubunuMaracaibo'yutaramakiin bu lkeye
gnderiyordu.Bu jeolog,incelemesinden sonra blge hakkmda pu szleri sylemigtir: "Burada
birka hafta kalacak kimse mutlaka ya sitma hastahgtna yakalanir ya da karaciger ve bagtrsak
hastasi olur. Su hastaliklar da sonunda mzminlegmeye mahkmdur." Aynt kigi Venezuela'ya
yatirim yapilmamasim tavsiyeetmigti. Ancak ayni grupla buraya gelenlerden biri farkh dgn-
yordu. Ona gre Venezuela'da asil geerli olan, sitma ve karaciger ve bagirsak hastahklanndan
ok Hollanda Krallyet/ShellGrubu'nun taahhdyd.Bu kipi yazdtgi raporda qu grglereyer
vermigtir: "Hollanda Krallyet/Shell,Venezuela'ya milyonlarca dolarlik yat2rim yaptilar. Bu ger-
ek bizde lkede bol miktarda petrol oldugu gphesini uyandiriyor Latin Amerika'da retim
"

yap11amamasi Standard Oil'in Latin Amerika'ya petrol sattglannda birinci sirada olmasmi tehlike-
ye sokacakti.
SimdiGeneral Gomez'den
"iftligi"
zerinden imtiyaz almmasi gerekiyordu ki, bu hi de
kolay degildi. Standard temsilcisikonuyu grgmek iin bir alay araciyi atlatip Gomez'le kargi
karplya gelerek konumayi baardi. Gomezkonuya sicak yaklagmigt1.Bundan cesaret bulan tem-
silci bir teklifhazirladi. Fakat tam teklifisunacagi glin, imtiyaz zerinde bir teklif daha yapildigl-
ni grenecekti. Teklifi yapan Gomez'in damadlydt ve sonuta
"tesadfen"
imtiyazi o kazamyor,
hemen arkasindan da bunu daha bagka bir girkete satiyordu. SonundaJersey, bir kismi teki
Amerikan girketlerinden,diger bir kismi da Julio Mndez'den olmak zere Maracaibo Gl
eteklerinde 4.200 hektar arazinin sahibi olmuytur. Julio Mndez'den toprak almdigt sylentisini

|
227
-1
I
i

birok kigi kocaman bir akaolarakkabul etmig, hatta bir Jerseymensubu gaka yoluyla girketin
bir de gemi satin almasmi,bylece 4.200 hektarlik bataklik arazinindegersiz olduguanlagildi-
ginda,hi degilse ballkillkyapabilecegini sylyordu..
Venezuela'da petrol aramak, kuru arazide yapildigindabile zor Ye tehlikellydi.Otomobille
geecekhibir yol olmadigtgibi, kz arabalanyla bile gemeyemsaitpek az yol vardl. Bir ye-
re gitmekistedikierinde jeologlarya sal ya da katira binerek giderdi. Ulkenncografyasint gste-
ren dogru drst bir harita bile yoktu. Bu ara haritalarda gsterilennehirlerin de gerekte mev-
cut olmadigi, mevcutsa bile haritada gsterilenlerdenok daha bagka nehir sistemlerininkolu
oldugu ortaya 1klyordu.lkeyegiren hemen herkes lin hastaliktan kainmak imknsiz hale
.
gelmigti. Amerikall bir jeolog"Buradaki sivrisinekler gimdiyekadar bagka yerde grdklerimin
en kts ve en byg" diyecekti. Jeologlaraynca yumurtasini insan derisinin altina birakan
bagka egitbir sivrisinekle bag etmek zorunda kallyordu. Tibbi tedaviya ulagilamayacak yerdey-
di ya da ilkeldi, bazen de hi yoktu. Btn bunlara ilaveten, jeologlarve jeologlardansonra ige
girigen kazic1lardevamh olarak dgmanca duygularla dolu yerli Kizilderililer'leugragmak zorun-
daydi. Bunlardan Jerseymensubu bir kaziel bir gn terastaoturdugu stradabir Kiztlderili'nin at-
tigt okla hayatini kaybetmigti. O gnden sonra balta girmemigormanlarda okun uzanabilecegi
mesafede ne kadar-aga varsa hepsi birden kesilmigtir. 1929senesinegelinceyekadar, Shell Sir-
keti, traktrlerinikorumak iin, bunlarin bulundugu garallari,Kizilderili okunun delip geeme-
yecegi zel bir bezle, birka kat halinde kaplayacakt1.
Gomez'inlkeye yabancisermayeekme arzusu hilkmetini bir Petrol Yasasi olugturmaya
zorlamlL bunun gereklegmesi iin de hem Caracas'takiAmerikan elisindenhem de Amerikan

Eksen lkeler Archangel

Eksen kontmlnn va<d;@i

/ AVRUPAVEKUZEY
"," ".,,
.5

Tara==uluer
MGitefik taarruzlan
FINLAND Y L.Oma
SAVAS
AFRIKA'DA
-+ Eksen tearmzlan Helsinki L. Ladoga
L ngrad

A L S okhol n > ES

ING LT RE S VYETLER
Atlantik
Okyanusus almasi
H n
-

rosny

Karadeniz Balum
Lizbe
ISPANYA
Madrid KORS So ya
(\
-y -

Roma
RN V1.ffLU anbul
S EDUNYA RAN

citYA
nu * KIBRIS IRAK
'

FAS UNUS
CE2AY R / MAITA LBNAN ! Sam
I

(Vichy) - ,

. AKDENI
chy FILISTIN
,Trablusg . ESKIRDN
19 2 gy,
O 200 400 fiCO 7
I I . i - 1
LlBYA
/ 1942 SUUD1ARABISTAN
- mth y MSIR

228
 irketlerinden bir petrol
yasasihazirlamalan iin yardim istenmigtl. Hazirlanan PetrolYasastim-
tiyaz'lar,vergiler ve gmrklerde uygulanacak kogullarisaptayip gstermigtir.Aynca artik bir ke-
re imtiyaz verildikten sonra siyasigelecekve idari ve mali konularda istikrar sag,lamigtir.Bu zel-
ligiyleGomezidaresindeki Venezuela, Meksika'nm tam aksine hareket etmig, onun yapmadigi-
m yapmig,istikrar saglamigoluyordu.Ancak 1922'de Petrol Yasasi'nm iktigiylla kadar, kayda
deger bir petrol geligimiolacagihl gphekonusuydu. Aragttrma ilgin ve mit vericiydi, o ka-
dar. Digertaraftanbu ige yatmlansermayeve harcanan emekseok byk rakamlan buluyordu.
1922'de Shellhesabma drt ylldan beri lkenin haritasim yapmakla ugrayan Amerikall leologlar
Venezuela'mn ve GneyAmerika kitasom tmnn petrol durumu hakkmda ortaya hi de i
a1ci olmayanacikli bir degerlendirme koyacakt1. Buralarda petrolyoktu ve grdkleri gey
"se-

rap"tan ibaretti. Degerlendirme Amerika'da retimi artirmak iin sarf edilen on sentin bile
"tro-

piklerde bu ama iin harcanan bir dolardan daha ok" kr getireceginigstermigtir. Jeologlar
Amerika'da neftyagt ikarmaninbile Venezuela'da veya Latin Amerika'mn bir bagka yerinde
petrol 1karmaktan daha ucuza gelecegini syleyecek kadar ileri gitmigtir.
Ancak bu konuda biraz erken yarglyavarmiglardi. Aym yllm aralik aymda Maracaibo'daki
La Rosa yatagLnda, Shell'e ait Barroso kuyusu aniden figkiracak,nne geilmez bir aktmla gn-
de tahminenyz bin varil petrol verecekti. LaRosayatagi nceleri petrol vaat eden kuyulardan
gzkmemisede, denenmek iin ilk defa Shell menajeri George Reynolds tarafmdanseilmig
olan kuyuydu Bu adam Ingilizmegesi" diye taninan,on beg yli kadar nce onca en-
"saglam
-

gele ragmen Iran'daAnglo-Pers projesini ynetip ilk neticelerin ahnmasmi saglayan adamm ta
kendisidir. On beg yll nce, gsterdigi sebat sayesnde Ortadogu kapisini petrol retimine am1;
olan kigidir. Simdi de aym eyiVenezuela'da yaplyordu.
La Rosa'dayaganan petrol olay1Venezuela'nin dnya apindabir retici olabilecegini ka-
nithyordu.Bu kegif petrol dnyasmda bir ilgmbk akimmm baglamasma neden oldu. oguAme-
rikalilar'dan, bir k1smida Ingilizler'den oluganyz agkm grup lkeye akm etmeye, burada fa-
aliyete baladilar. Bunlar arasmda en byk girketlerden tutun, William E Buckley gibi bagimstz
petrolclere kadar birok kigi vardL William E Buckleyileride bir petrol limam inga etmek iste-
yecek ve bunun in imtiyaz alacaktL lkedekipetrol akimi General Gomez iin znginligine
zenginlik katmada lyi bir hrsat olmustu. Allesi ve Gomecistas(Gomezciler)denen erkm vakit
geirmeden hkmetten en parlak imtiyazlan satm allyor, sonra da yeniden byk krla yaban-
ci irketlere satiyor,bu arada General Gomez'i yararlandirmaktanda geri kalmlyorlardi. Sonra-
dan bu tr konulan kitaba uydurmak iin Generalve dostlari, projeleri stne kgit zerinde
CompaniaVenezolena de Petroleo adlyla, aslmda "GeneralGomez'in girketi" olan bir girket
kurdular. Gomez Ve Gomecistas'lari yabancilarla istedikleri gibi oyun oynuyor, kendi bildiklerini.
yaptirlyorlardi. Sirketlefin elinde hibir seenek yoktu; diger bir deyigle, sonradan 1920'lerde
meydanagelen byk Venezuela petrol patlamasmda daha o gnden rol almak isteseler bile bu-
nu yapmak seeneginden yoksundular.
Ilerlemecan alict bir hizla devam ediyordu. 192l'de Venezuelasadece 1,4 milyon varil
retirken, 1929 yllma gelindiginde137 milyon varil petrolikarlyor,bylece Amerika'dan son-
ra dnyanin en ok petrol reten ikinci lkesi oluyordu.Aymyll Venezuela ihra rnlerinden
elde ettigigelirinve aynca hkmete ait vergi gelirlerininyzde 76'sim sadece petrol ihracatm-
dan elde etmigtir.lkedaha o gnden HollandaKraliyet/ShellGrubu'nun en byk tek petrol
saglayicis1olmutu.Venezuela'yl franve daha sonra da BirlegikDevletler izlemigtir. Venezuela
gimdi, on ylldan daha losa srede, tam anlamiylabir petrollkesi olmutu.Veyabanc1 sermaye
lin yapilan rekabetteyangmay1kazanm19tt.Venezuela'da petrol aramasiyapilmasi ve petroln
geligtirilmesiiin byk apta yatirim gereklyordu. Bylece, rol alan birok oyuncuya ragmen
sahnede gerekten rol alanlar az sayldabyk birka girkettenibaret olmugtur. 1920'11ylllarda,
retimin bollugunu dolayli veya dolaysiz olarak sadece irkete, Hollanda Kraliyet/Shell,

229
Gulfve Pan Amerikan girketterine borludur. Bunlardan sonuncusu, Meksika'da da nde gelen
biri olan Edward Doheny'nin girketidir. Bu girket 1925'te Standard of Indiana ta-
reticilerden
rafmdan satm alinmigti.
Venezuela petrolne bu denli byk yabanci sermayeyatmlmasmin nedeni Gomez'in nis-
peten uygun bir evre saglamlyolmasidir. Eger Gomez bunu yapmamig olsaydi, yatinm bu apta
olamazd1. Ancak istikrar durumu ne kadar devam edecekti?Standardof Indiana'yabagh La-
go'nun bir temsilcisi1928'de, bir ABD Digiglerimensubuna gunlari sylyordu: "Bagkan Go-
mez sonsuzadek yaayacak degildi ve yeni gelecek bir hkmetin, belki de daha radikal bir egi-
limle petrol tesislerineel koyma ve Meksika'dauygulanmig politikalardan bazilanm burada da
uygulama tehlikesihet zaman iin mevcuttu." Bylece, emniyet kaygtsiylaLago,Venezuela pet-
rol iin yaptirdigt dev ihracat rafinerisini Venezuela'da degil, kiy1danhemen aikta bir Hollan-
da adast olan Aruba'da inga ettirmigtir. Shell de aymmyaparak rafinerisini bagka bir Holland
adasi olan Curacao'da kurmugtur
Jersey Sirketiise, Shell ve teki girketlerin aksine, yaptig1 byk harcamalara kargin
Venezuela'daki petrol aragtirmalarinda hi bagarth olamamigtir. SirketinNew York'taki
Venezuela'dansorumlu mdrne vermeyen retim mdr" ad1 takilmigtl.Nihayet
"retim

1928'de, Jersey,bagka bir girketin ilgilenmeyip kgede biraktigt bir imtiyazda yeni teknoloiluy-
guluyor ve ilk defa olarak dikkate deger miktarda petrol kegli yaplyordu.Su alti kazi teknolojisi-
nin geligtirilmesi Maracaibo eteklerindeki zengin petrol kaynaklanmn kapilanni amig, bylece
gl yatagindan ok mktarda petrol ikarmak mmkn olmugtu. Artik hi kimse balikillk yap-
sin diyerek Jersey'lealay etmlyordu.
1932'de, Byk Depresyon'un bitiminde ithal petrol iin nerilen yeni bir Amerikan vergi-
si Standard of Indiana Sirketi'ni bir hayli zmgtr. Su vergi ithal edilen benzin iin varil bagma
1,05 dolar, ithal mah ham petrol ve mazot varili in de 21 sent ngryordu. Bu ise Venezuela
petrolnn Birlegik Devletler'e sokulmamas1 demekti. Indiana'mn petroln devredebilecegi
yabanct bir pazarlama sistemi yoktu. Aynca depresyon gnlerinin ortalannda ek bir sermaye ih-
tiyacimnbag gstermesive Meksika'daki mal varhginm millilegtirilmesi de sz konusuydu. B-
tn bunlar birlegince ortada byk -Indiana aisodan bag edemeyecegi kadar byk- riskler
mevcuttu. Su gerekleri gz nne alarak yabanct igletmelerini Venezuela'dakiler de dahil, Jer-
sey Sirketi'ne satti. Jerseydemeyi kismen hisse vererek yapti ve bylece bir sre iin Indiana,
Standardof New JerseySirketi'nin en byk hisse sahibi durumuna geldi.

Bolgevikler'le Dello
Ancak petrol ile politika arasmdaki ati manm en dramatik gekildeyer aldigt blge Bati Yankre-
si degil, Dogu Yankresi olmugtur. Savagtan nce Rus petrol -dnya pazarmm en nemli unsur-
larmdan biriydi. Ancak gimdi, petroln Sovyetler Birligi'nin yeni komnist hkmetinin elinde
oldugu qu gnlerde, Rusya bu oyunu nastl ve kimin kurallanyla oynayacakti?
Hollanda Kraliyet/Shell Grubu'nun Varligi, petrol Birinci Dnya Savagi'ndan hemen nce
Rothschild'lerin Rusya'daki byk petrol yataklarmdan satm almig olmasi nedenlyle gimdi tehli-
kedeydi. Bolgevikihtilali'nden sonra, biroklari Rus petrolyataklanni ucuza dgrp satm alma-
ya aligiyordu.Sylentiyegreabcilardan biri de bu yataklan gmen Ruslar'dan flyata"
"kelepir

satm almaya aligan Glbenkyan'di. Glbenkyan aynca para canhs1olan bu gmenlerden bera
berlerinde getirdiklerisanat hazinelerinden satm almayi det edinmigti.
Rothschild'lerin tersine, Nobel ailesi Rus petrolne gsterdigi ilglyi devam ettirlyordu. An-
cak ihtilal sirasinda Nobel'ler lkeden katilar. Br kismi kyl glysilerine brnerek, diger bir
kismi da kizaklarla ve yayan olarak hududi1 geip Finlandiya'ya sigmdl. Btn bir yzyil yakla-
ik
yetmig be sene boyunca Rusya'da srdrdkleri egemenlik bylece sona ermig oldu. Sonun-

230
 da hepsi birden Paris'e gidip Meurice Oteli'nde bir araya gelerek petrol imparatorluklarmdan ne
kadarmt ve nasil kurtarabileceklerini mzakere ettiler.
Sonundaareyimah ucuza satmaktabulmuglardi. Deterding'eellerinde ne kadar Rus pet-
rol tesisivarsa hepsini satm almasmi nerdiler. lkehl karmaga iindeydi ve i savagin ve so-
nulannm ne getireceginden hi kimse emin degildi. Deterding yapilan teklifiderhal kaparcast-
na kabul etti. Bu onun iin Rus petrolne egemen olmak demekti. Simdi artik yapacak tek bir
kahyordu: Bolgevikler'inyenik dgmesini beklemek. Deterding vakit geirmeden Nobel'ler-
ey
le anlagmak iin Anglo-Pers tesisleriyleLord Cowdray'mtesislerinide kapsayacak kendi nderli-
glitdebir birlik olugturdu.Bolgevik rejiminin uzun srmeyecegine yrekten inamyordu. Gl-
benkyan'a 1920'de yazdigt bir mektupta "Bolgevikleryaklagikalti ay iinde degil yalniz Kafkas-
ya'dan, Rusya'nm her yamndan atilmig olacaklar" diyordu. Bu inancma kargm yine de bir sigor-
ta poliesi olarak ngiltereDigigleriBakanligi'ndan slyasi destek garantisi istemigti. Digiglerinin
bir hkmet iktidar olup yerleginceye kadar" No-
"devamh

bu istegi reddetmesi zerine tu defa

bel'lerin lkede hi degilse bir azinhk hissesine sahip dlmasmda Israr etti. Nobel'ler ise bu lke-
deki iglerini tamamen tasflyeetmek stiyordu. Eu nedenle ve Deterding'in de dn vermemesi
zerine grgmelerherhangi bir sonucavarmadan sona erdi.
Ancak yedekte beklemekte olan bir talip daha vardi ve dogrusunu sylemek gerekirse bu
talip,sadece kaynaklan itiban ile degil, Amerikan hkmetinin slyasi destegi.nide birlikte getire-
cek milliyetinedeniyle Nobel'ler iin ok daha lyi bir kozdu. Bu StandardOil'in New Jerseyko-
luydu. te,her zamanRinden ok farkh ve ok daha tehditkrkogullarm egemen oldugu o gn-
lerde, nihayetAmerikan ve Rus petrol arasmda onca zamandir Ozlenen bir ittifak olanagi dogu-
yordu. Bu, Nobel'lerin 1890'lardagerekleptirmek isteyip bagaramadiklan bir ittifakti. .

Kendi adma bu igle JerseySirketi de ilgilenmigti. WalterTeagle ve meslektaglanbir vakitler

Rus petrolnn eski Standard Oil Trst zerindeki olumsuz etkisini, trstn evrensel bir petrol
dzeni yaratma abalarmi baltaladigim gayetiyi biliyordu. Akdeniz pazarlanmn BirlegikDevlet-
ihra ettigi petrol yerine Rus petrolyle beslenmesinin daha ucuza mal olacagimn da bilin-
'ler'in

cindeydi, Rusya'dan ihracat yapilmasi Birinci Dnya Savagisirasinda durdurulmugsa da, retimin
yeterince dzenlenmesi ve yeni teknolojininuygulanmasiyla Amerikan petrolnn bir kez daha
Avrupa pazarlarmdan atilacagma inamyordu. StandardOil'in Rus petrol zerinde sz sahibi ol-
masi, ona gre, bir rakibinelinde olmasindan nispetendaha lyiydi. Teagle gylediyordu: "Bana
yle geliyor ki bagka seenegimiz yok. Riski gze alip yatirimi gimdi yapmahytz. Eger gimdi yap-
mazsak Rusya'dakiretime nemli bir etki yapmak, nfuz etmek gansimiziyitirmig oluruz." B-
yk olasilikla Nobel'ler artik hibir zaman yenidensahip olamayacaklanpetrol yataklarim satma-
ya aballyorlardi-buna kargin Jerseyve Nobel'ler arasmda yogun mzakereler yapthyordu. Teag-
le'm szn ettigt 1920 Nisani'nda, Bolgevikler'inBak'yu yeniden ele geirip petrol ya-
"risk"

bir hal almigti. Eu arada Bak'da iy yapan ingilizler

"gerek"

taklanm millilegtirmesiyledaha da
tutuklanlyor, " Nobelci" olarak tamnanlardanbazilan casus olduklan iddiasiyla mahkemeye sevk
Bolgevikleryenilitse" olasiligto derece hkimdi
"ya
ediliyordu. Ancak tm hunlara kargin yine de
inanmiglardi ki, Jersey-Nobelmzakereleri engellenmeden
"yenileceklerine"

ve insanlar o derece
devam etti. 1920 Temmuzu'nda, millileptirme igleminden daha ay gememigkenanlagma ta-
mamlanmigti. Buna gre Standard Oil Nobel'lerin Rusya'daki petrol tesislerininyanst zerinde
kontrol hakki altyor, kargihgmda kelepr denilecek ok dgk bir fiyat dyordu. Topraklar ilk
bagta istenen flyatm 6,5 milyon dolar indirimiyle ve 7,5 milyonluk deme taahhdyle satilmtt1.
Bu paraya kargi Standard yzde 40't rafineri, yzde 60'i Rus-i pazan olmak zere Rusya petrol
retiminden en az te birini kontrofne ahyordu. Yine de, batih petrolcler neye inarnrsa inan-
gerekten ok bykt ve de gok belirgindi. Simdi gndemde"Yayeni Bolgevikrejimi
"risk"

sm,
y1kilmazda yagamaya devam ederse?" sorusu vardi. Daha gimdiden petrol yataklanni milliletir-
digine gre belki de bunlan kendi igletir veya uluslararast mzayedeyesokardi, kim bilir!

231
 O gnleri izleyen gnlerde kapitalistlerle komnistler arasmdaki delloda Bolgevikler'in
temsilciliginiLeonid Krasin adinda yetenekli ve yaratic1 Dig Ticaret Komiseriyapmlytt. Uzun
boylu, kalemle izlmig gibi muntazam hatlanyla ve uzun sivri sakallyla,kibar ve inandmci bir
havasi vardi. Grnge gre makul birine benziyor, batillann bekledigt kana
susamigdeli gr-
nmnden ok farldt bir grnmverlyordu. Arada bir hanimlara gz almaktan da gerikalmaz-
di. Sir ingilizbayamn i( geirerek syledigi glbi "Varhgmmher zerresinde soylu bir aileden ge-
len lyi yetigmigbir insamn nitelikleri vardi. Bilgili,soyluVe gerek bir aristokratti." Btn arka-
daglari gibiKrasin de kapitalistleri anlayabilmigtir,nk kendiside br kapitalistti. Sava; ncesi
Bak Elektrik irketi'nin ok saygidegermdr olarakgrev yapmig, daha sonra da byk Al-
man firmasi Siemens'inRus temsilciligini yapmigt1.Bu grevlerdebulundugu sirada aymzaman-
da gizliolarak bir bagka ite daha aligmty,Lenin'in tammlyla,Bol evik ihtilali'nin bagteknokrat-
ligini ve "Maliye Bakanligi"ni yapmigti. Kendisi hakkmda sik sik "Ben gemiginde hibir glge
olmayan bir adamim" demekten zellikle hoglanirdt Savagsirasmda,
arlikdevletindeki resmi
grevinden dolay1 Rus savag ekonomisinin bagmimarlarmdan biri olarak aligmig, bu da dostu
olan ihtilalcilerle iligkilerini zaman zaman zora sokmugtur. Bir seferindeBolgevikyanhsi yolda-
larmdan biriyle aralarmda bag gsteren bir anlagmazlik yznden o derece huzursuz olmuqtu ki,
tam bir hafta sreyle et yemeyerek, sadecek1srakstylebeslenmigti. Ancak Bolgeviklerbu ada-
ma ve onun idari yetenegine muhtati. Kendisi ne de olsa Bolgevikhiyeraryide igadamt olan tek
kiiydi. Bu nedente ihtilalden iki ayn unvan kazanmig olarak ikmigtir.Bunlar Dig Ticaret Komi-
serligi ve Nakliyat Komiserligi unvanlanydi.Bu iki nemli konumu nedenlyleepeyce karanhk
bir grnmizmigtir.
Standard-Nobel mzakerelerinin neticeyebaglandigt sirada Krasin, Bolgevikhkmeti adi-
na ticariillykileri grgmekiin Londra'ya gitti.31 Mayis1920 gn, BagbakanDavid Lloyd Ge-
orge'un agasi zerine bagbakanhk konutu Downing Street No 10'daydi.Bu gerekten de tarihi
bir an saythr, nk ilk defa olarak Sovyetter Birligl'nden bir temsilciBati'nm sperglerinden
olan bir hkmetin bagi tarafmdankabul ediliyordu. Sahnede bu gekildebelirmesiyle ingilizler
arasmda nefretle kangik byk yank1 uyandirmigti.Bu kargilagmada, DigigleriBakam gmine
nnde elleri arkasindadurup konukla el sikigmayi reddediyor ve Lloyd George sert bir tonla
kendisini uyarip "Curzon! Bir centilmen gibi davran!" deyinceye kadar bu pozisyonda kallyordu.
O gn izleyen gnlerdeAnglo-Sovyetmzakerelerl zorlukla da olsa, devam etmigtir. Bir
ara bizzat Lenin, Londra'da bulunan Krasin'e gnderdigi gizli bir mesajda yyle diyordu: "Lloyd
George.denen bu domuz adam, en ufak bir vicdan sizisi veya utanma duymadan insan kandin-
yor. Onun syledigi hibir sze inanmaym ve siz de onu, onun sizi aldattiglum kall daha faz-
la aldatin." Mzakerelerin devamt sirasmdaKrasnticarete merakl1 igadamlannin itahlanni
uyand1rmayi bagarmigt1. Ancak yine de zaylf taraftansayilirdi, nk SovyetlerBirligi glderek
ekonomik felakete dogru srkleniyor, endstriyel ynden geri, retimde yetersiz, enflasyon
baskist altinda ezilen, ciddi sermaye yoklugu inde bir lke olmaya gidlyordu. Giderek kithga
dngmekte olan gida aigt ile kargi karg1yaydi.Geligmek, retim yapmakve dogal kaynaklarint
satabilmek iin mutlakayabanc1 sermayeye muhtati. Bu hedefe ulagmaya abalarken,bir ihti-
yaca cevap veriyordu o kadar. 1920 Kasim1'nda bir gn Moskova yeni bir politika uygulayacap
ni duyurdu. Yabanciyatirimcilara imtiyaz nerecekti.
Sonra 1921 Marti'nda, Lenin daha da ileriye gidiyor,Yeni Ekonomik Politika diye bilinen
yeni politikayi ilan ediyordu. Bu yeni politika, yurtii pazarlamada ok daha kapsamlt bir sistem
ngren, zel igletmelerin tekrar igletmeye sokulmasma ynelik, Sovyetlefin dig ticaretanlay1;l-
ni ve imtiyaz satma egllimini genigletenbir uygulamaydi. Aslmda bu Lenin'in duygularinin de-
gigtigini gsteren bir politika degildi. Lenin ok acil bir ihtiyaca cevap veriyordu, o kadar.
Lenin bir aiklamasinda "Digardan tehizat ve teknik yardim almadan kendi kuvvetimizi
yeniden kazanmamiz, darmadagtn durumdaki ekonomimizitoparlamamizmmkn degildir"

232
 diyordu. Bu yardim1elde etmek iin gl emperyalist girketlerebyk imtiyazlar vermeye
"en

hazird1." Bunun petrolle ilgili ilk iki rnegi "Bak'nun drtte biri, Grozny'nindrtte biri" uygu-
lamasidir. Artik petrol bir kez daha, arhk devrindeki gibi en geerli ihra maddesiolmugtu. Bir
Bolgevik gazetesinin tanimiylabir tr
"sivi
altin" sayillyordu.
Lenin'in Bat1'ya.yaklagmasmateki yoldaylar giddetlekargi iktilar ki bunlar arasmda, gp-
hecillgiyle taninan Stalin-de vardir. Stalin'inuyarisma gre, SovyetlerBirligi'ne gelecek igadam-
lan
"burjuva
dnyasimn en lyi casuslanydi" ve temaslanndaha fazla siklagtinlmasiRusya'nin
zaylf taraff arim gzler nne serecekti. Yine de, Lenin'in YeniEkonomikPolitika'yi ilan edigin-
den bir hafta sonra Krasin politikay1 onayllyor, Londra'da Anglo-Sovyet Anlagmasi'm imzallyor-
du. Bu yapildiktansonra, byk bir ustahkla birok girketeyakla1yor,yeni petrol imtiyazlan
teklifindebulunuyordu. Bu arada bir girketibrne dgrmek iin sylentiler ikarmay1da ih-
mal etmiyordu.
Deterding, Nobel'le bir anlagma olanagim kairmig oldugu iin dg kmkligina ugramama-
ya kararhydi. Evet, kanismca d kirikhgma ugramasi iin bir sebep yoktu. O da Nobel'ler gibi
StandardOil'in Rusya'yagirmesiyle yabanct yattnmcilarm tmnn sigortalanmigsayllacagmi
dgnyordu ki bunlara Hollanda Krallyet/Shell de dahildir. EskidenRothschild'lere ait olan te-
sislerin sahipliginialmaktan memnun, Glbenkyan'agunlarisylyordu:"Rus masasmda imdi-
den iyi sandalyelerimizvar ve ylyecegimizin en byk kismi da hl Rusya'daki masazerinde.
Su yemegi bizim gibi ilgi gsterenlerlebir arada yemekok daha iyi olacak." Ancak Deterding
kendi tesislerigzylebaktigitesislerinBolgevikler tarafmdansatilmasmapasife de olsa gz yu-
marak, masadan diglanmaya niyetlidegildi. Du konuda Walter Teagle da aym grgteydi.

Birleik Cephe Pepinde

1922 ylhna Jersey,Hollanda Kraliyet/Shell ve Nobel'ler "BirlegikCephe" adlylabir blok olugtur-
. maya girigtiler.Amalari Rusya'da kendilerine ait olan tesislerive srdrdkleriticari faallyeti
Rustehdidinekargi korumakti. Zamanla bloka on iki adet girket daha katildt. Bloka ye olan her
girket SovyetlerBirligi'ne kargi teker teker degil, beraberce savagacaklanna dair sz verdi. Milli-
legtirilmig tesisler zerinden tazminat talep etme ve birbirlerinden habersiz Ruslar'lailigkiden
kamma karan aldilar. Surasigerektir ki, "Tccar Kardegler" diye bilinen bu toplutuk, degil
Sovyetler'e, birbirlerine bile gvenmiyorlardi. Bu gvensizlik nedeniyle, onca ortak yeminlere
ve vaatlere karym, "BirlegikCephe" bloku, dogdugu gnden baglayarak her zaman iin son de-
rece istikrarsiz olmug, sagliksiz bir zemin stnde durmuytur. Kapitalistleri ve kapitalistlerin re-
kabet drtlerini iyi bilen Leonid Krasin de, byk bir ustaliklagirketleribirbirine dgrmeye
devam etmigtir.
O ara, dnyanm birok pazarmda,girketlerucuz Ruspetro1iin rekabet edlyor, bu reka-
betin dozu baskisi da giderek artlyordu, 1920'den 1923'e kadar etkisiz olan Sovyet petrol
Ve
endstrisio yillardaarabuk kendini toparliyor,Bati teknolojisininyurda sokulmasimn da sagla-
digi yararla Sovyet Sosyalist CumhuriyetleriBirligidnya pazanna ihracatgi olarak girmeyibaga-
nyordu. Jerseygirketi'nde yksekdzeydeki yneticiler mgkl durumda kahp ne yapacaklannt
agirmiglardi. Kendipetrollerinin fiyati ne olursa olsun,daha ucuz olan Ruspetrol satm almaya
baglasmlar mi yoksaahlakve iykurallarina sadik kalarak geridedurmayi mi yeglesinler,karar ve-
remiyorlard1. Teagle ige o siralar Nobeligletmesine yattnm yapmigolmaktan pigmanlik duymaya
baglamigti: "Simdi iyice anladimki kucagimizdabu karakterd hasta bir ocuklayillarylh otu-
rup ona dadihk etmek yerine ayni miktar paray1 daha bagka, derhal verim saglayacak bir ige ya-
tirsaydikdaha iyi olacakmt;" diyordu.
Standard'mAlmanya'daki sorumlusuHeinrich Riedemann ise iglerefarkl1bir gzlebakmak-
tayd1.Ona gre zel girketler henz istimlak ve millilegme olaylannakargi haklarmi savunacak

233
1
.i

duruma gelmemigti. Su konuda gunlan sylemigtir: "Bir hkmetin, Rusya'da oldugu gibi, en-
dstryel tegebbsve iglere itiraki ahgilmamigbir geydir ve i; hayatimn gemiginde byle bir gey
yoktur. Sovyetideolojisine yardimi hibirimiz istemeyiz, ancak eger bagkalanbuna katihyorsa, biz
niin katilmayalim?" Gerekten de Riedemann'in syledigigibi teki batth gruplar gimdiden kapi-
yi agmdirmaya baglamigtibile. Bazilan sessizce, bazilan ise daha
israrb kapiyi alip duruyor, Ba-
k'dan Kafkasya'ya,Sibirya layisi aiklanndakiSakhalinAdasi'na kadar SovyetlerBirligl'nin her
yanmda imtiyaz istiyordu. Kafkasya'daki tesislerdaha nce Jersey,Shell ve teki girketlerinkendi-
lerine ait oldugunu iddia ettikleri tesislerdi. Eu ara, sanki durumu daha da ktleptirmek ister gi-
bi, bu tesislerdekipetrol Sovyetlerkendi mallanymig gibi satmayakoyuldu.
.
Artik Sovyetler'idevre digi birakmanm tek bir yolu kalmigt1. Jerseyve Shell bir araya gelip
Rus petrol satm almak iin bir organizasyon olugturmaltydilar.Teagle bu fikri begenmemigti:
"Byledgnmekle geri kafah gibi hareket ettigimin farkmdayim. Fakatsiz ne derseniz deyin,
evinizi soyan ve mahmzi alan bir adamla dost olmaya ahymanmne yarar saglayacagmi anlaya-
miyorum. Bence bu dogru bir tutum degildir" diyordu. Ancak teki Amerikan girketterinin gide-
rek Rusya'dandaha fazla petrol satm aldigtve bunu JerseySirketi'yle yarimak iin kullandigt
gzlendike,girketiinde Rusya'ylai; yapmamak taraflisiolanlarm itirazi son bulacakti. 1924
Kasimi'nda Jersey ve Shell mgterek bir satm alma organizasyonu kurdular ve Sovyetler'le i;
yapma olanaklariaramaya bagladilar. Meselenin bu gekildezmnden Teagle memnun kal-
mamigti. Bu sonucu vakitsizlik, gnlerin uzun boylu dgnmeye elverigliolmayacak kadar kisa
olugu gibi nedenlerden kaynaklandig1 glbisudan bir mazeretleaikhyordu. Teagle, Redemann'a
yazdigL mektupta gunlari sylyordu: "Geriye dnp
qu son alti, sekiz ay ilnde neler yaptigimt-
za baktigimda Rusya'danpetrol alimi gibi bu denli nemli bir igi nasil olup da .gereken nemi
vermeden sonuca bagladigimizi gryorve gerektenpagiyorum.Yapacak o kadar ok igimiz ol-
masmave iy gnmzn bu denli dolu olmasma,bu yzden bazi yanliglar yaptigimizateessf
edlyorum.Eger byle olmasaydl, konuyu iyi bir mantikladgnebilme gansimizolsayd1,sanirim
saglambir sonuca varabilirdik."
Teagle Hollanda Kraliyet/Shell'le igbirligine sicak bakiyor, Sovyetler'leigbirligineyse yana;-
miyordu. Bu konuda Riedemann'a gunlartyazmigti: "Sovyetler'epetrol iin pazar vermek de-
mek, sadece alinmig bir egyanin alicisiolmak degil, aym zamanda hirstzm ya.ptigimonun iin
krli duruma getirmek, onu izledigi kt yolda yreklendirmek demektir." Riedemann ise bag-
ynetici Teagle'iyatigtirmak isteyerek l925 Noel gecesi gu yanitiveriyordu:"nsandenen yara-
tik garip bir varhktir.Yine de kargilagtigtonca dg kinkligina kargi her sene yeni yeni mitlerle
tekrar ige koyulur. Biz de seninle aym geyiyapalim!"
okgemeden Jerseyile Shell Sovyetler'le petrol satm alimi iin ortak bir dzenleme yap-
mayt zorunlu grdler. Dzenleme; satin alma flyatmin yzde S'inin daha nceki petrol sahiple-
rine tazminat olarak denmek zere bir kgeye aynlmasmi ngryordu. Bu dzenlemeyi pah-
sen hem Teagle hem de Deterding gpheylekargilam1, gvensiz bulmuglardi. ngrlen bu an-
lagma 1927 bagmda bozulunca, Deterding adeta durumdan memnun kalmig, Teagle'a gunlan
.
yazmigtt: "Sovyetler'le anlagma pazarligmdan sonu alinmadigina son derece memnunum. Qu-
nu hissediyorum ki bu haydutlarla herhangi bir i; yapmig olanlar, ileride bundan pigmanlikduya-
caklardir. nkbunlann tek amaci btn uygarhgi mahvetmekve eski kaba kuvveti yeniden
gerigetirmektir."
Deterding'in Sovyetler'e karg1 hesaplannda biraz da kipisel duygularmiti rol oynadigi aik-
tir. Beyaz Rus bir gmen olan Lydia Pavlovaile evlendikten sonra antikomnist duygulanna da-
ha sadakatlebaglanmig, dgncelerini daha aik ve cretle ifade etmeye baglamigti. Hatta John
D. Rockefeller Jr'a telgrafekerekStandard'dan tremig girketlerinRus petrol almaktan men
"yalvardigini", "insanlik

edilmesini istemigti. Hollanda kkenli bu adam Rockefeller'e ondan

adma" mazbut kigilerin" "Sovyetler'in para kazanmasma yardimci olmamalan" iin a-
"btn

234
ligmasmi istemigti. Rockefeller'e, bu relimin "sa'yakargi" oldugunu sylemigtfr. Bu szlere ila-
veten Rockefeller'e girketlerinin
"kana
bulanmty kr"... istememeleri gerektigini de sylemigti:
"Eger girketlerinizdestek vermezse Sovyetler'in bu canice sistemleri ok yakmda son bulacak-
tir" diyordu.

Fiyat Savagi
Deterding'in istek ve temet nisine kargi Standard Oil'den tremiggirketlerden ikisi daha, New
YorkStandard ile Vacuum, Sovyetler'leiligki konusunda kendi bildiklerini yaptilar.Bunlardan
New York Standard Rustar iin Batum'da bir gazyagl fabrikasi kurdu ve kiraladi. Sirketlerin her
ikisi de aralarmda anlagarak, zellikle Hindistan ve daha bagka Asya pazarlart iin byk miktar-
larda Rus gazyagmi ald11ar.Socony de Hindistan'daki pazarlan iin Rus petrol istiyordu.
Shell'in Hindistan'daki pazarlanmtakviyeiin petrol alacak bagka kaynaklan varsa da Socony.
Sirketi'nin bagka kaynagt yoktu.
Bu girketlerinRus petrol almasi Deterding'i ok kizdirmigtL Socony'ninbagkam C.E Me-
fleriye
"gerefsiz

yer'i ve zeksiz bir adam" olarak kinayacak kadar gitmigti.Nihayet 1927 yllm-
da, kendi szleriyle"Socony'ninihanetine" misillemeolarak Hindistan'da amanstz bir 11yatsa-
vagma girigti. Bununla da kalmayip sava1tm dnyadaki teki pazarlarada yaymak istedi. So-
cony bu davraniga mukabele edecek, o da kendi hesabma kendi bildigi pazarlardaflyat indirimi
uygulayacakt1. Deterding yine de fkesini yenemeyerek bu defa "Komnist" petrol satm alan
Standard of New York'a kargi basmda bir antikomnist kampanya baglattp tipki bir orkestra geft
gibi hu kampanyayi idare etmigtir. StandardOil'den tremi girketlere kar1halkta ve Qeter-
ding'in kafasmda bunlann StandardTrst'ndenpek.de farkh olmadiklan kamst vardi. Bu ne-
denle ve Deterding'in bunlara gvenmeyerek gphe edigi nedeniyle Standard Oil of New Jersey
de ok gemedenistenmeyen girketlerarasma katillyordu. Ancak Jersey'inde "Komnist" pet-
rol alan girketlerle bir arada sulanmasi Walter Teagle't fazlasiyla huzursuz etmigti..Iginash gu-
dur ki, Deterding'in istedigt de bagindan beri buydu. Bu konuda Deterding bir Jerseyyneticisi-
ne mektup yazarak tehditkr bir tavirla gunlansylyordu; "Biz gimdi o denli muazzam olaylar-
la kargi karplyayizki, sizinle ugraacak vaktimiz yok. Bu tr sorunlan Jersey kendi kendine -
zmlemelidir." Yazismdakullandigi ifadeyle Jersey'denbir gey bekledigini, Socony'yi vakit geir-
meden hizaya getirmesini istedigini hibir kugkuya yer vermeyen bir aiklikla belli edlyordu:
"Ne de olsa Jerseyen byk Amerikan petrol girketidirVe istikbali en parlak olan pirkettir.Onun
yaninda kk bir girket durumunda kalan New York'a kendisinin Jersey Sirketi'nin hizmetkn
oldugu, Jersey'inpatronu olmadigi bildirilmelidir" diyordu. Nitekim Deterding'in plamnauygun
olarak, bu szler gereken etklyi yaplyor, Jerseyvakit geirmeden Rusya'dan petrol aldiklarige-
rekesiyle teki iki girketi kamuoyu nnde elegtiriyordu. Bu konudan Teagle kendisiin bir te-
selli pay1ikarmigtl. Dgncelerini pu szcklerle dile getiriyordu: "Avrupa'nm kafast igleyen in-
sanlan ilk defa olarak gunun bilincine vardilar ki, StandardOilgirketlerininhepsi birbirinin aym
degildir."
Jersey Sirketi, Ingilterehkmetinden gelen bask1 altmda Deterding'in Sovyetler'le yapil-
mig olan ortak satin alma anlagmasmdan iktigmdankugkulanlyordu. Ancak fiyat savaymm bu
denli bir tempoda devami bunu mmkn kilmadigi iin, st dzey bir ingilizyetkiliAmerikali-
lar'a teminat verdi ve byle birgeyinsz konusu olmadigm1syledi. Su yetkilibir yazismdagun-
lan sylyordu: "Sir Henri Deterding taktik bilmez; idaresizligi yznden het zaman bagma iq
aar. Ruslar Shellve Jerseygirketleriyleyapilmasi ngrlen ortak salm alma anlagmasi konuqul-
dugu sirada tazminat konusunun nasil ayarlana.cagmi sorduklanndaSir Henri ilginadnmg,
Ruslar'm yzne kargi kimseye Sovyet petrol satm aldirmayacagini, buna mani olacagim syle-
migti... Su hareket bence hem son derece sama hem de tam onun karakterini yansitan bir dav-

235
I
I
i

ramptir... Alictlarm Sovyet petrol satm almaktan men-edilmeyecegiapaik ortadaydi. Sir Hen-
ri'yi bu denli fkelendiren, Standard Oil New York'a yumrugunu indirten ve petrol satigmaizin
vermeyecegi ifadesinin aslmda k1smen kendi aresizliginden geldigi de apaikortadaydt"
Bir gn, maiyetindeki Hollandali mdrlerinevinde verilen bir akgamyemeginde, Deter
ding olaylarmaktymibir de kendi grg atsmdananlatmigtL Anlattigiuydu:"Nispetenbangla
birka ylldan birden kendimizi Burma'nin saldinsina ugram1bulduk. O Burma ki
geen sonra,
New York Standard bugn oradan Sovyet gazyagi satm allyor. En iyi savunmanmlyi bir hcum-
la yapilacagma inanarak bu meydan okumaya kargi koymak istedim ve iyte o gnden beri de
hasmtmizm savunma hattmdaki zaylfnoktalanni bulmak iin var gcmzle ah;1yoruz.Suna
inamyorum ki, hi degilse bu dakika, Hollanda Kraliyet'in Sovyetpetrolyleilgli konumu bir
kez daha aika ortadadir."
Yine de gvalyeruhlu iki Amerikan Sirketi Vacuum ve Standard of New York, Deterding'e
boyun egmediler. VacuumSirketi Bagkam'mn aikladtgmagre,Vacuum ihracat sistemi Hollan-
da Krallyet/Shell'in ihracat sistemiylerekabet halindeydi. Vacuum, ihracat sisteminde ucuz pet-
rolden yararlanlyordu.lte bu nedeni fleri srerek, Vacuum Baykam,Deterding'in asil amacimn
girketibu petroldenyoksunbirakmak ve bylece ihraca elverigliRus petro1zerinde tekel kur.
mak oldugunu sylyordu. Aynca Baykan bir gzlemde daha bulunmuy, iki girket Amerikan
prensiplerini ignemeklesulamrken,Amerikall igadamlarmm ve giftilerindurup dinlenmeden
Rusya'ya pamukve daha bagka ihra maddesisattigmi grmgt. Bunu grnce ortayagyle bir
soru atmigti:"Rusya'dan mal satin almak Rusya'yamal satmaktan daha mi adaletsiz bir davra-
mytir?"Bu soru uzun zaman belleklerden silinmeyecek,ylllarcasorulmaya devam edecekti.
1920'll ylllarmsonuna gelindigindebelli bagli byk girketlerartik Rus petrol konusun-
dan b1klonlikgetirmiglerdi. Mal varliklanni yeniden ele geirmekveya yatinmlarmi azaltmak ar-
tik geride kalmig, eskiyemal olmuy bir amatl.Aynca Baba Gurgurblgesindeki petrol patlama-
si dikkatleri Ortadogu'nunyeni petrol kaynaklarma eker olmugtu. Durumu gzden geiren Jer-
sey ynetimiorta bir yol izleme -Sovyetler'le kontrole ynelmemek fakat bir boykota da katil-
mama- karan aldi. 1927 sonbaharmda konuyu zetleyen Riedemanngylediyecekti: "Benpah-
sen Rusya'yi topragagmdm."
Riedemanngeri Rusya'yi gmmgtancak olaylar toprak altindaki cesedin ok canli g-
rndgn kamtlayacaktt; nk tika basa tok dnya pazanna giderekdaha ok petrol girmeye
baglamlti.Deterding'in neden oldugu amansiz flyat savagt, Hindistan'da ve daha bagka yerlerde
Rus petrolne yneltiliyordu; ancak bu defa uluslararasi petroloyunundarol alml; herkes iin,
bu sava; ok daha kapsamli sonular verecekti.

236
\

13
Petrol Seli

Adi Columbus Joiner idi, her ne kadar sonradan,olan bitenlerin "babasi"

oldugu iin, baba anla-
.

mma gelen "Dad" szcgndentr adi ColumbusDad'a gikmigsada, asil ismi buydu. 1930

y1lmdayetmig yagmda, romatizma nedeniyle belden ne dogru eglerek ve bu grngyle san-

ki kaldinmlarda bir geyanyor gibi yrrd. Grngylekaderin darbesini yedigi halde yine de
yazgtsma boyun egmig ve her zaman lyimser kalmay1bajarmig klasik bir tipin karikatr gibiydi.
Tatlidilliydi ve ikna yetenegi vardi. Onun yagindaki bir adamda kolayca rastlanmayanipek yu-
mugakligindabir cildi vardi ki kendisi bunu ok havu yemesine bagltyordu. Egitimine gelince
okula sadecealtihafta gitmig,ancak sonradan Alabama'daki ailesine ait iftliktezel egitimg-
rerek, okumayazma grenmigti. incil'iokuyacak kadar okuma,Eski Ahit'i kopya ederek de
yazi
grenmigti. Ilerisiiin mit vaat eden olaylardan yararlanmayl,kk ekici sonularikarmay1
bagaran bir kipilige sahipti.Gerektigizaman byleyici ve zarif bir slupla ak mektuplan
yaz-
makta da ustaydi. Su mektuplan gazetede varlikh bir kipinin lm ilamm okudugu zaman, le-
nin dul kansma yazrdi.Kugkuyok ki asil ilgi duydugu bu dul bayanlann kalbi degil keseleriydl.
BayJoiner1920'lerinsayisizpetrol avcilarmdansadece biridir. Eu tarihinson on ylli iinde
petrol stoklan ve petrol pazarliklari gnn ategli speklatifhavasi iinde insanlart ilgmcasina
kigkirtip kendine ekiyordu.Vebu kumar merak1herkes iin dayamlmaz olmuytu. Yale niver-
sitesi'nin1923 yllmda mezun olacakson smil grencilerine bir petrol mteebbisigylebir soru
yneltiyordu:1; yagamma nce 100 dolar yatirimla baglaylpsonradanbunun 50 bin dolara ik-
masmane dersiniz? Artik ige bizimle koyulmamz ve biz bagaridan baanya kogtuka yanimizda
olma zamanmiz gelmigtir."Mtegebbislerden bazilan da satig igini yz yze yapmakistiyor,
ge-
rektiginde mstakbel yatmmcilan petrol tarlalarmdapiknik gezisine aginp "soguk

piknik ye
megi ve sicakhava" ikram ediyordu.Bazilari da tegvikiglevini postayla yapmayiyegliyor,birok
ey vaat eden sayisizm.ektuplar yolluyor,kargiligmda nakit para havalesi ve eklerle doldurul-
mug yzlerce uval cevap altyorlardt: Hibir soru, sual iermeyen cevaplar..Mtegebbislerden
biri, Dr. FrederickCook, iddiasma gre Amiral Peary'yi Kuzey Kutbuyangmda yenmigti, bir ay-
da tam yz bin mektup alm1,bundan bir yll iinde iki milyon dolar kazanmigti ve federal
makamlarca tutuklanmcayakadar bu durum bylece devam etmigti. General Lee konusuna ge-
lince, onun kstahligtyla ok az kigi yangabilirdi. Durum gylegeligmigti:Ikimtegebbis bir yo-
lunu bulup, General Robert E. Lee'nin torunlanndanRobertA. Lee'nin izini buluyor, onu lke-
nin drt bir yamndaki yatinmcilaraqu szleri sylemeye ikna ediyordu: "Fredericksburg veya
Sanslye unvamkazanmaktansa sizin lideriniz olup sizi ve daha binlerce kiglyimali bagtmsizliga
kavugturmayi yeglerim."
Digerleriyle kargilagtinldigmda Dad Joiner'in sadece kk apta bir mtegebbis oldugu
grlr.Ancak bir zelligt vardi, akilsizbazi kipilerin dolarlarmi almaktansakendisipara birikti-
rip petrol aramaya ikmak istlyordu. Bunun iin Dallas'tafaaliyet gsteripteki mtegebbislerle
beraber, St. Louis'in biract ailesi Busch'larm yaptirdigibarok stili Adolphus Oteli'nin lobisinde

237
\

dolanmaya bagladi. Bir ara gzleri, Lepelik bir arazi olan, am agalan ve Birinci Dnya Savagt
sonundakidepresyondan paymi almig, kumla kapli Dogu Texas arazisine ilimiti. Blgeninen
nemli iki byk kasabasi Overtonve Henderson'da kaldinmi olan bir tek sokakbile yoktu. Bl-
genin kaderin tokadimyemig halki iin Dad Joinergrkemlive mit verici bir hayal gibiydi; ku-
tm krallarm bile imrenecegi" koca bir pet-
"evrendeki
rakhktan atlaml;kisir topraklaraltmda
rol denizi yattigmi vaat eden bir hayal
Joiner'inDogu Texas plantndan haberi olan jeologlarinogu Joiner'le alay ettiler; alay et-
medikleri zaman da yzne gldler. Kamlarmagre Dogu Texas'ta hig petrolyoktu. Ancak Jo-
iner burada petrol oldugunainandirilmigti, Onu buna "Doc Lloyd" admdaki gizemli, kendi ken-
dini yetigtirmig, kendi yetenegine inanmig, yz kirk kilo agirligLnda, sombrero'lara ve binici iz-
melerine merakl1 bir adam inandtrmigti. Bazikipiler bu adamm bir veteriner, baztlari ise eczact
oldugunu, hatta bir vakitler yurt apmda Dr. Alozzo Durham'm Byk ila Gsterisini yrtt-
gn,bu ara petrolden 1kanlmigbazi lla patentleri sattigmi sylyordu:"Lloyd", bu adamm
gerek ismi degildi. Isminidegigtirmesinin nedeni bir gn lkenin her yaninda gazetelerde res-
minin basilmasiyla anlagildi.Anlagildigma gre Lloyd birok kadmla iligkikurmug, bunlardan ba-
zilarmdan ocuk sahibi olmug, sonradan onlari terk etmigti. Su yzden Dogu Texas'a giden
trenler kaylp eglerinin pegine dgen bu terk edilmig kadmlarin hcumuna ugruyor, Lloydda
bundan kurtulmak iin bagka bir isim kullamyordu.
Doc Lloyd, Dad Joiner'e Dogu Texas blgesinin jeolojisini.gsterenbazi bilgiler vermigti.
Ancak bu bilgiler sadeceyetersiz olmaylp bagtan sona yanby, uyduruk, kafadan retilmig dok-
demek dogru olur. Daha aik bir anlatimlayaptigi quydu:
"trendolojisi"

manlardi. Lloyd iin

Amerika'mn byk petrol yataklarmi gsteren bir harita iziyor,bunlann hepsinden ikan ve
yan egilim hatlanm gsterlyordu. Ancak yine de Doc Lloyd
"trend",

DoguTexas'a dogru giden

unutulmayacak bir geyyapmig ve bu alanda fevkalade baan11 olmuqtur. Herkesin bu girigimig-
lnbuldugu bir anda Joiner'e nereyi kazmasi gerektiginitam isabetle syleyebilmigtir.
Kazi igine girigmedennce Joiner elinde bulunan enayiler listesindekilere birer prospekts
gonderdi. Doc Lloyd'un Dogu Texas jeolojisinitanimlayanuyduruk aiklamasmi eklemeyi de
unutmad1. Ilkdenemeyi Rusk yresinde Daisy Bradford'un iftligindeyapmak istiyordu. Ne ya-
pip yapti, bunun iin gereken parayi toparlad1. inyrtlmesi iin ikna yetenegini seferberet-
mesi ve bunu zellikle kadmlar zerinde denemesi gerekiyordu. Kurnaz petrolc bir sirasi geldi-
gindebu konuda gunlan syleyecekti: "Her kadimn ensesinde belitli bir nokta vardir. Ben bu
noktaya dokunur dokunmaz otomatikmanbana ek yazmaya baglarlar. Belki de ben kadinlann
ensesindeki bu yeri isabetle saptayabilendnya yzndeki tek erkegim." Bu szlerden sonra, si-
ritip qunlan eklemigti: "Tabii, ekler her zaman istendig kadar lyi olmuyor." Joiner bu szleri
kugkusuz vnmek iin sylemigti. Aslmda syledigi kadar ok para gelmiyordu.
Petrolclkle ugrayan kipilerin birogu iin Dad Joiner somut olarak gzle grnmeyen,
petrolle iligkileri pamuk ipligne bagh binlerce mtegebbisten sadece biriydi. Kafasmdabelirli bir
dgnce tapyan, zengin olma hayali kuran, konuma yetenegine sahip kipilerden biri. 1927den
baglayarak yll sreyle petrolc liderler kithk, petrol hykirmasi ve yasalar gibi konulan konu-
urken ve atepli tartigmalaryaparken en fakiri- olanJoinerve uyumdan yoksun ekibi
-fakirlerin

Dogu Texas'm yogun am ormanlan arasinda, paslanmig, nc kalite ekipmanla, durup din-
lenmeden, kence ekercesine, bazen de kazaya ugrayarak kazi yapiyordu. Bu ara en ufak bir
para yardimi bile gelmiyordu. Igilerine yapacagi demeyi kismen sertifikasi"diye bili-
"krallyet

nen, belirli byklkte toprak vermek geklindeyapiyordu. Verecek hig parasi kalmadig! zaman
iiler tarlalarmadner veya akla gelmedik garip igler yaparlar, ancak sonunda tekrar kazi igine
dnerlerdi. Dad Joiner petrol bulma olasthgina kargi o derece byk indirimle satilmig o kadar
ok settifika vermigtiki, zamanla bunlar blgede geger ake olmugtu. Bu arada Texaco'dan ge-
len bir jeologo gnlerde pek makbulsayllan alay taktigini kullanarak gunlan syleyecekti: "Eger

238
 siz bu delikten petrol ikanrsaniz, ben de o petroln her varilini teker teker imeye hazinm."
Yine de arahksiz sregelen tm cesaret kmci davramplara karpm Joiner ve kk ekibi yllmiyor,
inanlanm koruyorlardi.
Ancak, kaderin arki dnyor, DadJoiner'in yazgisi gcn gstermeye baghyordu. 1930
Eyll'nde Joiner'e gansglmeye baglamig,Daisy BradfordNo 3 kuyusu pozitifsonu vermigti.
Joiner olayi izlemekte olan seyircilereo an kargi 1kmly,biraz da tereddtle"Bunun petrol kuyu-
su olduguhenz kesin degil" demigti. Bu haber lasa zamanda kulaktan kulaga yayiliyor,hemen
bir gece iinde kuyanun sag yanmda gecekondu tipi bir kasaba tryordu.Olaydanmide kapi-
lanlar burada toplanipbeklemeye bagladilar.Kye, ileride khin sayilacak Dad Joiner'e saygt ifa-
desi olarakJoinerville adi verildi. Su olaym bir parasiolabilmek iin yreye binlerce insan h-
cum etti. Havada sankigerekten dini bir olaym beklentisi gibi bir eylervardi. Vaat edilmig bir
mucizeningerekleymesi gibi bir duygu tm yreyi sarmigt1.Oradaki insanlar mutlaka bir geyin
olacagmdan emindi ve o olgu meydana geldigindeorada bulunmak, olayigrmek istiyordu. l-
kede depresyonun egemen oldugu o ilk gnlerde normalde on alti, on yedi sente satilan ham-
burger Joinerville'de beheri eyrek dolardan satihr olmugtu. Bu, ileride olacaklann kk bir
gstergesiydi.
Bu olaydn bir ay sonra, 1930 ylh Ekimi'nin3'nde gece saat sekizde,kuyudan birdenbire
byk bir grlt duyuldu. Kazi iginden sorumlu olan ii orada toplanmigkalabaliga telagla
haykirmaya baglamigti: "Ategi sndrn! Sigaralarimzi sndrn! abuk olun!" Sanki toprak tit-
riyordu. Birdenbire iskele zerinden bir su ve petrol Stunu ykseldi. Haz1r bulunanlar ilgma
dnmgt. Hepsi birden gkyzne baklyor, petrol figkinp zerlerine siradika yksek sesle
haykmp sevin gsterisi yaplyorlardi.Gerekten bir mucize olmugtu. Demek ki DadJoiner gele-
cegi okuyan bir khindi. Kazida aligmigolanlardan biri bu arada o denli opkuyakapildi ki, ce-
bindeki tabancasmi ikanp gkyzndekipetrol harikasina ateg etmeye bagladi. Neyse ki olay
, adamin bu kipinin zerine atihp tabanasmi almaslyla kapanmig oldu. Eger anda tek bir kt-
o
vilcimbile siramigolsayd1,uar nitelikteki petrol gazi kuyuyu havaya uuracak, etraftakim var-
sa hepsininlmne neden olacaktil

Kara Dev
Ertesi sabah 1kanHenderson Daily News manget olarak Joiner'in "Petrol Patlamast"ni konu
allyordu.Endstri liderlerinin olaya gsterdikleri ilk tepkiyse, gphecilik ve gvensizlikti. Ancak
aradan ay geip blgede iki kuyunun daha petrol figkirtmastylabu duygu yerini hayret Ye cog-
kuya birakti. Sonraki gnlerde Dogu Texas rezervuannm kirk beg mil uzunlukta, beg-on ml ge-
nilikte, 140.000 hektar yer kapsayan bir arazi oldugu kanttlandi. Su petrol yatagma Kara Dev
adi verildi. O gne kadar Amerika'da bununla kiyaslanabilecek hibir keyifyapilmamigti. Ileriki
gnlerde yaganan daha bagka patlamalarla, teki yataklarm tm Kara Dev'in grkemi kargism-
da, bir oyunun giysiliprovasma ikm1aktrler. gibi kaliyordu. Bunlara Pennsylvania, Spindle-
top, Lushing, Byk Seminole ve OklahomaCity ve CaliforniaSignal'de, ne kadar yatak varsa
hepsi dahildir. 1931'in baglarinda lkede Byk Depresyon'un penesine dgm hznl kipi-
ler kivranip dururken Dogu Texas halki sevinten coquyor, 11gmcabir yagam sryorlard1. Her
yandan akm eden insanlar adirdanolugan kentlerive kulbelerin sardigt kasabalari daha da ka-
labahklagtinyordu. Saglamdeger yargilarma bagli, kanaatkr olmaya ahgik bu prensip sahibibl-
ge, artik her trl ktlge aik bir alay gecekondubeldesine yuva olmuy giblydi.Dad Joiner'n
Daisy Bradford 4 no'lu kuyusunun petrol patlamasmdan ay sonra, 1931 Nisan ayi sonlarmda
blgede retilen petrol gnde 340.000 varile ulagmigtive her saat bagi yeni bir kuyudan petrol
I
flykinyordu.
Bu denli abuk, kapsamh yeni bir arz kargismda kaimlmaz sonu kendini gsterdi ve fi-

239
 yatlar nce yava; sonra da daha byk bir hizla dgmeye bagladl. 1926'daTexas'tapetrol flyati
1,85 dolara ikmigken, 1930'da varili ortalama bir dolardan satilmayabaglayacak ve 1931 Ma-
y1sisonuna kadar da varili on beisente hatta bazen alti sente kadar dgecekti. Hatta byk
zntyle bazi yerlerdeiki sente kadar dgtg gzlenmigtLBuna kargin yine de kazi faaliyeti-
Dogu Texas retimi
ne ara verilmeden devam ediliyordu.1931 Hazirani'nagelindigindeartik
gnde beyy bin varili bulacakti.
"aydanhk"

abukve kolay yoldan kr saglamakisteyenler blgeye kogarak-dzinelerle

adt verilen kk hacimli "Dogu Benzini"reten mini rafineriler kurdular.Bu arada bir yandan
da "Dogu Benzini"indirimli fiyatlasatan mini istasyonlar tremiti.Bu kadar ok donanimla
.
herkesin para elde etme savaginakatilmasi, "Dogu Benzini" satan istasyonlarm mgterilere bazi
kolayhklar saglamasinormal olarak beklenen bir sonutu. Szgelimi,bu istasyonlar, her satigta,
mgteriye prim olarakya bir kfe domates veriyorveya bedava bir tavuk ziyafeti ekiyordu.
Ne yazik ki DadJoiner bir trl bu cogkuya kattlamlyordu. Daisy BradfordNo 3 kuyusu-
nun keyfi ve onu izleyen Kara Dev kuyusu hi kugku yok baansimn gstergeleriydi; ancak gunu
"hisse,

da anhyorduki bu iteki girigiminde biraz fazlaca bol keseden davranmigtL Sattigt senetle-
sayismdanok fazlaydi.Bazi yreler st ste birka kez ayn ayn kipilere sa-
"hisse"
ri" var olan
tilmigti,hatta bir seferindeayniyerin st ste on bir kez satilmlyoldugu grlmgt. Dad Joiner
hukuken gayet kritik bir konuma dgmgt ve kendi de bunun bilincindeydi.
Gnn birinde yrede yaymlanan br gazete Dogu Texas'myeniden dogmasma neden
olan bu adamin imdadma kogacak, onu savunacakti. Dogu Texas khini diye sz ettigi Joiner
iin kpe yazan gu szleriyaziyordu: oiner 'Kutsal Topraklara'gtrlenikinci bir Musa mi ol-
mahdtr?Musa peygambergibi buraya kadar getirilip ve ball' grmesine izin verilen ve-son-
'st

da
ra sarayyavrusu ofislerinde oturup ayaklanm dinlendiren zppe avukatlarcaburaya girmek-
ten men mi edilecektir?Unutulmamalldir k i adi geen gik avukatlar byle sefa srerken bizim
yagli'Baba' amurlariinde, pislikve batakhk dolu ukurlarda,abaltyor,oktan antika olmug
giysilerizerine ter yerine kan dambyordu." Durum Joineriin iyi gitmiyor gibiydi. Gerek guy-
"hektar"

du ki, sahibi oldugunu syledigibeg bin hektar topraktansadece iki bin toprakhuku-
ken onundu.
Ancak Joiner bir kurtulug bulmugtu ve bu kurtuluy hasir papka giyip kravat takan iri yapill
birinden gellyordu. Haroldson Lafayette Hunt adinda, joiner'in her zaman "Boy" (ocuk) diye
agirdigi, ancak genellikle H.L. diye sz edilen bu kigi aslmdapamuk yetigtiren bir iftioldu-
gu halde bu igte baan
saglayamamigtL Ancak, birbiriyle iligkli bir ayn dalda stn yetenekliydi
ve icraatiyla bunu kamtlamigt1.Eu iki alamn birincisi kumar, ikincisi ise. Rockefeller ve Deter-
ding gibi, karmagik matematik problemlerini abuk ve dogru olarak zihinden zebilmeyetene-
glydi.On yll kadar evvel Arkansas'm petrol patlamast yapmig El Dorado kentinde bir kumar sa-
lonu amig, ancak Ku Klux Klan adli irk1 rgtn salonu yakma tehdidi kargismda, kapamlytl.
Daha sonra petrolclge gemig ve hem Arkansashem de Louisiana'da baanh olmugtu. O stra-
lar, pratikolsundiye iki eg'le evliydi ve her ikisinden de ayn ayn ocuklanvardi. Joiner'inkuyu-
su henz patlamayapmadan bunun haberinialmig, evreyi ve Joiner'itammak,geligmeleriizle-
mek iin blgede boy gstermigti.
11kkeyfinden sonra, henz petrol yatagimn gerek byklgn gsteren Oteki kuyular
kegfedilmeden nce Joiner znt dolu bir devre yagamaktaydi. Sanki zerine ykselmekte
olan bir firtma geliyordu. Igte "Boy" tam bu aamadakendini gstermekistedi. O gnlerde tek-
rar El Dorado'da, erkek giysisisatan bir magazadaaligmaktaolduguiin nce yreyegitmeden
Joiner'lebir randevu ayarladi. Baker Oteli, 1553 no'lu salonda yapilan ve hi bitmeyecekmig gi-
bi uzayan uzlagma grgmelerinden sonra Joiner'i anlagmaya ikna etti. Daha nteden Hunt, Jo-
iner'in bilgisi digmda, Deep Rock kuyusundaki geligmelerhakkmda gizliceraporlar almaktaydi.
Joiner'in kuyusundan yaklagik bir mil uzakhktaki bu kuyu, anlagildigma gre olduka mit veri-

240
 ciydi ve grgmeler strasmda ok yakinda ikinci byk bir patlamanm gelecegini anlamigti. Jo-
iner kuyusunun bir rastlanti olmadigim, yatagm ok byk bir yatak olabilecegini kestiriyordu.
Hunt bu bilgileri Joiner'densakladi, tam tersine her hrsatta,Deep Rock kuyusunun kuru bir ku-
yu olabilecegini yineledi. Hikesilmeden otuz alti saat devam eden 1533 no'daki tartigmalarm
bitiminde Dad Joiner kaderine boyun egdi. 27 Kasim1930 yllmm Skran Gn'nde, gece yan-
slyla sabah saat 2 sularmda, tm haklarm1 Boy'a devreden anlagmaya imzastru atti. Bu anlagma-
y1kutlamak iin Hunt hazir bulunanlara bir tabak kraker ve peynirikram edecekti.
Hunt ilk i; olarakJoiner'eyneliksulamalari rtmeyeyneldi ve davalarm ogunu.d-
rerek kisa srede Dogu Texas'in
en byk bagimsiz petrolcs oldu. Joiner'leyapttgtanlay-
ma ona, kendi deyimiyle stnde uma" gc vermigti.lyinedevam ederken bir
"kanatlan

ta-
.
raftan da muazzam bir servet ediniyordu. Sonrakiyillarda sag kanat yanlisi olarak n kazana-
cak, ayrica
"saglikh
besin" konusuna egilecek, mzmin bir beyaz un ve beyaz geker dgmani
kesilecekti.
Anlagma geregince Hunt, Dad Joiner'etoplam 1,33 milyondolar dedi. Bunun 30.000 do-
lari pegin,geri kalani retim almdiktan sonra denmigtir. Ileridebir gn Joiner, Hunt'un Deep
Rock hakkinda gizlin bilgi saglamly olan bagkaziclya 20.000 dolar dedigini greniyor, lkeye
kapilarak Hunt'i dolandmelbk suundan mahkemeye verlyordu. Ancak Hunt Israrla bu "ihtlyar"

adama hile yapmadigmi vurgulayacak, "Biz onunla ticaret yaptik" diyecekti. Durumu bir kere
daha gzden geiren Joiner ise iddiasim geri ekip mahkemeden vazgeecekti. Artik Hunt'tan
aldigi parayl yeni yataklar aramak, Dogu Texas'ta ikinci bir Kara Dev bulmak ve bir de "sekrete-

ri" ile ve daha bagka kadmlarla romantik saatler geirmek iin harctyordu. ldgnde Joiner
seksen alti yagmdaydi ve hl petrol aramaktaydi. Bu arama ldg gne dek devam etmigtir.
lmnden sonra net mal varkglmn sadece bir arabayla evden ibaret oldugu anlagilmigttr.

Petrol Yataginda Anargi

Dogu Texas'taki ham petrol patlamasi kisa zamanda tm lkede fiyatlari dgrmgt. Fiyat -
.

kgnn devam etmesi tm reticileri, en bykler de iinde olmak zere sanki mahvetmigti.
Ancak tm mitler henz kaybolmamigty ortada bir beklenti vard1. ncekibyk keyiflerde ol-
dugu glbi, hizh retim yznden yeralti basmcimn er
ge dgmesi bunun da verimi azaltmasi,
bylece flyatlann yeniden
"normale"
dnmesi bekleniyordu. Ancak unutmamak gerekirki, hag-
metliyapislyla Dogu Texas, btnyle kendine Ozgkogullar1olan bir yerdi. Bu yerde retimin
ne zaman dgmeye baglayacaginikim bilebilirdi? Yeo gn geldiginde de kim hl bu igte olacak-
ti? Ashnda Dogu Texas'ta -ve ba ka yerlerde- yaanan bu
"yangmalt

retim" kogugturmasi tm
petrol endstrisi iin daha ok bir
"yangmah
intihar" demekti.
Artik retimin kontrol ve flyat istikranmn saglanmasiiin mutlaka bir sistem kurmak zo-

runlu olmugtu. Bu, Dogu Texas yataginm yerel reticilerden ve toprak sahiplerinden, aynca
ucuz ham petrolden hoglanan kk rafinericilerden gelen onca muhalefete kargin, nadasa e-
kilmesi demekti. Durum son derece karmagikti ve topraksahiplerininbu topraga sadece kisim-
.
lar halinde sahip olugu ve retimin byk bagimsizlardan gelmesidurumu daha da karmagik ya-
plyordu. Byk reticilerin ige yavag girigmeleri yznden kk reticiler Dogu Texas yatagt-
nm epeyce bir kismimn ya sabibiydiler ya da kontroln ellerinde tutuyorlardive en abuk re-
tim yapacaklar da bir olasihkla bu kipilerdi. Bagimsiziar aismdan hareket serbestilerine yapila-
cak en kk bir k1sitlama,nefret ettiklert byk girketlere kar i sahip olduklan losmi avantaja
indirlmig
"ldrc
bir tehdit" anlammdaydi.
Byk reticilerle bagimsizlar arasindakiekigmede,ilgisiz gibi grnse de, kumanda
1891 yllinda Vali Jim Hogg tarafindan hallan kontroln saglamak iin kurulmug Texas Demir-
yolu Kurumu'nunelindeydi. Ancak 1930'larda komite siyasi konularin pazarbk edildigibir mer-

241
 keze dngmgt. Teknik aidan eksik ve o gnlerde otoritesi ciddi gekildekisitlanmig olmasma
karym yine de petrole aglfilglm koymuy bir kurum olarak grlyordu. Bu kurumun Oklaho-
ma'daki kargit1Ticaret Kurumu 1915 yllmdan beri, petrol retimini pazar ihtiyacma gre d-
zenlemekle grevlendirilmig bu konuda kendisine g ve yetkiverilmigbir kurumdu. .Texas
ve
Demiryollari Kurumu'na ise aym g ve yetki verilmemigti. Texas Kurumu'nun grevi petrol
israft" nleyecek gekilde dzenlemekti. Ancak bagimsizlarm baski altina alm-
"fiziki
retimini
Kurumu'nun retim toplammiapaglya ekemeye-
masim kesinlikle yasaklamigti, Bu ise Ticaret
cegi demekti. Diger bir anlatimla verim toplamim, talebikargilamaya yeter dzeye indirmek ge-
rekesiyle, insanlann retimi azaltmaya yetkili olmadigt anlamina geliyordu.
Demiryolu Kurumu'nun yapmak istedigi ise tam anlam1yla buydu. Ancak bunu yapabil-
mek iin asil nedenini gizlemesi, sanki fiziki israfi koruyormuy gibi grnmesi gerekiyordu. Ku-
rum flag retimin potansiyel petrol verimini bir daha geri gelmemekzere durduracagt
iddias1y-
la yola ikti. Daha aik bir anlatimla punu sylyordu: Eger flyatlar agin derecede dsk olursa,
.
gnde sadece birka varil petrol veren yzlerce kuyu ekonomik retim yapamayacakti ve bu-
israf" sayihrdi. Ancak federal mahkeme-
"fiziki

nun iin kapanmalan gerekecekti. Su ise tam bir

ler kurumun retimi kesme faaliyetini tekrar tekrar denetlemekte direndi. Hatta bir sefrinde
mahkemenin hakaretine bile maruz kalmigti. Tm abalan Dogu Texas'tan kaynaklanan dur-
mak bilmez retimle baltalamyordu.
Fiyatlarm retim masraflanndan bile ok daha alt dzeye inmesi ve grnstehibir are
de olmamast tm Amerikan petrol endstrisini korkutmug, morallerini bozmuytu. Su durumu
1931 baharmin son gnlerinde Amerika'ya gelen Londra Shell Sirketi Mdr Frederick God-
ber de btn aikhglylagzlemigti. G odber'in Amerika'ya gnderilig nedenlerinden biri Shell'in
Amerika'da uygulamak istedigi ekonomi ve indirim politikasom Avrupa'daki merkezlerinin iste-
digi dogrultuda uygulamp uygulanmadigini denetlemekti. Godber denetlemesini bitirdikten
sonra dzenledigi raporda Amerka'daki durumu gyledegerlendirmigti: Ofisler ok gsterigli,
irket arabalanysaok fazla ve ok gsterigliydi. Bunlan syledikten sonra byk memnuniyetle
ekonomi saglandigmi"bildiriyordu.
"byk

Deterding'e ve teki yetkililere

Byk Amerikan girketlerinin dzey yetkilileriyle yapttgt toplantilarda,daima kederli
st
yzlerle kargilagmig,bu durum dikkatini gekmigti. Raporunda Indiana Standard Sirketi Bagka-
ni'na puszlerle deginlyordu: "Bagkan ok zntl, sanki panige kapilmig grnyordu. Sinirli
bir ruh halinde olduguok aika belliydi." Godber New JerseySirketi'nden Walter Teagle'la da
kargilamig,onun iin "New JerseySirketi bile bir btn olarak ele almdlLnda, kesin bir politaka-
dan yoksun grnyor. Teagle ise ok ktmser; oturup flyatlann indrilmesini beklemekten bag-
ka yapacak bir gey olmadigim dgnyor. Aynca teki girketlerin ogundan hibir igbirligi grme-
digine ve bunun, ancak girketler byk kaylplara ugraymcaya kadar byle srecegine inanlyor"
demigti. zet olarak Godber raporunda junlari sylemigti:"Petrol endstrisinin sorunlanndan
ogu herkese bilinen nedenlerden kaynaklanmaktadir. Halkm birey olarak bunlar zerinde ya
ok az kontrol vardir veya hi yoktur. Bu durum israft ve agiri sondall yasaklayan kanunlarin y-
rrlge konmasma izin veren yasalar ikmadika nlenemez... Belkide bu yasalar ok daha ev-
vel yrrlge konmahydi. Ne var ki halk, zellikle de Texas'ta tam aksi ynde partlandinlmly."
Bu ara, Texas'ta retim ykselmeye devam ediyorve komqu eyalet Oklahoma'ya sirama
egilimi gsteriyordu. 1931 ylh Agustos ayi baglannda federal yargilarm Oklahomayasalarmm
Anayasa'ya uygunlugunuinceledigi sitada, Vali "Yonca Bill" Murray eyalette olagansthal ve
sik1ynetim ilan etti ve askeri ynetimin ana petrol yataklarmm kontroln ele almasi komutunu
verdi. Halka, petrol flyati bir dolara ykselinceye kadar bu yataklan kapah tutacaginiduyurdu.
bir dolar" 1gliklanbtn petrol blgelerini sarmig gibiydi.
"varili
imdi artik
1931 Agustosu'na kadar hem Dogu Texas hem de petrol pazan tam bir anargi yagadilar.
Artik Dogu Texas'ta gnlk retim tm Amerika'nm gnlk talep toplaminmyaklagik yansi
r

242
 olan bir milyon varili agmigti. Hammadde flyatlari ise varili on sente kadar dgmgt.
Texas'ta kuyu baglannda ve Amerika'nm birok yerinde petrol flyati inanilmayacak kadar dg-
mg, varill ortalama seksen sente gelen retim masraflannin bite ok altmda kalmigti. Bu du-
rumdan, Texas'ta ve lkenin bagka yerlerindeki reticiler etkilenmig ve artik yok olma dzeyine
gelmiglerdi. Bir are olarak Dogu Texas reticileri fiyatlari ykseltir midiyle kuyularm gnll
olarak kapatilmasi agrisim yapti; ne gariptirki tam bu agnnm yapildigt gnn ertesinde retim
daha da yksege firlamigti. Havada tam bir giddetkokusu vardi; kuyulann ve boru hatlarimn di-
-
namitle uurulacagt sylentisi agizdan agiza yayilmaya bagladi. Texas ekonomisi ve belki de yasa
ve kurallar, tam bir iflasm epiginegelmigti.
.
Texas Valisiolan RossSterling, Humble Oil Sirketi'nin kurucusu ve eski bagkam olarak bir
sreden beri dgnp duruma are bulmak istiyordu. Ancakartik dgnmenin yeterli olmadig
.
ni, harekete gemek zamam geldigini anlamigtl. llk hareket olarak Dogu Texas'a kargi savag ilan
etti, 17 Agustos 1931'de Dogu Texas'm
"isyan" "aik

ve bag kaldirma" durumunda oldugunu

duyurdu ve Dogu Texas zerine birka bin Texas iftisindenolugan atli MilliMuhafiz kuvveti
gnderdi. Son yagmurlaryollan motosikletle gemeyeolanak vermediginden, Milli Muhafizlar
buraya ata binerek gelmiglerdi. Kendilerine s olarak daha sonra "Dagitim Tepesi" diye adland1,
nlacak olan bir tepeyisetiler ve atlart ile btun blgeyi dolagarak birka gn inde retimi dur-
durdular Petrol yataklanndaki faaliyetin durmastyla tm blgeyi derin bir sessizlik kapladi. Hat-
ta petrol gazlanna ggen bceklerle kendilerine her gn ziyafet ekmeye aligmig tavuklarbile
ylyeceklerini bagka yerlerde aramak zorunda kalmiglardt. Petrol retiminin ek faallyetlerinde de
bir durgunluk gzleniyordu.Milli Muhafizlar'm generali fahigelerin pek ragbet ettigi bir glysi
olan
"plaj
piiamalannm" giyilmesiniyasaklamig, bu da bu bayanlann igini tam bir durgunluk
agamasma getirmigti.
Petrol kuyulannm kapatilmasi gerekten ige yaramigti. Yataklardaki flyat, varil bagma en az
on sente ikti. Texas Demiryolu Kurumu devamli olarak emirler yaymlamaya devam edlyor
ve bu defa bu emirler devletin emniyet glerince uygulanlyordu. 1932 Nisan ayma gelindigin-
de flyatlar hemen hemen mucize sayilanbir dzeyde, doksan sekizsentten satilmaya baglanmig-
ti. 1932 ylli iinde Demiryolu Kurumu Dogu Texas iin ayri ayn _on dokuz emir yayinlamigti.
Ancak butilarm hepsi sonradan hukuki makamlarca geersizsayilmigtirBuna kargin pazar kesin
tavrimdegigtirmedi ve flyatlar ykselmeye bagladt. Fiyatlarm byle istikrar gstermesi bagtmsiz-
lan ve politikacdan bu fiyatlara uymaya yneltecek ve yurtd1gtnda fiyat indirimine gidilmesinin
ve flyatlarm egit uygulanmasinmyararma inandiracakt1. Kasim ayt iinde Vall Sterling, nihayet
Texas Kurumu'na
"ekonomik
israfla" bag etmesi iin gerekliolan yetkiyi verdi. Bunu yapmak
iin Once yetkililerle zel bir toplanti yapmasi ve parara egit flyat uygulamast yani "prorati-

oning" iinbir yasa ikartmasi gerekmigti. Yeni ikan yasa Dogu Texas rezervuanmn dinamik
glerince anlaylglakargilanmtt1.nk bu blgede retim o gne kadar bagka yerlerdeki re-
timlerin aksine basmci gazdan degil, ah1lmigmaksine sudan ahyordu. retiminok acele, kar-
magik bir gekildeyapilmasi bu
"su
gcn" zedeleyebilir ve tm verimin zamanstz ve olgunlag-
madan elde edilmesi sonucunu verebilirdi. Yeni 1kanlanyasa ite bu sonucu nlemigtir.
Yeni ikanlan yasayla
"prorationing"
iglemi ilk olarak Texas'ta uygulanmaya bagladt. An-
cak, Texas Demityolu Kurumu'na rnn kontrol iin verilmig yeni yetkilere karym yine de ip-
ler lyi gitmiyordu. Nitekim 1933 ylli ilkbaharmda kogullar en az 1931 ylli yazinm kogullan ka-
dar, hatta ondan daha da ktyd. Bunun sebebi kurumun Dogu Texas kotasim ok yksek,
ye-
ni mhendislik bilgisinin
"maksimum
dzey" iin nerdiginin iki kati kadar yksek tutmuy ol-
.
masmdan ileri gelmigti. Bu yetmiyormuy gibibir taraftanda msaade edilenin ok stnde kota-
larda yasadigi olarak yz binlerce varil dolusu petrol retiliyordu. Agin miktardaki bu petrole ilk
defa Dogu Texas yataklannda amlan adlyla oil" (sicakpetrol) dendi. Bunun bir de yks
"hot

vardir. Bir sylentiyegre havanm serin oldugu bir gece, grevipetroln izin verildigindenok

243
 retilip retilmedigini denetlemek olan bir yedek er, bir petrol operatrnn limitten daha fazla
rettiginden gphelenip adama sorular sormaya baglar.Ancak hava serinoldugundandenetleyi-
ci.er, tittemektedir.Bunu gzleyen d nceli operatrse denetimciye, gphelipetrol ieren bir
varili gstereksirtmi ona dayamasimnerir ve gyleder: "indesizi tsitacak kadar sicakpetrol
var."
Bu varillerdeki petrol sadece denetimcileri degil, tm petrol endstrisini yakip, tutugtura-
geligmelere neden olacakti."Sicakpetrol" kaakihk yoluyla Texas'1n digma
"sicak"
cak kadar
"prorationing"

katrillyor, smirdan agrihp bagka.eyaletlere sokuluyordu. Aym gey sisteminin uy-

gulamada oldugu Oklahoma'dada yapibyordu. Bu nedenlerle bir yandan retim kotasom yk-
petrol" yznden, Dogu Texas'ta kontrol yeniden tam bir
"sicak

sek tutulugu, br yandan igi

kargaaya dnd ve kontrol olanagibir kez daha tmyle kayboldu. Texas girketi evvelce ilan
yetmibeg sentten" olan fiyati, varili on sente kadar dgrmek zorunda kald1. re-
"varili
ettigi
"sicak

timin bu denll hacimli ve pazann da bu kadar karmagall olu u yznden bir gn geldi ki
petrol operatrleri" petrollerini satacak pazar bulamaz oldular. Variliiki sentten bile alici 1kmaz
olmugtu. Bu anormal ak141hizaya sokmakiinbazi boru hatlan esrarengiz gekilde dinamitlen-
.
,

meye baglamigtl.
Durumdan morallbozulanlardan biri de Humble Sirketi'nin bagkarnWilliam Farish'dir. Fa-
"gok"

rish, Walter Teagle'a yazdigt bir mektupta, fiyatlarm bu denli dgk olmasinm getirdigi ve
belki de bagimsizlari harekete getirecegini,uzun vadede, ikarlarinm, retimin kontrol
"acimn"

altma almmasmda oldugunu sonunda anlayacaklanm sylyordu.Mektubun ileri satirlartnda

bir grg daha ifade ediyor, belki de bti noktanm artik gelmigoldugunu, ige ekidzen verme-
tirnagatakip"savagmakoldugunu yaziyordu. Petrol varili on sentten satil-
"digi

nin tek yolunun

mahydi ve bu limite de zaten ulagilmigti.Ancak petrol endstrisi yine de dar bogazdaydi ve dt-
gardan yardima ihtiyaci vardL Eyalet hkmetterinden gelen yardim yetmiyordu. Daha bagka
bir kaynaktan, Washington'dan da acilen yardim gelmesi artti. Bu arada, Texas reticilerinden
bazilari, federal hkmete dileke verip, acil yardimin devami sresince Texas petrolnn fede-
ral hkmete denetlenmesi talebindebulundular. Su yapilmadigt takdirdegeridetek bir see-
nek kaldigim, bunun da sadece bagimsizlarm iflast demekolmadigt, ayrica tm petrol endstri-
sinin bir.btn halinde kmesi anlamma gelecegini sylediler.
tetam bu kritik agamada Washington'da idare el degigtiriyor,Bakanhga Franklin D. Ro-
osevelt geliyordu ve "YeniPaylagim" (New Deal) yasasim tkanyordu.Bu aktif, depresyonla m-
.
cadele ngren, ekonomiye yeniden canhhk kazandirmaya ynelik, gerektiginde petrolclgn
her alamna canla bagla mdahale etmesini gerektirenbir yasaydi. Petrol flyatlan agin derecede
dgkt ve federal hkmetse Washington'da neler olup bittigtni fazlaslylamerak edlyordu, Fe-
deral hkmet petrol bu durumdan kurtarmak iin ne yapmak gerekiyorsayapmaya hazird1.

Reformcu
Roosevelt 4 Mart 1933 tarihinde Devlet Bagkanligi'na getirildi.Greve geldiktensonra siyasi
a1dan ylpranmaya ok aik ve hl Teapot Dome Skandall'nm yankilarmi taglyanligleri Bakan-
"tiknaz,
ligi'na Harold L Ickes't atadl. Kabinenin ilk toplantismdabaska bir kabine yesince sa-
nym bir beyefendi" olarak tanimlananIckes, Chicago'lubir avukatti ve yillar boyu ilerici Cum-
huriyeti Parti'de ve lericiParti'de lider olarak allymigtL 1912 yllinda Theodore Roosevelt'in
seim kampanyasmi ynetmig, 1932'de de Franklin Roosevelt'in Milli flericilerCemiyeti Batt
kolunun bagkanhgml yapmigtL Simdi de, Roosevelt'in Bagkanligagelmesindekikatkisimn dl
'

olarak gnlnde yatan igleri Sakanhgi'm istlyordu. Amaca ulagmak iin nce ilericilerin nde
gelenlerini kendi kampanyasinda ahytirdive sonunda da istegine kavuup igleri Bakanligi'nl
kazandi. lleride bir strasi geldigindeRoosevelt, Ickes'i bakan yapig nedeni olarak
"yz
hatlarini"

244
 begendigini sylemigtir.Roosevelt aynca ilerici kanattan batlh hava taglyan bir Cumhuriyetiba-
kan istiyordu ve bu nitelikleri lckes'da bulmuytu. Onda begendigi teki zellikler arasmda Ic-
kes'm liberalizme olan iten bagliligi, kuvvetli tutkulara sahip olugu,polemikteki igneleyici s-
tnlg, gerek veya hayal mahsul her tr gpheciligi,kurallann ihlalinde gsterdigiagtn du-
yarhlik, haklarmi koruma tutkusu, greveolan dern bagliligt Ye ok gl bir ahlakanlaylg1gibi
niteliklerdi.
Ickes yoksul bir alle evresindesert mizali,Kalvinmezhebine bagh bir anne tarafmdanye-
tigtirilmigti.ocuklugunda pazar gnleri digmda
ishk
almak hakkina bile sahip degildi. Ishk al-
ma yasagt sadece pazar gnleri,o da ancak annesine pazar gn bir papazmda islik aldigimka-
mtladigi zaman kaldinlirdi. Ickes okulda olaganst baanb bir grenciydi. yleki bir gn gret-
.
meni Latince hocasi hastalandigmda onun yerine gemig, dersi o vermigti. Lisede simf bagkam ol-
dugu siralar ileride bir sanat haline getirecegl bir dalda kendisini yetigtirmigti. Bu bazi yksek
prensiplergerekesiyle aniden istifa etme sanatlydl. istifaetmek ve sonrada istifasinm kabul edil-
memesiyle yeniden greve gelmek sanatt Lisede de.bagkanhktan istifa edyor fakat istifasi simf
arkadaglarmca kabul edilmiyordu. Su tarihten on beg, yirmi yll kadar sonra Franklin Roosevelt
de ayni geyiyapacak, istifasim kabul etmeyecekti. Ickes, Roosevelt'e birka kez istifasmi sunmug,
her defasmda da ondan tek bir yanit almigti: "Size ihtiya var... istifamz kabul edilmemigtir."
Durmak bilmeyen
"reformcu
enerjiyle dolu" gen bir avukat olarak Ickes, Chicago'da bir-
ok kampanyaya katilmigtir.Dogamn tahribinekar1, tekele kargl, sosyal adaletsizlige karg1 kam-
panyalarda boy gstermigtir. Aynca yurttaghk haklarmi savunma, kadmlarm sendikala masi ve
gnde on saat mesaikampanyalan gibi sosyal faaliyetlerde de aktif rol oynamigti. Hatta bir defa-
smda halk taptmaciligtkampanyaslyla grevli Straphanger Cemiyeti'nin sekreterligini bile yap-
misti. Zamanla kendini etkili bir siyasi menajer olarak yetigtirmig,fakat her nedense tuttugu re-
formcular her seferindeyenilgiye ugramigti. Su nedenle kendinden sz ederken pakayollu buna
deglnir,
"daima
yenilecekleri seen tedbirsizbir yetenek!" oldugunusylerdi. Ancak 1932 sene-
sinde byle olmadive durum degigti. Su defa, kampanya igin setigi kisi kazanmigti. Su kigi
FranklinRoosevelt'ti. lileriBakam olduktansonra her zaman prensip ve grevinebagli kalmig
fakat bunun yanmda gcn gstermeyi bagarmig ve gerekirse
"hayir" "gl
diyebilen devlet
adami" olmayi bilmigtir. ligleriBakanligi'ndan bagka Petrol dareciligive yeni kurulmuy nemli
bir bakanlik olan Baymdirhk
Bakanligl.dareciligi de ona verilmigtir.
Bu grevlere atandiktan sonra kendisini tm gcylebu igin son derece zor ve karma-
ayrmtilarma adadt. llerideyazdigi hatiralarmda o gnlerden gylesz eder:
"ligleri
ik
Bakanli-
l'nin lekeli bir gemigi vardi: Bunu hibir zaman hatirdan 1karmadim. Her gn gelen tonlarca
belge, kontrat ve mektup gibievraktkendimi tketircesine inceler, ahsen okumadigtm hibir
evraki imzalamaz, gerievirirdim.Bunu bir gn aleyhime dner, yeni bir Teapot skandalma ne-
"pe'trole
den olur korkusuyla yaptim." Ickes'm tammlyla bulagm1; Albert B. Fall" sonunda
1931'de geri hapsi boylamigt1.Ancak buna karym her zaman iin Ickes'm dgncelerinde var
olmuytur. Ickes hatiralannda punlari yazmigti: "Zaman zaman, acaba Albert Fall'un hayaleti,
elinde kk siyah bir antaylapu insana hzn veren kpelerden birinden aniden ikiverir mi
diye dgnrdm." Teapot Dome olaymm hukuken de kanitlanmig olmas1 Ickes'da petrol en-
dstrisinin yakmda agtmp yok olacagl gibi bir korku yaratmig, aynca bu endstriye kargi gven-
sizlik duymasma neden olmuytur. ligleriBakanligi'na moral vermeye, sarsilmigolan itibanm ye-
niden kazandirmaya kesin kararliydi. O kadar ki yeni yresel skandallann ve hilelerin bir kez da-
ha olugmamasmi teminat altma almak iin kendine zg bir de tahkikatnitesi kurmugtu. Bu
nite standard operasyonteknigiolan
"wiretap"
yntemini yani bagkalanna ait bilglyi telefon
veya telgrafyoluyla alma tekniginikullanmigtir.
Ickes'm kendi ofisindeki durumu ise zamanla daha bagka bir nedenden bir hayli sarsmti
geirmig,tehdide ugrami tir. Durum guydu:lckes uzuli ylllardan beri son derece mutsuz bir ev-

245
 lilik yagamigtt. Bakan olduktan hemen sonra ise kendisinden ok daha genbir kadmla roman-
tik iligkiye girmigti. ligleriBakatihgi'nda hem bu bayan iin hem de bayanin
"niganlisi"
iin ip
bulmug, ancak bayani Washington'da niganlisim ise, igine geldigi iin, Midwest blgesinde g-
revlendirmigti. okgemedenbazi imzasiz mektuplar almaya bagladi. Mektuplarda olaym basi-
na aiklanacagt tehdidi savruluyordu. Daha sonra gerekten bu olayin bir kism1basmda yayin-
lanmigtir. Bu durum kugkusuz Beyaz Saray'i da, en az1ndan bir dereceye kadar, bu ige bulagtir-
migti. Sonundaigi sorupturan ickes'm tahkikatkurulu mektubu yazan kipiyitespit edecekti - ve
bu kigi herkesin kolayca tahmin edebilecegi gibi, bayanin niganhslyd1.1934 yllma kadar devam
eden bu romantik serven, aym yll son bulmugtur. Bunu izleyen sene lckes'm egibir otomobil
kazasmda lecek, bundan yll sonra da Ickes, ikinci kez kendisinden kirk yag gen olan bir ba-
yanla evlenecekti. Bu bayan, Ickes'm bir sre nce intihar eden vey oglunun kansmm kiz kar-
depiydi. Ickes evlenmeden nee Roosevelt'ten izin istemigtir. Bagkan aradaki yag farki zerinde
durmamig, kendi anne ve babasi arasmda da byle byk bir yag farla oldugunu sylemigti.
Bakanhga getrildigi andan baglayarak petrol igiyle ilgili olarak birok kipinin bombardima-
oldugunu ilk elden antamigt1. 1 Mart
"dikenlii'

nma ugramig, ok gemedenbu igin ne derece

1933 tarihinde Roosevelt'e bir mektup yazip petrol endstrisinin nasil bozdugunu"
"moralini

bildiriyordu. Bykgirketlerle bagtmstzlar arasinda fiyat dgg, agiri retim ve israf konulann-
daki ekigmeyikabul ediyor, szlerine qu grgleri ekliyordu: "Ancak gunu biliyoruz ki, Dogu

Texas yatagtnda petrol varili on sentten satilmaktadir. Yine biliyoruz ki, bu durum petrol dnya-
si ve lke zararina sonularlakargi kargiya gelecektir."
Bu ara petrolcler ve petrol eyaletterinden seilmigtemsilcilerseslerini ykselterek, Was-
hington'a kadar harekete gemesiagnsiyaplyordu. Bagtmsizlardan bylik bir kesim dahi, Ame-
"ligleri

rikan Bagimstzlar Petrol Dernegl Bagkani olan bagkanlarmin kelimeleriyle Bakam'na

smirsiz yetki verilmesini ngren kanunu" destekliyorlardt. Ancak harekete geme konusunda
ogunluk ittifak halinde oldugu halde ne yapmakgerektiginekarar veremiyorlardi.
5 Mayis 1933'te, kabine toplantismagittigistrada eline bir telgraftutugturuluyorve bu
telgraftaDogu Texas'ta fiyatlarin drt sente kadar dgtg bildiriliyordu. Aym gnn akgami bir
telgrafdaha aldi. Texas Valisi'nden gelen bu telgrafta eyalete kontrol edilemeyecek
"durumun

"petrol
kadar \girdan iktigi" bildiriliyordu. Bundan gn sonra Ickes bir uyanda bulunuyor,
iginin tamamen bitmek zere oldugunu" syleyerek "hibir gey yapmamakta devam edilecek
olursa bu endstrinin tamamen kecegini, b unun da lkenin petrol rezervleri a1sindan muaz-
zam bir kaylp olacagim" haber veriyordu. Aynca kendisinin ve Yeni Petrol Yasasi'nin ige derhal
mdahale edip bir yeyler yapmaya istekli ve haz1r olduklarim da ilave edlyordu.
Petrol endstrisindeki krize are bulma giriimi nceleri Milli Endstriyel Onarim Yasa-
si'nm (National Industrial Recovery Act) ve bu yasamn getirdigiMilli Onanm Idaresi'nin (Nati-
onal Recovery Administration) himayelerinde bagladt. Igiile hkmet arasmda igbirligi ngren
bu sistem iktisadi toparlanmay1harekete geirmeyi, rekabeti alt dzeye ekmeyi,iinin konu-
munu glendirmeyive bunu yaparken de antitrst yasalan biraz da olsa cilalay1p n plana i-
karmayi hedefliyordu.
Eu sistemde petrol teki endstrilerin aksine NRA'nm degl, Harold Ickes'a tam destek ve-
ren igleri Bakanhgi'mn kontrolnde olacakti.
Ida Tarbell ve Theodora Roosevelt'in gelenek halinde srdrdkleri antitrst hareketin et-
kisiyle Ickes kampanyalannin ogunu kargi" girigimleredayamigt1. O gne kadar
"ikarciliga

hibir zaman iq hayatimn savunucusu veya sempatizani olmayan bu adam gimdi bir zamanlar o
denli magrurolan igadamlannm Byk Depresyon'lanasil balyoz yemig glbisarsildiklanm, fede-
ral hkmetten yardim beklediklerini gryor,bu da ona adeta vahgi bir zevk veriyor, eglendiri-
yordu. Bir gn BirlegikDevletler Ticaret Odas1'ndaki bir yemege katildiktan sonra bu konudaki
"1;

dgncelerini pu szlerle anlatmigtir: dnyasmm bu byk ve yce simalarmdan ne kadar

246
ok igadami dizleri ve elleri zerine kapanmig Washington'dan medet umuyor, kendi adlarma i-
leri idare etmesi iin hkmete yalvanyorlar" demisti.
Politik deneyimleri ve mizaci yznden Ickes yagami boyunca petrolclge sempatik bak-
mamigttr. Ama yine de petrol endstrisinin imdadma kogan, iinde bulundugu zor durumdan
kurtaran ve nihayet geleceginigarantlyealan ickes olmutur: "Petrole mutlak olarak ve tmy-
le bagimh oldugumuz kugku gtrmez bir gerektir.Tagdevrinden bronz devrine, bronz devrin-
den demir devrine, demir devrinden endstriyel devre getik ve gimdide petrol devrine gemig
bulunuyoruz. Petrol olmamig olsaydi, bildigimiz bugnk gekliyle Amerikan uygarhgl var ola-
mazdi" demigtir.

Hkmet Harekete Geiyor

Ickes aligmayaflyat faktrn ele alarak bagladi. Kamsma gre, diger mallann fiyatlan gibi pet-
rol fiyatt da, agin derecede dgkt. Ekonomiye yeniden satm alma gc kazandirmakin tm
bu hammadde flyatlannm ykseltilmesi gerekiyordu.Artik petrolcler,diger hammadde retici-
leri gibi mamullerinimallyettendaha dgk flyata satmaya devam etmemeliydi. Petrol, varili on
sentten satilmaya devam ettike, depresyonun son bulmasi olanaksizdt. Fiyatlann ykselebilme-
si iin retimin kontrol altma almmasi gerekiyordu. retiminkontrol altina alinmasi iin ickes
kurnazliga sahip"olarak nitelendirdigi reticilere
"geytani

petrolc" denen ve kendisinin

"sicak

"sicak

kargi amansiz bir kampanya ati. Birbirinden farkh binierce degigikyataktan kaynaklanan
petrol" sizintilan, agin retimi olugturuyordu 1933 yllmdaki tahminlere gre gnde yanm
-

petrol" gizliceyabani
"sicak
milyon varili bulacak kadar agtn bir retim. Kaak olarak retilen
otlarla kamufle edilmig tanklardasakl1boru hatlarindan digan verilir, yasadigiyapilmigboru hat-
ti ve kamyonlar gebekesiaraciligiyla sevk edilir, gece olunca da eyalet simnndan aginhp teki
eyaletlere kainhrdl. Yasadig1bu yollarm her birinde, rgvet ve para gcyleengeller agilabiliyor-
du. Iglerinbu gekildeyrtlmesi zamanla byk ve krb yeni bir igin tremesine de neden ol-
mugtur. Ashnda her fiyat sabitleptirme olay1petrolcleri daha ok sicakpetrol retmeye tegvik
edlyor, bu pazarlan petrol seline bogdugu iin fiyatlan daha da dgryordu.
"Prorationing" igleminde en byk olumsuzlukkaak petrolden.geliyor bu da her flyat sa-
bitleptirme abasmi etkisiz lollyordu. "Prorationing" iglemini durdurmamn tek yolunun sisteme
canla bagla ahgip dzen getirmek, polisiye kuvvete bagvurmak ve bu byk sizmttyi tikamak
olduguna karar verildi. Ancak, bu sadece Texas, Oklahoma ve diger eyaletlerin katilimlyla z-
roln mutlaka federal hkmetin omuzlamasi gereki,
"polis"
lecek bir sorun degildi. Burada
yordu. Ancak, hangi gerekeyle? Bu sorun federal hkmetin eyaletlerarasi ticaretidzenlemek
amaci ile polis gcn kullanabilme yetkisi ile zld. Sonunda 1933'te arabuk kanunlagan
bir mevzuatla Devlet Bagkam'na devletin izin verdigi miktardan daha fazla petrol" ret-
"sicak

meyi yasaklama ve bu petroln eyaletlerarasi ticaretesokulinasim men etme yetkisi verildi. Pet-
rol endstrisininiinde bulundugu kt kogullardan bizzat Roosevelt de znt duymutu. So-
nunda 14 Temmuz 1933'te imzasmi taglyanbir Yrtme Emri yaymladt. Adi geen, yrtme
emrinden Ickes hatiralannda yle sz eder: "Yrtme Emri eyalet yasasim ihlal yoluyla elde
edilmig herhangi bir petrol veya petrol mamulnn bir eyaletten bagka bir eyalete taginmasmi
veya yabanci ticarete sunulmasmi durdurmaya yneliktir. Yrtme Emri bana genigyetkiler ve-
riyor Ye sadece emirleriyayinlama yetkisi degll, bunlan uygulatma yetkisi de tamyor."
Yrtme Emri'ni ele geiren lckes vakit geirmeden Dogu Texas petrol blgesine federal
denetimciler gnderdi.Buntarm grevi rafineri kayitlanm incelemek, petrol sayalarmi deney-
den geirmek, tanklaridenetlemek, hatta o gne kadar yeminle beyan edilmig kay1tlann dogru-
lugunu lerek denetlemek iin boru hatti kazmak gibi grevlerdi. Ickes bu konuda ok sert
petrolcler" denen kipilerin tutuklanip adelete teslimine kadar israrl1
"sicak
davranmig hatta

247
 davranmigttr. Sab1rsizlik gsteren br parlamento yesine, "Ben bu konuda yerle gg yerinden
oynattim" dedigi sylenir. Federal hkmet denetimcileri abalansonunda
"sicak
petrol" satigi-
m yasaklamayibagard11ar.Bu arada Texas Eyaleti bir polisbile grevlendiremeyecek kadar iflas
etmigti.
MilliEndstriyel Onanm Yasasi(National Industrial RecoveryAct] gereginceikanlan Pet-
rol Yasast(Oil Code) Ickes'a her eyalet iin ayhk kota saptamayetkisi glbi olaganstglerver-
migtir. Birka yll ncesine kadar, bu'tr bir hkmet mdahalesi dnyanm her yerinde, petrol-
cler arasmda bir isyan hareketinin ilk kivilcimmi yakabildigi halde, gimdiartik endstrininpek
ok kesimince memnunlukla kargilanip bir kurtarici olarak kabul gryordu. Simdibu igin ba-
mda Ickes vardi ve stlendigi igiparlak bir baanyla yrtyordu. 2 Eyll1933'te, lkenin pet-
rol retimini gnde yz bin varile indirmek amac1yla,lkede
ne kadar petrol reten eyalet
varsa, her birinin'valisine ayr1ayn telgrafekerek, her eyaletin retim kotastm bildirdi. Su ger-
ekten tarihi sayllabilecek bir davramy, endstrinin igleyiginde gereklegen ok temel bir politika
dngmyd. Artik flay retim gnleri geride kalm14tl. "Prorationing" uygulamas1ylakapka
gelenegide, agin retim yznden yok olup bitme tehlikesigeirdigi bu kritik dnemde -Orta-
ag Ingiltere'sinde geyik ve av hayvanlan iin geerli olan gelenek- artik bu lkede geerli ola-
mazdi ve halk da bunun bilincindeydi.
Fiyatlarmrestorasyon ve istikran bagka bir yolla, bizzat hkmetin tespitiylede saglanabi-
lirdi. Fiyat dggnden fazlaca ziyan grmg olanlardan ogu flyatlann federal hkmete sap-
tanmastyaklagtmim kuvvetle desteklemekteydi. Bunlardan, Standardof CaliforniaSirketi'nden
bir temsilci1933 yllmda gunlartsylyordu; "Eger bizim fiyatlanmizi saptamarsimz, bugnden
baglaylp kiyamet gnne kadar yasa yapmakta devam eder Ye yine de hibir yere ulaamazsi-
niz." Bu desteklemelere karm kararlara muhalefet gsterenlerde vardi. Muhalefette olanlar,
hkmet flyatlan saptamaya baglarsa petrol endstrisine bir kamu tesisiymiggzyle bakip bu
defa krlan da saptamasmdankorkuyorlard1. Su konuda Ickes kipisel olarak le el atip bir sre
iin petrol flyatlarmi kendisi saptamakistediyse de muhalefetlekargilagt1.Asimda gerekten de
fiyat tespiti agin retime kargi olan hevesi yeniden krkleyebilir Ye agin retimi yeniden can-
landirabilirdi. Fiyattespitininretimin kisitlanmasi ile kargilagtinldigmda, ondan daha zor, daha
karmagik v hi kugkusuz ok daha ekigmeye aik eldugu meydandaydi. Tercih edilmesigere-
ken metot, bu gereklerdentr, hi kugkusuz
"retimin
k1sitlanmast" metoduydu. Bu gre-
Vin dogrudan Washington'a
verilmesinegayret edildiyse de, bu mmkn olmadi ve ig, eyalet
dzeyinde tutuldu. Bylelikledaha az karmaga yaratacagi, cari retim dnyasma daha yakm ola-
cagi ve gzlerden daha irak kalacagl dgnlmgt.
1934 ylli sonlarma dogru federal hkmet -- eyalet ortakhgmm olugturduguyenisistembir
hayli ragbet kazanmig durumdaydt. Hatta Roosevelt'in koruyucularmdan biri aralik aymdaBay-
kan'a pu sz sylemigti: "Dogu Texas'ta sicak petrol konusunda bir hayli bagarili oldugumuz
anlailtyor." Fakat ne yazik ki, bu szlerin sylendigi ayin hemen ertesinde, Ocak 1935'te Yk-
sek Mahkeme yeni sisteme ldrc bir darbe indiriyor, Endstriyel Onanm Yasas1'mnkaak
petrol yasaklayan maddesini gerievirerek,yepyeni bir krize yol aiyordu.Bu ise, kaak petro-
le kontrol konulmadika tm petrol endstrisinin yikilmaya mahkm olmasi demekti. Bunun
nlenmesi ve izin verilenden agin miktarda petrol retiminin eyaletleraras1 ticarettenyasaklan-
masi in alelacele yeni bir yasa taslagihaz1rlandi ve kanun haline getirildi. Bu yasaya,kanunu
gerekleptiren kipinin, Texas Senatr Tom Connally'ninadlyla ConnallyKaak Petrol Yasast
dendi. Daha sonraki yillarda, bu kez 1935'te, Yksek Mahkeme bir kez daha, bir ncekinden
bile agir ikinci bir darbe indiriyor, Milli Endstriyel Onanm Yasasi'nin ogu kismim Anayasa'ya
aykm ilan ediyordu. Bu son durumun petrollebir iligkisi yoktu, daha ok NRA Yasasi'm ihlalen
New York'ta gerekleptirilmig
"hasta

tavuk saticiligi" etesine kargi girigilmigbir ntem olmakla

beraber ister istemez petrol konusunu da ine ahyordu. Buna ragmen NRA'nin iptali, diger bir-

248
I
 takim faktrlerin de ige karigmasiyla Ickes'dan sahip oldugu yetkilerin bazilanm geri alacakti.
Eyaletler iin zorunlu kota tespitiyetkisi de geri alman yetkilerden biriydi.
Yine de, bir veya iki sene ncesine kiyasla, geri alman bu yetkilerin dogurdugu sonularo
denli yikici olmamigtir. nk,aradan geen bu sre iinde petrol endstrisinin reglasyonu
iin gerekenereve izilmig ve yerine oturtulmuytu. Aynca bir de anlagmayavanimigtl. Bu
er-
eve ve anlagma NRA'nm hkmsz sayllmasma kargin varliklanm srdrmgtr. Yeni sistem
federal hkmet-eyalet ibirligini srdrmeye devam etmigtir. Yenihallyle, Connally Kaak Pet-
rol Yasasiaginpetroln alt dzeyde tutulmasiiin yeterli say1dapolis gcn ngryordu. Bu-
na ek olarak, federal hkmet, ncelikle de "Bureau of Mines", yani Maden Brosu her ileri
agama iin periyodik talep tahmin raporlan hazirhyordu. ncebu taleptahmin raporu haz1tlam-
'

yor; sonra da, bunlara gre, her eyalete bu talebin bir hissesi
"tahsis"

ediliyordu.Resmi olma-
yan, ancak gnllbir
"kota"
sayllabilecek bir sistemleher eyalat,talebineuygun bir hisse alabi-
liyordu. NRA'mn son bulmas1yla eyaletlerden bu dzeyi kabul etme zorunlugu kaldinldi. Eu
arada, bagimsizhglm ilan edercesine o gne kadar profesyonel duruma gelip teknik yetenek de
kazanmig olan Texas Demiryolu Kurumu, zaman zaman kendine aynlmig olan "kotayl"

yavag-
tan da olsa aglyordu.Yine de genel anlamda, eyaletlerin federal tahminlere uyduklan, bu tah-
minlereuyma zorunlugu kaldir11digihalde, fazla riayetsizlik etmedikleri sylenebilir.
Bu kogullar altmda belirli bir eyalet dogal clarak kendisine tanmmigolan kotayi fazlas1yla
aabiliyordu. Ancak byle yapmaklafederal hkmetin ve teki eyaletlerin tepkisiniekiyor ve
aynca diger eyaletleri de kendisi gibi agin retime zendirmig oluyordu. Bylece yeni bir agin
retime ve dolay1slylayeni bir flyat dggne neden oluyordu. Byle bir durumun nlenmesi iin
genel olarak her eyalet, federal hkmetin tespit ettigt kotaya uymayi kabul ediyor, daha sonra
retimi, tahmin talebindekendine dgen payi tamamlayacakgekilde ayarhyordu. Petroln vari-
linin on sentten satildig gnler henz belleklerden silinmediginden, gerek reticiler ve gerekse
gelirlerintpetroldensaglayanhkmetler iin durumun yinelenmemesine aba gsteriyorlardi.
Enindesonunda yeniden byk petrol kegilleri yap11masi,genel kanlya gre her zaman in sz
konusuydu. 1930'lu yillarda bir petrol uzmaninm yazdigt gibi"Dogu Texasblgesinde yaanmig
olaylarm bir kez daha yinelenmeyecegini sylemek iin insanm khin olmasi gerekirdi."
Eyaletlerarasi Petrol Szlegmesi'ninyrrlge girmesiyle 1935 yllmda eyaletlerin petrolde-
ki rol daha da resmi bir geklebaglandi. Petrol reten eyaletlerarasmda geerliolan ve Texas
Demiryolu Kurumu Bakam'nm
"bu
szlegme" diye,sz ettigi "Petrol Szlegmesi"zaman za-
man Oklahoma ve Texas arasmda ciddi atigmalara yol amigtir.
Oklahoma kartele benzer bir kurulug yanlislyd1.Eu kuruluga iki ynden tam yetki verilme-
sini istiyordu: Her eyaletin tahminipetroltalebinibelirleyen Maden Brosu verilerinin eyaletler-
de uygulama yetkisi ve kotalara uyulmasiiin yasal yetki. Texas ise bu tr bir kartele tamamen
kar1ydt.Keridihkmranligmi bagka ellere kaptirmak istemlyordu. Sonunda kazanan Texasol-
du Ve Eyaletlerarast Petrol Yasast bazi kigilerin istedikleri kartelden bile daha geersiz oldu. Yine
de bu yasa eyaletlerarasmda bilgi ve planlarin aktanlmasmda, yaptinmlarm dzenlenmesinde
ve retimde koruma ve k1sitlamamn koordinasyonunda yardimci oldu.
oktemel sayllabilecek ve eger var olmasaydi sisteminasla aligmayacagtyapi bloklann-
dan bir bagkast da yabanci petrol aktmmi kontrol eden gmrktarifesidir.Eger bu gmrktari-
feleri olmasaydt dgk kaliteli ihtal petrol Amerikan pazarma sizar ve bu durum yerli retim
zerindeki herhangi bir kisillamay1etkisiz lularak dzenleyici sistemin digmda olan yeni bir
"ka-

ak petrol" akimiyaratirdi. 1930 Smooth-Hawley Yasastnin sagliksiz bir yam, yasaya petrolle il-
giligrevykleyen bir maddenin koyulmamq olmasidir.Su yzden gmrk tarifesininyarattigt
huzursuzluk giderek artti. 1931 ylhnda petrol ithal eden bazi byk girketlerbagimsizlann gim-
yeginizerlerine ekmemek iin
"gnll"
olarak ithalatlarmi azaltma karari aldi. nkba-
"dgk

gimsizlar flyat" suunu retimde uyguladiklari kendi ilkel usullerineyklemeyip, byk

249
d
 girketlere ve yabanci girketlereyklyorlardi.Ancak, ithalata konan tm kisitlaylci nlemlere
kargm, sonu almamiyordu.
1932 yllma gelindiginde petrol endstrisinde ve petrol reten eyaletlerde yaanan sikmti
artik doruk noktasina ulagmig, mutlak surette bir gmrktarifesiuygulamast zorunlu olmugtu.
Sonuta bir taslakhazirlanarak kongreden gegirildikten sonraimzalamp yasahaline getirildi.Ya-
sa ham petrol ve mazota varil bagma yirmi bir sent, benzine ise 1,05 dolar gmrk vergisi getiri-
yordu. Tespit edilen bu gmrk vergisibagka bir sorun aismdan da yarar saglamig, depresyon
ylllannmtam ortasmda hkmet iin iyi bir gelir kaynagt olmutur. Su vergi tam zamanmda uy-
gulanmigtir.Gmrk vergisinin uygulanmaslylayabanc1 petroln lkeye akimmidurduran bir
sisteminin iglerligiaismdanson derece nemliy-
"prorationing"

duvar ekilmigoluyordu ki bu
di. 1933 yihndaIckes'la nde gelenithalat pirketleri arasmda imzalanan ve ithalatm hacmine ait
anlagma" sonundakendinden bekleneni vermigti. 1920'lerin sonu, 1930'lann bagmda
"gnll

lkeye giren ithalat lke talebininyzde 9 ila yzde 12'sini olugturmustur. (Ancak dogal olarak
gmrk tarifesindegsterilen sayilar pek saglikli degildi. Birlegik Devletler'in kendi bagma bir
petrol ihracatisi oldugu Ve Amerikan petrol ihracmm lkeye giren petrol lthalatimn iki kati ol-
dugu saklanmigti.) Gmrk tarifesininkanunlagmasmdan sonra petrol ithalat1 lke talebininsa-
dece yzde S'ini kargilayacak dzeye dgt.
Amerika'ya en byk ham petrol ihracati yapan lke Venezuela'dir. Venezuela tek bagina
Amerika'mn ithal ettigt ham petroln yarismdan fazlasim sagliyordu.Aynca Venezuela'nm ret-
tigt petrol toplamimnyzde 55'i ham mamul ve petrol mamulleri geklindeAmerika'ya gidlyor-
du. 1920'lerde iflas durumuna gelen Venezuela sanayii gimdiok ciddi bir toparlanmagsteri-
yor, Venezuelali petrolclerin ve ailelerindoldurdugu gemiler bir kez daha lkelerine dnyor-
du, Bu ara, Venezuela'da faaliyette olan yabancigirketlerde boyduntayarak ihra mali petrolle-
rini Avrupa pazarlarma srmeyeabahyordu. ByleceVenezuela artikAvrupa'nm en byk pet-
rol saglayictsiolmuy ve ihracatta BirlegikDevletler'le baga bag duruma gelmigti. 1930'lu ylllarm
ortalarmda, Venezuela bir kez daha eski gnlerdeki yksek retim dzeyine ulagmigti. Yerli
Amerik'an petrolclg aismdansa gmrk tarifesikoruyucu bir set iglevi grmg,kisttlama sis-
temlerindengeride ne kaldlysa hepsi bu setin gerisindeait olduklan yeri almigt1.
i

I
stikrar
Kisillamada bir sistem saglanmasi konusu her ne kadar mantikhve hatta kamilmaz grnse de,
bu sistemolumsuz ve dzensiz kogullar altmda geligmigtic Konuyla ilgili grgmelerylpratict ve
sulayic1olmup, her agamada kin ve aresizlikle dolu sahneleryaganmigtir. Aynca bu sistemin
doguu bir btn halinde olmamig, ktsim kisim, aclarla dolu ve olaylarm geligimine uyarakolu -
muytur. Dogu Texas'm ige karigmasi ve petroln varili on sentten sat11masiendstriyi bunaltma-
ya yetmig, sonunda retici eyaletlerin bu ynde hareket etmesine yol amigt1.Petrol endstrisin-
de kat edilen byk geligmeler ve 1920'li yillann ortalarmda baglatilan petrol retimi dinamiz-
minin anlailml; olmas1da bu iglemin ortaya tkmasimkolaylagtirmigt1r.Ancak bu da yetmemig,
olaym gereklegmesi iin Byk Depresyon'un ve YeniDagitim hareketinin olugmasi gerekmig-
ti.-Olaymgereklegmesineneden olan faktrlerden bir bagkasi da Texas ve Oklahomapetrolc-
lerinin beklenmedik gekilde bir anlagmayavarmalan, Austin ve OklahomaCity'nin byk polti-
kacilarmm ve lckes ile Washington'da YeniAnlagma'ya imza atmty teki liberallerin uzlagmalan-
dir. Btn bu kipiler, dogal olarak birbirlerine kargi gphe duymakla beraber -petrol bulmanm
kendine zg yapisi ve petrol rezervlerinin ikanlmasmdason derece ilkel ve geleneksel yn-
temlere bagvurulmasi nedenleriyle- eger bu birlikte abgma gereklegmemig olsaydi, petrol en-
dstrisi bugn mutlaka inas etmeye mahkmdu. 1933 yilinmgetirdigiterr hareketleri artik
gemigtekalmigtl. Nitekim Texas DemiryoluKurumu Bagkani'nm 1937de byk bir gururla

250
 Roosevelt'e yazdigi gibi "Artik gnmzde federal hkmetle petrol reticisi eyaletler arasmda,
dogal petrol kaynagmm muhafazasi iin tam bir igbirligt ve koordinasyon tesis edilmigtir." Bag-
kan bunlan yazarken belki biraz abartmisa da, gerekdurum syledigine ok yakmdL.
Son gekliyle, sistem", byme srecinde birok kangikhklara hedef ve neden
"dzenleyici

olmugsa da, aslmda ok gl bir mantik ieriyordu. Uretim konusunu hatta bir dereceye kadar
yeniden tanimllyordu.retime,hem teknolojikhem de huku-
"sahipligini"

petrol rezervlerinin
ki ve ekonomik ailardan tmyleyepyeni bir yaklagimgetirmig,aynca Amerikan petrol endst-
nsme yem bir yn kazand1rmigtir. Aradan birok y1llargetikten sorira, aym geyi bu defa ok da-
ha byk aptayapmak isteyenler, o gnn dzenleyici kendilerine ynlendirici bir
"sistemini"

model olarak almiglardie

Dzenleyici sistemde,varsayima dayanan aligmausulleri hkimdi. rneginbunlardan bi-
ri gu varsaylmdir: Petrole duyulan talep mutlaka flyat hareketleriyle dogru orantill etkilenir, diye
bir gey yoktur. Talep tek bagma mtalaa edilmelidir. zellikle depresyon gnlerinde halkin ogu
.
bu varsayimi akla uygun ve zerinde dgnmeye deger bulmustur. ikincivarsayimsa guydu: Her
bir pay1vardir. Paylar dramatik bir degigme gsterecek
"dogal"
eyaletin pazardakendine zg
olursa tm sistem bir btn halinde tehdide ugrat Nitekim 1930'lar sonunda, Illinois'te nemli
petrol keyilleri yapilip bu eyalet lkenin en byk drdnc reticisi oldugu zaman ortaya 1kan
tablobununla tipatip aymdir. Illinois, Eyaletlerarasi Petrol Anlagmast yesi degildi. Yeni bir reti-
ciydi, pazara girmekistiyordu. Su yzden de kendine uygun bir pay elde etmek iin kendi yn-
temlerinikullannuptir. Su durum kar1stnda Illinois ham petrolne yol amak iin Texas ve Ok-
lahoma kendi retimlerini nemli miktardakesmek zorunda kaldilar. Sphesiz bunu isteyerek
yapmlyorlardi. Eu arada birok gikyetleroluyor, tm sistemden vazgeilmesi iin agnlar yapih-
yordu. rnegin,Texas, vazgemek ve kendi yolunda gitmek tehdidinisavur-
"prorationing"den

Ancak yine de dzenleyici sistem direnmekte Israr etmig,Illinois'ten gelen yeni petroln
mugtu.
Sebep oldup katliama bile dayanmay1 bagarmiti.

Bu sistem altinda fiyatlar hkmet tarafmdansaptanmadi. Sisteminsavunuculanister Aus-

tin'de ister Washington'da olsun bu konuda gayet israrli davrand11ar. Ancak retim dzeyleri pa-
zar talebinikargilayacakgekilde saptandigL iin, ham petrol retiminin de istikrarh bir flyatla pa-
zarlanacak dzeyde saptanmasiyoluna gidilmigtir. 19341940 yillari arasinda Birlegik Devlet-
ler'de ortalama petrolflyati varil bagma 1 dolarla 1,18 dolar arasmda degiglyordu. Sonunda
"va-

rili bir dolar" agrilarigereklegmigti. Yanisistem kendinden bekleneni vermigti. Artik petrol se-
li de durmuy ve tm bunlar olurkenhem petrol fazlasi idare sistemihem de hkmet-petrol gir-
ketleri arasmdaki iligkiler sonsuza dek degigmigtir.

I
I
:I
i

I
i

251
-l
I
I
I

14
Dostlar ve D manlar

MALCOLMVE HILLCARTfirmasi Glasgow'un yetmig beg mil kuzeyinde, skoya'nmbati sahi-

linde, Fort Williams kasabasmda faaliyet gsteren bir emlak firmasiydi. Avcillk ve balikiliga uy-

gun topraklardakiralama igiyle megguld. 1928 ylli yaz mevsimi baglarinda kiralamay1tasarlad1-
gi Achnacarry Satosudenen mlkn gekici zelliklerini belirten bir de liste hazirlamigt1. Eu
mlk kasabadan on iki mil kadar uzakta, Inverness-shire'deydi. Dnyaniti her yanmdaki emlak-
ilargibiMalcolmve Hillcartda mlk vmek iin en gzel kelimeleri kullanmaktan ekinme-
migler,"Bu pato Arkaig Nehri kiyllannda, yreye g2ellikkatan bir mlk olup, 1skoyadaglarm-
daki tarihi yerlerin en ilgin olamdir" demiglerdi. atoyu tammlamakiin gu szleri de ilave et-
miglerdi:"Satonun evresinisaran manzara tm skoya'daeg bulunmaz gzelliktedir." Ger-
ekten de burasi alli bin hektan aan arazisiyle-kup ve bahk avciligma fevkalade elverigliydi.
Bir avct burada 90 kadar geyik, 160 cins av kuu ve 2000 balik avlamakiin izin alabilirdi. Ma-
likneye gelince,on dokuzuncu yzyil baglarmda "skoya Baron stilinde" inga edilmig bu bina
sonradan elektrik tesisati,sicak su ve merkezi isitmayla modernlegtirilmig, dokuz yatak odah,
aynca ek odalari bulunan bir binayd1. Bu odalardan bagka, garajaek olarakyapilmig drt odast
daha vardi. 1928 ylli Agustos ayi iin kiraya verilmek istenen bu malikne iin bin pound ki-
ra isteniyordu. Su kirayi deyecek kiraci kendi hizmetkrlarirn getirecek,sadece kahya kadm ev
sahibitarafmdansaglanacakti.
Eski dostlann vakit geirmesiiin byle dinlendirici bir atmosferden daha lyi bir yer bulu-
nabilirmiydi? Henri Deterding de byle dgndg iin malikneyi bir ayligma kiraladt. Kendisi-
ne arkada olarak New JerseyStandardOil BagkamWalter Teagle eglikediyordu. Kugkusuz bun-
da hayret edilecek bir yey yoktu. Zaten bu iki kisi yillar boyu beraberce ava 1kmayidet edin-
miglerdi.Firsatbulduka birlikte ava gidlyorlar.d1.Ancak, bu yaz durum biraz farkllydi. Eskidost-
lar listesi bir hayli uzun tutulmugtu.Konuklardan bazilan gu kipilerdi: Heinrich Riedemann, Jer-
sey temsilcisi;William Mellon, Gulf Sirketi temsilcisive Albay Robert Stewart, Standard of Indi-
ana temsilcisi. S u sekin kipiler yanlannda sekreterlerini, daktilolarmi ve danigmanlanin da getir-
miglerdi. E u kipiler yedi mil uzakta, zel olarak kiralanmig ayn bir ky evinde banmyordu.
Dostlar arasmdaki bu bulugma basmdan gizli tutulmakistenmig ve buna byk zen gste-
rilmigti. Ancak tm abalarakarm haber nasilsa basma sizdigmda ok gemedenLondra basm
mensuplankuzeydeki bu malikneye akm etti. Ancak kendilerine tek sylenen, petroiclerin salt
kup avi ve balik tutmak iin bir araya geldigiydi. Ne var ki basm bu aiklamaya kanmamigti. Ma-
dem ki ama buydu, o halde niin gizliligegerek grld diye dgnlyordu. Bu konuda Dail
Express gyleyazmigtir: "Ku; avi ipucu vermiyor!"Petrolclerin aytrlarda gezerken ne syledik-
leri, akgamlan iki masasmda sylegirken ne konugtuklan hakkmda hi kimse hatta uaklarbile
hir tek kelime sylemiyordu.Tatiligeirmek lin Deterding gelirken
"geytanlar"
diye agirdigt iki
kk kiz yegenini de beraberinde getirmiti.Eu kkler spora ilgi duymadiklan ve konuqulan-
lardan da sikildiklan iin bir gn yaramazlik yapip Riedemann'm yatagmm ine gekerpurubud-

252
 kecek ve pijamalarma dgm atip adami zor duruma sokacakti.Kugkusuz kasmti yzl Alman
petrolcbuna ok lkelenmigti. Kugavciligi ise, Teagle'in sonradan syledigigibi pek de mit et-
tiklerigibi gitmemigti.Ancak bu hi de nemli degildi, Asil istedikleri sikintiiindeki petrol en-
dstrisini kargi kargiyaoldugu agm retim ve agin kapasite belasmdan kurtaracak bir zm yolu
bulmaktL Petrol savaglannayeni bir ateykessaglamaktanok Avrupa ve Asya iin resmi bir uzlag-
ma yapma pepindeydiler.Yani dzen getirecek,pazarlari blecek, endstriye istikrar saglayacak
ve krhhgt savunacak bir uzlagma. lyteAchnacarry toplulugubu tr bir bang konferanslydi.
Btn bunlar 1929 hisse senedi piyasasmm iflasindan ve Byk Depresyon'un baglamasin-
dan bir yll nce olmustu, Bu tarih Dad joiner'in Dogu Texas'taki petrol kegfinden iki yll evvele
rastlar. Ancak daha o zamandan Amerika'dan, Venezuela'dan,Romanya ve Sovyet Rusya'dan
gelen korkun petrol selitm dnya pazarlarmi sarsmaya baglamig, fiyatlan dgrme ve "yllect

rekabet" yolunu amiti. zellikle Rusya'dan akip gelen petrol, petrolcleriAchnacarry'de top-
lanmaya zorlarm;tt Rtis petrol satm aldlgl iin bir vakitler Deterding'in New York Standard
Oil'e kargi uyguladigi yaptinm, belali petrol sava1gimdi tm dnyada birokpazara stramigti.
Eu savag kontrolden ikmig,globalbir atigmayadngmgt. Artik flyatlar kyor,petrol gir-
ketlerinin hibiri kendini hibir pazardagvencedehissetmiyordu.
Bu nedenle Achnacarry toplantisi dnemin iinde bulundugu durumu yansitmigt1. Avru-
pa'da ve Amerika'da gnn geerli deger ve hedef1eri endstriyel rasyonalizasyon, verimlilik ve
tekrardan kama olmuytu. Bu deger ve hedefler hem igadamlan ve hkmet mensuplarmca
hem de iktisatilar ve yayimcilarca en geer akeydi. Sirket birlegmeleri, igbirlikleri, karteller, pa-
zarlama anlagmalart ve dernekler bu amalann gereklegmesinde bagvurulan egitliaralardt ve
1920'lerde, hatta 1930'larda depresyonun gelmesiyle uluslararasi i; modelini olugturmuglardir.
Igbirliginde "verimliligin"

saglanmastylakr elde edilmesi ve fiyatlarm kontrol mmkn oldu.

Rockefeller'll ve Henry Flagler'li gnlerdeki gibi o gnlerde de ortada
"gem

vurulmaz rekabet"
tehlikesivardi ve bu tehlikeninmutlaka bapm ezmek gerekiyordu. Ancak ne var ki artik
"ticari

rekabeti tam kontrol" yoluyla,

"evrensel
tekel" aracinglyla del etme imkni kalmamigti. Ortada,
diger btn firmalan hyle bir girigime
"zorlayacak"
kadar gl hibir firma mevcut degildi.
Kaldt ki siyast gereklerde buna izin vermiyordu. Tm bu nedenlerden dolaytdir ki Achnacarry
konferansi sonunda tam bir
"galibiyet"
elde edilememig, bir uzlagma ile yetinilmigtir.

Britanya Hkmetinin Eli

Achnacarry konferansi sadece petrol girketlerinin olugturdugu bir olay degildi. Sahnenin gerisin-
de, gzlemcilerinogunun gznden bilerek kamlmig Britanya hkmeti vardt. Su hkmet
kendi ekonomik ve siyasi amalanna ulagmayolunda petrol girketterini devamli olarak igbirligi-
ne zorluyordu.
Eu degigik bedeflerin kavgak noktasinda Anglo-Pers Sirketi'ne Charles Greenway'inhalefi
olarak gelenSirJohnCadman vardt 1928 yllma gelindiginde,artik Cadman nfuzunun doruk
noktasma ulagmig,Deterding ve Teagle'la aym paralelde ahglyordu. Ama onlara klyasla bir de s-
tnlg vardi. Britanya hkmetinin gznde egsiz bir itibara sahipti. Maden mhendisleri ile
dolu bir aileden geldigiiin, kariyerine kmr madeni menajerligiyle baglamigt1ve yeralti afetle-
rinde madencileri kurtardigi iin dller almigtt.Zamanla Birmingham niversitesi'nde madenci-
lik dalmda profesr olmugtu. Profesrlg sirasinda
"petrol
mhendisligi" konusunda yeni bir bu-
lugla niversitenin akademik toplulugunusarstigt sylenir.Cadman'm kegli o denli gerekten
uzak ve hayal rn grnyordu ki bir akademik muhalifi bulugun
"garlatanca
yap11migbir rek-
lam" ve
"1kmaz

sokak" oldugunu syleyecek kadar ileri gitmigtir.Birinci Dnya Savagipatlak

verdiginde Cadman petrol teknololisininen nde gelenpetrol uzmanlan arasmdaydt. Savaginde-
vamt sresince, Petrol Ynetimi bagkam olarak hem politika hem de insanlan idare etmede olaga-

253
nst beceri gstermigtir. 1921'de Anglo-Pers Sirketi'ne teknikdanigman olarak getirildi. Bundan
alti yll sonra da hkmet kontenanmdan aday gsterilerek irketin bagkam.oldu.
O gne gelinceyekadar petrol retimi tm dnyada htzla bymekteydi. Bu ara, Cad-
man'm kendi girketinin toplamretimi de hem Iran'da ve hem de lrak'ta drt katina ykselme
egilimindeydi.Cadmano gnlerdegunu sylemtir: "Yenipazarlar bulmak artik zorunlu oldu."
Anglo-Pers'innnde seecegi iki yol vardi. Eu yeni pazarlara girmekiin, gerekenbyk yatin-
mi ve kamilmaz rekabeti de gze alarak, alabildigince savagmak veya kurulu dzenli girketlerle
ortak anla malara girip pazarlanbu girketlerle paylagmak.
Cadmanbu yollardan ikincisini seerek Shell ve Burma ile Hindistan'daki pazarlar ve tesis-
ler iin anlagma yoluna gitmigtir.Shell Sirketi'yle oldugu kadar Burma'yla da anlagmasom sebe-
bi bu girketin Britanyahkmetinden sonra Anglo-Pers'in en byk ortagi olmasidir. ikincihe-
def Afrika'ydl. Buras1iin de CadmanAnglo-Pers ile Hollanda Kraliyet/Shell girketlerininarala-
rmda kurup pazarlan yan yariya blgmelerini nerdi. Ancak bunun gereklegmesi iin
"ittifak"

en byk iytiraki olan Britanyahkmetinin izni gerekiyordu ve Cadman daha 1928'de b,u
izin iin teebbsegemigti.Ne var ki hkmet onay verme konusunda ekincelidavramyordu.
Amirallik makamt her zamanki malum korkusunu belirtlyor, Shell'in Anglo-Pers'i yutabilecegl
olasihma deginlyordus Byle bir durumda Shell'in hkmetin politikasma ters davranmasmdan
endige edillyordu. DigigleriBakanligt Ye Maliye Bakanligi bunun BirlegikDevletler'i kstrme-
sinden endigeliydi. Byle bir birlegmenin Amerika BirlegikDevletleri'ni -Amerikan kamuoyu-
nun iinde bulundugu bu huzursuz dutumda- iki girketinStandardOil Sirketi'nin temsilettigi
atiklan dgncesine gtrmesinden ve bu gerekeyle bir
"savag"
Amerikan ikarlannakargi
sulama yapmasmdan korkuyorlardi. Su sulama kolaylilda ingilterehkmetine kadar uzayabi-
lir ve bu da son derece talihsizpolitik sonulara yol aabilirdi. Su mantik iglemi zincirleme ola-
rak daha da ileri gtrlyor, bu de(a da olugacak gerginliginhkmete baski yapip Anglo-
Pers'teki holdinglerini satmayazorlayicag1 ve bunun da Kraliyetdonanmasi iin felaket olacagi,
Maliye iinse hi de iyi olmayacagi grg savunuluyordu.
Eu durumda, o gnlerdeMaliye Bakam olan Winston Churchill'in bir kez daha yagamsal
bir rol almasi ve ige el atmasi gerekti. nceleri
"birlegmesine"
Churchill nerilen Afrika birok
ynden kugkulu bakmtyttr. "Sir Henri Deterding'in Standard'la
'savaq'
halinde oldugu bir d-
nemde Britanya hkmetinin bu kavgaya ekilmesibence zamanlama ynnden uygunsuzdur"
diyordu. Ancak zamanla konu zerinde dgndke birlegmenin yap11acaken lyi geyoldugu ka-
nisma vardi. Birlegme ayrica en ucuz bir yntemdi. mparatorluk SavunmaKomisyonu'nda sy-
Anglo-Pers Sirketi'nin Afri-
"nerilen
ledigi gibi, kamsmca ali ma dzenlemesinin tek seenegi
ka'daki pazan elde etmek iin savagmasiydi." Kukuyok ki bunun iindaha fazla paraya gerek
duyulacak ve bunun iin de byk hissedar olan majestelerinin hkmeti adi-
.kendisinin
-en

na- Parlamento'ya bagvurmas1 gerekecekti. Aym geyi evvelce bir kez daha 1914'te hkmeti
Anglo-Pers'ten hisse almaya ikna ettigi zaman yapmigth Simdiaym hikyenin hem de bu defa
ok atigmah geecegi iin bir kez daha tekrarlanmasmiistemiyordu. Bu sebeple de, Britanya
hkmetinin petrol konularmdaki dogrudan 1karlanmn gz ardi edilmesinin en iyi davramp
olacagt kararma vardt
.
yapmasi iin Cadman'1kuvvetle des-
"ittifak"

Bylecehkmet Afrika konusunda Shell ite

teklemeye karar verdi. ttifakmnasil .olacagi konusunda Maliye Bakanligi ve amirallik makami
"bu

Anglo-Pers Sirketi'ne Subat1928 tarihlibirmemorandum verdL Memorandum tr bir poli-

tikanin uzun vadede ldrc rekabete degil, tketicininyaranna olacagLm" bildiriyordu. Me-
bir ayarlamamn daha bagka ek yararlan olabilecegine" de deginili-
"byle
morandumda aynca
bagka yerlerde de, ncelikle New JerseyStandard" ile ittifaklar" kurulmasma
"daha "benzer

yor,
yol aacagi bildiriliyordu.
Bu maddelerden sonuncusu, hkmetin onay verdigi Afrika dzenlemesi digmda, memo-

254
l
I
i

randumda yer almig en nemli maddedir.Bu maddehkmete, Anglo-Pers'e Standard Oil'le ko-
numa ve Amerikalilar'la benzer pazar dzenlemesine girigme yetkisi. verdigini gsterlyordu.
Bun]ardan beklenen ama teki girketlerin
"kiskanhklarim
yatigtirmak" ve Anglo-Pers'in
"kav-

gadan yana olmadigmt"kamtlamakt1. nkBritanya hkmeti, Amerikan antitrst gelenegiy-

le engellenemedigi srece daima yanlislydt. O gnlerde zamamn nl bir Ingilizb-
"birlegme"

rokratmin yazdigt glbi "Deneyimler petrol ikarlarmmbirlegtitilmesinin tketicinin zaranna ol-

madigini gstermigti."Cadman bylece Anglo-Pers temsilcisioldugu kadar hkmetin de tem-
silcisi sitatiyla, Amerikan girketleriyle bir anlagma abasma girigti. Artik Shell ile aralannda Afri-
ka anlagmasi tamamlanmtytt.$imdi sira bu anlagmanm hayata geirilmesine gelmigti. Bu mak-
satla JerseySirketi Baykani Teagle'a bir yazlyla bagvurup, girketlerinive ayrica Hollanda Krali-
yet/Shell Sirketi'ni ilgilendiren
"en
nemli konularm" tartigilacag!
"kk"
bir olis iin teklifte
bulunmasini istedi. lytetm bu geligmeler, fleride Deterding'in Teagle, Cadman ve diger petrol-
cleri 1928 Agustosu'nda iskoyadaglarmdaki Achnaca.rry Satosu'ndaki av partilerine agirma-
smm ilk ncleri saylhr.

Petrol Sanayiinde Sorun

Arkaig Nehri kiyilarmda iki hafta sreyle devam eden tartigmalarmsonunda ortaya on yedi say-
fahk bir belge tkm14t1. Imzayahazir fakat henz imzalanmamig belgenin adi "Pool Association"
olmakla beraber sonradan daha ok Achnacarry veya "As-Is"Anlagmasi diye amlmlytir. Bu belge
agin retim, agin retimin
"yapici
degil ylkici rekabeteolan etkisi ve bunun sebep oldugu yk-
sek igletme maliyeti sorunlan" ve
"petrol
endstrisinin kargi karglya oldugu genel sorunlari"
zetliyordu. Bunun bilincinde olarak ekonominin islahi, israfm nlenmesi, kullamlan tesslerde
tekrann dogurdugu pahali uygulamanin nlenmesi geregi karar altma almlyordu.
Ancak bu belgenin can daman aslmda "As-Is"(bunedenle) kavramma dayandinlmigt1. Her
irkete egitlipazarlarda br kota veriliyordu. Kota, girketin 1928'e gre olan pay bazma gre,
tm satiplarm belirli bir yzdesi demekti. Buna gre bir girketingncelhacmini artirabilmesi an-
cak taleptoplammmartmas1ylammknd. Buna kargin girkether zaman iin ayni yzde payl-
m koruyacakti. Bir bagka sakmca da girketlerin flyatlari dgrmekle ykml tutulmasmdanile-
ri gelmigtir.Aynca girketler tesisleriaralarmda paylagarakkullanmaya ve yeni rafineri ve tesisler
kurmada ok ihtlyatl1 olmaya zorlamyordu. Ama verimliligi artirmak olduguna gre pazarlar ih-
tiyalanmen yakin cografi blgeden saglamak zorunda birakihyordu. Satigflyatlan hl bilinen
geleneksel formle -Amerikan Krfez Kiyis1fiyati arti bu kiyldan parata kadar olan nakliye mas-
rafi- dayandigi iin bu ekstrakr anlammageliyordu.Anlagmanm bu maddesitek bir satig fiyati
saptamasi aisindan grektende gerekliydi.80ylece "As-Is" Anlagmasikapsammda olanlar ar-
tik flyat rekabetinden flyat kavgalarindan- tedirginolmayacakti.
-ve

Birka ay sonra petrol endstrisinin liderleri retimi de kontrol etmeye karar verdiler. Ach-
nacarry sistemine katilan petrolclere,kendileri iin belirlenmigkotadan daha fazla petrol retme
yetkisi tamnmigti.Ancak bu yetki sadece ekstra petrol teki petrolclere satabildikleri srece ge-
erli olacakti. Satamadiklan takdirdebu yetkiden yoksun saythyorlardi.Anlagmay1yrrlge koy-
mak iin her girkettenbir temsilcininkatilimlyla bir "Dernek" kuruldu. Dernek, talep ve nakliye
iin gereken istatistik incelemelerini yapmak ve gncel kotalan tahsisetmekle ykmlyd.
Avrupa petrol ticaretinin nemli bir reticisi bu anlagmaya imza atmamigt1.Yoklugu derhal
fark edilen bu retici Sovyetler Birligi'ydi."As-ls" sisteminin baanh olma ansiise ancak Sovyet-
ler'in sistem iine ekilmesiylemmkn olabileceginden, bunun saglanmasi gerekiyordu.
nk
1928 tarihine gelindiginde Rus Petrol Mamulleri Sirketi artik ngiltere'ye
en byk ihracati yapan
girketler iinde drdnc duruma gelmigti.Sovyetler bir kez daha savag ncesi retim dzeyine
ula m1tive petrlSovyetlerBirligi'nin tek dviz kaynagt idi. Sovyetler Birligi'yle iq yapma konu-

255
 I

suna hibir zaman sicakyaklagmamig olan Deterding'in ve Teagle'in aksine,ne gariptir,ki nde
gelen girketler Ruslar'a olumlu bakm1; Ve 1929 Subatayinda onlarla bir anlagmaya varmigtir. Ta-
raflar arasi bu anlayma Sovyetler Birligl'ne Britanyapazarmdagarantili bir pay saglamigtl.Bylece
Rusya'mn da toplulukiine ekilmesiylednya petrol pazarlarimn taksiminekatilmayan sadece
bir tek, fakat ok nemli istisna kallyordu. okbyk olan ve anlaymanmantitrst yasalari ihlal
eder korkusuyla kasten iine almadigt bu istisna BirlegikAmerika yurtii pazanyd1.
Iskoyadaglarmin tecrit edilmiggzelliginde kaleme alinmig olan Achnacarry Anlagmasi
yzyllm sonunda, Rockefeller ve Archbold, Deterding ve Samuel,Nobel'ler ve Rothschild'lerin
canla bagla aligipdnya petrol pazarinda byk bir uzlagma elde etme abalanmnbaansizlikla
sonulanmasi zerine bir kez daha gndeme geldi.O siralar petrolgirketleriaralarinda anlagma
konusunda ancak Achnacarry toplantisimgizlitutma kararmi uygulamadakikadar baanl1 olu-
yorlardi."As-Is"Anlagmasfna dahil girketler petrolcllgte ileri gelen girket olmaktan uzakti. Ay-
"yan

nca, anla maya dahil olmayan birok oyuncu" da byk girketlerin pazar payma saygigs-
termemekteisrar edlyordu. Gerekgudur "AS-Is"Anlaymasf na ye olmayanlarm bu anlagma
ki
daha ok iglerine gelmigtir. Fiyat tespitinde,byk girketlerin tespitinden ok az dgk flyatlar
saptayarak pazar paylm ele geiriyorlard1. Anlagma yesi olan girketlerbyk fiyat kirarak reka-
bete girip ye olmayan girketleri pazardanekilmeye zorladigi zamanlar,kk girketlerbu defa
da bagka bir pazara yneliyordu.
Amerika diginda tketilentm petroln yaklagik te biri kadar olan Amerikan petrol ihra-
cati zerinde kontrol ele geirmekse zellikle zor bir igti. Su nedenle Teagle'in Achna-
carry'den dngnden hemen sonra on yedi tane Amerikan pirketibir araya gelerek petrol ihra-
catlano dzenlemesi ve aralarmda kota tahss etmesi iin bir Petrol ihracatDernegikurdular.
Bunu 1918 Webb-Pomerene Yasasi'nadayanarak yapmiglardi.Adi geen yasa bu girketlere
antitrst yasalann yurtiinde yapmalanna izin vermedigi geyiyurtdigmda yapma olanagt veriyor-
du. Diger bir deyi le birlegme faallyetlerinin mutlaka Amerika digmda yapilmasi koguluyla, pet-
rol girketlerine bir araya gelebilmeizni veriliyordu. Ancak tm bu abalarakarym dernegin "Av-
rupah Grup"la srdrdg tartigmalar,Amerikan girketleriyleAvrupagirketleriarasmda reti-
"kritik

min nasil tahsisedileceglkonusu yznden baanya ulaamadi. Zaten dernek de sayi"

kabul edilen saylya hibir zaman erigememig ve Amerikan ihracatmm en ok yzde 45'ini kont-
rolne alabilmigti. Aynca flydar ve kotalar konusunda olumlu bir anlagmayavarmak iin on ye-
di girket gereginden fazlaydi. Amerikan petrol ihracatmm bir kartele baglamasmda yaanan bu
I

baansizlik ileride de, Achnacarry Anlagmasi geregi girigilenabalanbir hayli krletmigtir.

Dnyanm drt bir yamnda, "As-Is" erevesidipinda kalan pek ok retici ve pek ok da
retim vardt Hollanda Kraliyet/Shell mdr olan J.B. Kessler,Teagle'a yazdigtbir raporda pu
szlere yer vermigtir: "nmzdeki rakamlar, dnya retim potansiyelinin byk bir kismmm
bizim veya sizin veya birka byk petrol girketinin kontrolnde .olmayan girketlerce kontrol
edildigini gstermektedir.Bu da gsterlyor ki dnyanm petrol retiminde bugn var olan denge-
nin sadece sizin veya sadece blzim tarafimizdankorunmasi asla mmkn deglidir." Kessler bu
kehaneti yapmakta isabetliydi. Bunun dogrulugu ok gemeden kamtlanmigttr. BirlegikDevlet-
ler'de yapilan keyifler Dogu Texas'ta byk bir retim patlamasinayol aiyordu. Petrol dnya
pazanna Romanya gibidaha bagka kaynaldardan da geliyordu. Kontrol mmkn olmayan re-
tim akigt karmagasmda Achnacarry Anlagmasi da silinip gitmittir. Eu dnemd.en sonra petrol gir-
ketleri bir kez daha birbirlerinin pazarlarma saldirmayabaglayacakti.
I

Kapali Kapdar Ardinda Anlanazlik

Bykler Jersey,Shell ve Anglo-Pers grketleri- 1930 yllmda yeni bir ittifak saglamaya
-yani,

girigtiler.Ancak bu defa eskisi kadar grkemliyollara bagvurmamiglardi. Yaptiklari gey "As-ls" An-

256
 lagmasi'm yeniden dzenleyip, Avrupa pazarlan iin yeni bir memorandum haline getirmekti. Bu
defa global bir dzenlemeye gidilmemesi,bunun yerine egitli Avrupa pazarlarinda igler haldeki
irketlerle yerel dzenlemeler yaparak,pazar paylannin"Digardakiler"le blglmesi kararlagti-
nldi. Ancak bu defa da, Amerikan, Rusve Romanya petrol hacminin giderek daha da artmas1y-
znden bu sistem etkisiz kalmaya mahkm oldu. zellikle Sovyetier daha ok kt elde etme fir-
sati bulduklarmda petrol fiyatlarmt derhal dgryorlardi. Normal ticaret kurallan sanki onlari
kapsamiyor gibidavramyorlardi. Rusya'da uygulanan ticaretkurallanni Kremlin koymuy ve Rus-
ya'nin endstrilegme srecinde ihtiyact olan makinelerin parasini deyebilmek iin, her ne gekil-
de olursa olstm mmkn oldugu kadar ok yabanci dviz toplanmastniemretmigti. Tm abala-
nna kargin teki girketlerRuslar'la
"dzenli"

ve devamh bir pazarlama ayarlamasi yapam1yordu.

Su olumsuzluklar nedeniyle 1931'de Jersey global ittifakla hibir sonuca vanlamayacagi-
mn bilincinde clarak, ittifaktan aynlmakarari alacak ve girketinretim bagkam EJ. Sadleraynl-
ma karanm meslektaglarina gu szlerle aiklayacakti: "Ihracat Dernegi'nin kg nedeniyle,
Hollanda Kraliyet ile aramizdaki 'AS-Is'Anlagmas1'mnfeshi gerekmektedir. Simdiki halde Jersey
Sirketiiktisadi hareketlerde ve zor durumlarda diger girketlerikorumak iin byk zveri gs-
termektedir."Bu szlerlyle BagkanJersey'inartik igbirligiyapma abasmdan vazgeip bunun ye-
rine Shell Grubu'ylasavaga girmesinineriyor ve "Bugn Hollanda Krallyet Uzakdogu'da en za-
ylf durumdadir. Bu itibarla Hollanda Krallyet'le savagmaya en uygun zaman bugndr. Biz bu
blgede hibir zaman kr elde etmedik, ayrica bir flyat savagma girsek bile bu bize bir gey getir-
mez" diyordu. 1932 Niart1'nda yapilan ekigmeli bir toplantida Deterding ve Hollanda Krali-
yet/Shell karmaston teki yneticileri, Rothschild'lerin byk ikarlanm Hollanda Krali-
yet/Shelf de gren M. Weill'e dnyanm iinde bulundugu karanlik durumu yeteri kadar aiklik-
la izah ettiler. Bu aiklamaya dayanarak, M. Weill'in sonradan Baron Rothschild'e syledigtgibi
satiplar dgmgt: "Flyatlar her yerde ok ktyd ve birka istisna digmda hibir yerde pazar
kazam1miyordu."
1932 Kasimi'nda Sir John Cadman Amerikan Petrol Endstrisi'ne hitaben bir konugma
yaptt. Konugmasmda "birligi"
"igbirligi
konusunun erdemlerini gklere tkanyor, ok siki bir
ekilde, her lkenin yasalarma uygun olarak yapilmahdir" diyordu. lleri srdg grge gre
"As-Is" ayarlamasi yaygm gekilde inanilamn aksine asla glzli, dnyanm byk bir kismma kapah
bir anlagma degildi. lytegimdi de, bizzat kendisi, Anglo-Pers BagkamJohnCadman olarak Ame-
rikan Petrol Enstits'nn tm yeleri kargisinda "As-Is" prensibinin, Amerika dgmdaki ulusla-
rarasi petrol ticaretindeigbirliginin temel tagioldugunu beyan edlyordu.
Cadmankonugmasmi delegeleri uyararak srdryor ve gylediyordu: "Dianda hl yag-
mur yaglyor." Bu szleriyle tehlikeninsrmekte oldugunu ima ediyordu. O stralarda depresyo-
nun en derinlerinden gelmekte olan felaketigrengirketlerbu szler zerine firtinadan ka1p
kendiferine bir siginak bulma abasina girecek ve fiyatlari sabitlegtirmeye ahyacaklard1. Bunun
iin "As-Is" uzlagmasmmyeni bir geklisayllabilecek Arahk 1932 tarihli Dagitim Anlagmast Bag-
kanligi kuruldu. Eu bagkanlik karteller veya yerel anlagmalarm uygulayacaklan kurallan
"yerel

saptayacak ve temsilcilereyol gstericilik" grevini yapacakti. Bagkanligailk giren pirketler Hol-

landa Kraliyet/Shell, Jersey,Anglo-Pers, Socony, Krfez, Atlantik, Texas ve Sinclair girketleriydi.
Bu yeni ayarlama biri New York'ta petrol temininden, digeri Londra'da dagttimdan sorumlu iki
ayrt "As-is" komitesince yapihyordu. Aynca Londra'da anlagmalar geregince yapilan istatistikleri
ve koordinasyon grevleriniyrten merkezi bir "As-Is" sekreteryasi kurulmugtu. Sirketlerin
hepsinde degilse de en azindan bazilarmda "As-Is" departmanlan da kurulmustu. Ancak yine de
yeni ayarlamada srtgmeye yol aan pek ok sorun kalmisti ki, bunlar arasmda ncelikle kro-
nik sayilabilecek aldatmacilik ve pazarlar" iin ne yapilacagt sorunu gelir."Bakir pazarlar"
"bakir

deyiminden o gne kadar ticaretyapmamig olup, o gnlerdeyatinmcilarm ticarete girme pegin-

de olduklan blgeler kastedi.liyordu.
I

257
 Byk Depresyon gnlerisrp giderken,petrol sanaylinde rastlanan sorunlar da aym pa-
ralelde giderek byyor, girketler bu yzden bir kez daha "As-Is" sistemini islaha yneliyordu.
Bu dela yapmak istedikleri, daha gevgek igbirligi szlegmeleri ieren 1934 Prensipler Memoran-
dum Taslagl'm yeniden dzenleyip uygulamakti. Depresyonun getirdigidarhk son derece ciddi
harcamalarda tasarruf" yapilmasmi ngr-
"rekabetli

bir agamada oldugu iin memorandum

yordu. Harcamalarda dikkatli davranmak artik partti. Bunun temini iin de reklam btesirli ki-
sip girketler arasindaki rekabete dayanan farklan apaglya ekmek gerekiyordu. Su arada yollar-
"makul
daki igikh igaret ve levhalar da asgariye indirildi. Gazetelerde sinirlar iinde lositlama"
prim" gibi ilanlar d2eye indirildi tamamen kaldinldi. Mo-
"yarig

ve srclerine ya en az veya
torlu arag srclerinin o denli kiymet verdigi akmak,dolmakalem, takvimgibi kk promos-
yonlar ya bir hayli azaltildi veya bunlardan da tamamenvazgeildi, Artik her gey denetimden
geiyor, denetimsiz hibir geybirakilmlyordu. Benzin istasyonlarmdaki igikh igaretterin sayisi ve
tipi bile masrafm kisilmasi amaclyla standard hale getirillyordu."
"gereksiz

Bu anlagmalarboyutlan ve etki dereceleri ne olursa olsun mutlaka karmaalara neden olu-

1srarli elegtirilere yol aarken, tekini kendini savunmaya zorlu-
yor, taraflann birinde kkl ve
yordu. Halktan birogu bunlan tketicimenfaatine kargt yneltilmig dev bir sahtekrligm kanit-
lan olarak gryordu. Endstrinin her trnde, uluslararasi kartellerde ve ncelikle de byk
petrol girketlerindebyk bir hognutsuzluk egemendi. Ancak, yine de, BirlegikDevletler digm-
da, bu ayarlamalar birok lkenin yasalanna ters dgen bir tarzda yapilmamigti. Tam tersine,
hem zamamn havasina hem de hkmet politikalannm haskisma uyarak, aynca iq dnyasinm
da isteg dogrultusunda, aralarmda bir tr igbirligine ve kartellegmeye itilmiglerdi.
Anlagmalara taraf olan girketlerdenher birinin bagkani girketin drt duvan arasmda teki
"Londra'daki dostlar..." "Henz kesin bir karara varmamig
"dostlar"
girketlerden sz ederken
olan dostlar" diye bahsederdi. Ancak bu tr doslugun i; alanmdada aynen var oldugunu syle-
mek yanlig olur; nk dostluk oldugu iddia edilen bu gey asla bir kardeglik" deglldi.
"petrolde

Bu dostluk daha ok aresiz bir dnya ekonomisinde petrol girketlerinibir araya getirenzorunlu
ihtlyacm simgesiydi, Bu girketlerden her biri asimda digerleri iin saldirgan birer rakipten bagka
bir gey degillerdi. Bir yandan igbirligi abasmda bulunurken, bir yandan da israrla itimatsizlikla-
rmi, bikkmlik ve kk derinlere inen rekabet duygulanm srdryorlardt. lbirliginden sz
ederken bile birbirlerine kargi yeni hcum planlan tasarlamaktan geri kalmamiglardi. Daha Ach-
nacarry Anlagmasi'mn stnden birka ay gemigken Shell, BirlegikDevletler'deki Dogu Krfe-
zi pazanna girerek igin sratle geligtirmeye ynelecekti. Jerseybuna ok lazacak, yneticilerden
ihtiras nedeniyle yapilmig bir hareket" olarak niteleyecek,
"sadece
biri Shell'in bu davrampmi
Shell'ibu szlerle kmayacaktL Sonrakiyillarda, 1936'da Henri Deterding JerseySirketi'nin tm
Meksika tesisini,BirlegikDevletler'de ve Avrupa'da tesisleriolan bagimsiz petrolc William Da-
vis'e satmak istedigini, bunun iin tartigmalaryaptigmi grenmigti. Davis aslinda "As-Is" Anlag-
oyunculardan" biriydi. Bunu grenen Deterding ok
"yedek

mast'mn uygulanmasim zorlatiran

kizacak, Jersey'e unlan yazacakti: Siz beraberce Davis'in faaliyetlerine direnmekle ykml-
yz. Dgmammiza bize kargi savagta kullanacagi ve sava i onlar iin daha etkili kilacak silahi
satmak aramizdaki anlagmayla bagdagmaz." Gerek gudur ki, 1930'lu ylllarm devami boyunca
JerseySirketiShell'le igbirligi tartigmalanndabulunmug, Shell ile daha lyi kogullarda anlagabil-
mek in, dig lkelerdeld igini Socony ile birlegtirmeye aligmigtir.
Btn bunlardan bagka, bagka bir konuda da anlagmazhk yagamyordu. zerindeanla11an
konularda uygulamayagidip gitmeme ve evvelce kararlagtinlmly hususlan kabul edip etmeme
konusunda anlagmazhk hl sryordu. 1934 Prensipler Memorandum Taslagi'mn bir maddesi,
ye olmaylp digandan katilan dinleyicilere ye olanlann ticaret numaralanm gzden geirme
hakki veriyordu. Jersey'in Asya'daki Socony ile beraberce kurduklan Standard-Vacuum Sirketi
yneticilerinden biri buna giddetle tepki gstererek 1934 Aralik aymda "Kendisinin ve diger gir-

258
 ketlerin bu harekete oybirligiylekargi olduklanni" syleyecekti. Bu konudaki grglerini gu sz-
1erleifade etmigtir: itirazimizsadece bizim defterlerimize digaridan gelen dinleyicilerin gz ge-
irmesine, elegtirecek noktalar bulmasma degildir. Kammizca asil itiraz edilen husus ilgili tarafla-
rm ticaretingerekhacmi hakkmda birbirlerine bilgiverecek kadar itimat etmemelerinden kay-
naklamyor. Bu, 'As Is' doktrinin ok zaylf bir temelde oturdugu anlamma gelirki, bizim itiraz et-
tigimizasil konu budur. 'As4s' doktrinini, her ne olursa olsun ilgililere ait zel bilgileri drt du-
var iinde tutmall,diganya sizdirmamally1z."Ne var ki igler bu zel duvarlarm iindeyken de is-
tendigi kadar lyi yrmyordu. 1934 Arallk ayinda, Shell yneticisi Frederick Godber, Uzakdo-
gu'dan yazdigi bir raporda gunlan bildiriyordu: "Ticaretle i1gili rakamlar Texas'in gereksizce
haddini aptigin1ve bu yib kendisine dgen ticaret-kotasmdanok daha bliyk kotayla kapataca-
.
(Lm
gsteriyor."Raporda aynca Texas'm bu hatali davrampma diger girketlerin "daha

sert n-
lemler" almasi isteniyordu. Anlagmalara ragmen girketlerinrekabet drtsne engel olunamaya-
cagi artik apaikortadaydi.
Aynca lkeler in belirlenecek petrol tahsisi bagartlibir gekilde nasil yap11acakti?Szgelimi
Birlegik Krallik iin verilmig olan kota sonuta tahsisiginin bir hayli dengesizce yapildigmi gste-
riyordu. Shell ve Anglo-Pers girketleri Britanya'da, Shell-Mex/BP adlyla birlegik bir pazarlama
sistemi kurmuglardL Bu grupla Jersey'ebagh girketler arasmdaki satigorani ise birka istisna di-
inda, tekilere kiyasla sabit kalmigti. Ancak yine de petroln Britanya'ya degigik kaynaklardan
geliginedeniyle bu iki grubun toplam-marketzerindeki bilegik payi bir hayli dalgalanma gste-
riyordu.
"As-Is" Anlagmalan, Memorandum Taslagi'nin devreye girmesiyle1934'ten itibaren ok
daha etkili olmuytur. Taslagm nispeten baanli olmasi baglica sebebe dayamyordu: Birlegik
Devletler'de Harold Ickes nderligindeki federal ve devlet otoritelerinin nihayet kontrol ele al-
masma, Sovyetler Birligi'nde endstrilegme srecinin abuklagtinlmasi sonunda yerli petrol tale-
bini artirip, ihra in aynlan petrol miktarmm azaltilmasma ve byk girketlerin Romanya re-
timineyapilan baskiyi kontrol altma almadaki bagaristna. Tm bu geligmelere kargm yine de or-
tada durumu dzeltecek vakit kalmamigti. l938 baglarmda Jersey Sirketi "As-Is" Anlagmala-
n'mn sona erecegini szl olarak bildirmigti bile. Anlagmadan geri kalan her trl faallyet de II.
Dnya Savagi'mn ikmastyla 1939 Eyll aymda son buldu.

Nasyonalizm (Millilegme)
"As-ls" Anlagmalari'nin bir bogluk iinde geligmedigikugkusuzdur. Su anlagmalar sadece petro-
fn kontrolsz aktmma ve depresyona kargi savunma amaclyla degil,
aym zamanda Avrupa'da
ve daha bagka yerlerde dogan gl siyasi kuvvetlere kargi da savunma iin yapilmigti. Bir tarih-
inin yazdigt gibi "Btn Avrupa kitastnda hklimet politikalanyla zel yabanci petrol girketteri
daima birbirlerinin kargismda olmuglardir aynca bu kargilagmalar o zamana kadar grlmemig
-

kapsamdaydi. Bunlarm, kendilerini korumak igin ticaretinanormal kogullariyla nasil bag edecek-
lerini tartigmalanndagaacakbir gey yoktu."
1930'lu ylllarda petrol girketterineegitli politik baskilar yapilmigtir: Hkmetlerin ithalat
kotalari koymasi, fiyatlan tespitive yabanct petrol degig tokuulositlamasi.gibi. Aynca petrol gir-
ketlerini artan tanm rnlerinden elde edilen alkolmotor-yak1tiylaharmanlamaya
ve petrol ye-
rine geebilecek daha bagka maddeler -kullanmaya zorlamislardir. Birok yeni vergiler koymug,
ikili ticaret anlaymalanna ve daha da byk siyasi anlagmalara uygunluk saglamak iin gerekti-
gindepetrol ihra ve ithalatimn ynne mdahale etmiglerdir. Krdan gelen gelirleribloke et-
mig, iktisadi aidan verimsiz olan yerli tesislereyatinm yapmaya zorlamiglardir. Sirketleri fazla-
dan petrol stoklamaya mechur etmiglerdi. Depresyonun bir sonucu olan "mutlakiyet"

ve ikili
anlagmalar 1930'lu yillann kurali haline gelmigti. Bunun sonucunda da nde gelen petrol girket-

259
lerini denetim iine almak iin epeyce baski gsterilmigtir.Bunun sebebi Londra'daki Ticaret
Kurulu Bagkam'nm uyarmig oldugu gibi "O gnlerde tm yabanci lkelerde bir egilim vardi:
Kendine att olmayan lkelerin topraklarmdakendilerine alt, kendi milliyetlerini simgeleyen gir--
ketlerin kurulmasim zorlamalt veya bunu tegviketmek egilimi."
Zamanla Avrupa hkmetlerinde yabanci girketlerimilli kartellere katilmaya zorlamak ve
pazarlan yabanci ve yresel girketlerarasmda blmek standard bir uygulama oldu. lkedenl-
keye hkmetler yabanct girketlerinyresel rafineri tesisiamada yardimctolmalanzerinde is-
rar etmeye bagladilar. rneginFransiz hkmeti 1928 yaptinmma dayanarak her girketiin pa-
tahsisi yoluna gitti. Bir Jerseyyneticisinin ifadesiyle: "Milli olan ticaribir
"pay"

zarda belirli bir

igletmeyle igbirligi yapilmadigitakdirde-bu igbirligi dolar veya prensip aistndan her trl zve-
riyi gerektirsede- bunun mallyeti hkmetin nerdigi ighirligi maliyetinden ok daha .yksek
olacakti.Bunun sebebi de bu konuda bir yaptinmm var olmasmdan ve igbirligi yaptlmadigmda
bu yaptmmm devreye sokulmasmdan ileri geliyordu.Nazi Almanyast'nda ise, bu lke savaga ha-
zirlanmaktaoldugundan her gn daha ok tzk yap11iyor,her trl ayak oyunlan giderek arti-
yordu. Btn bunlardan bagka, 1930'larm ikinci yansmda, depresyonun en zor ylllan geride bi-
rakilmig olarak, nde gelen byk girketlerinbirinci hedefi kendilerini hkmet mdahalesine
kargi savunmaya almak olmugtu."Jersey Sirketi Bagkan Yardimcisi olan Orville Harden, 1935
yllmda gunlaris lyordu: "Simdi artik hemen her yabanci lkede egemen olanmilliyetipoliti-
kalarla kargi kargiyayiz. stelikbunlarm ogundasosyalist egllimler oldugu da kugku gtrmez.
Bu sorunlar bir taraftahkmet, br taraftabir btn olarak sanayi arasmda mevcut. Bu sorun-
lar giderek ciddiyet kazamyor ve idare de vaktinin ogunu bunlara bir zm yolu aramakla ge-
iriyor."
Aym yll, tuhaf bir rastlantlyla, petrol dnyasi gzlemcilerindenbiri Avrupa'daki yogun poli-
tik ve ekonomik mililyetiligi grecek ve konuyu basite indirgeyerek Quszlerle zetleyecekti:
"Avrupa'da petrolclk operasyonlarmmyzde 90'i politik, yzde 10'u petrole yneliktir." Bu
szler aslmda sadece Avrupa iin degil, dnyanm geri kalan yerleri iin de aymyla geerliydi.

ah'in Yeni artlari

Depresyonun sregeldigi gnlerde ranSahi Riza Pehlevi bir gzlemcininszleriyle
"bugnler-

de petroln altm olmadigt" gereginialg11amig,buna fazlaslyla fkelenmigti. Sah'mlkesi artik

bir petrol devletiydi ve Anglo-Pers Sirketi'nden gelen petrol vergileri lkenin ihracattan kazandi-
gmm te ikisini, hkmet gelirlerinin ise nemli bir kismim olugturuyordu. Ancak depresyonla
birlikte Anglo-Pers'ten gelen vergler dgmg, 1917den o yana en dgk dzeye inmigti. Sah,
kizmig ve fkeli bir halde bu durumdan girketi su1ututup, sorunu kendi ellerine almaya karar
vermigti.16 Kasim 1932'de yapilan bir kabine toplantismda,bakanlarmi hayrete dgrerek, b-
yk bir pervasizhkla Anglo-Pers imtiyazmi iptal ettigini duyurdu. Su duyuru Sah'mbu tr bir
beyana cesaret edemeyecegine inanmig olan dinleyiciler zerinde gk grlts etkisi yapmigti.
Bu hareketiyle Sah,Anglo-Pers'in bizzat varhgtni tehdit ediyor demekti.
Beklenmedik bir duyuru olmakla beraber Sah'mbu beyanatt aslmda ran ile Anglo-Pers
Petrol Sirketi arasmda drt ylldir devam eden tartigmalannve gerilmin bitikintisiydi denebilir.
1928'de John Cadman bir gzlemdebulunmuy ve "Imtiyazsahipleriekonomik milliyetiligtn
kabarmakta olan dalgasi kargismda, milli 1karlanve kipiselyaklagim kimlikleriyle orantili olarak
geleceklerinigvencede grebilirler"demigti. Ne var ki Cadman bu kimligt yaratmada baanh
olamamigti.GerektefranhlarWilliam Knox D'Arcy'nin 1901 imtiyazmm milli hkmranlikla-
nm ihlal ettigini iddia ediyordu. Ayrica imtiyazdan daha fazla, ok daha fazla para istiyorlard1.
1929 yllmda Cadman Sah'mAdalet Bakani Abdl Hseyin Timurtaf a bir anlagma nerdi ve bu
anlagmaylakonunun kapanacagina inandt Anlagma geregincefran hkmeti hem ok daha faz-

260
la bir deme alacak hem de girkethisselerinden yzde 25 pay almaya hak kazanacakti. Aynca
kendsinin de ynetim kurulu yesi olarak bir temsildenegl almasi ve girketinglobalkn ze-
rinden hisse elde etmesi mmkn olabilecekti. Ancak.teklif edilen bu anla ma srncemede ka-
hyor, bir trl sonuca baglanmiyordu. Her iki taraftada rgvet ve sulama olaylan yaganlyordu.
Bylece tartigmalaruzun sre devam etti. Tam anlasmanm gereklegecegi an Iranblaryeni ko-
gullarfleri srp maddelerin degigmesi talebindebulunuyor, daima verilenden daha fazlastm is-
temekte direnlyorlardi.
Anlagmanm bir en nemli sebebi fran'daegemen olan otokra-
trl gereklegememesinin
sinin karakterinden ve lkenin bagmdaki adamm yapismdan kaynaklanmigtir. Eu adam Riza
Han'dt. Riza Han, Kazak Tugaylar'in komutam olmasindan yararlanarak kendini lkenin kar1
koyulmaz ve mutlak lideri yapmi ti. Sert, mtehakkim, acimasiz, tok szl bir adamdi. Tah-
ran'da elilik yapmig bir Ingiliz'in syledigi gibi "Iranhlar'm duyarhhgtna hitap eden nazim ve
zenle seilmig,fakat o derecede bog olan komplimanlan s1ralamakta vakit kaybetmezdi." Riza
Han 1921'de Savag Bakanhgt, 1923'te de Bagbakanlikyapmigt1.Kendisini Devlet Bagkam yap-
ma hayaliyle oyalandig1gnler olmug, fakat sonunda bundan vazgeerek 1925'te kendisini yeni
Pehlevi hanedamnm kurucusu Riza SahPehlevi olarakilan edip ta giymigti. O gnden sonra
lkesini modernleptirme abasina girigtiyse de bu konuya hatah ve karmagik bir yaklaimla egil-
migtir. Timurtambelirttigine gre "Sah'in en byk kusuru herkesten ve her kuldan gphelen-
mesiydi. Tm lkede majestelerinin gvendig bir tek kigiyoktu ve bu durum kugkusuz her za-
man sadakatle yanitida duran yakmlarmi fazlastyla zyordu."
ah kendi tebaasmihor grrd. Bir gn kendisini ziyarete gelen bir konuguna ranhalki
"tutucu
iin Ve cahil" demigtir. Egldig bit bagka konu da iktidar aismdan paralanmig lkesni

bir araya getirmek ve kontrol kendi ellerinde merkezlegtirmekti. Eu ise kendine rakip olan te-
ki g merkezlerinien az say1yaindirmesi demekti. le kk memurlarve tutuculann ve din-
darlann lderi olan mollalarla bagladt. Su kipiler Sah'm modern, dnyaya uyan bir millet yaratma
abasmda kendisine giddetle kargi olan kipilerdi. Onlarm gznde Sahok gnah iglemig cehen-
nemlik bir suluydu.Ne de olsa kadmlann mecburi olarak pee takma yasagini kaldirmigti, Ka-
mu saghgihizmeteri iin avu dolusu para harciyor, aynca egitime deger verip egitim imknlan
sagliyordu. Ancak tm bu elegtriler onu durdurmamigtir. Hatta bir gn ailesindeki kadinlann
duaya gelirkenglydigigiysiyi elegtiren, bunun ne derece dogru oldugunu soran bir Ayetullah't
bizzat dvdg grlmgt.Sah'mtutumu mollalan gruplar halinde suskunluga itmigse de da-
ha da kinci yapmigtir. Bir ziyaretinin gzlemiyle "Sah'm en byk icraati mollalara kargi kazan-
digi zaferdi."
Sah'ingrgnegre Anglo-Pers de tipkimollalargiblydi,onlar gibi bagtmsiz bir g mer-
keiydi. ahbu g ve nfuzun etkinligini her ne pahasma olursa olsun, en aza indirme karann-
daydi. Ancak girketin sagladig vergi demelerine de, tutkulanni gereldegtirmekiin ihtiyact
vardi. Iran'a verilen petrol gelirlerinin ok dramatik bir dgy g0stermesi sonucunda,Sah'tan da
grdkleri tegvikleyerel basin ve politikacilar girkete ynelttikleri saldin ve eleptirileri giderek
arttirmaya baglad11ar. D'Arcy'nin ilk imtiyazmm geerlignden tutup Abadan'daki rafineride don-
durulmug yiyecek bulundurulmasina kadar her geyieleptirme yoluna gittiler. Dondurulmuy be-
sin yemek din anlaylgina ters dgyordu.
Tm bunlara ek olarak SahAnglo-Pers'in en byk hissedart olan ingiltere hkmetine
bagka nedenlerden dolayi da ktzgmdl.-Kendisi Bahreyn zerinde ranhkmranhgim kabul et-
tirmek isterken, ngilterehkmeti Sah'aait bu adayi kendi korumastnda tutup, buradaki ege-
menliginde Israr ediyordu. Aynca ngllizler'e Irak'1 diplomatik aidan tammigolduklan iin de
kiziyordu. Onun kamsinca Irak, Ingilizemperyalizminin bir
"icadmdan"
ibaretti o kadar. Anglo-
Pers Sirketi Ynetim Kurulu, durmadan ayni szleri tekrarlaylpduruyordu. Sirketin ticari bir fir-
ma olarak igledigini, hkmetten baglmSiz oldugunu tekrarhyorsada hibir Iranlibu iddiaya

261
inanmlyordu. Bu tr beyanlan duyduka franblarYnetim Kurulu'nun ingilizhkmetinin sz-
lerini tekrarladigini, byle davranmakla hkmetin
"su
ortagi" durumuna dgtgn ifade edi-
yorlardi.
1932 Kasim ayinda Sah'mAnglo-Pers imtiyazmi tek yanl1 olarak feshetmesiyle sorunlar
doruk noktaya ulagti. Sahbu hareketiyle, askeri gvenligini 1914'te Churchilltarafindanran
petrolne baglamig olan ingiltere hkmetine resmen meydan okumug 01uyordu. Ingiltere
Sah'mbu hareketi kargismda pasif kalamazdi. Ancak ne yapabilirdi? Bu sorunun yamti iin Mil-
letler Cemiyeti'nebagvuruldu. Durum Cemiyet'etartigildiktansonra oybirliglyle sorunun aski-
ya almmasma, atigantaraflarayeni bir dzenleme iin zaman tanmmasmakarar verildi. Bun-
dan beg ay sonra 1933 Nisan aymda duruma bir lkigyolu bulmak igin Cadman'm bizzat Tah-
ran'a gittigini grrz. Sah'layaptigi ilk toplantismdan sonra Cadman gu szleri syleyecekti:
"Hi kugku yok ki majesteleri para pegindedir." Ancak nisan aymin nc haftasinda grgme-
ler yeniden kilitleniyordu. Bu dela Cadmanson derece fkeli ve sinirli olarak Sah'la yeni bir ko-
nugma yapmak iin saraya dnd. Konunun dagilma noktasina geldigini, kendi sabrmm da artik
tagmakzere oldugunu, Tahran'dan aynlmak zere oldugunu Sah'mlyiceanlamasini istiyordu,
Bunu saglamak iin uagLnm pilotuna talimatverdi. Talimat geregince Cadman'la Sah'inkonug-
tugu strada, pilot bir deneme uuu yapacak, uagi saraym pencerelerinden grlr gekilde uu
racakti.
Sonuta pilot isteneni yapmig, Riza Sahda buna kanarak geri adim atmttl. Artik lran istek-
lerinde daha ilimli davramyordu. 1933 Nisan ayina gelindiginde yeni bir anlagma yapildi. Su an
lagmaya gre imtiyaz sahasi drtte oranda kltld. Aynca anlagma ran'apetrol flyatlann-
da dalgalanmalata karyl lkeyi koruyacak bir de garantiveriyordu ki bu ton bagma drt gilinlik
bir vergiydi. Eu vergi sabit olarak denecekti. Aynca girketin tm dnyadaki knmn minimum
dzeyin stnde kalan ve hisse sahiplerine dagit11masi det olan kismmdan %20'si de fran'ave-
riliyordu. Bunlara ek olarak, Obr demeler dig1nda aynca senede en az 750.000 pound'luk bir
deme yapilmasi da garantileniyordu. 1931 ve 1932 yillanna ait vergiler yeni baz zerinden he-
saplanacak, Iranliii sayist ogaltilacaktt Imtiyazmdevam sresi de 1961 yllindan 1993 ylhna
kadar uzatihyordu. Anlaymayapildiktan sonra Cadman'm
"kgeye

sikigtirilipbir gzel soyulduk"

dedigi sylenir. Yine de bu anlagmaylaAnglo-Pers nemli konumunu srdrebilmigtir.

Meksika Savagi
Petrol girketlerininmillilegme abasma en giddetlimeydan okuma Batt Yankresi'nden gelmigti.
Burada, en byk petrol reticisi diye tanmanlkelerden birinde, girketlerfaaliyetlerinin megru-
lugunu tammak istemeyen ategli nasyonalistlere kari amansiz bir mcadeleye girdiler.Burasi
Meksika'ydi ve anlagmazliga 1917 Meksika Anayasasi'mn 27. maddesinin 4'nc paragrafi se-
bep olmuytu. Bu maddeye gre,
"yeralti"
denilen, yeralti kaynaklannm bulundugu yerdeki ara-
zi, sahibine degil Meksika Devleti'ne aitti. Sirketler 27 no'lu maddenin uygulanmamasi iin
Amerika ve ingiltere'ninde destegini alarak amansiz bit mcadele vermiglerdi. iddialarma gre
ihtilalden evvel kendilerine gemig olan ve byk yattnm yaptiklan topraklargemige ynelik
bir uygulama ile Meksika Devleti'nce almamazdi. Meksika ise yeralti kaynaklarmin eskiden beri
kendisinin oldugunu, girketlerin sahip oldugu geyin ise toprak degil, sadece devlet karanyla ve-
rilmig imtiyazlar oldugunu iddia ediyordu. Eu tartigmalarsonucunda taraflarmulastigt nokta
tam bir anlagmamazhk noktastydi.
Ancak 1920'ler sonunda Meksika hkmeti bu konuda fazla ileri gitmekten kammigtir.
Petrolde geligme saglanmasi ve pazarlamasi iin girketlereihtiyaci vardt. Aynca lke bir
"yeni-

den yapilanma" srecinde oldugundan yabanc1 sermayeye gereksinim duyuyordu. Hkmet ya-
banci sermayenin pirketleri lkeden srmekle saglanamayacagim, bunun kt bir reklam olaca-

262
gminbilncindeydi. Su dgncelerle olduka
esnek, grngte durumu kurtaran bir forml uy-
gulayarak girketlerinaligmasmamsaade etti. Ancak yeralti kaynaklari zerindeki iddiasmdan
sreli bir" durumu kurtarma formly-
"geici

vazgemedi. Bu, uyulmasi hi de kolay olmayan

d. okgiddelli acilarla yogrulmug, zamamn ve birok ylpratici grgmelerin mecbur ettigi bir
durumdu. Aradaki gerginlik 1927de Meksika ve Amerikan hkmetlerini iligkiyi kesecek nok-
taya getirmig, ihtilal sirasmda Woodrow Wilson kuvvetlerinin Meksika'ya gnderilmesindeol-
dugu gibi, ikinci bir Amerikan askeri mdahale olasthgt belirmigti. Durumun ciddiyeti Bagkan
Plutarco Elias Callestarafmdanda algtlanmig olmali ki, petrol blgesinde askeri komutan olan
GeneralLazaro Cardenas'lyamna agirarak,bir Amerikan mdahalesi halinde petrol yataklanm
atege vermesi emrini verdi.
Yine de 1927den baglayarak petrol girketleriyleMeksika hkmeti arasmda ve aynca sz
edilen iki hkmet arasmda bitaz daha istikrarh ve sakin bir hava esmeye baglad1.Ancak bu,
1930 yillan ortalanna kadar srebildi ve tu yillarda yumugama hareketi yenden bozuldu. Bu-
nun sebeplerinden biri lkenin iinde bulundugu ekonomik koguldur. retimmasraflarmm art-
mig olmasi, vergilerin ykselmesi ve mevcut petrol yataklarmm tkenmlyolmasi yznden Mek-
sika dnya pazarindaki rekabet yetenegini ncelikle Venezuela'ya kargi kaybedlyordu. Hatta
Meksika'da bile daha ucuz olan Venezuela'dan gelen petroln Tampico'da rafine edildigi oluyor-
du. Ulkedekien byk yabanct petrolgirketi,pimdikismen Hollanda Kraliyet/Shell karmasinm
sahipliginde ve idaresinde olan Cowdray'm eski Mexican Eeagle (Meksika Kartali) Sirketi'ydi.
Meksika retim toplaminm% 65'ini bu grup veriyordu.StandardOil of New Jersey'innderli-
ginde,Amerikan CitiesServiceve Gulf girketleride diger % 35'] saghyordu. .lkedehkm s-
ren tutarsiz kogullar kargismda yeni yatmm riski istemeyen girketlerinogu ellerinde ne varsa
onunla yetinmeyi tercih eder olmugtu. Sonu olarak lkenin retimi dramatik bir dgg gsterdi.
1920'ler bagmda dnyanm ikinci en byk reticisi olan Meksika artik, on yll sonra, gnde
499.000 varil retimden gnde 104,000 varil retime dgmt ki tu % 80'lik bir inig demek-
tir. Daha okgelirelde etmek iin petrolnn parlak br geligimgsterecegine inanan ve bundan
ok geybekleyen Meksika hkmeti iin bu kugkusuz aci bir dg kinklig demekti. Hkmetbu
durumdan uluslararasi pazarm olumsuz etkilerini ve yabanc1 sermayeye kesinlikle sicak bakma-
yan lke kogullarmisorumlu tutmak yerine salt yabanci girketleri sorumlu tutmustur.
Meksika'da siyasi evre de degigmekteydi. Ihtilal ategi ve milliyetilik hareketi yeniden
alevlenmeye baglamig,sendikacihk hem kay1th ye hem de g olarak kuvvetlenmigti. Bu degi-
iklikler gemigte Sava; Bakam iken 1934 ylh sonunda Meksika'nm Devlet Bagkanhg'na getiri-
len General Lazaro Cardenas'm gahsmdasembolize edilmigti. ngiliz bakanm syledigi gibi,
"arpici bir kipiligi olan biriydi. Uzun maske takmiggibi duran bir yz ve Kizilderilininkine
benzer anlagilmaz esrarli ve sert bakiplan vardi." Babasi gifallotlar satan Cardenas ancak on bir
yama kadar okula gidebilmigsede yayami boyunca doymaz bir okuma tutkusuylapiirden cog-
rafyaya kadar her tr kitap okumugtu. Ancak en ok tarihi kitap ve zellikle de Frans1z Ihtilali
ile Meksika'yl konu eden kitaplan severdi.On sekiz yagma geldiginde o gne dek birok iglerde
ahymig, vergi tahsildarligi,matbaaci irakhg, tutukevigardiyanhg yapmigtL On sekiz yagmday-
ken Meksika Ihtilali'ne katilmak zere askere yazildt Yigitligi,kendine zg tevazuuve lderlik
niteligiyle dikkati ektigtndendaha yirmi beg yagma gelmeden general oldu ve ihtilalin
"lideri"

Plutarco Calles'in himayesine almd1. 1920'li y1llardayeni askeri liderler saga dogru kaydiklan
halde Cardenassol kanatta kaldi. Kendi memleketi olan Michoacan gehrininvalisi olarak enerji-
sinin ogunuegitimigeligtirmeyeve byk iftlikleri- blp Kizilderililer'i topraksahibi yapmaya
adamigttr. Kendt kipisel yagammda agirbaglive din ve ahlak konularma siki siki baghydi; yasakla-
nn savunucusu ve eglence hayatinm muhalifi olarak tanmtr.
Devlet Bagkam seildikten sonra Cardenas eski akil hocast olan GeneralCalles'i srgne
gnderiyor ve bu hareketiyle kendi inisiyatifiyle hareket eden bir adam oldugunu, bir kukla ol-

263
\

madigim gsteriyordu.Belirli bir grubu bagka bit gruba dgrmekte usta olan Cardenas kendi
stnlgn kamtlarcastna, Meksika'ya 1980'ler sonuna kadar hkim olan politik sistemiyarat-
maya koyuldu. Bu sistemde petrol ve milliyetilik eksen konumundaydi. Gerek gudur ki, Car-
denas o gne kadar gelmiggemigMeksika devlet bagkanlan iinde en radikal clamdir. 1938'de
ngilizbakan, Cardenas haklanda gunlan sylemigtir: "Solaolan eglimleri bu adamt kapitalizm
dgmani yaprnig.Arna yine de her trl faktr gz nne almdigmda, Meksika'da onun kiratm-
da bir kipinin daha olmadigim teessflesyleyebilirim." Cardenas toprakreformu,egitim ve ba-
ymdirhk bizmetlerini zorlam1, bu konuda mtecaviz bile olmugtur. Onun bagkanlig1strasmda
iggi sendikalanok daha g kazanmigttr. Kendisini her zaman iin halk ktleleriyle zdegleptir-
mek ister, durup dinlenme bilmeden lkeyi epeevre dolagip,haber vermeden kyllerin arasi-
na karigip gikyetlerinigrenmeye aba gsterirdi.
Ategli bir milliyeti ve radikal bir politikac1olarak Cardenas Meksika'daki yabanc1 petrol
sanayline1stirap veren, ac1bir gerek olarak bakardL 1920'llyillar sonunda petrol blgesinde as-
keri kumandanhk yaptigt s1radayabanc1 girketlere kargi byk bir nefret besler olmugtu. Yaban-
c11armkstah davramplarindan ve Meksika'ya
"zaferle
kazamlmig toprak" gzyle bakmalarm-
dan -en azindan kendisi 1938 amlarmda byle yazmigttr- yllmigti. Devlet Bagkamolduktan
sonra artik radikalizme dnmesi dogal olarak kagmlmazdt 1935 ylli baglarmda, Cardenas'm
Bagkan olugundanbirka ay sonra Cowdray'inadamlarindan olup MeksikaSirketi'nde alian
biri bir gikyettebulunarak
"politik
aldan lkenin tamamen kizila boyandigim" syleyecekti.
Petrol girketleri Cardenas-ncesi Meksika'da iglerin nasil yrtldgn, lkenin bir karaborsa,
rgvet, para yedirmeyeri oldugunu gayet iyi biliyorlar, ancak bu yeni geregekargi ne gibi tu-
tum gstereceklerini bilmiyorlar,hazirliksiz yakalanlyorlardt
Meksika Kartali ise lkedeki yeni geligen radikalizm ruhuna uymaya ahyan kendi yerel
ynetimiyle, tm idari kontrole sahip Hollanda Krallyet/Shell arasmda aprazatege tutulmu; gi-
biydi. Yerel menajerin syledigine gre "Henri Deterding, Meksika'yi gerek anlamda anlaya-
mayan, onu sadece emir vereblecegi br smrge hkmetiymig gib gren birlydi." Aslmda bu
kiginin amaci Deterding imajmi karalamaktan bagka bir geydegildi. Ancak bu amacmda baan11
olamamig ve tam tersine Deterding onu "YariBolgevik" olmaklasulamigttr.Yerel menajere kiz-
gmhktan kprmekten bagka yapacak bir gey kalmamig, gu szlerleyetinmigti: "Bu uluslararasi
irketler gunu anlamahdir ki, bugnn dnyasmda, petrol satm almak istlyorlarsa, istenen flyati
mutlaka, ne kadar yksek olursa olsun demeleri gerekecektir.Su hem kendileri iin hem de
hissedarlan aismdan daha hayirh olacaktir."
Standard Oil New Jerseyde yeni siyasi realitelere uyum gsterecek psikolojide degildi. Bi-
rinci Dnya Savagi'ndanhemen nce "Altin Yol"a baz olan dev keyfi yapan ve Meksika petrol-
clgnn bymesinden sorumlu olan nl Amerikah jeologEverette De GolyerMeksika'yla
iligkilerini hl srdryordu. Simdiise Amerikan girketleri ok daha nemli durumdaydi ve bu
onu zyordu. Jersey Sirketi'nin retim departman gefi olan Eugene Holman't zel olarak
'

"Meksika hkmetiyle bir ortakhk anlagmasi yapmaya zorladi. Eu anlagmanm Meksika hk

metinin beklentilerine cevap verici nitelikte olmasim ve Jersey'i de sonunda hem yattrdigt ser-
mayeyi geri alacak, hem de sermaye zerinden arti bir pay almasmi saglayacak durumda birak-
masim istiyordu." Ancak Holman bu fikre giddetlekargi ikti. De Golyer'e
"teki
blgelerde de
rnek olugturmasi itibariyle konunun ok nemli oldugunu,kismi istimlak sayllatlecek bir or-
takhga razi olmaktansa girketin Meksika'da neyi varsa hepsini kaybetmeyi tercih edecegini"
syledi.
Bu ara, yabanci girketlere yapilmakta olan baskilar giderek artmaktaydi. Latin Amerika'mn
ogu yerinde yabanci petrol girketleriylegiderek etkinlegmekte olan milliyetilik akimlan ara-
sindak zitligm en belirgin yanlosi Meksika'da yaanan geligmelerdi.1937de Bolivya'nm sallan-
t1hdurumdaki yeni askeri hkmeti, kamuoyunun destegini kazanmak iin Standard Oil'in ye-

264
rel temsilciliginivergi sahtekrliglyla suladi ve mal varligma el koydu. Bu hareket Bolivya'da
halkm takdiriylekargilanmig ve tm Latin Amerika'nm dikkatini ekmigti.Bu ara Meksika'da
cretler n plana ikmig,vergi ve petrol imtiyaz sorunlan bir numarah olmaktanikip yerini
cret konusuna birakmigti. 1937 Mayis aymda petrol iileri sendikasi greve girmig, bunu, des-
tek amaclyla genel greve hazirlanan teki sendikalann eylemleri takip etmigti. Cardenas bu 81-
ralar Meksika'da bulunmayarak vaktinin ogunu Yucatan ve Acapulco'da geirirdi. Yucatan'da
yerli Kizilderililer'e arazi dagitimim deneller, kk bir liman olan Acapulco'da ise yapilmakta
olan bir otelin ve plajm ingaatma gz kulak olurdu. Ancak gimditoptan satig belasimn bu denli
tehdit edici olduguo gnlerdeige mdahale etmek gereginiduydu. Kamsinca petrol endstrisi-
nin kapanmasma yol aacak bir genel greve hoggr gsterilemezdi. Ortaligi yatigtirmak iin
Bagkan Cardenas girketlerindefterlerini inceleyecek, faallyetlerini denetleyecek bir komisyon
olugturdu,
Kurulan komisyonun grgne gre girketlerle kendi aralarmda iletigime yol aacak her-
hang bir
"baz"
yoktu. Komisyonun anahtar mevkiindeki adami Profesr JesusSilvaHerzog, gir-
ket memurlanm tanimlamak iin gu szckleri kullamyordu: "Geregisyleme ahykanligma sa-
hip olmayan, saygidan yoksun kipiler."Komisyonun girkete kargi duydugu nefret duygusu tek ta-
rafli degildi. Aslmda girket yeleri de komisyondan aym derecede nefret ediyordu. ngiltere
elisine gre, "SilvaHerzogadi ikmigve samimi bir komnistti." Silva Herzog komisyonuso-
nunda bir rapor verdi ve petrol girketlerininMeksika ekonomisinin irzina geerek akil almaz
krlar sagladigim, lkenin daha kapsamh ekonomik geligme saglamasma ise hibir katk1da bu-
lunmadigini a1kladt Komisyon iiler iin senede 26 milyon pezo gibiyksek cretler denme-
si tavsiyesinde bulundu ve bununla da yetinmeyerek ii lehine yen bazi ayncallklarda 1srar et-
ti. Mesainin haftada kirk saat olmast, alti haftaya kadar cretli izin, iinin emekli olurken elli
yagmdaaldigt cretin yzde 85'iyle emekli edilmesi gibi sosyal haklar iin diretti. Komisyonun
bir diger tavsiyeside tm yabanc1 teknisyenleriniki yll iinde igten ikartlip yerlerine Meksikah
teknisyenleringetirilmesiydi.
Bu tavsiyelerekargillkolarak girketler,komisyonun talihsizbir davranipla defter ve hesapla-
nni yanlig yorumladigmi a1kladilar.Aynca kr durumlanm da yanlig olarak yansittigim syledi-
ler. Sirketleriniddiasma gre 1935-37 yillan arasmda tm girketlerinortalama birlegik kri 23
milyon pezodan fazla degildi. Oysa iilere istenen ek cret talebiise 26 milyon pezoyu bulu-
yordu. Sirketler aym zamanda bir beyanda daha bulunuyor, komisyonun tavsiyelerneuymalari-
na zorlandiklantakdirdekapilanm kapamalari gerekecegini sylyorlardi. Bunu sylerken aslm-
da kumar oynuyorlar ve hkmetin bunu gze alamayacaglna innlyorlardi. Hkmetin igi dev-
ralmasi halinde Meksika'nin gereken personeli, beceriyi, nakliye hizmetterini ve sermayeyi sag-
layamayacagna, Meksika'da bunlann olmadigna inanmiglardi.
Sirketlerkomisyonun tavsiyelerinekargiyd1.Hkmete gelince,sadece aym grgpaylag-
makla kalmaylp, bazi ek yaptinmlarm da uygulanmasmdan yanaydi. "Meksika Kartali" Sirketi
gelecegin neler getirebileceginin bilincinde olarak ahyanlarimn eg ve ocuklarmi girketten
uzaklagtirdi. Sulamalar ve kargi sulamalar giderek artarken ortadaki sorunlar da gnden gne
fazlalaiyordu. Sirketler tm dnyada kendi faaliyetlerini tehdit egilimi gstereneski bir mode-
lin yeniden yapilanmasmdan korkar olmugtu. Cardenas'm ilk gnden beri petrol endstrisi ze-
rinde hkmet kontrolne niyetlendigini biliyorlardi. Ancak, gimdisz konusu olan Carde-
nas'm kendi kipisel itibar ve gcyd..Yabanci girketlerkargismda testimolup geriye dng yapi-
yor gibigzkmeylgze alamazdi. Aynca, solcu askeri sendikalarm kendisini yenilgiye ugratma-
sma razi olamazd1. Durum ne kadar tehlikelide olsa, o yine de lkesinin bagmda olmah, ege-
menligi elinde tutmallydi Ne var ki, olaylar ve kopullar onu kendi istedikleri yer srklyordu.
Gnn birinde Cardenasbir dostuna gunlan syleyecekti: "Bana hibir zaman geregi syleme-
yen damqmanlarm ve yetkililerin elindeyim. Bunlar ogu zaman talimatlanmakulak asmtyor."

265
 Su szleri de ayncallave.edlyordu: "in aslim ancak ige bizzatgirdigim, ahsen ilgilendigim za-
man greniyorum."
Bir ingilizgirketiolan Meksika Kartali'nm teki reticiler arasmdaen byk retimi yap-
masma ragmen petrol girketlerine kargi genel hognutsuziuk bu grkete degil, duygusal nedenler-
le Amerika BirlegikDevletleri'ne ynelmigti. Bir ingilizdiplomati gzlemlerine dayanarak qu
szleri sylemigtir:"Hangi simftanolursa olsun btn Meksikalilar'inbir konuda oybirligiyle ta-
mamen aym dgndklerini gzledim. Meksikalilar'in hepsinde sarsilmaz bir kanaat var. Ameri-
kahlar'm, lkelerinin iktisadi kalkmmasina ve politik a1dan birlegmesine kargi olduguna,bunu
engellemeye aligtigina inamyorlar Bu onlarda kkl olarak yerlegmig bir kam." Amerikan gir-
ketlerinin Meksika'dan bekledigi diplomatik destek geridekalmly, gemigemal olmugtu. Roose-
kompuluk" politikasi adlyla yeni bir politikaya ynelmig
"iyi
velt idaresi Latin Amerika'ya kargi
ve Yeni Anlayma diye bir de szlegme imzalamigti. Ancak, Yeni Anlagma Meksika hkmetinin
durumunu telepatiyoluyla sezinler gibiydi ve pek de gvenilir bulmuyordu. Belirli bir dig politi-
ka bakly aismdan, Washington dnyamn bu yansmda savunmanm bu denli nem kazandigt ve
savag olasihgimn yaklagtigi byle bir gnde Meksika'dan vazgemenin zamansiz oldugu ve n-
lenmesi gerektigt kanaatindeydl. Bu, sendikalarin agiri taleplerinin dengelenmesi konusunda
Kuzey'in fazla baskl yapmadigi anlamindaydi.
Meksika Yksek Mahkemesi'nin girketleriin verilmig olan yargiy1onaylamasi ile zaten
var olan bunahm bu defa doruk noktasmi buluyordu. Bu arada girketler de kendilerine dgeni
yaparak cretleri iki katina ikarlyor,ancak bu dahi sendika liderleri ve Meksika hkmetince
yeterli grlmyordu. 8 Mart 1938'de Cardenaspetrolgirketleritemsilcileriyle zel bir grg-
me yaplyor,aricak cret sorunu bu grgmedede zlmeyipiyice iinden 1kilmazbir hal ah-
yordu. Aym gnn gecesi, ge bir saatte Cardenas bu defa, kendi kendine yeni bir karar ahyor-
16 Mart'ta petrol girketleriresmi olarak
"feshetme"

du. Bu, gerekirse girketleri

"ayak-
kararlydL

lanmaya" karar verdi. Cardenasbu durumda dahi pes etmiyor, uzlagma yollan aramaya devam
ediyordu. Sonunda taraflarbirbirlerine yaklagmaya baglad1. Sonutairketler 26 milyon pezo c-
ret demeyi kabul ettiler. Ancak, bir konuda dn vermeyi reddediyorlard1. dareninkarar alma
yetkisinin ve idari kontroln setidikalara geirilmesine kesinlikle razi olmayacaklardi.
l 8 Mart 1938'de Cardenas kabine toplantisiyaptL Niyetinin petrol endstrisini yeniden
kontrolne almak oldugunu syledL Millikalkinmalanna engel olmalanndansa petrol yataklan-
nm yok edilmesinin daha yerinde olacagmi bildirdi. Saat sabahin 9.45'inde
"fesih"
kararnamesi-
ni imzaladi ve bagkanliksaraymdaki "San Oda"dan yapilan yaymla bu tarihi karari milletine du-
yurdu. Cardenas'in szleri tam alti saat sren gsteri yryg ile Mexico City sokaklannda
cogkuyla tekrarlampyankilandt. lkeyiartik amansizbir mcadele bekliyordu. Meksika aism-
dan Cardenas'mkaran yabanci egemenligine yneltilmi byk kutsal bir sembolve vatansever-
lik rneglydi ve lkeyi bir arada tutan millilegme ruhunun eksenini olugturuyordu. Sirketlere ge-
lince, onlar olgusunun kesinkes yasadigt oldugu, aik ifadeli anlagmalann ve resmi y-
"fesih"

krnllklerin ihlali anlamma geldigi, sermayelerini ve enerjilerini riske atarak yarattildan yeyin
inkr edildigi kanismdayd1.
Feshedilmig Olan girketlerbirlegerek bir saf olugturdu ve aralarmda anlagmak iin tartigma-
ya bagladilar.Tartigmalarhi gvenmedikleritazminat iin degil, mal varliklanm geri almak iin
yapillyordu. Ancak, bu dogruttudaki abalar da bir yarar saglamadi. Konu artik sadeceMeksi-
ka'yi degil, ok daha genig bir kesimi ilgilendiren tehlikellbir sorundu. Bir Shellyetkilisinin sz-
leriyle iglemi baanyla sonulandigttakdirdebu, tm dnya iin rnek olugtaracak, Latin
"fesih

Amerika basta olmak zere btn dnya uluslararast ticaretyapisim ve yabanci yattrim gven-
cesini mahvetmeye ynelecekti." Bu dgncelerle girketlerin bir araya gelipbaskilara kargt olan-
ca glerlyle tepki gstermelerizorunlu olmutu. Tepkilerini, bir araya gelip dnyamn her ya-
nmdan gelen Meksika petrolne ambargo koyarak gsterdiler.Meksika kaynakli petrol mamul

266
|
ihracation ahnmig mal oldugu savmda bulundular. Bu uygulamadan en byk zaran gren gir-
ket Meksika Kartali'ydi. Bu girketHollanda Kraliyet/Shell tarafmdankontrol edilmesinden bag-
ka hissedarlanmn ogu da Ingiliz'di.Ingilterehkmeti uygulainada Meksika'ya kargi piddetle
yan tuttu ve kendsi gibi kargit grgte olanlar iginde en kuvvetli muhalif oldu. Meksikahlar'm el
koyduklan mal varlildarml iade etmelerini istedi. Bu talep Meksika hkmetince cevaba bile ge-
rek duyulmadan diplomatik iligkilerin kesilmesiyle sonulanmigtir.
Meksika, BirlegikDevletler'e kargi da benzer bir iligkikesme uygulamasi yapmak zerey-
ken, sonrasma ait bazi besaplar sonunda bundan kil paylyla vazgeecekti. Ileridekibir-
"fesih"

ka sene iinde Washington da Meksika'ya bagta ekonomik olmak zere bazi baslolar uygula-
maya ahymigsada bunlan pek de gnll yapmamigtir. Gerekgudur ki, bu iglerde Amerikan
pirketleri hekledikleri ve haklan olan destegi alamamig olduklan izlenimindeydi. Roosevelt'in yi
Kompuluk Politikasi agamasmda ve YeniAnlagma'mn "IktisatKrallarma"ynelttigi eleptiriler 141-
ginda,zellikle 1930'lu yillar sonunda Amerikan hkmeti Meksika'ya kary ve feshin hkm-
darhk haklanna karsi fazla sert davranmayi sakmcall buluyordu. Hele bu lke Roosevelt'in deyi-
miyle bir tazminat" dedigi srece bunu hi yapamazdL Aynca omzunda tagidig1onca so-
"adil

run iinde uluslararasi durumun bu denli ktye gittigi bir zamanda Roosevelt, Meksika'yla ve-
ya dnyanm bu yansmdaki herhangi bir lkeyle olan fligkileri daha da olumsuza gtrmeyi gze
alamiyordu. Gze aldigt takdirde bunun sonulanmnsper glerin yaranna olacagini biliyor-
du. Zaman Cardenas'm dnya politikasimn dengesini lyi hesapladigmi kamtlamigttr.
Washington ok gemeden ngilterenclgndeki ambargonun ve Meksika'da gelenek-
sel pazarlan kapatmak abalarmmolumsuz etkilerini grebildi.Artik Nazi Almanyasi Meksi-
ka'mn bir numarah petrol alicist olmugtu ve petrol bu lkeden indirimli fiyatla veya uzun va-
deyle salm ahyordu. kinumaralt mgteri Fagist Italyada nde gelen alicilardan biriydi. Jaon
irketleri de hem tm Meksika topraklanndapetrol aramasi yaplyor hem de petrol yataklarm-
dan Pasifik'e kadar uranan bir boru hattl inga etmeyi tasarhyordi.Btn bunlan bilen Roosevelt
ynetimi aismdan Amerikan hkmetinden gelebilecek ek bir baski ters etki yapabilir, Sper
Gler'in Meksika'dakidurumlarmi saglamlatirmaya yarard1.
Meksika'ya kargi Amerika'dan daha sert tutum iindeki ingilterede giderek ticari olmak-
tan ok stratejik dgncelerle tutumunu yumugatmigti. Artik stratejik konulara bagka gzlkler-
le baklyordu. Ingiltere'nin bir sorunu vardi. 1938 Mayist'nda Petrol Kurulu ve imparatorluk Sa-
vunma Komisyonu'nun zetledigi gibi bu sorun guydu:Dnya petrol retiminin yzde 94' sa-
dece sekiz lkeden gelmekteydi. Birlegik Devletler'de Kongre'nin karan geregince tarafsizhk
meyyidesi egemen oldugundan bu meyyide uyannca, bir kriz halinde Amerika Ingiltere'ye
petrol sevk kapilanni kapamak zorundaydl. Rus petrolnegelince, Rus'ya'dan ihracat alt dzey-
lere inmigti ve bir savag halinde belki de tmyle kesilecekti. Dogu Hint Adalan'mn Hollanda
kesimine, Romanya ve Irak'a cografi durumlanmn elverigsizligi nedeniyle, bazi hallerde gveni-
lir petrol kaynaklan olatak bakilamazdi. Petrol ithal edecek lke olarak geriye sadece ran,
Venezuela ve Meksika kallyordu. Ancak, fran'i bu gruptan ikarmak gerekiyordu. nkdaha
birka yll nce Riza Sah'laaradaki srtgmesonunda Anglo-Pers Sirketi ok degerli ranimtiya-
zim bile kaybetmenin epigine gelmigti.
Tm bunlarm bir tek anlami vard1. Askeri bir kriz halinde, ingiltere'nin petrol dayanagt La-
tin Amerika lkeleriydi: "Sadece retimlerinin bol olugu nedenyle degll, aynca denizyoluyla
nakledilmeye uygun bir konuglanmada bulunduklan iin de." Tm bu kaygilarla, elden gelen
her gey yap11mall,"Meksika'nm uyguladigt politikanmteki Latin Amerika lkelerince de uygu-
lanmamasi iin her trl aba gsterilmeliydi." Londra'mn en ok endige duydugu lke, ngilte-
re'nin toplam petrol ihtlyacmin yzde 40'im kendi bagma kargilayan Venezuela'yd1. Artik ingil-
tere DigigleriBakanhgl iin stratejik konular gereksinimleri"ve savaghalinde nas1l
-"savunma

petrol saglanacagi- bakanhgm tm politikasimn saptanmasinda en yagamsal neme sahip konu

267
haline gelmigti. Geri BirlegikDevletler, Meksika'nmkompusuydu ve iki lke arasmda zlme-
yi bekleyen birok nemli sorun vardt Ancak konu petrol oldugunda ngiltereiin Meksika, Bir-
leik Devletler'denok daha nemliydi.

Jl Sezar Kadar Cansiz

1939 Eyll aymda Avrupa'da savag patladiktan sonra Amerikan petrol girketlerlyle BirlegkDev-
letler hkmetinin tkarlandaha da keskin izgilerleatigmayabaglamigti.Rooseveltidatesi ai-
smdan milli gvenlik konusu StandardOil New Jerseyve teki Amerikan girketlerininyeniden
kalkmdirilmasindan ok daha nemliydi. Washington, Nazi denizaltilarinm Meksika limanlarm-
"petrol

teknisyenlerinin"Kuzey Mek-
"jeologlarin"
dan petrol ikmali yapmasini veya Alman ve
sika'da, BirlepikDevletler simrlan yakmmda, veya gneyde Panama Kanah ynnde dolagmast-
m istemiyordu. Bu nedenlerle Washington iin petrol konusunu mmkn oldugunca abuk
gndemden ikarmak en dogru hareket olacakt1. A ynca, Amerika'mn savaga girmesihalinde
BirlegikDevletler, Birinci Dnya Savagi'ndaoldugu gibi, Meksika'daki petrol yataklanna girmek
isteyecekti; bu yataklarm gerek sahibininkimler oldugu ise Amerika'ythi ilgllendirmlyordu.
Amerikan BykelisiJosephusDaniels'in 1941'de Roosevelt'e bildirdigi gibiama Meksika'yla
olgusuydu. Bykeliningrgne gre "JlSe-
"fesih"
igbirligt yapmakti; bunun bag engeli ise
zar kadar cansiz" olan bu durumu yeniden hayata geirip korumaya aligmanm hibir. anlami
olamazdi.
Stratelikdgnceler 1941 gznde, Pearl Harbor baskmmdan hemen nce Washington'u
bu konuya iligkin bir zm yolu bulmak iin harekete zorladl. Artik sorunun can ahci noktasi
itketlerin yeniden kurulmasi olmaktanikmigt1.Simdi asil sorun tazminat konusuydu. Ancak
tazminatne miktarda olacakt17Meksika'daki girketleretazminatiin biilen degerler birbirleriy-
le klyaslanmayacak kadar eligki iindeydi. Szgelimi Meksika'nm 7 milyondolar deger bi tigi
bir girketekargi taraftan408 milyondolara kadar tazminatistenebiliyordu.
,irket

degerini sapta-
mada en nemli faktr yeraltirezervleriydi. BirlegikDevletler ve Meksika hkmetinin ortakla-
a setigi temsilcilerdenbir komisyon kurularak
"tazminat"
plam yapmakla grevlendirildi. So-
nunda komisyon bir plan yaptlysa da bu gerekiolmaktan ok uzakti. Komisyonun ulagtigi yar-
glya gre girketlereait topraklardakiyeralt1 rezervleri
"fesih"

tarihindeyeraltmdan ikanlml?tl
ve artik mevcut degildi. okzekice bulunmug bu formlden sonra artik hangi yeralti rezervinin
kime ait oldugu veya degerinin ne oldugunu konuginakta hibir yarar yoktu. Petroln ogunun
da bu arada gitmig oldugundan kimse kugku duyamazdi. Bu esasa dayanarak komisyon yeni bir
tazminat ayarlamasi nerdi ve yaklagik 30 milyon dolar tazminatdemenin birka ylla blne-
rek yapilmasim teklifetti. Tazminat iin ortaya atilan rakam girketleri memnun etmemigti. Hep-
si birden buna kargi piddetti bir reaksiyon gsterdiler. 1920'lerde, ileride petrol bulamamaktan
ciddi gekildeendigeli Birlepik Devletler'in arzusuna uyarak yabanc1 petrol kaynaklan aramaya
giktiklarmi, pimdi ise aym hkmet tarafmdanterk edilip lhanete ugradiklanm iddia ettiler. An-
cak Devlet Bakani CordellHull isteglnde direniyor, girketierin tazminatikabul edip etmemekte
serbest olduklanm, fakat kabul etmeyecek olurlarsaWashington'dan artik hibir yardim veya
destek beklememeleri gerektigini sylyordu. A1ka sylemek gerekirse,Washington'un bu
konudaki politikasi al ister alma" dogrultusundaydt Sonunda,1943 Ekmi'nde, degerlen-
"ister

dirme konusu ortaya atildigmdan bir buuk yll sonra, Amerikan girketleritazminatalmayi kabul
ettiler.
14bununla da tamamlanmigolmuyordu.Meksika'ya da bir fiyat demek gerekiyordu. Ara-
dan geen zaman iinde Meksika'da, Petroleos Mexicanosadmda hemen tm petrol sanayiinin
sahibi olan milli bir petrol girketi kurulmugtu. Ancak bu lkede petrolclkartik digariya ihraca-
ta ynelik olmaktan 1km14, tm dikkatler yurtii pazara ve Meksika'mn kendi iktisadi geligmesi

268
I
I

iin gerekliolan yakitm ucuz retimine evrilmigti. Artik dnya pazarlarmda Meksika petrol
ok az yer tutuyordu.Aynca bu endstri sermaye yoklugu nedenlyleve teknolojikbecerileri ol-
madigi iin zayif duruma dgmgt. Ancak millilegmehareketi iktisadi gereklere mutlaka bazi
imtiyazlar verecekti. Fesih olaymmbir kez daha hesaplanmasi sonucunda,vaat edilmigolan c-
retler sonsuza dek erteleniyorve bununla da kalmaylp, apaglya ekiliyordu.
Ingiltere'ninkendi hesaplarm1 kapatmak ve hatta Meksika'yladiplomatik iligkileri yeniden
kurmak gibi bir endigesi yoktu. DigigleriDaimi Mstegan Alexander Cadogan'inszlerlyleIngil-
tere hl Meksika ile bir anlagma halinde, bunun Iran ve Venezuela'nin
"kafalanna" "bazi
fikir-
ler" sokacagindankorkuyordu. Cadogan dgncelerini yle ifade etmigtir: "Kugku yok ki sava;
bittiginde bu konu bambagka bir yn kazanacaktir," Olaylann gidigiMeksika Kartah ve Shell gir-
.
ketlerinin 1947 yilma, savagm bitiminden iki yll sonrayakadar Meksika'ylaiglerini zmleme-
lerine linkn vermemigtir. Ancak bu iki girketgsterdiklerisabrm kargiligini aldilar. Meksika Kar-
tall'mn Meksika'da faallyet gstermig en byk yabanct girket oldugu geregibu girketebyk-.
lgyle orantill, Amerikan girketlerindenok daha iyi bir tazminat,yani tam 130 milyon dolar
kazandirmigtir.
Meksika Kartall,en azmdan ingilterehkmetinin kendisini destekledigini, arkasmda ol-
dugunu billyordu. Amerikan girketleri ise tam.tersine,kendilerine haksizlik edenin Meksika'dan
ok, kendi hkmetleri oldugu kamsmdaydt. Ancak hem Ingiltereve hem de Amerikan girketle-
rinin aym grgte oldugu ortak bir konu vardi. Her ikisi de petrolclgn uzun yillardan beri
-Bolgevik htilali'nden, belki de 1911'de Standard Oil Trst'nn yllolmasindan bu yana- almig
oldugu en derin yara oldugu inancmdayd11ar. Yabancigirketlerle iglerini zmleyen Meksika so-
nunda hedefinde hakli oldugunu dogrulamtyti. 1938 millilegmehareketi ihtilalin en byk za-
ferlerinden biri oldugunu gstermigtir. Artik Meksika kendi petrol sanayiinintek ve mutlak efen-
disiydi. Bu arada Petroleos Mexicanos ---Pemex--adlyla yeni bir girketdoguyor, dnya yznde
sahibi devlet olan ilk ve en nemli petrol irketi olarak geligip, ismini duyuruyordu. Su ynleriy-
le Meksikagerekten flerisi iin bir model olugturmugtu.

269
 15
Arap mtiyazlari

Frank Holmes'in Yarattig1Dnya

Birinci Dnya Savagl'nm perian edip yagantilarini bagka yerlerde srdrmeye mahkm ettigi
milyonlarcakigiden biri de Binbagi Frank Holmes'di. Ancak o daha savag baglamadan ok nce
gezici olmanin ne demek oldugunu grenmigti. Yeni Zelanda'da 1874'te bir iftlikte dogmug
olan Holmes ilk ly olarak GneyAfrika'da altm madenlerinde ahymig,daha sonra yirmi yll ka-
dar maden mhendislerininyaptigt tipik iglerde aligmak iin Avusturya ve Malaya'dan Meksi-
ka'ya, Uruguay'a, Rusya ve Niierya'ya kadar dnyamn her vamna gidip oralarda ahgmigt1. Yapi
itibarlyle gl kuvvetli ve dayanakli, tavir olarak da dikkatli ve israrclyd1. Rakiplerinden biri g-
nn birinde orlu gu szlerletanimlamigttr:"Kigisel ynden ok ekici olan, meydanokumaya
agik, soguk, palavraci ve korsan tavirhbiri." Birinci Dnya Savagtsirasmda ingiltereOrdusu'nda
iage sorumlusu olarak alian Holmes, 1918'de sigir satm almak iin gittigi Habegistan'm Addis
Ababa kentinde bit Arap tccarla tanigmig,ondan ranKrfezi'nin Arabistan k1yismdapetrol se
zintilarina rastlandigmiduymugtu. Bir maden mhendisi olan Holmes'i bu haber bir hayli ilgi-
lendirmigti. Ilerikignlerde bugn Irak olan blgenin Basra kentinde grevaldigmda, hududun
irankesiminde Anglo-Pers irketi'nin faaliyetlerini grenmek isteyerek bu konuyla daha yakm-
da ilgilenmeye baglad1. Arabistan sahilinde petrole dar igaretler oldugu hakkmda evvelce duy-
mug olduklan da aynca ilgisini eker olmutu.
Savagtan sonra Holmes Ortadogu'da i; firsatlanni geligtirmek iin kurulan "Dogu Yresi
Genel Birligi" adh bir girketinkurulugunda grev aldi. 1920'de birligin ilk i; tegebbsolarak
Aden'de bir eczane ati. Ne var ki onun kalbi eczanede degil, kendisini devamh izlemekte olan
hirs ve tutku halindeki bir bagka konu olan petroldeydi. Arabistan sahilnin muazzam bir petrol
kaynagi olduguna inamyor, ryasim gerekleptirmek iin bu ryanm peginden sarsilmaz bir ira-
deyle kouyordu. Mkemmelligi arayan kipiligi, insanlarda gven uyandiran yetenegiyle Kr-
fez'in Arabistan kesiminde yukardan apagi dolagmaya, o gnlerde sefalete bogulmuy hkmdar-
larm birinden tekine koparak hayallerini anlatmaya, gzleri nnde sefaletten bagka bir gey
grmeyen bu insanlara servetler vaat etmeye ynelmigti. Bu faaliyetlerde bulunurken asil amaci
kugkusuz dosyasma yeni bir imtiyaz eklemekti.
Holmes bu abalanmevrede kendisini gzleyen, gpheci, kugkulu ingilizgrevlilerin me-
rakli bakiplari altmda yrtrd. Grevlilerevrede yerel hkmdarlarm yabancilarla iligkisini
gzlemekve blgede majestelerine ait lkarlarm gzetilmesi igin bulunuyordu. Holmes'e vic-
"ktlkle
dansiz bir sorun yaratici gzyle balayor, dolu bir yetenek" sayarak, kendine ucuz i-
kar saglamak ugruna blgedeki ngiliznfuzunu sarsan biri olarak gryorlardt. Yredeki ingiliz
grevlilerden biri Holmes iin "Dnya petrol pazarmda bir serseri olmaktan ileri gitmeyenbiri"
demigtir. Aleyhinde sylenen szler linde belki de en kts bir bagka grevlidengelmigtirki,
bu kigi onu "zellilde tatmin edici bir kipiligi olmayan birisi" olarak tammlamigtir. Ancak, guna

270
 da igaret etmek gerekir ki, bu sadece ngilizler'in
grgyd ve kiyi boyunca yagayanAraplar bu
grg paylagmiyordu. Onlara gre Holmes bir gn mutlakaherkesten tamamenfarkli bir
gey;
"Abu Naft", yani Petroln Babasi olacaktL
Artik HolmesAden'deki eczaneyi birakmig, petrol kampanyasmi yrtmek iin Arabistan
sahilinden hemen tede kk bir ada olan Bahreyn'de bir Merkez Brosu amigtl.Bahreyn'i
.
segmesinin sebebi burada petrol belirtileri oldugu hakkmda rapor almasiydi. Seyhpetrol konu-
suyla ilgilenmiyor, asil sikinti ektigi su konusuyla ilgileniyordu. Bu yzden Holmes
su iin
sonda] yapti, suya erigti ve bundan bir hayli kazan sagladt Bagarisimn dl bununla da kal-
mamig, alicenap Seyh, evvelce vaat ettigi gibi, 1925 yllmda ona bir de petrol arama imtiyazi
vermigti.
O gne gelinceye kadar Holmes petrol zerinde daha bagka haklar da kazanmigti. Bunlar
arasinda sonradan Suudi Arabistan Kralligi'nm dogu kesimini olugturanAl-Hasa iin kazanmig
olduguimtiyaz ve izleyen yll Suudi Arabistan'la Kuveyt arasmda her iki lkenin ortaklaga kont-
rolnde olan Tarafsiz Blge iin kazandigt imtiyaz sayllmaya deger. Kuveyt topraklanzerinde
de imtiyaz almayaahytiysa da bu konuda baanli olmamigtir. inilgin yam, Holmes,sanki ip-
leri kendine yetmiyormuy gibi bu defa da Bagdat'tan Bahreyn'eemirler yagdirmaya baglamigti.
Amact Irak'ta Trkiye Petrolleri
Sirketi'nekargi rekabet havast yaratmak, bylece birok hk-
met ve girketinbirbirlerine daha da dgman olmalannisaglamakti.
Holmes'in faaliyetleri giderekbirok evredeve ncelikle de Anglo-Pers
Sirketi'nde telagla
kargilanmigtl. Anglo-Pers "kendi

nfuz sahast iinde" kendinden baska birinin operasyon yap-

masim istemlyor; bu birinin" kendisinin fran'dakioperasyonlarma mdahale edip bag be-
"bagka

last olacagmdan korkuyordu. Aslinda girketArabistan'da petrol olmadigt inancmdaydi.

John
Cadman'm szleriyle Jeolojik "iyimserlige
raporlar fazla yer vermiyordu." Sirketten bir bagka
temsilcide 1926'da Suudi Arabistan'm
"her

trl petrol birikiminden yoksun" oldugunu duyu-

ruyordu. Bu yetkili asil petrol vaat eden yerin Arnavutluk oldugunu sylyordu.
Her trl k.ugkunun evreyi bu denli sardigt bir atmosferdeHolmes ve sendikasi yllmaya-
rak planlarim gerekleptirmeye savagtilarve bunun iin kadrolanna bir de Isvirelinl bir je-
olog aldilar. Jeolog Dogu Arabistan'da durumu sorupturinakla grevlendiritmigti. Ancak jealo-
gun abalan geri tepti. nljeologun ihtisas sahasi Alp Daglan oldugundan kendisini yamit-
mig, usuz bucaksiz kum l iin verdigi raporda blgenin
"petrol
iin sondaj yapmayi ge-
rektirecek herhangi bir belitti vermedigini" yaz migti nlprof e sr raporund a
punu da beyan
.

ediyordu: "Burada giripilecek bir petrol aramasi dpedz bir kumar olur." Bu Allah'm cezasi
rapordaki kelimeler her nasilsa Londra mallyesinede aksetmig, bu da girketinHolmes'i destek-
lemek iin gerekli olan paramn saglanmasimbsbtn g1egtirmigti.Eger para bulunmug ol-
saydi girket bunu yeni imtiyazlar ve yeni kazilar pegindeki Holmes'i desteklemek iin kullana-
cakti.
1926 yllmda artiksendikamali ynden byk siktnti iine dgmgt. Holmes devamll ola-
rak para ekmek zorunda kabyor, seyahat masraflan iin armagan, bagiglar
ve davetler iin s-
rekli para istiyordu. Sendikamn parasal grnt ve gelecegi o derece karanlikti ki sonunda imti-
yazianmn tmn birden Anglo-Pers'e satmak iin bagvuruda bulunacak, ancak bagvurusu Ang-
lo-Pers tarafmdanreddedilecekti. Anglo-Pers hayir demigti; nk onlara gre Arabistan'da
pet-
rol diye bir gey yoktu. Para in bu defa Holmes girigimde bulunup Londra kentinden
sermaye
bulmaya ahgiyor,ancak onun istegi de soguk bir red cevablyla kargilamyordu. Holmes inati ki-
iligine ve lyi bir satici olmasina kargm bu konuda hibir baan kazanamamigti. O
gnlerdeyaga-
mig bir Ingilizigadami sonradan o gnleriammsarken ondan "Holmes Londra'da en byk bag
belasi olarak grlyor,insanlar ona rastladika yollanni degi tirip teki yana kaiyordu" diye
sz edecekti.

27]
Bahreyn ve New York Seyhleri
ingiltere'debaan olasillgl kalmadigmdan Holmesbu defa gansmm yzne glecegi midiyle,
kendi deyimiyle byk New YorkSeyhleriyle"
"gerekten
dolu Amerika'ya gitti.Ne var ki orada
da ganst yaver gitmemig, kapilar yzne kapanmigti. Standard Oil New Jersey'denbir ynetici
Bahreyn'in ilgi ekmeyecekkadar kk oldugunu, harita zerinde kaleminin ucu kadar bir yer
kapladigLm sylyordu, tekigirketleregelinceonlar da gayretlerini Trkiye Petrolleri Sirke-
ti'ne kattlmak iin odakladiklanndan konuya ilgi gstermediler.
Sonundatek bir Amerikan pirketi,Gulf Oil Bahreyn'e ilgi gstermeye baglamigti. Sirketin
grevidnyamn drt bir yamnda egitlikalitede retilen petrol geligtirerek belirli retim blge-
1erinde rastlanmasi olasi genel petrol sikmtisinda veya retim dggnde kullan11masmisagla-
maktt. Kurulugunun ilk yillarmda, yani yzytlbaglarmda, Spindletop'daki petrol patlamasi sira-
smda epeyce sarsinti geirmig, silinipyok olmanmepigine gelmigti.irketin ilgi gstermesi zeri-
paralarlyla madde" ve aynca Bah-
"yagh

ne Holmes yneticilere araziden ahnmig kaya bir

reyn'deki su kuyularmdan ikarilmigpetrol zerrelerine ait bir de rapor sundu. Tm bu belgeler
yeterinceinandirict olmali ki "Gulf Oil" 1927 Kastml'nda "Dogu Yresi GenelBirligi'ndenArap
imtiyazlan zerindeki tm haklan alarak, Kuveyt'te bir imtiyaz elde etmede Holmesgrubuyla
aligmay1"kabul ediyordu. Ancak ortaya bir de sorun ikmigti. 1928'de "Gulf" Trkiye Petrolle-
ri Sirketi'ndeki Amerikan Grubu'na katilmig, bu grubun bir yesi olmuytu. Anlagma, imzasi bu-
lunan girketlerdenhibirinin haritada belirlenmig smirlar iinde herhangi bir blgede bagimsiz
olarakfaaliyet gstermesne izin vermiyordu. Bu madde aikaSuudi Arabistan iin oldugu ka-
dar Bahreyn iin de baglay1clydt Anlagma uyannca girketler ya birlikte hareket etmek veya hig
hareket etmemek zorundayd1. Gulf m btn Israrma kargm Trkiye Petrolleri Ynetim Kurulu
Holmes'in tm Arabistan paketini kabul etmeye yanagmadt Bylece "Gulf"KizilHat smirlan di-
ymdakalmasi nedeniyle Kuveyt'i elde ederken, Bahreyn zerinde imtiyaz elde etme plamndan
vazgemek zorunda kahyordu.
Gulf yneticileri Bahreyn imtlyazi konusunu California Standard'indikkatine sunmak isti-
yordu. California Standard tipkl Gulf gibi yabanci petrol yataklari bulma pegindeydi ve bunun
iin saldirgandenebilecek girigimlerde bulunuyordu. Ancak ok byk mastaflar yaptigt halde
abalarmi kamtlayacak bir damla yabanci petrol bulmuy degildi. Tm bu nedenlerle Gull m Bah-
reyn zerindeki arama izni Socal adlyla tanman Standardof Californiairketi'ne gltti. Gulfin
aksine "Socal"Trkiye Petrolleri yesi degildi ve bunun iin de Kizil Hat kisitlamasom diginda
kallyordu. imtiyazielde tutmasi iin Socal Kanadatemsilcisiolarak Bahreyn Petrol Sirket'ni
kurmugtur.
Ilerikignlerde Bahreyn'de Socal, Kuveyt'te Gulf ingilterehkmetinin duvar gibisaglam,
dn vermez muhalefetine arpacak,ngiltere hkmetinin blgeye Amerikan girketler sokul-
masina piddetle itiraz ettigine tamk olacakti. Birinci Dnya Savagi'ndan nce Ingiltere, Krfez
blgesine Alman nfuzunun sizmasmi nlemek iin aralannda Kuveyt ve Bahreyn geyhleri de
olan yre geyhleriyle bir szlegme yaptL Szlegme petrol ahymalannosadece Ingilizier'e ema-
net edilmesini ve yabanci iligkilerin de ngitterehkmeti araciliglylayapilmasmi ngryordu.
Su szlegmeye dayanarak gimdingiltere ve Bahreyn veya Kuveyt'te olsun her imtiyaz anlagma-
uyruklu" olmayi part kopuyordu. Su madde uyannca petrol ahymalan"Ingiliz-
"ingiltere

smda,
ler" tarafmdanyapilacak, Amerikalilarca yapilmayacakti. Su madde Gulf m veya Socal'm imti-
yazlarmi igletemeyecegi anlamina geliyordu.
Durum BirlegikDevletler'in destegindeki Socalve Gulf girketlerininbir tarafi,ingiltereh-
kmetinin diger taraftolugturdugu bir seri can sikici tartigmalarlaele alimyordu. Amerikan pet-
rollleri ilgili maddenin" kendilerini Krfez'deki geyhliklerdenurak tutmak iin
"milliyetlikle

oldugu inancmdaydL Gerek gudur ki, ingilterehk-

"engel"
kurnazca planlanmigkasttl1 bir

272
 meti kendisini yagmalanmig, kapana kistinlmig hissediyor, gc kendinden byk Amerika kar-
gisindasavunmada kaltyor, imparatorluk iin yagamsal saydigi konumlan elde tutma pahasina
amansizca ababyordu.
1929 yllmda, Ingiltere hkmeti bir kez daha durum degerlendirmesi yaptl. Sonuta yeni
bir karara vanp, Amerikan sermayesinin devreye girmesinin her kogul ve durumda ngiltere'nin
kontrolnde olan blgelerdeki petrol allymalanm hizlandiracagt sonucuna vardi. Bunun hem
her zaman para ihtiyacmda olan ve bulamadig zaman ingiltere'den isteyen yre geyhlerinin,
hem de gvenilir petrol ihtlyacmdaki Kraliyet donanmasmm yararma olacagi karanna vardi. Ka-
bul etmesinin bagka bir nedeni de Amerika'dan yagdmlan yogun diplomatik baskiydi. Artik in-
giftere hkmeti en azmdan Bahreyn konusunda geri dns yapmak yanhslydi. Bu karar uyann-
ca Socallle hir szleyme yapildi. Szlegme gereglnce Amerikan hkmetine Bahreyn imtiyazmi
igletme hakki tanmlyor,yalmz bu da bir kogula baglantyordu. Bu igletme haklam sadece Ingilte-
re'nin konumunu ve politik stnlgn garantileyen belirli kogullar altmda kullanacakti. rne-
gin,girketten Seyh'egnderilecek her trl mesai veya yazi Ingilterehkmetinin yerel temsil-
cisi olan siyasi ajan aracihglyla gnderilecekti.
BahreynPetrol
.girketi

kazi igine ancak bir yll sonra, 1931 Ekimi'nde baglayabildi ve 31

Mayis 1932'de ilk petrole rastlad1. Artik Krfez'in Arap kesiminde petrol bulunmutu. Uretim
miktan mtevazi olmakla beraber Bahreyn'deki kegfin anlami bykt ve bu ok daha genigso-
nular verecek tarihi bir olayin ilk belirtilerlydi. Haber, kurulu btn girketlerzerinde bomba
tesiriyapmigti. Belki on yll boyu, petrol hakkindaki sabit fikirleriyle hor grlpalay konusu ya-
pilan Binbagi Holmes gimdi az da olsa igdleri, hayal gc sayesinde saygmlik kazanmigt1.
Acaba yapmig olduklanm ok daha byk sahalarda da yapsa yine bagarill olur muydu? Ne de
olsa kk Bahreyn Adasi Arap Yarunadasi'ndan sadece yirmi mil uzaktaydi ve dig grnme
.
gre jeolojiside tamamenayntydt

ibni Saud
1930'lu yillarin bagmda Ingiltere'nin Kuveyt'teki siyasi temsilcisi,kompu Suudi Arabistan h-
kmdanndan zaman uzagi grebilen aloll bniSuud" diye sz ederdi. Aslinda o yillarda
"her

i
bni Suud'un o derece uzagt grecek hali yoktu. Bu onun iin bir lks saythrdt bni Suud ciddi
bir sorunun baskist altindaydi. Maliyesi iin paraya ihtiyact vardi
ve bunu acil olarak bulmak zo-
rundaydt. Kendisini petrol konusunu dgnmeye bu sorun gtrmstr. Kugkusuz henz lke-
sinin gelecekteki petrol durumunun ne olacagini bilmiyordu ve bu konuda bir hayli kugkuluy-
du. Aynca uzak bir olasillkla petrol bulundugu takdirde bu endstrideki geligmenin kralligt
in
ne anlam taglyacagimdgnyor, mutsuzluk duyuyordu. Yabancisermaye ve teknisyenleringe-
leneksel degerleri ve iligkileri bozup belki de yok edeceginden endige duyuyordu. Petrol arama
iin imtiyaz bagglamaksa yeterli parasal kaynak saglayacagi iin kanismca ok daha farkl1 hir
konuydu.
Abdl Aziz, bin Abdal Rahman Al Faysal Al Saud elli yagmi henz doldurmuytu. Otoriter
bir fiziki yaplya sahip, bir doksan boyunda, kocaman ggsl bir adamdl. Eu grnmyleyurt-
taglanmngogunun tepesindenbakar gibiydi.On sene nce Basra'ya ziyaret iin gelen biri onun
ok geerli bir tanimlamasmiyapmigti. O gnlerdeBasra'da bulunan bir ingilizgrevlinin anlat1-
miyla Kral "Tipik gebe geyhlerdendaha irl bir yaplya sabip olmakla beraber soylu bir Arap'm
zelliklerini taglyordu.Bir kartall animsatan profili, geligmigburun delilderi, belirgin dudaklan
ve sivri bir sakalin daha da anlam kazandirdigt uzun dar enesiyle dikkat eken bir adamdi. Bu
zelliklerine hem savag hem de devlet iglerindeki yetenegini de katmasiyla kabilesinin gznde
daha da itibar kazanmigti." Abdl Aziz adlyla da tanman Ibni Suud'un gerek savasta, gerekse
devlet iglerinde yeteneklerini byk baanyla kanttladigt hibir zaman yadsmamaz. lkeyiinga

273
 etmede, modernSuudi Arabistan'i kurmada olaganst hizmetleri olmugtur. Ne var ki, hkm-
darliginm ilk gnlerinde tm mill serveti devenin sirtma ykledigi heybe iinde taglyanbir h-
kmdar olarak n kazanmigti.
Suudi hanedant 1700'l ytllarin bagmda Arabistan'm merkezinde bir plato olan Nejd'de-
ki Dariya kasabasmda Muhammed bin Suud tarafmdan kurulmugtu. Muhammed Bin Suud
bu blgede, ruhani liderleri olan ve Islamiyet'in katt prensiplerini benimsemig Abdul Vahab'm
davasmi benimsemig olarak onun izinden gidiyordu.Islamiyet'inbu yn ileri ylllarda hane-
damn kurulmasmda bu kurulugun temel tagt, dinsel harci olmustur. Suudi ailesi,Vahabiler'le
birlikte, kisa srede gerekleptirmek istedikleri bir zafer programi yaptilar. Su program yanm
yzy1l iinde onlart Arap Yarimadasi'nm ogu yerinde egemen kilacaktL Ancak Suudi Kralli-
gi'mngeniglemesiOsmanh Trklerl'nde panik yaratmig ve Osmanh hkrneti bir seferberlik
dzenleyip, 1818'de Suudi Arabistan'1yenilgiye ugratmistir. Bu arada Muhammed'in torunu-
nun torunu Abdullah lstanbul'agtrlyor, orada bagi kesiliyordu. Zamanla Abdullah oglu
Turki bu defa Riyad'da merkezlenen Suudi Kralligl'm yeniden kurduysa da, Turki'nin iki toru-
yeniden canlandinlmast
nu arasindaki g atigmasiyznden bu ilk Suudi hkmdarhmm
bagarill olamamigtir. Sonraki gnlerde, nc torun olan Abdul Rahman, nefret ettikleri ve
rakipleri olan Al Rashid ailesi zamaninda bir sre iin Riyad'da valilik yapm14tir. Ancak
1891'de Abdul Rahman ailesi maiyetleriyle birlikte lkeden kagip srgn hayati yaayacakti.
Srgne giderken beraberinde geleceginbni Suud'u olan oglu Abdul Aziz'i de almigt). Abdul
Rahman srgn yolculugunun bir k1smmi bir devenin semerine tutturulmuy heybe iinde
.
saklanarakyapmigti. O ve maiyeti iki ylllarini oradan oraya srklenerek, yagamlanm ln
derinliklerinde srdren gebe kabilesiyle bir arada geirdiler. Sonunda Kuveyt'te hkm
sren Sabahailesi, onlara agri yaparak, fran Krfezi'nde kk bir kente yerlegmeye davet
- etii.
Kendi aismdan Abdul Rahman iki ayri hedef pegindeydi. Suudi hanedamm kullanarak
Arabistan'm hkimi olmak ve Snni Mslmanlar'm Vahabi kolunu evrensel yapmak. Oglu lbni
Suud'u bu iki amacm her ikisinde de alet olarak kullanmak istiyordu. Kuveyt EmiriMuharek
gen Suudi prensi kanatlan altma ahp slyasal bilimler ve dt; politikaninhakkanlyetle saptanmasi
"avantajlarim

konulannda egitti, llerikiyillarda IbniSuud'un belirttigi gibiMubarek ona ve de-

zavantajlanmnasil degerlendirebilecegini gretmig", bunu anlamasimsaglamigt1. taraftanda
Bir
kati bir din egitimi gryor, lspartalilar gibi sert kogullar altmda bir yagam sryor, daha kk
yagta savag ve lde sag kalabilme sanatlanni greniyordu. okgemeden Trkler'in Suudi-
ler'in mzmin dgmam Rashid'leri o zamanlarda ngiltere h imayesindeki Kuveyt'e kargi kigtirt-
malanyla,bu sanatlari uygulama firsatim bulacakti. lk nlem olarak Kuveyt Emiri o zaman he-
nz yirmi yaginda olan bniSuud'u, Riyad'1Rashid'lerden geri almaya gnderdi. llinde k-
k bir kuvvetle yola ikan IbniSuud'un dgmana ilk saldinsi pskrtlmgt. Ikncigirigimin-
de ise glzlilik ve kuvvet faktrlerinin her ikisini de kullanarak gney batmcaya kadar kente gir-
meyi bagarlyor, gney dogarken ise Rashid'in valisini kilitan gegiriyordu.1902 Ocak ayinda yir-
mi bir yagmdayken babasi onu Nejd Valisive Vahabiler'in mam'tilan ediyordu.Artik o Al-Suud
Kralligi'nm ikinci restorasyonuna baglamigti.
Bu tarihi izleyen birka yll iinde bniSuud sreldi askeri harektlar dzenleyerek kendini
merkeziArabistan'm hkimi ilan etti ve bu unvanla tanmmayisagadi. O gne kadar, kendisini
"Kardeglik" anlamma gelen yeni lkhwan hareketinin lideri de yapmigtl. Skhwan" kendilerini
dine adamig savailarmolugturdugu yeni bir hareketti ve Arabistan'a sratle yay1llyor,bu yolla
da IbniSuud'a bir alay sadik asker sagiyordu. 1913-14 y1llarmda,Dogu Arabistan'i da kontrol
altma aldi ki, burada byk, meskun olmayan Al-HasaVahasi da vardi. SuudilerSnni idi ve Va-
habi slalesine mensuptu. Al Hasa'da yaamakta olan halk ise .daha ok SiiMslmanlar'dan
olugtugu iin, IbniSuud Al-Hasa'da mlki idareye ve okullara zel itina gsterdi ve bu yolla Si-

274
 iler'in durumunu gvenceye alarak evreyezarar vermelerini nledi. Vahabizm doktrinine bagh
olmakla beraber ibniSuud akilli bir politikaclydi ve her zamart iin Siller'in damarma fazlaca
basmano politik aidan kendilerine zarar getirecegini biliyordu. Birsirasi geldiginde gunlansy-
lemigti: "Iinizde otuz bin Siivar. Bunlarm hepsi Al-Hasa'dabang ve gvenlik iinde yaglyor.
Onlan bibir zaman hi kimse rahatsiz edemez. Tek istegimiz bayram gnlerindehalk iine 1-
kip fazla gsteri yapmarnalari."
Suud imparatorlugu'nun muhalifi olan son blgeler de Birinci Dnya Savagl'm izleyen bit-
ka yll iinde imparatorluga ilhak edilmigti. Daha sonra, 1922 yllinda IngilizYksek Temsilcisi
lbni Suud ve Kuveyt Emiri yznden ikan anlagmazliklara fkelenerek eline -kirm1zi bir kalem
ahp bizzat kendisi harita zerinde bu iki lke arasmdaki similan iziptayin ediyordu. Aynca ib-
ni Suud'un smirlan boyunca biri Kuveyt'le digeri de Irak'la paylagilan iki ayn "Tarafsiz Blge"
tayin etti.
"Tarafsiz Blge" yaratilmasindaki neden buramn Bedeviler'le ortaklaa idare ediligi ve Be-
deviler'in srlerini tlatmak iin zaman zaman buradan gemelerinitemindi. 1925 Aralik
aymda, bniSuud kuvvetterine bagli vahgi lkhwan'lar Arap Yanmadasi'mn bati kesiminde, Kizil-
deniz'e smir olan yerde, kutsal Islam topragtHicaz'1 ele geirmigti. Burada Cidde limam ve iki
kutsal kent Mekke ve Medine vardi. 1926 Ocak ay1ndaMekke'deki Byk Cami'de, hac duala-
n bittikten sonra Ibni Suud Hicaz Krali ilan ediliyor, Suud hanedani dnya Mslmanlart'mn
kutsal topraklarmmemanetisi oluyordu. Bylece kirk beg yagmdayken lbni Suud Arabistan'm
tek hkimi oluyordu. Yirmi beg ylllik bir sre iinde srdrdg ustaca savaglar Ye basiretli poli-
tikaylaArap Yarimadasi'mn onda dokuzunda Suudi hkmdarbgim yeniden kurmugtu. Resto-
rasyon hareketi btnyle tamamlanmigti.
Ancak bu defa bni Suud'un blgede yayllmasindakendisiyle birlik olan Ikhwan savallan
Yahabizm'dengeri dn yaptigi gerekesiyle Ibni Suud'u elegtirmeye baglad1.Telefon, telgraf,
radyo, motosiklet gibi lkeye sizmakta olan modern aralarm geytanicadt oldugunu iddia ede-
rek bniSuud'u acimasizca suladilar ve ngilizler'lighirligi yapmakla itham ettiler. GiderekIb-
ni Suud'a yardimci olmaktan kamdilar ve 1927de ona kargi ayakland11ar. Ancak IbniSuud on-
lan yenilgiye ugratmig ve 1930 tarihinegelinceyekadar da Ikhwan hareketini yok edip kontrol
altma alm1tl.Zafer kazanilmigti ve sira nlem almaya,ingaasi iin yagammin otuz yllmi verdigi
lkenin gvencesini ve geligmesini saglamaya gelmigti.1932 ylhnda birlik ve beraberlik amsm1
yagatmak iin lkenin adi degigtirillyor; "Hicaz ve Nejd ve Bagli lkeler"iken bugnk isim
olan Suudi Arabistan adim aliyordu.
Artik Ibni Suud gabalariyla baanya ulagmig, zafer tacm1giymitt Ancak bu defa da bagka
bir sorun lkeyi tehdit etmeye baglad1. Ibni Suud parasiz kalmig, sratle yokluga dogru gidiyor-
du. Byk depresyonun dnyayi sarmaslyla Mslmanlar'm Mekke'ye akim yavaglamigti;o g-
ne kadar imkni olan her Mslman'in yagami boyunca en az bir kez hac ziyareti yapmasi bek-
lendigi halde, depresyon nedenlyle bu akm bir hayli yavaglamigtl.Kral'm gelirinin asil kaynagt
hac ziyaretlerinden geldigiiin bu, Kral adma istenmeyen bir geydi.Ibni Suud'un mali durumu
giderek ikmaza giriyordu. Faturalar denemiyor; memur maaglarialti, sekiz ay gecikiyordu. O
.
gne kadar ibniSuud kabilelere "Kabile tahsisati" adlyla bir para dyor, bu muhaliflerle dolu
lkede kipileri birbirine baglayan en etkin yapigtirict oluyordu. Son zamanlarda bu da yapilmaz
olmug, kralligtn her yanmt hazursuzluk sarmigti. Igleridaha da ktye gtrmek istercesine Kral
o gnlerde mallyeti ok yksek taahhtlere girmig, lkede iletigimi saglamak iin yurtii radyo
gebekesi yapmaktan Cidde iin su gebekesikurmaya kadar gegitlipahah faallyetlere ynelmigti.
Ancak bunlann kaynagi nereden gelecekti?Bu defa bniSuud vergileri zamamndan bir yll evvel
toplamayayneldi. Oglu Faysal'i yardim veya yatmm bulmasi midlyle Avrupa'ya gnderdiyse
de bagari saglayamad1.Mali sorunlari giderek artarken Kralnereden yardim isteyecegini a irmig
glbiydi.
I

275
Bycnn irakligi
Belki de bniSuudKralhgl'nmtopraklan altmda paha biilmez degerler vardi... Nitekim bir oto-
mobil gezisinde kendisine eglik eden bir dostu bir olasillkla 1930 yll1gznde, ona byle demig-
ti. Bu kipi, bir ingilizolan ve evvelce Amerikan Hint SivilServisi'nde hizmet grmg, sonradan
Cidde'de tccar olarak aligmayabaglaml; ve son birka ay evvel de din degigtirip, bniSuud va-
siliginde Mslmanhgt kabul etmig birlydi. slamlyete geiginden sonra bizzat Kral tarafmdanis-
mi degigtirilip"Abdullah" olmugtu. Aslmda gerekismi Harry St. JohnBridger Philby olup arka-
daglannca Jack diye agnlan bu adam yirminci yzyihn en ismi ikmt;
"ikili
oynayan" ajanlar-
dan Harold Kim Philby'nin eksantrik babas1 olmakla amllr. Kim Philby Ingiltere-Casusluk Servi-
"kargi

si'nde Sovyetler'e kargt faaliyet gstermek iin kurulmu olan casusluk servisinde" grev
yaparken, aym zamanda Sovyetler adma da casusluk yaplyordu. Birden fazla rol alma sanatml
"ikili
babasmdan grenmig olmah ki, seneler sonra casus" olarak yaadigtytllar hakkmdaki hati-
ralanm okuyan sonradan emekli olmuy bir mahkeme tercmamonun tipatip
"babasimn
kopya-
si" oldugunu syleyecekti.
Babasi Jack Philby ise gagmazbir muhalif, otorite ve inanca kargi her zaman kargtkoyan bi-
riydi. Bir gn Cidde'de, kk Avrupah topluluguninsanlan olmadan da yaayabilecegini gs-
termek iin halk iinde aleni olarak oyuncak maymunlanna
"show"
bile yaptirmigt1. Seylan'da
yetigmig, egitimini Cambridge,Trinity Kolej'de yapip mezun olduktan sonra kariyerine Ameri-
kan Hint Sivil Servisi'nde baglamigt1. Birinci Dnya Sava1sirasmda Ingiltere'nin Bagdat ve Bas-
ra'daki siyasi temsilciliklerinde grev almigt1.Kendisinin Arap dnyaslyla tamgmasida bu mna-
sebetle olmugtur.Tann vergisi olan dil uzmanhglyla, nce Arapa grenme f1rsatt bulmug, bu
"genealojisine"

onu Arap]cavimleri ve hkmdarlannm yani mezhep, soy incelemesine kadar

gtrmgtr. Bu yetenegi hayati boyunca onu meggul etmi belki de zamanmm en gl h-
,

kmdan bnl Suud'la tampmastnaneden olmuytu. Onunla ilk defa 1917'de, bir grevle Ri-
yad'da bulundugu strada, bir toplantidakargilagmigtt.Ibni Suud'la tam otuz drt saat sren bir
rportaj sonunda artik Philby yagamirun geri kalan ylllari iin kaderini izmigti.
1925'te ngiltere'ninOrtadogu'da izledigi politikaya fkelenerek hl yesi oldugu halde,
Amerikan Hint SivilServisi'ndenaynldt O stralar rdn'degrevliydi. Cidde'de bir ticaret gir-
keti kurmak iin Suudi Arabistan'a geri dnd. Bu ara bni Suud'la olan dostlugunu da tazele-
mig, zamanla onun gayri resmi danigmam olmug, Kral'la beraber seyahat edip, av partilerine ka-
tilmaya,hatta Kral'm zelKonseyi ile yaptigt gece sylegilerinde bile yer almayabaglamigti. Ibni
Suud, Philby'ye zel ilgi gsteriyordu. 1930 yilinda Mslmanhga dndg gnn gecesi,
Philby'nin ammsadigina gre, Kral ona "Kegke ben de senin gibi Mslman olup da yeniden
drt egim daha olsaydi" diyordu. Tabii ki Mslman olmadan evvel Philby bir hayli acih olan
snnet igleminden gemigti. Bazilarinm savma gre din konusunda Philby inanct olan biri degil-
di ve sadece i; muamelelerinde kendine kolaylik saglamak ve lkede rahata hareket edebilmek
iin Mslman olmugtu. Din degistirmesi tutkularmdanen az birini gereklegtirmesine yaram14-
ti ki bu aidan zellikle aragtirmact, haritaci ve Arabistan tarihisi olarak meghur olmuytur. Ylllar
boyu birok yorucu yolculuk yapmigti. Bu yolculuklar daha ok Arap Yanmadas1'nm byk los-
mim kapsamigti. Rubal-Khali gibi Arabistan'in gneydogusundaki issiz geziden Kuzeybatt Ara-
bistan'm eski Yahudi topluluklarimaramak iin yaptigi yolculuklara kadar btn blgeyi tara-
migt1. Gsterdigiahgma ve gayretlerekargthk Royal Geographic Society tarafinda "Kuruculara
verilen Madalya" (Founders Medal) ile dllendirilmigtir.
ngiltere'yedndg zamanlar ngilizdetlerine uymaya zen gsterir,melon gapkagiyer,
imparatorluk smrgelerinde det oldugu gibi, akgamyemeklerinde beyaz ceket giymeyi hi ih-
mal.etmezdi. Arabistan'da oldugu zaman bile her zaman beg ayi ier, hasta gibi bagli oldugu
kriket sahalanndan aynlmazdi. Ama tm bunlara kargin ingiltereve ingiliz politikaslyla hibir

276
 zaman bagdagamamig, bunlan "Dogu dnyasmda gelenekselBati stnlg" olarak grmgtr.
Bagdagmak bir yana, tam tersine "Ben her trl yabanci kontrolden kendini kurtarmig Dogu
gamplyonlannm ilkiyim" diye gnrd. ingilizler'in
Philby'yi son derece can silaci bulduklarm-
dan phe edilemez. Bir ngilizyetkilinin szleriyle, "Bay Philby 5 yd evvel hkmetteki gre-
vinden aynldigmdan beri hkmeti ve hkmetin Ortadogu politikasmi yere batirmak, yanh;
yorumlamak iin kargisma 1kan hibir'firsatt kairmamigti. Bagvurdugu metotlar uygarhktan
uzak oldugu kadar zensizdi de. Bu adam tam bir halk dgmamydt ve ne yazik ki etkisi altmda-
ki bniSuud sirf onun ve onun entrikalanyznden son ylllar iinde kendilerine bu denli sikm-
ti vermigti." Bagkabir yetkili ise onu "Drt drtlk bir hilekr" olarak tammlamistir.
Suud zerindeki nfuzu ne olutsa olsun, bir konu ok aiktir.Philby lbni Suud'un karg1
karIya oldugu ok ciddi mali sorunlanve bu sorunlarm kralligt iin olugturdugu tehditlerigayet
lyi biliyordu. 1930 ylh gznde yaptiklan otomobil gezisinde IbniSuud'un her zamankinden
dgnceli halini grm, elinden geldigince nepeli bir tavtrla Kral'm ve hkmetin tipki gml
hazineler stnde uyuya kalmig insanlara benzedigini sylemigti. Philby l altmda ok byk
servetleryattigt inancindaydi. Ancak, kanisma gre, bunlann 1kanlmastiin planlama, diger bir
deyigle, yabancl uzmanlikve yabancesermaye gerekiyordu.
P1ilby'nin
szlerineKral qu yamti verlyordu: "Oh, Philby biri ikip bana bir milyon pound
teklifetse ona istedigt btn imtiyazlan verirdim."
Philby bu defa Kral'a, hi ldmsenin bir milyon pound veya buna yakm bir parayi nce bir
tarama ve aragttrma yapmadan vermeyecegini sylemigti. Kral aslmda petrolden ok su bulmak
istiyor Ye su iin arama yapilmasim istiyordu. Madem ki Kral'in istedigi buydu, Philby de ona bu
i; iin en uygun kigiyinerecekti: Petrol aramada nl ve nfuzlu bir igadami olan CharlesCra-
ne. Philby'nin anlattigina gre, Crane Arap dnyasma kargi zel ilgisi olan ve majestelerlyle el
sikigma ugruna neredeysegznn birini vermeye razi biriydi. O gnlerde kompu Yemen'in ge-
ligme projelerine parasal yardim yaplyordu. Philby onun o siralar Kahlre'de oldugunu sylyor-
du. Kral onu Suudi Arabistan'a davet etse ne iyi olurdu!
lbni Suud, Philby'nin istegine uyarak Crane'i lkesine davet edecek ve 25 Subat1931'de
konugunu Cidde'de agtrlayacakt1.Crane'in geliginedeniyle Kral onu byk trenlerle agirlaya-
cak, onuruna ok pahali ve grkemli glenlerverecekti. Bu glenlerin birinde konugunu eglen-
dirmek iin Kral'm zel koruyucularmdan birka yz bir araya gelerek
"byleyici
bir biim-
de" kili dansi yapmiglardi.Armaganlara gelince, bunlar arasmda birok kilim ve hah, haner,
kih ve aynca iki soylu Arap ati vardi. Crane'in Suudi Arabistan'da geirdigignlerde bu iki
adam ln susuzluktan yanlmig topraklar1ve belki de Nejd altinda yatan yeralti nehirlerinden
sz ederlerdi. Crane Kral'a deneyimlerinden bahsederken bir tarihte Misir'dan agn alip oraya
gittigini, M1sir'da uygulanan sulama sistemini sonradan nas11Californialndeki India kasaba-
simn ekili topraklanndapahsenuygulayipbaanh oldugunu, araziyi artezyen kuyularlyla sulaya-
bildigni anlatiyordu. Simdi de sirf bniSuud'la yeni dostluklari nedenlyle, masrafi kendine ait
olmak zere Amerikall maden mhendisi Karl TwitchelPi Suudi Kralligi'mn su potansiyelini
aragttrmaya lkeye getiriyordu.Twitchell o siralar Crane'e ait bir projede grevli olarak Ye-
men'de bulunuyordu. Sonunda Arabistan lnde artezyen suyu olup olmadigim anlamak in
l 500 millik ok yorucu bir yolculuktan sonra 1931 Nisam'nda Cidde'ye ulagan Twitchell yazik
ki kt haberlerle gelmigti. Arabistan l altmda artezyen
suyu bulunduguna dair herhangi bir
belirti yoktu.
Bundan bir yll sonra, 1932 Marti'nda gelirlerle glderlerarasindaki algLn doruga ulagtigt
noktada, Kral Riyad'da, sorunlanni ok fyi bilen Kuveyt Emiri SeyhAhmed'in ziyaretini kabul
ediyordu. Seyh yz millik uzakhkta kum ve akil denizini motosikletlegemig, bundan da iyi
bir ders almigti. Bu yolculuk ona bu yolu geecek her arabanm eri az begyolcuyla gemesi gerek-
tigini, nk
"kuma_
gmlen bir arabanm ancak beg kigi tarafmdan1kanlabilecegini" gretmigti.

277
I
 Bir araya geldiklerinde ilk olarak iki hkmdar birbirlerine baglilikyemini ettiler. SeyhAh-
med, ibniSuud'a biraderi" oldugunu sylediginde Kral'm gzleridolu dolu oluyor, kar-
"byk

gihk olarak punlarlsylyordu: "Son yll iinde Al Suud ve Al Sabah sancaklari her zaferde ve
her yenilgide nasil yan yana dalgalandlysa, bugn ve gelecektede ayni geyin devam etmesi iin
dua ediyorum."
SeyhAhmed bu defaki kargilagmalannda Ibni Suud'un saghk durumunun hi de lyi olma-
digtm, genelbir kgn belirtilerini Kral'm her halinden anlamig ve etldlenmigti. Kuveyt'e dn-
dgnde bu konudak izlenimlerini ngilizsiyasi ajanma duyurup onun da aym fikirde oldugunu
.,
anladiktan sonra gylediyordu: "Hey gidignler... Bir zamanlar bu adamm kralhkta yagayan en
.
sert adam olduguna, her hcumve akim onun baglattigina inanmak ne kadar zor!" SeyhAhmed
bu arada Kral'dan harcamak yolunda yavastan almastni" rica etmekten de geri kalmlyor,
"para

mahkm olacagini" sylyordu. zellikle

"aksi 'paralanmaya'

takdirde bir gn mutlaka de l-

kenin her yanmda gzlenen motorlu ara israfmdan sz edip bu konuda
"dobra
dobra" konugu-
yor, Kral'm dikkatini ekme'ye aliglyordu. Ne var ki Kral iin birka lks arabaya sahip olmak
artik bir tutku olmugtu. Bunu bildigi halde SeyhAhmed, ibniSuud'un araba sayisim drtte
oranda azaltmast iin israr etmig, "Ford ve Chevrolet marka" arabalari yeglemesini tavsiye et-
migti. Ne gariptirki Ahmed l, Kral Suud'un hediyesi olan son model, sekiz silindirli bir Ca-
dillac Lmuzin'le gemigtir.
bni Suud ve SeyhAhmed zaman zaman petrol aramasi konusunda da tartigrdi. Kral o g-
ne kadar birtakim n incelemeler yapilmasma izin verdigini sylyor, ancak yabancilara imtiyaz
tamnmasikonusunda hi de hevesli olmadigim ilave etmekten geri kalmlyordu. Ancak, artik du-
rum degigmig, Kral'm kargi karg1yaoldugu mali zorluklar bir hayli artmigtt. Bu kogullar altmda
ibniSuud'a bir seenek kalmami gibiydi.Ne yapabilirdi ki? Amerikah Mhendis Twitchell l-
kenin dogu kismmda, Al-Hasa'da bazi petrol belirtilerine rastladtgim bir raporda bildirmigti. Eu
rapora dayanarak California Standard Oil petrol aramasi yapip 31 Mayis 1932'de Bahreyn'de
petrol bulmugtu. Su bulug Al-Hasa'mn konumunu bir anda ve fazlaslylan plana 1karlyor, ayn-
ca bniSuud'un kralligt iinde yabanci yatinm yapilmasma daha sicak bakmasma neden oluyor-
du. Twitchell, bu arada mhendis oldugu, petrol aramacisi olmadigi konusunda lbniSuud'u ik-
na etmek istediyse de, sonunda Kral'm isteglyle Birlegik Devletler'de bu igle ilgilenip yatmm
yapmay1 kabul ediyordu.

Grgmeler
Bahreyn'de petrole rastlanmasmdan aylar nce California Standard Oil Al-Hasa'da imtiyaz edin-
mek isteyerek bu konuyu aragtirmaya baglamigti. Simdi ise Socal, Twitchell ile tamgrmq,bu tamp-
madan memnun ve mutlu olarak onu hemen kabul etmig, hatta szlegmelere tartigmactolarak
atamigti. Twtchell 1933 Subati'nda, Socalavukatlarmdan LloydHamilton'un egliginde, bni Su-
ud'un Maliye Bakam Abdullah Sleyman'la bir uzlagmaya varmak iin Suudi Arabistan'a dn-
yordu. Simdi artik kargilarmda kurnaz ve usta bir muhalif vardt Sleyman, Kral'm zel sekreteri-
nin erkek kardepiydi. Szlegmede yer alan idarecilerin ogu ise Suriyeli,Misirli ve Libyah olmasi-
na karym, Sleyman dogugtan Najdi idi. Sleyman gen bir adamkenBombay'daki bir Arap tc-
cara asistanlik yapmigtL Bombay'da geirdigizamam ticaretve i; yaamiru grenmekle degerlen-
dirmigti. Kral onu
"dayanagim"
diye agmrdi.Gerek gudurki
"bu

elimsiz, yap belli olmayan

kk adam" aslmda lbniSuud'un saray ii evresinde en gl olan kipiydi.Hem maliye konu-
sunda, hem de savunma ve hac konularmda tm sorumluluk ona verilmigti. Ibni Suud'un syle-
digine gre "Tam anlamiyla perde arkasmdaki adam oluyor, ortalarda pek grnmyor,kendisini
daima kapilar ardmda sakhyordu." Aym kigi punu da sylemigtir: "Ancak g ve nfuz aismdan
o derece heybetliydi ki ogu kez onu Arabistan'm tasiz krali olarak grmgmdr."

278
:I

Kugkuyok ki Sleyman Kral ailesi digmda kralliktaki en kudretli adamdi. zerinemuazzam

bir aligmayk almigti ve bunu kendi cadi olan ve sadece kendinin anlayabildigi bir muhasebe
sistemine, kamu maliyesine dayanarak yapiyordu. Gizililige son derece nem verir, iglerin akigmt
kendinden bagkasmm bilmesini istemezdi. Kamsma bu
gre gekilde herhangi potansiyel bir raki-
bin yoluna ikmasmi nlyordu. Bir konuda karar vermek iin kendi otorite ve inisiyatifinikul-
lanma yetkisine kargm petrol konusunda Kral'a bilgi vermeye zen gsterir, uzun mesajlaryollar-
di. Socal'le Al-Hasa'da imtiyaz uzlagmasitartigmalanndane istedigini gayet iyi bilerek yola ikmig
ti istedigi ok byk miktarda paraydi ve bunu mmkn oldugunca abuk istiyordu. Blgede
-

petrol bulunup bulunmadig ise o an iin nemli olmayip sonradan ele alinabilecek bir konuydu.
Hasa'ya girmek iin yanganlar sadece Twitchell ve Hamilton'dan ibaret degildi. Irak Petrol
Sirketi,yani daha nceki adlyla Trkiye Petrol Sirketide aym gey iin aballyordu ve Stephen
Longringg'i temsilciolarak grevlendirmigti.Daha nce Irak'ta. Ingiltere'nintemsilciliginiyap-
migolan Longringg bu durumda ayni zamanda Anglo-Pers Sirketi'nin de fiilen temsilcisioluyor-
du. Bunun nedeni, Anglo-Pers'in lPC [Uluslararasi Petrol Sirketi) ve Kizil Hat Anlagmasi'ndaki
katthmi nedeniyle bu igi kendi bagma yapma yetkisi bulunmamasiydi. 1933 Marti'nda ngiliz
Elisi Andrew Ryan Londra'ya yazdigtraporda gunlansylyordu; "Sahnehazir duru'mdadir. Bu
sahnedeki bagoyuncu haris Abdullah Sleyman'dir. SleymanHasa'daki petroln daha gimdi-
den pazarlanmaya hazir oldugu kamsmda. tekioyuncular Twitchell ve Hamilton, California
StandardOil'itemsil ediyor. Longringg'e gelince... o Irak Petrol Sirketi'nin temsilcisi."Ne var ki
oyunun karakteri,.Kral'1 tamamen diglamig,ondan hi sz etmemigti. Eu arada ok byk bir de
Philby'den nemde yedek
"ikinci

yanhy degerlendirme yapmig, Harry St. John Bridger derece

oyuncu" olarakbahsetmigti ki bu tamamen bir yanilgidir.
1932'deki Bahreyn grevinde Socal,grev vermek iin Philby'yi arad1. Socal'denbir yetkili-
nin a1klamasma gre "Philby'nin Majesteleri bniSuud'la kontak kurmasmi istiyordu." Ancak
Philby Socal'i oyaladi. egitli petrol girketlerininaralarmda girigecekleri rekabet sonu, dostu
Kral'1n ok daha lyi bir teklifalacagnm bilincindeydi. Su yzden Socal'ioyalarken aym zaman-
da Irak Petrol Sirketi'yle de, girketinbagyesi Anglo-Pers aracillglyla temas edlyor, girket men-
suplarmiSocal'in de Al-Hasa'yailgi gsterdigikonusunda uyarlyordu. Bu ara Anglo-Pers Sirketi
ba arkeologuna yazdtgi mektupta gunlan sylyordu: "Ben kipisel clarak sz edilen girketle
hibir gekilde baglantih degilim. Ancak genel olarak grevim bu konularla ilgilenen ve hkme-
tin harekete gemesi aisindan yararli olabilecek herkese yardima hazinm." Sonuta Philby, So-
cal'in dampmanligna atandi ve girketle ip szlegmesi imzaladi. Ne var ki bu szleymenin glzli
kalmasmi istemig, bundan kimseye sz etmemigtir. Socal'in dampmanhgmi yaparken IPC ile
olan kontratim da devam ettirmigtir. Bu igi o denli baanyla yaplyordu ki lPC temsilcisi Long-
ringg kendisine byk gven duyuyor, sirdag saylyordu. Gerekgudurki Philby'nin asilsadakati
sadece Kral'm kendisineydi.
Philby Socal'leolan yeni baglantismdan ok memnundu. Kamsma gre bu yolla bir Ameri-
kan irketinin Arabistan'da baanh olmasma yardim edecek, bu baari sayesinde aslamn kuyru-
Socal'le
gunu ekmek yani blgede lngiltere'nin ikarlanmsona erdirmek mmkn olacakt1.
yapmigoldugu szlegme kipisel aidan da Philby'nin rahatlamasmi saglamigt1. ticaret
nk gir-
keti lke igin birok proje retmesine kargm, krallyetle iy yapan herkesle ayni alabeti paylaglyor,
yani cretini alamlyordu. Oysa ki yapmak istedigt birok gey iin ve ncelikle de Cambridge
niversitesi'nde okuyan oglu Kim'in okul taksitlerinikargilamak iin paraya ok ihtiyaci vardi.
SonundaSocal,hizmetlerine kary Jack Philby'ye alti ayhk bir sre iin ayda bin dolar cret Ye
ancak imtiyaz anlagmasmm resmen imzalanmasmdan ve petroln bulunmasmdan sonra geerli
olmak zere de bir ikramiye vaat etti. Bylece nibayet Kim Philby'nin Cambridge'dederslerine
devamt mmkn olmugtu.Ne var ki Kim Philby grenimindeki ilk adimi lyi bir Sovyetcasusu
olmak iin atacakti...
I

279
 Tartigmalar srp giderken bir konu tm aikhglyla belli olmugtu. Suudiler mutlaka byk
miktarda bir n deme istiyordu ve asil amalan buydu. Philby, bunu bildigtiin Socal'e yazdigi
mektupta grglerini gu szlerle anlatiyordu: "Siz Suudiler'e peinen hatiri saythr bir pro quo
(bedel)demedike benim size bog mitler verip imtiyazi alacagimzi sylememde hibir yarar
yoktur. Gerek gudurki ibni Suud hkmeti bor iindedir ve kredi aldigi yerlere borcunu de-
mede gecikmektedir. Bu kigilere borcunu deyebilmesi iin potansiyel kaynaklanm ipotek etme-
nin tek yol oldugu inan ve midindedir."
Bati kaynakli iki grup imtiyazlara bakig aismdan birbirlerinden farkh konumdaydi. Socal,
imtiyaz almaya ok hevesliydi. Irak Petrol Srketi'yse, arkasmda Anglo-Pers oldugu iin, tama-
men bagka bir dgncedeydi. Longringg Philby'ye bir itirafta bulunmug, gunu sylemigti: "Daha
fazla petrole ihtiyacimiz yok, durum istedigimizden gok daha fazla petrol 1kacagimgsteriyor
ve biz bu kadar ok petrol ne yapacagimizi bilmiyoruz. Aynca, rakiplerin tmn de uzak tut-
mak istiyoruz ve bu bizim iin yagamsal bir konu." Bu da IPC'nin abalarmiileriye dnk plan-
lar iin degil, durumu korumak iin yaptiginm igaretiydL Ayrica IPC ve aslmda Anglo-Pers Al-
Hasa'daki petrol potansiyeli konusunda hl gphe iinde olduklarmdan, Suudi Arabistan'a b-
yk bir yatinm yapmayi da istemiyordu. Longringg ise Ingilizelisine problemli petrol ikarma
hakki iin byk para demenin, kendi deyimiyle "para
verip boynunda tasmasiolan domuz sa-
tm almamn anlami yoktu,
"

Grmelerin uzaylp srncemede kalmasmdan teki girketler giderektedirginoluyorsa

da, Philby hayatmdan memnundu. Esrarengiz adam olmaktan hognut, stlendigi egitlirolleri
yapmakla megguld; Socal iin cretli grevli olarak aligirken,bir taraftanda Suudiler'in damg-
manbgim, IPC'nin antrenrlgn Longringg'in de sirdagligmi yaplyor, zaman zaman da nl
petrolclerin konugmalarma.katilip, Kral'la Mekke'ye yaptigi son oto yolculugunda majesteleri-
nin kendisine sylediklerini duyurmaktan geri kalmlyordu. Philby'nin kafasim meggul eden
gey
sadece petrol degildi. Suudi hkmeti ve haci nakllyati girketi iin motorlu ara ithalati zerin-
de tekel almak istiyor ve bu igle de ilgileniyordu. aligtigi bir bagka iy de lkede telsiz-sistemi
kurmakti ve Philby bu konuyla da ilgileniyordu.
SocalSirketi imtiyaza kargi ok istekli oldugu halde Suudiler'in istedigi parano ancak begte
birini teklif ediyordu. 1933 Nisani'nm ilk gnlerindeSocal'denbir yetkili Philby'ye yazdtgi mek-
tupta gunlarisylyordu: "Grgmelerimiz dgmlenme noktasma gelmig bulunuyor... lke
petrol potansiyeli ynnden kendini kanitlamly degiL Bu durumda bir petrol girketi iin blgenin
jeolojisinegz atmadan byk paralar demek ilginligtn en byg olur."Asimda Socal'inIPC
ve Anglo-Pers'i dgnerek fazla endigeetmesi iin bir sebep yoktu; nk bu ikisi de isteksizdi ve
teklifyapsalar bile ancak Socal'in verdiginden de azim vereceklerdi. Sonunda Philby mdahale
edip Longringg'e gunlan syleyecekti: Egyalarmiz1 toplaylpgitseniz lyi olur. Amerikalilar bu mik-
"

tarm ok stnde, ok daha fazla vermeye hazir." Bu sz Philby'den duyan Longringg, kendin-
den isteneni tipattp yerine getirip, apar topar blgeden aynlacak, sahneyi Socal'e birakacakti.
Philby bu arada Socal ve Sleyman'a iltitatta geri kalmiyor, "bu
yumugama" agamasmdan sz edi-
yor ve bu da kugkusuz Socal'den ok daha yksek bir teklifgelmesiylesonulaniyordu.
l 933 Mayis ayma gelindiginde Socal ile SuudiArabistan arasmdaki imtiyaz szlegmesinin
taslagtson geklinibulmug, Kral hazretlerinin imzasma sunulmugtu. Artik majestenin
"ltfedip"

imzalamasi bekleniyordu. Konu bir kez daha Asiller Meclisi'nde ele almip tartigildiktan
sonra lb-
ni Suud, Abdullah Sleyman'a gyle diyecekti: "Allah'a gven ve imzala!" Anagma35.000 po-
und (175.000 dolar) degerinde altinla deme yapilmasmi, bunun 30.000 pound'unun bor,
5.000 pound'unun birinci senenin avans olarak denen vergisi geklinde olmasmi ngryordu.
Su demeden on sekiz ay sonra 20.000 pound'luk (100.000 dolar) ikinci bir deme de yapila-
cakti. Toplam para ancak hkmetin petrol vergisi deme zamani geldiginde denecekti, Btn
bunlardan ba ka girket, petrol bulunmasi halinde 100.000 pound'luk (500.000dolar) ek bir

280
:I

deme yapmayi da taahht ediyordu.-Imtiyaz altmtyll iin geerli olacak,360.000 milkare ara-
ziyi kapsayacakt1. Sonunda szlegme 29 Mayis 1933'te imzalandt Ibni Suud bylece uzun za-
mandan beri bekledigi nakit paraya kavugmuy oluyordu. Kral'm ve Maliye Bakam'mn imzadan
evvel zerinde Israr ettikleri diger bir konu da aramano mmkn oldugunca abuk yapilmasiy-
di ki, bu da Socal iin itici bir g olmugtur.
Geriye zlmesigereken tek bir soru kahyordu, o da bu kadar ok altmm nasil bulunaca-
glydL Amerika
altm standardi limitini o gnlerde henz agmigoldugundan Socal'maltmidogru-
dan BirlegikDevletler'den ekme istegi Mallye Bakam Dean Acheson tarafmdan geri evriliyor-
du. Sonunda Garanti Trst'n Londra tegkilatiSocaladma hareket ederek Royal Mint'ten otuz
be; bin altm sikke temin edip bunu yedi kutu halinde P ve O hattma alt bir gemiyeykleyerek
SuudiArabistan'a gnderdi. Su yapihrken gnderilensikkeler zerinde KralieViktorya'nm res-
minin bulunmamasina, erkek hkmdara benzer resimli sikke gndermeye .zen gsterilmiti.
Bunun sebebi, erkeklerinegemen oldugu SuudArabistan toplumundaKralie Viktorya'mn res-
mi bulunan paralarm devale edilecegi korkusuydu.
ImtiyazmAmerikall bir girkete kazamlmasi, hi kugku yok ki blgedeki siyasi ikar yapis1-
ni degigtirmeye baslayacakti. Nitekim Philby, ingiltereEIisiSir Andrew Ryan'a Socal'm imtiya-
zi kazandigimsyledigi zaman Ryan
"yildinm

arpmiggibi olmug, yz tkeden ve dg kinkh-

gmdankararmigti." Philby'yl ise bu durum sonsuz mutlu etmigti.* Ingiltere'ninkaybt Ameri-
ka'nm kazanci demekti, ancak Washington bu geregl tanimaktayavag davranmtytir. Socal'den
birbiri ardma gelen protestolara ragmen Roosevelt idatesi diplomatik temsilcilikkurmayi redde-
diyor, bikkmhkla buna gerek olmadigim sylyordu: Ancak 1939 yllmda BirlegikDevletler Mi
sir'a atadigt eliyi ayni zamanda Suudi Arabistan'a da atlyor ve l942'ye kadar Suudi Arabis-
tan'da resmi bir temsilcilikkurmuyordu. Nihayet 1942'de, Suudi Arabistan'da devamli, tek-
adamli bir elilik kuruluyordu.
Anglo-Pers ve Irak Petrol Sirketi fazla ekingen ve cimri davranmakla hata ettiklerini anla-
miglardi. IPC yeleri kendi aralannda konugup gikyettebulunuyor, ancak
ayni hatay1 bir kere
daha yinelememeye karar verlyordu. 1936'da, bu Suudi Arabistan'm batl kismmda, r-
grup
dn'den ta Yemen'e kadar uzanan Hicaz'da bir imtiyaz elde etti. Su defa ileri srlen szlegme
kogullarl yil nce Socal'e ileri srlen kogullara oranla ok daha agirdi. Tek engel imtiyazi al-
dlgt halde IPC'nin petroln zerresine bile rastlamamasiyd1.

Kuveyt
Arap Yanmadas1'nda petrol aismdandikkat eken tek lke SuudiArabistan degildi. Son on yll-
dir, kompu Kuveyt'te de imtiyaz elde etme abalan ve bunun in yapilan grgmeler sregel-
mekteydi. Bahreyn'de yapilan petrol arama abalannmsonucu Kuveyt Emiri
SeyhAhmed'i bir
hayli tedirgin etmig, 1931'de Binbagi Holmes'e qu szleri sylemesine neden olmuytu: "Bah-
reyn'deki petrol allgmalanm gzleyippetrolden eser olmadigim grdgmde sanki kalbime bir
haner saplandi." 1921'de Kuveyt Emirligi'ne getirilmig olan Ahmed, genelliklenegeli bir miza-
ca sahip, daima modernligi ile vnen biriydi. 1920'li yillarda entarisinin altma Bati tarzi panto-
lon ve deri ayakkabi glyerdi. Ingilteredonanmasiyla zel olarak ilgilenen Seyh'in ahyma odasi-
mn duvarlan ingilterelisubay ve savag filolanmn resimleriyle doluydu. Su metakindanbagka bir
faallyetle daha meggul olurdu ki Kuveyt'in o gnlerde iinde bulundugu tehlikelikonumda den-
gelemeye ynelik bu merak, st dzey bir ingilizdiplomatm deyimiyle "bir
hayli tehlikelibir po-

*
1944'te, Standard of Californiave Texaco'nun ortaklaga sahip oldugu Casoc (Calfornia-Arabistan
Standard Oil Company) admi degigtirmek istemigti; daha dogrusu isimdeki siralamayi degigtirmek is-
temig 'Casoc' admi, 'Aramco' diye amlan 'Arabistan-Amerikan Petrol Sirketi'nedngtrmgt.

281
 litikaydi." Seyh"Majestelerinin hkmetini, Irak hkmetini ve Kral IbniSuud'u birbirlerine
dgrmek gib ok tehlikelibir politikayamerak sarmigti."
Bu dengeleme konusu Kuveyt aisindan her zaman iin lkenin en Onemli konusuydu.
lkelete kargi bagimstzligmi ve
Kk bir devlet olarak Kuveyt eskiden beri kendinden gl
- zgrlgn garantilemek durumundaydi. Konumuitibariyle franKrfezi'ninbaglangicmda ol-
dugu iin Basraile Mekke arasmdaki ticaretve g yolu zerinde bulundugundan, uzun yillar-
dan beri ticari yaamda rol vardL Bagtmsizbir prenslik olarak ortaya-ikmasi ise on sekizinci
yzylhn ortalarmda, Arabistan Yanmadasiiinden gelengebekkenli kavimlerin orayayerleg-
mesiyle ve 1757de hkmdar olarak Al Sabahalesinden bir eyh semelerlyle baglar.On doku-
zuncu yzyilm bayma gelindiginde KuveytYukan Krfez'de ticaretmerkezi haline gelmigti. Os-
manh Imparatorlugu'na bir miktar vergi demekle beraber, Trk otoritesine dogrudan boyun eg-
meye karp direniyordu. On dokuzuncu yzyihn sonunda ingiltere,Berlin-Bagdatdemiryolunun
simgeledigi Alman nfuzunu ve lkeye Almanlar'm sizmastm engellemek, Kuveyt ise Osmanh-
lar'a kargi olan bagtmsizligmi devam ettirmek ve garantilemek istiyordu. Sonuolarak Ingiltere
Kuveyt'in dig iglerinin sorumlulugunu zerine aldi ve daha sonra da emirlik zerinde
"koruyu-

culuk" greviniyklendi.
Durumun bu gekilde gzktg gnlerdehem Anglo-Pers ve hem de Gulf girketlerigeyh

Ahmed'e kur yapmayabaglamigti. Binbagi Holmes'in anlamli ve olduka da elijkiliimtiyazml

almig olan "Gulf" Holmes'i ve onun girketini(kiDigigleribu girkete "Gulfun akah" adim ver-
migti)kullanarak iglerini yrtyordu. Anglo-Pers Sirketi Kuveyt'te petrol bulma olasiligimhl
gpheylekargilamaktaydi. Aynca, kanisma gre, petrol arama igi baanyla sonulansa bile, bura-
dan ikacak petrol, zaten agin petrol sorunuyla cebellegen dnya pazarma bir miktar daha fazla
petrol vermekten bagka ige yaramayacakt1.Diger bir sorun da Anglo-Pers yneticilerinin duy-
dugu korkudan kaynaklamyordu. Eu yneticiler, en loymetli imtiyazlan olan frantopraklannda
"Sah'meski sulamalarmi yenileyerek Anglo-Pers'lilerin, enerjilerini 1ran'da harcama yerine,
orada burada bog yere heba ettigi iddiasmi yenilemesinden korkuyorlardi." yleyse"Anglo-Pers
hangi nedenle Kuveyt'te imtiyaz pegindeydi?" sorusu akla gelebilir.Bunun yamti ok basitti.
Anglo-Pers, bagka bir girketKuveyt'te imtiyaz ele geirirken orada Kuveyt'in yani bagmda durup
hbir gey yapmadan duruma seyirci kalmayi gze alamlyordu. Anglo-Pers'in asd amaci mdafa-
altmdasaydigi" Kuveyt'te flerlemesini engellemek, Iran
"kanadi

aya ynellkti; bagka bir girketin

ve Irak'taki kendi konumunun tehdide ugramasma engel olmakistiyordu. Orada ok byk bir
risk vardi. SirJohn Cadman'in israrla belirtmeye devam ettig gibi, Kuveyt Anglo-Pers'in
"nfuz

sahasi" iindeydi.
Bu ara SeyhAhmed de mall durumunun bozuk olugu nedeniyle imtiyaz pegindekilere kur
yapmaktan geri durmuyordu. Iran.K0rfezi k1yllanndaki diger btn geyhlikler gibi Kuveyt de
ok ciddi ekonomik zorluklann penesinde lavranmaktaydt. O gne kadar Kuveyt'in bir numa-
rall endstrisi ve yabanci kaynakli kazancinin en nde gelen unsuru yerel inci ticaretiolmuttu.
O gnlerde ise ortaya, SeyhAhmed'in deyimiyle aptal bir Japon satici ikmig, yapay teknikle
kltr incisi yapmaya kalkmigti. Miye'de bir mlki amir olan Kokichi Mikimoto adindaki bu
adam istiridye ve incilere ok dgkn olup, yagaminin birok senesini bu ige adamig, bu ugurda
birok zorluklara ggs germigti. Nitekim, Mikimoto'nun abalan sonusuz kalmadi ve sonun-
da 1930 yllinda, dnya mcevhercilikpazarlarmdabyk Japon kltr incisi grlmeye bagla-
dt. Bunlar byk ragbet grdgndenkisa srede kltr teknigiyleretilen inci talebi artti ve
dalgilann Kuveyt'ten ve Iran Krfezi'nin diger yerlerinden su altina dallp ikard1(pdogal inciye
olan talep geriledi hatta tamamiylasona erdi. Artik Kuveyt ekonomisi tam anlamlyla yok olmug-
tu; iihracattan gelen gelir durmuy, tccarlar iflas durumuna gelmig, gemiler sahile ekilmig, dal-
gtlar yapacak iq olmadigindan bir kez daha le dnmgt. SeyhAhmed ve prensligi iin artik
ivedilikle yeni gelir kaynagt bulmak zorunlu olmugtu.

282
 Bu kk lke daha bagka birok iktisadi zorlukla da kargi karglyaydi. Byk Depresyon
Kuveyt ve teki geyhliklerinekonomilerini genel olarakalabora etmig,sakat birakmtytt. Kogullar
o denti olumsuzdu ki Arabistan sahilindeki k0le sahipleriklelerin masrafmdan kurtulmak iin
bunlar1 yok pahasma,hatta zararma satiyorlardi. SeyhAhmed bu ara kompu lkeler Suudi Ara-
bistan ve Irak'la olan fligkilerinde kendisine yeterli destek vermedigi iin ingiltere'yeate; psk-
ryordu. Su nedenle SeyhKuveyt'e bir Amerikan petrolgirketiningirmesindenyanaydl. Ameri-
kan siyasi ilgisinin bu noktaya ekilmesiyle Ingiltere'ye ve blgedeki.rakiplerine kargi konumu-
nun glenecegikamsmdaydt, Yine de btn bu sylenenlerekarym, ngiltere'den tamamen
vazgemenin yararina olmayacagint biliyor, buna cesaret edemiyordu. Kompulanmn tmne
kargi, Suudi Arabistan ve Irak'a kar1 politik ve askeri gvence iin hl en oR ingiltere'ye daya-
myordu. Irak, haklan konusunda lkeye meydan okumakta devam ediyor,iran ise Kuveyt'in
varligim ve megrulugunu tammlyordu. Kuveyt ok kk bir lkeydi. Krfez'de egemen olan
ingiltere'nin hkmranligtydi. Bunu bilen Seyh,Kraliyet donanmasmin pratik degerini anlayip .

tammayamecburdu.
ingilterehkmetine gelince, o kendi hesabma blgedeki nfuz Ve konumunu muhafaza
iin elinden geleni yapmaya raz1yd1.Bunun anlamigudur: mtiyazlardan her birinin mutlaka ve
yalnizca bir Ingilizgirketinegitmesini istiyor, bunun iin aliglyor,bunu garantilemek istiyordu.
Ancak, bu nasil yapilacakti? Bahreyn olayinda ingiltere'ye uyruklu olma kurali ve buna ait m-
eyylde uygulanmamig, bir kenara birakilmig oldugu halde, bu defa Kuveyt'te uygulanmasi iin
Londra Israr ediyordu. Bu uygulamayla girketinin Dogu Sirketi'ne katilimi nemli miktarda n-
lenmig olacakti ve neticede petrol geligtirme iginin sadece ngilizkontrol altmdaki bir firmaya
verilmesi gerekecekti. Ancak "Gulf" bu ifte standardi, ayncalikli uygulamay1 derhal protesto
edip Birlegik Devletler Digigleri'ne bildiriyor, Digigleri de kendine dgeni yaparak 1931 ylli so-
nunda konuyu ingilterenezdinde gndeme getiripbaskl yaplyordu.
Ingiltereamirallik makam1 meyyidesine" mutlaka bagli kalmmasim istiyor, bu ko-
"uyruk

nuda inat edlyordu. Su gekildedavranmasmm baghca iki amact vard1. Bilinen stratejik ve askeri
petrol mevcuduna sahip olma istegi ve herhangi bir durumda Kuveyt'in i blgelerindeki Ameri-
kah yurttaglarm korunmasmda ngiltere'nin kargilagabilecegiglkler. Byle bir durum, ingilte-
re'nin kamsma gre Amerikan sava; gemilerinin ngiltere'nin saglayamadigi korumayi saglama
gerekesiyle Krfez iglerine burnunu sokmasiyla sonulanabilirdi ki, bu da en istenmeyen geydi.
Ancak tm bu nedenlerden bagka asil can ahci sebep, bir yetkilinin de syledigi gibi,
"en

yagam-
sal ikarlarmintehlikedeoldugu bir arenada, ngiltere'nin
'nfuz

ve konumunu' bir bagka lke-

ye, kendinden daha zengin bir lkeye birakma" korkusuydu. Konuyu biraz daha gzden geir-
dikten sonra ingilterehkmetinin anahtar durumundaki bakanhklan DigigleriBakanligt, S-
murgeler Bakanligt Ye Petrol Departmani, bir araya gelerek ottak bir karara vanp, uyruk meyyi-
desini biraz hafilletmek istediler. Digigleri'nden bir yetkilinin szleriyle "BirlegikDevletler'le pat-
lak verecek bir petrol savagien istemedikleri geydi."Gerektende Amerikan sermayesininbl-
genin siyasi istikrarma ve iktisadi geligmesine katkisi bykt ve bu da Ingiltere'nin1kannaydi.
Sonuta, 1932 Nisam'nda ingilterehkmeti uyrukkonusundan vazgegip bunu bir kenara bira-
kiyordu. O zaman var olan kogullara gre bunun herhangi byk bir bedeli yoktu ve birakilma-
masi iin geerli bir neden de mevcut degildi. Netice itibariyle, Anglo-Pers Kuveyt'te petrol ara-
maya hi de heves etmiyordu. Anglo Pers Sirketi Baskam Sir John Cadman bu konuda Digigleri
Bakanligi'na gunlan sylemigtir: "Kuveyt'te bulunacak herhangi miktarda petrol Anglo-Pers Sir-
keti'nin hibir gekildeilgisini ekmeyecektir. Amerikahlar bu lkede istediklerini aramakta ser-
besttir!"
Gulf Sirketive Birlegik Devletler uyruk meyyidesinin diglanmig olmasmdan ok mem-
nundu. Ancak, bundan en ok sevin duyan kigi Binbagi Holmes'di. Onun szleriyle, lyi ynle-
riyle ele ahndigmda muhte em zaferin gerefi, ngiltere'deki en popler adam dedigi ki iye
"bu

283
Amerikan Elisi Andrew Mellon'aaitti." Eli Mellon Amerika'mn eski Mallye Bakam olup Kr-
fez petroln kontrol etmig olan allenin ogluydu. Elilik grevine 1932'de bagladiginda yetmig
yedi yaginda olan Andrew Mellon Londra'da son derece rahat bir yaam sryordu.O gnlerde
Amerika'da alkoll ikilere yasak kondugu iin, Ingiltere'de iki konusunu kolayca halledlyor,
istedigi gibi yasalara uygun olarak iki iebillyordu ve bundan da fazlasiyla honuttu. Ingilte-
re'de evlenmigti. Ingilizterzilerinelinden ikmiggiysigiymeyidet edinmigti. Ve en nemlisi,
ingiltere'denasil i; yap11acaginida iyi biliyordu. Yaklagikotuz yll kadar nce Shell Sirketi'ninye-
ni dogmakta olan Gulf Petrol Sirketi'nden aynlmast ve aradaki anlagmay1bozmasi iin Marcus
Samuel'iikna amaciyla Ingiltere'ye gitmig,Spindletop'takiyeralti basmcmm azalmasi sonucun-
da, anlagmanin etkisini kaybetmesi nedeniyle baanh da olmuytu. Mellon baansmi sakin miza-
cma ve hi eksilmeyen ekiciligineborluydu.
Ne var ki 1932 yllmda hi beklenmedik bir anda, Mellon'un tepesindekara bulutlar uug-
maya baglamigti. ddiayagre Mallye Bakanhgi gnlerinde birka kez, dev Mellonimparatorlu-
gunabagh girketlereayncahkh muamele yapildigl, destek saglandigt olmugtu. Su konuda st s-
te gelen raporlar yznden Kongre harekete gemig,Mellon'u Maliye Bakam olarak itham edip,
mahkemeye verilmesini istemigti. Igte tam bu stra, Hoover, acele davramp Mellon'u birdenbire
StJames'e atadt. Mellon bunu itirazstz kabul edecek, onun bu tutumu ise bazi kimselerce ken-
disini gnll olarak srgne gnderdigt geklindeyorumlanacakt1.
Mellon sadece allenin bir.byg ve GulfSirketi'nin bagkam olan William Mellon'un am-
casi olmakla kalmlyordu. Ayni zamanda Gulf Sirketi'ne hayat veren ve entegre bir petrol girketi
olmasm1saglayan kigiydi. MaliyeBakanligi'ndan ayrildiktansonra da Gulf Sirketi'ni Mellon alle-
sinin girketiolarak grmgve girketekargt her zaman ok kipisel bir ilgi gstermeyedevam et-
migti. Gulf Kuveyt'e kapi amakistiyordu ki bu abasmda Mellon DigigleriBakanligl'ndaki nfu-
zunu kullanarak ige mdahale etmig ve Gulf'a bu sorununda yardimci olmaya ahymigtir. Elilik
greviyle Londra'ya hareketinde (ki bu grev onu Kuveyt atigmasmm en kizgin oldugu yere ge-
tiriyordu)DigigleriBakanhgt Mstegan, adil davranmly olmak iin arkasmdan kurallar yayinliyor,
Londra'daki Amerikan EliligUnequ telgrafignderiyordu: "Eleptiriyi nlemek iin, geriyedogru
eskilerin stne yaslanmak da kolay yolu seek olur. Yaptigimiz her geydeGulf Petrol
,irke-

ti'ne teki girketlere nasil davramyorsak tamamenegit davranmallytz, Benzer kopullar altmda iyi
niyetli Amerikan sirketlerine ne yardim yapacaksak, Gulf a da tamamenaynim, ne daha azim ne
de daha ogunu yapmallyiz." Ne var ki bu hl de kolay degildi. DigigleriBakanligt'nda bile Gulf
Sirketi"Mellon Sirketi"diye aml1yordu. IngilizlerGulfile "Mellon Petrol Grubu'nun" ayni ol-
dugu inancmdaydi. Andrew Mellon bizzat kendisi de bu ikisi arasmda bir ay1rtmmfarkinda de-
gilmiggibi davranirdi. Gulftan sz ederken,
"benim

girketim"deyimini kullanir, davraniplanni

da buna gre ayarlardi.
.
Londra her ne kadar Kuveyt'te uyrukla ilgili meyyidenin halifletilmesine razi olmugsa da
belirli bir konuda Israrli davramyordu. Kuveyt'te imtiyaz iin yap11antm bagvurulan kendisi
gzden geirecekve bunlardan hangisini kabul edecegi konusunda Emir'e tavsiyedebulunacak-
tL Anglo-Pers imtiyaz konusuna ilgi gstermiyordu-ve bu Cadmantarafindana1ka sylenmigti.
Fakat sonra, 1932 Mayisi'nda Socal Sirketi'nin Bahreyn'de petrol bulmasiyla durum birden de-
giti.Asimda bu bulug tm Arabistan sahilinin hem durumunu hem de perspektifini tmyle
degigtirmigti. Izleyengnlerde Anglo-Pers'in tam anlamlyla fikir degigtirdigine tanik olundu. Su
arada Cadman hi vakit geirmeden DigigleriBakanligi'na yazip, evvelce bildirdigi beyanin gee-
riz sayllmasim istedi. nkartik Anglo-Pers ani bir kararla Kuveyt'te imtiyaz elde etmeye ve
bunun iin bagvuruda bulunmaya karar vermigti. Anglo-Pers'in fikir degigtirmesinden en fazla
memnunluk duyan kigi bzzat Seyh'in kendisiydi. Bu konuda is yaantismda kural olan yu szle-
ri sylemigtir:"Evet, pimdibir degil iki aklim var. Satto olarak bu benim lehimedir."
Bundan sonraki agamada artik igler ingilterehkmetine dgyordu. ncelikle Petrol De-

284
 partmam'nm harekete geip hem Gulf m teklifinihem de Anglo-Pers'ten gelen yeni teklifigz-
den geirerek Emir'e bir
"grg"
bildirmesi gereklyordu. Ancak,
"gzden
geirme" iglemi Lond-
ra'da bir hayli vakit alip srncemede kaldigindan, Holmes ve Gulf Sirketi ve aynca Birlegik
_
Devletler hkmeti gphelenmeye baglamigtt.Gecikmenin sadece bir bahane olduguna, bunun
Anglo-Pers'in bagvurusu lehinde bir tavsiyeylesonulanacagma inanlyorlardi. Amerikan Digigle-
ri Bakanligt konuyla fazla ilgilenmiyor gibi grnmek istiyor, "Sadece Mr. Mellon'un kipisel i-
karlarim gzetiyor"grnmemek iin uzak duruyor, ancak Amerikan Eliligide
sorunu yakm-
dan izliyordu. Takvimler 1932 yllmm gz mevsimini gsterip,ortada tavslyeyebenzer bir
gey
olmaymca Mellon, sabn tagmigolarak, protokol kuralmi unutup konuyu dogrudan DigigleriBa-
kanligi'ndan grenmek istedi. Ne de olsa bu bir iti. Bu ara, pek sevilmeyen bir siyaseti olarak
tanman Herbert Hoover'in ok yalanda Beyaz Saray'dan atilacagt kulaktan kulaga yayllmig,her-
kes tarafmdanaika biliniyordu. Herbert Hoover'in diglanmast ise Mellon aisindan fevkalade
olumsuz anlamdaydi; nk e1ilikkonumunun sona ermesi demekti. Su yzden, sylentinin
duyulup aiga ikmasmdansonra Mellon'un daha telagli aceleci davrandigim grrz. ngiliz
ve
DigigleriBakauhgi'mn st dzey yetkililerinden birinin gzlemine gre "Amerikan Bykelisi
imtiyazi kendi grubunun almasi iin byk bir kipisel aba gstermekteydi. Bykelilikgrevi-
nin sona ermesi yaklaghgtna gre, bu kigisel abalarinmne iin yapl]digihakkmda ltfedip aik-
lama yapsa iyi olordu!" Gerektende Mellon, igi agin bir cogkuyla izliyor, bu davranigi da dik-
katleri ekiyordu. Hatta Amerikan Digigleri'nden bir yetkili bu konuda kendisini nyarmak iste-
mig, DigigleriBakam'mn
"bu
konuyla ilgilenmemesi, oluruna birakmasi iin" Mellon'la konug-
masim bile istemigti.
Sonundabir gn Petrol Departmam her iki bagvuru zerindeki incelemesini tamamladive
ngilizsiyasi ajammn Kuveyt temsilciside bu karari 1933 Ocak aymda Emir'e iletti. Ancak, bu
karar hibir geyi degigtirmemigti. Yaptigttek gey Anglo-Pers'le Gulf arasmda yeni, daha sert bir
rekabet sahnesi amakti. Eu sahne karythkl1olarak yapilan sulamalar ve tehditlerledoluydu.
Ancak Anglo-Pers giderek zayiflamaya baghyordu ve girketde bunun bihncindeydi.
Sirketinger-
ek serveti say11abilecekran'dakipozisyonu, Sah'moradaki imtiyazi 1932 Kasimi'nda tek yanli
olarak reddetmesi yznden tehlikeyegirmigti.
Artik bir yanda imtiyaz iin yapilan savag, te yanda da bunun alternatifi olan tek bir gey,
igbirligt kalmigtt. Sirketlerin her biri teker teker diger bir girketinetin kararlihgyla kargilaglyor,
bu kararhliktan ve onun arkasmdakigl kuvvetlerden etkileniyordu. Anglo-Pers Sirketi btn
bunlann arkasmda Amerika'mn servetini ve sahip oldugu byk politik nfuzu grrken, Gulf
Sirketiblgede egemen ngilizgcn hayal edlyordu. Bir are olarak John Cadman Eli Mel-
lon'la birlegme olasiligmdan sz ettiyse de ondan kesin br yanit alamamigtl. Mellon'un grev-
den ayrilip Birlegik Devletler'e dngnden sonra Cadman, Amerikan petrol evrelerinde kendi-
sinden "Andy Mellon ellerini Kuveyt'ten ayirmamak karanyla yurda dnd" diye sz edildigni
duyacak, mteessir olacakti,
1933 Mart ayi sonunda Cadman Londra'dan aynhp iptal edilen imtiyaz konusunda Sah'la
konugmak iin ran'ayola iklyordu.Bu ara Kuveyt'e de ugrayip imtiyazin ayrmtilanni Emir'le
konumak istemigti. te yandan Cadman'moraya gelecegini ve bunun an meselesi oldugunu
grenen Einbagi Holmes, h vakit kaybetmeden SeyhAhmed'i grmeye gidlyor,Cadman'in
randevusundan sadece birka saat Once onunla konuqup, agzmdan bir sz allyordu. Cadman'm
masaya koyacagt teklif ne olursa olsun Seyhson sz ona, Holmes'e verecekti. Dasman Sara-
yl'nda Seyh'le yalniz olarak kargilagtigmda, Cadman Seyh'i"Tmyle ingilizolan bir girketin"
daha yararma olacagma ikna etmeye aligmig,Seyhbu abayakar1 yanitivermigti:
qu "Sirketin
hangi uyruktan oldugu onun iin nemli degildi. Onun iin asil olan anlagmada ngrlen de-
melerin yapilmaslydi. Bu yapildigi srece girketin uyruguna kargi Seyhkayitsizdi." Buna yanit
olarak Cadman kendi teklifiniortaya koyarak, evvelden de hazirhkh oldugundan, cebinden altin

285
\

bir dolmakalem gikanp, anlagmay; imzalamasi iin Emir'euzattyordu. Bunu yaparken Seyh'e bir
de hatirlatma yaparak "Anlagmayi derhal imzalamasi koguluyla, teklifettigi miktan iki katina i-
"teklifi

karacagim" sylyordu. Szlerininsonunda iki katma ikaracagim ancak bunun ne ka-

.
dar ettigini pimdilikaiklamayacagmi" sylyordu. Ne yazik ki SeyhCadman't dinledikten son-
ra en iten teessflerini bildirmekle yetindi. Holmes'e Cadman'insunabilecegi teklif ne olursa
olsun Gulf grubunun dzelmesi iin bir firsat tanlyacagina sz vermigti ve imdi de bu sznden
dnemezdi.
Cadmanbu cevap kargismda gagirmigve bir hayli de bozulmugtu. Artik Gulf ile ittifak yap-
mamn zorunlu olduguna gphesikalmamigti. Ne pahasina olursa olsun, Seyh'in alicisi"
"iki

mutlakabire indirilmeliydi. Su yapilmadika Seyhbir grubu tekine kargi oynayacak, birbirine

dgrecek, bu yolla fiyati yukari ekecekti. Aynca teklifyarigmda kaybetmedigini gstermek iin
Anglo-Pers'in Gulfile ortak bir anlagma yapmasi gerekiyordu. Iki girketarasmda geen etin tar-
tigmalardansonra nihayet 1933 Arallgl'nda taraflarkesin kopullari belirlediler ve yzde elliye
yzde elli hesablyla'yeni bir igletme iin karara vardilar. Yeni kutulan igletmeye Kuveyt Petrol
Sirketiad1 verildi. Ancak ingilizDigigleri Bakanhgi Amerikan girketlerinin yayilma gcnden
korkmaya devam ettigi iin Kuveyt Petrol Sirketi topraklarmdafillen yapilacak operasyonlarm
Bunun sonucu olarakingilterehkmetiyle Ku-
"ingilizler'in

elinde" olmasinda israr ediyordu.

veyt Petrol Sirketi arasinda 1934 Mayisi'nda ek bir anlagma daha imzalamyor; anlagmaya gre,
ngiliztarafmaGulf a verilen yzde 50'den bagka elkede petrol konusunda yapilacak her gelig-
me iin egemenlik haklo tammyordu.
Yeni kurulan Kuveyt Petrol Sirketi'nden imtiyaz kapma mzakerelerinde Seyh Ahmed iki
sadikadamini, Gulf iin Holmes'i, Anglo-Pers in ok daha gen olan Archibald Chisholm'u
de
grevlendirmigti. Irak'tan Kuveyt'e gelirken gmrkte birbirleriyle karplagan bu iki adami siyasi
"cennetten

temsilciningnderdigibirer mektup bekliyordu. Temsilci mektupta gnderilenbu

iki adama" geldin" dileginde bulunuyordu. Grnge gre iki girketarasmda rekabet devri
"hog

artik sona ermigti. Kuveyt'e vanglan zerinden ok gemeden bir pazar sabahi, bu iki adam ken-
dilerini yrenin kk kilisesinde yan yana oturup Amerikall papazm ynettigi ayini dinler bul-
dular. O gnk ayin incil'deki bahsiydi ve papaz tam "Kalpleri temiz olantari takdis
"mutluluk"

ederim" dedigi an Holmes'in yerinden kallup Chisholm'udirsegi ile drterek "Nihayet sen ve
ben kalben birbirimize karpi temiziz"diye fisddadigi grld.
Ne var k igler henz tamamlanmamigtl.Seyh.Ahmed imtiyaz teklifilerinibirbirlerine d-
grmekte gayet ustaydi ve bu konudaki tartigmalanbaanyla yrtyordu. Ayrica, Irak, Iranve
Suudi Arabistan'daki slyasi geligmelerve imtiyaz partlan konulannda iyi istihbarat ahyordu.
Londra'nm Isran sonucunda elde edilen Ingiliz egemenligiiin imzalanmig anlasmadan da hi
hognut degildi. Ancak yine de SeyhAhmed 23 Aralik 1934'te, istediklerini elde etmig olarak,
Kuveyt Petrol Sirketi'ne yetmig beg yll iin imtiyaz tamyan.anlamay1 imzalamigttr. Anlagma
eyh'e 35.700 pound (179.000dolar) n deme ngryordu. Aynca ticarete yeter miktarda
petrol bulununcaya kadar senede en az 7150 pound (36.000 dolar) da para alacakti. Petrol bu-
lunduktan sonra senede en az 18.800 pound (94.000 dolar) veya biraz daha fazla para alacak,
bu miktar bulunan petroln hacmine gre saptanacaktt. Londra'daki Kuveyt Petrol girketi tem-
silciligine Seyhcan dostu Frank Holmes'i atlyor, Holmes ldg yll olan 1947 tarihine kadar bu
grevdekallyordu.

Tam sabet
Kuveyt imtiyazi,Suudi mtiyazi'ndan bir buuk yll sonra imzalanmigti. O gne gelinceye kadar
da California StandardOil, oktan Suudi Arabistan'da faaliyete gemig,imtiyaz almasi iin Cali-
anlamma gelen Casoc'u kurmugtu. dari kararghlarsa Cid-
fornia Arabistan Standard Oil Sirketi

286
de'de balkonlu, kendi elektrik jeneratr olan yksek bir binadaydt. Bu yerin mal sahibi H. St.
John 8. Phlby'in ta kendisiydi. 1933 Eyll ayinda lkenin br yamna Amerkah Jeologlardan
ilk ikisinin beklenmedik bir anda geldigtgzlendi.Bunlar Bahreyn'den motorlu bir arala gelip
Jubailkasabasina inmiglerdi. Y0ceninyerli halkma yabancillklanm mmkn oldugunca hissettir-
memek iin sakal birakmig, Araplarmki gibi sakestirmig, onlar gibi giysiler giymiglerdi. Sabahm
erken saatlerinden baglayarak akgamakadar l gezipdolagtilar Ye ilk incelemelerini tamamla-
dilar. Birkagn sonra bu defa Bahreyn'deyken casusluk yetenekleriyle saptadiklart ve petrol
bulundugu anlagilan bir noktaya geldiler. Burasi petrol potansiyeli vaat eden jeolojikyapit Dam-
mam Kubbesi'ydi. Grngteterk edilmigbir kum ln ve iplak bir kayayi andiran bu yer
Babreyn'de Socal'mpetrol buldugu benzer yapita sadece yirmi beg mil uzakliktaydi. Jeologlar
buramn
"tam
isabetli petrol kaynagt" olduguna inanarak 1934 yazmda kaziya bagladilar. Jeolog,
mhendis ve ingaat mhendislerinin gereksinimi olan her yey,ylyecek ols'un, ara gere olsun,
Los Angeles yakmindaki San Pedro'yakadar uzanan bir hat zerinden getirtiliyordu. Ne var ki
ilk gnlerdeki iyimserlige karym DammamKubbesi'nin
"tam
isabetli kaynak" olmadigi gzlene-
cekti. llk ailan birka kuyudan hibirinden bagarih sonu almmamig, kuyular kuru gikmigti.En
iyi kuyu zannedilenlerden bile olsa olsa ok kk petrol ve hava zerresi 1kmig,ticari petrole
benzer hibir geye rastlanmam17ti.
Eu yllt izleyen birka sene iinde blgeye daha bagka Amerikall jeologlarda geldi. Btnilar
l didik didik ederek taramayaplyor, bir yerden tekine giderkendeveye biniyorlardL Devey-
le yapilan bu yolculuklarda jeologlaraon koruyucu ve aynca rehberler eglikederdi. aligma part-
lan ok etindi; gndzleri tsi 45 d.ereceye kadar ykseliyor, gece olunca da dondurucu bir so-
gukik1yordu.Bir taramagezisineszgelimi Jubail'deneyllde ikildlysa,dng izleyen haziran
ayindan nce mmkn olmuyordu. jki yer arasindaki mesafenin lmnde,
"mil" "kilo-

veya
metre" szckleri kulan11maz, l deve gnleriyle ifade edilirdi. Jubail'den haffa uzaga, -
ln tam ortasma vardiklarmda artik yiyecek ykl develerin celan ve Katar kuglarmi avlaylp yer-
ler, bazen de oradan geen bir bedeviden beg riyal (yaklagik 1,35 dolar] kargillgi bir koyun alip
yerlerdi. Bu partlarakargm sismografinin yeni tekniklerindenyararlanmayi ihmal etmez, ualda
lke zerinde hava taramasi yaparlard1.Eu taramalardatek motorlu Fairchild 21 kullant11r,ua-
ginzemininde a11migbir yerden yzeyin fotografi gekiliiken, l sicagina dayamkh oldugu iin
her zaman, zel olarak imal edilmig Kodak marka film kullamlirdi. Uaklar birbirinden alti mil
aralikladz hat halinde paralel uarlardi. Su ara, jeologlaroturduklan pencere kenarmdan diga-
r1yiseyreder, mile kadar olan mesafe iinde, grebildikleriher geyin,her ynden resmini i-
zerlerdi. Jeologlarzaman zaman petrol oldugunu gsteren igaretlere rastlasalar da bunlar
"iga-

ret" olmaktan teye gitmezdi.

Su aragtirmalar srp giderken Socal'inSan Francisco tegkilatigiderek proje konusunda
endigelenmeye bagllyordu. Suudi imtiyazi konusunda ok degigik ruh hali iindeydiler. yleki,
bir Socal yetkilisinin ifadesine gre, zaman zaman aika, "Acaba bu Suudi konusundan vazge-
ip harcadigimiz 10 milyon dolan zarar hanesine yazip konuyu unutsak mi?" diye ciddi ciddi
soruyorlardi. Ne var ki bu da her geyizmleyemezdi,nk ortada bagka bir korkutucu olasi-
lik daha vardi; ya Socal petrol dnyamn dagitimma elverigli olmayan bir yerinde bulunursa? Ya
petrol, dnya petrol pazarlannin btn teki globalekonomiler gibi
"agtn
petrol"den yakmip
kivrandigt depresyon gnlerinerastlarsa? Diger bir anlatimla, Socal, Arabistan'in llerinde ger-
ekten petrol bulacak olsa bile, durum ne olacakti?

Mavi Hat Anlagmasi

Aslmda Socalbu sorunun yabancisi degildi. Bahreyn'deki bagarismdan sonra o yzden ortayai-
kan sorunlan iyi biliyordu. Bahreyn'de mevcut retim kapasitesi gnde 13.000 varildi. Potansi-

287
 yel kapasitenin de gnde.30.000 varil olacagi ngrlyordu. Ancak pazarlara a1h; kapisi ol-
madigmdan,1935 yllmm ilk yarismdaSocal Bahreyn'deki retimini gnde 2500 varile indir-
mek zorunda kalmigti. Avrupa'daki rafineriler Bahreyn-ham petrol gibi yksek slfr ierikli
petrol igletmeye msait olmadigi iin dogrudan Avrupa rafinerilerine ham petrol satmada g-
lk ekiyordu. Socal,NewJerseyStandard Oil,Shellve Anglo-Pers girketlerinepazarlamaanlag-
masi yapmak iin mracaatetmigse de, mracaati kabul grmemigti.Socal'a daha bagka data is-
tikrarholan bir geygerekiyordu.Bunun kendisine ait ortak bir tegekkloldugunu anlayarak ha-
rekete geti.
1936 yllminilk gnlerinde, moralsiz ve midini yitirmig olan K.R. Kingsbury, Socal bagka-
m olarak New YorkCity'ye geliyordu. Dillon'daki yatinm bankasmm bagkani JamesForrestal ki-
saca "King" diye amlan Kingsbury ile Texaco'nun da Socalgibi bir.problemi oldugunu ve buntm
en az Socal'inki kadar ciddi oldugunu fark etmigti. Problem guydu: Socal'inAfrika ve Asya'da
kapsamh bir pazarlama gebekesioldugu halde Dogu Yankre'de de sistemi yrtecek kendine
ait ham petrol yoktu, bu yzden rnn Amerika'dan sevk ediyordu. Ortadogu kaynakh pet-
rol potansiyeli bulmadigt srece Texaco ileriki yillarda pazarlanrn ve parasmi kaybetmeye mah-
kmdu. Artik Forrestall'e tm aikhglyla belli olduguna gre bunu nlemenin yolu Socal'in d-
k mallyetli ham petrol potansiyelini Texaco'nun Dogu Yarikresidagttim sistemine baglamak-
ti. Bu, her iki girket iin de mutlaka yararli olacakti.
.
Ancak, bu nas11yapilacakti? Forrestal, Dillon'un ve Read Sirketi Bagkan Yardimcisi Paul
Nitze'nin yardimtmsaglayarak byk, yeni bit igletmenin kurulmasi iin bir plan yapti. Socal ve
Texaco yeni kurulug iin "Svey; dogusundaki tm varhklanm" seferber etmeyi kararlagtirdi.
Buna kargilik igletme zerinde krlan egit olacakt1.Socal Bahreyn'deki ve Suudi Arabistan'daki
imtiyazlarlyla yetinmeyip Dogu Hint Adalan'ndaki bir imtiyazim da ortaya koyuyordu. Ortak ly-
letme Texaco'nun Afrika ve Asya'daki yaygtn pazarlama sistemini de devralacakt1. Bu iki girke-
tin dtyndaki girketlerseKizil Hat konumlanm muhafaza etmekte Serbestti. Socalve Texaco ise
kendi konsolide blgelerini "Mavi.Hat" dedikleri izgiylesaptlyorlardi. Yenikurulan ortak girket
Caltex (eskiCalifornia-Texas Sirketi) hem Bahreyn retimi iin hem de Suudi Arabistan'da so-
nunda bulunabilecek herhangi bir petrol iin ikigkapis1bulmakla ykmlyd.
O gne kadar Bahreyn'in petrol pazarlarindaki yikici etldsinden yakinan uluslararasi girket-
ler, Socal'in Texas'la anlagmasiyla bu durumdan kurtuluyorlardt lPC ise Socal'in Bahreyn'deki
satin almaya ah-
"kendilerini
faallyetierinin
"can
siktigtm" syleyerek yakmmaya devam ediyor,
pazarcilik aismdan vermeyecegini"
"fazla

gacagini sylyor", d iger kurulugun bir tedirginlik so-

nuta ingiltere'nin ikarlariaisindan lyi sonu verecegini savunuyordu. Eu igletme, savma gre
da olsa istkrar saglayacakti"; Caltex'in kurulmasi da iyi bir igaretti. Suudi Arabistan'da bulu-
"az

nacak herhangi bir petrolnidare edilebilecegini, mutlaka fiyatlan alabora etmesi gerekmedigini
gsteriyordu. KompuKuveyt'e gelince, o zaten Anglo-Pers'in ve Gulf'm gvenilir ellerindeydi.
I

Kegif
Kuveyt'te petrol aramalan 1935 yihnda bagladlysa da, sismik abgmalarancak 1936'da bagla-
migt1. Kuveyt'in gneydogusundaki Burgan arazisi blgenin petrol apsindan en ok gey vaat
eden ytesi olaraksaptanmigtl.Nitekim bu blgede 23 Qubat1938'de en beklenmedik bir anda
petrole rastlanmig, petrol byk bir gle figlormigti. Sonuta burada petrol kesfi yapilmig ve
keglin lm iin petrol yatagmm hemen bitigigtnde bir kum rezervuan kurularak petroln hi
kesintisiz iine akmasi saglanmig, sonra da petrol atege verilmigti. Alevler iinde yan-
-rezervuar

makta olan petroln ikardigt isi o denli yogundu ki rezervuarm kum duvarlan aniden cam ta-
bakalarma dngyordu. Durumu gzleyen Anglo-Pers ve Gulfyneticilerini bu durum ok ra-
hatlattyor, derin bir nefes almalarmi sagllyordu. Bnbagi Frank Holmes sevinten uar gibiydi.

288
 Dasman Saray1'ndaki eyhAhmed ise artik kltr incisi konusunun ekonomiktehdidindenkur
tuldugunudgnp huzura kavuuyordu.
Arada geen zaman iinde SuudiArabistan'da petrol aramalari yapillyordu, ancak bu ara-
malar ardi ardma dg kirikliglyla sonulamyordu. Bu durum Socalynetim kurulunu giderek
daha ok tedirginedip, hareketsizlige yneltiyordu. 1937 Kasimi'nda, Socal'inyabanci retim-
den sorumlubagkani Arabistan'a telgrafekerek kesin bir emir verdi. Bundan bylehlbir proje
nce ayrint111bir tekliflebagvuruda bulunulmadan ele almmayacakti. Aradan bir sre geiyor,
1938 Marti'nda Kuveyt'teki petrol keyfinden birka hafta sonra bomba gibi bir haber evreyisa-
Flyordu. Dammam noktasmdaki 7 no'lu kuyuda, 4727 feet derinlikte byk petrol potansiyeli-
ne rastlanmigtil lyte,nihayet beklenen an gelip atmig,Dammam'daki 1 no'lu kuyuda sondaja
baglandigi tarihten yaklagik yll sonra, petrol keyfi gereklemigti. Art1k IbnSuud ve Suudi
Arabistan'a gans kapilan ailmigti. Kralligin birlik ve btnlg bundan byle Mekke'ye hacca
gidenlerin say1smdakiinig ikiglarabagh olmayacak, bundan etkilenmeyecekti.
SuudiArabistan'daki petrol kegfibu lkede imtiyaz alma abalanm giddetle krkleyecek,
bagta Irak Pettol Sirketi olmak zere Almanya'nin, Japonya'nmve talya'mnilgisini ekecekti.
yleki bu lkeler imtiyaz konusunda lrak Petrol Sirketi'nden.bile daha hirshydi. Gzlemcilere
gre g devletler SuudiArabistan'da kazi hakla almak iin sanki birbirleriyle ittifak halindeydi.
Bu ara Japonyaverilecek bir imtiyaz ve TarafsizBlge'de Kral'a hisse verme kargiligmda, o gnn
kogullarma greok byk sayllacak paralar teklifedlyordu -Suudi Arabistanli bir memurun sz-
1eriyle teklifedilen toplamrakam boyuttaydi."- Japonlarbu ara IbniSuud'a klasik
"astronomik

samuray askeri armasiolan ancak byk csseli hkmdara fazlaca kk gelen bif zirhi arma-
ganolarak vermigti. mtiyazyangina katilanlardan bir ba kasi da Almanya'ydi. Bir karig bykl-
. gnde
olsun imtiyaz koparma midiyle Almanlar Bagdat'taki elilerini Suudi Arabistan'a ahyor,
burada daimi temsilcilikkuruyordu. Suudiler'lebir de silah anlagmasi pegindeydiler. Italyada im-
tiyaz iin Suudiler'e devamh baski kampanyasi uyguluyordu. Ancak 1933 anlagmasma sonradan
eklenen gizlibir maddeyle "Casoc"Sirketi Suuditopraklarmda
"tercih"
hakkma sahip oluyor,bu
hakki 31 Mayis 1939'dabagarlylauyguluyordu.Tm imtiyazm toplamsahasmi440.000 milkare-
ye, diger bir deyigleAmerika Kitas1'ninaltida birine egit bir dzeye 1kanyordu. Kugkusuzbu ve-
fa kargiligimn bir creti olmallydi. Bu ara Suudiler'inparasal ihtiyalan dag gibi byyor, Socal
birbiri ardina Kralligabor veriyordu. Zamanla bu bor tutan birka milyon dolan bulacakti.
Ne var ki btn bu paralar bazi geylerinbeklentisiyle denlyordu. 1938 Marti'nda 7 no'lu
kuyuda yapilan keyifyeni bir iglramigti. Dahran'da kentin ihtlya duydugu endstriyel, idari ve
yerlegim ahymalarma yerveriliyor,bu konuda birok faaliyetyap111yordu.Su aligmalar,sonunda
Dahran Amerikan orta-simfmmyagadigtbir banliy, l ortasinda mmbit bir vaha haline gelmig-
tit 7 no'lu kuyuda petrole rastlanigtndan hemen sonra bir de boru hatti ingaatma baglanmigtl.Bo-
ru hatti petrol blgesini, ykleme blgesi olarak seilen kiy1ya,Ras Tanura'yabaghyordu. 1939
Nisan ayinda drt yz arabadanolugan ve ilerinde Kral'm ve muhtegemmaiyetinin de bulundu-
gu byk bir kafile l agarak Dahran'a ulaglyor, burada 350 adirlikbir kamp kuruyordu. B-
tn bunlar SocaltankeriD.G. Scofield'in ilk petrol ykn almak iin Ras Tanura'ya geliginede-
myle yapihyordu. Kral lbni Suud trende bizzat bulunup, pompanm vanasim evirmig, bylece
SuudiArabistan digma giden ilk petrol damlacigi vanadan akip lke.digma ikm1gt1.
Socal, yapmigoldugu kegfin btn 01blgesine yayilmasmda acele ediyordu.Su nedenle
birbiri peginden kuyular aillyor,kazilan kuyularm birinde, on bin feet derinlikte ok byk pet-
rol rezerv oldugunu gsteren igaretlere rastlamyordu. Su ara 1940 yllinda retim gnde yirmi
bin varili buluyordu. Belirtilere gregelecektedurum daha da lyi olacakti. Ne var ki tam bu sira-
da IL Dnya Savagipathyordu; 1940 Ekimi'nde italyanlar Dahran't bombaliyordu. Bombalama-
nin szde Bahreyn'i hedef aldigi ve Dahran'm yanhghkla bombalandigt sylenecekti. Bu olaydan
birka ay sonra, Ocak 1941'de Ras Tanura'da yeni, kk bir rafineri ingaatma ba landlysa da
i

sonu gelmeyecek, haziran aymda kapanacakti. KompuKuveyt'te de savagnedeniyle.igler asklya

ahnmigti. KuyularmAlmanlar'm eline dgmesnden korkan Mttefik hkmetlerin emtiyleKu-
veyt'teki kuyulatin ii imentoile doldurulup igler durumdan ikanlmigti.
Suudi Arabistan'da da durum hemen hemen aymydi, petrol operasyonlarirun ogu durdu-
rulmuy, burada ahganAmerikah iiler evlerinegnderilmigt. Blgede sadece kk bir ekip bi-
rakilm14ti. Bunlai Bahreynrafinerisini beslemek iin gnde on iki ila on be; bin varil petrol reti-
mini gerekleptirmekle ykmlyd. Bunun diginda tm faaliyetlerertelenmig, igletme tmyle
hareketsizlige terk edilmigti.Diger yerlere gelince,buradayagayanlarSuudi Arabistan petrol po-
tansiyelininne olabilecegi, ne anlama geldigizerinde hesaplar yaparken,lkenin petrol rezerv-
leri de siyasi g oyunlanmn odak noktasi oluyordu. Siyasi g ugruna oynanan bu oyunlar Cali-
fornia Standard'm, Kral Ibni Suud'un ve hatta bir vakitler Kral'm kafasmayeralti servetleri fikrini
sokan Philby'nin bile hayal edemeyecegi kadar ok ve yogun entrikalarla doluydu.
l930'lu ylllarda Jack Philby Suudi Arabistan'daki faaliyetlerinden bir hayli refaha kavug-
mugtu ve bu lkedeki cografi incelemelerini de hl srdrmekteydi. II. Dnya Savagipatladik-
tan sonra Ibni Suud'la Siyonist hareketin lideri Haim Weizmann arasinda Filistin'in blnmesi
konusunda arabuluculuk yapmak istediyse de bu girigimi sonu vermedi. Philby'nin Ingilizler'e
duydugu olumsuz duygular hafiflememigti. Mttefik kuvvetlere ac1 elegtiriler yneltiyordu. Bu
yzden Hindistan'a yaptigi bir seyahatte tutuklanipingiltere'ye gerignderildiveorada hapsedi-
lip alti aya mahkm oldu. Savagingeri kalan ylllarmt piirve basilmamig kitaplar yazarak, zaman
zaman da ikinci derece nemli siyasi olaylara deginerek geird. Savagbittiginde tekrar Suudi
Arabistan'a dnyor, orada Kral'm danigmam oluyordu. Damqmanligtsirasmda yeni petrol tara-
malgn yapmig, yeni birok kitap yazm1; ve hi kugkusuz, o sava; sonu karmagasmda, krh tica-
ret igini srdrmgtr. Kral'm kendisine tamptirdigtgen bir kadindan altmig beg yagmdayken
bir kez daha baba olmugtur. Kral lbni Suud'un lmnden sonra Philby, bniSuud'un oglu Kral
Suud'u para harcamadaki savurganhgl nedeniyle elegtirmig,bu nedenle de SuudiArabistan'dan
kovulmugtur. Ancak birka yll sonra yeniden lkeye dnmesirie izin verilecekti. 1960 ylimda
oglu Kim'i grmek iin Beyrut'a giderkenyolda hastalamp acele hastaneye kaldinlacakti. Yaami
bu denl olaylarla dolu ve renkli geen, cretti davramplan ve dramatik grnmyle iz birakan
bu adam artik hastane yatagmda bilinsiz yatiyordu. Bir an iin komadan ikip ogluna
"ok
bik-
tim" diye f1sildayacak,sonra da sonsuzluga kangacaktt. Philby Lbnan'da bir Mslmanmezar-
ligLna
gmlecek, oglu Kim mezar tagmasade bir yazlyla gunlanyazdiracakti:"Arap Petrol Ara-
yicilarmm En Byg."
Bu arada BinbagiHolmes'den yani "Abu al-Nafttan" (Petroln Babasi'ndan) sz etmek ge-
rekir. Acaba o ne haldeydi? BinbagiHolmes iin hi kugkusuz Arabistan petrol servenini ilk ha-
yal eden, olugturan ve geligtiren adamdi denebilir. 1940'lann ortalannda, Arabistan petrol re-
zervlerinin degeri ilk anlagildigtgnlerde, Holmes'e apa1kbir soru sorulmugtu. O strada Kuveyt
petrol temsilcisiolarak Londra'da bulunan Holmes'e yneltilen soru guydu:Nasil oluyordu da
dnyamn nde gelen petrol jeologlanmnittifak halinde Arabistan'm
"kuru"
oldugunu syledigl
gnlerde Holmes bu topraklardapetrol oldugunu bilmigti?Bundan nasil bu derece emin olabil-
migti?O bir maden mhendisi olarak tahmininde yanilma payt oldugunu bilmek zorundaydt
Ancak o, bu olasiligahi yer vermemig, iddiasmda neden Israr etmigti?
Holmes bu soruya ok basit br yamt verlyordu. Parmagmm ucuyla burnuna dokunacak,
"I;te benim jeologumbu oldu" diyecekti,

290
 NC
BLM

SAVAVE
STRATEJI

I
 16

Japonya'yiSavaga Gtren Yol

18 Eyll 1931 tarihinde,in'inyari bagimsiz eyaleti Manurya'dakarargh kurmug olan Japon

imparatorluk
Ordtitu'na bagh askerler Gney Manurya demiryollarma kargt bombah bir saldin-
ya geiyordu. Grnge gre bombah saldin fazla bir tahribat yapmamigt1;raylarin sadecebir
metre kadarlik kismi zedelenmigti. Tahribat gz ardi edilecek kadar az oldugundan hizla gelen
bir tren tahrip edilmig losimdan hibir glgeugramadansadecebirka dakika rtarla rahata
.
geebiliyordu.Bombalamakasten bu derece az zararla geigtirilmigti. Demiryollan tegkilatiJa-
ponlar'm kontrolnde oldugundan fazla zarardan kamilmig, bunun sorumluluguinliler'e yk-
lenmek istenmigti. JaponOrdusu inkuvvetlerine kargisaldiri dzenlemek istlyordu. Bunu yap-
mak in bahaneye ihtiyac1vardi ve bu da suuinliler'e yklemekte saglanmig'oluyordu. By-
lece Manurya hareketi balam1; oldu. Bu hareket Japonyatarihininyazdigi ve savag bitiminde
Japonlar'm"KaranliklarmVadisi" diye andigiagagirigisimgeler.
JaponyaManurya'da ekonomik ve siyasal alanlardabirok imtiyaza sahipti. Bunlar arasm-
da 1895'te in'e,1905'te Rusya'ya kargi kazanmig olduguzaferlernedeniylekendisine verilen
kuvvet bulundurma hakkt" da vardi. 1920'llyillarmsonuna gelindigindeJaponlarMan-
"askeri

urya'da tam kontrol sahibi olmak istediler. Japonhalki bu fikrikuvvetle destekledi. Artik Japon-
lar, bir Bagbakan'm "Japon'un yagam izgisi" dedigi bu eyaletintam kontroln istiyordu. Japon
adalari ark kalabalik Japon halkimn ihtiyacma yetmedigindenManurya
"barmma
yeri" olarak
kullamlacak, ayrica gerekenhammaddeyi saglayacakti. Bagkabir sebep de burada Japon askeri
kuvvetlerinin kongglandinlmak istenmeslydi. Manurya'mn cografi konumu Japonya'nm g-
venligi aismdan bu eyaletin Japonyakontrolnde olmasmipartkopuyordu. Aynca Japonlarartik
Sovyetkomnizminden ve innasyonalizminden geleniftetehditlerdenkorkar olmugtu.Ken-
di kanilarmca, sper gler Pasifik konusunda Japonya'dangiderek daha ok kugku duymaya
baglamigtt ve bu da.Japnya'nm yirmi,otuz yll gibi.kisabir sre hem askeri hem de ticariaidan
muhtegem bir varlik olarak parlamasmdanileri geliyordu..

Japonlar'aGvenmeli miyiz?
1923'te, BirinciDnya Savagiylllarmda Donanma BakanhgiYardimeisiolan FranRln D. Roose-
velt, zamanm akimina uyarak "Japonya'ya Gvenebilir miyiz?" baglikhbir makale yazmigti. Ma-
kalenin tamtim yazismda, editrler Roosevelt'i
"iktidarda
kaldigt srece asil grevi Japonya'yla
"1914

savaga hazirlanmak olan adam" diye tamtmiglardi.MakaledeRoosevelt, olaylanndan gok

evvel, tm dikkatlerin Amerika ile Japonyaarasmda muhtemel bir savagtaodaklandigm1;bunu
tahmin iin mneccim olman,mgerekmedigini,savagm yaklagmakta olduguna mutlak gzyle
bakildigmi" sylemigti. Simdi1923 yihnda,lkacakbir savagm askeri bir krdgme dngebi-
lecegini, daha sonra da kaderini tayin eden faktrn iktisadi kogullar olaCB Lm" syl-
"savagm

yordu. Bu inancma ragmen Roosevelt "Japonya'yagvenmeli miyiz?" sorusuna yksek sesle

 olumlu cevap vermigti. Aiklamasma gre, Japonyadeglmigti.Uluslararasi arenada zerine al-
digi ykmllklere saygi gsteriyor, Anglo-Amerikan savag-sonu kurallanna uyum sagliyor, ay-
nca Pasifik iin sylenen "Japonya'yada bize de sonsuza dek yetecek kadar bol ticariyer var"
szn benimsemig grnyordu.
Roosevelt'in koydugu bu teghis 1920'li yillar boyunca dogru ikti. Japonya'nm Ier du-
rumda bir parlamento sistemi vardi. 1921'de Washington DenizcilikKonseyi'ndeJaponya,Bir-
legik Devletler ve ngilterearasmda bir denizcilik yang1 tertiplenmesikararlagtinl1yorve o gn-
den sonra da Japonyakendi gvenligini Anglo-Amerikan glerle igbirligiyapmaya bagliyordu.
Ne var ki bu igbirligi ancak on sene kadar yaayabilecekti.Japon askeri gc, ncelikle de ordu,
hkmet zerinde egemenligi ele geirecek, JaponyaDogu Asya'da imparatorluk kurma ama-
clyla yayilmaya baglayacakti. Bu konudaki amactda batili gleri,kendi deyimiyle byk
"daha

Dogu Asya Refah Projesi" dedigi projenindipinda birakmaktL

Japon tutumundaki bu ani dngn kugkusuz birka nedeni vard1. Bunlardan baghcalan
Byk Depresyon ve dnya ticaret hayatmm kgdr. Bu iki faktr Japonya'yaok byk
ekonomik zorluklar getirmig, ayrica hammadde yoklugu ve uluslararasi pazarlann kapanmasm-
dan daba ok etkilenmesine neden olmuytur. Aym zamanda ordu ve toplumunnemli kesimle-
n agiri bir nasyonalizm, manevi huzursuzluk, saldirganlikgibi duygulara kapilmigt1.Japon klt-
rnn ve emperyalist kurumlann stnlg glbi mistik inan indeydiler. Kendileri digmdaki
sper glerin Japonya'ylikinci simf konuma getirmeyeve Asya'daki hakkmdan yoksun birak-
maya azmettigine inanmiglard1. Kanaatlerine gre onlar bunu kasten yapiyordu. Bu ara lkenin
Bagbakan'1,Amerika ile Ingilterearasmdaki denizcilik anlagmasmmdaha kapsamli hale getiril-
mesi yanhsi Osachi Hamaguchi 1930 Subatseimlerindede byk bir zafer kazamyor ve bu lyi-
ye igaret sayihyordu. Ne var ki Japonya'mnBirlegikDevletler ve ingiltereile igbirligi yapmasma
fevkalade fkelenen bir Japongenci Hamaguchi'yi Tokyo'daki tren istasyonunda vuracak, bu ha-
reket birka ay sonra Japonya'dayabancilara kargi ok gl bir muhalefetin geligmesineyol
aacakti. Hamaguchi bu suikastten sonra hibir zaman tam anlamtyla iyi olmam1;ve 1931 ylhn-
da lmgtr. Hamaguchi'nin lmyle igbirligi ruhu da yok oluyor, onun yerini "Suikast yoluyla
hkmet olma" hareketinin besledigi agtn milliyetilik akimi ahyordu. Daha sonra Japonya
Manurya'yi kukla bir devlet haline getirecek, bu kukla imparatorluga da bagligran olarak ev-
velce tahttan indirilen Puyi'yi getirecekti.Durumu gzleyen Cemiyeti Akvam Japonya'yielepti-
rince, Japonyabu rgtten aynlacak ve ileride kendisini felakete gtrecekolan yolda tek ba1-
na ilerlemeye baglayacakti.

Asya'ya Yeni Dzen

llerikibirka yllda Tokyo
"misyon"

ve "Dogu Asya'da zel sorumluluklar" zerindeki istek ve

iddialanm yogunlagtinrken Japonsiyasi hayati da entrikalata boguluyor, ideolojik hareketlere ve
liberalizm, kapitalizm ve demokrasiyi zay1flikve dgknlk olarak gren ve bunun iin de kina-
ylp reddeden gizli topluluklannvarligma tamk oluyordu.Japon grgne gre, savastaimpara-
tor ugruna lmekten daha soylu hibir yey olamazdt Yine de, Japonaskeri kanadinda, 1930'la-
nn ortalarmadogru bagka trl dgnen birka kipiyede rastlanmamig degildir. Bu kipiler askeri .
alanda agdaglagmano imparatoriin lmekten daha pratik oldugu kamsmdaydL Bu nedenle
topyekn savagdoktrinini ilan edip bir savunma sistemi" kurma abasmaynelmiglerdi.
"milli

Su abalarmdalkede ne kadar endstriyel ve askeri kaynak varsa hepsi birden bu irkin ama
ugruna kullanilmig ve heba edilmigtir.Su subaylar iinde BirinciDnyaSavagi'ndaAlmanya'nin
yenilgisille yakmdan tamkolmuy veya bu yenilgiyi incelemig olanlar,bu lkenin ugradigtyenilgl
yi kismen hammadde yokluguna ve bir de Mttefikler'in deniz ablukasma dayanmaktaki yeter-
-sizligine baghyordu. Kendileri ise, zntyle fark ettikleri gibi, bu konularda Almanya'dan da

294

i
 daha yetersizdi. Gerekten de Japonya,potansiyel aidan kendine
zg ciddi bir sorunla kargi
kargiyayd1;petrol kaynagt ynnden neredeyse tam bir yokluk iindeydi. Petrol, Japonya'mn
toplamenerji tketimininsadeceyzde yedisini aldigt halde stratejik nemi itibarlyle gerekliydi.
Mevcut petroln ogu askeri glerce ve nakllye amacyla tketilmig durumdaydi, 1930'larm
sonuna dogru Japonyatkettigipetroln sadece yzde Tsini kendi bagma retebiliyordu. Geri
kalan ihtlya digandan, yzde 80'i Birlegik Devletler'den,yzde 10'u Dogu Hint Adalan, Hol-
landa kesiminden ithal ediliyordu. Ancak Amerika Asya'daekonomikoldugu kadar siyasal ba-
kimdan da kapi" politikasi izledigine gre bu politikaJaponya'ninemperyalist hirslanyla
"a1k

ters dgtg lin Amerika Pasifik'te Japonya'mnen muhtemel dgmam olmaya adaydi.Durum
byle olduguna gre, bir savag olgusunda Japonya'mnsavaggemilerine ve uaklarma yakit vere-
cek petrol nereden temin edilecekti?
Bu sorun JaponOrdusu ve donaninasi arasmdaciddi bir blnmenin ilk kivilcimim tutug-
turmug,bu da Japon politikalannin saptanmasmdave geligiminde en etkin faktr olmugtur. Or-
du abalanm Manurya, Kuzey in,l Mogolistan konularma ve Sovyetler Birligfnden gelen
nanshin" doktrini geregince gcn
"hokushu "kuzeyde

tehdide yneltmigtL Donanmaise sa-

vunma, gneyde hcum" abasma yneltm, gzlerni Kuzey Hint Adalan Hollanda kesimine,
Malaya'ya, inhindi'ne ve Pasifik'teki birka kk adaya evirmigti.Donanmamn byle dav-
ranmasmm nedeni imparatorluga gvenilirdogal kaynak ve ncelikle de en temel ve en mutlak
ihtiyact olan petrol saglamakt1.Aralarmdaki gr aynhgtna ragmen ordu ve donanma belirli
bir konuda, yani en temelamalanmngerekleymesinde fikir birligi yaptilar. Bu en temel ama
Asya'yi refah" ve varolug" esprisi iinde "Emperyalist Yolda" yeniden inga etmek,
"ortak "ortak

-
bagka bir anlatimla Japonyakontrol altmda yeni bir Asya kurmakti.
1930'lu yillarm bagmda, Manurya olayimn hemen ardindan, Japon hkmeti kendi ge-
reksinimi iin petrol sanayiizerinde egemenlik kurma yollan aramigt1r.l pazarmm yzde alt-
migliki battli girket-"Rising Sun" ve "Standard-Vacuum"- tarafindantutulmu tu. "RisingSun"
Hollanda Kraliyet-Shell'e baghydt. tekiadi "Stanvac"olan "Standard-Vacuum" ise Jersey'e ve
New York StandardSirketi'ne baghydi ve girketinUzakdogu operasyonlarmi yrtyordu. l pa-
zarlarm geri kalam petrollerini degigikAmerikali reticilerden ithal eden yaklagik otuz Japongir-
ketinin elindeydi. Pazar durumlanm geligtirmek isteyen Japon ticaret firmalarmm da destegini
alan askerler, 1934 yllmda Petrol Endstrisi Yasasi'na bir girigyapmayi bagardt Bu, hkmete it-
halatl kontrol yetkisi vermek; belirli girketler iin pazar kotast ayirmak,fiyatlari saptamak ve sa-
tm alma zorunlugu lin yetki vermek demekti. Yabancigirketlerden normal ticari abgma dze-
yi digmda alt1aylikenvanter tutmalan isteniyordu. Btn bunlari yapmaktaki maksat apaik or-
tadaydi:Japonyasahipliginde blr rafineri endstrisikurmak, yabanci girketlerin roln en alt d-
zeye indirmek ve savaga hazir olmak. Btn bunlara ilave olarak Japonyabagka bir amaca daha,
kendi smrgesi olan Manchukuo'da petrol tekeli kurmak, sonu olarak da batth girketleri li-
mon gibi sikip yok etme amacma ynelmigti.
Bu ara, yabanci girketler sikihp yok olmaktaolduklanm fark etmede gecikmediler. Ameri-
kan ve ingilizhkmetleri de Japonya'mnizledigt yeni, kisitlaylci petrol politikasmm kargistn-
daydl. Ancak, buna nasil tepki gsterilecekti?Bu soruya yanit bulmak iin Washington, New
York ve Londra, aralarmda konuqup ambargo konusunu gndemegetirdiler.Misilleme yoluyla
yap11acakbir ambargo tam olsun ister kism olsun- Japonya'yadaha az ham petrol veril-
-ister

mesini saglayacakti. Walter Teagle hem Digigleriyetkilileriyleve hem de Petrol idaresiBagkam

Harold lckes'la konuyu grgmek iin Washington'a gitti. Su arada birok neri ortaya atildt.
"korkutmak"
Petrolclerin fleri srdg neri, ambargo konusunu hafife ima ederek Japonlar'i
ve b0ylece ihmli davranmaya zorlamakt1. Bu konugmamn Tokyo'ya ulagmasim, bylece Japon
politikasmda bazi degigiklikleryapilmasim mit ediyorlardi. 1934 Kasim aymda ingilizBakanlar
Kurulu toplamyor,Digigleri Bakanhgl'mn tasvipettigi tutumu, yani "Japonya'nmpetrol politika-

295
 sma kargi minkn olan e'n sert direncin gsterilmesi" tutumunu benimsiyordu. Eu tutumda
gayri resmi olarak organize edilecek bir ambargoya hkmetin destek vermesi de vard1.Ancak,
DigigleriBakam CordellHull'un, BirlegikDevletler'in byle bir harekete destek vermeyecegiko-
nusunda kesin deme vermesi zerine ambargo konugmalari, en azmdan o gn iin son bulu-
yordu. Bu arada, petrol girketlerive Japonyahkmeti arasmdaki baslalar ve gerilim glderek ar-
ttyor,bu durum 1937 yaz mevsimine kadar srp gidiyordu. Su tarlhteJaponya'nmtutumu bir-
den degigti.

Karantina
1937 yllinda, 7 Temmuz u 8 Temmuz'a baglayan gece Beijingyakmmdak Marco Polo Kpr-
s'nde Japon ve inkuvvetleri arasmda sebebi belirsiz iki garip atigmaOlmuytu. Bu tarihi izle-
yen birka hafta iinde iki tarafmbirbirine besledigi dgmanca duygular daha da bilenmigti. Su
ara, inmilliyetileri Japonya'yadaha fazla imtlyaz verilmesine kargi ikip muhalif bir tutum
iine girdi. Milliyetilerin lideri anKay Sekbir deme verip "Eger topraklanm1zdanbir kart;
daha verirsek, hedefimize, yangimiza kargi bagtglanmaz bir su iglemi oluruz" demigti. Japon-
lar'a gelince, onlar kendi hesaplannca in'elyi bir ders vermek, ordusuna da "adamakill
bir
darbe indirmek" karanndaydi. Marco Polo Kprs'adeki atigmalardan sonra in,14 Agus-
tos'ta ganghay'da Japon deniz istasyonunu bombalayacak, bunun zerine Japonyain'esava;
aacakt1.
Japonya,ekonomisini tam savag dzeyine getirmek iin faaliyetlerini birdenbire hizlandir-
m14t1.Japonyabu arada yabana petrol girketleriyle iligkilerinilyilegtirmek iin de gayretsarf edi-
yordu. Japon hkmeti petrol rezervlerinin tahribigibi bir riski gze almak istemiyordu. Aynca,
"Diet", yani Japon meclisinin olaganstbir oturumunda seferberlik yasasi da kabul edilmig,
SentetikPetrol Endstrisi Yasasiyrrlge girmigti. Yasa,yedi yll sreli bir plani kaps1yor,1943
ylhna kadar
-ogunlugu

kmrden 1karilmigsivt yakit olmak zere-Japonya'nm 1937 tketim

ihtlyacmin yansma egit sentetik yakit retilmesini amallyordu. Bu ama, a1ka grldg gibi
hem ok hirsliydi hem de gerekilikten agin derecede uzakti.
Amerika'nm resmi politikasi ve kamuoyu bagtndan berf in'itutmug,bu lkeyi in-Japon
Savagi'nda bir kurbam olarak grm ve desteklemigtir. Yine de BirlegikDevletler Japonya'ya
"izolasyon"
uygulanmasi, lkenin yalnizhga terk edilerek cezalandinlmasi yanlisiydi. Franklin
Roosevelt'in sadece Donanma Bakam yardimcislyken yazdigt "Japonya'ya gvenmeli miyiz?"
makalesininzerinden on drt yll gemigti.On drt yll sonra, Bagkan durumundaki Roosevelt
artik'hem lke iindeki politik baskilardan hem de yurtdiginda olugan nemli geligmelerden bik-
kinhk getirmig, yorgun dgmgt. 1937 Ekimi'nde yaptigi bir konugmada dnyanm iinde bu-
lundugu kanunsuzluk salgimmn yayilmasmi nlemek in bir "karantina"
politikasi gerektigine
st kapali olarak deginiyordu. YangizeNehri'nde drt Amerikan gemisine yapilan bir hava sal-
dirist sonunda Roosevelt Bakanlar Kurulu'na zel olarak "karantinadan"

ne kastettigini a1kli-
yordu. "Karantina"dan kasti sava; ilan etmeye gerek kalmadan Japonya'ya kargi ekonomik yap-
tinmlaruygulamaktt.Ancak Bagkan, tarafsizlikmeyyidesi ve Amerika'nm o y1llardabenlmsedi-
gi izolasyon politikasi yznden bu fikrini gereklegtirme olanagt bulamamigtir.
teyandan, Japonlar'mnlisivillere dzenledigi saldin raportan gnden gne kabanyor,
bu, Amerikalilar'm Japonya'ya olan olumsuz duygularmi daha da krklyordu. 1938'de gaze-
teler ve haber ajanslarmin yaymladigt resimler Japonlar'mKanton blgesini nasil bombaladiglRl
gsterdiginde, Amerikan kamuoyu tamamiylaJaponlarm aleyhine dnecekti. Yapilan anketler
Amerikan halkmin byk ogunlugunun,Japonya'yahl askeri malzemegnderilmesine kargi
oldugunu gstermigtl.Ne var ki Roosevelt ynetiminin iki konuda korkusu vard1: oksert bir
tutum izlemekle Japonya'dakllimhlan bsbtn tahrik etmekten ve bir de bu hareketin daha

296
 yakin ve daha ciddi bir tehdit olan Nazi Almanyasi sorunund Amerika'nin tepki yetenegini ki-
sitlayacagmdan korkuyordu. Bu endigeler yznden Roosevelt ynetimiJaponya'yaihra edilen
"manevi
uak ve uak motorlan zerine ambargo" koymakla yetinecek, bundan daha tesini
yapmayacakti. Yasaldayanaktan yoksun olan D1gigleribu defa Amerikall imalattlara yaziyla bag-
vurup, Japonlar'abu tr mal satmamalarimisteyecekti. Washington'u alarmasrkleyen bagka
bir sebep de, Japonyaile Almanya arasinda son zamanlarda bir yakmlagma olugtugunu ve bunun
giderek glendigini gsteren igaretlerdl. Japonyave Almanya grngte Sovyetler Birligi'ni he-
def alan 1936 Anti-Komintern Pakt'a imza atmiglard1.Almanya, BirleikDevletler ve Ingiltere
imparatorlugu'nakargi daha abuk harekete gemesiiin Japonya'yabaski yaplyor, ancak Tok-
yo, Berlin'e de aikladigt gibi, vazgeilmesi imknsiz hammadde ve ncellkle de petrol gereksi-
nimi yznden bu iki lkeye bagimh oldugundan, baskilara kargi koyuyor,
"henz
bu demokra-
silere kargi olarak ne atilmaya hazir konumda olmadtgini" sylyordu.
Bu konuda Japonya'mntam bir eligki iinde oldugugrlr. Tkettigi ve byk kismi do-
nanmaslyla hava kuvvetlerine giden petrolnogunuAmerika'dan temin ediyor, ama buna kar-
m Amerika'ya olan bagtmlihgmi en aza indirmek istiyordu. Bu bagimllhgimn bir savag halinde
kendisini zaylf birakmasmdan korkuyordu. Ancak Tokyo'nun gvenlik aray141ve otonom olmak
iin attIgl adimlar, refah plani" iin uyguladigi acimasiz tutum kendisini giderek Ameri-
"ortak

ka'yla bir savagagtryor, bunun iin gerekenkogullan hazirhyordu. Nitekim, 1930'lann son-
lannda, inile arasindakisavagyznden petrole olan ihtiyact fazlalagmig,bu yzden Ameri-
ka'ya bagtmliligt daha da artmigtt. Aynca, durumu daha karmagik yapmak istercesine dviz yok-
'

lugu yznden Japonyayaptigt ithalatin bedeli olan parayi demekte glkeklyordu. Bu du-
rum yurtii ekonomisi igin gereklimaddelerde kesinti yapilmasm1gerektiriyordu.Alman nlem-
ler arasmda, petrol ve teki yakitlarm vesikaya baglanmasi da vardi. Tm bu zorluklar Japon-
ya'nm sava; ekonomisi olugturma abalarmizaylflatlyordu. Japonya'nmtemel gidakaynaklarin-
dan biri olan bahkgihk sanayiine yapilan petrol tahsisatikaldmldigi iin, bu igin yrtlmesi de
artik tamamen rzgr enerjisine kalmigti.
1939 yllma gelindiginde, BirlegikDevletlerJaponya'nm hareketlerine kar1artik tamamen
muhalif duruma gelmigti. Yine de Roosevelt ve DigleriBakam Hull orta bir tutum izlemekten
yanaydi. Ne Amerika'mn agin sert nlemler alarak Pasifik'te ciddi bir kriz yaratmasmi, ne de
fazla yumuak davranarak Japonya'ya yeni saldin firsati vermesini istiyorlardt. En iyisi bu ikisi
acasmda ortalama bir yol izlemekti. Ne var ki Amerikan kamuoyu aym grgtedegildi. Sonun-
da, Japonya'nmin'deki sivil kesimleri, zellikle de 1939 Mayisi'nda Chungking'i bombalama-
si Amerikan kamuoyunda bardagi tagtranson damla oluyor, Amerikan halkim nce gokeedip ar-
kasmdan da byk tepki gstermelerine yol aiyordu. Time dergisi yazarlarindan Theodora H.
White bu olayi kapak konusu olarak dergisine altrken "Hava saldirilantarihinde kirilan en b-
yk rekor" diyecekti. Bu ara "American Committee for Non-Participation in Japanese Aggressi-
on" (JaponSaldinlarinaKatilmamaYanlist Amerikan Kurumu) gibi dernekler Amerika'dan Ja-
ponya'ya yapilan tm ihracatin kesilmesi iin sert kampanyalar dzenleyecekti. Bir dergi olay-
dan 80z ederken, qu tammlamayl-yaplyordu: "Pilotu Japonyabuluyor ama; uagt, benzini, petro-
l ve savunmasiz inkentlerinin bombalanmasmda kullanilan bombalari saglayanda Ameri-
ka'dir." 1939 Haziram'nda yapilan bir anket halkm yzde 72'sinin Japonya'yayapilan savag mal-
zemesi ihracatma ambargo koyulmasmi istedigini gsterecekti.
Roosevelt ynetimine gelince,ilgililer arasmdaen lyi tepki gstermegeklinin hanglsi oldu-
gu konusunda sert ve uzun tartigmalaroluyordu. Bunlar arasmda her zaman gncel olan
"dog-

rudan ekonomik yaptirim" konusu da vard1.Ancak Amerika'nm JaponyaElsi JosephGrew bu-

na karplydi ve dogurabilecegi olumsuz sonular konusunda hkmeti uyanyordu. Tokyo'dan
gnderdigiraporda, Japonlar'm,batih glerce horlanmaktan ve hakaret grrnektenseher trl
yokluga direnmeye hazir olduklarim bildiriyordu. 1939 gznde Amerika'ya yapt121 bir ziyaret-

297
te Eli Grew iki kez Bagkan Roosevelt'le grgyor ve bu konuda gnlgne qu izlenimini yazi-
yordu: "Bagkan'a grglerimitm aikligtyla izah ettim. Japonya'ya yaptinmuygulamaya kalkti-
gimiz an bunu sonuna kadar gtrmemiz gerekecegini s yledim. Bunun sonu da byk olastlik-
la savagtir. Bagkan'a aym zamanda gunu da aikladimki, Japonya'yapetrol vermeyi durdurursak
ve Japonyamilli gvenligia1sindangerekli yeter miktarda petrol diger ticarikaynaklardan sag-
layamazsa byk bir olasihkla Dogu Hint Adalan'mn Hollanda kesimine saldiracak,burayi al-
mak iin filolarinignderecektir."
Bagkan'in cevabi qu olmutu: "yleyse biz de kolayca filonun yolunu keseriz."
Bagkan'la yaptigi konugmada Eli Grew 1939 gznde gndemde olan politikalar1aikla-
mak, ilerinin ne getireceginibildirmek istemigti. Niyeti bu politikalarzerinde fikir bildirmek
degildi. Henz petrol ambargosu iin bir plan yapilmamqti. Roosevelt de, Eli Grew'a verdigi
yamta ragrnen bir atigmamn riskini gze almak istemlyordu. Ancak gnler geiyor, petrol konu-
su iki lke arasmda giderek daha ciddilegen bir sorun oluyordu.
Eu olaylardanbir yll nce, 1938 Eyll'nden Hague'de, Amerikali iki iq adam1 oturmug,
somurtkan yzlerle radyodan son haberleri dinliyorlardi. Bunlardan biri Jersey ve New York
Standard'm ortak firmasi Stanvac'm bagkam George Walden, teki de Stanvac'm Dogu Hint
Adalan Hollanda kesimindeki retim kolunun bagkam Lloyd Shorty Elliot'tu. O stralar gncel
konu Mnih kriziydi. Avrupa artik savagm epigindeydi.Ancak ingiltereve Fransa,Hitler'in e-
koslovakya zerindeki taleplerinihenz kabul etmigti ve bu Bagbakan Neville Chamberlain'in
"agimizda
bang" admi verdigi slogani garantilemekiin yapilm14ti.Ne var ki byk bir dikkatle
radyodan Hitler'ino gn yaptigi konugmay1 dinleyen Walden ve Elliot,savagm artik kaimlmaz
oldugunu, yalniz Avrupa'da degil, Asya'da da bir savagm mukadder oldugunu anlam1;Iardi. Sa-
vag Asya'da da patladigi zaman Japonlar'm Dogu Hint Adalan'na saldiracagindan emindiler. Elli-
ot'un szleriyle art1k sadecene zaman ve nasil meselesiydi."
"bu

Hague'de geirdikleri o gece, Walden ve Elliot,Japon istilasi gelip attigmda nasil hareket
edilecegini planlamayabalad11ar.Eu iki adam yeni planlanm uygulamada hi vakit kaybetmedi-
let ilk adim olarak, Hint Adalar1'nda sadakatlerinden gphe edilen ne kadar Alman, Hollandah
ve Japonii varsa hepsinin iglerine son verildi. Stanvacrafineri ve petrol kuyularmin tahrip edil-
mesi iin plantar yapildi. Ancak asil ama Japonlar'mnne engel koymakti. 1940 yllmm ilk
gnlerindeboaltma planlannda epeyce yol kat edilmig, igyerleri yabancl iilerden armdinlmig-
ti. Walden Hint Adalan'ndaki Stanvacyetkililerine, Amerika Japonyapetrolne ambargo koya-
cak olursa girketinde buna
"tamamen

uymasi, igbirligiyapmast" Ve
"dnya
yznde kontrol
altmda ne kadar firma varsa hepsinin Japonya'ya yapilan sevloyatt durdurmas1" talimatmlver-
migti. Bu firmalarin ogu Amerika'nm kontrolnde olmadigt halde, onlardan da talimatauyma-
lari istenlyordu. Walden gayet aik olarak"Dogu Hint Adalan Hollanda kesiminden yapilan sev-
kiyatm durdurulmast emrini vermigti." Walden bu emri Japon.Donanmasi'nm buradaki mal var-
liklanm allp gtrmesi olasihma ragmen vermigti. Aynca o gnlerde Birlegik Devletler'de
.
"Standard Oil adma aligtigi gerekesiyle" Amerikan hkmetine kargi protesto sesleri ykseli-
yordu. Bu sesler nedeniyle hkmetin Dogu Hint Adalari Hollanda kesimindeki Amerikan tesis-
lerini korumak iin tegebbstebulunmaktan kainmasi da sz konusuydu. Walden bu olasiligt
da bildigi halde bu emri vermekte tereddt etmemigti.

Japonyalerliyor,Amerika Kisintiya Gidiyordti (Birinci Raund)

JaponyaBirlegik Devletler'den gelen petrol ve teki malzemelerin kesilmesinden .giderek daha
zor duruma dgmg, znt ve endigeye kap11migtt.Bu.duruma bir are.bulmakisteyen Tokyo
endstriyel atdan kendi kendine yetecek ve lkeyi BirlegikDevletler'e olan bagimhliktan kurta-
racak bir politika izlemeye.ba ladi..Bu politika dogrultusunda bir propaganda kampanyasi olug

298
turarakJapon halkmi, okul agindakiocuklarakadar ABCH =Amerika, Ingiltere, inve Hol-
landa-- glerininJaponya'yipetrolsz turakip,bogup yok etmek iin nasiltrl trl casusluk
faaliyetleri yaptigina inandirmaya allytl.Ancak 1939 Eyll'nde Avrupa'da savam 1kmasm-
dan sonra Japonya'ninkonumu bir kez daha glenecekti.1940 yili Mayisve Haziran aylarmda
Almanya'mn Bellka, Hollanda ve Fransa'da her trl direnmeyi kirarak bu lkeleri birka gn
iinde lgal etmesinden sonra Japonyaok daha gl grnmeyebaglamptir. Japonlarin'de
ilerlemeye devam ediyor, bir hayli de baanh oluyorlard1. Sonra, birdenbire smrge glerini
de igneyerekngiltere digmdaki tm Uzakdogu lkelerini tehdit etmeye bagladilar.Bu tehdidin
ciddlyetini anlamak istercesine bu defa Londra'da, srgnde olan Hollandahkmetinden Do-
gu Hint Adalan'ndan ok daha fazla petrol stoku istemeye bagladilar. Su istekle ilgili olarak Was-
hington yazgtsmi tayin edecek bir karar aldi. Bu karar muhasara altmdaolan Ingiltere'nin Uzak-
dogu'da kendine ait kuvvetleri ekebilecegikorkusuyla alinmigt1.Karara uyarak, Washington,
_
Amerikan filosunu Gney California'da, kendine ait olan sten Hawaii'deki Oahu Adasi'nda Pe'
arl Harbor'a ekti. O gnlerde donanma zaten Hawaii yakmmda manevrada bulundugundan
Pearl Harbor'a nakli byk bir hizla gereklegti.Bunu yapmalanndakiamalardanbiri ingiliz-
ler'in vermig oldugu kararda durmalanni saglamak, bagka bir ama da Tokyo'nun.nne engel-
ler koymaktt.
1940 ylli yaz aylan ok nemli bir konuda dnm noktasma erigildiginin igaretidir. Hazi-
ran'da Japonyagneye dogru ilerlemeye bagladt. Fransa'daki yeni igbirliki hkmetten askeri
bir birligin FransizHindi-in'e gnderilmesine gz yummasmi istedi. Dogulu Hntliler'inkendi-
sine savaggereleri vermesini talep ediyordu. nglltere'yi
de hem ganghay'dan kuvvetlerini ek-
mesi hem de Burma'dan in'euzanan malzeme ievkyolunu kapamasi iin tehdit ediyor,bunu
yapmadigt takdirdesavag aacaglHl sylyordv. Aym ay iinde Bagkan Roosevelt kabinesine Sa-
vag Bakani olarak Henry Stimson'u atad1. Stimson uzun yillardan beri Amerika'nin Japonya'ya
ihracat yapmasinmkargismda olmug, bu aidan hkmeti elegtirmigti.Aynca BirlegikDevletler
politikasmda yetersiz olarak grdg hususlarda da daima gikyeti olmustu. 1940 ylh, 2 Tem-
muz tarihinde Roosevelt Bati Avrupa'mn Nazilerce istilasmdan sonra byk bir aceleyle geiri-
len Milli Savunma Yasasi'ni imzaladl. Yasanm VI'nct maddesi Bagkan'a ihracati kontrol yetkisi
veriyordu. Kontrol yetkisi Japonya'yasaglananpetrol miktarmm lositlanmasmda l iglerinde
kullanilacakti.
Tokyo'da batill glerle atigmaktankamilmasmi isteyen lider sayis1gnden gne azal-
maktaydi. lkedeki gizli polis bir plan dzenleyerek, Ingiltere ve BirlepikDevletler'le uyugmaya
gidilmesini isteyen kipileri tespit edip ldryordu. Seilen hedeller arasmda Bagbakan da vardt.
Bu fesat plam temmuz aymda yrrlkten kaldinldlysa da, verecegi mesajiyeteri kadar a1kola-
rak duyurmustu. Ayni ay iinde Japon kabinesi yenilenmigolarak yeni Bagbakan Prens Konoya
bagkanhgtnda ilk toplantism1yapti:"Komisori" yani "Jilet"diye tamnan General Hideki Tojo, Sa-
va; Bakanligl'na getirilmigti. Yeni Savag Bakani evvelceManurya'da Kwantung Ordusu Genel-
kurmay BagkanligL yapmly olan ve 1931'dekiGney Manurya demiryollan saldinsmda ilk kig-
kirtmay1 baglatmig kigiydi.
1940 ylli Temmuz aymm ikinci yansmda Tokyo ve Washington'da aym gnlerde olugan
geligmeler bu iki lkenin artik arpigmanoktasina geldigini gsteriyordu. Ana konu petrold. Ja-
ponlar GneydoguAsya'ya girmeye kesinlikle kararliyd1. Kanilanna gre GneydoguAsya'ya
girmekle inSavagi'm daha abuk kazanacaklardt Petrol stokunun yeterli olmasi iin Japonya
ne yapip yapip Dogu Hint Hollandakesiminden ek petrol almak karanndaydi. Aynca,Birlegik
Devletler'den normalin ok stnde uak benzini de ithal etmenin yollanni arayacakt1. 1940 yi-
h, 19 Temmuz gn Roosevelt danigmanlanni toplantlyaagird1. Roosevelt'in tam kargismdaki
duvarda bit harita asihydi.Bagkan ellyle hu haritayt gstererek, gnlerdenberi orada, bu harita-
nin kargismda oturup haritayi inceledigini, sonunda bir karara vardigini sylyordu: "Dnyanm

299
iinde bulundugu zorluklardan 1kmamntek yolu saldiri yapan lkelere verilen malzeme sevki-
ni kesmekti. ncelikle de bu lkelerin sava; amac1ylakullandiklan petrol sevkinidurdurmaktL"
Bu szleriizleyen tartigmasirasmda Avrupa'daki saldirganlara kargi byle bir nlem almmasma
hi kimse itiraz etmiyordu. Ancak Japonya konusu ok ciddiydi. Su konuda sert konugmalar
olacak,bu nlemin durumu daha iyi mi yoksa daha kt m yapacagt hibir anlagmaya.baglan-
madan toplantisona erecekti.
Bu toplantimnertesi gn Roosevelt iki okyanusta birden seyredecekbir donanmanin ku-
rulmasim ngren yasayi imzalad1. Bylece BirlegikDevletler Atlantik Okyanusu'nda Almanlar
ile atigirken,bir yandan da Pasifik'te Japontehdidiylesavagacakti. Durum byle oldugunagre
hangi nedenle Japonya'yahl kendi donanmasmda kullanacagi petrolvermekte devam edill-
yordu? Artik birok ki i bu soruyu soruyordu. Bu ara Hazine Bakani Henry Morgenthau ve Sa-
va; Bakam Stimsonbir beyanname yaymlayarak Japonya'yayap11anpetrol ihracma tam ambargo
koyulmasi agnsmda bulundular. Ancak Japonyaile bir atigma olugmasmdan hl korkan Digig-
leri Bakanligt bu beyannameyi tekrar ele alip bazi maddeleri tadil edip yumuatacak, ambargo-
nun sadece87 oktan veya daha yksek oktanhk uak benziniyle ve bazi demir cevheri ve elik
trlerinin kisitlanmasim saglayacakti.Amerikan uaklari 100 oktanlik yakit kullandigt iin bu
yolla Birlegik Devletler askeri kesimine gerekli olan benzn rezervi korunmug olacakti. Japon
uaklan ise 87 oktan veya daha dgk oktanliyalut kullamyordu; bu nedenle boykot Japonya'y1
etkileyip eylemden altkoymayacakti. Ayrica, gerektigindeJaponya'dayakit ok basit bir yntem-
le daha yksek bir oktana getirilebiliyordu. Bunun iin yakita az miktarda agir, renksiz, zehirli
bir sivi olan tetraetil kurgun enjekte etmek yeterliydi. llerideanlastldigi zere, Japonya,1940
Temmuz beyannamesinden sonraki be; ay iinde, beyannamenin verilmesinden nce satm aldi-
gi 86 oktanhk benzin miktarmm yzde 550 daha fazlastni satm almigt1.Grngn aksine,am-
bargo yararh olmamigti. Yine de Tokyo, tuttugu yolun sonunda kendini neyin bekledigini-bilmi-
yor, bu konuda tetikte bekliyordu.
Artik savag igaretleri iyice belirginlegmigti. 26 Eyll 1940'ta Japonlar'm Hindi-in'deki
hareketine ve Almanya ve Italya'yla yeni bir Japon paktma gitmesine tepki olarak Washington
demir Ye elik cevherlerinin Japonya'yaihracina ambargo koydu; ancak petrole ambargo koy-
mad1.Bunun yapildigi gnn ertesi gn Japonya'mnHitler ve Mussolini le lPakt imzala-
digt duyuruluyordu. Bu hareketiyle Japonya Mihver Devletleri'ne olan bagl1hgim daha da pe-
kigtirmek istemigti. Roosevelt gylesylyordu: "Avrupa, Afrika ve Asya'daki dgmanliklann
hepsi dnyada tek bir noktadan kaynaklanan anlagmazugin paralaridir. Hepsinin kkeninde
bu tek anlagmazlikvardir!" Bunu sylemesine ragmen, Ingiltere'nin dogrudan varhgim tehdit
eden Avrupa savaginm.en nde gelen ve hepsinden ciddi savag oldugunu gayet iyi biliyordu.
Bu bakimdan kendisini "nceAvrupa" stratejisine adamig, her zaman iin de byle kalmigttr.
Su Roosevelt iin mmkn olan btn kaynaklann Avrupa iin seferber edilmesi anlamma ge-
liyordu. Bagkan bu konuda gok dikkatli ve tedbirliydi.Bunun bagka bir nedeni de Bagkanlik se
imlerininok yakin oluquydu. ay sonra yap11acakBagkanlik seiminde Roosevelt rakipsiz
olarak nc ker bagkan aday1olacakti ve nndeki hafta iinde durumunu bozacak her-
hangi bir aksilik olmasmi istemiyordu. BirlegikDevletler Ordusu ve donanmasi o stralarkendi
onanmlanyla ugragtigi iin Japonya'ylakargi kargiya gelmektenkamlyor, bu yzden de petrol
ambargosu uygulamak isteyenlere kargi sesini ykseltiyordu. Bu ara Japonyada bog durmuyor,
alabildigi kadar ok petrol satm ahyor, aynca sondaj aletleri, depolama tanklan ve daha bagka
ara gere ahp bunlan sakh tutuyordu. Artik ngilterepetrol akigmi durdurmak iin bir yol bul-
mak istiyordu. Japonlarbu derece byk stok yaptiklanna gre uygulanacak herhangi bir eko-
nomik yaptinm fazla etkili olmayabilirdi. Grndg kadanyla ngiltere, Japonya'mn bu yapti-
nmlara kargi baggikh olmasmdan korkuyordu. Roosevelt ve Hull ise petrol sevkinin durdurul-
masi fikrine hl kargiydilar.

300
I

Sessiz Geen Konugmalar

DigigleriBakani Hull durup dinlenmeden kendisine bir soru soruyordu.Acababir modus viven-
di, yani geici anlagma yolu bulamaz miydi? Acaba bu konuda grden kaan hibir
gey yok
muydu? Bu sorularayanit almak iin kafasmi zorlarken bir yandan da yeni JaponBykelisi,
eski digigleribakanlanndan Amiral Kichisaluto Nomura ile zel konugmalar yaplyordu. Bu ikisi
geceleri,sadece birka yaver egliginde Wardman Park Otel'deki Hull'm dairesinde bulugurlardi.
Bu bulugmada her iki adam kendi toplumunun grgn kargi tarafaaktanrdi. Uzun boy-
lu ak sa11 Cordell Hull devlet adamligmaodunculuktan gelmigti.Tennessee'de ahgapbir kul-
bede dogmug, sonradan yargl olmug, gnll olarak Ispanyol-Amerikan Savagi'na kat11mig,
so-
nunda Kongreyesi ve senatr olmutu. Tedhirli, ok dikkatli
"bir

grg ayriligim en kk
paraya indirgemekte yetenekli" bir adamdi. Ayrica kendisine. zg birtalum nitelikleri baki-
mmdan yeri doldurulmayacak biriydi. 1933 ylhnda Digigieri Bakantolduktan sonra kendisini
.

ok nemli grdg tek bir hedefe adamigti:Dnya barigma da yardimci olacak liberal bir eko-
nomik dzen kurulmasiiin btn ticari engelleri ortadankaldirmak. Ne var ki gimdi,1941 y1-
lmda o gne kadarki tm abalarinin boga gittiginigryordu. Ancak henz
pes etmek niyetin-
de degildi, BirlegikDevletler Japonyailigkilerinde tam bir kg Onleyecek bir seenek bul-
-

mak iin srekliaba gstermekistlyordu. Bunun gereklegmesl lin ogu insamn gsterebile-
cegi sabnn ok tesinde sabir gstermeyehazirdt. Bunu yapabilmek iin zaman kazanmanm
bir yolunu anyordu.
Amiral Nomura da savag tehdidininuzaklagtirilmasi konusunda Hull'la
aym fikirdeydi. llim-
li bir siyaset adamiolan Amiral Nomura'nmJapon politikve askeri evrelerinde byk saygmligi
vardi. Bir seksen beglik boyu Ve ciddi ifadesiyle yurttaglan arasmda sevilir, saythrdi. 1932'de
Sanghay'da Koreli bir milliyetinin dzenledigi bombali saldindagznn birini kaybetmigti. Bu
saldin onu hem topalhem de vcudunda sonsuza dek kalacak kurgun paralanyla birakmigtL Bi-
rinci Dnya Savagi'ndaWashington'da Deniz Atageligiyapmig, o sitada Donanma Bagkan Yar-
dimcist olan Franklin Roosevelt'i tanimigtt. 1941 Subataymda Nomura'mn Bykeli olarak
Washington'a gelmesiyleyeniden kargilagmiglar,Roosevelt onu "dostum"
diyerek kargilamig,
"Bykelgi" degil "Amiral" diye hitap etmigti. Nomura Amerika'da yagamaktan memnundu. Bu
lkede birok dostu vardi ve hepsinden nemlisi iki lke arasmda kesinlikle
savagistemlyordu.
AmerikanDonanma IgleriBagkani'na syledigtgibi "dudaklan
ile kalbi aym geyi sylemiyordu."
"eligki" iindeydi. Ne var ki kendisi karar veren kigi degil, sadece bir eliydi. Seneler
sonra bir
gn, 1941'in o sinir bozucu gnlerinde neler hissettigi kendisine soruldugunda Nomura'nm ce-
vabi;11 olmuytur: "Byk bir ev yikildigt zaman sadece tek bir direk onu kurtarmaya yetmez."
1941 Martt'ndan baglayarak Hull ve Nomura birok gece, belki kirk
ya da elli ke2 bir araya
geldiler ve yapilan nerileri gzden geirdiler. atigmayi nleyebilecek herhangi bir adim atilabi-
lir mi, diye aragtirdilar.zerindedurduklarl mitsiz, geleceksiz zeminde, bir are bulmaya alig-
tilar.Tm bu konumalar sirasinda Hull'm, gagirticibir yntem sayesinde, Nomura'ya kargi daha
avantajli durumda oldugunusylemekgerekir. "Magic" (sihir) denen gifrezme operasyonu sa-
yesinde BirlegikDevletler ve ingiltere en gizli diplomatik Japon gifresiolan "Purple"1 (eflatun)
zmglerdi.Eu gifre ile Hull, Nomura'yla bulugmasmdan nce Tokyo'nun elisine gnderdigi
talimatlanve elinin Tokyo'ya gnderdigi raporlari okuyabillyordu. Hull kendisine dgen rol us-
talikla,bilmesi gerekendendaha fazlasim bildigini gsteren herhangi bir hareket yapmadan oyna-
mayi bagarmlt1. 1941 ylli Mayisi'nda Almanya, Japonya'yadiplomatik gifrelerininBirlegikDev-
letler'ce zldgn bildirecekti. Ancak, Tokyo iin bu "nemsiz"
bir istihbaratti ve dogru ola-
mazdi. nk Amerikahlar onlara gre byle bir kurnazlik yapmak yetenegine sahip degildi.
Evet, Washington'daki Hull ve meslektaglari "Magic" sayesinde birok geylergrenmigler-
- di, ancak bilmedikleri daha pek ok gey vardi. Bunlardan biri de Japon donanmasinm Hawaii'de-

301
lI
I
.I
.i

ki Amerikan filosu iin akhndan geirdikleriydi. Japonlar'agre, eger bu filo Dogu Hindistan'la
Singapur'un iggalinde ortaya ikacak pagkmhktayalniz birakilirsa, Japondonanmasi ona pekl
bir kanat taarruzu yapabilirdi.Nitekim bu dgncelerle, Japondonanmast son derece cretli ve
byk risk ieren bir planlaPearl Harbor'a srprizbir saldin dzenleyecekti.

Yamamoto'nun Oynadig1 Kumar -

"Muhakkak lecegim"
Pearl Harbor'a baskin plani.ilkolarak Amiral Isoroku Yamamototarafmdan1940 ilkbahannda
dgnlmgt. JaponyaBirlegik Filosu'nun Bagkomutani olan Yamamoto bu vahgi, akil almaz
kuman daha o gn planlamaya baglamigt1. AmiralYamamoto Japonamiralleri iinde en cesur,
orijinal ve tartigmac1 olamydi.Patavatsiz oldugu iin bazi kipilerce tutulmasada fiziki cesareti ve
liderlik yetenegiyle genigevrelerce sayllip seviliyordu. Vcuta kisa boylu, geni; yapiliydi. Yz
ve genel olarak tm tatirlan azimli ve kararli karakterini yansitirdi. lkinciDnya Savagi'mn
ik-

tig1gece aktif grevde olan btn personel iinde, yaklagik kirk yll nce Rus-Japon Savagi'nda
gerekten komando grevi yapmig olan bir tek o vardi. Bunu kanitlamak ister glbi, Japonya'nm
byk zafer kazandigL 1905 Tsushima Savagi'ndasol elinden iki parmagini kaybetmigti.
Yamamoto'nun stratejik hayalleri vardi. Buhayallerini ve kumar oynamayaolan tutkusunu
bu kez Pearl Harbor'a dzenlenen savagt planlamakla tatmin etmigti.Yine de bu saldiri teklifinin
ondan gelmesievreyiepeyce aqirtacaktt.1920'll yillarda nce Harvard'da grenci olarak, son-
ra da Washington'da donanma temsilcisive atage olarak drt sene Amerika'da kalmigt1.Abra-
ham Lincoln hakkmda yazilmig drt, be; biyografi okumuqtu.Lifedergisinin devamh ve hevesli
bir okuyucusuydu. Btn Amerika'yi dolagmig olarak lkeyi lyi tammigtive Amerikalilar'1 ok
iyi anladigim sik sik yineler, bundan bir egit gurur duyardL Yamamoto kaynak bakimmdan
Amerika'mn zengin, Japonya'nm ise fakir oldugunu ve Amerika'nm verimlilik kapasitesinin
kendi lkesininkini kat kat aptigmi het zaman sylemti.
Gerektende, Pearl Harbor planmiyaptigt gnlerdebile Yamamoto,Amerika ile savaga gir-
me fikrinin tam bir kumar oldugunun bilincindeydi. Bu mcadelenin kendileri iin en azmdan
ok riskli ve sonuta yenilglye gtren bir atigma olacagim dsnyordu. ncelerio da diger
bazi donanma subaylarigibi Amerika ve ingilterelle uzlagmaya gitmeyanhslydi.Japonya'mn si-
vil ve ordu mensubu liderlerini elestirir, BirlegikDevletler'le olan gerilimdenkismen onlari so-
rumlu tutardL 1940 Aralik aymda, Amerika'nm ekonomik baski uyguladigi hakkmdaki yakm-
malara pu yaniti vermigtir: "Bu bir ocugunsirl kaprisini tatmin iin girigtigiamastz davrampla-
hakkinda koltuk
"savag

n hatirlatiyor." Agin milliyetilerle mfritleri rahat koltuklarinda oturup

tartigmas1 y aptiklan ve savam neye mal olup ne denli zveri istedigini anlamadiklan, birtakim
mistik fantazilerle vakit geirdikleri"iin hor grrd.
Petrol faktr Yamamoto'nun kafasmi bir hayli iggal etmigtir..Donanmanm ve Japonya'nm
petrol konusundaki duyarhliklarmi ok iyi kavramigti. Japonya'nmkk aptaki yerli petrol
reten blgelerinden biri olan Niigata blgesinde dogmugtu. Dogdugu kasaba Nagaokaise lam-
ba gazyagi reten yzlercekk fabrikayla doluydu. Amerika'da geirdigi yillar Yamamoto'ya
endstri dnyasmm kmrden petrole gitmekte oldugunu ve gelecegin, hatta donanmalar iin
bile, hava kuvvetlerine bagli oldugunu gretmigti. Japonya'nmpetrol konusundaki zaylf duru-
munu bildiginden BirlegikFilolar Bagkomutam sifatlyla, dnyamn nc en byk donanmasi
olan Japondonanmasmm, egitimini Japonya'mn hemen tesindeki sularda yapmasmda, daha
ileriye gitmemesindeIsrar etti. Bunu petrolden tasarruf amac1yla yapmigt1.Japonya'ninpetrol
sorunu onu o kadar endigelendiriyordu ki, sonunda, denizci meslektaglarmm ne kadar zldk-
lerini grmg, bu konuda bilimsel bir deney iin nclk bile yapmigtL Adi geen deney suyu
tarafmdanyapilm1tic
"bilimadamt"

petrole dngtrecegini iddia eden bir

Amerika ve kendi lkesi haklandaki dgncelerinde, Japonya konusundaki kugkularma

302
 ragmen yine de Yamamoto, znde ategli bir milliyeti olarak imparatoruna ve lkesine baglty-
dL
Japonlar'msekin milletolduguna ve Asya'da zel bit grevi bulunduguna inamyordu. Gre-
vi neyse onu yapacakti. Syledigisz quydu: "Bu sz konusu olamaz! BirlegikDevletler'le savag-
mak tm dnyayla savagmak demektir. Ne var ki artik karar verilmig ve ben de elimden geleni
yapacagim. Sonundalecegimden eminim."
Yamamoto'nun kamsina gre, Japonyasavaga gittigine gre,
"ldrc
darbeyi" de vurma-
11,Gneydogu Asya'daki durumunu toparlarkenBirlegikDevletler'i dengeden dgrp iktidar-
siz yapacak ilk tokadi atmallyd1. tePearl Harbor'a srpriz baskm yapma fikri bu duygularla
dogmutu. 1941 yill baglarmda Yamamoto gunlarisyleyecekti: "Rus-JaponSavai'niinceledi-
gimdekendime gre bazi dersler ikarmigtim.Bunlar iinde beni en fazla etkileyen, donanma-
mizin, savagm daha ilk baginda Port Arthur'a tertipledigigece baskimydi. Bana gre, bu sava
sresince uygulanmig en mkemmel stratejik inisiyatiftir." Szlerinin sonunda Yamamoto punla-
n da ekliyordu:"En teessf edilecek yam ise saldin planmm tam anlamtyla uygulanmamig olu-
udur." Savagmdaha ilk bagmda Pearl Harbor'a hcum edip dgman filosuna ldrc darbeyi
vurma plani ilk olarak 1940 yill sonunda, 1941 bagmda dgnlmgtr. Yamamoto'nun hedefl
- sadece ABD filosunu Pasifik'te bozguna ugratarakdaha ilk gn, savagin kaderini tayin etmek de-
gil,aym zamanda Amerikanhalkmm moralini bozupperiganetmekti.
Japonlar'in "Hawaii operasyonu" dedikleri bu saldirinin baanl1 olmasiiin ilke olarak gu
kogullar aranmigti: Gizlilik, birinci sinif istihbarat, mkemmel koordinasyon ve st kalite teknik
beceri, yeni hava torpidolarminve denizde seyir halinde yalat ikmal teknikleriningeligtirilmesi
dahil birok teknololikyenilik, davaya kargi mutlak baglilik ve havadan ve dalgalardan mit et-
tikleriibirligi. Japonlar'ingizlilige son derece nem vermelerine kargin yine de ABD Bykeli-
si Grew, Peru'nun Tokyo elisinden saldir1planladiklansylentisini duymuytu. Grew bu haberi
Washington'a bildirdiyse de, oradaki yetkililer byle bir geye ihtimal vermeylpzerinde durma-
d11ar. Amerikah yetkililer bu denli cretkr bir saldirmm o gn ne de ilerideki aylarda-
-ne

mmkn olabilecegine ihtimal vermiyordu. Ihtimalvermek bir yana, donanmadaki ve Digigle-

ri'ndeki yetkililer Grew laratmdaki bir bykelinin nasil olup da bu denli gln bir sylentiyi
ciddiye alabildigine paylyordu.

Ambargo
1941 Nisani'ndan Haziran sonuna kadar ABD hkmetinde Japonya'yapetrol ihraci durdurul-
Sun mu durdurulmasm mi ve ABD'de -petrol satm almada kullamlan- Japon fonlart dondurul-
sun mu dondurulmasm mi tartigmalansrp gitmigti. Mihver glerve Amerika'mn artik atig-
ma noktasma yaklagtiklan kesinlik kazanmigtL Bagkan Roosevelt 1941, 27 Mayis gn bir bildi-
ri yaymlayarak lkede
"sresiz
olaganst hal" isteyecekti. Dampmanlarmdan birinin syledigi-
ne gre, Bagkan bu duyuruyu Mihver kuvvetlerin dnya egemenligini ele geirmekiin glrigtigi
ktlklerde halkin gzn korkutmak, bu tehlikelerekargi uyarmak iin yapmigti. Eu bildiri-
nin yaymlanmasindan hemen sonra, Petrol Koordinatrlg'ne yeni atanmig olan Harold Ickes,
otoritesini kullanarak Dogu Sahili'nde Japonya'yayapilan petrol sevkini yasakhyordu. Ickes bu
yasaklamayi BirlegikDevletler'in dogusunda petrol stoklannmazaldigt, bunun da en ok nakliye
zorluklanndan dogdugu ve aynca DoguSahili'ndendiganya, zellikle de Japonya'yapetrol ihra-
cimo kamuoyunca itirazla karyllandigi gerekesiyle yapmigt1.Verilen bu emir Krfez'i ve Bati Sa-
hili'ni kapsamiyordu. Ickes, yalmzcabu kadarla da kalmlyor,Japonya'ya yap11anher trl petrol
ihracatt zerine genel ambargo koyulmasina da aligiyordu.
Ne var ki Ickes'in vermig oldugu bu emir Bagkan'ikizdiracak ve ickesyeni bir kararnamey-
le emri geri alacakti. Sonuta Bagkan ve lckes birbirlerine kmct ve act szlerle dolu mektuplar
yazmaya bagladilat Yazdig1 bir mektupta lckes, Bagkan'a kargi olan grglerinipu szcklerle di-
I
il

303
 "inde

le getiriyordu: yaadigimiz gn Japonya'ya yapilan petrol sevkini durdurmamiz iin en

msait gndr. Eu denli msait bir gnn bir kez daha kargimiza ikacagma inanmlyorum. Bu
gnlerdeJaponya, Rusya'da olup bitenlerle ve Sibirya'da olabileceklerleo derece megulki Do-
gu Hint Adalan Hollanda kesimine kargi dgmanca bir harekete girigmeyigze alamaz. Japon-
ya'ya yaptigimiz petrole ambargokoyarsak bu, lkenin her yerinde tasvipbulacak, takdirlekar-
ilanacaktir."

Haziran
"23

Rooseveltbu mektubamstehzi sluplu bir cevap veriyor, punlansylyordu:

tarihli mektubunuzu aldim. Bana, Japonya'yayapilan petrol sevklyatim derhal durdurmaml ne-
riyorsunuz. Simdi size soruyor ve cevabimzi bekliyorum. Sevklyatidurdurmakla zaten ok has-
sas durumda olan dengenin bsbtn bozulacag1m Ve Japonya'mnbu nedenle Rusya'ya veya
Dogu Hint Adalan'na saldiracagim bilseniz kararm12yine byle mi olurdu?" Bagkan mektubun-
"petrol

da ayricakk bir anayasa dersi de verlyor, Ickes'aJaponya'yaihracat konusunun soru-

nuyla degil, Digigleripolitikasiylailgili, tamamen Bagkan'a ve Bagkan'm emtiyle grevyapan Di-
igleriBakam'na.ait bir konu" oldugunuhatirlatiyordu..
zamanlardasizden gelen mektuplarda dosta lmayan bir ton
"son
Bagkan'm bu grgne
seziyorum" diyerek tepki gsteren Ickes, deti oldugu gibi derhal istifasim sunuyordu. Istifa
mektubundasadece petrolkoordinatrlgnden aynldigm1bildriyor, ligleriBakanllgl'ndan ise
istifa etmiyordu. Istifamektubundan sonra Bagkan Roosevelt o zamana kadar. birok kere yapti-
"lge

devam!"
gi gibi istifay1 kabul etmeyecekti. 1 Temmuz 1941'de Ickes'a yazdigt mektupda
gorugleribildiriyordu: "Bende size kargi dosta olmayan hibir duygu yoktur.
emn venyor gu
Mektubumda dosta olmayan bir ton buldugunuz hakkindaki grsleriniz herhalde havamn
fazla sicak olmasmdan kaynaklanmigti!" Mektubun devaminda Roosevelt biraz da aiklama ya-
parak gunlan yaztyordu: "Japonlargu anda kendi aralarinda tam bir kertme ve birbirlerini bi-
.
tirme kavgasi yaplyor. Sagkmhktan ne yapacaklarmi,nereye saldiracaklannt bilmediklerinden
bunu kestirmeye aligiyorlar."Son olarak da gunlari ekliyordu, "Sizinde bildiginiz gibi Atlan-
tik'te kontroln elde tutulmasi iin Pasifik'te bangm korunmasi gerekir. Donanmamizin her ta-
rafta dzeni saglayacakgc yoktur.Pasifik'te karigikliklarm ikmasiAtlantik'te daha az gemiye
sahip olacagimiz anlamma gelir."
kavgast, Almanya'nm 1941 Temmuz aymda Sovyetler
"knock-out"

Roosevelt'in degindigi
Birligi'ne yaptigi srpriz hcumun bir birikimlydi. Alman saldirls1Tokyo'yu iki temel stratejiden
birini semeye zorluyordu. Yagneydeki yoluna devam etmek veya Hitler'in kazandigt baandan
yararlanarak, dogu kanattan Rusya saldinstnaiytirak etmek ve bylece de Sibirya'danbir pay ko-
parmak. Tokyo'daki st dzey yetkililer 1941, 25 Haziran'i ile 2 Temmuz arasmdaki sreyi bu
iki seenek zerinde dgnerek ve ategli tartigmalaryaparak geirmiglerdi. Sonunda yazgilarmi
tayinedecek karan verdiler. Sovyetler Birligi'ne kargiherhangi bir harekete girigmeyipbu konuyu
erteleyecek, dikkatlerini gney stratejisi zerinde yogunlagtiracaklardL nceliklede, Dogu Hin-
distan'a gitmek iin gerekli olan Hindi-in'de kontrol ele geirmeye ahyacaklardL Bu karan,
Gney Hindi-n iggalininAmerika'yl tahrikedip topyeknambargo uygulamaya gtrebilecegl-
ni bile bile vermiglerdi. Aslmda bu, Deniz Kuvvetleri Genelkurmay Bagkam'mn szleriyle."impa-
ratorluk iin bir yagam veya lm sorunuydu." Ancak Japonya karanm vermigti ve ingiltere'den
veya BirlegikDevletler'den gelen savag tehdidionu asiayolundan dndrmeyecekti.
Diger taraftanWashington, "Magic" yardimlyla Japongifreierinizp okuyor, bylece ge-
en tarihitartigmalarve bir dereceye kadar da vanlan kararlar zerinde bilgi ediniyordu. Gnn
birinde gifredeyazill gu notu okuyacaklard1: "Fransiz Hindi-in'i iggal ettikten sonra plammizda-
ki ikinci hedet, Hollanda Dogu Hint Adalan'dir." Bu mesaji grendikten sonra 18 Temmuz'da
Kabineyi toplantlya agirarakJaponlar'in birka gn iinde Gney Hindi-in'e ilerleyeceklerinin
bilindigini ve bunun kesin oldugunu bildiriyordu.

Roosevelt'in bu raporunu dinlemekte olan Hazine Bakam Morgenthau, Bagkan'a gu soru-

304
 yu yneltecekti:"Size izninizle bir soru sormak istiyorum. Cevapverip vermemekte serbestsi-
niz. Japonyabu harekete girigtigtzaman buna kargi ne gibi bir ekonomik nlem alacaksmiz?"
Roosevelt bu soruyu gyleyamtlayacakt1: "Eger petrol sevklyatml tmyle dutdurursak
bu mutlakaJaponlar'i Hollanda Dogu Hindistan'in ta iine gtrecektir ki bu Pasifik'te savag
demektir."
Roosevelt Hazine Bakam'mn sorusunu bu aildamayla cevaplamigsa da hemen ardmdan
unlan eklemigti: Japonyagerektenharekete geecekolursa, degigik trde bir ekonomikyapti-
nm uygulayacakti. Japonya'mnBirlegik Devletler'de mevcut finans varhgi dondurulacak, bu da
Japonya'nmpetrol satm alma yetenegini k1sitlayacakti.Konuya ilgi ok bykt. O gne kadar -
Japonya'ylasavag konusunda fikir bildirmekten kammig olan Hull bile hasta ve moralsiz oldugu
iin tedavigrdgsaghk merkezinden Bakan't araylp daha sikt ihracat kontrol uygulamasm1
isteyecekti.
ingiltereise Avrupa'daki sikigikdurumunu gz nne alarakgr bildiriyor, topyeknbir
ambargonunJaponya'mngneydeki harektini hizlandiracagmi ve aynca Ingilizler'in,savag da-
hil, muhtemel sonular konusunda Washington'un hazirlikl1 oldugundan kugku duydugunu
sylyordu. Washington'da ise ordu ve donanma d1;mda herkes ambargo uygulamasi yanlislydt
Ordu ve donanmanm bu grg paylagmasi her ikisinin de dikkatlerini Atlantik'e yneltmig ol-
malarmdan ve onarimiin daha fazla vakit istemelerden ileri geliyordu.Bu agamada grevlerini
engelleyecek yeni bir sorumlulukalmakta tereddtlydler.
24 Subat1941 tarihinde radyo haber bltelli Japon savag gemilerininCamranh Krfezi
aiklannda oldugunu ve askeri kuvvet tagiyanon iki naldiye aracmm da Japonlar'inkontrol al-
tmdakiHainan Adasi'ndan ikip,Gney Hindi-in iggalinde yardimci olmak zere gneye dogru
yollandigini haber veriyordu. Ayni gn gleden sonra Roosevelt makaminda Bykeli Nomu-
ra'yt kabul edecek, Hindi-ln'in tarafsizblge ilan edilmesini nerecekti. Nomura'ya, o gne ka-
dar
"onca

aci eleptiriyekarym" petrol ihracatini durdurmadigmi, bunu Hindi-in'e saldirl iin Ja-
ponlar'a firsat ve sebep vermemek iin yaptigim, byle bir saldinmn eninde sonunda dogrudan
dogruya Amerika'yla savag demek olacagm anlatacaktL Nomura'ya ayrica "Japonya'nmHindi-
in'eynelttigison harekttan sonra"Japonya'yapetrol ihracmda kismti yapilmasi iin kendisi-
ne yapilali politik baskilara belki de daha fazla dayanamayacagim aik bir gekildeanlatacaktL
Bu konu zaten gndemdeydi.Rooseveltahsen tam bir ambargo uygulanmasmi istemiyor-
du. Ambargo yerineihracatm daha sila kontrol edilmesini, bunu yaparken "gn1k
kontrollerin"
esnek tutularak zamanm gncel kogullarma gre ayarlanmasim istiyordu. Amact Japonlar'ika-
rarsizlik iinde birakmakti; bunun lin de btn kapilari kapama yanlist degildi. Petrol konusu-
nu savagta kullatulan silahm tetigi olarak degll, siyasette kullanabilecegibir ara olarak gryor-
du. ngilizBykelisi'ne syledigl gibi aym anda iki ayn savagagirmekten kaimyordu. Konuya
egilenlerden Digigleri Mstepari Sumner Welles bu ara Baykan'm hedefleriyle tam uyum iinde
grnen bir plan nermigti. Bu plana gre, petrol ihracatt 1935-36 y1llari dzeyinde tutulmall,
uak benzinine dngtrlmesi mmkn her trl petrol veya petrol mamulnn digariya ihra-
ci yasaklanmallydi. Btn petrol ihra maddeleri iin lisans talep edilecekti. Temmuz 25'te ABD
hkmeti bir emir yaymlayarak BirlepikDevletler'de Japonlar'aait ne kadar finans kaynagi varsa
hepsinin dondurulmasmi istedi. Petrol alimi da dahil dondurulmuy mal satm alanlardan lisans,
diger bir deyigle hkmet onay1 istenecekti. 28 Temmuz tarihindeJaponyaplanladigtgibi G-
ney Hindi-in'i iggalplaninda ilk adimi atiyor, bylece savaga bir adim daha yaklaglyordu.
YeniAmerikan politikasi petrolti btnyle kesilmesini amaglamamigsa da, sonunda by-
le olmug, petrole tam bir ambargo uygulanmigti. Bu ite bayrol iktisadi1;Ier Bakan Yardimcist
- Dean Acheson ve Digigleri Bakanligt'nm teden beri ambargo taraflisiolan birka st dzey yet-
kilisine dgmgt. Dean Acheson, Hazine Bakanligi'na damytiktan sonra derhal 25 Temmuz ta-
rihli emri ambargoya evirmig, Japonlar'inpetrol.satin almada gereksinimleri olan dondurulmu

305
L
fonlann serbest birakilmasim tamamenve kesin olaraknlemigti. Bunu izleyen gnlerde,Dean
Acheson bu konuda qu grgleri bildirecekti: "Petrol konusunda bir politikamizvar veya yok,
ancak bir Digiglerimiz oldugundanemindim.Ambargo.ileride yeni bir bildiri yayinlanmcaya ka-
dar devam edecektir." Agustosbagindan itibaren Birlegik Devletler'inJaponya'yayaptigi petrol
ihracati tmyle durdurulmugtu. Simdi iki Japon tankeriLosAngelesyakimndaki San Pedro li-
maninda bog olarak bekliyor, daha nce szlegmeyapildigi halde petrol alamiyordu.
ngllizDigigleriBakamAnthony Eden "Biz de ABD gibi sert bir tutum almallyiz" diyordu.
Fakat hem ingilterehem de srgndeki Hollanda hkmeti Amerika'nin izledgl siyasetten
epeyce gagkmligadgmglerdi. Ancak Amerikayine de nceden kararlagtirdigt gibi dondurma
ve ambargo kararin1 uygulayacak ve Borneove Dogu Hint Adalan Hollanda kesiminden
yaptigL

ihracati durduracakti.
1941 Temmuz sonuna gelindigindeartik JaponyaGney Hindi-in iggalini gereklegttr-
migti. 31 Temmuz'da Amerikan bir
yetkilileriyle araya gelen Bykeli Nomura, Tokyo'dakiJa-
pon Digiglert'ne aym gn bir rapor sunacak, gunlari bildirecekti: "Yzlerindeki sert ifadeden be-
nimle iy konugmak istediklerini anlamigttm. Kanima gre, saygideger Baylar,bir dakika bile te-
reddt etmeden, ivedilikle bazi yattstirma nlemleri almak gerektirmektedir. Bunu bildiginizi sa-
myorum." varNe ki Digigleri Bakanligt sert bir davranigla bu uyany1 gz ardi edecek, zerinde
durmayacakti. Japonya'mn Hindi-n'e girmesiyle ve izleyen gnlerde Japon fonlanmn art1k
dondurulmastyla petrol ambargosu fiilen uygulanmig, bu defa geriye sayma baglamigt1.Nomu-
ra'nm ileride Hull'a anlattigma gre,Japontar'mTemmuz'un ikinci yansindagneyHindi-in'e
nlemleriyle" sonuIanmtytt. Bu bir
"de
Facto"yani
"fiili

karg1harekete gemeleri
"dondurma

ambargo" demekti. Ambargonun uygulanmast Japonya'da geriliminartmasina neden olmutu.

Ne var ki yaklagmakta olan attyinayi doguran tek baginaambargo degildi. BirlegikDevletler
ambargo karanm Japonya'mn tecavznekargi yapacak hibir gey kalmadigL Zaman almigt1.Bu
ingiltereve Hollanda iin de aynengeerliydi.Bu lkeler de bagka seenekleri olmadigt iin am-
bargoya gitmigtl. Japonlar'mGneydogu Asya'daki harekti ve Naziler'in SovyetlerBirligi'ne gir-
mesiyle BirlepikDevletlerMihver glertaralindan,egemenligi altmdaki Avrupa ve Asya'da kor-
kun bir gelecekle kargikariya gelmig,iki gvenilmez deniz arasinda yalltilml;bir ada olarak kal-
migtl. teBagkan'm petrol kozunu kullanmast byle bir zamana rastlar. Japonlaraismdansa, pet-
bu dnyada kendileriyle bu ggler arasmdakison bagdi.
"kistirdigi"

rol dgman glerinonlar1

Aslmda ambargo Japonlar'mdrt ylldan beri Asya'da srdrdkleri askeri tecavznbir sonucu-
dur. Kendi hesaplarma gre Japonlar'mtek gvendigi petrol kendi envanterlerinde bulunan pet-
rold. Amerika'dan ve Dogu Hindstan'dan gelen petrol ihracati durdurulduktan sonra, a1gtka-
patmak iin bagvuracaklan herhangi nemli bir kaynaktan da yoksundular. Ancak Japonyasava-
m masraflann1 demeye muktedir oldugunagre,.savagriskini yklenmesi kainilmaz demekti.

Buna Tahamml Edemeyiz

nceleriJapon donanmasindaki liderler BirlegikDevletler'le att;mayagirme konusunda, ordu-
"tam
dan ok daha tedhirlidavranmiglard1.Ancak gimdi, ambargo" oldugu anlagilanbu olgunun
1iginda durum degigmigti. Ilerikignlerde nde gelenbir Japonamiralinin syledigi gibi"Petrol
olmadigi takdirde savag gemileri ve btn teki gemilerbirer demir yigini olacakti." Bu arada,
Deniz Kuvvetleri Kurmay BagkaniAmiral Osami Nagano mparator'a, ikmal yap11madigttakdir-
de Japon petrol rezervinin en ok iki yll dayanabilecegini, zerine basa basa aniatlyordu.
Japon DigigleriBakani degigmig,yeni bakan olarak TeijiroToyoda atanmigt1. YeniDigigleri
Bakani Japonpolitikasindaki sagliksiz durumu gerek Berlin gerekse Washington'daki Japon b-
ykelilere, gnderdigi gizli mesajlarda a1klam1pti.31 Temmuz 1941 tarihli yazismda gu szle-
re yer vermigti: "Japonyaile ngtereve Amerika'nin nderligindeki nc devletler arasirida-

306
 ki ticari ve ekonomik iligkiler gidereko derece ktye gidiyorki artik tahammledemez duru-
ma geldik. Sonu olarak imparatorlugumuz sirfkendi varligim kurtarma.pahasma da olsa mutla-
ka bazinlemler alip Gney Denizi'nden hammadde.temin etmelidir. Imparatorumuz bizi saran
ve giderek kuvvetlenmekte olan bu kiskaci koparmak iin derhal bazi adimlari atmalidir.Su kis-
ka ngiltereve Amerika'mn nderliginde ve onlarm katilimiyla rlm bir agdir. Su iki lke
uyur numarasi yapan kurnaz iki ejderden bagka bir geydegildir."
Cordell Hull ise durumu ne kadar da farkh gryordu... Hasta ve yorgun oldugu iin kr
yapmak maksadlyla gittigiWhite Sulphur Kaplicalari'ndan DigigleriBakam Welles'i telefonlaara-
yarak gu szleri sylemigti; "Japonlar dnyamn yaklagikyansmda askeriegemenlik kurma pegin-
de. Kuvvetkullanmak tek aredir. Kuvvet dtymda onlan hibir gey durduramaz." Bu szlerine
kargin Hull yine de, artik kamilmaz olan geyiertelemeyeahqiyordu:"Asil sorun, Avrupa'daki
askeri konu bir sonuca baglamncaya kadar duruma nasil hkim olabilecegimizdir." ,

Amerika'nm Tokyo BykelisiGrew,.durumu tm aikhgyla kavram1 kipiydi. Gnlg-

ne gunlan yazmigtir: "Dnp dolagip misilleme ve kargi misilleme yapihyor. Facilis descensus
Averno est (Cehennemegidenyol kolaydir). Dnyada radikal srprizier yap11madikabu agagi-
hk hareketin nasil def edilecegini veya nereye kadar gidebileceg[nl anlamak zordur. Belirtiler ka-
mtlmaz sonun savag olacagm gsteriyor." Bu szlerin yazlya dkldg antarda Japonlarok-
. tan ellerine kazma krek almig, Tokyo'daki mparatorluk Saray1 evresinde barmak kazmaya
baglamiglard1.
Her iki taraf da, atigmamn nlenmesi iin son birka dakikada bazi diplomatik girigimler-
de bulunmuglardi. Donanmamn da destegiyle, JaponBagbakan1Prens Konoye,Roosevelt'le son
bir grgmeyapmak istemigti. Belki de Amerika Bagkani'na dogrudan ulagip son bir girigimde
bulunacagimidintleydi. Prens Konoye Amerikalilar'la bir anlagmaya varabilmek iin Mihver
Devletleri'nin Hitler'le yaptiklari ittifaki dahi bozmaya hazirdi. Sarayda znt iinde beklegen
grevlilerde Konoye'yle aym fikirdeydi. Bunlan kendi aralarinda konuquyor, Japonya'nmkargi
karplya oldugu sorunu basite indirgeyerek tm problemin bir tek konu, petrolyznden meyda-
na geldiginisylyordu.Saraym ferman mhr emini (Lord PrivySeal)Koichi Kido, Bagbakan'a
zel olarak fikirlerini sylyor, "Japonya'mnAmerika'mn zateriyle sonulanacagt kesin bir
sava-
a dayanmast mmkn degildir" diyordu.
mparator'a gelince Konoye'ninfikrine saygi duymug, hatta bu likri pahsentakdisetmigti. Im-
parator, Konoye'ye gunlan syleyecekti: "Donanmadan bana ulagan ha.berden Amerika'mn Japon-
ya'ya kargi genel ambargo uyguladigLm grendim. Bu durumun ig1gtnda Bagkan'la yap11acak,g-
rgme mmkn olan en kisa zamanda yapilmahdir." Konoye, Roosevelt'le bulugmada en uygun
yer olarak Honolulu'yu nermigti. Bagkanbaglangitagrgme tekliliniilglylekargilamig,Honolulu
yerine Alaska'nin Juneau kentinde bulugmalarmin daha iyi olacagini duyurmutu. Ne var ki Hull
ve DigigleriBakanhgi, diplomatik aidan bu bulugma teklillnegiddetle itiraz ettiler. Amerikan halki
ise Konoye fikrinin felaketinlemek iin ortaya atilmig son bir kumar oldugunu anlamlyordu. Ayn-
ca, art1kJaponya'yagvenmek iin ortada sebep de kalmamigtt.Aynca Roosevelt de, tarallantes-
kin edici durumda gzkmek istemiyordu. "Aynca Juneau"de "Munih" gibiuygulanmayacak bir
anlama olmasmdan korkuyordu. Ortadanceden kabaca tespitedilmigbir szlegme bulunmadg-
na gore Konoye'yle grgme hibir yarar saglayamazdt. Aynca Roosevelt okudugu "Magic" gifre
zcsndenJaponlar'mdaha bagkafethlere de niyet ettiginigreniyordu. Suhalde, en az o aga-
mada Roosevelt bilinen anlagilmaz tavnylatoplantinerisini ne kabul ne de reddediyordu.

Gnden Gne Azaliyor

5 ve 6 Eyll tarihlerindeen st Japon yetkililer imparator'latoplantiyapip, Japonlar'azg izin
formalitesini yerine getirdikten sonra savag durumuna geilmesi in msaade istedller. Oysa ki

307
daha savag karari almmamigt1ve savagm nlenmesi iin diplomatik alternatif aranmaktaydL Bu
toplantidada ana konu petrold. Durumu degerlendiren bir yetkill"Simdiki halde imparatorlu-
gumuzunmilli gc ve savagma yetenegini zaylflatan tek gey petroldr" diyor, szlerinegyle
devam ediyordu: "Gnler getike savagadevam yetenegimiz azalacak ve imparatorlugumuz
askeriaidangsz duruma gelecektir." Gergekten de zaman azahyordu.Askeri liderler bunu
imparatorlannm nnde defalarca tekrarladi. Deniz Kuvvetleri Komutani'nm da syledigt gibi
"Petrol dahil, askeri temel maddeler gnden gne azahyordu."
Bu defa imparatorGenelkurmayBagkam'na pu soruyu yneltecekti: "Japonyave Amerika
birbirleriyle savaga girecek olsa, bu savag ne kadar srer?"
Genelkurmay Bagkani gu yamti verlyordu: "Gney Pasifik'teki operasyon yaklagik ay
lmde bitirilebilir."
Bu yanit kargisinda mparatortepki gsterecek,sert ve sitemlibir sesle qu szleri syleye-
cekti: "inolayi iktigi zaman bugn GenelkurmayBagkam olan Sayin General Savag Baka-
m'ydi ve o zaman imparatorlugumuza verdigi raporda olaym yaklagikbir ay iinde bitirilecegini
sylemigti. Ne var ki General'in verdigi teminata karym, atlymayla geen drt uzun yll sonun-
da, savag hl devam ediyor."
General, aiklama yapmak isteyerek "inhinterlandmm ok byk oldugunu, bu duru-
mun operasyonlarm planagreyrtlmesini engelledigini" syled.
Su defa imparatorfkelenerek arkasma yaslanacak, sesini ykselterek gu szleri syleyecek-
ti: "inhinterlandim byk grdgmze gre kat kat byk plan Pasifik Okyanusu'nusmirsiz
bulacaksimz demektir. O halde nas11oldu da ay sreceginden bu kadar emin olabildiniz?"
Bu yamt kargismda GenelkurmayBagkam bagmt ne egip hibir yamt vermeyecekti. Su
ara Deniz Kuvvetleri Komutam Amiral Nagano GenelkurmayBagkani'mn imdadma kopuyor,
punlan sylyordu: "Japonyao an iin ciddi bir hastaliktan act eken bir hasta giblydi. Suveya
bu gekilde mutlaka bir karar verilmesi partti."Toplanti bitmeden nce Imparator yksekdzey-
deki damymanlannm savaga baki; ailanni grenmek isteyerek, ilk nce diplomasiye mi yoksa
savagami ncelik tamamah,diye sordu. Ama bu sorusunatatmin edici bir yamt alamadl.
Ertesi gn ayni soru bir kez daha gndeme geliyordu. Kara ve Deniz Kuvvetleri komutan-
lan sessiz kalip soruyu yamtlamadilar. Bunu gren imparatorcevap vermenin uygun olmadigim
dgndkleri iin komutanlara teessflerinibildirdi. Daha sonra kimonosunun cebinden bir k-
git parasi 1kararak,vaktiyle byk babasi Imparator Meiji'nin gu iiriniokudu. Siirdequ dize-
ler vardi:
Maderi ki bu dnyada insanlar kardegtir,
Bu denli karmaanm anlaminedir?

Siirokunmug, tm salon tam bir sessizlge gmlmgt. Hazir bulunanlarin hepsi hugu
iindeydi. lyte tam bu an, Amiral Nagano'nun ayaga kalk1p, askeri kuvvetin ancak diger btn
gabalarboga gittiktensonra devreye girecegini syledigt duyuldu. Toplanti bylece egine rastlan-
mamig gergin bir atmosfer inde sona erdi.
Yaklagankig mevsimi ve soguklar, operasyon iin gerekli olan zamani k1sithyordu. Askeri
gler taarruz hareketlerine 1942 ilkbaharindan evvel bagladiklan takdirde,bunu Arahgm bagla-
nnda yapmahydilar. Yine de Prens Konoye, sava a bu kadar yakin olduklari o gnlerde bile bir
alternatif bulma midini kaybetmlyordli. 6 Eyll gn mparator'un tahti nnde yapilan tarihi
toplantidansonra, kabine sentetik petrol konusunu ele allp, sentetik petrol retiminin byk
hizla ve byk hacimde artinlmasinin mmkn olup olmadigim tartig1yordu. Konoye'nin ifade-
sine gre byle bir projeye byk paralar yatirmak, nasil sonulanacagi ok gphelibir savaga
para yatirmaktan daha lyi olacakti. Ancak Planlama Kurulu Bakaniprojenin ok byk bir ip ol-
dugunu, drt yillik bir ahgma ve milyonlarca yen gerektirdigini, ayricadnyalar kadar elik, bo-

aos
ru Ve makineye ihtlya gsterdiginibelirterek, bu fikre yanagmlyordu. Aildadigi gibi bu iq ok

byk mhendislik becerisi ve drt yz bini agkm kmr iisinin istihdam edilmesini gerektiri-
yordu. Btn bu hususlar gz nne almarak Konori'nin nerisi zerinde durulmadi. Eyllayi
sonlannda, ellerinde haner ve kisa sapli kil1lartbulunan drt adam Konoye'nin arabasmaattlip
suikast girigiminde bulundular. Adamlar grevlilerce olay yerinden uzaklagtmldlysada bu olay
Bagbakan'1fazlastyla sarsmigtt.
2 Ekim tarihinde AD Konoye-Roosevelt grgmesinetaraftarolmadigmi resmen duyuru-
yordu. Bundan hemen sonra,savagaonurlu bir alternatif bulamadigi gerekesiyle Konoye grev-
den uzaklagtinldt Yerine 18 Ekim'de, Bagbakan olarak, dggkenliglyle taninan SavagBakam
HidekiTojo getirildi.Hideki Tojo bagmdan beri, yararsiz oldugu gerekesiyle igin diplomasi yo-
luyla zmne kargi ikmig, Amerika'yla herhangi bir uzlagma yapilmasim istememigti. Bu ara
bir kez daha Washington'a gelen Bykeli Nomura aresizlikiinde kendisini l bir atm ke-
mikleri diye tanimlayacakti.Diplomasinin de etkili olamadigim gren Roosevelt ise Tokyo ve
Washington'dakiler gibi kendisini kaderin ellerne terk etmigti. Yine de Nomura'dan bu iki lke
arasmdaaik bir kapt birakilmasi, szn sylenmesi" iin ricada bulunacakti.
"son

Evvelcesz geeniki Japontankeriyaz ortasmdan beri Los Angeles yaktmndaki bekleyi-

gini srdryor, szlegme uyannca kendisine taahht edilmig olan petrol ikmalini bekliyordu.
Nihayetkastm aymm birinci yansmda petrol almadan,bog olarak limandan aynldt Japonyetkill-
ler de misilleme olarak,yaklaan kt; mevsiminde, Amerikan ve ngiltereeliliklerine vermekte
olduklan yak1tikestiler.
Ekim ayi boyunca, kasim ayma girinceye kadar Japonya'nmyksek komuta askeri erkni
ve siyaset liderleri Imparatorluk Saray1'ninkk bir odasmda sik sik bir arayagelerek savag kar-
ismdaki
son durumu tartigttlar.Su tartigmalardakonu dnp dolagip petrole gellyordu. Japon-
ya'nm petrol ithali 1941 yllmda byk bir dgg gstermigti. Yedekteki petrol de giderek azah-
yordu. O gnlere deginen bir tarihi sonradan bu toplantilarin "ncelenen kayltlardan, konfe-
rans masasma egemen tek faktrn petrol oldugunu anlamigtik. Petrol tiple bir geytan gibi masa-
zernde dolamp duruyordu. Sanki savagi uzaklagttrmanm en kolay
'savag

nin yoluyine de kara-

ri vermek' gibi grnyordu" diyecekti.
5 Kastm'da lkenin en st dzey brokratlari imparatornnde "Emperyal Konferans"
dedikleri bir konferans tertiplediler.Bu gibi toplantilarda det oldugu gibi Imparator sessiz kal-
m14,konu malara katilmamigti. ilet" lakablyla tanman BagbakanTolo halk ogunlugununko-
numu zerinde kisa bir a1klama yapt1. zetolarak gunlansylyorde "Birlegik Devletler ba-
mdan beri ekonomik baski yznden Japonlar'mpes edecegine inanmaktadir. Bunun yanlig ol-
dugunu kamtlamamiz gerekir. Uzaylp srncemede kalacak bir savaga girersekglklerlekar-
11acag1m1z
kesindir. B bakimdan srncemede kalacak bir savag konusunda tedirginiz. Yine
de, bu tedirginliklerekargin, Amerika'mn bize istedigi gibi davranmasina, bu tutumunu srdr-
mesine nasil gz yumabiliriz? Ikiylla kalmadan askeri sahada kullanack petrol bulamayacaglz.
Gemilerimiz seyredemeyecek. Amerikan savunmasmm GneybatiPasifik'te kuvvetlenmekte ol-
dugunu, Amerikanfilosunun giderekyayildigini, inSavagi'nmhl devam ettigini dgndke
nmzdeld gllderin sona ermeyeceginianllyorum... Hibir gey yapmadan byle oturursak
korkanm ki iki, yll sonra nc s1mfbir lke olmaya mahkm oluruz."
Konferansta ne srlen bir nerl, BirlegikDevletler'e son bir agn yapilmasim, Japon ta-
leplerinin Amerika'ya sunulmasmi ngryordu. Talepleri reddedilecek olorsa Japonya savaga
gidecekti. Tojo, bu kararl bir kez daha duyurduktan sonra salonda hazir bulunanlara "Sylemek
istediginiz bagka bir geyvar mi?" diye sordu. Herhangi bir itiraz yap11madigimgrnce de tekli-
finin kabul edildigini ilan etti.
Kasim aymin nc haftasmda Japonyali
"talep
bir diplomat listesini" sunmak zere Was-
hington'a geliyordu.DigigleriBakam Hull'm grgyleliste daha ok bir ltimatom niteligindey-

309
i

di. Ayni hafta Washington'a yine Japon kkenli bagka bir mesaj daha ula1yordu.Bu, 22 Kasim
tarihli,degifre edilmig bir "Magic" mesallydL Mesaj Nomura'ya gnderilmigti. Tokyo'nun yapti-
gison tekliflerinAmerika tarafmdankabul edildiginin en ge 29 Kasim'a kadar bildirilmesini is-
tiyordu. Mesajdaki diger bir ifadeye gre, bu istek Nomura'nintahmin edemeyecegi sebeplere
dayaniyordu ve ok nemliydi, nk o tarihten sonra olaylarkendiliginden, otomatik olarak
geligecekti.
25 Kasim'da Roosevelt emrindeki st dzey askeri dampmanlarmi savaym ok yakm oldu-
gu, belki de bir hafta iinde patlayabilecegi konusunda uyardi. Bunun ertesi gn Hull Japon-
lar'a bir nota sunarak, Japon kuvvetlerinin Hindi-in'den ve in'den ekilmesinitalep etti. Kar-
111k olarak Amerika
Japonya'yla yeniden ticari baglanti kuracakt1. Tokyobu talebiAmerika'nin
bir ltimatomu olarak grmgt. Ayni gn, 26 Kasim'daKurile Adalan'nda toplu halde bekle-
en Japon handirali donanma filosuna seyre gemesive bunu byk bir girlilikiinde yapmasi
emri veriliyordu. Filonun hedefi Hawaiiidi.
Amerikahlar'm bu filodan haberleri yoksa da, Savag Bakam Stimson byle bir filonun varl1-
gmi duymugtu. Nitekim Roosevelt'e bir istihbarat rapotu bile sunmuitu. Rapor, Japon kkenli
byk bir kegif filosunun Sangay'dan Gneydoguistikametinde ilerledigini bildiriyordu, Bunu
grenen Roosevelt, Stimson'un anlattigma gre, fkeden neredeyse 11gmadnmgt. Bagkan o
gne kadar filoyu grmedigini syleyecekti ve bu sz her geyinbir anda degigmesine neden ola-
cakti. nktopyeknbir ekilmeiin uzlagma konugmalan yapildigtbir andaJaponya'ninora-
lara kadar bir filo gndermig olmasi, bu lkenin kt niyetlerini gsteren bir igaretti. Bunu g-
rendikten sonra, Bagkan, yaklagik yirmi yil nce yazdigtmakalede sordugu soruyu artik yamtla-
yacak duruma gelmigti. Japonlar'a gvenilmezdi.Ertesi gn, 27 Kasim'da Hull, Stimson'aJa-
ponya'yla uzlagma konugmasi yapmaktan vazgetigini syledi: "Artik ellerimi bu igten siy1rdim"
diyordu. Aikladigina gre, artik i; orduya ve donanmaya kalmigt1.Ayni gn Washington, ile-
rinde Hawaii'de s kurmug PasifikFilosu Komutam Amiral HusmandKimmel'inbulundugu Pa-
sifik'teki Amerikali komutanlara teyakkuz" emri veriyordu. Kimmel'e gnderilen mesajda-
"son

ki ilk cmle guydu: "Bu yazlyi bir savag uyarisi kabul ediniz."
Son gne kadar, Tokyo'da daima bu savagin hsranla bitecegine inananlar olmutu. 29 Ka-
sim tarihindeen st dzey brokratlar ve Imparator'un da hazir bulundugu bir kabine toplanti-
si yapildi. Japonya'nmdiplomatik zm aramast iin ricada bulunuldu. Amerika'mn kudretiyle
yarigmaktansa bunun daha iyi bir alternatif oldugu grgsavunuldu. BagbakanTojo, cevap ola-
rak kopuk durumdaki ekonomik iligkileri srdrp bunlar zerinde israr etmenin Japonyaai-
sindan lkenin giderekzayiflayacagtanlamma gelecegini syledi. Japonliderler btn inceleme-
lerinde, btn tartigmalarmdakaynaklan, yetenekleri, tahammlnedeniyle uzun srecek bir
savagta Amerika'nm daha avantaih durumda olacagtm savunmuglardt Srncemede kalacak bir
savagm giderek Amerika lehine geligeceginin bilincindeydler. Ancak, askeri zme inananlar,
kendilerini bir transa kaptirdiklari in, bu fikre yanagmamig,elinin tersiyleitmigti. Grndg
kadanyla savag kapidaydi ve ok htzli bir yol izleyecekti.

Pearl Harbor
1 Aralik tarihindeJaponlar'inzel bir hcum filosu, henz karg1tarafayeri saptanmamig olarak
uluslararasikarasularmi gemigti. O gn Japonuak gemilerinden birinde grevli bir Komutan 2
Aralik tarihinde gnlgne gunlariyaz1yordu: "Ne burada ne de orada, ne keder ne de sevin
gzleniyor."Tokyo gifrelerinyok edilmesi igin elilik ve konsolosluklara tahripemri vermigti. Su
iglem strasmda hazir bulunmak iin Washington'daki Japon Elligi'ne giden Amerikalt askeri
grevli,Sefarethane'ninarka bahesinde kgit ve yazili evrakin yakildigina tanik olmugtu.
6 Aralik Cumartesign Roosevelt,gkyznkalm bir perde gibisarmi
"kara
bulutlan"

310
 dagitmak midiyle dogrudan dogruya imparator'ahitaben kiiselbir not gndermeyekarar veri-
yordu.Mesaj ayni gnn akyami saat dokuzda gnderilmigti.Bu yazinin gnderilmesinden he-
men sonra Roosevelt'inorada bulunan ziyaretilere pu szleri syledigi bilinir: "nsanmoglu
olan karymizdaki ben, Tanri'nm oglu olan imparator'a son bir mesajgndermig bulunuyorum."
7 Arahkgn gleden sonra Washington saatiyle saat 12.30'da Roosevelt inElisi'ni ka-
bul ediyordu.Eli'ye Asya'da kt olaylar" bekledigni sylecekti. Aynca, iinden bir
"birtakim

sesin, kirksekiz saat iinde Japonlar'm"Menfur" bir harekete girigeceklerinisyledigini de szle-

rine eklemigti. Washington saatiyle gece yansmdan sonra saat l'de Roosevelt hl inElisi'yle
konugmaktaydl. Tamo anda, 8 Aralik'ta, Japonyasaatiylesaat sabahmnde Roosevelt'in me-
saji nihayet ahsen mparator'a ulasiyordu. Pasifik'in ortayerindeyse, vakit 7 Aralik sabahmm
.
erken saatleriydi ve Japon filosu Hawaii Adalan'na dogru yol allyordu. Amiral gemisisancagma
Japonbayragt asilmigti. Bu bayrak 1905'te Japonfilosunun Tsushima Bogazi'nda Rus donanma-
sim tahrip ettigi gn bir Japon savag gemisine asilmigolan aym bayrakt. Uak gemisinin gver-
tesindebulunan uaklar birer birer gemiyiterk-etmeyebaglad1.Mrettebat kendilerine sylendi-
ginegre Japonlar'ihile yoluyla dnya yznden silmeye aliganAmerika'nm bu gcn yok
etmeye gidiyordu.
Hawaii saatiyle sabah saat 7.55'te Pearl Harbor'daki Amerikan filosu zerine bomba yag-
maya bagladi...
Pearl Harbor baslammn baglamasmdan bir saat sonraJapon Bykelisi Nomura, yamnda-
ki bagkabir diplomatla DigigleriBakanligi'na geldi. Hull bu strada Bagkan'la ok ivedi bir telefon
konugmasi yaptigiiin iki diplomat bir sre diplomatlara mahsusodada bekletldiler.
Bagkan'la Hull arasmdaki konuma gylegemigti:Bagkantelefondatereddtsz fakat tit-
rek bir sesle gylediyordu:
"Japonlar'mPearl Harbor'a taarruz ettiklerine dair bir rapor aldik."
Htilfin cevabi qu olmugtu: "Rapor teyit edildi mi?"
Bagkan "Haylr!" diye yamtladi.
Rooseveltve Hull her ikisi de byk olasihkla bu haberin dogru oldugunainanmiglardi. Yi-
ne de Hull, yzde bir ihtimalle de olsa haberin dogru olmayabilecegini dgnyordu. Eu mitle
iki Japondiplomati odasma agirtt1.Taarruz haberini radyo blteninden grenmig olan Nomura,
mahup bir tav1tlaAmerikan Digigleri Bakam'naelindeki uzun belgeyi verlyordu. Hull, Tok-
yo'nun yapmig oldugu hareketin gerekelerini siralayanbelgeyi okumaya aliglyor,bu ara renk-
ten renge giryordu. Sonunda fkesine hkim olamayarak gyle syledigiduyuldu: "Kamu hiz-
metinde oldugum qu elli yll iinde bugne kadar bu derece yalan ve tahrifatladoldurulmug bir
belgeye rastlamadim. Su belge o derece rezil yalan ve tahrifatladoldurulmu ki bugne kadar
bu gezegende yagayan hibir hkmetin bu szleri syleyebilecegine ihtimal vermezdim." Sim-
di Hull, bu iki Japon diplomati, bir vakitler kendisi odunculuktan devlet adamligma geldigi iin
hcum eden iki katil kpek" gibi gryordu. Onca ay Nomura'yla kendi apartma-
"koyunlarma

ninda bir araya gelip zel konugmalar yapmalan boquna gitmigti.

DigigleriBakani belgeyi okuyup syleyecegini syledikten sonra iki Japondaha fazla yorum .
yapmadan oday1 terk ettiler. Toplanti bitmigti ve Japonlarayn11yordu;ancak bu defa kimse onla-
ra yol gsteripkaplyi amayacakti; nk artik bu ikisi dgmandilar. Hull'un ofisindeki kapiyi
kendileri aarak digan lktilarve bekleyen bog asansrebinip kendilerini sokaga attilar.
O gn, akgama kadar Washington'a Pearl Harbor'danst ste rapor akmaya bagladi; bun-
tar birbirinden kopuk, para para ve son derece mit kinci haberlerdi. O uzun pa2ar gnnn
sonunda Stimson gnlgnegunlanyazacakti: "Bizim hallumiz ok evvelden savag konusunda
uyanlmigt) ve tetikteydi.Buna ragmen, yine de, bu 14hi beklenmiyormuy gibi paginp kalmalan
degrusu hayret verici..." Byle bit bela nasil olmugtu da onlart bulmugtu?
st dzey Amerikall brokratlar gergi bir Japon hcumunu ok yalanda beklemekteydi.
Ancak bu saldinmn Gneydogu Asya'da olugacagLm zannediyorlardi. Kesinlikle hi kimse Was-
hington'da veya Hawaii'de, Japonlar'm Amerikan filosuna kargi,kendi yurdundakissnde by
le bir saldirl tertipleyeceginiciddi olarak dgnmyor, hatta byle bit geyiakhndan bile geirmi-
yordu. General Marshall'm 1941 Mayist'nda Bagkan Roosevelt'e sylemig oldugu gibi, Pearl
Harbor'un bulundugu Oahu Adasi'mn
"dnyadaki

en saglam kale" oldugunainanmiglardi. An-

lagildl lna gre Amerikalt brokratlann ogu nemli bir geregiunutmuglardi; Rus-Japon
sava-
gindaJaponya'mn kazanmig oldugu byk zaterin Port Arthur'da yaptiklan srpriz saldinyla
bagladigL
gz ardi edilmigti.
Olay,temel dzeyde ele almdigmda her iki tarafmda birbirinin kuwetini kmsedigi g-
rlr. Nasil JaponlarAmerikalilar'mteknikolarakkendilerinin en gizli gifrelerinizebilecegine
ihtimal vermemigse, Amerikalilar da Japonlar'm teknik atdan bu derece kompleks olan bir ope-
rasyonu bagarabilecegine lhtimal vermemigti. Saldindan sonra derhal yapilan bir durum sapta-
masinda Roosevelt'in baydampmanlarmdan bazilan saldmnm bir "Alman dzenlemesi" oldugu
grgn savundu.Japonlar'mkendi baglarma bunu yapamayacagi kanisindaydilar. Su saldinda
taratlarm ikisi de diger tarafinpsikolojisiniyanligyorumlamiti.Amerikalilar Japonlar'inbu dere-
ce cretkr, hatta pervasiz bir gey yapabilecegine inanmamigtt. Ama yamlmiglardi. Japonlarda
kendi ailanndan Pearl Harbor'un Amerikall'nm moralini yerle bir edecegine gvenmiglerdiki
bu konuda da onlar yanilmigti. nk bu baskin tam tersine Amerikan milletinin moralini yk-
seltmig, lkenin birlik ve beraberligini daha da pekigtirmigtir.Japonlarbu konudaki tahminlerin-
de en byk yanhgi yapmigtl.
Artik baskm bir gerekti. Bu gerektensonra, BirlegikDevletler hkmetine ulagan onca
istihbaratm da yardimlyla -ki buna Japonya'nmgizli haber gifrelerinizen "Magic" de dahildi-
Japon niyetleri kolayca anlagilacakti. Saldtndan evvelki o gerginlik dolu aylardaysa sinyaller
"g-

rlt" iinde kayboluyor, alal kangtinci, birbirini tutmaz, eligkilive mphem haberler almlyor-
du. Aynca o gnlerdeJaponlar'mSovyetlerBirligi'ne saldirmak zere olduguna dair bazi igaret-
ler de vardL Magic'in zaman zaman beceriksizce kullanilmasi ve verdigt haberlerin yanlig anla-
11masi bazen
tehlikeliolabiliyordu. Bu husus da Amerika aismdan ciddi bir baarisizhgm, Ame-
rika taraftaflanarasmda ciddi bir haberlegme kopuklugunun gstergesidir. Sonu olarak Pearl
Harbor trajesinde"Magic" faktrnn byle bir saldinya inanmamaktan sonra en byk ikinci
etken oldugu sylenebillr.

En Byk Yanlig
Artik bekleyigle geen gnler geride kalmigtt. Japonya ve Birlegik Devletler gimdi savag
halindeydi. Ne var ki Japonya'nmtek hedefi sadece Pearl Harbor degildi. Hawaii, Japonya'mn
ok daha ilerilere uzanan saldiri plarnndaki paralardan sadece bir tanesiydi.ABD PasifikFilo-
su'na saldirl yapildigi anlarda Japonlar Hong Kong'u bombalaylp ablukaya altyor, Singapur'u
bomballyor, Filipinler'i bomballyor, Wake ve Guam adalanm bombardiman ediyor, Tayland'i all-
yor,Singapuryolundaki Malaya'yi iqgal edyor ve Dogu Hint Adalari'm iggale hazirlik yaplyordu.
Aslinda Pearl Harbor'a yapilan operasyon kendi kanatlanni korumak iin yapilmigt1. Maksat
Amerikan donanmasmi gten dgrerek Japonya'mn Dogu Hint Adalan ve Gneydogu As-
ya'nm geri kalan kismmm iggalni emniyete almakt1. Bu baanldiktan sonra denizyollari, nce-
likle de Sumatro ve Borneo'dan kendi -yurtlanna giden tanker yollan emniyete alinacakti. Bu
dev byklgnde kampanyamn ana hedell dnp dolagip Dogu Hint Adalan'nm petrol yatak-
lannda odaklamyordu.
O halde Hawaii operasyonu Japonya'nmgndemindeki daha byk projeleringerekleg-
mesi iin partti.Bu projenin baansinda gans faktr byk rol oynamig, son dakikaya kadar da-
ima Japonya'ninyanmda olmuqtur. Japonlar,ganslan sayesinde hayallerinde bile erigemeyecekle-

312
 ri kadar bagarili olmuglardir. Baskimn dogurdugu agkmlikve Amerikan savunmasimnPearl
Harbor'daki gszlgJaponlar'm tahminlerinin zerinde olmugtur. Pearl Harbor'a yaptiklari
saldiridadalgalar halinde gelen iki Japonuak kafilesi, sekiz savag gemisi, hafif kruvazr,
destroyer ve drt ikmal gemisini batirrnay1,alabora etmeyi veya agirgeldldetahripetmeyibagar-
migtL Ayrica yzlerce Amerikan uagi tahrip edilmig
veya agir yara alril ti. lengrevlisayisi
2335, len sivil sayisi 68'di, Btn bunlann Amerikan tarihindeen kahredici gokuyaratmig ol-
dugu kugkusuzdur. Amerikan uak gemilerinebir geyolmamasmin sebebi, bu gemilerin baskm
sirasmdaatk denizde grevde bulunmalanydi. Japonya'mnkaybt ise toplamolarak sadece yir-
mi dokuz uaktan ibaretti. AnlagildigLna gre bu defa Amiral Yamamoto'nunoynadigikumar
tutmustu.
Yamamoto'nun kendisine kalsa belki de bir kez daha gans denemek isterdi. Ne var ki ken-
disio stra binierce mil tede, Japonyaaiklannda bir amirallik gemisindeydive olaylan oradan
izliyordu. Hawaii operasyonunun komutam olan ChuichiNayono ise Yamamoto'yakiyasla ok
daha temkinliydi.Gerekten de bagmdan beri btn operasyonlara karpt ikmigti.Simdi de ken-
disini tegvikeden subaylarmm ricasma ragmen, onlarm zldgn bile bile uaklan nc
kez Hawaii'ye, Pearl Harbor'daki ikmal depolarma ve petrol tanklarma saldirmak iin gnder-
mekten ekinmigti. Saldirida gans ona fazlastyla gldgnden daha fazla risk alarak baansmi
glgelemek istememigti. Amerika'mn bu saldiridaki tek ganstise bu felaket gnnde hi degilse
kendi uak gemilerinikurtarmig olmalariydi.
Operasyonunplanlanma srecindeAmiral Yamamoto bir gzlemde bulunmugtu. Kamsma
gre, 1904'te, Port Arthur'da Japonya'nmRuslar'a yapttgt srpriz saldirmm baansiz olmasmda,
"sonuna

Japonlar'marpigmayi kadar gtrmemig"olmalan etken olmugtu. Ayni hata gimdi bir

kez daha bu dela Pearl Harbor'da tekrarlanlyordu.Japonya'mnharbe gitme kararmda petrol bag
etken olmutur. Ancak, en azmdan bir operasyonda, Hawail operasyonunda Japonlarpetrol ko-
nusunu her nedense unutmuglardi. Amerika'nm petroldeki stnlgn arkadaglanyla defalar-
ca ele alip konugan Yamamoto nasilsa Oahu Adasi'nda bol miktarda mevcut olan petrol depola-
rmm nemi zerinde durmamig, bu konuyu ihmal etmigti. Bu nedenle de yaptiklari planda bu
adaya saldm dzenleyip petrol ele geirmekonusuna yer verilmemigti. Asil yanlig buydu?
Ne var ki bu ok nemli, son derece yagamsalyansimalara sebep olacak byk bir stratejik
hataydi. Hawaii'deki her varil petrol buraya ana kitadan getirilmigti.Eger Japon uaklari Pasifik
Filosu'nun petrol rezervlerini ve bunlarm Pearl Harbor'da iine kondugu tanklaritahrip etmly
olsaydi, sadece tahrip ettikleri gemileri degil, Amerikan Pasifik Filosu'na ait ne kadar gemi varsa
hepsini birden
"hareket
edemez" duruma getirmig, olacakti. O zaman yeniden petrol bulmak
gerekecekti.Sonradan Pasifik FilosuBaykomutanhgma getirtilen Amiral Chester Nimitz, ileride
bu konuda punlan sylemigtir: "Olaymyagandigt gnlerde filoya ait petroln hepsi HawaiPde,
toprakzerindeki tanklardaydL Petrol mevcudumuzun hepsi yakla1k 4,5 milyon varil olmasma
kargm bunlarm hepsi 50 kalibrelik mermiyle yok edilecek cinstendi. Eger Japonlarpetrolmz
tahrip etmig olsayd1,sava; en az iki sene daha uzamig olurdu."

313
i

17
Almanya'nin Sava Forml

1932 yllmm bir haziran gn, gleden sonra, Mnih Oteli kapisina yanagan a1kbir araba dev
Alman kimyasal kuruluqu olan LG. Farben'den iki kipiyialmak iin gelmigti.Aik araba biri kim-
yager digeri halkla illykiler temsilcisiolan bu iki kipiyi Adolf Hitler'in Prinzregentenplatz'daki
zel apartmamna gtrecekti.O siralar Hitlerhentiz Alman Sanslyesi 01arak iktidara gelmemig-

ti. Ancak Reichstag'da sandalyelerin yaklagik yzde yirmisine sahip ve gelecek seimlerde de
sandalye sayisminemli bir miktarda arttrmas1 beklenen Nasyonal Sosyalist Parti'nin lideriydi.
L G. Farben'den gelen bu iki adamm Hitler'i grmek istemeleri bir sebebe dayamyordu.
AmaIan onunla konugup Nazi basimmn girketleri aleyhine attgive devam etmekte olan kam-
panyayi durdurmaktt. Naziler I.G. Farben pirketine
"uluslararasi
finans lord'lanmn" ve
"para
ba-
bast Yahudiler'in"aleti olduklan gerekesiyle ykleniyor ve Yahudiler'in bazi st dzey konum-
lari iggal ettiklerini savunarak girketehcum ediyordu. Bu ara "ISADOREG. FARBEN"adlyla
irketill bir karikatrn bile yapmiglard1.Naziler'in girketi eleptirmesinin bir sebebidaha vardi.
>irket,
kmrden sivi yalat diger bir adlyla sentetik yakit- imal etme pegindeydi ve ok pahall-
ya mal olacakbu proje iin hkmetten vergi muaflyeti almigtl. IgteNaziler'in eleptirdikleri de
buydu. Ayrica bu sorun ikinci bir sortmada sebep oluyordu. l.G. Farben sentetik yakit projesine
okbyk yatinm yapmigt1.Ancak 1932 yllma gelindiginde bu projenin devamli olarak hk-
metten vergi kolayligi ve destegi saglanmadika hibir zaman kr saglayamayacagl anla11migti.
Sirketin bu konudaki esas tezi ise kurulacak bir sentetikyakit endstrislyle Almanya'nm yaban-
a petrole olan bagtmlihgimn azalacagi ve bylece lke zerinde had dzeydeki yabanci dviz
baskisimn kalkacagt merkezindeydi.I.G. Farben mensubu iki temsilciHitler'i bu konuda ikna
etmek midiyle orada bulunuyordu.
Hitler o gn seim kampanyasi iin gittigi bir yolculuktan henz dndgnden toplantlya
biraz ge kalmigt1. I.G. Farben'li iki temsilciye nceden sadece yanm saat ay1rmak istedigi halde
konugmanm akigmakaplimig, onlarlatam iki buuk saat konugmustu. Hitler, her zaman oldugu
gibi kendi hayallerinin gcylehipnotize olmupasina durmadan konugmuy, konugmamn ogu-.
nu kendisi yapmig, Almanya'yi motorize etme ve karayolu inaatmda uygulayacagt planlarze-
rinde uzun bir hitabet dersi vermigti. Ancak bir ara bu iki adamasentetik yakit konusunda soru-
lar sormuy ve bu tip yakitin yeni bir Almanya yaratmada uygulayacaglplanlara tamamen uydu-
gu hakkmda teminat vermigti. Onlara gunlan sylyordu: "Bugn, siyasi a1dan bagtmstz kal-
mak isteyen bir Almanya'da petrolsz bir ekonomi dgnlemez. Su bakimdan Alman motor
yalutt projesi, ok byk zveriler gerektirse bile mutlaka gereklegtirilmelidir. Su nedenle k-
mr hidrojenerasyonuna devam igi ivedilikle ele almmalidir." Hitler sentetik yakit projesi alt;-
malanni ciddiyetle desteklemeye baglamigt1.Aynca adamlara basmm I.C. Farben aleyhine atigt
kampanyayi yavaglatacagma dair sz de vermigti. Eu kadarla da kalmaylp Naziler iktidara geldi-
gi zaman sentetik yakitta uygulanan vergi indiriminin devam edeceginide sylemigti. Tabii b-
tn bunlara kargillk I.G. Farben'den -derhal ve daha sonra Naziler'in istedigi- "Kampanyaya ba-

314
.I

gig"vermesi isteniyordu. Toplanti bitip de iki temsilci Hitler'le konuqulanlan pirket bagkanina
anlattiklartzaman Bakan'm agzmdan yu szler dklecekti: "Demek ki bu adam benim zan-
nettigimden daha makul biriymig."
Gerektende o gn Hitler makul bir adam gibi davranmigti ve bunu yapmak iin de iyi bir
nedeni vardi. Adamlann aiklamalaandan, baanh bir sentetik yakit programinm,dirilmekte
olan Almanya'nin topyekngeligimindeok yararh hatta partoldugunu hemen kavramigti. Eu
hedefin gereklegmesinde en byk engellerden biri olarak Almanya'nm hammadde, ncelikle
de petrol ithaline olan bagLmilllginl gryordu.lkeiinde retilen petrol az, ithalat ise buna
oranlayksekti. Aynca, ithal edilmekte olan petroln ogu Batt yankresinden gelmekteydi.
Son yanm yzyil iinde Almanya ok dikkate deger bir ekonomik byme gstermigti ve
bunu da daha ziyadelkede bol bol bultinan bir enerjikaynagina -kmre- borluydu, 1930'lu
yillarm sonunda kmr, Amerika'mn toplam enerjisinin yaklagik yansi kadarken Almanya'da,
retilen toplamenerlininyzde doksam kadardi. Petrol ise sadece yzde 5 dolaymdaydi. Ancak
daha 1932 yilmda Hitler ileriye dnk planlanna baglamigt1ve haris emellerinin gereklegmesi
iin de petrole ihtiyaci vardi. nce 1933 Ocak aymda Sanslye oldu ve arkasmdan,izleyen bir
buuk yll iinde de, Almanya'da tm iktidari ele geirdi. iktidarageldikten sonra girigtigiilk iIer-
den biri "Alman motor trafigindednm noktas1" dedigi motorluara profesidir.Prole geregince
lke nce otobanlarve hiz limiti olmayan karayollanyla drt bir yandan rld ve 1934'te de ye-
ni bir ara yapmakiin planlama bagladi. Su "Volkswagen"
"halk
isimli araa"ydl.
Ancak, btn bu geligmeler Hitler'in Avrupa'nm tmn Nazi rejimine ve kendisine bag-
planda ok kk bir yer tutar. Eu hedefin gereklegmesi
"byk"
lamak iin yapmig oldugu
iin Hitler h vakit kaybetmeden ekonomiyi bir sisteme sokmak,byk igletmeleri devlete bag-
lamak ve Nazi savag makinelerinininasi iin harekete geti. Bu savag malzemeleri iinde bom-
ba ve savag uaklan, tanklan ve kamyon imali de vardi ki, bunlarm yapilmasi petrole bagllydi.
Hitler btn bunlan bildiginden LG. Farben temsilcilerininsentetik yakit projesine olaganst
llgi gstermigtir,

I
Kimyasal Solsyon
Kmrden sentetik yakit ikarmada nc ahymalar Almanya'da daha Birinci Dnya Sava-
"kimyada
I'ndan nce baglamigti. O gnlerde bu lke dnya lideri" olarak kabul ediliyordu.
"hidrojenerasyon"

1913 yllmda FriedrichBergius admda bir Alman kimyager ilk defa sonradan
denen bir iglemle kmrden bir sivi ikarmayi bagarmigt1.Hidrojenerasyon'da kmre, yksek
isi ve yksek basin altmda, bir hizlandinct kangtmlarak, byk miktarda hidrojen ilave edilir.

Aym iglemi, on yll kadar sonra, 1923 ortalarmda rakip bir Alman kimyager Fischer-Tropsch de
daha ayrmtih olarak denemigtir. Fischer-Tropsch ynteminde,kmr moleklleri buhar altmda
hidrojene ve karbon monokside dngtrlr ve daha sonra da bir arada reaksiyonlar sa ,lamr.
Bunun sonucunda da sentetik petrol retilmig olur. Bu iki yntemden ilkinin, Bergius hidrolene-
rasyonigleminin daha lyi olduguna karar verilmigti. Bu yntemle, birok maddeyle beraber Fisc-
petro1"de rettlebilecekti. Aynca, 1926 y1lmda
"uak
her-Tropsch'in ba aramayacagi bir gey,
Bergius iglemi zerinde patent talehinde bulunan LG. Farben, Fischer-Tropsch metodunu des-
tekleyenlerkargismda politik a1dan da daha glyd.
I.G. Farben'in sentetik petrole ilgt gstermesi 1920'lere rastlar. O ylllarda dnyanm nde
gelen petrol kaynaklanmn ok yakinda tkenecegikonusunda yaygm bir kanaat vardi. Bu kana-
at insanlan dnyamn drt bir yanmda yeni petrol kaynaklan aramaya itiyordu. Yaba'ncipetrole
duyulan talebin artmasi, yabancilarla yapilan mal degi tokupunuolumsuz yolda etkiledigi iin
hkmet de bu aramalara destek veriyordu. I.G. Farben'in Leuna tesisleriodepilot dzeyinde
aligacakyeni bir fabrika inga edilmigve ilk rn 1927de vermigti.Btn bunlar olurken LG.
 Farben vaktinin bir losmim bagka lkelerde kendine potansiyel ortaklar aramakla geiriyordu.
LG. Farben'innde gelen ngilizkimya gruplarmdanbiriyle yaptigt uzlagma tegebbslerininba-
arisizlikla sonulanmasi zerine, girket kendisine ok daha nl bagka bir potansiyel ortak bu-
lacakti. Bu ottak StandardOil'in New Jerseypubesidir.
Aym gnlerdeStandard,rafineriden entegre petrolgirketine yaptig1stratejik geigte abasi-
nm ortalarmda bir yerdeydi. Bu abalar sonunda, hem Birlegik Devletler'de hem de Avrupa'da
kendine ait bol hammaddeye sahip entegre bir petrol girketiolmayi bagaracakti. Igte bu abalar
yap1lirken ayni zamanda sivi yalet.kaynagt olarak ham petrol yerine geecek bagka alternatifle-
rin de arayi1iindeydi. Daha 1921 yllmda neft yaglidan petr0]\karmadauygulanacak ticari
y0nden baarill bir metot bulmak midiyle Colorado'dayirmi iki hektarhk arazi satm almigti.
Ancak, mallyetin son derece yksek olugu nedeniyle Standardalman sonulardanmemnun kal-
mamigtl. Neftyagmdan bir varil sentetik yag elde etmek bir ton kayaya mal oluyordu ki bu gart-
lar ekiciolmaktan'ok uzakti.
Standard aragtirma blmnde alian Frank Howard, 1926'da LG.'nin Leuna tesislerini
ziyaret etmigti. Eu ziyaretten o derece etkilenmigti ki binayi terk ettikten hemen sonra o gnler-
de Paris'te bulunan Standard Bagkan1Walter Teagle'a bir telgrafekerekgu grglerini bildirdi:
"Bugn iinde yagadigim gzlemlerin ve tartigmalarmtiginda
su kamya vardim ki bu konu,
Standard'm paralandiktan sonra kargilagtigikonular iinde en nemli olamdir, Bu, benzin arzt
konusunda kesinkes Avrupa'nm bagtmsiz oldugu anlammdadir." Teagle'a gelince,o pahsenAv-
rupa pazarlano yeni sentetik petrole kaptirma olasthgindantelaa kapilmly, bu yzden derhal
Leuna'yadnmgt. Iglemingerektirecegi aragtirma ve retim tesislerinikurmaktan kamlyor-
du. Daha sonra, ige girigildigtndebu konuda gunlari syleyecekti: "Gidip bizzat grnceyekadar
aragttrmaiginin ne oldugunu meger bilmiyormuum. Yapilan igi grdkten sonra bu iglerde bir
bebek kadar bilgisiz kaldigimizi anladim."
Konuyutartigmakiin Teagle, Howard ve Standard'm diger yneticilerihi vakit kaybet-
meden, LG. Farben tesislerineon mil uzaktaki Heidelberg'de bir otel odasinda bir araya geldiler.
Howard'm sonradan aikladigma gre, toplantida
"hidrojenerasyon
igleminin o gne kadar pet-
rol endstristne sunulmuy btn teknik faktrlerden daha etkin olabilecegl" sonucuna vanlmig-
ti. Artik I.G. Farben laboratuvarlarinda deneylere baglanmigtl ve anlagildigma gre bu laboratu-
varlar Standard aismdan ciddi bir tehdit olugturuyordu. Howard bu konuda qu grgleribldire-
cekti: "Kmrn hidrojenerasyonu ekonomik baz'da dgnldgnde byk olasihkla ham pet-
rolle yanamaz. Ancak
'milliyetilik
faktr'.dolaslyla hidrojenerasyon, bedelini demeye hazir
birok lkede, korunma altmda bir imalat sanaylinin pekl temell olabilir."Hidrojenerasyon
uygulamastyla pazarlann digardan ithal edilen ham petrole ve rafine rnlere kapismi kapamasi
da SOzkonusuydu. Standard ise bu iten uzak tutulmayaasia tahammledemezdi.
Tm bu nedenlerle, Standard'aLouisiana'da bir hidrojenerasyon fabrikasi kurma msaade-
siveren LG. Farben'le bir n szlegme imzalandt O gne kadar aradan geen zaman iinde pet-
rolde kitlik devri kapanmig, agirt retim devri baglamak zereydi. Amerikan girketininilglsi de
buna paralel olarak yn degigtirmigti.Daha ok benzin elde etmek iin, hidrojenerasyonun ham
petrol zerinde de kullamlmasi gndeme geldi. Sonuta,Louisiana'daki yeni tesiste bu iglemin
kmr zerinde degtl, petrol zerinde tecrbe niteliginde denenmesi kararlagtirildi. Byle yap-
makla her petrol varilinden, daha fazla benzin 1karmakmmkn olacaktl.
1929'da bu iki irket daha genigkapsamh bir anlagma daha imzaladilar. Anlagmaya gre,
Almanya digmdaki hidrojenerasyonlarda patent hakki Standard'm olacakt1. Buna kargthk I.G.
Farben Standard Oil'in yzde iki hissesini alacakti, 546.000 hissenin degeri 35 milyon dolar tu-
tuyordu. Her iki girketde digerinin ana faallyet sahasmdan uzak durmay1, mdahale etmemeyi
taahht edlyordu. Standard'dan bir yetkili bu durumu gyle aiklamigtir: "I.G. Farben petrol
i inden uzak duracak; biz de kimyasal iglerden uzak duracag1z." Bundan sonra, ikinci adim

310
 1930'da atthyor ve
"petrol-kimya"
alainndaki geligmeleripaylaacak ortak bir girketkuruluyor-
du. 1; btnyle ele almdiginda, Standard'abir hayli teknikbilgi akiyordu.
1931 yllmda en byk dl, Alman bilimine ve zellikle de hidrojenerasyona verilmigti.
Kimya alamndaki Nobel dlhidrojenerasyon teknigininmucidi Bergius ile LG. Farben Bayka-
m arasmdapaylagilmigtir.Yine de Leuna'da bu proje lyi yrmyor, gnlk retim iki bin varili
buldugu halde petrol lyi akmlyordu. Bu yzden Leuna tesisiciddi bir parasal sikmti iindeydi.
Geligmeninzannedildiginden daha g olacagi, ok daha pahallyamal olacagi da anlagilmigti.
Btn bunlardan bagka, Texas'ta yapilan yeni petrol Regilleriyle,petrol arzindaki agiriliktm
dnyada hissedilmeye baglamigtL retimdeki bu aginhksa dogal olarak dnya petrol fiyatlanmn
dgmesiyle sonulandi ki bu Leuna tesislerindesentetikyakit retimini ok daha masrafli yap-
m14tir.yleki maliyetin bu denli yksek olugu l.G. Farben'i bu projenin hibir zaman kr sagla-
yamayacagindan korkutmaya baglamigtL Sentetik yakit'a leunabenzin denlyordu. Bir litre leuna-
benzin retiminin maliyetiyse Meksika Krfezi'nde tankere bogaltihpAlmanya'ya gnderilmeye
.
hazir bir galon benzin flyatmin tam on katma geliyordu. Eu hususu dikkate alan bazi 1.G. Far-
ben yneticileri tm projeden vazgemenin en lyi yol oldugunu syleyecekti. Projeye devam et-
me yanlisiolanlarsabunu Leunatesislerinikapama masrafinm, projeyedevam masrafmdan da-
ha fazla olacagtdgncesiyle yaplyorlardi.
Byk Depresyon'un yaandigt gnlerde onca glklere karym sentetik yakit projesinin
hl ayakta tutulmasi devletin projeye -verdigi destek yzndendi. Hitler'den nceki Brning
hkmeti zamaninda projeye yeteri kadar vergi indirimi tamnmamigtL Yeni Nazi rejimi ise LG.
Farben'e yeterli vergl indirimi saglamaktan bagka ok daha fazla destek vermeye, fiyat ve pazar
garantisiuygulamaya hazirdi. Ancak bunun iin bir part kopuyordu. LG. Farben Sirketi sentetik
yakit retimini nemli dzeyde artirmaltydt Diger taraftan.hidrojenerasyon hl emeklemekte
olan bir teknolojiydi.Byle oldugu iin de kendi bagina yeterli olmay1pgeligmeyeve ncRe-
ich devrinin himayesine muhtati. Nitekim I.G. Farben'e birok evredendestek gelmigtir.Bun-
lar arasmda, yksek kaliteli uak benzini retmesi kopultyla Hava Kuvvetleri'nin verdig destek
ve Alman Ordusu Wehrmacht'm lkede sentetik endstri kurmak iin girigtigidestek faallyetle-
n de sayllabilir.Alman Ordusu bu destegi, planlamakta oldugu yeni tip savagta Almanya'nm
kendi mevcut stokurtun ihtlyaci kargilamaya yeterli olmayacaglnldgndg iin yapmigtL

Savaga Hazirlik
Daha sonra olugan yeni bir geligme, Hitler ve maiyetine bir taraftanyabanc1petrole dayanmanm
tehlikelerini,diger taraftan da buna paralel olarak, Almanya'mn kendi petroln retmeye ne
kadar muhta oldugunu gstermigti.Bunlardan birincisi bir Ornekle a1klanabilir. 1935 Ek-
mi'nde Italya,o gnlerde daha ok Abyssinia diye bilinen .Habegistan't iggal etmigti. Habegis-
tan'm bitigigindeki talyan80mrgeleriyle olari smirlan son derece zay1f gekildekorunuyordu.
talyandiktatr Benito Mussolini, eski Roma imparatorlugutaklitiliglyle, byk bir imparator-
luk kurma hayaline kapilmig ve bu yzden de istila hareketlerine girigmeyi planlarmytt ilk ola-
rak Habegistan'a sald1rd1.Cemiyeti Akvam bu saldtriyi kmadt ve birtakim ekonomik yaptmmlar
uyguladt Italya'ya yapilan petrol ihracatma ambargo koymayi da dgnmeye bagladt Bu ara Ro-
osevelt idaresi de, Amerika, CemiyetiAkvam yesi olmadig1halde, bir yolunu bulup bu ambar-
goya katilabilecegi izlenimi veriyordu: Mussolini, petroln kesilmesiyle talyanaskeri gcnn
fel durumuna geleceginigayet iyi billyordu. Ordular ilerlemeye devam edip aciz durumdaki
Habegler'e zehirli gaz atarken, Mussolini Akvam'i sindirmek iinher trl blf ve kabadaylliga
bagvurmaktan geri kalmiyordu. Su arada kendisine kargi alman yaptmmlari da bir sava; nedeni
sayacagtm aikladi. Petrol yaptinmma nayak olup teklifiyapan lider, Cemiyeti Akvam'da ngiliz
Bakan sifatlyla bulunan Anthony Eden, Mussolini'nin tehditlerinekulak asmiyordu. Syledigine

317
I

gre Mussolini ancak bir kpegin"yapabilecegi bir hareketi gze alacak adam degildi. Bu
"ilgm

konudaki diger bir sz de guydu: "Bu adam hibir zaman bana intihar edebilecek bir tip gibi
grnmemigtir."Yine de Mussolinikendine bir mttefik anyordu ve sonunda bu istekli mttefi-
ki Fransa Bagbakam kurnaz Pierre Laval'm kipiliginde bulacakti. Laval kurnazca davranarak ne
yapip etmigyaptirim, hareketini tam bagariya ulaacagt anda, geri evirtmigti,
1936 ilkbaharina gelindigindeMussolini'nin kuvvetleri artik Habegistan'1fethetmig, Italya
Krali unvanma yeni bir unvan daha katip ayni zamanda "Habegistan Krah" olmutu. Bylece
da
tm yaptirim hareketleri de boa.gitmigoluyordu. Petrol ambargosu konusu ise, o gne kadar
hi uygulanmamig oldugundan, sonucunun ne olacagi anlagilmamigti. flerikignlerdeMussoli-
ni, Hitler'e bir sir aikl1yor,gunlan sylyordu: "Eger Cemiyeti Akvam, Eden'in Habeyistan an-
lagmazligindaki nerisini kabul edip onun istedigi gibi petrole ambargo koysayd1,benim bir hal-
ta iinde Habegistan'dan 1kmamgerekecekti.Bu benim aimdan telafiedilemeyecek bir felaket
olurduP Hitler, Mussolini'nin bagimhhk hakkmdaki szlerini byk ciddiyetle dinlemig, kendi
hesabma bu szlerden lyi bir ders almigti.
Ikinciders ana yurda daha yakm bir yerde verilmigti. O gne kadar Alman pazan, Stan-
dard Oil, Shell ve diger yabanci girketlerebagli oldugu halde, gimdiki Nazi rejimi yerli pazan bu
girketlerden kurtarmaya ali1yordu.Almanlar iin daha da fenasi, nefret ettikleri Bolgevikler'in
elinde byk petrol istasyonlan zinciri vardi ve Almanlar'a sattiklari petrol mamullerini bu zin-
cirden geirereksatlyorlardi. Sovyetzincirini ele geirtmek iin Nazi hkmeti 1935'te bir Al-
"bir

man benzin pazarlaylcisim bu igle grevlendirdi. Ama, kendi deyimleriyle hagarat yuvasmi
temizlemekti."Sovyetlerbir sre iin istemeyerek de olsa evvelce taahht ettikleri miktarda
petrol bu dagitim sistemiiinden geirerek dagttima devam ettiler, Ancak, sonra 1936 ylh Su-
bat aymda birdenbire sevkiyatidurdurdular: "Yabanci kaynakli demelerde kargdagilan gl-
g" bunun gerekesi olarakgsterdiler.Dagttim br daha tekrarlanmamakzere sresiz olarak
tehlikeleri"konusunda bir uyan
"bagimbligin
kesilmigti. Hitler aismdan, yalnizca bu olay bile
sayilmigt1.
Tam bu sirada, 1936 Subatiortalarmda, Cemiyeti Akvam'm petrol yaptinmlarim konug
maya devam ettigi sitada Hitler Berlin'deki ylllik motor gsteri-merkezini aiyordu.New York
77metin gzlemine gre Hitler'den herhangi bir hkmdar veya devlet bagkamnin yapa-
"diger

bileceginden daha ok otomobil yolculugu yapmas1 bekleniyordu." Bu firsattan yararlanarak

Hitler "Almanya'mn sentetik benzin retme sorununu bagarlyla zmoldugunu" duyuracak-
ti. stndedurarak vurguladigma gre, baan politik aidan ok byk anlam taglyordu."
"bu

Yabanc1petrol ve yaptirimlarkonusuysa her zaman iin Hitler'in kafastm fazlas1yla meggul et-
migtr. Bunun nedeni ok kritik bir hareketin epigindeolmasiyd1.Nitekim hemen ertesi ay iin-
de, 1936 Marti'nda byk cret gstererekve aradaki anlagmalari da ihlal ederek, Fransa ile
olan simrda Rhineland'in (Ren havrasi) askeri kuvvetini takviyeedecekti. Bu onun uluslararasi
cepheye ilk pene atiplydive kendisinin de sonradan syledigi gibi hayatmda yklendigi en kor-
kun risk ve nndeki kirk sekiz saat de hayatmda geirmigldugu en sinir bozucu saatlerdi.
Batih glerin kendisine kargilikvermesini bekliyor, ancak kargi tarafonu durdurmak iin hibir
hareket yapmlyordu. Demek ki oynadigi kumarda kazanmigtl. O halde aym modeledevam ede-
bilirdi.
Daha sonra, 1936'da Hitler,1940 olarak saptadigihedef tarihine kadar Alman Devleti'ni
savag iin hazir duruma getirmek amaciyla bazi yeni adimlar atmaya karar verecekti. Su maksat-
la, nce yeni teknolojive kimyadan yararlanarak, yabanci petrole bagmlilig azaltmaya ynelik
drt yillik bir plan yapti. Planm tamtimmiyaparken gu szleri sylemigtir: "Almanya'mn yakit
retimi artik son sratle geligtirilmelidir.Su grev aynen savagm yapilmasmda gsterilen dikkat
ve azimle ele alm1pyrtlmelidir, nksavagin gelecekteki kaderi buna baglidir." Bu szleri
syledikten sonra punlanda ilave edecekti: "Bu hammaddelerin retim bedeli nemli degildir."

318
 Sentetik fuel endstrisinin,topyekn geligme plamnm odak noktasindakiyeriyle verimini
yaklagik alti kat artirmasibekleniyordu. Bu programa byk malidestek verilmigti. Aynca hare-
ketsiz durumdaki endstri kurumlarmi harekete geirmekiin (ok byk miktarda elik ve ig-
gc kullamlmigt1. Her fabrika arazi zerine yayilmig ve byk endstriyel girketlerebagimh
dev byklgndebirer mhendislik kurumu olmuqtu ve Nazi Devleti'yle tam bir ortakhkha-
linde ahylyordu,Bu iyte kendisini Nazi ideolojisine adapte etmekte olan LG. Farben bagimsiz
bir girketolmaktan ikmig,daha ok Alman Devleti'nin endstriyel kolu olmuyve tamamenNa-
ziler'e baglanmigti. Su ara igyerinde ne kadar Yahudi memut varsa, IdareKurulu'nun te birini
olugturan Yahudiyeleri de dahil, hepsi birden igten ikanlmigt1. IdareKurulu'nun Nazi muha-
lifi olan Carl Bosch -ki StandardOil'le olan anlagmayt yapmigtt- Yahudi olduguiin bir kenara
itilmigti. IdareKurulu'nda henz Nazi Partisi'ne glrmemigolanlarin ogu ise bu arada, yelige
kaydolmak iin birbirleriyle yariga girecek, kuyrukta ne
gemeyealigacakti.
Drt YillikPlan'm ngrdg hirsli vaatlerin biraz fazlaca
"abartilmly
oldugu" artik anlagil-
migsa da, Almanya bu arada ok nemli bir sentetik yakit endstrisi kurmay1baarmigtl.Alman-
ya'nm Polonya'yi iggaledip Avrupa'da ikinci Dnya Savagi'nt baglattigt 1 Eyll 1939'a kadar on
drt hidrojenerasyon fabrikasi kurulmuy ve tam retime girmigti. Ayrica alti hidrojenerasyon
fabrikasi daha ingaat halindeydi. 1940 yllina gelindiginde sentetik yakit retimi hizli bir ikig
gstermig ve gnde 72.000 varili bulmugtu. Bu tm petrol gereksinmesinin yzde 46's1 demek-
ti. Ancak askeri gereksinim aismdan dgnldgnde sentetik yakitm daha nemli oldugu g-
- rlr. Hidrojenerasyon, Bergius iglemi Almanya'mn toplam uak benzini ihtiyacimn yzde
95'ini kargillyordu. Sentetik fuel olmadika Luftwaffe uaklarimn havalanmasi olanaksizdi.
Askeri mekanizmanm gcne ragmen ve emrinde bir de bymekte olan bir sentetikyakit
potansiyeli olduguhalde Hitler bir trf
"petrol"
konusunu kafasindan atamiyordu. Gerekten de
savaga yakla1mda temel stratejisini saptarken bu konuyu daima dikkate almig, stratejisiniona g-
ayarlamigti. Eu "Ylldinm Savagi"yani
"blitzkrieg"e

re strateli dayall giddettifakat lasa sreli,pet-

rol rezerv sorunlan ikmadan kesin zatere gtrecek yogun mekanize gcn kullamldigt arpi-
malar demekti. Baglangitabu stratejiok lyi sonular vermltit Sadece1939'da Polonya'da de-
gil, 1940 ilkbaharinda Hitler kuvvetleri Norve'e, Belika, Hollanda ve Fransa'ya girdiglnde de
gagirticibir kolaylikla uygulanip baanh olmugtur. Alman kuvvetleri iggal ettikleri lkelerde petrol
stoklarma saldmp iggal strasinda tkettikleripe troldenok daha fazlasmi alipgtrdkleri iin bu
kampanya Bati'da Almanya'nm petrol konumunu daha da lyi duruma getirmigti.Hitler'in hava
bombardimarn yoluyla ingiltereadalarim sindirmek iin yaptigt arka arkaya girigimler1940 ylh
gzne kadar devam etmig ve bagarisizliklasonulanmigsa da, artik Almanya Avrupa'da hkimi-
yeti ele geirmenin epiginde sayllirdi. Son gnlerdeyeni bir aligkanhkedinmig ve zaferi
"ucuz"

bulmaya baglamigtl. Demek ki Hitler artik gzlerinidoguya, gelecekteki hedefine evirdigiza-

man, diger kolay bir zaferin hayalini kuruyordu. kincihedell Sovyetler Birligl'ydi.

Rusya Savagi: "Generallerim Savagm lktisadiYnlerini Bilmezler"

Almanlar'in Sovyetler Birligi'yle savaga girme karannda birok etken rol oynamigtir.Hitler'in
"Bolgevizm'i yeryzndensilmenin
'yagamanm
hedefi' oldugunu" syletecek kadar Bolgevik-
ler'e duydugu kkl nefret, Stalin'e kargi olan kipiseldgmanligt ve
"kk
kurtlar" olarak gr-
dg Slavlar'aduydugu kmseme, Avrupa topraklannatmyleegemen olma arzusu ve an
ve gerefeu]agma drts bu etkenler arasmdad1r.Aynca doguya dogru baktigmda, Bin Yllhk Re-
ich, kendi kurdugu yeni Alman mparatorlugu iin bu blgeyi lebensraum ('yagam sahasi') gr-
yordu. Stalin, Agustos 1939 tarihli Nazi-Sovyet Paktt'na uyulmasi iin acinacakbir abayla gay-
ret gsterdigive Hitler'i tahrik etmekten kaindigt halde, Alman diktatr Ingiltereile Sovyetler
Birligi arasmda gizli bir anlagma olmasmdan gpheleniyordu. Byle olmasaydt hi ngiltere
1940'ta davasmi kaybettigi o kadar aika belliyken teslim olmayi reddeder miydi? Her gey bir
yana, ortada bir de petrol sorunu vardi.
Hitler'in Rusya'yl istila fikrinde Bak'nunve Kazakistan'dakiteki petrol yataklarmmalm-
masi temel amaclydt, Bir tarihininyazdigma gre "Ekonomikalanda Hitler'in tutkusu petrol-
d." Hitler'in kanismca petrol, endstriyelag ve ekonomik g iin hayat nemde bir mad-
deydi. Petrole duydugu ilgi yznden petrol konusunda kitaplar okuyor, petrol konuquyor, dn-
yanm petrol yataklannmtarihini inceliyordu. Kamsma gre Kafkasya'mnpetrol --Ukrayna'mn
verimli topraklari"dahil- Alman imparatorlugu iine sokulabilse, o zaman Hitler'in kur-
"kara

yapacaklankaynaklan almigsayilirdi. Konu-

"yenilmez"
dugu Yeni Dzen, sinirlaniine, lkeyi
nun bu gekildealgilanmasmda, Japonya'nm Dogu Hint Adalan ve GneydoguAsya kaynaklanm
imparatorlugu iine alma drts arasmda arpic1 bir benzerlik vardir. Albert Speer isiml, o za-
manlar Almanya'nm Donamm ye Sava; Levazim Bakam olan pahis 1945 Mayisi'ndaki soruptur-
mada pu szleri syleyecekti: "Rusya'yt iggal karan verilmesinde petrole olan gereksinimkugku-
suz temel bir itici sebep olmutur."
Hitler aynca, Sovyetler Birligi digmda Avrupa'nm en byk petrol kaynagi olan Romanya
Ploesti petrol yatinmlannin tek sahibiolmak istiyordu ve Sovyetler'in burada gz oldugunu sa-
narak, kendisi iin tehdit olugturdugunainanlyordu. Artik Romanya Almanya'nin bir mttefikiy-
di ve Almanya'nm petrol iin Ploesti'ye giddetle ihtlyaci vardi. Almanya'nm 1940'ta yaptigi top-
lam petrol ithalatmin yzde 58'i buradan gelmigti. 1939 yilmda Nazi-Sovyet Pakti imzalandik-
tan sonra Sovyetler Birligiyeniden Almanya'ya petrol sevkine baglamigt1.Su sevklyat lke petrol
ithalatmin te biri dzeyindeydi. Nazi ileri gelenlerindenbiri ise bu miktan u szlerletammla-
m14tir:"Alman savag ekonomisinenemli bir katkida bulunuldu." 1940 ylli Haziran aymda Sov-
yetler Birligi Nazi-SovyetPakti artlanndanyararlanarak, paktm kendisine tamdigthakla, Ro-
manya'nm kuzeydogusunun olduka byk bir kismm1 ele geirecekti.Buralari almakla Rus
kuvvetleri, Hitler'in uzun zamandan beri gz diktigi Ploesti petrol yataklanna okyakm oluyor-
lardi. Hitler bundan sz ederken Mussolini'ye, "Mihver lkelerin hayati bu petrolyataklarma
baglidir" demigti. Hitler'e gre bu konu Rusya'ya yap11acakbir saldinyla halledilebilirdi. Alman
diktatr byle bir saldinnm Ploesti'nin gvenligini garantiyealacagt kanismdaydt
Diger taraftan,yine kamsma gre, Rusya'mn fethi, hi kugkusuz, ok byk, hatta ilkiyle ki-
yaslanmayacak kadar byk bir dl getirecekti. Bu dl Kafkasya'nin petrol yataklari olan Ma-
ikop, Groznyve Bak kentleriydi. Hitler bu konuda kendi garip hesaplarmi yaplyor, bunlardan gu
sonucu ikanyordu:Rusya'yla yapilacak bir savagta Almanlar'm kayip sayisi sentetik yakit sana-
yinde ahyanii sayismdan fazla olamazdi. Suhalde gitmemek iin hibir sebep yoktu.
"ileriye"

1940 Arahk aymda.Hitler -Barbarossa Operasyonu'ylailgili- 21 numaraliemrini yaymlat-

ti. Direktif, SovyetlerBirligi'ni iggal iin gereken hazirliklarm yapilmasmi emrediyordu. Su ara
Almanlar Rus dostlarma (!)memnuniyetsizliklerini gsterir hibir belitti vermemeye dikkat etti-
ler ve hatta o kadar ki Stalin'i uyutmak iin birok hileli taktikleregrigtilet Ama Stalin'i, Al;
manlar'm byle bir iggale haz1rlanmadigma inandirmakti. Aslmda pek ok kaynaktan yakmda
byle bir istilanm olacagina dair haberler gelmekteydi -Amerikahlar, ngilizler ve bagka hk-
metler,- Rusya'mn bizzat kendi casuslan dahil, bu istihbarati saghyorlardi. Ancak, Stalin kesn-
likle bu haberlere inanmamig, gerek olmadigim syleyerekreddetmigtir. Hatta bir gn, iggale
bir saat bile kalmamigken, kendini lkesine adamig bir Alman komnist, Alman Ordusu'ndaki
birliginden kaip Sovyetler iine sizmig,birka saat sonra olup bitecekleri onlara bildirmigti. Sta-
lin bu adamm szlerine inanmamig, bu igte bir bit yenigi var sanarak adami vurdurmugtu.
22 Haziran 1941 gn, sabahm erken bir saatinde Rus yk trenleri, Sovyetler Birligi'ndeki
demiryolu zerinde battya dogru ilerliyor, Almanya'ya petrol ve daha bagka hammadde gtr-
yordu. Saat sabahin 3'nden hemen sonra, milyon asker, 60b.ooo motortu ara ve 625.000
beygtr donammh Alman Ordusu beklenmedik bir anda Sovyetler cephesine baskm yapt1. Al-

320
 manlar'in girigtigibu ldrc baskm SovyetlerBirligi'ni gafilavlayacak, Stalin'i de gnlerce de-
vam eden bir sinir krizine gtrecekti. Almanlar'a gre bu saldm evvelce Polonya'da, Agagt l-
kelerde, Fransa'da, Yugoslavya'da ve son zamanlarda Yunanistan'da bagarlyla uyguladiklart
blitzkrieg'in bir tekrarlydt.Drt veya alti hafta iinde, en fazla on hafta iinde bitirilmig olacakt1.
Rusya'da girigtikleri harekt iin Hitler'in vnerek syledigtpu sz,
"kaply1

tekmeleyip
aacagt Ye evin hemen yerle bir olacagi" fikri, saldirmm yapildigiilk haftalar iin dogru gibi g-
zkmgt. Nitekim nceleri Almanlar tahmin ettiklerinden daha hizli flerlemig ve darmadagm
durumdak Sovyet kuvvetlerini geri pskrtmeyi bagarmigti. Ufak tefekbazi can sikici durumlar
digmda
"zafer"
artik avulart iinde grnyordu.Ancak bir sre sonra bazi haberler gelmeye
baslad1. Almanlar'm yavagladiklan sylentisi vardl. Gerek gu ki, Almanlar levazim ihtlyalanni
-ve
tabii petrol ihtiyalartm- hesaplarken ok ciddi hatalar yapmigti. Rusya'mn engebeli yolla-
rmda, agilmast zor arazisinde ilerlemeye aligan aralar evvelce tahmin edilenden ok fazla, hat-
ta bazen iki kat fazla yakit tketlyordu.Byk aralarsa engebeli yollarda topragn iine gm-
lp hareket edemez duruma geliyor, o yzden byk ara yerine bu dela atla ekilenkk Rus
vagonlarl kullamllyordu. Yakitsikmtisi oldugu uyanlan yapillyorsa da, ilk gnlerdekazamlan za-
ferin sarhoglugu iinde bunlar kulak ardi ediliyordu.
Agustos aymda Alman generallar Hitler'le grgerek, ilk hedef olarak setikleri Mosko-
va'ya yrme msaadesi istediler. Hitler bu nerlyi reddedecekti. 21 Agustos tarihli direktifle,
"Kigbasttrmadan nce ulagmak istedigim ama Moskova'yi almak degildir. Amacimiz Kinm'i ve
Donetz'dekiendstri ve kmr blgesini ele geirmek ve Kafkasya'dan gelen Rus petrol alomim
durdurmaktir" diyecekti. Wehrmacht Bak'ya ulagmallydi. Kirim'a gelince Hitler burayi "Ro-
'uak

men petrol yataklarma saldirida kullamlan taglyici'olarak" tarifediyordu.Generallerinin

yaptlgL herhangi bir itirazi kendisince ok begenilen zdeyiglerinden briyle kargilar,
"Generalle-
rim savagm ekonomik Ozelliklerinibilmiyor" derdi. "Fetih" fikri Hitler'in kanma girmigti.Daha
o zaman hayallerini ykseksesle dile getirit, Norve, Frondheim'denKirim'a yaptiracagt otoban-
dan sz ederdi. O gne geldiginde Kinm'in Almanya'ya katilmig olacagtndanemindi. Kirim'dan
"Almanya'nin Rivierast", Volga'dan da
"bizim
Mississippimiz" diye sz ederdi.
lerdekignlerde Hitler fikir degigtirdi ve ilk fetih yeri olarak Moskova'yi liste bagi yaptt.
Ne var ki aradan geen zamanda pek ok kiymetli vakit ziyam olmugtu. Bunun sonucu olarak
Almanlar, her ne kadar Kremlin'e sadece beg mil uzaktaki Moskova eteklerine gelmisede, bu-
nu ancak gecikmeyle1941 gz mevsimi sonunda yapabilmiglerdi. Simdiorada, hizla yaklag-
makta olan kig mevsimindeamur ve karla mcadeleetmek zorundaydilar. okgemeden pet-
rol Ye Oteki temel maddeler tkenmeyebaglayacakti. 27 Kasim'da Katargh Komutani "Perso-
- nel ve malzeme aismdan rezervimizin sonuna geldik"diyordu. Sonra gnler gemig, 5 ve 6
Aralik tarihinde General Yuri Zhukhov Sovyetler'in ilk baarill kargi atagim yapmigti. Bu kargi
atakla Zhukhov Almanya'yi ileri gitmekten alikoyacak ve btn kig orada kalmaya mahkm
edecekti.
Alman kuvve tieri Kafkasya'ya girmeyibagaramamigti. Evvelce verilen alti-sekiz ve en ok
on haftahk sreler gimdiaylara dngmgt. Almanlar artik o kig mevsiminde hareketsiz hale
getirilmigti. Levazim ve ikmal yollarmin uzanmasi gereken mesafeyi nemsememig, Sovyet as-
keri gc yedeklerindeki tahminlerinde de yamlmiglardi. Yamldiklariok nemli bagka bir konu
da Sovyet askerleriyle Sovyet halkmin zorluklara ve yokluklara ne derece tahammllolduklan-
ni bilmemekten ileri gelmigti. Savag, Sovyetler'in akil almaz bir askeri gce sahip oldugunu ka-
mtlamigtt. Savagmbirinci ylli iinde alti veya sekiz milyon Sovyet askeri lm veya esir dgmg
oldugu halde, Sovyet gleri savaga katilan yeni askerlerle takviye edilmigti. Bu arada Japon-
ya'nm SovyetlerBirligi'ne taarruz etmeyip Pearl Harbor'a saldirmasi, oradan Gneydogu As-
ya'ya geme karari Stalin'i memnun etmig, bylece Sibirya'dakikuvvetlerini batiya, Alman cep-
hesine ekmesini mmkn kilmigti.

321
Blau Operasyonu
1942 ylhnm ilk aylannda Berlin, Rusya'ya yapacagt Blau Operasyonu dedigi byk taarruzun
planini yaplyordu. Plan, temel hedef olarak Kafkasya'nm petrol_yataklarmi almigti. Oradan fran
ve Irak'taki petrol yataklarmave sonra da Hindistan'a gidilecektl.Hitler'in ekonomi uzmanlan,
Rus petrolne ulagilmadika Almanya'mn savaga devam edemeyecegini bildirmig, Hitler de bu
grge itenlikle katilmigt1.Aym zamanda Rus sava; ekonomisini de can damanndan vurmak is-
tiyordu.Kamsma gre, Rusyaaskeri birlikleri gerekliolan petroldenbir kere yoksun b1rak11dimi,
artik kesinlikle savaga devam edomezdi. Hitler, SovyetlerBirligi'nin son askeri g yedeklerini
petrol yataldarim korumak iin tketecegindenkesinlikle emindi ve kugkusuz, bundan sonra da
zafer onun olacakti. Buna tamameninanmig olarak on be; bin gl kuvvetti adamdan olugmug
bir Teknik Petrol Tugay1kurdu ve tugaya Rus Petrol Sanaylini dzenleme ve igletme grevini
verdi. Artik Almanya'mn Rus petroln igletmesi iin nnde tek bir engel kahyordu, o da pet-
rol ele geirmekti.
1942 Temmuz aymm sonunda Alman ordulan bu amaca dogru bir hayli yol almig giblydi.
Rostov kenti fethedilmig, Kafkasya'dan uzanan boru hatti kesilmigti.9 Agustos'ta Kafkaspetrol
merkezleri lin en batida olanma, Maikop'a ulagtilar. Burasi normal kopullar altmda Bak'dan
alinan petroln sadece onda birini veren kk bir merkezdi. Aynca Ruslar buradan ikmadan
nce petrol yataklanm, ara ve gereleri, atlyelerdeki kk aletlere kadar, tamamen tahrip et-
mig, Maikop'tan yle ayrilmiglardi. Eu nedente 1943Ocak ayina kadar Almanlar buradan gnde
yetmig varilden fazla petrol ikaramadi.
Almanlar yine de, ilerlemeye devam ediyordu. Artik ana yurtlarmdan ve ikmal merkezle-
rinden binlrce mil uzaktaydilar. Agustos ortalarmda Alman dag birlikleri Kafkasya.'daAvru-
pa'mn en yksek zirvesi olan Elbrus Dagl'na Alman bayragim ekiyordu.Ne var ki daha amaca
ulagmadan, Almanya'mn savagmakineleri durmugtu. Dgman tarafindankorunmast mmkn
dag geitlerinde ordulart bloke ediliyor, bekletiliyor ve yakit sikmtisi yznden vakit kaybettigin-
den gagkma dnyordu. Alman kuvvetlerinin Rusya'ylasavagmak iin byk miktarda petrol
kaynagina gereksinimivardi. Ancak, planlanan mlktann kat kat fazlasim daha o gnden tket-
avantalmdanmahrumdular. Blau Operasyonuama olarak
"hiz" "srpriz.atak"

tikleri iin ve
petrol bulmay1hedefledigi halde ordularinm petrolsz kalmasina neden olmugtu.
GeriAlmanlar Fransiz petrol depolarma ulagtiklan glbi Rus petrol depolanna da ulagmay1
bagarmigt1. Ancak, Rus tanklarimndizelle, Alman panzer nitelerinin ise benzinle ahgmasi ne-
deniyle bu Almanya aismdan hibir yarar saglamamigtl. Panzer nitelerinin zaman zaman Kaf-
kasya'da gnlerce hareketsiz kallp yeni petrol ikmali bekledigi oluyordu. Petrol ykl kamyon-
lar da yakit azligi yznden normal hiz yapamadigtndan, yolda geri kallyordu. Sonunda,are-
sizlik iinde petrol rezervlerini deve sirtlarmda ta1maya bagladilar. 1942 Kasim ayi geldiginde
Almanlar'in dag geitlerini agip Grozny ve Bak'ya ulagmak iin son gayretleri de pskrtl-
mgt.
Kafkasya'nm kuzeybatisindaki Stalingrad kentini Almanlar bagindan beri ikinci hedefleri
saymigtt. Ancak iinde "Stalin" szcg oldugu iin kent ta bagmdan beri, yalmzca Almanya ta-
"sembol"

rafmdan degl, Sovyetlertaraftndanda bir olarak grnmgtr. Stalingrad, bu nedenle

1942-43kiginda insanst etin atigmalara sahne olmuytur. Bu ara Almanya srekli olarak le-
vazim ve ncelikle E
de petrol yokluguyla kargilagmigtir. fsane kahramani gzyle bakilan Alman
Komutam General Heinz Guderlan,o kig Stalingrad'dan egine yazdig mektupta durumu gyle
anlatlyordu: "Dondurucu soguk, bannacak yer yoklugu, giyecektenyoksun olmamiz, hem asker
hem de malzeme aismdan ugradigmiz agtr kay1plar,yakit rezervimizin ac1klidurumu, hepsi
bir araya gelince komutanlik grevimi igkenceye eviriyordu."
On sekiz aydan daha uzun sren, insan gc ve materyal kaynaklarm ugradig agir kaylp-

322
lardan sonra, bu defa savag rzgrlan ters ynde esmeye baglayacakti. Almanya artik Rusya'da
"hcum" "defans"
degil oynamayabaglamigtl.Maregal Erich von Manstein geceyarisi Hitler'le
yaptigt telefon konuginasmda Fhrer'den Kafkasya'daki kuvvetlerini ekip kendi emrine verme-
si ve bylece Stalingrad'da savagan Altmct Orduya yardim saglanmasi iin yalvaracakti. Ancak
Hitler bu istegi reddedecekti.
Hitler telefondaMaregal'e qu szleri 30ylemigti: "Tm sorun Bak'yu almaktir, Saym Ma-
regal. Bak petroln ele geirmedike, savagta yenilmig sayllmz." Daha sonra da, petroln sa-
vag sanaylindeki yagamsal rol zerinde uzun bir nutuk ekecekti.Bu konugmada Hitler bir sy-
ledigini dnp dolagip tekrarliyor,yine de'konugma hirsma gem vuramiyordu. Uaga ne kadar
yakit lazimmig, tanka ne kadar yakit lazimmig, durup durup bunlan anlatiyor, szlerini bir trl
bitirmiyordu. Son olarak gunu syledi: "Operasyonlarimiz iin ihtlyaciniz olan petrol artik sag-
layamazsam, Sayin Maregal, siz de hibir geyyapamazsimz."
Yine de Manstein bu kanh saldmlari durdurmak iin girigimine devam etmig, en ivedi stra-
telik sorun, Altmet Ordu'nun kurtanlmasi konusunda Hitler'i ikna etmeye allgmigt1.Hitler Ma-
regal'i dinlememig, dinleme bir yana bu defa da Alman ordularimn Ortadogu'da nasil bir araya
geleceginianlatmig, "Daha sonra da toplu kuvvetlerimizle Hindistan'a yryecegiz ve orada n-
giltere'ye kargi kazandigimiz son zaferi mhrmz basarak dnyaya ilan edecegiz. lyi geceler,
'Heil' SaymMaregall" demigti.
Maregal Manstein bu szlere kargi tek bir cevapla yetinecekti: "Heil, Fhrer'im."
Hitler'in tm cogkusu ve heyecanma kargm yine de 1943 Ocak aymda Kafkasya'daki Al-
askerlerine
"ekil"

man emti verilmigtir. Yazikki bu emir ok ge verildigt iin Stalingrad'daki

Altmci Ordu'yu kurtarmak mmkn olamayacakti. Sovyetkuvvetteriyle sanlml; Altmci .Ordu
tuzaga dgrlmg, kurtulma riskinl gze alamayacak duruma gelmigti.Kaabilmek iin otuz
millik bir yolu agmalarl gerektigihalde tanklardasadece yirmi mile yetecek kadar "yakit"
vardl.
Otuz millik bir yolun yirmi millik yakitla kapatilmasiysa olanaksizdi. Bu nedenlerle, 1943 Ocak
ayt sonunda ve Subatbaginda Stalingrad'da, kugatilmig durumdaki Alman kuvvetleri yllalmig,
gten dgmg, donmup, a ve kendilerine hareket imknl veren maddelerden mahrum bir hal-
de teslimoldular.
Stalingrad Almanya'nm Avrupa'da kargilagtigiilk byk yenilgidir. Su yenilgi Hitler'i kont-
rol edemedigi ilgmbir fkeye srklemigti. Ona gre Alman askerleriteslim olmak yerine l-
meliydi. Ama artik Almanya
"hcum"
oynamiyordu. Blitzkrieg devri geride kalmigtt. Bundan
byle
"yildinm

taarruz" degil, askeri insan glic ve petrol dahil ekonomik kaynaklar nem kaza-
nacaktt. Dogu cephesindeyse, hazen aksi cereyan etse de, Sovyetler hi sapmadan ileriye dogru
baski yaplyor, Almanlar'l iggalettikleri Rus topraklanndanatip son hedele giden yolda yani -Ber-
lin yolunda- acimasizca i]erliyordu.

Rommel ve Karargh Komutaninin ntikami

Talihin Almanya'ya sitt evirmesi sadece 1942 sonunda ve 1943'n bagmda Stalingrad'daya-
ganmamigtir.SansmAlmanya aleyhine dndgn gsteren ok anlamli bagka bir rnek de Ku-
zey Afrka'nm kumlan ve kahverengiye alan akil ve iplak kayalari zerinde, Libya ile Misir
arasmdakihududa yakm yerde yaanmigtt.
Kuzey Afrika, GeneralErwin Rommel'in ifadesiyle 11. Dnya Savagi'nm, askeri atigmanm
hemen tmyle
"tarn
hareketlilik prensibine" gre oynandigi tek tiyatroydu.Bu hareketliligi Al-
manya'mn Kuzey Afrika'daki Panzer Ordusu ve en degerli eletilam Afrika Gc (Africa Korps)
sagllyordu. Bunlann her ildsi de RommePin buluguydu. Rommel ok zeki, mtegebbis hayal g-
c kuvvetli bir adamdi. Tank gavagive hareketlilige dayanan savagta bu niteliklerini ustaca sergl-
lemi ti. Strateli ve taktik konularinda -risk stlenmeye hazirdi. Ufak yapill, sakin, soguk tavirh

323
.
 "meydan

olan Rommel Birinci Dnya Savagi'nada katilmig, bu savagta savagilideri" olarak n

kazanmigti. Rommel'in piyade taktiklerizerine yazdigtkitabt okuyan Hitler, kitaptan etkilen-
mig, 1938'de Nazi Partisi yesi olmadigi halde, Rommel'i Fhrer'iri kipisel gvenliginden so-
rumlu taburun bagma getirmigti.1940'ta da Fransa simrmdapagirticibir hizla ilerleyen panzer
tmenininkomutanliginl yapmigti. Fransa harekti ona gresavagtan ok bir oyun gibiydi.Egine
yazdig1mektupta "Batida yapilan bir savagm byle olacagm1hi tahmin etmemigtik" diyor, son-
ra da byk bir rahatlikla gunlan ekliyordu: "Bu sanki Fransa'da yapilangnlk bir geziyeben-
ziyor."
1941 Qubati'nda Rommel ingilizkuvvetlerince yenilginin egigine getirilmig bir talyanor-
dusuna takviyevermek iin Kuzey Afrika'ya gnderiliyordu. Burada yapilan savag, Rommel in
bir gezinti" olmayacakt1. nkgenigligisadece yetmig mil olan savag blgesinin uzunlu-
"losa

gubin mildi ve arazi Libya'da Trablus'tan, Misir'da ElAlameyn'e Radar uzamyordu. Alman kuv-
vetleri bu blgede olduka abuk ilerledilerse de ortada ylldmm savagina benzer hibir geyg-
zukmyordu.
Rommel hareket ve cret isteyen savaglar iin dogmutu. Bu yzden Karargh Komuta-
m'nin istegine uyarak, zafere gtrecek bir yryg yarida kesmig olan komutam incitecek
davramplarda bulunuyordu. Su konudan sz eden bir ya21stnda gyledemigtir: "Karargh Ko-
mutam'na bagli olanlar son gnlerde yeni bir huy edindi. Iglerine bakacaldarl ve yaratici gleri-
ni kullanacaklari yerde, karplagtiklari her zorlukta hemen yakmmaya bagliyorlar.Eu gerekten
istenmeyen bir durum. Dgmamn tahribiylesonulanan gantibir zaferden sonra, s1rfKarargh
Komutam yle nerdi diye ilerlemeyi durdurmak tarihede hata kabul edilecektir. Tarih, byle
bir durumda kamlmig olan onca hrsatlari teker teker ammsatacaktir.."Rommel'in karagah su-
baylarma baglanmaya hi niyeti yoktu.
Baglangita Rommel Ingilizkuvvetlerine kargi Kuzey Afrika'da akil almaz zaferler kazan-
.
migtir. Bunlar1 ok zaman ok k1sith kaynaklarla ve dgmandan ele geirilmig malzemelerleba-
armigtir. Bir seferinde, kullandigi nakil aralannm yzde 85'i ngilizler'den
ve Amerikal11afdan
ele geirilmig aralardan olugmugtu. Yeni buluglar yaratmadainamlmaz derece yetenekliydi. Sa-
dece taktik konusunda degil bagka alanlarda da yoktan var etmeyi bilirdi. Savagta ilk grev aldt-
gi gnlerde Rommel Trablus atlyelerinde tank maketleri rettirmig, sonra bu ige yaramayan
Volkswagenler'e ykleterek ingilizler'i korkutmak istemigti. Bu Ingllizler'in
"tanklari" "tanklan"

ztrhli kuvvet sanarak Almanlar'in ok daha fazla zirth gc olduguna inanmalarmi saglamigtl.
Ancak onun bile yadstyamayacagt bir gerek vardi. Motorize glerin tamamenbol miktardaya-
kita bagtmli oldugu ve hizli geligmelere ayak uydurmasm1veuzun mesafelerle ekilmesini sagla-
yacak bol petrol potansiyeline muhta oldugu geregi. Petrol Rommel iin her zaman stnde
en inatla durdugu sorunlardanbiri, hatta kendi ifadesine gre zaman zaman en nemli tek konu
olmuytur. Daha 1941 Haziran1'nda defterine gunlanyaziyordu: "Ne yazik ki petrol stoklanmiz
dgman tarafmdan lyice tahripedilmig. Yaklagmaktaolan ingilizbaskimm da bu yzden olduka
endigeyle bekliyoruz. nk gunu gayet iyi biliyoruz ki, harektimizdaki zafer veya yenilgiyi ta-
yin edecek olan teknik gereksinmelerden ok petrol vanasidir."
Ancak Rommel kuvvetleri 1941 sonundave 1942'nin ilk yarismda baanh bir petrol ikma-
"hcum"
line kavugmuytu. Bu nedenle Rommel bir kez daha taktiginegeecek, 1942 Mayis ayi
sonunda ingilizler'ekargi asil byk saldtrismi yapacakti. Saldm gerekten de ok iyi gemigti.
ingllizlerpes etmigti ve bir hafta iinde de Rommel' kuvvetleri. yz mil mesafeyi agmig, lleri
dogru ilerlemesini srdryordu. Eldeki plana gre, Libya ile Misir arasmdaki smirda durmast
gerekirken Rommel bunu yapmayarak smin zorlarngt1. Zorlama harekti yryn durdurul-
dugu ana kadar devam etti. Yryg El Alameyn admda kk bir tren istasyonu yalanmda dur-
durulmugtu. Gerek gudur ki Rommel plana uygun hareket ederek elinde mevcut erzak ve mal-
zeme durumunu lyi hesaplasaydi ve belki de Karargh Komutam'nin neriferini dinleseydi, du-

324
 rum bambagka olabilirdi. Simdi artik El Alameyn'de, Iskenderlye'den altmig mil uzaktaydi. Kahi-
re ve Svey;Kanah da pek uzak grnmyordu.
Bu ara Mihver gler gahane bir zalerin epiginde olduklari inancmdaydi. Mussolini uaga
binip Kuzey Afrika'ya umug,refakat olarak da yamnabagka bir uak daha almigt1.kinciuakta
bir "Sava;ati" vardi. Rommel'in amalanna gelincebunlar Mussolini'ninplanlanndanbile daha
.
kapsamhydi. Rommel Kahire'yi yolu zerinde basit bir istasyon olarak gryordu. Eu istasyon-
dan geerek Filistin, Irak ve Iran'a uzanacak, son olarakda Bak'ya ve Bak'daki petrol yatakla-
Ima ulaacakti. Kafkasya'da sadece savagmayacak,Alman kuvvetlerinden gelecek yeni
takviyey-
le gerekli
"stratejik
kogullari" yaratarako
"azametli
Rusya'y1" parampara edecekti. Rommel'in
kanma girmigolan bu hayali Hitler de, aynen paylagmaktaydi.Mussolini'ye yazdigt mektupta bu
.
duygusunu gu szcklerle dile getirmigtir: "Kader bize bu savagtiyatrosundabir kere daha rast-
layamayacagimiz bir gans vermig bulunuyor."
Ancak Rommel ve Hitler, byle konugmakta acele etmiglerdi. SovyetlerKafkasya'da dayan-
may1srdrmg, hundan yararlananMttelikler de, korkun Alman saldinlarma karg1Libya sa-
hili atklannda bir Akdeniz adasi olan Malta'yi geri almayi bagarmiglardL Mihver kuvvetler Ku-
zey Afrika'daki Rommel kuvvetlerini takviye iin gnderilen askerleri Malta'dan sevk ettikleri
iin, bu, Mttefikler aismdannemli bir baanydi. Simdi, Malta'nm geri almmas1yla,Mttefik
ler sevluyataburadan, yeni
"sleri"
olan Malta'dan baglayacakti. Aynca Mttefikler Alman ve
talyangifrelerini ele geirlyor, bu da onlara kolayhk sagliyordu.te yandan Alman Hava Kuv-
vetleri Luftwaffe'nin ikmal uaklar1bile benzinsiz kalmaya baglamigt1. talya'dantakviyegetiren
gemiler de artik sava; sularmdan siynlip Kuzey Afrika'ya ulaamlyordu. O gne kadar Rommel,
kazanmigoldugu gerekten byk baanyla Afrika kuvvetlerini o kadar uzaga, inanilmaz mesa-
felere gtrmg,bu da ona egsiz br n kazandirmigtl.
Simdiise bu n tehlikedeydi.Emrindeki
ikmal hatlari ok uzun oldugundan, Trablus'tanyakit getiren kamyonlar gelig ve dng iin ka-
pasitelerininok stnde benzin tketiyordu Harektm ok uzaklara ve ok byk hizla yap11-
masi sadece Rommel'in KararghKomutam'na korkulu ryalar grdrmyor,Panzer Ordu-
su'nu da ok tehlikelikonuma sokuyordu.Yine de Rommel ok yakmda zaferi kazanacagmdan
emindi. 28 Haziran 1942'de egineyazdigt mektupta, talya'dabirlikte geirecekleri bir temmuz
tatili iin hazirlik yapmasmi istiyor ve "Pasaportlanmizi hazirla!" diyordu.
Bagkabir aidan bakildiginda, o stralar Kahire'de byk bir panik yagandigt grlr, Bir ta-
raftan ingilizlerellerindeki belgeleri yakiyor, br taraftan Mttefik kuvvetler personeliKahi-
re'yi yk trenleriylebogaltmaya zorlamyordu. Kahireli tccarlaragelince, onlar byk bir telay-
la dkknlannin duvarlanna asth Churchill ve Roosevelt resimlerini indirip yerine Hitler ve
Mussolini'nin resimlerini aslyorlardi. Ingiltereise 1942 Haziran sonunda ve Temmuz'da, diren-
mesini srdrmekteydi. Rommel'in yeniden harekete gemesiiin benzini kalmamigti. iki t-
kenmig ordu El Alameyn Birinci MeydanSavagidenen bu savagta hareket edemez noktaya
ge-
linceye kadar savagmigti ve iyte gimdide orada, Afrika'mn sicak llerinde elleri kollan bag;lt
bekliyorlard1.
Agustos ortalannda Rommel yeni ve bag edilmesi zor bir hasimla kargilaacakt1.Bu, sert,
mnzevi, daima kendi hakllhgLna inanan, hibir geydeikinci olmaya katlanamayan, fakat her part
altmda mutlaka ok sabirh olmayi bilen GeneralBernard Montgomery idi. Suudi petrolnde her
tapinaltmdan ikan H. St. JohnB. Philby'nin kuzeni olan Montgomery, Philby Hindistan'da evle-
nirken damadm sagdiligim yapmigt1. Hayata erken yagmda atilan Montgomery, yagamda en
nemli geyininsanm kendi kendisine, kendi g kaynaklarina gvenmek oldugunu grenmigti.
Bir bcek sokmasi sonunda garip bir gekildelen kansindan sonra, hayatta hibir duygusal bagl,
deger verdigi hibir geykalmamigtt. Daha sonra Misir'daki Sekizinci Ordu'nun komutasmi almak
iin ani bir kararla bagvuracaktL leride,niin byle hareket ettigini aiklarken, defterine gunlan
yaziyordu: "Hayatta sahip oldugum her geyi 1941 Ocak aymda dgmanm bombaladigi Portmo-
 uth'da kaybetmigtim. Simdinme Almanlar'i ezmek, almak iin bir firsat 1krmpti.Ben de bu
firsattan yararlanmak istedim." Bazi kimseler Montgomery'i garip,hatta biraz da ruh sagligtbo-
zuk bir
"paranoyak"
olarak gryordu. Kendi bun.un farkmdaydi. Nitekim Ruweisat Ridge'de Se-
kizinci Ordu'dan bir grup subaya yapttgt ilk konumada pu szleri 50ylemek ihtiyacml duymugtu:
"Sizitemin ederim ki, akhm tamamenbagimdadtr. Anladigima gre benim haftfe kaik oldugu-
mu sananlar var. Bu o kadar sik syleniyor ki art1kben bu szleri iltifat kabul ediyorum."
Belki biraz garip olsa da Montgomery'ninayni zamanda ok metotlu,.iyi bir egitimci ve
askeri alanda inceleyici bir stratejist oldugu muhakkaktir. Btn bir gn tek bagma odasma
kapanip geirdigiolurdu. Byle zamanlarda, kendi deyimiyle,
"zihin
muhasebesi" yapar sorun-
lar zerinde dgnr,' ana ilkeler arar, planlar tasarlardi.Evinin duvarma Rommel'i gezici l
kararghmda gsteren bir resim asmigt1. Buna bakar, Rommel'in hangi kogul altmda, ne yapa-
cagmi tahmin etmek isterdi. Montgomery, Rommel'le yz yze geldigizaman modern bir efsa-
ne kahramamyla, SekizinciOrdu'da korku ve dehget yaratan biriyle karplaacagmm bilincin-
deydi. Aklmda ulagmak istedigi tek bir hedef vardi: Biroldarmm imknm ok tesinde grd-
g bir geyi yapabilmek; motorize sava; ustasi Rommel'in kaderini degigtirmek ve onu kesin
olarak yenilglye ugratmak. Montgomery bunu Rommel'inyenilmezligine inandigt iin istiyor-
du. Ona gre Rommel hibir zaman yenilmemigti.. Sadecebazen daha fazla petrol bulmak iin
gerilemekzorunda kalmigti. Montgomery, ileride, meydan savaglarmda, agiri derecede ihtiyatli
davrandigi ilerl srlerek eleptirilmigtir.Ne var ki gerekten de, bir Alman generalinin de son-
radan syledigi gibi, Montgomery
"bu

savagta girdigi tm meydanmuharebelerini kazanan tek

maregaldir."
Rommel'le yapacagi giderekyaklagmakta olan arpigmayi dgnrken Montgomery strate-
JisiniSekizinciOrdu'ya gre kurmugtu. Sherman tanklanyladonattlmig bu ordudan tm kapasi-
teyle, bir btn olarak yararlanmak istiyordu. Ayrica kendi ikmal hattmm kisa, Rommel'inkinin
uzun olugunun sagladigt avantaJdan da yararlanmay1 tasarliyord'u.1942 yllimn o sicak agustos
gnlerindeRommel'in ikmal durumu bir dereceye kadar dzelmigti. Byleolduguna gre acaba
saldinya gemeli miydi?
Rommel'in nnde iki seenek vard1. Birincisi, petrol silantisinin ve bunun doguracagt
glklerin bilincinde olarak ve sagligi da elvermediginden hastalik izni ahp Kahire yrygne
devam etmemek. Sagligigerekten de bozulmuytu. Ciddibir bagirsak rahatsizllgi ve agin srme-
nal geiriyordu. Bu yzden birka gn evvel hastalik izni in mracaat etmigti. ikinciseenek,
Kahire yrygne devam etmek hatta daha da telere gitmekti.Zamanm hizla akip gittigini,
Afrika glerininmorallerinin de dikkate almmasi gerektiginidgnyordu. Su dgncelerle
"hcum"

emri verdi. El Alameyn yalanlannda cereyan eden bu raund'a sonradan Alam Halfa
Meydan Muharebesi denmigtir.
Bir hafta sreyle devam eden bu arpigmadaAfrika kuvvetleri arka arkaya birok kere ya-
kit yokluguyla kargilagip durdurulmustu. Rommel, bunlan kayltlarmda belirtmigtir. 31 Agus
tos'takikay1ttagunlar yazihdir: "Agir seyir yznden Afrika kuvvetlerinin petrol stoklan kisa s-
rede bitti. Su yzden saat. 16.00'da 132 no'lu tepede hcum harektim durdurduk." 1 Eyll
kaydmda ise gunlar yazthdtr: "Bize vaat edilen petrol hl Afrika'ya ulagmadl." Rommel'in ihti-
yaci olan petrol hbir zaman ulagmayacakti... Gemiyle ulagtmlacak yakitm ogu ya denizin di-
bini boylamigti ya da hl ltalya'da yklenmeyi bekliyordu. Geri benzin sevk etmeye elverigli
kk bir demiryolu vardi, fakat o da sel baskmmda tahrip olmugtu. Su nedenlerle Rommel
kuvvetleri taktik a1dan iyi konuglandinlmt; Ingiliz topu kuvvetlerini yarip ilerlemeyi bagara-
mad1. 7 Eyll 1942'de Alam Halfa Meydan Muharebesiartik bitmigti. Rommel'in girigtigibu
"hcum"

harekti daha yoldayken durdurulmug, yok edilmigti. Bylece

"namaglup"

son efsane-
si de artik devriliyordu.
, Bunu izleyen haftalarda Rommel, Hitler'in kararghmdan yalvararak ne pahasma olursa ol-

326
 sun ikmal istedi. Buna aralar iin istedigi yakiti da dahil etmigti. Her bir ara iin iki bin mil me-
safeye yetecek.kadar yakit talep ediyordu. 23 Eyll tarihinde Rommel, nce Roma'daMussoli-
ni'yi, sonra da Rusya smirmdaki kararghmda Hitler'i.grmek iin Kuzey Afrika'dan ayn1di.Yine
petrol iin ricada bulunuyordu. Ne var ki Hitler ona petrol yerine Maregallik niganesi olan bir
veriyordu. stelikbu asa Fhrer'in kendisi tarafmdanveriliyordu. Su trendeHitlerRom-
"asa"

mel'e ok cmert davranacak, hibir zaman yerine getirmeyecegibirok vaatte bulunacakti.

23 Ekim'de bu defa Montgomeryhaftalar sren uzun ve zenli. bir hazirlik ve ikmal sre-
cinden sonra, gl bir topu barajlyla, kinciEl Alameyn Savagidenen kargi taarruza geecekti.
Almanlar donup kalmigti. Daha birinci gn, Rommel'in yerine gemig olan General George
Stummeingilizhava bombardimamna yakalanan arabasmdan dgerek kalp krizi geirip lecek-
ti. Hitlero sira hastalik izniyle Avusturya Alpleri'nde bulunan Rommel'e telefonedip derhal Ku-
- zey Afrika'ya dnme emri verecekti. 25 Ekim tarihinde Rommel bir kez daha Misir'a dnyor-
du. Ne var ki bu defa uzun srecek bir geriekilmeyikumanda etmek iin gelmigti.
Almanlar yeni ikmal mitlini uaklara ve Krallyet donanmasi ile RAFm (Kraliyet Hava
Kuvvetleri) metotlu gekilde tahrig ettigi gemilere baglamigti. Rommel, aresizlik iinde kendile-
rine petrol getirecek drt gemiyibeklerken, bu gemilerin RAFtarafmdannispeten gvenli bir li-
man olan Tobruk'ta batinldigini grenecekti. Eu haber Rommel'i ok sarsmigtL Btn gece hi
"batinlmanin"

uyumadan gzleri aik, ylece yatm14ti. Rommel bu ne anlama geldigini ok lyi

biliyordu. Bu olguyu kayitlanna yylegeirmigtir: "Bu petrol tagiyan gemlere hcum eden ngi-
lizler bizi can evimizden vurdu. Yagamimizmdevam1 bu ikmale bagllyd1."
O gn izleyen haftalarda Rommel'in yapabildigi tek gey geri ekilmeydi. Zaman zaman
linden, toparlanipdgmanma ldrc darbeler atmak geliyordu. Ancak sirf yakit olmadigi iin
buna cesaret edemiyordu. Hitler'e tekrartekrar petrol durumunun ne kadar
"felaket"
oldugunu
bildiriyordu. Ancak kaderinde bu felaketten daha da byk bagka bir felaketle daha kargilagmak
vardi. Geri ekilmeolurken Mttefik kuvvetler Fas ve Cezayr'iiggaletmigti. Artik Afrikah g-
lerin grevsresi de sona ermek zereydi. 1932 ylhnm Noel gecesi Rommel, kararghmdaki su-
baylarm dzenledigi Noel partisine katilmig, partiye giderken subaylannao gn arabasmdan av-
ladigt bir geyikgtrmgt.Subaylar geyige kargi armagan olarak Rommel'e minyatr bir petrol
varili iinde bir kilo kahve sunacakti. Rommel bu armagan iin pyle demigti: "Byle bir gnde
bile en ciddi olan sorunumuz bu derece itibar gryor!"Artik Rommel hem dogudan hem de
batidan ilerlemekte olan kuvvetlerin arasmda kk bir toprakparasmda sikipipkalmigt1.Artik
efsane son bulmugtu. Rommel gimdi Hitler'in gznde dgmg kipiydi" ve Afrika Kuv-
"yenik

vetleri Komutanllgl'ndan ahnmigt1. May1saymda Kuzey Afrika'daki son Alman ve Italyankuv-

vetleri de teslimolacakt1.
Ancak Fhrer, Rmmel'i yeniden greve agLnyordu. Rommel nce Italya'da, sonra da
Fransa'daHitler'in hizmetinde ahgt1.Fransa'da bulundugu gnlerde Normandiya iggalinden kt-
sa sre sonra Mttefik bombalanna hedef olan arabasmda agir gekildeyaralanacakti. Bu olaydan
gn sonra ordudan bir grup subay Hitler'e suikast girigiminde bulunuyor, ancak girigim so-
nusuz kahyordu. Bu suikast girigiminde Rommel'in parmagi oldugundan gphelenilmigti. Ayn-
ca batida Mttefikler'le kendi adma barty grgmeleri yaptigindan da kupkulanillyordu. Hitler
Rommel'in ldrlmesini emretmigti, ancak Rommel ok popler bir general oldugu iin bu
alka, hallon gz nnde yapilamazdi. Bu infaz, Almanlar'in morali zerinde ters tepki yara-
tabilirdi.Bu nedenle, 1944 Ekim ayinda iki SS generaliellerinde bir ultimatom oldugu halde,
Rommel'in kapisina dayandi. Dogallm gibi gsterilecek bir intihara razi olmasi isteniyordu.
Bunu yapmadigt takdirde alle fertlerinin hepsi tehlikedeydi.Rommel, elinde iki sene evvel Hit-
ler'in kendisine vermig oldugu asa oldugu halde iki SS subaylyla evinden ayrilip onlarla beraher
arabaya bindi. Araba Hitler'in evinden birka yz metre tede, agaliklar arasmda a\k bir arazi-
de durduruldu. Burast Gestapo tarafmdannceden kugatilmt; bir yerdi. SS subaylari Rommel'e

327
 zehirli bir hap uzattilar. Rommelhapi yuttu ve o an oturdugu yerde bagi ne dgt. Hayatim
kaybederken elinde tuttugu Maregallik asasi da yere dgmt. Rommellmgt. lmnedeni
beyin kanamasi olarak gsterildi.Cenazesiiin grkemlibir devlet trenitertiplendi.Hitler, alle-
sine bir bagsagligimesajignderdi. Cenazetreninderesm konugmayt yapan hatip "Rommel'in
kalbi Fhrer'e aitti" demigti.
lmndensonra toplananevraklanarasmda
"ikmal"
konusunun ve ncelikle de petro-
ln, motorize sava; agLndaki roln yansitan dokunakli bir yazi bulunmugtu. Bu yazisinda
Rommel, El Alameyn Meydan Muharebesi'ne atif yaparak "Muharebenin kaderini daha muha-
rebe baglamadan evvel Karargh Komutanlan tayin eder" demigti. Birka sene ncesine kadar
bizzat kendisi byle bir fikri kesin olarak reddederdi. Ancak bu yazly1yazdlglgnlerde artik Ku-
zey Afrika llerinden act dersini almigti: "En cesur insan bile silahi olmadan hibir gey yapa-
maz. Silahlarda bol mermi olmadanbir geyyapamaz. Aynca motorizesavagta ne insan ne silah
ne de mermi, yeteri kadar petrol almadika hibir gey ifade etmez" diyordu. El Alameyn'deki
kinciMeydan Muharebesi'nden iki hafta sonra, kendi kuvvetleri Montgomery kuvvetleri kargi-
smda geriekilirken,Rommel kansina yazdigt mektupta punu sylyordu: "Petrol yoklugu! Bu
insani aglatmaya yeter."

Dikta ve Felaket
1943 ylh ortalanna gelindiginde Mihver kuvvetler hem Rusya'da hem de Kuzey Afrika'da yenik
dgmgt. Alman ordulannm Bak'da veya Orta Asya'mn petrol blgelerinde bulugma hayali
artik fantezi dnyasimn derinliklerine gmlmgt. Almanya yeniden kendi kaynaklarma dn-
mek zorundaydi. Bu konuda bagka bir seenegl yoktu. Sava; makineleriniyeniden kullanihr ha-
le getirmekiin ilginca bir aba gstermeye baglam14tive bu arada sentetikyakit konusu da sa-
vaym can daman olugu nedeniyle ele ahntyordu-Igte bu aba bir yandan Hitler Reich'i teknolo-
ik dehasmi, te yandan ulusun moralce inde bulundugu "tam
iflas" durumunu sergileyecekti.
Ge de olsa sonunda Nazi rejimi Alman ekonomisini yeniden organize etmeye baglamigti.
Su aradaok uzun bir mcadeleye hazirlik olarak sentetik yakit ve diger temel maddelerin re-
timini ogaltmak iin byk bir aba gsterillyordu. Bu igin bagmda Hitler'in zel miman olan
Albert Speer vardi. Agtn derecede hars bir adam olan Speer bu konuma gelrnedenok nce Hit-
1er'in
"en
sevdig insanlardan" biri olarak sivrilmigti. On sene kadar nce,1933 Nuremberg'de
.
yapilan Nazi Partisi kongresinde salonu bayraklarla, otuz metrelik dev kartal heykelleri ile dona-
tarak Hitler'in dikkatini ekmeyi bagarmigti.Hitler kendisini de heyecanh bir sanati saydigtndan
Speer'in fikirlerinin ve kipiligininetkisinde kalmig, kendisini devletin yapacag amtlardan sorum-
lu mevkiyegetirmigti. Aynca yeni Reich Bagbakanhk binastni inga etmesi ve yeni bir Berlin kur-
masi iin el tahsisatmdan para da vermigti. 1942'de Fhrer, Speer'i Amtlar ve Sava; retimi
Bakani yaptL 1943 ylhnm baglannda da, Rusya ve Kuzey Afrika'da yaganan hata ve baansizlik-
larin ne derece byk oldugu artik anlagildigmdan, bu defa Amtlar Bakanligt gibi kk bir ba-
kanliktan ok daha kapsamli bagka bir grev vermigti. Speer artik Alman ekonomisinin her y-
nnden mutlak bir gce sahipti ve gerektiginde bu gle ortahgi kastp kavuracakti. Speer bu
yetklyi kullanarak.gerekten de ekonomik yaamm her agamasmi kontrol etmig, hi deglse etki-
lemigtir.
Evvelce siradan bir mimar olarak Bin YilYagayacakReich'in ebedi an ve gerefiadma diki-
len tag anitlardan sorumlu olan Speer,lasa zamanda Reich'in en nemli ve acil sorunu endstri-
yel seferberlik konusunda kendisini kamtlayacakti. Speer durgunluk denen kavrami Alman eko-
nomisinin iinden skp atmigtir. Atandigt gnden iki buuk yll sonra lkenin ekonomik gr-
nm arttk tamamen degigmigti. Uaksanaylinde,silah ve mhimmatta retim kattan fazla
artmig, tanklarda ise bu artig neredeyse alti kati bulmuytu. Su olaganst retim rekorlarmm

328
hepsi Mttelik kuvvetlerin endstrisi, demiryolu depolan ve top imalathaneleri gibi-
-havacilik

egitli Alman hedeflerine ynelttigt kapsamli, bazen de pek baanl1olmayan stratelik bombala-
ma kampanyasi sirasmda kirilmigtir. Yenilgiye kargm. Alman smai retimi ykselmekte devam
ediyordu, Tm savagsresince, en yksek retim dzeyine 1944 Haziram'nda ulagilmigttr.Ne
var ki stratejik bombardimam planlayan kurmaylar en nemli stratejik unsur olan petroln ze-
rinde hi durmuyordu. inglliztarihi Basil Liddell Hart, konuyu irdelerken "Almanya'nm en za-
ylf noktasi olan petrol retim potansiyeline hemen hi dokunulmadi".delnigtir. Yine de gerekAl-
man askeri erkm gerekse Speer byk endige iindeydiler. YaMttefikler sentetik yakit sanayi-
inin tahribinibag hedef clarak alirlarsa? Byle dgnmekte hakllydilar nk sentetik yalot sa-
nayii diger sanayi faaliyetlerinin tersinekritik, yogun ve duyarh bir hedef konumundayd1. Bu ne-
denle sentetik yakita yneltilecek bir kampanyanm tm Alman sava; ekonomisininsonu olma-
smdan endigeliydiler.
Sentetik yalut sanayiide savag ekonomisindeki diger sanayilergibi ykselig egilimigsteri-
yordu. 1942 yllmda, Alman endstrisi bu alanda 1930'lara oranla ok byk ilerleme kaydet-
migtir. Yeni retim teknolojileri,daha iyi luzlandiricilarla daha kaliteli retim almiyor ve ham-
madde olarak ok daha egitlikmr cinsleri kullanihyordu. retimde byk bir hizla artmak-
taydi. 1940-1943 arasmda sentetik yakit retimi yaklagik iki katml bulmug, gnde 72.000 varil-
den 124.000 varile ykselmigti. Yakit sisteminde sentetik yakit fabrikalari kritik konumdaydi.
1944 yllmm ilk aymda sentetik yakit fabrikalari toplamretimin yzde 57sini, uak benzini
retiminin ise yzde 92'sini retmigtir. Artik yol a1kti. 1944'n ilk ayinda, retimde grlen
artly, yllm geri kalan kismmda artigm daha da byyecegni gsteriyordit. Kisaca sylemek gere-
kirse, IkinciDnya Savagiiinde sentetik yakit tek_bagma Almanya'mntoplampetrol retiminin
yansimkapsamigtir.
Kugku yok ki bu baan muazzam bir abanm eseriydi.Nazi sava; ekonomisinin tm nor-
mal ara ve teknikleri,ayrica esirlerbu ekonomlye seferber edilmeseydi, byle bir kalkmma asla
gereklegmezdi.Hitler, genliginde Viyana'mnher kgesinde rastlanan anti-seminizm alumini,
eytani bir ideolojiye dngtrmgt. Simdi bu ideolojinin can damannda Yahudi katliami ve Ya-
hudi irkmm yeryznden silinmeprojesiyatiyordu. Bu "Nihai zm" karan 1942 Ocak aym-
da Viyana Konferanst'nda, sadece iki saatlik bir tartigmadansonra almmigti."Nihai zm"e
ulagma mekanizmasimn toplamakamplan olduguna da aynca karar verilmigti. Nihai zm uy-
gulampsonulanmcaya kadar saglik durumlan msait olan Yahudiler iin Slavirlandan gelenler
ve teki esirlerle heraberdaha o gnden lm fermam verilmig, Reich'm amalarma hizmet iin
ahymaya gnderilmiglerdi.
Son gnlerde LG. Farben hidrojenerasyon tesislerineve sentetik lastik igletmesine daha
ok sayida toplamakamp1 tutuklusu gnderiliyordu. I.C. Farben firmasi aslmda Polonya'daki
Auschwitz Toplama Kampi'nm yamnda kurdugu igletmelerde sentetik yakit ve lastik imalatt
yapmaktaydi. Naziler'in katliam fabrikalari iinde en byg Auschwitz'deki tesistir.Eu tesisler-
de, ogu Yahudi olmak zere iki milyondan fazla insan, LG. Farben mamul zehirli gazla 01d-
rlmgtr. I.G. Farben yerlegim yerini soranlara burasi
"byk
kmr stoklari olan ve pek gok
ii al1tiranok uygun yerde konuglandirilmt bir igletme" olarak tarif edillyordu. Auschwitz
sentetik yakit tesisi, 1932 Haziram'nda, Hitler'in de katildigi Mnih toplantisindagirketitemsil
etmig olan kimyager tarafindanynetiliyordu.
I.G. Farben tesislerindehem
"zgr"
iiler hem de esir iiler aligtinhrdi. Kimya dalmda
alian bu girket esir iilerin her birine bykler iin gnde veya drt mark, kkler iinse
bunun yan oraninda bir cret derdi. cretleriinin becerisine gre saptanirdi. Ne var ki bu
paralar hibir zaman iilere denmemig, SS ubaylanna,Hitler'in
"elit"
askerlerinin cebine in-
migtir. Esir iiler gnde en ok bin kalori hesablyla beslenir, tahta Tanzalarda yatirillrdi. Bunlar
birka ay bu gekildeahgir,sonra da korkun yagama kopullari yznden veya dv)dkleri iin

329
 lm kampmda lr giderlerdi. Yerlerine.daima, yeni gelen tiklim tiklimtrenlerden bogalan te-
ki esirler ahnirdi.
LG. kendisini ortagt olan SSisteklerine gre ayarlamayi baarmigti. Szgelimi bir seferinde
SS, esirlerinnbetilerce "Serbest Blge"yakmmdave Alman halkmm gz nnde kamilan-
masmin durdurulmasi talebindebulunmug, LG. de bu talebiderhal yerine
getLrmigti. SS bu iste-
'moral

glni apagidaki gerekeye dayandirmigti: "Agin derecede tatsiz sahneler kmci' etki yap-
maktadir. Bu nedenle kamilama iginin ingaat yerinde yap11masmin durdurulmasi, bu igi toplama
kampimn drt duvan iinde yapmalan talebindebulunduk." Bundan birka ay sonra I.G. Far-
ben idare kurulu SS metotlanyla tam mutabakat dzeyine gelecek, gu fikri sergileyecekti: "Bu-
.
gne kadarki deneyimlerimiz bu insanlar zerinde sadece.kaba kuvvetin etkili oldugunugster-
migtir."
LG. Farben giderek,Auschwitz Merkez Toplama Kmpi'ndaki esir iimesaisinden mem-
nuniyetsizlik gstermeye bagltyordu. Her gn iki kez tekrarlanandrt millik yryg esirleribit-
kin dgryor, kamptaki salgin hastallklara kargi direnlerini yok ediyordu. Bunu nlemek iin
irket Merkez Toplama Kamp1'nm bir olarak kendine ait zel bir toplamakampt olan
"gubesi"

Monowitz'i kurdu. Bu kamp da tipkiMerkez Kamp modelinde ing edilmigti. O gnden bugne
elde kalan kay1tlar Auschwitz I.G. Farben kapilarindan tam yz bin esirin gemig oldugunu
gsterir. Tesislerin ok byk ologunedeniyle burada tketilen elektrik Berln kentinin toplam
elektrik tkemindendaha fazlayd1.
Buradaki esirlerden biti 174, 5 l 7 no'lu Primo Levi admda gen bir Italyan'd1.O gne ka-
dar yagammtsrdrmesinitek bir nedene, lise ylllarindan hatirladigt organik kimya bilgisine
borluydu. Primo Levi, Torino'da organik kimya allym1;t1. Primo Levi, l.G. endstri kompleksi
konusundaki fikrini sonradan pyle aiklamigtir: "Demir, beton, amur ve duman bilegiminden
olugmuy bu dev rgt, sanki gzelligi reddeden bir anit giblydi. Kompleks smirlan iinde tek bir
yegil ot bile gremezdiniz. Yzeyiyer yer yariklarla kapli toprak, kmr ve petrol artiklanyla
mikropluydu. evrede canli olarak yalnizca makineler ve esirler vardt ve bunlarm birincisi ikin-
ciye oranla biraz daha can11ydi.""Monowitz bir lm fabrikastydL lmfabrikasi oldugu kadar
igyeriydi de. nk kampta aligan personel Monowitz'de lenlerin glysilerini ve ayakkabilarmi
yakindaki pazarda satar, bundan para kazamrlardl. lenlermliplak soyulduktansonra yakil-
mak iin komgu kamplarm nrmlarma gnderilirdi. Auschwitz ve Birkenau finnlarmdan yay11an
pis koku Monowitz tesisinekadar gelir ve havay1 kirletirdi." Levi'nin grgyleburasi
"lm

ve
hayaletlerin dolagtiglyerdi. Tesislerde en kk bir uygarhk igaretine rastlayamazdimz."
Sir tahmine gre 1944 yllma kadar Alman sentetik yakit endstrisinde aligtmlan insan
gc toplaminte biri esirlerden olugmugtu. I.G. Farben Auschwitz'de SS'le ortaklaga yrtt-
g ige yrekten baglanmig, ok istekli bir ortak oldugunu kamtlamigti. Ve dogal alarak da bu iki
ortak, sosyal yagamlarmda da lyi bir beraberlik iindeydiler. Noel'den hemen nce, Ausch-
witz'de ikamet eden I.G. Farben yneticileri, SS'lerin Noel mnasebetiyle tertipledigiav partisi-
ne katilip onlarla birlikte avlanmaya gittiler. Av sonunda 203 tavgan,bir tilki, bir de yabankedi-
siyle dndler. lerinden1.G.Farben kompleksinin ingaat mdr olan kigi tek bagma, bir tilki
ve on tavganvurup rekor kirdigt iin avci" ilan edldi. u av partisiyle ilgili kayttlar
"gampiyon

ok iyi vakit geirdigini"yazar. Diger bir kayltta da qu satirlar vardt: "Sonu olarakbu
"herkesin

av partisinde, bu sene en iyi neticenin bu blgede almdigim syleyebiliriz. Byk olasilikla bu

rekor, ancak toplamakampmm yakinda dzenleyecegi av partisinde kinlabilir."

Temel Stratejik Hedef

Rasgele yapilan ve etkisiz kalan, Almanya'ya ynelik Mttefik kuvvetler stratejik bombalama
saldirilarmdan sonra, BirlegikDevletler'in Avrupa'daki Stratejik Hava Kuvvetleri Komtani Ge-

330
I
 neral CarlSpaatzbu konuda bir yenilik yapmarun partolduguna karar vermigti. 5 Mart 1944'te,
o sira Normandiya iggalinin hazirliklanyla grevli General Dwight Eisenhower'e, hcum iin
ncelik verilecek hedefin saptanmasi teklifindebulundu. Bu hedef mutlaka Alman sentetik ya-
kit endstrisi olmahydi. GeneralSpaatz, Eisenhower'e alti ay iinde bu tesislerinretimini yan-
ya indirecegine sz veriyordu. Aynca kendi lehlerine geligmesini bekledigt bagka bir konuyu da
Eisenhower'in dikkatine sunmugtu. Kamsma gre sentetik yakit tesisleriAlmanlar'm gznde
yaamsal nemdeydi. Byle oldugu iin de oraya yneltilecek saldmlar Luftwaffe'de byk he-
yecan yaratacak, ulusu ayaga kaldiracakt1. Ayrica byk olasihkla dgman pilot ve uaklan da -
galinhedefi olan Fransa'dan atilmt olacakt1.
Ingilizler'e gelince, onlar bu fikre itiraz ettiler ve Israrla hedef olarak Fralisiz demiryolu ge-
bekesinin seilmesiniistediler. Ancak sonunda Spaatz'm dedigi oldu ve Eisenhower hcum hat-
ti olarak sentetik yakit iin gnlszde 01sa, onayverdi. 12 Mayis 1944'te 935 bombaa, aynca
avci refakat uaklan ieren bir uak filosu Leuna'daki l.G. Farben tesiside dahil, btn sentetik
yakit fabrikalarina saldirarak bombaladtlar. Albert Speer olan bitenleri grenir grenmez hi va-
kit kaybetmeden hasar tespitiiin uakla Leuna'ya hareket etti. Sonradan yazdigt gibi
"12
Mart
tarihini hayatimm sonuna kadar unutmayacagim. Bu, teknolojiksavagin zafer kazandigt gn-
dr" demigti. Dgmanm hcum harektmm sonu1an ve tesistehasar tespiti iin yaptigt turda
"iki
. grdg ecip b boru gebekeleri ylldan beri kbus hayati yagatip uykulanm kairan ge-
yin" artik gerek oldugunu karntlamtytt. Hcumdan bir hafta sonra Fhrer'e ahsen rapor ver-
mek iin uaga blnip onu grmeye gitti. Hitler'e gunlart syleyecekti: "Dgman bizi en zaylf ye,
rimizden vurdu. Aym eyibir.kez daha yaparlarsa bundan byle artik hi petrol retemeyecegi-
mizden korkanm. Tek midimiz dgman Hava Kuvvetleri Komutam'nm kafasmin da bizim ko-
mutanmki kadar karmakangik olmasmdal"
Yine de bu ilk hcumun nceden samldigt kadar hasar vermedigi anlagilmigti.Mttefik
kuvvet iggalcilerin Italya'ylsavagtan ikmaya zorlamasmdan hemen nce Alman askerleri bu l-
kenin petrol stoklanni ele geirmeyi bagarmigti ve bu nedenle kendi petrol rezervleri nemli
miktarda artm1ti.Su onlara rahat bir nefes aldirmigti.Bir iki hafta iinde, tahribe ugramig yakit
retim.sahasmin ok silo bir aligmaylaonarilmasi sonunda, sentetik yak1tretimi artacak, tek-
rar eski normal seviyesini bulacakti. Ancak, sonradan Mttefikler, 28-29 Mayis'ta, Alman petrol
tesislerinibir kez daha bombaladi. Aym saatlerde buradaki harekta katilmamig olan Mttefik
bombardiman gleri de Romanya'daki Ploesti petrol igletmelerini bombabyordu. 6 Haziran g-
n Mttefikler bu defa uzun zamandir dgnlen Bati Avrupa harektma bagladilar.Bu harekt
sonucu Normandiya sahillerinde son derece nemli say11acakkk bir toprak parasm1 ele ge-
lreceklerdi.Simdi artik Almanlar'in yalot stoku zerine gidip bu stoklan tahrip etmek Mttefik-
ler iin her zamankinden daha nemllydi. Eu sebepten8 Haziran tarihindeGeneralSpaatzres-
mi bir bildiri yaymlayarak, "Birlegik Devletler Stratejik Hava Kuvvetleri ana hedefinin gimdiki
grevinin dgman silahh kuvvetlerini petrolden mahrum etmek oldugunu" duyurdu. Bunun he-
men arkasmdan da sentetik yakit tesisleriyeniden bombardimana tutuldu.
Buna misillemeolarak Speer sentetik yakit tesislerive teki petrol igletmelerinin acilen
onarilmast Veya mmknse daha kk, iyi korunabilen gizli yerlerde saklanmasi iin emir ver-
di. Bu yerler tahrip edilmig fabrika kalmtilan, tag ocaklarl veya yeralti mahzenleri olabilirdi. Eu
ara bita fabrikalan bile petrol imalathanesine dngtrlyordu.nceden1944 ylh iin sente-
tik yakit kapasitesinde nemli bir artig planlanmtysa da bu ige tahsisedilen makineler mevcut te-
Sislerin onarimmda kullan11makiin demonte edildiginden, bu hizi tutturmak mmkn'olmu-
yordu. 1lginca bir hizla onano iginde ogu esir dlmak zere 350.000'den fazla ii ahytinl-
m1tir. nceleri onanm igiabuk yapiltyor,fazla vakit almlyordu. Ancak, zaman geip de buralar
tekrar tekrar hava akinlanna maruz kahnca, bu i; daha da zorlagti. Makineler hava akolarinda
paralandigt iin bunlan yeniden igletmeye sokmak bir hayli zor oluyordu. Sonunda retim hiz-

331
la dgmeye baglad1.lkhcumun yapildigi 1944 Mayist'ndan evvel hidrojenerasyonla elde edi-
len sentetik yakit retimi gnde ortalama 92.000 varilken, eyll ayina gelindigindemiktar gn-
de 5.000 varile dgmgt. O ay, havacilikta kullamlan benzin retimi gnde sadece 3.000 varil-
de kalmigti. Eu 1944'n ilk drt ayi iinde elde edilen ortalama retimin yalmzca yzde 6'sina
tekableder. Su ara, Romanya'daki petrol yataklarida Ruslar'm elinegetigiiinHitler, sahip ol-
dugu balica hammadde kaynaklarmdan birini daha kaybetmig oluyordu.
Almanuak imalati hl doruk noktadaydi. Ne var ki yakit olmadl iin uaklar uamiyor,
yerde tutuluyordu.Yeni bir Alman icadi olan ve aligtirilm1;olsaydiLuftwaffe'ye byk avantaj
saglayacak jet savag uaklan 1944 gz mevsiminde operasyonia grevlihava filolarma dahil
edilmti. Ancak,pilotlan egitmek imkm hatta havalanma iin gerekli yakit mevcut olmadtgtn-
dan bunlar hareketsizlige terk edilmigtir.Artik Luftwaffe kendisine gerekli olan minimum ben-
zin dzeyinin sadece onda biriyle aligiyordu. Alman hava gc ldrc bir kapana kistinlmig-
ti. Yakitreten fabrikalan korumakla grevlisava; uaklan devreye sokulamadigt iin artik Mt-
tefik akmlan eskisinden daha etkin ve tahripkrd1.Bunun sonucunda Luftwaffe'ye verilmesige-
reken havacilik benzini nemli dzeyde azalmigti. Pilotlarm
"havada
egitim" programi haftada
bir tek saate indirilmigti. Savagbittikten sonra o gne ait anilarmi belirten Alman Sava;Gleri
Generali Adolph Gallandbu konuda gunlariyazar: "Bu, gerekten Lutfwaffe'ye ldrc darbe-
yi vurdul Eyll ay1ndan itibaren yakit sikmtisi dayamlmaz olmutu. Bu sebepten hava operas-
yonlan yapmak gerektenmmkn degildi."
1944 gz mevsminde, kt hava kopullari yznden Mttefik akmlan yavaglannytl.Bun-
dan yararlanan Almanlar sentetik yakit retimlerini artirmayi bagaracakti. Ne var ki aralik ayin-
da retim yeniden dgt. Eu ara Speer katildigi bir silahlanmakonferansmda durumu gyle
a1khyordu; unu kafamiza iyice sokmahyiz ki, dgman tarafmdan,ekonomimize ynelikhava
saldinlarim dzenleyenler Alman ekonomisi hakkmda bir hayli bilgi sahibi. okgkr ki, dg-
man bu stratejiye son zamanlarda, bu yilm son alti, sekiz ay1iinde bagladL.. Ondan evvel, en
azmdan kendi durumu a1smdan gayet akilstzca davranmigtir." Sonunda,stratejik bombalama
harekti, sentetik yakit'endstrisine yaptigt hcumlarla, Alman savag mekanizmasimn en ya-
amsal paralarmi felce ugratmayi bagaracakti. Ancak, savag henz sona ermemigtil

Bulge Meydan Savag -

Avrupa'nin En Byk Petrol istasyonu

1944 gz mevsimine gelinceyekadar Normandiya iggalinde bir hayli geligme kaydedilmisti. Bu,
geligmeler Almanlar'1 Fransa'dan atmak iin agir bedeller deyerek baanlmigttr. Normandiya
harektmin yapildigi gnlerde aym zamanda Sovyet ggleri dogudan Almanya'y1sikigtinyordu.
Hitler'in grnegre btn bunlar savagin bitmekte olduguanlamma gelmezdi. Onun Reich'i
asla yllulamazdi. 16 Aralik'ta Belika'nm ve Lksemburg'un dogusundaki agallklt, tepelerledo-
lu Ardennes Ormani'ndaok byk bir kargi taarruza geti. Sonradan Bulge Meydan Savagide-
nen bu kargi saldiri Almanya'nin girigtigien son byk taarruz veya Blitzkrieg finali olmugtur.
Savaginplamnt Hitler bizzat yapmigtt ve herkes ve her geyinbu meydan savagina katilmasmi is-
temigti.Almanya iinde teki birliklerden getirilen her damla yakit bu taarruz iin seferber edil-
migti. Hedef Mttefikler'i geri pskrtmek, ordularmi kugatmak, inisiyatifi yeniden ele almak ve
Mttefikler'in asker ve sivil halkma karpl yeni ve ok daha ldrc silahlar yapmak iin zaman
kazanmakti. Nitekim bu meydan savaginda Almanlar Mttelikler'i hi beklenmedik bir anda pu-
suya dgrp gafil avlamay1,savag hatlari arkasmda byk panik yaratip saflarmt yarmayi baar-
migtir.
"gagirtma"

Su meydan savagmda Almanlar taktiginden yararlanmigtir. Ne var ki taarruza

son derece yetersiz kaynaklarla girmiglerdi. Kuvvetteri kgtt zerinde gsterilenden ok daha
azdi. Meydan savagni kesin sonuca baglayacak, kaderini Almanlar lehine evirecekinsan gc

332
yedekleri.n hatlara ulaamamigtir.Bir Alman generalinin sonradan syledigi gibi "Hareket ede-
mez durumdaydilar. Petrolszlk yznden tam hareketsizlige terk edilmiglerdi
-kendilerine

en
ihtiya duyuldugu bir andayz mil uzakta- beklemeye mahkrdular."
Ayni mevkide, 1940'ta yaptiklan Yildinm Savagi'ndaise petrol yetersizligi o kadar byk
bir sorun olmamigti. O zaman dgmandan kendi kullandiklari benzinden daha ok benzin ele
geirmiglerdi.Simdi, aradan drt buuk yll getikten sonra, byle bir gansasabip deglldiler. An-
cak yine de hir mit vardi. Benzin kaynagimn bulundugu.yere tehlikelidenecek-kadar yakmdi-
lar. Mttefikler'in en byk petrol rezervi Dogu Belika Stavelot civarmdaki bir yerdeydi. Bu-
rasi gerekten Avrupa'daki en byk benzin istasyonuydu. Mttefikler burada kendi kuvvetle-
ri iin 10 milyon litre yakit stoklamigt1.Aynca Avrupa'mn yollanni gstereri iki milyon kadar
da yol haritasi vardi. lge iindeki tm yollara epeevre,yfrmiger litrelik petrol varilleri dizi-
liydi. Mttefikgler burada durur, hangi yak1ta ihtiyalan varsa aralartm doldurur, yola de-
vam ederdi.
17 Arahk gn sabahlAlman taarruzunun ikinci gnnde unutulmayacak bir olay yaana-
cakti. O gn adt JochemPeiper olan kasap tavirhbir yzba1idaresindeki panzer birligi civarda-
ki kk bir petrol istasyonunu ele geirmigti. Burada esir aldigt elli Amerikan askerine, zor kul-
lanarak emrindeki aralari doldurttu ve sonra da byk bir sogukkanlilik iinde esirlerin ld-
rlmelerini emretti. "Malmdy katliami" diye bilinen bu olayda byk sayidaAmerikah esir de
ldrlmgtr. Aym gnn akgammda Peiper ikinci bir dle daha yaklaacak, ynetimindeki
kuvvetlerle sabah ele geirdigi istasyonun elli kat byg Stavelot istasyonunun yz metre
yakmma kadar ulaacakti. Burada Mttefik savunmasi zaylf ve daginik bir durumdaydi. Peiper
kuvvetleri kpry geerek kureye dogru ilerledi ve Ansleve Nehri zerinden Stavelot'a girdi.
Mttefik savunmacilardankk bir grup aresiz bir kurtulug abasiyla, bulabildigi birka tene-
ke kutu siviyi oradaki birikintinin iine bogaltti ve sonra da burayi atege verdi.
Simditm evre
sanki ate ten bir duvarla sanlmigti.Pieper elindeki haritalari dikkatle inceliyor, fakat haritalar es-
kiye ait oldugundan petrol istasyonunun bytlmg geklini dogru olarak gstermlyordu. Avu-
cunun iinde gibiolan hazinenin ne denli cmert bir kaynak oldugunu anlayamamigti. Bu ne-
denle kuvvetterini, ateyten yapilmig ince duvan yanp kargi tarafageirecekyerde, geri dnerek
kpry geip batlya yrme emri verdi. Bylece petrol istasyonunu sapasaglam arkada birak-
migti. Kisa zamanda Peiper kuvvetlerinin tm yakit stoku tkenecek,tanklar galonbagma sade-
ce yanm mil flerleyebilecekti. Lutfwaffe'den ikmal alma abalartda sonu vermeyince Peiper
birligi dgman eline geoigti.
Peiper bu harektta U dng yapmigti. Bu dng meydan savaglarinda zaman zaman rast-
lanan bir kazaydi. Ne var ki bu defa sonulan ok mthig olmuytur. Stavelot yakit stoku ele gei-
rilmig olsaydi Almanya'nin tm Ardennes hcumunda ilk on gnlkihtiyaci kargilanmlyolacak-
ti. istasyonunahnmast, Mttefikler'in, hl dagmik ve gagkm oldugu. o gnlerde Almanya'mn
Antwrep'e ve Mang Denizi'ne flerlemek iin muhta oldugu yakiti saglamigolacaktt. O kogullar
altmda bile 1944 Noel gnne kadar yani, Almanlar'm hcum hareketine baglamalarindan son-
ra on gn daha dayanmiglardi. Nihayet Noel gn durdurulup geri evrildiler.

Tanr11arm Alacakaranhgi
Daha fazla yaktta sahip olsalardi Almanlar daha ok vakit kazanmig olacakti. Ardennes hcum
harektmm bagarisizhlyla Almanya'nm savag abasi, stratejik bakig aisindan yok olmugtu.
1945 ylh Subatt'nda Almanya'nm havacillk benzin retimi sadece bin ton kadardi bu,
-ki

1944'n ilk drt ayi dzeynin yzde birinin bile yansina tekableder. Su tarihten sonra artik
retim yap11mamigtir.Ne var ki zafer hayalleri canli kalmakta devam edecekti. Speer'in anlattigi-
na gre, "Hitler'in evresindekilerbyk bir hugu iiride, o bitmek bilmez mitsiz durumda bi-

333
 le Hitler'i dinlemeye devam ettiler. O, artik var olmayan birliklere, petrolszlk yznden ua-
mayan uaklara komut verirken, yamndan aynlmadilar."
Bu durumda bile batida ve dogu cephelerinin her ikisinde kanli savag aylar boyunca srp
gitmigti. Eu ara Hitler Ye yakm maiyeti her gn biraz daha fanteziler iine gmlyordu.Fhrer
dnyay1 atege verme agnsmdabulunacak kadar ileri gitmigti. Generallerinden birinin ifadesiyle
ilgLn emirlerini" yaymliyordu. Sonun bu denli yakm oldugu
artik o gnlerdebile hl, 35
"son

milyon insamn hayatma mal olmuy ilginligimn, k orkun hayallerinin-penesindeydi. Gramo-

fonda Wagner'in Gtterdammerung (Tannlann Alacakaranligt) mzigini dinliyor, sihirli bir kur-
tulugbekliyor, talihinindzelecegi midiyle adeta hirsla, ylldiz fahna baklyordu. Hitler son gn-
lerini byle geirmigtic Ancak, Rus subaylarmm, bulundugu yeralti sigmag1mnhemen stne,
.
bir vakitler Speer'in kendisi iin yaptigt, gimdi ise ylkik durumdaki Sanslye kapisma gelmesin-
den sonra intihar etmigtir. lmedenevvel, cesedinin benzinle yakilmasim emretmigti. Cansiz
vcudunun nefret ettigi Slavlar'meline gemesini istemiyordu. Neyse ki elde, bu son emri yeri-
ne getirecek kadar petrol kalmigti.
Sunubelirtmek gerekirki, Nazi fantezilerinden ve vahgetinden kaynaklanan felaketin gel-
mekte oldugunu Hitler'in evresindekilerinogu daha aylarca evvel anlamiglardi. Almanya'nm
can ekigmekte olan italya'dakiOnuncu Ordusu'na yaptiklan bir gece yolculugunda, Speer
Onndeki manzaradan,bin sene yagayacagisylenen Reich'm sadece birka haftahk mr kaldi-
giniaika anlamigti. Bu.kanaate varmasma kargilagtigt 150 Alman kamyonu neden olmugtu.
Kamyonlarm her birine drder kz baglanm14tl ve kamyonlar bu kzlerle ileriye gldiyordu.
Aralan yrtmenintek yolu buydu. Petrolleri yoktu.

334
 18

Japonya'nmAgil Topugu

1941 Arahk aymin ilk haftasmda bir Amerikan Deniz Filosu, IngilizDogu Hint Adalan kesimin-
deki byk ve grkemli Borneo Balikpapan limantna bir nezaket ziyareti yapmaktaydi. On do-
kuzuncu yzyilm yirminci yzyila dng noktasmda,MarcusSamuelyegenini o zaman haritada
ismi bile bulunmayan bu.yerde, balta girmemigormanlarda bir rafinerikompleksi kurmakla g-
revlendirmigti. Bu girigimi izleyen kirk yll iinde Samuel'in ilgmve pervasiz gibi grnen bu
hayali gereklegmig, Balikpapan, petrol retiminde byk bir rafineri merkezi olmugtu.Yalmz
bununla da kalmaylp, Hollanda Kraliyet/Shellgrubunun en klymetli mcevheri ve dnya petrol
endstrisinin en temel retim merkezi olmu tu.
1941 yllmm Aralik ayinda, rafinerideki yetkililer aday1ziyaret etmekte olan Amerikan de-
nizcileri onuruna bir parti vermigti. Amerikalilar da bu partiye kargiliksahildeki yerel kulpte ra-
finericilere bir parti vermek isteyerek hazirhklara baglamigti. O gn, gen subaylarin ellerinde i-
kl gigeleritagiyarakkulbe gelmelerindenhemen sonra, hi beklenmedik bir anda yksek rtbe-
li bir subay kulbe gelmig, partiye katilan gen subaylara derhal gemiye dnme emri vermigti.
Ondan sonra da gemiler hareketlenmeye baglayacak ve gece yansma kadar limandan uzaklag-
mig olacakti. IgteBalikpapan'daki IngilizVe Hollandalipetrolclerin Pearl Harbor'daki baskini
grenmeleri b0yle olmugtur. Uzun zamandir bekledikleri ve ugrunda hazirhk yaptiklan
sava; so-
nunda gellpatmigt1.
Bu tarihten bir yll Once, l 940'ta, Shell'den H. C. Jansenadinda bir yetkili Balikpapan'a ge-
lip birtakim incelemeler yapmig, bu arada petrolclerin burada hava akinlarma kargi siginaklar
yaptigim ve gereginde adamn bogaltmasi iin planlar hazirladigini grmgt.Bunu izleyen bir-
ka hafta iinde de, limana girigyeri mayinlanmig ve 120 kigi tahrip egsersizlerine baglamigtt.
Petrolclerin hepsi Balikpapan
ve evresindekipetrol yataklarimn Japonlar'msavag amasma
neden olan en byk faktrlerden, onlara
"ganimet"
kazandiracak sebeplerden biri oldugunun
bilincindeydi. Simdi petrolclerin grevi Japonlar'1zlemini ektikleri bu"ganimet"ten
yoksun
b1rakmakti.
Pearl Harbor baskmmdan hemen sonra, petrolclerin egve ocuklan, Balikpapan'dan ika-
nlmigti. Bunu izleyen geceler artik adada bekr hayatt yagayan Jansenve arkadaglan, Jansen'in
bahesinde toplanip,hezaran sandalyelerde oturur, karanliklara gml rafineriyi ve arkasmda
uzanan okyanususeyrederlerdi. Ay ge saatlere kadar ykselmedigi iin saatlerce sinir bozucu
radyo haberleri, yani Japonlar'inGneydogu Asya'daki ilerlemesinden sz eden haberleri dinler-
lerdi. Acaba Amerikalilar ne yapacakti? JapontarBalikpapan'ane zaman gelecekti?Bu byk
st-
nai igletmenin gelecegine olacakti? Bunlan dgrtrken yakm bir gelecekte kaderin kipisel ola-
rak kendilerine ne hazirladigint merak ediyorlard1.ncelikverdikleri bir konu da Balikpapan sa-
sistemini nasd daha etkin bfr hale getirebilecekleriydi. Gecelerini bunlan dghp ko-
. vunma
nugmakla geiren petrolcler gndz olunca herhangi bir gey dgnemeyecek kadar megul
oluyorlardi. Bitkin dgnceye kadar alig1p mmkn oldugunca ok rafine petrol retmeye a-
I
I
I

335
l

ballyorlardt Yreklerinden gelen bir istekle bu mamullerin savagta Mttefikler'ce kullanilmasmi

diliyor ve mit ediyorlardi.
1942 Ocak ayi ortalarmda Japonlar'mgiderekyaklagmastyla,Dogu Hirit Adalan'mn diger
yerlerinde oldugu gibi, belli bagli petrol yataklanmn bulundugu yerlerdede, mrettebatkuyula-
n tahrip etmeye bagltyordu. ncetp baglantilan ikanhyor, kesiliyor sonra da ele geirebildik-
leri ne kadar pompa, demir boru, civata veya sondajaleti varsa hepsi beraber kuyulara atillyor-
du. Bu yapihrkenher kuyunun iine, bir kutu da TNT atihyordu. Sonrada kuyular havaya uu-
ruluyordu. Mrettebat kuyu uurma igine verimi en az kuyularla balamigsada, sonundabtn
kuyular uurulmugtu.
Bu ara bir taraftan da Balikpapan rafineri kompleksini uurup yok etme faallyetlert srp
gitmekteydi.Damitma donanimi ve buhar kazanlanmn vanalan, bunlar sonuna kadar kuruyup
yok oluncayakadar aik birakthyordu. Bunun ne kadar zaman alacagimise hi kimse bilmiyor-
du. Sonunda, otuz saat getikten sonra ilk damitma.odasi paralara ayrilmaya bagladi ve arkasm-
dan da brlerine ayni gey oldu. 20 Ocak'ta rafinerideki grevliler uzun zamandir korktuklan
haberi ahyordu. Japonya'yaait bir filo adaya sadece yirmi drt saatlik bir mesafeydi. Bunun du-
yulmasmdan hemen sonra Japonlaresir ald1klaniki Hollandah aracihglylabir ltimatom gnder-
diler. Ya derhal teslimolacak ya da hepsi birden sngden gegirilecekti.Su ltimatomu aldiktan
sonra rafineriden sorumlu askeri subay, emrindekilere adayi yerle bir etme emri veriyordu.
Jansen ve arkadaglanilk olarak maden ocaklanni tahrip etmekle ige koyuldular; atege veri-
len ocaklardan ykselen korkun grlt blgedeki btn binalarm cammi kirmigtL Bu i; ta-
mamland1ktan sonra sira iskelelerin yaktlmasma geldi; iskeleler benzinle veya gazyagi ve motor
yaglarmdan olugmugbir kangimla tamamenyakildi. glesa-atinekadar artik doklarm hepsinde
ategleme igi tamamlanmigt1. Bu ara petrolcler teknik meraklan nedeniyle anlagilmamig bir olu-
uma tanik olmuytu. Benzinle atege verilen iskeleden ikan duman, gazyagiyla veya yaglayici
petrolle atege verilen iskelelerden ikan dumanla birleptiginde garip bir gey oluyor, gkyznn
parlak mavi oldugu dakikalarda bile, iki dumanm kesigtiginoktada gimpelderakiyordu.
Bylece koca petrol kompleksi birbiri arkast gelen patlamalarla havaya uurulup kaya par-
alanna dngtrld. Aym infilak iglemi tuzlu su istasyonu, teneke ve kalay atlyeleri, rafineri
igletmeleri, enerjiretim yeri ve daha birok binada da uygulanmca alevler gkyznde50 met-
reye kadar ykselir olmugtu. Yzleri ter ve isle kapli adamlar, nceden yapilan plana uyarak, bir-
ok defa provasim yaptiklari gibi alevler iinde oradan oraya koguuyordu. Bu sefer petroln
stok edildigiyer olan petrol tank alamnageldiler. I-lerpetrol tankma15 ubuk TNT baglanmigt1.
Ancak hunlann bazisi havanin nemli olugundan etkilendigi iin atege verilemedi.Ayrica, petrol-
cler yorgunluktan tkenme noktasmdaydi. Kafalanni hl tek bir gey meggul edlyordu. Acaba
tanklan ateglemenin bir yolunu bulabilecekler miydi?Bu defa aralanna sonradan katilan gen
bir gnll grubu tanklan tfek ategiyle ateglemeye ahyttysa.da,hibir sonu ahnamad1. nle-
rindeki tek alternatif vanalari amakti. Bunu denemek istediler. Ne yazik ki vanalarm anahtari
tank alanmdaki ofiste birakilmigti ve daha birka dakika evvel bu ofis havaya uurulmuytu.
Sonuta, yksek zeminde bulunan tanklaraildtve bunlardan apaglyadogru, apagt zemin-
deki tanklann stne petrol akmayaba lad1. Drt, be; adet tanki patlatmak iin elektriksel ate;
leme yntemine bagvuruldu. Bunu yaparak alevler halindeki petroln teki tanklarada siraya-
rak onlan da tahrip etmesi mit edilmigti. Ategleme baglar baglamaz Jansenve digerleri bog bir
tanki siper alarak kendilerini korumaya aligtilar.O anda, birdenbire ateyten yapilmig kocaman
bir topun gkyzne ykseldigi grld. Bunu korkuli bir patlama izledi ve sonunda mthi;
bir kasirga ortaligi sardi. Alevler iindeki petrol denizi tepeden apaglya,teki tanklarmzerine
dogru aktika, tank alam artik cehenneme benzer bir manzaraya dngmgt.
Artik yapacakbagka bir geykalmamlyti. Jansen ve digerleri tepeden apagiya, telsiz istasyo-
nuna dogru kogtular. Bu ara orada bulunan niformah yerel nbetiler, onlan selamladilar. Pet-

336
 rolcler, bogazlan susuzluktan kurumug, kemiklerinin ta iine kadar yorgun ve bitkin bir halde
proas denilen, yreye zg kayiklara atladilar. evrelerini saran deniz byk ate; stunlannm
yansimasiyla kipkizil bir renk almigt1.Yine de patlama birbiri arkasma araliksizdevam ediyordu.
imdi stra plamn bagka bir agamastndaydi. Ancak bunun nceden provasiyapilmamigti: Bu kaig
planlyd1.
Kaylktaki adamlarkoydan 1ktiktan sonra Riko Nehri agzma girdiler. Su ynde ilerleyerek
tahliyekampma dogru yol aldilar. Sonunda, rafmeri merkezindeki korkun manzara arkada kal-
mig, koyu renkli orman Foliaji ve geceninkaranbgLnda kaybolmugtu. Patlamalarda agustosb-
ceklerinin sonu gelmeyenkorolan iinde, duyulmaz olmugtu. Bylece saatler boyu yola devam
ettiler. Balikpapan'dan ikan kizil alevlerin gklere dogru ykseliginiartik ok az ve zaman za-
man gryorlardi.zerlerine dgen greviok lyi bagarmiglardi. Kirksenede yaratilan endstri
harikasi bir gnden daha az bir zaman iinde yerle bir edilmigti. Sonunda, ormanlarm derinli-
gindesakli Riko'ya bagli bir yer olan tahliyekampina ulagmiglard1.Saatler boyu bikmadan, ken-
.

dilerini kurtarmaya gelecek uak sesiniduymak iin tetikte beklediler. Ne var ki bu uak hibir
zaman gelmedi...
Ertesi gece,Jansenve kk bir petrolc grubu tekrar kayikla bulunduklan yerden aynlip
nehirin Riko'yla birlegtigiyere dogru yola koyuldular. O geceyi kayikta, kurtarmaekibinin yetig-
mesi midiyle, kulak kesilip bir uak veya gemisesi beklemekle geirmiglerdi. Kendiferini kur-
tarmayagelecek sesi beklerken bir taraftanda bu sesin Japonlar'aait olmasmdan korkuyorlard1.
Bu ara, ilerinden biri, kay1ktauyuyakaldigmdan denige yuvarlanacaktL Arkadaylan onu sudan
ikanp kay1ga almayibaard1. Bunu yaparkentimsahlankorkutmak iin bir hayli grlt yap-
mak zorunda kalmiglardi. Sivrisineklerden kurtulmanm aresini ise pipo ve puro imede buldu-
lar. Jansen'e gresaatlerbir trl gemekbilmiyordu. Gne; dogup tanyeriagardigt halde onlar
ht bekleyi; iindeydi.
gleden .sonra
saat bir sulannda ufukta girketeait bir deniz uagl belirdi ve nehir stne
inig yapt1. Uagin pilotu bagka bir yerde yarall bir adami almaya gidiyordu.Ancak petrolclere
tekrar dnecegini vaat etti. Nitekim sznde de durdu. Aralanndan drdn uagma alip ora-
dan ayrildt. Jansenuaga almanlar arasmda degildi. Daha sonra Jansenve geride kalan arkaday-
lan tekrar Balikpapan'a dnmelerini emreden bir mesaj alarak nehir boyu geri dnge getiler.
Aym gece bu defa iki uak gelip aralanndanbirogunu aldl.Jansenikinci uaktayd1. Uak ok
kalabahk olduguiin nefes alamayacak kadar sikipikdurumda uuyorlardi. Ancak yine de uaga
almdiktan sonra, digardan kabine sizan serin rzgrla bir dereceye kadar rahatlamig, hatta arala-
nndan bazisl uagin dgemesi zerine ylgthp uyuyakalm14t1.
Kurtarilan bu grup Java Adas1'nm kuzey sahilindeki Surabaya'ya ulagtiginda oradaki hava
ssnn komutamnca kargilanmiglardi.Komutan onlara "Artik uaklan Salikpapan'agnderme
olanagtmiz yok; gimdiorada Japonlarvar. Pilotun da oraya gitmesineizin vermedim" diyecekti.
Balikpapan koyunda sira halinde beklegen yetmig be; kigi birakmiglardt. Ne var ki onlar in ar-
tik ok geti. Japonlaroktan koyun gney taraftndakaraya ikmisti. 24 Ocak gecesi,geceyali-
smdan birka saat sonra, karartilmig drt Amerikan destroyeri, hl yanmakta olan rafineri
kompleksi iinde kaskati kesilmig birer siluet glbi duran on iki Japon naklye gemisine saldira-
cakti. Balikpapan atigmasidiye bilinen bu atigmadaAmerikahlar naldiye gemilerinden drd-
n ve bir de koruma gemisini batiracakti. Ancak, hatali seyir yapan torpidolaryznden daha
fazlasmi batiramadilar. Su Amerikal11ar'mJaponlar'la denizde girdigi ilk atigmaydi. Aslmda
Amerikan donanmasmm "Amiral Dewey 1898 zaferinden" sonra girmig oldugu ilk su-st a-
tigmasiydi.
Gemilerinin batinlmt olmasi Japonlar'in Balikpapan'a tkmalarmiyavaglatmadt. Koyda
beklegen petrolclerin nnde artik hibir seenek kalmamtti. Tek yol ormanlarin iine ekil-
mekti. Ormana gtrecek bir yol bulma abaslyla,nce kk gruplaraaynlarak byk aba

337
gsterip ormanm ilerine sigmmak istediler. Bu gerekten mthig bir mcadeleydi. Ahk, yor-
gunluk,sitma, dizanteri ve korkunun penesinde, yaya olarak veya kayiklar iinde yollanna de-
vam ettiler. Hastahkve lm, sayilarmigiderek azaltml Bu
ti. arada kargilagttklanyerlilerden Ja-
ponlar'in Borneo'nun her yerini iggal etmig oldugunu grenmiglerdi. Artik kendilerini ormanda
kapana kistirilmibirer fare glbi gryorlardi Sonundaher nasilsa birkai adadan kamayi ba-
-

paracakti. Geride kalan yetmigbeg kipiden sadece otuz begi, vahgi ormanlara,Japonfilosunun
kurgunlarma ve Japonhapishanelerine dayanabilmigti.

Zafer Sarhogu
Petrol tesislerinintahribi iin nceden yapilan planlar Balikpapan'da oldugu gibi Dogu Hint
Adalari'nin diger yerlerinde de aynen uygulanmigtir. Ancak bu, Gneydogu Asya ve Pasifik'te
bir rzgr gibi esen Japonlar'a fazia bir engel yaratmamtt1. 1942 Mart ay1mn ortalarmda Ja-
ponya Dogu Hint Adalan'nda kontrol tamamen ele geirmig,harektt tamamlamigt1. tekife-
tihlri de dikkate alindigmda bu, Japonya'nm ay gibiok kisa br srede Gneydogu As-
ya'mn btn zengin kaynaklanm ve ncelikle de ugrunda savaga girdigipetrol yataklarim ele
geirdigianlamma gelr. Buna kargin Japonsava; makinesi dnmekte devam etmigtir. Tokyo'da
Bagbakan Tojo, Hng Kong'un on sekiz gnde, Manila'nin yirmi alti, Singapur'unyetmig gn-
"zafer
de dtgn syleyerekvnyordu. Tm lkeyi bir sarhoglugu"sarmigti.Askeri saha-
da elde edilen akil almaz baan 1942 yllmin ilk yansmda hisse senedi piyasastnda yle byk
bir fiyat patlamasinaneden olmutu ki sonunda hkmet fiyatlan. aagiekmek iin mdahale
"zafer

etmek forundakalmigti. Bazilan bunu lkenin sarhogluguna"kapildigi geklindeyorum-

luyordu. okaz kipi bu sarhoglugunsonunda kamilmaz olarakgeleceksabahin yazgismakar-
1 uyarilar yaplyordu.

Japonlar'mduydugu sevin ve cogku Amerikalilar'in duydugu gokve acidan kat kat stn-
d. 1941 ylhnm Noel gn, ABD PasifikFilosu bagkanhgma henz atanmig olan Amiral Chester
Nimitzuakla Pearl Harbor'a gelmigti. Amaci durumu yerinde grp, ortallgl mmkn oldugu
kadar abuk toparlamakt1.Feribotla limandan geip doklara dogru gtrlrken,yolda ceset
aramakta olan kk kayiklara rastlamigti.Taarruzun zerinden iki buuk hafta getigi halde ce-
setler hl suyun stnde yzyordu. Hawaii'de yaganan bu ok hazin tablo, ABD'yi bekleyen
gokdaha byk, ok daha hazin savag olaymda, her iki yankrede de gerek bir globalkarmaga-
nm iginde kendisini nasil bir gelecegin bekledigini gsteriyordu. Pearl Harbor'm Amerikan tari-
hinde yaanmig onca olay iinde, en itibar kinci olay oldugu kesindir. Tm lkeyi korku ve pa-
nik sarmigti. Yine de halk sonunda o kadar t1zun zamandan beri korktugu Ve bekledigi savagin
nihayet geldigini hissetmigti. lkebu bilin1e,Almanlar ve Japontar'akargi girigilecekuzun ve
etin bir savag iin hazirlanmaya bagl1yordu.
Simdiart1k gu soru gndemdeydi: Amerika'nm Pasifik'te yapacagi savag kim ynetecekti?
Ordu mu, donanma mi? Her iki g de tm kuvvetin yalmzca Pasifik'e seferberedilmesinekar-
lydt. Eu brokratik yarigmada kipiselrekabetler
ve ekememezlikler de bir hayli etkili olmugtur.
"g"

Bunun sonucunda iki kumanda altmda iki ayri olugacakti.Ordunun ve donanmanm bag
komutanlan arasmda olaganst bir gr ayriligt mevcuttu. General Mac Arthur, ok iyi bir
stratejist ve stn zekll olmakla beraber, ayni zamanda bencil, abuk parlayan, mtehakkimbir
adamd1. Savagta bir toplantidaRoosevelt, Mac Arthur'u tam saat dinledikten sonra yaverine
gylediyecekti: "Bana hemen bir aspirin getir.Hatta sabah da almam iin iki aspirin getir. Btn
hayatim boyunca bugne kadar hi kimse benimle Mac Arthur'un konugtugugibikonumadl."
Donanma Komutani Amiral Chester Nimitz ise tam aksine yumugaktavirli, iddiasiz bir kipiydi.
Savaginsonunu bildirecek haberi beklerken tabancastylaati; talimi yapan veya ofisinin hemen"insan-

digmda atlanni yangtiran bir takimoyuncusu giblydi.Bir gazete muhabirinin yazdig1gibi

338
 lari srkleyip gtren beyanatlar verecek veya renkli rportajlara konuk olacak karakterde de-
gildi."
Otoritenin bu iki komutan arasmda blglmg olmasi sadece askeri liderlik stillerinde
bir tezat yaratmaklakalmlyor, bazi konularda aci ve gereksizmnakagalarada neden oluyordu.
Daha da kts, okuzaklardakisavagblgelerindeki nemli operasyonlarda koordinasyon ko-
pukluguna yol aiyordu. Amerikan kuvvetleri Japonlar'in kendi yurtlanndakt adalara taarruz
edebilmek lin ok byk mesafe kat etmek zorundaydi. O gne kadar hibir sava bu denli
byk bir alanda yapilmamigti.Kaynak bakimindansa Amerika daha avantall1yd1;ancak bu her
geyi zmeye yeterli degildi. Amerikan kuvvetlerine ikmal igi nas11yapilacakti?Japonlar'tele
geirmigoldugu zengin kaynaklar nasil geri ahnabilirdi? Bu iki soruya verilecekyamt, izlene-
cek stratejinin de tespitineyarayacakve Pasifik'in ok uzaklannda cereyan eden sava1nyazgi-
smi tayin edecekti. Nimitz daha ilk gnden stratejisini saptamigtt ve kafasmda bu konuya ait en
kk bir tereddt bile yoktu. Nimitz'in biyografisini yazmig olan yazann szleriyle, Nimitz ve
I
Donanma Operasyonlan Bagkam Amiral Ernest Kingbir konuda tamamen ittifak halindeydiler:
"Mttefik silahlt kuvvetlerin birinci hedeli kendi ikmal hatlarim gvenceyealmak ve sonra da
Japonlar'men nemli
'petrol
hattinm' bloke edilebilecegi sleri ele geirmekiin batlya dogru
ilerlemekti."
i

SimdiZaman Bytiklerindir
1942'nin ilk aylarmda, Amerikalilar, ge de olsa savag iin seferberlikyaparken Japonlarda bog
durmuyor, birbiri ardina kazandiklan inanilmaz zaferlerin verdigi gururla, daha bagka harekta
da yneliyorlardi.Kendilerine gvenlerifazlasiyla artmigtl. O kadar ki lkenin askeri liderleri
Hint Okyanusu'nuaparak batiya yayllmayi bile dgnmeye baglamigt1. Ama Ortadogu'da veya
Rusya'daAlman kuvvetleriyle birlegip Mttefikler'i Bakt^1veya Iran'dan gelen petrolden mah-
"zafer

rum birakmakt1. Japonlararasmda bu denti sarhoglugu" iinde olmayanlar da vardi. Bun-

lardan biri de Amiral lsorokuYamamoto idi. Pearl Harbor taarruzunun mimarligim yapmig olan
Yamamoto, 1942 Nisani'nda en sevdigi geyga'ya gnderdigimektupta pu satirlara yer vermigti:
"Harektmilk agamasmdabir egitocuk oyunu oynuyorduk; bu agama yakmda son bulacak.
Sira byklerin oyununa geldi.Artik uyuuklugu birakip silkinsem iyi olur."
Yamamoto ve Japon deniz kuvvetlerinin teki fleri gelenleri savag"uygulamada ka-
"kesin

rarli ve fikir birligi iindeydL "Kesin bir savag"yaparak dgmam sava; alamndansilipsprecek-
lerdi. Yamamoto ABD'de geirmig oldugu y]llarda bu lke hakkmda birok bilgt edinmigti, Ame-
rika'nm petrol ve diger kaynaklar aismdan ne kadar zengin oldugunu ve endstriyel gcnn
byklgn grenmigti. Bu itibarla Amerika'yla savagta
"acele
zafer" stratejisininen uygunu
oldugu karusmdaydi. Bu faktrleri gz nne alarak JaponlarHawaii'nin sadece bin yz mil te-
sindeki Midway Adasi'na byk bir _taarruz dzenledi. Japonlar'mMidway'a taarruz planlama-
smm nedeni, en azmdan savunma yariaplarmt geniletmekiindi. Bundan sonra da Amerikan
filosunu savagsahasma ekmeyibagarabilirlerse, artik Japontariin bunu "kesin
savaga" dng-
trmek ve Pearl Harbor'da baglattiklan igi sona erdirmek iten bile degildi. ByleceABD donan-
masi Pasifik'te kesin bozguna ugratilmig olacakti.
1942 Haziran bagmda baglattlan Midway Muharebesi,Yamamoto'nun syledigi gibi geri
"kesin
sonugla" neticelenecekti. Ancak, bu kesin sonu hi de Japonlar'inbekledigi anlamda de-
gildi.SonuYamamoto'nun bahsettigi
"byklerin
oyunu" geklinde olugmutu. Evvelce yagadi-
gl Pearl Harbor yenilgisinin ardmdan olaganst bir abayla kendini toparlayanBirlegikDevlet-
ler donanmast, dgman gifrelerinizmesininde sagladigi ek avantaila (kuvvetleri dagilmly ol-
dugu iin Japonlarkodlanm henz degigtirmemigti) kendini begenmig Japonlar'1 yankisi seneler-
ce srecek bir yenilglyeugratacakti. Bu atigmada Birlegik Devletler donanmasi, Japonya'rnn
i

339
Kraliyet Filosu'ndan drt.uak gemisini denizin dibine gndermigtir, kendi kaybi ise sadece bir
uak gemisiydi.
Midway Muharebesi Pasifik Savagi'mngerek dnm noktasive Japontaarruz agamasmm
sonu olmugtut O gnden baglayarak denge Amerikalllar'm lehine olarakbozulmuqtur. Amerika
o gnden sonra insan gc, kaynak, teknolojive organizasyon yetenegindeki stnlgyle ve
agmaz azmiyle agirligimkoyup dengeyi kendilehine evirecekve birbiri ardma gelen kanh mu-
harebelerle Japonlar'tPasifik'te geri ekilmeyezorlayacakti. Japonlar kar1 taarruza bundan iki
ay sonra, Amerikan kuvvetlerinin GuadalcanalAdasi'na ayak basmastyla bagladilar.Alti ay sren
acimastzbir atigmasonunda ABD adayt ele geirmeyibaarmigtt. Bu atigmaAmerikan-Japon
harektidtr. Bu atigmayla o gne kadar Ja-
"saldin"

savag tarihinde Amerikalilar'in girigtigt ilk

pon Ordusu'nu saran gizemli dokunulmazhk perdeside kalkmig olt1yordu.Ne var ki bu, aman-
siz bir dgmanm azmini degilse de kaynaklanni yok etmek iin girigilmiguzun bir savagta,sava-
in sadecekk, pahahya mal olmug bir halkasim tegkileder.
Japonlar'1Hint Adalan petrolnden mahtum b1rakmagirigimleriilk agamadafazla etkili ol-
mamigtir. Japonlaruzun zamandir byle bit glrigimibeklemekteydi ve bunun aretini de almig-
lardi. Ancak sonunda bu attlimin ne'Balikpapan'da ne de Sumatra'dabekledikleri kadar korkun
ve yaygin
olmadiglB1 gzlemiglerdi. Oysaki Balikpapan'da Shell, Sumatra'da da Stanvac girigimi
desteklemigti. Bu sonu zerinde Japonlarhi vakit kaybetmeden Hint Adalari petrol endstrisi-
ni yeniden canlandirma girigimine bagladilar. Derhal buraya sondaj ekipleri,rafmeri personeli,
ara ve donamm getirildi. Kisa srede drt bin ii yani yurtiinde bu igkolunda aliantoplam
i gi sayismmyzde 70'i yardim iin, gneye,Hint Adalari'nagnderilecekti.
Sonu gerektenpapirticlydi.Savagtan evvel Japon askeri gleri zaman Gney Blgesi
-o

denen- Hint Adalan'ndan petrol ihtlyacmdaki eksiklerini kargilayacak kadar petrol alabilmeyi
planladiklari halde, gimdi savag iinde, bundan ok daha fazla petrol retlyorlardi. 1940 yllmda
Gney Blgesipetrol retimi 65,1 milyon varildi. 1942'de ise Japonlaryalmzca25,9 milyon va-
ril retebilmigtir. Ancak 1943 yllmda, retim yeniden eski dzeyini bulmug, 49,6 milyon varile
yani 1940 ylh petrol dzeyinin yzde 75'ine ulagm1;tir. 1943 yllinin ilk ayl iinde Japonlar'm
petrol ithali, 1941 ydmm aym sresinde, Amerikalilar'm, ingilizler'in ve Hollandahlar'm uygula-
digt 1941 petrol ambargosundan hemen nceki miktannyzde 80'ine ulagmigt1.ncekiplanla-
rma uygun olarak,Japonlarele geirdikleriGney Blgesi'ni petrol ikmal yeri olarak kullanmig-
larde Ayrica Gney Blgesi'nde, hazir petrol de vard1.Japon filosu ne zaman istese gidip burada
ikmal yapabilirdi.
allymalarmdanda yararlanmigt1.Bu girketDogu Ya-
O siralar Japonlar,Caltex Sirketi'nin
nmkresi'nde California_ Standard ve Texaco girketlerlyleottak a11pyordu.Savagtanhemen n-
ce, CaltexSumatra'nm merkezindeki Minas'da ok gey vaat eden bir petrol yatagi bulmug ve
derhal gerekli donamm1 getirerek sondaj igine baglamigt1.Sonradan Japonlarbu igi zerlerine
alarak ve Caltex'in donanimim kullanmak suretiylekuyuyu kazmiglardi. Bu kuyu, Japonlar'm
kinciDnya Savagiboyunca kegfedip iglettigi tek kuyudur. Bu kazida California ile Ortadogu
arasmda son derece verimli bir kuyuya rastlami lardi. Gney Blgesi'nde girigilen bu topyekn
hareket o derece baanli olmugtu ki, 1943'te BagbakanTojo -aslmda Japonya'nm tetigiekmesi-
ne sebep olan- petrol sorununun artik zlmg oldugunuhalkma duyuracakt1. Ne var ki Tojo,
konugmakta ok erken davranmigtl.

Marus Muharebesi: Yipratma Savagi

Askeri stratejilerini kurarken Japonlargu varsaylmdan hareket etmigti: Gney Blgesi'ndeki pet-
rol, diger hammaddeleri ve glda maddesi gibi zengin kaynaklanm kendi yurtlarmdaki verimsiz
adalann ekonomisi ve ihtlyalan iin gvenceligekilde kullanacakti, Bu da Japonlar'a"Pasifik'te

340
bir duvar" ekme ve bu duvarl koruma gc verecekti. Bu gerekleptikten sonra artik Amerika-
111arve Ingilizler'le direnlerini kinp yorgun dgrnceye.ve bang isteyene kadar
ugraabiirler,
onlarlaarpigmayi srdrebilirlerdi. Mttefik kuvvetler sonunda dayanamaylp Asya'yi ve Pasi-
fik'i Japon imparatorlugu'na birakacakti. Eu strateji aslinda tam bir kumardi ve baans1da sade-
ce hasmm azmini.kertmeye degil, aym zamanda ve tam anlamlyla, Japonya'nmkendi sevlo-
yat sistemininkoordineli olmasma baghydi. Japonlarkendi dgncelerine gre savaga iki yll ye-
tecek petrol envanteriyle girmigti.iki yll bitiminde petrol iin Japon DoguHint Adalan'na bag-
vuracaklardt. Bu plan ve bagiml1 olug, BirlegikDevletler Stratejik Bombalama Servisi'nce uygula-
mada sonu veren bir zaylf nokta oldugunu kanitlamigtt." Aynca,Japon askeri operasyon-
"kt

lan tarihi iinde bu, yakit yoklugu Japonlar'mAgiltopuguydu"diye yer ahr.

"stvi

Japonlar'inesas zaylf noktasi denizde Amerikan denizaltilarina dayanamamasiydl. Askeri

planlan yaparkenJaponlarbu riski hi gze almamiglard1.Amerikan denizaltilann1 ve denizal-
tmdaki mrettebati hafife almiglardt. JaponlarAmerikalilar'innazh ve lks dgkn oldugunu,
bunun igin de denzalti yagam ve savagkoullanna dayanamayacagm1 varsaymigti. Ne var ki
Amerikan denizaltilan dnyada mevcut denizaltilar iinde en iyislydi. Aynca geligtirilmigtorpi-
dolarla da tehiz edildiginden ldrc bir silah halinde Gney Blgesi ile Japon adalan arasm-
daki ok hayati denizcilik baglantilanm zaylflatip kesiyordu. Uzun sren ve srncemede kalan
bu atigma denizcilik tarihinde "Marus atigmast" olarakamlir.Marus szcg Japonlar'mtm
tccarlantammlamakiin kullandigl bir terimdir.Japonlarbu savagtaOnceleri pek dikkatli dav-
ranmamig, ancak 1943 sonlartnda,denizaltilara kargi ciddi savunma tedbirlerialmaya ve kon-
voylar kurmaya baglamttir.Ne var ki bu abalan da yetersiz ve eksikti. Bu konuda bir Japon
Konvoy Komutam gunlansyleyecekti: "Biz hava korumasi istedigimiz zaman kar1mizaAmeri-
kan uaklan tkiyordu."Bylece, Japonlar'mdenizdeki kaylplart artmakta devam etti.
Konvoylar da Japonya'yasorunlar yaratlyor, bu sorunlar Mttefikler'e yardimci oluyordu.
Konvoy hareketinip baglamp idare edilmesi iin
"mevkilerini"

tam olarak ilan eden bir telsizsin-

yal gebekesi gerekiyordu. Bu mesajlarm Japon kodlarim zm olan Amerikaltlarca ele geiril-
mesi denizalti grevlilerineyagamsal degerde bilgi saglamigtir. Her ne taraftanalmirsa almsm du-
rum Japonya iin genel anlamda bir felaketti. Bu atigmada,Japonlar'aait sac gvdeli nakliyat
gemilerinintoplamsayismm yzde 86's)batirilmigtir.Aynca yzde 6'si da savag bittiginde ige ya-
ramayacak kadar agir tahrip edilmigti.Japonya'nm ugradigt bu kaylp toplammmyzde 55'i
Amerikan deniz personelinin-yzde ikisi olan denizaltic11ar- tarafmdanbaanlmigtir. Kaybm
yzde 5'i ise diger Mttefik Devletler'in eseridir. Bu glfimin baanSl, aslmda daha siki bir ku-
atma ve ylpratma savagma dngm ve ileride bir Japon iktisati grubunun tanimladigtgibi
"Japonya'nmsava; ekonomisine vurulan ldrc bir tokat" olmugtu.
Eu atigmadaAmerikan denizaltilari en ok petrol tankerlerini hedef almigt1.Su yzden
1933'ten baglayarak giderek daha ok tanker batir1Imigtir.1944 yllma kadar battnlan tanker sa-
y1st, yeniden inga edilen Japontanker sayistm kat kat gemigtir.Japonya'ya giren petrol ithalatt
1943 mali ylhnm ilk ayi iinde doruk noktasma ulagmigken, bir yll sonra, 1944'n ilk ayt
iinde 1943 rakammm yansindan daha dgk dzeye iniyordu. 1945 yllt ilk ayina gelindi-
gindeyseithalat artik tamamendurmutu. Bir Japon kaptam konuyu gyle zetliyordu: "Savagm
sonuna dogru yle bir duruma gelmigtikki, limandan ayrildiktan kisa bir sre sonra mutlaka bir
tankerimizinbatirllacagindan emindik. Tankerin Japonya'yaulaamayacagtndan hi kugkumuz
yoktu." Petrol durumlan giderek ktleptike Japonlaryeni yeni arelere bagvurmaya, yeni icat-
lar aramaya bagladilar. Artik bulabildikleri her yere, egitlibyklkteki silindir ilerine, hatta
yk gemisi gvertelerindekiliften yapilmig kaplara petrol dolduruyorlard1. Bu arada, byk las-
tik torbalarayerleptirdikleri yz, beg yz varil dolusu petrol rmorkrlerle Japonya'yailet-
meyi bile denedller. Belki bu dahiyane bir fikirdi, ne var ki birok sebepten tr, baanya ulaa-
mam14tir.Bu sebepler gylestralanabilir: Benzinin lastigt etkileyip yemesi, torbalarapetrol dol-

341
durma ve bogaltma iginin zor olugu ve torbalann rmorkrlerin manevra yetenegini kisitlayarak
rmorkrleri hava saldirilan iin daha lyi birer hedef haline getirmesibunlardan bazilandir.a-
resizlik iindeki Japonlar,kendi denizaltilannda petrol nakletmeyi bile denemigler, aynca Alman
denizaltilarmi kendilerine petrol getirmeye zorlamak istemiglerdi. JaponlarAlmanlar'a kargihk
olarak denizaltilarmm onarimiiin Japonya'ya girmeizni vereceklerdi.
Yurtiinde ise ithalat kuruyup bittike Japon halki her gn biraz daha fazla petrol kismtist-
na girdi. 1944 ylli sivil benzin tketimi sadece 257.000 varile dgmgt ki, bu 1940 dzeyinin
yzde 4'dr. Benzinle alianaralaryeniden donatilip kmrle veya odunla abgirhale getiri-
liyordu. Endstride kullanilan petrol artiksoyafasulyesinden, yerfistigindan ve hindistancevizin-
den 1karihyordu.Sivillerin depoladigi patates, geker ve pirin arabi gibi maddeler
-perakende-

cilerde satilan Japonlar'm

"sake"
dedigt rak1stnakadar- toplampyalat yerine kullan11makiin al-
kole dngtrlyordu.
Japonlar'm1937de sentetik yakit konusuna hirs ve sebatlabaglanmty oldugu hatirlanacak-
tir. Pearl Harbor'dan nceki aylarda, Tokyo'da sentetik yakiti savagin bir seenegi olarak neren-
ler bile olmugtu. Ne var ki bu konuda savag strasinda gsterilentm abalaraci bir gekildebaga-
ns1z olmug, elik ve.donanim yoklugu yznden engellenmigti. Eu bagarisizlikta bitip tkenmek
bilmeyenbirok teknik, mhendislik, mekanik ve kipisel sorunlarmda payi vardi. 1943 yllmda
Japonya'ntnsentetik yakit retimi toplam bir milyon varildi - Bu miktar.daha nce bu yll iin
saptanan 14 milyonluk hedefin sadece yzde 8'idir.,Daha sonra da bu yakitlar hbir zaman pet-
rol ihtiyact toplaminmyzde 5'inden fazlasini kargilamamigtir.Aynca, mevcut kapasitenin yan-
smdan fazlast Manurya'daydl. Bu petrol 1944-1945 yillarmda abluka nedeniyle, ige yaramaz
olacakti. Kisacasentetik yakit tam bir flyaskoydu. Hem de kaynaklara, gcneve idareye yaptigi
onca zorlama yznden ok pahahya mal olmugbir fiyasko!Bir aragttrmac1bu konuda pu grg-
leri ifade etmigtir: "Japonya'da girigilensentetik yakitsanayli, bu sanayle yattnlan onca materyal
ve insan gcnn boga gitmesive vermig oldugu rnn son derece kisir ve verimsiz oluuy-
znden, Japonyaiin savagta bir k1ymet olmaktan ok gereksiz bir sorumluluk olmugtur."

Filoyti Kurtarmanin Bir Anlami Yok

Giderek byyen petrolsikintistJaponya'mnaskeri yeteneklerini her gn biraz daha zora sok-
muy ve birok muharebenin seyrini dogrudan etkilemigtir.Ilk stkmti daha 1942 Hazirani'nda,
Midway Savanin gelmesiyle hissedilmeye baglamigtl.Bu savaga katilanbir Japon amirali petrol
sikmtisi konusundaki grglerini gyleifade etmigti: "O gnlerde ok fazla petrol tketmigtik;
sarf ettigimiz petrol miktan tahminimizifazlastyla agmigti. Bunun etkisi ok abuk, Midway'in
bitiminden hemen sonra hissedilmigti." JaponlarmMidway zaferini izleyen gnlerde bu defa
Mttefik kuvvetler saldin harektlarina baglamig, deniz ve kara akmlanylabatlya dogru hizla
ilerleyip Japonya'yaher gn biraz daha yaklagmiglardi.Bylece Gilbert Adalari'nda Tarawa ve
Makin'e, Marshall Adalan'nda Kwajalein ve Eniwetok, Marianas'da Saipan ve Guam'a artik ok
yak1nd11at,Her iki tarafin de her kumsalda mevcut her kang toprakyzlerce kipinin hayati de-
mekti. Ancak, Amerikalilar bu taarruza gerektenok hazirhkli olarakyola 1kmigt1. Deniz ve
kara savagi iin gereklidonanimla, uak gemilerive endstriyel gleriyleharekete gemiglerdi.
Jadonya'nmsabu denli byk bir kaynak harcamast yapmasina imkn yoktu. Amerikahlar bu
muharebe iin ok iyi hazirlanmigti. yleki Pearl Harbor'un intikamim alacaklari tarihi bile sap-
tamiglar,bunu Pearl Harbor'a ldrc baskin1planlamig olan AmiralYamamoto'nun, Yeni Gine
yalomndaki BougainvilleAdas1'm ziyaret edecegi 1943 Nisam'na almiglardt. Bu tarih Amerikah-
lar'a istihbarat rgtnce ulagtinlmigtir. Sonuta Amerikall sava; uaklan, pusu kurduklan bu-
lutlar iinden styrihp, Amirali, alevler iinde agagidaki ormana lme yolladilar.
Yine de denizaltilarm yaptigt byk savag kampanyast sonunda Japon imparatorluk donan-

342
 silentill"duruma getirmesi 1944 ylli baglanndan
"olaganst

masim petrolsikintismadgrp
evvelgereklegemedi. Bu arada Japonlar'intkenmekteolanpetrolstoklari da stratejik kararlar-
da etkiliolmayabaglamig, giderek daha perian edici sonulara ulagmigti.Japon savagfilosu, pet-
rol stoklan ok dgk olduguiin 1944 Haziram'ndaki MarianasSavagharektma katilmamigti.
Aynca, uak gemileride petrol tasarrufuyapmak amactlle Amerikalilar'a ember hcum strate-
jisiyledegil, dogrudan planlanmly bir hcumla yaklagmtytt.Japonkomutamn sonradansyledigi
harekti stratejisiyleyaklagilmigolsaydi,yol uzatilmigve bunun iin de daha ok
"ember

gibi
petroltketilmigolacakti."Aslinda dogrudan hcum Japonlar'a daha pahallyamal olmuy, adi sa-
va; tarihinde "Byk Marianas KeklikAvi" diye geen sonula bitmigti. Marianas Keklik
Avl'nda, JaponlarAmerika'nm kaybettigt 29 uaga kargi 273 uak kaybetmigtir.Marianas'da ka
zandigt zaferle, arttk Amerikalilar Japon savunma emberinin iine kadar s1zmtyt1.
Bu muharebenin bir degerlendirmesi yapildiginda grlrki, eger Japonlar imparatorluk
donanmasma bagli iki savaggrubunu kendi karasularmda stlendirmig olsalardt, stratejik aidan
daha mantikli davranmig olurlardi. Bu yolu seerek sava; gruplanm Okinawa'da veya bizzat
kendi topraklaimdakiadalarda stlendiferek gruplan her yne dogru taarruzda bulunmaya ha-
zir hale getirmigolacaklardi. Ne var kl kendi yurtlarindaki adalara giden petrol hattinin tahrip
edilmigolmasive yakit stoklarminda gndengne azalmasi yznden bunu yapma olanagtbu-
lamamiglardir.Eu yzden, filonun bir kismi savag uaklanyla beraber yeni uaklarm ve pilotlarm
gelmesinibeklemek zere Japonya'dastlendirilmigti. Su ara, dogal olarak mazot envanterleri
de hemen son damlasma kadar tkenmigti.Agir savaggemilerlyse Dogu Hint Adalan petrolne
yakm olsun diye Singapur yalonmda konuglandinlmigt1.Ancak bir kere harekta baglandt mi, ye-
niden yakit ikmali yapmak gerektiginde, buna firsat bulamadiklanndan, tekrar yakit almak ve
harekta hazirlanmak yaklagik bir ay vakitlerini ahyordu.Petrol yoklugunun Japondonanmasi
zerindeki topyeknsonucu donanmamn blnmesi geklindeortaya 1kmittr. Japonya'nmtam
Mttefik ilerlemesini pskrtecek gl ve birlegikbir filoya muhtaoldugugndeJapon deni2
gcn ikiye blmgtr.
Japonlar'mhava akmlan da petrolszlk yzndenciddi bir biimde azaltilmigtl. 1944 yi-
linda pilot egitim saati, otuz saate indirilmigti ki bu gerekli" kabul ettiklerisaat sayist-
"mutlaka

mn sadece yansid1r. 1945'te petrol sikmtistnin giderek ktlegmesiyle donanma personelinin

egitimiise tamamlyla durdurulmutu. Pilotlardan artiksadece hedefe dogru liderlerini izlemele-
ri bekleniyordu. Gidenlerin dnmesinden mit kesilmig, sadece birkamm geri gelmesiyeterli
sayillyordu. Uakbenzini artik bu ige elveriglitek kaynak olan terebentiningokmiktardaalkolle
kangtirilmasiyla yapiliyordu.Dgk kaliteli yakitlann birbiriyle birlegtirilmesi, pilotlarmyeterin
ce egitilmemesi, uaklarm lyi test edilmemesi ldrc sonular doguruyordu. Japontarbu mu-
harebede, sadece hedeflerine dogru giderken hava gglerinin yzde 40'm1 kaybetmigtir.
Petrol rezervlerini biraz ogaltabilmekiin Japongemilerirafine edilmemigBorneo ham
petrol kullanma yoluna gittiler.Bu petrol, Marcus Samuel'inok seneler nce iddia ettigigibi
yakit olarak kullanilmaya elverigliydi.Ancak elverigli oldugukadar alev alma gc de yksekol-
dugundan kullanan gemileriin her zaman bir tehdit olugturmugtur. oksikipikduruma dg-
tklerindeJaponlardenizcilikte eskiden beri uyguladiklantarihte n yapmt seyir geleneklerini
bile degigtirip, gerektiginde kmrle igleyecek yeni gemiler yaptilar. Ingahalindeki gemiler de
sefere sokulmadannce kmre evrilmigti.Bu petrol rezervi ynnden az bir gvence ve fe-
rahhk saglad1ysada, hiz Ve esneklikbakimmdan bir kaylp demekti.
Japon imparatorluk donanmasim 1944 Ekimi'nde btn agirliglyla Filipinler aigmdaki
Leyte Krfezi, Muharebesi'ne iten faktr petrol yoklugudur. Su tarihe kadar, Japonya'mn boy-
nundaki ilmek artik fazlasiyla silalmaya baglamigti. 1944 Agustosu'nda Guam'm geri ahnmasi
Japon adalannda B-29 tipi bombardiman uaklarimn kullammmi gndeme getirmigtir.Gneye
dogru yryen Mac Arthur kuvvetleri 15 Eyll'de Filipinler'den sadece yz mil uzaktaki

343
\

Molluccas'daki Morotai'ye ayak basti. Mac Arthur, burada, gneye dogru bakarak gunlansyle-
migtir: "Orada beni bekllyorlar!" Artik Japonlariin hbir seenek kalmamigti. Yapacaklari tek
ey Amerikalilar'm Filipinler'i geri almasma mani olmak iin ellerindeki tm olanaklan seferber
etmekti. Filipinfer Japorya'mn kendi adalanna havadan hcum edebilecek bir mesafedeydi ve
Japonya'ylaJaponya'nmDogu Asya'da ele geirdig topraklararasmda bulunuyordu. Sonunda,
JaponDeniz Kuvvetleri BagkaniAmiral SoemuToyoda,denizcilik sava; tarihinde dnyamn en
byk muharebesine yol aan emri verlyordu. Amiral Toyoda sonradan emir veri; sebebiolarak
u aiklamay1yapmigtir: "Filipinharektmda kaybetmig olsaydik,filoyu orada b1takmakzorunda
kalsak dahi gneye giden denizyolu tamamen kesilmig olacaktt.Bu itibarla, filo, Japon sularma
geri gelse bile, petrol ikmali yapamayacakt1. Eger filo gneydogusularmdakalsaydi hu defa da
mhimmatYe silah ikmali yapamayacakti. Suhalde Filipinter'i kaybetme pahasma filoyu kurtar-
manm hibir mantiki tara yoktu."
Ne var ki petrol sikintisi Japonlar'1Filipinter muharebesinde birok kere ksteklemigtir. s
yerlerinin dagtmkhgt nedenlyle Japondonanmasi kuvvetlerini belirli noktalarda odaklamayi de-
nedi. Petrol yoklugu nedeniyle Japon savag gemilerinden ikisi byk savagakatilmamigti. Savaga
katilma yerine petrol ikmali yapmak lin Singapur'agitmly ve geri dnmglerdi. Diger gemilerse
yak1t tasarrufuiin yavag seyrettiklerinden grevyerine birka saat ge ulagm14t1.Bu birka saat-
lik gecikme ise Japonlaraismdan fevkalade nemliydi. 25 Ekim 1944'te, ikinciFilo Komutam
Amiral Takeo Kurita Leyte Krfezi'ne girecek konuma gelmigti.Leyte Krfezi'ne girmekle Gene-
ral Mac Arthur'un iyi savunma mevziilerinde olmayaniggalkuvvetlerini imha etmek ve belki de
muharebeninseyrini kendi lehine degigtirmek imknma kavugmug olacakti. Ancak iggal edile-
cek kumsala sadecekirk mil mesafe kalmigken Kurita her nedense birdenbire ekilmig, gemisiy-
le uzaklagmigtL Savagbittikten sonra bunun nedenini soranlaraJaponamirallerinden birl gu ya-
niti verecekti: "Petrol yoklugu yznden!"
gn sren Leyte KrfeziMuharebesi Japonlariin tam bir bozgun olmugtur. Su arpig-
mada Japonlar'inkayb1 savag gemisi, drt uak gemisinin hepsi, on kruvazr ve on destro-
yer olmuytur.aresizlikleri sonunda Japonlarbu muharebede dnyaya yepyeni bir slah daha ta-
n1tacaklardi. Bunlar Kamikaze denen intihar pilotlandir. Bu szck
"ilahi
rzgr" demektir ve
on nc yzyilda Kubilay Han'm byk iggal filosunu, daha Japonya'yaayak basmadan kasip
kavuran kasirgaya atfen verlmigtir. Bu intihar pilotlanmngrevi kendi uaklanni Amerikan
ge-
mileri zerine binerek paralamakti. Saclecebu bile Japonlar'mruh yapismi anlatmay yeter. Bu-
nu yapmakla Japonlarvatamm seven her Japon'u
"tam
zverlye" agtrmigttr.Ama Japonulusu-
nu intihar pilotlari yoluyla bu harekete zendirmekti.T emel amabu olmakla beraber bunun ar-
kasmda ikinci ve Japonyagibipetrol, uak ve yetigmigpilot aisindan son derece yetersiz bir l-
ke iin ok pratik sayllacak ikinci bir ama daha vardi. Japonlarmetotlu bir hesaplamayla, bir
Amerikan uagmi veya savag.gemisini batirmak iin sekiz bombact ve on alti savai gerektigi
halde ayni sonucun bir ila intihar pilotu ile almabilecegini anlamigti. Japonlarkendi uagm1
bilinli olarak paralayan bir pilotun dgman uak veya gemisinde ok daha fazla hasar yapaca-
gindanemindi. Byle bir hareketteki mant1 L anlayamayan dgmamn Japonlar'mkendilerini l-
me adamalarim anlayamayacaklarmi ve bu bylece panige kapilacaklanm mit etmiglerdi. Aynca
intihar pilotu
-nasilsa

geridnmeyecegine gre--yakit gereksinimide yanya indirilmig oluyordu.

ImparatorOrdusunun Sonu
Pasifik'teki Amerikan kuvvetlerine kaynaklar ne kadar uzakta olsa da bol petrol aklyordu. Japon-
larsa bunu gryor fakat nlemek iin ok az gey,hatta hibir gey yapamlyordu. Amerikal11arok
byk ebatta geligtirilmigyzer sler yapmiglardi. BirlegikDevletler donanmasma Pasifik'te
"ge-

nig adimlar atma" imkni saglayan bu yzer slerde yakit mavnalari,onarim gemileri,yardim

344
-1

tekneleri,rmorkrler, yzer doklar, kurtarma gemilerive depolama gemilerivardi. Byk tonaj-

li iki veya tanker kendilerine eglikeden destroyerlerle birlikte evveldenbelirtilmigyerlerde is-
tasyonkurmugtu. Her biri arasmda yirmi bey mil geniglikve yetmig beg mil uzunluk olan bu tan-
ker sleri Amerikan gemilerinin petrol ikmali iin bekledigi evvelce belirlenmig yerlerde konug-
landmlmigti. 1944 yllmm ikinci yansmda Guam,Japonlar'ibombalamak iin en nemli Ameri-
kan ss haline getirildiginde,buraya her gn 120.000 varil uak benzini ikmali yapillyordu. Oy-
sa ki ayni srede sirurlannhepsinde birden tm Japonhava kuvvetlerinin tkettigipetrol gnde
21.000 varilden ibaretti. Bu Amerikalilar'm sadece Guam'datkettigipetroln altida biridir.
ArtikJaponlarhemen her taraftansikigtinliyordu. 1945 baglarma gelinceyekadar Amerika-
lilar Filipinler'de Manila'yi, aynca byk kay1plar pahasmalwo Jima'ylgeri almigtL Amerikall-
lar'm l sayisi 6800, Japonlar'ml sayisiysa21.000'di. Aynca 4,5 mile 2,5 mil yzlml
bu kck adada Amerikahlar'm yaralt sayisi 20.000'di. Gney Asya'da ngilizlerson taarruz
harektlarmi Burma'da yapmigtL Japonlar Balikpapan'da ve Dogu Hint Adalan'ndaki diger
nemli limanlardan tkanlmigt1. Kendi adalarmdakimevcut rafinerileri de artik tamamen petrol-
sz kalmigt1. 1945 Mart ayinda Japonya'ninson petrol tanker konvoyu Singapur'dan aynhp Ja-
ponya'ya dogru yola iktiysada batirildigt iin hibir zaman bu lkeye ulaamayacaktL
Japonyalke smirlan.iinde ise petrol, birok temel maddeyle birlikte lke ekonomisinden
tamamen ikmigti. Gaz, elektrik ve kmr gibi maddeler inamlmaz boyutta azalmigti.Artik ev-
1erde zel banyo yapmaktarihe kanymig, kamuya aik hamamlar ise kalababktan girilemez ol-
mugtu. Hamamlar sokaktan odun paralantoplayaraktsi temin ediyor, buralarda yikanma dene-
yimine de patates ylkama" deniyordu. Birazc1kismabilmek iin pek ok Japon'un k-
"kvette

-
tphanesindekikitaplan yaktigt olmugtur. Bunu yaparken de gelecekhava saldirismda kitaplarin
nasilsa yok olacagim dgnmg olmalilar.Tokyo'da yakit dagttim igine 1944-45 kigmin soguk
gnleri bitinceye kadar baglanamadi. Yeni dagitim dzenine geilmesi ancak 21 Mayis 1945'te
gereklepti.O gne kadar Tokyo halkmm ogu bombalanmig bir kentin sokaklarmdan te beri
toplayarakyemek pigirmenin ne demek oldugunu oktan grenmigti. Kigibagma gnde 1800
kalori hesabina gre beslenen halkm minimum kalori ihtiyaci 2160 kaloriydi.
Yakit durumunun askeri kuvvetler aismdan son derece ciddlyet kazanmasi donanmayt
Kamikaze uuuna benzer diger dramatik bir karara itecekti. Bu dnyamn en byk savag gemi-
si ve Japon filosunun gururu olan Yamato'yufeda etme karanydi. Plana gre Yamato,Okinawa
iggalini destekleyen Amerikan gemileriniyaracak olan zelTaarruz Kuvveti'nde ekirdekgre-
vini yklenecek, mmkn oldugu kadar ok hasar yapacak, sonra da kendini kumsala gekip on
sekiz inch'lik dev silahlanylaaday1 savunmaya geecekti. Amiral Toyoda'nm szlerlyle "Byk
apta girigilecek herhangi bir operasyon ok fazla petrole lhtiya gsterecegi iin zaten sz ko-
nusu degildi. Filoyu toparlamakiin bile, gerekliolan 2500 ton yakit1bulmakta glkekmig-
ti. Ancak gylebir genel kani varde Kazanma gansiyan yanya olmasa bile, bu gemileri hibir gey
yapmadan yurt sularmda tembelligeterk etmekle hibir gey kazanilamazdi, Aynca bu gemileri,
yzde elli gansligrmesek de, onlan gndermemekJapon donanma gelenegine ters dgeceliti.
lte yakiteksikligibu derece had safhadaydL"
Aika grldg gibi, bu Yamato'yaverilen grev bir intihar greviydi. Sefere baglarken
'

Yamato'yasadece gidigeyetecek kadar yakit yklenmigti. Bu byk savag gemisi, kendine eglik
eden teknelerle, btn uaklar Kamikaze grevleriyaptigiiin kendini savunan hibir uak ol-
madan Nisan sabahiTokuyama'ya girmigti.7 Nisan tarihinde gle vakti, alaktan uug yapan
300 Amerikan uagi bastinp baraj ateglerine bagladtlar. gledensonra ise Yamatove br gemi-
lerin ogu artik batinlmigti. Birok kipinin yorumuna gre intihar etme firsati dahi bulamadan
"imparatorluk '

tahrip edilen Yamato'nun batinlmasi donanmastnin son buldugunun igaretiydi

Bir zamanlar tm Bati Pasifik'in kumandasmi elinde tutmakla vnen Japon filosu gimdi artik
kendi vatanina yakm denizlerden bile kovulmugtu.

345
Sonuna Kadar Sava; mi?
Bylece Japonya'nm durumu giderek ktlegmeye baglamigti. Benzin silentisi yznden artik
uaklar iki saatten fazla uamtyordu. Simdialollarda tek bir soru vardi. Petrol bulmamn acaba
herhangi bagka bir yolu yok muydu? Benzin sikmtismdan aresizlik iinde olan donanma so-
nunda bir karara vard1.Yakityerine kullanmak zere ok fantazi bir yololan
"gam
kk" katn-
bagvurdu..Bu
"iki

panyasma arada yz am kk bir uagt bir saat sreyle havada tutar" slogam
altinda tm Japon adalan halla ellerindekazma, am kklerini ikarmayaynlendirilmigti.Su
am kkleri on iki saat sreyle isitihr, bu yntemle bir egithammadde elde edilirdi.Bu arada
her birinin gnde , drt galon petrol retmes amaclyla gerekli yerlere otuz drt bin kazan,
damitma yeri ve kk apta antma niteleri yerleptirildi. Ancak, btn bu emekler ok sayida
insan gc gerektirdiginden boga gitmeye mahkmdu. Bir galon dolusu petrol elde edebilmek
iin 2,5 gnlk insan mesaisi gerekiyordu. Amalanan resmi hedef gnde on iki bin varil petrol
retimi olduguna gre bu hedefe ulagmakiin her gn 1,5 milyon iinin yalmzca bu igte ahy-
tirtimasigerekiyordu!
amkk kampanyasi gzle grlr ba21.sonular vermigti. Yrede ne kadar aga varsa
hepsinin kk sklp ikanlmig, byk aga gvdelerive kkler yollari kaplamigti. 1945 ylh
Hazirani'na kadar am kk yagi retim ayda yetmig bin varili bulmugsa da am kknn rafi-
ne edilmesindekiglkleryznden sorun zlememigti.Gerek gudurki, savagsona erdigi
gne kadar am kk yagodan toplamolarak uakta kullamlmak zere sadace bin varil ben-
zin retilmigti ve ortada bunun herhangi bir kismimn gerekten uakta kullanilmig oldugunu
gsteren herhangi bir veri de yoktu.
Artik Japonya kaimlmaz sona her gn biraz daha yaklaylyordu. Amerikan uaklarinm
aman vermeyen bombardimam altinda lkenin ahyaptan yapilmig binalari giderekyerle bir olu-
yor, kararmig iskeletlere dnyordu. Milliekonomi ise, belki biraz daha yavag, fakat kesin olarak
paralanmaktayd1. Eu arada Japonya'mntaarruzlarakargi misilleme yapma yetenegi ise tama-
men yok olmugtu. "Jilet" lakablyla taninan HidekiTolo,bir nceki yllm temmuz ayinda zorla
bagbakanliga getirildigi halde, gimdi, 1945 ilkbahannda, lkenin bagmayeni bir hkmet getiri-
liyordu. Su yeni hkmette kabine yelerinden hi deglse bazilannm savagisona erdirme yan-
hst olmasma zen gsterilmigti. Eskiden oldugunun aksine
"dgmant

topyeknimha" taraftan
olan bakanlar kabine digi birakilmitti. ir bakan "Artik her gey en son agamayagelmigti. Ne y-
ne bakarsak bakahm yolun sonuna geldigimizi gryorciuk"diyordu. Yenihkmetin bagina ge-
tirilen bagbakan seksen yaginda emeklibir amiral olan ve yurttaglar zerinde hl prestijsahibi,
nispeten iliml1 bir kigiolan Kantaro Suzuki idi. Ancak Suzuki'nin bagbakan olmastyla, savaga de-
vam yanhlan ile sava1bitirmenin bir yolunu arayanlar arasmdaki ekigme daha da giddetlene-
cekti. Ikincigrupta bulunanlar daha ihtiyath davranan, kesin konugmaktan kainan kimselerden
olugmuytu.Ancak bu grup da askeri bir darbe olmasmdan veya bir suikaste ugramaktan lrce-
sine korkuyorlardi.
5 Nisan 1945 tarihndeSovyetlerBirligiJaponya'ylayrrlkte olan tarafsizhkpaktim ta-
mmadigml ilan etti. Ancak ngrlen hkmler geregince pakt 1946 Nisan ayma kadar yrr-
lkte kalacakti. Bundan yararlanriak isteyen Japon donanmasi bu defa, en az eski kk"
"am

kampanyasi kadar garip yeni bir fikre saplandi; SovyetlerBirligi'nedogrudan yaklagtp Tokyo
ile Washington ve Londra arasinda arabuluculuk yapmasmi ve Gney Blgesi kaynaklanndan
yararlanarak Sovyetpetrol ticaretini geligtirmesiniisteyecekti. Bu i; eski bagbakanlardan Ja-
ponya'nm Moskova Bykelisi Koki Hirota'ya verildi ve Bykeli Sovyetler'in.JaponyaB-
ykelisiile diyaloga girmekle grevlendirildi. Ancak, Japonlarbir konuda bilgisizdi. Bir nce-
ki pubat aymda, Stalin Yalta'da, Rooseveltve Churchill'e, Avrupa'da savagin bitiminden dok-
san gn kadar sonra, Sovyetler Birligi'ni Japonya'yla savaga sokacagmasz vermigti.Aynca

346
 Stalin yalntzcahammadde konusuyla smith olmayan ve bundan ok daha ekici ba ka bir de-
gigtokupplam da ayarlamigt1.SovyetlerBirligi'ni savaga sokmamn bedeli olarak, Sovyet dikta-
tr Stalin, zengin toprak imtiyazlari alacakti. Manurya'da Rus egemenligini yeniden kur-
mak, SakhalinAdalan'mn gney kismim geri almak ve Kurile Adalan'mn sahipligi gibi imti-
yazlar bunlann en nemlileri olarak sayilabilir.Etnik ynden Grc kkenli olmasma karm
Stalin tam anlamiyla bir milliyetiydi ve bu imtiyaz dllerini almakla, kamsma gre, arlik
Rusyasi'nin 1905'ten beri Japonlar'melinden ektigiacilan telafietmig olacaktL Bu nedenler-
den dolay1 Sovyet Bykelisi Haziran sonunda bir araya geldikleri zaman Hirota'nm yaptigi
btn politik nerileri oldugu gibi geri evirmigtir.Bykelinin aynca ilave ettigi glbi,Japon-
ya'ya petrol ihraci konusu da olanaksizdi.nkSovyetler Birligi'nin kendisi de petrol sikmti-
si iindeydi.
Sonuta Bagbakan Suzukiyeni bir karar alarak Japonya'nm savagmayetenegininsaptan-
mast Ye savagadevam iin yeterli olup olmadigimnanlagilmasiamaclyla bir aragtirma yapilma-
smi emretti. 1945 Haziran ayi ortalannda gelen sonularJapon savag ekonomisinin yakit yok-
lugu Ve Amerikan hava saldinlarmm ok etin olugu yznden neredeyse bir fel durumunda
oldugunu gsterlyordu. Verilerde Japonya'mnne derecede aresizoldugunu aynca kamthyor-
du. 1937 Nisam'nda229,6 milyon varil olan mazot envanteri 1945, l Temmuz tarihine kadar
0,8 milyon varile dgmgt. Bir milyonvarilden apagi dgtgnde zaten donanma operasyona
giremezdi.Sonularmgsterdigigibi, hangi yandan almirsa almsm artik donanmada faallyet
gstermesi iin gereken petrol tam anlamiyla tkenmigti.Japon hkmetinin bazi mensupla-
- rmca pu kelimelerle ifade edildigi gibi
"durum

son derece mitsizdi." Ancak, bu grg hk-

metin her yesinin aynen paylagtigimsylemek yanlig olur.Japon hkmetinin en st. dzey
"teslim

mensuplan olma" olasiligmahl yaklagmiyor,hatta aralanndan birkai bu szn telaf-

fuz edilmesnebile kargi ikiyordu. Ortada dnen ve hkmetin de destekledigi slogan quydu:
"100
milyon insan bir btn halinde ulus iin lmeyi bekliyot" Bu arada ordu ve donanma
mensuplan da Suzuki kabinesini savaga zorlama ve act sona gtrme abasmdan geri kalmi-
yordu.
Sanki kafalarmdan geenisergilemek istercesine 1945 Nisam'nda Amerika'mn Okinawa'yi
igalinde Japonlar'miggale kargi gsterdigi direnig son derece giddetlive fanatik dzeyde olmuy
ve lyi dzenlendiginden 21 Haziran 1945'ten evvelson bulmamigtit OkinawaAdasi'm alma ga-
basinda Amerika'nm verdigi l say1styzde 35 oranmdayd1. Amerikan komutanlan Japonada-
larmm iggali iinde yaklagik aym oranda zayiat verilecegini varsaydiklanndan, taarruzun ilk aga-
masinda kendi kaylp sayllannm l ve yarah olaraken az 268.000 olacagtmhesaplamigtL Byle
bir girigimdekendi taraflanndantoplamolarak bir milyon kadar askeri zayiat verilecegini, Japon-
lar'm askeri zayiatmm'da yaklagik aytn saytda olacagtm, ancak sivil l sayismm ok daha fazla
olup milyonlan bulacagtm varsaylyorlardL
Okinawa Muharebesi son derece kanh olmuy ve byk bir inatla srdrlmt. Bu, Ame-
rikahlar'm her ne kadar henz denenmemiolsa-da, yakmda BirlegikDevletler askeri tehizatde-
posuna girecekolanyeni bir silahl, gerektigindekullanma kararlanm nemli derecede perinle-
migtir. Bu yeni silahm adi atom bombaslydi. O sira Amerikab liderler Japonlar'msavagma gc-
nn giderek yok olmakta oldugunu gryor,ancak, savagma isteklerinin snmekte oldugunu gs-
teren herhangi bir igarete rastlam1yorlardi.Hatta o kadar ki sanki Japonya'dayaayan tm ulus
lme kadar srecekbir intihar savagina hazirlanlyor giblydi. Okul agLndaki ocuklara ble bam-
bu agacmdan yapilmigsilahlarla nigan almayi grenmeleri emredilmigti. Su ara Tokyo ile Mosko-
va arasmda glzlimesajlar teati ediliyor,Amerikahlar tarafmdandegifreedilen bu mesallarda Japon-
ya'nm bang isteyecegine dair hbir igarete rastlanmiyordu. nk Japonyabang istemiyordu.
Durumun her gn biraz daha ktlegmesine kargm Japon hkmeti anlagilmaz ve teslim
konusunda ciddiyetten uzak tutumunu srdryordu ki bu, kendi aralarmda bir anlagma olma-

347
digimn ve aynca savag yanlisi tarafmagir bastigimn igaretiydi. Tokyo, Mttefikler'e duydugu kin
yznden onlarm teklifettigi PotsdamDeklarasyonu'nu reddetmigti. Ancak byle yapmakla ha-
tah davranmigtir; nk eger Deklarasyonu kabul etseydi, sava1 nispeten makul partlaraltinda
terk etmig olacakti ki bunlar iinde imparatorlanm koruma yetkisi de vardi. Japon liderlerinden
birogu, asker ve sivil btn Japon halkim, o gne kadar ilgLn bir milliyetilik ve sapmaz milita-
rizm ugruna ektikleri dayanilmaz ac11ardankurtaracak adimi atmakta isteksiz davranmigtir.
Mttefikler atsmdansa,Tokyo'dan, savaga sonuna kadar devam etme azmini belirten igaretler
digmda hibir igaret gelmiyordu.
Ilk atom bombasi 6 Agustos 1945'te Hirogima'yaatd1. 8 Agustos gn de Sovyetler Birli-
giJaponya'yasava ilan etti ve hi vakit kaybetmeden, evvelce planlanan tarihten bir hafta,nce
kuvvetlerini Manurya'ya sevk edip buray1 iggal etti. Tarihin bir hafta nceye ahmg sebebi, Sov-
yet Ordusu Manurya'ya girmeden evvel savagm bitmemesini garantilemekti. 9 Agustos'ta ikin-
ci atom bombast bu defa Nagasaki'ye atihyordu. Kayda deger ilgin bir nokta gudur. Hirogi-
ma'nm bombalanmasmdan sonra Nagasaki'nin bombalanmasma kadar Japon Ordusu Genelkur-
may Bagkam, st dzey subaylara hl Japon asker ve gemicilerinin her ne part altmda olursa ol-
sun teslim olmamalari emrini hatirlatlyordu. Kamsina gre bu iten styrilmanm kabul edilebilir
olabilirdi. 13 Agustos tarihinde, Nagasaki'nin bombalanmasindan drt gn
"intihar"

tek yam
sonra bile, Kamikaze misyonunun yaraticisi, Amiral Yardimcis1Takijiro Onishi, hl hkmetin
teslimteklifinireddetmesikonusunu savunmaya devam etmekteydi. Teslim olmaktansaJapon
halki son aci sonuca kadar savagmaya devam etmeli, ilerinden 20 milyonu, igalci kuvvetlere
karyt intihar taarruzu yaparak kendilerini feda etmeliydi.
Ancak, Japonpartlannmson derece aresiz olugu ve atom bombalannm yarattigt yokun
korkunlugu, yeni beliren Sovyettehdidiylebir araya gelince,savagisona erdirmek yanlisi olan-
lan askerlerdengelen giddetli itiraza ragmen egemen k1lmigti.Sonuta, 14 Agustos gecesi impa-
rator yaymladig1fonograf kayitla teslim mesajml duyuruyordu. Bu mesaj ertesi gn yaymlana-
cakti. Ne var ki, o an bile, asi subaylar imparator'unkorumasmi ldrp ImparatorlukSarayi'na
girecek, yayinlanmasini nlemek iin kayd1 ele geirmeye ahgip bu arada Bagbakan Suzuki'yi
ldrecekti. Asi subaylar amalanm gerekleptiremeden yakalanmigtir. Eu gecenin ertest gn
radyolarmm bagmdaki halk, radyodan gelen k1sikbir ses duyacak, voltaj dgmesi nedeniyle za-
man zaman alahp ykselen bu sesin o gne kadar hi duymadiklan imparatorlarmin sesi oldu-
gunuanlayacaklardi.Bu ses kendilerine teslimolma agnsmda bulunuyordu. Artik Pasifik'te sa-
va; son bulmugtu.
Yine de imparator'unyaptig teslimagrismadirenenler almutur. O sabah, daha mesaj ya-
ymlanmadan, Savag Bakam Korechika Arami harakiri yapmigti. Ertesi gn de Amiral Onishi hara-
kiri yapti. Onishi'nindzenledigi son Kamikaze taarruzu iin Japonlar'm bir hayli hazirlik yapmig
oldugu da anlagilacakti.Teslim olaymdanve BirlegikDevletler iggalinin gereklegmesinden sonra
Amerikali yetkililer gizli yerlerde saklanm1316.000 varil petrol buldular. Variller imparatorluk
ordu Ve donanmasinca ok uzaklardaki kayalar iinde ve ok sayida saklanma yerlerinde tutul-
mutu. Bunlar iggalcilere kargi yapilacak intihar uuglan iin aynlmig olan petrold. Teslimden
sonra, Japonlar'mson direnme mitlerinden biri olan am kk benzin stoklanda bulunmugtur.
amkk benzin Amerikan askeri cip'leri zerinde denenecek ve berbat bir yakit oldugt1anlagt-
lacaktL
Bu benzin makine ve motorlan kullamlmaz hale getirecekkadar ok reine ieriyordu.

Ambulans
Daha iggalin ilk dakikalarmdan itibaren Japonya'dapetrol sikintisi etkisini gstermeye baglamig-
ti. 30 Agustos tarihinde Bagkomutan General Douglas Mac Arthur, Atsugi Havaalani'nda Japon-
ya'ya ayak basti. O sira havaalanmdaki Japonuaklarmm pervaneleriKamikazehcumuna ge-

348
mesinler diye ikanlmigtL Generalhi vakit kaybetmeden rastgele olugturalmuy bir araba kon-
voyuyla alandan aynld1. Bu stra konvoya ToonervilleTroleyiniandiran kirrmzi renkli bir itfaiye
arabas1yol gstermigti.General Mac Arthur'un gitmekte oldugu Yokohama'da gn sonra im-
zalanacak olan teslimbelgelerine ev sahipligi etmek iin limanda bekleyen Missourisavag gemi-
siydi. Konvoyun getigi caddenin her iki yanmda Japon askerleri siralaum14tlve eskiden aynen
imparatorlarma gsterdiklerisaygt ve tazimle, sirtlari Mac Arthur'a d0nk olarak General'i se-
lamliyorlard1.Havaalamyla gidilecekyer arasmdaki mesafe sadece yirmi mil oldugu halde, kon-
voyun hedefe ulagmasi iki saat gibi ok uzun bir zaman alm14ti.Japonlarbu maksat iin bulabl-
dikleri en lyi aralan temin ettigi halde, bunlar son derece ylpranmt olan ve benzinsizlik yzn-
den kmrle aliganaralardL Yolculuk sresince biroklan bozulmugtu. .

Bu tarihten on iki gn sonra, 1l Eyll1945'te Tokyo'da grevli Amerikali yetkiliter, ekili

tarlalarmyanmda bulunan tek kath mtevaz1 bir evin Onnde bir araya geldiler.BurasiJiletlaka-
biyla tamaan, sava; sresi bagbakamGeneral Hideki Tojo'nun eviydi. Tojo a1k bir pencere
nnde belirdi; kendisine tutuklanacagi,Amerikalilar'la birlikte gidecegi ve bunun iin derhal
hazirlanmasi bildirildi. General bir itirazda bulunmayarak kabul ettigini gsteren bir igaretle
pencereyi kapad1. Hemen arkasmdan bir silahsesi duyuldu. Kogarak eve glren Amerikalilar To-
jo'yu byk bir koitukta, kendi ategledigsilahla, kalbinin hemen altmdan vurulmuy olaralgkan-
lar iinde uzanmig buldular.
Bu olaydan drt sene nceye gidilecek olursa, l941'de, nce Sava; Bakam olarak Bagba-
kan olan Tojo'nun Amerika'ya kargi savaga girmesi iin Japonya'yabaski yapanlardanoldugu
ammsanacaktir. O gnlerde Tojo, Japon mparatorlugu'nun s1rf petrolszlk yznden Ameri-
ka'ya loyasla zaylf olugunu gereke olarak ne srmgt.Bunun bedelini ise Tojo ve kendisi gi-
bi dgnenler gimdiok agir gekildedyorlardt Btnyleele alindiginda Pasifik Savagi'mn20
milyondan fazia insanm hayatma mal oldugu, bunlardan yaklagik iki buuk milyonunun Japon
oldugu grlr.Simdi yll 1945'ti ve zaytf durumda olan da Tojo'nun kendi hayatlyd1.Bunun se-
bebi kendi silahlyla atigi yaranm lme gtrecekkadar kt olugundan ileri.gelmiyordu. n-
k o derece agir yarali degildi. Sebep nce, uygun bir doktor bulainamaktan ve sonra da hazne-
sinde biraz da olsa benzin olan bir ambulans temin edememekten ileri gellyordu.Artik yakit
yoklugu denli yaygm bir hal almigti ki, neticede doktor bulunabildigi halde ambulans buluna-
madi. Sonuta yeteri kadar yalott olan bir ara saglandlysa da, Tojo'nun evine ulagmasi intihar
olay1ndan ancak iki saat sonra gereklegebilmigti. Tolo bylece hastaneye tagmiptedavi ettirildi
ve sagligma kavugtu. Bir sene sonra savag sulusu olarak mahkemeye verilip sulu bulunacakti.
Zamani gelince de idam edildi.

349
 19
I

Mttefikler Savay1

iI

Winston Churchill 1930'lu yillann tamamim politik alanda kargilayttgteitlisorunlarla geir-

mig,bu ara Naziler'in niyetleri ve yetenekleri konusunda yaptigL HyaT1lara da pek kulak asilma-
migt1.Ancak, 1939 Eyllayinda,altmig alti yagmdayken, yirmi beg ylh agkin bir sre nce Birin-
ci Dnya Savagi'mnpatlak verdigi gece, grevlendirildigiige, ingiltere Donanma Komutanh-
gfna, hi beklemedigi bir anda yeniden atanmigt1. Ancak bu defa kendisinden savag iin hazir-
lanmasi istenmiyordu. Bunun iin ge kalmmigti. Savag o gnden birka gn evvel, Alman-
ya'mn 1 Eyll 1939'da Polonya'y1 iggalyle baglamigt1. N e ki
var o gn henz bu savag durgun
bir dnemdeydi ve bu durgunluk 1940 ilkbahanna, Hitler kuvvetlerinin Bati Avrupa'yi kastp ka-
vurdugu tarihe kadar byle devam etti. Ancak bu-durum Lonrda'da, Churchill'in ngiltere'nin
bagbakam olmaslyla degigecekti.
O gnk manzaraya gz atacak olursak, durumun hi de i aictolmadigi, hatta mit kiri-
cl oldugu grlr.Norve ve Danimarka Almanya'nm eline gemigti. Fransa bir aya kadar teslim
olacakti;ingilterebu durumda tek bagina kahyor, savagmbtn ykn keridi omuzlamigolu-
yordu. Bu karanlik gnde" lkesini en lyi ynetecek kigi Churchill'den bagkasiolamazdi.
"en

Ayrica,Churchill'den bagka hi kimse savagta petroln oynayacagiolaganstkritik rol o ka-

dar iyi anlayamazdi.Churchillpetroln nce ngiltere'ninvarhginm devammda ve sonra da n-
lerinde uzanan savag dolu ytllarda ne denli nemli oldugunuok iyi biliyordu.
Daha savagin patlamasmdanok nce, ngilterehkmeti, Almanya ile yakmda 1kacagt
anlagilan kamtimaz arpigmayida hesaba katarak, kendi petrol durumu zerinde ciddi bir arag-
tirma ve degerlendirme yapmigti, 1937 yllimn sonlannda, zel bir komite, ngiltere'de
"kmr-

den petrolikarma"sentetik yakit stratejisi denebilecek bir yntemle petrol.ikarma olasiligm1

incelemigti. Ingiltere'de girigilenbu arastirma o stralarda Almanya'da da srdrlen sentetik ya-
lot aligmalarma paralel olarak yapilmaktaydi. Ingiltere, kendi simrlaniinde gvenle igletebile-
cegi ok zengin kmr kaynaklarma sahipti ve ihtlyact olan petroln hemen tmn digandan
"kmrden
ithal etmekteydi.Ne var ki petrol" stratejisi kabul grmeyip geri evrilecekti. Red-
dedilme gerekesi olarak, bunun ok pahallya mal olacagi, aynca dnyanm her yamndan istedi-
gi kadar ok petrol ok daha ucuza alabilecegi gsterilmigti. "Kmrden-petrol"stratelisinin
geri evrilme sebeplerinden biri de nde gelen uluslararasi petrol girketlerinden ikisinin, Shell
ve Anglo-lran'm lke topraklannda bulunmastydi. Bir bagka Sebep olarak sentetikpetrolng-
venli olmadiginm sylenmesiydi. Genelkamya gre, eski sistemle petrol gemilereykleyip bir-
ok limanlardan geirerekelde etmek bu petrol hava akmlanna kargi daha az tehlikeyeatacak-
ti. Sentetik petrol sistemindeyse, az sayida ok byk hidraienerasyon tesisikurulacak, bunlar
dgman tarafmdankolayhkla fark edilip daha kolay bombalanacaktL
Savag iin planlama yaparken ingilterehkmeti petrol endstrisiyle gayet siki bir ighirligi-
ni ngrmgt ki, bu igbirligi BirlegikDevletler'de kolaylikla yapilamazdi. Ingiltere'deyerli rafi-
neri ve pazarlamaninyzde 85'i sadece petrol girketinin-Shell, Anglo-Iranve Jersey'iningil-

350
tere kolu- elindeydi. Mnih olaymda, 1938 hkmeti, bir savag halinde, girketlerarasi
"yarigma

ahykanligimn"bir kenara birakilmasim ve tm ngilterepetrol endstrisinin tek bir vcut halin-

de, dev br girket olarak, hkmetin-korumasi altmdaaligtinlmasim karar altma almigti.
Ortadamevcut sorun hundan ibaret de degildi. Dgnlmesi gerekendiger bir sorun daha
vardi ki, bu Hollanda Krallyet/Shell grubunungelecegiydi.Grubun idaresi daha o gndenbazi
sorunlarla kargi karplyaydi. Bu, grubun Nazi akimma kapilmasi riskinden ileri geliyordu. Bu so-
runun odak noktasi da girketinbyk bagkani olan Henri Deterding'di.Su gahis 1920'll yillar
boyunca gruptaki egemenligini tam anlamiyla srdrmgtr 1927 yllmda bir Ingilizbrokratin
gzlemiyle "Sir Henri'nin agznidan ikan sz kanundu." "Shell ynetim kurulunun bilgileri de
inda
ve nzalan olmadan baglaylci kararlar alabiliyordu." Ancak 1930'lu ylllara dogru Deter-
ding'in pirket zerindeki baskisi giderek zayiflamaya bagladi ve zamanla idare iin bag agnsi, in-
giltere hkmeti iin ise bir endigekaynagt olma egilimi gsterdi.Artik davraniglan giderek asa-
bi, kirici ve megalomanyak bir biim a11yordu.
1930'lann ortasmda, yetmig yaginagirerken,iki ayn tutkunun esiri olmugtu. Bunlann biti
sekreteri olan geng bir Alman kadmma kargi olan duygusu, digeri de Adolf Hitler hayranliglydi.
Birinci DnyaSavagi'ndannce ingiltere'ye gmenolarakgelen ve Amiral Fisherile Winston
Churchill'intakdirlerinemazhar olan, sava; sresince de saglam ve atepli bir mttelik olarakka-
lan azimli Hollandall, gimdi, bu ihtiyar yagmda Naziler'le fligki kurmugtu. Bu konuda Digigleri
mensubu olan yetkilinin i ekerekifade ettigi gibi Deterding'in "Sovyetier in hissettigi nefret
ve Sovyetler'e kargi ingiliz-Alman dostlugu kurulmasi konusundaki sabit fikri herkesin bildigt bir
eydi." 1935 yllmda Deterding Shell'e danigmadan kendiliginden Alman hkmetiyle mzake-
relere girmig,Almanlar'a askeri rezerv olarak tutulacakbir yll yeterli petrol verilmesini tartigmig-
ti. Su konudaki sylentiler Londra'daki Shellidaresini fevkalade tedirginedip korkuttugundan,
st dzey yneticilerden biri olan AndrewAgriew hkmetten Berlin'deki IngilizEliligi'ni ko-
nuyu tahkiketmeklegrevlendirmesini istedi. Gerekeolarak, "Bylece, eger sylenti gerekse,
burada, meslektagimYnetimKuruluyeleriyle gerekli olam yapabilelim" diyordu. Diger bir b-
rokrat ise grglerini gu szlerleifade etmigtir: "Deterding ihtiyarbyor, ne var ki o saglam grg-
l biridir. Bu itibarla korkanm ki onu siyasi alanda nde gelenlerlegrgmekten men edeme-
yiz." Bu szlerden sonra qu grgleride ekliyordu: irketinYnetim Kurulu'ndaki ingilizye-
ler bir konuda gayet kararliydt Sirkethibir gekilde majestelerinin hkmetine ters dgecek
herhangt bir harekette bulunmayacakttr."
Sonuta, Deterding 1936 sonlarmda, Shell'den emekli oldu. Bundan sonra da kendisini iki
tutkusuna adadi. Ikinciegini bogaylpAlman sekreteriyle evlendi ve Almanya'ya gidiporada bir
malikneyeyerlepti. Bu arada "Bolgevik gruhunul" durdurmak iin diger Avrupa lkelerini Na-
ziler'le ibirligi yapmaya zorlamaktan da gerikalmlyordu. Kendisi de birok kereler Nazi liderle-
riyle kargthkh ziyaretlerde bulundu. Hollanda Kraliyetirketi'nde eskidenDeterding'le beraber
aligmigolan o gnn bagbakam, Henri Deterding hakkmda ytinlarisyleyecekti:"nnve
servetinilngiltere'deyapmig ve kendisini edinmig etmig lkenin yardimlanna mazhar olmuy bi-
rinin nasil olup da ariiden Almanya'ya g edebildigini ve kendisini bu lkenin lyiligine adaya-
bildigini bir trl anlayamlyorum." Bagbakan, aynca Deterding'in faaliyetleri haklanda da elegti-
nrcesine gunlarisylyordu:"Faaliyetleri ocuka ve duygulan gpheyeyer vermeyen nitelik-
te." Bylece Deterding'in son ylllan evvelce kazandigi onurlu ismi kk dgren ugraglarla
gemigtir. Eger yaptigt yanity davramplar olmasaydt, bugn Deterding arkasmdaok itibarli bir
isim birakmig olacak ve
"uluslararasi
petrol adami" olarak petrol tarihindeyer alacakti.
Deterding1939 yllmda Almanya'da, savagtn baglamasmdan alti ay evvel ld. lmn
izleyen gnlerde kendisi hakkmda garip ve son derece rahatsiz edici sylentiler duyulmaya ba-
lamly, bunlar Londra'ya kadar ulagmigti. lmndeNaziler Deterding'e byk.bir cenaze tre-
ni dzenlemig, bununla da kalmaylp lmndeki kogullan istismar ederek bu durumundan ya

351
rarlamp Hollanda Kraliyet/Shell Grubu'nu ele geirmek istemiglerdi. Eger bunu bagarsalardi,
kugku yok ki sonu ngiltere iin tam bir felaket olurdu. Hollanda Kraliyet/ShellSirketi, Birinci
Dnya Sava1'nda ingiltere'nin petrol kararghi grevinl yklenmigti. Simdi ise Nazi egemenligi-

ne gemesi konu ediliyordu ki, bu takdirdeingiltere'nintm petrol sistemi yok edilmig olacakti.
hisselerin sadece yneticilerin.elinde oldugu, Deter-
"tercihli"
Daha sonra kontrol elde tutan
ding'e ait hisselerin ise arzusu zerine diger mdrlere devredildigi anlagildi. Almanlar, istemig
hisse" digtndaki normal hisselerin sadece ok az bir-miktanna el koyabilirdi.
"tercihli
olsalar bile
Bu da ne savagtanevvel ne de savaym ikmasmdan sonra higbir iglerine yaramayacakti!
Savagbaglar baglamaz, Shell dahil btn ingiliz petrol girketlerifaallyetlerini Petrol Vak

fi'nda birleptirdiler ve bunu yaparak milli bir petrol tekelikurmu oldular.Eu olugumhibir iti-
razla kargilamadanyumugak bir geigle gereklegmigti. Ne kadar petrol pompasivarsa yegilren-
ge boyandi ve satilan rn, hepsini simgeleyen tek bir isim altmda "Pool" adlyla amlmaya bag-
landi. Petrol iginde allganlar igi srdrmeyedevam ediyor, ancak artik bunu devlet kontrol al-
tmda yaplyordu. Ingiltere'ninpetrol savagt o gnden sonra Londra'da SavoyOtell'nin hemen
apaglSmdaki Shell-Mex House tarafmdan idare edilmigtir. (Shell'in kendi kararghl ise Lond-
ra'nm bir kenannda, bir girketin spor tesislerinetagmmigtl.) Zamanla hkmetin yklendig tm
petrol sorumlulugu Petrol Departmani denen bir kuruma devredilecekti.
Ingiltere'nin kargi karplya oldugu sorunlar sayllamayacak kadar oktu. Her geydennce
Sovyetler Birligl'yle yapilmig yeni paktta imzasi olan devletlerden biri olarak Almanya'mn Rus
petrolnden bol miktarda alacagmi, Uzakdogu'dan gelen ingilizkkenli petrolnse, Japonlar'm
Gneydogu Asya'yi iggaletmesi halinde azalacagmi kabul etmek durumundaydt Kendi toprak-
larma daha yalon olan Romanya'mn zengn ve elverigli kaynaklarmdan da Almanya'ya petrol
dgecegini lyi biliyordu. Savagbagladiktan birka yll sonra, Fransa'nm Almanlar tarafindanyenil-
glyeugramasmdanevvel, Ingiliz Ve Alman hkmetleri, Birinci Dnya Savagi'ndayapilamn ay-
mni yapmakisteyerek, kendi petrol yataklanni tahrip etme kargligmda, Romanya'ya 60 milyon
dolar demeyi, ottaklaga teklifetmiglerdi.Bunu, Almanya'nin Romen topraklanndanpetrol al-
masma engel olmak iin yaplyorlardi. Ancak, iki tarafmflyat konusunda anlaamamasi nedeniy-
le, tasan gereklegmemig ve sonunda, korktuklan glbi, Romanya petrol, Almanlar'a gitmigti.
Romanya petrol yataklarmm tahribi ise bylece, savaym ok daha ileri agamasmda, Mttefik
kuvvetlerin bombardimanlyla gereklegecekti.
ngiltereiinde de, beklemeye tahammlolmayan,derhal zm bekleyen petrol sorun-
lari vardi. Her geydennce hi vakit geirmeden petrol vesikaya baglandu lkuygulamada mo-
kotas1" senede bin sekiz yz mil hesablyla saptanmigtL Askeri
"petrol
torlu aralaraverilecek
alanda gereksiniminartmasi ve mevcut stoklarm azalmaslyla, bu miktar sonradan giderek dg-
rlmg ve sonunda da tamamen kesilmigtir."Vesika" usulnn kaldinlmaslyla artik yetkililer ai-
le arabalannt yollarda kalmig olarak degil, garallarda kilitli olarak grmek istiyordu. Araba kulla-
mminm kalkmaslyla tu defa bisiklete olan ragbet fazlasiylaartmigti.
zmbeldeyen bagka sorunlar da varde. Szgelimi, Ingiltereiggal edilecek otsa onca pet-
rol stokuna ne olacakt17 galkonusu 1940 yllinm o karanhk gnlerinde, Nazi ordulannin Bati
Avrupa'da firtina gibi esip Mang Denizi'nin Fransa taranna uzandigtgnlerde bu olasihk hi de
yabana attlmamasigereken bir konuydu. Daha o gnden Almanya Fransa'mnstoklarma el koy-
mug, bylece ilerlemesi iin part olan temel malzemeyi temin etmigti. Buna benzer bir apulcu-
lugun Ingilterepetrol rezervlerinekargi da yapilmast Naziler'inMang'l gemeabasmdabaanh
veya baansiz olmasmda etken lacakti. Bu dsnceler sonunda Shell-Mex House'da bir karara
vanldi. Iggal halinde Ingtlizpetrol stoklannm hepsi birden imha edilecekti. Bir diger sorun da
her yrede bulunan dost grnml korunmadan yoksun benzin istasyonlanydt Bu istasyonlar
iggalci Almanlar'm buralara girip ellerini kollanm sallayarak benzin doldurmalanna son derece
elverigliydi.Su nedenle, ingiltere'nindogu ve gneydogusundaki on yedi bin benzin satan dk-

352
kn aceleyle kapatildi; satiplar ve petrol meveudunun savunulmasi iin daha kolay olan diger iki
bin istasyona aktar11di.Savunma yap11amadigttakdirde buralar, dgman eline gememesiiin
atee verilecekti.

Petrol ari:Amerikan Petrolnn Aktarilmasi

Ingilizler'indgndg ok nemli diger bir konti da, savagta petrol.ihtiyacinm nasil kargilana-
caglyd1.Savagmbaglamaslyla ingiltere petrol tketimininok daha fazla artacagi kugku gtr
myordu ve bu halde petrol iin bagvurulacak ilk yer dnya ihtiyact toplammmyaklagik te iki-
sini kargilayan Birlegik Devletler'di. Whitehall idarecileri ve Shell-Mex House'daki petrolcler
alsmdan iki konu zellikle nem arz etmekteydi. Bunlardan ilki petroln eripilirolup olmadigl,
1kincisi ise erigilir olsa bile, o gnlerde dolar ynnden kt durumda olan ngiltere'nin bunun
kargihgim deyip demeyecegiydi. Sonunda bu iki sorunun her ikisine de ancak Washington'da
yamt bulunacagLna karar verildi.
1940 ylli Aralik aymda seimleri nc kez kazanmig olan Franklin Roosevelt, bu zaferin
de verdigi rahatlikla BirlegikDevletler'i "Demokrasinin Begigi"ilan ediyordu. 1941 Mart aymda
Kiralama Yasasiadmda, mali sorunu ortadan kaldirmaya ynelik yeni bir yasa 1kanlm1;ti.Ro-
gereksizbir dolar sorunu" b0ylece ortadan kalkiyor ve ingilte-
"aptalca,
osevelt'in deyimiyle
re'nin Amerika'dan petrol teminiigin ortada hibir engel kalmlyordu. Kiralama Yasast geregince
"kiralanmasi"
sz konusu olan ve geri deme sresi de gelecekte belirsiz bir zamana bitakilan
bu mal, Amerikan petrolyd. Ingiltere'yepetrol sevkini kisitlayan
"tarafsizhk
meyyidesi" de
bu uygulamayla, hafifletilmig oluyordu. 1941 ilkbahannda, ingiltere'depetrol rezervlert dgg
gstermeyebagladigmda, Amerika'mn Dogu Yakasi limanlarina petrol ta1yanAmerikan petrol
tankerlerindenellisi bu grevdenalinarak ngiltere'ye petrol ta1maklagrevlendirilmigti. Byle-
ce, 1941 ylli ilkbahanmn sonlannda Amerikan ve ingiliz stok sistemlerini birbiriyle kaynagtiran
ve BirlegikDevletler'i yalmzhga terk edilmig Ingiltere'nin petrol ihtlyacmi kargilayacak.duruma
getiren ok nemli bazi adimlar atilmigti. GerektenAmerika petrol konusunda sikintisiz du-
rumdayd1 ve gnde bir milyon varil kapasitelik kullamlmayan petrol retimine sahipti. Bu, o yl-
lm gnlk retimi olan 3,7 milyon varillik retimin yaklagik yzde 30'u demektir. 1930'larda
kabul edilen federal
"egit
dagitim sisteminin" sonucu olarak, elde kalan ekstra kapasite gvenlik
amaclyla kullamlmak iin paha biilmez bir yedek, olaganst nemde stratejik bir kaynak ola-
rak saklanlyordu. Eger bu ekstra rezerv olmasaydi, Il Dnya Savagi'nm yazysi belki de ok da-
ha bagka olurdu.
1941 Mayisi'nda, -Birlegik Devletler henz savaga girmemigken-Roosevelt'in
"simrsiz

milli olaganst hal" ilan etmesinden bir gn sonra, igleri Bakani Harold kkes, Roosevelt tara-
Imdan ikinci bir ek greve, Milli Savunma Petrol Koordinatrlg'ne atandt. Bu atama dogal
clarak ihtiyar Kurdu bir kez daha lkenin en st dzey petrol adami veya sonradan kendisine
verilen lakapla, Petrol anyapmigtir. Grevi stlendikten sonra Ickes'm yklendigi ilk i; Roose-
velt idatesi ile petrol endstrisi arasindaki lligkiyiyeniden ynlendirmek oldu. 1933'te "YeniYa-
sa"nin ikigi,Dogu Texas'tan gelen petrol selinde bogulma tehlikesigeiren petrol endstrisi
iin bir kurtulug olmuytu. Ancak 1930'lu ylllann sonunda, petrol sanaylindeki
"tekelcilik"
gide-
rek daha ok eleptirilecek ve 1940'ta da Adalet Bakanligi Amerikan Petrol Enstits'ne ve nde
gelen yirmi iki petrol girketine, ayrica daha kk 345 girketekargi antitrst davasi aacakti.
Amerikan Petrol Enstits ve sz edilen pirketler,her bakimdan petrolclk kurallarmi lhlal et-
mig olmakla sulanlyordu. Milli apta olaganst hal ilat11ve savagm yaklagmaktaolugu da daha
bagka degigiklikleri zorunlu kilmlyt1.Roosevelt'in sonradan aikladigt gibi "Doktor Yeni Dagitim
Yasasi" lkarken beraberinde Doktor Savagt Kazan"1da getirmigti ve ne yazik ki "Doktor Yeni
'

Dagitim Yasasi'mn" yenilip yutulmaz ve sagliksiz buldugu Petrol li ve kapsami, en-

-byklg

353
 tegre operasyonlan, kendine gveni, kapital ve teknolojiyiharekete geirmeyetenegiyle- "Dok-
tor SavagiKazan'm" tam istedigi, savagt hareketlendirmek iin acilen ihtlya duydugu ilacm ke-
sin reetesiydi.
Ickes'a den grevlerdenbiri de o gne kadar agin retimi kontrol altmda tutmayaaligtml-
m1bir endstriyiaksiyne dndrmek ve en st dzeye ikararakkilligt nlemek iin bu yolda
nderlik etmekti. lyinasil zor taraftbunu, byle bir kithk olasihgmi kukuyla karyllayanhalkoyu-
na ragmenyapabilmekti. Aym zamanda, o gne kadar byk entegre girketler,bagimsiz reticiler,
rafinerici ve pazarcilar arastndaki kinc1 rekabet ve gphelerdenetkilenmig Amerikan petrol en-
dstrisi, gimdi olmasabile- pratikte byk bir organizasyon haline getirilmeyi bekliyor-
-resmen

du. Bu organizasyon hkmet tarafmdanidare edilip savag iin hareketli hale getirilecekti. Aym
ey ingiltere'degayet kolayhkla ve etkin pekildeyapilmig,
"vesika"

uygulamasibile lkede en k-
k bir itirazla karyllanmamqtt Ancak, Amerika'da bu igin seyri hl de kolay olmayacakti.
Harold Ickes bu ige byk bir sorumluluk altinda bagliyordu. Ickes petrol endstrisinin ge-
nig kesimi tarafindansevilmiyordu.1933 ylhnda, petrolclerin yardimma kogtugu halde sonra-
dan bu endstrinin eleptiricisi olmug, federal hkmetin endstrinin igletme ve kt durumunu
daha siki denetlemesini istemigti. Bu aralar millilegtirme fikrine bile zamanla yanagtigt olmutur.
Petrol girketlerisik sik Ickes'a kargi aci gikyetlerde bulunuyordu. Depresyongnlerinde, onun
"acil

arzusu ile girketlerbenzin stoklan meydana getirmeye, butadan durum benzini" satmaya
mecbur birakilmigti. 1936 yllinda, Yksek Mahkeme'nin Milli Endstriyel Kalkmma Yasasi'nt
Ickes bu yasaya dayanarak faallyet gsteriyordu- hkmsz saymasmdansonra Adalet Ba-
--ki

kanligi girketteri benzin stoklari olugturmaktan sorguya ekti. Bunu izleyen gnlerdelckes kafa-
sindaki projeyi geligtirmekten vazgeip susmayitercih etmig, Wisconsin'de yapilacak durugma-
ya, bu konudaki roln aiklamak iin gitmesi gerekmedigini grendigi zaman da; bundan
.
memnun olmugtu.Sonu olarak girketler cezah bulunmutu ve bu da onlari Ickes'la birlikte a-
11pmakonusunda biraz daha tedbirlive kugkulu davranmaya zorluyordu. Petrol Koordinatrl-
g'ne atandigmda Oil Weeklydergisi hi vakit kaybetmeden zel baski ikarip
"petrolclge

kargi olumsuz tutum takmanve byk olasthkla petrol konusunu bilmeyen ve idare etme yete-
neginden yoksun bir kipinin koordinatr olarak gelmekte oldugunu" bildirmig, halki bu adama
kargi uyarmigti. Ne var ki, kendisine yneltilen btn bu olumsuz davramplara kargm Ickes icra-
atlyla tamamen farldi bir lgilik kamtlamigtir. lk gnden baglayarak, petrolclerleyakm ve yarar-
h bir igbirligilinde ahyma istegini halka gstermigtir. ncekendisine yardimci olarak deneyim-
li bir petrolc ve California Standard'm pazarlama yneticisi olan Ralph Davies'i greve getirdi.
O gnden sonra da, Petrol andenen bu adam evresinisaran dgmanca duygulan yok edip bu
ok kritik endstriyi harekete geirmekiin onlarla etkin bir ibirligine girdi.

Denizde Hesaplagma -

Atlantik Savagt
Amerka ile muhasaradaki Ingilterearasmda petrol sevkiiin kurulan zincirin en ince, en tehli-
keli halkasi, onca tankerinve yk gemisinin seyredecegi Atlantik Okyanusu'ydu.
Atlantik Okyanusu,Almanlar'a, ingilizler'inaskeri gcnkistirma firsati veren en elverig
li yerdi. Ingilizler'den
sonra Kuzey Afrika'daki Amerikan glerini de ayni gekilde kisttrmay1
planlamaktaydilar. Aynca, ok yakmda Rusya'mn da Amerikan petrolne-yagamsal dzeyde
muhta olmasi bekleniyordu. Alman Donanmasi Bagkomutani Amiral Erich Raeder bir beyana-
tinda yyle demigti: "Bu ekonomik sava; ne kadar acimasiz yapihrsa, o kadar abuk sonu verir
ve savagda o kadar abuk son bulur." Kullanilan silah U-tekneleri, yani Alman denizaltilanydi
ve ok gemedenbu tekneleringemilerin seyrini bozmadaki yetenekleri kendini gsterdi. Daha
1941'in baglannda artik postu" geklindefaallyet gsteren Alman denizaltilari kampanyayt
"kurt

baglatmigti. Bu teknelerinen sevdikleri hedet de petrol tankerleQdi,

354
l
i

Denizaltilar ile yapilan hcumlar gayetbaank oluyor, bu da Ingllizler'i dehgete dgryor-

du, llgili Amerikaltlar ingilizler'ingiderek artan tonaj ve rezerv kayltlarim gsteren grafikleri
takip ediyordu. ngiltereher an biraz daha azalmakta.olan petrol rezervini, savam gerektirdigi
miktarla kargilagtinyorve sonutan telaadgyordu. Savagmkendisini byle petrol aracihgi ile
soyut gekilde ifade etmesi Churchill'i fazlastyla kizdirlyordu. Bir seferinde petrol konusunda
gunlari sylemigtir: emalar,izgiler ve.istatistiklerle ifade edilen bu gekilsiz ve lsz dgma-
na kargi drt bagi mamur, tam kapsamli bir iggalde bulunmay1 ne kadar isterim!" 1941 Mar-
ti'nda ise gemilere.yapilan katliami gu szcklerle tammliyordu:"Karsilagmakzorunda kaldigt-
miz en kara bulut." Churchill Atlantik'in sularmda bekleyen sessiz Ve uzak savagin neler getire-
cegini hi kugkuya yer vermeyecek gekilde gayet iyi biliyordu ve Amerikan yardimi olmadan bu
savagt kazanamayacagndan da emindL
1941 Temmuzu'nda, Harold ickes'in yardimcisi Ralph Davies, Churchill'e gnderdigi bir
raporda Ingiltere'nin iinde bulundugu ok tehlikelipetrol durumunu qu szcklerle Ozetliyor-
du: "Sok halindeyiz... durum son derece ciddidir." Bu raporun gnderildig tarihte lngiltere'nin
motorin ve beilzin stoku sadece beg hafta yetecek kadard1. Kraliyet donanmasimn yakitt iin
nceden, gvenlikamact gzetilerek en az yedi aylik bir stok saptanmissa da, gimdi artik sade-
ce iki ayhk stok kalmigt1.Ickes, savagt srdrmesi iin ingiltere'yeelden gelen her trl yardi-
mm-yapilmasi gerektigine inamyordu. Dogu Yakasi'nda petrol tketimini azaltmanm, bylece
buradan artan petrol geri kalan gemilerle ngiltere'yegndermenin bir are oldugunu dgn-
d. Bu amala vakit kaybetmeden lkenin demiryolu vagonlarim gemilerin yerini almasi iin
Dogu Yakasi'na gnderdi. Aynca petrol girketlerlyle igbirligt yaparak gnll bir tasarrufkam-
panyasi amigtL Kampanyamn bir grevide otolarmn camlarina yapigtmlan "Ben te bir ora-
ninda daha az gaz tketiyorum"yaz1h ilanlar dagitmakti. Kampanya sresince Ickes, benzin is-
tasyonlanmakgam saat 7de kapatmaya, sabah saat Tden evvel de atirmamaya dikkat ettL Ay-
nca, yeni hir uygulama yaparak Birinci Dnya Savap'mn "Benzinsiz pazarlar" slogammyeni-
den gndeme getirmigti. Hatta kendi bakanhgi olan igleriBakanligl'nda tm lkeye rnek al-
sun diye arabaya binmeme kampanyast bile atL Kalben daima bir reformeu olan Ickes bunda
aynca yan bir yarar da gryordu. Bunu gnlgnde gyle aiklar: "Bylece belki genellikle
Washingtn'da park etme kogullarmi da dzeltebiliriz." Ne var ki tm bu nlemlere karym g-
nll tasarruf programi tam bir flyaskoyla neticelenecekti. Bunun zerine Ickes bu defa girket-
lerden yarar umarak, girketleri benzin istasyonlarma verilen benzinde yzde 10-15 kismti yap-
maya zorlad1.
Ickes'm yapmadigt ve yapamadigt tek gey, tasarrufa gerek duyuunun gerek nedenini
aiklamakti. Gerek neden Almanlar'm Atlantik'te uyguladigt denizalti kampanyasimn dogurdu-
gu korkun sonular ve ngilizpetrol stokunun acikli durumuydu. Ickes, durumun ciddiyetini

alenen duyurdugu takdirde Naziler'in eline ok degerli bir koz vermig olmaktan korkuyordu.
Diger bir Sebep de Amerika'da politikasim yegleyen grubu gereksiz yere kizdirmak
"yalmzhk"

istememesidir. Bu nedenlerden tr tm tasarrufprogrami byk bir protesto firtinasma ma-

ruz kalmigtL Bu firtinanin esas kaynagi Texas'm politik ynden gl bagtmsiz reticileriydi. Ta-
sarruf onlari bagtmsiz tankerlere, dogudaki bagimsiz petrol rafinerileri ve dagitimctlara ulagmak-
tan men etmig, demiryolu tagtmacihgimn ok daha yksek crederini ggslemeye mahkm et-
migtir, Sonuta New Jersey devlet yasasi, devletin bahk1hk ve sayfiyeyerlerine tehdit olugtur-
dugu gerekesiyle tasarrufhareketini kinayan bir karar ahyordu. Basm da ayrica tepkigstermig,
belli bagh gazete ve dergiler konuya yer vermigti. Amerikah araba srcleri ise arala yaptiklan
gezintilerinignll olarak kisitlama fikrine bile giddetlekargi ikmiglardi.
Alman denizaltilarinin neden oldugu kayiplara bir are olarak sonunda Birlegik Devletler
Atlantik'te daha ok devriye gemisi bulundurmaya karar verdi ve Newfounland, Grnland,z-
landa ve Bermuda'da sler kurdtL Aynca, Almanya'nin denizcilik kod'lan ingilizlertaraftndan

355
 zlmgtve bu da konvoylanm gerekli yerlere konuglandirmada onlara yardimci oluyordu.
Bu ve daha bagka faktrler -talebin azalmasi, Kiralama Yasast ve elli adet tankerintransferiglbi-
bir araya gelince ingilterezerindeki baslo, geici de olsa, hafiflemigti.Ne var ki atlatilan tehlike
kil paylyla geigtirilmigtive bunu bilenlerin sayisi iki elin on parmagmi gemlyordu. Ingiltere
yllmda Alman denizalti kampanyasi son darbeyi in-
"1941

gizliservisinin resmi kay1tlanna gre

dirmekte kil paylyla bagarisizligaugramigti."
Aym yllm gilz mevsimine gelindiginde,Brlegik Devletler DoguKiyist'mn levazim duru-
mu dzelmigti ve Ingiltere'de, petrol durumu da geici de alsa toparlandigtiin, kendisine
.,
transferedilmig olan tankerleriiade etmigti. Tankerlerin iade ediligi, grngegre hibir petrol
sikintistyaganmamig oldugunun gstergesigibi oldugundan Ickes bir kez daha hem basmm
hem de Kongre'nin diline dolaniyor, bag hedefi oluyordu.Kongre'nin istegi zerine zel bir so-
"petrol

rupturmakomisyonu kuruluyor, Bakan Ickes'in sikmtisini" kendiliginden icat ettigi id-

dia ediliyordu. Komisyonun kanaatine gre "Petrol silentisi yoktu, sadece petrol aginhgmda
azalmavardi."
Bylece benzin istasyonlari higbir yakit sikmtilan olmadigim bildiren, motorlu ara src-
lerini doldurmaya" agiran ilanlar astilar. Srcler de memnuniyetle bu agnya ce-
"depolarmi

vap verip arabalarma tika basa benzin doldurdu. Bunlara tamk olan Ickes kendisinin bir aptal gi-
bi gsterilmek istendigini anlamigtt. zelbir sohbette fkeyle "Bundan byle, insanlar petrol si-
kmttsmi ta damarlarmda.hissedinceye kadar hibir kismti koymamaya kararliyim" demigtir. Bu
konudaki diger bir tepkiside qu 80zlerinde ifade buluyordu: "Amerikan halkm; tehdit eden bir
durumda, onlarl bu durumdan urak tutmak iin bir programa baglaylp kendi yanmiza ekme-
nin olanaksiz oldugunu anladim." Szn bitirirken, hallo ister bir damla, ister bir litre olsun
kullammdan men etmenin kt bir politika olduguna da isaret etmigti. O gnden sonra Ickes
hayatmin sonuna kadar bu kararma bagl1 kalmig, petrol konusunda hibir zaman agmhga ka-
mamistir.
ncak
petrol sikmtisi yine de kknden gzlmgdegildi. Aym sorun Almanya'mn 1l
Aralik 1941'de Pearl Harbor'dan drt gn sonra BirlegikDevletler'e savag ilan etmesiyle yeni-
den gndeme gelecekti. Bu dela Alman denizaltilan hi vakit kaybetmeden Amerikan layi sula-
nnda operasyona baglamigtive Amerikah glere perian edici darbeler indiriyordu. Denizaltila-
nce$ikli hedefi, profilinin kolay seilebilir oluqu yznden, petrol tankerleriydi.1942
nrun en
yllinm Ocak aymda yapilan bir kabine toplantisindansonra Ickes bagkana bir uyarida bulundu.
Atlantik'te daha ok tanker batinlacak olursa bunun petrol ynnden, zellikle Kuzeydogu'da
yeni yeni sorunlar yaratacagim syledi. Tasarruf programi yznden zerine yagdir11anelestiri
yagmurundan hl kirginlik duydugu iin, koruyucu anlamda hibir n nlem almamaya karar-
hydt: "Byle bir durumun olasiligim evvelden sezerek, nlemek istedigim iin geen sonbahar-
da yagadigim cehennem gnlerini unutmadim. Bu nedenle bu konu kesinlik kazanmcaya kadar
alenen hibir gey sylemeyecegm. Eger kithk durumu gereklegirse, bu kithgi gidermek iin na-
s1l vesikaya bagvuracagtml a1klar,yine gazetelerinbag sayfalanna acikli yklerin konusu olu-
rum. Petrol kitligt belki de Tann'nm bir istegl olarak yorumlanir. Ben de bu arada basiretsizli-
gmdendolayi vglere mazhar olurum" diyecekti.
Tmyle hesaplanacak oldugunda, 1942'nin ilk ayl iinde batirilan tanker sayisinm, in-
ga edilen tanker say1smindrt kati oldugu grlr. Grldg kadanyla Alman denizaltilan b-
tn kiyi boyunda gayetserbeste faaliyetteydi. O kadar ki bir gn sekiz tanker batirdiktan sonra,
Amerikan sularmi terk edip yurda dnmekte olan bir denizaltmm kaptam, tuttugu sava; gnl-
gnebyk bir sevinle gunlan yaztyordu: "Dn gece bu sulardayirmi degil sadece bir denizal-
ti olmasma teessfediyorum. Eger denizalti sayisi yirmi olsaydt, eminim ki bunlarm hepsi bize
hedef olurdu."
Batmlan tanker sayisi giderek artmaktaydi. Su durumda Ickes, 1942 Nisan ay1sonunda ya-

356
\

ziyla Roosevelt'e bagvurdu ve yardim talep etti. Ne var ki gnderilen yardim, ihtiyac1 kargila-
maktan uzakti. Tankerlere ve teki gemilere klyida yer bulup kendilerini saklamalan emredildi.
llerindenimkn bulanlar Cape Cod ve Delaware'-Chesapeake kanallanna sigmdtlar. Birlepik
Devletler savagtan evvel denizaltilara karpi savag hazirhgl yapmay1 ihmal ettigi iin pimdibuna
hazirlikl1 degildi. KiyilardakiAmerikan kentleri denizaltilann kargo gemisibatirma igini daha da
kolaylagtinyordu. Su kentler geceleri pin] pinl 141klandmldigindan hedef alman tankerlerinsilu-
etini ok iyi meydana ikanyor,bylece pusuda bekleyen denizaltilarm hedefeyaklagmasmi ko-
laylagtmyordu. Kiytkentleri iinde en byk tehlikeyiyaratan Miami idi nk, geceleri gehrin
nndeki kumsalm alti mil kadar kismi neon igig1yla aydmlattl1yordu.Henz turist sezonu bit-
medigi iin buradaki otellerin sahipleri ile ticaret odasi igiklarm karartilmasma itiraz ettiler. At-
lantik City gibik1ymmdiger yerlerinde geceleri halk byk kalabahklar halinde sahilde tplamr,
denizdeki karanlik ufkun birdenbire aydmlampkizila boyanmasim seyrederdi. Bu, bir tankerin
daha battigmm igaretlydi.
.

Sonunda, are olarak bir nlem dgnld. Kly1sahilinin dogu kesiminde gecelerimes-
kenler digmda aydmlatma yasaklandi ve karartma uygulandt. Yredeki muhafizlar geceleri n-
bet tutup mesken ilerinde de aydmlatmanmhafif yapilmasmi veya tamamen sndrlmesini
sagladilar.liklar tamamensndrlmesebile en azindan perdeler mutlaka kapattlmallydi.
Denizalti musibetini yok etmek iin daha bagka nlemler de almacakti. rnegin,Dogu Ki-
y1st boyunca konvoylar kurulacak ve bylece tankerlerinkorunmasi bir dereceye kadar gven-
ceye alinacakti. Ancak asil etkili nlem tankerlerintagidigipetrol miktanni en alt dzeye indir-
mekle saglanabilirdi. Nihayet bir gn ortaya yeni bir tel f atilacatti. Tankerle yapilansevklyat
yerine alternatif olarak boru hattl yapilmasl neriliyordu. Big Inch diye bilinen sz konusu boru
hatti o gne kadar dgnlmemig byklkte, igitilmemiguzunlukta olacak, Texas'tan baglaylp
Dogu Klyist'na kadar uzanacakti. Hi kugku yok ki boru'hattmdan saatte bey mil hizla devamh
akacak petrol, tankerlerle yapilan deniz tagimacihgLndan ok daha gvenceli olacak, kat kat ucu-
za mal olacakti.Boruhatti projesi ilk teklifedildigi 1941 gz mevsiminde, fazla elik isteyecegi
gerekesiyfe geri evrildiyse de, Pearl Harbor'dan ve Amerikan sulanndatanker batirma olayla-
nndan sonra, bir kez daha, alelacele gndeme gelecekti.
Boru hatti ingaatma 1942 Agustosu'nda bagland1.Sonuta meydana gelen eser iin ikinci
Dnya Savagi'nmbir harikasiydi denebilir. O gne kadar bu eserin bir benzeri daha yapilmamig-
ti. Boru hattmm yapilmasmda tm ingaat endstrisi ve petrol tagimacihgtkatkida bulunmug, kla-
sik yntemle taginanpetroln be; katt petroltagiyan,lkenin yansim boylu boyunca dolaan ve
myaatm gerelhegmesi iin modern tasarimlayap11mt pek ok malzeme gerektiren bu geig yo-
lunun gerekleymesi iin hepsi birden seferber olmuqtur. Ingaatmbaglamasmdan sonra bir bu-
uk yll iinde, 1943 sonuna kadar Big Inch 1.254 mil uzunluguyla Dogu K1yist'natagmantm
ham petrol toplaminmyansmi tek bagma ta1rduttima gelmi ti. Su ara bagka bir petrol hatti da-
ha yapilmigtt. Little Inch adt verilen, birincisinden daha uzun olan bu boru hatti 1475 mil uzun-
luktaydi. 1943 Nisan aylyla 1944 Mart ayi iinde yapilan bu boru hatti Gneydogu'dan Dogu
K1ylst'nabenzin ve daha bagka ratine rnler tagimakiin inga edilmigti. 1942 yllt baginda, Do-
gu K1y1st'nataginan toplampetrolnsadeceyzde 4' boru hattiyla tagmdigthalde, 1944 sonu-
na kadar, hem Big Inch hem de Little Inch tamamlanmigolduguve devreye sokuldugu iin bu
rakam tayinantm petroln yzde 42'sine ikmigtl.
1942 ilkbaharmda Big Inch ingaati henz baglamamigtt.Alman denizaltilarma kar1 alinan
diger nlemler de pek netice vermiyordu. Btn bullardan bagka gimdi Mttefikler'in kargisin-
da son derece kararlt ve aym zamanda hilekr, sogukkanli bir hasim olan Amiral Karl Doenitz
vardi. Amiral Doenitz Alman denizalti kuvvetlerinin komutamydi. Onun iin savagta her gey
mubahti. Emrindeki mrettebata
"kimseyi
kurtarma - kimseyi esir alma" emrini veren bu ko-
mutana gre, giderek bymekte olan filosunun temet amaci, kendi szleriyle, "Almanya'mn

357
 ne kadar dgmani varsa,.hepsinin bli araya gelipzayiati telafiiin ortaya koyacagi rakamdan da-
ha ok dgmari imha etmekti." Aynca, Almanlar'm son derece nemli iki-ayri avantaji daha var-
dL Haberlegmede
kullanilan kod'lanni degigtirmigler,- bu yzden de ngilizlerdenizaltilartnm
sinyallerini zemez olmugtu. ikinci olarak da, ingiliz-Amerikan konvoylannm hareketini idare
eden gifreleribozmuglardL Mttefik gemileri zerinde bu giftebozma olayi ok byk kaylplara
neden olmuytur. Simdi bu yzden Mttefikler bir kez daha byk korkulan ile kargi karplyaydi-
lar. Bu, ngiltere'ye gnderilmesi mutlaka gerekli olan petrol Bati Yarimkresi'nden geirme
olasiliglydi.
Atlantik Savagi zellikle 1942'nin ikinci yansmda ok daha tehlikeli cereyan etmigtir. Eu
agamada Alman filosuna daha geligtirilmig,daha byk denizaltilar eklenmigti. Teknelerin seyir
srati, derinlikteki operasyon kabiliyeti, geligmighaberlegme sistemi eski tekrielerinkindenok
daha stnd. Ayrica denizaltilar ngiltere'ningifrelikonvoy sinyallerinin birogunu okuyabile-
cek kapasitedeydi. Btn bunlar yetmiyormuy glbi Amiral Doenitz bir yey daha yapmig, Milch-
kuhs (stveren inek} dedikleri byk sualti ikmal gemilerini devreye sokmustu. Su gemiler de-
nizaltilara hem mazot hem de taze gida veriyordu. Btn bunlar dogal olarak Mttefikler'in de-
nizdeki kaybm1olaganst bytmgt. Ingiltere'nin ikmal durumu da aydan aya ktlegmek-
teydi. Kendi besabma, Birlegik Devletler 1942'de tonaj toplammmdrtte birini kaybetmigtir.
Petrol stoklan da lngiltere'de gvenlikiin gerekli olan miktann ok altma dgmgt ve Londra
ileride ok daha byk petrol talepleriyapmak zorunda kalacaktL Gerek Kuzey Afrika'da petro-
le ihtiyact oldugu iin ve gerekse Mttefilder'in Avrupa'yi iggal projesinin gereklegme olasiligt
yznden ingiltere'nin petrol ihtlyact giderek byyordu. Bu ara, Stalin de rahat durmuyor, gi-
derek artan petrol taleplerindebulunuyor ve bu konuda israr edlyordu.
Arahk ayi ortalannda Churchll'egemilerde kullanilan mazot stokundan sadece iki ay yete-
cek kadar mazot kaldigi, bir de acil durumlar iin yedekte ok az bir gey biraktldigi bildirildi.
Churchillbunu grendiginde kisa bir yorumla yetinerek "Bu hi de lyiye benzemiyor" diyecek-
ti. Transatlantik denizciligini korumak iin bu defa donanmaya bagh gemiler ok ince bir izgi
halinde siraya dizilecekti. Konuyu konugmak zere Ocakaymda Churchill, ingilizGenelkurmay
Baykani,Roosevelt ve diger Amerikah yetklilerle grgmek zere ingtltere'denaynlip Kazablan-
ka'ya gittL
okategli geen konugmalarm temel konusu Avrupa topraklartmniggaliydi. Ancak,
tartigmayakatilanlarm tm bir konuda tamamen ittifak halindeydi. Bu konu mparatorluk Ge-
nelkurmay Bakam General Alan Brooke tarafmdanpylezetleniyordu: "Denizcilikteki noksa-
mmiz bize yneltilen btn taarruz operasyonlarmda dgmanm ldrc stnlgne neden
oldu. Denizalti helasmi baarlyladef edemezsek savagi kaybetmemiz olasidir."
1943 yllmda Mttefikler'in birinci ncelik tanlyarakele aldigt konu Alman denizaltilannm
yenilgiye ugrattlmasi oldugu halde, yine de durum, herhangi olumlu bir geligme saglanmadigini
gsteriyordu. Aym yilm ilkbahannda, ngiltere'ninpetrol stoklari artik en alt dzeye inmigti.
Mart aymda, yine smirsiz bir pervasizhkla Alman denizaltilart 108 gemi daha battracakti. Artik
Atlantik, dgman denizalt11anylao denli sanlmigt1ki kais olanaksiz olmuytu, ngiltereAmiralli-
gibu dnem iin yayinladigi rapordadurumu gyle tanimlar:"Almanlar 1943 Marti'mn ilk yir-
mi gnne gelinceyekadar, Yeni Dnya ile Eski Dnya arasmdaki haberle meyi tahrip nektastna
hibir zaman bu derece yaklagmamigti."
Evet, martm ilk yirmi gnnde manzara buydu. Ne var ki mart sonundadurum degigecek-
ti,--hemde tam zamaninda ve ok dramatik bir hizla! ncedengede kesin fakat kolayca fark
edilmeyen bir degigme oldu. Mttefikler yeni Alman denizalti kodlanni tamamen zdler ve
ayn1 zamanda kendi konvoy gifreleriniAlmanya iin zlmez hale getirmeyi bagardilar. kinci
olarak ingilizierve Amerikalilar kendi konvoy sistemlerine yeni, koordineli, kargi taarruz yete-
negi ieren sistemler eklediler. Bu sistemler denizaltilara taarruz edecek gekildedizayn edilmig
"dayamyma
gruplan" ieriyordu. Aynca Mttefikler radarlarmi da geligtirmigti.Yaptiklan diger

358

ii
\

uzun menzilli uaklardi. Bu uaklar sayesinde, nihayet, Atlan-

bir yenilik de yeni geligtirdikleri
tik'in daha nce girilemez yerlerine hava korumasi saglamak mmkn olmugtu. Bylece artik
tablo birdenbire Mttefikler'in lehine dnmgt. Sadece Mayis 1943'te denizaltilannm yzde
30'u denizde tahrip edilmigtir. Amiral Doenitz, dersini alml; olarak Hitler'e qu raporu gndere-
cekti: "Denizalti savagmda en bunahmli gnleriyaglyoruz.Dgman, yeni geligtirdigiyer tespit
cihazlanyla dgg imknsiz yaplyorve bize ok agir kaylplar verdiriyor." 24 Mayis'ta Doenitz
denizaltilanna daha gvenli blgelere ekilme emri veriyordu. O gn kendisi inkr ettiyse de,
Kuzey Atlantik'te denizalt1 savaginm durdurulmasini istemigtir. Artik Mttefik konvoylan -ya-

gamsaldegerdeki petrol, diger malzeme ve kuvvetlerle- Atlantik Okyanusu'nu nispeten daha

gvenlegegebiliyordu. Sonundateknik yaratic1ltk,rgtlenme, yeni taktiklerve hepsinden te
sebat- bir araya gelmig, Amerika'dan Avrupa ve Sovyetler Birligi'ne bol petrol akimim mm-
kn kilmigtl.
SimdiHitler'in Avrupa'daki kalesine yapilacak ikili saldinyagemeninyolti ailmigt1.Kirk
be; ay sren ldrc savag ve onca tehlikedensonra, nihayet Atlantik Savagisona ermigti.

Evdeki teleme
Sava; sresince denizde petrol naklinin gvenceyleyapilmasi, en nemle gzetilenhusustu. An-
cak Ickes bununla yetinmemig, BirlegikDevletler'de petrol retiminin artinlmasi iin bu sre
iinde candan aba gstermigtir. Petrol Koordinatrlg'nden Sava; Petrol Bagkanligi'na getiril-
dikten sonra ok daha nfuzlu duruma gelmigti,ligleriBakanligi grevi de halen zerinde ol-
"mutlak"

dugundan otorite aismdan erigilmezgteydi. Ne var ki bu g hi de sanildigi kadar

degildi. Petrol endstrisi konusunda sz sahibi olan ve o veya bu gekildefikir bildirmeye yetkili
kirk kadar Federal Kurum vardi. Ickes'm Petrol Bagkanligt(PAWadlyla amhr) bu kurumlann bir-
oguyladevamh atigma halindeydi. Bunlar iinde saymaya deger olanlar zellikle elik ve diger
malzemelerin tahsisindensorumlu Sava; retimKurulu, flyatlari saptayan Fiyat Saptama Idare-
si ve tankerlerinkontrolnden sorumlu Sava; Denizcilik daresi'dir. Ickes kendisine rakip olan
bu petrol arlanm ve teki savagkurumlarmi susturmasi ve kendi otoritesine iglerlik kazandir-
mast iinbirok kere Roosevelt'e bagvurmugtu.
Ickes'm camm sikan bagka bir konu da Amerikan askeri kesiminden gelmekteydi.Bu ke-
sim Ickes'm ileriye ynelik PAWihtiyalarma ayrmtih olarak katilma konusunda isteksizdi. As-
keri kesimin bu teredddngzleyenve Londra'ya rapor eden ingilizler'segrdklerinden gag-
kmbk iindeydi. Ancak, bunun ok basit bir sebebivardi; Amerikan askeri kesimi ileriye dnk
projelerin gizli tutulacagikonusunda sivilleregvenmiyordu. Kanilarina gre ileriye ynelik bu
ihtlyalar aiga ikacakoldugunda, planlarm da anlagilmasi igten bile degildi. Bu atigmalarm or-
tasinda kalan Ickes, biraz da giptaylaingilizler'in uyguladigt sistemi dgnmekten kendini ala-
mamigt1. Bunu gu szlerle aiklamigtir: "Her trl petrol sorununda Ingilizhkmeti -Parla-
mentosuyla, idaresiyle, petrol girketleri ve basimyla- tam bir beraberlik iinde oluyor. Burada
ise, tam aksine, herkes birbirinin tepesinde.Hibir birlik ve beraberlik yok. Ingilizier bunu bili-
yor. Bilmemeleri imknsizdtr. Kongre bu sorunu devamh inceliyor."
Btn bu przlerekargin, yine de PAW,tedricen de olsa, hkmetle petrol endstrisi ara-
sinda saglam hir bag kurmay1 bagaracakti. Adalet Bakanligi'ndan antitrst muaflyeti istedi. Bu,
petrol girketlerinin birbiri ile iletigim kurmasi ve retim ve rezervlerini koordine edebilmeleri
iin yagamsal nemdeydi. Adalet Bakanhgl antitrst yasastnin kaldinlmasma, byk nc girket-
"affe-

lerle hl davali olmasi nedeniyle nceleri kargi iktiysa da, Beyaz Saray'm baskisi zerine
olmayakarar vererek muafiyetikabul etti. Bu karar zerine PAW'daldyne-
"anlaylgh"
dici" Ve
tim ve teknik kadro elemanlannm drtte PAW'dan ayrilacakve bu da hi gphesiz Ickes'a
yneltilen eleptirileri bsbtn lazigtiracakti. Ickes bu eleptirdenyllmamigtir. Devamli olarak

359
 petrol iginde igin nasil yapilacagmi bilen yetenekli insanlara ihtiya.oldugunu sylemig ve bunda
israr etmigtir. Bu arada PAWbirtakim millive yresel komitelerin ve aynca petrol endstrisi y-
netici ve idaresinin kap1 digari ettigi birtakim adamlarin da hcumuna ugramigt1. Simdiartik
g0zle grnen iki-ynl bir haberlegme sistemivardi ve petrolle ilgili iglemler bu sistemler aract-
ligiyla ynetiliyor ve denetleniyordu.
Genel anlamda almdigmda, PAW'u desteldeyen genig bir evrenin var oldugubr gerekti.
Bunlar, savag iin petroln ne denli yagamsal oldugunun bilincine varmig lgilerdive say1lan art-
tika PAW'm misyonu da giderekdaha fazla destek gryordu. Bu olumlu duruma ragmen yine
de tm petrol sisteminin sik sik kitligin egigine geldigi olmutur. Szgelimi 1944 Qubat ayinda,
bir gn New Yorkrezervlerinde sadece iki.gnlk mazot kalmigt1.Yine de her seferinde, PAW
ile acil koordinasyon kurarak harekete geilmig, hibir zaman gerek anlamda tam bir kitlik ya-
ganmamigtir. zellikle sistemin ne byk glklerlealigtmlmlyoldugu gz nne ahmrsa bu
gerekten dikkate deger bir husustur.
Sistemin baan11olugundaki temel faktr ham petrole ulagilmigolmasmdan kaynaklanmig-
tir. BirlegikDevletler savaga ok byk bir retim kapasitesiyle girmigti.Ancak askerikesimden
gelen talebin ne derece yksek olabilecegini, ya da savagm ne kadar srecegini kugku yok ki
kimse bilemezdi. Aynca zaman ilerledike ilgililer, Amerika'nin petrol rezervi konusunda daha
da endigeli olmaya bagliyordu. Rahat olmak veya ok fazla gven duymak iin de ortada bir se-
bep yoktu. Bu dgncelerle PAW,retimi artirmaya ve kapasitesini koruyup geniletmeye ynel-
di. Petrolcleri geligtirilmigpetrol mhendisligi metotlarma ynlendirmede kullanilan "sondaj"

gerelerini bu kipilere tahsisetmek veya tam aksine vermemek yetkisine sahip olan PAWgerek-
tigindebu yetkisinikullanmigttr. Petrol aramacillgmi tegvikamaciyla, araytcilarm sondaj masraf-
lanm vergiden dgrmeyi de bagarmigttr.
retima1smdan PAW'un kargilagtigi en byk mcadele Flyat Saptamadaresi'ni,fiyatla-
ri ykseltmeye ikna etmede olmuytur. Ickes'a gre fiyatm ykselmeslyle arama ve retim faali-
yetleri artacakt1. Bu mcadelede PAWsadecekismi bfr bagari saglamigtir. Californiapetrolnn
fiyatim ykseltebilmig, bylece retimi Birlegik Devletler donanmasmin Pasifik'teki gereksini-
mini kargilayacak dzeye getirmigtir. Gnde on varilden daha az retim veren kuyularda da ba-
ganll olmuytu. Ancak genel anlamda, Fiyat Saptama idaresienflasyon korkusuyla Ickes'm iste-
digi petrol tagimaciligtfiyatmda resmi tavan olan 1,19 dolara ilave olarak aynca otuz beg sent-
lik bir artia karyl 1kmigtir.Flyatlar zerinde srp giden bu atigma tahmin edilebilecegi gibi
petrol endstrisinin gznde Fiyat Saptama Idaresi'nibir hayli sevimsiz k11migt1. yleki petrol
endstrisi szclerinden biri hu idareyi
"komnist
giysili" ilan edecekti. Ortada dnen gikyet-
ler ne olursa oisun, yine de Amerika'mn topyekn retim tablosu gayet iyi idi, 1940 y11min
gnlk 3,7 milyon variline kargi 1945'te gnlk retim 4,7 milyon varil olmuy, diger bir anla-
timla yzde 30 artmtyti. 1940 yllmda, normal retim stnde 1 milyon varil kapasitelik fazla
retim ahnacagt tahmin edilmig, sonunda Birlegik Devletler btn rezervi kullanmaya agnl-
migt1.Bunu yapmak grndgnden ok daha zordu, nk petrol yataklarmdaki iiler kuyu-
lardaki btn vanalari aip petrol geldigini gryordu. retimkapasitesi dgmgt. Ayrica
mevcut kuyular da dogal olarak verimden dgmgt. Bu sebepten endstrinin ok allgipre-
timi ykseltmesi ve sonra da o dzeyde tutmasi artik zorunlu olmugtu. retiminsabit kalabil-
mesi iin de yksek dzeyde arama yapmak gerekiyordu. Sonu olarak 1941 Arahk aylyla
1945 Agustos ayi arasmda BirlegikDevletler'le Mttefikler'in yakla1k7 trilyonvaril petrol t-
kettig, bunun 6 trilyonununBirlegikDevletler'den geldigi sylenebilir. Savag iinde elde ettig
retim ise, 1941'de Albay Drake'in kuyusundan bu yana Birlepik Devletler'de retilen tm
petroln drtte biriydi. Bu olumlu tabloyakarym yine de Mttefikler'in hepsi birden Ameri-
ka'dan istediklerinden daha ok petrol talep etmig olsalardi, mevcut kaynaklar bir hayli zorlan-
mig olacakti.

360
 Vesika Sistemi -- Yan.Kapi Araligmdan
Petrol konusunun BirlegikDevletler'de diger bir yz de tketimdve en byk siyasi atigma-
lar da bu tketimyznden. olmu tur. Endstri alanindaki kullammcilan petrolden kmre ge-
meye ikna iin egitlikipiler gayret gstermigtir. Evlerini mazotla 1sitanlardan is1 dzeyini gn-

dzleri yirmi, geceleri on iki derecede tutmalan istenmigti. BagkanRoosevelt ise o gnlerdepek
az kullammda olan Amerika'nin dogal gaz kaynaklarma pahsen ilgi gsteriyordu. Hatta bu konu-
da 1947 yilmda Ickes'a gunlanyazmigtir: "Bana sylendigineg0re lkenin batismda vo gney-
batismda bol miktarda dogal gaz ieren birok yatak var. Bugne kadar hi petrol vermeyenbu
yataklar dogal gaz ynnden zengin fakat tembelligeterk edilmig ve kullamlmayi bekliyor. Bu
denli ihmal edilig sebebi ok uzak olugu yznden boru hattiyla ktlelere ulagtinlma zorlugun-
dan olsa gerek." Evet Bagkan dogal gazla ilgileniyordu, ancak yine de ekigmenin odak noktasi
benzindi. Benzin tketiminiazaltmak artik milli bir dava olmugtu ve bu konuda yardimci olmak
.
isteyenlerin zaman zaman olmayacak davraniglarda bulundugu da grlyordu. Bunlardan Bea
Kyle admda gz pek bir kadinin New Jersey'dekiPalisades Sirki'nde kurallara baglillgin1 gster-
mek iin yaptigi akrobatik numara gerekten ilginti, 1942 yllinda aligmatarzmi anlatmak iin
Harold lckes'a yazdigi mektupta Bea Kyle yksn gyle anlatlyordu: "ncevcuduma ben-
zin sryorum. Sonra linde su olan tagmabilrbr varilin iine benzin dklyor. Daha sonra
bunlann her ikisi de ategleniyor ve ben alevler iinde yanan varilin iine dall; yaplyorum." Bu
kadmm Ickes'a yazma nedeni seksen ayaklik daligmm ne kadar ilgin oldugunu gstermek ve
bu konuda Bagkan'm destegini saglamakti. Bylece bu numaranm benzin tketimindekitasarruf
ihtlyacma kargm programda tutulmasom mmkn olacag1mdgnmgt.
Bea Kyle'in bu mektubu Ickes'in yaverlerinden biri araciliglylayamtlanmigt1.Mektupta pu
satirlar vardi: "Dalig numaramz gerekten olaganst. Ancakyle samyorum ki bu numaranm
degerinden hibir gey dgrmeden aynt baanyt biraz daha az benzin tketerek de yapabilirsiniz
veya bu mmkn degilse dalig sayinizi biraz azaltip yine de aynt sonucu alabilirsiniz. Bylece t-
ketiminiz de genel olarak vatandaylara nerilmig olan dzeye iner."
Evet Bea Kyle'm yks buydu. Ne var ki Bea Kyle'lann sayisi fazla degildi. Son otuz yll-
dan beri vatandaylar dogduklan andan baglayarak benzini kendilerine verilmig bir hak olarak
grmeye all kmdi. Eu yzden de mecbur edilmedike vazgemekniyetinde degillerdi. Sonunda
1942 ilkbaharmda zorunlu olarak bu yolda ilk adimlaratildi. nceotomobil yanglarmda benzin
kullanimi kesin olarak yasakland1. Sonrada, mayis aymda Dogu Kiyis1'ndavesika uygulamasma
gidildi. Bu nce benzin istasyonlatinda, yemek figlerigibi kart zimbalama iglemnin kaldmlmasi
eklinde yapildi.Kart yerine kupon kullarnmma gidildi. Bu yeni sistem her yandan agir elegtiri-
lerle-kargilanmigti. Su ara Florida valisi telefonlaIckes'i araylp, turistlerikairmamak iin vesika
uygulamasim ertelemesini isteyecekti. Dogu K1yist'ndayaayan, lojistik ye petrol tagimaciligso-
runlanndan anlamayan-bir sr insan, lkenin her yaninda agzma kadar dolu variller oldugunu
olarak bildiklerini" iddla ediyordu. Su protestolarkargismda Rooseveltvesika sistemini
"kesin

yaygmlagtirip lke apmda uygulatmada tereddde dgmgt. Batmm genig, agik arazisinde
nakliye arac1 olarak otomobil yerine kullamlacak bagka seenek yoktu.
Sonunda Roosevelt idaresi, lke apinda vesika uygulamasi iin bir yol bulmuqtu. Su igi n
kapi yerine, yan kapidan lastik aracillgyla yapacakti. Japonlar'mDogu Hint Adalari'm ve Mala-
ya'yt ele geirmesi, BirlegikDevletler'e yapilan dogal lastik thracatmiyzde 90 azaltmigtl. Sente-
tik lastik programlysa henz baglamamigt1. Bunun sonucunda BirlegikDevletler tam bir
"lastik

krizinin" penesindeydi. Benzinivesikaya baglamakla ve bylece srclk faaliyetini kisitla-

makla, sivil kesimden gelen otomobil lastigi talebi azalacakti. Bu yolla, sivil halkin kullanmadig
lastik rezervi silahlt kuvvetlere gldebilirdi. Bylece, neticede, lastik zerine vesika uygulama
adlyla aslindabenzin vesikalanmig olacakti. Bu karann almmasmdan sonra Roosevelt olagans-
 bu fikri Kongre'ye ve kamuoyuna
"satmakla"

t saygm yelerden olugan bir komisyonu grev-

lendirdi. K.ongreyelerinden ikisi Harvardniversitesirektr ile Massachusetts Teknoloji Ens-
tits baskamydt Kongre bagkanligma da ok duyarh ve.muhterem bir zat olan Bernard Baruch
atanmigti.
Halkla iligkiler konusunun agirlikta oldugu bu greviin Baruch'dan daha uygun biri ola-
mazdt Washington, Bernard Baruch'u atarken bu saygm kipiyefevkalade ciddi bir grevykle-
digini dgnyordu. Birkere Baruch egsiz prestijiyle tanmm1biriydi. I Dnya Savagi'nm byk
endstri seferberi olarak n yapmi bu Wall Street milyoneri pimdidevlet bagkanlarma ve lke-
nin yan resmi yagh devlet adamlarma damsmanhk yapmaktaydi O gnlerde lkede bag fiyat
kontrolcs olan ve grevi geregizaman zaman Baruch'la ihtilafa dgen John Kenneth Galbra-
ith, Baruch iin sonradan gunlan syleyecekti: "Baruch evrensel sayglya mazhar olmugkiglydi.
O gnlerde zel kipilere duyulan gphecilik ok yaygmlagmig,adeta zorunlu olmugtu." Bu gp-
heciligin zaman zaman Beyaz Saray'daki oval aligmaodasmda ve Baruch'u komisyon bagkanli-
gmagetirmig adama kadar uzandigi olurdu.
Yine de, siyasi taktik gerektiren bu igi ancak Baruch yapabilirdi. nce,fildigi kulelerinde
yaayan komisyon yelerine, iki niversite rektrne, ilk pratik sorun olan Kongre'yle ahsen
kendisinin ugraacagm syledi: "Birakin da senatrlerle ve tepede yagayan zevatla ben meggul
olay1m.Onlar benim arkadaylanm" diyecek, sonra da szlerine gunlan ekleyecekti: "Bugnler-
de onlara bir akgam yemeg veririm." Kongre yelerinden birogu Baruch'un yalmz arkadagt de-
gil, zamanin deti gereg evinde verilen yemeklerin mdavimi olan kipilerdi. Bu defa da Ba-
ruch'un davetine katilacak ve sonunda basiretli grgyle hep birlikte ikna olup, nerisini kabul
edeceklerdi. Bu strateji tahmin edildigi gibi beklenen soriucu vermigti. 1942 Eyll'nde Baruch
"lke
Komisyonu, lastik sorununa zm olarak, benzine apmda" vesika koyulmasim itenlik-
le tavsiye edecekti. Ne var ki bu plan 1942 Kongre seimlerininsonuna kadar uygulanmamigt1r.
Yeni sisteme batih yz Kongre yesinden protesto gelmigti.Byk olasilikla bu kipiler akgam ye-
megine davet edilmemig olanlardt.
Vesika uygulamasi daha bagka nlemlerle de desteklenmigtir. rnegin,hiz limiti saatte
"gereksiz

otuz beg mille kisitlanmigt1. Aynca, 1943 Ocak aymda srclk" yasaklanmig, bu da
daha byk protestolara neden olmuytu. Sonunda
"gereksiz
srclk" terimindenne anlagildi-
ginihi kimse dogru drst anlatamadigindan bu konudaki yasaldama birka ay iinde kaldiril-
di. Vesika sistemi petrol tahsisatim,ara ve srcnn ihtiya ve fonksiyonunu gz nne ala-
rak, be; ayri grupta yaplyordu. Otomobillerinin kelebek camma alfabetik etiket yaplttnlmigs-
rcler araba kullanmalan gerekli srclerden say11tyorduki bunlar ganslikipilerdi. En gansli
srclerse x igareti tagryandoktorlar, din adamlan, bazi onarim personeli ve memurlardi. Bu
kipilerinbenzin satin alma hakki simrsizdi. Tahsis sisteminde daha apagikategorilerde simflandi-
nlanlar nemsiz kigi sayildiklari dgncesiyle belki biraz utan duymuglardi. A vesikasi diye bili-
vesika -ki halkm ogunlugunabu verliyordu- rezerv bulunmasi kaydiyla ve blge-
"temel"

nen
ye gre herkese egit oranda, haftada bir buuk iki ile drt galon arasmda tahsisedilmigti. Bu sis-
tem, Dogu Klyisi'nm byk kentlerinde karaborsacillga yol amigtir. Hem yasal hem de sahte
kuponlarda karaborsacihk almigyrmgt. Buna ragmen sistem sayesinde sivil kesimin kullan-
digt benzinde hissedilir bir dgg gzlenmigti. 1943 yllmda her yolcu taglyanaracm ortalamat-
ketimi, 1941 yllmdaki tketime gre, yzde 30 dgy gstermigtir. Demek ki Ickes haldi ikmig-
ti; gnll olarak kisitlama yapmaya yanagmayan Amerikalilar, benzinin de tipklgeker, tereyagl
ve et gibi kisillanmasma.gz yummug, benzinde de teki maddelerdekigibi vesikaya baglanma-
de olsa savagtaydilar."
"ne

yl kabul etmigti. Hallon sik sik syledigi gibi

Birlegik Devletler'de petro1n organizasyon ve tketim konusu lkenin bagh oldugu ok
daha byk uluslararasi sistemin sadece bir parastyd1.Bu byk sistem BirlegikDevletler'le In-
giltere tarafindanplanlanmigti ve ortaklaga yrtlyordu. Su sistem, ham petrol Amerika'mn

362
gneybatismdan alan, rafine edip gemi ve tankla kuzeydoguya sevk eden veya sonradan boru
hattiyla Atlantik'i geirip gidecegi hedefe ulagtigindan emin olmak durumunda olan br sstem
di. Hedef ingiltere'dekihava slerinin depolama tanklan aldugu kadar simrda savasanMttefik-
ler'e ait beger galonlukkaplar da olabilirdi. Hatta Sovyetler Birligi'nin Barents Denizi'ndeki li-
manlan Murmanks ve Archangel'deki demiryolu tank vagonlan da olabilirdi. hmaledilmemesi
gereken,acil llgi bekleyen bagka bir konu da Pasifik Okyanusu'ydu. Burada da ikmal iin Atlan-
tik'teki siramn izlenmesi, aym iglerin bu defa batlya dogru hareketle yapilmasi gerekiyordu.
Amerikahlar Ye ngilizler bu ok zor sistemibirok resmi ve gayri resmi ayarlamalar yapmak su-
retiyle bagarmiglardir. Ikisi birlikte bir prensip zerinde anlagmiglardi. Savagmher agamasmda
askeri kuvvetler ve hava kuvvetlerinin tm ikmal sorumlulugu, bu sorumlulugu yklenmig dev-
let hangisiyse ona ait olacakti ve bu devlet yalniz kendi lkesine degil, teki lkeye kargi da ay-
m derecede tam sorumlu olacakti. Bu prensip uyarmca,Ingiltere ve Ortadogu'da Amerikalilar'm
yakit tanklanm ingilizler;Pasifik ve Kuzey Afrika'da, 1942 Mttefik iggalinden sonra, btn as-
keri kuvvetlerin yakit tanklarimBirlesik Devletter doldurmugtur.
Kabul edilecegi gibi dnya apinda srdrlen byle bir savagm koordinasyon sorunlari
ok byk olacakt1.-Tahsisat yapilacagt zaman bunu birbiriyle sicak mcadele halinde olan Avru-
pa, Kuzey Afrika, Pasifik arasmda ve Amerika'da yurtiinde, bir ncelik tamyarakyapmak gere-
kiyordu. Atlantik ve Pasifik ve BirlegikDevletler'in Dogu K1yisibirbirleriyle yang edercesine ta-
leplerde bulunuyordu. Su talepleriyerine ulagtirmak iin de ayrica tankerlergereklyordu.Nakli-
ye ve petrol arzmin birbirine denk getirilmesi de nemliydi ve bu sebepten devamli olarak paha-
llya mal olan karipildildar oluyordu. Bazen tankerlerinlimanlara ulagmasindan sonra malzeme-
nin henz gelmedigioluyordu. Bazen de bunun tersi oluyor, malzeme ulagtigi halde tankergel-
miyordu. Evet, btn bu sorunlann zor olmasi ve birok ekigmelere neden olmasma kargm,
sistem Mttefikler aismdan fevkalade yararli olmugtur.

Yeni Buluglar
IL Dnya Savasi'ndan evvel Amerikan askeri gc, petrol konusunun herhangi byk bir sorun
yaratabilecegini hi hesaba katmamigti. Ordunun ne kadar petrol kullamldigt konusunda bilgisi
olmadigi gibi herhangi bir kay1t da tutulmamigt1. nsanlarBirinci Dnya Savagfyla ikinci Dnya
Savagi arasmda kiyaslamalar yapiyor, lL Dnya Savagi'nin esasta birinciden ok farkll olacagma
dair kmk dkk bir geylersylyordu, o kadar. ilk savag statik bir savagtL kincisiise bir hareket
sava1ydi.(Savagm en karanlik gnlerinde, Churchill onuruna verilen bir zlyafette Stalin'in yap-
mig oldugu bir harekete deglnmek yerinde olur. Bu zlyafette Stalin gerete kadeh kaldirarak ve
konuklardan da ayrn geyi isteyerek gyledemtir: "Bu bir makine ve oktan savagidir.Kadehimi
Amerikan oto sanayline ve Amerikan petrol endstrisine kaldirarak iiyorum.") Demek ki, bir
hareket ve makine savagi olan lL Dnya Savagi aym zamanda ok daha fazla petrol tketen bir
savag olmaya adaydi. Tketimin dorukta oldugu noktada II. Dnya Savagi'nda, Avrupa'daki
Amerikan kuvvetleri L Dnya Savagi'ndakinden yz kat fazla benzin tketmigti. 1. Dnya Sava-
l'nda
normal bir Amerikan tmeni 4.000 beygirgc kullandigi halde II. Dnya Savagi'nda
187.000 beygir gc kullanmigtir.
Ancak 1942'de Kuzey Afrika'mn iggal plam gndeme geldiginde ordu gzn amig ve
petrol faktrnn tam anlamini kavramigtir. O gnden sonra da nlem olarak, merkezi, disiplin-
li bir petrol organizasyonu kurulmugtur. Artik ordu bu igin ciddlyetini kavramigtl. Ne de olsa, sa-
va; sirasmda Birlegik Devletler'den sevk edilen malzeme toplammm yaklagik yanst petrolden
olugmuytu. Karargh komutanlarl bir hesap yapmig, Amerikall bir asker savagmak iin denizagiri
lkelere gittiginde,onu desteklemek iin otuz beg kilo ikmal malzemesive donamma ihtiya ol-
dugunu ve bunun yarismm petrol rnleri oldugunu saptamigt1.

363
 Ordunun yeni kurmu oldugu petrol organizasyonu petrol kullammim kolaylagtirmak iin
bir seri yenilikler yapiyordu. Bunlardan biri de zellikle her'trl ama iinkullamlan motor ya-
kitt ile dizel yakitmm standardizasyonuydu. Bunun iin zel, tagiriirbir boru hatti sistemi icat
edilmig, Shell'in geligtirdigi bu sisteme sava; yerinde, petroln ne dogru hareketini saglayan
pompalartakilmigti.Bylece petrol kamyon yerine bu sistemletagmabiliyordu. Ancak, yapilan
icatlar arasmda en nemli olanlardanbiri her an iin gereklibeg galonlukbenzin kabidir. Gnn
birinde ordu, kullamlan on galonluk kaplann kullani siz ve bir kigi tarafmdantaginamayacakka-
dar agir oldugunu anlamigti.Almanlar ise beg galoniukkap kullanmaktaydt. Sonunda Amerikah-
lar daha kolay idare edilebilen tip kap imali iin aragtirma yaptilar ve ngtlizler'le
ortaklaga, Al-
manlar'dan ele gemig kap dizaymm rnek alarak, be; galonluk yeni bir dizayn yaptilar. Bu ko-
nuda Almanlar'a olan gkranlariniifade etmek iin yaptiklan kaplara onlan ammsatan
"brek

kabt" gtbi komik isimler taktilar.GeriAmerikahlar rnek olarak Alman di-

"reel
kabt" ya da
zaynmdan esinlenmigti;ancak bu dizayna motora kir girmesini engelleyen bir boru takmayt da
onlar dgnmgt. Alman dizayninda huni kullamldigi in, ara motoruna benzinle birlkte toz
da giriyordu. Amerikahlar'sa bu para yerine boru sistemini kullanmigtL
Savagta-yaganmigen byk teknik d kinkliklanndan biri, "Okyanus Alti Boru Hattt" an-
lamma gelen PLUTO'dur. Bu sualti boru hatti sistemi Many Denizi Ingilizkesimini Franstz kesi-
mine baglamak iin dizayn edilmigti. Ama, Bati Avrupa istilasmdan sonra Fransa yoluyla.Al-
manya'ya girmesi tasarlananMttefikler'in bu ilerleme sirasindakiyakit ihtiyacmm yansim bu
yolla saglamakti. Boru hatti inasi tamamlanmigancak ortaya hatto tesisiyle ilglli ciddi teknik
sorunlar ikmigtL Sonu olarak, istiladan sonraki kritik yillar srecinde PLUTO iinden geirilen
petrol miktan hi denecek kadar az olmugtur. Ortalama olarak 1944 Haziram'nm D gn ile
1944 Ekiml'ne kadar, PLUTO iinden gnde sadece 150 varil petrol geoigtir.
Mttefikler'in yakit aktanmi aismdan bagardiklari belki de en arpici rnek 100 oktanlik
havacilik benzininin tagmmasidir.1930'lu ylllann bagmda ve ortalarmda, daha ok Hollanda'da-
ki ve Amerika'daki Shell aragtirmacilarinm gehytirdigi 100 oktanlik havacihk benzini birok
alanda son derece yarar saglam17tir.Bu icat daha yksek srat, daha ok g, daha abuk hava-
landirma, daha uzun menzil, daha ok manevrayeteneglyle havacihkta, al1411mt; 75 veya 87 ok-
tanliktanok daha stn performans saglamigtir.Yapilan testler 100 oktanlik benzinin gncel
yakitlar kargismdayzde 15 ila yzde 30 daha byk beygir gcnde oldugu iin de daha uzun
menzilli uaklar yapilmasmi mmkn kildigim kamtlami ti. Savagtam anlamiyla baglamadan
evvel, ok daha pahall olan yakitin srlecegl belli bagh bir pazar yoktu ve o gnk pazar yoklu-
gunda,bagta Shell ve sonra da Jersey olmak zere, bazi girketter 100 oktanhk projeye ok b-
yk riskleri gze alarak nemli yatinmlar yapmigti. Shell Sirketi imal ettig 100 oktanhk benzi-
nin ogunu depo edecekti.
Ancak savaginaniden gelmesiyle byle bir pazann hem de nemli bir pazann mevcut ol-
dugu ortaya ikmigtir.100 oktanlik benzinin sagladigt yararlar 1940 yllmdaki ngiltere savagmda
100 oktan gl ingilizSpitfire'larm 87 oktanlik benzinle ahyan109'luk Messerschmitt'lere
kargi sagladig stn baanyla kamtlanrngttr. Bu lm kahm hava savagmda Ingiltere'nink11pay1
kazandigt zaferi 100 oktanhk benzine baglayanlar bile olmutu, Ancak, benzinin bu yksek per-
formansh yakita evrilmesiiin zel ve pahall bazi antma tesisleri gerekiyordu.Aynca ortada
ok az l00 oktanhk benzin vardi. nceretim iin hedefler saptand1. Sonrabu hedefler birok
kere degigtirildi ve her seferinde daha yksek dzeylere ikarildi. Az miktarda mevcut olan 100
oktanhk benzinin askeritalepler aistndan kontroln saglamak iin biri Washington'da digeri
Londra'da.olmak zere iki ayn havac1hk petrol komisyonu kuruldu. Kronikbir yokluk devri ya-
anmasma kargm yine de tahsisten sorumlu olanlar zaman zaman savurgan davranmak duru-
munda kalmiglardir. Denizaltilann tehdit savurdugu gnlerde tahsis sorumlulanmn hi degilse
biri baanli olur midiyle, vanlacak menzile ayn kargo gnderildigiolmuttur.

364
 Mttefilder'in 100 oktanlik yakit ihtiyacmin hemen hepsi, yanil944 itibariyle toplamihti-
yacm yaklagikyzde 90'i, Amerikan retimiyle kargilanlyordu. Ancak, retim talebikargilamak-
tan uzakti. Sava; Mstepari Robert Patterson 1943 Nisaru'nda Ickes'a gnderdigi endige dolu
yazida "Bugnk grnme gre durum giderek ktye gidecek" demigtir. Amerikalilar bu ya-
k1nmalara savagm en byk ve en kompleks endstriyel eserlerinden biri olan bir ingaat Ye m-
hendislik programiyla cevap verecekti. lyi bir ganseseri, 1930'larm sonunda,
-'katalitik

kirma'-
adt verilen yeni bir antim teknolojisigeligtirilmeye baglanmigtl ve baginda da Eugene Hardy
adinda bir Fransiz vardi. Su teknoloji"Sun" Sirketi'nin sorumlulugunda geligtirilmekteydi. Otuz
yll nce William Burton'un geligtirdigi termal kirma teknigininilk neml uzantis1 olan katalitik
kirma teknigi 100 oktanhk benzini ok byk miktarlarda retmeyi kolaylagtirmigttr.Bu teknik
olmasaydt BirlegikDevletler, havacilik yakittaleplerinidegil karilamak, o dzeyin yakmina bile
gelemezdi. BirlegikDevletler savaga girdigi zaman katalitik paralama operasyonlan henz yeni
baglamaktaydi ve ok yaygm degildi. O gnlerde katalitik paralamayla byk apta retim al-
mak da hayal gibiydi. Buteknolojininbyk aptauygulanmast iin gayet byk tesisleregerek-
sinim vardi. Bunlar on beg kata kadar uzanan ve aligilml; klasik rafmeri tesislerndenok daha
pahallya mal olan nitelerdi. Ancak, yine de, tm zorluklara kargin lft vardlya aligilarak,lke
sathmda birok katalitik nite inga edilebilmigtir. llkdizayn ele alinmig ve pilot tesis deneyimle-
rinden yararlamp byk apta operasyona gemeklebu bagarilmigt1.
100 oktanlik tesisler kurtilurken bir taraftan da ayrica dzinelerce yeni tesis kuruluyor,
mevcutlardan og da 100 oktanlik yakit iglemeye elverigli hale dngtrlyordu. Ingaat iin
birbiriyle yarig eden kurumlar ingaatlarinm hizla bitirilmesi iin devamli olarak elik ve daha
bagka malzemetalebindebulunuyor, bu da PAW'un ve petrolclerin igini zorlagtinyordu. Bu iki-
si devamli olarak ingaatlarla mcadele halindeydi, nk glderekdaha ok.retim isteniyordu
ve bunun saglanmasi iin de giderek daha ok tesisinga etmek zorundaydilar. Hepsinden nem-
lisi, havaallk yakit tesislerininikenin drt bir yamna yayllmigegitli kollarla byk ve tek bir
entegre tesis halinde bir araya getirilmesi gerekiyordu. Bu verimin en st dzeye 1kanlmasiIc-
kes ynetimindeki kurumun szleriyle
"petrol

rnyle dolu ok say1davaril almak iin" gartti.

Bu arada retim tekniklerive yakit miktan zorlamayla da olsadevamli gelistirilmekteydi. Bunla-
rm sonucu olarak pilotlar daha gl uaklarla uuyor, enerjiykl bombardiman uaklari lse
gerektigindekolayca kaabillyordu.
Zamanzaman Mttefikler 100 oktanlik yakitsiz kalacak duruma geliyor ancak hemen son-
ra sanki sihirlbir elle yeniden artan retim, ihtiyaci kargilar dzeye 1klyordu. 1945 ylli talebi
bagmda tahmin edilen talebinyedi kat stndeydi. Yine de bu talep kargilanmigttr. 1945
. savagm
yllma gelinceyekadar, Birlegik Devletler, 1940'taki gnlk 40.000 varilden daha dgk olan
retim kapasitelerini glinlk 514.000 varil 100 oktanlik yakita ykseltmigti. Bir generalinaik-
ladigt gibihkmet ve endstri el ele, bunu
"gapkadan

tavganikarir"gibibagarmigti.

Bagiglamayan Dakika
Ordu Donanma Petrol Kurulu savagtan sonra byk gururla gunu duyurmugtu: "Savagmhibir
agamasmda petrol nakliyatmda herhangi bir aksama olmamigtir. Nakliye grubu her zaman, iste-
nen petrol, istenen miktarda, istenen trde ve istenen yerlerde saglamayi bagarm14tir. Petrol
rn yoklugu yznden gecikmigve yapilamamq hibir operasyon mevcut degildir." Bu iddia
veya degerlendirme, genel olarak almdiginda, tek bir istisna diginda dogrudur; bu istisnai du-
rum, sistemin felce ugraylp allymad1gl korkun bir dakikada yaganmigti.
1944 ilkbaharinda, Almanya'yla yapilan savagta,ibre artik Mttefikler lehine dnmgt.
Amerikan ve ingilizkuvvetleri talya'yagirmigti ve bu da talya'mnsavagi birakmasi ile sonu-
lanmigti. Ruslar ise, dogu cephesinde ilerlemekteydi. Sonra, 6 Hazran 1944 D-gnnde, Mtte-

365
 fik kuvvetler Normandiya.kumsalma dayand11arve bylece Batt Avrupa iggalinin kapismi atilar.
Sonra, birdenbire, Mttefikler'in o kadar uzun emek sonunda byk dikkatie hazirladiklan
planlarda bazi terslikler olacak ve iggal ordulan, plan ve bek1entilerinin aksine kendileritii d-
ndklerinden ok daha uzun bir zaman Normandlya'da,dgman emberi iinde bulacakti.
Bundan byk sevincekapilan Almanlar, yakit azhgiyznden cepheye arabuk takviyegn-
derememig, yine de iggalci kuvvetleri bir sre orada tutmugtu.Bu durum kargismda Alman Ko-
mutam Feld Maregal Gerd von Rundstedt pu emri yaymlamak zorunda kalacakti: "Savagdonam-
mmi asker ve atlarla tagi,savagma hall digmda benzin kullanma." Sonra, nasilsa, 25 Haziran
1944'te Mttefik ordulan Alman emberini kiracak ve organizasyonsuz ve ikmalden yoksun Al-
manlar geri ekilecekti. Simdisevinme sirasi Mttefikler'deydi. Artik Almanlar'm arkasmdan
gnlleri rahat kogacaklardt
General George Patton Jr. bagkanligmda yrye geen ncOrdu belki de o gne ka-
dar hibir ordunun yryemedigi bir htzla ilerliyordu. Atilgan, dinamik, agm heyecanli bir ka-
raktere sahip olan Patton fkesinde de yanardag gibiydi. (Belki de bu son zellik polo oynarken
bagindan aldigi yaralardan ileri geliyordu.)Kendi kanaatine gre 6 Haziran ikarmasindan son-
ra, Mttefikler'in izledigi stratejl ekingen ve agirt temkinliydive bu da onu mutlu etmiyordu.
1944 Temmuzu'nda, bu sikintismi ifade eden Qudizeleri yazmigttr.
Savagta da agkta da
Atak olmak gerekir
Yada hakkmiz olan dl
Gelmeyebilir...
yleysebirakin savagahm,
Dgmani kirahm geirelim,
Yok edelim!
Madem ki pimditop bizde
Sansimizi deneyelim!
Cehennemin kol gezdgi savagta
Saglam yere basma kaygtmizi
Unutahm,
Gelin hedefe vurahm,
ve.
Kazanalim!
Sonsuza dek kazanallm...

Mttefik Kuvvetlerin Bagkomutani General Dwight Eisenhower, Patton'u herkesin kargi-

dayanan bir savagta byk bir lider" olarak ilan etmigtir.Ancak, kendi kendine
"harekete
smda,
kaldigt zaman, bir hareket komutam olarak sonsuz degerlerini kabul etmekle beraber, Eisenho-
wer Patton'un drt bagi mamur bir komutanda bulunmasi gereken o
"kritik
yetenekten" yani
durumu btrtyle grebilme yeteneginden yoksun oldugunu dgnrd. Ashnda Eisenhower,
bir ekip halinde aligildigtzaman Patton'un i; grme yeteneginden hatta dengesinden emin de-
hazirdt, kapilmaya"
"kt

glldi.Eisenhower'e gre Patton kumar oynamaya fazla tavsiyelere

.
fazlaca aikti. Bir gn Patton'a punlan sylemigtir: "Dilini tutamamandanson derece gikyeti-
yim. Artik senin genel degerlendirmelerinden de gphe etmeye bagladim. Unutma ki bu, yksek
konumdaki bir asker iin parttir!"Yzne kargi syledigt bu szlerle Patton'u dogrudan uyar-
mak istemigti.
Yine de iinden Patton'a kary hissettigt bazi olumsuz duygulara kargm Eisenhower iggal
iin hi dgnmeden Patton'u istemigtir. General Marshall'a yazdigt mektupta syledigt glbi,
mahvetmedigi srece onun bu niteliginden
"kendi,.kendisini

Patton savagmay1bilen biriydi ve

366
 I
I
I

vazgeilemezdi." Aynca punlanda yazmigtir: "Patton, akh bagmda ve tutarli birinin gz hapsin-
de oldugu srece, eger bu kigi onun iyi ynlerinden yararlanip, govmenlik ve artistlik sevdastyla
da gzlerini kr etmezse, Patton bu igin tam adamidir." K1saca Patton bir egitsigortaydi "ola-

-
ganstve acimasiz atilim gc olan bir sigorta" - "Kritik anlarda Patton bu gc kullanabilen
adamdi." Eisenhower ayrica gunlan da yazmigti: "Dikkatedeger bir olasihk da var. Bu savagta,
belki de bu agamada, dengesiz kabul edilen fakat cansiperane savagan bu adama ihtiya duyula-
cak bir durumla kargilaabiliriz.Byle bir durumda, gedigi kapatmak iin oraya sevk edilecek en
uygun kigiPatton'dur. Bylece durum da kurtanlmig olur."
Patton kipiliginin gsterdigigle, a2imle, amaci takdimve itimat telkin etmedeki yetene-
giyleve sava;
"kazanma"
kabiliyetlyle hi kugku yok ki kendi alanmda olaganst bir liderdi.
Her ne kadar stleri, karakterine kargi gvensizlik gstermigse de o emri altmdaki kuvvetlerin
kendisine tam sadakatle bagli oldugu, ok sevilen bir ahslyetti.Kendi ismi etrafinda efsane
ya-
ratmamn nemine inanmigti ve biri inci kakmall iki tabancasiyla,1930'lardaWest Point'deyken
ve Harp Okulu grencilerinin komutam olmayl isteyip de baaramadigmda kendi kendine takti-

gi "Old Bloodend Guts" yani kanli cesur" adlyla bunu bagarmigtl da. Patton sert ve e-
"ihtlyar

kici olmayan dig grnmnn, demir gibi sert disiplinli mizacmin altinda duyarh br insan, d-
vgmee girmeden nce heyecandan midesi kalkan, yayinlanmig iki clt giirkitabi olan biriydi.
Patton da Rommel gibi motorize savagm ustasiydi. Savagmagansinm kendisine gelmesini,
gan ve gerefekavugmayi beklerken sabirsizlanir, sikintlya kapilird1. okkere "atqmaya girmeli
ve ylllar boyu hatirlanacak olaganst bir geyler yapmallyim" demigtir. Nitekim bu baanyi ka-
zanmigtir ve Eisenhower'in zel yetenekleri zerine sylediklerini dogrulayarak onun hakli ol-
dugunu kamtlamigttr. Belinde astliiki tabancaslylaNormandlya'dan ikigta insani hayrete dg-
ren bir hizla yrmgt.Sir ay iinde ok byk bir mesafekat etmig, Brest'ten Verdun'a uza-
nan yaklagik beg yz mil mesafeyi geerek Fransa'nm Loire Nehri kuzeyindeki topraklarmogu-
nu zgrlklerine kavugturmugtur. Tipki Rommel gibi o da kararghtaki levazim komutanlarmi
pek tutmazdi. ncOrdu'nun yrdg hat ok uzun oldugundanyakit durumu bir aralik
bir hayli azalmigt1.Byle durumlarda yak1tsiz kalmamak iin Patton kuvvetleri akla gelebilen,
belki de yasal olmayan her trl yntemi denemigtir. rnegin,gerekirse bagka birliklerdekilerin
kipiligine brnerek petrol alir, trenleri ve kamyon konvoylanm yoldan evirirlerdi. Benzin bul-
mak iin Patton casus uagi ble kullanmigtir, Casus uagt havalantp benzin olan yeri saptardi.
i'
Yine de 1944 Agustos ayi sonuna dogru yakit sorunu Mttefikler iin son derece ciddi bo-
yutlara ulagmigti.Fransa'da gzle grnr bir yakit sikmtisi yoktu. Bazi yerlerdeyse "yakit
fazla-
si" bile vardi. Ne var ki bunlar gereksiz yerlerde rnegin hattm ok tesinde, Normandiya'day-
di. Su bakimdan yaloti cepheye ekmedebyk lojistik sorunlar iklyordu.Benzinin bol oldugu
gnlerde Mttefikler
"260
lojistik planlama gn" mesafesini sadece yirmi bir gnde tamamla-
migtL Yakit konusunda belki demiryollarmdan faydalanmak mmknse de, hatlar bozuk oldugu
iin, bu yapilamlyordu. Yakitkamyonlarmdan kurulu ok uzun konvoylar olugturup zel yollar-
la Fransa'ya sevklede bu ip zlemlyordu.Ikmal yollari uzadika kamyonlar cepheye ulagmak
ve geri dnmek iin kendi yakit stoklarindan kullanmak zorunda kahyordu. Lojistik sorunlarso-
nucu, gnn birinde, o kadar abuk yryen Mttelik ordulan kelimenin tam anlamiyla ben-
zinsiz kalmigtl. Aym gey 1942'de, kuvvetleri Kuzey Afrika'da yrrken Rommel'in de bagma
gelmigti. Durumun ciddiyeti kargismda Patton bir degerlendirme yapti. 28 Agustos'ta ogluna
yazdigt mektupta bu konuya gyle deginmigtir: "Bugn iin benim baglica sorunum Almanlar
degil benzindir. Eger bana yeterikadar benzin verecek olsalar, nereye istersem oraya kadar gide-
bilirim." Bunu yazdtgimn ertesi gn gnlgnepu notlari dgecekti: "Sunugrenmig bulunu-
yorum ki herhangi bilmedigim sebepler yznden bize hakkimiz olan benzin verilmemig - daha
dogrusu hak ettigimizden 140.000 galon az verilmig. Bunun beni arka plana ekmek in dzl-
m bir manevraolabileceginden kugkularnyorum."

367
 Patton gphelenmekte haksizdi, nk teki birlikler de benzinsiz kalmigt1. te tam bu
an, tm Mttefik Kuvvetlerin Bagkomutam olarak Eisenhower,yagamsal bir konuda karar al-
mak zorunda kalmigtt. Ya mevcuttane kadar benzin varsa hepsini birden Patton'un ncOr-
dusu'na gnderecek ya da ncOrdu'nun kuzeyindeki BirlegikDevletler Birinci Ordusu'na
sevk edecekti. Birinci Ordu, General Montgomery'nin idatesinde ngtlizler'inYirmi Birinci Or-
du Grubu'nu destekleyen ve kiyiya en yakm olan orduydu. Artik Eisenhower iin karar am gel-
cephe" stratelisini -tm kanatlan korumaya almay1-birakip Patton ve
"genig
migti. Ya kendi
ncOrdu'yu Naziler'in Bati Duvan "SiegfriedHatti"nl kmp dogrudan Almanya'yi iggale
gnderecek veya nce Montgomery'nin birinci smtf bir ikmal limam olan Antwerp'i almasim
bekleyecekti. ncolarak, Montgomery'nin Israrla savundugu bir seenek daha vardi: Kendi
komutasi altmda ok byk, kirk tmenli bir asker alayiolugturarak onunla Ruhr iinden geip
Almanya'ya girmek ve bu lkeyi tuz glbi paralaylpyenilglye ugratmak.
Eisenhower'in karar vermek iin irpmdigtanlarda Patton harekete gemek iin sabtrsizla-
niyordu. Gnlgne gunlari yazmigtit: u anda savagikazanmak iin bugne kadar bize veril-
mig en byk gansa sahibiz. Beni b1raksalar... on gti iinde Almanya'da oltiruz... Su ok ke-
sin... korkarim ki bu kr kstebekler geregi gremiyor." Ancak Eisenhower, siyasetin ve savag
koalisyonunun sorunlanylafazla meggul olugu yznden ve zellikle de almganbir insan olan
Montgomery'le arasmdaki gergin iligkiyi daha da ktleptirmemek in bir yol bulacak, kuvvet-
leri ayirarak benzinin byk payini Montgomery'ye destek veren Birinci Ordu'ya gnderecek,
Patton'un ncOrdusu'na vermeyecekti.
Rezervinde sadeceyanm gnlk benzin kalan Patton fkeden ilgma dnmgt. Sylenti-
"tiplo

ye gre, Amerikan glerinin komutam General Omar Bradley'in kararghma geldiginde

kizgin bir boga glbi kkryordu." Ona kkrercesine qu szleri syleyecekti: "Sizingu tanrinm
belasi savaginizi, kazanacagz. Yeter ki ncOrdu'ya hareket imkm verin. Beni dinle Brad,
bana 400.000 galon benzin ver yeter, bak greceksiniki gn iinde seni Almanya'nin iine so-
.
karim."
Patton, hakki olan miktar zerinde k1smti yapilmasma boyun egecek kigi degildi. Zaman
kritik zaman, dakika kritik dakikaydt, nlerindedgmani itme, saldirma,acimasizca ilerleme
hrsatt vardi; sava; abucak sona ermeli, o da kaderine yani an ve gerefeulagmahydt fkeve
asabiyetini saklamakta glk eklyordu.O gn gnlgne qu satirlari yazmigtir: "Benden bagka
hi kimse
'bagiglamayan
dakikanin' dehget saan degerinin bilincinde degil. Bize hi yakit veril-
medi. Nedeni de Monty'yi memnun etmek iin yakitin Birinci Ordu'yaverilmig olmasi." Sonun-
"ondan

da yine de birligindeki yakit tamamen tkeninceyekadar ilerlemeye devam edecek ve

sonra da yaya yrmeleri" emrini verecekti. Kanstria yazdigt mektupta bunu gyle anlatmigttr:
"Her santim flerleyigte dvgmek zorunda kabyorum. Ancak beni durdurmaya aliganlar dr
man degil 'Onlar'... Haritaya bak! Gteceksin ki bir yerlerden birazcik benzin agirabilsem bu sa-
vagt kazanirdim."
30 Agustos'ta normal dzeyin onda birinden
ncOrdu'ya tahsisedilen benzin miktan
daha aaglya dgmgt. 3 Eyll'e kadar bagka benzin verilip verilmeyeceg de bildirilmemigti.
Bunun ertesi gn, 31 Agustos'ta Patton kuvvetteri Meuse Nehri'ne ulagt1.Artik ncOrdu
daha fazla ilerleyemiyordu. Benzin depolan bogtu. Bu durumda Patton Eisenhower'e puntan
sylemigtir:"Adamlanm ahktan lmemek iin belki de kemerlerini ylyebilir; faka.t benzin de-
polanm mutlaka doldurulmalldir."
Montgomery kuvvetleri 4 EylPde Antwerp'i almigt1.Ertesi gn Eisenhower gnlgne
duyuyorum."
unlari yazacakti: "Simdi, qu gnde Patton'u yeniden harekete geirmek geregini
Ve ondan sonra da Patton'a daha ok yakit verilmeye baglandi. Ne var ki kaybedilmig olan daki-
ka asla bagiglamadigm1kanitlayacakti. Aradan geen ve kaybedilen birka gn iinde Almanlar
degerlendirmiglerdi. Eylln hemen ilk
"zamam"
kendilerini toparlamakiin gok degerli olan

368
gnlerinde Hitler "ekilme yok!" emrini biraz yumugatmig, bu da Alman birliklerine geri ekil-
me, toparlanmave bir savunmahatti kurma olanagt saglarugtl. Patton kuvvetleri Meuse tesine
gemeyesavagtiysa da Moselle Nehri zerinde durdurulmugtu; ama bu dela benzin yoklugun-
dan degil, Almanya'nm ok daha takviyelidirenci yznden. Bunuizleyen dokuz ay 1stirapli ve
ok pahal1yamal olan atigmalarla geti. Ve Almanya son kargi taarruzagetiginde Berlin fethe-
dildi. AmaAmerikal11artarafindan degil, Ruslartarafmdan.
Savagm son aylannda Patton, Almanya'dan geipekoslovakya'daki Pilsen'e kadar ilerle-
di. Ne ya21kki
"bagiglamayan
dakika" onu savag alaninda gan ve gereften yoksun birakmigti.
1945 Arahk aymda, Avrupa'daki dvgmeden sekiz ay sonra, motorize savag ustasinin yagam1
an ve gereftenuzak bir sonla noktalanmlytir. Bindigi gofrl limuzin Alman a'da bir caddede
kargidan gelmekteolan bir BirlegikDevletler Ordusu kamyonuyla arpigmigtt.
Acaba Mttefikler, sava1yumugak bir inigle sona erdirmek istedikleri iin mi o kritik daki-
kanm,
"bagiglamayan
anm" kaip gitmesine gz yummuglardt? Bu soru o gnlerdeve daha son-
ra birok kere gndeme gelmig ve tartigilm19tir. Bati Avrupa'nm kurtanlmasmda Mttefik Kuv-
vetler'den yaralanan ve kaybolanlann sayisi bir milyondu. Patton yryg iin yapilan eyll
yoklamasmda bunlarm drtte sag olarak ortaya ikmigt1. Savapm son sekiz aymda askeri ha-
reketin sonucu olarak ve bir de Alman toplamakamplarinda daha milyonlarca insan hayatlanm
kaybetmigtir. Sunuda belirtmek gereklidir ki, Mttefikler,eger Bati kapismdan Almanya'ya daha
erken girmig otsalardi, Avrupa'nm savag sonu haritasi imdi bambagka olurdu; nk o zaman
Sovyetgc Avrupa'ntn merkezine bu kadar gidemeyecekti.
Eisenhower'in bu konuda vermig oldugu karar aceleyle ve sagliksiz bilgilere dayanatak ve-
rilmig bir karard1. O gnn havasmda byk gpheler ve riskler egemendi. Bu kopullar altmda
Patton'a benzin verilseydi.belki de bunun bedeli byk olacakti. Bu, bir olasillkla kritik anda
o
Mttefik koalisyonun temellerinisarsabilir, tm Mttefik Ordu'yu ok zor bir duruma sokarak
ncOrdu'yu da dgmana tam-hedefyapard1. okdaha nce, AlmanOrdusu'nun Patton ce-
nahina tuzak hazirladigt hakkmda raporlar ahnmigtL Avrupa'da savag konulu amlarinda Eisenho-
wer Patton'un kendisine yanlig karar verdigt gerekesiyleyaptigi sulamalan, diplomatik bir dil-
le fakat kesin olarak reddeder. Gerek gudur ki, Patton durumu btnyle grememigtL Eisen-
hower aismdansa,zerine dgen sorumluluk ok kapsamhyd1ve aynca bir olasilikla Patton'un
plant baanli olmayabilirdi. Eisenhower amlarinda bu konuya gyledeginir: "1944
ylli yaz sonla-
nnda, bize ulagan bilgiler Almanlar'm hl kendi lkelerinde gerektiginde kullanmak zere ben-
zin rezervi bulundugunu gsteriyordu.Kk bir kuvveti ileriye sevk edip Rhine'l geirtmek ve
sonra da Almanya'nm ta line srmek fikri, kigiselkammca bir fanteziden bagka bir gey degildi."
Eisenhower durumu byle aiklamigtir.Aynca, bu kuvvet Rhine'1 geseydibile, ilerleme strasm-
da kanatlarim korumak iin byk kaylplar vereceginden, hedefe ulagtigi zaman ok fazla kl-
mg olacakti. Eisenhower kendini savunurken 1944 Agustosu'nda almig oldugu karan, gereke-
leriyle beraber, bugn de savunmaktadir: "Byle bir atihm dgmanm eline koz vermig olurdu ve
bunun sonucu Mttelikler in, kaimlmasi imknsiz bir yenilglye dnrd."
Eldeki bulgulan inceleyen diger bazi kigilerse farkh bir sonuca ulagmigtir.Onlara gre, ha-
ta, ordularm dagttilmasmdaydt. Bunu yapmak yerine tm Mttelik gler Montgomery'nin ko-
mutasmda bir araya getirilmeli ve hi caymadan, azimle, Ruhr iinden geirilip Berlin'e yrtl-
mellydi. Patton ve kuvvetleri de o zaman bu heybetli asker alaymm ggl bir parast olurdu. Su
yapilml; olsayd1ve sonu da baanyla.bitseydi, Avrupa'daki insan katliami beklendiginden ok
daha erken sona ermig olurdu.
Bu soruyu bagmdan sona bir btn olarak ele ahp uzun uzun inceleyen kigi nl Ingilizas-
keri stratelisti ve tarihiBasil Liddell Hart'dir. Su yazar Birinci Dnya Savagi'ndan sonraki yazi-
lanyla
"yayilmakta
olan savag seli" hakkmdaki fikirleriyle, II. Dnya Sava1'nda da, mekanize,
motorize bir atigma olan bu savagi yazmay1 hatta, bit baktma britzkriegin esin kaynagi olmayi
 kendinebak grmgt.1970'te lmnden ok az nce Liddell Hart, Patton stratejisizerinde
uzun bir dnme agamasindansonra vardigt hkm duyurmuqtur. Liddell,Patton'a hak ver-
dakika" gnleriydi. Almanlar. o
"bagiglamayan

migti. 1944 Agustosu'nun sonundaki o gnler

gnlerde hl gokhalindeydive hazirliksizdi. Rhine'dakikprlerin hibiri henz tahrip edilme-
migtl. Eger bu kogullarda Patton'a bir deyimiyle- dgmanahcum olanagi verilseydi,
-giirindeki

Patton.rahatlikla Almanordulannidagitirve kesin yenilgiye gtrrd. Liddell Hart'in gr ve

abuk bitirmenin en uygun zamani bog yere heder edilmigti."Bu
"igi
degerlendirmesine gre
hata Agustos'un son haftasmdaPatton tanklanndanbenzinin kesildigiandir.Oysaki o an Patton
kuvvetleri Rhine'a ve Rhinekprlerine lngilizler'den 100 mil daha yalandi."
.

370
I

DRDNC.BLM

i
I
I

ii
HIDROKARBON
ACI
e

..
I

20
Yeni ekim
Merkezi

Bu devir, sonradan, bilge kipilerin ittifakla isimlendirdigi gibi "YzAdam Devri" olarak bilinir:
"Yz AdamDevri",SuudiArabistan'da alianAmerikab petrolc sayisimnazaltilipyz kigiye
dgrldg, bu kipilerin dnyanin diger yerlerinden kopanlip yalmzliga mahkm edildigtsavag
ylllandir. Bu ylllarda tm dnyada duyulan silah sesleri yaninda Suudi petrolnn geligtirilme
"yz
konusu unutulup bir kenara b1rakilmig, 1943 ylhnm sonunda adama" bir kigi daha -Eve-
rette Lee De Golyer- kattlmigti. De Golyer'inburaya gelip yz adama katilmasi sava; bittigi za-
"bazi

man geleceklerini dgnen kipilerin" Suudi Arabistan't unutmamig olduklarmmkesin iga-

retidir.
Yirminci yzyilm birinci yansmda, Amerikan petrol endstrisini ve bu endstrisinin tm
dnyada hissedilen geligmesini yalniz bagma elinde tutan adam De Golyer'dir. O gne kadar bu
endstriyi De Golyerkadar kapsamli olarak ele alan bagka birine rastlanmamigti. Gnnn en
nl jeologlarindanolan De Golyer,igletmeci, girigimci, kltrl bir kigi olarak petrolclgn
nemli sayilan her ynyle ayri ayn meggul olmugtur. Kansas'ta yegilliklerle evrilibir kulbede
dogan, Oklahoma'da byyen De Golyer,sirf Latince'yisevmedigilin Oklahomaniversite-
Sl'nin jeolojiblmne yazilmigtl. Bylece
yaaminm yolu tamamen bir rastlantlya bagli olarak
saptanmigti. Daha mezun olmadan nce, vakit aymp Meksika'ya gitmenin bir yolunu bulacak,
orada 1910 yllmda, muhtegem Portrero del Liano'da 4'nc kuyuyu kegfedecekti. Gnde
110.000varil rn vererek figkiran kuyu, Meksika petrolnn Altm Yolunun ve Altm age
bu
mn a11digmimjdeliyordu.Bu o gne kadar kegfedilmig en byk petrol kuyusuydu Ve hem
Cowdray/Peason igletmesinin petroldeki gelecegini hem-de De Golyer'inepsiz ve sonsuza dek
srecek itibarmm kazamlmasinda gerekentemelihazirlamigtir.
Ancak, bunlar yalnizca br baglangiti. De Golyer jeofizikbiliminin petrol igletmeciligine
tanittlmasmdanclk yapmig kipidir.Aynca, petrolclgn en nemli buluglanndan olan sis-
mografi biliminin geligmesinede nclk etmigtir. Sismografinin kullammmda o denli byk be-
ceri kazanmigtt ki zamanla
"dinamitle

oynamayiilgmca sevdigi" bile sylenecekti. StandardOil

Sirketfnin New Jerseykolu bagjeologu, De Golyer iin hayranhkla "Bu adamin petrol bulma lgi-
ne gsterdigi ilgi ok candan. Gece gndz bunu dgnyor" diyecekti. De Golyer nce Cowd-
ray igletmesi adma, ok baarih bagimsiz bir petrol girketi kurdu. Sonra da, Standard'm NewJer-
sey kolundan da agn aldigi halde buna yanagmayip kendi adma aligmayabagladi. 1930'lann
sonunda, zamanladnyanm en nde gelenpetrolmhendisligidanigma firmasi olan De Golyer
ve Mc Naughton'u kurdu. Eu firmanin kurulmuy olmasibile kendi aismdan bir tr
"bulug"

sa-
yllmalidir; nk, bankalar ve teki yatinmcilann petrol rezerv sahlplerine kredi vermesi iin bu
rezervlerinin bagLmsiz bir firma tarafmdandegerlendirilmesi gerekiyordu.IgteDe Golyer ve Mc
Naughtonfirmasi da bu gereksinmeyikargilamak iin kurulmugtu.
De Golyer daha kirk yagmm ortalarmda,birka kez milyoner olmuy ve daha sonra da ka-
zanct senede ortalama 2 milyon dolan bulmustu. O kadar ok para kazanmaktan zamanla htk-

373
kinlik getirerekparaninogunu dagitma yoluna gitmigtir.Aslmda De Golyer'in ilgi sahasi sadece
petrol ve paradan ibaret degildi. Texas Aletleri diye Lilinen bagka bir firmamn da kurucusuydu.
"Chili" denen bir tr kirmizibiber zerinde aligma yapmig, bu konunun tarlhini yazmignl
bir yazardi. okzengin bir kitap koleksiyonuna sahipti. SaturdayReview of Literature' iflasin
tam epigindeyken, kefil olarak dergiyi bu durumdan kurtarmig, derginin politikasim hibir za-
man onaylamadigihalde bu derginin bagkanligim stlenmigti.
Kisa boylu, tiknazve dinamik yap111De Golyeryillar boyu aslanmkiniandiran kafa yapisly-
la petrol endstrisinin st dzey evresince tamnan, fevkalade saygi gren, szleri agirl1kta1-
yan biri olmuqtur. Tm bu nitelikleriyle kendi kendini yetigtirmigbir adamclarak De Golyer'in
YeniYasa'yipek umursadigi yoktu. Bunakargin yine de, sava1ktiktansonra Petrol Sava; Idare-
si'nde Harold Ickes'in bagyardimcisi olarak al1;mak iin Washington'a agrilmigti.De Golyer,
biraz tereddtle de olsa, bu grevi kabul etmigtir. Kendisinden tm BirlegikDevletter'de petrol
retimini organize etmesi ve vesikaya baglamasi istenlyordu. Aynca 1943 yllmdazel bir dig g-
rev de yklendi. Suudi Arabistan'da ve tranKrfezi'nin teki lkelerinde okkritikve ategli tar-
tigmalarayol aan petrol potansiyelini degerlendirecekti.
Bundan y11.nce,1940'ta De GolyerTexas'ta, bir petrolc grubu kargismda Ortadogu
petrol konulu bir konugma yapmigtt. O gn gunlarisylyordu: "Bugnekadar petrolclkta-
rihinde, bu kadar genigbir alanda, byle birinci derece nem taglyan,bagka bir petrol blgesine
rastlanmamigt1r.Belki de.biraz acelecidavrantyorum ancak gu kehaneti sylemeden geemeye-
cegim. zerindedgndgmz blge nmzdekt birka yll iinde dnyanm petrol reten
en nemli blgesi olacaktir." Simdi1943 yllmda durumu gzlemekiin kendisinin blgeye gLt-
mesi gerekiyordu. Ancak, o bu konuda pek hevesli davranmadt. Egine yazdtgi mektupta bun-
dan pylesz edlyordu: "Uzun y111arnce, bir Amerikah olarak bu yolculuga lkipdurumu sap-
tamak bana ok nemli gibi gellyordu. Ancak,gimdi bunu istedigimden pek emin degilim, bu
yolculukbir hayli rahatsiz ve biraz da tehlikeligeecegebenziyor. Ne de olsa ben Lindbergh de-
gilim."
Sava; strasmdaOrtadogu'ya ulagmak hi de kolay degildi. Ilk durak olarak Miami'ye ugra-
dtlar ama burada onlan bir kaza bekliyordu. nigstrasmda uagm bir tekerlegiate; ahp yanmigt1.
Uzun bir sre yeni uagm gelmesini bekledikten sonra, sonundaDe Golyer ve misyonda grev-
li digerlri askeri uaklara almarak Karayipler zerinden Brezilya'ya, Afrika'ya ve sonunda da
1ranKrfezi'neulagtilar. Rehberleri onlan nce Irak ve ran'mpetrol yataklarma sonra da Ku-
veyt'e ve Bahreyn'e, en sonunda da, mevcut yataklan grmeleri ve nceden belirlenmig diger
yapilar iin Suudi Arabistan'a gtrd, Ilk durakta, De Golyerkansina.yazdtgl mektupta gzle-
mini yle anlatmigt1:"Tm geziboyunca burada gzel fakat kisir bir araziden bagka bir geygr-
medik... Simdiye kadar grdgmzyerler yanmda Texas bir iek bahesne benziyor."
Zaman zaman, De Golyer'ebir tren havasi iinde koyun gz ikram edildigi oluyordu.
De Golyer koyun gzn artistik bit beceriyle yeme sanattn1grenmigtL Yolculuk boyunca tanik
oldugu daha birok ilgin olay1da notlanna almigtir. Tabii ki lde yapilan bu gezide jeolojide-
neyimli gzyle gezdikleriher yerde birtakim ipulan buluyordu. Bunlan haritalardan edindigi
bagka ipularlyla, kuyu raporlanyla ve sismik ahgmalarla bir araya getirip,hayal gcn de ka-
tarak bir geylergrenmeye ahglyordu. O gne kadar Suudi Arabistan'da 750 milyon varil tah
min edilen rezerve sahip jeolojikyapit saptanmig durumdayd1. Ancak, daha bagka benzer ya-
pitlarin bulunmasi ve bunlar zerinde inceleme yapilmasi sonunda Suudi Arabistan'da ok daha
byk rezervler olabilecegianlagildi. Krfez boyundaki diger lkeler iin de aymgeysz konu-
suydu. Bu sebepten birok glklekargilagildigL halde, ekilen onca fiziki sikmti buna kat kat
degiyordu. De Golyer bir petrol adamiydt. Onun iin Arap Yanmadasi'nmtplaklleribir tr
efsane diyan Olan El Dorado gibiydi. De Golyer, petrolclkte evvelce benzeri grlmemig bir
ey peginde oldugunun bilincindeydi ve bundan heyecan duyuyordu. O gne kadar gnde

374
 110.000 varilpetrolveren bir kuyunun kqift olan bu adam bile petrolclkte geen yanm asir-
hk deneyiminde byle bir geygrmemiti,
1944 yllmm baglarinda Washington'adndgnde blgede yani, fran,Irak,SuudiArabis-
"muhtemel"

tan, Kuveyt, Bahreyn ve Katar'da var olmast ve kamtlanmig yaklagik 25 trilyonva-

ril bulundugunu bildiren bir rapor sundu. Eu miktarm yzde20'styaniS trilyonvaril sadeceSu-
udi Arabistan'dan iktyordu.De Golyertutucu bir adamolarakBirlegikDevletlerhkmeti adi-
V "OllSl" rezerv degerlendirmesinde uyguladtgl standartlan, bankala-
"kamt13nm1g"

na yapttgl
rm rezerv degerlendirmesini yaparken de aynen uygulamigttr. iftestandart kullaninaktan ka1-
mrd1.Aslmda rezervlerin ok daha fazla oldugugrgndeydi. Nitekim tahmini,yaptigi bu yol-
culuktadogrulanmig, blgede ikan petroln 300 trilyonvaril, sadece Suudi Arabistan'dan ika-
nmsk 100 trilyonvaril glbi inanilmaz rakamlaraulagtigL kamtlanmigtt. Ortadoguyolculuguna ka-
blgedeki petroln gelmig gemig tm petrol ta-
"bu

t11ml;olanlardanbiri DigigleriBakanligl'na
rihinde kazamlmig en byk dl" oldugunu syleyecektir.
Verilen belirli rakamlardan daha nemli olan bir gey de bu heybetli petrol rezervlerinin
nemi hakkmda De Golyer'in yaptigt genel degerlendirmedir. De Golyerbu konuda gunlarisy-
lemigti: "Dnyapetrol retiminin merkezi Krfez'in Karayipler blgesinden Ortadogu'ya fran
Krfezi'ne kaymaktadir ve bu kayma byk olas111kla bu blgede saglamtemellereoturuncaya
kadar devam edecektir." Amerikan petrolclgnde o derece kk salmig bir petrol adammin
yaptigt bu degerlendirme, sanki Amerika'nm dnya petrolclgnde gerilemekte oldugunu,
egemenligininson huldugunu bildiren bir bildiriydi. Evet, Birlegik Devletler'in II Dnya Sava-
gi'nda Mttelikler'in tkettigipetroln yzde 90'm1rettigi dogtudur, ancakbunu dnya petrol
saglay1cihgindakirolnden dolayi en yksek kapasiteyi gsterme abastylayapmigtir.Yine de De
Golyer'inszlerisadecebir bildiri degildi, Buszlertoprakendstrisinde olugacakve dnya po-
litikasimn ynn izecek ok nemli dramatikbir reorgarlizasyonun ilk habercisiydi.

Miittefiklerde Para Var

ingilterehkmeti uzun zamandir Ortadogupolitikasmave Ortadogu petrol retimine yakm il-
gi gostermekteydi.BirlegikDevletlerise konuyla pek ilgilenmiyordu. Bu konuda neler sylenirse
sylensin, Ortadogu'da henz fazla petrol ikanlamadigtda bir gerekti.1940 yilmdaIranve
Irak dahil, btn ArapYarimadasi'nda dnya petrolnn yzde 5'inden daha az retim almmig-
ti ki bu, Amerika'mn petrol retimi olanyzde63'le kargilagttrildigmdapek bir geysayilmaz.
ekim merkezinin" degigmekte oldugunu grenler vardt.
"dnya

Yine de, o gnlerde

1941 ilkbaharmda, (California-Arabistan Standard Oil Sirketi'nin kisa adlyla) Casoc'un bagkan
yardimcilarmdan biri De Golyer'e"Iran Krfezi'ne gittikedaha yakmdanbaktigmi" syleyecek,
"Bu blgede sahip oldugumuz yataklar BirlegikDevletler'de hatta Texas'ta grdklerimizden
ok farkl1.Burada inanilmayacak kadar ok petrol var. Buyzden sik sik gzlerimiovuturup
tipki bir ifti gibi 'Vaycanma' diyorum" diye yazacakti.
Ancak, o stralarMihver gler Rusya'da ve KuzeyAfrika'da hl taarruz agamasmdaydi ve
Ortadogutehlikedeydi.Bu yzden SuudiArabistan'da sayllariher gn biraz daha azalanAmeri-
kalilar, adam" diye bilinenler, kendilerini petrolikarmakbir yana, tamamen aksi bir ugra-
"yz

a adamiglardi. Bir bombardiman halinde kuyularm imentoyladoldurularak nas11korunmaya

gememesiiin" bunlarm nasil
"eline
almacagtm, durum gerek gsterirse de Almanordulanmn
tahrip edilecegini planhyorlardt.Kuveyt ve ran'daki k uyularda da askeri ve slyasiotoritelerin
yardimiyla koordineli olarakaym nlemler almmigtl.
Bu durumda bile Amerikahlar'in Suudi Arabistan'a ve Ortadogu'ya kargi yaklagtml henz
.
degi memigti. Durum hl on yll evvelki gibi,yani 1930'larm baglangicindaki gibiydi. Mekke'ye
hacca gelenlerinsayismdada byk bir dg olmu,Suudi Arabistan'da yeni bir mali krize yol

375
 .
amigti. Eu dela Mekke'ye haci akmmi nleyen etken ekonomik depresyon degil, savagt1.Aynca
o stralar byk bir de kurakhk yaanmig, mahsul verimsiz olmutu. Eu yzden durum daha da
ktlegmigti. Eskiden beri yapilan gelenekseligler denebilecek kili ve biak imalati, demircilik
gibi ugraglar, kaylplan telaflyeyetmiyordu. Su yzden 194 l'de Ibni Suud eskiden oldugu gibi
bir kez daha byk bir mali krize dgmgt. Artik kral ok ciddi bir gerekle karyl karytyaydi.
1942'de bir Amerikall'ya aikladigt gibi, kanisma gre "Din Araplar'm, para ise Mttefikler'in
elindeydi."
Sonunda Ibni Suud bir kez daha yardim isteme durumuna dgmgt. ncesiyasi bakim-
dan bagli oldugu ingiltere'den,sonra da CasocSirketi'nden ve Casoc'un Amerikah anne babast
California Standard'dan ve Texaco'dan yardim istedi. Bu iki petrol girlteti,petrol konusundaki
geligmelerinbaski altinda olduguyle bir gnde fleriye ynelikretim iin daha fazla bor para
vermekte isteksizdi. Diger taraftan imtiyazi kaybetme riskine girmek de istemiyorlardt Belki
Washingtonyardimci olabilirdi. Belki de, sonradan Onerildigi gibi, savag devri yardim programi
olan Kiralama Yasasi geregince bir yardim saglanabilirdi. Ne var ki bu mmkn olmadi, nk
Kongre de Kiralama Yasasi'na bu yetkiyi
"sadece
demokratik mttelikler iin" kullamlmak kay-
d1ylavermigti. Suudi Arabistan ise bir demokrasi lkesi degil, kralliktl. Ayrica, diger bir krallik
olan rnegin lngiltereKrall'mn tersine,bniSuud anayasay1pek de uygulamayan bir hkmdar-
dt. Tm bu nedenlerle uzun sre devam eden'mzakerelerdensonra Roosevelt Amerika tarafm-
dan hibir yardim verilmemesi karanm aldt. 1941 Temmuzu'nda yaverlerinden birine gu talima-
ti verdi: "ngilizler'e80yle, Suudi Arabistan Krall'na yardim etmelerini bekliyorum. Orasi biz
Amerikahlar iin fazla uzak bir yer."
ngilizlerise hemen yardima kogtular ve diger katkilarmin yam sira 2 milyondolar dayeni
basilmig para gnderdiler Ye Suudiler'e nglltere'dengelen yardimin gidetekartacagtm bildirdiler.
Bu arada Amerikan petrol adamlan ingiltere'den gelenbu yardimm aslinda bir Amerikan yardimi
olduguna Kral ibni Suud'u inandirmaya aligt1.Aiklamalanna gre ngilterede kendi hesabma
Amerika'dan yardim alanlar arasmdayd1.Bunun anlami da, Israrla ifade ettikleri gibi, yardimin as-
hnda Amerika'dan geldigiydi.Sufarkla ki yardim dogrudan degil, dolayli yoldan gelmigti.
i

"Petrolsz Kaliyoruz"
Amerika savaga girdikten sonra, 1942 ve 1943 yillarmda Ortadogu her ynyle byk Onem ka-
zanmigti. Su nemin yeni bir tammlamayladnyaya duyurulmasi gerekiyordu.Washington'un
Ortadogu'ya bak141 artik tmyle degigmigti ve sirketlerher zaman bu grg paylagmasa da,
Washington'un bakig a1s1buydu. Artik petrole savagm en kritik stratelikmaddelerinden biri g-
zyle bakihyor, milli g ve uluslararasi stnlgn kesin arti kabul ediliyordu. Mihver gler
aismdan da bu aynen geerliydi. Mihver glerin askeri stratejlsine gekil veren tek kaynak
"petrol"d.

Onlan yenilglye gtren tek kaynak da yine

"petrol"d.
Savag sresince Mttefik-
ler'in petrol gereksinimi hemen yalnizca Birlegik Devletler'den kargilandigt iin, Amerika'daki
kaynaklar o gne kadar grlmemig hizla retime zorlamyordu,ve bu da yakmda petrol kitligi
olabilecegl korkusunu yaratmigti. O gnler tipki Birinci Dnya Savagtsonunda Amerika'mn pet-
rol konumunda yaganmigkaranhk gnleri andinyordu; ancak sava; nedeniyle bu defa durum
ok daha acildi. Kapsamli ve devamli bir kithk Amerika'nm gvenligive gelecegiaismdanneler
getirmezdi ki?
1920'li yillann sonunda ve 1930'larm baginda BirlepikDevletler'de petrol patlamasmayol
aan kegifler yapilmig, aynca mevcut rezervlere yenileri eklenmigti. Ancak 1930'lann ortalarm-
dan itibaren mevcut petrol yataklarmda nemli bazi
"degigmeler

ve ilaveler" yapilmigsada, yeni

petrol yatagt keyiforamnda ok byk dggler olmugtu. Su ileride, rezervlere yeni ilaveler yap-
manm ok daha zor ve pahah, gok daha kismtih olacagmm gstergesiydi. Yeni kepiforamndaki

376
 bu bag apagi dgg, dnya apindaki bu savagta yakit saglama gveniyle ykml olanlansanki
yerlerine mihlamig, byk bir korkuya sevk etmigti. 1943 yllmda Petrol idatesi'nin rezerv bl-
m yneticisi bu olguyu gu szlerle anlatlyordu: "Uzun bir verimlilik agamasmdan sonra dogal
olarak bir durgunluk devri gelir. Bu durumda verim azalir. Su bir doga kuralidirve anlagildigina
gre gimdide bu kural egemen oluyor. Su anda yeni petrol yataklari bulmadigimiza gre ve
mevcut yatak sayisida smirlioldugundan, er veya ge retim tkenecektir.Petrol kegfinde ya-
anmig Bonanza Refah Devri geride kalmigtir."
ligleriBakamHaroldlckes da bu grgpaylagtyordu.Nitekim 1943 Aralik ayinda yazdi-
gi makalede,bu grgn gpheyeyer vermeyecek a1khklaizah etmigtir: "Petrolsz kaliyo-
bir
ruz!" baglikli bu makalede ihtiyar kurt, Amerikan halkim uyanp gyle diyordu: "Eger bir gn IIL
.
DnyaSavagiolursa, bu savagtabagkasma ait petrolle dvgmemiz gerekecek, nk o gne ka-
dar BirlegikDevletler'de hi petrol kalmayacak. Dnya petrol imparatorlugunun simgesi ve s-
'ta'

tnlk sembol olan bugn Amerika'mn baginda... Ne var kl gimdi bu taci gzmze dog-
ru dgryoruz."
lckes'in yaptlgl bu karamsar analiz insani tek bir sonuca gtrebilirdi.O gn iin btn
Amerikan limanlanndan cepheye yakit sevki devam etmekle heraber, Amerikagelecekte tam bir
ithalat1st" olmaya adaydi. Bu, ok ciddi tarihi ve gvenlik a1smdan olumsuzanlamlar
"petrol

tagiyanbir degigimdi. SonundaAmerika'mn

"tekrar
igletmeye a1labillr"petrol kaynaklan konu-
sundakisavag karamsarbgi "Koruma Teorisi" denen teorinindogmasina neden oldu. Bu Birlegik
Devletler'in ve ncelikle de BirlegikDevletler hkmetinin yabanc1 topraklardakipetrol rezerv-
lerinin kontroln ve geligtirilmesini ngryordu. Bylece yurtii rezervlere daha az dayamla-
cak, bunlar gelecekiin saklanacak, sonu olarak da Amerika'nm gvenligi garantilenmigola-
cakt1. Yabanci petrol imtiyazlarina hkmet kontrol konmasi ynnde genel bir istek vardi.
zeligletme yanlisi Cumhuriyetiler bile yabanci petrol imtiyazlarma hkmetin dogrudan m-
dahale etmesini isteyen agnlar yapiyordu. Bunun sebebininl bir CumhuriyetiSenatr olan
Henry Cabot Lodge qu gekildeifade ediyordu: "Tarihte yasanmig deneyimler bize zel tegebb-
sn, yalmz b1raktldigizaman milli ikarlan yeterince korumadigmi gstermigtir." Ancak, bu ya-
banc1 rezervler nereden bulunacakti? Bu sorunun tek bir yamti vard1. DigigleriBakanligi'nm ik-
tisadi Igler Dampmam Herbert Feis bu yaniti gyle aiklamtyti: "Yaptigimizher durum degerlen-
dirmesinde, ne zaman belirli bir noktaya ve yere ulagsak kararsizhk iinde yazmaya ara verir, ka-
lemimizi birakirdik; bu belirli nokta Ortadogu'ydu."
Bu dgnceleri dikkate alarak, Amerikan siyasetineyn verenler ge de olsa, I Dnya Sava-
gi'mn son bulugundan bu yana lngilizpetrol siyasetine yn vermig olan kipilerle aym sonuca, yani
Ortadogu'nun merkez oldugt1 sonucuna ulagmiglardi.Bu noktada iki Mttefik, ngiltere ve Ame-
rika sava; sirasinda gsterdikleri topyeknyardimlagmaya kargin bu defa birbirlerine bir hayli
gpheli gzlerle bakacakti. ingllizlerAmerikalilar'm kendilerini Ortadogu'dan atmasindan ve o
gn iin kendi kontrollerinde olan petrol rezervlerinden yoksun birakmasmdan korkuyordu. Bu
blge onlarakendi strateiilerini koruma ve Hindistan'm idatesi iin partti.Islamiyet'inkutsal yer-
lerinin sahibi olarak IbniSuud, Hindistan'da dnyanm her lkesinden gelen byk Mslman
ktlelerin idaresini elinde tutan ngiltereiin ok nemli bir ahsiyetti.O siralar ingiltere'nin
mandasmdaolan Filistin'de Yahudiler'le Araplar arasmda ykselmeegilimi gsteren bir srtgme
vardl. ngiltere bu ikmazdan kurtulmanm yolunu aramaktayd1. Belki de bniSuud bu mgkl-
den kurtulma abasmda Ingiltereiin.ok yararlive etkin olabilirdi. Bir gn ingilizlerSuudiAra-
bistan'a arazi kontrol in bir heyet gndermigti.Casoc Sirketi derhal gphelenmeyebaglayacak,
asil amacm
"gizli
petrol Jeoloji aragtirmasi" yapmak oldugunu, heyetin bu geregi rtmek in ba-
hane olarak gnderildigini ileri srecekti. Genel olarak egemen olan
"gphecilik
durumu." Bu ko-
nuda lkesini uyaran Donanraa Mstegan William Bullitt gyle diyordu: "Londra Amerikan gir-
ketlerini oyalamaktadir. Amaci Amerikalilar'm imtiyazmi kaldirip oraya ingilizler'i sokmaktir."

377
 Aslmda olup biten guydu:Amerikalilar Ingilizler'in Suudi Arabistan zerindeki planlannt
ve bu planlari gerekleptirme yeteneklerini abartmiglardi. inglizlero kadar bagimli olduklan
Amerikahlar'i blgeden ikarmakdurumunda degildi. Hatta denge aismdan Amerika'nin Orta-
dogu'ya daha fazla kangmasini istiyorlard1. Kanilarma gre bu hem gvenlik hem de mal ne-
denlerden gerekliydi. Ayrica Kral bniSuud'a yapilan para yardiminm azaltilma yollarida aran-
maktayd1. Yinede, Ingiltereve Amerika bu tr endigelerle dolu olarakkafalanndaki soruyuya-
mtlamaya aliglyorlardi. Amerikahlar ne yapacaktt?Bu soru iin seenek vardi. Birincisi, Ang-
lo-Pers Petrol Sirketi'ni rnek alarak Ortadogu petrol zerinde dogrudan sahiplik kazanmakti.
ikinci seenek, konunun o veya bu gekildezm ve sisteme baglanmasi iin Ingilizler'leuz-
lagmaktl. Son alternatif ise tm sorunu oldugugibi
"zel

ellere" birakmakti. Ancak savaginde-

vam ettigi bu belirsizlik ortammda onlar da tedirgindi ve kendi baglarma birakilmak istemiyor-
lard1.Bukonuda hkmet destegi istedikleri iin bir kez daha Washington'un yolunu tuttular.

Dayanigma Politikasi
Casocgirketi'nin iki ortak yesi Socal.veTexaco, Arabistan petrolyleilgisi bulunan tek zel gir-
ketlerdi. Su ikisi ngilizler'inkendilerine Suudipettolne giden yolu amak ve sonrada Socal ve
Texaco'ya kap1ytgstermek iin Kral IbniSuud'un mali durumu zerinde egemen olmak iste-
dikleri inancmdaydl. Eu iki girketizen bir bagka konu daha vardt. Her ikisi de o gne kadar Su-
udi petrolnebyk yatmmlar yapmiglar ve mali ynden yardimda bulunmuglardi. Ancak daha
da ok yardim gerekiyordu.Socal ve Texaco egsiz degerde bir kaynak zerinde oturduklarmm
bilincindeydi. Ancak yine de, birleptirilmi bir lke olarakSuudiArabistan'm sadeceyirmi ylldan
beri var oldugu unutulamazdi. Acaba IbniSuud'un lmnden sonra da bni Suud Kralhgl -ve

petrol imtiyazi- yagar miyd1?

Ingiltere'yikontrol altinda tutmak, imtiyazlartni desteklemek bu olaganst degerli hazi-
neyi politik risklere largi korumak, hatta bunu Amerika'yiSuudiArabistan'a kangttrmadan yap-
mak ok daha lyi olmazmiyd1?zelgirketleri saf dig1 birakmak kolay olabilirdi.Daha birka yll
nce Meksika girketimtiyazlarini millileptirmi, bunu yaptigL iin de hibir gekildecezalandinl-
mamigti. Ama dnya liderligini yapan bir devleti saf digi b1rakmak da o kadar kolay olamayabilir-
di. Bu nedenle Amerikan hkmetinin SuudiArabistan topraklarmadogrudan kangmasma bazi
kipiler
"dayanigma"
politikasi demigtir.
1943 Subatayt ortalarmdaSocal, Texaco ve Casocgirketlerininbagkanlan Washington'a
DI
igleri Bakanhgi'yla konugmaya geldiler. Hkmetten Ingiliziefikistirmak ve
"savagtan

sonra
bu blgede salt Amerikan igletmeleri olmasmi garantilemek iin" mali yardim istlyorlardi: "Was-
hington dig yardim yapmaya yanagacak olursa kendilerinin de kargihk olarakBirlegikDevletler
hkmetine Suudi petrolnegirigiin bir tr zel izin nerecegini" sylediler.
16 Qubat tarihinde bir gle yemeglnde hkmetin konuya mdahalesine iten taraftar
olan Harold Ickes, Bagkan Roosevelt'in kulagLna Suudi Arabistan konusunu fisildlyordu. ligleri
Bakam'nagreSuudi Arabistan
"byk

olasihkladnyadaki en byk ve en zengin petrol kay-

naglyd1." Ingilizler Casoc hesabma hareket ederek Suud Arabistan'a
"dolayli
yollardan yaklay-
mak istiyorlard1"Ye ingilizler'in bulunan her yere girmefirsatini" hibir zaman kairma-
"petrol

.
diklari da gz ardt edilemezdi. Sonunda Roosevelt, Ickes ve teki hkmet yetkiliterinin tartig-
malanyla ikna olup isteneni kabul etti. Aslmda onu asil ikna eden petrol girketiyneticilerinin
bagvuru dilekesi degl, bu tartigmalardi.18 Qubat 1943'te, Ickes'la yemek yediginden iki gn,
SuudiArabistan iin gre fazla uzak" dedignden bir buuk yll sonra Bagkan,Kral IbniSu-
"bize

ud'a Kiralama Yasastgeregince yardim verilmesi iin lckes'a talimatverdi. Bu sadece baglangl-
t1.Kisa bir sre sonra Ordu-Donanma Petrol Kurulu 1944 ylli projelerini ilan etti. Ufuktaaskeri
operasyonlan tehdit eden ok ciddi bir petrol sikmtist grlmekteydi.Askeri kurmaylarm bu

378
 yoldaki korkusu Birlegik Devletler hkmetinin Suudi Arabistan konusunda karar vermesini
htzlandirmigtir.
Demokratik olmayan bir lkeye, Kiralama Yasasigiysisialtmda yapilanbu dosta mali yar-
dim bir geydi,yabanci bir lkenin petrol kaynaklan zerinde dogrudan sahiplikaramak bagka
eydi.Ne var ki yapilanTla buydu. Bu ig, kismen, parlak fikirliIckes'in yabanc1petrol rezervleri-
nin sahipliginialmak amac1ylakurdugu yeni bir hkmet kurumu tarafindangerekleytirildi. Su
girigimde Ickes, ordu ve donanma tarafmdan da itenlikle desteklenmigti. Tarafstz kalan tek ku-
"ok

rum DigigleriBakanligi'ydt. Bakanhk, DigigleriBakani Hull'un Roosevelt'e syledigi gibi,

iddetli yeni ihtilallann" dogmasindan korkuyordu. DigigleriBakamBagkan'a pu hatirlatmay1 da
yapmigti:"Son savagtan bu.yana, her toplantidapetrol atmosferive kokusu insani bogacak gid-
detle hissedilmigtir."
Petrol Rezervleri rgt'nnhedefi Suudi Arabistan'd1.1943 Haziram'nda Ickes Beyaz
Saray'daSavagBakam HenryStimson, Donanma Bakan1Frank Knox ve Sava;SeferberligiOfi-
si'nin yneticisi olan JamesByrnes'le bir araya geldi. Hepsi birlikte hizla azalmaktaolan yerli
petrol durumunu byk bir endigeyle gzden geirdiler ve hkmetin derece nemli Su-
"son

udi Arabistan topraklannailgi gstermesinin" part oldugu zerinde fikir birligine vard11ar.Tem-
muz aymda Beyaz Saray'da yap1lan bir toplantida, Ickes bu hayret verici kararin dogrulugunu
teyit etti. Toplantida haz1r bulunanlardan birl bu konuda gunlart sylyordu:"Tartigma negelibir
havada yapild1,kisa ve aynntisiz oldu. Bagkan,Yakmdogu topraklarininkonu edildigt her toplan-
tidaki gibi bu seferde ocuksu bir havadaydi. Konugmasmda ve konuya deyiginde bir eg-
'evet'

-lence havast egemendi." Geri karar verilmigti, ancakyine de ortada zm bekleyen ok ya-
amsal bir konu kalmi ti. Casocveya imtiyazdan ne kadan ele geirilecekti? JohnD. Rockefel-
ler'e onur kazandiracak yeni bir girigimle, hkmet paymm yzde yzden daha aagiolmamasi-
.

na karar verilecektil
1943 Agustosu'nda hibir geyden haberi olmayan Texacove Socalbagkanlarl W.S.S. Rod-
gers Harry C. Collier, Ickes'm lileriBakanhgl'ndaki ofisine geldiler. Suudipetro1kargihgm-
ile
da alacaklan yardim konusunun tartigdacagimsamyorlardi. Ickes konuya bir teklifyaparak girdi.
Hkmetin Texaco ve Socal'denCasoc'untmn satm almasmi nerdi. Bu sirada Ickes, biraz
da memnuniyette,hayret verici bu teklifinin"Bagkanlarmnefesini kestigtni gzleyecekti." Bu
nastlolabilirdi?DI; memlekettefaaliyet gsteren, hkmete bagli bir petrol girketi BirlegikDev-
letler aismdan olaganst bir kay1psaythrdi. Ayrica, bu ilgili iki zel girketinkonumunu da de-
gigtirecekti. Ancak, yapacak fazla bir gey yoktu. Texaco Bagkam Rodgersve Socal Bagkani Colli-
er'e syleyecekfazla bir geykalmamigti. Sadece bu nerinin kendileri iin bir gok"ol-
"korkun

dugunu sylemekleyetindiler. Onlar lckes'a zmsenmeleri iin degll, yardim iin bagvurmug-
lardi. O gnk toplantida hazir bulunanlardan biti fleride qu benzetmeyi yapacakti; "Onlar mo-
rina baligt avma iktilar,ancak oltalarma balina takildi!"
Taraflararasmdaki tartigmabir sre daha devam edecek, lckes ingllterehkmetinin Ang-
lo-ransahipliginde uyguladigimodeli ele alarak, yzde 100'lk teklifiniyzde Sl'e indirecekti.
Bu arada, Anglo-Iran Sirketi'nebagli Amerikan-Arap Petrol Sirketi'nin model almmasmibile
gndemegetirmigti.Ancak sonradan ne dgndyse, bu girketadmm lbniSuud'da memnuni-
yetsizlik yaratacagt kaygls1yla,bunda israr etmemigti, ibniSuud'un, kralhgt iinde mmkn.ol-
dugunca az yabanctsermayebulundurmak istedigini biliyordu.
Ickes,iki girketleuzlagma grgmesiyaptigi sirada Kuveyt'teki "Gulf" Sirketi'yle de benzer
bir anlagma yapmak iin aragtirmalardabulunuyordu. Mzakereler sonucunda nihayet Socal ve
Texaco'yla bir anlagmayavanld1. Birlegik Devletler40 milyondolar deyerek Casoc'tan te bir
. ,
hisse alacakti. Elde edilecek fonlar Ras Tanura'da yeni bir rafineri ingaatmda kullamlacakti. Ayn-
ca, hkmet Casoc retiminden ban ta yzde Sl'ini, sava ta ise yzde yzn alma hakkma
sahip oluyordu.

379
i

Bylece Birlegik Devletler artik petrol igine girmeyehazir durumdaydi. Ya da en azindan

grngegre byleydi. Ancak petrol endstrisindekiteki girketlerhakh olarak byk lke
iindeydi. Iki girket digmda teki girketierin hibiri hkmetin petrol iginekarigmasmi istemiyor-
du. Bu onlar iin bag edilmez bir rekabet olurdu. Yabanci petsplretimi yerli petrol retiminden
daha st dzeye getirilebilirdi.Su da petrol sanaylinin federal kontrolegtrlmesindeilk adim
olabilir,hatta millileptirilmeyle sonulanabilrdi. Eu a1dan sadece bagimsiz girketlerdendegil,
Suudi petrolne ilgi gsterenve gerikalmak istemeyen Standardof New Jerseyve Socony-Vacu-
um (Mobil) girketlerinden de giddetli protestolar geliyordu.
Ickes, Algerika'mn savag abasiugruna petrolsanayiiniharekete geirmeyiiyi bagarmigt1.
Simdibu abayiCasoc'lasavaga girerekbaltalamayl gze alamazdi. Eu yzden 1943 sonlannda,
birdenbire geri dn yapti ve ilk yaptigt plam geersiz saydt Bunu yaparken Texaco ve Socal'i
ok a gzl ve inati olmakla sulamistir. Bylece BirlegikDevletler'in yabanci petrole dogru-
dan girme girigimisona ermig oldu.
Yine de, ickes kolay pes etmeyecekti. 1944'te yeni bir plan tasarladi.Birlepik Devletler h-
kmetini yabanc1 boru hatti igine sokacakti. lckes prensipte Socal, Texaco ve Gulfgirketleriyle
bir boru hatti yapilmast konusunda fikir birligi iindeydi. Bu boru hattmm inasi iin hkmetin
Petrol Rezervleri Kurumu aracthglyla 120 milyon dolara kadar para demesni kabul ediyordu.
Boru hatti Suudi ve Kuveyt petroln kum vadisinden geirip Akdeniz'e kadar gtrecek, by-
lece oradan Avrupa'ya denizyoluyla sevki saglanmt;olacakti. Yapilacakanlagmayagre girketler
Amerikan askeri kesimine.bir trilyonvaril petrol rezervi vermeyitaahht edecek ve bunu pazar
cari flyatmdan yzde 25 daha ucuza satacaktL
Ancak 1944 kig mevsimi sonunda ve ilkbahar baglarmda bu yeni proie birok g tarafm-
dan baltalanmak istenmigti. Zaten Kongre, Petrol RezervleriKurumu'nun bile devami yanhsi de-
gildive kaldinlmasm1 istiyordu. tekipetrol girketleri de giddetle bu fikre kargi 1klyor,Herbert
Feis'in dedigi gibi byle bir uygulamanm kendilerini haksiz, yan tutan bir rekabet ortamt line
atacagini sylyordu.Bagtmsiz petrolcler de konuya karplydi ve gerekeolarak byle bir tutu-
"milli

mun gvenligimizetehdit olugturacagm1" aynca 'Tagizme dogru kayly" olacaglm SRVUnu-

yordu. Amerikan Bagimsiz Petrol Dernegi byle bir geyyapildigt takdirdednya petrol pazarla-
nnda kiran kirana bir rekabet havasmm egemen olacagmi savunuyordu.Plana karg1olanlarara-
smda Libareller de vardi. Onlar da bu planin byk igletmelerin ve
"tekellerin"

ikarmaolacagt
inanctndaydi. Kargiolanlardan bir digeri de "Tecrit" akimim tutanlardi.Bu kipiler planuygulan-
digmda hkmetin Ortadogu'nunok uzaktaki lleriiine gmlmesinden korkuyordu. Daha
nceleri Ordu-DonanmaGenelkurmay Bagkanlari byle bir boru hattmi.n
"askeri
a1dan ok acil
bir ihtiya oldugunu" geri sylemisti; ancak D-gnnden sonra, Avrupa savagmin son bulma
olasihgl ufukta belirdiginde, GenelkurmayOrtak Bagkanlart yapmig olduklari talebi yenileme-
miglerdi. Bylece hkmetin kurmasi ngrlen boru hatti projesi, kargi olanlar ve eleptirenler
koallsyonunun ele aldigt bir sorun olmugtu ve
"ihtlyar
huysuz adam" diye anilan lckes'm fkesi-
ne ve istifa tehdidinekargin nce bir kenara birakilmig, sonunda da unutulup gitmigtl.

Petrol Konusundald Srtgme

Bylece Amerika BirlepikDevletleri'hin SuudiArabistan'da petrol igine girmeyecegiartik kesin-
di. Ancakyine de bir bagka alanda girigimde bulunmak, faaliyete gemek istiyordu. Ingiltere le
dnya petrol pazarmda egemen olmak in ortaklik kuracakti. Her iki hkmet ok daha nce-
den byle bir ayarlamaya girigmekiin birbirlerini yoklamaya, ne dgndklerini anlamaya
a-
ligmigtt. Iran Krfeziblgesindeki kuyularm bir kismi, Amanlar'm eline gemesin diye imen-
toylakapatilmigti; ancak yine de blgenin potansiyelini iyi bilenler, savagsonrasmda blgeden i-
kacak retimin pazan nasil etkileyecegini dgnerek endige iindeydi. Savagbittikten sonra Iran

380
.I

Krfezi'nden kaynaklanacak giderek ykselen ucuz petrol dalgasi 1930'lar bagmda Dogu Te-
xas'ta yaganan petrol seli kadar istikrar bozucu olabilirdi. Digertaraftan,BirlegikDevletler'den
pek ok kigi BirlegikDevletler rezervinin tkenmesindenkorkmaya devam edlyor, bu nedenle
Amerikan petrolne olan talebindgmesini istiyordu. Eu kipilerin grgyleBirlegikDevletler'in
ana hedefi savagtan evvelki k1sitlamalanlarmak, maksimum retim almak olmallydt Bu yolla,
rezerv ayarlamalarmdatemel degigimlere gidilebilirdi. ByleceAvrupa, petrol ihtiyacmm ogu-
nu Bati Kresiyerine Ortadogu'dan kargilayacak, Amerikan petrol rezervleri de Amerika'nm
kendi ihtiyact ve gvenligiiin saklanabilecekti.
Ingilizler ise kendi ailarmdan, Ortadoguretimindeki karmagik durumun sebep olabilece-
gi bir dzensizlikten ekiniyordu.Ortadogu petrol lkelerinin giderekartan gelir hirslano do-
yurmak pegindeolan imtiyaz sahiplerinin, bunu gereklegtirmek igin aralannda rekabete dayah
retim yangina girmelerinden korkuyorlardi. Petrol sorunlarisavag son bulmadan evvel zle-
medigi takdirde sonu gerektiginden fazla petrol bollugu olurdu ki bu da her geyimahvederdi.
Su durum, dgk flyatlar yznden, petrol reticisi hkmetleri mal sahibine verilen igletme
paymdan mahtum birakacak ve sonuta imtiyazlarin istikranm tehdit edecekti. Aynca, birok
Amerikall'nm sandigimn aksine, Ingiltere, Ortadogu petrol geligtirmefaaliyetlerine Amerika'nm
katihmt yanhslydi. nglizKara ve Deniz Kuvvetleri Bagkani'nm syledigi gibi, Amerikalilar'm
ige girmesi,saglayacagi yararlardanbagka blgenin zellikle "Rus baslosma" kargi korunmasmda
"Amerikan yardimi.almaganslarmiartiracakti." Bagkanlar aynca pu grgde ifade etmiglerdi:
"Savag halinde Amerika'dan gelen petrol bizim iin en gvenilirkaynaktir. Bu kaynaga sahipligi-
mizi srdrme yolunda yararli olacak her adimi atmahyiz."Ancakher iki lkenin ikan iin "Bi-
rakimz yapsmlar" uygulamasi degil, ottak kontrol uygulamasmm en uygunu olduguna Amerika-
lilar nasil ikna edilecekti?
ingilizlerOrtadogupetrol in BirlegikDevletler'le uzlagma yolu amak istedi ve bunun
iin byGk gayret gsterdi. 1943 ylli Nisan aymda Anglo-Pers Sirketi'nin New York'takl tem-
silcisi Basil Jackson ile Terry Duce bir araya geldiler.Duce, Casoc Sirketi'ndeki yneticilik g-
revinden geici bir sre izinli olarak aynlmt; SavagPetrol Orgt'nn YabanciBlm kisminm
bagma getirilmigti. Jacksonbu bulugmada Terry Duce'u uyarmig, gu szleri sylemigtir: "Petro-
ln gemigindeilk defa olarak pazarlara bu kadar ok petrol aklyor. Yine de girketler Yakmdo-
gu petrol konusunda bir anlagmaya varma olanagl bulamlyor." Bunun sebebi ellerini kollann1
baglayan Sherman Antitrst Yasasi'ydi. Savag bittkten sonra bu yapilmak istense bile ge ka-
hnmig olacakti. Sirketlerin kendi aralannda anlagmalan gereldyorduve Jackson'in vardigi so-
"rekabete

nuca gre, arada bir anlagma olmadan dayall etin bir mcadele" daima sz konu-
suydu.
Duce bu fikre katild1.Her iki adam da nlerinde uzanan, sava; sonu petrol dzenine gekil
verecek olan bu temel konunun neminin bilincindeydi. Petrol zerinden sahibine denen iglet-
me pay1 Krfez Ikeleri iin ana gelir kaynagtydi veya ok yakinda ana gelir kaynagl olacakti.
Sonu olarak, igletme payi gelirleriniartirmak iin bu lkeler yoluyla veya bagka bir ge-
-tehdit

kilde- girketlerzerindeki baskilano devam ettirecek ve gidetek daha ok baski yapacakt1. Bu

baski petrol dagitimim bagtan sona kapsayacakbir sistemle dengelenebilirdi.
Jackson'm dgnceleri zamanla Amerika'daki politika mimarlarina kadar yayllacaktL So-
nunda Ickes bu dgnceleri Roosevelt'e duyurdu ve kendi grglerinide ekleyerek guntan sy-
ledi: "Dnyanm degigik yerlerinde bizim iin petrol bulundurulmasi yerinde olur. Harekete ge-
me zamam gimdidir. Petrol konusunda ngilizier'le bir anlagmaya varmamak iin hibir sebep
grmyorum." Ne var ki iki lkenin birbirlerine duydugu karg1hkh
"gphe"

ok bykt. Bu
yzden bu iki mttefik kendi hkmetleri ile bile mzakerelere nasil yn verilecegl konusunda
anlaamtyordu. Gnn basin imparatoru sayllanKral'in
"mhr
emini" Lord Beaverbrook "Or-
tadogu petroln tartigacak bir komisyon olugturma fikri hasir alti edilmelidir" diyordu. Aynca

381
Churchill'equ szleri de sylemigtir: "Petrol, savagtan sonra bize kalmig olan en k1ymetli varhgt-
mtzdir. Bu son varhgimizi Amerikalilar'la blgmeyi reddetmeliyiz."
Ancak ingilterehkmetinde bu gekilde dgnmeyen, Amerikaltlar'la ortak bir plan for-
mle edilmesinde israr edenler de vardi. 1944 ylli 18 Ocaktarihindeingiltere'ninWashington
Bykelist Lord Halifax, DigigleriMstegan Sumner Welles ile iki saat sren bir konuma yap-
ti. Bu konugmada petrol konusu ele alindi ve nasil bir yaklagimda bulunulacagi tartigildi.Bu ko-
nugmadansonra Halifax Londra'yatelgrafekecekve "Amerikalilar bizi pokasokacakdavramg-
larda bulunuyor" dlyecekti. DigigleriBakanligt'ndaki toplantidanson derece asabitkmigt1.Su
yzden hi vakit geirmeden Bagkan'la kigisel clarak grgme talebinde bulundu. Roosevelt
onu o algam Beyaz Saray'dakabul etti. Konudnp dolagtp Ortadogupetrolndeodaklamyor-
du. Halifax'in tedirgin ve rahatsiz oldugunu gren Roosevelt, Bykeli'yi teskin iin elleriyle
"fran

izdigiOrtadogu'ya ait bir harita taslagmiikardi, petrol sizindir.Irak ve Kuveyt'teki pet-

rol blecegiz. SuudiArabistan petrolnegelince,oradaki petrol bizimdir" dedi.
Roosevelt'in kendi elleriyle izdigt harita aradaki gerginligi gldermeye yetmemigti. Son bir-
ka hafta iindeki geligmeler Bagkan'la Bagbakan arasinda ok hassas konulan eren mektuplar
gnderilmesine neden olmugtur.20 Subat1944'te, toplantiile iligkili Halifax raporunu grme-
sinden hemen birka saat sonra Churchill,Roosevelt'ebir mesaj gndererekpetrol konusunda-
artan bir kugkuyla" izledigni bildirdi. AyncaSurada bazi evrelerdeBir-
"giderek
ki telgraflan
legik Devletler'in bizi Ortadogu'dakipetrol varligmizdanmahrum birakacagt korkusu var. Unu-
tulmamahdirki diger birok geyler gibidonanmamiz da tm petrol ihtiyac11in Ortadogu'ya g-
venmektedir"dedi. Kabaca ifade etmek gerekirse, Churchillbazi Ingilizler'inbir oldu bittiye ge-
bastinlmaktan korktuklarmf sylyordu.
"tongaya

tirilerek
Roosevelt, Churchill'in bu yazisma ters bir yamt vererek, kendisinin de ingiltere'nin Suudi
soktugu" haklanda bazi raporlar al-
"gz "burnunu

Arabistan'daki imtiyazma diktigi" ve bu ige

digini syledi. Churchill'dengelen sert tonlu bagka bir telgrafzerine Roosevelt mesajmaqu
szleri de ekleyecekti: Stak ve Iran'daki petrol blgelerinizde gzmz olmadigma sizi temin
ederim. Ltfen bu teminatimikabul ediniz." Churchill cevap telgralmdaqu yamti veriyordu:
"Ben de bu teminatmizakargilik,Suudi Arabistan'daki ikarve mallanmza hibir gekilde burnu-
muzu sokmak niyetinde almadigimiz hakkmda size tam teminat veritim. Ingiltere toprak y-
nnden avantaj peginde kogmamaktadir. Yine de ortak amacimiz iin onca hizmetlerde bulun-
duktan sonra, kendi hakkma den hibir geydenyoksun birakilmaya razi olamaz. Bu, en.azm-
dan, naiz bir hizmetknmz olan ben grevde kaldigLm srece byle devam edecektir." Iki dev-
let adami arasmda olduka sert sregelen bu yazigma, petroln dnya politikasmda ne denti
nemli rol oynadiginin gstergesidir.Sonunda her ikisi de srtgmeyi bir yana birakmayi bagara-
cakti. Izleyen gnlerde,1944 ilkbaharinda Washington'da uzlagma toplantilanbagladi. lktop-
lantidaki aig konumasmda DigigleriBakanhgt'mn Petrol Dampmam gndemdeki konuyu zet-
leyerek, uzlagmadaki ana hedefin, kithk nedeniyle bir vesika uygulamast olmayacaglDl, tam tT-
sine bolluktan tr petroln dzenle geligtirilip,dzenle dagittml oldugunu syledi. Diger bir
"a1r1

deylgle, Amerikan petrolnn beklentileri ne olursa olsun, global baki; aismdan konu
petrol" ve dolay1slylaretimin nasil kontrol edilecegiydi. Sonunda Ortadogupetrol konusunda
ngilizler'ingrg stn gelmigti.

Kotalar ve Karteller
1944 Temmuz ayinda Lord Beaverbrook anlagmano son geklinigrgmekzere Washington'a
geldi. Beaverbrook het zaman iin Amerika'mn iktisat alanmdaki hirs ve emellerinden gphe
duymuy bir kigiydi. JamesTerry Duce, o gnlerde Aramco'daki grevine dnmg olan Everette
De Golyer'e Lord Beaverbrook'un geliginedeniyle yazdtgi mektupta gunlan sylyordu: "Sam-

382
nm savagyeniden bagladL Aslan kuzu ile uzlagmaya yanagmlyor; ancak kuzu, pirzola kihgma gi-
Terse bu belki mmkn olur."

Washington toplantisindaa1k szllgyletarunan Beaverbrook aslmdakimsenin stn-

de durmak istemedigi mnasebetsiz bir sorunu ortaya atmigt1. Londra'dan aynlmadan evvel
br kartel" oldugunu, Amerikalilar'm Ingil-
"canavar
zel toplantilarda,sz konusu szlegmenin
tere'nin zaranna olarak kendi yerli reticilerini korumak iin byle bir szlegmeyiortaya attikla
rim iddia etmigti. Washington'da Amerikahlar'la yapilan uzlagma toplantilanndaise biraz daha
terbiyelidavranmig, taraflanngerekte"As-ls"karakterinde bir szlegme peginde oldugunu gz-
ledigindensz etmigti. Kanisma gre, ngrlen szlegme, Achnacarry Anlagmasi'ndan ve on-
dan sonra 1920'ler sonunda, 1930'lardabu anlagmayiizleyen girketler arasi diger k1sitlay1cisz-
legmelerden pek farkli degildi.
Amerikah temsilcilerbu grgederhal itiraz ettiler. Amerikah temsilcilerdenbiri "tartigil-

makta olan Petrol Anlagmasi'nm

'kartel'
szcgyle hibir benzerligi olmayan bir esas zerinde
"bunun
hazirlanmig oldugunu" syledi. Aynca hkmetler aras1 bir emtia alimi iin yapilmig
szlegme oldugunu,hazirlanmasmda petroln dzenli geligtirilmesinin ve saglam mhendislik
kurallannm prensip almdigim" ifade etti: "Szleymepazar taleplerinibolca karyllamaya ve bunu
garantilemeye ynelikti."
Beaverbrook bu aiklamaya kanmig, fikrini degigtirmig gibi grnmyordu. Buna ragmen
birka gn sonra Anglo-Amerikan Petrol Szleymesitamamlandtve 8 Agustos 1944'te imzaya
aildi. Ama retid lkeler dahil, ilgili tarallara
"tek
standart" uygulamakti. Szlegmenin can
daman sekiz yeli Uluslararas1Petrol Komisyonu'nun kurulmaslyla ifade bulmugtu. Komisyon
dnya apmdapetrol talebini-yansitacaktahmin raporlarlhazirlamakla ykmlyd. ncebu
saglanacak, arlmdan da komisyon lkelere, nerilen retim kotasim tahsisedecekti.Kota tahsi-
sinde esas olarak mlktan, saglikhmhendislikkurallan, ilgtli ekonomik etkenler gibi
"rezerv

faktrler gz nne alinacak,retici ve tketici lkelerin istekleri dikkate alm1partmakta olan

talebin kargilanmasma ahyllacakti." Komisyonun diger bir grevi de her iki hkmete dnya
petrol endstrisinin nasil geligtirilecegihakkmda perlyodikraporlar sunmakti. Hkmetler de
tavsiye.edildiginde,bu tavsiyelerihayata geirmekiin aba gsterecekti. Bu, her lkenin-uyru-
gundakikipileringerekli oldugundave tavsiyeedildiginde tavsiyeyeuygun hareket etmelerini
saglamakiin yapilacakt1.
Anglo-Amerikan Petrol Anlagmasi ister nemli bir endstriye istikrar getirmek iin hedef-
lenmi bir
"emtia
szlegmesi" olarak grnsn, isterse hkmete bagli blr kartel grnmn-
de olsun, gerek gudur ki, 1920'ler sonu, 1930'lar bagi pazar idatesine uzanan dogrudan bir
baglantlydi. Hem "As-Is"e hem de Texas Demiryolu Kurumu'na uzamyordu. Ana amac1teki-
lerle aymdir. Yani dengesiz durumdaki arz ve talebe denge saglamak,agin retimi kontrol alti-
na almak, agin retiminden zarar gren pazarlara dzen ve istikrar getirmek.. Su anlamaRo-
osevelt idaresini ve lngilizler'ifazlas1ylatatmin etmigse de, sonradan bagimsiz Amerikall pet-
rolclerin ve bunlann Kongre'deki yanhlannm aci ve giddetlitepkileriylekargilagmigtir.Bagim-
siz petrolcler byk petrolc denen gruplardan daha etkindi ve ilerinde Ickes'm Arabistan
boru hatti projesine kar1olanlar bu defa Petrol Anlaymasi'ndan nefret ediyordu.Bu anlagma-
nm yerli petrol retimini uluslararasiidareye gtren kaply1amasmdan korkuyorlardL Petrol
retim dzeyini, yeleri Texas'ta seilen Texas Demiryolu Kurulu'nca saptamak bir geydi, bu-
nun yarisi "Ingilizler'den"yartst Franklin Roosevelt'in setigikipilerden olugmug komisyonda
saptanmasibagka geydi.kisibirbirinden tamamen farkliydt Yerlipetrolgirketleriniszlegmeye
kargi gelmede ynlendiren en etkin faktr Ortadogu'dan gelen, kendilerine Avrupa pazarlanni
kapatan ucuz petrold. Ortadogu petrol Birlegik Devletler'e sel gibi akmakta ve fiyatlari d-
rmekteydi. Bagimsiz petrolcler uluslararasi girketlerinel abukluguylaszlegmeyidegigtirip
dnya rezervleri ve pazarlan zerinde szlegmeye kesin kontrol hakki vermelerinden korku-

383
I

yordu. Kamlannca daha sonra da byk girketlerbu kontrol hakkini kullanarak bagimsizlan ig-
ten atacakti.
Byk petrolcler de tamamen farkli bir sebeptendolayi durumdan hognut degildi. leride
bir gn tespitive retim oynamalan gibi- antitrst ihlalleri bahanesiyle yasal bir makamca
-fiyat

sulanmaktankorkuyorlard1. UluslararasiPetrol Komisyonu'yla igbirligi yaptiklaritakdirde bun-

dan kammalan mmkn degildi. Nitekim,1930 sonlarmda hkmet istiyor sanarakve zellik-
le de Haroldickes'm iradesiyle, pazarlara istikrar kazandirmak iin harekete getiklerinde ken-
dilerini Adalet Bakanligttarafmdanantitrst'lkle sulanarak mahkeme kapismda buldular.
Bu olay adliye tarihindeMadison Davasi olarakgeer.Aynca "Mother Hubbard" adlyla aleyhle-
.
rinde bagka bir dava daha agilmigtiki bu davada da trstlklesuIanmiglardir.Ancak bunlar-
dan ikincisi, Amerika'mn savaya girmesinden sonra, Washington'un petroldeibirligine ihtiyao
nedeniyle, ertelenmigtir. Byk girketler bu kez igi ansabirakmak istemiyordu.
Igi petrol olan her kesim ister byk petrolc olsun bagimsiz, pimdi bu szlegmeye
.ister

kargi tav1ralmigti. Ickes bu durumdan yalanarak Roosevelt'e gunlan sylemigtir: "Nedense pet-
rolcler ortada hibir makul sebep yokken bu konuyu parmaklarma dolad11ar. Baz1petrolcler
hayalet olmayanyerde hayalet gryor." Szlegme Senato'ya kanunlagmak zere sevk edilmigti.
Ancak hemen sonra bu gekliyleSenato'dan geemeyecegi,sonucun onursuz bir yenilgt olacagi
anlagildigmdan 1945 Ocak aymda Roosevelt idaresince, dzeltilmek zere geri ekildi. Bundan
kisa bir sre sonra da, Roosevelt ve bag dampmanlannm JosephStalinve Winston Churchillile
konugmak iin Yalta'ya hareketleri nedeniyle, szlegmeyigzden geirmek yapilan tm aligma-
lar durduruldu. Yalta Konferans1'ndan ama, sava; sonunda kurulmasi istenen milletlerarasid-
zenin temeliniatmak ve bu savasonu dnyasmda her birine dgecek sahasmm" geklini
"nfuz

ve byklgn saptamakt1.

"ikizler"

Ortadogupetrolyle ilgili sorunlar bu yolculugu bile etkilemigti, Subatayi ortalarmda, YaltaKon-

feransi'ndan sonra Bagkan'm uagi Kutsal/nek,Roosevelt ve dampmanlarim Rusya'dan ahp Mi-
Sir'daki
Svey; Kanah blgesine gtrd. Burada, Kanal'da Great Bitter Lake'de demir atmig
kendilerini bekleyen USS Guincygemisinebindifer. Bagka bir Amerikan gemisi USSMurphy de
iinde ok saygLn bir konuk, bniSuud oldugu halde yola koyulmugtu.
Bu, Kral ibniSuud'un o gne kadar kralligi digmda yaptigt ikinci seyahatti. Birincisinikirk
beg yll evvel, srgn hayat1 yaadigt Kuveyt'ten Arabistan'i yeniden almak iin ilk adimi atmak
zere yapmtti. Su defa Murphy gemisine birka gn evvel, yanmda kirk sekiz kipilik maiyetiyle
Cidde'den binmigti. Gemiye besin olarak yz adet canh koyun almmas1 dgnlmgt; fakat
sonradan, bazi mzakereler sonunda seyahatin altmiggn srecegl gz nne almarak bu say1
yedi koyuna indirilmigti. Koyunlardan bagka erzak olarak Amerikan gemisine donmug et dahil,
altmig gn yetecek kadar yyecek alinmigt1. IbniSuud, kaptan kamarasmda yatmasi iin yapilan
teklifireddetmig, gverteye, bag kasarasma kurulan adtr bezinden yapilmly derme atma bir a-
dirda yatmak istemigti..adir tamamenel dokumasi halilarla dgenmiti ve Kral'm kendi koltuk-
larmdan biri de burayataginmigti.
Ibni Suud sonradan Bagkan'm gemisine geti. O andan itibaren tam bir sigaratiryakisi
olan, birini sndrmedenbrn yakan Roosevelt, Kral'm dini inanlanna olan saygismm ifa-
desi olarak onun huzurundayken asiasigaramedi. gleyemegine giderlerken,tekerleklisan-
dalyede olan Roosevelt ayn bir asansre gtrlmt.Asansr hareket eder etmez Bagkan biz-
zat kirmizi renkli acil dgmeye basarak asansr durdurmug, birbiri arkasma iki sigara yakip si-
garalar bitinceye kadar asansr bekletmigti. Kral'la ancak sigaralarbittikten sonra bir araya gel-
di. O gn, yemekten sonra, bu iki adam bey saati agkm bir sre yogun bir ahyma yaptilar. Ro-

384
osevelt'in zerinde durdugu konular Yahudiler'e Filistin'de
"yurt"
verilmesi, petrol sorunu ve
savag sonrasinda Ortadogu'nun alacagi yeni gekildi. Ibni Suud ise sava; sonrasi iin Amerika'nm
Suudi Arabistan'a gstermekte oldugu ilginin devamim ve bunun teminat altma ahnmasim isti-
yordu. Aikladigina gre btn hkmdarhgl sresince mzmin bir gekildetehdit altmda kab
mig, blgede ngiliznfuzu egemen olmugtu. Simdibunun dengelenmesini istiyordu. Roose-
velt'in Yahudiler'e
"yurt

topragt"verilmesi teklifiniKral'm kendisi de bir teklifyaparak yamtlad1.

Koyu bir anti-siyonist olarak Ibni Suud, savagtan her nasilsa sag kurtulmayi bagarmigYahudiler'e
Almanya'da yurt verilmesiniteklifedecekti.
Roosevelt ve Ibni Suud birbirleriyle ok lyi anlaglyorlardi. Bir sirasi geldiginde Kral, Roose-
velt'e
"ikiz
kardeg" olduklanni sylemigtir.Sebep olarak yaga birbirlerine yalon olduklanm, her
ikisinin de lkelerinin mutlulugu iin aligtiklarim,yine her ikisinin iftilikle ilgilendiklerini ve
ikisinin de fiziki ynden rahatsiz olduklarmi syledi. Bagkan ocuk felci geirmig oldugundan te-
kerlekl sandalyeye mahkmdu. Kral da zorlukla yryebiliyor, savagta bacaklanndan aldigi kur-
un yaralarmdan merdivenikamiyordu.
Roosevelt "Siz benden daha ganslismiz, nk hi degilse bacaklannizia yryebiliyorsu-
nuz. Ben ise nereye gitsem mutlaka tekerleklisandalyede gtrlyorum" demigti.
Kral da "Hayir dostum, daha gansliolan sizsiniz. Sandalyeniz sizi nereye isterseniz gtr-
yor ve oraya mutlaka ulaacagtmzdan eminsiniz. Benim bacaklanm ise bu kadar gvenilir degil
ve her gn biraz daha ktlegiyor" dedi.
Roosevelt bu sze gyleyanit verecekti: "Madem ki bu sandalyeyi o kadar begeniyorsu-
nuz, bir ikiz egini de size vereyim. Nasilsa gemide iki sandalyem var."
Tekerlekli sandalye gerekten IbniSuud'la beraber Riyad'a gtrld ve ondan sonra da
devamh olarak Kral'm zel dairesinde tutuldu. IbniSuud cssesinde biri iin fazla kk ol-
dugundan Kral bu sandalyeyi kullanamamigsa da, en degerli armagan olarak gelenleregster-
migtir.
Bu iki adamin petrol zerine vardiklari kararlan bildiren resmi rapor bir trl gelmiyordu.
Roosevelt-ibni Suud konugmalanna katilmig olan heyet yelerinden biri Kral ile Bagkan'in bu
konu zerinde uzun bir konugma yaptiklarini sylemigti. ikisininarasmda konuqulmug veya ko-
nuquimamig olanlar her neyse, ortada kabul edilmesi gereken bir gerek vardi. Petrol, her ikisi-
nin de lkeleri iin, arada geligmekte olan dostane iligkilerin devami lin parttL New YorkTimes
yabanci igler muhabiri C.I. Sulzberger bu konuyu en isabeth gekilde kavramig olarak iki liderin
Great Bitter Lake bulugmasmdan hemen sonra gunlan yazmigti: "Suudi Arabistan'daki muaz-
zam petrol yataklari bu lkeyi Amerikan slyaseti iin diger kk lkelerden ok daha nemli
kilmaktadir." Ancak, Churchill teden beri ingiltere'ninnfuzu altmda olan bir blgede Ameri-
ka Devlet Bagkam'nin o blgenin hkmdanyla konugmasmdan memnun kalmamigtL Bu yolcu-
lukta Roosevelt, Misir Krall Faruk ve Habeyistan Krah Haile Selasiye ile de bulugmugtu. Resmi
olmayan bir kayda gre Churchill blgedeki btn ingilizdiplomatlara birbiri ardma telgraflar
yagdirmig, tehditler savurarak kendisi iin ayarlanacak randevularda Roosevelt'e uygulanmig
krallara mahsus protokolun aymsimn kendisine de uygulanmasmi istemigtir. Churchill, Ortado-
gu'yagitmek iin fazla beklemeden Amerika'ya hareket eden Roosevelt'in ayrihsindan gn
sonra, Misir llerinedaldi ve ngiltereBagbakam olarak, vahada bir otelde kalan Ibni Suud'la
bulugtu.
Bu bulugmada, sigara sorunu, bu dela ilkinden daha karmagik olarak, bir kez daha gnde-
me gelmigti. Churchill - bni Suud bulugmasi sona erdiginde byk bir akgamyemegl ziyaleti ve-
rildi. Churchill,notlarmdabu ziyafete ait amlanna deginirken puro konusu iin "Kral'In kendi
huzurunda sigara iilmesine, alkol ahnmasma izin vermedigtni" kendisine nceden bildirildigini
syler Ne var ki Churchill,IbniSuud'a kargi Roosevelt kadar konuksever davranmamigtir: "EY
sahibi bendim ve Kral'a bunlan syleten kendi dini inanlan olduguna gre, ben de kendi dini

385
 inanlanma sigmarak puro imenin, alkol almanm btn yemeklerde, yemekten nce, yemek-
ten sonra ve eger gerekiyorsa yemek arasmdaserbest olmast gerektigini syledim."
Churchill'inkendi haklan konusunda fazla iscarh davranmsi ve stnlk iddialari zaten
kugku iinde bulunan ibniSuud'a ingiltere'nin Suudi Kralligive Ortadogu kargismdaki niyetleri
hakkmda fa2Ia bir gvencevermemigti. Churchill'inkargisindabagkabir sorun daha vardi. Bulug
ma amstolarak Ibni Suud'aok sekin parfmler ieren yaklagik yz pound degerinde kk bir
mcevher kutusu vermigti. Kargihkolarak Ibni Suud da ona ve Anthony Eden'e elmas kakmah,
mcevherlerle ssl bir kil1ve aynca da ok kiymetli giysilerve daha bagka armaganlarsunmug-
iin" diyerek sundugu yaklagik bin pound dege-
"kadmlanniz

tu. Bunlar arasmdaIbni Suud'un

rinde elmas ve inci vardi. Churchill,armaganlar arastndaki deger egitsizligindentedirginolmugtu.
"sembol"

Yine de hemen o dakika durumu kurtarmayi bagardi. Parfmlerin sadece bir olaraksu-
nuldugunu syleyerek lbni Suud'a asil armaganm mevcut en iyi motorlu ara" olacagi-
"dnyada

na dair sz verdi. Churchillkendisinin byle bir armagan sunmaya pahseriyetkill olmadigim bildi-
gihalde bunu gze almigti. Sonunda Kral'a, IngiltereHazinesi'ne alti bin pound'dan daha fazlaya
mal olan bir Rolls-Roycetakdim edildi. Mcevherlere gelince, bunlarm hepsi satilmigtir. Satiggiz-
li tutulma kaydiylayapilmig, Kral'm kirilmamasi iin her trl nlem almmtytt.

"SimdiNe Yapacag1z?"
Uzun sren yolculugundan dnsnde Roosevelt dampmanlanm hl kendi aralarinda Petrol
Anlaymasi ve ilgili antitrst konulanm tartigirkenbuldu. Eu ara Harold Ickes, Devlet Bagkani ve
yeni DigigleriBakam Edward Stettiniusile bir toplanti yapmalari iin bagvuruda bulunmugtu.
Ancak, Bagkan o kadar uzun yolculuktan yorgun dgmg, dinlenmek istlyordu. 27 Mart 1945
tarihindeStettinius'a "Warm Springs'den dner dnmez Harold'un nerdigi toplantlyiyapmak-
tan ok memnun kalacagmi" syledi:"Ltfen bana hatirlat" dedi.
Ne var ki Stettinius hattrlatma f1rsatmlhibir zaman bulamayacakt1. Roosevelt 12 Nisan
1945'te WarmSprings'dehayata gzlerini kapamigtt.
Artik Petrol Anlagmasi'myurtiinde kabul ettirme ve gerekirseyeniden dzenleme abalan
Bagkan Harry Truman'in denetiminde yapihyordu. O gne kadar anlagmanm bag sponsorlu-
'yeni

gunagetirilmigolan Ickes 1945 Eyll'nde Londra'da konuyu bir kez daha ingilizler'lemzake-
reye aldi. Londra toplantisindaevvelki szlegmedekibtn sivrinoktalar szlegmeden .1kanldi.
dnya apinda tahsis"greviniyklenmig olan Ulus-
"retimi

O gne gelene kadar, 1944 ylhnda

lararasi Petrol Kurulu'ndan, Amerikan yerli retimine dokunma yetkisi alinmigtl. BirlepikDevlet-
ler o sira toplamdnya retiminin te ikisini tek bagma kariladigna gre, bu, global bir petrol
szlegmesi iin, toplamretimden byk bir ikarmayapildigi demekti. Ancak bundan bagka ya-
pacak bir gey de yoktu. Ingiltere'nin Yakitve Enerji IglerindenSorumlu Bakam, Maliye Bakani'na
"Denge aisindan szlegmeyi kabul etmemiz, reddetmemizden daha iyi olur" diyecekti.
O stralar Amerika'da petrolrezervlerinin yeterlilik durumundan kaynaklanan karamsar ha-
va dagilma eglimine girmigti. 1945'te yapilan bir SenatotoplantisindaSun Oil Sirketi bagkan
yardimcisi ve Amerikan Petrol Enstits petrol komisyonu oturum bagkant olan J. Edgar Pew,
fleride bir petrol kitligt olasiligmdan jeolojik bir durum olarak degil, psikololik bir durum olarak
bahsetmigti. Pew ailesi teden beri petroln tkenecegine dair yapilan uyarilara kulak asmamig-
ti. Bu defa da J. Edgar Pew aym gelenegi srdretek, senatrlere en az yirmi yll daha yerli Ame-
rikan petrolnnAmerika'nm tm ihtiyacmi kargilayacagina dair teminatverdi: "Yarm gnegin
dogacagmdan ve batacagmdan ne kadar eminsem, bundan da o kadar eminim" dedi. Szlerini
"Ben ktmser degil iyimserim" szckleriyle bitirmigti.
1945'te Almanya ve Japonyakargismda kazamlan zaterle, Amerikan petrol rezervlerine ya-
pilan ekigmeli talep artik ortadan kalkmig, bylece ingiltereile szlegme konusu acil almaktan

386
1kmigtL Bu defa da, 1946 Ocak ayinda Anglo-Amerikan Petrol Szlegmesi'ndebir sorun ikti.
Szlegmenin en byk sponsoru olan Harold Ickes, Harry Truman'la, Donanma kinciBagkam
sifatlyla California'll petrolc Edwin Pauley'e randevu verilmesi yznden zc bir dalagmaya
girmigti.Ickes, Rooseveltzamamnda adet edindigi gibibu dela da hemen istifasim sundu. Dilek-
esinde Baykan'a veda edlyordu. Eu olduka uzun sren alti daktilo sayfalik, tek satir araliklibir
veda mektobuydu. Truman ileride bu mektup iin "Mektup tehdit yoluyla istedigini elde edece-
gineinanan bir kimsenin ifadesini taglyor" demigtir.
Bu konuda Ickes hatallydi. Truman, Roosevelt degildi. Ickes'm istifasim gayet normal bir
biimde kabul etti. Ashnda bundan sevin bile duymustu. Ickes sadece kendisinin bag edebilece-
gi bazi sorunlan toparlamakiin istifasinm yrrlge girmesindennce alti hafta sre istemigti.
Truman ona masasim toplamasiiin iki gn sre tamdi.Su defa htiyarHuysuz adam, Truman'i
son bir yaylim ategine tuttu ve tm lke halkma Truman'm
"aik

gerege karpt tam bir baghlik

gstermedigini,ne tam bir diktatr ne de Gne; Tanriasmm torunlanndan biri olmayi bagara-
mad1gLm" ilan etti. Bunu yaptiktan sonra, YeniYasa'mn ve II. Dnya Savagi'mn Petrol ariolan
Ickes, makammi terk edecek ve yeni bir meslege geerekyagammm geri kalan kismmi gazete-
lerde kpe yazarligi yaparak geirecekti.
Acaba bundan sonra, Petrol anHarold ickes olmadan Anglo-Amerikan Petrol Szlegmesi
iin herhangi bir istikbal dgnlebilir miydi? Simdi herkes bu soruyu soruyordu. Ancak szley-
me iin bu defa da, hi beklenmedik bir kaynaktan, Donanma Bakam James Forrestal'dan des-
tek gelmigti.Atihm yapmayi seven, hirsli ve politik aidan tutucu bir kimse olarl Forrestal, nce-
den Dillon Read'da yatinm kismmda banker olarak aligmigt1.Forrestal, BirlepikDevletler'in st
dzeydeki siyasetilerinden biriydi. Siyasialandaki grgn, BirleikDevletler'in Sovyetler Bir-
ligl'yle uzun bir atigmayagirmesinin mukadder oldugu, bunun iin kendisini organize etmesi
gerektigi geklinde zetlemigtir. Savag halinde, hangi kaynaklardan yararlanacagt kOnuSunda
"Donanma iyimser olma hatasini gstermemelidir" diyordu. Birlegik Devletler digmda bilinen
en byk petrol rezervleri IranKrfezi blgesindeydi. Forrestal, "BirlegikDevletler'in itiban ve
dolayislyla etkinligi kismen hkmetin ve halkin yerli veya yabanci petrol kaynaklarmm zengin-
ligine baglidir. Petrol holdinglerinin aktif gekilde geniletilmesi bu aidan son derece arzu edilen
bir hedeffir" dyordu. Ayrica, DigigleriBakanligi'nin Amerikanpetrol yerine Ortadogupetrol
kullamlmasi iin bir program hazirlamasmi nerdi. Sunuda ilave etmekten geri kalmamig, Digig-
lerl Bakanligl'nin
"ahqkan
mensuplannm kendilerini bu ige adamasinm iyi olacagmi, Birlegik
Devletler'in yurtdigindaki petrol holdinglerini ogaltmasimn, mevcut holdingleri ise korumasi-
mn yararb olacagini" ifade etmigtir. Mevcut holdinglere deginirken rnek olarak Iran Krfezi
blgesindeki holdingleri gstermigtir.
Potsdam'da, savagson bulmadan evvel Mttefikler arasmda yapilan son toplantida,Forres-
tal yeni Digigleri Bakani James Byrnes'i egitmek amaclyla Suudi Arabistan konusunda uzun bir
konugma yapti ve Suudi Arabistan'm o gn iin
"birinci
derecede nem taglyanbir konu" oldu-
gunusyledi. Simdi,takvimlerin 1946 haplarmi gsterdigio gnlerde Harold Ickes'in yaylim
ateginden hemen sonra, Anglo-Amerikan Petrol Szlegmesi'ni savunuyor,szlegme iin mca-
deleyi devam ettirmekte byk yarar gryordu. Bu konuda Byrnes'e unu sylemigtir: "Bildigi-
niz gibiben 'Drst Harold' diye tezahratg0sterenlerin n safmda degilim; ancak bu petrol an-
lagmalanm bir kez daha, yeni bir bakig atslyla ele almak ok yararli olur. Ben HaroldIckes'm
Amerikan petrol rezervlerinin smir11oldugunu sylerken hakh oldugu kamsmdayim; bu sz
serbest meslek hayatimdan tamdtg1m. mhendis E.L. De -Golyer'ininancma dayanarak ve onun
etkisinde kalmig olarak sylyorum. Billyorum ki yeni bir dnya savagina girecek olsak Ortado-
gu'dakipetrol rezervlerine ulagmamiz asla mmkn olamaz; ancak bu arada eger bu rezervleri
kullamrsak kendi rezervlerimizin tkenmesineengel oluruz. Byle bir tkenme olgusu gelecek
on beg yll iinde ciddi sonular verebilir."

387
 Ancak Forrestal azmliktaydi. Hkmetin diger kanatlarmda szlegmeye destek verme egi-
limi giderekzaylfliyordu. Nitekim, "htiyarHuysuz Adam"m gidiginden sonrakt gnlerde Digig
Ne Yapacagiz?" baglikli bir makale yazmty, bu
leri'nden bir yetkili, ClaireWilcox, "Petrol. Simdi
szlegmeyi katletmek iin ortada bir sr sebep oldugunubilditerek bunlann uzun bir listesini
vermigti. Kamsma gre "Szlegmeya tehlikeliydiya da yararsizdi. Kartel kurup kota tahsisiiin
ve asgari flyatlari tespitiin rt olarak kullanillyorsa tehlikellydi.Bu maksatlakullamlmlyorsa,
o zaman da yararsizdi." Bu szlerle Wilcox konuyu Truman idaresi iin zetlemig oluyordu:
"Bay Ickes Bagkan'a bu bebegi biberonla besleyip byttgn syledi. Simdibu ksz ocuk
bizim kapimiza dayanmigtir. Onu bogmah miylz,yoksa evlat mi edinmeliyiz?"
Bu sorunun cevabi ok aikti. Szlegmehibir siyasi destek grmyordu.Texas'taki yerel
ilkokul gretmenleri bile szlegmeyekargt partlandirilmigtL Sylediklerine gre ithal petrol Te-
Xas ekonomisini imha ederdi. yleyse bu bebek bogulmallydi. Bylece olaylar ve onca aba bir
kez daha politik baski kargismda yenilgiye ugruyor, Anglo-Amerikan Petrol Szlegmesi giderek
etkisini kaybedip.rafa kaldirihyordu. 1947 yllmda Truman idaresi szlegmeyle ilgill her trl a-
bay1 durdurma karari aldi. Bylece szlegme artik lmgt.
Ancak, bu arada ilgin geyler oluyordu.Sava;yillarmm nde gelen son petrol girigimi sayi-
lan bu szlegme geri artik somut olarak ortada yoktu. Ne var ki pimdide sahnede daha bagka
faktrler yer almaya baglam14t1.Rezervler ve petrol bulma orani hakkmdaki grgler ne olursa
olsun, ortada bir gerek vardi. Birlegik Devletler sadeceyerli retime dayanarak varligm1srd-
remeyecegini anlami ti. Yakmda tam bir petrol ithalat1st olacaga benziyordu Ve ilerideki yillar-
da yabanct kaynakh petrole olan bagmhligi giderek artacakti. Kisaca sylemek gerekirse,henz
iglemi gart olmugtu. Su yolla,
"yardimlagma"

yetii bir dnya savaginm ikmadigt o gnlerde bile

Amerika ve Avrupa'da kamuya ait olan pirketler ve zel petrol igletmeleri, Ortadogu petrol top-
raklannm hizla geligmesindenfaziasiylayararlandilar.
Petrol girketleri artik ok zor durumdaydi. Pazarlann istekleri ve rekabet, retici lkelerden
gelen gelirtalebi nedeniyle byk baski olugturuyordu ve bunlarm durdurulmas1 da imknsizdi.
Simdisavag zamani uzlagtinctlarm nlemek istedigi gey geerliydi. Savag sonrasi yillarda petrol
endstrisinin grng bir kez daha geriye gitmig,geoigte oldugu kadar rekabeti, kavgaci ve
istikrarsiz olmugtu. Bylece Anglo-Amerikan Szlegmesi'nin sundugu egsiz ve herkesin yararlana-
cagt imknlar geride kahrken, petrol girketleriOrtadogu'da kendi baglanmn aresine bakmak iste-
"kurtulugu"

yecek, bir Anglo-Iranyetkilisinin deyimlyle kendi iin mcadele verecekti.

388
 21
Sava Sonu Petrol Dzeni

Birlegik Devletler'de vesika uygulamasi 1945 Agustos aymda, Japonya'nmteslim olmasmdan

sonraki ilk yirmi drt saat iinde kaldirild1.O andan baglayarak tm manzara grlmeye deger
bir hal almlyt1.Btn lkede, ne kadar cadde ve yol varsa, hepsi birden motorluaralarla doldu.
Onca yll suskun kalmig aralarm ikardigises, bir senfoninin son notalari.gibi kulaklan dolduru-
yordu. Srcleraym anda ykselen kulaklan sagir edici bir sesle gunu sylyordu: "Depoyu
doldur!" Benzin istasyonlarma hcum eden srcler vesika karnelerini firlatip atiyor, cadde ve
karayollarmi istila ediyordu. Amerika, hayatmda bir kez daha otomobile g1kolmutu ve artik
bu romantik iligkiyi srdrmek iin gereken araca da sahipti. 1945'te servise .ikan araba sayisi
26 milyon iken, 1950'de 40 milyonoldu. Her tr petrol mamul talebindepatlama olmugtu.
Ancak, petrol endstrisinde ahganlar henz bu patlamay1 kargilamaya hazir degildi. Birlegik
Devletler'de 1950 yilmm benzin satigi 1945 yllma oranlayzde 32 daha fazladir. Aynca 1950
yllina gelinceye kadar, petrol Amerika'mn toplam enerji gereksinimini kmrden daha ok kar-
(11arolmutu.
Talep, beklentileri ok aan bir hizla patlama yaparken, sava; sonu petrol rezervlerinde ev-
velce yapilml; karamsar tahminler de unutulmaya baglamigti. zerindeki kontroln ortadan
kalkmastyla, petrol fiyation patlamayi motive eden gl bir etken oldugu meydana ikmtytt.
- Simdi artik Amerika'da da, tipkl 1947de Kanada'da oldugu gibibirok yeni blge retim verir
duruma geirilmigt. 1947de, Kanada'da JerseySirketi'nebagli lmperial, Alberta Eyaleti'ne bag-
11Edmonton'da ok baanh bir kuyu kegli yapmig, bylece savagsonu yillannm cogkuylakargila-
nan ilk petrol patlamasini gereklegmigti.Talebin glderek artmasive retimin ykselmesine kar-
m 1950 yilmda BirlegikDevletler'in kamtlanmig petrol rezervi 1946'ya gre yzde 21 artmig-
tir. Bu, BirlegikDevletler topraklarmdaikan petroln her geye ragmen azalmamakta oldugunu
gsteriyordu.
Yine de, 1947-48 arasinda sadece bir kez, hazir petrol durumunda sikmti yagandigt kabul
edilmelidir. Bu yillarda ham petrol fiyati byk bir hizla artti; yle ki 1948 ylhna gelindigtnde
1945 dzeyinin iki katml bulmugtu. Politikacilar lkenin enerji bunalimmda oldugunu duyttr-
du. Byk petrolgirketleriflyatlan yukan ekmekiin kasitli olarak bir zoriama" oyununa
"fiyat

girmig olmakla sulandi. Ayrica petrolclkte komplo ve gizli anlagma yapildigt gpheve iddi-
asiyla yirmiyi akm sorupturma da a1lmigt1.
- Bu dnemde petrol stkmtisi ortadaydi ve sebep de aikti. Tketim beklenmeyen bir hizia
verici" l>irgekilde artmigtt. Aynca aradan savag sonu yeni duruma
"hayret

ve Shell'indeyimiyle
intibak iin yeterli zaman da gemig degildi. Ortada kopuk bir zaman sreci vardi Rafinerilerin
yeniden tasanmlanipsavag uaklannmkullandigt 100 oktanhk havacthk yakiti yerine sivil tke-
ticinin istedigi benzini ve isitmada kullanilan yakiti retir hale getirilmesizaman ve para igiydi.
Btn bu olumsuz kogullara ek olarak tm dnyada bir de elik sikmtist yagarnyordu. Bu, rafine-
tilerin igletmeye ailmasmi, tanker ve boru hatti ingaatml yavaglatlyor,ulapmda dar bogazlara

389
 gtryordu. Birka tankerin denizde seyir esnasmdayken ikiye aynlmas1 1948 baglarmda tan-
ker sikmtisim daba da piddetlendirmigti. nkbu olaylardan sonra Sahil Gvenlik makamlar1
288 tankerin gvde yapilanni takviyeetmeden sefere. ikmasmi inen etmigti. Petrol girketleri
agismdan o gnler, perakendecilik zerinde ok byk baskilarin yapildigi gnlerdir. Bu nedenle
frketler korumaciligm en nde gelen savunuculari oldu. Standard of Indiana motorlu ara sr-
clerinden, ara srmekle geen saatlerini azaltmalanni,
"motor
sogukken kalkigtan" kainma-
larmi, lastiklerin havalanni kontrol etmelerini istedi. Bunlarm hepsi tketimidgrmeye ynelik
nlemlerdir. Sun Sirketi de tketiminazaltilmasma ynelik bazi girigimlerdebulunmugtu. rne-
gin Lowell Thomas'm ok tutulan gnlkradyo yayminin reklam kisomda "Yardimcl nlemle-
rin" tanttilmasinada yer verilmigti.
Petrol sikintisi bu ytllarda ithalati da artird1. 1947 yllimn sonuna kadar Amerika'da ihracat
daima ithalati getigt halde gimdi, 1948'de denge tersine dnmg, ham petrol ve mamul rn
ithalati bir arada, ilk defa olarak ihracati gemigti.Artik BirlegikDevletler, tarihindeilk defa ola-
rak dnyanin.teki yerlerine petrol saglayan lke durumundan ikmigti. Simdi petrol tketimini
saglamak iin o da diger lkelere bagimhydL Amerikan deyimler szlgne yeni bir deyim
clarak
"yabanct
petrol" eklenmig, halk arasmda giderek yaygmlagmayabaglamigtl.

Byk Petrol Anlagmalan: Aramco ve "Suudi Arabistan Riski"

Dengenin tersine dnmesi can sikici bir konu olan enerji gvencesisorununa yeni bir boyut ge-
tirmigti.11.Dnya Savagi'ndan alman dersler petroln ekonomideki neminin giderek artmasi
ve usuz bucaksiz Ortadogu kaynaklari, Sovyetler Birligl'ylesrdrlen SogukSavag'm igiginda,
fazla petrol retiminin flerisi iin muhafazaya altnmasini zorunlu lalm14t1.Eu fazla rnn ileri-
de Amerika ve ingif tere'nin -ve Bati Avrupa lkelerinin- gvenligi konusunda en nde gelen
unsur oldugu kabul edilmigti. Artik petrol bir merkezdi. Yabancipolitikanin, uluslararasi iktisadi
planlamalarm, milli gvenlik ve byk igletmelerin bir araya toplandigt bir merkez. Su merke-
zin odak noktasi ise Ortadoguidi. Burada girketler daha gimdiden retime geme hazirligi yapi-
yor, konumlarmi garantiye almak iin yeni anlagmalara yneliyordu.
SuudiArabistan'da petrol geligtirme faaliyetleri Socalve Texaco girketlerininortaklaa ma-
11olan Aramco'nun, yani Arap-Amerikan Petrol Sirketi'nin elindeydi. Ancak Aramco o stralar si-
kmtih bir devir yagiyordu. Bu, Suudi petrol yataklanmn inanilmaz derecede byk olmasmdan,
dolayistyla da muazzam bir sermaye ve pazara ihtlya gstermesindenileri geliyordu. Su iki gir-
ketten Socal dulumundan daha ok zarar grd. Texaco ise 1901 Spindletop petrol kegfinden
sonra tremig igletmeler iinde en nemli Amerikan girketiydi. lkeapmdayaptig! radyo ya-
ymlarlyla Metropolitan perast'na sponsorluk yapmigti. Texaco'nun benzin istasyonlannin bek-
isi olarak resimde grlen
"ylldiz
giymig adam" modern Amerikan reklamcihmm en tamnan
simgelerinden biri almugtu.Texaco ile kargilagtinldigLnda fazla tanmmayanSocal, Texaco'nun
aksine yerel bir girketolarak kalir. I. Dnya Savagi'ndan bu yana dnyanin her yamnda petrol
arama ugruna milyonlarca dolar harcamigti. Buna ragmen, Dogu Hint Adalan ve Bahreyn'den
elde ettigi kk apta retim ve SuudiArabistati'm byk potansiyeli digmda, elinde onca gay-
rete kargilik gsterebilecegi hibir varhk yoktu.
Arabistan imtiyazi California Sirketi'nin hayal etmeye bile cesaret edemedigi byk bir ga-
,irkete

nimetti. ok parlak ufuklar a1yor-ancak buna kargin Socal BagkamHarry Collier'in gz-
lemiyle- ekonomik ve siyasi alanda ok byk riskler ieriyordu, 1946 ylhna gelinceyekadar
Standard of California'mnAramco'daki hisse toplami80 milyon dolan bulmugtu ve anlagildigi-
na gre daha birok milyondolara gereksinim vardi. Avrupa pazarlarma girebilmek iin Socal ve
Texaco l aparak IranKrfezi'nden Akdeniz'e kadar uzanacak bir boru hatti yapmak istiyor-
du. Ana izgilertyle bu boru hatti projesievvelce Harold ickes'm BirlegikDevletler hkmetini

390
zorladig boru hatti projesinin ayni idi. Tek farkla; bu kez projenin 100 milyon dolarlik mali y-
kn girketlerinkendilerinin kargilamasi gerekiyordu. Bu, Socal iin bir sorundu, ancak sorunlar
bununla da zlmyordu.Astl nemli olan pazarlama konusuydu. PetrolnAvrupa'ya ulagtigi
varsayllsa bile nasil pazarlanacakti? Avrupa'da yeter byklkte bir rafineri ve pazarlama sistemi
kurmak, Collier'inhesabina gre ok pahahya mal olurdu, Socal ve Texaco'yu durumu saglam
olan rakipleriyle pazar payi iin ldrc bir savaga iterdi. Grlyor ki kargilanmasi gereken
ok byk riskler mevcuttu ve bunlann sayisi politik kogullann istikrarsizliglyla bsbtn art-
maktaydi. Bykkomnist partilerhem italya'nmhem de Fransa'nm koalisyon hkmetlerinde
temsilediliyordu. Iggalaltmdaki Almanya'nm gelecegibilinmlyordu ve ngiltere'de ii hkme-
girketlerini" millileptirmeyevermigtl.
"byk

ti kendisini ekonominin
Suudi hkmeti lkesinin rezerv potansiyelinin ne denli muazzam oldugunun bilincine
varmigt1 ve dogal clarak da yakmda verimin ve kendi gelirininbu kaynaklarla dengeli olarak ar-
tmlmasimisteyecekti. Aramco ibni Suud'un ve Kral ailesinin beklenti ve taleplerinecevap ver-
medigi srece imtiyaz tehlikededemekti. Socal'i dgndren asil konu buydu Ve bunun da bir
tek zmvardt. Aramco ne yapip yapip petroln byk bir k1smim Avrupa'ya tagiylp Avrupa
topraklanna sokmahydt. Ancak petrol daha buraya ulagmadan "Tapline" Trans-Arabian Boru
Hatti'mn bir kismi daha yeni devlet haline gelenegitlilkelerin sminm gemekzorundayd1. Fi-
listin'de Yahudiler iin belki de Amerikan desteglyle bir yurt kurulabilirdi. Ancak bniSuud by-
le bir devletin kurulmasina en giddetlekargi ikankipiydi. Blge savagkokuyordu. Soguk savagtn
bu ilk gnlerindeblge Sovyet sizmasi ve SovyetlerBirligi'nce iggaledilme tehlikestylekargi kar-
1yaydi.

zerindedurulmasi gereken bagka bir konu da bizzat Kral'm kendisiydi. Eu korku daha
evvel 1943'te bir kez daha yaganmig, Socal ve Texaco bagkanlarmi koparak Washington'a getir-
migti. IbniSuud (imdi altmig yagm ortalarmda, bir gz grmeyen, saglig1giderekbozulan biri
olmuytu.O gne kadar kralhgt yaratanve sonra da bir arada tutan hep onun kipisel gc ve ati-
limi olmuqtu. Yagimdi, bu g ortadan kalktigi zaman ne olacakt1?O gne kadar bniSuud'un
kirk begten fazla erkek evladt olmutu ve bunlardan otuz yedisi halen hayattaydl. Ancak, bu
acaba bir istikrar unsuru mu olurdu yoksa karmaga ve dzensizlik unsuru mu? Ve, siyasi sorun-
lar ikmasihalinde, Socal Amerikan hkmetinden ne tr bir yardim gelmesini bekleyebilir,
buna gvenebilirdi? lyte,Socal tm bu riskleri brer birer dikkate alip bir araya getirdiktenson-
politikasim yaratacak ve kendi pazarmi yaratmak iin
"dayampma"

ra bir karara vardi. Kendi

egitli giriimlerde bulunacakt1. Aramco'nun eitliproblemlerinin zm ise daha genig ve -

ortak bir projede ele almmahyd1. Risk faktrn dagitan, siyasi yogunlugu artiran, sermaye,
uluslararasl ekspertiz ve zellikle de pazar konumu gl girketlerle ighirligiyapma politikastna
geilmellydi. stndenemle Israr edilen bir konu da guydu:lbniSuud Aramco'nun mutlaka
yzde 100 Amerikan kalmasmda israr ediyordu ki, bu niteligi sadece iki girket,StandardOil of
New Jersey ve Socony-Vacuum girketleritagimaktaydi.Socal adma igleri yrten Gwin Follis
pazarlan" aabilecegi grgn-
"bizim
dokunamayacagLmiz
bu iki girketin Dogu Yarikresi'nde
deydi.
Daha genibir alana yayllma fikri ve bunun dayandig1mantik uzun bir sredir anlagiltrol-
mugtu ve Collier ile teki petrolclerde bunu kabul etmekteydi. Digigleri'nden bazi yetkililer ve
yeni ortaklar bulmas1" ve imtiyazi
"kendine

BirlegikDevletler donanma mensuplan Aramco'yu

aramast" tegvikedlyordu.Imtiyazmdevami ancak byle
"yeterli
srdrmek iin pazarlar iin
mmkn olacakti. Socal bu konudaki karanm Digigleri'ne duyurdu. Sir Socal yetkilisine gre
"DigigleriBakanhgt bu duyuruyu hayret verici bir cogkuyla kargilamigti."Bu da Socal'i hayretler
gibi" davranip davranmadigi bir yana,
"patan
iinde birakti. Bu konuda Washington'un bir
ortada kesin olan bir geyvardi. I;tirakisayismm artirtlmasi Amerikan stratejisinin temel hedef-
lerinin yerine-getirilmesine yardimci olacakti. Bu stratejiler gu gekildezetlenebilir: Ortadogu

391
 retimini artirmak ve bu yolla Bati dnyasi kaynaklarmm ilerisi iin saklanmasmimmkn kil-
mak; bniSuud'a giden gelir miktanni daha cazip hale getirmekve bylelikle imtiyazm Ameri-
ka'run elinde kalmasmi garantilemek. Donanma BakamJamesForrestal'in 1945'te syledigi gibi
"Arabistan rezervlerini hangi Amerikan girketinin iglettigi hi nemli degildi; nemli
olan pirke-
tin Amerikan olmaslydi." Sonuta, 1946 ilkbahannda Socal Sirketi, Standard of New Jersey'e
konugma teklifindebulundu.
Jerseygirketinin teklifisadecekabul etmig oldugunu sylemek, konuyu kmsemek olur.
Sirketpetrol sikmtisi ekiyorduve Avrupa da girketinbundan en ok etkilenenpazanydt Jersey
mutlaka gereksinimi olan petrol bulmallydi, ama nasil bulacakti? 1920 senesinde Irak Petrol
Sirketi'nin kurulmasmdaki onca grltye ragmen, Irak petrol retiminderi Jersey'e gnde
9300 varillik ok az bir pay dgmgt. imdide Kuveyt'ten ok daha fazla petrol gelecekti
ve
bu Jersey'in rakiplerini daha da kuvvetlendrdi. Jersey,Socal ve Texaco'nun
simrsiz miktarda
ucuz Arap petrolyle kendi pazarlama sistemine meydan okuyarak, kendi baglarma Avrupa pa-
zarlanna.siziporada hkim olmasmdan korkuyordu. Socal'in nerisi Jersey Sirketi'ne yeniden
toparlanma firsati veriyordu.
iki tarafm nyatkonusuna tartismasi strasinda bu defa Socal Bagkam Harry Collier kendi
adamlaritarafmdaneleptirilmeye baglandL Bu kipiler Jerseygirketinin Aramco'ya davet edilmesi
.
fikrine bile dayanamaylp isyan ettiler. lkhcum Socal'inSan Francisco'daki retim departma-
nmdan geldi. Burasi 1plakl rtim yapar duruma getirmig olan bir blmd ve gimdi de
kontrol kendinder daha byk ve daha gl olan ortaklarina birakmak istemiyordu. Tam on
sene Arabistan'daki yatinmda hissesi olanlar bundan hibir gekildeyararlanmamigti. Imtiyaz
ancakgimdi,1946'da kr getirmeye baglamigti.O halde kendilerine dgeni niin Jersey'e birak-
malan gerektigini anlamlyorlardi. Bu arada en ok gamataytyapanlar da petrol sahasmdabulu-
naniardi. Su kipiler Suudi ArabistMda Aramco'nun blge operasyonundan sorumlu Socalm-
hendisi James Mac Pherson nderliginde byk grlt koparlyorlardL James Mac Pherson im-
tiyazmbir
"altm

madeni"oldugunuiddia ediyordu.Aramco'yu petrol dnyasmda en byk ba-

gimstzgirketyapma kararmdayd1. Dnyayi gsteren kreye igaret ederek
"lgte

bizim petrol pa-

ramiz" diyordu. ddiasina gre Aramco'nun kaderinde mutlaka
"dnyanm

en byk petrol gir-

keti olmak" vardt. Ama gimdi,bildirildigine gre, Aramco ve Socalkendiferini
Jersey'inretim
departmanma evirme yolundayd11ar.
Harry Collier ise Mac Pherson aksine, Aramco'nun Jerseysistemine girmekleok daha faz-
la petrol satabilecegi,bylece SocaPin yalmz Texaco'yla ortak oldugu
zamana kargi gok daha
fazla
"altin"
elde edecegi kamsindaydl. Ayrica, bu anlagma Socal'e dogrudan yatirimlarmm t-
mn yeniden bir dzene sokmaimkm verecekti. Collier tam bir patrondu, iradesi kuvvetliydi
ve "Mthig enerji arlatmdan biri" diye tanmmasi bog yere degildi. Onun aismdan Jersey'e
baglanmakla en gvenliyola bagvurulmuy olacakti, gu halde Jerseykatillma.agnlmallydl. Aram-
co'nun dnyanm en byk petrol girketi olmaya mahkm oldugu dogru degildi. Bylece tartig
malar sonulandi.

Kizil Hat Siliniyor

Jersey Sirketi'nin Aramco'ya nasil girecegi tartigiliikenbir yandan da Jersey,Socony
Sirketiile
girketin Aramco'ya katilma olasiligi zerinde ufak apta konugmalar yapiyordu. Ne var ki bu gir-
ketlerin her ikisi de gerek Jersey gerekse Socony, Aramco'ya girmeden nce nlerindeki
en
nemli iki engel ortadan kaldirmallydL Bu bizzat kendilerinin Irak Petrol Sirketi'ndeki
Byelikle-
ri ve bir de Kaluste Glbenkyansorunuydu. 80 iki girketynetimi 1920'll ylllarda lPC anlagma-
smr bir arada tutmak iin tam alti sene ve binlerce saati baskilara kargi koyarak geirmigti.
IPC'nin bu igte anahtar durumundaki maddelerinden biri meghur K1zilHat Anla mast'ydt ve ha-

392
.
tirlanacagi gibi IPC igtirakilerinin KalusteGlbenkyan'm1928'de izdigi haritadaki Kizil Hat
.iinde herhangi bir yerde bagimsiz olarak operasyon yapmasim yasakliyordu. Suudi Arabistan
kesin olarak KizilHat iinde idi ve IPCAnlagmasi'nm 10. maddesi de bu hat iinde olmalan do-
layislyla Socony Jersey'iAramco'ya girmekten men etmekteydi. Su kural ancak bir tek kogulun
yerine getirilmesiyle uygulanmayabilirdi ki o da diger btn girketleride yanma alarak Aram-
co'ya girmesiydi. Eu girketler,Shell,Anglo-ran, Fransiz Devlet Sirketi (CFP) ve Glbenkyan'in
kendisi idi.
Jerseyve Socony uzun sreden beri Kizil Hat'tan ekilrnekistiyordu. nklzil Hat'm
fazla bir yaran dokunmuyordu. Kizil Hat'm, zamanla, blgenin zerinde bir
"deli
gmlegl" ol-
dugu anlagilmigti.Dnyamn en dogurgan olan topraklanndakendi kontrol altmda olmayan
her bir igletmeden sadece yzde l 1.875 gibi ok kk bir hisseyle yetiniyordu. 1920'li yillarda
Washington onlan Kizil Hat'a sokmak iin epey yardimda bulunmugtu; ancak gimdi 1940'larda
hattan ikarmak iin fazla bir gey yapmayacagi da gn gibi agikrdL
Sonunda Jerseyve Socony K1zil Hat'tan ikmamnbagka bir yolunu buldular Socony'den
bir yetkili bu yolu "Saatli Bomba" olarak tanimlar.Bu,
"su
izleme" doktrini idi. II. Dnya Sa-
vagi patlak verdiginde ingilterehkmeti CFB ve Glbenkyan'daki IPC hisselerinin kontroln
kendi eline almigti. Daha nce Glbenkyan valizini hazirlaylp, Vichy'deki dgmanla ibirligi ya-
pan Fransiz hkmetine katilmigt1.Vichy hkmetince ticari atage olarak Iran elgiligine atan-
migti.Londra, Glbenkyan'daki hisseleri hem bir girketolarak CFB'nin, hem de Glbenkyan'm
Nazi kontrolnde olan topraklardameskun olduklan ve bu sebepten
"dgman

tarafinda"sayil-
masi gerekesinedayandirarak almigtir. Bylece "Suu izieme" doktrini altmda tm IPC anlag-
"iglemez"

masi olmuy, yrrlkten kaldiribp geersiz sayllmigtir.

Ne var ki savag bittikten sonra IPC hisselerinin hepsi bir kez daha CFB ve Glbenkyan'a
geri verilecekti. Ancak 1946'lar sonunda, Jerseyve Socony"Suu izleme" kavrammi byk bir
cokuyla kargilamigttr. Kamlarmca, tm IPC Anlagmasi artik geerliligini kaybetmigti.Yeni bir
anlagmano uzlagma yoluyla kabul zamam gelmigt ve Jerseyve Socony temsilcilerihi vakit
kaybetmeden byk haberi, yani eski anlagmamn yrrlkten kaldinldigirn ve K1zilHat ile ilgill
her geyintarihe karigtigim Avrupah yelere duyurmak iin Londra'ya koitular. Kizil Hat madde-
lerinin kisitlaylci kogullarmi iermeyen yeni bir anlagmaya girmekte dogal olarakok istekli ol-
duklanm sylediler. Kizil Hat Anlagmas1
"gncel
dnya kopullan ve Amerika Yasasi'na" gre ar-
tik tavsiyeye
"yasadigi"
deger olmaktan 1kmig, olmugtu. Amerikahlar yeni bir uzlagma iin drt
ayn toplulugu-Anglo-ran, Shell, CFB ve aslmda Kaluste Glbenkyan'm holding girketinden
bagka bir yey olmayan Participations and Investments (P&I) adindaki igletmeyi- buna ikna et-
mek durumundayd1.
Anglo-Iran ve Shell girketleri konunun
"kargihklt
ikar" esasma gre taraflarihognut ede-
cek gekilde zlecegini ifade ettiler. Fransizlar'a gelince onlar uzla maya yanagmiyordu. Ameri-
kalilar'm artik ortada bir anlagma olmadg konusundaki grgne hibir gereke gstermeden
itiraz ediyorlardi. Kendilerini Ortadogu petrolne baglayan tek anahtarin Irak Petrol Sirketi ve
Kizil Hat Anlagmasi oldugunu savunuyorlard1. Hkmete yapilmig bu dzenlemeye kesinkes
bag11yd11ar ve Fransiz hkmetinin elde etmek iin o kadar aba gsterdigi durumdan vazge-
meye niyetleri yoktu. Fransa'nm enerji konumu daha o gnden ktlegmigti. Bir 80ylentiye g-
re, Fransiz hkmetinin bagmdaki General de Gaulle, CFB'nin gerekte ne kadar az miktarda
petrol rettigini anladigt zaman kizgmhktan ilgina dnmgt. Yaverlerinden birinin syledigine
gre De Gaulle,ieolojikurallanyla kavga edilemeyecegini ve "Tann'ya kizilamayacagini" ok iyi
bildig halde, fkelenmekten kendini alamiyordu.
Kaluste Glbenkyan ise Jerseyve Socony'nn eski anlagmayi saymama karanm kisaca ve
kesin gekildegeri evirip etmlyoruz" demigti. Tm yagami boyunca Irak Petrol Sirketi
"kabul

ve
onun selefiolan Trkiye Petrol Sirketi onun hayatmm baglica ugra 1 ve gurur kaynagi olmu tu.

393
i

Daha kirk yll evvel gekilvermeye bagladigi igin byle kolayca belleklerden slinip unutulmasina
izin veremezdi. 1946'da GlbenkyanLizbon'daki villasmda yaglyordu. Buraya savagm ortalann-
da Vichy'den gelmigti. Simdi,Portekiz'den kipirdamak istememesine ragmen, avukatlan ve
ajanlan araciliglyla, KizilHat Anlagmast'm alaagi etmek iin gerekenher geyiyapmayahazirdi.
Amerikali uzlagtmcilar yeni kugaktan gelmeydiler ve Walter Teagle'm deneyiminden yoksun ol-
duklan iin Glbenkyan'mtehditlerinepek kulak asmadilar.Socony Sirketi'nin bagkani Harold
almamiz elimizde bir se-
"

Sheets'in lyimserlikle g
syledigi ibi Glbenkyan'm imzasmi satm iin
bep yok" demigti. Durumlanmn yasalligmdan emin olarak yollarma devam edip, iki Aramco Sir-
keti olan Texaco ve Soconyile anlagmaya yollandilar.
Jerseyve Socony'ninggslemekzorunda oldugu tek risk ICP ve Kizil Hat Anlagmasi da-
vasindan ileri gelmiyordu. Acaba yeni drtl Aramco birlegmesi Amerikan antitrst yasasmi ihlal
eder miydi? Bu konuda duyduklan endigeavukatlan 19l l'deki aillagmayl iptal kararmi bir kez
daha gzden geirmeye mecbur etti. Ne de olsa ok bytlm olan ottak anlagmanm drt b-
yk aday itirakisinden ilk yapilan Rockefeller Trst'ten atilmittSonundaavukatlar ng-
rlen birlegmenin yeni yorumlara gre dah antitrst yasalardan hibirini ihlal etmeyecegi ve ip-
tal kararma da "Amerikan ticaretinebu iptalle makul olmayan hibir baski getrmeyecegi" gr-
gn ifade ettiler, Ne de olsa Aramco BirlegikDevletler'de petrol igine girecekdegildi. Bu ara,
Socony Sirketi'nin hukuk mgaviri daha byk bir znt kaynagina igaret etti. Bati Yankre-
si'nde oldugu gibi Dogu Yankresi'nde de bu denli muazzam ham petrol rezervinin kontrol
bir sre iin" hibir dzenleme yapmadan bu yedi girketebirakillyordu. Ancak Hukuk
"uzun

Mgaviri ifadesine su grg ekliyordu: "Bu politik bir konudur... tahminiere dayanarak ele
alinmigtir.Anlagildigina gre bize dgen, bu oyunu bugn yrrlkte olan kurallara uyarak,-eli-
mizden geldigince lyi oynamaktir."
Elden geldigince lyi oynamamn yolu ige devam etmekti. 1946 Araltk ayma kadar drt gir-
ket Aramco'yu bytmek iin genel clarak prensipte anlagtilar.Glbenkyan temsilcilerindenbi-
rinin konuyu hemen protestoetmesi zerine Londra'daki Socony sorumlusu New York'taki So-
cony bagkaniyla iletigim kurup, ona teminat vermek gereginiduymugtu: "P&I ile Fransizlar'm
bu konuyu sevinlekaryllaylp negeden garktsyleyerek dans edeceklerinden eminim. Ancak yi-
ne de konunun alle iinde kalmasmi isteyeceklerine inamyorum."
Fransizlar'a gelince onlar bu konuda tekiler kadar alakgnll davranmad1. 1947 Ocak
aymda kamuoyunun gzleri nnde kargi taarruza getiler. Washington'dakiFransa Bykelisi
DigigleriBakanhgi nezdinde konuyu giddetleprotesto etti. Fransa'daki otoriteler Jersey'inticari
yagamim fevkalade rahatsiz edici davramplarda bulundular. Londra'da da CFB'nin temsilcisi
avukatlar, kontratm ihlal edildigini gereke gstererek mahkemeye bagvurdular ve Jerseyve So-
cony'nin Aramco'daki hisselerinin tm IPCyeleri adma emanete ahnmasmi talep ettiler.
Bati dnyasimn anahtar konumundaki mttefiki Fransa ile aradaki bu tatsiz durum, sre-
gelmekte olan antitrst endigesi lle bir araya gelinceDigigleriBakanhgl'm bir hayli huzursuz et-
migti. Sonunda bakanhk nerilen anlagmaya bir alternatif aramaya yneldi. Eu alternatif hem
Fransizlar't tatmin etmeli hem de uluslararasipetrol girketleriarasmda, gpheuyandiran dzen-
lemeleri zapturapta almahydl. Digigleri Bakanligl'nda petrol konusunda.yapilan tavsiyeigi daha
ok Uluslararasi Ticaret Politikast Ofisi'nin bagindaki Paul Nitze'nin elindeydi. Nitze, Jersey'in
IP hisselerini satmasi ve sonra da kendi bagma Aramco'ya girmesi teklifindebulundu. Bylece
birbiti stne gelen yelik sorunu olmadan birbirinden ayn iki grup olugturulacakt1. Bunun so-
nucu olarakda Fransizlar Kizil Hat Anlagmasi'nin kendilerine tanidigt haklardan yoksun birakil-
Nitze'nin syledigine gre byle bir anlagma
"uluslararasi

diklan iddiasmda bulunamayacaktL

petrol girketleri arasmda girketleri birbirine baglayan anlagma egiliminin giderekbymesine bir
son verecekti." Aynca "En byk Amerikan Sirketi Jerseyile Socony'nin BirlegikDevletler digm-
da giderek byyen ikar birleptirme egilimini de yavaglatacakt1."Bu grge iki girket, Jerseyve

394
Soconyteklifin
"pratik
bir plan olmadigini" syleyerek yanit verdiler. DigigleriMstegan Dean
Acheson da Nitze'nin fikrini kmamig, desteklememigti.
Bu konuda fikir bildirip sesini duyuranlar bu kadarla da kalmlyordu; arada IbniSuud da var-
di. Onun fikrinin de almmasi gerekiyordu.Aramco yetkilileri bu konuda fikrini almak iin Ri-
yad'a, Kral'i grmeye gittilet ibniSuud'a drt girketin
"evlenmesinin" "dogal"

oldugunu,aynca
kralligt iin daha okgelirgetireceginiaiklamaya aligtilar. Ancak Kral sadece bir tek nokta ze-
"ingiltere

rinde duruyor, o konuda israr ediyordu. Ne Jersey'inne de Socony'in kontrol altmda"

olmadiklarmin kendisine kesinlikle temin edilmesini istlyordu. Kendisine bu iki yeni girketin sa-
dece ve tamamenAmerikan karakterinde oldugu temin edildikten sonra Kral bu teklifionayladi.
Ancak, gimdide bagka b1rsoru gundemdeydi. YaFransizlar mahkemede kazamrsa? Bu tak-
dirde nasil hareket edilecekti? rnegin,Frans1zlarAramco'da itirakilik yapacaklarim syleye-
bilirdi. Aynca
Anglo-ran de ayni konuda aym geyisyleyebilirdi. Kral'a gelince,byle bir
,irketi

durumda asla hoggr gstermeyecegini aika ifade etmigti. Suhalde btn bu olasihklann dik-
kate ahnarak szlegmenin yeniden dzeltilmesi gerekiyordu. Sonunda bu yapildi ve yeni bir d-
zenlemeyle anlagmaya gereken esneklik saglandi. Bylece Amerikan pirketleriherhangi yasal bir
kovugturmada, bu esneklikten yararlanacakti. Jerseyve Socony 102 milyon dolar bor vermeyi
taahht edlyordu. Su degeri 102 milyon dolar olan petrol kargihgmda denecek ve girketler bu
parayihukuki durumlan elverdigt an derhal deyecekti. Arada geecek zaman iinde Jerseyve
Socony, daha gimdidenpetroln sahibiymigler gibi petrol satin almaya baghyordu. Bu dzenle-
meden bagka Jerseyve SoconyTapline'a da ortak oldular. Aynca Socal ve Texaco'ya belirli bir
sre iin, o sene iinde retilecek her varil petrol zerinden ok cazip demeler yapilacakti.
Bylece Socal ve Texaco bir arada birka sene, Aramco'dan yzde 40 satig kargiligmda toplam
470 milyon dolar para alacakti. Su onlarm o gne kadar yapmig olduklanyatmmm hepsini kar-
gilayacak ve hatta ellerine ok daha para birakacakti. Aynca, bununla da kalmaylp, Socal'dan
Gwin Follis'in sonradan gzlediginegre,Jerseyve Socony'ye yapilacak satigm kopullan, o gne
kadar Socal'in omuzlarmda bulunan
"devasa
yatmm" sorununda da
"girketi"
kurtaracakti.
BaglangitaJerseyve Socony yzde 40'hk hisseyi aralarmda egit olarak blgmeyi planladt-
lar. Ne var ki Socony'nin bagkani, Ortadogupetrolnn "tamamen

gventioldugundan" kugku
duyuyor, pazarlar konusunda da endige ediyordu. Bu yzden girketin "Venezuela petrolne da-
ha ok para yatirmasi" kararini aldi. Bir sre dgndkten sonra Socony bu kadar ok petrole
gereksinimi olmadigma karar vererek, daha kk bir hissenin de pekl ayni sonucu vereceg
kamsma vardi. Bylece Jersey,Socal ve Texaco ile aym orana, yzde 30'a raz1oluyor,Soconyise
sadece yzde 10 ahyordu. Ne var ki aradan ok kisa bir zaman getiginde Socony bu paylagma
oranmdan pigmanlik duyacakti.
Son dakikada bile'sinir dolu dakikalar yaganmigti. Tm girketyetkililerinin kafasmda antit-
rstle ilglli endigeler vardL Bu endigeler BirlegikDevletler Yksek Yargimakamindan kendileri-
ne teminat verilinceye kadar srp gitti. Yksek Yargi bakigta anlagmaya hukuken ters d-
"ilk

gen hibir nokta olmadigt kanaatine vardigmi, bunun lke iin iyi bir geyolacagim"syledi. An-
cak, tam bu strada, sanki Harry Collier'inen byk korkusunu teyit edercesine, Dogu Akdeniz
blgesinde birtakim bagagnsi silentilarolugmayabagladi. Su 31kmtilar tm anlagma zerinde
nmli derecede etkill olmuqtur. nceYunanistan'da komnistlerin kigkirttigtbir ayaklanma ha-
reketi oldu, sonra da Sovyetler BirligiTrkiye'yi tehdit etti. Tm blgede bir korku havasi ege-
men olmuytu. Ortadogu'da ise ingiltere'nin blgedeki geleneksel roln birakmasi ile birlikte
komnist glerin duruma egemen olmasindan korkuluyordu. 11 Mart 1947'de Socony'dem-
dr dzeyindeld yetkililer bir araya gelip "Ortadogu'yuetkileyen sorunlar" konusunu tartigtilar.
Ancak, sonunda iyimserlik agir basti ve taraflar anlagmayi onayladilar. Ertesi gn, 12 Mart
194Tde drt Amerikan girketinin temsilcileri bir toplanti yapip tarihi iglemleri hayata geiren
belgeleri imzaladtlar. Bylece Suudi Arabistan'daki imtlyaz, en sonunda, "gereklegmig"
oldu.

395
 12 Mart bir bagka aidan da tarihi bir gndr. Bu, BagkanHarry Truman'm Korigre'nin kar-
digi," bir konugmayla Yunanistanve Trkiyein zel yardim yapilmasim is-
"gndem
isma 1kip
tedigigndr. Truman bu yardima dayanarak Trkiye ve Yunanistan'm komnist baskisina kargi
diren gsterecegineinamyordu. Yaklagmaktaolan Soguk Savata bir egitsimr igaretisayilan ve
sonradan Truman Doktrini denen bu konuma savagsonu Amerikan dig politikasmdayeni bir gi-
gLr amigtir. Belki de bir rastlantlyla TrumanDoktriniile Amerikan petrol sanayiini Suudi Arabis-

tan'm zenginliklerine ortak yapanbelge aym gnde imzalanmigt1. Bu anlagmaylaAmerika, Akde-

niz'den Iran K0rfezi'ne kadar uzanan ok byk topraklardakendi varligim kanitlamig oldu,

Glbenkyan Yine Sahnede

CFP'nin hkmsz sayllma iglemi henz tamamlanmigti.Ancak Fransa'nm politik gndeminde
Birlegik Devletler'le beraber zecegi daha birok konu vardi. 1947 Mayis ayma kadar Fran-
sa'nin Irak Petrol Sirketi'ndekikonumunu dzelten bir de anlagma yapilmigti. Buna kar1,dogal
olarak CFP iddiasim geri alacakti.
Glbenkyan'a gelinceo her zamanki gibi sorun yaratma pegindeydi. Lizbon'da saygideger
kipilere mahsus Aviz Oteli'nin birinci katada bir daireye yerlegmig olarak yagayan Glbenkyan,
asla dn vermeyen tutumunu srdrmekteydi. Daha ucuz oldugu iin artik zel araba ve yofr
kullanmiyor, gnlk gezintisi iinkiraladig arabaya yine kiraladig gofr idaresinde binip gidece-
glyere yle gidiyordu. Bu sirada da fazla para dememek igin taksimetreyidikkatle kontrolden
geri kalmlyordu. Bir Ingilizyetkilinin gzlemine gre, "Glbenkyan,bir kere sz verdi mi art1k
o szden dnmeyen bir insandi. nemliolan ondan bu sz koparmakti. Uzlayma yeteneg de-
nen gey onun yapismda yoktu," Ayni yetkili junlan sylemekten de kendini alamamtyti: "Gl-
benkyan'm mali konulardaki drstlk anlayigi kendisinin vergilendirilmesi konusuna gelince
garip bir hal aliyordu. Vergiden nasil siynlabilecegi yolunu aragtirmak nde gelen ugraglarindan
biriydi." SzgelimiFransa ve Portekiz'de gelirvergisi demekten, Iran delegeleriyle bit randevu-
ya katilarak kurtulmuqtu. Paris'teki maliknenin bina vergisini dememek igin, binanm kk
bir kismini resim galerisine dngtlirmgt. Paris'teki Ritz Oteli'ni sattigmda da, satig belgesine
bir madde koyarak kendisi iin otelde devamh bir daire bulundurulmasmda israr etmigti. Bu yol-
la gerektiginde Paris'e sadece
"transit"
olarak ugradigini ileri srp Fransa'ya vergi demekten
muaf tutuluyordu.
Glbenkyanayrmtilara kargi gsterdigi bu sinir bozucu duyarhligt Kizil Hat Anlagmasi m-
cadelesinde de uzlagmaya kargi gsterdigitereddt ve korkun konsantrasyon yetenegiyle bir-
legtirerek aynen gstermigtir. Fransizlar mahkemede davayi geri ektikleri halde o hl gerekti-
gindehalk nnde temize1kmakiin mcadelesini srdrmekteydi. Bir Ingilizmahkemesinde
Jerseyve Soconyaleyhine dava amigti. Bu iki girkettepkileriniGlbenkyan aleyhinde kargi da-
va aarak gsterdiler.
Dava, kamuoyunda genig ilgt ekti ve Jerseyve Socony'ye yaptigi kargi hcumda Glbenk-
yan'a yardimci oldu. Ne de olsa, Adalet Bakanhgt ve kamuoyunun ne dgndkleriyle ilgilenip
zlecek kigi kendisi degil, Amerikan girketleriydi. Glbenkyan geritanmmigbir kigiydi,ancak
yagammda bir kez bu olumsuz ghretinin dogurdugu yan etkilerden znt duymuytur. Boyu
kisa oldugu iin Aviz Oteli'nin restoraninda kendisi iin zel bir platform kurulmasim istemigti.
Amac1 yemekleriniburada yemek ve yerken de etrafi kollamakt1. Ancak dava dolay1slyla halk
kendisini daha lyi tamdigmdan"Aviz Oteli'nde Bay Glbenkyan"slogam giderek n kazandi ve
"mutlaka"
boga gregi yamnda turistlerin grmesi gerekenbir manzara olarak turistleretavsiye
edildi. Kugku yok ld Glt'enkyanbundan hi de memnun kalmlyordu.
Bir ylli agkin br sre, uzlagtinc11arNew York'la Londra, Londra ile Lizbon arasmda mekik
dokuyup bir uzlagma yolu bulmaya aligtilar.Petrolc ve yeni kugak avukatlar Kaluste Glbenk-

396
yan'la ugragmanin ne kadar mr tketicioldugunu anlama hrsatt bulmugtu. Glbenkyan'in og-
lu, babasi iin gu szleri sylemigtir: "Babam hibir iddiaya kopma noktasma kadar baskl yapma-
maya zen gstermigbir kipidir.Eu onun prensibi idi. akiyi bir tartigmac1 oldugu iin talepleri-
ni adim adim ortaya koyardL Ancak bunlann birinde istedigini kopanp tatmin olduktan sonra
ikinci talebinegeerdi ve bu bylece istediklerini sonuna kadar elde edinceye kadar devam
ederdi. Btri istediklerini her zaman elde edememigse de, ylne de aldigt sonu, konulari hep
birden ortaya atmig olsa, alacagi sonugtan ok daha lyi olurdu."
Grgmeler, Glbenkyan'm deti olan gpheciligiyznden daha da glegmigolarak s-
rp gidlyordu.Glbenkyantoplantilarinbiroguna pahsenkatilmlyordu. Ancak oturumlara ken-
disini temsil eden drt ayn temsilcignderiyordu ki bunlar toplantibitiminde Glbenkyan'a ra-
por vermekle grevliydiler. Yaziliolarak sunduklan rapordan nce birbirleriyle asia igbirligi yap-
maz, birbirleriyle konugmazlardi. Eu usul uygulayarak, Glbenkyankargitlarini analiz etmek-
ten bagka adamlanm da teker teker kontrol etmig oluyordu.
Yine de akla gylebir soru gelebilir: Glbenkyan'm asil istedigi sey neydi? Bazilari onun
Aramco'dan hisse almak istediginden kugkulantyordu. Ancak bu sz konusu olamaz. Ibni Suud
buna asla izin vermezdi. Soconydirektrlerinden birine gre Glbenkyan hedefinin ne oldugu-
nu ok basit bir a1klamaylaizah etmigti: "Mmkn oldugunca iyi pazarlik" yapmadika kendi-
sine olan z saygtsim kaybederdi. Diger bir anlatimla, alabilecegl kadar ok gey almak istlyordu.
Petrolc olmayan ancak Glbenkyan gibi sanatsever olan bagka bir Amerikah'nm szlerine gre
ise, Glbenkyan kendisine yneltilen soruyu daha bagka sekildeyamtlamigtir.O kadar ok para
sahibi olmuytu ki, daha fazla kazamlacak para, para olarak artik ona bir geyifade etmlyordu.
Kendisine kargi yirmi yll evvel kendinin Walter Teagle'a davrandigt gibi davranilmasmi istlyor-
du. Bir mimar, hatta bir sanati gibi gzel yapitlar yaratmak, denge kurmak, iktisadi gleri den-
gelemekpegindeydi. Bir Amerikalt sanatsever Glbenkyan'a haz veren igin bu oldugunu syle-
migtir. Tm yaami boyunca topladigtsanat eserleri modern agda tek bir adam taraftndantop-
lanmig dnyadaki en byk koleksiyonu olugturur. Bu eserlerden
"ocuklanm"
diye sz eder,
onlara kendi z oglundan daha ok zen gsterirdi.Yine de asil gaheseri,hayatimn en byk ba-
ansi Irak Petrol irketi idi. Kendi degerlendirmesine gre bu girket binasi Rafael'in The School
0/Athens (Atina Okulu) kadar iyi tasanmlanmig,onun kadar kusursuz bir mimari eserdi. Kendi-
sini Rafael olarak gren Glbenkyan, Jerseyve Soconyyneticilerini, Rnesans ustalannm n-
c simf, siradan, kasvetli taklitisiolan GirolomaGengaile ayni potaya koymuy ve bunu aikhk-
la ifade etmigtir.
okyakm gelecekte bir Londra mahkemesinde cereyan etmesi beklenen can sikici tartig-
malann baslust altmda, Glbenkyan'la yapilacak szlegme sonunda gekillenmeyebagladi ve pet-
rolclerden ve bunlann avukatlanndan olugan, o gnk adlyla "Karavan" denen bir grup nsan
Lizbon'a yollandi. Sonunda, 1948 Kasim ay1 baglarmda, durugmanin baglayacagtpazartesi g-
nnden nceki pazar gn, yeni anlagma tamamlandi.Glbenkyan'm grevine dgkn kibar
oglu Nubar, Aviz Otell'nde imzalama treni iin zel bir salon aylrtmigti. imza treni akgamst
saat 7de baslayacak, arkadan da kutlamak in bir akgam yemegi verilecekti.
Saat tam yedlye bey kala, Glbenkyanyeni bir itirazia ortaya ikti. Yenianlagmada deginil-
memig bir konu daha bulmugtu. Tm salonu buz gibi soguk bir hava kapladi. Herkes sanki don-
mugtu. Londra'daki mdrlere yent bagtan telgratlargnderildi, bunlann cevaplan beklendi.
SimdiAviz Oteli salonlarmda tam anlamlyla gagkinlikve karamsar hava egeriendi. Yine de ye-
mek Ismarlanmigtl, neredeyse soguyacakti. Nubar Glbenkyan'agre yemege baglamamanm bir
an1am1yoktu. Bu dgncelerle "Karavan"i masaya davet etti. Su hava iinde yenen yemek kuy-
ku yok ki ok ciddi, cenaze trenini ammsatan bir atmosfer iinde geti. Yemekte bulunan on
iki davetli btn yemek boyunca sadece tek pigegampanyaiebildiler. Ortada kutlayacak bir
gey
yoktu.

397
 Gece yarisinadogru.Londra'dan telgraflaryagmaya bagladi. Glbenkyan'mson olarak orta-
ya koydugu talepyerine getirilmigti. Bu defa anlagmalarm yeni bagtan daktilo edilmesine geildi.
Glbenkyan bu anlagmalan sabahin bir buqugunda imzalamt ve ondan sonra da bunlar kirahk
bir uakla Londra'ya gnderilmigti.lgilimemurlara, o gn gleden sonra yapilacak durugmala-
rin durduruldugu bildirildi ve Lizbon'dakiyorgun grup en sonunda sabaha kadar aik olan bir
kafeye gidip sandvive ucuz parapla anlagmayikutladilar.
lyte1rak Petrol Sirketi'nin yapisim yeniden teykilatlandiran1948 Kasim tarihli Grup Anlag-
masi bu kopullar altmda gereklegmigti. Bundan Glbenkyan'inelde ettigi kazan genel retim
durumunda ykselme ve diger avantajlardan bagka petrolde tanman ekstra tahsisat olmustur.
Artik o, Bay YzdeBegolmaktan ikm14t1. Simdidaha nemli bir kipiligivardi. Anlagmalara ge-
amt1" gibiydiler.Anglo-Iranyetkilisi olup sonradan girketin bag-
"eligki
lince, buillar tipik birer
kanhgma getirilmigolan lgibu konuda pu beyanati vermigti: "Sonundaanlagmay1kimse tarafin-
dan anlagilmaz hale getirmeyi bagardik." Ancak bu derece karmagik olmasi bir baktmdan avan-
taj sagliyordu. nk,Glbenkyan'm avukatlanndan birinin syledigi gibi belgeleri hi
"bu

kimse anlayamayacagtna gre bu konuda mahkeme de ailamazdi."

Artik Kaluste Glbenkyan'in inadi lorildigina ve Irak Petrol Sirketi'yle ilgili Grup Anlagma-
si da imzalandigLna gre Kizil Hat Anlagmasi hkmszd ve Jerseyve Socony'nin Aramco'ya
katihmi halinde yapilacak tehditler de son bulmugtu. Her iki girket Suudi Arabistan'a girmek
iin uzun, igkenceli bir mcadele yolundan gemigti. Grup Anlagmasi'mn kattlimcilarmdan biri
yle diyordu: "Bu anlagmada yapilan btn konugmalan birbirine ekleseniz hepsi dnyadan
aya kadar uzamr." l 948 Arahk aymda, anlagmanin ilk defa tartigildigttarihten iki buuk yll son-
ra, Jerseyve Socony'nin verdigi krediler demeye dngmg, Aramco igi de sonunda tamamlan-
migtl. SimdiSuudi rezervlerine daha uygun dgen yenf bir girket varhk kazanmigti. Anlagma ta-
mamlandigt iin Aramco tipklSocalve Texaco gibi Jerseyve Socony'nin mah oldu. Ve bu hally-
le artik yzde yz Amerikan'di.
Kendi aismdan Glbenkyangrkemli kreasyonu Irak Petrol Sirketi'ni korumuy olmakla
bir kez daha baan kazanmigti. Sirketteki kendi konumunu da, uluslararasi petroln bilegik g-
cne ragmen, tek bagina koruyabilmigti. Ustalik konusundaki son gsterisi Glbenkyantesisleri
adma servetiae yeniden yzlerce milyon dolar katarak kamtlamigti. Glbenkyan bundan sonra
alti sene daha yaamig, bu yillanm da Lizbon'da geirmigtir. Yaamininbu srecinde baghca ug-
ragi durup dinlenmeden lPC'deki ortaklanyla mnakaga etmek ve vasiyetnamesini
yazmaktL

Vasiyetnameyi durmadan yazip bozuyor, sonra yeniden yaziyordu. Bu tarihten yedi sene sonra,
1955'te seksen beg yagmda ldg zaman arkasmda yasal dayanagt olan geybirakmtyttr. ok
byk bir servet, muazzam bir sanat koleksiyonu ve bunlar linde kendisine en yakipirolam, va-
siyetnamesi ve mal varliginm gartlan in mahkemeye yapilan bagvurular.

Kuveyt -

Diger bir Amerikan girketi olan Gulf Oil, Ortadogu'da ne yapaca ni bilmez bir duruma dgmg-
t. Kuveyt Petrol Sirketi'ninyan sahibi olarak, ortaglolan Anglo-Iran ile zellilde de Hindistan ve
Ortadogu'da rekabete girmekten bir dereceye kadar ekinlyordu. yleyse petrolnnerede bo-
altacakti? GeriAvrupa'da bu ige uygun kk bir tegkilativardi, ancak Kuveyt'ten gelen ve g-
rnge gre giderek de artacak olan petrol akimmin kk bir parasliin bile yeterli degldi. Gulf
Sirketi'nin zellikle Avrupa'da bir ikigyerine ihtlyaci vardi. Bu sebepten pirketinbagkani Albay
J.E Drake bir 1kigyolu aramak amaclyla yola 1kti.Gulfm bu konudaki sorununa en iyi arenin
ne oldugu ok gemeden alga ikti. Bu olsa olsa Hollanda Kraliyet/Shell Sirketi olabilirdi. Dogu
Yankresi'ndeki ve ncelikle de Avrupa'daki en byk iki pazarlama organizasyonundan birisi bu
grubunmallydt. Ve teki rakiplerinin aksine Ortadogu petrolnn ok az bir kismina da girigm-

398
saadesivardt Albay Drake'in DigigleriBakanhgl'R
"ham
gre
Rlkladigma
petrolde zengin kay-
naklara sahip olup pazar ynnden eksigi olanGulfile pazar ynnden faziasi olup ham petrolde
eksigiolan Shell arasmda yapilacak bir anlagma"konunun zm iin en aklayatan areydi.
Bylece bu iki girket kendilerine zg bir ahm-satim uzlagmasinda anlagtilar. Bu sadece
glge bir entegrasyondu ve uzun vadeli bir korgtratla Gulfm Kuveyt petrolnn Shell'lnrafineri
ve pazarlama sistemine akmasmi sagliyordu.nceon senelik bir sre iin imzalanan bu szley-
me sonradan on sene daha uzatilm1tir.Kontratin var oldugu sre iinde gelenpetrol hacmi
toplamimnGulfm Kuveyt'te var olan rezervlerinin drtte biri oldugu sylenir.Kargillkli olarak
Gulf'm da Shell'e, Dogu Yankresi'ndeki petrol ihtlyacmm yzde 30'unu kargilayacak miktarda
petrol vermesi ngrlmgt. Kugkuyok kl hi kimse bu kadar uzun ve gveticesizbir sre iin
belirli bir fiyat saptayacak kadar saf olamazdi. Bu nedenle iki girket yenilik ieren bir zm yo-
lu zerinde anlagt1. Bu ileride
"net
flyatlama" denecek bir sistemdi. Kontrat knn yari yariya
paylagilmasmingryordu, Bu anlagmada
"kr"

szcg yapilan btn masraflar ikanidiktan

"en

sonra geri kalan son satig fiyat1" anlammdakullamlmigtir. Kn son olarak hesaplayan for-
mllero denli karmagikti ki, kontratm daktilo ile yazili sayfalarinda sayfamn yarismi kaphyordu.
Gerekte GulfSirketi'nin Shell kargismda hemen hi alternatifi yoktu. Kuveytretimi hiz-
la artmaktayd1.Emir kendine kompu lkelerdeki retimin miktanm grdke, dogal olarak ken-
disi de retimde ayni artigmsaglanmasmibekliyordu. Ancak, bu kadar ok petrol kabul etme-
ye elverigliok az sistem vardt Shell'in sahibi oldugusistem elverigli olan tek sistemdi. Aynca
anlagmanm bir zelligi de vardi. Albay Drake'nin ifade ettigigibi, bu Gulf'm Kuveyt petrol ze-
rindeki yzde elli hissesini
"tamamen
Amerika'nm sahipliginde tutacaktek seenekti." Kisaca,
nce Aramco ellyle, gimdide Gulf-Shell araciliglyla Amerika'nin Ortadogu'daki petrol ikarlan
korunuyordu. Shell Sirketi'negelinceanlagma bu girketeKuveyt'in toplam retiminin nemli
bir kismi zerinde hak iddia etme olanagt verlyordu. Artik sadeceuzun vadeli ahci olmaktan i-
kiyordu. ingiltereDigigleri'nin ifadesiyle "Majestelerinin hkmeti gznde Shell, hem niyet
hem de maksat a1sindanimtiyazm bir ortag1 sayihyordu."

ran
Savag sonu imzalanan byk petrol szlegmelerinin ncs iran'lailgiliydi. K1zilHat Anlag-
mast'nm kaldinlmasi iin Londra'da, 1946 yaz sonu ve gz bagmda yapilan birinci toplantilar
srecinde Jerseyve Socony'nin temsilcileri,Anglo-IranBagkani SirWilliam Fraser'e zel olarak
fran ham petrol zerinde'uzun vadeli bir szlegme yapilmasmdan sz etmigti: "Willie" hl kug-
kusuz bu neriye aik oldugunu ifade etmigti. Tipk1 Gulf Sirketi gibi Anglo-Iranda.Avrupa'da
kendine ait byk bir iafineri ve pazarlama sistemi kurmak iin gerekenara, gere ve para ola-
nagmdan yoksundu ve Aramco'dan gelenucuz ve bol petroln gnn birinde kendisine Avrupa
kapilanm kapamasmdan korkuyordu.
Ancak, bazt politik endigeler de AIOC'nin Amerikan girketleriyleuzun vadeli iligkiye gir-
"istikrar"
mesinde ve bylece kendi konumuna kazandirmasmda etken olmugtur. Bunun baglica
nedeni o gnlerde iran'mdevamh olarak Sovyetbaskismda olugundan kaynaklanmigtir. II. Dn-
ya Savagi'mn son yillarmda Sovyetler Birligikendisine iran'da bir petrol imtiyazi verilmesini ta-
lep etmigti ve savagtan sonra da Sovyetkuvvetleri ran'inkuzeyindeki Azerbaycan topraklanm
iggale devam ettiler. Stalin 1946 ilkbaharina kadar blgeden ekilmedi ve bu tarihten
sonra da
salt BirlegikDevletler'den ve Ingiltere'den gelen yogun baski zerine ekilmeye razi oldu. Ger-
ek gudur ki, 1946 IranBunalimidiye amlan kriz, ashnda SogukSavagtayaanmig ilk byk
Dogu-Bati atigmasidir.
1946 ylhnin Nisan ayi baglannda, Sovyetler'in nihayet kuvvetlerini ekmeye hazirlandlgl
bir strada, Moskova'daki Amerika Bykelisi Stalin'le zel bir geceyanst konugmasi yapmak

399
iin Kremlin'e gitti. Bykeli hazretleri gunu grenmek istiyordu: "SovyetlerBirligi ne istiyor-
du ve Rusya nereye kadar gidecekti?"
Sovyetdiktatr bu soruya pek de inandinct olmayan ju yaniti vermigtir: "okuzaga gide-
cek degiliz." Bunu syledikten sonrauzun uzun Sovyetler Birligi'nin Iranpetrol zerinde nfuz
sahibi olmak iin yaptigt abalardan sz etti ve bunu kendi petrol konumunu korumak iin girigti-
g bir davramp olarak tammlad1: "Bak'daki petrol yataklan bizim en nde gelen kaynagimizd1r"
dedi. "Bu yataklar iran simnna yakmdir ve byle olduguiin de tehlikeyeaiktir" diye ilave etti.
Yaklagikkirk yll nce Bak'da "Ihtilalin Yolcusu"olarak isim yapmig olan Stalingimdiki aiklama-
sinda gunlan sylemekten gerikalmamigtt: "Sabotrler -hatta elinde br kutu kibrit olan biri bi-
da
le- bize ok agtr hasar verebilir. Petrolkaynagimizm risk altma sokulmasma izin vermeyecegiz."
Aslmda Stalin'i ilgilendiren ranpetrolyd. 1945 yilmda Sovyet petrol retimi 1941 re-
timininsadeceyzde 60 kadanydl. Sava; sirasmda lke aresizlik inde Birlesik Devletler'den
gelen petrol ithalattndan kamyonlarda kmr yakan motorlara kadar petrol ihtiyacmi kargilaya-
cak egitlimaddeleri denemigti. Savagbittikten kisa bir sre sonra Stalin bu konuyu sonradan
20 yll boyu, 1985'e kadar Sovyet ekonomisinin bagma geecek olan ve 1985 yllmda yerini Mi-
hail Gorbaov'abirakacak olan, Petrol Bakam Nikolai Baibakov ile ele aldt Stalin her nedense
"Baibakov" admi her zaman yanlig telaffuzederdi. SovyetlerBirligipetrol durumunun bu dere-
ce kt oldugunudikkate alarak, ne gekilde hareket edilmesi hakkmda ona egitlisorular sordu.
Sovyet petrol yataklari ciddi gekilde tahrip edilmig, retim vermez olmuitu ve gelecek iin du-
rum hi de parlak olmayacaga benziyordu. Petrol olmadan lke ekonomisi nasil kalkmacakti?
Diktatr Stalin,sonunda kararmi bildirdi. abalar mutlakaiki katina ikanlacakt1.
Bu hedefe ulagmaya ynelik olarak Sovyetler Birligt fransimrlan iinde ortak bir petrol ip-
letme girketi kurulmasi talebindebulundu. Hi gpheyok ki petrol, Sovyetler Birligi'nin Iran'da
ulagmak istedigi hedeflerden biriydi fakat hi de en nemlisi degtldi. 1940 Nazi-Sovyet Pakti
"tran

erevesiiinde, SovyetDigigleriBakani Vyacheslav Molotov, gu beyanatta bulunmutur:

Krfezi'nin genel uzantismda, Batum ve Bak'nun gneyindeki blge Sovyetler Birligi'nin bek-
lentilerinin merkezidir." Bu blgenin kugkusuz bir adi vardi: Iran. Stalin, sinirmdaki lkelerde
kendisi iin yeni bir evre kurma ve bylece bagarabildigi her yerde, Sovyet gcn ve nfuzu-
nu yayma pegindeydi. Iran'a ulagmak ve girmek ve iran Krfezi'ne dogru llerlemek iin abalar-
ken ayni zamanda Rus dig politikasimn geleneksel hedefi olan yaldagik bir buuk asirhk bagka
bir hedele de hizmet etmekteydi. Astm dnm noktasinda, William D'Arcy Knox'a ait Iranim-
tiyazim desteklemesi iin ingiliz hkmetine dayanak saglayan, bunu Rusya'mn ilerlemesini
durdurmamn bir yolu olarak kullanan hep bu hedete ulagma abasidir.
Stalin 1946 yllmda askerlerini Kuzey ran'danektikten sonra, Sovyetler Birligt bu blgede
ayncalikli konum elde etme abalanni srdrmg ve ortaklaga bir Sovyet-fran petrol girketi kur-
maya ynelmigtir. Su arada komnist ynetimindeki Tudeh Partisi, merkezi hkmet kargismda
daha ok stnlk kazanmak iin bir gsteri ve siyasi baski kampanyasina ynelmigti, bu kam-
panyada Sovyetler Anglo-ran Abadan rafinerisinde genel greve gitmesi de vardi ki,
Sirketi'nin
bu grevde birok kigi hayatim kaybetmigtir. iran'a gelinceistikrarsizdi, lkede meveut siyasi m-
esseseler gszd ve lke iinde son derece ciddi bir i savag olasiligivardt. Iran'm Sovyet Blo-
ku iinde kaybolup yok olmasi bile sz konusuydu.
Amerikan ve ingiliz hkmetleri fran'inbagimsizligmm ve toprak btnlgnn korun-
mas1yanlisiyd; ve bunun temini iin de bu lkeye yardim etmekteydi. Ayrica Londra bu konuda
bir hayli, inati davranlyordu. Iran'da Anglo-Iran Sirketi'nin petrol konumu en degerli varhglydt
ve bunun ne pahasma olursa olsun mutlaka korunmati gerekliydi, lylerinbu derece kesinlikten
uzak oldugu o gnlerde, yksek risklerin de gigi altmda, byk Amerikan girketlerininranpet-
rolne karg1 daha dogrudan bir ilgi gstermesi kamlarma gre mutlaka pek ok yarar saglayacak-
ti. Bylece Anglo-iran ile teki iki Amerikan pirketiJerseyve Socony arasmda imzalanan szley-

400
menin temelindeticari gerekler kadar politik gerekler de yatmaktadtr. Sonuta, 1947 Eyll
aymda girket,yirmi yll sreli bir kontrat imzaladilar.
Su byk anlagma ile yani Aramco,Gulf-Shellve uzun vadeli Irankontratlari anlagma-
mn tamamlanmas1yla, Ortadogu'daki muazzam mlktarda petrolAvrupa pazarlariiine sokacak
btn mekanizmalar,sermaye ve pararlama sistemleri hemen bir anda bu ige seferberedildi. Sa-
vag sonu dnyasmda sadece petrol girketleriiin degil, tm batih lkeler iin petroln
"ekim

merkezi" artik Ortadogu'ya kaylyordu. Bunun sonulan btn ilgililer iin anlatilamayacakka-
dar byk olmutur.

Avrupa'da Enerji Krizi

Hacim olarakgiderek artan Ortadogu petrol savagtan sonra perian durumdaki Avrupa lkeleri
iin hayati nemdeydi. Btn beldelerde sonsuz bir tahribatve organizasyon yoklugu gzleni-
yordu. Avrupa'ntn merkezinde, bir sanayi merkezi olarakgrlen Almanya'da ise faallyetler he-
men tmyledurmugtu. Btn Avrupa sathmda, korkun bir ylyecek ve hammadde sikmtisi e-
kiliyordu. Kurulu dzen, ticari firmalar ve organizasyonlar iflas etmigti. Enflasyon baymi almig
gidiyorduve daha da kts, gereldiithal mallarmmsatm almmasi iin part olan dolar piyasadan
aniden yok olmugtu. 1946 yillnagelindigindeAvrupa daha o gnden ciddi bir enerji kriziyle ve
petrol yoklugu ile kar1 karplyayd1. Bu arada, astm en uzun ve en soguk kig mevsimini yagayan
Avrupa'da hava partlari_ da olumsuz etki yapip yaam1 dayamlmaz noktaya getirmigti.Ingilte-
re'de Windsor'da Thames Nehri dondu. Bu lkede kmr kithgt enerji istasyonlarmin kapanma-
sma yol aacak kadar yogun olmuytu. Sanayide kullamlan elektrik ya esash gekildelositlamyor
ya da tamamen devreden 1kanhyordu.Ipsizlik oram birdenbire alti katina ikm19tlve ingiltere
sanayi retimi Alman bombalarmm baaramadigi bir durumla kargilagmty,tam hafta sreyle
tamamenfelce ugramigti.
Su beklenmeyen enerji kitligi ingiltere'yesavagta ektigi sefaleti yeni bagtan yagatmaya
bagladL
Artik devletler arasmda sahip oldugu gahane rol kendisi iin ekilmez bir yk haline gel-
migti. 1947nin o karanlik, soguk, ne olacagt bellrsiz birka haftasi iinde Clement Attlee bag-
kanligindaki 1;iPartisihkmeti Filistinsorununu BirlegmigMilletler'in gndemine getirdi ve
bunun Hindistan'a da bagimstzhkgetireceginiduyurdu. 2l Subat'ta da BirlegmigMilletler'e ar-
tik Yunan ekonomisini kalkmdirma faaliyetine devam edemeyecegini bildirdi. Su sorumlulugu
BirlegmigMilletler'in,stlenmesini istedi ve ima yoluyla, Yakm ve Ortadogusathmda daha genig
sorumluluk almasini talep etti. Ancak bu, durumu daha da ktleptirmigti. Btn Avrupa sathm-
da 1947 kigmm hava gartlan ve enerji krizi yznden alabora olan ekonomidekidengesizlik,
BirlegikDevletler dolarmm degerinin dgmesini hizlandirmi bu da Avrupa'nm hayati nemde
maddeleri ithal etme yetenegini kisillayarak ekonomiyi felce ugratmigtl.
Tambir kg olaymi nlemede ilk adim 1947 Hazirani'nda, Harvard nversitesi'nde at11-
di. niversitenin mezuniyet treninde, BirlegikDevletler DigigleriBakam GeorgeMarshall b-
yk, genig apli,yabancikaynakli bir yardim programmtgndeme getirdi. Eu programAvrupa
kitasi erevesi iinde Bati Avrupa ekonomisini kalkindinp yeniden inga etmeye ynelikti. By
lece dolar kitligi yznden meydana gelmigolan bogluk kapanacakti. Avrupa'y1 Kalkmdirma
Program1 denen ya da daha ok Marshall Plam olarak anilan bu tasan, kisa zamanda anlagildigt
glbi,Sovyet gcnn kontrol altma alinmasmda en temel unsur oldugunu kamtlamigtir.
lkele ahnacak sorunlararasmdaAvrupa'mn enerji bunalimi geliyordu.Avrupa'mn yeteri
kadar kmr kapasitesi yoktu. retimdgkt ve iggc de fazlastyla dzensizdi. Eu yetmiyor-
mug gibi, birok Avrupa lkesinde madenci birliklerindeki en nemli yerler komnistler tarafin-
dan tutulmuytu.Bunun zm kismen de olsa, petrold. Sanayi kazanlarmda ve enerji tesisle-
rinde petrol, kmrn yerini alabilirdi. Petrol, aika grldggibi Avrupa'nm uaklannda,

401
motorlu aralarinda ve kamyonlarmda kullamlacak tek enerji kaynaglydi. O gnlerde yaymla-
nan bir Birlegik Devletlerhkmet raporunda "Petrol olmasaydi MarshallPlam hayata geirile-
mezdi" denmigti.
Avrupa Kalkmdirma Plani'ni yrtmekle grevliolan Paris'teki kipiler petroln somut ola-
rak var olup olinadigi 2erinde fazla durmadilar. Petrol stokunun varligi sorumlulugunu girketle-
re birakmiglardi ve kamlanna gre bu onlarm sorunuydu. teyandan petrol ithal etmek de ge-
rekiyordu ki bu, zmn bir parasi oldugu iin sorunun da bir parasiydL AVrupa petrolnn
yaklagk yansi Amerikan girketlerindengelmekteydi.Bunun anlami da demenin dolar olarak
yapilacagiydi. Avrupa lkelerinin ogu iin petrol, dolarla yapilandemelerde en byk paraya
mal olan maddeydi. 1948'de yapilan tahmine gre, llerideki drt sene iin Marshall Plam yardt-
mmin toplambedelininyzde 20'si petrol ve petrol ekipmani ithaline gldecekti.
Petrol fiyati pimdi tam bir ihtilaf konusu olmutu. Avrupalilarbirdenbire 1948'de petrol ah-
mmda yapilan dolar harcamalanm fazlaca konuqur olmugtu. 1948'de, savagsonu petrol flyatlan
hizla ykselmig ve savag ncesi konumuna gelmigti. Su konuda IngilizDigigleriBakani Ernest
Bevin, Amerikan Bykelisi'ne gunu sylemigtir: "Amerikahlar'm Avrupa'ya yardim iin para
topladigtbir sirada petrol flyattarindaki arti onlarm bu abasmibir hayli etkisiz kildi. Su gerek-
petrol" konusundaki kin-
"dolar

ten talihsizbir olaydir." Dolar yoklugu sorunu zamanla yerini

biraktL Simdi Amerikan girketlerinden ne kadar dolarlik petrol gelecegi ve ngiliz
ci tartigmalara
kadar petrol" girecegi
"sterlin

girketlerinden BirlepikKralliga ve Avrupa'nin teki yerlerine ne

konuuluyordu. Petrol girketleriarasinda da ncelikle giderekartan bir gekilde Ortadogupetro-
liinn flyati zerinde kiyas1yabir atigma baglamigt1.Bu fiyatlar rekabet amactyla saptanmig ol-
sun olmasm, daima aymydi. Birhayli sertlige sahne olan bir agamadan sonra, petrol fiyati, o g-
ne kadar BirlegikDevietler'in KrfezK1yisiflyati iin saptadigt flyat dzeyinin altma ekildi. Bu,
yirmi yll nce AchnacarrySatosu'nda gereklegtirilenflyat tespitiyasasmm sona erdiginigsteri-
yordu. Sava; ncesindeki "As-Is" sisteminin son kinntisi da bylece tarihe karigmigtt.
O kadar eligki ve zorluklarakargm, gerek gudur ki, Marshall PlamAvrupa'da iyi bir geig
devrini mmkn lolmt ve ok uzak yerleri de kapsamma almlytir.Bu, aym zamanda kmre
dayali ekonomiden ithal petrole dayall ekonomiye de geigdnemidir. Kmrdestokun azalma-
si, iilerin neden oldugu sikintilar ve madencilikte sik yaganan grevler bu geiginoldukga rahat
atlatilmasmda en gl etkenler olmuytur. Ingiltere'nin Maliye Bakan1Hugh Dalton, Marshall'a
"Petrol ithal etmek hog bir gey degil, fakat bugn iin milli bir zorunluluktur" demigti. Hkmet
politikalan da enerji tesislerive endstrinin kmrden petrole dngtrlmesini tegviketmigtir.
Ortadogu'dangelen byk miktarda ucuz retim, petrol kmre kargi etkin gekilde yangacak
duruma getirmigti. Aynca, sanayide abgantketicilertercih yapacaklan zaman, sebep oldugu
stkmti ve dertler yznden basom gnlk konusu olmugtu; kmr ile, stoklamave dagitim igi
kolayca halledilen, az srtgmeyeyol aan petrol arasmdaki belirgln farki hemen gryorlardi.
Bu defa da petrol girketleri,her firsatta hem sanayide ve hem de evlerde yeni pazarlar elde
etmeye yneldiler. ncelikle de yzyilm icadi denebilecek merkeziisitma sisteminievlere tagi-
maya girigtiler.Shellidarecilerinden birinin dedigi gibi "Artk ingllizleryok yere gmenin bir
yarar saglamadigini anlamaya baglamigtt. Amerikall ve Kanadall kardeglerinin sefasim srdg
konforlardan kendiferinin niin yararlanmadtgim da anlam1yorlardi."Avrupa, ekonomisinde k-
mre baglidurumunu srdrmgse de, petrol Avrupall'nm yaammda, zellikle enerji talebinin
kargilanmasinda ok nemli bir yer iggal etmigtir. IqteOrtadogu'dan gelen yeni retim daha ok
bu alanda kullamlmigtir. 1946 yllmdaAvrupa'nin tkettigipetroln yzde 77si Bat1'dan gelmig-
ti. 1951'de ise kmrden petrole geigtedramatik bir artigm yaganacagi, petroln bu defa yzde
80'inin Ortadogu'dan gelecegl bekleniyordu. Avrupa'nm petrol ihtlyacimn kargilanmasi Ottado-
gu petrolnn geligtirilme abasiyla ayni zamana rastlatilm1,bu isabedi zamanlamada da saglik-
h ve gl sonular alinmtti.

402
Pazara mi Gidiyor?
Yine de ortada henz zmlenmemigbir sorun kalmigt1.Miktari bu derece htzla artan bu ka-
dar ok petrol pazara nasil ulagtinlacakt1? Aramco ve Aramco'nun sahipligini yapan diger drt
irket, Suudi Arabistan petroln Akdeniz'e taglyacakTapline konusundaki atigmalarmthl
srdrmekteydi. Ancak, Tapline'm gereklegmesi yolunda ok byk birka engel vardt. Szge-
limi miktariok az olan elik, hl BirlegikDevletler hkmetinin kontrolndeydi. Ne var ki
BirlegikDevletler'de ikanlaneliktoplammmok byk bir kismi byk igletmelerin boru ve
diger sistemlerine tahsisediliyordu. PetrolclerdenbagLmstz olanlar ve bunlarm Kongre'deki ta-
raftarlan, Amerikan pazarina girmesindenkorktuklari yabancikaynakli ucuz petrol tahsisatim
durdurmaya ahqtt.Ancak,Truman idatesi Tapline proiesinikuvvetle destekledigi iin bunu ba-
garamadilar. Truman idaresinin destek verig nedeni, Ortadogu petrolnn Marshall Plam'nm ba-
Sansiiin part olduguna inanmalarmdan lleri geliyordu. Digigleri Bakanhgt'ndanbir yetkilinin
ikaz ettigi gibi, boru hatti olmadan "Avrupa'mn kalkmdinlma programi ciddi boyutlarda balta-
lanmaya mahkmdu."
Engellemelerden biri de boru hattimn geecegl lkelerden ve ncelikle de Suriye'dengel-
mekteydi. Bu lkeler transit creti olarak akil almaz taleplerdebulunuyorlard1. O stralar Filis-
tin'in blnmesi ve burada IsrailDevleti'nin kurulmasi sz konusu oldugundan, Amerika'nm
Arap lkeleriyle olan fligkileri bir hayli soguk gidiyordu.SonundaYahudi Devleti'nin kurulmast
ve Amerika'nm da bu devleti tammasmdansonra, bu konu boru hattindan transit cret isten-
mesinin dogurdugu tehditlerdendaha byk tehditler olugturmaya baglad1.IbniSuud da teki
Arap liderleri gibi Siyonizm'e ve Israil'ekargi sert ve hoggrsz bir tutum iindeydi. Yahudi-
ler'in yedinci yzyildan beri daima Araplara dgman oldugunu sylyordu.Truman'a Ameri-
ka'nm Yahudi Devleti'ne destek vermesi halinde, bunun Amerika'nm Arap dnyasmdaki ikar-
larma ve prestijine Oldrc bir darbe indirecegini, aynca Yahudi Devleti'nin kurulmasi halinde
Araplar'm buraya kugatma yapip "Israilsefaletten lnceye kadar" kugatmayi srdreceklerini
sylemigti. 1947 yllinda Ibni Suud'un Aramco'nun Dahran'daki merkezine yaptigt ziyarette,
kendisine portakal ikram edilmigti, nceportakallanok begenen Suud, sonra birdenbire du-
raklaylp burlann Filistin'dekiIsrailliler'emahsus kolektififtliktenmi geldiginisormugtu. Tabii
kendisine teminat verilmig, portakallann Calfornia'dan getirildigi sylenmigti. Yahudi Devleti
kurulmasma itirazinda IbniSuud en byk kozundan yararlamyor, BirlegikDevletler'i cezalan-
dirmak iin Aramco imtiyazmi iptal tehdidindebulunuyordu. Kugkusuz bu bir olasilikti ve bu
olasilikyalmz ilgill girketlerikorkutmakla kalmlyor, dogal olarak Birlegik Devletler Digiglerive
SavunmaBakanhklari iin de korkulu rya oluyordu.
IsrailDevleti'nin her geye karym kurulugu baglibagma nemli bir olgudur. 1947de Birleg
mig Milletler Filistin Ozel Komisyonu Filistin'in blnmesini tavslyeetmig ve bu tavsiyeGenel
Kurul'da ve Yahudi evrelerindekabul edildigt halde Araplar taratindanreddedilmigti: "Bir Arap
KurtulugOrdusu" Galile'yi ele geirerek Kuds'n Yahudi kesimine hcum etmigtl. Filistin tam
bir dehget havasmm penesine dgmgt. l948'de, Ingilteremanda durumundan vazgeerek
ordusunu ve mlki idaresini Filistin'den geri ekerek bu lkeyi anarginin kucagma itti. 14 Mayis
1948'de Yahudi Milli Konseyi IsrailDevleti'nin kurulmug oldugunu resmen ilan etti. IsrailDev-
leti SovyetlerBirligi'nce hemen amnda, BirlegikDevletter'ce de hemen pegindentamndi.Arap
Birligi ise hig vakit kaybetmeden btn hatlan ile saldmya geti. Bylece ilk Arap-srail Savag
baglamig oldu.
srail'indevlet olarak ilan ediligini izleyen birka gn iinde Aramco'dan James Terry Du-
DigigleriBakam Marshall'a bir mesaj yolladi. Mesajmda bniSuud'un
"bazi

ce, gartlarmgerek-
legmesi halinde Amerikan petrol imtiyazlarma yaptmm uygulamak zorunda kalabilecegini" du-
yurdugunu bildiriyordu... Ibni Suud bunu kendisi yle istedigi iin degil, Arap kamuoyunun

403
baskisma dayanamayarak yapacaktt... Bu baslo, ifadesine gre, son zamanlarda, dayanilmaz ol-
mugtu. DigigleriBakanhgl ibniSuud'un iddialarini abucaksorupturmug, neticede Ortadogupet-
rolnn Iran dahil, gerektenbyk hacimde olmakla beraber hr dnya petrol stokunun sade-
anlamigti. Su petrolntketimindebu kadarcik bir kismttyla
"pekl

ce yzde 6'sinisagladigin1
durum idare edilebilecektir."
lbniSuud, syledigtglbiimtiyazi iptal yetkisine sahipti.Ancak bunu birtaktm byk risk-
leri gze alarak yapmasi gerekirdi.IbniSuud'un hizla byyen servetinintek kaynagl AramcO
idi. Birlegik Devletler'le giderek byyen ilikisi Suudi Arabistan'in toprak btnlgnn ve
bagimsizligmm temel garantisiydi. Ingilizler'e kargi her zaman gphecitutumunu srdrm
olan Kral,Londra'nm, I. Dnya Savagi'nda yaptigigibiHagimiler'i destekleyip sonunda yeni bir
koalisyona gitmesinden korkuyordu. Bu, daha yirmi yll nce IbniSuud'un Mekke'den attigi
Hagimiler'i, lkesinin bat1 k1smimyeniden ele geirecekduruma getirebilirdi.rdn'nHagi-
mi Kralt Abdullahem'in "SuudirejiminiYahudiler'in Filistin'i iggaline benzettigi" hakkmdaki
sylentiler kuruntulanm bsbtn artirmigtl. Artik Hagimiler, bniSuud'un gznde Yahudi-
ler'den bile daha kt dgmand1. Sovyetler Birligi ve komnistler de, Kuzey blgesinde Sovyet
baslusi uygulamak ve Arap dnyasma komnist faallyetler sokmaksuretiyledaha da tehlikeli
tehdit unsuruydu.
Hagimiler'den ve komnistierden gelen tehditler kargismda,bniSuud, 1948 sonunda,
1949 ylli baglarmda l bir savunma anlaymasi iin Amerikalilar'i ve ngilizler'izorlamaya bag-
lad1.Suudi Arabistan'daki ingilizelisi Londra'yagnderdigiyillikraporda qu szlereyer verm-
ti: "srailartik tm Araplarca grmezlikten gelinmeyecek bir gerek olmugtur."Bu yzden Su-
udi Arabistan da pratikte Israll'invarhgim kabul etmigti. Ancak Siyonizm'e kargi duydugu dg-
manligt srmekteydi.bni Suud, drt zel girketinmalt olan tamamenticari igletme durumun-
daki Aramco ile, blgenin diger yerlerinde ABDhkmetinin izledigi politika arasmdakifarki ar-
tik kavramigtt. Nitekim Arap lkeleri BirlegikDevletler'e olan tutumunun sergilenmesi ve Arap
davasina bagliligimn kanitlanmasi in SuudiArabistan'm Amerika'ya verdigi imtiyan iptal tekli-
fini yaptigt zaman, IbniSuud buna kargi 1kmty,petrolden gelen paramn Suudi Arabistan'm
"da-

ha kuvvetli ve g1bir ulus olmasma" yardim ettiginisylemigtir. Aynca, Yahudiler'e kargi koy-
mada bu paramn Suudi Arabistan't kompulanndan daha etkill yaptigma da igaret etmigti.
Bylece bir taraftanFilistin'de Yahudiler'le Araplar arasmdaki savag srp giderken, diger ta-
raftan da SuudiArabistan simrlan iinde petrol geligtirme faallyetleribtn hizlyla devam ediyor-
du. Bu arada Tapline projesiingaatt baglamig,bir hayli de ilerlemigti. Tapline1950 ylli Eyllaym-
da tamamlandi.Ancak boru hattmin dolmasi in iki ayhkbir sre daha beklemek gerekmigti. Su
srenin bitiminde, kasim aymda, Lbnan'm Sayda blgesine petrol akmaya bagladt Burast Akde-
niz zerinde bir terminaldi.Petrol burada tankerlereboaltillyor,oradan da yolculugun son dura-
glolan Avrupa'ya gnderillyordu. IranKrfezi'aden baglaylpSvey;Kanall'ndan geerek yapilan
7200 millik deniz yolculugu bylece kisaltilmig, Tapline'm bu mesafeyi 1040 millikbir yolculuk-
la kapatmasi mmkn olmuytu. Tapline'dan bir sene iinde geentm petrol miktan, Iran Krfe-
zi'nden SveygKanah yoluyla durmaksizm Akdeniz'e petrol tagiyanaltmig tankerintagidigtpetrol
miktartna egitti. Tapline'in tagid1(L petrol Avrupa'nm yeniden kalkmmasmda kullanilmigt1r.

Artik "Bize okUzak" Sz Yok: Gvenligin Yeni Boyutlari

1940'm ikinci yarismda, ingilizve Amerikan hkmetlerinin politik ve ekonomik konularda a-
kigmalan her iki devletin hkmetleri aismdan yeni stratejik sorunlar getirmigtir.Ingilizlery-
nnden pylesylenebilir: Ingiltereher nasilsa imparator]ugun ok uzak kgelerinde petrol igin-
den elini ayagim ektiyse de, Ortadogu petrolne sirt evirmeyibir trl gze alamadt Sovyet-
ler bu ara Yunanistan, Trkiye ve ncelikle de fran gibi "Kuzey Kanat'a" baski uygulamaktaydi.

404
 iran,Kuveyt ve Irak'la birlikte ngiltere'nin en byk petrol kaynagiyd1.Askeri gvenceninsag-
lanmasi iin bu blgeyle sreldimeggulolmakgerekiyordu.Anglo-ran'dan kopup gelmiggirket-
lerin baglica gelir kaynagi oldugu da unutulmamallydt.DigigleriBakam Bevin, kabinedeki Sa-
vunma Komisyonu'na "Ingiltere iin hedef aldiklan yaama standardma erigmekte mitli olma-
diklarim" sylemigti.
Ingilterehedellerini belki bir dereceye kadar ktsitlamigt1.ABD de bakig aismi ve planlanm
bir hayli degigtirmigtLArtik bir Amerika Devlet Bagkani iin 1941'de.FranklinRoosevelt'in sy-
ledigi "Suudi Arabistan bize ok urak" sz yasakti. ABD giderekpetrole daha ok bag1ml1 bir
toplum olma yolundaydi. BirlegikDevletterartik kendi gereksinimini yerli retimle kargilayami-
yordu. Arkada biraktigi savagona millig aismdanpetroln ne derece nemli ve yagamsal ol-
dugunu kamtlamigt1.Artik Amerikall liderler de politikaya yn verenlerde gvenlik" kav-
"milli

rammm ok daha aynntih bir tammlamasimyapmaya ynelmigtl. Bu, savagsonu g dengesini

gerek anlamda yansitacak, Sovyetler Birligi'yle giderekbymekte olan atigmayigsterecek
ve kontroln artik ingittere'den,dnyanm sper gc olma yolundaki ABD'ye getigini belli
edecek blr taminlamaolmahydi.
Sovyetler'in genigleme politikast grndg kadanyla Ortadogu'yugimdi politik arenanm
merkeziyapm1t1.Bati Avrupa'nm bagimsizhgl BirlegikDevletler'in gznde ok nemli olmak-
la beraber, Ortadogublgesi petrol kaynaklan da en az ontm kadar nemliydi. Bu nedenle, tm
: Bati dnyasmm ekonomik geleceginingarantlyealmmast iin Demir Perde'nin Batl yaninda Or-
i
tadogu petrol yataklanmn korunmasi artti. Askeri planlamacilar bu petrol yataklan konusunu
epeyce incelemig ve sonunda, uzun srecek
"sicak
bir savag" halinde burlann gerekten koru-
nabileceginden gpheli olduklanmbelirtmigti. Byktitizliklezerinde durduklari diger bir ko-
nu da, bu yataklarm nasil korunabilecegl kadar nasil tahripedilecegiydi. Yine de, SogukSavag'ta
bu petroln byk yarar sagladtgmave kaybedilmemesi iin mmkn olan her geyin yapilmasi-
na karar verildi.
Suudi Arabistan artik Amerikan siyasetine yn verenlerce en glodak noktasiolmutu.
"igte

BirAmerikah st dzey yetkili 1948 yllinda gyledemigtir: dnyada yabanci petrol kaynak-
h en zengin ekonomik dl burada yatiyor." BirlegikDevletler'le SutidiArabistan gimdi kendi
aralannda kendine zg yepyeni bir iligkinin temelleriniallyordu. 1950 Ekim aymda Baykan
Truman, KralibniSuud'a mektup yazarak qunlansylyordu: "Majestelerine,gimdiyekadar bir-
ka kez verlmig olan teminatt bir defa daha yinelemek amaclyla yazlyorum. BirlegikDevletler
Suudi Arabistan'm bagimsizlignm ve toprakbtnlgnn korunmasim istemektedir. Kralhgmi-
za herhangi bir tehdit yap11masihalinde BirlegikDevletler'in derhal harekete geip konuya aci-
len el koymamasi sz konusu degildir." Kugkuyok ki bu ifade tam bir garanti anlamim taglyordu.
Iki lke arasmda dogmakta olan dostane iligki kamuoyunu, ticarive stratejik alanlan etkile-
migtir.Yalntz petrol geligtirme konusunda degil, hem hkmet dzeyinde ve hem de SuudiAra-
bistan'm topyeknkalkmmasmda mekanizmahaline gelmly Aramco iin etkli olmugtur. Bu ara,
Aramco'nun Arap toplumununbyk kesimince kendilerinden tecrit edildigini ve yalmz Suudi
Arabistan'ca kabul grdgn sylemek yerinde olur. Artik Aramco bagka hibir birligin sahip
olmadigi, kendine zg bir karakter tagiyordu.Eu toplulukBedevi Araplar'laTexas'll petrolcle-
rin olugturdugu,geleneksel Islamotokrasisinin modernAmerikan kapitalizmiyle birlegmesinden
meydana gelmig, yine de kaderin birlikte yagamayamahkm ettigi bir topluluktu.

Enerji Bagimsizligmm Sonu

Bir savag halinde Ortadogu petrolnn kolayca korunmasi mmkn olmadigna gre ve ABD
Ortak Genelkurmay Bagkanlarmm bu petrol
"dgman
mdahalesine ok yatkm" olarak nitele-
diklerine gre, gelecektekibir atigmada Ortadogupetrolnn gvenligi nasil saglanabilecekti?

405
Bu hem Washington'da bem de petrol evrelerindeimdien ok tartigilankonu olmuytu. Bazi
kimseler are olarak, savagta yurtii ihtiyaci iin kullanilacak petrol bany yillarmda ithal yoluyla
stoklamak grgnsavundu. Yaleniversitesi Hukuk Profesr EugeneV. Rostow da bu grg-
teydi. A .Nationa Policy for the Oil Industry (Petrol Endstrisinde Izlenecek Milli Politika) adh
kitabmda, bunun uygulanmasi agnsmi yapmigttr. Benzer bir zm nerisi de yeni kurulmus
olan Milli GvenlikKaynaklan Dernegi'ndengelmigti.Dernek1948 yll11inyaptigL byk politi-
ka incelemesinde, Ortadogu'danbyk apta ithalat yapilmasiyla Bati dnyasi retiminden gn-
de bir milyon varil tasarrufsaglanacagmi ve bunu kullanmaylp
"petroln

en ideal stoklama yeri"

olan zeminde saklandiginda,askeri aidan byk stok olugturulacagt grgnsavunmugtur.
Diger birok kipinin grgne greyse BirlegikDevletler, savagta Almanya'nm yaptigm1
yapmallydi. Yani sentetikyakit endstrisi kurmali, bunun iin gerekensivilan sadece kmrden
degil, aym zamanda Coloradodaglarmdaki petrolgist'indenve bol miktarda mevcut dogal gaz-
dan karmahydt. Bu grgte olanlarmogu sentetik yakitm ok yakmda temel bir enerjikayna-
gi olacagt inancmdaydi. New York Times, 1948'de yayinladigt bir makalede "BirlegikDevletler
ok byk bir kimyasal devrimin egigindedir" demigtir: Gelecekon yll bizleri yabancikaynakl1
"

petrole bagimh olmaktan kurtaracak saglam, yeni bir endstrinin doguuna taniklikedecektir.
Benzin kmrden degil, havadan ve sudan retilecektir." ligleriBakanligi da bu konularda
lyimser tutum iindeydi ve benzinin ya kmrden ya da pisttengalonuonbir sente elde edilece-
ginisylyordu. Unutulmamalidirki bu szler sylendiginde benzinin toptan flyat1bile galon
bagma on iki sentt!
Petrol sanaylinde en gereki ve yaygm gryise sentetik yakit konusunun en lyimser bir
yorumla, ufukta grldgn ne sren grgtr.Yine de 1947nin sonlanndaSegukSavafm
giderek yogunluk kazanmaslyla, llgleriBakanligt yeni bir Manhattan Projesiiin agn yapt1. Bu
programa byk bir para, 10 milyardolar ayrildi. Bu parayladrt, beg sene iinde gnde iki mil-
yon varil sentetik petrol retecek kapasitede tesisleryapilmast programlandt.Ancak Trumanida-
resi bu tr bir aragtirma in toplam85 milyon dolarhk bir harcama yapilmasma yetki veriyordu.
Aynca zaman ilerledike tahmini maliyet flyati da gnden gne artmaktaydi.1951 senesinde
yapilan bir tahmine gre, kmrden benzin 1karmaninmaliyeti o gnk gncel benzin pazar
flyatinm buuk katmi buluyordu. Sonuta yabanci kaynakh petroln daha kolay saglandig1 ve
sentetik yakittan daha ekonomik oldugu gerekesine dayanarak, projeden vazgeildi. thalpet-
rol sentetik yakit projesinlldrmgt. Bundan sonraki otuz yll boyunca rafa kaldinlacak, sonra-
dan bir kez daha, ithal petrol akiminin kesilmesiyle yeniden hayat bulacakti.
Savagtan hemen sonraki ylliardateknolojiyurtiinde petrol aragtirma ve geligtirme alanlarin-
.
da yeni ufuklar amigtir. Sondajda ok daha derinlere inilmig, bu da retimi artirmigtir. okdik-
kate deger bagka bir yenilik de denizlerde retim faaliyetinin geligtirilmesinde grld. 1890'll
y1Ilannortalanna gidildiginde sondal operatrlerinin Santa Barbara a1gmdapetrol iin kazi yap-
tiklan grlr. Ancak buradaki kuyular o zaman gnde bir, iki varilden fazla petrolvermemigti.
Yirminci yzyllin ilk yirmi ylli iinde bir kez daha su zerinde kazi yapilmig, ancak bu defa Lo-
usiana ve Venezuelagllerinde kurulan platformlar yardimi ile kuyular kazilm14t1.1930'larda
ise kazicilar bu i; iin Texas ve Lousiana kumsallarmm hemen tesindeki siglik sulara dahp kazi-
yi burada yapmiglar, ancak ok az baan elde etmiglerdi. Hata, karadan sadece biraz uzaga git-
melerindeydi, Oysa ki kiyldan tamamen uzaklagip Meksika Krfezi'nin derin sulanna, karadan
gzle grnmeyen bir mesafeye gitmellydiler. Bunun gereklegmesi iin yeni bir endstrinin ya-
rattlmasi lazimdi. Bu bir kumardi; bu kuman Oklahomallbagimsiz petrolc Kert-McGee oyna-
migtir. Gerekten de. bu ok byk bir kumar oyunuydu. Bu platformun inga teknolojisinive
platformun nasil monte edilecegini,okyanuszemininde kazi yapmayi hatta operasyonu servise
sokmaytbilen yoktu. Ayricakastrgalardahil hava, medcezirve akintilar haklandaki bilgilerde ya
gok kisitliydtveya hemen hi yoktu.

4%
 Kk olugu dolayisiyla Kerr-McGee idareHeyetidahabyk girketlerkargismda karadaki
sinif olma" gansi bulunmadigt dgncesindeydi. Ancak, Meksika
"birinci

arazi aligmalarmda
Krfezi uzaklarindaki yerlerde ok baanl1 ahymalaryaplyordu ve diger girketlerbu konuda
Kerr-McGee ile rekabet edemiyordu. Birokgirketaika kiyl tesi geligmenin mmkn olmadi-
gi inanandaydi. Ancak uzun abalarsonucunda 1947 Ekimi'nin gnegli bir pazar sabahi Kert-
McGeekazicilari Lousiana sahilinin on buuk mil uzagmdaki 32 no'lu kazi blgesinde ilk olarak
petrole rastladl.
32 no'lu kazi blgesi artik bir nigan noktastydi. O gnden sonra diger lrketler de Kerr-
McGee'ninyolunu izledi. Ne var ki ok masrafli oldugu gibi,k1y1tesi arama tesislerinininas1
beklendigi kadar abuk ilerlemiyordu. Denizdeki bir kuyunun maliyeti kiyl stnde ayni derin-
likteki bir kuyuya oranla beg kat daha fa2laydi. Geligmeyiyavaglatan bagka bir faktr de federal
sahanligmm" kime ait oldugu ekigmesiydi.Ashnda ekigme-
"kita
hkmetle eyaletler arasmda
nin gerek sebebi vergi gelirlerini hangisinin alacagtkonusuydu. Eu sorun 1953 yllma kadar -
zlememitir.
Sentetikyakit retiminin ok pahallolacagl VarSaylldigina ve denizdekt geligmeler de he-
nz yeni bagladigina gre, ortada ithal petroldenbagka herhangi bir seenek kaldigL sylenebilir
miydi? Evet sylenebilirdi. Bu sorunun yamtim geceleri, Texas'm uzaylp giden karayollarmda
dzlk arazideakanparlakipikta aramak gerekiyordu.Bu o gn iin yarars1z,petrol retiminin
ige yaramayan yan rn sayllan ve hibir ige yaramadigt iin de yakilan dogal gardi. Dogal gaz
petrol endstrisinin ksz ocuguydu.Dogal gaz retiminin yalmz ok az bir kismi kullamliyor-
du ki burast daha ok Gneybati blgesidir.Ancak, grngegre lkede ok byk gaz rezervi
vardi ve bu, evlerin isitilmasmda ve sanayide petrol veya kmr yerine geebilirdi.Ancak, bu
gazmhibir pazar degeri olmadigmdan, bir enerji maddesi olarak ayni kuyudan alinan petrol fi-
yatinin bete biri flyatma satillyordu. Dogal gazi kullanilir hale getirmek iin fazla karmagik m-
hendislik iglemleri gerekli degildir.Asil sorun dogal gazm ulagimindaydi. Dogal gaz lke nfusu-
nun byk k1sminin ve belli bagli endstrilerinbulundugu Kuzeydoguve Ortabati pazarlarma
nasil ulagtinlacakti? Bu i; iin lkeyi yari yarlya kat eden boru hatlart gerekiyordu.Ve unutma-
mak gerekir ki o gne kadar petrolclkte en uzun menzil l50 mili agmamigti.teyandan tica-
ri konulutartigmalar, milli gvenliksorunuyla ve yabanci kaynakh petrole bagtml111k konusuyla
bir arada bir hayli sikintiyaratmig, baskl yapmigtt. Sonunda Savunma Bakani Forrestal'in de ona-
ylyla bir karara vanld1 ve House Armed ServicesCommittee (EY Hizmetleri Komisyonu) bir be-
yanat vererek petrol tketiminiazaltmanm en abuk ve en ucuz metodunun daha ok do-
"yerli

bagka maksattar
"eligin

galgaz kullanmak oldugunu" duyurdu. Bunun iin elikgerektigini ve

iin degil dogal gaz boru hatlannda kullamlmasi gerektigini" syledi.
1947 yllinda, Gneybati petroln Kuzeydogu'ya getirmek iin savagta alelacele yapilmig
olan Big Inch ve Little Inch boru hatlari Texas Eastern Transmission Sirketi'ne (Texas Dogu
Nakliyat Sirketi) satildi ve dogal gaz boru hattma dngtrld. Ayni sene, Southern California
Gas Sirketi'ne de sahip olan Pacific Lighting geligtirdigi bir projeylebyk bir boru hatti ile I os
Angeles'i New Mexico ve Bati Texas gaz yataklarma bagladl. Asil Sahibi El Paso Dogal Gaz olan
bu boru hattma "Biggest Inch" ismi verildi. 1950 ylhna kadar devletler arast dogal gaz hareketi
bir hayli canlanmig, 2,5 trilyonfeet kp hulmuytu. Su miktar 1946 dzeyinin yaklagik iki bu-
uk katidit Ek olarak daha bagka dogal gaz kullamlmayacagi varsayilsa bile bu, Amerikan petrol
talebiningnde yedi yz bin varil artmast demekti.
Dogal clarak bu agamadansonra yeni bir petrol dzeninin kurulmasi ve bunun Ortado-
gu'damerkezleptirilmesi gart oldu. Petrol girketleri bu merkez iinde giderek artan talebikargila-
mak lin durmadan gidip gelmeye bagladilar. Birlepik Devletler'in tketimi 1950'de, 1949'a
oranla yzde 12 daha artti. Artik petrol en aramlan enerii olmugtu, SadeceBirlepik Devletler'de
degil, aym zarnanda Bati Avrupa'da ve daha sonra da Japonya'da ylimi yll boyuncakazamlan

407
 onca olaganst ekonomik geligmede,petrol baglicag saglayan enerji sayllacakti. Yeni olugan
- siyasive ekonomik gereklere uyacak gekilde yeniden gekilverilen haliyle.savag sonu petrol d-
zeni gerekten byk bir baaridir. Belki de buna, bazi.atlardan gerektigindendaha byk bir
baandir denilebilir. 1950 yilmda petrol endstrisi kargismdaki ana sorunun sava; sonu duyulan
talebikargilayamama endigesi olmadtglaiga 1kmigtt.Tam tersine, sorun, aym yllm temmuzun-
da Jerseyincelemesinin tanimladigiglbi ham petrol agiriligindan ileri gelmekteydi. Ayni yetkili
durumu gyle tammlamigtir:"Anlayildigma gre yakm bir gelecekte Ortadogu'dan gelen ham
petrol taleplerinfazlaslyla stne ikacaktir,"JerseySirketi iin geerli olan bu sz diger byk
irketler jin de aynen geerliydi.Nitekim Jersey'intahminlerigelecekytllardadogrulugunu ka-
mtlamig, petrolclk bu ylllarda gerekten de agin arz sorunuyla kargilagmigtit Bu arada yeni
petrol dzeni ok saglikh kr getirmekle beraber, irketler arasmda bu krlarm nasilpaylagilaca-
gikonusunda acimasiz kavgalar da yapilmlyor degildi.

408
 22
Yari Yanya:
Petrolde Yeni Uzla ma

i
i

1950 y11mdaBirlegik Dvletler MaliyetemsilcileriLondra'da Ingilizyetkililerle bir toplanttyap-

miglardt. Konugma sirasmda Amerikahlar Suudi Arabistan petrol politikasmda gzledikleribazi
geligmelere deginerek, bunlann tm Ortadogu apmda ok etkiliolacagigrgn belirtmigler-
di. Amerikall yetkililerden biri sir olarak "Suudi Arabistan hkmetinin son zamanlardaAram-
'imti-

co'dan hayret verid bazi astronomik taleplerdebulundugunu" syledi. "Bu taleplerdebir

yaz veren' hkmetin dgnebilecegi her olasi aynntlya zen gstermig olduldarmi" da szleri-
ne ekledi. Neticedeo veya bu gekildebu taleplertek bir noktadabirlegiyordu. Suudiler imtiyaz-
lardan daha fazla para istiyordu. okdaha fazla para...
Gerek gudur ki, bu taleplerde bulunanlar Suudi Arabistan'dan ibaret degildi. 1940'larm
sonunda, 1950'lerin baginda da, petrol girketleri ve hkmetler srekli olarak savag sonu petrol
kaynaklareko-
"dogal

dzeninin dayanacagi mali kogullan gndeme getirmiglerdi.Ama sorun

"kira"

nomisindek huzur bozucu ve nemli kogullar" Miger bir deylgle- idi. Eu mcadelede,
tartigmamnkarakteri lkeler arasmda egitlilikgstermekleberaber, her lkede mcadeleyil-
karanlann asil hedefi aymydi. Gelirleripetrolgirketlerindenve gelire vergi koyan tketici lke-
lerden ahp, petrol ihra eden lkelerin hazinesine aktarmak. Ancak, tek istedikleri para da degil-
de istiyorlardi.
"g"
di. Aym zamanda

Mal Sahibi ve Kiraci

John Maynard Keynes bir vakitler gyledemigti: "Kendilerini herhangi entelektel bir etkinlik-
ten muaf gren pratik adamlar genellikle modasi gemigbir ekonomistin kleleri olurlar." Petrol
adamlar" deyimi sadece Keynes'in aklmdan geen igadamlanm degil,
"pratik
konusuna gelince
krallan, devlet bagkanlarmi, bagbakanlan ve bunlann petrolve mallye bakanlanm da kapsamma
ahyordu. bniSuud ve zamanm teki liderleri o gne kadar gelmiggemig her tr nemli kigi gi-
bi, on sekizinci yzy1lmsonlannda ve on dokuzuncu yzy11baglarmda Ingiltere'deyagamighari-
ka ocuk denebilecek bir borsacmm, David Ricardo'nun klesi olmuglardir. Ricardo'nun, Napol-
yon'un Waterloo'da Wellingtonyenilglsi sirasmda bir vurgun yaptigtda sylenir. DogugtanYa-
hudi olan Ricardo sonradanHristiyanhyn Quaker mezhebine geti ve daha sonra da Avam Ka-
maras1'nm saygtn yelerinden biri oldu. Ricardo modern iktisat biliminin temelini atan kipiler-
den biridir. O ve onun arkadagl, ayni zamanda entelektel rakibi olan Thomas Malthus, Adam
Smith'den sonra gelen ekonomistler kugagimolugturmuglardir.
Ricardo ulus-devletlerlle petrolgirketteriarasmdaki dvgn erevesini ortaya atan fikrin
nosyonu normalkrdan farkh bir geydi.ahymasmda mek olarak ta-
"rant"
adamidir. Ona gre
hih ele aldigi halde fikirleri petrole de uygulanabilirdi. Ricardo grgna1klamakiin pu rne-
givermigtir: "Varsay1n ki kargmizda iki mal sahibi var. Birinin topraklandigerinkinden ok daha
verimli. Her ikisi de rnlerini aym fiyattan satlyor. Fakat topragtdaha verimli olan mal sahibi-

409
nin masraflan topragidaha az verimli olen mal sahibindenok daha az. Su halde, ikinci mal sa-
hibi, herhalde bir kr elde edecektir. Ancak birinci mal sahibi,topraklandaha verimli olan, sade-
ce krl almaldakalmayacak, aynca ok daha degerli olan bagka bir yey daha,
"kira"
yani
"rant"

almig olacaktir. Aldigt dl -ki adi rant'tir- topfagLnm bazi zel niteliklerinden dolayi kazaml-
migtir. Bu onun stn zeksmm veya ok aligmasimn eseri degil doganm ona bahgettigi c-
mertliginltfudur."
Petrol de tipki tahil gibi doganm bahgettigt bir ltuftu. Jeolojikvarhgt, bulundugu toprak-
larda yagayan kipilerinkarakter veya eylemiyle hibir gekilde iligkili degildi. Belirlibir politik reji-
"rant"

min yapislyla da ilgisi yoktu. Su ltuf da zamanla olayim dogurmugtu. Aslmda

"rant"

pa-
zar fiyati ile retim masraft arti ek masraf harcamasi arasmdaki fark demekti. Ek masraflara ula-
gim, igletme ve dagitim giriyordu. Szgelimi 1940'larsonunda, petroln varili 2,50 dolardan sa-
tiliyordu,Texas'ta yaayan bir kuyu operatr bundan ancak 10 sent kr alabilirdi. Ortadogu'da
ise bir varil petrol retmek iin 25 sent yeterliydi. Nakliye gibibr masraflariin de 50 sent da-
ha dgldkten sonra, Ortadogu petrolnden 2,50 dolarlik varilden yine de ok byk bir kr,
varil bagma 1,65 dolar kaliyordu. Igte Texas ile Ortadogu arasindaki bu fark da ranti olugturu-
yordu. Bu sayi retim artigineyse onunla arpildigmdaortaya ok abuk reyen byk bir para
ikiyordu. Eu paray1 vergilendiren ev sahibi lke, retici girketve tketici lke hanglsiyse bu
ranttan egitli hisseler allyordu. Acaba bu hisseler nasil paylasilmallydt? ltebu konuda henz
bir karara vanlmamigti.
Bunlann hepsi de yasal ve megru.zeminlere dayanarak yapilmig iddialardi. Ev sahibi lke
kendi topraklanaltmdaki petrol in stn1k istemekte hakllydl. Diger taraftanyabanctbir gir-
ket bu petroln riskini ve sermayesini stlenip, kegli, retimi ve pazarlanmasi iin gerekenuz-
man kadroyu saglamadika, petrol degersiz sayillrdi. sahibi lke aslinda mal sahibi idi, girket
EV

ise sadece kiractyd1 ve kirac1 oldugu iin de anlagtiklan bir kira bedelini deyecekti. Ancak, kira-
cmm byl riskleri gze alarak stn bir aba sonucu ok byk bir keyifyaptigim, bunun mal
Sahibinin gelirini ok fazla artirdlglm VafSaya1m. Bylebir durumda kiraci anlagtiklari miktar
zerinden kira demeyi srdrmeli miydi, yoksa mal sahibi Simdi daha yksek bir kira mi iste-
meliydi?Petrol iktisat uzmani MA Adelman bu konuyu gyleaiklamigttr: "Bu sorun petrol en-
dstrisinin karara baglamak zorunda oldugu byk bir meseledir. okbyk bir keyltyapilmasi
demek gayri memnun bir mal sahibi demektir. Su durumda mal sahibi kirac1krmm ok by-
dgnn, bu yzden retme konusunda yavaglayacaginin bilincindedir ve bunun iin rantm bir
kismmi kendine ister. istediginielde ettikten sonra da durmayacak, srekli olarak istemeye de-
vam edecektir."
Sava; sonu ylllarda kira konusunda yaanmt; savaglarsadece ekonomiylekisitlanmig degil-
di. Bu aym zamanda politik bir mcadeleydi. Mal sahibi durumundaki petrol reten lkeler bu
"yabancilara"
mcadelenin hkmranhk temalan, lke kallanmasi ve karyl duyulan gl milli
hognutsuzlugun bir tepkisiolarak meydana geldigi inancindaydt Onlara gre lkede
"aragtir-

ma" yaptiklanni iddia eden bu asimda geligmelerineset eken, sosyal refaha kavut
"yabancilar"

malanm nleyen, hatta genelde politikalanm yozlagtiran ve hi kugkusuz kendini begenmig, ka-
ba, stnlk taslayantavirlarlylaonlarin lkesinde
"efendi"
olarak geinen kimselerdi. Smr-
gecilikruhunun ok aik ve somut bir simgesi gorunumundeydiler. Iglediklerisu, bununla da
kalmlyordu. Mal sahibineait olan ve onun ilerdeki kugaklara
"miras"
birakacagi bir geyi sm-
ryordu. Petrol girketlerine gelince, hi kugkusuz onlar durumu tamamen farkh gryordu.
Kendilerine gre, byk bir risk yklenereknefes kesici bir aligmaigine girmigler,sermayeleri-
ni bagka yere degil buraya koymuglar ve uzun sren etin bir uzlagma srecindensonra, muka-
vele imzalamiglardi. Kugkuyok kl bu mukaveleler onlara belirli bazi haklar tanimaktaydi.Onlar
hibir deger ta1mayanyerlerde denen yeyiyaratmiglardi,Simdi
"deger"
stlendikleri onca riske
ve kazdiklanoncakuru ikankuyularakary bir bedel istemekri dogaldt Sliketler
kendi grr

410
 leri aismdan cimri, zorba ve gvenilmezyerel glerinkendilerini yok saymak istedikleri inan-
. "soyulduk,
yaptigma" inanmiyor, sadece
"aragttrma

cmdaydi. Bu yerel gler onlarm soyuluyo-

ruz" diye feryad ediyorlard1.
Mcadeleninbir de siyasi boyutu vardL Sanayidnyasmda tketicikonumdaki lkeler iin
petrole erigmek, sadece ekonomileri ve byme yetenekleri in yagamsal degil, aym zamanda
milli strateil aismdan da en neml ve partolan bir unsurdu. Aynca petrol.gnden gne vergL
geliriaismdan da nemli bir kaynak olma yolundaydi. Hem dogrudan retim vergi sistemi ai-
sindan, hem de genel ekonomik faaliyetin motive edilmesi igin. reticilkeler iin de petrol
Sahip olmadiklart
baglanglta g, nfuz, nem ve stat anlammdaydt. Artik bu, paranm hem
g hem de onur anlamma geldigi bir mcadeleydi. Mcadeleyi ok kere bu denli aci yapan da
buydu. Bu destansi mcadeleninilk cephesi Venezuela'daailmigtir.

Venezuela'nin Temizlenme Ayini

Venezuela'da gaddar General Gomez diktatrlg nihayet 1935'te, btn yntemlerin
denenmesine kargm sonu vermedigi bir zamanda, dogal olan tek Ve kesin bir yntemte yani
diktatrn lm ile sonulanmigtL Gomez ldgnde arkasmda bir harabe birakmigti.
Venezuela'yl kendi mlk gibi ynetmig,zenginligine zenginlik katan kipiseliftligi gibi kullan-
m14t1.Nfusun byk ogunlugu sefalet iinde yagarken, lkenin petrol sanayli byk bir gelig-
me gstermig, sonundaVenezuela'nm tm ekonomikkaderinin baglandigt bir dzeye ulagmigti.
Gomez aynca arkasmda byk bir de muhalif grup birakmigtl. O gne kadar askerikesim Go-
mez'in idatesinde bir hayli kltlmgt, aldiklari cret yetersizdi, statleri yoktuve zamanla-
rmm bir kismmt diktatrn sayilamayacak kadar ok sigir srlerine bakmakla geirmiglerdi. So-
run yaratan diger bir muhalefet de demokratik soldan geliyordu:
"28'liler
Kugay" denen bir ke-
simde merkezlenen bu muhalefet, 1928'de Gomez'e kargi ayaklanmig olan Caracas Merkez
niversitesi'nden gelmigtir.lkgirigimde, 1928 yilmda,bagarisiz olan grenciler ve bunlarm li-
derleri, o zaman ya hapse atthp ayaklarina 30 kiloluk demir prangalar vurulmug, ya da srgne
gnderilmigveya Gomez tarafmdanlkenin i taraflarmdaki,hastalik ve mikrop yuvas1balta gir-
memig ormanlarda aligmayamecbur edilmilerdi. O gnden sonra 28'liler Kuaginm birok
yesi, Gomez terrnn birer kurbam olarak o veya bu gekildelp gitmigti.Sagkalanlar, gimdi
Gomez'in lmnden sonra, reformcularin, liberal ve sosyalistlerin zn kurarak
"g"

Venezuela'nm siyasi yaammda kendilerine yer amiglardi. Sonunda sz dnp dolagip

konusuna gelince, 28'liler Kuagi kendi aralannda girketlerleretici lkeler arasinda ve dnya-
nm her yanmda kiraci ile mal sahibiiligkilerini yeniden tammlamayizerlerine aldilar.Ayrica ki-
ra tahsisyntemini de stlendiler.
Petrol hl Venezuela ekonomisine en gok parayigetiren sanayi olmakta devam ediyordu;
1930'lar sonunda, toplam ihracat gelirinin yzde 90'mdan fazlasi petrolden gelmekteydi. Bu
nedenle Comez'den sonra gelenler bu sanaylin karmaa iindeki durumuna bir dzen verip te-
form yapmak istediler Ye lke ile lkenin petroln reten pirketlerarasmdaki anlagma partlan-
nin yeni bagtan tammlanmasimistediler. Sunlar arasmda kiralarin yeniden tahsisi de vardi. Bu
iglemde Birlegik Devletler hkmeti katalizr rolndeydi. II. Dnya Savagt srecinde Birlegik
Devletlerhkmeti Meksika'ninpetrol endstrisini millileptirmek istedigini, buna abaladigim
fark etmigti ve Venezuela'nm kendisi'iin BirlepikDevletler digmda en nemli petrol kaynagt ol-
dugunu, nispeten gvencelioldugunu. bildiginden, Meksika'nm Venezuela petrolne el atma-
.
mast iin her geyiyapmaya kararhydL Grlyor ki Amerikanhkmeti ikinci bir Meksika da-
ha yaratilmamast iin, savagm orta yerinde stratejisinin dl olan petrolgerektigindegven-
ceye almak lin mdahaleyehaz1rdi. Sirketlere gelince, onlar millilegmeninriskinigze almak
istemediler.Standardof New Jerseyve Shell,Venezuela'nmen byak iki reticislydi,D0nya-

411
 mn en degerli petrol rezervleri stnde oturduklarmm bilincindeydiler ve bunu kaybetmeyi as-
la gze alamazlardi. Venezuela ucuz petrol saglayanen byk kaynakti ve Jersey'ebagli Creole
yataklan pirketindnya apmdaldretiminin yaristm sagllyor, toplamgelirinde yansini getiri-
yordu.
Bu ara, Jerseyiinde bir grg aynligt belirdi. Venezuela hkmeti kiralann yeniden tahsi-
sini kendi eline almak istiyordu; ancak Jersey mensuplan bu konuda nasil davranilacagmda ka-
rarsizdi. Gr aynligmin ve girketin ikiye aynlmasom sebebi buydu. Sirketteki tutucular, ki
bunlardan bazilan eski Gomez rejimi yanhstydt, herhangi bir degigiklik yapilmasma kargiydi.
Onlara gre byle bir teklif ister Caracas tarafmdanister Washngton tarafmdanortaya atilsin,
mutlakareddedilmellydi. Eu kesime kargi olan kigi, st dzey konumlara gelmeden evvel girke-
tin bagjeologlugunu yapmig olan Wallace Pratt'di. Latin Amerika'da uzun bir deneyim geirmig
olan Pratt, dnyanm degigtigini,yenilik yapma ve adaptasyon konusunun girket iin de mutlaka
art oldugunu savunuyordu. Aynca yok yere direnmenin hem ok pahahya oturacagma hem de
boga gldecegine inamyordu. Pratt'm grgne gre, yeni dzende bir kurban olmaktansabu ye-
ni dzeni kurmaya da yardimci olmak yeglenmeliydi. Bu konudaki tartigmalartam Jersey'in
Washington'un ezici ve istirap verici politik hcumlanyla kargilagtigizamana rastlar. atigmanin
sebebigirketin savagtan nce I.G. Farben'le olan iligkisi ve Adalet Bakanhgi'mn yrttg yeni
antitrst kampanyaslydi. Sonu olarak Jerseykamu politikastna ve sadece Birlegik Devletler'de
degil, her yerde politik evreye uymak iin bunlara kargi tutumunu degigtirdi. Aynca Roosevelt
idaresi de girketinevreye uyumsuzlugundan dogacak herhangi bir ihtilafta Washington'dan
destek beklememesini aika duyurmugtu.
Jersey,Venezuela'daki konumunu kaybetme riskini gze alamazdi ve bu yzden sonunda
kazanan Wallace Pratt oldu.Jersey,Venezuela'daki tesislerinbagma lkenin sosyal hedeflerinin
sempatizaniolan, degigmekte olan Venezuela politikastylauyum saglayan Arthur Proudfit'igetir-
di. Proudfit 1920'lerde Meksika'dan Venezuela'ya g etmig Amerikah petrolclerden biriydi.
Venezuela'ya gelirken kafasmda Meksika'daki hkmet girket iligkilerinin yol atig felaketler
-

zinciri vard1.Meksika'dan aldigt dersleri gimdiburada, Venezuela'da uygulamak istiyordu.

Venezuelakonusunu Venezuela ve Amerikan hkmetleri, Jerseyve Shell dahil, ne kadar
oyuncu varsa hepsi birlikte zmlemek istediler. lerikolaylagttrmak iin ABD Digigleri Mste-
gan Sumner Welles ok olumlu bir adim atarak Venezuela hkmetine bazi bagimsiz dampman-
lan tavsiyeetti. Bu kipiler arasmda HerbertHooverJr. adinda, eski bagkamn oglu olan tantnmig
bir jeologda vardL Hoover Venezuela'ya girketlerleyapacagi pazarlikta yardimci olacaktL Welles
aynca ngiltere hkmetine bagvurup Hollanda Kraliyet/Shell'in devreye sokulmasi iin baski
yapt1. Damgmanlann yardimlyla sonunda,
"yan
yariya" prensibine dayanan yeni bir dzen kaba-
ca kurulmustu. Bu, petrolclk tarihinde dnm noktasi sayilan bir olaydir. Bu
"yari
yanya"
kavramina gre egitli gmrk gelir ve vergileri, grketlerin Venezuela'daki net gelirleriyle egit
noktaya gelinceye kadar ykseltilecektl. Bylece gerekte, iki taraf egit iki ortak oluyor, tantlan
aralannda yari yanya paylaglyorlardt Bunun kargiliginda, muhtelif imtiyazlann geerliligi ze-
rinde durulmayacakti. Aslmda bu imtiyazlardan bazilartmn nasil olup da Jersey tarafindanve
Jersey'e bagli teki girketlerceedinildigi konusunda bazi sorular cevapstz kalmigti Mevcutimti-
yazlarm isimleri de bu arada resmilegtirilecek ve geerliligiuzatilacaktt. Aynca bunlara yeni ara-
ma firsatlan tammyordu.Sirketler aisindan btn bunlar ok arzu edilen geligmeler ve kazan
demekti.
nerilenbu yasa 28'liler Kugagt'ndan sag kalanlann kurdugu "Accion Democratica" adli
liberalsosyalist parti yelerince eleptirilmigtir.yeleryazilmig oldugu gekliyle bu yasamn
Venezuela'ya yzde elliden ok daha az bir pay saglayacagmisylediler ve girketleringemigteki
haksiz kazanlanndan Venezuela'ya tazminat demeleri gereginisavundular. Accion Democra-
tica'nm petrol szcs Juan Pablo Prez Alfonzo gunlan sylemigtir: "Venezuela petrolclg-

412
 nn tam anlamlyla saflagtmlmast, ruhsal temizligekavugmasi, yabanci girketler lkemize yeterli
bir mali tazminat demedike asla mmkn olamaz." Accion Democraticatemsilcilerinine-
kimser kalmasma karo yeni petrol yasasi 1943 Mart ayinda VenezuelaKongresi'nce kabul edil-
di ve kanunlagtL
Byk girketlerinbu yeni sistemegre yaamaya bir itirazi yoktu. Yasa taslagtkanunlagir
kanunlagmaz Shell Sirketi Direktr Frederick Godber, Venezuela hkmeti iin "Onlann pe-
ginde olduklan tek gey paradir. Okyanus tesindeki dostlarimizca kigktrtilmadika nereden gelir-
se gelsiniyi bir parayi geri evirmeleribeklenemez" demigti. Ancak byk girketlerinaksine
Venezuela'da faaliyet gsterenkk girketlerdenbazilan durumdan hi de memnun degildi.
BunlardanPantepec Petrol Sirketi'nin bagkani WilliamE uckley yeni
"angarya"

yasayi olarak
kmamak iin DigigleriBakam'na telgrafgnderdive yasanm "Venezuela hkmetinin ve 'bizim'

Digigleri'ninzorlamasi sonunda kabul edilmig oldugunu" syledi. Telgrafinda bu yasamn "Ame-

rikan petrolclerinin sahiplik hakkma tecavz girigimi oldugunu" da belirtiyordu. Buckley'in
.
telgrafibir dosyanm iinde tozlanmayaterk edildi.
Bundan iki yll sonra 1945'te Venezuela'nm ara rejimi, Accion Democratica ile igbirligi ya-
pan gayri memnun bir grup gen subay tarafindandevrildi. lkeninbagina geen yeni cuntanm
ilk bagkan1Romulo Betancourt idi. grencilik dneminde niversitenin.gampiyon futbol taki-
mmda forvet oynardt Daha sonra 28'liler Kuagi'nmliderligine gelen Romulo Betancourt iki
kez yurtdigmasrlmgt. SonradanAccion Democratica'mn gettel sekreteri-olan Betancourt
ihtilal s1rasindaCatacas SehirKonseyl'nde birinci devre yesi olarak bulunmugtu. Geligtirme
Bakanhgi'na ise, 1943 Petrol Yasasi'nin Kongre'deki bagelegtirmeni olan ve gimdide
"yan

yari
ya" anlagmasimn ashnda yzde altmiga yzde kirk olarak girketlerin lehine uygulandigmdan gi-
kyet eden Juan Pablo Prez Alfonzo getirilmigti.Prez Alfonzo vergi yasalanndanemli degi-
ildikler yaparak paylagmanmgerekten
"yan

yanya" uygulanmasmi saglamigttr.Jerseybu degi-

iklige razi olmuytu. Sirketin yerel menajeri olan Arthur Prouduit Digigleri Bakanligl'na
"gelir

vergisi kapsammda yapilanbu olumlu degliklige itiraz iin ortada bir sebep bulunmadigim" bil-
dirdi. Netice olarak kiralarm tahsis igi Venezuela ile petrol girketleriarasinda 1943 Petrol Yasa-
si'yla ve Prez Alfonzo'nun srekll ayarlamalanyla yeniden dzenlendi. Bu degliklilderin sonu-
cu olarak ve ayrica retimin de hizla artmas1yla 1948 yllmda hkmetin toplamgeliti 1942'nin
toplamgelirinin alti katma iktL
Daha evvel de Prez Alfonzo endstride pazarlama've dagitim Resimlerinde geliriogalt-
mak iin girigimlerdebulunmutur. Ifadesinegre "Venezuela'mn ulagim, rafinerici1ikve pazar-
lama konulannda ektigi tohumlarm meyvesini almasmi" istiyordu. Bu amacm gereklegmesi
iin Venezuela'nmhakkma dgen vergi gellrlerinin para olarak degil, petrol olarak almmasmdan
yanaydi. Bundan sonra da, ne yapip yapti, vergt kargiligt aldiklari petrol dogrudan dogruya
dnya pazannda satia sundu. Bagkan Betancourt bunu dnya apmdakibir
"tabunun"
yikilma-
si olarak nitelemigtir. Betancourt ayni zamanda "Venezuela adimn pimdi dnya petrol pazann-
da, petroln uzlagma yoluyla satm almabildigi bir lke olarak tamndigim; petroln pazarlanmasi
zerindeki esrarli tln artik sonsuza dek kaldinldigmi; bu tl arkasinda o gne dek Anglo-Sak-
sonlar'in haklar ve sirlar konusunda tekelcilik kurmuy olduklanm" duyurmuytur.
Meksika'da olanlarm aksine, Venezuela'da byk petrol girketleri sadece kiralann yeniden
blnmesine uyum saglamakla kalmayarak, iktidarda oldugu srece Accion Democratica ile ba-
ganli bir aligmailigkisi kurrnug ve devam ettirmigtir. Creole yumugak bir geiglebog kadrolanni
Venezuela uyruklularla doldurdu. Birka sene glbi kisa bir srede iggc yzde 90 oranmda
Venezuelalilar'dan olugmu tu. Creole'den Arthur Proudfit bizzat, Creole'nin, Frtune dergisin-
de "ABD'nindigtaki en nemli grevlisi" olarak gsterildigiVenezuela hkmeti ile ABD Digig-
leri arasinda, Venezuela adma lobicilik yapmigtir.
Betancourt'un bir vakitler uluslararasi girketler iin
"emperyalist
ahtapotlar" dedigi syle-

413
|
nir. Ne var ki o ve meslektaglan, aslmda pragmatik insanlard1. Bu girketleregereksinimleri ol-
dugunu anlamig ve onlarla beraber aligmayibaarmiglardir.Hkmet gelirininyzde 60'i pet-
rolden gelmekteydi.lkeekonomisi esas olarak petrole dayallydi. Betancourt ileride bir gn
pyle syleyecekti: "Petrol bir yasa hkmyle millileptirmek, uuruma atlayarak intihar
etmek olurdu." Milliyeti hedeflere millilegtirmeolmadan da erigmek pekl mmknd. Be-
tancourt, 1940 ortasi vergi reformlanmn sonucu olatak, Venezuela hkmetinin, Meksika'nm
millileptirilmigpetrol iin aldigiparadan, varil bagma yzde 7 daha fazlaaldigmiiftiharla sy-
lyordu. AyricaVenezuela petrolnn miktar olarak Meksika petrolnn alti kati oldugu unu-
tulmamallydi.
yanya" prensibinetitizlikleuyulmutur. Ne var ki vakit abuk
"yan
Betancourt reiiminde
geiyordu. 1947 Aralik aymda yzde 70 oy ogunluyla yeni bir AccionDemocraticahkmeti
seimle iktidar olmugtu. Bundan bir seneden daha az bir zaman sonra da 1948 Kasim1'ndabu
iktidar, 1945 ayaklanmasinda mttefikleri olan aym askeri cunta yelerince lapagtedildi.
Bazi petrol igletmecileri 1948 ayaklanmasmi alk1plamigtir.Bunlardan biri de William E
Buckley'dir. Eu kigi Betancourt ile Accion Democratica'daki yandaylarmm "Bati dnyasmda
Ruslar'm komnist emellerini gerekleptirmek iin lkenin genig dolar kaynaklarmt kulland1(LE
ve Amerikan kapitalini bu anti-Amerikan kampanyaya zorladigim" iddia etmigtir. Ancak, byk
petrol girketleribu iddiaya katilmamigt1. Arthur Proudfit bu ihtilali lanci ve d kinkhgi
"mit

yaratan" bir hareket olarak grmgtr.Kamsmca bu hareket demokratik hkmetle istikrarl1 bir
iligki kurmak iin sene boyu gsterilen yogun abalan tehdit etmigti.
Betancourt iin pragmatik denmigti; o bu zelligi egitli vesilelerle kamtlamigtir. Su olayda
da tamnmigblr Amerikan vatandagmiyent bir igletme kurmak iin davet etti. Bu igletme, gelig-
me projelerine ve Venezuela'daki yeni iglere son verecek olan Uluslararasi Temel iktisatKuru-
mu'ydu. Bu sekinAmerikah da muazzam servetini petrole borlu olan John D. Rockefeller'in
ta kendisiydi. Gen Rockefeller Digigleri'nde Inter Amerikan leriDairesi Koordinatrl-
g'ndenhenz istifa etmigtl.

Tarafsiz Blge
Mal sahibi ile kirac1arasindaki iligkiyi yeniden tammlayanve o zaman ortaligt kasip kavurmug
olan bagka bir olay da daha nce, dnyamn uzak bir kgesinde, mal sahibinin bir degil iki oldu-
gu bir yerde yaganmigt1. Burasi Tarafsiz Blge denen, 1922'de, Kuveyt ve Suudi Arabistan ara-
smdakismmn izilme srecinde ingilizler'den ahtump, yaklagik iki bin milkarelik iplakbir l
arazisiydi. Eu iki lke, Kuveyt Suudi Arabistan arasmda durmadan gidip gelen ve milliyet
ile
kavrammm ne oldugunu bilmeyen Bedeviler'i buraya yerlegtirmek iin aralarmda anlaarak, bu
blgede hkmranhgtn ikisi arasinda paylagilmasma karar verdiler. Her sistem iinde kendini
tahrip edici bazi tohumlarmvar oldugu kabul edilirse, bu varsayim Tarafsiz Blge iin de syle
nebilir. Tarafsiz Blge kendi tahribatimpetrol haklanmn parsellenig gekliyleyapmigtir. Bundan
sonra aginma baglamigve neticede, savagsonu petrol dzeninin son bulmastyla sonulanmigt1.
Savaginbitiminde, BirlegikDevletler hkmeti ve bilhassa DigigleriBakanligt Ortadogu'dapek
ok petrol anlamasinagirdilerve bunlan aktif ekilde desteklediler. Ne var ki bu sirada kend-
lerini devamh rahatsiz eden bir konu vardi; "Byk petrol anlagmalan" geregincedogmakta
olan byk petrol girketleriarasmdaki i e iligkilerden rahatsiz oluyorlardi. Bunun rekabet ve
pazar yeri zerindeki etkisinden de endigeliydiler.Bir sikmti da bu kadar kk bir girketler
grubunun blgede tahakkmkurmasi ve BirlegikDevletler hkmetinin bunlara destek verme
mecburiyetinde olmasmdan duydugu korkuydu. Btn bunlar tmyle, tam bir kartel gibi g-
rnebilir, blgede ve blge dolaylarmda hissedilmeye baglayan milliyetilik ve komnistlik aki-
mi iin mkemmel bir ortam olabilirdi. Aym zamanda Ortadogu'daki yeni sistemin Birlegik

414
 Devletler'inegitli kesimlerindeki elegtiri ve muhalefet kivilcimlanm krklemesi de sz konu-
suydu. Bu elegtiriler yalmzcatrst bozmaya aliganlardanve ig hayatimn byk liberallerinin
eleptirilerinden degil, aym zamanda yerli petrol sanayiinin bagirdsiz sektrnden de gelmektey-
di. Bunlar
"byk
girketler"e kargi kkl dgmanliklan olan, gimdi de
"yabanc1
petrol"e cephe
alml; kipilerdi.
Bu eleptirilerin nn kesmek iin Washington papirticibir davrampla yepyeni bir politika-
ya yneldi. Ortadogu'da byk girketlerle bunlann uzantilanna
"kargi
dengeleme" olarak
"yeni

irketler"in Ortadogu petrolne katilimmda bu girketlerecesaret verdi. Bu politikamnDigigle-

ri'nin diger iki siyasi endigesini giderecegidgnlmgt. edaha ok
"oyuncu"
sokmakla Or-
tadogu petrolnn geligmehizi motive edilecek, bylece blge lkelerinin geliti artml olacakti
ki, gerekte asil istenen ve gidereknem kazanan hedef de buydu.
1947de, yeni politikasmi tamtmaklin DigigleriBakanhgiAmerikan pirketlerini birer birer
dolagarak Kuveyt'in haklanm Tarafsiz Blge'ye baglayarak, aik artirmaya 1karacagtolasiliglm ,

duyurdu. BirlegikDevletler'in, onlar da bu f1rsattanyararlanmak isterlerse bundan ok memnun

olacagini syledi. Byk girketlerdenbirkat bunun ok riskli oldugunu syledi. Aik artirma ya-
nyma girdiklerinde gncel imtiyazian zerindeki demeden ok daha lyi deme kogullan teklif
etmek zorunda birakilmaktan korkuyorlardi. Byle bir durum ilgili lkeleri fazlaslyla rahats12
ederdi,
Amerikan politikasmm bu yeni atilimml Ye Ortadogu'dakiyeni firsatlan ok iyi bilen kigi,
Standard of California'mn eski pazarlama yetkilisi olan, sonradan Savag-Petrol idaresi'nde Ha-
rold Ickes'm yardimctligmi yapmig Ralph Davies'dit Davies, lckes'in yardimciligmdan sonra
igleriBakanligl'nda Petrol ve Gaz Blm'nn bagma getirilmigti.Simdide yeniden serbestga-
hylyordu. 1947 ylhndaKuveyt Serbest Blge mtiyaziiin a1k artirmaya katilmak zere Davies
bir konsorsiyum olugturdu. Phillips, Ashland ve Sinclair glbitaninmigbagims1zgirketlerbu kon-
sorsiyumadahil edilmigti. Buna sonradan "Aminoil" denmigtir.Bundan daha iyi hangi isim sei-
lebilirdi k? Aminoil American Independent Oil Company isminin kisaltilmig gekliydi byle
ve
olduguiin de ok uygundu. Su arada Davies ortaklarim uyararak kendilerini ok etin bir yan-
"zamanla"

a hazirlamalanm, gimdi artik byk, ok byk olan yangtiklanni syledi. Hi kug-

ku yok ki byk girketlerleolan rekabetleri ok giddetligeecekti.
Aminoll bu projeye o gne kadar hi rastlanmamig, kendine zg bir
"antre"
ile girmigti.
Bundan sorumlu olan kigi de Jim Brooks admda Texas'll bir petrol blgesi kaynakislydi. O sira
ip nedeniyle bulundugu Suudi Arabistan'daki grevinitamamlamig, yurda dnmekteydi. Dng-
te birka gn kalmak iin Kahire'deki Shepheard's Oteli'ne inmigti. Bir rastlantlyla Kuveyt Emi-
ri'nin sekreteriolan kigi de ayni otelde kalmaktaydi. Emir burada, aldigi talimat zerine byk
girketlerle baglantisi olmayan Texas'll bir petrolcyle tampip,onun araciliglylayeni aik artirma
teklifileribulmak iin bulunuyordu. Kaynakimn bagmdaki.kovboy gapkasitampmalariiin ve-
sile oldu ve bundan sonraki gnlerde kaynaki kendisini Kuveyt gehrindekiDasman Sarayt'nda
buldu. Burada, kaynaki, susuzluktan kavrulan bir kentte ok gemeden evrenin sonsuz gk-
ranlarma mazhar olacakti. Kaynak1 su tesisatimkendl yntemiyle ayarlayarak su sarfiyattnda
yzde 90 tasarrufsaglamayi bagarmigtL BirlegikDevletler'e dndgnde, Kral'la olan yeni dost-
lugu, petrol evrelerinde iyi yanki yapacaktL Ancak, Kral'la kurdugunu syledigi dostluk petrol
evrelerinde pek de inandinci bulunmadi. Yine de varsayilan bu dostluk yznden Aminoil Uz-
lagma Kurulu'na alindi ki, bu ok olumlu snular vermigtir. Aminoil sonunda Kuveyt'in Taraf
siz Blgesi'ni petrolcleri gakinliktandonduran bir aik artirma teklifiylekazanacaktL Teklif na-
kit olarak 7,5 milyon dolar, senelik net knn yzde 15'i ayrica yllbk 625.000 dolar ve aynca Ku-
veyt Emiri'ne bir milyon dolar degerinde bir yat verilmesini ngryordu. Anlagma bu.gekilde
sonuca baglanmigti, ancak gimdide ortada bagka bir sorun vardL Bu, biraz da tarallann el a-
bukluguna, gasp etme yetenegine dayanan Suudi Arabistan'm Tarafsiz Blge'deki haklandir.

415
 En yiOtel
Sehirdeki
Birlegik Devletler politikasmm bir hedefi petrolden gelen serveti holdinglere dagitmak yolu ile
blgtrlmesini saglamakt1.Ancak ortada bir gerek vard1. Tarafstz Blge'deki Suudi imtiyazi
bagimsiz bit Amerikalt patrona gitmigti. Bu Amerika'dahi de iyi karilanmamig, olumsuz etki
yapmigt1. S u hognutsuzluk, Jean Paul Getty veya kendi koydugu isimle J. Paul Getty isimli bir
petrolcnn imtiyaz1 kazandiktan sonrakisekiz yll inde Amerika'mn en zengin adami olma-
sindan kaynaklanmigtir. i; hayatma atildlglilk gnden baglayarak, iine kapamk, magrurve g-
ven telkin etmeyen Getty,byk paralar kazanmanin gl drtsyle hareket etmigtir. Bunu
yapmak igin gereken olaganst yetenegesahip oldugu da inkr edilemez. Bir defasinda, strasi
geldiginde gyle demigti: "Sehirde daima iyi' olan bir otel vardir, gehrin en iyi olan bu otelin-
'en

kt' olan otel

'en
vardir ve bu odada her zaman biri vardir. Sir de
'en
de de lyi' olan bir oda
kt' bir odastvardir, ki bu odada daima bir kalan olur." Hi kug-
da
'en
vardir, bu en kt otelin
ku yok ki kendisi en lyi olan odada kalmak istiyordu.
Getty her zaman iin zaferler peginde kogmug, insanlara baski yapmig ve ondan sonra da,
bazilarina gre, kendisine gvenenlere,itimadim kazanmt; kipilere ihanet etmigtir. evresine
kargi en az Glbenkyan kadar gphecidavrandigm sylemek abartma sayllmamahdir. Dilinedo-
"insan

ladtgl bir cmle guydu: hemen her zaman kendisinden mevkice apag olan kipilerden ka-
zik yer. Eu kipiler olaylarinyzde 80'inde drst davranmig olsalar bile, geri kalan yzde 20'de
ne yapipyapar hi iriamimayacak bir ihanette bulunurlar." Getty'nin asia tahammledemedigi
iki geyvydl. Yangmada kaybetmek ve otoriteyi blgmek. Buyzden her an iin evresini kont-
rol ederdi. hayatmda Getty'ye ortakliketmig bir igadami onun hakkinda ileriki yillarda punlar1
syleyecekti: "J.Paul Getty ile geen gnlerime ait pek ok amm vardir. Kendisiyle belki bin de-
fa dggmgzdr, ancak bunlarm bir tekinde bile kazanan ben olmadim. Getty bir geye karar
verdikten sonrao karan asla degigtirmezdi. Sizinelinizde hakli oldugunuzu kanitlayan belge ol-
sa bile Getty bunu umursamaz,ilk kararmdan dnmezdi. Szgelimi verilmig br kararda gansi-
mn sadece onda bir olduguispat edilse bile o yine dediginden gagmazdi;bu onun prensibiydi."
Getty bir kumarbazd1 ancak en byk kumar oyunlarmda bile ihtiyati elden birakmaz, tutucu
davramr, konumunu srdrmek iin ne gerekirse yapardL BT SlfaSl geldiginde kumar konusuna
yle deginmigti: "Bilinen stradan kumar oyunlarina girmekisteseydim bir kumar salonu satm
alir, burada oyun oynamaktansa yzdeleri kendim toplardim."
Getty'nin babast Minnesota'da bir sigorta girketindeavukathk yaplyordu. Gnn birinde
irketin bir alacagim tahsil iln Oklahoma'ya gitmig, oradan bir milyoner olarak dnmgt. L
Dnya Savagisrecinde ogul Getty babasmm igi yanmda kendi petrol igini de kurmaya yneldi.
"kgite

Baba, verdig sz senet sayllan drst bir kigiydi. Oglu ise tam tersine, petrol iginde
hk" denen iglerle ugraan ve bunlan byk beceri ve zevkle yapan, sonunda da bu ugraglan ne-
redeyse bir sanata dngtren kipidir. 14alanmda veya diger alanlarda kazandigt her zaferi mut-
laka byk bir cogkuyla kargilardi. Getty ile bir defa kargilagipboks yapmig olan boksr Jack
Dempsey onu gyletanimlar:"Dzgn yapida, kavgact tabiatli,hizh bir kii. Simdlyekadar kon-
Santrasyonu ve iradesi bu kadar gl birine rastlamamigtim. Byle olmas1belki de saghgt a1sm-
dan pek iyi degl. Igteonun sirn budur."
Daha ok gen bir yagta Getty,ategli agklara, cinsel servenlere ynlenmigti. zellikleo-
cuk denecek yagta kizlara kargi zel tutkusundan sz edilit Begkere evlenmigtir. Ancak evlilik
yemini onun iin hibir anlam tagimayangereksiz bir angaryaydi.Evli olmadigi kadmlarla yaa-
digt gizlimaceralarda tedbir olarak "Bay Paul" takma adim kullanirdt Ayni zamandaiki veya
verici kaamaklarda" daha az dikkat ekmek ama-
"utan

kadmla birden fligki kurdugu in bu

clyla Avrupa'yayolculuk yapmayt tercih etmigtir.Yine de hayatmm tek ve gerek agki, bir Fran-
siz olan ve Trkiye'de Rus bagkonsolosunun egi olan bir kadmdit Getty bu kadmla 191l yllmda

410
istanbul'daategli bir ak yagamigtir.Istanbullimamnda ona veda ederken bu aynhlngCi 01-

masimmit etmig,fakat sonradan savagm getirdigikarmagada ve izleyen devrim strasmda kadi-

nm izini sonsuza dek kaybetmigti. Bundan altmig yll sonra bir gn bagmdan geen be; evlilige
deginirken ve bunlan sanki dava dosyalanymigglbiteknikaynntilanyla anlatirken, bir dinleyici-
nin Madam Marguerite Tallasou admdakibu hammm sadece ismini anmas1yla Gettygzyaglan-
na engel olamamigti.
Getty'nin hammlar digmda bagka ciddi ugraglan da vardi. rnegin,edebiyata merakliydi.
Bastlmt; yedi kitab1vardir. Bunlardanbiri Playboy'da ikan
"nasil
zengin olunur" konusunu igle-
yen, bir digeri petrolntarihini inceleyen, digeri ise sanat eserleri koleksiyonculugu zerindeki
kitaplardir. Sanat tarihikonusundaki, en nemli kitab1da "OnSekizinciYzyildaAvrupa"dir. Sa-
nat koleksiyoncusu olarak epeyce baanli olmug, dnyanm en byk koleksiyonlanndan birini
toplamay1bagarmigtir. Btn bu evdigi meraklan, kadmlar dahil, onu gazetelerin mangeti ve
mabkemelerin dava konusu yapmigsa da, Getty bir konuda asla dn vermez, btn bunlarm
asilmeslegiile arasma set ekmesini istemezdi. Getty'nin asil meslegthi kugkusuz kafasma siki
siki yerlegmigolan araciligtylapara yapmak" tutkusuydu.Bir defasmda gylesylemtir:
"petrol

"Bir adam eger aile hayatmm ip hayatma girmesine msaade ederse o, ty hayatmda baansiz de-
mektir."Bakabir strastgeldigtndede kanlanndan birine u samimiitiralta bulunmutur: "Pet-
rol konusunu dgnrken kizIarl aklimdanikannm."
Getty aligveriglerindesatm aldigtmali ucuza dgrmek isterdi. 14mnasebetiyle tanimigol-
'deger'

dugu bir igadamt kendisini gyletammlamigtir:"Aklmda fikrinde kavrami vardt." Bu on-

da sabit bir flkir olmuytu.' Bir malm degerli oldugunu anladigi zaman satm alir ve ondan sonra
da artik satmazdi. Degerpegindegiderken her tr olumsuzakimiggslemekte tereddtetmez-
di. 1920'lerde petrol iin kazi yapmanmdiger petrol girketlerindenhisse almaktandaha ucuza
geldigini saptadt. Ancak 1929 borsa atigmasmdan sonra taktiginitmyledegigtirdi; petrol his-
selerinin degerinden ok dgge satildigmi gzledigtiin bu defa borsa flyatt. zerinden petrol
almaya yneldi. Su Tidewater Petrol Sirketi ile ve bag muhalifiStandardof New Jerseygirke-
ti'yle aralanmnailmasmave bu girketlerle uzun sren act bir mcadelenin baglamastylasonu-
landi. Geligigzelbir aligverigle hisse satm almasi aslindabir kumardi. Ancak, yerinde verilmig
bir karar olduguinkt edilemez. Su aligverigler,Getty'nin1930'lardaservetinin artmasmda bag-
hca etken olmugtur.
Getty het zaman mall en ucuza almak, en saglam aligverigiyapmak istemigtir, bunu ger-
ekleptirirkende acimasiz davranmitir. SzgelimiByk Depresyon'daiilerinin hepsini bir-
den iyten ikarmig,sonradan bunlan ok daha dk cretle yeniden ige almigt1r.1938 yilmda
New York Beginci Cadde'deki Pierre Oteli'ni satm aldigL zaman alig flyati olarak otelin ingaat
maliyetininsadece drtte biri olan 2,4 milyon dolar demigti. Aym sene iinde, Naziler'inAvus-
turya'yt almasmdan birka ay sonra Getty Viyana'yagitti ve bir yolunu bulup Baron Louis de
Rothschild'in evine davet edilmeyibagardt Aslmda amact o stralar Naziler'in hapse attigt Baron
degil, daha ok Baron'un mobilyalanyd1. Mobilyalan grr grmez almaya deger olduklarm1 an-
lamigt1.Grdgkadan ile mobilyalan begenmigti. Hivakit geirmeden daima temasta oldugu
kiz arkadaylarmm yagadigt Berlin'e giderek, SS'lerinRothschildmobilyalarimne yapacaklarmi
aragttrdi. Sonunda bunlardan bazilanm byk bir indirimli flyatla- satm almay1 baardi ve bun-
dan da byk memnuniyet duydu. Gettyhakkinda ilgin olan bir gerekvardir; yillar boyu o da
bagkalan gibi korku iinde yagamigtir, Komnistlerin BirlegikDevletler'de iktidara gelmesinden
korkuyordu. Kanlarmdan birine, komnistlerin iktidara gelmesi halinde arabuk kaabilmek
iin California'dabyk bir yati hazir tuttugunu sylemigtir.
1930'lu ylllann sonunda,artik Getty ok zengin olmuytu.Demokrat Parti'ye ve baz1 politi-
kactlara nemli mali destek saglayigmagvenerek nce diplomatik bir greve tallp oldu ve Ame-
rika sava a girdiktensonra da BirlegikDevletler donanmasmda grevyapmak iin bagvurdu. Ne

417
 var ki bagvurudan bir ses ikmadive Getty'ninabalansonu vermedi. Sebebi,hem FBIhem de
askeri istihbarat rgtnn, Nazi liderleriyle Getty arasinda oldukakapsamh sosyal iligkiler bu-
lunduguna dair gpheleridir;yle ki kendisinin son gne kadar Nazi sempatizam oldugu bile
sylenmigti. Gettyhakkinda dzenlenen yakipiksiziddialarla dolu istihbarat raporlan bu iddi-
alardan daha da teye giderek, bu kipinin Pierre Otell'ni Alman ve Italyancasuslanyladoldurdu-
gunubile sylemigtir. Getty'nin donanmaya bagvutusu, donanma istihbarati raporunda
"casus-

luk faaliyetler gphesi altmda oldugu in reddedilmigtir" kaydtyla geer, inash ne olursa ol-
sun Getty, yagammin geri kalan kismmda Almanya ve Italya'nm iki diktat0Tne karpi hayranligi-
m devam ettirmigtir.
SavagsirasmdaGettyTulsa'daydi.Buradakendi petrol girketlerinden birine bagli bir uak
fabrikasmm menajerligini yapmigtir. O gne gelinceye kadar yeni yeni birok acayip huy edin-
migti. rneginTulsa'da leri sadece betonarme. bir siginaktanidare etmekle kalmlyor, Alman
uaklan tarahndan bombalanacagt korkusuyla gecesini gndzn bu kk sigmaktageiri-
-

yordu. Yeni edindigi garipliklerdenbiri de agzma attigi her lokmay1 mutlaka otuz kez igne-
mesidir. Bir de ticari deterjanlardan nefret ettigi iin her gece kendi amagirlanm ylki-
-kendisi

yordu. Elli beg yagmageldigindeyzn ikinci kez gerdirmig, saim kizila alan komik bir kah-
verengineboyayan garip grngl bir adam olmugtu. ekik yz, gln renkli salarlyla pr-
smg, mumya gibibir ifade kazanm17tl.
Sava; sonunda Getty'nin giderek ok, ok daha fazla para kazanma hirsi bsbtn krk-
lenttligti. ncelerlabalarim savag sonunda Amerikalilar'm girigtigyol ve karayolu yapimma y-
neltti. Bu gekildemuazzam bir servet kazanacagmi mit etmigti. Ne var ki sonradan bu ugragi
birakip ok daha iyi bildigi ugraa konusuna- yneldi.
--petrol

Getty,Tarafsiz Blge'deki Suudi imtiyazmi istediginden kesinlikle emindi. Hatta burayi in-
celemeye gerek grmedensatm almaya haz1rdi. Bu konuda gunlansylemigtir: "Egerbir kimse
dnya petrol iginde adi geen biri olmak istiyorsa, mutlaka bir ayagiOrtadogu'daolmalldir."te
gimdio da bu gansi denemeye karar vermiti.
Getty'nin PacificWestern petrol girketiadma Rocky Mountain kismmda petrol aramasi ya-
pan ekibin bagi, Massachussetts Teknoloji Enstits'nde doktora yapmig olan Paul Waltonadin-
da gen bir komnistti. Walton evvelce 1930'lardaStandard of California adma Suudi Arabis-
tan'da aligml;oldugundanbu lkeye ait bilgi sahibiydi. Suudiler'le yaptigt anlagmada Walton,
Getty'nin bir numarah adami olmuytur.Getty nce konugmak ve durumun zetlenmesi iin Pa-
ul'u birka gnlgne Pierre Oteli'ne davet etti. Walton'un ok seneler sonra aikladigma gre
o gn Getty'nin yznde
"yan
deli" bir adamm ifadesi vardi. Yz fkeli, antipatik bir adamm
kipiligini yansitlyordu. Waltono gn adamlarmt ondan ve parasindan uzak tutmayl bile dn-
mgt. Walton, Getty'yisonderece zeki fakat o kadar da ekilmez bulmuitu. Yine de iki ada-
mm Suudi imtiyazi zerindeki konugmalan sakin ve olaysizgemi ti. Getty bu konumada an-
lamamn smirlarmi saptadt;imtiyaz iin hangi miktarlapazarliga ba layacagni ve en
son nereye
kadar gidebilecegini Walton'a bildirdi. Su arada ona kesin bir talimat da vermigti. Suudi Arabis-
tan'a gittiktensonra hi kimseyle hibir konuda konugmayacakti.
Walton sonunda Cidde'yehareket etti ve ok gemeden kendisini, yaklagik yirmi yll evvel
bir Socal imtiyazi grgmelerini idare etmig olan Maliye Bakani Abdullah Sleyman'mkargism-
da buldu. Sleyman,Walton iin bir DC-3 uag ayarlamigt1.Walton b uaga binerek Tarafsiz
Blgezerinde alak uug yapti. Uaktan grdg manzara karpsmda gagkmliktandonup kal-
mig, gzlerine inanamtyordu. Agagidakidzlk zerinde kk bir topraktepecikgrmgt. Su
onu ok sevindirmti; grdgtoprak tepecigitipki Kuveyt'in Burgan Vadisi'nde o zaman iin
dnyada en byk petrol yatagi diye bilinen tepecigebenziyordu.
Cidde'yedndkten sonra, ok heyecanli oldugu halde Getty'nin kendisine yaptigi uyanyt
hatirlayarak ok ihtlyatlt davranmig, kimseye bir gey sylememigti. Cidde'de kalmakta oldugu

. 418
 otel odasmda kilit yoktu. Su nedenle etrafta hibir kgit parast birakmamaya dikkat etti.
Getty'ye telsizlemesa; gndermeyi aklmdan geirdiyse de buna cesaret edemezdi. Telsiz mesall
yerine elle yazilmig bir mektup gndermeyi tercih etti. MektubundaGetty'yekk tepecikten
anladigma gre, burada byk bir petrol yataginarastlama olastligt oldugunu,bunun yzde elli
oranmda bir olasilik oldugunu bildirdi. Belki de oranm yzde elliden fazla oldugunu syleyebi-
lirdi, fakat bunu yapmad1. nkilk kepifylh olan 1938'den sonra Suudi Arabistan'da bulun-
mug, grngteok byk ve mkemmel gibiduran iki tepecigerastlamiglar,ne yazik ki kazdik-
lan zaman
"cehennem
gibi kuru iki ukurdan" bagka bir yeygrmemiglerdi. Walton yagadigi bu
deneyimi dgnerek ihtiyati elden birakmam1), olasillgmsadece yzde elli oldugunu sylemigti.
Rocky Daglan'nda arama iginde kazanma gansinmsadeceonda bir, hatta yirmide bir oldugu gz
nne alimrsa, bu yzde ellinin bir hayli iyi oldugu anlagthr.
Walton vakit gairmedenSleyman'la grgmelere geti. Grgmeler Sleyman'm Cid-
de'deki evininverandasmda yapillyordu. Grnge gre bu anlagma olduka pahaliya oturacaga
.
benziyordu. SuudiArabistan evvelce oldugu gibi yine parasizdt ve 1933'teki gibi bu defa da b-
yk miktarda avans demesi yapilmasim istiyordu. Getty'den aldigt talimatauyarak Walton ilk
etapta 8,5 milyondolarhk bir teklitlepazarliga girdi.Tarallar pazarlik sonunda 9,5 milyonlukn
demeyle pazarligt baglad1lar.Ayrica petrol ikmasa bile Sleyman'a yine de senede bir milyon
dolar denecekti. Getty.bunugaranti ediyordu. Aynca her varil iin de elli beg sent vergi Odene-
cekti ki, bu o gnn rayicine gre hibir yerde denmeyen byk bir para saythr. Walton bir ko-
nuda daha Sleyman'a teminat vermigti. Getty Suudi Arabistan'dayetigtirme programlan d-
zenleyecek, evler,okullaryapacak hatta kk bir de cami ina ettirecek, hununla da kalmaylp
Suudi Arabistan Ordusu'na bedava benzin verecekti. Bu arada Sleymanbir bagkakonuda da is-
rar ediyordu. ImtiyazarazisiniIran'danveya Sovyetler'dengelen tehdidekargi korumak iin bu-
rada bir Suudi ordu blg bulundurulmasmi ve masraflarmm Getty tarafindankargilanmasmi
istiyordu. Ne var ki hu son talep ok kisa bir sre iinde gndemden kalkmaya mahkmdu.
nkDigigleriBakam Dean Acheson bir telgraflaSuudi hkmetine, zel Amerikan girketleri-
nin bagkabir lkenin ordusunafon saglamasinmyasak oldugunu aiklainigti.
Sleyman, 1948'in son gn Walton'a imtiyazi Getty'nin kazandigt teminattniverdi. An-
cak, o gne kadar.bog durmamig, bir taraftanda Aminoll ve bir Wall Street firmaslyla temasa de-
vam ederek bunlardan birinin daha ok para vermesi halinde imtiyazi alabilecegini sylemigti.
Ancak, onlar daha byk para teklifetmedi. Getty'nin girketi Pacific Western,adi sam o gne ka-
dar duyulmamig bu ldepetrol aramast yapmak iip en byk flyati veren tek girketolmutu.
Kuveytve Suudi Arabistan'm her biri Tarafsiz Blge'de
"blnmemig

yari pay" denen bir

hisseye sahipti. Bu, ikisinin de bu pastay1kendi aralanndablgecekleri anlamma geliyordu. Bu
baktmdan her ikisinin temsilcisiolan kipilerin bir araya gelerek ugraglanni birleptirmesi ve bu-
nun iin sonuna kadar aba harcamasi ok nemliydi. Ne var ki sonunda gerekleptirdikleri izdi-
va hi de bir
mutlu sonu vermedi. Aminoil ile Getty'nin Pacific Western girketiarasmdakiilig-
kiler son derece ktyd. PasificWestern tek kipinin kararlari ile idare edilirken,Aminoil hantal
haliyle sayisi pek ok olan yelerinin onayma muhta bir girkett.
Blgenin keyif iginin yapilmasmda daha nemli rol Aminoil'e verilmigti. Bu 14 hi de kolay
degildi. Aminoil bu taramayiyaparkenmastaflan,mmkn olduguncadgk tutmak iin insa-
nst gayretlealiglyordu.Ancak ne kadar abalarsaabalasin Getty iin masraflarhibir zama-
na istedigt kadar apaglyaekilmlysayllmlyordu. Arama faaliyeti ilerledike, iglerin daha da gle-
gecegi ve sonuta daha fazla masrafgerektirecegi ortaya ikti. Gnlerbirbirini kovaladika Ame-
rikall petrolclerin duydugu endige de hakh olarak artlyordu. Takvimler 1953 yllimn baglanm
gsterirken imtiyazin verilig tarihi zerinden yaklagik beg yll gemigti. Bu arada her iki taraf30
milyon dolardan fazla masraf yapmigti. Yine de elde kuru 1kmigbeg kuyudan bagka hibir gey
yoktu. Bu ara Getty endi esini unutmak iin gegitliyollara ba vurmustu. lykonularlyla meggul

419
\
I

olup Avrupa'nm egitli yerterindegezip tozmutu..Bu gezide bir amaci da Rembrandt'in yaptigi
Marten Looten tablosununyerini araylp bulmak ve satin almakti. Bunun iin haftalarca dolag-
mig,sonundatablonunyerinisaptayarak satm almigttr.Sir asir evvel tipkigen John D. Rockefel-
ler'in yaptigt gibi o da her akgamservetinin hesabmi yapar, gelrle giderikargilagtinr,bu yolla din-
"gelirleri",
bagka bir hane
"giderleri"

lenirdi. Paris'ten gelen hesaplarda, bir hane gsterirdi. Dik-

her binler, milyonlar gibi rakamlar gstermesine
"gelir"

kate deger bir nokta, hanesinin zaman

bileti iin $ sent" gibirakamlar bulun-
"otobs
iin 10 sent",
"gider" "gazete
kargin, hanesinde
masiydi. SonundaBirlegikDevletler'e dndkten sonra kendini bir kez daha igine verdi. Bu ara
Tidewater Oil Sirketi'yle arasinda yirmiylldir srp gldensavag1da kazanarak girketkontroln
elde etti ve XV.Louis devrine ait nadir bir lake masa satm aldi. 178 dolar deyerek Arthur Mur-
"samba" "jitterburg"
idi.
ray dans okulunun kurslarma yazild1.En sevdigi danslar ve
Ne var ki tm bu faaliyetlere kargi Getty'nin sabn ve gveni giderek azalmaktaydi. Kuyular
kuru ikmaya devam ediyor, bu da sinirlerini bozup fkelenmesine neden oluyordu. Aslinda
onu sinirlendiren bagka bir geyde masrallanmnartmaktaoluguydu, Artan masraflaraSuudiAra-
bistan'a her yll lin dedigi bir milyon dolarlik harcama da dahildi. Getty sonunda bu igten bikip
usandigmiaikasyledi. Aminoil ekibi de Walton'un uaktangrdgtepecikleilgilenmeme-
ye, bu igi unutmaya karar vermigti. Tam o stra, Gettybirdenbire tam o yerde, Walton'un grmg
oldugu noktada altmci kuyunun ailmast iin Israr etti. Kanisma gre bat1nlmig paralarnasilsa
batinlmigt1. Eger altmci kuyu da kuru ikarsa bu igi kesinlilde birakacakt1. Ne var ki onun bu
denli kararli bir davraniga girigmesi kaderde yoktu. nk1953 Marti'nda Aminoil ekibi tam
Walton'un grmgoldugu yerde petrol bulacaktt Bu petrol kegfini sadecebyk bir keyif clarak
"muazzam

tanimlamak,konuyu hafife almak olur. Fortune dergisi hakli olarakburadaki yatagt

ve tarihe geecekkadar nemli" diye nitelemigti.

Milyarder
Getty bu blgeye ilk ziyaretiniancak kepiften sonra yapmigt1.Ziyaretlerinden birine hazirlanir-
ken, "Kendi KendinizeArapa grenin"adh plakla yapilan bir Arapa kursuna katldi ve plak
dinleyerek biraz Arapa grendi. Tarafsiz Blge'yevardiginda Kuveyt Emirigerefineve yeni
dnm lbni Suud'un yerine geen Kral Suud gerefine Aminoil ile beraber bir
"seminer

ve ziya-
fet" amahyordu. Su ziyafetle Tarafsiz Blge'ninleolojisini anlatacakti.Bunun iin yeteri kadar
Arapa grenmigti. Getty'nin rakibi olan Aminoil'den Ralph Davies ise Tarafstz Blge'ye gitme-
yecekti. Aminoil'den bir bagka yetkilinin aiklamasina gre "Ralph Davies toz, pislik ve mikrop
gibi geylerdenhastahk derecesinde korkardi." Bu da evden ayrilmamasiin geerlibir sebepti.
atilacak petrol" Birle-
"pe

Getty Tarafstz Blge'den gelen retimizellikle de ucuz, agir

ik Devletler'de, BatiAvrupa ve Japonya'dabyk, entegre petrol operasyonlannda kullanmigttr.
Zamanla holdinglerinin tmn yeniden teykilatlandirdi;Getty Petrol Sirketi'ni bunlarm en bg
koydu Ve kendisini byk bir petrol imparatorlugunun tek komutani yapti. 1950'll yillarda
gina
Getty artik Birlegik Devletler'deki en byk benzin pazarlay1ctlartarasmda yedinci sirada geli-
yordu. 1957 senesinde.ise Fortune dergisi Getty'nin Amerika'mn en zengin adami oldugunu,
lkedeki tek milyarderoldugunu ilan etmigtir. Getty bu habere kayltsiz kalmigt1. "Bankerlerim
bunun byle oldugunu bana daha nceden sylemigti,ne var ki ben bunun aiga ikmamasim
mit edlyordum" demigtir. Su gekilde dgnmesinin sebebini gyle izah etmigti: "Eger parantzt
sayabiliyorsamz o zaman bir milyardolanmz yok demektir." Daha sonra yeni bir unvan daha ka-
zanmly, "Milyarder Cimri"olarak amlmaya baglanmigtir. Son yillanni yetmig iki odalive Tudor
Maliknesi diye an11anevinde paha bilmeyen degerdeki sanat koleksiyonu ve antikalar iinde
geirmigti.Byle bir atmosfer iindeki malikneye, konuklannm kullanmasi iin kumbarali bir
telefonkoymayi da ihmal etmemigti...

420
 JeologPaul Walton ise 1948 yllmda, SuudiArabistan'daip mzakerelerl yaparken, amip-
li dizanteriye yakalanmigth lyilegmesitam yll aldi. Getty, Walton'a 1200 dolar hastahk tan
minati verince, Salt Lake City'ye dnerek bagimsiz jeolojgolarak aligtL 1960'll yillarda, Ta-
rafsiz Blge'de o kk tepecigiuaktan ilk grgnden yaklagik on yll sonra ziyaret iin gitti-
gi ingiltere'detelefonlaGetty'yi aramigtl. Milyarder onu Sutton Place'deki evine davet etti.
Ne kadar saglikli oldugunu gstermekiin Walton'a bazi agirhk kaldirma gsteriferitertiple-
migti. Gerekten de yetmig yagmdan epeyi gn almig oldugu halde, .dzenli olarak agirhk kal-
dirma egsersizieri yapar, sonra bu agirliklanyatak odasmda saklardi. Bu davette iki adam eski-
ye ait amlarmi tazelediler.Getty'nin altmcikuyuyu ama istegine Aminoil'deahjanlarm nasil
itraz ettigini animsayarak eskilerdenkonugtular. Sonunda Aminoil grubunun pes edip Walton
ve tabii Getty'ye hak verdiklerini bir kez daha dile getirdiler.Getty bu konugmada Tarafsiz
Blge'nin, sabip oldugu en byk gelir kaynagi oldugunu sylemigtir. Walton bu sz zerine
Getty'ye "Altmc1kuyunun petrol vermesi kargismda ok olumlu gekilde etkilenmig oldugunu"
hatirlatt1. Kim etkilenmezdi ki? Tahminlere gre Getty Sirketi oradan daha bir milyar varil pet-
rol alacagaberiziyordu. Tarafsiz Blge bu adamt sadece Amerika'nin en zengini yapmaklakal-
mamig, ayni zamanda dnyadaki en zengin vatandagt da yapmtyt1. O yeri uaktan ilk grp
bulan adam, Walton ise yaamm1 Salt Lake City'de stradan kazi anla malan yaparak srdr-
yordu.
Getty 1976 yllinda, seksen yagmda ldg zaman cenaze trenindeyapilmasldet olan
konugmay1Bedford Dk yapmigtir. Bu konugmada Dk, Getty hakkmda pu szlerisylemigti:
"Ne zaman Paul' dgnsem akhma hemen para gelirdi."J. Paul Getty iin hi gphesizbun-
dan daha daha onur verici(!) bir kompliman olamazdi.
Getty 1948-49 yillarmda Suudiler'le olaganst bir anlagma yapmigtl. Bu anlagma, kurulu
dzen girketlerininbagimstz petrolcleringelmesiyledogmasmdan korktugu partlanberaberin-
de getirmigti. Getty'nin Pacific Western Sirketi'nin nerdigi gartlar bu dela ncekilerden daha
agir tepkilere neden olmug,gok yaratmtytt;nk bunlar beklenenin de ok tesine gitmigti.
Getty'ninSuudiler'evril bagma demeyi taahht ettigi 55 sent, Aminoil'in Kuveyt'e dedigi 35
sentin ok stndeydi. 33 sentlikverglyi Anglo-Iran ve IrakPetrolSirketi'nin,iran ve Irak'ta ay-
ri ayn ddigi 161/2 senti ve Kuveyt Petrol Sirketi'nin15 sentlik vergisini cazibesiz gsterip s-
nk dgrmgt. Irak PetrolleriSirketi'nin Genel Menajeri dayanamayarak 55 sentlik vergyi
"Tam bir ilgmhk,istenmemig bir durum ve Iranve Irak'ta olugmasi olasig1klerintek sorum-
lusu" ilan etmigti. Bir Ingilizdiplomat da, olaya kargi tepkisiniimtiyazi kmayarak ve "Pacific
Western Imtiyazirezaleti" szlerlyledile getirmigti.
Bagimsiz-petrolclerin gelmesi halinde gelecegin ne olacaglOl en iyi tahmin etmig kigi Or-
tadogu petrol imtiyazlan mzakerelerine katilmig olan becerikli Kaluste Glbenkyan idi. O stra-
lar Standard Oil of New Jerseyyneticilerindenbirine yazdigt mektupta konuyu gyleele almig
tir: "Bu yeni petrolc grubu Ortadogu'da petrol imtiyazi geligtirilmesinde deneyimi olmayan ki-
iler.Oradakiyerel hkmetlere astronomik teklifleryaplyorlaf Ye bunun sonucunda da yerel
hkmetler aym samahklanbizden bekliyor. Sonuta, genel olarak ifade etmek gerekirse, du-
rum herkes iin tam bir dert lupikiyor."Glbenkyan'in Getty'ye kargt kipiselbir antipatisi ol-
dugu sylenebilir. Ne de olsa Getty denen bu Amerikah, Glbenkyan'myanm yzyll boyunca
Ortadogu'da o kadar zenle ektigi tohumlann meyvesini almaya gelmig bir
"tredi"
idi. Aynca
bu kigi ona bir bagka alanda daha meydan okuyordu. Dnyaapmdasanat koleksiyoncusu ko-
numu iin kendisi lle giddetle rekabet ediyordu. Yine de Glbenkyan Ortadogu'dansz ederken
eski deneyimlerine dayanarak konugmuy, kazadan sag kurtulmuy bir kazazedenin keskin zek
ve anlaylgini gstermigti. Ileriyednk kehanatte bulunurken gu szleri sylemigti: una kesin-
likle eminim ki yerel hkmetler birbirleriyle hibir bakimdan uyum iinde olmasalar da, bu
petrol imtiyazi konusunda bir araya gelecekler ve ondan sonra bizi limon gibi sikmak iin elle-

421
\ rinden geleniyapacaklar"demig ve szn gyle tamamlamigti:"Korkanm ki bu milliyetilik
rzgri ve daha bagka karmagalar sonunda bize sirayabilir.Ben olsamdikkatli davranirdim."

Geri ekilme
Kamilmazd1
DnyaninSuudi Arabistan petrolne gsterdigive devamh olarak ykselme egilimindekitalep,
Amerikalilar'm aradan ekilmesi ve Ingiltere'de olugan ekonomiksoninlar nedeniyle 1949'da
dgmeye baglad1.Aramco retiminin azalmastylaSuudi gelirleride kesildigi halde Kral'a
ve kral-
ligina ait malltahhtlerdehizli bir byme gzleniyordu. Btn bunlar kugkusuz 1930'lu ve
1940'h y1llann birikimiydi. Askerlere ve memurlara maa; denemiyordu; kabilelere yapilan pa-
ra yardimi asklya ahnmigti ve hkmet de bor ylgmi altmdaezilmekteydi.
Bu ok acil durum kargisinda nereye bagvurabillrlerdi?Bu, olsa olsa ok kr getiren girket
Aramco olabilirdi 1933'te, Maliye Bakam Abdullah Sleyman, "Jack"Philby'ninde yardimiyla,
byk bir beceri gstererekSocalimtiyazi iin mzakereyegirdi. Ne var kl bir hata yaparak m-
zakerelerde devamli olarak tehditler savurmug,Suudi Arabistan'a
"byk

girketkrlan" dedigi
geydenpay'verlmedike tm petrol igini kapatacagini syleyip durmuytu. Sleyman'mtalepleri
bitip tkenmekbilmiyordu. Ingaatprole masraflarmt Aramco kargilayacakti.Suudiler'in "Yoksul-
lar Fonu"na Aramco katkida bulunacaktL Yeni borlanmalar iin Aramco avans verecekti.
Aramco'nun Genel Damymani olan kipi bu konuda gunlan sylemigtir: "Sirketin her evet deyi-
inde Sleymanyeni bir talepte daha bulunuyordu. Aslmda Suudiler'in asil istedigi
geyorijinal
imtiyazm, kendi hkmetlerininkiralardaki hissesini ok daha artiracak gekilde yeniden grg-
metere alinmas1ydt." Aramco'nun ok kr getiren bir girket oldugu ortadayd1.Kendileri de bu
krdan haklan olan hisseyi istemekteydi. Kisaca Venezuela'mn oktanalmig oldugu geyipimdi
de onlar istiyordu.
Venezuelahlar son gnlerdekatalannibir geye takmigtive bu sadece Caracas'tan gelen an-
lagmanm yaz1hy gekli degildi. Venezuelali bir delegasyon Ortadogu'yubagtan sona dolagip "yari

yanya" kavramm1 Ortadogu halkina anlatiyor,hatta bazen lyi anlagilmasiiin Arapa'ya evir-
mek zahmetine bile kallamyorlardi. Venezuelahlar bu ek mastaflan hig kukusuz bagkalarma
yardimciolmak iin yapmiyordu. Romulo Betancourt'un gzledigigibi ottada ok a1kbir ger-
ek vardi: "Flyat dgklgnden kaynaklanan rekabet ve Ortadogu'dangelen retim hacminin
fazla byk olugu, Venezuelaiin ok ciddi tehdit olugturuyordu." En lyisi bu flyatlan ykselt-
mekti ki bu ancak Ortadogulular'm daha yksek vergi almasi ile mmknd. Digigleri petrol uz-
manmm yan alayli deyimiyle Venezuelalilar
"yan
yanya" anlagmasmm ktlanni
"ig
imkmm el-
lerinden alan bir blgeye -Ortadogu'ya-samak kararmdaydi."
Venezueladelegasyonu Suudi Arabistan'a gitmekkaran almigti. Ama ancak frak'm Basra
kentine kadar gidebilmeyi bagardilar.Suudiler Venezuela'nm Birlegmig Milletler'de Isralllehine
oy kullandigLni unutmamig, bu yzden delegasyonu lkeye sokmamigt1. Fakat yine de
"yan

ya-
nya" kavrami aradaki simn gemeyl bagaracakti. Sonuta Suudiler 1949 ylh rakamlanna bak-
tiklan zaman aradaki farkm ne kadar byk oldugunu anladilar.Aramco'nun o yllki kn Suudi
Arabistan'm kazancimn katml bulmugtu. Suudiler'in asil kafalanm yorduklan konu, nasil
olup da Birlegik Devletler hkmetinin aldigt verginin bu kadar artmig oluguydu.Eu yle bir
noktaya ulagmigtl ki 1943 ylhnda Aramco'nun Amerikan hkmetine dedigi vergi 43 milyon
dolan bulmugtu; yani Aramco'nun Riyad'a dedigi vergiden 4 milyondolar daha fazla olmuqtu.
Suudiler sonunda Amerikalilar'a girketintam olarak ne kazandigim, bundan vergt olarak Birle-
gikDevletler'e ne verdiginive bunun Suudi Arabistan'a yapilan vergi demesi yanindane ifade
ettigini ok lyi bildiklerini a1ka
anlattilar. Aynca bir geyidaha ok aik olarak ifade etmiglerdi.
Aramco Sirketi bagkamnm kibarca atkladigtgibi "Suudiler bu durumdan hi de memnun de-
gildi."

422
 J. Paul Getty'nin yeni Tarafsiz Blge imtiyaziigin yaptigitekllfonlara petrol girketlerinin
ok daha fazlapara demeye muktediroldugunugstermigti. Ama her.geye karo Suudiler bu
konu zerinde fazla baski yapmak istememigti. Imtiyazuyarmca yapilmasigerekenok byk
bir yatirim programi beklemekteydi. Aynca, Aramco'nun pazar hissesini elden kairdigtna he-
nz tamkolduklanndanSuudilerbirtakun ek masraflarikararak girketi zor bir duruma sokmak
istemiyordu. Byleyaptiklan takdirdegirket retiminin franKrfezi'nin bagka lkelerinde reti-
len petrollerekabet edemez duruma gelmesindenkorkuyorlardi.
Belki.de isteseler girketinrekabeti durumunu dogrudan etkilemeden Aramco'dan daha
fazla para koparmalan mmkn olabilirdi. Bu mitle Suudiler nce bir aragtirma yaptL Hatta
Aramco'nun bilgisi digmda,Amerikan vergi yasasi konusunda lyi bilgi sahibiolan bir dampmam
kadrolannda tutmuglard1.Dani1anm incelemeleri sonunda Amerikan vergi yasasmda kendi
lehlerine uygulanabilecek ve aym zamanda Aramco'yu dagilmaktan kurtaracak bir madde bu-
lundugunu memnuniyetle gzlediler; bu,
"yabanci
vergi kredisi" olarak bilinenvergidir.
Baglangici 1918'e dayanan o gnk yasaya gre, denizagir1 lkelerde faallyet gsteren bir
Amerikan girketi, Birlegik Devletler'e dedigi gelir vergisinden, yabanci vergi olarak dedigi
miktan dgebiliyordu. Bundan ama digarda i; yapan Amerikan girketlerininbyle yaptiklan
iin zarar grmelerini nlemekti. q yapmanin bedelinde alman igletme payi ve diger sabit de-
meler ise bundan dlemiyordu. Su ikisi arasmdaki fark ok nemllydi. nk. bu gu anlama
geliyordu: Suudi Arabistan 1949'da, igletme payt olarak sadece 39 milyon dolari degil, aynca
vergi olarak da 39 milyon dolar daha aldiginagre, bu 39 milyon dolarlik vergi,BirlegikDevlet-
ler hkmetine boriu oldugu 43 milyondolardan dglebilirdi. Sonuta Aramco'nun Birlegik
Devletler Maliyesi'ne sadece 4 milyon dolar demesi gerekiyordu.Diger bir a1klamayla,43
milyondolar degil, 43 milyon dolarla 39 milyondolar arasmdaki farki demesi gerekiyordu. Su-
udi Arabistan'meline ise 39 milyon dolar degil, bunun iki kati
-78

milyon dolar-- gemellydl.

K1saca, Aramco'ya dgen toplamvergi aym kaltyor, ancak bunun byk kismi Washington'a de-
gilRiyad'a gidiyordu.Suudiler'indegerlendirmesine gre durum byle olmaliydt; nk ne de
olsa petrol onlara aitt.
Yeni buldugu bu silahla Suudi Arabistan Aramco zerindeki baskismi giderek agirlagtirdi
ve sonunda, 1950 Agustosu'nda girketgerekle kargi kargiya gelerekimtiyazda temel degigiklik-
ler yapilmasi iin grgmelere baglamay:kabul etti. Su ara girket, Suudi Arabistan'in taleplerini
kargilamaya yatkm Digigleriagkanligl'yla devamli temas1da ihmal etmiyordu. 1950 Hazira-
ni'nda KoreSavagibaglamty,bu yzden Amerikan hkmeti Ortadogu'dakomnist etkisinden
ve Sovyetler'in yayilma politikasmdan tedirginolmugtu. Ayrica blgesel istikrar ve petrole g-
venle ulagma konularmda da rahatsizhk duyuyordu. Grgne gre Bati dgmani milliyetiler
zor durumda birakilmahydt BirlegikDevletler Hazinesi'nin aleyhineolsa da, Digigleri,Suudi
Arabistan'a ve blged petrol reten diger lkelere daha ok.gelir saglanmasim istiyordu. Kamst-
na gre Batt yanhst hkmetleri gl tutmanmve hognutsuzluklanm en alt dzeye indirmenin
tek yolu buydu. SuudiArabistan'm grgne gelince,o Amerikan girketlerininkonumlanni ay-
nen korumalan yanlislydi ve bunun saglanmasi iin acilen nlem almmas1ynnde elden gelen
her geyinyapilmasmi istiyordu.
Meksika'nin Amerikan ve ngilizpetrol girketlerinikamulagtirmasmm zerinden henz
yirmiyll gemigti.Bu, iglerin bazen ne kadar ktye gidebilecegininkamtlydi. D1igleriBakanlt-
=
petrol politikasi konusunda gyie diyordu: irketinmcadelede geri ekilmesi kamilmaz ol-
duguna gre bu ricatm btn ilgililer afsmdan elden geldiginceyararli ve dzenli bir gekilde
gereklemesi ok nemlidir." DigigleriBakanliginm Yakmdogu igleri'ndensorumlu bakan yan
dimcist GeorgeMcGhee'nin grgne gre yarlya" prensibni oldugu gibi uygulamakartik
"yan

kamilmazdi. Ileridebir gn, McGhee konuya 0yle aiklik getirecekti: "Suudiler Vene2uela'nin
'Yart Yanya' aldiklartni biltyordu. Bunu bildiklerine gre kendilerinin de aldigini biliyorlardi. Bu-

423
nu da bildiklerine gre kendilerinin de yzdeelliistemeleri dogaldi." 18 Eyll 1950'de, Digigle-
ri Bakanligi'ndayapilan bir toplantida,Ortadogu'dafaallyet gsterenpetrol girketleri temsilcile-
rine McGh.ee uymak-iin zamanlamanm ok uygun oldugunu" sylemtir.
"aga

Artik bu konuda olumlu geligmeleryaanmasmi nleyen tek bir sorun kalmigti;Aramco'nun

babasi olan drt girketten bazilan bu fikre kesinlikle karpydi. Kamlarmagre orijinal imtiyazdaki
artlargelirvergisini kesinlikle yasakliyordu. Ancak daha sonralan yapilan bir toplantidaMcGhee
Aramco'nun sahibi konumundaki bu girketlereok aikliklabagka bir seenegin mevcut olmadi-
gtmve uzun vadeli kontratlann iddetli bir yangmaya" sebep oldugunu syledi. Aramco Sirke-
"

ti'nin yneticilerindenbagkan yardimcisida, yan yanya prensibini savunurken gu grifade et-

migti: "Bu formln psikolojikaidan ele almdiginda adil oldugu anlagilir.Suudi Arabistan'da da
bu zm adil kabul edilecektir." Sonunda sz konusu girketlerikna edilmigtl. Yogun geen bir
aylikuzlagma grgmelerisonunda, 30 Arahk 1950'de Aramco ve Suudi Arabistan girketleri,
prensipte Venezuela'mnyan yarlya prensibinedayanan yeni bir kontrat imzaladilar.
Suudiler'in yeni kontrattan memnunluk duymasma kargm ortada yine de bir sorun kalmig-
ti. Su da vergi demelerinin Amerikan vergi istisnasi iin de uygun olup olmadigL konusuydu.
demelerinAmerikan vergi istisnasma da uygun oldugunun teyidi iin 1955 yllim beklemek
gerekmigti. 1957de GelirlerVergilemesini denetleyen ortaklaga Kongre Komisyonu da, muh-
telifvergi yasalarim, bunlarm tarihesini,hukuki kararlan ve LIL S. (Internal Revenue Service
-

Gelirler Hizmeti) kararlanmn benzer durumlarda, mkelleflerin durumunu" inceledik-

"diger

ten sonra karara kargi onaymi bildirdi. Bunu izleyen senelerde Birlegik Devletlerhkmetinin,
ncelikle de Milli Gvenlik Kurulu'nun vergi istisnalarinda Aramco'ya ayncalik saglamakiin
vergi yasalannt onlara gre ayarladiklarmi, gerekentadilatiyaptiklarmi iddia edenler ikm14tir.
Ancak, kayitlar bu iddialarin dogru olmadigmikamtlamigt1r.Aramco'ya uygulananvergi yasala-
nnda hibir usulszlk yoktu.
Bu geligmeleriizleyen gnlerdegelirlerinnemli bir kismi ABD Mallyesi'nden SuudiAra-
bistan kasalarina akmaktayd1.1949'da Mallye vergi olarak Aramco'dan 43 milyon dolar tahsil
etmigti.Bu Suudi Arabistan'a igletme payi olarak verilen 39 milyon dolarla kargilagtinldigmda,
kira blnmesinin 1950 yllma kadar tamamen farkli uygulandigt ortaya 1klyordu.l-951'de Su-
udi Arabistan pirketten l 10 milyon dolar tahsil etmigti; ancak vergi istisnasi uygulamasmdan
sonra ise Aramco ABD Hazinesi'ne sadece 6 milyon dolar demigti
Suudi-Aramco anlagmasikomgu lkeler zerinde abucak etkisini gsterdi. Kuveytliler
derhal kendileri iin de benzer bir anlagma yapilmasinda israr ettiler. Gulf Oil Sirketi ise tepkisi-
ni gstermedege bile kalmig olmaktan korkuyordu. Bu konuda Gulf Sirketi BagkaniAlbay Dra-
ke endigelerini Amerikan yetkililerine gyleifade etmigtir: "Bir sabah uyandlgLmizda Kuveyt'in
elimizden gitmigoldugunugrebiliriz."SonundaGulfSirketi, Anglo-iran Sirketi'nin bagkam Sir
William Fraser'in inatihkla srdrdg itirazmi kirmayi baararak bu girketi Kuveyt Petrol Sir-
keti'ne sokmuy ve kendine ortak yapmigtir. Bylece Anglo-ran da Kuveyt'te yanya" ilkesi-
"yan

ni kabul etmig oluyordu. IngiltereKara GelirlerildaresiAnglo-ran'm vergi istisnast prensibine

kar1tepki gsterdiysede ngilizhkmetinin teki kesimlerinden gelen agir baskilar sonunda
vergiciler de nihayet geregi kavradilar ve vergi istisnasi mekanizmasma uymayi kabul ettiler,
1952 yllmm ilk aylannda, kompu Irak da yan yanya anlagmasmi kabul etti.
Bylece David Ricardo'nunmal sahibi-kiraciiligkilerine artikyeni bir boyut, bir temel geti-
rilmigti. Bu yeni dzende kract durumundaki petrol girketleri varliklanm hissettirmek iin bir-
birlerine sikica sanlacakti. Szgelimi JerseySirketi'nin birka departmammn ighirligiyaparak gir-
kete bir egiti-rehberlik saglamak amaclyla yan yanya anlagmasmm nasil uygulanacagim gste-
ren bir kitapik hazirladigt grlr. Kitapta, girketin Meksika igletmesinden byk dersler aldigL
zerinde durularak qu grglere yer veriliyordu: "Quanda billyoruz ki herhangi bir lkede konu-
mumuzun gvenceliolmasi, sadece yasalara ve kontratlara uymamiza veya hkmete yaptigi-

424
miz demelerin oramna ya da niteligine bagli degildir. Tmyle iligkilerimizin herhangi bir
anda, o lke tarafmdanveya lkenin kamuoyu tarafmdanve kendi hkmetimiz ve kendi ka-
kabul edilmesine baghdir. 'Adil' kabul edilmedigi takdirdedegigtfrilmesi ge-
'adil'

muoyumuzca
olmamak" yazik ki, aslmda, belirli ve l-
"adillik" "adil

rekir." Ancak gu da bir gerektirki, ve

lebilen standartlara bagli olmaktanok duygulara dayanan kavramlardir. Su mhendislere,iga-
damlanna ve uluslararasi petrol girketikorsan yneticilerine her ne kadar uygunsuz ve kabul
"50/50"

zor gelsede, yaamm bir geregidir: O gne kadarki deneyimler de kavrammda insam
bir
memnun eden eskidengelrne geyler oldugunti gstermigtir.
memnun etse de etmese de bu anlagma artik bir zorunluktu. Ama acabakiralar ko-
llgilileri
nusundaki sava; sonsuza dek srecek bir bang anlagmastyla mi sonulanmigte, yoksabu sadece
bir ateykes miydi? Artik girketlerin milliyetilik, hkmranhk iddialan ve milli devletlerin daha
ok gelir elde etmek iin duydugu ka1mlmaz hirsa kari kendiferini savunacak duruma geldikle-
ri sylenebilir miydi?Jerseyidaresi iin hazirlanan kitapik kesin bir uyan neriyordu: "Herhan-
olmaktan uzak' oldugu kanisma vanr ve yine de bu blg-
'adil

gi bir lkede egit bir blgmenin 'adil

meyi kabul edersek, diger lkelerde de zemin ayagimizm altmdan kayar ve o illkelerde de
"50/50"

olmayan'durumu kabul etmek zorunda kahnz." Kitap1ktakigrg,yani prensibinden

dn verilmemesi bunun iyi bir blgme oldugunun igaretiydi. Ileridebu oranin kendilerini her-
"45/55"

hangi bir savunmayazorlamayacagina ve eleptiriye de kapah olduguna inan11migtL ya

bu avantait saglayamaz,olsa olsa geriekilmeyigeici bir sre durdururdu.
"40/60"
da

Simr izgisi(Watershed)
1950 Arahk ayinda yrrlge girmig olan Suudi-Aramco yanya" anlagmast bir tarihinin
"yan

mparatorlugu'nun
"ingiltere

hakh olarak tammladlglgibi duraklama ve gerileme tarihinde bir

devrim" sayihr:"Bu Ortadoguaismdan gcn Hindistan'a ve Pakistan'a gemesikadar anlamh
olan, iktisadi ve politiksmirlann izilmesolgusudur." Amerilfan hkmeti aismdanda Suudi
Arabistan ve teki lkelerin ok acil ve kritik gelir ihtiyalannm kargilanmasmda yardimci ol-
"dost"

muytur. Amerikan hkmeti iin sava; sonu petrol dzeninin aynen korunmasi ve bu re-
jimleriniktidarda tutulmasison derece nemliydi ki, anlagma bunu da saglamigtir.Su anlagma-
mn aym zamanda birok risk ierdigini de kabul etmek gerekir.Truman Doktrini ve Marshall
yardimi gereginceher bir dolarm Kongre'de adeta bir savaga neden oldugu bir sirada Ortadogu
hkmetlerine petrol girketlerininknna vergi koyma yetkisi veren byle bir dzenleme hi
kugku yok ki Kongre'den ek yabanciyardim koparrnaktan ok daha etkill ve yararli olmugtur.
"Yartyanya" prensitinin ayrica gerekli psikolojik rahatligi sagladigtda kabul edllmelidir. Kisaca
hem siyasi hem de seribolik ailardan anlagma,kendisinden bekleneni fazlaslylavermigtir.
okseneler sonra, 1974'te uluslararasi petrol politikalan bir kez daha ok yogun ve gid-
detli anlagmazhklarla yz yze geldiginde, bir vakitler Suudi-Aramco anlagmasim savunmuy
olan ve gimdide Digigleri Bakan Yardimciligt'ndaki GeorgeMcGhee, 1950 ylhnda temeliniatti-
gibu anlaymadan dolayi bir Senatooturumunda sorguyamuhatap olacakti. Bu senatr kendisi-
ne qu soruyu sormugtu:Acaba McGhee vergi istisnasi sisteminin gerekte "Milyonlarm, yne-
tim karanyla kamu hazinesinden alimp yabanci bir hkmetin kasasma aktanlmadigimsyleye-
bilir miydi?Ve bunun Birlepik Devletler Kongresi'nin onayina bile gerekduyulmadan yapildigim
kabul eder miydi?"
McGhee bu soruyu tepkiylekargilamig, itiraz etmigti. Su sadece kabul oyu anlaminda el
kaldirmakla geirilmig bir anlagma degildi. Zamamn Maliye Bakanligi'na ve Kongre'yedampil-
diktan sonra yrrlge girmig bir anlagmaydi. Alman bu karar asla bir sir degildi. "Yan yanya"
prensibi daha Suudi Arabistan'da uygulanmadan yedi yil nce Venezuela'da yrrlkteolan bir
anlagmaydi. McGheeaiklamasmda kendisine.yneltilen sorunun hibir dayanagi bulunmadigi-

425
I

m savundu ve "Bu petrol imtiyazmm sahipliginikazanmig olugumuz lkemiz aismdan ok b-

yk yararlar saglamigtir"dedi. Ona gre anlamanm igigi altmda bir yeylerbaarmig olmamak
bazi riskler getirmigti. McGhee szlerininsonunda "Aslmda,gerektehdit imtiyazm kaybmdan
ileri gelmigtir" dedi,
Gerektende, Aramco SuudiArabistan'daki imtiyazmi korumugtur. Ne var ki 1950 Arall-
gl'ndakiSuudiler'le
"yan

yarlya" anlagmasimn imzalanmasmdan sonra, alti ay iinde, kompu

iran'da yaanan olaylarmal sahibi-kiraci iligkilerinin taraflanhi de memnun birakacak gekilde
dzenlenmedigini kamtlamigt1.

426
 23
"htiyarMossy" ve
iran lin Mcadele

1944 yllmda, eski Iran SahlRiza Pehlevi'nin GneyAfrika'da srgndeykenldg haberi Tah-
ran'a ulagtigmda Sah'moglu Ve tahtmm varsi Muhammed Riza Pehlevi kderden perian ol-
muytu. okyillar sonra, o gne ait duygularina deginirken reaksiyonunu gu kisa cmleyle zet-
lemigtir: "Kederimsonsuzdu." Muhammed Riza Pehlevi, Iranti Kazak tugaymmtartigmasizve
gerek komutam olan ve 1920'lerde iktidan ele alarak kendisini Sahilan edip, ta glyenbabasi-
m taparcasmaseverdi. Tahta getikten sonra ilk gnden baglayarak paralanmig durumdaki l-
keye dzen getirmig,byk bir hizla modernlegmesine ynelmig, babasimn ve kendisinin Orta-
ag'dan kalma tehlikelive ldrc dgmansaydiklannfuzlu mollalari sahneden silmek iin
elinden gelengayretigstermigtir.
Muhammed RizaPehlevi'nin kederini artiran ve onu vicdanenslu yapan gerekte baba-
smm tahtml gasp etmig olmasi degildi. Yazikki babasmm tahttan indiriliginde onun da losmen
rol vardt 1941 Agustosu'nda, Almanlar'm Sovyetler Birligi'ni iggal etmeye.baglamasmdan iki
ay sonra ngllizler ve Ruslar,Abadan rafinerisini ve franzerinden Sovyetler'e giden levazim yo-
lunu gvenlige kavugturmak iin askeri glerini ran'asokmugtu. Almanlar'm Rusya'da ve Ku-
zey Afrika'da hizla ilerlemesi Mttefikler'i dehgete dgrmg, bir kugatma hareketlyle fran'a gi-
rip burada kuvvetlerini birleptirecegi korkusunu yaratmigtL Bu yzden Naziler'e dostluk ve
sempatigstermig olan Riza Sah'1tahttan indirerek yerine, o. gnlerde henz yirmi bir yagmda
olan oglunugetirmiglerdi.
Riza Sah'inlmnden sonra, Muhammed Pehlevi babasini daha ok dgnmg, ona ait
amlar bir hayalet gibi pegini birakmamigttr.Artik sonsuza dek habasina lay1kbir eylatolmayaa-
liacaktL Bagkalarigibi kendisi de srekli olarakkendisini babasi ile klyaslayacakti. 1948 y1lmda
bir gn kendisini ziyaret eden bir konuguna Sahkipiselolarak bir itirafta bulunarak gu szleri
sylemigti: "K1zkardegim Egref dn bana bir adam mi yoksa bir fare mi oldugumusordu." Bu
sz sylerken glyordu, ancak kendisinin bunu pek komik bulmadigi da aika belliydi. Ha-
yati boyunca her zaman kendisine babasi kargismda zaylf, kararsiz ve yetersiz'kaldigi ima edil-
migti. Hayattnin birok ylhmyabanc11arla ve diganda geirdigiiin halki tarafmdanbir balama
"diga
egilimli" grnyordu. Daha alti yagmdayken Fransiz bir mrebbiyenin ellerine teslim
edilmig, on iki yagmdayken tahsil iin Isvire'debir okula gnderilmigti.Egitimi ve deneyimi
kendisini frantoplumundanbir lde uzak tutmuytur.Amerikan Bykelisi'nin 1950'de sy-
ledigi gibi"Dogulubir lke iin Sahfazlaca batihlaymigbir Rigiydi."Bu belki de dogtuydu. Ola-
sihk kendisini neredeyse kirk yll boyunca bir hayalet glbi kovalamigtir.
unu da unutmamakgerekirki, kendi endigeleri ne olursaolsun, henz ok kk bir yag-
ta egitlidalaverelerle yogrulmuy bir ortama at11migt1.Bu ortam kendinden son derece emin ve
deneyimli bir politikaci iin bile bag etmesi ok zor kogullarla doluydu. lran'da kralligm ne dere-
ce megruoldugu tartigmakonusu olabilir. ran'damonarginin rol bugn dahi zmlenmemig
bir sorundur.Muhammed Pehlevi yabanct glerin mzminlegmig mdahalesiyle ve aynca Sov-

427
 yetler'in lkenin toprak btnlg zerindeki baskisiyla ve ingiltere'nin olduka byk ekono-
mik varligiyla mcadele etmek zorunda kalmigtir.Smif, yre, din, modern-- geleneksel akim gi-
bi farkliliklarm egemen oldugu bir siyasisistemde, otoritesini devam ettirmek iin mcadele
vermeye zorlanmigtir. lkeninbir yanmda ategliAyetullah Seyid Kaganiliderligindeki Islamellar
vardi. Bunlar dnyaya ait hibir yeyinlkeye girmesinerazi degildi ve en kk bir modernleg-
me hareketinde hemen bag kaldmyordu, Bu bagkaldirilar yabanct dam;manlarm geliginde veya
Riza Sahkadmlara peeyikaldirma hakki verdiginde lke apindayayll1yordu.lkeninbr ke-
simindeise komnistlerve Moskova'ya bagh iyi organize edilmigsolcu parti Tudeh vard1. Su iki-
.
sinin ortasmdada, hepsi birden politik sistemi yeniden yapilandirmak isteyen reformcular, milli-
yetiler ve cumhuriyetiler bulunuyordu. Aynca, iktidan kendi ellerine geirmek iin sabirsizia-
nan subaylarda bu gruptaydl.
ran'mpolitik kltr karmakangik fantezilerle dolu, ilgin abartmalarave ok yogun duy-
gularadayanan bir kltrd. Nfuz suiistimall ve ahlaki rmeburada bir yaamgekliydi.Ingi-
liz Maslahatgzan Meclis'te,Tahran Parlamentosu'nda bu oyunun kurahru ok aik bir gekilde
yle zetlemigti: "Milletvekilleri rgvet bekler." Kirsal kesimde lse Tahranve Pehleviler'le ya-
kmbktan nefret eden yzlerce agiretyagamaktaydL Sahhkmranliginda olan lkede gerekten
de ayinlik taraftariakimakapilmam1toprak parasi yoktu. Nihayet 1940'lar sonunda lke eko-
nomik knedeniyle sefalet Ye isttrabm penesine dgt. Tm lke ulkunda gimdiyalniz bit-
mek bilmeyen.kalici bir mitsizlik hkimdi.
lkeyibirleptiren tek faktr yabanc1dgmanhgi ve zellikle de ingiliz dgmanliglydi. O
gnlerdeok sratle dgmekte olan bir lkeye belki de o gne kadar bu kadar ktlk yakigtml-
mam14t1.Artik ingilizler'e geytan, tm lkeyi kendi ellerinde evirip eviren bir yaratik gzyle
bakillyordu.
Her Iranhpolitikacigirdigiher siyasi evrededgmanlarmi ve muhaliflerini ingilizajani ol-
makla sulamak zorundaydi. lkedeyaganan kuraklik, hasat verimsizligi ve veba gibi olaylardan
bile bu kurnaz Ingilizlersorumlu.tutuluyor, bunlann Ingllizler'in geytancabir dzeni olduguna
inanillyordu. Ancak protestolann odak noktasi, Iran'msanayideki en byk ivereni, lkenin
yabanc1 gelirlerinin en nde gelen kaynagi ve modern yabanci dnyamn sembol saydiklan
Anglo-lran Petrol yogunlaglyordu.
irketi'nde
Anglo-IranSirketi'ne duyulan neffeti kismen petrol kiralan zerindeki kavga krklemek-
teydi. 1945-1950 arasmdaAnglo-Iran Sirketikayitlarinda kr olarak 250 milyon pound gsteri-
lirken, Iran'migletme payi 90 milyon pound'da kalmigtl. ngiltere hkmeti Anglo-Iran'dan ver-
gi olarak fran'm aldigt igletme payindan daha ogunu allyordu. Igleridaha da kangtirmak isterce-
sine girketinkr hissesinin nemli bir blm de, en byk sahip durumundaki ingilterehk-
metine gitmekteydi. Sir sylentiye gre Anglo-Iran Sirketingilizdonanmasma, hem de byk
bir indirimle petrol satmaktaydi. Iran'a gelincebu lke iin para ve kuruglardan ok daha nem-
li geylervardi ki, bunlar duygular ve sembollerdir. Politikacilan ve ayaktakimmi ilgLnca bir he-
yecana sevk eden ve Anglo-ran dgmanligmi milli bir tutku, bir sabit fikir haline getiren de bu
duygulardL Aynca, bagkalarmm ceza ve sorumlulugunu yklenen yabanc1 bir girketbulmak da
kolaylarma gelmigti.

Son Sans
IL Dnya Savagi boyunca Amerikaltlar ve Ingilizler,Iran't ingiltere'nin sorumlulugundagr-
mglerdir. Ancak daha sonra, Soguk Savaym kizigmaslyla ve Iran Krfezi petrolnn gvenligt
konusunun da araya girmesiyle,Iran, Amerikan yabanct politikasmm n safmda yer almigtir.
Sovyetkuvvetleri 1946'da Kuzey iran'dan ekilmigti, ancak 1949'da Amerikalilar, inde bu-
lundugu korkun ekonomik ve politik rme sonunda tran'in Sovyetier Birligl'nin penesine

428
dgmesinden korkmaya baglamigti. ranise, her zaman sahne oldugu suikastler, suikast girigim-
leri yznden ok daha pagkindurumdaydi ve politik durum da ok daha apragikti.1949 Qu-
bat aymda, fanatik bir Mslman olan fotograf1kiliginda biri Tahran niversitesi'ne geldigi
bir sira iran Sahi'nl ldrmeye tegebbs etti. Alti el ate; etmesine kargm bu suikast girigimin-
den Sahhafif yaralarla kurtulmug, aynca gsterdigicesaret ve serinkanlilikla halkmin takdirini
kazanmigt1. Daha sonra, bu olaya deginirken Sahdegerlendirmesini gyleyapmigtir: "Bu su-
ikast girigiminin mucizevi bir gekilde baarisizlikla sonuIanmast beni bir kez daha hayatimm
ilahi gler tarafindankorunduguna inandirmigtir." Bu olay Sah'ingrgylekendisi ve lkesi
iin tasarladiklarindabir dnm noktasi olmuqtu. Sahbu olayistktynetimilamnda ve kipisel
otoritesini daha da baskili gekilde hissettirmesinde dayanak olarak kullanmigtir. lmnden
sonra "Byk"unvani verdigi babasmm cesedinin Gney Afrika'daki mezanndan ikar11arak
Iran'a getirilmesive devlet treniyletopragaverilmesi emrini verecekti. Eu arada imdi oglu-
nun hkmdar oldugu lkenin her kgesinde Riza Sah'm heykellerinin dikilmesi de ihmal edil-
memigti.
Siyasiotoritesini yayginlagttrmakiin gsterdigi abalardaran Sah't,ran ile Anglo-ran
Petrol Sirketi arastndakimall baglan, petrol ihra eden teki girketlerinkine uydurmaya zen
gstermigtir. Bu ara, Sovyetler'in emellerinden korkan ve Ingilizler'e klyasla kaybedecek fazla
bir geyi de olmayan Washington,hem Ingilizhkmetine hem de Anglo-Iran'a, demekte ol-
duklan igletme paylanm artirmalart iin baskt yapmaktaydi.O stralar Amerikahlar'm bu konuda-
ki en gzde adam1Digigleri Bakanhgl'mn Yakindogu Ve Afrika iglerinden sorumluBakan Yardim-
cist olan ve aym zamanda Aramco ile Suudi Arabistan arasmda
"yan
yanya" anlagmasim kabul
ettirmeye alian George McGhee idi. McGhee kazanlarm Anglo-ran ve fran arasmdaki gn-
cel blnme geklindenhognut deglldi ve bunun akilc1olmadigt kamsmdaydi. ngilizyetkililer
ise, dogal olarak McGhee ve diger Amerikalilar'm bu ige mdahalesine ve herhangi bir gekilde
neride bulunmasma karplyd1.Su kipiler 1949'da tam otuz yedi yagmda olan McGhee'ye
"gu

harika ocuk" diyor ve bazi sorunlarinm zm in dgncesine bagvuruyor, ondan gt al-

maya ali1yordu. Ancak bu konuda ige kanymasma karplydilar.Yine bu kipiler McGhee'yiingi-
lizler'e ve Anglo-iran'a kargt bir adam olarak grmekteydi. Ancak, bu konuda yamlgidayd11ar.
McGhee Oxford'daRhodes bursu ile okurken, Anglo-Iran BagkamSir JohnCadman'm kizlanyla
arkadalikkurmuy hatta birok kere Cadman ailesini yazhktaki ky evlerinde ziyaret etmigttr.
Oxford'da fizik doktorasi aligmasiyaparken bazi sismik aragtirmalar da yapmig, bu aragtirmala-
r1 (girketin kazi yapmada yararlandigt Hampshire blgesinde) Anglo-ran'in da kattlimlyla, onlar-
la beraber yapmigtl.Bu ahmalarbitince Anglo-iran yan pakayla,McGhee'ye i; teklifindebile
bulunmuytu. McGhee bu tekliti ciddiye ahp dgnmg, ancak kabul etmemigti. Kabul etmeyi;
sebebi tamamen memieket hasretnden ve bir an nce Amerika'ya dnmek istemesinden fleri
gelmiti.Sonrakiyillarda bu olaya pu szlerle deginmittir: "O gnlerde AIOC'a kargi (Anglo-Iran
Oil Company)yakm duygular iindeydim."
Sonrakiolaylar McGhee'ninisabetli hareket ettigini gstermigtir. McGhee'ninLousiana'da
byk bir petrol arazisibulmasi ingiltere'dendngnden hemen sonraya, IL Dnya Savagt'mn
baglangicina rastlar.Bu bulug ona servet, bagtmsizlik ve mesleginin geri kalan kismini kamu hiz-
metine adama firsatt vermigtir. Sekinbir kigi olan EveretteDe Golyer'inkiztyla evlendi ve or-
duda grev almcaya kadar De Golyer'in petrol degerlendirme firmasinda ortak olarak aligti.
McGhee gagmazbir Ingiliz hayramydi (veyaaminm daha ileri bir agamasinda Ingilizce Konu-
ganlarBirligi'nin bagkani olmugtur). Kesin olarak inandigt ey,ingilizier'inmutlaka kendi kendi-
lerinden kurtanlmaya muhta olduklanydi. zellikle de, petrole kargi takmdiklan
"on
dokuzun-
cu yzyil" tutumlarminkesinlikle degigtirilmesi gerektigine inamyordu. McGheebazi konularda
beyanlarda bulunurken ayni zamanda meslektaglarmm grglerini yansittrdi: "Iran konusunda
girketin ve ingilterehkmetinin gsterdigi grlmemig ve inati samaliklart" eleptirirken,
-ki

429
bunlar DigigleriBakani Dean Acheson tarafmdan zetlenmigti- McGheeher zamanki gibi hem
kendisinin hem de meslektaglarinm hakli grglerini yansitmigtir.
Diger taraftan, her ne kadar Amerikalilar inanmiyorsa da, ingilterehkmeti de Anglo-
Iran'laanlagmazlik halindeydi. Geri ngilterehkmetinin Anglo-Iran'da yzde 51 hissesi var-
di ama bu, iki tarafarasmdabyk bir yakmhk ve anlaylym var oldugu anlammda degildi. Tam
tersine bu ikisi birbirlerine kargi gpheve kin duymaktaydi ve en etin mcadeleyi de yine bir-
birlerine kargiveriyorlardi. Bu etin atigmalar ogu zaman oldugu gibi klasik dzeyde "Bagkan-
la yneticiarasindakiatigma"geklindeydi.Daha 1946 yllinda, gnn DigigleriBakamolan Er-
nest Bevin bu konuda gikyettebulunarak gunlansylemigti: "Anglo-Irantam olarak devlet ser-
mayesiyle iIeyen zel bir girkettir ve yaptigt her yey mutlaka ngiltere hkmeti ve ranarasm-
daki iligkilere yansir, bu da bu iligkileri etkiler. Benim DigigleriBakani olarakhkmetin bu b-
yk holdingi zerinde, hibir geyyapma gcm veya nfuzum yoktur. Bildigimkadanyla teki
bakanhklarm da yoktur."
kendi aismdansa, durum bambagkaydl. Bunlara gre girket dnyada ham petrol
.irketin

reticileri arasmda ncyd ve petroln hemen hepsi de ran'dangelmekteydi.Diger taraf-

tan, yine anladiklari kadanyla franda iyi bir anlagma yapmtyti. 1933 szlegmesine gre ranyal-
mzca i1etme payi almakla kalmlyor, aynca girketin tm dnyadan elde ettigi krlardan da yzde
20 ahyordu. Bu, anlagildigt gibi, diger herhangi bir petrol reticisinin partlarmdanok daha iyi
artlardemekti. Bundan bagka, art1k Anglo-ran en byk uluslararasi petrolgirketlerindenbiri
olmugtu. Bundan byle, kompleks ve global dzeyde i; iligkilerine girmeye yneliyordu. Artik
Churchill'in 1914'teki pay aliminm hedefine uygun olarakfaaliyet gsteriyor ve st dzey yne-
ticisi politikacilarm ve devlet memurlarmmmdahale ve gtlerini istemiyordu. Onlara gre
Anglo-Iran Bagkani Sir Wiliam Fraser'in kltc deyimiyle "Bati Yakasi'ndan gelen Baylar"
aika, petrol iginden anlamazdi. Ashnda iran'da herhangi bir ip yrtmenin ne demek oldugu-
nu da bilmezlerdi. Ne var ki olaylar bunlarin istedigt gibi geligmeyecek,baskilar Anglo ran'i
1949 yazinda, Iranlilar'la ek bir uzlagma yapmaya zorlayacaktl. Bu, degigtirilen 1933 imtiyazina
konulan bir ektir. Bu yerii neri igletme paylarmm fazlaslyla artmimasmda, toptan demelerin
de adamaktlli ykseltilmesine ynelikti.
Anglo-iran ve ranhkmeti bu konuda anlagtiklan halde, Iranhkmett Parlamento'nun
itirazlyla kargilagma korkusuyla anlagmayi bir sene sreyle askida birakip Meclis'e sevk etme-
migtir. Sonunda1950 Hazirani'nda anlagma Meclis'esevk edildi. Parlamento'daki petrol komis-
yonu yeni anlagmayt giddetle reddedip imtiyazin iptali ynnde oy verdi ve Anglo ran Sirke-
ti'nin millileptirilmesini talep etti. Bu stralar Ingilizyanhst bir lider suikastteOldrlmg, durum-
dan korkuya kapilan Bagbakan, tedbirliolmanm en uygun yol olduguna kanaat getirerek,ara-
buk istifa etmigti.
Bagbakanliga SahHazretleri, Genelkurmay Bagkam olan-General Razmara'yt atad1. ince
yapill, gen, askeri" olarak tanman, St. Cyr Fransiz Askeri Akademisi'nden mezun,
"askerlerin

hirsli ve serinkanliRazmara, o gne kadar Iran'da hi duyulmamt; bir geyiyapmt; olmakla,yani

bir rgveti geri evirmekle n kazanmigti. icraatistrasmda Razmara, Sahile arasmda daima bir
mesafe koymaya ve kendine ait bir otorite tesisineahymigttr. Amerikahlar ve ingilizlerRazma-
ra'yt son gans olarak grdler.Simdi ranhem komnist akimma ve hem de dogrudan dogruya
Sovyet saldirisina her zamankinden daha fazla aikti.
Ayni ay, 1950 Hazirani'nda, Kuzey Koreliler'in Gney Kore'yi iggal etmesiyle SogukSava;
s1cak savaga dngecekti. 2aten teden beri Sovyet ve Iran askeri kuvvetleri arasinda simr atig-
malari oluyordu.Su olay zerine Digigleri'nde GeorgeMcGheeacil bir emirle Sovyetler'in olasi
bir Iraniggalinde Sovyetler'e kargi koymak iin gerekli haztrhklann yaptimasmi istedi. Kore Sa-
vagi'nm ortalarmda fran petrol daha da acillyet kazanmigti. Ortadogu retim toplamimnyzde
40'I
sadece ran'dangelmekteydi. Aynca fran'daki Abadan rafinerisi de Dogu Yankresi'nde

430
 uak yakiti reten en byk petrol kaynagi idi. SavagortalanndaMcGhee'ninbyle bir emir ve-
rigibu nedenlere dayamr.
imdi tehlikedaha da artmigti. Bu nedenle ABD hkmeti Ingiltere hkmetine daha ok
baski yaparak Anglo-Iran't, Iran hkmetine kolayca kabul edecegibir teklifyapmaya zorlamak
istedi. Ne var ki SirWilliam.Fraser yle her geyekolaycaboyun egecek karakterde degildi. Iran-
lilar'la geirdigionca yll epeyce deneyim kazanmltt; onlarmhkmet sisteminin
saygiyadeger
olmadiginm bilincindeydi. Iranlllar'dansadece nankrlk,dzen, arkadanvurma ve yeni talep-
ler beklenecegini lyi biliyordu. Amerikalilar'a kargi duygulannin da bundan daha sicak oldugu
sylenemez. Anglo-ran'in bagma gelenlerden Amerika'yi sorumlu tutuyor,bunlarin Tahran poli-
tikasmaburnunu sokmasmdan ve bir de Amerikapetrolgirketlerinin-zellikle Aramco- Orta-
dogu'daki faaliyetierinden ileri geldigitteinamyordu.
Fraser kesinlikle Anglo-ran'm konumunu saptamig olan adamd1.Herhangi bir kogul altin-
da muhalif kalmay1bilen biriydi. John Cadman'm sahip oldugudiplomatik beceriden onda eser
bile bulunmamasma kargin, sert tutumu ve -erigilmez otoritesiyleAnglo-Iran'i belirli bir ynde
-
-kendi istedigi ynde- idare etmeyibilmigti. Kendisine kargt ikilmasina aslamsamaha_etmez-
di. Gnn birinde, Anglo-Iran'm Kuveyt'teki ortagl olan Gulf Sirketiynetim bagkam ondaki bu
zelligi fark etmig, Fraser'in her kesim stnde tam egemenlik kurdugunu, Anglo-iran'm teki
mdrlerininonun yamnda
"seslerini
bile 1karmaya cesaret etmediklerini" gzlemigti.Fraser
iin ortada dolaan bagka bir sylentibu adamm tirnagatam bir iskoyali"
"tepeden

olduguydu.
Babasi, nde gelen girketlerdenisko KayayagiSirketi'ni kurmug olan ve bu girketisonradan
Anglo-ran'a satan kipidir.SonradanFraser'in emrinde aligan biri kendisi iin espri olarak "Wil-
lie kayayagt ile birlikte geld" demigti. Aym adam bu kipi iin gu tanimlamay1 da yapmigtir:."e-
tin pazarligm bir yaam tarzt oldugupetrolclkteondan daha iyisini yapan ikmamigtir."
Fraser,Britanya hkmetiyle hasim durumuna geldiginde de kendine zg kipiligtnidegig-
tirmemigtir.Bu adam hakkmda egitligrglerfleri srlmgt. Digigleri'nde bir yetkili Fra-
ser'in
"tipki
Glasgow'lu bir maliyeci grnmndeoldugunu, onun gibi, defterde gsteremedi-
gi bir hesapla kar11agtigmdaevresini hor gren bir tavtr iine girdigini"sylemigtir. Kendisiyle
ly iligkisinde bulunmuy bagka bir lngiliz
memur da Fraser'in
"inati,
dar kafall, cimri bir ihtiyar"
oldugunu iddia etmigtir. stdzey hkmet yetkililerinden birogu zaman
zaman bu adamin
igten ahnmasmi dgnm ve emekliye sevki konusu da sik sikgndemegelmigsede, bu adam-
lar her nedense kendilerinde bunu yapacak gc6grememiglerdir. Fraser'in, tm muhalifierine
kargi elinde ok byk bir kuvvet vardt. Su kuvvet Anglo-Iran gelirlerinin devasa neminden
ve ingilizhazinesineve topyekningilizekonomisine yaptigi ok byk katkilardan ileri geli-
yordu.
Fraser, Ingilizhkmetinin ran'layeni bir uzlagma iin yaptigi sayisiz girigimlere hl gay-
niadan kargi koymuy ve bu konuda Amerika'nin grgn kulak ardi etmigtir. Sonrane olduysa
oldu, 1950 sonbaharmda Fraser birdenbire karakterine ters dgeti ve ondan hi beklenmeyen
bir degigim gsterdi. Birden franiin ok daha fazla para aynlmasi taleblyleortaya tktive yalmz
bununta da kalmaylp Iran'm iktisadi geligimininve Iran egitiminin desteklenmesini savunmaya
bagladi Acaba ne olmutu? Kugku yok ki Fraser aniden hay1rseverlikkimligine brnmemigti!
Olsa olsa bu degigiklik Fraser'in "McGhee Bombasi" diyen bilinen -Suudi Arabistan'da "yan

ya.
riya" prensibini- grenmig olmasmdan ileri gelmigve Fraser acele ile bir geyler yapmak geregini
duymutu. Ne yazik ki ok ge kalinmigti. Aralik ayinda Aramco ile "yari
yariya" anlagmasi ya-
pildigtduyurusu Bagbakan Razmara'yi Ek Anlagma'dan ekilmeyemechur edecek, konu da bu
gekilde kapanacakti.
Sonunda bu defa Aramco, kendi adma yaptigt
"yan

yarlya" teklifiyleortaya ikti. Ancak,

artik bu oran yeterli degildi. Simdi Iran'dane kadar muhalif varsa hepsi dikkatini kt ghretli
Anglo-lran'a yneltmigti. Su muhalifaktmm lideri yaglica bir "me
ale" olan Parlamento'nun pet-
I
I

431
I

"igkence

rol komisyonu bagkani MuhammedMusaddik't1r.Musaddik eken bu ulusun talihsiz-

liklerinin hepsinin kaynagt sadece petrol girketidir" diyordu. Bu arada bagka bir yetkili de Iran
petrol endstrisininAnglo-ran'in elinde kalmaktansa atom bombaslyla tahrip edilmesinin yeg-
lenmesi gerektigni sylyordu.Bunlarinhepsi petrolnmillileptirilmesini ve Anglo-ran'm dig-
lanmasim istiyordu. Eu durumda Bagbakan ne yapacagimbilemez duruma gelmigti.Sonunda,
1951 Marti'nda Parlamento'da yaptigi bir konugmada kararmi aikladi ve millileptirmehareketi-
ne kargi oldugunu kesin olarak ilan etti. Bundan drt gn sonra, Tahran'daki merkez camisine
girdigistrada, gen bir marangozunsilahli saldmsma ugraylp yagamim yitirecekti. Marangoza
grevini"veren islamciterristlerdir.
"ingilizler'in "kutsal
yardakismi" ldrme
Razmara'tun ldrlmesi uzlagma yanlilannmmoralini bozmug, Sah'mkonumunu zay1f-
latmig ve ok genigbir ktle olan muhalefeti cesaretlendirmigtir. Razmara'nmldrlmesinden
bir buuk hafta sonra bu defa egitim bakanma suikast yapilacaktL Bu ara Meclis, petrol milli-
leptirmeye ynelik bir karan geirme pegindeydi, ancak bunun tohumlarmmekilmesi arabuk
olmadi. Ilerikignlerde,28 Nisan 1951'de Meclis artik tam bir Anglo-ran dmani kesilmlyolan
Muhammed Musaddik'i lkenin yeni Bagbakan'1 olarak setl. Musaddik byk bir cogku ile mil-
lilegtirme yasasini hazirlad1. Sah,bu yasayi imzaladt ve yasa 1 Mayis tarihinde yrrlge girdi.
Grngegre Anglo-ran'm fran'daki g nleri artik sayillyd1.Milileptirme yasasmda girketten
"Eski Sirket" deyimiyle sz edilmesi de bunu kamtlfyordu. ngilizB ykelisi'nin raporunda be-
Iran'da olarak fes-
"yasal

lirttigi gibi, Anglo-Iran, dnyanm her yamnda faaliyet gsterdigi h alde

artik var olmadig1"gibi bir yol tutturmuytu.
"girketn
hedilmigti" ve Tahran
Musaddik, ilk i; olarak Kuzistan Eyaleti'nin valisini Anglo-Iran'inkararghi olan Hrrem-
gehir blgesine gnderdi.Burayagelir gelmez Vali nce binanm nnde bir ko kesti ve sonra
da kargisinda 11gmca tezahrat gsteren kalabaliga imtiyazm artik hkmsz oldugunu ilan et-
ti. Anglo-Iran'm iran'daki tesisleri,rettigi petrolle birlikte artik Iranulusunun mall olmutu.
Valinin bu konugmasim Musaddik'mdamadmm yaptigi ok duygusal bagka bir konugma izledi.
Damat konugmasmda smrgecilik gnlerinin artik geride kaldigini, pimdiOnlerinde refahlado-
lu gnler oldugunu bildiriyordu. Su konugmada damat bey heyecana dayanamayarak dgp ba-
yllmig ve grevlilerce oradan uzaklagtirilmttt Yeni kurulan devlete bagli petrol girketinin idari
heyeti bagkanligma Tahran niversitesi Mhendislik Fakltesi Dekani MehdiBezirgan getirildi.
Bagkan vakit geirmeden Abadan'daki rafineri sahasma gitmigti. Beraberinde kirtasiye, lastik
stampa gibi maddelerden bagka bir de koskoca levha getirmisti. Levhada girketin adt yazillydt:
ran Milli Petrol Sirketi. Bu levha olis binalarmdan birine iviylemonte edilecekti. Sonradan bu
byk olaym kutlanmasi iin birgok ko daha feda edilecekti... Ne var ki kolar kesilmig, ama
istenen olay henz yapilmamigtL Bunu izleyen be; ay boyunca, Anglo-Iran'mfran'dakistats
kesin olmayan belirsiz bir durumda tutulacakti.

htiyarMossy
Yetmigyaglarmda, gelimsizgrngl, bagl tamamen sasiz, uzun burunlu, parlak dgmeyi an-
diran gzleriyleMuhammed Musaddik gelecek iki sene iin fran'm drammda tam egemenlik
kurmuytur. Kurnazca bir tutumla petrol girketleri, Amerikan ve ngilizhkmetleri,
-yabanci

Sahve kendi milletinden olan rakipleri dahil- herkes ve her geyikeskin zekslyla mat etmigtir.
Kigiselclarak aika grlen eligkilerle dolu bir insandi. Kozmopolit, egitimini avukat olarak
Fransa'da ve isvire'deyapmig olan Musaddik, koyu bir mlliyetve yabanci dgmamydi. Ingi-
lizler'e kargi sabit fikir haline getirdigidgmanca hislerle doluydu. Yksek dzeyde bir brok-
ratin oglu ve bir nceki hanedandan gelme bagka bir Sah'm torununun torunu olarak tam bir
aristokrat olan Musaddik, iinde 150 ailenin yagadigi bir kyde okgenig topraklarasahipti. Yi-
ne de gariptir, reform, cumhuriyetilik ve halk ylginlari uyandmcisigiysisine brnerek, gehir-

432
 de yagayankitlelere hitap edip onlart ayaklanmaya seferber ederek eylem yapmig biridir. Iran
SiyasalBilimler Okulu'nun ilk hocalarmdan birl olan Musaddik, 1906 anayasa ihtilalinin rz-
grma kapilmigti. Eu inan ona kariyerinin sonrakiy111armdaher zaman yol gsterici olmutur.
I. Dnya Savagi'ndansonra VersayBangKonferansi'na kat11mig,orada efsane komite "Comit
Resistance des Nation"un kurulmasini saglamigve yabanc1mdahalesine,zellikle de ngilte-
re'ye kargt Iran'm davasim savunmugtur.Bu agnsina hibir yamt almamt; olarak lkesine
dndgnde bu konudaki mit ve idealizminin smrcglerce ihanete ugradigt inancin-
.daydi.

1920'lerde Musaddik, egitlibakanhk grevinde bulunmuy ve Riza Sah'mran'tdiktatr-

lge dndrme ve kendisini lkenin mutlak hkimi yapmahareketlerine kar1ikmigtir.Su yol-
daki gayretleri hapse atilmakla ve kenditopraklartiinde gzaltindabulundurulmakla dllendi-
rilmigti. Musaddik, tutuklu ve gzaltmda bulundugu yillan amatrce bazi tibbiallymalaryapa-
rak ve homeopati yntemiyleyapilan tedavileri inceleyerek geirmigtir. Riza Sah'm1941'de
tahttan indirilerek ingilizlerve Amerikalilarca diglanmasi Musaddik'myenidenpolitikasahnesi-
ne atilmasmda etken olmuitu, Bundan sonra arabuk birkimlerinden yararlanarak yeni bir
plan yapacakti.Yillarboyu hayatim adadigtmuhalif kipiligiyle yagamim iran'a,bu lkeyi yabanci
"temiz"
egemenliginden kurtarmaya adamig adam olarak glbir isim kazanacakti.
Musaddik, giyinig tarzmda hem iddiasiz hem de eksantrikti. ranlilar'1 ve nemli yabanci
konuklan ogu zaman pjamayla, yataga uzanmigolarak kabul etmigtir. Yatakta bu kadar ok
vakit geirmesinibazilan hayaller grmesinebaglamigtir.Koruyuculan her zaman yanmda olur-
du. Hakli olarak daima suikasteugramak korkusuyla yaam14tir. KonugmalanndaMusaddik, o
an iin cam nasil istiyorsa yle konuqur, szleri ne kadar abartill ve hayale dayali olursaolsun
hi umursamazdi. Fakat sonra, igine geldigindehemen bir dakikada slubunu degigtirdigi, k-
ck bir gaka veya glckle evvelcesylediginin aksini syledigi olurdu. Onun iin nemli
olan tek ey,ana hedefleri olan iki amaca uygun dgecek gekildekonugmakti. Bunlar kendi si-
yasi konumunun aynen korunmasi ve yabancilarinve ncelikle de ingilizler'inlkeden kovul-
mastydi. Bu amalann gereklemesinde artistik yetenegini politika ile kaynagttrmay1 tam bir
ustalikla baarmigtir. Bazen kamuya aikyerlerdedurup dururken gzyaglannabogulur, inleyip
sizlanirdi:Konugmayaparken en can alici noktada bayilmak artik onun iin det olmugtu. Bir
seferindeyine her zamanki gibi, heyecanti bir dinleyici ktlesinin gzleri nnde Meclis'te ba-
yllipyere serilmigti.Parlamento'da grevli ve aym zamanda hekim olan bir doktor derhal yardi-
ma kogmu, yagliadamm son dakikalarml yagadtgi korkusuyla Musaddik'mnabzini lmek iin
bilegini kavramigtl. Tam bu anda Musaddik'mbir gznaarak doktora g0z kirptigt sylenti-
ler arasindadir.
Musaddik'laigi olan Amerikall ve ingilizleronu "Mossy" olarak anard1. Anthony Eden bir
defasmda, pijamali haliyle demir karyolasma uzanml; "IhtiyarMossy'nin",savagtan sonra kari-
katristler iin en lyi bir konu olacagimbelirtmigti. Ona en ok kizanlar bile, sonrakiyillarda bu
adamin garip ekiciliginekapildiklanm itiraf etmiglerdir. Amerikahlar nceleri onu mantikli, rill-
liyetl bir lider; kendislyle iq yapilabilir biri olarakgrmgt.SovyetlerBirligi'ne kargi bir siper
oldugunu ve reformcu oldugunu dgnmt. Musaddtk'myerine koyulacak tek alternatif olsa
olsa komnizm olurdu. Sunuda unutmamak gerekirki, Amerika'nin politikalanna ve dgnce-
lerine bagtan sana gekilveren faktr Soguk Savagdgnceleri ve korkusudur. Bu konuda Ameri-
kalilar ngilirler'den ok daha hassasti. Ne taraftanbakihrsa bakilstn, Washington aisindan, mo
dasi gemigIngilizemperyalizmine kargi ikmak iin ortada yeteri kadar sebep vardi. Bagkan
Truman kadar nemli bir yetkili, bir gn, Anglo-Iran'dan William Fraser'in tipkt
"tipik
bir on do-
kuzuncu yzyll smrge aragtincisma benzedigini" sylemigti.Amerikalilar, ingilizler'in tersine,
Musaddik'in asil byk sorununun Iran'topraklan indeki rakiplerinde odaklandigim anlamigtt.
Musaddik, her zaman iin kendisinden daha milliyeti,daha agm, daha kuralci, daha yabanci

433
dgmani olan kipilerden uzak durmak geregini duymugtur. Su ara sper gleri idare etmekten
de geri kalmaz ancak neticede onlarla anlagmayada girmezdi.Sonunda Amerikalilar bu adam
kargismda daha fazla sabir gsteremedi. Her geyolup bittikten sonra Dean Acheson,Musaddik
"byk
haklanda net bir degerlendirme yapacak, onun bir aktr ve byk bir kumarbaz" oldu-
gunu syleyecekti.
Ingilizlerolaylan bagmdan beri ok daha farkh degerlendirmigtir. Amerika'mn Musaddik
ile uzlagmanm ne kadar zor oldugunubilmedigini dgnmglerdir, ngilizgrevlilerarasmda ko-
mnist tehlikesininabartildigim syleyenler bile olmugtur. ingilizkabinesinin zeliran Komis-
yonu Bagkam Peter Ramsbotham, Musaddik iin "O bir Mslman'dirve bu nedenle 1951'de
Rus tarafmadnmedi" demigti. Asil tehlike ran'dayegermekte olan ve Ortadogu'da yerlegmi
politik ve iktisadi ayarlamalara kargi duyulan meraktan ileri gellyordu. ngilizler'den bazilari
Musaddik'a tam bir gzyle bakmigttr. Byle bir adamla ne yapilabilirdi ki? Aynca, Ingi-
"ilgm"

liz Bykelisi Sir Francis Shepherd'ntamm1ylaMusaddik

"kurnaz,
kaypak ve tamamiylavic-
danstz" bir adamdt ve bu yzden gayetdikkatle gzetimde tutulmasigerekiyordu. Bykelinin
grgyle ranBagbakan1daha ok vazifesi gren bir ata" benziyordu ve bir paracik da
"taksi

kokuyordu. Ancak Ingilizler'iMusaddik'a kar1bu derece cephe aldtrankendi milli kah-

"esrar"

ramanlan saydiklan Anglo-Iran ve bizzat Ingiltere'ninpljamah bir ihtlyar kar1smda

Sirketi'nin
dize gelmig olmasmdan ileri geliyordu.

Y Plani
Anglo-Iran'1nmillileptirilmesinden hemen sonra, ok kurnaz ve gvenilmez bir muhalif .olan
Musaddik'la kargi kar1yakalan ingilizler,
valdt geirmedenbir durum degerlendirmesi yaparak
genel tercihin hangi ynde oldugunu saptamak istedi. Genel istek lkenin en degerli yabanci
varligt ve petroln bir numaralt kaynaginm ne yapip yap1p mutlaka kurtanlmasi iin bir geyler
yapilmast ynndeydi.Ancak, yapilmast gerekengeyneydi? Bu konuda kabine, geiciolarak as-
keri mdahale anlamma gelen YPlam'mnerdi. taraflardakipetrol yataklartkabinenin belirt-
tiginegre, kolayca eripilemeyecek kadar uzakti, ancak dnyanm en byk rafinersininyerle-
im yeri olan Abadan farkllydL Burasi ok daha akla yatan bir hedef olmaya msaitti. Srprizbir
saldmyla Abadan'i ele geirmek pekl mmknd. abuk,.ancak.gl bir kuvvet gsterisi
belki de kaybolmuy olan itibarlanm geri getirmeye ve durumu lehlerine evirmeyeyeterli ola-
cakti.
Ancak belki de olmayacakt1. Belki bu ugurda birok Ingilizyagammt yitirecekti ya da
...

esir alinacakti. te yandan ABD hkmeti de silahl1bir mdahaleden mutlaka kamilmasi in

baski yaplyordu. ngilizler'in gneyde yapacagi silabli bir girigimin Ruslar'a kuzeyde ilerleme
hakki dogurmasindan ve sonunda ran'inDemirPerdearkasmadgmesinden korkuyorlardi. As-
keri harektm nlenmesini gerektiren daha bagka engeller de sz konusuydu. rneginHindis-
tan bagimsizligim yeni kazanmigt1 ve artik acil bir durumda kendisinden yardim istenecek bir
Hint Ordusu da yoktu. Askeri bir mdahalede, ngiltere,modasigernigemperyalizm uyguladi-
gibahanesiyle tm dnyada kmanmaya mahkm olacakti. Ingiltere'ninkendi gc daha gimdi-
den alabora olmugtu. demedengesinde kargilagtigiciddi sorunlar bu lkede zaten g diye bir
ey birakmamigt1.Bu durumda uzun vadeli bir askeri mdahaleyi nasil kargilayabilirdi?
Kabinedeki bazi yeler ise daha farkh dgnyordu. Onlar btn bu sorunlarmgerekten
de agilmast zor oldugunu billyor, ancak yine de ngiltere'nin tm Ortadogu'daki konumunun
ktlegmemesi iin silahh bir girigimizorunlu gryordu.Savunma Bakam Emmanuel Shinwell
grgngyleifade ediyordu: "Eger gimdi iran'aistedigini yapma hakki tamrsak,Misir ve te-
ki Ortadogu lkeleri aym hakkm kendilerine de tanmmasiiin tegvikgrmy olacaktir. Bundan
sonraki agamada sira SveygKanall'nm milliletirilmesine gelir."Kabine digmda MuhalefetLide-

434
ri ve imparatorlugun duyarli savunucusu Winston Churchillise kendi tutumunu Atlee'ye qu
szlerletammlamigt1:"BirlegikDevletler'in tutumu bizde olduka byk gokyaratmigtir. Anla-
ildigma
g0re bu lke Hazar Denizi'nden IranKrfezi'ne kadar uzanan bu genigblgenin ger-
ek degerini yeteri kadar kavramigdegil. Kanimca bu topraklar Kore'den daha nemlidir."
Churchill,
"petrol
rezervleri dengesinin Ruslar'1bir tecavzdenalikoyacak nemli bir faktr 01-
dugunu da" szlerinde vurgulayarak belirtmigtir. DigigleriBakamise
"nce

kogsonra teslim ol"

politikasmakargiydi ve g kullanma yanhslydi. Abadan'dayagayan ok sayidangilizii ve ai-
lelerin korunabilmesi ve gerektiginde hlgeyi bogaltmasi iin Kibns'a birok paragt getirildi
ve bunlar yerlerine yerlegtirildi. Ba211annagre btn bu hazirhklar Ingiltere'ninY Plani'm uy-
gulayacagmmigaretiydi ve bir egit provayd1.Giderekyok olan emperyalist gcnn yeniden
kamtlanmasi iin bir tr denemeydi.

Averell Harikalar Diyarmda

Durum silahhbir mdahaleninsz konusu oldugunu gsteriyordu ve btt da Washington'un ani-
den alarm anlarimalmasinaneden oldu. Ingilterepekl iran'tdogrudan, Sovyetler'inkollan
arasma atabilirdi. Dean Acheson konuyu grgmek iin alelaceleIngilizBykeliyle ve eski
dostu Olan Averell Harriman'la randevu ayarladi. Harriman'in evinde,PotomacNehri'ne bakan
verandadaoturduklan bir haziran gecesi Acheson konuyu atl ve ok aik gekilde, Ingllizler'i
yapmak istedilderi, kendi grgne gre sama veya tehlikeliolan eylemden vazgeirmek istedi-
ginisyledi. Harriman'm Ingiltereile iran'marasimbulmak iin arabulaculuk yapmastni nerdi.
Orada hazir bulunan herkes bu nerlyi olumlu kargilamigti. Bir tek Harriman byle bir greve
hi de sicak bakmiyordu. isteksizolmasmakargm sonundao da grevi kabul etti.
Uzun boylu, sert grnglbir adam olan Harriman, serbest igini birakip devlet memuru
olmuy bir mltimilyonerdi. O gne kadar pek ok karmagtk ve hassas sorunu bagarlyla zmle-
mti. ll. Dnya Savagi'mn ilk yillannda Roosevelt'in zel temsilciliginiyapmig,Moskova ve
Londra'da bykeli olmugtu. Ayrica Ticaret Bakam ve Marshall Plam'mn Avrupa'daki ABD
temsilcisiolarak grevalmigt1.Ancak, yine de o gne kadar hibir zaman bu denli acayip bir uz-
lagma inarabuluculuk yapmamigtl. Tahran'a 1951 yih Haziran ayi ortasmda ulagti. Kendisine
iki kigi eglik ediyordu. ABD Ordusu'ndan evirmen olarak kat11anBinbagi VernonWalters (Mu-
saddik, grgmenin Eranstzca olarak yapilmasini istemigtij ve Marshall Plam'nda petrol iglerini
yklenen ve o gnlerde de kendi zel danigmanlik firmastm henz kurmug olan Walter Levy.
IngilizlerHarriman'm drst arabuluculuk ro1n istemeyerek kabul etmigti. Onlar asil,
bazi Amerikahlar'in uluslararasi petrol sorunlarmda
"devletin

gerekkhini" dedikleri Levy iin

endigellydi. Levy fikrini aika belirtti ve Anglo-Iran konumunun son derece yozlagmig oldugu-
nu, bu nedenle artik eski haline dnmesinin mmkn olmadiglm ifade etti. Bu szleriile Ame-
rikalilar'm oktan beri bildigi bir yeyiyinelemig oluyordu. Kanisina gre, eger Ingilizler petrolde
eski konumlanna yeniden kavugmak istlyorsa yapacaklari tek bir geyvardi. Anglo-ran'in varh-
gim,somut olarak
"kamulle"

etmeli ve bu varhgtn etkisini yeni aacaklan bir girketle, bir kon-

sorsiyum'la
"sulandirmaltydllar."
Bu yeni girket,aralarmda Amerikari kkenliler de olan belirli
sayida bir girketlergrubunun kontrolnde olmaltydi. Ingilizlerbu teklifiduyduklan zaman, bu-
nu nc bir ingilizgirketinin olarak algilayacak ve tepkigsterecekti.Kon-
"melezlegtirilmesi"

sorstyum teklifinin asil amacimn Amerikan girketlerindenkaynaklandigmdan gphe ettiler.

Amerikan girketlerinintetikte bekledigi, ran'agirmek iin firsat kolladigi grgndeydiler. ingl-
lizler'in bu konudaki gpheleri, resmi bir gezide olan John E Kennedy'm Tahran'a gelmesiyle
bsbtn artmtyti. John E Kennedy gen bir Kongre yesi olan Amerikan temsilcisiydi ve evvel-
ce Londra'da bykelilik yapmig olan Amerikan Bykelisi'nin de ogluydu. Kennedy Tah-
ran'da, ngiltereBykelisine, bir zm bulunmadigi takdirde "Amerika'nm devreye girmesi-

435
 Sylemigtir. Tahran'daki ikametlerinde Harriman ve grubu
nin lyi olacaglDl" Sah'msaraylarin-
dan birinde konuk edilmiglerdi. Byk kabul salonunun tm duvarlarl bagtan sona binlerce k-
k ayna paralanylakaphyd1.Bunlar mcevhergibiparhyor, ilk'bakigta grenlerihayran bira-
kip egzotikbir etki yarattyordu. Harriman ve grubu ilk gnlerde,burada iki ay kalacaklarmi hi
hesaba katmamiglardt nceonlan hayran b1rakan atmosfer,giderek canlarin1 sikmaya baglaya-
cakti.
Sonunda Harriman, yamnda Walters olduguhalde Musaddik'la bulugmaya gitti. Musaddik
onlari, saraymtam tersine son derece mtevazi olan zel ikametghmda kabul etmigti. Bagba-
kan'i yatagma sirt st uzanmig, elleriniensesinin altmda kenetlemigbuldular. Herhangl bir su-
ikaste nlem olarak eri kolayca girilmesini engellemek iin odayaailan iki kapi da birer gard -
ropla bloke edilmigti.Harriman'la Walters'in odaya girdigini gren Musaddik selam yerine iki
elini hafife kald1rarak konuklarini selamladt. Bundan sonra da hi vakit kaybetmeden ingiliz-
ler'e karg1 duygulanm anlatmaya bagladt Musaddik konuklanna gunlan sylyordu: "Siz onla-
nn ne denli dzenbaz oldugunu bilemezsiniz. Ne kadar geytan olduklanm bilemezsiniz. Dokun-
duklari her geyinas11anmda mahvettiklerinibilemezsiniz."
Harriman itiraz etmeye yeltendi. O da Ingilizler'i lyi tamrdi.Orada hykelilik yapmigt1.
Harriman bu konuda gunlari syledi: "Sizi temin ederim ki onlarda iyisi de vardir, kts de var-
dir ve genelde hyk ogunlukiyiyle kt arasindadir."
Bu sz zerine Musaddik ne dogrulup Harriman'melini tutacak ve hafife glmseye-
cekti. Konugmalarimn ilerleyen dakikalarmda Musaddik gzbebegiolan kiymetli torununun
tahsili nedeniyle lkesinde bulunmadigtna deginecekti. Harriman ona ocugun nerede okudu-
gunusordugunda Musaddikgu yanitivermigtir: "Nerede olacak, tab ngiltere'de. Bagkanerede
olabilir ki?"
Taraf1arkonugma srecinde kendilerine uygun birer oturma konumu setiler. Musaddik
hi deti olmayan bir geyyaparak konugmay1bazen oturarak bazen de yatagtna uzamp ellerini
ense altmda birleptirerek srdrd. Binbagi Walters bagdag kurarak yatagin ayak ucuna iligti.
Harriman ise yataga yanagtirilmigbir sandalyede, bu iki adamm ortasmda oturmaktan bagka a-
re bulamamigtl. Su oturma gekli kulaklari az igiten Musaddik iin uygundu. Konuma sresince
Walter Levy de sik sikgrgmelerekatilmigt1r. teOrtadogu'nun sava; sonu petrol dzeni ve si-
deger" bir meknda saptanmigtir.
"ilgin" "grlmeye

yasi dzenlenmesinin kaderi byle ve

Musaddik btn konugma boyunca gerekle fantezi arasinda gidip gelmigti. yleki Walters'in
ilerde ne olacagini kestirmek iin Washington'dan Alice Harikalar Diyannda kitabmi getirttigt
bile sylenir.
Su konugmayt izleyen gnlerdeLevy'ninde yardimlylaHarriman petrol isinin gerekleri
konusunda Musaddik'1 egitmeye ahgti. Truman ve Acheson'a gnderdigi telgraflardaHarriman
izlenimlerini qu cmlerle dile getirecekti:"Musaddik bir hayal dnyasmda ya1yor.Bu hayal
dnyasmda petrolclg millileptirmeye ynelik en basit bir yasa maddesinin bile krli bir ip ya-
ratacagina inanlyor ve herkesten, kendi koydugu kogullar altmda iran'ayardim etmesini bekli-
yor." Harriman ve Levy, Musaddik'l egitirkenpazarlamaya ailan kapilann nemi zerinde de
durmulardL Ancak bu hibir ige yaramadt irkete "Anglo-tran" admmverilmesinin btn pet-
roln Iran'da retildigl anlamma gelmedigni de aiklamaya aligm141ardt Elde edilengelirlerin
sadece fran'dankaynaklanmadigim, rafiner ve dagitimm da ok nemli olup bunlarm bagka l-
kelerde yapildlgLm anlatmayaahgtilar.Musaddik konumalarmcan alici bir noktasmda birden
durup daha okgelir talebindebulunuyordu. Gelirin bir varilden alman egitlimamullerdende-
gl, bir varil petrol zerinden saptanmasmda Israr edlyordu. Sonunda Harriman aresizlikiinde
Musaddik'a gunusyleyecekti: "Dr.Musaddikltfen gunu kabul edin ki, btn bu konulari a101-
a bir yoldan zmlemek istiyorsak, belirli bazl iikeler zerinde anlagmamiz gerekir."
Musaddik gznn ucuyla Harriman'a balap u yamtt verecekti: "Ne gibiilkeler?"

436
 "rriegingu ilke; hibir geyo geyiolugturanparalann btnnden daha byk olamaz."
Musaddik, Harriman'i bagtan agagt szp Fransizca olarakgunu sylemigtir:"Bu dogru de-
gildir."
Harriman, Frans1zcabilmedigi halde Musaddik'm ne demek istedigini anlamig, ancak duy-
duguna inanamamigtl. Su yzden yan kukulu bir sesle Musaddik'a pu soruyu yneltti: "Dogru
degildir, demekle neyi kastettiniz?"
"Ne mi kastettim? Burada bir tilkioldugunuVarsayin. Tilkininkuyrugu ogu zaman vcu-
dundan gok daha uzundur." Bu salvoatigin1 yaptiktan sonra Bagbakanyorgani kafasma ekecek,
sagdan sola durmadan dnp kahkahalarla glecekti.
Yine de bazen, ok seyrekde olsa, gnn konugmalarisona erdiginde Musaddik'mbir -
zmn erevesizerinde anlagirgibi grndg olurdu. Ancak, ertesi sabah grgmeyisr-
drmek iin gelen Amerikahlar'aMusaddik grgmeyedevam edemeyecegl cevabml verirdi.
Musaddik iin, petrol pazarmdan veya uluslararasi politikadan ok daha nemli olan,bir btn
olarak alindiginda petrol konusunun ran'mi politikasinda nasil bir rol oynayacagi,bunlara kar-
1
Sahyanlilan da dahil, sag ve solundakirakiplerinin nasil tepki gsterecegiydi.En ok da, ya-
hanct dnyayla hibir bag istemeyen agin Mslmanlar'dankorkuyordu. General Razmara'mn
daha birka ay nce agmIslamcilarca ldrldgn bir trl akimdan ikararmyordu.
Harriman, Musaddik'in bu korkunun penesinde oldugunu sezmigti. Konuyu konugmak
iin dinci sagc11annlideri ve IL Dnya Savagi'ndaMihver lke sempatizam oldugu iin hapse
atilmig olan Ayetullah Kayani'yigrmeyegitti. Bu Molla,Ingilizlerhaklanda hibir gey bilmedi-
gini,bildigi tek geyinonlarm dnya yzndeki en kt kigileroldugunu sylemigti. Mollanm g-
rgyle yabancilann topu birden ktyd ve kendilerine laylk olan muameleyigrmeliydiler.
Konugmanm ileri dakikalannda bu dela Ayetullahon yll kadar nce petrol ahymasi yapmak iin
ran'agelmig olan Amerikah'nm yksn anlatmayabagladi.Tahran'da caddenin ortasmda si-
lahli saldinya ugraylpvurulmug,acele hastaneye kaldinlmigti. Tam bu sitada lin etmek iin
Amerikah'mn pegine dgen ayaktakimihastaneyibasmig,ameliyat masasmdabulduklan Ameri-
kall'yi koyun gibi dogramiglardL
Bu yky anlattiktan sonra Ayetullahbu defa Harriman'a balop qu szleri sylemeyi de
ihmal etmemigti: "Anladm1zm17"
Harriman tehdit edilmekte oldugunu hemen anlamigtt. Sinirden agzmi kenetlemig, fkesi-
ni kontrol etmeye aliglyordu.Buz gibisoguk fakat elik glbi kuvvetli bir sesle gunlarisyledi:
"Saym Ayetullah, punu bilmenizi isterim ki ben bugne kadar birok tehlikeli durumla kargilag-
tim ve yle kolayca korkan bir kigidegilimdit
"

Ayetullah bu tepki kargisinda omuz silkip gunu syleyecekti: "Siz bilirsiniz, isterseniz bir
deneyin."
Konugma boyunca Ayetullah Kayani hi durmadan Musaddik'i elegtirmig, onu en kt sa-
yllan bir sula, ingilizyanhst olmakla sulamigti.Kagani'ye gre
"bag
egecekolan Musaddik'm
kam da tipkl Razmara gibisokaklardasel gibi akacakt1." Kagani'nin Musaddik kargismda esiz,
ok tehlikeli bir muhalif oldugu artik tartigilamazdi.Musaddik'a gelince, arada geen gnler
Harriman'da bu adama kargi bir tr gefkatuyandirmigti. Aktrce tavnylainsani eglendiren, bir
bakima zarif kipiligiyle Harriman'1etkilemig, o da Musaddik'ayzne karpt deglse bile arkasm-
dan "Mossy"demeye baglamigt1.
-

Aynca artik Harriman, ufukta zmiin bir mit 1pigt da grmgt.Bu bir clasiliklamodus
vivendiyani geicianlagma olabillrdi. UaklaLondra'ya dndgnde, bu konuyu izleyip devam
ettirinek iin1ngilizler'in Iran'a zel bir uzlagtincigndermesininerdi. Bu iq iin Richard Stokes
admda sosyalistbir milyoner seildi ve bu kipi bir kez daha ran'adnen Harriman'm egliginde
Tahran'a hareket etti. Stokesamacini saptamlti. Kendinden emin olarak ne yapmak istedigini ce-
saretle aiklad1:Musaddik'm nne
"reddedemeyecegi
kadar cazip bir teklifle"ikacaktt.

437
 Stokes'laberaber Tahran'a dnenler arasinda, Yakit ve EnerjiBakanhgiDalmi Mstegari,
gl kigi Sir Donald Fergusson da vard1. Fergusson Anglo-ran't her zaman iin eleptirmig ve
BagkamSirWilliam Fraser'i dar grgl,diktatr ve byk siyasi atilim konularmda duyarstz bir
adam olarak grmgtr. Aynca sorunun herhangt bir gekilde zlecegi konusunda tereddd
vardi. Bir anlagmanm bazi zorba hkmetlerlei; yapan diger Ingilizyabanctyatinmlanninher
birini tehdit etmesinden korkuyordu. Zaten byle bir durumda zorba hkmetlere kargm etkin
bir yaptinmsz konusu degildi. Fergusson grglerini qu szlerleifade etmigtir:"rantoprakla-
rmda petrol kegfeden, hunu topraktanikaran,rafinerlyi ypan, 30-40 lkede ranpetrol iin
pazar yaratan, iskele, depolama tankive pompa, tankerve teki dagitim aralanm bu ige adayan
hep ingilizigletmeciligi olmugtur." Bu sebepleredayanarak Mslmanlann dini lideri olan Aga
"samayd1"
Han'm istedigi
"yan

yanya" bir anlagma vicdani a1danda ve sama oldugu aika

gsterilmeliydi.
"daha
Ne olursa olsun, Fergusson Musaddik'm gerek amacinm iyi mali gartlar" degil,
fran'agiderekdaha etkili olmaya baglayan bu girketten kurtulmak oldugunu, girketi Iran'dan1-
kanp atmak istedigini anlamigtL MusaddikAnglo-Iran'inbir kez daha lkeye girmesinehi ni-
yetli degildi. Aynca, artik zerinden atmak iin o kadar aligtigtbazi tutkulann da esirl olmugtu.
Bu sebeplerden dolayt ikinci uzlagma grgmelerinde, anlagmagerekleptigi takdirde,Iranpet-
rol endstrisini kimin ynetip denetleyecegini bilen yoktu. nk bu konuda kesin bir anlagma
yolu bulunmamigti. Stokes'ingrevyaptigtdnemde bag uzlagtincihk yapmigolan Peter Rams-
botham sonradan bu konuda gunlan sylemigtir: "Kaldigimiz saraym bahesinde geceleyin yap-
tigimizuzlagma toplantisitipki Figaro operasmm son sahnesi gibiydi. Gl dallan arkasmda za-
man zaman belirip kaybolan, mphem bazi gekillergryorduk.Herkes birbirinin arkasmdan
casusluk yaplyordu.nsanlannhepsi birden pusuya yatmig glbiydi. Kiminle konugtugumuzu, ki-
minle muhatap oldugumuzu bir trl anlayamadik. Yalmzbiz degil, Musaddikda anlayamadi."
SonundaStokesher geyi arkada birakip gitmeyekarar verdi. Bylece hem o kendi dneminde,
hem de Harriman daha uzun sren misyonunda yenilglye ugram1lardi. Harriman gzlemlerini
yle noktalamigt1r:"Musaddik'm petrol politikasiingilizler'inkiyle eligkive atigmahalindey-
di. Ihtilafm sona ermesiyle kendi iktidannm da son bulacagina inanm1ti." Tahran'dan aynlirken
bindigi uakta Harriman bir itirafta bulunup "Ben yenilglye aligik degilim, konu bu kadar basit"
demitir. Suda unutuimamahdir ki Harriman o gne kadar hibir zaman "htiyarMossy" gibi bi-
riyle iq yapmamigt1.

"Siki Dur Agagilik Adam!" - Abadan'a Veda

Bu ara, petrol blgelerinde ve rafineride, operasyonlar durma noktasma gelmigti. Ingilizler tan-
ker sahiplerinin petrol" aldiklari takdirdeyasal nlem alacaklan tehdidiylepetrole am-
"almmig

bargo koymayi bagardt Aynca, Ingilterefran'agirenmallara da ambargo uyguladi. nglltere Ban-

kasi da iran'a sagladigi tm finans ve ticaret iglemlerini askiya aldi. K1sacaekonomik bir savag
baglatilmigti.
Buna kargt Iran Meclisi yeni bir yasa ikararak tepkisinigsterdi ve misilleme olarak
"sabo-

taj veya dikkatsizlik" suuyla hkm giymigkipinin lm cezasina arptinlacagikaranm hkme

baglad1. Su ara Anglo-ran'm Iran'dakiGenel Mdr Eric Drake'e-de bir mektup gnderilmig,
kendisinin sulandigt duyurulmuytu. IngilizBykelisi'nin tavsiye-
"sabotaj

ve dikkatsi2likten"
siyle Drake, areyikk bir uaga atlayarak lkeyi terk etmede buldu. Darake bu tarihten son-
ra Anglo-ran'm petrol iglerini nce Irak'taki bir olisten, daha sonra da Krfez'deki bir gemiden
idare etmigtir. ngllizGenelkurmayl'la Sveyte katildigt bir toplantidansonra Drake sahte bir
kimlikle ngiltere'ye kamig, oraya vant varmaz da derhal Atlee kabinesiyle toplantlyaagrilmly-
ti. Drake'e yapilan agn, toplantlya davet edilmemig olan ve ok meggul oldugu iin Drake'i ara-

438
mayan Sir William Fraser'i bir hayli kizdirmigti. Ne de alsa DrakeAnglo-ran'm o blgedeki ada-
mi olmaktan te biri degildi. Fraser'in fkesine kargin Drake toplantlyakatilmigtir. Bagbakan'm
ikametghi olan Downing Street 10'a girerken Drake bekleyen gazetecileriatlatmak iin arka
baheden binaya u2anan gizli bir geidi kullanmigtl. Kabineyelerine Drake gunlarisyledi; In-
giltere Abadan konusunda hibir geyyapmayip pasif kalacak olursa, ileride SveygKanalidahil,
ok byk kayiplara ugrayacakti. Eu toplantidansonra bu defa da Muhalefet Lideri Winston
Churchillile grgmeyegtrld. Churchill nce ona kabine toplantismdakonuqulanlar hak-
kmda bazi sorularsordu, sonra da grlergibibir sesle "Silahm var mi Drake" diye sordu. Drake,
Churchill'e aiklamayaparak fran'da yeni 1kanbir yasa geregince ruhsatsiz silah ta1yanlara
lm cezastverildigini,kendisinin de bu nedenle silahmt Iran makamlarma teslim ettigini syle-
di. Churchillbu defa ona gt verircesine 0ylediyecekti: "Biliyor musun Drake, gerektigiza-
man silahmla bir adamin igini bitirebilirsin! Ben bunu biliyorum, nk ben bitirdim."
Harriman ve Stoke'un iglerinde baansiz olmalan, ngiltere hkmetini bir kez daha, Aba-
dan'i ve rafineriyi ele geirmedeaskeri kuvvetlerden yararlanmayi dgndrmeye baglamigt1.
Bunun iin gizliden gizllye askerihazirlik da yapilmly, 1951 Eyll'ndebu hazirliklar fevkalade
yogunlukkazanmigti. yleki eger bu tarihte Abadan'1 almakiin bir operasyona giripilseydibu
iy on iki saate kalmaz hitirilml; olurdu. Ancak, bu yapilmigolsa bile elde ne kalacakt1? O zaman
tm Iran halla Ingilizler'ekargi birlik yaparakharekete gemezler miydi?Amerika BirlegikDev-
letleri'yle kopma riskini ggslemigolmazlar miyd1?Her ne sebepleolursaolsun sonunda spriz
operasyondan vazgeildi. Atlee, kabinesinn yelerine gunu syleyecekti: "ranlilar'mAba-
dan'da yagayanngilizler'i oradan kovmasi lkemiz iin utan verici bir durum olur." Ama h-
kmet her geye kargin Iran zerine silahh g kullanmamaya karar vermigti, Olayageri dnp
yeniden baktigimizda bunalimm ilk aylarmda kamuoyunun askeri kuvvet yanlisi oldugunu gr-
rz. Ancak sonradan bu yapilmadlgliin, bazi ingilizler'egre IngiltereOrtadogu'da nemli iti-
bar kaybma ugramigttr.
25 Eyll 1951'de Musaddik bir bildiri yaymlayarak Abadan'da yagayan son birka ngiliz'e
Abadan'1terk etmeleri iin bir hafta sre tanidi. Bundan birka gn sonra da Ayetullah Kagani
"ingiliz

ingilizler'inlkeyi terk ettigi gn milli bayram olarak ilan etti. Ayetullah'a.gre bu h-

kmetine duyduklan nefretin ifade edildigi bir gnd." Abadan'daki komplekste ise ayribir bay-
ram yaamyordu. ngilizpetrolcler ve hastane hem ireleri hep bir arada bir gece tertiplem,
arkilar syleyerek egleniyortardi; yaptiklanbir gsteriye de "Sikidur, apagilikadam!" adim ver-
miglerdi.
4 Ekim sabahi petrolclerve aileleri o gne kadar sosyal toplantiyerleri olan Gymkhana
Kulb nnde topland11ar. Yanlarma oltalarin1, tenis raketi ve golf malzemelerini almiglard1.
Birkai kpeklerini de getirmigti.Kpeklerin ogu daha nce ldrlmg oldugundan, sayilan
azdt Grupta rafinericilerden bagka konutunu idare etmigolan cesur bir bayan da vardi. Daha
birka gn evvel tankla bahesine giren Iranltbir komutant gemsiyesiyledurdurmaya aligmigti.
Sonradan papaz da kulbe gelip onlara katildl. O gne kadar Abadan'da yaamigingilizcamiast-
nm tm gemigini dogan, vaftiz edilen, evlenen veya lenlerin" evrakinm bulundugu
-"orada

kilisesini- kilitledikten sonra gelmigti.

Onlan limanda nehir yukari, Irak'taki gvenli Basra limamna gtrecek olan Mauritius
kruvazr bekllyordu. Geminin bandosu sikiciprotokol kuralim yerine getirerekiranmillimar-
mi alarkensavagemisininsandallan da gemlylesahil arasmda mekik dokuyor, gemiye bine-
ceklerigetiriyordu. gleyedogru artikherkes gemiyebinmigti. Mauritius,agir agir yol alip nehir
yukari Basra istikametinde seyretmeye baglad1. Bando mzige devam etmekteydi, ancak bu defa
"gu

"ColonelBogey" parkismialiyordu.Sicak gneyaltmda, yolcular koro halinde nl" askeri

marym yayimlanmamig olan mstehcen paralarmi gark1 halinde bagtrarak sylyordu.Mzikli
gsteri halinde yansittiklari bu dearjla ngiltere,kendisine ait olan en byk tek denizaqin iglet-

439
mesine ve dnyanm en byk rafinerisne elveda der gtbiydi.O sira rafinerinin ahymasi tam
anlamiyla durdurulmugtu. Ingilteresava; sonunda, son alti yildir emperyalist gcn bir hayli
kaybetmigtL Bu sahne ise itibari aisindan olduka kltcydu.Ortadogu petrol imtiyazlan
iinde ilk olan bu tesisaym zamanda da tasflyeedilen ilk imtiyaz olmugtu.

"Birazc1k Silah Sesi"

Ingilterefranpetrolne ambargokoymugtu ve bu etkin bir gekildeuygulanlyordu.Klsmen am-
bargo yznden, kismen de Anglo-Iran'm nlem alm1olmasi nedeniyle,artik ran'dandnyaya
petrol gelmiyordu.Anglo-Iran'intastiyeedilmedenaldigL nlem, ran'danpetrol alan rafinerici-
lere ve dagitimcilara yasal yaptinm uygulamasmi neren bir tedbirdir.Ambargo etkili olmasma
etkiliydi ancak bir de sakmcasi vardi. Siyasidurumun ok kritik oldugu bir dnemde, Kore Sava-
I sirasmda dnya ticarethayatmdan nemli miktarda petrolnekilmesineneden olmutu.
a-
re olarak Asya'nm bazi yerlerinde karne uygulamasina gidildi. Sveyfin dogusunda
"gereksiz"

uuglar yasaklandi. Yine de bunlar sorunu tmylezmlemiyordu.Birlegik Devletler Savun-

masi Petrol daresi'ninyapmig oldugu tahmine dnk aragtirma korkutucu bir duruma igaret
ediyordu.Anlagildigmagre lranpetrol olmadika, 1951ylli sonuna kadar, dnya petrol talebi,
dnya petrol arzim agacakti.
Bu dgg durdurmak iin arabuk bir mekanizmabulundu ve yerine yerlegtirildi. Su
mekanizma, II. DnyaSavagi'ndaoldugu gibi,Anglo-Amerikan igbirligine dayamr. BirlegikDev-
letler'de on dokuz petrol girketibir araya gelip, 1950 Savunma GretimYasas1'nagre faaliyet
gsterecek ve antitrst'ten muaf tutulacak bir komisyon olugturacaktL Bu Gnll Komis-
yon'un amaa petrol arz ve tesislerinikoordine etmekti. Eu komisyon darbogazlan ve petrol kit
hgmi ntemek iin petrol potansiyelini dnyanm egitliyerlerinegtrp getiren benzer amali
bir Ingilizkomisyonuyla yakm igbirligihalinde aligmigtir. BirlegikDevletler'de,Suudi
Sirketler
Arabistan'da, Kuveyt ve Irak'ta petrol retiminin artinlmasi iin kendilerini zorlayarak bir hayli
gayret gstermigtir. Zamanla, sava; sonunda petrol retimindeki byk geligmeninIran'auygu-
lanan ambargoda yardimci oldugu, nceleri korkulan petrolkitllgLmn gereklegmedig1
memnun-
lukla gzlendi. 195l'de fran petrol gnde sadece 20.000 varile dgmgt, oysa bu miktar
1950 yllmda 666.000 varildi. Eu arada dnya toplam retiminin 1950'de gnde 10,9 milyon
varil olmasma kargm 1952'degnde 13,0 milyon olmuqtu.Buiseiran'm 1950'dekiretim top-
lammm katim aanbir artig demektir!
1951 Ekimi'nde lgiPartisi hkmeti yerine Winston Churchill bagkanhgmdaki muhafaza-
kr hkmetin iktidara gelmesiyleIngiltere'ninfranpetrol kargismdaki tutumu bsbtn kati-
laacaktL
Churchillo gnlerdeyetmigyedi yagmdayd1. O siralar Musaddik,Churchill'den beg
ya; daha genti.Artik Churchillyagini gstermeye baglaylp, kafasimn eskisi gibialigmadigindan
gikyet ederken qu ihtiyar kafam" demeyi det etmigti. Yine de konu iran'mmillileptirmesi-
"ah

ne geldiginde eski dn vermez tutumunu devam ettiriyordu. Kanismagre iPartisi hk-

meti bu konuda hem ok kararsiz hem de ok zay1fdavranmigti. Eger o gnlerde iktidarda ken-
disi olsaydi, Truman'a syledigigibi, "Millet silah tik1rtisi duymug olurdu. Ingilizler'iniran'dan
tekmelenerekatilmastndansa, kendisi olsa buna silahla kargi Royardi." Churchill'n bu szlerin-
de muhtegem bir espri, bir eskiye dng vardir.Hatirlanacagiglbi, yaklagik otuz yedi yll nce
Donanmanm Birinci Komutani olarak, hkmeti adma Anglo-Iran'danhisse almigt1. Simdide
bunca yllpolitikadaayakta kalmig biri olarak, kazandigiengin deneyimiyle bir kez daha, girketin
en bunahmh gnlerinde yeniden hkmetin bagma getirillyordu. Sirket, gcnn yettigi son
noktayakadar savunmayaazimliydi.
Churchill kabinesinin Digigleri Bakan1, konuya farkl1 bir aidan bakan Sir Anthony
Eden'di. L Dnya Sava1'ndan sonra Oxford'daokdyan Eden'in tez konusu Dogu Dilleri idi ve

440
kendisi Fars dilinde ylldizbir grenciydi. Fars edebiyatmm gzelliklerine hayran olan Eden bir
bakima kendini bu gzelliklereadamigti. grencilik ytllaritamamlandiktansonra Eden iranlilar
ile olan haglanni koparmamigt1. 1933'te DigigleriBakanligtmsteart olarak, RizaSah'in Anglo-
Iran'1d1;lamasi sonunda ortaya gikan bunalimda, krizin zmnde nemli bir rol oynamigtl.
Bundansekiz yll sonra, 1941'de DigigleriBakam'yken, Riza Sah'mNaziler'le flrtettiginigzle-
mig, bundan endigeduyarak, ran'iniggal edilip Riza ah'inalaag edilmesi kararmda byk
katkisi olmuytut. Kigiselolarak bu lke onu bylemig gibiydive bu yzden de Iran'abirok de-
fa gidipgelmigti.195 l'de bu defa DiigleriBakant olarak gittignde, bellegindeki ranataszleri-
ni hl unutmamigti. Ancak, gimdi ortada ok byk boyotlu bir kriz vardi; bunun sonucu da
millileptirme ve Abadan'dan diglanma olmutu. Bu onu uyandtrdi. O gnlerdeyu sz syledigi
unutulmayacakttr: "Tm Ortadogu'daotoritemizgiddetlesars11migtir."
Bu kriz Eden iin kipisel olarak da acilarla doludur. Eden'in, ahsi mal varliginin ogu Ang-
lo-ranstoklanna bagllyd1.Bu girkettehissesi vardi, o gnlerde bunlarm flyat1ykselmigti. Son-
radan uzun uzun dgndkten sonra, bu stoklarda hkmetin de hissesi oldugunu bildigi ve ya-
sal olarak da bir sakmcaolmadigt halde, bu hisseleri elinde tutmanm uygun olmadigim dgn-
m ve hisseleri hemen yok pahasma satmigtt. Byle yapmakla gelecekteki mali gvencesini ta
mamen elden ikarmigoluyordu.Yaptigtbu hareket ona ok pahaltya mal olmug,kydeki yazlik
evini bile eldentkarmigt1.
Muhafazakrlarm yeniden iktidara gelmesiyle Londra ve Washington'un arasmi aan te-
mel anlagmazlik bsbtn derinlegmig ve belirginlegmigti. Amerikahlar Musaddik'm dgmesi
halinde onun yerine komnistlerin gelmesindenkorktuklari iin, ne kadar can siktc1olsa da,
Musaddik'la beraber olmamn, ona kargi olmaktan daha lyi oldugunu dgnyordu. ngilizlerse,
tam aksine, Musaddtk devrilecek olursayerine ok daha akl1baginda bir hkmetin geeceg[nl
ve bunun ne kadar abuk olursa o kadar iyi sonu verecegl dgncesindeydi. Byle bir durum-
da fran'uuysal davranmasi ve Musaddik'm kipisel masumiyete sigtnma yeteneginin dnyanm
drt bir yaninda lkeleri harekete getirmesikaimlmazdi. Bu da tm dnyada salgin bir hastalik
gib yayilacak, milliyetilikve kamulagtirmarzgn estirecekti. nglltereyabanc1 kaynakli var-
liklarmdan geri kalamm riske atmay1 gze alamazdi. Yakit ve Enerji Bakanhgl'ndan Sir Donald
Fergusson bu konudaki grgnQu gekildeifade edecekti: "Ingilterehkmetinin yapmaya
mecbur oldugu bir geyvardir. En st dzey bir yetkiliagzmdan Amerika BirlegikDevletleri'ne,
ran'mkomnizmden kurtanlmasi lin Musaddik'm bu grevde tutulmasminne anlama geldigt
sylenmelidir.Amerika byle bir geyiyaptigi takdirde,Iran't kurtanrken bizim lkemizi tehlike-
ye almig olacaktir." Tm bu konularda ingilterehkmeti iinde egitlitartigmalaryapillyor,
kim ne yapilacagini, kimin kimi sulayacagim bilmiyordu. Aynca Anglo-ran'a kizanlar ve her
eyin onun bilgisizliginden kaynaklandigina inananlar da vardt Eden bile ahsen girketin bagka-
ni Sir William'dan gikyet ediyor,bu kipinin
"dumanli
bir hayal dnyasmda yaadigim" syl-
yordu.
1951 sonbaharmda,ngilizler'in Abadan'dan aynligindanbirka hafta sonra, Musaddik Bir-
legmigMilletler'de iran davasini savunmak iin BirlegikDevletler'e gitti. Bu ara Washington'a
da ugraylp Truman ve Acheson karismda davasin1 anlatmig, aym zamanda iktisadi yardim iste-
migti. Amerikan hkmetinin istedigi iran'da istikrann saglanmasi idi; ancak bunu Musad-
dik'tan istemek iin henz hazir degildi. Bu yzden o grgmedeMusaddik'tan byle bir geyis-
tenmemigti.Grgmesirasmda Musaddik Truman ve Acheson'a fakir, lden olugmug
"ok -

kumdan ibaret bir lke adina" konugtugunu syleyerek konuya girdignde, Acheson onun sz-
n kesip "Evet, ayni zamanda petrolnzleTexas'a benzeyen bir lke adina!" diyerek mdaha-
le etmigti. IranBagbakani bu konugma sonunda ok az bir ekonomik yardim alacakti.
Diger taraftan Bakan Yardimcis1George McGhee, Musaddik'la yaptigt seksen saatlik ko-
nugmadan sonra Ba bakan'm asil maksadmi sezmigti. Musaddik'm bu ziyaretinin esas amact bir

441
zm taslagi zerinde anlagmakti. Elindeki taslaga gre Abadan rafinerisi Hallanda Krali-
yet/Shell karmasimn oluyordu (tabiigirketeIngilizdegil, Hollandah kimligt verilmesi koguluy-
la). Anglo-Iran'a da zel bir petrol ahm kontrab tammyordu. Kontrat
"yan

yanya" prensibineg-
re uygulanacakti.Tm bunlara ilaveten Musaddik ek bir partzerinde de Israr ediyordu.Hibir
ingiliz teknisyenininran'daah;masina izin verilmeyecekti. Acheson pahsen bu taslagtnana
zelliklerini Paris'te bir gle yemeginde Eden'e de duyuracakti. Acheson daha sonra kendisini
Digigleri'ndemerakla bekleyen McGheeve digerlerineParis'tentelefonettigi zaman onlara gu
raporu iletmigti: Musaddik'm ne.srdg ek partEden'i algmadndrmgt ve Eden bu partm
ngiltereadma kk dgrc oldugu inancmdaydi, aynca Eden taslaktakitekliflerebtnyle
karytyd1.Eu taslagaepeyce mit baglamig olanMcGheesylenenlerkargismda donup kalacakti.
11eride,o ana iligkin izlenimlerini pyle anlatmigtir: "Bu benim iin dnyamn sonu gelmig gbi
bir geydi."Ancak ortada Musaddik'm da aym duygulari tagidigmaait hibir belirti yoktu. Hatta
kendisinin gerekten anlagma istedigt bile sylenemezdi. Amerika'dan aynlmasindan bir gece
nce bir Amerikah'ya yylesylemigti: "Anlamiyor musunuz ben Iran'a eli bog dnmekle konu-
mumu ok daha saglamlagtinyorum. Eger elimde bana bagli fanatiklere yutturmam geren bir an-
lagmayla dnmg olsaydim, durumum bu kadar saglam olmazdi."
"Mossy"nin bu gariptutumuna kargm Truman idaresi onunla bir anlaymaya varma midi-
ni yitirmemigti. Amerikan Digigleri'neve Londra DigigleriBakanligna bagvuran girketler bir
konsorsiyum kurarak Iran petrol endstrisini zerlerine almakistediklerini bildiriyorlardi. Bagka
bir dahiyane fikir de Dnya Bankas1'ndan gelmigti.Bu banka, konu kesin olarak bir zmeka-
Vuuncaya kadar fran'dakipetrol operasyonunun yeddiemin olarak kendisine verilmesini teklif
Bu
etmigti. teklifierinhepsi de petrol millileptirmeye ve trantarafmdankontrol olasiligmmazal-
tilmasmave Anglo-Iran'a da bir rol verilmesine ynelikti. Ne var ki Iran bunlann hibirinekargi
ilgi gstermemig,uzlagma igareti vermemigtir.
Kriz bylece, 1952'nin ilk aylarmda giderek giddetlenirken, Musaddik hkmeti de pet-
roln satamaz duruma gelmigve parasiz kalmigt1.Ekonomikkopullar her gn biraz daha k-
tlegiyordu.Ancak, bunlann hbiri Musaddikin nemli degildl. Onun gznde nemli olan
tek gey, yabancilan lkeden def etmek gibi tarihi amact gereklegtirmig popler bir milli lider
olarak tanmmak ve bir de lkesinin milli itibanmn yeniden kazamlmasim grmekti. Kendisi
birok defa, kendi atsmdan petroln toprak altinda kalmasmda hibir sakmca grmedigni, ile-
ride bundan gelecek kugaklann yararlanabilecegini sylemigtir.Amerika'mn Tahran'daki By-
kelisi bir gzlemde bulunmug, Musaddik'in Sah'akargikkl bir antipatisi oldugunu sezmigti.
Kendi yorumuna gre, bu
"gizliden

gizliyehor grme"eski, aristokrat bir aileden gelen birinin

"yerden
bitmig bir diktatrn" ogluna" duydugu bir antipatiydi.Ancak Musaddik'm
"gsz

kendisi de, anayasal dzenci oldugu halde, lkeyi idare etmede h de anayasal olmayan yn-
temlere bagvurmuytur. rneginpolitikasmayn vermede sokaktaki ayak takimmdanyararlan-
migtir. Bagbakanlik hayatmda giderek daha diktatr olmuqtur.Bir muhalefet liderl kendisi iin
yle demigti: "Ben bagmdan beri bu adamm byk makamlara uygun olmadigim syler durur-
dum. Ancak en kt ryalanmda, kbuslanmda bile onun gibiyetmigyagmda birinin halk kit-
lelerini ayaklandirabileceginihayal edemezdim. Durmadan Meclis'e ayak takimiylasaldiran
byle bir adam, halk iin bir beladan bagka bir gey olamaz."Musaddik'm bir abasida politika
"yeniliki"

sahasmdahi de boga atilmayacak bir olmaya aligmakti.Ortadogu liderleri arasm-

da taraftarlarimharekete geirmekiin radyodan yararlanan ilk lider Musaddik'tir.O radyodan
agri yaptigmda, binlerce, hatta bazen yzbinlerce kigi koparak gelir, ilgmlar gibi sokaklan tu-
tup, Kuran'dan ayetler okuyarak etraft sindirir, muhalefetyanlistgazete brolanmn camim er-
evesini tahrip ederJerdi. Musaddik'mbu derece sevilmesi kargisinda Sahne yapacagim bilme-
yip aresiz kalmigti. Bir gn Amerikan Bykelsi'ne gylesyleyecekti: "Ne yapabilirim ki?
aresizim."
442
 arkiSz: "gans.Bu Akgam Bana Gl Ltfen"
Bu siralardan Acheson bir kez daha Eden'le bir araya gelmigti. Eden ona bu konumada "Belki
de nmzdeki bir agamada Sah'abir zorunlulugu... Musaddik'1iktidardandgrmek zorunlu-
lugunu...* telkin etmemiz gerekebilir" demigti. Eden'in bu szne karym, gerek BirlegikDev-
letler,gerekse Britanya, konuyu Musaddik'la diplomasi aracihglyla zme abasmdanvazge-
memiglerdi. Bu ara Truman, Churchill'denIran millileptirme yasasim kahul etmesini bile talep
etmig, konuya gyle girmigti: "Bumillileptirmekonusu anlagildigma gre, franh'ningznde Ku-
ran kadar kutsal olmug... Eger Irartkomnistlerin tuzagma dgerse, bunun sorumlulugubize
ait olacak ve hibirimiz megru konumlarm sonuna kadar savunulmamigolmasmdan memnun-
luk duyacak degliz." ChurchillTruman'in bu grgnolumlukargilamig,Musaddik'a beraber-
ce bir bagvuru yapilmasmi nermigti. Churchill gu grgleride.ifade etmigtir:"Unutmayalim ki
kargimizdaki adam, iflasm, ihtilalin ve lmn esiginde olan, fakat yine de bence
'tam
bir adam'
.

olan biridir. Ona bir araya gelip beraberce yaldagirsak, saninm ikna edilebilir."
Truman, biraz tereddtlede olsa Churchill'den gelen uzlayma iin ortaklaa bagvuru teldi-
fini kabul etti. Planlan geregince Musaddik'la millilegtirilen yeylereverilecek tazminatitespit
edeceklerdi. AncakMusaddik uzun sre kaip onlari atlattiktan ve konuyu ilgililerle uzun uzun
tartigtiktansonra teklifikabul etmedigini bildirecek, gereke olarak, bunun Anglo-iran Petrol
"tuzak"

Sirketi'nin kurdugu bir oldugunu syleyecekti.

Trumanidaresinin son buldugu gnlerdeartik hem Amerikahlar hem de Ingilizler Musad-
dik'tan midi kesmigti. 1952'nin sonlarmdangilizler Amerikahlar'a, Iranhkmetinde bir de-
gigmeolmast,daha dogrusu bir askeri darbe iin, birlikte ahymaolasihgtndan sz etmeye bagla-
yacakti. Yoklamakabilindenyap11an bu teklifeAmerika nce yanit vermedi ve cevabmiEisenho-
wer idaresi iktidara gelinceye kadar erteledi. Eisenhowergelince teklifDigigleriBakam John Fos-
ter Dulles ve kardegi, Merkez stihbarat S ervisi'nin yeni bakam Allen'in destek vermesiyle
olumlu kargilandi ve onaylandi.
Truman i.daresinin son, Eisenhoweridaresinin ilk haftalarmda, BirlegikDevletler franve
Ingilterearasmda petrolanlagmasi yapilmasma ynelik bagka bir girigimdedaha bulunmutu. Bir
sr sinir bozucu grgmelerden sonra Musaddik het zamanki gibi buna da hayir demigti. Ne
var ki Iran'dakopullar o gne kadar daha da ktlegmigti. Millllegtrmehareketinden nce, pet-
rol ihracatt dig ticaretin te ikisini ve aynca hkmet gelirlerininyansim kargilarken, son iki
ylldan beri petrolden hibir gelir gelmemigti. Enflasyonbaymi almig gidiyor, ekonomi ise para-
lanmaktaydi. Millilegtirdikten sonra lkenin durumu millileymeden nceki duruma oranla, ok
daha ktlegmigti. lkedeyasa ve dzen diye bir gey yoktu. Tahran'daki polis tegkilatimnbagt
bile kainlarak ldrlmgt. Btn bu olaylar yaamrkenMusaddik'm idarede dahiyane bir ba-
an gsterdigide sylenemez. Kabine toplantilanmartik tamamenyatagindan idare ediyordu.
1953 yllmm ilk aylarmda bir a'tihm yaparak giderek zayillamakta olan yurtiindeki itibanm kuv-
vetlendirmeye yeltendi ve bunu bagarmak iin eline daha ok g almakistedi. Bunu, sikiyne-
tim uygulamak, kararnameyle hkmet etmek, askeri toplantilann kontroln elde tutmak,
muhalefeti sindirmekve susturmak, senatoyu fesh etmek, millet meclisini eritmek ve Sovyet sti-
liyle, kendisini yzde 99 zafere kavugturan bir halkoyu yapmak istemigtfr.Aradan geen zaman
iinde bir vakitler Musaddik'i destekleyen milliyetiler ve reformcular da, gc tekelinealdigi,

*
Zaman zaman Acheson ve Eden birbirlerini yanh; anlardi. Eden bunun neden ileri geldigini bilmi-
yordu. Ona gre "Acheson tipik bir Amerikan yurttagma benzemlyordu." Bunun Acheson'un annesi-
nin Kanadah olmasmdan ileri geldigini dgnyordu. Bir gn New York'tanWashington'a uarken,
uakta bulunan bir Amerikan donanma subayi ona bir not geirdi. Notta pu satirlar yazillydi: "Siz ya
Dean Acheson ya da Anthony Eden olmalismiz. Hangisi olursaniz olun, ltfen hattra defterimi imza-
lar misin;z?"

443
 "halk
dalkavuklugu"na ve Tudeh Partisi'ne giderek daha ok yaslandigt iin
ona kargi cephe al-
dilar. Musaddikgcn daha da artirma yolunda mcadeleverirken dini kesime bagli olanlarda
ondan uzaklagmig, muhalif kanada gemiglerdi. Sonunda onun Islamlyet'in dgmani olduguna
karar verdiler. O gnler Time dergisi Musaddik'i "YilmAdami" semigti.Bazi muhalillerin g-
Znde yalmzca bu bile onun Amerikan ajamoldugununkanitlydi. Musaddik'in son zamanlarda
Sah'l diglamak iin bir mizansen dzenlemekte oldugu, bunun iin gereklihazirhklan yaptigml
gsteren bazi igaretler de vardi. SovyetlerBirligi'neglderekdaha ok yakmlaglyordu. Sah'age-
lince o her zaman oldugu gibi ok mitsizdi.
Musaddik Moskova'yagz larplyordu. Bu, Tahran'a yeni bir SovyetBykelisi'nin gelme-
siyle bsbtn aiga ikti. Yeni bykeii, 1948'de, Prag'dakikomnistler darbe yapip iktidan
aldiklan zaman orada bykellik yapmt; olan kigiydi. Ruslar kendi ajanlarive Tudeh aracihgly-
la ran'msiyasi kontroln ele geirmepegindeydi. Bunu grmemekiin aptal olmak lazimdt.
Romanov'lar ve Bolgevikler dahil btn Ruslar'm teden beri zlemi olan bir hedet sonunda ok
yalana gelmigti.Nazi SovyetPaktt'mn bir parast olarak Kremlin
"beklentilerinin"

merkeziola-
rak iran'ihedef almigti. Artik kesilecek tavuk belliydi; imdi sira onu yolmaya gelmigti.
Washington'da Milli Gvenlik Kurulu sik sik toplamyordu. Bu sikicitoplantilarmbirinde
DigigleriBakani Dulles, Iran'mgelecegi iin tahminyaparak, Iran'm ok yakmda Musaddik ida-
resinde bir diktatrlk olacagtm, bunu da bir komnist iktidarm izleyecegini syleyecekti. Dul-
les szlerini gylesrdrmtr: "Bu takdirde i; hr dnyanin iran petrol retiminin sagladigt
sayisiz nimetlerden yoksun kalmastyla bitmeyecek, bu nimetler Ruslar'm eline geecektir. By-
lece Rusya bundan byle petrol kaynaklan konusunda tm endigelerinden styrilmig olacaktir.]
Daha da kts... Iran bag egecekolursa, ok yakmda, Ortadogu'nun teki blgeleri de dnya
petrolrezervinin yzde 60'mi olugturan petrolleriyle komnist idareye geeceklerdir."
Dulles'inkonugmasmi dinleyen Bagkan Eisenhower ona bir soru yneltmigti. Soruguydu:
"Pekl, szce durumu kurtarmak iin herhangi bir somut are var un?" Evet vard1]
Digeryandan ingilizlertarafmdaDiigleriBakam Eden de larmlytl. Ne var ki hasta oldugu
iin 1953 Temmuzu'nda henz nekahette bulundugu iin fazla bir yey yapamlyordu. Sonunda
Digleri sorumlulugunu bizzat stlenen Churchill, Musaddik'i devirmek iin yapilan plam
onaylayarak imzalayacakti. Amerikahlar da ayni geyi yapmigti. Dulles'in sonradan anlattigma g-
re, onun deyimiyle operasyon
"aktif"
hale getirildi. Musaddik'la yapilan atigmaya,Sah'msadik
adami General Fazlullah Zahidi liderlik etti. iki bat1h lke bu olayda darbeye kendilerinin sebep
olmadigim, buna Musaddik'm Sebep oldugunu Ve darbenin Sahve Zahidi'nin tertipledgibir
kari darbe oldugunu sylemiIerdir.
"Ajax Operasyonu" denen bu eylemin saha kontrol ClA'da Kermit Roosevelt'e verilmigti.
Kermit, Thedore Roosevelt'in torunudur.Eu i; iin gereken destek Ml ingilizistihbaratmdan
saglanmigti. Kim Roosevelt fran'a 1953 Temmuz ayi ortasmda, motosikletiyle geldigi Irak'tan
girdi. Ancak nce daha Ajax Operasyonu baglamadan durumdan gplenenenSah'lyatigtirmak ,

gerekmigti. Kendisine plamn gerekoldugu Ve baan

gansibulundugu konusunda teminatveril
di. SahABD hkmetinin Musaddik'in sempatisini kazanmaya aligtigm1ok lyi biliyordu. Ayn-
ca Musaddik'mbir Ingilizajam olmasmdan.da kugkulamyordu ki bu biraz hatall bir grgt. So-
nunda Roosevelt, Sah'lagizlicegrgmekve kendisini yatigttrmak iin geceninilerlem bir sa-
atinde saray1n bahesine szld. Buraya bir arabamn zeminine serilmig bir yorgan altmda giz-
Jenerek, taksfyle girmigtir. abalan sonunda Sah'iinandirmayt bagarmigttr.
Ajax Operasyonu 1953 Agustosu'nun ortalannda heyecanh ve dramatik bir atmosfer iin-
de uygulanmigtl. Bu dramatik eserde yer alan her aktrn ayri bir kod adi vardt. Sah'mkod ad1
"lzci",

Musaddik'in
"ihtiyar
rahatsiz edici bcek" anlamindaki
"the
old bugger" idi. Roose-
velt'in ise birden fazla kod adi vardi ki bunlardan biri smir bekilerinden birinin admi yanlig te-
laffuz etmesinden kaynaklanmigtir: "Mr. Scaron Right Forehead "

(alnmsag tarafmdakiBayYa-
444
 ra) idi. RooseveltAjax Operasyonu'nda birka gn Tahran'da, adamlarinm birinin evinde kal-
migti.Burada,tam bir sinir kp halinde neticeyibeklerken, can sikintismdan sik sik "LuckBe a
Lady Tonight" (Sans bu akpam bana gl ltfen) admda, gnn Broadway'de"Guysand Dolls"
(Erkeklerve Bebekler) adinda en tutulan mzikall dinlemeyi det etmigti.Bu parladaha sonra
Ajax Operasyonu'nusimgeleyen parki olmuqtur.
Ancak baglangita ganshi de iyi gibigrnmyordu. OperasyonunSah'inMusaddik'iata-
cagim bildirecegi tarihte baglamastplanlandigi halde, bu mmknolmami,emir gn gecik-
meyle tebligedildigi iin Musaddik hundan yararlanarak ya taraftarlarmdanbiti ya da Sovyetis-
tihbaratmcabelirsiz bir yere kairilmisti. MusaddikSah'memrini kendisine ulagtiran subayitu-
tuklatmig,bu defa kendisi Sah'ialaagi etmeye girigmigtir.Bu ara GeneralZahidi de saklanmak-
taydi. Btn sokaklar Musaddik yanillan ve Tudeh Partisi'nce sarilmigtl. Bu kipiler Tahran mey-
danlarmda dikili Sah'mbabasinm heykellerine saldinp bunlan kirip geirdiler.
Sah'mkendisi de
aresizlikiinde ka1p nce Ba'gdat'a sigmdl. Kendi grgne gre kargi darbe hareketi banla-
mannyti ve bir daha Tahran'a dnme midi de kalmamigti. Bu arada Bagdat'taki AmerikanB-
ykelisi'ne
"ok
yaktnda i; aramaya baglayacagim, nk kalabahk bir ailesi oldugunu ve iran
digmdaki mal varhgmin da ok az oldugunu"sylemigtir.
Sah'mBagdat'tan sonrakiikinci duragt Roma'dir.Burada kendisi ve egiExcelsiorOteli'nde
kiraladiklan bir daireye yerleytiler. Gerekten de yanlarmda hibir giyecek,hibir bagaj veya pa-
ra yoktu. Kraliecebinde be; kurug nakit olmadan, magazalandolagip bir geyler satm almaya a-
11;acakt1.Bu krallyet iftigimdiyemekleriniotelin herkese aik salonunda yiyor, haberleri ikinci
elden, otelde konaklayan gazetecilerdenallyordu. Sonu olarak bu iftinExcelsiorOtell'ndeki
gnlerison derece endigeli ve sinirligeiyordu.
18 Agustos'ta Bakanhk Msteparl Walter Bedell Smith, Eisenhower'e Ajax Operasyonu'nun
bagarisizliklasonulandigm bildirmig ve sonra da puntarieklemigti: "Artik fran olayim btnyle
yeni bagtan ele almallyiz. Bunu yaparken,eger ran'danherhangi bir malimizikurtarmak istlyor-
sak, belki de yine Musaddik'tan medet ummamiz gerekecektir. Sunuda belirtmeleyim ki bu, in-
gllizler aisindan igleri biraz daha zorlagtiracaktir." Ancak hemen ertesi sabah Tahran'darzgr
bu defa bagka ynden esmeye baglayacakti. GeneralZahidi basm toplantisiyapmig, basin men-
suplarma Sah'mMusaddik'1 azlettigini bildiren yazismm kopyalarim dagitmigti. Ilk anda, ah
yanhlari kk bir gsteri yaptilar, fakat sonra bu gsteri byyerek tm sokaklan sardi.Sahlehi-
ne tezahratyapan byk bir kalabahk durmadan haykiriyor, insanlarm taklaattiklan, el stnde
durduklar1 grlyordu;greilerde kaslarmi gstererek grege tutuguyor,agirlik kaldiran cam-
bazlar demir ubuklar stnde gsteri yap1yordu. Pazar yerlerinde baglayan tezahrat giderek
byyerek gehrinmerkezine de yayilmigtt.Su halk ktleleri haykinglarlylaMusaddik'a olan nef-
retlerini ve Sah'aolan bagliliklarimgsteriyordu.Sir anda her yer yeniden Sah'infotograflanyla
doldurulmugtu. Arabalar Sah'ldesteklediklerini gstermek.iin farlartn1 yaktilar. Arada sokak
kavgalan iktiysada tm cogku ve agirlik kesinlikle Sahyanlisi glerdeydi. Artik herkes Sah'in
Musaddik't azlettigini ve yerine Zahidi'yi atadigini grenmigti. Ordunun kilit yerlerinde olanlar
da Sah'akatihyor, Sahyanlist gstericileri yatigttrmak iin yola ikmigasker ve polisler ok ge-
meden grevlerini unutup onlara katillyordu. Musaddik kurtulugu arka bahesindeki duvardan
atlayip kamada bulmugtu. Artik Tahran tam anlamlyla Sah'mve Sahyanhlarmm olmugtu.
Sahbu siralar henz Roma'da Excelsior Otell'ndeydi. Sir akyam haberlegme servisinden
bir muhabir ellnde bir bltenle olduka heyecanh bir biimde kogup
ah'ablteni uzatti. Bl-
tende gunlaryazillyd1:"Tahran. Musaddik dvrildi. Tahran'm kontrol imparatorluk glerinde-
dir." Kralie birden gzyaglarma bogulmuytu. Sahise nce bembeyaz kesilmig, sonra da punu
sylemigti: "Beni sevdiklerini billyordum." Tahran'a zaferi kazanmig olarak dnmgt. Darbe
kar1 darbe- (zatenbirbirlerine ok yakindi) kendisinden bekleneni vermigti. Takvimler
-veya

1953 Agustosu'nunson gnlerini gsterirken Sahartik yeniden tahtmda oturuyordu. iktidarda

445
kendi getirdigi babakan vardt. Musaddik'sa hapse atilmigti. Musaddik'm kaldirttigi Sah'inbaba-
smin heykelleri yeniden dikiliyordu.
Bu tarihi izleyen yillarda, Amerikan-ingiliz igbirliginin gerek anlami sik sik tartigmalara
konu olmustur.Acaba bu igbirligi kaa pattamigti? Acaba yz bin dolara mi mal olmuytu, yoksa
birok milyonlara mi? Ikibatih g kar1 darbeyi kendiferi mi yaratmigti, yoksa sadecedestekle-
migler miydi? Musaddik devrinin sona ermekte oldugu artik kesindi. Dayandigi zemin giderek
daraltyordu, bu kogullar altmda ya sola ya da saga kaymaya mahkmdu. CIA ve MI6'nin oyna-
diklari rol ise gyleOzetlenebilir:Bu iki kurum yardimet rol oynamigtir. Digerbir deyiglemali ve
lojistik yardim saglamig,muhalefeti yreklendirmigve durumun belirsiz Ve kesin olmadigt za-
manlarda kritik bazi baglantilar kurmugtur. Ajax Operasyonubagarillolmuytur. nk Qah'ave-
rilen halk destegiyle ve mevcut rejimle ters dgmemig, aksine uyum saglamigtir.Aynca, rejimi
degigtirip, iktidari kendi ellerine alma abasindaolan Musaddik'l desteklememtir. Halk bunun
sonucunun Sovyetler'e baglanmak
olacagLndan korkmugtur. Su operasyonun planlanmasma ka-
tilmigbir kiginin szlerlyle"Ajax Operasyonu Tahran'da yeni bir durum ve atmosfer yaratmigtL
Bu, insaillan kurulu bir dzen -monargi- ile ne olacagt belirsiz Musaddik nderliginde bir gele-
cek arasmda seim yapmaya zorlamigti." Yine de bu bagarmm tam anlamiyla kesin oldugu syle-
nemez. Kermit Roosevelt, Washington'a dngnde bilgivermek igin dogrudan Roosevelt'e git-
mig, o da bu olayl, hayranhkla hatira defterine yu szlerle kaydetmigti: "Ajax Operasyonuanla-
11digina
gre, tarihi bir gerekten ok ucuz bir romana benzemigti."

Sirketler
Grubu
Artik Sahtahttaydive tahta gelmesiyle de Iran petrolnn yeniden retime ailmast ve dnya
paranna srlmesi gndeme gelmigti. Ancak bu nasilyapilacakti? Dogal olarak Anglo-ran geri
gekilmigti.Bu girketinnclk yapmasi, ran'da,kllenmig olan milliyetilik ategini yeniden tu-
tugturmakdemekti. ngilizhkmetine gelince, Yakitve Enerji Bakanligi'ndan bir yetkilinin
szleriyle anlamlyla gagkmdurumdayd1."
"tam

Bu igi stlenmek, petrol konusunda zme baglamak igi aika grldggibiyine Was-
hinton'a dgyordu. Sonunda DigigleriBakanligt, Anglo-Iran'migleriyle ugragacak yeni bir gir-
ketler konsorsiyumunun kurulup kurulmayacagim aragtirma igini Bakan Dulles'in zel temsilci-
si olan Herbert Hoover Jr.'a verdi. Eski Devlet Bakam'nm oglu olmaktan bagka, epeycen ka-
zanmig lyi bir petrol dampmam olan Hoover, Venezuela'daki yanya" ilkesinin gereklegmel
"yan

sinde epeyce rol sahiblydi. Aynca her haliyle ngilizler'den

n efret ettigini belli eden bir gr-
nmdeydi. Sonunda Amerikahlar'm genel olarak benimsedigi reete Hoover'in bu ige uygun ol-
dugu geklinde tecellietmigti. Sir girketler konsorsiyumu kurulacak, Anglo-ran bu irketler ara-
smda kamufle edilmig olarak yerini alacakt1. Bu konsorsiyumdaki girketlerin bazilan Amerikan
irketi olacakti.
Ancak Amerikan petrol girketleri,en azmdan byk olanlar, ran'lailigki kurmaya hibir
ekilde istekli degildi. Ortadogu'nun diger yerlerindeki retim faaliyetleri ok iyi gidiyordu.
Arap reticiler gelirleri giderekartmlyoldugundan haklarmdan feragat edip franpetrolne yol
amaya istekli degildi. Aynca petrol girketleriylearasmda yeni bir hognutsuzluk olmasindan ka-
mlyorlardi. Aramco ortagi olan drt girket SuudiArabistan'da geleceklerinin teminatiolarak ge-
rektiginden fazla petrole sahipti.Orada ok byk sermaye yatinmi yapmaktaydilar. stemedk-
leri bir petrol iin iran'ayatinm yapmalannm bir nedeni yoktu. Aynca Jranlilar'la ve onlarm is-
tikrarsiziq politika durumlanyla ugraymaya degmezdi; nk daha son zamanlarda Jerseyyetki-
lisi "Her geyi birka ay iinde yeniden kaybedebiliriz. Bunun olmayacagma dair elimizdeher-
hangi bir garanti yok" dememig miydi? "lkeninsonuna dek istikrara kavu tugtma dair henz
bir igaret yoktu." Milliyetiler ve dinciler acasmdaki siyasi riskler hl mevcuttu. Ruslar durma-

446
dan fran'a tehdit savuruyor,Standard of California yetkilisinin syledigi gibi tehditler ok "ac1k-

h" durumlara sebep oluyordu.

Amerikan yetkilileri kendi a1lanndan petrol girketiyneticilerini hi de sandiklari gibi "ge-

inmesikolay" bulmamigt1.Richard Funkhouser admda,bakanlikta bag petrol stratejstiolan bi-

ri 1953'te, Ortadogupetrolnde yaptigi uzun boylu bit incelemeye dayanarak, meslektagi arka-
daylanna pu gd vermigtir: "Baganh olmam12iin petrolclerekarp yaklagimimizda son dere-
ce dikkatli olmamiz, diplomata davranmamiz yaamsalnemdedir. Petrolcleragin duyarh ki-
ilerdir. Petrol iginin mkemmel olmadiginadair en kk bir ima bile onlan iledenikarabi-
lir... Duygu, gurur, sadakat, gphegibihisler onlarda daima mantigaegemen olur."
Bu nedenden dolayidir ki Amerikan petrolclerine yapmak istemedikleri geyiyaptirmak
epeyce diplomatik ustalik gerektirmigti. ran'agldip durumun dzelmesine yardimciolmak gibi.
Washington'unda, Londra'nm da destegiyle ikna yeteneginikullanmasi gerekmigti.Jersey'in
Ortadogu koordinatr olan Howard Page, ileride bu konuya yyle deginecekti: "Eger hem
ABD hem de ingilizhkmetleri bagimiza vura vura bizi oraya gndermeseydi, kendiliglmizden
kesinlikle gidecegimiz yoktu." DigigleriBakanhgl onlan ikna iin devamh olarakgu temayiiglet-
migti. Iran petrol yeniden igletmeye girmezse, lke ekonomik kntyeugrar ve sonunda, o
veya bu gekildeSovyet tarana dger. Eu ise Ortadogu'nunteki blgeleri iin tehdit demektir
-zellikle de SuudiArabistan, Kuveyt ve Irak iin-ve bir de onlarm iindeki imtiyazlar iin. Te-
ma buydu. Aynca, dogrudan dogruya ticari aidan da ciddi sorunlar amasi olastydi. rnegin,
Ruslar'in tm iran petroln dnya pazarina srmesi gibi.ran'ayapilan komnist tehdidi lke-
de birlegmeyi zorunlu killyordu ve aynca bunun yararli bir yam da olacakt1.Birlegmeve katthm
Iranretim hizi zerinde Amerikalilar'a stnlk saglayacakti. retimluzi her halkrda Ku-
veyt ve Suudi Arabistan'm retim hiziyla dengelendirilmig olacakti.
Herbert Hoover fran'a giderken Sir William Fraser'le konugmak iin nce Londra'ya ugra-
di. Frasefe ortada bagka bir seenek kalmadigini, Anglo-Iran'nmmutlaka inisiyatifi stlenmesi
gerektiginisyledi. Hoover "Kemanclya para veren kigisonunda konuklarmi-baloya davet eder"
diyordu. Aynca, 1953 Arallgl'nda byk Amerikan girketlerinden her birinin bagkanma teker te-
ker yazi yazarak onlari konsorsiyum kurma igini grgmekzere Londra'ya davet etti. Byle bir
davetiye gndermig olmas1Fraser bakimmdan yenilgiyi kabul etmig olugunun kltc hir gs-
tergesidir.ZatenAmerikan girketleri de byle bir agndan pek hognut kalmamigti. Jerseybagkan
yardimcisi DigigleriBakam Dulles'a yazdigi mektupta grgn
gu 80zlerle ifade edlyordu: "Ta-
mamen ticari bakig aismdan gunu sylemek isterim ki, girketimizbyle bir gruba katilmakta
fazla istekli degildir, Ne var ki konu byk bir milli gvenlik sorunudur.Bunu dgnerek, sirf bu
aidan elden gelen her akilci abayi gstermeye haziriz."
Ne var ki Jerseyve teki girketlerdaha hibir aba gsterme firsati bulmadan yeni bir en-
gelle kargilagilmigtl.Su iinden ikilmasi ok zor, anlagilmaz.bir durumdu. ABD hkmeti b-
yk petrol girketleri aleylinedevasa bir antitrst davasi aiyordu; hem de fran'a yardimci olsun
dye yeni konsorsiyuma sokmaya ah;tigigirketleraleyhine. Adalet Bakanligt bir kez daha der-
hal harekete geereksz edilen pirketleraleyhine ceza davasi iin dosya hazirlayacaktir. Sirket-
ler
"uluslararasi

petrol karteline glrmekten" ve bir de tam o siralar Digigleri'nin oluturmaya a-

hytigi iligkilere benzer i; iligkilerine girmeliten sulamyordu. Su gerekten de aklm alamayacagi
bir durumdu; ayrica girketlerikonsorsiyuma katilmaktan caydinci nitelikteydi.

Kartel Davasi
SimdiBirlegik Devletler'de byk girketlerekargi ki ayri tr halk politikasi egemendi; bunlar
birbiriyle eligkili,hatta gizofrenik denebilecek iki ayri tutum iindeydi; bu zaman zaman gr-
lyor sonra yine kayboluyordu. 2aman zaman Washington, Amerika'nm siyasi
ve ekonomik i-

M7
karlanm geligtirmek, stratejik hedeflerini korumak, ulusun refahim saglamakiin girketlerve
uzantilanm gklere ikanyordu.Bazen de bu aym girketler, kendilerini dig biledikleri
"byk

petrolc",tekelciolarakgren, kstah ve sir vermekle-sulayan solcu saldiristnaugruyordu. O

gne kadar hibir zaman bu iki politikamnbu denli kesln ve fel edici gekildebirbirleriyle ters
dgp atigtigt olmamigti. Su eligkilidurumun iktisadi ve siyasiok olumsuz sonulardogur-
masindan korkuluyordu.
Adalet Bakanligl'ndaki antitrst ihtisasli hukukular byk girketter arasinda bir igbirligi
kurulmug olmasmdangpheleniyorlardi. Buniar IL Dnya Savagi'ndayeteri kadar petroln te-
min edilmesi iin Harold Ickes dneminde tesisedilen sistemin gimdisadece sava; ncesi karte-
damga olayl" oldugunu sylyordu. Hem Aramco'ya
"resmi

linin gerektirdigi bir protokol, bir

hem de 1940'lann byk petrol girketlerine tiksinerekbaktyorlardi. Aradiklari, Rockefeller'in
sakl1elininbir kez daha etkisini gstermesiydi. Aramco ortak tesisiiin yapilan atklamalan duy-
mazhktan geliyorlardi. Mevcut iktisadi ve siyasi riskler, imtiyazm geligtitilmesi iln gerekliok
byk kapital ihtiyac1, yeni bir boru hattl ingaasi, rafinerive dagitim sistemikurulmasi ABD
-ve

hkmetinden yedikleri pek de zarif olmayan onca dirsek drtmeleri- hakktnda sylenenler bir
kulaktan girip br _kulaktan 1klyordu.Sphegsterenler sadece bu antitrst hukukulardan
"mahke-

ibaret de degildi. 1949'da Federal Ticaret Komisyonu girketdokmanlanm tetkik iin

meye celp" hakkmi kullanacak ve bu o gne kadar gelmiggemig ne kadar girketvarsa, bunlar
arasmdakiuluslararast iligkileri en kapsamli ve ayrmtili olarak gsterentarihi bir analizin ortaya
ikmasma neden olacakti.Eu ok dikkate deger bir analizdir ve hatta gnmze kadar, sanayi
dah grencilerine Igik tutmugtur.
Adi International Petroleum Cartel (Uluslararasi Petrol Karteli) olan bu inceleme, ismin-
den de anlagilacagt gibigrgn ok net ve kesin gekildeyansitan br incelemedir. Digiglerist
dzey petrol uzmanlarmdan biri bir vesileyle bu incelemenin hayli arpikve subjektf nite-
"bir

likte" oldugunu sylemigtir. International Petroleum Cartel, kompleks olaylanele ahp yorumlar
ve genellikle bu yorumlamayiinandigt tez olan, uluslararasi petroln gerektenbir kartel oldu-
gunusavunacak gekilde yapar. nceliklebu inceleme o gne kadar karanhkta kalmly bir nokta-
y1 a1ga ikarmigtir.International Petroleum Cartel dnyasmda petrol girketleri hkmetlerin
azim ve isteklerine uymak, bunlar kargismda egilmek zorunda degildir; rnegin 1930'lann kar-
tel-beyinligirketleri,dnyanm her yanmda rastlanan diktatrler, y111arboyunca gsterdikleri ey-
lemlerle liigilizve Franstz hkmetleri ve her zaman daha, daha ok geliristeyen ve her istegin-
de imtiyazi iptal hakle olan petrol reticist lkelerin hkmetleri gibi,
lgleriyabanc1 politika olan kipiler -Digigieri, SavunmaBakanhgl ve CIA'dakiler gibi- FTC
(FederalTicaret Komisyonu) raporuyla dehete dgmglerdi. Kamlarmca bu rapor Ortadogu'da
verilen bir yemdi. Beyaz Saray
ve bagka yerlerde batildann itibanm sarsmaya ahganlarm agizma
stihbaratDampma Komisyonu'nun tammiyla FTC raporu "Sovyet propagandasina yardimci
olan ve btn dnyada Sovyet hedefierinin gereklegmesini kolaylagttracak" nitelikteydi. Za-
manlamaaismdanda daha kt bir zamanda verilemerdi. Birlegik Devletler Kore Savagi'yla
megguldve aym zamanda Iran bunalimma bir zm anyordu. FTC'nin hedefi olan ayni gir-
ketlerse savag iin yeteri kadar petrol saglama ve ranyataklarimn kapanmasi sonunda ortaya i-
kan byk boglugu kapatma abasmdaydi.
olarak tasnifetti.
"gizli"

Talihsizbazi geritepmelerdenkorkarak Truman idaresi bu raporu

Ancak yine de haber digartya sizdtgindan ve zellikle de 1952 Bagkanlikseimiyaklagtigmdan
raporun aiklanmasi iin politik baski yapildi ve sonunda Truman, istemeyerek Senato alt ko-
misyonunaraporu yaymlama izni verdi, Rapor a1klandiktan sonra yankilan tahmin edilenden
byk olmugtu. Riyad'dan Caracas'apek ok okuyucu bulmug, hatta Bakt^1Radyosu'nun Orta-
konusu olmugtu.
"yorum"

dogu yaymlarinda
Resmen yaytalanmasindan aylar nce FTC raporu Adalet Bakanligi st dzey yetkililerini

448
 "As-IsFesad1"dedigi "As-lsaleyhineceza mahkemesinde antitrst davasi amaya kna etmigtir."
Adalet Bakanllgl'nm karteli"yle ilgili kendi gemi inde de birok hata ve garip bazi ima-
"petrol

lar yok degildi. rnegino dnemde

"spot

pazann" dnyada rastlanmig en yksek flyatta sati;

yapttgma dair bir sylenti vardL Rapora1kaanlagildigt gibi bunun
"kartel"

mekanizmasimnso-
nucu oldugunu, ne fran yataklannm kapanmaslyla ne de Kore Savagi'yla ve onun getirdig eko-
nomik krizle ilgill olmadigini iddia ediyordu. Adalet Bakanhg1'mnyorumuna greyseraporda
petrol girketlerine baski yapip taleplerdebulunan yabanci hkmetler diye blr gey yoktu. Texas
Demiryolu Komisyonu bile yoktu.
DigigleriBakanligi FTC raporunun kt hazirland1glgrgndeydi;uzun, detayli yapilmig
cezai bir sorupturma ise bundan ok daha tehlikeliolabilirdi.Igebyk jrinin girmesi gibibir
olay girketlerihatali olarak damgalayacakti ve Adalet Bakanligfmn girigecegibir kampanya ise
sadece btn teki hkmetleri ncelikle de Ortadogu'dakileri-girketlerinpeginedgr-
-ve

mekle kalmaylp, bu tr bir saldinyi kutsallagttracakti. Aynca byle bir iddia, rankrizini Ameri-
kan girketleriniige sokarak zm olanaksizhale getirecekti.Her ne halse, sonunda 1952 Ha-
ziram'nda Bagkan TrumanAdalet Bakanligi'm ceza sorupturmasiamaya, bykjriyiagirma-
ya-vegereldi belgelerin mahkemeye celbiyle grevlendirdi.
Adalet BakanligL bununla yetinmeyip yabanc1 girketlerin durumunu da kovugturmak istl-
yordu; Shell, Anglo-ran ve CFP gibihepsi de Irak Petrol Sirketi'nin yeleri olan pirketleriin de
sorupturma aildi ve mahkemeye celbine ve belgeleri ibraza aginld11ar. Ingilterehkmeti by-
le bir muameleyetutulmugolmaktan ok fkelenecekti. Adalet Bakanligl'nmbu davramginm
hkmranlik hakkmm ihlali oldugunu, kendi topraklandigmda yapilan kabul edilemeyecekbir
sulama oldugunusavundu.Londra'mn grgylebu dava btnyle samayd1; sadece fran kri-
zinin zmn gleptirmekle kalmlyor, petrol reten lkeler arasmdaki egitli iligkileri de bo-
zuyor ve Batt'mn stratejik,siyasi ve ekonomik ikarlannitehditediyordu.1952 Eyll'nde yapi-
lan bir kabine toplatismdaDigigleriBakan1Eden raporu
"bayat

ekmek" ve
"cadi
igi" olarak ta-
nimlamigtir. Ancak, bu kadarla kalmamig, sznn sonunda "FTC ifgaatimn milli ikarlartiin
ok n yargtholabileceglne" igaret etmigti. Ingiltere hkmeti bu ige hibir gekildekangmamala-
ri in Anglo-Iran'a ve Shell'e kesin talimat verecekti. Aym benzer talimatm Hollanda Krali-
yet/ShellGrubu'nun Hollandall kesimne de verilmesi iin ngiltere,Hollanda hkmeti nez-
dinde giriime geecekti. Bu iki hkmet Fransiz hkmetinin de kendilerine kattlmaslyla Ame-
rikan DigigleriBakanligl'ni protesto yagmuruna tuttular.
Adalet Bakanhgi bu davada antitrst deyiminin yeni ve kapsami genipletilmig tammmag-
re hareket etmekteydi.Yeni tanimda,girketler,Birlegik Devletler digmda bir kartel olayma katil-
migve bu kukuya yer vermeyecek gekilde kamtlanmig olsa bile, bu olgu tek ba1nadegerlendi-
rildiginde,ShermanArititrst Yasast'mnihlali anlammagelmiyordu. Ancak, yeni yoruma gre
Amerika digmdaki Amerikan girketlerinin eylemleri, l fiyatlara ve Amerikan ticaretine
"etki"

yapmig olmasi koguluyla Amerikan Antitrst Yasasi'mn ihlali oluyordu.

Tahmin edilecegi gibi Adalet Bakanligl'ndangelen bu sulama petrol girketleriniIran'daki
petrol igine sokmayaaligan bakanhkla igbirligt yapmada bir hayli ekingen kilmigtL Konsorsi-
yum, Kuveyt Petrol Sirketi, yeniden tesis edilmiggekliyleIrak Petrol Sirketi
"byk

gibi petrol
anlaymalarma" onlan Digigleritegviketmigti. Jersey,Socony ve Anglo-Iran'la olan uzun vadeli
kontrattar da DigigleriBakanhgl 1947 kayltlannda grldg glbi "ABDmilli ikarlanna" hizmet
edecegigerekestyleimzalanmigt1.Simdi ise Adalet Bakanligtbu girketlerikendilerinden istenen
aym eylemleri yapmig olmaktan dolay1 cezay1 gerektirenbir fesat olaylyla suluyordu; hem.de
tam Digigleri'nin onlan fran konsorsiyumuna girmeyeikna etmekte oldugu qu sirada - kugkusuz
bunu ileride Adalet Bakanligl'n1 daha fazla kizdirmak pahasma yapiyorlardl
Dean Acheson, hem ranzerindeki sonularmdan korktugu iin, hem de Amerikan dig
politikasmm topyeknhedeflerine zararh olabilecegi endigesiylebu davay1adli mercilerden ek-

449
\
1
1

mek iin elinden gelen abayigsterecek.vebu ugurda epey ter dkecekti. SavunmaBakant Ro-
bert Lovett ve Genelkurmay Ortak Bagkam GeneralOmar Bradley'inde destegiyle BagsavciJa-
mes McGranery'yi bu davadan ekilmeyeikna etmek istedi. Ancak, abasibogunaydi. Davaya
devam veya davayi dgrme karan BagkanTruman'a aitti. okaz zaman kalm1gti.Eisenhower
1952 Kasimi'nda seilmigti;Truman idatesinin son haftalari da hizla sona eriyordu.
Bagkan ne yapmallydi?HarryTruman petrol konusunda hibir geybilmiyordu. Genligin-
de Amerika'mnbirka eyaletinde petrol aramasiyapacakbir girketeortak olmugtu.O gnlerde
Truman modaolan ve herkesin ryast sayllanBonanza olmak ve byk servet kazanmak haya-
lindeydi; ne var ki hayalleri gereklegmemigti ve sonundatm parasmikaybetmigti. Ne gariptir
ki, sonraki yillarda, Truman hisselerinden bazilartm satm alanlar, bu topraklardabyk yataklara
rastlayacakti. SonradanTruman bunu. zaman zaman dgnmg, eger kendisi ve ortaklan bu ya-
taklardapetrol bulmug olsa, durumun ne olabilecegini hayal etmigti. Belki de o zaman gimdiki
gibi Bagkan olmak yerine milyonerolunurdu! Truman "Byk Petrol" kuyusu konusuna hibir
zaman itibar etmemig, tam tersine eleytirmitir. LG. Farben'le arasmdaki sava; ncesi iligkiler
nedeniyle Jersey'insulanip teghiredildigi Senato Komisyonu'na bagkanhk eden HarryTruman
idi. Yine de unutmamakgerekir ki Truman'm siyasi egilimi ne olursa olsun, dogru ve yanh; kav-
ramlarmdaki grgne olursa olsun, hayirh olan i politikane ynde tecelli ederse etsin o bir
tek geyiok iyi gzlemigti.okbyk risklerle kargi karplyaydilar.Irankendisi iin endige duy-
dugu bir lkeydi. Sir seferinde, Kore Sava1konuulurken konugmamn orta yerinde durmug,
dnyayi gsteren kre zerinde Iran'a parmagmi basarak yanmdaki yaverine gyledemigti:
"Dikkatli davranmazsak onlann sorun yaratmaya baglayacagi yer burasidir. Hibir geyyapmaylp
sadece beklersek, onlar Iran'a girerlerve bagtan baa btn Ortadogu'yualirlar." Bu cmlede
"onlar"
kelimesiyle Sovyetler'ikastetmigti.
12 Ocak 1953'te Truman idaresinin sona ermesinden ild hafta nce Truman kararim du-
yurdu. Ceza mahkemesindeki sorupturma durdurulmugtu. Onun yerine dava sivil mahkemede
grlecekti. dareyeEisenhower gelince 1953 Nisani'ndadavay1ati ve beg Amerikan girketini
Birlegik Devletler'inpetrol ve petrol mamulleri i ve dig ticaretinilositlamaya ynelik yasadig1
bir kombinasyon ve fesat hareketine katilmig olmaklasuladi. Adalet Bakanligi'nm bu ceza da-
vasma devam etmemesinin bir tek sebebi vardi. Bu sebebiantitrst uzmani Baysavci LJ. Em-
merglick gu szlerle aiklamigtir: "Bu ige iki ayn devlet bagkammn, iki ayn digigleribakanmm
veya onlann bagtemsilcilerinin, iki ayn savunmabakammn ve aynca Genelkurmay Ortak Bagka-
m'mn, Merkezi sthbaratServisi'ninve eski ve yeni birok kabine yesinin grglerikarigmig
ve davayt etkilemigtir."
Yeni gelen idarenin kararmi uygulamak iin Milli GvenlikKurulu Bagsavci'yadirektif ve-
rerek "BirlegikDevletler'in ikardigi antitrst'le ilgili ve Yak1ndogu'dafaaliyette olan batili petrol
girketlerini hedef alan yasa infazlarmm milli gvenlik aismdan ikinci derece nemli sayilmasmi
ve buna gre davramlmasm1" istedi. Ancak petrol girketlerinin takibataugramayacaklan haldon-
da 2el bir garantiverilmedike iran konsorsiyumuna girmeyecekleriartik kesinlik kazanmigtt.
Takipsizlik garantisinin idareden idareye geerligini kaybetmeyecek gekilde dzenlenmesini isti-
yorlardi. 1954 Ocak aymda Bagsavci ve Milli Gvenlik Kurulu istenen garanti belgesini verdiler.
"fran

Eisenhower dneminin BagsavcisiHerbert Brownell konsorsiyum planlanmn BirlegikDev-

letler antitrst yasalanm ihlal edemeyecegini" sylemigti.

Konsorsiytimun ngs1
Simdisira batih ytrketlerinfran'dafaaliyet gstermesiiin
gerekli yenikonsorsiyumun yapilmasi-
na ve bunun iin ciddi bir aligmayagiripkollann sivanmasina gelmigti.Bu ok boyutlu diplo-
masinin harikulade bir rnegini verecekti. Anglo-ran'dan
bagka konsorsiyuma katilan girketler,

450
Aramco'nun drt ortagt -Jersey,Socony,Texaco ve Standard California'dir- bunlardan bagka
konsorsiyumda yakm katkilan olanlar da-vardi. Bunlar, Kuveyt'in Kuveyt'teki ortag Gulf,aynca,
kuveyt'tekiGulf Sirketi'ne bagli Shell ve Fransiz girketi CFP girketleridir.Bu belirli yedi girketin
konsorsiyuma yeliklerini sahip olduklari ortak nitelikler saglamigtir. rneginhepsi de Ortado-
gu'nun daha baska yerlerinde petrol retmig ortak igletmelerin birer yesiydi ve hepsi de teker
teker Anglo-Iran'la birlikte tm blgenin petrol retiminin oguna kargi sorumluydular.Iran'm
dnya petrol paranndan uzak kaldigi yillarda, komu lkelerin retiminde ok byk artiplar ol-
muytuve bu gle ilgisi olan herkes artik blgede tagmadzeyine gelmigretimin ranihracattna
yer aoak iin dizginlenmesi gerektigine inanmigtl. Yedigirketten her birinin onay1malmak iin
bunlara da yeni konsorsiyumda yer vermek gerekiyordu.
Daha fran'm durumu kesin olarak saptanmadan evvel, teki petrol retici girketlerden
onay almmasi gerekmigti.Bunun iin Aramco ortaklari lmnden ok az nce Kral lbni Suud'a
'

gidip ranpetrol almalanni, bunun iin de Suudi retimini yavaglatmalannm nedenlerini aik-
ladilar; aslmda bu ok hassas bir konuydu. Su kigiler ran konsorsiyumuna girmelerini
"s1rf
bl-
gedeyeni bir karmagaya yer vermeme" sebebinebagladilar.Bunu daha ok petrol istedikleriin
degil talebizerine slyasi bir mesele oldugu iin yaplyorlardi ve aslmda kesin-
"hkmetlerinin

likle daha ok petrol istemiyorlardi." bniSuud onlan anlaylgla kargilad1.Jeofizikmlahazalar

apaik ortadaydi. Eu yapilmadigi takdirde,Iran komnist olacakti ve bununla birlikte kuyrugun-
da da SuudiArabistan iin birok tehlikeyiberaberinde getirecekti. Kral aiklamalan dinledikten
sonra Aramco'culara yola devam etmelerinisyleyecekti. Ancak, kendilerini bir konuda uyar-
mak istiyordu: "Hibir zaman bir igi bagarmig olmanm keyfini tatmak iin, kaldirmaya mecbur
oldugunuzdan daha fazla yk kaldirmaym" demigtl.
Bu defa girketlerTahran'a mzakere iin kk bir ekip gnderdiler.Bir kez daha Iran'a z-
g linden ikilmaz mzakereler sreci baglamigt1.Sir kez daha gndemdeki tm konular, tamm-
lamalar ve hedefler i ie girmigti.Musaddik artik iktidarda olmadigt ve franhyetkililer de bir an
evvel ihracata gemek istedikleri halde, ran'mhkmranltginda veya ekonomi sahasmdaki kira
sisteminde dn veriyor gibi grnmek istemiyorlardi. Aynca,Sahda pek rahat degildi; hem ken-
disi hem de kendi adma mzakareye katilanlar devamh olarak rasyonel bir korku iindeydiler; ye-
ni bir ayaklanma olmasindan. Su ayaklanmada lkeden atilmaktan -hatta ok daha fena olasillk-
lardan- korkuyorlardL Sonuta, bu kaygilar nedeniyle sert ve israrh bir tutum iindeydiler.
Konumalar bir noktada kilitlenecek ve uzlagma ekibicesaretikirtlmig Ve midini yitirmig
olarak Tahran'a dnecekti. Arkalannda paka yoluyla
"rehine"
dedikleri birka arkadagi Tah-
ran'da birakarak Londra'ya dndler. Ne var ki Jersey'denHoward Page Haziran 1954'te uzlay-
maa grubu, bir kez daha, yeni bir deneme yapmak iin Tahran'a sevk etti ve kendisi de onlarla
birlikte Tahran'a gitti. Sonunda 17 Eyll 1954'te, girketleradma ok etkin rol oynamig olan Pa-
ge ile
Tan
Maliye Bakam, konsorsiyumla Milli IranPetrol irketi'nin taraf oldugu bir anlagmayi
imzaladilar. Sahbu anlagmayi 29 Ekim, 1954'te imzalamigtir. Bundan bir gn sonra -Ingiliz-
ler'in Abadan rafinerisini "Colonel Bogey" parkisi egligindeok kltc bir gekilde terke mec-
but edildiklerinden yil sonra- bu defa Abadan'da ok daha farkh bir havada, bir merasim ya-
pilacakti. Kutlama konuymalarmi Page ve iranMallye Bakam yaprmy hemen arkasindan petrol,
beklemekte olan tanklaraboaltilmigtl. O gn limandan ilk aynlan Anglo ranhesabma ahgan
IngilizAvukath. Artik fran yeniden petrol igine girmigti.
Bu konsorsiyumun tesisi petrol endstrisinde en nemli dng noktalanndan biri olmug-
tur. imtiyazla ilk defa olarak
Bu sahipligtndeimtiyaz" kavram1terk edilmigve onun ye-
"yabanci

kargiliklianlagmaylayap11mig imtiyaz" almigttr.Meksika deneyimi bile bile ya-

"mzakere
rini ve
pilmig bir kamulagttrmaydi. Simdi Iran'daysa,ilgili olan btn taraflar,ilk defa olarak petrol ve
petrol mamullerinin ilke olarakfran'a ait oldugunu kabul ediyordu. Iran'in Milli ranPetrol Sir-
keti bu anlagmyla lkenin btn petrol kaynak ve tesislerinesahip oluyordu. Ancak,pratikte

451
konsorsiyoma ne yapilacagtm syleme hakkma sahip degildi. Iranendstrisinldare edecek, b-
tn verimi satm alacak kurum, kontrata gre konsorsiyumdu. Konsorsiyuma dahil her girket
petrol hissesini kendine ait olan bagimsiz pazarlama sistemi araciliglyla satabiliyordu. Biraz bur-
40'
nu kinlm1; olsada, Anglodran yine konsorsiyumdaki yzde hisse ile en gl olan ottakti.
Shell'in hissesi ylizde 14, beg byk Amerikan girketininher birinin hissesiysebaglangtta yz-
de 8 idi. CFB'nin ise yzde 6 hissesi vardi.
Kurulugununkabulnden birka ay sonra, konsorsiyum bilegimiaisindan ok az bir degi-
me gsterdi. Amerikan hkmetiyle yapilan yeni bir ayarlamaylaAmerikan girketlerindenher
biri kendi paylanna dgenin yzde l'inden Iricon admda bir tesislehine feragat ediyordu. Iricon
konsorsiyum'du"ve dokuz bagimsiz petrol girketindenolug-
"kk
byk konsorsiyum iinde
mustu. Bunlardan bazilan Phillips, Richfield, Standardof Ohio ve Ashland'dir. Bunlannkonsor-
siyumagirmesi iin politik ve antitrstnedenlerle ABD hkmeti israr etmigti.Hkmetin gr-
g bunlarm katilimi olmadan konsorsiyumun Amerikan i politikasmin baskilarma dayanamaya-
cagt merkezindeydi. Howard Page'in sonradanpaka yollu syledigi gibi, o gn iin geerli olan
grg.quydu: "Madem ki herkes bunu diline dolaml; konuquyor, biz de oraya birka bagtmstz
koyanz!" ngilizler'e gelince bu fikre tmyle karg1yd1lar.Mzakerelerde odak noktada olmug
bir ngilizyetkili, sonradano gnlere deginirken grglerinigylea1klam14ti:"Biz bagimstzlann
kimler oldugunubilmiyorduk. Onlarin muteber pazarcilar oldugundan haberimiz yoktu. Bu in-
kamyonunun' dengesini bozup elmalan dgrmesinden,
'elma

sanlarmOrtadogu'da -gidip gelen

Ortadogu'da birok yolla sikmt1yaratacagmdan korkuyorduk; bize gre onlar kendileriyle i ya-
p11acakadam degildi." Yine de o gn elinde bagka bir seenek olmadigindan Amerika'nin Isran-
na boyun egmigti; "Kk konsorsiyum" mali kapasitesl Flyat Denetim Kurulu'nun inceleme-
sinden gemig ve onaylanmigher bagimsiza atkti.Ancak ingilizlerhenz yatt;mamigt1.Onlan
yatigtirma igini Digigleri'nin zerine aldigim kendilerine temin etti. ingllizler'e bir de sz veril-
migti;konsorsiyuma sadece gerekten lyi ve gvenilirbagimsizlar almacakti.
Irankonsorsiyumunun kurulmastyla Birlegik Devletler petrolde ve Ortadogu'nun kaypak
politikastndabagrol almig, en byk g olmugtu. Iranlilar'in dneklikleri yznden zaman za-
man retimde kesilmeler olduysa da bunlar tahminedilendenok daha abukgideriliyordu.Yine
de arada Ortadogu petrolne ok fazla bagimli olmaktan gikyetedenler oluyordu. Musaddik'm
dgrlmesinden ve Sah'mtekrar iktidara gelmesinden sonra Tahran'daki Amerikan Bykelisi
ve Ortadogu'dan sorumlu eskiBakanYardimcisiLoy Hendersonoturup, dgncelerini toplamak
ve durumu degerlendirmekistemigti. Vardigtsonu guydu:Musaddik'm sahneden ekilmesiyle
uzun vadeli sorunlar,zellikle de petrol rezervlerinin gvenliglyle ilgill olanlarzlmg degildi.
1953yllmda, ileriye dnk tahminlerinigylezetlemigtir: "yleanla thyor ki, yakm bir gelecek-
te... Ortadogu lkeleri... bir araya gelipgirketoperasyonlanm ok olumsuz ve tehlikelietkileye-
cek birlegtirilmig bir politika zerinde anlamayavaracaklardir. Eu kamtlmazdir. Bati'nm Ortado-
gu petrolneolan bugnk bagimhhgl srdke ve bu bagmhlik giderek arttika, sonunda Avru-
pali tketicileronlarm ayagLna dgmeye ve merhametine signmaya mahkmdur."
Birtaraftan da petrol girketleri aleyhine srdrlenantitrst davast yeniden gndemegel-
migti.Bagsavci'nm iran konsorsiyumuna onay vermesi Aramco gibi retime dnk teki retim
itketterini antitrst saldinsmdan kurtarmigt1. Sira dagitima ve pazarlamayadnk tesisleregel-
mig ve 1960'11yillann baginda Jersey ve Socony'nin Uzakdogu'dakiottak girketleriolan Stan-
vac'm paralanmaslyla sonuIanmigt1. Bu ara Caltex'inAvrupa'da iglettigi Socal ve Texaco ortak
mali olan Caltexsistemi de ticari nedenler yznden eriyipgitmigti. Dnya petrol pazarmaher
gn daha fazla bagimstz ve milliyeti girketgirdiysede, Amerikan hkmeti bu duruma ancak
1968 yllma kadar dayanabildi ve tu tarihte ptlmi pirtisim toplaylpbu konudan vazgeti. Ameri-
ka'nm konuyu kapadigt tarihte konsorsiyumun Iran'dakiicraatt yaklagik on beg yllhk bir gemi-
gedayamyordu.

452
 Kendiadma Anglo-Iran Petrol Sirketi'nin fran'dakikarmayadan fazla yara bere almadan ba-
mi kurtardigt sylenebilir.Anglo-Iran bagmdan beri millileptirmevarhklan iin her konsorsiyu-
mun genel olarak ngrdg tazminati almakta SirWilliam Fraser bu konuda
Israr gstermigtir.

Odn vermeyen tutumuylatazminatialmak iin konuyu sonu almcaya kadar izlemigtir; o kadar
ki korpore veya hkmet igtirakilerinden hepsini yapilan mzakerelerdeki tutumuylakizdira-
cak kadar lleri gitmi tir.Geri adim atmaya
--daha

dogrusu fazla geriadim atmaya- niyetli dav-

ranmamty,sonunda istedigi tazminatikoparmigtir. Ancak, bu tazminatfran'dandegil konsorsi-
yuma dahil teki tirakilerden gelmigtir.ran'akalsa, Sahdneminde bile be kurug demeye
razi degildi.-IgtirakilerAnglo-ran'a girketinferagat edecegiyzde60 hak kargiligi olarakdefa-
ten 90 milyon dolar dediler. Aynca,girket konsorsiyum kontrolndeki tm retim zerinden,
kendisine yeni bir 500 milyondolar dennceye kadar igletme pay1olarak varil bagma on sent
alacakti. Gerekgudurki, millilegtirmehareketi artik
resmenkabul edildigi halde ve ran'dapet-
rol kaynaklanna gerekten sahip oldugu halde, girketlerin petrol hakki olarakdedigi para fran
hkmetine degil, Anglo-ran'a gidlyordu. Hollanda Kraliyet/Shellst dzey mdrlerinden
John Loudon'un dedigi glbi "Bu Fraser aismdanharika bir anlagmayd1.Fraser'in o gne kadar
imzaladigt en lyi anlagmaydi. SonutaAnglo-Iran hbirgey satmakdurumunda kalmamigtl. Mil-
lilegtirme ise, zaten tamamlanmigtl."
Iran bunahmmda nde gelen rol oynaml; olanlardan biri de huzursuzluguyla taninmig
Muhammed Musaddik'tir; ne var ki onun gansiFraser'inkigibi
yaver gitmemigti. Muhammed
Musaddik tekrar tahta oturan Sahtarafindanhapse attimig, kapah tutulduguhcresinde kendini
savunan dokunakl1 konugmalar yaparak senesini byle geirmigtir. Hapistenzorunlu ikamet
kouluyla iktiktansonra, hayatmin geri kalan gnlerinievinde, eskisi gibi homeopatik ilalar
zerinde deney yaparakgeirmigtir.Bundan otuz yll nce, gnn Sah'inin babas1onu yine by-
le ikamete zorunlu kildigt gnlerdeki'gibi bu, gen Sah'miten ie duydugu gvencesiz duru-
munu bsbtn sarsiyordu. Simdi Sahsikisiki sarildigt Iran'm Tavuskuutahtmda durumu ke-
sinlikle emnlyette olan, global beklentiler iinde bir hkmdar edasiyla aldaticibir grnmde
oturuyordu.

453
i
I

24
Svey; Krizi

Yz mil uzunlugunda dar bir suyolu olan, Kizildeniz'i Akdeniz'e baglamak iin M1str llerini
delerek yapilmig SVEYS KANALI,on dokuzuncu yzyllm en byk harikalarmdan biridir. Ka-
nal, Ferdinand de Lesseps adinda,ismi sonradan "Byk Mhendis" olarak anilacak bir Fransi-
z'm eseridir.AslmdaLesseps mhendis degildi; daha bagka alanlarda, -diplomat, igletmeci, re-
formcu olarak- ok degerli icraatlarda bulunmugsa da, mhendislikle bir iligkisi yoktu..ok ye-
teneklibir ahsiyet olan de Lesseps'inbaanlan sadece yukarida belirtilen alanlarla da kisitli de-
gildi.Altml drt yagindayken yirmi yagmda bir kadinla evlenmig, on iki ocuk babasi olmay1ba-
armttt.
yle bir suyolunun inasi uzun bir sredir tartigmakonusu olmugsa da, de Lesseps'in ige
el atmasmakadar bunun mmkn olmadigi dgnlmgtr.
Gnn birinde Lesseps Svey;KanahSirketi admda zel firmasmi kuracak, bu girket Mi-
sir'dan bir kanal inga etmek in imtiyaz kazanacak ve bylece 1859'da ingaata baglanacakti.
Bundan on yll sonra, 1869'da kanal ingaati tamamen bitirilmigti. Ingilizler lyi br gey grdkle-
rinde onu hemen takdir ederler. Su defa da Sveyg Kanali olaymda hayranliklanm ifade etmig-
lerdi; zellikle de bu kanal imparatorluklartnin mcevheri olan Hindistan'a giden yolu lasalttigt
iin. Veliaht Prenslerinin "Hindistan'a giden yolumuz" dedigi Svey; Kanahproiesinde dogru-
dan bir rol oynamadiklan iin esef edlyorlardi. Neyse ki, 1875'te, lkenin hkmdarl olan H1-
div'in deme gszlgyznden, Misir'm Kanalzerinde sahip olduguyzde 44'lk hisse
satia 1karilinca,gimgekhiztyla harekete geen ingiltere'nin BagbakaniBenjamin Disraeli, el a-
bukluguyla, manevra sonucu Rothschild'lerin de mali yardimlyla bu hisseleri ele geirecekti.
Bylece Svey; Kanah bir Ingiliz-Fransiz ortak mall oluyor, Disraelide KralieVictoria'ya yazdi-
gi,ngilizlerce ok dokunakh ve lmsz mesalmda "Svey;sizindir Madam" diyordu.
Svey; Kanah yolcular ve igadamlan iin harika bir nimet olmug, Hindistan'a giden yolu
yanya indirmigti. Ancak Kanal'm en byk rol ve anlami stratelik aidandir. Su kanal Ingiltere'yi
Hindistan'a ve Uzakdogu'yabaglamakla imparatorlukiin gerekten bir anayol, bir hayat yolu
olmuytur. Svey; Kanal'indan sonra ngiltere'nin gvenlik stratejisi iin "Hindistan ile olan ileti-
gimininkorunmada olmasi" temel zorunluk haline gelmigti.IngilizlerKanal blgesinde devamh
olarak askeri kuvvet bulunduruyordu. ll. Dnya Savagt'nda, kuvvetleriyle ilerleyen Rommel'e
kargi ngilizler,kanalm korunmasi iin El Alameyn blgesine nbet grevi iin kendi askeri g-
lerini yerleptirdi;bu da Sveyg Kanah'nm askeri nemini daha da artirmigtir.
Sonra, birdenbire 1948'de Kanal bagindan beri sahip oldugu nemini kaybetmeye baglad1.
Bu, aym sene iinde, Hindistan'a bagtmsizlik verilmesinden ve dolayislyla, lkenin korunmasi
gerekesiyle Sveyg Kanali zerine konulmuy olan korunmanm, artik tasfiyehalindeki impara-
torluk iin gereksiz oldugu dgncesiyle,kaklirilmasmdan ileri gelmigtir.Ne var ki, hemen ayni
anda, SveygKanah, imparatorlugun degilse de petroln ana yolu olarak bu defa yeni bir rol, ye-
ni bir anlam kazanacakti. Svey; Kanah'ntn Iran Krfezi petrolnn ogunu Avrupa'ya ulagtiran

454
yol oldugu, mitBurnu ile Southamptonarasmdaki11.000 millikniesafeyi 6500 mile indirdigt
artik herkese anlagilmigtl. l955'te Kanal'dan gegen tm trafiginen byk kismmi, te ikisini
petrol olugturmuytu. Ayrica Avrupa petrolnn te ikisi Kanal yoluyla sevk edilmigtir.Kuzey
ucunda Tapline ve IPC boru hatlarina bagli olarak Svey; Kanali uluslararasi petrol sanayiinin
son yapiti olarak en kritik bir baglayici idi. Aynca SveyyKanaliOrtadogu'dan gelen petrole gi-
derek daha bagimli olan batill gleraismdan da essiz degerde bir suyoluydu.

Milliyeti Rol Kahramanin1 Buluyor

ingiltere,Misir ve dolayislylaSveygKanalizerinde yaklagikbir yzy11,yetmigbeg sene boyun-
ca kontrol elinde tutmuqtur.Bunu nce dogrudan dogruya iggal ve kugatma geklinde, sonra da,
birbiri ardina gelen yanagma rejimler zerinde siyasive ekonomikegemenlik kurmak suretiyle
yapmptir. Ancak,bu ylllardaiten ie var olan bir Misir milliyetilik akimi da vardi ki bu savag
sonunun ilk yillarmda hissedilir gekilde kuvvetlenmigti. 1952'de, bir grup askeri subaym bagari-
11darbe operasyonundan sonra zevk ve sefa dgkn Kral Faruk, Riviera'ya srgnegnderil-
mig, durumdan pek gikyetiolmadan hem sevgilileriyle hem de ok gigmanoluguylayeni bir
n kazanmig olarak yaaylp gidiyordu.1954 yilmagelenekadar, Albay CemalAbdl Nasir, tm
hreti 1952 darbesini yapmigolmaktan ileri gitmeyenv Misir'm muhalifsiz lideri olarak ikti-
dara gelmigolan GeneralMuhammed Necip'ten iktidan alm14t1.
Postanede ahyan bir memurun oglu olanve doguptan entrikact Nasir, Ingiltere'yekarg1y-
nelttigi manevralarma daha on yll nce, IL Dnya Savagisirasinda baglamig ve o gnden sonra
da faaliyetlerini yeralti tekilatmdasrdrmgtr. ClA'nm yaptigi bir karakter incelemesinde Na-
eylemlere girmekten ocuka bir zevk alan kipi" olarak gsterilir. Devlet Bagkam
"entrikali

str
iken bile konuklarma ve yakinlarma kendisini hl bir kundaki gibi hissettigini sylerdi. Na-
str'm diger bir zelligi Arap dnyasindaki yeni milliyetilik ruhunu yakalamig ve ynlendirmig
olmasmdan ileri gelir. MuhammedMusaddik'inTanri vergisi yetenekli grencisi olarak, hitabet
sanatimn ustast olan, radyoyu ok iyi kullanan Nasir, byk insan kittelerini ateglemig, binlerce
ve yzbinlercegstericiyi tahrik edip, gmlargibisokaklaradkmeyi baarmigttr.Eu hareketi-
nn kargillginda, ncDnya'nm yegermekteolan milletleri arasinda, askerken ategli bir mil-
liyeti olmuy lider rneg[ni vermigtir.
Nasir gerekten de kendini Misir'm restorasyonuna ve bagtmsizligma adamig bir liderdi.
Ne var ki istekleri sadece bununla kalmlyordu. Aynca Misirsmirlanmagip ok daha telere,
Arapa konugan dnyanin bir ucundan tekine, Kuzey Afrika'mn bati klyismdan ranKrfezi sa-
hillerine kadar uzanmak istlyordu. Halka hitap ettigi glradyo istasyonu "Araplar'm Sesi" ya-
yminda bagtan baa btn Ortadogu'yasesleniyor, ateglikonumalarlyla hava dalgalan stnden
sesini duyuruyor, Bat1'mn lanetlenmesini istiyor, blgedeki diger Arap reiimlerine tehditlersavu-
ruyordu. Programma aldigt diger bir konu da kendi liderliginde yeni bir Arap dnyasi yaratmak
-Pan-Arabizm- idi. Arap dnyastni blen Israilk1skacminyok edilmesini ve kendi deyimlyle ta-
rihin en byk uluslararasi cinayetinin- adaletin yerine getirilerek dzeltilmesini, diger bir de-
yigle Israil'inortadan kaldtrilmasmi istlyordu.
Svey; Kanali kizgin gney altmda seyredengemilerleogu yabanc1, Fransiz ve Ingiliz
-o

olan kaptan pilotlarla, bunlarm giydigikusursuz diz oraplan, port ve tertemiz gmleklerive
kaptan kasketleriyle- Nasir'in yeni Misir'i almayaaday yerde, eski 19. yzytl smrgeciliginin
ok aik ve rahatsiz edici sembol gibiydi.Ancak ortada sembollerden ok daha abuk dgnl-
mesi gereken sorunlar vardi. Musaddik'tan nce Iran'daki petrol imtiyazlarmda, Kanal Sirke-
ti'nin Kanaldan geig vergisinden elde ettigi gelirin ogu Avrupah hissedarlara ve bunlar iinde
en byg olan ingilterehkmetine gitmigti.Eger mmkn alsa da Misir, Sveyg Kanall'nin
tm kontroln eline alabilseydi, kanal vergisi olan paralar byle aresizcefukara olan bir lke

455
 iin yeni ve zengin bir gelir kaynagi olurdu. Bu ok fakir lkenin askeri liderieri kukusuz ki mil-
li hitabet konusunda ekonomi ynetiminden ok daba deneyimliydi!
Her ne olursa olsun, grnge gre imtiyazm gnleri saythydi. Evvelce yapilmigszlegme-
ye gre, imtiyaz 1968'de son buluyordu ve Ingiltere'nin buradaki nfuzu da pimdidenzayilla-
maya baglamigtL Yinede lngiltere1936 Anglo-MisirAnlagmas1'na dayanarakKanal blgesinde
askeri bir s Ve byk bir levazim merkezini devamli bulunduruyordu. Su ara Misirlilar,onlann
bir an nce ekilipgitmeleriniistedigi lin, bu kipilere kar1bir zarar verme kampanyasi amigti;
terristeylemlerde bulunuyor, cinayet ve ocukkairma olaylarma kanglyorlardi. Ortadogu'nun
kendi ekirdektopraklanmnsaldirlya ugradigi byle bir dnemde, bu topraklan korumak iin
burada bfr s bulundurmanm ne anlamivardt?Nihayet 1954'te Anthony Eden, DigigleriBakam
sifattyla Kanalblgesinde konuglanmt; son ingilizbirliklerinin yirmi ay inde ekilmesini ng-
ren bir anlagmanin yapilmasi iin mzakere nerdi ve ekilme karan onaylandi.Ertesi sene,
Bagbakan olarak Churchill'in yerini almasindan tam iki ay nce, Eden Kahire'ye ugrayacak, bu-
rada Arapa olarak Arap ataszleri syleyerek Nasir'i hayretler iinde b1rakacakt1.
Ingilizhkmeti hl, Misir'la, akilci, dosta iligkilerin srecegi midindeydi; ancak, bu
mit Nasir'm serbestbir lke olan Sudan'i kendi Daha Byk Misir'ma katma girigiminden son-
ra tamamen snecekti. Nasir,Amerikan idaresinin ve birok Kongre yesinin Avrupa'nin smr-
geci glerinekargi moral stnlk tasladigiWashington'dabiraz daha hoggryle kargilamyor-
du. dareve Kongre yeleri bu smrgecilkelerin imparatorluk kisvelerinden bir an evvel s1y-
r11malarmdanyanaydi.Amerikahlar'm grgnegre bu lkelerin stlerinden atamadigL $f-
gecilikkalintilan Bati'ya, komnizme ve SovyetlerBirligi'ne karg1savaglannda ciddi bir engel
teykilediyordu.Svey; Kanal1Sirketi, suyolunun onca ekonomik ve stratejik nemine kargm,
bu kalmtilar iinde en belirgin olanlardan biriydi. Kanal Sirketi'nin bagkani ileriki yillardaact bir
ifadeyle Amerikalilar'm girkete "on
dokuzuncu yzy11tno acmacak smrgecilik dnemini
ammsatan kt bir koku, kf kokusuymuy glbi baktigmi" syleyecekti.
Nastr iin duyulan kaygtlar giderekyalniz Londra'da degil, Washington'dada 1955 sonba-
harinda, bu Misirlidiktatrn silah ile Sovyetler'edndg haberiyle yogunlaacakti. Acaba bu
Sovyetnfuzunun yayilmakta oldugunun gstergesi miydi? Sveyg Kanall'nm Bati petrolne ve
donanma trafiginekapatilmasi sz konusu olabilir miydi? Bu sorulari ele almakiin 1956 Quba-
ti gibi erken bir tarihte Digigleripetrol girketlerinebir soru yneltiyor -evvelce Iran petrol re-
zervlernin kaybi iln kullamlmig- 1950 Gnl1lerAnlagmasi'ni tadilsorusunu gndemegetiri-
yordu. Kan11armagre bu, onlara Kanal'm her ne sebeple olursa olsun petrol tankeri trafigine
kapatilmasi halinde birbirleriyle ve hkmetle igbirligi saglayacakti. Sirketler aismdansa, idare-
.
nin yaptigt ortak hareket teklifinin,antitrsttakibatinmtehdidi altmda olan girketlerce uygulan-
masi lmknsiz grlmgt.Bu tehdideunutulmuygzylebakmak dogru olamazdi; nk Ada-
let Bakanligt byk girketlereynelttigi davayi srdrmekteydi. Digertaraftan bizzat girketler
de malzeme kesintisi olasthgmdanendigeliydl.1956 Nisan aymda Standard Oil of New Jersey,
kendi hesabma bir aragttrma yaparak, kanalm gerekten kapanmasi halinde petrol Iran Krfe-
zi'nden batiya dogru nasil sevk edecegini inceletmigti.
Tam bu siralar, ingiltereDigigleriBakant Selwyn Lloyd Misir'daNasir't ziyarete gittL Bu zi-
yarette Lloyd, ingiltereatsmdanSvey; Kanall'mn "ngiltere iin yagamsal degerde olan Orta-
dpgu petrol kompleksinin blnmez bir parastoldugunu"aiklikla ifade etmigti.Su beyana Na-
sir, petrol reten lkelerin kendi petrollerikrmdan yzde 50 almadigint syleyerekcevap ver-
migtir. AikladigL gibi, eger Svey; Kanah petrol kompleksinin blnmez bir parasiolsayd1,Mi-
sir'm da petrol reticileri gibiyzde elli almasi gerekirdi. Bu konupmalara kargm sonunda gn-
cel ayarlamaiin hibir hareket yapilmamigti.
1955 sonlarmda Nastr'm yatigtinlmasi ve Misir ekonomisinin kuvvetlendirilmesi iin Ame-
rikalilar ve ngilizierDnya Bankasi'yla bir arada, Nil zerindeki Assuan'da devasa bir baraj ku-

456
rulmasi iin Mistr'akredi verilmesini dgnmeye bagladtlar. Su proje uygulanabilecek gibi gr-
nyordu. Aynca Nasir, 3 Haziran 1956'da son ingilizalayimn da, iki yll nce Eden'in gergekley-
tirdigi anlagma geregince kanal blgesinden ekilmesindenbsbtn hognut olmutu. Ancak
Nastr'm Sovyetblokuyla bir silah anlagmasi yapmig olmastWashington'u alarma sevk ediyor Ye
Nastr'a kargi sogutuyordu.Washington, Misithlar'm2aten kisith olan kaynaklanm Sovyetler'den
alacaklan silahm parasmidemek iin ipotek edecekleri kamsindaydi; kendi yapacaklan katlanm
da baraj igin kullam1maylp aym amaca sarf edilecegini dgnyordu. Aynca, bu koskoca proje-
nin doguracagl iktisadi glkler ve engeller sonundakargit grglereyol aabilirdi. Bylebir du-
rumda btn su dogrudan dogruya fmansi yapan lkelere yklenecekti. Bu mlahazalarla Was-
hington, bu uzun vadeli ve masrafli projeyle Sovyetler Birligi'ni ugragmasmin-daha dogru olaca-
gisonucuna ulagtl. Zaten bir taraftanda BirlegikDevletler'de muhalefetin sesi ykselmeye bagla-
m1ti.Gneykkenli Amerikalt senatrler barai projesinin M1sirpamuk ekimini ok olumluetki-
leyip ok daha Verimli yapmasindan ve Misir pamugunun dnya pazarmda Amerikan kkenli ih-
ra pamukla rekabet etmesinden korktuklan iin, baraj projesine sicak bakmlyorlardi. Kong-
re'deki lsraildostu yeler, Israil'invarligma kargi bu kadar inatla kargi ikanbir hkmete yaban-
ci yardim verilmesine pek taraftar degildi. Nasir, o gn iin "Kizil in"diye bilinen lkeyi res-
men tanimigtlki, bu da hem idareyi hem de Kongre yelerinden birogunu rahatsiz edip alarma
sevk etmigti. Ancak, asil coup de grace (ldrc darbe) Senato'daki Cumhuriyetiler'in Dul-
onaylanabilecegini syledigi zaman indi-
"tarafstz"

les'e, digyardimm iki liderden sadece biri iin

tildi. Bu iki lider Yoguslavya'nm Tito'su ve M1str'm Nastr'i olabilirdi; ikisine birden yardim veril-
mesi imknsizdt. Dulles bu iki adaydan Tito'yuseti Eisenhower de bunu onayladi. ingllizlerde
bu konuda fikir birligi gstermiglerdir. 19 Temmuz 1956'da Dulles, Nasir'a ve Dnya Bankasi'na
kt bir srprizyaparak Assuan Baraji lin nerilmig olan kredlyi iptal ettigini aiklayacakti.

"De Lesseps" Kod'u: Nasir Harekete Geiyor

Amerika'mn krediyi iptal etmesi Nasir'1bsbtn kizdirmig, kendini kltlm hissetirmig ve
intikam hirsiyla doldurmugtur. Svey; Kanall'ndan ahnan geigresminin Assuan Projesi'nin fi-
nanst iin kullamlabilecegini dgnd. Kafasmdan atamadlgl, neffet ettigi smrgecilik sembo-
lnn mutlaka yok edilmesi gerekiyordu.26 Temmuz'da, Ekenderiye'de, kk bir ocukken
ingilizler'inprotesto edildigi gsteriye ilk katildigt meydanda bir konugma yapti. Konumasmda,
gimdiMisir'm lideri olan Nasir tekrartekrar de Lesseps ismine, Svey; Kanall'nm yaptcisma ifti-
ra stne iftira atmigtir. Su szleriyle Nasir, sadece bir tarih dersi veriyor degildi: "De Lesseps"
olmuytu. Konugmatamamlandigiza-
"kod"
kelinlesi zamanlaMisir askerini harekete agiran bir
man Misir Ordusu Svey; Kanali blgesinin kontroln ele germigti bile... Svey; Kanali son-
radan kamulagtinlmigttr.
Nasir'm bu davramgi gerekte11 de uzun sreliyankilarayol aan, cret isteyen bir lyti. Ko-
ntigmasmm sonunda gerginlik dramatik bir ikigla doruk noktaya erigmigti. O stralar ingiltere'de
Maliye Bakani olan Harold Macmillan, ok sevdigi Viktorya devri romanlarmm havastm yansitir-
casma, biraz endige duyarak gnlgne gunuyazacakte "Dn gece ve bugn, burada, hayatim-
da hi rastlamadtgtm kadar giddelli bir firtma koptu." Kahire'de ise, giderek ykselentansiyon-
dan kamak ihtiyacmi duyan Nasir, Metro'daki sinemaya sigmip Cyd Charisse'inbayrol oynad1-
g Meet Me in Las Vegas(LasVegas'ta Bulupalim!fillnini seyredecekti.
Bu tarihi izleyen ay, bir ikt; yolu bulmak iin yapilan diplomatik turlar ve boy abalarla
geti. Eyll ayi ortalarmda, Svey; Kanall'ndan geen gemilere yol gstermeye hl devam eden
Ingiliz ve Fransizkaptanlar Svey;Kanali girketi'nin emriyle geri ekildiler.Bunun deniz ticare-
tinin emriyle yapildigma hkmedilmigti. Londra ve Paris'teki yksek dzey yetkililer Misirli-
lar'm Kanal'i kendi baglanna idare edemeyecegini dgnm t. Gerektende, suyolunun ok

457
 sig olugu yznden ve aypca Sina'dan esen rzgrlar nedeniyle gemilerin kanallardan geirilme-
si byk ustalik isteyen, zor bir iyti. Ancak, birka sene evvelinden Misir hkmeti Mistrlilar'm
kaptan olarakegtim grmesinde Israr etmig,birok legi Kanal'in niillileptirilmesihareketine ka-
dar kurs grerekbu ig iin uzman kaptan pilot yetigmigti. Ayrica Sovyet blokundan da acele
ge-
mi kaptani getirtilerek takviyeyapilmi ve bu sorun halledilmigti. Bylecemillileptirilmigolan
Svey;Kanali,Nasir ynetiminde, artik agagtyukan normal denecek gekilde igletilmigtir.
Svey; Kanah'nin tamamlanmasmmbagmda ve bunalimm devami srecinde lngilizve
Fransiz hkmetleri bir geyi a1ka belittmiglerdi. Kanal trafiginive zellikle de petroln Ka-
nal'dan geigini aksatacakhibir gey yapmak istemiyorlardi. Ancak Amerika bu konuda fildr bil-
dirmemigti. Acaba o ne taraftandt?Amerika o gnlerdegerektende yalmz Ingilizlerve Fransiz-
larca degil, bizzat Amerikan halki ve memurlarcada bir hayli estarli grnen bir tutum iindey-
di. Aynca, durumu daha da ktleptirmek ister gibi Eden ile Dulles'in olaylan ele ah; ve olaylara
girig yntemleri birbirinden ok farkhydi ve bu da ikisi arasmdaki iligkiyi seguk ve rahatsiz edici
yaplyordu. Yine bir gn, bu iki devlet adammm yaptiklan hi de uyumlu gemeyenbir toplanti-
dan sonra Eden'in bag zel sekreteri bir arkadagina yazdigt mektupta gyle diyordu: "Foster ok
yavag konugtugu iin bizim Patron [Eden] onun sylediklerini dinlemek istemiyor; bizimki de
ok daginik konuup, daldan dala getiginden, br avukat oldugu iin bizimkinin syledikle-
rinden ne demek istedigini anlayamiyor ve tahmin de edemediginden, ekip gidiyor." Eisenho-
wer de, gerekten sorunun bir kismim olugturan bu konuya gnlgnde parmak basmtytir.Dul-
les iin Bagkan Eisenhower gunlanyazmigtir: "Konulan sunmada, Dulles'in yeterince inandinci
olmadigt anlagthyor.Bazen szlerininve davranigmin kargismdaki pahiszerinde nasilbir etki ya-
pacagmi anlama yeteneginden mahrum." Dulles ise, diger Amerikahlar gibi Eden'i kstah ve
ruhsuz buluyordu. Ancak aralarindaki anlagmazliksadece bu nedenlerden ileri gelmemigtir.Bir-
birlerine kargi belirli nedenlere dayanan husumet duyuyorlardi. Bunun sebebi iki yll evvel Fran-
sa'yla Hindi-in'de meydana gelen savagta ikisinin birbirleriyle ters dgp atigmigolmalaridir.O
zaman, Eden konuya diplomasi yoluyla yaklagilmasmiistemig, Dullesise o tr, banga dayah tu-
tum i2lenmesine kargi ikmlyti.Simdi ise Sveygkonusunda rollerini degigtoku; etmiglerdi.
Yine de 1956 Agustosu'nda, Svey;'in millileptirilmesinden birka gn sonra Dulles, Ingi-
liz ve Fransiz DigigleriBakanlanna "Nasir'in Kanal'dan ikmasiiin mutlaka bir yol bulacagmi"
temin etti. Su teminat Eden'e ilerideki birka ay iin rahat bir nefes alditacakt1. Ancak, bu sre-
nin bitiminde Amerikahlar Ingilizler'inkargisma hi de gerekigelmeyen birtakim savag hilesi
nerileriyle iktilar bu neriler hem gereki grlmemighem de Ingilizler'in
-

ve Fransizlar'in
daha dogrudan bir hareket yapmamalan iin bilhassa netilmig gibi gelmigti.
inash gudur ki, Svey; konusundaki ABD politikasmi saptayan Dulles degil, dogrudan
dogruya Eisenhower'di. Eisenhowerta bagiridan Amerikalilar'm Sveyfteki konumunun ne ola-
cagim biliyordu, bundan hibir zaman gpheetmemigti. Eisenhowr'in grgg kullamlmama-
smdanyanayd1;g kullanmay1hem istemiyor hem de gereksiz gryordu.Izlenecek politikamn
temeli ingilizler'i ve Fransizlar'i Svey; konusunda askerimdahaleden uzak tutmakt1.Amerika
Devlet Bagkania1kabu iki Avrupa lkesinin M1sir'da uysal Ye kalici bir hkmet kurmaya muk-
tedir olmadiklari inancmdaydi. Aynca byle bir atdim, sadece Araplar'i degil, kalkinmakta olan
btn lkeleri Bati'ya kargi ayaklandmr, Sovyetler'ineline de Ike'm kendi deyimiyle
"dnya
lider-
liginin megalesini" verirdi.Aynca, Eden'e syledigigibi "Nasir dram Oynamak istyordu" ve yapi-
lacak en iyi geyde onu dram oynamakta serbest birakip gnn birinde bu dramin igrmdanik-
masmi beklemekti. Eisenhower'in dampmanlari Bagkan'm ngilizler'in tutumundangikyetiol-
dugunu-sylyordu. Onun bu konudaki grgn gyle anlatmiglardir: "Baykan, Nasir'm blge-
deki onca insanm istegi olan
'beyaz
adama tokat' arzusunu gahsinda sembolize ettigibir sirada as-
keri mdahalede bulunmanm gerekten
'agdigl'
oldugu dgncesindeydi." Misir'a yapilacak as-
keri bir saldirinm dnyada geligmekte olan btn lkelerde Nasir'i kahraman yapacagi,aynca

458
kendileriyle dost geinenliderleri harekete getirecek, Ortadogupetroln tehlikeyeatacak bir
davram; olacagt kesindi. Su dgncelerle Eisenhower tekrar tekrar ve usanmadan Londra'ya as-
keri harekttan kammasim tavsiyeetmigtir. Kendidgncesine gre ve dampmanlannm fikrince
Amerikan politikasi kristal kadar berrakti. Ne var ki sonrakiolaylar,ABD'nin bu politikayi telkin
ettigilkeler ingiltereve Fransa iin hi de o kadar kristal gibiberrak olmadigim kamtlayacakt1.
Eisenhower iin Birlegik Devletler'in, smrgecilikagma geri dng gibi grnen askeri
mdahale fikrine dolayll da olsa katihyormug gibi grnmemesi son derece nemliydi. Degil
mdahale, tam tersine BirlegikDevletler Misir'dakidurumdan yararlanarak geligmekteolan l-
keler arasmda kendisine destek bulmak iin firsat dahi yaratmahydi,bu her ne kadar Ameri-
ka'nm ezeli mttefikleri logiltereve Fransa'yla arasmi sogutacaksa da, yine de yapilmahydL Bf
gn Nasir, Eisenhower'in bu konudaki beyanatim duyduktan sonra, yaverlerinden birine, yan
paka yollu gyledemigti: "Acaba hangi taraftan?"
Eisenhower'in bu gekildedavramymm bir bagka sebebi daha vard1. 1956 Kastm1'ndakibag-
kanlik yenilemeseiminekatilacakti. Idareyegeliginin ilk gnlerindeKore Savagi'm sona erdir-
migti; seime bang yanlisi bir aday kipiligiylekatillyordu Ve gimdihayatmda en istemedigi geyol-
sa otsa seilmesini tehlikeyeatacak, kampanyasmi tehdit edecek bir askeri kriz olabilirdi.ngiliz-
ler ve Fransizlar, byk bir gaf yaparak Amerikan Bagkanlikseimitarihine dikkat etmemig, bu-
"show'lan"
bylece
nu hi hesaba katmamiglardi. Halkin gz nnde yapilanbu diplomatik
srp glderken iki devlet gizlice bagka bir planm pegine dgmgt. Bunlardan hibiri askeri bir
mdahalenin planmiyapmiyorlardi. Ingilizler ara, turist mevsminin
bu dorukta oldugu bir anda
yeteri kadar gemileri olmadigim anlayarak okyanusgemisi talebindebulunmuy hatta, tank ni-
telerininaklettirmek iin Pickford Removals nakliye pitketine bagvurmugtu.

Bogazlanmaya Hi Niyetimiz Yok

Londra ve Paris, her ikisi de askeri mdahale konusuna artiktamamensicak bakiyordu. Fransiz-
lar Nastr'1 Kuzey Afrika'daki durumlan iin tehdit unsuru olarak gryordu.Misir lideri iki yll
nce bagtmsizliklari iin savag baglatmigolan Cezayirliisyancilari sadece tegviketmekle kalmi-
yor, aym zamanda egitiyor ve besliyordu. Fransizlar Nasir'in burnunu kirarak, Ferdinand de Les-
seps'in Fransizlar'm finansmamyla yapmig oldugu kanali geri almak karanndaydl. Daha imdi-
den, Nasir'i dize getirmek iin kendilerinin de sebepleri olan Israilliler'leaskeri diyaloga girmig-
1erdi. Misir Devlet BagkamNasir, Israil'ekar1 aacagt ve artik saklamaya gerek duymadigt sava-
m plani iin hazirlanmaya baglamigt1.Ayni zamanda Israil'egerillakuvvetleri sokma girigimini
de destekliyor ve lkenin gney limani olan Elat'ta muhasarauyguluyorduki bu sonuncusunun
yasalara uygun olup olmadtgt tartigmakonusudur.
"petrol"

Acaba ngilizler iin Svey; Kanah neden bu denli nemliydi? Bu cevabin oldugu
kugku gtrmez. Kanal, petrol tagiyanbir geit grevindeydi.Daha birka ay evvel, Kanal he-
nz kamulagmamigken, 1956 Nisam'nda "Mr.B" ve "Mr.K" adlanyla seyahat eden Stalin dne-
mi sonrasminiki lideri, Nikolai Bulganin ve Nikita KrupevLondra'ya gelmiIerdi. Onlarlakargi-
lagmadan evvel Eden, Eisenhower'le bir araya gelipSovyetler'ene syleyecegininprovasini yap-
mig, dgndg plani Bakan'a bildirmigtir. Eisenhower plana tam onay vermigti, Ruslar'la top-
lantidan evvel Bagkan, Eden'e gunu gtlemigti: "Ruslar'a kargi kesinlikle uysal olmallyiz. Uysal
olmazsak, bu, kargimizdaki Ayi'ya Bati.dnyasom savunmasi ve ekonomisi iin son derece ya-
amsalolan petrol retim ve nakliyatma penelerinigeirme hrsati verit." Sovyetliderleriyle ko-
nugmast strasmda Eden onlan Ortadogu'ya kangmamalan in uyardi ve gunu sy]edi; "Benim
petrol konusunda ok aik szl olmam gereklyor;nk petrol iin gerekirsedggebiliriz."
Bunlart syledikten sonra sadede gelerek gunlan eklemi ti: "Biz petrolsz yayayamayiz ve...
petrolszlkten bogazlamp lmeye de hi niyetimiz yok."

459
 Nastr'm Svey; Kanah'mele geirmesi,
"bogazlanma"
olasihgmi gerek yapmig giblydi.In-
giltere'nin uluslararasi mali durumu iyi degildi; demeler dengesi bozulmak zereydi. Sir za-
manlar dnyanm en byk kredi vericislyken, gimdien byk bor1usu durumuna dgmgt.
Altin ve dolar rezervleri ancak ayhk ithalati kargilamaya yeterliydi. Ingiltere'nin dig gelirler
toplamimnok nemli bir parasi Orta'dogu'daki petrol holdinglerinden gelmekteydi.Bu hol-
dinglerin kaybolmast ekonomik ynden Ingiltere'yi perianederdi. Digertaraftan Misir'da Na-
sir'in zafer kazanmast Iran'da Musaddik zaferinin dogurabileceg sonulara benzer sonularya-
ratabilirdi, Byle bir durumda,ingiltere prestij kaybederdi ve prestij gimdionlar iin dnyamn
her yerinde zeminin ayaklan altmdankaymakta oldugu
gu dnemde, gayetnemliydi: Muzaffer
bir Nastr demek; Britanya'ya dost olan-lkelerde rejimin deggmesi ve alaagt edilmesi ve btn
Ortadogu'daliigiliz Amerikan- petrol konumlarmm nemini kaybetmesi demekti. Bir gn,
-ve

konugma strasmda Eden, Eisenhower'i uyarip ona gunu sylemigtir: "Bir gn gelip Nasir Bati
Avrupa'yl petrolden mahrum edebilir, bu bir an meselesidir. Byle br gey oldugunda hepimiz
onun ayaginadgp merhamet dileniriz,"
Eden endigellydi ve endigeleri sadece petrole ve ekonomik konulara da dayanm1yordu.
Sovyetler'in Ortadogu'dakibogluktan yararlanaraktm gcyle bu blgeye girmesinden korku-
yordu. Bir gn Digigleri'ne mensup, grevi petrol konusunda.dogrtidan Eden'e rapor vermek
olan bir yetkili punlan sylemigti: "Eden Sovyetler'in Ortadogu'ya yayllmasindan byk endige
duyuyordu. Amerikahlar ve Ortadoguigini Ingilizler'denalmaya hazir degildiler. Su yzden bl-
geyiRuslar'danuzak tutma igi ngilizler'e dgmgt."
MaliyeBakam Harold Macmillanda petrol rezervlerine yapilan tehditlerve tehlikeliimalar
konusunda Eden'le tamamen aym grgteydi. O da tipklEdengibi ngiltere'nin ok tehlikelive
risklere aik bir konumda oldugu grgndeydi.Ne var ki o Eden gibi endigesinidiga vurmuyor-
du. Bunalimm ilk iki haftasmda, o kadar devlet greviarasmda f1rsatbularak gu yapitlan okuya-
cakti:On dokuzuncu ylizyilromanlanndan ve daha bagkaeserlerden binlerce ve ylizbinlerce say-
fa kitap - Jane Austen'in Northanger Abbey ve Persustion, Dickens'in Our Mutula Friend, Geor-
ge Eliot'unScenesfrom Clerical Life,Middlemarchve Adam Bedeeserleridit.Bunlanbitirdikten
sonra,izleyen birka hafta iinde de qu kitaplan okumugtu: Thackeray'in Vanity Fair, Churchill'in
History of the English SpeakingPeoples, Machiavelli ve Savonarola'nm hayat hikyeleri ve C.P.
Snow'un son romani. Macmillan sonradan bu konuda puntan sylemigtir:"Eger bu kadar ok gey
okumasaydim, mutlaka aklimi kairirdim!" Ancak Macmillanda herkes gibi Eden'in karamsar
tahminlerinekatiliyor ve harekete geme konusunda ona destek veriyordu. Hatira defterine gun-
lan yazmigti: "Gerekgu ki, mthi; bir ikilem iine dgmy bulunuyoruz. Misir'akari ciddi bir
harekta girigirsek ve sonuta Svey; Kanali kapamrsa, Levant'a giden boru hatlan da kesilir ve
bu takdirdefranKrfezi kargi harekete
geerve sonuta petrol retimi durdurulur. Byle bir du-
rumda Birlepik Krallikve Bati Avrupa
'oldu
bitti'ye getirilecektir. Diger taraftandiplomatik yenil-
glyeugratsak ve Nastr
'oldu
bitti'ye getirilirse Ortadogu Glkeleri, fevri bir hareketle 'petrol

milli
leptirirler'... Bylece bir baloma biz de
'oldu
bittiye getirilmi sayihnz. halde
Su ne yapmahy1z?
yleanhyorum ki elimizdeki son gansimizikullanmah harektinabagvurmamahy1z- bu
-giddet

arada Ortadogu'dakt dostlanmizm bizim yammizda olmasmi, dgmanlanmizmsa dgmesini ve

petroln kurtanlmasini mit etmekten bagka elimizde yapacak bir geyyok.Kugkusuzbunun ok
yagamsal bir karar oldugunu da kabul etmemiz gerekior."

Yirmi Y11Sonra Tekrar "Rhineland"da

Bunallmla kargi karplya olduklan dnemde, Eden, Macmillan ve bunlarm evresindekiler, Fran-
sa Bagbakam Guy Mullet ve meslektaglan,kendilerini bir hayalet gibikovalayan gemiginhatira-
lanmn etkisindeydiler.Bunlarm hepsinin gzndeNasir, mezanndan ikmig bir Mussolini, yeni

460
 yetigmekte olan bir Hitler'di. Mihver Devletler'in yenilgisi stnden daha on yll gemigken,
kundak1 kipiligine dnmg demagog diktatrn yeniden canlampdnya sahnesine iktigim,
kitleleri ateglemek,sonsuz ihtiraslarm gereklegti'rmek iin dehget ve sava; peginde oldugunu
dgnmglerdir. Batih liderler en anlamli deneyimlerini arkalarmdaki iki dnya savaginda yaga-
miglardir. Eden iin, trajediyinlemedeki baansizhk 1914 yllmda baglamigti. Sonrakibir yazi-
smda buna gyledeginir: "Bizhepimiz, bir dereceye kadar, kendi kugagimiz tarafmdandamga-
lanmig durumdaytz. Benimki Saraybosna suikastiyle ve onu izleyen olaylarlabaglar." 1914'n o
kritik haftalannda Entente'm benimsedigi diplomasi ve politikalaraarkasini dnp bir defa daha
baktiktan sonra ylediyecekti:
'imdi,

geriye baktigimizda, o zaman bir sorumlulugumuz ol-

dugunu, daima arkadan gelen bir kucak olmakla sorumlu oldugumuzu grmememizeimkn
yok.. daima arkadangelen kucak olduk... lanetli bir kucak."
Hkmetlerin zamamnda kargihk vermemekle iglediklerl hata 1930'lu ylllann amlarmda
daha keskin izgilerle belirlenmigtir. 1956 ylli Hitler'in anlagma hkmlerini ihlal ederek Rhine-
land'i askeriblge ilan ediginin yirminci yllma rastlar. Ingilizve Fransizlar Hitler'i byle bir gey
yapmaktan 1936'da men edebilirlerdi. Byleyapmig olsalardi Hitler nem ve prestijini kayde-
derdi. Hatta bagaagt edilirdive bylece milyonlarca insan da lmemig olurdu. Ne var ki battl1
gler harekete gememigtir. Yine 1938'de, bat1hlkeler ekoslovakya'ya destek verecekyerde
Mnih'te Hitler'iynmuatmaya aligmakgibi bir hatada bulunmuglardt. Bu durumda da Hitler
durdurulabilir ve ikinci byk Savagm mthig katliamlan nlenmig olurdu.
Eden cesur bir davrampla, Hitler Ye Mussolini'ye uygulanan yumuatma politikasinipro-
testo ederek, 1938'de istifa etmigti. Simdi,1956'nm gz bagt olan gu gnlerde Nasir'm hi de
yabancisi olmadtklar.1bir
"itibar
. ykseltme" programina tktigim dgnyordu. Eden'in gr-
yle Nastr'm "Devrimin Felsefesi" kitabi ile Hitler'in "Kavgam" kitabi arasmda pek bir fark
yoktu. Nasir da Hitler gibi tagyontarcasmabyk bir imparatorluk yontmak ve yaratmakisti-
yordu ve kitabmda bunu vurgulamigtir. Ona gre petrolde kontroln ele almmas1yla geleng
"uygarligm

can damarl Arap dnyastnm" olmallydi.Arap dnyasi

"uygarhgm

"emperyalizme"
can daman" olan
petrol kar1 verdigi mcadelede kullanmallydi. Nasir petrol olmadan, en-
dstri dnyasmin tm makine ve aletlerinin
"sadece
kfl, hareketsiz ve cansiz birer demir
parasi oldugunu" beyan etmigtin Eden, Nastr'la bir uzlagma yolu bulmak iin evvelce bir giri-
imde bulunmutu. 1954'te ingilizkuvvetlerinin Kanal blgesinden ekilme anlagmasinda
kendi kipisel prestijini ortaya koymuy, bunu yaptigt iin kendi partisinin bir kesiminden fevka-
lade agir elegtiriler alm1;ti. Simdi, kendisinin Nasir tarafmdanihanete ugrat11m1;gryordu.
Hitler'de oldugu Nasir durumunda da, onun yaptigi vaatlerin hibir kiymeti.yoktu. Vaatlerin
yazilt oldugu kgit kadar bile deger ta1mlyordu.Yoksa, uluslararasi anlagmalannihlallyle S-
veyfin ele girilme olayt yeni bir Rhineland mi demekti? YoksaNasir't barmdirmak ve yumu-
atmak iin daha ok at1hm yapmaklayent bir Mnih olay1mi yaganacakti? Eden, lcendi aistn-
dan btn bunlan yeni bagtan yagamak istemiyordu. Kardeglerinden ikisini 1. Dnya Sava-
gl'nda kaybetmigti. Byk oglu ise IL Dnya Sava1'ndaldrlmgt. Kigiselolaraksevdikleri-
nin ve savaglarda milyonlarin lmnden, batill lkelerin 1914'te krizi nlemede ok agir
(tembel)oluglanm, 1930'larda da Hitler'idurdurmada kararsizhklanni sorumlu tutuyordu. Bu
dncelerle, gimdi Nasir'a kargi silah kullantlacaksa bunun fleride degil, hemen yapilmasm-
dan yanaydi.
BagbakanMollet Almanlarca esir edilmi, Buchenwald toplamakampina hapsedilmigti. O
da bu konuda aynen Eden gibi dgnyordu. Belika DigigleriBakam Paul Henri Spaak'In fikri
de aynen tekilerinkt gibiydi. Spaak bunahm sirasinda ngilizDigigleriBakani'na yazarak gyle
demigtir: "Hitler dneminin bagmda yapilmly olan hatalann bugn bir hayalet glbi ryalanma
girdigini sizden saklamakistemiyorum. Bu hatalar bize ok pahaliya mal olmugtur."
Gemige ait bu degerlendirmeler Washington'da da yapildlysa da bunlar Bati Avrupa'daki

461
kadar zeleptiri niteliginde degildi. Nasir'a nasil davranilacagi konusunda bir fikir birligine vanl-
mamigsada batili lkeler en azmdan Svey;nedeniyle ikabilecekbir petrol krizinde acil olarak
ne yapilacagimplanliyordu. Bu arada Eisenhower,Kanaf m kapanmasi halinde BatiAvrupa'ya
nasil petrol verilecegini ett edecek bir Ortadogu Acil Durum Komisyonu kurulmasi iin yetki
verdi. Adalet Bakanligiplanda iytiraki olan girketlerekisitli antitst bagigikligitamdi;ancak bu,
itketlerin bir arada allyiptahsisyapmalarma, petrol talepleri,tankerlerve gerekli diger btn
bilgileri birbirlerine aktarmalarma yetmiyordu.Yine de bu komisyon ngilizPetrol Arzi Danig-
manlik Kurulu'yla ve Avrupa Ekonomik igbirligi rgt'yle krizde idare planlari konusunda lyi
bir haberlegme sistemi kurmugtur.
Btnyleahndigmda, petrolgirketteri,BatiAvrupa'nm petrol ihtiyacimn byk k1sminm
Bati Yarikresi'nin artmi petrol retimiyle kargilanabilecegi, bunun da Birlegik Devletler'de ve
Venezuela'daki agin kapasiteli ok miktarda petrole gerek gsterecegi kamsmdayd1. Temmu-
zun son gnnde, StandardOil of New JerseyYnetim Kurulu nihayet Svey; Kanali iin Ni-
san'da sunmuy oldugualternatinerraporuna cevap almigtL Bu rapor, daha byk tankerleringa
etmek yerine, IranKrfezi'nden baglaylp Irak ve Trkiye'den geerek Akdeniz'e ulaacak daha
byk apli bir boru hatti yapilmasintngryordu. Boru hattmm tahmini maliyeti yarim mil-
yar dolardi. Ne var ki raporda zamanlamayla ilgili hafif bir sakmca gzlenmigti;boru hattmm
ingasi drt yll srecekti. Aynca, boru hatlarma ok fazla gvenmeninbazi tehlikelerioldugu da
Suriye'nin birka gn sonra yaptigi bir hareketle bsbtn agiga ikanldi. Su tehlikelerigzler
nne sermek iin Suriye, Bati'ya bir uyan olarak Tapline'dan alotilan petrol yirmi drt saat
sreyle kesti.
Eyll aymda, Eisenhower Eden'e gnderdigi mesajda "Nasir'i gerekte oldugundan ok
daha nemli bir ahsiyetolarak gstermenin" tehlikelerindensz edecek ve bu grgndeIsrar
edecekti. ngiftereDigigleriDaimi Mstegan Sir Ivone Kirkpatrick,bu mesaja kesin bir grgle
yarnt verecekti: "Saym Baskan'm hakh olmasini ok isterdim. Ancak hakli olmadigindantama-
men eminim... Eger biz Nasir kendi konumunu gvene alip petrol reten lkelerin kontroln
peyderpey ele geirirken elimiz kolumuz bagh oturursak, aldigimiz istihbarata gre Nasir bizi
mahvetmeye kararhdir ve mahvetmektedir de. Eger Ortadogu petrolnden bir veya iki sene s-
reyle yoksun birakilirsak, altm rezervlerimiz yok olup gider.Petrol rezervlerimizin yok olmast
demek sterling iginin de dagilmasi demektir. Sterling igi dagilacak olur ve rezervsiz kaltrsak Al-
manya'da ve hatta hibir yerde gl olmaya devam edemeyiz. Savunmamiz iin partolan ip-
lak asgari miktari bile deyebilecegimizden kugkuluyum."
Aym ay iinde, Svey; krizinin giddetlesrdg bir strada, Robert Anderson admda, zen-
gin bir Texas'h petrolc, ki Eisenhower'in hayranhgini kazanmig biriydi, Bagkan'm kipiseltemsil-
cisi olarak SuudiArabistan'a gizli bir seyahat yaplyordu. Ama Suudiler'e,uzlagmaya razi olmasi
in Nasir zerinde baski uygulatmakt1. Riyad'dan Anderson Kral Suud'u, Prens Faysal'i Digigleri
Bakani'm uyararak BirlegikDevletler'in ok byk teknikilerlemelere petrolden ok daha ucuz
ve lyi kalitede enerji kaynaklarina ulasacagini,bunun Suudi petroln ve tm Ortadogupetrol
rezervlerini degersiz hale getirecegini syledi. Birlegik Devletler, Sveyq Kanah'nm gantaj aleti
olarakkullarnlmasi halinde bu teknololidenAvrupalilar'i yararlandirmak istemeyebilirdi.
Kral, petrol yerine geecek bu enerjinin ne olabileceglni sordu.
Anderson "Nkleerenerji" cevabim verdi.
Ne Kral Suud ne de Prens Faysal, nkleer enerji haklanda bazi kitaplar okumuy olarak,An-
derson'un cevabmdanetldlenmedilerve Suudi Arabistan'm dnya enerji pazarlatindaki yetene-
gikonusunda hibir znt belirtisi gstermediler.Anderson'un uyarismi kulak ardi etmiglerdi.
Arada geenzaman iinde anahtar durumundaki politikacilar krizin diplomatik yollarla -
zmleneceginden gpheduymaya baglamigti.Bu dela abalanm BirlegikDevletler'de yogunlag-
tirdilar. Artik Nasir'1yola getirecek,onu "Rhineland"da durduracak tek are askeri gt.

462
 Kuvvet Uygulanlyor
24 Ekim 1956'da Fransizve ingilizdiplomatik ve askeri evresinin st dzey yetkilileri,yanla-
rmda ilgillyabanct elilik mensuplan da olduguhalde Paris digmda, Sevr'dekibir villada Israil'in
st dzey yetkililerindenkurulu bir delegasyonla bir toplanti yaptilar. srail heyetinde David
Ben-Gurion, Moge Dayan ve Shinom Perez de vard1.Butoplantida lke bir anlagmaya vardi-
lar, srailszde Misir'm tehditlerine ve askeribaskisma kargilik olarakmeskunolmayan Sina Ya-
rimadasi'nda, Svey; Kanall'na dogru askeri bir operasyon geligtirecekti. Ingiltereve Fransa Ka-
nal'in korunmasi iin ultimatom yaymlayacak ve ondan sonra da, arplmadevam edecek olursa
ki mutlaka devam edecekti- uluslararasi suyolunu korumak iin Kanal blgesini iggal edecek-
Jerdi. Ingiltere ve Fransa'nm byle bir planda bekledikleri nihai sonu Svey Kanalikonusunda
bir anlagmaya varmak ve eger mmkn olarsa, bu iglem sirasinda Nasir'i alaagi etmekti.
Bu planda, Israilve Fransa brbirlerine anlaylg gsteriyorlardl.Israil ve Ingilterearasmda
.
ise, Ingiltere'nin Israil'e ve Yahudiler'e olanantipatisiyzndenbyle bir anlayi; kurulmamtytt.
Ne gariptir ki, gimdiEden bile, Araplar'i ve Arap kltrn o kadar tuttugu, IL Dnya Sava-
gl'nda zel sekreterine "Gel" dedigi halde, gimdikaderin bir oyunuyla Arap dnyastnm kendi
kendisini lider yapmig bagkamylakapigmayahazirlanlyordu. Eden'in tam tersine,Mallye Bakani
HaroldMacmillan Yahudiler'in
"karakter
sahibi" oldugu grgndeydi. Yine de, Sevr'dekitop-
lantida IngilizDigigleriBakani Selwyn Lloyd ve beraberindekiler, srailliler'i hor grr bir tavir
iindeydiler. Gerekquyduki, geen son birka hafta iinde ingiltere,srailve rdnarasmda
sava lkmasihalinde rdn'nyardimina kogmayi dgnr olmuy ve bu _konuda Isralliter'i
uyarmigti.Fransizlar'm Sevr toplantismdasrailliler'i Anglo-Fransiz plam iine ekmek iin n-
clk stlenmesinin br Sebebi, Misir'laolan atigmamn orta yerinde ingiltereve Israil'inbirbir-
leriyle kapigmalanm nlemekti.
Sevr'dekigizli anlagmadan bir gn evvel Misir ve Suriye, Misir'm kontrol altmda grev
yapacakortak bir askeri komuta olugturdular.Bir gn sonra da rdnbu ortaldaga askeri komu-
taya girmeyi kabul etti. Artik ok yaydan 1kmigti.Simdide siyasi ve kigisel.dramlann bagka, ga-
rip bir gekliylekargilagilacakve bu Svey; krizini daha da iinden lkilmaz bir hale sokacakti. 24
Ekim'de, Sevr toplantisminyapildigi gn, Macaristan'daSovyet kontrolne kargi giritmig bir
ihtilali bastirmak iin Kizil Ordu Budapeyte'ye girdi.
Btn bu sorunlar yetmiyormuy gibi, bir bagka sorun da Eden'in saglik durumuydu.
1953'te geirdigi safra kesesi ameliyati sirasmda, dikkatsiz bir operatr safra kesesine giden bo-
ruda tahribat yapmig, bu daha sonraki operasyonlarla ancak kismen onanlabilmigti. Btn bu
operasyonlardansonra Eden, bir defa kendisinin syledigigibi,
"i
uzuvlan yapay" olarak kal-
migti; aynca baski altirida hemen hastalamp agnlan artlyordu.lleride, bazi kimseler, bu saglik
kogulunun yavag yavag Eden'in beynini zehirleyebilecegini sylemigtir. Durumu daha da kt-
legtiren bagka bir gey,o gnden sonra Eden mide agnsi iin yatigtinci ila ve aynca agn dindirici-
lerin etkisine kargt da uyanct (anlagildigi kadanyla amfetaminler) almak zorunda kalmigti. Su e-
gitliilalarin birbirlerine olan etkileri ve yan etkileri o gnlerde henz yeteri kadar bilinmiyordu.
Eden ok gerilimli oldugu zamanlar daha.bagka ilalar da aliyordu.Uyancive yatigtinci iki ayn
gruptan olan bu ilalar Nastr'm Svey; Kanah'm almasindan sonra ok daha yksek dozlarda ve-
rillyordu. Ekim ay1baglannda bir gn bayginlik geirerek 40 derece ategle hastaneye yetigtirildi.
Hastaneden 1ktiktansonra Ekim'deyine kumanday1 eline adlysa da devamh olarak hastalik be-
lirtileri gsterdiginden daha agir bir ila rejimine tbi tutulmugtu.Bazilarma gre bu ilalar y-
znden Eden bazi karakter degigiklikleri gstermeyebaglamigti. ngilizGizliistihbarati'ndan bir
memurun Amerikan Gizli istihbarati'ndan meslektagi bir memura Eden iin, "Downing Stre-
et'deki dostlar bizim ihtlyar ocugun gariplegtigini, sinir kp kesildigini sy]yorlar" dedigi
sylentiler arasmdadir.Bazen Eden, iinde bulundugu gerilimden ve kendi saghk durumunun

463
ktlgnden kamak isteyerek epinin Downing Street 10'daki oturma odasina siginir, orada
flm yapimcisi Sir Alexander Korda'nm kendisine armagan ettigi Degas'm
"banyo

yapan kiz"
bronz heykelini uzun uzun seyrederdi.
Kugkusuz Eden hasta olan tek kii degildi. Eisenhower de 1955'te bir kalp krizi geirmig,
1956'da da ameliyat gerektiren bagirsakiltihabi hastahgina yakalanrmgt1.Demek kl yaklagmakta
olan atigmanmbeklendigi siradaAtlantik'in her iki kiyismdaki iki baaktrn de hasta oldukla-
nni sylemek yanlig olmaz.Eu ikillye ok yakinda bir nc katilacaktt.
Aylarca devam eden kararsizlik ve gecikmesonunda olaylar htz kazanmigti. 29 Ekim'de,
Israil,Sina iine bir akm yaparak Seyr anlagmasim hayata geirdi. 30 Ekim'de Londra ve Paris
aikladtlar. Aym gn Rus
-niyetlerini

ltimatomlano yaymlayarak Kanalblgesini iggal etmek

kuvvetleri, blr daha mdahalede bulunmamak vaadiyle Budapeste'den geri ekildi.Ertesi gn,
31 Ekim'de lngilizlerMisit havaalanlanni bombaladt ye daha sonra da Mtsir Ordusu acele bir
operasyonlaSina'dan geriekilmeyehagladi.
Sveyg operasyonu Amerikahlar iin srpriz olmutu. Eisenhower Israilsaldinsmigneyde
yaptigt seim kampanyasmdayken duymugtu. Bu onu ok luzdirmigti.Eden'in ona ihanet ettigini
dgnd.Demekki.mtteliklerinin hepsi birden onu bile bile aldatmiglardt.Suhalde hi hisset-
tirmeden,ok daha kapsamli bit bagka uluslararasi krize de yol amalan, Sovyetler Birligl'yle dog-
rudan bir arpismaya glrmeleride sz konusuydu. Hem de bu igidaha bir hafta evveltam Ameri-
ka'mn Bagkanlikseimiyle megguloldugu bir strada yapmiglardi. Eisenhower sonunda o fkeyle
gzel firaladi."
"bir

Downing Street 10 numaray1 aradt ve kipisel olarak Eden'i yaptig yeyiin

En azmdan Eisenhower byle sanmigtl. Aslinda o fke ile telefondakargisina tkan Eden degil,
Eden'in yaverlydi.Eisenhowerkargisindakine kim oldugunubildirme firsativermeden zavalli ya-
vere agzma geleni syleyip, Eden telefonayetigmeden ahizeyi arpip,telefonukapatmigti.
Kasim'in 3'nde bu defa hastaneye yetistirilme sirasi Dulles'e gelmigti. Hastayakonulan
tam mide kanseri oldugundan,hemen amelyata almdi ve midesinin byk bir kismi almdi. De-
mek ki gimdi baaktrlerin de hastaydi. Dulles'in 3 Kasim'dan itibaren grevde olmay141 ne-
deniyle ABD dig politikasmin gnden gne kontrol igi Mstepar Herbert HooverJr verilmigti.
'a

Hoover, Irankonsorsiyumunu toparlamigadamdir ve Londra evrelerine gre Ingilizler'eantipa-

tik gelen kipiydi.
Lojistik sorunlar, kt planlama ve Eden'in tereddtl tutumu gibisebeplerden ngilizve
Fransiz kuvvetlerinin ltimatomu uygulamasi ve Sveyg Kanallblgesini iggal etme igi biraz ge-
cikmig, arada birka gnlk bir bogluk kalmigt1.Bu ara Nasir, bogluktan yararlanarak arabuk
davranmig ve en fazla hasara msaitolan yerde etkiliolmayi bagarmigti.Yapttgigeygudur:Dzi-
nelerce gemiyikaya.paralan, imentove eski bira gigelerlyledoldurtup Kanal'a salmig, bunlar
byk bit baanyla suyolunu kapamiti. Bylece mttetikler petrol gvenceye almak iin sal-
dirdiklan halde, bu petrole kavugamamig, petrol Nasir'da kalmigti. Suriyeli mhendisler, Na-
sir'm talimatlylaIrak Petrol Sirketi'nin boru hatti boyunca mevcut pompalamaistasyonlanna sa-
botaj yapmly,bu da petrol rezerviili syncadgrmgt.
"ortak

Nasir'm Kanal'ikapamasi halinde petrol yokluguyla kargilagmamak iin plan" yapi-

hrken ngilizler daima Birlepik Devletler'inacil bir durum kargismda kendilerine petrol verecegi
varsaytmmdan hareket etmigti. Bu varsayimm byk ve kesin bir hata oldugu, Bagkanlikseimi
tarihini dikkate almamalan kadar.yanlig bir hesaplama oldugunu olaylar gstermigtir. Eisenho-
wer mttefiklere kendi acil durum petrolnden vermeye yanagmadi. Yaverlerine "yledgn-
yorum ki bu operasyona kim bagladiysa,kend petrol sorunlanmda yine onlar, kendileri zme-
lidir. Daha dogrusu kendi petrolleri iinde kendileri bogulsun" demigtir. Petrol gimdiWashing-
ton iin Bati Avrupa'daki mttefiklerinicezalandirmak ve baski uygulamak iin bir arati. Ame-
rika'nm mttefiklerine petrol saglayacakyerde Eisenhower yaptmm uygulamadan yanayd1.
5 Kasim'a kadar, Israilliler Sina ve Gazze blgesinde kontrol ele aldt Ve Tiran Bogazi'm

464
ele geirdi. Ayni gn, ngilizve FransizkuvvetleriKanalblgesine hava saldinsi dzenledi. Bir-
legmigMilletler'denbir Ingilizdiplomat o gne ait amlarmi gyle zetlemigtir: "Eden'den ge-
len telefon konugmasmi hatirhyorum. Birinci Dnya Savagi'mn aristokratik aksamyla
'para-

boy'lar at111yor'dedigini duydum. Bu hi bilinmeyenbir szckt ve Eden sankiMars'tantele-

fon edlyordu." Bundan bir gn evvel Sovyet kuvvetleri yeniden Budapepte'ye girmigti ve Ma-
caristan ihtilalini yatigttnp yok etmek iin gayethunharca hareket ediyordu.Svey; sorununun
aym zamana rastlamasi batihlarm Macar ayaklanmasmave Sovyetmdahalesine kar i ortakla-
a bir reaksiyon gstermesini,harekete gemesini nlemigtir. Buna kargin yine de en ufak bir
Tahatsizhk
veya vicdanazabi dtiymayan Moskova,bykbir pervasiz1tkla ingiliz,Fransiz ve 18-
b u lkelere lanetler yagdtrmigtir.Sovyetlerayni zaman-
"saldirgan"
railliler'i olmaklasulamig,
da askeri mdahaleye bagvurma, hatta Paris ve Londra'ya nkleer saldir1dzenleyecekleri teh-
didini bile savurmuglardir. Su tehditler kargismda Eisenhower,.butr saldirilann SovyetRus-
ya'yi perian edic kargi taarruzlarlasonulanacagmi syledi;"Bu gecenin gndz izlemesi
kadar kesindi."

Harekt'tan Men
Ike'm bu cevab1vermesine ragmen,ABD hkmetinin Ingiltere,Fransa ve Israil'eduydugu f-
ke henz yatigmamigti. Washington'dan hep aym mesajgeliyordu.Askeri bir harekti onaylarm-
yordu ve Inglltere ve Fransa artik durmallydi. 6 Kasim'da Eisenhower Adlai Stevenson'a szn
geirmeyibagaracak ve aynign Ingilzve Fransizlar bir ategkese razi olacakt1.O gne kadar S-
vey; Kanall'nda ancakbir ayak boyu yet alabilmlerdi. Onlaragre sava; sadece bir gn srm
ve savagin hedef olan "Kanal'in partsiz ve simisiz kullamlma hakkt" daha o gn kendilerinden
alinmigtl. Yine de Washington sadece bir ategkesinyeterli olmadigim aika ortaya koymugtu.
ekilmeleri de gerekiyordu. Israilde aym geyiyapmallydi; yapmayacak olursa Washington'dan
gelecekekonomik yaptirimlararazi olmallydi.Eisenhower bir taraftanda kendi danigmanlarma
"Araplar'i kendimizekaryt kizdirmamamiz garttir.Aksi takdirdetm Ortadogu'dan yaptlan pet
rol sevklyatma ambargo koyarlar" diyordu.
Amerikan yardimiolmadan, Bati Avrupa tmyleyakmda petrolsr kalmaya mahkmdu. 'drt-

Kigyaklaglyor,stoklarancak birka hafta yetecek dzeye iniyordu. Bati Avrupa petrolnn

te nn geirildigi normal yol,gimdiKanal'laOrtadoguboru hatlariarasindakikombine ulagi-
mm kaldinlmig olmasi nedeniylearalikh olarakkullanilabiliyordu. Aynca, SuudiArabistan da In-
giltereve Fransa'ya kargi ambargo uygulamigt1.Kuveyt'te ise, sabotaj girigimleri rezerv sistemini
kapamigti.Bir gn ngilizkabinesinin Misir Komisyonu'naBirlegikDevletler'iningiltere'yeve
Fransa'ya petrol yaptirimi uygulamayi dgndg haberi ulaacakti. Bunu duyan Harold Mac-
millan iki kolunu havaya kaldirarak gylediyecekti: "Petrol yaptinmi mi! Bir bu kalmlti. Su her
eyin sonu demektir!" 7 Kasim'daIngilizhkmeti halka tketirildeyzde 10 indirime gidilece-
giniduyurmugtu. Avam Kamarasi'nagirdigistrada Eden bu yzden 1;i Partisi'ninyuhalanyla
kargilanacakti. Aym I;iPartsi nceleri Nastr'akargi ok sert bir tutum zlenmesini istedigi hal-
de gimdiyz seksen derecelik bir dngle aksitezi savunuyor ve Eden'i yuhahyordu. Parlamen-
to'daki elegtirmenler ise, karne kuponu ikarmigolsaydi belki de aym kipilerin Eden'in resmini
bag stnde taglyacaklangrgndeydiler.
9 KasimtarihindeEisenhower Avrupalilar'a yardim verilmesi konusunu ele almakiin Mil-
li Gvenlik Kurulu'yla bir toplantiyapti. Toplantidailgililere petrolgirketlerininaralarmda ighir-
ligi yaparak byk bir dagitim programi zerinde anlagmalanndan sz etti. Haftf bir glmse-
meyle "Bizim kei gibi inati bagsavcimiza kargm" dedi. Sirketlere milli gvenlik yaranna alig-
tiklanm kanitlayan ve onlariherhangi bir antitrstsulamaya kargi koruyacak bir belge verecegi-
ni syledL Ancak, ya bu girketlerin bagtndakiler byle bir programa katillmlanndan dolayi kendi-

465
 lerini hapiste bulsalar ne olacakti? Eisenhower bu soruya glerekcevapvermig, o zaman onlan
affedecegini sylemigtir.Diger taraftanBagkan btn bu nerilerin sadece geici bir zaman iin
_geerliolacagmida a1kabelirtmigti. ngilizler ve Fransizlar Misir'dan gerektenekilmeyebag-
lamadika, acil durum petrol sevklyatidiye bir geyhayata geirilmeyecekti. Eisenhower'inbu
nerisini duyduklarmda Avrupahlar act aci gikyetederekBirlegikDevletler'in Ingiltere ve Fran-
sa'yi
"azap
kapisinda tutarak"cezalandirmaktaoldugunusylediler.Uluslararasi petrol girketleri
petrol kitligi bagladigini gzleyerekEisenhoweridaresine OrtadoguAcil Komisyonu'nuharekete
.geirmesi iin yalvardi. Ancak bir petrol girketiyneticisinin syledigt gibi
"idare
bunu kesinlik-
l reddetmi ti."
Ingiltereekonomik aidan da yara almigtl.Uluslararasifmans durumu sallantidayd1. S-
veyte askeri saldirmin baglamastyla byk bir dalgalanma gstermigti. ngilizler
"pound"

bu
dalgalanmanm Eisenhower idaresinin nzastyla, hatta destek ve kijkirtmasiyla meydanageldigin-
den emindi. Uluslararasi Para Fonu da Amerikalilar'in da desteklemesi ile Londra'nin yaptig!
- acil mali yardim bagvurusunu reddedlyordu. Washington'daki IngiltereEliligl'nin iktisadi igler-
den sorumluyetkilisi Londra'ya verdigi raporda, acil ihtiyalari olan mali yardimi almak iin bag-
vurdugu her yerde bir duvara arptigim"syleyecekti.Aym yetkiliraporunda "ylean-
"tagtan

lagthyor ki Amerikahlar bize yaramaz ocukmuuzgibi davranmaya kararl1. Dadisinin iznini al-
madan kendi istedigi gibi hareket eden ocuklarabunun yapilmamasi gerektigini gretir gibi bi-
ze _de aynen bunu yaplyorlar" diyecekti.
Kasim ay1ntn ortasina gelindigindeBirlegmigMilletler'in
"barig"
ekipleri Misir'a gelmeye
bagladl. Ancak, Eisenhoweridaresi temizlemeigleminin henz bitmedigini sylyordu. Ortado-
gu Acil lerKomisyonu ingilizve Fransiz kuvvetleri Misir'i tam anlamlyla terk edinceyekadar
harekete gegirilmeyecekti. okyakmdabirpetrolkrizinin bay gstermesi artik kamilmazdi. Bu
ara, Eisenhower, savagta kader yoldaqi saydigtve o gnler NATOBagkamolan ingilizKomutani
Lord lsmoy'a yazarak dnyanin iine dgm oldugu aci durumdan" sz ediyordu. Yazi-
"zgr

smda kendisinin "Bati Avrupa'nm kargtkarplya olduguyalut sorunu Ve mali sorunlara kargi cep-
he almaktan kamdtgtm" da belirtlyordu. Mektupta belirttigine gre, sorunun zm iin d-
gnlecekson are
"son
derece nazik bir konu olup" kamuoyu nnde
"a1ka
konugulamaz-
di." Mektuptaki mesaji alan Ismoy, cevap yazisinda tegekkrlerinibildirdikten
sonra, gizli kal-
masi kopuluyla Eisenhower'i uyardive
"gelecek

sene NATOkuvvetlerinin petrolszlk y2n-

den hareket yeteneginden tamamenyoksun kalabilecegini" duyurdu. Nihayetkasim ayi sonun-
da, Londra ve Paris, kendilerine ait kuvvetlerin Sveytensratle geriekilmelerirtenza gster-
di ve ancak ondan sonradir ki Eisenhower OrtadoguAcil lylerKomisyonu'nun harekete geiril-
mesine izin verdi. Sonunda Amerikaltlar'm istedigi olmugtu. Amerikahlar Nasir'in elinden ugra-
diklan yenilginin ykn ngilizler ve Fransizlar'm stne yikmayi da bagarmiglardir.Sonu ola-
rak btnyle bu kangik igte tek kazanan kigi Nasir olmugtur.
Yinede, kasim ayi ortalarinda, ingilizve Fransiz kuvvetleti henz Misir'dan ekilmemig-
ken IngilizDigigleriBakani Selwyn Lloyd, Walter Reed Hastanesi'nde tedavigrenJohn Foster
Dulles'i hastanedeki odasmdaziyaret edecekve ikisi arasmdatam bir ikilem olan ve dogrulugu
Lloyd'un kayitlanna gre kamtlanmig qu konuma geecekti:
Dulles pu soruyu soruyordu: "Selwyn, igi neden yanda biraktin? Neden sonuna kadar g-
trp Nasir'i dize getirmedin?"
Lloyd'un bu soru kargismda pagkinliktandili tutulmuygibiydL Acaba kargismdaki adam bir
ingiliz-Fransiz ottak harektma engel olmak iin elinden geleniyapan ve hkmeti de harekt
baglaymcaya kadar bunu geciktirmeye aliganaym DigigleriBakant degil miydi?
Ona qu yamti veriyordu: "Fakat Foster, sen bize bunu istedigine dair en kk bir igaret
vermedin ki! Bize g0znn ucuyla bile bunu istedigini hissettirseydin kugkusuz bunu yapard1k."
Dulles o zaman bunu yapamayacagini syleyerek yanit verdi.

466
 "Petrol Kalkmdirma Hareketi" Ve
eker Kavanozu": Kriz nlenlyor
Arahkayl baglarmda, Kanal'm kapanmasmdan bir ay sonra,ingiltere ve Fransa'nmmuhalefette
oldugu ve btn BatiAvrupa'nm tam bir enerji krizininegiginde bulundugu bir stra,nihayet acil
igler programi yrrlge konuldu. "Petrol Kalkmdirma" diye adlandirilan bu programhem AV-
rupa'da ve hem de BirlegikDevletler'de hkmetlerin ve petrolgirketlerininel ele igbirligine da-
yanan bir girigimdi.
Ortadogu'dapetrol retimi, ogunluguylaele almdigtnda durdurulmug degildi. Asil sorun,
her geyden nce bir naklie sotunuydu.Sorununzm bagka kaynaklar bulmakti. Mesafenin
daha kisa olugu ve yolda geen zamanm daha az oluunedeniylepetroln tankerlerleBati Yan-
kresi'ndenAvrupa'yatagmmasiuygun olacaktl.Eu yol tetcih edildiginde, herhangi bir tanker,
Iran Krfezi'nden almanpetroln mitBurnu'ndangeirilip Avrupa'ya ulagtinlmasmdaki zama-
.

na klyasla, iki kat fazla petrol taglyacakti.Bu dgncelerle acil igler komisyonlarmin ilk el attig
i; tankerleriyeniden toptan olarak yaygmlagtirmak Ve bylece Bati Yarikresi'ni, tipk11940'h
yillann sonuna kadar oldugu gibi yeniden Avrupa'mn bag enerjl kaynagi yapmakti. Simdiasil
ama petrol en abuk,mmkn olan en etkin yolla tagimakt1.Bunun saglanmastiin gerekti-
gindetankerlerinyollari yeniden dzenlendi; bunlar girketler arasmda paylagildive rnler za-
man zaman degig toku; edildi.
Acil durum malzemelerine o gnlerde eker kavanozu" deniyordu. Avrupa'da,bu malze-
"

melerin lkeler arasmda epitlilde dagitiml iin azamiaba gsteriliyordu. (Sonradan OECD adim
alan) Avrupa iktisadilbirligiTegkilati tahsisleriyapmak zere bir PetrolAcil Grubu kurdu. Bu
grup petrol tahsisiniSveyg-ncesipetrol kullanimi, stok dzeyleri ve yerel enerji rnlerini
yansitan bir formle dayanarak yaplyordu.Petrol Kalkmdirma Program1'nin yam stra karneye
baglama yntemi ve talebi kisillayici teki nlemler de almlyorve bylece hareket daha etkin-
legtfriliyordu. rnegin,Belika pazar gnleri zel araba kullamlmasmi yasakladi. Fransa petrol
irketlerinin sattyim kisitlayarak Sveyg-ncesidzeyin yzde 70'ine indirdi. Ingiltereise petro-
le yeni vergiler koydu ki bu benzin ve fueloil flyatlanmn ve Londra'dakitaksi cretlerinin bit-
den artmasmaneden olmutur. Bu cret arti1sonradan "Svey; alti pensi" adlyla Londra'da n
kazanmt; ve lmszlegmigtir. Fabrikalarda bir kez daha petrolden kmre geildi.Aralik ay1
sonuna gelindiginde, artik Ingiltere benzini karneye bagliyordu.
O stralar bir numarall gncel sorun tankerlerindurumuydu ve hemen arkasmdan petrol
sorunu geliyordu. Tahminleregre, Avrupa'nm petrol ihtiyacmi kargilayabilmek lin Bati Yarik-
resi retiminin nemli miktardaartinlmasi gerekiyordu. Gereken bu ekstra miktar petrol, fazla
miktardapetrol kapasitesi ieren BirlegikDevletler'den ikanlacakti.Uluslararasi girketlersaldir-
ganca davranarak Petrol Kalkindirma iin alabilecekleri btn ekstra petrol elde etmek iin
ABDham petrol pazarlanm taradl.Ancak girketlerve ilgili hkinetler Texas Demiryollan Kuru-
mu'nu hesaba katmamtyti. Oysa ki bu komisyon, hemen herkesin byk gagkmhgiiiride,
195Tnin krtik kig aylarinda retimin artinlmasma pek izin vermiyor ve temelde sakh tutulan
retimin rezervde kalmasmda Israr edlyordu.te bir kez daha bagtmsiz reticilerle byk gir-
ketler arasmdaki ezeli savag gndeme geliyorve yeni arenadaboy gsteriyordu.Jerseyheyetinin
uluslararasi memorandumunda belirtildigine gre, Demityolu Kurumu
"ikarlari
normal olarak
yurtiiyle ilgili" olan bagtmsiz reticilerini yansitlyordu. KomisyonAvrupa'dan hibir ekstra ta-
lep almayan benzin envanterleri kadar kiyi iin petrol envanterlerinin de, flyatlarda dgge ne-
den olmasmdan korkuyordu. Ve kugkusuz, herhangi bir geyistese bile bu ancak daha dgk fi-
yat degil, daha yksek flyat olabilirdi.
Komisyonun retimde nemli bir artiga izin vermemesi byk tepkilereneden oldu ve fir-
tmalarkopardi. British Petroleum'denEric Drake buna "Avrupa iin en azmdanbir bela" demi -

467
 "felaket"
ti. Jersey Sirketi'nin bir Avrupatemsilcisiise oldugunu ve girketinAvrupa'ya yaptigi
petrol sevklyatmda yzde 50 dggeyol aacagtmsylemigti.Eden ve Macmillan TexasDemir-
yolu Kurumu'nun politikalanni protesto ettiler. Ingilizbasmi da Texas'm derinliklerinde sakli bu
bilinmeyen ve estarengizajam protesto etti. DailyExpressgyle bir baglik atlyordu:"Texas'taki
akilh iadamlan Ekstra Petrol kalmadigml sylyorlar."Texas Demiryolu'ndan almgan Albay
E.O. Thompson elinden ne kadar petrol vermek geliyorsa, tereddt etmeden veriyor, yine de n-
giltere'dan eleptiriallyordu.Bu eleptiriler kargismda Thompson qu tepkiyigstermigti: "Biz bu
lkeye sayisizvaril ham petrol sevk ettik, yine de elimizde olan miktarm hepsini, her talep edi-
ligte derhal gnderdigimiziin eleptiri ahyoruz. yleanlagillyorki ingilterebize hl bir eyalet
veya smrgelerinden biriymigiz gibibaklyor."
Zamanla Texasreticileri byk girketlerdenve piyasalardan istediklerini aldilar ve bu on-
Iarm morallerini bir hayli dzeltti. Eu ara, Jersey'inTexas'takikolu Humble, petrol sahalarmda
satm aldigt petroln satig flyatim varil bagma otuz beg sent artiracagmi duyurmugtu. tekigir-
ketler de Humble'lizledi. Ek olarak kullamlan ham petrol Texas reticileri tarafmdansaglanma-
ya bagladi ve sonunda Petrol Kalkindirma'ya aynlan miktarda dalgalanmalar oldu. Hemen arka-
sindan bu defa yeni bir protesto firtmas1.koptu. Bu firtma fiyatlari ykseltmek iin birbiriyle ya-
nmakla sulanan petrol girketlerindengelmigti.Petrolde azalma grlnce, yksek flyat uygu-
lama yanhlan iki anlamli mesaj gndermekzorunda kaldilar. Petrol arzi ogaltilmali,petrol tale-
bi dgrlmeliydi. Be ikisi Svey; petrol krizinin orta yerinde sadece istenen ve yapici bir adim
olarak kalmayip aynca Petrol Kalkindirma hareketine de yararli olacakti. Ne var ki petroldeve
politikada olaylarm nasil geligecegikesin olarak bilinemez. Bu olayda da istenenin tam tersi ol-
mug, fiyat artig uygulamalari Kongre'defirtmah sulamalaraneden olmugtu. Eu konuda 2800
sayfalikdosya hazirlanmig ve yirmi dokuz petrol girketi iin Adalet Bakanligi'nca yeni bir an-
titrstdavasi ailmigtir. Neyseki 1960'ta, federal yargikararlyla dava dgecekti. Yargi,fiyat ar-
"iktisadi

tiplarmin zorunlukla" yapildiginakanaat getirmig,hkmetin sundugu delilleri de

";phe
dzeyinin stne ikmadigi gerekesiyle" yetersiz bulmuytu.
Petrol Kalkmdirmaprogramiok iyi dzenlenmig koordinasyon ve lojistik beceri ister. Bu
nedenle Petrol Kalkmdirma'da II. DnyaSavagl'ndaMttefikler'in Atlantik petrol sisteminde a-
hymig en kaliteli personeli kullamldt ve onlarm deneyimlerinden yararlanildi. Yine de zaman za-
man birok brokratik ve idari engelleri yenmek gerekmigti. Eu faaliyette ordular dolusu hk-
metter, girketler ve petrol komiteleri katkida bulunmug, rehberlik yapmig, enformasyon dzenle-
yip ulagtirmigve programm eksiksiz uygulanmasmda yardimci olmuytur. Kugku yok ki arada bazi
karigikhklar olmuyordegildi. Ancak son derece lyi aligtigindan, digandan Petrol Kalkmdirma'mn
hi zorlamasiz, kendi kendine aligtigtsanillyordu. Ne var ki dutum byle degildi. Sonradan bir
petrol girketi yneticisinin a1klamayaaligti gibi, krizin devam ettigisre iinde
"yapilacak

tek
eyin dgmeye basmak olmadigi, her geyinkendinden igleyecegni sanmanm ok yaniltici oldugu
bilinmellydi." Bu geleceky111ardaki krizlerde akilda tutulmasigerekenbir gt sayilmahyd1.
1957 yllt ilkbaharma gelindiginde, Petrol Kalkmdirma'nm beklenmedik derecede etkin a-
ligmasi sonucu petrol krizi nihayet son buldu. Ziyan olmuy petrol miktarmm yaklagikyzde 90't
iin tazminat dendi. Avrupa'da havano sicak olugunun yardimiyla derhal depolama nlemleri
almmig, bu, ziyan olan petroln geri kalan kismmm telafisineyaramig, bylelikle gerek petrol
noksani ok azla geigtirilmigti.Btnyle almdigmda o gnlerde Avrupa ekonomisinin petrol-
deki olumsuz geligmelerden sonraki kadar etkilenmedigi sylenebilir. 1956'da toplamenerlit-
ketiminin sadece yaklagikyzde 20'si petrolle kargilanlyordu. Her ne kadar petrole dogru bir
kayma varsa da, o gnlerdeAvrupa hl esas olarak kmr ekonomisinedayallydt. llerikiyillar-
da ise kugkusuz bu durum degigmigtir.
1957 Marti'nda Irak'm petrol boru hatlari kismen a11dive Nisan ayma kadar da Sveyg
Kanali tankerleringemesine msaade edecek kadar temizlendi.Artik kazanan Nasir idi. Kanal

468
i

egitlik gzetilmeden Misir'in olmutu ve Misir tarahndan igletillyordu. imdiSveyq Kanah'mn

Misirli kilavuzlan, kendilerinden evvelki Ingilizve Fransiz meslektaglan kadar tiril tiril giyinmi-
yorsa da denizcilik kurallarini yeterince biliyor,lulavuzlugu iyi yaplyorlardi. IranKrfezi retici-
leri petrolclg yeniden hareketlendirmede aceleciyd. Petrol nakli igindeki yeteneksizligi ne-
deniyle Kuveyt retiminin yari yanya dgtg gzlemigti. Nisanaymda Amerikan hkmetl acil
Petrol Kalkindirma Programi'm asklya aldl. Mayisortalarindada ingilterehkmeti benzinin
karneye baglanmasma son verdi ve daha sonra intkam ahrcasma son bir adim atarak "ngiliz ge-
milerinin Sveyg Kanall'ni kullanmasim" karar altma aldirdi. Su son uygulamayla artik Sveyy
krizi gerekten son bulmugtu.

"Sir Eden" Sahneden ekiliyor

Krizi yagamig olan Amerikal1lar'dan biri sonradan bu krizi, Svey; aylarmi
"garip
bir dnem"
olarak hatirlayacakt1. Bu dnem
"bireyler

ve uluslar iin bira2 komedi, biraz fesat fakat en ok

da derin tralediyle,hepsinden ok trajediyle gemig bir zamand1." Bu dnem Nasir'm "Sir
Eden" olarak andigi ngiltereBagbakani gin, Misir hkiminin Svey; Kanall'nm derinliklerine
gnderdigigemilerlebirlikte tm itibarmm acimasizca sarsildigt,o gne kadarki olaganst gell-
imin ilerlyi grg,cesaret ve diplomatik becerisinin havaya savrulup yok edildigi,ok byk ki-
gisel bir trajedi dnemidir. Kendisini Bagbakanlik iin o kadar uzun bir sre hazirlamig olan
Eden, Svey; krizinin devami boyunca sresiz olarak duygusal bask1altmdaydi. Kasim ayinda,
krizin henz had devrede oldugu bir stra, saglik durumunun zorlamastyla Jamaica'dauzun bir
tatileikti. Burada, James Bond'un yaraticisi Jan Fleming'denkiraladigt evde istirahate ekildi.
Tatil dng doktorlari Eden'e artik Bagbakan olarak grev yapamayacagmi sylemigti. Noel ile
yllba1arasmdakignleriChequer'de sakin bir gekilde, geleceginidgnerek geirdi. O gnler-
de bir dostuna yazdigt mektuptayaptiklanndan "hibir pigmanlikduymadigini" sylyor,duygu
ve dgncelerini pu szlerle dile gedriyordu: "Davramplanmdan asla plmanlik duymuyorum...
Bana garipgelengey,grdgm kadanyla, varsa bile ok az kigi bu olaylan 1936'mnolaylanyla
kargilagtinyor; oysa bu ikis birbirlerine o derece benziyor ki..." Sonunda, 1957 Ocak aymda
Eden istifa etti.
stifadanilk bilgi sahibi olan Harold Macmillan'di. Macmillan Eden'in evinin bitigiginde,
Downing Street 11 numarada otururdu. Eden istifa edecegini ilk olarak ona, Downing Street 10
numaradaki evine davet edip n taraftakiallymaodasmdarsyledi. O gne ait amlanni Macmil-
lan gnlgnde szlerle ammsar: "Onu hl o hznl kig gn gleden sonrasi, kargimda
su
grr glbiyim... Hl o denli gen, negeli ve havallydtki... 1914-1918 Savagi'ndahizmet verdi-
gi genliginin en iyi ynlerinin temsilcisi gibiydi... Kiyami andiran o dehget dolu y1llardan sag
ikml; olanlar, bir grevi yapmak iin yeminli insanlar gibi kendilerini bir tr mecburiyet altmda
hissederdi. Eden ve ben kendimizi byle bir espri iinde hissederek politkaya girdik.Simdi, bu
kadar uzun hizmet ylllan sonunda, otoritesinindorukta oldugu gu an, esrarenglzfakat kainil-
maz bir kuvvetle kaderinin gazabmaugruyof." Eden'den istifa edecegi haberini alan Macmillan,
daha sonra, tag kesilmig glbi, byk bir teessrle iki evi birbirine baglayan pasajdan geerek
Downing Street 11 numaradaki kendi ikametghina ekldi. Ertesi sabah ll No'da, Gladsto-
ne'un portresi altmda oturup, sknet bulmak iin Pride and Prejudice romamm okudugu bir
sitada bir telefonagnsialarak Bagbakanlik iin grgmekzere sarayadavet edilecekti.
Svey; ingiltereiin bir suyoluydu. ngilizkltrnde oldugu kadar bu lkenin siyasetinde
ve uluslararasi konumunda da ok ciddi bir kopukluga neden olmugtur. Ancak Sveyg, ngilte-
re'nin geriyegidigininilk belirtisi deglldir. Svey; daha ok zaten olugmuy olan bir gerilemeyi
a1ga1karmigtir. Artik Ingiltere igin sper devletlerden biri denemezdi. Iki dnya savagimn ka-
nayan yaralan ve yurtiindeki blnmeler ngiltere'nin sadece maliyesini degil, aym zamanda

469
1

ona kar1duyulan gvenive lkenin siyasiiradesini de agirgekildesarsmigti. Eden kigiselolarak

Sveyg'teyapilmasi gerekeni yaptigodan hibir kugku duymamigtl. Y11Iarsonra, Londra'da 1-
kan The Times Anthony Eden'den sz ederken onu
qu szcklerle tammlayacaktt:"O, Ingilte-
re'nin byk bir g olduguna inanan ve geregin byle olmadigim kamtlayan krizle karydagan
ilk Bagbakan'di." Bu szler sanki bir imparatorluk in sylenmi ve Eden'in dgnce durumu-
nu yansitanbir kasideydi.

Gvenligin Gelecegi: Boru Hatlarlyla Tankerler Kar1Karplya

Svey; krizi uluslararasi petrol endstrisine dgnecek bir haylimalzeme vermigti. Kanal'in ye-
niden kullanima ailmasma karym petrol girketteriartik bu kanala gvenebileceklerinden kuku-
luydu. Daha ok sayida boru hatti inga etme konusunda girketlerve hkmetler arasinda birok
tartimaaildi. Ancak Suriye,Irak Petrol girketi'nin boru hattma karigmigve mdahale etmigti.
Eu olay boru hatlannin ne derece kolaylikla kesintiye ugrayabilecegini gzler nne sermigtL
Ana sorun nakliye emnlyetinin saglanmaslyd1ki boru hattartnm bunu zecektek yol olmadigt
anlagilmigti. Bylebir abamnok fazla risk ierdigi agikrdi.
1956'da gergin bir hava iinde yapilan, Svey; Kanah'nm ana arter olduguna dair tartigma-
larda, zerinde gerektigi kadar durulmamig bir konu vardi. Sveyg Kanali ve Ortadogu'daki bo-
ru hatlarmm gvenilirolmadigt kabul edildigine gre, ortada daha gvenilirolan tek bir alterna-
tif kallyordu: mitBurnu'nu dolagarak yol almak.Ancak, BatiAvrupa'yi bu yolu kullanarak bes-
lemek ekonomik ve pratik ailardandaha fazla petrol taglyabilenok daha byk tankerlereih-
tiyagsterecekti.Endstride egemen olan dnce ise bu tr tankerlerinfiziki olarakinga edil-
meyecegiydi. Bu tr tankerler kisa srede sadece dizel motorlan konusunda bir hayll ilerleme
kaydetmig olan ve daha iyi cins elik kullanma avantajmasahip Japonya'dayapihyordu.Shell
Sirketi'nin yneticisi JohnLouden sonradan bu konuda gunlanSylemigtir:
"1956'da,

tankerci-
ler daha byk gemilerinok pahaliya 1kacagim,yalut masraflanmnok yksek olacagimsy-
lyordu. Benim anlayamadl LU DRSll olup da Japonlar'inbu tekneleri bu kadar abuk yapabil-
dikleriydi." Tankerler hem son derece ekonomik ahgtyor,hem de mutlak gerekliolan gvenligi
sagliyordu. Su noktalari dikkate alarak kesinlikle ifade edilebilir ki sper tankerler,ngiliznfuz
ve prestijininazalmasma ve Cemal Abdl Nasir'm glenmesine paralelolarak,Svey; krizinin
sonularindan biri olarak ortaya ikml?tl.Bir Ingilizyetkilinin syledigi gibi, "Tankerleraika
siyasi risklerden daha az yara allyordu."

Svey; Kutuplagmasi Durduruluyor

Svey;olayimndoguunda ngilizler ve Fransizlar Amerikalilar'a kar i bir hayli kirgin ve buruk-
tu. 1957nin baglarmda Ingiltere'ninWashington'daki Bykelisi, Eisenhower iin soguk bir
tavirlagunlarisylemiti: "Eisenhower'in smrgecilik, BirlegmigMilletlerhakkmdaki grgleri
tipki Amerikall kk bir izci ocugunkinebenziyor; cmle kullanmada etkin olmayipolitika
yapmak saylyor... Dogal egilimi bu oldugundan, aynca sagligim korumak kaygisi da eklenince,
Amerikan tarihinde gelmig gemi ne kadar bagkan varsa, onlar iinde, en saygmi otsa bile en
tembeliolup ikmig."
Kriz sresince ABDArap petrol reticileriyle olan konumunu iyiye gtrmek iin abags-
termeye zellikle nem vermigti. Eisenhower kipisel olarak "Kral Suud'u Ortadogu blgesinin
bir numarall gahsiyetiolarak kalkmdirmaya" Ve onu Nastr'm alternatill yapmaya nemle aba
gstermig, aligmalanm bu yolda yogunlagtirm16ti.Eisenhower'in Arap petrol reticilerinin aik-
likla bilmesini istedigi geyguydu:Birlegik Devletler "Bati Avrupa'da Ortadogu petrolpazarlart-
nm mutlaka yeniden kurulmasma kararliydi ve bunun gereklegmesinealiglyordu." Bu deger-

470
lendirmenin altinda Ortadogu'daBati yanlisi olan istikrarli hkmetler bulundurmak ve gerekti-
gindebunlan Sovyetyayllma politikasmakargi siper olarak kullanma hirsi da yatiyordu. Ingiltere
ve Fransa'nm bu iki stratejikhedefin her ikisini de destekledikleri gphe gtrmez. Aralarindaki
gr aynliklan amata degil, arata idi.
Yinede, Atlantik'in her iki kiyisinda taraflarSveygkutuplagmasmm neden olduguyarala-
rm mutlaka sanlmasigeregine inamyorlardi. Bu igin Bagbakanlik'ta Harold Macmillan oldugu
inancl egemendi. Macmillan
"istikrarhhglyla"
iin daha kolay gereklegecegi tanmmigbir devlet
itiraf
"sik
adamidir. Ne var kl o da sonrakiyillarda ettigi gibidigavurmamakla birlikte sik istirap
ve aci eken, sinir krizleri geiren biriydi." O ve Eisenhower II. Dnya Savagi'nda bir arada a-
h;mig ve birbirlerine kargt daima byk dostluk ve saygt gstermig,bu duygulanm sonuna ka-
dar korumuglardt. Eden'in istifasindan sonra yeni Bagbakan adayi olarakMacmillan'mismi Ei-
senhower'e duyuruldugunda, Bagkan onu
"drst,
iyi bir adam" olarak tammlamigtl.Macmil-
lan'm annesi Indiana'mn kk bir kasabasmdan gellyordu, ancak bli her nedense Macmil-
lan'm Bagbakanlik durumuna hibir olumsuzetki yapmamigttr. Macmillangereki bir kiplydi.
Sveygten aldiklan aci dersten sonra gyle sylemigti: "Hepimizin kaderi ogunlukla Washing-
ton'daki yneticilerin elindedir."Bu szlergereginta.kendisidir. "Eisenhower'inlyi niyet di-
leklerine kargm beni birok bag agrisimn bekledigini gayet lyi biliyorum. Ancak otuz senelik
bir parlamento gemim var ki bu beni adamalalhpigkinleptirdi;bugn hl espri yetenegimi
kaybetmedim."
Ona bag agnsi veren konulardan en bykleri Ortadogu, petrol ve Amerikah mttefikleri
arasmdabag gsteren kopma hareketleriydi. Bunun onanmi iin ilk resmi igleme Eisenhower ile
Macmillan'm bir araya gelecegi Bermuda Konferanst'nda girigildi.Konferans 1957 Matt1'nda
Mid-OceanGolfKulp'teyap11migt).Macmillanbu toplantiiin hazirlamrken petrol konusu her
an iin hatinndaydl. nceOrtadogu'daki egitlipetrol girketlerinin konumlarini gsteren bir ha-
rita istedi. Haritayla beraber bir de girketlerinher birinin ayrt ayn yapilarmt gsteren ktk-
"aile

lerini" istetmigti. BermudaKonferans1'nda ele alman belli bagli konulardan birini i ie girmig
petrol ve Ortadogu'nun gvenligi teykiletmigtir. Eisenhower'in ileride syledigi gibi, petrol ko-
"bazi
nusunda ok gerekikonugmalar" yapilmigttki bunlar arasinda sper tanker ingaasmm
geligtirilmesi vardir. Svey; olayi tm batill glereOrtadogu'nun ne denli degiken olabile-
de
cegini gstermigti. Simdi, Bermuda'da ngilizier Kuveyt'inve Krfez kiylsmda Nastrei bir askeri
darbeye kargi son derece duyarli olan teki devletlerin bagimsiz kalmalannm nemini vurgulu-
yordu. Ingilizve Amerikan taraflarmmikisi de, Krfez gvenliginingarantiyealmmasi iin Ingil-
tere'nin elinden.gelen her trl abayi gstermesi gereginde tam bir gr birligi igindeydi. Or-
tadogu petrol iin verebilecegi en byk dl" deymini kullanan Macmillan iki h-
"dnyanm

"ortak
kmet arasmda uzun vadeli bang ve refah iin savagta yaptiklari yaklagim gibi"bir igbirli-
giyapilmast agrismdabulundu.
Bermuda Konferansi ingiltereile Amerika arasmdaki kutuplagmamn giderilmesinde ger-
ekten yardimci olmutur. Eisenhower ve Macmillan birbirlerine her hafta birer mektup gnder-
slp kullanmaya szvererek aynldilar. Ne de ol-
"serbest"

meye ve bunlarda resmiyetten urak,

sa, bu.iki lkenin de Ortadogu'daortaklaga hedefleri vardi. Ancak Svey;krizinin ok dramatik
tarzda ortaya koydugu gibi,krizden sontakiylllarda egemenlikte stnlk kurmuy lke lngiltere
degil, Amerika olmugtur.
1970 yllmda, Svey; krizindenon drt yll sonra, ingiltere'degenel seimlerde Muhafaza-
'

krlar kazandi ve Edward Heath Bagbakan oldu. Heath 1956'da, Svey; krizi sirasmdaEden'e
bagyardimcillk yapmigt1. Bagbakan olunca Downing Street No 10'da artik LordAvon unvamm
almig olan Anthony Eden onuruna bir akgam yemegl tertipleyecekti.Eden iin Downing Street
No 10'a, bu defa onur konugu olarak ytllar sonra bir kez daha dnmek ok byk, unutulmaya-
cak bir olaydi. Bunu ok dokunakli hir olayolarakkargilamttl. Yemekte Heath, Eden'i ven fev-

471
kalade esprili,olaganst gzel bir konugma yapt1. Konugma bitince bu defa Eden kalkip muh-
tegembir doga1amakonugmayla yamt verdi. Su konugmasmdaingilizhalla iin bir dua ediyor
Ye onlarm Kuzey Denizi altmda bir gl keyfetmeleri" dileginde bulunuyordu. ngiliz-
"petrol

1er'in 1970'ten baglayarak yapmakta olduldarida buydu. Ne var ki ngilizlerbu girigimlerinden

zamanmda yararlampEdward Heath'i yeni bir enerji krizinden uzak tutmayi baaramamigtir.
Egeringilizler o gn byle birglnvarhgmibilmigolsalar,hatta bundan sadecegphe etselerdi,
1956'da durum tambagkaolurdu.

472
 25
I

Filler

Petrol endstrisinin kendine zg dili iinde devasa byklkte bir petrol alamna adi veri-
"nl"

lir. 1950'li yillarm baglarmda Ortadogu'da kegfedilen bag-

"fil"

sayist byk bir hizla ogalmaya

lamigtL
1953'tejeologEverette De Golyer,Irak Petrol Sirketi'nin bagjeologuolan ve birbirini iz-
leyen yll iinde girketi ayri fil bulan dostu EE. Wellings'e yazdigL mektupta pu satirlara yer
veriyordu: "Ortadogu sratle yeni bir karakter kazamyor. BirlegikDevletler'de endstrinin ilk
gnlerinden beri kronik bir hal almig olan durum, asil problemin pazar degil retim oldugunu
gsteriyor."Yaasmda,gnn nde gelen iki petrol mhendisligifirmastDe Golyerve Mc Na-
ughton'un o gnlerde, Suudi Arabistan hkmeti adma lkenin rezervleri hakkmda gizli bir in-
celeme yaptigmida bildiriyordu. 1943 yllmda, De Golyer Harold Ickes'1n istegi zerne Suudi
Arabistan'a ilk ziyaretini yaptigindan beri bu lkenin petrol rezervleri hakkmda pek ok geyg-
renilmigti. De Golyer yeni yapilan incelemede rapor edilen rezervlerin kendisinin on yll evvel
yapmig oldugu ilk tahminleriglgedebirakacagm1,nemini yok edecegini biliyordu. Wellings'e
bildirdigine gre sonular toplu fazla astronomik rakamlara ulaymayacakti, ancak mevcut stoka
bir varil ilave ile herhangi belirli bir fark yapmayacak kadar bykt.
Bir milyar varil dolaymda petrolnfazla bir fark yapmadigt bu ylllarda, petrol endstrisinin
yeni bir igir iine girdigi rahata sylenebilir, 1950'lerin bagmdan 1960'lann sonuna kadar,
dnya petrol pazari olagansthizli bir geligme kaydetmig, ok gl ve neredeyse korkutucu
bir ekimgcylebu endstrideki herkesi kargi konulmasi olanaksiz kuvvetiyle kendine ekip
srklemigtic Tketim, savag ncesi dnemin baglannda asla erigilememigbir hizia artmigt1L Bu
denli hizla geligen bu rne erigmeolanagt da belki daha da byk bir hizla artmigti.
Serbest dnya ham petrol retimi ise akil almaz bir hizla artmigti. 1948 yllimn gnde 8,7
milyonvarillik retimine kargi 1972'de gnlk retim 42 milyonvarill bulmugtu. ABD retimi
ise gnde 5,5 milyon varilden9,5 milyon varile iktigihalde, dnya toplam petrol retimi iin-
de Amerika'nm yeri yzde 64'ten yzde 22'ye dgmgt. Yzde oramndaki bu d gn nedeni
retimin Ortadogu'yadogru olaganst bir hizla kaymasi ve retimin gnde 1,l milyondan
18,2 milyonaikmasidir.Su bagka bir deyigle yzde 1.500' bulan bir artigtil
Bu dramatik artigtan daha da dramatik bir kayma, varligi kamtlanmly petrol rezervlerinde
grld.Varligtkamtlanmig petrol rezervi derken belirli bir rezervuarda, insanlarm var oldugu-
nu kesin olarak bildigi ve ekonomik yollarla retilen petrol kastedilfr. Kamtlanmigdnya petrol
rezervleri, komnist olmayan dnya lkelerinde 1948 yllmin 62 milyar variline kar1, 1972'de
534 milyar varile ikt1, bagka bir deyigle yaklagik dokuz kat artti. Amerikan rezervleri de
1948'de 21 milyar varilken 1972'de 38 milyar varile ikt1.Ancak, dikkate deger bir nokta bun-
lann istatistiki degerinde yzde olarak bir klme olmuqtu ve toplamdnya rezervindeki pay1
yzde 34'ten yzde Tye kadar dgmgt. retimdeki byk geligme Afrika'da kayitlara geer-
ken, ok daha gagirticiolan artig yeni ekim merkezi olan ve rezervleri 28 milyar varilden 367
milyarvarile firlayan Ortadogu'da yaamyordu. 1948-1972 arasi serbestdnya petrol pazanna

473
eklenen her on varil petrolri, yedi varilden fazlasi Ortadogu'dan ikanllyordu,Bu ok arpici,
byk rakamlarm anlami gudur:Dnya,petro1ok hizh kullamp tketirkenbir taraftandada
rezervlerine daha byk hizla yeni kaynaklar ekliyordus 1950 yilmda yapilan istatistiki bir tah-
min gncelolan kanitlanmig rezervlerin gncel retim hiziyla devami halinde, dnyanin kendi-
sine on dokuz yll yetecek kadar petrole sahip oldugunu gstermigti. 1972 yllma gelindiginde
ise, hizll bymeyle geen onca ylla, tketimdekibag dndrc artig ve retimdeki gagirtici
bymeye karym, incelemeler otuz beg yll yetecek kadar tahminirezerv oldugunu gstermigtir.
"Ortadogufillerinin" bollugu kamilmaz olarak oyunun iine yeni yeni oyuncular ekti ve
pazarlaragirmek iin bitmek tkenmekbilmez bir savagin olugmasiylasonulandi ki, bu tr sa-
vaglarda fiyatta indirim yapmaken glsilah haline geldi. Sirketler aisindan bu tr flyat indi-
rimleri is hayatmda gereken uygulamalardir. Ne var ki bu uygulamalar Nasir'm Svey; zaferi ne-
deniyle zaten ateg stnde oturan Ortadogu'da, petrol reticisi lkelerde, milliyetilik kivilcim1-
na atilmigyksek derecede yanici kav iglevini yapmtytir.
Sava;sonu petrol dzeni baghca iki esasa oturtulmuqtu. Birincisi, Ortadogu'dai; yapan gir-
ketler arasmdaki temel iligkileri saptayan, 1940'll yillarm byk petrol anlagmalarmdan olug
mutu. Anlagmalara greyapilan dzentemeler petrol rezervlerinin hizli kalkmmasi iin gerekli
kaynaklati seferberediyor,.retimi, rezervlerin gerektirdigilme gre rafineri ve pararlama
sistemlerine baghyor ve gereken ok daha byk talepleritemin edip geligtiriyordu. ikinciesas
ise petrol reticisi lkelerin bayli durumundaki ve kontrata bagli girketlerile hkmetler aras1
"yan
iligkileri ele ahyordu; bunun can damari byk aba sonunda kazamlan yariya" kr payi
dzenlemesidir. Nispi bir istikrarm bu iki temelegresaglanacagtmit ediliyordu.
Byk petrol girketlerive tketici lkelerin hkmetleri
"yari

yartya"prensibineuyulma-
masi halinde daha olumsuz geligmelerden korktuklari iin bu prensibesile silayauymuytu. Ingi-
liz Kabine Olisi'nebagli OrtadoguPetrol Komisyonu'nun 1954 raporuna gre, "Petrolgirketteri
ile Ortadogu hkmetleri arasmda bir ortaklik kurulmasi iin artik olduka makul bir prensip
anlagmasi yapilmigti... Ortadoguhkmetlerinin bu prensibi herhangi bir gekildeihlal etmesi
bizim petrol sistemimizdeciddi yaralar aardi." Ancak retici lkelerin bu konuya balog aistol-
dukga farkliydi. Bunlarellerinde oldugu srece gelirlerifliartirabileceklerini dgnyorlardi. Sir-
ketlere, Washington ve Londra'ya geri alinmayacak zveride bulunmadiklarma gre bunu yapa-
bilecekleri kamsmdayd11ar.
Hi degilse franSahikesinlikle byle dgnyordu. 1950'li ylllarm ortalarinda Sahiin es-
ki gnlerdekendinin fare mi,yoksainsan mi oldugunu dgndg gnlerartikgerilerdekalmig-
ti. Zaman zaman zel toplantilardadaha gimdiden"Sper golmakfran'm yazgtsidir" diye be-
yanlar vermeye baglam1;t1. Hirsmi ve aligini gidermek iin petrolden glderekdaha, daha ok
geliristiyordu. istedigibagka bir geyde petrolde daha bagimsiz politika izlemek ve bylece Mu-
saddik'la arasmdagemigkltc srtgmeninsonularmdan biri olan pirketler konsorsiyu-
munun sayismi azaltmak ve gcn kisitlamakti. Ne var ki temel olan yabanci iligkileri bozmay1,
ve fran'm gvenliginitehlikeyeatmayi gze alamiyordu. Bunun iin bir arac1ya ihtiyaci vard1.
Bu kiginin byk girketbaglanndan biri olmasiveya Amerikall nl bagLms1zlardan olmasi dog-
ru degildi; nk bunlann hepsi konsorsiyum iindeydiler. yleyse bu kigikim olabilirdi?
Bu bir Avrupah, kendine ait bir petrol acentasma sahip ltalyanEnrico Mattei olacakti.

Yeni Bir Napolyon -

Byk girketlerin byk brokrasiler olup, tek bir adamm imajmi yansitamayacak kadar by-
yp, kompleks hale geldigi gnlerde, Enrico Mattei yeni bir byk igletmeyi, italya'mndevlet
sahipligindeki AGIP'i yaratma karan almigti.Bunu tamamen kendi hayalinde yaattigi gib bir
nitelikle yaratmak azmindeydi. Napolyon zamamnin ilk gnlerinde rastlanan mtegebbisleri

474
\

ammsatan cretli bir kabadayi, paraliaskerkomutani ve bozguncu havasmdaydi. Tiknaz, atma-

caya benzeyen yz izgileriyle on altmciyzyilm ategli fakat dnyevi Cizvitler'inebenziyordu.
Karanlik, ayur gibibakan gzleri, yksek, kavisli kirpikleri altmda sakhydl. Bagmdaki seyrek sa-
lar arkayadogru dmdz taranmigti.Azimli, akilh, beceriye yatkm ve gphecikarakterdeydi. Ye-
nilik yaratmaya kargi yetenekli, kumara ve risk omuzlamaya hevesliydi. Bu yetenek ve hevesini
elikgibibir iradeyle birleptirerek ana hedefinin gereldegmesinde.odaklagttrmigt1.Su aria hedef
Italyave AGIP iin ve Enrico Mattei iin
"gnegte
bir yer edinmekti."
Kuzey italya'dabir polisin laf dinlemez oglu olarak dogan Mattei on drt yagmdayken oku-
lu terk edip bir mobilya fabrikasmda aligmayabaglam1;t1.Daha otuzlu yaglannm bagmda, Mi-
lano'daki bir kimya firmasmm iIetmecisi olmugtu. Burada, II. Dnya SavagisitasmdaHiristiyan
Demokratlar'm partizan birliklerinin bagkanligmtyapti. Savagbittikten.sonra, idare ve politik be-
ceri alanlanndaki baansmdan tr Kuzey italya'daAGIP'in saglam kalm1; kismmm idaresini
yklendi. O gnler AGIP (Azienda GeneraliItaliana Petroli) neredeyse yirmi yllhk bir gemige
- sahipti. 1920'll yillann Fransa'smi rnek olarak alan italyanDevleti sahipliginde blr rafineri gir-
keti kurmak ve bu girketimilli bir girket yaparak uluslararas1 girketlerleyangacakdzeye getir-
mek iin girigimegemigti, 1930'lu yillarin ortalarmda AGIP talya'daEsso ve Shell'le egit duru-
ma gelmigti.Ne var ki Italyadigmda hibir yerde tanmmlyordu.Bunu gren Mattei, byk bir
enerjiyle ve politikadaki stn becerisiyle, Italyanusul ige girigti ve AGlP'i ok daha byk bir
igletmeye dngtrmek iin kollari sivadi. Ne var ki bu, nakit para olmad.anbagarilamazdi ve sa-
vag sonu italya'sinakit para aligieklyordu.Sonundagereken para Kuzey talya'mnPo Vadi-
si'nden temin edildi. Burada nemli miktarda dogal gaz kegli yapilmig ve bunun geligtirilmesiile
byk kazanlar eldeedilmig,bylece AGIP'in talya'dabytlmesi ve denizagiri ihtiraslanmn
kargilanmasiiin yeterli fon saglanmiti.
1953 yllmda, Mattei, ihtiraslannin gereklegmesi yolunda byk bir adim atti. O stralar
devlet idaresindeki egitlihidrokarbon girketleriENI adi altinda (Ente NazionaleIdrocarbur) ye-
ni bir tegekkldebirlegmiglerdi.Geligmekte olan holding yapismdakibu tegekklebyk girket-
lerin yan kollan olan otuz alti igletme daha katilmigt1.Bunlar ham petrol, tanker ve benzin istas-
yonlarmdanemlakilara, otel ve demiryollanndan sabuna kadar her daldan gelmig yelerden
oluguyordu. ENI zerinde hkmet nfuzunun geerli olmasi ngrlmgse de, egitliigletme
irketleri (rnegn petrolde AGIP, boru hatti girketiSNAMve daha bagka girketler) otonom ola-
rak, ticarifirmalar gibi altytmlacakti. Buna kargin ENl'nin bagkam garip bir rastlantlyla, AGIP ve
tm teki igletme girketlerininbagkan ve bagkanlari tek bir ahislave aym gahisla EnricoMattei
ile tems.ilediliyordu. 1954'te Roma'daki BirlegikDevletler Bykeliligi'nin hayretle rapor ettig
gibi "talya'mn iktisadi tarihindeilk defa olarak hkmete ait bir tegekklnfinans ynnden bu
denli istikrarli, lyi idare'iinde ve liderinden baka hi kimseye kar1sorumlu olmadigi grlyor-
du." Raporun sonraki kismmda ENI'nin parlak bir gelecegeaday oldugu ve bunun "EnricoMat-
tei'nin pahslylakamtlanmig simrstz hirslara da aik oldugu" aynca belirtiliyordu.
Zamanla Mattei lkede popler bir kahraman, en ok tamnan ve grlen adam olmugtu.
Sava; sonu Italya'st iin pahsmdaok byk hayalleri temsil eder olmugtu. Anti fagizm, lkenin
yeniden canlandirihp, yeniden ingasi, btn bunlan sadece kendisi yapan
"yeni
adam" kimligin-
de biri olarak grnyordu.Aynca talyanlar'a kendi petrollerini gvence iinde kendilerinin
saglayacagLna da sz vermigti, Italyakaynak balcomdan fakir olup, hem kendi noksanlanmn bi-
lincinde hem de askeri yndeki degigimi gibi, kendi hatalarindan sorumlu tutulan bir lkeydi.
Simdiise, Mattei ynetiminde, bu sorunlar,hi degilse enerji ile ilgili olanlan zlecegebenzi-
yordu. Mattei halkm kendisine kargi duydugu inan ve gurura hitap edebilen ve halkin hayal
gcnden yararlanmasmi bilen biriydi. Onun dneminde Italya'mnbtn yol ve caddelerinde
AGIP tarafmdan,uluslararasi rakip firmalarmkinden ok daha byk, ok daha gz alicive genig
yeni yeni benzin istasyonlan yapilmi tir. Su istasyonlarda lokanta bile vard1.

475
 Sylendigine gre, Mattei kisa zamanda italya'ninen gl adami olmuytu. ENl kendine
ait il GiornoGazetesi'niikarmaya baglad1. Agin sag ve agin sol egilimli birka gazeteyi satm al-
di, HaristiyanDemokratlar'a ve teki siyasi partilere mali destek verdi. Mattei politikac11ardan
hoglanmadig1 halde, amacimn gerektirdigi oranda onlan kullanmaktan ekinmemigtir. Zaman
bag etmek tipki dikig ignesinden St sagmaya benzer" derdi.
"hkmetle
Zaman gikyeteder,
Mattel Italyanca'yi tutuk, sikici, kaba bir aksanla konuqur, talyanpolitikacilanninhitabette gs-
terdiklerizarafetle kargilagtinldiginda konugmasi zaylf ve snk kahrdi. Bu eksigine kar i onda
manyetik bir g bulundugu, yaratiligindan ekicive inandinci oldugu, bu zelliklerini yogun
bir duygu ve itenlikle kullandigt sylenebilir. Tm bu kipisel niteliklerinin arkasmda itici, vol-
kan gibi tapan,kargi konulmaz bir enerji vard1. okseneler sonra, o gnlerde kendisiyle ahymig
bir yardimcismin szleriyle, aliganbir kimse, onun ugrunda hi tereddt etmeden
"onunla

kendini atege atmaya hazirdi ve bunu niin yaptigi da asia izah edilemezdi."
ENI byyp geligtikeMattei'nin kendine olan gveni de giderek artlyordu ki bu zaman
zaman aleyhine olmuytur. Bir defasmda Mattei, Hollanda Krallyet/ShellSirketi sorumlusu John
Loudon'le gle yemegl yemek iin Londra'ya gelmigti.Yemekte eski ve yeni, koskoca bir kuru-
lugla sonradan grme bir kurulug bir araya gellyordu. Loudon'un babasi olan Hugo Hollanda Kra-
liyet/Shell Sirketi'nin kuruculanndandi ve yzyilm ortalarinda,uzun boylu, aristokratik oglu,
uluslararasi petroln sadece en nemli lideri degil, aym zamanda en gzde diplomatlydt da. Lo-
udon'un insan karakterini degerlendirmede gagmaz bir yetenegi vardC O tarihlerde Mattei
Shell'den, girketinvermek istemedigi blr geyi alma pegindeydi. Yemekten ama da zaten buydu.
Sonrakignlerde Loudon, Mattei hakkmda gunlan sylemigtir: "O ok zor bir adamdi. Aynca
son derece bog bir kigi." Bu szler en azmdan Loudon'in ve Shellmensubu meslektaglarimn g-
rgn yansitir. Yemegin bagmda, Loudon, grngte masum bir ifadeyle Mattel'ye petrol igine
nasil girdigini sormuytu. Byk bir girketyneticisinin kendisini bu denli ciddiye alarak bu soru-
yu yneltmesinden koltuklan kabaran Mattei, btn yemek boyunca bir dakika durup dinlenme-
den tm yaam yksn anlatmaya koyuldu. Loudon daha sonra gylediyecekti: "En sonunda
sira tatllyageldiginde Mattei bizden bir geyistedi. Bunu yapamazdik. Bylece konugmamiz sona
erdi." GeriLoudon byle sylemigti; ne var ki kaderde ondan tekrarhaber almak vardi.

Mattei'nin En Byk Sava1

Mattei'nin en byk hedefi ENI ve italya'mnkendi uluslararasi petrol stokuna sahip olmasi,
Anglo-Saxonpirketlerinebagimli olmamasiyd1.Ortadogu ham petrolnn kiralanmasmda kendi-
yksek sesle ve arallkstz olarak
"kartel"
sine pay istiyordu. ekinmeden dedigi byk girketlere
hcum edlyor, "Sette Sorrelle" yani Yedi Kiz Kardeg adini taktigibu ortak kuruluglara ve arala-
rindaki yakm igbirligine durmadan imada bulunuyordu: "Yedi.KizKardeg"drt Aramco ortagini
iine almiti -Jersey (Exxon), Socony- Vacuum (Mobil), Standard of California(Chevron)ve Te-
xaco-arti Gulf, Hollanda Kraliyet Ye British Petroleum. Bunlarm tm Kuveyt'te birbirine bag-
lanmlyti. (1954'te, Anglo-Iran, . Dnya Savagi'nda kendisine bagladig girketkolunun adm1 ala-
rak ismini degitirmig ve British Petroleumolmuytu). Cerektesekizinci bir kiz kardeg daha var-
di ki, bu Fransa'nm milli girketi CFP olup hem Yedi Klz Kardefle beraber irankonsorsiyumun-
daydi, hem de Jersey,Socony, British Petroleum ve Hollanda Kraliyet/Shell girketleriyle beraber
Irak Petrol Sirketi'ne baghydi. Ancak CFP "Anglo-Sakson" grubuna uymadigt iin, Mattei onu
grup digietmigti. Mattei'nin bu kapsam11byk girketlerden gikyetininasil sebebi bu girketlerin
var olugu degl, daha ok kendisinin onlara dahil edilmemesinden ileri geliyordu.
Mattei hi kugku yok kl., girket yeleri arasma girmeyealigmigtt.Musaddik'm petrol mi
lilegtirmesi sonucu byk girketlerin Iran petro1ne koyduklan ambargoya titizlikleuydugu iin,
rketlerin ve ngilizler'in
ve Amerikan hkmetlerinin Musaddik'm dgg sonunda olugturdu-

476
gu konsorsiyumda kendinin de bir yer hak ettigine inamyordu. Fransizlar Irak retim
Sirketi'ne
ye oluglari nedenlyle bu yeni lran konsorsiyumuna davetliydi. Dokuz bagtmsiz Amerikan girke-
ti de Amerikan antitrst yanlisi olduklan iin davetliler arasmdaydi. Ancak bu sonuncular her-
hangi yabanci bir ikargzetmeyen ve fran'da retim yapma diye bir istekte bulunmayan girket-
lerdi. Italya'yagelince hemen hi kaynagi olmadigi ve Ortadogu petrolne fazlastylabagimb ol-
dugu iin davet edilmemigti. Bu Mattei'yi ilgtnadndrmgt. Sir firsat kollamaya ve intikam
almaya azmetmigti.
Hem aradigi firsati hem de intikam olanagmi 1956'da Sveygkrizinde adi geen girketlerin
bu defa savunma durumuna dgmesi ve ingiliz g ve nfuzunun Ortadogu'dasarsilmasiyla
buldu. Bu durum bir bogluk meydana getirmiggibiydive Mattei bu boglugu doldurmak iin ha-
rekete geecekti. Mattei smrgecilige kargi etkili hitabet yetenegi ve "emperyalizm"e
karyl
amansiz saldir11arlyla
petrol ihra eden lkelerin milli ateginin tatminindetam aranan adamdi.
Mattei bu defa ran'la ve Sah'laciddi konugmalara yneldi. Kanisma gre byk girketler
-
kendi aralarinda evlilikler yapmada uzmanlagtiginagre, kendisi onlardandaha lyisini yapip bir
adim nde gitmeliydi. Soruna hanedanlik aismdan yaklagtp talya'nmIran petrolne sizmasmi
saglayacakti.Bunun iin hayal gcn seferber edip karg1cinsten biriyle aceleevlenmek isteyen
bir Italyanprensesini Sah'la evlendirmeyi bile dgnd. Sah'mda kendisine konsorsiyumun sag-
ladigmdan daha byk petrol gelirine acil ihtiyaci vardi. Musaddik'm megruiyet kazandirdigi
millileptirme hareketi, Sah'agrecelibir esneklik sagllyordu, Petrol reten teki lkelerde imti-
yaz sahibi yabanc1 irketler toprak iindeki.rezervlerin hl sahibiydi.Iran'da ise tam tersine
tm petrol kaynaklari hkmetin elindeydi ve Sahda Musaddik kadar lkenin petrol kaynakla-
rmm kontrolyle ykmlyd.
Mattei bu durumdan yararlandi ve 1957 ydmm ilkbahar ve yaz sresince ran'lao gne
kadar h rastlanmamis, hem ran'1nyeni konumunu dikkate alan hem de Sah'inihtiraslarim
gzeten bir dzenleme hazirlamaya girigti. Sahbu plam hkmeti araciliglylakipiselolarak des-
tekledi.Anlagma kogullarma gre Milli IranPetrol Sirketi ENI'nin hem ortagi hem de mal sahibi
olacakti. Bunun anlami guydu: Pratikte Iran,ok klymetli
"yan
yarlya" dzenlenmesini boza-
cak, ENl'nin alacagi yzde 25'lik kra kargi,yzde 75 kr alacakti.Su arada J. Paul Getty ve di-
gerleri,ige girmede ge kalamn, bu oyuna katilmak iin krdan ok masrafyapmast gerektigini
anlayacaklardi.
Sahile Mattei arastndaki yeni anlagmamn kogilllari digarlyasizdika petrol dnyastnm geri
kalan lkelerinin kafasi lyice kanacakti. Iran'da ve Ortadogu'da kurulu durumdaki girketler,
Amerikan ve ingilizhkmetleri gibi, panige ugramigti. Mattei ne istiyordu? Bunu niin yap1-
"italya'mn
yordu? Yeni anlagmanm sadece konsorsiyuma kabuln saglamak iin girigilmigbir
antaj gekli" oldugunu dgnenler bile ikti. Kendisinin salm almmaya istekli bir imaj yaratma-
smdan Mattei hibir huzursuzluk duymuyordu. Bunun az bir parayla, rnegin, fran konsorsiyu-
mundan yzde 5, Aramco'dan yzde 10'la zmleneceginiagzmm iinde geveleyipduruyor-
du. Sirketler anun bu denli cretli taleplerikafgismda gokeolmugtu. Enrico Mattei'nin talepleri
hi de ucuza gelmiyordu.
Mattei ile beraber ahymakonusu da gndemdeydi. Sir Ingiliz sorumlunun 1957 Mart
"italyanlar

aymda belirttigi gibi o veya bu gekildeOrtadogupetrol iin pazularmi kullanmaya

kararliydi. Kigisel grgnegre, ki bunun petrol girketlerince hos kar 11anmayacagmdan emi-
nim, British Petroleum, Shell ve Amerikalilar Italyanlar'akonsorsiyumda bir yer bulsalar lyi olur
inancmdaylm, bence bu Ortadogu'da deli gibi dolanmak iin talyanlar'a firsat tammaktandaha
az tehlikelidir."Ne var ki bu grskesin olarak azmliktaydive ragbet de bulamadi. Baka bir so-
rumluysa gunu sylemigti:"Sinyor Mattei gvenilir bir kigidegildir. Onunla aym fikirde oldugu-
muzu ima edersek megalomanisini daha da krklemig luruz ki bunu asia istemeyiz." Gerek-
ten de kamuoyunun genel egilimi Mattei'nin konsorstyuma ahnmamasi ynndeydi; nk all-

477
 nacak olursa nce Belika girketi Petrofinahemen kaplya dayanacak, onun arkastndan da egitli
Alman petrol girketlerive kimbilir daha bagka hangi girketler aym geyiyapacakti. Aynca, temel-
de de Mattei ile beraber aligmak olanaksizdi. Sonunda yirmi bege yetmig beg anlagmasmi dur-
durmak iin elden gelen her ikna mekanizmasma bagvurmaya karar verdiler.

Amerikalilar ve ingilizlerIran hkmetine ve Sah'akarglyd1ve yanya" ilkesinin de-

"yari

gigtirilmesinn "Ortadogu'nun istikranm ciddi gekilde bozacagl, bu istikrarda yanlibir karar ola-
cagi" kanismdaydi. Bu yzden ilgil devleti bu konuda ve aynca byle bir tutumun Avrupa'nm
petrol durumu iin de sakmcall olacagt konusunda uyardilar. talyanDigigleriGenelSekreteri,
Mattei'nin kazandigi byk g ve bagtmsizliktan hi hognut olmadigmdanbyk bir gizlilik
iinde ve hbir gekilde digariya sizmamasikoguluyla ingilizler'eMattei konusunda ok sert dav-
ramlmasim syledi, Gerektende Genel Sekreter'in bu istegl normal kanallar tarafmdandiganya
rapor edilmeyecek kadar gizli tutulmugtur.Genel Sekreter,onunla herhangi bir anlagmaya var-
mak iin gsterileceken ufak bir iyi niyet isteginin, hatta nezaket gsterisininMattei tarafindan
zaylfhk igareti" olarak kabul edileceginisylemigti.
"bir

Ne var ki ona kargiyapilan tm itirazlar boga gitmigti.1957 Agustosu'nda Mattei, planmda

bir hayli yol kat etmig durumdaydi, hatta kendisinin Tahran'da bulundugundan bile kugku duy-
mak iin epeyce sebep vard1.Ingiltere'nin franBykelisi'ninTahran'dan gnderdigi raporda
gunlar bildirilmigti: "ItalyanEliliginceleri onu gzaltindatutuyerdu. Ancak biz onun burada
oldugundan emindik. Su yzden ben cumartesi gecesi bir gansdenemesi yaptim ve atimi Gul-
hak'tan Italya Eliligi'nin yazlik ikmeti olan Farmanieh'ye srdm." Burada Ingiliz Bykeli-
si'nin kargilatigtkimse Enrico Mattei'nin ta kendisiydi. Hazret bir agacm altinda oturmug, elin-
deki viski.sodayi yudumlayarak gnn yorgunlugunu ikanyor,neye ile o gn kazanmig oldugu
zaferi kutluyordu. nkran'laolan anlagmay1tam o gn imzalamigti. Mattei o gn lyi bir g-
nndeydi ve hi ekinmedenkonuguyordu. Suszleri sylemigti: "AGlP anlaymasmda gizli sak-
11bir gey yok. Artik bu anlagma btnyle kamu malidir." Bu szlerden sonra Mattei ortaya bir
tez atip qunlarisyleyecekti: "Ortadogu gimdi endstri kitasi Avrupa'mn Ortabatisiolmayolun-
dadir." IngilizBykelisiraporunun sonlarmda "Mattei'nin hi kugku yok byk tuvalebyk
darbelerle yuran ve byk f1rakullanan biri" oldugunu ilave edecekti.
Kendi i evresinekary Mattei, byk girketlerin tepkilerinedeginirken eligkiliifadeler
kullanirdi: "Bize Iran'da ufacik iki yer verdiler, herkes bu konuda kiyamet kopard1" demigtir. Ki-
yametin neden koptugunu kugkusuz kendisi ok iyi biliyordu. 2amanla ENI ve Iranarasmdaki
ortakhginpek fyi yrmedigi ortayaikti ki bu anlagmadan tr degil, jeolojiknedenlerden ol-
mu tu. Ortakligmgeerlioldugu yerlerde nemsenecek miktarda ticaripetrol bulunmadigi anla-
gilmigtl. ByleceIran'a girmekle, Mattei'nin Italya'mnkendi garantili petrolne sahip olma r-
yast gereklegmedi.Yine de hayal ve ihtirasmm en azindan bagka bir ynn gergeklegtirmigti
denebillr; yanya" ilkesini delmeyi, bylece, "YediKiz Kardeg" gcnn dayandigina inan-
"yan

digt temelibir hayli zaylflatmayt bagarmigti. 1957 Agustosu'nda ngiltere'nin Tahran'daki eliligi
bu durumdan kaygi duyarak lkesine qu raporu gnderiyordu:"Birtakim kelime cambazhglyla
Sahve bakanlan yalanct bir masumiyet perdesi altmda bu anlagmahl geerliymiggibidavram-
-yor. Ancak gerekgudurki biz hepimiz yan yariya anlagmastmn kesinlikle ve kaimlmaz gekilde
lm oldugunu biliyoruz."

JaponyaOrtadogu'ya Giriyor
Italya,Ortadogu petrol tablosundayet almakisteyen tek endstri lkesi degildi. Japonyada pet-
Tole kargi agin duyarhydi. Bu hem tarihinden tr hem de olaganstiktisadi tirmampimnbag-
larmda hemen tamamen ithal petrole bagimli oldugu zamandaki konumundan tr byleydi.
Sveyg krizi Japonya'ylbsbtn sinirli bir lke yapmigtl.Japonyada kendine ait gvencelipet-

478
 rol sahibi olmak istiyordu. Bu ara zel sektr ve kamu sektrnden birok ana politikakomis-
yonlan olugturuyor, bundan gu sonuca vanyordu: Yerlikmr sanaylini.korumakiin her trl
abagsterilecek, ancakJaponya'mn en nemli yakit kaynagiithal petrol olacakt1.Ne var ki Ital-
ya'ya giren petrol akimi ogunlukla,Amerikan ve Ingilizgirketlerince ve kendi Japonkollannca
veya yeniden ah;malarmabirka yil evvel tekrar izin verilmig, uzun szlegmelibagimsiz Japon
rafineriferince ogunlukla kisttlamyordu.
1957 ilkbahannda, tam Svey;olayimnsona erdigive Mattei'nin fran'layeni ortakligmi
kurdugu sirada, ortaya bir haber yayild1ve bir Japonpirketlerkonsorsiyumunun Suudiler'den
ve Kuveytliler'denTarafsiz Blge aiklarmdapetrol aranmasliin imtiyaz alma peginde oldugu
meydana iktt. Bu gerekten ok cretkr bir manevraydt; nk ayni blgede Shell, British
Petroleum, Gulf ve Jersey'denolugmuy ok gl bir grubun da aym aramay1 yapmak istedigi
biliniyordu -
Japonlar'abu girigimiyapma fikriilk olarakItalya'da,bir tren yolculugu strasmda dogmug-
tu. JaponGeligtirmeBankasi mensuplanndanbiri trende rastlantlyla bagka bir Japonigadamma
rastlayacak, ondan bu adamm Ortadogu petrolhakkinda bilgisiolan kipilerle dost oldugunug-
renecekti. Japonya'ya dndkten sonra, bankac1 trende rastladigtadamla konutuklarml-babas1
Taro Yamashita'ya nakledecekti. Yamashitamtegebbis bir igadami olup, II DnyaSavagi'ndan
nce Manurya'da Gney Manurya demiryolu mensuplan iin kiralik
ev inga etmig,bundan
bir servet kazanmigti. Savatan sonra, Japonya'daki iq iligkilerinden bagka, politik gahsiyetlerle
byk aptayakinhk kurup onlarla iq yapmigti.Oglunun szleri ona blr fikir vermigti; hayalinde
konsorslyumu kurdu
-ki

bu sonradan Arabistan Petrol Sirketi admi almigttr- finans konumunu

ayarladi ve Japon hkmetinin takdirve destegini kazandi... Ne var ki btn bunlarm gerek-
legmesi gerekiyordu;kattlimctgirketlerdenhibiri petrol sanayii konusunda ie
yarar deneyime
sahip degildi.
Ancak, kurulu girketierive batill hkmetleri asil endigenlendirenbu deneyim noksanligi
degildi. Onlar daha okJaponlar'inbu ige sizipbyk bir su iglemelerinden, ngilizDigigleri'nin
"yan
yanya" dedigi anlagmayi bozmalanndan korkuyordu. Hi kugku yok, Mattei'nin yaptigt
"ortakhk"

anlagma adi altmda bir hitabet salatasiylayan yanyayi bir incir yapraglyla rtmgt:
"Yanyanya", hi degilse ilke olarak, kutsalmig gibi tartigmadanuzak tutulmayacakolursa, gir-
ketler ve hkmetler arastnda tutarli iligkiler hangi temele dayanabilirdi? teyandan, prensibi
bozmamn di1nda, daha bagka hangi yolla Japonyagibi yeni tremigve kurulu girketlerinmali
gcnden yoksun bir lke Ortadogu'yagirebilirdi?
Bunlann saptanmasi iin Japonlarilk olarak Suudiler'lemzakereye girigti.Ancak Suudiler
demelerin kisa.vadeli byk taksitlerleyapilmasmdaisrar edlyordu.
Japonlarise kk serma-
yeli bir lkedendi ve ellerinde bu demeleri kargtlayacak para yoktu. Bu defa Suudileryeni bir
teklif getirip,Japonlar'inkendi alacaklannda yzde 50'nin altma razi olmalan koguluyla pegin
demede indirim yapacaklanm bildirdiler.Birok tartigmadansonra
Japonlarsadece yzde 44
alip, Suudiler'eyzde 56 birakmayi kabul etti. Aynca,Suudiler, girketin petrole rastlamast halin-
de bundan da hisse alacakt1.
Yapilan anlagmanmkogullan Amerikan ve Ingiliz girketlerininkulagina ulagtiginda, derhal
alarm anlan almayabagladi. Bu Ortadogu iligkilerinin tm yapismin tehdit edilmesi anlam1-
naydi. Ancak ne yap11abilirdi?Acaba Londra ve WashingtonJaponlar'a kargi protestoile mi yanit
verselerdi? "Digigleri'nde egemen olan dgnce Japonlar'adogrudan yaklagmakla bir gey elde
edilemeyecegl merkezindeydi." Bu bir D1 igleri sorumlusununifadesdit Aym sorumlu punlan
da sylemigtir: "Kendilerinedogrudan yaklagildiginda tutumlan-guolacaktir:Kurnaz davrandik-
lan anlagilacak ve yan yanyay1 hozuglannihibir anlamagelmeyenbin trl diplomatik zrle
gei tireceklerdir."
Acaba Japonhkmeti projeye verdigi destekten ekilmeye ikna edilebilir miydi? Bu

479
l

mmkn degildi; Japon kabinesi projeye olan baglihgtni bir kez daha teyit etmigtibile. Suudi-
ler'e gelince,onlar da anlagmadan hognuttu. 1957 ylh Ekim ayi baglarinda KralSuud Kuveyt
Emiri'netelgrafekerek "Bizimle irket arasinda bir anlagmaya vardik. Simdi JaponlarKuveyt'e
gelmek iin agn bekliyor" demigti. Emir de gnderdigi yamtta gyle diyordu: "Her ikimiz de l-
korumaya hi gphesiz kararhyiz ve mit ederim ki, Allah'm izniyle, lyi
kelerimizin ikarlanm
bir firmayla temasageme abamizda baanli olacagiz." Bundan lasa bir sre sonra anlagma im-
anlagmayavardi. Kuveyt anlagmada Suudiler'e ncelik
zalandi. Kuveyt de Arap Petrol Sirketi'yle
tan2maklakendini korumaya almly, bunun da kargiligthemen grlmgt. Suudilergelirinyz-
de 56'smi alirken Kuveytliler bir puan daha ste ikip yzde 57yi almayt baarmigti. Ancak za-
manla aradakibu egitsizligi Suudilergidermigtir.
Arabistan Petrol Sirketi kly1 aiklannda kazi faaliyetine 1959 Temmuzu'nda bagladi ve
1960 Ocak ayindada ilk keyfini yapti. Bu keyif zerine Suudive Kuveyt hkmetlerinin her bi-
ri girkettenayri ayn yzde 10 hisse aldtlar. Arabistan Petrol Sirketi'nin kendine ait hibir 1kly
kapist olmadigmdan bu 14Japonya'nmUluslararasiTicaret ve Sanayi Bakanhgt'na verildi ve ba-
proje" olarak ele alip,Japonrafineriterinin dengeli bir baz zerinden petrol
"milli
kanlik konuyu
almalarmisagladi. Japonyasermaye ynnden ok fakir olmakta devam ediyor ve ekspertiz y-
nnden yetersizkahyorsa da, Japon halkmm gzndeArabistan Petrol Sirketi'nin, bir sre lin
bir yeri olmugtur. Japonya ogunlukla sava; sonu yillarda geligtirilmig o lan.sisteme bagli kal-
ayn
migt1. Bu byk girketlerin eliyle d1;ardan gelen petrole bagli bir sistemdi. Ancak sadece Arabis-
Japonya'ya bagimsiz kaynakh petrol veriyordu. 1960'll y111ann ortalarinda bir
tan Petrol Sirketi
itket, Japonya'nintm petrol mevcudununyaklagikyzde 15'ini kargilar olmugtu.

Amerikalilar Bile...
Milliyetleri ne olursaolsun, Ortadogu karmagasina girmekisteyen devletler, hatta Amerikan gir-
ketleri bile bu tarihten baglayarak daha yksek flyat demeye ve yeni bazi geleneklere uymama-
ya mectur tutuldu. Standard of Indiana Sirketi, uzun zamandan beri, 1932 BykDepresyon
yllmda Venezuela'daki retimi Jersey'e sattigt iin pigmanhk iindeydi. Simdi1950'lernsonun-
da, Indiana Sirketi de Amerikan girketlerininyayilmahareketine katilmay1 ve bir kez daha de-
.
operasyonlar iin nerede gans varsa orada ara-
"krli

nizlere a11tp,hissedarlara sylendigi gibi

mayt" karar altina allyordu. Evde kahp beklemek ok riskliydi.
1958 yllmda Iran ile arabukprensipte anlagma ngren bir mukavele yap11di,bu, Mat-
tei'nin yetmig bege yirmi beglik ortak anlagma erevesilinde bir anlagmaydi. Fakat sadece In-
diana anlagmaya katilmak iin aynca ok byk miktardabir peindeme de yapmigti. O siralar
"devammi",
diger bir
Sah,konuklarmdan birine konugma sitasmda aikladigi szlerle neslinin
deylgle ona bir erkek veliaht vermeyi bagaramayan egini yeni-bogamigt1. Bu konugun grgyle
ynden yol kavgagmda duran bir adam
"duygusal

Sah,boganmasmdan hemen sonraki gnlerde

gibiydi... okhassas, duyart bir ruh hali iinde,gerektensamimitek bir dostu bile olmayan,
ok az sayidayakml olan yalmz adam... Eu yzden kendisini bsbtn iglerin iine gmmg-
t." Bu durumda Standard of Indiana anlagmasma yeni bir karakter kazandirmanm, Sah'm,du-
rumunu koruma ve konsorsiyum ve byk girketlerle mcadelesinden yararlanmanm tam za-
mamydl. Ne de olsa Indiana talyantredisibir girket degildi. Kkl, saygm bir Amerikan girke-
tiydive Rockefeller'in Standard Oil SirReti kkenli en gzde, mmtaz ve teknoloiikynden ge-
ligmiggirketlerden biriydi. ngrlenanlagmanm nemini vurgulamak istercesine Sah,kigisel
olarak Indiana BagkaniFrank Prior'un imza iin uakla Tahran'a gelmesindeisrar etmigti.
Sahilk toplantlytdengeyi alabora eden gagtrtic1 bir konumayla atl. Konugmasmda gyle
demigti: "Sunu bilin ki, biz Arap degiliz. Biz Aryan 1rkmdaniz
ve sizinle ayni Irktamz, ok ganh
bir tarihe sahlbiz. okgururluyuzdur."
480
I y

Indiana bagkam, gyle yamt verecekti: "Evet, majesteleri, biz bunu billyoruz."
Bylece Sah'mgururu okganmig olarak mzakerenin geri kalan kismi gayet olumiu geti
ve anlagma,daha sonra teki petrol girketlerininferyadi pahasina da olsa, hemen oracikta imza-
landi. Indiana Sirketi,ENI'nin yapamadigml yapmig, Iran Krfezi'nde Harg Adasi gneyinin
aiklarmda baglad1|aramada bir hayli petrol bulmugtur. Bu blgeye, Sah'abir jest olarak, eski
ranKrall Darius'unismi verilmigtir.Bundan hemen sonra Sahkinci evliligini yapmigve yeni egi
bir erkek varis dnyaya getirmigtir. Bylece Sahneslinin
"devamhligt"ni

saglamigtl.

Nasir Ykseliyor
Byk petrol girketlerinekarpt milli sulama kampanyast yrten tek adam Sahdegildi. Btn
Ortadogusathinda nasyonalizm tam bir koro olugturuyordu ve bunun itici gc de Nastr'di. S-
vey; onun iin byk bir zafer olmuy, bir Ortadogu lkesinin sadece
"emperyalist"

girketlere
kargi zafer kazanmakla kalmayip aynt zamanda Bati hkmetlerinin gcne kargi da zafer kaza-
nabileceginikamtlamlytt. Musaddik'm sebep oldugu kltc durumu unutturmugtu. Simdi
de Nasir, hatin saylbr bir teknololikbulug olan, ucuz fiyatli transistrlradyo arac1hgiylabagtan
baga tm Arap dnyasmdaki zavalli ktlelere yksek tonlu sesiyle hitap edlyor,bu onu her yer-
de bir kahraman yaplyordu.
1958 yilinda, Nasir'in bagtnda zafer elengine bir yaprak daha ekleyen yeni bir olay daha
oldu: Misir sonunda o gne kadar kararsiz Ve gphecidavranan SovyetlerBirligi'ni kandirmig,
Assuan Baraji'n1 inga iin gereken fonu vermeye ikna etmigti. Ayni yll iinde, Nasir prestijinin
bir sembol olarak Suriye,BirlegikArap Cumhuriyeti'nin kurulmasi iin Misir'a katildi. Bu, g-
rngte Nasir'm Pan-Arabizm hayalinin gereklegmesinde ilk adimd1.BirlegikArap Cumhuriye-
ti grnge gre Ortadogu petrol iin gerekentransityollara egemen iki lkeyi bir araya getir-
migti.Bunlar Misir'da Svey; Kanali, Suriye'deise buradan geen Suudive Irak boru hatlandir.
Bylece Nasir, en azindan teorikolarak tek bagma ve gerekten bu petroln ogunuisterse imha
etmekle tehdit edebilecek konuma gelmigti. ingiltere'nin Irak'taki Bykeiisi'nin deyimiyle
Nasir'm hkimiyetine" karilik vermek iin ranKrfezi'nde acele Irak boru hattari in-
"bogucu

a etmek ve aynca krfezdeki Fao'da bir ihracat terminalikurmak iin mzakerelete girigildi.
Ancak hemen sonra ingiltere'nin blgedeki ve zellikle Irak'taki durumu ktlegip tam bir fela-
kete dngecekti.
ylldan beri Nasir Irak'a ve Hagimiler'e karp ok kinci bir propaganda savagi srdryor-
du. Hagimiler L Dnya Savagi'ndansonra Bagdat'ta Byk ingiltere'ninicat ettigt tahta oturtul-
muy, sirtml Ingilizdestegine dayamig bir Kral ailesiydi. 1958 Temmuzu'nda, askeri darbe hazfr-
hgLnda olan
subaylar emirlerindeki kuvvetlere eski bir yky yineleyerek silahlanip Israil zeri-
ne yrme emri verdiler. Bunu komutanlannm istedigini sylemiglerdi.Askerleri ayaklanmay1
ikna etmek, desteklerini almak iin bu kadan yeterliydi.O gnleri izleyen aylarda yapilan darbe
hareketi ortallkta tam bir dehget ve vabget rzgn estirmigti. Sokaklar ellerinde Nasir'm dev fo-
tograflanmtagiyaninsan kalaballklarlyla dolmugtu, yanlannda gezdirdikleri kpekler Kral ailesi-
ni temsil ediyordu. Kral IL Faysal saraya hcum eden kuvvetlerce yakalamp kafast kesildL Veli-
aht Prens ise vuruldu, elleri ve ayaklan uurularak, kaziga vurulup gebir linde dolagtinidi. Ta-
mnmayacak durumdaki vcudu, teki bazi saray grevlilerinkiylebirlikte nce sokaklardas-
rklendi, sonra da Savunma Bakanligi'nm balkonundan apagt sarkittldL Bati yanlisi olarak tam-
nan BagbakanNuri es-Saidise kadin kiyafetine brnmg olarak kentten kaarken yakalanip he-
men orada halk tarafindan lin edildi. Onun vcudu da sokaklarda srklenecek ve sonra ze-
rinden defalarca bit otomobillegeilip, cesedi yamyasi olup tantnmazhale gelinceye kadar bu
devam edecekti.
Bu olaydansonra iktidara gelen yeni Bagdat hkmeti Irak Petrol Sirketi zerinde derhal

481
I
I

kapsamh degigiklikler yapilmasim talepetti. Bagdat'taki kanli darbe blgedeki hemen tm hk-
metleri korkutmug, dehgete bogmugtu. Grnge greOrtadogu'da Nasir-enbyk kuvvet ola-
rak egemen olmaya mahkmdu.
Giderek parlayanArap milliyetiliginin odak noktasi petrold. 19501 yillarm bagindan be-
ri, yari resmi dilde "Arap Petrol Eksperleri" denen kipilerarasindabirok toplantiyapilmig, te-
maslarda bulunulmugtu. nceleribu toplanti ve temaslanngerekkonusu israil'e kargi bir pet-
rol bloku kurmak ve bunun kara liste ve benzer yollarla uluslararasi girketlereuygulanmast gibi
izlenecek ekonomik geligmeydi. Ancak,zaman getike,gndemdeki maddeler daha genig er-
evede ele almdL Misit bir petrol ihraatisi olmadigt halde Nastr bu tr toplantilankendisini
"smrgecilik"

petrol politikastna dogrudan sokmak iin kullandi. Hkiimranhk ve konusunu

durmadan igleyerek kamuoyu olugturma ve halki yndendirme yellan aradi ve petrol zerinde
istedi. KonuiTiunu daha iyiye gtrmek iin
ve krfez lkeleri zerindeki nfuzunu pekigtirmek
sz ediyordu. 1957 ilkbaharmda Arap Petrol Eskperlerinin Mi-
"yok"lardan
ok
"var"lardan

sir'da yaptigi zel bir toplantidadelegeler ite bir rafineri tesisikurma ve Akdenz'de de bir Arap
tanker filosu ile Arap boru hatti yapma teklifindebulundulat Aynca Ortadogu petrol retimini
idare edecek, gelirin artmasmisaglayacak ve mevcut petrol girketleriningcn dengeleyecek
konsorsiyum" yaratma konusu ele almmigti. Delegeler
"uluslararasi
kurul" veya
"uluslararasi
bir
bu toplantidabir Arap.ekspertiz ve teknik beceri heyeti kurma ihtiyacim da vurguladt Arap-
lar'm mistik mizalanna bunun lyi gelecegini dgnmglerdi.
Kuvvetli Arap milliyetiligiruhunun hedelleri ve bu toplantidakonuqulanlar byk girket-
leri aparak battli uluslarakadar duyrulmugtu. Suudi Arabistan'dan Abdullah Tariki"Petrol btn
silahlar iinde Araplar'm ikarabilecegien kuvvetli silahtir" beyamnda bulundu. Arap delegeler
artik sahip olduklan gcn bilincindeydi ve sanki bunu kutlar gibi, Svey; Kanall'mn Misir
kontrol aftmda,yeniden aihymdan sonra, kanaldan geen ilk tankerlerininszlp gemesini
gzleyipbuna tamkoldular.Bu gemi Tarafsiz Blge'denJ. Paul Getty'e petrol ta1yordu.
Yine de konsorsiyum veya petrol ihra eden hkmetler iin bir organizasyon kurulmasi
konusunda delegeler arasinda geen konugma, bunun henz sadece Arap dnyasmi ilgilendir-
mesi nedeniyle glzlitutulmugtu.Konunun gereklegmesi iin ncelikle Venezuelave ranbagta .

olmak zere teki byk reticilerin de katilimi gerekiyordu.

Ayrica, hi kugkusuz Juan Pablo Prez Alfonzo'nun yapici rolne de ihtiya
vardL

Juan Pablo Prez Alfonzo

1948 yllinda, yariya" ilkesinin kotarilmasindan hemen sonra, Venezuela'daki yeili demok-
"yari

ratik hkmet yerine askeri bir diktatr olan Albay MarcosPrez Jimnz'inhkmeti gemig-
ti. Onun rejminde petrol retimi olaganst bir hizla artmig, 1957de iki katina ikmigti.Ancak
Prez Jimnz'everilen destek giderek zaylflaylp, 1958 Ocak aymda bu diktatrlk rejimi ke-
olacaktL
cek, bylece Venezuela'da demokrasi yolu yeniden athp, lkede demokras egemen
Yenihkmetin liderlerinden ogu 1940'larm demokratik h"kmetinde grev yapmig tanmmig
gasiyetlerdi ve byle olduklan iin Prez Jimnz'in srgnnden gelen savag k1demlileriydi.
YeniDevlet BagkamRomulo Betancourt 1945 ihtilal cuntasmm bagl olan
adamdL Srgnde ge-
irdigi yillarda sadece Prez Jimnz'in ikna yetenegi yksek bir muhalifi olmakla kalmamig, ay-
elegtiriciligini yapmigti. iddiasmagre bu
m zamanda uluslararasi petrol girketlerinin de ategli
girketlerin yakmhklan
"diktatrlkle
olan Venezuela'yl Gomez diktatrlgnn karanhk gnle-
rinin temsilcistbir petrol fabrikasma dndrmgt."
Yine de Betancourt ve arkada]an 1948 darbesinden lyi bir ders
almiglardL Demokrasiye
bagh politik evredekoalisyonu ve birligi korumak ve teki girketlereve onlann gikarlannakar-
dahil, hem sag hem de
gi ikmamak gartti.Birinciyll iinde yeni hkmt komnist gerillalarda

482
sol kesimlerden gelensaldinlara muhatap oldu. Prez Jimnz'eEisenhoweridaresince gsteri-
len dostluk yznden lkede byk bir Amerikan dgmanhgt egemendi..Nitekim, 1958 ylhnda
lkeyi ziyareteden Bagkan Yardimcisi Richard Nixon,.konvoy egliginde havaalanmdan gelip Ca-
racas'a girerken,gz dnm bir insan kalaballginin Saldinsma ugay1p, yaralanma,hatta ld-
rlmenili egigine gelmig, canmi zor kurtarmigtt. 1960 yllmda da bizzat Betancourt benzer bir
lm tehlikesiatlatmig, bir suikast girigiminde arabasinakonulan bombamn patlamaslyla,vcu-
du feci gekildeyanmigti. 1948 darbesi gimdizihninde btn canliliglyla yaadigiiin Betancourt
ihtiyatli davranlyordu. Petrol girketlerini her ne kadar protesto edip kinlyorsa da, yine de onlara
muhtatt. Syledigi gibi
"kendisi

ve arkadaglan hayalci birer romantik degildiler." Sirapetrol ko-

nusuna geldiginde Betancourt'un ilk bagvurdugu kipi Juan Pablo Prez Alfonzo idi. O da realist
bir kigi ve gerekten dikkatli pragmatik bir analist oldugu halde, aym zamanda son derece hop-
grsz, kendi kendlyle yetinen bir moralistti. Tutku ynnden politikacilanndegil, entelekt-
ellerin ihtirasma sahipti.Yantnda aligmigbir Venezuelall Alfonzo iin gyledemigtir: "Demir gE
bi iradeye sahip bir adamdi.Yine de konugmast yumugak ve neredeyse manastirda yagayan bir
kipininki gibiydi."
Caracas'invarlikh bir ailesinin ogluolan Prez Alfonzo, Baltimore'deki Johns Hopkins ni-
versitesi'nde tip tahsil etmig, sonradan Caracas'a dnerek aynca hukuk grenimi yapmigti. An-
cak ailenin iflasi zerine, 10 kardeginin en byg olarak kendisini ailenin sorumlusu grmg,
btn yk zerine almigtt. Geirdigi bu deneyim onu derinden sarsmtytt. Eu yzden kendini
korumaya ve planlamaya adayacak, bunlar o gnden sonra karakterinin bir parasi olacakti.
1932 yllmda evlendigi zaman, daha o gnden kalipsal kural ve yarylara kargi 1kmaylgrenmig-
ti. Evlenme treniniyeteneksiz ve apagilikbiri olarakgrdg Caracas'm bilinen yargicmm yap-
masina izin vermemigti. Su yargict reddeden Prez Alfonzo egiyle birlikte bir kye gidip oranin
yerel yargici tarafindanevlendirildiler. Gomez rejimisona erdikten sonra, Betancourt ile igbirligi
halinde allganPrez Alfonzo, Bagkanlar Odasi'nda muhalefetin petrol endstri eksperi olarak
gze arpar. 1945 yllmdan baglayarak nce ihtilal cuntasmda, sonra da demokratik hkmette
Geligtirme Bakanligi yaptL Bu grevlerdeyken Venezuela'mn krlarm yzde 50'sini gerekten
almasmi garantilemekiin 1943 yasasinm noksanliklanm gidermeyeve endstri zerine daha
byk kontrol konulmasma aligmigtir.
1948 Kasim1'ndaPrez Alfonzo BirlegikDevletter'in Caracas'taki Bilyke1isi'nden bir te-
lefon agristaldi. Bykeli, Prez Alfonzo'ya bir darbe hareketinin gelmekte oldugunu bildiri-
yor ve konukseverlik gstererek Prez'e Amerikan EIiligi'ne sigmabilecegini duyuruyordu. P-
rez Alfonzo telefondabir an iin dgnp durumu degerlendirdi ve sonra da Bykeli'ye
"ha-

ytr" yanttini verdi. Igioluruna b1rakmaya kararliydt; bu amala gle yemegi iin eve gidip bekle-
meye koyuldu. Kisasre sonra da tutuklanipcezaevine atildi. Ilerdeki gnlerdeallesiyleakala-
ip onlara bakanlik gnlerinde ok fazla aligipyoruldugunu, bu nedenle cezaevinin kendisine

bir tatil, bir dinlenme f1rsattverdigini syleyecekti. Ne var ki bu aslmda akagtrecekbir konu
degildi; cezaevinde sert muamele grmg,yalnizligaterk edilmigtL
Sonutayurtdigma srgne gitmesineizin verildi ve gnlkpolitika sorunlanndan bezmig
olaraklkeyi terk etti. Ailesne bir daha asla aktif kamu grevine girmeyecegine sz vermigti. Ilk
olarak Washington DC'deki WesleyHeightsblgesine yerlegti. Burada allesiyle birlikte Cara-
cas'taki evlerinden gelen kira ile yaamaya aligti.Bu arada zamanmm bir kismimsrgnde ya-
y1mlanan gazetelere makaleler yazarak ve biraz da agag oymaciligi yaparakgeiriyordu. Ancak
her geydenok kendisini petrol endstrisiincelemesine vermigti. Kongre Ktphanesi'nin en
devam11okuyucusu olmuqtu. Abone oldugu dergileri bagtan sona okuyor, Forbes, Fortune ve
Nation ile Oil and Gas fournalda okunmadik tek bir satir birakmlyordu. Aynca epeyce zaman
ayirdigt diger bir ugrag da kendisini zellikle bylemig olan bir kurum zerinde inceleme yap-
makti. Bu Texas'ta ve dolayislyla da lkede, 1930'larmbaglarmda petrolnvarilinin on sentten

483
i
J

satildigt en karanlik gnlerdepetrol retimini dzenlemeye baslayan Texas Demiryolu Kuru-

mu'ydu. Washington'ta srgnde geen birka yddan sonra, Prez Alfonzo parasiz kalacak ve
ailesiyle birlikte MexicoCity'ye tagmacakti.Tagmmasmm bagka bir nedeni cuklarimn Ameri-
ka'da uzun sre kalmaktan Amerikanlagmasi endigesiydi.Onlarm bir gn mutlaka Venezuela'ya
dneceklerini varsaylyor, fazla Amerikanlagirlarsa uyum saglamamalarmdan kotkuyordu.
1958'de bir gn Venezuela'da diktatrlk devrildi. Prez Alfonzo'nun egi onun hkmet-
te yer almastna karplydi. Kocasma yalvararak bir daha aktif grev almamasmi istedi. Ne var ki
Betancourt onun Caracas'a geri dnp Madenler ve Hidrokarbonlar Bakanhgi'nl almasiiln is-
rar edecek, Prez Alfonzo da ona uyacakti.Caracas'a dndgnde bu kentin on yll nce kaar-
ken biraktigt ayni kent olduguna inanmakta zorluk ekti. Petrolden gelen gelirlerle Caracas ok
daha zenginlegmig, canlihk kazanmigtl.
Ne var ki Prez'in grdklerine kargi tepkisi olumlu olmamigti. Demek ki petrolden gelen
zengmlik, ok aligmanm degil, doganm ve politikamn bir armagantyd1. Kendisi zenginligi bu
gekildeyorumluyordu. okgemeden de kendisince tehlikeliolan bu sonucu dogrulayan bir
olay oldu. Henz srgndebulunduklari sirada, Ptez ailesi iki ucunu zorlukla bir araya getire-
rek 1950 model Ingilizyapisi M.G.'ye benzeyen bir araba almiglardi. Alfonzo arabanm stne
titreyip, bir hasara ugramamasi iin ok dikkat ediyordu. nkbu araba onun ok az sayida
lks harcamalarmdan biriydi. Venezuela'ya geri dndkten sonra arabasmin arkadan gnderil-
mesi iin gerekeni yapmigtl. Araba limana gelmis, orada iki ay bekletilip paslanmaya terk edil-
migti. Hi kimse Prez Alfonzo'ya arabamnorada oldugunu syleme zahmetine katlanmamigt1.
SonundaAlfonzo arabantn geldigini duyup Caracas'agetirmesiiin limana bir gofrgnderdi.
Ne var ki araba yolda paralanacaktL Sofryag kontrol yapmay1unutmug, motordada hi yag
kalmadigmdan tamamen yanmigt1. Araba bir kamyon gnderilip Prez'in banliydeki villasma
getirildi. Ne var ki rme yznden artik ige yaramiyordu. Prez bu manzarayl ibretle seyretti;
onun iin de Tann'dan gelen.birigaret gibiydi. Arabay] bahesindeki pingpong masasi yalanmda
bir yerde rmg, bakimsiz bir tapmakgibi korudu. Bu olayi petrol zenginliginin lkeye getir-
digt tehlikelerin,yani tembellik,umursamazhk, satin alma, tketme ve ziyan etme tutkusunun
sembol olarak yorumlamigti.
denen kuvvetin ekiciliginekapilmamaya yemin etmigti.Bu nedenle
"g"
Prez Alfonzo
tekrar bakan olduktan sonra sade, disiplinli, tasarrufatam uyan bir hayat srdrd. O kadar kl
gle yemeklerini evinden getirdigi sardalyali sandvilerle geigtiriyordu. Yeni ofisinde egemen
kildigt bir gey de petrol endstrisi bnyesine getirdigtsofistike anlayi; ve kendinin koydugu aik-
a tammlanmighedeflerdi. istedigisey yalmzca kiralardan hkmete dgen payi artirmak degil,
aynt zamanda retim ve pazarlama zerindeki g ve otoritenin, petrol girketlerinden ayn ola-
_

rak hkmete transfer.edilmesiydi. Iddiasmagre petrol ok ucuza satmak tketicileriin k-

t sonular verirdi. nk,bunun sonucundabir daha yenilenmesi olanaksiz bir kaynak zama-
m gelmeden ve olgunlagmamig olarak tkenirve yeni geligmeleriengellerdi. reticilkeler iin
petrol milli bir mirasti ve bunun yararlan bugnk kugaga oldugu kadar gelecek kusaklara da
aitti. Ondan gelen ister kaynak olsun, ister varlik olsun, hibir gekilde ziyan edilmemeliydi. Tam
aksine gelen kazang lkenin daha kapsamli kalkmmasi iin kullanilmallydi. Petrol retimi ve
petroln durumu hakkmdaki kararlan yabanci tegekkllerdegl, hkmran olan hkmetler al-
mallydt. Eu ok kiymetli kaynak potansiyelinin insan elince bozulmasma msaade etmemek ge-
rekirdi.
Prez Alfonzo'nun dgnceleri buydu, ancak o aym zamanda ok hesapli, ticaribir yangL
mn da motivasyonu altmdaydi. Venezuela'mn Ortadogu'nunpetrol retici lkeleriyle bir yakin-
hgl oldugunu biliyor, ancak bu lkelerin ayni zamanda tehlikelibirer rakip olduklannada inam-
yordu. Bu lkelerle kargilagtinldiginda,Venezuela onlara kiyasla petrol pahahya satan bir reti-
ciydi. Bir tahmine gre Iran Krfezi reticileri petroln varilini yirmi sentten satarken,

484
 Venezuela seksen sentten satiyordu. Bu nedenle Venezuela'mn bir retim yangmda dezavantaj-
h olmasikainilmazdL Byle bir durumda pazardakipayinikaybetmeye mahkmdu. Eu balam-
dan Venezuela'nmelinde Ortadogureticilerini girketlerekoyduklan vergiyi artirmayave byle-
ce petrollerinin fiyatim ykseltmeye ikna iin ok geerli bir nedeni vardi.
Venezuela'mn konumunu dzeltmek iin Prez Alfonzo'nun evirdigi manevra, gerekte
onun srgndeykenincelemesini yaptigi Texas Demiryolu Kurumu'na dayamyordu. Eu konuda
kurumla iletigimkurup kurum damqmanlarmdan birini
"dzenleme"

sistemininsirlarmi ve siste-
min Venezuela'danasil uygulanaCaglm alkl3m3S1
iin ige alacak kadar fleriye gitmigti.Aynca, Or-
tadogureticileri ile bog konugmalar yapmaktan daha fazla bir geyler elde etmenin, Texas Demir-
yolu Kurumu'nu model allp global bir ittifak kurmakla mmkn olacagm1 da gzlemigtL
Venezuela pazardaki hissesini sadece Ortadogu'da flyatlann artmasma yardimla koruyamayacagt
m, ayrica dgk flyatla satan reticileri, Texas'ta bir sanat haline gelmigparalelde, uluslararasi
"dzenleme"

ve tahsissisteminerazi etmekle mmkn olacagtm da anlamigt1.Bu tr ortak bir

cephenin kurulmast retimin de dzenlenmesiyle Venezuela'yi asil gelirkaynag olan petrol en-
dstrisini, milyonlarcavaril ucuz Ortadogupetroliinde kaybetmekten ahkoyacakti.
Venezuela toplampetrol ihracatmm yzde 40'mi Birle ik Devletler'e yapmayi planlamigtl.
Bu bakimdan 1959yllinda Eisenhower idatesinin tereddtlevardigt karar uyarinca, kendi reti-
cilerini korumak iin yabanci petrole kota koymasi, btn lkelerden daha ok Venezuela'yl
vurdu ve olumsuz etkiledi. Sonradan BirlegikDevletler ikinci bir adim daha atacakti. Yakin
kompulanm yatigtirmak iin bu defa Kanada ve Meksika'ya istisna tamyarakbu lkelerden kota-
y1kaldirdi. Bunu milli gvenlik gerekesiyle yapmigti. IL Dnya Sava>'mn"Atlan.tik arpigma-
sim" hl aklmdan ikarmamig olan Eisenhower idaresi, Kanada ve Meksika'dan sevk edilen
petroln dgman denizaltilarmca saptanmastna imkn olmamasi nedenlyle daha gvenceli oldu-
gunusylyordu. Venezuelahlar'in grgnegreysebu Kanada ve Meksika ile aradaki gerginli-
gi gidermek iin uydurulmuy bir hikyeden ibaretti ve halki ok kizdirmigt1.Yardimcilanndan
birine Prez Alfonzo'nun soguk bir ifadeyle "Amerikalilar bize kemik firlatiyor" dedigi sylenir.
Venezuela durumu giddetle protesto etmigti. Venezuela IL Dnya Savagi'nda byk, gvenilr
bir petrol saglaylciolmuitu ve ayni gekilde gelecekte de stratejikbir kaynak olmakta devam ede-
cekti. Amerikan petrol girketlerinimillileptirenkendileri degil, Meksika idi. Suhalde cezalandin-
lan neden Venezuela oluyordu?
Prez Alfonzo durumdan act act yakinlyordu. Artik Washington'da tehlikelerledolu bir ha-
yat srmeye
mecbur olarak degil, dnyanm petrol glerinden birinin Madenler ve Hidrokar-
bon Bakaniolarak acele, durumu konugmak iin Washington'a utu. Buraya bir tekliflegelmigti.
Batih bir "Yankre petrol sistemi" kurulmasmi, ancak bunun petrol girketlerincedegil, hk-
metlerce igletilmesini teklifediyordu. Bu sistem altmda Venezuela'ya, lke olarak bir kota, Birle-
gik Devletler pazanndan garantili bir hisse verilecekti. Bylelikle petroln hangi retici lkeden
almacagma karar verme nceligi girketlerdenalmmty olacakti. Ashnda Prez Alfonzo'nun istedi-
glgeyde o kadar yadtrganacak bir gey yoktu. Nitekim Alfonzo'nun belirttigi gibi bu tlpattpAme-
rikan gekerkota sisteminin izledigi yoldu. Her lke kendine dgen pay1alacakt1.Ne var ki petrol
eker degildi.
BirlegikDevletler hkmeti Prez Alfonzo'nun teklifine ilgi gstermedi, hatta cevap bile
vermedi. Caracas'ta kurulan yeni demokratik hkmet hakarete ugramigtl. Eu defa Prez Alfon-
zo kendisini daha dikkatle dinleyecek.bir lke arad1. Bu lke Kahire'ydi.

Kizil Seyh
SuudiArabistanli Abdullah Tariki SuudiArabistan'la Kuveyt arasinda kervan
igleten bir tccarin
ogluydu. Babasi onun kendi mesleginde devam etmesini istlyordu. Ancak Tariki ok zeki bir o-

485
cuktu ve tu ok erken yaglarda fark edildigt iin Kuveyt'e okula gnderildi. Kuveyt'ten sonra
Kahlre'de on iki sene egitim grdve bu sre iinde Nasirizo'i besleyen milliyeti akimi benim-
sedi. Daha sonra kazandigt bir bursla Texas niversitesi'ne girip buradahem kimya hem de Je-
oloji dallarmda egitim grd. Sonra da Texaco Sirketi'nde yardimci jeologclarak grev aldi.
Amerika haklandaki fikirleri Texas'ta gekillenmigtir. Sylentlyegre burada birok kere, Meksi-
kali samlarakbarlardan ve benzer yerlerden kovulmuitu. Su arada bir Amerikall kadmla da ev-
lenmiti. 1948'de Amerika'da egitim grmg ilk teknokratve hi kugkusuz hem jeolojive hem
de kimya egitimi grm ilk Suudiolarak,Suudi Arabistan'a dnd. 1955'te otur beg yaginday-
ken Tariki yeni kurulmuy bir mdrlk olan Petrol ve Maden igleri'nin bagma getirildi. Burada,
daha ilk gnden, sadece petrol istatistiklerini Aramco'dan ahp Kral ailesine geirmekten daha
fazla bir geyleryapmaya karar vermigti. Bu amalaiinde hem Amerikah bir hukuku ve hem de
gen bir Suudi teknokrat,Hisham Nazir olan bir eksperler ekibi kurarak bir taraftanAramco im-
tiyaziyla,diger taraftanBati petrol girketlerininbizzat kendileriyle boy lgmeye yneldi.
Tariki karakteri olarak eligkillbir yaplya sahipti; sadece Nastr'm atepli destekleyicisi degil,
ok hirsli bir Arap milliyetisi olarak, modern Suudi Arabistan'm kurucusu olan allenin en aci-
masiz elegtiricislydi. Buna ragmen, aym zamanda, kralhk iinde belki de en nemli ekonomik
konumda bu ailenin hizmetkrligmi yaplyordu. Bazilannca "Kizil Seyh" olarak amlan Tariki'nin
grglerine ragmen bu mevkii iggal etmesi bir sebebe dayamyordu. Kral ailesi iinde Kral Su-
ud'la kk kardegi Faysal arasmda iten ie srp giden bir g mcadelesi vardi. htlyarIbni
Suud'un yagamimn son ytllarmda korkuyla fark edildigi gibi,en byk oglu olan Kral Suud bir-
ok hata yapip dig politikada lkenin bagma dertler a1yor,davraniglanyla zaylf ve kararsiz oldu-
gunukanitllyor Ye aika gzlendigi gibi tam bir msrif hayati yagiyordu. Faysal ise, tam tersine
kurnaz, sogukkanli, hesabmi bilen kk ogluydu. Daha on drt yagmda Ingiltere'ye yaptigt res-
mi ziyaretten baglayarakbabas1en nemli ve politik igleri daima ona vermigti. Faysallkede ege-
men olan msrif yagamm engellenmesi geregine inanlyordu. Nasir'la oyalamp vakit ldrme
yanhsi Suud'un aksine, daha kkl rejimlerle ve Amerika BirlegikDevletleri ve Bati ile iligkiyi
pekigtirmek istiyordu. Kraliyetmensubu bu iki pahisarasindaki g mcadelesinebu derece b-
yk dikkat ve enerjinin odaklandigi ve pahislardan hibirinin brne stnlk saglamadtgl bir
ortamda, Tariki bu ok kritik blgede olduka zerk bir politikaya ekilvermeyi bagarmigttr. Su
politika ileride kralligin tm servetini harekete geirmigtir.
ilk bagta, Suudiler'in petrol gelirlerinin artirilmasi iin Tariki rafineri ve pazarlamacthktan
yararlanmaya, bunlar zerindeki kontrol elde tutmayaaligt1.Yapmakistedigl, tketicilkeler-
"servis
de istasyonlarina kadar" bagtan baa entegre bir Suudi petrol girketikurmaktL Byk
Amerikanpetrol girketlerizerinde soguk dug etkisi yapinaya ynelik bir fikri, yani Arathco'nun
millilestirilmesini ortaya atacak kadar ileri gitmigtir.Ancak, sonra, 1959 baglarmda, tm strateji-
si birdenbire degigti. Ani bir kararla fiyatlar ve retim zerindeki kontroln, millilegtirme ve en-
tegrasyondandaha nemli oldugu kanisma vardi. Fikirdeggtirmesinin sebebi petrol fiyatindaki .

ani dggten ileri gelmigti.

Rakip Baskilar
1950'll yillar boyunca dnyadaki petrol talebi artig gsterm, retim kapasiteslyse bundan daha
hizli bir tempoda artmigt1. Daima daha yksek gelir peginde olan ihracati lkeler ogunlukla
bunu, fiyatlan ykseltmekle degl, satilan petroln hacmini artirmakla yapmaya aligtilar.Pazar-
lar kendine petrol aramiyor, petrol kendine pazar anyordu. Simun sonucu olarak girketlerkendi
sattiklan Ortadogukaynakli petrol fiyatmi.giderek daha ok indirmeye zorland11ar.
Fiyat indirimi dnya petrol endstrisinde sabit tutulan"resmiflyat" ile dgmekte olan ham
petrol pazar fiyati arastnda tehlikelibr blnmeye yol aiyordu. reticilkenin
"allm"
vergileri

486
l

birinci fiyata, resmi fiyata faturalamyordu. Resmi flyat,apagtyukan pazar flyatma geliyordu. An-
cak indirim egilimiyayginlagtika ikisi arasmda bir bogluk belirdi ve giderek de genigledi.Resmi
flyatm retici lkelerin geliri aisindan nemli olugu nedeniyle,kolayca indirilmesi mmkn de-
gildi.Bu, resmi fiyata dayall krm yzde 50'sinin bu illkelere gitmeyedevam ettigi anlamma ge-
liyordu. Ancak, 1950'll yillarmsonunda artik gln bir fiyat olmuytu ve hl devam ediginin
sebebi gelirlerin hesaplanmasi iindi. Aslmda, retici lkeler gergek fiyattan elde edilen krdan
daha byk bir yzde, belki yzde 60 veya 70 allyorlardi. Diger bir anlatimla, girketlerfiyat in-
diriminin tm etkilerini hissettikleri halde, Ortadogu hkmetleri bit btn halinde kalmayi ba-
garmigti.Indirimsorunu 1958 yihndan itibaren daha derinlepti. Amerika'da ithal petrole konu-
lan kota, dnyamn en byk petrol pazan olan Amerika'yi digarida htzla geligmekteolan reti-
me kapadl. Bunun sonucundada, retim fazlasi petrol varilleri gegitlipazarlarda kendilerine yer
aramaya koyuldu.
Ancak, flyat indirimin giderek yayginlagmasi bundati daha da nemli bir sebebe baghydi.
Du da dnya pazarma Sovyetler Birligl'nin yeniden girmesiydi. Stalin'in Sovyetpetrolendstrisi-
nin acizliginden, yetersizligindenaci aci yakmdigi gnlerinzerinden henz on iki yll gemigti.
Ne var ki bu sre iinde ok byk yatinmlar yapilmig ve aba gsterilmig, bunlar meyvesini ve-
rip Rus sanayiininceki retim dzeyinin kat kat stne ikarmigt1. Yeni adlyla Volga-Urallan
blgesi petrol aismdan gok degerli oldugunu kanitlamigtl. 1955 ile 1960 arasmda Sovyetpetrol
retimi iki katma 1kacak,1950'ler sonunda da SovyetlerBirligiVenezuela'nm y.erini ahp dn-
yanm en ok petrol reten lkeleri arasinda Amerika'dan sonra ikinci sirayi
tutacaktL Gerek-
de artik Sovyet retimi Ortadogu'dan gelen toplam retimin begte neegit olmuqtu.
ten
Baglangtta Sovyet petrol retiminin ogu Sovyet bloku smirlari iinde tketiliyordu. Son-
ralan, 1955yllmdaRusya yeniden Bati'ya ticari boyutta petrol ihracina bagladt. 1958'den bagla-
yarak ihracat giderek artti ve dnya pazannda nemli bir faktr oldu. Merkezi Haberalma Tegki-
petrol alanmda nemsenmesi gereken bir kuvvet" olmugtu.
"uluslararasi
lati'nin deyimiyle artik
SovyetlerBirligt on dokuzuncu yzyilda, Bati'nm petrol saglaylcisiroln almayahazirdi ve bu-
oldugu kadar ok alict istediginden flyatlan olabldiginedgrd. Sovyet-
na istekliydi. Mmkn
ler'in bu tasarrufuna Washington sonradan "Sovyet Ekonomik Hcumu" diyecekti. 1958'de ya-
pilan bir kabine toplantismda, C lA direktr bir uyan yaparak gunlan sylyordu:"Sovyetler'in
kurulu pazarlarin yerini degigtirme kapasitesi zgr dnyayi olduka tehlikelibir durumla kar1
kar1yagetirmigtir."
Petrolgirketleria1smdan, Sovyetler'in meydan okumastna kargihk vermenin ve Ruslar'i si-
kigtirmamn tek yolu batill devletlerce petrol ithalatma temel bazi kisitlamalar koymak, bylece
onlararekabete dayall yarut verme diger bir deyimle fiyat indirimi yapmakti. Ancak, bu konuda
irketler yine de ikmaz iindeydi. Eger sadece pazar flyatimn indirimiyle yetinilirse, o zaman
bundan girketleryalmz kendileri yararlanacakti. Suhalde, acaba resmi fiyatt da mi indirselerdi?
Bunu yaptiklarmda retici lkeler Ruslar'la rekabete girme2ahmetine katilirlar miydi?
Sonuta 1959'da bu yapildi. lik indirimi, varil bagina on sekiz sent olarak, yaklayik yzde
10 bir indirimle British Petroleum yapt1. Eu hareket petrol ihracatilarmm giddettiprotestosuna
yol amada gecikmemigti. Juan Pablo Prez Alfonzo da ateg pskryordu. Abdullah Tariki ise
ktzgmhktan ilgtnadnmgt. Demek ki tek bir kalem oynatipla byk bir girket,ne kadar pet-
rol reticisi varsa tmnn gelirinibir hamlede silebiliyordu.Bu, ihracaltlari harekete gemeye
sevk edecekti.

Arap Petrol Kongresi

Bir sreden beri Kahlre'de, 1959 Nisan ay1ndabir Arap Petrol Kongresi iin hazirlik yapillyordu.
Toplantimn orada yapill nedeni Nasir'm Arap dnyast zerindeki stnlgn sembolize et-

487
l

mekti. Konferansa drt yz delege katilmigt1ve bunlar arasmda kugkusuz Tariki de vardl. Juan
Pablo Prez Alfonzo ise BP'nin fiyat indirimine
ve yeni Amerikan kotalarlyla Venezuela petrol-
ne konulan kisitlamalara kizdtgi iin, aynca Washington'a yaptigi son zetleme grgmesiteldi-
finin geri evrilmesine ierlediginden bu toplantiyasadece."gzlemci"olarak katillyordu. lke-
nin vergi yasalan metinlerini ve diger petrol yasalannm Arapa evirilerini tagiyanbir delegas-
yon kendisine eglik etmekteydi. Orada temsiledilmeyen ve yoklugu fark edilen tek lke Irak'tt.
Arap dnyasmda esen Nasir ideolojisi aktmmaragmen Bagdat'm yeni hkmranlari kendilerini
Nasir'a yardim ediyor gstermek istememiglerdi ve kanl1darbeden hemen lasa sre
sonra frak
~
Misir'la tamamen ters dgmgt. Bunun sonucu olarak irak, Kahire'deyapildigi iin ve bir de
petrol sorunlannda son sz hakkim Nasir'a verme tehdidini savurduguiin, Irak Arap Petrol
Kongresi'ni resmen boykot etmigti.
Kongreye katilanlar, nlerinde ok nceden planlanmi ve oguteknikolan evraklarla
yer-
lerini aldilar. Ancak, toplantinmyapildigt .gnn akgami British Petroleum'un fiyat indirimi yap-
masi toplantmmhavasim degigtirmig ve anahtar durumundaki katihmcilan fkelendirmigti. Kiz-
gmhga kapilan delegeler byle bir tutuma kargi ortak cephe kurma yolu aradilar. Byk petrol
girketleri milliyetilik konusundan sz edilrendigesiyle Kahire toplantismakendi gzlemcilerini
gndermigti. Ancak, grdkleri ve igittikleri geyler kisa zamanda bu temsilcilerinendigesini gl
dermigti. Michael Hubbard isimli bir British Petroleum temsilcisininbu girketinbagkanma temin
ettigt gibi "Konferansm bagarih getigi sylenebilirdi; nk ele ahnan politik konularda bagtaki
kipiye deginilmemigti." Bunu syleyentemsilci daha sonra gunlari da ilave ediyordu: "Arap dele-
geleriyle batih delegeler arasmdaki gayri resmi tartigmalarok dostane bir hava iinde geti.
Kongrenin esas temast petrolclgn batih kafalarca anlagilamadigt, onlarin bu konuda cahil ol-
duklarlydi." Bagka bir Inglliz temsilclyegre ise "toplanti

petrol endstrisinin gelecekte Arabis-

tan'm ev sahlbi lkeleriyle olan iligkileri aismdan
'olumlu'
bir geligme sayilabilirdi."
British Petroleum bu toplantidakendine zg bazi diplomasilerden yararlanmigtir. Hub-
bard bagkana verdigi raporda "Petroleum Week"dergisinden perde gerisinde aktif olarak aligan
Bayan WandaJablonskiaracillglyla Abdullah Tariki ile bir bulugma ayarlayabildiginisylemigtir.
Bayan Jablonskiona
"kipisel
bilgisine dayanarak" Suudiler'le ekonomik gerekleri tartigmanm
mmkn oldugu konusunda teminatvermigti. Ancak, Hubbard raporunda unlan bildiriyordu:
"Onunla kargilagtigmda maalesef durumun byle olmadigmi anladim. Kuveyt'in hakkaniyete
dayanmayan petrol retimini konuqurken kendimizi birden giddetli seviyesiz bir
ve tartigmanm
linde bulduk. Birka yz bin nfuslu Kuveyt'teki petrol retiminin, nfusun milyonlan buldu-
gu Suudi Arabistan rnne kiyasla daha byk hizla arttigi iddia edilmigti." Hubbard raporu-
nun ileri satirlannda gunlanda ilave etmigti: "Onlarla herhangi bir iletigimin mmkn olmadigt
hemen anlagildi." (Aramco yetkilileri sonraki gnlerde gikyette bulunarak gunlansyleyecekti:
"Batill petrolcler Tariki ile konuurken 'Sen de bir gn petrolclkte benim kadar uzun ahgir-
san evlat' szn sarf ettikleri an, davayi kaybetmiglerdi. O dzeyde konugmakla petrol adma
yarardan ok zarar saglad11ar.")

"Hepinize Sayg11ar,Wanda"
Wanda Jablonski'yegelince, o Kahire'de Hubbard'm sandigmdan ok daha yogun bir yagam s-
ryordu. Petroleum Week dergisinin muhabiri ve sonradan Petroleum Intelligence'in editr
olarak zamamnm en nfuzlu ve etkili gazetecisiydi. Sangin ve dzgn fizigl, iyi glyimiyleAvru-
pai bir hava ta1yor, bu hallyle her kapi kendisine alhyor,her konuyu izleyebillyordu. Ida Tarbell
glbi azimli ve bagimstz karakterde olmakla beraber, onun gibipetrol endstrisinin elegtiriciside-
gildi;petroln global geligmegsterdigi parlak gnlerde daha ok taraflararasinda iletigimi sagl1-
yor, bilgi araciligi yaplyordu. Esprili ve etin mizali yalmz bir kadm olarak mhendislerve milli-

488
 yetilerdenolugan sper gl erkekler dnyasinda kendini idare ediyor, temaslanndane kadar
ileriye gidecegini ok lyi saptlyor, bunu her zaman canla bagla yaptigindan, sonundaistedigi y-
ky greniyordu. Petrol endstrisinde isim yapmig herkesi teker teker gayetlyi tamrdi.Seneler
getike, periyodik olarak o veya bu girketi veya lkeyi atlatmalanyla kizdirdig iin bu girketler
onun dergilerine abonelikten geiciolarak vazgeer, fakat sonra o yine bu girketleriutand1rtrdt.
nkgirketlerbu dergllere yeniden abone olurdu. Sonutagu anlagilmigtnPetrol endstrisinde
g veya sorumluluk ifade eden konumdaki bir kimse, onun dergisi olmaksizmi; yapamazdi.
.
ekoslovakya'da dogmuy olan Jablonski, nl bir bitki bilirncisiyken, sonradan jeologluga
dnen bir babanin kizlydi. Jeologolduktan sonra babast, nce Socony-Vacuum'a sonra da Mobil
adim alan bir Polonya girketine girmigti. Grevidnyayi gezip Socony'nin pazar kurmay1plandt-
g lkelerde jeolojikolarak rekabete dayanan yerel petrol bulma olasillgimnbulunup bulunmadt-
gni aragttimakti. Zamanla olaylar Jablonski'nin,babasmdan petrolden ok bitkibilimini grendi-
glnigsterdi. Kimligini teghisettigi her bitki iin babasi ona bir peni veriyordu. Bir gn bu.yolla
topladigiparalar yz dolari bulunca, tm Amerika'yi otomobille dolagti. Babasi dnyay1 dolagip
oralarda aligirkenkizi da genellikle onunla beraber olur, ancak bazen araya uzun aynliklar gi-
rerdi. Tahsil iin Cornellniversitesi'ne girdiginde, o gne kadar birok farkh lkede okula git-
migti ki, bunlar arasmdaYeniZelanda da vardir. Aynca Kahire'den Kuds'e kadar yaklagikbir ay
deve sirtinda yolculuk yapmigti. (Bu strada bitlenmig, sonradan bitlerden anndirilmasi gerekmig-
til. Wanda,bir mnasebetlegylesylemigtir: "Benim dnyaya kargi farkh bir bakt; aim vardir.
New York digmda hibir yerde uzun sre kalamam."
1956'da Sveyg krizinden hemen'sonra Jablonski Ortadogu'nun on ild lkesine unutul-
maz bir rportaj gezisi yaptL Bu ara Riyad'da Kral Suud'la rportaj pahastna nemli daveti geri
evirdigi, hatta bu yzden agiz kavgasma bile glrdigt 80ylenir. Konugmanm ertesi gn New
York'taki meslektaglarma
su mektubu gnderecekti: "Bilin bakahm ben dn gece neredeydim?
Suudi Arabistan Krah'mn hareminde! Siz bundan hemen bir sonu gikarmadan biralen da ben
olanlar1 anlatayim, Oraya... gl suyuyla kangik ay imek, akyam yemegi yemek ve tam anla-
miyla nepeli bir partisi'ndebulunmak iin gittim. Sinemalarda grdklerinizi veya 'Ara-
'tavuk

bistan Geceleri'nde okuduklannizi unutun! Onlann hepsi hayali, film iin yapilmig geyler. Be-
nim katildigtm yemek ise sade, siradan,sicak, tipkt bizimkiler gibibir ev ve aile atmosferini yan-
sitan trden. Tek farki ok daha byk bir aile erevesi iindel Hepinize saygilar, Wanda."
Mektupta tek deginmedigi gey,Kral'm haremini koruyan, gzleriyle onu soyacakmig gibi bakan
haremagalanydi.
Jablonskisadece Kral Suud'la degil, Ortadogu'da
"gzlenmesi
gereken l numarah adam"
diye tanimladigtAbdullah Tarild ile de konugmutu. Petrol imtiyazi politikalari alanmda Tariki
onun gznde l numarall adamdi. Yerigeldike Suudi Arabistan'da aliganAmerikan petrol gir-
ketterini Tariki'nin nasil giddetle kmadigmi ayrmtih olarak yazmigttr. Birka yil sonra ikinci kez
bir araya geldiklerinde Tariki yine her zamanki kadar eleptiriciydi.Bu arada Wanda ona nemli
bir bilgi aktardi. Tariki'ye "Tipki sizin kadar ilgm olan biri daha var" demigti. Bu szyle Juan
Pablo Prez Alfonzo'yu kastedlyordu. Tariki'ye ikisini bir araya getireceginesz vermigti.
Wanda 1959'da Kahire'de yapilan Arap Petrol Kongresi'nde szn tutarak Prez Alfon-
zo'yu koka kola imek iin Hilton Oteli'ndeki odasina davet etti. Jablonskiburada Alfonzo'yu
Abdullah Tariki ile tanigttrdi.Prez Alfonzo punlan syleyecekti: "Demek hakkmda birok gey
duydugum kipisizsiniz." Artik, Prez Alfonzo'yu konferansa kadar getiren ige baglamamn zama-
niyd1. iki adam aralarmdatekihyk ihracatilarla beraber ok gizli bir toplantiyapmaya karar
verdiler. Yalmz toplantinerede yapilacakt1?Kahire'nin bir banliys olan Maadi'de bir yat kul-
b vardi. Mevsim ge oldugundan kulbe kime gelmiyordu.Orada, kimseye fark ettirmeden
toplanmakaran aldilar.
Maadi konugmalan ok byk gizlilik inde ve ok siki gvenlik nlemleriyle yapilmlytt.

489
J

yleki sonradan, kat11anlardanIran11temsilci"Tam bir James Bond atmosferi iinde bulugtuk"

diyecekti. Prez Alfonzo ve Tariki'den bagka toplantidabulunanlar bir Kuveytli, bir Iranli(kisa-
dece gzlemci olarak katildigim israrla belirtmig, temslciolmasi iin hkmetinin izni gerektgi-
ni syleyip durmugtu) ve bir de, hkmeti konferansi boykot ettigi iin oraya Arap Birligi men-
Subu ro1ne brnerek gelen bir Irakli'dan oluguyordu. Katilanlardan her biri kendi zel durum-
larmi belirttikleri iin bunlar gz nne almmig ve sonuta resmi bir anlagmayavanlamayacagt
anlagilmigti.Ne var ki Prez Alfonzo bu engeli de devre digi etmenin yolunu buldu. Toplantlya
katilanlarin bir "CentilmenlerAnlagmast" yapmasmi nerdi. Anlama sadecehkmetlerine ya-
pacaklan tavsiyeleriierecekti, o kadar: "Centilmenler Anlagmasi" hazirlandt ve Iranlikatihmet
digmda hepsi tarafmdantereddtsz imzalandt, franlt,Sah'inonaylm almadan hareket etmek-
ten son derece korkmug, areyi ortadan kaybolmada bulmutu. Digerleri ise onun da imzasim
almak iin Kahire polisine bagvurmak zorunda kalmigt1.
Centilmenler Anlagmast'nda ngrlen tavstyeler Prez Alfonzo daha Caracas'tayken
onun kafasinda belirlenmigti. Hkmetlerine bir Petrol Danigma Komisyonu kurmasi, flyat yapi-
smi savunmastye milli petrol girketlerikurmasi iin tavsiyedebulunacaklardt. Hkmetlerden
yanya" anlagmasim hafilletmele-
-"yari

ayricaok kiymetli olan, tabli Bati'dael stnde tutulan

ri- Ye kendi ikarlarmaolarak, en az1ndan yzde altmly, yzde kirk geklindedzeltmeleri iste-
pazarlari garantilemek iin" kendi yerli rafineri sistemler kur-
"istikrarli
necekti. Buna ilaveten
mali, bylece hkmet gelirlerinidaha iyi korumallyd11ar, B u anlagma,petrol girketlerinekargi
ortak bir cephe olugturmada gerek anlamda atilan ilk adimdir.Wanda Jablonski'yegelince, o yi-
ne her zaman oldugu gibi hareketin merkezineok yakm bir yerdeydi. Ileride Organizationof
Petroleum Exporting Countries(Petrol hraEden lkeler Teykilati) OPEC adi verilen teykila-
-

tin olugmasmda uzlagma saglamakiin arabuluculuk grevinihenz tamamlamigtl.

490
 26
OPEC ve Yeni Bir Dalgalanma

Tm olan bitene kargm, petrolde agin retim giderek artmaktaydi. Bu SovyetlerBirligi'nin pet-
roln Bat1'da satmak amacina ynelik saldirgan.nitelikli, fiyat dgren ve takasla satig yapan
politikasindanileri geliyordu.O Soguk Sava; yillarmdaBati'da yagayanok kimse Sovyetler'in
petrol kampanyasim yogunlagtirmasmm sadece ticari bir serven olmadigma, aym zamanda po-
litik bir saldin da olduguna inanmigtl. Genel kamya gre bundan ama Bati Avrupa'da petrole
bagtmlilik yaratmak, NATO'nun birligini zaylflatmak ve Bati'nm Ortadogu'daki petrol konumu-
nu alaagi etmekti. Senatr Kenneth Keating Ruslar ve igirtkanliderleri iin punlansylemigti:
"Ekonomik sava Sovyetler'indnyay1 fethetme emellerine zellikle uygun dgyor. Krupev
birka defa bizi mezarasokmaklatehdit etmigti. Simdi gre, firsat verme-
de aika anlagildigma
miz halinde bizi bir petrol denizinde bogmaktan memnun kalacak."
Hi kugku yok, SovyetlerBirligi ok etin bir rakip oldugunukanitlamada baarihydL Sov-
yetler endstri aletleri ve tarim rn satm almak iin dolara ve Bati'nm teki dvizlerine muh-
tati. O zaman da, gimdikigibi,petrol ihracati Bati'yasatabilecekleripek az geydenbiriydi. Fiya-
ti ucuz oldugu in, yalmzca bu ekonomik aidanSovyet petrolhalka okekicigellyordu.Rus
petrolnnn Karadeniz limanlarmda Ortadogu resmi flyatinm yansma bile satildigt oluyordu.
Sirketler Ortadogupetrolnn nde gelen pazan Bati Avrupa'da Ruslar'a kargi byk satty ka-
ylplanna ugramaktan korkar olmugtu. Btn bu geligmelerbatili girketlerdetedirginlik yaratir-
ken, bu defa yeni bir geligme huzurlarmi bsbtn ka1racakti.Rus petrolnn en byk alicist-
noire"lan yani en tiksindikleri kimse olan ItalyanEnrico Mattei oldugu
"bte

nm bir numarah
anlagilmigtil
Simdibir kez daha, 1959'daki gibi genel.agin retimle bag etmek ve ncelikle de Sovyet
tehdidine, Sovyetpetrol ithaline hkmetlerce engelleyici k1sitlamalar koyarak kargi durmak
iin pirketlerinnnde agik tek bir kapi kallyordu. Rekabet veya fiyat indirimi. Ancak, hangi fi-
yat indirilecekti? Sadece-pazar fiyatini indirseler dogacak kaylp oldugu gibi petrol girketlerine
yklenecekti.Bu defa resmi fiyat zerinde ikinci bir indirimi gze almay1 dgndler. lik indi-
rim 1959 Subatt'nda yapilmig, tm Arap Petrol Konseyi'ni ilgmadndrmg, aynca Centih
menler Anlagmasi'na yol amigtt. Bu defa, ikinci kez ayni geyyapilirsa acaba neler olurdu?

T Cetveli Srgl Cetvele Kargi

1960 Temmuzu'nda, Arap Petrol Konseyi'nin Kahire toplantismdan on beg ay sonra, Standard
Oil New Jers y Ynetim Kurulu, uzaylp can sikic1bir konu haline gelen resmi fiyati konugmak
in New York'ta toplandi.Toplanti ekigmeligemigti.Su defa girketin bagmda yeni bir bagkan
vardi ve hi de yabana atilmayacak olan bu kigi "Jack" lakablyla tanman Monroe Rathbone idi.
Bu adamm hayati Amerika petrol endstrisi ders kitaplarmdaki adamlann hayatina benzer. Ba-
basi ve amcast bir vakitler Bati Virginia'da Jerseyadma rafinericilik yapmigti.Ona gelince,kimya

491
 mhendisligt egitimi grmve L DnyaSavagl'ndanhemen sonra Jersey'inbyk rafinerisi Ba-
ton Rouge'da allymaya baglamigti, Jersey'denbir sorumluntin bir sirast geldiginde syledigi glbi,
Rathbone yeni akim iinde rafinericiligi bilegiminden" ikanp bilim haline geti-
"bilmece-sanat

ren ilk adamdir.

Otuz beg yagina geldiginde Baton Rouge rafinerisinde genel yneticlydi. Eu grevdeyken
Lousiana'nm demagojik siyasi lideri Huey Long'un yirtici saldmlanna kargi koyarak politikalan-
da bir.hayli beceri sahibi oldu. Huey Long sirf StandardOil'le atigabilmekiin Lousiana'dan
aday oluyorduVe bunu det haline getirmigti. Standard'a kargi kigisel savag veriyordu. Bu ne-
denle o gnlerde artakyaglanmigolan Ida Tarbell'a, vaktiyle yazdigt, artik yaymdan kaldmlm1;
.
"Standard Oil'in Cemigi"kitabmdankendisine vermesi iin yz dolar teklifetmigti. Rathbone
Jerseyiinde parlamq, meslegindeen st dzeye gelmigti. Patron olarak kendine gvenen, ka-
rarh, sogukkanh, bog konugmalara ragbet etmeyen biriydi. Bir meslektagi onu "Elinde T cetveli
olan bir mhendis" diye tanimlamigtir.Tek eksigi, tm meslek yagammi BirlegikDevletler'deki
grevlerde geirdig in, yabanci petrol reticilerinin her an degigebilen mantalitelerini anmda
sezme yeteneginden yoksun oluguydu. Petrol ihracat1s1 lkelerin milliyeti liderleriyle ba et-
mede halki Huey Long'u devreden silmek geri iyi bir hazirhkti, fakat bu iq Rathbone'un sandi-
g kadar kolay degildi. Resmi fiyat zerinde yeni bir indirim yapmanm nasil kargilanacagim bir
trl algilayamlyordu. Onca, teden beri biraz tahammlszlkgsterdigireticilere damymaya
bile gerek yoktu. Sir sirasigeldigindeonlar iin gu szleri sarf ettigi sylenir: "Bu fakir lkelerin
ve bu fakir insanlann bazilan iin para bag dndrc bir paraptir."
O gnlerdeJerseySirketi sayilamayacak kadar ok komite tarafmdanidare edilirdi. Bu yz-
den yurtiinde adi "New JerseyStandardKomite Sirketi'ne" 1kmigt1. Su sistem belirli birama-
la, acilen almacak kararlan nceden sezip grmek, bir sorunun dikkatle incelenip her ynden
degerlendirildiginden emin olmak iin kurulmuytu. Rathbone'un kararlar11se, bir yaktmnm sy-
ledigi gibi iin mutlaka tonlarcadelil isteyen kararlardi.." tetam bu agamada, agi-
"rtlmesi

n petrol dneminde yeni pazarlar kazanmak gibi stratejik bir sorunla kalasi dolu olarak, Rathbo-
ne komite sistemini kaldirmak ve resmi fiyat zerinde zorla flyat indirimi yapmak glbibir uygu-
lamaya gitti.
Jersey Sirkett'ninyetenekli Ortadogu uzlagtincisi ve fran konsorsiyumunu gerekleptiren
Howard Page bu konuda giddetleRathbone'a kargi ikmigtir.O ve JerseyYnetim Kurulu'nun
teki yeleri Rathbone'unsorunu Ve getirebilecegi olasi tepkileritam olarak kavrayamadigt ka-
nismdayd1. Howard Page bu konuda bir sredir Rathbone'a ters dgmgt..Page gerekten ge-
nig bir uluslararasi deneyime sahipti. Sava; sirasmda Harold Ickes emrinde aligirkenBirlegik
Devletler'le ingiltere arasinda petrol iginin organize edilmesinde yardimlari olmuytur. Bundan
sonra Jersey'inOrtadogukoordinatrlgne getirilmigticToplantilarda ona kargi ikmigolan biri
Page iingunlan sylemtir: "oketin bir adamdi. Yanmda daima bir srgl cetvel tagir,bu-
nunla her varilin son yarim sente kadar hesabml tutardi. Yine de onun gelecegi gren biri oldu-
gunuve bagkalarmm grglerini ok lyi anladtgLm sylemeliyiz." Page Ortadogu'dakipatlaylci
g olan milliyetiligin nemini ok iyi kavramigti. Jersey'deki meslektaglarmin zellikle de
Rathbone'un bunu kavramadiklanna inanlyordu.
Page beraber al1;tigtyneticileri egitme abastyla, Ortadogu'danhenz dnm olan ce-
sur gazeteciWandaJablonski'ylekonuarak onu JerseyYnetim Kurulu'yla tamptirmakiin bir
toplantiayarladi. Jablonski onlara, toplantidahazir bulunan bir ngilizdiplomatm sonradan nak-
lettigine gre, "Nastr'a kar1hemen her smifta evrensel denebilecek agin bir baglillk vardi. Ba-
ti'ya kargi ise dgmanlik hkimdi. Bu dgmanlik son zamanlarda fark edilecekkadar artmlyti"
diyecekti. Petrol konusunda bu dgmanlik artik var olmayan toprak sahipligine yneliyor ve gi-
derek ykselen bir feryada dngyordu. Arap lkelerinin servetini, yabanci sermayeler yoluyla
kendilerinden ekip alan uluslararasi petrol girketlerinekaryl birok aci eleptiriler duymutu.

492
Araplar'a gre petrol girketlerinin st dzey yetkilileri Londra, New York, Pittsburgh'daki genig
tegkilatlardanOrtadogupetrol reticisi devletlerin ekonomik yazgilanm lontrol ediyordu ki, bu-
na hibirgekilde msamaha edilemezdi. JablonskiJerseyYnetirti Kurulu'na dnyada igitmek is-
tedilderien son sz de sylemig,Irak Petrol Sirketi gncel yapismm ve Aramco'nun yakmda
bildirmigti.
"kisa
mrl" oldugunun kamtlanacagtm
Jablonskiile yaptigt bagka bir toplantidaRathbone milliyetiligin gc hakk1ndaki tutumu-
nu onaylamadigmi Jablonski'yesylemigtir.Onun kaygilanna katilmlyordu. Kendisi Ortado-
gu'dandaha yeni dnmgt. Karamsar olmak iin sebepyoktu;Jablonski'ye agiri karamsar oldu-
gunusyledi.
Jablonskibu sze ters bir yanit vererek grgn gyle belirtecekti: "Sen her geyesadece
yzeyden balayorsun, Jack,kendine. bir iyilik yap. Sunuanla ki, seni orada larm1zi hah stnde
yrttler, itibar ettiler, ancak sen orada sadece birka gn kaldm. Yerindeol'sam bu syledikle-
rini sylemezdim."
Jerseyynetimi resmi flyati dgrmeyi tartigirken,Pagebuna kargi ikt1.Byleyapilirsa Jer-
sey lkelerin milli gelirlerinikesmig olacaktt. Ynetim Kurulu'na hkmetlerine_dampmay1, on-
larla uzlagmay1,ancak kendi baglarma asla bir yey yapmamalarmi gtledi. Page bu ara bir neri-
de bulundu: Fiyat indirimi yapilmah ancak bu mzakereedildikten ve hkmetlerin rizasi alm-
diktan sonra yagama geirilmeliydi.Orada bulunan yneticiler bu teklifionayladi. Toplantinin
bagkam Jack Rathbone ise onaylamadi Page'i
"her

geyibilen ukala" diye devre digi birakti. Jer-

sey'in ige devamla fiyatlan indirmesini, bunu kendisinin istedigi gibiyapmasmi karar altina aldi.
Kendi istedigi, fiyat indiriminin hibir hkmete veya gahsadanigilmadan yapilmas1ydi.O byle
istiyordu, igte o kadar!
9 Agustos 1960'ta, ihracatilara hibir uyari yapmadan, Jersey,Ortadogu ham petrolnde
varil bagma resmi flyatta on drt sente kadar indirim yaptigm duyurdu. Su yaklagikyzde 7 d-
demekti. tekigirketler de, isteksiz de olsa, biraz da korkarak Jersey'iizledi. Shell'den John
Louden'in grgylebu
"kt
bir hareketti. Birokhkmet iin bu denli Onemliolan bir endst-
ride sadece pazarm g ve egilimine gre hareket edilemezdi. Diger btn faktrler de dikkate
almmahydi. Son derece dikkatli olmak partti." British Petroleum ise 1959'da resmi flyatta indirim
yaptig zaman aldig dersle durumdan yalonmig ve
"haberi

teessflekargiladigim" sylemigti.
Petrol reticisi lkelerin tepkileri ise hi kugkusuz
"teessf"

sinirini fazlastyla agmiqu.

Standard Oil of New Jerseyonlarm milli gelirlerindenkocaman bir dilimi ekip almigti. Hem de,
onlann mali konumlan ve milli kimlikleri iin o denli nemli olan bu yagamsal karar, tek yanli
olarak, hi kimseye dampilmadan almmigt1. Simdi art1khepsi ate; pskryordu. Howard Pa-
"kiyamet

ge'in sonradan ammsayip naklettigi gibi kopmug, yer yerinden oynamigti." Jersey'de
ahyan ve flyat indirimine kargi ikmig diger bir ynetici bu karar duyuruldugunda Bagdat'ta bu-
lunuyordu. lleride bu konuya deginirken
"olaydan
sag kurtulduguna ok memnun" oldugunu
sylemigtir.

"Bagardik!"
Ihracat1lar ate; pskryor ve mutlaka bir geyler yapmak istlyorlardi. Bu konuda hi vakit kay-
betmeden hemen harekete getiler. Standard Oil Sirketi'nin resmi fiyatta indirim yaptigi 1960
Agustosu'nda duyurulduktan hemen sonra Abdullah Tariki, Juan Pablo Prez Alfonzo'ya bir
telgrafekti; arkasindan da hi vakit geirmedenyirmi drt saatlik bir ziyaret iin Beyrut'a utu.
"beklerseniz
Gazetecilerden gelen
"ne
olacak?" sorusuna, grrsnz" yanitim vermigti. Tariki
ve Prez Alfonzo, Kahire Centilmenter Anlagmas1'nda imzalari bulunanlan, mmkn oldugu
kadar abuk, bir kez daha bir araya getirmek istiyorlardt. Etrafa egemen fke ve kiyamet nrtma-
sinda Irakhlar kendileri iin siyasi bir hrsat dogduguna inanmaya bagladi. Abdl Kerim Kasim'm

493
 kurdugu ihtilal hkmeti kendisini Ortadogu Nasir rejimine baglamak istemiyordu. Aynca,
onun, Arap Cemiyeti ve diger Arap petrol konferanslanndaki hkimiyetinden yararlanarak pet-
rol politikasma nfuz etmesine ciddi gekilde karglydi. Bu agamada, Irakltlar yeni br organizas-
yon kurmada, flyat indirimini bir silah olarak kullanarak petrolpolitikasimNastr'dan soyutlaya-
bileceklerini anladilar. Organizasyonun tamamen petrol ihracatilanndan olugmasi ve iinde
Arap kkenli olmayan iki lke, iran ve Venezuela'mn bulunmasi planlanmigtt. Iraklilar ayrica
byle bir gruplagmamn Irak Petrolgirketi'yle kargilagmadakendilerine destek verecegi ve fazla-
siylamuhta olduklan ek geliri saglayacagi midindeydi. Su dgncelerle ihracatilari Irak'in hi-
mayesialtinda araya getirerek
bir bu firsatin adeta zerine atladtlar ve hemen delegelere Bag-
dat'ta yapilacak toplantilin davetiye gnderdiler.
Irak hkmetinin gnderdigi telgrafCaracas'a Prez Alfonzo'nun ofisine ulagtigmdaAlfon-
zo sevinten ne yapacagim papirmigt1. O her zaman uluslararasi bit "Texas Kurumu" istemig ve
b konuyu itenlikle savunmuytu. tegimdide meyvesini ahyordu. Prez Alfonzo bundan b-
yk mutluluk duymug, elindeki telgrafi havaya kaldrarak yamndaki yardimcilanna heyecanla
"Bu igi bagardiki Sonundaistedigimizi aldik!"diye haykirmigt1.
Petrol girketleri.tek yanh olarak yapilan flyat indiriminin ashnda ok byk bir hata oldu-
gunualgilamaktagecikmedh Nihayet 8 Eyll 1960'taShellonlara zeytin dali uzatip kendi resmi
flyatmi iki ila drt sent ykseltecekti. Ne var ki bu jestiyapmakta ge kalmigt1.10 Eyll tarihin-
de byk ihracati lkelerin temsilcileri-Suudi Arabistan, Venezuela, Kuveyt, Irak, ran- Bag-
dat'a gelmig durumdayd1. Katar toplantlyagzlemciolarak katildi. Toplantida ilk igaret pek de,
hayra alamet degildi. Prez Alfonzo, yeni demokratik hkmete karg1yapilan darbe girigimine-
deniyle Caracas'tan hareket tarihini ertelemigti. Bagdat gehride tanklar ve silahli askerlerle do-
luydu. Yeni ihtilal rejimi darbe olasiliginakargi alarma gemigti. Toplantmin devami sresince
her delegenin arkasina bir koruyucu yerleptirilmig,bu sonuna kadar byle srmgt.
Bu olumsuz kogullara kargm yine de delegeler 14 Eyll'e kadar iglerini tamamladt Ulusla-
rarast petrol girketlerine muhatap olmasi iin bu toplantidayeni bir tegekklkurulmasi karar al-
tina almmigtL Bu tegekklnadi Petrol hraEden lkelerTeykilati'dir. Su teykilatstlendigi
grevleriqu gekildeaiklamigti: Petroln flyatim savunmak; tam anlamiyla,fiyati kesintiye ugra-
madan nceki dzeye getirmek. O andan baglayarak ye lkeler milli gelirleri iin son derece
nemli olan fiyatlandirma iginde girketlerin mutlaka nce kendiferine damqmasinda Israr ede-
cekti. yelkeler aynca ayarlamasmi" saglayacak bir sistemde istlyordu ki bu, Tariki
"tetimin

ve Prez Alfonzo'nun hayallerinde yatan dnya apmdabir Texas Demiryolu Kurumu demekti.
Tariki ve Alfonzo, gnn birinde girketlerin
"yaptirim"
uygulamasi halinde igbirligi yapmak iin
dayanigmaya girdiler.
OPEC'in doguuyla girketler,karar almadan nce, igi bir kez daha dgnmeyi, gerekirse
geri adimatmayive dogru drst xr dilemeyi grendiler. OPEC'tenbirka hafta sonra yapilan
bir Arap petrol kongresinde Standard Oil temsilcisininmahcup bir tavirladelegelere "Eger yapti
Omizigi tasvipetmiyorsamz, zr dileriz" dedigi hatirlardadir.Ayni kigi, guszleride sylemig-
ti: "Konu ne olursaolsun, byk kk her igte, yapm14oldugumuz geyeitirazimz olursa, bu-
nun iin pimdiden zr dileriz. Yaptigimizgey aslmda dogru veya yanlly olsa bile, sizin onu yan-
lig olarakgrmenizveya niin o gekildehareket ettigmizi anlamamamz bir kusurdur ve bu ku-
sur bize aittir."
irketler zr dilemekle akillica davranlyordu; nk OPEC'e bagli beg kurucu ye dnya
ham petrol ihracatimn y2;de80'inden ogunun sahiblydi. Ayrica OPEC'indoguu
"petrol
ihra-
catilannm ilk defa kolektif bir hareketle hkimiyeti ele geirdiklerini" smgeliyordu. Bunlar
sonradan OPEC'in Genel Sekreter Yardimcisiolan,Fadil al-alabi'nin szleridir. alabiszlerini
gyle srdrmgt: "Bu ayni zamanda uluslararasiiktisadi iligkilerin dogal kaynaldar zerindeki
. 'dnm
devletler kontrolne bakig aismdan da bir noktasi' olmugtur."

494
 Evet OPEC sayesind,ebirok neri yap11mig,nutuklar gekilmigti; ne var ki yine de OPEC
tehditte bulunma ve zorlama atsindan fazla etkili olamiyordu.Ayrica, nceleri o kadar zr di-
leyenlerin bu tegkilatipek ciddiye almadiklan kesindir. StandardOil'den Howard Page teykilat
iin grgngyleagiklamigtir:"Biz OPEC'in iglemeyecegini billyor Ye onun iin de fazla
umursamlyorduk." agdat'takikurucu konferansa katilan ve OPEC'inilk Genel Sekreteri olan
Fuad Ruhani'nin gzlemine gre girketler "OPECyokmuygibi"davramyordu. Batillhkmetle-
re gelinceonlar da tegkilatihafife almigtir. 1960 Kasimi'nda OPEC'in kurulugundan iki ay sonra,
CINnin "OrtadoguPetrol" iin dzenledigi kirk sayfahkok gizli raporda bu yeni tegkilata
.
sadece drt satirlik yer ayrilm14tl.

1960'larda OPEC
Gerekten de kurulugunun ilk yillan in OPEC'in sadece iki konuda performansmdan bahsedi-
lebilir. Birincisi, petrol girketierininkendi balanna karar alirken kesin adim atmaktan ka1nma-
lanni, nce dampmalanm saglamigtir.Ikincisi de, ilan edilmig olan resmi flyatm bir kez daha in-
dirilmesini nlemigtir. Bu iki bagarmm digmda OPEC'in, kurulugunun ilk on ylh iinde sergileye-
cek fazla bir performansi yoktu. yelkelerin hepsinde, franhari, toprak altindaki rezervler
kontratta imtiyaz alanlara ait sayllirdi. Eu yolla,girketlerlkelerin kontroln smirlami oluyor-
du. Aynca dnya petrol pazarmdaki agiribolluk pazari bunaltiyor, ihracatl lkeleri birbirine ra-
kip yaplyordu.Bunlar gelirlerini ayni dzeyde tutup korumak iin pazarlara baglanmak zorun-
daydi ki bu onlarda hognutsuzluk yaratlyordu. Su pazarlara girebilmek iin muhta olduklangir-
ketlerden vazgemeyi gze alamazlardi.
"smrgelegmeden
1960'll yillar srp giden bir kopma" hareketine tanik oldu ve bu yll-
larda "Unc Dnya" sorunlartve karmagalan filiz vermeye bagladi. Ne var ki OPEC 1960 for-
masyonunda kesin izgilerle belirlenmig ve yaamsal nemde olan petrolle ilgili yaptinmlan
1960'i izleyen birka yll boyunca petrol dnyasinda uygulayamadi. Bunun sebebipetrolgirket-
lerinin ihracatilardan gelen daha yksek gelirtalebinikargilamak istemeleridir. Bunda daha bag-
ka politik faktrlerin de rol vardt Suudi Arabistan'da Kral Faysal artik tam anlamiyla egemendi
ve kardeginin aksine, Batt yanlisiydt.Aynca, Suudi Arabistan'la Misir arasinda bag gsteren siya-
si rekabet ok gemeden Yemen'de temsili bir savagadngmgt. Ortadogu digmda ise
Venezuela sorun yaratiyor, BirlegikDevletler'leistikrarli bir fligki kurup Kennedyve Johnsonida-
"flerleme

relerinin lttifaki"nda anahtar konumunda lke olma yollarmi anyordu. K1saca, bt-
nyle de alindigtnda, uluslararast politikanin iinde bulundugu kogullar,Amerika'nin stnlg-
n ve bazi retici lkelerin gvenligi aismdan nemi bu retici lkeleri Amerika'ya ve Batill
endstri lkelerine dogudan meydan okumaktan men edlyordu.
Aynca, OPECyesi lkelerin gelirleriniarttirmak gibi ortak bir hedefi olmasi aralarmdaki
siyasirekabetibsbtn krklyordu. 196l'de Kuveytingiltere'denayrilip tam bagimsiz oldu-
gundaIrak sadece bu kk lkenn sahipligindeisrar etmekleyetinmedi, iggal tehdidindede
bulundu. Irak ancak, Ingiltere'nin Kuveyt'in savunmasina yardimci olmakiin buraya bit blk
asker gndermesindensonradirki bu hevesinden vazgeip geriadim atmigtir. Tek protestoola-
rak geicibir sre iin OPEC'teki yeligini askiya aldi. kibyk retici, ranve Suudi Arabistan
da birbirlerine hem gpheylehem de kiskan gzlerle bakiyordu. Nasir'm parlamasi ve btn
Ortadogu'dakimilliyetilik akim1her iki hanedamn blgedeki politik liderlikleri aismdan tehli-
ke arz ettigi halde byle duygular beslemekten kendilerini alamlyorlardi. Sahkendi gelirinin
mmkn olan en kisa zamanda artinlmasimistiyor ve bunun tek yolunun daha ok petrol sat-
mak olduguna inamyordu. Kanismca bu, retimi kontrol altinda tutup fiyatlari artirarakyapila-
mazdt. Istedigt diger bir geyde fran'm eski nemli konumunu tekrar kazanmasi ve bylece ken-
"iran

di kipisel tutkularmalayik hale getirilmesiydi. Bir gn pyle demigtir: bir numaralt retici

495
durumuna getirilmelidir. Uluslararasi petrol
'dzenleme'

sistemi teoride iyi, pratikte ktdr;

nk gereki degildir."
Suudiler'in dzenleme" sistemine kargi olan Onemli kipisi Abdullah Tariki Kral Su-
"petrol

ud'la aym safta yer allyordu. Ancak, byle davranmakta bataltydi. nkg mcadelesinde
Faysal galip gelmigti. 1962 yllinda Tariki igten atildi ve Petrol Bakanligt koltuguna kabinenin
gen hukuk dampmani, Ahmet Zeki Yamani oturdu. Yamani'nin uluslararasi Texas Demiryolu
Kurumu kurmak glbibir fikri veya niyeti yoktu. Tariki'nin OPEC'ten ikanlipatilmasi bu gekilde
olmutur. Bundan sonraki on be yllt srgn olarak gegirmig, bu sre iinde danigmanhk, Oteki
petrol lkelerine yol gstericilik, gazetecilik ve tartigmacihkyapmigttr. Tartigmalannda daima
petrol girketlerinikmayan, Araplar'i sahip olduklan dogal kaynagin kontroln ele geirmeye
zendiren konugmalar yapmigttr.
OPEC'in teki babasi Prez Alfonzo ise hem politikada hem de OPEC'te d kinkligina ug-
ramigt1.Bakan olmamn getirdigi fiziki stres ve onca uzun yolculuklar onu tkettiginden1963'te
grevden istifa etti. Sylendigine gre onun greyipetrol reticilerini bir araya getirmekti ve o
bunu baarmigti ve gimdiartik yapacagt bagka bir geykalmamigti. Yine de istifasindan birka haf-
ta sonra OPEC'e mthi; bir eleptiri bombardimam yagdiracak, teykilatietkisiz oldugu Ve Vene-
zuela'ya hibir yarar saglamadigl iin aci bir gekildeyerecekti. Bunu da yaptiktan sonra artik vil-
lasma ekilerekkendini okuyup yazmaya ve felsefe ahgmasma verdi. Agin bir biimde by-
yen, grltl, otomobillerle dolu bu gehirdeevini kendisine bir sigmma yeri ve dgnmek iin
uygun bir kpe olarak seen Alfonzo, evin ve bahenin bakumni da bizzat kendisi yklenmigti.
"geytan
"petrol
Ancak artik ekme" konusunu agzina almlyor, tersinepetrolden pisligi" diye sz
edlyordu. Pas tutmuy otomobili hl bahesinde petrol servetinin israf sembol olarak duruyor-
du. Yagaminm son yillannda ahqmalanmkaynaklari israf etme yerine idareli kullanma konusu-
na ve endstriyel toplumun sebep oldugu kirliliklere odaklamigti. 1979'da lmnden hemen
nce gyledemigti: "Ben her zaman her geydenevvel bir evre bilimcisi olmuumdur.Artik pet-
rolle hibir gekilde ilgilenmiyorum. Een ieklerim iin yagtyorum. OPECbir evrebilimci ola-
rak benim iin gerekten yok olmuytur."
1960'll ytllar boyunca ogu zaman petrol girketleri OPEC'ledogrudan temasa gemekten
kamdilar ve bunun iin byk aba gsterdiler. Byk girketlerdenbir ynetici, o gnleriamm-
sarken ylediyecekti: "Bizim konumumuz quydu: mtiyazlann sahibi bizdik ve gerektiginde bu
imtiyazlar hangi memleketteyseigimizi o rnemlekette hallederdik." 1960'h ylllar boyunca
OPECvarbgmi sadece bir sembolmg gibi srdrd ve bagka bir yneticinin dedigi gibi "Petrol
dnyasmm gerek dnyasi o gnlerde ABD ithalat kotalan, Rus kkenli petrol ihracati ve reka-
betti..Ticari basmm btn stunlan, yneticilerin kafas1 ve hkmette politika retenlerin ev-
raklan yalnizca bununla doluydu. Petrol endstrisinin en nemli ugragibunlardl." Ancak, hepsi-
nin iinde, en nemli olan taleptekigz kamagtinc1 bymeydi. Bir de, gncel arzdakidaha da
gz kamagtinci artig. Anlagildigma gre OPEC'in byk petrol girketterine kargi istedigi etkili
meydan okuma devri bir daha gelmemek zere tarihe karigmtyt1.

"Yeni Petrol Blgesi ve Daha okFil"

OPEC'in kurulugundan hemen kisa sre sonra, OPEC yesi lkeler, dnya petrol ihracati ze-
rindeki tam hkimiyetlerini kaybettiler. 1960'll ylllara gelinceye kadar birka eyalette petrol ku-
yulan keyfedilmigve bunlar ailmigtt. Bu da pazan petrol glne evirmigti.Zamanla petrol re-
ticisilkelerin ogu OPEC'eye olduysa da dnya pazanna ilk giriplerirakip olarak gereklepti
ve bunu kendilerinden nce kurulmuy ihracati firmalann parar hissesini zorla ele geirerek
yaptilar.
Bu seneler iinde Afrika'ya dnya petrolnn
"yeni
kanadi" gzyle bakilmigtir. Petrol ara-

496
I

mada Fransa.ilk nclg yapmig ve bunu Birinci Dnya Savagi'ndansonra Clemenceau'nun

"topragm
petrol iin kani" dedigi zamandaki politikalandevreye sokarak bagarmigtir.Clemence-
au ayrica, bu denli kritik bir konuda yabancigirketlerin
"bakkal"a
sagladigi petrole artik gvene-
meyecegine de inanmigtL Ona gre eger Fransa byk bir g olarak kalacaksa mutlaka kendi-
ne ait petrol kaynaklan olmallydL H. Dnya Savagt'nmbitiginden sonraki birka yll iinde Char-
1
les de GaulleFransiz"mparatorlugu"smirlan iinde ne kadar petrol varsa hepsinin ikanlmasi
iin azamiabamngsterilmesini emretmti. Ama tm dnyada Fransiz petrol retiminin en
azmdan Fransa'nm kendi tketimine egit hacme getirilmesi, bylece demeler dengesine yar-
dunct olmak ve gvenligin saglaumastydi, Ancak Fransa'nin milli garnplyonu sayllan CFP aym
grgte degildi ve Irak Petrol Sirketi'ni ve bu girketin Ortadogu'daki konumunu sarsma girigi-
mindeydi. Bu amala hkmet yeni bir devlet girketleri grubunuBureaude Rechersches Ptro-
lier (BRP) emrine vererek
"imparatorlugun"
diger yerlerinde de. petrol aramayla grevlendirdi.
Bundan birka yll sonra, Bati Afrika'da, Gabon'dapetrol keyfedildi.
Kuzey Afrika'da ise Fransa'mn Fas Yksek Komiserligi evresinin gphelibakiplari altmda
Sahra'da petrol aramyordu. Sorbonne niversitesi'nin en gzdejeolojiprofesr Sahra'da kesin-
likle bir damla bile petrol olmadlgLndan emindi ve hatta bu konuda iddiaya bile girmigti. Burada
bir damla petrol bulunmasi halinde bunu byk mutlulukla iecegni sylemigti. Ne var ki bu
arazi ok byk oldugundan ieriye girip yarigma izni isteyenlerin sayisi azdi ve sonunda bagka
bir kamu igletmesi olan Rgio Autonome des Ptroles (RAP)arama iine bagladi. Bylece Ceza-
yir'de ilk petrol bulma igi 1956'da Cezayir'e nasip oldu.
Cezayir'in Sahra'da yaptigt kepif tm Fransa'da heyecan yaratmigt1. Bu, Fransa'nmilk ola-
rak Ortadogu'nun digmda ve Shell Cezayir kegfinde ortak oldugu halde "Anglo-Saksonlar"m
uzanamayacagi bir yerde petrol kaynaklarmm kontroln ele aldig anlammdaydi. Ayniyllin, ile-
ri aylarmda baglayanSveyg Krizi "Sahra'nm" Fransa iin ifade ettig nemi bir kez daha pekigti-
recek, bu defa Amerikahlar'm petrol ve politik destek aismdan ne kadar gvenilmez oldugunu,
bunun tehlikelerinibir kez daha gzler nne serecekti. Fransizlar Amerikahlar'm kendilerine
ihanet ettigine inanlyordu. Ayrica, bu kriz hem Fransa'mn gururuna hem de iktisadi istikrara
atilmig agt bir, tokatti. Bu yzden hkmete bagli iktisadiKurul zellikle Afrika'da yogun bir
uluslararasi arama kampanyasi iin girigime geti. Kurul "Petrol konusunda bir deggim yarat-
mak artik lkemizin gvenligiiin part olmugtur" diyordu.
Bu olugumlarmhepsi bir arada, Cezayir'dekipetrol keyiflerinive hizli geligmeyidaha da ya-
gamsal bir hale getiriyordu. Artik Fransa'da, "Sahra" adi sihirli bir szck olmugtu. Sahra'mn
Fransa'yi yabancilara bagtmli olmaktan ve yabanci dviz krizinden kurtaracagma inan11migti.
"Sahra" Fransiz ekonomisine yeniden canlilik kazandiracak, Almanya'nm Ruhr blgesinde savag
sonu olugmakta olan ekonomik mucizeye Fransa adma yanit verecekti. Bizzat De Gaulle 1957de
tekrariktidara dngnden bir yll evvel Sahra topraklarini ziyaret etmigti. Bu stra, l kamplann-
daki petrolclere gyle sylemigti: "Sizindnyaya takdimettiginiz bu byk olay bizim lkemiz
iin byk bir firsattic Bizim yazgimizda bunun her geyi degigtirebilecegi yazilidir."
Petrol bulunduktan sonra yerden 1kanlmasi ok zordu. Petrol yataklari ln derinlikle-
rinde sakl1ydi.Su gibien basit ihtiyalar bile yol bulunmayan topraklarayzlerce mil uzak mesa-
felerden getirillyordu. Neyse ki 1958 yllma gelinceyekadar, petroln kegfedilmesinden sonraki
iki yll iinde petrol bu dela l topraklarmdanftglerarak akmaya baglad1ve Fransa'ya ihraca ha-
zir hale geldi. Yine de Sahra petrolnn bir dezavantaji vardi. Cezayir 1954'te baglamig olan
kan11bir baglmsizlik savagiiindeydi ve Cezayirliisyanctlar Sahra'yi Cezayir'inblnmez para-
si kabul ederken Fransiz Protestanlar tam aksini savunuyordu. Bu yzden Sahra petrol retimi
gelecegine tam anlamiylagvenilirdenemezdi. Fransa'nin bazi evrelerinde"Anglo-Saxon'la-
rm" ve Italya'nmSinyor Mattei araciligtyla bagimsizlik sonrasi Cezayir'de Sahra petrolne ter-
cihli girme hakki kazanmak iin isyanctlarla igbirligi yaptigi bile sylenir olmugtu.

497
 Yine de Fransa'nin yaptigi hareket ige yaramigtl. erdigi tm risklere kargin 1961 yllma ge-
linceye kadar evvelce Fransiz Devleti'ne ait olan ve Fransa kontrolndeki girketler epeevre
tm dnyada petrol retir duruma gelmigti.retilen.bupetrol Fransa talebininyzde 85'ini
kargilayacak hacimdeydi. Bunu izleyen sene Cezayirresmen bagLmsizllgLm kazandL Ancak, De
Gaulle'nin Cezayirliler'le yaptigi Evian Anlagmasi Fransa'mn Sahra petrolndeki konumunun
aynen muhafazasim garanti altina almigti.
Yine de, Cezayir'in yapilan anlagmaya ne kadar sre uyacaglm kimse bilemezdi. Fransiz
petrolnn topyekndurumunu glendirmekve kurulu byk girketlerledaha etkin yarigttra-
bilmek iin 1965'te RAP, devlet girketlerininBRP grubuyla birleptirildi. Adi geen grup, Fran-
sa'da, bir de ok nemli bir gaz yatagi kegletmig.ve geligtirmigtl.Bu birlegmeyi YakitDirektr
Andr Giraud gyleaiklamigti: "Kendimizi gerekibir tarzda uluslararasi duruma adapte et:
meyi yegledik." Birlegik girkete,Enterprise de Recherches et d'Activits Ptrolieres veya kisaca
ELF-ERAP adi verildi. leridedaha ok kendi firmalarmdan biri olan ELF adlyla amlacakti. Ceza-
yir merkezi model almarak inga ettirilen ELF dnya apmda bir arama kampanyasma ynelecek
ve sonuta yeni bir girket, petrol girketleri arasmda en byklerinden biti olmalda kalmaylp, ay-
ni zamanda dnyadaki en byk endstri gruplanndan da biri olacakti.
rtim diger lkelerde de, yeni bir zengin yatak bulmak midlyle yanan hirsh bagtmsizla-
nn destegiyle toparlanmayabaglamigtl.Byk girketlergeziyapar gibi sik sik petrol yrelerinde
dolaniyorlardi. Bunlar, Ortadogu'da byk holdingleri oldugu halde, Iran Krfezi lkelerinde
her zaman iin olasi bazi olaylarla kargilagmamak ve bir gn kendilerini rehine durumunda gr-
memek iin petrol kaynaklarmda yenilik yapmak istiyorlardi. Shell mensubu bir yneticinin
1957de ifade ettig gibi hepsini bir tek sepette saklamak istemiyorlardi." Nijer-
"yumurtalarm

ya'da 193Tde arama allymalarma baglayan Shell-BPortak girketi, sonunda 1956'da Nijer Neh-
ri'nin baliklideltasmda ilk petrol igaretine rastladt Ancak, dnyamn hibir yerinde bulunan
petrol Libya Kralligi'nin 1ssiz llerindetamk olunan olaganst mucizenin getirdigipetrolle
mukayese edilemezdi. Burada yapilan kepif endstri dnyasim topyekndegigtirmig, bunun so-
nucunda da dnya politikalannm bagtap sona degigmesine neden olmugtur.

Libya'nm Parlak Devri

ikinci Dnya Sava1gnlerinde, Almanlar'la Ingilizlerarasindaki akil almaz l savaginda Lib-
ya'nin kayahk arazisinden binlerce tank gelip gemigti. Rommel kuvvetlerinin mzmin gekilde
petrolden yoksun olugu nedenlyle bozguna ugratildigi yer de burasidir. Taraflardan hibiri, pet-
fol lmlerinin giderekdgtgn grdg ve saate kargi savagtigi halde dnyanm en byk
petrol rezervlerine ok yakm, sadece birka yz mil mesafede bulundugunu bilmlyordu.
IL Dnya Savagi'ndan sonraki ilk on yll iinde, Libya askeri ynden olduka nemliymig
izlenimi veriyordu. Bu grnm verdigi yer Amerika'mn Dogu Yarikresindeki en nemli s-
lerinden biri olan Wheelus Hava Gc ss'yd.Bunun di1nda Libya uluslararasi alanda pek
bir araya gelmig,.nfusu ok az olan l-
"eyalet"
bir anlam ifade etmiyordu. Birbirinden ayn
keyi adeta zorla tretmiglerdi.lkeninsaghksiz politik sisteminin stne, aslinda kral olmak-
tan hoglanmayan ihtiyar Kral drisoturtulmutu. Idris bir defastnda istifa mektubunu bile yaz-
diysa da, bunu haber alan kabile baglan ihtlyar kralm tahttan inmesine engel oldular. Libya ku-
raklik ve ekirge bollugu yznden hastalikli, ok fakir bir lkeydi. Ekonomik gelecegi parlak
olmaktanok uzakt1. lL Dnya Savagi'ndansonraki ylllarda belli bagli iki ihra maddesi vardl.
Esparto denilen, banknot yapunmda kgit olarak kullamlan bir egit bitki ile Mttefik ve Mih-
ver kuvvetlerin arkada biraktiklan paslanmig tank, kamyon ve silahlardan arta kalmig maden
paralan.
1950'li yillann baginda lkede petrol retilebilecegine dair jealoglardabir gphebelirmeye

498
 baglamigti. Petrol arama ve retim igini zendirniek iin 1955'te gikanlan Libya Petrol Yasa-
si'yla, Libya'da ranKrfezi lkelerini simgeleyen ok byk imtiyaz blgeleri yerine, ok daha
kk imtiyazlann kurulmasi kararlagmigt1.Bu yasaya nayak olmug Libya Petrol Bakan1 gu
aiklamayi yapmigtt: "Ben Libya'nm ige Irak veya Suudi Arabistan ya da Kuveyt gibi baglamasmi
istemedim. Ben lkenin tek bir petrol girketininelinde olmasina razi olamazdim." Libya Dogu
Yankresi'nin diger lkelerinde korumasiz petrol retimi veya imtiyazi olmayan bagimsiz lke-
lere imtiyazlarm ogunu vermeye hazirdt Bunu yapmakla oralarda da aramave retim yapabi-
lecegini, bunu Libya'daki aym hizla bagaracagma inamyordt1 Aynca, bli yasa bagka bir avantal
daha sagliyordu. Hkmetedgen pay, verilen petroln gncelpazar fiyatina gre saptanacakt1.
Gncel pazar flyati gln bir flyat olan resmi flyattan da dgk oldugundan, Libya petrolnn
diger lkelerin petrolne gre daha krh oldugu ortaya 1klyordu.Tm bunlar kugkusuz girket-
lerin Libya petrol retimini azamiye ikarmalaniin ok geerlisebeplerdi. Bu dzenlemenin
hi kugkusuz bir ana hedefi vardi ki bu Libya Petrol Bakam'nca yyle aiklanmigtir: "Amacimiz
-

daha abuk petrol bulmakti,"

Petrol konusundaki bu yayma stratejisi ige yaramigti. 195Tde yapilan mzakerelerin ilk ra-
undunda on yedi girket tam seksen drt imtiyaz iin bagvuruda bulundu. Libya'da uygulanan
politika yava; yavag meyve vermeye bagladl. Ancak, aligma kogullari kabul edilir olmaktan ok
uzakti. lkegeligmeyolunda ok gerideydi. Dig dnyayla iletigim saglayacak telefon bile yoktu.
SzgelimiAmerika'yla gehirlerarasikonugma yapacak birinin telefonbulmasi iin nce uakla
Roma'ya gltmesi gerekiyordu. Arazide jeologlarnceden lii hesaba katmadiklari engellerle kar-
gilaglyordu. rneginII. Dnya Savagi'ndan kalmt; yaklagik milyon-arazi mayim gibi. Yerleri
belli olmadigindan bunlara rastlayanjeologlarinve iilerin ldg veya yaralandigt sik grlen
bir geydi. Bu sakmcayi gidermek iin girketler bu defa
"maym
yerini tespit" kuvvetleri kurdular
Ye giderek bu mayinlari General Rommel iin koymuy olan Almaniar
aramp bulundu ve mayin-
lann imha igi hunlaraverildi.
Yapilan ilk aramalar mit verici degildi. Su mitsizlik kisa srede blgede yerlepti. BP stok-
taki petroln, kira kontratlanni ve villalaritn tafsiyeedip blgeden aynlmak iin hazirhga bagla-
migtL Sonranasil olduysa 1959 Nisan aymda, Zelten denen bir noktada, Akdeniz
sahilininyak-
lagik yz milgneyinde Standard Oil of New Jerseybyk bir petrol kaynagma rastladt Bu bu-
lugu Amerikan Digigleri Bakanligi IngilizDigigleriBakanhgi'na gyle zetlemigti: "Libya'ya b-
yk ikramiye ikti." Aslmda Jersey Libya'ya
"pas
verme" kararimn epigtne gelmigti. Ne de olsa
Aramco'nun yzde 30 hissesi onundu. Ayrica hem Trak Petrol Sirketi'nin hem de frankonsorsi-
yumunun yesiydi ve hepsinden nemlisi Venezuela'daki en byk reticiydi. Yine de, risklerin
ok fazla oluguna ragmen Libya'da petrol sahibi olmanm ok byk bir avantali vardt Jersey'in
dnya api petrol.retirtii koordinatr M.A. Wright, "Libya'nin ta iine girigimizdekiamalar1-
m1zdan biri Ortadogu petrolyle yanacak petrol bulmakti" demigti. Ona gre
"bir
ham petrol
kaynagina daha sahip olmakla Suudiler'e kiyasla daha avantaih konuinda olacaklardi." Ayrica,
diger girketler gibi, Jersey de Libya'da mevcut politik risklerin Iran Krfezi lkeleri veya
Venezuela'daki politik risklerden ok daha az olduguna inanmigtL
Zelten'deki petrol kegfiyle buraya akin baglamigti. 1961 yllma gelinceye kadar, on lyi yatak
kegfedilmigve Libya petrol ihra etmeye baglamigti. Petrol ok yksek kaliteli, "tath"

tabir edi-
len dgk slfrltrdendi. ranKrfezi'nin daha agir, yksek oranda mazot ieren ham petro-
lnn tersine Libya harn petrol ok daha yksek oranda benzin ve diger
"temiz"
rnler veri-
yordu. Avrupa'mn giderekbyyen otomobil filolan ve yeni dogan evrecilik aismdan da m-
kemmel bir kaynaktL Ayrica,yerlegim aisindan da Libya retimi tam aranan yerdeydi; ne Orta-
dogu'daydi ne de Svey; Kanall yoluyla veya Afrika Burnu'nu dnerek nakliyesine gerekvardi.
Libya petrol Akdeniz'i geerek Italya'dakirafinelere kolayca ulagtmlabiliyor ve sonra da dogru-
dan Fransa'nin gney kiyisina sevk ediliyordu. 1965 yllma gelinceye kadar artik Libya dnyamn

499
en byk altmei petrol reticisi olmugtu ve tm petrol ihracatmm yzde 10'unu kargihyordu.
1960'larin sonuna gelinceye kadar gnde milyon varilden fazla retir dzeye gelmig,
1969'da da verimi gerekten Suudi Arabistan't gemigti.Daha on yil evvel,henz hibir petrol
rezervinin keyfedilmemigoldugu bir lke iin bu inamlmaz bir baanydi.
Ne var ki ok abuk ve beklenmedik bir refaha kavugari Libya i evrelerikokugmaya bag-
lamig, refahin dogurdugu rehavete kapilmigtL Sarikiherkes petrolden elini ekmigti.Bir petrol
yneticisi o gnlerdenyakimrken girketinin bir metelige muhta hale geldigini sylemigtir.Alic1-
lardan ogu ise sadece metelik degil bundan ok daha fazlasmi istiyordu. Kk bir Amerikan
bagimstzt olup Libya'dan epey miktar imtiyaz almig Occidental Petroleum jeologlarmdanBud
Reid durumu gyleaikhyordu: "Eger iginizi yerel mteahhitlerden biriyle yapiyorsaniz, iginizde
mutlaka bir aksilik olur. Her yandan bask1 grmeyebaglarsimz. Szgelimi adamm kayinbiraderi
gmrkte memursa, birden gmrktengemesini beklediginiz bir tehizatmgmrktetakildi-
gmatamk olursunuz. Eger tehizatmgecikmeden size ulagmasini garantilemek isterseniz mutla-
ka belirli bir nakliye ve mteahhitlik firmasiyla i; yapmamz gerekir." Libya Kraliyet Sarayi'mn
hizmetterine bakan aile de byk hediyelere olan dgknlgyle n kazanmigti. Bir gn bu ile-
nin resi olan kigi bir otomobil kazasinda lmg, bu clay lkede egitli krizlere neden olmuytu.
Bir Amerikali petrolcnnszleriyle aile reisinin kayb1
"rgvetin
kime verilecegi konusunda ger-
ek bir kararsizlik yaratmigtt."
Libya petrolnn bol bol retilmesi dnya petrol fiyatlarmt dramatik bir gekilde etkiledi ve
Sveyften sonra baglamig olan dgge htz kazandirdi. Libya petrolnn devreye girmesi Sovyet
petrolnn yanm b1raktigt igi devam ettirmigtir. Libya'da retimin yandan fazlast, byk girket-
lerin aksine, kendilerine mahsus ilog kapilarindan yoksundu. Korumalan gerekendaha bagka
kaynaklart da olmadigindan, retimi kismak iin herhangi bir sebepleri yoktu. Ayrica,yksek fi-
yath yerli petrol koruyan ve zendiren kotalarla Amerikan pazarmm digmda tutuluyorlardi.
Bylece Libya'da iq gren bagimsizlar ekonomi ve cografyayla oldugu kadar politika yoluyla da
Avrupa'da tek bir pazarda toplanmayazorlandilar Ye petrollerini ne fiyat verilirse o flyata satmak
iin gerektiginde kabaca savagtilar. Sonuta,sadece Avrupa'da degil, dnyanm her yamnda, pa-
zar bulmak iin beklegen petrol arzi petrol talebinigemigti. Neticede bogaz bogaza bir rekabet
bagladi. 1960-1969 yillari arasmda petroln pazar flyati varil bagma 36 sentlik dggle yzde 22
azaldi. Enflasyonu indirme abas1yla bu dgg daha da sert bir ivme gsterecek, yzde 40'a ka-
dar inecekti. Jersey Sirketi'nden Howard Page o gnleri pu szclderle ammsar: "O gnlerde
petrol herkes iin, her saatte, her yerde ve her zaman ahcmin koydugu en dgk fiyatla bulunur
bir meta olmugtu. Sunusylemek isterim ki, ben hayatimda hi bu denli rekabeti bir piyasa
grmemigtim. Sankipazar yzst yere dogru dgyordu."

Mattei'nin Son Uuu

Dnyaya meydan okuyan bu kuvveti harekete geirip bylderin gcne ve sanayiin ta iine su-
nan adam Enrica Mattei acaba o gnlerde ne yaplyordu? ENl'yi ve yan kurulugu AGIP'i byk
bir dnya gcne dngtrdkten sonra Mattei, mcadelesine devam etmig, bir savagtanb-
rne kogarak yalnizca kurulu girketlerle degil, Amerikan hkmetiyle ve Kuzey Atlantik Organi-
zasyonu'yla (NATO)da iligkiye girmigtir.Bunlardan son ikisi ucuz Sovyetpetrol almak ve Sov-
yetler'in devamli mgterisiolmak iin Mattei'nin yaptigt neriden tedirgin olup korkmuglardt
Mattei'nin niyeti, temeliAkdeniz'e dayali kendi boru hatti sistemini batiya uzanan Sovyetsiste-
mine baglamak ve bylece Rus petrol almak, italyanboru hattiyla Rus petroln takas ettir-
mekti. Ancak, bu tehlikelimcadelelerde Standard Oil of New Jerseyve teki byklerle de bir
uzlagma yolu bulma hesabmdaydt Hatta Amerika'mn yeni Bagkani JohnKennedy'le tampmak
iin Amerika'ya gitmeye haz1rlamyordu. Amerikan hkmetine gelince, petrol girketlerinin

500
 Mattei ile bir uzlagmaya varma abalarmidestekliyor, Amerika'mn italya'dakiBykelisi'nin
1962'de syledig gibi, Gelecekte daha bagka polemige meydan vermemek iin Mattei'nin in-
"

cinmig gururunu yeterince pohpohlamak" geregini duyuyordu.

27 Ekim 1962'de, Mattei zel jetiyleSicilya'danyola iktL Jette kendisinden bagka tek
yolcu olarak Time dergisinin Roma brosu gefivard1.Mattei'nin Amerika'ya gidigi nedeniyle bu
Italyandevi hakkmda n sayfada yer alacak bir yk yazma pegindeydi. nceMilano'ya inme-
leri planlanm1sa da, bu hibir zaman gereklegemedi. Korkun bir hrtma ikmig,Mattei'nin je-
ti parampara olmugtu. Kaza Milano'nun Linate Havalimani'na yaklagik yedi mil mesafede ol-
muytu.
Olay yeri Italya,konu Mattei ve bu kigide eligkilerledolu oldugu iin paralanmamn sebe-
bi hakkmda sonradan birok speklasyonlar yapilmigtir.Bazi kimseler bu kazada batili istihbarat
servislerinin parmagt oldugunu, Sovyetler Birligi'yle petrol anlagmalan yznden sabotaji bunla-
rm yaptigim iddia etmigtir. Digerkimselerse uak Sabojatim Cezayir'in bagLmsizligina kargi inatla
- savagan Fransiz GizliOrdu Tegldlati'mn yaptigini syledi. Bu grg ileri srenler sabotajm Mat-
tei'nin smrgecilige kargi oluguna ve Fransizlar'Hi Cezayir'e kangmasini eleptirmesine bagladilar.
Bunlar diger bir nedenin de Mattei'nin Cezayirliisyancilarla flrt etmesine tepki olarak intikam
maksadlyla ve Mattei'nin amacimnAGIP'i Cezayir'in bagtmsizlig iin savagtirmakoldugunu sy-
lediler. Ancak, tm bu sylentilerekargm lmnn kaza sonucu meydana gelmig olmast daha
olasidir. Bunda olumsuzhava kopulunun, Mattei'nin aceleciginin ve kaderin payi vardi. Mattei
karakter olarak daima ok aceleci, sabirsiz bir insandi. Onu her zaman bir geyleryapmaya iten ki-
gilig yznden, inig iin firtinano dinmesini bekleyemezdi. Daha nceleri de kt havalarda
uarken uagin pilotunu Milano Havaalani'na inmeye zorlamt; ve hunda baanlt olmustu.Ancak
hu defa kaderini geregndenfazla zorlamigti.
ldgndeMattei elli alti yaymdaydi ve kurmak istedigi imparatorlugun doruk noktasm-
dayd1.Btn hayatt boyunca hibir olaydan mteessir olmayan,hibir yara almayan bir kigiizle-
nimi vermigti. New YorkTimes digigleri kpe yazan onu gu szlerle tammlamistir:"Italya'men
nemli ahsiyeti.Roma'daki Bagbakan'dan veya Vatikan'daki Papa'dan bile daha nemli kipi."
Bir sylentiyegre "talyanMucizesi" diye savagsonu patlatilan bombanm asil sahibi herkesten
ok Mattel idi. lerikiyillarda ENI'nin Roma'daki merkezinin bulundugu semte "Piazzo Enrico
Mattei" ad1verilmig ve gerek ENI, gerekse AGIP byme ve geniglememcadelelerini srdr-
mglerdir. Ne var ki Mattei'yi kaybettikten sonra dnyanm kural tammayanpetrol girketleriara-
smda bir numaraytiggal eden ENI'nin saltanat gnlerisona ermigti.

Yeni Rakipler
Artik Mattei yoktu; ancak bir devrimin ateginitutugturmuyondan sonra lmgt. Byk petrol
irketlerinin dnyadaki global egemenligi bu devrimin ateginde alaagt edilmeye mahkmdu.
Verdigi genel imajin tersine, petrol endstrisinin yapist devamli olarak degigmekteydi. Yirmnci
yzyil petrol tarihi incelenirse, gelenkipilerin" devamli olarakkurulu petrol dzenine m-
"yeni

dahale ettiklerini grrz, Ancak, yine de, 1950'll yillara kadar bu kipilerin grglerinede yer
verilmigtir; bu grglerde losmen petrol sanaylinin parastyd1. Ne var ki 1957de Mattei'nin
fran'laanlama yapmasmdan ve Japonlar'mda iran'1izleyerek TarafstzBlge'ye giriginden sonra
bu sre ve Mattei'nin baglatmig oldugudevrim devam etti ve ne kadar ok geyindegigmigoldu-
gunudramatik gekilde gzlernne serdi. Simdiuluslararasi petrol oununda ilgi sahalan birbi-
rinden arpici gekilde farkli birok oyuncu yer aliyorduve bunlar YediK1zKardeg aginda igbir-
ligi yapmig oyunculardan sayi olarak ok fazlaydt
Oyuncu say1sindaki bu patlamamn birka sebebi vardir. Petrol konusunda ilerleme
kaydedilmig, teknolojiyayginlagmigtL Bunlar ieolojikriski azaltmig, arama ve retim uzmanligi-

501

I
 ni kolaylagtirmigt1. reticidu'rumdaki lkelerle retici duruma gemek zere olan lkelerin h-
kmelleri, bagimsizlarm ve yeni oyuncularmda bu oyuna girmesi yanlislyd11arve bu grg sa-
vunan imtiyazci politikayi benimsemiglerdi. Seyahat, iletigim ve haberlegmeye getirilenyenilik-
ler Latin Amerika, Ortadogu ve Afrika'yi daha yakm ve daha kolay erigilir yapmigt1.Uluslararasi
petrol yatirimlari kargiliginda denen yksek flyatlar en az 1950'lerin ortalarma kadar srmg
ve oyunculara ok ekici gelmigti. Birlegik Devletler'in vergi yasasi da yabanci yatinm riskini
azaltmig ve daha cazip kilmigt1. Sirketleri dimemleketlere gitmeye zendiren bagka bir faktr
de
"dzenleme"
sistemidir. Bu sistem, girkelleri yabanci lkelerde tam kapasiteyle igletecekleri
topraklarbulmaya zendirmigti. Ayrica endstrilegmiglkelerin petrol talebiyeni boyutlara dog-
ru tirmanirkengerek tketicive gerekse retici lkeler artik petrole iktisadi geligmeninmotoru
Ve gvence,
gurur ve gcn somut sembol gzyle bakiyorlardi.
oknemli olan bir etken daha vardi. Bu BirlegikDevletlet'in batill ittifak sistemi ve dn-
ya ekonomisi iindeki stnlgdr. Milliyetilik ve komnizm akimlarinm dogurdugu krizlere
ragmen Amerika'mn nfuzu digerlerininkinden daha kahci, koloni yanhst eski imparatorluklann
nfuzuna glge dgrc nitelikteydi, Amerika'mn askeri gcne her kesimde saygt gsterili-
yor, ekonomik baprisi hayranlik ve kiskanlik uyandinyordu. Dolar dnyada en gl para biri-
mi olmay1srdryor. BirlegikDevletler Amerikan sermaye, teknolojive ustaligim diger endst-
rilere oldugu kadar ba endstriye de yagdirdigt bir ekonomik dzenin merkezinde bulunuyor-
du. YineABD riskleri ve tehditleri etkisiz kilabilecek bir politik dzene gekilverecek konumday-
di. zelgirigimci de aym yolu izle.migtir.
Petrol denen ayunda oyuncular, zellikle Ortadogu'da dikkate deger bir artig gsterdi. Or-
negin 1946'da blgede faaliyet gsteren petrol girketisayisi 9 iken, 1956'da bu sayi 10'a yksel-
di. 1970 ylhna gelinceyekadar da 8 l'e erigti. Ne var ki hepsi bundan ibaret degildi. Bu, ok da-
ha kapsamh bir geniglemenintek bir parasi sayllmahdir. Bir tahmin raporuna gre, 1953-1972
arasi 350'den fazla girket ya yabanci petrol endstrisine glrmig veya bu girketlerin katihmina
katki yapmigtir. Bu
"yeni
uluslararasi girketler"arasinda 15 byk Amerikan pirketi,20 orta b-
yklkte Amerikan girketi,10 byk Amerikan dogal gaz, kimya ve elik fabrikasi ve 25 Ameri-
kan kkenli olmayan girket vard1. Sava; sonu dnemin baglangicmda sadece alti Amerikan fir-
masi ve tamnmigbeg byk Amerikan girketi digmda hibirinin denizagm arama faallyetinde bu-
lunmadigi gz nne almitsa, durumun ne kadar degigmig oldugu kolayca anlagihr. 1953 yllma
gelindiginde en byk yedi girket digmda, dnya yznde higbir zel girketin 200 milyon varili
bulan yabanci petrol rezervi yoktu. 1972 ylhna gelene kadarsa en az on
"yeni
uluslarara-
si"nin her biri 2 milyar varilden fazla yabanct rezerv sahibi olmugtu. Toplam olarak yeni kat11an-
lar rezervlerin 112 milyar variline yani hr dnya toplaminin drtte birine sahip oldular. 1972
yllma kadarsa
"yeni
uluslararast" kesimin kendi aralanndaki gnlk retimi, her gn iin 5,2
milyon varili bulmuytu.
okkalabalik olan bir arena kugkusuz bazi tepkiler verecekti. Bunlar iinde en gze ar-
panlardan biri krda gzlenen dggtr. Petrol endstrisi 1950 ortalarma kadar yabanci yatirim-
lar yapmig, kargihynda yksek avantajlar saglamigtl. Bazilarina gre bunlar alkantill sava; sonu
gnlerde uzak, eripilmesi zor blgelerde omuzlanmig riskler kargilignda kazamlmig dllerdi.
Bazi kipilerse bunun bir avu byk oyuncu. egemenliginde endstri anlamina gelen
"oli-

gopol"n bir sonucu oldugunainandi. Musaddik ve ran'in,Kore Savagt ve Sveyfin sebep ol-
dugu arka arkaya gelen krizler kr oratimiyzde 20'nin stne ikarmigtt.. Ancak Svey; Kana-
h'nm 1957de yeniden ailmaslyla stoku satmak iin giripilenyogun rekabet hem fiyatlan hem
de kn dgmeye zorlamigttr. O andan sonra da, altmigh y111arboyunca devamli olarak yabana
petrole yapilan yatinm sadece yzde 11 13 dolayinda kald1ki, bu yaklagik imalati sanayilerin
-

yatinmi kadardir. Artik ihracat1 lkeler o gne degin grmedikleri kadar ok para kazamrken,
petrol endstrisi eskiye gre ok daha az dzeyde dl alir duruma dgm t.

502
 ip stndeCambazlik -

ran'la Suudi Arabistan Kar1Kargiya

retimdeyaganan global sava; Ortadogu'nunpetrolde anahtar lkeleri lan Iran ile Suudi Ara-
bistan arasmda uzun zamandir sregelen rekabeti bsbtn yogunlagttrmigtl.Tm dnyada
retimin ogalmasi byk girketleripolitikkararsizliga srkledi. Bu durumda retim yeni t-
reyen girketlerdengeldigi zaman dahi byk girketler petrol arzim petrol talebi kargismda den-
gelemek zorunda kald11ar. Bu, dnyanm en byk rezervi olan ran Krfezi blgesinde retimin
kisitlanmasi demekti. Aynca gunu da belirtmek gerekirki, ranKrfezi retimi hizla arttigt hal-
de yine de rezervlerin msaade ettigt veya blgelerdeki hkmetlerin istedigi hizda artamtyor-
du. BirlegikDevletler'de retim Texas Demiryolu Kurumu'nca,teki devletlerde ise benzer ku-
.
rumlarca ynetilip k1sitlamyordu. ranKrfezi evresindeki ok daha verimli petrol yataldarm-
da retimin ipleri byk girketlerinelindeydi. Bunlar, tahminenne kadar retim istendigini sap-
tarken, verilen taleple dnyanm bagka yerlerinden gelecek retim arasmdaki boglugu hesap
.

eder, miktan bu gekilde saptarlardi. Bylece zamanla ranKrfezi bir istikrar unsuru, arz ile ta-
"denge

lebi dengelemede kullamlan bir kontrol mekanizmasi,bazi petrolclerin deyimiyle mer-

kezl" oldu. Ancak kabul etmek gerekir ki petroldekibymeyi adil bir gekildedengelemek,
zellikle iranile Suudi Arabistan arasmda, hi de kolay degildi. Hirs ve tutkulan glderek kaba-
ran bir Sah'asahip iran'1veya petrol retiminde ve aslinda hibir alanda Iran'mliderligini tam-
maya yanagmayan Suudi Arabistan'i, yan bagarlyla da olsa, tatmin edebilmek iin dahiyane
Dir

plan ve uygulama gerekiyordu.

Ikiulus arasmda atigmayayol aan birok farkltlik.vardi. Bunlardan biri Arap'ti, br de-
gildi;biriSriniMslman'di, br QiiMslman. Her ikisi de ayn ayri hem blgede hem de
petrol reticileri arasmda lider olmak istiyordu ve nihayet her birinin topraklanzerinde henz
yerine getirilmemighirs ve tutkulan vardi. Petrol egitiminin dzeyleri konusunda aralarmdaki
rekabette o denli ileri gittiler ki zamanla rekabetin yogunlugu iki lke arasmda temelden mev-
cut kiskanlik ve gpheciligi geri plana atmigtir. Bunun sebebi verimin zamanla servete dng-
mesidir. Servetde g, nfuz ve saygmlik demekti.
ranile Suudi Arabistan arasmdaki rekabet byk girketleriin ok byk sorunlar yarat-
m1ptir. Sonralarl Exxon bagkani olan J. Kenneth Jaimeson'un deyimiyle bu tiplo
"ip
stnde
cambazllk" gibiydi.Birok geyidikkate almakgerekiyordu. Her geydennce (irketler her iki l-
kede de sahip olduklan konumu kaybetmek istemiyorlardi. Drt Aramco Sirketi -Jersey, Mobil
(Socony-Vacuum'un yeni ismi), Standard of California ve Texaco-- bir tek noktada tam anlamiy-
la aym grgpaylagtilar. Suudi imtiyazini tehlikeyeatacak her hareketten kaimlacakti. Yapila-
cak en alollt gey, Jersey'in Ortadogu'dan sorumlu mdr Howard Page'in szleriyle, Aram-
co'nun konumunu aylien koruyabilmesi iin, Suudiler'i mmkn oldugunca mutlu tutmaktt.
nk,"Aramco dnyada en nemli imtiyazdi ve biz de kumar oynayarak onu kaybetmek teh-
likesini gze alamazdik." Suudiler'in gznde, sira retime geldiginde ran'agz kirpar gibi ge-
lecek, bir davranig, imtiyazi tehdit ederdi.
Digertaraftanran'in potansiyel clarak blgedeki g" olduguda inkr edilemez-
"egemen

di ve bu yzden Sahbelki tatmin edilmese de arada bir pohpohlamp yatigtinlmaliydL Standard

of California'mn Ortadogukoordinatr GeorgeParkhurst'un szleriyle, "Bu dnem iinde hi
kimsenin ranKrfezi'ndeki tm hkmetleri doyuracak kadar ok petrol kaldirmasma olanak
yoktu." Gerekenyatinmm yapildigi varsayllsa da arz potansiyeli her agamada mutlaka talebi agi-
yordu. Bir yolunu bulup ihtiyalardaki bymeyi o gekilde ayarlamak gerekirdi ki hibir hk-
met baska bir hkmetin kendisinden daha fazla bir parsa kaptigt hissine kapilmasm. Suudi Ara-
bistan'm kazana fran'm kaybt, Iran'mkazanci ise Suudi Arabistan'm kaybt oluyordu. Jersey'den
Howard Page bu olguyu gyletanimlamtyttr:"Bu i; balona benzer. Bir yne itersiniz, bagka yrl-
den geri gelit; biz de tm bu taleplerikargilamaya kalksak, ayni geyle kargilaginz."

503
 leridaha da kangtmrcasma birok lkede byk girketlerbirbirlerinin ortagt gibi davrant-
i yordu. Ne var ki bunlarm ilgi sahalan birbirinden ok farkhydi ve rekabete dayamyordu. Bazila-
I
rmda ihtiyatan fazla ham petrol varken, digerlerinde hi ham petrol yoktu. HowardPage bunla-
ra gunu gtledi: "Yapmamz gereken gey gerektenortaklanmzla het zaman, gece ve gndz
mzakere etmek ve anlagma yolu bulmaktir. Siz ise devamli kavga ediyorsunuz." Bu kavgay1da-
ha da kizigtinrcasma, fran konsorsiyumuna sokulmuyAmerikan bagimsizlan sorun yarattyordu.
Bunlar daha bagka ham petrol kaynaklan veya koruyacak imtiyazlan olmadtgLndan, dnyanm ge-
nel durumuyla h ilgilenmyor, onun yerne ran'danmmkn oldugunca ok petrol allp, tm
saldirganliklanyla pazarlamak istyorlardt Iranpetrol retiminin durmadan artmasi iin srekli
baski yaplyorlardi. O kadar k byk girketlerbagimsizlann bunu yapmasi iin Sah'1 kigkirttikla-
rindan bile kugkulanmaya baglamigt1. ranretimi artacak olursa, bu bagtmsizlarm daha ok pet-
role sahip olmasi, Page'nin deyimiyle bunu byklere kargi
"koz"

olarakkullanmas1demekti. Su
durumda bykler Suudi retimine dnecek ve Ofkedenkpren Ahmed Zeki Yaman'ye ve bel-
ki de Kral Faysal'm kendine hesap verme durumunda kalacakt1.
retimiSuudi Arabistan'la ran arasmda paylagtirma sorunu iktisadi bir konu olarakgr-
lrse de, durum tamamen farklidir. Page'in grgyle iki lke arasindaki maliyet farki genellikle
sadece bir veya iki penny, yani
"devede
kulak" bir geydi. Sorun daha ok stratejik ve politik ae
dan bir karar verme sorunuydu ki bunun sorumlulugu birok kez Howard Page'e dgmgtr.
Drt Aramco ortagi adina girketlerin davram; nedenlerive gerekeleri Howard Page tarafmdan
aiklamidi.Suudiler'in petrol bakani olan Zeki Yamani gerekten ok etin bir hasimdi. Howard
Page'in kipisel olarak Iranhlar'isevdigini bilir, Page'in Suudi petrol retimi pahasma iranlilar'a
ayncalikli davrandigindan kugkulandigmi aik aik sylerdi.
ranhlar'laugragmak da bundan daha kolay degildi. 1954 Konsorslyum Anlagmasi fran
retiminin en az tm hlgenin yillik retimiyle ayni hizda byyecegini taahht ettigi halde,
Sahbuna yanagmlyor, kendisinin petrol girketlerinceoyuna getirilmekistendigine inamyordu.
1964'te Beyaz Saray'da verilen bir gle yemeginde Sah,Lyndon Johnson'a petrol girketlerinin
Arap petrol reticilerine ncelik tanimasindan korktugunu bile sylemigti. Ayrica, OPEC'in
"Arap emperyalizminin aleti" oldugunu da eldemigti. evreye sergiledigiemperyal grnm-
nn kendisi iin bir dezavantaj oldugunu bilen Sah,lkesini yeniden Ortadogu'nun bir numara-
h petrol ihracatisi yapmaya kararliydi ve bunun gerekleymesiiin egillitaktiklereve yakla-
gimlara bagvuruyordu. Amaci girketleri evresindetoplamak, hatta Amerikan ve ingilizDigigle-
ri'nin girketlerejeopolotikzeminde baski yapmalanni saglamakti. Sahon yll evvel kendisini ye-
niden gl duruma getiren kargidarbede yardimim grdg darbenin planlayicisi, eski dostu
Kim Roosevelt'e, bir toplantida,politikada tam olaraknerede bulundugunu aika izah etmigtir.
SahRoosevelt'e, "Amerika tarafmdanilkokul grencisi gibi muamele grmekten b1kkinhk getir-
"fran'm
digini" sylemigti. Batihlara riasil yardimci oldugunu uzun uzun anlatti ve bu arada Na-
str'm saldir1larma karg1 nasil bir dayanma mcadelesi verdigini" atkladt Yine de tm yaptiklari-
na kargihk sadece
"ihmal" "kt

ve muamele" gryordu: "Amerika dgmanlanna dostlarmdan

daha iyi davraniyor" demigti. Su arada bir de uyart yaparak ranile Amerika arasmdaki zel ilig-
kilerin
"sona

ermekte oldugunu" sylemigti. Bu szlerinikanitlamak iin Ruslar'la iligkilerini

dzeltmeye yneldi.Moskova ile bir gaz anlagmasi yaptive tran'm ihracatini yeniden dzenle-
yip, Bati'dan soyutlanma ve Sovyetler Birligi'ne ynelme tehddinisavurdu.
Sah'intaktikleriige yaramigti. Hem Amerikan hem de Ingilizhkmetleri franlilar'mistek-
lerini kargilamak iin pirketleri geleni yapmaya" zorladi. retimi artirmak iin Iranhlar
"elden

aynca degrudan girketlerzerine de baski yapmayi srdrd. Sah'i mutlu etmek iin elden ge-
len her gey denendL Belirli bir seneye daha ok retim sigdirmak iin girketler Bati takviminden
Iran takviminednmeyi bile kabul etti. Mzakerelerde
Sahbir hata yapacak olsa, ki bu genellik-
le bir hesap hatasi olurdu, h kimse ona hata yaptigim sylemek cesaretini gsteremezdi.

504
 1960'larortasinda Sahbir baski daha yapacak ve istenen sonu elde edilecekti. 1957-1970 yllla-
n arasi, Iran'm retimi Suudi retiininden daha luzli artig gsterdi. Eu ylllar iinde Iran'mtm
retimi yzde 387 arttigt halde, SuudiArabistan'mki bu hlza erigememig,yzde 258'de kalmig-
t1.Ancak Suudi Arabistan ige daha byk bir bazla bagladigt iin iki lkenin retim yzdesi farki
1970'te yzde 5 dolaymda kaldi. Zorlukla uygulanan dengeleme hareketi, mevcut tm glk-
lere kargm yine de baanh olmuytur.
Bu baan iin girketler,Suudiler ve ranlilar,istemeyerek de olsa yaptigt hizmet iin radkal
bir lke olan Irak'a kargi bir hayli borluydular. 1960'lar bagmda Irak evvelce Kaluste Glbenk-
yan'm kurmug oldugu Irak Petrol Sirketi'ninelindeki imtlyazin yzde 99,5'ini hkmsz saya-
rak geri aldi ve girkete sadece o gn iin petrol retmekte olan blgeyi birakti. Irak Petrol Sirke-
ti IPEC de buna karg1bu blgeye yeni yatinm yapmayi durdurarak retim faaliyetine son verdi.
Sonu olarak, bu yapilmamig olsaydi, Irak petroliran ve SuudiArabistan retimine paralel ola-
rak artacak ve iinden gikilmaz tahsissorunlan yaratacakti. Irak petrol retimi 1960'lar boyun-
ca giderek kontrol altma almmigtir.
Bu y111ariinde bir defa, Arap Yanmadasi'nin gneydogu kpesindeki Umman yeni bir pet-
'

rol blgesi olarak dikkat gekmigtir.Kolayca tahmin edilecegi gibi buraya ilk ulagan yine Standard
Oil of New Jerseyoldu. Ancak konu girketinynetimkutulunda ele almdigmda Howard Page'in
muhalefetiyle kar11an1p zerinde durulmadi. Page o gne kadar Suudiler Ye Irakhlarla uzlag-
mak iin sonu gelmez mzakerelere girdiginden bu konunun onlan ne kadar fkelendirecegini
tahmin edebiliyordu. Bu yzden sz konusu konuya kargi ikmigttr.Kompu bir lkedeki yeni
imtiyazdan gelenretime yer amak iin, Jerseyve Aramco'nun Suudi retimini k1sitlama yolla-
ri aradigim syleyecek olsa, Yamani'den neler igitecegini, tepkisininne olacagim gayet iyi bili-
yordu. Bu tr.bir davramp, hi kugkusuz Jersey'inbir numarali prensibine, "Aramco imtiyazmi
tehlikeyeatacak hibir geyyapmama" ilkesine ters dgerdi.
Jersey'in retim blm yelerine gelince onlar Page'in grgne kattlmlyorlardi. Ne de
olsa onlar sadece jeologduve kendi ailarmdan oyunun kurall yeni rezervler bulmak ve geligtir-
"yeni
mekten ibaretti. Su kipiler fil" bulma peginde olduldarindan, Umman konusuna ilgt gs-
termiglerdi.O gnlerde Umman'dan henz dnmy bir ieologun ynetim kuruluna gyle dedigi
sylentiler arasindadir: "Ben orada 10 milyar varillik petrol sahasioldugundan eminim."
Page'in yamti ise ju olmugtur: "Madem ki yle, gimdiartik orayagitmemekonusunda hi-
bir teredddm kalmadi, konu kapanmigt1r.Oradan petrol ikmayacagindan emin olsaydimbu
ige belki biraz para yattrabilirdim; ancak gimdipetrol ikacagimbiliyoruz ve bunun iin de para
yatiramam; nk bunu yapacak olsam Aramco imtiyazim kaybetme tehlikesibag gsterir."Jer-
sey Sirketi, Page'in aildadtgi.bumantikla, Ummanprojesinden vazgemigtir. Ne var ki jeologlar
hakllyd1. IlerideUmman, Shell bagta olmak zere birok girket iin ok nemli bir petrol retici-
si olmutur.

"Biz Bagimsiz Petrolcler"

Dnyadaki petrol tketicileriVenezuela'dan gelenucuz petrole ve Ortadogupetrolne kucak a-
m14ti.Endstriyel lkelerin hkmetleri bir sre tereddtten sonra ayni geyi yaptilar. Ancak bir
tek lke, BirlegikDevletler bunu yapmamigtir. Hkmetin inancma gre, ABD rezervi zerinde-
ki baski digardan gelecekucuz petrole.kucak amakla giderilecek bir geydegildi ve bunda zene-
cek, alkiglanacak bir taraf da yoktu. stelik son gnlerde, en azmdan bagimsiz Amerikan retici-
lerinin giderek daha ok ithal petrol kullandigt gzleniyordu ki bu dahi petrol flyatlanm dgrme
ve yerli sanayli ikinci plana atma aismdan tehlikelibir tehdit sayilirdi.Daha 1949 baglannda,
kizginliktan ate; pskren "Tex Willis" admda Dallasllbir jeolog,blgesinin senatr Lyndon B.
Johnson'a yazarak "Sadece bir yll iinde, Texas bagimsiz petrolnde iki milyarlik kayba neden

505
 olup pazan mahveden qu malum yabanci petrol konusunda kendileri iin bir geyleryapip yapma-
yacagini" sormustu. Tex kendisinin ve arkadaglannin neler hissettiklerini.Johnson'unmutlaka
anlamasi gerektigineinanarak yazisim gylesrdrmg: "Sirfbirka Arap prensi ugruna ve bir de
sirf Standard Oilof New JerseyAraplar'm paraya ihtlyaci var dedigi iin Texas'ta ne kadar bagtm-
siz varsa, hepimizi birden iflasa srkleyemezsiniz; bunda.bir anlam ve mantik yoktur."
Johnsonve petrol eyaletlerinin teki Kongre yeleri Tex Willis'in bu yazisma ciddiyetle
egilerek, Venezuelave Ortadogupetrolnekargi yerlipetrolsanayfininkorunmasi iin nlem al-
dilar. Hatta bir seferinde Johnson,yardimcis1John Connally'yi, bir grup Texas'll Kongre yesi egi
liginde bakanhga gndererek, yelere yan resmi
"yeniden

seilmelerininbu soruna tatminkr

bir zm bulup bulmamalanna bagli oldugunu" ima etmigtir. Bu durumda eyaletlerin petrolle
ilgili temsilcileriithal petrol vergisini on katma ikarma yoluna gidip varil bagma 10,5 sentten
l,05 dolara ykselttiler Ye ithalati da yerli tketimin yzde begiyle simrladilar, Bu geligmeler
Bagkan Harry Truman'm hoguna gitmemigti. Nitekim bir Kongre yesine gyledemtir: "Bizim
yabanc1 ticaretimizipetrolclerin yaran iin baltalamak isteyenlerin mantigmda ciddi bit bozuk-
luk olmall."
Kore Sava1'nmsonuIanmasi ve Musaddik'm dgmesi sonunda Iran petrolyeniden paza-
ra girecekti.Bu, petrol ithalatimn yerli petrol ve kmr zerinde daha ok baski yapmastyla so-
nulandi. Neticede, kmr reten ve petrol reten eyaletler bu ithalatlan simrlamak amactyla,
etkili olacagt gphellbir koalisyon kurdular. Ancak iktidata yeni gelen Eisenhower idaresi ithal
petrole vergi veya kota koymak fikrine tamamen karilydi, istedigigey serbest ticareti zendir-
mek, geligmekte olan lkelerle iktisadi ilkileri genigletmekve bu lkeleri Bati blokunda tut-
makt1. Yine de Kongre Israrh davrantyordu. Bagkan'a, petrol ithalatml 1895 Ticaret Yasas1'naek
"Milli Gvenlik Yasasi"yoluyla kisitlama yetkisiverilmesinde Israr etti. Su yetki, lkenin gven-
liginin veya iktisadi durumun tehdidi halinde Bagkan'a ithal petrol dzeyini kontrol hakki vere-
cekti.
Kendisine verilen bu yeni yetkiyi kullanmada Eisenhower isteksiz davranmigtir. Yabanc1
petrole zorunlu kisitlamalar koyma yerine, ithalatilann
"gnll
olarak" kisitlamaya gitmesin-
den yanaydi. Bunun saglanmasiiin ithalat1 lkelere ynelik yogun bir mektup yazma ve moral
ykseltme kampanyasma girigti.Ancak Ortadogu kaynakh petrol kapasitesini kalkmdirmak iin
gsterilen abalar karistada ve aynca ithal petrol flyatinm ok avantalli olugu nedeniyle kam-
panya baanli olamadi,
1956'daki Svey; krizi milli gvenlikiin duyulan kaygilan bsbtn aiga gikarmigttr.
Krizi izleyen fiyat dgg, bagtmsizlan mallarmi gmrk vergisi ve kotalar yoluyla korumak iin
daha yksek sesle feryat etmeye zorlamigttr. Yabanci retimden yararlanan byk girketler ise
bu feryada kattlmadi. Eisenhower yerli petrolnkorunmasi fikrine hl kargi oldugundan bu de-
fa yeni bir alternatif sundu. Madem ki acil durumlarda, milli gvenligin saglanmasi iin digan-
dangetrol almabiliyordu, o halde neden hkmet bolluk dnemlerinde petrol stoldamasindi.
Kabine toplantilanndan birinde, meslektaglarina
"eski
bir neri" olarak adlandtrdigt geyihatirla-
tarak, hkmetin dgk maliyetli yabanci petrol satm ahp, bunu artik tkenmigkuyularda
stoklamasim teklif etti. Belki de bu teklifiyaparken, 1944'te General Patton'a olanlan hatirla-
migtt.General Patton, benzinsiz kalip ondan benzin istediginde, kendisi o
"bagiglamayan
daki-
kada", benzini ateg pskren Patton'la asla taviz vermez Montgomery arasmda paylagtirmak
gafletindebulunmugtu. Eisenhower stoklamano yerli petrol sanayiini daha iyiye gtrmeyece-
ginibiliyor, fakat hi degilse milli gVenlik iin duyulan kaygLlan idarenin serbest ekonomi poli-
tikalanylabagdagtiracagma inamyordu. Ancak Eisenhower'in bu fikri benimsenmedi. Cerek
udur ki, petrol ithali ve gvenlik konusu zerine inceleme yapip rapor sunmasi iin bizzat ken-
disinin atamig oldugu zel komisyon Eisenhower'in nerdig bu alternatifi,
"pratik
olmaktan
uzak" gerekesiyle reddetmigti.

506
 Milli Gvenlik ve. yi Denge"
"

Bag1msizpetrolcler zorunlu kontrol istlyordu, hem de derhal thalat giderek artip, 1954'te
yerli retime oram yzde 15 iken, 1957de 19'a ikmca onlar da yrttkleri kampanyayi bs-
btn yogunlagtirdi. Ayni yilm haziran aymda, bu defa kararsizlik iindeki Eisenhower kisillama
sanaylinsagla-
"yerli

yanlisi seriatre bu konuda dgndg yollan agkladi. Aiklamaya gre

digl, milli gvenlik,egitlieyaletlerin gelir vergileri, ABD rezervlerinin topyekn azalma tehlike-
si ve igletmeciligin zendirilmesi ve bunu piyasaya agiri yerli petrol srp kendi yerli rezervleri-
mizi zamani gelmedenazaltmadan yapmak gibi konular tekerteker ele almmallydi." Kisaca Bag-
kan bir denge kurulmasim" istlyordu. Bu dengenin saglanmasi iin Eisenhower idaresi
"iyi

1957de daha aik ve ayrmtih bir gnll kontrol sistemini kabul etti. Bylece artik hkmet
gayriresmi olarak ithal msaadeleri dagitmaya bagladi.
"Gnll" tahsismekanizmasmdan pek memnun olan yoktu. Fakat yine de, herkes bu ko-
nuda igbirligi yapsa bu mekanizma iglerdi. Sirketlerden birkai kesin olarak igbirligine yanagma-
d1. Bunun sebeplerinden biri ok a'1ktir.Bu girketler yabanci petrole ok fazla bagtmli olduklan
iin, teki girketlere kiyasla daha dezavantall1 durumdaydi. Eu gerek yalmz bytik girketleriin
geerli degildir. Szgelimi.J. Paul Getty, Kuveyt'in Tarafsiz Blge retimi iin planladigL ODCa
tankerin, gaz istasyonu ve yeni byk rafinerinin inasi iin 600 milyon dolarhk bir yatinm yap-
migtl. Bu yzden Getty, gnll kota sistemini grmezlikten gelmigtir.Ne de otsa bu sistemin.
gnll" oldugunu dgnmgt. Sun Oil Sirketi ise, sonucu fiyatlan aym dzeyde tutmak olan
'

istememigti. Bu tr bir hareketin antitrstlk havasma

"gnll"
programla, igbirligi yapmak
girmekoldugu kamsmdaydi. Tam bu strada Adalet BakanligiSherman Antitrst Yasast'na daya-
narak Svey; Krfezi'ndeki tutumlarmdan dolayi bykleri mahkemeye verdl. Gerekeolarak
bu girketlerin federal hkmetin diger dallarmdan gelen zendirme abasinakarg1 1ktiklanm
ileri srmgt. Sun Sirketi Bagkani Robert Dunlop 1930'lu ylllarm "Madison" olaylm henz
unutmamigti. O yll da Adalet Bakanhgi, antittste dayanarak Madison'u, Ickes ve ligleri Bakan-
hymn istikran" programma katilmakla sulaylp mahkemeye vermigti. Simdi hkmet
"pazar

evvelce Madison'a yaptigim bu dela Sun Sirketi'ne ve teki girketlereyapmayacagma, antitrste

dedikleri sistemle ighirligi yapmakla sulamayacagma dair garanti verebilir
"gnll"
dayanarak
miydi? Zaten bu sistem ashnda hkmetin fiyatlari ikarmak iin destekledigi dzmece bir pla-
na benzlyordu.
programm sonu oldu. Bu yil iinde petrole olan talep byk dg gs-
"gnll"
1958 ylli
terirken ithalat byk oranda artti. Bu nedenle zorunlu nlemler alma, kontrol zorunlu kilma
kaimlmaz oldu. Eu dnemde, Yabanci iktisadiPolitik Konsey Bagkam Clarence Randall, hid-
ne srenlerin kafalari-
"milli
gVenligi"
detle DigigleriBakam Dulles'e, ithalati kisitlamak iin
nm karmakarigik oldugunu sylemigtir. Eger sylendigi gibi endige konusu gvenlik" ol-
"milli

saydi, o zaman yap11acak en yi gey, yerli rezervi korumak iin ithalati zendirmek olurdu. Bu
konuda Clarence Randall gunlan sylemigtir: "Politikamiz rezervimizin daha abuk tlfenmesi-
ne neden olacak'nlemler almak degil, sahip oldugumuzu tutmak olmalidir."
Eisenhower idaresi yine de zorunlu kota koyma fikrine direnmekte devam etmigti.Bagsav-
ci General Herbert Brownell'le yaptigt bir telefonkonugmasindaysa Dulles zorunlu kontrol iste-
yen Texaslilar'i kastederek gylediyecekti: "Milli Gvenlik iin sylenenler vitrin ssleme igidir.
Aslmda petrol flyatim ikarmaya, daha ok petrol kuyusunu retime sokmaya, yeni yeni kuyular
amaya aliglyorlar. Bu, flyatlan ykseltmekle mmkndr." O gnlerde Kongre'de petrol re-
ten lkelerle bagtmsizlarm haklarm1' gl ve etkili olarak savunan ogunluktabir temsilciler
grubu vardt Kongre Szcs olan Sam Rayburn Texasll'ydi ve biyografisini yazan kipinin szle-
riyle "Rayburn iin petrol ve Texas birbirinden asla aynlamazdi." Senato'daki ogunluk lideri
Lyndon Johnson da Texash'ydi ve o da bu konuda en az Rayburn kadar duyarliyd1. Daha o gn-

507
den, 1940'ta varhkli Texas petrolclerindenDemokrat politikacilar iin para toplayananahtar
araclyd1. En gl senatrlerden biri olarakOklahomali milyonerpetrolc Robert Kerr'i de say-
mak gerekir. Bu glgrup kargisinda Eisenhower olacaklangrmede gecikmedi. Sonunda Dul-
les'e gyle sylemekzorunda kalmigti: "Ynetimharekete gemedigi.srece Kongre harekete
geecektir." Ayrica Dulles, bu durumda Bagkan'dan gelecek bir vetonun da ige yarayacagndan
gpheliydi.
Bagkan Eisenhower iine dgtg durumdan hognutsuz, fkesini Kabine toplantisindadile
getiripgylediyecekti: "BirlegikDevletler'de bu tr zel programlan baski yoluyla gndeme ge-
tirme egiliminde olanlar var ki bunlara kargi direnmek neredeyse olanaksiz.Bu programlar
ABD'nin temel ihtiyac1 olan dnya ticaretininartmlmasma ters dgmektedir." Bu szlerine kar-
m drt gn sonra, 10 Mart 1959'da Eisenhower, BirlegikDevletler'e yapilan petrol ithalatma
zorunlu kotalar kondugunu ilan edecekti. atigmamn baglanglcmdan on yll sonra.BirlegikDev-
letler nihayet resmi kontrol mekanizmasma bagvurmug oluyordu. Aslmda, sava; song y1llarda
en nemli ve en etkili tek Amerikan enerji politikasmipekl uygulayabilirdi. Her neyse, sonu
bagimstzlan sevince bogmug, bykleri ise dg kinkligma ugratmigtir.

"okSaglikli Yerli Sanayi"

Kotalar on drt yil yrrlkte kald1. Eisenhower iktidan sresinde ithal petrol hibir zaman t-
ketimin yzde 9'unu gememigtf r. 1962 yllmda Kennedy idares kotalart biraz sikmigtir.Sonra-
lart, 1960'larm ikinci yarismda, Johnsonidaresi, petrol flyatlanm apagi ekmek ve VietnamSa-
va1'ylaykselmeye baglayan enflasyonla mcadeleiin kotalan gevgetmemigtir.Ancak, bu degi-
gik politikalara karym, esasta kota sistemi var olmaya her zaman devam etti.
Petrol ithalat kotalan basit ve anlagihrgrnyordu.Ama bunlar yle degildi. Zaman ge-
tike bu kotalann idaresi giderek daha ok Bizans yntemleriyleyapilmaya baglandi. 2orunlu
Petrol thalProgrami diye bilinen bu program sresinde tahsisleriin srekli atigmalaroluyor,
kotalarm yorumu zerinde mcadele verillyor, aikgz davranma yollan aramyor ve insanlar es-
kisinden ok daha yogun, ayncahkh muamele grp istisna ve muaf tutulma abasma glriyordu.
Yillann gemesiyle bu program giderek yozlagmig ve arpitilmigtir.Bu ara biraz hayatiyeti olan
yeni bir pazar trediysede bu petrol.pazan degil, petrol ithalat biletiydi, daha dogrusu petrol al-
ma hakk1 veren bir pazard1. Rafinericiligin bazi trleri de bu arada eriyip gitmig, aslmda diger
trlere katilmigt1.
Btn bunlar iinde bazen "Meksikaath karmcasi" bazen de "Brownsville Denizalti D-
ng" diye amlan olgu kadar ilginci yoktur. lL Dnya Savagl'nm ve Alman denizaltilanmn tan-
kerlere yaptigi saldinlarm hatiralari henz belleklerden silinmedigi iin ve kotalara neden olarak
"milli
gvenlik" gsterildiginden, Meksika'dan ve Kanada'dan-Birlegik Devletler'e
"karayoluy-

la" sokulan petrole, tankerlere yklenen petrolden daha gvenliymig gzyle bakillyor ve baz1.
ncelik ve muallyetlertamniyordu.Su aym zamanda lkenin Meksikave Kanada ile olan poli-
tik iligkilerinde de yarar saglamtytir. Ancak, bunda da bir aksilik bag gsterdi. Meksika'dan bura-
ya uzanan hibir boru hatti yoktu. Petroln Meksika'mn birka yz mil tesindeki retim mer-
kezlerinden kamyonlarla tagmmastda imknsizdL Bu nedenle Meksika petrol Texas'm simr
kasabas1olan Brownsville'e tankerlerlegetirildi, burada kamyonlara yklenip kprden geirile-
rek Meksika iine sokuldu; bunun iin bir daire izmekve sonradan da yeniden kpry geip
Brownsville'egirmekgerekiyordu. Brownsville'e girdiktensonra petrol kuzeydoguya se.vkedil-
mek zere yeniden tankerlere yklenirdi. Bylece
"karadan"

sevk edilmig olmakla, bu petrol

muafiyete tabi sayihrdt. Bu, hukuki a1dan da fevkalade uygundu.
Johnson idatesi iktidara gelinceye kadar, Amerikah bir yetkili kota programmintmyle
"tam
bir idari karabasan" oldugunu sylemigtir. Etkileri aisindan da ok uzaklara kadar uzan-

508
i
I
I

migtir.Amacina uygun olarak, BirlegikDevletlerdigmdaki igletmelere nazaran yerli petrol iglet-

mesinde daha yksek dzey yattrim yapilmasma nclk etmigtir. Kotalar, Kanada'nin Ameri-
kan pazanna sizmayi tercih etmesine karym, bunu nlemig, tersine Amerikan girketlerininKa-
nada'ya yabanci yatirim yapmasim saglamigtir.Kota programi, Amerikan Virgin Adalan ve Puer-
to Rico'da, uygulanan iktisadi kalkinma program1uyarmca, rafinerilere tamnanzel muafiyetler-
den yararlanarak byk bir rafineri tesisininkurulmastyla sonulanmigtir.Ve nihayet, bu prog-
ram global petrol ticaretindendikkatleri ekip, bu konuya nem verilmesini saglamigtir.Eger gir-
ketler, entegrasyonun amacina uygun olarak, yabanci petrol BirlegikDevletler'deki kendi sis-
temlerinesokmamig olsalard1,o zaman dnyamn daha bagkayerlerinde petrol bulup geligtirmek
zorunda kalirlardi.
Bu programm bagka bir sonucu da BirlegikDevletler'de Tiyatlann ykselmesi oldu. Aynca,
"dzenleme"
kotalar Texas ve diger eyaletlerdeki sistemlerini yerli flyatlan sabillegtirebilecekle-
ri nceki konumlanna getirmigti. Gerekten ilk konuldugu tarihten sonraki on ylllik dnemde
1930'larm dzenleme" uygulamasinda fiyatlar tamamiylasabit kalmigt1. l59'da Birlegik
"tam
-

Devletler'de kuyu bagi ortalama fiyat varl bagma 2,90 dolardir. On yll sonra, 1968'de 2,94 do-
lar olmuy ve bu noktada sabit kalmigtir; aynca Dogu Kryisipazarlan Ortadogu ham petrolnn
yzde 60, 70 stndeydi. Amerikan pazanmn kapatilmastyla beklenenin tersineBirlepikDevlet-
ler dipinda zorunlu nlemler almmasi flyatlarin dgmesine neden olmutur.
Btn muaflyetlere, karmaa ve idari karabasana kargm ithalat kotalan temel amacina ulag-
mtytir.Her geyden nce yerli petroln dgk flyath yabanci petrol kargismda korunmasim sagla-
migttr. 1968 yllina gelindiginde Birlepik-Devletler ham petrol retimi, zorunlu kotalann konuldu-
gu 1959 yllma oranlayzde 29 artmigtL Yerli petrol korunmamig olsaydt, Amerikan retimi ya
yerinde sayacak veya dgmeye mahkm olacakti. Zorunlu kota uygulamasiylabyk, kk tm
irketler bunlari kabullendi. nceleri kotalara piddetlekarpiolan bykler de sonunda, kendi yer-
li retiminin kr durumunu, yabanci petrolngetirdigi kr pahasma da olsa koruyan bu progra-
mm erdemine inanarak kotalan kabul ettiler. Bykler kotalara gre ayarlama yaparken, talebin
bagka yerlerde yabanci petrole gerek duyacak oranda byk hizla artacagini hesaplamiglard1.
Zorunlu kotalann bagka bir zelligi de uluslararasi girketlere bir ders verinig olugudur. Bu
girketler belki parasal kaynaklara sahipti, belki tm retim ve bilgi onlarin elindeydi. Ancak, si-
yasi etki bagimsizlara aitti ve petrol kesiminden gelentm senatrler ve Kongre flyelerininmu-
hatap oldugu kesim de bagtmsizlardi. Bazen bu geregindaha a1kolarak aiklanmasigereke-
cekti. rnegin,1960'h ylllar ortasmda, Louisiana Senatr Russel Long byle bir zorlukla kargi-
lagmig, daha byk petrol girketi yneticilerine uyanci bir nutuk ekmigti. Bu konugmada
pu
noktalar zerinde durmutur: "Petrol eyaletlerinin Kongre yeleri bu endstrinin zellikle yerli
retim kismina agtrlikverir;nk insanlanmiza ; veren kesim budur ve yerli retim hkmet-
ler iin gelir demektir ve ekonomimiz iin
varttir."Petrol yneticileri ima edilmekte olan anlam
zerinde zaten uzun sredir dgnmek istiyordu. Russel Long konugmasim gyle srdryor-
du: "Biz yurtdigmda petrol reten sizlerin bunu anlamasimistiyoruz, yle ki blr gn yurtdigt
vergi kredinizle, hatta yurtdig1 tazminatmizveya yurtdtgindaki alianlanmzla ilgili bir sorunla
karyllagtigmizda, bu konuda gveneceginiz kipiler, yerli petrol retimi yapan kipiler olacaktir."
Long mesajini gylezetlemigti: "Sizinainizdan, ok saglikli bir yerli retime sahip olmak bir-
ok avantaj saglaylp size ok yararli olacaktir, dolayislyla, bu amacm gereklegmesineynelik,
onlarla igbirligi yapmakiin elinizden.geleni yapmalismiz."
stemeyerek de olsa, uluslararasi girketlerbundan gereken dersi almigtl.

509
 27
Hidrokarbon Adam

Dnya politikasindaki inig ve gikiglar ne olursa olsun, emperyal g ve milli gurur rzgrlan
hangi ynde eserse essin, 11.Dnya Savagl'ni izleyer1 birka on yll iinde bir tek akim dr ve
h1zli bir ikig izgisinde h agmadanilerlemigtir. Bu petrol tketimiydi.Soyut bir benzetmeyle
aiklamak mmkn olsa, bu gnegin gezegenimize enerji vermesine benzetilebillr. Tipkt enerii
veren gne; gibi artik, petrol de hem yakit olarak hem de yeni petrokimyasal rnler halinde in-
san nesline g veriyordu. Petrol muzaffer bir kral, kargi konulmaz bir hkmdar olarak, gz
kamagttran plastik giysiler iinde ykselmigti. Kendi sadik tebaasinakargi cmert, servetini on-
larla paylagan hatta daha da ileri gidip savurganlik noktasmm tesine bile kayan bir hkmdar
olmuytu. Onun devri gven, byme, genigleme, gagirtici bir ekonomik performans devridir.
Byklgkralhgtnda degigildige neden olmuy, yeni bir uygarhk agimnkapilarim amigtir. Bu
Hidrokarbon Adamin agiidi.

Patlama
Dnya enerii tketimi 1949ve 1972 arasmda katindan daha yukarlya ikmigtir.Ne var ki bu
byme.petrol talebindeyaganan byme kargistnda glgelenmigtir. Aym ytllar iinde petrol ta-
lebi beg buuk katina 1kti.Artik her yerde petrol talebindebyk bir artig gzlenir almugtu.
1948 ve 1972 arasinda BirlegikAmerika'da tketim gnde 5,8 milyon varilden 16,4 milyon va-
ve bu, o gne kadar egine rastlanmamig bir geydi. Aym yillar iinde Bati Avrupa'da
Tile ikmigt1

petrol talebi on beg katma 1kmig,gnde 970.000 varilden 14,4 milyon varile ykselmigtir. Ja-
ponya'da ise tketimdekibyme inanilmaz dzeyi bulmug, 137 kati artarak gnde 32.000 va-
rilden 4,4 milyon varile ykselmigtir.
Petrol kullammma kargidnya apmdagsterilen bu ragbet neden ileri gellyordu? Birinci
ve en nde geleti sebep, hizh ve yogun ekonomik byme ve onunla birlikte seyreden maag ar-
tiglanyd1. 1960'h ydlann sonuna dogru tm endstriyel lkelerin halklan sadece yirmi yll evvel
dglemeye bile cesaret edemeyecekleri bir yaam standardmm keyfini sryordu. Halkm elinde
harcayacak para vardi ve onlar bu paray1ev satm almak,bu evlerde kullamlacak elektrikli cihaz-
lan edinmek, evleri isitacak merkezi isitma sistemleri, serinletecek klima cihazlan alma iin kul-
lamyorlardi. Aileler nce bir otomobil sonra bir otomobildaha satm altyordu. Birlepik Devlet-
ler'de motorlu ara sayisi 1949'da 45 milyonken 1972'de l 19milyona1kmigti.BirlegikDevlet-
ler digmda geligmedaha da inamlmaz oldu ve 18,9 milyondan 161 milyona firladi. Tketicilerin
ihtlya ve eksiklerini dolayli ve dolaysiz olarakkargilayacakotomobil, malzemeve paket malinm
imali iin fabrikalarm giderek daba ok mal ikarmast gereklyordu ve' bLt fabrikalar daha ok ya-
kitla ahgiyordu.Yeni petrokimya sanayli petrol ve dogal gazi gegitli plastik trlere ve kimya
riiaddelerine evirlyordu. Her uygulanig trnde plastikler giderekgelenekselmateryallerin yeri-
ni almaya bagladi. The Graduate adh 1957 yapimi bir filmde bir sahne zellikle hatirlanmaya de-

510
1

ger.Bu sahnede yaghca bir adam, gelecegihakkmda ne yapacagindakararsizgen bir adama ba-
annm gerek sirnni aiklar. Gen adam gunu syler:"Bayarmmsirn plastiklerdir." Bu sahnenin
ekildigistrada,plastiginsirn her yerde zaten anlagilmigdurumdaydi.
1950'll yillarla 1960'lar arasmda petrol fiyatmda byk dggolmug ve sonuta petrol agi-
ri dzeyde ucuzlamigtl. Bu ucuzlamatketiminartmasma yol ati. Devletler iktisadi geligmenin
hizlanmasi ve sanayi modernizasyonu iin ve aym zamanda sosyal ve evresel ihtlyalar iin
halklarma enerji olarak petrol tketmelerinigtledi. Igtepetrol pazannm bu kadar .hizla by-
mesininnedeni budur. Ancak, arada son bir sebep daha vardi. Petrol ihra eden lkelerin her bi-
ri, daha yksek kazan saglayabilmek iin kendi petrolndendaha fazia satmak istiyordu. Muh-
telifyollar ve tehditlerebagvurarak bu lkeler petrollerini reten kipilere daha ok retmesi iin
baski yaplyor, onlar da kendi ailanndan egitliylldirici yntemlerle ellerindeki petrol nlerine
gelen pazara kabaca itiyordu.
Tm iglemler -petrol retimi, rezervler, tketim- tek bir ama iin, byk ve giderek
daha byk hacimde petrol iin yapillyordu. Her ynyle petrol endstrisi dev bir karaktere
brnmgt. nk, bu kadar ok retim ve tketim ancak altyapinm yeniden yapilanmasi
ile mmkn oluyordu. Bu arada sayllamayacak kadar ok, irili ufakli yeni rafinerifer inga edil-
di. Bunlar hizla byyen pazarlarahizmet etmek ve byk hacimli ekonominin geregini kar-
gilamak zere tasarlanmigtir.Yeni geligen teknolojilerde rafinericilere yksek degerde benzin,
dizel ve jet yakiti, Isitmada kullamlan yakit imal etmede yardimct olmugtur; bunlar deger ola-
rak bir varil ham petroln yzde 50 ila yzde 90'ina egitti.Sonutajet uaklarma, dizel loko-
motifleri ve kamyonlarma, ev]erde mazotla ismmaya dogru bag dndrc bir kayma gzlen-
di. Aynca tanker filosu sayismda astronomik artiplar oldu ve ahgilmlygeleneksel byklkteki
tankerlerin yerini spertanker denilen devasa gemiler aldi. Endstriyel dnyamn her yerinde,
kavgaklarda ve karayolu yakinlannda petrol istasyonlan aildi ve bunlar daha grkemli ve
konforlu grnm kazandilar. Artik petrol endstrisinde egemen olan "Bygndaha iyi ol-
dugu" temasi petrol tketicilerinide etkileyecekti. Zamanla Amerikan otomobillerinde nor-
mal boyutlu motor yerine ok byk motorlar kullamlmaya baglandt Otomobiller krom ve
yaldizla sslendi ve daha uzun, daha geni otomobiller moda oldu. Bunlardrt litre benzinle
sekiz mil yol alacak kapasitedeydi.

Eski Kral "Kmr" Tahtmdan niyor

11.Dnya Savagi'niizleyen cogkulu birka on yll iinde, yeni tr bir savag daha yapihyordu. Bu,
gazetelerin n sayfalarmdaki bildirilerde yer alan trden bir savag olmayip daha ok gnlk ya-
ymlanan ticaretbasimritn sayfalarma gmlmbir savagtr. Paul Frankel admda, akilh bir petrol
igleri grencisinin verdigi isimle bu bir savagidir." Bu ayni zamanda modern endstri-
"hareket

yel toplumungeirdigi byk tarihi degigimi de yansitir: "Hareket savagt" uluslararasi iligkilerde
ok kapsamh derin ekonomik ve poltik sonular dogurmug, gnlk yagammdzen ve geklini
de geni; gekildeetkilemigtir. Bu kmr ve petrol arasmda yapilan, insanlann kalplerine ve kafa-
lanna, tketicilerinde ceplerine hitap eden savagti.
Kmr on sekizinci ve on dokuzuncu yzyillarm Endstri Devrimi'nde enerji olarak kulla-
nilmigtit. Ucuz ve kolay erigildigiiin gerekbir kral idi. On dokuzuncu yzyil iktisatisi W.SJe-
vons'un yazdigi gibi "Kmr diger btn enerji glerinin yanmda degil, onlarin tamamen s-
tnde bir konumdayd1. lkeninmateryal enerlisi, evrensel bir yardimci, yaptigimiz her eydeet-
kili faktrd. Kmrle hemen her geyibagarmak mmkn ve kolaydi. O olmadan bizler yeni-
den gemig aglann meakkat ve sefaletine atilmaya mahkmduk." Yirminci yzy11mbirinci ya-
rismda kral kmrn tahtindaki konumu gvenli gekilde devam etti. Ancak sonralari
Venezuela'dan ve Ortadogu'dankopup gelen ve II. Dnya Savagi'ndan sonra gezegeni epeev-

511
 re saran byk petrol dalgasi kargisinda daha fazla direnememig, hareketsiz kalmaya dayanarna-
migtir. Ortada petrol bollugu vardi. evresel olarak petrol daha ekici ve daha kolaydt, idaresi de
zor degildi. Aynca giderek petrol kmrden daha ucuza mal oldu ki, bu, enerjide aranan asil ni-
teliktir. Zamanla kullanim atsmdan da enerjiyle alianendstriler lin avantajli oldugunu ve
yangmaya da uygun oldugunu kamtlamigt1.Aynca, kmr birakip petrole dnen lkelerde ya-
rtmaya uygunlugu da anlagilmigt1.
Bu dayanilmaz dalga nce Amerika BirlegikDevletleri'ne arptl.Yirmnciyzyllm ortalan-
na kadar, Amerika, otomobile ragmen her maksat iin kmre bagimli kalmigttr.Yirminci yzyl-
.,
lm ortalannda ise kmre dayah sanayininz maliyeti ok ykselmig,kmr neredeyse iq gr-
mez bir duruma dndrmgt. Petrol ise arka arkayagelen fiyat indirimleriyle, dolar bagina all-
nan enerji hesablyla, giderek daha ucuza mal oluyordu.Ayrica, kmrden petrole dnmeyi zo-
runlu kilan bagka bir neden daha vardi; bu, Amerika'nm kmr yataklarmda yaganan iggc so-
runuydu. Birlegik Kmr -Ocagi lyileri'ninkavgaci bagkam John L Lewis nderliginde yap11an
kmr iilerinin grevlerisenede bir defa tekrarlanantam bir ayaklanmaya dngmgt. allyi
ammsatan kaplarlyla lkenin karikatrlerine sik sik konu olan Lewis, kavgaci konugma tonuyla
da kmrn geleneksel mgterilerinin gvenini sarstyordu. Bbrlenerek syledigine gre, bir -
kere kmr retimi durduruldu mu, art1k ekonomi btnyle" dururdu. Lewis'in bu ko-
"tm

numalan ve Birlegik Yeralti1;ileri'nindavranigi, ne izgideretim tutturacaginakarars12, ne .

kullanacagim bilmeyen idareciyi zyor, kmr yerine geecekbir seenek aramaya davetiye t-
kanyordu. Su seenek petrold. Petrolde bu tr a1k tehditleryoktu ve zellikle de, fuel oil'in
ogu Venezuela'dan ithal edilirdi. Venezuelah bir petrolc bir gn, gakayoluyla punu sylemig-
tir: "Tm Venezuela'da kampanya yapip halki karaktgin orta yerinde John L Lewis'in heykelini
dikmek iin imza vermeye agirmaliyiz.Bylece onu Venezuela petrol endstristne en byk
iyiligi yapmig bir kahraman olarak onurland1rmigoluruz."

Avrupa'nin Kmrden Petrole Dng

Kral kmrn tahtmdan dg Avrupa'da biraz degigik bir yol takip etmig ve dg genel ola-
rak Ortadogu'dan saglanan ucuz petrolle kamilanmigtir. 1947de yaganan ilk sava; sonu enerji
krizi, Avrupa'nm kargilagtigiciddi petrol yetersizliginden ileri gelmigtir.Ingiltereise bunu bir ye-
tersizlikdegil tam bir kithk kabul etmigti. Ingiltere,kmr stoklanmn yetersiz kalacagi korku-
suyla geici tedbir olarak enerji istasyonlanm, kmrden petrole dnmek iin hazirlanmaya
zendirdi. Ancak petrol yedekte-kalmaya dayanamazdi. Kendisini acimasiz bir rakip olarak ka-
nitlamak istedi. 1956'daki Svey; krizi Ortadogu petrolnn gvenilirligikonusunda ingiltere
ve teki Avrupa lkelerine kocaman birer soru igareti yneltmigtir. Sveyften hemen sonra kar-
gilagilankt sonuta ingiltereyeni bir karar aldi ve ithal petrole olan bagmlilig azaltmak iin
ilk byk nkleer enerji programim hizlandirdi. Sanayi lkeleri de programa katilarak birok
plan zerinde mzakereler yaptilar ve ticariihtiya digmda kalan gereksinimlerin envanterlerini
hazirladilar. Bunlar ileride rastlanabilecek enerji kesintilerinde.bir tr sigorta sayilacak birtakim
acil durum stoklarlydi. Ne var ki gvenilirlik endigesi tahminlerdenabukige karigtigindan, AV-
rupa'nm kmrden uzaklagma iglemi hi duraksamadan devam etmigtir.
Petroln kmre kargi zafer kazanmasi, zellikle ingiltere'deevresel nedenlere dayamr.
Londra uzun sredir kmr yakmanm, zellikle de evlerde yakmanm sonucu hava kirlenmesi-
nin dogurdugu sis"ten yakmiyordu. Sis genellikle ok yogun oluyor, srclerin yolla-
"ldrc

rim papirip kendi evlerini bulamamalanna neden oluyordu. Onlar da arabalanni uzak yerlerde
park etmek zorunda kallyordu. Sis ekildigi zaman ogu kez hastaneler solurium glgeken
"dumansiz
hastalarla dolardi. Sonunda hkmet blge" diye zel yerler ay1rdive buralarda ev
Isitmada kmr yakilmasi yasaldandi. 1957de Parlamento, Temiz Hava Yasasidiye petrol kulla-

512
 n]lmasim zorunlu tutan bir yasa ikardi.Yine de petrole dnmede en byk etkenin mallyet ol-
dugu kabul edilmelidir. Petrol flyatlan yerinde saylyordu. 1958'den baglayarak petrol kmrden
daha ucuz bir endstriyakiti olmugtu.Evlerdeise petrole ve elektrige, daha sonra da dogal gaza
dnld. Bu geligmelere kargi kmr sanayii de suskun kalmamig, "YaayanAteg" temasmada-
yanarak canlt bir reklam kampanyas1yla tepki gstermigti. Kmr sanayiindengelen onca sese
kargm, konu evlerin isit11masi oldugunda kmr snmekte olan bir kivilcim olarak kalmigtir.
Dgkflyatli petroln sagladigt ekonomik avantajlang durumdaki kmrn maliyet ve
iggc kaybim dikkate alarak dengelemeye aligan Ingiltere hkmeti, yerli kmr,
ucuz ithal
petrole kargi koruyacak bazi politikalara yneldiyse de 1960'lardaartik ingiltere'nin
uluslararasi
ticaret konumunun mutlakapetrole dnmeyi gerektirdigikesinlegmigti. Bunun yapilmamast ha-
linde ingilizimalatilar ucuz petrol kullanan yabanci firmalarm rekabeti kargismda g durumda
kalmaya mahkmdu. Kmrden petrole dnme olgusunu bir hkmet yetkilisi gyleanlatmig-
tir: Petrol, btn endstrilegmig lkelerde oldugu glbi bizde de ekonominin hayat kani olmuy-
"

tur ve ekonomiyi her ynden etkilemektedir."

Kmrden petrole dnme alumiartik tm Bati Avrupa'da benimsenmigti. 1960 ylli geldi-
gindeFranstz hkmeti nce kendi yerli kmr sanayiini resmen rasyonalize etti ve kltt,
sonunda da topyeknpetrole dnd. Fransiz hkmeti gereke olarak petrol kullammmm, l-
kenin endstriyel yapisinm modernlegmesine yardim ettiginivurguladi. Bir vakitler John May-
nard Keynes "Alman Imparatorlugu,kan ve demir zerine degil, kmr ve deinir zerine inga
edilmigtir" dedigi halde, Almanya da gimdi, kmrden daha ucuz oldugu iin petrole dnmg-
t. Dngn tm kapsami gerekten dramatik dzeyde olmutur. 1955 yllmda kmr Avru-
pa'mn toplamenerji ihtiyacmm yzde 75'ini, petrol ise sadece yzde 23'n kargihyordu. 1972
yllma kadar, kmr yzde 22'ye dgmg, petroln yzdesiise yzde 60'a ikm14t1. Bu, bagka
bir anlatimla, tam bir yer degigtirmeydi.

JaponyaArtik Fakirlikten Kurttiluyor

Japonya, kmrden petrole dnmede biraz yavag davranmigtir. Kmr Japonya'nmgeleneksel
temel enerii kaynaglyd1.II. Dnya Savagt'ndan evvel ve savag sirasinda askeri kesimde, hemen
tamamen petrol kullanilmig, sivil ta1macthktaise petrole az yer verilmigtir.Aydmlatmada ise
gazyagt kullammi devam etmigti. II. Dnya Savagl'nmfinalinde rafineriler ve petrolle fligkili di-
gertm tesisleryerle bir edilmig grnmdeydi. Amerikan igal kuvvetleri, Japonya'da 1949 y1-
lina kadar petrol rafinerisi kurulmasma bile izin vermediler, ancak 1949'da o da batili girketlerin
denetimi altmda olmak koguluyla buna msaade edildi. Denetim yapan irketlerJersey,Socony
Vacuum, Shellve Gulfdir. igalsona erdikten sonra, politik bagimsizligm1 yeniden kazanan ve
Kore Savagi'ndan muzaffer ikan Japonya, ekonomik byme yolunda olaganstbir byme
srecine girmigtir.
Agir sanayi ve kmyasal maddelerin geligtirilmesine agirlik Verilen ilk agama o derece baga-
rili gemigtiki, 1956'da hkmet tarihi bir 1gtrattgini duyuruyor, gyle diyordu: "Biz Japonlar
artik savag sonu gnlerini yani yeniden inga ve onarim gnlerini geride biraktik." Japonya'mn
artik sonsuza dek bir kez daha sakin olmayacagt ve sregelenbymede de kmre bagli kall-
nacagi sylenmek istenmigti. 1950'ler bagmda Japonya'mntoplam enerjisinin yansmdan fazlas1-
m kmr, sadece yzde Tsini ise -ki odun yakimmdan bile daha az- petrol kargiliyordu. 1960'll
ylllaidaysa hkmet ve Japonsanayii artik kesinlikle petrol zerine oynamigtir. Her yerde oldu-
gu gibiJaponya'dada kmr ocagi igileri ij hayatmda huzursuzluk yarattigt iin Japonya,eko-
nomisini bu igilerin tehdidindenkurtarmaya kesn karar vermigti; bu karann diger bir nedeni
.
de petroln kmrden ok daha ucuz olugudur.
Japon ekonomisi iin petrol gidereknem kazandigmdan hkmet, dirayetli poitikasi ge-

513
l
I
1
I

regi, sanayininzerindeki yabanc1 baskilan azaltmak istedi ve bunun yollarim arad1.MITI diye
amlan UluslararasiTicaret ve SanayiBakanligl'ni Japon petrol endstrisini yenilemekle grev-
lendirdi. Ama bagimsiz Japon rafinericilere uluslararasi byklere dogrudan bagh girketlerlera-
kebet olanagi saglamak ve bunun iin nemli pazar paylari kazandirmakti. Bu ama iin bagim-
sizlarm seilmesinde bir neden vardL Baglmsizlar daha gvenilir,Japon ekonomikhedeflerine
daha bagli, Japonya'mniktisadi ve siyasi sistemlerine daha sadik kipiler grnmndeydi.
1962'de lkanlan yeni bir petrol yasasi MIT'yepetrol ihtali ve satiplarmm tahsisiiin izin ver-
me yetkisini tamdi. MITIbu yetkiyi bagimsiz petrolcleri kayirmada ve petrol flyatim mmkn
oldugunca dgk tutmayayarayan rekabetin geligtirilmesinde kullanmigtir.
Bir taraftan da rafinericiler pazar bulmak iin giddetle mcadeleye girigtiginde, bunun so-
nucunda flyat savaglan olmugtu. Sonunda, boa geen zamant kapatmak istercesine Japonya,
inamlmaz bir hizla ekonomisini btnyle petrole dndrerek geig srecini sona erdirdi.
1960'h y1llann ikinci yarismda japon ekonomisi senede yzde 11 gibi olaganst br hizla geli-
irken, bir yandan da petrol talebi, bundan da daha byk, senede yzde 18 hizla artlyordu.
1960'lar sonunda, 1950'ler bagindaki yzde 7'ye kar1, petrol Japonya'da tketilen toplam
enerjinin yzde 70'ini kargilar olmugtu.
Petrole gsterilen byk talepJapon endstrisinin dinamizmne yansimigtir. Ancak, ok et-
kin olan bit baka kuvvet daha vardi: Bu Japon otomotiv devrimidir. 1955'te Japonendstrisi
69.000 otomobilretmigti. Bundan sadece on yll sonra, 1968'de ise ayni sanayi 4,1 milyon
otomobil retecekti ki, bunun yzde 85'i Japonyaiinde satin alinip kullanilmig ve sadece yz-
de 15'i ihra edilmigtir. Bu rakamlar Japonyadahilinde tketimin ne mthig bir htzla arttigim
gstermesi bak1mmdan nemlidir. Japonya'ytdnyamn en muhtegemekonomik gc yapan b-
yk oto-ihra patlamasi ise bu y1llardahenz baglamamtytt.
Sava; sonu dnyasimn iki Wunderkinder'i, yani harika ocuguJaponyave Almanya'dir.
Bu ikisi sadece yenilginin etkisinden kurtulup toparlanmaklakalmamig, ekonomik performans
alaninda gipta edilecek pagtrticistandardlar getirmiglerdir. lerideiktisat tarihisiAlfred Chand-
ler, iki lkenin performanslanna deginirken bu baannin sirlarmi gayet veciz olarakgyle zet-
lemigti: "Alman ve Japon mucizeleri geligtirilmig kurumsal dzenlemeler ve ucuz petrol teme-
"geligtiril-

li zerinde gereklegmigtir." Kugkuyok ki, Japonya'nintm mttefik ve rakiplerinin

mig kurumsal dzenlemelere" Japonya kadar girme gansi yoktu; ancak hepsi petrol bollugu-
nun sagladigi avantajlara sahiptiler. Bunun sonucunda, 1950'li ve 1960'll patlama y11lannda,
epeevre tm sanayi dnyasmda enerji olarak ucuz petrol kullan11dtgisylenebilir. Sadece
yirmi yll iinde endstriyel toplumun altyapisinda ok kallc1degigiklik olmuytu. Global temel-
de, 1949 ylhnda, dnya enerjisinin te ikisini kmr saglamigtir.1971'-de ise, petrol, dogal
gazla birlikte dnya enerjisinin te ikisini sagllyordu. ktisatiJevons'un on dokuzuncu yz-
yllda kmr iin syledikleri, gimdi,bir yzyll sonra, artik petrol iin geerli olmustu. Petrol
artik her trl malm stnde yer almig, evrensel yardimci, yaptigimiz hemen her eydekaran
etkileyen. faktr olmugtu.

Avrupa Iin Mcadele

Hizla geligen ekonomik byme ve endstriyel genigleme, kmrden petrole dngn gerek-
legmesi ve araya fiyati halk iin uygun otomobilin de girmesiyle, 1950'li ve 1960'll yillarda Av-
rupa, dnyada rekabete en aik pazar oldu. Amerika Birlegik Devlederi'neithal edilen petrol
miktartna koruyucu kotalar konuldugundan, petrol bulmak iin denizagm ailan tm Amerikan
girketlerigimdikendilerine daha bagka pazarlar bulmak durumunda kald1, ki bu pazar her yer-
den ok Avrupa idi. Bu arada, bir taraftanda retici lkeler retim hacmini bytmeleri iin gir-
ketlere baski yapmay1 srdryordu. Gulf Sirketi yneticisi William King bu konuda gunu syle-

514
-
migti; "Her yll halkimiz Kuveyt gehrine yillik gezi tertipler.Bu dnyanm her yerinde byledir. ki
tarafbu kargilagmalarda zor anlar yagarlar, birbirlerine egitli sulamalarve tehditlersavururlar.
Kuveytliler, orada bizim iin daha ok retim kargillgLnda ne kadar istedigini syler, biz de onla-
ra bunun ok oldugunu, yeteri kadar pazar olmadigim syleriz. Bu defa Kuveytliler iranlilar'afi-
yat artigi yapligimizi Sylerler. En sonunda her iki tarafbelirli bir rakam zerinde anlagmaya va-
rir; bu genellikle yzde bey, alti dolayinda bir artigtir."
Ortada bol miktarda fazla petrol vardi. Bu nerede satilacakti? Geligmekte olan dnya bu
sorunun zm iin bazi firsatlar yaratti. rneginGulf Sirketi,Gney Kore'de bir rafineri ve
dagtim sistemi kurmasi iin gereken hakki almada yardima olur midiyle bu lkede bir gbre
fabrikasi kurdu. Idemitsu ve Nippon gibi Japon girketterine rafinerikurabilsinler diye bor veri-
yor, kargiligmda uzun vadeli bir ham petrol szlegmesiyle yetiniyordu. Yine de btn pazarlar
iinde hepsinden ok daha anlamh pazar Avrupa'ydi. Avrupa'da Amerika'ya klyasla,. dolayli ve
dolaysiz ok daha fazla hkmet kontrol oldugundan, pazara girig ve pazarm geniplemesi yal-
nizca ekonomik yetenek degil, politik beceri de istiyordu. Szgelimi Avrupa'da, girketleringidip
bir arsa alarak orada petrol istasyonu kurrilast diye bir geydgnlemezdi bile.
nkhkmet
her tahsisindeok silo kontrol uyguluyordu. Sonutagirketleryer bulmak iin mthis bir yang-
maya girigiyordu. William King bu konuda gyle demigtir: "Sz konusu paramn miktarlan ok
byk oldugundan Avrupa'da rekabet korkun boyutlarda olmugtur. Degigik girketlerdengelmig
onca insan birbirlerine karsi terbiyeli konuqup dosta davramr, aynlip digari tlancada birbirleri-
nin pazarmi almayagirigirlerdi."ncdurumdaki pazarci Shell idi. Bu, Shell'in savunma tara-
fmda oldugu iin gok daha rekabeti olmasigerektig anlammdaydi. rnegnBati Almanya'da,
Deutsche Shell 220 gen saticistrun "Amerikan tarzi saldirgan satic111k"egitimi grdgn ifti-
harla sylemigtir.Jersey ise kendi grecelikonumunu kurmakta oldugundan daha sald1tgan ol-
mak zorundaydi. ngiltere'de ise bir benzin istasyonunda birka girketi,bazen alti degigik girketi
temsil edell pompalann kullamidigt oluyordu. Eu uygulama Jersey a1smdan sakmcahgrld.
O kendine ait sadece Esso benzini satan istasyonlar istlyordu, ki bu istegi bir dereceye kadar ger-
eklegmigtir.Tm Avrupa kitasinda motorlu ara kullanan iftilerinsempatisini kazanmak iin
Avrupa'da ailan Dnya Ekicilik Ma1'nm sponsorlugunu bile yapmigtir. Kkl bir Amerikan ge-
lenegini ammsatir gibi, Avrupa'daki benzin istasyonlannda halka cretsiz olarak yol haritalan ve
turistik brorler dagitmaya baglad1.Kugkusuz bu hem Avrupalilar'm hem de sayist giderek ar-
tan ve bu haritalari anayasal bir hakmig glbi gren Amerikah turistlerinsempatisini kazanmak
iin yapilmigttr.
Avrupa'da seyir halinde olan Golyat'lann iinde tetikte bekleyen retim yapmig ve gimdi
de pazar araylpi iinde olan birtakim Davut'lar da yok degildi. Bunlar davramglari ile petrole kar-
i susamigligtbsbtn kizigtinyordu.Bunlar arasmda
en taninam, sonradan Conoco diye bil-
nen Kontinental Petrol Sirketi'dir. Kontinental 1929'da, bir Rocky Mountain Pazarlama Sirke-
ti'yle, ki bu girket nceleri Standard Oil imparatorlogunun bir paras1ydt, Oklahoma kkenli
ham retici ve rafinericinin birlemesi sonucu kurulmugtu. Yeni kurulan igletme tam bir Ameri-
kan yerel girketlydi.Sonra, 194Tde, Ynetim Kurulu, Standard Oil of New Jersey'indnya a-
pmdaki retim koordinatrlgn yapmig olan Mc Callum'u girketebagkan olarakgetirdi.Mc
Callumaligmalarim girketinKuzey Amerika retimini kurmada yogunlagtirdi. Ancak, kisa sre
Continental'in rekabette dezavantajlt oldugunuanlayacakti. 1940'lar sonunda dgk fiyatli pet-
rol Amerika'ya bardaktan bogan1rcasma yagp artmakta olan talebi kar11arken,Continental'in
yerli retimi Texas, Oklahomave bagkayerlerdeki
"dzenleme"

sisteminin kurbam olup kisitla-

niyordu. SonutaMc Callumdenizagm gitmek karan aldi. Bu izleyen on sene iinde girket Mi-
Sir'da
ve Afrika'nm bagka yerlerinde kr kuyular kazarak bir hayli para kaybetmigtir.Yine de ya-
gadig1onca s11anti,bag agrisi ve d kinkhgtna karm Mc Callum bir konuda inancmm kaybet-
memigtir. Kanisma gre, konu ham petrole geldiginde,
"varlarla
dolu" bir girket olmak
"yoklarla

515
dolu" girket olmaktan iyiydi. Eu konuda pu aiklamay1yapmigttr: "Eger ige varlarla dolu olmak
iin atihrsaniz mmkn oldugu kadar ok toprakelde etme cretini gstermelisiniz.Byk lok-
ma yemelisiniz; kk bir lokma size daha tehlikesizgrnse de, hibir gey.kairmamak iin eli-
nizden geldigince bygn almahsimz."
1950'ler ortasmda ContinentalLibya'da, byle byke bir lokmaya kavuacakti. Bu, Oa-
sis grubu diye bilinen Marathon ve Amerada lle ortakhgi sirastnda olmugtur. 1950'li yillann so-
nunda Oasis Libya'da ok byk petrol kegifleri yapmaya baglamigti.Ne var ki tam o sirada Was-
hington'da kurallar zorunlu olarak degigiyor,Mc Callum'unstratelik mantiginmuygulamasmi
olanaksiz killyordu. Yenikoyulan ithalat kotalan yznden Continentalsahip oldugt1ucuz Lib-
ya petroln evvelce planladigmm aksine Amerika BirlegikDevletleri pazarlarma sokam1yordu.
yer" hl kugkusuz dnyanin en rekabet
"bagka
Demek ki petrol bagka yere gidecekti ve bu
petrol pazan olan Bati Avrupa'ydi.
lkolarak Continental, Libya'dan tagarcasmabol akan petrol kurulu byk girketlere ve
Avrupa'daki bagimsiz rafinerileresatt1. Continentalynetiminden birinin sonradan ammsattigt
szlerle "Biz Continentalolarak yepyeni bir girkettikve bize dgen gidip mcadele etmekti."
Ancak, girket ok az esneklige sahipti ve bir de alicilarma nemli fiyat imtiyazlari sunmak du-
rumdayd1. Bu bakimdan o da nl klasik ikilemle, bagkalarina bagimli olmak ikilemi ile kargi
karplya kalmitl. Yzy1hndng noktasinda, William Melon artik Gulfi, kendine alt rafineri ve
dagitim sistemlyle, entegre bir girkete dngtrmgt. Bundan ama gnn birinde girketiStan-
demeye mecbur olmaktan kurtarmakti. Simdi,
"izninizle"
dard Oil veya bagka biri kargisinda
aradan altmt; yllgetiktensonra Mc Callum aym geyiyap1yordu.
Bylece, 1960'tan baglayarak yll girket Bati Avrupa ve Ingiltere'de kendine ait zincirle-
me rafineri ve dagttim sistemini kurdu. Imkn buldugu yerlerde bunlari devraldi. Imknsiz ol-
dugu zamanlarda da bunu ige s1firdanbaglayarakyapt1. ncelikle benzin yapmaya elverigliolan
daha yksek kaliteli Libyapetrol, Continental'ikendi benzin istasyonlari gebekesinikurmaya
zorlamigt1. Buna ilaveten Continental stratejik yerlerde yerlegmig bagamsiz rafinericilerle uzun
vadeli kontratlar da yapmigt1r.Ingiltere'de,"Jet" adi altmda ucuz yakit satmayabagladt, 1964yl-
lina gelinceye kadar, bagka bir deyigle Mc Callum'unyabanci petrol arama igine girmesindenon
altl yil sonra, Continental yabanci lkelerde Amerika'da rettigi petrolden daha ok petrol retir
duruma gelmigti.Mc Callum'un evvelce planladigtadan ok daha nemli entegre bir uluslarara-
si irket olmuytu.
Her biri bagimsiz zincirler halinde organizeolmuy denebilecek bu girketlerin remesi piya-
sada rekabet baskilarmi artirdi ve dgmekte olan fiyatt bsbtn aaglya ekti. Bu girketlerinba-
arisi kendilerine petrol.veren lkelerde milliyetilik duygusunu da kam11amigtir. Kisaca syle-
mek gerekirse girketler en ok, retim zincirinin en utaki noktalannda; kuyu baglan ve pompa
yerlerinde duyarli oluyordu.

Tketiciyle Flrt
Tketici, zellikle de motorlu ara kullanan ti.iketici,1950'ler ve 1960'lar Amerika'smda, ara
kullanmada smir tammlyordu,Savag strasinda yaanan yokluklar ve karne ylllan geridekalmig,
uzak bir am olup unutulmugtu. Su ylllarda rafineri ingaati ve kaliteye gre shuflandirmaya b-
yk yatinmlar yapildL Bu, petrol hacminin de artmaslyla benzn satanlar arasmda etin rakebete
ve sonuta fiyatlann dgmesine yol att "fiyat

Fiyatlarm dgg Amerikali srclerin igine geliyordu, zellikle de sik sik yaanan
savaglan"ndan yararlaridiklan zaman. Her caddede kpe bagma kurulmug benzin istasyonu ope-
ratrleri gerektiginde kendi blgesinde brorler dagitir, kendi fiyatlannm caddenin br ucun-
daki istasyonun fiyatmdan yanm sent daha ucuz oldugunu bildirirdi. Fiyat savaglanndasonraki

516
1

ilk fiyatarti1 genellilde de daha byk girketlere bagli olmaylp, ikinci el pazardan ucuz kalmig
benzin alan b32Lmsizlarm
giddetliitirazlyla kargilamrdi. Bykler genellikleflyat savaglarmdan
hognut degildi zaman fiyat yagmaciligi yapmaklasulandiklan oluyordu- byle bir du-
-zaman

"bunu
rumda yapmaya zorlandik" tutumuna sigmirlard1.Ancak, protestolarma ragmen, yeni pa-
zarlara sizmak durumunda kallp saldirgan davrandiklan zaman byklerin bazen fiyat savagtm
i baglattiklan da olurdu.
Rekabet her zaman bu dzeyde kalmaz, bagka gekillere de brnrd. En lyi hizmet veri-
lenler motorlu ara srclerlydi. Srclerin sempatisinidevamh tutabilmek igin elden gelen
her geyyap1hyor, lastikler ve benzin kontrol edilip aracin camlari yikamyor, srclere iki bar-
daklarl ikram ediliyor ve bunlann hepsi de cretsiz yapillyordu. Mgteriyi belirli bir irketebag-
lamak iin 1950'li ylllarin bagmda kredi karti sistemi 1kanldt.Petrol egitlerinin reklaminda ve
mgterinin baglihgim perinlemede televizyonda byk rol oynamigtir. Szgelimi televizyonda
da kendi reklanunt yapan Texaco Sirketi, Texaco Ylldiz Tiyatrosu ve Milton Berle ile olan
Show'da, Metropolitan Operast'nm programmi izleyenlerden ok daha fazla seyirciyi ekran ba-
mda toplamigtitBu girketdevamh seyircisi olan milyonlarca kiglyi"Arabamzi ylldizli olan ada-
ma teslimedin" slogani altmda, kendi petroln kullanmaya zorluyordu. Texaco'nun yaptiklan
bununla da kalmadi. lkedeki kirk sekiz eyaletin her birinde ne kadar dinlenme salonu varsa,
hepsini birden mgterilerinin emrine
"tahsis
etti" ve gururla bunu onlarm iyiligi iin yaptigtm
sylemektende geri kalmadL
Benzine katilan katki maddeleri zerinde de byk yaygara koptu. Bunlann amaci, benzin
denen rne, kimligini belirten bir marka yakqtirmakti ki bu gereksizdi;nk benzin, verilen
isim ve marka ne olursa olsun, eninde sonunda bir rn veya metaydL Bir buuk yillik sre iin-
de, 1950'll yillann ortasmda, en st dzeydeki on drt pazarlamacidan on benzin"
"primli

satmaya bagladt ve bu alanda birbirlerini bertaraf etmek iin byk yangmalaragirerek rakipleri-
ne kargi egitllsulamalarda bulundular. 11eride,hidrojen bombasmm ilk denendigi ylllarda,
Richfield kendi benzininin
"hidrojeni
barig igin kullandigi" gibiok cretli iddiada bile bulun-
mutur. Aslmda bu pek de yadirganacak trden degildi; nk benzin dahil, btn hidrokarbon-
lar hidrojen ieren molekllerden olugur. Shell Sirketide kendi rnn vmek iin kendi
TCP sinin (tricresyl phosphate) buji kirlenmelerini engelledigini, bu nedenle
"otuz
bir yll iinde
gzlenenen byk benzin geligmesi" oldugunu iddia etmigtir.Sinclairde kendi Power-X'ini(x
gcl konu ederek bunun motor paslanmasmi nleyen katki maddeleri ierdigini iddia etmigtit.
Bu arada tekilerden geride kalmak istemeyen Cities Service iddiada bulunarak, bir katki mad-
desi bu denli iyi oldugunu gre, kendisinin ok daha mkemmel be; katki maddesi ile yangma-
ya katilacaglm bildirerek
"5-0
Premium"u piyasaya srd. Yarigmayakatilan girket sayisi bylece
uzaylp gidiyordu; ancak kullandiklari katki maddesi ne olursa alsun bunlarm hepsi bir tek ortak
noktada birlegmigtir.Katki maddeleri farkh da olsa hepsi kendisine ait olanm sren
"senelerce

aragtirmalarm sonucu bulundugunu" iddia etmigtir.

TCP ile reklamim yapan Shellbir yll linde satigmiyzde 30 attirmigtir. Sirketin bu baan-
s1m teki girketler grmezlikten gelemezdi. Socony-Vacuum Mobilgaz dagitimcilanna hemen
"gizli"
bir memorandum gndererekTCP'nin kiyrnet ynnden pek bir gey ifade etmedigi ve
ok gemeden oto motorlarmda tahribat yapacagt hakkmda uyarida bulundu. Socony kendi
"ift
etkili" mobil benzinine deginerek
".otia
benzer bir bagka benzinin daha mevcut olmadigil"
iddiasinda bulundu. StandardOil of New Jerseyise daha da ileri giderek TCP'nin bir pazarlama
uydurmacasi oldugunu, aslinda mevcut olmayan bir sorunun tedavisiiin ikanlmig hayali bir
ilag oldugunu, buji kirlenmesi diye bir geyinartik hig grlmedigini ilan etti. Jersey,kendi hesa-
bma, oktan dzeylerini ykseltecekbulugu "Total Power"m tanitimimyapt1. Tketiciler ide ken-
dilerine sunulan onca degigik tr benzin kargismda
"normal" "standart"
benzinle
"yksek

veya
oktanlt" Ye gemig" primli benzin arasmdaistediklerini seme hakkim kazand11ar.
"deneyden

517
Zamanla, Mobil Sirketi
piyasaya farkh trde bir benzin egidi daha srd ki bu
"yks_ek
enerji
benzini"dir. Su yeni benzinin tanitimmi yaparken Mobil bu benzinin rafine edilme igleminde,
"hafif,
dgk enerjili atomlarm yerini daha agir, yksek enerjili atomlara biraktigmi" sylemigtir.
Bunun sonucunda tketiciister zevk iin, ister arkasindan gelenveya geldiginihayal ettigi sr-
cye kendi biraktigt tozu yutturmak iin ok dogal olarak
"yksek
performansli" benzini, biraz
daha pahah da olsa tercih edecekti.
1964 yllinda ngiltere'detketicilerinkalbini kazanmada katki maddelerinden bagka yn-
temler de kullamlmigtir. SzgelimilerseySirketi benzin pazarlanna
"yeni
bir yz" kazandirmak
iin Esso Kaplani amblemini uygulad1 ve "Deponuza kaplan koyun" slogamm kullandi. Kaplan
fikri Esso'nun tm pazarlama sisleminde ok yararli olup kapsamh bir firma isminin yerlegme-
sinde yardimci olmugtu. Ancak BirlepikDevletler'de ilk uygulandigt zaman hi de etkili olma-
migtir. Bir Jerseyyneticisinin acimasix yargistna gre kullanilan kaplan amblemi, hi de yalogik-
h, gzel grnml deglldi. Kaplan resminin ilk kullamldig gndenbeg yll sonra, kaplan amble-
mi degigtirildi. Bu kez bir vakitler Walt Disney Sirketi'nde aligmiggen bir sanatl tarafmdan
yeniden izildi. Dost baktpli, nepeli, sevimli, yardimci grnmde olan bu yeni kaplan saticlya
yararli olmuytu. Uygulama sonu, benzin depolanndaki kaplanm benzin satmada diger btn
katki maddelerinden daha etkili oldugu kanitlanm1tl. Esso Kaplam'nm neden oldugu popler-
likten tedirginolup Amerika'da bunu kullananlarm sayismm arttigmi gzleyen Shell yneticile-
ri, bu defa kendi ylldiz katla maddeli TCP'lerinin ismini szl konugmalarda
"kedi

yavrusu idra-
ri" diye anmaya bagladilar.

Yeni Bir Yam Tarzi: "Aya Giden Alti Yan Yol"

Petrolde olugan nne geilmezretim akigi yoluna 1kanher geyidegigtirmigti. Bu geligmeler
hibir yerde Amerika'nin kirsal kesimindeki kadar dramatik seyretmemigtir. Petroldeki bolluk
otomobilin yaygtnlagmasma yol ati; otomobilin yaygmlagmasi da yepyeni bir yaam tar21run
dogmastyla sonuland1.Artik bu-gerekten bir Hidrokarbon Adam agi'ydi. O gne kadar nce-
likle trenle yapilan toplu tagimacilikAmerikalilar'i daha ok yksek yogunluklu gehir merkezle-
rine baglamigken, otomobilin yaygmlagmasiyla bu yagam tarzi kkten degigti ve halk gehirden
aynhp banliylere akm etti.
Sehirden banliyye akm 1920'll yillarda baglarmysa da, nceleri pek hizh geligmemigtir.
Yaklagikon beg yll kadar banliyye akin nce depresyon sonra da lL Dnya Savagiyznden en-
gellenmigti. Banliyyeakmm asil baglangi tarihi 1946 ylhdir. Su tarihteLevitt admda bir ingaat-
i allenin New York City'yeyirmi beg mil mesafede, Long Island, Hempstead kasabasma gelip
burada drt bin hektarhk bir patates yetigtirilen arazlyi imara amasi ile gehirden banliyye g
hizlandi. Bundan hemen sonra da buldozerlerle arazi tesviyesiyapildi, ingaat malzemeleri geti-
rildi ve kamyonlarla tagman bu malzeme yine kamyonlardan, yirmi metre araliklarla araziye bo-
galtildi. Parsellenen her arsaya ayn ayn fidanlar, elma, kiraz ve her zaman yegil kalan agalar di-
kildi. Levittown adi verilen bu yerde 7990-9500 dolara mal olan evler yapildi ve sayisi zamanla
17.400' bulan evler de 82.000 nfusa yuva oldu. CiderekLevittown savag sonu banliy evle-
rinin ilk rnekleri oldu ve Amerikan ryasmin gereklegmigbir parasini olugturdu. Gvencesiz
dnyada Amerikan degerlerinin bir kamti yerine geti. William Levitt'in szleriyle "Kendine ait
bir evi ve topragi olan hi kimse komnist olamazd1. Byle bir kimsenin komnist olamayacak
kadar ok igi vardt."
Banliy hayati hayret verici bir hizla geligti. Kisa zamanda, ailelerin teker teker yaadigt ev
tr yayglnRgtl Ve 1944'te 114.000 olmasma kargi 1950'de l,7 milyona ulagt1.Sanki sihirli bir
elle, her tr toprak yetigtirilecek rne gre paralara ayrildi ve bir zamanlar karnabahar, ispa-
nak yetigtirilen, set rnleri veren iftliklerin. elma, portakal, erik ve incir yetigtirilen arazilerin

518
i

yerini banliyler aldi. Art1kevrede ne kadar eskiden kalma mlk, yarig yerleri, p ylginlan, te-
pelik arazi veya iplakl varsa, hepsi birden parsellenip buralarda evleryapildt. 1945-1954 ara-
si banliylere g edenlerin sayisi 9 milyondur. Bu tarihten sonra milyonlarca kigi daha bunlara
katildi. Tmyle dgnlecek olursa 1950-1976 arasinda gehir merkezlerinde yaayan Ameri-
kalilar'm sayisi 10 milyon artmigken, banliylerde yagayanlann sayisi 85 milyon artmigtir. 1976
y11magelindiginde banliylerde yaayan Amerikalilar'm sayisi gehir merkezlerindeveya kirsal
kesimde yagayanlardan daha fazlaydt Zamanla banliyleri her konuda, mimaridegerleri a1sma
kadar eleptirmek entelektel kipilerin modasthaline geldi. Ancak, yine de yuvalanm buralarda
kuran milyonlarca kigi in banliyler degerini yitirmedi. ocuk yetigtirmeye elveriglioldugu,
mahremiyet, otonomi, mekn sagladtgt, ocuklara oyun yeri, okul yapildigi iin ve daha gven-
celi olmasi baktmmdan tercih edildi ve depresyon sonu ve savag sonrasi Amerika'smm adeta bir
iyimserlik ve mit cenneti oldu.
Banliylere akm, otomobili artik gerek bir ihtiya haline getirdigindenkirsal kesimin oto-
mobillere greyeniden dzenlenmesi gerekti. Yeni olugan bu Amerka'nin alak siluetinde ban-
liylerde yagayanlann gereksinimlerini kargilamak lin yeni yeni messeseler kuruldu. Serbest
park yapmaya elverigli genig topraklarda aligverigmerkezleri kuruldu ve buralar tketicilerve
perakendeciler iinstratejik dikkatlern yogunlagtigtbirer merkezhaline geldi. 1946 ylhna gelin-
ceye kadar tm Amerika BirlegikDevletlerl'nde sadece sekiz aligverigmerkezi vardt. lkbyk
planh, perakende ahyverig merkezi 1949 yllmda Kuzey Carolina, Raleigh'da inga edilmigtir.
1980'lerin bagma kadar aligverigmerkezi sayisi yirmi bin byk allyverigmerkezineulagtt ve pe-
rakende satiplannyaklagik te ikisi buralarda yapilmaya baglandi. Tamamen kapali, klimali ilk
magaza 1955'te Minneapolis'te ailmigtir.
"Motel" kelimesinin ilk olarak Califomia,Obispo'dakiSan Louis'de duyuldugu ve daha
ok demiryollan yalanindaki benzin istasyonlar1yanmda kmeler halinde kurulup geligtirilen
kabinler iin kullanildigt saniltyor. Ne var ki benzin agimnbir eseri olarak dogan motelleriniti-
han nceleri hi de vnlecek gibi degildi. Nitekim 1940 ylli sonlarinda FBl Mdr J. Edgar
Hoover motellerinbirer "Cinayet Kampi" ve "Batakhane ve Ktlk Yatagi" oldugunu syleye-
rek halki uyarmigti. Ikenin gvenligindensorumlu olan bu kipi buralann ya gayri megru seks
iligkileri iin kullamlan randevu mahalleri ya da canilerin saklanma yeri oldugunu sylemigti:
"SicakYastikTicareti" dedigi bu yerlerin getirecegi yakm tehlikelere deginen ve bu konuda hal-
ki uyaran Hoover, bazi motellerdekikabinlerin seks amactyla bazen bir gece iinde on alti kez
bagka bagka mgterilere kiralandigim bile sylemigti.Ancak, Amerikan ailesi savagsonu yillarda
gezmeye merak sarmigtt ve otomobilli gezilerartik onlar iin bir ihtiya olmuqtu. Bu ihtiya, so-
nunda motellere saygmlik kazandirdi. Sonraki ylllarda, 1952'de iki mtegebbis Memphis'te
"Holiday lnn" admda bir tesis at1. O gnden sonra da, her yerde mantar gibi birok motel tre-
di. Arabalarm arka koltugundaki ocuklarm yorgunlugu, huzursuzluk ve yaramazligindan sab-
nn sonuna gelmiganne-babalar iin moteller tani aramlan yerlerdi. Uzun bir araba yokulugun-
dan sonra akgamvakti yolun ta tesinde yegil 1pkh Holiday lnn yazismigren anne-baba iin bu
igaret son derece istenen, riefes almalanm, rahata kavugmalanni, hatta kurtuluglarmi mjdele-
yen bir igaretti. Tm Amerika apmda,ailenin her ferdi iin bol yer bulunuyor, odalar gerektigi
parmaklarin" yerley-
"sihirli

ekilde televizyonla,her biri paketlenmig sabun kahplanyla ve hatta

tirdigi yayh yataklarla dgeniyordu. Ayrica, odalann digmdaki koridorlarda otomatik buz ve kola
makineleri bile vardi.
Geziye ikanlar,ister kendi banliylerinde kisa bir gezi iin, ister uzun bir yolculuk iin
orada bulunsunlar, sonunda ack1p yemek yemek istiyordu. Bu nedenle bunlann doyurulma igi
de dgnld ve yiyecek egitleritamamen bu kogullara gre ayarlandl. lkedesrcler iin
arabalanni sokarak girdikleriilk restoran, Royce Hailey'nin "Pi Stand" adinda 1921'de Dallas'ta
atigt restorandir. Ancak 1949'da ilk olarak iki kardeg, McDonald karde ler California,San Ber-

519
\

nardino'daki restoranlarmda arabalara servis yapma sistemine son vererek, bu igi yapan garson-
lari igten tkard11ar ve mendeki egitlerimmkn oldugunca azaltip yeni bir yiyecek sistemine
getiler. Zincirleme seri-yiyecek sisteminin tamtimmtyaptilar. Fastfood(abukylyecek} agL ISe
ashnda 1954'te, krema makines saticisiolan Ray Crockile McDonald kardegler tarafmdanbag-
latildi. Kurulugunun ertesi ylh da bu ekip Chicago'nunbir banliysnde yeni buluglarla, McDo-
nald's tesisleriniati. Hikyenin gerisiniise herkes biliyor.
Artik Amerika tam bir srcler toplumu olmugtur. California'dakiOrangeCounty'de s-
rclerin arabalanndaoturur halde, digan 1kmadan
"dnyanm

arabayla girilebilen en byk ki-

lisesinde" dini ayinlere katilmalar1bile mmknd. Texas'ta bir devlet koleline kayit iin gittigi-
nizde bunu arabadan inmeden, arabayla girdiginizkay1tbrosunda yapmaniza izin veriliyordu.
Arabalarla girilen byk sinema sahnelerinde filmler gsteriliyordu. Sonbaharmilk gnlerinde
otomobil modasmdakiyenilikleri sergileyen gsteri salonlarmdamodanin yeni buluglar1halka
sumiluyor,bu gn milli bir kutlamaya dngyordu. Detroit'in en son buluglanni seyre gelen
tm halk hayranliklarmi
"ooh", "aah"
sesleriyle ifade edlyordu. Buyeniliklerden arabalan rten
oto-rtleri, ok miktarda krom kullanma veya arabalarmdaha uzun kuyruklar1 zellikle say11-
maya deger. Su kuyruklar artik arabalarm arkasma yerleptirilen tm aydinlatmasistemini iere-
cek gekilde yap111yordu:"okbyk olan bu kuyruklarin aracm hareketini stabilizeedip etkile-
digi" fikri de zaman zaman tartigthrdt.Arabadan anlayanbirinin benzetmesine gre "bu
durum
arabadakileresanki havada uuyormuy gibi" bir his veriyordu. Tabli ki bu sadece bir grt ve
araba karada yryordu. Lastigi zemin stnde kaylyor, her uzun mesafede viziltillsesler ikan-
yor Ye yolcularmi igten eve, evden ige tagiyor,seyyar bir olis iglevini gryor, seyahat halinde sa-
tic11arakolayhk sagliyordu. Amerikall ailelerden yzde doksani tatile arabayla gidiyordu. 1964
yllmda artik ganslisrcler arabadaki cep gzne Amerikall bir benzin istasyonunun kendileri-
ne cretsiz verdigi bey milyarmci yol haritasim sokar duruma gelmigti. Kk ya taki genler
nce araba grenim permisi sonra da src ehliyetialmaya zen gsteriyor, kendi arabalarimn
"tekerlegi"
stnde srp gitmeyiolgunlukve baglmSlzltklarmm sembol saylyordu.Otomobil
genler iin arkadaylarlylabulugmak, lazlarla ikmak, cinsel bilgi kazanmak ve flrt konularmda
son derece part bir gereksinim olmugtu. 1960'larda yapilan bir anketAmerika'da evlenme teklif-
lernin yzde 40'mm bir otomobil iinde gerekleptigini gstermigti.
Bu yeni yaam tarzmm atardamarlarlyla toplardamarlanyollarve karayollarlyd1.Ve burada
da, diger birok yagam tarzmda oldugu gibi kamuoyu part olan bu geligmeyi desteklemigtir.
1947'de California'da benzin vergisinin artitilmastyla derhal LosAngeles evre yolunun ingaati-
na baglandt ve ahymalarciddlyetle srdrld. Elegtirilere sebep olan "Kavgaklar" dahil teker
teker her evre yolu tek bir byk sisteme baglandi. Aym sene, New Jersey'deValiAlfred E.
Driscoll bir a1)konugmasmda, kendi eyaleti iindeki byk toplumungrnmn hayali ola-
rak izdi ve bunun Garden State'de bir utan br
uca uzanan bir geigyolu oldugunu, bu geig
yolunun savag sonu yillarda New Jersey'itehdit eden tikamkhgave devainh trafikkarmagasma
son verecegini syledi. Aynca bunun motorlutagitsrcleri iin yolu bir saat on dakika kisalta-
cagmi belirtti. Vali DriscolPa gre hibir geyNew Jersey'ingelecegiaismdangeigyolundan da-
ha nemli olamazdi,
ingaat 1949'da, eyalettebyk cogku Ve heyecana neden olarak bagladi: "Mucize yol" ve
"bugnden
inga edilen yarmm karayolu" diye tammlanarakhalkm destegini kazand1. O gnler-
de ingaatlarda, ingaat baglamadan nce fazla bir evre incelemesi yapilmlyordu ve ingaat gerek-
gesiylemahkemeyebagvuru uygulamasi yoktu. Amerika'da nemll geylerinabuk yapilabilece-
ginedair bir inan hkimdi. Su nedenle tm igler, ilk planlamadan para.denen kulbenin yapi-
mma kadar iki ylldan daha az bir srede tamamland1.Agill; kutlamasmda bir kahvalti verildi. Bu
kahvaltmin tm ayrintilari Amerika'mn karayolu menleriustast, restoran sahibi byk a i Ho-
ward Johns tarafindandzenlendi.

520
 New JerseyGeigikisa srede Birlegik Devletler'in ve belki de dnyanm en ok i; yapan
geigyolu olmuytur. Eu geigyolunda kulbeler ikig3'teki Walt Whitman, Thomas Edison, Dol-
ley Madison, Vince Lombard gibi dinlenme yerlerinde kurulmugtu. Bir de st portakal rengi
damla kapli Howard Johnsonrestoranlan yapilmigti. GeigyolununailigmdaValiDriscoll gyle
demigti: "Geigyerleri, New Jersey'infaturalari, sosis tezghlanve bir ylgm gereksiz teberi ara-
smdan siynhp motorlu ara srclerine tm gzellgiyle grnmesinisagladi."Ancak, src-
lerin hepsi bu grgekatilmlyordu. tekigeigyerleri gzel sayllmaktanok uzakti. rnegln
ConnecticutMerritt Parkway, New YorkTaconie Parkway gibi yerler eleptiriliyordu. Eleptirilere
bakihrsa "Arazinin temel izgileri,engebeler btnyle gzden saklanamazd1. Sehri1plakola-
'

rak gzlernne sermek ok zor bir iyti. Buna ragmen New Jerseygeigyeri bunu yapmayi ba-
armigt1."Bu gei; zellik amaclyla degil, htz ve kolayhk saglamak iin yapilmigt1. Bylece Hidro-
karbon Adam'm bir yerden diger bir yere abuk gitme gibi acil bir ihtiyacma cevap vermigtir.Ay-
nca bu bitmeyecekmig gibiuzanan bir labirenti kisaltan tek kestirme yoldu.
1919'da D. Eisenhower, motorize askeri kuvvetlerini BirlegikDevletter iinde sevk edecek
tek yol sistemi bile bulamamigti. Bu konu onu gelecegin motorluara yillan iin ne yapilab-
bir
lecegi hakktnda uzun uzun dgndrmgt. Bu tarihten otuz yedi yll sonra 1955'te Bagkan
Dwight Eisenhowerlkeyi bir utan br uca aprazlamakesen 41.000 mil uzunlukta bir sper
karayolu sistemi kurulmasim ngren Eyaletlerarasi Karayolu Yasasi'ni imzallyordu. Mastafin
yzde 90'l federal hkmete kargilamyor, paranin goguzel olarak bu igle grevlendirilmig bir
karayolu trst fonundati geliyordu. Paranm kaynagt benzin vergileriydi. Su proje ileride
"kara-

yolu lobisi" olarak bilinen ve otomobil yap1mcilan, eyalet hkmetleri, kamyonculari, araba
alim satimcilan, petrol girketleri,lastik girketleri,sendikalar ve emlakilardan oluganbyk bir
koalisyonun aktif destegi ve ilgisine sahip oldu. Amerikan Araba Park Birligtbile bu koalisyona
katildt nkyol ne kadar uzun da olsa, srcler eninde sonimda gitmek istedikleri yere var
racak ve arabalarmiparketmek isteyecekti.
Eisenhower de eyaletlerarasi projeyi bazi gerekelerledesteklemigtir. Gvenlik,tikamkli-
gm giderilmesi, etkisixnakliye sisteminin sebep oldugu milyarlarca dolarlik para kaybi ve Soguk
Savafm en korkun tehlikelerindenbiri sayllan sivil savunma gereksinimibu gerekelerden ba-
zilandir. Eisenhower,bu. konuda punlan sylemigti: "Kentlerimize bir atom Saldirist yapilmasi
halinde, yol gebekeleri hedef alinan hlgelerin ok abuk bogaltilmasim mmkn kilacak tarzda
inga edilmelidir." Sonuta gayet saglikh bir projeyleige girigildi. naatmkapsami endstriyi gu-
rurlandirmig, dikkatleri eken fevkalade kiyaslamalar yapmasma Sebep olmuytu. Eisenhover d-
gncelerini gyle ifade ediyordu: "Bu sistemin kaplayacagi mesafe toplami Amerika'daki tm
otomobil sayisimnte ikisini alacakbyklktedir. Bu yollan yapmada kullanilacak beton har-
c1ylaseksen adet Hoover Baraji ve aya uzanan alti yan yol yapilabilir. Bu ingaatta, buldozerlerin
kaldtrdigi p ve kayalar btn Connecticut't almigsantim kaplayacak kadardfr. Sava m bitimin-
den beri hkmetn yaptigi hibir girigim Amerika'nin grnmn bu denli degigtirmemigtir."
Eisenhower'in bu szlerinde abartma yoktu. Arada geen zaman iinde Amerikalilar ve Ameri-
kan mallari glttikeuzaylpgidenyol geritlerindeyolculuketmeyi tercih etmig, bu yzden toplu
halk tagimaciligLna ve tren yollarma ragbet azalmigti. Uzaylp glden bu yillar iinde daha byk
olan geyleredaha lyiymig gzyle bakildigt glbi,daha uzun ve daha genig olantara da aym gzle
bakiltyordu.
Artik petrol Amerikalilar iin oturma odalarmda bile yagamlannin bir parasi olmuytu.
Amerikan nfusunun yzde 60'mdan fazlast her hafta yaymlanan The Beverly Hillbillies kome-
disinin mptelastolmug, 1962'de hemen ilk gsterildigt andan itibaren en ok ilgi ekenshow
olup senelerce liste bagi kalmigti. Bu show daghk yerde yagayan ve bir gn n bahelerinde pet-
rol bulan Clampett allesinin yksdr. Petrol bulduktan hemen sonra aile Hooterville kasabasi-
ni terk edip Beverly Hills'de bir malikane satm alir. Bu show'da
"byk
kent detleri" espriyle

521
kangik hafife ve alaya almir. Bu show ve sevimli petrolmultimilyonerleri seyircilerin sadecehay-
ranligimkazanmakla kalmamig, oyundaki garki da dillerden dgmez olmugtu.
Gelin,
Jed isimli adamm yksn dinleyin.
Fakir bir daghyken
bakamazken,
ocuguna
gnn birinde
Birden,
Yerden,
kpkl sivi flykirdi...
Bu petroldl
Ham petrol,
Siyahaltm,
Texas ay1...

The Beverly Hillbillies komedisi her trl kutlamayi hak etmigti.nkgerektende pet-
atm" olmakla kalmamig, tketicileriin de, mm-
"slyah

rol, sadecegansliClampett allesi iin

kn k11digt onca geyle,endstri dnyasmi zenginleptirmigtir.Ancak, yine de akillara talulipkalan
cevaplanmamig bir soru vardi. Hidrokarbon Adam'm bu denli dayandigL petrol akimi acaba ne
dereceye kadar gvenilirdi? Bunun riskleri neydi?

Yeni Bir Kriz: "Nkseden Karabasan"

Misir'm Cemal Abdl Nasir'mm petrol yoksa da askeri kuvvet vardi. Simdi Nasir'm tm ama-
ci 1960'larda Arap dnyasimn gznde kaybettigi prestijini yeniden kazanmakti. Israil'in
1956'da kazandigt meydan savagi baanlanmn intikammi almak istiyor, bunun iin israil'in
"tas-

flyesi"agnlarmidurmadan yinellyordu. 1956'da kazandigi nihai zafer, ahsma olan gvenini

bsbtn artirmigtir. Aynca, Israil'ekarpt terorist saldmlan dzenleyen Suriyetarafmdanda bu
ynde baski gryor, askeri ynden yetersiz izlenimini vermemek iin, Suriye'nin kigkirtmasina
itiraz etmiyordu. Bu nedenlerle, 1967 Mayis aymda Nasir, 1956 Sveyg krizinden beri grevde
olan Birleoi; MilletlergzlemcilerineMisir't terk etmelerini emretti. Israilgemilerinin Akabe
Krfezi'nde seyrine engel olmak iin Gney'deki Elat limanim kapadt ve srail'inpetrol ithalini
kesintiye ugratacagtm syleyerek bu lkeyi tehdit etti. Bununla da kalmaylp Sina'ya yeniden M1-
sir kuvvetleri gnderdi. rdnKrall Hseyin bu agamada 1kacakbir atigmadakullamlmak
zere kendi silahh kuvvetlerini Misir'in emrine verdi. Bunun zerine Misir rdn'ehavayoluy-
la asker ve askeri malzeme gndermeye bagladi. tekiArap lkeleri de Misir'a kendi askeri kuv-
vetlerini gnderdi ve henz gndermemigolanlar da bunu planlamaya bagladt. 4 Haziran gn
rdnyeni olugan rdn-Misir askeri antlagmasma imza atti. Arap askeri kuvvetlerinin kendile-
rini sardigini gren srailliler
in ember giderek darahyordu.
Ertesi sabah, 5 Haziran gn saat sekiz sularinda srailaskeri gleri dgmandan evvel dav-
ranarak taarruzagetiler ve reaksiyonlanm bu gekilde gsterdiler. BylecencArap-Israil Sa-
vagiveya Alti GnlkSavagbaglamigoldu. Igekumar oynar gibi girigen israilsavagmdaha sa- ilk
atlerindeMisir'in ve ona bagimli teki devletlerin tm hava kuvvetlerini yok etmeyi bagardi. Ha-
vadan kazandigt bu zaferle kendisini garantlyealan Israilkuvvetlert Arap ordulanm geri pskrt-
t. Gerek gudur ki, Misir ve rdnbakimmdan Alti GnlkSavaq'm sonucu ilk gn iinde
kesinlikle belirlenmigti. Sina'dakiMisir kuvvetleri kmgt. 8 Hariran tarihinekadar, IsrailOr-
dusu Sina'yi tam anlamiyla iggal etmig, bu arada Nasir'm ifadesine gre Misirblar'a ait ne kadar
malzeme varsa yzde 80'ini tahripetmig ve Svey; Kanah'nin dogu k1y1stna ulagmigt1.Bunu izle-

522
yen birka gn iinde de acele ateykes uyguland1. Bu savaglaSina yanmadasi srail'inegemenligi-
ne terk edilmig, Kuds'n tamami,Bati klyisi ve Golan Tepeleri Israilhkimiyetine gemigtir.
Araplar arasmda "Petrol denen silahl" kullamma sokma fikri on ylli agkm sredir tartigil-
maktaydt Simdi bunun iin bir nrsatdogmuytu. 6 Haziran tarihinde,yani arpigmalann bagladt-
gmm ertesi gn, Arap petrol bakanlan, Israil'edost olan lkelere petrol ambargosu uygulama-
lari iin resmen agn yapti. Su agri zerine Suudi Arabistan, Kuveyt, Irak, Libya ve Cezayir,
BiflegikDevletler'e, ingiltere'yeve daha ihmli olmak zere Bati Almanya'ya petrol sevkini dur-
durdular. 7 Haziran tarihindeAhmed Zeki Yamani Aramco girketlerinebir duyuru yaparak "O
andan itibaren Amerika BirlegikDevletleri'ne ve BirlegikKralhga petrol sevk etmemelerini" iste-
di. Aynca, bildirisinde pu szlere de yer vermigtir: "Bu talimati tamamitamammauygulamamz
gerekiyor.Eu iki lkenin topragmabizim petrolmzden bir damla bile girmesi halinde girketi-
niz bundan ciddi gekilde sorumlu tutulacaktir."
Petrol ihra eden lkelerse belli bagh gelir Raynaklan olan petrol ihracatim niin bile bile
durdurmalan gerektigni anlamamiglardi. Bu lkelerin bazilanna gre kararm asil kaynagi kendi
simrlan iinde olugan petrol iyilerinin grevleri,bagkaldirma ve sabotaj gibi bazi huzursuzluklar-
di. Bu lkelere gre kararda etken olan nedenlerden biri de artik politik nfuzunu losmen kay-
betmig de olsa, Nasir'm yeniden transistrlradyosuyla kitleleri ve sokak kalabaliklanni hareke-
te geirebilecegkorkusuydu. Bu konudaki en byk huzursuzluk yabanci petrol girketi perso-
nelinin byk halk kittelerinin saldinsma ugradigi Libya'da yaandi. Burada byk bir tahliye
programi uygulamyor, her yanm saatte bir Wheelus'dan kalkan uaklar bat1hpetrol iileri ve ai-
lelerini kendi lkelerine gtryordu. Suudi Arabistan ve Kuveyt'te de retim sik sik grevler ve
sabotaj yznden kesintiye ugramigti.
8 Haziran tarihinegelindigindeSuudi Arabistan'dan saglanan petrol akimi yzde 60 ora-
mnda kesildi. SuudiArabistan ve Libya'da retim btnyle durdu. Abadan'daki byk ran ra-
finerisi, Irak gemilerindeki kilavuzlann SattlArap suyolunda ahmak istememeleri yznden
kapandt Ortadogukaynakh petrol byk kaylp vermigti ve btnyle alindiginda kayip miktari
gnde alti milyon varili bulmuytu. Bunun tesinde lojistik durum da de hem mdahaleler y-
znden hem de 1956'da oldugu gibi Svey) Kanah'nm ve SuudiArabistan'dan Akdeniz'e gelen
boru hatlartmn kapali olugu yznden tam bir karmaga iindeydi. 27 Haziran tarihinde konugan
Amerika BirlepikDevletleri ligleriBakan Yardimcisi"Bu kriz 1956-57 Svey; olaymda yayanan
krizden daha ciddidir" diyecekti. O zaman Kuzey Irak digmda, higbir byk retici lke petrol
kapisim kapamamigtl ve sorun tamamen bir nakliye sorunundan ibaretti. Simdi ise Bati Avrupa
petrolnn drtte Ortadogu ve Kuzey Afrika'daki Arap blgelerinden geliyordu ve bu bl-
gelerin yansinda retim durdurulmugtu. Bu nedenle o gnlerdeAvrupa ok ciddi boyutta acil
petrol kitliglyla karplgmigt1.
Haziran ayi sonunda ve Temmuz'un ilk gnlerinde ise Nijerya'da i savag bagladi. Eu lke-
de petrol retiminin yogun oldugu yer lkenin Dogu Blgesi'ydi. Su blge, hkmete dgen
petrol gelirlerinden kendisine daha byk pay verilmesini istiyordu. Nijerya hkmeti ise bu is-
tege hayir yamtml verdi. Petrol gelirlerizerinde oluguyor gibi grnen mcadelenin altmda as-
lmda kaynagi ok derinlere uzanan etnik ve dinsel farkliliklaryatlyordu. Kendisine Biafra adim
veren Dogu Blgesi Nijerya'dan aynldi. Nijerya hkmeti tm petrol ihracatma kargi ambargo
uyguladt. Sonuta meydana gelen anlagmazhklarda durumun bu denli kritk oldugu gnlerde
dnya pazanndan gnde 500.000 varil petrol daha eksildi.
Dikkatlerin hemen tmyle Vietnam'a yogunlagtinlmig olmasmdan, Amerikah st dzey
siyasetiler, Alti Gnlk Savag konusunda siyasi koordinasyonu ok kisa sreler iin geerli ol-
"gezici
mak zere yaplyorlardt. Su yzden katihmcilar buna zar oyunu" aditu vermigti. Siyaseti
daha etkin koordine etme abaslyla Bagkan Johnson zel bir Ex-Com{eskiyelerden olugmuy
komisyon) kurarak bagkanhga Mc George Bundy'yi getirdi. Bu komisyon John Kennedy'nin K-

523
ba krizinde yararlandigi ve daha sonra "BilinmeyenEx-Com"diye amlan modele gre kurul-
mutu. Bu komisyon vaktinin ogunu Svey; Kanall'nm kapanmasinm ne anlamageldiginid-
nmekle geirmigtir. Bu ara, petrol girketleriacele bazi zorlaylc1kararlar almak zorunda birakil-
di. Washington'daki ligleriBakanhgl'ysa, br kez daha Kore Savagi'nda uygulanan modele geri
dnerek, iki dzine Amerikan petrolgirketindenoluganYabanci Petrol SaglamaKomisyenu'nu
yeniden ihya etti. Karara gregirketlerinortaklaga lojistik planlama yapabilmesive Avrupa'ya bir
kez daha petrolde kalkmma gansi verilmesi iin, gerektiginde antitrstyasalan asklya almacakti.
Bu komisyon 1951-53, Iran'm millileptirilmekrizinde grevyapmigolan komisyondu. Komisyo-
na danigman olarak atanan bir hukuku nceki krizlerde de syledigi gibi bu komisyon iin py-
le sylemigtir: "Bu bir ke2 daha yaganankt bir ryaya benziyor."
Komisyon gu varsayima dayandmlarak kurulmutu: Sanayilemig lkeleri temsileden lkti-
sadi igbirligive Geligtirme rgtPetrol Dairesi, bir kriz halinde, 1956 yllmdaki "Svey; Siste-
mi" gibi bir sistemle olaganst hal beyanmda bulunup petroln batih devletler arasmda tahsis
ve dagitimini koordine edecekti. Ancak, Amerika BirlegikDevletleri byle bir girigim talebinde
bulununca, kendi dzenlemelerini kendilerinin yapabilecegindenemin olan birok OECD dev-
leti buna kargi ikti. Amerikall yetkililer bu itirazlar kargismda donakalmigtL Adalet Bakanhgi,
Olaganst durumun mevcut oldugunu belgeleyen bir OECD karan olmadika, Amerikan gir-
ketlerinin birbirleriyle ighirligi iin gereken antitrst yasasmdan feragat edildigini gsteren bit
belge vermeyi reddetti. Ancak, Amerika Birlegik Devletleri OECD belgesi olmadan Amerikan
petrol girketterininyabanci petrol girketlerlylehaberlegemeyecegi hakkmda OECD'yi uyardiktan
sonradir ki bu rgt, oybirligiyle
"acil
olan tehdidin" meveut olduguna dair gerekli belgeyi ver-
di. Bylecehem Amerikan ve hem de uluslararasi koordinasyon nlemleri uygulanmaya kondu.
Yine de, oylamada hazi lkeler ekimserkaldilar. Bunlar Fransa, Almanya ve Trkiye'dir.
Su konu zmlendiktensonra temel sorun olarak bir kez daha tankerlerve loiistik soru-
nu gndeme geldi. Petroln normal akigt mutlaka saglikli bir dzenlemeyle yeni bagtan organi-
ze edilmeliydi. Arabistan kkenli olmayan petroln ambargo altindaki lkelere (veya Birlegik
Devletler sz konusu oldugunda krfez kiyismdan Dogu Klyist'ria)nakline karar verildi. ncele-
ri Birlesik Devletler'e, ngltere'ye ve Almanya'ya gnderilmes planlanmig Arap petrol ise daha
bagka yerlere gnderildi. Sveyg Kanall'nm ve Akdeniz boru hatlanmn kapanmasi, 1956'daki
ortami geri getirmig,yolculuklar mitBurnu dnlerek yapildigmdan ok daha uzamigtl. Bu
durum tankerler iin kugkusuz byk zorluklar getiriyordu. BP nakliye reorganizasyonunu
programlan yeterince abuk kaydedemedigt iin o denli kompleks bir hale getirmigti ki, bu yz-
den yeniden kalem kgida dnmgt. Yine de artik ok uzamigolan yolculuklann gereksinimle-
ri tahmin edildigindendaha kolay kargilamyordu. Bunun sebebi 1956 Sveys krizinden beri -

"Spertankerlerin" geligtirilmigolmasma baglidir. 1967 tarihinekadar, Svey; krizinden sadece

on bir yll sonra 1956 yllmda yapilan tankerlerinbeg kati byklkte tankerleryap11migt1. Ayrica
Japonya'da her biri 300.000 ton agirliginda alti spertanker inga edilmigti. Her biri 1956'daki
standart tankerlerinyedi kat byklgnde olan bu tankerlerservise sokulmaya hazir, ran Kr-
fezi ve Avrupa arastnda seyretmek zere bekletiliyordu.
Onca endieye ve gvensizligekarm sorunlann nceden tahmin edildigt kadar ciddi ve
tehlikeliolmadigi anlagilmigt1.Arap lkelerindeki heyecan giderek durulmug ve Arap ihracati-
lar retimlerini yeniden igletmeye soktuktan sonra, Arap kaybmin en ok gnde 1,5 milyon va-
ril odugu anlagilmigtL Bu ambargolu lke BirlegikDevletler, Ingiltereve Almanya'ya normal
-
olarak giden Arap petrol iniktandir. Eksikkalan bu 1,5 milyonvaril petrol ok kisa srede stok-
lardan ahnarak ve zamanla, bagka bir yerde ek retim yaparak pekl telafiedilebilirdi. Yedi yll
nce, 1960'ta ABD Milli Gvenlik Konseyi Amerikan kapali retimini "Ortadogu petrolnn
verilmemesi halinde Avrupa'nm dayanacag1 temel faktr" olarak tammlam14ti.Su varsayim
1967de bir kez daha kamtlanmigti. Bazi Amerikan hkmetlerince ve Texasli bagimsizlarca

524
 "dzenleme"
ne srlen savunucusu grgler yeniden destekleniyordu. Amerika'nm elinde
(kamuoyuna aiklandigi kadar byk olmasa da) gerektigindehemen retime sokabilecegi b-
yk bir rezerv mevcuttu. TexasDemiryolu Kurumuve teki lkelerdeki paralelkurumlar hari
Amerikan petrol retimi gnde yaklagik bir milyon varili buluyordu. Venezuela'da retim artigi
gnde 400.000 varil, tran'inki 200.000 varili bulmugtu.Endonezya ise retim miktanni artirma
yolundaydi.
1967 Temmuzu'nda, yani Alti Gnlk Sava; zerinden sadece bir ay gemigken"Arapla-
r'in petrol silahinin ve ambargo uygulamasmm" baansiz oldugu anla lld1. Mevcut petrolyeni-
den ihtiyac1 olan yerlere dagitilmaya baglandi. Yabanc1Petrol Komisyonu enformasyon ve danig-
manlik rol stlenmeye ba]adt. Ortaklagaoperasyonlar ve antitrst muaflyetlerinde bagvurulan
resmi aciliyet mekanizmasma bir kere bile bagvuru gerekmedi.Kendi baglarma hareket eden
uluslararasi girketler durumu idare etmeyi bagarmiglardt.
Sonuta en fazla zarar gren lkeler ambargo uygulayanlkeler oldu. Bunlar sonu alma-
diklan bir hi ugruna gelirlerindenok geyvermiglerdi. Bundan bagka bu igin faturasi da onlara
kesilmig ve Misir'a ve teki
"n
saftaki" Arap devletlerine srekliolarak para demesi yapmala-
n istenmigti. Zeki Yamani bu gibi hallerde ambargonun ne yarar sagladigim aik a1k sormaya
baglamigti.Ancak Araplar'm hepsi Yamani'ye katilmadilar ve rnegin, Irak, Batt ya bir ders ver-
mek amaclylatm mgterilere ayhk tam bir petrol ambargosuuygulanmasirn istedi. Ne var
ki Arap kardeglerinden bu fikre yanagan ikmad1.1967 Agustos ayi sonunda Hartum'da yapilan
Arap Zirve Toplantisi'nda, bir darbe hareketini nlemek iin 150 kidemli subayitutuklattinpKa-
hire'de hapse attiran Nasir, lkesinin tam iflas durumunda oldugunu, paraya acilen ihtiya
duydugunu itiraf ediyordu. Sonutazirveye katilan liderler, yapilacak en iy yeyin petrol pompa-
Jamak ve petrolden geirsaglamak olduguna karar verdi. Bu karar
"olumlu"
Arap stratejisinin
kamtlanmasidir. Eyllbaginda BirlegikDevletler'e,Ingiltere ve Almanya'ya ihra mallan iin uy-
gulanan ambargo kaldinldL
Bu agamada, herhangi bir petrol lotligi mevcut degildi. Agustos aymda ambargo uygulama-
simn hl srmesinekargm, Arap petrol reticileri petrol hacmindeki gemigaigt kapatmak ve
pazardan kendine dgen hisse dzeyini tutturmak igin tm abalanyla petrol retmeye koyul-
dular. Sonuta, toplamArap retiminin Alti Gnlk Savatan evvel, mayis ayt retimiyle kargi-
lagtinldigmda agustosta yzde 8 ykseldigi gzlendilSadeceArap lkeleri retimindeki artig bi-
le Nijerya i savai nedeniyle kaybedilmig olan miktarm iki katim bulmugtu.
Her ne kadar bu son engel olduka kolaylikla atlatilmigsa da egitli lkelerde retim bir
kararla veya siyasi huzursuzluk nedeniyle kesintiye ugrat11saydt,durum hi kugkusuz ok daha
ciddi ve zor olacaktL ABD Iigleri.Bakanhgi, krizle nasil bag edilecegi konusundaki raporunda,
durumdan iki ders aldigim bildirmigti: "Yeni petrol kaynaklan bulmanm nemi.ve byk, esnek
bir tanker filosu" kurmak. Sveyykrizinden sonraki degerlendirmede, her zaman daha ok re-
tim yap11masiyanhst olan Sahortaya dahiyane bir fikirle ikti. Bu fikrin Washington'daki siya-
setilere cazip gelecegine, bylelikle petrol girketleriyle arasmdaki ezeli atigmada, onlardan
destek grecegine inanlyordu. Sah,ran'azel bir Amerikan petrol ithal kotasi verilmesini, bu
kotanin eski tuz ocaklarmda stratejik kullamm iin rezerv olarakstoklanmasini istedi. Ifadesine
gre bu, BirlegikDevletler'e daha gok gvenlik, esneklik saglayacak ve ayrica yeni bir pazar i-
kigi aacaktL Ne var ki bu fikir tartigihpyrrlge koyulmadan evvel yeni bir petrol krizi daha
bag gsterdi.
1967 gz mevsimine gelindigindeartik bir gerektm a1kliglylaortadaydL Alti Gnlk
Savagi izleyen dnemde tm dnya dzeyinde retim artmigti ve bunun sonucu olarak da, en
azindan kisa vadede arz taleptendaha fazla olacaktt. Ekim aymda Wall StreetJournalana haber
olarak gu marigeti atacaktr "Ortadogu Savagl'mn Getirdigi Kithk Korkusu Yerini Agirl retim
Tehdidine Birakiyor." Oil and Gas Journal ise daha o gnden yeni bir krizin haberciligini yapip

525
halki arz" konusunda uyanyordu. Yneticiler artik petroln yetersiz olabilecegi endigesi
"aqin

zerinde durmuyor, bu defa tam tersine, 1956 Svey; krizinin 1950'lerdeki agin petrol retimi-
ni nasil bsbtn yogunlagtirdigim, sonuta ABD'nin nasil ithal kotalan koyup resmi flyatlari
dgrdgn ve OPEC'inmeydana geliginihatirliyordu. Grndggibi bir kez daha saat rak-
kasi, eskidenberi yabancisi olmadigimiz gidigiizleyerek kithktan aginhga dogru kaylyordu!

Kmr Kurulunda Kasandra Geidi

Alti Gnlk Sava petrol stoklamamn ne kadar gvencelioldugunu kamtlamigt1.Hidrokarbon
Adam da petroln nasilsa her zaman bulunacagina inanmigtl. Petrol onun yaammaanlam ka-
zandinp hareket getirmigti. Ancak etkisi a1smdan ok kapsamli oldugundanve her zaman ko-
layca temin edildiginden Hidrokarbon Adam onu her zaman iin erigilir gryordu.Zaten petrol
yakimndaydi, sonsuza dek yetecek kadar da boldu ve aynca ucuzdu. Su gibi alop geliyordu. Pet-
rolde agirihk dnemi yaklagik yirmi yll srd ve normal olduguna inamldi. Petrol igiyle meggul
biroklari iin durumun byle gzktg kugkusuzdur. 1958 ylh sonlarmda Standard Oil Cali-
fornia (Chevron) incelemesine gre "Ham petrol arzimnaginhgl ok bykt. Birok blgede pa-
zar ihtiyacindan daha agin retim yap11masiiin baskilarm srecegi sanillyordu. Eger tketiciler
konu zerinde birazcik dgnselerdi, onlar da ucuz petrol degigebilen belirli durumlarin rn
degil, doguytan verilmig bir hak olarak grrlerdi. O zaman baglica kaygtlan flyat savagi sirasmda
galon bagina iki sent tasarrufiin arabalatim birka sokak teye srp srmemek olurdu."
Bu konuda disipline uymayan gphecikipiler de ik1yor,altpilmigmtesinde farkli geyler
sylyorsa da sayllan azdi. Su kipilerden biri Almanya doguglu E.E Schumacher'dir.Schumac-
her Rhodes bursu almig blr Almangrenci olarak nce Oxford'da egitim grmg, sonra da Co-
lumbia niversitesi'ne devam etmigti. Okul ylllarmdan sonra 1930'lar sonunda devamli olarak
kalmak zere ggmenolarak Ingiltere'ye gitti. Londra'da yaylmlanan Economistve Times'a za-
man zaman yazan Schumacher Ingiltere'nin savag sonu millileptirdigi kmr sanayiini denetle-
yen Milli Kmr Kurulu'na 1950 yllmda ekonomi dan1gman1 olarak atandi. Bu grevde yirmi yll
gerek adim gizlitutarak faaliyet gstermigtir. Ancak Fritz Schumacher retici, genig grgl bir
kafa yapisina sahipti. Budizm dinine hayranhgi ve baghligt nedeniyle teknolojiler"dedigi
"araci

konuyu inleceleylp sorupturmug, geligmekte olan lkelerde, bu teknolojinin,Bat1'dan kopya

edilmig yksek maliyetli, gstermelik sinal projeler yerine bir alternatif olabilecegini ne sr-
mgt.
Kmr Kurulu'nun iktisat dampmani olarak Schumacher'in savunmast gereken belirli bir
konu da vardi. Kendisini petrole kargi pazar pay11in verdigi byk mcadelede kmr savun-
makla ykml bir entelektel olarak gryordu. Bu mcadelede Schumacherkaimlmaz ola-
rak kaybeden tarafta yer almigsa da, savundugu konuda en gl kafalardan biri oldugu inkr
edilemez. Schumacher kmrn bu denli acimasizca bir kenara itilmesini buruk bir act ve tees-
yardunci" olarak sahnede yoktu. Ilerikiyillarda Schu-
"evrensel

sne gzlemigti.Artik kmr

macher gevrecilerden byk itibar grmgtr. Yine de petrolden daha kirli bir yakacak olan k-
mr petrole kargi savunmaya devam etmigtir.Schumacher her nedense dikkatini yanma iglemi-
nin etkileri zerinde degil, petroln bir gn tkenecegivarsayimmda yogunlagtmyordu, ki bu
yirmi yll sonra onun izinden gidenleribir hayli dgndrmgtr.
1954'te Schumacher, on dokuzuncu yzy1litkisatisi ve kmr savunucusu Jevons'unsz-
lerinin bir tekran gibi syleyecekti: "Enerji olarak kmre hibir alternatif yoktur. Mo-
susz
dern yagamm tm yapisi kmr zerine kurulmugtur. Her ne kadar enerli, teki btn objeler
glbi salm almabilir ve sattlirsa da, o asla digerleri gibi stradan bir oble degil btn objelerin mev-
cut olmasi iin bag olan parttir ve hava, su ve toprakla eg degerde en temel faktrdr." Schumac-
her dnyanm enerji ihtiyacinm kargilanmasinda kmr kullamlmasmi her zaman iin giddetle

526
savunmugtur. Ona gre petrol dgncesizce kullanilmamasi gereken sinirlibir kaynaktL Ayrica
rezervlerin yavag yavag eridigini ve ihracat11arm kiralardan giderek daha. ok pay kapmak pegin-
de olduklarmi grdgnden, petroln her zaman iin.ucuz olmayacagma da inamyordu. rnek
vererek aiklamak iin gu sylenebilir: Schumacher, Ortadogupetrolne dayanmanm ne anlam
ifade ettigi hakkinda ilgilileri uyarmigti. Bir yazismda pu grgn agiklamigtir: "En zengin ve en
ucuz rezervler dnyanin en istikrarsiz bazi lkelerindedir. Su denli gpheli,ne olacagt belirsiz
bir durumla kar1karglya olarak, konuyu uzun vadede bir kenara birakmak ve sadece her geyin
en lyi gekilde geligecegini mit etmek kammca en dogru yoldur."
agbir iymserlik agiydi;ancak Schumacher'in uzun vadedeki gr aisi hi de mit ve-
rici ve i aia degildi. Konunun ierdigi riskleri ekonomi terimleriyleaikladi. Hizh tketimin
byme oranini ve dgk fiyatlari gz nne alarak yeni bir uyan yapti ve "Dnyanm petrol ar-
21 gelecek yirmi yll iin garantilisayllamaz, bunun bugnk gncel flyatlarla garantili olamaya-

cagi kesindir" aiklamasim yapt1. Bir defa da uyansmi daha metalizik terimlerleifade etmek ihti-
yacim duymug, nl bir Oxford ekonomi profesrnn szlerine atif yaparak "Yakit tanrilarmin
alacakaranhgi ok uzak olmayan bir gelecekte stmzde olacak" demigti.
Yazik ki Schumacher'inszleri ancak ok grltl bir kalabahga seslenilen bir seda kadar
etkili olabilmigtir.Ortada yine de byk bir petrol fazlas1vardt ve Schumacher sonu gelmez ya-
kmma ve nerilerini konuya hi ilgi duymayan, meraksiz bir toplulugakargi sylemeyi srdr-
yordu. 1970'te, mitsizlige kapilarak ve elinden gelen her geyiyaptigma kanaat getirerek K-
mr Kurulu'ndan istifa etti. O gne kadarki mcadelesi, konugmalan ona fazla puan kazandir-
mamigt1. Gerekten de Kmr Kurulu'nda geirdigi yillar hemen tamamen petroln
"ihtiyar

Kral Kmr" acimasizca tahtindan indirdigi ve endstriyel toplumdaegemenlik iddiasmda ol-

dugu dneme rastlamigt1. Istifastsirasmda Schumacher,qu sz diline dolamigti: "Civcivler t-
nemek in eve gelmek zereler." Yaammm bu dneminde Schumacher,evresindetedirginlik
yaratan, huysuz, etrafin negesinikairan, agnldigipartiden zevk almay1reddeden bir oyun bo-
zan olarak grnmgtr. Ancak istifasmdan hemen sonra bir kitap yazarak Hidrokarbonagi
nosyonuna meydan okuyan ve "Bygn Daha lyi" oldugu inancml ve onun bir oyun bozan ol-
madlgLm, daha ok gelecegigren bir khin oldugunu kanitlayacak gekilde geligecekti.

527
-92 .-r T.T..70. ;?ggg-gry ,7
.
.'1
VWifl:9 :27
R: :-r2:is
EilEF
\

BEglNClBLM

DNYADA
EGEMENLIK
SAVAI
F -'-3 '
DI-2 7.41 I'".LLETT 31781 725" TZ i'If "
r. --:--.--ra:
;. :
:Tay-a:c.:, :9 .---735.6
1.Y;7.-1: 9.6 -T;G :7
.-'To 2YN -U
 28
I
I

Gerileme Y111an

lkelerleSirketler
Kargi Kargiya
Eski Acem imparatorlugu'nunbagkenti olan Persepolis milattan nce 330 yllmda Byk Isken-
der tarafindanyagma edilmig ve iki bin yih agkm bir sre ln kumlan iinde kalinti halinde
kalmigtl. Ekim 197l'de burasi yeniden gz kamagttrici bir yaama kavutu. Terk edilmig durum-
daki bu yere devasa byklkte adir ve daha kk boyutta elli dokuz adir kuruldu. Time
dergisi bu olayi Acem imparatorlugu'nunyirmi beg yzyil nceki kurulugunu kutlamak iin
Sah'mdzenledigt
"dnya

tarihiningelmiggemig en byk cmbglerinden biri" olarak tanim-

lamigtl. Slene katilan nller arasmda Sovyetler BirligtDevlet Bagkam, Birlegik Devletler Bay-
kan Yardimeisi,Yugoslavya'danMaregal Tito, yirmi Kral ve Seyh,beg Kralie, yirmi bir Prens ve
Prenses ile on drt diger Devlet Bagkani, BagkanYardimcisi, Bagbakan ve iki DigigleriBa-
kani vardi. Trenlerin yapildigt strada Sah,imparatorlugun kurucusu olan Kral Byk Sirus'un
ruhuyla aleni olarak iletigim kurmuy ve artik lm zerinden yirmi beg yzyil gemigolan bu
hkmdarin izinden yryeceginedait ant imigtir.Mcevherler
ve niadalyalarla donanmig ko-
nuklar otobslerle Persepolis zerndeki tepeye gtrlm , orada yildizlaraltmda, Byk Is-
kender'in Persepolis'i yaktp ylktnasin1 temsileden pagitticibir son et lumiere (sesve igik gsteri-
si) seyrettfrilmigti.
Persepolis kutlamasmda ranhkmeti olacaklan tahmin ettiginden, yksek diplomasi
ge-
rektiren son derece kritik bir konuda ngiltere'denacil olarak
"ok
glzli" bilgi ve gt talep et-
migti. Bu, trene katilacak VIP'lerin masada oturtulma plan1ydi. Hkmdarlarm ve en nfuzlu
kipilerin katilacagt trende bu kimselerin can gvenlikleri tehlikedeydi.Btt nedenle Londra DI-
gigleriBakanligi Protokol Dairesi yepyeni bir plan sundu. zelbir masa yaptirilacak, masanin
zeri inigli ikiglibir satihla kaplanacak, bylece yemekte bulunanlarm hlbiri Pehlevi ailesinin
en nemll yesinden pek fazla uzakta oturmayacakti.
Sahhazretleri ihtigaminin somut bir kaniti olarak Kralie11.Elizabeth'i ylene davet etmigti.
Ancak, majestelerinin Tahran'daki Bykelisi, Kralie'nin daha nceden bagka bir yere resmi
devlet ziyareti yapmak iin sz verdiginden trene katilamayacagi gibipek de hop olmayan bir
aiklama yapmaya mecbur kalmigt1.Su yer" Iran'mkompusu olan Trkiye idi. Bu gere-
"bagka

gin aiga ikmasiyla Sahbsbtn rahatsiz olmutu. Kralie'nin gelmeyeceginigrenince bu defa

Prens Charles'idavet etti. Verilen yanit Charles'm msait olmadigi, KuzeyDenizi'nde bir f1rka-
teynde grevde olduguydu.. Bunun iin zr dileniyordu. Londra'ya gre Persepolis Partisi tipkt
diger btn eglenceler gibi sadece bir partlydi ve pek umursanmiyordu. Ancak, bu iki bin begyz
yllda bir kez kutlanan bir partiydi ve aynca Sahingiltere'den ingilizyapist birka yz Chieftain
marka tank ismarlama agamasmdaydi. Bu da ngiltere'nin demeler dengesi aismdanson derece
nemliydi. Bu nedenle Londra trene katilacak kigi olarak Prens Philip ile Prenses Anne'1nerdi.
Sahda pek hognut olmamakla beraber, bunu kabul etti.
531
 yiyecekler Paris, Maxim'e
Slende Ismarlandi. Yemek mens, hepsi uakla Paris'ten ge-
tirtilen ve gerekten harika yemeklerhazirlayan ve servis sunan165 adet gefgarson,pastac1 ve
garsona verilmigti. Yemeklerde sunulan yirmi beg bin gipeparapda uakla Fransa'dan getirtilmig-
ti. Slentam bir Frans1z havasi yansittigi iin Fransa Devlet Bagkam GeorgesPompidou'nun
yoklugu hemen fark edildi. Su olaydanhemen nce Pompidou, zel olarak gu a1klamayiyap-
migti: "Eger gitseydim, orada beni de belki baggarson yaparlardi." Bu debdebeli tren ve kutla-
malarm mali portresitahminen 100 milyon dolar ile 200 milyon dolar arasmdayd1.Bu denli sa-
vurganligi eleptirip soru yneltenlere Sah'msinirlenip verdigi cevap guydu:"Halk niin byle ya-
kimyor? 50 devlet bagkanma verdigimiz birka ziyafet iin mi? Ne yapacaktik ki, onlara ekmek-
le turp mti ikram etseydik? Tanri'ya gkr,ki ranmparatorluk Saray1 bugn Maxim'den ye-
mek getirtecekparasal gce sahiptir."
Persepolis'ten sonra, ingilizlerSah'lyatigtirmak ve iki lke arasmdaki bazi gerginlikleri as-
gariyeindirmek amactyla onu ailesiyle birlikte Windsor Satosu'nda hafta sonu geirmeye davet
ettiler. Bu ziyaret ok bagarill geti. Ziyaretsresince tek prz Sah'mKralie'yle a deux (ikili)
bir at gezintisine ikacagi zaman oldu. Sahve Kralie'nin ata binmesine birka saat kala ilgililer
dehgetle bir gey fark ettiler. ranlibir erkek olarak Sahbir kisraga veya igdig edilmig ata binemez-
di, sadece damizhk aygira binebilirdi. Ne var ki ahirda damizlik aygtr yoktu. Bu nedenle Ingiliz-
ler'in tam morallerininbozuldugu sira, Kralie, Prenses Anne'In bir damizlik aygin oldugunu
hatirladi. Ne var ki bu defa da yine dehgetle atin isminin "Kazak" oldugu anlagilmigti. Bilindigt
gibi Sah,1920'lerde iktidart almig Kazak Tugayl'na mensup bir subaymogluydu. Babasi konu-
sunda Sah'mduyarlillgLnt bilen, tahttan indirilmesinde de rol olan ingiltereiin bu hig de lyi
olmazdi. Kendisine byle bir at sunulmug olmasim Sahyeni ve aik bir hakaret sayabilirdi. So-
nunda atm ismi gizlitutuldu ve Sah"Kazak'a bindi" ve Kralie ile yapilan at gezintisi ve hafta-
nm geri kalan kismi hibir prz olmadan geipgiti. Kralie Elizabeth ve Prens Philip, Sahve
imparatorieAscot at yariglannm yapildigt yerde aik araba gezintisi yaptilar. O gnden sonra
ah, Kralie'ye mektup yazarken "Sevgili Hkmdar Kuzenim" hitabmi kullanacakti. Bylece
ngiltereSah'ingznde yeniden itibar kazanmigtl.
Persepolis'te yapilan byk kutlamadan Sah'masil bekledigi kendisini Tann'mn o mevkiye
getirdigi kabul edilen Byk Sirus'un yerine gemek ve buraya sik1sileya yerlegmekti. Kralie'yi
ziyaretinde her haliyle krall1ktaonunla tipatipegdegerde oldugu izlenimini vermigti. Artik ken-
disini bir kukla veya piyon, tahta geirilmigbasit bir kigi olarak grmyordu.
Sahok byk servet, g ve gurura sahip biri olmuqtu. Bu durumuyla artik Ortadogu'da
ve uluslararasi sahnede asli roln oynamaya 1km1;bir kigi grnmndeydi.

Anglo-Amerikan Geri ekilmesi

Ortadogu'da savag sonu petrol dzeni Amerikaningiliz stnlgnn ykseligi agamasmda ku-
rulmuy ve geligtirilmigti. 1960'lann ikinci yansmda, her iki lkenin de gc duraklama devrin-
deydi ve bu, petrol dzeninin de zaylflamakta oldugu anlamma geliyordu. BirlegikDevletler bir-
ka ylldan beri Vietnam'da, pahahya mal olan, istenmeyen ve tam anlamiyla baansiz bir savaga
bulagmlytt. Btn bunlar olugurken bir yandan da emperyalizm, smrgecilik ve ekonomik ig-
letmeciligin protesto geklinde organize edilen byk bir Amerikan dgmanligi dnyamn ogu
yerinde moda olmug, yeni bir politik alom halini almigti.Amerikan halki da, sadece VietnamSa-
vagl'yla degil, Amerika'nm global rolnn kapsamitu ve karakterini tartigan "Vietnam dersle-
ri"yle ikiye blnmgt. Geligmekte olan dnyadaki bazi kipilerin bakigma greyse, Viet-
nam'dan altnmasi gereken dersler tamamen farkllyd1.Bu kipilere gre, BirlegikDevletler'e mey-
dan okumanm getirecegi tehlikelerve bunun bedeli gemigtekikadar nemli degildi; en a'zin-
dan Musadd1k devrindekiler kadar byk degildi. Getirecegikazanlar ise bir hayli bykt,

532
 ingiltere'ylekiyaslandigmda Birlegik Devletler Ortadogu'da daha deneyimsizdi. Ingiltere
1800'lerin bagmdan beri ranKrfezi sularmda hara kesen korsanlan dize getirmig ve Krfez'in
Arap tarafmdayapilanmzmin deniz savaglarmda ateykes saglamigti. Bunun kargthgmda ingilte-
"mtareke"

re halindeki devletlerin bagimsizliklarmm korunmasi sorumlulugunu almigti. On

dokuzuncu yzyilm sonlarmda ve yirminci yzyilm baglannda Bahreyn, Kuveyt ve Katar'a da
benzer anlagmalarve szlegmeler saglandi. Ancak 1960'larda Ingiltere kendi iktisadi dggn
yagayan bir lke oldugundan, ayrica bu soruna hem ieride hem de uluslararasi arenada yeni 50-
runlar eklendigi iin konuyla fazla meggul olamad1. Sava; sonu dnyasmda imparatorlugun lag-
vedilmesi konusu ingiltereiin en bagta gelen dram olmutu. Sonunda Byk ngiltere, Arabis-
tan Yanmadast'nm gneybatiucundan, liman gehriAden'den bagi egik ekilmekzorunda kald1.
Btnyle bir Ingilizbulugu olan Aden, stratelik olarak iran Krfezi'nden ikan petrol yollan
zerinde konuglandirilmigtl ve dnyada en ok iq yapan limanlardan biriydi. ngiliz Vali
Aden'den ayrilirken askeri bando "Artik hibir geyeskisi gibi degll" parasmi aliyordu.Gerek-
ten de artik hbir gey eskiden oldugu gibi degildi. Ingilizler'inekilmesiyle, Aden GneyYemen
gibikatt Marksist-Leninist rejim iine girip kaybolup gitmigti. Sonradan, 1968 Ocak ayi baglarm-
da bir demeler dengesi krlzine tepki olarak Bagbakan Harold Wilson ingiltere'ninbundan by-
le Sveyfin doguunu savunacagina dair yapmig oldugu taahhd sona erdirdigini duyurdu.
1971 ylhna kadar IranKrfezi'ndeki askeri vahgim tmylegeri ekecegini, bylece on doku-
zuncu yzyllm byk Pax Britannica (Ingiltere Bangi) ve ingilizRaj'min (Ingilizhkmranligt)
son kalmtilannm da ortadan kalkacagim bildirdi.
Wilson hkmetinin varmig oldugu bu karar iran Krfezi'ndeki geyhleri ve diger hkm-
ranlan tam bir agkmligasrklemigti. Daha ay evvel IngiltereDigigleri,kendiferine Krfez'i
terk etmeye hi niyetli olmadiklanm syleyerek garanti vermigti. Seyhler bir araya gelip Ingiliz-
ler'den kararlarmi geri almasi, Kifez'dekivarligini srdrmesi iin yalvardilar. Dubai'deki Emir
"Onlardatikim ikmalarmi istedi?" diyordu. Bahreyn Emiri ise dobra dobra konuptu ve gyle de-
di: "KeskeWilson yerine yine Winston Churchillolsaydi. ngiltere bugn, eskiden kuvvetli ol-
dugu alanlarda zaylft1r.Bilirsiniz ki biz Ve Krfez'deki herkes ngiltere'nin Krfez'de kalmasm1
sevinle kargilardik."
IngiltereKrfez'deki temsilciliginisadece alti bin kara askeri ve hava destekleme nitele-
riyle srdryor, bunlann maliyeti ise senede 12 milyon pound tutuyordu. Blgedeki ingllizpet-
rol girketlerininbyk yatinmc11an ve bunlarin ngilteredemeler dengesindeki olumlu etkisi
ve devletin kasasma getirdigi ok byk kazanlar gz nne alm1rsabu, 12 milyon poundluk
tutar fazla sayllamazdi hatta bir egit sigorta primi yerine geebilirdi. Seyhlerden bir kismi ngiliz
kuvvetlerini blgede tutmak iin bu 12 milyon poundluk tutan aralannda toplaylp kendileri
demek istediler. Ancak, bu neri piddetlegeri evrildi.Savunma Bakani Denis Healey, ngiliz-
"logiliz

ler'in kuvvetlerini yakmlarmda grmekten hoglanan kipilerin lanesine muhta" gsteril-

mesi fikrine tamamenkarg1yd1.Ancak, yine de baz1kimselerin belirttigi gibi, Ingilizkuvvetlerine
Bati Almanya'da veya Hong Kong'da garnizon kurdurma kargillgmda bazi kimselere yasadigi
demeler yapilmig ve onlar da bu demeleri kabul etmiglerdi. Healey'i blgeden ekilmekaran-
na gtren faktr sadece igin ekonomik yn degildi. Milliyetilik hareketinin giderek byme-
si onu Ortadogu'da askeri g bulundurmanm
"siyasi
atdan sagliksiz" olduguna inandirmigti.
Yine de ingilizler,birka kk devleti bir araya getirecek ve onlara bir korunma nlemi
saglayacak federasyonu kurdular. Eu federasyon BirlegikArap Emirlikleri'dir. Bu gerekleptikten
sonra Ingilizler1971 Kasimi'nda Krfez'den ekildi.Ingilizler'inblgeden ekilmesi II. Dnya
Savagi'ndansonra Krfez'de meydanagelmig en temel degigikliktir ve bir yzyn boyu blgede
korunmug gvenlik sisteminin son buldugu anlamin1 tagir.ekilmeden sonra arkada zgr dn-
ya petrolnn yzde 32'sini saglayan ve petrol kaynaklannm yzde 58'ini banndiran bir blge-
de ok tehlikelibir g boglugu birakm1 tir.

533
I
I

ranSahi'nagelince,bir evvelkiay byk Persepolis kutlamalannda gstermig oldugu gibi,

bu g boglugunu doldurmaya istekli ve hevesliydi. Bu konuda "Iran Krfezi'nin gvenligiga-
rantiye alinmalldir ve bunu tran'dan bagka kim yapabilirki?" diyordu. O gnlerde Nixon Dokt-
rini geerllydive gnn politikast, Amerikan gcn, yeni slyasi ve iktisadi baskilan blgedeki
kuvvetli ve dost yerel glere dayanarak, onlan blgede polis glbi kullanarak yatigtirmaegili-
mindeydi. Bu rol iinse Sah'tan daha uygun hig kimse olamazdi. Nixon ilk defa 1953 yllinda,
tahta tekrar oturduktan birka ay sonra tanidlglSah'akipisel olarak byk saygi duyuyordu. O
gnlerde Bagkan Eisenhower'e gyle demigti: "Sahgiderek daha atilganve cesur oluyor. Eger o
bagi ekseydiher geyok daha iyi olurdu." Nixon 1962'de California valilik seimlerini kaybe-
.
dince bir dnya seyahatine 1kmigtt.Su yolculukta onu son derece says ve nezaketle kabul
eden sayd1 birka devlet bagkanmdan biri de Sah'ttIktidardan dgtkten sonraki gnlerdeNi-
xon Sah'mgsterdigi bu sayg gsterisini her zaman ammsamigtir. Simdi takvimler1970'lerin
bagim gsterlyorduve Sahyalmzca ran'dadegil, tm blgede lider olmak niyet ve kararmi ser-
giliyor,Nixon idaresi de ona destek veriyordu. Zaten gzdenkam1 olsa da kendisine kargi gs-
terilebilecekbelirli bir alternatif de yoktu. Bir taraftanda Sovyet askerleri byk glerhalinde,
Krfez ve Krfez petrol zerinde teden beri hegemonya iddiasmda olan kompu frak'a akm
akin girmekteydi. Igte bu andan itibaren Krfez'de ok degigik karakterde bir gVenlik sistemi
hkim olacakti.

Yirmi Y1111k
Agirilik Dneminin Sonu: Satici Pazanna Dogru
1970'll yillar dnya petrolndedramatik bir yer degigmeye de tamk olmuytur. Bu yillarda talep,
mevcut arzla aradakia181kapatmaya bagladi ve arzla talep arasindaki byk fark kismen gide-
rildi. Bylece yirmi yll sren aginlik dnemi son bulmug oldu. Sonuta dnya, petrol ihtiyaci
iin byk bir hizla Ortadogu ve Kuzey Afrika petrolne bagimli olmaya baglad1.1960'll yillarm
sonu ile 1970'lerinbagi arasmdakibazi y111arda,genel olarakalmdtgtnda sanayi dnyasmda yk-
sek dzey ekonomik geligme ve hatta dpedz patlama olmugtu. Kusku yok ki bu bymeyi
besleyen en byk etken petrold. zgrdnyanin petroltalebi 1960'ta gnde yaklagill 19 mil-
yon varilken, 1972'de gnde 44 milyon varilin stne ikti. Fabrikalarda, enerji tketen igyerle-
rinde, evler ve arabalarda glderekdaha ok petrol mamul yakilmasl yznden, petrol tketimi
de tm dnyada, beklenenin ok stne iktL Amerika'da benzin tketimininartmasi sadece
srclerin daha uzun yollara gitmesinden degil, arabalarm giderek daha agirlagmasmdan ve da-
ha ok
"klima" "ekstra"
benzeri geyler tagimastndankaynaklanmigti. Petroln 1960'h yillar ve
1970'ler bagmda ucuz oluu nedeniylebu ylllar iinde daha az yakit kullanan "yeni
otomobil"
ihtlyaci duyulmamigti.
1960'll ylllarm sonu ve 1970'lerin bagt ABD yerli petrol sanayiinde agir1petrole simr e-
kildigi ylllardir. Eu ylllarda ABD agin petrol retme kapasitesini artik yitirmigti. Son zamanlar-
da Dad Joinergnlerine, Dogu Texas yataklarma ve Harold Ickes dnemine geri dnlmg,
retim ayarlarnast Texas Demiryolu Kurumu, Oklahoma Korporasyon Komisyonu, Lousiana
Koruma Komisyonu ve diger eyaletlerdekihenzer organlarabirak11m1ti.Bu organlarretimin
"dzenlenmesi"
iglevi grmg,korumay1 geligtirmek iin gncel retimi kapasitenin ok al-
tmda tutmug ve bylece fiyatlan smirli tutmayi becermigti. Bu organlarmaligmalarisonu-
cunda Birlegik Devletter'e ve tm Bati dnyasma bir kriz halinde bagvuracaklan gvenlik re-
zervi, airl kapasite saglanmasi baanimigti. Su yola, II. Dnya Savagt kapsammm fazlastyla
byk olugu ve 1951, 1956 ve 1967 krizlerinin ok daha simili oluguyznden gerek duyul-
muqtu.
Ancak, retimi dizginleme ihtlyaci giderek artan talep, dgk flyat nedeniyle.yatirimm da
dgk olu u, yeni petrol yatagt bulma oramnm greceli olarak azalmasi sonucu, ithal kotalany-

534
I

yeni bir egilimbaglamigti: BirlegikDevletler'de retilen her varil

la birlikte ortadan kalkti. Simdi
petrol satm almaya son derece hevesli ve hirsh mgteriler devri. 1957-1963 yillan arasmda
BirlegikDevletler'inagm petrol kapasitesi gndeyakla1k4 milyonbulmugken, 1970 yilma ge-
lindiginde tketilmemigolarak kalan petrol gnde sadece bir milyon varildi. Hatta belki bu ka-
dar bile degildi. 1970 senesi Amerikan petrol retiminin gnde 11,3 milyon varile ulagtigi za-
mana rastlar.Bu, Amerika'da retimin doruga vardigt, ykselebilmesimmkn en yksek re-
tim noktasiydi. O noktadan sonra dgmeye bagladi. 1971 Mart aymda, yirmibeg ylldan beri ilk
'

defa Texas Demiryolu Kurumu elde edilen tm retimin yzde 100 kapasitede kullamlmasina
izin verdi. Komisyon Bagkan1 beyanda bulunarak gunlarisyleyecekti: "Biz buna tarihi bir olgu
olarakbaklyoruz. Yazikki tarihi ama ok da mutsuz bir olgu. Texas petrol yataklan gimdiyeka-
dar kendisine gvenilenve ihtlya duyuldugu zaman greve agrilan eski bir savaimuamele-
si grd. Ne var ki bu eski savai artikgrevyapacak durumda_degil." Bu ara, tketim durma-
dan artmakta oldugundanBirlegikDevletler bu defa talebi kargilamak iin dnya petrol pazar1-

- na bagvurmak zorunda kaldi. Daha nceden Eisenhower'inkoymug oldugukotalar hafilletildi

ve 1973'e kadar net ithalat hizla, gnde 2,2 milyon varilken-, alti milyon varili bul-
-1967de

du. Aym ylllar iinde toplam petrol tketimi pay1olarak ithalat da yzde 19'dan yzde 36'ya
ikti.
Birlegik Devletler'de aginlik kapasitesinin ortadan kalkipi olduka byk anlam taglyor-
"gvenlik

du; nk bylece Batt dnyasimn o kadar gvendigi marjl" ortadan kalkmtyt1.

1968 Kasimi'nda, DigigleriBakanligi Paris'te yapilan bir OECD toplantismdaAvrupah devletle-
re ok yakinda Amerikanpetrol retiminin kapasite simrma ulaacagmi syledi.Acil bir du-
rum halinde bundan byle bag dayayacak rahat yastiktan yoksun olacaklardt.Amerika artik bu
devletlere destek ve yardim saglayamayacakti. Toplantlya katilan tm lkeler hu beyan kargi-
sinda gaglena dndler. Eu olay OPEC'in yaptigi 1967 ambargo girigiminden sadece bir yll
sonra oluguyorve Ortadogu'yuda teki Avrupa lkeleri gibi hi de gvenliolmayanbir konu-
ma getiriyordu.
Ashnda, asil sorun Ortadogupetrolnebagindan beri giderek daha ok gvenmig olmakti.
GeriEndonezya'danve Nijerya'danyeni retim geliyordu; ancakbu Ortadoguretiminin gs-
terdigi byme kargisinda yetersizdi. Nijerya'dan petrol 1970 baglarmda, bu lkede i savagm
son bulmasindan sonra gelmigti.1960-1970 y11lanarasmda zgr dnyanin petrol talebignde
21 milyon varile erigmigti.Bu sre iinde Kuzey Afrika dahil Ortadogu'da retim gnde 13 mil-
yon varil artmigti.Bagka bir deyigle, petrol tketimindekiok byk artigtn te ikisi Ortado-
gu'dakikuyular tarafmdankargilamyordu.

Etkiler
evresel
okanlamh bagka bir yer degigtirme de endstri lkelerinde yagamyordu. nsanmevreye bakig
aisi ve evreyle olan iligkisi de, petrol talebininartmasina ve kullammmin dzenlenmesine pa-
ralel clarak degliyordu. 1960'll ytllann ortalarmdan baglayarakAmerika BirlegikDevletleri'nde
ve bagka yerlerdeevreselsorunlar n planagemig,siyasi iIevlerde hak ettigi yeri almaya bag-
lamigt1.Hava kirliligi dnyadaki birok igletmeyi kmrden vazgeip, daha az kirletici olan pet-
role yneltmigti. Ancak, bu da petrol taleblneyeni bir hiz getirmigti.1965'te.New YorkBelediye
Baykam kmrn kentten tamamen atilip yok edllmesini talep edecekti. 1966 yllt Skran G-
n'nde New York byk bir hava kirliligi krizi yaamig, tm gehri sis basmig ve bu yzden k-
mr kuHammi kisillanmi ti. Bundan sonraki iki yll iinde de New York'ta petrole kesin dn
yapildi. 1967de BirlegikDevletter Senatosu'ndan e kargi seksen sekiz oyla hava temizliglyle
ilglli bir yasa geirildi. 1970'te de evreseletki beyanlan olarak bilinen Federal Yasayrrlge
girdi. evreyle ili kill bazi byk projeleryapilmig ve bunlar uygulandigindabyk olasihkla ba-

535
 zi sonulargetirecegiumulmugtu. Bu balomdan projelerin bir an nce hayatageirilmesi gereki-
yordu. Ayni yll, yz bin kipi, Dnya Gn mnasebetiyle New York'taki Beinci Cadde'de bir
gei; treni yaptilar.
O gnlerde The Limitsto Growth(Bymenin Smirlan)baghklibir kitap yaymlamig, rapor
niteligindeolan bu kitapta RomaKulb'nn projesi "The Predicament ofMankind"(nsanhga
MusallatOlan Bela) konusu iglenmigti. Bu kitaba gsterilen ilgi ve tepkikelimelerle anlatilmaya-
cak kadar byk olmuy,halkm evre konusundaki bilinlenmesi olaganst bir gle yansitil-
migt1. 1972'de yaylmlanan bu kitap qu tezi savunmugtur: "Temel dnya trendlerindenbirkai
-nfus,

sanayileyme,hava kirliligi, enerji tketimi, petrol Ye dogal gaz dahil- kaynak azalmasi
sorunlari ele alimphafifletilmedig takdirde,bunlar sonuta agdag endstriyel ygarligt dayaml-
maz hale getirecekve bu gezegendeki byme simrma varmak in bir yzyil daha beklemek
gerekecekti." Bu eserde kaynaklann hitmekte olduguna deginilmekle kalmaylp, hidrokarbon
yanma, karbondioksidin atmosferde yeniden olugmasi ve globalisitmanm getirdigi sorunlar ze-
rinde de durulmuy ve uyanlar yapilmigtir.Bu eser genel anlamda bir nyan mesaji veriyordu.Ile-
rideki krizlerin ne zaman olugacag, zamanlamasihaklanda kesinlikle bir
gey sylemek henz
mmkn deglldi.
Bu eser ok kritik bir anda yayimlanmigti. O siralar dnyada ekonomik bynie bir pat-
lama geklinde yaamyordu; enflasyonla beraber kaynaklarin kullamlmasmda da yksek bir b-
yme gzleniyordu. Aynca btn bunlar Amerikan petrol rezervlerinin dgmekte oldugu
ve
hem Amerikan ithalati ve hem de dnya apinda enerji kullamminin dramatik bir hizla yk-
seldigi bir zamanda cereyan ediyordu. Btn bunlardan bagka, o devirde, yeni geligen
evre-
sel bilinlenmenin endstri dnyasmm halk politikasmi yeniden gekillendirmeyebagladigi ve
irket stratejilerinde yeni degigmeleri zorladigi gnlerdi. Sun Oil
Sirketi'nden bir yetkilinin
ifade ettigi gibi, bu enerji girketleri iin bir tr
"yeni
oyun" anlammdaydi. Artik enerji ve ev-
re sorunlarinm tartigildigitoplantilardaBymenin Smirlan yol gsterici bir kutupyildiz1 yeri-
ne geiyordu. Kitapta ne srlen grgler1970'li ylllarda yaklagmakta oldugu bsbtn his-
sedilen kitlik ve kaynak sikmtislyla dolu karanl1k gnlerde gl bir dayanak olmuytu. Byle-
ce kitap hem petrol ithal eden hem de petrol ihra eden lkelerin politikalanm ve teptilerini
ynlendir migti.
evresel bilinlenmenin enerji dengesi zerindeki etkisi ok byk oldu. Su bilinlenme
sonucunda kmrden petrole dng hizlandi ve insanlar daha temiz yanan gaza ragbet etme-
ye baglad1. Eu ara, nkleer enerjinin propagandast da yapildt ve nkleer enerji hidrokarbon
yanmadan daha stn bir evreselyenilik olarak tanitildi.Yenipetrol kaynaklan bulma abala-
rma htz verildi ve 1960'll yillann sonuna dogru California klyisi telerinde byk retim kay-
naklan bulma midi belirdi. Zaten su ilnde ilk kazilar da on dokuzuncu yzyllin bitiminden
evvel burada, Santa Barbara yakmlarinda yaptimigt1. Simdi, yetmig ylh ayan blr sre sonra g-
zel California sahillerineboylu boyunca bir kez daha su altmda petrol arama donanimlan yer-
leptirildi. Ancak, sonra, 1969 Ocak aymda, Santa Barbara aiklarmdabir kuyuda yapilan kazi-
da hi beklenmedik kural digi jeolojikbir durumla kargilagildi ve bunun sonucunda byk bir
basmla yzeye dogru alti bin varillik bir petrol figkirmasi oldu. Sahil sulanna degru kontrol-
sz olarak agir yogunlukta ham petrol akmaya bagladi ve otuz mil kadar uzaga yaylldi. Yre
halkinin tm, birden tepki gsterdi ve bu tepki siyasi kesime kadar uzandi. Nixon idatesi Ca-
lifornia geligmeleriyle ilgili borcun ertelenmesi iin hemen bir "moratoryum"

yani borcu erte-

leme hakki yay1mladt ve petrol akimi durduruldu. Petrol ihtlyac1 ne kadar byk olsa da, ev-
renin diger duyarli blgelerinde enerji geligtirmeye gsterilenmuhalefeti artirlyordu. Bu blge-
lerden biti de Kuzey Amerika'mn en ok petrol vaat eden blgesi- Amerikan retiminin
-tm

inige geigini en ok krkleyen ve ykseligte olan Ortadogu petrolne bagtmllligim dengele-

yen Alaska idi.

536
|
\
I

Alaska "Fili"
Daha 1923 yllmda Bagkan Waren Hardinge Alaska'nm Kutup blgesindedonanma iin bir pet-
rol rezervi krdurmug ve izleyen y1llarda petrol arayicilar evrede dolagip petrol aramiglardi,
1956 Svey;krizini takiben Shell ve New JerseyStandard Oil girketleri Alaska'da petrol arama-
ya bagladilarsa da, 1959 ydmda o gne kadar en pahallyamal olan kuru kuyu kazilarmdan son-
ra bu igi askiya aldilar.
Alaska'da petrol arama faallyetiyle ilgilenen bir bagka girket de British Petroleum'du.
Iran'da, Musaddik'm devrilmesi ve bu olayi izleyen Svey;krizi sirasinda BP, tamamenbagimh
oldugu Ortadogu petrolne olan bagimlihlndan kurtulmak, hi degilse bunu azaltmak iin b-
yk aba sarf ediyordu. 1957de, Svey;'ten bir yll sonra, retim iin degigikkaynaklara ve zel-
likle de Bati Yankresi'ne bagvurmak, petrol buralarda aramak gibi stratejik bir karar aldi.
BP'nin bu karan Ingiltere Devleti tarafindan kuvvetle desteklenmigtir, Ingiltere Bagbakam Ha-
.
rold Macmillan1958'de Avusturya Bagbakam Robert Menzies'e zel olarak yazdigimektupta
yle demtir; "Ingilizpetrol girketleribugn Bati Avrupa'daki ve Dogu Yankresi'ndeki iglerini
yrtebilmek iin daha ok Ottadogu petrolne dayamyor. Ne var ki bunun gvenceli olmadigi-
nirl iyice bilincindeler. Sunuda aynca biliyorlar ki, BirlegikKrallikhkmeti bazi iktisadi ve siya-
si nedenlerden dolayl, bu girketlerin Ortadogu'yabagtmhhklanm azaltmaya ynelik her hareketi
candan destekleyecektir. Bunlardan zellilde British Petroleum irketi'nin elinde petrol ufkunu
geniletmek iin bazi ticarisebepler de var. tekibyk uluslararasi girketleriin Svey;krizin-
den en fazla ve en kt gekilde etkilenen bu irkettir. Simdi, kontrol altmda olan kaynaklar da-
hilinde kalarak, Ortadogu'dan petrol alma bagimlillgLna SOR Vermek istly0T."

Sinclair Petroleum, British Petroleum'a, Ortadogu'yabagmhliktan kurtulup nefes almasi

iin are nerdi. Bu, iki girketin Alaska'da ortak bir igletme ama teklifiydi.Ne var ki Alaska'nin
ta tesinde, soguk kuzey topraklannda,Kuzey Bayin denen yerde birbiri ardma a11anve hepsi
de kuru ikan alti kuru kuyudan sonra her iki girket bu tasanylasklya aldilar. Alaska'ya llgi gs-
teren diger bir girketde Gulf idi. Su girketebagh bazi petrol aragtinc11ar,kuru ikan kuyulara
ragmen, arazi jeolojisinin petrol vaat ettigni, bu yzden girketin Kuzey Baym'nda aragtirmalara
devam etmesi gerektigini kuvvetle savunuyorlardi. Sirketin st dzey ynetimi ise bu talebi d-
gnmeyi dahi reddediyordu. irketin k1demliyneticilerinden biri bu konuda aika gyle diyor-
du: "Bu, varil bagina 5 dolara mal olur. Biz ise tm yayamimiz boyunca petro1n varili beg dolar-
dan satildigmi hibir zaman gremeyecegiz."
Diger taraftan,Alaska konusunu California kkenli bagtmsiz girket olan Richfield de hl
sorupturmaktaydi. Bu girketin Alaska petroln ekici bulug sebebi Kuzey Baym glbiulagilmasi
imknsiz bu yerdeki kalm kirelegmig katmanlardan ileri geliyordu. 1964'te Jerseybir kez daha
Alaska'ya girme karan aldi ve toplam bedeli beg milyonu biraz apan demeler ve i; baglantilan
sonucu irketinHumble kolu Richfield'in ortagt oldu. 1965 ylluda, yeni olugan bu ottaklik Ku-
zey Baytri'mn Prttdhoe Koyu'ndeki igletme anlagmalannm yaklagik te ikisine sahip olmugtu.
Kazanan diger nde gelen tegekklse BP-Sinclair Kombinasyonu'ydu.
Ayni sene iinde, Richield Atlantic Refining Sirketi'yle birlepti ve Atlantic Richfield'i kurdu,
Atlantic Richneld daha sonra ARCOolmugtur. Kombine girketinbagina RobertO. Anderson ge-
ti. Anderson etrafindakilere son derece rahat, neredeyse ilgisiz, hatta biraz dalgin biri grnyor-
sa da, yirminci asrin son birka byk petrolarayicilarmdan ve devlerinden biriydi. Bylebir ada-
ma yakigan kararliliga ve dikkate sahipti. Anderson Chicago'lubir banker olan, 1930'lu yillarda
belirgin bir zelliglyle dikkati ekmigbir babanm ogluydu. Su Ozelligikimselerin dn vermedigi
bir dnemde, sag duyusunu kullanarak Texas ve Oklahomah,bagnfisiz petrolclerebor vermig
olmastndan ileri geliyordu. Gen Anderson Chicago niversitesi dolaylarmda bymg, bir ara
niversiteye devam etmig ve felsefe hocasi olmayi dgnmgt. Ne var ki babasinm mgterisi

537
olan petrolcler niversite kampsnden ok daha fazla ilgisini ektiginden,bu fikri b1rakarak
1942'de, gnde bin beg yz varil petrol aritan bir rafinerinin bagma gemekiin New Mexico'ya
gltti.Kisazamanda igletme igine getive bu ite en iyi tanmanbagLmsizlardan biri oldu. O da tip-
ki Rockefeller ve Deterding gibi zihinden abukhesaplama yetenegine sahipti.nceleri srgl
hesap cetvelinden daha abuk sonu alabiliiken, sonradan cepte tagmanhesap makinesindenbile
daha iyi hesap yapabiliyordu.Aynca, toplantilardaondalik noktadahata yapan kipilerin hatasim
meydana 1kartma ve dogru olam gstermeglbibir huyu da vardt Sonradanbu konuda gunlan
sylemigtir: "Ben byle bfr yetenegim oldugunun bilincinde degildim. Bu yetenegin sagladtgien
byk yarar, insana gereksizolan geylerinzerinde durmayip, ilerlemeyi saglamasidir.Szgelimi,
grgmelerde kargi tarafmnem vermedigt bir noktanm nemli oldugunubu yetenek sayesinde
anlayabillyorsunuz. Bylece het zaman tekilerden daha nde olursunuz."
SenelergetikeAnderson'un ok ynl ve egitliilgi sahalarma sahip,petrol endstrisin-
de kimsenin buyrugunda olmayan bir kipilik olduguanlagilmigti.Fikir tartigmalarmayatkm, sos-
yal bilim hocalanyla bangik, idare usul ve sosyaldegigiklikkonulanna merakli biri olarak iga-
damlarinin teknolojl, hmanizm, evre sorunlan ve Aristo gibi egitli konulan tartigtiklarisemi-
nerlere katilmayi severdi. Kisacasylemek gerekirse,onca bagaristna ragmen, hibir zaman tipik
bir petrol devi imajma uymamigtir. Akranlari arasmdayadirganan birok geye merak duyar ve
inamrdi. Yine de epsizbir petrol arayic181ydt ve ham petrole ve toprakiinde sakh rezervlere bag-
ka hibir geyeduymadigt kadar iten ilgi duyuyor ve inamyordu. Bu konuda gunlarisylemigtir:
"Bu endstrinin kalbi, bu igten ahnacak ders gudur; Eger hayal kmkhgim kaldiramtyorsamz, bu
iten vazgemeniz gerekir, nk byk olasilikla, kazilarm yzde doksan1 boga ikar. Kazida
baansizhkla kargilagmayi normal kabul etmelisiniz." Yine de geriye kalan yzde 10 Ander-
son'un fevkalade lyine yaramig, onu yalmzca ok zengin yapmaklakalmaylp, aym zamanda bi-
rey olarak BirlegikDevletler'in en byk topraksahibihaline getirmigti.
Ne var ki 1966 kig mevsiminde durum Alaska'da yzde 90 baansizlik hanesine yazilaca-
ga benziyordu. ARCO, Humble'in da katilimlyla Alaska'mn kuzey kiyisinin altmig milgneyin-
de pahaliya mal olan bir kuyu att Kuyu kuru ikmigti. Kuzey Bayin'nm Prudhoe Koyu'nda bag-
ka bir arama daha programa almdigt halde, bu baansizlik kargismda Prudhoe kazisina devam
edip etmemek konusunda bir hayli tereddt belirdi. Su hususta karar verme yetkisi de Ander-
son'a biraktld1. Karan verecek kigi oydu. Petrol aramaya, ham petrole inanci sonsuzdu. Ancak
BP ve Sinclair'e ait kuru tkan alti kuyudan sonra ARCO'nunatigt kendi kuyusu da kuru ik-
m17tlve bunlar petrol igine kendini adamig Anderson'u bir hayli dgndrmgt. O bu ige para
kaybetmek iin atilmamigti.Sonunda biraz dgndkten sonra sonutan pek emin olmamakla
beraber ige devam karan.aldi. Kaz1iin gerekenara ve gere zaten Alaska'da oldugundan bun-
lann kazi yerine getirilmesi altmig millik bir yol ahyordu ki bu da kolayca halledildi. IlerideAn-
derson bu konuda gunlan syleyecekti: "Programa almmig bir kuyu kazma iginin iptal edilmesi
karanni almak kolay degildir: ige devam karan almaksa bundan daha kolaydir."
Tepesinde uan dtt jumbojetin ikardigisesi andiriyordu.Kuyu iindeki borudan fikirip
gelen dogal gaz rzgnn giddetine ragmen on metre yukan dmdz figkinyordu. Evet, sonunda
petrol bulunmuqtu. 1968 ortalarmda petrol bulunan bu kuyunun yedi mil tesinde yeni bir ku=
yunun daha kazilmastyla buranin gerektenok byk bir petrol blgesi, dnya apmdanem-
li bir yatak oldugu bir kez daha dogruland1. Su gerekbir fil idi. De Golyerve Mc Haughton
petrol mhendisligi firmasmin tahminine gre Prudhoe Koyu'nda 1.0milyar varil yenilenecek
trden rezerv mevcuttu. Kuyunun ailmast talimatmlverirken bir hayli isteksiz davranmigsa
da, bu sonu Anderson'un hayatmda bir petrolc olarak verdigi en nemli karardt Prudhoe Ko-
yu Kuzey Amerika'da o gne kadar kegfedilmig en byk petrol yataglyd1ve 1930'lu yillar ba-
ymda Dad Joiner'inpetrol flyatim yerine dibine batiran Dogu Texas yatagmm bir buuk katt b-
yklkteydi.

538
 Prudhoe Koyu ise, giderekdaralan petrol pazannda, herhangi bir flyat yapistm bozmaya
ynelik degildi. Bukuyu Amerikan petrol ithalinin bymesini yavaglatml ve globalpetrol den-
gesisikipikliginidramatik bir hizla azaltm14tir.Gnn_tahminlerinegre Prudhoe Koyu'nun top-
lam verimi ok yalanda gnde iki milyon varili agmayaadaydi ve bu gereklegtiginde bu yatak
Suudi Arabistan'm Ghawar ve Kuveyt'in Burgan yatagmdan sonra dnyanm en fazla retim ve-
ren nc yatagiolacaktL nceleriARCO ve Jerseyve Jersey'inHumble Kolu yatagtn yll
iinde operasyona geeceginitahmin etmiglerdi. Durum bu blgedeki geligmenin Kuzey Bay1ti
idare bnyesinin basitlegtirilmesinden sonra hizlandinlacagmi gsteriyordu. ARCOve Sinclair'i
o gne kadar BirlepikDevletler'de en byk holding olan Gulfve Western girketlerininpenele-
rinden tam zamamnda ekip almak suretiyle kendinekattL Artik Kuzey Bayin'nm Byg
ARCO, Jerseyve BP idi. Birlegme olayi aynca ARCO'yu Birlepik Devletler'in en byk yedinci
petrol girketiyapmigti.
Geligmenininzlanmasmi engelleyen en byk faktr tecrit edilmig gibi duran kuzeyin fizi-
ki evresiydi. Bir jeologunsyledigi gibi
"burasi
apagihk,kirli, ahymayaizin vermeyen acimasiz
bir yerdi." O gne kadar petrolikanlm1;yerlerden hibirine benzemeyen bir yerdi. Bu tr bir
evrederetim iin gereken teknolojiyoktu. Kigm,isimn sinrm altma kirk be; dereceye dgtg
gnlerde, kalinhgl birka feet olan Tundra donup beton kalmhgmi allyordu. Sonra da yaz geldi-
gindesnger grnmndebozkira dngyordu. Tundrada, bir yerden bagka bir yere gidecek
yol gibi bir geyyoktu ve topragmalt tabakasidevamli donmuy durumdayd1. Topragm srekli ola-
rak donmuy bir halde bulunan bu kismi, bazen yz metre derinlige kadar inerdi. Araziye ge-
tirilen normal elik malzeme don blgesinin i tarafmatagmirken,genellikle saman paralan gi-
bi kinlardi.
Su engelin agilmasimmkn olsa bile yine de sorun halledilmig sayilamazdi;nk bu de-
fa de petrol bu denli zor partlar altmda pazara srme sorunu ikacakti.Konuya are randi ve
buzkiran tankerlerinbuz denizlerinden aginlarak Atlantik Okyanusu'ndangeirilmesiciddi ola-
rak dgnld. Daha bagka areler de dgnlyordu, ki bunlardan ilgin olan biri Alaska'yi
aprazlamakesecek sekiz hatli bir yoldan devamli seyredecek bir kamyon filosu geirmekti.
Sonradan bu projenin Amerika'daki tm kamyonlan devreye sokacagt hesap edildiginden bu fi-
kirden vazgeilmigtir. Zamanin nde gelen nkleer fizikilerinden biri ise nkleer eneriiyle all-
gan denizalti tankerlerindenolugan bir filonun Kuzey Kutbu altmdan Grnland'dakibir limana
gnderilmesini nermigti. Bu yapildigmda gereken
"derin

su limam" da nkleer patlama ynte-

miyle yaratilacakt1. Teklif yapanlardan digeri ise jumbo jet petrol tankerleriyapimmi dgnen
Boeing ve Lockheed firmalanydi.
Sonunda, bir boru hatti yapilmasma karar verildi. Ancak, bu hat hangl ynde yapilacakti?
Bir teklifegre petrol yataklarimn gneyindenValdez limanina kadar sekiz yz mil uzunlukta-
bir boru hatti yapilmallyd1. Valdez'de petrol Prens William Sound'dan geirilerek pazara srl-
meliydi. Bagka bir teklifise tamamen toprakst bir boru hattiyla doguya dogru uzanmak, Adas-
ka'dan geip Kanada'ya inmek, sonra da gneyeuzamp BirlegiRDevletler'e girmek, sonuta da
muhtemelen Chicago'da igi tamamlamakti.Trans-Alaskaboru hattma kargi ikanlar bu yola bag-
vuruldugu takdirde kazalan olacagmi, bununsa kendilerini byk sulamalara gtrece-
"tanker

gini" ne srdler. Kanada yolu ise evre aismdan genel olarak daha saglikhyd1ve Alaska dogal
gazi elde etmek iin yapilacak boru hattmdan daha ucuza mal olacakti. Bazi grglere gre ise
Alaska yolu bir Amerikan yolu" olma avantajma sahipt ve bu aidan daha gvenceli
"tamamen

olmas1gerekirdi. Aynca esnek olmak giblek bir stnlg de vardt Alaska petrol hem Birlegik
Devletler'e hem de Japonya'yagidebilirdi. Petrolclerin yapacagt tek gey biri eyalet br fede-
ral, ancak her lkisi de Amerikan olan iki hkmetle muhatap olmaktt. Aynca Kanada'mn Otto-
wa'daki federal hkmetiyle ve hepsi de mall sistemlerine sahip veya drt eyalet hkmeti-
ne ve Kanada'daki ve daha birka Amerikan eyaletine kargi hukuken sorumlu olmayacaklardi.

539
lI

i
Ayrica, Kanada hkmeti.son gnlerdeTrans-Kanadaboru hattma kargi ikarbir tav1rdaydi.B-
tn bu hususlar gz nne almdiktan sonra pu grg agir basti: Byk olasilikla Alaska'dan ge-
ecek boru hatti ingaati Kanada'dan geecekboru hattmdan ok daha abuk tamamlanacakti.
Bu nedenle Alaska yolu tercih edildi.
Boru hatti ingaati mhendisligingetirdigi birok glk ve gereksinimleri de beraberinde
rngLn,
getirmigti;bu i; pek ok yenilik ve deha istiyordu. yerden tkan petrol 60 derecede ge-
liyordu. Ondan sonra ise sif1rderecenin okaltmda,don altmdaki bir boru hattina giriyordu.Bo-
ru hattinm yzeyin altinda, don olayimn fazla su ierdigi blgelerden gemesi halinde blgedeki
buzun erlyip lapa haline dngmesi sz konusuydu. Bu takdirde dayanaksiz kalacak boru hatti
kebilecekti. Alaska boru hatti projesi anlagilacagtgibibirok ingaat sorunlan ieriyordu. Buna
ragmen yine de ARCO, Jerseyve BP ve ayrica, Kuzey Bayin'nda ok daha nemsiz konumda
olan girketlergrubu Alaska yolundan geecekboru hatti ingaatma karar verdiler ve acele hare-
ket ederek bir Japon girketinden apar topar500.000 ton agirhginda lark sekizinch'lik boru satin
ald11ar. Bu malzemeyi temin etmek iin Amerikah imalatilan beklemeye zamanlan olmadigini
dgnmlerdi ama bunda yanilm141ard1. Boru hatti daha igletmeye sokulmadan evvel anzalamp
stop etmigti.
Boru hattinm arizalamp duraksamast nceleri Eskimolar'a Y Al2Ska yerlilerine ve bir de
ortaklar arasmdaki ekigmelerebaglandlysa da tamamendurmas1 bambagka bir nedene, evreci-
lerin 1970'te Federal Mahkeme'de davayl kazanmig olmalarina baglidir. Santa Barbara'daki pet-
rol sizmasindansonra yeniden dinamizm kazanan yeni olumug fakat dagimk durumdaki evre
hareketleri Alaska boru hattimn durdurulmasi konusunda tam mutabakatsagladi. Yine de bazi
evrecilergirketlerinyeterlin aligmayapilmadan, igin kavranmast, becerive dikkat konularma
gereken zaman verilmeden fazlastyla aceleci davrandiklanm sylemekten geri kalmadilar. Bun-
lann grgnegre meydana gelebilecek bir kazamn sonucu evresel aidan tam bir facia olabi-
lirdi. Su nedenle,evreselaidan daha az risk lerdiginden, Kanada yolu daha gvencellydi.Bu
kipiler aynca, Alaska yolu ingaatina baglamadan evvel Birlegik Devletler'in bir enerji koruma
program1 yaptirmasmi istediler Bazi evreciler ise daha farkh bir gr ileri srerek, dogada
mevcut vazgeilmez gzelliklerinve dogaya zg evreninbu projenin uygulanmas1ylazedele-
necegini, hatta yok olacagmi iddia ederek projeden btnyle vazgeilmesini talep ettiler. Onla-
ra gre Alaska petrolne gerekyoktu.
Boru hattini yapmaya ok hevesli girketlerise kargi tarafm muhalefetini yeneceklerinden
emin olarak 75 milyon degerindeki Caterpillarkamyon ve rmorklantu Yukon Nehri klyllannda
siraya dizip yol yapim1ve boru dgenmesi iin ahqmayahazir duruma getirdiler. Ne var ki boru
hatti zerine konulmu olan yasaklamamn geerligini korumas1yznden depolanmig olan bo-
rular beg yll sreyle yerinden oynat11amad1.1972 yllmda Alaska'dan saglanmast beklenen petrol
bu yzden gelmemig ve Amerika'mn digardan ithal ettigi petrol artmigt1.Yukon Nehri klyllarin-
da konuglandinlmig kamyonlara ve rmorklara gelince, petrol girketleri bunlardan her an yarar-
lamlacagt midiyle motorlarm1 haztrda tuttuklarindanmilyonlarca dolan boga harcamiglard1.
Sonunda, yeni petrol kaynaklari olarak Alaska'nm ve Californiaaiklarmin ok fazla prob-
lem ierdigine karar verildigi ve bu defa Kuzey Denizi'nde yapilan petrol kegfi dolayislyla mit
vaat eden bagka bir alternatif belirdi. Ne var ki Kuzey Denizi'nde petrol geligmesikaydetmek
hi de gvenceli bir i; degildi. Hem hacim itibariyle ok byk olacak hem de ok pahahyaika-
cakti. evrede bu konuda sert davramp dn vermiyordu. evrenin fikri de, Alaska konusunda
oldugugibiKuzey Denizi retiminin yepyeni bir teknolojikugagina gerek gsterecegimerkezin-
deydi. Aynca, ok da vakit alacakti, hem de pek ok. Alaska ve Kuzey Denizi projeleriortak
olan bir tek noktada birlegiyordu. Her ikisinin rezervleri de fiziki aidan ok zor yerlerde olmasi-
na ragmen, politik aidan istikrarsiz yerlerde degildi. Byle oldugu halde yine de bunlardan hi-
biri, giderek ciddilegen globalarz - talep dengesine kalict bir zm getirememigtir. Bunun anla-

540
 mi gudur: Dnyada doymak bilmez bir petrol aligtVardi; bu aligt gidermek iin dnyada bag-
vuracak tek bir yer mevcuttu: Ortadogu.

Doktor ,

1970 Agustosu'nun sonuna dogru bir gn, gafaktan hemen nce, kiralik bir Fransiz Falcon jeti
Libya hava sahasma giriyordu. Uak Trablus Hava Limam'na indi. Jet'inkapisi aildi,kisa boylu,
tiknaz yapida, yetmig iki yagma henz basmly bir adam gnn ilk igiklari iinde jetten ikti. Y-
znde ok endigeli bir ifade vardi. O denli endigellydi ki Los Angeles'ten beri yol boyunca, hi
durmadan uoup, sadece Torino'da ancakjet deggtirecek bir sre yere inmigti. Korkusu
"parla-

yan ylldizim"dedigi, ke ndi girketinin Libya'daki ok zengin, -verimli petrol imtiyazmi kaybet-
mek zere olugundan fleri gellyordu.Yine de, her zaman oldugu gibi kendine gveni tamdi. Ya-
ammi anlagmalar yapmaya adamig olan bu adam byk bir inanla, bir defa 80ylemig oldugu gi-
"sonuca
bi erdirilmemig bir anlagma kadar kt bir geyolmadigma" yrekten inamyordu.
Bu adam OccidentalPetrol Sirketi Bagkam olan Dr.Armand Hammer'den bagkasi degildi.
Anlagma yapma konusunda, tm yzyll boyunca Armand Hammer'e rakip olabileceksade-
ce birka( kipinin iktigLm sylemek yanlig olmaz. Hammer 1898 yihnda New York'ta, kkeni
Karadeniz kiyismdaki Odessa'yadayanan gmen bir Yahudi allenin ogluydu. Armand Ham-
mer'in ok zengin olan bir amcast Odessa'dayaamayi srdryor ve bagka iglerle meggul oldu-
gu gibi aym zamanda Ford'un yerel dagLtimcihgmi yapiyordu. On dokuzuncu astrda Odessa,ba-
till sanayicilerin Ortadogulu tccarlarla bulugtugu byk bir ticaret merkeziydi ve Armand
Hammer her nasilsa bu gehribir trl aklindan ikaramamigti.Odessa sanki onun damarlartnda-
ki kandi. Armand'm babasi Dr. Julius Hammer sadece pratisyen bir hekim ve ila imalat1st de-
gil,aynt zamanda solcu bir partinin de yesiydi. 1907de Avrupa'da Lenin'le tanigmig,o gnden
sonra Amerikan Komnist Partisi'nin kurucularmdan olmugtu. Armand ise babasimn sosyalist
eglmlerine katilmlyor, para yapmaya ve anlagma hazirlamaya ilgi duyuyordu. Kisaca o bir kapi-
talistti.
1921 yllmda tip okulundan mezun olur olmaz hemen Rusya'ya yola ikti. Sefalet iinde
ac1ylakivranan bu lkeye, aci dindirici tibbiila ve malzeme gtryordu. Bunu yaparken hede-
fi ailesinin ila isinden Sovyetler'den alacagt 150.000 dolarhk borcu tahsil etmekti. Babasmm
oradaki ahbaplan aracihglyla Lenin'le tamptl.Lenin o stralar perian durumdaki Rus ekonomisi-
ne are anyor, bunun iin rekabete yer veriyor ve lkesini Batih burjuvalarla ticaret yapmaya
tegvikedlyordu. Lenin Hammer'e zel ilgi gsterdive onu takdis edip Stalin'e "Bizi Amerikan
'idnyasma gtrecekkisa yol ve biz bu yoldan mmkn olan her firsatta yararlanmallyiz"
szleriyle tanttt1.Sonuta Hammer, erkek kardegi Victor'un da yardimiyla Lenin'in Yeni Ekono-
mik Politikasi'nda grev almak zere Rusya'da kaldi. Adi geen Ekonomik Politika asbestos im-
tiyazi,Ford traktrlerive diger mamulleri, kurgunkalem milli imtiyazi ieriyordu. Hammer ken-
dine ait kigisel krk tuzaklarlylaSibirya'dakrk merkezleri bile kurmugtur. Ancak, on yim
sonunda Stalin'in iktidara gelmeslyle Hammer olacaklan zamanmda sezerek bavulunu topladt
ve erkek kardegi Victor'la beraber Rusya'yi terk etti. Beraberlerinde birok Rus sanat eseri getir-
miglerdi ki sonradan bunlan BirlegikDevletler'deki byk magazalar aracihgiyla satmiglardir.Bu
agamadan sonra Hammer egitli iglerde atilim yaparak milyonlar kazanmay1 srdrd. Bunlara
bira fiisi ve burbon viskisi yapmak da dahildi.
1956'da, elli sekiz yagindaykenLos Angeles'e geldi. Niyeti biroklari gibi emekliye ayril-
makti. Artik tamnrmybir sanat galerisi sahibi ve koleksiyoncusuydu. Vergi demekten kurtulmak
iin nce petrole bir miktar yatinm yapti ve sonrada, oyalanma kabilinden Occidentaladmda k-
k, nerdeyse iflas durumunda bir pirketsatm aldi Petrol iginde herhangi bir bilgisi yoktu. Buna
ragmen girketi Occidental,1961'de California'da ilk dikkate deger keyfiniyapacakti. Bunun ze-
I

I 541
rine, anlagma yapmada kkl ve deneyimli Hammer birok yeni girketi daha zerine geirdi.
1966 yilma kadar Occidental'in ylllik satigtyaklagik700 milyon dolan bulmugtu.
Saghkh ve akilci anlagmalar yaparak ve zamanlamayi yi ayarlayarak Hammer, Occidental'i
dnyanin en byk enerji girketlerindenbiri yapmigt1.Kumanda zinciri sz konusu Hammerol-
dugunda geerliliginikaybederdi. Hemen her istediginde dnyanm her yamna rahata telefon
edip konugabiliyor,iglerikendi bagma modern bir Marcus Samuelgibi idare ediyordu. Politik ki-
ilerle olan fligkileri egsiz sayllacak dzeydeydi. Her istedigi yere her istedigi an girebilme yete-
negiyse hayret vericiydi. Kigiselservetinegelince,sayllamayacak kadar byk bir servet sahibiy-
di. Sonugelmezanla ma grgmelerindede, bir rakibininsyledig glbi
"baba
gibi ve ok seve-
cen" davramr, taraflararasmda bir gerilimolugtugunda bir fikra anlatarak havay1 yumugatird1.
Ancak, istedigi geyielde etmede ok ciddi davramr, asla dn vermezdi. Kendiikarmm gzetil-
mesi iin, insanlarm duymak istedikleri geyiduymasmi saglardi. Kendisini Hammer'in varisi say-
mak hatasim yapan birok kipiden birinin soguk yorumuna gre "Doktor dnyanm en iyi rol ya-
pan aktrlerinden biriydi."
Ileride, Nikita Krupev iktidannda Hammer Sovyetler Birli'yle yeniden iligki kurdu ve
beg Sovyet DigigleriBakam'na ve yedi ABD Bakam'na iktidarda bulunduklari srece arabulucu-
luk yaptL Kremlin'e nasil girdigiilgin bir ykdr. Gorbaov'undogumundan on yll nce l-
mg olan Lenin hakkmda Mihail Gorbaov'a ilk elden bilgt veren tek kigi Hammer'dir. Ylllar
sonra 1990 sonlarmda bile, doksan iki yagindaki Hammer, Occidental'in faal bagkanligmi sr-
drmekteydi ve kendisine sadik hissedarlar da hl onu ven garkilarsylemeye devam ediyor-
du. Hammer gerekten Rockefeller, Samuel ve Deterding, Glbenkyan,Getty ve Mattel gibi
"hkmet

petroln byk korsan yaraticilan arasmdadtr. Hammer iin aynt zamanda gemigin
izniyle korsanlik" yapmig bir gahsiyeti denebilir. zeljeti ile dnyayi dolagip, ilgilenecek-yeni
anlagmalar peginde olan "Odesah bir tccardi." Ancak kendisini dnya apmda bir hkmran
haline getiren Libyaanlagmasidir.
Libya petrolne yapilan hcum daha 1965 senesinde, Occidental'inihalenin ikinci raun-
dunda orada imtiyaz kazanmaslyla htzlanmigti. Occidental Sirket'nin ihale teklifikalm bir dos-
ya halinde diger 119 ihale arasmda dikkat ekmigtiv e bu teklifinHammer tarafmdanonun kigi-
sel denetimiyle yapilmigolmasindan fleri geliyordu.Teklifkei derisine el yazmasiyla yazilmigve
Libya bayragtmn renkleri olan kirm1zi, siyah ve yegil kurdelelere sanlm14t1.Occidental aynca
Kral idris'in ocuklugunugeirdigi ve babasmm gml oldugu l vahasinda bir tarimsaldene-
me iftligt kurmaya sz vermigti. Bu teklif ihaleyi kazanmalanna yardimci olmuytur. Hammer
Kral'a som altmdan yapilmig bir de satran talomt armagan etmigti. Occidental kendisine imti-
yaz almada yardim eden kipilere ait ekstra masraflan ve zel komisyon demelerini de ihmal et-
memigti.
Occidental Sirketi'nin kazandigi bloklar 102 ve 103 no.'lu bloklar olup, Akdeniz sahilin-
den en az yz mil uzakta, Sirte Havzasi'nda iplak, karanlik, yariklarla kapli yaklagik iki bin
metrekarelik bir araziydi. Arazide yapilan ilk kazilar kuru ikinca Hammer gyle syleyecekti:
"Tahamml edilmesi en zor olan gey kuru kazilardir." Ayrica, kazi yapma igi ok pahallya iki-
yordu. O yzden Occidental ynetim kurulu yksek sesle yakmmaya, "Hammer'in ilginligi"
feryadma baglamigt1bile. Libya onlarm degil, byk patronlarmele alacagi bir yerdi. Ne var ki
Hammer inadim srdryordu.
Sonunda inadmm karpthgni grd. 1966 sonbaharmda Occidental 102 no'lu blokta petro-
le rastladi. Ancak 102 no'lu kuyunun verimi, batiya dogru kirk mil uzakhktaki, sonradan dris
yatag adi verilen 103 no'lu kuyunun verecegi retimle kargilagtirildigmda glgedekalmigtir.
Occidentalkazlyt evvelce Mobil Oil st kamp yeri olan ve Mobil Oil'in imtiyaziyken,.sonradan
feragat edip istemedigi blgenin tam altmda yapmigtl. Ilkkuyudan gnde kirk bin varil petrol
ikmigtt. Sonradan alollara durgunluk verici bir akimla gnde yetmig beg bin varil dolusu petrol

542
l

iktl. Occidentaldnyada en verimli petrol depolarmdan birine rastlamigti.California'hbu ge-

limsiz reticlye dev yapill Mobil Oil'in kairdigi geyibulduran yeni geligtirilmigsismik teknoloji-

I
dir.
Kegfn yapilmasindan sonra Hammer gylediyecekti. "Gkler yanldi. Simdibiz de byk
patronlardan biri olduk."
196Tde, gansinbir kez daha yze g2mesiyleyeni bir kegifdaha yapilacak, Alti Gnlk
SavagSvey; Kanall'nin kapatilmasina yol aacak, bylece Libya petrol daha da degerlenecek-
ti. Libya'daki petrol patlamast zamanla ilgmliga dnt. De Golyerve Mc Naughton petrol
mhendislik firmasi, tahmini bir hesap yaparako gne kadar gereklegmigolan kepifler itibariy-
le, sadece Occidental'in milyar varil rezervi oldugunu, diger bir deyigle ayni srede Alaska
Kuzey Bayin'nda kegfedilen rezervin yaklagik te birine Sahip oldugunu ortaya koymugtu!
Gerek guydu ki, Alaska'da yapilmasi mmkn olmayan eyiyani boru hatti yapmayi Libya'da
inga etmek mmknd. Normal olarak 130 mil uzunlukta, l kesen bir boru hatti inasirun
yll srmesi gerektigi halde, yogun aba gstererek boru hatti bir seneden daha lusa srede
tamamlandive Occidental, imtiyazlanm aldiktan sonra daha iki yll gemeden Avrupa'ya petrol
sevk etmeye bagladi. Daha ilk gnlerde Libya'da gnde sekiz yz bin varil dolusu petrol reti-
yordu. Occidental ige sifirdanbaglamig, gimdi ise dnyamn petrol reten en byk altmet gir-
keti olmutu; rekabeti Avrupa pazarmagiden yolda mcadele ederek kontratlar yoluyla kendi-
ne bir yer amigti.
Tm baansma karym aniden tremigolan bu yeni dev, baansim Libyapetrolne orantistz
bir gekilde dayandirdigi iin gnn birinde bunun zaranm grecekti.Nitekim Kralidrisyaghydi
ve daha uzun sre yagamasi beklenemezdi. Bunun bilincinde olan Hammer ilgi merkezini biraz
da bagka yere ynelterek, BirlegikDevletler'in byk kmr reticisi Island Creek Coal'u kendi-
ne katma yolu aradl. Ancak, szlegme imzalamayi kabul etmeden nce Island Creek'in bagkani
WilliamBollano Libya'da siyasi istikrarm nasil oldugunu incelemek istedig[ni belirterek imzay1
geigtirdi.Bu sorugturmayi yaparken Bollano DigigleriBakanligi, Chase Manhattan Bankasive
Citibank gibiyerlerde yetkililerle grgmgve hemen hepsinden birbirine benzer aym yaniti al-
migti: "Libya'da beg, alti yll daha politik istikrar beklenebilirdi. Kral ldkten sonra iktidann d-
zenli olarak nasil el degi tirecegiise kipinin tahmininekalmttl."

.
Libya'dan Gelen Baski
1969, 31 Agustosu'nu 1 Eyll'e baglayan gece ledemli bir Libyali subay yatak odasma gelen
kendinden dk rtbeli bir subay tarafmdanuyandir11di.Byle bir davramgi beklemeyen st
rtbedeki subay, kalkmasi iin israr eden gen subaya ok erken geldigtni,bu kadar erken gel-
mesi gerekmedigni sledi. Darbe yapma vakti henz gelmemigti. Darbe birka gn sonra yap1-
lacakti. Ne yazik ki, k1demli subay yanilmigti nk bu bagka bir darbeydi. Aylardan beri tm
Libyaaskeri evresibir darbe girigimi iindeydi ve eyitl gruptan subay ve politikacilar Kral id-
ris'in sagliksiz rejimini devirmeye allplyorlardi.Etrafini etkileme yetenegne sahip Muammer
Kaddafi'nin liderligni yaptigi radikal grgl bir gen subaylargrubu, suikasti drt gn sonra
iin planlamigolan stlerini de dize getirerek darbeyi daha erken bir tarihte yapmigti. Gergekte
l Eyll askeridarbesine lyin aslmt bilen bilmeyen, hatta darbenin ne taraftangeldiginden haberi
olmayanhirok kigi katilmigtir.
Kaddafi ve yanlilan isyan hareketne daha on yil evvel, henz ortaokuldayken Cemal Ab-
dl Nasir ve kitabt Ihtilal Felsefesfnden esinlenerek ve bir de Nasir'm radyo istasyonu Arap-
lar'in Sesi yayinimnetkisinde kalarak baglamiglardi. Yaamlarmi hedeflerini Nasit modeli ze-
ve
rine kurma karart almiglardi. Sunada inanmiglardi ki, gce giden yol parti politikalarmdan degll,
Nasir'm setigi yoldan, askeriakademiden geiyordu. Kaddafi'nin kafasinda, keskin bir gzlem-
cinin ifade ettigi gibi, Nasir'm ihtilale ynelik doktrinleri "Muhammed dneminde islamfikirle-

543
ri" ile zdeglegmig durumdaydi, Kaddati byle dgnyordu. Kaddafi'nin grubu Nasir'a ve Na-
sirci Arap Birligi nosyonuna iten bagltydi ve Kaddafi de zamanla onun giysilerine brnp aym
yoldan gitmek istiyordu. Nasir gibidogugtan kundakillga yatkm, fakat aym zamanda egzantrik
ve hata yapmaya egilimli Kaddafi her melankolik gibi sik sik bir ruh halinden tekine geerdi.
Bu haliyle kendisini sadeceArap dnyasmin lderi degil, bu dnyamn tek merkezi yapma pegin-
deydi ve bunun iin atihm yaplyordu. Su atilimlanada durmadan srail, Slyonism, diger Arap
devletteri ve Bati'ya kang blc planlar kurar, kampanya yrtrd. Aynca kendini byk pet-
rol gelirleriyle donanmig hayal edip bazen hanker, bazen sponsor olur, bazen de dnyanm drt
bir yamndaki birok terristgruba para babahgi yapard1.
Baganylasonulanan Eyll darbesinden sonra Kaddafi'nin yeni Devrim Komuta Konseyi
birok yeni icraata girigti. llk i; olarak Amerikan ve ingilizslerini kapatti ve bu lkede yagayan
kalaballk.talyan nfusunu kovdu. Kaddafi ayrica lkede ne kadar Katolik kilisesi varsa hepsini
kapatti ve buralardaki putlarin kiliselerden ikanlip diger egyalarlaberaber mezatta satilmasim
emretti.Sonra, 1969 Aralik aymda, bir kargi darbe girigimiolmus, hareketin baarisiz sonulan-
masiyla Kaddafi'nin gc bir o kadar daha artmigtL Art1kKaddafipetrol sanayiine el atmaya ha-
z1rdi. 1979 Ocak ayinda Devrim Komite Konseyi subaylari ilk elegtirileriniyaparak resmi petrol
fiyatinin artinlmasi agnsmi yaptilar. Kaddafi Libya'da faaliyette olan yirmi bir petrol girketi yet-
kilisini uyararak, istedigini elde etmek iin gerektiginderetimi kapatacagim syledi.
"5000
yll
petrolsz yaamig insanlar megru haklarmi elde edinceye kadar birka yll daha petrolsz yagaya-
bilir" diyordu.
Baglang1taLibya'daki Esso Sirketi'ne ok fazla baski yapilmigtL Askeri hkmet petroln
ilan edilen resmi flyatmin varil bagma 43 sent artinlmasim istedi. O gnler Esso Bagkamolan ki-
gi sonradan bu olay1anlattrken gyledemigtir: "Aman Tanrim, o gnlerde 43 sent inanilmaya-
cak bir parayd11" Esso 5 sent nerdi. Qirketler bu rakamikabule yanagmaylp kipirdamadilar bile.
Libyaltlar Jerseyve alternatif kaynaklara sahip teki byklerce engelteniyordu. Bu yzden hi-
bir alternatifi olmayan tek girkete, Occidental'e bagvurdular. Bu girketin kritik durumda oldugu-
nu biliyorlardi. Bir Libyall'mn ifade ettigi gibi "Occidental in btn yumurtalari bir tek sepettey-
di." 1970 ilkbaharinda Libya Occidentare retimini kesme emri verildi; girketin yaam kam
olan retimin gnde sekiz yz bin varilden yaklagik beg yz bine indirilmesi istendi. Occiden-
tal'in bu emre uymamasmdan gphe eden Libya polis tegkilatidevamh olarak girketyetkilerini
durduruyor, arama yaplyor ve onlara zarar veriyordu. Faaliyetin kisitlanmasi ve yetkililerin tedir-
gin edilmesi olay1 diger girkettere de uygulandigt halde, bu tr zel muameleyetutulup onurlan-
dmlan (1)tek girketOccidental oluyordu.
Kaddafi rejimi, kampanyasina baglamak zere ok uygun bir zaman semigti.Libya tek ba-
ginaAvrupa petrolnn yzde 30'unu sagliyordu. SveygKanali hl kapallydt ki bu nakliye igi-
ni bsbtn agirlagtinyordu. Sonra, 1970 Mayist'nda bir gn, Suriye'de bir yerde, traktrlerden
biri boru hattma zarar vererek hattm o noktada anzalamp kopmasma neden oldu. Bu olay gn-
de beg yz bin varil Suudi petrolnn bu boru hattindan geerek Akdeniz'e ihracma engel ol-
muqtu.Simdi ortada bir petrol yoklugu degil, nakliye yoklugu vardi ve bu, Avrupa pararlartndan
Akdeniz'e dogru apraz konumdaki Libya'yi ve Kaddafi'yi ok merkezi ve nemli bir duruma
getiriyordu. Libyal11arellerindeki bu avantajdan yararlanma taraftarlydi.Eu yzden verdikleri
petrolde kesintlye gittiler ki hu pazann iinde bulundugu zor durumu derinlegtirmig ve tansiyo-
nu byk lde artirmigtir. Boru hattinm kapandig1 gnden Libya'nin kesintiye.gittigt.gne ka-
dar pazardan aniden gnde 1,3 milyonvaril gekilmigti.Ayrica, konu petrol ekonomisi ve strate-
jisi oldugunda, gen Libyah subaylar iglerini glzlilikle yapma yoluna bile gitmiyor, operasyonlan
aika yapiyorlardi. rneginsekiz y1lnce Suudiler'inpetrol bakamyken igten atilan, radikal ve
Bati kargiti bir milliyet olan Abdullah Tariki, o gnlerdeTrablus'a gelmig ve ihtilal hkmetin-
ce dampmanhga atanmttt.

544
 Baski arttikaHammer'intedirginligide artacakti. Kaddafi'ninkahraman gzyle baktig
Bagkan Nasir'tgrp
"mridine

telkinde bulunmasi, arabuluculukyapmasi iin" Misir'a gitti.

Nasir, Libya'da retimin durdurulmasi halinde, bu lkenin Misir Ordusu'na dedigi tahsisatm
tehlikeyegirecegndenkorkuyordu. O yzden Kaddafi'ye pek ileri gitmemesinisyledi.Libya li-
derine syledigibir bagka gey de guydu: Bizzat kendisi baz1hatalar yapruigtl. Kaddafibunlari tek-
rarlamaktan kammallydi -Nasir milliyetilik politikasi gtmenin ve anahtar durumundaki ya-
banciteknisyenlerilkeden kovmanm bedelini agir demigti ve Kaddafi'ninbunu bilmesini isti-
yordu.--Kaddafibu gde uymamigtir.
Hammer,Occidental'in Libya'nm taleplerineuymamasi halinde girketecret kargihgi pet-
rol saglayacakdaha bagka girketleraramaya koyuldu ve Kaddafi'yeboyun egmedi. Sonunda dev-
letlegtirildi. Hammerbu atilimmda bagarisizolmugtu. Sansm1 birkez daha denemek iin bu dela
Exxon Sirketi BagkamKenneth Jamieson'abagvurduysa da istedigi petrol alamadi, en azmdan
kendi istedigt kogullar iinde almayi baaramadi. Hammer buna ok kirilmigti.Kim bilir belki de
Jamieson,Hammer'i ciddlye almamigtl. Hammer'inbagdanigmanlarindan biti zel bir toplulukta
bu konuya yyle deginmigtir: "Jamieson'unHammer'i geri evirmesindeanlagilmayacak bir gey
yok. Dgnn bir kez; dnyanm en byk anonim girketininbagkam,bir sanat eseri ahmsatim-
cislyla,igbirligine yanagmayanbiriyle, elindednya apmda bir projeyle gelen biriyle birden kar-
gi karglyageliyor. Eu reddedilig ok normaldir." Petrol iin yeni kaynak seenegi bulamayan
Hammer, bu defa, aresizlikiinde, yeni bir globalproje say11abilecekbagka bir projeyleortaya
ikti. Lyndon Johnson'unTexas'takiiftligindeverilen bir akgam yemeginde takasusulne veya
"mbadeleye"

dayali bir ticaret igini dile getirerek Mc Donnell Douglas savag uaklarlyla fran
petroln takasetme yoluna gidilmesini ve kendisinin bu iyte arac1hkyapmasminerdi. Ancak,
bu abasi da boga gitmigti. Tam btn kozlartn1 kaybedip elinde hibir seenek kalmadigi bir
gn, 1970 Agustosu sonlarinda,Libya'daki menajeri George Williamson'dan acil bir telefonag-
nsi aldi. Williamson onu uyanyor,Libyalilar'mOccidental'idevletleptirmek zere oldugunu bil-
diriyordu. tebu uyan onu gecenin kararttigi gkyznde uarak yeniden Trablus'a geri gn-
dermigtir.
Bylece Trablus'ta mzakerelerbagladi. Libya tarafindanmzakereler BagbakanYardimci-
si AbdlSellamAhmed Callud bagkanligmda yapiltyordu. Bu adam koyu sofu olan Kaddafi'ye
klyasla, i; yaparken eglenceye de yer veren birlydi; ancak yine de ok etin bir mzakereciydi.
Bir seferindeTexaco ve Standard of Californiatemsilcilerlyleyaptigttartigmada,memnunyet-
sizliginibelirtmek iin, onlarm ne srdg yazth teklifiburupturup top haline getirmig ve on-
Iarm suratina firlatmigt1.Baykabir sefer de, petrol yneticilerlyle tika basa dolu salona, omu-
zundan sarktttigi makinah tfeklegirmigti.Hammer'le ilk kargilagtlgLnda Callud nce ona -
rek ve kahve kram etmig, sonra belindeki kemeri zerek 45'lik tahancasim tkarip Ham-
mer'in tam nndeki masamn zerine koymuqtu. Hammer bunu glmseyerek kargilamigsa
da bir hayli de rahatsiz olmustu. O gne kadar hibir mzakereyisilah namlusu altmdayapma-
migtt.
Her gn akgamakadar etin,tketicimzakerelere kattl1yordu.Her gece de b1kip usanma-
dan uakla Paris'e gidiyor, orada, kalmakta oldugu Ritz OtePdeki dairesinden, ldrlme tehli-
kesinden uzak Los Angeles'deki yneticilerheyetine telefon ediyordu. Hammer'in byle her
gn gidip geliginin bir bagka sebebidaha vardi. Callud ona ok konuksever davranarak tahtm-
dan indirilen Kral idris'inevvelce oturdugu bir sarayi teklifetmigti.Ancak Hammer sarayda "ah-

konulmaktan" korkuyordu. Zamanla korumasma biraz rahat nefes aldirdi ve onu nispeten ser-
best birakti. 11kgn, Libyahlar'm kendi zel uagmi ele geirme olasiligina kargi nlem olarak
Trablus'agitmekin bir kiralik Fransiz jetiyleumustu. O gnden sonra kendini biraz gvenli
hissederek her sabah Paris'ten Trablus'a yaptigt uugta allyikoldugu kendi Gulfstream11uagini
kullandi. Eu uagLn yatakodastmantar levhalarla kaphydi. Sabahsaat 2'de yeniden Paris'te olu-

545
yor, sonra sabahm6'sinda da tekrar Trablus'a uuyordu.Neyseki tm yaami boyunca, her ko-
gibi bir yetenegi vardt ki bunu Trahlus-Paris, Paris-Trablusuuglarmda
"kestirmek"

gul altmda
tam kapasite kullanmigttr.
Tartigmalarm ieride, tm yogunluguyladevam ettigianlarda, diganda da halk kalabalik-
lar halinde toplamyor,darbenin birinci ylldnmn kullamaya hazirlamyordu. Bunlar bir yan-
dan da rejime kargi olanlarin lm iin haykirtyorlardi. Nihayet, en sonunda, beklenen an gel-
di ve Hammer ve Calludodanm bir kpesine giderek el sikigtilar.Prensipte nihayet anlagmiglar-
dive yazili anlagmatam imza agamasmagelmigtiki birden, bu defa da anlagma formu zerinde
bir sorun belirdi. Durumdan kugkulanan Hammer,sabn tkenmigolarakderhal lkeyi terk et-
Williamson'a birakmaya karar verdi. Ertesi sabah,
meye, anlagmarun tamamlanmasiniGeorge
Ritz'deki odasinda istirahate ekildigi sira kontratm imzalanmig oldugunu grenecekti. Bu
bir
anlagmadan Libyahlargmrk rsumu ve vergt zerinden yzde 20 bir arti sagladilar.Occi-
dental'in kalmasma izin veriliyordu. tekigirketlerse ne yapacaklanm bilmez durumda, karar-
.sizdi. Ancak bu eyll sonuna kadar devam etti ve bu tarihte hepsi birden, isteksiz de olsa bag
egdiler. Libyablar ciddi olarak onlara bu anlagmalarabeg yll uyacaklanntbildirmig, bu konuda
sz vermigti,
Gerekgudur ki, yeni anlagmalarpetrolresmi fiyatmda otuz sentlik bir artigsaglamasmdan
ve Libya kr payimn yzde 50'den yzde 55'e ikanlmasmdanok daha fazla anlam tagir.Libya
anlagmalari, retici lkelerle petrol girketleri arasmdaki g dengesini kesinlikle degigtirmigtir.
Petrol ihra eden lkeler a1sindanLibya zaferi ok kapsaml1yd1.Gerek petrol fiyatimn dgg-
n tepeden inme tersinegevirmeklekalmamty, on yll evvel OPEC'in kurulmastyla baglayan an-
egemenlik ve kontrol kampanyasini" da yeniden
"ihracatilarm

cak sonradan hizim kaybeden

amigtir. Sirketter aisindan bu bir geri adim atmanm baglanglClyd1. Libyazerinde sorumlulugu
olan bir Jerseyyetkilisi yeni anlagmalarin ifade ettigi anlaml, gayetveciz ve z olarakgu szlerle
aiklayacakt1: "Petrol endstrisi bizim bildigimiz ekliyledaha farla yaayamazdi." Occiden-
tal'den GeorgeWilliamson ise gelecekteki degigmelerin ne denli byk olacagtmsezinliyordu.
Szlegmenin son dokmanlarina imza attigt sirada diger bir Occidentalyetkilisine gylededigi
sylenir: "Bati dnyasmda traktr,kamyon veya araba kullanan herkes bu anlagmalardan etkile-
necektir." Dokmanlar imzalandiktan sonra Williamson ve arkadaylanLibyahlar'la bir araya ge-
lerek bu alkolsz lkenin en lyi iecegi olan portakal sulanni yudumlad11ar.Belki de o stra, ses-
sizce ne olacagi belirsiz gelecegi dgnyorlardi.

Birdirbir Oyunu Fiyatlari

Iran ahikugkusuz Libya'nm yeni tremigbirka gen subaymca mat edilmeye razi olamazdi.
1970 Kasim ayinda yanya" kr paymi kirarak konsorstyum girketlerindentm knn yzde
"yari

55'ini kopardi. Ondan sonra da girketlerteki Krfez lkelerine de yzde 55 teklifetmek zo-
runda kaldilar. Bylece tam birdirbir oyunu baglamisti. Venezuela kendi kr payiniyzde 60'a
tkaran ve petrol flyatlanm tek yanliolarak girketlerinbilgisidigmda ykseltme yetkisi veren bir
yasa ikardi. OPEC'n br toplantismdalkeye dgecek asgari kr payt yzde 55 olatak
kabul
edildi ve aynca taleplerinkaryllanmamasi halinde retimin durdurulacagi tehdidisavruldu.Top-
lantida zerinde israr edilen diger bir husus da petrol girketterinin mzakereleriOPEC'le degil,
yerel ihracati gruplarla yapmaslydi, llerikignlerde 1971 baglannda ise Libya, Iran'm da nne
geerekyeni bazi taleplerdebulunacakti. Grnbu oyunun bylece sreceginive girketlerin
ortak bir -saf olugturup buna sonuna kadar bagli kalmamalari halinde durumun sonsuza kadar
devam edecegini gsteriyordu.
Sonunda ottak cephe kuruldu ve Shell Nakliye ve Ticaret'in bagkam David Barran ortak
cephenin avukatligma getirildi.Barran bu konudaki grglerini gu szlerle aiklamigttr:"Bizim

546
 Shell Sirketi olarak grgmz heyelanm bagladigi merkezindeydi." Birlegik bir cephe kurulma-
birer ortadan silinmesi" sz konusuydu. Barran'm Israrh davramgi sonun-
"birer
dika girketlerin
da ortak bir yaklagim izlenmesine karar verildi. Su ortak yaklagimla girketler OPEC'lemzake-
relerini lkelerle bireysel olarak degil gruplar halinde yapacakti. Bylece birbirleriyle rekabet ha-
lindeki taleplerinheyelamnm duracagLm mit ediyorlardi. ABDAdalet Bakanhgt'ndan antitrst'e
pek yanagmayan birini de kendi yanlarina eken petrol girketleri bir "Ortak Cephe" yaratmaya
girigtiler. Byleyapmakla1920'lerde Sovyetler Birligi'ylekargilagttrmakiin kurduklan cepheye
geri dn yapm14oluyorlardi. Ne var ki artik dnya ok daha karmagtkti ve iindeki oyuncular
da ok daha fazlaydl. Kurulan modern Ortak Cephe-Amerikan olan ve Amerikan olmayan-yir-
mi drt girkettenolugmugtu ve zgr dnya petrol retiminin begte drdn temsil edlyordu.
'

Sirketler Libya Gvenlikgebekesi ismiyle gizli bir de gebekekurmuglardt ki bunun anlami guy-
du: Herhangi bir girketin retimi Kaddall hkmetine kargt iktigt gerekeslyle kesildigi takdir-
de teki girketlereksik olan bu petrol saglamay1kabul edlyordu.Bu alti ay evvel Hammer'in
Exxon'dan ikmakiin yapmayi denedigi ancak bagaramadigt trden bir anlagmaydi. Libya'daki
Amerikan petrol ategesi James Placke'nin szleriyle, byk girketlerle bagimsizlar arastnda bir
"ategkes"

egit anlamindaydi.
15 Ocak 1971'de girketler, acele olarak OPEC'e"OPEC'eMektup" bagliglylabir mektup
gndererek petrol ihracat11arlyla globalve
"her

geyikucaklayan" bir zme gidilmesi agrisim

yaptilar. Ama birlegik cepheyi devam ettirmek ve mzakerelerin OPEC'in istedigi gibi bireysel
ihracattlar ve kk gruplarla degil, bir btn olarak OPEC'le yaptimas1yd1.Bu saglanmad1ka
irketlerin sonsuzadek bu birdirbir oyunundan zarar grecegl kamsmdaydilar.
"her
Ne var ki Sahgirketlerin nerdigi yeyi kucaklayan plan" fikrne kesinlikle karpi ika-
"radikalleri",

Gerekeolarak
"ilimlilann"
caktL
yani Libya ve Venezuela'yitutmayibagaramaya-
cagmi ne srd. Yine de girketlerin makul davramp Krfezlkeleriyle ayri ayn pazarhga girme-
si halinde, Sah,beg yll devam edecek tutarli bir anlagmayapmaya sz veriyordu. Sunlart syle-
mekten de geri kalmamigti: "Sirketlerin herhangi bir hile yapmasi halinde btn Krfezkapatila-
cak ve petrol retimi btnyle durdurulacakti,"
Uzlagmamzakereleri Tahran'da aildi: "Birlegik Cephe"yi Exxon'un Ortadogu'dan so-
rumlu mdr George Piercy ile BP mdr ve profesyonel bir hukuku olan Lord Strathal-
mond temsil edlyordu. Bunlardan ikincisi dost grnml,glegyzl bir adamdi ve Kuveyt
Petrol Bakani'yla grn nden tr "Groucho" (Asik Surat} diye pakalagmaktan hoglamrdi.
Lord Strathalmondaym zamanda Musaddik olayi s1rasmda BP bagkanhgi yapan ve Iran'da hl
en sevilmeyen adam clarak amlan William Fraser'inogludur. Kendisini grppagkinhgakap11an
bazi ranlilar'a sik sik "Ben babam gibi degilim" demek ihtiyacim duyardi.
Sah ile olan mcadelelerinde girketlerABD hkmetinin kendi yanlannda oldugu inancin-
dayd1.Ancak Piercy ve Strathalmond Tahran'a adim atar atmaz Washington'un Sah'mdurumu-
na kargi anlayi; gsterdiklerini anladilar. Eu iki petrolc byk aplanliga kapilmig, ate; pstr-
meye baglamigti.Piercy'in dedigi gibi o gne kadarki tm baanlan fiederetmig, anlamsiz
"bu,

hale getirmigti."
19 Ocak tarihinde Piercy ve Lord Strathalmond OPEC Krfez Komisyonu yeleriyle bir
araya geldiler.Bunlar gu kipilerden olugmuytu: ranMaliye Bakam JamshidAmougegar (Cornell
ve Washington nversitesi'nde tahsil grmt), Suudi Arabistan Petrol Bakam Zeki Yamani
(kismen New York niversitesi'nde ve Harvard Hukuk Fakltesi'ndetahsil grmgt) ve Irak
Petrol Bakam Sadun Hammadi (Wisconsin niversitesi tarim ekonomisi konusunda doktora
yapmigti). Bu bakan hibirgekildedn vermeye yanagmiyordu. Krfez lkelerinin petrolle-
rine fiyat koyma igini Krfez lkeleri adma yapacaklardt, OPEC'in teki lkeleri adma ise yap-
mayacaklardL Son szleribuydu. Sahbizzat girketlere teessfedlyor ve kendi grglerini kabul
etmeyecek olurlarsa ambargo olasillgmdan sz ediyordu. Bu ara Musaddik'in ruhunu bile agir-

547
 "1951'in
migttr. Etrafma uyanlarda bulunuyor kopullan artik meveut degildir" diyor, arkasmdan
da pu fikirleriilave edlyordu: "Bugn Iran'da hi kimse bir yorganaltma signamaz veya kendisi-
ni barikatlarla donanmt; bir odaya kapatarak toplumdanuzak tutamaz. 'Her geyikucaklayan'
tek bir mzakereyegrigme abasiya akadirveya zerinde Israr edilen bir zaman savurgan-
bir
hgidir."
Tahranmzakerelerininbirinci raundunda hibir sonu alinamamigtt, Resmi toplantilarm
digmda beraber olduklan bir gn Yamani Piercy'ye bir uyanda bulundu ve ona kulagma gelen
sylentinin gerek oldugunu, ihracat yapan lkeler arasinda,irketlerekargidurumlanm pekig-
tirmekiin bir ambargodan sz edildiginisdyledi. Aynca Yamani'ninde kabul ettigi gibi Suudiler
ve teki Krfez reticileri bu fikri desteklemekteydi. Piercy sanki ok geirir gibi olmutu. Su-
udiler, savag yillan digmda o gne kadar hbirzaman petroleambargokoymamigti. Bu nedenle
Yamani'ye qu soruyu sordu: "Bu konuda KralFaysal'mherhangi bir destegi oldu mu?" Yama-
ni'nin yanit1 olumluydu:"Buna hem Kral Faysal'm hem de Sah'mdestegi vard1." Bunu duyan
Piercy Yamani'den 1srarla byle bir adim atmamasimistedi.
Yamani ona pu szlerlecevap verecekti: "OPEC'inyarattigt sorunu anlamadigmizi samyo-
rum. Ben de onlar gibi davranmak zorundaylm."
Ancak,zarnan getikegirketleristemeyerek de olsa,
"tam
kapsamh" yaklagimdanvazge-
mek gerektigini anladilar. Artik bagka alternatifkalmamigtl. Mzakerelerin iki ayn grupta yap11-
masma karar verdiler. Su yapilmadigi takdirdeuzlagmayla hibir kesin zme varamayacaklar-
di. Ihracatilarfiyatlan kendi kendilerine kararlagtmrdi. Sirketler ne pahastnaolutsaolsun,ihra-
catilannsor.unlan kendi baglarma degil, onlarla uzlagarak zmlediklerineinanmig grnmek
istiyordu.
Simdiartik mzakerelerbiri Tahran'da, br Trahlus'ta olmak zere iki agamadayapila-
cakt1. 14 Subat1971'de girketlerTahran'dakapitlasyona gittiler.Yeni anlagma
"yan

yarlya"il-
kesini kaldirdi. Artik kutsallagmig (I)
"yan
yanya" yapacagi etkiyl yapmig, yirmi yll sreyle de-
vam etmig Ye devrini tamamlam1pt1. Yeniayarlamahkmetin asgari paymtyzde55 olaraktes-
pit etti ve bir varil petroln fiyatim otuz be; sente ikard1.Aynca fiyatm her sene yeniden artin-
lacagim taahht etti. hracat11ar ciddi sz verdiler.Gelecek beg yll iinde, kabul edimigfiyat ar-
tiplannmtesinde, artik hibir fiyat artigtyapmayacaklardi.
Tahran Anlagmasi yeni bir dnemin baglangicidir.Artik inisiyatif girketlerinelinden ikmig,
petrol ihra eden lkelerin eline gemigti. Bir OPECyetkilisinin dile getirdigt gibi, "Bu OPEC
iin gerekbir dnm noktasiydi. Tahran Anlagmasindan sonra OPEC okglenmigtir." Anlag-
madan hemen sonra, o gnlerdeisvire'deSt. Moritztepelerinde kayak yapmaktaolan Sah,ba-
ari dileklerini sundu ve "Bundansonra her ne olursa olsun artik birdirbir oyunu olmayacaktir"
Shell Sirketi Baykani David Barran ise gelecekiin daha gerekibir tahminde bulunarak
'dedi.

"Artik hi kugkusuz alicmm petrol iin bagvurdugu pazar devri kapanmigtir" dedi.
Tahran Anlagmasfndan sonrasira mzakerenin iknci kismina, Akdeniz'de OPEC petrol-
nn flyati konusuna gelmigti.Akdeniz'i temsileden mzakere konseyinde Libya, Cezayir ve ay-
nca, retimlerinin bir k1smiboru hatlan yoluyla Akdeniz'e geldigiiin Suudi Arabistan ve Irak
vardt. Tahran Anlagmas1'ndan birka gn sonra, ikinci mzakere Trablus'tabagladi.Arap taranni
Callud'la Libya temsil ediyordu. vlzakerelerde Calludartik herkesinbildigi
-kugkusuz-

bagta
kuru grlt, sindirme, ihtilal uyarisi ve ambargove kamulagtirma tehditerigibitaktiklerebag-
vurmuqtu. Sonunda, 2 Nisan 1971'de anlagma kesinlegti ve ilgililere duyuruldu. Petrol, resmi
ilan fiyatmin zerinden doksan sent artirildi; bu Tahran Anlagmas1'ndaima edilen fiyatm epeyce
stnde bir flyatti. Libya hkmeti de bu anlagmayla petrol gelirleriniyaklagikyzde 50 artir-
migti.
Sah'agelince o fkeden 1ldirmiggibiydi. Bir kez daha ayuna gelmig, birdirbire mahkm
edilmigti.

548
 Katilim: "Tipki Katolik IzdivaciGibi, zlemez"
Tahranve Trablus anlagmalannda flyatlannbeg yll sreyle sabit birakilacagtvaadi hayali olmak-
tan te gitmemig ve olaylar bunu kamtlamltl. 1970'ler bagmda dolarin devale edilmesiyle, ara-
daki boglugu telafiiin OPEC,petroln resmi fiyati zerinden yeni artiglaraynelmi, bu da yep-
yeni bir savagm baglamastyla sonulanmigti.Ancak, bu savagi girketlerlelkeler arasmdaki iligki-
yi dramatik gekildealtst eden ve ok daha ciddi olduguiin ncekine glge dgren ikinci bir
gatigmaizledi. atimanm sebebi konusuydu. hracat1
"katilim"
lkeler kendi smirlari dahilin-
deki petrol kaynaklan zerine kismi sahiplik, yani katilim istiyorlardi. hracatilann bu savagi
kazanmasi halinde, bu endstrisinin yeni bagtan radikal yapilanmasi ve tm oyuncularm rolleri-
nin temeldendegigmesianlamma geliyordu.
ABDdi1ndakipetrol operasyonu ogunluklaimtiyaz sistemine dayandinlmigti. Diger bir
deyigle, gemigi ta William D'Arcy'ye, onun 1917de byk cretle ve kapah gzleiran'da glr-
.
digi macerall gnlere kadar uzamyordu. Imtiyazsisteminde petrolgirkett,kontratt geregibelirli
bir toprakta,petrol arama, sahip olma ve retme hakkma sahipti. Bu hak onlara lke hkmda-
n tarafmdanverilmigsay1hyordu.Bu kural D'Arcy'nin Iran'daki480.000 milkarelik usuz bu-
caksiztopragtiin de geerliydi.Occidental'inLibya'daki 2000 milkareliktopragiiin de, Ancak
artik, petrol ihracatilan a1smdanimtiyazlar gimdiden gemige mal olmutu. Modast gemigs-
mrgecilikve emperyalizminkalmtisi olarak grlyorYe yeni baglayan
"smrgecilikten
uzak-
lagma", kendi kaderini tayinve milliyetilik alumlarma ters dgyordu. Bu lkeler artik basit bi-
rer vergi toplayictsiolmak istemiyordu. Konu, sadecekira gelirlerinden daha ok pay elde etme
sorunu olmaktan ikmigt1. Ihracatilaraisindanasil sorun kendi,dogal kaynaklan zerinde ege-
menlik kurmakti. Bunun d1;mda her geybu hedef gz nne alinarakllecek veya degerlen-
dirilecekti.
Bazi ihracati rejimler BolgevikIhtilall'nden sonra Rusya'da, Meksika'da ve ran'daoldugu
glbikamulagtirmaya dogrudan dikey girigyapmiglard1r.Buralarda
"katillmcilik",

uzlaymayoluyla
kismi sahiplikkavramma devletlegtirmenin ve tam sahipligin alternatifigzyle baktllyordu. Bu-
nun sebebi bu yolun belli baglibazi ihraatilann ikanna hizmet etmesidir. Petrol onlar iin sa-
dece milligurur ve g sembol degil ayni zamanda bir ticaretti. Devletleptirmeye dikey giri;
yapmaklauluslararasi irketlerleoradaki iligkiler kesilecek, bu da petrol reten lkeyi dogrudan
petrol satim ticaretine gtrecekti. Bylece lke vaktiyle Ortadogu'da byk petrol rezervleri
kurmuy olan bagimsizlan perian eden ayni engelle, petroln nasil diganya 1karilacaglengli e
yz yze gelecekti.Bu teki ihracatilarla pazar konusunda byk bir savagayol aacakt1. Petrol
girketleribylece sadece en ucuz petrol rahata aramakla kalmayacak, bunun iin gereklipart-
lara da hazirdan konacktt; nk artik kn retim yoluyladegil, tketici pazarlardaki satiglar-
dan elde edecekti.
SeyhYamani ise kamulagtirmaya dogrudan dikey girigekarilydi. 1969'da dikey giripleka-
mulagma konusunda uyarida bulunurken gu szleri sylecekti:"Biz, retici lkelerde -kendi
petro1mzn igleticisi ve saticistolmuy lkeler- kendimizi rekabetli bir retim yarigmin iinde
bulacaglZ. BURUE Sonucu flyat yapismda dramatik bir kg olacak. Dgen fiyatlar kargismda
retici lkelerin her biri kendi btesinde saptadigtgelir ihtiyacma bagli kalmak iin, pazara gl-
derek daha byk hacimde petrol gnderecek." Maliyet ve riskler de daha byk olacaktir.Ma-
li istikrarsizhk kamilmaz olarak siyasiistikrars1zhgayol aacaktir. Yamani bir konuda israrli dav-
ramyordu.Inancmagre ihracatilarm amalanm kargilamamn ve buna ragmen flyati ykselten
sisteme bagh kalmamn yolu, byk girketleri def etmek degil, onlarlaortak sahiplik kurmak, ya-
ni katthmdi. Ifadeettigi gibi bu, taraflararasmda"Katolik evliliklerde oldugu gibi zlemez"
bir bag kuracaktl.
Katihm fikri Arabistan'm durumuna uygundu; petrol dzeninin radikal gekildeters yz

549
edilmesi degil, tedricibir degigim anlammdaydi. Ancak teki ihracat1lar aismdantedrici kati-
hm yetersizdi.Cezayir, mzakere yaplyor grnmn vermeye gerek bile duymadan oradaki
Fransiz petrol igletmelerinin yzde 5 l sahipliginizerine geirdi. Bunlar on yll nce, Cezayir
bagimsizhk kazandigi zaman retimde olan igletmelerdi. Venezuela ise bir yasa ikararak,tm
imtiyazlann.sona erig tarihi olan I 980 baglarinda, bunlarin otomatikolarak devlete gemesi iin
tertibat aldt
OPEC'in kendisi katilim proiesinin hemen uygulanmasmi istiyordu Ve istedigi katilimin
harekete" geilecegl ve kesinti yapilacagi tehdidinisavuruyordu.
"birlegik
saglanmamast halinde
Sirketlere bu yolda yapilan baskilar glderekartti. Ingilizler'in1971 sonunda Krfez'den ekilme-
sinden sonra iran Hrmz Bogazi yakinmdaki bazi kk adalan ele geirmigti.Araplar arasm-
daki militanlariin Araplar'a alt topraklarmArap olmayanlarca ele geirilmesibyk hakaret sa-
bagvurduklan-iin Ingilizler'i cezalandirmakisteyen Libya, iki bin
"hileye"

ylhyordu.Eu alaka
drt yz mil uzakta olmasma ragmen British Petroleum'n (BP) bu lkedeki holdinglerini ka-
mulagtirdi. Irak. da, Irak Petrol irketi'nin lkedeki son kalmtilari olan, 1920'lerde kegfedilen
ok verimli imtiyazlan kamulagtirdL Kerkk petrollerihem Glbenkyan'm byk girketlerle
olan ekigmesindeodak noktasmi oluturmuy ve hem de Irak retiminin byk kismtmn teme-
lini teykiletmigti. Bir taraftanda Yamani girketleri uyarlyorve "Kamulagtirmaya dogru dnya a-
pmda bir akim var. Suudilerbu akima kendi baglarma dayanamazlar" diyordu. Aynca gunlan da
sylemigtir: "Petrol sanayiibunun bilincine varmall ve kargi taraflaanlagmaya gitmelidir; byle-
ce gncel kogullar altina ellerinden geldigikadar okgeyikurtarabilirler."
Yine de henz hibir anlagma gereklegmeden birka temel konuda przler ikmigtl.
Bunlardan biri de ana konu olan degerlendirmedir. rneginseilmig olan hesaplama formlne
gre KuveytPetrol Sirketi'ne altmlymilyon dolarla bir milyardolar arasmda deger biilebilirdi.
dolmuy deger zerinden" yeni bir hesaplama kavrami icat ederek
"sresi
Bu durumda, sonunda
iki taraf bir araya gelirdi: "Sresidolmug deger" enflasyona ve sudan faktrlere yenik dgmg
"katilim

degerler olurdu. Sonunda, 1972 Ekimi'nde Krfez lkeleriyle girketlerarasmda anlag-

masi" imzalandi. Anlagma derhal yzde 25 bir katillm pay1sagladi ve oran 1983'e kadar yzde
Sl'e 1kanldt.Ne var ki OPEC'in verdigl tm teminataragmen teki OPEC lkelerinde anlag-
mamn uygulanmast Yamani'nin mit ettigi kadar lyi kargilanmadi ve daha az ragbet grd. Ce-
zayir, Libyave fran hepsi birden anlagmamn digmda yer aldilar.Kuveyt Petrol Bakani anlagmayi
onayladlysa da Kuveyt Parlamentosu anlagmay1geri evirdive bylece Kuveyt de anlagmanmdi-
gmda kaldt.
Aramco girketleriise sonunda SuudiArabistan'la katihm anlagmastyapmayi kabul etmigti.
Kabul etmemeleri halinde kendilerini bekleyen alternatifin dikey kamulagma olacaglH1 biliyor-
daha istikrarli" sonularbekledigini, bunlarm
"ileride

lardi. Exxon Bagkam mitle, anlagmadan

uluslararasi petrol girketlerinin temel aracillk roln koruyacagim" sylyordu. Diger gir-
"zel

ketler ise bundan Exxon Bagkanikadar emin degldi. Petrol girketi yneticilerinin JohnMcCloy
bagkanligmda New York'ta yaptigi bir toplantida,Aramco katilimi kabul ettigini bildren ilk kara-
nni ilan etti. Kavgall geen tartigmalar sonunda McCloyLibya'da ip yapan bagimsiz Bunker
Hunt Petrol Sirketi yneticisi Ed Guinn'e Skrini sordu. Guinn sinirlenmigti.Kanismagre iran
Krfezi'nde yapilan herhangi bir imtiyaz Libya'yi daha da byk talepler iine atardi. Aram-
co'nun gimdi duymuy oldugu plani ona dolap iinde sarkan iki iskeletin yksn ammsatmigt1.
Bunu syledikten sonra yky anlatmaya koyuldu. skeletinbiri digerine qu soruyu sormutu:
"Buraya nasilgelebildik?"tekiiskeletin yamtiguydu:"Nasil geldigimizi bilmiyorum; ancak qu-
nu biliyorum ki cesaretimiz otsa buradan ikabilirdik."
Bunu duyan McCloy derhal yksek sesle kapanmtyttr" diyecek ve ondan sonra da
"oturum

herkes salonu terk edecekti.

Yamani'nin Aramco ile aligveriginden sonra Libya, italyankamu petrol girketiENI igletme-

550
lerinin yzde 50'sini kendi zerine geirdive daha sonra da Bunker Hunt holdinglerinin hepsi-
ni birden kamulagtirdi. Kaddafi,Uganda'mn acimasiz diktatr diAmin Dada'yiyamna alarak, "okkah

Bunker Hunt'u kamulagtirmak suretiyle BirlegikDevletler'in kstah surattna"

"soguk,

bir tokat" indirdigini iftihar ederek ilan etti. Daha sonra da Libya'da faallyet gsteren teki gir-
ketlerin yde 5l'ini, ki bunlara Hammer'in OccidentalPetrol Sirketi de dahildi, kamulagttrdi.
Sah'agelince,SuudiArabistan'm yapmig oldugu anlagmadan daha iyi bir anlagmaylaigi so-
nulandirdigmda israrliydi. Ancakraniin katilim gereksizdi.1951 yllmda yapilmig olan kamu-
lagtirmadan tr ranzaten petrol ve petrol tesislerinesahipti. Ancak endstriyigerekten igle-
ten IranMilli Petrol Sirketi degil, 1954'te olugturulmug konsorsiyumdu. Buna dayanarak Sah,
Yamani'nin pigirip kotardigt anlagma zerinde sadece daha ok retim ve parasal epitlik degil,
ok daha fazla kontrol yetkisi istlyordu. Sonundaistedigini aldl. NIOC yalmzca sahip olmaktan
ikip aym zamanda igletici de oldu. 1954 konsorsiyumu girketleriNIOC'a servistaahhts
olarak aligacak ve eski konsorsiyumun yerini alacak yeni bir girket kurdular. Iran Milli Petrol
itketi'nin resmen lyletici olarak tamnmasi devlete bagh bir petrolgirketiiin birinci partve ok
byk bir zafer saythrdi.NIOC'u dnyanm birinci petrol girketi yapmada Sah'mgsterdigi aba
da bu zaferin simgesiydi. Ve gerektende pahstaismdanbir zaferdi. Simdi artik en byk girigi-
me ynellyordu: "Sonunda kazandim" diye beyanda bulunuyor, gu szleri de dile getirlyordu:
"Bizimpetrolmzn igletilmesinde yetmig iki yillik yabanc1 kontro1 art1ksona erdi."

Gerileme Yillari
Katilimyoluylaveya dikey kamulagtirmayla petrol ihra eden lkeler petrol girketleri zerinde
daha byk kontrol kazamrken, aym zamanda fiyatlan zerinde de daha byk kontrol sagladi-
lar. Yakin zamana kadar gelirleriniartirmak iin petrol hacmini ogaltmaya agirlikverdikleri,pi-
yasaya giderekdaha ok petrol srmek in rekabet ettikleri ve bunu yapmakla flyatlann dgme-
sine neden olduklan halde, gimdi gelir artirmak iin flyat ykseltmeye ynelmiglerdi. Su yeni
yaklagim sikica uygulanan arz-talep dengesiyle de desteklendi. SonutaTahran ve Trablus'ta ge-
ligtirilen ve fiyatlann girketlerlelkeler arasmda mzakere konusu oldugu yeni sistem kuruldu.
Bu sistemderesmi flyatm ykseltilmesinde petrol reten lkeler bagi ekiyordu.Sirketler baan-
11bir yeni BirlegikCephe kurmayi becerememigt. Bunlann hkmetleri de bu konuda baansiz
olmugtu. Gerekte tketici lkelerin hkmetleri, girketlerinihracatilarla olan atigmasmda
irketleri desteklemek istememigtir. Daha ok bagka sorunlarlamegguldler. Petrol flyatlan g-
rndg kadanyla ok ncelikli bir sorun degildi ve bazi kipilere gre petrol flyatlarmda artly
yapmakgerekiyordu.Aynca artiplar konservasyonu kam11amadave yeni enerii geligtirmede de
yardimci olacakt1.
Ne var ki anahtar konumdaki iki bat1hdevletin tepkiside nemliydi. Gerek ingiltereve ge-
rekse BirlegikDevletler hem ranve hem de Suudi Arabistan'la kary karglya gelmek degl, aksi-
ne her ikisiyle de igbirligt yapmak egllimindeydi. Onlann gellrleriniartiran yasalarmda engellen-
mesi degll, geerlik kazanmasmdan yanaydilar.Iranve SuudiArabistan,1970'lerin bagma gelin-
diginde, Umman Sultam'nm lkedeki radikal bag kaldirmanm bastinlmasi iin yaptig yardim
bagvurusunu da dikkatle gz nne almiglarve burada yerel pollsteykilatiroln stlenmigler-
di. Giderek daha hizla silah satm almayabagladilar,ki bu Krfez'deki yeni gvenlikhesabmda,
ykselmekteolanpetrol flyatlarmm birbirini etkiledigini gsteren bir Oldr.
Yine de, politika ve kipiliklerbir kenara birakiltrsa, 1970'ler bagmda yegeren arz-talep den-
gesinin ok nemli bir mesaj verdigi sylenebilir. Ucuz petrol geri iktisadi byme aismdan
byk bir ltuf olmuytu, ancak ayni hizda tutulamamigti.Talepde ayn1hizla bymeye devam
etmemigti. Yeni kaynaklar geligtirme zorunlugu dogmuytu. Durum yedek kapasitenin ortadan
yok oldugunugsteriyordu. Mutlaka bir eyden zveri yapilmahydi ve bu da flyatti. Ancak nasil

551
 ve ne zaman? Iqtebunlar ok kritik sorulardt.Bazilanna gre bu kesinlikle 1976'da, Tahran ve
Trablus anlagmalarmm son bulacagi tarihteyapilmahyd1. Ne var ki arz-talep dengesi daha gimdi.
den okgergindurumdaydi.
Her ne kadar Ortadogu'nun rezervleri bol idiyse de, gncel talebi daha yakindankargila-
maya msait olan, mevcut retim kapasitesiydi. 1970 ylli sonlarmda Amerikadigmdaki tm
dnyada hl gndeyaklagik3 milyonvaril kapasite fazlasi petrol vardi ve bunun ogu Ortado-
gu'dayogunlagmigtl.1973 ylhna gelindigindeise, sadece fiziki anlamda,kapasite fazlastpetrol
yanya indi; gnlk kapasite 1,5 milyon varile kadar,yani toplamtalebin kabaca y2de3'ne ka-
dar dgt. Arada geen yillar iinde, bagta Kuveyt ve Libya olmak zere bazi Ortadogulkeleri
retimlerini kismiglardi. Takvimler 1973 yllinigsterirkengerekten "ele
gemesi mmkn"
yedek retim kapasitesi gnde sadece 500.000 varil gibi kk miktaradgecekti.
Yalmzpetrolde degil, hemen her sanayide, politikanmrol oynamadigt zamanlarbile yzde
99 kullamm ve yzde bir gvenlikmarjh bir sistem arz-talep dengesi iin olagansttehlikeler
eriyor kabul edilir. Aynca, politikanm ige kangmasibu tehlikeleri daha da artmr ki bu olayda
da durum buydu.
Btn bunlar gelecek bakimmdan ne anlama geliyordu?Olan biteni giderek daha keskin
sezgilerle gzleyenbir, JamesPlacke adinda bir Amerikan diplomatiyd1.Eu kigi on yll kadar ev-
vel OPEC'in ilk kuruldugu gnlerde Bagdat'taki ABDEliligi'nde ekonomikdanigman11kyap-
m14,gimdide Trablus'ta, ABD Eliligi'nde petrol danigmam olarak grevyaplyordu. 1970 Kasim
ayi sonlarinda bir gn kafasin1toparlaylp, dgncesini kgida dkerek DigigleriBakanligi'nagn-
dermek iin oturmuy dgnyordu. Mehul bir subaylar grubunun Trablus'ta askeri darbe
yapmasmm stnden on be; ay, aym gen subaylargrubununpetrol flyatlan iin darbe yapmasi
zerinden de ay gemigti.Placke Libyalilarm Occidental,Esso,Shellve diger girketlerle
sa-
vag iinde olduguzamandan baglayarak, o gne kadarki durumu gn gnne belirterek Digig-
leri'ne rapor ediyordu. Rapordaartik biraz gerilemenin geregni belirtmigtl. Hava serinlemig,fir-
tmayadngr gibiolmuytu.Akdeniz'den esen ani ve giddetlirzgrhavadaki acimsttuz ve de-
niz kokusunu da beraberinde getirmigti.Libya'daki batill camia tedirginlikve hatta korku iin-
deydi. Ortada egitli sylentilerdola1yor,durumdan zarar grenlerin,ahkonulanlarm
veyasinir
digi edilenlerin ismi agzdan agiza dolagtyor,hem girketyetkilileri ve hem de batill diplomatlar
gvenlik grevlilerince takip ediliyordu. Bunlarbeyaz renkli Volkswagenarabadakidikiz ayna-
smdan kolayhkla fark ediliyordu.
PlackeWashington'a sylemekistediklerini tam olarak belirlemek iin iki hafta bekledi.
Olaylan abartarakaktaracakolsa telgrafimngr ardi edilecegini dgnyordu. Bir taraftanrapo-
runu yazarken,diger taraftanOccidentalofisine bakan tek pencereli odadan diganyt seyredlyor,
Occidental'eve sanki hibir gey deglmemig gibimasalannaegilmig aligirgibi yapan memurla-
ra bakiyordu. Petrolde oynanan eski oyun artikWashington'dave Londra'da kimsenin kabul et-
memesine karym artik son bulmuytu. Uluslarasi petrol dzeni bir daha eskiye dnmemek zere
deglymigti. Aralik aymda nihayet Washington'agnderdigiraporda Placke, Libya'da yaanan
olaylarmbir olasillkla retici lkeleri
"aralarmdaki
fikir aynliklanniyenmeye, retimin kontro-
lnde ve flyat artirmada ipbirligine" yneltecegigrgn belirtti.
Ne var ki bu sadecebir para sorunu degil, g sorunuydu da. Plackepu grgede yer ver-
migti: "Batili endstri lkelerinin enerli kaynagt olarakpetrole bagtmlllik derecesi artik sergilen-
migti; ayrica petrol flyatml ykseltmedebaski yapmaaraci olarak, arzm kontrolnde sagladigL
kolayhk da gayet etkin olarak gzler nne serilmigti." Onun grgyleBirlegikDevletlerve
mttefikleri, petrol sanayli de dahil, entelektelve politikaidan "petrol

arz durumunda degi-

gen g dengesiyle bag etmeye henz hazir degildi." Bunun riskleri oktu: "Petrol denen silah",
her ne kadar 1967'de iglevini yerine getirmemigse de "Arap petrolnn Ortadogu atigmasinda
kullanilmas1 agnsmi yapanlarin mantigL gncelkogullar altmda glenmigti."

I
552
i
\
\

'
Placke raporundanemli olaylarla beraber bir bagka konuya daha deginmigti: "Kaynaklarm
akimmm kontro1 tarih boyunca stratejik nem tagimigtir.Hayati bir enerji kaynagi zerinde
kontrol iddiasmda bulunmakOrtadogudevletlerini, Batizerinde yeniden gl konuma geti-
recekti." Placke raporundastatkoyukorumaya aligmadigim da aynca vurgulamigti. Bu mm-
kn degildi. nemliolan dnyanm nasil degigmekte oldugunu anlamak ve ona gre hazirlikli
olmakti.En byk, en bagglanmaz crm ise dikkatsizlikti.
ABD Bykelisi, Placke'nin raporundan fazlastyla etkilendi. Q kadar k rapora daha ok
agirlikkazandirmak iin onu ilgililere kendi adlylagnderdi. Ancak Placke'nin bildigi kadanyla
Washington'dahi kimse rapordaki mesajagereken ciddiyet ve dikkati gsterememigti. Surast
kesindir ki, raporu gnderdikten sonra kendisi bu konuda tek bir kelime dahi duymamigtir.
A

553
 29
Petrol Denen Silah

6 Ekilii 1973 tarihi o yllm takviminegre Museviler'in en kutsal bayrami olan YopKippur'a
rastlamigt1. O gece saat 2'den birka dakika evvel 222 Misir jeti aniden gkyznyanp kor-
kun gekilde gremeye bagladi. Hedelleri SveygKanah'nmdogu yakasmdaki komuta merkez-
leri ve Sina idi. Hemen birka dakika sonra da 300 sahra topuylabtn blgeye ateg a11di.He-
men aym dakikalarda Suriyehava kuvvetleri Israil'inkuzey sminna saldin dzenledi ve arkastn-
dan 700 topu bir barikat ategikurdular. ByleceEkimSavagidenen Arap-srail savaglannmdr-
dncs ve hepsinden daha tahrip edici olam baglamigoldu. Bu savagta taraflarmher ikisinin
kullandigi silahlar sper glerce, yani Birlegik Devletler ve SovyetlerBirligi'nce saglanmigti.
Ancak, silablannen gl olam sadece Ortadogu'daydi. Bu, ambargo grnmne brnm
silahti ve retimin kesilmesi ve ihracatm kisilmaslyla uygulamyordu. Bu durum Henry Kissin-
"sava;

ger'in szleriyle sonu geligendnyay1 geri dnlemeyecek kadar altst etmigti."

Ambargo,savagm kendisi gibi srprz Ve poklagelmigti.Yine de gemigebaktigimizda bu
ikisine giden yolun nereye gtrdg hi yamlgisiz tahmin edilmigtir. 1973 yihna gelindiginde
petrol, dnyanm endstri ekonomileri iin artik damardaki kan kadar nemli olmugtu. Petrol
retildigi gtbi tketime sevk ediliyor, yedekte hemen hi petrol b1rakilmlyordu. Savagsonu yll-
larda hibir zaman arz-talep dengesi bu denli u uca olmamig, petrol reticisi lkelerle girketler
arasmdaki ilijki zlmenoktastna gelmemigti. Bu, herhangt bir ek baskinm krlze yol aabilece-
ginive bu dela krizin global apta olacagtnigsterenbir durumdu.

Birlegik Devletler Dnya Pazarina Katillyor

1969'da yeni Richard Nixon idaresiWashington'daiktidar oldugunda petrol ve enerji konulan
Amerikan siyasi gndeminde yeniden n planageti. Petrol ithalatmdaki hizll artigingndemde
bir numarah konu olmasikararlagtinld1. Ortada Bakan Eisenhower'in isteksiz de olsa on yil n-
ce 1kardigL zorunlu bir Petrol IthalProgrami vardi, ancak bu program giderek artan baski altm-
da igliyor, girketlerve blgeler arasmda grg aynliklannave egitsizlige neden oluyordu. Prog-
ramdaki birok kaamak nokta ve istisnalar hunlan sermayeolarakkullanmayi planlayanlar iin
ok yararliydt.Bu kaamak nokta ve istisnalar aika.gz nndeydi. Nixon petrol ithalatimn
kontrol iin "Cabinet Task Force" adlyla bir komisyon olugturdu ve bagma da al1;ma Bakam
GeorgeShultz'u getirdi. Eu komisyon kota programim gzden geirip degigiklikler nermekle
grevliydi.
Petrol alicisi devletlerin siyasetileri ve elektrik,havagazi girketleri, petrol daha ucuza el-
de edebilmekiin lositlamalatin hafifletilmesini drt gzle bekliyordu. Bagimsizpetrolclerse
kendilerine dnya pazanndan daha yksekfiyat garantisiveren kotalann devam etmesindenya-
naydi..On yll nce kotalara kargi tkmig byklerse geen zaman iinde genellikle sistemleba-
nmly, uyum saglamiglardi ve ikyetleri yoktu. Yerliretimde flyatlar1korunuyordu ve yabanci

554
\

petrolden kurtulmak iin Amerika d1;mdabir de dagitim sistemikurmuglardl. Bu itibarla degi-

im konusu onlari korkutmuy ve kargi cephe almaya ynlendirmigti.
Sonunda, GeorgeShultz komisyonu kotalann oldugu gibi bir kenara atilmasma,onun yeri-
ne bir tarife,yani ithalat - ihracat gmrk vergisi uygulanmasina karar verdi. Bylecetahsisatm
idari fiyata yapilmageregi ortadan kalkmigoldu. Shultz komisyonu raporuna ilgili tarallarca
fevkalade yogun ve aym zamanda olumsuz tepkigsterilmigti.Amerikan petrol ve gaz sanayli
zaten derin bir darbogaz iindeydi. Kuyularda sondajsay1st1955 yllmdan bu yana devamli ola-
rak dgmg, 1970-71'de en dgk dzeyi bularak, 1950'ler dzeyinin te birine kadar inmigti.
Yz kadar Kongre yesi komisyon teklifinindaha ok petrol ithaline yol aacagi korkusuyla
Shultz raporunu yerli sanayi iin bir tehdit olarak grp kmama mektubu yazdtlar. Usta bir poli-
tikaciolan Nixon raporu sakladi ve kotalan srdrd.
Hi kugkusuz bu davram; kota sistemininalaagi edilmesiyanlilanm, ikarlannisadece
Amerika'daki petrol tketimindensaglamayan bir grubu dg kmkligma ugratacakti. Iran Sahi
Nixon'a bir rnektup yazarak fran'm gvenliginin ve iktisadi geligmesininkota engellerinin kinl-
masma bagli oldugunu, Amerika'ya dogrudan daha ok petrol satmasinm ancak bu gekilde
mmkn olacagini savundu. Nxon idatesi Tan'm daha ok retim ve daha ok gelir sorununu
sempatiyle kar1hyordu Ve bunun da sebebi, Beyaz Saraydampmanlanndan birinin szleriyle,
Ingilizler'in ekilmesindensonra "IranKrfezi'nin tam bir g kaynagl" olmasindan ileri gelmig-
ti. Ancak yine de Nixon idaresinin Sah'lmemnun etme pahasma da olsa ithalat lositlamalarim
kirip geersizsaymasi mmkn olamazdi.Bu nedenle Nixon Sah'ayazdigi cevabi. mektubunda
gunlari syleyecekti: "Iran petrolnn Amerika'da daha ok satilmasi lin bir forml bulunama-
masindan duydugunuz dg kirikhgim gayetiyi anliyoruz. Bunu baaramama sebebimiz petrol it-
hal politikamizm ok karmagik olmasidir."Bu mektupta Nixon, Sah'tan zr dilemigse de ona
raporunun bir nshasmi da gndermigti.
Bununla beraber, o gne kadar tm ABDenerji arz sistemindehissedilir stres belittileri g-
zkmgt. Son otuz yllm en sogukkigt olan 1969-70 kigmda gerek petrol gerekse dogal gaz 81-
k1ntisiekiliyordu. Libyave.Nijerya gibilkelerden ithal edilen dgk slfrl petrole gsterilen
talep kmrden petrole dnldg 0 aylar iinde dramatik bir ykselig gsterdi.Bunu izleyen
yaz mevsimindeelektrikte tasarrufgerektigi gibi Atlantik Sahili'nin st ve alt yakalannda ktsmi
karartma yapildi. Su ara, Amerika'da petroldeagiri retim kapasitesi diye bir geyartik kalmamig-
ti. Endstri, giderek igkinlegen talebi kargilamak iin elinden geldigince ne kadar petrol varsa
hepsini ikarma yolunu semigti.
krizl" kavrami Amerikan siya-
"enerji

1970'lerinbaginda arz sorunlarmmkroniklegmesiyle

sal szlgnnbir parasi olarak yaygmlagmaya baglad1 Ve k1sttlida olsa bazi evrelerdeAmeri-
ka'mn byk bir problemle kargi karplya olduguartik kabullenildi. Bunun en nemli sebebi her
trl enerii biimine gsterilenhizh taleplerdir.BagkanNixon'm 1971'de enflasyona kargi uygu-
ladigi topyeknplanm bir parasiolan petrol fiyat kontrol tketimikam11amakta,yerli petrol
retimini ise d kinkligina ugratmaktaydt. Fiyatlan kontrol eden ve pazar degigikliklerine ayak
uyduramayan dzenleme sisteminden dolayi dogal gaz arzi glderek daralmaktaydi. Fiyatlann ya-
pay olarak dgk tutulmasi yeni aramalaryapmaveya stoklama istegi uyand1rmlyordu.lkenin
birok yerinde elektrik retim tesisleritam kapasiteyle degil, yanm kapasiteye aligtin11yor,kis-
mi karartma hatta tam karartma tehdidisezillyordu.Tketimden kaynaldanan birok problemin
zm iin yeni nkleer tesisler gerekiyordu. Bunlann giderekogalanelektrik talebine,yk-
selmesi beklenen petrol fiyatlanna ve kmr yakimmdanileri gelen yeni evresel k1sittamalara
cevap vermesi bekleniyordu.
1973'n ilk aylannda petrol talebininykselmeyi srdrmesiyle, bagimstz rafinericiler ye-
ni arz elde etmede glk ekmeye baglad1 ve srclerin bilhassa faal oldugugelecekyaz mev-
siminde benzin sikmtist olacagt anlagildi. Nisanda Nixon enerji konusunda Bagkanolduktan

555
 sonraki etkisi ok kapsamh olan ilk duyurusunu yapti. Kota sisteminiyrrlkten kaldirmiti.
Yerliretim, kotalann korunmastyla dahi, Amerika'mn doymak bilmez itahini artik tatminede-
miyordu.Nixon idaresinin, CapitolHill'dengelen siyasi baskmin da etkisiyle, kotay1yrrlk-
ten kaldirmast, rafinericilere ve pazarcilara petrol arzim garantilemesidemekti. Birbiri arkasina
gelen bu iki yasa partlannne denli degigtirildiginiok iyi anlattyordu.Kotalar,petrol fazlahglyla
dolu bir dnyada arzin idare edilipkisitlanmasi; dagttim da, petrol azhglyladolu dnyadaele ge-
en her petrol arz1mntevziianlammagelmigti.

"Kurt Burada"
Enerji sorunlarininsiyasi gndemde ykselmekte oldugu o gnlerde JamesAkins adinda uzun
boylu, ciddi havah bir Digiglerimensubu, Digigleri'nin ileri gelenuzmanlarmdan biri olarak, bu
konularla ugragmak iin Beyaz Saray'da grevlendirildi. Daha nce de Amerika'da gizlibir pet-
rol ahymasi yapmig, sundugu raporda dnya petrol endstrisinin "alici

pazarmda son nefesini

Vermekte
oldugunu" belirtmigti. Su raporda ayricagunlan da sylemigtir: "1975
yllma gelindi-
ginde,hatta daha da evvel, devamli bir satict pazarmagirml; olacagiz. Bu satig pazarmda byk
irketlerden biri petrol arzmi kesmek suretiylepetrol krizi yaratacak." Syledigine gre "enerji

sorunlan konusunda
'bitmez

tkenmez' incelemelere son verme zamani gelmigti." Bu tr ince-

lemeler yerine BirlepikDevletler retim hiz oranmiindirgemeli, yerli retimi ikarmali "g-

ve
venilir Raynaklardan" ithalat yapmaya girigmeliydi. Sylediginegre bu tr haraketter "maliyet

a1smdanyksek olacagiglbi halk tarafmdanda tutulmayacakti."Ancak, gerekliadimlar atilma-

digndan bu neriler ne poplerlik ne de maliyet aisindan test edilememitir.
Nixon'un kotalart geersiz kildig Nisan 1973'te artik Beyaz Saray'dagrevdeolan Akins
bir kez daha
gansmidenedi. Giderekbymekte olan enerji tehdidinekari birok teklifieren
i
gizlibir rapor haz1rladl. Bunlar arasmda kmr kullammmin yayginlagtmlmasi, sentetik yakitm
geligtirilmesi,daha ileri koruma abalari(kibuna benzine verg koyulmas1 da dahildir) Ve hidro-
karbon agiruayabilmek iin aragttrma ve geligtirmeye daha ok agirhkverilmesi gibi nlemler
de vardi. Ancak, ileri srdg fikirler gpheyle kargtlandi. Nixon'un bagdamgmani
John Ehrlich-
man bu konada aika "Konservasyon (koruma) cumhuriyetilerin ahlaki prensiplerine uymaz"
dedi. Aym ay iinde Akins bu defa dgncelerini halka duyurmayt dgnd ve "Foreign Affairs"
dergisinde ekonomik ve politik evrelerin derhal ilgisini eken "Petrol Krizi. u Defa Kurt Yam-
bagimizda" baglikli bir makaleyayimlad1.Makale byk ilgi grmgt.ilginoldugu kadar da
tartigiliroldugundan arabukkavramp kabul edilmesi mmknolmuyordu.SzgelimiForegn
Affairs dergisinin bayrakibi Foreign Polcy (DigPolitika) dergisi de aym zamanda bir makaleya-
yimlamig, "Petrolkitligi gerek mi?" baghkh bu yazida kithgin kesin olarak sz konusu olmadigt-
ni vurgulamigti. Bu makale
"dnya
enetji krizinin veya enerii kitligimn" bog bir masal oldugunu
sylerken, Akins'i de DigigleriBakanhgi'nm petrol ihracatisi yerine koyuyordu. Bylece birok .

uyan yapilmig oluyordu ne var ki bunlara kargi herhangi belirli bir tepki gelmlyordu.Hatta ne
Birlegik Devletler'de ne de bir grup olarak endstri lkeleri arasmda gerekli uzlagmanin saglan-
digina dair bir aret sezilmiyordu.
Yinede artik BirlegikDevletler ithalat engellerini kaldirmastyla dnya petrol pazanmn ken-
dine yeterli, petrole ok susamig bir yesi olmugtu. Ortadogu'yayapilan grltl bagvuruda o
da teki tketicilkelere katthyordu. Kotalari kaldirmaktan bagkaortada bir alternatif kalmamig-
ti. Kotalarin kaldinlmasi da zaten ateg stndeki pazara yeni byk taleplergetirmigti.Sirketler
bulabildikleri her damla petrol ne olduguna bakmadan hemen satm allyordu.Gulf Petrol
Sirke-
ti arz ve ticaret kolu bagkani "Elde mevcut tm ham petrolmze karym kendimizi yeni petrol
satin almaya mecbur hissedlyorduk; degigik bir petrole ihtiya duyuyorduk" demigtir. Takvimler
1973 yllmm yaz aylarim gsterirken BirlegikDevletler'in gnlkithalati 1970'in 3,2 milyon va-

556
I
 ril ve 1972'nin 4,5 milyon varil gnlk ithalatma kargi 6,2 milyon varil bulmugtu. Bagtmsiz ra-
finericiler de dnya pazarlannakopup mmkn olan her egitpetrolsatm alma pazarligina lti-
rak iin teki ilglB RhCllar grubunakattliyordu. Ticaret gazetesi Petroleum Intelligence Weekly
1973 Agustos sayismdaki raporunda "ABD ve Avrupall bagimsizlarm, Japonlar'mpanige kapil-
miggibi ilgLnca petrol satinalmalanpetrol flyatlanni roket gibigkyliznefirlatacakti"demigtir.
Talebinmevcut arz yaninda hizla ve dnya apmdaartmasi pazar flyatlarmm ylikselip res-
mi fiyatlarm stne ikmasma neden oldu. Bu kugkusuz son durumu gsteren,yirmi yllhk bol-
luk devrinin son bulduguna igaret eden bir degliklikti. nkuzun zamandan beri
agin reti-
min kronik durumunu yansitanpazar flyatlari resmi fiyatlann altmda kalmig, girketlerlehk-
metler arasmdaki iligkileri zedelemigt. Smdi artik durum tersineevrimigtive ihracat yapan l-
keler de hi kugkusuz geridekalmakistemiyordu. Resmiflyatla
pazar flyati arasinda giderekb-
ylimekte olan farkm girketleregitmesiniistemiyorlardi.
Hi vakit geirmeden, ihracat11ar katillm ve satm alma dzenlerini ykselen fiyatlardan
daha byk pay alacak gekilde degigtirme yolu aradilar. Bunlardan Libya
en saldirgan olanlydi.1
Eyll 1973 tarlhinde, Kaddafi ihtilalinin drdnc ylldnmnde girketoperasyonlarmdanhe-
nz kendi zerine geirmediklerinden yzde 5 l'ini devletleptirdi. Buna tepkiolarakBagkan Ni-
xon bizzat uyanci bfr duyuru yaymladi. Duyurudagylediyordu: "Pazarl olmayan petrol bay
Musaddik'mda seneler nce syledigi gibibir lkeye fazla yarar saglamaz." Ancak, bu ayari hi-
bir etki yapmadl. Musaddik'laKaddafi'yi ayiran sadece aradaki yirmi yll degildi. O gnden bu
yana pazar partlarmda da dramatik bir farkhlik olmuytu.Musaddik Anglo-ran'1 devletlegtirdigtn-
de Ortadogu'nun daha bagka yerlerinde de retim fazlaligt vardi.
Simdi, 1973'te ise, retimde
hibir fazlaltkyoktu; ortada bir pazar vardi ve bu pazar ati. Libya tm evrenin arzu ettigi d-
k slfrfpetroln satmada hibir glk ekmiyordu.
te yandan OPEC'in radikalleri sayilan Irak, Cezayirve Libya da kutsal anlagmasayllan
Tahranve Trablus anlagmalarmda degigiklikyapilmasi iin baskiya bagladt 1973 ilkbahannm so-
nunda ve yaz baglannda teki ihracatilar da, a1kpazarda flyatlann ykselmekte oldugunugz-
1ediklerinden aym grge katild11ar.Gerekeolarak enflasyonun ykselmesini ve dolann deva-
le ediligini gsterdilerse de asil gerekeleri flyata ne olduguydtL 1970-1973arasmdaham pet-
roln pazar fiyatt iki katma ikmigt1. Ihracat11arm varil bagina istedikleri kazan giderek artlyor-
du; fakat aym zamanda irketlere dgen kazan miktan da ihracatilann hedef
ve ideolojisine
ters dgen bir biimde pazarda giderek artmaktaydi. Oysa ki pastadan girketleredgen payinart-
masi degil, klmesi isteniyordu. 1971 Tahran Anlamasi'na dayanarak yapilmig olan fiyat sis-
temi Yamani'nin 1973'te Aramcobagkamna syledigigibi
"iglemez
olmugtu." Eyll ayi geldigin-
de ise Yamani Tahran Anlagmasi'na neredeyse bir agit yazacak dzeye geldi. Bu anlagmanin "l-

mg ve lmek zere" oldugunusylyordu. Su iddiasma aynca unu da ekliyordu: Sirketlerin

bir fiyat anlagmasi iin ighirligi yapmasi halinde petrol ihracat1lari "bizim

adimiza bizim haklari-

mizdan yararlanacaklar"diyordu. Deglmekte olan sadece petrol ekonomisidegil, ayn1zaman-
da hem de ok dramatik olarak bu ekonomiyi saran politikaydi.

Sir: Sedat'm Oynadig1 Kumar

1970'te Nastr'm lmnden sonra iktidara gelen Enver Sedat'ahalkm ogunluguilk birka haf-
ta, hatta birka ay stradan bir kigi olarakbakti ve nemsemedi. Ne var ki Misir'in bu yeni Devlet
Bagkanibundan ok daha fazlasmi hak ediyordu.Sonraki gnlerde Enver Sedat gunu syleye-
cekti: "Nasir'm bana b1raktigL devlet dzeni mirasi acinacak bir haldeydi." Kendi grgne gre,
devraldigL devlet Pan-Arabizm'in ahmh nutuklanya hem siyasihem de ahlaki olarak tam anla-
miyla iflas durumundaydi. 1956 Sveyg krizinden sonra Misir baansmm getirdigi yce tutkular
ve kendine gven zellikle 1976 yenilgisinden sonra toz olup gitml lke tam bir ekonomik -
,

557
I
I
i

kntye girmi ti. Sedat kipilik olarakAtlantik'ten ranKrfezi'ne kadar uzanan blgede birleik
bir Arap milletineliderlik yapacak yapida degildi. Bir Misir milliyetisi olarakdikkatini Pan-Ara-
bist hayallere degil Misir'inrestorasyonuna yogunlagtirmak istlyordit
Misirgayrisafi millihasilasmm yzde 20'sinden fazlasini askeri harcamalara ayirmlyti.Mi-
sir'dan sonra onu yakindan yzde 18'le srailzliyordu. Su kopullar altmda Misir nasil ekonomik
geligme gsterebilirdi ki? Sedat Israil'learadaki anlagmazhk emberinikinp gemek ve diploma-
sideki durgunluga son vermek istiyordu. Herhangi bir gekildeistikrar ve zm istiyordu. Ancak
sonusuz kalan birka yillik uzlayma ve tartigmaabalar1ndansonra, IsrailSvey;Kanall'mn do-
guyakasma yerlegip oturdugu srece bunun mmkn olamayacagt sonucuna vardt srailuzlag-
maya istekli degildi; aynca Enver Sedat da iinde bulundugu zaylf ve kgltc dutumda, zel-
likle de tm Sina yaninadasinm israilliler'in elinde oldugu bir s1rada uzlagma girigimi yapamaz-
di. Yine de mutlakabir geyler yapmallyd1. nce kendisinin yurtiindekidurumunun bir toparla-
masini yapti ve arenin lkeye yardim elini uzatacak uluslararas1 bit kaynak bulmak olduguna
karar verdi. Sovyetyanlistolan M1sirlilar'itasfiye ve sonra, 1972 Temmuzu'nda sayisiyirmi
etti
bini bulan kstah Sovyet askeri dampmanlarmi igten atti; ancak Sovyetler'den askeri yardim al-
mayl.srdrd. Ne var ki.yine de Sedat, Bati'dan ve zellikle de Amerika'dan bekledigi olumlu
tepkiyialamamigti.
1972 sonlarinda ve 1973 baginda Sedat yazgtsim tayin edecek bir karar aldi. Savaga gire-
cekti. Siyasihedeflerine ulagmanm tek yolu buydu. Henry Kissinger daha sonra bu konuda gunu
sylemigtir:"ncelerihi kimse bu adamm kafasom nasil ahytigmtanlayamadl. Sedat'in asil
amac1 toprak kazanmak degil, taraflanno gnk donmug tavtrlarmidegigtirecek bir krize yol a-
makti. Bylece bu krizin uzlagmalata gtrecegikanismdayd1. Ortaya ikacakgok Mtsir dahil
her iki tarafi esnek olmaya zorlayacakti. Bu uzlgma Israil'inkendisini askeri dahi grdg, Mi-
str'msa asagilik duygusuyla fel halinde oldugu gu dnemde mmkn olamazd1.Sedat'm amaci,
kisaca sylemek gerekirse askeri olmaktan ok psikolojikve diplomatikti."
politika-
"savagm

Sedat kararim bir hesaba dayandirarak vermigti. Clausewitz tezine gre,

mn bagka aralarla devam1 oldugu" inanclyla operasyon yaplyordu. Ayrica, kararmi verirken ka-
derin roln de fazlasiyla hesaba katmigt1.Bir kumar oynadigmm bilincindeydi. O siralarsavag
olasilig1bicok yerde ima edildigi hatta genel anlamda konuquldugu halde pek ciddiye almmi-
yordu. zelliklede muhatap olarak Israilbunu duymazliktan geliyordu. Yine de 1973 Nisan
aymda Sedat Suriye Devlet BagkamHafiz el-Esat'la bir araya geliportak bir Misir-Suriyesaldirisi
iin stratejik plan yapmaya koyuldu. Sedat'm sirri, yani savag iin yaptigt hazirliklar siki sikiya
gizlitutuldu. Misirve Suriyeli yksek kumanda heyeti digmda bu sirri paylagtigtaz sayida birka
kipiden biri Suudi Arabistan Devlet Bagkani Kral FaysaPdi. Su da, yaklagmaktaolan yeni att-
mada petro1n merkez olacaglanlammdaydl.

Faysal Fikir Degigtiriyor

Petrol Denen Silah K1nindan ikarillyor:
silahi" szc-
"petrol

1950'lerden beri Arap dnyasi lkeleri, tammi atkhkla belirtilmemig olan

k
gnistail'le ilgili egitli hedeflerinin gerekleymesinde ullamyorlardi. Su hedeflere israil'int-
myle imhasindan toprak vermeye zorlanmasina kadar, hepsi dahildi. Ancak Arap petrolnn
hi bitmeyecekmig gibi grnse de bagvurulacak son are olmamast nedenlyle bu fikirden her
seferinde vazgeilmigti. Texas, Louisana, Oklahomagibieyaletlerin hepsi dnya pazarina her za-
htzinda
man ve arabuk ilave petrol saglayacak dutumdaydi. Ancak,BirlegikDevletler retim
bir kez yzde 100' vurdu mu, bu eski sava1,Amerikan retimi artik bir kez daha ayaklamp
denen silahin" kargismda yer alip kargi grgsavunamazdi,bu olanaksizdi.
"petrol

1970'ler baginda Arap dnyasinda birok etkenler iktisadi ve slyasi hedellerinin gerek-
silahmm" kullamlmasmi istediler ve bu konudaki dileklerini daha yksek
"petrol
legmesi iin

558
 sesle duyurmaya bagladilar.Suudi Arabistan Krah Faysal bunlardan biri degildi. O da herhangi
bir Arap lideri kadar Israilve Slyonizm'den nefret edlyordu. Ortadogu'yahkmetme amacmi
gden Siyonist bir komnist plani yapilmakta olduguna inarilyordu. Hem Abdl Nastr'a hem
de Richard Nixon'a Israil'in Filistinli radikal terristlerepara babahgi yaptigm1 sylemigti.Ne
var ki Faysal petrolsilahimnkullanilmasma kargiikarken ly kairmigtir. 1972 yazmda Se-
dat, slyasi amalarlapetrol arz kaynaktarmm diganya ihracimn kesilmesini istediginde Faysal
buna piddetlekargi 1kt1.Bunu degil gerekleptirme,
"dgnmenin

bile tehlikeliolacagtm"sy-
ledi. Suudi Arabistan 1967 savagmda ihracati bo yere kestigt zaman, kaybeden kendisi olmug-
tu ve gimdi Faysal belki de o gnlerdeki gelir ve pazar kaylplarmi dgnerek bu karan veriyor-
du. Faysal 1985'ten nce Amerika'nm Arap Krfezpetrolne gereksinimdt1ymayacagma ve
bu nedenle yapilacak bir petrol kesintisinden etldlenmeyecegine inamyordu. zerinebasa basa
gunlan sylyordu: "Bu nedenlerle bu konuyu gimdi tartigmanmbir yaran olmadigina inanlyo-
rum."
Faysal'm bu denli ihtiyatli davranmasimn ekonomik oldugukadar siyasisebepleride vardi.
Arap Yanmadasi'nda olan Gney Yemen'de, daha yakm zamana kadar Ingilizbayragmm Aden
limanmda dalgalandigt yerde gimdiMarksist bir devlet kurulmutu ve Arap Yanmadasi'mn diger
yerlerindede Marksist gerillalar kol gezip savaglyorlardt. 1969 yllmda askerifesat evreleri hem
Libya'daki kralligi hem de Sudan'dakisivil idareyi devirdigi zaman Suudi Arabistan'da da hava
subaylanndan bazilarmm kralligt alaagietmek iin bir fesat plamyapmakta olduklan anlagilmig-
ti. Faysal radikalizmin btn Arap dnyasma yayllmasindan, kralligm megruluguna bag kaldtran
bu aktmdan korkuyor, bu yzden konunun gndeme almmasim istemiyordu. lkesinin ekono-
mik ve stratejik iligkilerde Amerika'ya sikisiklyabagli oldugunu ve bunun kralhgi iin sadece re-
fah ynnden degtl, gvenlikaismdanda yaamsal degerde oldugunu billyordu. Yine de 1973
yllmm bagma gelindignde Faysal fikrini degigtirmeye baglamigtl. Acaba niin?
Bu surunun yamti kismen piyasaya bag11ydL Tahmin edildignden daha abuk bir gekilde,
son are olarak Amerikan petrolne degil Ortadogu petrolne bagvuruldu.ncelikleSuudi
Arabistan lkeler iin bag petrol kaynagt oldu. Amerikalilar Krfez petrolne nceden sanildigi
gibi 1985'te degil, 1973'te muhta oldular.Suudi Arabistan bir vakitler Texas'in bulundugu
konuma gelmigti. Artik bu l kralligi tm dnya iin en nemli retici olmuytu,BirlegikDev-
letler bir kriz halinde mttefiklerine petrol saglayacak konumdan ikmigtlve kendisi pimdibu
durumdan mteessir oluyordu. Arz ve talep dengesi Suudi Arabistan'tn lehine aligiyor,bu l-
keyi daha da gl kihyordu. Dnya ihracati iindeki payt sratle artlyor, 1970'te yzde
13'ken 1974'te yzde 2l'e ikiyor ve giderek de ykselmeye devam ediyordu. Temmuz
1973'te gnde 8,4 milyon varillik retimiyle Temmuz 1972 ortalama retimini yzde 62 aq-
mtgt1ve bu artig giderek de tirmantyordu.Aramco tam kapasitede retim yapabillyordu,Ger-
ek gudur ki, bu girketpetrole kargi tahminlerin tesinde gsterilen yogun talebi ok abuk
kargilayacakve retimi byk hizla artiracakkonuma gelmigti. Bazilarmin tahminine gre her
ne olursa olsun Suodi Arabistan, ok yakinda retimini kesmek zorunda kalacaktL Bu petrol
yataklarmm hasara ugramamasiiin ve bir de daha byk kapasitede aligma olanagi saglan-
masi a1smdangerekliydi.
Aynca, o gnlerdeSuudiArabistan'da giderek kuvvet kazanan bir inanig yerlegmeye bagla-
m14tl. Elde edilen kazanlar lkenin harcayabilecegnden daha faziaydl. Amerikan dolannin iki
kez devale edilmesi sonucu, dolar rezervleri byk lkelerde, buntara Suudi Arabistan da da-
hildi, bir hayli dgmgt. Libya ve Kuveyt retimde lusillamaya gidilmesiniistemigti: "Daha faz-
la petrol retip sonra da bu petrol hibir garantisiolmayankgit para kargiugt satmamnne an-
lami var?" kanist hkimdi. Kuveyt petrol bakani nutuk eker gibi konuup, gu soruyu sormugtu:
"Benim ekmegim, tereyagimve kuvvetim olan petrol neden retip sonra da degeri gelecek yll
yzde bilmem ka dgecek olan bir para kargiliginda degig tokupedeyim?" Suudiler'denbazilari

559
kendi lkelerinin de diger.lkeler gibi davramp retimi nemli oranda kesme grlignsavunu-
yordu.
Piyasada oluganbu degigken kogullar her geen gn petrol denen silahl biraz daha glen-
dirirken, zamanlama aisindan da ok kritik bazi siyasigeligmelerle ayni dneme rastiamigti.
Faysal'a gelince, o bir sreden beri radikal bir Pan-Arabizm yanhsi olarakgrdgNasir'dan fik-
ren ayrilmigtL Nastr'dan sonra yerine geen halefi Enver Sedatsankifarkl1bir kumagtan yapil-
mibir elbise gibiydi.SedatNasir'mmegru kipiliginiunutturma peginde olan Misirlibir milliyet-
iydi. Tm slamKonferansiboyunca Suudiler'le samimiyetkurmugtu. Faysalise Nasir'm Sov-
yetler Birligi'ylekurdugu ittifaktan kama abasi gsterdigiiin Sedat'a kargi sempatiduyuyor-
du. Suudi destegl olmasayd1,belki de Sedat Sovyetler Birligl'ne geri dnmeye zorlanacakti,ki o
zaman Ruslar'm hlge dzeyinde nfuzlano yaymak iin her firsattan yararlanmalan kamil-
maz olurdu. Bu durum, hi kukusuz Suudi Arabistan'm gikarlarina btnyle ters dgerdi.
1973 bahanna gelindiginde, Sedat, Israllile ve belki Bati ile olugabilecekbir att;mada Misir'a
destek vermesi igin petrol denen silahi kullanmasi yolunda Faysal'a (iddetle baski yapt1. Kral
Faysal da sadeep yeni Kralhgt inden gelen bazi kesimlerin baskismi degil, tm Arap dnyasm-
"n

da giderekbyme egilimi gsterendiger baskilan da hissetmekteydi. Gerek saftaki" Arap

devletlerine ve gerekse Filistinliler'e verdigidestekte en n plandaolmakta Israrliydi
ve bundan
daha bagka bir konumda olmay1 asla gzle alamazdi. Aksi halde, Suudiler'inelindekiler,bagta
petrol tesisleridahil, gerillafaaliyetlerinden zarar grme tehlikesiylekargi karplyaydi. Bu olast
zarar dikkate almarak 1973 baharmda Sayda'dakiTapline terminalinesilahli bir saldm dzen-
lendi. Bu saldinda kargi taraftan bir tank tamamen, digerleri kismen tahrip edildi. Birka gn
sonra bu defa dogrudan boru hatti hedef alinarak buraya bir saldin dzenlendi. Olaylarbunlar-
dan da ibaret kalmayarak daha bagka ufak tefek saldir11arakadar uzandi; bunlardan biri Suudi
Arabistan iindeki hattm tahrip edilip kopanlmasidir.
Bylece politika ve ekonominin bir araya gelerek Faysal'mfikir degigtirmesine neden oldu-
gu sylenebilir.O gnden sonra Suudilerkendi grgleriniaiklamakamaclyla bir kampanya
baglatarak Birlepik Devletler'e uyarida bulundular. Artik retim kapasitelerini giderek artan tale-
bi kargilayacak lde artirmayacaklardi. Ayrica BirlegikDevletlerArap grgne daha yak1ndan
katihp srail'denuzaklagmadikaAraplar petrol denen silahl bir yolunu bulup kullanacaklardi.
1973 Mayis ay1baginda, KralFaysal bizzat Aramco yneticileriylebir araya geldi. BirlegikDev-
letler'in pahsen sadtk bir dostu oldugunu sylyordu. Ancak Birlegik Devletler'in"Bugn Orta-
dogu'da cereyaneden olaylarinynn degigtirmek iin bir geyler yapmastmn
'kesinlikle

zorun-
lu' oldugunu" llave etmekten de geri kalmlyordu,
Bu konuda, Aramco bagkamnin sonradan anlattigina gre "Faysal olagan bir geysayilan fe-
satihk konusuna pek temas etmemig,Siyonizmin ve onunla birlikte komnistlerin blgedeki
Amerikan tesislerini kap1 digan etmenin epiginde olduklarmt" ise vurgulayarak belirtmigti:
"Amerikan tesisleriSuudi Arabistan diginda Ortadogu'nunher yerinde gvencede olmaktanok
uzakt1." BirlegikDevletler hkmetinin gncel tutumunu degigtirmek igin ivedilikle bir geyler
yapmak gerekiyorduve bu "Arap dostu olan Amerikahlar'a ve blgedeki kipilere dgyordu."
Bu "Israilliler'in politika ve hareketlerinin kmanmasi,reddedilmesi gibiok basit bir davran1pla"
kolayca halledilecek bir iyti ve kisa bir gelecekte Amerikahlar'a dgmanhgl da ortadan kaldira-
cakti. Bu grg ifade eden Aramcobagkam, Kral'm bu grglerinin
"olaganst
ivedilikle" ele
almmasi geregini eklemekten de geri kalmlyordu.
Aramco yneticilerininbeklentisine kargm, bu toplantidapetrol konusuna h deginilme-
migti ki bu da yneticilere rahat nefes aldirmigtir. Ne var ki aym konu birka hafta sonra,Aram-
co'nun ebeveyni sayllan girketlerleYamaninin Cenevrelnternational Otel'de yaptiklan toplanti-
da ele ahnacaktt. Bu toplantidaYaman onlara pu soruyu soruyordu; "Acaba kendileri o strada
Cenevre'de dinlenmekte olan ve Paris ve Kahire'ye yaptigt geziden henz dnm Kral'a bir ne-

560
I
I

zaket ziyareti yaparlar miydi?" Petrolcler bu agridan kugkusuz ok memnun oldu. Yamani on-
lara laf arasmda Kral'm Kahire'de gnler"geirdiginide syledi. Sedat,Kral'a daha oksi-
"kt

yasi destek vermesi iin agin baski yapmigti. Sonunda Kral'lapetrolcler bir araya geldiklerinde
Faysalonlara gunlari syledi: "ABD'nin Ortadogu'daki 1karlariaismdan verilmig olan sre dol-
maktadir. ABD hkmetinin Suudi Arabistan'a olumlu destek vermemesi yznden lke Arap
dostlari arasmda yalmzliga itilme tehlikesiiindedir." Faysal bu szleri zerine basa basa syle-
migti ve grn oydu ki bu yalmzligin meydana gelmesine asia izin vermeyecekti. Petrolclere
son sz olarak gunlarida syledi: "Neyiniz varsa hepsini kaybedeceksiniz."
Kral'1n ne demek istedigini petrolcler ok iyi anlamigti. Daha sonraki gnlerde ynetici-
"imtiyazm

1erden biti gu grg ifade etti: tehlikedeoldugu apaik ortada." Bu konuda Ameri-
kan basmmi sulu bulurken, fesatihk teorilerinekargikendiferinin de baglglkolmadiklarini sy-
lediler. Grdklerikadanyla yapilacak igler apacik ortadaydive gndemde nem s1rasma gre qu
ekide yer almigti: {1)ABD halkim blgedeki gerek ikarlari konusunda aydmlatmak; nk
- onlara pu anda kontroll'haberlegme aralarlyla yanlig bilgi verilmektedir ve (2)Hkmetteki li-
derleri aydmlatmakve bunu gerektigi gekildeyapmak.
'

Bu karann verilmesinden bir hafta sonra girket yneticileri Washington'a gelmigve Beyaz
Saray,Digiglerive Savunma bakanliklarma ulagmiglardi. Faysal'1n uyanstni kisaca zetledikten
"lvedilikle

sonra harekete gemek gerekiyor,aksi halde her geyiyitirecegiz" dediler. Muhatapla-

ri onlan dikkatle dinlemig, ancak sylenentere bir noktaya kadar dayanabilmigti. Bu hkmet
grevlileri ortada bir sorun oldugunu kugkusuz kabul ediyordu. Ancak, girket temsilcilerinegre
bunu kabul etmekle beraber, herhangi mevcut nlemlerden daha bagkalanna bagvurmanm ge-
rekli olduguna inanmlyorlardi ve bu konuda ciddi kugkulan vardi. Hkmet temsilcileri "ge-

migte Suudiler'in Nasir tarafmdan ok daha fazla basklya maruz birakildigim, o zaman duruma
baarlyla hkim olduklarma gre gimdi de aym derecede baanli olmalarigerektigini"sylediler.
zetolarak Washington'daki petrolclereAmerika Birlegik Devletleri'nin kisa vadede yapacak
pek bir geyleri olmadigt sylenmigti.Washington'daki bazi kipilerin inancma gre, "Kral ortada
kurt yokken bog yere hayalinde olan bir kurdu zorla agtnyordu."BirlegikDevletler st dzey
yetkililerden biri Kral m Cenevre toplantisindabelirttigi grlerin"yurtii

tketim"iin sylen-
mig olacagmi fade edince orada bulunan bir ynetici bu ifadeye sert bir yamt vererek toplantisi-
"yurtiinden"
rasmda hi kimsenin orada bulunmadigim syledi.
irketlerden -Texaco, Chevron ve Mobil- Amerika'nm Ortadogu politikasmda degi-
giklikyapilmasmi alenen istediler. Exxon Sirketi mdrlgnden emekli olmuy Howard Page de
ayni grge katildt Sonra Kral Faysal ani bir kararla Amerikan basmma deme verecek, basm ise
"kontroll"
olmasi gerektigi halde, demeci byk ilgi ve cogkuyla kargilayarak yayimlayacaktL
Kral losa arahklarla Washington Post, The Christian Science Monitor, Newsweek ve NBC Tele-
vizyonu'yla rportaj yapti. Su yaym organlarmm hepsine aym mesaji veriyordu; "Amerika Birle-
ik Devletleri'ne yaptigimiz petrol ihracatml kisitlamak gibi bir niyetimiz yok" szleriyle Ameri-
kan televizyonizleyicilerine duyurdugu mesajigyle tamamllyordu:"Ne var ki Amerika'mn Si-
yonizme verdigi tam destek ve Araplar'a kargi olan aleyhte tutum bizi BirlegikDevletler'e petrol
vermeye devamda ok zor duruma sokuyor, hatta Amerika ile dost kalmamizi bile zorlagtiriyor."

Sinirli Liderler
1973 Hazirant'nda Nixon Sovyetler Birligi GenelSekreteriLeonid Breinev'i San Clemente, Ca-
lifornia'daki malikanesinde,bir zirve toplantisindaagirliyordu. Toplantmm son akgami,iki lider
geceyi geirmek iin odalarma ekildiktenhemen sonra, hi beklenmedik bir gey oldu. Sinirle-
ri bozulmug olan Brejnev, kaygill ve uykusu kamig halde Nixon'la program digi bir toplanti
yapmaktalebindebulundu. Bunun zerne diplomatik protokol aikagz ardi edilerek Nixon

561
iI
I

GizliServistarafmdan uyandinld1. Amerika Devlet Bagkam yan kugkulu bir halde Brejnev'i ge-
cenin yansmda, Pasifik'in karanlik sulanna bakan kk ahymaodasmdakabul etti. Smine-
de yanan cihz bir ategin kargismda tam saat boyu Brejnev kaba ve agiri heyecanh deyimlerle
Ortadogu'nun kaynamakta olan bir kazan oldugunu, orada ok yakmda savagbeklendigini sy-
ledi. Sovyet liderine gre savagi nlemenin tek yolu yeni bir diplomatik inisiyatifti. Brejnev as-
Imda gunu aktarmak istiyordu: Sovyetler, aynntih degilse de genel anlamdaSedat'in ve Esad'in
niyetlerinden haberdardi; ne de olsa silahlan bu ikisi saghyorduve bunun sonulan yeni gelig-
mekte olan Sovyet-Amerika yumugama srecini tehlikeyeatacaktL Nixon ve Milli Gvenlik
Yardimcist Henry Kissinger Brejnev'in yaptigt bu garip ikipin gerek bir uyan olmadigt, Orta-
dogu'da Sovyetler'in kogullarma uygun bir zm elde etmek iin gl bir blf oldugu kani-
smdaydilar.
23 Agustos 1973'te Sedat, resmi duyuru yapmadan KralFaysal'l grmek iin Riyad'a bir
'

ziyaret yapt1. MisirliSedat ok nemli haberler getirmigti.Kral'a, srail'ekargi savaga girmeyi d-

ndgn bildirdi. Savagt srpriz bir saldinyla baglatmayi dgnyor ve bunun iin Suudi Ara-
bistan'dan destek ve igbirligi istiyordu. Bekledigi destek ve igbirligi kendisine saglanacakti. Fay-
sal, daha da ileri giderek Sedat'a sava; denegi olarak yanm milyardolar para yardimi yapmay1
vaat etti. Kral, aynca petrol denen silahl kullanmaktan geri kalmayacagmi da sylemigti.Bu g-
rgmeye ait sonradan aiklanan rapora gre Kral, Sedat'agyledemigti: "Ancak bize zaman ta-
mym.Petrolmz sadece iki, gn srecek ve sonra bitecek bir savagtakullanmamaliyiz. Biz
kamuoyunu olugturmaya, bu konuya ynlendirmeye yeterli uzunlukta bir savag istiyoruz."
Sedat'in bu plammn Faysal zerinde nasil bir etki yaptigi aika ortadaydi. kisiarasmdaki
bu konugmadan henz bir hafta gememigtiki, Yamani blr Aramcoyneticisine Kral'in birden-
bire Aramco'nun retimi dagttim planlannive retimi kismast halinde bunun tketicilkeler ve
ncelikle Birlegik Devletler'dene sonular verecegi hakkmda aynntih ve dzenli raporlan talep
ettigini bildirdi. Hatta bir nektada Kral, Aramco retimi gnde iki milyon varil indirildigt takdir-
de bunun ne etki yapacagim bile sormuytu.Yamani'ninaiklamasma gre "Bu yepyeni bir olay-
di. O gne kadar Kral hibir zaman bu glbi ayrmtilarla meggulolmamigti."
Yamani szleriyle bir uyari yapar glbiydi. Sylediginegre BirlegikDevletler'de Kissinger'in
"niyetlerinin

nclk yaptigi bazi geler vardi, ki bunlar SuudiArabistan'm ciddiyeti konusun-

"lyte

da" Nixon'a yanhg bilgi veriyor ve yarnlttyorlardi: bu sebepledir ki Kral Birlegik Devlet-
ler'de var olmasi olast herhangt bir kugkuyu gldermekiin a1kdemeler veriyor, rportajlar ya-
plyordu." "Relimimizi tan1yanve nasilahytigimbilen herkes unu iyice algtlarki, retimi kisit-
lama karan sadece bir kigi tarafmdan,Kral tarafmdanverilebilir" diyor, arkasmdan da gylede-
vam edlyordu: "Kral, Birlepik Devletler'in politikasinda bir degigim yapmaya ve petrol bu ama
iin kullanmaya yzde yz kararhdir. Kral bu ugurda bir geyleryapmanm kendine dgen kipisel
bir ykmllk oldugu inancmdadir ve bu agamadapetrolnbunun gereklegmesiin etkili bir -
silah oldugunun bilincindedir. Aynca, Arap kamuoyunun ve Arap liderlerinin ve zellikle de Se-
dat'm srekli baskisi altmdadir. Artik sabrmi kaybediyor." Bunlan syledikten sonra son bir ay-
rintlyi daha eklemeyi de ihmal etmiyordu. Bu gnlerde Kral sik sik sinirleniyordu.

Eyll 1973: "Her Yanda Baski"

1973 Eyll aymda artik hem petrol gvencesi hem de bir enerji krizinin yaklagmakta oldugu
sylentisi yayginlagmaya baglamigtt. The Middle East Economic Survey gu mangeti atmigti:
"Petrolde Durum. Her Yanda Bask1." Yine eyll ayi iinde byk petrolgirketlerive Nixon ida-
resi, ortak kaygilan olan Libya'mn dev girketlere verdigi petrol tamamen kesmesinden sonra
yurt iinde silentisi ekilenbazi petrol rnleri tahsisatmazorunlu kisitlama uygulamaya karar
verdi.

562
\

Kral Faysal petrol yneticilerine, BirlegikDevletler'in "Israilpolitikasmi reddettigini" ilan

etmesi gibi ok basit bir hareketin petrol silahmmkullamlmasmdan vazgeilmesine yardimct
olacagmi sylemigti. Ve, bir dereceye kadar da, bu ret.olay1mbelirleyen bazi igaretler belirmeye
baglamigtL Amerikan DigigleriBakan YardimcisiJosephSisco, srailtelevizyonundagunlan 80yle-
migti: "Her ne kadar, birok alanda, bizim ikarlanmiz srailikarlarlyla aym paralelde ise de, 18-
rail Devleti'nin tm ikarlarlyla tamamen ayni oldugusylenemez. BirlegikDevletler'in blge-
deki ikarlari tek bir milletin 1karlannabagli olmaktan ok tededir. lkemizde giderekgiddeti-
ni artiran sorunlarvardir. rneginenerji sorunu gibi ve karuma gre bu konunun durumu etki-
leyen bir faktr oldugunu inkr etmek ilgmlikolur." Daha sonra Sisco'ya bir soru yneltildi ve
Arap petrol reticilerinin Birlegik Devietler'e kargi ileri bir tarihte, rneg[n 1980'lerde petrol
politik bir silah olarak kullanmasmm olas1 olup olmadigt soruldu. Sisco, gu yamti veriyordu;
"Gelecekten haber verip tahminde bulunacak durumda degilim. Ancak, bugn Arap dnyasin-
da petrol ile politika arasmda baglanti kurulmasi iin alenen baski yapan sesler gelmektedir."
"reddettigini"
Amerika'nm Israil politikasim igaretleyen belittiler giderek daha st dzey
makamlardan da gelmeye bagladi. Bir basm toplantismdaBagkanNixon'a "Araplar'm, Ortadogu
politikasmda bir degigimi zorlamak iin petro1 bir silah olarak kullamp kullanmayacagt" sorul-
dugunda Nixon quyamti vermigti:"Bu bizim iin son derece kaygl verici, yagamsal bir konudur.
Tketici lkelerin tm, BirlegikDevletler dahil, byle hir durumdan etkilenecektir. u ige ger-
ekten egildiginizde hepimizin aym potada oldugunu greceksiniz."Bu szlerdensonra, iinde
bulunduklan krdgm iin Israildahil, taraflarinher ikisini de sulad1:
"istail

tozun dumamn
dinmesini bekleyecek sabn gsteremiyor, Araplar da Ortadogu'da toz dumamn yatigmasim bek-
leyemiyor. Her iki taraf da hatah davranmaktadtr. Her ild tarafda uzlagmak iin mzakereye bag-
lamalldir. Durumumuz budur... Bagar111 bir uzlagma mzakeresi iin gerekli gelerden biri pet-
rol baskismi apaglyaindirgemektir."
Bu agir basklyi byk tketicilerintm hissetmekteydi. Almanya'da, eyll ayinda,Bonn
hkmeti nihayet ilk enerji programim aikladl, ki bu arz gvenligi zerinde oldukaetkill ol-
muqtur.Programm bag destekisi Devlet Bakam Ulf Lantzke idi. Bu kipinin konuya duydugu ilgi
ve endigenin kivilcimi daha 1968'de Amerikahlar'm OECD'ye yedek kapasitesinin buharlagtigt
uyansini yaptigt zaman baglamigtl. Bu konuda Lantzke daha sonralan gunlan sylemigtir: "Bu
benim iin tetiginekildigi nokta oldu. O noktadan itibaren Almanya'da enerji politikalarim t-
myle degigtirmeye allytim. Konu artik kmr sorunlarimizi nasil zecegimizolmaktan ik-
mig, petrol arzinin gvenligininasil saglayacagimizin politikamizm iine sok'ulmasma gelmigti.
Bu konu artik sirtimizdatginmazbir ykt. Enerli konusunun nemli bir sorun olmadigthalk-
ta o denli derin bir inan halindeydi k, benim iin zemini hazirlamak ve insanlari grgme
inandirmak tam bey seriemi aldi."
Endigelerle dolu geen aym eyll ayinda Japonya,Uluslararasi Ticaret ve Sanayi (MlTl} Ba-
kanhgt iinde yeni kurulmug olan "Kaynaklar ve Enerji Kurum" enerji sorununu ele alan Be-
yaz Kgit isimli bir bildiri yaymlayarak, petroldeegemen topyekngvensizlige deglndi ve
"ive-

di durum" karptsmda bagvurulacak nlemler lin gimdiden harekete geilmesi geregini israrla
vurgulad1. Bildirinin Sebebi bir yll evvel Japonya'nmpetrole duydugu sintrsiz talep artig1ve bu-
nun petrol bagtmhligi aisindan birok kayglya yol amig oluguydu. O gnlerde lke petrolnn
ogu dolayli veya dolaysiz olarak uluslararasi girketlercesaglanmigtl. Hem hkmetteki brok-
ratlar hem de igadamlan gcn girketlerin elinden ikip petrol ihra eden lkelere dogru hizla
kaydigim fark edebilmiglerdi:"Bugne kadar uluslararasi petrol girketlerininelinde olan petrol
idare sistemi artak iflas edip darmadagin oldu.Japonyain bu, 1960'll yillarm pasif uluslararast
tepkisineartik izin verilmeyecegt anlammdadir."
O gne kadar, degigmekte olan partlarlauyumlu olarak Japon dig politikasmdayeni bir
akim tremi ti. Daha evvel Amerika Japonyaittifakmda duyulup yayilmasma msaade edilme-

563
i

diplomasisi" idi ve Japon dig politikasmi petrole yaklagma izni vere-

"kaynak

yen bu aktmm adi

cek ve bunu garantileyecek gekildeyeniden organize etmek amalanm14t1..Bu akimda en nde
gelen kigi, MIT Bakam ve sonradan Bagbakan olan Yasuhiro Nakasone'dir. Bu bakan gu fikri sa-
vunuyordu: "Japonya'nmkendi yolunda, kendisiyle rekabet edercesine bagimsizca gitmesi kai-
mlmazdt. Bagkalanni kr krne izleme devri sona erdi." "Artik izlenmeyecek olan" deyimiy-
le Birlegik Devletlerima edilmigti. 1973 Haziran aymda Nakasone bu defa yeni bir kaynak poli-
retici lkelerin ikanna olan" bir agri yapt1. O gne kadar Japonya'da bazi
"yeni

tikas1iin
evrelerdebir enerji krizi huzursuzlugu yayllmaya baglamtyt1. Bir evvelki kig gazyagtYe benzin
sikintisi yaganmi gimdi1973 yaz aylarmda da BirlegikDevletler'de oldugu gibi elektrik kesil-
meleri olacagtm gsteren belirtiler grlmeyebaglanmigtl. Japonya'yi ziyaret eden biri in du-
rum gyleydi:Japon politika yapimellarindan enerji sorunuyla ugragan hepsi sanki James
Akins'in "Petrol Krizi.Eu DefaKurt Yambagimizda"makalesini okumug ve buna inanml gibly-
di. Ortada tek bir soru kalmigti: "Ne zaman?" 26 Eyll gn Bagbakan Kakuei Tanaka kendisiy-
le rportaj yapan teletizyoncuyapu szleri syleyecekti: "Enerji krizi konusunda gunu syleye-
gflyOr."
bilirim: Bundan on yll sonra enerj krizi yaganacagl 1ka
Ne var ki kriz igin sadeceon gn yeterli oldu. nk JaponyaBagbakam'nm bunlan syle-
digi dakikalarda EnverSedat savaga adim adim yaklaglyor,dakikalar dakikalan kovahyordu.

Artik Mzakere-Edecek Bir eyKalmadi

1973 Eyll ortalarinda Viyana'da yapilan bir toplantidaOPEClkeleri petrol girketlerineyeni
bir anlagmaiin agn yapt1. Tahtan ve Trablus anlagmalan artik hayatiyetini kaybetmigti. OPEC
gelmekr" dedikleri kazan-
"havadan
yeleri, girketlerin pazar fiyati artismdanelde ettikleri ve
lan bu defa kendileri almak istiyordtL Bu nedenle 8 EkimtarihindeYamani bakanhgmda bir he-
yet halinde Viyana'datoplanmalariiin petrol girketi temsilcilerineagri yapildi,
Toplantlya grup halinde katilabilmek iin petrol girketlerinin her zaman oldugu gibi bu de-
fa da Amerikan Adalet Bakanhgl'ndan, antitrst yasalarma kargi gelmediklerini belgeleyen bir
izin kgidt almalan gerekti. zin kgidt igiyle girketlerinortak avukatt olan saygideger John J.
McColymeggul oldu ve 21 Eyll'de izin iin sadece girketlerleAdalet Bakanligt arasmda etin
bir diplomasi abasisergilemekle kalmamig, aym abayigphectAdalet Bakanhgl ile endigeli Di-
gigleriBakanligt arasmda da gstermigti.Adalet Bakanligt ile yapilan giddet dozu bir hayli yksek
bir tartigmadaMcCloy,ta Robert Kennedy'ye kadar giderek eskiden Bagsavcihkyapml; kipilerin
isimlerini saymig ve bu kipilerin dig politika ieren bazi zor konularda girketlereortak strateji uy-
gulama izni verdigini ifade etmigti. Exxon Sirketi szcs Kenneth Jamiesonise qu grg savu-
nacakt1: "Adalet aklama karan veremedigine gre girketlerinbirer birer yakalanmasindan da
Adalet sorumlu olmalldir." Patlamaya hazir Arap dnyasma kari ise avukatlar; kapidaki petrol
kriziyle pek ilgili olmayan ve bir MIT profesrnn yazdigt kitaptan pasajlar okuyarak, petrol fi-
yatlannm ykselmesinin entegre byk petrol irketlerinin agiri mekanize olmasmdan ileri gel-
digini, pazar partlarmdan ve OPEC'inpazara hkim olma abasindan kaynaklanmadigim israrla
sylediler. Jamiesonbu ifade kargistnda inanmadlglm gsteren bit bakigla yetindi. Yine de 5
Ekim tarihinde, Viyana toplantismdan gn nce, istemeyerek de olsa, Antitrst Dairesi
McCloymvekkillerine birlikte mzakere etmek iin gerekenaklanma belgesini verdi.
Bir evvelki bahar, Washington'da, Ortadogu'daaskeri atigmaolabilecegi konusunda bazi
endigeler vardi. Ancak, yaz aylarmda bu endigeler da Lidl Ve aylar boyu Amerikan istihbarati bir
savag olasiligini hatirina getirmedi.Savagtdgnmek akla yakm degildi. Bit kere srail'inelinde
dgmanliklara davetiye gikarmak iin sebep yoktu. Ayrica 1967de yapmig olduklan ani saldtriya
benzeyen yeni bir saldirlya da cesaret edemezlerdi. Askeri stnlk Israilliler'desayildigma gre
Araplar'in agir yenilgiye ugrayacaldan bir savag baglatmasi aktl almayacak bir geydi. Var olup ol-

564
 mamalan pamuk ipligine bagh Israilde savagolasilllm devamli olarak gz ardi ediyordu, ki bu
Amerikalilar'm durumu dogru geklide teghislerinietkileyen bir faktr oluyordu.
Demekki ilgililer bir sava; beklentisi iinde degildi ve bu konuda bir uzlagma olugmugtu.
Ancak, bu uzlagmada bir de istisna vardi. Eyll sonlannda, Milli Gvenlik Kurulu bir rapor ya-
yinlayarak askeri sinyallerin birdenbire yogunluk kazandigini, bunun da Ortadogu'da savagin
yaklagmaktaoldugunun igareti oldugunu bildirlyordu. 5 Ekim tarihindeSovyetlerani olarak Su-
riye ve Misir'daki yurttaglanm uakla blgeden geriektiler.Su davrampm aika belli ettig an-
lam da gz ardi edilecekti.O gn Beyaz Sarayiin 1kanlanbir CIA incelemesinde gunlarrapor
ediliyordu: "Gzlenmigolan askeri hazirliklar taraflardanherhangi birinin yeni dgmanliklar
baglatmak niyetinde oldugunun igareti degildi." 5 Ekim tarihinde, gleden
sonra saat 5.30'da
Beyaz Saray'averilen en son israiltahminraporunda pu szler yer allyordu:
"lki

ordunun (Misir
ve Suriye) Israil'e kargi askeri operasyona girigmesini ok uzak bir olasihk olarak gryoruz."
Amerikan IstihbaratServisi'ni temsil eden The Watch Komisyonu, konuyu bagtan sona ele ahp
geligmeleri ve olabilecekleri tmyleirdeledikten sonta savagm olasi grlmedigtsonucuna van-
yordu.
Aym gn, vakit henz Washington'dagleden sonrayken Ortadogu'da gece vaktini gste-
riyordu. Israil'de ise durgun saatler yaganlyor,Museviler'in kasvetli ve en kutsal bayrami olan
Yom Kippur trenleribagliyordu. Riyad'da, Suudi delegasyonunun OPEC yeleri Viyana'yauug
iin jettekiyerlerini aldilar ve uakta teknikdosyalari incelediler. Bunlar daha ok flyatlar, enflas-
yon, girket krlan ve petroln yogunluk farkhhklanm ieren konulardi. 6 Ekim tarihindeViya-
na'ya ayak basmcaya kadar dramatik geligmeden yani Misit ve Suriye'ninsrail'ekaryt spriz bir
saldm yaptigindanhi haberleri olmamigtL ABD Dogu Yakasi saatine gre, aym gnn sabahl
uykudan uyanan st dzey Amerikall yetkililer ve petrol sorumlulan da h beklemedikleri bir
durumla kargilagtyorve Ortadogu'yu savag iinde buluyorlardt.
Dgmanliklarm bu gekilde birdenbire su yzne 1kmasiViyana'daki OPEC delegeleri ara-
smda byk paglonhkve karmaaya neden oldu. Petrol girketiyetkilileri tartigmazerine geldik-
lerinde Arap delegelerin heyecan iinde birbirlerine o gnngazetelerindetkan kpe yazilanm
ve fotograflan gsterdiklerini grd. OPEC'inArap delegelerinin durumdan hognut olduklari ve
savag meydamnda bir Arap zaferi gibi grnen olaylardan kendilerine gven payi ikardiklan
apaik ortadaydi. Petrolclere gelince onlara sadece sinirlenmek dgyordu. Artik fiyat konu-
sunda sadece kendilerini savunma durumuna dgmemigler, herhangi bir an o veya bu gekilde
petrol denen silahin bu oyuna dahil edileceginide anlamiglardi. ranpetrol bakam petrol adam-
larmm
"biraz

panikdurumunda" olduguna dikkat ekti.Ancak, bundan daha da nemlive kap-

samlibagka bir geydaha sezmigti. "Onlar artik kuvvetten dgyordu."
Mzakere masasinda, savagin Ortadogu'da tm giddetiyle devam etmesine ragmen, girket-
ler, ilan edilmig resmi fiyatin yzde 15 fazlasim teklif ettiler. Bu, varil bagma yaklagik kirk be;
sent artig demekti. Petrol ihracat11art ise bunu tmyle yetersiz ve gln buldu. Yzde
100'lk bir artly, diger bir deyigle dolar daha artig istiyorlardi. Aradaki fark fazlaslyla bytik-
t. Sirkete mensup mzakere ekibi, baglannda Exxon'dan Pierce ve Shell'den Andr Bnard ol-
dugu halde kendi baglanna bir yamt veremeyeceklerini, Avrupa'daki ve BirlegikDevletler'deki
stlerine damqmak zorunda olduklanni sylediler. Artik, mzakereedecek bagka bir
geykalmig
miydi?Bundan te masaya yaptiklanndan bagka ne tr bir teklifgetirilebilirdi? Bunlan stlerine
sordular, ancak Londra'dan ve New York'tan gelen kritik yamt hi de olumlu degildi. Hi degil-
se o gn iin yeni bir teklifyapilmamast" isteniyoidu. Aradaki fark o denli bykt ki
"herhangi

I
irketler, nce sanayide geligmigbyk lkelerin hkmetlerine dampmadan aradakifarki kapat-
mak girigimigibi son derece tehlikeli bir geye cesaret edememiglerdi. Bunun Bati dnyasmm
ekonomileri zerinde nasil bir etkisi olabilirdi? Talep edilen byk artiplar acaba tketicilerinstr-
tma yklenebilir miydi? Aynca, gemigylllarda, OPEC'ten nce, irketler ok abuk pes ettikle-

565
 ri gerekestyle elegtiri almiglardt. Simdiise durum kendi baglanna bir karar alamayacaklan kadar
kritik ve politikti. Bu nedenle egittigirket merkezleri Piercy ve Bnard'a mzakereye devam et-
memeleri, erteleme istemeleri talimatimverdi. Su arada batili hiikmetlerle dammalar yap11a-
cakt1. 9-1 l Ekimtarihleriarasmda Birlepik Devletler,Japonyave yanm dzine Bati Avrupa h-
kmeti kolaan edildi ve ne dgndkleri soruldu. Gelen yamt oybirligiyleahnmigti. Ihracat11a-
nn istedikleri fiyat agiri derecede bykt ve girketlerkesinlikle daha yksek teklifte bulunup
durumu sonundaOPEC'inkabul edecey dzeye getirmemeliydi.
Savagbaglayah alti gn olmutu. 2 Ekim gnnn ok erken saatterinde Piercy ve Bnard
Yamani'yi grmek iin kalmakta oldugu Intercontinental Otel'deki dairesine gittiler. Yamani'ye
o gn in daha yksek bir teklifyapamayacaklanni a1kladilarve yeni bir yamtm erevesini
izmekiin iki hafta sre istediler. Yamanihibir yamt vermemigti. Yanityerine Piercy iin koka-
kola 1smarlad1, bir dilim limon kesti ve koka-kolanm iine sikti. Bekledi; konugmamn devam et-
mesini bekliyordu. Piercy'ye kolay1verdi, ancak ne Piercy ne de Bnard Yamani'ye bagka bir gey
sylemediler.
.
Sonunda Yamani "Bundan hoglanmayacaklar" dedi. Bagdat'a telefonetti ve Arapa olarak
uzun ve heyecanh bir konugma yapti. Daha sonra iki petrolc adama gu szleri syledi: "Size
ok kizdilar."
Yamani aynca kendisiyle aym otelde, Intercontinental'de kalmakta olan Kuveyt delegasyo-
nundan bir delegenin odasim da aradi. okgemedenKuveyt petrol bakani, pijamaslyla odada
belirdi. Konumahararetli bir gekilde devam etti. Yamani, gimdi de uak tarifelerinebakmaya
baglamigtl. Artik konuacak bagka bir geyyoktu. Sonunda, gn agarmadan, sabahm henz ka-
ranlik saatlerinde toplantidagildL Aynlmadan nce George Piercy gimdine olacagmt sordu.
Yamani pu yamt1 vermti: "Radyoyudinleyin."

Sedat'in Srprizi
Araplar'in son saldinyagirisme gn olarak Yom Kippur'u semelerinde zel bir ama vardi. s-
rail'i byle bir saldin iin en hazirliksiz olduklan zaman avlamak istiyorlardi. Araplar'm topye-
kn savunma stratejisi, hazir durumdaki rezervlerin sratli ve btn olarak seferber edilmesi ve
kullanima sokulmasma baghyd1.Saldinya girigmekiin Yom Kippur en uygun gnd. nk
kutsal say11anbu gnde lke btnyle tefekkr ve vicdan muhasebesine ekilmig olacak ve
vaktini dualarla geirecekti. Sedat da bunu bildiginden stratejik bir saldin yapma kararmi almig
ve bunun gereklegmesiiin hileye bagvurmuytu, Bundan evvel en az iki kez daha bu aldatma-
ca yolunu denemig, savaghazirligt yapar gibigrnmgt.Her ikisinde de Israilbyk masrafla-
ra ve bte zotlamalanna katlanarak seferberlik ilan etmig, ancak tm emekler boya gitmigti, Is-
rail'in bu deneyimi Sedat'm tam mit ettigi sonucu vermig ve Israil'igphecive tedirginetmigti.
Nitekim 1973 Mayis1'nda yap11angereksizseferberlikten tr srailGenelkurmay Bagkam ka-
muoyu tarafmdangiddetleelegtirilmigti.Seferberlige neden olan Sedat aldatmacasmda Esad'm
da parmagt vardi. Suriye ile baglantisi olan bir terr orgam Moskova'dan Viyana'ya gitmekte
olan bazi Sovyet gmenleri kairmig, bunun zerine IsrailBagbakam GoldaMeir ortaya ikan
bu krizle meggul olmak iin Avusturya'ya gitmigti.Kriz 3 Ekim tarihine kadar Israillderliginin
tm dikkatinin bu konuya yogunlagmasma neden oldu.
Yine de havada yaklagmakta olan bir saldirimn ciddi igaretleri seziliyordu. Ne var ki Israili-
let tipki Amerikahlar gibi bu igaretleri grmemezlikten geliyordu.Saldiridanbirka hafta nce,
Suriye kaynakli bir haberden BirlegikDevletler'e Suriye'nin saldin emrini de ieren ve a1rtici
bir gekilde dogru ikan bir istihbarat ulagmig,ancak bu ok ge depifre edilmig, daha evvel gelen
ve bazilan tamamenyan1t; ikan diger istihbarat arasinda kaynayip gitmigti.Suriye'deEsad b-
yk mezarhklar hazirlanmasi iin talimatvermigti ki bu da stnde durmaya deger bir igaretti. 3

500
Ekim tarihinde BirlegmigMilletler Gvenlik Kurulu, CIA mensubu bir yetkilye Misir kaynakli
byk askeri kuvvet hareketleri hakkmda sorular sordu. CIA yetkilisi bu soruya gu yamti ver-
migti: "Ingilizler,daha henz Misir'daiken, sonbahar manevralanm senenin bu gnlerinde ya-
pardi. M1sirl11araym geyisrdryor." Bazi Amerikah brokratlar yazdiklanraporlarda Misir'da-
ki hastanelerde hasta yataklarmmbirdenbire bogaldlglll bildirdilerse de, bu raporlara kulak asil-
madi ve bahsedilen olaym Misir'm uygulamaytdet edindigi askeri bir tatbikat olduguna, hibir
anlam tagimadigmakarar verildi. nce 1 Ekim'de, sonra da tekrar 3 Ekim'de, Israilligen bir
stegmen amirlerineMisir askeri kuvvetlerinin harekete getigini,bunun yakm bir savasm be-
lirtisi oldugunu bildiren raporlar sunacakt1. Su raporlar da tekiler gibi gz ard1 edildi. israilas-
keri kuvvetleri ve zellikle de istihbarat1, savag olabilmesi iin mutlakabelirli nkogullann mev-
iinde idiler ve kamlanna gre gncelkogullar Misirlilar'in saldin-
"saplanti"
cut olmasi gibi bir
ya gemesineuygun degildi. Savag belirtileri zerinde durmamalannm nedeni de buna dayam-
yordu. Yine de, ekim ayimn ilk gnlerinde Misir'da g0revli.Onemlibir Israilkaynagi ok ivedi bir
mesai gnderdi. Su mesaj zerine derhal geri agnlarak Avrupa'ya getirtildi ve bildikleri hakkm-
da ifadesi almdi. Syledigi gey aikti ve hibir kukuya yer vermiyordu. Ancak, nasil olmugsa ol-
mug, Tel Aviv'e uyansmi gndermekte bir gn ge kalmigti.Artik yapacak bir geyyoktu, ge ka-
lmmigti.
Amerikahlar da Israillilerkadar hatali davranmig, Sedat gibi dgnmemek, kendilerini
onun yerine koymamak ve sonunda szleriniyeteri kadar ciddlye almamak gibi ok byk gaf-
lette bulunmuglardi. Anterikahlar da, allyllmigbazi tutum ve fikirler yznden ok nemli ana-
istihbarat uyanlarim diger uyanlardan ayirmakta, inceleme ve dogru gekildeyorumlamada ih-
mal gstermiglerdi.Kissinger bile, sonradan kabul ettigi gibi, 1973 Ekimi'ne kadar Sedat'1 bir
devlet adammdan ok bir aktr gibi grmgt.Sedat'm oynadigi kumar hedefini bulmuy ve
Arap saldinsmm Israilliler iin ifade ettigi kapsam ve dehget tipktAmerikahlar'motuz iki yll n-
ce Pearl Harbor'da yagadigimn ayni olmuytu. Olay yagandiktan sonra srailliler kendi kendilerine
nasil olup da bu kadar gafilavlanabildiklerini sormuglardir. Ortadakilaretler apaik belliydi. Ne
var ki onlar zellikle de kibirli ve kendilerine kargi agin zgvenli olduklano gnlerdebu igaret-
leri aym zamanda gelen eligkili,kasten, yamltma amac1ylagnderilmig diger dzmece bilgiler-
den kolayca ayirt edememiglerdi.
davramplann teyidi" olarak kabul
"dgmanca
Sonunda saldindan dokuz buuk saat evvel,
ettikleri yambaglarindaki tehlikeyigrmelerine karym, hl gafletten kurtulmuy degldiler. Kanila-
nna gre artik devir degigmigti. 1967 yllmda degildiler. llkhareketi kendiferinin yapmasi, ilk adi-
mi atmalan dogru olmazdi.Aynca, talihsizbir yanlly istihbarat yznden sava; oktan bagladigt
halde onlar savagin drt gn sonra baglayacagm sanmiglard1.Kisaca, sraillifer henz savag iin
hibir ynden hazir deglldi ve saldirmin ilk birka gn, asil giddetlitaarruz baglamadan israilor-
dulan geri ekilmigve pskrtlmgt.Misirklar ve Suriyelilerbyk zaferler kazamyordu.

"ncTapmagimiz Yerle Bir Oluyor"

Savagbaglar baglamaz Amerikalilar'in bir numarah hedeft hemen bir ategkes saglamakoldu.
Ategkes sresi iinde dgman taraflannsavagtan evvelki smirlara geri ekilecegini, ondan sonra
da durumun diplomatik yolla zm iin yogun aba gsterilecegimidindeydiler. Birlegik
Devletler ilk ncelik olarak da bu ige.degrudan bulagtinlmamasim istlyordu. Sovyetler'ce des-
teklenen Araplar'a kargi Israilliler'i
desteklediginin pek de aik olarak bilinmesini istemlyordu.
Ne var ki Israil'instnlg herkesin grdgbir gerekolduguna gre bu pek de mmkn de-
gildi.ABD politikasi Israil'inyenilmesi yanlisi olmamakla beraber, st dzey bir brokratm sz-
leriyle en fyl sonu "Israil'inkazanmasi, ancak bu operasyonda biraz da burnunun kanamasi"
olacakt1. Bylece burnu kanayan Israilsonunda uysallagip uzlaymaya daha yatkm olurdu.

567
 Ne var ki hi beklenmedik bir an srailliler'inyapt1gl ok ciddi ikinci yanlig hesap yzn-
den (birincisi hibir zaman savagolmayacagira inamamakti) kanayan bir burundan ok daha k-
t bir olguyla kargilagildi.Israil1967 Alti GnlkSavagdeneyimitie kanarak elindeki donammm
savagm ilk haftast iin yeterli olacagim sanmigti. Ancak yamlmiglardi nk 1967 savagi lsra-
il aismdan ok daha kolay gemigti ve o zaman hem askeri bakimdan daha stndler hem de
saldmya beklenmedik anda getklerinden srpriz savagm avantajmdanyararlanmiglard1.imdi
ise, Sovyet silahlarlyla adamakilli donanmig olan Misir ve Suriyekargismda arabuk
savunmaya
itilmig olduklarindan Israillilerellerindeki donantmm tehlikelibir hizla tkenmekte oldugunu,
bu tkenigintahminlerindenok daha byk olugtugunudehgetle gryorlardt.Donanim konu-
sundaki yanhp hesap srail'eok pahaliya mal olmug, aym zamanda dogrudan dnya petrol piya-
sastnda bag dndrc bir degigime yol amigtir.
8 Ekim Pazartesi gn, srpriz saldmdan iki gn sonra Washington istail'e BirlegikDevlet-
ler'den bir miktar donamm.alabilecegini bildirdi. Donamm stnde adi yazilmamig bir EL AL
uaglyla ahnacaktL Bu miktarin yeterli olacagtsamlmigtt.Ancak sralhl ilk saldirmm getirdigi
agkmlik ve perianliktan kurtulamamigti. IsrailSavunma Bakam Moge Dayanmorali bozulmug,
ne yapacagmi bilmez bir halde lkenin BagbakamGolda Meir'e pu szleri sylyordu: "nc
Tapmag1mizyerle bir oluyor." Bu sz zerine GoldaMeir, Richard Nixon'a gizli bir uyari mektu-
bu yazarak, Israil'inyok olmakta oldugunu ve yakmda tahrip edilecegini bildirdi. 9 Ekim tarihin-
de Birlegik Devletler Israilkuvvetlerinin ok byk sikmtidaoldugunu Ve donanimin aresizce
tkenmekte oldugunu anladi. 10 EkimtarihindeSovyetler Birligi nce artik geri gekilmeye bag-
lan Suriyekuvvetlerine ve daha sonra da Misir'a byk bir donamm ikmall yapti. Sovyetler ayn-
ca hava birliklerini de alarma geirerek teki Arap devletlerini de savaga katilmaya tegviketti.
Bunun zerine BirlegikDevletler Israil'eyapilacak ek yardimialmak zere
Amerika'a daha faz-
la EL AL uagL gnderilmesinitartigmayabagladi.Aym zamanda, DigigleriBakanligt Amerika'nm
ticarinakliyeyirketlerine srail'eyardim gtreceknakliye uaklari vermesi iin basloya bagladi.
Kissinger byle bir yaklagimm nispeten az dikkat ekecegineve Birlegik Devletler'in srail'le
olan iligkisini gzlerden kairacagina inanmigtl. Daha sonra syledigine gre "Araplar'in kendi-
lerine duyduklan gvenin korunmasi gerektigtinancmdaydt
"
Ancak, Sovyetler'in yapmig oldu-
gu donantm ikmalinin agirl oldugu kisa zamanda aiga ikmtytt.Nihayet 11 Ekim Pergembe g-
n Amerikalilar yeni ikmal yapilmadigt takdirdeSrail'in savagi kaybedebileceginin bilince vard1.
Kissinger'in ve hatta Kissinger'den ok Nixon'un bulduklan formle gre, Birlegik Devletler
Amerika'nm bir mttefikinin Sovyet silahlarinca yenilgiye ugramasma izin veremezdi. Aynca
ltucl bir savagm ne gibisonular doguracagLm kim bilebilirdi ki?
12 Ekim Cuma gn Nixon'un pahsma iki adet zel mektup gnderildi. Bunlardan biri
drt Aramco Sirketi -Exxon, Mobil, Texaco ve Standardof California- tarafmdanaceleyle John
McCloyaracihglyla gnderilmigti.MektupViyana'daki OPECdelegasyonunun talep ettigi resmi
petrol fiyatt zerindeki yzde 100 artigin
"kabul
edilemez" oldugunu bildiriyordu. Yine de bir
miktar flyat artigmi kabul edeceklerdi ve bunu "zgrDnya'da petrol endstrisinin artik 'apa-

ik' operasyon yapmasma,yedek kapasitesi kalmadigina" bagllyorlardi. Ancak, bu konudan da-

ha bile ivedi bagka bir konuya daha degniyorlardi. BirlegikDevletler Israil'everdigi askeri deste-
gi artirdigitakdirde srailmisilleme yapacak ve bunun etkisi
"ig

glbi" byyerek sonunda b-

yk bir petrol stoku krizine yol aacakt1.Mektupta bir bagka uyari daha vardi: "BirlegikDevlet-
ler'in Ortadogu'dakikonumu Japonlar'a,Avrupalilar'm ve belki de blgede Amerika'ntn ayagm
kaydtrma peginde olan Ruslar'a klyasla gimdiciddi gekilde dengeden dgmek zereydi ve bu, l-
kenin gerek ekonomisi gerekse gvenligi aismdan gerileme demekti."
kincimektupsa israilBagbakam GoldaMeir tarafindangnderilmig bir aresizlikmesajiy-
di. GoldaMeir mektubunda ulusunun ve srailhalkom yagammin artik ok tehlikedeolan den-
geye bagli oldugunu ifade edlyordu. Meir'in bu uyansi cuma gn gece yansina dogru Kissin-

568
ger'in birka gn iinde Israilsavag gerelerinin tamamen tkeneceginigrenmesiyle dogrulan-
di. Kissinger aynca Savunma Bakam James Schlesinger'den ticarinakliye ayarlama abalarmm
sonu vermedigini de gremigti. Amerikan Hava Yollanbir Arap ambargosu veya terristsaldin-
si riskini gze almamig ve kugkusuz uaklarini savag blgesi olan bir yere gndermek istememig-
ti. Birley'ikDevletler'in onlari zorla hizmete sokabilmesliin Devlet Bagkam'nin Milli Olagans-
t Hal ilan etmesi gerektigini sylediler.Schlesinger,Kissinger'e gunlansylemigti: "Orayayar-
dim yapilmasim istiyorsaniz, bizim bagtan sona yol boyunca ABD hava tagimaciligim kullanma-
miz gerekir. Bagkabir seenek yoktur. ABD hava tagimasio lmadan herhangi yeni bir yardim ya-
pilmayacaktir."
Kissinger bunu kabul etmek zorunda kalmigt1. Ancak, Schlesinger'den bir geyistedi. Schle-
singer BirlegikDevletler Hava Kuvvetleri uaklarmm ancak gece karanliginda inig yapacagi, bo-
altma yapip gn igimadan evvel havalanm1olacagt konusunda Israil'densz almahyd1. Grl-
medikleri srece ikmal igi mmkn oldugunca kirnsenin dikkatini ekemezdi.Cumartesi sabahi
yani 13 Ekim'de gn dogmadan, Schlesinger Israil'denistenen sz aldi ve bylece Askeri Hava
Kuvvetleri Komutasi RockyMountainve MidwesternEyaletleri'ndeki slerden Delaware'de bir
hava alamna ikmal yapmaya bagladi. Ancak, Amerikan uaklanmn Israil'egiderken yolda ben-
zin ikmali yapmastgerekmigti.Cumartesi sabahi BirlegikDevletlerPortekiz'den Azor Adalar1'na
inig izni istedi. Bu izni almak iin bizzat Bagkan Nixon'un dogrudan ve olduka israrh baski yap-
masi gerekmigti.
Yine de Washington gizliligin devam edecegl midindeydi. Ne var ki bu gizlilikvarsaylmi
yapilliken doganm getirdigi beklenmedik bir olay hi hesaba katilmamigti. Azor Adalan'ndaki
Lajes Havaalam'ndaok sert esen yan rzgrlar ikmig, C-5 A nakliye lyini tehlikeyesoktugun-
dan ikmal uaklan Delaware'de ahkonmugtu. Rzgr gleden sonra ge vakte kadar dinmemig,
bu da yarim gnlkzaman kaybma neden olmugtu.Sonuta,C-5 uag Israil'ecumartest gecesi
karanlikta inememigti. Ancak, pazar gn, 4 Ekim tarhinde gn agardiktan sonra aniden gk-
yzridepaldirkldr belirmigti; bu ara uagin kocaman beyaz renkli ylldizlarmiherkes rahata
grmgt.Artik BirlegikDevletler drst simsar rolndeki konumunu srdrme yerine Israil'in
aktif bir mttefiki olarak grlecekti. Aslmda yapilan yardimm amac1 Sovyetler'in Araplar'a yap-
tig byk gereikmalinin dengesini bozmak oldugu halde artik bunun nemi kalmamigti.Ame-
rikan yardiminin geri planda tutulmasiiin gsterilen onca abadanhabersiz olan Arap liderler,
bunu Amerika'dan gelen gok grkemli ve somut bir destek olarak yorumladilar.
srailMisir'dan gelen taarruz hareketini dgman henz Sina'nm tehlikelidaglik blgesin-
den gemedendurdurmayi bagarmigti. 15 Ekim'de de Misir'a kargi baan11bir zincirleme kargi
taarruzun ilkini yapti. Su ara Viyana'da 14 Ekim'de OPEC, girketlerleyapilan uzlagma grgme-
lerinin baansizhkla snulandigni duyuruyor ve Krfez'deki OPEC lkeleri petrol fiyati hak-
kmda karara varmak iin Kuveyt'teyapilacak toplantmmtarihinisaptlyordu. Ancak, girketlerle
yapilan grgmelerkesildiginden delegelerin ogu Viyana'da kalmigtl ve kendilerini zor durum-
da birakilmig hissediyorlardi. Bu nedenle ilgmca bir telagla uakta yet ayirtmak istedilerse de
savagnedeniyle havayollarmm Ortadogu'ya yapilan tm uuglan iptal ettiginigrendiler Durum
delegelerin hibir geklide oradan aynlamayaca lm, dolayislyla da Kuveyt'te yapilmasi kararlagti-
nlan toplantimngereklegemeyecegin gsteriyordu. En sonunda tek bir hava girketinin, Hint
Hava Yollan'mn Cenevre'den geen bir jetinin Kuveyt'e inecegini grendiler. 15 Ekim gecesi
birok delege havaalamna kapagi atarak byk bir telaglauaktaki yerlerini aldilar.
16 Ekim tarihindeKrfez devletlerinin he; Arap ve bir ranlidelegesi Kuveyt kentinde bir
araya gelip birka gn nce Yamani'nin Viyana'daki otel odasmda baglatip yanm biraktiklan tar-
tigmalaradevam ettiler. Artik girketlerin yamtml daha fazla bekleyemezlerdi. Harekete getiler.
Resmi petrol flyatim yzde 70 ykseltmeyi, varil bayma 5,11 dolar arti; yapmayi kabul ettikleri-
ni duyurdular. Bu artigla petrol pazan karaborsa fiyattyla dengelenmig oluyordu.

569
 Yapilan bu hareket iki aidan, yani hem fiyat artigi ynnden hem de oybirligiyle empoze
edilmig olmasmdan dolay1anlamllydi. Ihracatilannihracat iin nce girketlerlekonuyu mza-
kere edlyor glbi gsterilmesi artik gerilerde kalmigti. Simdi petroln flyatim artirma yetkisini b-
tnyle ve tam anlamlyla kendileri almigti. ncekigei; dneminde petrol fiyati girketlerinoy-
birligiyle saptamrken sonralan ihracatilara en azmdan veto haklo tamnmig,ancak artik bu d-
nem de arkada birakilip bugnlere gelinmigti. Artik petrolde tam sz hakki ihracatilarm elin-
deydi. Eu karar alindigmda Kuveyt kentindeki diger bir delegeye Yamani punu sylemigti:"Bu
an benim uzun zamandir bekledigim andir. zlenendakika nihayet geldi. Simdi kendi malimi-
zm efendisiyiz."
ihracatilarflyat artigmm byklg iin ortaya ikacak tepkileribekliyorlardi. Aiklama
olarak tketicilkelerin perakende fiyatm yzde 66'smivergi olarak aldigtm, kendilerinin ise sa-
dece yzde 9 aldigini duyurdular. IranPetrol Bakani Cemgid Amouzegar ihracatilarm fiyatlan
pazardan gelen basklya gre ayarladigim, gelecekteise tketicinindemek istedigi fiyat zerin-
den saptanacagim syledi.Yenipetrol fiyati Yamani'nin Exxon yetkilisiGeorgePiercy'yeradyo-
yu amasmi syledigi gn, tarihi 16 Ekim gn ilan edilmigti. Ancak, olaylarm akigi iinde Pi-
ercy bu haberi gazetelerden grenecekti.
OPEC'llihracat11ar petroln flyatmi oybirligiyleykseltebildiklerine gre,acabadaha bag-
ka yeyler de yapmazlar miydi? Butakdirdesava; alamnda neler olacakti? Richard Nixon bundan
endige edecek ve 17 Ekim'de Mili Gvenlikten sorumlu baydanigmanlarma endigelerini bildire-
cekti. "Hi kimse bu konunun benim kadar bilincinde olamaz. Sorun petrol ve bizim stratejik
konumuzdur" dedi. Nixon'un bu demeci ayni gn dnyanm yarrblgesineepeevreyayildi,
tarihi bir anlam verilerek yorumlandi ve konu dnp dolagip yine Kuveyt kentinde noktaland1.
Iran petrol bakani toplantlyiterk etmigti. Arap petrol bakanlan ise toplantlyasadece Araplar'a
mahsus bir mecliste bulunacaklan varsaylmlyla gelmiglerdi. Konu petrol denen silahti. Herkesin
kalasmda yalnizca bu vardt. Kuveyt petrol bakam deme verip qunlarisyledi: imdi durum
1967dekinden daha kritiktir."

Ambargo-
Yine de sorun SuudiArabistan'm tam anlamtylane yapacagmdadgmlenmigti. Sedat'm baski
derecesindeki Israrma ragmen Kral Faysal nce Washington'la temas kurmadan BirlegikDevlet-
ler aleyhinde herhangi bir harekete gemeyiistemiyordu. Nixon'a bir mektup gndererekIsra-
il'e verilen Amerikan desteginin devami halinde henz sicak olan Suudi-Amerikan iligkilerinin
"illyacagLm" bildirdi. Bu 16 Ekm'de yapilmigt1.
17 Ekim tarihinde, petrol bakanlannm Kuveyt kentinde bir araya geldikleri sirada nce
Kissinger, sonra da Kissinger ve Nixon birlikte, Arap Digigleri'nin drt bakantn1 kabul etmekle
.
megguld. Bu drt bakan Kissinger'in
"nazik

ve zeki" olarak nitelendirdigi Suudi Omar Sag-.

gaf'm nderliginde geldiler. Tartigmalar nezaket erevesinde geiyordu Ve taraflarher ikisini de
ilgilendiren mgterek konular bulmayi Nixon ateykes ile
"242
baarmigtL no'lu karar erevesi
iinde aligmanm" mmkn olacagmi ifade etti. Bu, Birlegmig Milletler'in koydugu, Israil'i
1967 smirlarma ekilmeyezorlayan karardir. Suudi DigigleriBakani, Kissinger'in bu nerisini
kabul ediyorgrnerek Israil'inde yaamaya hakki oldugunu, ancak bunun iin 1967 simrlari
iine ekilmesininpart oldugunuileri srd. Kissinger ise aiklamayaparak Amerikan askeri yar-
dimmm Araplar'a kargi bir hareket olarak yorumlanmamasmi, bunun ABD ile SSCBarasmda bir
konu oldugunu ifade etti. BirlegikDevletler'in Rusya'nm yardimma tepki gstermesigerekmiti.
Szlerinegunu da ekliyordu: Blgenin o gnk gncel durumu a1kve belirgin olmaktan uzakti
ve savagsona erdikten sonra BirlegikDevletler aktf diplomatik rol stlenerek bang iin faallyete
geecekti.

570
 Saggafa gre Kissinger'in bu szleriyleNixon kesin sz vermig oluyordu. Kissinger'in ara-
buluculuk hizmetleri ona gre Nixon'un fikriydi ve Nixon bir atekesin.baarmm kesin garantisi
olacagt kamsmdaydi, Nixon ayrica Saggafve teki yabanci digigleribakanlarma bir konuda daha
teminat verdi. Kissinger'in Yahudi asilli olmasma ragmen "Yahudiler'in baskilanna asla boyun
egmedigini" syledi. Szlerinegyle devam etti: "SizlerinHenry KisingerYahudi asilliAmerika-
11oldugu iin kayg111oldugunu gryorum. AncakYahudi asillt bir Amerikall da iyi bir Amerika-
li olabilir ve Kissingerda iyi bir Amerikall'dir. O sizin iin ahyacak.".
Bagkan hi geregi olmayan bu yorumu yaptigi strada Kissinger tedirginve Ofkeyledolu ye-
rinde lapirdamp duruyordu. Neyse ki Saggafdurumu kurtararak ustaca gu szleri sylemigti:
"Burada hepimiz Samiirlandaniz." Bunu syledikten sonra DigigleriBakani Beyaz Saray'ingl
bahgesine yneldi ve orada beklegen muhabirlere konugmalarm yapicive dostane getigini sy-
'ledi.

Basmm grgnegre her gey gl pembeydive glckler, gkran ifadeleri ve kargihkli

komplimanlarla doluydu. Saggafve teki Arap digigleri bakanlarlyla yapilan toplantidansonra
Kissinger maiyetindeki ekibe petrol konusuna hi deginilmemig olugunu hayretle karylladigmi
ve Araplar'in petrol silahim kullanmasmin olasi grnmedigini sylecekti.
Ne var ki Kuveyt kentindeki Arap petrolbakanlarmin o sirada akhndan geen de aynen buy-
du. 1973 ylli baglannda Sedat aligikoldugu
"yksek
sesle dgnme" konugmalarmdan birinde
Misir'm elindeki kozlardan sz ederken petrol silahma deginecekti. O gne kadar, onun Isranyla
Misir ve teki Arap lkelerinden eksperler petrol silahimn nasil kullanilacaginin plamni bile iz-
miglerdi. Bunu yaparken BirlegikDevletler'de giderekbyyen enerji krizini dikkate almiglardi.
Su kesin olarak sylenebilir:Kuveyt kentindeki Arap delegasyonu 17 Ekim toplantisindanok da-
ha evvel bu fikrin en azmdan yabanctsi degtldi. Ancak, toplanti sirasi geldiginde radikal frak farkl1
bir fikir nerdi. Irakli bagdelege Arap devletlerini lkelerini Birlegik Devletler'e yneltmeye, Arap
dnyasmdaki tm Amerikan ip hayatml millileptirmeye, Amerikan bankalarinda ne kadar paralari
varsa hepsini ekmeye ve BirlegikDevletler ve israil'edost teki lkelere ambargo uygulamaya
agirdi. Toplantlya bagkanlik eden Cezayirli bakan, pratik olmadigi ve kabul edilemez oldugu ge-
rekesiyle bu teklfigeri evirmigtir.Yamani de, Krall'nin talimatizerine, Amerika ile her trl
ekonomik bagLn kopanlmasimn resmen beyam sayllacak byle bir teklifeyanagmadt; byle bir ka-
rar en azindan tm ilgili taraflariin son derece gvensiz sonular dogurabilirdi. Sonuta fke
iindeki Irakli delegeler toplantlyiterk etti ve tm ambargo plamni bir kenara biraktilar.
Irak digndaki Arap petrol bakanlan ise ambargoyu kabul ettiler ve amalan gereklegince-
ye kadar eyll aymdan baglayarak her ay retimin yzde 5 kesilmesini istediler: "Dost devletle-
re" ise kesinti yapilmayacak, petrol evvelce hangi dzeyde verilmiyse yine aym dzeyde verile-
cekti. Orada hazir bulunan diger dokuz bakan da kendi aralarmda gizlibir karar alarak "Birlegik
Devletler'e ambargonn en giddetle" uygulanmasim benimsedi. Ama,
"giderek
artacak bu ke-
sintinin zamanla BirlegikDevletler'e petrol ihra eden tm lkelere rnek olmasi ve kararda ka-
tilimiolan lkelerce de uygulanmasiydi." lkelerden birka1hemen bir duyuru yaparak kesinti-
ye yzde 5 ile degil yzde 10'la baglayacaklarmiilan etti. Ne apta olursa olsun retimde kismti
yapmamn tek bir lkeye uygulanan ihra yasagmdan daha etkill olacagmi dgnyorlardL Byle
dgnmelerinin nedeni de petroln 1956 ve 1967 krizlerindeki glbi her zaman iin bir yerden
tekine tagmabiliroluguydu. Aynca, kismti yapmakla petrol dzeyinin dgmg oldugu da kanit-
lanmig olacakti.Plan btnyle dgnldgnde acimasizdi; her ay kesinti yapilacak,aynca t-
ketici lkelere ifte standard uygulanacak ve btn bunlar petrol ithal eden lkelerdeki karars12-
ligi doruga 1kariparalanndaki tansiyonve rekabeti artiracakti.Planm ok belirgin olan diger bir
amac1 da sanayi lkeleri arasma daha igin baginda nifak sokmaktL
Kuveyt kentinde l 6 Ekim ve 17 Ekim'de yapilan iki toplanti brbiriyle resmen baglantill
degildi. Petrol flyatmdaki artig ve OPEC'in fiyat tespit otoritesini tmyle ele almastyla, aslmda
uzun sreden beri harekete geirilmig
"petrol
silahim kullanma" karan kendine zg ayn bir yol
I
I

571
I
I
 zerinde geligiyordu. The Middle EastEconomicSurveyguyorumu yapmigti: "Yeni Arap-srail
savagmm bir olasililda Arap flyat tespitilerininkararini bsbtn pekigtirdigi ve sertlegtirdigi
sylenebilir." ilerikisatirlardaise tarihi bir yetersiz beyanla gunlariyazmigti: "Byk olasilikla,
retimde yapilan kismti da petrol flyatlanm otomatikman daha da yksege ekecektir."
Kuveyt toplantilarimtakiben olaylar hizla geligmeyebagladt. 18 Ekim tarihinde Nixon ka-
bineyi toplad1.Kabine yelerine gylesylecekti: "atigmanm uzayacagive Sovyetler'inArap-
lar'a yardimi artiracagt anlagildiktan sonra Sovyetler'in Israilaskeri dengesini bozma girigimleri-
ne engel olmamizve harekete gememizgerekiyordu.Bu nedenle geen hafta sonu Israil'eyar-
. dim in program yapmaya bagladik." Bunlarisyledikten sonra bir nceki gn Saggaf ve teki-
1erleyaptigt tartigmalariammsayarak konumasmi gylesrdrecekti: "Arap digigleribakanlany-
la dn yaptigtmiz toplantidaateykese sicak baktigimizi ve BM 242 no'lu kararnameye dayanan
bir barig anlagmasindan yana oldugumuzu a1kabelirttim. Yardim abalannaAraplar'm tepkisi
bugne kadar frenlenmig oldu. Onlarlailigkimizi bugne kadar oldugu gibi bundan sonra da bir
atimaya meydan vermeyecek gekildesrdrmeyi mit ediyoruz."Bu szlerle Nixon bir hayli
iyimser davranmigt1.
19 Ekim'e rastlayan ertesi gn Nixon Israil'e2,2 milyar dolarlik bir yardim paketi verilme-
sini teklifetti ve bunu aika kamuoyuna duyurdu. Aslmda bu neri iki gn evvelden kararlay-
mig, bu konuda, duyurudan haberdar olduklan zaman gagmamalarl iin birka Arap lkesine de
bilgiverilmigti. Bundaki strateji Misir ve Israil'inbirhirlerine stn konuma gelmelerini engelle-
mek ve bunun iin arada denge saglamaktt. Bylece her ikisinin de mzakere masasma gitmek
iin sebepleri olacakt1.Ayni gn Libya, BirlegikDevletler'e yaptigt tm petrolseykiyatmaambar-
go koydugunu ilan edecekti.
20 Ekim Cumartesi sabah1saat 2'de Kissinger bir ateykes forml iin Moskova'ya hareket
etti. Uagabindiginde daha bagka gagirticihaberlerle kargilagti. Israil'eyardimteklifinigrenen
SuudiArabistan evvelce belirttigi kesinti miktarim ok daha ileriye gtrmg,Amerika'ya yapt-
lan tm petrol sevkiyatmi, en son variline kadar durdurma karan almigti.tekiArap lkeleri de
ayni geyiya pimdiden yapmiglardlya da yapmak zereydiler. Demek ki artik petrol silahl tam an-
lamiyla sav4 alantna sokulmugtu,Kissinger'in deyimiyle bu bir antaj silahlydi." Otuz
"siyasi

yillik savag sonu petrol dzeni son kez lmgt.

Ambargo tamamen bir srpriz olarak gelmigti.Bir Aramco Sirketi bagyneticisi "Ambargo
olastligtaklimm ucundan bile gememigti. Ben bir savag ikmasihalinde BirlepikDevletler eger
Israil yanlisi olursa Arap lkelerindeki ABD girketlerinin mutlaka millilegtirilecegini dgnmg-
tm, o kadar" demigti. BirlegikDevletler hkmeti de delillere ragmen ambargo ihtimalini hig
dgnmemigti. Ashnda Arap dnyasmda yaklagikyirmi ylldan beri
"petrol
silahi" hakkmda yapi-
lan tartigmalar,bagarisizlikla sonulanan 1967 girigimi, 1971'de Tahran grgmeleri strasinda
savrulan ambargo tehditleri, 1973 baglannda Sedat'm
"petrol
kozundan" halk nnde aika
bahsetmesi ve nihayet 1973 yllinin agin gerginpetrol pazan ambargoyu hatira getirecekyeterli
sebeplerdi. Ancak gurasi kesindir ki, Faysal'in Sedat'la yaptigt konugmalarm dogasi ne olursa ol-
sun, Sedat'a ne gibi vaatlerde bulunulmuy otsa da, gerek Faysal gerekse teki tutucu Arap lider-
ler, gvenlikleri iin tek dayanaklan olan BirlegikDevletler'e kafa tutmay1kolayca gze alamaz-
lardt. Ayrica gunu da sylemek gerekir ki, her ne kadar gokeolsalar da eger BirlegikDevletler s-
rail'e yardim gndermeseydi,bunu hayretle kargilarlardi. Durumu degigtiren ve sonuta Ameri-
ka'ya kargi uygulanan retim kismtilarmi ve ambargoyu asil krkleyen sebep srail'eyapilan ye-
ni yardimm Azor'daki Laies Havaalam'nda 1kanrzgr sonucu aiga ikmasive 2,2 milyar do-
larlik yardim paketiydl. Bazi Arap liderlerin dgncesine gre eger harekete gememig olsalardi
bazi rejimler yllalma tehdidi ile kargi karplya kalacakti. Amerika'nm Israil'everdig destegi halk
nnde a1kbir gsteri gibiyapmasi,Amerika'ya karplymiggibigrnmekiin ok fyi bir baha-
ne olmugtu.

572
 20 Ekim gn meydana gelen ve insanlarm tag kesilmesine neden olan olaylar ambargo-
dan ibaret kalmad1. Pazar gn sabahl, henz Moskova'da olan Kissinger bir gece evvel Was-
hington'da olup bitenleri grenecekti. "Cumartesi GecesiKatliami" diye anilan ve Nixon iin
bagkanligmm en kritik am sayllan olayda, Nixon, Watergate skandahntsorugturmakiin greve
getirdigi, Bagkan'inofisindeki gizli teyp kayltlanm mahkemeye sunan kendi zel
"hukuki
igler
sorumlusu" Archibald Cox'u iten atmigtir. Eu bantlann nasil ele getigikonusu Bagkan'la Sena-
to'nun arasmi amig ve aralarindaki mcadeleninodak noktasi olmuytur.Bagkan bu bantlar ne-
deniyle birok karanhk yasadigi olaya dogrudan katilmakla sulanmigtir.Kovulmaolaymdanhe-
men sonra, BagsavciElliot Richardson ve bagyardimcisiWilliamRuckelshausolayi protesto ede-
rek istifa ettiler. Beyaz Saray'm Kurmay BagkamAlexander Haig btn bunlan telefondaKissin-
ger'e gyleanlatlyordu: "Vegimdi burada gktencehenneme inmig gibiyiz."

ncSinif Haydutluk
Ortadogu'da silahlarm ateglendigt srede ve petrol yznden yaganan krizli haftalar boyunca
"bir
kigi" daha bagka iglerle meggul olmaktayd1. Bagkan Nixon bu ara
"baaktr"
denebilecek
zincirleme bir olaylar dizisi iindeydi: "ncsimf haydutluk" dedigi olayin sebep oldugu ve
hi beklenmedik gekildegelen Watergate skandallannmodak noktasi olmuytu ve btn zamam-
ni bu igler aliyordu. BirlepikDevletler "Teapot Dome" olaymdanberi buna benzer bir geyetanik
olmamigtl. Watergate rezaletinin Ekim Sava1esnasmda a1ga1kmasi, Amerikan halkmin kafa-
smda bir saplanti halini almasi, sava ambargo ve Amerika'nm yapabilecekleri zerindeki etkile-
,

ri ve nihayet Amerika linde egitlibakig ailanna yaptigt etkiler hepsi bir araya gelerek dnya
sahnesinde garip, srrealist boyutta bir dramm yaganmasma neden olmugtu. .rnekolarak 9
Ekim tarihi gsterilebilir. Eu tarihte aresizlikiindeki GoldaMeir, yardim igin pahsenNixon'a
yalvarmak zere Washington'a gidecegini duyurmuqtu. Bu haber Nixon'a ulagtigmda,Nixon
Bagkan YardimcisiSpiro Agnew'un istifa igi zerinde aligmaktaydi. Agnew Nixon'dan kendis
iin bir dampmanhk igi bulmasini istemigti ve GelirlerDairesi'nin kravatlan lin ne kadar para
harcadigi hakkmda sorugturmaatigindan yakinmigti, 12 Ekim tarihi st dzey Amerikah so-
rumlularin Israil'insavagt kaybedebilecegini alg11adigive nasil yardim gnderilecegl telagindaol-
duklan gndr.Sorumlular birdenbire Beyaz Saray'aagnhyor; Kissinger bunun
"hayra
alamet"
bir agri olmadigini sylyordu. Su toplantida Nixon yeni Bagkan Yardimcist olarak Gerald
Ford'u takdimedecekti.
Su olayl izleyen haftalarda Nixon zaman zaman kendi kigiselbunalimlanndan slynlip braz
rahatltyorsa da sonunda yine dnya krizine muhatap oluyordu. Bu gnlerde Amerikan dig politi-
kasmin etkin kontrol Henry Kissinger'in eline b1takildi. Kissinger Gvenlik Konseyi zelYar-
dimciligl'ndan bagka DigigleriBakanligt'na da atanmigti. Gemigte Kissinger iki farkli kesime hiz-
met vermigti. Harvard'm Harvard Sami Irklan Mzesi'nden kiralanmig bir meknmdafaaliyet
gsteren Harvard Uluslararasi ligkiler'de ve Nixon'un getin rakibi NelsonRockefeller'in yanin-
da ahgmigt1. Kk bir ocukken Nazi Almanyasi'ndan Amerika'ya kaan bu Yahudi gmen,
bu eski profesr, bir vakitler en byk tutkusu kamuda sertifikah muhasebecilik yapmak oldugu
halde gimdi Watergate'in garip, tutarsiz labirentlerinden geip, Bagkanhk otoritesinin atlama-
smdan da Otr, _Amerikan hkmetinin megrulugunun tek temslcisiolmuytu. Halk zerinde
biraktigl olumlu kiilik izlenimi giderek daha byk boyutlar kazandigmdan, onur kaybma ugra-
mig Bagkanliginyarattig1boglugu kapayabilirdi. Amerika'ya duyulan gveninciddi gekildesarsil-
digt bir dnemde; Washington, medya ve dnyanm drt bir yanindaki bagkentler iin otorite ve
devamhlik a1smdankendisine mutlak ihtiya duyulan egsiz bir ahsiyethaline gelmigti.
Grndg kadarlyla pek ok geyolup bitiyordu. Medya ve halkm kafast agin derece yk-
lyd. Ancak, yine de Watergate ve Bagkan'm inde bulundugu durum Ortadoguve petrol

573
l
I
i

dogrudan etkilemig, her ikisi stnde de ok byk sonuglar dogurmustur. Eger ortada gerek-
ten kuvvetli bir Amerika Bagkani olsaydive 1972 seimlerinden sonra Misir ile Israilarasmda
diyalog kurmay1 bagarsaydi belki de Sedat hbir zaman savaga girmeyecekti. Su varsaylm en
azmdan tartigilabilir. Aynca akli bagka yerde olmayanbir Bakan belki enerji konusuna daha et-
kin yaklagabilirdi. Savagbagladiktan hemen sonra Nixon o derece megguld ve itiban o kadar
sarsilmigtiki, sorunlarla bag etmek iin bir bagkandan beklenen liderligi gstermesi, petrolcler-
le ve Amerika'ya ailan ekonomik savaglave de Rusya'yla bag etmesi olanaks1zdi.Yabancilider-
lere gelince, kismen aligkanlikkismen gsteri, kismen trajedive kismen de dehget haline gelmig,
Amerikan politikaslylaAmerika'nm Bagkanlik itibanm bu denli kknden sarsan garip Waterga-
te igini anlamalanna imkn yoktu.
Watergate olayi aynca, 1970'li yillann enerii sorunlanntda beraberinde getirmigti:Ambar-
go, "Cumartesi Gecesi Katliami" ve Ekim Savagi'mn aym zamana rastlamast orada bazi mantiki
baglantilar varmig gibi gzkt. Olaylar sisli, esrath bir gekilde birbirine kanglyor, bu izlenim in-
sanlarda derin gpheler yaratlyor, bu da birtakim casusluk teorilerinibsbtn pekigtiriyor, b-
tn bunlar bir araya gelip mevcut enerji sorunlarma daha rasyonel yaklagimi engelliyordu, Bazi
kipiler Kissing.er'inAmerika'nin iktisadi konumunu dzeltmek iin Avrupa ve Japonya'ylaanla-
arak petrol krizinin stesinden geldiginisavunuyordu. Diger bazilari ise Nixon'un savagi kasten
baglattigma ve ambargoyu da kasten tegvikettigine, bundaki amacm Watergate olaymi unuttur-
mak olduguna inanmigti. Petrol ambargosu ve bazi petrol girketlerinin gayrimegru kampanya ba-
giglari, kamuoyuna gre, Bagkanlik SeimiKomisyonu'nun petrol girketlerindenekip aldigi ya-
sadigtkazancm bir paras1ydi.Bu sylentilerinpetrol girketlerineduyulan geleneksel gvensizli-
gifazlastyla artirdigt kugkusuzdur. Bu sylentiler aynca, birok kiinin Ekim Savagi,ambargo ve
enerji krizini petrol girketlerininintikam iin ikardigmisanmalanna neden olmuytur. Ortaya
atilan tm bu grgler ok uzun mrlyd ve Ekim Savagi'ndanve Nixon'un Bagkanlikdne-
mindenbile ok daha uzun yaadl.

Teyakkuz Durumu
Riyad'da, 21 Ekim gleden sonra, "Cumartesi Gecesi Katliami"m izleyen gn, SeyhYamani
Aramco Bagkam Frank Jungers'lebir araya geldi. Bu kargilagmada Yamani, birka gn nce Su-
udiler'in Aramco'dan istedigi ihracat ve gnderilecek yerler hakkmdaki bilgisayar verilerini de
inceleyerek Suudiler'in uygulayacagi kesintilerin ve ambargonun temel kurallanm tespit etti.
Sistemin uygulanmasimn ok karmapk olacagmi kabul ediyordu. Ancak Suudilerkararliydi ve
bu igin polisligni yapmalan igin Aramco'nun yamtmi bekliyordu. Suszleri de ilave etti: "Aram-
co'nun bu kurallari en kk gekildeihlali halinde, giddetlekargihk greceklerdi."Konugmamn
bir yerinde Yamani igle ilgili ayrmtilari birak1p Jungers'edaha felsefi bir soru sordu. Acaba kendi-
si duyduklarmdan hayrete kapilmig m1ydi?Jungers pu yaniti vermigti: "Hayir, hayret etmedim,
yalmz bu kismti bizim tahminimizden daha byk."
Bundan sonra Yamani zerinde dura dura bir bagka soru yneltti: "Bu haber sizi pagirtma-
digina gre acaba bundan sonraki hareketimiz gagirtacakmi?"
"son-
Yamani ile yaptig konugmadaki izleniminden ve duydugu tek istihbarattan Jungers
raki hareketin" ne olacagim tahmin etmigti: "Diplomatik iligkilerde kopma olmasa bile Ameri-
kan tesislerinintm millileptirilecekti." Yamani, Jungersile yaptigi son nemli konugmada bu-
na deginmly, "Bundan sonraki adim bugnknn benzeri olmayacak" demigti.
Arada.geen zamanda Kissinger ve Ruslar ateykes plam aligmalarmi tamamladilar.Ancak,
uygulamginm ilk birka gnnde ortaya bazi przler ikti. Ne Israillilerne de Misirlilar ateyke-
se uymuyordu. Ayrica, yeni bir geligme olmug, Mistr'in ncOrdusu'nun ele geirilmesi ve-
ya imha edilmesi ihtimali belirmigti. Daha sonra Leonid Breinev'den Nixon'a patavatsiz dille ya-

574
 zilmig tahrik edici bir mektup geldi. Sovyetler Birligi, ncOrdu'nun imhasma izin vermeye-
cekti. Bu yapildigttakdirde Sovyetler'in Ortadogu'daki itiban da zedelenir ve Xissinger'in szle-
riyle Brejnev
"aptal
durumuna dgerdi." Brejnev Amerika'dan ortak bir Amerikan-Sovyet gc-
nn iki tarafiaylrmak iin harekete geirilmesinitalep etti. Amerika'nm igbirligiyapmamasiha-
linde Sovyetler kendi bagina devreye girecekti.Brejnev mektupta kt bir ifadeyle
"bunu

aika
sylyorum" demigti. Su tehdit ok ciddi olarak yorumlandi. Sovyet hava birliklerinin tetikte ol-
dugu zaten biliniyordu; aynca Akdeniz'deki Sovyetgemileri dgmanca bir tavirlasulardaseyre-
diyordu. Acaba hedefieri Misir miydi?
Gece yansi ge bir saatte Amerika'nin en lademl yarim dzine Milli Gvenlik elemaniaci-
len toplantiiin Beyaz Saray'a agr11dive "Degerlendirme Odast"nda bir araya geldiler.Nixon,
Alexander Haig'in istegi zerine toplantiiin uyandinlmad1. Haig Bagkan'in toplantlyakatilma-
yacak kadar
"gergin"
oldugunu sylemigti. Toplantlya katilanlardan bazilan Bagkan'1salonda g-
remeyince bir hayli gagirdilar. Toplantlya agrilansorumlulara asikbir suratla Brejnev'in mesajmi
kisaca zetledi. Dogrudan bir Sovyet askeri mdahalesine gz yumulursa, bu tm uluslararasi
dzeni alaagi ederdi. Brejnev'in SovyetlerBirligi'nin, Watergate'le ylpranmig Bagkanlik duru-
mundan yararlanabilecegini sanmasma izin vermemeliydiler. Panik iindeydiler. Bunun daha
bagkasebepleri de vardi. Son birka saat iinde BirlegikDevletler istihbarati uzun zamandirizle-
digi Misir ve Suriye'yesilah tagiyanSovyet nakliye uaklanmn izni
"kaybetmigti."
Hi kimse
uaklann gimdi nerede oldugunu bilmiyordu. Acaba, teyakkuz durumundaki havacilan alip Si-
na'ya gtrmekzere yine Sovyet slerine mi dnyorlardi?
Beyaz Saray'mDegerlendirmeOdasi'nda toplananyetkililer sonuta risklerin birdenbire
fazlalagtigtsonucunavardilar. BirlegikDevletler Brejnev'in kafa tutugunakararli bir gekildekar1
koymallydi. Kuvvetekargi kuvvetle yanit verilecekti. Amerikankuvvetlerinin haz1r oldugu me-
saji merkeze biraz da gigirilerek ulagtinldi. Bu, 25 Ekim sabahmmilk saatlerinde Amerikan aske-
rinin tm dnyaya nkleer uyan yapacagi anlamindaydi. Mesa) aikti. BirlegikDevletler ve Sov-
yetler Birligiartik birbirlerinden tamamenkopuyor, birbirine kargi aika dgman oluyordu. K-
ba krizinden bu yana byle bir olay hi yaganmamigti. Diger taraftanyanh; bir hesap nkleer a-
tigmayayol aabilirdi. Bu nedenlerle son birka saat ok gergin geti.
Ne var ki ertesi gn Ortadogudaki atigmaduracak, Misir'm ncOrdusu yardim ala-
cak ve ateykes hayata geirilecekti.Btn bunlar tam zamanmda olmuytu. Sper glerteyak-
kuz dutumundan 1ktilar.iki gn sonra da Misir ve srailli askeri temsilcileryirmi beg ylldan be-
ri ilk defa olarak kargi karplya konugmak iin bir araya geldiler. Bu ara, Misirve BirlepikDevlet-
ler de aralannda yeni diyaloga girdiler. Bu olgularm her ikisi de bir yll nce Sedat ilk kumarmi
oynadlgl zaman onun hedefleri arasmdaydL Nkleer silahlar lonma sokuldu. Ancak, Araplar yl-
ne de petrol silahim gndemdetuttu. Petrol ambargosu yerinde kalmig, bunun sonulan Ekim
Savagi'm ok aparak telere uzanmtytt

575
 30
"Ya amamiz lin Pazarhk"

Ambargo dnya petrolnde yeni bir 1gtnnigareti oldu. Nasil sava; generallere birakilmayacak
kadar nemli kabul edilmiyse, gimdipetrol de petrolclerin eline birakilmayacak kadar nemli

sayll1yordu. Artik petrol devlet bagkanlarmin ve bagkanlann, digigleri, maliye ve enerji bakanlan-
"arlanmn",

nm, Kongre yelerinin ve parlamenterlerin, dzenleyici ve petrol eylemcilerin ve

bilginlerin ve zellikle de, bizzat kendi itirazma gre 1973'ten evvel petrol konusunda hibir
ey bilmeyen, uluslararasi iktisat alanmda ise pek az geybilen Henry Kissinger'in en bagta gelen
igi olmutu. 1973ylhna kadar Kissinger'm en sevdigi alan politika ve byk stratejidit Ambar-
goyu izleyen aylarda yardimcilarma punu sylyordu: "Bana petrol varillerinden sz etmeyin.
Petrol varilleri veya koka-kola ggesi, bence fark etmez. Ben bu igten anlamam. "Ancak petrol
denen silah sahnede bellrir belirmez bu diplomasi cambazi, lulicml kinma sokmak iin herkes-
ten nce harekete geecektL

"Kayip"
"Arap petrol ambargosu" denen yeyin iki gesi vardi. Bunlardan daha genigkapsambsi tm pa-
zan etkileyen ve giderek artan retim kisitlamalandin Baglangitaretimin kesilmesi ve her ay
uygulanan kesintiye yzde 5 eklenmesi bunlardan bazilandir. ikincige, nceleri sadece iki l-
keye, BirlegikDevletler ve Hollanda'ya empoze edilen topyeknpetrol ihra yasagi idi, ki bu ya-
sak sonradan Portekiz,GneyAfrika ve Rodezya'ya kadar genigletilmigti.Bu ambargo garip bir
manevrayla sonralan BirlegikDevletler'in Dogu Yanmresi'ndeki askeri kuvvetlerine kadar uza-
nacakt1. Bunlann iinde ambargoyu koyan devletlerin korunmasmdan sorumlu Altinci Filo da
vard1. Bir olasilkla petrol girketleri Altmci Filo'ya ambargo uygularken bir taraftan da onlara
kirplyor", bylelikle eksik kalan petroln bagka kaynaklardan saglanacaginiima ediyordu.
"gz

Ne var ki byle yapmi otsalar dahi Pentagon, ucu Amerikah kuvvetlere dayanan onca byk as-
keri kriz gnlerindebu gz kirpmayi kabullenemedi ve reaksiyonunu lkelenerek gsterdi. Gz
kirpma olaytm Kongre de grmemig, bu yzden Savunma Bakanligi'na kargt yapilan bu davram-
1 crm kabul edecek gekilde yasada degigiklik yapmigti. Bu ara ABD, askeri glerine kendi

kaynaklarmdan yeni ikmal yapmlytt.

1973 Kasim ayi baglarmda petrol silahmi kullanma karano ilk aldildan gnlerdeArap pet-
rol bakanlan, diger lkelere yaptiklan kismtiyt arttrma karari aldilar. Acaba gerek petrol kaybi
ne kadard1? Ekimin ilk yansmda elde mevcut petrol toplaminingnde 20,8 milyonvaril oldugu
anlagilm14ti.Ambargonun en giddetleuygulandigi aralikaymda ise bu toplam gnde 15,8 varile
indi ki, pazarda stokun gnde 5 milyon varil gibibyk bir kayip verdiginin igaretiydL Demek ki
bu dnemde Birlepik Devletler'deartik hi yedek petrol kalmamigt1. Yedek petrol yoklugu, alti
yll nce, 1967 Alti Gnlk Savagt'nda oldugu gibi bu defa da politika ve petrol dinamizminde
byk degigiklik olacaginm i areti idi. Amerika'mn yedek petrol kapasitesi, her sava; sonu kri-

576
zinde oldugu gibi,II. Dnya Savagi'nda da Batt dnyasimn enerji gvencesimaritndatek ve en
nemli ge oldugunu kanitlamigt1.Ve gimdi bu marj artik yoktu. Yokoldugu in de Birlegik
Devletler dnya petrol pazannt etkilemede elindeki en nemli kozu kaybetmig demekti. Diger
reticiler, fran'mnderliginde, gnlk retimlerini 600.000 varil artirmayi bagardt, Irak ise, Bir-
legik Devletler'e iktisadi savag amak nerisinde bulundugunda bu teklifidiger Arap liderlerce
reddedildiginden, onlara ksmgt. Ksmekle de yetinmeyipretirnini artirmig ve dolayislyla
kazanci da artm14ti.Irak'm Saddam Hseyin'iise SuudiArabistan ve Kuveyt hkmetlerine ver-
yansm ederek, onlari "Amerika ile ve Amerikan tekelciligiylebaglant11ar1herkese bilinen ege-
men evreler"olmakla suluyer, ayrica Avrttpa'ya ve Japonya'ya petrol kesintisi yaparak onlan
yeni bagtan msibet Amerikalilar'm kollanna atmakla itham ediyordu.
Diger yerlerin retim artlyi aralik ayt gnlk net kaybmm 4,4 milyon varil oldugunu gs-
termigti.Bu, iki ay nce dnyada" mevcut toplam5,8 milyon varillik gnlk artigm yakla-
"hr

ik
yzde 9'u demekti. Bu kaylp baglangtta pek byk degilse de etkisi zamanla hissedildi. Bu,
uluslararas1 ticarete sokulan petroln yzde 14' gibi kmsenmeyecek bir miktardi.Ayrica,
dnya petrol tketimininyllda yzde 7,5 artmasi da bu kaybm daha ciddi etkiler yaratmasma
neden olmugtu.
Kayiplarmboyutlan ve smirlan ise ancak bunlar gerekleptikten sonra greniliyordu. Petrol
k1smtisinmkarmaasi iinde mevcut petrol miktan olarak verilen rakamlarm dogrulugu da gp-
heliydi. Ayrica kaylplann abartilarak bellrtilmesi ynnde bir egilim vardt. Buradaki kangikhk is-
tihbaratmeligkiliolmasmdan ve degigik kaynaklardan gelmesindendi,ikmalkanallannm fazla
ykl olugunun ve giddet olaylari bozulmasmm da bunda rol vardir. Ortada yanit bekleyen bir-
ok soru vardt Cevapstz kalari bu sorularhalktaki korku ve tedirginligidaha da artinyordu. Aca-
ba petrol kesintisi ileriki aylarda daha da artacak miydi? Ambargoya tbi tutulacak daha bagka
lkeler de var miydi? "Tarafsiz",
"tercihli" "en

ve tercihli"diye kategorilere aynlmiglkelerden

bir kategoriden brne kaydmlacak lke var miydi? yidavram; nedeniyle Araplar'm daha ok
petrol vererek dllendirecegi
"tercihli"
lkelerden acaba
"en
fazla iltifata mahzar lke" katego-
risine geen olur muydu? Geri kalan lkeler daha piddetli yaptinma mi tutulurlardi?
Sphesadece bu konularda da degildi. okgpheliolan bagka bir konu daha vardL Son in-
celemeler petrol ihracatilannm sadece kazan gzettiklerini gstermigti.1967de ise toplam
kazanIanmn dgtgn grmgler ve bu nedenle ambargoyu kaldirmiglardi. Kral Faysal, bu
olaydan ders aldigi iin, en az 1972'lere kadar petrol silahmasarilmada olduka tereddtldav-
ranmigtir. Simdi ise, varil bagma fiyatm roket hizlyla ykseldigi bu gnde, ihracatllar Resintiyi
ne hacimde yapsalar da yine toplam kazanlan artmig olacakti. Daha az satigyapsalar bile daha
ok kazanacaklardi. Kazanlarma bakip kesintlyi sresiz yapmalari veya eksik varilleri pazara
hi srmemeleri de sz konusuydu ki, bu kronik kitlik, sresiz korku ve hatta fiyatlarm daha da
artirilmas1demekti.

retimdePanik
1973'n o unutulmaz son aylanndaki poke edici petrol fiyatmdan daha rekor bir fiyat reetesi
gsterilebilirmiydi? Bu reetedeki maddelersavag ve dehget, petrolde kesinti, ambargo, kitlik,
aresizlikle kivranan tketici,ufuktaki yeni kesintiler ve Araplar'm artik hi petrol retmeyecegi
korkusu idi. Herkesi etkileyen bu korku ve gphe ok kapsamliydi ve insanlari sadece kendileri-
ni dgnmeye zorluyordu. Gerek petrol girketlerive gerekse tketicilerilgLn glbi yedek petrol
pegindeydi ve petrol sadece gncel ihtlyalan iin degil, ne getirecegi bilinmeyen flerisi iin
stoklamak amaclyla da istiyorlardi. Panige kapilarak yapilan her petrol aligveri i pazarda fazla-
dan bir talebe neden olmuytur. Alicilar bulabildikleri her egitpetrol ne olursa olsun satm ala-
bilmek iin aresizlikiinde mcadeledeydi. O gnlerde gvenilr miktarda petrol olmayan ba-

57
gimsizbir rafinerici bu konuda sonradan.gunu sylemigtir. "Sadece petrol iin pazarlik yapmi-
yorduk. Yagamimiziin de yapiyorduk."
Pazarlik, fiyatlan daha da yksege ekti. 16 Ekimanlagmasma uyarak ranpetrol o tarih-
te varill 5,40 dolardan sattl1yordu. Kasim'da ise Nijerya petrol l 6 dolardan fazlaya sattlmaya
bagladi. Arahk ortalarmda pazan smamak iin ranbyk bir aik artirmayapmaya karar verdi.
Teklif edilen flyatlar gerekten inamlmayacak kadar yksekti. Petrol varili 17 dolardan satilmig-
ti, ki bu 16 Ekim ncesini fiyatmm.yzde 600 fazlas1ydi.Daha sonra, sylentilerle gigirilmive
ustalikla organize edilmigbir Nijerya aik artirmasinda, petrol satm almada deneyimsiz bir Japon
ticaret firmasi, Japonya'nmpetrol stokuna yardimci olacagt telkini ile seksen kadar girketlereka-
bet ederek bir varil in 22,60 dolar teklif edecekti. Olaylarm akigi ticaret firmasimn bu fiyata
hibir zaman alici bulamayacagmi gsterdive aliveri gereklegmedi; ancak o zaman hi kimse
bunu grenemedi. Ancak o ara raporlardaha bile yksek fiyatlar teklifedildigini gsterlyordu.
Ambargo ve sonulan endstri lkelerinin sosyal yapisma kadar igleyen goklara sebep ol-
muqtur. Roma Kulub'nn karamsar yz bile bsbtn karamsar olmuytu. Olaylar, sonunda
E.E Schumacher'n gerekten iyi bir mneccim oldugunu kamtlamigti. Schumacher'inpetrol ta-
lebinin gelecekte hayal edilmeyecek kadar byyecegini ve sonunda Ortadogu'ya bagiml111k
tehlikesi doguracaglnl feryat ederek sylemekte hakh oldugunu gstermigti. Small is Beautiful
(Kk Gzeldir) baghkh, yazan birka yild1r gizlitutulan kitabin tam zamanmda, 1973'te ya-
ylmlanmasiyla kendisinin kontrolsz byme yanhlarma kargi olan kesimin iyi bir szcs oldu-
gunainanmigti. Schtimacher1950'ler ve 1960'larda hkim olan "Byk Daha Gzeldir" felse-
fesinin savunucusuydu. Simdi, yagaminm bu ileri ylllarmda bu nl Kmr Sampiyonu, bu
Enerii Krah artik gnn adamt olmugtu. Kitabmm baghgi ve yaptigi yorum -"daha
az daha ok-
tur"- ambargoyu izleyen yillarda evrecihareketin en ok kullandigi deyim olmug, Schumacher
tm dnyada bir kahraman mertebesinegetirilmigtir.Kralie Elizabeth onu dllendirmis, Buc-
kingham Saray1'nda gle yemegine agirmigtir. Aynca Prens Philip'le de zel bir akgam yemegi
yemigti. Tm bu geligmelersonu Schumacher dnyaya beyanda bulunup "Parti sona erdi" diye-
cek, fakat hemen arkasmdan qu soruyu soracakti: "Acaba bu kimin partisiydi?"
K1thk dnemi kapida bekliyordu. En lyimser grglebile beklentiler i aici degildi. lktisa-
di byme yok olmug, inig dnemi ve enflasyon baglamigti. Uluslararasi para sistemi agm bir
zorlama ile kargt karplyaydt Byle ciddi bir gerilemedenkalkinmakta olan lkelerin zarar gre-
cegi kugkusuzdu ve aynca endstriye dayali demokrasilerin lositlanan ekonomik kalkmma y-
znden olumsuz politik etkilerle kargilaacagi da kara kara dgnlyordu. Ekonomik kalkm,
manm savag sonu yillarda sosyalyaama ayri bir pirilti getirdigiinkr edilemezdi Uzatmah eko-
nomik sorunlar, savagii ylllarda yaganan ve son derece kt sonular veren sinillararasi anlag-
mazligm yeniden doguu olabilir miydi?Bundan da te, dnyamn en nde gelen sper gc ve
uluslararast dzenin dzenleyicisi olan BirlegikDevletler artik savunmaya ekilmigti ve bir avu
kk ulus taralmdanapagilanmaktaydi, Yoksa artik uluslararasi sistem zlyor muydu? Ba-
ti'mn kg dnya dzensizliginin kamdmaz ykseligimi olacakti? Tketicilere gelince,bun-
lar bireysel olarak flyat artiplatindan, ceplerindeki paramn tkenmesinden ve abgkm olduklart
yagam tarzmin bozulmasmdan gikyetetmeye bagladilar. Yakmda bir iginn kapanmasmdan
korkuyorlardi.
Ambargonun battli Avrupalilar ve Japonlar'mruh sagligi zerindeki etkileri gergektenok
dramatiktir. Yaanan kokugma onlan hemen anmda aclyla dolu savag sonu yillarimn yokluk ve
kithgma gtrd. 1950'ler ve 1960'lardaki ekonomik baanlan pimdi onlar iin tehlike demek-
ti. Bati Almanya'da Ekonomi Bakanhgl petrol tahsisigini stlenmig ancak kendisini derhal daya-
mimaz zntler iinde kivranan sanayicilerden gelen bir teleks denizi iinde bulmugtu. ilk te-
leks, en hareketli sezonunda olan gekerkamigi sanaylinden gelmigti.Yirmi drt saat bile mazot-
sui kaldigi takdirde, tm operasyonlarm duracagt ve gekerin tpler iinde kristalize olacagt bil-

578
dirillyordu. Almanya'mn geker sanayiininiglemez olup, rezervlerinin pazarda ebediyen kaybol-
mast korkun bir kbus olurdu. Bu nedenle gekerrafinerilerine yeterli miktarda mazot tahsisi
yapildi.
Ambargo Japonya'yadaha da byk bir pok olarak geldi. Saghkh iktisadi bymenin lke-
ye kazandirdigt zgven birdenbire parampara olmugtu. Durumun kendilerini de ylpratacagi
yolundaki eski korkular geri gelmigti. Simdi Japontarkendilerine soruyordu. Acaba gsterdikleri
onca abaya,abgip didinmeye kargin yine fakir mi olacaklardi? Ambargonun yarattigt korku
halkta gida yoklugu panigini ategledi ve on dokuzuncu yzyll sonu ve yirminci yzyil balarmda
Japon hkmetlerini sarsan korkun
"pirin
isyanlarmi" animsatt1. Taksi gofrleri fkeyle gste-
rler yapti; ev kadmlan telay iinde amagir deteriam ve tuvalet kgidi stoku yapmayakoyuldu-
lar. Bunlararasmda bazen iki yillik ihtlyacindan fazla satm alanlar da oluyordu. Hkmet kont-
ro1 ele almamig olsa belki tuvalet kgidi flyati da tipki petrol gibi drt katma ikacakt1. Sonu
olarak Japonya'dakpetrol sikmtisma gimdi bir de tuvalet kgidt sikmtisi eklenmigti.
BirlegikDevletler'de Amerikan karakterinin icabi ve yaganan deneyimler nedeniyle kkl
bir inan hkimdi. Su nedenle 1973 Ekimi'ne kadar Amerikan halkimn byk bir kismi Ameri-
ka'nin petrol ithal ettiginibile bilmiyordu. Ancak sadece birka ay gibi kisa bir sre iinde Ame-
rikan motorlu ara srcleri anlayamadiklart bir nedenden dolayt perakende benzin flyatmm
yzde 40 arttigim greceklerdi. Hibir maldaki fiyat degigimi, petroldeki kadar somut, ani ve de-
rin etkili olmamigtir. Srclerartik depoyu doldurmak iin daha ok para sarf ediyor, bazen de
gnde bir defa benzinin fiyatmm ykseltildigi istasyonlara ugramadan geiyordu. Ancak zaman-
la Federal Enerji Ofisi'nin
"petrol
kesintisi nlemleri almacagLnt" resmen duyurmaslyla, ki bu
kuyruklari" demekti, petrolsikmtisiartik ok daha somutlagmig,gzlerden saklanamaz
"benzin

olmugtu.
Benzin kuyruklari ambargonun ve bu uygulamanm dogrudan dogruya Amerika'mn igi ol-
dugunun aik sembolyd. BirlegikDevletler'de ambargodan hemen evvel pazarda giderek
'en

bymekte olan s1kmt1nedeniyle bir tahsis sistemi uygulanmigti ve gimdihalk bunu, ambargo-
yu bir igaret diye yorumluyordu. Ashnda tahsis sistemi petrol lke dzeyinde dengeli olarak
dagitmak in uygulanm14tir.imdiise beklenetiin tersi sonu vermigti ve benzin, ihtiya olma-
yan bir yerden ihtlya duyulan bir yere aktar11amlyordu.Gazetelerinve sylentilerin abattarak
belirttigine gre, Amerikalilar kendi benzin korkulannm stne amagir deteriam veya tuvalet
kgid1 iin degil, dogrudan benzinin kendisi iin atillyordu. Srcler eskiden depodaki benzin
"bitene"
kadar arabay1srdkleri halde, gimdi depolarm agzina kadar
"dolu
olmasma" dikkat
edlyor, bir dolarhk benzin eksigi olsa bile hemen salm allyor, bylece benzin kuyruklarmm uza-
masina neden oluyordu. Bu ihtiyath davranmak saylltyordu. Srclerdenhibiri sabah kalkti-
gmdahi benzin kalmadigt szn duymak istemiyordu. Bazi benzin istasyonlarmda benzin
tahsisati,zamanla haftanm gnlerineve plaka numaralarmintek veya ift oluguna gre dzen-
lendi. Bir iki saat kuyrukta bekleyen ve bu sre iinde motorlari aligan, sinirleri de adamakilh
gerginlegensrcler bazen salm alabildikleri benzinden bile daha ogunu bekleme strasmaa
yaklyorlardi. lkenin birok yerinde benzin istasyonlan "zrDileriz, Bugn Petrol Yok" levha-
si astyordu. Daha on yil evvel petrol bollugu yillarmda indirim yapildigt, istasyonlarin birbiriyle
"benzin
savagi" yapt1giammsanirsa, bunun ne kadar farkli bir durum oldugu anlagihr.Ambargo
ve sebep oldugu kitlik Amerika'yt kendi gemigindenpaldir kldr koparacak, bu deneyim
Amerikah'nm gelecegine olan gvenini kknden sarsacakti.

"Et Fiyatlari"
Richard Nixon sarsilan bu gyeni yeniden kazandirmaya ahyacakti. Kasimbaglannda, enerji
konusunun tartigildigtbir oturumda bir kabine yesi resmi devlet binalarmda karartma yapilma-

579
sini nerdi. Bu neriye yasa ve dzene ok merakh olan Saym Bagkan, kendisinin ok daha il-
gin, daha kapsamli bir fikri oldugunusyleyerek tepkigsterdi.7 Kasim 1973'te Bagkan olarak
korku ve dehget iindeki ulusuna enerji konusunda ok nemli bir konuma yapti. nerileriok
egitliydi.Yurttaglar termostat.ayarlanni drp arabalanni kompulan ile or tak kullanmallydt,
evresel standartlan gevgetmek, kmrden petrole dnme abalannaengel olmak iin kendisi-
ne yetki verilmesini isteyecek, aynca bir de Enerii Aragtirma ve Geligtirme Idaresikuracaktt.
Proje Bagimsizligtadlyla byk, yepyeni bir tegekklkurulmasim istedi. "Gelinhep beraber mil-
li hedefimizi saptayalim. Apollo esprisi iinde Manhattan Projesi'ni gerekleptirmek in aba
gsterelim. Bylecebu on ylhn sonuna gelmeden kendi enerji ihtlyacimizi yabanci enerji kayna-
gLna dayanmadan kargilayacak gerekli potansiyeli kazamnz" dedi. Nixon'un bu plamnt deger-
deyimini.kullanmak yetersiz olur. Plamn gereklegmesi ok fazla teknolojik
"hirslt"
lendirirken
ilerleme, tonlarla para isteyen ve yeni izilmigevrecilikyolundan ark etme arilamma geliyor-
du. Baykan'm kurmaylan kendisini bu konuda uyarm1, 1980 yllma kadar eneriide bag1mstzol-
malanmn olanakstz oldugunu, bu nedenle bu iddiada bulunup byle bir gey istemenin mnase-
betsizlik olacagini sylemiglerdi. Ne var ki son sz onundu ve kurmaylarmi dinlemedi. Kanism-
ca enerji artik hem bir kriz hem de yksekpolitika igiydi.
Bagkan ilk agamada eski enerji ari, ambargodan evvelki gnlerden kalma John Love't ip-
ten atti ve yerine Malye Bakam YardimetsiWilliam Simon'u atadi. Kabineye Simon'unyeni g-
revini atklarken, onu ncReich zamanmda silahlanma bakanligi yapmly olan Albert Spe-
er'le kargilagtirmigti. Syledigine gre eger o gnlerde Speef e Alman brokrasisini ynetme g-
c verilmeseydi Almanya ok daha nce yenilgiye ugrardi. Simon bu kargilagtirmadan biraz ra-
hatsiz olmugglbiydi.Nixon konugmasim Simon'a
"tam
yetki" irerdigini syleyerek srdrd.
Ne var ki Simon, Washington'un paralanmty, kavgaci havasi iinde bu yetkiyi hibir zaman
kullanamamigtir. Yeni enerji an kendisini hi bitmeyen, hemen her saat bagi toplananKongre
oturumlannda bulacakti. Su tr bir oturuma katilmak iin aceleyle toplantidaniktiginda,iki
ayn valiyle konugmasmm bitmedigini ammsayarak, geri dnp tekrar toplantiodasma yneldigi
olurdu. Bir gn aceleyle arabasma girerken kafasini arpti ve kafasl yanldi; derhal diklyattirmak
gerektigihalde komisyon bagkam oturumu erteletmemig, enerji an bey saat boyunca, kafasm-
dan yzne akan kanlara dayanarak, sorgu suale tutulmugtu. Benzin kuyruklarmm adim bagi
rastlandigt o aylarda sinirler o derece gergindi ki, Simon'un egi sonunda kocasmm ad1rn taglyan
hibir karneyi kullanmamak karanm aldi.
Idare, benzinin karneye baglanmasi iin yapilan srekli yakmma ve agnyakargi geldi. So-
nunda, sikinti daha da byyp sorun oldugunda, Nixon karnelerin basilmasim, fakat yimdilik
saklamp dagitilmamasim emretti. "Belki bu onlarm enesini kapatir" diyordu. Nixon idaresi po-
litika ve yeni programlar retmeyi srdrdg halde, Nixon pahsen kasith olarak krize tepki
gsteriyordu.Yardimc11armdanbiri, Roy Ash bir not yazarak Bagkan'i uyarmak istedi. Ash "Ge-
lecek bir iki ay iinde, gerek ve acil petrol sikmtismi ileri srerek baski yapmamamiz kanismda-
yim. Byle bir basklya magazin basmmm ilgmhklan da katilacagindan sonundagereksizve iste-
nenn tersi bir ener]i politikasiylakargilaabiliriz"demig ve gylesrdrmgt: "ylezannediyo-
rum ki birka ay iinde, enerji krizine bugn et fiyatlanna nasil baklyorsak yle bakacaglZ. BU-

gn nasil et flyatlan hkmetin srekli ve gnlk sorunu ise, petrol flyatlan da yle olacak, an-
cak Bagkan'm ugragacag1bir kriz olmayacakttr." Bu notu almca Nixon kendi el yazistyla iki ayn
yorum notu gnderdi. "Tamamen hakhsmiz" ve
"szleriniz
gok mantiklt" dedi. Ancak hallen
yagadqq benzin flyat artigt et flyatim kat kat agmigt1.Artik Amerikalilar'm Amerikall dogmakla
sahip oldugu haklar tehlikedegibiydi.
Bunun sulusu kimdi? Biroklari ambargodan, petrol sikmtismdan ve fiyat artiglarmdan
petrol sanayiini sulu tutuyordu.Petrol girketlerinden sonra ikinci sulu Nixon idaresiydi ve b-
yk eleptirl hedefi olmutu. Aralik ayi bagtnda, kamuoyu aragtirmacisi Daniel Yankelovich, Ge-

580
 neral Alexander Haig'e Bagkan'indikkatine sunulmak zere, Maliye Bakam George Schultz'un
istegiyle hazirladigt, kamuoyunda
"ilk
panik igaretleri" konulu bir memorandumgnderdi. Yan-
kelovich aiklamasmda
"memleketin
enerjisiz kaldigi.dgncesiyle halkm korku iinde oldugu-
nu" sylyordu."Baziolumsuz kopullarm bir araya gelmesiyle ve yanh; bilgilenme, gvensizlik,
kangiklik ve korkunun da bunlara eklenmesiyle, kamuoyunda ok tutarsizbir ruh hali yarattlmig
oldugunu" ilave edlyordu.Olumsuzsayilan kogullar iinde Watergate, petrol endstrisine duyu-
lan gvensizlik,i; hayatma gsterilengveninsarsilmasi ve nihayet Nixon idaresinin "byk
i-
lere fazla yakm olmasi" vardt. Petrolclge gvensizlik halkm petrol sikmtism1flyatlan ykselt-
mek iin petrolclerin bahane olarak kullandiglHl sanmasmdan ileri geliyordu. Yankelovich me-
morandumda "Watergate" olayinm millette kapsamh bir mitsizlik yarattigunve bir sonu ola-
"lkede
rak igler iyi gidiyor" diyenlerin oranmi Mayis 1973'teki yzde 62'den Kasim 1973'te
yzde 27ye dgrdgn yazlyordu.
Artik ortada apaik bir gerekvardi: Zaylf duruma dgm idare mutlaka "somut
bir gey-
ler" yapmahydi. Ne var ki petrol krizini dzeltmek iin skandaldan ok sars11migolan Nixon at-
tigt her adimda sadece halktan degil politika yapimcilarmdan da olumsuz tepkiylekargilaacaktt.
Digigleri'nin o gnk Yakitve Enerii Direktr Steven Bosworth ileride o gnlere deginirken
yle diyecekti: "Watergate nedeniyleortallkta genel bir fel havasi vardL Watergate Kongre'yi
ipnotize etmig, icra konseyini amurabulamig, Beyaz Saray'ida ne yaptiginibilmez, ortada dola-
Ir birakmigtL Herhangibir konuda politik kararm ne oldugunu ilk elden anlamak imknsizdi.
Artik Washington'da HenryKissinger digmda karar verici hibir mekanizma kalmamigti."
Kissinger'in bizzat syledigt gibiWatergate
"ok
baglibir ejderha idi." Nitekim bu ejderha-
ya yenik dgmeyen tek kigi de odur. Dig politikay1, petrol politikasi dahil, Watergate skandalma
bulagtirmamaya allymigtir. Ne var kl yurtii enerji politikast ayni ansa erigememigti. 1973 Ka-
I sim aymda, Beyaz Saray'dan bir brokrat idarenin enerji konusundaki son faaliyetlerinin basma
duyurulmasmi ve bunun tarihiniHaig ile tartiplyordu.Bu grgmede gyle diyecekti:
"lyice

anli-
yorum ki, Sirica dosyasma ait teypleringemige gmlmesi, kamuoyunun dikkatinin bu konu-
dan uzaklagtinlmasiiin pazartesign ok arpicibir flaghaber yayimlamallyiz." Bunu syler-
ken Nixon'un Oval Ofisi'ndekikayltlarm federal yargica verilmesi olaym1ima etmigti. Bundan
birka gn sonra Beyaz Saray danigmam Roy Ash ayni konuya deginerek Bagkan'm enerji konu-
sunda yapacagi beyanatm, hangi gn yapilmig olursa alsun basmda ilgiyle kargilanmayacagini,
ilk sayfada yer almayacagini syleyecekti. A1kladiginagre "Hibir gey Watergate olaylm unut-
turamazdi." Artik Nixon'un evresindekiler Baykan'in devamli politik bir
"flag
olay" peginde
kogtugunu, bylece lkenin Watergate saplantismdan ve her gn yeni bir perdesi aiklanan
skandaldan uzaklagmay1mit ettigini gayet iyi anlamigt1.Nixon'un stratejisi belki de buydu. Ne
var ki sonunda amacma ulaamamigtir.

Sefalette Egitlik
Dnya apmda gerginlik, fke ve gphenin egemen oldugu bu kogullarda, petrol arzmdaki d-
g milletlerenasil yansitilacakti? Bunu hkmetler mi, yoksa girketlermi yapmahyd1? Sirketle-
rin birka1petrol arzmdakitutumsuzluguilgililere daha gimdiden duyurmustu. Amerikan girket-
leri, zellikle de Aramco ortaklan aismdan ana problem Arap-israil anlagmazligmda dgmleni-
yordu. Araplar'a gre Birlegik Devletler Israil'ifrenlerse en azmdan bu lkeye yardimm1 bitaz
keserse, her gey normale dnecekti. Bu formle kargi istailliler genelde uzlagmaz tutumdaydi,
Araplar ise degildi. Arap girketleri konuyu farkl1gryordu. Arz ve talep dengesi arastndaki siki
denge bozulmuy, tutarsiz ve gvensizkalmigtt. Endstri dnyasi dnyamn gvenilmez, dnek
bir parasma aginbagimllydi ve gimdibundan etkilenlyor, zararmi gryordu. Demek ki are, gi-
derek byyen petrol talebiniyavaglatmak, bu arada bazi resmi enerji gvenlik nlemlerini al-

581
makt1. Hollanda Kraliyet/Shell girketlerihkmet liderlerine glzli bir "Pembe Kitap" gndere-
rek petrol piyasasimn tehlikeligekildeiglemez oldugu, bir kapigmanin kapida bekledigi konusun-
da onlan uyardilar. Shell Sirket Amerikan girketlerinin yapmadlgl geyiyaparak bir kriz halinde
petroln blglmesi iin hkmetler arast bir anlagma yapilmast iin kampanya amigti. Hatta
daha gimdiden kendi planlama grubuna byle bir sistemin igletme plammbile hazirlatm1gt1.
Batill hkmetler arasinda da 1973 Ekimi'nde nce br petrol blgme plam yapilmig ve
konu tartigilmigti.Bu, 1956 ve 1957de uygulanml; olan planin benzeriydi. Ne var ki hkmet-
lerin her biri sadece kendi ihtiya ve konumuna uyacak sistemde israr ediyordu. Sonunda,ger-
ek krizden evvel sorunlarm pek karmagik oldugu, riskler ve durum zerinde gr birligiolma-
digi, konunun yeterince nemle ele almmadigt ve byle bir koordinasyonun Amerikan politikasi
iin oksorunlu olacagt gerekesiyle bu fikirden vazgeildi. Sonutahibir hazirhk yapilamamig
ti. 1973 Haziram'nda sanayi lkeleri muhtelif seenek ve fikirleri geligtirip degerlendirefek
resmi bir allgmagrubu" kurmaya karar verdiler, K1saca,kriz gerektenbaglamadan nce
"gayri

alman tek nlem bundan ibaret kalmigt1.

Krizin orta yerinde belirsizlikler iinde, Amerika-Avrupa iligkilerinin bu denli soguk
-onca

oldugu, Araplar'in da batili mttefikleri blmeye kesin kararli oldugu bu dnemde- byle bir
mekanizmayi arabuk harekete geirmek imknsizdi. Geri Avrupa Ekonomik Toplulugu ye-
leri arastnda petroln nasil paylagtlacagimbelirleyen bir anlagma mevcuttu, ancak bu hi uygu-
lanmamigtL Ne de olsa, petrol kesiminin asil hedefmn BirlegikDevletler oldugu dgnlyor-
"ambargolu" "en

du. Aynca, Arap ihracat11ardegigik Avrupa 3kelerini veya tercihli"olarak st-

"blgme"

niflara ayirdigi iin Avrupalilar'm yetenegide olumsuz etkilen-

"birlegme"

ve petrol
mi oluyordu.
ABDhkmeti, 1950 yllmm "SavunmadaretimYasasi"diye bilinen dzenlemesini o za-
man da pekl uygulayabilirdi; ancak bunu yapmadt. Bu yapilmig olsaydi srest belirli bir kriz
dneminde, antitrst bagigikligitamyan yasa sayesinde girketlerinpetrol ve istihbarat toplamasi
belki mmkn olabilirdi. Nitekim KoreSavagi'ndave 1951-53 Iranmillilegme hareketinde bu
yasaya, zaman zaman az veya ok bagvurulmugtu. Ancak eger bu defa uygulanmig olsaydi, pet-
rol girketlerininkrizden kolayca siyrilmayetenegi belki de bsbtn ksteklenirdi ve Araplar'la
bat111mttefikler arasmdaki anlagmazlik daha derin ve daha boyutlu olurdu. Aynca Watergate
skandalmm tam ortasmda bu konunun ortaya attlmasi, idare ile petrol girketleri arasmdakugku
uyandinp daha sesli elegtirilere hedef olabilirdi. Nixon o stralar ulusal ikarlarla ugragacak ve bu-
nun iin ulusundan puan kazanacak konumda degildi.
Btn bunlar krizle bag etmek in ortada tek bir zm biraklyordu; artik her geygirketle-
re ve ncelikle de dev girketlere kalmigti. O gne kadar girketlerretici ve tketiclkeler ara-
smda arabulucu rol stlenmekten -Shell'den David Barran'm deyimiyle ince bli
"yumugatici

yag tabakast"olmaktan- daima gurur duymustu.

Ancak sinirlerin bu denl gergin oldugu yagm" da birdenbire ortadan ekildigt
"yumuatic1

byle bir gnde, bu rol oynamaninne kadar g oldugunu gimdianlam1;t1.

Bir taraftan da Arap hkmetlerinden ok yogun, son derece ciddi baskilar gelmekteydi;
girketler apa1k tehdit ediliyordu. Ortadogu'datm konumlano yitirecekleri syleniyordu.Su-
udiler 18 Ekim'de ilk kesinti olarak yzde 10 emrettigindeAramco derhal itiraz etti ve sadece
az bir kesintiyle yetindi. Araplar bir Amerikan girketiolan ve bazilarma gre onlarm dig yatirim-
lan iinde en kiymetli mcevheri sayllan Aramco'nun bu davranigim anormal ve hazmedilmez
bulmutu. Aramco her ne pahasmaolursa olsun BirlegikDevletler'e kargi ambargo uygulanmasi-
m nlemek istemigti. Ancak acaba gansivar miydi? Millileptirilipbir kenara atilmaktansa onlarla
igbirligi yap]p dnya pazarma mmkn oldugunca ok petrol gndermesi daha lyi olmaz m1yd1?
Chevron'dan biri, Aramco Direktr George Keller daha sonra, bu konuya pyle deginmigtir:
"Hi kugku yok ki, BirlegikDevletler'in ikan a1smdan, petrol tamamenkesme yerine, dnya-

582
 mn drt bir yamndald dostlanmiza gnde 5, 6, 7 milyonvarl petrol gnderilseydi ok daha lyi
olurdu."
Bir taraftanArap hkmellerlyle bag edilirken, diger taraftanda hepsi birden kendi halki-
mn ihtiyact iin petrol pepinde kogan tketcihkmetlerle ugragmak gerekiyordu. Bunlar iin-
de en glsBirlegikDevletler'di. Bu lke sadece en bylik be; girketinanayurdu olmaklakal-
miyor, giripilentm operasyonun bag hedell oluyordu. Sirketlerin baglattigtherhangi bir hareke-
tin en titizgekildeteftigten geeceginin ve degerlendirmeye tutulacagminbilincindeydi. Pazarla-
n kaybetmek veya kendilerini digari atilmiggrmek istemiyorlardi. Aynca tketicilerinsoruptur-
masim veya misillemesini davet edecek hareketlerden de kammak zorundaydilar.
Bu kogullar altinda en akilci arenin
"ac1yi
egite" ve
"sefaleti
epite" paylagtirmakoldugu-
na inandilar. Daha atk bir anlatimla, kaynaklarm tmndengelentoplampetrol arzt, Arap kay-
nakh veya Arap kaynakh olmayantm petrol dnyanm her bir lkesine aym oranda kesintili ola-
rak tahsis edilecekti. 1967 savaginda uygulanmig olan ambargodan blgme sisteminin nasil or-
ganizeedilecegi hakkinda biraz deneyim kazanmilardi. Ancak 1973 yllmin sorunlan ve riskleri
hi kugkusuz 1967ninkinden ok daha bykt. Uygulanacak kesinti iin 1973 yllmin ilk do-
kuz ayinin gerek tketimnive hemen nlerindeki dnem in tasarladiklantketimi baz aldi-
lar. Shell Sirketi'nden st dzey bir yetkili bu konuda pylekonugmutur: "Hkmetler bir ara-
ya geliptercih ettikleri bir alternatifte karar k11madigtsrece ekilen bu
'epit
istirap'
en dogru
yoldur." Sirketler konusunda ise aym kipi pu szleri sylyordu: "Bu yolla kend mahvoluglanm
nlemig oldular." Bundan bagka herhangi bir ey yapmak, uluslararast girketleriin intihar olur-
du. "Epit aci ekmek" prensibini destekleyen diger bir faktr de, uluslararasi petrol girketleri
pazardir." mekolarak byk girketlerden birinin Uzakdogu operasyon-
"i
iinde mevcut olan
lan sorumlusunu alahm. Bu kigihem Japonlar'a hem de kendi blgesi iindeki hkmetlere du-
rumlari aiklamak zorundadir. Eger bu kigiAvrupa sorumlusu.olup kendisiyle ayni greviyr-
ten meslektagina daha byk oranda tahsisat yapildigim grenecek olsa, klyameti koparacagin-
dan gpheedilemezdi.
Sirketler normal partlaraltmda petro1 el abuklugu ile hileli yolla dagttma konusunda her
ne kadar deneyimliyse de bu defa tahsisaticogkuyla, hakkaniyete uyarak yapmak zorundaydi.
Gulf Sirketi petrol tahsisbagkam, ileride o gnleredeginirken pylediyecekti: "Gerekten bu i;
bize ikence gibi geliyordu. Sanki saatle yang ediyorduk. Broda btn gece ekip halinde aligtp
tahsisatyapilacak lkeleri, tahsisatinmiktanm, arz planlarini hazirliyor, bylece yakman kigile-
rin feryadma cevap vermeye ahylyorduk. Tm dnyaya kargi, daha evvel yapmigoldugumuz
vaatlerden kisinti yapmak zorundaydik. Dagitimi tm dnyaya egit uygulamak gerekiyordu.Bu,
mgterimize kesinti yapmak kadar kendi rafinerilerimize de losmti yapmak demekti. Ben n-
c taraf sayilan mgtetilerimizi gzetmek durumundaydim. Gulf Sirketi ve teki girketler her
gn soru bombardimanma tutuluyordu.Sylenen guydu:'Niin Koreliler'e ve Japonlar'apetrol
satiyorsunuz? Onlara sattigimz petrol Amerika'ya getirebilirdiniz. Siz bir Amerikan girketisi-
niz.' Basm da her gn bize saldinyordu. Sir Amerikan rafinerisine llave petrol vermemiz iin ya-
pilan baskilar tahmin edilemeyecek kadar bykt. Ynetim Kurulumuza ogu zaman mgteri-
lerimizle uzun vadeli kontratlarm artik geerli olmadigini,kontrat yerine kendimize davramr gl-
bi davranacagimiza dair sz verdigimizi ammsatmak zorunda kahyordum. Bagka bir grevimiz
de arazidekilerle devamh temasta olup, bu dostlanmiza kendilerine kisitlama yapmak zorunda
oldugumu sylemek ve tm dnyayi dolagtp insanlara arz-talep dengesini aiklamak ve tek -
zmn egit dagLtim oldugunu anlatmaktt"
Tahsisatm byle ok byk aptayapilmasi da aynca byk lojistik sorun yaratiyordu. Igin
idaresi ve entegre petrol sistemi kopullarm nispeten sakin oldugu zamanlarda bile son derece
karmagik sorunlar tklyordu. egitli kaynaklardan gelen birbirinden farkb petrol trleri nce
nakliye sistemine baglanmali ve sonra da bu trleri igleyebilecek rafinerilere gnderilmeliydi.

583
 Ham petroln tahsisi ise.asla zgr iradeyle zmlenecek bir sorun degildi. Uygun olmayan
"yanlig"
ham petrol bir rafinerinin hem i kistmlanni zedeleyebilir hem de verimllligi ve petro-
ln degerini dgrrd. Bu da mutlaka dikkate alinmallyd1.Ayrica dgnlmesi gereken bir bay
ka konu daha vardi. Ham petrol bir kere rafineriye verildi mi, arkadanderhal dagLtlm sistemine
"pazar

gnderilmelive burada talebine"baglanmalidtr. Pazar talebi rn dengesinin saglikli ol-

masmi -belirli miktar benzin, belirli miktar jet yakitive belirli miktar Isitma yakiti- ister.
Btn bunlar yetmiyormug gibi, sorunlartdaha da zorlagtinrcasma, girketlerepetroliin ne
kadar masraf yaptiklanni hesaplamak da dgyordu. Ama petrol zararma satmalanm nlemek
ve yksek kr marji koyarak elegtiriyeugramalarmamani almakti. Petrol igletme masraflan, h-
kmet katihmi, geri satm alma fiyatlar1, hacimler haftadan haftaya srekli artlyor, bunlara egitli
ihracat devletlerinin artiplari da katildiginda durum ok daha iinden 1kilmazoluyordu.
Shell'den bir ynetici bunu gyle anlatmigtir: "Belirli bir gn, eldeki btn verilere dayanarak
yapilmig bir.hesap, bir ay sonra bu verilern yeniden kaleme almmasiyla ige yaramaz olabiliyor-
du. Byle bir geyinolmayacag1mkesin olarak sylemek mmkn degildi." Kesin olan tek gey
petrol flyatmm giderekarttigL Ve yeniden arttigi ve sonra daha da arttlglyd1.
Petrol konusundaki operasyonlar gerekten ok byk ve egitliidi; say11amayacakkadar
ok karar verici mekanizma vardL Normal clarak petroln entegre bir sistemdengeerek hare-
ketini ynlendiren karmagik birok hesap artik bilgisayarlarla,ekonomik ve teknik kriterlere g-
re yapillyordu. Artik politik kriterler de en az bunlar kadar nemliydl Araplar'1ve koyduklan ki-
sitlamalan bozmamak ve buna ragmen ithalatt lkeleri mmkn oldugunca memnun etmek
bu politik kriterlerden bazilartdir. Btn bunlarm yapilabilmesiigin hi kugkusuz bir hayli el a-
buklugu gerekirdi. Yine de girketlerin btn bunlari olduka bagarlylayapabldigi yadsmamaz.
Petrol kesintisini egit uygulamaya ahyangirketleredegigik hkmetler, degigik tepki gs-
terdiler.Washington ige pek kangmadi. Yeni kurulan Federal Enerji Brosu'nun bagkam John
"mmkn

Sawhillgirketlerden BirlegikDevletler'e oldugunca ok petrol getirmelerini" stedi ve

bunu yaparken onlan
"dnyanm

aynca her" lkesinin tkanni gzetecekgekilde davranmaya,

petrol egit miktarda, adilce dagitmaya agtidi. Kissinger ise petrol yneticileriyle yapttgi bir top-
lantida srail'leolan geleneksel dostlugu yznden Araplar'in hedefi haline gelen Hollanda'ya
kargi
"dikkatli
olmalarmi" istedi.
Japonyada kritik durumdaydL Yedekte ok.az enerjisi kalmigti ve artik muhtegem ekono-
mik geligmesini ithal yakitla srdryordu. Japon halki panik iindeydi ve Japonyaogu Ameri-
kan olan dev girketlerebagimli duruma dgittgt. Bir toplantidast dzey bir MTi brokrati-
mn dev girketler temsilcileriniuyararak Arap kaynakli olmayan petroltahsisiniJaponya'danalip
Amerika'ya vermemesini istedigi bile gzlenmigti. Sirket temsilcileribuna gyle cevap verecekti:
Onlar petrol mmkn oldugunca adilcetahsis edlyorlardi ve bu nankr igi gerekirsehkmet-
lere, Japonyahkmeti dahil, devretmeye haz1rd11arve bundan ok mutlu olacaklardi. Japonya
bu ige hi yanagmadi ve olan bitenden memnun gibi grnd. Yine de operasyonlari ok yakm-
dan izlemekten geri kalmayacakti.
En giddetlireaksiyon ise ingilizhkmetinden gelmigti.BirlegikKrallik,Arap hkmetleri-
"dost
nin milletler" smifmda bulunduguna gre 1973 Eyll payimn, kesintiye ragmen yzde
100'n almasi gerekirdi. Ticaret ve SanayiBakani Avam Kamarasi'na "Araplafm temnatmi"
gizli olarakduyurmuytu. Bizzat kendisi petrol konusunu Suudi hkmetiyle kargihkhgrgmek
iin SuudiArabistan'a gitti. Ingilterehkmeti aynca BP stokunun yarismo da sahibiidi. Ancak
bu, Churchill'in payi almasindan sonraki 1914 anlaymasma gre ticari sorunlarda geerli saylla-
mazdL
zmlenmesi gereken daha nemli bir sorun vardi. Bu bir ticaret igi miydi, yoksa g-
venlik igi mi? Bu ara, kmr madenleri ile Bagbakan Edward Heath'in muhafazakr hkmeti
arasinda bir anlagmazlik sz konusuydu. Madenciler, hkmeti petroln bu denli az oldugu o
gnlerde, yurt apinda byk bir genel greve giderek, kmr retimini tamamen durdurmakla

584
 tehdit ediyordu. Bu durumda petrolde de yeni bir kesinti madencileri kuvvetlendirmek, onlann
ekmegine yag srmek olurdu. K1sacaHeath madencilerle olasi bir atigmada hazirltkh bulun-
mak iin alabildigince ok petrol istiyordu.
Bu amala Heath BP BagkaniSir Eric Drake ile Shell Nakliye'den SirFrank McFadzean'i g-
rgmek iin Chequers'deki ky evine agirdi. Bagbakan'm yamnda kendisine eglik eden birka
kabine yesi vardL Anlaglldigina gre yzlerine glerekpetrolirketlerinikandirmacayla kendi
grgnkabule gtremezse,onlan bu ige zor kullanarak mecburedecekti. Heath szlerine Bri-
tanya'yancelik tanmmasigerektigini syleyerek bagladl. Su iki girket BirlegikKralligayaptiklan
tahsisatikesmemeliydi; akim normal zamanlardaki gibiyzde 100 dzeyinde tutulmahydi.
Her iki temsilcide petrol girketlerininkendi seimlerini kendileri yapacak konumda olma-
diklanni syledi. McFadzean'm sonradan anlattigi gibi
"hkmetler
petrol sikmtislyla bag etmek
iin zamamnda harekete geip plan yapamadiklanndan, gimdikendilerinin emici bir vakum ii-
ne ekilmig olduklanm" sylemigti. Sirketlerin her birinin i; yaptigi lkeye kargi birtakim yasal
ve atlaki ykmllg vardi. Petrol sikmtistyla bag etmek iin bunlarm bir kenara itilmesi halin-
de, zverinin epitlikle gsterilmesigerekirdi,ki karnlanna.gre bu dahl zamanla etkisiz olurdu.
McFadzean konuya bir bagka boyut daha getirerekok zgn oldugunu ancak Hollanda Krali-
yet/Shell Grubu'ridaHollandalilar'myzde 60, ingilizler'inse yzde 40 hakki oldugunu syle-
halde, kendisi ile bile
"kesinlikle
anlaamazdt", Hollanda'mn ikarla-
.u

migti. Heath anlagsa ki

nni igneyipHeath'in istedigini yapmasi imknsizdi.
Reddedilmig ve sinirli bir halde Heath, bu defa daha israrla, zel muameleiin Drake'den
yardim istedi. Patavatsizca punu syledi: BP'nin yzde 51 hissesi hkmete ait olduguna gre
Drake hkmetin istedigini yapmallyd1. Bunu emrederek sylemigti. Ancak dogrudan cevap
vermedlyse de, Drake abuk pes eden biri degildi. 1951'de BP'nin fran'dakigenel temsilcisiol-
dugu gnlerde lmle tehdit edilmesine karym Musaddik'a kargi koymuy ve daha sonra da
BP'nin otokratik yneticisi WilliamFraser'e karyl ikmig,hatta bu yzden BP'nin Avustralya'da-
ki bir rafinerisine srgn edilmekle tehdit edilmigti. Kugku yok ki gimdi de Edward Heath'n
kargismda pes edip Bagbakan'm bir girketibile yok etmesine" gz yumamazdt fran'dabir
"tek

devletlegtirme yagamt; olan bu konuda deneyimli Drake artik bagka bir devletleptirmede taraf
olmak niyetinde degildi ve Bagbakan'a boyun egdigi takdirde diger lkelerdeki BP tesislerinin
yazgismm da aym olacagmi gayetlyi biliyordu.
Bu nedenle Heath bu konuda baskilt davrandigmda Drake de ona bir soru soracakt1: "Ben-
den bunu bir hissedar olarak mi, yoksa hkmet olarak mi istiyorsunuz? Eger benden hissedar
sifatlyla Birlegik Kralhga normal hakkmm yzde 100'n vermemi istiyorsamz, unu bilmellsi-
niz ki biz de Fransa'da, Hollanda'da ve teki lkelerde misillemeye tabi tutularakdevletleptirile-
bilirdik. Su azmliktaki hissedarlar iin byk bir kaylp olurdu." Bunlari syledikten sonra buz
gibi bir sesle Heath'e girket yasasi konusunda bir nutuk ekti ve yasa geregi hissedarlar arasmda
ayricahk yapip birine lyi davramrken digerine farkli davranmanm yasak oldugunu syledi.Di-
rektrlerin hepsi belirli hissedararin 1kanyerine girketinikarlannikorumakla sorumluydular.
Demek ki bir hissedar olarak Heath'in istegi yerine getirilseydi girket bu acly1daha dernden ya-
gamiglkelerin misillemesineugrardt Bu takdirde lngilterehkmeti de
"egemen
g" duru-
munu ktye kullanmakla sulamrdi. Drake gyledevam edlyordu: "Egerbunu hissedar olarak
degll de hkmet olarak istiyorsamz o zaman sizden bunu yaztyla talep etmenizi istemeliyim.
Bunu yaparsamz ben hkmetten direktif almig sayilacagima gre teki hkmetlere force ma-
jeure tatbik edebiliriz. Bylece kesin olmamakla beraber belki de devletlegmeyi nleyebiliriz."
Konugma bu noktaya geldiginde Heath'in sabn tagacak,kendini tutamaylp patlayacakti.
"oklyi billyorsunuz ki, bunu yaz1yla isteyemem" dedi. Ne de olsa kendisi ingiltere'ninAvrupa
Konseyl'ne girmesini saglayan ve lkeyi Avrupa'yla igbirligine sokan bir kahramand1.
Eu sz zerine Drake kesin yanitmi verecek "yleyse ben bunu yapamam" diyecekti.

585
 Hi kugku yok ki Heath eger isteseydi Parlamento'dan bir yasa ikartip BP'yi ngiltere'ye
ncelik tanimayamecbur edebilirdi. Ancak birka gn dgndkten sonra bunu yapmamigtt.
Sphesiz karar verirken byle bir hareketin ingiltere'ninmttefikleri zerindeki olasi etkilerini
de dgnmgt. SonutaHeath'in fkesi durulacak, zel muamele iin gsterdigi inattan vazge-
.ecekti.
Whitehall'dakisivil grevliler durumu politikacilardan ok daha sagliklt kavradi,
"egit
dage
tim" prensibinin erdemlerini anlayip uygulamastndan yana iktilar. Uluslararasi girketlere baski
yapip Kuzey Denizi'nde igletme lisansi verme sorumlulugunun ingilizhkmetinde oldugunu
animsattilar. Whitehall'daki sivil grevlilerbunu kendilerinin
"adil
blgtrme" olarak yorumla-
d1klari her neyse onu biraz da daha fazlasim- garantilemek iin yapmigti.
-ve

Egit aci ekmeve adil blgtrme prensibinin uygulanma esasi dagitldl..Ambargolar l-

kelerle tarafsizlistede olan lkelere Arap kaynaldi olmayan petrol dagitihyor, tercihlilistedeki l-
kelere ise dogrudan Arap petrol veriliyordu. Beg dev Amerikan girketi petrollerinin yaklagik-
te birini tahsis edilen petrolden sag11yordu.Btnyle degerlendirilecek olursa
"egit
dagttim"
prensibinin nispeten etkin uygulandigt sylenebilir. Enerji ve petrol byme hiz1ndaki byk
farkhliklar dikkate almdigmda, ambaigo sresince Japonya'mnkaybimn yzde 17, BirlegikDev-
letler'in yzde 18, Bati Avrupa'mn yzde 16 oldugu grlr. 1eriki gnlerde Federal Enerji Ida-
resi, Senato'nun okuluslu Yardimci Komisyonu iin tahsis sisteminin evvelce nasil yapildigim
gsteren geriye dngl resmi olmayan bir inceleme raporu hazirlatti. Tm faktrler de aynca
gze almdiktan sonra raporda pu sonu belittilmigti: "Petrol arzmm dgk oldugu bu dnemde
diger herhangi bir tahsis plamnm daha adil uygulanabilecegini dgnmek kamm1zca yanlig
olur." Ambargo sresincegirketlerzaman zaman
"ok

zor ve kaha olmayan kararlar almakiin

toplantiyaagnlmigti; bu kararlar normal zamanin gereklerinin ok tesine glden kararlar olu-
yordu." Raporda, aynca bagka bir geydaha belirtilmigti. Sorumlular bundan byle benzer bir g-
rev stlenmeyi kesinlikle istemiyordu.

Fiyatlardan Olugan Yeni Bir Diinya

OPEC petrol bakanlanmn Arallk 1973 sonu Tahran'da bir araya gellpresmi fiyati karara bagla-
mast, spot piyasalarda fiyatlann hararetle tartigildigignlere rastlar. Teklif edilen fiyatlar OPEC
ktisadiKomisyonu'nun Onerdigivaril bagma 23 dolarla SuudiArabistan'm nerdigi 8 dolar ara-
smda degigiyordu.Suudi Arabistan birdenbire yapilacak astronomik bir fiyat artigmm depresyon-
la son bulmasmdan ve herkes gibiSuudi Arabistan'i da etkilemesinden korkuyordu. Bu dgn-
ceyle Yamanisanayi lkelerine gunu syledi: "Eger siz flyatlart indirirseniz, biz de indiririz." Son
gnlerdeki dY alk artirma fiyatlanmn gerek pazar kogullanm yansitmadtgtm, aik attirmano
daha ok politik zorlamayla getirilenambargo ve kisitlama $1rasmda yapilmig olmastndan kay-
naklandigini savundu. Kral Faysal da ambargoya
"politik
karakter" verilmesinden yanaydi. Am-
bargonun para ekmek iin paravana olarak kullamldigt izleniminden kamiyordu. Yine de ihra-
catilann, ceplerindeki paranm gelecekte birka kat artabileceg hayaliyle iinde bulunduklari
rahatsiz durumu fazia umursamayacaklanm dgnm olabilir.
lkelerarasmda en saldirgan olan ve szn hi esirgemeyen ran'di.tenihayet Sah
iin, byk tutkularimgerekleptirmede ihtlyact olan ok byk gelirleri elde etme nrsatidog-
mugtu. ranyeni resmi fiyat olarak 11,65 dolar istedi ki bunun 7 dolan hkmet hissesi olacak-
ti. stedikleribu flyat iin franlilarbir de gereke bulmuqtu. Fiyatm arz ve talep dengesine gre
"alternatif
degil, enerji kaynaklan masraf1"anlaminda kullandiklan
"yeni
kavram'a" gre ayar-
landigmi sylediler.Alternatif enerji kaynagi -kmrden ve gist petrolden elde edilen sivilar ve
benzindir. Bunlann ekonomik gekildelkanlmasiiin fiyatm yksek tutulmasipartti ve bu onla-
nn talep edebilecegi en dgk flyatti- en azmdan Sahbyle sylyordu. zeltoplantilardaev-

586
resine gururla,Arthur D. Little'in Iran iin bu konuda yaptigi incelemeden sz edecekti. Arthur
D. Little kurallan bylece birok petrol girketince benimsenmigtir. Su inceleme ashnda titiz bir
.
alimamnrnyd, ancak son derece konjonktreidi. Onca altematif enerji tesisiiinde sade-
ce tek birinin ticari anlamda operasyon yapmasi bunun gstergesidir. Su tek tesis Gney Afri-
ka'daki kismtill kmr tasfiyeprojesiydi. Shell'in Ortadogudampmam bu konuyu gyle zetle-
migtir: "Alternatif kaynak istenen hacimde sadece ekonomikteoride mevcuttu, gerekte ise
mevcut degildi." Evvelki petrol sikmtilarmda oldugu gibi bu defa da pist petrol mucizesi ger-
ekte bir kuru grltolup ikmigti.
oketin geen birok tartigmadansonra, Tahran'da toplananpetrol bakanlanah'm yeni
tutumunu benimsedi. Yeni petrol flyati 11,65 dolar olacakti. Bu, tarihe gegecek ve byk nem
taptyanbir flyat artiplydi. Resmi fiyat 1970 yllinda 1,80 dolarken 197l'de 2,18 dolara, 1973 or-
tasinda 2,90 dolara, 1973 Ekimi'nde 5,12 dolara ve gimdide 11,65 dolara firlamigti. Bu, savag
bagladigmdan bu yana iki kez fiyat zammi yapildigim skimde ve gimdide arahkta- zammin
drde katlanarak uygulandigini gstermigti. Ilan edilen yeni resmi flyat ilk defa "Arap Igigt"
admdaki bir petrol trnde uygulandt. OPEC'in teki ham petrol flyatlan da kaliteye, (azveya
ok sulfrl olmasma) graviteye ve dev pazarlaraulagtirmamasrafma gre saptandi. Sahyeni fi-
yatin ran'dakison aik artirmada 17,04 egilimi gsteren flyata gre ok daha dgk oldugunu
"merhamet" "cmertlik"
syleyecekti. Ayricabu flyatin ve nedeniyle saptanmig bir flyat oldugu-
nu da ifade etmigti.
Aralik ay1 sonunda Richard Nixon Sah'azel olarakok sert bir mektup gnderdi. Mek-
"istikrarsizlik"

tupta flyat zamlarmin neden oldugu ve dnya ekonomisi iin dogurabilecegi

"fe-

laket sorunlart" zetleyerek bunlann yeniden gzdengeirilmesinive geri ekilmesiniistedi.

"Bu ok yksek flyat zammi petrol retiminin yapay olarak kisitlandigt bir dnemde yapildigt
iin zellikle alalci olmaktanuzaktir" dedi. Sah'inyamti hem kisa hem de btnyle dnsz-
d. BagkanNixon'a gunusylyordu: "Bu enerji kaynagmm uluslararasi ekonominin refah ve is-
tikran iin ne denli nemli oldugunun bilincindeyiz. Ancak gunu da biliyoruz ki, bizim aimiz-
dan, bu servet kaynagi otuz yll iinde bitmeye mahkmdur."
Sahkendisine yeni bir rol bulmugtu. Bundan byle dnya petrolclgndeahlak bilimcili-
gineoynayacakti. Beyanat vererek gyle buyurmuqtu: "Petrol gerekte soylu bir rndr. Simdi-
ye kadar petrol ev isitmada hatta elektrik retiminde geligigzelkullanmakla hata ettik. Eu pe-
kl kmrle de kolayca yapilabilirdL Yer altmda binlerce trilyon ton kmr varken bu soylu
rn niin, szgelimi 30 yll iinde tketelim?"Sah'mdiger bir egilimi de dnya uygarligimn
ahlak bilimcisi olmakti.Sanayide geligmiglkelere verecek pek ok gd vardi. "Bu lkeler
ucuz petrole dayanarak erigtikleri bag dndrc ilerleme ve daha da bag dndrc servet d-
neminin artik geride kaldlglnlbilmek zorundadir. Bundan byle kendilerine yeni enerji kaynak-
lari bulmalan gerekir. Giderek kemer sikma durumunda kalacaklar. Giderek varlikh ailelerin her
gnde bol yiyecekbulan, arabah, terristgibidavranip oraya buraya bomba atan ocuklarige-
ligmigendstri dnyasmm bu ayricaliklarl zerinde durup bir kez daha dgnecekler. Daha ok
alioaya mecbut olacaklar... Babalanndan o kadar bol harltk alan sizin ocuklarimz, kiz ve
erkek, bir gn gelecek hayatlanm kazanmak iin aligmak zorunda olduklarmi anlayacaklar."
Onca kithk ve byk fiyat artiplanmn hkm srdg o gnlerde Sah'mtakmdigtbu kendini
begenmiglik, aradan birka yll gegtikten sonra, dostlara en ok ihtiya duyacag1 bir zamanda,
kendisine pahahya mal olacakt1.

ttifakZorlamyor
Ambargo ekonomik kopullardan yararlanarak olugmuy politikbir olguydu ve birbirine i ie bag-
h cephede politikaksiyonla kargilanmigti; israilile Arap komqulan arasmda, Amerika ile mt-

587
Ii
i
I

tefikleriarasinda ve BirlegikDevletlerbagta olmakzere sanayilegmiglkelerle Arap petrol ihra-

catilan arasmda.
Birinci cephede Kissinger'i bir faaliyetler kasirgasmm merkezi olarak grrz. Su konum-
da Kissinger savagm yarattigiyeni gereklerdenyararlanmlytir. Israilkendine olan gvenini bir
hayli yitirmig, Araplar ise bagta Misir, kaybettikleri gvenin bir kismmi yeniden kazanmttt.
"Mekik diplomasisi" Kissinger'in yorulmak bilmez, dramatik, virtz performansimn kalite gs-
tergesiolmugtu. Yolu zerinde daima belirli birka nokta vardi, ki bunlar arasmda devamli gidip
gellrdi. Bunlardan biri 1974 Ocak ortasmda yapilan Misir-lsrail geicibang antlagmaslysa digeri
de mayis sonu gereklegenSuriyedsrailgeicibarig antlagmas1 olurdu. Uzlagmagrgmeleri e-
tin, belirsiz ve kogullara bagli olmugsa da, drt sene sonra yapilan daha kapsamli bir antlagmanm
temelini atmigttr. Btn bu atigmalardaKissinger kendine, hedeflerinin ne oldugunu bilen bir
ortak olarak Enver Sedat't semigti. Enver Sedat savaga her geydenevvel politik yenilik yapmak
iin soyunmuytu.Savagbittikten sonra bu yenililderi gerekleptirmek iin iyi bir firsat bulmug,
bunlan Amerikahlar'la birligi yaparak gerekleptirmek istemigtir. Bunun nedeni de, aika be-
yan ettigt gibi, "Birle ik Devletler'in bu oyunda kartlann yzde 99'unu elinde tutmastydi."El-
bette ki Sedat bir politikactydi ve dinleyicilerini iyi tamyordu.Bu itibarla zel bir toplantidagun-
lan itiraf etmigtir: "AslmdaBirlegik Devletlerkartlarm sadece yzde 60'im tutuyor, ancak ben
yzde 99 dersem bu kulaga daha hop gelir."Ayrica, bu oran yzde 66 bile olsayd1amalarmm
gereklegmesinde Amerika'ya yaslanmak iin Sedat'a yetecek kadar neden olugtururdu. Savagm
zerinden daha bir aydan az bir zaman getiginde, Kahire'de yapilan bir toplantidaSedat Kissin-
ger'i hayrete dgrecek, artik bang giriimine haz1r oldugunu syleyecekti. Su Kissinger'in kafa-
smda Sedat hakkmdaki tm kukulan silmig,onu byk riskleri ggsleyerekOrtadogu'nunpsi-
kolojisini degigtirmeye savagan kigikonumuna getirmigtir.
Petrol ambargosubatill ittifakta, II. Dnya Sava l'ndan sonra kuruldugundan bu yana en
ciddi, 1956 Svey; krizinden bu yana ise en kt sebep olmutur. Iligkilerdaha
"0zlmeye"

Ekim Savagi'ndannce baslo altmdaydi. Ambargo baglaymca Avrupah mttefikler Fransa'nm

nderliginde, kendilerini mmkn oldugunca abuk BirlegikDevletler'den soyutlamak, Araplar-
ca daha kabul edilebilir konumlara getirmek istediler ve bunun iin ellerinden geleni yaptilar.
Su girigim Yamani'nin Cezayirli meslektagt egliginde Avrupa bagkentlerine yapt1gi turla bsb-
tn abuklaacakti. Ugradiklan her durakta iki bakan Amerika'ya ve Amerika'mn Ortadogu po-
litikasina kargi gelmeleri, Araplar'i desteklemeleri iin Avrupahlar'a baski yapti. Bu arada Yamani
de kendine zg taktiginikullanarak bu abaya kattlimda bulunuyor, zr diler gibi Avrupahla-
r'a "Araplar'in petrol kismtismm Avrupa'da neden oldugu sikintidan dolay1 ok zgnz" diyor-
du. Ancak bu szlere ragmen, onlardan ne bekledigi ok aikti.
Avrupahlar yeni duruma uyum gstererek politikalanm degigtiripkendilerini BirlegikDev-
letler'den ayirmayollari ararken ve Arap lkeleri ve OPEC'le
"diyalog" "igbirligi"

ve pegindey-
ken, st dzey Amerikan brokratlan da kmay1ci bir tavirlaAvrupal1lar'mOPEC'e kargi yumu-
gak davrandigLndan ve yer kapma ve dn verme telagiiinde birbirlerine girdiklerinden sz et-
meye baglamigti. Avrupahlar ise Birlegik Devletter'in petrol ihracatilanna kargi agin derecede
ters ve kavgac1oldugunda Israrliydi. Avrupa lkelerinin bu tutumu birbirinden farkli dereceler-
de gsterdigikugku gtrmez.Fransa ve ngilterekendilerini Amerika'dan uzak gstermedeve
reticilere kur yapmada en nde gellyordu.Almanlar ise bu konuda Fransa ve ingiltere'nin ar-
kastndadir. Hollanda bunlann tam tersine, geleneksel ittifak b3gLna sadik kalmigtir. Avrupah-
lar'dan bazilari ivedilikle korumalari gereken mal varliklart oldugunu vurgulamiglardt. Fransa
Devlet Bagkam Georges Pompidou szn sakinmadan Kissinger'e "SizAraplar'a tketiminizin
sadece onda biri iin muhtasmiz. Bz ise tm tketimimiziin muhtaciz" diyecekti.
Avrupalilar'm bu tutumunda hem kirgmlik hem de piirseladalet gelerinin rol vardir.
Fransizlar uzun sredir "Anglo-Amerikahlarca" haks17 yere Ortadogu petrolnn ogundan
I

588
i
 yoksun biralaldigi inancmdaydi. Bunu zellikle savag sonu yillarda K1zil Hat Anlagmasi yrr-
lkten kalktigi zaman SuudiArabistan'da, aynca Amerikalilar, CezayirSavagi'ndaFransa'nm ku-
yusunu kazdigi zaman hissetmiglerdi. Sonra arada, bir de, 1956 Sveyg krizi vardt. Sveyg Ka-
nall konusunda, Nasir'la olan atigmada,Amerika'mn pervasizca Fransa ve ngiltere'nin otorite-
I
sini sarstigi, bylece ik ulusu global rollerini yapmaktan alikoydugu ve Arap nasyonalizmini
1.
I
pohpobladigignlerin zerinden on yedi yll gemigti. Yine de BagbakanEdward Heath zel ola-
rak Amerikalilar'a zerine basarak yledemigtir: "Ben Sveyg konusunu yeniden gndeme
ge-
tirmek istemiyorum, fakat birok ngiliz iin bu konu kapanmamigttr." Aslmda bu konu He-
ath'in kendisi iin de kapanmamiL O acili Svey; gnlerindeHeath daima Anthony Eden'in
sadik takipisiolmuytu. 1973 ylh I(asim ortalarmda Avrupa Konseyi Arap israilanlagmazligmda
Arap grgn destekleyen bir karar 1kardL Arap brokratlarin bazilan bununla da tatmin ol-
madt. Bunlardan biri ikanlan karan pyletanimlamigti:"Bu karar uzaktan gnderilen bir Op-
cktr. Bu ok iyi ama biz daha sicak ve daha yakm bir geyi tercih ederdik." Yine de, Avrupa
.
Toplulugu'nun bu karan Araplar'm yrrlge koymaya aligtigidzenin lyi bir Orneglsayilmally-
di. Ayrica, arahk kesintisine gre Avrupalilar'a yapilacak yzde 5'lik uygulamamn asklya almma-
si iin de yeterliydi.Buna ragmen, Avrupalilar'in yaramazhk yapmamalarmi saglamak ve bunu
garantilemekiin Arap liderler Avrupalilar'i uyararak "Birlegik Devletler'e ve Israil'ebaskly1"
durdurduklan takdirdepetrol kesintisine gideceklerini syleyerek onlan tehdit etmigtir.
Avrupa Toplulugu'nda ok gze batan garip bir durum dikkat ekiyordu. Topluluk yele-
rinden ogu
"dostlar"
listesinde olduklart halde, bunlardan Hollanda hl ambargo iindeydi.
tekiyeler Hollanda'ya yapilan sevklyata abluka karari almig olsaydi, toplulugunuymalda y-
kml oldugu en nemli ilke --mallann engelsiz ulagtinlma ilkesi- ihlal edilmig olacakti. Ger-
ekte yapmak istedikleri de tam anlamiyla buydu. Bu durum Hollanda'nin devreye girip baskt
yoluyla, Avrupa'nm dogal gaz ana kaynaginin Hollanda'da oldugunu ammsattigi gne kadar
bylece devam etti. Hatirlatmada Fransa'nmtoplamgaz ihtiyacmm yzde kirkinm, Paris'in ism-
ma ve pigirme ihtlyacininsa ogunun ayni kaynaktan saglandigi zellikle belirtilmigti.Sonuta
tarallarher ikisince kabul edilen bir formlle anlagmaya vardilar. Formlegre AvrupaToplulu-
gu yeleri arasmda
"ortak
uygulama" yapilacak ve Arap kaynakli olmayan petrolnsevki ulusla-
rarasi girketleredevredilecekti.
Japonya'yagelince, kendisini Ortadogukrizinden olduka uzaklagmiggren bu ulus
"dost

olmayanlar" listesine koyulmug olmaktan tedirgindi.Japon petrolnn yzde kirk drd Arap
krfez devletlerinden gelmekteydi
ve Japonya, tm sanayilegmig lkeler iinde toplam enerji
kaynagt olarak.petrole en bagimh olan lkeydi. Amerika yzde 46 oramnda bagimli iken Japon-
ya yzde 77 oramnda bagimhydi. O gne kadar Japonyaiktisadi geligmesi iin petrole ok gve-
nilir yakit gzyle bakmty ve petrol daima garanti grmgt. Ancak bu artik degigmigti.Yama-
ni bu konuda Japonlar'aAraplar'm yeni ihracat politikasmi ok katiksiz olarak aiklad1ve gyle
dedi: "Eger bize hasim olursaniz petrol.alirsmiz ancak bu eskiden aldlglmzla aym miktarda ola-
maz. Eger bize dost olursaniz eskiden aldiginiz kadar petrol altrsimz."
Petrol ambargosundan nce bile Japon hkmetinin "kaynaklar
blm" Ve iq evreleriJa-
ponya'mn Ortadogu politikasinda reorganizasyon yapilmasmi istemeye baglamigtt. D1;igleriBa-
kan Yardimcist Fumihiko Togo'nun szleriyle, fazia ilerleme kaydetmemiglerdi. nk
"1973'ten
nce petrol sadece paralarioldugu zaman satm alabilmiglerdi."Diger bir sebep de Ja-
ponya'nm, petrol dogrudan Ortadogu lkelerinden alacakyerde genellikle uluslararasi girketler-
den almly olmasiydi.Ambargo krizi sona erdikten sonra kaynaktaki hizip abas1bsbtn yogun-
lagmigt1.14 Kasim tarihinde,Kissinger'in JaponDigigleriBakani'm Amerika'yla bozugmamaya ik-
na iin Tokyo'ya geldigign, ip evrelerininasik yzl liderleri BagbakanKakuei Tanaka ile zel
grgme yaparak, politikada kkl degigikligegidilmesi iin
"dogrudan

talepte" bulunmasmi iste-

diler. Birka gn sonra da Arap ihracatilar Arap yanhsi beyanda bulunan Avrupah lkeleri daha

589
l

i
I

fazla petrol kesintisi yapmaktan mual tuttugunu bildrdi, ByleceAvrupali lkeler degigtfrmekte
olduklan politikamn bedeli olarak somut bir dl almigti.Arada geen zaman iinde Japonhk-
met ajanlan, gizligrevle apar topar Ortadogu'ya gnderildi. Oradangnderdikleriraporda Arap-
yetersiz bulduklan, hedeflerine ters grdkleribildiriliyordu. Bunun zerine
"tarafsizhgi"

.
lar'm
Tokyo, 22 Kasim'da kendisi bir deme yaymlayarak Arap tutumunu benimsedigini ilan etti.
Su beyanat sava; sonu dnemde, Japonya'ntn Amerika ile dig iligkilerinin ilk defa olarak
ciddi gekilde zlmesi demekti. ABD-Japon i ttifakmm Japondig politikasmin ana temeli oldu-
gu,veya olmuy oldugu dikkate almirsa bu hareketin asla hafife alinamayacagt apaikti.Beyana-
tm aiklanmasindan drt gn sonra Japonya hak ettigi dl aldi. Arap thracatilarJaponya'y1
arallk ayi petrol kesintisinden muaf tutmuglardi. Yeni kabullendigi kaynak diplomasisi geregl,
Tokyo hi gecikmeden,yksek dzey temsilclierden olugan bir heyeti ekonomik yardim, kredi-
ler, yeni projeler, ortaklaga tesisler, ikili anlagmalari grgmek iin Ortadogu'yagnderdi. Tahsis-
ler ve kesintiler yznden petrol devleri Japonya'yagemigteoldugu kadar petrol veremeyecek-
ti. Bunu Japonlar'a sylediler. Eu nedenle Japonya'nmkendilerine gvenmemesini ve petrol
gvenli olarak almak in bagka araylglara ynelmesini istediler. Araplar'in israil'lediplomatik ve
ekonomik iligkisini kesmesi iin Japonya'yayaptigt onca israra karym Japonyabunu reddetmigti.
DigigleriBakan YardimcisiTogo'ya gre Israil'le iligkisini kesme abasigsteren Japonlargimdi
petrolden" mustariptiler.
"kafalanndaki

eskiden beri bilinen salgin bir hastallktan,

Mttefiklerinin Arap isteklerine boyun egmesine karym Amerika sanayilegmiglkeler ara-
smda koordineli bir tepki olugmast iin aligmigtit Washington are olarak ikili anlagmalarda, ya-
ni devletten devlete pazarlikta karar kilmmasmdan korkuyordu. Bu zmn ok daha kati, s-
rekli politize edilmigbir petrol pazarma yol aacagi inancmdaydl. Daha gimdiden bu yne degru "ikili

bir akim baglamigti. 1974 Ocak ayinda Middle East EconomicSurveygumangeti atacakti:
Grgmeler. Bunu Herkes Yaplyor."Petrolcler politikacilarm lkeye petrol sokmak iin girigtik-
leri bu kogusturmay1gpheli gzlerle seyrediyordu. Shell'den bir petrolc, Frank McFadzean bir
olaya tamk olacak, grdg manzara kargismda tarifsizhayrete dgecekti. Kabinedeki en kidem-
li bakanlardan ikisi, dgman kalesi kugatmig iki komutamn duyabilecegi sevinle, ancak drt
hafta yetecek miktarda ham petrol ugruna, takas anlaymasi imzalamak iin melodram havasi
iinde uaga atlaylpOrtadogu'ya umuytu. Petrolclk hakkmda ogu pek az bilglye sahip bir-
ok delegasyon, gizli ajan ve politikaci dostu kitleler halinde Ortadogu'yaakiyordu. Kissinger'e
gelince o bu ikili ayarlamalann Arap-Israil savagmason vermek iin kendisinin gsterdigi uzlag-
tirma abalarma glge dgrmesinden, ikinci plana atmasindan korkuyordu. Sanayi lkeleri bu
karmagik yaklagimi srdrdg srece panik ve enformasyon noksanmdan kaynaklanan reka-
betli pazarhk, ticari zihniyet, sauve gui peut (herkesbagimn aresine baksin) anlayigi ok daha
kt sonular vermeye mahkmdu.
BirlegikDevletler enerji konusunu tartigmakiin 1974 Subatt'nda Washington'da toplanti
yapilmasim teklifetmigti. Petrol rekabetinin getirdigi korkulan dagitmak, ittifakta olugan yarala-
n sarmak ve petroln batili mttefikler arasmda sonsuza dek srp giden blc bir kaynak ha-
line gelmesini nlemek istiyordu. Ingilterebu konudaki grgn
"dostlar"
listesinde olmamn
kendisine fazla bir gey kazandirmadigm syleyerek zetledi, Dost olduklarthalde aym flyat arti-
gina tbi tutulmugtuve bunun iin Washington'un grgne yrekten kat1hyordu, Gerek qu-
dur ki, bir sredir BirlegikKralligm siyasitutumu dramatik bir degigim gstermigti. Bunu aikla-
mak iin, kmr madencileriyle Bagbakan Heath atigmasiyznden petrol siktntismm gerek-
te oldugundan birka kat fazla bytlerek gsterildigni
50ylemek gerekir. Sonuta bu durum
sadece grevle sonulamp kalmamig, btn boyutlanyla tam br ekonomik savagadngmgtr.
Enerji istasyonlarmda kmr yerine kullamlacak yeteri kadar petrol stokuyoktu. lkeekonomi-
si 1947 kmr ktthgmdan beri hibir zaman olmadigi kadar fei iindeydi. Elektrik sik sik kesil-
digi iin petrolcler haftada sadece gn allglyordu. Evlerde kullanilan sicak suda bile sikmti

590
 ekiliyordu. yleki din adamlari BBC'dekargismda alle fertlerinin ayni banyo kveti iinde ay-
ni suyla yikanmasmm ahlaki ve dini aidan ne derece dogru oldugunu tartigirolmugtu. Aym
banyo suyunun beraberce kullanimlyla mill gelire katki yapilacagi dgnlyordu. Heath hk-
metinin son haftasmda ngiltere'yiWashingtonEnerii Konferansi'nm destekleyici bir katillmcisi
olarak grrz.
Japonlar'agelince, onlar sanayi lkelerinin tek bir koordineli hareketiyle tm sorunlarm -
zlecegine inanmigtl. Ayrica bir Japonbrokratm syledigt. gibi "ABD politikasinda var olduguna
inandiklan
'kavgaci'
olma egilimini, uygun bir ereve bularak bu ereve iinde yumuatmaya"
aligmiglardir. Almanlar da okuluslu bir bazda grgmeyegirmetaraflisiydi. Fransizlar byle de-
gildi.Onlar yeni bir yapilanmaya kendi ailarmdan izin vermiyordu. Washington toplantismda
gylebir grndlersede kargit tutum izlediler ve itirazlarim yksek sesle dile getirdiler.Agm De
Gaulle'c olan Fransiz DigigleriBakani Michel JobertAvrupa Toplulugu'nun Washington toplanti-
smda yeleri pu act szlerle selamlamigti: "Bonjourles traitres"("Merhaba Hainler").
Bu toplantidaAmerikah brokratlar kendine dgeni yapmig, Amerika'nm topyekngven-
lik iligkisinin -ki buna Avrupa'da Amerikan askerlerinin bulundurulmas1 da dahildi- enerji ko-
nsunda ikabilecek bir anlagmazlik yznden tehlikeyegirebilecegini olduka kapsamli gekilde
vurgulayarak aiklamigtir.WashingtonEnerii Konferanst'nakatilanlarin ogu, uluslararasi enerji
sorunlarmdabir uzlagmaya varmanm ve ortak politikalar izlemenin yararlari zerinde grg bir-
ligine vardilar. Bu toplantida
"gelecekteki"
kriz iin
"ivedi-blgme
programi" adlyla yeni bir
program yapilmasma ve Uluslararast Enerii Kurumu'nun kurulmasma karar verilmigti. Kurum
programin uygulanmasindansorumlu olacak, daha da nemlisi batill lkelerin enerji politikalan-
ni birbiriyle bagdagtirtp paralel duruma getirecekti.IEA'dan (UluslararasiEnerji Kurumu) ikili r-
gtlenmeleri nlemesi ve gerek politik gerekse teknikaidan, ortaklagatepkl iin uygun bir
er-
eve hazirlamast bekleniyordu. 1974 yili sona ermeden Paris'in yegil on altmciblgesinde, Ikti-
sadi lgbirlglve Kalkmma Teykilatiek kararlyla, IEA'mn faaliyete gemesi kararlagttrildi. Buna ka-
tilmayitek bir lke, endstri lkesi Fransa- reddetmigti. Yenidenyapilanmayt istemeyen
-temel

DigigleriBakani Jobert, IEA'nm

"machine
de guerre" bir sava; aleti) oldugunu sylyordu.

Petrol Silahi K1nina Giriyor

Ambargo konusunda herkesin kafasinda bir soru vardt Ambargo ne zaman ve nasil sona erecek-
ti? Bunu hi kimse, hatta Araplar bile bilmiyordu. Son gnlerde Arap-israil anlagmazligmda bi-
raz mesafe kat edildigi in 1973 ylli Arahk ayi sonunda Arap reticiler ambargoyu biraz gevget-
tiler.Kissinger'in ocak ay1 bagmda yari mstehzi anlamda toparladigigibi "ambargo
giderek da-
ha az yaramaz" olmugt Kral FaysaPI grmek iin bizzat iki kez SuudiArabistan'a gitmigtir. lk
gidiginde, kralligm sekin kipilerinin siyah cppeler iinde, baglarmda beyaz peruk, sittlan duva-
ra dayali oturdugu grkemli salona girerken belki de, Nazi zulmnden kaip Amerika'ya sigm-
ml; bu Yahudi gmen, nasil olup da kaderin garip bir oyunuyla gimdi Arabistan'da Amerikan
demokrasisini temsil ettigini dgnmgtr. Su toplantidaKissinger konugmalarin aligilmigmdi-
mda,bambagka bir tarzdayapildigma tanik olacakti. Toplantida, orta yere yerleptirilmigmasada
Kraf m sag yanmda oturan Kissinger unlarisyleyecekti: "Kral her zaman, ciddi konulara degi-
nirken bile ok yumuak bir tonda konuquyordu. Birok anlama gelebilen, farkli yorumlanabilen
benzetmelerle dolu konugmalar yapardi. Benimle konuqurken tam kargiya bakar, zaman zaman
da gz.ucuyla beni szp bilmeceyi andiran konugmasmm varmak istedigi noktayi, iletmek iste-
digi mesa anladl lmdan emin olmak isterdi." Konu ne olursa olsun, gerekten Faysal daima
byle konuqurdu. Yahudiler'in ve komnistlerin Ortadogu'yu ele geirmekomplosundan sz
ederken de byle konuqurdu, ambargonun sonulandirilmasinda rastlanan kk politik sorun-
lara deginirken de. Kral gerektiginde zr diler fakat daima kesin ve dnsz davramrdi. Kendi-

591
I

sinin tek bagina ambargoya son verecek gce sahip olmadigm1sylemigti. Petrol silahmm devre-
ye sokulmasi tm Araplar'm ortak karanyla gereklegmigti. Simdisona erdirilmesi de yine ortak
bir kararla gereklemellydi. "Benim arkadaglara gidip -onlardan bunu istemem iin imknlara
sahip olmam gerekir" demigti. Aynca kendi aisindan ok nemli grdg bir part da ileri sr-
Kuds'n mutlaka islam bir Arap kenti olmasinda Israr etmigti. "Aglama duvarma ne ola-
mg,
cak?" sorusuna gyleyamt vermigti: "Nasil otsa Yahudiler iin bagka bir yerde baglarmi dayaylp
aglayacaklari bir duvar bulunabilirdi."
Ambargonun kaldmlabilecegini gsteren ufak igaretler alan Washington bu defa ittifak iin
Enver Sedat'a dnmgt. Ambargo uygulamasmda bag taraftarve destekleyici rol oynayanSe-
dat pimdiambargonun kaldinlmasmin avukatligim yaplyordu. Sava; gibiambargonun da amac1-
na ulagtigirnve artik kaldinlmasi gerektigini sylyordu. Gerekten de gncelkopullar altmda
ambargonun srdrlmesi Misir'm ikarlarmaters d erdi ve Sedat bunu tyi anlamtytt. Birlegik
Devletler Ortadogu'da.barig tesisi yolunda ambargo silahmi kullanarak ancak bu noktaya kadar
yryebilirdi ve daha ilerye gitmesine imkn yoktu. Ayrica bir anlamda ekonomik savagolan
ambargonun devamli gndemde tutulmasi,uzun vadede, Amerika'nm Suudi Arabistanve Ku-
veyt gibi lkelerle olan iligkilerini bu ilkelerin aleyhine zedeleyecekti. Son olarak gunu da belirt-
meliylzki, Watergate olsun veya olmasin BirleikDevletler gibi bir sper gcn uzun bir sre
byle bir konuma dayanmas1 beklenemezdi.
Ancak ellerindeki kozu baanyla oynamig olan Arap ihracatilar ambargoyu masadan kal-
dirmakta acelec davranmlyordu. Amerika'mn iltifatlan kargismda abukpes etmiggrnmek is-
temiyorlardL Ancak ambargo srdkepazarda giderekdaha ok petrol biriktigini ve kisitlama-
her gn biraz daha etkisizleptiginide grmezliktengelemezlerdi, SuudilerAmerika'ya, Suri-
mn
ye smirmda bir geyleryapmadika, en azmdan Hafiz el-Essad'insessiz de olsa, onaymi almadik-
a, ambargoya son verilemeyecegini hissettirmigtl. Burada Hafiz Esad'm Misir simrindakazandi-
gi baan yznden Sedat'a ok kizgm oldugunu da animsatmahyiz.Gerekteambargonunkal-
dinhp kaldirilmamast konusunda Esad'm veto hakki vardi. Sorunu kolaylagtirmak iin Suudiler
araya girdi ve Golan Tepeleri'nde anlagmamn saglanmasi iin Amerika-Suriyegrgmelerinin
kapisun ati. Bylece 1974 ylh Subatortasinda Faysal, Cezayir'de Sedat, Esad ve Cezayir Devlet
Bagkani'yla bir araya geldi. Toplantida Sedat dgncesini aika anlatarak, ambargonun yararli
olmaktan iktigim ve bundan byle Arap ikarlan iin zararli olabilecegini syledi. Amerikall-
lar'm yeni bir politik realite yolunda liderlik yaptigim ilave etti. Faysal Suriye-istail anlagmasi yo-
aba"oldugusrece, ambargonun sona erdi-
"yapic1

lunda Amerika'mn liderlik yapttgi byle bir

rilmesini kabul edecegini bildirdi. Ancak bunu izleyen birka haftalik srede Esad agilmasi g
bir pozisyonda grnmg,bu da tekileri ambargonun sona ermesindenyana olduklanni halka
aika duyurmaktan ahkoymugtur. Ancak kendilerine gerekenuyan yapilmigonlar da bunu cid-
diye almiglardi. Birlegik Devletler'in ban; abalan ambargo kaldinlmadan devam edemezdL So-
nunda 18 Mart tarihindeArap petrol bakanlan ambargoyu kaldirma karan ald11ar.Suriyeve Lib-
kalmigtL
ya ekimser
Yirmi yllhk bir konuoa srecindenve baans1zlikla biten birka atilimdan sonra, nihayet
petrol silahl baanyla kullamlmig ve kamuoyunu gerekten gerekli olduguna inandirmigt1.Etkisi
sadece inandinct degil, ok da kapsamlt ve arpici,kendinden yana olanlarin bile hayal edeme-
yecegi kadar byk olmugtu. Hem Ortadogu'nun hem de tm dnyanm yzne ve jeopolitik
durumuna yeni bir grng vermigti. Dnya petrolnde ve retici-tketici iligkilerinde transfor-
kmina sokul-
masyonyapmig ve ulu.slararasi ekonomiyi yeni bagtan yaratmigtl. Ancak bu kilicin
ma zamani gelmigti. Tehditlerini ise srdrecekti.
Mayis aymda Kissinger Suriye-israil anlagmasim elde etmeyi bagarmigti ve art1k bang iglem-
lert baglamak zereydi. Haziran aymda Richard Nixon Isral,Suriyeve Misir'a zlyaret gezisine
ikti. Ambargo artik en azindan BirlegikDevletler iin, tarihe kanymigti (Hollanda'da hl uygu

592
\

lanlyordu). BirlegikDevletler hakli olarak Ortadogu diplomasisinde bazi nemli yenilikler isteye-
bilirdi. Ne var ki Watergateskandali kendisini srekl ammsatancanh bir gerekti ve aynca Ni-
xon'un bu gezideki davramgi halkta buz gibi bir etki yapmigt1.Bir gn, Tel Aviv'de srailkabine-
siylebir aradayken hi beklenmedik bir anda terristlerlenasil bag edileceginibildiginisylemig-
ti. Birdenbire oturdugu yerden firlayip ayaga kalkmig, elinde hayali bir makineli tfekvarmig gi-
bi kabine yelerine ateg etmigti. Bunu yaparken Chicago stili bir de
"brrrr"
sesi 1karmigti.Bu
hareket Israilliler'igagkina dndrmg ve biraz da dndrmgt. Sam'da Suriyeli Esad'la ko-
nugurken Nixon Esad'a israilliler'in tepe taklak yuvarlamncaya kadar geri itilmesi gerektigini
sylemig ve bu fikri vurgulamak istercesine birtakim acayip jestler yapmtytt. O gnden
sonra
Esad Amerikalilar'la yaptigt her toplantidabu olayianlatacak, Nixon'un gsterisini mutlaka ha-
tirlatmaktazen gsterecekti.
Yine de Nixon Mistr'da hayatinin en ganli anlarim yagayacakti. O gnleri tarif iin
"tam
bir
zaferdi" demek yanlig olmaz. Cogku dolu milyonlarca Mistrli onu alkiglamig,ilgincatezahrat
yapmigti. Ne var ki bu onun grecegi en son tezahratti.Bazilari sonradan bu olayi alay konusu
yapmigtir.Bu Rigileregre orasi Abdl Nasir'm lkesiydi ve Abdl Nasir kitleleri coyturup Bati
emperyalizmine ve zellikle de Amerika'ya lanet ettirmede gayet ustaydL Evet, Nixon Misir'da
itibar grmgt,ancak bundan hyle kendi lkesi olan Amerika'da itibar grmeyecek, halki onu
dosta degil, dgmanca duygularla kargilayacaktL Bagkanhglnin Son aylarmda kendi yurdunda
kendi yurttagmdan gelen bu act, dgmanca duygular Kahire sokaklannda yaadigt onca heyecan
ve cokulu andan sonra byk bir tezattL Misirl11aronu byle kargilamakla Sedat'm Misir resto-
rasyonunu ve Misir'mson yillarda bir hayli sarsilmigolan prestilinin lade edilipini ktlamak iste-
migti..Nixon'u ise ambargonunsona ermesi ve idatesinin baanlr olugudolayislyla kutlamiglardi.
Ne var ki o bunun keyfine varacak bir ruh halinde degildi. Yolculuk strasmdasaghgi bozuktu, fi-
libit olan bacagt gigmigti.Su yzden bog kalan zamanmm ogunu Oval Ofisi'ndeki kendini su-
layan teyp bantlarmi dinlemelde geiriyordu. Bu bantlar sonunda onu istifaya zorlamigtir,
i

||

593
 31
OPEC imparatorlugu

nsanyagammda zamanlar deggir, imparatorluklar dogar ve batar. Viyana'nin Karl Lueger Ring
semtinde, zemin katmda kk bir kitapi dkkm olan modern ofis binasma geleneklereuya-
rak iinde oturan nemli kiracmm adt verilmigti: "Texaco Building." Ancak 1970'lerde bagka
bir kiracimn gelmig olmasi nedeniyle bu isim degqti ve ani bir kararla "The OPEC Building"
(Opec Binasi) oldu. Bu degigiklik ok kapsamli globalbir ayaklanmamnsembo1dr ve petrol ih-
ra eden lkelerin uluslararasi girketlerinnceden iggal ettigi yerlere ne kadar ani ve el abuklu-
guylayerlegligini gsterir. .

Gerek gudor ki, OPECViyana'ya sadece bir tercih sonucu gelmigti. Kurulugunilk gnle-
rinde olisiniCenevre'de kurmuy oraya.yerlesmigti. Ancak isvireOPEC'inniyetinin ciddiyetin-
den gphe ettigi, hatta nemine de inanmadigi iin uluslararasi bir rgte tanmmasigereken
diplomatik staty vermeyi reddetmigti. Avusturyalilar ise uluslararasi prestij kazanmak istiyor-
du ve ne kadar kazamrsa onunla yetinmeye de hazirlardL Aynca lojman da veriyordu. Bu ne-
denle Avusturya'mn uluslararasi hava baglantilan isvire'ninkikadar iyi olmadigihalde OPEC
1965 ylhnda Viyana'ya tagmmigt1. OPEC'inViyana'da Texaco Building'deki lojmamni grenler
bu biraz estarengiz ve garip tegkilata ilk gnlerde ne kadar az nem verildigini hemen kolayca
anlayabilirdi. Ilk kurulug gnlerinde o kadar patirti ve grltyesebep olan bu tegkilatne yazik
ki losa zamanda hedefinden sapmtyti. -OPEC baglang1ta ihracatilarm kaynaklari zerinde
kurmak hedef ve saviylakurulmuy bir teykilattir.-
"hkmranlik"

Ancak bunlarin hepsi 1970'lerin ortasmda degigmigti. Uluslararasi dzen tepetaklakol-

mugtu.OPEC yeleri bazen pohpohlanmig, gklere ikarilmig, bazen de svlp sayilarak lanet-
lenmigti. Btn bunlar iin kugkusuz ortada geerli nedenler mevcuttu. Her geydennce petrol
fiyatlan oldugu gibi dnya ticaretinebaghydi ve artik petrol flyatml kontrol edenlerehalk global
ekonominin yeni efendileri gzyle baklyordu. 1970'li ytllarm ortasmda OPEC yeligi kavrami
artik tamamen, Sovyetler Birlig hari, dnya-petrol ihracatilari kavramtyla zdeglegmigti.Enf-
lasyon veya kitlik olup olmayacagi karanm da artik OPEC yeleri verlyordu. Onlar dnyamn ye-
ni bankerleri olmutu. Yeni bir uluslararasi ekonomik dzen kurma pegindeydiler.Bu, kiralan
tketiciden alip reticiye veren bir dzenin ok daha tesine giden, gerek ekonomik gerekse
politik gce toptan el degigtirten, bu gctketicidenallp reticiye geiren bir dzen olmallydi.
Bunu yapmalda geligmekteolan dnyanm geri kalan yerleri iin lyi bir model olugturacaklan
inancmdaydilar. OPE C yeleri bylece dnyanm en gllkelerinden bazilarmda, bu lkelerin
dig politikasi ve hatta zerkligi konusunda son sz syleyecekti. O gnlerde OPECGenel Sek-
reteri olan kigi, ileride geriye bakip 1974-1978arasl ylllan animsarken o ytllann "OPEC'inAltm
agt"oldugunu sylemigtir.Ancak yukanda agiklanan gerelderi lyi bilenlerin Genel Sekreter'in
bu szne hayret etmemesi gerekir.
Sunuda belirtmeliyiz ki amlanni toplaylpbu gekilde ifade etmesinde nostaljinin de rol var-
di. Hi gphe yok OPEClkeleri 1970'll yillann ortasmda kendi kaynaklan zerinde tam kontrol

594
sahibiydi ve bunu bagarmigt1.Artik onlarm petrolne kimin sahip iktigL gtbiproblemlerortadan
kalkmigti. Ancak unutmamak gerekirki o yillar aci atigmalannegemen.oldugu ydlardi. Aynca
sadece tketicilerarasmda degil OPEC'inkendi bnyesinde, ok degerli bir kaynak olan petroln
flyati zerinde ekigmeler olmustur.Nitekim bu faktr,
"fiyat"

sorununa kendi bagina son on yllm

ekonomik politikalarma ve uluslararast siyasetlere hkmetmeyi bagarmigtir.

Petrol ve Dnya Ekonomisi

Arap petrol ambargosunun ategledigi flyat artigt, fiyatlann drde katlanmasi ve aynca, ihracati-
larm bu fiyatlan saptamada tm kontrol kendi ellerine alma iddiasi dnyanm her kpesindeki
ekonomilerde ok byk degigiklikler dogurmuytu. Petrol ihracatilannm petrolden elde ettigi
toplam gelir de bu arada 1972'de 23 milyar dolarken 1977'de 140 milyar dolara ykseldi. Mali
aidanhracatilar ok byk kazan sahibi olmug, astronomik paralar kazanmigt1. Eu kadar ok
parayi sarf edemeyecekleri korkusu dnyanm bankerleri ve iktisadi politika yapimcilan olan kipi-
lerde ciddi znt yaratiyordu. Kamlarina gre, banka hesaplannda igletilmeden bekleyen onca
milyar harcanmamig dolar bir gn dnya ekonomisinde tehlikelidaralmalar ve yer degigtirmele-
re neden olabilirdi.
Ancak zlmeleri yersizdi, nk birdenbire servet sahibi olan ve hayal bile edemeyecek-
leri zenginlige kavugan bu ihracatar, ok gemeden gz kamagtirict bir harcama programi
zerinde anlagmiglardtBu program sanayllegme,hizmetler, ihtlyalar, lks yaam, silahlar, sa-
vurganlik ve politik rme gibikonulan kapsar. Harcamalardaki agirt savurganhk ok geme-
den limanlan kapasitenin ok stnde, sayllamayacak kadar ok yk gemislyle doldurdu. Ba-
zen bu gemilerin bogaltma iin limanda haftalarca bekledigi olurdu, Her trl mal ve hizmet
satan tccar ve satici ok gemeden sanayi lkelerini terk edip petrol ihra eden lkelere kog-
tular. Tikhm tikhm dolu otellerde oda bulmak iin birbirleriyle yangtilar ve birbirilerini dirsek-
leyip byk devlet brokratlanmn bekleme odalarma daldilar. Petrol reticileri iin artik her
ey satia a1kti,her yey satm ahnabilirdi ve onlarda gimdi her istediklerini alabilecek kadar ok
para vardi.
Alim satim iglemleri bagli bagina bir i; olmutu. 1973 yllmdaki petrol kesintisi Bati'nin sa-
nayilegmig lkeleri iin, bu lkeler Ortadogupetrolne bagimli olduklanndan, byk darbe ol-
mugtu. Simdibu lkeler gvenceliolarak petrol igine girmekistiyorlard1.Bu onlar iin birinci
derece nem taglyanstratejik bir konu almugtu. Eu itibarla zellikle silah satm almak istlyorlar-
dL Bekledikleri gvenceyi byle elde edecekleri
ve nfuzlanm artiracaklart kamsmdaydilar. 80l-
gedeki diger lkeler de bu konuda onlar kadar hevesliydi. 1973 olaylar1blgenin ne kadar istik-
rarsiz, oynak yapili oldugunu gstermigti. 80lgesel ve milli rekabetler ok derin ve kkl, tutku-
lar ve beklentiler ise ok bykt. Aynca iki byk sper g o gnlerdetm Ortadogu'da nk-
leer alarm yapmig, teyakkuzagemigtL
1973 sonunun hayhuylu gnlernde satm almmak istenen tek gey silah degildi. Tketim
malmdan telefonsistemine kadar het geysatm ahmyordu. Datsun pikap ve kamyonlannm Suudi
Arabistan'da tanitilipogalmasizamanin bir gstergesi sayllabilir.Nissan'm bir yneticisi Datsun
pikaplan iin "Develeri barmdirmak ok pahahya mal oluyor. Datsun pikabi daha ucuza geliyor"
diyecekti. Aslmda 1970'lerde Suudi Arabistan'da bit Datsun 3100 dolara satthrken, bir devenin
satig yeri fiyati sadece 760 dolardi. Ancak o gnlerdebir galon petroln on iki centten satildigt,
devenin ise yrrken besin tkettigi dikkate ahmrsa Datsun'un deveden daha ucuza geldigini
kabul etmek gerekir. Nissan'll yneticinin syledigi sz hemen bir gece iinde Datsun'u Suudi
Arabistan'da gnn bir numarah aract yapti ve koyunculukla hayatini kazanan Bedeviler'in en
ragbet edip sevdikleri ara oldu. Bu arada bir vakitler Bedeviler'in atalarmm ibni Suud ordula-
nnda savagtigini ve savaglara deve stnde katildiklanm ammsatmakta yarar vardir. Kisaca sy-

595
lemek gerekirse petrol ihra eden lkelerin savurganhgl bagim almt; dolu dizgin giden enflas-
yonta bir arada, mal birikimlerin yakmda tkenecegineigaret ediyordu. Ve gerektende ban-
kerlerin ilk gnlerdekikorkularma ragmen tamamen tkenmigtir. 1974'te, OPEC'in demeler
masraflar" yatinm geliri olarak 67 trilyon dolar fazla para
"grnmez
dengesinde mal, hizmet
vardl. 1978 yllinagelenekadar bu fazla para 2 milyar dolarlik aiga dnst.
Bat1'mn sanayi kesimindeki gelimiglkeler bunu aniden firlayan petrol fiyatlarinm sebep
oldugubyk yer degigtirmelere bagladilar. Petrolden alman kira bedelleri ihracatilann kasala-
rma aklyorduve bu batil11annsatin alma gcn de byk oranda azaltiyordu. Su satin alma
gc ileride "OPECvergisi"olarak tanmmigtir.Bu empoze edilip yrrlge koyulma-
"verginin"

si sanayi lkelerinde derin yaralar amltir.ABD'nin gayrisafi milli hasilasi 1973-1975arasmda

yzde 6 azalmig, ipsizlik de ikiye katlanarak yzde 9 olmugtu. Japon gayri safi milli hasilasi da
1974'te IL Dnya Savagi'ndan bu yana ilk defa olarakdgmgt. Bu dgg kargisoda Japonlar
ekonomik mucizelerinin tarihe kanacagmdan yakimrken Tokyo'daki ciddi Japon grenciler b-
yklerine kattlmadi. Gsterilerde sati milli hasilaya lanet" yaygaralarina son verip kendile-
"gayri

rini canla bagla aligmayaadadilar. okaligmaktayeni bir erdem buldular ve mr boyu ahya-
caklarma dair kendilerine sz verdiler. Bunlar olugurken flyat artiplari zaten bozuk olan ekono-
milerdetam bir enflasyon goku yaratmigth 1976'da sanayi dnyast yeniden ekonomik byme-
ye getiysede artik enflasyon Bati'mn bnyesine kkl olarak yerlegmigti. Bundan byle mo-
dern agmzlmesi imknsiz bir sorunu olacaga benziyordu.
Fiyat artiplarmdan olumsuz olarak en fazla etkilenen grup geligmekteolan lkelerden
Tanri'nm petrol bahgetmedigi lkelerdi'. 1970'lerde yaganan fiyat goku ekonomik geligmeye
vurulan nzararli ve en tahrip edici darbedir. Enflasyongoklan geligmekteolan lkelerin sade-
ce geri kalmasma neden olmamig, demeler dengesini de bozmuy ve byme hizlano ya ge-
ciktirmig ya da btnyle-durdurmuytur. Bu lkeler dnya ticaret ve yatirim k1sitlanmasindan
da zarar grmgtr. Bazilan tek arenin borlanma olduguna inandi ve sonuta OPEC'e ait
yapip banka sistemi araciliglyla geligmekteolan lkelere
"dng"
fazla paramn ogu yeniden
aktarildi. Bylece bu lkeler petrol kriziyle bag etmenin tek yolunun ancak borlanmayla
mmkn oklugunu anlamly oldular. Ancak mutlaka yeni bir kategorinin; geligmekteolan lke-
lerden alt dzeyde olanlan, nakavt edilerek sirt st yere serilenleri, sefalet dzeyleri dayanil-
maz hale gelmiglkeleri kapsaylp koruyacak bir dnya" kategorisinin yaratilmasi
"drdnc

gerekiyordu.
Geligmekte olan lkelerin bag edilmesi ok g yeni sorunlan petrol ihracatilanm gln,
biraz da rahatsiz bir konuma sokmugtu. Neticede onlar da geligmekte olan lkeydi ve buna rag-
men "Gney'in",geligmekteolan dnyanm kurtaricthgim yap1yor,onlann Kuzey lkeleri, sana-
"iletilmeye"

yilegmig lkeler tarafmdan son verme abalanndaonlan destekler grnyordu.

Sylediklerine gre amalan zenginliklerin global bir yer degigtirmeyle Kuzey'den almip G-
ney'e aktanlmastydi. tekigeligmekte olan lkeler de baglangtta onlan yksek sesle destekledi
ve baansmdan dolayl OPEC'i kutlayarak gr birliginde olduklanni ilan ettiler. teo gnler
uluslararasi dzen" sznn en fazla tartigildigtgnlerdir. Ancak OPEC'inilan ettigiyeni
"yeni

flyatlar geligmekteolan dnyamn geri kalan kesimlerinde byk bir engel olarak ortaya 1kt1.
Bazi petrol ihracatilari teki geligmekteolan lkelere yardim iin onlara gerekirsebor petrol
vermek istemig ve bunun iin program yapmiglardi. Ihracatilannbir amac1 bunu saglamak ol-
mugsada asil amalan bagkayd1.Geliginlylkelerle geligmekte olan lkeler arasmda genig bir
"Kuzey-Gney"diyalogu kurulmasmi, petrol fiyatlanmn diger kalkmma maddelerinebaglanma-
smi istiyorlard1. Btn bunlardaki asil ve nihai hedet servetin tm dnyada yeni bir dagitim sis-
temine baglanmasiydt
Uluslararasi Ekonomik igbirligiKonferansi, 1977de Paris'te toplanmig,gndemine Kuzey-
Gney diyalogunu almigti. Konferansa katilan endstri lkelerinden bazilan katilimlanmn sonu-

596
cunda petrole girighakki kazanacaklanm mit etmiglerdir. Eu konferansta petrol ambargosusi-
rasmda Kissinger'in liderligine duydugu fkeyi hl yenememig olan, aynca Amerika'nm Orta-
dogu'daki konumuna da uzun zamandir gtpta etmekte olan Fransa diyalogun ancak Amerikan
politikasma bir alternatifolarak kabul edilebilecegini savundu. Digerlkelerse daha sogukkanli
davranarak bunun ithalat11arla ihracatilar arasmdaki atigmayiyumugatacagmi ve daha yksek
fiyatlarla arada bir denge kuracagtm savundular. Eu diyalog byk abalarla iki yll devam ettiyse
de sonuta bir geyelde edilemedi. Katihocilar her konuda hatta tek bir bildiride bile anlaami-
yordu. Geligmekte olan lkelerin geri kalan kismi bu konferansla, Fransizlar'm nutuk atma yete-
negini degilse de bagka bir geyigrenmig oldular. Endstri dnyasmda onlarm mal ve rnlerine
kargi pazarlar perian durumdaydi.

Suudiler ah'aKar1Geliyor
1970'li yillarin ortasinda OPECtek bagma en st uluslararasi odak noktasi oldu. Tm dnyanin
gz OPEC toplantilarma,OPEC'in dramatik, tantanalive grltl havasma evrildi. Dnya
ekonomisine ne olacagtm merak eden kigiler, otelin lobisine gitmekte olan bir bakani yakalaylp
bu konuda birka kelime koparmak iin var gleriyle aba gsterdi. OPEC ortaya iktigindan
beri petrol hakkmda yapilan onca konugma,
"diferansiyeller", "mevsimlik
oynamalar" ve
"yate

nmlar" artik hkmet yeleri, gazeteciler ve mali speklatrler iin konugulan bag konu olmuy
tu. Bu sre iinde OPEC'e
"kartel"
denmigse de, gerekte kartel degildi. Exxon Sirketi eski ko-
ordinatr Howard Page de 1975'te aym gzlemde bulunmuy ve gunlan sylemigtir:"OPEC'e
bir kulp veya dernek diyebilirsiniz, fakat szcg dogru gekildekullanmak gerekitsekartel di-
yemezsiniz." Howard Page, daha sonra bu konudaki savimkanitlamak iin Funk &Wagnall sz-
lgnde kartel kelimesine bakmig, qu tammlamayigrmgt:."Kartel, bir malm fiyatrii ve verimi-
ni dzenlemek iin bir araya gelmigbir reticiler toplulugudur."Evet, kartel szlkte byle ta-
mmlanmigtL OPEC de kugkusuz fiyatlan tespite ahylyordu, ancak verimi degil sadece fiyatlan.
Hi degllse o gn iin ortada saptanmig herhangi bir kota veya retim dzeyi yoktu. Pazar karte-
lin degil
"biraz
da yasadi1" bir oligopoln egemenligi altmdaydt (Oligopol: Belirli bir rnn
miktar ve fiyatmm birbiriyle rekabet eden birka saticmm tekelindeolmast) Szn ettigimiz bu
dnemde ihracat11arm ogu tam kapasiteyle retim yapmigtir. Bunun tek istisnas1fiyattaki he-
deflerini gereklegtirmepesinde olan ve retimini buna gre ayarlayan SuudiArabistan'dir.
Petroldeki flyat artilarma gsterilen eleptiriye ihracatilar genellikle 60yle yamt veriyordu:
Endstri lkelerindeki tketicilerinvaril bagma demekte oldugu flyat dgrlecek olursa batill
devletler bunu vergi olarak fazlasiyla allrdi ve bunun miktan OPEClkelerinin satigtan aldigt fi-
yatin stnde olurdu. Bati Avrupa gemigteuzun bir benzin vergisi dnemi yagamigtt ve gimdi
de durum buydu. Szgelimi 1975'te Bati Avrupali bir tketicininpetrol rnleri iin dedigi fi-
yatm ortalama yzde 45'i hkmetine giderken, yzde 35'i de OPEC'in koydugu flyat zerin-
den hesaplanirdi. Ceri kalan yzde 20 ise ulagim, rafineri, aract marji ve benzeri masraflara gi-
derdi. Aynt geyin Birle ik Devletler'de tamamen ayni geerlilikte uygulandigi sylenemez. Su
lkede vergi olarak daha az, yzde 18 alimrken, OPEC ihracati payi olarak daha ok, yzde 50
alirdL
Japonya'dahkmet payi yzde 28, OPEC payi yzde 45'ti. Yzdelerin blnme igi nasil
yapt11tsayapilsm OPEC'in sorulanna tketici lkeler daima aym yamti vererek, kendi smirlari
iinde yaptiklan uygulamaya, yurttaglanm vergilendirmeye OPEC'in kanamayacagini,
aynca
makro ekonomik sonularmm da "OPECvergilendirme sisteminden" ok farkli oldugunu syl-
yordu.
Asil nemli olan ise yakm gelecekte olup bitenlerdi. 1974-1978 arasmda tketicilkelerin
bag kaygisi bir tek konuda dgmlendi. Acaba petroln fiyati artmakta devam edecek miydi,
yoksa olduka sabit tutularak enflasyonla agmacak miydi? Bu sorunun yaniti, diger faktrlerle

597
beraber iktisadi byme veya gerilemeye, istihdam ve enflasyona ve dnyanm drt bir yanmda-
ki milyarlarca dolarhk petrol akimmm seyrine bagllydi. OPEC'in
"radikaller" "ihmhlar"
ile ara-
smda blndg konusunda genel bir kam mevcuttu. Ancak ayni konu gerekte Ortadogu'nun
en byk iki reticisi olan Suudi Arabistan ve Iran iin de geerliydi.Su ikisi daha 1960'larda
en ok hangisinin petrol retecegi konusunda birbirine rakipti. Simdi de iki ulus fiyat ve ncelik
iin mcadeledeydi.
Saha1smdansa,Aralik 1973 flyat artigt byk bir zafer ve.zellikle de kendi kipiselzaferi
sayilmigtl.Bu tarihten baglayarak zlemini ektigtbyk an ve firsatm geldigini hissetmigti. Ar-
tik nnde bitip tkenmeyecekmiggibigelen sonsuz zenginlikler onu bekliyordu. lahi bir kuv-
vet sanki ona "Iran'm Byk Uygarligi" dedigi tutkusunu gerekleptirme ve iran'indag gibi b-
yk i sorunlarini zme hrsati vermigti. 1970'li ylllarm ortasmda Prenses'n Sahiin pylesy-
ledigi hatirlardadir: "Egimin hayatta sevdigi pek az geydenbiri umak, araba kullanmak, gemi
kullanmak yani kisaca hiz'dir!" Gerekten de Sahbu hiz tutkusunu iran'1yirmi birinci yzylla
yetigtirme atiliminda tm lkesinde uygularnigtir.Byleyapmakla bu hizm sebep oldugu kirgin-
hklari giderebilecegl midindeydi. Kendisinin modernlegmesaplantismi paylagmayanlarm pig-
manlik ve mutsuzluk duygulanm da giderecekti. Sah'msavina gre Iran mutlaka dnyamn sa-
nayide en ileri gitmigbeginci gc, yeni bir Bati Almanya, ikinci bir Japonyaolacakti. "Iran dn-
yarun en saygm lkelerinden biri olacaktir" diye sik sik vnrd.
lkeyepetrolden dag gibi para akarken Sahkendisini tutkularmave hayallerinin akigma
kaptirmigtt. Imparatorolugunun getirdigifantezilerin de esiri olmogtu. Artik gah'akargi gelme-
ye, ihtiyath olmasmi istemeye kt haber postaaligiyapmaya kim cret edebilirdi ki? Fiyat artig-
lanna ynelik eleptirilere alayc1gekilde yamt v'eriyor,duymazliktan gelip konu digt edlyordu. Fi-
yatlann daha da ykseltilmesini Bat1'dakienflasyona bagliyor,daha yksek flyatlarm enflasyonu
bsbtn krkleyebilecegi fikrini kabul etmiyordu. Amerikan Bykelisi'ne gylededigt hatir-
lardadir: "Sanayide ilerl lkelerin siyasi ve ekonomik baslo taktikleriyle durumu idare ettigi gn-
ler oktan geride kaldt. Sunulyi bilmenizi isterim ki, Sahpetrol fiyatlan iin digardan gelecek
basklya asla boyun egmeyecektir." Aynca, Sah'm ifadesine gre, kompularma k1yaslafran'inpet-
rol rezervleri daha azdi. Bu, fiyatlan onlardan daha sonra degil daha nce ikarmasiiin lyi bir
"sona"
nedendi. Unutmamak gerekirdi ki kalacak olsa belki de bu rezervler tkenmigolurdu.
Sonra, ne de olsa, Sah'mgururu da dgnlmeliydL Gemigtekitm apagllanmalar geride bira-
kilmah, durum tersine dndrlmeliydi. 1975'te gylesylemigtir: "Belki benim Amerikahlar'm
elinde bir oyuncak oldugumu dgnm olanlar -veya hl dgnenler- vardir. Dyuncak olma-
yi niin kabul edeyim ki? Bizi daha gl kilan nedenlerimiz var, o halde neden bir bagkasom
tutsagiolahm?"
Sahflyat artigt konusunda giderekdaha ok baskt yaplyor, her baski yapigta da Krfez'deki
kompulanyla ters dgp atiplyordu. rnegnSuudi Arabistan hibir zaman 1973 fiyat artigt bo-
yutunu onaylamamtttr. Bu artigm agirl byk ve kendi konumu iin tehlikeliolduguna inanmig
tir. Ayrica doguracagi ekonomik sonulardan da korkmuytu. Suudi Arabistan o gne kadar
OPEC zerinde tam kontrol sahiblydi ve petrol konusunda en temel kararlarda da etkindi. Bu
krallign devam1 ve geleceg iin yagamsal nemdeydi. Simdi, fran'm tutumu yznden Suudi
Arabistan bu kontrolleri yitirmekte oldugunu grmg ve telaglanmigtl.Petrol fiyatlarmda daha
fazla artig enflasyona sebep olacakti ki, bu onlann ikarlarma ters dgerdi. Petrol rezervleri ok
byk oldugundan Suudiler,Iran'a kiyasla pazar flyatlarmm uzun vadede sabit tutulmasimkal-
diracak durumdayd1. Fiyat artigmm ve byle bir beklentinin petrolden uzaklagma, onun yerine
petroln saklanmast gibibir harekete yol amasmdan, petrol yerine daha bagka yak1t kaynaklan
kullamlmasmdan korkmuglardi. Byle bir durum uzun vadede istedikleri pazan degigtirebilir ve
dolayislyla kendi rezervlerinin degerini dgrrd.
Bu dgnce ve kaygilar bagka kaygilara da yol ati. Suudi Arabistan genigtopraklarasahip

598
fakat nfusu az olan bir lkeydi. Saylyla ifade etmek gerekirse nfusu, cografi aidan kck
olan Hong Kong'un nfusundan fa21adegildi. Petrolden gelen gelr anormal bir hizla arttigmda
lkede hem sosyal hem de politik tansiyonykselecek, aynca bu tehlikelibeklentilere yol aa-
cak, bylece kralligt bir arada tutan baglari zaylflatacakti. Sonraarada bir de Arap-Israilekigme-
si vardt. Suudiler bu konudaki amalannin flyat artigi yznden mdahaleye ugramasma, bs-
btn karigmasina, onlari amalarmdan tavize zorlamasina gz yumamazdi. Aynca agin yksek
fiyatlarm sanayilegmigve sanayilegmekte olan lkeler zerinde siyasi istikrari olumsuz etkileye-
cegl endigesindeydiler. Byle bir istikrarsizlik mutlaka zamanla kendileri iin bir tehdit unsuru
olurdu. 1970'lerde Avrupa'da yaganan ekonomik zorluklar ncelikle Italya'da,hkmetlerin ka-
pilarmi komnistlere agmigti ve komnistlerin Avrupa'nin Akdeniz k1yismda iktidara gelmesi
Sovyetler'in Ortadogu'yu kugatacagi korkusu iindeki Suudi hkmetince hi istenmeyen bir
eydi,
Riyad'i dgndren diger bir konu da ran'di.Onlar Sah'mfiyat artirma konusunda ileriyi
gremeyecek kadar tutkulannmesiri oldugundan emindi. Bundan te yapilacak fiyat zamlannm
ran'adaha ok para ve g kazandiracagi, bylece )kenin daha ok silah satm alabilecek duru-
ma gelecegi inancmdaydilar. Su durum kukusuz stratejik dengeyi bozacak ve Sah'l Krfez'de
hegemonya iddiasma gtrecekti. Suudiler Amerikahlar'm Sah'lane sebeple bu kadar meggul
oldugunu bilmek istlyordu 1975 ylh Agustos aymdaABD'nin Riyad Bykelisi Washington'a
"iran

bir rapor gnderdi ve Zeki Yamani'nin ile BirlepikDevletler arasmdaki ebedi dostluk sy-
lentilerinden kendisinin ve diger Suudiler'in rahatsizhk duydugunu" rapor etmigti. Geri onlar
"Sah'mmegaloman, kafaca son derece dengesiz oldugunu" biliyorlardi ve bunu anlamamig ol-
mak iin
"gzlem

glerininzaylf olmasi gerektigni" sylemiglerdi.Ama "Sahsahneden ekil-

mig olsa, Tahran'da kanh bir anti Amerikan rejim yerlegir" demilerdi.
Suudiler OPEC'in ard1ardina yaptigt her toplantidapolitikve ekonomik sebeplerden tr
yeni flyat artigma daima,kargi ikmigve bu konuda maksath olarak izledig izgiyizor yoluylada
olsa her zaman korumugtur. Suudiler bu konuda ok kesin tavir koydugundan OPECdahi bir
noktada iki ayri fiyat uygulamak zorunda kalmigtl. Suudiler ve mttefikleri Arap Emirlikleri iin
belirli bir fiyat, diger on bir ye iin daha yksek bagka bir fiyat. Suudilerdigmdaki teki ihracat-
ilar flyatlari artirmak iin gerekge arayacak oldugunda, Suudiler itiraza yeltenip pazari zor du-
ruma sokmak iin hemen retimi hizlandinyordu. Ancak bunu yaparken beklemedikleri bir du-
rumla kargilaacak ve retim kapasitelerinin nceden tahmin ettikleri kadar yksek olmadigim
anlayacaklardi.

Yamani
Suudiler'inyaptigt bu manevralar devam ederken dikkatler tek bir adamda, Ahmed Zeki Yama-
ni'de yogunlagmigt1.Global petrol endstrisi adma, politikactlar ve st dzey sivil brokratlar,
gazetecilerve dnyanm byk kismi iin o artik yeni petrol agtmntemsilcisi,gerek sembol
olmugtu. Byk, duru, hi kirpigmlyor gibi bakan gzlerive VanDyketipi hafif kpeli sakaliyla
tm dnyada bilinen ve tanman bir ahslyetolmutu. Ancak Suudi Arabistan'm geffafolmayan
politikyapisi nedenlyle dnya, Yamani'nin rolnde zaman zaman yamlmig ve ona ashnda oldu-
"g"

gundanok daha byk izate etmigtir. Aslmda o, son yapilan incelemede agin nemli ol-
masa da, Suudi Arabistan'in temsilcisiolarak degerlendirildi. Suudi politikasmi empoze etmeye
veya tek bayma buna karar vermeye yetkisi olmayan, ancak bu politikaya gekilveren bir kigi ola-
rak degerlendirilmigtir. Kugku yok ki Yamani, diplomasideki stili, inceleme ve uzlagmadaki usta-
ligt ve basinla olan becerili iligkisiyle sekin bir kipilikti ve bu niteliklerinden tr tartigmasiz
bir etkinlige sahipti. Grevinde ok uzun sre kalmasi,
"orada"
herkesten daha fazla bulunmasi
Yamani'nin gcnn bir kamti sayllmalidir.

599
 Yamani lkesinde daha ok eyh"olarak billnir; ancak geyhlikaslmda ona onursal bir un-
van olarak verilmigti. Kendisi gerekte geyhdegtl, st dzey halktan gelmigbir kipidir.Atalan iti-
bariyle Hicazli'dir ve Suudi Arabistan'm kismen varhkli olan ticaretkesimi Kizildeniz kiyisindan
gelmigtir. bniSuud'un ilk ss olan ve Riyadlilar'in kendi merkezlerisaydigiterk edilmig Necet
l'nden gelme degildir. Yamani 1930 yilmda Mekke'de dogmugtu. Bu, St. John Philby'nin
Ibni Suud'u ikna edip kralligt periandurumundan kurtarma yolunun petrol
ve madenleri ig-
letmek olduguna inandirdigi ylldir.Yamani'ninocuklugundasokaklardahl deve vardi ve Ya-
mani dersini gaz lambasi altinda altgirdi.Bunu yapmadigt zamanlardaelektrik igig1 altindaki ca-
miye giderdi.
Gerek bykbabast ve gereksebabasi din hocasi ve kadlydi. Babasi evvelce Dogu Hindis-
tan'in Hollanda'ya ait kesiminde ve Malaya'da mftlk yapmigti.Yamani'nin dnyaya bakigm-
da.ve entelektel geligmesindegrenme agkive dindarligm olugturdugu bu kombinasyonun b-
yk etkisi olmugtur. Babasi SuudiArabistan'a dndkten sonra Mekke'deki baba evi, grencile-
ri iin bir toplantiyeri oldu. Yamani ileride bunu gyle anlatm1tir:"Bu grencilerin ogu nl
birer jri idi; babamla hukuk konusunu tartigir,durumlan teker teker ele altrlardi. Zamanla ben
de onlara katildim ve onlar gittiktensonra da saatlerce babamla kahp, birok gey grendim, ba-
bamm beni eleptirmesini istedim."
Yamani zek ynnden dikkati ekecekdzeyde parlaktive Suudi okullarmda bu zelligi
tam zamaninda fark edilmigti.nceKahireniversitesi'ne sonra da New York niversites Hu-
kuk Fakltesi'ne devam etti. Bunu Harvard Hukuk Fakltesi'ndeki bir yllhk egitim takip edecek
ve Yamaniburada uluslararasi hukuk okuyacakti.Egitimi sresinceYamani Bat1'ya kar1 iten
bir merak duymuy ve bu merakim geligtirerekBati ile ve zellikle de Amerikalilar'la iletigim kur-
mayl, onlarla rahat olmayi grenmigtir. Birok hkmetin bakanhklarmda dampman olarak alig-
mig ve 1957 Arabistan Petrol Japon Konsorsiyumu'nun kontrattm kaleme almlytir.Bu konsor-
siyum, hatirlanacaglgibi Ortadogu'nundev girketlerinebalyoz gibiinmigti.
Yamaniaynca birok gazetede hukuk konularinda yorumculuk yapmigtir. IbniSuud'un
ikinci oglu, byk patron Prens Faysal'1n dikkatini de bu son greviniyaparken ekmigtir.Faysal
Yamani'yi hukuk dampmanhgtna atadt. 1962 yllmda, Faysal kardegi Suud'a kargi srdrdg
g mcadelesinden muzaffer olarak 1kmca ilk ip olarakmilliyeti petrol bakam Abdullah Tari-
ki'y igten atti. Onun yerine otuz iki yagmdaki Yamani'yi petrol bakam yapmigttr. Ne var ki bura-
da ilgin bir duruma dikkat ekmek gerekir. BaglangltaYamani, Tariki'nin Aramco ile olan an-
son vermek ve incelk ve beceri isteyen bir taktikve etkinlikle sonuca erigmesi iin
lagmazllgLna

greve getirilmigti. Diger bir anlatimla, her ikisi de ayni ama iin aligmiglardir.Nitekim bir gn
Aramco girketleriyneticilerinden birl yakmarak gyledemigti: "Tariki'nin yntemi ag1zkalaba-
hlve deli saoasidir.Yamani ise insani tatlihklaalalci bir yntemle duvara firlatir atar."
1973 ambargosu bagladigtnda Yamani on bir ylldan beri petrol bakamyd1. Bu sre iinde
birok deneyim ve becert kazanmig, grgmeve uzlagmada egsiz yetenekli bir usta oldugunu
kamtlamigtl. okyumuak bir sesle konugtugu iin hasimlanm durup kendisini dinlemeye, ne
syledigini gitmek iin dikkat kesilmeye zorlardi. Hibir zaman fkeye kapildigi grlmemigtir.
fkeduydugu zaman kendini daha sakin olmaya zorlardi. Onun konuma stillcogkulubir reto-
rik degildir. Konuya daima mantik yoluyla teker teker girer,her biri zerinde ze varmcaya, bag-
lanti kuruncaya, istenen emri verinceye ve sonuca ulagmcaya kadar uzun uzun dururdu. Kul-
landigt yntem son derece basit ve inandinc1, kugkuya yer vermeyecekkadar aik ve reddedil-
mez oldugundangrglerini kabul etmemek iin insanm manyakveya geri zekli olmasi gere-
kirdi. Yamani'yi dinleyenlerin tag gibi donup.kargi koyamamalan veya kizginliktan ilgLna dn-
melerinin nedeni ondaki konuyu sunma ustallgLndan ileri gelmigtir.
Yamani kendisindeki mistik havayi hissettirmek iin byk zen gsterirdi.Tam bir sabir
tagi gibi davramr, kargismdakine uzun uzun gzn kirpmadan bakard1. Kendisine soru sorul-

600
 dugunda, soruyu yneltene bakmakla yetinir, tek bir kelime sylemeden konu degigene kadar
elindeki tespihle oynardl. Her zaman satran oynar, oynarken kargismdaki rakibin durumunu
anlamaya aligirdi.Usta bir taktikiolmaktan, Suudi Arabistan'm i ve digtaki kisa vadeli ihti-
yalanmn gerektirdigi manevra kabiliyetine sahip olmaktan te, lkenin uzun vadedeki ikar-
larmt da dgnmgtr. Az nfuslu olan ve dnya petrol rezervinin te birini elinde tutan bir
lkenin temsilciside byle olmahydi. Bir sirasi geldiginde gyledemigtir: "Meslek yayamimda,
zel hayatimda ve her yaptigim ite daima uzun vadeli dgnrm. Bir kere kisa vadeli dgn-
meye bagladintz mi baginiz derde girdi demektir; nk kisa vadeli dgnme insana sadece ya-
kin gelecekteyarar saglayan bir taktiktir."Bati dnyasmin kisa vadeli dgnme yznden lane-
te ugradigi, bunun demokrasinin kaimlmaz sonucu olduguinancindayd1. Yapl itibarlyle Yama-
ni hem ok ihtlyatli hem de ok hesap1ydl. 197S'te nnn en dorukta oldugu gn pylesy-
lemigtir: "Kumar oynamaya tahamml edemem. Evet, kumardan nefret ederim. Kumar insa-
mn ruhunu rtr. Ben hayatimda hibir gn kumarbaz olmadim." Petroldeki politikasmda
da hibir gn kumarbazhk yapmadigimisrarla sylemigtir."Petrolde kumar oynamakrisktir ve
hesaba vurularak stlenilmelidir. Ben risk allrken nce ler, bier, sonra alinm. Bir kere risk
stlendim mi bu, gerekli nlemleri de aldigim ve fiski en alt dzeye, hemen hemen sif1raindir-
gediglm anlamindadir."
Yamani evresindeok gl tepkilereneden olmuy bir kipidir. ogukimse onu stn ze-
kli, yksek dzey bir diplomat, petrol, ekonomi ve politika konusunda engin ve egiz bilgi sahi-
bi blr kigi olarak grmgtr, Yamani'yle yirmi beg yll beraber ahymigbiri onu gu szlerle tanim-
lamigttr: "O dogugtan bir stratejist idi. Her zaman hedefine ulagtlgl sylenemezse de, hedefinin
ne oldugunu hibir zaman gzden kairmamigttr." Bati dnyasmda OPECimparatorlugunun
ykselmesinde ve petrol denen gcn artmasmda tam bir semboldr. Bat111 liderlerden ogu ise
Yamani'yiakilci olan ve etki birakan, en bilgili muhatapolarakgrmgtr, Halkm byk kesimi-
ne gre o, petrol ihracatilan arasmda,.ortallkta en ok grlen, bu nedenle de en ok eleptiri
alip diglanan temsilciydi.Bizzat OPEC iinde ve Arap dnyasinda ondan nefret eden ok kigi
vardi. Bu nefret bazen stnlgn ekememekten,bazen de onu Batfyaok yakm bulmalann-
dan fleri gelmigtir.Sebeplerden bir bagkasi da Yamani'ye fazla nem verilmesini ekemeyenler-
den kaynaldanmigttr. Onu kiskanan rakipleri ve kugkulu kipiler Yamani'nin
"fazla
gklere ikanl-
digim" sylemiglerdir. Kendisiyle sik sik bir arada olmuy bir Aramco yetkilisi Yamani'yitarif
ederken onda en hayret ettigi geyin
"gstermelik
suknet" sergilemedeki yetenegi oldugunu
aika sylemigtir.
Yamani ile birok temasi olan Kissinger bu kipiyi tanimlamadabiraz itenlikten uzak, fa-
kat hoggrl davranmigttr. "Ben Yamani'yi olaganst zeki ve ok bilgili birl olarak grdm;
sosyoloji ve psikoloji dhil birok konuda insanm iine nfuz eden etkileyici konugmasi var. F1-
nl firil dnen gzlerikk Van Dyke sakahyla petrol politikacisi rolne ikmigancak getirdigi
felaket mesajmdan haberi olmayan kk bir ocugabenziyordu. zellikle de bu mesali gayet
yumugak ve kendine zg mtevazi glmsemesiyle sundugu zaman... O gnlerde, liderlik
hakkmm sadece prenslere tanindigi lkesinde prens olarak dogmadigt iin bu hakkm kendisine
tanmmadtgibir ortamda sivrilerek lider olmayt ve krallik iinde gerek siyasi gc yerlegtire-
cek bir konuma gelmeyibagarmigtir. Kelimenin tam anlam1yla
'mkemmel'
bir teknisyen ol-
mustur."
Yamani tam anlamlyla Faysal yanlis1yd1 Ve kendisini greve getirmigolan Kral'a sadikti.

Kral da Yamani'yihimayesi altmdaki en gzde adamiolarak tutmug,zaman zaman dllere bog-

muy ve kendisine degerli birgok gayrimenkul vermigtir.Petrol patlamasi sirasmda bu dllerin
degeri inamlmaz bir biimde artmig ve Yamani'nin kipiselservetinin temeliniolugturmugtur. Ya-
mani Kral ile ok yakm, yogun iligkiiindeydi ve bu onay ona petrol politikasi yapmada
"carte

blanche" (aikkart) vermigti. Buna ragmen saptananpolitika her zaman mutlaka Kral Faysal'm

601
son denetimine tbi tutulurdu ve elbette ki Kral ailesinin, ismen belirtmek gerekirse Kral'm
vey kardegi Prens Fahd'm grg almirdi.
1975 ylh Mart aymda Kuveyt petrol bakam lkeyi ziyaret eftigi zamati, Yamani, bakanla
birlikte halk nne ikan Faysal'a eglik etmigti.Daha sonra kabul salonuna ynelen bu kk
grubu Kral'm yegenlerinden biri gizlicetakip edip salona girmig ve tam Kuveytli'nin Kral nn-
de diz ktg an ne atilarak Faysal'm bagma dogru birka el ate; etmigti. Kral hemen o an ya-
ammi kaybetmigtir.
Ilerikignlerde bazi evreler bu cinayetin intikam amac1ylaiglendigini, cani olan yegenin
erkek kardeginin on yll nce televizyonunlkeye sokulmasimve yaymlarda ilk defa kadm sesi
duyulmasmi protesto eden bir mitingde vurularak ldrldgn, gimdi de agabeyinin bunun
intikamim aldigmi iddia etmigtir. Diger bazi kipilerse bu gen adamin agin solcularm yaydigt
mikroplu havadan etkilendigini sylemiglerdi. Eu konuda egitlisylenti vardir. Bunlardan bir
bagkast bu gencin kafaca dengesiz oldugu, Colorado'dagrenciyken LSD satmaktan arandigi ve
uyugturucu kullandigt iin hasta biri oldugu sylentisidir.
Aynca, ayni yilm aralik aymda "Carlos" admda Venezuelali fanatik bir Marx yanlisi pegine
diger beg terristi katarak OPEC'in Viyana'daki binasma bakanlarm toplanti yaptigi bir strada
saldtri dzenleyerek ilk beg dakika iinde kipinin lmne sebep olmugtu. Petrol bakanlarin1
ve yardimcilanni rehin alan terristlerson derece asap bozucu bir yolculuktan sonra nce Ceza-
yir'e, sonra Trablus'a ve en sonunda yine Cezayir'e umug, bu arada srekli olarak bakanlari
lmle tehdit etmiti. Bikip usanmadan ilerinden ikisinin daha gimdidenlme mahkm edil-
digini sylemiglerdi. Bu kipiler tranPetrol Bakam Cemgid Amouzegar ve bagdgmani sayd1klarl
Yamani idi. Elektrikli geen uugta Yamani zamanmi tespihekerekve yakinda lecegine inan-
mig olarak Kuran'dan ayetler okuyarak geirdi. Viyana saldinsmin stnden kirk drt saat sonra
bu serven son bulacak, Yamani dahil herkesin
"lm
fermam" asklya ahnarak bakanlar serbest
biralalacakti. Bazi sylentileregre olayda Arap hkmetlerinden birinin parmagi vardi ve bun-
lar terristlereyardim saglamig ve belki de byk bir dl vaat etmigti.
1975'den sonra Yamani, kolayca anlagilabilecegl gibizamanmm ogunu gvenlik kaygtlan
iinde geirmigtir; gvenlik konusu artik onun iin bir saplanti olmugtu. zellikle Faysal'm su-
ikaste ugramasmdan sonra, petrol konusunda artik.hibir zaman tam bagimsiz olamamigtir.Fay-
sal'm lmnden sonra halef olarak yerine vey kardegi Halit gemigti ki, bu kipi, kalp hastasi
oldugundan kendisini gl bir lider olarak kamtlayamamigtir. Fahd ise Veliaht Prens ve Bagba-
kan Yardimcisi oldu. Aynca petrol konusunda politika bagyapimcis1olmuytur. Bu konumuyla Ya-
mani'nin st oldugundan artik Yamani raporlarm1 ona sunuyordu. Dig dnya onu hl lkenin
bir numarall adamt grmgse de Suudi Arabistan halla politikada son sz syleyenin dikkatli,
tedbirliPrens Fahd oldugunu artik biliyordu. Kayda ahnan her konugmasinda Fahd, flyat artigma
yapilan itirazm Yamani'den gelmedig[ni, Suudi politikasmdan kaynaklandigini vurgulayarakbe-
"ekonomik
lirtmigtir. Fahd'm beyanma gre fiyatlan daha da yukari ekmek bir felaket" olurdu.
Gerekten de 1977de Jimmy Carter'la Washington'da yaptigt bir toplantidaiki OPEC lkesi
iranve Venezuela'ya baski yapmas1iin Carter'a baskt yapacak kadar ileri gittigt bilinmektedit
Suudi Arabistan digmdaki teki ihracatilar zaman zaman Suudi politikasma duyduklari
kizgmlikla svp saymayt huy edinmiglerdi. Bu gibi hallerde svglerini Kral allesine degil, do-
Iays1zolarak Yamani'ye yneltmeye zen gsterirlerdi.Yamani bundan yakinarak gylede.migtir:
"Iran radyosunu dinlediginiz veya bir Irangazetesi okudugunuzdabenim geytan olarak tanitildi-
gimigrrsnz." Tahran'm nde gelengazetelerindenbiri de Yamaniiin gunlanyazmigti: "O
kapitalist evrelerin yardakisi ve yalntzKral'ma degtltm Arap dnyasma ve ncDnya'ya
ihanet etmig bir haindir." Irak petrol bakan1 da Yamani'yi ve Siyonizm'in hiz-
"emperyalizmin

metinde" olmakla sulamigtir. Kendisine yneltilen tm bu saldinlar kargismda Yamani muam-

mall tebessm ve hi kirpmiyor gibiduran sabit bakiglarlyla tepki gstermitir.

602
Amerika'nin Stratejisi
OPECiindeki srtgmelerher ne idiyse petrol flyatlan konusunda Riyad'laWashington arasm-
da genel bir fikir birligi oldugu kesindi. Nixon, FordveCarter dnemlerinde BirlegikDevletler
daha ileri fiyat artiplarmm dnya ekonomisine zararli olacag dgncesiyle bu artiplara kargi ik-
migtir.Yinede Washington'un saldirganbir tav1riginde fiyatlariindirmeye zorladigt sylenemez.
1975 yihnda, Bagkan Ford'un Digigleri Bakanligi'm yapmakta olan Kissinger gyledemigti: "Pet-
rol flyatlarm1derhal indirmenin tek aresiSuudi Arabistan ve Iran gbilkelere politik sava; a-
maktir. Bylece tu lkeler igbirligine yanagmadika politik istikrarlannm ve belki de gvenlikle-
rinin tehlikeyegirdigini anlarlar. Ne var ki bu bizim iin, petrolde derhal indirim saglamak ugru-
na da olsa, ok pahabya mal olacak bir bedeldir. SuudiArabistan'da bugnk sistemi alagagiede-
cek bir ayaklanma yaptirdiginizi ve rejime bir Kaddafi'nin geldigini varsaym. Veya iran'mbugn
dnyaya sergiledigi
'digtan
gelen baskilara kargi koyuyor' imajmt yiktigmzi dgnn. Bu takdir-
de, unutmayin ki, kendi ekonomik hedeflerinize ters dgen, bu hedeller iin zararli olan birta-
kim yeni politikegilimler amig olursunuz." Gerekten de o gnlerdepetrol ihracatilanmn fi-
yatlan birdenbire kendiliklerinden indirecegini gsteren bazi belirtiler vardL Bu Kuzey Deni-
zi'ndeki kalkmma hareketi gibi bazi yeni kalkinma hareketlerinin yavalatilmasi olurdu. Sonu
olarak, Uluslararasi Enerli Kurumu yeleri arasmda birtakim atepligrgmelerden sonra Bati
dnyasindaki yksek maliyetli enerii yatinmmi belki de politik baskmm getirdig
"gok"
flyatlara
kargi koruyacak
"asgari
fiyat tespiti" konusu ele almdi.
Washington'unana hedefi istikrardl. Bu hedefe ulagmak iin fiyatlarm daha fazia artinlma-
sini nlemeye ahytt. Bu, yeni flyat artiglannin enflasyonu krkleyecegi, uluslararasi demeleri
ve ticaret sistemini bozacagt ve bymeyi nleyecegi korkusundan ileri gelmigtir.Her OPE C top-
lantismdan nce BirlegikDevletler dnyanm her yamndaki konuyla ilgili taraflaragrevli heyet-
ler gndermeyi det etmigti. Su Amerikali grevliler antalarmda getirdikleri enflasyon ve enerji
istatistiklerinin de yardimlyla flyatlarm daha fazla ykseltilmesine canla bagla kargi ikmiglard1r.
Kugku yok ki bazen Amerika'nm dig politikasmi ve iktisadi politikasmi yneten byk brokrat-
lann kargi grg savunan mesajlanyla kargilagildigt da oluyordu. Zaman zaman Suudiler'in dev-
reye girip Amerika'nin kendilerine oyun oynadigindan, flyatlan ykseltmek iin Sah'lagizli an-
lagma yaptigmdan gphelenildigi oluyordu.Asimda Nixon, Ford ve Kissinger, de stratejik
dgncelerle, Sah'afazla baski yapmaktan kammiglar, bu konuda ekimser davranmiglardir.
Amerika'nm yerli halla da ortada bir uzlagma bulunmadigt, bunun tam tersi bir dizi savag oldu-
gu ve bunlarm enerii konusunu 1970'lerin bir numarali sorunu haline getirdigt kamsmdayd1.
Uluslararas1aidan ABD politikasinin deglgmez ana hedefi flyatlara istikrari gerigetirmekve enf-
lasyonun bu yolla altedilmesini beklemekti. Su istikrara erigme ugruna Washington kandirmaca
ve pohpohlamadan, kader oyununa ve tehdide kadar her trl szl taktigebagvurmuytur.
Pek gze arpmayanbagka yakla1mlarda olmugtur. rnegintaksi fiyatlarim artirmak ve
Birlegik Devletler'e ek gelir saglamak lin Washington, petrol iginde Sovyetler Birligi'yle ortaklik
kurma fikrine bile yanagmig, bu amala Sovyetler Birligi'yleflrt edecek kadar ileri gitmigtir.Kis-
singer Sovyetler Birligi'yle
"bugday
kargiligtpetrol" anlagmast yapmaya, bu anlagmayla Sovyet-
ler'den petrol ithal etmeye, kargthgmda onlara Amerikan bugdayt ihra etmeye aligmigtir.Bu
amala 1975 Ekimi'nde Moskova'da bir prensip anlagmast bile imzalanmigtir. Bu tarihten kisa
bir sre sonra Sovyetbrokratlar Washington'a gelerek sonunda ok yogun getigi anlagilan uz-
lagma grgmelerine katildilar.
Gnlercesren uzun grgmeler yapildi. Birhafta sonu, Ruslar yapacak hibir lyleri kalma-
digim grerek degigiklik olsun diye, Sovyetler'le petrol ticareti yapan "Gulf Oil" Sirketi'nin jet
uagina atlaylp ev sahipleriyle beraber Disneyland'a utular..Florida zerinde uarken Sovyet
delegasyonunun ba 1, Amerikali ev sahiplerine ilgin bir a1klama yapti ve gr melerin niin

603
 ikmaza girdigini izah etti. Kissinger'in,OPEC'inve ncDnya milliyetiliginin igini bitiri-
yor grnmesine, bu izlenimi vermesine msaade edemezlerdi. Aynca terimlerdede bir anlag-
mazlik vardl. KissingerAmerikan bugdaymm dnya bugday flyatlanyla aym degerde hesaplan-
masmda, Rus petrolnn ise dnya petrol flyatlannm yzde 12 kadar altinda hesaplanmasmda
israr etmigti. Bu ayncahgtn sebebini soran Ruslar'a Amerikalilar qu yamti vermigti: Amerikan
bugdayt kurulu bir pazara satillyordu; Rus petrol iinse yeni bir pazar kurulmaktaydi ve bu ne-
denle bu pazara girebilmek in Ruslar'm indirim yapmasi gerekiyordu. Sonu olarak grgme-
ler kesilmig ve anlagma gereklegmenligtir. Yine de krli 1kanSovyetler olmugtu; nk Disney-
land'da gerekten harika vakit geirmiglerdi.
Amerika'mn fiyatlara istkrar getirme abasi bu lkeyi belirli bir sre Tan'la gatigtrduruma
getirmigtir.Sah,fiyat artiplarmda en seslive etkill olan tarafti. BirlegikDevletler ise sik sik Sah'i,
bunun tam tersiniyapmaya zorluyordu. BagkanFord flyatlarm yukan e'kilmesinielegtirecek ol-
sa Sah'myamtt hazirdt. Hemen kargi saldinya geip "Bize hi kimse ne yapacagmizi syleye-
mez. Hi kimse bizi parmagm sallayarak tehdit edemez. nk bunu yaparsa biz de ona kargi
parmagimizi sallayip tehdit ederiz" diyordu. ran da, hi kukusuz Amerika'ya en az SuudiAra-
bistan kadar politik ve ekonomik a1dan bagllydl. Ancak bakanlarm, iadamlan ve slah tccarla-
rmm gruplar halinde Tahran'a gelmesiyle SahBati toplumunu apaglay1ci konugmalarmt srd-
ryor, kabadayihktaslaylpzaylfliklan iin onlan eleptiriyordu. Eu durumda Washington kimin
kimden emir aldigim soracak duruma gellyordu.
1970'li ylllarm bagmda Nixon ve Kissingerbir arada, Sah'a
"aik
ek" politikasma yneldi-
ler. A1kekle Sah, nkleer silah olmamasi koguluyla, teknoloilkynden en geli tirilmigsilahlar
dahil istedigi kadar silah satm alma yetkisine sahip oluyordu. Bu politika, Ingiltere'nin Kr
fez'den ekilmesi sirasmda blgesel gvenligin korunmasma ynelik olarak tesis edilen
"iki
des-
tekli strateji"nin bir paras1yd1.Eu stratejide destekler Iranve Suudi Arabistan'di ancak Ameri-
kall bir brokratm ifade ettigi gibi bu iki destekten olam aika Iran'di. 1970'll yillarm
"byk"

ortasmda Amerika'mn diga sattigt silah toplaminmyarist artik ran'agidlyordu. Savunma Bakan-
ligi ek"e baktigmda alarma kapilmigti. Kamsina gre franok kuvvetli konvansiyonel bir
"aik

ordu istlyordu. Nasil kullanacagini bilmedigt ve Sovyetler'ineline dgebilecek ultramodern si-

lahlari ise istemiyordu. Bunun zerine Savunma Bakam James Schlesinger kipisel olarak Sah'1
uyardi ve ran'm bu kadar ok ve karmagik yeni silahlan birbiriyle bagdagtirmaya yeterli teknik
kaynaklari bulunmadigim syledi. Schlesinger bu konuda sonradan "SahF-15'e gikoldu" diye-
cekti. Ne var ki ah'mbyle uyanlara kulak asacak hali yoktu; ancak yine de F-15 konusunda
Schlesinger'in nerisini dikkate allp bu uagl satm almam14tir.
Diger taraftan Maliye Bakam WilliamSimon'-danok sert eleptiriler gelmeye baglamigtt.
Bakan Sahigin
"deli"
demigti. Hayret etmemek gerekir, Sahbu tammlamayaolaganst tepki
gstermig, Simon da derhal zr dilemigtir. Ustaca bir manevrayla kayitlarda bir hata oldugunu,
"deli"
szcgn, delisi" anlammdakullandigim syleyecekti. Bu szck tipki bir kipinin
"fiyat

diger bir kii iin delisi, golf delisi" dedigi anlamda kullamlmigtt. Su olay bomba gibi pat-
"tenis

lak verdiginde Amerika'nm Tahran ElisiTahran'da bulunmuyordu. Su nedenle bu talihsizolayi

aiklama grevi mstepara dgmgtr. Mstepar Simon'un zrn SarayBakam'na da tekrarla-
mak zorunda kalmig, Bakan da kendisine gyleyamt vermigti: "Simoniyi bir satici olabilir,an-
cak petrol konusunda fazla bilgisi yok." Sylentlyegre Saholay; pti szlerle yorumlamigt1:Ken-
disi ingilizce'yi Simonkadar lyi biliyordu ve bu nedenle "Bay Simon'un ne demek istedigini ga-
yet iyi anlamigt1."
Yne de onca srtgme ve dedikoduya karym Nixon ve Ford idareleri daima uzlagma yn-
ne gitmigtir.Iran Ortadogu'nun gvenligindebagrolyklenmig nemli bir mttefikti ve byle ol-
dugu iin Sah'mitibar ve nfuzunu zedeleyecek her trl hareketten ka1nmak gereklyordu.
Nixon, Ford ve Kissinger, stratejik ve kipisel sebeplerden, Sah'akargi mnnet denebilecek. br

604
 duyguya ncelik tanimigtir,1973'te BirlegikDevletler'e ambargo uygulamadigmi unutmamiglar-
di. Aynca iran eopolitik stratejilerde anahtar rol oynayacak konumdaydi. Kissinger'in meslek-
ta lanna kullandigt deyimle Suudifer
"kedi
yavrusu" gibiydi. Oysaki Sahile jeopolitikkonugabi-
liyordu; aynca Iran'insmirmda Sovyetler Birligt vardi.
1977 ylhndayeni Amerika Bagkaniolarak JimmyCarter'm iktidara gelmesi Sah'aepeyce
sikintill anlar yagatmigttr.Bunun igin hakli sebepleri vardi. Tahran'daki ingllizElisi'nin szleriy-
le "Nixon ve Kissingerhesapi ve firsati olduklari iin Sah'inzevkine, agtz tadma ok daha uy-
gundular." Carter idatesinin en nemli iki politikasi ise insan haklari ve silah satismakoydugu
kisitlamaydi. Eu da dolaystz olarak Sah'1 tehdit ediyordu. Buna karym yine de yeni Carteridare-
si eski bagkanlarm iran'auyguladigi politikayi srdrmgtr. Carter idaresi suresinde MilliG-
venlik Kurulu'nda Ortadogu iglerinde aligmigbir brokrat, Gary Sick, ileriki yillarda anilarim
kaleme alliken qu cmleyi yazacaktt: "BirlegikDevletler'in ran'layakmiligkide olma yerin ko-
yacagt somut bir stratejikalternatifi yoktu."
Amerikadraniligkileri Sah'mpetrol flyatlan konusunda dn yapmaslyla giderek daha da
kolaylagt1.Carter'm Beyaz Saray'a tayindigigne kadar Sahpetrol fiyatlarmda yeni bir ikig yap-
ma konusunu bir kere daha dgnecek duruma gelmigti.lkedeyaganan agin cogku, kendini
gin gl hissetme duygusu, petrolden akan dolar yagmuru ve nihayet bizzat petrol patlamasi,
ranekonomisinin ve toplumununyapisim kemiriyordu. Bunun sonulan aik gekilde ortaday-
di: Kaos, savurganlik, enflasyon, satm alma drts, rme ve giderek derinlegen ve rejime
muhalefet edenlerin sayisim artiran siyasi ve toplumsaltansiyon.Artik Sah'intebaasmdanonun
"Byk Uygarligina" heves edenlerin say1sibir hayli azalmigti,
1976 sonlarmda, Sahbizzat, pigmanhk iinde, sorunu gyle zetlemigtir: "Harcayamadigt-
m1z paraya sahip olduk." Artik paranm, kabul etmek zorunda oldugu gibi,ulusunun rahatsizlik-
larina lla olmadigmm, tam aksi bu rahatsizhklardan ogunun sebebi oldugunun bilincine var-
migti. Fiyatlan ykseltmek ona yarar saglamayacakti. Suhalde BirlegikDevletlefe meydan oku-
matun ne anlami vardi? Simdi, Carter Bagkanolduguna gre, Amerika ile her zamankinden da-
ha yakm iligkiler kurmak daha isabetli olmaz miydi? Daha ok yakinda, Carter idaresi ona petrol
politikasi olarak
"flyat
dondurma" uygulamigti. Yeni Digigleri Bakam Cyrus Vance, 1977 Mayt-
si'nda Tahran'i ziyaret ettiginde Sah'aAmerikan desteginin devam etecegi teminatim vermigti.
Bu teminattan sonra Iran hkmeti petrol fiyatlarmda ihmlilik agrisinda bulunarak diger ihra-
cat11anve hatta kendi brokratlanm pagirtmigtir.Sah,bu konuda, Mallye Bakani Michael Blu-
menthal'e zet olarak Iran'in
"flyat

avcisi olarak grnmekistemedigini" 80yleyecek kadar ileri

gitmigtir.Yoksa Sahbu defa piyasapartlarinin degigtigini mi anlamigti?Acaba bir zamanlarm bir
numarah fiyat avcisi artik bu defa gvercin mi olmugtit?
1977 Kasimi'nda Sah,Bagkan Carter'la grgmek iin Washington'a gitti. Tam SahBeyaz
Saray'a ulagtiginda yakindaki Ellipse'de
Sahkargiti ve Sahyanhst gstericilerarasmda atigma
bagladt. Eylemciler ogunlukla Amerika'daki ranligrencilerdi. Polis eylemcileri gz yagartict
bomba kullanarak dagitti. Dumanlar Bagkan Carter'in Sah'tkabul ettigi Beyaz Saray'ingney
kgesini sarmigt1. Carter gzlerini kirpigtirmaya, ovugturmaya bagladi.
Sahise gznden akan
yaglan elindeki mendille sildi Bu sahnenin fotograff ari yalmz Amerikan ekranma yanstmakla
kalmamig, yeni liberalizm programi sayesinde televizyonakavugan fran'a kadar ulagmigttr.O g-
ne kadar hibir gn Iranhalki byle bir sahneye tamk olmamig, Hkmdarlarini hi istemedik-
leri byle bir durumda grmemigti. Bu sahne, gsterilerinde eklenmesiyle franlilar'i artik Birle-
ik Devletler'in Muhammed Pehlevi'yi gzden ikardigtnainandirmigtir. Amerikan sistemini bil-
Enedikleri iin "Eger yle olmasaydi Carter bu gsterilere izin verir miydi?" diye dgnmglerdi.
Kendi zel toplantilarmdaCarter her zaman insan haklan ve fiyat istikran iin lobi yapmig-
tar,SahCarter'm kendisinden licari bir anlagma bekledigini anlamigtl. Carter Sah'tan petrol fiyat-
larmm ilimh tutulmasmdaSuudi Arabistan gibi davranmasmi istiyordu. Kargihkolarak Birlegik

605
Devletler Iran'a yaptigi silah satigma devam edecek, aynca insan haklari konusunda Iran zerin-
flyatim artiran sanayi lkelerine yaptirim uy-
"petrol

deki basklyi kaldiracakti. Carter bu arada,

gulanacagma" da aynca deginmigti. Sahbu defa 1973'ten beri sylemekte olduklarlyla tama-
men eligen bir yamt vererek Carter'la aym fikirde oldugunu.syleyecek ve teki OPEC lkele-
lkelere nefes aldirmaya" zorlayacagma dait sz verecekti.
"batill
rini
Artik ran flyatlarin ihmh tutulmasmdaSuudi Arabistan'a katilmigtt. OPECretiminin yz,
de 48'ini temsileden bu iki lke teki yelere istediklerini yaptirabilecek duruma gelmigti; by-
lece de petrol fiyatlarmm kontrol altmda tutulmasimmkn olacakti. Sahile Suudiler arasmda-
ki petrol savagt da bylece sona ermigti. Bu sonuta yenik dgen taraf Saholmugtur. 1974 ile
1978 arasmdaki drt yll boyunca OPEC flyatlan gerek anlamda sadece ikt kez agin dzeyde
ykseltmigti. Birincisi Tahran'da 1973 Araligi'nda kararlagan 10,84 dolardan 1975'te 11,46 do-
lara, ikincisi de 1977de flyat 12,70 dolara 1kanldigmda. Ancak aym sre iinde enflasyonda
daha byk oranda artmigti ve evvelce tahmin edildigi glbigerek flyati agtndinyordu. 1978 yi-
lma ulagildigmda enflasyona gre ayarlanan petrol fiyatt, 1974'te ambargodan hernen sonraki fi-
yat kargismda, yzde 10 daha dgktr. Kisaca, nispeten dgk oranda yapilan bu iki artig dik-
kate almmazsa, petroln gerek fiyat1 aslmdadgrlm oluyordu. Petrol artik hlbir gekilde
ucuz degildi; ancak fiyat da, biroklannm korktugu gibirafa kaldinlmt; degildi.

Kuveyt ve "Dostlarimiz"
Petrol girketleriartik fiyat konusunda birbirleri digmda herkesle grgme mecburlyetinden kur-
tulmuqtu.Ancak imtiyazlar hl vardi ve girketlerin sallantida oldugu gnlerin hatirlaticisi, ihra-
Cat11arm fakirlk gnlerinin kahntisi olarak yerli yerindeydi. Artik petrol lkeleri imtiyazlarm
apagilayicibir gey oldugunu sylemeye baglarnigti.Iran'dakiimtiyaz 1951'de Musaddik'in milli-
leptirme hareketiyle silip sprlmg, Irak da kendi IPC imtyazmm millilegtirilmesini 1972'de
tamamlamigt1.
mtiyazlardan
bazilari 1973 flyat gokundansonra da varkklanm srdrmgsede en byk-
lerden birkainin -Kuveyt, Venezuelave SuudiArabistan'dakiler- sona ermesiyle,yirminci yz-
yllm en son imtiyaz dzeni de tarihe kangmig oldu. Eu dzen, animsanacagi gibi William Knox
D'Arcy'nin 190l'de, Acemler'e verdigi cesur ve riskli angajman szyle baglamigtL
Topun agzmdaki ilk hedef Kuveyt imtiyaziydl. Kuveyt Petrol Sirketi, BP ve Gulftarafindan
1934'te, rekabete son vermek iin kurulmuytu. Eu rekabetin dik bagh BinbagtFrank Holmes za-
manmda bsbtn krklendigini ve Bykel Andrew Mellon'un inadi yznden bsbtn
iddetlendigini animsatmakta yarar vardir. Bu tarthten lark yll sonra, 1970 baginda Kuveyt Dev-
leti, Kuveyt Petrol Sirketi'nin yzde 60 hissesini elde etti ve BP ve Gulf a sadece yzde 40 hisse
b1rakti. Daha sonra 1975 Mart ayi bagmda Kuveyt bu son yzde 40 hisseyi de aldigim ve o gn-
den baglayarakBP ve Gulf ile arasindaki her trl zel bagt kopardigim duyurdu. Onlann da di-
ger alicilarla aym muameleyi grecegini ilan etti. Kuveyt Petrol Bakam Abdl Mttalib Kaze-
mi'ye BP ve Gulf Kuveyt'in partlarmi kabul etmediginde ne olacagt soruldugunda bakamn yamti
kisa ve zd. "Biz de onlara ok tegekkrederiz, hopa kahn deriz" demigti. Bu sze ilave ola-
petrol kaynaklan zerinde tam kontrol elde etmek" oldugunu syledi, So-
"lkenin
rak amacm
nunda asil olan z noktayi gu szcklerle aikladt: "Petrol Kuveyt iin her geydir."
Aradan ok gemeden Gulf Sirketi'nden James Lee ve BP'den John Sutcliffe acele Ku-
veyt'e agnldilar.Sutcliffebakana "Eskidostluk iligkilerini dikkate almak gerekir" dedi. Kuveytli
bakanm verdigi yamt gerekten ok dokunakliydi, nk yyle demigti: "Herbangi bir tazminat
dememiz gerekmez." Daha sonra Sutcliffe ve Lee Babakan'la grgtlerve ona kisaca kiralar
zerine yapilan ekigme sonucunda kr dagitimmm uzun yillar linde bir noktadan br nokta-
hkmet yzde elliye kargi yzde elliy-
"1960'lar

ya geiginin yksn anlattilar. baginda payi

600
 di. Simdi ise hkmet yzde 98, girketlerise y2de 2 aliyor" dediler. Bu aiklamayla tatminkr
bir sonu alacaklanm ummuglardi.Ancak bu olmadi,kendilerine aika Kuveyt'in yzde 100
hissenin hepsini almak niyetinde oldugu bildirildi. Su bir egemenlik konusuydu, egemen olan
onlardi ve konu tartigmayaaik degildl.
Bu konugmay1izleyen birka ay iinde Kuveyt bu iki girketle mcadeleye girmekzorunda
kaldi; girketlerkolay pes etmiyor, bir yolunu bulup Kuvetpetrolne girmekiin kendisine tercih-
li muamele yapilmasma, ncelik tanmmasmaahgiyordu. Konugmalannbir noktasmda, BP'nin
nde gelen grgmecilerinden P.LWalteis, yan paka, Kuveytliler'e, Kuveyt Petrol
Sirketi'ninfizi-
ki mal varligim almaktansa petrolden gelen yeni servetin bir kismm1 BP hisselerine yatirsalar
kendileri iin daha iyi olacagtm syledi. Kuveytliler,hi degilse gn iin, koriuya ilgi gsterme-
o
diler. Nihayet 1975. Aralik aymda iki taraf Kuveyt'in istedigi kogullar altinda bir anlagmayavardi.
nceleriGulf ve BP tazminatolarak 2 milyar dolar istemigti. Kuveytlilerbuna gldler, ikigirket
istedikleri miktarm kck bir parastyla 50 milyondolarla yetinmek zorunda kald1.
Anlagma gerekletikten sonra bu iki uluslararasi girket, bir sre daha, kendilerine tercih
ta-
mnacagl midini korumuglardi. Eu varsay1m Gulf Petrol Ticaret Sirketi Bagkam Herbert Good-
man'm kafasmda da aynen vardi. Hi degilse yeni anlagmanm son rtuglannl yapmak iin kk
bir ekiple Kuveyt'e ayak basincaya kadar. Ne var ki o andan itbaren yamldigini, ne kadar ok
ge-
ym degigime ugramig oldugunu anlayacakti. Byle dgnmesinin deneyimsizlikten geldigisaml-
mamahdir. Tam tersi, Goodman, petrolcler ve petrol ticareti yapanlar arasinda en deneyimli
olanlardan birisidit. Meslektebulunuu uluslararasi petrol girketlerinin olaganst geligme,b-
yme gsterdigi1960'll ytllara, on yillik dneme rastlar. Evvelce ABD Digiglerihizmetinde bu-
lunmug olan Goodman, Gulf Sirketi'ne 1959'da kattimig, petrolclkte an ve n kazanmigttr.
Tokyo'da bulundugu drt yll iinde Japonlar'la Koreli alicilarla yapilan
ve uzun vadeli kontratlar
zincitinde onlara bir milyar varil satmig olmakla ne ikmigtir.1960'll yillar hem bir petrolc ola-
rak, hem de dig memleketlerde bir Amerikall olarak kendisi iin an ve n y1llandir.O gnlere
ait anilanm anlatirken Goodman'mgu szleri syledigibilinmektedir: "O gnlerdeAmerikall bir
igadami olmak insana mthigayncalik sagllyor,her kaplyi kolayca atyordu. Siz de gsterilen bu
zel muameleyi hakkmiz gibi grpkabul ederdiniz. nsanlarsize dikkat ederdi. tibarm1z, nfu-
zunuz, gcnz iin size saygt gsterilirdi. Niin? ncebayragmiz, sonra da iginiz iin -Birlegik
Devletler bu ikisinden tr egsiz itibar ve saygt grrd. Amerikan pasaportlu olmak bir laissez-
passer- (birakiniz gesinler) bir gvenlik araci demekti. Sonra, bu durum degigmeye baglad1.Ku-
veyt'le birlikte bunu her yerde hissettim. Su Amerikan gcnn dgg demekti; tipklRomahla-
r'm Hadrian duvarlanndan ekilmesi gibi. Sizi temin ederim, bunu her yerde hissettim." Daha
sonra bunu ambargo, fiyat artigi, Nixon'un apagilanmasi ve istifas1 ve Amerika'mn aniden Viet-
nam'dan ekilmesi izleinigti. Ve gimdi de 1975'te Goodman kendisini
aym grg paylagan,bir
agin sona erdigini israrla syleyen Kuveytliter'le birlikte Kuveyt City sokaklarmda bulmutu.
Ancak Goodman,ekipteki teki yneticiler gibi hl beklenti iindeydi. Gulf Sirketi'ne,
gemigteki anilar adma zel flyat veya tercih hakki tanmacagLm mit ediyordu. Ne de olsa Ku-
veyt'le aralarmda yaklagik yanm yzyilhk bir hak hukuk vardi. Onca Kuveytli grenci egitim
iin Pittsburgh'a geldiklerinde Gulf ailelerinin yanmda kalmigti. Onlara konukseverlikgsteril-
mig,arada kigiselarkadagliklar,baglar kurulmugtu. GoodmanKuveytliler'etm bunlan animsat-
migt1.Ne var ki onlar kararlarmdan dnmyor, Goodman'1 hayrette b1rakarak, Gulfm da diger
herhangt bir mgterlyle aym muameleyi greceginde israr ediyordu. Konusmamn ileri bir aga-
masmda Kuveytliler Gulfa kendi rafmerileri iin az bir petrol verilecegini bildirdiler. Goodman.
yanit vererek bu iki pazan geligtirmekiin Gulfm ok ter dktgn hatta ter yerinekan dkt-
gnsyleyecek oldu. Ashnda kan dkmg olan kendisiydi. Ancak Kuveytliler
"hayir"
demekte
direniyordu. Sz edilen pazarlar onlann pazanydi,kendi petrollerine gre dzenlemiglerdi ve
imdi de orada kendi petrollerini satacaklardi.

607
 Gulf temsilcileribu.tavir kargismda gemige ne kadar farklt muamele grdklerini
.gre

fark etmekten kendilerini alamadilar. Sonraki gnleri bakanliga gidip gelmekle geireceklerdi.
Goodman o gnlerigyletarif etmigtir: "Her gn ardi ardina otelimizden bakanliga gidiyor,sa-
atlerce bekliyorduk. Bazen ikinci derecede bir memur gelir bizimle meggul olurdu. Bazen de
hi gelmezdi." Konugmalar sirasmda bir kez, Coodman, Kuveytli brokrata eski gnleri anim-
satmaya galigarak, Gulf Sirketi'nin Kuveyt iin yaptigionca lyi geyleri anlatacak olmugtu. Ku-
veytli buna ok fkelenmig "Ne yaptimzsa yaptmiz, kargthgim da aldmiz" demigti. Son olarak
"Bize hibir zaman ltufta bulunmuy degilsiniz" dedikten sonra toplantly1terk etmig, kaplyi
vutup gitmigti.
Sonu olarak, Gulf kendi rafinerilerine giden petrol zerinde kk bir indirim saglamigttr.
Ancak bagkalarina satabilecegi petrolzerinde ise hibir indirim saglayamamtytir. Goodmanson-
radan "Kuveytliler iin bu, smrgecilik gcnn al apagiedilmesi demekti" demigtir. Daha son-
raki gnlerde Goodmankonuyu gyledegerlendirecekti: "Ortada bir yanlig anlama vard1. Biz
Amerikal11arbu insanlar iin ok geyler yaptigimizi dgndgmz iin onlarin bizi sevdigtne
inanmigttk. lte Amerika'mn zaylf taran buydu. Biz iyi iligkiler iinde oldugumuzu sanmigtik.
Onlarsa konuya bagka aidan baktyordu. Kendilerini himaye grmhissedlyor, bunu ilerine
sindiremiyorlardi.O gnleri ammsamak kendiferini mutsuz etmigti. Kisaca tm bu iligkilerde
sevgi-nefret denen geyvardir."
Yine de Goodmanszn gylenoktalayacakti: "Ancak btn bunlar geiciydi. Ne de olsa
o gnleide Kuveytliler fazla zengin olmugtu."

Venezuela: Kedi Yavrusu lyor

Venezuela'dakibyk imtiyazlar da sprlmekzereydi. Olup bitecekler, bunun hyle olacagi-
m daha 1970'lerin bagmda kesinlikle gstermigti. Ne de olsa burasi, petrol milliyetisi ve
OPEC'in ottak kurucusu Juan Pablo Prez Alfonzo'nun lkesiydi. 1971'de Venezuela'da"D-
ng Yasasi" diye bir yasa tkanldt Buna gre lkede petrol girketlerine ait ne kadar imtiyaz var-
sa hepsi, imtiyazlann diger mal varliklanyla beraber, imtiyaz sresinin bitiminde kk bir taz-
minat kargiligiVenezuela'ya devredillyordu. Sresidolacak ilk imtiyazlar 1983'te sona eriyordu.
imtiyaz yok" politikasiyla bir arada lkenin ekonomisi-
"yeni

Eu dn yasastnm, Venezuela'mn
ni olumsuz etkilemesi kaunlmazd1. ncegirketleryatmmlano yavaglatti ki bu Venezuela'mn
egitim kapasitesinin inige getiginin gstergesidir. Kapasitedeki inig de bekleneni yapmig, yine
kamilmaz olarak girketlere duyulan antipatiyi krklemigtir. Exxon'un Venezuela'daki pubesi
Creole Bagkain Robert Dolph konuyu gyleyorumlamigtir: "Btn bunlar yumurta mi tavuktan,
tavuk mu yumurtadan 1kar hikyesidir. zlenensiyaset aranacakyeni blge yok' siyase-
'petrol

tydi. Biz yavru kedlyi bestemiyorduk, onlar da yavru kedinin lmekte oldugunu syleyerek ya-
kmlyorlardi."
1972'de, hkmet bir dizi yasa ve kararname ikararakpetrol aramadan pazarlamacihga
kadar petrolclgn her alamndaefektif idari kontrol kendi zerine aldi. Aynca efektif vergt
oramm da yzde 96'ya ikardt. Ke,ndikamsma gre millilegtirmenin hedeflerinden ogunu ger-
ekleptirmigti, ancak henz tam millilegmeolmamigti. Bu sadecebir zaman konusuydu. 1973 fi-
yat artigi ve OPEC'in zafer gibi grnen bagarilari lkedeki millilegme ruhunu ve zgven duy-
gusunu arabukglendirecekve son sahnenin geligini abuklagtiracakti. Eu yeni ag iinde
1983 yllmin gelmesini bekleyemezierdi. Yabancilarm sahipligine de artik izin verilmedigtnden
millilegme olayinm mmkn oldugunca abuk gelmesi artik partolmuytu. Bu konuda siyasike-
simlerin hepsi grbirligi iindeydi.
Gndeme-bir degil- iki grgmekonusu almd1.Birincisi iki uluslararast pirket, Exxon ve
Shell nderlginde Gulfve teki birka girketleyapilacak grgme, ikincisi de Venezuelalilar'in

608
 kendi aralarinda yapacagi grgmeydi.Bunlardan birinci grupta olanlarla yapilan konugmalar
przsz gitmemigti.Konugmayakatilanlardan biri gyle demigti:
"1974

ylli sona erdiginde l-

ke hl petroln millileptirilmesi konusunu tartlynaktaydive tartigmalartm giddetiyle devam
etmekteydi. Birbirine tmyle zit iki ayri grup iki ayn grgsavunuyordu.Yabanci petrol gir-
ketlerine amansiz bir savag a1lmasmisavunanlar ve savaga kargt olup daha ilimh, uzlaymaci bir
zm yanlisi olanlar." Sahneyi evinin bahesinden degerlendiren Juan Pablo Prez Alfonzo
mcadelecilerden yana ikm1tir. Beyanatta bulunup sadece petrolclgndegil, Venezuela'da
ne kadar yabanci yatinm varsahepsinin derhal millilegtirilmesini istemigtir.
Konunun zme baglanina iglemi, girketlergerekioldugu in nceden sanildig1kadar
patirtill olmamigtir. Belki de girketlerin bazisi bunu kadere baglamigti. Venezuelaonlar iin ilk
I
y1]lardaedindikleri byk kazanlarin kaynagi olmugtu. Hatta belirli bir sre Exxon, o ok b-
yk global kazancmi Venezuela kaynagmdan saglamigtl.Aynca, Exxon'un degilse de Shell'in ba-
ma gemeyidleyenler iin Venezuela tam yaganacak yerdi. Ancak bu yeni agda onlann bi-
rinci kaygtsi, en yagamsal sorunu, petrole sizabilme haklam kazanmakti. Creole Qirketi'nden
Dolph konuyu yle zetlemigtir: "Kazanmayt bagaramadik. Fiyatlar ok yksekti. Pazar kogul-
lari tm lkeler iin sz konusuydu ve olan bitenlerin sonsuza dek sreceglne igaretti. Millileg-
tirmenin gereklegmigolmast bize ok az hareket imkm b1rakmigt1."
Millileptirmeden sonra Venezuela iki hedefe yneldi. Birinci hedef petrolclg mmkn
oldugunca etkin ve agdagyntemlerle yapabilmek iin dig dnyadan gelen teknolojiakimmi
srdrmekti. Su nedenle girketler Venezuela ile i; anlagmasi iin grgmeleregirdive bu anlag-
malar gereklepti. Anlagmalar uyarmca Venezuela'ya teknisyenve personel transferisrdrle-
cek, buna kargilikVenezuela eski imtiyaz sahiplerlerine, ikanlan her varil iin on drt, on bey
sent kadar bir para deyecekti. Venezuela'nmikinci gereksinimi pazarlara girmekti.Millileptiril-
mig olan petrol sanaylinin astronomik retim yapmasi bekleniyordu. Oysa ki d1;anda kendine
ait bir pazarlama sistemiyoktu ve petrolnsatmakzorundaydi, Bu arada esk imtiyaz sahipleri
geriye dogru kaymaya baglayan sistemlerini kurtarmak iin petrol bulmak zorundaydi. Eu ne-
denle Venezuelapetrollerinipazara ulagtirmak in girketler ile uzun vadeli koritratlar imzalan-
dL
Devletleptirmeolaymdan sonraki birinci yll iinde, Exxon Venezuela ile tarihte o gne kadar
grlmemigen byk petrol anlagmasmi imzalaml; ve gnde 900.000 varil petrol 1karacagmi
taahht etmigtir.
Ikinci grgmebirinci grgmeden ok daha zor ve ok daha duygusal sartlar altmda
Venezuelalipolitikacilarla Venezuelalipetrolcler arasmda cereyan etti. Venezuela'nin son iki
kugagi petrolle hagir negir olarak bymgt. O gne kadar lkedeki tm nemli kadrolarm, en
st dzeydekilere kadar yzde 95'i Venezuelahlar'la doldurulmuytu. Bunlardan ogu egitimleri-
ni digarida yapmig ve okuluslugirketlerdeuluslararast deneyim kazanmig kipilerdi. O gne ka-
dar genellikle iyi muamele grdklerini sanmiglardi. Simdisorun dnp dola1pqu noktada d-
gmlenmigti: Hkmet gelirlerinin kaynagi olan Venezuela petrol sanayli program ve gndemi
politikacilarla saptananve i politikanmoyuncagtolan politik bir tegekklm olacakti, yoRsa
meslek olarak yrtlen, daha genigufuklu, program ve gndemipetrolclercesaptanan,hk-
metin sahip oldugu bir tegekklm olacak? Bu sorunun arkasinda, dogal clarak, millilegtirilmig
Venezuela'da g ve ncelik iin verilen mcadele ve lkenin ekonomisinin gelecegtiin yapi-
lan bir de sava; sakilyd1.
Sonundabazi kararlarm verilmesi kamilmaz olmuytur. Venezuela'mn topyeknekonomik
refahl iin petrolclgn saglikh olmasmm gart olduguna karar verildi. Caracas'ta
"yeni
bir Pe-
mex" yarat11masmdankorkmuglard1.Diger bir deyigle Petroleos Mexicanos gibi olaganst g-
l, devlet iinde devlet olan milli bir girket kurulmasmdan ekinmiglerdi. Sonu belirlenirken
dikkate alman bagka bir geyde verilecek kararm petrolclg zay1flattp, politize etmesi, petrol-
clg rtmesi korkusuydu. Bunun Venezuela ekonomisi zerinde ok olumsuz bir etki ye-

60
pacagi dgnlmgt. Ayrica, yalniz Venezuela'ya bagh girketlerdedegil, en st mevkilerdeki
kadrolarda bir petrol grubu vardi ki bunlar petrolclgn politize olmasi halinde kendilerine d-
genin te beriyi toplay1pgitmekoldugunu dgnm olabilirler.Su gerek de sonucu etkilemig
olabilir.
Su kogullar altmda Accion Democratica adayt olarak, son gnlerde ogunlugun oyuyla za-
"illmh"
fer kazanmig olan BagkanCarlos Ands Prez ve pragmatik bir zm iin fikrini bildir-
di. Petrolclerin kendilerinin de kat1hmma izin veren bir zm istemigti. O gnlerde lkede
bir devlet holdingi olan Petroleos de Venezuela admda yeni bir girket kurulmugtu. PDVSAadly-
la bilinen bu girketinkurulma amaci, mali konularda, planlamada koordinasyon saglamak ve po-
litikacilarla petrolcler arasmda arabuluculuk yapmakti. PDVSAdigmda, devletlegmeden nceki
organizasyonlara bagli olup da sonradannce drt, sonra girkette entegre olmuy birka girket
daha tremigti.Bunlann her biri, benzin istasyonlarma kadar
"tam"

entegre olmuy girketlerdi.

Yetkililer byle gstermelikrekabet yaratarak daha verimli olunacagmi ve gigirilmi,. brokratik
yeni bir devlet girketinin kurulmasmi nleyeceklerini mit etmiglerdi. Kamlarmca, byle bir ya-
p1 birlegik bir kltr, gelenekve verimlilik iin yararli olup operasyonlara da yardimci olurdu.
Millilegmeolay11976'mn ilk gn yrrlge kondu. Bagkan Prez millileptirme iin
"kader
ha-
reketi" demigti. lkeninyeni millilegtirilenpetrol girketininkaderi dnyanm yeni model petrol
endstrisinde dev glerden biri olma yolundayd1.

Suudi Arabistan: mtiyazTeslim Oluyor

Btn imtiyazlar iinde tek bir imtiyaz ayakta kalabilmigti; bu hepsinin en byg olan Aram-
co'ya ait Suudi Arabistan imtiyazidir. 1930'larm karanlik gnlerindenbu yana, susuzluktankiv-
ranan Kral Ibni Suud'un petrol yerine su ikmasmi istedigi gnlerden beri Aramco geligme gs-
tererek devasa bfr ekonomik igletme olmugtu. 1974 Haziram'nda, Yamani'nn katilimci prensi-
bine uyarak Suudi Arabistan Aramco'dan yzde 60 hisse aldi. Ayni yilm sonunda bu defa Suudi-
ler Aramco'daki Amerikan girketlerine -Exxon, Mobil, Texaco ve Chevron- sadece yzde 60'la
yetinmeyeceklerini bildirdi, Yzde 100 istiyorlard1. Petroln devletleptirilme agt olan bu devir-
de daha az bir yzdeyle yetinmek olmazdt, bu kltc bir gey olurdu. Sirketler bu istege kar-
i direndi. Onlarm bir numarali prensibi vazgememekti" gimdion-
"imtiyazdan
asla ve imtiyaz
lar lin hayattaki en degerli geydi.Kendi aralannda dgnp karar ald11ar: Bu prensip 1970'li yll-
larm politik baskilarma dayanamadigt takdirdeimtiyazi birakmak zorunda kalirlarsa, Suudiler'le
ok iyi pazarhk yapip kendileri iin en uygun.olacak anlagmay1yapmak. Suudiler'e gelince, on-
lar isteklerinde israrliydt ve daha az yzdeye razi deglldiler, bu yzden de gerektiginde ekono-
mik baski uyguluyorlardi. Sirketlerin ikna olmasi fazla zaman almadi ve Suudiler'in talebini
prensipte kabul ettiler,
Konunun prensipten pratige dklmesi tarallann igletme ve mall konularda dn verme-
mesi yznden ayrica bir buuk sene aldi. Dnyadaki toplam petrol rezervininte birinin sa-
hipligi iin yapilan grgmeler dogal olarakoketin ve zor gemigti.Aramco'cular da Suudiler
gibi gebeydi. 1975'te bir ay boyunca Yamani ile Beyrut dolaylarmda bir kasaba olan Beit Me-
ri'de kamp kurdular. Sabahlariotellerinden ikipkk yolu izleyerek eski bir manastirkenson-
radan Yamani'nin evi olan yere kadar yry yaplyorlardi. Orada, bir aradayken olaganst bir
kaynak olan petro1 nasil degerlendireceklerini, ona nasil egireceklerini aralannda tartigirlardt.
Sonra, bir gn kulaklarina terristbir grubLln kendilerine saldir1dzenleyip kairacagt sylentisi
geldi.O andan itibaren-o gne kadar kendilerine huzur veren bu yerin artik tehlikelildugunu
dgnmeye bagladilar.Oradan derhal uzaklagtilar.O gnden sonra her zaman Yamani'nin yolcu-
luklarma katildilar.
Sonunda, 1976'da, bir ilkbahar gecesinin ge bir saatinde,Yamani'nin Riyad'daki oteli Al-

610
 Yamama'da anlagmaya vardilar. Ne gariptir ki kirk yll nce, yine Riyad'da, Standardof Cali-
fornia, biraz tereddtle,lde petrol arama hakki iin 175.000 dolar demeyi l abul etmig, ibni
Suud da bu ilk imtiyaz belgesinin imzalanmasmi emretmigti. Simdi yll 1976 idi ve aym lde ka-
mtlanmig rezerv miktanmn 149 milyar varil dnya toplam rezervinin drtte birinden
-zgr

fazla- oldugutahmin ediliyordu. Simdi, 1976 belgesiimzalandigma gre imtiyazdan artik son-
suza dek kopmug oluyorlardi. O gece orada Al-YamamaOteli'nde hazir bulunmuy bir Amerikalt
sonradan olay iin de gyle diyecekti: "Bu gerektenbir agm sona ermesidir." Anlagma imza-
lanmig fakat aradaki baglar hibir gekilde koparilmamigtl. Taraflann ikisi de birbirine muhtatl.
Aramco ortaklanm vaktiyle birbirine baglamig olan sebepler bu defa da aynen mevcuttu. Suudi
Arabistan'm kugaklar boyu yetecek kadar ok petrol vardi. Drt girketin elinde ise bu petrol
tagiyacak dev nakliye ve pazarlama sistemleri mevcuttu, Bu nedenle, yeni dzenlemeyle Suudi
Arabistan yurtiinde Aramco'ya ait ne kadar mal varhgi ve hak varsa hepsini devrahyordu.
Aramco Suudi Arabistan'm igletmecisi olmay1,bu lkeye hizmet vermeyi srdrecek, kargiligm-
- da varil bagma yirmi bir sent Aynca, Suudi retiminin yzde 80'ini pazarlayacakti.
alacaktL

1980 yilmda net deger zerinden SuudiArabistan, Aramco'nun kralhk indeki holdingleri iin
tazminat dedi. Su demeyle artik o grkemli imtiyazlarm zerinde gneg son defa batmig ol-
du. Petrol reticileri byk hedeflerine varmiglar, kendi petrollerini kontrol eder duruma gel-
miglerdi. Artik onlar
"petrol"
kelimesiyle zdeglegmiglerdi.
Suudi Arabistan'la drt Aramco Sirketi arasmda imzalanan bu anlagmada yine de garip bir
ey oldugu gzearpmtytir.Anlagmay1Suudiler 1990 yllma kadar, anlagmanm kararlagtigt tarih-
ten on drt yll sonraya kadar imzalamamigtir. Sirketleri temsilengrgmelere katilmig biri bunu
40yle aiklamigtir: "Bu gayet dogal. stedikleri tam kontrol elde ettiler; ama baglang1ta Aram-
co'yu da tedirginetmek i'stemediler. "Suudiler'in anlagmay1ge imzalamasi sonucu, on drt yll
boyunca yaklagik33 milyar varil petrol retilmig ve pazarlanmigve 700 milyar dolarhk bir ciro
yapilmigtir, Bunlarmheps de bir Aramco'lunun deyimlyle
"ok
kt" partlaraltinda gereklepti-
rilmigti.
Baglangitapetrol girketleri, SuudiArabistan, Venezuela ve Kuveyt'teki imtiyazlarma kargi
bunlarla aralannda mevcut kontratlar nedeniyle bagllhklanm devam ettirdilerse de, bu bagltlik-
lar zamanla giderekzaylfladi. Eu gerek lkelerin gerekse hkmetlerin politika degigikliginden
ve pazarda mevcut firsatlardan ve alternatif baglardan kaynaklanmigtir. Aynca,
"byk
imtiyaz-
larm" sona erdirildigi ayni dnem iinde, bir da
taraftan petrol ihra eden lkeler ile uluslarara-
si petrol girketleri arasmda yepyeni bir iligki tremekteydi.Bu, art1k girketlerin,toprak iindeki
petrole sahiplik hakla demek olan
"imtiyazc1"
durumdan tkip sadece
"kontrath"
duruma gel-
mesi demektir. "Kontrath" olarak, girketlerbundan byle ellerindeki kontrat geregince bulduk-
lari her petrol kaynagmda katilim haklona sahip oluyor,
"retim
payl" ahyorlard1.Bu tr yepye-
ni bir fligkinin nclgn de ilk defa 1960'larda Endonezya'da Caltex yapmtytir. Bu iligki de
eskiden beri ahgilmtolan benzeri hizmetleri; petrol arama, retme ve pazarlama hizmetlerini
ieriyordu. Ancak gerek guydu: Terminolojide yapilan degigiklik aslmda son derece nemii,
ok byk bir politik degigmenin yanstmasiydi. Art1khkmranlik tam anlam1ylahkmete ge-
iyor,her iki taraf da bu hkmranhgi tammigoluyordu. Taraflar hkmetin hkmranhgmi ta-
mmakla ayni zamanda lkenin i politikasinda da hkmet kararmi kabul etmig sayllacakti. Ar-
tik gemigin agir aksak tempodakismrgeci ruhu geride birakilmigti. Simdibu tempodayken
irketlerin sadece kirayla tutulmuggibi muamele grdklerine inamhyordu. 1970'll yillann or-
talarmda,dnyanm birok yerinde bu tr
"retim
blgme kontratlan" artik yaygmlagmig du-
rumdaydi.
Bu arada, ihracattlann, girketlerin geleneksel arabuluculuk rolne bagvurmadan dolaysiz
olarak kendilerinin pazara sattigi petrol miktannda, ok byk, dramatik denecek artiglar gz-
lendi. OPEC'in ikardigi petrol bege katlanarak 1973 yllmm toplamiolan yzde 8'den 1979'da

611 .
yzde 42'ye ulagti. Bagka.bir deyigle, petrol reticisi lkelerde, devlete ait girketler artik retimi
agip apagya dogru, kendi smirlandigindaki uluslararasi petrolclge yneldiler. Su global petrol
endstrisinin on ylli ok az aan bir sre iinde, OPECimparatorlgu altmda her alanda yepye-
ni bir form aldigmn gstergesidir. bu da unutulmamahdir Id, gelecekte bundan daha dramatik
degigiklikler tetikte bekliyordu.

612
 32
Uyum Saglama

Ucuz petroln sonu acaba Hidrokarbon Adam'1n yrdg yolun da mi sonu olacakti? Acaba
-
bundan byle makinelerine enerli saglayan, gnlk yaammda ahgik olup sevdigi onca ufak te-
fek madd egyayi kendisine veren petrol bulabilecek miydi? 1950'lerde ve 1960'larda ucuz
olan ve kolayca saglanan petrol iktisadi bymenin de ategiolmug ve bu yzden dolayli da olsa,
sosyal bariga yardimctolmutu. Simdi ise, durum artik pahah ve gvensiz olan petroln iktisadt
bymeyi kisacagLm, geligmeye engel olacagm, hatta bu bymeyi kknden tirpanlayacagmi
gsteriyordu. Bunun ne gibisosyalve siyasi sonular dogurabilecegini kim bilebilirdi 10?ikidn-
ya savagi arasmdakalan onca istiraph yll iinde birok dersler ahnoltl. Bunlardan biri insanlra,
demokratik kurumlarm hayatta kalabilmesi iin iktisadi geligmenin ne denli part oldugunu g-
retmigti. Bu itibarla, ggslenecek riskler byk olmasma kargm bunlara katlanmak gereklyor-
du. 1973yllmdansonra,otoritelerinin kis11tpsaldinyaugradigmi,gvencelerinin tehdit edildigi-
ni ve dig politikalannm etkisiz kaldigtm grenler sanayi lkeleri olmugtur.Uluslararasi politika-
nm gc de petrolleolan yakm iligkisi yznden degigime ugradi ve etkisizlegti.Bu kogullar dik-
kate almdiginda 1970'll on yllm Hidrokarbon Adam iin ve bir btn olaraksanayi dnyasi in
hm, gerilim, huzursuzluk ve yigitlikle dolu bir karamsarhk dnemi olmasinagamamakgerekir.
Tm bu zorluklara karm HidrokarbonAdam savagsonu hak ettigi megruiyetindenve yeni
baglamig clan duruma tam intibak igleminden kolay kolay vazgememig, mcadelesini devam
ettirmigtir. Su ara, Uluslararasi Enerji Kurumu da Fransizlar'in nceki tahmininaksinebir hizip-
legme kurumu olmamig, Bati lkeleri arasmda koordinasyon saglay1cive bunlarm enerii politika-
lanm ayni paralele getiren bir mekanizma olmuqtur. Hkmetin kontrol altmda, acil durumlar-
da kullam1mak zere stratelikpetrol rezervleri iin acil petrol paylagtm politikasi saptandt Ayri-
ca IEA (Uluslararast Enerji Kurumu} milli politikalarmdegerlendirilmesi ve konvansiyonel ve ye-
ni enerji kaynaklari zerinde aragtirma yapilmasi iin bir de
"forum"
dzenlemigti.
1970'll yillar ortasi, Bati dnyasimn ana hedefi Kissinger'in nermig oldugu ve petrol g-
c ile olugmug olan
"objektif
kogullar"m degigtirilmesi hedefiyle tipatip aynidir. Degigtirilmesi
gereken bu kogullar arz-talep dengesi ve endstriyel ekonomilerin petrole olan tam bagimliligi-
dir. Bu konuda endstri lkelerinin tm, fiyat ye gvence sorunlarini dikkate alarak, ithal pet-
role olan baglhhln BZatllmasinaynelik enerji politikalarinaeksiksiz uydular. "Obi'ektif ko-
ullar" diye bilinen bu kopullann degigtirilmesi iin belli bagli tketici lkelerin her biri, kendi
siyasi kltr ve zel durumunu yansitan kendine zg yollarla bu kogullarm degigtirilmesine
katki saglad11ar.Bunlardan Japonya kattlimim kamu ve zel sektrn birlikte kabul ettigi bir
uzlagmayla yapmigttr. Fransizlar dirigisme geleneklerlyle{devlet nderligi) katilimda bulundu.
Birlegik Devletler de katthmmi deti oldugu zere kavgact siyasi mnazaralarlyla yaptt. Bunla-
nn hepsi bir arada bir hayli zor bir karigim meydana getirdiysede
"yeni
g" sayllan petrole
haddinin bildirilmesi iin gerekli geler aynt idi: Alternatif enerji kullanimi, degigik petrol kay-
naklari ararna ve koruma.

613
 lkeleragriya
Uyttyor
Arap petrol ambargosunun yarattigi ilk panikve gokatlatildiktan sonra, Japonya,objektif kogul-
larin degigtirilmesi agnsmaolumlutepkigsterdi.Uluslararasi Ticaret ve Sanayi Bakanligi
"be-

yanda" bulunarak kendi merkez binasmda asansr kullanimma son verdi. Aynca, yaz aylarmda
Japonya'da,elektrikle alian sistemine gereksinimi azaltmak iin, erkek glysisinde da-
"klima"

"enerji
hiyane bir yenilikyaparak muhafazamodasi" denebilecek shoene rukku modasmi ortaya
atti, yani iy klyafetlerinde kisa kollu ceket modasun yaygmlagttrmaya aligti.Halk asansr yasagt-
na uydu fakat her nedense, bizzat Bagbakan Masayoski Ohira'nm rnek tegkiletmesine kargin,
shoene rukku modasi bir trl tutmadi.
Bu ara, Japonya'da enerjide karar mekanizmasmdakimin liderlik edecegi konusunda ok
giddetliekigmelerolmugtur. Bunakargin yine de her boyutuyla, lke halki 1960'lardan beri be-
nimsemig oldugu ucuz, gvenli Ortadogupetrolne bagimliliktan kurtulmak, enerli konumunu
- kesin olarak degigtirmek iin elinden gelen yapmigtit Ortadogu petrol artik ucuz Ve gvenceli
olmaktan ikmigtt ve bu tm aikliglyla Japon halkmin gzleri nndeydi, Ayricapetrol konu-
sunda Japonya'nm ne denli kritik bir.konumda oldugu da yaganmi olaylarla bir kez daha kamt-
lanmigtt. Genel izgileriyleyeni politikaya uyum yollan ve yap11acakdegigiklikler'geni; evreler-
ce kabul grd ve uygulandi. Bunlar elektrik retimi ve endstriyel retimin petrolden teki
enerji kaynaklarma dnerek yapilmasim, nkleer g geligtirme iglevinin hizlandinlmasim, k-
mr ve sinirlandinlmi; clogal gaz ithalinin yaygLnlagmasim ve petrol ithalatmin Ortadogu'dan
Pasifik'e kaydinlmasmi ieriyordu. Artik Japonya'mnuluslararasi iligkilerinde "Kaynak diploma-
sisi" n plana ikmigtL lkehi durmadan, gerek Ortadogu'daki gereksePasifik'teki petrol re-
ticilerinive enerjisaglayic11andiglama pegindeydi.
Japonya'nmabalan iinde dikkatlerin en ok yogunlagtigt ve en acil olani; hkmet ile iq
evreleriigbirligiyle geligtirilen, endstride enerji korumasim ve ncelikle de petrol kullanimmi
azaltma konusudur. Bu amala girigilen tm kampanyalar beklenenin ok tesinde baanh ol-
mu; ve Japoni; evrelerininyeniden yneldigi uluslararasirekabette anahtar konumunda olup
en byk yaran saglamigtir.Japonya'nmagnyauymaktakitutumu sanayi dnyasimo geri kalan
lkeleri iin gerekten rnek olugturmugtur. O gnlerde MTBagkan Yardimcihgi yapmakta
olan Naohiro Amaya bu durumu gyletammlamtytt."Igilerve i; yaammin liderleri, 1973'ten
sonra duruma gayet iyi uydular. Sirketlerinin yagarnni devam ettiremeyeceginden korkuyorlar-
d1. Su nedenle el ele vererek birlikte aligtilar." 1971'de MlTbir inceleme yaymlamigt1.Konu
"bilgi
yogunlugu"na geme gereksinimiydi.Gereke olarak Japon-
"enerji
yogunlugu"ndan
ya'nin petrol talebininbag dndrc bir hirla bymes ve dolayislyla dnya petrol pazarma
zamansiz baskt yapacagi gsterilmigti. Agtr sanayi evreleri, kendilerinin eski yeler saylldigini
ima eden bu incelemeden pek memnun kalmamigti. Ayrica bu rapor, flyatlarm henz dgk ol-
-
dugu bir dnemde verilmig oldugundan pek ok da eleptiri almigtir. Yne de 1973 krizinin yeni
strateliyi kafa-gz yararcasma bir hizla uygulamak iin gerekli olan gc sagladigt sylenebilir.
Amaya bu konuda "Zemin altinda kalan kaynaklan kullanma yerine katalanmizdaki kaynaklan
kullandik" demigtir. Amaya szlerinigylesrdrmgt: "Japonhalki depremler ve kasirgalar gl-
bi krizlere aligiktir.Enerjioku da bir egitdepremdi ve bu nedenle her ne kadar ok byk bir
gok olmugsa da, biz duruma uymak iin hazirhkhydik." Daha ileri satirlarda pu szleri de llave
etmigti;"Bir bakima enerji goku bizim iin Tann'nm ltfu sayilmahdir;nk Japonsanayiinin
arabukdegigmesi onun drtklemeslyle gereklegti."
Fransa'da en st dzeydeki enerji brokrati, bir mhendis ve Corps de Mines yesi olan
ve petrolclkte engin bir deneyime sahip Jean Blancard idi. Sanayi Bakanligt'nda Enerji Bl-
m'nn Genel Delegesi olarak hkmet politikalari ile devlet sahipligindeki enerji girketlerinin
politikalanm koordine etmekle grevliydi.1974'n baglarmda, Paris'in petrol reticilerlyle uz-

614
 lagtinci ikili politikalarpeginde olmasma karm, Blancard Devlet Ba kani GeorgesPompidou ile
etin tartigmalar.yapti:"Bundan sonrakidnemde imdikilerdenok farkh olacakbir degigme-
ye, evet bunahm degil, bir degigmeye tamk olacagiz... Bizimkisi gibi bir lkenin Araplar'm iki
dudagmdan ikacak kararlara talallpkalmasinda hibir akilci yn yoktur.Enerjinin degigtirilme-
sine ynelk yeni bir politikabenimsemeli ve petrole olan gereksinimi azaltmayaaligmally1z;
hi degilse daha da artmamasi iin abagstermeliyiz."
Blancard,Pompidou'nun pahsmda fikirlerini ok lyi anlayan, duyarh bir dinleyici bulmug-
tur. Fransa Devlet BagkaniPompidou, 1974 bagmda danigmanlanyla bir toplantiyapti. O gnler-
de ok hasta olan, grdgtedavidendolay1da her taragigmig' durumdaki Pompidou'nun ok
uzun sren toplanti sirasmda byk acilar iinde oldugu gzlenmigtir.Eu toplantida Fransiz
enerji politikasmm ana maddesi teyid edilmig ve karara baglanmigttr; de Fransa'mn
zerkliginin ladesine ynelik bu maddeler nkleer gcn hizla geligtirilmesi, kmre dn ve
eneril korunmasma agirlik verilme.sidir.Pompidou, bu toplantismmzerinden bir ay gemeden
lmg, ancak halefi ValeryGisrcardd'Estaing her programi.da desteklemig ve h1zlandirmigtir.
Fransa'mn hkmet sistemi, evreci adlyla digandan gelen mdahalelere kapah olan bir sistem-
di. Bu sistemle Fransa birka yil gibilosa bir sre iinde nkleer gce katki konusunda zerine
dgeni yapmada diger batili lkeleri geride birakmigttr.Ancak unutmamak gerekir ki, nkleer
g ahymalan bagka yerlerde de sregelmekteydi. rnegin1980'l yillara kadar bir elektrik
retim tesisikurulmug, petroldenyoksun Bati da en byk pazarlardanbirini olugturmutur. Za-
ten niyet edilen de buydu. Ancak nkleer g konusu bagka hibir yerde Fransa'daki kadar yo-
gunolarak ele almmarmgtir.
Enerji korunmasi konusunda da Fransa en saldirgan denebilecek bir hkmet politikast
izlemigtir. Gnn her saatinde mfettiler banka, magaza ve olis glbi yerlere
"le
check up" di-
ye adlandirdiklar1 baskinlan yapip ellerindeki zel termometrelerle meknm 1si derecesini
kontrol ederlerdi. 181,resmen onaylanmig yirmi derece santigrat'i geecek olsa derhal bina y-
neticiligine yaptirim yagdirirlard1. Yine de Fransa'mn enerli koruma programimn en arpici ve
tmyle Fransiz inisiyatiline dayali rnegi reklamlarm yasaklanmasidir. Enerji tketimini
"zendiren"
her tr reklam yasaklanmigt1.Szgelimi bir imalat1, kendi rn olan tagimrcins
elektrikli 1stticisinm benzer isitictlara gre daha etkili oldugunu syleyebilirdi. Ancak elektrikle
Isomamn en iyi ismma oldugunu sylemesiyasaktt; nk bu tr bir ifade enerji kullanimini
zendirici saythyordu. Bu konuda gylebir sylenti bile vardir: Bir gn Fransiz Enerji Koruma
rgt'nden bazi brokratlar ige gelirken, yolda bir radyo ilam duyuyor, bunun enerii tketi-
mini zendirici olduguna karar vererek, gle saatine kadar ne yapip yapip llam radyodan kaldi-
nyordu.
lanyasagi ncelikle petrolgirketleriiin byk zorluklar yaratti. Onlar o gne kadar, ben-
zin pazannda rakiplerinden yzde 1 gibi kck bir pay koparmak iin digi t1rnagatakaraksal-
dirgan nitelikte kampanyalara aligikti. Simdi ise bunu yapamlyorlardi.Artik en fazla, kendi katki
maddelerinin benzin tasarrufunane denli yararh oldugunun savunmasim yapabiliyor, bundan
daha ileri gidemiyorlardi. Exxon'un sembololan kaplan Fransa'da evcillegtirildi. Artik grevi
yasalara uygun gekilde srclere lastikleri kontrol etme, motoru benzinden tasarrufauygun
duruma getirme tavsiyesindebulunmakt1. Sirketler dnyanin her yanmda benzin istasyonlannin
mgteriye vermeyi det edindigi -kulplu bardak, normal bardak, kagik ve ikarma resim gibi-
ufak tefek hedlyelerden kolayca vazgeemedi. Yine de bu tr hediyeler tketimizendirecegin-
den, zamanla hedlye egitleribir hayli kisitlandi ve sadece araba farlanni temizlemedekullam-
lan ok ucuz bir f1rayamsaade edildi,
Fransa'mn en nde gelen milli petrol girketlerinden biri olan "Total" ne yapip edip halk
nnde admm n planda tutulmasi iin camm digine takarak bir yol bulmaya al14t1. Sonunda
parlak bir fikirle areyi buldu veya buldugunu sandl. lantahtalarma Fransa'nm yemye il ok

15
 "lgte

gzel bir ky manzarasuu gsteren resimler asip ok sade, efsanevi bit flanla Fransa"yazdi
Ve altma da "Total" diye imzasim attL Ne var ki hu ilan da ertesi gn yasaklanacakti. Yasaklama

karanndan donup kalmigbir Total temsilcisiniin sorusunu sordugunda, Enerji Korumargt

direktr JeanSyrota'dan gu yamti almigti: "Tketiciler bu ilana bakip gyle dgnrler: Petrol
irketleri bu tr ilanlara ok fazla para harciyor, demek ki girketlerzengin durumda, demek ki
ortada bir enerji sorunu yok, o nedenle biz de enerjisavurganligiyaparsak,bunun bir sakmcasi
olmaz."

Yasadig1Krlar
Kahkahalar, nl oyun yazan Eugene O'Neill'in hi bekleyemeyecegi ve belki de ok gagiracagt
trdendi. Yazarm A Moon for the Misbegotten admdaki popler oyunu Broadway sahnelerinde
sergilendigt sirada, ikinci perdenin bagmda ayunculardan biri rol geregl gyle sylyor, szleri
seyircileri kahkahalara boguyordu: "Hainlere lm! Kahrolsun Standard Oill" Her gece bir kez
yinelenen bu szler seyircileribazen kahkahalara boguyor, bazen de alloglarlakargilamyordu. Yil
1974't ve oyunun yazilty tarihistnden otuz yll gemigti. Yine de bu szler sanki aym gnler-
de Kongre salonlarinda oynanan bagka bir dramm yankisi giblydi.Enerji krizini, petrol girketleri-
nin roln tartigmakiin Kongre salonundakioturumlara gelen senatrlerve Kongre yeleri de
bu szlerisrekli duymaktaydL Btn oturumlar iinde en dramatik sahnelerin yagandigi, Sena-
tr Henry Jackson'un bagkanlik ettigi Senato Daimi Sorupturma Komisyonu oturumudur. Henry
Jackson o sirada Senato I Komisyonu'nun gl bagkant oldugu halde halk onu hl "Scoop"
lakablyla tantyordu:"Kepe" anlamma gelen bu isim kendisine kkken bir izgi film karakte-
rine benzerligi nedeniyle kiz kardegi tarafmdanverilmigti. Scoop kendisini her zaman dik kafali
Truman tipi bir demokrat olarak grmg, vnerek syledigi gibi kafasi
"drstlkten
aynlma-
yan" bir realist olduguna inanmigtir. Nixon ise, zel toplantilardafkeyle "Kepe Jackson'unbir
demagog" oldugundan sz ederdi. Ancak Beyaz Saray'dan bir yardimclyasznde direnen Ni-
"l

xon bir gn gu agtklamayi yapmigti: Komisyon'da bizden yana olanlar, sira Jackson'ageldi-
gindeapagthkduygusuna kapihyorlar; nk o, dogruyu sylemek gerekirse bizimkilerin cantna
okuyor, hepsini kepe gibi silip spryor."
Oturumlardaartik herkes halktan yana kesilmigti, bu kamilmazdt. Bu arada Jacksonbelki
de uzun meslek yagammm en baanli siyasi performansim gstererek ok byk puan topladi.
Toplantida en byk yedi petrol girketinin kidemli yneticileri masadaki yerlerini aldilar ve dog-
ru ifadede bulunacaklarma dair yemin etmeye agnidilar. Daha sonra, Jacksonve ekibi kargism-
da tikhmtikhm dolu salonda televizyon 141klan altmda girketlerinin operasyonlari ve saglad1klan
kr hakkmda bitip tkenmez sorulara muhatap oldular. Siyasi tiyatro denebilecek bu sahnede,
jealoji,kimya, mhendislik bilgisi veya genel idare ustahklari ne olursa olsun bu yneticiler siya-
si rol oynamada Jacksonve teki senatrlerleasia boy lgecek dzeyde degildi. Onlarinkargi-
smda beceriksiz, yalitilmig, kendini begenmig, ulagilmasi g bireyler olarak kaldilar.
Oturumlann zamanlamasi da ahyllmam1gekildedzenlenmigti. Petrol girketlerikrdaki
son derece byk artiplar hakkmda Arap petrol ambargosunun henz yrrlkte oldugu bir stra-
da ifade veriyordu. Gvensizlik ve dgmanca hislerle dolu byle bir atmosferde Jacksonbir du-
yuru yapti ve kendisiyle aligankomisyonuno gnlerdegerektenbir petrol kitligi olup olmadi-
gimmeydana gikaracagmisyledi. "Amerikan halki enerjikrizi denilen geyinbir bahane olup ol-
madagm bilmek istlyor. Bunun fiyatlan artirma yangmda asil kaynagin saklanmasi iin bir rt
oldugu sanihyor; yani bagimsizlarin flyatlan artirmak, evreselyasalan yrrlkten kaldirmak,
yeni vergiler ihdas etmek iin bulduklan bir bahane... Baylar,yle mit ediyorum ki, bugn bu-
radan aynlmadan nce tm bu sorulara ve daha bagka sorulara yanit bulmuy oluruz." Bunlan
syledikten sonra yan tehditkr bir ifadeyle gunlari da eklemigti: "Eger bu yapilmazsa, bugn

616
buradan ayrilmadan bu yanitlari alamazsak, sizi temin ederim ki nmzdeki gnlerdene gekil-
de olursa alsun bir yolunu bulup aradigimiz yamtlan biz kendimiz buluruz."
Jacksonve teki senatrler gnn geri kalan saatlerinde bu defa girket yneticilerine yk-
lenmeye bagladilar.Onlar da kendilerini savunmayaaligtilar. "Sz edilen usulszlk teorisi
tam anlamlyla samadir" diye sze girigenABD GulfSirketi bagkani sylenenleriprotestoeder-
cesine savunmasim gylesrdrd: "BirlegikDevletler'de olaylann akimi beklenmedik gekilde
yn degigdrmigtir.Bu ok htzli yn degigtirmenin Amerikan halkini biraz gagirttigmi kabul edi-
yorum." Gulftemsilcisinden sonra Texaco bagkan yardimcisi sz alarak o da kendi savunmasim
yaptL "Biz hi kimseyi ne dolandirdik ne de yanilttik. Bu komisyonun herhangi bir yesinin
elinde Texaco'nun byle bir gey yaptigim kanitlayan bir belge varsa, bu belgeyi burada bize gs-
termesini istiyoruz" dedi. Sira Exxon Qirketi'nin savunmasma geldiginde bu girketin kidemli
bagkan yardimcist, girketin1973 kazanlarinm bilanosunu ibraz edemedi. Bunun zerine Jack-
son bu kipiyikk drerek
"ocuka"
davrandigim sylemigtir.
Bu toplantidapetrolcler apagilanmig,hor grlmg, fkelendirilmigti ve bunu yapanlarm
bagmda Jacksonvardt JacksontoplantidaEugene O'Neill dzeyinde olmasa da, duruma uygun
bir dize okumug, bu dize tm lke boyunca yayllmly, halkm cogkun alkiplarmi, zellikle de
1974 yllinm o ok soguk geen kipinda hl gaz kuyruklannda sira bekleyenlerin begenisini ka-
zanmigt1.Jacksongirketlerin edinmekten sulu oldugunu sylyor,kendiferi-
"yasadig1kazan"

gStmeSine allglk petrolclerse bu giddetlisz saldmlanna cevap vermekte glk

ne saygl
ekiyordu. Toplantidan sonra GulfSirketi'nin gz pek bagkam pagkmhk iinde "Bize konugma
firsati verilmedi" diye yakmacaktL Ne var ki Jacksonszleriylebirok Amerikah'mn hislerini di-
le getirdiginin bilincindeydi; nk kendisi de onlarm hissettigini hissedlyordu. gteneve dng
saatinde yol zerinde evine ok yakm iki benzin istasyonunun daima kapali olduguna dikkat et-
migti. Toplanti bittiginde, epeyce luzmig olarakbu konuyu gyleaiklayacakti: "Benzin istasyon-
lannm erken saatte kapatildigim fark edince benzin bulmak iin ofisteki ocuklardanbirini aik
benzin istasyonu aramaya yollardik." Jacksonpetrolgirketlerininkstahligi ve agzllg kar-
ismda
son derece sinirlenmig, girket beratlannm federal hkmete ellerinden almmasmi teklif
kazanlari" milli bir fona dngtrmeyi baarmigtir. Exxon, toplar,iti-
"yasadigi
etmigtir. Jackson
nm nc gnk oturumunda talihsiz bir rastlantlyla 1973 krlarmi aiklamtyti. Bu krlann
1972 ylli knnin yzde 59 stnde oldugu gzlendi. Zor durumda kalan girket temsilcisisyle-
yecek sz bulamamig, sonunda "Ben bundan rahatsizhk duymuyorum" demekle yetinmigti.
Kugkusuzorada bulunanlann ogu farkh dgnyordu.
O'Neill'in oyunundaStandard Oil'e bela yagdirilmasi 191 l'de olmuytu; ancak aradan on-
ca yll getigihalde aym dilek hl o gn iin dahi tazeliginikorumaktaydi. John D. Rockefeller
bir kez daha kara bir bulut gibi lkenin zerine kmg,hile, el abukluguVe gizli anlagmalar
eren megum imalanm bir kez daha animsatmtyti. Artik petrol girketleri Amerika'mn her yerin-
de en sevilmeyen messeselerden biri-olmuqtu. Petrolclere karg1olan bu duygu sadece Ameri-
ka'da degil teki sanayi lkelerinde de byleydi. Szgelimi Japonya'da bazl yayin organlan Arne-
rikan petrol girketlerinin kendi krlarim yksek tutmak iin nasil kriz planlan yaptigma dair ma-
kaleler yayimlamigtir.Gerekten de 1976'da kendisine uyan yapilan en byk petrolgirketlerin-
den birine gnderilen gizliraporda halkm her geyin aiklamasim istedigi, hesap soruhnasi yanli-
si oldugu bildirilmigti. Raporda gunlar belirtiliyordu: "zelpetrol girketleriningelecegl daha da
belirsizdir. Yukanya ynelik operasyon egiliminin hkmet eline geme sreci srecek, bu sis-
temde girketlerkontratli taraf rolnde olacaktir. Tketici lkelerde ise apaglya ynelik operas-
yonlarda, hkmetin dolayh veya dolaysiz mdahalesinin artmas1 beklenmektedir." Bir sene
sonra, 197Tde Londra'da, kidemli bir Shell yneticisi daha da ileri giderek gunu syleyecekti:
"Petrol girketlerininvarligma yneltilen tehditler bugn beklenenin tersi ynden, reticilerden
degil, ithalati hkmetlerinden gelmektedir."

6l7
 Shellyneticisi bu szlerlelyi bir noktaya deginmigti. Gerekten de petrol reten lkeler-
de olabileceklerin en kts olup bitmigti. Sirketler devletlegtirilmigti, artik.petrolesahip deglldi-
ler ve fiyatlan veya retim hizmi saptama yetkiside artik kendilerinden almmigti. Petrol ihracat-
ilanmn gznde girketler kontrata bagli, kiralanmigkipilerdi. Artik petrol yneticileri kendi
kendilerine qu soruyu soruyorlardi: Acaba sira gimdi tketici hkmetlerin kendi girketlerini
yerden yere vurmasma mi gelmigti? Bazisanayi lkeleri petrol girketlerininiglerine kargi gven-
sizliksorupturmastbile amigtt. stdzey idarelerin ykml oldugu politik risk yer degigtire-
rek ncelikle BirlegikDevletler'den sanayi lkelerine kayd1. Petrol retimindeki verglyi azaltan
latligt yardimi"da aniden dgrld. Daha az derecede de olsa,
"petrol "altm
degerinde" sayl-
lan yabanci vergi kredisi de kisildt. Oysa bu kredi II. Dnya Savagi'ndan sonra, Venezuela ve Or-
tadogu'daki petrol retimini kolaylagtirmada ve bunlarm her ikisinde de Amerika'nm konumu-
nu korumada ok yararli olmuytu. Bu arada Kongre'de petrol flyatlarmi dgrmek iin srekli
aba gsteriliyor, aynca dogal gaz fiyatlanm dgrmek iin de ok daha fazla politik baskt uygu-
lamyordu. Ortada bir de tehdit hareketi gzleniyordu;
"blme"
denebilen bu hareketin amact
entegre haldeki girketleriblmek ve bunlan her sektr
iq iin birbirinden tamamen ayn firma-
lar haline getirmekti: Ham petrol ve benzin retim firmast, nakliye firmasi, rafinericilik ve pazar-
lama firmasi gibi. En konuda yap11anoylamalarda bir ara yz senatrden kirkbegi
"blme
hare-
"yelik-
keti" lehine oy verdiler. Belirtilen bu harekete petrol sanayli daha bagkabir isim bularak
ten ay1rma" demigtir.
"Yasadigtkrlara" yneltilen saldinlar da hl sregelmekteydi.Bu denli byk tartigmala-
ra ve fkeye neden olan bu konunun altmda gizlenmiggereklerneydi? En byk petrolgirket-
lerinin be yllhk kn 1972'nin sonuna kadar dzgn grnyordu.Su dnemde talepteok-b-
yk bir patlama olmugsa da, bunun krla bir ilgisi olamazdt. Ancak 1972'den sonra krlar bir-
denbire ykselmig; 1972'nin yllda 6,9 milyar dolarlik krmdan 1973'te l 1,7 milyar dolara ve
1974'te de rekor dzeye 16,4 milyar dolara pkmigtt.Bunun birka nedent olabilir.Son artiplann
ogu yabanc1 operasyonlardan edinilmig kazanlardan gelmigtl. hra eden lkeler fiyatlari yk-
selttike girketlerde ellerinde bulunan ABDkaynakli olmayan petroln fiyatim rahata artirmig-
ti Amerikan kaynakl1 petrol rezervinin degeri ve pazar fiyati da buna paralel bir artig gstermig
ti. Szgelimi fiyatlar ykselmeden evvel ucuz fiyata, diyelim 2,90 dolara aldiklan petrol sakla-
mig, sonradan ayni petrol l 1,65 dolara satmig ve bundan kr saglami lardi, Bu kipiler kimyasal
operasyonlardan da, dolarm dgg nedeniyle bir hayli kazanmiglardi. Ancak sonradan, kr ora-
m tekrar dgt ve 1975'te l 1,5 milyar dolara indi. Bu, kazancm 1973'e gre daha da dgtg-
nn gstergesidir.Bunun da egitlisebepleri vardi. Bir kere, petrol kitligt yliznden petrole olan
talep dgmgt. Ihracatilkeler girketlerin dig kaynakh petrolden edindikleri krm farkma var-
mig ve kira bedellerinin girket kasalarma degil kendi kasalanna gitmesini garantilemek iin alela-
cele vergileri attirmigti. Bunlar aym zamanda aym yll iinde vergl avantajlarmm da k1sildigi yll-
dir. Bu ylh izleyen birka yll boyu oranlan bir kez daha ykselerek 1978'de 15 milyar dolan bul-
mugtur. Bu, knn enflasyonla baa ba; gittigi anlammdadir. zetleifade etmek gerekirse, girket
krlari ashnda ok bykt, ancak bunlann sanayie kazandirdigi, 1974 senesi d1;mda, tm
Amerikan sanayi ortalamasmin altinda kalmigttr.
KU tablosukonusunda sylenecek diger bir nemli husus da gudur:Krlar genellikle ope-
rasyonun yukanya ynelik kisminda ham petrol ve dogal gaz retiminde olmutur. BirleikDev-
letler ve Kuzey Denizi gibiyerlerdeki girketlerinrezerv degeri, petroldeki fiyat artigma paralel ola-
rak ykselmigtir. Rafineri, tanker, benzin istasyonlari ve benzeri -agaglya ynelik tesisler-
1973'ten evvel, petrol talebininyllda yzde 7 8 byme gsterecegi beklentislyle kurulmutu.
-

Gerektalep ise beklenenin ok altmda kalm14t1.Bylece apaglya ynelik operasyon kapasitesi

bog yere ihtiyaan ok stnde gigirilmig oluyordu. Szgelimi adet tanker filosu haz1rlanmigtlki
bunlardan ncsne hi gerek duyulmamigtir. Bu kapasite fazlallgiOrtadogu kaynakh ham pet-

618
rol yokluguyla beraber dgnldgnde uluslararasi petrol girketlerinin aldma bir soru getirmigti.
Bu girketler 1950'lerde ve 1960'larda Ortadogu petrolnndklmesi iin Avrupa'da ok byk
"aaglya
ynelik" sistemleringa ettirmigti. Aym petrol imdi kendilerinden almdigma gre, bu ka-
dar byk tesisleriacaba hangi mantikla hang akla hizmet iin yapmiglard1?

Birlegik Devletler Enerji Politikasi: "inlgkencesi"

Nixon,Fordve Carteridarelerinin uluslararast enerji.politikasmda izledikleri hayret verici uzlay-
maya kargi,.lkenin i enerji politikasmda aym anlagma saglanamamigt1.Tam tersine, bu idare-
ler, yurtii enerji konusunda tam anlamtylablc, ktzgm, aci ve karmakangik politikalar izle-
mig, flyat kontrol ve girketpratiklerive politikalannda birbirine ters dgen tartigmalaryapmig-
lardit. Nixon 1974 Agustosu'nda grevindenistifa etmig, ancak bu Watergate olaymin izlerini
unutturmaya yetmemigti. Bu skandal hltmete gsterilen gveni hl sarsmakta ve enerji krizi
diye bir geyingerekte var olmadigi gphesini uyandirmaktaydt
Petrol ve enerji daha o gnden milli politikanin en sicak konulan olma yolundaydt Ameri-
"tehditler"
kan yagam tarzmave g ve paranin getirdigi yksek standartlara yneltilen mlli po-
litikay1daha da zora sokuyordu. Birka yll nce, 1971 Agustosu'nda o gnlerde yzde S'lerde
seyreden ve kabul edilemez sayilanenflasyonu bastirmak iin Nixon, ekonominin tm sektrle-
ri zerine flyat kontrol koyinugtu. 1974 yilma kadar bu uygulama tm ekonomi sektrleri ze-
rinden kaldirilmigsa da bir tek petrol zerinden kaldmlmamigtir. Tam tersine, gnn politikast
ve uygulanan yogun baskilar yznden fiyat kontrol, otorite yetkisi ve tahsislerbsbtn aglf-
lagmigt1.Korkun Rube Goldenbergsistemini andiran bu kontrol sistemi yanmda 1960'larinzo-
runlu petrol ithal program1 ocuk oyunca gibi kahr.
Amerikan kamuoyu mutlaka Washington'un
"bir

geyler"yapmasmi istiyordu ve bu bir gey-

ler, flyatlarin eski mutlu gnlerdeki dzeye indirilmesi ve aym zamanda istendigi zaman yeteri
kadar petrol bulma garantisiydi. Pazarlar ne yapacaklanm bilmez, gagkmdurumdaydilar ve ya-
niltihyorlardL Bu gagkmlikve yamlgt her yeni kararla srekli ortaya tkan hi beklenmedik so-
nulardan kaynaklamyordu, Bir yksek dzey hkmet grevlisinin homurdanarak syledigi gi-
"zin
bi getirilen her sorundansonra mutlaka arkadan iki yeni sorun daha geliyordu." Bu sis-
temin nasil uygulanacagim bilenler bu igi iyi yapiyordu.rneginham petrol rnlerini igletme
haklo almak byk bir iq olmugtu. Sonunda gikanlanpetrol ige yaramaz, 1930'larda Dogu Te-
xas'taki petrol patlamast sirasmdaki gibi kck bir kuyuyla sonulamyordu. Birok yeni prog-
ram uygulamyor bunlar iin bir sr boy, ie yaramayan faaliyetler yap1hyor,Kongre oturumlan
dzenleniyordu. Eu ara avukatlara da bir hayli iq dgmgt. "Avukatlarm korunmasi" olarak bi-
linen bu program yz 1lm programi sayillyordu.Gnn bilge bir kipisinin yazdigt gibi "Artik pet-
rol endstrisi iin federal kayit raporlan jeologlarmraporlarmdan daha nemliydi." Egitlik a1sm-
dan lasa vadede kazan var gibigrnrsede boga giden abalar, pazarm karmakangik durumu,
abalarm ayri amalara yneltilmesive kaynaklarin ve zamanin yanlig yerlere tahsisi dildate
almdigmda bunlarm ok masrafh oldugu grlr. Sadece Federal Enerji Idaresi'ninstandart ra-
por ihtlyac1 yllda yaklagikbey milyon i; gc/saati allyordu. Dzenleme kampanyasinm toplam
masrafi ise milli kalkmmaya yararli olmak bir yana, zararh oluyor, milli politikadakronik bag ag-
rist yaratlyordu. Ne var ki o gnn havast byleydi.
Yine de ortada yapilmasi gereken bir gey kalmigtL Bu, Bagkan Gerald Ford dneminde,
1975 Ocak aymda mmkn oldu. Bagkan Ford, Nixon'un Bagimstzlik Profesi'ni ele alarak on
ylllik bir mega plan nerdi: Bu 200 adet nkleer enerji istasyonu, 250 adet byk kmr made-
ni tesisi, 150 adet kmrle aliganbyk enerii istasyonu, 30 adet byk petrol rafinerisi ve 20
adet byk yakit tesisikurulmasmi neren bir plandi. Aradan ok gemeden bu defa John D.
Rockefeller'in torunu, Bagkan Yardimcisi Nelson Rockefellerdaha da byk, yz milyar dolarlik

619
bir programla ortaya ikip sentetik yakit ve ticari pazarlann desteklemedigi diger yksek mali-
yetli projelerin destektenmesi iin bir program nerdi. Ancak Rockefeller'in muhalifleri bu proje-
lerin ok mastafli oldugugerekesiylebunlara ragbet etmedigi iinbu son projelerden hibir so-
nu 1kmamigtir.Yinede, Nixon-Ford dnemlerinde son derece nemli iki byk bagarimn ka
zanildigi rahatlikla sylenebilr. Ambargonun son bulugundan hemen sonra, Kongre Alaska horu
hattina yeyil igik yakti. Ancak proje maliyetinin on milyar dolari bulacagl ana(11migt1.Bunun
zerine evreciler, gecikmeleri dikkate alarak ve konuyu bir kez daha grgtkten sonra daha
gvenlive evreselaidan daha makul bagka bir boru hatti zerinde durdular. Bylece sonunda
TAPS, 1930'larda Dad Joiner'in Dogu Texas enerji alani kegfinden sonra Amerikanenetji arzma
yapilmt en byk katkidir.
ikinci baan ise 1975'te otomobil sanayli iin tasarrufluyakitkullanma standartlarinm sap-
tanmasidir.Yeni standartlara gre, yakitm ekonomik kullamlmig olmasi.iin ortalama yakit tasar-
rufu on yillik bir periyodiinde ikiye katlanmig olmalidir. rnegin,yeni araba baglangigta bir ga-
lonla 13 mil yapiyorsa, on yll sonra bir galonla 27,5 mil yapmalidir. O gnlerde kullamlan her
yedi varil petroln bir varili Amerika'nm sokak ve karayollannda motor yakitiolarak tketilirdi.
Su dikkate almirsa 13 milden 27,5 mile ikty ok nem tagirve sadece Amerika'mn degil tm
dnyanm petrol dengesi zerinde ok etkili olur. Petrol tasarruflu kullanma standardini1ka-
ran yasa aynca bir de stratejik petrol rezervi saptamigt1.Bu 1956 Svey; krizinden sonra Eisen-
hower'in nermig oldugu ve Sah'm1969'da BirlegikDevletler'e satmaya aligtigtfikir zerine
bina edilmig bir plandi. Bu aslmdamkemmel bir plandL B0yle bir rezerv petrol arzimn kesint-
ye ugramasi halinde acil yardim yerine geecekti, Ne var ki uygulamada, rezervin olugturulma
hizi beklenenden ok yavagolmutur.
1977de JimmyCarterAmerika Devlet Bagkani oldu. Carter bu konuma digandan, Amer-
ka'nm Watergate skandallylasarsilan prestijiniyeniden canlandirmak, Amerikan politikasmi y-
celtmek vaadiyle yapmlyoldugu seim kampanyalanyla gelmitir.Carter, yillar nce enerji konu-
suna yakm ilgi gstermigti. Amerikan donanmasmda denizaltici olarak grev yapmigti. O gnler-
den kulaginda kalmig bir nyany1, Amiral Hyman Rickover'in szlerini hi unutmamigti. Nkleer
denizaltinin babasi sayilan bu degerli Amiral bir gn insanoglunun dogano petrol stokunu nasil
tkettiginiuzun uzun anlatmigtl. Seim kampanyasinda Carter semenlere, devlet bagkam ol-
masi halinde doksan gn iinde milli bir enerji politikasi saptayacagtna dair sz vermigti. Simdi
de sznde durmak iin kendisini var gcyle bu ige adamigti.
lik olarak bu grevi, ekonomi doktoru olan ve nceleri mill gvenlik ekonomi uzmam ola-
rak n yapmig James Schlesinger'e verdi. Schlesinger
"entelektel
gevk ve moral cogkusuyla"
kargiladigim syledigt bu ige nce analitik bazi bilgiler toplayarakve gl bir grevagloylasanl-
d1. Politika ve ynetim sz konusu oldugunda neyin dogru neyin yanlig oldugu hakkmda kesin
kanaatlere sahipti ve sira bu kanaatleri ifade etmeye geldiginde hibir tereddt gstermeden, ge-
rekirse nndeki engelleri yllop kanaatini bildirmekten ekinmeyenbir kipilikteydi. Basit
"al-

ver" iglemlerine tahamml yoktu ve geldiginde kargit grgtekihasmimn sabnm tagi-

_zamani

nncaya kadar kendi grgn savunmaktan ekinmezdi, Grgnyavag, dikkatti, etkili bir ge-
kilde sunar, bu tavnylabazen dinleyenleri, ister general veya senatr, ister devlet bagkam olsun,
kargismda basit bir teoriyianlamaktan aciz grenci durumuna sokard1.
Richard Nixon, Schlesinger'i Rand Corporation'dan alip Bte Dairesi'ne getirmig, sonra
da Atom EnerjiKomisyonu bagkam yapmigt1. Daha sonra buradan da alip Merkez istihbaratKu-
rumu direktr1gne atamig, ancak kisa sre sonra bu defa da Savunma Bakam yapmigti. Gzel
bir cumartesi veya pazar sabahl Schlesinger'i Washington dolayindaki ky evinde, elinde dr-
bnle dolagirken grmek mmknd. Bunu meslegi geregi, drbnle Ruslar'i aramak iin degil,
tutkuyla sevdigi hobisi kuglan seyretmek iin yapardi. Savunma Bakam olarak grevi Gerald
Ford zamanmda sona ermigtir. Schlesinger bu grevdenKissinger'in yumugama politiRasma ka-

620

1
\
\

tilmadigtiin ve aynca GneyVietnam'inSaigon'un dgmesiyle sonulanan trajedisinedeniyle,

bu trajedideAmerika'nm tavnni onaylamadigt iin ekilmigtir.Eu konudaki duygulanni kabine
toplantismdaapaik belirtmekten de gerikalmamigttr. 1976 Demokratik Milli Konvansiyon'dan
sonra JimmyCarterSchlesinger'etelefonederek Plains, Georgia'daki evinde politikakonugmak
iin davet etti. Schlesinger, enerji konusunda en nemli ve yetkiliSenatrHenry Jackson'laok
iyi dosttu. Jacksonbagkanhk seimine Carter'in rakibi olarak katilmigtt. Seimden
sonraJackson
yeni ynetimde Schlesinger'ienerji bakani yapmasi iin Carter'a baski yapti. Carter buna dn-
den razlydi; nk hem Schlesinger'den ok etkilenmigti, hem de sonradan Schlesinger'insy-
ledigi gibi "SenatoEnerjiKomisyonu bagkanmm enerji bakaninm dostti olmasi onun lehine bir
eydi."
Carter idaresinin iktidara geligini izleyen ilk haftalarda idare enerji konusunu
en nde ge-
len iy olarak ele almigtir. Carter 1976 sonlannda, fleride petrol kitligi olacagim bildiren bir CIA
tahmin raporunu okumug, konuyu ivedi ve inandmci bulmuytu. Bu rapor Bagkan Carter'1 petrol
.
politikasmda izledigi yola devam etmesi iin motive etmigtir. Schlesinger de Carter glbi hidro-
karbonlarin giderek daha byk baskilar altmda kalacagina, BirlegikDevletler'e byk ekono-
've

mik politik tehlikelerykleyeceg[ne inanlyordu. Hi kugku yok ki, Schlesinger, bir iktisati
olaraktam bir kitlik olacagina inanmamigtir, ancak pazari dengelemek iin fiyat artiplanmn kai-
mlmaz oldugu kanismdaydr. Bu iki devlet adammm her ikisi de, siki bir petrol pazanmn dig po-
litika iin ne demek oldugunu biliyor ve bundan derin endige duyuyordu. Carter'in hatiralarm-
da yazdigt gibi, ketidisi ve James Schlesinger dahil, pek ok Amerikall "dnya
yzndeki en b-
yk ulusun birka l devletinin oyuncagt olmasmdan derin teessr duyuyordu."
1972'de, krizden ok evvel, kendisi henz Atom Enerjisi Komisyonu'nun bagkanhtni sr-
drrken Schlesnger, o gn in ok aykm gelen bir fikir ortaya atti. BirlegikDevletler, milli g-
venlik, dig iktisadi politikave evresel gelime adma enerii korunmasma gitmeli ve buna agirlik
vermeliydi. "Bir galonla 10 mil gidebilenotomobillerden, kt yahtilmig bir ismip bir soguyan
binalardan vazgeip bunu pekl yapabiliriz" diyordu. Gerektende bu grgn evrecilerede
duyurmug, "Enerjiye olan talep otomatik olarak artar" varsay1mma inanmalarmi gtlemigti.
Schlesinger'egre evrecilerinasil hedefi ve kalbi
"varsaylma
meydan okumak" olmahydi. Sim-
di, 1977de enerji politikasimn ana merkezinin
"korunma"
olduguna her zamankinden fazla
inamyordu. Yazik ki bu gerege konuyla ilgili diger kipiler aym derecede inanmt degildi. Yeni
idare enerji programinm tm gereklerini ilk doksan gn iinde btn iplakhglyla aiga ikara-
cagma, konuyu zmleyecegine sz vermigti ve szn tutmuy olmak iin tm abasiylahizli
bir tempo iinde aligiyordu.Bu htzli tempo Kongre'deki komisyon bagkanlnyla ve ilgili Kong-
re yeleriyle ve hatta idare iindeki diger kipilerlegerekli uzlagmayl ve i; iligkisi kurmay1 zorlag-
tinyordu. Programlann nasil geligtigi mmkn oldugunca gizli tutuluyerdu,Aynca, Schlesinger
bu doksan gnlk srenn te birini, 1976-77 dneminin petrol siktntisim hafifletmek lin do-
galgazla ilgili acil bir yasay1kabul ettirme abaslyla geirmigti. Enerji Dairesi kurulmastyla ilgili
yasanm hazirlanmasi iin de ayrica zamana gereksinimi vard1. Bu nedenle yapilacak pek ok igi
oldugundan Schlesinger, Carter'dan doksan gnlk srenin uzatilmasim istedi. Ancak Carter
kesinlikle "Ben 90 gn dedim. Buna sz verdim.Szmtutmaya kararliyim" demigti.
Diger taraftan Carter yeni geligmekte olan enerli planmdan tam anlamiyla memnun degil-
di. Schlesinger'e yazdtgi bir notta gunlari sylemigtit "Bizimana sorunumuzve en zor konu-
muz az bulunan tr enerji fiyatmt, ekonomik sistemimize asgari zararla ve en az mali ykle bin-
dirmek olmalldir.Ben pahsen sizin yaklagimmizdan hognut degilim. okkomplike bir yakla-
gim." Yakmmasma destek saglamak iin gunlan da eklemekten geri kalmamigti: "Bu plandan bir
sey anlamiyorum."
Plan nisan ayi bagmda Bagkan'm yapacagi byk bir sunugla aiklanacakti. Su tarihten ev-
velki pazar gn, Schlesinger bir televizyonrportaji iin ekrana ikti ve enerji konusunun
an-

621
lam ve nemini vurgulamak iin William James'dan bir pasaj' okudu. James bu pasaida enerji
ahlaki altematifi" demigti. SonradanJimmyCarter'm da bu rportaji seyredenler
"savagm
iin
arasinda oldugu, bu benzetmeden etkilendigi ve kendi konugmasmda kullanmak iin notlarina
aldigt anlagllmigttr.Carter 1977de ulusa yaptigt konumada, stnde spor bir kazak, gmine
ahlaki alternatifi" oldu-
"savagin

nnde sylegiyaparken enerji programmdan sz etmig, bunun

gunusylemigtir. O gnden sonra program bu lakapla amlmigtir. Programa karg1olanlar ise bu
deyim yerine, savagm moral eg anlamlisi (moralequivalent of war) cmlesindeki szcklerinilk
harfleri olan "Meow" szcgn tercih etmiglerdir.
-

Carter programi seri halinde birok eylem eriyordu. Bunlarm hedeli Amerika'mn enerji
konumuna yeni bir gekilkazandirma, fiyatlara ekonomik rasyonalite getirme ve ithal petrol ihti-
yacm1 azaltmaya ynelikti. Schlesinger'in kalasinda ise birinci ncelik fiyat kontrol altmdaki yer-
li petrol flyatmi dnya pazar flyatlan dzeyne ikarmakt1.Bylece tketicilersaglikh flyat sinyal-
lerine ragbet ederdi. Gncelsistemde, fiyat kontrol altmdaki yerli petrol Ve daha pahali olan it-
hal petrol tketicinindedigt son flyat iinde birbirine kangmly durumdaydi ve bunun anlami,
BirlepikDevletler ithal petrole avu dolusu para dkyor, demekti. Carterprogrami yeni bir pro-
petrol epitlemevergisi" aracihgiyla son ver-
"ham

sedrle yerli petrolzerindeki fiyat kontrolne

meyi amalamigtir.Burada bir eligkiyedikkat ekmekyerinde olur. Hatirlanacagt gibiflyat kont-
roln ilk getiren 1971 Agustosu'nda Richard Nixon'un Bagkantoldugu Cumhuriyeti idare idi.
Simdiise Demokratidare bunlan kaldirmaya aliglyordu. Carterve Schlesinger,ok karmagik fa-
kat dahiyane bir bulugla lkeyi dogal gaz flyat kontrolnden ekip slyirmak istemtir. Yeni De-
mokrat idare, kendinden evvelki Cumhuriyetiler'ekiyasla, koruma ve kmr kullammi konula-
rma ok daha fazla aglfllk vermigtir. Elektrik sektrne rekabet getirmig alternatif ve yenilenebi-
len enerjilkaynaklarmm geligtirilmesini zendirmigtir ki bunlara gneyenerjisi de dahildir.
Demokratik idare tipkl bir kriz varmig, bu kriz lkeyi sarsacakm1; gibi enerji sorununa egil-
migti. Kamuoyu ise bir krizin varhgma inanmlyordu. Bu ara, Carter,programim hizlandirma s-
recinde, Amerikan sisteminde zel kuruluglann nasil ahqtiginadair ilk elden bilgi edinmigti. Bu
zel kuruluglar, her biri birbiriyle eligen gndemlere sahip qu kuruluglardir: Liberaller,muhafa-
zakrlar, petrol reticileri, tketicigruplar,otomobil girketleri, nkleer faallyet yanlisi ve kargiti
olanlar, kmr tketicileri,elektrik, havagazi ve su girketlerive evreciler. Schlesinger'e gre
nemli ve uzun vadeli milli bir sorunla" kargi
"ok

konu son derece aikti. Birlegik Devletler

karpyaydt Dnyamn petrolsz kalmak zere oldugunu dgnmyor, ancak 1950'ler ve
1960'larda ekonomik geligmeyi desteklemig olan yksek byme hizma artik erigilmeyecegine
inamyordu. Ilerikiyillarda Schlesingerqu aiklamayi yapmigti: "ktisadi geligme iin ham petrole
dayanmaktan vazgemek zorundaydik. Kendimizi bundan ekmeye mecburduk." Konuyu ok
iyi bildigine olan gveni Schlesinger'i kargilagtigL t2Ttlgm3 flftmaSlnda ve izleyen act ekigmeler-
de hazirliksiz yakalayacaktL Kongre oturumlarinm birinden ikip tekine girerken Atom Enerji-
si Komisyonu'nda bagkan oldugu sirada tanigtigtyagh ve deneyimli bir temsilcininsu gdn
ammsayacakt1. Yaglitemsilcigyledemigti: "trl yalan vardir; dz yalan, kuyruklu yalan ve
enerji yalam." Sonrakiyillarda Schlesingergyle demigtir: "Ben IL Dnya Savagi mantalitesine
sahip biriyim. Eger Devlet Bagkambir geyin milli ikanmiza uygun oldugunu sylemigse, onu bi-
ze verilen destekten daha fazla destege sahip kabul ederim. Ne var ki lkede byk bir degigme
olmu. SavunmaBakam olarak, size kargi olmayan herkesi sizin yammzda gibi gryorsunuz.
rnegin,enerji konusunda, bir grubun diger bir grubakarg1olduguna sik sik rastliyorsunuz. Bir
araya gelip bir uzlagma olugturamiyorsunuz. Bu ok mit k1nc1 bir gey."
Tm enerji konulari iinde en nemli ve zor olanin dogal gaz oldugu anlagilm14t1.Carter
idatesi dogal gazi fiyatlama konusuna dogrudan yaklagmt; ve bu konunun yillar boyunca srege-
len politik mcadelesinin iine girmigti. Fiyatin hkmet tarafmdanmi kontrol edilecegi yoksa
piyasa tarafmdanmi saptanacagt mcadelesine de katilmigtir. Bu konudaki tartigmave grgme-

622
 ler ok sert getiginden, Senato'nun dogal gaz iin yapttgi toplantilarsitasmda Schlesinger
gu
gzlemdebulunmaktan kendini alamami tir: "Cehennem denen geyin ne oldugunu gimdianh-
yorum. Cehennemdogal gaz iin sonu bir trl gelmeyen ve sonsuza dek srecek olan toplanti
oturumlan demektir. Buna ragmen, sonunda pamuk ipligine bagli da olsa, bir tr telifyolu bu-
lunmutu. Dogalgaz fiyat1nmsimili da olsagiderek artinlmasmakarar verildi. Gncel durumda
kontroll olan bazi gazlar kontrolden ikanlacak, kontrolsz olan bazi gazlar ise bir sre iin
kontrole tbi tutulup sonra yine kontrolden ikanlacakti.Ayni standart molekllerdenolugmug,
bir karbon atomu ile drt hidrojen atomundan meydana gelmig bir tketim mali iin, flyatlama
amaclyla, birbirinden farkl1birok kategori olugturuldu.
Bagkan Carter dneminde, birok sert politik savagyapilmig ve bunun sonucunda Carter
idaresi siyasiotoritesinden pek ok kayba ugramigsa da, bu dnemde enerji konusunda zincirle-
me bazi icraatlann yapildigt inkr edilemez. Schlesinger Londra'da, dinleyicilere gunlan syle-
migti: "Milli Enerji Yasasi'nm Senato'dan geirilmesi bir dneme noktasimn simgesidir.
nk
taleplerimizinmevcut imknlara gre ayarlanmas1bu yasa ile olmugtur. Yol zerinde rastladigi-
miz btt dnemece biz hepimiz petroln gelecekteki durumuna gre fiziki ve siyasi smirlamalar-
la zor yoluyla getirildik." Ancak Schlesinger, Carter'm harekete
geme agnsindan sonraki iki
ytllik mcadeledevrine geri baktiginda pu act geregisylemekten kendini alamayacakti:"Yine
de sonu savagm moralmuadiline benzemekten ok, inigkencesine benzemistir,"

Hareketli Devir
1978 sonuna dogru, BirlegikDevletler'de oldugu gibi bagka yerlerde de ambargo sonu politika-
lar giderek etkisini gstermeye baladi. Ylne de ambargoya gsterilen tepkiler iinde bir tanesi
"ok

tam anlamlyla ani" olmuqtur. Flyat artiplari, gelecekte yeni artig beklentileri, nakit para sa-
vurganhgtve nihayet yatinmcilann agin aceleci olugu;hepsi bir arayagelip petrol konusunda il-
gLn ve enflasyona ynelik bir global
av dnemi yarattilar. Dnya apinda srdrlenbu ilgmll-
gm neden ileri geldigini Exxon igletme-mdr yardimcisi kisa birka kelimeyle zetlemigti: "Bu
sadece bir vahgettir." 1972 sonuna kadar meakkatli bir arama igi olan bu faaliyet gimdi tam ka-
pasiteylesrdrlyor ve her geyinflyatt 1973'tekinin iki katinda seyrediyordu. Bu, her geyiin
aymydi; ister yan yanya su altmda sondaj donanimi oisun, ister dinamik konuglandinlmly bir
sonda] gemisi veya eski moda Oklahoma tipi bir arazi donammi olsun, hepsi iin geerliydi.
Diger taraftan,yattnm akisi da ok boyutlu olarak yn degigtirmigti. Uyulmasi gereken bir
numaralt kural ncDnya'da milliyetilik hareketine yer vermemekti. Milliletirmelerden
tr, OPEC lkelerinin ogunda petrol arama faallyetine set ekiliyordu ortahga hkim olan
ve
olduka kuwetli bir de inamp vardl. Bir irket,geligmekte olan bagka bir lkede baan kazansa
bu baannm meyveleri girkettaraftndantoplanmadanel konuluyor, girkete ise kink dkk bir-
ka para b1rakihyordu. Bu yzden girketler petrol arama.harcamalarmm ynn degigtirdiler
ve olanak elverdigince Bati dnyasmin endstriyel lkelerine ynelttiler. Petrol potansiyelinde
glderek artan karamsarliga kargi BirlegikDevletler'e, Kanada'ya ve Kuzey Denizi'nin ingilizve
Norve sektrlerine yneldiler. Krfez global btesini tmyleyeniden gzden geirdi. Yatinm
iin aynlmigher dolar, henz yerine ulagmamig ve denmemise ncDnya'dan sessizce
ekilipKuzey Amerika'ya ve Kuzey )enizi'ne geri getirildi. Hollanda Kraliyet/Shell Sirketi ABD
kaynakli olmayan dnya apinda retiminin yzde 80'ini Kuzey Denizi'nden ikarlyordu.Iix- .
xon yneticilerinden biri, ylllar sonra bu konuda puntan sylemigtir:
"1973
yllmdan ve millile;
me hareketinden sonra artik tavganavi (petrol] iin bagka yerlere gitmemiz gerekmigti. Biz de,
petrol iin bize arama hakki tanlyacakdaha bagka yerlere gittik."
Petrol girketleride artik asil bekledikleri ile ilgili olmayan tamamenbagka iglere yneldiler,
irketlerin aym anda flyat kontrolnn kaldinlmasi agrisinida yaptiklan dgnlrse buna

623
hayret etmemek olanaksizdir. Biryandan meslek degigtirirken aym anda, enerjiye yatirmak iin
kaldinlmasi talebinde bulunuyorlardi.
paraya ihtiyalari oldugu gerekesiyle flyat kontrolnn
Sirketlerin farkh iglere ynelig nedeni gyle aiklanabilir: Petrol girketlerinini; evrelerive poli-
tik evrelerinin giderek gok daha daralacagt, ok daha sertlegecegi,hkmetin mdahalesiyle
ok daha byk baski altmda kalacagma dair ortada genelbir kam hkim olmugtu.Aynca jeolo-
jik sebeplerden yakmda bir petrol kithgi yayanabilecegl gibi halkta bir de korku vardi. 1970- -
1976 arasmdaAmerika'nm kamtlanmig petrol rezervi yzde 27, gaz rezervi yzde 24 dg
gsterdi.Bu artik Birlegik Devletler'in dagtn tepesindenapagilaradgecegi anlammda almmigt1.
Enerji igi digmdaki yatinmlara girketlerpek byk paralar yatirmlyorsa da dolara vutuldugunda
bunlar bir hayli yekn tutuyordu. Mobil Sirketi MontgomeryWard magazalar zincirini satin al-
di, Exxon ofis otomasyonuna, ARCO da bakir igine yneldi. Ancak yine de Krfez, Ringling Bros
ve Barnum e Bailey Circus iin en ilgi ekiciyer olarak kaldi. Burasi, diger
herhangL bir yerden
ok, yeni muhtegem igLnn; OPEC imparatorlugunun yksek fiyat politikasi, kargaahk, atig-
malar ve Washington'da yapilan enerji savaglarmdagerek bir sirk grnmndeydi.

Yeni Kaynaklar: Alaska ve Meksika

1970'li yillar boyunca OPEC dnya pazanndaki egemenligini devam ettirmigtir. 1973'te
"zgr

dnya" petrolnn yzde 65'i, 1978'de yzde 62'si OPECtarahndan saglanmigtir. Ancak he-
nz aika belli olmadiysa da, OPEC'inelindeki ipler giderek gevgemeyebaglamigti. Fiyat drt-
s ve gvencemotifi OPEC'in dtymda petroldeki geligmeyizorluyordu ve bu yeni kaynaklar bir-
ka yll gibi kisa bir srede dnyanin petrol arz sistemini tmyle degigtirecekti. Su faaliyet b-
tn dnyaya yayllacak ancak bunlardan yeni geligen petrol merkezi en byk nfuza sahip
olacakti. Bunlar Alaska, Meksika ve Kuzey Denizi'dir. Bunlann her biri 1973 flyat artigindan ev-
vel kegfedildigt halde politika, iktisat, evresel itirazlar, teknik engellemeler ve nihayet zaman
yoklugu gibi birbirine kanymig egitlietkenler nedeniyle henz geligmemigti.
Ambargodan sonraki haftalarda Alaska boru batti aligmalariacil olarak ele ahnip faaliyete
bagland1. 1968'de onca iyimserlikle satm altnmig olan elik boru ve iq makineleri o gne kadar
Yukon Nehri'nin donmu kiyilannda terk edilmig olarak beklemekteydi. S makinelerinin aksa-
baglamasiyla bunlar
mi da son beg ylldir bu blgede bekliyordu. Alaska boru hatti aligmalarimn
kullanil1r hale getirildi ve ahymalara hlz verildi. 1977 ylhna kadar boru hattom sekiz yz mil-
lik k1smi tamamlandive hattm bazi k1simlan tundralann stndeki ayakliklarda asklya almdL
Boru hattindan ilk geen petrol, yolculugunu North Slope ile Alaska gney k1yismdakiykleme
limam Valdez arasmda yaptL Takvimler 1978 yihm gsterdiginde artik boru hatti iinden aktp
giden petrol gnde bir milyon varili agmi ti. Birka yll iinde bu akim gnde iki milyon varili bu-
lacakt1 kl bu, Amerika'mn toplamham petrol retiminin drtte biri demektir.
Meksika'da, 1930'lann ategli millilegtirme savagmdansonra, petrol endstrisi ie dnmg-
ver^meyecekti.Onun
t. Artik Meksika dnyanm byk ihracatilarmdan biri olma mcadelesi
yerine milli petrol girketi olan ve Meksika milli etciliginin ruhu sayilan Pemex bu igi yapacak,
kendini yurtii pazanm kurmaya adayacakti. Pemex aym zamanda hkmet ile gl ii sendi-
kalan arasmda kontrol ele almak iin yapilan mcadelede de hedet durumundaydl. isendi-
kalan, bu konuda hi aligiltnamigbir konumda bulunuyor, Pemex'e bagh nde gelen taahht
taraftanbiri sayillyordu. Pemex, yillar boyu, daima baslo altmda yayayan bir girketdurumunday-
dL
Geliridgk yurtii flyatlarla kisitliydt Geligmeprogramlan ise gayetihtiyath davranan m-
hendislerin elindeydi. Mhendislere gelince onlar da tutucu bir ahlak kuralina gre hareket et-
mekteydi. Bu, kaynaklarm gelecekkugaklar igin saklanmasmingren bir kurald1. Pemex kendi
rezerv baz'mi genigletmekiin fazla bir aba gstermedi. retimartlyor, ancak Pemex "Meksi-
ka ekonomik mucizesinin" hizh geligmesineayak uyduramlyordu. Bunun sonucunda Meksika

624
 sadece ihracat1 durumuna dgt. Ancak bu durum grngkurtarmak iin saklanmig ve bu
ugurda bir hayli aba gsterilmigtir. Szgelimi,Meksika, durumunu belli etmemek iin arabuk
Shell'den bir kargo dolusu Venezuela ham petrol satm alm1;t1.
Daha ok petrol bulmak amaclyla Pemex, Gney eyaleti Tabasco ovalarmda petrol arama
program1uyguladi ve derin kazilara bagladi. 1972'de Reforma denen olaganst bir ktlede pet-
role rastland1. Reforma topraklarmdabulunan ok yksek verimli kuyular kisa zamanda bu bl-
geyi "Kk Kuveyt" yapti ve orada keyfedilen petrolden sonra, bitigik blge olan Campeche
Koyu'ndada ok daha byk petrol yataklan bulundu.
Artik Meksika'nm dnya standardmda petrol rezervlerine sahip oldugu a1kaanlagilmigti.
1974'te lke yeniden, ok kk apta olsa da, diganya petrol satmaya baglad1.Petroln yeni-
den ihraci bazi evrelerceMeksika milliyetilik ruhuna aykirt oldugu gerekesiyle, eleptirilmig-
tir. retim artarken, Pemex mhendisleri, radikal milliyeti Devlet Bagkam Luis.Echeverrla Ab
varez'in son bagkanhk yillannda rezervlerin degerlendirilmesinde ihtiyati elden birakmamiglar-
dL Ancak 1976'da
yeni Devlet BaykamJose Lopez Portillo'nun seilmesiyle durum degigti. Ec-
heverria dneminde Maliye Bakant olan Lopez Portillo Byk Depresyon'dan beri h rastlan-
mami ok byk bir ekonomik kriz mirasidevralmigti. Meksika ekonomikmucizesi balon gibi
snmg, ekonomi felce ugramig, peso'nun degeri dgmgt ve Meksika'ya kredi verenler gimdi
bu lkeyl riskli bulup kredi vermez olmuglardi. Durumu daha da ktlemek istercesine lke n-
fusu da byk hizia artmaktaydt Her iki Meksikah'dan biri on beg yagm altindaydi ve aktif nfu-
sun yzde 40'1 ya tamamenveya k1smen ipsizdi.Lopez Portillo'nun grevigerekten devralma-
smdan nceki aylarda kogullar o denli fena idi ki agizdan agiza yakmda askeri bir darbe olasth-
gindansz ediliyordu.
Yeni bulunan petrol sanki Tann taralmdangnderilmigti. 1973 flyat poku ite bu tr bir et-
ki yapmigti ve bu durum bu petrol gimdi daha kiymetlendirmigti. Lopez Portillo yenikegfedilen
petrol ekonomik stratejisinin merkezi yapmayakararliyd1.Eski bir dostu olan Jorge Diaz Serra-
no'yu Pemex'in bagina getirdi. Ihtisasikpr ingaati olan mhendis selefinin aksine,Diaz Serra-
no mhendisligidegil petrol igini lyi biliyordu. Hizmet ifa ederek milyoner olmustu ve gimdi de
elinde gereksinimi.olan tm potansiyel mevcuttu. Onun dneminde petrol Meksika'ya aresiz-
ce muhta oldugu yabanci gelitisaglayacak, demeler dengesinin iktisadi bymeye yaptigt bas-
kiyt kaldiracak, yeni uluslararasi kredi almak iin gerekliortarm saglayacak ve nihayet bu lkeyi
petrole dayall yeni uluslararasi ekonominin tam merkezine oturtacaktL KlSBCB,
yenilenmig b-
ymenin motoru olacakti.
Yine de Bagkan Lopez Portillo ihtiyati elden b1rakmay1pjunu sylyordu: "Parasal sindirim.
kapasitesi tipkl insan vcudununkine benzer. Sindirebileceginizden fazlasmi ylyemezsiniz, aksi
halde hastalamismiz. Bu, ekonomide de aynen byledir." Lopez Portillo konugmaktan ok i;
yapmay1 severdi. Simdilkeye durmaksizm yatinm yagdmhyordu ve bunun ogu da digandan
gelen krediyle yapillyordu. Rezervlerin bulunduktan sonra dagttim ilemleri ok hizli tempoda
yapihyordu. Resmen dogrulanmig bazi sylentiler giderek daha ok, pek daha ok petrol potan-
syell bulundugunu yaylyordu. retimtehlikelidenecek bir hizla, hatta plani da agar gekildear-
tiriyordu.Gntkretim 1972 yllmm 500.000 variline kargi1976'da 830.000 varile, 1980'de
1,9 milyonvarile ulagmigti. Su on ylldan daha az bir srede retimin yaklagik drde katlandigt-
nm gstergesiydi.
1976 ylli sonuna kadar Meksika, uluslararasi kredi'saglaylc11armgz ardi ettigi bir lke ol-
masma karym gimdi, 1976'dan sonra dnyamn en aktif kredi mgterilerinden biri almuytu. For-
tune dergisinde ikan bir kge yazisi "BankerlerNeden Aniden Meksika'yi Sever Oldu?" diye
manget atacakt1. Bunun nedeni, hi kugkusuz,-petrold. Hannover Trst Imalat11ar SirketiBay-
kan Yardimcisi bu konuda yyle demigtir. "Bankacilikta abganher Tom, her Dick, her Harry
imdi kapi ahyor."New York Finans blteninde
"yalm
kredi rekortmeni" olarak Meksikall bir

625
brokrat seillyordu. "Ydm kredi rekortmeni" bagligi tm Meksikalilariin kullanilsa yeriydi.
Artik ortada hibir kisitlama yokmuygibi grnyordu. Herkes bir yerlerden kredi allyordu.
Meksika hkmeti digardan kredi allyordu, zel firtilalar kredi aliyordu, herkes digardan kredi
allyordu. Acaba ahnan tm kredilerin toplamine kadardi? Bunu bilen yoktu. nemide yok gi-
biydi. Meksika'nm petrole dayanarak sahip.oldugu kredisi iyl idi. En azindan bankerler ve bu
bankerlerin Meksikab meslektaglan bu fikirdeydi. Ortada kesin olan tek bir gey vardi. Simdi
Meksika,dnya petrol pazarmda 1920'lerden bu yana, hi olmadtgtkadar, byk yeni bir g
olmugtuve aynca ok yakmda ok nemli bir bagka petrol kaynagt alternatifi ortaya ikaracak,
OPEC imparatorlugunun hegemonyastm alaagi edecekti.

Kuzey Denizi: Hepsinden Byk Oytm

Yzyillar boyu bahkilar Kuzey Denizi'nde, Ortaag'm en byk geimkaynagl olan ringa bahgt
avt yapmiglardi. Daha sonraki ylllarda ise mezgit ve morina bahgl avlamiglardi. 1970'll y1llarin
ortasmda aym denizlerde yeni bir denizcillk ugragi tredi. Gkyznde uan bir helikopter, aga-
gldakisularda artik.yzen petrol kazi donanimlan, kaylklar, platformlar, boru dgeme mavnalan
grmeye bagladt nceleribunlar teker teker grnrken sonradan ktleler halinde grndler
ve ok sayidaolduklanndansanki denizin yzeyini kapamaya bagladilar. Artik Kuzey Denizi su-
larmda, Norve ile Britanya arasmda dnya petrol endstrisinin en byk yeni oyunu oynam-
yordu. Bu oyunda tm dikkatler tek bir odak noktasma, sermaye yatinmt ve abayaevrilmigti.
Su abaya byk girketierdenkatilmayam yoktu ve sahneye birok yeni oyuncu ikmigti. Bunlar
arasmda Edinburgh trstlerineyatinm yapan endstriyel girketlerden Londra'da ikan Times ga-
ze tesi sahibi,gazetecilerkrah diye tanman Thomson'a kadar, egitli girketve kigi.vardi. Thom-
son, Armand Hammer'in ortagi idi.
1920 yllmdan beri Bati Avrupa'daki birok mitti kigi, petrol bulmak iin bu layilarda bin-
lerce kuyu amiglardi. Ne var ki bunlar her zaman d kinkligma ugramigti. Blgenin toplam
retimi hibir zaman gnde 250.000 varili gememigti.1956 Svey; krizi gvenli petrol arama
ve Avrupa'run gaz kaynaklanna inme konusunu canlandirmig ve bir kez daha gndeme getir-
migti. Sonuta, 1959'da, Hollanda'mn Groningen blgesinde, Shell ve Esso ok byk,
SSCB'dekinden sonra en byk olan bir petrol yatagt kefettiler. Kuzey Denizi jealojisininHol-
landa Jeolojisiyle ayni oldugutiun bilincindeki petrol girketleribu defa kompu sulardapetrol ara-
maya bagladt. 1965'te bu Britanya ve Norve'in Kuzey Denizi'niortadan blp paylagmak
-ki

iin resmen anlagtiklari ylldir- bu denizin nispeten gney kiyilarinda byk miktarda dogal gaz
birikimi bulundu, Bu gazi igletebilmek iin, bugnk standartlara gre ilkel sayilsa da yeni yeni
platformlar yapildi. Bu arada, bazi girketler,fazla gevkle olmasada, 1karsaglama amaclyla petrol
aramaciligma devam ettiler.
Bartlesville, Oklahoma'dakiPhillips Petrolleri bunlardan biridir. Bu girketbu ige ilk olarak
1962'de, bagkan yardimcilan Hollanda'da tatil geirdigi sitada ilgi gstermigtir.Eu kigi Gronin-
gen yakmlarinda bir kazi iskelesi grmg, konuyla ilgilenmigti. Su tarihten iki yll sonra, girketin
st dzey yneticileri bu blgeye gelmig,bir gleden sonray1 evreyigezmekle geirdikten son-
ra Bartlesville'deki girkete ait basketbol sahasmda yz feet uzunlugunda sismik doneleriince-
lemiti. Bunlari inceledikten sonra, Phillips yetkilileri bir inceleme ve arama programi dzenle-
diler. Ne var ki 1969'da, bu tarihten be; alti yll sonra, kuyularm siraylakr tkmasi sonucu, gir-
ket bu faaliyeti durdurmaya karar verdi. Phillips'in kendi kipisel abastylaNorve kiyllannda
tam otuz iki kuyu kazilmly, bunlardan bir tekinde bile ticarete elveriglipetrol 1kmamigt1.Suda
unutulmamahdir ki, Kuzey Denizi'nde bir kuyudan tekine kuyu amak girketin o gne kadar
girigtigiigler linde en pahallsi ve en yorucusuolmutu. Sonunda Bartlesvill'den Phillips'in Nor-
ve'teki idarecilerine qu mesaj gnderilmigti: "Artik bir tek kuyti bile kazmayin!"

626
 Ne var ki Phillips 1859'da Albay.Drake'in Pennsylvania'da yaptigm ve 1908'de fran'daki
ilk petrol kegfini unutmamigtL Ayni muhtegemgelenegeuyarakson bir kez daha gans deneme-
ye karar verdi. Bunu, sondaj donanimi Ocean Vikingin parasim pegin dedigi iin, paranm zi-
yan olmamasi iin yapacakti. Donamm kazi yapsm, yapmasin nasilsa Phillips bunun gndelik
cretini demekle ykmlyd. Hava da giderekbozuyor, deniz kabanyordu. ylebir an geldi
ki donamm aleti demirleme yerinden 1ktive kazi yerinin uzagna srklend, Baykabir gece de
firtmanm giddelindensandallar alabora olma tehlikesi geirdi ve gn aydinlamr aydmlanmaz do-
namm acilen bogaltildt Yine de Ocean Vikingkendisinden isteneni yapmigtL 1969 Kasimi'nda,
Median izgisinin Norve tarafmdakiekofisk blgesinde 2/4 no'lu Blok'ta byk bir yatak bul-
muytu. Eu bulug, teknoloji a1smdan tarihi bir andir. Aym antarda Amerikali astronotlarda aya
ayak basmiglardi. Ocean Viking'dekisondaj gefisu yataginm altmdan 10.000 feet derinlikte 1-
kanlan petrol rnegini inceledigi zaman hayretten donup kalmigtL rnek,petro1nok yksek
kaliteli oldugunu gsteriyordu. Petrol el stnde havaya kaldirarak gyle diyecekti: "Kugkusuz
- astronotlarm yaptigt muhtegem bir iytir,.ancak buna ne diyeceksiniz?" Elinde tuttugu petrol altin
rengi bir pariltidaydi, saydamgibi duruyor ve tipki altina benziyordu.
Phillips'in yaptigt bu kegif tm girketleri ellerindeki sismik bilgileri yeniden degerlendirme-
ye ve faallyete baglamaya zorladt.Artik geligigzelkazi donammlarmm Kuzey Denizi'nde ahp
masma, iqizni iin yalvanp yakarmasina izin verilmiyordu; sondaji Phillips yaplyordu. Birka ay
sonra, Londra'daki bir teknik toplantidast dzey bir Phillips yneticisine, heyecanla pu soru
yneltildi:"Acaba Phillips arazininjeolojisiniteghisiin hangi yntemleri kullanmigti?"
Phillips "Sans" diye yarutladi.
1970 yllma dogru British Petroleum ekofisk'in yz mil tesindeki arazide, Ingilizler'eait
olan tarafta petrol kegfettigini duyurdu. Bu arazi ok byk bir rezervuard1. Eu kegli 1971'de
yapilan bir dizi kegifizledi; ki bunlara Shellve Exxon'un kegli olan byk Brent arazisi de dahil-
dir. Kuzey Denizi petrolne akm hareketi tm canhhglyla devam etti. 1973 petrol krizi bu akml
bir saldinya, bir kkremeye dngtrmgtr.
Byk ganseseri Kuzey Denizi sularmda retimin devamma olanak veren yeni bir teknolo-
ji kugagt dogmuqtu ve geligme agamasmdaydi. Bu kugak Kuzey Denizi'ni o gne kadar petrolc-
lgn hi kargilagmadigt bir merkez yapmigttr. Kugku yok ki Kuzey Denizi'nde petrol sondaji
yapmak fiziki ve ekonomik ailardan riskli ve tehlikeliydi. Sondaj donammlannm, o gne kadar
hi inilmemig su derinliklerine kadar inmesi ve ondan sonra daaynca su yatagmin drt mil daha
altma uzattlmast gerekiyordu. Sunuda eklemeliyiz ki, ara ve gereler ve bizzat iiler, bu yapi-
hrken ayrn zamanda ok korkun ve tehlikelidenizle ve yeryzndeki en kt hava kopullany-
la mcadele etmek zorundayd1. Teknedeki svari ogu zaman bu denizden yakmmly, feryat ve
figan iinde
"fkelendigi

zaman Kuzey Denizi kadar ktlk yapan bagka bir gey olamaz" de-
migti. Hava kopullari sadece kt olmakla ka1mlyor,ayni gn iinde drt kez degigiyordu; Bir-
ka saat iinde birdenbire beklenmedik bir firtma 1klyor, elli feet boyundaki dalgalar ve saatte
yetmig mil esen rzgrlara sik sik rastlanlyordu. Petroln pompalandigt kalici platformlarm ya-
p11masmda bunlar insan eliyle yapilmig gerektenkk birer endstri kentiydi- bazi geyleri
-ki

dikkate almak mutlaka partti. rneginplatformlar, amur, kum ve bal1k zerinde durabilecek
gekilde, kum dalgast derinligine dayanacak kapasitede ve ayrica
"100
yillik", doksan fet yk-
seklikteki dalgalara ve saatte 130 mil hizla esen rzgrlarin higmma dayanacak saglamlikta inga
edilmeliydi.
Genelolarak ele alimrsa Kuzey Denizi projesinin geligtirilmesidnyadaki en byk yatinm
projelerinden biridir ve byk htzla artan enflasyon projeyi ok daha pahallya mal etmigtir. Bu
proje ayni zamanda ok ilgin bir teknolojikharikadit Projenin uygulanmaya srlmesi de ok
gsterigli gekilde yapilmigtir. 18 Haziran 1975'teki trende vanayi ingiltere Devlet Bakanligi
enerjiden sorumlu Bakan Anthony Wedgwood Benn evirmigtir.Tren Thames Nehri'nin ag-

627
zmda duran bir petrol tankerindeyapilmigtir. Kuzey Denizi'nden gelen ilk petrol Argyll ovasm-
dan klyidaki bir rafineriye akitilmigtir.Halka yaptigi cogkulu duyuruda Benn 18 Hazirantarihi-
nin o gnden te milli bir kutlama gn olacagtm sylemigtir.Ashrida, kendisi kigiselolarak kut-
lama trenindenhi hoglanmamigt1.Benn igiPartisi'nin sol kanadmm lideriydi ve millilegtirme-
ye tutkuyla bag11yd1.Kapitalizme, zellikle de petrol endstrisi kapitalizmine doguytan karplydi
ve yapi olarakagm gpheci bir karakterdeydi. Tren iin gnlgne yazdigt notlarda ao aci bu
trene uluslararasi kapitalistlerin ve ingilizMuhafazakrPartisi'nin zorlamasiyla, onlarin gz
zerinde oldugu halde katildigmi yazmigtir. Ayrica her zamanki gpheciliglyle vanay1 evirdigi
"szde

zaman petroln klylya aktlglnl" da sylemigtir.

Benn, petrol girketlerineduydugu dosta olmayanduygulanni hayata geirmek iin gimdi
iyi br ikig noktas1 bulmugtu. Artik Britanya'da, hkmetle petrolgirketleriarasmda geleneksel
olarak srp giden savasi yeniden pekigtirebilecek konumdayd1. Kuzy Denizi rezervleri kamt-
lanmig ve riskler bir hayli giderilmigti.Bu durumda Britanya hkmeti de, diger birok hk-
met gibi kiralar zerinde daha byk bir hisse talep ediyor ve kendi
"yazgismi"
kendisi tayin et-
mek istiyordu. Belki de istedigi dogrudan dogruya millileptirme idi. Benn'in bagh olduguDevlet
Bakam Lord Balogh yakmarak gylediyordu: "Petrol girketleri,daha az vergi demek iin, gere-
kirse milli simrlar zerinden kolayca atlayabilecek karakterdedir. Yaban kpeginin takip ettigi
kanguru it zerinden nasil atlarsa, petrol girketleride milli smirlar zerinden kolayca atlayabi-
lir." Bu atigmalarmsonucunda petrol gelirlerine zel bir vergi kondu ve devlete bagli yeni bir
petrol girketi, ingilizMilliPetrol Sirketi (British National Oil Corporation) kuruldu. Qirket hk-
metin petrole olan katilimmm simgesiydi, Kuzey Denizi retiminin yzde 51 hissesini satm al-
ma haklona sahipti ve milli petrol sirketi yapilmak iin planlanmigt1. Ingiltere h kmeti durma-
dan daha farla gelir ve Kuzey Denizi'nde daha ok kontrol elde etmesi iin girketi sikigtinyordu.
Sonundabu baskidan sikilan pirketyneticisi dayanamamig, pyleferyat etmigti:"OPE C lkele-
riyle ingiltere'nintutumu arasmda hibir fark grmyorum."
Bu dgnce, bazi ailardan ngiltere'nin Bagbakam Harold Wilson'un kafasmda da aynen
mevcuttu. 1975 yazmda, Kuzey Denizi'nde ilk defa petrol 1kmasinedeniyle yapilan kutlama-
larday birka hafta sonra Harold Wilson'u Downing Street 10 numarada, ikinci kattaki ahyma
odasmdapiposunu ierken grrz. Wilson, grevini en uzun srdrmy bagbakanlardan biri-
dir. Aynca dnya yznde her parlamento ve kongre binasi duvanna kazilmaya lay1kbir szy-
le politika teorisine byk katkida bulunmustur. Wilson pyle demigti: "Politikada, bir hafta
uzun sayilan bir sredir." Wilson iktidara 1964 yllmda halka verdigt bir szle gelmigti. Uzun yll-
lardan beri duraklama halinde olan ingiltere'yi devrimin beyaz ategi iine" getire-
"teknolojik

cekti. Ancak aradan bir on yll gemig, teknolojibilgisayar ve roketlerle degil, petrol teknololisiy-
le gelmig, Ingiltere'nin en parlak ekonomik geleceginin buna bagli oldugu anlagilmigti.O belirle-
nen yaz gnnde Wilson oturmug, ingiltere'nin hemen hi say11anpetrol retimini gnde iki
buuk milyon varile nasil ikaracagmi, bylece lkenin ekonomik gelecegine nasil yararh olaca-
gmtve dnya petrol gc dengesini nasil etkileyebilecegini dgnyordu. Daha gimdiden bir
petrol lkesi bagkant gibi dgnmeye baglamigti. Ford ynetiminin daha yksek petrol fiyatlan
aleyhinekampanya yapt1gi bir sirada Wilson "Petrol flyatmin fazla dgrlmemesinde yararimiz
vardir. Amerika fiyatlan gerekten dgrmek isterse burada onunla aym fikirde olan ok az in-
san bulacaktir" demigti.
Btn bu igler inamlmaz glbi,geligkiligrnyordu. Wilson, yirmi yll kadar nce Anthony
Eden'e alt olan bu odada; Eden'in Sveyg sorunu, Nasir, milliyetilik sorunlanyla nasil bag ede
cegini dgndg, ingiltere petrol stoklarma tehdiller yagdigi zamanki aym aligma odasmda
aturmuy, bu konulan dgnyordu. 1956 yilmda Kanal blgesine baansiz kalan bir askeri g
gndermek zorunda kalmisti. Bu girigimAvrupa'nm Ortadogu'daki tarihirolnn sona ermesin-
de ve hi kugkusuz Eden'in politik kariyerinin de bitmesinde ok etkili olmugtur. Wilson byle

628
 bir yazgisi olmastniistemlyordu. Aslinda, Wilson, belki de duysa Eden'i gokeedecek bir itirafta
bulunmugtu. Su Wilson'un hirsmi belirten bir itiraftir. Wilson, sempatik bir tavirla, dev bir pet-
rol gc olma yolundaki lkesinin lideri olarak, 1980.yilma gelinceye kadar OPEC'e bagkan ol-
may1mit ettigini sylemigtir.

atirti
1973 ylli flyat gokununsonularmdan biri de olduka garipsayilabilecek bir sonutu. Fiyat go-
kundan sonra yeni bir i; tr dogmaya baglamigtt: Petrol fiyatml tahminlemeigi. Byle bir ige
1973'ten evvel gerek bir gereksinim duyulmamigti. O zamanlar flyat degigmeleri dolar degil
sent bazmda llrd ve uzun yillar boyunca da flyatlar apagi yukan ayni dzeyde kalmigti.
1973'ten sonra ise "nceden tahmin etme" diye yeni bir iq yeyermeye bagladt Artik petrol fiyat
hareketi sadece enerii endstrileri iin degil, havayollarindan bankalara, tanm kooperatifierin-
den milli hkmetlere ve hatta uluslararast ekonomilere kadar her sektrdeki tketiciiin flyat
saptamada lastas olmuytu. Sanki herkes bu nceden tahmin etme iginde aliglyordu. Petrol gir-
ketleri bunu yaplyordu, hkmetler bunu yaplyordu, merkez bankalan hunu yaplyordu, ulusla-
rarasi teykilatlarbunu yaplyordu, komisyoncular ve bankalar.bunu yaplyordu. Gerekten de bu
hakh olarak Cole Porter'm bir nakaratini hatirlatir: "Kuglarbu igi yapar, arilar yapar, egitim gr-
m sinekler bile apar."
Bu kendine zg
"nceden

tahminleme",diger btn ekonomik tahminler gibi, bilim ol-

dugu kadar sanatti da. Tahminler; degerlendirmeler ve varsayimlar esas almarak yapihyordu. Ay-
nca, tahminlerdeetken olan bagka bir yeyde, tahmininyapildigi ortamdaki
"toplumdu."
Bu ba-
kimdan bu tahmin igine ayni zamanda psikolojia ve sosyololik, kipilerin etkisini yansitan, birey-
lerin ve gruplarm belirsizlik dolu bir dnyada mgterek huzuru bulmak iin girigtikleribir atilim
da denebilir. Sona genelliklebir uzlagmayla, ya da uzlagma yolunda kuvvetli bir egilimle biter-
di. Bu arada uzlagmalarm her iki senede bir yapi degigtirdigini arumsatmaktada
yarar v.ardir.
1978 yllma kadar petrol tahmincilerive kararlanm bu tahminleregre verenler arasmda
byle bir uzlagma oldugu gphesizdir.Alaska, Meksika ve Kuzey Denizi 1980'ler bagma kadar
ve tm bu yll boyunca dnya pazarlanna gnde alti, yedi milyonvaril petrol saglamigsa da, yeni
saglanan bu kaynaklarm sadece yedekte tutulmasi,kamilmaz petrol yoklugu gnlerini srekli
ertelemesi beklenlyordu. Tahmincilerden ogunun kabul ettigi gibi gelecektekion yll sonunda
yeni bir petrol krizinin yaganmasi oastydl. Bu, byk bir olasilikla 1980'lerin ikinci yansinda,
talebin mevcut potansiyelin tam smmnda oldugu bir zamanda yayanacakti. Genel kani, bunun
sonucunda bir
"enerji
boglugu", kithk olugacagt ynndeydi. Ekonomik terimlerleaiklamak
ge-
rekirse, byle bir dengesizligin sonucu 1970'lerin bagmdaki glbi yeni ve byk bir fiyat artigt,
ikinci bir petrol goku olacakti Tahminler arasmda geri bazi farkhhklar vardt, ancak bunlarm
hepsi ana temalardaoybirliglyle ayni grgiindeydiler. Dev petrol girketleri, CIA, batih hk-
metler, uluslararasi kurumlar, segkin bagimsiz uzmanlar ve hatta OPECana temalardatam fikir
birligi iindeydi. Su durum kargisinda yalmzca tahmincilerikna olmuyor, politikalanm belirleyip
yatinmlanm yapmak ve hareket yolunu semek iin bu tahminlere gvenen karar verici meka-
nizmalar da ikna oluyordu.
Genel olarak kabul gren bu grg "Demir Yasa" denen bir yasamn varligmdan ileri gel-
migtir. Bunu biraz amak iin aiklama yapilabilir: Ekonomikbyme hizi ile eneril ve petrol
su
kullammmm byme hizi arasinda kaintlmaz ve gok yakm bir fligki vard1. Ekonomi geneldeol-
dugu gibiyllda yzde 3 veya 4 bir byme gsterse, petroleolan talep de mutlaka yllda 3 veya:
4 bir byme gsterirdi. Bu bagka gekildede agiklanabilir. Eneriive petrol tketimininne olaca-
gmakarar veren esas faktr
"gelir"
idi. Nitekim 1976, 1977 ve 1978 lmleri de bu degerlen-
dirmenin dogru oldugunu kanitlar. Sanayi dnyasindaki ekonomik byme
yaganan derin kitlik

629
 nedeniyle sirama gstererek bu yll iinde ortalama yzde 4,2 olmugtur. Petrole olan talep
de aym srede, ortalama yzde 4 hizla artmigttr. Bu kogullar altinda gelecekteki dnyanm port-
resi de dogal olarak o gnk gncel kogullann bir uzantisi oldu Bymekte olan ekonomiler,
.bymekte olan hacimde petrole gereksinim duyacakti. Geligmekteolan lkelerdeki ekonomik
ilerleme talebiartiracakti, Koruma tedbirleriningelecekte yapacagi etkiler de dikkate ahmyordu.
Olaylar, 1973 ylhmn bir uzantisive tekran giblydi.
O gne kadar her zaman OPEC'in Uzun Vadeli Stratejisi'nin nclgn yapmig olan Ah-
med Zeki Yamanide fiyat istikrarmm gelenekselavukathgim yapmaktan vazgemeye, onun yeri-
ne fiyatta dzenli, kk artiplar yapilmasim savunmaya baglamigt1.Kamsmca bu, koruma ted-
birlerini ve alternatif kaynaklart geligtirecekti.Bunun, artik herkesin ortak beklentisi haline geb
digirie, ylkici flyat zammmdan daha tercihe deger ve daha istikrarli olduguna inamyordu. 1978
Haziraninda Yamani pu szleri sylemigtir: "Kendi yaptigimiz incelemelerden ve bugne kadar
okudugum szne gvenilirne kadar kaynak varsa, hepsinden anladigima gre, daha erken ol-
masa da 1980'li ylllann ortalarmda bir petrol kithgl yaanacak... Ne yaparsak yapalim, bu tarih
bir gn mutlaka gelecektir."
Yamani bu szleri sylerkengerek petrol ithal.eden, gerekse petrol ihra eden lkelerde bu
kontida bilgili evreleringenel grgn ifade etmigtir. Washington dahil bazi evreier, petroln
gerek flyatinin dgmekte oldugunu, talebinise arttigini grdklerinden, gimdidenkk flyat
zamlari yaparak ileride daha kt durumlann nlenecegini dgnmeye baglamigtL Kitlik denen
.
atirdama gelecek on yll iginde mutlaka gelecekti. teyandan egernen olan genel kanlya gre
gncel kogullar gelecekteok byk fiyat artiplan olmayacagLm gsteriyordu.Bu, ekonominin
degerlendirilmesi sonucu vanlm1 bir kamydl. Politikaya gelince o apayn bir konuydu. Politika-
y1,ekonomik byme hiz1na ve talebinesnekligi faktrlerine gre olugmuymodellere uydurmak
hibir zaman kolay olmamtytir.Yine de politika asla gz ardi edilmemeliydi- Gnn gncelpoli-
tikasida, hi kimseye uzun vadeli stratejilks tammamakt1.
1977 yllmm son gn, Varpova'dan Yeni Delhi'ye gitmekte olan Bagkan Jimmy Carter,
ayn kitay1kapsayan uzun yolculugu strasindaTahran'a da inmigti. Bayan Carter'a yeni ylli nere-
de kutlamak istedigini sormug, o da Sahve egiylealti hafta nce, hapmetli ift Washington'a gel-
diginde ok hop vakit geirdigini syledigi iin yllbagini onlarla geirmek istemigti. Yilbagiiin
Tahran't semelerinin kukusuz duygusal olmaktan Ote siyasinedenleri de vardi. Carter Sah'tan
ok etkilenmigti. Her geyden nce Sahliberalizme dogru ciddi adimlar atlyor, aynca insan hakla-
nndan da sz ediyordu. Bu iki adam gimdi birbirlerini ok daha iyi anltyorlard1.Carter'in bagkan
oldugu gnlerde ise bu kargilikli anlagma henz yoktu. SimdiCarter Iran'in stratelik roln ve
bu lkenin liderini ok daha saglikli takdir edecek durumdaydi. iran Carter'a gre blgede istik-
rarm korunmasi iin part olan bir lkeydi. Blgede, Sovyetler'ing ve tutkularmindengelen-
mesinde ve radikal Ye Bati dgmam glerekargi koymada ok gerekli olan bir geydi. Dnya-
mn en byk iki petrol ihracatismdan biri ve blgesel g olarak Iran, dnyamn petrol potansi-
yelinin gvencesi iin nemli lkeydi.
Carter Sah'a,insan haklan konusundaki ilerlemesi ve petrol flyatlannda gsterdigt esneklik
iin de minnet duyuyor ve bunu gstermek istiyordu. Aynca Bagkan Carter, Beyaz Saray'a yapti-
giziyarette Sahaleyhine dzenlenen gsterilerden,atilan gz yaartia bombalardan da rahatsiz-
hk duyuyor, fran'dave randigtndaki iki lke arasinda herhangi bir anlagmazhkoldugu izlenimi-
ni silmek istiyordu. Amerika'mn ran'adestek verdigi geregini herkesin iyice bilmesinden ya-
naydi..Bu nedenlerden tr yllbagigecesi verilen akgam ziyafetinde, gerefekadeh kaldtrarak gu
tarihi konugmayi yapti: "ran,basmdak byk lider Sahsayesinde bugn, dnyanm en sorunlu
bir blgesinde bir istikrar adasidir. Bu, majesteleri, size, sizin liderligtnize kargi halkimzm duydu-
gu engin saygt ve hayranliktan, sevgiden kaynaklanmaktadir." teBagkanve Sah1978 yllmm o
tarihi yllbagt gecesini byle bir ortamda kutlamiglardi.

630
 Ne var ki Carter'in grdgve istikrar adasi dedigi yeriherkes aym gzle grmyordu.
Carter'in Tahran ziyaretinden kisa bir sre sonra, iran'dafaaliyet gsteren bagimsiz Amerikan
petrol girketlerindenbir yetkili Tahran dngnde girket direktrlerinden birine gunlan syleye-
cekti: ah'in bagi byk dertte."

631
 33
kinci ok: Byk Panik

JimmyCarter tran'danayn1diktan bir hafta sonra, Tahran'da 1kanbir gazetede, o stralarIrak'ta

-srgnde olan ruhani lider SiiAyetullah Ruhullah Humeyni hakkinda ok acimasiz, saldir1dene-
bilecek bir yaz1 ikti. Grngte yazan belirtilmemig olan bu makale
Sah
rejiminin resmi bir me-
muru tarafindankateme almmigti. Belki de bunda Carter'in ziyareti etken olmug, Sah'aduyulan
gveni biraz artirmigti. O siralar Humeyni'nin Sahhkmetine ynelttigi ve kasetlerle tm
Iran'a yaydlgl saldirilar halkta Humeyni'ye duyulan fkeyi artird1gliin makale kisa zamanda et-
kisini gstermigti.
Iran'mhanedan ailesiyle nfuzlu Siiislamcamiasi arasmdaki dgmanlik ok gerilere, Riza
Sah'in1920, 1930'lar boyu ruhani Siilerzerinde g kazanma mcadelesine kadar gider. Bu
mcadele laik glerle dinsel gler arasmda sonralan oluganok daha byk mcadeleninsa-
dece bir parasidir. Ancak 7 Ocak 1978'de yayimlananmakale mcadelede yepyeni bir sahne-
nin kurulmasi iin ilk igaretivermig, tetigi ekmigtr.

Dg K1riklig1ve Mtihalefet
1970'li yillann ortalannda, Iran'mpetrolden lkeye akan byk servetiiyi kullanamadigt artik
apaik ortadaydl. Pahaliya mal olan modernizasyon ugruna ilginca savrulan veya rmeye
terk edilme yznden uup giden dolarlar ekonomikkarmagay1krklyor Ye tm lke dze-
yinde sosyal ve siyasi gerilimi artinyordu. Kylerde yagayan nfus, zaten agin kalabaltkla dolup
tapankasaba ve kentlere akm edlyor, tarim retimi dgyor, digardan ithal edilen yiyecek mad-
desi ise giderek artlyordu. Enflasyon tam anlamlyla ba1malmig gidiyor, zaten var olan hognut-
suzlugu kamilmaz olarak ategllyordu. Tahran'da yagayan orta direk bir ynetici veya memur,
maagmin yzde 70'ini kireya demek zorundaydi. Iran'm altyapisi omuzlarma aniden yklenen
basklyla bag edecek durumda degildi. lyice eskimig demiryolu sistemi byk sikmti yaratlyor,
Tahran sokaklarmda tam bir tratik karmaasi yagamyordu. Elektrik gebekesiise talebi kargila-
maktan uzakti ve ayrica sik sik da anzalamyordu. Tahran'm bazi blgelerinde ve diger kentlerde
dzenli olarak elektrik kismtisi uygulamyor,bu bazen gnde , drt saat devam edlyor ve do-
galolarak gerek sanayi retimini gerekse yerli halkm yaammi olumsuz etkileyerek kizgmlik ve
hognutsuzlugu bsbtn krklyordu.
Her kesimden Iranh'mnah rejimine
ve modernlegmeiin yapilan kr koguya gsterdigi
sabir artik tkenme noktasma gelmigtL Iranhalki, bu meydan kavgasinda tutacakbir destek bul-
mak ve inanmak ihtiyactyla geleneksel slam'mve hirsli tutucularmagnlarm1daha dikkatli din-
lemeye, bunlara baglanmaya baglad1.Bu akimm temsilcisiAyetullah Humeyni'dir. Bu kipinin di-
ni inancma olan sarsilmazllgt ve boyun egmeyen direnc, muhaliflerin Sahve rejimine ynelttigi
kargi koymada onu mcadelenin simgesi yapmlytir. Humeyni dindar gretmenlerden olugmuy
bir ailenin ocugudur.Babasi oglunun dogumundan birka ay sonra bazi kipilerin ifadesine gre

632
 hac grevini yapmayagiderkenbir devlet memuru tarafmdanldrlmgt. Annesi ise o henz
kk bir ocukken lmgt. Humeyni, bu lmlerden sonra kendisini dinsel aligmalaraverdi
ve 1930 ve 1940'h yillardaislamfelsefesi ve yasasmda tanmmigbir vaiz oldu. Dinsel grubun si-
.
kl kontrol altmda Islamibir Cumhuriyetfikrini halk arasmda yayma abastndaydi.
Humeyni uzun yillardan beri Pehlevi rejimine yozlagmig,yasadig1bir rejim gzyle bak-
migt1.Ancak altmi yagmagelinceyekadar siyasi hibir aktif eyleme kat11mamigtir.Atmig yagm-
dayken Humeyni'yi Sah'mreform programt "Beyaz Devrim"in en nde gelen muhalifiolarak
grrz. 1962 yllinda yerel toplantilannsadece Mslman erkeklere zg olrnamasi, kadmlarm
da dahil edilmesi yolunda bir neri yapildiginda Humeyni bu neriye giddetle kargi ikt1. Aynca,
"Beyaz Devrim" gereginceiran hkmeti byk arazileri yeni bir dagLtlma tbi tutup bu arada
Qiller'e ait dev holdingleri de dagitmaya kalkmca, Humeyni buna en boyun egmez muhalif ola-
rak itiraz etti ve bu yzden birka kez hapse girip 1kti.Sonunda frak'a srgne gnderildi.
Sah'aduydugu netret ancak BirlegikDevletler'e duydugu neffetle klyaslanabilic Humeyni Birle-
gik Devletler'e Pehlevi rejiminin en temel destekisi gzyle bakmigtir. frak'ta srgndeyken
rettigi lanetleme edebiyati kan ve intikamla doludur. Olaganst yogunlukta, dizginlenmemig
bir fkenin peqinde srklenmig gibiydive halkta giderek bymekte olan hognutsuzlukta pah-
sen bir odak noktasi olmustu. Daha illmh olan teki ayetullahlann sesi, srgn ve dayantlmaz
kogullar altinda yagayan Humeyni'nin kargisinda etkisiz kahyordu.
Eu ara diger bir kaynaktan daha bagka boyutta yeni bir muhalefet daha ykseldi. Demokra-
tik seimde JimmyCarter'm kazanmasi ve 1976'da Bagkanoluguyla BirlegikDevletler dig politi-
kasmda insan haklan n plana ikti ve gndemde ilk sirayi aldi. Sah'minsan haklanna verdigi
deger ise kay1tlara grelyi degildi. Iran'da insan haklarma verilen deger ncDnya lkeleri-
nin bir kismmdan daha iyi olmasma karym yine de yeterince ktyd. Sah'mbag muhalifi ve
1976'da tran'da insan haklan kopullanm tahkikle grevli Uluslararasi Jri Komisyonu'nun bir
yesi tahkikatsonunda Sah'm
"hainler
listesinde epeyce apagilarda" oldugunu sylemigti. Ayn1
kigi Sah'mbu listede A grubuna bile girmedigi sonucuna varmigtt. Buna kar m frangizlipolis r-
gt Savak acimasiz, aceleci ve a1ka ikence yapan bir rgtt. Su davramplardan hibiri,
zellikle de Sahendstri dnyasmm havasma gre nutuklar ekmekte oldugu bir strada, dnya-
da sper golma tutkusunun peginde kogan Iran'mByk Uygarhk imajiyla bagdagmlyordu,
ran'dainsan haklari konusundaki ihlaller somut olarak dnyanm ilgisini ekmeye baglamigtt.
Bu haberlerin basmda n plana ikip geligmekte olan teki lkelerdeki sufistimal haberlerinden
daha ok yayimlanmasi Iran'm aleyhine olmuytur.Iraniinde ve digmda, Sah rejimine duyu-
ve
lan ve giderek artan dgmanligi da bsbtn ateglemigtir.Sahbizzat BirlegikDevletler'den insan
haklarma daha ok egilmesi iin yapilan yogun baskiyl hissetmig ve eleptiriler fazlalagtigihalde,
biraz da istihzayla siyasi liberalizasyon yolunda devam karari almigtt.

"Her 40 Gnde Bir"

1977 ylli sonunda, oglunun esrarengiz kogullar altmda ldrlmesinden sonra, Humeyni'nin
konugmalan daha giddetlive ateglioldu. CinayetiSavak'm yaptigma inamlmigt1. Daha sonra, 7
Ocak 1978'de gazetede bir kge yazist yayimlandi. Bu yazi Humeyni'yi kk dren, dini
inanlanm kugkuyla kargilayan, franuyrukluolugunu eletiren ve onu egitliahlak digt davramy-
larla sulayan grglerle doluydu. Bu arada gen bir adamken mstehcen agkgiirleriyazmig ol-
makla da sulamyordu. Gazetedeyapilan bu saldirilar, Humeyni'nin ruhsal evi sayllan kutsal
Kum kentindeki isyanc11ari harekete geirdi. Isyambastirmak iin gvenlikglerinebagvurul-
mug, bu ayaklanmada birok gsterici ldrlmgt. Kum kentindeki huzursuzluk Mslman
dini lderlerle hkmet arasmda yeni bir atigmayiateglemig ve zamanla ok giddetli bir hal al-
mi tir. Islam'm Siikolu bu olaylar zerine kirk gnlk bir yas dnemi ilan etti. Plan geregince

633
Kum faciasmdan kirk gn sonra, yas dnemi bitiminde yinegsterileryap11di,yine birok kigi l-
drld ve yeniden yas ilan edildi.Ve yine, izleyen kirk gnsonunda aynigey devam ederek ye-
niden gsterive lmler geldi ve bu olaylar bylece srp gitti. Sonu gelmeyen bu protesto gs-
"her

terilerinde liderlik yapaniardan biri, sonradan bu olaylan kirk gnde bir" diyerek tanimla-
migtir.Isyanlarve eylemler tm lke dzeyine yayllarak, giderek dramatik atigmalaradng-
mg, atigmalardaher defa daha ve daha ok insan ldrlmgtr.
Polis ve ordu rejiril dgmanlarina hcum ettike, bu saldmlargiderekters tepki yapacak,
Sah'akar1 olanlann sayism1artiracakti.Siiler'in dinsel rgtne mensup yandaglarma yapilan
yardimlarin kesilmesiyle dinsel grup bsbtn fkeye kapilacakti. Artik aik olarak yapilan mu-
halefet gnlk yagamm aynlmaz parasiolmugtu, Yinede 1978'in ilk yansi boyunca, bu konu-
nun nemi gz ardi edildi. Sah'iningilizelisine syledigi gibi, durumun kritik oldugu bir ger-
ekti, ancak buna kargin yine de Sahbaglattigi liberall2asyon hareketini srdrmekte kararl1ydt.
Sahen amansizve en gldgmanlarinm, kitlelerin beynine nfuz etmig mollalar oldugukam-
sindaydi. "Mollalarla anlagmak mmkn degildir. Iki tarafbirbirine aika dgmandir ve taraflar-
dan biri mutlaka yenilmeye mahkmdur" diyordu. Aynca Sahyenilecek tarafmkendisi olmaya-
cagindan emindi ve bunu aika beyan ediyordu.
ABD hkmetinde de hi kimse Sah'mkaybedebilecegine ihtimal vermiyordu. Hatta bu
asla akla gelmiyordu.Ne de.olsa, ran'mgl hkmdart otuz yedi y1ldirtahtmda oturmaktay-
di. Btn dnyada tanmlyor,saygi gryordu. lkesini modernleptiriyordu. Irandnyanin b-
yk iki petrol gcndenbiri idi ve birka ylldan beri de byk servete sahipti. Bu ok kritik bl-
gede Sahnemli bir mttefik, "Byk Dayanak"tt ve yerel polis grevindeydi. Onun alaagt
edilmesi nasil dgnlebilirdi?
Amerika'mn Iranistihbarab k1sitliydi.BirlegikDevletler'in Sah'abagimhligi arttika,Sah'm
digladig1 muhalefet evresindeneler olup bittigini anlamasi glderek zorlaglyordu. Washington'da
rankonusunda gerekli analitik bilgiye sahip kigi sayisi hayret edilecek kadar azdi. st dzey
"tketicisi"

Amerikah milli gvenlik grevlilerine o gnlerdeistihbarat denirdi. Anlagildigmag-

analiz geregini duy-
"tketicileri"

re bu istihbarat o gnlerde Sah rejiminin istikrar durumunu

mam1ti. Duyduklan zamansa i; iten gemigti.Bunun nedeni bir olasihklagereksizgrdlikle-
rinden ya da bulacaklan sonucun kabul edilebilir olmamasmdan korkmalanndan ileri gelmigtir.
leride,duruma kizan zamanm istihbarat uzmanlarmdan biri "rankonusunda istihbarat topla-
mama ok yanhp bir davranigti" demigti,
Amerikan stihbarati1978 yill boyunca fran konusunda Milli istihbarat tahmin raporlari
toplamayaallymigsada bunu bir trl gerekleptirememigtir. Gndelikraporlar bol miktarda
geliyor ancak hognut olmayan kesimin ve muhalefetinnasil tepki gsterip rolnn ne olacagtbir
trl degerlendirilemiyordu. Agustos ortalarmda Digigleri'nin Morning Summary yayim fran'da
Sahotoritesinin giderek zay1fladigimve iran'msosyal yapismm sarsilmakta oldugunu yazmigt1.
Buna karym daha ileri bir tarihte, 28 Eyll 1978'de savunmayla ilgli istihbarat rgtiinn tah-
on yll daha aktif olarak iktidarda kalmasmm beklendigi" grg-
"gelecek
min raporunda Sah'in
ne yer verilmigti. Sir olasilikla bu tahmin ah'm gemigtedaha bagka krizlerle kargilagtigt ve
bunlarm stesinden geldigi geregine dayandinlmigti.
Ancak, tam bu siralarSah'akargi olan glerinbsbtn kizigtigim, bunlardan bazilannm
ok dehget verici oldugunu gsterenigaretler ortada grnmeyebaglamigti. 1978 Agustosu'nda,
kabul eden bagnazlarca
"haram"
iki hafta iinde lkede yanm dzine sinema binasi, sinemay1
atege verilmigti. Agustos ortalannda rafineri begigi say11an Abadan'da br grup bagnaz, sinema bi-
nasini dolduran beg yz kadar insanin zerine bina kapilanm kilitleyip, sinemaya gldenlerituza-
ga dgrmg ve binay1yakip kl etmigti. Kesin olarak kanitlanmamigsa da, bunu dinsel gruba
yaptigt biliniyordu. Eyll aymm ilk gnlerinde, kanh gsteriler bu defa
"fanatiklerin"

mensup
bizzat Tahran iinde dzenlenmeye baglandt. te bu tam bir dn noktasi olmugtur, O nokta-

634
dan itibaren Sahhkmeti etkili bir otorite olarak kmeyebaglamlttr.Buna karym Sahliberali-
zasyon girigimini daha-da etkin olarak srdrmg ve l979 Haziram'nda Serbest seime gidilece-
ginisylemigtir.
Hkmdara yakm olan evrelerSah'tabazi degigmeler fark edip bir geylerin yanliggittigini
sezmiglerdi. Sir sredir uzak ve iine kapamk grnyordu.Yillardan beri saglik sorunlan oldu-
gu sylentileri duyulmutu. Acaba kanser miydi? Yoksa aresizbir damar hastaligt mi vardi? l6
Eylltarihinde ingiliz E1isiSah'1tekrar ziyaret etti. Bu ziyarete ajt izlenimini sonradan pyle
anlatmigtir: "Grngndeki ve davrampmdaki degigiklik beni zmgt. Szlmgrnyor-
du; yz sararmigtive yavag hareket edlyordu. Sanki tkenmigve neyesiniyitirmigti." 1;in ger-
egi Sahkansere yakalanmigti ve hastahgl kanserin lmcl bir tr olan lsemi idi. Eu tamyl
ilk kez 1974'te Fransiz doktorlar koymugtu. Hastaligm ciddlyeti birka yll Sah'tan ve eginden
gizli tutulmuytur.Ashnda kendisi de tedavisininson derece gizlisrdrlmesinde Israr etmigti.
Sonrakignlerde Washington'daki bazi kipiler Fransizhkmetinin bazi geylerbildiginden gp-
helenmig olabilir.Ancak ingllizhkmeti ve Amerikalilar bunu bilmiyordu. Sah'mhastahgtndan
ve hastahgtn vahametinden haberleri olsaydi, birok konudaki hesaplanni bambagka ynlerde
srdrecekleri gphe gtrmezdi. Zamanilerledike Sahhastaligmdan daha fazla etkilenmeye
ve sonularmdari korkmaya baglad1.Kararsizhgi, garip bir gekilde evredenkamasi, hatta kir-
ginlik ve kaderciligl, penesi altmda kivrandigt hastahgtnm sonucuydu.

"Su lindekiKar Gibi"

lkesindeki
siyasi durumun ktlegmesiyle ah ne yapacagim bilmez duruma gelmigti Sonun-
da glderek bymekte olan isyan hareketlerine kargi Sava; ama fikrineyanagmad1. "Dnyaka-
muoyu" olan bitenleri ok yakindan izliyordu ve ayrica bu insanlar onun kendi halkiydi. Ancak
boyun da egmeyecekti. Birlegik Devletler'den gelen birbiriyle eligkiligtler kafastni lyice ka-
rigtirmigtL Herkesin kendisine ihanet ettigi fikrindeydi. Birok defa kargitlan ile iletigim kuran
lngiliz Istihbarat Orgt ve CIA'mnkendisine kargi casusluk yaptigmt ifade etmig,ancak buna
anlagiltr sebep gsterememigti.
Haftalar getike, petrol teknisyenleriningrevi de dahil lkede grevler artmaya bagladt
1978 Ekim bagmda iran'mzorlamasi ile Ayetullah Humeyni Irak'tan kovuldu. Bagdat'taki Baas
rejimi kendi Sii nfusuyla ugragmak zorundaydt. Kuveyt'e de kabul edilmeyen Humeyni Fran-
sa'ya giderek Paris'in bir banliysne mritleriyle birlikte yerlepti. Iran hkmeti Humeyni'nin
Paris'e yerlegmesiyle artik onun gzlerdenuzak, kafalardan Irak olacagini dgnmgse de bun-
da yamlmigti. Fransa hkmeti Humeyni'ye
.ah'in

Tahran'da kurdugu uluslararasi direkt tele-

fon servisinin bir egini vermigti ki bu onun ve yandaylannm dnyayla lletigimini fazlaslylakolay-
lagtirmigt1r.Bati dnyasi hakkmda hemen hibir geybilmeyen ve bu dnyay1 o denli kmse-
mig olan bu ihtiyar, bu lke saan bagnaz vaiz ne gariptir ki kapismda bekleyen medyamn nn-
de kendisini tam bir propaganda ustasi olarak kanitlamigttr.
Eu ara Sahliberalizasyon programina devam etmekteydi. Akademik zgrfk, basm zgr-
lg, toplantiserbestisi gibi konularda ilerleme kaydedilmesine kargin bu tr Bati ynhst haklar
ranhalkm1 pek ilgilendirmlyordu. Halk artik hkmdara ve hanedanma kargi ayaklanmig oldu-
gundantm modernlegme operasyonu onun iin anlam tagimlyordu.Ekim ayi sonunda, Sahbu
ilgisizlige kargi sadece gunu syleyebilmigti:"Her gn su iindeki kar gibi biraz daha eriyoruz."
Grevler ekonomiyi ve hkmeti hareket edemez hale getirmig, grenciler kontrolden 1kmig,
gsterilerve isyanlar bagmi alip gitmigti.
Iran petrol endstrisi tam bir kaos iindeydi. Temel retim topraklan "Arazi" olarak amli-
yordu. Gneydoguda kurulmuy olan bu alanda 1908 yllmda Anglo-Pers Sirketi'nin ilk kegfi yap-
tigi yer Mescidi Sleyman da vardi. Simdi, bundan yetmig yll sonra "Arazideki" operasyonlar

635
Musaddik'in Sah'ingeri gelmesinden sonra 1954'te kurulan konsorsiyumun uzantisi
dgmesi,
iran Petrol Osco'nun
Sirketi eline gemigti.Iran'da srgn hayati yaayan, ogu ye girketler-
den gelmis petrolclerle doldurulmuy bu girketin merkezi Abadan'in yaklagik seksen
"mil"
ku-
zeyindeki Ahvaz kentlydi. Ekimaymda "Arazide"ahgan franliiilerden grevde olanlarm bazi-
si Osco'nun merkez binasom bulundugu Ahvaz'a geldi. Kimsede onlan geri evirmek isteme-
migti.Kasim ayt geldiginde bunlardan yz kadan koridorlarda yatip kalkmaya bagladl. Bu hare-
ket bir taktikgeregiyapillyordu ve amag Osco ve Milli franPetrol Sirketi zerindeki baskiyl ar-
ttrmakti. Bat1hpetrolclerse, iilerin yoluna ikmamaya zen gstererek iglerini srdryordu.
Bu arada, digandaki avluda dzenli olarak dua trenleriyapihyordu. nceleribu toplantilaraka-
tilanlarmsayisi yanm dzineyi gemezken, sonradan sayl kabararak birka yz kigiyi buldu. Du-
rumu pencereden seyreden petrolcler buna tanik olmuytu.
Grevlerin sonulan derhal hissedilmigti. Iran,Suudi Arabistari'dan sonra en byk ikinci
petrol ihra eden lkeydi. Iran'da bir gnde retilen 5,5 milyon varili ayan petroln 4,5 milyo-
nu ihra ediliyordu. Geri kalam da ite tketiliyordu.Kasim bagmda ise ihracat gnde bir mil-
yon varilden daha apagi dgmg, bu yzden otuz adet tanker Harg Adasi'ndaki-ykleme tesisle-
rinde petrol in kuyruga girmigti.Petrol uluslararasi pazarda talebindorukta oldugu o gnlerde
mevcut degildi. Petrol girketleripazara egemen genel yumusama sonunda envanterlerinin dg-
mesine razi olmugtu. Acaba dnya pazannda bir kitlik mi yaanacaktt? Suda unutulmamahdir
ki, ran'mkendi istikran petrol gelirlerine bagllydi; petrol gelirleri lkenin btn ekonomisinin
temeliydi.Milli Iran Petrol Sirketi'nin bagi gneye, "Araziye" giderek grev yapan iilerle diya-
log kurma girigiminde bulunduysa da yamlmigtl. Oraya ayak bastiginda kizgtnliktan kpren
grevciler kendisini lin etmek istedi. Petrol girketi
temsilcisiderhal grgmefikrini bir yana bira-
karak gerisingeri blgeden kat1. Grng, grevisonulandirma aresiolmadigimgstermigti.
Giderek bymekte olan karmagayi durdurmak iin bu defa Saho gne kadar hi isteme-
digi ok kritik bir ynteme bagvurarak kabineyi degigtirdi ve askeri bir hkmet kurdu. Bu onan
son ganslyd1.Ne var ki kabinenin bama zay1fbir generalatarnigt1.Bu generalgrevebaglar bag-
lamaz kalp krizi geirdi ve hibir zaman otorite saglayamad1.Yeni hkmet geici de olsa, en
azindan petrol endstrisine biraz dzen getirmigve retime yeniden hareket getirmigti.Asker-
ler de Osco'nun Ahvaz'daki merkezine gidip orada, biraz huzursuzca da olsa, koridorlarda ylgth
grevciiilerle beraber yagamaya baglamiglardi.
Olaylar sona dogru tirmandikaran'men nemli mtteliki BirlegikDevletler'in politikasi
glderek karigmaya ve dzensizlige yneldi. 1978 ylhmn ogu aylarmda Carter ynetiminin st
dzey yetkilileri diger ok yagamsal ve zorlay1ctgeligmelerlemeggul olmug, fran'layalandan ilgl-
lenmemiglerdi. Bu nemli geligmeler Misir ve srail'leyapilan Camp David barig anlagmalar1,
Sovyetler'lestratejik silah uzlagmalan, inile iligkilerinnormale dngtrlmesi idi. Amerikan
politikasi fran'in gvenilr bir mttefik oldugu ve blgede byk destek sagladigt varsayimma
dayandinlmigt1. Sah'aduyduklan sayg1ve onu kizdirmamak kaygtslyla Amerikah brokratlar o
gne kadar Sahrejiminin egitli kargitlarmdan uzak durmayi yeglemigti. Bunun anlami ise aik-
tir: Bu uzakhk yznden Amerika giderekbymekte olan muhalefetle iletigimden yoksun kal-
migtl. O kadar ki Ayetullah'in kasetleriyle dnyaya duyurdugu Ve artik meghur olmuy szlerin-
den Washington'un haheri bile olmamigt1. Washington'daki bazi evreler Iran'da yaganan hu-
zursuzlugun ciddi olmadigt, Sovyetler'cedzenlenmig gizli bir plan oldugunda israr etmigti. Se-
bep ne olursa olsun sorulan soru aymydi Duruma kargi BirlepikDevletler hkmeti ne yapabi-
lrdi? Amerikall brokratlarm ok azi ulus dzeyinde srdrlen grev hareketlerine ve dinsel
inanlanna ok bagli askerlere Iranhkmetinin dayanabilecegine inanmigtl. Nitekim 1978'in
son birka ayi Washingtonpolitikastnakargi etin brokratik savaglarla gemigti. Sah'ipohpobla-
mayi srdrmelimi, yoksa yerine geecek yeni rejime dostga davranma garantisi mi vermeliydi-
ler? Sah'mdgmesi halinde yerine geeceklerefazla dgmanca davranmadan Sah'1 destekleme-

636
 ye nasil devam edeceklerdi? Sahdgmedigi, politik yagammi srdrdg takdirde, eger ondan
kopmalari gerekiyorsabu kopmay1 Sah'idiglamadan nasil yapacaklardi? Washington'un karar-
sizligi ve pagkmhgtsonunda iran'a birbiriyle eligkili.birok mesaj gnderildi.Sahsiki durmally-
di; Sahtahtini birakmallydi; askeri g kullan11mahyd1; insan haklan kabul edilmeliydi; askerler
darbe yapmallydt; askerler ige karigmamahydi; yeni bir krallik kurulmallydt v.s. Eski bir devlet
memurunun sonradan animsadl l gibi "Birlegik Devletler hibir zaman aik, kesin bir mesaj
gndermemigti. Nasil hareket edilecegi konusunda bir alternatiften brne gidipgelme ve hi-
bir zaman karara varmama yerine, yazi tura atip bir politikadakarar kilsaydik ok daha lyi olur-
du" demitir. Amerika'dan gelen sesin akortsuziugu hi kugku yok Sahve evresindekibrok-
ratlarm aklim karigtirmig, hesaplanm boga ikarmig ve iradelerini byk oranda zayiflatmigttr.
unu da sylemek gerekirki, Washington'da Sah'm ne kadar hasta oldugunu bilen tek bir kigi
yoktu.
Amerika'ya ok abuk yeni bir konum kazandirma abalan, Sah'inAmerika'da ve bagka
yerlerde nefret ve elegtiri hedefi haline gelmesiyznden bir trf sonuca ulagmiyor,bu da te-
den beri bilinen sonucu doguruyor, ABD politikasinm moral ynden eleptirilmesine neden olu-
yordu. Aynca bu abalar Ayetullah Humeyni ve amalanm romantik ve gerekgi olmayan bir
konumda gstermigtir. New York Times'da yazan nl bir profesr Humeyni'nin hoggrsn-
"yakm
den, danigmanlanndan olugan maiyetinin ihmli, flerici bireylerden meydana geldigin-
den" sz etmig, "Humeyni'nin bir ncDnya lkesi iin nasil giddetle zlenen insancil bir
idare saglayacagmt" yazmtyt1. Humeyni'yivmede BirlegmigMilletler'deki Amerikan Elisi And-
rew Young daha da ileri gitmig,Humeyni'nin sonunda
"bir
aziz" olarak selamlanacagmi syle-
migtir. Bu durum BagkanCarter'i tedirgin edecek, derhal agiklama yapip "BirlegikDevletler'in
azizlik mertebesineykseltme grevlisi olmadigtm" sylemesine neden olacakti.
Her kafadan bir ses ikmasive bu seslerin uyumsuzlugu, 1960'h yillardan beri Ottadogu
krizinin iinde olan st dzey bir brokrata "olaganst"
bir geregisyletti. Bu kigi irankonu-
Sunda st dzeyde yapilan
"ilk
sistemli toplantinm"ok ge, "Kasim" aymm ilk gnlerinden bir-
ka gn evvel, o da ok ge saatte yapildigmisylemigti. 9 Kasim tarihinde Tahran'daki Ameri-
kan ElisiWilliam Sullivansonunda hi de hop olmayan gerekleri "Hi Dgnlmeyenin Dg-
nlmesi" bagligi altinda dramatik bir mesaila Washington'a sundu. Mesajmda belki de Sah'm
tahtim koruyamayaC3 lna, bu nedenle BirlegikDevletler'in bazi alternatifler dgnmesi gerekti-

gine degindi. Ancak brokratik atigmalann t1rmandigtWashington'da bu mesaja anlamli bir ya-
mt verilmedi. SadeceCarter DigigleriBakani'na, Milli Gvenlik Damgmam'na, SavunmaBaka-
ni'na, stihbarat rgt'nekendi el yazisiyla yaztlmig notlar gndererek Iraniinde olup biten-
lerden kendisine o gne kadar neden bilgi verilmedigini sordu. Eu ara Sullivan bir sonuca var-
mig, BirlegikDevletler'in Iran'dakidurumla
"hibir
politikasi olmaksizin" yzyze geldigi kani-
smi ifade etmigtir.

"Kan Seli"
Siiler'de
1978 Aralik ayi tam bir yas tutma, yryg ve dvnme ayi olmuytu. Bu, imam Hse-
yin'ingehit edildigt gn olan apure bayrammda doruk noktasma ulagmig ve megruiyettenyok-
sun bir zorba hkmdara gsterilen bagtglanmaz direncin sembol olmuytu. Humeyn halka o
aym bir intikam ve kan seli ayi olacagtm vaat etmigti. Sehitsayismi yeterli bulmadigindan daha
ok gehltverilmesini istiyordu. Beyanatmda "Birakm be; bin, on bin, yirmi bin kigi ldrsnler.
Biz onlara kamn silahtan daha g] oldugunu kanitlayacagiz" diyordu. Tm lke dzeyinde
bazisi insanm kanini donduran byk gsteri yrygleri yapihyordu. Sanki her kesimdeki
mu-
halefet tek vcut halinde birlegmiti. Ordu ise zlmekteydi. Artik
Sah'ayapacak bir geykal-
mami grnyordu. evresindekilere zel olarak "Bir diktatr ancak kendi halkimn kanim d-

637
kerek iktidarda kalabilir, bir Kral ise bu gekildedavranamaz" demigtir. Ancak ne yapilabilirdi?
Aynca tm dertlerine ve kk dgrlmesine ilaveten, bir de telefon mesaji almigti. Telefon
eden Washington'dan SenatrEdward Kennedy idi. Kendisni Amerika'mn bagta gelen liberalle-
rinden ve insan haklari savunucularmdan Edward Kennedy ile konugmaya hazirlayarak ahizeyi
eline aldiginda, yazik ki bir sesin birok kez tekrarlayarakgunu syledigini igitecekti: "Muham-
med tahttan ekil, Muhammed tahttan ekil."
Petrol ServisiSirketi'nden bir grup, yavagtan da olsa, "Arazide" yaayan digandan gelme bir
milyon iki yz bin petrolcve ailelerinin iran'iterk etmesi iin gereken plani yapmtyti.Su arada
haritalar toplanmig,havalimanlarmm kapah olmasihalinde -uaklarm inecegi yerler igaretlenmig,
ancak bu girigimfazla ciddiye almmamigti. Bir gn gleden sonra Osco'nun genelmdr olan
George Link,yemekten sonra grevyerine gitmek zere arabasma bindiginde, gofrgrevyerine
gelip, kaplyi amak iin arabayi durdurdugu zaman, yolun kenarinda tuzak kurmu bir saldirgan
aniden yerinden f1rlayarakarabamn iine bir gey firlatti. George Link, refleks bir hareketle araba-
mn kapisini atp kendini digan atti. Bundan birka dakika sonra da patlama olup araba havaya u-
stlendig. boaltma plam ciddlyetle ele almmigt1.
tu. Bu olayzerine grubun
Grevler "Arazide" bir kez daha yaganmaya baglamig,Iran petrol retimi yeniden hizla dg-
mgt. Tansiyonok yksekti. Osco'nun operasyondansorumlu genel mdr yardimcist Texa-
co'dan geici olarak getirtilmi;Paul Grimm admda biriydi. Bulundugu konum geregi iilerle
dogrudan kargilagma durumundaydi. Szn esirgememekle taninan koca Grimm korku y-
znden greve katilan digardan gelme mavi yakall petrolcleria1katk uyararak grevlerekatil-
mamalarmi, ige dnmemeleri halinde igten atilacaklarmi syledi. Ne var ki gsteri yrygne
engel olarak dikkati ekip ldrlecekler listesine almacakt1.Arallk ortalarinda bir gn, arabasty-
la evden ige giderken, kendisini izlemekte olan bagka bir arabadan ate; edilecek ve Grimm he-
men o anda, kafasinm arkasma isabet eden bir kurgunla yagamim yitirecekti. Bu olay yabana
petrolclerinblgeyi terk etme plammabuklattrmt;tir.
Aralik aymin 25'inci gnne gelindiginde tranpetrolihracati trnyle durduruldu. Eu olay
dnya petrol pazarmdason derece nemll bir etki yapti. Avrupa'da spot flyatlar resmi flyatlarm
yzde 10, yzde 20 zerine ikti. Petrol retiminde uygulanan kesintiler de aynca ran'tyerli
petrol mamullerinden yoksun birakti. Tahran sokaklarmdakarneyle birazcik benzin almak iin
uzun kuyruklar olugtu. Kuyrukta beklegenler benzin olmasa da, yemek pigirmede standart yaka-
cak olarakkullandtklan gazyagma da raziydtlar. Buralarda askerler dzeni havaya ate; etmek su-
retiyle sagilyordu. Petrol iileri askeri kesimi hareketsiz birakmak iin bu kesime petrol rn
Vermek istemiyordu. Sonunda rollerin komik denecek geklde yer degigtirmesiyle bu defa Ame-
rika fran'apetrol verecek, ok muhta oldugu petrol bir Amerikan tankeriyleIran'a gndere-
cekti. lzleyenbirka kritik hafta boyu tanker kendisini gizledi. Bazen klyldan uzakta demir ata-
tak bazen de Abadan'a dogru nehir yukan seyredet'ek vakit geirdi, ancak ykn boaltmak
iin yeteri kadar gvenli dzenleme yapilamadigt iin kargoyu bir trl bogaltamadi.

"Kendimi Yorgun Hissediyorum"

Aralik ayi sonunda egemen evreler, biraz tereddtlede olsa, bir koalisyon hkmetinin kurul-
vardi-
mastve Sah'in,grngtetedaviamactyla Iran'dan aynlmasi iin aralarmda bir anlagmaya
lar. Ancak her gey apaik ortadayd1 ve gerekten neler olup bittigini herkes gayet lyi biliyordu.
Art1kPehlevi hanedamnm iginin bittig gn gibiagikrd1.Aynca, agikr olan bir ey daha vardi.
En azmdan o gn iin, "Topraklanndaki" petrol retiminin de igi bitmigti. Noel'den sonraki haf-
ta iinde Osco alttirdigt tm Batill elemanlari lkeden ikarma karan aldi. Digandan getirtil-
migiiler Tahran'da, TavusTahti yakminda olup bitenleri veya Washington'da olanlari bilme-
diklerinden gidiglerinin geici olduguna, sadece birka hafta, en ok birka ay iinde, dzenin

638
 yeniden kurulmaslyla geri dneceklerine inanmigti. Su nedenle yanlanna sadece ikiger bavul al-
miglardi. Evlerinioldugu gibi, dndklerinde her geyiyerliyerinde bulacaklan inanclyla terk et-
tiler. Onlar da tipki 1951'de Musaddik'in Abadan'i terk etmeye zorladigi petrolcler gibi aym
scrunla kargilagmigti:Konu -kpekleriydi. Ne kadar sre gittiklerini bilmediklerinden onlar da
nceki meslektaglarmm yapttgmi yaptilar. Kpeklerini evin arka tarafmagtrerekvurdular
veya
ylece lme terk ettiler.
ilerAhvaz havalimaninda toplandi.Gidecekleriyer Atina idi.-Burada gnlerini grle-
cek yerleri gezmek ve her geyin atkliga kavugmas1yla dn gnn bekleyerek geirmeyi mit
edlyorlardi. William D'Arcy Knox ve George Reynolds'untorunlan bir kez daha ran'danikan-
hyordu. Ancak bu defa, 1951 yllmdakinin aksine "Abadan'a elveda"treni in ortada nbeti-
ler, bandolar, selamlagma seromonileriyoktu. Ahvaz bir vakitler yurtii servis yapan sayisiz
uagm havalanip indigi, helikopterler ve kk uaklarin egitliretim blgelerine grltler i-
kararak utugu .bir havalimamydi. Simdi ise yurtii selvis kalkmigt1, petrol.igi kapanmttt ye terk
.
edilmig durumdaki Ahvaz havalimanmin stndeki gkyzartik bombog ve sessizdi.
8 Ocak'ta Tahran'daki IngilizElisi veda iin Sah'a.gitti.Yaklagik yarim yzytl egitli olay-
lar yaamig, hepsini de atlatmt; bu hkmdann artik sonu gelmigti. ranKralligl'nm begyznc
yll kutlamalannda grlen ihtigamdan artik eser yoktu. Ihtigamolmadigt gibi g de yoktu. B-
yk iskenderPersepolis'i.Milattan nce330'da almig,aldiktan sonra kraliyet saraytmatege ver-
migti. Simdi de Ayetullah Humeyni,ona nazire yaplyor, kendini Persepolis'in varisiilan ediyor-
du. MuhammedPehlevi'nin sadece bir lml oldugu kamtlanmigti ve artik "gsteri"
bitmigti.
Eliylekonuqurken Sahsogukkanli ve ilgisiz grnmgt. Olaylardansanki olan biten onu
kigisel olarak ilgilendirmlyor gibi sz etmigti. Onun byle davranmasi eliyi daha da duygusal
yapmig, kendini uzun yt11ardiplomasi meslegine hazirlamly, kontrol etmeyi grenmig bu adami
gzyaglarma bogmugtu. Sahbu durum kar Ismda ne yapacagim bilmerce ona gylediyecekti:
"zlmeyiniz, ben sizin neler hissettiginizi gayetlyi biliyorum." Kendi greceli partlari dilckate
almrsa Sah'm szleri onun iin alipilmamigszlerdi.Saheliye, kendisine verilen eligkili
bu
gtlerden sz ettikten sonra, abgilmamigbir jestlesaatinebakarak "Banakalsa on dakika iinde
buradan giderdim" diye szlerini bitirdi. Artik
"gsteri"
gerekten sona ermigti.
16 Ocak gn gle saatinde SahTahran havalimamnda grnd. Geirmeyegelen kk
gruba "Kendimi yorgun bissediyorum, istirahat etmem lazim" demigti. Bu arada tatile gidyor-
muy grntsvermeye devam ediyor, acikli roln srdryordu. Birka dakika sonra uagma
binip son defa olarak Tahran'i terk etti. lkesinden aynlirken bagajma bir kutu dolusu rantop-
ragi almayt ihmal etmemigti. llk duragl Misir'di.
Sah'inlkeden ayrilmastyla tm Tahran ilginbit bayram havasma brnmgt. Su hava
1953'te Sah'mgan ve zaferle lkeye dngnde yapilan kutlamalardan bu yana ilk defa grl-
yordu. Otomobillerin hepsi birden klakson ahyor, geceleri tm igiklar etrafi gn gibi aydmlati-
yordu. Humeyni'nin reslmleriyle ssl oto n cam silecekleri ileri gerisavruluyor,halk caddeler-
de bagirip agirarakgsteri yap1yor,alk141arlagarki syleyip dans ediyordu. Elden ele dolagttrilan
gazeteler unutulmaz bagliklar atarak, Sah'ingittigini mjdeliyordu.Tahran'da ve tm lke d-
zeyinde Sah'ave labasma ait insan boyunda ne kadar heykel varsa, hepsi birden ilgin halk kt-
lelerince yerlerinden sklp paralamyordu.
Simdikim iktidara gelecekti?GemigteSah'muzun sre ate li bir kar Itmm bagbakanhk
yaptigt koallsyon hkmeti denenmigtis Sonuta, 1 Subat'ta Humeyni Air France'a alt 747 no'lu
uakla Tahran'a indi. Uagmn koltuklan uak biletlerinin bedelinideyen batill basm mensup-
larma tahsis edilmigti. Humeyni'ye gelince o tm yolculuk boyu hirinci smif kbinin zeminine
serilmig bir kilim zerinde oturmuytu. Humeyni yanmda Sah'men amansiz dgmanlanndan
Mehdi Bazargan'i da getirmigti. Bu kigi ikinci Tahran hkmetinin nclgn yapan ihtilal
konseyinin bagkanligLm yapmigtir. Aslmda Bazargan yirmi sekiz yll nce, 1951'de devletleptiril-

639
 mig petrol endstrisinin bagi olarak seilmig ve elinde harita ve igaretlerle petrol yataklanna ilk
giden, "IranMilli Petrol Sirketi" afigini oraya ilk asan insandi. Bunu izleyen yillan Sah rejimi al-
tinda hapiste geirmigti.Ve ne gariptir ki imdi, laik bir milliyeti olan Musaddik'a kargi Humey-
ni'nin duydugu snmez nefrete kargm Bazargan, Ayetullah'm yeni ran'1ynetmek iin setigi
aday olarak politik glerin bagma getiriliyordu.Bylece, kisa bir sre lin Tahran'da iki ayn ra-
kip hkmet egemen oldu. Ancak ne var ki, ikinci bir hkmet geerliolamazd1, sadece bir h-
kmet olmasi gerekiyordu.Subatm ikinci haftasinda, Tahran'in banliysndeki bir hava ssn-
de, ihtilali bagaran kisilerle krallik grevlileriarasinda atigmabagladt. Koalisyon hkmetine
verilen destek ktve greve Mehdi Bazargan getirildi. Tahran'daki Amerikan Savunma Atage-
si durumu ivedi bir raporla Washington'a bildirerek grgistedi, raporda gunlar yazlhydli "Ordu
teslim oldu, Humeyni kazandt; gizli evrak tmyleimha edildi."

..

Son Adam
1kan
Araziden petrolclerinhepsi aynlmamigtl.Yirmi kadar petrolc blgede birakilmigti. lleride,h-
kmetle herhangi bir anlagmazhk ikmasihalinde bu kipiler Oscoadma hareket edecek ve girke-
tin yasal varhgim koruyacakt1. Bunlardan biri JeremyGilbert admda'rlandall bir matematikiy-
ken sonradan mhendis olan ve o gnlerde BP tarafindansermaye planlamasiblmne Osco
Mdr olarak gnderilen kiiydi.Arazide durumun giderek ktlegmesi zerine onlar da ora-
da birka gn kahp aynlmak istediler. Ancak JeremyGilbert hasta oldugu, ciddi bir sanlik geir-
digi iin hastanedeydi ve doktorlar diger aynlantarla aym uaga binip gitmesine izin vermemigti.
Ocak aymm karma ah gnlerinin tmn ategler iinde hastanedeki yataginda geirmigti.Gece-
leri hastane yatagmdan, digardan gelen patirti grltyve silahseslerin dinlerdi. Sah'mIran't
terk ettigi gn muazzam kullama ighklan duymugtu. Abadan digindaki dnya ile tek iletigimi
BBCdipinda, Osco'nun gnderdigi_kocaman iek buketleriydi.
Hastane koridorlarmda, zayifve nerdeyse hareket edemez durumda dola1rken, Iranhlar
onu Amerikall sanmigti. Bir grup hastabakici penceresinin nnde toplanarak "Amerikal11ar'a
lm" diye.bagirdi. Aynca hastalardan biri hibir uyan yapmadan, elindeki koltuk degnekleriyle
onu dvmeye bagladi ve bunu yaparken de hi durmadan Amerikalilar aleyhine atip tuttu. Ger-
gi GilbertAmerikah degildi fakat gerekuyrugu da sorun yaratacakt1. Iran'dan ikip gitmenin
tek yolu Irak oldugu halde, ban; misyonuyla Lbnan'da bulunan Irlanda askerlerinin Irakli as-
kerlerle kargillkh ate; amalari yznden kendisine vize verilmemigti. Vize alabilmek iin elin-
den ne geldiyse yapacak, hatta yerel Irak Konsoloslugu'nda bir yetkili nnde resmen diz kp
Irlandahlar'in igledigt sular iin af bile dileyecekti.
Ocak ayi sonunda saghgt lkeden 1kmaya elveriglihale gelen Gilberttozlu simr hattma
geldiginde lranli grevliler kendisine hi mdahale etmediler. Irakli nbetilerse casus oldugun-
dan gphelenerek onu saatlerce allkoyup, zerini aradilar ve sorguya ektiler. Bu arada Basra'ya
tek ula1m araci olan tek taksiyide kairmlyti. Sonunda, nihayet serbest b1rakildigmda,nbeti-
lere "Basra'ya nasil gidebilirim?" diye soracak ve simr muhafizmdan qu yamti alacakti:
"Yrrsn."
Zaten yapacakbagka bir yey de yoktu. Yorgun, periyan bir halde, elinde iki valizle Basra'ya
giden tozlu yolda yrmeye bagladl. Birka saat sonra bir yk arabasina rastladi. Sofr nce onu

para kargihgtnda Basra'ya gtrmeyi kabul ettiyse de Gilbertranparasi vermeye kalkmca kah-
kahalarla glerekparamn degersiz oldugunu syleyip Gilbert'i Basra'ya gtrmektenvazgemig-
ti. Byleceson birka dolarim da gofrevererek adamm kendisin Basra havalimanma gtrme-
ye ikna etti. Ancak artik hi parasi kalmamigt1. Buradan nereye nasil gidebilirdi? Sonra birden
valizinde henz kullanma f1rsatibulmadigt Amerikan Express karti oldugunu hatirladt. Evden
ikmadan evvel kart1 yamna aldigt iin Tanri'ya gkrederek kendini Bagdat'a glden uaga atti.

640
 Gecenin ge bir saatinde Irak bagkentine ulagtiginda birka saat aramadansonra bir otel bulabil-
migti. Buradan ailesine telefon etti. Onlar Gilbert'ihl Abadan'daki hastanede rahatt yerinde
yatlyor sandiklarmdan, bir hayli gagirmiglardi.
Gilbert gn oteldeki odasmdan 1kmadi. Kendisini saglikynnden yolculugun ikinci
agamasma hazir hissetmek istiyordu. Bu gnn bitiminde Bagdat'tan yeni bir uakla Lond-
ra'ya gitti. Cuma gn ge vakit Heathrow'a ulagtiginda ilk iy olarak havalimanindan British
Petroleum personel k1smina telefon ederek, byk glklerekargm "bagardigmi"
duyurdu.
"Arazideki" son batih petrolc, muazzam franpetrol kompleksinde aliganbu adam sonunda
ran'danikabilmeyi bagarmigt1.Ne var ki personel blmndeki bu grevli,o an kendisine ge-
irecegihafta sonu tatilikonusunda bir geylersyleyen nc bir kipinin kontigmasi yznden
onun kim oldugunu anlamamig, konugani kayip mhendis Gilbert hakkmda bilgi veriyor san-
migti. Personel grevlisi telefonunbr ucundan haykinyordu. "Jerry Gilbert mi? Biz de onun
nerede oldugunu dgnyorduk. Siz onunla iletigim kurdunuz mu?"
Bu artik Gilbert'in dayanabildi son umursamazlik oldu. Heathrow'da jetonlaaliantele-
fonda gcnn yettignce yksek sesle sadece talihsizpersonelgrevlisine degl, dnya petrol
endstrisiyle iligkill herkese agzina gelen kfrleri savuracak, onlan lanetleyecekt.

Panik Baghyor
fran'da eski rejim gitmig,son derece aksak yrse de iktidara yeni bir rejim gelmigti.Bu ara
kontrol ele geirmek iin gimdiden bazi srtgmeler baglamigt1.O sira, fran'dansanki korkun
bir depremle sarsilmig gibikocaman devrim dalgalan tm dnyaya yayllmaya bagladi ve herkesi
etkisine allp srkledi. Eu dalgamn etkisinde kalmayan hibir gey ve hi kimse yoktu. Iki yll de-
vam eden bu dalgaya dayananlar bu sre sonunda kendilerini yepyeni bir toprak parasi zerin-
de sahile 1kmig buldular. Her geydegigmigti;kipiler arasindaki iligkiler de degigmigti.Bu dalga
ikinci Petrol Soku'nu dogurmaya, flyatlan varil bayina on dolardan otuz drt dolara ikarma-
ya ve sadeceuluslararasi petrol endstrisinde degil, on ylldan daha kisa bir sre iinde ikinci kez
dnya ekonomisiv globalpolitikalardakkl degigiklik getirmeye mahkmdu.
Yeni gelen petrol gokubirka agamadan gemigtir.Birinci agama 1978 Arahk ayi sonundan,
ranpetrol ihracatmin durduruldugu gnden 1979 gz mevsimine kadar srd. Iran petrolre-
timindekidgg, bagka yerlerde uygulanan artiplarnedeniyle kismen gzlerden uzak tutulmug-
tu. Suudi Arabistan ise tavan retimini 1987 ylli sonunda gnde 8,5 milyon varilden 10,5 mil-
yon varile 1kardL 1979'un ilk ayl iinde ise retimini gnde 10,1 milyon varile indirdi. An-
cak bu rakam dahi gemigteki 8,5 milyonluk
"tavan"
miktardan daha iyi bir retim sayiltrdt. Di-
gerOPEC lkeleri de retimlerini arttirmigt1. Bunlarm tm zerinde bir hesap yapihrsa, zgr
dnya retiminin 1979'un kritik ilk ayi iinde, 1978'in son ayma kargm gnde 2 milyon
varil bir dgg gsterdigi dkkati ekecektir.
Btn bunlarm tek bir anlami vardt; gerektende ortada petrol kithgt yaganlyordu ki, bun-
da pek hayret edecek bir geyyoktur. Ne de olsa Iran dnyanm petrol ihracatilan arasmda en
fazla ihracat yapan ikinci lkeydi. Kithga karym gnde 50 milyon varil olan talebe oranla ele ah-
nirsa, sikintmm yzde 4, yzde 5'ten fazia olmadigt grlr Su halde nasil oluyor da retimde-
ki yzde 4,S'lik dg fiyatlarda yzde 150'lik bir artia neden oluyordu? Bu sorunun yamt1 ola-
rak dnya piyasasmda bir panik oldugunu ve bunun da beg ayn durumdan kaynaklandigmi g-
rrz. Bunlardan birincisi petrol tuketimindegzle grnen agikr byme ve bunun pazar iin
ifade ettigi anlamdir. Talep 1976'dan baglayarak srekli olarak artmigtL Koruma tedbirlerinin
nemi ve OPECkaynakh olmayan petroln anlami henz aikga anlagilmamigti ve herkeste ta-
lebin artmayi srdrecegine dair yerlegmigbir kanaat vardt
kincifaktr petrol endstrisi iinde kontrata baglanmig ayarlamalarin yozlagmasidir. Bu

641
ran'dayapilan ihtilalden.kaynaklanmigtir. Onca byk ayaklanma ve karmaaya karytn dnya
petrol entegre bir sanayi olarakkalmayi bagarmigti.Ancak artik baglar eskiden oldugu gibi sa-
hiplige dayanan resmi baglar olmaylp, uzun sreli kontratlar olarakdaha zaylf baglar geklinde
devam ettirillyordu. Iran'ayapilan mdahale girketleribu lkeye olan bagimlthklanna gre egit
olmayan bir biiindeetkilemig ve kontratlara bagh olarak dzenti gekildeyapilandagitimda ak-
samalara neden olmutur. Eu dzensizlik yeniyeni.alicilartretmig,bunlar eskisi gibi aynt mik-
tar petrol alabilmek iin duraksamadan pazarlara dalmiglardi. Hepside gafilavlanmamak, ge
kalmamak iin her geyiyapmaya _hazirdi. Igteburada artik klasik entegre petrol endstrisinin
gerek hedef gndemdeydi.nceleriyedek pazar, spot pazar denilenler gimditemel pazar ol-
muytu. Aynca bir vakitler fazla itibarh bir faaliyet sayllmayan ticaret igi pimditibar kazanmig,
nde gelen bir meslek olmutu.
ncfaktr tketici hkmetlerin elijkillve papirticipolitikalaridir.1974 Washington
Enerli Konferansfnda Kissinger'in uygulamig oldugu politikabazi ynleri henz denenmemig
olduguhalde hl geerliydi. durum geregi hkmetlerin girigtigiher yni tegebbsbelli bagh
uluslararasi politika gibi sunuluyor, bu da piyasadakistres ve tansiyonu bsbtn artinyordu.
Hkmetler flyatlan biraz indirmek iin ne zaman bir girigimde bulunsa, bu lkelerdeki girket-
ler derhal galeyana gelip,aceleyle flyatlar1ykseltiyordu.
Drdnc faktr olarak,anargininpetrol ihracatilanna ilave kira geliri, ok byk kiralar
alma firsati saglamasi gsterilebilir. hracat11arbu vesile ile bir kez daha glerinikanttlama ve
dnya sahnesinde niifuzlannigsterme olanagt bulmugtu. Ihracatilannhepsi degilse de ogun-
lugu her firsatta fiyatlan ykselmeye zorluyor, hatta aralarmda pazan kizigtirmak ve ek gelir sag-
lamak iin el abukluguyapanlar bile aluyordu.
Son olarak insanlarm duygularmi sayabiliriz. Insanlaro sira byk bir g olan duygusalli-
gm dorugundayd1. Hibir geydenemin olmamak, endige, kangikhk, korku, karamsarhk panik
lindeki insanlann hareketini bsbtn krklemig ve onlara egemen olmutu.O gnler yaga-
nip bittikten, sayilar yerli yerine oturup arz ve talep dengesi de geriyednp incelendikten son-
ra bu tr duygulann yersiz oldugu ve akilci olmadigt, anlam tagimadigianlagilmigsa da, o gn
bu
iin tr duygular kugku birakmayacak kadar gerekti. Uluslararasi petrol sistemi kontrolden
1km14 degildi, tmyleyerle bir olmuytu. Duygulara g veren diger bir faktr de, insanlarda
yerlegmig olan kehanetin iktiglinan1ydt 1980'li ylllann ortasinda gelmesi beklenen petrol kri-
zi 1979'da, 1973-74'teyaganan petrol ikencesinin ikinci agamasi olarak gelmigti. Bu geici bir
aksakhk degil, flyatlarm srekli ykselecegl anlamma gelen ok daha ciddi bir petrol krizinin bi-
raz erken geligidemekti. Aynca aklahl yanitlanmamig bir soru getirmigti. Iran'dakiihtilal han-
gi noktaya kadar uzanacakti?Fransiz ihtilalitm Avrupa dzeyine, Moskova kapilanna kadar
uzanmigtl. Iranhtilalide byle kapsamh mi olacak, yakmmdaki Ktiveyt'e, Riyad'a kadar ve da-
ha sonra da Kahire'ye ve telere kadar dayanacak miydi? Dinsel radikalizmin atepli milliyetilik-
le birlegmesi Batt dnyasim gafilavlam1ti.Akil almaz ve boyutlan ile ihtilal bir konuda itici g-
cn gstermigtir. Ihtilalsonundabu yrede yagayaninsanlar Bati'dan ve modern dnyadan da-
ha fazla segumus, Bati'yi reddetmigtir. Bu gereginkabul Batl lkelerinin halkin1 sonunda buz
glbi soguk Ve kahc1 bir korkuya sevk etmigtir.
zerindenrtleri ekilensahnenin grntsnden en fazla donup kalanlar alicilar oldu.
Alicilar 1973'n tekrarlanacagikorkusuyla panige kapilmig, 1973'tekigibi stok yaparak petrol
kithgmi daha da ktye gtrmglerdir. Driya petrol endstrisi daima envanterindemilyarlarca
dolarbk petrol stoklamigtir.Bunlara, normal kogullar altmda, petrol blgesinden rafineriye ve ra-
"mekanizma"mn

fmeriden benzin istasyonuna uzanan yksek sermayeyogunluklu bir prz-

sz iglemesi iin gereklistok gzyle bakilabilir. Ancak gncel kogullar byle degildi. Bir varil
petroln Krfez'deki bir kuyudan rafineri ve pazarlama sistemine geip benzin istasyonundald
yeralti deposuna ulagmasi doksan gn allyordu. Eu sisteminherhangi bir noktastndaki bir anza

642
 ok masrafli oluyor ve aynca sistemin teki yerlerini de bozuyordu. Su bakimdan,
arz ve talep
dengesinin kurulmasi ve her geyinprzszceiglemesi iin gsterilensrekli aba a1smdanbu
stoklar partti.Bu ana ihtiyacm en stnde petrol endstrisi bagim bir tr sigorta yastigna daya-
migt1.Bu, arz ve talepte olugabilecek beklenmedik bir denge bozuklugunda kullamlacak yedek
petrold. Ocak aymdakigm etin gemesiyleagin petrolkullamidigi zaman veya firtina nedeniy-
le Krfez'deki ykleme tesislerininanzalanmasi ve tankeriniki gn rtarla gelmesigibi hallerde
gerekli olan petrolmevcut stoktan ekilebilirdi.
Kugku yok ki envanter tutmak da pahallbir iyti. Petroln satm almmasi, gerekli tesislerin
hazirlanmasi, paramnbaglanmast gerekiyordu.Su yzden girketler deneyim sonu normal oldu-
gunuanladiklart miktardan daha fazla stok yapma yanhsi degildi. Tketimin yavaglamasi sonucu
flyatlarm dgge geecegini anladiklannda stoklari ellerinden geldiginceabuk kltrlerdi.
Bundan ama petrol satm almay1fiyatlar adamakilh dgtg zaman yapmakti. Endstrinin yaptl-
gi da, 1978 boyunca tam anlam1ylabuydu. Bu durumun aksine, fiyatlarm ykselme egiliminde
oldugunuanladiklarmdagirketler yarmm pahah petrolndendaha az satm almakiin bugnn
ucuz petrolnden daha ok satm almak iin aba gsterirlerdi.1979-1980'deki panikte grl-
memigbir hirs ve alma istegiyle yapilmig olan da budur. Gerek gudur ki, girketlerileride t-
ketimin ok daha fazla olacagm1varsayarak bu kadar ok petrol ahyordu. nk, ileride hi pet-
rol alamayacaklan korkusu iindeydiler. Bu, tketimingerektirdiginden fazla agtri satm alma,is-
tiflenenmiktarlahirlegince girketlerin ve mgterilerinkamdiklan sonucu meydanagetirdi ve fi-
yatlarlbag dndrc bir htzla yukarlya ekti. Kisaca, 1979-80 panigi eski kehanetin dogru ik-
tigma hem de ok dogru 1ktigthakamt olmuqtur. Bu kendi zvarligmi yenilgiye ugratan bir ke-
hanetti. Panik iinde petrol satin alanlar bu igte yalniz deglldi. Tketim zincirinin ta agagisina
kadar, sanayide petrol kullananlar da dahil, herkes byk bir hirsla, fiyat zamlarmda
ve olasi blr
kitlikla kendilerine sigorta olarakgrdkleri stok yapma igine kalkmigt1,Motorlu ara srcleri
de aym geyiyapmiglardi. 1979'dan nce, Bati dnyasmdaki tipik bir src.depoyu sadece drt-
te bir doldurarak aracim srerken, 1979'dan sonra o da, benzin kitligt korkusuyla stok yapmaya
baglamigti. Bu, artik batill srcnn de deposunu drtte doldurdugu anlammdadir. Birden-
bire, hemen bir gece iinde bir milyar galondan fazla motor yakition Amerikali agkmsrcler
tarafmdaribenzin istasyonlarmdan ekildigi bir gerektir.
Petrol girketlerininstok koguturmasi, buna tketicilerinhcumu da eklenince, gnlk "ta-

lep" miktarmda gerek tketiminstnde ayrica milyon varillik ek bir artigoldu. Bu miktar
gnde iki milyon varillik
"net-kaylp"
petrole eklendiginde, gnde toplam bey milyon varillik bir
eksilme demektir ki bu retimin yaklagikyzde 10'una egittir.Kisaca, stok yapmak amaclyla pa-
nik iinde petrol satin almak gerek petrol siktntismi bir kat artirmig ve panigi de krklemitir.
Fiyativaril bagina on dolardan otuz drt dolara eken mekanizmaiyte buydu.

Fors Majr
Petrol sikmtisi eger eitlikle paylagilmig olsayd1helki de panik bu kadar uzun srmeyecekti. An-
cak egit paylagilmamigtl. British Petroleum, gemigteki konumu nedeniyle ran'a,teki petrol
irketlerinden daha fazla bagimhydi. Gereksinimi yzde 40 fran'dankargilandigi iin petrol dur-
gunlugu srecinde bundan en ok zarar gren girket BP olmugtur. Petrol sanayii argosunda
BP'nin adt
"ham
petrol ylyicisi" idi. Diger bir anlatimla, BP kendi rainerileri ve pazarlama siste-
minin ihtiyacmi kat kat ajan miktarda ham petrol bulunduruyordu. Bylece BP,petrolnn o-
gunuuzun vadeli kontratlara bag11 olarak
"nc

taraflara"-Exxon gtbi diger dev girketlere

veya bagimsiz rafinerilere, ncelikle de Japonya'ya- satan bir
"toptanc1"
idi. Ancak gimdi
fran'dan gelenpetroldenyoksun kaldigina.gre kotitratlarmdaki fors majrhkmlerini hayata
geirmekve ahcilara kesinti uygulamakzorundaydl. Exxon ile arasinda mevcut, bu itkete pet-

643
rol verecegne dair kontrat1 btnyle iptal etti. Su arada da bagka yerden petrol saglamayaa-
ligti. Ne BP, ne de ShellAramcoyesi degildiler ve ye olmadiklar11ingiderek artan Suudi re-
timinden yararlanamiyorlardt. Sundi retimi drt Amerikan Aramco Sirketi'ne gidiyordu.
Bylece domino taglanbirer birer dgmeye bagladi. tekiendigeli girketlerde, ya dolaysiz
olarak ran petrolnn yok olugu nedeniyle, ya da dolayli olarak BP'nin kesintisi yznden,
mgterilere yaptiklansevkiyati azaltmak iin veya kontratlan toptan iptal etmek iin fors majr
uyguladilar. Mart aymda da, Exxon,Japonahcilarla olan kontratlann yenilenme tarihi olan 1 Ni-
san'da, nc taraflaolan kontratlarin ogunun yenilenmeyecegini aika duyurdu. Bu girket
1974'ten beri ahcilarml ihtiyacm1 bagka yerden kargilamast, "Exxon'a gvenmemesi" iin uyar-
migti.Exxonbagkani CliftonGarvendurumu gyle anlatmigtir: "El yazisi duyuru duvara asilmly-
ti. Venezuela aramizdan 1kanlmigt1.Artik SuudiArabistan'dakiimtiyaza sahip degildik. Suudi-
ler'le Japon tketicilerarasindaarabulucu rol oynamakta da bir anlam gremiyorduk. Exxon
bu karan alirken zorlanmigti. Sorun dnyamn degigmekte olugundan geliyordu."Sonunda, Ex-
xon Srketi vakit geirmeden nc taraflarlaolan kontratlarini iptal etmeye bagladt. Ancak
krizin yarattigi ruh hall iinde, girketin 1979 mesaji beklenmedik yankilar yapmigtir.
Bu mesajin zincirleme etkisi Japon insantm fena vurmuy tu. llk petrol krizi atlatildiktan
sonra srekli olarak ran'dakendisi iin bir yer ayarlamaya aligmigti ve bunda bagarill olmuttL
Sonu olarak 1978'e kadar Japonya'nmyzde 20 petrol ihtlyacm1 kargilayan Iran'a teki sanayi
lkelerinden greceli olarak daha bagimli olmugtu. Ayrica artik dev girketlere bundan byle g-
venemezdi. Ancak yine de Japon rafinericileri petrolszlk yznden hareketsizlige terk edile-
mezdi. Rafinericiler buna gz yumamazdt. Ama hkmet bir kez daha dogal kaynak sikmtistyla
yz yzeydi.Japonya'nm ekonomik mucizesi, endstri temelinin petrole dayah olugu yznden
en can ahci noktasmda tehdit altmdaydt Bu nedenle Japonya'dayagananpanik diger yerlerde
yaganana gre ok daha ciddi ve kalici olmugtur. Bykemekle kazamlan yirmi ylllik ekonomik
byme artik zlme grnmverlyordu. Enerjide tasarrufsaglamak in hkmet ilk nlem
olarak Ginza'daki parlak elektrik igiklarmda karartma yapti ve daha dgk voltajh elektrik kulla-
mlmasmi emretti. Bundan daha nemlisi Japon alicilan daha nce hi yapmadiklan bir geyi yap-
maya zorladi ve onlardan dolaystz olarak dnya piyasalarma gitmelerini istedi. Buna
"olagans-

t" denebilecek Japonticaretpirketlerinclk etmig, dnyada petrol iin kapi almadikyer bi-
rakmamigti. Bunu bagarmak, bu dnyaya sizabilmek iin birok kez becerilerini kullanmak zo-
runda kalm1;lardir. rnekolarak bir ticaret firmasom yaptigi gsterilebilic Bu firma bakanhklar-
da ve devlete bagh petrol girketlerindegrmek istedikleri kipiyeulagmamn en iyi yolunun sekre-
terlere armagan olarak eldiven vermekoldugunu kegfetmigti.Aym ticaret firmast Irak petrol ba-
kantm yola getirmekiin bu kipinin dnyaca nl bir akupunktur uzmam tarafmdantedavisini
saglamigti.
srdrlen
11ginca petrol kogusunda degigik lkelerdeki diger bagtmsiz rafineriler kurulu
dzen girketlerine ve Japon girketlerine katildi. Devlete bagli petrolgirketleride, rnegin Hindis-
tan'daki gibi Iran'a bagtmli girketter de ayni geyi yapti. Bu, say11arigreceliolarak az olan ahcila-
n birdenbire ogaltti ki bu satic11araismdan hi istenmeyen bir durumdu, nk ortada hl
ok az satici vardi. Bylece ani olarak tm faallyet spot marketlere kaydi. Oysa o gne kadar
spot marktler sadece yedekte kalmig, hem ham petrol hem de mamul rnlerde toplamreti-
min sadece ylizde 8'ini olugturmugtu. Dengeleyici bir mekanizma grevi yapmig, alic1lannsz-
legme garantisine sahip pahah petrol yerine rafineri artigt gibi ucu2 petrol satm almak iin gittigi
bir yer olmugtu. Yine de, buralar marjinal pazardi ve alicilann hcumuyla burada da flyatlaryk-
selmigti ve bu ykselig giderekartmlytt O kadar ki 1979 Qubat ayinda spot fiyatlar resmi flyatla-
nn iki katina ikmigtL Halk bu pazara Avrupa'mn dev petrol limanma gndermeyaparak "Rot-
terdam Pazari" dediyse de aslinda burasi global bir pazardi ve ok yogun bir de telefonve teleks
ebekesi ile birbirine baglanmigti.

644
Birdirbir Oyunu ve Kogupturma
Burasi ihracatilar iin bulunmaz bir firsattL Bu firsattan iki gekilde yararlanmiglardir. ncedn-
yanm drt bir kpesnden gelen telekslerdenher an degigen petrol flyatlanni grenlyor ve buna
gre resmi flyatlarm zerine aynca bir de prim ekliyorlardi. Daha sonra, ihracatilar mmkn
oldugu kadar ok petrol mmkn olan en kisa srede, uzun vadeli kontratlardan kopanp ok
daha krli olan spot marketlere kaydtrmaya bagladilar.OPEC'e bagh bir petrolc zel olarak ya-
lanlanna "Spotsatigta varil bagma 10 dolar ekstra para almazsam aptal sayilirim; nk ben bu
ekstray1 almasam bile nasil olsa bagka biri gelip alacaktir" demigti. Ihracatilar israrla, uzun va-
deli ahalann hem kontratta resmen belirtilmig flyattan petrol aldigLm, hem de daha pahah olan
spot petrol aldigimsylemigtirs reticilkeler aynca fors majr ne srerek kontratlari toptan
iptal etmiglerdi. Bir sabah Shell,ihracati bir lkeden aldigt telekstenfors majr gereke gsteri-
lerek kontratta belirtilen petroln gnderilmeyecegini grenmigti. Ayni gn gleden sonra ayni
lkeden aldigt ikinci bir telekste ise ham petroln mevcut oldugu, spot fiyat zerinden her an
gnderilebilecegbildiriliyordu. Nasil olup da bir mucizeyle gndetilmeyehazir olan bu petrol,
hacim olarak, sadece birka saat nce gnderilmeyeceg bildirilen petrolle tipa tip aym oluyor-
du? Aradaki fark neydi? Bu kez istenen fiyat nceki fiyattan yzde 50 daha yksekti, fark bura-
daydi. SonundaShell,kogullar yle gerektirdigiiin teklifikabul etmigtir.
Yine de 1979 Mart bagmda beklenenden ok daha abuk olarak, dnya pazarma fran'dan
ihracat yapilmaya baglandt. Ihracat dogal olarak Sah'111 dggnden evvelki gnlere kiyasla ok
daha apagi dzeydeydi. iran petrol ihracatmm petrolde belirgin bir rahatlama yansitmasi sonu-
cunda, spot flyatlar yava; yavag dgmeye baglayarak resmi satt; flyatlan dzeyine indi. Bu, fela-
kete ok yaklagmigpetrol piyasasma bir eki dzen vermenin tam zamantydi. Mart balannda,
UluslararasiEnerji Komisyonu yesi olan lkeler, pazara istikrar saglama amaclyla, talebinyz-
de 5 kesilmesini nerdiler. ncak pazardaki korkun panikve rekabet pimdibagli bagma yeni bir
sorun olmugtu. Buradakiler birbirlerine fran'm petrol gndermeyi srdreceginden nasil emin
olunabilecegini soruyordu. Geri Humeyni petroliginde kontrol eline almigti; ancak dt; dnya-
nm kamsma gre iran'dakipetrol yataklan,
"arazi",
solcu radikal bir grubun kontrolndeydi -
"60'lann
Komitesi" denen bu grup daha ok militan bro iilerinden olugmuytu. Bu grup ken-
di bagma bir hkmet gibigrevyaplyor, cam istedigi zaman petrol yneticilerini ve diger grev-
lileri hapse atiyordu. Aynca, teki OPEC lkeleri de kendi retimlerinde kesinti yapacagtm du-
yurmugtu. Fiyatlar ykselmeye bagladigina gre petrol yerin altmda birakip ileri bir tarihte sat-
mak daha krh olurdu.
Mart ayi sonunda OPEC bir toplanti yapti. Spot ham petrol fiyatlari yzde 30 ikmigt1;
rnler ise yzde 60 artig kaydetmigti. Bu takdirdeOPEC, yelerine resmi fiyat zerine durum-
lanna gre istedikleri kadar zam yapma izni verdi. Yamani ilgtlilerin "serbest"
hareket etmesini
istemigti. Ihracatilarresmi bir fiyat saptama likrinden vazgeti. Pazarm dayanabilecegi fiyat
neyse o flyat zerinden satacaklardi. Bylece gimdidnya petrol pazarmda iki ayrtoyun oynana-
cakt1. Birincisi
"birdirbir"
oyunuydu: Fiyatlan artirmak iin birbiriyle ekigenreticilerin oyunu.
Digeri ise alicilarm petrol satm almak lin birbiriyle klyaslya ekigtigi
"kinp
geme" oyunuydu.
Bu oyunda endige iindeki alic11ar-ki bunlara petrolden kesilenler, rafinericiler, hkmetler, ye-
ni tremigbir kisim ticaret erbabi ve hi kugkusuz dev girketler dahildi- ihracatilara yag ek-
mede birbirlerinin ayaklarma basarca kogugtururdu. Su son derece hizh, ategli, yakic1ve yikici
kougturma hi kugkusuz petrol saglamaya yaramamtytL Sadecegncel petrol rekabetini daha
da yogunlagtirmig, dolayisiyla flyatlari yukari ekmigti. Shell girketi'nin petrol koordinatr bu
konuda gunu sylemigtir: "Hi kimse hibir geyi kontrol ediyor degildi. Sadecepetrol iin dg-
yordunuz, o kadar. Her dzeyde tekrar tekrar satm alma zamamnm o an oldugunu dgnr.
dnz. Fiyat ne olursa olsun, siz o flyatm yanmn fiyatina gre iyi oldugunu bilirdiniz. 'Evet' de-

645
 mek zorundaydmiz, aksi.halde kaybetmig sayiltrdmiz.Igte alicom psikolojisibuydu. Kogullar
her ne kadar sizin grgnzegre
'berbat'
idiyse de, yann bundan daha fena olacagt kesindi."
Agiri fiyat taleplerine,primlere ve el abukluguyla yapilan fiyat oyunlarma sadece bir tek
ihracati lke, Suudi Arabistan karpi ikmigtir.l973'te flyatlar drde katlanarak artirildigmdan
beri SuudiArabistanhet zaman flyat zamlarma kargi ikmigtl ve gimdi de birdirbir oyununa iti-
raz ediyordu. Bunu, kisa vadeli kazanlann ne denli byk de olsa, sonradan ok daha byk
yeni zamlara yol aacagi ve bunun ihracatilar iin ylloc1.olacagt korkusuyla yapmtyttr.Petrol,
enerji pararlannda rekabetten kurtulmug olarak kendi fiyatim kendisi saptayabiliyordu. Ortado-
gu reticileri bir kez daha nemsiz konuma getirilmig,enerli gvencesikonusunda itibarlanm
yitirmigti. Endstri dnyasmm gzndeart1k nem ve nfuzlan azalmly, inige gemiglerdi.
Suudiler "Yamani Fermam" diye bilinen bir bildiri yayimlamigt1.Burada Suudi Arabistan'm
resmi flyatlara bagli kalacagi, bunun zerinde ek bir fiyat uygulamayacagi bildirilmigti.Buna lla-
veten Suudi Arabistan drt Aramco Sirketi'nin gerek kendine bagli lkelere gereksenc ta-
raf lkelere bu resmi flyat zerinden satig yapmasmda israr etmigtir. YamaniFermam'nda bu hu-
sus da duyurulmutu. Suudi Arabistan bu drt pirketin flyatlara prim ekleyerek sati; yaptIglm g-
renmesi halinde, girketterinekeceg vardL Bylebir geyoldugu takdirdediger girketlerin petrol
azligmdan'lavrandigt o gnlerde SuudiArabistan bu drt Aramco Sirketi'ne verdig petrol kes-
meye kararliyd1. Bu karar gerek mart ayinda yapilan OPEC toplantismdagerekse izieyen aylar
boyu, Suudi Arabistan'l ihracatilar arasmda tam anlamlyla yalniz birakmigtir.Tek OPEC mtte-
fiki BirlegikArap Emirlikleri oldugu.halde perde arkasmdan kendisine pek ok baskt ve emirler
yneltmigtir. Washington'dan ve aynca Bonn, Parisve Tokyo'dan arka arkaya st dzey yetkili-
ler Riyad'a alan edip Suudiler'in daha ihmh davranmasim istemig ve lkenin bu ynde attigi her
adimda kendisini alkiglamigtir.
Bunakarym yine de 1979'un ikinci eyreginde Suudiler retimi kesti ve kriz ncesi
"tava-

m" dzeyine, gnde 8,5 milyon varile indirdi. Suudiler'in resmi fiyatta kalma israrma kargm,
retimin indirilmesi spot fiyatlan gigirecekti.Bu, degigik nedenlere dayandmlarak yorumlandt
YoksaSuudiler pazarda iranretimine yer amak ve bylece blgesel bir atigmayl nlemek iin
'

yeni islamrejiminin lideri Ayetullah Humeyni'ye barii bir sinyal mi veriyordu? Yoksa, Israilve
Misir arasmda 26 Mart'ta imzalanmig olan Camp David BangAnlagmasi'na duydugu hognutsuz-
lugu mu belirtmek istlyordu? Yahut, bunu dogrudan kendi parasal konumlanm dikkate alarak
mi yapmiglard1?Suudiler kendi aralarmda petrol rezervlerinin korunmasi konusunu ve bir de
ihtlyalanmn stnde kalan retimi" tartiplyordu. Bu zellikle gimdi,Amerika'mn pet-
"gncel

rol ithalinde ykselig gzlendigi gu strada ok nemliydi. Yorumlardan biri de guydu:Acaba Su-
udiler, fran petrolnn yeniden pazarlarda grndgn gzleyerek, krizin hafillemekte oldu-
gunuVe yakmda sona erecegini ml varsaylyordu? Sebepne olursa olsun ortada bir gerekvardi.
SuudiArabistan bir zamanlar BirlegikDevletler'in oldugu gibiyedek kapasiteye sahip tek lkey-
di ve retime sokulmasi halinde bu kapasite panigi mutlaka yatigtmrd1. Eu itibarla batih temsil-
ciler Suudiler'in flyatlan ilimli tutma fikrini vmekle beraber, bir yandan da srekli olarak ve is-
rarla retimi yeniden artirmasmi ve panigi yumugatmak iin pazara daha ok petrol srmesini
istiyordu.

Tehlikeyle Kucak Kucaga

Tarihin bir rastlantist ile son OPEC toplantisinmdagiligmdan birka saat sonra, 28 Mart sabahi-
nin erken bir saatinde, Larrisburg, Pennsylvania yakmmdaki Three Mile Adast'ndaki nkleer
santralda nce pompalardan biri bozulmug ve hemen arkasmdan da vanalardan biri anzalanmig-
ti. Bunun sonucunda yzbinlerce galon dolusu radyoaktif su, reaktr barmdiran binanm iine
akmigti. Kazanm boyutunun henz saptanmadlgl gnlerde egitlikesimlerde panik yagarimigti.

646
 Bazi kimseler bunun tam bir kaza olmadiginda, sadece bir
"olay"
oldugunda 1srar ettiler. Adi ne
olursa olsun, olay bir nkleer tesisin bagina gelebilecek en akil almaz, en imknsiz grnen bir
Bir
olaydi. geylerin ciddi olarakyanh; gittigi ortadaydi.
Three Mile Adasi'nda yaanan olay kendi bagma degerlendirildiginde, nkleer santrallerin
gelecegi konusunda byk kugku uyandirdi. Aynca nkleergcn 1973 petrol krizine verilecek
olan en akilh yamt oldugu konusunda Bati dnyasmda egemen inanci da bir hayli sarsti. Acaba
Three Mile Adas1'ndaki kaza, nkleer faallyetisinirlayarak, sanayidnyasmm petrole kari bek-
lendiginden daha baglmil OlC3glm mi sylemek istemigti? Her ne olursa olsun, bu kaza, Batt
dnyasim penesine alan keyifsizlik, karamsarhk ve hatta kederciligi bsbtn arttirip pekigtir-
di. Avrupa 13irligi'nin enerjiden sorumlu bir yetkilisi bu durumu gu szlerle tammlamigtt:
"1980'lerin
oftasmda kargilagmay1bekledigimiz durum, yani petrol iin kiran k1rana kougtur-
ma, beklendiginden ok erken gelmigtl." ngiltere'nin Petrolden Sorumlu Devlet Bakani David
Howell ise gylediyordu: "Alternatiflerin tm gerekleptirilmesi ok zor olan seeneklerdir.
.
Aynca bunlarin tm de ok masrathdir. Dostlar size gunu sylemek isterim ki, gerektentehli-
ke lle kucak kucaga yagamaktaytz."
Batih devletlerin taleplerikesintiyi dengelemek, ykselme egilimindeki flyat spiralinin n-
ne gemek iin gsterdikleriabalaryetersiz kallyordu. Yine de Enerji Kurumu'nun son gnler-
de geligtirdigi durum petrol blgmesi" sistemine,pazara daha fazia kat1hkgetirecegi kor-
"ivedi

kusu ile karpt ikiyorlardtAynca sistemde harekete gemenoktast olarakkabul edilen yzde ye-
dilik petrol eksikligine erigilip erigilmedigi de kesin degildi. Hkmetler baglica iki temel hedef
arasmda ikiye aynlmigti.Nispeten ucuz fiyatli petrol satm almak veya herhangi bir flyati deye-
rek gvencelipetrol satin alarak kendl durumlanm garanti altma almak. Bunu baglangita bir
kez bagarmiglardi, ancak gimdibu iki hedefin birbiriyle eligkilioldugu anlagilmigt1.Hkmetler
nce bu iki giktan birincinin zerinde durdular, ancak sonra, baslalar hissedilmeye baglaymcabu
defa ikincisine yneldiler.
Birinci ncelik yerli tketicileretanmdl.Semenoldugu anlaglan bu kipiler petrolszb1ra-
kilmamaya abgildi.Avrupah bir enerji bakanmm szleriyle, enerli sorunlangimdi
"kisa,

ok ki-
sa, gerektenkisa vadeli politikalarla ynetiliyordu." Batih devletlerden bazilan bu ara petrol
saldirgan bazi yntemlerle, ya dolayli olarak girketlerdenya da dolaysiz olarak devletten-devlete,
pazarhklarla elde etmigtir. Bunun sonucu gphe, suIama, elle gstererek sulama ve grngte
mttefik olan lkeler arasmdafke firtmasi oldu. Petrol girketlerikadar tketici lkeler iin de
koyunun kendi bacagmdan asilacaglydi." Biryandan da flyatlar srekliolarak
"her
artik asil olan
ykselmekteydi.
Amerikan kamuoyu bir kez daha benzin istasyonlan nnde kuyruklarla kar1laglyor,bu
Amerikan halkl iin paniginsomut rnegi olarak grnyordu.1973 yllinda yaanankarabasan
geri gelmigti.Ashnda, kaynaklarm tahribi nedeniyle iran'dagerekten bir petrol sikmtisivardi.
Rafinerilerde agir, yogun petrol kullanillyordu. Oysa ki rafineriler Iran'mhafif, ince ham petrol-
n ve benzerini kullanmaya ahgikti. Bu yzden, ince petrol yerine kullanmaya zorlandtgl ham
petroldeneskisikadar ok benzin ve diger hafif rnler retemiyordu. Califomia'dabenzin ye-
degi ok azdi. Spot marketlerde petroln azaldigi sylentisinin yay11mastylaeyalette mevcut 12
milyon tagitmhepsi birden benzin istasyonlannda belirip depolanm doldurmak iin beklegmeye
baglam1;t1.lkedebu gibihallerde uygulanacakbazi acil durum kurallari varsa da bunlar duru-
mu daha da ktlegtirmekten bagka bir ige yaramad1.Bazi eyaletler,tamamen petrolsz kalma-
mak iin, srclerin her seferinde be; dolardan fazla petrol satm almasim yasakladi. Bunun so-
nucu istenenin tam aksi olmug, srcler benzin istasyonlanna bu defa daha sik gelmeye bagla-
migt1. Su ara fiyat kontrolleri petrol istifiligini k1sitladi.Aslmda benzin fiyatlan serbest birakil-
mig 01saydi, gaz kuyruklart ok daha abuk kaybolurdu. Btn bunlar olugurken federal hk-
metin kendi koydugu tahsis sistemi dagttim modellerini tarihe geecek tarzda dondurmuy ve

647
pazan, talebi kargilayacak gekilde hareket etme esnekligindenyoksun birakmigtir. Bunun sonu-
cunda byk kentsel blgelerde pgrol stoku azahrken, kylerde ve tatil.blgelerindegeregin-
den fazla petrol stoku birikecekti. Bu blgelerde Sikintisi ekilen tek gey turistti. zet olarak
ulus sirf kendi siyasihareketsizligi yznden benzin kuyruklan mekanizmaslyla karneye bag-
lanmigti. llgin oldugundan gunu da sylemekgerekir ki, benzin kuyruklanmn kendisi yeni ye-
ni benzin kuyruklan olugturmutur. Benzin istasyonunda kuyruga girmigbenzin bekleyen tipik
bir otomobiliele alahm. Bu otomobil bir saatlik hareketsiz bir bekleyigte bir galonunonda yedi-
sini tketir. Yapilan bir tahmin 1979 ilkbahar ve yaz1nda Amerikah srclerin benzin kuyru--
gundadepoyu doldurmak iin beklerken gnde 150.000 varil petroln ziyan olup gittigini sap-
tamigtti
Benzin kuyruklan lke dzeyine yaylldika petrol girketleribir kez daha halkm bir numa-
rah dgman1 olacakti. Sulamalar agirdi ve hizla yayihyordu. rnegin,girketler'petrol vermi-
yor, salt flyatlan yukan ekmek iin tankerlersahile yaklagtmlmaylp uzakta bekletiliyor, sanayi-
ciler kasitl1 olarak petrol sakl1yor,fiyatlan ykseltmek iin petrol sikmtisi yaratiyordeniyordu.
Eu sulamalar kargismda Exxon Bagkani Clifton Garvin pahsen
"halkm
iine kangmaya", bu
sulamalarm yanlig oldugunu izaha karar verdi. Garvin serinkanh, ll bir adamdi, her geyi
enine boyuna dikkatle lerdi. Kimya mhendisligi egitimi grdg iin petrolclgn her ka-
demesinde ahymig,deneyimli bir kigiydi.Aym zamanda, babast gibi ku; bakicihgtna merakliydi
ve bog oldugu zamanlar bu ige ynelirdi.(Sonrakiytllarda Milli Kupuluk Dernegi idare Heye-
ti'nde bulunmuytur.) Simdi ise kendini medyaya adamigtl,televizyondakendislyle rportai yapi-
ltyor, Phil Donahoe Show'da rol ahyordu.Bu, dnyanm en byk petrol girketininbagynetici-
leri arasmda ilk defa Garvin'de grlen bir davrarugtit Fakat her nedense stok konusuna veya
petrolclgn karmagik lojistigine deginmek iin her agzmi aigta, laft agzina ttkiltyor,kendisiy-
le mlakat yapanlar donuk gzlerle balop konuyu deglgtiriyordu.
Garvin halk psikolojisini anlamakta zorluk ekmeyen bir kigiydi. "Amerikall tuhat bir in-
sandir. Byk olan yeylere, hacimli ekonomilere ve toplu retime tapar,fakat hem byk hem
de gl olan geylerdenneftet eder. Petrol endstrisini de en byk ve en glsanayiolarak
grmg olmah" dedi. Amerikall'nm duydugu nefretin kigiye ynelk olmadigi kugkusuzdu, an-
cak Garvin bu konuda kumar oynama yanlisi deglldi. Bir gn kendisini Greenwich'inkalbi sayi-
lan post road'da, kendi yerel Exxon benzin istasyonunda, kuyrugun en arka yerinde beklegir
buldu. stasyon sahibi onu tamdigindanyanma gelmig, istasyonun arka tarafmagidip dnmesini
ve kuyrukta ne gemesini Onermigti. Garvin istasyon sahibine qu soruyu soracakti: "Bunu kuy-
rukta bekleyen onca insana nasil aiklayacaksm?"
Benzinci puyaniti verecekti: "Onlara sizin kim oldugunuzu sylerim."
Garvinbu teklifireddetmly, durdugu yerde kalmigt1.

Petrol Ye Bagkan
Benzin kuyruklan JimmyCarterdneminin sona eriginin baglanglCml simgeler. Carter da ran'da
yaanan ayaklanmanmkurbanlanndan biridir. Washington'a iki yll nce, 1977de gelmigti.De-
neyimininiki ayn ynn yansttan eligkilibir kipiligivardi. Deniz subay1 iken meslek degigtir-
mig, yer fistigt iftisi ve solu bir Hiristlyan olmuytu. Ayrica Bagkanlik giysislyle,Amerika'y1Wa-
tergateskandalindan anndirmak isteyen.dnyevi bir vaiz greviniyapmigtir. Bagkanligtsresince
mhendislikde yapmig, Amerikan siyasi odaklarmda dnen entrikalan asgariye indirmeye ve ge-
rek yaamsal konulara gerekse kk aynntilara olan hkimiyetini gstermeyealigmigttr.
Carter 1979 panigi dneminde liderlik iin en uygun olan kigiydi. Hem vaiz hem de m-
hendis olarak gndeminive ilgisini tam anlam1yla enerji ve petrol konusunda yogunlagtirmig,
bunu Carter ynetiminin bir numarall igi yapmigttr. Ancak gimdi kendisi yaganmamasl iin uyan

648
 kargi karplya gelmigti.Ne var ki bunun iin ne bir dl ne de itibar kazanmtti, sa-
yaptigtkrizie
dece sulanmlyti. 1979 Mart ayi ortalannda, kriz baglayah henz iki ay olmuytu ki Beyaz Saray
enerji danigmani Eliot Cutler,Carter'a bir uyanda bulundu. "Bize her ynden oklar f1rlatillyor;
bunlar kuramsal yapidan kurtulmak isteyenler kadar, enflasyonudert edenlerden, ekici ve
olumlu program isteyenlerden, petrol girketlerininkazan elde etmesini istemeyenlerden ve ge-
nelliklede bizim iin yaamt ekilmez hale getirmekisteyenlerden geliyor" diyecekti. Bundan
kisa bir sre sonra Three MileAdas1'ndakikaza meydana geldi ve ulus fotograflarda ayagmda sa-
rt izmeler, nkleer mhendisJimmyCarter'1 oralarda dolagip hasar grm tesisipahsenteftig
ederken izledi.
Nisan aymda Carter enerji politikasi hakkmda nemli bir konugma yapt1. Konugmasmda
petrol fiyatlan zerindeki kontroln kalkacagint duyurmutu ki bunun petrol girketlerininyapti-
gi her igi sulama egllimindeki liberalleri kizdirmasi kamilmazdi. Kontroln kalkacagt duyuru-
suna yeni bir duyuru daha eklemig, petrol girketlerininagirt kazanci zerinden
"kr
vergisi" all-
.
nacagun duyurmuytu. Su ikinci duyurunun tutucular1fkelendirecegi kugkusuzdu. Tutucular
tm hkmet uygulamalarmdan ve panikten ynetmelikleri ve kontrol sorumlu tutuyordu.
Benzin stkmtismabir zm getirmek amac1ylakurulan bir zelBagkanlik Grev Grubu
sik sik gizli toplantilaryaplyor, bu toplantilardaenerji sorunu ele altniyordu. Global dzeyde sey-
reden petrol stkmtisiyla hizla savagma ve benzin kuyruklan Carter ynetiminnin sonunu getir-
meden, bu kuyruklardan kurtulmamn tek aresininSuudiler'iyeniden retimi artirmaya ikna
olduguna karar verildi; Haziran aymda,Riyad'daki Amerikan Elis Suudiler'e Bagkan Carter'm
resmi bir mektubunu sundu. Eu mektuptan bagka Bagkan Carter'm kendi el yazislyla kaleme
ahnmig ikinci'kipisel bir mektup daha sunmugtu.Mektuplarm her ikisinde de Suudiler'inreti-
mi artirmast isteniyordu. Amerikan Elisiaynca Yksek Petrol Kurulu Bagkam Prens Fahd ile de
birka saat sren bir toplantiyaparak,retimin artinlmasi ve fiyatlann dgrlmesi konusunda
igi bitirmek ve anlamak istemigtir. Aym ay iinde Carter silahlarm kontrol konulu SALTII ko-
nugmalarim sonuca erdirmek ve Leonid Brejnevile antlagma imzalamak iin Viyana'ya gitmigti.
Uzlagma konugmalan yedi yll sren ayn devlet bagkam dneminde sregelen SALTIPnin im-
zalanmast anlamli ve byk bir icraat sayllirsada, bu o an iin hissedilmemigtir. Daha dogrusu
halko zaman buna nem vermemigti. Onlar iin tek Onemli konu benzin kuyruklarlydt; bundan
da Carter'1 sorumlu tutuyorlardi.

En Kt Zaman
Art1k ulusun ogunlugu benzin sikmtisi iindeydi. Amerikan Otomobil Dernegi'nin yaptig1bir
ankete gre lke apindaki6286 benzin istasyonundan yzde 58'i, 23 Haziran Cumartesi gn
kapanmak zorunda kalmigt1.24 Haziran Pazar gn ise benzin istasyonlarmm yzde 70'i ka-
panmigti ve bu yzden yaz mevsiminin birinci hafta sonu Amerikalilar ok az benzinle yetinme-
ye mahkm bitakilmigti. O ara kamyonculardan bagimsiz olanlar tm lke apmda korkun bir
greve girigmig,yakit sikmttsim ve ykselen fiyatlan protesto iin haftadir grevi devam ettir-
mekteydiler. Bunlardan yz kadar kamyon srcs bir seferinde tam trafiginen yogun oldugu
saatte Long Island Expres Hat boyunca, otuz millik mesafede trafigikesmig, on binlerce motorlu
srcy ilgmaevirmigti.Tek sorun olarak kabaran flyatlan gstermek dogru olmazdi. Enflas-
yon da bagmi ahp gEtmekte ve evvelce tahmin edilmemig bir dzeye dogru ilerlemekteydi.
Gemigte, petrol sikmtisminyagandigt fakat henz panik denecek bir durumun olmadly
gnlerde Washington yardima kogmutu. Simdide tipki o gnlerdeki gibi yardima kogtu ve
Amerikahlar'm ithal petrol bagtmliligini en aza indirgemek iin devasa bir
"sentetik
yalat" prog-
ramina giripildi.Birok kipinin fikrine gre Three Mile Adasi olayi nkleer santrala ailan kaplyi
kapami ti. Alternatif olarall bagka bir program dnlmgt. Kimyasal iglemler ve mhendslik

649
iglemler yoluyla, ncelikle petrol benzeri sivilar Ye gazlar retecek ve gnde birka milyonvaril
sentetik yakit ikarmayaynelik bir program zerinde karar kilmdi. Bunun temel metodu k-
mrn hidrojenerasyonu idi. Almanlar'm IL Dnya Savagi'ndauyguladtgiigleme benzer bir ip-
lemle Rocky daglanndaki gistkayalan exilip toz haline dngtrlecek ve 1silan dokuz yz dere-
ce Fahrenheit'a getirilecekti. 80yle bir programmmaliyetnin ok yksek olacagi, on milyarca
dolar para harcanacagl, aynca uygulamanin yillaralacagtve ok byk evreselsorunlar yarata-
cagl phesizdi.Sonurida da gerekten aligacagmadair elde bir garanti de yoktu. Ancak tm bu
sakmcallyanlarma kargm, politik aidan bu fikir giderekdaha ekiciolmayabagladt ve benim-
sendi.
"Sentetik yakit"lara giderek daha ok destek verilmigti. Byk baskilar altmda bunalait
yakit" nedeniyle yeni bir basklya da maruz kal-
"sentetik

Carter ynetimi bu baskilara ilaveten

migttr. Buna kargin yine de Carter,ahsen Tokyo'ya glderekburada diger byk batill devlet li-
derleriyle grgmg, e konomik konularm tartigilmasiiin zirve toplantis1istemigtir. Bati dnya-
smin yedi lideri, petrol sikmtismin uluslararast ekonominin genel sagligma zararli olacagi korku-
suyla Carter'm istegini olumlu kargilarm; ve Tokyo'da toplanarak burada tam bir enerji zirvesi
yapmigttr. Su toplantigok tatsiz cereyanetti denebilir. Herkes alabildigince fkeliydi. Carter zir-
ve konusunda gnlgne qu notlari dgecekti: "Bugn ekonomikzirve toplantismmbirinti g-
n ve ben daha gimdiden diplomatik yaamtmm en kt gn oldu diyebilirim." Toplantidaki
konugmalar ok sert ve kinci bir dzeyde yap11di.Carter'm syledigine gre,toplantinedeniyle
verilen gle yemeglbile tats1zve ho; olmayan bir atmosferde yenmigti." YineCarterhattra-
"ok

larmda olayigyleanlatmigtir: "Almanya BagbakaniHelmut Schmidt bana kipisel olarak hakaret

etti... 'Amerika'nm barig anlagmast yapilmasma ynelik Ortadogu'ya mdahalesi, tm dnya
dzeyinde petrol sorunlanmn dogmasmda bay nedendir' dedi." ngiltereBagbakantMargaret
etin, fikir yelpazesi genig,iradesi kuvvetli, bilmedigi herhangi bir gey
"ok
Thatcher'i ise Carter
oldugunu kabul edemeyen bir hammefendi" olaraktarif eder.
Kararlaan plana gre Carter'm bundan sonrakiduragt Hawaii'de bir tatil olacakt1.Ancak
Beyaz Saray i politika dampmani StuartEizenstatbyle bir durumda tatil yapmamn birinci de-
rece tehlikelipolitik sakinca tegkiledecegi korkusuyla bu geziyekargi ikmigtir.Bir aydandaha
uzun sredir seyahat halinde olan Bagkan ve refakatilerin lkede hkim olan psikolojik havay;
anlamadildan grgndeydi.Birsabah, Beyaz Saray'a giden yol zerinde benzin kuyruguna gir-
mig ve ConnecticutAvenue'deki kendi mahallesinin benzin kuyrugunda tam kirk be; dakika
beklemig, kendisi de tipki lkenin bir ucundan br ucuna benzin kuyruklarmda beklegen yurt-
taglan gibi nne geilmez bir fkeye kapilmigtt. Aynca, ulusal dzeyde hissedilen bu fkenin
hedefi sadece zavalh benzin igletmecileri ve petrol girketleride olamazdi. Bundan sadece yne-
timin kendisi suluydu. Eizenstat fleride bu gnlerden sz ederken gunlarisyleyecekti: "Geir-
digimiz o gnler karanhk, kasvetli gnlerdi. Tm problemler, enflasyon ve enerji sorunlan bir
araya gelmigti. Sanki tm lke bu sorunun stesinden gelememeninaczilliya1yordu." O gne
kadar dig politika konularma egilmesinedenlyle bu sorunla fazla ilgilenememig olan Carter artik
lkede olup biteni anlamak zorundaydi.
Bu nedenle, Tokyo Zirvesi'nin son gnnde, Eizenstat devam etmekte olan benzin sikmti-
si konusunda Carter'a olduka karanlik ve can sikici bir memorandum gndererek durumu llet-
ti: "Amerikan halkim gimdye degin hibir gey bu derece sinirlendirmemig, aklmi karigtirmamig,
kizdtrmamigtl. Halk gimdiyekadar hibir zaman fkesi'ni sizi kipiselhedef alarak gstermemigti.
Birokaidan yaamakta oldugumuz bu gne gelmig gemig zamanlarmen kts denebilir.
Ancak yine de inamyorum ki bir firsat dgtgnde bu durumu dzeltebiliriz." Eizenstat memo-
randumu zerine zaten yorgun d m olan Carter, Hawaii gezisini derhal iptal edip Tokyo'dan
lkesine dnd. okgemeden kendisine oy verenlerin sayismda yzde 25 dg oldugunu an-
layacakti. Bu tiple Nixon'un istifadan nceki son gnlerde yaanan duruma benziyordu. Mary-

650
land daglanndaki Camp David'e ekilerek Patrick Caddell'in 107 sayfahk kitabma sanhp lke-
nin gelecegi konusunda dgnmeye bagladl. Eu arada Amerikalt bir liderler kesimlyle grgme-
yi ve Amerika'mn en byk sorununun "Narsisizm" (kendinehayranhk) oldugunu savunan ki-
taba sanlmayi da ihmal etmemigtir.
Temmuz aymda Suudiler petrol retimini gnde 8,5 milyon varilden 9,5 milyonvarile i-
kardL Birlegik Devletler'den gelen baskilara boyun egmig, kendi gvenliklerinide dgnerek
retimi ykseltmiglerdi. Suudi Arabistan petrolndeki retim artigi, izleyen aylariinde silantlyi
biraz haliflettiyse de uzun vadeli bir zm say1lamazdi; ayrica, son birka ay iinde olaylarm
dogruladigt gibi Amerika'nm ve Bati dnyasinm refah iin gvenebilecegibir dayanak da ola-
mazdi. Amerikan kamuoyunun yatigip fkeli psikolojiden kurtulmast iin bu fazladan retim ye-
terli deglldi.
Sonu olarak, Carter bir geyler yapmaya veya yapar grnmeyemecbur edilmigti. Bu gey
byk, olumlu ve uzun vadeli olmaltydi. Bu sebeple ngrlen byk sentetik fuel tesisiplanma
d0rt elle sanldi. Eu plan genelde 1975'te Nelson Rockefeller'in nerdigi yz milyar dolarlik
plana dayandirilmigt1. Carter plana halkm giddetle muhta oldugu
"ekici

ve olumlu" bir plan

gzyle bakti. Kendisi ile beraber aligan kadrosu da bu plam kesin neri haline getirmekiin
canla bagla aligtilar.Ancak bu ara baz1 itiraz sesleri de ykselmiyor degildi. TheNew York77-
mes 12 Temmuz sayismda ilk sayfada Harvard Business School mensubu bir aragtirmact grubun
BirlegikDevletter'in sentetik yakit yerine enerji korunmasi programiyla petrol ithalatim ok da-
ha ucuza ve ok daha abukbagarilabilecegini yazdi. Sentetikyakit programmm evreselaidan
da olumsuz sonular Verebilecegini uyaranlar da ikmigt1.Yine de Carter temmuz aymda mora-
li bozuk Amerikan halkma yaptigt konugmada kendi plamm aikladi. 1990 yilma kadar, dha
ok kmrden ve gist petroldenolmak zere gnde 2,5 milyonvaril sentetik yakit ikanlacaglM
duyurdu. ncelerignde 5 milyon varil ikarilacagmi sylemekistemigse de sonralaribundan
vazgeiritmigti. Konumasinda bu kelimeyi kullanmadigi halde sonradan konugma halk arasinda
"Carter'mmalaise(keyifsiz) konugmasi" diye amlmigtic
Carterkendi kabinesinde degigiklikyapmak, zellikle de iki kabine yesini, Hazine Bakam
Michael Blumenthalile SaglikBakam JosephCalifano'yuistifaya zorlamak istedi. Politik danig-
manlan Hamilton Jordanve Jody Powell, onu bu iki bakanm sadakatsizligine inandirmigti. Stuart
Eizenstat ise tam aksini savunup bu iki bakanla her gn beraber aligtlgLm, her ikisinin de yneti-
me sadakatle bagh oldugunu sylemigtir.Eizenstat Israrla Bagkan'dan Califano'yu ve Blument-
hal'i kabine digtbirakmaniasmi istedi ve bu konuda o gne kadar hibir zaman olmadigt kadar ts-
rarh davrandi. Califano'nunok glpolitikdestege sahip oldugunu,Blumenthal'in de enflas-
yonla savagmada ynetimin en ategli savunucusu oldugunu syledi. Ne var ki Carter kararmi ver-
migti. Bu iki bakan gitmellydi. Ancak nasil? Bir kabine toplantisincesinde, st dzey maiyetin-
den birka kipiyekabine yelerinin hepsinden istifalarmi isteyecegini bildirdi. Bakanlarm istifasm-
dan sonra istediklerini tekrarkabineye alacakti. Maiyetindekilerden bazilan bu fikre giddetle kar-
i ikipBagkan'tkararmdan dndrmek iin canla bagla aligtilar. Bylebir davrampin panik ydra-
tacagim ifade ettiler. Ancak Bagkankararinda Israr ediyordu. Kamsmagre krizden bunalmt; ulus -
bunu olumlu kargilayacak,yeni bir sayfanm a1hyl kabul edip, boyun egecekti.
Carter hi vakit kaybetmeden kabineyi topladl. Ynetimin iinde bulundugu aym karam-
sar hava toplantlyada yansimigti.ncedenplanladigt glbi Devlet Bakam Cyrus Vance Bagkan
Carter'm her geyiyeni bagtan ele alabilmesi iin tm kabine yelerinin istifa etmesini teklifetti.
Bagkan bu teklifiolumlu kargiladigini bildirdi. Birka dakika sonra, odaya giren Ortadogu bari
elisi Robert Strauss, hibir yeydenhaberi olmadigi halde odadaki soguk havay1sezmig, aka yo-
luyla herkesin istifa etmesi gerektigini sylemigti. Onun bu szleri skutla kargilandi. Sonunda,
kabine yelerinden biri Strauss'un omuzundan egilerek, "Bob, eneni tut, hepimiz zaten istila
ettik" diyecekti.

51
 Sonuta be; ye kabineden aynlmigtL Bunlann bazilan igten kovulmug, bazilan da istifa et-
migtir.Bundan ama Bagkanlik liderlignin prestljiydi. Ancak amaca ulagmamig, tam anlamiyla
ters tepki yaratmtytit Kabine yelerinin bu beklenmedik aynlig haberi lke dzeyinde ve Bati
dnyasmda derin yanlolar uyand1rmig, gvensizliginyaygmlagmasma neden olmugtu.O gnk
gle yemeginde WashingtonPost gazetesii haberler editr karanlik bir tablo izerekAmeri-
ka'mn merkez hkmetinin o gn km oldugunu mmldanmigt1.

Kedi-Fare Oyunu
Spot flyatlar dnya petrol parannda 1979 yazmda biraz dgg gsterdiysede bu ok az dzeyde
kalmigttr. Bazi OPEClkeleri retimi azaltmayi srdrmekteydi.Irak, Arap milliyetiligi kahra-
mam olan ve 1973 petrol silahma bagvurmada byk n kazanmig Enver Sedat'1 1978 Camp
David barigmda Israillle antlagma mzaladigt iin cezalandirmak istemig, tu yzden ambargoyu
genipleterekMisir'a yapilan petrol sevklyatim durdurmugtu. Nijerya'ya gelince, 1973'ten beri
"petrol
silahi" kullammmda en dramatik uca kadar gitmigolan bu lke BP'nin lkedeki holding-
lerini devletleptirmigti. Bunu, BP ingllizgirketininGney Afrika'ya dolays1z satly yapmasina mi-
silleme olarak yapmigti. Daha sonra girketin yeni devletlegtirilen petroln daha yksek fiyata,
aik artirma yoluyla satmigt1.
Bunlar olugurken bir yandan da petrol ahcilan stok hazirlamak, yedek tanklanm doldur-
mak iin faallyetlerini devam ettirdiler. Her geyinbu kadar belirsiz oldugu, gelecekten endige et-
tikleri bu gnlerdebunu yapmaktan geri kalmadtlar. Geneltahminleregre, talep bymesini
srdryordu. Ancak bu yanh bir hesaptL Gerekteortadabir dgy vardi. Bu dgghem koru-
ma tedbirlerininilk etkilerini yansitiyor hem de iktisadi bir geri gidigisimgeliyordu. Ancak dgg
ilk nceleri pek fark edilmemigti. Benzin aligverigiise tm ilgincahizlyla devam etmekteydi.
Shell Sirketi benzn koordinatrnn gzlemine gre "reticidevletle ya11anher uzlagmag-
rgmesi insana sinirden tirnak yedirten bir igti. Sirketbagkanlannm kafasindatek bir dgnce
vardi. Resmen kabul edilmig flyat dzeyinde kalmak ve spot flyatla petrolsatm almamak. Petrol
sahipleri de dogal olarak bunu sezdiginden ortada bir kedi fare oyunu oynanmaya bagladi... So-
nuta gerek kontrattaki kogullar gerekse denmesi gereken flyatlar srekli olarak daha ktye
gitti."
Her panik olaymda oldugu gibi burada da igin anahtar noktasi bilgi, daha dogrusu bilgi ek-
sikligi idi. Eger elde, zamanmda ele gemig, saglikh,gvenilir ve geni evrelerce kabul grmg
yeterli bilgt olsaydi, girketler bog yere gereginden fazla stoklamayaptigim fark eder, talebin azal-
makta oldugunu anlarlardi. Ancak elde bu tr bir istatistik yoktu ve eskiye ait bazi bulgulata da
ragbet edilmemigti.
OPEC lkeleri iin flyat artigl yapmakta herhangi bir smirlama yoktu. Ingiltere'nindevlete
ait yeni petrol girketi BNOC, ok ragbette olan gvenilir"Kuzey Denizi ham petrolne" istedigi
kadar zam yaplyor, hatta zaman zaman pazarda bu konuda nderlik ediyordu. Petrol pazannda
gzlem yapmig biri bu konuda "Eger BNOC ve Ingilterehkmeti OPEC gibi davranlyorsa,
OPEC petrol flyati spiraline neden son versin ki?" demigtir. Suudi Arabistan digmda tm OPEC
lkeleri ok gemeden bu yana katildilar ve aym geyiyaptilar. Bylece pazar, her an degigen ko-
gullar,dzensizlik ve karmaganm bsbtn hkim oldugu byle bir havada ticaret erbabmm h-
cumuna ugradi. Ticaret yapanlarmbazisi ticaret odalarmdan gelmigti,bazilart ise bu meslege
1973'ten sonra glrmig kipilerdi. Digerleri bu yana sonradan, son dakikada, kk ikarlarinm
kargilanmasi, rnegin telefonveya teleksalmak iin katilan kipilerdi. Su kipilere hemen her yer-
de, her resmi muamelede rastlamak, onlarmgeleneksel petrolgirketleriyle-sahiplik iin atigtigl-
m grmek mmknd. Denizagm gelen bir kargonun tekrar tekrar yeniden satildigioluyordu,
hatta bir gn elli alti kez sattlmigti. Tccarlarm tek istegi satigm abuk yapilmasiydi. Bu ara orta-

652
 da byk paralar dnyordu. Bir sper tankerdekitek bir kargo petroln 50 milyon dolara satil-
digt oluyordu.
Ticaret erbabmm byle davranmaktaki diger bir amaci da byk irketlerin entegre sistem-
lerini paralamakt1. Eski gnlerdepetrol bir girketinentegre kanallan iinde kalir, buradan diga-
nya s1zmazdL Qimdi ise devlete ait petrol girketleritoplamretimden kendilerine giderek daha
ve daha byk hisse istiyordu. Kendilerine ait bir dagitim sistemleriolmadigmdan petrollerini
genigbir ahci kesimine, byk petrolgirketlerine,bagimstz rafinerilere ve tccarlarasatiyorlardi.
Tccarlarkontratta yazih dgk flyatlarla, pazardaki daha yksek, daha degigken spot piyasa fi-
yati arasmda ok byk eligki oldugu zamanlarda bu durumdan kendi 1karlaniin yararlam-
yorlardi. Su onlar iin en uygun zamand1. Byk girketlerinbir st dzey yetkilisi"Tccar ko-
layca en iyi konumda olabiliyordu. Yapacagi tek gey ne yaptp yapip kendisine resmi bir kontrat
saglamakti" demigtir. Kontrati le geirdikten sonra petroln spot piyasada, varill sekiz dolar-
dan satmasi, bylece tek bir sevklyattan kendine muazzam bir servet saglamastiten bile degil- .

di. Ancak bu tccar inamlmaz derecede krli olan bu resmi kontrati nas11saglayacakti? "Yapaca-
gi tek gey gerekli makamlara ve taraflaraok kk, hemen komik denecek bir komisyon de-
mekti. Bazi hallerde; beklenen bu sari zarflarm elden ele getigi de olurdu." Bu komisyon saye-
sinde tccarmelde edecekleri dikkate almirsa, komisyon sadaka glbikallyordu.
Bylece, 1979ylh yazinda ve gz bagmda, dnya petrol pazan tam bir anari yaamigttr.Bu
anarginin global etkileri 1930'lu ylllarda Dogu Texas'ta Dad Joiner'inkegfinde ve Bati Pennsylva-
nia'da petrolclgn ilk gnlerinde ya anana klyasla ok daha piddetliolmuqtur. Su gnlerde re-
ticilerinve tccarlarincepleri para ile gigkinlegmig, tketiclerise panigin bedelini demek iin el-
lerini ceplerine sokmak zorundabirakilmigtir.Ihracatilarin inanci, bu durumun petrol gc ai-
smdan da byk bir zafer olduguydu. Kamlarma gre pazarm bir tahammlsmm, kendiferinin
ise kazan smm yoktu. Bati dnyasmdaki bazi evreleregelince onlar kara kara dgnmeye ve
korkmaya baglamiglardi.Bazi geylerden endige edyorlardi. Onlara gre endige edilecek konu sa-
dece dnyanm en degerli metasmm flyati ve dnya ekonomisinin iktisadi bymesi ve btnlg
degil, kendi bildikleri gekliyle,belki de uluslararasi dzen ve dnya toplumuydu.

Dnyada Bunalim
1979'un o yaz aylannda JimmyCarter kabinesinden ayrilanlararasmda James Schlesinger de
vard1. Her geyingeriye gittigini,bunun sadece enerji pazarlarmda degil uluslararasi politikada da
olugtugu gzlendiginden Birlegik Devletler'in konumuna da zlerek, morall bozulmuy halde
Washington'da bir veda konugmasi yapmak istedi. Su konugmada duygularmi tipkidrt yll nce
GeraldFord onu Savunma Bakanhgl'ndan ekilmeyezorladigt gnk gibi ekinmeden a1klaya-
caktl. O gn, her zamankinden daha sakin olarak konugmaya haz1rlandi. Niyeti bu defa copturu-
cu ve uyanc1 bir slpla konugmakti. Ilk nce Winston Churchill'in Birinci Dnya Savagi tarihi-
ni anlatan Dnya Krrikitabma atif yapt1. Bu kitabm bazi sayfalarmda ChurchillIngiltere donan-
masmi kmrden petrole dndrmek iin girigtigi mcadelelerden sz ediyor, Iran'dan gelen
petrole baglmli olmanin risklerine kargin bunu nasil yaptigim anlatiyordu. Simdiaradan altmig
yll gemig,bu risk bir gerek olmugtu.
Schlesinger konugmasmda gyledemigtir: "Bugn, Churchill'inyarim yzyll nce tammla-
di L dnya krizini ok daha.byk boyutlarda yaamaktayiz. Bu kriz petroln getirdigi sorunlar
yznden gimdiok daha byk ve kapsamhdir. yleanlagillyorki eger varsa bile, bundan kur-
tulmanin aresi ok zorludur. Politik bir karardan, politik istikrars1zhktan, terrist hareketler ve-
ya byk teknik sorunlardan dogabilecek herhangi bir duraklama son derece ciddi ve tahripkr
sonular getirebilir... Enerjinin gelecegikaranliktir Ye nmzdeki on yll iinde daha da karan-
hk olmasi olasidtr." leridekignlerde Schlesinger bu konumasina deginirken "Ben asimdabir

653
moral bozucu degilim" demigtir. Ne var ki o gnn kogullan linde durumu kurtarmak iin ya-
pabilecegi bir gey yoktu. Bu nedenle o gn bu grgleriifade ettikten sonra, biraz da kurtulugun
verdigi gnl rahathgiyla, devlet grevinden aynldi. Bundan kisa bir sre sonra, Schlesinger'in
konugmasmda yansittig1karanlik tablo, batihlann gelecegihakkmdaki szler,diger kipilerin Ba-
ti'nm kmesidiye niteledikleri geyler birer birer gereklegecek,ok daha karamsar, kertici
anlam kazanacakti.

654
 34
"Gidiyoruz"

4 Kasim 1979 gn Washingtonsaatiyle sabahmsaat nde, BirlegikDevletler'inTahran Eli-

ligi'nde meslek memuru olarak g0revli-Elizabeth Ann Swift,Washington DC Digigleribinasmin
yedinci katinda Komnikasyon blmnn can daman sayilanOperasyon Merkezi'ni telefonla
arad1. BayanSwift'insyledikleri telefonunWashington ucundaki yari uykulu memurlan telag-
landirmig, harekete geirmigti.Tahran saatinegresabahinepeyce ilerlemig bir saatinde telefon
eden Swift, ayak taktml gen ranlilar'dan olugmuy byk bir grubun zorla elilik bahesine glr-
digini, binayl kugattigim ve diger binalara da girmek iin zor kullandigmt rapor ediyordu. Sir bu-
uk saat sonra bir kere daha telefoneden Swift bu defa saldirganlann eiiligin bir blmn ate-
geverdigitiibildiriyordu. Daha sonra, aradan yarim saat getiginde bir kez daha telefonasanlan
Swift, bu defa saldirganlardan bazilarmm odanin digmdaki iki silahsiz Amerikall'yl lmle.tehdit
ettigini, elilikmemurlari aresizlik iinde tranhkmetinden bir yetkiliyletelefoniletigimi kur-
maya aligtiginda kaplya dayali masa ile kanepeyi itip olis iine dald]klanm, gu stradada Ameri-
kalilar'm ellerini baglamakta olduklanni rapor etti. Telefonun br ucunda kendisini gokhalinde
dinleyenlere bu durumu bildiren Swift sogukkanliligtelden birakmaylp gayet profesyonetce dav-
ranmig, olan bitenleri sknetle antatmigt1.Telefonla verilen rapor gmlegine Humeyni'nin res-
mi iligtirilmig gen bir Iranli'nmodaya dalip Swift'in elindentelefonukapmasmakadar bylece
devam etti. Son sz olarak Swift "Gidiyoruz"demigti, Daha sonra o da diger Amerikalilar gibi
rehin alm1pgzleribagli olarak bagka bir yere gtrld. Telefon bylece odada hi kimse olma-
digi halde, uzun bir sre aik kald1.Sonra o da kesildi.
Sahdneminde Amerikan Eliligi'nde bin drt yz personel varken, sonradan personel sa-
y1s1altmige indirilmigti.Altm1; dtt kipilikbu ana kadronun hepsi kalabalik, klhanbeyi, vah-
i bir partizan grup tarafmdanrehine olarakalinmigtir.Bunu yapanlar sonradandnyaya "gren-

ci" olarak tanit11di.Amerikalilar'dan bazilan sonradanserbest birakilmig,ellisi ise rehin tutulma-

yl srdrmgtr. Bu stralarda ran'da rehin alma krizi salgin hale gelmig, ikinciPetrol Sokudaha
da jeopolitikbir Radroylayeni bir dnemin kapismi amigti.
Rehin alma olayinigerekleptirenlerin asil hedefi Mtihammed Pehlevi ve onunla dostluk
kurmuy olan Amerika'da odaklanmtyt1.Muhammed'in babasi Riza Sahda bir vakitler ayni du-
rumla kargilagmig,ancak o Gney Afrika'da srgn olarak sigmachkbir yer bulabilmigti. Oglu
Riza iin durum ayni degildi. O srgndekignlerini modern bir Uan Hollandall gibigeirmig-
tir. Riza kendisine hibir limanda Siginacak yer bulamamtytir. Sanki bir lanete ugramig, sonsuza
dek oradan oraya srklenmeye mahkm edilmigti. Misir'a,Fas'a, Bahama Adalar1'na ve Meksi-
ka'ya gittiysede bunlardan hbirinde kabul grmedi ve srekliolarak kalmasmaizin verilmedi.
Herkesingznde istenmeyen, apagt tabakadanbir parya, dnyanm sempati duymadigt bir kigi
olmutu. Ayrica, hkmetler Sah'ayakmlik gstererek ne zaman ne yapacagi belli olmayan
Iran'mfkesini zerlerine ekmektenkammiglardir. Birka yll nce. Sah'agsterilenonca ilti-
fattan, occa pohpohlama ve yardakiliktan, endstri lkelerinden ziyarete gelensaygidegerbag-

655
bakanlar ve bakantardan, dnyamn drt bir yanmdan Sahnnde egilip reverans yapan gl-
lerden ortada hibir iz kalmamigt1. Sanki bunlarm hibiri yaanmamigti. Bu ara, igleri daha da
ktlemek istercesine, Sah'amusallat olan kanser ve daha bagka rahatsizliklar vcudunu kemir-
meye baglamigti. Burada, dikkate deger bir olaya deginmek yerinde olur. st dzey Amerikall
yetkililer Sah'mciddi gekildehasta oldugunu ancak 1979Eyllay1sonunda, iran'danzorla 1ka-
nldigi tarihten sekiz aydan daha uzun bir sre getiktensonra grenmigtir. 18 Ekim'den evvel
de hastaligm kanser oldugunu anlamamiglardir. Carter Sah'mtibbi tedavi iin BirlegikDevlet-
ler'e girmesine izin vermemig, bu konuda israrh davranmigtir. Ancak aylar getiktensonradir ki,
ynetimin girigimiyle uzun grgmeve tartigmalarsonunda,Sah'm bu lkeye gelmesineizin ve-
rilmigtir. Bu, Henry Kissinger'in etkili kampanyasi, John McCoy,DavidRockefeller ve digerleri-
nin abalanylagereklegmigti. ,Sah New York'a 23 Ekim'de geldi. New York Hospital, Cornell
Tip Merkezi'ne takma bir isimle, Birlegik Devletler DigigleriMstegan David Newsom adiyla
kaydedildi. Mstepar bundan olduka tedirginolmuytu. Yine de Sah'mhastanede oldugu ok
abuk anlagilmt; ve evreye yayilmigt1.
Birka gn sonra, SahNew York'ta tedavi grrken Carter'm ulusal gvenlikdamgmam
Zbigniew Brzezinski Cezayirihtilall'ninyirmi beginci yll kutlamalarma kattlmak zere Cezayir'e
gittL Burada iran'myeni BagbakamMehdi Bazargan'la ve hkmetin digigleri ve savunma bakan-
lanyla tampt1.Aralarmda geen konugmada konu dnp dolagip BirlegikDevletter'in yeni dogan
ran'lanasil bir iligki kuracagma geldi.Brzezinski grgn belirtti ve 1srarla BirlepikDevletler'in
Iran'agirigilenfesat hareketlerine karigmamasi, yahut da bu hareketleri desteklememesi gerekti-
ginisyledi. Bazargan ve bakanlari ise Sah'mAmerika'ya kabul edilipiniprotesto ettiler. Sah'1 mu-
ayene edecek doktorlarm iranliolmasi gerektigini,s adece onlarm Sah gerekten hasta m1yoksa
bir fesat hareketini rtmek iin hasta numarasi mi yaptigim anlayabilecegini ifade ettiler.
Cezayirtoplantisma ait haberler basmda byk ilgi uyandtrmig, Sah'mAmerika'ya geldigi
haberini glgelemigti. Bu haberler Bazargan'm teokratik ve agin radikal rakiplerini oldugu kadar
gen militan radikalleri de alarma sevk etmigti. Onlarmgznde Sah dgmandi ve hainlerin
bir
bagiydt. Sah'm BirlegikDevletler'deki varhgi 1953 yllmm anilanm bir kez daha tazelemig,Mu-
saddik'm dgg, Sah'inRoma'ya kaig1 ve sonra muzafferbir gekilde yenden tahta d'ng bir
kez daha belleklerde tazelenmigti.Ayrica iran halki BirlepikDevletler'in yeniden bir darbe girigi-
mi yaptirip Sah'1 tekrartahta getirmesinden korkuyordu. Ne de olsa "Byk Seytan" dedigi Bir-
legik Devletler akla hayale gelmezen kt msibetleri bile gerekleptirmeye yetenekli bir yapi-
daydt Aynca Bazargan'm, Byk Seytan'm bagajanlanndan biri saydiklan Zbigniew Brzezinski
ile, daha SahNew York'a geleli henz bir hafta olmugken, glzlice konugtuklanm da duymuglar-
di. Acaba bundaki ama neydi?

Amerika'ya lm
Amerikan Eliligi'ni iggal iin gereken sebep ve bahane ite bu kogullar altmda hazirlanmtytir.
Belki baglangita niyet iggal degil, oturma eylemiydi; ancak ok gemeden oturma eylemi iggale
nnde
ve kille halinde adam ka1rmaya dngt ve garip bir panayir grnm aldt. Eliligin
toplampteyp kaseti, ayakkabi, gmlek,gapkave kaynamig geker pancari satan saticilar bu gr-
nm tamamlayanparalardl. ggalciler elilik telefonunacevap verirken "Burasi casuslar yuva-
si" diyecek kadar ileri gltmigti. Anlagildigma gre Ayetullah Humeyni ve yakm evresininbu
planli tecavzdenhaberleri vardi ve hatta saldmyi yreklendirmiglerdi. Bu durumdan yararlan-
d1klan, iggali kendi amalari iin kullandiklan da apatk ortadayd1. Eu yeni bunalimi Bazargan
ve Bati ile iligkisi olan diger kigileri d1plamak, kendi glerini ortaya koymak ve Humeyni'nin
"Amerikan hayram kokugmuy beyinliler" dedigi kargitlarmi silip sprmek ve bylece teokratik
rejimin gereklerini yerli yerine koymak amactyla kullanmiglardtr. Btn bunlar tam anlamiyla

656
 gerekleginceye kadar, yaklagik on beg ay rehine krizi srdrlmgt. Bu sre tam olarak 444
gndr.Art1k her sabah Amerikalilar "Rehin Tutulan Amerika" haklanda bir.yazi okumaya ahy-
migtl. Amerikahlar her aksam televizyonekranlan bagma geip, isyancilarm koro hallnde tekrar
tekrar syledigt "Amerika Tutsak Almdt" slogamm dinlemeye zorlanlyordu. Rehinalman Ameri-
kahlar't konu eden ABCTelevizyonu gec'eprogramlanyla seyirci tirajmdaJohnnyCarson'un To-
night Show'una baanh bir rakip kesilmigtL
Rehine krizi ashnda ok gl bir mesaj vermigtir. 1970'lerde, dnya pazannda gcn yer
degigtirme olay1globalpolitikadacereyan eden daha byk bir dramm sadecetek bir parasidir.
Mesa] BirlegikDevletler ve Bati'nm gerekten dge ge tigini,savunmanoktasma geldiginive
anlagildigina gre ekonomik veya politik olsun, 1karlanmkoruyamadigim duyurmutur. Car-
ter'm rehin alma olayindan iki gn sonra kisaca zetledigi gibi "Amerikalilar'i aikgzllkleriy-
le gafil avlamiglardi." Aynca, huzursuzluga sebep olan sadece randa degildi. Birlegik Devletler
kendisini blgeden ikarmak isteyen birok Ortadogulu kargitlarmm saldirisma maruzdu. Daha
- sonra, Suudi Arabistan'a ve bu lkenin Bati ile baglanna piddetlekargi yedi yz kadar silahh ra-
dikal, Mekke'deki Byk Camii ele gegirecekti. Bu olay bir ayaklanmamn lk perdesi sayllmigtir.
Daha sonra bu igi yapanlar camiden zor ikarilmigti. lleriki gnlerde artik yeni bir
.kullanarak

ayaklanma olmamigsa da bu olay tm Islamdnyasinda dalga dalga yayllmig,goketkisi yapmig-

tir. Sonradan arahk baglarmda Suudi Arabistan'm dogu kismmda petroln can daman olan Al
Hasa'da bir giiprotesto gsterisi oldu. Bundan birka hafta sonra, yine arallkta bu defa ok dra-
matik ve daha byk bagka bir gokyagandi. Sovyetler Birligt fran'mdogu kompusu olan Afganis-
tan'i iggal etmigti. Bu olay hem Krfez devletlerini hem de Batt'y1derinlemesine sarsmigtir. Eu
olay,ok kipinin anladigt gibi Rusya'nm bir buuk yz ylldir hayal ettigi Bati'ya dogru ilerleme
azminde hl kararli oldugunu kanitlamigtl. Simdi Ortadogu'daki yagmadan mmknoldugun-
ca ogunu ele geirmek ve kendini bu konuma ayarlamak iin Bati'dakikarmagadan yararlani-
yordu. Rusya artik eskisinden ok daha cretli kesilmigti.II Dnya Savagi'ndan bu yana kom-
nist blok tarafindabyk boyutta askeri kuvvet kullanan ilk devlet Rusya'dir.
Sovyetler'inbu hareketine Bagkan Carter 1980 Ocak ayinda, sonradan Carter Doktrini de-
nen duyurusuyla cevap verdi. Bu doktrinle Carter gunu 80ylemigtir: "Dururnumuzu a1k seik
belirtmeliiz. Surasi iyi bilinmelidir ki Krfez blgesinin kontroln ele geirmeye ynelik d1;ar-
dan gelebilecek herhangi bir girigimdogrudan dogruya Amerika BirlegikDevletleri'nin yagamsal
1karlarmayneltilmig bir saldirl sayllacaktir." Carter Doktrini Amerika bagkanlannin teden be-
ri, Harry Truman'm 1950'de Ibni Suud'a yapt1gtuyandan bu yana sylediklerini bir kez daha,
ancak bu defa daha aik olarak yinelemig bir doktrindir. Tarihi sonulan a1smdan 1903 Lans-
downe Beyannamesi'yle benzerlik ta1r.Hatirlanacagi gibi Lansdowne Beyannamesi'yle gnn
ngiltereDigigleriBakarli Rusya'y1 ve Almanya'yi ran Krfezi'nden ekilmeleri iin uyarmigt1.
Carter, bagkanllglnm ilk yih olan 1977de, Sah'1boyun egmeye zorlayan, flyatlan ykselt-
meme taahhdn yerine getiren adam olarak petrol dnyasirida byk sayginhk kazanmigt1r.
Bu yillarda halk ona Sah'1 evcilleptiren, onu flyatlar zerine atlayan atmacadan dn vermeyi se-
ven bir gvercine dngtren sihirbaz gzyle bakmigtir. srailile Misir arasmda Camp David
Anlaymasi'mn mhendisligini de o yapmigtl. Ne var ki artik btn bu icraata glge dgecekti.
ah diglanmigti; iranhtilali1979 petrol paniginin kivilcimim tutugturmutuve artik Carter Bag-
kanligi ran'dakiher olayda lanetleniyor, Tahran'da
"grenci"
adlyla yaayan militanlarca, Bag-
kan Carter politik anlamda pahsentutsaksaythyordu.
Rehineler almdiktan sonra, gnleri sayili olan Sahve refakatindekiler arabuk Ameri-
ka'dan aynlmaya hazirlandi. Aynligtan evvelki son birka saati bl.rAmerikan Hava ss'nde,
pencereleri demir parmaklikla rl bir psikiyatri koguunda i1er aan bir yalmzliga terk edil-
mig olarak geirdiler.Buradan Panama'ya ve sonra da tekrar Misir'a gittiler. Misir'da, artik t-
kenmig olan Sah1980 Temmuzu'nda, Tahran'dan aynhgmdan bir buuk yll sonra lmgtr. Bu-

657
na hi kimse alding etmemigti. Kazak tmeninden bir subaym oglu olan Muhammed Pehlevi
lmnden nceki gnlerde artik olup bitenlerle ilgisini tamamenkesmigti, Rehine olayma, pet-
rol pazarmdaki panige ve bir zamanlar o kadar nemli rol oynadigi uluslararasipetrol oyununa
artik aldmg edecek durumda degildi.
Rehine olaymdan hemen sonra Carter bu olaya tepkisiniBirlegik Devletler'eithal edilen
Iran petrol zerine ambargo koyarak ve ran'aait Amerika'daki mal varliklanm dondurarak
gsterdi. ranltlarda kargi tepti gstererek franpetrolnn herhangi bir Amerikan firmasma ih-
racm1yasaklad1. Carter ceza araci olarak ilk etapta sadece ithalat yasaklamasini ve dondurma
mekanizmasmi dgnmgt. Amerika'daki hesaplanmn dondurulmasi Iran'1fena etkilemesine
kargin petrol ithal yasagt hi etkilememigtir. Etkilememekle beraber yine de bu yasaklama petro-
ln dnyaya dagitimmda yeni bir ayarlama gerektirecekti. Bu yasaklamayla dagtim yollan bs-
btn tikanml; ve spot markete fiyatlarm ilginca ykselmesine neden olan daha ok ahci gel-
migtir, Bazi sevklyatlarin varili kirk bey dolardan satildigi olmuytur. Iranlilar'agelince onlar pet-
rollerini biare Japon ticaret girketlerine varili elli dolardan satmigtir. Petroldeki bu yer deglytir-
me, rehin alma olayindan sonra pazarda gzlenen genel endige ve stresi bsbtn krklemigtir.
Su durum hi bitmeyecek gibi grnen panik petrol alimmt ve fiyat zamlarun bsbtn yukan
ekmigtir. Byk girketlerden bir yneticinin aci act belirttigi gibi "Bu partlariinde girketlernor-
malden ok daha fazla stok yapma geregini duymuytu." Stok yapmak, gncel sanayi dilinde
korunmas1" bir anlamda sigorta kabul ediliyordu.
"stokun

Rehine alma olay1daha da kapsamh sonu ve yankilara neden olmutur. Her geydennce,
bagta Birlegik Devletler olmakzere, gc itibarlyle savag sonrasmda siyasi ve iktisadi dzenin
temeli sayllan tketicilkelerin ne kadar zay1f,hatta acir oldugunu gstermigtir.Aynca dnya
egemenliginin gerekten petrol ihracatilarmin elinde oldugunu gstermigtir. Bu, hi degilse g-
rngte byleydi. Ancak petrol pazarmda hkmetlerden daha gl olan bazi kuvvetlerin de
etki ettigi inkr edilemez. Artik kendi ikarlan iin hesap yapma strasl ihracatilara gelmigti.

Panay1r Yeri
Petrol fiyatlanna yapilan zamlar devlet bagkanlan ve bagbakanlann dikkatlerini odakladiklan asil
konu olmayi aylar boyu srdrd. Basin iin de aylar boyu ilk sayfaya basilan haber malzemesi
oldu. Petrol zamlari Suudi Arabistan liderleri iin de byk dg kinklig yaratmigtt. Bir kez daha
alarma kapilan bu liderler gimdipazarda kontrol kaybetmig olmaktan ve zellikle de bu kontro-
ln Libya ve ran gibi militan ve uzlaymaz iki rakibe gemesindenkorkmuglard1. llgm bir hizla
ykselmekte olan fiyatlann kithk, depresyon hatta tahribatyaparak dnya ekonomisini tehdit et-
tigi ve sonugta kendi refahlarim olumsuz etkileyeceg kamsma varmiglardi. Suudi Arabistan'in
ekonomik geleceginin Mekke'ye akm eden hacilarca saptandigt gnler artik ok gerilerde kal-
migt1.SimdiRiyad'm nem verdigt tek konu dnyada faiz oranlan, enflasyon oranlan, byme
oranlari gibi degigen orantard1. Suudiler'inbir bagka korkusu da kendi konumlarinm bir bagka
ekilde zarar grmesi, flyat zamlarmin petrole olan gveni sarsmastydi. Bu, OPEC petrolyle
aradaki yangmay1 bsbtn kizigtirir, aynca alternatif yakitta geligmeyihizlandirird1. Bu, yirmi
birinci yzylla kadar yetecek dev petrol rezervlerine sahip bir lke iin ciddi tehdit demekti.
Suudiler grnrdeki bu karanhk tabloyatehditle kar111k verdi. Yamani derhal harekete
geerek fiyatlarm nn kesmek iin bir program uygulama fikrine yanapti ve bu konuda batili
liderlerden daha ileri giderekbir ahingihi bu fikre sanldi. Petrol zaranna satarak diger ihracat-
ilarla kargilagtigmda parayi sokaga atar gibi grnme pahasma da olsa Suudiler kendi resmi fi-
yatlarmi apagiya indirdi. Bir yandan da ykselmekte olan flyatlara misilleme alarak kendi re-
timlerini artirdilar. Amalari a1kve netti. htiyatan fazla petrol fiyatlann indirilmesi iin baski
aract olarak kullanmak. Ancak bunun sonulan epeyce ge hissedilmigtir. 1979 Ekim ortalann-

658
 da, Libya ve ran'myeni zamlaryapmasi zerine Yamani "Her
geyzerinde kontrolmz kay-
bediyoruz" diyecekti. "Bundan faziastylamutsuzluk duyuyoruz. Bununbyle olmasim istemez-
dik." Bu tarihten birka hafta sonra rehin alma drammm baglangic1 yaganacakti. Yerini sonradan
degigtirmigbunallmli bir pazarda, Suudiler'in misilleme nlemlerine kargin petrol fiyatlan arka
arkaya birok kez zam grecekti. Su durumda istikrar saglamak mmkn olabilirmiydi? Bu 50-
runun yamti iin gzler 1979 Aralik aymda Caracas'ta toplanacakelli beginci OPEC toplantisma
evrildi.
1940'lardaPablo Prez Alfonzo'nun Venezuela'da petrol bakam oldugu ilk gnlerde Cara-
cas'm gney tarafmdakitepede geker kamtgi yetigtirilirdi. O zamanlar burasi geker kamigi tarla-
siydL
Simdiise burada grkemlibir uluslararas1otel olan Tamanaco Oteliinga edilmigti.Eskiden
kalmig bazi kisimlan, yeni ilave edilen tesislerive otel digmdaki muhtegem yzme havuzuyla bu
otel geligenVenezuela petrol endstrisinin sembolik bir amtiydl. Petrol iin Caracas'agelenlerin
tam kalacaklari yerdi. Bu defa da OPEC petrol bakanlart burada toplanmigti.Gndemde, art1k
tam bir 1kmazagirmigolan OPEC flyatlart yapismin istikrara kavugturulmasi, flyatlarm her l-
kede aym dzeyde tutulmasivardi. SuudiArabistan'in gncelresmi flyati varil bagma 18 dolar-
di. tekilkeler ise varil bagma 28 dolara kadar iktyordu. Spot flyatlar ise 40-50 dolar
arasm-
dayd1.Toplantidan evvel Suudilerkendi petrol flyatlarinda varil bagma 6 dolar zam yapacaklan-
ni, flyati 24 dolara ikaracaklano duyurdu. tekilkelerin petrol flyatt ok daha yksek oldu-
gundanonl;1rmda indirim yaparak tek bir fiyat zerinde anlagma saglanacagini planlamigt1.Ne
var ki bu plan yrmedi. Tersine, iranlilarkendi petrollerine yeniden5 dolar zam yaptilar. By-
lece, 1950'lerden beri her zaman oldugu gibi bu defa da Suudi Arabistan'la irari arasmda, hem
de ok daha piddetli bir anlagmazhk olugmugtu.
Suudiler fiyat artiplarmi dengelemek iin senenin gogunu srekli olarak ihtlyatan fazla
petrol retmekle geirmigti. 1979 yalmda, Iran'mpetrol vermemesine karym, OPECretimi ye-
niden gnde 31 milyon varile ulagmigttr;bu 1978 yillkapasitesindengnde 3 milyon varil daha
fazladir. Yine de, ortada bu kadar ok retimi olduguna gre, petroln fazlasi
nereye gldiyordu?
Yamani bu petroln tketiclyegitmediginden,gelecekte petrol retiminin daha da kesintiye ug-
rayacagmdan korkan girketlerin stok yaptigmdan emindi. Bir an gelecek,bu fazla petrol stoktan
ikip pazara srlecek, bu da kamilmaz olarak fiyatlan dgrecekti. Ilerikignlerde Yamani
bunu gu gekildea1klamigtir:"Politik kararlarin
arz ve talebinllahi yasalartm.sonsuza dek igne-
mesi olanakstzdir. Flyatlar iktika talep dgecektir. Bu kural iki kere ikinin drt ettigikadar ba-
sittir."
Tamanaco Oteli'nde Yamani Venezuelalipetrol bakamnm bogalttigi daireye yerlegmig, g-
rgn savunmak iin ne yapacagini dgnmeye baglamigti. Petrol bakanlari da Yamani'yle zel
olarak grgmek iin pg pege onun dairesine girip ileyordu.Yamani onlan bekleyen tehlike
hakkmda bakanlan uyardi. Kendi 1karlarmt kendi elleriyle baltaladiklanm, talebin daha gimdi-
den zaylflama igareti verdigini, sregelen fiyat zamlarinm
"dnya
ekonomisine felaket" getirece-
ginisyledi-.Bakanlarm birkai Yamani'nin grgne katildilarsa da, ogunlukkatilmamigt1.Ya-
mani, OPEC petrolnn yakmda dramatik bir patlama yapacagmi, o zaman onlarin da fiyatlari
korumak iin retimi kismak zorunda kalacagim ve bundan sonra flyatlarm her halkrda,mut-
lak keceginisylediysede kulak asmadtlar. Hatta petrol bakanlanndan biri Yamani'nin herhal-
de pakayaptigim syleyecekti.Bir digeri ise Yamani'nin besbelli uyugturucu aldigim sylemisti.
Bakanlar tam on bir saat Yamani'nin dairesinde konuyu enine boytma tartigtilarsada sonunda ft-
kir birligine varamadilar. Resmiflyat diye hibir flyat saptanmadi. Yamani'nin bikkinlikla syledi-
gi gibi OFEC ve petrol pazan tam bir panay1radngmgt. Su arada teki reticileri uyarmig,
tketicilere ise bir.vaatte bulunmugtu. "ok yakmda petrolde bolluk olacak, o gn geliyor" diye-
rek fiyatlann dgecegini sylemigti.
tekiihracattlar ise bu uyanyi duymazhktan geldi. Sadece kendi sylediklerine inarimayt

659
 srdrdler. ranpetrol bakani "Tann adma sylyorum ki petrolde fazla retim olmayacak ve
fiyatlar dgmeyecektir" diyordu. hracatilarm ogu talebin esneklikten ok uzak oldugunu, bu
negenle tketicilereistedikleri her fiyati kabul ettireceklerini varsaylyordu. Nitekim bu kendine
gvenig,toplantidanhemen sonraki gnlerde Libya, Cezayirve Nijerya'mn fiyatlara bir kez da-
ha zam yapmasiyla kanitlanmig oldu; digerleri de bu lkeleri izlediler.
Karmasalarla geen 1979 yllima son gnlerindeihracatilar ilk dela olarakCaracas'tapa-
zarla iletigimlerini kaybetmigt. Talep gerekten dgmeye baglamig,yeni petrol retimine geil-
mig, panik halinde petrol alimi azalmlytt. Stoklarm hizlandirdigi bu dnemde spot flyatlar da
dgme egilimine girmigti. Bu'ara, Suudiler durup dinlenmeden fazla retim yapmay1 srdrd-
.
ler. tekireticiler ise flyatlan ykseltmekte devam ettiler. Bunlardanbazisi flyatlar1yksek tut-
panik" yaanacagt sylentisiyle glgelendi
"mini
mak iin retimini azaltmigtir.Simdi piyasalar
ve zerinde pek fazla durulmadl. Rehin alma krizi kargisinda Washington Bati Avrupa ve Japon-
ya'mn igbirligiyle ran'akargi genel ambargo ve yaptinm uygulama yollan aramaya baglad1. Buna
ynelik abalarpazarda sinirleri bozmaktan bagka bir ie yaramamigtir.
Daha sonra, 1980 Nisan aymda, rehineler konusunda tam bir krdgme girmig olmanm
sinirliligi iinde Carter idaresi ran'dabir askeri kurtarma operasyonuna girigti.Uak gemisi Ni-
miti.den havalanan sekiz helikopter, ran'daln ortasinda terk edilmig, tecrit edilmig Bir
No'lu l denen yere gnderildi. Plan geregi.helikopterler burada alti adet C 130'la bulugacakti.
Byk aph nakliye uaklan helikopterlere yakit ikmali yapacak, aynca, helikopterlere geecek
hcum ekiplerini de ahp Tahran'a ynelecekti. Su gekildeolugacakekip Amerikan Eliligl'ni ge-
ri alacak, rehineleri kurtaracak ve Tahran yakmmdaki bir havaalanma gtrecekti.Sz edilen
havaalam Amerikan hava gcnn gvenligindeolacaktL
Ne var ki igler hi de planlandigt gibiyrmedi ve her yeyters gitti. ncehelikopterlerden
biri yolda yn bulmayla ilgill bazi sorunlar yznden dgt. Bir bagkasi da mekanik anzalar ne-
deniyle ayni akibeteugradi. Su da yetmiyormuy gibi, gecenin ortasmda, iinde kirk drt kiginin
bulundugu otobs dahil adet ranaraci Amerikan uaklarmm ok yakimndan geerekonlan
grmgt.Daha sonra kopan, gzlerikr edici bir kum fittmasinda saglam kalan helikopterler-
den biri, C 130 uagi ile arpigacak, alevler iinde yanacak ve Amerikah grevlilerden birka1
daha bu yzden hayatlarmi kaybedecekti. Tm bu kaylplardan sonra saglam olarak sadece beg
helikopter kalmigti ki bu yetersizdi. Bu grev iin en az alti helikopter gerekiyordu.Eu durum
kargismda Bagkan Carter'in kigiselolarak verdigi emirleoperasyon durduruldu. Ancakbu baan-
sizlik derhal halk arasmda yayilmly, aynca bire bin katilip abartilarakdnyanin drt bir kgesin-
deki iletigim, organlarina yayllmigtl. Iranlilarise Birlegik Devletler'in yeni bir girigimyapacagt
korkusuyla rehineleribirbirinden ayirarak Tahran'da egitliyerlere dagittilar. Rehineleri kurtar-
ma grevininbaansizlikla sona ermesi pazardaki gerilimi byk lde ykseltmti. Eu yetmi-
"panik

yormuy glbi Iran petrol retimi de bir kez daha dgge gemig, sonuta tm bu olaylar
iinde petrol alimim" tekrar devreye sokmugtu. Durumdan yara alacaklan ve baglanna yeni
iin stok yapmayi hizlandirdi.
"sigottalamak"
dertler ailacagt korkusuyla girketlerkendilerini
patlama"
"mini

Genel grnm gerekten karanlikti. Pazarm ortaklaga grgne gre

1981 ilkbahanna kadar son bulacakti. OPEC'in Uzun Vadeli StratejiKurumu bir plan yaparak
petrol flyatlarinda yllda yzde 10-15'lik bir artig yapilmasini, uygulamada gncel tabandanyola
ikilmasmi nerdi. Bu beg yll sonra varil bagina altmigdolar almak demekti. Gnn i karartici
kogullart altmda bundan gpheetmek iin ortada bir sebep yok gibi grnmgt. Rehinekurtar-
ma girigiminin fran llerindeflyaskoylasonulanmasinda beg gn sonra, Senatokargisinda.ifa-
de veren Merkezi Haberalma Tegkilati direktr gu szleri syleyecekti: "Politik aldan en
nemli konu, enerji iin verilen savagm ne derece kt olabilecegidir." O gnn karamsar ruh
hali 1980 yaz mevsiminde Foreign Affairs'de yayimlanan kge yazisinda anlamli bir baghkla yer
almigtl. "Petrol ve Bat1'nm kg."

660
 Daha sonra 1980 Haziram'nda Cezayir'de bir kez daha OPEC toplantistyapildi. Suudiler
yine, bu defa Kuveytliler'in de katillmlyla, pazardaki panayir haline son vermek ve fiyatlarda is-
tikrarsaglamak iin ellerinden geleniyaptilar.Ancak bu dela da evvelce oldugugibi hibir sonu-
ca ulaamadilar. Gnceldurumda ortalama petrol fiyativaril bagma otuz iki dolardi ki, bu bir bu-
uk yll nceki flyatin yaklagik katlyd1. Bu top1'antida,Yamani Cezayir'deki otelin lobisinde
"arz
oturup ve talebin yasalanm" dgndg, diger delegelerin kendisini grmezliktengeldigt
bir gn ilk defa olarak bir dostuna iindeki en gizliduygulari a1klam14tir.Tekrar tekrar yineledi-
gi cmle guydu:"oka gzller,ok agzller. Bunun bedelini deyecekler."
Gerek gudur ki petrol pazari yeniden Yamani'nin gelecek hakkmdaki tahminlerininetki-
siyle ve 1980yazmdaki pazar egilimleri ile morali bozulmug olarak bir kez daha kogullara boyun
egme srecine girmigti. Yamani'ninCezaylr'deyken gelecekiin aikladI L sezgiler htzla gerek-
legmeye baglamigti. Stoklar fazla bykt. Ekonomidedaha gimdidenbelirgin bir gerilemegzle-
niyordu. retimflyatlan da talep de tketici lkelerde dgge gemigti. Stoklar ise gigkinligini
srdrmekteydi. Sirketler petrol pazarda zararma satmaktansa, ok pahah oldugu halde sper
tankerlerdestoklamayl yegliyordu. Artik kontratlardan kama sirasi alicilara gelmigti. OPECpet-
rolne gsterilen talebin dgmekte oldugu da unutulmamahdtr.Aslmda eyll ortalarmda birka
OPEC lkesi fiyatlarda istikrar iin g0nll olarak retimlerini yzde 10 kismayi kabul ettiler.
O stralar OPEC'in kurulugunun yff minci yill yaklagmak zereydi. Yirmi yn gibi kisa bir za-
man srecindehemen bir hken byyp bugn dnya ekonomisinde muazzambir varhk hali-
ne gelmig bu orgalilzasyon kasim ayinda kurulugunu byk trenlerlekutlamaya hazirlanlyor-
du. Bunun iin zel bir komite kurulmug, uzun sredir bu konuda aligmayabaglamigt1.nce
OPEC'inresmi tarihesineait film gsterilecek, bu byk olaya beg yz basm mensubu davet
edilecekti. Kutlama yeri OPEC'in 1960'ta ilk kuruldugu kent olan Bagdat idi. 1980 ylli Eyll
ay1mn 22'nci gn sabahl OPEC lkelerinin kendilerine gvenenpetrol, maliye ve digigleriba-
kanlan Bagdatkutlamalanm planlamak iin Viyana'daHabsburgSaray1'nda bir araya geldiler.
Ancak toplandlgLndan birka dakika sonra ortaya lkankarigiklik,lke ve karmaa iinde toplan-
ti aik olarak yapilamamig,kapah kapilar ardmda srdrlmgt.
Bunun nedeni daha pimdiden Bagdat'ta bagka bir geylerinplanlanml; oluguydu.

ikinci Kasidiye Savagi: Irak'la ranKargi Kary1ya

Bakanlann Vyana'yayerleptigi gn Irak savag uaklari, hibir uyarl yapmadan, Iran'da on iki ka-
dar hedefe saldiri dzenlemig ve Irakli savailar IranKrfezi'ni bir kez daha sarsmig, aynca pet-
rol durumunu yeniden 1kmazasokarak, nc bir petrol gokutehdidi yaratmigtir,
22 Eyll tarihindennce de Irak ve fransmirl boyunca ufak tefek olaylar oluyordu. Aslin-
da geen nisan ay1ndanbu yana bir savag olasthgl giderek gndeme oturmugtu. Irak ile fran ara-
smdaki dgmanlik yeni bir gey deglldi ve uzun sredir varh Lm srdryordu. Bazilarma gre
bu mcadele, kk be; bin yll nceye uzanan anlagmazhklarin son gnlere kadar varligim koru-
muy bir uzantisiydt Bu anlagmazhk uygarligtn begigi sayllan verimli topraklarda, gimdimodern
Irak olarak bilinen Mezopotamya ve modern Iranolarak bilinen Elam'da,Irakli ve iranhaskerle-
rin birbirini bogazlaylp kihtan geirdigi gnlere kadar uzamr. Byk ve ganliUr gehrinindtt
bin yll nce Elam askerlerince- ele geirilip tahrip ve yagma edilmesinden, "panldayan
bir dag
kadar yksek duvarlarmm" yerle bir olmasmdan sonraki sahne, gu dizelerle aci acl yansit11migti:

evrede
sailmig yatan
,

mlek
paralari degil
insancesetleriydi!
Duvarlar athyor

l
 Kapilar ve yollara
Cesetlersaihyordu!
Ziyafet yeri yan sokaklarda
Yere sailmig
Vcutlar vardi.
Tiple kar taneciklerigibi
Gnegte kayboluyorlardi. .

Drt binyll nce yaganmigOlan bu sahnenin bugn, bir taraftaMezopotamya'nm varisleri,

teki tarafta Elam'm torunlanncayaatilan aym sahneyle,aym bataklik blgede aym kavrulmuy
ve yarik topraklardakisahneyle benzerlik tagimadigimsylemek.mmkn mdr?
Savaa yol amig kipiler etnik ve dinsel, politik ve ekonomik, ideololik ve kipisel bir avu
rakipler grubuydu. Ama Krfez'de stnlk mcadelesiydi. Savagmasil nedeni milli olugumu
- tamamlayamamigolmanin getirdigigvensizlik ortamlydi. Eu blgede I. Dnya Savagi'ndan
sonra keyfi birtalom yollarla yeni yeni tretilipbunlar, eski Osmanliimparatorlugu
"milletler"

haritasi zerinde smirlanizilerek toprak sahibi yapilmigtir. atigmamn can alici noktasi kesin-
likle yapay olarak saptanan bu cografyadir.
ah,Bagdat'ta iktidara ilk geldigi 1968 yllmdan itibaren Baas relimiyle atigmahalinde ol-
mugtur. Bu iki lke, ran'laIrak arasmda en nemli anlagmazliklardan biri frak'tan kivnlarak
akip gelen iki nehrin, Dicle ve Firat'm ve Iran'dangelen birka nehrin birlegmesinden olugmuy
bir nehir ve delta olan Sattl Arap iki lke arasinda 120 millik bir smir grevig-
Arap'tir. Sattl
ryordu. Su nebrin deltasi, Abadan petrol rafinerisinin bu delta zerindeki amurlu dzlkte
kurulmuy olmasi nedeniyle iraniin ok yagamsal nemdedir. Ancak yine de fran'a ait degildir.
attl Arap deltasi, Irak iin de denize ailan tek blgesi oldugu iin zel ve yagamsal nem ta-
ir.Irak'm tm klyt geridisadece yirmi alti mil uzunlukta idi. Iran'mkiise bin drt yz mil uzun-
luktaydi. Irak'm ana liman kenti olan BasraSattl Arap'm yaklagik elli mil yukansmdaydi ve ay-
nca sig oldugu ve birikinti yaptigt iin sik sik taraniptemizienmesi gerekiyordu. Bu nedenle Sat-
tl Arap zerinde stnlg ele geirmek zamanla iki lke iin ok byk sembolik nem ka-
zand1.Aynca her iki lkenin petrolle iligkili yardimci malzeme denebilecek arazi, pompalama is-
tasyonlan, rafineriler, boru hatlari, yklemetesisleri,stok tanklarigibi geyler o veya bu gekilde
hep SattlArap evresinde yogundu. ncekiylllarda Sahisabetli bir davramgla nehir.trafigine
alternatif olarak boru hatlan yaptirmigti. Aynca sper tankerleriniglevini yapabilmesi in Harg
Adasi'nda bir aik deniz ykleme terminalide kurdurmutu. Irak ise Suriye ve Trkiye'deki bo-
ru hatlarmin yerli yerinde-durmasma karyin petrolnn byk kismm1 SattlArap'm dar gei-
dinden ve-yakin evresindengeirerek ihra edlyordu.
Sahve Baash militanlar l 975 Cezayir Toplantist'nda egitliyakmmalarmi zmglerve an-
lagma Irak adinaSaddamHseyin'in imzasindan geerek resmileptirilmigti.Ashnda bu anlagma
iran'm lehineydi. Bu anlagma ile Irak kirk yillik Israrmdan vazgegmig ve iki lke arasmdaki sini-
nn nehirin dogusunda, yani Irantarafmdaoldugunu kabul etmiglerdir. Aynca iran'mdeniz ula-
im1yla ilgili kanahn
orta noktasmm fran'aait olmasi istegini de kabul etmigtir.Buna karg1hkSah
da Irak'a son derece muhta oldugu bir gey vermigti. Sahalay edercesineKrtler'e yapmakta ol-
dugu olduka byk yardimi kesti. Krtler toplamfrak nfusunun yzde 20'den fazlasmi olug
.
turan etnik bir gruptur.O gnlerde bagimsizhk ve milli kimlikleri iin Baas Partisiile amansiz
bir atigma halindeydiler. Ayrica bu atigmayi Irak petrolnn ogunun bulundugu blr blgede
yaplyorlard1. Sah'inKrtler'i feda ederek Baas rejimine gkran borcu olarakverdigi bu byk
kar1hkbelki de Baas rejiminin Bagdat'ta varhmi devam ettirmesi in tek areydi. Bagdat hi
vakit kaybetmeden ran bildirisinin Cezayir'e ulagmasindan sadece alti saat sonra Krtler'e kargi
saldin dzenledi. Bundan yll sonra da, 1978'de bu defa frak, Iran'aolan gkran borcunu -

662
deyerek Sah'mistegiyle on drt ylldir Irak'ta srgnde yaayan Ayetullah Humeyni'yi Irak'tan
kovdu. Ancak ileride olacaklannigigt altmda, bunun Iran iin hi de hayirh bir ltuf olmadigt
sylenebilir.
Humeyni ahsen,de Irak rejimine kargi kinle doluydu ye onlarm elinde grdg muamele
nedeniyle intikam ategiyle yamyordu. Dgmanhgl Bagkan Saddarn Hseyin'de odaklanmigt1.
Hseyin'in bir dzenbaz olarak Baas fesatmda kendini bir kahraman yaptigmdan kugkusu yok-
tu. Aslmda Baas hareketi iki Suriyeli entelektel grencinin 1930'lu.yillarbagmda Paris'te ni-
versitede okurken kurdugu Arap grenciBirligi'nin geligtirdigi bir harekettir. Kuruldugundan
on yll kadar sonra da grenciler Sam'da Baas veya
"rnesans"
denen partiyi kurdular. Baas mili-
tarist Pan-Arabik bir partiydi ve amact Arap uluslanm birleptirmekti. Eu parti Batt'ave emper-
yalizme kargiolan bir partidir. Su partinin ideolojisine ve arzulanna inanmig, onu tam anlamiyla
kucaklamig kipiler kendileri gibi dgnmeyen muhaliflerine ve kendi gruplarmdanolmayanlara
kargi tam anlamtyladgmandir ve dgmanliklarimn simn yoktur. Hedeflerine ulagma yolunda
dehgete bagvuturlar. Zamanla Baas Partisi giderekikiye blnd ve bunlardan biri Suriye'de,di-
geriIrak'ta iktidan ele geirdiler. Aym amala yola iktiklan, kaynaklan ayni oldugu halde, bu
iksi zamanla stnlk iin birbiriyle loyaslya mcadele eden, uyugmasi imknstz iki ayn kanat
haline geldiler.
Saddam Hseyin'in babasi, Hseyin dogmadan hemen nce 1937de lmgt. Hseyin
bydke Baas dnyasmin agin milliyetilik ruhunda ve dehgetinde kimligini buldu. Kesin ola-
rak etkisi altmda kaldigt kigi Saddam'i byten ve ona hamilik yapan amcas1 Hayrullah Tal-
fah'dtr. Snni Arap azmliktan gelen ategli bir milliyeti olarak Talfah Avrupa kltrne karginef-
retle doluydu ve bu kltr lanetliyordu. Amca ve yegene davramplannda yol gsteren, oban
ylldizligi yapmig kigi 1941 RapidAli darbesinin bir vakitler Nazi yanlisi olarak tanman gahsiyeti,
aym RapidAli'dr. Darbe Alman uaklannm ngilizkuvvetlerine saldirdigt strada yapilmigtt. Bir
ingilizuagmm kadm ve ocukyolculanlkeden tahliyeetmek amacl ile uaga ykledigi strada
Irak darbe kuvvetlerinin bu uaga ateg amasi kargismda ngllizkuvvetleri de onlara hcum
edince darbe baansizhklasonulanmig ve durdurulmugtu. Talfah da bu harekete katilmig oldu-
gundantutuklanarakbeg yll hapse mahkm edilmigti. Eu olay onda sonsuz bir ac1, burukluk,
pigmanhkve nefret yaratmigti. Bu duygularml babasiz byyen yegenine.de agilamigttr.RapidAli
darbesi Baas hareketinin merkezini olugturan bir efsanedir. Saddam Hseyin de dogup byd-
g kasaba olan Tikrit'in kltryle yogrulmutu. Eu kltr Irak'm milli kltrne uzak kalmly,
onun yerine ln sert karakterine uygun geligmigbir kltrdr. Tikrit'in l.yaamidegerleri
phecilik, gizlilik, srpriz ve hedefe ulagmak iin katiksiz bir g kullanma gibi duygulardi ve-
Hseyin de bu duygulari soluyarak yagamigti.
Saddam Hseyin daha ocuk denecek yagta, Nasir'm 1956 Svey; zaferinin karmagall ve
cogkulu gnlerinde Baas Partisi'ne almdl. O gnden sonra her zaman Nasir'a zg 1950'llyllla-
rm anti emperyalist sylemine sanlmigtir. ilk cinayetini partiye kattlir katilmaz Tikrit'te yerel bir
politik gahsiyetildrerek yaptirdigL sylenir. Baas dgncesine olan bagl1hgtsanki mhrle ts-
cil edilmlyti ve kt ghretinintemelleri nceden yazglya baglanmigti. 1959'da Bagdat'in ana
caddesinde Irak hkmdarl Abdl Kerim Kasim'a kargi girigilen suikast girigimine suikastiler-
den biri olarakkatilmigti. Bagansizlikla sonulananbu girigimde kurgunlanip yaralanan Hseyin
lm cezasma arptmimig,ancak Misir'a kaarak lmden kurtulmugtu. 1963 yllina kadar
Irak'a dnmedi. Bu tarihten sonra Baas Partisi'nin yeralti teykilatminorganizasyonunu zerine
aldt. Saddam, 1968 yllmda iktidara gelen Baas reliminde birka ylldan beri gl adam duru-
munda olmasma kargin, 1979'da Baas Partisi'nin birgok yesinin idama gnderildigi bir sitada,
Devlet Bagkanligt'mkabul ederek amcasmm oglu Ahmet el Bekr'in yerine Devlet Bagkamoldu.
Hapse attlan Baasilarm idam edilmeden evvel gereken itirafnameleri vermesini garantilemek
iin Saddam, bunlann ailelerini rehin alacaktL 1979 yllma gelindigtnde artik uzun zamandir

663
shagawah olarak n kazanmig yani egsiz sert, korkulacak bir adam olmutu. Konu kendisine
dgman olarak grdg, tehdit olugturan, hedefine engel tegkil eden kipilere geldignde, son de-
rece acimasiz ve duygusuz olabillyordu.
Yeni Irak rejimi zellikle de parti, askerlik ve gvenlik servisleri tika basa, o veya bu gekil-
de Hseyin'e yakmlig olan kigilerle dolduruldu. Bu kipilerin baskisi o derece kuvvetli olmugtur
ki sonunda 1970'li ylllar ortasinda hkmet klan, zmre veya kken gsteren isimleri yasakla-
maya mecbur olmugtur. Idareninen stnde Hseyin'in tek itimat ettigt kipiler, Talfah ailesi
mensuplan ve kendsine en yakm olan diger iki ailenin mensuplan oturuyordu. Kendisi zaten
kuzenlerinden birislyle, amcasi Hayrullah Talfah'm kiztyla uzun zaman nce evlenmigti. Amca-
smm oglu, kansimn erkek kardegi ve kendisinin de kuzeni olan Adnan Hayrullah Talfah'l Savun-
ma Bakanhgt'na getirmigti. Adnan 1989'da, esrarengiz bir helikopter arplmasmda lnceye
kadar bu grevde kalmigttr. Hem kuzeni hem de damadi olan Hseyin Kamil el Macit'i silah sa-
tm alma teykilatmmbagma getirdive nkleer ve kimyasal silah sorumlulugunu da ona verdi.
Bylece Hayrullah Talfah etkinligi srp gidiyordu. 1981 tarihindeDevlet Basimevi Talfahadma
bir kitapik bile yaymlamigti. Bu kitapik okuyanlara Talfah'm politik hirsimn ne derece byk
oldugu hakkmda bir fikir verebilir. Kitabm baghgi gudur: Tann'mn yaratmamasi gereken fakat
yarattigi varhk: Acemler, Yahudiler ve Sinekler.
Ayetullah Humeyni Irak'tan 1978'de, yani Hseyin'in iktidar olmasindan daha nce ko-
Vuldugu halde, yine de bagma gelen tm belalardan Hseyin'i sorumlu tutuyor,onu muhalifleri
arasmda baydgmanigryordu. Bir keresinde, dgmanlannin listesini vermesi istendiginde Hu-
meyni punu sylemigtr: "nceSah,sonra Amerikan Seytam, daha sonra da Saddam Hseyin ve
onun hain Baas Partisi." Humeyni ve evresi sosyalist Baasilar't kendi zmrelerinin bagdg-
manlan olarak grmg ve Baascthga "Araplar'in irki ideolojisi" olarak saldirmigtir.Btn bunlar
yeteri kadar kt degilmig gibi Humeyni daha da fleri giderek en kt olam da sylemig, Hse-
yin'i "Cce Firavun" olarak tammlamigttr.
SaddamHseyinHumeyni'nin kltc tahkirlerindenhakh olatak korkuyordu. Her gey-
den nce Irak nfusunun yansi Silidi ve Baasrejimi de milliyeti bir rejim olup snni Arap azm-
liga dayahydi. Ayrica Irak, Siiinancin en kutsal sayllan mabetlerinin bulundugu yerdeydi.
Iran'dan kamig olan Siilerarasmdaki gerginlikde gnden gne bymekteydi. 1980 Nisa-
m'nda, BaghakanYardimcist'na kargi dzenlenen bir suikast girigiminden sonra Hseyin Irak'm
en muteber sayilan QilAyetullaht'mn idamini emretti ve nlem olarak Ayetullah'in kiz kardegi-
nin de idam edilmesini istedi. Iran'm dinsel liderini lanetleyerek "KokugmugHumeyni" diye ta-
"dini
mmladi ve ksveye brnmg bir Sah"olarak sz etti.
Iki lke arasmda bu tr olaylar Ye sulamalar doruga tirmanirken, Irak kendisi iin lyi bir
firsatm dogduguna kanaat getirmigti. Iranrgtsz ve kangik bir grnmdeydi.Bagdat'ta artik
"tran'da
herkes ortaklaga qu sz sylyordu: her kpe bagmda bagka bir hkmet var." IranOr-
dusu morali bozulmug, darmadagndi ve kanh bir tasfiyeolayliindeydi. Bu durumda Irak Iran'a
saldirabilir, Humeyni'yi alaagt eder, Siiler'in Irak'ta ihtilal tehdidineson verebilir ve Sattl Arap
su yolunda kontrol ele alarak Irak'm petrol konumunu koruyabilirdi. Eu konuda daha da ileri
giderek daha kigkirtici de
tahminler yrtlyordu. Szgelimi Hseyin'in fran'1nKuzistan bl-
Araplar'in
"kurtancisi"

gesindekietnik olmayt isteyerek Irakhlar'm Arabistan dedigi bu toprakla-

n Irak'a baglamasi, en azmdan Irak'm kontrolne vermesi dahi olaslyd1. (Oysairan'm gneydo-
gu blgesindeki nfusunun yansmdan azi Araplar'dan gelmeydi). Bunun dl sadece kardee
bir birlegme olamazdi. Iran'm petrol rezervlerinin yzde 90'l Kuzistan'da bulunuyordu. Bunla-
nn hepsinden nemlisi, Baasilar gururlan zerinde kanayan yaray1 bylece sarabilecekti.
1975'ten bu yana Sattl Arap'ta franhlar'astnlk tanimaklagururlan zedelenmigti. Demek ki
kapatilacak gedik birden oktu ve bunlarm hepsiyle ugragmak gerekiyordu.Krfez'in blgesel
polisi durumundaki Sahartik yoktu. Hseyin, byk uluslararasi nem taglyanbu blgede

664
 Irak'in ve kendisinin n plana gemesinisaglayabilirdi.Daha da ileri glderekIrak, Camp David
Anlagmasi nedeniyle Arap dnyasimn diger mensuplarmdankopmug olan Misir'la birle erek,
Arap dnyastnda yeni bir lider ve askeri kahraman, dogudan savrulan tehdidi elinin tersiyledef
etmig olan kahraman olarak yeniden dogup ykselebilirdi.Bylece Irak en gl petrol lkele-
rinden bri olacakti. Yan nlerinde kargi gelinemeyecek kadar cazip firsatlar vardi.
Hseyin bagmdan beri kendisini, Pan-Arabik Baas ideolojisine uygun bir Arap lideri olarak
grmgt. Madem ki Humeyni kendi megrulyetinin sembolleriniyedinci yzyllda olup. bitmig
"lkinci

olaylara daylyordu, o da ayni geyi yapacakti. Bylece, yeni girigtigibu savaga KasidlyeSa-
vagi" adim vererek ige koyuldu. Birincisi milattan sonra 636/637de Araplar'm Acemler'i, bu-
gn merkezi Iran'm gneyi olan Necef'te yendigt savagtir. Bu savag 642'de Acemler'e kargi ka-
zamlan ikinci bir zaferin de kapisim amigtir. Bu zafer Araplarca "Zaferlerin Zaferi" olarak kut-
lanmigtl. SasaniAcem imparatorlugu'nunkara yazgtsim izen bu yenilgide, Acem imparatorlu-
gu'nunKral'1doguya kam1,orada yerel bir ynetici tarafmdanldrlmgt. Bundan bir yz-
-

yll sonra Bagdat gehri kurulmuy ve ondan sonra birk yzyil boyu blgenin en nemli kenti ol-
mugtu. Simditarih 1980 idi ve sira yine Bagdat'a gelmigti. Veya... en azmdan Bagdat'takiler
byle dgnyordu.
Hseyin askeri hedef olarak iran petrol endstrisinin kalbi olan Abadan ve Ahvaz blgele-
rini semigti. Burasi on yzy1l nce Acem imparatorlugu'na indirilen son ldrc darbede
a1kkapi grevini yapm14ti.Hseyin tm amalanni Irak'a zg bir seri sert, keskin darbe takti-
giyle,blitzkriegvuruguyla gerekleptirmeyi planlamtytt. Bu plan sadece Bagdat'ta uygulanmig br
taktik degildir. Nitekim Viyana'da da, l OPEC toplantisisaldm haberiyle dagildigi zaman ge-
nel vatsayim savagm birka darbeyle bir hafta veya en ok iki haftada son bulacagt idi. Ne var ki .

Irak blitzkrieg stratejisini yanlig hesaplara dayandirmigtl ve Iranilk darbeyi atlatmig ve hemen
arkasmdan kargi taarruzagemigti. Taarruzunu en az Irak kadar giddetleIrak mevzilerine hedef-
lemiti. Taarruz Ayetullah Humeyni'nin gcn daha da toparlamasma,eleptirileri yatigtirmaya,
hkmetindeki ige yaramayanlann diglanmasina ve IslamCumhurlyeti'ne dogru yrmesine
yardimci olmuytur. Humeyni bu ara fran halkmi diren gstermeyehazirlamigtir. Byleceher
tr politikkesimden gelen halk ortak savunma iin seferber oldu. Kuzistan11Araplar Irak tarafm-
dan kurtanlmayi istemedikleri iin Irakhlar'1
"karde;"
olarak kargilamamig,onlara iggalci gzy-
le bakmigti. Iraklllar sava; yerinde kargilagtiklan
"insan
dalgasma" hazirhkl1degildi. Siiinancma
gre gehitlikkatma ykselecekleri midiyle yz binlerce ranhgen kendi hayatlarmi hie saya-
rak Iran kuvvetleri nnde yer ahp savagtilar. Bunlardan bazisi Humeyni'nin "slam'daen saf
cogku ldrmek ve Tanri agkmalmektir" telkinialtinda, kendi tabutlanm taglyarakn safta sa-
vagm14tir.Cennet kapismm anahtan olarak kendilerine verilen plastik anahtarlan boyunlarma ta-
karak savagmiglardir.rantanklari eskiye oranla ok daha deger kazandigt ve say1caaz oldugu
iin, mayin tarlalarmintemizlenmesindetank yerine ocuklar kullanildi. Bunlardan binlercesi
lmgt.

Yolun Sonu
Savain ikftpetrol pazarmi sarsmigtir.23 Eyll 1980'de, savagm ikinci gn Irak, ran'm Aba-
dan'daki dnyanm en byk ikinci rafinerisine gl bir saldin dzenledi. Bu saldmdan bir ay
sonra da Abadan'1 tmyletahribe ynelik ok daha byk ikinci bir saldinyageti.Ayrica tm
Iran petrol tesisleriniyok etmek iin saldinlarda bulundu. Irankuvvetleri bu saldinya Irak'taki
tesislere kargitaarruz dzenleyerek yanit verdi ve ellerine ne kadar lrak petrol getiyse son
damlasma kadar Krfez'in sularma bogaltti. Bununla da kalmayarak zamanla rakip bir Baasi
partinin idaresindeki Suriye'yiikna ederek bu lkeden geen Irak boru hatti ihracatml kestirdi.
Bu, Irak'a Trkiye'den geen tek bir boru hattml tamamlyladurdurmak demekti. Iran'm petrol

665
ihracati sava; nedeniyle azalmig, Irak3nki ise btnyle durmugtu. tebu da Hseyin'in nce-
den hesaba katmadigt bir geydi.
lkagamalarda ran-Irak Savagiyzde 15'i OPECpetrol retiminden, yzde 8'i ise zgr
dnya pazanndan olmak zere, dnya pazanndan hi beklenmedigi bir anda gnde 4 milyon
varil petrol ekmigtir. Spot flyatlar da hemen yukart firlamigt1.Arap igigt denen petrol ise o g-
ne kadar hi rastlanmamig bir ikig yaparak varil bagma lark iki dolardan satilmaya baglad1.
Bylece pazar bir kez daha korkunun karanligmda kalacaktis Acababu ncSokmuydu ve
bundan sonraki agamada Ortadogukecekve petrol askerlerinelinde yok mu olacakti? Irak
dnya petrol dengesi iindeki yerinden diglanacak miydi? Iranbir kez daha petrol saglayanl-
ke olarak kayiplara mi kanacakti? Acaba Sunniferve iiler, Araplar'la Acemler arasmdaki-sa-
vag, Krfez'i btnyle istikrarsizliga mi gtrrd? Ya da daha da fenasi olur, Irak'in kati
nfusa sahip fran,kendi iindeki mollalan seferber edip Bati dgmanligini Ortadogu'nun kal-
binde daha derintere mi tagirdi?Tm bu sorular oldugu gibi gndemdeydi ve bunlar zerinde
dgnen bir kimsenin, ekonomik igaret olarak iki geyi grmemesi olanaksizdi. Bunlardan biri
kesin olarak yeni bir goka igaretti; teki ise tamamen aksini gsteriyordu. Bunlardan acaba han-
gisi dogrulanacakti?
Petrole olan talep giderek dgmeye baglamigtL Yine de bunun ekonomik durgunluk sonu-
cu, geici bir dg m oldugu, yoksa koruma tedbirlerinedeniyle olugmuy daha kkl bir d-
g anlamma mi geldigt bilinemezdi. Daha gimdiden fiyat zamlarirun daha da ykselmesi sonu-
cu ekonomik sikinttbaglamigtL Bu, zamlar kadar Bati lkelerinin ne pahasina olursa olsun enf-
lasyonlamcadelede aldiklan yeni bir karardan etkilenmigtir. Sebepne olursa olsun ortada kesin
bir geyvardi.,Talep dgmeye baglamigt1.
Arada geen zamanda hkmetler, UluslararasiEnerii Kurulu erevesinde ahgarak,
1979'dan aldiklan dersle, girketleri panik iinde petrol alimi yapmamaya, petrol iin orayabura-
ya kogmamaya, flyatlart ykseltmemeye agirdilar. Sirketlerden petrol stoku yapmamalanm iste-
diler. lERmn (Uluslararasi Enerji Kurulu)verdigi mesaj aikti: Igler kontrol altmdayd1;1979 ko-
ullari artik geride kalmigtt, halk rahat olmahydi;
"gereksiz
allm" yapma yerine stokladig petro-
l kullanmahydi. Burada alim" deyimi yksek fiyath petrol alimi demektir. Sirketlerin
"gereksiz

petrol satm alma yerleri gimdi degigmigoldugundan, halk bu mesaji akla yakm bulmutu. 1979
yllmin bagmdan beri girketler ucuz veya pahah her flyattan petrol alabilmek iin ok fazla para
saf etmig ve talepten ok daha fazia petrol almmigt1.Satm alman bu agin petrol, otolann moto-
runda, fabrika kazanlarmda veya elektrik enerii tesislerindedegil, stok amact ile kullamlmigttr.
Bu nedenle, dogal olarak Byk Panik Patlamasi kendi kuralina uyarak BykStoklamapatla-
masma dngmgt. Savagpatlak verdiginde dnyanm her yerinde stoktanklanmn petrolle tika
basa dolu oldugu gzlenmig, bu yzdentank bulamayan petrol girketleristoklayacaklan ek pet-
rol iin sper tanker kiralamak zorunda kalmigttr.Simdi ise takin bir dnem yayamyordu. Sirket-
lerin nnde iki segenek vardi: llave petrol almak veya stokladig1 petrol kullanmak. Sirketlerin
bunlardan ikinci seenegi yeglemesi ok olasiydi.
Iran-Irak Savagi'nmpatlamas1ylabu sakin durum sona ermig, yeniden panik halinde alim
baglamig ve baglang1tabicok girketin kulak verdigi lEA mesaji etkisiz kalmigti. Sirketler yeni-
petrol" alimma koyulmuytu. Su konuda bir.rafinerici 1980 Kasim1'ndayakmarak
"gereksi2
den
unlan sylemigtir: "Biz ne kadar kismtiya gid.ersekgidelimdaima birileri ortaya ikipyksek fi-
yath petrol satm almak istiyor ve bu d,a, ok dogal olarakpazar fiyatim etkileyip yukanyaeki-
yor." Asil nemli olan gimdiki yeni krizde girketterin stoklannt nasil kullanacaglyd1. Endigeve
gvensizliginegemen oldugu byle bir gnde en kamtimaz egilim sabredip beklemek ve ne
olacagmi grmekti. zellikle fiyatlann bir gn ncesinden daha yksek olacaymn bilindigi bu
gnlerde, yksek flyat deyerek petrol almak hi petrolsz kalmaktan ok daha iyiydi. Bu ne-
denlerden tr gimdisahneye ikan yeni yeni birok oyuncu petrol almak iin dnyaya baski
yapmaya baglamigti. Bunlardannde gelenler de Japonticaret ve petrol girketleridir. Bu kipiler,
ok yakmda uzun sreli petrol kesintisi uygulanacagi konusunda Tokyo'yakorku ve endigelerini
bildirdiler. Bunu yapanlar sadece Japonlarda degildi. Bir Amerikan girketinin yneticisi de endi-
gesini pu szlerle dile getirmigti: "Stoklanmizdaki petrolden ekip bunu kullanmamiz ileride ba-
gimizabyk dertler aabilir. Ticari firmalarin bu tr uygulamalara tahammlyoktur.Stoku-
muzdakipetrolden kullanmamiz nerisi, krizin ne zaman biteceginn bilindigini ima edlyor. Ben
ahsen Irak ve ranretiminin temmuz ayina kadar savag ncesi dzeye geleceginibilseydim,
stokumdaki petrol tereddtszkullamrdim." Ne var ki Amerikall ynetici bunu bilemezdi.
1980 Aralik ayinda OPEC petrol bakanlan fiyat konusunu tartigmakiin bir kez daha Ba-
li'de bir araya geldiler. Bu toplanttyapilmadan nce, oldukgagarip bir konunun gr lmesi,
tactigmalaraondan sonra geilmesi gerekiyordu. Geen kasim aymda iranPetrol Bakani Abadan
yakmindaki savagalanmi grmeyegitmig, ancak, ne yazik ki hi kimse ona bu blgenin Irakh-
lar'm eline getigni syleme zahmetine katlanmadigt iin Iraklilar tarafmdanyakalantp esir alin-
migti. Bu clay Iranlilar'l fazlastylakizdirdigmdan onlar da bundan byle yapilacak OPEC toplan-
tilanm boykot karan almiglardi. Su kogullar altmda Bali toplantisiyapilacak miydi? Buna karar
vermek, Endonezya'nmdeneyimli diplomati, PetrolBakani Dr. Subroto'ya dgt. Subroto konu-
ya taraflarcakabul edilebilecek bir zm getirmeklegrevlendirildi. Toplantida oturma plani
alfabetik siraya gre yapild1gLndan Iranve Irak temsilcilerininyan yana oturmasi gerekiyorduki
bu hi de hop olmayan bir durumdu. Burada Subroto kurall bozarak ranile Irak arasina Endo-
nezya temsilcisinioturttu. Endonezya'nm bu davrani1akh fikri iki lke arasmdaki su yolunda
olan bazi kimselerin yeni bir dgnceye kap11masmasebep olmustur. Yoksagimdi de Endonezya
attlArap'1 iggal etmek zere miydi? Bylece sorunlann biri zlmg, ancak bu defa ortaya
yeni bir sorun ikmigt1.ranlidelegeler salona ellerinde esir almmig bakanm fotograflyla gelmig,
1srarla
onun delegasyonun bagt oldugunusylediler. Kendileri sadece onun isteklerini yerine ge-
tiriyordu.Dr. Subroto resmin bir sandalye zerinde oturtularak, petrol bakamnm randelegasyo-
nuna nderlik degll de, esin vermesine msaade etti. Bu tr acayip birka sahneden sonra sira
nihayet toplantmingndeminegeldi.OPECfiyatlannda yeni bir zam isteniyor; Suudi Arabistan
d1;mda her lkede fiyatlar varil bagma otuz alti dolara ikanhyordu. Demek ki grldg gibi,
artik ncSokok yakmlardayd1.
Bu toplantmmyapildl L a3gl yukart ayni saatlerde dnyamn diger bir yakasinda endstri-
yel lkelerin enerji bakanlan kendi aralarmda bir toplanti iin Paris'te bir araya geldi. IEA Direk-
tr Ulf Lantzke toplantimn resmen a11masindanbir gn nce, havay1 yumugatmak, gr ahy-
veriginin rahat bir ottamda yapilmasmi saglamak iin bakanlara nce bir akgam yemegivermig,
daha sonra da delegeleri ofisinde gayriresmi bir Sohbete agirmigti.Akyam yemegi sonrasi yapi-
lan bu toplantidahava olduka gergindi. IEA'nm panige yer vermemek iin stok petrol kullanma
gagnst,bu konudaki tegvikve telkinleridelegelerce kabul grmemigti.MITIgrevlisibir yetkili-
nin gzlemine gre
"gereksiz

satm alma" deylmi uygun bir deyim degildi ve farkli kipilerce fark-
h gekilde yorumlanabilirdi. O gece Lantzke'nin olisindeviski ve sigara dumam iinde ncelikle
bazi Japon ticaret girketlerinin 11gmca petrol satin almalarma deginilmig, Japonlar'm bu tutumu
ho kargdanmayarak eleptirilmigti.
Sonunda saatler geceyansma yaklagirken, tenkitilerdenbiri, Avrupa Konseyi'nin etkin ve
gbir siyasi yesi, Belikalt Kont Etierine Davignon, sabn tagmlyolarak Japontemsilcisine
dnerek yle diyecekti: "Ticaret firrpalarimza ekidzen vermezseniz Toyoto'lanmzin, Sony'le-
rinizin Avrupa'ya geliginiancak ryamzda grrsnz."
Bu szler zerine salon buz gibibir sessizligegmlmgt. Japontemsilcibir dakika kadar
sessiz kalip, syleyeceklerini tartmig,tepkisinipu szlerle gstermigti:"Sizok byk uluslarara-
si bir devlet grevlisisiniz." Bu szlerden bagka tek bir kelime dahi sylememigti.
MITbu arada kendinden beklenen
"idari
yol gsterme" greviniyerine getirmig,girketle-

667
 olma", ihtiyatli davranmayi gtlemigti. Sirketler verilen mesaji anlayarak o gnden
"yavag

re
sonra petrol ahmmda daha ekimserdavrandL Amerikan ve Ingtlizpetrol girketleride ayni geyi
yapti. Pazardaki oyunculara gelince, onlar hkmet politikasmm gtlediginden daha da fazlas1-
m yapmlyti. 1980 ylh sonuna ulagildiginda durum artik aikhk kazanmigtl. Stoklarm hl ok
yksek oldugu, talebin ise dgmeyi srdrdg, pazar fiyatlanmn da dg gsterdiglgzlen-
migti. Stok yapmanm hi de ekonomik bir tutum olmadigtanla11migt1. Simdihalk IEA'mnistedi-
gl gibi, ek petrol almaktansa mevcut stoklan kullanma egilimine glrmigti.
Zamanla sadece tketim dgmemig, Iranve Irak'tan petrol gelmemesine, bu iki kaynagin
yokluguna kargin, diger kaynaklardan gelen petrol arzi bu boglugu kapatmigtir. Bunun sebebi
olarak 1978 sonundan baglayarak, petrol flyatlanndaki agin patlamay1dizginlemek ve OPEC'e
bagli Arap kardeplerin -agzim tikamakiin Suudi Arabistan'in piyasaya varillerce petrolsrmesi
gsterilebilir. Bu konuda Yamanigyle demigti: "Patlamayi nihayet nledik. Simdi flyati sabit tut-
mak iin bunu grmemiz gerekiyor." Suudiler fran-Irak Sava1'nin stratejilerini bozmasma gz
yumamazd1. Su nedenle daha atigmanmilk gnlerinderetimlerini artiracaklanm, kapasiteleri-
nin msaade ettigi gnde 9 milyon varil dzeyine getireceklerini ilan etmilerdi. Eu miktar tek
bagma, iki sava1lkenin yarattigi petrol boglugunun yaklagtk drtte birine egitti. Eu ara teki
OPEC lkeleri de retimlerini artirdt. Iran ve Irak'tan bile pazara yeniden bir miktar petrol ak-
maya baglamigtt.Bu geligmelerolurken Meksika, Britanya, Norve ve OPEC'ebagli olmayan di-
gerlkelerde de retim artmaya devam etti, ki bunlar arasmda Alaskada vardtr. Artik bu artiga
bir patlama" demek yanlig olurdu. Bu elveriglikogullar kargismda stoklanmig pet-
"kk
sadece
rol kullanmamak iin artik hibir sebep kalmamtytt. Tm tereddtleryok olmug, insanlar yeni
petrol almaktansa stoktaki petrol yeglemiglerdi. Eu onlara gimdi daha cazip geliyordu. Ahellar
bu defa yksek flyatlara isyan etmeye bagladt. Pa2ar payim artirma pegindeki OPEC'e bagli ol-
mayan reticiler de resmi flyatlan zerinden hatin say1lirindirimler yaptilar. Onlarm kazanci
OPEC'in kaybi demekti. Bylece zamanla OPEC'e duyulan talep de dgt. Bunun sonucu ola-
rak OPEC'in 1981 retiminde 1982'ye gre yzde 27 dgg olmugtur. Aslmda 1981'de OPEC
retimi 1970'ten bu yana, ilk defa olarak en dgk dzeyi bulmuytu.
Durum OPEC'in yolun sonuna geldigini gsteriyordu. Ancak ne OPECihracatilari ve sa-
nayi, ne de Batih tketicilkeler nlerinde kendilerini nelerin beklediginden haberdardi. Carter
bagkanligi da yolun sonuna gelmigti.Tahran'daki Amerikalilar'mrehine almmasi nedeniyle Car-
ter'm ugradigi son kltc durum, grevden ayrildigt gne kadar halka a1klanmamigtl. Car-
ter'm grevdenekilmesiyleyerine Ronald Reagan geecek,negeli kipilig, zgveniyle Carter'1n
grnm kargismda ok daha gvenverecekti.
"hasta"

Su ara, fiyatlar 1970'li ylllara gre nemli artly gsteriyor, tketicilergeleceklerindenendi-

geleniyor,petrol pazan da bu ikisinden etkilenlyordu. Ihracatilar hl bir gerekle yz yze gel-
mekten, piyasamn kogullarmin" gerekten kabul etmekten kamtyordu. Fi-
"objektif
degigtigini
yat indirimi yapmaya yanagm1yorlard1.Flyatlar bylece 1981 Ekimi'ne kadar kegmeke; iinde
kald1; sonunda bu tarihte yeni bir anlagmaya vardilar. Suudi Arabistan fiyatml varil bagina otuz
iki dolardan otuz drt dolara ikaracak,digerleri de kendi fiyatlannda indirim yapip otuz alti do-
lardan otuz drt dolara inecekti. Bylecefiyatlarm hepsi ayni dzeyde olacakti. Btn bu degl-
giklikleryapildiktan sonra, dnya pazarinda ortalama fiyat, Suudiler'in attinml nedeniyle yine
de bir veya iki dolar oynayabilirdi.Diger reticiler aismdansa, bu anlagma bir anlamda flyat in-
dirimi demekti. Yine de ortada teselli bulmak iin bazi sebepler vardi. Ne de olsa artik Suudi
Arabistan anlagmamn bir parasi olarak, eski tavan dzeyine inmeyi, gnde 8,5 milyon varilin
stne ikmamayi kabul etmigti.
Irak ve Iran aralanndaki savagi bir sonuca erdiremeden srdrd. Yine de halk dnyamn
bu en gl iki ihracatisi arasmdaki savagm fazla zarar vermeyecegini dgnyordu. Su savag
iki petrol pokunun harekete geirdigiggleri olsa olsa geciktirebilir,' fakat asla yok edemezdi.

668
1981 Ekimi OPEC flyatma yapilan son petrol zammim simgeler. Bu tarihten sonra en az on yll
petrole zam yapilmamigtir. "Arz ve talebinilahi yasalan"harekete gemig ve fiyatlan apagi ek-
migti. Ancak henz ilerde bekleyen; gk grltsnandiran intikam hizlyla degil, daha ilimli
bir yakla1mlagelmigti. Bu Yamaninin sylemig oldugu gibi ok normal, iki kere iki drt eder
kadar basit bir sonutu.

669
 35
Siradan Bir Ticari Meta m1?

Srekli patlamalarla tammlanan bir sanayide, o gne kadar gelinig gemlyhibir pattama,
1970'ler sonunda kinciPetrol Soku'nun yarattig1 kadar byk ve sarsici olmamigt1r.lkinci Pet-
rol Soku'nun olugturdugu patlama o gne kadarkiler iinde en byk olamydi. Petrol flyatmm
mthig bir hizla siradigi, bir varil petrol iin otuz drt dolar dendigi bu ytllarda, bu lyte dnen
para miktan o gne kadar.petrolclkten kazamlmig veya harcanmig ne kadar para varsa hepsi-
ni glgede birakacak kadar oktu, Petrol girketleri,bir kez daha kazandiklanni yeni geligmeler
iin bu ige yatirdi. Bunlardan bazisi bankadan kredi aldi, ige hevesli yatmmctlardan para temin
.

etti ve 1lyncaoynananbu oyuna btnyle katilmak iin kendini ayarladi. Eu gnler bagimstz
petrolcnn altm agidir.Bagimsizpetrolc bu dnemde gereginde borcunu geri dememig, an-
lagmalarmi bozmug, yeni yeni anlagmalara girmigtir.Her geyden nemlisi de giderek daha ok
sondaj ara gerecikiralamig, ok derinlerde ve giderek daha da derinlegen yataklarda arama yap-
mig, hi durmadan ilynca para harcamigtir. Bunun kutlamnasi iin 1970'ler sonunda televiz-
yondaki sevimli dizi Beverly Hillbillieskaldmlmig, onun yerine a gzl zorba J.lt Ewing'in ta-
nitilmasi iin ekrana Dallas dizisi getirilmigtir. Su diziyi Amerika'daseyretmig olanlar ve dnya-
nm bagka yerlerindeki seyirciler ylllar boyu ] R.'m kipiliginde yaratilan bagimsiz Amerikah pet-
rolcu imalmi hatirlayacaktir.
BirlegikDevletler'de petrol endstrisi o gne kadar grlmemig bag dndrc bir faallyet
dnemine girdi. Ortada fiyatlarm kamilmaz olarak kontrolden iktigi anlammagelen copkulu
bir geligme vardL Artik her geyin flyati ikan petrol miktanna bagli olarak saptamyordu. Petrol
1kanlantopraklardakiarazi fiyati astronomik boyutlara ulagti. Buna paralel clarak Houston,
Dallas ve Denver gibi petrol kentlerinde gayrimenkul flyatlan da aym hirla artti. Sondaj iginde
aliganlaradenen cret birka katma ikt1.Jeolojimezunu genleredaha okuldan iktiklan yll
iq teklifleri yagmaya bagladi. Senede eli bin dolar kargthgl i; tekliflerigellyor, bu genler garap,
yernek ziyafetleri ve iltifatlarla agirlanlyordu. Jeologlardandaha ok deneyimi olanlara, rnegin
yirmi yll deneyimli olana ok daha yksek cret deniyor, ancak bunlar yeni H.L Hunt'lar veya
J. Paul Getty'ler olma hayaliyle, buna ragbet etmeyip byk girketlerdenaynlarak yent yeni an-
lagmalara yneliyordu. Anlagmalarda kendileri in de hisse ayirmaya dikkat ediyorlardi. Bu yll-
lar Amerikall doktor ve diilerin paralanm sonda) igine yatirdigi ylllardir. Kendilerine petrolleri
olmadigt takdirdetasarruflarinmenflasyonla ve ykselen petrol flyatlanyla silinip sprlecegi
sylenmigtl
dagi" denen yerin tam ke-
"petrol

Genel kamya gre, gimdipetrol sanayli tehlikelerledolu

nanndaydt ve her an htzla apagidaki uuruma yuvarlanabilirdi. Aynca bu kithk, OPEC'in kati
kurallanyla birlegiyor,giderekazalan bu ticarimetanm ok yakmda ok daha pahahyasatilacagi-
ni, fiyatlarm hi durmadan ykselmeyi stirdrecegini gsteriyordu. Su dgncelerle, teknoloji
ve mhendislikten yararlanarak petrolnyerini tutacak alternatif bir enerli kaynagt aranmasma
karar verildi. Bylece petrol flyatmm tavamda saptanmly olurdu. Nihayet, yetmigyll kadar son-

670
ra, Colorado daglanmn Western Slope kayalik formasyonlarmda ve Utah'da sakli gist petrol,
mahkm edildigi bu yerlerden azat edilip pazara getirilecekti.Zaten dnya petrol stokunun teh-
likeli derecede azalmig oldugu her dnemde bunun yapilacagina sz verilmig, fakat sz hibir
zaman yerine getirilmemigti. Bu zm 1979'da BagkanCarter'm lkenin enerji sorunu iin
nermig oldugu zmn tipatipaymdir.
Occidental ve Unocalgibi bazi petrol girketleri bir sredir gist petrol teknolojisizerinde
aligmalaryapmaktaydi. 1980'de, dnyamn en byk petrol girketi.olanExxon, ileride petrol
kitligt olacagini sezmig,hi vakit kaybetmeden Western Slope iin hazirlanan projeye, Colony
SistPetrol Projesi'ne katilmigt1. Altmig yll nce, yine byle bir kitlik dneminde, aym girket,gist
petrol olarak kullanma ahymalanyapmak iin aymblgede topraksatin almig, ancak o
"yakit"

zaman sonu alamamigt1.Simdiise artik Exxon petrolclkte tam bir lider olmugtu ve gist
bir
petrol geligmesi iin tam bir milyar dolar harciyor, kendini yeni"enerji

agt"nahazirliyordu. Bu
irketin bagi olan CliftonGarwin, sonradan o gnleri ammsarken pylekonugmugtur: "Exxon
uzun sredir gistpetrolle agk iligkisi iindeydi. Bunun byk cesaret isteyen, teknikve kugkusuz
ekonomikaidan ok.bykbir proje oldugukesindr." lkede, teknolojininde yardimlyla ken-
disini gvenceli siv1petrol kaynaklanmn geligtirilmesineadamigti.
Ancak bunu izleyen iki yll iinde ekonomik tablook abuk ve zorlaylci bir hizla degigti.
Petrol fiyatlart gerek anlamda dgmeye bagladi, talep de aym seyri takip ederek dgt. Her iki-
sinin gelecegide aym dzeyde seyredecek varsayihyordu. Petrol ihra eden lkelerde retim ka-
pasitesinde byk bir fazlalik grld. Aynca Kolony Profesi'nin her alandaki mallyet tahminle-
ri de ykselmeye devam etti. Garwin sonraki gnlerde o gnleri animsayarak "Gnde 50.000
varil kariligmda 6 veya 8 milyardolar harcamayi bekliyorduk" demigtir. "Sunuda unutmamak
gerekirki hepsi bundan ibaret kalacaga da benzemiyordu. Bir gece kendi kendime hissedarlarm
paralarinibu gekildeharcamaya haklom yok diye dgnmgmdr." Ertesi gn Garwin st d-
zey idarecilerden bir ekip olugturacakve onlara bu igi durduklan takdirdesonucun ne olacagim
soracakti.Garwin bu konuda gunu sylemigti: "Bu, yanitlanmasi gereken ok etin bir karardi.
Bu karara ben nayak olmugtum."
2 Mayis 1982 tarihinde Exxon, Kolony Projesi'ne son verecegini duyurdu. Sirketin o gn-
k grsne gre gncel ekonomik tablodapist petrol projesini gerekli kilan hibir belirti yoktu.
ColoradoWestern Slope b0lgesindeki petrol pattamasi buradaki aligmalanndurdurulma-
siyla hemen birka saat inde sona ermigti. Rifle, Battlement Mesa ve Parachuta gibi kasabalar,
Bati Pennsylvania, Pithole'daki geleneginkurbani olmuy, birer ormanken 1865-1866arast sade-
ce iki yll iinde on beg bin nfuslu birer hayalet kasabaya dnmgt. Kasabalardaki terk edilmig
dkkn ve evler, yerle bir edilmig, Petrol Blgeleri'nde yeni dkkn ve evlerin inasmda kereste
olarak kullanilmak iin buralara tagmmigti.Simdi ise Colorado'nun kasabasmda yeni inga edi-
len bu evler bombog birakilmly, yalnizliga terk edilmigti. Arazinin yzeyini kisa srede ot br-
d; apartmanlannyanst kiraya verilmemigti. Bu durum kargisinda Midwest'den geleningaat ip-
ileri ara gerelerini toplayarakgeldikleri yere dndler. Ara trafigisanki buharlagmig, yollar-
dan yok olup gitmigti. Blgede yagayan yeni yetigmiggenler yapacakhibir igleri olmadigindan,
ingaatt yarida birakilmi ev ve bro binalanna girip buralan iggal ettiler. Rifle'da yerlegmi bir
emlaki bu durum kargismda "Benim meslegim artik sona erdi" diyordu. Aslmda sona eren yal-
mz emlakimnigi degil, Rifle kasabasmin ta kendisiydi. Gerek quydu ki, petrol patlamasmin
sonsuza dek srp gitmesizaten olanaksizdi.

Temel Degigiklikler
Dnya petrol pazanna ve petrol flyatlanmn kendisine ne olmuytu?Ortada hkm sren kor-
kun enflasyon sadece ekonomik refahi degil Bati dnyasmin tm sosyal dokusunu tehdit edi-

671
yordu. Sonundaduruma BirlegikDevletler Federal Rezerv Brosumdahale ederekok sikt bir
ykseldi ve en u nok-
para politikasi uyguladi, Bunun sonucunda faiz oranlan keskin bir ikipla
tada yzde 21,5 gibiastronomik bir dzeye ulagti. Siki para politikast bylece endstri dnyasi-
harcama gcnn" stne ikti ki bu, petrol fiyatmdaki artiplardan
"para

nm iinde bulundugu
lleri gelmigtir.Bunun sonucu olarak BykDepresyon dneminden sonra ilk dela olarak iki kez
petrolle ilgili byk s1kmti dnemi yagandl. Birincisi 1980'de ve ikinci ve daha ciddi olam da
1982'des Durgun haldeki ekonomik faaliyet, endstri lkelerinde, petrole talebi nemli miktar-
da apagtyaekti.Normalolarak, geligmekte olanlkelerin yeni petrole olan talebiana kaynak ol-
masi gerekirken, tam tersine bu lkelerin birogu, bor altmda ezilmig olduklanndan ve bunla-
oldugundan gelig-
rin endstri dnyasmda hammaddelerini pazarlayan pazarlar da silenti iinde
mekte olan lkeler keskin br ekonomik dgge yuvarlandilarve petrole olan taleplerinibaski al-
tmdatutmaya zorland11ar.
Aynca, enerji ekonomisinde de belli bagli birtalem degigklikler oluguyordu. Ykselmekte
olan flyatlar yeni teknolojiyive yeni blgelerin geligmesini kamiladigt iin, evvelce duyulan kit-
hk korkulan, zellikle 1920'li ylllann bagmda ve 1940'lar ortasmda duyulan korkular, agiri pet-
rol retimiyle sonulanm14t1.Bu defa da aym model bir kez daha yinelenip petroln varili otuz
drt dolardan satilmasma neden oldu. OPECdigmdayepyeni dev geligmeleroluyordu. Meksika,
Alaska ve Kuzey Denizi'nde retimin yeniden ihyasi ikinci Petrol Soku'nun yagandigi aym fela-
ketli gnlererastlamigti. Bu ara Misir da nemli bir ihracat1 olma yolundayd1. Malezya, Angola
ve inde aynl yoldaydi. Daha bagka birok lke de retici ve ihracati olmuytu. Bunlararasinda
ok az birlik ve ok fazla anlagmazlik vard1. Su ara bazi byk buluglara gldiliyor,bunlar aragtir-
ma, retim ve ulagim teknolojilerineyardimci oluyordu. Alaska boru hattmm baglangltak-ka-
(argodilde becerili, yr gldrc de-
"slicken"

pasitesi gnde 1,7 milyon varildi, Sonradan

mektir)lakablyla amlan ve boru hatti iindeki birikintlyi azaltarak akigikolaylagtiran bir kimya-
sal maddenin ilavesiyle boru hattmin kapasitesi birden gnde 2,1 milyonvarileikanld1.Bu, va-
rili otuz drt dolar flyatla, aragttrma ve retim alanlannda, on dolar flyatla ekonomik olarak
yapilamayan birok geyin yapilabilecegni gsterrrlipti.Aynca BirlegikDevletler'in egitllyerlerin-
de de retim beklenenden daha st dzeyde olmuqtu. Bu olay, Alaska'dan gelen yeni petrol aki-
lyla bir arada dgnlrse, 1980'li ylllann birinci yarismda Amerikan petrol retiminin gerek

anlamda artmig oldugunu gsterir.

Talepte de nemli degigiklikler oluyordu. Yirminci yzy1lm toplam enerji kangimi iinde
petrole karyl giderek artan bagmhhgl ve bu yne dogru kesin yaklag1mi,yksek fiyatlar, gven-
lik gereksinimleri ve hkmet politikalan nedeni ile tersine dnmgt. Simdikmr elektrik
retimine ve endstriye saglikl1bir geri dn yapmigti. Nkleer g de elektrik retimine hizla
girmigtir.Japonya'da,enerji ekonomisinde ve elektrik retiminde sivilagtinlmigdogal gazin yeri
giderekartm14ti. Btn bunlar, dnyanin her yerinde, en nemli petrol pazarlannda, petroln
diglanmakta oldugunun ve ayaklan allmdaki zeminin kaydiginin igaretlydi. Sanayilkelerinde
toplamenerji pazarmda petrol 1978'de yzde 53 yer altrken, 1985'te bu oran yzde 43'e dg-
mgt.
Enerji bir pasta olarak dgnltse, bu pastada petroln payt giderek dgmekteydi; aslmda
tedbirleri" diye bilinen hizlandinlmig
"koruma

pastamn kendisi de giderek klyordu. Bu

enerji etkinliginin ne denli byk oldugunu yansitir. Zaman zaman konu digibiralolmig,hatta ala-
ya alinmigolsa da artik koruma tedbirleriyadsmamaz bir nem kazanmigti. Modern endstri top-
demek degildir. "Kk gzeldir" an-
"mahrumiyet"

lumunda, enerjinin korunmast genel olatak

laminda da degildr. Daha etkin olmak ve teknolojikyenilikler anlammdadit Yeni otomobil filola-
nmn ortalamapetrol etkinliginin ikiye katlanmasmi ve bir galonla27,5 mil kat edilmesini
ng-
1975 Yasasi,ABDpetrol tketimini 1985 yilma gelinceye kadar gnde iki milyon varil azalt-
ren
migttr.Bu yasa olmasayd1 tketim Alaska'nm sagladigt gnde 2 milyon ek petrol retimine egit

672
olacakti. Sonu olarak 1985 yllma gelinceye kadar ABD 1973'teki duruma gre, enerjide yzde
25, petrolde yzde 32 daha etkin bir tasarrufsaglamigtinBirlepikDevletler 1973 etkinlik dze-
yinde kalmig olsayd1, 1985'te kullandigt petrolden 13 milyon varil daha fazla petrol kullanmasi
gerekecekti.Diger lkeler de bu rnege uyarak kendi tasarruflarmisagladilar. rneginJaponya,
aym sre iinde enerjide yzde 31, petrolde yzde 51 daha fazla etkinlik saglamigtir.
Ekonomik onanmm ilk ylli olan 1983'e kadar korunma tedbirlerininrol ve yakitta yer de-
gigtirmesomut olarak grlecekkadar belirgindir. Komnistolmayan lkelerde petrol tketimi
gnde 45,7 milyon varil oldu ki bu 1979 ylhmn gnlk tketim dzeyi olan 51,6 milyon dolar-
hk tketimin 6 milyon varil altmdadir. Bu, 1979 ile 1983 arasmda taleptegnde6 milyon varil-
lik dgg oldugunu, buna kargilikOPEC kaynakh olmayan retimin gnde 4 milyon varil arttlgl
m gsterir. Bundan daha nemlisi, petrol girketleri, talep dzeyinin fazlastyla ykselecegibek-
lentisiyle biriktirmi olduklan stoklardan gimdikurtulma yollan arama pepine dgmglerdi.
By egilim -talepte dgg, OPECkaynakh olrnayan retimin geligtirilmesive stoklardan
vazgeilipbunlann kullanilmasi- OPEC'eyapilan bagvuruyu gnde 13 milyon varil kadar azalt-
m14tir.1979 ylli dzeyine gre bu yzde 43 dg anlamindadir!iranihtilalive ondan sonra ge-
len ran-Irak Sava1bu iki lkenin ihracat kapasitesinin sakatlanmasma neden olmuytu. Yine de,
byk bir hizla, kithk korkusu yerini pazar talebininde stne ikan bir retim fazlasma b1rak-
migt1r.Kisacalothk korkusu yerine gimdi kesin bir retim aginligtyaganlyordu.

Sonunda Kartel
OPECiin artik kesin hesap gn ok yakmd1. 1977 ylhna kadar OPECzgr dnyamn toplam
ham petrol ihtlyacmm te ikisini retmigtir. 1982'de ise, ilk deta olarakOPECkaynakh olma-
yan retim OPEC retimin agmigve OPEC'in gnlkretiminden gnde bir milyon varil fazla-
lik gstermis ve bu artigmi giderek srdrmgtr. Sovyetler'in Bati'ya yaptigipetrol ihracatmda
bile nemli artis olmugtur. Bunun nedeni SSCB'nin, Batf dan gelen dviz gelirlerini artirmak
iin ykselmekte olan fiyatlardan yararlanmasmdan lleri gelmigtir.
Yeni retilen petroln ogu, ncelikle de KuzeyDenizi'nden gelenpetrol spot piyasalarda
satillyor,bu yzden spotpiyasafiyatlan pazar kogullarmdan etkilenerek buna gre saptanlyordu.
Bir iki yll nce spot flyatlar resmi fiyatlarm ok daha stndeyken, gimdibu flyatlann ok altina
dgmgt. Resmi fiyata gre deme yapan birok girket bu yzden rafinericilik ve pazarlamac1-
lik iglemlerinden byk para kaybma ugradilar. Bazen belirli kalitede bir petroln spot fiyatt
kontratta yazih flyatm varil bagma sekiz dolar daha altmda olabiliyordu. Mobil'in Almanya'daki
"kr

temsilcisininsylediginegre bu bogluk marjma"sahip olmakla

"byk
kaylplar" yaama-
nin arasmdaki farktan fleri gelmigtir.Bu gncelkogullarda, en basit bir aritmetik bilgisi olan bir
alicinin
"spot
flyattan" satin alma yollan aramasi ok dogaldi. OPEC kaynakh olmaylp da pazara
satici olarakgirmeye ahyan yeni reticiler ise petrol
"pazara

en uyumlu" olan, diger bir deyly-

le en ucuz flyat zerinden satma teklifindebulunuyor, bu yolla kendisine pazarda bir pay kazan-
mak istiyordu.
Btn bunlar OPEC'i zor durumda b1rakm14tt. Pazar OPEC'in kargisma birbirinden kt
iki ayn alternatifle ikmigt1.Ya pazan yeniden kazanmak iin fiyatlari indirmeli, yahut da fiyatla-
n olduguyerde tutmak iin retimi kismahydi. Ne var ki OPEC lkeleri, tm fiyatlama yap11an-
nm degigecegi endigesiyle ve byk ekonomik ve politik kazanlarmi kaybetme korkusuyla ve
dolay1slylahenz yeni kazandtklan g ve nfuzlannm azalacagmdan korkarak flyatlan dgr-
mek istemediler. Aynca, kamlanna gre, flyat indirme halinde endstri lkeleri bunu, tketim
ve benzin vergilerini ykseltmek iin firsat olarak kullamr ve petrolden gelen kiralan OPEC ka-
salanndan ekip alarak yeniden kendi kasalanna aktantdi. Aralannda otuz ylli apkm bir sre n-
ce kira konusunda ailmigolan savag zaten bu noktadan baglami ti.

673
 Ancak gerelde mutlaka yzlegmek gerekiyordu.OPEC,retim d(izeyini savunmakama-
ayla fiyati dgrmedigi takdirde, bu dela fiyati savunmakamactyla retim dzeyini losmakzo-
rundaydi. 1982Mart aymda OPEC, gnde 31 milyon varil retmig olmasma karsm, Suudi Ara-
bistan retimini sistemin desteklenmesine yeterli olarak ayarlayacakt1. SonundaOPEC,bir kez
daha gemiginde yapmig olduklanm bu defa da bagarmigtl.ncekiyillarda Texas DemiryoluKu-
rumu'nun oynadigi rol bu defa o yklenmig, fiyatiyerinde tutmak iin retimi ayarlamaigini o
yapmigti. Petrol ihracat dnyasmdall bir analistin dobra dobra syledigt gibi, OPEC kendisini
retimi idare eden ve tahsisleyenve aym zamanda fiyati saptayan bir kartele dngtrmgt.
Kotamn konulmasim izleyen aylarda,petrol pazarmm belirsiz durumuna yeni yeni faktrler ek-
lendi. lran-lrak Savasi'ndaIran Irak'a kargi stnlk kazamyordu ve-Suudi Arabistan ile diger
tutucu Krfez lkelerine kar1 tutumunda ve konugmalannda daha sert davramyordu. Ayrica,
Ortadogu'da sregelen savag salt bundan ibaret de degildi. 1982 Hazirani'nda IsrailLbnan'a
dogrudan bir mdahalede bulunmugtu. Bunun zerine Arap Petrol ihrargtbir toplantism-
olarak yeni bir ambargo uygulanmasin1nermigti. Ancak
"yaptirim"
da BirlegikDevletler'e kargi
petrol pazarmin sikintill kopullan ve Krfez ihracatilarimn yzyze oldugu jeopolitikriskler
gz nne almdiktan.sonra, bunun gereksiz ve tehlikeliolduguna ve ihracatilarm 1karlanm
baltalayacagma karar verilerek bundan vazgeilmigti. Bu ara, 1982 Haziram'nda, arabulucu ro-
lndeki Suudi Arabistan Krali Halid, ektigimzmin kalp hastaligi sonunda velat etmigti. Ha-
lid'den sonra tahta lkenin bagyneticisi ve her geyden nemlisi, Krallyet Ailesi'nin petrol uz-
mam olan Prens Fahd 1km17tir.
Yenikotalar belirli bir sre iin saptanmigtL Ne var ki 1982 gz mevsimine kadar bazi gey-
ler aikhga kavugmugtu. Talep durumunu koruyor, eski haline dngmyordu. OPEC kaynakli
olmayan retim hl yi,tkseliyordu ve spot fiyatlar yenideninige gemigti. retimkotalarma kar-
gm,OPECpetrol hl agiri durumunu koruyordu ve agin flyattan satiliyordu.

Fiyatimiz okYksek...
1983 y11mda,petrol pazannda rekabet tm hizlyla ykselmeyi srdrd. 1975 ylhna kadar
henz retime bile balamamig olan Kuzey Denizi'nin sadece ingiliz sektr gimdiCezayir,
Libya ve Nijerya'nm toplam retiminden daha fazla retim yaplyordu. Yangmaya misilleme
olarak OPEC lkeleri arasmda gayriresmi indirim ve fiyat kesintileri bir ahykanlik haline geld.i.
Bu konuda Suudi Arabistan bir kez daha istiana olugturmugtur. Eu lke diger birok lkenin
kabul etmig oldugu halde sonradan ihlal ettigi otuz drt dolar prensibine sadik kalmigtir. Su
yzden alicilar vakit geirmeden indirimli petrol ugruna Suudi Arabistan'a sirt evirdiler,ki
bunlar arasmda Aramco temsilcileride vardir. Eu alicilar, daha ucuz petrol saglayabilen teki
itketlerle yangma abasmdaki mgterilerine daha pahall petrol satm alma baslast yapacak du-
rumda degildi. Bu nedenle Suudi retimi 1970'ten bu yana eri dgk dzeye dgmeye mah-
km olmutur.
1983 baglannda Yamani felsefi bir tezle ortaya ikti. Bu, a1kgaOPEC'te bir bunaltm oldu-
gunu kamtlayan bir neriydi. Yamani bu konuda gunlan sylyordu: "Ltfen kargilagtirdigim
iin beni bagiglayan,ancak punu ifade etmek istlyorum ki, bunalimm gemigi tipkihamile bir ba-
yanm gemigine benzer... Kriz tiple normal bir hamilelik glbi cogku ve sevinle bagladi. Eu nok-
taya gelindigindetm kargi koyma uyartmiza kargm diger yeler bizden petrol flyatim daha da
yukanlara ekmemizi istedi. Bu yetmezmig gibi her biri ayn ayn nemli mali kazanlar sagladi
ve sanki bu mali kaynak sonsuza dek ykselmeyi srdrecekmig gibi yeni yeni geligmeprojeleri-
ne daldilar... Bundan hepimiz zevk aldik ve bu anlik zevkle kendimizden getik." Yamani'ye
gre gimdi sira bunun sonulanna katlanmaya gelmigti. Yamani "Bizim fiyatimiz dnya pazany-
la greceli olarak gok yksektir" diyordu.

674
 1983 Subatayi sonuna dogru artik tam bir kok yakinda grnyordu. ngilizMilli
Petrol Sirketi Kuzey Denizi petrol flyatimvaril bagma dolar dgrerek otuz dolar olarak ilan
etti. Bu, OPEC yesi olan ve ekonomisi agin derecede petrole bagli 100 milyon nfuslu Nijerya
iin tam bir felaket oldu. Nijerya o gne kadar kalite ynnden Kuzey Denizi ham petrolyle
yanymigti. Simdi ise bu lkenin normal ahcilari petrol daha ucuza satm aldiklan Kuzey Deni-
zi'ne dnm ve bli Afrika lkesinden petrol almay1durdurmugtu. Mgterilerinin hemen tm-
n kaybeden Nijerya petrol ihra etmeyi tamamendurdurdu. Sivilynetimin egemenligine yeni
gemigolan lkenin i politikasi bundan ciddi olarak zarar grd. Nijerya kendisine yap11anlara
aynen yamt verecegini aika ifade etti. Nijerya Petrol BakaniYahaya Dikkokesin ifadeyle "Fi-
yat savagma girmeyehaziriz" diyordu.
1983 ylhmn Mart aymda petrol bakanlan alelacele bir toplantiyapmaya karar verdi. Bulug-
ma yeri Hyde Park Corner'daki Intercontinental Otel'di. Bu toplantion iki gn arahksiz olarak,
sinirlerin gerginleptigibir atmosfer iinde yapildi. Bu deneyim toplantlyakatilanlarda alerjik re-
aksiyon yaptigt iin ileriki yillarda otele adim atan her yeyi rahatsiz etmigtir. Yine de flyat indi-
rimine kargi muhalefet ne denli ideolojik ve sembolik olsa da, bunun yarattigt kizgtnlik ve asabi-
yet ne kadar giddet1iolsa da, gerekapaik ortadaydi ve buna kargi koymak artik mmkn degil-
di. SonundaOPECflyatim yzde 15 dolayinda indirdi ve varil bagma otuz drt dolardan yirmi
dokuz dolara dgrd. Su OPEC'intarihindeilk kez yaptigt bir geydi.Bundan bagka, ihracati-
lar da tm grup iin gnde 17,5 milyon varil kotada karar luldilar.
Ancak kotadan kimin ne kadar hisse alacagt bilinmiyordu. Kotanm blgmnde milyar-
larca dolar sz konusuydu. lkelerteker teker kendisine tahsisat yolu amayaaballyor,bunun
iin birbirlerine giriyordu. Simdi durum degigmig, hi dgLlse. bir sre iin, Londra'daki on iki
gnlk petrol maratonu bir flyat indirimine dngmgt. OPEC bu defa flyatim pazar fiyatma
gre ayarlamig ve dgrmgt. Yanibu kez gemigteki gibiykselenfiyata gre degll, dgmekte
olan fiyata gre yapmigt1.Ayrica OPEC yeni kotalar da saptamig ve bunu bir evvelki yllm geici
kopullanyla degil, kesin olarak gncelkogullaragre yapmigtL
Ulkelerden sadece bir tekine hibir resmi kota verilmemigti. Bu lke SuudiArabistan'dir.
Yamani'nin israrla stnde durdugu gibi, eger Suudi Arabistan'a kota verilmig olsayd1,bu gnde
alti milyon varilin ok altindabir rakam olacakti. OysaYamani'ye Riyad'm kabul edebilecegi mi-
numum kotanm en az alti milyon varil olmasi tallmativerilmi ti. Bildiride duyuruldugu szck-
lerle, Suudi Arabistan'm
"pazar
gereksinimlerini kargilayacak dengeleme miktarmi saglayan re-
tici almasi" isteniyordu. Bylece zgrDnya toplamrezervinin gte birine sahip Suudi Arabis-
tan'a ilk defa olarak, retimini pazan dengeleyecek gekilde artirmak ve dgrmek ve flyati koru-
mak sorumlulugu verilmigti. Ancak OPEC'in yeni flyatlandtrma sistemi, on iki yenin sahtekr-
hktan kammasma ve on nc ye Suudi Arabistan'm da
"dengeleyici
retici" olarak nemli
bir rol oynamadaki istek ve yetenegine bagli idi.

Petrol Pazarl
OPEC'in yagadigt maratonun ve gerek bir kartele dngmnn ardinda petrol endstrisinin
geirdigi, etkisi ok telere uzanan bir degigim yatar. Bu endstri artik byk, ok entegre petrol
itketterinin kendisine egemen olmasma razi degildi. Onun yerine herkese aik olan kalabahk
bir ahci ve satici ktlesi dnyasma dngmek istiyordu. Evvelce de belittildigi gibi artik petrol
bazen onayla, bazen de dehgetle
"diger
herhangt bir tketim metal" olma yolundaydt
Petrol 1860 ve 1870'll yillarda ticari meta olarak satild1glilk gnlerden beri her zaman
iin bir tketim maddesi olmustu ve Bati Pennsylvania'da fiyatlann korkun inig 1loggsterdigi
gnlerdenberi daima byle kalmigtL Ancak entegrasyona duyulan srekli allgin bir sonucu ola-
rak fiyatm degigkenlgldi a bagtmh olmaktan ikmigt1; bu da, bir girketin kuyu bagmdan benzin

675
pompalamaya kadar birbirine sikica bagli her nitesinde kendini gsterdi. Ayrica petrole diger
metalardan daha bagka bir g0zle balolmaktayd1. Yamani'nin stne basa basa vurguladigi glbi
"Petroln ay veya kahve gibi stradan bir madde oldugunu unutmamak gerekiyordu.Petrol stra-
tejik bir maddeydi ve spot piyasalardagelecekteki marketlerin veya diger herhangl speklatif bir
tegebbsnkeyfine terk edilemeyecek kadar nemliydi." Ne varki durum Yamani'nin istemedi-
gi gibi geligmeye baglamigt1. Bunun birinci nedeni dnya pazarina inan11maz byklkte fazla
petrolikanlmasidir.1970'liyillarin kogullari tam olarak tersine evrildikten sonra, reticiler de
tketiciler de durumdan znt duymutur. Ne var ki pazara girmigolmaktan znt duyan
reticilerin sik1ntisi, bu retime ulagmig tketicininkindendaha byktr. Alictlar indirim bek-
lentisi lindeydi. Akillanna 1970'li y111arsonunda ve 1980'ler bagmda demeye mectur tutul-
duklar1 trden bir gvenlik primi deyecekleri gelmemigti. Sir petrolcnn ifade ettigi gibi bu
a1smdanaz etkili, miktar a1smdanise ok agir bir primdi!"Gvenlik konusuna artik
"gvenlik

ok az nem verillyordu. Ast) zerinde durulan petrole bogulmuy bir pazarda rekabet edecek
durumda olmakti.
kincineden ise bizzat endstrinin degigmekte olan yapislydi. Milliyetilik gerekesiyle ve
kira alma abastyla, petrol ihra eden lkelerin hkmetleri, lkelerindeki petrol kaynaklan
zerinde hak ilan etti ve giderek daha ok, bu kaynaklardaki petroln uluslararasi pararlanma-
smda da sahipligi ele aldt Byleyapmakla rezervlerini belirli girketlere,rafmerilere ve denizagm
pazarlara baglayan iligkileri de koparmig oldular. Bu defa girketler,dnyamn birok yerinde pet-
role ulagmada glkektigi iin yeni petrol kaynaklari aramaya koyuldular. Bunu yaparken
kendilerine yeni bir kimlik kazaamaya mecbur olduklan, aksi halde perian olacaklanve silinip
yok olacaklan da aika meydandaydi. Art1kbundan byle entegregirketlerhaline gelemedikle-
ri takdirde, alici veya tccar olacaklardi. Bu nedenle dikkatlerini uzun vadeli kontratlardan e-
kip spot markete evirdiler.1970'li ytllarinsonuna kadar, spot piyasalarda, uluslararast ticarete
sunulan petroln en ok yzde 10'u bulunurdu. O gnlerde spot piyasalaraasil igin yan faaliye-
ti gzyle bak1hr, bunlar rafineriterin ikardigtfazla petrol gnderecek bir yer kabul edilirdi.
1982 ylh sonunda, ikinciPetrol Soku'nun ikipindansonra ise, uluslararast ticarete sunulan pet-
roln yansmdan fazlasi ya spot plyasalarda bulunur oldu veya spot piyasaya gre ayarlanmig fi-
yatlardan satildi.
Kendi seimiyle olmasa da bunda BP nder olmugtur.Iran'daikan ayaklanmanm ve Nijer-
ya'nin millileymesinin bir sonucu olarak BP Kuveyt, Irak ve Libya'daki millile me hareketleriyle
de sahip oldugu petroln yzde 40'im kaybetmigtir. aresizlik iinde tehlikelereaikken kendi
savunmasim yapmak iin spot piyasalara a11dive petrol satm alip ticarete koyuldu. Bunu nce
kk apta, gidetek daha ve ok daha byk aplarda yapt1. Kisa Vadell spot piyasalarm tre-
mesiyle stil" entegrasyonun erdemleri unutulmaya baglandt. Artik yeni BP petroln en
"eski

ucuzunu bulup alma yolundaydi. Operasyon.nitelerinin hepsinde verimliligi n planda tuttu;

rekabette stnlk sagladi;giderek daha fazla igletmeci oldu. Bireysel nitelerinin her birini
kendi verimliliginden sorumlu tuttugu iin girket milliyetilikten ok daha fazla uzaldagtt. Sirket
rgtlenme kltr atsmdan da degigti ve planctlann hkimiyetinde olan 1970'ler kltrn
biralop, ticaret erbabmm ve tccarlannhkimiyetinde olan kltre dnd. Bir vakitler hkmet
ynelik, hnerli
"ticarete
brokrasisiym gibi grnen girket, bu defa, bir yneticinin szleriyle
bir yaklagim" izlemeye bagladl. Ancak entegrasyonun getirdigi tarihsel erdemler ne olacakti? Bu
konuda BP'nin yeni bagkani P.LWalters unu sylemigtir: "Bir dereceye kadar entegrasyonasa-
hip olmak kugkusuz iyi bir geydir; ancak bunun iin prim deyecek degliz. Su konuda kendimi-
zi eskisine gre ok daha firsati gryoruz."
Bu konudaki geligmenin liderligini Walters bizzat yapmigtir. O, bu konudaki karanm ok-
tan vermig, giderek daha ok bilgisayar modellerle idare edilen geleneksel entegrasyonunhibir
ige yaramadiglnl anlamlgtL Durum ona 1967 Haziram'nda, bir cumartesi sabahi, Londra'nm ku-

676
 zeyinde, Highgate blgesindeki evinin bahesinde imen bitigi stradaduyuruldu. Alti Gnlk
Sava; sona ereli henz birka gn olmutu. BP "charter"

sisteminin bagi tarafmdantelefonla

aranlyordu. Yanit vermek iin eve girdi ve "charter"
sorumlusundan, tankerler krali Aristotle
Onassis'inhi beklenmedik bir anda tm
"charter"
prograinlanm iptal ettigini grendi. Onassis
BP'ye tm filosunu vermeyineriyor, buna kargihk bir gn evvelki fiyatm iki katml istiyordu. Ya-
nit iin BP'ye gleye kadar sre tamnmigtive bu sorumlulukBP'nintm dnya lojistiginin bagi-
na henz getirilmig olan Walters'a yklenmigti. Bu karar milyonlarcadolan baglayan bir karar
olacakti.lytebu an Walters ani bir sezgiyle, kendisine o an hibir bilgisayar programimn yardim-
ci olamayacagtm, tek yardimcmm kendi ticariyargist oldugunu algiladl. Telefonasanlip neriyi
kabul etmelerini syledi ve sonra yeniden imenleribimeye koyuldu... Olaylarkisa zamanda
Walters'm karannda isabetli oldugunu kamtlayacakt1. Pazartesi sabahina kadar
tanker cretlerl
nceki cuma gnne klyasla drt katma firlamigtl...
O gnden sonra Walters BP'nin yeni operasyon anlayl1mn savunucusu oldu. Eu konudaki
- fikirlerini gyleaIklamigtir: "Bu bana igleri tmylenasilyrttgmz dgnme firsati veri-
yordu. Bunu yaparken fleriye ynelik entegrasyonun yanligynde ilerledigini algiladim. Bunlar
aslinda idari yargi olmasi gereken mekanizmalara devrediliyordu." Bir noktada, Walters'in ruha-
n vaizlige benzer greviona neredeyse igini kaybettirir gibi olduysa da, kendisi bu konuda di-
renmekten vazgeedi ve 198 l'de, tm operasyonlan kt bir dutumdayken BP'nin bagkanli-
gmagetirildi. Walters o gnleri gyle tarif eder: "Bu i; hakkindaortaya birok varsayim atilmig-
ti." fran BP'den kismen ayrilmigt1;bunu tamamlamakona dgyordu. Kendisi bunu gyleaik-
lamigtir: "Benim iin krlillktan bagka strateli yoktur." Walters girkettekiidarecilere syledigi ba-
z1szlerle n kazanmigt1.Bunlardan bazilan gunlardir:"BP'de kutsal politika denen bir gey yok-
tur." "Siz bana nelerin ekonomik anlam tagidiginisyleyin, ben size bunlann hangilerini tutaca-
gimizi,hangilerinitutmayacagtmizisyleyeyim."Artik
"ihtiya"
gerekten bir erdem olmugtu.
tekigirketlerde aym kuvvetler tarafmdan benzer yne dogru itiliyordu. Bunun sonucun-
da, istisnasiz her girkettetam bir mcadele havasi cereyan etmekteydi. Mcadele, 1950'li ve
1960'h ylllarin entegre petrol sanayline ahytinlmig ve kogullandinlmig kipilerle yeni bir ticaret
dnyasmm dogmuy oldugunainananlar arasinda yapilmaktaydt Simdimeydan okunan gey
sa-
dece kurulu dzen operasyonmodelleri degil, temel olan ve derinlere kadar kklegmi bazi
inanlardL Chevron Sirketi Bagkam GeorgeKeller bu konuda gunu sylemigti: "Bana agilanmig
fikir guydu: Herkes kendi ham petroln kendine ait rafineri sisteminden geirerek sevk eder.
Biz buna bir gerek olarakinanmigtik." Petroln bir tketim maddesi "stilinde"

ticarete sokul-
masma kargi ikan birok girket ve gelenege bagli klilerse igin bu yne dnmesini kaba, ahlak
kurallarina aykin bir yntem olarak grdler. Bu ynde hareket edenleri fikirlerinden caydinp
iknaya ahytilarsa da.sonunda kendileri fikir degigtirip onlar taratindanikna edildiler. Bunun
so-
nucunda girketlerin ogunda ticaretigi apayn bir kr merkezi oldu; kendi kogullanna gre para
kazanma yolu a11di ve arz ve talebinana girketin kendi operasyonlan iinde dengelenmesinden
ibaret bir metot olmaktan ikt1. Petroln az oldugu bir dn,emde ihracatilar girketlere kargi
sa-
dakat gstermedigine gre, petroln bol oldugu bir d0nemde de girketler ihracat11ara sadakat
gstermeyecekti. Alicilar ister kendileri iin olsun, ister dnp dolagip tekrar ticarete
sunsun,
petrol alirken artik dnyanm her yerinde en ucuz olan petrol araylp bulacak, bylece rekabet
iin mmkn olduguncahazir olacakti.
Aramco'nun drt ortagt -Exxon, Mobil, Texaco ve Chevron- Suudi Arabistan'dan aldikla-
n petrolde bir miktar kesinti yaptilarsada; bu lkeden byk miktarda petrol almayi da srdr-
dler. Su petrol
"resmi
flyattan" aldiklanm, yani diger ham petrollerden ok daha fazlaya mal
ettiklerini bile bile satin allyorlardi. Eu girketlergemigte temel prensip olarak Suudi Arabistan
petrolne girmek ve bu durumu korumak istemiglerdi. Su yzden gimdi bu baglan koparmak is-
temiyor,buna kar i direniyorlardi. Ancak bu sadece 1983-1984 y111annakadar devam etti. Bu
-

77
y1llarda istenen flyatm agiri derecede yksek oldugunu, istemeyerek de olsa nihayet anlad1lar.
GeorgeKeller bunu qu szlerle ifade etmigtir:"Biz, Ch,evron'da alianlarAramco'ya her_zaman
kendi igimiz olarak bakmigtik. Onu biz kendimiz baglatmig geligtirmigtikve Aramco'da yklen-
digimiz nemli bir rol de vardi, Bu yzden Aramco'nun davranigi basit bir sorun olmaktan daha
tedir. Ne var ki bu girketedurmadan para yagdiramazdik. Geri ekilmekzorundaydik ve so-
nunda bunu yapmaya devam edemeyecegimizi Yamani'ye bildirdik." Bylece'Aramco girketlerie
nin Suudi Arabistan'la olan baglart kopmamissa da Onemli derecede azaltilmigt1.D.rt girket ile
Suudi Arabistan arasmdaki ticariilikinin byle bir degigim gstermesipetrol endstrisinin nasil
transforniasyongeirdiginin anlamlt sembollerden biri sayllabilir.
Petrolde emtia pazarma dn bu endstride olugan bazi byk yapisal degigikliklerce de
kolaylagtirilmigtir. Petrol fiyatlarmin kontrolden 1kigeve daha bagka birtakim kontrollerin de
kaldinlmastyla, Birlegik Devletler dnya petrol pazarmdan tecrit edilmig durumdan 1kti.Lun-
dan byle gerektenpazarm diger yeleriyle siki bir heraberlige girdi. Birlegik.Devletler tketici
olarak tek bama dnyanm en byk lkesi degildir. Tm dnyada retimin dgmg olugune-
denyle, yaptigi retimde ayni zamanda zgr dnya retiminin yaklagik drtte birini kendisi
saglar. Aynca Amerikan petrol retimi pazara gre ayarlanmig bir retimdi,r ve bu anlamda dn-
yanm drt bir yerinde nfuzunu hissettirmigtir. Amerikan ham petrolnn belirli bir kolu bu
global endstride yol gsterici bile olmuytur.

Yumurtadan Petrole
West Texas Intermediate admdaki bu petrol kolunun doguu petrol endstrisi operasyonunda
ok nemli bagka bir yeniligi de simgeler. Eu doguy 1983 yllmin son gnlerindesadece dnya
petrol ticaretininmerkezlerisayilan Viyana'da, Riyad'da veya Houston'da degil, Dnya Ticaret
Merkezi'nin AgagtMahnattan'daki sekizinci katinda Nymex diye bilinen ve vadeli kontrat igiyle
ugraan New York Ticaret Sirketi'nde cereyanetmigti. Bu aliclya,ileri bir tarhte, belirli bilinen
bir flyat zernden mall satm alma hakla veren vadeli satiplara yol amigtir. Burada,alic1kabul
etmig oldugu fiyatla baglidir ve omuzladigt riskin bilincindedir. reticide aynen byle, rnn
pegin olarak, henz retilmeden evvel satma hakkma sahiptir. Su rn, tarimsalbir madde ol-
dugunda da retici mahsuln henz hasati almadan satma hakkina sahiptir. Tarimsal retici de
aym gekildeevvelce kabul ettigi fiyatla baghdir. Ahc1ve saticinm amact yz yze olduklari riski
asgariye indirmek ve maruz olduklan geicilik ve belirsizlik durumunu iyice azaltmakttr. Bu ko-
pazar psikolojisinidogru saptayip arz ve talepte,kendilerine dogru
"nakit",
nuda gerek duyulan .

tarafta bulunmak suretiylebir kazan saglamayi mit eden speklatrlerden saglanir. Tahil ve
domuz rnleri gibi birka tketim maddesi Birlegik Devletler'de yillar boyu vadeli pazarlama
"belirsizligin"

sistemiyleticarete sunulmugtur. 1970'li yillarda dnya ekonomisinde artmasi ve -

kurallann gevgemesi sonucu altm, faiz oranlan, dviz Ve nihayet petrolde vadeli pazarlar dog-
maya bagladt
Degig tokugkonusunda o gne kadar New York Ticaret Borsasi teykilatibu en sekinmes-
legin henz tam anlamtyla keyfine varmamigtL Bu tegkilat 1872'de, John D. Rockefeller'in
stratejisini ortaya koydugu
"plammiz"
Amerikan petrol sanaylinehkmeden ve rekabeti getiren
yll kurulmutur. Teykilatmhedefleri ve hirslan Rockefeller'inkine kiyasla daha alakgnllyd
ve New Yorkkentinde st rnlerini pazarlayacak yer arayan altmig iki tccann tkarlanmyan-
sitmak ile kisitl1ydi.lkadt Tereyagt ve Peynir Sirketi'dir.
okgemeden bu ikisine yumurta da
eklendi ve 1880'de adi Tereyagi, Peynir ve Yumurta Sirketi olarak degigtirildi. Bundan iki yll
sonra ismi tekrar degigerek bu defa New York Ticaret Sirketi 1920'li ylllarda artik yumur-
oldu.
ta konusunda da vadeli pazarlar tremigve yumurtadan daha b'agka maddeler de vadeli satiplara
sunulmutu.

678
 Daha sonra, 1941'de degig toku; alanma yeni bir meta olarak Maine blgesi patatesi de
girdi. Ilerikiyillarda San sogan, Mcltitosh ve Golden tipi elma, Idaho patatesi, kontraplak ve
platin de vadell satiplaradahil oldu. Ancak Ticaret Sirketi'nin
temel dayanagl bir sre iin Ma-
ine blgesi patatesioldtL Bu, Amerika'nin patatesteki arz-talep dengesinin dramatik degigimne

kadar devam etti. 2amanla, Maine patatesi lkenin diger yerlerinde retilen patates kargismda
pazardakiyerini yitirmeyebaglad1. Bu yetmiyormuy gibi her yll retilen patates hacminde de
dg olmugtu. Bunun sonucunda Maine patatesi iin yapilan uzun .vadeli kontratlarda kipile-
rin ba1derde giriyordu.nce1976 y11mdave sonra bir kez daha 1979'da patates kontratlann-
da bazi skandallar yagand1,ki bunlar arasmda patates stoklarinm New York kentinde denetim-
den gememesinin getirdigi kltc durum da vardir. Baskiya maruz kalan takas igi beklen-
medik bir anda Maine patates ticaretinisona erdirmig ve yok olma tehlikesiile kargi kar1yage-
tirmigtir.
tetam bu stra, iyi bir zamanlamayla, Nymex piyasaya yeni bir rn srd. Bu, yerel pet-
- rol dagttimcilarmm yararh buldugt1, ev isitmada kullamlan bir yakittL Daha sonra, 1981'de
Nymex bu defa benzinde vadeli satia geti.Ancak asil byk yenilik 30 Mart 1983'te oldu. Eu
tarihte, OPEC'in Londra Intercontinental Otel'deki maraton toplantismmtamamlanmasmdan
sadece iki hafta snra, Nymex ham petrolde vadeli satia geti. Ileriye ynelik kontratlarm
OPEC fiyat saptama gcn zay1flatmast kesin oldugundan birbirini izleyen bu iki tesadfe
inanmak g olmutu. Bu durilm ayrica ayni varilin birok kez tekrartekrar almip satilmasi gibi
bir hak da tammtyttr.Bunun ok yksek miktarlara varan kazanc1 tccarlarave speklatrlere
yaramigttr.
Alt dzeydeki tccarlarNew York'tayap11anileriye ynelik ham petrolsatigmacogkuyla sa-
rilmigti. nlerindeki kipileri iterek, herkesi dirsekleyerek Nymex binasinda karinca gibikaynaan
kalabahga siziyor, haykirarak fkeyle ellerini kollarmi sallayip isteklerinin kontratlarda kayda ge-
mesini istiyordu. Tccarlarm itig kakig girmek istedigt bir yer daha vardi ki, burasi kendilerine
kargi asla nazik davranmayan petrol endstrisi idi. Kurulu dzendeki petrol girketterininfleriye
ynelikpazarlara gsterdigi ilk reaksiyon gphecilikve dpedz dgmanlik olmutur. Hayloran,
vahgice hareketler yapan bu gen insanlann onlann arasinda ne igi vardt? Bu kipiler iin uzun va-
de olsa olsa iki saat olabilirdi. Onlar mhendislik ve lojistigin ok karmagik oldugu kendi endst-
rilerinde ne anyordu? Bu endstride iligkiler dikkatle planlanmig ve geligtirilmigtive her geyin te-
melinin bu iligkiler olmasi gereklyordu.Bu endstride bugn yapilmig bir yatirim ancak on yll
sonra meyve vermeye baglardi. Onlar bunu bilmiyorlar miyd1?Byk girketlerden birinin st d-
zey yetkilisi fleriyeynelik petrol satiplar1konusunu elinin tersiyleitmig, bunun
"amatr

yatinm-
cilik yapan diiler iin para kaybetmenin yolu oldugunu"sylemigti.Ne var ki sayginlik yolun-
da ileriye dnk dgnte ok daha hizh adimlarla ilerleme kaydetti. Sadece birka yll iinde b-
yk petrol girketlerinin ogu ve petrol ihra eden lkelerden bazilan, byk fmans kurumlan da-
hil daha birok rgt Nymex'in ileriye ynelik ham petrol iginde rol almaya baglad1.Fiyat riski
eskisinin ayni oldugundan, bunlarm hibiri digarida kalmayi gze alamamigt1.lemlerin hacm
giderek byyp astronomik rakamlan buldugunda art1k Maine patatesi Dnya Ticaret Merke-
zi'nin drdnc katmda birakilmiguzak, modas1 gemig,rahatsiz edici bir am olarak kalmigti.
Bir vakitler flyatlan StandartOil saptamigtl. Ondan sonra da Birlegik Devletler'de Texas
Demityolu Kurumu, dnyanm dger yerlerinde ise byk grketler bu igi yapmigt1. Daha sonra
ise bu igi OPEC omuzlamigti.Simdi fiyat her gn aik pazarda dakikasi dakikasma saptamyordu.
Nymex'deki alt dzey tccarlarladnyanm drt bir yanmda bilgisayar ekranlanna yapymg g-
zken alicilarla saticilar arasinda tayin edillyordu. Durum tipki on dokuzuncu yzyil sonunda
Bati Pennsylvania'daki gibiydi, tek farkla ki bu defa modern teknoloji yardimiyla yeniden bir do-
gumyapmyti. Oyuncularmhepsi aym bilglyi ayni dakikada allyor ve hepsi birden bu bilgiye g-
re aym anda harekete -geiyordu. "Arz Ve talebinilahi yasalan" hl yrrlkte olmakla beraber,

679
gimdibunlar ok daha farkh gekildeve ok daha kapsamli olarak, hi gecikmeden uygulamyor-
du. Satiplarmhepsinde, bol ham petrol kaynagi bir petrol derest olarak dgnlen, ticarete s-
rlmesikolay WTI (West Texas Intermediate)fiyatt uygulanlyordu. Aynca bu flyatm o gne ka-
dar Arap Igigi'mn kugatmasmda olan dnya petrol fiyati yerini tutacak iyi bir alternatifoldugu
dgnlmgt. Yirmiyll kadar nce Arap Igigi, Texas Krfez kiylst petrolnekar1 stnlk ka-
zanmig,dnyaya ham petrol markasi olarak damgasmi vurmugtu. Simdi ise durum tersine dn-
mg, hemen her alanda stnlk bir kez daha Texas'a gemisti. Aynca ilerlye dnk petrol
kontratlannin hizla artmastylaWTI fiyati altm fiyatma ve faiz oranlanna tbi olmug; ayrica,.dn-
ya ekonomisinin,gnlk kalp atigimen hassas ve dikkatli gekildeizleyen lmlerden biri, Dow
JonesIndustrial Average (Dow Jones Smai Ortalamasi) lmn uygulamaya baglamigt1.

Yeni Petrol Savaglan: Deger Boglugundaki Diiello

Globalmarketlerin byk apta yeniden yapilanmas1yla petrol endstriside toptan satig konu-
sunda bir reorganizasyon geirdi.Byk girketlerinhepsi bu reorganizasyona tbi olmuytur. Bir
endstrinin kurallara uymaktan vazgemesi o endstri zerindeki korumamekanizmasmi kaldt-
nr ye mevcut rekabet baskisim artirir. Bu itibarla bunun tipik sonulan olarak birlegmeler, uza-
malar, igin devri ve benzer daha bagka birok kkl degigiklikler oluur, Birlegik Devletler'de
1981 ylhnda tamamen kural digi mcadelelere sahne olan petrol de bundan nasibini almig, aym
ak1beteugramigtir. Agirikapasite ve fiyat dggleri de, daha ok verimlilik ve daha byk kazan
demek olan birlegme ve klmeyi yreklendirmigtir. Bunlar olugurken, kurumsal yatinmctlar
Amerikan girketlerinin drtte n kontrollerinde tutan kk hisse sahipleri giderek daha sal-
dirgan olmaya ve yaptiklanyatinmm bedeli olarak daha fazla para istemeye, bu konuda Israrh
davranmaya baglamigtl. Her. ayda bir iyi performansgstermebaskisi altinda bu menajerler
uzun vadeli beklemelere istekli degildi. Ve nihayet gunu da belirtmek gerekir ki petrol sanayii
artik onlann gzndeekiciliginive panltismi yitirmigti.
Aslinda igin can damart guydu:Petrol endstrisinin yeniden yap11anmasi boglugu"
"deger

zerine bina edilmigti. Bu, uzun sredit kullamlan bir deyimdir. Anlami gudur: Sirket paymm
degeri, o girketinpetrol ve benzin rezervleri piyasa flyatmm altinda kaldigi zaman ortada bir
boglugu" var demektir. Bundan en ok zarar grengirketler,stok flyat
"value
gap" veya
"deger

ve malm gerek degeri arasmdaki atgin en byk oldugu girketlerdir. Bu gibi durumlarda so-
"soylu

mut neri guydu: Yeni bir idare igi ele alsm, stok fiyatm ykselmesini saglasm ve bylece
kn" gereklegmigolsun. Eski idarenin deneyip bagaramadigi bu
"hissedarlarm

gereke" sayilan
igi, farkh bir yntemle yeni idare yapsin. Eu igin bagka bir yn daha vardi; arama sonucu bulu-
nan bir varil petroln mallyeti mevcut operasyondan satin alman petrole klyasla iki veya kat
daha fazlaya 1klyordu.Sirketidarecileri iin bunun aika ifade ettigi anlam
"petrol

arama igi-
nin New York Borsasi zemini zerinde yapilmasimn" daha ucuza ikacaglydt.Diger anlatim-
bir
la, Bati Texas topraklarmdaveya Meksika Krfezi'nin deniz yataginda petrol aramaktansa bunu
dgk degerli girketlerdensatm almak daha ucuza gelirdi. Grldg gibi hissedarlann kn bu-
rada da bir kez daha, itici bir g olmutu. Birok girketiki petrol goktinunsel gibiakip getirdigi
ok byk paralara sahip olmug, sonra bu paralan OPEC'e gvenceliseenek bulmak iin yine
oldugu glbi BirlegikDevletler'de petrol arama igine yatirmigtl. Ne var ki sonular son derece d
kinclydt; rezervler inmeye devam ediyordu. Bu kadar ok paranm harcanmig olugu iyi sonu
vermemig, savurganhga yol am14t1.Bunun zerine gylebir dgnce egemen oldu: Parayi d-
gncesizce saga sola savurmaktansa bunun ogu, yksek kr hissesi veya hisse geri ahmi geklin-
de pay sahiplerinedagitilsa ve bu paranm yatmm geklizerindeki karar onlara birakilsa daha iyi
olmaz miydi? Hatta belki de degerleri kamtlanmig ve tatimanpirketlerlebirlegilse ve bylece re-
zervler ucuza mal edilse bu daha da lyi olurdu.

680
 "deger
Bylece, boglugu"nun tipkijeolojikbir hata gibi tm petrol camiasmda byk kar-
gaaya neden oldugu grld. Sonuta girketler byk bir savaglar zinciri baglatti. Bu, girketleri
birbirine dgrmg ve egitliWall Streetsavailannini ie kangip bazen de kumanday1 ele al-
malarlyla sonulanmigtir. Bu, petrol savamm btnyle farkli, yepyeni bir tr idi.

Tetik ekiliyor
Petrol sanayii kinciPtrol Soku'nun sonuna dogru artik yenilik iin olgunlanig, hazir duruma
gelmigti. Ancak bunun iin tetigin ekilmesi, igaret verilmesi gereklyordu. Bu tetik Amarillo
admdaki 150.000 nfuslu bir kasabada ekildi. Amarillo Kuzeybati Texas'm yksek, dzlk, ku-
Tu platosu Panhandle'da kuruludur. nsanlardansoyutlanmty, kira rzgra maruz, Houston'dan

ok Denver'e yakin bir blgedir. Petrolclk ve gaz Amarillo halkmm meggul oldugu baglica iti,
ancak bu i; daha ok kk, bagimsiz petroiclerle yrtlyordu. Amarillo'da yapilan diger
belli bagh iglerden biri de sigircihkt1.Bir de nkleer silah yapan fabrika vardi, Amarillo lkede
nkleer bombanm son iglem fabrikasyonunu yapan tek merkezdi ve bir tahmine gre gnde
drt adet sava; baligiretlyordu. Burasi aynca T. Boone Pickens admda bagtmsiz bir petrolc-
nn de yuva olarak ya adtgi yerdi. T. Boone Pickens petrol blgelerinin ve girketlerinin yeniden
yapilanmasmda en fazla katkisi olan.uzmand1.
Boone Pickens zamanla ok nl oldu ve kendisine sorular ynelten basin mensuplanna
kuru bir tebessmleyamt vermede uzman kesildi. Basm muhabirleri ona ciddi ciddi, Dallas tele-
"gerek"

vizyon dizisindeki J.R. Ewing olup olmadigim soruyorlardi. Finans evrelerindebyk

ilgi gryor, yatirinicilarca alkiglamyordu. O, hi beklenmeyen geylerigerekleptirebillyor, pay
sahiplerinin degerini yceltiyordu. Petrolc evrelere gelince, bunlann bazilanmn hayranligmi,
bazilanmnsa antipatisiniekmigtir.Pickens kendisini stratejikolarakpetrol endstrisiyle Wall
Street arasmdakibir yerde grmek istiyordu. Petrolclg yeniden eski asl yerine ekmek isti-
yordu, Bu lyte kendi kendini mahveden savurganhkla,igteki gereksiz artilarla, hayal kurmalar ve
kabahklarla sava1yordu. Aynca hissedarlann ogu zaman gz ardi edilen ikarlarmm korunma-
sma ahylyordu. Ona rakip olanlar ise bu adamm dpedz kurnaz bir firsati oldugunu,saticthk
yetenegi le, hissedarlarm haklarmi savunma kisvesi altmda ashnda kendi h1rsve agzllgn
sakladt ln1 iddia ettiler. Ancak ortada herkese gzlenen bir geyvardi. Pickens, Ikinci Petrol So-
ku'nun br yzndeki, petrolclgn zaaflanm ve zaytt noktalanm ogu kipiden ok daha er-
ken ve ok daha net olarak grmgtr. Aynca sadece bir zm aramakla kalmamig, bunu aik-
lamak iin bir ideolollyle ortaya ikmigtir.Pickens'in kampanyasi iin bagimstz petrolcnn nef-
ret ettigi ve byk petrolclere kargi intikamm1yansittigt bir kampanyaydt denebilir.
1928 dogumlu dlan Pickens, 1920'lerin en byk Oklahoma keyiflerinden biri Seminole'e
fazla uzak olmayan petrol blgesinde bymgt. Babasi arazi sahibiydi, iftilerdenkira kont-
ratlart ahp, bunlan petrol girketlerinesatard1. Annesi 11.Dnya Savagisirasmda degigik ilede
benzin karnesi dzenleme iginde ahymigti.Ailenin tek evladi olan Pickens, bydke atilgan,
kendine gvenli, fikren bagimsiz, sivri dilli, szn sakmmayan biri olarak yetiyti. Karakter ola-
rak kurulu dzeni hemen kabul eden biri degil, olaylan kendi istedigi yola eviren bir kipilikti.
Aynca son derece rekabetgiydi. Kaybetmekten nefret ederdi.

Gnn birinde babasmm gansiters gidince aile Amarillo'ya tagmdi ve burada baba Pickens
Phillips Sirketi'nde bir ige girdi. Gen Boone da, kolejde jeolojigrenimini tamamladiktan sonra
Phillips'te ahqmaya baglamtytt. Ne var ki bu ige uzun sre dayanamad1. Brokrasiden ve hiye-
rargiden hoglanmlyordu. Eu hoglanmayi patronlardan birinin bir gn ona pu sz sylemesiyle
bsbtn pekigecekti: "Eger bu gifketteilerlemek, bir yerlere gelmek istiyorsan eneni tutmayi
grenmelisin". Sonunda, 1954'te, buuk ylllik bir mesaiden sonra Phillips'ten aynlarak ba-
gimsizpetrolc olarak abgmaya atildt. Danigmanlik yaplyor, szlegmelerhazirlaylp bunlan

681
Amarillo'daki cebi dolu kigilere satiyordu. Bir ara Gneybati'ya da gltti ve burada sicak rzgrla-
ra ve devamli agzma ve burnuna dolan toza aligkanhkkazand1. Boone burada Amerikan ryasi-
mn gezginci dnyasim yagiyordu. Tirag olmasi gerektiginde yol zerindeki benzin istasyonlan-
nm dinlenme yerlerine gider,burada daha o gnden nefret duydugu byk petrolgirketlerinin
isimlerine rastlardi. O gnler petrol endstrisinin inigte oldugu dnemlerden birine rastladigi
iin, 1950 ortalanmnhatirlanmaya deger gnleridir.O stralar Pickens de petrol lkelerinde do-
lanan, telefon kulbelerini ofis olarak kullanan, telagiinde itigip iyolugturmaya ve kuyu kazma-
ya aligan, gayet gansliysapetrol veya gaza rastlayan, igini giderek bytme dg kuran binlerce
insandan biriydi.
Pickens abalarmdaogu kipiden daha baan11 olmugtu. Becerikli ve zeki oldugundan bir
problemi bagmdan sonuna kadar adim adim analiz edip zerinde dgnme yetenegine sahipti.
Gnn birinde para yapmak amac1ylaNew York'a gitti ve daha sonia Kanada'da bagarilibir ope-
rasyona el atti. 1964 yilmda, o gne kadar stlendigi kazi anlagmalanni toparlayarakbir tek gir-
kette, Mesa Petrol'de birleptirdi. Mesa kamulagtiktan sonra bu defa kafasi stok deger ile petrol
ve gazm gncel degeri arasmdaki
"aiga"

takilmigt1.Pickens bu defa gzlerini Hugoton Produc-

tion Sirketi'ne dikti. Faal olmayan fakat daha byk bir girketolan Hugoton'un, o gn iin lke-
nin en byk gaz yatagi Gneybatt Kansas Hugoton'da usuz bucaksiz gaz rezervleri vardi. O
gnk stok flyati, satildigi takdirdepazarda gaz rezervlerinin alacagt flyatm ok altmdaydi. Daha
cmert bir bedel vaadiyle, stok fiyati ykseltme ve girketidaha farkl1idare etmeye sz vererek
pay sahiplerikazanthp ikna edilebilirdi. Eu basit grg ne ilgintir ki o tarihten on beg yil sonra
da byk kabul grmgtr. 1969'da Pickens pek dosta olmayan bir yntemle Hugoton Qirke-
ti'ni devralmayi bagardi ve ok daha byk bir igletmeyi de Mesa'ya katarak, son derece nemli
bagtmsiz bir petrolgirketiyaratti.
1973 sonrasi hemen herkesin yakalandigi petrol hummasi salgininaPickens de yakalan-
migtl. Amerika Birlegik Devletleri'nde mmkn oldugu kadar ok sondaj donammi satm alarak
petrol aramak iin yurtdigma ikip Kuzey Denizi'ne ve Avustralya'ya gitti. Hl bir ticaretada-
m1ydi;gelecege ynelik vadeli satig konusunda teki petrolcler daha bu deyimi duymadan ok
evvel, deneyim kazanm14tl. Vaktiyle ihtisas sahasi uzun vadeli sigtr satigi olan bu adam meslek
yagammm belirli bir noktasmda Mesa'y1 bile sigir besiciligi igine katmig, bu suretle olduka k-
k petrol girketini lkenin en byk ikinci sigir besicisi yapmigtir. Bu girigim baanli sonu
vermeyince, girketi sigir besiciliginden ekip almigtir. Petrol savaglannm en dorukta oldugu
1980'll yillarda bile, milyarlarca dolar bagibog birakilmigken, Pickens Texas topraklanzerinde-
ki uagLmn penceresindendigany1seyreder, srdekisigirlansagar, hayvanciliga devam edip et-
memeye karar vermek iin hayvanlann byk olup olmadigma bakardi. Bu onun iin bir egit
spordu.
Pickens sporda tenisi degil basketbol semigti ve ategli bir basketbol oyuncusuydu. Bu
spor hiz, beklenmedik hareket, abuk refleks ve anlik karar demekti. IgtePickens iginde de bu
yntemi uyguluyordu. 1970'll ylllara deginen menajerlerinden biri o gnlerianimsarken gunlan
sylemigtir:"Her cumartesi sabahi Boone'un- ofisinde toplamr,bazilarimiz yerde, deme ze-
rinde oturur, konugurduk. Boone bizlere gelecek hafta i.inde nasil para yapacagtmizi sorardi."
Pickens Amarillo'da cumartesi gnleri hl aliantek petrolcolaraktanmmaktangurur duyar-
di. Kendine zg bir stili vardi; hedefi planlanmig, ayrmtilarda dikkat, fakat duruma gre hare-
ket isteyen bir stilivardi. Bu, onu stlendigi byk, brokratik girketlerde her zaman etin rakip
yapmtytir. Ayrica kavgidan da kammazdi. Ne zaman ekipten biri birrakibin onun istemedigi
bir geyyaptigt mesajim getirse veya dogal gazda bir anza oldugunu sylese Pickens standart tep-
kisini gsterir, "Onlarasyle, gidipbir gigkonun poposunupsnler" derdL
1980'lerin bagmda Pickens petrolpinde bazi zayif noktalar Ye aksakliklar grmeye bailadi.
BirlegikDevletler gerileyenbir retici olmugtu; geleceglde giderekparlak olmaktan uzaklagiyor-

682
du. Petrol kegfine ait dosyasi devamh dg kmkhgl yaratiyordu. Ayrica, o stralar petrol girketleri-
nin stok,flyatlan,kamtlanmig petrol ve gaz rezervlerinin satig degerinin.altma dgmgt. Eu ko-
ullar Mesa'ya para yapmakiin hrsat verdi. Sanki her geyyeni bagtan Hugoton Production part-
larma dnmgt. -
1982 yllmda Pickens'in baglangttaki hedefi Harry Doherty isimli petrol krahnm torunla-
rinca idare edilen Cities Service Sirketi'ydi.
Doherty 1920'll yillardarakip bir sanayi dalmda pet-
rol ve gaz rnleri konservasyonunun erdemleri zerinde vaaz verir.gibi konugmalar yapmig ki-
idir. Cities Service Amerika'da en byk petrol girketleri arasmda on dokuzuncusu, en byk
beg yz sanayi igletmeleri iinde de otuz sekizincisiydi. Mesa'dan kat bykt. Ne var ki his-
se senetleri lyi satig yapmiyor, petrol ve gaz rezervlerinin gerekdegerinin te bir fiyattna satt11-
yor, bu da hissedarlann igine gelmiyordu. Zamanla Mesa kendisinden byk olan bu girketten
hatir1 saythr bir stok satin aldi. Mesa, girketikendi bnyesine katma konusunda planlar yapar-
ken bu defa Cities Service Mesa'ya teklifyapti. Ancak Mesa da Cities Service'e tekliftebulun-
mug ve gncel hisse senedi satig fiyatimn iki katml teklifetmisse de sonradan vazgeip geri e-
kilmigti. En sonunda Cities'nin tm hisselerini kendine katmak Armand Hammer'in Occidental
irketi'ne nasip oldu. Bu agamada, yeniden yapilanma ve byk girketlerekatilma petrol sanayi-
inde hizla yayilmaya bagladt Bunun baglangl noktasi ShellSirketi'nin California'mn agir petrol
reticisi Belridge Sirketi'ni kendine kattigt 1979 yllidir. 1920'lerin baymda Shell, Belridge Sirke-
ti'ne talip olmug, 8 milyon dolarlik siparig teklifetmig fakat sonradan geri ekilmigti. Simdi 1979
yllinda, evvelce teklifettigi flyata toplam3,6 milyar dolarlik ufak bir ilaveyle tekrar talip olmuy
ve o gne kadar grlmemig en byk demeyi yaparak girketi kendine katmigt1. 198l'de Co-
noco Kanada'nin Dome Petrol Sirketi'ne devrolma tehlikesigeirecek, tu tehlikeyi7,9 milyar
dolar kargiligi Du Pont Sirketi'nin kollarma dgmekle atlatacakti. Mobil, gemigteStandard
Oil'e bagli bir retim girketi olan ve aynca lkenin.Texas'taki en byk petrol yataklarmdan biri
sayilan Yates yataklarmm sahiplerindenMaraton'a talip oldu. Ancak Maraton Mobil'le birleg-
mek istemediginden bagka bir alternatif aradi ve U.S.SteelSirketi'yle anlaarak 5,9 milyar dola-
ra kendisini bu girkete satti. Steel SirketiAmerikan elik sanayiinden kendini uzak tutma yolu
aramaktaydL Mesa Sirketi ise byk bir ham petrol reticisi olan GeneralAmerikan Sirketi'ne
birlegme teklifiyaprmgt1. Ancak, bu girketiPhillips, daha abukdavranatak 1,1 milyar dolar kar-
4tligtkendine bagladt. Eu kovalamacadan uzak duran Pickens uygun zamanm gelmesini bekli-
yordu. Nasilsa yeni bir hedef yakmda dogacakt1.

Meksika'da Hafta Sonu

Bunlar olurken global'petrol patlamasi pek i amayan bir dneme girmigti.Amerika Birleik
Devletleri'nde arama faallyetleri azalmigtL Nispeten kk girketlerde iflaslar epeyce artmigtL
Byk girketler kemer s1kma politikasmm ilk raunduna bagladi ve igten 1karmalar, mevduat
dondurmalan ve erken emeklilik birbirini izledi. Artik enflasyondan korkmayan yatirimcilar, his-
se senetleri lehine petrol kmntilanyla ugragmaktan vazgetiler; akgam yemeklerinde petrol, kazi
programlan ve jeologlargibi konulardan ok kargiliklifonlar, hirsl1 para menajerleri konugulma-
ya baglandL Bu konular kipilere daha ilgin geliyordu.
Meslekteki bu dggn srp gitmesibir geregiaiga ikarmig, global finans sistemlyle
petroln ne denli bagtms1z oldugunu gzler nne sermigti.Bu gerek en belirgin olarak Meksi-
ka'da yagandi. Bu lke, dnyamn petrol gc olarak tkenince, 1982'de 84 milyar dolan ayan
byk bir uluslararasi bor yk altinda kalmigti. Aym yllJesus Silva Herzog Meksika'mn Mali-
ye Bakam oldu. Aym adi ta1yanbabasi 193Tde Meksika'da faaliyet gsteren petrol girketlerini
ok byk kr elde ettikleri gerekesiyle sulu bulan milli konseyln baglydi.Aynca bu girketlerin
kamula tirilmastndaortamt hazirlayan da oydu. O gnden sonra baba Herzog milli petrolgirketi

683
Pemex'in bir blmnde bagkanlik yapmig, bu grevipetrol iileri sendikasiyla ii cretleri ko-
nusunda ikan bir anlagmazlikyznden birakmigt1. OgulJesus Silva ise Meksika'nm modern
teknokratlannmizledigi yolu izleyerek BirlegikDevletler'de Yaleniversitesi'nde ekonomi gre-
nim grmg,sonra da devlet brokrasisinde ilerleyerek 1982 ylhnda Devlet Bagkam LopezPor-
tillotarafmdanMaliye Bakamolarak atanmigtL
Bakan olduktan sonra Silva Herzog, goka ugramicastna lkenin ok ciddi bir ekonomik
krizin epigtnde oldugunu anladt Bu, flyat dggnden, faizlerin yksek oranda olugundan,
Meksika parasi pesonun deger kaybediginden, devlet harcamalarinin kontrol altma almamama-
smdan ve nihayet BirlegikDevletler'deki iktisadi gerileme yznden Meksika'nm petrol digi ih-
racatma gsterilentalebinkurumasmdan ileri gelmigtir.Her geyinstnde ok byk bir serma-
ye kayb1 olmugtu. Silva Herzog Meksika'nm dag gibi bor altmda ezildigini, borlanm deye-
meyecek durumda oldugunu anlamigtl. Ana parayi geri demek gyle dursun, faizleri bile de-
mekten aciz oldugunun bilincine varmigt1.Ne var ki Devlet Bagkan1Lopez Portillo, evresinde
kendisine Meksika tarihindegelmiggegmigen
"harika"
devlet bagkani oldugunu syleyen dal-
kavuklarm etkisiyle onu dinlemek bile istemiyordu. lerideHerzog o gnlere deginirken
"kor-

kun gnlerdi" demigtir.

Bir sre sonra Silva Herzog ABD Federal Rezery Sistem Bakam Paul Valcher'i grmek
iin gizlice Washington'a gidip gelmeye bagladi. Sosyalolaylarda hazir bulunmak iin ve lke-
den 1ktiginikimse antamasm diye pergembe gecesi yola iktyor, cuma gn Valcher'i gr-
yor, aym gece Mexico City'ye dnyordu. Bu yolla Federal Rezerv'den 900 milyon dolar ive-
di kredi aldlysa da bu para sermaye kaybt yznden bir hafta iinde erlyip gitti. Sonunda 12
Agustos 1982'de Silva Her2og yeni bir karara vardi. Bu iq dogalama ile zlecek bir iq degil-
di. Meksikaiin bor faizi demenin herhangi bir yolu yoktu. Dogal olarak mahkemeden
"ha-

tah durumda" oldugunun ilan1m isteyebilirdi; ancak bu uluslararasi finans sisteminin kme-
sine neden olabilirdi. Amerika'nm en byk drt bankasimn Meksika'ya verdigi bor miktan
toplam sermayelerinin yzde 44'ne egitti. Bu yap11acakolsa, ilk esintide Amerikan ve dnya
bankalanndan acaba ka tanesi dgecek, onlarm dgmesiyle kopan ikinci hitmada ka banka
daha yerle bir olacakti? Bu kogullarda Meksika.dnya ekonomisinde nas11bir varhk gsterebi-
lirdi?
13 Agustos'ta Silva Herzog bir kez daha Washington'autu. Ileriki gnlerde tu birka
gnden "Meksika'da Hafta Sonu" diye sz edilmigtir. Hazine Bakam Donald Reagan'la ilk ko-
nugmasmda Silvaona hi dvizi kalmadigmi a1klad1."Mutlaka bir geyleryapmahylz; aksi halde
bunun ok ciddi uluslararasi sonuIan dogabilir" dedi.
Bu konugmamn bitiminde Reagan ona gyle demt: "Grdgm kadarlyla gerekten bagi-
mz dertte." Silva Herzog'm yamti ise guydu: "Hay1r, SaymBakan, benim bagim degil bizim bgt-
miz dertte."
Bylece soruna gzm bulmak iin Meksikahlar ve Amerikalilar cuma gleden sonra otu-
rup araliksiz sabahm erken saatlerine kadar aligtilar.Birka milyar dolan bulan bor ve kredi
paketini ele aldilar. Aynca Amerika'mn Stratejik Petrol Rezetvi iin Meksika'dan satin alacagt
pegin petrol demesini de dikkate alarak bir zm getirmeye ahytilar.Ancak ge saatlerde, cu-
martesi sabah saat 3,00 dolaylarmda aniden grgmeler kesilir gibi oldu. Silva Herzog yapilan
anlagmanm bir noktasmda kendilerinden 100 milyon dolar servis creti talep edildigini grerek
kizmigti. Amerikahlar'dan birinin syledikleriyse onu bsbtn ileden 1kardi. Amerikali gyle
demigti: "Ne yapalim, bir kimsenin bagt byk dertteyken ona bor para verirseniz, bu bor kar-
iligi cret denmesi gerekir."
SilvaHerzog fena balde fkelenmigti. Suszlerle tepki gsterdi;
"Bu bir i; ahyverigidegildir. Yazikki kabul edemeyecegim." Arkasmdan da Lopez Portillo'yu ara-
di. Portillo da fkeden ilgma dnmgt. Herzog'a grgmelere son verip derhal Mexico City'e
dnmesi talimatini verdi.

684
 O gn, daha ge bir saatte Silva Herzog Meksika Eliligi'ndeoturup dgnceli dgnceli
hamburger yerken ABD Hazine Bakanligl'ndanbir telefongeldi. Evvelceistenen 100 milyondo-
larbk servis creti anlagmadan ikarilmigti.Anlagildigmagre Amerikal11ar bir "knt"

riskini
gze alamamigti. Bunun pazartesi gn ne gibietkiler doguracagi nasil bilinebilirdi ki? Bylece
sonuta "Meksika HaftaSonu" sona erdi ve acil yardimpaketinin birinci kismi yaama geirildi.
Silva Herzog Mexico City'ye dndgnde halk galeyan iindeydi. Herzog televizyonda
kirk be; dakikalik bir konugmayaparak bir kara tahta yardimi ile, halka olan biteni aiklad1.Er-
tesi cuma gn de New York City'ye giderek Federal Rezerv'le ve dehget iindeki banka temsil-
cilerlyle bir araya geldi. Meksika'nin borlarmm denme geklindeyeni bir yap11anmaistlyordu.
Sonundabor moratoryumunda karar kilmdi. Ancak hi kimse bu deyimi kullanmak istemiyor-
du; moratoryum demektense
"roll
over" (borerteleme) demeyi tercih ediyordu. Bu kibarca
Meksika'mn kismen de olsa iflas ettigi anlammdaydt
Bu agamada artik yorgunluktan tkenenSilvaHerzog'un bir kez daha Meksika'ya dnd-
gngrrz.Uaktan iner inmez hi beklemeden Mexico City tesindeki daglara, oradakik-
k kye dogra yola iktt. Su amyi gyleanlatir: "Olan bitenlerin hepsini tmylearkada b1rak-
mak istiyordum. Birden babami ve onun petrol igletmeciliginde omuzladigt rol dgndm.
Ben o zamanlar yagmdaydim. Daha sonra, bydke babam sik sik bana o gnleri anlattrd1.
Su onun en sevdigikonuydu. Simdi ise ben Meksika'nm 1938'den bu yana yaadigt en huhran-
11gnlerde yagiyordumve aynca bu buhran petrol konusundaydi. O gnler petrole dayah olarak
yaptigimiz korkun yanhglardan henz ikmigtik. Ne var ki Meksika'da zaferin verdigi byk
bir moral gc hkimdi. Meksika tarihindeyaz1h en byk petrol patlamasmi biz yagamigtik.Ve
tarihimizdeilk defa olarak, 1978-198l arasi, dnyanm en nemli kipilerinin iltifatlarma mazhar
olmu tuk. Kendimizi zengin gryorduk. Petrolmz vardi."
Dnya finans pazarlan 1982 Agustos paniginde bir sarsinti geirmig, ancak "Meksika Haf-
ta Sonunda" ivedilikle alman kararlar ve onu izleyen geligmelersayesinde finans sistemiyeni-
den istikrara kavugmugtu. Meksika'nm bor drami lkeye petrol patlamasimn gemigte kaldiglm
"petrol

ve gcnn" nceden samldigt kadar kuvvetli bir g olmadigmi gstermigti. Bir lke
iin petrol sadece zenginlik degil zaaf da olabiliyordu.Aynca yakmda bekleyen bir de
geigd-
nemi vardt. Dnya petrol krizi pimdi yerini uluslararast bor krizine terk etmekteydi. Ayrica
dnyadaki birok uluslararas1borlunun daha ok petrol lkelerinden geldigianlagilm1ptl. Bun-
lar petrolleri iin daima pazar bulacaklanna ve yksek fiyatla satacaklannainamp ok agir bor-
lar altina girmig kipilerdi.
Meksika kendi iflas epigindekidurumunu dengelemeye ahq1rkenismi byk kendi kk
OklahomaCity'nin tarifizor bir ahyverigmerkezinde faallyet gsteren mini banka Penn Sqare
de iflasm egigine gelmigti. Zorlukla ayakta durabilen bu banka krediyle enerji satardi. Eneri satig
mdr olan kipinin en sevdigt aligkanhgin Guccimarkamokaseni iinden amaretto ve soda i-
tigi sylenirse, bu kipinin ne denli sagduyuluoldugukolayca anla1hr.Zamanla Penn Square, Fe-
deral Rezervciler ve teki dzenci kurumlar arasmda yogun ilgi merkezi oldu ve serbestligi sim-
geledi. Acaba ne sebeple, banliydeki bir al1(verigmerkezine,hem de tam Meksika'nin batmak-
ta oldugu bir gnde bu kadar nem verillyordu? Bunun nedeni gudur: Penn Square ok byk
miktarda,kaynagi gphelipetrol ve gaz bor senedi ortaya ikarmt;ve sonra degeri iki milyon
dolar olan bu senetleri Continental Illinois, Amerikan Bankasi ve Chase Manhattangibi "gven-

li" byk bankalara satmigti. Penn Squarebankasmin elindeki bu bor senetleribankamn iflasta
olugu nedeniyle degersiz saylhp ige yaramamig ve sonunda banka kapanmitir. Ancak sonucu iti-
bariyle yks burada bitmeyecekti.
Krediyle enerli vermede lke apmdaen saldirgan olan byk banka Continental Illinois
Bankasfydt Bu banka Orta Bati'da en byk, lke apinda ise en byk yedinci bankadir. Top-
yekn anlamda ContinentalIllinois kredi veren bankalann en hizh geligeniydive idatesinin ba-

685
 anlt, bagkammn da "YilmBankacisi" seiligi dolayislyla dller kazarnyordu. Ancak enerjide
kredi veren olarak, bir rakibinin ifade ettigi gibi ekmeginiylyordu." Gerek petrolde
"tekilerin

WallStreet/our-
ve gereksegaz kredilerinde ve Otekisektrlerde pazar paymihizla artinyordu.
nal bu bankaya
"dvlecek
banka" demigtir.
Petrol flyatlari dgmeye baglayinca ContinentalIllinos Srketi'nin Penn Square ve daha
bagka kaynaldardan almig olduguok byk enerji kredileri nedeniyle bor portfynn bir hay-
li kabank, durumunun ok kritik ve pamuk ipligine bagli oldugu ortaya.ikti. Sonuta 1984 yl-
hnda dnya tarihinin tamk oldugu gelmig gemigen byk banka iflast yaandi ve Continental
kt. Dnyanin drt bir yanmdaki diger banka ve irketler Continental'den paralanm ektiler.
Artik Continental Illinois kredileri ige yaramazolmugtu.i ie bagh tm bankac1hk sisteminin
entegre durumu ok kritik, tehlikeli bir grnt arz ediyordu. Bu agamadafederal hkmet du-
ivedi kredi olarak 8 milyar dolar
ruma mdahale ederek 5,5 milyardolarhk yeni bir kefaletle ve
yatirarak ve hi gphesiz idareyi de degigtirerek Continental'e yardima kogtu. Asimda olay Con-
tinental'in kamulagtinlmaslydi. Bu szck Birlegik Devleller'de hemen hi agiza almmamigsa
geici bir sre iin, gerek olan buydu Continental kamulagtinlmigtL Sunu be-
da, en azmdan ve
lirtmekte yarar vardir: Duruma ok byk apta mdahaleedilmig, tepkilerinboyutu ok byk
olmugtu. Ne var ki bu yapilmaylp tepki gsterilmeseydi bunun bedeli belki de ggslenemeye-
cek kadar korkun ve tehlikeliolurdu.
Continental lllinois'in devriligiyle enerji kredisi igi hemen amnda moda olmaktan ikti ve
bu ige son verildi. Sirketlerehl enerli kredisi vermeye istekli olan veya bunu yapabilecek ban-
kalarsa m terilerineyazarak petrol veya gaz kredisi almanin ok zorlagtigim bildirdiler. Diger
ilerleme
taraftan, sermayesiz, degll yeni bir petrol patlamasma tamk olmak, arama yapmak ve
kaydetmek bile mmkn degildi.

Dr. Delgi
Petrol sayesindederin yankilar uyandiran ve sonu1an itibarlyle uzun sre iz birakan bagka bir
dram da Alaska aiklanndaki tenha sularda oynanmaktaydt BirlegikDevletler'de keyfedlmemig
petrol ve gaz potansiyelinin yansimn Alaska'da veya yakinmdaki sularda bulunduguna inan111-
baligi derisinden yapilmly ayakkabt" anlami-
"fok

yordu. Gzlertek bir noktaya,Eskimo dilinde

Alaska'mn Kuzey
na gelen Mukluk'a evrilmigti.Mukluk ugsuz bucaksiz bir yeralti yapislydi.
Buz Denizi'nin bagladigiyerde, Prudhoe Koyu'ndald bereketli Noth Sloperezervlerininkuzey-
batistna altmq beg mil mesafede bir koydu. Mukluk adinm duyulmaslyla tm petrol camiast b-
yk heyecana kapilmigti. Evvelce gansa bagh olarak kuyu ama (wildcat)serveninekatilmig
BP'ye bagli Sohio ve Diamond Shamroc gibi birok irket bu defa da byk mitler iinde yeni
dogmasmi, yeni bir Dogu Texas, yeni bir Prudhoe Koyu,-hatta ok stn, Suudi yatak-
"fil"in
bir
lan kalitesinde bir kegif beldemeye baglad11er.Mukluk koyu, gelecekkugak iin en byk, en he-
yecan verici, istikbal vaat eden bir yer olmugtu.
hayal ettigimiz gibi bir ig" diyordu.
"tam

Diamond Shamrocpetrol arama girketibagkam

BP Jeologlan da bunun o gne kadar meslekyaamlannda rastladiklankuyu ama-iginde en az
risk ieren i; oldugunu ifade etmiglerdi. Normal olarak kuyudan petrol tkma gansi sekizdebir
oldugu halde burada gans te birdi. Ne var ki Mukluk'taki zenginlilderin diganya ikar11masi
iin epeyce byk bir meblagsayllan 2 milyar dolann stnde para harcamak gerekmigti. Insana
rperti veren o atmosfer iinde girketlerinbuz gibisularda kazi yapmasi iin kendilerine tag ve
baliktan birer ada yapmasigerekiyordu.Bu ise ancak kisac1kyaz gnlerinde, okyanus donma-
dan nce yapilabilirdi. Kigaylannda ismm sifirm altmda elli dereceye kadar dgtg oluyordu.
Sonunda 1983 ylhnda kaziya baglandi ve bu tm yaz ve gz sresince srp gitti. Su ara-
da tm petrol sanaylininve finans evreleringz Mukluk'taki kaziya evrilmig,hepsinin hayal

686
 gc bu ynde allgmaya baglamigti. Bu faaliyetle iligkisi olan girketlerhemen hisse senedi fiyat-
lanm ykseltti. Baganlt olmasi halinde Mukluk her geyidegigtirecekti.
girketlerin
konumu, Bir-
legik Devletler geleceginin perspektifi, dnya petrol dengesi, hatta endstri dnyaslyla petrol lh-
ra eden lkeler arasmdaki iligki tmyle degigecekti. Ancak bunun kesin olarak kamtlanmast
iin "Dr. Delgi"nin fikri almmallydi. Bunu syleyenkigi on dokuzuncu yzyllin nl petrol
ara-
yicisi John Galey'dir.Sonunda Dr. DrilPe bagvuruldu. 1983 Arahk aymda Dr. Delgi bulgusunu
bildirdi. Szlerianmda tm dnyaya yayllm14ti.Dr. Delgi'nin saptadiginagre, deniz yatagimn
sekiz bin feet altinda, petrol igareti veren kumlarin bagladigiyerde, kazida tuzlu suya rastlanmig-
ti. Demek ki Mukluk petrol aisindan kuruydu ve burada petrol yoktu.
Diger taraftanortadabir vakitler Mukluk'ta petrol bulundugunu gsteren aik bazi kanitlar
vardi. Anlagildiginagre, yapi zerinde bir kinlma olmuy ve petrol
su yzeyine sizm14t1.Bylece
evredenhibir mdahale yap11madigihalde ok byk bir sizma olmutu veya dogamn bir ga-
kasiyla yresel bir egilme olmuy, bu egilme petro1n Prudhoe Koyu dokusuna girmesine neden
olmugtu. Sohio retim girketibagkani Richard Bray bunu a1klarken gylekonumustur: "Biz
kaziyi yapmamiz gereken dogru yerde yaptik. Ne
var ki 30 milyon sene ge kalmigtik."
Mutluk petrol kazisi sadece glmiggemigen pahallya mal olan kazi olmakla kalmamig,
BirlegikDevletler'de kazi hareketinin de dnm noktasi olmuqtur. Kuyunun kuru ikmasi ilgill-
lere bir mesaj vermig, petrol konusunda BirlegikDevletler ufkunun pek parlak olmadigini gs-
termigti.Petrol aramada kumar oynamanmok riskli ve pahall oldugu kamtlanmigti. Petrol ida-
reciligi ileride parayi bu boyutta riske atip kaybettiginde ceza Odemeye zorlanacakti. Yksek d-
zeydeki birok petrol girketi yneticisinin kafasina Mukluk olayi hepsini birden ilgilendiren bir
mesai gndermigtir. Bundan byle petrol arama faaliyetinden vazgeip varligtkamtlanmig re-
zervlere dnmeli ve bunu bireysel olarak veya topyekngirketler halinde yapmallydilar. Muk-
luk'tan sonra herkes petrol
ararnayidegil petrol satm almayi yegledi.

Aile Sorunlan
Petrol endstrisinin yeniden yapilanmasim dzenleyen sadece ekonomi
ve jealojidegildi. Bun-
da nefretlerin, pigmanhklarin ve aile bireylerinin iinde yer etmigihtilaf ve kan davalarmin da
pay1vardir.Keck ailesi serveti iin varisler arasmdasregelensavag Mobil'in, lkenin en byk
bagtmsizi olan SuperiorOil Sirketi'ni 5,7 milyardolara ele geirmesiylesonulanmigti. Ancak
en nemli aile sorunu J. Paul Getty'nin 1930'larda kurmaya baglayip SuudiArabistan'la Kuveyt
arasindaki TarafsizBlge'de petrol bulunmasi zerine 1950'lerde dnya girketine dngtrdg
Getty Petrol yznden yagandi. "Deger" kavramina yrekten inanan Getty 1976'da lmgt.
Simditakvimler1980'leri gsterirken Getty Petrol, rezervlerini yenilemekte glk ekiyor, ay-
nca girketin holding degerine klyasla hisseleri ok ucuza satiliyordu. J.P. Getty'nin petrol ara-
maktan ok mzigemerakh oglu Gordon tam o sira Emily Dickirison piirlerinigarkiolarak beste-
lemigti; petrolclgeolan ilgisizligine karym yine de onca degerin nereye gittiginibilmek istedi.
Bu merak, Getty'yi yneten profesyonellerleGordon'unarastm ami tir. Belki de profesyoneller
o gne kadar g mekanizmasom kendi ellerindeoldugunu sanmiglardi..Ancak artik hisselerin
kontrol .Gordon Getty ile yandaglarmin eline gemigti. J. Paul Getty, Gordon da dahil btn
ogullarina kt davranmigtir. Bu nedenle gen Getty babasmm amlarma vefa gstermek iin or-
tada hibir neden grmemigti.Ancak.artik babasi yoktu ve brsat kaplyi aldiginda Gordonbu
kaply1zorlamig ve amigttr.
Zamanla olaylar kapimn bir degil iki kez alindigimgsterecekve yazik ki Gordon Getty,
ilerde olugacak karmagalar aismdan talihsizbir davranila her iki agriyada cevap vererek kapi-
yl aacaktt. Kaplyialanlarm ilki, George Bush'un petrolclk yaptigi gnlerde onun ortagi olan
ve aynca Boone Pickens'in de dostu petrol krall Hugh Liedtke idi. Liedtke o stralar byk ba-

87
 bir tekliflegelmigti. Getty bir hayli
gimsiz girketPennzoil' ynetmekteydi. Hugh Pennzoll'den
etin geen konugmalardan sonra bu tekliti kabul etti. Kapimn ikinci kez ahmylGordon'a Texa-
co'dan bir teklifgetirmigti. Texaco'nun bagkani bir ramanlar baba Getty'ye ait olan Pierre Ote-
li'ne inip geceninge bir saatinde gen Getty'ye kargi tekliftebulundu. Gordon'un bu teklifi ka-
bul ettigi kesindir. 80ylece Texaco10,2 milyar dolar deyerek GettyPetrbl' satm aldt. Su dav-
rampmdan dolayi Pennzoil Sirketi'nce mahkemeye verilmigtir.

me

Bir Bygn Olm

parlak bir g-
Texaco Pennzoil Gettyyksnn ilk gnlerinde Boone Pickenssahnede belirmig,
rig yaparak Gordon Getty'ye petrol sanayiinde degerin nasil llecegi konusunda gretici bir
ders vermigti. Pickens zaman zaman Texaco'dan stok da almigtir Ne var ki bu defa gzlerini
bagka bir yere dikmigti. Mesa gok byk, hemen tm petrol endstrisini etkileyen bir sorundan
tr stkmti igindeydi. Petrol patlamasinm petrolde durgunluga dngmesi yznden bir arama
dolar harcamak zorundayd1. Meksika
programma baglamak istiyordu ve bunun iin 300 milyon
Krfezi'ndeki be; adet ok pahall kazi donanimi dahil, elli bir adet kazi donammina sahipti ve
bunlar deniz kuvvetlerine ve orduya mensup deneyimli iilerin, gemive helikopterlerin deste-
glylealigtigmdanakil almaz hizla para tketen
bir aligmalardi, Nihayet 1983 Temmuzu'nda
yapilan bir Ynetim Kurulu toplantisindaPickens pu duyuruyu yapti: "Baylar,durum budur. Bu
300 milyon dolan temin etmenin bir yolunu bulmahyiz ve bunu abuk yapmallytz. Meksika
Krfezi'ndeok fazla para kaybettik. Bu iten kendi eski yntemlerimizle slynlmam1z imknstz-
dir; mutlaka bir yerlerden yardim almallytz."
Sonundabu paraylhizla bulma aresinin byk petrolgirketlerinde olduguna karar verildi.
Bu girketinkendi hisseleri de mahn gerek degerinin ok daha altinda bir fiyata satillyordu.Bu
defa Pickens gzlerini Yedi Kiz Kardegler'den biri olan Gulf Oil girketi'ne dikti. Bu, Mellon aile-
si tarafmdan,Guffeyve Galey'in 1901 Spindletop keyfi zerine kurulmug bir girketti.Amerikan
bayragim Kuveyt'e diken girketlerdenbiriydi. Mellon'lar uzun zamandan beri aktif yneticilik-
Pickens'in g-
ten ellerini ayaklarim ekmigti.Ailenin holdingleri paralanmig ve ogu satilmigt1.
arasinda Gulf fazla grmg olamydi ve hisseleri gerek degeri-
rpyle byk girketler en zarar
nin te bir flyation biraz stnde sat1hyordu.
Pickens ok evvelden, Cities ServiceSirketi bunalimi zerine, Gulf ynetiminin i yapisim
yak1ndan inceletmig, etkisiz ve kararsiz br girketoldugunu anlamigti. Brokratik yapisi ok agir
igleyen bir girketintepki gstermede yavag davranacagl kanistna vardi. Sirket on yll sren bir i
ynetimde bir dagilma yaamigti. Birlepik Devletler'de bazisi Watergate'e bag-
sorun acisive st
h yasadigt siyasi olu umlar ve eligkili yabanci demeler i ayaklanmaya neden olmug, bu arada
grnme" olan
"drst

st dzey yetkilllerinden bazist temizlenmig, y erlerine en byk zelligi

yenileri getirilmisti.
1970'leria ikinci yansinda igi devralan bagkan, arkadag evresinde"BayTemiz" ve "zci"
adlyla tamnird1.Gulf,Ynetim Kurulu'nun bagmda bagkan olarak bir rahibe kadar temiz birini
bulunduran tek girketti. Gulfyneticilerinden birinin sylemigoldugu gibi "Bu tr sorunlar on-
lar iin hibir karara varilmadan geirilenalti yll demekti. Bunlar petrol sanaylinde son derece
kritik bir dneme, OPEC karmaasinm yagandigt, Uzak Dogu'da her geyinbelirsiz, askida oldu-
rastlamigti."
guve bizim Avrupa'daki fazlaca saf mgterilerimizikaybettiglmiz bir dneme
Gulf sonu hi bitmeyecekmig gibi grnen dertlere bogulmuytu. 197S'tegirketin,kazanci-
Kuveyt'teki imtiyazi devletlegtrilmigti.Ayrica uranyum pazarla-
mn nemli bir kismuu sagladigt
mastylailgili bir antitrst davasini da kaybetmigti. BirlegikDevletler'de ve bagka yerlercle siyasi
aidan gvenceli petrol arama ugruna 1970'll ylllarm ortasmdan beri bir hayli byk paralar
harcadtgi halde, yeni rezervler bakimindan elinde pek bir gey kalmamigtl. Kendi i rezervleri de

688
sratle dgyor, sadece 1978-1982 ylllan arasinda yzde 40 azahyordu. okylllar nce talihsiz
bir kontrat imzalamig, bu kontrat geregl yzlerce milyon dolar degerinde dogal gaz bulmaya
zorlanmig, bu yzden petrol arama faaliyetini hizlandirarak bu ugurda akil almaz harcamalar
yapmigti. Simdi bu faaliyet de durdurmak gerekiyordu. 1975 yllmdaKuveyt'ikaybettikten son-
ra artik Gulf fazla rekabeti olmaktan ikmltl.Byk uluslararasi arama ve retim abasmiyk
lenen global bir girketolarakeski raison d'tre'ni, yani var olma nedenini kaybetmigti. Kaybinm
yerine bit bagkasimda koyamam14ti.
Gncel ynetim bu girketi saygm, daha rekabeti ve daha verimll bir girket yapma sorunu-
nu henz ele almigtl. Sirkete yeni bagkan olarak "Bay Temiz" yerine Jimmy Lee getirildi.Nasil
Boone Pickens bagimsizlan kucaklamigsa, JimmyLee de byk petrol girketlerini kucakhyor, on-
larin degigimi iin aligiyordu.1940'lar.sonunda-ilkKuveyt petrol sevktyati yapildiginda Gulfm
Philadelphia'daki rafinerisinde aligmigti.O gnden sonra da, .petrolclgn byk, kapsamli
yayllma agmda yurtdiginda ayni meslegi srdrmgt.Filipinler'de ve Kore'de rafineriler ve pa-
zarlama sistemlerikurdu. Uzakdogu operasyonunu tmylekendisi ynetti. Ortadogulu retici-
lerin kendi aralarindabirbirine darbe indirdigt Ye girketleri teker teker daha verimli almaya zor-
ladigt bir gnde o, Kuveyt'te Gulfi temsil ettive Gulfin sadik adami oldu. Ve nihayet, Lond-
ra'da Gulf'm tm Dogu Kesimi operasyonlanni b1rakarakiglerin tmn teker teker omuzladt
Bu, Avrupa'daki motorlu stclerinsempatisini kazanmaktan Angola'ya kazi donammi sokma-
ya kadar her trl faallyeti kendi zerine aldigi anlamina gelir. Simdide bir kez daha Pitts-
burgh'a, darbe yemig girketi onarmayagelmigti. Ne var ki fazla vakti yoktu.
1983 Agustosu'nda Mesa, Gulf Sirketi'ne ait dnyanm drt bir yanma dagilmig banka he-
saplarindan ne kadar hisse varsa hepsini ekmeye bagladi. Hesaplardaki transfer kodumi birka
kipiden bagka bilen yoktu. Ekimde, bu defa Gulf YattrimcilarGrubu'nu (GIG)kurarak ve bu gru-
ba yeni ortaklar getirerek,girketialeyhinde harekete geilecekduruma getirdi. Ayni aym son
gnlerinde de Mesa Grubuasil byk bombasini patlatti. Syledigine gre amac1 Gulf Sirketi'ni,
elindeki ABD petrol ve gaz rezervlerini igletme payim transferezorlamakti.Kamsma gre bu re-
zervler dolaysiz olarak pay sahiplerine gitmeli, onlara nakit para saglamali ve pay zerinden if-
te vergi demeterini nlemeliydi.
Bu durum kargismda Gulf bir kargt atak planladt. Hedef olarak oylanm ya idareye ya da
Pickens'e verecek olan drt yz bin pay sahibini aradi. Ancak GulPm byk bir sorunu vard1.
Bagtaki idare nasil harekete geilecegi konusunda kiye aynlmigti ve bu hem Gulf m Pickns'e
tepki gstermesini nlyor hem de nceden tahmin edildigi gibi kararsiz ve etkisiz gsteriyor-
du. Gulfm tam tersine, Pickens abuk hareket eden, srekli yeni areler reten, hayal gc
kuvvetti bir kipiydi. Gulfm hisselerinin ogunu elinde tutan kuralci pay sahiplerinin nasil kaza-
mlacagtm iyi biliyordu. Kamuoyuna girin grnmeyi biliyordu. Ayrica bastnla olan fligkilerde
Gulfi idare eden mhendisierden ok daha baar111veetkindi.Onlarakendisini pay sahiplerisa-
vunucusu, gvenilir bir adam, bir halk adami olarak tamtmly,"Byk Petrol Kulub oyunculari
gibi"yzsr bir brokrat olmay1reddetmigti.
Lee gylesylyordu: "Meslek yaamtmda hibir zaman bu tr bir g kavgasma girecegl-
mi dgnmemigtim. Bunun iin hazirlikli degildim." Ne var ki Gulf mcadeleye yamt veriyor Ye
bir hayli de sert vuruyordu. Lee ve arkadaylan bir ara kuralci yatinmcilan kazanmak iin onlara
kur yapmayi denedilerse de sonunda yapilan seimde,Arahk 1983'te Gulfstnlk kazandi ve
ok az bir oy farklyla, 48'e kargi 52 oyla zafer kazanan taraf oldu. Tabiiki bu geici bir zaferdi.
Pickens salondaapaglyukan dolagmaya-bagladt GulfYnetim Kurulu'na bir dileke yazarak pet-
rol ve gaz rezervlerini dogrudan pay sahiplerine gndertneleri isteminde bulundu, Ancak Yne-
tim Kurulu bunu kabul etmedi. Bunun zerine Pickens, Beverly Hills Drexel Burnham'da bono
krah MichaelMilken'e gidipbonolari kullanarak ilave para bulmast igin bagvuruda bulundu; bu
parayla girketi devralmay1planhyordu.

689
 Jimmy Lee ok az vakti kaldigmm bilincindeydi. Stok fiyatlarim ykseltmek zorundaydi.
Rafinericilik, pazarlamacihk ve kimyasal operasyon blmlerini ayn ayn girketler halinde birbi-
rinden aylimayi dgnd. Bu ara, Gulf rezervlerinin 1983 dzeyinin yzde 95'ini buldugunu
bildiren bir de lyi haber almigt1.Ancak yine de girket magdur durumdaydi. Bir gn, 1984 Ocak
ay1 sonlannda Lee, ARCObagkam olan RobertO. Anderson'dan bir telefon mesaji aldi. Ander-
nemli konularda" kendisiyle konugmak istiyordu. Sonunda Denver'de Brown Palace
"ok

son
Otell'nin zel yemek salonunda akgam yemeginde bulugtular. Her ikisi de yanmda birer refakat-
iyle gelmigti.Anderson istediginin ne oldugunu gayetiyi biliyordu; Gulf m yabanci lkelerdeki
retimini istiyordu. Sirketin servis istasyonlan veya rafinerileri onu hl mi hi ilgilendirmiyordu.
Ona gre byk petrol girketleriningelecegideniz agirl lkelerdeki rezervlerdeydi ve topyekn
evreye" girig sirasma bagliyd1. Grgne gre bir
"uluslararast
bagarilan ya da bagarisizhklan
irketin uluslararasi petrolde kendine lyi bir konum edinmesi ok zordu ve ancak Yedi Kiz Kar-
deten biri olmasiyla mmknd. Gulf ARCO'ya ihtlyaci olan kestirme yolu saglayacagina sz
verdi. Sonraki ylllarda Anderson bu konuda "GulfKuveyt'i kaybetmekle pek ok gey kaybetmig-
tir. Yine de elinde ok nemli birok gey kalmigtt" demigtir. Yemekte Anderson Gulf iin bir bu-
uk yll evvelki sattyflyati olan 41 dolarm ok stnde bir flyat, 62 dolar pay deyecegini syle-
di. Lee buna her iki girketin ABD petrol operasyonlarmin birleptirilmesi nerisiyle yamt verdi.
Buna kargihk GulfARCO'nunson derece byk degerdeki North Slope rezervlerini alacakti.
Ancak Anderson bir dakika bile beklemeden buna "Hayir tegekkrederim" demigtir.
Daha sonra Lee, Anderson'dan ikinci bir telefon mesaji aldi. Anderson "Size gunu bildir-
mek iin telefon edlyorum. Dn akpam Denver'de Boone Pickens'le akyam yemegindeydim.
Ona Gulfiin hisse bagma 62 dolar vermeye hazir oldugumuzu syledim" dedi.
Lee buna yan istihzayla yamt vermig, gunu sylemigti: "Bana bunu sylediginiz iin tegek-
ne yapmaya ahytigtm anla-
"onun

kr ederim." Anderson'un Pickens'le bulugmaktaki amaci

mak ve olugacak bir anlagmaya emin almakti" demigtir. Ancak kugkusuz Lee olayt byle grm-
yordu. Anderson'dan gelen telefon konugmast bitip ahizeyi yerne koydugu an derhal kriz ekibi-
ni yamna agirdi. "Bob Anderson hemen gu anda ayaklanmiziyerden kesti. Biz ne kadar i; bitir-
mek istedikse de, oyuna geldik"dedL
Anderson'un ikinci telefonagrislylaLee, Gulf'in bagimsiz kalabilecegi hakkindaki tm
midini yitirmigti. Artik oyun son bulmugtu. Byk petrol girketleri arasmda birbirlerine hasma-
ne teklifieryapmak iin uzun sredir bir nefret gzlenmigti. Ancak Mobil'in Maraton'a yapttgi
son 1kigtansonra Anderson'un bu teklifi bu kurahn artik geerliolmaktan iktigimgstermigti
ve bykler hl birbiri zerine gitmek iin byk parasal kaynaklara sahiptl. Simdi Gulfm ka-
fasmda yeni bir flyat vardi; bu yakinda duyulacakti ve girketin satilmasi sadece bir an meselesiy-
di. Ancak sorun quydu: Kimalacakti? Durum byle olduguna gre, Lee de en iyi flyat neyse
onunla satilmaya karar verdi. Byk girketleretelefonetti. Bu kugkusuz Lee iin hi de hog bir
durum degildi; ancak Anderson'un sebep oldugu deggen kogullar ona daha bagka bir seenek
birakmamigt1.Her girkete ayri ayn telefonedip aym mesait dayurdu. "Zor durumdayiz, yle an-
liyorum ki biti zerimize atlamak zere, bunun igaretterini gryorum. Durumla ilgilenlyorsa-
niz ltfen finansal yardimda bulununuz" dedi.
Bundan sonraki oyunu Pickens oynayacaktt. Simdi kartlar onun elindeydi. ARCO'nun 62
dolarm ok az oldugunu biliyordttm.
"65

dolarlik teklifini65 dolara ikararak oyuna girdi. Lee

Biri sizin girketinizi alacak olsa en iyi flyati kabul edecegniz gphesi2dir" diyordu. Bir kez daha
byk girketlere bagvurdu. Ancak bu defa gafil avlanmigti. Gulf satia ikanlmigti.
Su defa ilk olarak ChevronSirketi Bagkani George Keller'e bagvurdu. Chevron GulPla za-

ten ilgilenmekteydi. Standard Oil Trst'nn Bati operasyonundan gelmig olan Chevron'un
merkez binasi San Francisco'da, petrol kaynaklarmdan uzak, byk bir petrol girketiiin uygun-
suz sayllacak bir yerdeydi. Sirketin risk omuzlama ve petrol bulmada hayranlik duyulan bir ge-

690
 mii.vardi. Buna 1930'lardaSuudi Arabistan'daki bagarisi da dahildir Keller evvelce, en aztndan
birbirlerine hasim olduklan zaman, petrolclkte girketdevrine her
zaman kargi ikmigti. Ona
gre girketler bunu yapacak yerde paralano yeni rezervler aramak iin sarf etseler ok daha lyi
olurdu. Ne var ki pimdi, bu endstrideki teki st dzey yneticiler gibi, o da Mukluk'ta yaga-
nan bagarisizliktansars11migti."O gnden sonra hemen herkes parasmi daha iyi girigimlere yatir-
di" demigtir.
1984 yill yllbagigecesi Getty Oil Sirketibagkam, Keller'e telefon.ederek, acaba Chevron o
siralar kendi devredilme mcadelesiniyagamakta olan Getty'yi grmek ister mi, diye sordu. Kel-
ler de San Francisco'ya dner dnmez Getty'nin diger pirkettere Superior, Unocal, Sun ve Gulf'a
nasil kargi koydugunu anlamasi iin bir inceleme ekibi olugturdu ve ekibi bu igle grevlendirdi.
Getty Petrol ok gemeden Texaco tarafmdanalmmig,elden gikmigti,fakat Chevron gzlerini
hl Gulf'tan ayirmami, girketi stki takibealmigt1. JimmyLee'nin ikinci telefonagnsmdan
son-
ra Keller, Chevronekibini daha siki abymaya zorlad1; bunun iin Gulf'in verdigi basih yaymdan
- ve malzemeden yararlandi. Bunu aceleyle kaleme alm1pimzalanmig gizli bir anlagmaya dayana-
rak yapmigti. Dnyamn en byk girketlerinden birinin ne degerde oldugunu tahmin iin sade-
ce bir hafta vakti kalan Chevronbu defa da Gulf'm degerini tahmin igine yneldi. Subat29'da
Chevrondeger iin bir karara vardt Mart 2'de ise ikinci bir karara, Mart 3'te saat 16'da bu defa
yine bagka bir karara vardt En ktmser tahminle Gulf'in hisse bagma degeri 62 dolardi; en
iyimser tahmine gre ise l05 dolar. Keller bu durtim kargismda "Bu korkun fark insani sanki
deli ediyordu" demigtir. Chevronynetimi baglang1ta idarenin tavsiyesineuydu ve Keller'e tek-
lifte bulunurken hisse bagina 78 dolara kadar 1kmayetkisi verdi. Bunu yaparken gncel teklifin
pazarlikta en dgk fiyata bagh kalacagini varsaymigt1. Ynetim Kurulu'nun bir yesi ise kuru-
lun hisse fiyati stne limit koymamasmi, bunun Keller'in kararina birakilmasmi teklifetmigti.
Keller sorumlulugu yalniz olarak omuzlama fikrinden sinirleri bogalm1;olarak gunu syleyecek-
ti: "Tanri agkina, fiyata bir tavan koyun. Hisse senedine verecegimiz her dolar yeni bir 135 mil-
yon dolar demektir."
5 Mart gn Gulf Ynetim Kurulu girketinPittsburgh merkezinin gsterigli binasinda bir
araya geldi. Burasi depresyon ylllarinda inga edilmig bir binaydl. Bina tam anlamiyla terk edilmig
durumdaydi. Gulf operasyonlarinin ogu Houston'da yapilmaktaydi. Chevron grubuna burada
-
bir kat aynlmigtL Grn Gulf ynetiminin Pickens'in nerdigi.dgk fiyata teslimolmayacagt-
ni gsteriyordu.Masaya ayrica bagka neri sunulmuytu. Bunlardan biri Chevron'dan gelmig-
ti, Ust dzey yneticilerden bazilari alternatifbir neri sunmug, idarenin bonolari kullanarak gir-
keti kolaylikla satm almasim nermiti. Bu ly Kohlberg, Kravis ve Robert firmasi tarafindan
ayar-
lanacaktL
Tekliflerden bir bagkasi da ARCO'dan gelmigti.Demek ki Gulf'mnnde dgnebile-
cegi ciddi alternatif VardL
Toplanti ailmadannce Lee taliplereana kurallan aikladL "Her birinizin tek bir gansi var-
dir, bir ikincisi yoktur. Teklifinizi bir defada yapimz" dedi. ilk teklifARCO Bagkani William Ki-
eschnick'ten gelmigti. Hisse bagma 72 dolar teklifediyordu. Ikinciteklif Kohlberg Kravis'ten gel-
migti. Su firma Ynetim Kurulu'na pay bagma 87,50 dolar nermigti. Bu, nakit olarak yzde 56,
yani 48,75 dolar idi. Gerikalan 38,75 dolar ise yeni lkanlacakhisse senetleriyle denecekti.
Siramn kendine gelmesinibekleyen Chevron temsilcisiKeller de sonunda teklifiniyazill
olarak bir mektupla sundu. Yazida her gey belirlenmig, sadece fiyat kismi bog birakilmigti. Keller
bunu ham petrol flyatlarmm yakinda dgecegini, faiz oranlarmmsa ykselecegini bildigi iin
yap-
migt1.Yine de bu ikisinin aym anda olugmasm1 olast grmyordu. Chevron Ynetim Kurulu son
teklifinKeller'e birakilmasim istedigi iin uzun uzun dgnm, pay iin verilecek her tek dola-
rm yeni bir 135 milyoria mal olacagmi anlamigti-. Diger taraftan Gulf Sirketi'ni kaybetmek de is-
temiyordu;byle bir firsat belki de artik hi ikmayabilirdi. Kalemi eline alip fiyata ait bog kismi
doldurdu; hisse bagina 80 dolar yazmigtl. Su nakite evrildiginde13,2 milyar dolar demekti.

691
Mektubu Gulfynetimine takdim ederek hangi nedenle fiyati teklifettigini elinden geldigin-
.bu

gzel bir slupla aikladi. Toplanti aniden buz gibibir havaya brnmgt.
ce
Sonucun ne olabilecegi hakkmda en kk bir kugku duymadan KelletChevron'a ait ka-
ta inerek Gulf Ynetim Kurulu'nun karanm bekledi. Kesin olarak bildigi tek gey girketin tari-
hinde en byk teklifi kendisinin yaptiglydi. ARCO da aynen onun gibi, bekliyordu. Robert
O. Anderson Dallas'ta ynetim kurult1 toplantisindaoldugundan, diger yneticiler de gnde-
lik iglerinin bagmda olduklarmdan, Pittsllurgh'a gidememiglerdi. Merak ve endige iinde ora-
dan gelecektelefon mesajlm beklemekteydiler. Zaman zaman Kieschnickile konugtuklan olu-
yordu.
O gn Gulf Ynetim Kurulu, bir gnlk oturumda, tam yedi saat kalmigti. Her teklifide
ele almiglardi. ARCO'nun teklifidaha ilk bagta reddedildi. Flyat gok dgkt. Kohlberg Kravis'in
teklitiise hemen reddedilmemigti. Teorik olarak verilen fiyat ARCO'ya gre daha fazlaydt; ancak
yansi hisse senedi olacagmdan daha riskliydi. Ayrica Gulf finans damimanlan Merrill Lynch ve
gerekte ne deger ifade edecegi konusunda
"kgitlann"

Salomon kardeglerin KKR teklifindeki

gpheleri vard1.KKRteklifininkabul, mevcut ynetim yerinde kalacagmdan geri bazi avantaj-
lar saglardi.Ancak bazi yneticiler teklifinkabulnn kendi amacma hizmet edecegl grnts-
n verecegi endigesiyle buna kargi iktilar. Ayrica KKRhenz mali durumunu gvenceye alma-
migti. Lee bu konudaki fikrini gu szlerle aiklamigti. "KKRmali durumunu toparlamazsaBoone
geerli, lyi bir teklifgetirebilirve devralma girigiminiyineleyerek bogazimiza sanlip ihtlyacmdan
fazla pay ister."
Saatler gemig, Keller beklemeyi srdrmgt. Yaptigiteklif zerinde dgnp getirebile-
cegi riskleri hesapladigi bir stra, telefonald1.Arayan JimmyLee idi. Fazlaumursamiyormuy gi-
bi grnmeye dikkat ederek gunlan syledi: "Alo George" dedi ve biraz durakladiktan sonra
yeni bir girketsatin almig bulunuyorsun" diye devam etti. Kellerkendini birden goka
"kendine

ugramig gibi hissetmigti. Sanki bir ev satm ahrken, henz pazarlik agamasinda evin kendisinin
oldugunu grenmigti, Gulf Ynetim Kurulu dgnp tagmmig, en saglikh yolun Chevron'un
teklifinikabul etmek oldugura karar vermigti. Pay sahipleri de bundan memnun olacakti. Gulf
Sirketi'nin sonu da bylece gelmigti. Artik Spindeltop, Guffey ve Galey,Mellon'lar, Kuveyt ve
Byk Holmes girketleri hepsi gemigte kalmig, tarihe kanymigtl.
Anderson Sirketi ARCO'yu kaybedigini felsefi bir yaklagtmlakargiladi. Aslinda Chevron'un
80 dolar hisseyle satilacaginahibir zaman inanmamigti. Kendi limiti 75 dolardi. "Biz gahsen
orada hepirrlizin bekleyip duracagtmizi sanmigtik.Bir girketi kendinize katmak istediginizde, bu-
nu bagaramaylp kaybettiginiz zaman kk bir farkla degil byk bir farkla kaybetmeyi yeglersi-
niz. Hisse bagma bir-iki dolar gibi kk bir farkla kaybetmek hi hoga gitmez."
Pickens a1smdanbu, hisse sahipleri adma byk bir zaferdi. Onun abalan sayesinde etki-
siz bir idatenin bog bir san gerefadma para kaybetmesi Onlenmigti.Kampanyaya bagladtgl gnle-
ri izleyen aylarda Gulf hisse senetleri pay bagma 41 dolardan 80 dolara lkmig,toplampazar de-
geri6,8 milyar dolardan 13,2 milyar dolara firlamig, pay sahiplerinin kri 6,5 milyar olmutu.
Pickens bu konuda gunlan sylemigtir: "Mesa ve GIG sahnede belirmemi olsaydi bu 6,5 mil-
yarhk kr hibir zaman gereklegemezdi." Bylece pay sahiplerinin hakki geri almmt; oldu. Pic-
kens ister hizh bir kr pegindeolarak bunu yapmig olsun, ister byk, uluslararasi bir petrol gir-
ketine bagkan olmak igin, gerek gudurki, GulfYahnmctlar Grubu 760 milyon dolar kr sagla-
migtive bunun 500 milyon dolan Mesa'ya gitmigti. Vergi ikanldiktansonra Mesa'yanet 300
milyon dolar kahyordu. Unutmamak gerekir ki, Mesa 1983 yazinda, bu 300 milyondolar iin
aresizlik inde irpmmigti.
JimmyLee'nin ilk reaksiyonu rahat bir nefes almak oldu. Ynetim Kurulu karara oybirligiy-
le vardigi iin pay sahiplerinin bu konuda dava amak olasiligi da hemen yok denecek kadar az-
di. Lee hi vakit kaybetmeden dnyamn drt bir yanmdaki aliganlan grmeye, onlari gelecek

692

i
 hakkinda ikna etmeye, garanti vermeye gitti. Bunu izleyen birka gn, byk bir yorgunluk, t-
kenilmiglik hissedecekti. zntsde bykt. Zaman zaman gzyaglanmtutamlyordu.Bir de-
fasinda gunu 80yleyecekti: "Gulf'm bu duruma dgebilecegt hi aldima gelmezdi. Onun sonsuza
dek baki kalacagma inanmigtim. O benim tek yagamim, meslek hayatimm tm anlamiyd1.Onun
artik var olmadigLm dgnmek beni ok zyor."
Gulfartik tamamen Chevron Sirketi'ne gemig,George Keller de teklifmektubuna son da-
kikada yazdigt 80 dolar iin hibir pigmanhk duymamigtt. Chevron, girketedegerinin stnde fi-
"lyi

yat vermig degildi. O tarihten yaklagik beg yll sonra bir allgverigyapmigtik. Degerli girketi
ha ka bir yolla asla satm alamayacagtmiz partlarla salm almayt bagarmigtik" demigtir. Suhalde
Gulf neden sikintiekmigti? Keller'e gre "Kendi saglam gncel konumunu gz ardi etmigtide
ondan. Kendine byk, gl bir
'fil'
bulmamn zorunlu oldugunu sanlyordu. Bu tipkt, birinin,
istikbalini kendi yaadigi gebirde riske girme yerine kalkip Las Vegas'agitmesine benzer. Sonun-
da, girigimde bulundugu her yerde her zaman kayba ugradi." Unutmamak gerekir ki bu sonu,
-
1970'li y1llarm petrol gokunu izleyen ategli atmosfer iinde byk girketlerinherhangi biri iin
de sz konusu olabilirdi. Ne var ki bunun talihsiz akibetini deyen sadece Gulf olmugtu.

Pay Sahiplerine denenDeger

. Pickens'in igi henz bitmemigti. Deli gibialigip, hizli bir tempo iinde gerek Phillips in Okla-
homa, Bartlesville'de, gerekse Unocal iin Los Angeles'te egitlianlagmalar yapti. Phillips bu ige
mtecaviz bir Wall Street mallyecisi olarak tanman ve kisa bir sre nce Trans World havayolla-
nm kendine katmig olan Carl lcahn'm zorlamasi ile girmigti. Buna karym her iki girket devralma
giriimlerine kargi mahkeme yoluyla bagarlyla savagtilar ve byk borlara glrerek okyksekfi-
yat deyip hisse satm.aldilar. dedikleri fiyat saldindanevvel denen fiyatm ok stnde oldu-
gundan,hissedarlara yapilan demenin artmastndanMesa ok byk kazanlar sagladi. Unocal
Sirketikendisine yapilan saldindan aklanmca girketin mdr Fred Harthey,Occidental'denAi-
mand Hammer tarafindandavet edilmig ve yaptigikatkidan dolayi Nobel dl'nelaylk grl-
dg bildirilmigti. Diger taraftanbyk, entegre girketlerden bir bagkasi, ARCO da 1980'lerin
mali erevesi iinde Pickens veya Pickens'lere bag agrist olabilecegini dgnmg, bu konuda
Robert O. Anderson'un gu szlerine muhatap olmugtu: "Biz gimdiyedek sadece tembel, oturan
bir rdek olduk. Pay degerimizi girketimizin degerlerine en yakm buldugumuz sre digmda bu-
nu devam ettirdik." Bu szlerle ARCO bir tr z elegtiri yapmly, hisselerini daha yksek flyata
geri alma kararmi gstermig oluyordu. Sirket aym zamanda faaliyellerini toparlamakazmini de
belli etmigti.
Endstride dev girketler dahil, birleptirme ve ilhak yoluyla girketierinyeniden yapilanma
faallyeti gelecek birka yll daha srp gitmigtir.Hollanda Kraliyet/Shell Sirketi, ABD Shell irke-
ti'nin yeniden yzde 31 hissesini 5,7 milyar dolara zerine geirdi.Hague ve Londra'daki Hol-
landa Kraliyet/Shell yneticilerinin grgne gre bu onlar iin ok fyi bir ahyverig olmug,nl-
rine serili yatinm firsatlari iinde en krli olanim semiglerdi. Amerika'da kendisine Alaska pet-
rol iin 1kignoktasi arayan BP,JohnD. Rockefeller'in eski girketive Standard Oil-Trst'n ash
olan Ohio Standard Oil'le aym sirada yer almig ve onunla ortakhk kurmugtu. Alaska szlegme-
sinde BP, SohioSirketi'nin yzde 53'n aldi, Sohio ise BP'nin Amerika'daki kolu oldu. Ancak
Sohio'nun yaptigt snk, ayni zamanda ok pahahyamal olan arama programmi begenmedigin-
den ve dy kirikllgLna ugradigindan -ki bu programa Mukluk fiyaskosu da dahildir- girkete tam
olarak sahip olabilmek iin Sohio'nun diger sahiplerine ayrica 7,6 milyar dolar vererek Alas-
ka'dan gelen byk naldt akigmm tek sahibiolmak istedi.
Bu katihm ve ilhak yarii arenasmdan, en az 1990 baglarina kadar uzak kalabilmig tek bir
girket vardir. Bu, talihsizbir yatinm yks yagamig olan ve bundan byk yara alan Exxon Sr-

693
keti'dir. Fortune dergisi 1970'lerde en kt kogullarla ilhak edilen beg girketistralarken, Exxon
Sirketi'ni ikinci straya almigtir.Colorado gist petrol projesine yatinhp kaybedilen milyarlarca do-
lar da Exxon'a pahahya oturmuytu. Bunun sonucu Exxon elindeki nakiti arama ve girketsatin
alma igine veya daha bagka yeni bir ige yatirmak istememig, aksi ynde karar almigti. Aynca gir-
ketin st dzey idaresi de, politik yargilama ve biraz da kaderin oyunuyla diger girketleri kendi-
ne baglama gibi bir geyiyapamayacagmi anlami ti. Clifton Garvin'in ifade ettigi gibi Exxon'un
"katilim
konusunda bir fabisi vardL
"

Tm bu faktrler girketin seeneklerini baglamigtir.Garvin bunu u szlerle aiklamigtir:

"Elimizde ok byk bir nakit birikimi ve para akimi vardL" yleanlagillyor ki girketverimli ge-
kilde harcayamadigi parayi pay sahiplerine lade edip istedikleri gibisarf etmelerine izin verseydi
ok daha lyi olacakti. Exxon bunu paylarm geri satm alindigt 1983-1990 arasi yapmigtir ve pay
sahiplerinin daha yksek bir kr almasim saglamtytir.Bunu yapmakla Boone Pickens veya diger
herhangi birinin Exxon pay sahipleri iin
"byk

parsay1 kaptilar" sulamasinda bulunmasim

nlemigtir. Exxon'un dedigi 16 milyar dolar, Texaco'nun Getty'ye, hatta Chevron'un Gulf a
dedigi miktardan ok daha byk bir paraydt Exxon, girketsatm alma igi iin ok byk para-
lar, senede belki de bir milyar dolar tutan meblaglar demigtir. Ne var ki Exxon'un ilgisi tm ola-
rak girketlerdegil ayn ayri belirli mal varliklan idi ve bu konudaki igini sessizce, mmkn oldu-
guncabasmda baglikolmamaya zen gstererek yapmigtir. Diger taraftanpersonel indirimi yapa-
rak, ahytirdigi insanlann yzde 40'inl igten ikarmigttr.Bunun sonucu olarak hem fiziki aidan
gerek anlamda, hem de ezeli rakibi Hollanda Kraliyet/Shellrezervleri ve gelirleri kargismda g-
receli a1dan daha kk bir girket haline gelmigti. Marcus Samue] ve Henri Deterding eger sag
olsalardi kugkusuz bundan byk gurur duyarlardi.
Genel anlamda
"yeniden

yaptlanma"bir petrolgirketinin daha kk ve daha konsolide ol-

masi demektir. Igeyeni baglayan jeologlarmyllda elli bin dolar kargiligt ige almdigi gnler art1k
gerilerde kalmigti. lyingeregi, artik hi ige almmlyorlardL Meslek yaamlarinm dorugunda olan
diger Jeologlar ise hi ummadiklan bir anda kendilerini erken emeklilige zorlanmig buluyordu.
En byk kayba ugrayanlar, sahalan tamamenkaldinlanlardi. Chevron'un Gulfi kendine bag-
lamasmdan sonra iq sahas1birdenbire kapanan bir ynetici bunu gyle a1klayacakti: "Ben ken-
dimi byk, sosyal bir kurumda aligiyorbilirdim. Yaam1min 25 yllini, allemin masraffarim da
stlenerek bog yere birtakim kgit paralanyla geirdigim hl aklima gelmemigti." Petrol sanayi-
inin yeniden yapilanmasmdan en ok pay sahipleri yararlanmigtir. Byk katihmlar, sermayenin
yeniden dzenlenmesi, hisse senetlerinin geri alimi gibi tm faaliyetler sonucu elde edilen ve
miktan 100 milyon dolarin ok stndeki para oldugu gibi kurumsal ve bireysel yatinmcilann
ceplerine, fonlara, tahkimcilereve benzer kipilere gitmigtir.Btn bunlann sonucunda kazanli
1kanyine pay sahipleri almutur.
Sirketidaresinin bizzat kendisi pay sahibi oldugundan, idare de kazanll ikiyordu.Szge-
limi, Gulf agkani JimmyLee geri igini kaybetmigti, fakat buna kargilik kendi hisse opsiyonlari
zerinden 11 milyon dolar para almigti. Boone Pickens'e gelince onu tasflyeetmek pek kolay
degildi. 1985 yllmda, Amarillo'daki Mesa Ynetim Kurulu, Gulfm baglanmasmdaki -ki bu Me-
sa'ya net 300 milyon dolara malolmuqtur- baanli manevrasi lin gkran ifadesi olarak Pickens'i
18,6 milyon dolar degerinde ertelenmig tahvildeyerek dllendirdi. Pickens-o yll Amerika'nm
en yksek cret denen girketyneticisi ilan edilmigtir.

Yeni Gvence
1985 Mayisi'nda Batt'nin yedi byk gcnn liderleri hu defa Bonn'da, senelik zirve toplantis1
iin bir araya geldiler. Gndemde serbest pazar politikasi, yeniden yapilanma ve zellegtirme ko-
nulan vardi. O gnler,Amerika'da
"yeni
bir sabah" yaratacagt vaadlyle Ronald Reagan ikinci kez

694
byk bir farkla bagkanliga seilmigti. 1970'li yillann karakteristik simgesi olan ve dolayli veya
dolaysiz olarak petrol krizinde etken olmug yenilgi ve karamsarlik, Ronald Reagan dneminde
artik son bulmak zereydi. Enflasyonve gerilemenin getirdigi moral bozuklugu artik yerini yege-
ren bir ekonomiye ve koskoca bir pazata birakmtytt. Margaret Thatcher'e gelince, o ngiliztop-
lumuna yeni gekilvermekle megguld. Thatcher ingilteresi'nde ticaret,ok ahyma, hatta sabah
kahvaltill toplantilar,bu Sayin Bagbakan'm iktidar oldugu gnlerde onun lehine pozitif degerler
say1hr.Fransa'nm.sosyalist Devlet Bagkamve dnya politikasmda yerini en uzun sre korumug
Franois Mitterrand bile, milliyetgiligi ve klasik Fransiz etatstne'i, yani devletiligi bir kenara bt-
Takmty, serbest piyasa konusuyla ilgilenmeye baglamigtl.Bati dnyasi ise eskiyle greceli olarak
ylldan beri canli bir ekortomik byme gsteriyordu. Ancak bu ekonomik onanm temelde,
gemig dnemlerin sava; sonu onanmlanndan farkhdir. Eu byme, petrolde gzlenen bir talep
artigindan kaynaklanmamigttr. Sanayi lkelerinin ekonomileri kendilerini yksek petrol fiyatlan-
na abuk adapte etmig ve petrol kullammi da dgmgt. Bymenin asil sebebi budur.
Son birka yll, liderlerin enerji konusunda bogugmak zorunda kald12L tek ciddi sorun, Bati
Avrupalilar'm daha-ok Sovyet gazi alma planlan yznden 1980'll yillann bagmda yaganan b-
lc kavgadir. Avrupalilar enerii stratejilerigeregi, petrol sadece zaman zaman bir alternatif
olarak kullanmak, petrol bagtm1111klanm azaltmak istiyorlardi. Ayni zamanda, mhendislik ve
elik sanayilerinde istihdam oranmi artirma peindeydiler. Reagan idaresi bu plana gu sebeple
kargi ikmigtir:IthalatmyaygmlagmaslylaSovyetler'e Avrupa kargismda politik stnlk saglan-
masmdan korkmu1ard1 ve dviz gelitiSovyet ekonomisini ve askeri gcn kuvvetlendirecegi
iin Ruslar'm daha fazla dviz gelirine sahip olmasmi istemiyorlardi. Avrupahlar'in plamyla Re-
agan ynetiminin grgarasmdaki eligkizamanla ykselme egllimi gsterdiginde, Washing-
ton Amerikan ara ve gerelerininproje iin kullamlmak zere ihracim yasaklad1. Bununla da
kalmaylp Amerikan teknolojisiyleretilmig Avrupa kaynakl1 ara ve gerece de ihra yasagi koy-
durma yollari aradi.
Toprak iggali ve bunun uygulamasi tartigmayaaik bir konudur. Nitekim bu konu byk
grltler uyandirmigtir. Sonuta Ekim Savagi ve 1973 ambargosundan bu yana Avrupalilar'la
Amerikahlar arasmdaki en ciddi anlagmazliga neden olmutur. Gvence konusundaki iki farkli
bakig atsi, bu yzden bir sre sonuca baglanmamig, askida kalmigtir.Avrupahlar'm istihdam ve
yurtii iktisadi istikrar zerinde israr etmesine karyl Amerikahlar Sovyetler'dengelen askeri teh-
dide daha ok nem veriyordu. Amerikan yasaklamasi birok Avrupa kaynakh endstrilerde is-
tihdam1tehdit etmig, olumsuz etkilemigti. zelliklebyk ingiliz mhendislik firmasi John
Brown fena etkilenmig, girketin operasyonlan ciddi gekilde gerilemigti. Bu durum kargisinda
Margaret Thatcher kipisel olarak Reagan'a gitmi, konuyu onunla ele almigtir. Bagbakan Re-
agan'a kesin bir ifadeyle gunu sylemigti: "Ron, John Brown batmak zere." Bunu syledikten
sonra grgnsavunmak iin, o siralar,Amerikan yasaglm kesin olarak igrieyerek,gaz anlag-
mast iin bazi ara ve gereci ihra etmekte olan John Brown'l-grmeye skoya'ya utu.
Taraflar arasmdabirbirlerine yneltilen birok atip tutmalar ve sulamalardan sonra niha-
yet bir anlagma yolu bulunmugtu. Avrupalilar Sovyetler Birligi'nden ithalati yzde 30 oraninda
kisitlayacak, Norve'teki dev Troll blgesi NATO ittifaki erevesinde alternatif bir gaz kaynagt
olarak gvenli gekilde geligtirilecekti. Bu anlagmayla dogal gaz boru hatti zerindeki anlagmaz-
lik son buldu ve o gnden sonra bat111liderler enerji gvencesi konusunu bir daha ag12aalma-
dilar.
Bylece 1985 Bonn ekonomik zirvesi gndeminde ele alman konular dnyamn ne kadar
degigtigini tm aikliglyla ortaya koymugtu. Bunlar daha ok koruyucululp dolar, Japonya'mn
ekonomik meydan okumasma uyum saglama gibi konulardir. Tm bunlar "Bati'dan Bati'ya" ke-
simini ilglendiren konulard1.."Kuzey-Gney" sorunlan, petrol ve eneril gibinemli sorunlar ise
hi ele alinmamig, masa zerine koyulmamigti bile. 1960'h yillarda oldugu gibi petrol ye enerji

695
artik bollagmigti ve kolayca temin edilebiliyordu.Su aidan artik ekonomik byme zerinde
kisitlay1cibir etken sayllmlyordu. Nasilsa arz bir kez daha gvenceyealmmigti. Dnyanm her
yerinde petrol kapasitesinde fazlalik vardt ve dnya petrol arz1 gnde varil bagina talepten 10
milyonvaril daha fazlayd1.Bu, zgr dnya tketimininyzde 20'sine egittir.Biryandan da Bir-
legik Devletler,Almanya ve Japonya,stratejik petrol rezervleri iin byk miktardapetrol stok-
luyordu. 1970'll yillarda var olmayan
"gvence
marji" bu kez yeniden ihya edilmekteydi.
Ayni gnlerde, Ortadogu'dafranve Irak, Sregelen att;ma iinde
"tabu"yu
her trl kinp
geiyor, hibir engel tanimlyordu.Birbirlerininsadece kentlerine degl, rafinerilerine, petrol ya-
taklannave tankerlerine,hatta diterbirok ulusun bayragim tagiyantankerlerede saldinyorlar-
di. Eski gnlerde bir tankerin bombalanmasi petrol fiyatmin aniden firlamasi iin yeterli sebep
sayilirken, pimdi bir gemi battnldiginda, petrolnstok fiyati ve vadeli pazar fiyati 1kabilecegigi-
bi, hemen anmda, rahathkla apagi da ekilebiliyordu. Kisaca, batih liderler artik onca byk so-
run durucken kafalanm enerji sorunuyla yormaya karplydilar.Devletin bagi olarak nasilsa bu so-
runu her istedikleri an ele alabilirlerdi. Kugkusuz petrol, nceki zirve toplantilarmdasik sik en
nde gelen ve en nemli konu olmuytur.Ancak gimd, 1985'te, son zirve toplantismdanon yll
sonra, liderler ilk olarak bir bildiri yayinltyor ve petrolve enerilye tek kelimeyle olsun degnmi-
yorlardl.
Bildride petrole yer verilmeyigi, dnya ekonomisinin, 1970'll yillarda petrole atfedilen ola-
ganstekonomik ve politikayaklanmalara ne derece uyum sagladigmi gsteren gl bir ka-
mttir. Onlara gre artik petroln zel bir ihtimama ihtiyact yoktu. Artik o da tipki teki tketim
maddeleri glbi s1radan bir madde olmugtu. 1960'larin byk ekonomik bymesinde katkisi
olan gcn yarisi sayilan gvenceli petrol arzi grndgkadanyla geri gellyor,eski yerini.all-
yordu. tekiyans1 ise grnrlerde yoktu. Ancak petrol yine de ucuz degildi, henz degildi.

696
 36
Ter Dklyor:
Daha Ne Kadar lnebilir?

1980'li-y111armortasinda, birok patirtive grltden sonra petroln fiyati dengelenmigtL Orta-

da kesin olmayanpek ok gey var oldugundan petrolde aluan en kk bir k1pirdamada tm
gzlerhemen o yne evriliyordu. Esso Avrupa kolunun bagkam 1984'te bunu .gyle aiklamig-
tir: "Bugn petrol fiyati hesaplanmizda en temel degigken olmugtur ve gelecekte de en byk
gvencesizlik kaynagi olacaktir."
Fiyat konusu nasil bir geligmegsterecekti?Inecek miydi,yerinde mi duracakti, yoksa fir-
layacak miydi? Aylargetike "Fiyatlar daha ne kadar dgebilir?" sorusu giderek daha sik sorul-
maya bagladt Ye bir yank1 gibi tm dnyaya yayilarak herkesin ilgi konusu oldu. Hakh olarak,
yalmzca. enerji girketlerinde degil, finans kurumlarmda
ve devlete ait hinalarm koridorlannda
da odak noktast olugturdu, Bu sorunun yamti hi kugkusuz petrol girketleri aisindan ok
nemliydi. Ancak bunun tesinde dnya politikasmda
"petrol

gcnn" gelecektekihayatiye-
tini saptayacak ve globalekonomik beklentileri ve dnyamn her an degigen dengesini ok g-
l bir gekildegiddetleetkileyecekti. Fiyatlarm ykseligi SuudiArabistan'dan Libya'ya ve Meksi-
ka'dan SovyetlerBirligi'ne kadar tm ihracatilarin igine yarayacaktL SSCB, ekonomik mo-
dernlegmesinde giddelleihtiya duydugu Bati teknolojisini satin almak iin dvize muhtati.
Bu nedenle dogal gaz kadar petrol satmaya da zorunluydu. Fiyatlarmdgmesi ise iki ekonomik
enerji gc Almanya ve Japonyadahil, petrol ithal eden lkelerin igine yarayacaktL Bu ikisinin
arasmda kalan, durumu kesin olmayan lke Amerika Birlegik Devletleri'ydi.Eu lkenin her iki
kesimde de ikarlan vardi. Petrolde dnyamn en byk ithal Ye tketici lkesi oldugu gibi pet-
rol retiminde de dnyamn ikinci en byk lkesiydi. Finans sisteminin ogunun yazglS1 pet-
rol fiyatlarmm yksek olacagt varsaylmma dayandinlmtytt. Suhalde, karar vermeye zorlande
gindaBirlegikDevletler hangi taraftayer alacakti? OPECkota sistemi 1984'te daha da kesinti-
ye gitti; buna karym yeni sistem yine de ahimlyordu. OPEC kaynakh olmayan retimse by-
mesini srdryordu. Kmr, nkleer enerii ve dogal gaz, pazarda pefoln yerini aldi. Konser-
vasyon talebiklmeye devam etti. OPEC'll ihracatilar kazanlarmm klp yok oldugunu
grdklerindenaralannda a1ka
"kota
sahtekrligt" yaptilar Ye arbk bu kamilmaz oldu. Bek-
ledikleri kazanci fyatla elde edemedikleri zaman, bu defa hacimde indirim yap1yor,mah eksik
satarak kazanct bu yolla elde ediyorlardt OPEC, bir kizginhk amnda, kotanm yasal ve kuralla-
ra uygun olarakdzenlenmesi iin uluslararasi bir muhasebe servisi kurmugtu. ncemuhase-
be personeline fatura, sevk figi ve benzer evrakt inceleme yetkisi vaat edildigt halde sonradan
OPEC buna izin vermemigtir. yleki OPEC'e bagli bazi lkelere girigtebile personel byk
zorluk ekmigtir.
OPEC'le ilglli her trl evraki incelemeleri ise kesinlikle yasaklanmigtL O gnlerde, ihra-
catilarm ogu kotalarla ve durgun petrolticaretiylebag edebilmek iin takas ve kargilikli ticare-
te yneldilen Dnya pazannda agtn petrol kargihglyatl daha da yukan ekecek silah, uak ve
sanayi mall almayiyegledler.

697
 Yksek mi, Dgk m?
Piyasa gcnekarpi koymak hi de kolay olmamigti. ngiltere'nin iPartisihkmeti 1970'ler-
de ngilizMilli Petrol Sirketi'ni kurdu ve bu girketiKuzey Denizi petrol ve gaz rezervlerinden
gelen hisselerin idareslyle grevlendirdi. pirket,hisseleri tutan bir depo gibi allgacaktL Sirkete
bundan bagka ticaretle ilgili bir grev daha verilmigti. Kuzey Denizi reticilerden gn bayma 1,3
milyon varili gememekzere petrol alacak, sonra bu petrol rafinericilere satacakti.Bylece
BNOCpetroln alim satim fiyatml kendisi kararlagtirmigolarak, dnya petrol pazarmda nemli
bir flyat tespit rol yklenmig oldu. Ne var ki petrol flyatinm dgmesiyle BNOC rahatsiz bir ko-
numa dgecekti. Kuzey Denizioperatrlerinden belirli bir flyat zerinden gnde bir milyar va-
rilden ok petrol satm ahyor, sonra ayni petrol daha dgk flyatla satmak zorunda kallyordu!
Sonuta.hemBNOC hem de IngilizHazinesi ok byk kayba ugruyordu. Whitehall mensubu
bir yetkilinin szleriyle, "Bu hazine iin gerekten ok aci bir geydi.Kamu sektrnde bir girket

- (BNOC) petrol 28,65 dolara alsm ve sonra da bunu daha apagtbir flyatla satsm! Bu onlara
b-
yk, ok byk act veriyordu, herkes bundan emin olmahyd11"Bu konuda en byk eleptiri biz-
zat Margaret Thatcher'den gelmigtir.Prensip olarak Thatcher devlete ait girketlerden hibir za-
man hoglanmamigtir. Kendisi bu konuda
"serbest
piyasa" yanlislydi ve hkmetin mdahalesine
de kesinlikle kar1yd1.Politik platformda devlet igletmelerinin zelleptirilmesi kendisi iin her
zaman temel drt olmuytur. Margaret Thatcher gvenlik aisindan da BNOC'u yerinde tut-
mak iin bir sebep grmediginden 1985 ilkbaharmda gzn kirpmadan pirketi lagvetti. Bu ha-
reketle Ingilterehkmeti petrol igine dogrudan itiraki durumundan 1km1ti. BNOC'un lag-
viyla OPECflyatina verilen desteklerden nemli biri daha kaldmlmig oldu. Bu, pazar iin.yeni
bir zafer demekti.
Petrol sanayiinde genel grg, fiyatm birka dolar dgebilecegi, ancak 1980'lerin sonuna
dogru veya 1990'lann bagmda toparlanacagtve yeniden ykselecegi ynndeydi. Ne var ki ge-
ligme bu ynde olmamlytir. Talebin zayillamasi, arz kapasitesinin bymesi, meta pazanna ka-
ylg, hepsi bir araya gelmig, okdaha byk bir gle geligmeyi ters yne, apagidogru evirmigti.
Ancak bu nereye kadar gidebilirdi?

OPEC'in ikmazi
Byyor
1980'ler ortasmda OPEC ok kritik bir seim yapmak zorunda kaldt. nndetercih etmesi ge-
reken iki seenek vard1. Birincl seenek petrol flyatim dgrmekti. Ancak bunun yapilmasi ha-
linde bu dg hangi noktaya kadar devam edecek ve nerede duracakti? kinciseenekse, flyat-
lari yukan ekmekti.Ancak bu defa OPEC kaynakli olmayan petrol, birbiriyle yangan enerji kay-
naklari ve konservasyon onun tuttugu gemsiyenin altma siginacak, orada kendisine giderek k-
len pazarda bir hisse kapmaya aligacakt1. SonundaOPEC'ten daha ok petrol gelecek ve igler
daha ktye gidecekti. ran-Irak Savaginm devam etmesine kargin bu iki kavgaci lkenin ihraca-
ti glderek iyilegmekteydi. Gzn daha byk kazanlara dikmig a durumdaki Nijerya retimi-
ni artirmig ve bir sre "nceNijerya" politikasi gderekthracatimazamiye ikarmay1hedelle-
migti.
Sik sik oldugu gibi bu defa da Sundiler'e ok gey dgmgt, her ey onlara bagliydi.
1983'te Suudi Arabistan gre retici" grevini yklenmig, OPEC flyatmi destekle-
"duruma

mek iin gerektiginde retimini ona gre ayarlamigt1.Ancak 1985 yllmda masrallar, teki re-
ticileregre ok artmigti. Fiyat destekleme kavrami gimditek bir anlam.ifade edlyordu. Verim-
de byk br dgg, pazar paymda kapsamli bir kayip ve kazanlarda usuz bucaksiz gerileme.
1981'de Suudi Arabistan'm en yksek kazan noktasi 119 milyar dolar olmugken, 1984'te
bu, 36 milyar dolara dgmgt ve grnge gre daha da dgp, 1985'te 26 milyar dolara

698
inecekti. Su ara, diger ihracatilar gibi Suudi Arabistari da byk bir harcama ve geligtirme
programma girigmigve gimdi bu durumun dramatik bir kesintlye ugramasi gerekmigti.lke-
nin byk bte aigi vardi; ayrica yabanci rezervler dgge geoiti. Durumun son derece is-
tikrarsizolugu nedeniyle devlet btesinin kt durumu resmen a1klanamlyor,srekli ertele-
niyordu.
Piyasanm kaybediligi bagka bir sonu daha dogurmuytu, Bu yzden Suudi Arabistan dnya
sahnesinde daha mariinal bir rol yklenmigti. Siyasietkinlik ve sayginhktaki hizli dg agmma-
yi pekigtirmig, iran-lrakSavaginm blgeyi tehdit ettigi ve Ayetullah Humeyni'ninSuudiArabis-
tan'a yklendgi bir dnemde, bu, kralligm gvence politikasina ters d mgt. Pazarda olugan
dramatik kayip Suudi Arabistan'm Ortadogu politikasmdakiVe Arap-istail anlagmazligi ve bat1h
sanayi lkeleri zerindeki etkinligini zayiflatiyordu. "Petro] gc" kavrami anlammi kaybetmek-
teydi. Suudi televizyonunda Yamani grgn gyleaiklamigti: "Prensip olarakekonomi ile po-
litika arasma bir izgi ekmeliyiz. Diger bir deyigle, siyasi kararlar ekonomik gereklerlve yasa-
lari etkilememelidir. Ancak ham petrol politik bir gtr ve hig kimse Arap dnyasinin 1973'te-
ki politik gcnn petrole dayandigim ve bu gcn petrol sayesinde 1973'te doruga ulagtigim
yadsiyamaz, Bugn istirap iindeyiz ve bu petrole dayall Arap politik gcnn zayif olugundan
ileri gelmektedir.Ortada bazi gerekler vardir ve bunlan sokaktaki adam da biliyor."
Suudiler teki OPEC lkelerine ve OPEC kaynakli olmayan reticilere birbiri ardmdan
uyan gndererek, pazar paymdan vazgemeyecegini bildirdi. Diger OPEC lkelerinin kota ihlal-
lerine, retimi devam11 artirmalanna sonsuza dek gzyumamazdi.Artik Suudi Arabistan'a z-
verili retici olarak fazla gvenmemeliydiler. Suudi Arabistan gerekirsepazan petrol yagmuruna
tutmaya muktedrdi. Acaba Yamani bu uyarilan ciddi bir tehdit olarak mi sylemigti?. Szleri ni-
yetininbir igareti miydi? Yoksa tm bu szler sirf blf olarak, korkutma amaclyla mi sarf edilmig-
ti? Yine de her ne amala sylenmse de, hibir degliklikyapilmamasi halinde, mantiki olarak
Suudiler'in retimi dgecek, ihra pazarlan tmyleyok olduguna gre gnde bir milyon varile,
belki de daha apaglyainecekti. lkeninkimlik ve etkinligi temelde petrolle tanimlandigmagre,
bu kogullar altmda Suudi Arabistan dnya sahnesinden silinip kaybolmaya mahkm olacak, ar-
tik eski Suudi Arabistan olamayacakti.

Pazar Pay1
1985 Haziram'nda OPEC'll bakanlar Suudi Arabistan'da Taif'te bir araya geldiler. Yamani onlara
Kral Fahd tarafmdankaleme almmig bir eleptiri mektubu okudu. Mektupta teld OPEClkeleri-
nin uyguladigi sahtekrkk ve indirim sert bir dille elegtiriliyor, buntarm "Suudi Arabistan'a b-
yk zarar verdigi, pazar kaybma neden oldugu" ifade edillyordu. Suudi Arabistan byle bir du-
ruma sonsuza dek tahammledemezdi. Kral mektupta "Eger ye lkeler diledikleri gibi hareket
ederse, istediklerini yapmakta serbesttirler.Bu takdirde Suudi Arabistan'm da kendi 1karlanm
gzetecegi kugkusuzdur" diyordu. .

Mektubun okunmasi tamamlandiktansonra, Nijerya petrol bakam grgn bildirerek

"bu
degerli mesajin artik geerli olmaktan 1ktigm1 mid ettigtni" syledi. Ancak aradan birka
hafta gemig, mesajm hl geerl oldugunu gsteren bazi igaretler belrmigti. Suudi Arabistan
petrol byk dgg gstermig,gnde 2,2 milyon varile kadar inmigti. Bu, lkenin kota dzeyl-
nin yansma ve SuudiArabistan'm beg yll nceki retiminin begte birinden biraz fazlasma egitti.
Suudiler BirlegikDevletler'e yaptigt ve 1979'da gnde l,4 milyona kadar ikan ihacatmi da kis-
mig, 1985 Hazirani'nda gnde sadece 26.000 varile indirmigti; aslmda buna ihracat bile dene-
mezdi.
1985 yazmda zaman zaman SuudiArabistan retimi Kuzey Denizi nglizretiminin dahi
altina d t. Bu, Suudiler'in OPEC'll lkelere oynadigt son oyundur. Suudiler bunu yapmakla fi-

699
 bylece daha ok petrol retecegini varsaymiglardt te
yati desteklemig oldular. Ingilizler'in
yandan BagbakanThatcher petrol flyatlannm yksekveya dgk olmasmi umursamadan bu ko-
srdryordu. Irak ihra kapasitesini
nuda ilgisiz davranlyor, serbest piyasaya olan baglihlnl
onarmaya baglam14ti.Bu arada bir yandan da boru hatlarim genigletiyor,bazilan Suudi Arabis-
tan'dan geen yeni boru hatlan yaplyordu. Ortada bir gerekvardi. lrak, petrol retimini artir-
migti ve mutlakaok yak1nda Irak'tan pazara dogru byk bir petrol aktml olacak, gncel du-
rumda dahi petrole bogulmuy .olan pazar bsbtn petrol saldirisinaugrayacakt1. Durum ok
kritikti. Mutlaka birilerinin zveri yapmasi gerekiyordu ve 1970'lerde oldugu gibi bu zveriyi
omuzlayacakti, ancak bu defa zveri ters ynde geligmigtir.Yine de ortada bir sorun var-
"flyat"

dl. Fiyat daha ne kadar dgebilirdi?

JohnD. Rockefeller'in gemigte kalan hayali sankibir ker daha canlanmigti.O ve onun d-
nemindeld fiyat savagimn glgesi yeniden ortaliga egemen olmugtu. Hatirlanacagi gibi Rockefel-
ler ve arkadaylari on dokuzuncu yzy1l sonu, yirminci yzyil bagmda rakiplerine savaamig,
pazara petrol yagdmp fiyati indirmek suretiyle onlan gzel terletmigti."Bu durum kargism-
"bir

da rakipleri iki alternatiften birini semek zorunda birakilmigtL Standard Oil kurallanm kabul et-
mek ve bunlara uymak veya kabul etmeyip uymamak ve bylece Stardard Oil'in kalici gcn-
den yoksun olarak petrolclkten diglanmak veya bagka bir girketinagma dgmek. Sunubellrt-
mek gerekir ki, gncel kogullar, 1980'liyillarm kogullanadan bir bakima ok farkli, bir balama
ise pek farkh degildi. O gnk glbi pimdi de gzel terletme"konusu gndeme gelmigti.
"bir

Bu agamayt izleyen gnlerde Suudiler stratejilerini degigtirdi; fiyat savunma yerine petrol
hacmini savunarak kendi istedikleri dzeyde retime getiler ve bunu gergekleptirmede son de-
rece gl bir silah kullandilar. Bundan byle Aramco'lu ortaklarla ve anahtar durumundaki pa-
zarlarda stratejik noktalara yerlegmig petrol girketleriyleanlagma yaparken, net haz zerinden
anlaacaklardt Bu anlagmalara gre Suudi Arabistan'a rafinericiden gemigrnn pazar yerin-
deki kazancma gre deme yap11acakt1. Rafinericlye ise nceden belirlenmig bir rakam zerin-
den, diyelim varil bagma 2 dolar bir kazan garanti ediliyordu. rnnfinal satigflyati ister 29
dolar veya 19 dolar, ister 9 dolar olsun rafinerici bu 2 dolan mutlakaalacakti. Satig.flyatmin geri
kalam muhtelif masraflar dgldkten sonra Suudiler'in olacaktL Rafinericinin krt pegin olarak
sakli tutulacak,bylece satig noktasma gelindiginde daha yksek fiyat iin birtakim girigimlerde
bulunmast nlenmig olacakti. Rafinericiden sadece elinden geldigince ok rn isteniyordu. Ra-
finerici, fiyat ne olursa olsun her ekstra varilin kendisi iin yeni bir 2 dolarlik kr oldugunun bi-
lincindeydi. Ne var ki, petrol hacminin artmasi, te yandan satig fiyatmm umursanmamasiflyat-
larin dgmesi iin iyi bir reete idi. Kendi ailarmdan Suudiler, flyatlann dgrlmesi nedeniyle
ugradiklari kaybt telafiedecekleri midindeydiler. Zamani gelince bunu retim hacmini yksel-
terek yapacaklardi. Yinede Suudiler fazla uzlagmaz davranmamaya zen gstermigtir.Tek ama-
lan eski kota dzeylerini yeniden kazanmakti; bunun tesinde hibir istekleri yoktu. Yeni net
ba2 anlagmalan geregince retilecek petrol hacmi zerinde limiti belirlemiglerdi. Byle davran-
makla, OPECyelerine oldugu kadar OPECyesi olmayan lkelere de yeni politikalanm a1kla-
mig, bundan byle sahtekrlik yapmalanna, kendilerine ait pazar paymi almalanna gz yum-
mayacaklarmi gstermigoldular.
1985 yazmdaYamani,Aramco ortaklanndan st dzey bir yetkiliyi telefonlaarad1. Tele-
fonda Aramco'lu yetkiliye gunlan syledi: Animsadigma gre Aramco'luyetkili bir sre nce
kendisine, fyatin digerlerinden ucuz olmasi halinde Suudi Arabstan'dan petrol alabilecegini
sylemigti ve gimdide durum aynen buydu. Aramco'lu yetkiliagustosta back" kogullarmi
"net

grgmek iin Londra'ya utu. "Fiyat tekilerden ocuz gibi grnyor" diyerek imzayi atti.
Aramco digmda kalan teki bazi girketler de kontrati uygun bularak aym geyiyaptilar.
"Net back" denilen kontrat tipinde Suudi flyati olarak verilen resmi bir fiyat yoktu. Bu,
bundan byle, resmi bir OPEC petrol flyati olmayacagi anlammdaydi. 1985 ylh Eyll sonu,

700
Ekim ayi bagmda globalpiyasada bir sylenti yayllmaya baglayacak,bu yzden tedirginlikve en-
dige durumu bsbtn attacaktL SylentiSuudiler'in
"net
back" anlagmalarlyla ilgilidir. Genel
kamya gre bu anlagmalarla Suudiler kendilerini bir pazar pay1stratejisine baglamigti.Bu neden-
le teki ihracatllar da ayni yolu izlediter. Ancak ihracatglarm bunu yapmadaki amact farklidir.
Onlar bunu salt rekabet amaclyla, kendi Oz savunmalan in yapmiglardl. Sonuta, "net
back"
anlagmalar kisa srede yaygmlagti.Petrolclkte uzun yillar sikinti iinde kivranan inige gemig
igyerleri iin bu Tanr1'nm ltfettigi bir gansti. nk bu igyerleri, 1970'lylllardan beri rafinerici-
lik iin gereksinimleriolan parayibir trl bulamamiglardt ve gimdibu durum onlara bu gansi
vermigti.
Acaba gncel fiyat pimdiyeni bir dggn igareti miydi?Ihracatilarm ogu bunun byle
oldugu kanismi tagiyordu,ancak dggn varil bagma 18-20 dolann altmda olacagma ihtimal
verilmiyordu. Bu dzeyin altma dgmesi halinde Kuzey Denizi'nden alman retim ekonomik
olmaktan ikardi.Ancak bu konuda yamlmiglardi. nkKuzey Denizi'nde vergi oranlan ok
yksekti. Szgelimi Ninian denen bir yatakta petrol flyatinda olugacak 20 veya 10 dolarlik bir
dgy girketlere sadece 8 sente mal oluyordu.Bundan daha byk kayba ugrayan, kiralann o-
gunualan ngilizHazinesi idi. Ninian'da gerek igletme masrafipetrol 1karmadanakit harcama
varil bagma sadece 6 dolardi. Bu nedenle bu dzeyin stnde seyreden herhangi bir flyatta re-
timi kesmek iin ortada bir sebepyoktu. Aynca iletmeleri geici olarak kapatmak ok pahaliya
mal oldugu ve birtakim komplikasyonlara yol attgt iin flyat 6 dolarm altma dgse bile bu her-
halde kolayca yapilamayacak, ilgililer bu konuda tereddtgsterecekti.O stralar Chevron baska-
ni olan GeorgeKeller'in szleriyle u dzeyin altma hi inmedi. Inmesimantik kurallanna ters
dgerdi."
1985 Kasim bagmda, kigm yaklagmaslylaWest Texas Intermediate vadeli pazar flyatlan
ykselme egilimine girdi ve fiyati kertme tehdidi igareti vererek 20 Kasim 1985'te Nymex'te
o gne kadar hi rastlanmamig bir noktaya,31,75 dolara ulagtL Birok kigi bu konuda Suudi-
ler'in sylediklerine inanmadiklan iin bu ok ga1rtic1olmugtur. Herkes Suudiler'inbu szleri
OPEClkelerine uyan yapmak, onlari korkutarak disiplini saglamakin sarf ettigine inanmigtl.
Kasimdaki fiyat artigmi izleyen ilk on gn getikten sonra OPEC bir toplanti daha yapt1.
Suudi Arabistan, o gne kadar davramplanyla teki OPEC lkelerine kargi, pazar payl konusun-
da savag amig grnmndeydi. Simdi ise Suudi Arabistan dahil OPEC grubu bir btn olarak,
kaybedilmig pazarlan geri almak iin OPEC'li olmayan yelere savag atiklanni duyuruyordu.
Toplantidan sonra yayimlanan bildiri yeni bir forml iermigti. OPECartik flyatt koruma fonksi-
yonunu birakmigtL Simdiki hedefi
"dnya
petrol pazannda, ye lkeler iin yeterli geliri sagla-
yacak adil bir pay saglamak ve bu pay1korumak" olacaktL
Yine de dgnmek gerekir:Acaba bu szler ne dereceye kadar ciddiye almmigti?Nitekim,
9 Aralik'ta, OPEC yesi bir lkenin plan feticileri, gelecek hakkinda konugmalar yaparken, bil-
dirinin metni toplantiodasina getirildiginde, umursamazcasina gylesyleyecekti; "Oh, yine mi
OPEC kig bildirilerinden biri geliyor!"
lerignlerde fiyat sistemi bir kez daha gkmeyebagladL

ncPetrol Soku
nckez yaanan petrol gokuen az 1973-74ve 1979-81 krizleri kadar yikicive dramatik ol-
muytur. West Texas Intermediafe 1985 Kasim sonundaki varil bagma 31,75 dolar olan flyati, he-
men birka ay iinde aniden 10 dolar attirmca sonu nc bir kriz oldu. IranKrfezi kaynak-
li kargolarm bazist varil bagma 6 dolar dolaymda satildt Daha nce yaganan iki krizde arzdaki
marjinal kayip ve tahribat flyatlan gklere firlatmaya yetmigti. ncgoktada hacimdeki ger-
gek varyasyon mariinal oldu. 1986'nm ilk drt aymda OPEC retimi gndeortalama 17,8 mil-

701
yon varildi. Diger bir deylgle 1985 retiminin sadece yzde 9 kadar stndeydi ve aslmda,
1983 kotaslyla yaklagik aym dzeydeydi. Topyekn olarak ahmrsa,ekstra retim zgr dnya
toplam retim arzmm yzde 3'nn ok az stndedir! Yine de bu artig, pazar payma verilen
artipla bir araya geldiginde fiyatlan indirmeye yettnigti; hem de sadece birka ay ncesine kiyas-
la hayal bile edilemeyecek kadar apagilaraekmigti.
Bu gerektentam anlamiyla ncPetrol Soku'ydu, ancak sonulan itibariyle aksi ynde
olugmuytur. Su goktabirdirbir oyununu oynayanlar saticilar degil alic11arolmugtur. Her biri en
dgk fiyatt yakalamak iin bir digerinin stnden siraylp atlamigtir.Aligilmamigbu durum, so-
nunda bir kez daha gvenlik konusunu gndeme getirdi. Ancak bu defa farkli boyutlarda. G-
venlik konusu bir anlamda petrol ihracatilarinm gvenlig iin, bagka bir deyigle pazarlara ga-
rantili olarak girmesi iin ele almmigtir..Builk bakigta yeni gibigrnebilirsede aslmda 1950'ler
ve 1960'larda petrol ihra eden lkeleri yogun rekabete sokan, Juan Pablo Prez Alfonzo'yu
OPEC toplantisi iin Kahire'ye gitmesindennce Birlegik Devletler'de garantili pazar aramaya
sevk eden gvenceden tarkh bir geydegildir. Tketiciler aismdan pazarda pay almak iin yape
lan dvg her geyden nemliydi. Bunun yamnda 1970'lerde petroln gvenligi iin gsterilen
onca aba fazla bir geyifade etmiyordu. Ancak yine de akillarda gu soru vardi: Acaba gelecekte
durum ne olacakti? Ucuza ithal edilen petrol, son on sene iinde onca emekle kazanilan
enerji gvencesini alaagteder miydi?
Ciddiolan sorun sadece flyatlarm kmesinden ileri gelmiyordu; ayni zamanda kontrolden
de ikmigtL Petrol tarihindeilk ola'rak,grnrdeflyati saptayan bir yapi yoktu. OPEC resmi fi-
yati olarak gsterilecek bir fiyat dahi yoktu. Hi degilse geici bir sre iin de olsa, kontrol paza-
nn eline gemigti.Fiyat bundan byle OPEC lkelerince, birbiri ardma yapilan atigmahgrg-
meler yoluyla degl, binlerce ve binierce bireysel grgmeleryol yla saptanacakt1. Ihracatilar
pazara bu kadar siki sile baglandika ve bunlan yeni bagtan kazanmak iin bu kadar mcadele
verdike, bunun sonu hi gelmeyecekmig gibi gzkyordu.'Bir yandan da net back anlagmalar,
spot anlagmalar, spotback anlagmalan, proses anlagmalan, o anlagma bu anlagma hepsi birden
gndeme girmig, sonsuza dek srecege benziyordu. Mcadele sadece OPEC ile OPEC'li olma-
yanlar arasmda degil, 1985 Arahk ayi bildirisine ragmen, OPEC lkeleri arasmda da bireysel ola-
rak yapihyor,lkeler mgteri iin birbirine sava; aiyordu. oksert geen bu rekabet ortammda
konu dnp dolapp karara baglandi ve pazarlara teminat olarak, bitbiri ardma sayisiz indirimler
yapild1. 1986 ortalarmda lrak Devlet Pazarlama Komisyonu bagkam "Her kargo iin her ayda
bir sonu gelmezgrgmeler yapmaktan herkese b1kkmhk geldi. Ham petrol ihtacatlsi adina a-
ligan tembel arabulucu da diger OPEC lkelerinden daha dgk fiyata petrol satmt olmak iin
diganya sattigi petrolde flyat indirimine gitmtir" demigti. Fiyat kgne neden olan aslmda
netback geklinde veya daba bagka trde yapilan anlagmalardegil, daha temele dayali bazi ger-
eklerdir. Bunlardan birincisi, pazara girmekisteyen petrol miktannm,bu petrol alabilecek pa-
zar sayismdan ok daha fazla oluqu, ikincisi de artik dzenleyicilerin yani OPEC ve zellikle de
Suudi Arabistan'm bu iten ellerini ekitteleridir.
Petrol goku,dnyadaki tm petrol lkeleri zerinde etkin olmug, bu lkelerin hepsi bir ge-
kilde tepkilerinigstermiglerdir.Acaba OPECde bir geyleryapacak miydi? Yapabilir miydi? r-
gt feci gekildeparalara blnmgt. Iran,Cezayir ve Libya OPEC'inyeni ve ok daha dgk
bir kota uygulamasi ve bylece yeniden varil bagma 29 dolara dnmesi yanhslydt retimiyk-
sek olan lkeler ncelikle Suudi Arabistan ve Kuveyt ise pazar paymdaki kaylplanm telafipegin-
deydiler. Yamani'ye gelince,o tm hatalardan alicilari sorumlu tutuyor, byk girket yneticile-
rinden birine gylediyordu: "Ben hibir zaman hi kimseye onun istemedigt bir varil petrol bile
satmig degilim." u ara OPECyelerindenen nemli ikisi, Iran ve Irak, lesiye ekigmelerini
srdryor, aynca ran'm Arap thracatgilarakargi gsterdigi hasmane tavir tm giddetiyle devam
ediyordu.

702
 OPEC yesi olmayan lkeler ise kaybettikleri kazanlar yznden
epeyce aci ekti. Sonun-
da ge de olsa, OPEC'inuyanlanna daha ciddiyetlekulak verdiler ve "diyalog"
baglattilar.Mek-
sika, Misir, Umman, Malezya ve Angola 1986 OPEC toplantismagzlemciolarak katildi. Nor-
ve'in tutucu hkmeti ise ba]arigitaBati'nm bir yesi oldugunu, bu nedenle OPEC'le yapilan
bir toplantlyakatilamayacagini beyan etti. Ancak, bu lke gelirinin yzde 20'si petrolden gel-
mekteydi ve hkmette bte aigi vard1. Neticede iktidardaki parti dgt ve yerine muhalefet-
teki Igi Partisi geti.Yeni gelen Bagbakanhi vakit kaybetmeden, Norve'in petrol flyattm istik-
rara kavugturmak iin gerekenadimlanatacagmi duyurdu. Yenihkmetin petrol bakani Vene-
dik'te, Zeki Yamani'nin yatma binerek petrol fiyatlannt grgmekiin Yamani'yle bir
arayageldi.
Yine de, tmyle ele almirsa OPECile OPEC'li olmayanlar arasmda ok birligi
"ter
az grg saglana-
rak bir dkg sreci" bagladi ve 1986 ilkbahar1 boyunca srp gitti.

Biraz Hareket
Petrol girketlerinin birogu bu en son krize hazirhksiz yakalanmi ti. Bu girketlerin yneticileri
OPEC'in kendi kazanlarmin byk bir kismirn baltalayacak byle sama bir gey yapmayacagt
inancmdaydi. Ilerindenbirkai ise farkli grgteydi. Londra'da, Shell Sirketi'nde plancilar ger-
ekleri dikkatle incelemig ve sonuta "OCS" Petrol kg Senaryosu admda bir rapor hazirla-
migtl. Bu raporda, plancilar girketin st dzey idarecilerinin raporu ciddiyetle ele almasmi, ken-
dileri ayni grgteolmasa bile zerinde tarti1pnasil tepki gstereceklerini saptamalanm ve cid-
d nlemler almmasmiisrarla nerdiler. Nitekim, sonunda en son gk olan nc gokpatlak
verdiginde, diger birok petrol girketinin aksine, Thames Nehri'nin gney yakasmdaki Shell'de
grecelibir 80knet ve dzen egemen almustu. Buradaki idareciler, petrol b0lgelerindeki Shell
idarecileri gibinormal grevlerini yine gn gnne sanki evvelden
provasint yaptiklan bir sivil
savunma acil operasyonu gibi yrtmglerdir.
Petrol endstrisigenel olarakgeregi kabullendikten sonra buna kargi abuk ve kapsamb
nlem alml; ve harcamalan kismigtir.Amerika'da goktan en fazla zarar gren kesim igletme ve
retm alanlan olmugtur. Petrol iin en byk harcamayt yapmig olan bu lke aym zamanda
en
byk dg kinkhgma ugrayan lke olmugtur. Alaska'da, 2 milyar dolar harcanarak kazilan ve so-
nunda kuru ikanMukluk kuyusunu unutmak mmkn myd? Bu olay henz belleklerden si-
linmemigti. Bu nedenlerle Amerika'da girketlerharcamalann kisilmast neristne esnek yaklagti-
lar ve uydular. Onca uzun grgmelerdenve geligmekte olan dnya hkmetleriyle yap11an
ayarlamalardan sonra, kazan11anikaybetmek, elde edilen karari tehlikeye atmak istemiyorlard1.
Tketiciler de bu karardan memnundu. Petrol silentisminsreldi olacagi korkusu artik sz
konusu olmaktan ikmigti.Yaamastandartlari ve yagam stilleri artik gvencedeydi. Onca ylllik
sikintidan sonra petrol bir kez daha ucuzlamigti. Demekki klyamet kopacagi hakkindaki keha-
netler serap olup gitmigti.Petrol gc denen geyinde zararsiz
ve bog bir tehdit oldugu ortaday-
di. Kpe baglarinda
"gaz
savay1"geklindegrlen ve 1950'ler ve 1960'larda ortadan kaybolan is-
tasyonlarbir kez daha ancak bu defa global
"petrol
savagi" halinde ok daha byk apta ortaya
ikmigti.Fiyatlar daha ne kadar apaglyainebilirdi? l986 ilkbaharmm ilk gnlerindeasgaripetrol
fiyati BillyJack Mason admdaki benzin istasyoncusunun Texas, Austin'in kuzey yakasmdaki Ex-
xon benzin istasyonunda saptanacakt1. Billy Jack o gn bir galon petrol siftr sente yani hibir
cret almadan bedavaya satmigttr. Kuskusuz bu hibir gekildelurilmasi olanaksiz bir rekordu
ve
sonucu da tam bir kegmekeyolmugtur. Saat sabahm dokuzunda, benzin almak iin strayagirmig
arabalaralti mil uzunlukta bir konvoy olugturdular. Kuyruktabekleyenlerin bir kismi ok uzak-
lardan, Waco'dan gelmigti.Btn bu cogku kargisinda Billy Jacksadece
gunu sylemekle yetini-
yordu: "Yapmantz gereken tek gey birazcik hareketlilik gsterrnektir, o kadar." Ancak bir petrol
uzmant olarak kendisine gelecektepetrol flyation ne olacagi soruldugunda pu yamti vermigtir:

703
"Bu yurtdig1bir konudur. Araplarkendi flyatlarmi bir dzene sokmadika bizim yapabilecegimiz
bir geyyoktur."
Diger bir kipi, sonradanTexas hemgerisi olmug BirlegikDevletler'in Bagkan YardimcistGe-
orge Bush da bunun, hi degilse bir dereceye kadar Araplata bagli oldugu kamsmdaydi ve bu
konuda BillyJackMason'la fikir birlig iindeydi. Billy benzinini, galonu s1fitsentten sattigtstra-
da Bush yurtdigi bir grevle,petrol konusunu ve daha bagka konulart konumak iin Ortado-
gu'yaharekete.hazirlamyordu. Fiyatkgndenok daha evvelSuudi Arabistan ve Krfezdev-
letlerine ziyareti gndeminealmigtl.Ancak gimdi,Amerikan yurtiipetrol ve gaz endstrisi, ih-
racatilar, tketiciler,Amerika'nm mttefikleriagtz birligi etmigesine aym soruyu soruyer ve
Bush da byle bir gnde gidiyordu. Soru guydt1:BirlegikDevletlerhkmeti fiyat kg konu-
sunda herhangi bir geyyapacak m1ydi?Gerek zamanlama ve konumu aismdan, gereksekendi
gemigi ynnden, uluslararasiiligkilerin ok hassas noktada oldugu, Reagan ynetiminin ve
ABD politikasmm 1kmazla bogugtugu byle bir gnde zmiin tm gzler Bush'a evrilmig
ti. Artik o Amerika'nm bir numarali adam1ydi.

George Bush
Birka yll sonra, 1989'da, Bagkanseilipinin kutland1gl gece Bush gu szleri syleyecekti: "Bunu
gyle a1klamakisterim: BirlepikDevletlerkendisine Bagkanolarak petrol ve gaz endstrisinden
gelmig,bu igi bilen, hem de iyi bilen birini semigtir." Gerektende, zellikle bagtmsiz ahyan
petrolclerinepitliriskle dolu, pazarlikla yaganan dnyalarim iyi biliyordu. Bu kipiler Birlegik
"nakavt"

Devletler'de igletmeciligin belkemigi olan ancak fiyat kglerinin s1rt st devirip et-
byle bir dnyada geoigtir.
tigi kipilerdir. IgteBush'un formasyonunu kazandigi ylllar da
1948'de Yale'den mezun olduktansonra Bush, WallStreet'te galigmayabagladi ve burada taban-
dan baglayarak edindigi birikimi kendi kamndan gelen patronunun, babasimn yamnda kazandi.
Babasi vaktiyle Connecticut'tan Senatr seilmedennce Brown Karde\eryamnda Harriman'm
ortagi olarak aligmigti.Sonrabir gn, Procter and Gamble Sirketi'yle yaptigl ig konugmasmdan
bir sonu almaymca, kirmizi renkli 1947 Studebaker arabasma atlayip Texas'a degru yollandi.
nceOdessa'ya, sonra da Odessa yalonmdaki Midland'e gitti. AmmsanacagL zere bu kente he-
"Batt Texas'm petrol bagkenti" denmigtir. Bush ige ta temelden,pompalama donam-
men sonra
petrol
mim boyayarak bagladl, sonra bir adim ilerleyerek seyyar satici oldu. Bu yaparken bir
igi
kuyusundan tekine gidiyor, m'gteriye ne apta bir kaziya gereksinimi oldugunu, hangi tip ka-
yayi kazmakta oldugunu soruyordu. Daha sonra da mgteriden siparig altyordu.
Bush Doguluyduve bazilarmm deyimiyle asilzade kkenliydi. Ancak tipik bir aslzade r-
negi oldugu sylenemez.Dogulular arasmda soylu bir gelenek vardir, geleceklerini Texas petro-
lne baglarlar ve petrol in Texas'a giderler. Eu gelenek Megon allesiyle ve Spindletop'da Pew
niversitelerin arl kovamn-
"nl

allesiyle baglamig,Fortune dergisinin bir vakitler belirttigi gibi

dan ogul vermesi gibi" srp gitmigtir.linde Bush'un da bulundugu bu zmre 11 Dnya Savagt
sonunda
"yalmzhga
terk edilmig bir Bati Texas petrol kasabasi" olan Midland'e inmigtL Bu grup
zenginler olarak" kendilerinden hi beklenmeyen bir smit olugturmugtur. Bunlar dikka-
"aligan

te ahnirsa, Midland'in en lyi erkek glyim magazasi Albert S. Kelly'de mgterilerinhemen aynen
Books Kardepler'deki gibi glydirilmesinin sirf bir rastlanti olmadigt kolayca anlagilir.
Bu kk dnyada ok gemeden Bush da kendi ifadesiyle hummasma" yakalana-
"petrol

cak; kendi gibi hirsh, para kazanmak sevdasmdaki gen arkadaylanyla ottakhk yapip, bagtmstz
bir petrol girketi kuracakti. Ortaklarmdanbiri sonradan durumu gyle zetlemi tir: "imizden
biri petrolclg iyi billyordu, elinde gereken malzeme de vardi ve hepimiz para kazanmak pe-
ginde oldugumuzdan bu ige girigtik.O gnlerde Midland'de yapilacak en iyi i; petrolclkt."
Sirket kurulduktan sonra sira iyi bir isim bulmaya gelmigti. Bunun hi unutulmayacak, her za-

704
 man hatirlanacak bir ad olmasmi istediler. Ortaklardan biri bu ismin telefonrehberinde kolayca
bulunmasi iin A veya Z harfiyle baglayan bir isim olmastni nerdi. O stralarMidland sinemasin-
da Meksikab bir ihtilalcinin yksn anlatan ve.bayroln Marlon Brando'nun oynadigi Viva
Zapata filmi gsterillyordu. Bu nedenle Bush ve arkadaylan pirketlerineZapata adini verdiler.
Sirkettekibagims12 petrolclerinbeyin gc Bush oldu. okkt bir havada Kuzey Da-
kota'ya umaktan kainmayarak, kipilikleri pek de gven vermeyen, bazi iftilerden "royalty

interest" denilen igletme paylari toplamayaaligt1.Mahkeme dosyalarmi didik didik edip yeni.
petrol keyiflerlyle ilgili maden haklanni kimin aldiginigrenmeye aligti
ve mmkn oldugun-
ca abuk, az bir para karythginda bir kazi ekibi kurdu. Aynca Dogu'ya giderekoradaki yatirim-
cilardan para toplamayaaligti. 1950'ler ortasinda, soguk bir kig sabahiWashington DC Union
stasyonu yakmlarmda Washington Post yayimcisiEugene Meyer'le, Meyer'in limuzininin arka
koltugunda anlagma imzalayacak kadar bagari gsterdi. nlemclarak Meyer bu anlagmaya da-
madini da dahil etmigtir. lleridekiyillarda Meyer, Bush iin her zaman iyi bir yatirimci olmug
.
- ve bu konumu daima korumugtur. Acaba girigtikleri bu yeni igte Zapata ismi Bush ve ortaklari-
na yardimci olmuy muydu? Bush'un .ortaklanndan biri, Hugh Liedtke bu soruyu gyleyanitla-
migttr: "Bazimiz iin yardimci oldu, bazimiz iinse tam tersine zararh oldu. abukdavramp
krh yatinm yapmayi bagaran pay sahipleri Zapata'yl kahraman bir vatanperver gibi grrlerdi;
pazarin en tavamndakikipilerse, pazarm dgmesi zerine Zapata'ya tam bir haydut gzyle
bakm1;1ardir."
Sonu olarak,ortaklar Zapata'yi ikiye bldler. Bush bu igin denizagiri petrol servisni ze-
rine aldt ve Meksika Krfezi'nde ve tm dnyada, girketini denizaqin kazi ve retim faallyetinde
dnyamn bir numarah liderlerinden biri yapt1. Bugn bile New Yorkborsac11arlZapata'nin Ho-
uston ofisine telefon edip gelecek birka saat iinde borsanin nasil geligecegnigrenmek iste-
diklerinde, telefonunbr ucunda Texas aksanli genlerin degil GeorgeBush'un Yankee aksa-
niyla kargilagtiklan gnleri animsamaktadir. Bush Zapata'da salt ECO greviyle degil, aym za-
manda yatmmci iligkiler servisinde de grevli idi. Savagsonu yerli petrol endstrisinin istikrar-
sizhkla dolu dnemlerine imzastra atmigttr. Petrolckfaallyetinin petrol fiyati kargisinda ne
denli hassas oldugunu grebilmigtir.Aynca bu faaliyetin, Ortadogu petrolnn toparlanmay1lla-
nnda, arasinda hibir kpr bulunmayan yabanc1rekabet kargismda, en azmdan 1959'da Eisen-
hower kota koyana kadar ne denli yara almaya msait oldugunun bilincindeydi. Bush da bu ko-
nuda ok baan11olmugtur. yleki Bush allesi yagadiklan Midland dolayma yzme havuzu yap-
tirtan ilk aile olmugtur,
1960'larm ortalarindaBush artik yeteri kadar para yaptigi kanisma varmigti. Babasi on yil
sreyle senatrlk yaptigi iin o da aym yola yneldi. Politika ugruna petrolclg biraktL O
gnlerde CumhuriyetiParti Texas'ta yeni yeni faaliyete bagliyordu. Diger taraftanDemokratlar
da ok glyd ve devlet zerinde ezici baskilan vardi. Bu, Cumhuriyetiler'in kargi karplya ol-
duklan birok soruna bir yenisini ekledi. Ancak gelecegin CumhuriyetiPartisi olmaya aday bu
partinin asil sorunu gelmekteydl. yleki, bir ara Bush kendisini agin sagci John Birch
"sag"dan

Dernegi'ne kargi savunmak zorunda bile kalmi tir. Kaympederi talihsiz kadm dergisi Redbo-
ok'un yaytmeisi oldugu iin komnistlikle sulanlyordu. Bush bu gerekeyle Dernek tarafmdan
itham edilmigtir.
Bush ikinci agamada kasaba meclis bagkanligindan Kongre'ye seildi. Kaluste Glbetik-
yan'1n aksine Bush petrolclkte kazandigi dostluklari elinden kaydiran bir adam degildi. O
gnden baglayarak Midland'de kazandigi dostlari bugne kadar kendisinin en yakm arkadaglari
olmutur. Houston'dan Kongre yesi seildigi iin petrol endstrisini zaman zaman savunmasi
gerekmigtir, ki Bush bunu kararhlikla yapmigtir. 1969 yllmda Richard Nixon, petrol ithalini kisit-
layan kota sistemini kaldirmay1dgndg sirada, Bush araya girmig, Hazine Bakam David Ken-
nedy lle bir kisim petrolcnn Houston'daki kendi evinde bir araya gelip bu konuyu tartigmala-

705
 ay1rdigi iin tegekkr
nni istemigtir. O iy bittikten sonra Kennedy'ye yazarak bu toplantlyavakit
etmigtir. Mektubundayer verdigt satirlardan birkagmda gyleyazm1;t1: "Petrolclere benim pet-
rol igi iin ne denli terledigimi, adeta kan dkp ldgm sylemenizi takdirle kargiliyorum.
Su szleredayanarak Washington Post beni k1yastya,ldresiye elegtirse de, hi kugku yok, Ho-
uston aismdan yararliolacaktir." Ancak Bush meslek yagammda ilerleyip bir grevdentekine
kogtuktan sonra BirlegmigMilletler Bykeliligi'nden Cumhuriyetiler'in Milli Konsey Bagkan-
ligi'na getirilmigve bu grevi Watergateskandali s1rasindayapmigtir. Bu dnemde petrolclge
gndemdeilk stradayer vermesineolanak yoktu. Mill KonseyBagkanligt'ndan sonra Bush, in
Halk Cumhuriyeti'ndeBirlegikDevletler temsilciligineve sonra da CIA Bagkanligi'na getirilmig-
tir. Daha sonra drt yll sreyle Bagkanlik seiminde Cumhuriyetiler'iniktidara gelmesiiin
kampanya yrtmg ancak kampanyasi bagartsiz olmustur. 1980'de seimlerde onu yenilglye
mate", yani ayni partiden seimlere kat11an
"running

ugratan Ronald Reagan Bush'u kendisine

aday olarak setnig ve bylece ona BagkanYardimcthglyolunu amigtir.
Enerjisorununu ynetiminin merkez noktasi yapmig olan JimmyCarter'm aksine, Ronald
-
Reagan enerjiye sadece bir ayrmti olarak yaklagmigti. Reagan enerji krizinin daha ok idareden,
Birlegik Devletlerhkmetinin yanlig ynetilmig politikasindan ileri geldigi grgndeydi. Ona
pazafa" dn-
"serbest

gre bunun zm hkmeti enerjisorunundan ekip almak ve yeniden

mekti. Nitekim Reagan kampanya s1rasmda,Alaska'da, Suudi Arabistan'dan daha ok petrol ol-
dugunu sylemigtir. Reagan idaresinin en ncelikle ele aldigL glerden bir Carter idaresinin bag-
lattigt getrolflyatlarindaki kontrol kaldirmayi hizlandirmak oldu. Yeni idare enerji konusunda
"szde
ihmalkr" bir tutum gstermig,bu davramqta dnya petrol pazannda olanlarkendisine
yardim etmigtir. Jimmy Carter iin talihsizliksayllacakpetrol flyatlanmn ykselmesi olayi, Ro-
nald Reagan iin aksinebir gansolayma dngmgtr. Bunun nedeni, 198l'de yani fiyat.krizin-
den be yll.kadar nce Reagandaha BeyazSaray'a henz tagmmigken,enflasyonaendeksli pet-
rol fiyat1;ykselme egilimindeki OPEC digi arz ve dgme egilimindekitalep kargismda gerek
kayma egiliminegirmtl.Gerek flyatta olugan dgg enerjiyi egemen konu olmaktan ikar-
makla kalmadi, Reaganynetiminin iki temel bagarisi olan ekonomininyeniden bymesine ve
enflasyonun dgrlmesine de yardimct oldu. "Serbestpazar" yaklagimmmbir eligki zerine
kuruldugunu burada belirtmekte yarar vardtr. OPEC petrol flyatimn byk ve aym hizla dgme-
sini nlem ve bylece BirleikDevletler'de ve bagka yerlerde konservasyon ve eneriide geligme
iin gerekli.olan itici gleri saglamigtir.Ancak bu eligki 1986 flyat krizine kadar g0zlerden
uzak kalml; ve bir sorun yaratmamigtir.
O yll stnde pek durulmayan, kendi haline birakilan konu, OPECGenelSekreterVekili
rekabet" konusuydt1. Bunun sonulanAmerikanpet-
"klyas1ya

Fadhil Al Chalabi'nin szleriyle

rol sanayii iin tam bir felaket olmuqtur.Rekabetinserbest biralolmasiyla etrafa korku saan
manzaralar grlmeyebagladi. Hisse senetlerininsatig emirleri inanilmaz bir hizla artmaya bag-
lad1. Ne kadar petrol yatagi varsa, hepsinde kazilar durduruldu. Gneybatiblgesi ekonomik
depresyonda oldugu in saghksizpara yapisi depteme ugramiqasina sarsilmayabagladt. Aynca,
flyatlarm byle dgk dzeyde kalmasi daha bagka sorunlarada yol aacaga benziyordu. Bu tak-
dirde Birlegik Devletler'de petrol talebi ykslecek, yurtii retim azalacak, lkeye yeniden '

faktrleri" oldugunda, daha bagka

"pazar

1970'lerdekigibiithal petrol akacakti. Belki de, konu

olaylar da yaanacakt1. Ne var ki olaylar bu yn iziedignde BirlegikDevletler'in elinde artik bu
gl faktrlere kargt yapacak pek bir geyyoktu. Bir olasihk ithal vergisi koymak ve bylece yer-
li enerli retiminin korunmasi ve konservasyon iin itici g saglanmasma olanaktammakt1.
1986yllmdaithal vergisi iin birok kaynaktan pek ok neri yapilmigsada bunlann hibiri Ro-
nald Reagan ynetiminden gelmemigtir. zerindedgnlen diger bir seenek de OPEC'i zor
yoluyla hareketini toparlamayazorlamakti. Bu agamada Bush'un o gne kadar petrolle ilgili g-
rnmekten kamdigt, ilgisini aikave resmen gstermedig srecin sona erdigini grrz. Re-

706
agan ynetimindepetrol konusunu Suudiler kargisinda Bush'tan daha iyi tartigacak,uzun biriki-
mine dayanarak konuyu en fyi gekildesavunacak ondan bagka kim vardi?

Dogru Yolda Oldugumu Biliyorum

Ilk planlamayagre Bush hi bitmeyecekmig gibigrnen ran-Irak Savagignlerinde franKr-
fezi'ne tek bir ama iin, blgedeki ihmh Arap devletlerine Birlegik Devletler'in destek verdigini
bildirmek ve bunun zerine basa basa vurgulamak iin gidecekti.Ancak Suudi Arabistan'a ka-
dar gidipde petrol konusunu ele almamak mmkn myd? zellikle de petrol flyatmm varil
bagma on dolarm altina dgtg byle bir gnde. Simdi her geytersine mi dnmgt? 1970'ler-
de Amerikah st dzey yetkililerden bir ekip Riyad'a gitmig, Suudiler'in flyatlan dgk tutmala-
nm istemigti. Simdi1986'da BirlegikDevletler Bagkan YardimcisiSuudi Arabistan'a gidlyor, bu
defa Suudiler'denpetrol flyatim ikarmasmi istiyordu.
Hi kugku yok ki Bush durumun ok kritik oldugunun bilincindeydi. Texas'taki kogullar
onun petrolclk yaptigt gnlerdekikopullara kiyasla ok ktlemigti. Bu yetmiyormuy gibi ken-
di seim blgesi olan Gneydogu'dan, zellikle de Texas'tan yogun elestiriler allyordu. Petrol
konusundaReagan ynetimi iinde kayg111olan bagkalari da vard1. Bunlardan biri Enerii Bakam
olan John Harrington'dut Harrington durumun ciddlyetini kavramig, petrol flyatlarmdaki dg-
n milli gvenligitehlikeyesokacak boyutlara ulagtlgLnl syleyerek ynetimi uyarmigttr. Ne var
ki Reagan ynetimi iinde Bush ve Harrington azmlikolarak kalm14ttrve bu ikisinden bagka hi
kimse onlarin grgnpaylagmamigtir.
1986 Nisan ay1ba1nda,yolculuga 1kigmdanbir gece Once Bush Suudiler'i yola getirmek
iin tm ikna gcn seferber edecegini, syledi. "Kendi i 1karlaria1smdan dolay1slyla
ve
milli gvenlik a1smdan fiyatt ykseltmenin nemine deginecegini, istikrar konusundan sz et-
menin de yararli olacagim, ancak konuya tepeden inme girmenin sakmcah olacagtm, bunun
paragt olmayan bir paragtnn havadan atlamasma benzeyecegini" syledi.Aslmda o da,
Reagan ynetiminin benimsedigi merkezi serbest pazar fikrine kargi degildi. Agzmdanhi d-
rmedigi cmle guydu:"Tek zm pazardtr, evet sadece pazardir; birakahm pazar gc igle-
vini yapsiti!" Ancak burada gunu da sylemekten geri kalmlyordu: una inanlyorum ve her
zaman da inanmigimdir ki, gl bir AID yerli sanayii milli gvenlik aismdan ve bu lkenin
yagamsal ikarlart aismdan yarar11olacaktir." Bu szlerlyle Bush aika pazardaki glerinfaz-
la ileri gittigini sylemek istemitir. Bu szler Beyaz Saray tarafmdanarabuktekzipedilmigtir.
Reagan'm szcs bu konuda pu beyanati vermigti: "Fiyat istikrar konusuna en iyl yaklagim
serbest pazara iglevini yapmak imkm tanimaktir."Beyaz Saray,zerine basa basa Bush'un
Kral Fahd'a flyat dzeyini politikacilann degil, piyasa glerinin saptadigim anlatacagim vurgu-
lamigtl.
Bush'un ilk duragt Riyad oldu. Burada BirlepikDevletler'in yeni elilik binasmin aillgmi
yaptL Daha sonra, bazi bakanlarm ve amani'nin de katildigt bir akgam yemeglnde konu dnp
dolagip dogal olarak petrole gelmig, bir ara Bush, flyatlann ok dgk kalmasi halinde bunun
BirlegikDevletler Kongresi'nde baski yaratacagni, yeni bir verglye yol aacagim, bu basklya kar-
gi koymanin giderekglegeceginisyleyecekti. SuudilerBush'un stnde fazla durmayarak be-
lirttigi bu grg fazlastylaciddiye aldilar. Bagkan Yardimcist'nirl ikinci duragt dogu blgesindeki
Dahran oldu. Bu kentte Kral'in geici olarak ikametght vard1.Amerikalilar'a Kral'in Dogu'daki
saraymdamuhtegem bir ziyafet verildi. Yemek servisini kemerlerinde kil1 ve tabanca taglyan,
ggsnde aprazlama figek bulunan garsonlar yapm1tl. Neyse ki tfeklerduvara dayall birakil-
mig, ieri almmamigt1.Hi kukusuz Amerikan GizliServisi bu yrden derin bir nefes almlytir.
Ertesign iin Bush ve Kral arasmda bir bulugma kararlagmigti. Ancak o akgam yemekten
sonra Amerikahlar'a, franlilar'mbir Suudi tankerinesaldirmalan nedeniylerandevunun ertelen-

707
digi bildirildi. Daha sonra,. bir gecege saatte Bush Kral'la grgmek iin agrialdt Aralanndaki
konuma sabahm 2'sinden ok daha ge saatlerekadar devam etti ve tam.olarak iki buuk saat
srd. Bu toplantidaSuudiler'in Iran'm askeri tehdit ve.ilerlemelerinden ok endie duyduklan
gzlendi. Toplantida ele alman ana konu Iran Krfezi'nin gvenligtve ABDsilah arzt olmuytut
Petrol konusuna sadece bir nebze degnilmise de, Amerikahlar'm grgne gre, Fahd
"pazar-

da istikrar" mit ettigini belirtmigti. Bu ara yetkililer bir gey daha syleyecekti.Kral Suud Ara-
"anafor-

bistan'in petrol pazarmdaki rol iin ortada, argo dille 80ylemek gerekirse,bu lkenin
cu" geindigisylentisinin dolagtigt gibibir hisse kapilmigtt.
Burada gunu belirtmek yerinde olur: Bagkan Yardimcist olanBush o stralar yurtiinde bir
hayli elegtiriye tutulmugsada, petrol fiyati konusundaki pozisyonunu asla degigtirmemig, bu ko-
numu daima korumustur. Kral'i ziyaretten sonra "Ben dogru yolda oldugumu bilyorum. Bazen
insan bazi geyden sadece emindir, o kadar. Bense bu konuda sadece emin degil, ok ok eminim
ve hibir gphem yoktur" demi tir. Su szleriyle dgk yatm Amerikan yerli enerji sanayline
zarar verecegini, ulus iin ok ciddi sonular doguracagmi sylemek istemigtir. Bunu syledigi-
nin ertesi gn Amerikah igadamlariyla Dahran'da yaptigt sabah kahvaltisinda Bush qu grg
ifade etmigtir: "BirlegikDevletter'in milli gvenlika1smdan 'Hey, bizim gimdiok gl, saglik-
11bir yerli sanaylye gereksinimiz var' diye haykirmasinda bir neden vardir. Sen de tm siyasiya-
amtm boyunca aym geyihissettim ve gimdi de bu agamada bunu degigtirmeye hi niyetim yok.
Ben byle hissediyor ve dgnyorum ve hi kugkum yok ki ABD Bagkam da aynen byle dg-
nyordur."
Bush sadakate ok nem veren bir devlet adamlydive geen beg yillik siyasi yagammda
ok sadik bir Bagkan Yardimcisi oldugunu egitli vesilelerle kamtlamigti. O gne kadar Beyaz
Saray prensiplerine hi kargi lkmamigti. Ne var ki gimdi, petrol konusunda kargi ikmak zorun-
da kalacakt1. Buna kargi grdghasmane tutum da olduka sert olmuytur. O kadar ki bir gn
Beyaz Saray mensubu olduka kidemli bir yetkili Bush iin acircasma :Zavalh George, ne yazik
ki bugn onun izledigi politika politikasiyla' bagdagmiyor" diyecek kadar ileri git-
'ynetimin

migtir.Yine de Bush, tm elegtirilere kargm geri adim atmayi reddediyordu; en azindan fazla ge-
rilememigti. "Ben bu politikamla ABD petrol sanaylini savunup savunmadigimt bilmiyorum. Be-
nim yaptigim ok ama ok kuvvetle iimde hissettigim, bildigim bir konumu savunmaktir...
Bunun politik aidan bir yardim mi yoksa siyasi bir sakinca mi olugturdugu umurumda degil"
demigtir.
Genel kamya gre Bush byle davranmakla sadece kk bir hata yapmtyor, ok byk,
affedilmez bir gaf yaplyordu. Bu gaf, grndgli kadanyla onun sadece kipiselpolitik hirsma za-
rar vermeyecek, kendl kendisini mahvetmesiyle sonulanacaktt.Bagkanlik seiminde Cumhuri-
yet Parti'den aday olan Bush'a kargi muhalifieri bir petrol eyaleti olmad1gtkesin New Hamps-
hire'da aleyhte pankartlar astilar. Kpeyazarlan Bush'u OPEC'le kucaklagmakla itham ettiler ve
seslerini daha da ykselterek bu davranigm gelecek Bagkanhk seiminde kendisi iin intihar ola-
cagim sylediler. Petrol eyaletlerinde ise, dogal olarak itiban yksekti. Ancak gunu mutlaka be-
lirtmek gerekir ki, petrol blgeleri digmda Bush iin iyi geylersyleyen tek kesim, onu bir vakit-
ler, petrolclert tuttugu iin kiyas1ya elegtiren Washington Post olmuqtur. ncekitutumun aksi-
ne Washington Post bu dela Baykan Yardimcisi'nin dgk flyatlarm yerli enerji sanaylini ker-
teceginyansmi yapmakla fevkalade isabetli davrandigim, hi kimse bunu kabul etmese de ger-
egin bu oldugunu yazmigtir. Post grgn gu satitlarlaifade etmi tir: "Bay Bush bugn ok
nernli bir sorunla bogugmaktadir. Bu adamm degindigi glbi, ithal petrole srekli bagtmli kal-
mak lkenin gelecegi aismdan haylrl1bir igaret degildir." Kisaca Post Bush'un haldi oldugunu
sylemigtir.
Yine de pu scru zerinde durmak gerekir: Bush Suudi bakanlara bir petrol vergisinden sz
ederken ne demek istemigti? Szlerisadece geligigzelsylenmi birtalom grglermiydi,yoksa

708
 bundan daha nemli bir geylermiydi? Sylenenleigitilen her ne olursa olsun, -diplomaside bu
ikisi arasmda byk fark vardir-
o gnden sonra Suudiler israrla Bush'un, fiyatlarm dgk kal-
masi halinde ABD'nin vergi uygulayacagi hakkmda kendilerini uyardigimsyledller. Vergi koy-
ma politikasimoReaganynetimine ters dgmesine kargi Bush'un byle syledigindeIsrar etti-
ler. Diger taraftanJaponlarda devreye girerek, BirlegikDevletler'in ithal petrole vergi koymasi
halinde kendilerinin de kendi. enerji programlarmt korumak iin aym geyi yapacaklanm duyur-
mutu. Bunu yapmakla Mallye Bakanligl'ntn kasasina ekstra kazan saglamigolacaklardt. Eu du-
rumda ihracatilar o gne kadar gstermedikleri piddet ve sratle tepki gsterdiler.Bu tr bir
davranig kazanlan kendi kasalanndan ekip yeniden tketicilerin kasasma aktarmak olurdu.
Ancak vergi sorunu Suudiler'inbagma gelmig tek sorun sayilamazdi. Onlarm asilznts teki
ihracatilar gibi, srekliflyat dgg sonunda ugrayacaklanbyk mali kaylplardi. Bunu dg-
nerek kaygilamyorlard1.Aynca dig kaynaklardan da flyat knts nedeniyle ok byk eleptiri
ve politikbaski aliyorlard1.Bush'un bu lkeyi ziyaretiylefiyatlarm bir miktar istikrara kavugtu-
rulmasi in birtakimadimlar atilmig, Amerika BagkaniYardimcist'mn dampmanlan Bush'un pet-
rol iin sylediklerinin Amerikan petrol politikasi aismdan bir yutturmaca oldugunudgnm
olabillr.Ancak Suudiler bu szleri hbir gekilde byle yorumlamamigtl. Onlann yorumuna gre
Amerika BirlegikDevletleri'nin BagkanYardimcistfiyat kntsnn BirlegikDevletler'in flyat
istikranm bozdugunu ve lkenin gvenligini tehdit ettigini sylemigti. yleki flyat dgg ne-
deniyle Amerika'nin petrol ithalatt nemli dzeyde artmaya baglayacak, Birlegik Devletler, Sov-
yetler Birligikarptsmda hem askerihem de stratelik aidan zay1fdgecekti. Surasi kesindir ki Su-
udiler Bush ziyareti sonucu, Birlegik Devletler'in gvenligi konusunda biraz daha titiz davran-
migtir.1979 yllinda gvenlikkaygislylaretimi yukan ektikleri gnleri dgnmglerdi. Bu kay-
glyi bir kez daha 1986 ilkbaharmda duymuglardt O gnlerde Misir ve savagtaki Irak dahil, bir-
ok lkeden gelen baskilara maruzdu. ran Irak Savagi'ndanve bu savagmdogurabilecegi olasi
sonulardan byk korku duyuyorlardl. Kisaca,Bush'un bu lkeye yaptigi ziyaret dogurdugu
onca sorun ve zorluklar bir yana, Suudiler'i, flyatlari bunalima sokan pazar payi edinmek iin
yapilan sert dvgten kurtulug yolu aramaya sevk etmigtir. Bunun diginda teki ihracatilan da
nihayet sahtekrligtn bir bedeli olduguna inand1rmigtir.

"Harakiri" ve Varili 18 Dolara

Yine de hi kimse yangmaya a1kbir evrede nasil davramlacagim bilmiyordu ve bu konuda hi-
bir deneyimi yoktu. Bu konudaki ilk girigimeski bir OPEC'llolan
ve gncel durumda Petroleos
de Venezuela'da st dzey ynetici Alirio Parra Prez Alfonzo'dan geldi. Bu kigi ige gemige ait
bazi argivleri kangtirmakla baglamigtir.Alirio Pablo Prez Alfonzo meslege JuanPablo Prez Al-
fonzo'nun asistam olarakOPEC'inkurulugu sirasmda baglamigire 1960'takikurulug toplantis1-
na davet edildiginde onun yamnda bulunmuytur. Simdiise gndemde OPEC'intastiyesivardi.
Bu konularda bir baglangl noktasi aray14mdaolan Parra, bir gn aniden ok eskiden okudugu
UnitedStates Oi/ Policy (BirlegikDevletler Petrol Politikasi) baglikli 1926'dayay1mlanml;bir ki-
tabi animsad1. Kitabm yazan Kansas niversitesi'nde ekonomi profesr olan se'dir. Parra kita-
bm bir kopyasim Caracas'ta bulmug, Londra'ya getiripdikkatle incelemigti.
Ise kitabmda bazi fikirlerini gylesiralamigt1:"Pennsylvania'da baa gelen talihsizolaylar
sadece buraya zg kalmamig, sonraki.yt11ardapetrol reten hemen her blgede tekerteker ya-
anmigtir.Petrol endstrisindeki ayni istirarsizlik, aym agiri retim sorunu, ayni kapsamli fiyat
oynamalan, bunun sonucunda daima gelen etkisiz anlagmalar, aym petrol, sermayeve enerji sa-
vurganligi teki tm petrol blgelerinde de ayniyle yaanmigtir." lse aynca 1920'lerde yaganmig
bir olaya kitabinda deginirken gu szlere de yer vermigti: "Bu olay ok kisith olan bu dogal kay-
nagtn nasil agin retime tutuldugunu;stoklarinbytldgn; agzina kadar dolu petrol tankla-

709
nmn nasil olup taginldigim; flyat indirimlerini, kullanimin ve gereksizsarfiyatm azaltilmasi iin
gsterilen insanst abalan ve nihayet petrol hemen siftrdan satma girigimlerinigsterende-
gerlibir belgedir: Bu, insanlarm en ok istedig bir geyin petrol tarafmdanbogulmasi, agzmm ti-
kanmasi ve susturulmasi olayidir." Ilerikisatirlardaise fikirlerini (Oyle ifade eder: Petrol retici-
"

leri bu kadar ok petrol retmekle bir tr yapmiglardir. arenin ne oldugunu herkes

'harakiri'

net olarak grm fakat uygulamamigtir. Hi kugku yok, are retimin azaltilmasiyd1."Ise'm bu
kitabi altmig yll nce yazilmig olmasma karym, kullarnlan dil ve konulan teghisaisindan son de-
rece saglikliydi.Parra bunun farkma vararak birtakim notlar almigti.
O gnden sonra Parra petrol ve enerii pazarlanmn rekabete dayandigni hesaba katan, ye-
ni bir flyat sistemi kurmaya aliganpetrol ihracatis1 lkeler iin bagvurulan lik kipilerden biri ol-
du. Tketicilerin ise seme gansi mevcuttu. Bu gerek, Parra'yl ve onun gibi dgnenleri yeni fi-
yat 17-19 dolar zerinden daha dogrusu varil bagma 18 dolardan satmay1 dgndrd. Bu, pet-
roln birka ay evvelin resmi flyati 29 dolara klyasia 11 dolar daha apaglya satilacagt anlamm-
olan fiyatm bu olduguna karar verilmigtl. Parra ve daha bir-
"dogru"
daydi. Dgnp tagmilmig
ka kigi may1s aymda bir hafta sreyle Viyana'daki Kuveyt Elillgl'ne kapanatak yeni flyatm ras-
yonelliginitartigt11ar.Enflasyonun dzeltilmesi iin petrol flyatlarimn gerisin geri 1970'ler dze-
yine, kinciPetrol Soku'nun yagandigt gece dzeyine getirilmesi icap etmi ti. Simdi, yeni flyat
18 dolarla petrol bir kez daha diger enerji kaynaklan ve korumayla rekabet edecek kapasiteye
ulagmigtt. Anlagildigina gre bu, dnyanin geri kalan kismmda ekonomik bymeyi ve dolayi-
styla enerji talebinikamilamak koguluyla ihracalilann dayatiabilecegi en yksek fi at dzeyi
idl. Petrole olan talebiateglemesi ve grndg kadanyla durmak bilmeyen OPECdt; retimini
durdurmasi ve belki de ters yne evirmesibekleniyordu. OPEC'li bir yetkilnin bir arkadagma
syledig glbi 18 dolar iin i i bir flyat degildi." Bunu sylediktensonra yetkili, arkadagma
"lke

u soruyu yneltecekti: "Ancak ne var ki yapabilecegimiz bagka bir gey yok. Sen de byle dg-
nyor musun?"
1986 Mayisi'nm son haftasinda ayn ayri lkelerden alti petrol bakam Suudi Arabistan'm
Taifkentinde liir araya geldi. Bakanlardan biri sz isteyerek aralannda bazilarmin petrol flyatinin
dgecegi, varilinin beg dolara kadar inecegi grgnde oldugu syledi. Kuveyt petrol bakani da
gu szleri ilave etmigti. "Burada pu anda mevcut bulunanlardan hibiri petrol tketiclyever-
mek istemez, daha dogrusu tketiciyebyle bir armagan vermek istemez." Kuveytli bakan sz-
lerini gylebitirmigti: "Yine de qu iyi bilinmelidir ki petrolh evvelce varili 29 dolardan satilmasi
OPEC'eyarardan daha ok zarar getirmigtir."
Bu toplantida Yamani Suudi Arabistan'm konumunu kategorik olarak gyle s1ralamigti:
"Biz pazar egillmleri inde bir iyilegmenin yapildiglm bir hatamn dzeltildigini grmek istiyo-
ruz. Pazarda, payimizi artirmak suretiyle bir kere kontrol yeniden ele geirsek,gerektigi gekil-
de hareket etmek elimizdedir. Biz pazardaki gcmz tekrar kazanmak Qtiyoruz."
Toplantida hazir bulunan bakanlarm tm petroln varil bagma 17-f9 dolardan satilmasy
ni kabul ettiler ve aynca bir de yeni bir kota sistemi nerdiler Daha birka ay nce sakmcalf bu-
lunan kota sistemi bu defa oy ogunluguylaok uygun grlmgt. Bu son petrol krizinin yarat-
tigt onca karmaa ve rahatsizlik arasmda, eskinin khne kahntist iinden varil bagina l 8 dolar
fikrini savunan yeni bir uzlagmamn kesinlikle dogmakta oldugu ortadayd1. Alrio bunu "Bir os-
mos olay1dir" szckleriyle tammlamtyttrBundan salt reticiler degil, tketicilerde hognuttu.
Bu lkeler petrolnn en az yzde doksan dokuzunu ithal eden Japonlar'inen dgk flyat han-
gisiyseonu tercih edecegi beklendigt halde, durum byle geligmedi. Fiyatlarm agin derecede
dgk tutulmasi halinde iki sorunun dogmasi kaimlmazdi. Birinci sorun quydu:Japonlardiger
alternatif enerji kaynaklanyla da byk ve pahall angajmanlara girmigti ve petrol. flyatt ucuzlatil-
digmda bunlan kismak zorunda kalacakt1. Bu ise kesinlikle emin olduklan gibi lkenin petrol
bagimhhgirn yeniden artiracak ve petrol yznden yeni bagtan yara almalanyla sonuglanacakti.

710
 Btn bunlar hi kugkusuz sahneyi yeni bir krize hazirladL kincisorun ise Japon ithalatmm
nemli kismimn petrol olmasindan ileri geliyordu.Su nedenle agin dgk flyatlar Japonya'nm
zaten ticaret ortaklanyla olan ciddi anlagmazhklanni bsbtn giddellendirecekti.Bu nedenler-
le Japonpetrol sanayiinin-bagtan sona her kesimindeki kipiler ve hkmet mensuplan en saghk-
"makul
fiyatlan" yani varil bagina 18 dolan kabul etmek oldugunda fikir birligine
'll

davrampm
vardL

Bu konuda vanlan yeni uzla ma BirlegikDevletler'dede hkmette, Wall Street'te, banka-

larda ve ekonomik tahminlerdebulunan kesimlerde kabul grmgt. Dgmekte olan flyatlardan
gelecekkazancm (dahaok byme ve daha dgk enflasyon) kayiplan dengeleyecegi dgnl-
- mgt.Eu kayiplar GneyBati enerji ve sanayi sorunlanydi.Ne var ki bu, en azmdanyeni gr-
e gre, ancak bir noktaya kadar geerliydi. Bazilarmm grgne greyse, belirli bir noktada ma-
li sistemdeyaanacak acilarve yer degigtirmeler politikacilarmekecegi rahatsizlikla birlegince,
bu defa lke yararlannikemirmeye baglayacakti. Eu nokta, genelgrgegre 15 dolarla 18 do,
lar arasmda bir yerdeydi. Reagan ynetimifiyati 18 dolar dolayinda tutmaya aba gstermigtir.
Bu flyat bir a1dan iktisadi bymeyi h1zlandiracak, aym zamanda enflasyonu tutacak bir flyatti.
Ancak bagka bir a1danda yerli petrol sanaylini kertecekve bylece vergi konulmas1 baskisini
genigboyutta azaltacakbir fiyatti. Sonu olarak Reagan ynetimi
"serbest
piyasaya" verdigi sz-
leri, onlarla olan angajmanmi korumug, bu konuda hibir aksi davrampta bulunmam1ttr. Yne-
tim sonuta, olaylarm bu kogullarda ele almmasi halinde en lyi tutumun hibir geyyapmamak
oldugunda karar kildi.
Ne var ki uzlagma bir yeydir,yeni bir anlagma yapmak, bunu gereklegtirmek ise bagka bir
geydit Nitekim kisa srede birok petrol ihracatisimn ugradigt kazan kayb1 ok ciddi boyutla-
ra ulagtigthalde, anlagmayi gerekleptirme abalanbaans1z kalmigtl. Bundan en az zarar gren,
sattiklan petrol hacmini gittike byten Arap Krfez devletleriydi. Kuveyt'in petrolden gelen
gelirisadeceyzde 4 oranmdadgt, SuudiArabistan'mki lse yzde 11 azald1. En byk darbe-
yi, Bati'daki tketicilerinekargikavgaci ve hasim davranan, fiyatlar zerine atmaca gibi saldiran
lkeler yedi. ranve Libya'mn petrolden gelen kazanlan 1986'nin birinci yarismda 1985'in ay-
ni dnem kazancmdanyzde 42 daha az olmuytur. Cezayir'inki ise hundan da fazla dgg gs-
termigtir.Su dggler salt ekonomik nedenlere dayall degildir. En dezavantaill lke ranolmug-
tur. Su lke kazancinin bag apagtdpmekte oldugu bir sirada, ayni zamanda yeni, ok daha yo-
gun bir agamaya girmig Irak savaginda savag harcamalarmt da yklenmigti. Iran tankerlerineve
tesislerinekargi Irak'm girigtigihava savagi lkenin ihra kapasitesine glderekdaha agir darbeler
indirmigtir. Paras1olmadan Iran nasil olur da Ayetullah Humeyni'nin Irak'a ve Saddam Hse-
yin'e kargi srdrdg kutsal savaga savagla kargi koyabilirdi?
Mutlaka bir geyleryapmak gereklyordu.Suudi Arabistan retimini henz eski kota dze-
yinde tutuyor,fakat bir yandan da yakmda ykseltecegi igaretini veriyordu. Pazara_da daha fazla
petrol gelecekti. 1986 Temmuzu'nda ranKrfezi'nin ham petrol flyati varil bagma 7 dolara, ba-
zen daha da apagdara indi. Artik bu kadan SuudiArabistan ve Kuveyt liderleri iin yeter de ar-
tardi. Bu iki lke
"ter
dkme" dnemine son verme karan aldilar. Onlar da kazanlarm ne tr
bir yn izleyecegi konusunda endigeliydiler. Bu yetmiyor gibi, devamh bir istikrarsizlik ve g-
vensizlik havasi egemendi. Bu, tm dnyada byk tutars1zhkyaratlyor, politik riskleri ok daha
kapsamli yapacaga benziyordu. OPEC'e bagh reticiler pazar payi stratejisinin, en azmdan kisa
vadede baansiz oldugunda karar kildilar. Bsbtn ukura yuvarlanmadan bundan siynlmak
nasil mmkn olacakti? Tek yol yeni kotalar uygulamakti. Ancak bu yapildigmda kim ne alacak-
ti? Bu noktada, bazi ihracatilar bir neride 1)ulunarak Suudi Arabistan'm eskisi'gibi aract rol
yapmasmiistedilerse de Yamani buna yanagmad1."Bunu asla yapamayiz. Yahep birlikte yapanz
veya hi yapmayiz. Bu konuda ben Bayan Thatcher kadar inat1ylm" dedi.
Bu yamt zerine OPEC'll uzmanlar temmuz ayma kadar k Lt zerinde aynntill bir yeni fi-

711
 yat tasansi hazirladl. Varil bagma 17-19 dolar arasinda bir flyat saptanmasi halinde dnyamn
ekonomikgrntsnniyiye gidecegi;petrol talebininartacagt grn.savundular. "Bu,pet-
rol yerine geen yakitalternatifi kullanimmi yavaglatmada ve yerinde tutmada etkin bir are ola-
caktir.Aynca ileride, yksek maliyetlipetrolde geligmesaglanmasma kesin olarak olanakverme-
yecektir"dediler. Uzmanlarmgrgnegre bu yapilmaylpflyatlann daha da drlmesi halin-
de ihracatilar ok ciddi bir risk yklenmig olurdu. Bu
"dnyamn

sanayilegmigtketici lkele-
rinde, koruyucu nlemler alma riskiydi ki, buna ABD'de ve Japonya'da.uygulanacak
petrol ithal
vergisi de dahildi." Onlar bir vakitler Eisenhower'in koydugu ithal kisitlamalanni Amerikalf-
lar'm ogundan daha iyi biliyorlardi.
Yeni fiyatm 17-19 dolar arasmda saptanmasiha kargm tm sorunlar halledilmig degildi, or-
tada hl kota konusu vardi. Bu OPEC ihracatilannin egitlikesimleri arastnda igbirliginin yeni-
den saglanmasmi gerektiren bir konu idi, ki ilgili OPEC yelerinin Cenevre'de, 1986 Temmuz-
sonu, Agustos bagmda yaptigt toplantidahi de mit verici bir geligmegstermemigtir. Kotaya
- muhalefetigaretinincelikle Iran Petrol Bakani GulamRizaAgazade bir gn Yaman'nin otel da-
iresine gelerekkendisiyle yaptigt zel bir konugmada vermigtir. ranPetrol Bakam, Yamani'yle
tercman aracihgiyla konugmugtu. Ne var ki Agazade bir gn Yamani'nin hi anlayamadigi,
kendisini ok papirtanbir mesai vermigti. O kadar ki Yamaniyanliganladigini sanaraktercman-
dan ayni mesaji bir kez daha evirmesini istedi. eviri ikinci kez yapildi. Bakan mesajmda Yama-
ni'nin ve tekilerin zorladigi geici, istege bagh kotalan gimdi Iran'inkabule hazir oldugunu bil-
diriyordu. Demek kiiran sonunda gerekten geri adim atmigti. Petrol politikasi kendi dig politi-
kasmdan daha yaamsal ve daha nemliydi.
Pazar payi stratejisi bylece sonuca baglandi. Ancak kotalarm yeniden koyuldugunun du-
yulmasi strasmda OPEC bu yk kendi bagma tagimayacagmi, OPECdigi lkelerin de igbirligine
gereksinimoldugunu bildirdi. Bylece yeniden anlagmalaragidildi. Anlagmalann yapilmasmda
OPECkaynakh olmayan egitl lkeler zerlerine dgeni yapacaklanni gsterdiler.Meksika, re-
timini k1smaklayardimci oldu. Norve retimini kismayacagmi bildirdi. Ancak byme hizmi
dgrecegine sz verdi. Su geligmeler ne de olsa hi olmamasmdan daha lyiydl Sovyetler Birli-
gi'ne gelince grgmelerin ogunda geri planda kalmigti. 1986 Mayis aymda ise st dzey bir
Sovyet enerji sorumlusu SovyetlerBirligi'nin OPEC'leresmen igbirligi yapacagi fikrini belli etti.
Istarla belirttigine gre Sovyetler Birligi asla bir ncDnya lkesi degildi. "Biz muz retmi-
yoruz" demiglerdi ve bu sz bir bakima dogruydu. Moskova'da muz bulmak olanakstzdtr. Her
ne ise, muzlu ya da muzsuz Sovyet brokratlar ticaretdengelerinin ne merkezde oldugunun ga-
yet lyi bilincindeydi. Petrol ve gazdan gelen dviz kaybmm srmesihalinde reform planlarmin
aksayacagmi ve Mihail Gorbaovdneminde henz yegermeye baglayan durgun Sovyet ekono-
misinin alabora olacagiril ok iyi biliyorlard1.Bunlari bildigi iin Sovyetler Birligi de OPECaba-
larma kargi retiminde gnde 100.000.varil kesintiye gideceginesz verdi. Ancak bu sz pek
aik gekildeortaya konmamigtl. OPEC'li yeler Ruslar'm gerekten szn tutup tutmadigim
hibir zaman kesn olarakanlayamamig, bundan emin olamam1tir.Ancak gunu unutmamak ge-
rekir ki, onca karmaa iinde asil nemli olan lyi niyetti. OPEC'inakan teri sogutmak iin attigL
ikinci adim kotalan formle baglamak ve flyat konusunu bir gekilde gzmek oldu. Ne var ki ara-
ya bir duraksama dnemi girecekti.

Kulaktan Duyma
Harvard niversitesi 1986 Eyll aymda 350'nci kurulug ylldnmn kutluyordu. Su muhte-
em olay iin y111ardir
hazirlik yapilmigti. Kutlama treni Harvard'm Amerikan yaammdaki yeri-
ni ve dnyanm grenim hayatma yaptigi katkilari gsterecekti. "350'nci"
yll kutlamalan iin
hibir gey esirgenmemig, agnlacaklar arasmda Nobel dlsahibi kipilerin saptanmasmdan,

712
zel olarak tasarimlanmignaneli ukulatayakadar her geydnlmgt. Kutlamalara olagans-
t bir hava vermek iin Harvard bu gezegendekibeg milyar dnyalt arasindan iki kipiyi bagko-
nugmaci semigti. Bunlardan biri ingilteretahtmm varisi Prens Charles idi. Prens Charles'm se-
ilme nedeni JohnHarvard'm Massachusetts'e Ingiltere'deng etmig olugundandir. Eu lkeye
geldikten y1llarsonra, 1636'da, yz kitaphk kipisel kolekslyonunu sonradankendi adi verilen
bu kk koleje bagiglamigti.ikincikonumac1 Harvard Hukuk Fakltesi'nde bir yll sre gre-
nim grmolan ve gimdide niversitenin slamkoleksiyonuna nemli bagiglar yapan Suudi
Petrol Bakam Zeki Yamani id.i. Yamani'ye davetiyesini bizzat sunmak iin zel bir delegasyon
Cenevre'yeumug, o da bu agny1kabul etmigti.
lkkonugmaci olan Prens Charles ok canli ve esprili bir konugma yapmig, tm hazir bulu-
nanlann begenisini kazanmigti. Yamani'nin konugmasi ise tamamenverilere dayanan yogun bir
konferans giblydi. En ince ayrintisina kadar rakamlarla doluydu. Bu konugmamn metni nceden
ilgllitere dagtilmig, onlar da Kennedy Devlet Okulu'nun kalabalik ARCO forum salonundaotu-
rup konugmayl incelemeye koyulmugtu. Metni anlayabilmenin tek aresibuydu. Yamani'nin ko-
nugmasi zaman ve zemine uygun, 1986'nm karmagali, dnyayt sarsan, her tr iktisadi uyanlan
altst eden olaylan gzlernne seren bir konugmaydi. Konugma aym zamanda bir tr aikla-
ma ve kendi kendini hakh ikarmabelgesiydi. Elindekiyaz1hmetni fis11dargibi yumugak bir ses-
le okuyan Yamani, ancak zaman zaman bagmi metnden kaldirip hafit bir tebessmleglms-
yor, bakiglarmi metinden ok seyrek aymyordu Bu konugmasmda Yamani 1970'lerde flyat ko-
nusunda petrol girketleriylegirigtigisavaglara, 1970 ve 1980'lerde de OPEC'llkardeplerle olan
atigmalanna uzun uzun deginmigti. Israrla, istikrar istegini ve petrollin
"zel
bir meta" oldugu-
nun kabuln istiyordu. Konugmada aynca, bu tr bir istikrar kargiliginda petrolnvaril bagina
on bey dolar olacagtm, flyat ve retimin ancak agamall olarak ykselmesini.mit ettigini syle-
migti. Yamani bu szleriyle olaganst dzenli bir dnya imaji vermigtir.Acaba kendisi bu imaja
inaninig miydi?
Nutkunu tamamladiktansonra Yamanisorulari yamtlamayi kabul etti. Son soruyu uzun
boylu, agirbaglibir profesr yneltmigti. Eneriipolitikast yapmamn Amerika'da ok zor ve ekig-
meli bir konu oldugunu syleyerek sze baladi. Kongre Devlet Bagkam'yla, Senato Parlamen-
to'yla,egitlikurumlar birbirleriyle yz yze geliyor, herkes bir digeriyle atiplyordu. Acaba bu
konu Suudi Arabistan'da daha az ekigmeli mi oluyordu? Acaba Yamani ltfedip petrol politika-
smm SuudiArabistan'da nasil belirlendigini anlatir miydi?
Petrol Bakam bu soruya gayet sakin, bir dakika bile tereddt etmeden qu yaniti verecekti:
"KulagImtza
gelenleregre yaplyoruz."
Bu yamt hi kugkusuz dinleyenleri kahkahalara bogmugtu. okeglendirici, pol'i~tikayap-
mada yeni buluglan yansitanbu szler yine de bir hayli garip kargilanmigt1.eyrek yzyil boyu
dnyanm petrol karar merkezinde oturan, uzun y1llarbu konunun iinde yogrulmug bir petrol
otoritesinden gelen bu cevap dinleyenleri gagirtmigtl.Orada hazir bulunanlar henz gu geregi
bilmiyorsa da, bu szler topluluk kargismda Yamani'nin resmen syledigison szler olmugttir.
Bu tarihten bir ay sonra, ekim ayinda Yamani, OPEC'inyeniden yapilanmast konusunu tar-
tiganCenevretoplantismdaydi.Su dela roln kendisine verilmig olan talimata gre yaplyordu.
Kralligtn arzusu sadece kotay1 korumak ve petrol hacmini garantilemek degl, aynca daha yk-
sek bir flyat almakt1.Yamani Harvard'da sz ettigi on be; dolardan ok farkh olan on sekiz dolar
istiyordu. Yamani kralhm bu istegine yan resmi olarak deginecek kadar lleri gitmig,ayni anda
hem fiyat artigt hem de miktar artigt istemenin eligkiliolacagtm, Kral'in gttg politikaya da
ters dgecegni sylemigti.Yine de kendisi elinden geleniyapacakti. Bundan sonraki flerleme ko-
ta sisteminin yeniden yapilanmasi olacakti. Sonunda, toplantidanbir hafta sonra Yamani Riyad'a
dndgnde bir akgam dostlanyla yemek yerken bir telefonagnsi aldi. Televizyonda haberleri
dinlemesi isteniyordu. Haberlerin sonunda gayet a1k olarak, hibir sslemeye gerek duyulma-

713
 bildirillyordu. Yamani grev-
"almdtgi"

dan Ahmed ZekiYamani'nin petrol bakanligt grevinden

den atildigimigte bu kogullarda grenmigtir. Yamani bu grevi herhangi bir meslek iin epeyce
uzun sayllabilecekbir sre olan ylrmi drt yll boyunca yapmigt1.eyrek asir gemii olan bir ka-
riyer iin bu son, tepeden inme, sikinti verici, doyumsuz bir son sayihr.
Yamani'nin kovulma nedenlerive bunun yapih; tarzi Suudi Arabistan'da ve btn dnya-
da uzun sre yogun tartigmakonusu oldu. Yapilan tahminler,beklendigi glbipek okve birbiriy-
le eligkili idi. Bir sylentiye gre Cenevre'de Kral'mtalimatmauymadigi iin ve aynca talimat-
lari nedenlyle Kral'l eleptirdigi iin Kral ailesini kizdirrmgti. Trampa usul anlagmalara kargi ika-
Tak lkeye gl dgmanlar kazandtrmigtl. Yamani'nin iten atilmasionun
resmen iligkili oldugu
politikalarin da tehlikeyegirdigini yansitir. Digerbir sylentiyegre de atilma nedeni Riyad'da
kendisine kargi, kstahligl, yksekten balo 1, dikkat eken kipiligiyznden duyulan kin ve ayn-
ca lke digmda tamnmigbir kigi oluguydu. Aslmda Yamani Kral Faysal'1nadamlydi. AncakFaysal
leli neredeyse on iki yll olmugtu. Simdi Kral, Fahd idi ve politikay1yapan da oydu. Y1l1986ol-
dugunda, artik Yamani'nin ok az yanda1kalmigtl ve diger bakan ve dam manlarmogu onun
kendi otoriteleriniistismar ettigi kamsma varmigti. Bazilartmngrgne greyse,igten atthym
asil sebebi Kral Fahd'inYamani'den hoglanmamastyd1.
Belki de asil sebep, zaman akigt iinde, petrol flyatmm nce dgg sonra da tamamen-
kgyle izah edilebilir.Bir olasiliklaYamani'nin kigisel tepe taklakolugu petroldekibu kmeye
bagllyd1.Yine de Harvard'da yaptigt konugmamn getirdigi sorunlar gz ardi edilemez. Eu olaydan
nce Riyad'da bazi ilgililer Yamani'nin sadece birka genel szle yetinecegini,dogalama konuga-
cagLm dgnmgler, uzun bir politika degerlendirmesi yapmasim beklememiglerdi. Kugkuyok ki

hi kimse onun dogalama konugma yerine on yedi sayfahkbir konugmayla kargilarma ikacagmi
blemezdi. Aynca gunu. da unutmamak gerekirki, bu konugmada ngrlen politika SuudiAra-
bistan'm resmi politikastylabagdagmlyordu. tetaraftanortadabir de hi kimsenin o gne kadar
duyma" olay1vardL Bu sz Riyad, Suudi Arabis-
"kulaktan
igitmedigi, Yamani'nin kullandigt
tan'm politikastmn aci bir elegtirisiolarak yorumlamtyttByleceYamani sonunda zel yagamina
dnd. Servettnin idaresiyle, Londra'dabir aragtirma enstitskurmakla, Taifteki parfm fabri-
kastyla ilgilenmek ve Harvard Hukuk Okulu'nda yanm gn gretmenlik yapmakla vaktini deger-
lendlrdi. Ve tabii ki zaman zaman da petrol konularma degnmekten geri kalmamigtir

- Fiyat Eski Dzeye Getiriliyor

dkme" dnemine 1986 Arahk aymda Cenevre'deyapilan bir top-
"ter
OPEC lkeleri sonunda
lantlyla son verdi. Bu, yeni Suudi Petrol Bakam Hiam Nazir'm katildigt ilk byk OPEC toplan-
tislydi.O da Yamani gibi ilk Suudi teknokratlarkugagna mensuptu. Yamani'den iki yag kk
olan Nazir grenimini UCLRda yapmi, Suudi Arabistan'm ilk petrol bakam Abdullah Tariki'nin
bakan yardimcisi olarak altymigti. Daha sonra birok yll Planlama Bakanligi'm yrten Nazir,
bu grevsirasinda petrolle ulusal ekonomi ve Riyad lin dert haline gelmiggenel kazan arasm-
ise pazar payi stratejisinde hibir sorumlulukveya y-
daki baglart gayet lyi grenmigti. Simdi
kmllk almlyordu.
SimdlCenevre iin en Onemli konu fiyatlarin eski dzeye getitilmesi olan testorasyondu. "refe-

Ihracatilar,birbirinden farkli ham petroller iin kabul edilmigbilegikflyatt baz olarakyani

rans fiyat" olarak 18 dolari kabul ettiler. Aym zamanda, fiyati destekleyecegl midiyle bir de ko-
ta koydular ve bunun zerinde anlagtilar. Ancak arada tek bir prz kalmigti. Devam etmekte
olan savag ve Irak'in ihracation artmasi nedenlyleIrak'm kotasmin ne olacagmda iki lke bir
trl anlaamlyordu.Bu yzden kota konusu mecburen sadece on iki lkede uygulandi. Irak
kotamn diginda tutulmug,nasil hareket edecegi konusunda serbest birakilmigtl. Irak bu defa da,
1961'den beri muhtelif zamanlarda, birok kere yaptig gibi OPEC'ten geici olarak ekildi.Yi-

714
ne de Irak'a temsiliolarak, her gn iin 1,5 milyon varillik bir kota tanmdt.Bylece toplamola-
Tak varil
sayis1her gn iin 17,3_milyonu buldu.
Biroklanmn hayretle kargilamasma ragmen anlagma ereve itibarlyle bajanya ulagmig-
tir. Eu piyasadantekrar tekrar bazen yogun denebilecek baskilar gelmesine kargin yapilabilmig-
ti. Kugkusuz OPEC fiyati 18 dolarda tutulamamigsa da genellikle15-18 dolar arasmda olmug-
tu. Fiyatlar oynak durumunu koruyor, zaman zaman da ykselme egilimine girlyordu.Kotasis-
teminin dagilma tehlikesi bir kezden daha sik yaganmigsa da her Seferinde reticiler, iglerine
gelmeyen alternatiflerden kamak iin ige mdahale etmig ve bunu nlemigtir. OPEC'lllkeler
"iyi

terleme" deyiminin ne oldugunu anladiklarmdan, artik daha fazla

"iyi

terleme" istemiyor-
lardt.
Daha dgk dzeyde yeniden yapilandinlan yeni petrol.fiyatlari 1979-81 lkinci Petrol So-
ku'nun flyat artiplanm tamamen silip sprmgt. Bunun tketicileresagladigt ekonomik yarar
saymakla tkenmez.1970'll yillarm iki petrol flyati goku iin "OPEC vergisine" neden oldu, b-
yk bir serveti tketicilerdenahp reticilere transferetti denebilirse, bu defaki flyat indiriminin
de "OPEC vergisininkesilmesi" oldugu, 1986'da 50 milyon dolar bir paranm bu defa tekrar t-
ketici lkelere iade edildigt sylenebilir. Vergilerdeki kesinti endstri dnyasmda dtt yll Once
baglayan iktisadi geligmeyi kamilamig, aym zamanda enflasyonuapagt ekmigtir.lktisadideyim-
lerle ifade etmek gerekirse,uzun srelikrizler artik tam anlam1ylageridekalmigtir.

ran Irak'a Karyi: Gelgit Tersine Dnyor

Btn bu olumlutabloyaragmen, politik ve stratejikaidan ortada hl byk bir tehdit unsuru
vardL Bu, bitmek tkenmek bilmeyen ve daha da byme egilimindeki ran-Irak Sava1'ydL
Byle bir geligmehalinde blgenin her yerinde petrol retimi ve arzi, ayrica bizzat petrol eyalet-
lerinde petrol gvencesitehdit edilmig olurdu. Savagm yedinciy111nda,1987de, savag tm en-
gelleriyikarak simr tammazhale geldi ve o gne kadar arpigan iki lke arasmda cereyan eder-
ken ilk defa uluslararasi nitelik kazandi; hem Krfez'deki Arap devletleri hem de iki sper g
devleti kendi emberi iine aldi. Bundan bir yil nce Iran, Irak'm gney ucunda, Kuveyt'le smi-
ri olan yerde Fao blgesini ele geirmigti. ranFao'yu qu amala almigtir: Iran'agre, Fao frak'in
.bagkenti Bagdat'a girmekiin bir kapi olugturacak, bylece ranIrak'a girecek ve Birinci Dnya
Savagi'ndaIngiltere'nin yarattigibirlegmig Irak devleti yok edilecekti. Evet, franhlarFao'ya ka-
dar gelmeyibagardilar, ne var ki buradan teye gidemediler. Yeniden takviyeedilmig Irak Ordu-
sunun kargi koymastyla kurak llere pskrtldler. O andan itibaren savag aleyhlerine dn-
mgtr. Iraklilar'm hava savagindave Krfez'dekifrangemilerine kar1kazandigt ve
"tanker

sa-
vagt" diye adlandmlan bagarilar franltlar'inc lke tankerine kargi yeni deniz saldmlanna
zorladi. Iran bu saldirida zellikle Irak'a yardim eden Kuveyt'i hedef almigtir. Humeyni kuvvet-
leri sadece Kuveyt'e gidipgelmekte olan gemileri vurmakla kalmamig, dogrudan dogruya Ku-
veyt'in kendisini hedef alarak en az bey kez mermi ve roketlerle hcum etmigtir.
BirlegikDevletler teki Arap devletleri gibi Kuveyt'e de dnyaya meydan okuyan ihtilalci
ran'asilah satmamasi iin talimatvermigti. Kuveyt bu talimaticiddiye almly ve eksiksiz uymug-
tur. Bu balumdan BirlegikDevletler'in Lbnan'da rehin tutulan Amerikal11ar'1kurtarmak iin
ran'aglzlicesilah sattigive Tahran'daki 111mlilarla, bunlar her kimse, diyaloga girdigi sylentile-
rinin dogru olmasma imkn yoktu. Su yolda yapilan gereksiz ifgaat ve sylentiler bu kk lke-
nin kahtsal olarak sahip oldugu gvensizlikduygusunu bsbtn artirmigtir. Ancak Kuveyt'i
1986 Kasim1'nda Birlegik Devletler'e bagvurup gemilerini korumasin1 istemeye sevk eden asil
etken, ran'mgiderek artan saldirilaridir. (Sonradan, Kuveyt'teki Amerikan Elisi bu tr bir bag-
vuruya 1986 Kasimi'nda degil, 1986 yazmda muhatapoldugunu sylemigtir.)Kuveytliter ayrica
Ruslar'dan da ek nlem alarak kendilerini korumasmi istedi. Bunu grenen Washington bu ha-

715
berden etkilenmig ve istihbaratm Reagan ynetimindeki en st dzey makamlara ulaymastyla
derhal harekete geerekKuveytliler'in talebiniciddiye almigt1r.Amerikall bir yetkilinin szleriy-
le, o andan itibaren Kuveyt talebi
"artik
savsaklanmamigt1." Kuveyt'in Moskova'ya yaklagmast
byk nem tagidigndanivedi tepki gerektirmigti. Rusya'mn ige kangmasi Krfez'deki Rus n-
fuzunu geni apta attirabilirdi, ki AmeriRahlar yaklagikkirk yll bunu nlemeye ahqml?tir.Ingil-
tere'ye gelince 165 ylldir bu ynde abag0stermigti.Yinede, gunubelirtmek gerekirki, Dogu-Ba-
t1rekabet ve dgmanligt bir yana, asil ama Ortadogu petrolnn akimmikorumakti.
Bagkan Reagan bizzat bir konugmasinda Krfez'de z savunmamn gereginedeginmig fakat
ayni zamanda BirlegikDevleller'in Ortadogu'dan gelen petrol akimim koruyacagt hakkmda ye-
niden garantivermigti. Nihayet 1987 Marti'nda, Ruslar'i blgeden d1plamakta kararh olarak Bir-
legik Devletler Kuveytliler'e bu igibtnyle ele alacagim, Kuveytbayragim yeniden dalgalandi-
racagim syledi. Ruslar'la hibir pazarhga girmeyecekti. Sonuta on bir adet Kuveyt tankeri
Amerikan eskort gemilerigibiAmerikan bayragmin renkleri ile donanmig olarak sefere baglad1-
lar. Birka ay sonra da ABD donanma tekneleriKrfez'de seyretmeye bagladL Ruslar'a yapacak
pek bir gey kalmamtytt. Tek yaptiklan kendi tankerlerindenbazilarim Kuveyt sularmda grevlen-
dirmek oldu. Ingilizve Fransiz donanma niteleri de, Italya,Belika ve Hollanda'dari gelen ge-
milerle birlikte, donanmanm zgrlgn korumaya yardimci olmak iin Krfez'e girdiler.Ja-
ponlar'a gelince, anayasalarmm gemi gndermeyiyasaklamasinedeniyle katkismi bagka gekilde
gsterdi. Bu lke Krfez petrolne fazlasiyla bagLmhydt Bu nedenle Japonya'dakiAmerikan
kuvvetlerine, Hrmz Bogazi'nda kurulan bir tr hassas yn gsterici iin (precision locator) ya-
tinm yapti, BatiAlmanya ise bazi gemileriniKuzey Denizi'nden ekipAkdeniz'e gndermek ve
syledigine gre, bylece Birlegik Devletler gemilerinin Krfez'de ve Krfezdolaymda greY
yapmasma olanakvermek suretiyle yardimci oldu. Ancak bu defa da, ABD ile Iranarasmda b-
yk bir atigmaolasihgl belirmisti.
1988 ilkbahanna kadar Irak, kimyasal silablarkullandigindan, kazanan taraf olmayibagar-
migti.Bu ara, Iran'in savaga devam azmi ve yetenegi de giderek zaylflamaya baglamtti. Yenilgi-
ye ugrayan Iran'da Humeyni'ye verilen destek gnden gneazaliyordu.Artik gnl1olarak sa-
vaya katilanlarm sayisi pek azdi. Tm lke savagm getirdigi bezginlik iindeydi. Bir ay inde sa-
dece Tahran'a 140 lrak fzesi atilmlytt
Ayetullah Humeyni yaghve herkesin bildiglgibi ok hastayd1. lmnden sonra yerini ki-
min alacagi konusunda sayisizmanevralar evriliyordu. Bunlardan biri iranParlamento szcs
ve Kara Komutan Vekiliolan Ali Ekber Hagimi Rafsancant'dir. Bu kigivarlikli bir ailenin ocugu-
dur. 1970 yllmda,Sahdneminde Tahran emlak kurumunun fistik yetigtiricilere yaptigi yardim
sayesinde servetini bytmgt. Rafsancani, Humeyni ekolnden gelme,onun grencisi ve m-
"re-
ridi olan, 1962'den baglayarak Sah'amuhalif olmuy bir kipidir.BirlegikDevletler'le giriglen
hinelete kar1 silah" grgmelerinekatilmigti. ranpolitikasmm teokratikyoldan idaresi ynte-
mini setigi iin halk arasmda kpekbahgi anlamma gelen "Kuseh" lakablyla tanmir. Humey-
ni'den sonra slamCumhuriyeti'nin en st konumunda karar veren kipisidir.Rafsancani artik sa-
vagt bitirmek iin bir yol aramanin zamam geldigi kanaatine varmigt1.Iran'martik savagi kazan-
ma gansi kalmamigti. steliksavag masrallan da kaldinlamayacak kadar bykt ve smir tanim1-
yordu. Byk kaylplarm devami halinde Ayetullah'm rejimi ve gelecege ait beklentileri de tehli-
keye girebilirdi.Aynca, Irak her gn giderek kuvvetlenirken Irandnyada diplomatik ve politik
alanda yalmzhga terk edilmigti.
lerikignlerde Amerikan donanmasmin Krfez'deki mevcudlyeti ranile arada byk bir
atigmayayol aacakti. Ancak bu atigmahig beklenmedik, ok trajik bir dzeyde oldu. 1988
Temmuz ayi bagmda, ran savag gemileriyle karg1hkli ateg halinde olan ABD destroyeri Viscen-
nes, iinde 290 yolcu bulunan bir iran Airbus uagLm yanhghkla dgman sava; uagt sanarak
.

dgrmgt. Su korkun bir yanhglikt1. Ne var ki ran'mliderlik dzeyindeki yetkilileri bunun

716
bir yanhglik olduguna inanmamig, Amerika'mn Iran'la dogrudan savagagirmek iin penelerini
gsterdigianlaminda yorumlamigti. Onlara gre ama Tahran'daki rejimi alaagt etmekti ve
Amerika Iran'la dogrudan bir askeriatigmahazirligindayd1. Iran ise bu zaylf durumunda Ame-
rika'ya kargi koyamazd1. Bu dgnceler sonucunda BirlegikDevletler'e kargi ikmaktanvazge-
meye karar verdi. Ayrica, kazadan sonra kendine diplomatik destek bulmaya aligmtve baan-
h olamamigti. Su da ran'mpolitik a1dan ne denli yalmz oldugunu yneticilere gstermigti.
Tm bu faktrler Iran't savaga devam azmini bir kez daha ivedilikle gzden geirmeye zorla-
migtir.
Yine de Rafsancani bu defa ok g1 bir biimde Ayetullah Humeyni ile bag etmek zorun-
da kald1. Humeyni intikam peindeydi ve Saddam'm bagmi istiyordu. Ona gre Saddam'in bagi
bangm bedeli olacakti. Ancak fran'mkonumuna ait gerekler Humeyni'nin evresince iyi gayet
bilindignden, sonunda galip gelen Rafsancani oldu. 17 Haziran'da ran,BirlegmigMilletler'e
bagvurarak ateykes istedigini bildirdi. Humeyni sonradan bu olay hakkmdaki duygulanm
qu sz-
lerle ifade etmigtir: "Bu karari almak ldrc bir zehir imekten daha aa geldi. Ben bu konuda
kendimi Tann'mn arzusuna biraktim ve onu hognut etmek iin bu zehiri itim." Ancak Humey-
ni'nin intikam tutkusu hl doyurulmuy degldi. "Tann'nm izniyle, kalplerimizin derinlignde
yatan duygulan vakti gelinceyekadar bagnmizda tutup gn geldiginde El Suud Ye Ameri-
ka'dan alacagtz" diyordu. Ne var ki Ayetullah'm o gn grmeye,mr vefa etmeyecekti.
ran'inBirleymigMilletler'e gnderdigi mesajdan sonra aradan bir drt hafta daha gemig,
bu ara sayisiz grgmeyapilmig, Irak ancak ondari sonra ateykesi kabul ettigini bildirmigtir. Ateg-
kes 20 Agustos 1988'de yrrlge girdi ve ondan sonra da Irak sekiz ylldir yapmadlglmJapl
Krfez limanlanndan sembolik petrol sevklyatina bagladt Bu yzyil bagmda, Ortadogu petrol sa-
nayiinin baglangi noktasi iglevini yapmigolan ve 1980'de, savagm ilk gnlerinde tahrip edilen
Abadan rafinerisini yeniden onarma niyetini duyurdu, Bagladigmdan sekiz yll sonra, nihayet
Iran-Irak Savagi,frak'm lehine son buldu. Bagdat aismdan Irak savagi kazanmigti ve gimdi sira
Krfez'de en egemen siyasi g, dnyamn bir numarah petrol glerinden biri olmaya gelmigti.
Ancak Iran-Irak Savagi'nm son bulugu ok daha kapsamli, etkisi uzaklara ulaan bir nem ierir.
Savagmbitigi Ortadogu'dan serbeste akan petrole yapilan tehditlerinde
.nihayet

son buldugu-
nun igaretidir. ran Krfezi kiyllarinda silahlarm susturulmastyla, on beg yll nce Ekim Sava-
I'yla, bagka bir
suyolunda, Svey; Kanall'nda baglatilan srekli kriz dnemi de son bulmug g-
rnyordu.
Yeni bir agin dogdugunu igaretleyen sadece savagm bitigi degildir. Petrol ihra eden lke-
1erle tketici lkeler arasmdadegmekte olan iligkiler de bunun diger bir gstergesiydi. Kimin
egemen olacagt konusu artik sonuca baglanmig, petroln sahibinin petrol ihra eden lkeler ol-
dugu anlagilmigti. Onlar iin asil nemli olan, 1980'ler aismdan umursadiklan konu,
pazara ke-
sin olarak girmekti. Gnn birinde retici lkeler tketicileretahminleriayan daha byk es-
neklik ve daha ok seme hakki tanmdigimgrendiklerinde, tketicileriin "arzda
gvence" ne
denli nemliyse kendileri iin de
"talepte

gvencenin"o kadar Onemlioldugu kamsma vardilar.

Petrol ihra eden lkelerin ogu kendilerinin gvenilir petrol saglayici oldugunun tescilinive
petroln gvenilirbir yakit oldugunun kabuln istediler. Hkmranhk konusu halledildigine,
sosyalizme de kt gzle bakildigma, ayrica Kuzey-Gney atigmasi geride.kaybolan bir ani ola-
rak birakildigma gre, artik petrol ihra eden lkeler ekonomik ve politik konulara daha okegi-
lebilecek duruma gelmigti. Sermaye. bulmak iin bunlardan bir kismi, kendi blgelerinde
1970'lerde_yzlerinekapatilan zel girketlerin kapilarmi almayabagladi.
Diger petrol ihra eden lkeler ise, mantigt geregi daha da lleriye gidip-
-entegrasyonun

endstri tarihindeok gl bir tema olan, pazara giden rezervleri yeniden kazanma abasina
girdi. Petrol ihra eden lkelerden bazilanna ait devlete bagli girketlerse,zel girketlerinilk uya-
my tarihinde ok defa gzlendigi gibi, onlarla aym egilimiizleyerek ikig yolu elde etmek iin

717
 akim" sisteminekayd1. Petroleos de Venezuela, BirlegikDevletler ve Bati Avrupa'da ok
"aagt

byk bir rafineri ve pazarlama sistemi kurdu. Kuveyt ise kendini entegte bir petrol girketine
O 8" firma adlyla Bati Avrupa'da sayisiz rafineri ve Avrupa'da binlerce benzin is-
'
dngtrerek,
tasyonu kurdu. Kuveyt bu noktada da durmamigtir. 1987 yllmdaMargaret Thatcher, Winston
Churchill'in 1914 tarihli kararnamesini degigtirerek hkmetin British Petroleum'daki yzde
5 l'lik hissesini satti. Kendi grgne gre bu hissenin ulusal a1danartik hibir yaran kalmamig-
t1ve ngilizhkmeti bunu nakite evirmekten memnun olacakt1.Bu noktada Kuveyt el abuk-
luguyla harekete geip BP'nin yzde 22 hissesinin zerine oturdu. Sunu da belirtmek gerekir ki
BP 1975 yllma kadar Gulf Sirketi'yle beraber Kuveyt petroln geligtirmeyeahqmigve onun
.
sahibi olmug girkettir.Kuveyt'in bu davrarngi ingiliz hkmetini kizdirmtti. Bu yzden Ku,
veyt'in girketteki mal varligim yzde 10'a indirmeye zorlamqtir.
Iran-Irak Savagi'mtison buldugu hemen aym an, Aramco ortaklarmdan Suudi Arabistan ve
Texaco, ortaklaga yeni bir girigime girdikleriniduyurdular. O gnlerde Texaco'nun bagt derttey-
di. Pennzoil Sirketi, Getty'den devralmanlar konusunda Texaco aleyhine Texas mahkemesinde
atigi davayi kazanmig ve Texaco'yu 10 milyardolar cezaya arptirmigtL Aynca Texaco, drama-
tik bir farklilik arz eden dnya petrol endstrisinde gelecege ynelik uzun vadeli projelerini na-
sil gereklegtirecegi konusunda yeterli bilgiye de sahip degildL Suudi Arabistan pazara glrebile-
cegi hakkinda Texaco'ya teminat vermig ve ortaklik kurulmugtu. Yenianlagma geregince,Suudi
Arabistan Birlegik Devletler'in 33 eyaletinde Texaco'ya ait rafinerilerden ve benzin istasyonla-
rmdan yzde elli hisse aldL Bu anlagmaaynca Suudiler'e istedikleri takdird,eBirlegik Devlet-
ler'deki satiplardan gnde 600.000 varil petrol alma hakkini da garantiledi. Suudiler'in1985'te
fiyat ks gecesinde, gnde 26.000 varile dgtkleri animsamrsa, bunun ne kadar byk bir
birlegme" endstriyekalicl istikrar getirmedeve
"yeniden

hak oldugu kolayca anlagil1r.Bu tr

hem reticilerin hem de tketicilerinkar1 kargiya oldugu riskleri gidermedeyararli olmuytur,
ran-lrakarasmda ateykes saglanmasmdan birka ay sonra, eski petrolc George Bush, Re-
agan'm yerine Birlegik Devletler Bagkant oldu ve 1980'li y111ardnlrken Sovyetler'leBati
dnyasi arasmdaki duvarlari ylkarak, inanilmaz bir gekilde hem sembolik hem de gerekolarak
Sovyetbloku lkelerini Bati demokrasisinden ayiran engellerl ortadan kaldirdi. Bylece 1980-
1990 arasindaki on yllda hi beklenmedik bir gey yapip globalbarigin yerlegmesine yol amigtir.
Bazilarinm grgnegre ileriki ylllarda uluslar arasinda rekabet ideolojik degil ekonomik ola-
caktir. Diger bir deyigle,uluslar mal ve hizmet satma yangma glrecek, bu amala mcadele vere-
cek ve sermaye sorununu gerekten uluslararast arena olan piyasada halledecekti. Durumun
gerekten byle olmasihalinde petrol yakit olarak dnyanin gerek sanayilegmiggerek sanayiley-
mekte olan lke ekonomilerinde ok yagamsal bir tketim maddesi olmay1srdrecekti. reti-
ciler ve tketicilerarasmda pazarhk konusu oldugu iin de dnya gc politikasmda en nemli
yeri iggaledecekti.
Yine de 1970 ve 1980'li yillann onca alkantismdannemli bazi dersler ikartlmigti.Tke-
ticiler,yagamlarmm esas kaynagi olan petroln degerini nihayet antamtytt. reticiler de sonunda
pazari ve mgteriterini kk grmemeyi grenmigti. Btn bunlar, sonunda ekonominin politi-
kasi kargismda ncelik kazanmasi, atigmadanok igbirligine nem verilmesi veya en azindan
byle grnmestylesonu1and1.Ancak, acaba ylllar getike byk dram gnlerini yagamig olan-
lar ekildikten,sahneyi bagkalanna biraktiktan sonra bu ok nemli dersler hatirlanacak miyd1?
nsantoplumundadaha ilk gnden servete ve gce kargi dayanilmaz bir egilim var olmutur. Eu
insanm yapismin zndedir. Geenyll, 1989ilkbaharmda New York'taki bir toplantida,nde ge-
len byk bir ihracatt lkenin petrol bakam 1970'li, 1980'li ylllann tm savaglarinatamk olmuy
"realizm"den

biri sifatlyla, reticilerin ve tkticilerinkargi kargiya oldugu yeni ve her ikisinin

edindigi derslerden bir konugmada uzun ve aynntih olarak sz etmigtir. Konumasmi tamamla
diktan sonra bakana bir soru yneltildi; bu derslerin ne kadar zaman hatirlanacagt soruldu.

718
 Bakan, soru karysmda.olduka gagirmigolarakbir dakika bekledive sonra pu yamti verdi:
"Ammsatmaya gerek kalmadan yll kadar" dedi.
Bu konumanin zerinden bir yll gemeden adi geen saym bakan grevindenalmdi ve
bundan bir ay sonra da lkesi iggal edildi.

719
 Sonsz

1990 yaz aylarmda dnya hl Soguk Savafm sona.ermesiningetirdigi agin zindelik iindeydi ve
artik ban1 bir dnyanm keyfini sryordu. Bunun nedeni 1989 ylhmn hi kugkusuz annus mi-
rabilis yani mucizeylli olmasmdan, uluslararasi dzenin bu yll iinde yeniden kurulmasmdan ile-
ri gelmigtir.Dogu-Bat1.atigmastartik geride kalmigti. Dogu Avrupa'daki komnist rejimler Soguk
Sava(in byk sembolBerlinDuvan'yla birlikte kp yok olmugtu. Sovyetler Birligl,nedeni
sadeceekonomik ve politik degigime degil, aym zamanda uzun sredir baski altinda tutulmuget-
nik milliyetiliginpatlamasma dayanan ok bylik bir transformasyonununiindeydi. okaz bir
"demokrasi"

sre nce, gereki olmadigt gerekesiyle agza bile alinmaylp bir kenara itilen sz-
cg artik birok lkede egemen olmaya baslamigti. Almanya'mn birlegtirilmesi soyut bir konu
Ve konugma mevzuu olmaktan ikmig,ok nemli soriut bir gerek olarak benimsenmigti.-Al-
l-
manya,birlegmiggekliyleAvrupa'nmspergc olma yolundaydi. Japonya'yagelince artik bu
keye global fmans gc olarak bakiltyordu. Grndgkadanyla gelecegin para ve pazar atigma-
lari da globalolacakti. Gelecege ait bu tablokipilere olagan grnyordu.O kadar ki bu kipilerya-
de sonu" olarakgrmgtr.
"tarihin

ganan gnleri sadeceSogukSavagm sonu degil,

Bu ara petrol, evre sorunlan iinde gndemde st siradaki yerini koruyordu, ancak bu-
dgk
nun diginda artik nemini yitirmi , stradan bir tketim maddest olmugtu.Petrol fiyatmm
olmastndan tketicilermemnundu. Gerekten de, II. Dnya Savagl'ndan bu yana Amerikall s-
rcler ilk defa benzin igin bu kadar dyordu; ne de olsa dnya petrol rezervi byk
az para
bir artig gstermig, 1984 ylhnm 670 milyar varilinden 1990'da 1 trilyonvarile ikmigt1.
Yine de memnun olmak iin onca sebep varken, nlem almmastm gerektirensebepler de
yok degildi. Dnya petrol rezervinin gerektenbyk hacimde bydg dogruydu. Ne var ki,
buradaki petroln tm ran Krfezi'nin be; byk petrol reticisinden ve bir de Venezuela'dan
gelmig petrold. Sistemegirmeyi bekleyen byk ve egitlistok, OPE C kaynakli olmayan petrol
ise hi yoktu. Bu durum tipki 1973 kriz dneminde Alaska, Meksika ve Kuzey Denizi'nde yaga-
nan duruma benzer. ranKrfezi'nin dnya petrol rezervleri iindeki payi pimdi gerekten top-
lam miktarm te ikisini bulmutu.
ktisadiaidan, petrol tablosunun 1980'lerin bagmdaki tabloya hi benzemedigi, daha
ok 1970'lerin bagmi ammsattigtsylenebilir. Dnya petrol pazan giderek daralmaktaydi. Ta-
lep hizla artma egilimindeydi. Amerika'mn retimi patlama dnemini yagiyor, 1986 ve 1990
arasi gnde iki milyon hesablyla artig gsteriyorduki, bu 1989'da 13 OPEC
lkesinden onu-

nun bireysel- retim hacminin daha fazlas1demekti. Birlepik Devletler

ithalati en st dzeye
ulagmig,daha da ykselme egilimine girmigti. Dnya bir kez daha iran Krfezi petrolne ba-
marjl" giderekk-
"gvence

gimllyd1. Talep ve retim kapasitesi arasmdaki bogluk demek olan

lyor, bu da pazan karmaaya ve kazalara kargi daha atk ve duyarh yaplyordu. Eu marj
1980'li ylllarm ortasmda iran-Irak Savagi'ndabir tehlike yaratmayacak kadar bykt, ancak
artik durum farkliydt

720
 Petrol flyatlan daha ne kadar yukanya tkabilirdi? Bu, yeni petrol kapasitesinin dnyaya ne
sratle dagitilacagma bagliydi. Fiyatlar ucuzladigi ve petroln gvencede _oldugu kanaati yaygm
lagtigt iin konservasyon konusu artik nemini kaybetmig, gndemden ikartlmigti. Alternatif
kaynak geligtirme sorunu ise unutulmug,nemini daha da yitirmigti. Tm bunlara ilaveten bir-
ok lkede topyekt^1n bir hareketsizlik hkimdi,.ki bunun enerii ile evresel konular arasmdaki
anlagmazligt zmede yeteneksizlik anlamma geldigisylenebilir. Yine de enerji krizleri dnemi
arkada biralolmt; giblydi. 1990 ilkbaharmda ABD Senatosu'nun bir oturumunda byk bir kr-
zin olasiligt tartigilmly,sonunda bu ihtimalin ok zaylf oldugu, en az gelecek birka yll iin asga-
ri dzeyde kalacagi kamsina varilmigttr. Aynca gelecegi okuyan bazi analistler de 1990 ilkbaha-
rmda, en az on yll iin herhangi bir petrol krizinin sz konusu olmadigim duyttrmugtur.

Irak Harekete Geiyor

l Agustos 1990 gn sabah saat 2.00'de ileriye dnk iyimser tahmir11er bir anda ylkilmigti. Bu
saatte yz bin askerden olugan bir Irak ordusu hibir direnig grmeden Kuveyt'i iggale baglad1.
lte Soguk Sava; sonu yaganan ilk kriz bylece jeopolitikpetrol krizine dngmgt.
Bu tarihten nceki birka yllda, petrol ihracatilan, tketicilkelerle 1970'lerde koparilan
baglari yeniden onarmak iin bir hayli abagstermigti.Rezervlere byk ilaveler yap11digiiin
reticiler giderek tkenen bir kaynagi sratle harcamig olmaktan znt duymamigti. Tam aksi-
ne, gvenilir, uzun sre var olacak petrol saglaylciolduklanm gstermekistemigler, enerji rezer-
vi olarak tanmmaktanve de petroln gvenilir oldugunugstermekten hognut olmuslardi. Pet-
roln pazara, pazann da petrole gereksinimi vardi; bu kargilikit z ikarhesabmm istikrarli,.yapi-
ci, ekigmesiz bir iligkinin yirmi birinci yzyila kadar uzanacaginainanmiglardi.
Bu lkeler iinde tek istisna Irak idi. Baghca mgterileri olan sanayi dnyasma duydugu
hasmane duygulan saklamiyordu. 1990 Haziram'nda Irak diktatr Saddam Hseyin petrol de-
nen silahm pekl bir kez daha kullamlabilecegi hakkmda Bati'yi uyarmigti. Ilerici oldugunu id-
dia etmesine kargin aslinda SaddamHseyin garip bir gekildeolaylan arpik gsteren, entrikaci
biridir. Kendisini 1950'll ve 1960'h yillarm ulusal sylem ve fkesiyle zdegleptirmigti.Szgeli-
mi, Dogu Avrupa ve Sovyetler Birligi'nin Stalin terrndenve ikiyzllgnden aynlmaya ahg-
tigi bir gndeJoseph Stalin'i kendine model olarak aldigim sylemlytir.Saddam Hseyin kendi
rktc kipiliginikendi bagina yaratmig bir kipidir.Hseyin'in byk boy portre ve fotograflan
lkenin her yamna astlmigti ve herkes bunlan grebiliyordu. Varhgl tm lkede her ynyle h-
kim ve hazirdi. yleki 1990'da, Kuveyt iggalinden bir ay evvel, "Saddam Hseyin'in her yerde,
ocuklarasaglanan bir gram stteve Irakh'nm giydigiher temiz yeni cekette var oldugu" byk
bir gururla beyan edilmigtir.Kigiselacimastzligtyla da n kazanmitti. Ortadogu'dadagitilip elden
ele dolagan video kasetler, Hseyin'in takiplerini nas11temizledigini, idam edilen askeri persone-
lin cansiz bedenlerinin nas11kasaplik et kancalanna astlip teghir edildigni gsteren sahnelerle
doluydu. Hseyin'e bagh askeri gler,kendi lkelerinde hem franlilar'ahem de Krt.kadmlara
ve ocuklara kargi zehirli gaz kullanmigtir. Bir gn, lkeyi ziyaret eden bir batth, 1990 Hazira-
ni'nm son gnlerinde Hseyin'e acimasiz olarak tamndigi iin rahatsiz olup olmadigim sordu-
gunda,diktatr byk sogukkanl111kla,guyamt1 vermigti: "Zayiflik bir liderin hedefine ulagma-
sinda bagengel teykileder."
1985'ten beri Irak devamli silah satm ahyordu ve dnyano en byk silah alicisiolmugtu.
Aynca silahlann geli tirilmesidenebilecek bir kampanyaya da katilmigti. Bu kampanya, entrika-
ci, gizli bir silah gebekesi tarafmdandesteklenmekteydi. 198l'de srailSaddam Hseyin'in nk-
leer silah tesisinitahrip etmigti, ancak bu Hseyin'i niyetinden vazgeirmemig, tam aksine bu
tutkusunu geligtirmigtir.O kadar ki, kamuoyu kargismda aik a1k
"kimyasal
silahlar gc" kur-
dugunu hbrlenerek sylemektenbile ekinmemigtir. Irak kapah bir polis rejimidir. Saddam

721
Hseyin ise kipisel olarak amalanmhi de kapali tutmamig,tam tersine dnyaya ilan etmigtir.
Arap dnyasma egemen olmak, franKrfezi'ndehegemonya kurmak, Irak'i dnyanm en nde
gelen petrol gc yapmak ve sonunda daha bymg.olan Irak'tglobal askerig konumuna
getirmek. Ne var ki finans aisindan durumu ok ktyd. Saddam Hseyin'in yol atigi ran-
IrakSavagilkede yanm milyon lye, ok agir savagsakathklannamal olmug, lkede had saf-
hada ekonomikdurgunluk yaratmigti. Eu yetmezmig gibi on sekiz milyonluk Irak lkesinin bir
milyonluk ordusunu da beslemesigerekiyordu.Hseyin durumu kurtarmak iin flyatlarm ivedi-
likle yukan ekilmesiniistedi. Irak toplam petrol gelirininyaklagtkyzde 30'unu Saddam'm sa-
baski yo-
vag mekanizmasmaharclyordu; bir yandan da durmadan dnyamn bazi yerlerinden,
luyla yeni, Oldrc ve bazen de hi bilinmeyen acayip silahlarsatm ahyor, bunlarm uluslararasi
faturalanm demiyordu.
1990 Temmuz aymda, Irak, petrolde ucuz flyat stratelisiuygulamakla tamnan Kuveyt sim-
askeri kuvvet sevk etti. Sinir savagidenebilecek bu yrygte askeri g
.kiqilik

nna 100.000
Hseyin'in yklendigi "craati"rolnde ara 01arak kullamimigtir.Yrygn hedeli Kuveyt ve
BirlegikArap Emirlikleri gibi lkelerin kotayi uyguladiklanm garantilemek ve OPEC flyatlarimn
arttinlmasim saglamakti. Eu girigime Kuveytkisa bir tereddtten sonra tepkigsterdi.Emir haz-
retleri, Irakhlar'm eleptiri odagt olan Kuveyt petrol bakamni tepeden inme iyten aldi ve yerine
bagkasmiatad1.Bununla da kalmay1pArap Emirlikleri'yle beraber retimini dizginledi ve OPEC
kotasma uymaya bagladt 1990 Haziran ayi ortasinakadar, sahtekarhk yapan, OPECkotasmm
d1;ma 1kantek bir lke kalmigtt, bu OPEC'e kendi kendini tayin etm olan icraatgi lke Irak
idi. Bir iddiaya gre.frakli askerler de Saddam Hseyin tarafmdankullamlmig, byk petrol yata-
g\nasahipbir smir anlagmazhginda Kuveyt'i tehdit etmigtir.Ayncabu askerlerin Kuveyt'e ait iki
adayi Irak'a teslimetmesi iin bu lkeyi tehdit etmesi de iddialar arasmdadir. Ancak qurasi ger-
ektir ki, Bagdat'm aklmda hundan ok daha faziasi vardi ve asil hedefi tm lkeyi iggal edip
kendisine katmakti. Stratejiksrpriz yapmasmdakien u hedef buydu. Herkes askerlerin orada
oldugunu biliyor, uydu devletler ortadan ekillyorancak yine de hibirinin akhna ileride gre- "son

cekleri muameleye muhatap olacaklan gelmiyordu. istihbaratuzmanlan bu lkelere daki-

ka acil uyansi" yapmigsa da bunlann hibiri, Misir Devlet BagkaniMbarek ve rdnKrali H-
seyin de dahil bu uyanlara kulak asmamiglardir. Bunun nedeni Saddam Hseyin'in kendilerine
dgmanca hibir harekete gemeyecegine dair sz vermig olugudur. Iggalleberaber, Kuveyt kra-
liyet ailesi lkeden kati ve bu kck lke bylece Irak'm eline geti. Kuveytliler iki yzyih
agkin bir sre lkelerinde sknetle yagamig, komgulanyla byk glerarasmdaatigma ik-
bile, olumlu
masim nlemig bir ulustu. O kadar ki Irak kuvvetleri simrlarma dayandigi zaman "srpriz"

davramplanyla Irakhlar'i yola getireceklerini mit etmiglerdi. Ne yazik ki bu defa bas-

kma ugram1plardi.

Krfez Krizi
Hareketlerine gereke olarak Hseyin makul clarak ne srdgbir dizi neden gstermigtir.Ku-
veyt'in hakh olarak Irak'a alt oldugunu, batih.emperyalistlerin zorla bu lkeyi kendilerine bagla-
digim iddia etmigtir. Ashnda Kuveyt'in tarihi 1756 yllmda, BirlegikDevletler'in bagimsizhgim
flan ettigi tarihten yirmi yll ncesine, drt yzy11Osmanli imparatorlugu'nunparast olmuy
eyaletin 1920'de birbirine baglanmasiyla meydana gelenrnodernIrak'm kurulugundan ok da-
ha geriye uzamr.Osmanhimparatorlugu'ndan ayrihymdanbirka yzyll nce de daha bagka bir-
ok imparatorlugun eyaletlerinden biri olmugtu. Irakhlar ingilizler'in Kuveyt'le araya sinir koy-
ma nedeninin Irak'a hak ve petrol tammamakiin oldugunu
iddia etmigtir. Ashnda 1922 Konfe-
rast'nda kabul edilen simr (kiKuveyt'e topragmmgte ikisini kaybettirmigti) Trkler'in1913'te,
Birinci Dnya Savagt'ndan nce kabul etmig oldugu simrm basit bir kopyasid1r. Aynca gunu da

722
 eklemek yerinde olur ki, 1922'de petrol uzmanlariKuveyt'te hi petrol olmadigim raporla ifade
etmiglerdir.
1980'de Saddam Hseyin ok ciddi, kendisini neredeyse konumundan edecek byk bir
hesap yanligi yapmigtir. Savagm ok kisa srecegini, Iran'i devirmenin sadece birka hafta alaca-
ginitahmin etmigti. Ne var ki yamlmigt1ve yeni1gldzeyine gelen Irak olmugtu.Bundanon yll
sonra, 1990'da bu defa Kuveyt'i kolayca yutabilecegini ve bunu dnyaya Fait accompli yani bir
oldubitti olarak kabul ettirecegini dgnmgtr. Bunun dnyada yakmmalardoguracagi ancak
her geyin bu kadarla kalacagt inancmdayd1. Kendisi de bu ara hemen bir gece iinde parasal so-
runlan zebilir ve muhtegem diye adlandirdigt askeri ve politik tutkularimkolayca tatmin eder-
di. Arap dnyasmm tek kahramani olacagtm ve istese de istemese de bat111 lkelerin kendisi kar-
ismda egilip selam duracagini sanmigtl.
Ne var ki hesaplari yanh; ikmig, dglerinde yanilglya ugram1ti ve bu da ikinci srpriz-
di. Kuveyt'e kargi girigtigi harekt muhalifleri arasmda beklenmedik hognutsuzluk yaratmig,
uluslararasi evredeve Arap dnyasimn birok lkesinde dgman kazanmasma neden olmug-
tur. Kuveyt iggalinden sadece birka gn sonra George Bush bu konadaki fikrini dnyaya gu
szlerle duyurmugtur: "Bu olay, Kuveyt'e kargi girigilen bu iggal hareketi devam edemez."
Szlerini boga sylememigti.Bu konuda nclg Bush'un yirmi ylldir tamdigi diger liderler-
le kipisel iligkiler kurmak suretiyle Birlegik Devletleryapmigttr. Bu liderlerle igbirligi yaparak
muhalif evreyi olugturmug ve koordine etmigtir.Irak, yakm zamana kadar mttefikleri olan
Sovyetler Birliginezdinde 1karlarmmve konumunun ne denli degigmig oldugunu anlayama-
m1ti. BirlqmigMilletler 1930'lu yillarda Cemiyet-iAkvam'm yapamadigini yapmig, iggal ola-
y1m kinadigim belirterek ambargo uygulamastnibagarmigtir.Ancak Kuveytigi bylece sonu-
lanmadi. Irak kuvvetterinin durump, d1paridanikmal grmesi,bu lkenin bir kez daha
savun-
masi zaylf olan Suudi Arabistan topraklarinayeni bir hareket dzenleyecegini gsteriyordu.
Birok lke, Hseyin'in bu defaki hedefinin Suudi Arabistan olabilecegt korkusuyla blgeye
askeri kuvvet gnderdi. Bu girigimdeen byk katki Amerikan kuvvetlerinden gelmigtir.
Amerika bu girigimini ok eski ylllara, Harry Truman dnemine dayanarak yapmig, 1950'de
Harry Truman'm bni Suud'a gnderdigt garanti mektubunu davrampmtn gerekesi olarak
kullanmi tir.
Krizin geritepme olasiligt1990'll yillar ve yirmi birinci yzy1l iin ok byk yeni krizler
demekti. Eger Saddam Hseyln Kuveyt'i almayive tutmaylbaarsayd1,OPECretiminin
20, dnya petrol rezervlerinin de yzde 20 dogrudan kontroln ele geirmig olacak ve kompu
zde
lkeleri sindirecek konuma gelecekti.O takdirde kugkusuz Iran Krfezi'nin
en egemen gc
olur, ken.dini iyi tehiz ederek Iran'layeniden savaga girerdi. Byk olasilkla bununla da yetin-
mez, ekonomik zgrlge sahip oldugu iin ok daha ciddi adimlar atard1.
Komnizmin kgve SovyetlerBirligi'nin bagina gelenler sonunda dnyada tek bir s-
per g olarak BirlegikDevletler'i birakmigtL Ancak Irak'm Kuireyt'i ilhaki halinde bu degigebl-
lir, Irak da yeni bir sper g olabilrdi. Bundan on bir yll nce ranKrfezi'nin nde gelen be;
byk reticisinden drd Batiyanlis1ydt Ama Kuveyt'in Irak'a katilmasiyla Amerika'nm elinde
sadece iki dost lke kalacaktL GeorgeBush bu tehlikeyizamaninda grebilmigve qu szckler-
le anlatmigtir: "Dnyanm byk petrol rezervlerinin kontrolnn Saddam Hseyin'e gemesi
halinde bundan ilerimiz, yaam tarzimiz,kendi zgrlgmz ve dnyanin drt bir yanmdaki
dost lkelerin rgrlg tmylezarar grecek, aci verecektit "

Bat1'da,kamuoyu nnde yapilan bir mnazarada, Bushynetiminin gsterdigi tepki konu

edilmig, tu tepkiyetek blr gerek neden gsterilmesi istenmig ve aranmigtir. Ancak byk olay-
larda sika rastlandigt gibi,
"tek
bir aiklama" mmkn olmamigtir. Bir clasillkla bu, tepki,iggal,
hkmranlik ve geirilen Soguk Savag dzeni gibi mlahazalardt BirlegikDevletler'de farklt ki-
iler bu konuda farkh grglerifade etmigtit Baz1kimseler yeni bir Vietnamolasthgmdan ve
ye-

723
ni bir felaket dneminin baglamasmdan sz etmig, bu konuda uyarida bulunmugtur. Bizzat Ge-
bir Vietnam"a meydanvermemek kararmdaydi, ne var ki kendisi de mensup ol-
"yeni

orge Bush
dugu kugagin bir ferdiydi ve geriye, 1930'lara, Adolf Hitler dnemine ve kinciDnya Sava-
gi'nin kaynak noktasina bakmamasi olanaksizdi. IkinciDnya Savagi'ndaelli milyonkigihayati-
durdurulmuy ol-
m yitirmigti. Eger 1936'da HitlerRhineland'da veya 1938'de ekoslovakya'da
elinde Almanya'dakinden daha ok tank vardi-- belki de bu
saydi o zaman ekoslovakya'mn
-ki

elli milyonun hayati kurtarthrdi. Aradan y1llar gegmig, dnya bu kez daha bagira bagira yalan
syleyen, gereklerisapttran, vicdansiz bir zalimle kargilagmigti. Su adamin tutkulan smirsizdi.
Baas doktrinleri Irak'in o gnk smirlarmm ok tesine gidilmesini ngrmgt. Simdi lkede
Kuveyt'i ilhaki baarmig daha byk bir Irak'la ok daha ileriye gidilecegi, lkenin muazzam bir
nkleer silah devletine dngecegi fikri egemendi.
"Petrol faktrnn" ifade ettigi gerek anlam, petroln siyasi, iktisadi ve askeri olarakpa-
raya ve gce evrilecegi idi. Saddam Hseyin dnya petrol rezervinden ek bir yzde 10 almanm
ne demek oldugunu gayet iyi biliyordu. Kuveyt'i elinde tutmasi halinde gezegenin en egemen
gc olacagini, petrol reten teki lkelerin Saddamdiktasi kargismda tipki 1990 yazmda, iggal-
den evvelki gibi, el pene divan duracagim dgnmgt. O zaman dnya ekonomisinde tartig-
masiz sz sahibiolacak, iktisadi ve politik alanlardaki lderler kendisine yagcilik yapacakt1. Iggal
iin gerek duydugu silahlar kapisma gelecek,teknolojinin sagladigther tr silah emrine amade
olacak, silah ve teknolojiyibyk pazarlara sokma heveslisi kipiler kapisma gelip en modem si-
lahlari ona sunacakt1. Nkleer ve kimyasal silahlarla donanmig Saddam Hseyin iin Irak'i bl-
genin spergc yapmak igten bile degildi. Burada Saddam Hseyin hayal gcn daha da igle-
terek lkesini bir global spergce evirmenin dgn kurmutur. Bu hayalleri belirli br nokta-
da tutmak, Saddam'idurdurmaya aligmak aslmda hem ok masrafli hem de ok tehlikeliol-
muqtur. Soglik Savag sonrasi dzen genel olarak 1990 baglannda dgnldgnden ve mit
edildiginden ok daha farkli ve acimastzdi. Kisaca ifade etmek gerekirse bu partlarpetrol krizi-
petrol" degil, tipki Birinci Dnya Savap'ndan
"ucuz

nin temelini olugturmugtur. Petrol derken

bu yana oldugu gibi gcn global dengesinde kritik bir eleman olan petrol kastedilmigtir. lyteyir-
minci yzyikian ahnan byk derslerden biri budur.

Yeni Petrol Krizi

Karmaga ve ambargo nedeniyle dnya petrol pazanndan aniden 1973ve 1979 krizlerinde oldu-
gu gibi ve aym boyutta drt milyon varil petrol ekildi. Gemig krizlerdeki gibi bu defa da gele-
cegin neler getirecegi belirsizdi. Bu konudan habersiz olan girketler ve tketicilerbir kez daha
istiflemeye geip stok dzdler. Petrol flyatlan aniden f1rladive finans pazarlan 1kigageti. G-
rnge gre yeni bir petrol poku,savag sonu altmci kriz kapida beklemedeydi.
OPEC,Irak iggalinden beri en kt kriz dnemini yagiyordu. Artik bilinmeyen,askida tu
tulan sorun yalmzca petrol fiyatt olmaktan ikmig,egemenlik ve milli varligi srdrme konusu-
durdurulan petrol kaybi-
na dngmgt. Bu ara, OPEC yelerinin ogu Kuveytve Irak'tan akigi
yalmzhga itilmi oldu.
ni telafiiin ne atilarak retimlerini arttirdilar. B0ylece Irak biraz daha
Bu lkeler bylece mgterilerine kargi yeni taahhtlerinide yerine getirmig oldular.
Fiyatm b0yle keskin br izglyle yukan ekilmesisadece arzm azalmlyolmasnidan ileri gel- .

memigtir. Bunda endige, korku ve yeni bir atigma beklentisinin pay1 da vardir. 1990 sonbaha-
rmda, Hseyin smirda petrol sistemini tahrip tehdidini savurdugunda vadeli pazarlarda fiyatlar
birdenbire varil bagma 40 dolara, krizden evvelki fiyatm iki kattna s1ramigtir.Agiriyksek flyat-
lar ABD ekonomisinde duraklama egilimini glendrmigtir. Ham petrol fiyatinm ykselmesiyle
benzin fiyatlari da, tm elegtirilere ve scrupturmalara kargin ykseliyordu. Bu dnemin 1973 ve
.
1979 ylllarmdan tek farki bu defa Birle ik Devletler'de pazarlan denetleyecek herhangi bir kont-

724
rol mekanizmasombulunmaylpidir.Aynca bu dnemde gaz kuyruklarma ve dagitimda ciddi ak-
sakliklara da rastlanmamigtir.
Global arz sistemini iki faktr etkillyordu; fiyat artiplan ve retimin arttinlmasi iin yapilan
bagvurular. Diger kaynaklardan saglanan
"telafi"
retimle 1990 Arahk ayma kadar eksik retim
sorunu halledildi. Tek bagma Suudi Arabistan kapali tuttugu kaynaklarmi retime sokarak gn-
de milyon varil petrol ikarmigve bylelikle eksik petroln drtte n saglamigtir. flave
petroln geri kalan losmi Venezuela'dan ve BirlegikArap Emirlikleri'nden gelmigtir.Bundan bag-
ka retimini gnde 25.000 veya 50.000 varil arttirma kapasitesindeki her lke bu yana katil-
makta geri kalmamigttr.
Petrol perspektifi aisindan ortada yanit bekleyen bir soru kalmigti. Yent bir atigmahalin-
de BirlegikDevletler, 1970'lerde kurulan ve Simdi600 milyon-varilpetrol ieren Stratejik Petrol
Rezervi'ni kullanir miydi? Nitekim birka ay evvel
"asil

niyetin"ne oldugu hakkinda heyecanh

bir tartigmada ailmigti.Stratejik Petrol Rezervi sadece (SPR) "fiziki
kithk" halinde mi kullamla-
cakti, yoksa ekonomiyi sarsacak byk bir fiyat dggnde de devreye sokulacak miydi? Ba211a-
nmn grgyle bir varil petrolri 20 dolara satilmasi halinde bu alasihk sz konusu olamazdt
Diger taraftan petrol fiyatmm ikiye katlanmaslyla ekonominin bundan agir darbe ylyecegi de
kugkusuzdu. Sonunda 1990 Kasimi'nda bu bir karara baglandi; bir att;ma halinde, nceleri Re-
agan ynetiminirt bagvurdugu prensip uygulanacak,StratejikPetrol Rezervi pazara yeterince
petrol verecekti. Bylece panige kapilan istifilerin 1973 ve 1979'dakine benzer sebep olacagt
sert fiyat artiplan nleninig olacakti.
O yllin sonbahannin son gnlerinde arz-talep tablosunungnden gne iyileptijl ve flyatla-
nn dgmeye bagladigt gzlendi.Yinede kiga dogru kriz srp gittigiiin asil temel soru yeniden
gndeme gelecekti. Askeri bir atigmamn baglamasi halinde durum ne olacakti?

Yanlig Hesap
Mantikli gibi grnmese de bu olasillk glderekkuvvet kazamyordu. Onca diplomatik oyundan
ve batih rehineler olaymdan sonra Irak hl Kuveyt'ten ekilecegine dair en ufak bir igaret ver-
miyordu. Sankizamanla oyun oynuyor, zamanm kendi lehine aligtigmainantyordu. Artik Irak
byk bir hizla Kuveyt'i kendine katmak iin harekete gemig,haince ve terr uygulayarak Ku-
veyt halkini lkesinden atmaya aligiyordu.Hseyin ayni zamanda kendi aleyhine kurulmuy
olan koalisyonu ylpratip yok edebilecegine de inanmigt1. 1956 Svey; krizinde 19 yagmda olan
Saddam, Nastr'in Bati ittifakim nasil dagitabildigine tanik olmutu ve kendisinin de aynt geyiya-
pabilmesi iin firsatlar bulmasi gerektigikarusmdaydt Elinde ok daha byk bir milletler ko-
alisyonuyla bunu hi kugkusuz bagarabilirdi. Eu noktada "srail'leaym kartf oynayacak, Arap
lkelerini koalisyondan ikmaya zorlayacakti. Belki de ba21 batill lkelere yanagip blclk to-
humlari atabilirdi. Hatta belki de Sovyetler Birligi'nden aynbr;onlara yz evirirdi.Kisaca, za-
mam geldiginde nasilsa bir yolunu bulup planlanni yagama geirecekti. Vietnam olaymi, aynca
1983'te birka yz ABD denizcisinin lmn dgndke bunu bagarmanm ok g olmadigi-
na inamyor, Amerikan azminin gl olmadigi kanisma vanyordtL
Diger taraftan Bush ynetimi de zaman faktrnn bilincindeydi ve zaman kaybetmenin
otuz uluslu koalisyon aismdan zararli olacagim biliyordu. Birlegik Cephe daha ne kadar bir
aradatutulabilecekti?Alman kararlar geerli kalabilir miydi? Ve nihayet Saddam Hseyin ne ka-
dar sonra dizginleri ele altp Kuveyt'i tahrip edecek ve bu lkeyi "Irakli" yapacakti? Sovyetler
Birligikendi politik sisteminin baski altinda olugu nedeniyle ok byk bir istikrarsizlik iindey-
di. Sovyet askeri gc o gne kadar daima Trak'laiyi illykiler iinde olmuytu. Bu durumda SSCB
koalisyondan ayrilip Irak'in yamnda yer alir miydi? Ve nihayet Amerikan halki 2 Agustos'tan be-
ri a1klanmakta olan taahhtleredaha ne kadar uyabilirdi?

725
 Sonunda Bush ynetimi de Saddam'la aym sonucavardt Kriz ne kadar uzun sre devam
ederse Hseyin'in ganst da o kadar attacakt1. Ekim ayi sonunda, Kasim ayinm ilk gnle-
"zafer"

rinde ABD hkmeti koalisyonun Suudi Arabistan'i savunmaktante bir geyler yapmasi gerekti-
ginekarar verdi. Bundan byle savunma yerine hcum oynamahyd1.8 Kasim'da Bushbir duyu-
ru yaptl. Krfez'de yeteri kadar gl olabilmesi iin" buradaki ABDkuvvetlerinin
"koalisyonun

byk saytda arttinldigtnisyledi. Bu, blgedeki ABD kuvvetlerinin ik katina ikanldigi anla-
mmdaydi.

Yine de Bagdat'tan bir sr propaganda gellyor fakat hibirhareket gzlenmiyordu. Saddam

Hseyin franIrak Savagi'ndakendi yuttaglarmdan500.000 kayip vermigti. Bu, nfusa vurulacak
olursa BirlegikDevletlerbyklgnde bir lke iin 7,5 milyon kaylp demektl. Bu kaybm sorum-
lusu Saddam'di; ancak o bu konuda hibir pigmanhk gstermemigti. yleki, Iran-Irak Savagi'nda
Irak'm zaferini simgelemek iin Saddam'myaptirdig dev byklgndeki.anitta, iki kilici tutan
eller ttpatipSaddam'm elinin modelidir. Saddam Irak'ta pek ok gehit vermigti, bundan daha faz-
lasmi da vermeye hazirdt BirlegikDevletler'de ise ok az ehit bile verilecek olsa buna ynetimin
dayanamayacagt kamsindaydi. Aklmca BirlegikDevletler halki yufka yrekli, iradesiz kipilerdi ve
kahci gleriyoktu. Bu grgn haziran sonunda,iggalden sekiz gn nce, Irak'taki ABD elisi-
ne mesaj olarak duyurmug, Amerika'mn 10.000 ly bile kaldiramayacak bir lke" ol-
"savagta

dugunu sylemtir. Simdi de bu grgn kamtlamak iin gsterig yaparak kimyasal silah kulla-
nabilecegini ima ediyordu. Ancak bu noktada bile Saddamkoalisyon yesi bagkentlerinden gelen
atk uyan igaretlerini ciddiye almamig ve George Bush'u kk grdgn gsterendavranilar-
da bulunmuqtur. Acaba Hseyin bir kez daha yanlighesap iinde miyd?
Artik yirminci yzy11dan nce bir kez daha oldugu gibi saat hi aksamadan ilerliyordu. 29
Kasim'da BirlegmigMilletlerGvenlikKonseyi 678 sayillkararnameyi geirerekfrak'a
"iyi
niye-
tini gstermek" iin 15 Ocak 1991 tarihine kadar sre tamdi;bu sre iinde Irak'm 600 saylli
kararnameyeuyarak Kuveyt'ten ekilmesibekleniyordu, ekilmedigi takdirde, kararname ko-
Bu Bagdat'a her evredenakin
"her
ullanna uyulmasi iin gereken trl nlem" alinacakti. ara
akm insan gelmig, bang planma katkida bulunmak ve rehinelerin serbest birakilmasma yardimc1
olmak iin abagstermigtir.Bunlarm iinde her kesimden grevli vardt; koalisyonun ortaklarm-
dan eski bagkanlara, Demokratik Parti'den Bagkan adayi olacaklara ve eski boksrlere kadar.
Arahk aymda Saddam koalisyonun karatini degigtirmesi midiyle yabanci rehinelerden birka
yzn serbest b1rakti. Ancak bu, Saddam'mtahmininin digtnda ige yaramamigttr. Irak'm Ku-
veyt'te girigtigimezalim artik dnyanin her yanma yayilmigt1.
Bekleme sresi akip gldlyordu. Gazete yaziiglerinde, televizyonkanallannda, haber mer-
masalari"kurulmuy ve beklemeye geilmigti.
"sava;
kezlerinde yeni dzenlemeler yapilmig,
Editr Ye yapimctlar askeri bir atigma halinde grevliferinerelere gndereceklerini planliyordu.
Yine de gunu ilave etmek gerekir ki, esas olarak, bu kipilerden ogu buna gerek kalmayacagma
inanmigttr. Sonunda mutlaka mantik galip gelecek, Saddam kendini temize ikarmanin bir yolu-
nu bulacak, neticede koalisyon liderlerini gln duruma sokacaktil
9 Ocak 1991'de DigigleriBakani James Baker Irak DigigleriBakam Tank Aziz'le Cenev-
re'de bir araya geldi. Acaba bu toplantidakapali kilitleri amak mmkn olacakmiydt? Alti saati
agkmbir grgmedensonra asik suratlyla Baker kapida grnd ve Irak'm konumunda hibir
bir yanh; hesapla yeni bir trajikolay" yaratma hazirhgLnda
"yeni
esneklik grmedigini,Bagdat'm
oldugunu rapor etti. Baker Aziz'e, Hseyin'everilmek zere Bush'tan zel bir mektup getirmig,
ancak Aziz mektubu almayireddetmigti.
12 Ocak Cumartesign ABD Kongresi, gnlk tartigmadansonra Senato'da 47'ye
kargi 52 oyla, Temsilciler Meclisi'nde 183'e kar1250 oyla Bagkan'a sava; yetkisiverdi. Birleg-
migMilletler kararlannm uygulanmasi lehine oy kullananlar bunu samimiyetle yapmigti, bu ne-
denle bu kipilerden yaptinmm uygulanmast iin srekli talepgelmekteydi.Amerika'ntn drt bir

726
 yanindan egitli protestolaryksellyor, Batt Avrupa'nm her yerinde koalisyon aleyhinegsteriler
yapihyordu, KisacaGeorge Bush yalniz birak11m1;tlve g durumdaydi.
Sonundasrenin bitig tarihiolan 15 Ocak geldi ve geti. Irak'tan herhangi bir son dakika
"lyi

manevrast gelmemig, sessizlikten bagka hibir igaret grlmemigti. niyet sresi" gelip ge-
migti. Artik her gey George Bush'a baghydi. Kamuoyu belki de Bush'un yaptinmi uygulamak
iin birka hafta veya bir ay daha bekleyecegini dgnmy olabilir. 16 Ocak'taBush iki ayn din
grevlisiyle konugtu. Irak'l alenen uyardigini, Kuveyt'i iggalden vazgeip geri ekilmeyebagla-
mamasi halinde koalisyon tepkisininagir ve seri olacagim syledigini bir kez daha yineledi. 17
Ocak gn, Krfez'e gre sabahm erken saatlerinde700 koalisyon uagt Irak semalarmda ok
byk bir saldinya getiler.

Tm Savaglarm Anasi
.
Bazi kimselerin savaym gerek baglama tarihi olarakAgustos'ta Irak'm Kuveyt'i iggalini gster-
melerine kargin eninde sonunda Krfez krizi hava savagi, Irak komuta ve kontrol merkezlerine
yapilansistemli saldinlarla ve askerive stratelik hedeflerin sik sik degigtirilmesiyle bir ay devam
etti. Koalisyonun olugturdugu uaklar ve Irak'm hava savunmasim vurdugu roketler herkes iin
ve zellikle de ABD Hava Kuvvetlerilin inamlmaz bir srpriz olmugtu, ancak AmerikanHava
Kuvvetleri'niasil etkileyen, koalisyonun bunu bu denli kolayca ve bu kadar az kay1pla bagarmig
olugudur.
lk gece girigilen hava saldinsinmboyutu ve etkileri petrol pazarmdabyk yankilar uyan-
dirmig, reaksiyona neden olan en nemli faktr olmuqtur. ilk olarak, tahmin edilebilecegi gibi
petrol flyatmda byk dgiigler oldu ve bir varil petroln fiyati 30-40 dolardan 10 dolara indi.
Sonra yne hemen bir saat linde 20 dolara 1kti, bu suretle iggalden evvelki flyatm dahi altina
dgm oldu. Giderekarz durumu da dzelmeye bagladi ve bu dzelme srekli oldu. Surasi
muhakkak ki, eger gerek duyulsaydt StratejikPetrol Rezervi'nekukusuz bagvurulacakti. Kig
mevsiminin gemesiyle talep de dgmeye bagladi. Artik bu ilk hava saldmsmin Irak'm cesareti-
ni kirdigindan, Suudi enerji sistemine ciddi zarar verme yeteneginin yok edildiginden gphe
edilemezdi. Artik petrol zerindeki korku yok olup gitmigtive fiziki arz ve talep gereklerifi-
yatlan apaglya indiriyordu. Sonu olarak savagin bagmda masadan kaldinlan petrol fiyati konu-
su, aradan iki, ay getikten sonra yenidengncelkonu olmutu ve masadankaldinlmasi ola-
naksizdi.
Iraklilar hava savagma kendilerine zg bir hava savaglyla, Israilve SuudiArabistan'aSov-
yet Scud fzesi atarak cevapverdiler. Irakhlar belki de Israil'eyapilan bu saldirlylaIsrail'insava-
a srklenecegni, bunun da Araplar'i koalisyondan ekilmeyezorlayacagim mit etmigti. By-
le bir sonu hi kukusuz Suudi Arabistan'1 ok zor durumda b1rakirdi.Belki de daha bagka bir
yol izleyerek zayll koalisyondan yararlamp namluyu kara savagma evirirlerdi. Ancak Israilliler
byk baski altmda, atege ateglekargihk vermediler. Scud fzelerinin kimyasal silah tagidigL Sa-
mldigndan bunlarm kullamlmast lkede byk korku yaratmigttr. Ancakolaylarm gsterdigi gi-
bi fzeler kimyasal silah iermiyordu ve bu yzden fazla bir zarara neden olmamigtir. Zaman
getike Scud fzelerinin kullanimi kisitlanmigtir.
Hava savagi srp giderken baan elde edemeyen Saddam Hseyin askerlerine hava sava-
ymm yakmda son bulacagim, "SavaglannAnasi" olan savagm ok yakinda karada devam edece-
ginisyledi ve bu konuda sz verdi. Ancak hava savagimn baglamasindan beg hafta sonra kara
savagi, "SavaglarmAnasi" tam bir bozguna dngmgt. Irak askerleri, hava savagmdakibagart-
sizlik nedeniyle moralleri bozuk, doktrinle kisitlanmig olarak SaddamHseyin'in kazanmak iste-
digt an ve gerefugruna kendilerini fedaya h de hevesli grnmyordu Ve ellerinden gelsebu
bog abadanvazgemeye hazirdilar.

727
 Diger taraftanmttefikler ustaca bir plan haztrlamigti. Bu plan aldatmaca yntemine daya-
niyordu. Krfez'de ABD komutam olarak grevli General Norman Schwarzkopfplanmuygulan,
masinda Alman Generali Erwin RommePin bagucundan hi eksik etmedigi kitab1ndan esinlen-
migti. General Romrnel bir seyyar savag uzmantydt ye lde savag yapmanm tm inceliklerinin
bilincindeydi, aynca Kuzey Afrika'da geirdigi yillarda petroln stratejik nemini gayet iyi g-
renmig, bu konuda ilk elden deneyim kazanmigti. Schwarzkopf Krfez Savagi'nda Rommel'in
derslerinden esinlenmig, bu derslerden grendiklerine dayanarak Irak mevzilerine dogrudan sal-
dirida bulunmay1 hibir zaman akhndan geirmemigti. Schwarzkopf'unfikrine gre "lde

yapi-
lan bir savag"
"seyyar

ve lesiye" bir savagtl. Bu nedenle byk bir hazirlik dnemine girerekas-

kerlerine egitim egzersizleri yaptirdi ve Irakl11ar'1kandirarak mttefiklerin karada ve denizde
byk bir taarruzla dogrudan Irak mevzilerine saldiracagma inandirdi. Sir taraftanda byk sa-
y1da mttefik kuvvetleri gizlice Suudi llerinesevk etti. Kara savaginm baglamasiyla, bu kuv-
vetler, byk bir yay izerekbatidan yayilmaya bagladilar ve sabit mevzilerdekiIrakhlar'm arka-
smdan gelip yollarim kestiler. Kara savagi yz saatten daha ok srmemiVe tm Irak kuvvetle-
rinin geri ekilmesiylesonulanmigtir.
Ancak, Saddam'in kuvvetleri gelmig gemigen byk petrol kaynagl sayllan araziden ok-
tan ikmtytt Simdi de Kuveyt'ten ikmak zorundaydi,ki bunu byk bir alma ve kin duygu-
suyla yapmigtir. Kuveyt'i alamadigina greyakip y1kmaya'ahyacaktL 1944'te, Hitler'in Paris'ten
ikarken bu kenti yakmaemrine kargi ikanve Fhrer'i dinlemeyen askerin aksine, Irak askerle-
ri Hseyin'i dinlemig ve Kuveyt'ten aynlirken bu kenti ategevermigtir. Bu yanginda 600'den faz-
la petrol kuyusu atege verilrni, cehennemi andiran karanlik ve bogucu dumandan evrede b-
yk hasar meydana gelmig, her geyyanip kl olmuytur. Bu ate; ve duman selinde gnde yakla-
ik alti
milyori petrol varil alevlerde tutugupyok olmuytur. Bu miktar Japonya'nm gnlkpetrol
ithalatinm bir hayli stnde, ABD petrol ithalatinm ise ok az altindadir,
18 Subat1991'de ateykes ilan edildi ve uygulandi. Bu ara Irak'm gneybatismda Siiler ara-
smda, kuzeyinde Krtler arasinda ayaklanmalaroldu (Krtler'e ait topraklar,buralarda petrol
bulundugu varsayllarak, bu lkenin kuruldugu 1920 yllinda frak'a katilmigti). Simdi bu iki ayak-
lanma Irak'm gncel petrol retiminin yogun oldugu blgelerde odaklanmigti. Irakhlar bu ayak-
laninalari niilyonlarca insam g etmeye zorladiktan
sonra haince yntemlerle bastirmlyt1.Mt-
tefikkoalisyon ortaklan Saddam Hseyin'in iginin askeri bir darbede arabukbitirilecegini mit
etmigse de, durum yamldiklarint, Saddam'i hafife aldiklanni, Irak zerindeki nfuzuna ve kipisel
gvencesine nasil fanatike bagli oldugunu gstermistir. Kendi lkesine getirdigt onca felakete
kargm Saddam, Krfez krizi bittiginde g sevdasmdan yine de vazgememigtir. Ne var ki artik
elinde taarruzaynelik askeri mekanizmayoktur.
Krfez krizinin gerektenson bulup bulmadigt keSin olarak bilinemez. Hi kugku yok ki
savagin son bulugu beraberinde birok yeni sorunlar getirmigtir: Bunlar, Irak'ta politik organizas-
yon ve bu lkeyi kimin ynetecegi; tm blgede gvenceiligkileri (kibu petrol gvencesiyle ya-
kin fligkilidir); Kuveyt'in yeniden inasi ve gelecegi; Ottadogu'da bang arayig; petrol reticileri
ile tketiciler arasindaki iligkiler; endstri dnyasinda enerji politikalari
ve strateilleri ve Hidro-
karbon Adam'm kendi gelecegi sorunlaridir.

Gelecege Dogru
Teknoloji ve yeni buluglar dnyamizi srekli olarak yenilegtiriyor.Bunlar, hepsi bir arada dnya-
mizi giderek daha ok bilgisayar kullammina, global haberleymeye ve on dokuzuncu yzyildan
kalma
"endstri
ekonomisinin de varliglyla" enformasyon ekonomisine birakiyor. Bugn mo-
dern ekonomide liderlik ve dinamizm Japonlar'm dayalf dedigi endstrilere gemigtir.
"bilglye

Yine de petrol, endstri toplumunun itici gc ve kend yarattigt uygarhgm hayat kani olmay1

728
 srdryor, Bugn petrolclk hl dnyadaki en byk igtir. Riskve dl faktrlerinin en u
noktalarmi kucaklayan, igletmecilikle ve zel igyerleriarasindaki iligki ve atigmalara etken olan
hep petroldr. Aynca, 1990 ve 1991 y111anndaKrfezSavagi'nda kamtlandigi gibi ulusal g ala-
mnda ve dnya ekonomisinde en. temel unsur, savagve atigmada ok kritik bir odak noktasi ve
uluslararast arenada karan etkileyenen kesin gtr
Ya gelecekylllar? Onlar iin ne sylenebilit? Petroln ve dnya toplumunungeleceginde
e-
itli globalsenaryolarm ve risklerin yer alacagi kesindit Ancak petroln gelecegt konusunda
unu-
tulmamasigereken ders gudur: Petrolde en lyi politika hi beklenmedik olam beklemek yani
"srprize"
inanmaktit Srpriz kipiyiancak olay olup bittikten sonra yakalar Vahget, savag,tekno-
lojik tehlikeler,siyasipatlamalar,ekonominin ngrdg kurallar,etnik, dinsel veyasosyal atigma-
lar, hepsi srpriz olarak gelip petrole yaklagimietkiler. Ancak srpriz bazen bagka giysileraltmda
da gelebilir. rnegindnyamn ekonomik byme modelinde temel degigim olugturabilir Bazen
alternatif enerji retimine teknolojiksizmti olarak girmesi, petroln nemini glgelemeside sz
konusudur. Su teknolojiksizma bir Amerikan laboratuvanndan gelecegl gibi belld de ve giderek
daha byk olasiliklabir Japonlaboratuvarmdan da ikabilir.Unutulmamahdir ki 1980'li y1llardan
bu yan Japonhkmeti enerji aragtirma ve geligtirme projesine Amerika'dan daha okyatinm ya-
plyor. Srprizdenen olgu pekl bir evre krizinden de dogabilir Ye enerii ekonomisinde kkl de-
gigmelere neden olur. Srpriz olgusunun SovyetlerBirligi'nden gelebilecegi de dikkate ahnmalidir.
SovyetlerBirligipolitikastnin nmzdeki yillarda dnya enerjisi zerinde nemli etki yap-
masi da olasidir. SSCB dnyanin en byk petrol reticisi ve 1989'da retimini SuudiArabis-
tan'm iki katma lkarmigbir lkedir. Suudi Arabistan'dan sonra dnyanm en byk ikinci ihra-
catisidir. Gemi te, on dokuzuncu yzyllda Bak dolaylarmdaki Azerbaycan'da petrolendstrl-
sinin ilk geligmesiyleRusya zaman zaman Standart Oil'in Bati Pennsylvania'da petrol zerinde-
ki tartigmasiztekelini kiracak kadar geligme gsterdi.1905 ihtilalidnya petrol arzma politik
aidan indirilen ilk darbedir. 1920'll yillarda Bolgevikler'in baglattigi ihra kampanyasi global fi-
yat savagim krkletnig, bu durum 1928'de iskoyaAchnacarry Satosu'nda "As-Is" anlagmasi-
mn imzalanmasiyla sonulanmigtir. 1950'de yine Sovyetler'in pazarda pay kapma mcadelesi
yznden fiyatlar dgmg, bu da OPEC'indogmasma neden olmugtur.
BugnSovyetler Birligi'nin petrol ve dogal gaz ihracati bu lkenin tm sistemi a1smdanya-
gamsal nem tagir.Digardan teknolojive gida maddelerialmakiin gerekliolan toplamdviz geli-
rinin yzde altmiginm stnde kalan kisim Rusya'nm petrol ve gaz ihracatmdan gelen dvizle kar-
ilamyor. Ne
var ki bugn Sovyet petrol endstrisi verimsizlik, dgk retim, kt organizasyon
ve teknolojikgeri kalmlylik, savurganlik ve evre ihmalcilig yznderibir krizin egigindedir.Sov-
yet petrol uzmani Thane Gustafsonbir yazisinda
"l970'ler

ortasmdan beri enerji.politikastSovyet

endstrisinde en yikict faktr haline gelmig ve Sovyetler'in ekonomik bymesinde gericiligin ve
durgunlugun bagsebebi olmuqtur" demigtir. Enerji problemlerinin bu lkede iktisadi reformlann
bagdgmam oldugu artik kamtlanmigtir. Birikmig zorluklar ve yatiriminazaltilmast Sovyet petrol
retiminde uzun zamandir beklenen dggn bagladigmm ve refimin hizla dgtgnn gster-
gesidir. Ihracatoda aym hizla dgmesi halinde bunun etkileri tm dnyada hissedilecektir.
Sovyet petrol endstrisi aym dzensizlikten ve toplumunubir btn olarak etkileyenmo-
ralsizlikten byk zarar gryor. Bugn Sovyetler Birligi'nde Bati sermaye ve teknolojisiniRus-
ya'mn petrol ve gaz sektrne sokmaya dogru byk bir istek ve egilim vardir Bu, insana ister
istemez 1920 Yeni Ekonomik Plan dnemlnde Lenin'in syledigi bir sz ammsatlyor. Lenin
o
gnlerde "Bak'nun bir eyregini"uluslararast a1k artirmaya koymaktan sz etmigti. Bati'daki
irketler bu fikre byk ilgi gsterirler. Sovyetler Birligi dogal
gaz rezervinde dnyamn en nde
gelen lkesidir ve girketlerin grgne grepetrol potansiyeli de aym gekildebytlebilir. Ne
var ki girketlerve aslinda dnyarun sanayilegmig lkeleri bunu yapmaktan ekiniyor ve sebebi
de tm Sovyetsistemine.zg organizasyonsuziuk, siyasi ekigme,istikrarsizlik, karmaa, ne

729
 Sovyetenerli sektr, Glasnost'tan ve komnist kontrolnn
.risktir.

olacagimn bilinmemesi ve
agir elinin ekilmesindensonra etnik atigmalardanda olumsuzolarak etkilenmigtir. Ne gariptir
ki on dokuzuncu yzy11daBak'nun kuvvetli oldugu gnlerde burasi dnyanm iki ana petrol
kaynagindan biri oldugu halde bugn SovyetAzerbaycan Cumhuriyeti'ndetoplam Sovyet pet-
rolnn sadece yzde nden daha azi ikarihyor. Ancak burasi yine de tm lke dzeyinde
petrolclge destek veren hizmetin ve petrol arzmm ana kaynagidir. Sunada igaret etmek gere-
kir ki 1989'da Azeriler'le Ermentlerarasmda ikan sava; 1904-1905 yillarinm kanh vahgetini
bir kez daha geri getirmigtir.Tek farki o gnn tek atigh klasik silahlariyerine bu defa otomatik
AK-47ler kullanillyor. Bunlann ve diger etnik atigmalarmpetrol retimini cidd gekilde engelle-
mesi ve bylece petrol tarihindebirok kritik olaylara yol aan petrol pazanna ok fazla petrol
gelmesisorunu, 1990'h yillarda ters yne evrilebilir Ye ok ciddi kitliklara neden olabilir.Yine
de geligmenin srmesihalinde Sovyetler Birligi'nin daha da nemli bir ihracati haline gelmesi
pekl mmkndr.
Eger ileride yeni srprizlerle, yeni krizlerle kargilaacaksakbunlara kargi ne derece hazir-
likliyiz? 1973 petrol gokundan sonra petrol girketlerinin gelecege ait krizlerin idatesini zerine
alamayacagt Ye almayacagi, bu rol hkmetlerin yklenmesi gerektiginet ve a1kolarak orta-
dadir. O gnden bu yana endstri lkeleri, ABDStratejikPetrol Rezervi, Almanya ve Japon-
ya'daki benzer rezervler gibiUluslararasi Enerji Kurumu ve stratejikpetrol rezervleriyakminda
bir enerji gvencesistemi olugturdular. Birkitlik veya panik halinde bu rezervlerden yararlamla-
bilir. Bu tr bir panikle bag etmede mutlak olarak koordineli tepkiyeve uluslar arasinda lyi za-
manlanm14,saglikh enformasyon degig tokuunagereksinim vardir. IEA bu tr bir koordinasyon
ve haberlegmenin erevesinihazirlad1. Gemigteki petrolkrizleri yeterli zaman verilmesi halin-
de pazarlarmbuna uyum sagladigini ve dagitimin yapilabilecegini gstermigtir. Bu ylllar hk-
metlerin pazan kontrol gdsne kolaylikla kargi koyabildigini de kamtlamigtir. Hi kugku yok
ki,'gelecegin ne getirecegininbilinmedigi, panigintirmandigi ve suIamalarin dag gibibydg
bir ortamda hkmetlerin harekete gemedrtlerine kargi koymasi hi de kolay degldir. Yine
de, 1950'lerle 1991 arasi meydana gelen alti byk duraksamada lojistik ve arz sisteminin
uyum saglayabildigtkanitlanmigttr. Ancak bunun mmkn olabilmesi iin kesintilerin nce tah-
min edilenden daha korkun cereyan etmemig olmasi gerekir. Gerektende 1970'lerin asil so-
runu mutlak bir kithk olmadigt, sonradan asil kaynagi arz sistemindeki ariza ve petroln sahibi-
hcum"
"sisteme

nin kim oldugu tartigmalaridir.Bunlarsonuta sistemin dzenlemesi iin bir

baglatmlytir ki bu son derece gvencesizkogullar altmda yapillyor. 1990-1991 yillarmda nceki
krizierden.ahnan derslerle ve 1970'lerden bu yana geligtirilenmekanizmalarlave ileri enformas-
yonla, Krfez krizinin sebepoldugu petrol duraklamasi olduka kolay atlatilmigtir.
Deneyimler kiplye tepkilerinnasil daha uygarca gsterebilecegni gretse de sorunlarm t-
m bu yolla halledilemez. Ortada daha nemli bagka sorunlar da vardir. 1970'li ytllarda,sava;
sonu dneminin en byk ve en masrafliduraklamasi yznden Birlegik Devletlerpolitik siste-
mi fe1olmugtu. Bu durumda ok ciddi bir soruna rasyonel reaksiyon gstermenin bedeli olarak
fke, parmakla igaretleme, bagkasinm sorumlulugunu alma gibi faktrler tm lkede egemen ol-
muqtur. Watergateolayi, hi kugku yok ki bu aiklamanm rneklerinden sadece biridir. Yine de
ok kapsamh ve bunca eligkiliikarlarmkovalanmasiyla karakterize edilen tepki insamn akhna
bir soru getiriyor. Acaba Birlepik DevletlerKrfez Krizi'nden sonra, ileriki y1llarinenerli krizine
giden yollardanasil tepki gsterecektir?

Yeni Bir Dzen

denen silahl" yeniden kmmdan gikarabilecegi konusunda
"petrol

Saddam Hseyin dnyay1

uyarmig, bunun belirtilerini vermigti. Ne var ki eski bir ykdeki gibi, bu olasilikters ynde ge-

730
ligmig, BirlegmigMilletler'inIrak'tan petrolsato alan lkelerle iggalaltmdaki Kuveyt'e ambargo
koymaslyla, silah Saddam'm zerine evrilmigti. Simdiottada gncel. soru guydu: Gelecekte
"petrol"
denen gc en etkin gekildekim idare edecek? Petrol girketlerimi, retici lkeler mi,
tketici lkelerin hkmetleri mi, yoksa belki de tketicilerinkendileri mi? zelpetrol girketle-
ri byk ve varhkli olduklan iin kugkusuz gelecekte de Onemini olduka koruyacaktir, ancak
bu girketler bir vakitler sahip oldugu
"tek
kuvvet" niteligini artik kaybetmigtir.Rockefeller,Teag-
le ve Deterding'lignler artik oktan gemigtekaldt.Amerika'da, yirminci yzyll boyu, girketler
daima gpheve gvensizlikodagiolmuytur. ARCO'nun eski bagkam Robert O. Anderson petrol
irketleri iin gunu sylemigtir:"Petrol sanayii dzlk bir ovada saklanmaya aliganbir geyikgi-
bidir. Gze arpmamakelimizden gelmez." Anderson'un dile getirdigt bu gerek yle gsteriyor
ki, gelecektede geerliginisrdrecek ve petrol endstrisidevlerinin gcn bir hayli etkisiz-
leptirecektir.
Ikinci DnyaSavagi'ndannceki ve sonraki parlak gnlerinde,eleptiricilerin ve muhalifle-
rinin yakigttidigt gibi, okuluslu petrol girketleri, gerekten de hkmran bazi devletlere zg
ayncahklara sahipti. Kendilerine ait ticaretdzenleri, kendilerine bagli sayisiz yurttag, birok l-
keninkini glgedebirakan hazineleri, kendi yabanct politikalan,hatta kendiferine mahsus filola-
n vard1. O gnler petrol reten lkelerin zaylf veya hl koloni devleti oldugu, sadece az sayida
irketin teknoloii,lojistik, pazar, sermaye ve global grgten yararlandigt gnlerdi.Aynca o gn-
lerde girketterarkadan kuvvetli destek gryordu,zellikle de ngiltere'den ve Amerikan hk-
metlerinden. Savagsonras1ylllarda byklerin hkimiyeti ve glic, BirlegikDevletler'in nclk
ettigi uluslararasi sava; sonu dzen geregl, ellerinden altnmigtir.
Sirketleringcnn 1950'ler sonunda,yeni girketlerintremeslyleduraklama devrine gir-
digt sylenebilir. Treyen bu girketlerdnya petrol endstrisine, smrgecilikten koparak giren
devlete bagh, Avrupali byk girketler ve Amerikan bagLmstzlandir. ngiltere,emperyalgce sa-
hip bir devletken demeler dengesinde sikintlyadgtg iin bunlar arasma kat11mig,bir ticaret
ulusu olmuytu. Dekolonizasyon sarsmtist Fransa'mnpolitikasmi da Avrupa'da kendine yeni bir
rol buldugu ana kadar etkilemigtir. Sunukabul etmek gerekir ki, Amerika'nm uluslararast d-
zendeki gc ve nfuzu ve bunu korumadaki yetenegi 1960'li ve 1970'li y111ardabir hayli agm-
migti. 1960'larda ve 1970'lerde petrol reten lkeler, bazen yeni anlagmalarla bazen de kamu-
lagttrma ve dogrudan igletme yoluyla batili lkelerden g almigtir. Bylece 1990'll yillara eripil-
diginde byk uluslararasi girketlerin politik gcnn bir hayli zaylfladigmi grrz. Buna kar-
(m ticari ve hatta politik alanda etkinliklerini olduka korudular. Ne var kl bu girketlerart1k tek
bir adamm agzmdan ikana gre tepki vermekten veya lm halinde bir ahtapotla kargilagtirthr
olmaktan 1kmigtir.Bunlar artik ok byuk, brokratik birer kurum olmuytur, riskleri kargi ko-
yan yap11anylakargilarlar, ok byk finans kaynaklarmm dagitimmi yaparlar, milli hkmetlere
mteahhitlik hizmeti verirler, Birlegik Devletler'deve Kuzey Denizi'nde ve bagka yerlerde tm
dnyaya teknololikbeceri sunarlar ve sayisiz rafineri ve benzin istasyonlarinm sahibidirler.
Amerikan
"bagimsizlanna"
gelince, bunlar,_ en az1ndan 1980'lerin ikinci yansmda ve
1990'lann bagmda, sermayenin Amerikan petrol alanlanndan ekilmesiyletehlikeye aik bir ki-
ilik kazandi. (Bagtmsizlarm dggne dikkat ekmek istercesine 1991 Mayisi'nda televizyon
dizisi "Dallas" on bin kez gsterildikten sonrayaymdan kaldirildi.) Sermayedekiate; bugn sn-
drlmgtr; ancak bu defa sadece byk girketlerdegil, kgk girketlerde, byk uluslararasi
irket niteligini henr koruduklan halde kendilerini ekmek ve kltmek durumunda kalmig,
birok petrol blgesinden ekilmigtir.lygc,en st dzeyden
"gaz

pompalama"yerlerine kadar
indirime ugramig, iiler iyten 1kanlmigtir.Bugn BirlegikDevletter'de satilan benzinin yzde
80'i tketici tarafmdanself servis istasyonlarinda pompalanlyor. Aynca gndem de degigmigtir.
Bugn petrol endstrisinin gndemi hkmetler arasmdaki iligkidir. Bugnn gncel sorunu
bymekte olan evresel taleplerikargilamak ve buna yaparkenaym zamanda geleneksel gre-

731
vimiz olan enerji vericiligimizi korumaktir. teyeni kabul edilen bu gerek tm petrol endstri-
sini savunma durumuna itlyor.
Komnizmin kmesi ve Soguk Savaf m son bulmasi uluslararasidzene radikal bir reviz-
yon getirecek. Bu, anlagildigtkadanyla batill kapitalist lkeleri yeniden lider yapacaktir. Hi kug-
kusuz bu, kapitalizm ve zde igletmeler iin zafer demektir, Ancakyine de bu, petrolgirketteri-
nin restorasyonu ve eski muhtegem glerini kazanacaklan anlamma gelmlyor.Bugn artik pet-
rol tketimmaddeleri"glbi sadece bir tketimmaddesi saylldigma gre, petrol endstri-
"diger

igler gibi bir ig!" konumuna dgmesi sz konusudur.

"sadece
sinin de diger
Durum bu oldugunagre, 1970'lerde ihracatilarm elinde olup da yazgisinda uluslararasi
politikayi ve ekonomik dzeni hizaya sokacagiyazili petrol gcne ne olacak? 1911'de Stan-
dard Oil dagildiktan bu yana endstrinin gerek serveti ve gc apaglyaakan sistemden, yani ra-
finericilik ve pazarlamadan degil, yukanya akan sistemden yani yet altmdasakh petroln sahip-
ligi ve kontrolnden kaynaklanmigtir. Bu petrol ihracatilartmn elindeki devlet girketlerinin bu-
gn en nemli konumlarda oldugu anlammdadin Ayn bir grup olugturan bu girketlerin bazilari
punlardir: Suudi Arabistan'da Aramco, Petroleos de Venezela, Meksika'da Pemex, Kuveyt Pert-
rol Sirketi, Pertamina ve Norveg'te Statoil.Ancak belki de dnya, petrol glicn bu denli byk
hayal etmekle yanilgiya dgmgtr; belki de petrol hayal edildigi kadar gl degildir. 1970'ler-
de petroln varligt global g aisodan sina gua non yani mutlak part kabul ediliiken, 1980'ler-
de, Bati Almanya'mn ve Pasifiklkelerinin kazandlgl zaferlerle, bunun aksi kanitland1. Petrol ih-
racatilan kendi smirlan iinde kalan Amerikan holdinglerini pekl kamulagtirma imknma sa-
hiptir. Ancak bunlar Japonlar'a ait firmalardir ve petrol reticisine ait gayrimenkulfirmalardir.
Petrol ihra firmalan pimdi New York kentinde Exxon binasmd;I ve LosAngeles'de ARCObina-
smda toplamyor.Iran Sahi'nm dgg ve 1970'lerde petrol gcnn ehlileptirilmesi, bu gcn
etki sahasmm ve devam sresinin hesaplanmasmi bsbtn gleptirdi.Ve nihayet Kuveytliler,
1990'larda, teki glere klyasla petrol gc smirmmnelere kadar uzanabilecegini geirdikleri
tecrbeylegrenmigtir.
Suhalde petrol gcne sadece bir hayaldi diyebilmek mmkn mdr? Veya ekonomik,
politik ve ideolojik kogullarm belirli bir bilegimininrn denebilir mi? Acaba petrol bir zamanlar
var olmuy bir fenomenden mi ibarettir, yoksa ileride tekrar grnpuluslararasi yaamm vazge-
ilmez parasi oldugunu kamtlayacak tra? Byk petrol kaynaklanrn kontrol edebilmek veya hi
degilse petrole yaklagabilmek uzun sre bir stratejik dl olmuytur. Petrol gc uluslarm servet
toplamasim,ekonomilerini kamilamasmi, mal ve hizmet retimini, inga etme, satm alma, hare-
ket etme, silah edinme ve silah imal etmelerini ve savagkazanmalanni mmkn kilar. Ancak
unutmamak gerekirki, petrol gc bazen agir1degerlendirilen bir dl de elabillyor Yakmda pet-
rol zerine inga edilmigbir dnya realitesi birok soruya muhatap olacak, sorguya ekilecektin

ncevreDalgas1
Dnya petrol zerinde dndke, ekonomi de petrole bagimli olduka Hidrokarbon Toplum ye-
ni, iten gelen bir olguyla kargilaacakti. Eu olgu byk bir anlagmazliga yol aacak, belki de
petrol endstrisini etkileyecek ve ilerki yillarda yaam dzenimizi deglgtirecek boyutlara uzana-
caktL Bugn endstri dnyasi evrese] hareketin getirdigi,ameliyat masasindanyeni kalkmig
bir dalgayla kargi kargiya bulunuyon Birincidalga 1960'lar sonunda, 1970'ler bagmda gelmig,
temiz hava ve su zerinde odaklanmigti. O gnler tm mallara "Made in America" etiketi ko-
nurdu. Yine o gnler kmrden mazota gei; ylllan oldugu iin enerji konusuna ncelikle dik-
kat ekilirdL Tm bunlar dnya petrol pazarmi darlagtiran, sahneyi 1973 krizine hazirlayan te-
mel glerdendit 1970'll ylllarda, gvence konusu n plana iktika ve ekonomik performansa
uzanip agirhgtn bu konulara verilmesiyle, evresel hareket gklereknemini yitirdi. kincidalga-

732
 da bu konuya daha dar.erevede yer verilmigtir; asil dikkat nkleer gcn yavaglatilmasma ve-
ya durdurulmasma yneltilmigtir. Bu tutum byk endstri lkelerinin ogunda baanya ulagtt;
petrol krizine tek are oldugu sanilan silahlanma savagirn ters yne dndrerek silahsizlaninayi
hizlandirdi.
ncbyk dalga 1980'lerde bagladi ve olugumunu hl srdryor. evreden genig
destek almakta, geleneksel,ideolojik, partizan farkhliklan ortadan kaldirmaktadir, Bu uluslarara-
si bir fenomendir ve dogum yeri Avrupa oldugu kadar Kuzey Amerika'dir da. KuzeyAmerika
tropikalyagmur ormanlarmm tkenmesindenatiklarin def edilmesine kadar, her trl kaygimn
iinde oldugundan evre sorununa kargi agin duyarlidir. Kuzey Amerika bugn zerinde yaadi-
gimizgezegenene kadar zen gsterillyorsa, evre sorunlanna da en az o kadar zen gsteriyor.
Yeni geligen evre duyarl111gim olumsuzetkileyen belki de tek olay ilk tohumlarmi 1986
Nisani'nda Ukrayna'da, ernobil olaylyla ekmigtir. Burada nkleer reaktrdeki operatrlerin
kontrol kaybetmesi sonucu feci bir olay yaganmqtir. Reaktr nkleer erimeyle tkenipyok ol-
mug, radyoaktif bulutlar havaya umuy ve r2grlar ile Avrupa kitasimn uzantilanna srklen-
migtir.Sovyet hkmeti baglangita olayi inkra kalkigti. Nkleer facianm "Bati dnyasmin kara
habercisi" medyaninuydurdugu bir yalan oldugunu syleyerek raporlari kabul etmedi. Ancak
gnler geip de Kiev tren istasyonunda isyancilann grlmesi, toplu bogaltmalar yap11mas1,
lm ve felaket haberlerinin Moskova'ya da ulagmasmdan sonradir ki Sovyethkmeti de bunu
kabul etti. Bu ara uluslararasi eleptiri tirmanmay1 srdrd.Yne de ortada sessizlikten olugmuy
bir bogluk vardi ve bu bogluk korkun facialar yaandigi speklasyonunubsbtn pekigtiriyor-
du. Sonunda,kazanm zerinden iki haftayi aglan bir sre sonra Mihail Gorbaovtelevizyonda
grnd. Sovyet liderliginin zelliklerine tamamenters dgen, Kremlin'in kendi halkma yaptigt
geleneksel konugmalarla hi bagdagmayan bir konugma yapti. Su konugmalarda hibir propa-
ganda veya inkr unsuru yoktut Tam tersine gerekten de ok kt bir kazanm olugtugunu ka-
bul eden ciddi, agirbaglibir konugmadir. Gorbaov konugmasmda kazay1 sorupturmak iin
gere-
ken nlemlerin almdigina da igaret etmigtir. Ancak bu konugma sonundadtr ki Sovyethalki ve
dnyamn geri kalan lkeleri sonradan ernobil olaymin SSCB'nin politikasmda bir dnm nok-
tasi oldugunu ve perestroika fikrinin bu olaydan sonra dogdugunu ifade etmigtir. O gne kadar
tm evre'pisliginden batili kapitalizmi sulu tutan kimi Bati Avrupa vatandaglan o gnden son-
ra ideolojilerini bir kaz daha gzden geirme ihtlyacini duymuytur. Hem DoguAvrupa'da hem
de Sovyetler Birligi'nde evrecilik muhaefetve komnizm iin hakli olarak nemli dayanak
noktasi olmugtur. Demir Perde'nin kaldmlmasiyla, komnistler arasinda korkun bir evrekt-
leme ve felaket sama plammn yapildigt ortaya ikti. Bunlarm bazisi telafiedilemeyecek kadar
korkuntu. evre sorunlaribugn Dogu Avrupa'mn yeni demokratik parlamentolarmda bagko-
nu olmaya devam edlyor.
ernobil, gze grnmeyen fakat ldrc tehlikeleriyleve teknolojiyikontrolden ikara-
cagt uyansiyla, yeni yayllan evrecilikdalgasmda bu konuya kargi byk bir ilgi ve alik yarat-
migtir. Bu olaym dt;mda BirlegikDevletler'de de byk Onem ieren ancak insan saghgi ve yaga-
mma teki kadar zarar vermeyen bagka br olay daha yaanmlytir. Bu kaza 24 Mart 19.89'da bir
cuma gn gece yansim drt dakika gee Exxon Valdez admdaki spertankerin Alaska'nin
Prens William Gacud blgesinde Bligh-Reef kayaliklanna bindirmesiyle cereyan etti. Kayalara
arpan spertankerden denize l 40.000 varil petrol akmigtl. Sonradan bu sulan temizlemekiin
2 milyondolar harcanmigsa da bu Valdez'in meydana getirdigi zararlarttelafiedemedi ve sularm
anndmlmasi mmkn olmadi. Tanker kazasi o gnlerde diger btn sorunlarm stne ikmig
ve evreye gsterilenduyarliligi bsbtn pekigtirmigtir.Bu olay nedeniyle kamunun byk ke-
simi enerji retimini evrenin yararma olarak ticaretesokmak egilimini gstermittir.
evreye duyarllhk aismdan petroln tagidigtnem hibir gekilde yadsmamaz. Bu hidro-
karbon yanmamn dogurabilecegi sonulardan tr byledir. Hidrokarbon yanmanin olasi
so-

733
nulari duman ve hava kirliligi, asitli yagmur,global ismma ve ozon tabakasinm yok olmasidir.
Bu sorunun zminortayazaman zaman egitlinerileratihyor ve bunlar act bazi atigma-
lara neden oluyordu. rneginpetrol ve retim igini tecrit etmek, bu igi k1yilarm tesine veya
Alaska'ya tagimakgibi. Yenienerji tesislerinin,ncelikle de elektrik retim fabrikalarmm nerede
kurulacagi zerinde de birok agir ekigmeler oluyordu. BirlegikDevletler, Bati Avrupa ve Ja-
ponya, 1990'll yillarda elektrik gebekesistemlerinebir hayli bask1yaparak elektrige karplyeni 11-
lizlenen talehinevreyeen az zarar verecekgekildenas11karyllanacagtkonusunu ele allp, bu ko-
nuda birbiriyle eligkiliegitli neriler ne srdler.Sonundaevrenin birlikte kabul ettigi bir
uzlagma en saglikh ve etkili davrampm dogal gaza dn olduguna karar verildi. Dogal gazm,
ncelikle elektrik retiminde temizleyicibir enerji kaynagi oldugundafikir birligine vardilar. Ile-
ride enerji konservasyonu konusuna daha ok nem verilecek, bu konu ncelikle ele ahnacaktir.
Bu, sadece 1970 ve 1980'lerdekigibi gvenceve flyat nedeniyle degil, hidrokarbon yanmasma
deginmenin ve zamam salm almamn bir yolu oldugu iin yapilacaktir. Bugn benzinin ulagimda
tek yalut oldugu bilinmekteyse de bu konu bile neredeyse tartigiliroluyor. Petrol girketleri bu-
"yegil"

gn benzin yerine daha az kirletici olan, yeniden formle edilmig benzini pazara srme
abasmda. Bu ara bazi hkmet otoriteleri de ara forml olarak daha bagka alternatitler neri-
benzinle a-
yor. Bunlar basmh dogal gaz, methanol ve alkol yalotlar ve yirminci yzyilbaginda
ligan arabayla girigtig savagtan yenilgiyle.ikan elektrikli arabadir.
Yeni evre gndemindebilimin dogrulugu konusu mutlaka byk atigmalara neden ola-
cak; atigmanedent olacak teki faktrler omuzlanan risklerin ne noktaya kadar uzanacagi,
bunlara nasil are bulunacag1 ve maliyet gibi konulardir. evrenin iyileptirilmesi bugn yaygm
sadece yasa gerektiren bir konu ola-
"serbest",

olarak genig kitlelerce desteklense de, bu konuya

rak bakilsa da, aslmda durum byk olasihklabyle cereyan etmeyecek; ortaya ok nemli an-
cak hesaplanmas1 zor bir fiyat etiketi konusu tkacak. Savunma, tibbi takim, egitim gibi evre
ve bunlarm masrafunbirilerinin kargilamasi gerekir. leridemas-
"kavramlardir"

sorunlan sosyal
raflar arttika bu konu daha da nem kazanacak, insanlar bunun faturasinin girketler,tketiciler
ve hkmetler arasmda nasil bllecegini daha fazia tartigacak.Toplum henz. masraflarin
oraya buraya nas11 dagitilacagini bilmiyor. rnegin, enetji tesislerindeve fabrikalarda ok pahah
kirliligi kontrol sistemi konusunda yeterli deneyim yok; aynca gelecekte tarimsalretim ve hat-
ta insan nesli iin akil almaz masraflar yapilmast, tahribatmeydana gelmeside olasidir.Eu olasi-
lik byk bir iklim degigmesi halinde geerli olacaktir.
1990'lar neyse ki yeni bir evre dramtyla baglamadi. Ancak bu defa dnyanin yeniden ba-
gtmliolmaya bagladigt petrol iin lran Krfezi'ndeki atigmalar bagladi. Krfez krizi enerji g-
vencesini yeniden politika gndemine getirmi, hkmetterin dikkatini bir kez daha petrole
ekmitir.Bu olay tm dnyada petrol igletmesi ve geligiminikamilamaya yardimci olacaktt.
"dnyada

CambridgeEnerji Aragtirma Mdr JosephStanislaw Krfezkrizi sonunda yeni pet-

gvence kapasitesi ok
'imdi

rol dzenini" anlatirken gzlemlerini pu szlerle tanimlamigtir:

daha etkin olacaktir. 1970'lerde petrol dnyasmda ailmigolan yank gerek retici gerekse tke-
tici lkelerin faaliyetlyle 1990'larda daralacaktir. Tketici lkelerin petrol gvencesi OPEC lke-
lerinin ve OPECdigilkelerin kaynaklarlyla bir araya gelerek dnyanm birok yerinde retimin
artmasmaneden olacaktir. Krfez krizi, endstri lkelerinde zaten var olan enerii geligtirme a-
balarmi bir ke2 daha ategleyip pekigtirecektir. Sanayidnyasmm ogu lkesi kendini iki byk
akimm yangmasi iinde bulacaktir; enetji ve gvence ve enerji ve evre. Kamtlmaz olarak,bir
yanda enerji gvencesi iin duyulan endigeler ve ekonomik refah, diger yanda evre sorun.lan
korkusu yet alacak, bu ikisi birbiriyle arpigacaktirve bu arpigmamnetkisi ok kapsam11olacale
tir.Bu iki aktm bir noktada, enerji konservasyonu konusunda birbirlerine yakla.gacak,fikir birligi
iinde olacaktir. Dogal gaz kullamminda da fikir birligi yapabilirler. Bu ikisi dipinda, evre prob-
lemlerini zmek ve aym zamanda hem ite hem de lkeler arasmda gvence kogullarim karg1-

734
 lamak iin bir uzlagmaya varmak hi gpheyok ki ekonomik, politikve sosyalalanlarda ibirligi
yapmak ne kadar gse, en az o kadar g ve imknstz grnyor
"

Ancak belki de, kk bir olasihkla,btn-bunlarm endstri toplumunayeni bir yn gs-

termesive enerii-evre atigmalarituyararh bir sonuca baglamasi sz konusu olabilir.Yeni bulug-
lar her zaman gereksinimle mmkn olur. O halde, iyi bestendigi takdirdearagtirma ve teknolo-
ji de evreninve enerlinin kurallarma tepki gsterecektir. Ancak yeni teknolojikbuluglar gerek-
leginceye kadar bu belki de gne; enerjisinde ve yenilenebilen enerjide olacak- endstri
--ki

dnyasmm nnde, yeni enerji ihtiyact iin gvenebilecegi belli bagli alternatifler var. Petrol,
gaz, kmr ve nkleer enerJf.Aynca teknololikgeligmeve enerji kullanimmda daha byk et-
kinlik denebilecek konservasyon. 1990'll yillardabu alternatifin degeri enerji
ve evre tartly
malarindakonu olacak, geleneksel 1karlarave dgnce modellerine meydan okuyacaktir.
atigmalarm gu gekilde olugmasi mukadderdir: insanlarmnne iki seenek sunulacak,
bunlardan birini semesi iin baski yapilacak. Bu seeneklerden biri
"yagam
biimidir." Yaam
biiminde, tketicitopluma zg olanaklar,rnegin eyitli plastik rnler, hareket serbestisi ve
"n

aik bir yol" vardir. Buna kargit ikinci seenek

"yaam
kalitesidir." Yaamkalitesinde ulagi-
min simrlankisitlidir Ye doganm korunmasl n plandadir. Pazar mekanizmasimdogay1gzelleg-
tirmek iin kullanmak isteyenlerle (benzinve hava kirliligi vergisi konulmasmi isteyenler) daha
geleneksel kural ve kisitlamadan yana olanlar arasmda daha bugnden mcadele baglamtyttr.
Demografik ve ekonomik onca degigime karym,ileride, yeni geligmelerin sinirlanmasi ve
"by-

meye hayir" kurallan konulmasi lin glderekdaba ok aba gsterilecek. Kara ve denizlerin da-
ha yogun gekilde ekonomik kullamma ailmasi veya oldugu gibi dogal kogullar altmda tutulmas1
birok ategli tartigmalarasahne olacakttr. Yeni tesislerkurma veya bunlari kullanma yetenegi bu-
gn ktsitlanmigttr ve giderek daha da kisitlanacaktir; bunlar ister kiyilann uzagLnda petrol plat-
formu geklinde olsun, ister yeni enerji tesis ve rafinerisi olsun her ikisi iin de geerlidir. Sonu
olarak bu gu anlama geliyor:Endstrilkeleri, inga ve kullanma yeteneginin kisitl1olugu nede-
niyle zamanla daha ok enerji ithal etmeye mecbur kalacaktir ki, bu onlari ekonomik a1danda-
ha az otonom, politik aidanise belki daha bagtmli yapacaktir. evreciligin getirdigi nc dal-
ga, uluslarin aralarmdaki iligkiyi de smayacak. Acaba bu lkeler var oldugunuortaklaa kabul et-
tiklerisorunlan zm iin ibirligi yapacak midir? Yoksabunlar birbiriyle rekabete girip atia-
caklar mi? Bazi uluslann ve bu uluslar inde gruplarmuluslararasi evre acentasi yapmaya kalk-
mayacagim,digerlerininse konunun nemini kk gstermek,onun yerine ekonomik geligme-
yi saglamakiin bunlara kargi koymayacagmi nasilbilebiliriz?
Tm bunlann altmda yamtlanmasi gereken iki temel soru vardir.Birincisi, moderntoplum
ne dereceye kadar gvenceve ekonomik byme istiyor ve ne dereceye kadar evre degerleri-
nin korunmasin1istiyor? Bu, yirmiylh a k1nsre, giderekbyyen tartigmakonusu olmugturve
1990'll ytllar birbirini kovaladika daha da giddet kazanacaktir. Hi kugku yok, en lyi yol ikisi
arasmda denge kurmaktir. Ancak bugn gunu kabul etmek gereklyor ki,
"evre"
konusu ileri
"taleplerinden"

toplumunen temel biridir ve bu gerekgn gibi ortadadir.

Yamt bekleyen ikinci soru tahmin edilmesi belki de en zor olan sorudur. "Bugn yarmla"
nasil dengeleyebiliriz? 1990'll ylllann kuagtmn ilgt ve ikarlarim2052 ve 2092'de yagayacak
kupagmkilerle dengelemek mmkn mdr? Gelecekkugaklarm refahl ugruna bugn hangi z-
veride bulunmaliyiz?Globalanlamdakievre sorunlan-ki bunlardan biri global ismmadir- de-
gerlendiriliiken bunlarda ok kez bazi
"bilinmeyenlerin"
hkim oldugunu grrz. Eu da konu-
yu daha da karmagik yap1yor;aynca, bu fenomen ciddi bazi riskler ieriyor. Eu petroldeoldugu
gibidiger btn yakitlardada dolaysiz ve ok nemll etkiler birakacak.
evreciligtn n plana ikardigt atigmalarda 0kbyk paralann dnmesi, aynca politik
konumlarda ve gte sadece uluslar arasmda degil, tm dnya arenasindabyk degimeler ol-
masi beklenmelidir. Yagambiimimiz de aym gekilde degigime gebedir. Gerekten de konu geze-

735
genimizn yazgtsi olduguna gre, petroln inga ettigi hidrokarbon uygarlik belki de ta temeline
kadar derindert sarsilacaktir.

Petrol agi
1859 Agustosu'nda11gm Yankee Albay Drake'in Bati Pennsylvania'nm dar vaditerindepetrole
"petrole

_rastlamasi bu yrelerde derin yankilar yapmig, y1llardanberi zaten hi durulmamig olan

hcumu" daha da pekigtirmigti. O.gnden bu yana petrol savagta ve bangta, uluslartbir araya
getirmek veya aralarmanifak sokmak yetenegine sahip olmu ve yirminci yzyilmbyk politik
ve ekonomik mcadelelerindeson sz syleyenkarar mercii olmutur. Ancak zaman zaman
bitip tkenmek bilmeyen atigmalar yznden petroln zaylf yanimn da gzler nn serildigi
olmuytur. Petroln ierdigi g flyatla birlikte gelir.
Bir buuk yzyili agkin sredir petrol uygarllgLmizm hem en lyi hem de en kt yanlann-
dan sorumludur. Bazen bir nimet bazen de ekilmezbir yk olmugtur. Enerji,endstri toplumu-
ok problemle gel-
nun temelidir. Tm enerli kaynaklari iinde en byk yanklyi uyandtrmig, en
mig kaynak petroldr. Bu, petroln merkezi rol iermesinden, stratejikkarakterinden, cografi
dagthmmdan ve srekli olarak krizlerle kargilagmasindan ve en nemlisi, insanm petroln sun-
dugu dlleri kapma gdsnden ileri geliyor. Eger bu yzyilm sonuna politik, teknik, ekono-
mik ve evresel sorunlarla.kargilamadan erigebilirsek, bu olaganst bir gey, egsiz bir olay olur.
Su sorunlann grnerek veya belki de grnmeden, srpriz geklindegelmesi sz konusudur.
Petrol tarafmdanbu denli kapsamh gekillendirilen ve etkilendrilen bir yzyilda bundan daha
azim beklemek gaflet olur. Petroln tarihindebir
2aferler
panoramasi ve trajikve bedeli pahaliya
mal olan hatalar yatar. Petrol her zaman iin soylu, insan karakterinin temelinde bir tyatro ol-
mugtur.Su tiyatroda yaratic11tk, adama duygusu, igletmecilik, beceri ve teknik yeniliklerin rol
kadar, tamahkrhgm,zlmenin, kr politik h1rsm ve acimasizgcn de rol vardir. Su ikisi
bir arada rollerini.oynadilar. Petrol insanin fiziki dnyayt galebe almasmdayardimci olmugtur.
Bize gnlk yagamimizi, daha dogusu tanmsal kimya maddeleri ve ekonomik ncelik yoluyla
gnlkekmegimizi vermigtir. Petrol ugruna bugne kadar pek ok kan dkld. Bugnden son-
zenginlik ve g iin byk, vahget denebilecek kavgalar
ra da yine petrol iin ve onun sagladigi
yapilacak ve bu, petrol merkez noktada olduka srp gidecektir.Unutmamak gerekir16, yapa-
digimiz yzyil uygarhgunizin her alanda petroln modern ve ipnotize edici yapislyla degigime.
ugradigi bir yzylldir. Gerekten de yaadigtmiz yzyil tam bir petrol agidir.

736
 Kronoloji

1853 George Bissell Batl Pennsylvania'da petrol yataklarmi gerlyor.

1859 Yzbagi Drake Titusville'de ilk kuyuyu aiyor.
18611865 Amerikan Savap.
1870 John D. Rockefeller, Standard Oil Sirketi'ni kuruyor,
1873 Bak petrol geligimineaillyor. Nobel allesi Rusyapetrol igine glriyor.
1882 Thomas Edison elektrigi tanitlyor.
1885 Rothschild'ler Rus petrol igine girlyor.
Hollanda Kraliyet Sumatra'da petrol keyfediyor.
1892 Marcus Samuel Murex'yi SveygKanah'na sryor. Shell'in doguu.
1896 Henry'Ford ilk otomobilini yaplyor,
1901 William Knox D'Arcy ran'daimtiyas ahyor.
Texas Spindletop'da petrol patlamasi. Sun, Texaco, Gulf girketlerinin doguu.
1902-1904 Ida Tarbell, Mc Clure'de History of Standard Oil Companydizisini yay1mliyor,
1903 Wright kardeglerin ilk uguu.
1904-1905 Japonya Rusya'yi yeniyor.
1905 Rusya'da 1905 lhtilali,Bak petrol yataklari ate; altmda.
Oklahoma'da Glenn Poole yataklarmin kegfl.
1907 Shell ve Hollanda Kraliyet, Henri Deterding ynetiminde birlegiyor.
St. Louis'de ilk benzin istasyonu agthyor.
1908 lran'da petrol kegli. [Sonradan British Petroleum adim alan) Anglo-Pers Sirketi'nin
doguu.
1910 Meksika'da "Golden Lane" kegli.
.
1911 Agadir Bunahmi, Churchill Donanma Bay Lordu oluyor.
ABD Yksek Mahkemesi Standard Oil Trst'n tasfiyesinekarar verlyor
"paralama"

1913 Rafineri igleminde Burton prosesi patent abyor

1914 ingilterehkmeti Anglo-Pers Petrol Sirketi'nden yzde 51 hisse ahyor.
1914-1918 1. Dnya Savagt ve sava; alanmin mekanizasyonu.
1917 Bolgevik lhtilali.
19221928 Trk-Irak Petrol Sirketi zerinde grgmeler,sonugta "Kiz Hat Anlagmast" yapillyor.
1922 Venezuela'da Los Barroso kegfi.
1924 Teapot. Dome (aydanhk Tepesi) skandalmm patlak verigi.
1928 Dnya petrol patlamasi, Achnacarry toplantisina ve "As-Is" Anlagmasi'na yol aiyor.Fransiz petrol
yasast
1929 Stok market kg Byk Depresyon'un mjdecisioluyor.
1930 Dogu Texas'ta Dad Joiner'in kegfl.
1931 JaponyaManurya'yl iggal ediyor.
1932 Bahreyn'de petrol keyfi.
1932-1933 SahRiza Pehlevi Anglo-Pers imtiyazmi iptal edlyor. Anglo-Pers imtiyazi geri almlyor.
1933 Franklin Roosevelt Birlegik Devletler Bagkam oluyor. Adolf Hitler Almanya'ya ganglye oluyor.
California Standard, Suudi Arabistan'da imtiyaz kazamyor.
1934 Gulf ve Anglo-Pers Kuveyt'te ortaklagaimtiyaz kazamyor.
1935 Mussolini Habegistan'11;galediyor. Mille tler Cemlyeti (League Of Nations) petrol ambargosu
uygulayamtyor.
Hitler Rhineland'i askeri blge ilan edlyor ve savag hazirhgma bagbyor; buna byk sentetik yalat
6
1936
programi da dahildir.
1937 Japonyain'desavagabaghyor.

737
1938 Kuveyt ve Suudi Arabistan'da petrol kegfedillyor.
Meksika yabanct petrol girketlerinikamulagtLnyor,
1939 Almanya'nm Polonya'yliggaliyle II. Dnya Savagtbagliyor,
1940 Almanya Bati Avrupa'ya giriyor.
BirlegikDevletler Japonya'yayaptigt benzin ihracatma sinir koyuyor.
1941 Almanya Sovyetler Birligi'ne giriyor.(Haziran).
Japonya'nmGney inhindi'ne el koymastyla Birlegik Devletler,Britanyave Hollanda Japonya'ya
petrol ambargosu uyguluyor (Temmuz).
1942 Midway Savagi(Temmuz).
El Alarrieyn Savagt(Eyll).
Stalingrand Savagi(Kasim'da bagltyor).
"yzde

1943 Venezuela'da ilk elliye yzde elli" anlagmast

Mttefikler Atlantik Savast'ni kazaniyor.
1944 Normandiya Lkarmasi (Haziran).
Patton benzinsiz kallyor (Agustos).
Filipinler'de Leyte Krfezi Savagi(Ekim).
1945 II. Dnya SavagiAlmanya ve Japonya'nin yenilgisiylesonulaniyor.
1947 Bati Almanya'da Marshall Plani.
Suudi Arabistan baglanti hattinda ingaatm baglamast
1948 New Jersey Standard (Exxon] ve Socony Vacuum (Mobil)girketleriCalifornia Standard (Chevron)
ile Aramco da Texaco ile birleiyor.
Israil bagtmsizltk ilan ediyor.
1948-1949 Amin Petrol ve J. Paul Getty'ye Tarafsiz Blge'den Imtiyazlar.
1950 Aramco ve Suudi Arabistan arasmda yzde elliye yzde elli anlagmasi,
1950-1953 Kore Savag.
1951 Musaddik fran'daAnglo iran'1kamulagttrlyor {llksavat sonu krizi).
-
New Jersey'deTrunpike Qirketi kuruluyor,
1952 lik Holiday Inn aillyor.
1953 Musaddik'm dgg, ah'indng.
1954 Irankonsorsiyumu kuruluyor,
1955 Sovyet petrol ihracati kampanyast bagllyor.
Chicago'nun banliysnde ilk McDonald's aillyor.
1956 Sveys bunalimi (ikinci sava sonu krizi).
Cezayir ve Nijerya'da petrol keglediliyor.
1957 Avrupa Ekonomiklgbirligi'nin kurulugu.
Enrico Mattel, Sahile anlapyor.
Japonya'nin Arabistan Petrol Sirketi, Tarafsiz Blge'nin kiyi tesi imtiyazmi kazamyor,
1958 Irak ihtilali,
l959 Eisenhower ithalat kotasi koyuyor.
Kahire'de Arap Petrol Kongresi.
Hollanda'da Groningen dogal gaz yataginm keyfi.
Libya'da Zelten blgesi kegfl.
1960 Bagdat'ta OPECkuruluyor.
1961 ngilizkuvvetlerinin bunalttigi Kuveyt'i Irak'm yutma girigimi.
1965 Vietnam Savagtplanlamyor.
1967 Alti Gnlk Savag. Svey; Kanall'nm kapanigi (nc sava; sonu petrol krizi).
1968 Alaska'nin North Slope blgesinde petrol kefl.
Baasar'in Irak'ta gc ele almast.
1969 KaddafiLibya'da gc ele allyor.
Kuzey Denizi'nde petrol keyfi.
Santa Barbara'da petrol sizmtisi.
Libya petrol girketlerini
"sikigtinyor."

1970
Toprak gn.
1971 Tahran Anlagmasi.
ah'm Persepolis'te kargilanigt.
Britanya Krfez'den askerini ekiyor.
1972 Roma Kulub inceleniyor.
1973 Yom Kippur Savagi.Arap petrol ambargosu (Savag sonunda drdlinc kriz).
Petrol flyati varil bagma 2,90 dolardan (Eyll) 1l,65 dolara iktyor (Aralik).
Alaska boru hattmm onaylanmasi.

738
 Watergate skandali yaygmlagiyor.
1974 Arap ambargosuson buluyor.
Nixon istifa edlyor.
Uluslararasi Enerji Ajansi (IEA) kuruluyor.
1975 Birletik Devletler'de otomobilyaktt tasarrufstandartlan belirleniyor.
KuzeyDenizi'nden ilk petrol ikipi.
Gney Vietnam komnistlerin eline dgyor.
Snudi, Kuveyt ve Venezuela initiyazlan son buluyor,
1977 Alaska North Slope petrol pazara ulagiyor.
Meksika'da petrol retimi.
-
Enver Sedat Israil'egldlyor.
1978 SahaleyhinegsterilenIran'dapetrol iileri grevleri.
1979 Ayetullah Humeyni iktidari allyon
Three Mile Adast'nda nkleer santral kazasi,
fran'da Amerikali rehineler krizi.
1979-1981 Panik nedeniyle petrol varil bagina 13 dolardan 34 dolara firliyor. (Sava; sonu be inci petrol krizi).
1980 Irak fran'akargi savagilan ediyor.
1982 OPEG'irlilk petrol kotalari.
1983 OPEC flyatml 29 dolara indirlyor.
Nymex gelecek iin ham petrol kontratlan hazirliyor.
1985 Mihail GorbaovSovyetter Birligi Bagkam oluyor,
1986 Petrol flyatinda kme.
Birlegik Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde ernobil nldeer kazasi.
1988 Iran-Irak Savagi'nda ategkes.
-
1989 Alaska aiklarmda Exxon Valdeztankeri kaza geirlyor
Berlin Duvan'nm,ylktligi.Dogu Avrupa'da komnizmin kg.
1990 Irak Kuveyt'i iggal edlyor.
BM Irak'a ambargo koyuyor. okuluslu g Ortadogu'ya kaydinllyor. (Sava sonu altmci petrol
krizi).

739
 Te ekkr

Bu kapsamda bir kitabm yazihymda birok kimseye borlu kalmak yazann kaderidir. Ben de
bunca sene birok gekilde benden yardimim esirgememig olanlara borluyum ve tegekkr et-
mek. istiyorum.
Ilk olarak ve en nde Simon ve Schuster firmasinda editrm Frenderic Hills'e karit gk-
ran borluyum. O bu alimaya olaylarm derinligine inmedeki olaganst yetenegiyle katkida
bulundu ve igin ta bagmda dikkatleri gerekten nemli konularda yogunlagtirmay1bagard1.Bur-
ton Beals ise dil, nans ve yazar psikolojisi aismdan Tann vergisi yeteneglyle yardimci oldu, ki-
tabm yaziliginin epik trde olmasma o karar verdi. Szck ve yk kullanimma byk zen gs-
terip, kendini sanki buna adadi. Ajamm Helen Brann'a gelince yazann muhta oldugu destegi
ondan hi esirgemedi.
Bu kitap kaleme allmrken beg kipiyillar boyu benim iin zellkle nemli oldu. Bunlardan
- biri sayllamayacakkadar ok epitliyetenekleriyle ve konuya olan hkimiyetiyle bana ok deger-
li yardimlardabulunan Sue Lena Thompson'dur. Ben her yazar gibi bazen kitabm gereklegece-
ginden kugku duydugumda her zaman bana moral vermig, kitabm mutlaka gereklegecegine be-
ni inandirmigtir. Kitabm tarthle ilgili blmlerinde gerek bir tarihiolan Robert Lauber'in yk-
sek standartlarmdan yararland1m. Sue Lena ve Robert Peal her ikisi de bu ige klymetli zamanla-
nm ve enerjilerini kattilar. Bunun iin her ikisine de gkran borluyum. Ingilizargiv ve kaynak-
larina glden labirentlerde bana korkmaz ve ylgtt aragtirmaci GeoffreyLumsden nclk etmigtir.
Ona tegekkrde bir bor bilirim.
zellikleborlu oldugum kigler arasmda degerli meslektaglanm James Rosenfield ile Jo-
seph Stanislaw var. Kitaba kat1hmlan, asla tkenmeyendestekleriyle, entelektel enerjisiyle st-
lerine dgenin ok stnde birok ilave sorumluluk yklendiler Ye bylece kitabin gereklegme-
sini mmkn kildilar. ylesamyorum ki, bu eserin meydana gelmesini onlara borgluyum.
nceliklegkran borlu oldugum diger bir kigi de, nceleri gretmenim sonra da dostum
olan ve ben daha grenciyken benim diplomatik tarihle tamymamisaglayan Nicholas Rizoppo-
ulos'tur. Bu kitabm uluslararasi olaylari, petrol ve enerji sorunlanni, yk teknigiyle yansitacak
bir tarih olacaglm lsrarla syleyen C. Napier Collyns ve ok zarif davranip olaylaraolan derin
nfuzundan ve deneyiminden beni yararlandiran, vakit aylran James Schlesinger de tegekkr
borlu oldugum kipilerdendir.
gu kipilerinok kapsamli grg ve eleptirilerinden de byk yarar
AgagLda ismini belirttigim

sagladim,Kendilerine yrekten tegekkrederim.

John Loudon, George McGhee, Wanda Jablonski,Tadahiko Okashi, Philip Oxley,James
Placke, Lan Skeet, Ronald W. Stent, Ernst Von Metzsch, Sennett Wall, JullianWest ve Mira Wil-
kins. Bu degerli kipilerinhepsine ayn ayn gkranlanmisunanm.
CambridgeEnerii Aragtirma Kurumu'ndaki herkesten ayn ayn destek grdm; hunlardan
bazilari zel katilim yaparak yardimci oldular. Welton Barker ile Mary Alice Sanderson ise ken-

740
 dilerinden beklenenin ok stnde yardimci oldular ve yanlig bir i yapildiginda affetmeyi bildi-
ler. Bana dogrudan bagli olarak aligan Kathleen Fitzgerald, Susan Leland
ve Leta Sinclair'e de
tegekkr ederim. Bupp, Dennis Eklof ve James Newcomb da gnllolarak yardimci oldular.
Paris'teki argivlerde Peter Bogin'den byk yardim grdm.Rakamlarda Michael Williams ok
yardimci oldu. Tegekkr etmek istedigim digerleri de retimKadromuzun yeleri Christine
Marchuk, Patricia Ingalls, Roberta Klix, Mary MoineauRiegel ve ayrica Steven Aldrick, Sam At-
kinson, Alice Barsoomian, Jennifer Battlerssley, Barbara Blodgett,.Laurent Hevey, Matthew
MacDonald, Kathleen Moineau, GeffreyMorgan, Robin Weiress'dir. Paris'te MichelinManon-
court ve JamesLong, Oslo'daOdd Hassel, Londra'da Michael Clegg'dir.Bunlarm digmda Barba-
ra Kates Garnick,Gregory Nowell ve Elizabeth Michelan'dir.
oksaghkli perspektifierindenolaganst yararlandigim Uluslararasi Iktisatve Politika g-
rencisi degerli Raymond Vernon'a, iy ve kamu politikasma derin nfuzu olan Edward Jordan'a
da iten tegekkrborluyum.
Simon ve Schuster'de allpan Daphne Sier'e sagladigi igbirligi iin zellikle tegekkr bor-
lt1yum. Yazilarda gsterdikleribyk zen iin Leslie Ellen, Ted Landry, Gypsyda Silva Sophie
Sorkin de kugkusuz ten tegekkrhak etmig kipilerdir. Dizayndan (tasanm)sorumlu olan fr-
ving Perkins firmasma yaptiklari tasarimiin, Karolina Harris'e de metin art direktrlg iin te-
ekkr ederim. Hi kugkusuz SydneyCohen, Ron Doucelte ve ekibindeki Robert Forget, Karen
Weitzmanve UrsulaObst gkran borlu oldt1klarim arasmdadir.
Harvard niversitesi JohnE Kennedy Devlet Okulu'nda nce Okutman sonra da Aragttr-
ma Grevlisi olmam kugku yok ki hu kitabi yazmamda bana byk kolayhk sagladi. Bunun iin
William Hogan, Henry Lee, Graham Allison ve Irwin Stelzei'e gkranlanmisunmak isterim.
a-
ligmamda birok ktphaneden ve argivlerden yararlandim, ancak bunlardan birinin zellikle
yardimci oldugunu, tekileri geri baraktigmi sylemeliyim; bu Harvard niversitelerinin akillara
durgunluk verecekzenginlikte halka aik Harvard niversitesi ktphaneler zinciri ve bunlarm
iinde zellikle Widener Ktphanesi, Uluslararast Konular Merkez Ktphanesi
- ve Harvard ly
Okulu'ndaki Baker Ktphanesi'dir.
Bana zel olarak yardim saglama nezaketini gsterenJay Carlson, Herbert Goodman ve
Je-
rome Levinson da borlu oldugumldgilerdir.
Bu kitap iin birok kimseyle rportaj ve mlakat yaptim. Kitaptaki "kisimlarda"

kendile-
riyle ilgili yer]eri okudular. Bunlarm hepsine"rportajlar"

blmnde tegekkrettim. Gerek-

ten kitaba byk katkilan oldu. Burada da kendilerine bir kez daha tegekkredlyorum.
Bunlarm digmda, agaglda admi belirttigim degerli kipilere de katkilan, yardimlan ve diya-
loglan iin tegekkrederim.
Frank Alcock, Fausto Alzati, Hans Bar, Joseph Barre, Robert R. Bowie, Benjamin A.
Brown, Victor Burk, Scott Campbell,Guy Caruso, James Chace, Marcolle Colitti, Cherter K.
Cooper, Richard Cooper, Brian Caughlin,Alfred DeCrane Jr., Richard Faribanks, Russell Fre-
eburg vera de Ladoucette, Charles DBona, Robert Dunlop, Margaret Goralsky,Davit Gray, Tha-
ne Gustaffson, Laura Hein, Peter Holmes, mteveffa J. Wallace Hopkins, Akira Iriye, Kazuhiko
ltano, JohnJennings, David Jones, YoshioKarita, Milton Katz, William Kieschnick, Leonard Ku-
jawa, Kenjiro Kumaga, mteveffa Ulf Lantzke, Kennedy Lay, GuincyLumsden, Robert L Maby,
Phebe Marr, William E Martin, Thomas McNaugher, Robert McClements, John Mitchell, N.
Nakahara, E.V.Newland, John Newton, John Norton, Michael O'Donnell, H. Okuda, Rene Or-
tiz, Alirio Parra, David Painter, Wolf Petzell, GeorgePiercy, Maria Rodriguez, William Guandt,
Beatrice Rangel, Gilbert Ruman, Peter Schwartz, Gary Sick, Robert Stobaugh, Nadir Sultan,
Katsuhiko Suetsugu,Elizabeth P. Thompson, L. Paul Tempest, Robert W Tucker, Enzo Viscusi,
Hillman Walker, Barbara Weisel,Mason Willrich ve M. Yamao,
Bu arada, egim Angela Stent'e bu kitabm yazilmasmda birok gekilde yaptigt katkilar iin,

741
onca yll ve onca mevsim benden esirgemedigi anlayly, muhakeme, tegvikve zen iin yrekten
tegekkr ediyorum. ocuklanm Alexander ve Rebecca'ya da yaglanndan umulmayan bir olgun-
lukla sabir gsterdikleri iin, kendi aplarmda babalarma fazlaslylayardimci olduklan iin sev-
glyle tegekkrederim.
Bu kitabm aragtirma agamasi ve yazilmasi yedi senemi aldi. Korkanm ki tegekkrettiglm
kigiler arasinda unuttuldanm olmugtur. Bu kipilerden af diler, takdir ve gkranlanmi iletirim. Bu-
rada belirtilmig isimleri ikinci kez gzdengeirdiktensonra ne kadar ok degerli kipinin benden
yardimim esirgemedigini, onlara ne kadar gkran borlu oldugumu bir kez daha anladim. Kugku
yok ki, bu eser olanlarm katkilan, ibirligi ve heyecam olmadan asla gereklegemezdi.unu da
belirtmeliyim ki, bu servendeherhangi bir yanhgtan ve tabii ki yorumlar ve yargilamalann t-
mnden sadece ben sorumluyum.

742
 -
..

'WIbay" Edwin Drake (silindir

papkah; Pennsylvania'daki Titusvilleyaktnlarmda, 1859ydinda adan ilk petrol
kuyusunun nnde.

MMaini OGGGM'diMGREGE3. ilNG Y.G|.491-1'ah.TGKG:lORNEFAdifd3:KRdT .e-R:EMEi .f::,3.

k..f.M. U Ve=
 Bak petrol sahalart.
1905 Devrimi strasmda atege verilen

Reynolds
kirikliklarmdan sonra, "SertKayaMe esi" lakaph mhendis George
Be; yt! sren sykmt;ve hayai gelipiminin de baglangictoldu.
baldu Ve ouolay Ortadogu petrol
(solda)/908 ylhnda Iran'dapetrol

v-r-,-r--=w.,-r->s---z==: ,.-r ..-rmtri--i-.=.-rar.s,s.-.I,.ams-rr---w--ray,..._.-.__-... ....- .---

 I 927 ydmda Kansas, Wichita'da, Phillps Sirketinn ilk benzin istasyonunun ady .

Mutlu gnlergerigeldi. Berzinde karne dnemi bitti. Deponuzu doldurabilirsirk.

ens:P.5 .B:W:59:Q:5 :'a -:9. ini.E.: 0:R.:2.ii'ii6:: : .EEE:I

 pHRR
Petrolcf
George Bush,
I 980'da
ABDBakan
yardirncist olarak
Saudi Arabistan
KratFah i

I 9 90'da
Bapkanolarak
Irak'in Kuveyt'i
iggati ve
Ortadogu
petrolnda
paylapumin
Saddam
Hseyin'e
sava att

fran Salu'mn
df rdimest)4e
I 979'da
Subat
srgnden
dnen
Ayetullah
Humeyni'nn
Tahran'da
opkny[a
karydam
Italya'am
byk
igadamlarmdan
Enrico Mattei
(solda),
1957 ydmda
ran Salu
Riza Pehlevi
.
(sagda)ile
anlagma
yapmca baglica
ultislararasi
petrol
irketlerni
lkelendirdi.

Suudi
Arabistan Kraft
Faysal ve
Petrol Bakam
Zeki Yarnani
Amerikab
petrolcler ile
yap dan
go rag mele rde.
.I

7 r

F
-