Vasilij Vladimiroviç Bartold, Orta Asya (Tarih Ve Uygarlık)

V.V.
BARTOLD
ORTA ASYA
Tarih ve Uygarlk
eviren
D. Ahsen BATUR
Selenge Yaynlar
stanbul 2010
Selenge Yaynlar No: 57
Tarih Serisi: 45
Dizgi-Sayfa Dzeni
Selahattin Uslucan
Tashih ve Redaksiyon
Muhammet Klaslan
Kapak
Nans Ajans
Bask-Cilt
Bayrak Matbaas
Davutpaa Cad. No:14 Kat:2
Topkap / STANBUL
ISBN 978-975-8839-78-0
Selenge Yaynlar
Ticarethane Sok. No: 41/24 Caalolu/STANBUL
Tel: 0212 514 45 73 Faks: 0212 511 09 35
www.selenge.com.tr
e-posta: selenge@selenge.com.tr
NDEKLER
Bartold ve Zaman...............................................................................................7
I. BLM
Gemiin zleri
Gemite Trkistan ...........................................................................................19
Trkistan ve Trkler.........................................................................................28
Mool stilasndan nce Trkistanda Hristiyanlk ........................................46
II. BLM
Yedisu Tarihinden Yansmalar
I-Usunlar ...........................................................................................................87
II-Karluklar........................................................................................................93
III-Trkler .........................................................................................................99
IV-Karahanllar ............................................................................................... 103
V-Kara-Kitaylar............................................................................................... 110
VI-Moulistan ................................................................................................ 119
VII-Kalmklar ................................................................................................. 136
III. BLM
Orta Asya Tarihinden Yansmalar
Timuriler, eybaniler ve Orta Asya ............................................................... 145
Tacikler........................................................................................................... 164
Krgzlar .......................................................................................................... 184
I-En Eski Bilgiler .................................................................................... 184
II-VI-IX. Yzyllar Aarasnda Krgzlar .................................................. 189
III-IX-X. Yzllar ve Byk Krgz Hanl ............................................ 199
IV-X. Yzyldan Sonra Yenisey Krgzlar.............................................. 212
V-XVI. ve XVII. Yzylda Tanr Dalar Krgzlar ................................ 222
VI-XVII. Yzylda Yenisey Krgzlar ..................................................... 232
Trkmenler .................................................................................................... 259
I-slam ncesi Dnem .......................................................................... 259
II-Seluklu imparatorluundan nce Ouzlar (Trkmenler) ............ 270
III-XI. Yzyl Sonundan Mool stilasna Kadar ................................... 286
IV-XIII-XVI. Yzyllar ............................................................................ 296
V-XVII-XIX. Yzyllar ............................................................................ 317
Zeynl Ahbar ................................................................................................ 338
Sartlar ............................................................................................................ 362
IV. BLM
Uygarlk Tarihinden Yansmalar
Amu-derya ..................................................................................................... 373
Sr-derya ......................................................................................................... 400
Horasan .......................................................................................................... 424
Kaynaka ........................................................................................................ 443

Dizin ............................................................................................................... 469
BARTOLD ve ZAMANI 7
BARTOLD ve ZAMANI
Peterburgda burjuva bir ailede dnyaya geldim diye balyor Vasily Vila-
dimirovi Bartold (Rusa imla ile Bartold) hayat hikayesine. Babasndan ocuk-
larna intikal eden varlk, Bartoldun tahsil hayatn ve daha sonraki aratrma-
larn, bu aratrmalar iin yapt gezilerini finanse etmeye fazlasyla yetmitir.
1869da dnyaya gelen Bartoldun annesinin dedesi de Hamburgda yaayan
Luther mezhebinden bir papaz olmasna ramen Rusyaya yerlemiti. Gen
Bartold, henz ocuk yatayken Almancay ve Bat Avrupann baz baka ilim
dillerini renmiti. Babam ok iyi bir eitim grmemesine ramen, - diye de-
vam ediyor Bartold, - yine de bende bir ilim ak uyandrmt; daha ocukluk
dnemimde bende tarihe kar zayf bir kabiliyet olduunu hissetmi, beni ha-
raretle tevik etmi, ticaretin maddi kazan salayacan, ama bilimin verdii
zevki asla vermeyeceini telkin etmiti.
Bartold, liseyi bitirdikten sonra tarihi olmaya oktan karar vermiti; fakat
tarih ve filoloji fakltesine mi, yoksa dou dilleri blmne mi gidecei konu-
sunda mtereddit kalmt. Tarih ve Filoloji Fakltesi o zamanlar ar bir d-
nem geiriyordu; eski dillere kar ar bir ilgi vard ve ancak uzman kiilerin
alan haline gelmiti. stelik aabeyim (ki imdi mteveffadr) benim iin canl
bir rnekti. Kendisi bu okulu bitirmekle hi de tatmin olmu deildi. Bu yzden
dou dilleri fakltesine girmeye karar verdim, ama ne fakltenin programlar
ne de ders veren hocalar hakknda bir bilgim vard. O dnemde dou tarihinin
tek temsilcisi neredeyse Prof. Veselovsky idi. Bir de Orta Asya tarihi konusunda
uzman Prof. Grigoryev vard. Rusyaya tarihi ve corafi ynden daha yakn olan
lkeler, Bat Avrupa lkelerinin tarihinden daha fazla ilgimi ekiyordu.
Daha talebe iken hocam Veselovskynin tavsiyesiyle Orta Asyada Hris-
tiyanlk adl makaleyi kaleme aldm ve bu bana bir gm madalya kazan-
drd. Bartold, daha sonra Rosenin tavsiyesiyle Almanyaya gidip bir yl orada
kalr. 1906da Melioranskynin lmnden sonra niversiteyi bitirdiinde, yaa
8 ORTA ASYA
kendisinden daha byk olan Radloffla tanr ve aralarnda kurulan nsiyet

Bartoldun bilim hayatna olduka olumlu katklarda bulunur. Ama onun Bi-
limler Akademisi nezdinde kurulan Antropoloji ve Etnografya Mzesinde g-
rev alma teklifini reddeder. Bunun zerine Radloffun tavsiyesiyle Orta Asyaya
gnderilen arkeoloji ekibinde yer alr, fakat saha almalar onun pek houna
gitmez, daha dorusu kendisinin bu sahada kabiliyetsiz olduunu dnr.
Masa banda ve yazl kaynaklar zerinde almaktan holandm hissettim
diyen Bartold, yine de 1902de aratrmalarnn gerei olarak ve blgedeki el-
yazmas kaynaklarla tanmak amacyla Orta Asyaya gider. Zaten artk Arapa,
Farsa ve Trkeyi deiik leheleriyle birlikte gayet iyi biliyordu.
Petrograd niversitesinde dou tarihi krssne intisap eden Bartoldun
(1892) magister ve doktor unvanlarn kazanmak zere yapt almalar, 1900
ylnda neredilecek olan Mool stilas Dneminde Trkistan adl byk ese-
rinin temellerini tekil edecekti.
Bartold, 1901de profesr, 1906da da ord. profesr oldu. 1909da Dou
Dilleri Fakltesi sekreteri, 1910da ve 1913de limler Akademisine muhabir ve
tam za seildi. Arkasndan yedi yl boyunca, 1905-1912 yllar arasnda Rus Ar-
keoloji Derneinin Dou blmnn sekreterliini yapt. arkiyat Derneinin
Mir slama (slam Dnyas) adl dergisini yaynlad. 1902de Orta Asya seya-
hatinden baka, 1904 ve 1916da da seyahatler gerekletirdi. Bu gezilerin so-
nuncusunda zbek tarihilerle birlikte at zerinde seyahat ederken, attan d-
p yaraland ve bir sre hastanede yatt.
Yaptm bilimsel almalar Trkistanda da bilimsel evrelerce ilgiyle ve
scak bir ekilde karlanmt diye szlerine devam eden Bartoldun katkla-
ryla Orta Asyada baz ilmi messeseler kurulmutu. Takentteki Orta Asya
niversitesi; 1918de teekkl eden Radloff arkiyat Dernei; 1928-30 ara-
snda faaliyet gsteren Trkoloji Merkezi; Maddi Kltr Tarihi Enstits; Ya-
ayan Dou Dilleri Enstits.
1920, 1927 ve 1928de yine Trkistana seyahatlar gerekletiren Bartold,
bu arada 1925-27 yllar arasnda Takentte baz konferanslar verdi. 1925deki
seyahati srasnda, daha sonra zbek dostlarmn sayesinde grmeye muvaffak
olduum 380 elyazmas eserin onun sayesinde Ruslar tarafndan yok edilmekten
kurtulduunu merhum zbek tarihi Bribay Ahmedov Tarihten Sabaklar adl
eserinde belirtmektedir. Onun doktora almasnn 25. yln kutlamak iin baz
makaleleri qd ul-cumn (nci Dizisi) ad altnda Takentde neredildi. 1924de
BARTOLD ve ZAMANI 9
Bakde de konferanslar veren Bartold, 1926da yine bu ehirde toplanacak

Milli Trkoloji Kongresini hazrlad. Bu arada 1917 ve 1922de Finlandiyada,
1922-23de ve 1929da Oxford, Londra, Belika, Hollanda, Almanyada da kon-
feranslar verdi. 1923de Brkselde dzenlenen Tarihiler Kongresine Rus Bi-
limler Akademisini temsilen katld.
1926da stanbul niversitesinin daveti zerine Trkiyeye gelen Bartold,
Trk boylarnn tarihi zerine de konferanslar vermiti. Daha sonra bu eseri
hem Rusa, hem de Trke olarak yaynlanm ve Trkesi deiik zamanlarda
birka kez baslmtr. Eser daha sonra 1935de Almancaya, 1945de Fransz-
caya tercme edilip yaynland.
Yazar, 1930 ylnda Leningradda vefat etti ve oraya defnedildi. Zaten yine
Bribay Ahmedovun kaydna gre genliinden beri bbrek hastas idi.
Bartold ile 1914den beri mnasebette bulunan byk Trk tarihilerin-
den biri de, merhum Zeki Veli Togand. Zeki Velidinin Arkeoloji Derneinin
Zapiski adl dergisinde kan makaleleri Bartoldun dikkatini ekmiti. By-
lece Bartold, gen Bakurt bilim adamn Petrograda davet etti. Zeki Velidi, Rus
Arkeoloji ve Corafya derneklerinin ve Rodlov Derneinin toplantlarna itirak
etmeye ve Bartold ile almaya balamt. Artk Bartoldun Trkistanla ilgili ba-
slmakta olan eserlerinin redaktrln Zeki Velidi yapyordu. Buna karlk
Bartold da Zeki Velidinin hazrlad eserler iin Rus arivlerinden istifade izni
almasna yardmc oluyordu. Hatta Zeki Velidi daha sonra hatralarnda eer
o dnemde Bartoldun himmeti olmasayd, Rus arivlerinden faydalanma im-
kan bulamayacan belirtmektedir.
Bartold, tarih dnyasnn kapsn aralayp girdiinde zaten nnde ken-
dinden ncekilerin, zellikle de V. V. Grigoryev, D. A. Hvolson, P. . Lerh, N.
. Berezin, V. G. Tiesenhausen, N. . Veselovsky, V.V. Radlov [veya Radloff] ve
V. R. Rosen gibi arkiyatlarn almalaryla ana erevesi belirlenmi bir ab-
lon hazrd. ark dillerine ait elyazmas eserler, Trke almalar, isimleri say-
lan bu arkiyatlar tarafndan neredeyse elden geirilmi, bazlar Rusaya ev-
rilmi, nmizmatik tetkikler aa yukar tamamlanmt. Bunun yan sra Bat
lkelerinde de arkiyatla ilgili pek ok alma yaynlanmt. te Bartoldu ar-
kiyatla iten temel sebeplerden biri de nnde ou bir ekilde incelenmi
hazr malzemelerden oluan zengin bir tarih mutfann varlyd. Ama ek-
sik olan bir ey vard ve bu, Bartoldun dikkatini ekmiti. nk kendisin-
den ncekiler Orta Asya ve slam tarihini eski usullerle ve Roma tarihini ince-
10 ORTA ASYA
lermi gibi incelemilerdi. Nitekim Bartold, Rosene yazd mektupta Avrupa

tarihini incelerken yapld gibi, tarihi geliim kurallarn gz nnde tutarak
Orta Asya tarihini hi olmazsa ksmen kyaslama metodunun yardmyla gz-
den geirme denemesini kimsenin yaptn zannetmiyorum. Orta Asya tari-
hini tpk Roma tarihi inceler gibi eski bilimsel usulle incelemek artk anlam-
sz bir ey.. diyecekti.
Bu mektuptan on iki yl sonra Orta Asya tarihi hakknda ortaya koy-
duu Mool stilas Dneminde Trkistan (1900) adl eseriyle Bartold, Orta
Asyann erken ortaa tarihinin nasl incelenmesi gerektiinin bilimsel teme-
lini atm olacakt. Bundan sonraki almalar ayn minval ve metod zerinden
yrd. Timur ve Timuriler a, Orta Asyann tarihi-corafyas, ekonomisi ve
kltrleri ve keza orada yaayan baz halklarn zel tarihleriyle ilgili aratrma-
lar birbirini takip etti. Petruevskynin dedii gibi Dnya tarih biliminde, bir-
ka neslin yapmas gereken aratrmalar isteyen ayn lkenin tarihinin tetkiki
konusunda ve bir noktada onun tarihini kurarak bu kadar ok alma yapan
baka bir bilim adam bulmak zordu.
Bartold, kendi ifadesiyle, hayatnn sonuna kadar Orta Asya tarihinin s-
tad olarak kald. Ama onun almalarnn yalnzca Orta Asya ile snrl kald-
n dnmek yanl olur. Yakn ve Orta Dou ve Merkezi Asya da onun ya-
kn ilgi alan iindeydi. Emev ve Abbas halifelikleri tarihi, slam tarihi, rann
sosyal ve kltrel tarihi, tarihi corafyas, Kafkasya ve Mver tarihi, Trk ve
Mool halklarnn tarih ve etnografyalar, slam epigrafikas ve nmizmatii..
gibi konular Bartoldun eserlerinde ve makalelerinde bulabileceimiz konula-
rn ana balklardr.
Talebelerinden Yakubovsky hayatnn son dnemlerinde onun Marksist
olduunu ve burjuvazi zihniyetini bir yana brakp tarihe snfsal bak asn-
dan baktn, bu yzden ilk yazd makalelerle daha sonraki makaleleri ara-
snda farklar bulunduunu belirtirse de, Bartold gibi birinin Marksizme btn
benliiyle inanm olduunu dnmek zor. Eer daha fazla yaam olsayd,
aristokrat bir aileden geldii iin, bir ekilde olmadk bir eyle sulanp kalan
mrn zindanlarda veya srgn kamplarnda geirecei muhakkakt. nk
Markoff Vtoroy gibi kiiler Krgzlar ve Kazaklar ingizin ve Timurun torun-
lardr; Amerikallar Kzlderililere nasl muamele etmise de, biz de onlara ayn
ekilde muamele edip ortadan kaldrmalyz eklindeki szlerle hkumeti Orta
Asyadaki Trkleri imha etmeye tevik ederken, Bartold bunun yanl olaca-
BARTOLD ve ZAMANI 11
n, onlar imha yerine asimile etmenin daha iyi bir yol olduunu aleni ola-
rak savunmaktayd.
Mir Aliir Nev, hasislii ikiye ayrr. Ona gre bir maddi hasislik vardr,
bir de manevi yani hilm hasislii. Fakat ikincisi Nevye gre daha tehlikeli-
dir. Nitekim kendisi de bu yzden devletin nne serdii imkanlar, kabiliyetli
genlere yol aarak, onlarn ellerinden tutarak ve yetimelerine, kendilerini ge-
litirmelerine uygun erait yaratmak iin kullanmt. Hatta yakn evresinde-
kilere sk sk Gidin ky ky, oba oba, da bayr dolap kabiliyetli genleri
bulup getirin! derdi. Bartold da zamannn en gzde stad olduu halde, hi
kimseye hasetlik etmemi, kimseyi kskanmam, aksine kendisinde bir cevher
grd kiilere kol kanat germi, elinden gelen tm yardm vermitir. Mer-
hum Ord. Prof. Z.V. Togan da belli bir dnem ondan himmet grenler ara-
sndadr. nk Bartold, Togann baz makalelerini okuduktan sonra, ondaki
cevheri kefetmiti.
Ama bununla birlikte kim olursa olsun, mspet ve menfi ynde tenkitten
de kanmyordu. O dneme kadar kimsenin eserlerini tenkit etmeyi dahi d-
nmedii pek ok batl tarihiyi, Rus arkiyatlar tenkit ederken, onlarla po-
lemie girerken hi de merhametli deildi. Nitekim dokuz cilt halinde yaynla-
nan dev klliyatnn her bir cildinin sonunda bu tenkitlerle ilgili makaleler yer
almaktadr. 42 yllk bilim hayatnda 400den fazla monografi, makale, tenkit
ve tezkire yaynlam; slam Ansiklopedisine 246 makale vermiti.
Pek ok mirasyedi gen, ata-anasndan kalan mallarla dnyadan km alma
yolunu seerken, onun bu maddi imkan ilim yolunda, seyahatlerde, kazlarda
vs. kullanmas her trl takdirin zerindedir. Onun bu bitmek tkenmek bil-
meyen enerjisini ilim yolunda harcamas, zaman iinde hakl bir takdiri celp
edecekti ve etti de. Henz 1930da tm eserlerinin klliyat olarak baslmas ka-
rarlatrlm, fakat ktlk yllar ve onu mteakiben kan II. Dnya Sava dola-
ysyla bu proje geici olarak rafa kaldrlmt. Nihayet Bilimler Akademisinin
tavsiyesiyle tm almalar 1960 ylndan itibaren ard ardna yaynlanmaya
balad. Orta Asya lkelerindeki ilim adamlar da Bartolda hak ettii mevkiyi
vermekte bir saknca grmediler ve Takentde qdul cuman (nci Dizisi) ad
altnda baz makalelerini yaynladlar.
Bartoldun eserleri klliyat olarak baslrken, bazlar Almancadan Rusaya
evrilmi, Rusa olanlar da iinin ehli kiilerce elyazmas msveddelerle tek tek
karlatrlarak gzden geirilmitir.
12 ORTA ASYA
Bartoldun eserlerinin evirmenliini ve redaktrln yapan kiiler de,

sradan kiiler deil, zamann en gzde arkiyatlaryd. Yu. E. Bregel, Z. V.
Anabadze, D. Y. Bertels, A. N. Berntam, A. P. Kovalevsky, V.F. Minorsky, V.
A. Romodin, V. Ya. Stavisky, S. G. Klyashtorny, . N. Vinnikov, M. Y. Mason,
A. N. Kononov bunlar arasnda saylabilir. simleri verilen bu akademisyenler,
yer yer Bartolda pek ok tenkitte de bulunmular; kimi hatalarn dzeltmi-
ler; bazen de Bartold zamannda henz yaplmam baz almalar ve arkeo-
lojik kaz sonularn bu eserlerin dipnotlarna yanstarak, onun eksiklerini ta-
mamlamlardr.
Peki Bartold, zamannn en gzde stad olmasna ramen, hi mi hata
yapmamtr? Her akademisyen gibi elbette onun da pek ok hatalar, hatta
okuma yanllar, yanl kanaatleri olmu; nasl o bakalarn acmaszca tenkit
etmise, bakalar da akademik konularda ona kar pek de efkatli davranma-
mlardr ki, Ord. Prof. Fuat Kprl bunlardan biridir. Bartolda tenkitte bu-
lunanlar yalnzca ada olanlar veya kendisini bir kuak geriden takip eden-
ler deil, iki kuak sonrakiler de tenkitte bulunmulardr.
Bartoldun en ok polemie girdii kiilerden biri G. Y. Grumm-Grjimaylo,
dierleri ise S. P. Tolstov, Aristov vs.. dir. Tolstovla olan polemiinin sebebi,
Bartoldun Ouzlarn bir ikiden fazla ehri olmad grne Tolstovun Go-
roda Oguzov (Ouzlarn ehirleri) adl almasyla cevap vermi olmasyd ve
bu polemiin galibi Tolstovdu. ada olmamakla birlikte Bartolda biraz k-
mser gzle bakanlardan biri de L. N. Gumilevdir. Bartoldun Trk tarihi ko-
nusundaki almalar tarihi meselelerde nemli bir rol oynam olmakla bir-
likte, - diyor Gumilev Eski Trkler adl eserinde, - sz konusu meselelerde bir
inceleme perspektifi kazandracak lde herhangi bir aklk getirememitir.
VI-VIII. Yzyllar arasndaki gebe Trkler Perslerden bariz bir ekilde ayrl-
dklar halde, bunlarn tarihine Bortold allm bir gzle bakmtr.
Grumm-Grjimaylonun en nemli eseri Zapadnaya Mongoliya i Uran-
hayskiy kray (Bat Moolistan ve Uranha Blgesi) adl almasdr. Merhum
Z. V. Togan dahi bu kitabn dikkatle ve ibretle okunmas gerektiini belirtir ki,
Bartoldun en fazla yklendii, onomastika konusunda tenkit salvolarna tuttuu
almalardan biridir. Grumm-Grjimaylo, bu eseri iin yllarn vermi, masraf-
lar devlet tarafndan karlanmak zere Orta Asyaya ve Moolistana da birka
gezi tertiplemiti. 1898de ilk i olarak kk bir inceleme almas olan Orta
Asya inde Pei-shann Yakn Tarihini yaynlad. Ama hemen Bartolddan ar
bir eletiri ald. Bartold, yazarn eserini gerek bir tarihi ve filolojik alma
olmamakla sulayarak yle dedi: Aa yukar btn seyyahlardan benzeri
corafi ve etnografik sonular ve hatta ayn ekilde arkeolojik bilgiler bekleriz..
ama biz, yazarmzn Asya tarihi literatrnn incelenmesinde ok fazla min-
netle karlayamayacamz problemler ortaya karmasn saygyla karlayama-
yz. Bu tenkide kar Grumm-Grjimaylonun yazd cevabi makale Bartoldu
yumuatmt, fakat yine de Bartold bir tarihi olarak Grjimaylonun zd
onomastik problemlerle ilgili filolojik almalarn ac bir dille tenkitten kan-
mad. Bartoldun Grumm-Grjimyloya yapt tenkitler ve cevabi makalesi klli-
yatn 9. cildinde mevcuttur. Sonuta Bartold, Grumm-Grjimayloya yazd ahsi
mektupta nceki fikirlerini deitirdiini belirtmise de, onun yapt tenkitler,
arkasndan Yakubovskynin de Bartoldun yannda yer almas, Grjimoylonun
eserlerine duyulan ilgiyi azaltt.
Bartoldun eserini evirenlerden birisi de V. F. Minorskydir. Minorsky,
Bartoldun elyazmas eserlerdeki baz okuyularn tenkit etmekte, farkl g-
rler ileri srmektedir. Keza ayn yazar, bugn Orta Asyada harabeleri dahi
kalmam eski yerleim birimlerinin yerlerinin tespiti konusunda da Bartoldla
ayn grte deildir ve elinizdeki kitaba aldmz Amu-derya ve Sr-derya
adl makalelerdeki dipnotlarda bunlarn baz rneklerini greceksiniz. Ancak
Beyhakinin eserindeki bir cmlesini1 Suri, 10 000 Seluklu ve Ynallnn Merv
ve Nesa zerinden geldiklerini, ancak yerli Trkmen ve Harezmli Selukilerin
onlara yerlemeleri iin yer vermediklerini syledi eklinde evirip, svari ke-
limesini zel isim Suri eklinde okuyarak karmza hayali bir ahs karan
Minorskynin eserlerine ve evirilerine ne kadar gvenilir, o da ayr bir konu.
Halbuki bu cmlenin doru evirisi Seluklular ve Ynalllar on bin svari ile
Merv zerinden Nesya geldiler eklindedir.
Bartoldun sadece Rus arkiyatlarnn eserlerine deil, Batl tarihilerin
eserlerine de acmasz tenkitlerde bulunduunu belirtmitik. rnek olarak onun
Miss Ella Sykes ve Brigadier-General Sir Percy Sykesn Through deserts and oasis
of Central Asia adl eserine yapt tenkit zerinde birka satrla durmaya ala-
lm. Eserin byk ksm Miss Ella Sykesa ait ve Kuzey Denizi, skandinavya,
Finlandiya ve Rusya zerinden Kagara kadar giden seyyahlarn anlattklar hi-
kayeler tenkide tbi tutulmadan alnm.. Eserde slamiyet hakknda genelde
1
( MTT, I, 246)
14 ORTA ASYA
yanl dnceler serdedildii gibi, Sarkul danda Hsrev Pervizle ilgili bir ef-
saneden (halbuki efsane Hsrev Pervizle deil, Afrasyabla ilgilidir), Ferhad ve
irin hikayesinden sz edilmektedir. Eserin ikinci ksm Sir Percy Sykes tara-
fndan yazlm ve daha ziyade Kagaryann tarih ve corafyasyla ilgili bilgiler
iermektedir, ama bunlarn tamam bugnk bilimle kesinlikle rtmemek-
tedir. rnein Chavannes ve Steinin almalar bilinmesine ramen Bebalk
imdiki Uruminin yerine yerletirilmekte; Yakub-bekin Ak-Meitin savunma-
snda rol ald (!) ileri srlmekte; Yedisu Nesturilerine ait en eski kitabe 858
ylna ait gsterilmekte (ncekilerin hatalar tekrarlanarak); Kagar halknn X.
Yzylda zorla Mslman yapld, dorudan Buhara Hanlna ve onun ze-
rinden Osmanl sultanna balandklar ileri srlerek, snnet olmann slamn
be artndan biri olduundan sz edilmekte (halbuki snnet olmak yalnzca
snnettir ve slamn artlarndan deildir) ve hepsinden en fazla dikkat ekeni
ise Kagarl bir tacirin pazara satmak iin getirdii atn bir trl satamamas
zerine nazar demesin diye atn uyluuna izdii arp iaretinin yazar tara-
fndan Hristiyanln izi olarak grlmesidir.. Grld gibi Bartoldun ten-
kitleri pek de haksz ve gaddarca deildir ki, Orta Asya tarihini ok bilen bir
akademisyenin yaplan hatalara tahamml etmesi zaten beklenemezdi. zellikle
onun Leon Cahunun Introduction lhistoire de lAsie adl eserine yapt tenkit-
leri okuduunuz zaman, bizde bazlarnn eserlerinde rahatlkla kaynak olarak
kullandklar Cahunun ne kadar clz bir kii olduunu greceksiniz. rnein
Cahunun Timurun lkabndaki Kregen (damat demektir) kelimesini Kre-
ken diye bir kabileye (ki Orta Asyada bu ad tayan bir kabile hibir zaman
olmamtr), onu da Kurkanlara balamas gerekten tarihilik adna sahnele-
nen bir komediden baka bir ey deildir.
***
Bartoldun dokuz byk ciltlik klliyatnn tamamn evirip yaynlamak

bizim ve yaynevimizin ekonomik gcn aar. Bunu TTKnun veya bir vakfn
yapmas gerekir ve bildiimiz kadaryla da TTK bu ii zerine almtr.
Bizim burada yaptmz, bugne kadar pek yaynlanmam bir ikisi ha-
ri makalelerinden zellikle Orta Asya tarih ve uygarlyla ilgili olanlar evi-
rip yaynlamaktan ibarettir. slam Ansiklopedisindeki makalelerine ve Mool-
larla ilgili olanlara yer vermedik. nk birinciler zaten slam Ansiklopedisinde
var; ikincilerle ilgili bilgiler ise onun Mool stilasndan nce Trkistan adl
eserinde mevcut. Ama yaynladmz bu makalelerin, bu haliyle dahi ie ya-
rayacandan eminiz. Zaten Bartoldun Mool stilasndan nce Trkistan,
Ulubey ve Zaman, Orta Asya Trk Tarihi zerine Dersler, arkiyatlk
adl deerli almalar yaynlanmtr. Makalelerinin en nemlilerinden yapt-
mz bu derleme ise sz edilen eserlerde zerinde fazla durulmayan konu-
larda bir tr tamamlayc grevi grecektir.
D. Ahsen Batur
BRNC BLM
GEMN ZLER
GEMTE TRKSTAN 19
GEMTE TRKSTAN*
Trkistan, Rusyann dier ksmlarndan daha gneyde bulunmaktadr

ve hepsinden daha nce kltrel temas dairesi iinde yer almtr. Karadenizin
kuzey sahilindeki Yunan ehirleri hakknda Trkistandakilere kyasla daha er-
ken bilgilere sahibiz. Fakat bu ehirler yabanclarn kurduklar kolonilerdi ve
bu yzden mahalli kltrel hayatn etkisi altna girmemilerdi. Kafkas-tesinde
[Mverda] baz snr blgeleri Asur kltrnn etkisine maruz kalabilmitir
ki, Pers hkmdarlar da buradaki tebaa halklar arasnda yalnzca o zamanlar
imdiki Rusyann u snrnda deil, ran ve Trkiye snrlar iinde yer alan
Ermenileri zikretmektedirler. Albanlar ve berler hakkndaki ilk bilgiler ise yal-
nzca Pompeiusun (M.. I. Yzyl) seferleri srasnda ortaya kmt.
Trkistann eski sekenesi, gerek yerleik (Partlar ve Murgab boyunca uza-
nan topraklar da kapsayan Bactriann iinde yer ald Kafkas-tesi blgesin-
deki Bactriallar, Amu-deryann aa akmlarnda Harezmliler ve Zeravan boy-
larnda Sodiyanlar) ve gerekse gebe olarak (Sakalar), tarihte ilk monarizmin
bnileri Persler gibi ran kabilelerine mensuptular. ranllarn vatannn neresi
olduu konusu hl tartmaldr. Mevcut verilerin byk ksm, daha sonraki
Trk ftuht gibi, ranllarn ftuhtnn da doudan batya doru gelitiini,
gerek Dou Avrupadaki (Karadeniz skitleri) ve gerekse Persiadaki ranllarn
Orta Asyadan geldiklerini belirtmektedir. Persia ahalisinin ranllardan nceki
bakiyeleri erken bir tarihte kuzeydouya kaymt ve zellikle de gneybatda
berhayat olabilmilerdi. Grnd kadaryla bu halklarn Yafetik denilen yani
gnmzde Grclerin ve baz Kafkas-tesi halklarn bakiye temsilcileri olarak
gzkt n Asyann gayr- Sami halklaryla akraba olduklar dnlebilir.
Yafetik dilin Hindukuun gneyindeki blgelerden birinde, Kancutta1 yaad-
*
Klliyat, II, I/109-118
1 <Hunza ve Nagarda kullanlan Buruaki dili yalnzca baz sentaks yaplar bakmn-
dan Kafkas dilleriyle kyaslanabilir. V. M.>
20 ORTA ASYA
nn bir sre nce tespiti de bir muamma olarak durmaktadr; bu Yafetiklerin

sz edilen blgenin yerlileri mi yoksa batdan muhaceret eden insanlar ola-
rak grlp grlmeyecei de akla kavuturulmu deil.
ranllar, Bat Persiada devlet tekilat ve alfabeleri olan halklarn etki-
sine maruz kaldklar gibi, kendileri de bu konularda ve baka hususlarda do-
ulu akrabalarn etkilediler. ranllarn n Asyaya ilerlemeleriyle Germanlarn
Germanyadan gelen Franklar vastasyla batda, Galyada temelini atp daha
sonra Germanyaya devlet birlii ideasn tayacaklar Romaya ynelileri ara-
snda bir benzerlik kurulabilir.
Orta Asyal ranllar arasnda bariz ekilde dikkat eken ilk kendine zg
kltrel hayat Harezmlilerde balamtr. Daha sonralar bilhare ranllarn
resmi dini haline gelen Zerdtizm veya Mazdeizmin Harezm kkenli olduu
ynnde deliller bulunmutur. Herodotun szlerinden de (III, 117) ran mo-
narizmi olumadan nce Harezmin Orta Asyada ilk siyas birlie sahip olduu
anlalmaktadr. Bu olgu, tarih olaylarn genel seyri iinde kltrn ilk nce b-
yk nehirlerin aa akmlarnda (kltrn Frat ve Nil boyunca yukar doru
ilerlemesiyle kyaslayn) gelitii vakasyla uygunluk gstermektedir.
Daha sonralar Harezm, kltr ncln ranl Akemenid hkmdar-
larnn naiplerinin yaadklar ve Hint kltr etkisinin yayld Bactriaya kap-
trmtr.
Yunanllarn Makedonyal skendere kadar Orta Asya hakknda verdik-
leri bilgiler olduka blk prk. Dariusun Farsa kitabelerinde ise yalnzca
Persler tarafndan fethedilen blgelerden bahsedilmekte, fakat buralarn fet-
hiyle ve vuk bulan olaylarla ilgili olarak (Partya ve Bactria hari) herhangi bir
detay verilmemektedir. Dariusun mezar zerindeki barelyeflerde de impara-
torluun bnyesine katlan halklarn - Orta Asyallar dahil, - temsilcileri kendi
giysileriyle tasvir edilmektedir ki, bylece kendine zg ve deerli bir etnoloji
mzesine sahip olabiliyoruz.2
Xerxesin Grekyaya dzenledii sefere Harezmliler ve Hintliler de katld-
lar. skender zamannda Harezm ve Hindistanda rana baml olmayan h-
kmdarlar da vard ki, buradan imparatorluun doudaki snrlarnn biraz da-
rald anlalmaktadr.
2 Weissbachn szleri (Die Keilinschriften). Barelyefler iin bkz. Sarre-Herzfeld, Iranische

Felsreliefs.
GEMTE TRKSTAN 21
Trkistan hakkndaki ilk corafi bilgileri, skenderin dzenledii sefere

borluyuz. Bu bilgiler, yalnzca Amu-derya ve Sr-deryann aa akmlarna de-
il, ayrca bu iki nehrin orta akmlarna da aittir. Bu iki nehri Hazar Denizinin
kollar olarak dnen Yunanllar, nehirlerin aa akmlar hakknda daha
sonralar da yanl kanaate sahiplerdi. Kltrel geliim asndan Dou ranl-
lar batdakilerden bariz ekilde gerideydi ve Sodiyanlarsa Bactriallardan daha
aa durumdayd;3 ama mesahalar geni olmasa da, Sodiyanlarn da ehirleri
vard. Nitekim Makedonyal skender yerli byk toprak sahibi aristokratlarn
atolarna ncelikle el koymay uygun bulmutu. Bactriada pirin yetitirildii
belirtilmektedir, ama Sodiyanada neler yetitirildii konusunda herhangi bir
bilgi yok. Grnd kadaryla Sr-deryann tesinde ne ehir vard, ne de ta-
rm yaplyordu. skenderin emriyle tutulan sava gnlkleri ve onun yapt
savalarn tarihiyle ilgili birinci el kaynaklar gnmze kadar yetip gelmedii
iin, coraf detaylarda pek ok ey mulak kalmaktadr.
skender ve Asyadaki halefleri Selevkuslar zamannda Trkistanda baz
yeni ehirler kurulmutu: Aleksandropol, Antiochia, Selevkia vs. Antiochialar-
dan biri Sr-deryann tesinde kurulmutu; iki Antiochia ise Murgab boyunda
yani daha sonraki Yukar Merv veya Merv nehrinde (Merverrd, bugnk
Afganistanda Bala-Murgab) ve aa yahut ana Mervde kurulmutu. Antiockos
Soter zamannda (280-261) Merv vadisi gebe saldrlarna kar uzun bir du-
varla evrilmiti ki, Orta Asyada trnn ilk rneidir.4 Yeni ehirlerin kurul-
mas, M. . III. Yzyl ortalarnda Sodiyanay da iine alan bamsz Greko-
Bactria Krallnn tesisinden sonra da devam etmitir. Eucratid Krallna (M..
II. Yzyl) bin ehir krall deniliyordu. Bu kltrel baarlarda skender za-
manndan itibaren daha sonralar Greko-Bactria krallarnn da fetih hareketle-
rine giritikleri Hindistanla canlandrlan ilikilerin nemli bir rol olduunu
teslim etmek gerekir.
M.. II. Yzyl ortalarnda Greko-Bactria Krallnn nce kuzey, daha sonra
gney blgeleri Orta Asyal gebeler tarafndan fethedildi. Bunlar, bilhare baz
Hindistan ehirlerini de ele geiren ve Yunan kaynaklarnda skit ortak adyla
zikredilen Sakalard. Yine ayn II. Yzylda Orta Asya ile in arasnda ilikiler
3 <Son on ylda yaplan arkeolojik almalar Bartoldun Dou ranllarn eskiden ula-
tklar kltrel ve ekonomik geliim seviyesini hayli dk gsterdiini ortaya koy-
mutur. V. R.>
4 <Bu duvarn kalntlar Sovyet arkeologlar tarafndan ortaya karlmt; bkz. Vyazi-
gin, Stena Antioxa Sotera. V. R.>
22 ORTA ASYA
kurulmutu. Greko-Bactria Krallnn d, hem bat (Yunan) hem de Uzak-

dou (in) kaynaklarnn bahsettii dnya apnda ilk olayd.
M.. II. Yzyldan Miladi VII. Yzyla kadar Orta Asya hakkndaki bilgi-
lerimizin neredeyse tamam in kaynaklarna dayaldr. Bu bilgiler Rusaya ra-
hip Yakinf Biurin tarafndan (Sobraniye svedeniy o narodax obitavix v Sredney
Azii v drevniye vremena Eski devirlerde Orta Asyada yaayan halklarla ilgili
bilgiler -) derlenmitir. Fergana, imdiki Dou veya in Trkistannn kltr
blgeleri ve Orta Asya bozkrlarnn gebeleri hakkndaki ilk bilgileri inli-
lere borluyuz. Yunanllarn Sodiyanada yaptklar gibi inliler de Fergana ve
Dou Trkistanda tarm ve ehir yaantsn tevik ettiler. inliler Ferganadan
zmcl ve yoncay rendiler. Ayrca gebelere yakn olmas dolaysyla
Ferganada atlk gelimiti ve zel bir at tr vard. inliler bu atlar sayesinde
asker seferlere dahi giritiler. Ferganallar da inlilerden altn ve gm kap-
kacak yapmay, demir silah retmeyi rendiler. Bu sahadaki retim, Ferganada
slamn ilk yzylnda da ykseliini srdrd.
Gebe halklardan ikisi Yedisuda Kulca blgesindeki Usunlar ve Amu-
derya boylarndaki Yeilerin byk kesimi, Greko-Bactria krallnn yklma-
sna sebep olan halk glerinden daha nce Trkistana geldiler. Usunlarn ba-
tl, Yeilerin kuzeyli komular Kang-klerin bu halk glerine itirak edip
etmedikleri konusunda in kaynaklar suskun. Dahas, onlarn yakn zaman-
larda muhaceret ederek gelen komular gibi lkenin kadim sakinleri olup ol-
madklar da belirtilmiyor. inlilerin Kui veya Kuan halkna verdikleri isimle
Yeiler veya daha doru ekliyle Yeilerin bat kaynaklarnda da geen ma-
halli sikkeler zerinde zikredilen halk olduu artk ispat edilmitir.5 in kay-
naklarnda Kk Yeiler diye geen halkn bir ksm ise Dou Trkistanda
Hotenin dousunda kalmlard. Gerek Byk Yeilere [Da-Yei] ve gerekse
Kk Yeilere Toharlar da deniliyordu. Kanaatimce Kui veya Kuan terimi
daha ziyade siyasi, Tohar terimi ise etnografik anlam iermekteydi. Toharlar,
yaadklar Hotenin dousunda bir yerde bulunan Buddist edebi yadigrlarnn
diline istinaden muhtemelen Ari idiler.6 Usunlarn ve Kang-klerin etnofik k-
kenleri meselesi tartmaldr. inliler onlar gebe olarak gsteriyor ve ayrca
5 <Bu konu hl tartmaldr. V. M.>

6 <Son yllarda yaplan aratrmalar, M. . II. Yzylda Bactriay fetheden Toharlarn
dilinin byk ihtimalle Dou ran dillerinden Saka dil grubuna ait olduunu gster-
mitir. Demek ki, bu dil Tohar dili denilen (zellikleri itibariyle Hint-Avrupai diller
arasnda yer alan) ve in Trkistannda bulunan yadigrlarda kullanlan dille akra-
GEMTE TRKSTAN 23
muhtemelen gebeler tarafndan itaat altna alnan ve tarmla uraan be k-

k Kang-k beyliinden sz etmektedirler. Bu beylikler Takent civarnda,
Harezmde, Zeravanda, Kette-Kurgan ve Buhar civarnda ve Kaka-derya bo-
yunda ehrisebzdeydi. Yunan kaynaklarnn Marakanda ehrinin skender ta-
rafndan ykldn belirtmesine ramen, in kaynaklarnda V. Yzyldan nce-
sinde Semerkand ad gememektedir. Sanrm Semerkanddaki olaylar sebebiyle
ehir birka yzyl nceki nemini yitirmi ve Zeravan vadisinin uygarlk mer-
kezi Kette-Kurgana kaymt. Yunan ve in kaynaklarna dayandrlan bu g-
r destekleyen arkeolojik veriler mevcuttur.
M.. II. Yzylda inden n Asyaya alan ana kervan yolu sayesinde in
ipei dar ihra edilmi, ayn ylla batdan, Greko-Roma dnyasndan ine cam
ve kristal getirilmiti. Dounun etkisiyle madenciliin ortaya k gibi, Batnn
etkisiyle de Orta Asya cam imalat balamt. inle balayan ticaretten aslan
payn nceleri Part hanedan Arakiler, daha sonra Pers hanedan Ssnler za-
mannda ran alyordu ve inle Roma mparatorluu arasnda dorudan ticari
ilikilerin kurulmasn engellemek iin her trl yola bavuruyordu. Ssnler
zamannda en nemli uluslar aras kara ve deniz ticaret yollar Perslerin eline
gemi; Greko-Bactria kltrnn kalntlar ve in ve Hint etkisiyle Orta As-
yal ranllarn, zellikle de Sodiyanlarn uygarlk seviyesi ykselmiti.
Bu dnemde Orta Asyada siyasi hayat, hem mahalli hkmdarlar zel-
likle Dou Trkistanda arasndaki savalarla, mahalli hkmdarlar dnda
bazen inlilerin de savatklar gebelerin saldrlar ve fetih yryleriyle e-
killendiriliyordu. V. Yzylda Trkistann gney kesimi Bizans kaynaklarnda
Eftalit olarak geen, Kuanlar7 da denilen ve byk ihtimalle ran kkenli8
olan Haytallar tarafndan fethedilmiti.9 Eftalitler Sodiyanlar da itaat altna al-
mlard ve ana merkezleri Badahandayd; fakat Hindistan taraflarna sarkma
bal olan bir lehe deildi. Ayrca bkz. Bartold, K voprosu ob yazkax; Freyman, To-
xarskiy vopros. V. R.>
7 <Minorskynin kanaatine gre bu konu phelidir. nk ona gre Kuan ad Hin-
duku corafi terimi iinde muhafaza edilmi olabilir. Kuan, Eftalit vs. terimlerle il-
gili karklk iin bkz. Trever, Kuan. B. S.>
8 <Batl tarihilerin yan sra Bartold da dahil olmak zere hemen hemen tm Sovyet arki-
yatlar, baz Trk halklarn ran kkenli grme hastalndan kurtulamamlardr. Belki
de onlarn kastettikleri rann imdiki snrlarnn kuzey kesimlerinde yaayan halklar-
dr. nk o dnemde gerek Farslar Orta randa ve gneyde yayorlard. Kuzey ke-
sim ise daha ziyade Trk kkenli halklarn rnein Sakalarn yurduydu. A. B.>
9 <Haytal kelimenin Arapa eklidir, ama Habtal diye okunmas daha doru olurdu.
V. M.>
24 ORTA ASYA
teebbsleri baarszlkla sonuland.10 VI. Yzylda ise 563 ve 567de, Efta-

lit devleti, o gne kadar kurulmu en byk gebe imparatorluu olan ve in
snrndan ran ve Bizans snrlarna kadar yaylan Trkler tarafndan fethedil-
miti. Snrlar ran ve Bizans snrlarna kadar uzanmas dolaysyla, bu impara-
torluk hakknda in kaynaklar dnda Pers, Bizans ve Ermeni kaynaklarnda
da bilgiler bulabiliyoruz. O sralarda gebe ranllar Orta Asyadan nihai olarak
sklp atlmlard. VII. Yzylda Mslmanlar artk onlarn peine dm-
yorlard. Orta Asyal yerleik ranllar ve Sodiyanlar, Trk mparatorluunun
azamet ve gcn kendi amalar dorultusunda kullanyorlard. pek ticare-
tini tekellerine alan Sodiyanlarn ticari karlar Trklerin ranllarla olan ili-
kilerinin kopmasnn ve Trk mparatorluu ile Bizans arasnda diplomatik ili-
kilerin kurulmasnn sebebiydi. inle olan ticaret de nemli lde gelimiti
ve hatta Semerkandn dou kapsna in Kaps ad verilmiti. En u kesim-
den balayp Hoten ve Dou Trkistann gney kesimi zerinden Lob-nora
kadar ine uzanan gzergah boyunca ve Yedisu zerinden kuzeye giden yol
zerinde Sod kolonileri kurulmutu.11 inlilerin M.. II. Yzylda yalnzca
gebe hayat tarzyla karlatklar Yedisuda ve Sr-derya blgesinin dou ke-
siminde VII. Yzyl seyyahlarndan Hsan Tsang ekili tarlalar ve ticaret ehir-
leri grmt; inin Tang hanedan (618den itibaren) zamannda d gc-
nn zirvesine ulat dnemde, inli tarihiler Trkistann maddi ve manevi
kltr hakknda daha erken dnemlere kyasla hayli detayl bilgiler vermek-
tedirler. Kaka-derya ve Zeravan vadilerinde pirin, msr ve buday yetiti-
rildiinden sz edilmektedir. Aralarnda Ferganann da bulunduu han-
lkta koyun eklinde, Buharada ise deve eklinde altn kaplama tahtlar vard.
Bizans elileri Trk hakannn otanda drt altn tavus kuu zerine oturtul-
mu altn kaplama bir taht ve Bizansnkinden hi de geri olmayan gm hay-
van heykelleri grmlerdi. Taht ve heykeller muhtemelen Trkler tarafndan
deil, onlarn ynetimindeki Orta Asyal ranllar tarafndan yaplmt. slam
dnemde bile, X. Yzylda, Semerkand meydanlarnda aa at, boa, deve ve
vahi hayvan tasvirleri vard. Kuanya ehrinde (bugnk Kette-Kurgan kasa-
10 <Byk fakat istikrarsz zaferlerden sonra Kuzey Hindistan geici olarak Eftalit kral-
larnn eline gemiti. V. R.>
11 Sodiyanlarn kolonizasyon faaliyetleri konusunda bkz. Pelliot, Le Cha tcheou tou
[tou] fou tou king. Ve keza daha yeni almalardan, Berntam, Sogdiyskaya koloni-
zatsiya; uyskaya dolina, s. 71-83; Pulleyblank, A Sogdian colony; Klyachtorniy, Sogd
br kr buqaraq ulys; Klyatorny, Sogdiyts v Semireye; ayn yazar: Sogdiyts ve Tsent-
ralnoy Azii. B. S.>
GEMTE TRKSTAN 25
basnda, Zeravann kuzeyinde) bozkr tasvirleriyle bezeli bir bina mevcuttu.

Binann kuzey duvarna in imparatorlarnn, dou duvarna Hint Brahman-
larnn ve Trk hanlarnn, bat duvarna ise ran ahlar ve Bizans imparator-
larnn resimleri izilmiti.
Trkler, alfabeyi Orta Asyal ranllardan almlard; 567de Konstantinopolise
giden Trk elileri yanlarnda skit alfabesiyle yazl bir ferman gtrm-
lerdi. En eski Trk alfabesi gnmze kadar baz kitabeler vastasyla ulam-
tr. Bunlardan Moolistanda Orhon sahillerinde bulunanlar en hacimli ola-
ndr ve 732 ve 735 yllarna aittir. Rus bilim literatrne Orhon kitabeleri
olarak geen bu kitabeler, Danimarkal bilim adam Thomsen tarafndan zl-
mtr. Tarihi belirlenememi olmakla birlikte harflerin zelliklerine istinaden
daha eski tarihli kitabeler (muhtemelen VII. Yzyl) Yenisey boylarnda bulun-
mutu. Trkistanda Talas vadisinde, Evliya-atann gneyinde bir yerinde de
kk Orhon kitabeleri ortaya karlmt.12 Tung-huan yaknlarnda in snr
duvar zerindeki bir hisarda bulunan eski ticari belgelerde kullanlan Orta As-
yal ranllarn yazlarndan bu alfabenin Sod kkenli olduu anlalmakta-
dr. Dahas, Dou Trkistann Trk kkenli ilk yerleik sakinlerin adlarndan
dolay Uygur alfabesi denilen ikinci dnem Trk alfabesinin de Sod kkenli
olduu ispat edilmitir. Sod ve Uygur alfabelerini yaklak VII. Yzyla ait dini
edebiyat, Buddizm, Maniheizm ve Hristiyanlkla ilgili yadigrlardan tanyoruz.
rnein Sod yadigrlar denilenlerin tamam tek dilde, ama farkl lehelerde
yazlmtr; dil ve leheler ise ayn anda belli bir yere ait olmayabilirler.13 kli-
min istisnai lde kurak olmas ve baka yerlerden getirilmi olmalar sebebiyle
Dou Trkistana ele geirilen14 elyazmalar muhafaza edilebilmitir. Dil zellik-
12 <Evliya-ata, imdiki Kazakistan snrlar dahilinde yer alan Cambul. Bugnk Krg-
zistan topraklarnda Talas vadisinde bulunan eski Trk kitabeleri iin Novye epig-
rafieskiye naxodki v Kirgizii adl makaleye bkz. V. R.>
13 <Sod alfabesiyle yazl yadigrlarda rastlanlan lehe farklar, olduka belirsizdir. Ma-
niheizm ve Hristiyanla ait metinlerin Buddist metinlerinden farkl oluu, Maniheizm
ve Hristiyanlkla ilgili metinlerdeki (Maniheist ve Sryani alfabesine uygun olarak ya-
zlmlardr) ortografi VIII-IX. Yzyldaki telaffuza olduka yaknken, Sodlu Budistle-
rin tarih ortografya kuraln muhafaza etmi olmalaryla izah edilmektedir. V. A Livine
gre, Mug dagnda bulunan eski Sod alfabesi (IV. Yzyl balar) ve belgelerinin de gs-
terdii gibi, Sod yaz dilinin temelini Semerkand lehesi oluturmaktayd. V. R.>
14 <Gnmzde Sodlularn yaadklar topraklarda da Sod alfabesiyle yazlm yadigrlar
bulunmutur. Bunlar arasnda en nemlisi Mug dandaki bir atonun harabesinde
ele geirilen belgelerdir (VIII. Yzyln birinci eyreine ait.). Bu belgelerin (transkrip-
siyon, eviri ve erhlerle birlikte) tam neri iin bkz. Livits, Sogdiyskiye dokument;
Bogolyubov-Simirnova, Sogdiyskiye dokument. B. S.>
26 ORTA ASYA
leri ve ay isimleri gibi baz terimler, XI. Yzyln Mslman mellifi Birnnin
Sod dili hakknda yazdklarndan rendiklerimizle rtmektedir. Yunanl-
lar, Amu-derya ile Sr-derya arasndaki blgeye Sodiyana diyorlard. Msl-
man corafyaclar ise Sod deyince yalnzca Zeravan havzasn anlyorlard.15
Bununla birlikte, Birnnin szn ettii Sodcann, literatr deerinde bir bilgi
olmasa bile, kuzey ve douda bu kadar uzak mesafelere nasl yayld konu-
sunda bir veri mevcut deil.
Deiik dinlerin mensuplar farkl alfabeler kullanmlardr. Sodiyanal
Budistler yerli alfabeyi kullanrken, Maniheistler ve Hristiyanlar kendi alfabe-
lerini mahalli dile uyarlamlardr. Buddist Uygurlarda ise Buddistlerin Sans
krit alfabesini kullandklarnn rneklerini grmtk. Fakat daha sonralar her
din mensuplar da ayn Uygur alfabesini kullanmaya baladlar. Gnmze
kadar yetip gelen Maniheizm yadigrlarnn bazlar Maniheist, bazlar ise Uy-
gur harfleriyle yazlmtr. Dou Trkistanda kullanlan iki edebi dilden (ku-
zeydeki Kua civarlarnda, gneydeki Hotenin dousunda) elimize yalnzca
Buddist edebi yadigrlar ulamtr. zerinde fazla dnlmeden Alman ve
Fransz biliminde Toharca ad verilen kuzey dili, Hint-Avrupa dillerine men-
suptur, ama ne randir, ne de Hind. Hint-Avrupallarn muhaceret tarihinde
bilinen halklardan hangisine ait olduu, bu halkn nerede yaad henz ay-
dnla kavuturulamamtr. Grnd kadaryla Toharca denilmeyi daha
fazla hak eden gney dili ise gramer ynnden ran, ama szlk asndan
daha ziyade Hinddir.16
Dou Trkistanda bugne kadar ele geirilen buluntular arasnda, hem
randa hem de en azndan Orta Asyann bat kesiminde ranllarn mill
dini olan Zerdtizme ait yadigrlar yoktu. Ssn ranndaki Zerdtizmle
Trkistandaki Zerdtizm arasnda baz yerel zellikler asndan farklar vardr.
rnein bu farklardan birisi, mevtann kemiklerinin etten ayrlmasndan sonra
(nk toprak, olduu gibi defnedilen cesetle kirletilmemeliydi) iine konul-
duu kk ebatl, ksmen kabartma tasvirlerle ve figrlerle bezeli kil mezar-
lardr. Bu tr tabut mezarlar yalnzca Trkistann Zeravan blgesinde Kette-
15 <X-XII. Yzyl corafyaclar, Sod kelimesiyle yalnzca Zeravan havzasn deil, ayn
zamanda Kaka-derya vadisini de kastediyorlard. B. S.>
16 <Yadigrlar daha ziyade Hoten blgesinde bulunan ve VII-X. Yzyla ait olan bu dil,
bilimsel literatrde genellikle Hoten-Saka dili adyla bilinmektedir. Merkezi Asya bl-
gesinde kalan bu Saka dili, grnd kadaryla Bactriaya doru kayan Saka-Tohar
lehesine yakndr. Bu konuda ayrca bkz. Bailey, Languages of the Saka. V. R.>
GEMTE TRKSTAN 27
Kurgandan Yedisuda Pipek [Bikek]e kadar uzanan blgede bulunmutur.

Tasvirler, hem dinler tarihi asndan, hem de geleneksel Yunan sanatnn mu-
hafaza edildiini ve Ssn rannn sanat etkisini gstermesi hasebiyle sanat ta-
rihi bakmndan ilgintir.
Trkistanda slam ncesi dnemdeki dini hayatla ilgili olarak, bata
Semerkand ait olmak zere, baz yazl bilgilere sahibiz. Zerdt, Maniheist
ve Hristiyan cemaatler Semerkandda henz X. Yzylda mevcuttu. Semerkand
ve dier ehirlerde Buddizm daha slamdan nce itilmiti, ama Mslmanla-
rn fethine kadar Toharistanda hakim din olarak (kelimenin geni anlamyla)
kalmt.
Trkistan, siyas adan birok kk beyliklere blnmt ve bunlarn
iinde en glsu Fergana prensi gibi ihid unvan tayan Semerkand pren-
siydi. Hatta ilk ifti-zadegn snf bu ihidlerdi ve buna uygun olarak onlara
dihkan deniliyordu. Dihkanlar, Trkistann birok yerinde rastlanan ve kurgan-
lar andran muhkem hisarlarda yayorlar, hakim konumlarn muhafaza edi-
yorlard. Bu balamda VII. Yzyl Trkistan, ticaret ve retimdeki baarlara
ramen, M. . IV. Yzyldaki Trkistandan ok az farklyd. ehirlerin mesa-
has byk deildi. in ve Mslman yazarlarn eserlerinden baka arkeolojik
yadigrlar da buna delalet etmektedir. slam ncesi dnemdeki Semerkandla
ayn yer olan Afrasiyab kasabas, tm lkenin en byk ehri olarak yaklak
iki km2lik bir alan kaplyordu. ehir hayat Buddist Toharistanda daha fazla
gelimiti. kinci derecedeki Termez ehrinin mesahas Semerkanda eitti. Eski
Bactriadaki Merv, byk ihtimalle ok daha geniti. slamn ilk yzylnda
Belhin yalnzca Trkistanda deil, ayn zamanda tm Mslman dnyasnda
uygarlk konusunda kesbettii nem de bunu gstermektedir.
Bu prensler, Trk hanlarndan ve bazen in imparatorlarndan tama-
myla bamszdlar. Ssn rann snrlar iinde yalnzca Mervle birlikte im-
diki Mver blgesi vard. Baz yerlerde de (Semerkand, Buhara ve Harezmde)
Ssn tipi sikkeler kesiliyordu. Ssn rann araclyla Bizans mimari tekni-
inin etkileri grlmeye balanmt. Semerkandda pazar atlarnn altna yer-
letirilen kurun bzler (cy-i arzz), ta arklar ve ehre su getirmede kullan-
lan hendekler de buna ahitlik etmektedir.
28 ORTA ASYA
TRKSTAN VE TRKLER*
Anlatlan olaylardan iktidarn ranllardan Trklere geiinin dini konu-

larda katlk ve tahammlszl de beraberinde getirdii grlmektedir. Co-
rafi konumu ve buna bal olarak ahalinin etnik yaps asndan bakldnda,
genel olarak Trkistanda siyasi krizler kltrel tepkilere nclk etmi; zel-
likle din konularla ilgili tepki unsurlar, askeri zelliini muhafaza eden ve kriz
zamanlarnda bu zellii iktidar ele geirmek iin kullanan ehir ve ova sakin-
lerine nispetle daha ziyade kltrel adan geri kalm dallar ve bozkrllarn
desteini salamlardr. Bu balamda Trklerin Orta Asyada oynadklar rol,
pek ok ynden Berberilerin Kuzey Afrika ve spanyada oynadklar rolle ben-
zerlik arz etmektedir.
Orta Asyann uygar blgeleri iin gebe Trklerle ticaret yapmak her za-
man byk nemi haiz olmutur. Bu ticari ilikiler uygar ahaliye nispetle g-
ebeler iin daha elzemdi. Yerleik dzende yaayanlarn bozkrllarn hayvan-
clk rnlerine duyduklar ihtiya, gebelerin ehirlilerin rettikleri giysilere
duyduklar ihtiyatan daha azd. Dolaysyla, her yerde olduu gibi, gebeler
uygar blgelerdeki tacirlerin hayvan, et, deri vb. rnleri satn almak iin ayak-
larna gelmesini beklemeden, bizzat kendileri srlerini uygar blgelerin snrla-
rna srp elden karmaya alyorlard. Fakat uygar ahali gebelerle yapt
ticaretten byk krlar salyorlard. imdi olduu gibi, X. Yzylda da Ms-
lman Trkistan, gebe komular sayesinde at ve et ihtiyacn byk mik-
tarlarda hibir eraitte mmkn olmayacak ucuz fiyatlarla karlyorlard. Snr
gmrkleri azna kadar at doluydu. Takent civarnda bir yerde ve Ferganada
her insann 100-500 aras at vard. Sr-derya boylarnda bozkra yakn olan yer-
lerde etin fiyat o kadar ucuzdu ki, bir dirhemle (yaklak Ruble) drt mina
(6 funttan biraz fazla) kemiksiz et alnabiliyordu. Bazen et fiyatlar daha ucuz-
luyordu, fakat bu, halkn genel ekonomik durumunun daha aa ekildii
*
Klliyat, II, I/239
TRKSTAN VE TRKLER 29
ve dolaysyla tm mallarn fiyatlarnn dt dnemlerde oluyordu. Trk-

ler, arvaclk rnlerinden baka zellikle a (Takent) vilayetine deri de ge-
tiriyorlard. Daha kuzeydeki snr ehri sficabda (imdiki imkentin dou-
sundaki Sayram) byk kle pazar vard. Pazara srlen Trk kleler elbette
bozkrdaki baz Trk halklar arasndaki savalarda ele geirilen klelerdi. Ay-
rca Mslman dnyasnn imdiki Avrupa Rusyas ehirleriyle olan ticaretinin
merkezi durumundaki Harezme Slavyan kleler de getiriliyordu. Yine Harezm
pazarnda vahi hayvan krkleri de bulunuyordu. Trkler, mallarn kumala
takas ediyorlard. Pamuklu kumalar atan, yine pamuklu ve deri kumalar
Harezmden, ipekliler Semerkanddan geliyordu. Ayrca sficabda da bir pa-
muklu kuma pazar vard. hra edilen rnler karlnda temin edilen mal-
larla bozkrda refah seviyesi de ykseliyordu. Harezm sakinleri arasnda sahip
olduklar refah Trklerle yaplan ticarete borlu olduklar syleniyordu. Sod-
lularla yaplan ticaretin aksine, Harezmlilerin ticareti grnd kadaryla en
fazla slam dnemde ivme kazanmtr. Hazar hakannn hizmetinde bulunan
Harezm birliklerinin tamam Mslmand. slamn dil Bulgarlar arasndaki
baars, Harezmlilerle yaplan ticaretin baarl oluuyla ok yakndan iliki-
liydi. Genel olarak Trkistan kltrnn etkisinin kuzeybat istikametinde ya-
ylmas, slamn yaylmasyla sk skya balantlyd. Halbuki slam ncesi d-
nemde Trkistanda dier dinlerin yapt propaganda benzeri slam bir tebir
hareketinin dou ve kuzeydou istikametinde yapld konusunda herhangi bir
bilgi mevcut deil. Trkistanllarn Sr-deryann aa akmlarnda kurduklar
kolonilerde yaayan ahali de Mslmand. Bu kolonilerden ikisinin yeri tespit
edilmitir. Bunlardan birisi Cend (Sr-deryann batsnda, Peravska 25-30 verst
mesafedeki Tumar-utkul mezrasndaki Hi-kala harabeleri) ve Yengikent (Sr-
deryann sa sahiline 4-6 fersah gneyde, Kazalinskin, Hiva kalesi Can-kalann
22 verst aasndaki Cankent harabeleri).1 Bu ehirlerin kurulmasnda Msl-
man kllarnn deil, Mslman tacirlerin baarsnn rol olmutur ve dola-
ysyla bunlar Smn devletinin bnyesine dahil deildiler. Zaten buralarda y-
netim de mahalli Trk beylerinin elindeydi. Bar zamanlarnda Trkistandan
Sr-derya yoluyla Yengikente buday getirilmekteydi. Buradan ehirlerin civa-
rnda yaplan tarmn ahalinin buday ihtiyacn karlamad hkm karla-
bilir. Buday naklinin Sr-derya zerinden mmkn olmad zamanlarda hal-
kn ekmek ihtiyacn nereden karlad konusuna gelince, acaba bu ehirler
1 <S. P. Tolstova gre Can-kala harabelerinin yerinde Cend ehri bulunuyordu. (Tols-
tov, Po sledam, 60-61) Yu. B.>
30 ORTA ASYA
mstesna ticaret kolonileri miydi, yok eer deilse, tacir halkn ifti ve re-
tici insanlarla ilikileri ne noktadayd? Her iki konuda da bilgimiz yok. ste-
lik ahalinin etnik kkeni hakknda da hibir kayt mevcut deil ve en azndan
bir ksmnn Harezm asll olduu tahmin edilebilir. Bu konudaki yegane kay-
namz corafyac bni Havkal, yalnzca Yengikentle Harezm arasndaki me-
safenin on menzil, Yengikentle Farab veya Ortar arasnn ise 20 menzil oldu-
unu kaydetmektedir.
Vaktiyle Sodiyanlarn yaptklar hazr yolun Mslmanlara miras kald
kuzeydou istikametinde, Smnler dneminde, slam kltrn yaylmasn-
dan baka, Mslman imparatorluun snrlarnn kl gcyle yayldn da
gryoruz. Bu ynde en istikrarl baarlar, hanedann ilk temsilcileri zamannda
salanmt ve sficabn 840da Nuh ibn Esed ve Talasn (imdiki Evliya-ata)
893de smail ibn Ahmed zamannda fethi de bu dneme aittir. Ana kilisenin
camiye evrilmesi ii daha sonradr. Smnler dneminde bir Trk hanedan-
nn ynetiminde kalan sficab vilayetine Talasa kadar olan tm yerler giriyordu.
Vilayet hkimi de Smn ynetimine herhangi bir vergi demiyordu; fakat s-
lam iyice yerlemi ve din yolunda pek ok rabat yaplmt. Belki de cihat
vazifesi sficab vilayetinin tm vergilerden azat edilmesine zemin hazrlamtr.
Talas (Arap kaynaklarnda Taraz)2 X. Yzylda slam dnyasnn snr ehriydi.
bni Havkaln kaydna gre Talas, Mslmanlarn Trklerle yaptklar ticaretin
merkeziydi ve Mslmanlar Talastan tesine hi gitmezlerdi. Orada yalnzca
gebe Karluklarn adrlar vard. Talasn batsnda, snr ehrine giden yol
zerinde iki menzil uzunluunda hibir yapnn, hibir rabatn ve ekili alann
bulunmad lms bir blge vard. Talas sahili, yalnzca Mslman dnya-
sna balanan bir d kap deil, ayn zamanda blgedeki maden yataklarnn da
Mslmanlar tarafndan ilendii bir yerdi. Kk elci ehriyle birka kyn
yer ald Talas Alatavnda, Abbasler dneminde bir darphanenin bulunduu
Angren vadisindeki gm yataklarna (ki birka yl ncesinde orada mahalli
aratrmaclar tarafndan yeniden kefedilmitir) rakip olabilecek gm maden-
leri vard. En azndan X. Yzyl corafyacs blgenin zenginliklerini sayarken
elciden gm ihra edildiini belirtmekte, ama Angren yataklarndan kesin-
2 <Araplardan nce Talas ekli Menandros Protektor tarafndan (FHG, 4, 228) VI. Yz-
ylda zikredilmektedir. Ortaan ge dnemlerinde Talas eklinin yan sra Trk kay-
naklarnda Tala (Ebul Gz, Rodoslovnaya turkmen, Kononov neri, 45 vd) ekli de
gemektedir. Tala ve Talaa ekilleri Rus kaynaklarnda da mevcuttur (bkz. MUTT,
266). V. R.>
likle sz etmemektedir. Talas Alatavndaki gm madeninin ne kadar nemli

olduu (ki u ana kadar bildiimiz kadaryla yeni yataklar bulunmamtr),3 k-
k elci ehrinde pek ok yabancnn bulunmasndan da anlalmaktadr. An-
latldna gre (elbette abartl bir rivayet) yalnzca Isfahanllarn says 10 000
kadard. Byk aptaki muvakkat yerleimcilere ramen elci kalabalk bir ehir
deildi; nitekim XII. Yzyl yazarlarndan biri onun iin kk bir ehri and-
ran ky demektedir. Hocentin krk verst kuzeybatsndaki Kan-say vadisinde
imdi Trkistann en zengin oca4 olarak bilinen gm yataklar muhteme-
len o sralar bilinmiyordu. Henz X. Yzyln birinci yarsnda Talasda Smni
hkmdarna bal bir dihkan vard. Smn nfuzu X. Yzyln ikinci yar-
mnda herhalde Talasn dousuna da yaylmt. Smn hassa birlikleri bey-
lerinden olup Emr Mansurun (961-976) mevkebi arasnda yer alan ve 999a
lnceye kadar Mansurun halefleri nezdinde de nemli bir yer igal eden Faik
adl bir bey, Mehedde byk bir mescit yaptrd gibi, Merke civarnda da bir
rabat kurdurmutu. Ayrca ehirdeki Cuma camisinin de tpk Talas Cuma ca-
misi gibi daha nce kilise olduu sylenmektedir. Talastan tesi ve dou isti-
kametinde daha ileride yer alan topraklar da ine giden kervan yolu zerinde
bulunduu iin Mslmanlar nazarnda nemliydi. Ancak, bu blgede Msl-
manlarn zel ekonomik karlarnn ne olduu konusunda herhangi bir bilgi
verilmemektedir. Uzgend5 yaknlarnda Trklerin elinde bulunan bir yerin fet-
hedildii X. Yzylda Smnlerin Fergana tarafndaki snrlarn biraz genilet-
melerinin asker amal m, yoksa baka bir gaye iin mi olduu da bilinme-
mektedir. Sr-deryann aa akmlarndan ve Talastan balayan yollar, kuzeyde
daha ileride yaayan gebe halklara, zellikle de rt boyunda tuzun vahi hay-
van krkyle takas edildii Kimaklarn topraklarna gidiyordu. in Trkistan
ehirlerinden balayan yollar kuzeyde Yeniseyin yukar akmndaki Krgzlara,
gneyde ise Tibete ulayordu. Bu iki halktan temin edilen mallar arasnda bi-
rinci sray misk igal ediyordu.
Her ne kadar, anlald kadaryla Trk halklarndan hibiri X. Yzylda
gebe hayatndan kesinlikle vazgememi ise de, Mslman ve inlilerle olan
ilikilerin onlarn hayat tarzlarn etkilememesi mmkn deildir. slam dnya-
3 <Bu gm yataklaryla ilgili olarak bkz. Mason, z rezultatov poyezdki v dolinu Talasa;
vanov, K istorii gornogo promsla; Bubnova, Srednevekovya masterskiye; ayn yazar: K
istorii; ayn yazar: zvleeniye serebra. B. S.>
4 Masalky, Turkestankiy kray, 177.
5 <Gnmzde Krgzistan snrlar iinde O vilayetinin merkezi durumundaki Uzgen.>
32 ORTA ASYA
syla in arasndaki kervan boyu zerinde yaayan Trkler, zellikle de Karluk-

lar (Pers kaynaklarnda Karluk yerine Khallukh) ve Tokuz-ouzlar nispeten bu
kltrden daha fazla etkilenmilerdi. Ferganadaki Mslman topraklar snr-
larndan dou snrlarna kadar Karluklarn sahip olduklar topraklarn uzun-
luu 30 gnlk yoldan daha fazlayd. Karluklar, Sr-derya blgesinde de Ms-
lmanlarn komularydlar ve Merkeden baka daha batda yer alan Kulan
(imdiki Tart) ky dahi onlara aitti. Trk halklar arasnda en kalabalk ve en
zengin topraklar Karluklardayd. Karluklarda hayatn gebe olarak srdren-
lerin yan sra avclk ve iftilik yapanlar da vard. Ayrca ehir ve kyleri mev-
cuttu. Dahas, Karluklar dier Turk halklar arasnda uzun boylar ve yakkl
ehreleriyle de farklydlar. Karluklarn doulu komular Tokuz-ouzlarn da
pek ok ehirleri vard ve ayrca ine giden yol zerindeki dier blgeler on-
lara aitti. in mparatorluunun bu komularnn yerleik hayata en yakn olan-
lar olduu muhakkak. Bir Arap yazarnn kaydna gre, onlardaki ynetim di-
er Trk halklarnn hepsinden daha iyiydi, ama onlar arasnda da gebeler
vard. Tokuz-ouzlarn dier kabilelerinden ayrlan bu kolunun ad Yama idi
ve Karluklarn elinden Kagar ehriyle birlikte bir miktar topraklar yolup al-
mt. Yamalar, uygarlk alannda Karluklardan daha gerideydiler; ok az tar-
lalar vard; zenginliklerinin temelini at ve koyun srleri oluturuyordu; fa-
kat bu halk savalyla dierlerinden ayrlyordu. Yedisu blgesinde yaayan
dier Trklerin, zellikle de Issk-gln kuzeydou sahilinde yaayan Cikille-
rin (ki Karluklardan inmedirler) onlarn bat komular Tuhsi veya Trgele-
rin uygarlk seviyesi de yaklak olarak bu boyutta idi. Cikillerin baz kk
ehir ve kyleri vard; Tuhsilerin topraklarnda da birka kyn bulunduu
belirtilmektedir.
Kuzey ve kuzeybatdaki Trkler uygarlk asndan daha da aada idiler.
Kimaklarn yalnzca bir ehri vard; Kimaklarn en batdaki kolu Kpaklar, di-
er halklar arasnda vahiliiyle dikkat ekmekteydi. Krgzlarn hibir boyunun
ky ve ehri yoktu; Sr-deryann aa akmlar boyunca ve daha ileride bat
istikametinde Hazar Denizi ve dil civarnda yaayan Guzlarn ise tek bir ehir-
leri dahi mevcut deildi.6 Ancak, slam kltr bu halklar da ciddi ekilde et-
kisi altna almaktayd. Kimaklarn (rt boyunda) ve Krgzlarn (Yukar Yeni-
sey) ana yurtlarnn uzakta olmasna ramen, her iki halka mensup gebeler
X. Yzylda birbiri ardnca Mslman dnyasnn snrlarna yaklamlard. r-
6 Bartoldla bu konuda palemie giren S. P. Tolstov, Ouzlarn srekli yaadklar b-

yk yerleim birimleri olduunu kesin bir dille ortaya koymutu. V. R.>
nein Kimaklar, Sr-derya boylarnda Savrana yakn bir yerde Guzlarla birlikte
anlmaktadrlar. Krgzlarsa imdiki Dou Trkistandaki -Turfana tekabl
eden ehri ele geirmiler ve Kagarda Yama kabilelerine komu olmulard.
slam kabul eden Trklerin kesinlikle en kalabalk zmresini oluturan Guz-
lar, Smn hkmdarlnn ynetimini kabul etmi ve dier Trklere kar
korumalar artyla Sr-derya boyundaki snr blgesi kendilerine verilmiti. En
nemli ehirleri nehrin sol sahilindeki Stkenddi (harabeleri hl mevcuttur).
Ticari amalar ve aknlar dzenlemenin dnda gebeler snr boylarndaki me-
deni topraklarda klak yapmak iin yer aryorlar; bu konuda bazen hkm-
dar veya naiplerine ricada bulunuyorlard. Gebelerin klaklara gidii, ou
kez yama hareketleriyle birlikte cereyan ediyor ve bu yzden mahalli yneti-
ciler bir takm tedbirler almak zorunda kalyorlard.
Smnler, Trklerle yaplan arpmalarda elde edilen baz baarlara ra-
men, orta akmlar birka Mslman blgesinden geen Sr-deryann yukar ve
aa akmlarn slam dnyasnn dnda tutmaya mecburdular. slam, Trk-
lerle olan ilikiler konusunda Kurann cizye demeyi kabul edinceye kadar
kfirlerle cihat emrini bozmutu. Daha dorusu slam, Trklerle snrda olu-
nan yerlerde saldrdan savunmaya gemiti. Peygamberin (ki Trklerin varl-
ndan haberi olduunu zannetmiyorum) gya Trkler size dokunmad s-
rece siz de onlara dokunmayn dedii rivayet edilmekteydi. Trkler, slamn
cihat yoluyla deil, bar yollarla propagandasnn baarl sonular verdii ilk
halklardan biriydi. Bu dini propagandann seyri ve yolu zerindeki engellerin
yava yava ortadan kalkt yolundaki bilgiler olduka blk prk. slamn
ilk balarda Trkler nezdinde gebelere uygun dmeyen bir din gibi grn-
d eklinde kaytlar mevcut. Rivayete gre Halife Hiamn (724-743) elisi
Mslman olmay teklif ettii Trk hakanndan yle bir cevap almtr: Trk-
ler arasnda terziler, ayakkab tamircileri ve berberler yok; eer onlar Msl-
manl kabul eder ve slamn emirlerini yerine getirmeye kalkarlarsa, onlar
kim besleyecek?
Halbuki yine ayn VIII. Yzylda gebelerin savaa dayal hayat tarzyla
daha az uyuan dinlerin Trkler arasnda baarl olduunu biliyoruz. Trke
slam literatrle ilgili ilk bilgiler XI. Yzyla aitken, elimize ulaan Trke dini
metinlerden Buddizm, Maniheizm ve Hristiyanla ait olanlardan bazlarnn
34 ORTA ASYA
VIII. Yzylda kaleme alnd anlalmaktadr.7 Moolistandaki Trk-Uygurlarn

762de Maniheizmi kabul etmeleriyle ilgili olarak IX. Yzyl Uygur hanlarndan
birisi tarafndan yazdrlan ve stelik yeni dinin mbeirine ricada bulunur e-
kilde kaleme alnan kitabede .. bu lke scak kan iicilik gibi barbar detini
brakarak sebze ile beslenen bir memlekete dnsn diye; bu cinayet devleti
iyiliklere tevik eden krallk haline gelsin diye.. denilmektedir. IX. Yzyl Arap
yazarlarndan biri, gya Tokuz-ouzlarn Maniheizmi kabul etmekle dinin tes-
limiyeti ve bar etkisinde kalarak savalk ruhunu ve cesaretlerini kaybet-
tiklerini; halbuki daha nceleri Karluklar sayca kendilerinden iki misli kalaba-
lk olmalarna ramen onlar hakimiyetleri altnda tuttuklarn dnmektedir.
Halbuki biz, halkn karakter zelliklerinin dinin kendisini etkilediinden daha
fazla dini etkilemesinin rneklerini biliyoruz. Bar ve sevgi dini, sava bir
halk tarafndan kabul edildikten sonra bir sava dinine dnmektedir ve Ma-
niheizm de bu konuda istisna deildir. rnein Maniheist olan Uygur han,
in ynetimi tarafndan kovulan dindalarn korumak iin askeri gcn kul-
lanmtr. Tokuz-ouz han, dindalarnn karlarn hem in hkmdarlarna
hem de Trkistan hanlarna kar savunmutur. Tm slam dnyasnda Ma-
niheistlerin dini takibata uramadklar tek yer Semerkandd. Smn emrleri
Maniheistlerin ve daha sonra lkeye snanlarn elindekileri yolup almak iste-
mi, fakat Tokuz-ouz hannn kendi yurdunda Smn topraklarndaki Mani-
heistlerin sahip olduundan daha fazlasna sahip olan Mslmanlara bir misil-
leme ile cevap verecei tehdidi karsnda niyetinden vazgemilerdir. Sanrm
burada hann slam kabul etmi tebaas deil, lkesine gelen Mslman ta-
cirler kastedilmektedir. Muhtemelen tacirler misyonerlikle uramyorlard ve
bu yzden Mslman tacirlerin baarsn slamn dini baars takip etmi-
yordu. Henz VIII. Yzylda sadece Trke deil, in dilinde de Buddist, Ma-
niheist ve Hristiyan edebi eserleri mevcutken, ayn dnemde bu dillerde bir
tek slam eser yazma teebbs dahi olmamtr. Mslman tarihiler Karluk
prenslerinin ve hatta Tibet hanlarnn slam kabul ettikleri ynnde baz ka-
ytlar derlerse de, bu rivayetler inandrcla sahip deildir. Yedisuda Bala-
sagun ehri, uy vadisi ve Kagar ehirlerini iine alan ve daha sonra Smn
7 Bilimler Akadamisi Asya Mzesince 1914de ele geirilen bir Kuran tefsiri dili itiba-
riyle ok erken bir dneme ait olabilir. (Validov, O sobraniyax rukopisey, s. 249). El-
yazmas tefsirde ne yazld tarih, ne yazld yer ve ne de yazarn ad verilmektedir.
Bu konuda benim Ein Denkmal adl makaleme baklabilir. <Bu Trke tefsirin ka-
tolog bilgisi (elyazmas NA C 197) ve telif tarihiyle ilgili olarak bkz. Dmitrieva, Ru-
kopisi, s. 37-38. Tefsirle ilgili inceleme iinse, bkz: Borovkov, Leksika. V. R.>
devletine son veren Mslman Trk devletinin nasl olutuu ve slamn ken-
disinden nce dier uygar dinlerin adam akll ekilde yayld bu blgelerde
nasl galip geldiini bilmiyoruz.
Mezar hl Kagarn kuzeyindeki Art kynde olduu belirtilen han bo-
yunun ilk temsilcisinin slam kabul etmesiyle ilgili olarak elimizde yalnzca ef-
sanevi bir bilgi var ve hatta bu efsanenin en eski versiyonunda hann lm tarihi
olarak 955 yl gsterilmektedir. Bu hann dedesi zamannda gya Smnlerin
sficab fethettikleri (ki biz bu fethin 840da olduunu biliyoruz) ve slamn
Trk halk arasnda ilk baarsnn da bu olayla balantl olduu belirtilmek-
tedir. Tarihi bn el-Esr, kalabalk bir Trk kitlesinin (yaklak 200 bin adr)
960 ylnda slam kabul ettiini yazmaktadr. X. Yzylda Horasanl Ebul Ha-
san Muhammed ibn Sfyan Kelimatnin tek ehl-i snnet limi olarak Trklere
gnderilmesi de bu dneme atfedilmektedir. Bir fakih ve ilm-i kelam limi olan
bu zat, 340/951-952 ylnda Niapurdan ayrlp, birka yl Buharada kaldktan
sonra han- hnnn sarayna gider ve orada 350/961 ylnda hayatn nok-
talar. Kronolojik adan bakldnda Kelimatnin faaliyetleri ile bn el-Esrin
bahsettii olaylar arasnda baz balantlar kurulabilir, ama bu faaliyetlerin de-
tay hakknda hibir bilgiye sahip deiliz. sficabl bir fakihin ve bu ehrin ya-
knlarnda kylerden birinden olan ve 380/990 ylndan nce Trklerin lke-
sine giden Ebul Hasan Said ibn Hatim Usbaniketnin faaliyetlerinin sonular
hakknda hibir bilgi mevcut deil.
X. Yzyl sonlarnda Trkistann uygar ehirlerini ele geiren Mslman
Trkler, elbette X. Yzyl corafyaclarn Yedisuda gsterdikleri Trk halklarn-
dan birine mensuptular. ranl vezir Nizaml Mlk, Sultan Melikahn Semer-
kand ve Uzgende dzenledii seferden (1089-90) bahsederken, Cikillerden ve
Mvernnehr sakinlerinden yerli ahali olarak sz etmektedir. bn el-Esre gre
Semerkand hannn ordusu Cikillerden oluuyordu. Her halkrda fatihler ku-
zeydoudan, sficab tarafndan gelmilerdi. Uygar Mvernnehrin ilk Trk han
ve yakn halefleri snr kenti Uzgendde yayorlard; ama daha sonraki hanlar
ikametgahlarn lkenin en kalabalk kendi Semerkanda tamlard.
Trk hanlarnn Semerkand ikametgah olarak semelerinden sonra Uz-
gend Fergana vadisinin ba ehri olarak kald ve mevkisini XIII. Yzyln ikinci
yarsna kadar muhafaza etti. Uzgendde muhafaza edilen ortaa yaplarnn en
iyileri, o dneme ve zellikle XII. Yzyla atfedilmektedir.
36 ORTA ASYA
Genel olarak Mvernnehrin Trk hanlar veya Rus bilim adamlarnn

tabiriyle Karahanllarn dneminden topran stnde Smnlerin dneminde
yaplanlardan ok daha fazla eser kalmtr. Smnler dnemine tarihlenen ya-
plar kesinlikle mevcut deil ve ayrca Buharadaki smail Smnnin mezar
olduu sylenen yaplar da yalnzca mahalli rivayetlere istinat etmektedir.8 X.
Yzyla ait dier bina kalntlar, rnein Semerkand yaknlarndaki Afrasyabda
minare temelleri grnen bina, bu satrlarn yazar tarafndan 1904 ylnda ka-
zlp ortaya karlmtr. Uzgendde 25 arn yksekliindeki minaresiyle dik-
kat eken yapnn dnda, Buharada 1127de Arslan-han Muhammed tarafn-
dan yaptrlan 52 metre ykseklikteki minare ile Buharann dousunda Melik
bozkrnda 471/1078-79da emsl Mlk Nasr tarafndan kurdurulan Rabat-
Melik, Karahanllar dnemine atfedilmektedir. Gnmze kadar yetip gelme-
yen ama XVI. Yzylda var olan ve Semerkand-Hocend yolu zerinde, Cizakn
kuzeyine yakn bir yerdeki rabat da ayn han tarafndan yaptrlmtr. Karahan-
llarla bir ilikisi olmamakla birlikte, Khne-Urgente temelinde bulunan bir
kurun levha zerindeki kitabeye gre 401/1010-11 ylnda dikilen minare-
lerden biri o dneme atfedilmektedir. Bozulmadan kalan kitabeye gre Sultan
Muhammed ibn Teke (1200-1220) tarafndan yaptrlan Dihistan rabatndaki
(gnmzde Trkmenistandaki Mehed-i Msriyan harabeleri) Cuma mescidi
ile Mervdeki Sultan Sencer (l. 1157) kmbeti de Mool istilas ncesine aittir.
Bir de Trkistan snrlar dnda ama ona yakn yerlerde, rnein Grgende,
397/1006-07 ylnda yaplan Kabus hisar gibi slam Pers mimarisinin koru-
nan en eski yadigrlar mevcuttur.
Smnler dnemine ait tarihi eserlerin ortadan kayboluu, Karahanllar
dnemi yadigarlarnn daha iddetli tahribata uramas gerektii dnlrse,
Mool istilas dnemindeki tahribatla izah edilmesi mmkn deildir. Belki de
XI. Yzylda ve daha sonrasnda ehir hayatnn gelimesiyle birlikte binalarn
yapmnda gemie kyasla daha az ahap malzeme kullanlm olmas vakas
daha inandrc gzkmektedir. Buhara, evlerin birbirine ok yakn mesafelerde
kurulmu olmas sebebiyle, X. Yzylda bol miktarda ahap malzeme kullanl-
d iin, yangn konusunda tehlike arz eden bir ehir saylyordu. Hatta Cuma
mescidinin minaresinin erefe ksm dahi aatand. Bu minare iki taht mdde-
8 <Bu yaplarn Smnlerle ilikisi gnmzde halledilmi olarak grlmektedir.Bkz.

Rempel, Arxitekturny ornament, s. 148-152 ve s. 579da dn. 42, 43. Smnler d-
nemi yadigrlaryla ilgili olarak bkz. Voronina, K xarakteristike; Pugaenkova, Mav-
zoley Arabstva. B. S.>
isi arasndaki arpmalar srasnda 1068de yklmt. nk mescidin bulun-

duu yer kaleden atlan yangn toplarna hedef olmu ve tamam pimi tula-
dan yaplarak yenilenmiti. Mervin Mool istilasndan nceki son yzyllarda
daha eski bir kasabayla (Gayur-kala) kyaslanmas, bu dnemde tula evlerin
gemie nispetle daha fazla kullanldn gstermektedir. Pimi tula bazen e-
hir surlarnn yapmnda da kullanlyor ve kk ehirlerin surlar batan sona
pimi tulalarla yaplyordu (rnein Dihistan rabatnn duvarlar byleydi);
1165de Buharada ehir surlarnn temeli pimi tulayla atlm ve bunun iin
ksa bir sre nce yani 1144deki dman istilas srasnda tahrip edilen kale
ve hisarlardaki malzemeler kullanlmt.
Bu vakalardan anlald gibi lkenin Trkler tarafndan fethi, bu fetih-
ler medeni hayatn genel artlar iin ne gibi sonular dourursa doursun, ta-
bii kltrel geliim srecini durdurmamtr. ktidarn bozkrl bir halkn eline
gemesi, elbette baz sonular beraberinde getirecekti. Bu balamda X. Yzyl
sonlar, Trkistan tarihinin daha sonraki tm dnemleri iin bir dnm nok-
tas olmu; o tarihten itibaren bir fatih halk yerini baka bir fatih halka brak-
m; ama iktidar yerli ran halkna bir daha asla geri dnmemiti. Bir takm
naho sonularn ortaya kmas ve uygar ranla siyasi balarn kopmas ka-
nlmazd. zellikle Smnlerin kurmak isteyip de baaramadklar merkezi y-
netim sistemi Trkistan iin allmadk bir eydi. Bu idea, n Asyada XI. Yz-
ylda Seluklu Trk hanedanlarnn ynetiminde daha da pekierek bir takm
baarlar elde etmitir. Halbuki Trkistanda Karahanl devleti tipik gebe dev-
leti olarak kalm, ksa sre zarfnda bamsz hanlklara dnen l sistemi
uygulanmt. stelik Karahanl Trkleri rana gelen Seluklu Trkmenlerin-
den uygarlk asndan daha ileri dzeydeydiler. Her ikisinin devlet grnde
hakann en st merci olduu Trk devlet dncesinin yan sra, ranllarn
ahnah ideas (hn- hann ve sultnus-salatn unvanlar da bunu iaret
etmektedir) ve inin imparatorluk taht ideas da vard. rnein Karahanllar,
inlilerin yaad hibir blge hakimiyetleri altnda olmamasna ramen, yine
de Trklerde in imparatoruna verilen tabga-han veya tamga-han unvanla-
rn almlard (Karahanl sikkelerinde bu unvan, Arapa evirisi melikus-Sn
(in hkmdar) eklinde gemektedir). Fakat bu unvanlar, hamillerine her-
hangi bir fiili hukuk salamyordu. Orta Asyada gl saltanat kurma yolun-
daki ilk baarl teebbs, XI. Yzyl bandan itibaren Trkistann dier ksm-
larndan ayrlan ve siyasi ve kltrel adan ranla ayn hayat tarzn paylaan
38 ORTA ASYA
Harezmde gerekletirilmitir (Harezmin nev-i ahsna zg hayat tarzna yu-

karda belirtilen Harezm medreselerinde rasyonalist eitim verilmesi ahitlik et-
mektedir); Seluklularn tm slam dnyasnn en yksek dini mercii olan ha-
lifeye yakn bir anlamda kullandklar Sultanul slam sfatn kendi lehlerine
kullananlar yalnzca Harezmahlar olmu; tabii ki bu durum Seluklu iktidar-
nn yklmasn kendi dini otoritesini yeniden ihya etmek isteyen Badat hali-
fesinin iddetli muhalefetine zemin hazrlam ve hatta sultan ile halife arasn-
daki bu ekime nce sultann sonra halifenin evresini kuatan Mool istilasna
kadar da bitmemiti.
Mool istilas, Dou Asyadan Bat Asyaya doru balatlan fetih hareket-
lerinin en ar sonularn beraberinde getirmiti. Bu fetih hareketinden nce
de, daha az nemi haiz olmakla birlikte, Trkistann siyasi hayatn etkileyen
baka fetihler olmutu. Trkler kltrel adan Smnleri fethetmeden nce
Mslman olduklar iin, bu olaylar, o dnemin insanlarnda bizim yabanc ka-
bilelerin istilasyla ilikilendirmeye alk olduumuz tarza bir etki dourmam;
bu yzden de Smn emrlerinin bir halk direnii organize etme teebbsleri
btnyle akim kalmtr. Her zaman halifenin nde gelen sadk tebaas olan
Smnlerin de tesis etmeye altklar slam dnyasn birletirme fikri, o d-
nemde milli ve mahalli milliyetilik duygularn bastrm; ahali ortadaki kavga-
nn deiik Mslman hkmdarlar arasnda vuk bulan atmalar olduuna
inanan tarikat eyhlerinin szlerine kulak verdii iin, kimse bu taraflardan bi-
rinin yannda yer alp da hayatn tehlikeye atmak iin bir sebep grememiti.
stelik bu durumda yeni fatihin hkm altna girmek dini adan kendisine
herhangi bir sknt getirmiyordu. Bir adam buna unu ilave ediyor: Han
ynetiminin [Trklerin[ zafer kazanmasnn, Smnlerin kamasnn ve salta-
natlarnn sona ermesinin temel sebeplerinden biri bu idi. Han hanedan tem-
silcileri [Trk hkmdarlar] Buharaya girdiklerinde kendilerini rahat hissettiler
ve halka kar da efkatli davrandlar. Daha bandan itibaren merkezi yne-
tim kurmaya alan ynetimi desteklemeye daha az taraftar olan aristokrat ke-
sim dahi, yolun bandayken yeni fatihlerle el skmlard.
Ne var ki byk toprak sahibi aristokratlar, hanedann yaklmasnn do-
laysz etkisiyle ksa zamanda kurulacak yeni dzenden krl kacaklar hesabn
yapmakla yanlmlard. Smnler dneminde balayan ksa sreli kopukluun
ardndan dihkan snfnn d sreci devam etti ve Karahanllar dneminde
sre tamamland. XI. Yzyl balarnda dihkanlardan artk atl ovalye olarak
bahsedilmektedir, fakat XIII. Yzylda Mool istilasyla ilgili olarak anlatlan sa-
va hikayelerinde dihkanlarn ad dahi gememektedir. Bu srecin seyri ve hz-
lanma sebepleriyle ilgili bir kayt da mevcut deil. Belki de l sisteminin yol
at kargaalar toprak mlkiyetinin deersiz hale gelmesini tetiklemitir, ama
bu konuda elimizde sadece yazl bir belge mevcuttur ki, o da Buhara ehrinde
topran deerinin dmesiyle ilgilidir. Dihkan snfnn yklmasyla Trkistanda
geni apl toprak mlkiyeti hemen hemen tamamyla ortadan kalkmtr. Trk-
ler tarafndan fethedilen dier Mslman lkelerde olduu gibi, yeni zbek ha-
nedanndan nceki Trk hanedanlar zamannda tmar sistemi yrrlkte ol-
mu, fakat her yerde bu sistem toprak mlkiyetinin balanmas olarak deil,
topraktan elde edilen rnn mlkiyeti eklinde uygulanmtr. Savalar sra-
snda sergiledii baarlara uygun olarak muayyen miktarda toprakla dllen-
dirilen kiiler, yine bakentte hanlarn saraylarnda yayorlar, ama geliri tasar-
ruflarna braklan kylerin ynetimiyle ve topran ilenme ekliyle herhangi
bir ilikileri olmuyordu.
Grnd kadaryla ehir sakinleri Trk hakimiyetinin tesisinden bir
zarar grmyorlard. Ortaa Avrupasnda olduu gibi siyas kargaalklarn
yol at dzensizlikler, muhtemelen ahalinin kylerden ehirlere muhacere-
tine yol amtr. Ba ehir Semerkand, X. Yzyldaki ilk snrlarn artk mu-
hafaza edememiti, ama yine de son zamanlara kadar Trkistanda bir benzeri
daha olmayan byk bir ehir olarak kalmtr. Mool istilasndan sonra kim-
senin araclna ihtiya duymadan Semerkanda kalan inli Chang-chunun
anlattna gre o srada ehirde yaklak 25 000 aile vard. Halbuki Mool is-
tilasndan nce ahalinin nfusu bunun drt misli yani 100 000 aile veya takri-
ben 500 000 kiiydi. XI. ve hatta XIII. Yzyl seyyahlar, Semerkanddan zen-
gin pazarlara ve nemli ktphanelere sahip bir ehir olarak sz etmektedirler.
randa olduu gibi, XI. Yzylda Trkistanda da ehirler ciddi deiikliklere
maruz kalmayacak tarzda nihai eklini almt. Artk ehri batdan douya ve
gneyden kuzeye kat eden pazarlarn kurulduu sokaklar, birbirine balanan
ehristan ve merkez meydanlar (arsu) vard.
Mool hakimiyeti dnemine kadar Trkistan tarihinde ehir hayatnn -
kne delalet eden olaylara rastlanmyor. Zaman zaman ehirlerin sava sra-
snda tahrip olduu bir vakadr; ama bunun dnda mahalli sebeplerin etkisiyle
ne bir ehir kye dnm, ne de bir ky ehir haline gelmitir. Ferganada
Marginan X. Yzylda kk bir ehirdi, ama XIII. Yzylda nemli ehirler
40 ORTA ASYA
arasnda yer alyordu. Halbuki X. Yzylda Marginandan daha nemli olan

Ritan Marginan civarndaki bir ky halini almt. ehir hayatnn genile-
mesi srasnda yaanan genel olaylar muhtemelen byk ehirlerde de yaa-
nyordu. O sralar gnlk yaantnn ok canl olduu Zeravan vadisindeki
Buhara ve Semerkand gibi ehirlerin saltanatla olan ilikisi, ynetim merkezi-
nin bulunduu yere balyd. rnein Smnler dneminde Buhara saltanatn
dayanak noktas, Semerkand ise (daha sonralar XIX. Yzylda tekrar olduu
gibi) isyankr unsurlarn merkezi durumundayd. Halbuki Karahanllar srtla-
rn Semerkand ahalisine dayarken, Buhara hanlk iktidarn belli bir sre hi
tanmamtr bile. XII. Yzylda Buharada ehl-i burhan denilen bir snf or-
taya kmt. Bu snfn en nde gelenleri Burhaneddin adn tayordu. Bu-
haral Hanefilerin sadr- cihan unvan tayan ve byk maddi kaynaklara sa-
hip olan reisleri9 ve hatipleri bu aileden kyordu. O dnemdeki airler, tac
giyen emrler (din yneticiler)le denk olarak sark giyen imam snfn olu-
turuyordu. XII. Yzyl Buharasnda binalar Semerkand hanlar tarafndan kur-
duruluyordu, ama iktidarn yegane temsilcisi sadr- cihand. Bu kargaa sebe-
biyle kmas mukarrer olan atmalar hakknda bilgimiz yok, ama birincisi
dndaki tm sadrlarn mazlum yani ikence edilerek ldrlm kiiler ka-
bul edilmesi vakas nemlidir. XIII. Yzyl balarnda sadr- cihan Burhaned-
din Muhammed ibn Ahmed, Orta Asyann en kudretli hkmdar olan kfir
Kara-kitay hanna dorudan vergi dyordu, yani Semerkand hanna kesin-
likle bal deildi. Sadrlarn ok byk maddi imkanlara sahip olduklar bil-
gisi, bizi, zengin zmrenin onlarn ahsnda temsil edildii dncesine sevk et-
mektedir. Han ynetiminin sadrlara kar tavr taknmas zerine halk arasnda
isyan km olmas da bu dncemizi btnyle teyit etmektedir. Bu isyana
bir kalkan tacirinin zanaatkr olu nclk etmi; ama sonuta srgn edilen
ve takibata urayanlar yalnzca sadrlar deil, tm itibarl kiiler olmu; ehl-i
sark denilen Mslman mderrislerin temsilcileri Trkistann kfir hkm-
darnn otana vararak ikayette bulunmu, oradan gerekli tevkileri almlard;
fakat ksa sre sonra Kara Kitay mparatorluu yklmaya yz tuttuu iin bu
tevkileri kullanamamlard.
Tpk daha sonralar zbek hanlarnn zbek boy beyleriyle girdikleri sa-
valarda sartlara dayandklar gibi, Semerkandda da hanlar halk kitlelerine
dayanarak tarikatlara ve Trk askeri aristokratlarna kar mcadele etmiler-
9 O dnemdeki reis tanmyla muhtasp denilen siyasi yetkili tanmlamas henz bir-
lememiti.
dir. Han ynetiminin indirdii en ar darbe, Trk beyler tarafndan tahtndan

indirilen Ahmed-hann tarikat eyhlerince Rafzilik sulamasyla bir komplo
ile katledildii 1095 ylnda gereklemitir. Han, Semerkandda halkn yle-
sine fazla sevgisini kazanmt ki, hibir isyan baarya ulaamazd. Komplo-
cular han bakentten kovmak iin Ferganal beylerden biriyle isyan karmas
konusunda anlam; han da ordusuyla siler zerine yrdnde sefer sra-
snda bizzat kendi ordusu iindeki asi emrler tarafndan tutuklanmt. Hanla-
rn Trk emrler ve tarikat eyhleriyle mcadelesi XII. Yzylda da srmtr.
Han ynetiminin dmanlar arasnda Semerkand reisinin ad da gemektedir
ki, bundan Semerkand olaylarnn en azndan ksmen Buhara olaylarna yol
aan sebeplerden kaynakland sonucu karlabilir. Semerkandda Harezm-
ah Muhammed tarafndan tahtndan indirilerek ldrlen son Karahanl han
Osman da halkn sevgisinden yararlanmt.
Bu siyasi mcadeleye katlan Buhara ve Semerkand tarikatlarnn XII.
Yzylda Trkistanda kendini gsteren ve halk zerinde nceki dervi te-
kilatlarndan daha fazla etkili olan n Asya kkenli derviizmle genel olarak
hibir ilikisi yoktu. O gne kadar Fasa kadar tm slam lkelerinde olduu
gibi Trkistanda da yaylan Kadiri tarikat (1166da Badatta len Abdulka-
dir Geylaninin mritleri) din emirlerin daha kat bir ekilde uygulanmas gibi
ar taleplerle dervilii canlandrmaya almt. Ayn hareket Abdulkadirin
daha yal ada Yusuf Hemedan (1140da lm ve Merv yaknlarnda def-
nedilmitir) - ki Abdulkadir onun tavsiyesiyle 1127de ilk defa aleni propaganda
yapma karar almtr - tarafndan desteklenmiti. Yusuf Hemedan, Hakim-Ata
veya Sleyman Bakrgan10 ve Seyid-Ata gibi Harezmde mehur olan ve Trkler
arasnda slamn yaylmas konusunda etkin rol oynayan baz eyhlerin men-
sup olduu Orta Asya derviizm okulunu kurmutu. Keza Necmeddin Kbra,
Harezmde Kbrev tarikatn kurmu; XII. Yzylda yaayan Pir-i Trkistan Ah-
med Yesevnin (Yesi, bu ehrin eski addr) tasavvufi iirleri Orta Asya Trk-
leri arasnda olduka yaylm; Takentli veli eyhantahur (dorusu Havend-i
tuhur pakln efendisi), onun arkasndan Timurun da ada olan Buharal
veli Bahauddin Nakbend ykselmitir. Bahauddin Nakbendnin tarikat, ara-
larnda dervilerin piri mehur Hoca Ahrrn bulunduu mritleri vastasyla
nce Takentte (Ahrrn doduu ky Takente bal Baustand), arkasn-
dan Semerkandda yaylm, fakat Nakbendlik Trkistan snrlar dna ta-
10 Kr. Zaleman, Legenda pro Hakim-Ata.

42 ORTA ASYA
mtr. Hoca Ahrr dndaki eyhlerin hibiri saltanata yakn olmam;11onunla

atmaya girmemitir. Yalnzca eyh Necmddin Kbra ve Mecdddin Ba-
dadi Harezmah Muhammedin emriyle katledilmitir. ddiaya gre Mecdddin
Badadi, padiahn isyan eden Trk hassa birliklerinin banda bulunan ana-
syla ibirlii yapmaktayd. Baka bir rivayete gre bu cinayetin arkasnda der-
vilerin Mool istilas srasnda ihanet iinde bulunmalaryd.12
Ahmed Yesev ve mritleriyle ilgili rivayetlerin nemi, hem Orta Asyal der-
vilerin bozkrda slam yayma konusunda bunlardan faydalanmalarndan, hem
11 < Bize padiahlarn koynuna el atma vazifesi verildi diyen de bizzat Hoca Ahrrn
kendisidir. Hoca Ahrr sadece kendisi saltanatla koyun koyuna olmakla kalmam,
daha sonraki Nakibendi eyhleri de onun izinden giderek srekli iktidarla ili dl
olmular; padiahlar kontrol altnda tutmaya almlardr. Ulubey gibi zamannn
esiz bir bilim adamnn ban yiyenler de, olu Abdullatifi kkrtarak lkede fitne
fesat karan Nakbendi eyhleri olmutur. Reahat adl eser iyi takip edildiinde o
dnem Naki eyhlerinin modern bilime kar iddetli bir dmanlk besledikleri g-
rlecektir. Ulubey ve Ali Kukuyu gkyzn gzlemleyerek, yldzlarnn konu-
munu ve hareketlerini aratrarak Allahn iine karmakla sulayan bu eyhler; daha
sonra Babr Buharay fethettiinde Snak kitabelerinden faydalanarak modern bir
Gktrk alfabesi meydana getirip, Arap ve Fars alfabesini bir yana atmak ve atalar-
mzn kulland alfabeyi retmek iin medreseler amas zerine din elden gidiyor
yaygarasyla cahil zmrelere medreseleri talatanlar; yine Babr Ulubey rasathane-
sini tamir ettirmek isteyince eytan yuvas diye kar karak engel olanlar hep bu
Naki eyhleridir. Hepsi zengin ve mreffeh hayat yaayan bu tarikat eyhleri ki ta-
rikatn kurucusu Bahauddin Nakiben hazretlerini kesinlikle tenzih ediyoruz, - Orta
Asyadaki sultan ve ehzdeleri de etkileyerek yeniliklerin nn tkamlardr. r-
nein Hoca Ahrrn yalnzca iftliklerinde alan insanlarn says 53 bindi. Bu ra-
kam, gnmzde Trkiyede be-alt holdingin ancak istihdam edebildii rakamdr.
Nakibendiler zellikle Osmanl mparatorluunda da ok etkili olmular; kendileri
gibi sarayla yakn temas halinde olmak isteyen Mevlevlere iddetli adavet beslemi-
ler, ama en nemlisi Trkln inkr etmeyen Hac Bekta Veli gibileri hem halk
hem de saray nezdinde karalamak iin her trl yola bavurmulardr. Nakibendi-
ler, Osmanl mparatorluu ykldktan sonra da Cumhuriyet Trkiyesinde ve zel-
likle Menderesle birlikte eski etkinliklerini tekrar elde etmiler ve halen de baz si-
yasi partiler zerinde hayli nfuz sahibidirler. A.B.>
12 <Gerek Nakibendilerle Ulubey ve Ali Kuu arasndaki ilerici-gerici kavgalar ve ge-
rekse Necmddin Badadnin gya Harezmahn anas Terken-hatunla ak ilikisi
yaad iddialar konusunda okuyucularn Adil Yakubovun Trkesi de yaynlanan
Ulubeyin Hazinesi ve W. Yann Son Denize Kadar adl belgesel tarihi romanlarn
okumalarn srarla tavsiye ederiz. Ayrca Pirimkul Kadirovun Son Timurlu adl bel-
gesel roman da bu sahada mutlaka okunmas gereken kitaplardr. Ancak Harezmah
Muhammed dneminde baz tarikat mensubunun, eyhinin ve hatta eyhlislamn
Moollarla gizli ibirlii iinde olduklar ve muhbirlik yaptklar da tarihen sabittir,
fakat bu konuda Abbasi halifesiyle Harezmah Muhammed arasndaki iktidar mca-
delesinin yan sra, Harezmahn tarikat eyhlerine kar sergiledii umumi tavrn da
nemli rol vard. A. B.>
de sufiliin temsilcisi ianlarn ehirli yerleik ahaliden ziyade gebeler arasnda

tbilerinin bulunmasndan da anlalmaktadr. 960 ylndan sonra bozkrda ya-
ayan insanlarn kitleler halinde Mslman olmasyla ilgili rivayet 1043 ylna
ve tarihi bn el-Esre aittir. Burada sz konusu edilen daha kk kitle (yak-
lak 10 bin adr), k aylarn Yedisuda uy vadisine yakn bir yerde, yaz ay-
larn ise dil Bolgarlarnn lkesine yakn bozkrlarda geiren halkla balantl-
dr. imdiki Krgz bozkrlarnn [Kazakistan bozkrlarnn] nihai olarak slam
dnyasna katlmas olduka ge dnemde gereklemitir. Nitekim henz XIII.
Yzyl balarnda Harezmin Mslman hkmdarlar daha ziyade Sr-derya
boylarnda, Saganak veya Sunak (imdiki Sunak-kurgan harabeleri) ve Turgay
blgesinde yaayan pagan Kpaklarla savamak zorundaydlar.
Bozkrdan Trkistann uygar blgelerine gelen insanlar, yerli kltrn et-
kisinde kalmak ve yerleik dzene gemek zorundaydlar. Bununla birlikte on-
lar, nfusa kalabalk olduklar iin, yalnzca dillerini korumuyor, ayn zamanda
onu yerli halk arasnda yaygnlatryorlard da. Balayan ve henz bitmeyen bu
sre, blgenin tedrici surette Trklemesi srecidir. Gemiteki Farsa ismi-
nin yerine Trke isim alan ilk ehir, bilindii kadaryla Takentti. Bu isim, X.
Yzyl corafyaclarnn eserlerinde geen Binket yerine artk XI. Yzylda kulla-
nlmaktayd. Henz Mool istilasndan nce Trke corafi isimler Zeravanda
(Kara-kul) ve yerli Pers aznn Farsa tarafndan deil, Zeravan vadisinde ol-
duu gibi Trke tarafndan itilen Harezmde rastlanmaktayd. Grnd ka-
daryla bu sre Moollar zamannda, XIII. Yzylda tamamlanmtr
Trkistan tarihinde dikkat ekilmesi gereken hususlardan biri de, Mool
istilasndan nceki son yz ylda tarihilerin bahsetmedii ve bizim de elimize
ulaan eyalara ve zellikle tedavldeki sikkelere bakarak zemeyeceimiz para
sistemidir. XI. Yzylda Trkistanda gm sknts balam13 ve tm Msl-
man Asyaya yaylmt. Bunun tek istisnas, siyasi adan deilse bile, iktisadi
ve kltrel ilikiler asndan Mslman Asya snrlar iinde kalan Hristiyan
Grcistand. nceki gm sikkelerin yani dirhemlerin yerine, yine dirhem
denilen bakr sikkeler kesilmeye balanmt. Bunlarn da dirhem adn ta-
masndan, geerli ake anlam ifade etmesi gerekirdi. Bakr dirhemlerin kesil-
mesi n Asyada daha sonra balam, fakat daha nce sona ermi; Mool isti-
lasndan daha nce orada gm sikkeler kesilmeye balanmt. Orta Asyada
13 <Gm krizi (XI-XIII. Yzyl) denilen ve Orta Asya ehirlerindeki istihsal ve para te-
davln etkileyen konuyla ilgili olarak bkz. Davidovi, Gorod, - V. R.>
44 ORTA ASYA
bakr dirhemler Moollar dneminde de kesiliyordu ve ancak XIII. Yzyln

ikinci yarsnda yava yava gm sikkeler piyasaya srlmtr. X. Yzylda
Smnlerde slam ncesi devirdeki gelenek srdrlerek gm sikke kesimi
devam ettirildii halde, XI. Yzyldan itibaren bakr sikkelerin yan sra altn di-
narlar da kesilmitir. stisni bir ekilde gm sikkeler para olarak kabul edili-
yor, altn ise tpk bir mal gibi arlna gre ilem gryordu. Eski Bizans top-
raklarnda da Bizans altn sistemi ayn bu ekilde uygulanmaya devam etmitir.
Altn ve gm sikke kesilirken bir dinar yirmi dirhem olarak hesaplanyordu.
Esasen altnn gm karsndaki deeri deiik zamanlarda deiik ekillerde
hesaplanyordu. O dnemde yneticilerin ran ve Orta Asyada gm para sis-
teminden altn sistemine geilerine neyin yol atn bilmiyoruz. Her halkrda
XI. Yzylda ve daha sonrasnda bu blgelerde kesilen dinarlarn arlk ve ayar-
lar, halifelikte ve Msrda kesilen dinarlardan bariz ekilde gerideydi ve rnein
Fatm dinarlar gibi uluslar aras piyasada Bizans solidiyle ayn dzeyde teda-
vlde olamyordu. Anlald kadaryla para sisteminin bozulmas, daha geni
bir blgeyi kapsayan ve n Asya kltryle iliki iinde bulunan halklarn ha-
yatn daha fazla etkileyen d ticaret erevesine pek yansmyordu. rnein
henz X. Yzylda dil boyunda gebe adrlarndan oluan Bolgar ehri, Mo-
ollar dneminde en az 50 bin kiinin yaad ta binalardan oluuyordu. Bu-
nunla birlikte ticaretin ekli elbette deimek zorundayd. Ticaret daha ok ta-
kasa dayalyd, ama arkeolojik bulgularn gsterdii gibi, X. Yzyl balarndan
nce Rusyada bol miktarda dou kkenli gm paralar kalmt.
Trk prensler de elbette fethettikleri topraklarda yerli kltrn etkisinde
kalyorlard; saraylarnda Acem airleri bulunduu gibi, kendileri de Farsa i-
irler yazyorlard. Trkistann ezeli kltr blgelerinde, Mool istilasndan n-
ceki dnemde Trk dilinde herhangi bir edebi eser ortaya koyma denemesini
gremiyoruz. Ahmed Yesevnin iirleri ve Sleyman Bakrgannin hikmetleri
gibi eserler ise, hkmdarlardan herhangi bir destek veya maddi yardm alma-
dan slam yayanlarn kendi halindeki Trkler iin yarattklar slam tebir li-
teratrne ait rnlerdir. Mool istilas srasnda son Harezmah Celaleddin
(ki aslnda hkmdarlk blgesi Harezm deildi) iin bir Trke gramer kitab
hazrlanmt. Elbette bu kitapta bu hkmdarn aslen mensup olduu halkna
ait baz tezahrler grmek mmkn. Yine XI. Yzylda Trke olarak Yedisu
rn bir eser vcuda getirilmiti. Ama Pers ahlak ve slam fazileti ruhuyla
balantl olanlar istisna edilirse, didaktik Kutadgu bilik poemasnda Trk halk
rivayetleriyle ilgili herhangi bir ey yoktur. Son zamanlara kadar bu eserin biri
Kahire, dieri XV. Yzyla ait olan ve daha sonra stanbula gtrlerek Avru-
pallarn tetkikine sunulan Herat nshalar vard. Ama son dnemde Naman-
gan ehrinde nc bir nsha bulundu. 1909da ise Ural boyundaki Sarayk
ehrinde aralarnda Kutadgu bilikten alnm msralarn da yer ald kitabeli
kil bir srahi bulunmutu ki, buradan sz edilen poemann snrl saydaki
nshalarna bakarak dnebileceimizden ok daha geni bir alana yayld
sonucu karlabilir. Bununla birlikte ran kltrnn bylesine etkili olmasna
ramen, Trkistan yneten kiiler kendi eldalar ve onlarn dilleriyle olan ba-
larn koparmamlardr. Karahanl hanlar, devletin yaklna kadar Trke un-
vanlar kullanmlar, ayrca resmi terminolojide sultanus-salatn ve hatta ve-
zir unvanna Trke ulu nekini getirmilerdir.
46 ORTA ASYA
MOOL STLASINDAN NCE

TRKSTANDA HIRSTYANLIK*
I.
1886da Yedisu blgesinde ortaya karlan Nestur yazlarndan 206s
Prof. D. A. Chwolson ve Ord. Prof. V. V. Radloff tarafndan dilbilim asndan
incelenmitir.1 Chwolsonun Orta Asyada Hristiyanln yaylmas konusundaki
sz edilen makalesinde Avrupal bilim adamlarnn bu alanda yaptklar tm
almalara aa yukar atfta bulunulmutur. Fakat Avrupal bilim adamlar-
nn aratrmalar bizim Doulu yazarlarda bulduumuz malzemeyi iermemek-
tedir. Orta Asyal Hristiyanlar hakknda baz zel monografilere sahibiz, ama
bunlarn tamam ya ilahiyatlara ya da Sinologlara aittir ve daha ziyade Dou
Asyayla alkaldr. Reidddinin Keraitler2 hakknda yazdklar hari, Msl-
man yazarlarn kaytlar bir araya getirilmedii gibi, ok az incelenmitir. Dola-
ysyla bu kaytlar gzden geirerek, o lkelerde yaygn olan dier kltr un-
surlaryla ilgili bilgilerle karlatrmak bizce pek de gereksiz deildir.3
*
Bartold, Klliyat, II. 2. Cilt
1 Chwolson, Grabinschriften. <Kr. Nldeke, ZDMG, Bd XLIV, s. 520-538.> Ayrca bkz.
Chwolson, Grabinschriften, N. F.; < ayn yazar. Nadpisi> Keza S. S. Slutskynin Nadpisi;
K semireenskim nadpisyam ve F. Y. Korun O turetskom yazke semireenskix nadpisey
adl makalesine bkz. Eski Trk Nestur kitabelerinin tetkiki konusunda bkz. Malov,
Drevnetyurskaya pismennost Mongolii, s. 75-86 S. K.>
2 Keraitler Moolistanda Orhon nehrinin dou sahilinde yayorlard. Onlarn Hristi-
yanl kabul konusunda aaya bkz. Reidddinin Keraitler hakkndaki kayd ilk
nce Saint-Martin tarafndan tercme edilmi (Mmoires, t. II, s. 280) ve ondan sonra
sk sk kaynak olarak kullanlmtr.
3 < Hristiyanln (zellikle Nesturliin) Orta Asyaya yaylma tarihi konusunda en
yeni almalar unlardr: Nau, Lexpansion; Mignana, The early spread of Christianity;
Klyatorny, Sudjinskaya nadpis, s. 168-169. Dier dinler konusunda daha ileri, dn.
53e bkz. - Yu. B.>
T R K S T A N D A H I R S T Y A N L I K 47
Yedisu hakknda en eski bilgileri in kaynaklarnda buluyoruz. lk in

elisi Bat Trkistana M. . 140 ylnda gitmiti4 ve o tarihten itibaren inli-
lerin Trkistan halklaryla ilikileri Miladi II. Yzyl ortalarna yani onlar tarih-
ten ekilinceye kadar tam yzyl boyunca kesintisiz devam etmiti. O sralar
Yedisuda gebe Usunlar yaamaktayd. in kaynaklarndan Usunlarn dier
amani gebelerle ayn kltrel geliim aamalarndan getikleri anlalmak-
tadr. Usunlarn topraklar gr meralarla ve am ormanlaryla kaplyd, ama
ok yamurlu ve souktu.5 Dou Trkistandan Bat ucuna6 giden ana kervan
yolu Kagar ve Fergana zerinden geiyordu7 ve Yedisu henz kltr faaliyet-
leri alanndan uzaktayd.8
4 <Bu makaleyle ilgili olarak E. Chavannesin eletiri yazsnda (RHR, vol. XLV, s. 123)
Bartoldun szn ettii Chang Chienin batya M.. 138de gittii, daha sonra Hun-
larn eline esir derek muhtemelen 128de Orta Asyaya geldii ve ine ancak M.
. 126da dnd belirtilmektedir. Yu. B.>
5 Biurin, Sobraniye svedeniy, III, 64. Bu bilgi Tsin-han-u (Eski Han Tarihi)nden alnm-
tr ve Biurinin evirisinde u ekildedir: Arazi dz ve meralarla kapl; lke yamurlu
ve souk. Dalarla ok am orman var. Usunlar tarmla ve baclkla uramyor;
mera ve su kaynaklarn takip ederek srleriyle gebe halde yayorlar. Grenek-
leri Hunlarnki gibidir. Onlarn topraklarnda ok at var. Zenginlerin 4000-5000 ba
at srleri var. Halk sert, a gzl ve hain. Genel olarak vahete meyilli. Daha son-
raki yorumcu <Yan> Shih-ku (VII. Yzyl) bu bilgilere u satrlar ilave etmektedir:
Usunlar, Bat ucunda yaayan dier yabanclardan simaen ok farkllar. Mavi gzleri
ve sar sakallaryla maymuna benzeyen bugnk Trkler, onlarn torunlar olmal.
Vivien de St. Martininde (Les Huns Blancs, s. 32) bu satrlar u ekilde tercme edil-
mi: ls avaient les yeux bleus (ou vendtres), le barbe rouge, et assemblaient des
singes, dont ils tiraient leur origine. F. Hirthin Almanca evirisi (Ueber Volga-Hunnen,
s. 276) Biurinin evirisiyle rtmektedir.
6 <Rusada zapadnaya kraya eklinde geen bu ifade Si-ynn karl olarak veril-
mektedir ve bat blgesi, bat ucu anlamndadr ki, genel olarak Fergana vadisi ve
evresini ifade etmektedir. Biz burada Bat blgesi veya Bat ucu eklinde yazar-
ken tamamen keyfi davrandk. A.B.>
7 Biurin, Sobraniye svedeniy, III, 63 (Tsin-han-udan): Su-le (Kagardan sonra batya
doru uzanan ana yol Fergana, Kang-k ve Da Yeilere gidiyordu.
8 Usunlardan en son V. Yzylda sz edilmektedir. Grigoryev (Saki, s. 148) onlarn ba-
kiyelerini Krgzlarn <Kazaklarn- Yu. B.> Cungaryada yaayan Usun boyunda gr-
mektedir. Onlarn bir kolu olan Sar Uysunlar kendilerini byk ve gl bir halkn
torunlar olarak grmektedirler. Grigoryev, bu bilgiyi Valihanovun Oerki Djungarii,
s. 195den almtr. ZVORAOnun VIII. cildinde Petrovsky (K statye O xristianstve v
Turkestane, s. 150) gnmzde Krgz oymann Aln, Argn ve Usun adn ta-
dn kaydetmektedir. Radloff (Kutadgu bilik, Radloff neri, I, s. LVIII, LXXXI) Usun-
lar Bat Trk kabilelerinden saymaktadr. Keza Aristovun gr iin bkz. MSOS,
Jg, I, Abt. I, 1898, s. 200; <Bkz. Aristov, Etnieskiy sostav, s. 17, 23-26> ve Parkerin
kar gr iin (A thousand years, p. 254). <Usunlar hakknda daha detayl bilgi iin
Bartoldun klliyatnn II. Cilt, I. Blm, s. 26-30, 513-514e bkz. Yu. B.>
48 ORTA ASYA
inlilerin Bat blgesiyle II. Yzyl ortalarnda kesilen ilikileri ancak V.

Yzylda tekrar balamtr. Bu sre zarfnda sz edilen lkede vuk bulan
olaylar hayli dikkat ekiciydi. Kuzey Hanedanlar Tarihine gre Bat blge-
sindeki hkmdarlklar kendi aralarnda iliki halinde idiler ve onlarda vuk
bulan olaylar hakknda sarih bir bilgi edinme imkan yoktur.9
VI-X. Yzyllarda yaayan inli tarihiler Orta Asya halklarnn atalarndan
ziyade kltrleri hakknda fazlasyla bilgi vermektedirler. Artk biri Mvernnehr,
dieri Uyguristanda olmak zere ortaa sonlarna kadar nemini muhafaza
eden iki kltr merkezi10 buluyoruz. Daha ileride greceimiz gibi, Yedisuda
Uygur kltrnden ziyade Mvernnehr kltr haddinden fazla yaylmt.
Usunlarn kuzeybatsnda yaayan gebe Yeban halknn kltr hakknda
sarih bilgiye sahibiz. Yebanlar, inlilerin onlar hakkndaki Hunlarn torun-
lardr ve onlarn detleri ve dilleri Kao-kui (Uygurlar)nki ile ayndr; ama te-
mizlikleri ve her gn defa ykanmalar ile dier gebelerden ayrlrlar11 ek-
lindeki kaydna nazaran muhtemelen Trk idiler.
Fergana ve Kagar zerinden geen nceki yol daha ksa ve kullanl ise
de, ilk defa VII. Yzylda Bat Trkistan Yedisu zerinden Dou Trkistana
balayan bir gzergahtan sz edilmektedir. Bu kervan yolunun kullanlmasnn
baz sebepleri vard. ncelikle Yedisu, tm Orta Asya ve Dou Avrupann bir
ksmn hakimiyet altna alan Trk hanlarnn (Altay civarnda) yaadklar bl-
geye giden yol zerindeydi ve bu gebe hanlarn otalarnn bulunduu yer-
ler daima nemli ticaret noktalar haline gelmiti. Trk mparatorluu 581de
ikiye blnmt ve Bat Trk hanlar daha ziyade sabk Usun topraklarnda12
yayorlard ki, bilhassa tacirleri Yedisuya eken husus bu idi. Dier yandan
birka on yl blgede yaayan Hsan Tsangn (648) kaydna gre13 VII. Yz-
ylda Ferganada meydana gelen karklklarn da bunda rol olmutur. Yeni
kervan yollarnn ortaya knn yerleik dzen ve uygarln gelimesini etki-
lememesi mmkn deildi.
9 Biurin, Sobraniye svedeniy, III, 137.

10 Age., s. 149-158 ve 181-189.
11 Age., s. 163. Ayrca Radloffun Kutadgu bilik, I, s. LXIdeki ksa kayd ile Hirthin Ue-
ber Volga-Hunnen, s. 274e bkz. inlilerin Ye-ban eklindeki eviriyazmlarnn ma-
halli syleni eklinin ne olduu bugne kadar akla kavuturulmamtr.
12 Biurin, Sobraniye svedeniy, I, 341; Parker, A thousand years, s. 235.
13 Hsan Tsang, Julien ev., I, 17.
Bat Trkistann kltrel durumu hakknda en doyurucu bilgi, 62914 y-

lnda bu blgede bulunan Hsan Tsanga aittir. Hsan, Aksudan hareketle b-
yk glklerle Tanr Dalarndan (muhtemelen Bedel geidinden15) geerek
Issk-gln gney sahilini takiben Suy-e (u) nehrine ulamtr. Burada dei-
ik lkelerden gelen tacirlerin bulutuu bir ehir16 vard. Onun batsnda her
birinin banda birbirinden bamsz beylerin bulunduu birka ehir yer al-
yordu, ama tm beyler Trklerin tebaas idiler. u nehri sahilindeki ehirden
Ge-u-anna17 Krallna kadar uzan topraklara Su-li18 deniliyordu. Kendine zg
dili ve 32 harften19 oluan bir alfabesi bulunan halk da ayn ad tayordu. Ta-
rih kitaplar vard ve kitaplar birbirlerine izah ederlerdi. Kitab yukardan aa
doru okuyorlard. D grnmleri itibariyle uzun boylu olduklar; pamuklu
dokuma, deri ve yn elbise giydikleri; genellikle salarn tek para halinde rp
tepesini tra ettikleri, bazen de kafalarn tamamen tra edip, alnlarna ipek bir
erit baladklar kaydedilmektedir. Zayf karakterli, yalan sylemeye, hainlie
meyyaldiler; agzlydler ve her trl hilekrla mheyya idiler. Daha zen-
gin olanlar daha fazla sayg grrd; ama dtan baknca zenginleri fakirlerden
farkl deildi. Halkn yars ziraatla, dier yars ise ticaretle urard.20
Ge-u-anna Krall (Mslman kaynaklarnda Saganiyan, in kaynakla-
rnda yalnzca 21) Semerkandn gneyindeydi.22 Hsan Tsangn anlattklar,
14 Bu makalenin Rusa nerinde 648 tarihi yanllkla kervan yollarnn ortaya kyla
ilgili olarak verilmitir. Hsan Tsangn yolculuu 16 yl (629-645) srm ve bunun
da byk ksm Hindistanda gemitir. Bkz. Jizneopisaniye Syuan Tszana, per Julyena,
s. VIII.
15 Bu geit o sralar dahi bu adla (in kaynaklarnda Bada <Boda> da) geiyordu; De-
guignes (Histoire gnrale des Huns, t. I, pt. 2, p. LXV) szcn Han hanedannn ilk
yllarndaki inli corafyaclar tarafndan kullanldn belirtmektedir.
16 Yerli halkn Suyab dedii ehir (daha ileriye bkz.)
17 <imdiki eviriyazm Che-shu-anna.>
18 <Yazl ekilleri birbirine ok yakn olduu iin Su-le (Kagar) ile Su-li (Sodiyana)
y birbirine kartrmamak gerekir. A. B.>
19 <Julienin evirisinde (1/13) byle. Bealin evirisinde (I, 27) 30 civarnda, Yu. A.
Zuyevde ise (Kitayskiye izvestiya, s. 91) 30dan fazla eklinde. E. Chavannese gre
(RHR, vol. XLV, s. 124) ince metinde 20 harften fazla denilmektedir. T. Watters
(On Yuan Chwangs travels, vol. I, p. 71): ince metnin deiik nerinde yalnzca
20, bir baka nerinde ise 30 harf denilmektedir. Yu. B.>
20 Hsan Tsang, Julien evirisi, I, 12-13.
21 Biurin, Sobraniye svedeniy, III, 246-247; Tomaschek, Sogdiana, s. 119.
22 Hsan Tsang, Julien evirisi, II, 283. imdiki ad Hissar olan bu blge eski Kele z-
deletirilmektedir. Bu tespitin yanll Petrovsky (K statye O xristianstve v Turkes-
tane, s. 150) tarafndan ortaya konulmutur. Bilindii gibi Ke, Hissara deil imdiki
ehrisebze tekabl etmektedir. Saganiyan veya aganiyan hakknda bkz. Tomaschek,
50 ORTA ASYA
Amu-derya ile u arasndaki lkelerin kltrnn ayn olduunu varsayma-

mz gerektirmektedir. ok byk ihtimalle bu kltrn merkezi Semerkandd.
Hsan Tsangn anlattna gre Semerkand sakinleri sanatkr ruhluydular ve
komular iin rnek tekil ediyorlard.23 inli tarihilerin kaytlarndan da
Semerkandn daha fazla siyas nemi haiz olduu anlalyor.24
Hsan Tsangn gzergah, grnd kadaryla Tang Hanedan Tarihinde
belirtilen gzergahla rtmektedir.25
Issk-glden batya doru 40 li mesafede Tung ehri.
Oradan 11026 li mesafede Hole27 ehri.
Oradan 30 li mesafede Yei28 ehri.
Vadiyi getikten sonra Sui-e-uan29 nehri azna ularsn.
Oradan 80 li mesafede Filo-tsang-tsung30 ehri.
Oradan 2031 li mesafede, ncekinin batsnda Sui-ye ehri vardr. Onun ku-
zeyinde Sui-e-ui32 ay akar. Nehrin 40 li kuzeyinde Trk hakanlarnn otur-
duklar edan da bulunur.33
Sogdiana, s. 38; Ge-u-anna veya Ke (eski ekli Kiss) iin ise Marquart, Die Chrono-
logie, s. 56-57.
23 Hsan Tsang, Julien evirisi, I, 19.
24 Biurin, Sobraniye svedeniy, III, 182. (Kuzey Hanedanlar Tarihinden) metin: Kang,
gl bir devlet saylr. Bat ucundaki Mi, , Tsao, Ho, Kk An, Naebo, Wu-na-ho,
Mu gibi beyliklerin ou onun hakimiyeti altndadr. Bu ehirler hk. Bkz. Marquart,
Die Chronologie, s. 58-64.
25 Daha fazla bilgi Deguignes, Histoire gnrale des Huns, t. I, pt. 2, p. LXVIda var-
dr. Gzergahlar konusunda ayrca bkz. Hirth, Nachworte, s. 72-73. <Her halkrda
Hirthdeki okuyuu ve mesafeleri (bu eserin Bartold tarafndan yaplan Rusa nerine
uygun olarak) nazar- itibare almak gerekiyor. Deguignesdeki okuyular ve mesafe-
ler net deildir ve yanltr. Yu. B.>
26 Hirthde 130 li.
27 <Bugnk eviriyazm Ho-le.>
28 <Hirthin Almanca evirisinde byle; Rusa nerinde e-chi. Bkz. Bir sonraki dn.
Yu. B.>
29 Hirthde boazdan Sui-ye azna karsn eklinde. <Ye ve e, ayn hiyeroglifin iki
farkl okunuudur, ama Tang dneminde eski rin ye eklinde okunuu olsa ge-
rektir. Bkz. Karlgren, Phonologie, s. 859. Yu. B.>
30 Hirthde imdiki Tokmakn yerinde bulunmas gereken Ley-lo ehri.
31 Hirthde 40.
32 Hirthin Almanca evirisinde byle; Rusa nerinde Sui-e ve Suy-e-ui idi. Yu.
B.>
33 Hirthde Genelde On Ok hakannn yaad yer eklinde.
Suy-eden batya doru 1034 li mesafede Migo35 ehri.

Oradan 30 li mesafede Sin ehri.
Oradan 60 li mesafede Dun-tsang ehri.
Oradan 50 li mesafede Osubolay36 ehri.
Oradan 70 li mesafede Tsuylan ehri.
Oradan 10 li mesafede Do-tsian ehri.37
Oradan 50 li mesafede Dalose38 ehri (Talas veya Taraz).
Bu gzergaha tekrar dneceiz.
inli tarihiler Mvernnehr halkn Buddist olarak39 gstermektedirler;
dier halklarn dinleri konusunda in kaynaklarna fazla gvenilmez. nk
onlarda bazen aralarnda hibir iliki olmayan dinler birbiriyle kartrlmaktadr.40
En-Nedme gre burada yaayan Buddistler Maniheistlerin atalarydlar;41 Fihristin
bir baka yerinde Bu din (Buddizm) Mvernnehr halknn byk kesimi ara-
snda slamdan nce ve daha eskiden mevcuttu kablel slam
ve fil kadm) denilmektedir.42 Bu kayttan Buddizmin Mvernnehrde slam
fetihten nce hakim din olduu anlamn karmamz gerektii kanaatinde dei-
lim. (rnein) Hsan Tsang dolat tm topraklarda Buddist tapnak ve manas-
trlarndan etraflca sz etmesine ramen, Amu-deryann hemen yaknlarndaki
blgeler hari Mvernnehrin hibir yerinde Buddizmden sz etmez. Hsan
Tsann ince biyografisinde,43 Semerkand hkmdar ve halknn Budda re-
tisine inanmadklar, yalnzca atee taptklar anlatlmaktadr. Geri iki Buddist
manastr vard, ama metruk bir haldeydi; yabanclar kalmak iin bu manastr-
lar aramaya kalktklarnda yerli halk tarafndan fkeyle kovulmulard. Hsan
Tsang burada Buddizmi canlandrmak istemi, hkmdar da onun tarafn tut-
mu ve her iki manastr yeniden ziyaretilerle dolmu. Bence bu iki manastrn
34 Hirthde 40 li.
35 Hirthe gre Mi lkesinin ehri.
36 <Aibulay>
37 Hirthde uy-tsian
38 <Dalos>
39 Biurin, Sobraniye svedeniy, III, 183; Buddaya tapyorlar (Kang ehri sakinleri ko-
nusunda) (Kuzey Hanedanlar Tarihinden).
40 Bretschneder, Researches, vol. II, s. 294.
41 Flgel, Mani, s. 105.
42 Fihrist, I, 345.
43 Jizneopisaniye San Tsang, per. Julyena, 59-60.
52 ORTA ASYA
geici sre iin faaliyete geii ksa mrl olmutur. Hsan Tsangn kaydn-
dan Dou Trkistanda Hint alfabesi, Bat Trkistanda ise baka bir alfabe kul-
lanlmakta olduu anlalyor. inli tarihiler, Hint alfabesinin Dou Trkistan
ve Afganistanda yaygn olduunu belirtmekte, ama Mvernnehr ve Uygur
alfabesi iin zel bir terim (hu-u barbar yazs) kullanmaktadrlar.
Mvernnehr alfabesi konusunda, elimizde, burada ve Semerkandda
halkn kitaplarda Mani alfabesinin kullandn belirten en-Nedimin kayd
mevcuttur.44 randa ve Roma mparatorluunda henz III. Yzylda dini taki-
bata maruz kalan eitli dalist mezhep taraftarlar Mvernnehre g etmeye
balamlard. Bunlarn ou da Maniheistti ve iyi tekilatlanm olmalar onlara
bir ok kapy am, blgede hakim konuma gelmilerdi. Dier dalistlere ge-
lince, Deysanler Horasan ve ine dalmlard, ama birbirinden kopuk vazi-
yetteydiler ve tapnaklar yoktu;45 Mazdakler ehristannin kaydna gre,46 -
Semerkand, a ve laka yerlemilerdi. Galip ihtimalle onlar Sr-derya ile u
arasndaki lkelerde ilk kltr yayclar idiler, ama bilhare47 Maniheistlerden
sayca ok az olduklar iin onlarn etki alanna girdiler. Smnlerin lkesinde
Hanefi mezhebi hakimdi; devletin kuzey ularnda muhtemelen komu Trk-
ler arasnda slam ilk yayan afiiler48 yaamaktaydlar ki, bu durum Hanefi
mezhebinin Trk halklar arasnda yaylmasn engellememitir. Ksacas, daha
ileride de greceimiz gibi, Mazdakizm Mvernnehr halk arasnda olduka
gl idi ve etkisini srdrmekteydi.
IV. Yzylda Douda nemli lde Hristiyan hareketi balamt (muhte-
melen baz misyonerler buraya daha nce gelmilerdi); 334de Mervde bir H-
ristiyan piskoposluu grmekteyiz. Ama Hristiyan yaylmas dalist faaliyetlere
gre bariz ekilde zayft. Pers hkmdarlarnn Hristiyanlara kar dini takibat
balatmas, Hristiyanln Roma mparatorluunda hakim din haline gelme-
sinden sonra Bat randaki Hristiyanlarn (ki oradaki Hristiyanlar Doudaki-
lerden hayli fazlaydlar) kolayca Roma topraklarna kaabildikleri srada bala-
mt. Bundan baka Rafzilerin yayl, yabanc propaganda olarak grld
iin, her yerde sk takibat altndayd. Buddistler, Hristiyanlar ve Marchionitler
44 Flgel, Mani, s. 166-167. <Rusa nerinde dini kitaplarnda Mani alfabesini kul-
lanyordu ve bu yzden ona kalem-i din diyorlard eklinde. Yu. B.>
45 Age., s. 161-162.
46 Haarbruker evirisi, I, 293.
47 <Almanca evirisinde bylece (ebenfalls). Yu. B.>
48 Makdis, 323.
Horasana kapa atmlard;49 Deysanler, Maniheistler ve Mazdakler Ssn m-

paratorluu snrlar tesinde necat bulabilirlerdi. Hsan Tsang, Mvernnehr
alfabesine suli dediklerini kaydetmektedir ki, byk ihtimalle Sryani alfabesi
(uri) kastedilmektedir.50 Bilindii gibi randa yaygn olan her dinin kendine
zg bir alfabesi vard, ama bunlarn prototipleri veya kkeni Sryani alfabesi
idi. Arap kaynaklarndan Maniheistlerin kutsal kitaplarnn genellikle Sryani
dilinde yazldn biliyoruz.51 Hsan Tsangn iaret ettii harf says da Hristi-
yanlarnki ile deil, daha ziyade Maniheistlerin alfabe harf saysyla rtmekte-
dir. Bilindii gibi Suriye Hristiyanlarnn alfabesinde 22 harf vard ve yalnzca
Tirhanl gramerci lya (alt nefesli harf ve Yunanca ve ilave ederek) bunu
otuza karmaktadr.52 Maniheistlerin alfabesi daha zengindi ve en-Nedimin
kaydna gre Arapadakinden yani 28den daha fazla harf vard.53 Ssnler
dneminde Hristiyanln Mvernnehrde yayldn gsteren herhangi bir
veriye ve tarih aratrmaya sahip deiliz.54 Yalnzca henz VI. Yzylda Hris-
tiyanlarn Semerkandda piskoposluklar olduu eklinde bir tahmin var (bu
konu zerinde durulacaktr).55
49 Buddistler konusunda bkz. Rozen, ZVORAO, t. III, s. 161; kr. Birn, ndiya, Sachau
neri, 10-11; Sachau evirisi, I/21; orada sk sk Buddistlerin Belhin dousunda bir
yere gitmek zorunda olduklar belirtilmektedir. Marchionitler iin bkz. Mani, s. 160.
50 Gutschmidin (Kleine Schriften, Bd III, s. 280) de gsterdii gibi bu szcn Kagarn
dier ad olan Suleyle ve keza Bundehedeki (Tomaschek, Sogdiana, s. 12) Srikle
( ve )benzerlik arzetmesi de bence bir tesadf deildir. Marquartn (Die
Chronologie, s. 56) Sulik=Sogd hakkndaki gr ile Bartoldun itirazn (Die alltr-
kischen Inschriften, s. 22, Anm. 1) kr.
51 Bizzat Maninin yazd yedi byk eserden alts Sryaniceydi ve yedincisi de Farsa
deildi. (Flgel, Mani, s. 102).
52 Nestle, Syrische Grammatik, s. 2.
53 Flgel, Mani, s. 166-167.
54 Guidinin 410-467 yllar arasndaki sinodlara katlan Nestur piskoposlarla ilgili ya-
ynlad (Ostsyrische Bischfe) listede Mvernnehr patriklerine rastlamyoruz. 577de
ehrinin (Musul elyazmasnda byle) pispoposundan sz edilmektedir. Guidi
bu ehrin Semerkand olduu grnde; ama Bizans elyazmalarnda da ke-
limesi gemektedir. 553de den bir piskopostan bahsedilmesi enteresan-
dr. Bu ehir muhtemelen daha sonraki Merverrddur (imdiki Murgab boyundaki
Meruak); <V.V. Bartold, bu makalenin Almanca evirisinin yaynlanmasndan ksa
sre sonra Merverrdun Meruakn bulunduu yerde deil, imdiki Bala-Murgabn
yerinde olduu sonucuna varmtr; bkz. Bartold, Merverrd. Yu. B.) Bu patriklik
hakknda baka bir bilgiye sahip deiliz.
55 <Arap fethine kadar Orta Asyada Buddizm, Hristiyanlk ve Maniheizmin yayl ko-
nusunda bkz. Belenitsky, Vopros ideologii i kultov Sogda, s. 36-52. Maniheizm konu-
sunda Klimann Manis Zeit und Leben adl eserine; VIII-X. Yzyldan nce Orta Asyada
54 ORTA ASYA
II
VIII. Yzylda deiik Trk kabileleri arasndaki srekli savalar lkeyi teh-
likeli bir hale getirmiti. inlilerin ifadesiyle Talas ehrindeki iftiler zrhl do-
layor ve birbirlerini esir ediyorlard.56 Her ne kadar lkenin nihai fethi daha
sonralar Halife Mtasm (833-843) zamannda tamamlanm ise de, Araplar
VIII. Yzylda Kuteybenin fetihleri sayesinde Mvernnehre mstekar bir e-
kilde yerlemilerdi.57 Talas nehri sahilindeki sava (751 Temmuzu) inin Bat
Trkistan zerindeki hakimiyetine son vermi;58 daha sonraki on yl zarfnda
Karluk Trkleri (in kaynaklarnda Ho-lo-lu, Arap kaynaklarnda , )
Yedisuyu ve Sr-derya blgesinin dou kesimini ele geirmilerdi.59
Araplarn Orta Asya halklaryla olan ticari mnasebetleri henz VIII. Yz-
ylda balamt. Artk ine giden nceki yoldan baka daha nce zikredilme-
yen yeni bir kervan yolu vard. in kaynaklarna gre Arap tacirler her ylda
bir Kuadan Krgzlarn Yeniseyin yukar akmndaki bakentine ipek ykl
kervanlar gnderiyorlard ve ayn yol Tibetlilerce de kullanlmaktayd. Tacirler
yolda Karluklarn topraklarnda durarak onlardan Uygurlarn saldrlarna kar
muhafz birlikleri alyorlard.60 Muhtemelen deiik dinlere mensup misyoner-
ler de bu kervan yollarn kullanyorlard.
Dalist reti Mvernnehrde olduka salam bir ekilde yerlemiti ve
dalistlerin isyan ancak byk zorluklarla bastrlabilmiti. syann elebalar
kullanlan alfabeler konusunda ise bkz. Oransky, Vvedeniye, s. 154-163, Gabain, Alt-
trkische Grammatik, s. 9-41. S. K.>
56 Biurin, Sobraniye svedeniy, III, 245; Almanca evirisiyle kr: Hirth, Nachworte, s. 71.
57 Balazuri, 431.
58 Bu savala ilgili olarak Arap (bn el-Esr, Tornberg neri, V, 344; Taber ve Balazuri bu
savatan bahsetmezler) ve in (Klaproth, Tableau historique, s. 213; kr. Hirth, Nach-
worte, s. 82) kaynaklarnda bilgi vardr. Karabaekin makalesinde (Das arabische Pa-
pier, s. 113) yanllkla 755 yl verilmi. <E. Chavannesin belirttii gibi (RHR, vol.
XLV, s. 124) esasen Karabaekte Temmuz 751 tarihi gsterilmektedir. Yu. B.>
59 Biurin, Sobraniye svedeniy, I, 152; Marquart, Die Chronologie, s. 25. bn el-Esrde
(Tornberg neri, V, 152) Karluklarn henz H. 119 (737) tarihinde Toharistan civa-
rnda gsterilmesi tuhaftr. Ayn bilgi Taberde de (II, 612) vardr ki, muhtemelen
bunlar Karluklarn bir kolu idiler. (Bkz. Barthold, Die alttrkischen Inschriften, s. 27).
Ayn blgede, fakat Amu-deryann kuzeyinde Hsan Tsang (Julien ev., I, 26) Si-su
(Hi-su) veya Ho-ou Trklerinden sz etmektedir; Tomaschek (Sogdiana, s. 40) bun-
larn Guzlar olduu teklifinde bulunmaktadr.
60 Burada, Orhon boyunda yaayan ve oradan hakimiyet alann batya doru genileten
halkn kuzey kolundan sz edilmektedir. Ticar ilikiler iin bkz. Biurin, Sobraniye
svedeniy, I, 449; Klaproth, Tableau historique, s. 172; Parker, A thousand years, s. 259.
komu Trklerden yardm istiyor ve bazen de bizzat gebelere mracaat edi-

yor ve kendi retilerini onlar arasnda yayyorlard.61 Son byk dalist hare-
ketin nderi Mukannann isyan 780de bastrlmt. Kadnlarn toplumun or-
tak mal sayldna baklrsa galiba onun retisi Mazdaklerden esinlenmiti.
Mukannann ldrlmesinden sonra da mezhebi varln srdrd. Geri
mezhebin slikleri kendilerini Mslman olarak takdim ediyorlard, ama na-
maz klmyor, gusl almyor ve oru tutmuyorlard; kadnlar yine nceki gibi
herkesin ortak malyd.62 Makdisnin anlattna gre bu insanlar beyaz elbise
giyiyorlard ve itikat ynnden zndklara yakndlar.63 Narahinin64 evirmeni
Ahmed ibn Muhammed zamannda (ki eviri 522/1128de yaplmt) dahi bu
mezhep Ke, Naheb ve keza baz Buhara kylerinde yaylmt.65 Afganistann
kuzey taraflarna ve Amu-deryann yukar akmlarna yolculuk eden yeni sey-
yahlarn dikkatini eken baz gelenekler de Mazdaklerin etkisini aklamakta
kullanlabilir. rnein Elphinstone, Hezrelerde (Kuzey Afganistanda yaayan
halk) karsnn evinin kapsnn nnde bir ift ayakkab gren bir erkein he-
men oradan uzaklatn66 anlatmaktadr ki, ayn eyi Ahmed ibn Muhammed67
Mvernnehr rafzleri hakknda nakletmektedir.
Narahinin eserinden slamn Mvernnehrde nasl hzl bir ekilde ya-
yldn ok iyi anlyoruz. slama kar olanlarn byk ounluu zengin ki-
ilerdi; fakirler ise Araplarn her camiye geliinde iki dirhem dedikleri grubu
oluturuyorlard. Buharada ilk Cuma mescidi Kuteybe tarafndan 94/712-13
ylnda, ikinci mescit ise, halkn ounluu kfir olmasna ramen, 154/771de
61 Fihrist, I, 345; Birn, sr al-bqiya, Sachau neri, 210-211; Sachau ev., s. 193-194.
62 Narahi, Schefer neri, 73. <Mazdaklerde ve Mukanna taraftarlarnda kadnn top-
lumun ortak mal olmas meselesinde bu klliyatn II. Cildinin I. Blm., s. 217, dn.
31e bkz. Yu.B.>
63 Makdis, 323. Kudse artk eskiden olduu gibi Beyt-el-Mukaddes deil, Beyt-el-
Makdis denildii iin biz de Makdis eklini kullanacaz. De Goejenin Makdis ek-
linin kullanlmasna itirazyla (JA, sr. 9, t. XIV, p. 367) kr. Biz bu itiraza kar ce-
vap olarak Semnnin Kitb al-ansb (Az. mz. elyazmalar, l. 4176) adl eserinde
Mukaddesi deil, Makdis eklinin kullanldn belirtiyoruz. Zndk kelime-
sinin deiik anlamlar iin Rosenin Dva slova adl makalesine bkz. Burada zndk
kelimesinin bazen Buddist anlamnda da kullanld dikkat ekmektedir.
64 <Yazar kelimeyi srarla Nerahi eklinde yazmsa da, biz Trkiyede genel kabul g-
ren Narahi eklinde yazmay tercih ettik. A.B.>
65 Narahi, Schefer neri, 73.
66 Minayev, Svedeniya, s. 185 (Elphinstone, Account, vol. II, s. 202-214).
56 ORTA ASYA
kurulmutu.68 Her halkrda slamn tm Mvernnehrde yaylmas lke-

nin Araplar tarafndan nihai fethinden daha nce deil, grdmz gibi, an-
cak IX. Yzyl ortalarnda gereklemitir.
O sralarda Trk halklar arasnda yaplan slam propaganda hakkndaki
bilgiyi yalnzca Yakutta buluyoruz.69 Halife Hiam ibn Abdlmelik (724-743)
slama davet etmek zere Trk sultanna70 bir eli gnderir. Eli, sultana slam
anlatr. Sultan, onun huzurunda ordusuna resmi bir geit yaptrr ve sonra yle
der: Syle u eliye, efendisine desin ki: Bu insanlar arasnda berberler, demir-
ciler ve terziler yok; eer bunlar Mslman olurlarsa, slamn kurallarn uygu-
layacaklar ve o zaman geimlerini neyle salayacaklar?71
Yine bu dnem iin Mvernnehrdeki Hristiyanlk konusunda slam kay-
naklarda bilgi bulmaktayz. En-Nedm, Sodiyana halknn dalist ve Hristiyan
olduuna dair gvenilir birinin ( )szn nakletmektedir72 ki, Mslmanlar-
dan hi sz edilmemesi bu bilginin muhtemelen Arap hakimiyetinin ilk dne-
mine ait olduunu gstermektedir. Narahi,73 Buharada, kendi dneminde Arap
Ben Hanzala ( ) kabilesinin camisinin bulunduu bu yerde daha nce
bir Hristiyan kilisesinin ( ) mevcut olduunu kaydetmektedir.
68 Age., s. 47, 48, 58.

69 Mucem, I, 839. <Makalenin Rusa nerinde yalnzca Yakutta bir kayt vardr
eklindedir. Yu. B.>
70 Makalenin Rusa nerinde, burada ve daha sonrasnda sultan yerine hkmdar
kelimesi yer almaktadr. Yu.B.>
71 <Bu hikayenin detay iin bkz. Marquart, Skizzen, s. 290-291.- S. K.>
72 Fihrist, I, 18. Bu arada kelimesine bir ilave edilebilir. En-Nesefi (Kandiya,
Asya mz. elyazmalar. Aa 574 ag, l. 8 i abb 574 ag, l. 3; her iki yazmada ek-
linde) bu ehrin Kuteybenin ada Semerkand hkmdar tarafndan kurul-
duunu kaydetmektedir. (Tabernin nairleri eklini almlar, ama ine wu-le-
tsiann da gsterdii gibi olarak okumak gerekir; kr. Marquart, Die Chronologie,
s. 8, Tomaschek, Sogdiana, s. 78e atfen.) Hkmdar bu ehri kardeine hediye etmiti.
Pek muhtemeldir ki, Semerkandn Araplarca fethinden sonra Mslman olmak iste-
meyen aristokrat kesim g etmi ve zel bir ehir kurmulardr. Ayn ey Buharada
da olmutur. (Narahi, Schefer neri, 47, 62). En-Nedmin szn ettii eh-
rinde Semerkanddaki Trk hanedanna bal Trkler yayordu. Bu konuda baka
veriler de mevcut. Bu kelimeyi her yerde ( Firinket) eklinde okumak gerekir.
ehirle ilgili detayl bilgi iin bkz. Barthold, Die alttrkischen Inschriften, s. 22. <Keza
bkz. Bartold, Turkestan, I, s. 147.>
73 Schefer neri, 52.
Bizzat Nesturlerin kendi kiliselerinin tarihiyle ilgili anlattklar da birbi-

riyle tezat tekil etmektedir. Herat, Semerkand ve indeki metropolit binalar-
nn kurucusu olarak kimileri patrik Salibzaha (701-02 729-30), kimileri ila
(504), kimileri de Aheyi (411-415-16) gstermektedirler.74 Yule, bu bilgiden
hareketle, Aheyin Heratta, ilann Semerkandda bir piskoposluk (metropo-
litlik deil) kurduu, Salibzahannsa piskoposlar metropolit derecesine yk-
selttii sonucuna varmay dnmtr.75 Ancak, Guidinin hazrlad dou
Sryani piskoposlar listesinden henz 430 ylnda Heratta bir piskopos, 588
ylnda ise bir metropolit bulunduu anlalmaktadr.
Araplara boyun emek istemeyen Orta Asya halklar arasnda Hristiyanl-
n yaylmas konusunda sanrm en byk faaliyet patrik Timothei (780-819)
zamannda yaplmt. Onun tarafndan Hazar sahili civarna gnderilen misyo-
ner Subhalyeu, oradan Orta Asya ilerine gemi ve ine kadar gitmitir. Bilin-
dii gibi, inde henz 636 ylnda A-lo-ben tarafndan tekil edilmi bir Nestur
topluluk vard.76 Sryanilere inanlrsa, patrik Timothei, Hristiyanla kazandr-
d Trk hakanndan ve dier hkmdarlardan bir mektup almtr.77
Orta Asyada Hristiyanln nasl bir kltrel nemi haiz olduu konu-
sunda bir fikir edinebilmek iin Sryani kiliseleri tarihinin ana hatlarna ksa
bir gz atalm.78
V. Yzylda Ssnler Nesturlere kol kanat germi ve Nesturliin ran H-
ristiyanlar arasnda yaylmas iin asker g kullanmlard. Ancak Nesturlerin
randaki hakimiyetleri Bizansta Yakublerin ne kmalaryla birlikte sona er-
mi; mparator I. Justin (518-527) Kadky [Khalkedon] konseyini toplayarak
Yakubleri kovmu, o tarihten sonra da Pers hkmdarlar onlar sktrmak
iin bir sebep bulamamlard. stnlk bir Yakublerin eline geiyordu, bir
Nesturlerin. Orta Asyada ise Yakub piskoposlar ancak Sicistan ve Herata rahip-
74 Assemani Bibliotheca orientalis, t. III, pars 2, s. 426. Kronoloji konusunda Ebul-Faracn

genellikle Nizipli lyann kronolojisine dayanan kilise kroniklerini (Barhebraei Chro-
nicon ecclesiasticum) yaynlayanlarn tespitlerini esas alyoruz.
75 Yule, Cathay, vol. I, prelim. essay, pp. XC-XCI.
76 Assemani Bibliotheca orientalis, t. III, pars 2, s. 478 vd. <A-lo-ben ine 636da deil,
635de gelmitir. (bkz. Chavannes, RHR, vol. XLV, s. 124). Yu. B.>
77 Assemani Bibliotheca orientalis, t. III, pars 2, s. 482.
78 <Daha fazla bilgi iin bkz. Bolotov, z istorii; Pigulevskaya, Vizantiya i ran, s. 234-
249; Ortiz de Urbina, Patrologia. S. K.>
58 ORTA ASYA
ler tayin eden patrik Marutha79 (624-649) zamannda grnmeye balamlard.80

randa Ortodoksluun son izleri II. Hsrev81 zamannda (590-628) silindi; yal-
nzca Arap fethinden sonra Ortodokslar (Melkitler) tekrar ran ve Orta Asyada
destek buldular. Daha sonralar Birn zamannda (lm 1048) Mervde bir
Ortodoks metropolitine rastlyoruz.82 Farkl inanlara mensup insanlar arasn-
daki ekimeler Arap hakimiyeti dneminde de devam etti. Araplar daha ziyade
Nesturlerin tarafn tutuyorlard. Halife, Nestur patrik III. Sabaryeu (1062-
1072) zamannda Yakub piskoposlar ve Melkitlerin itaat edecei, kurallarn
kabul edecekleri bir Nestur katolikos atamt,83 ama o sralar Nesturler dier
Hristiyanlara nazaran Ortodoksluun daha sk kontrol altndaydlar. Katoli-
kos, 987 ylndan itibaren (piskoposlarn arzusunun hilafna) halife tarafndan
desteklendi.84 Katolikos III. Ebedyeu ile Matrian Dionisius arasnda Nesturlerle
Yakublerin ekimelerine son veren bir uzlama ancak 1142de salanabildi85
ve o tarihten itibaren her iki kilisenin bakanlar her ne surette olursa olsun bir-
birlerine kar sayg gsterdiler. Fakat Moollar dneminde Nesturlerin Hristi-
yanlara kar msamahas Katoliklerden bariz bir ekilde farkllat.86
79 Makalenin Rusa nerinde Mathriana. Yu. B.>

80 Bar Hebraeus Chronicon ecclesiasticum, III, 156 vd.; Assemani Bibliotheca orientalis, t.
II, s. 420.
81 Bar Hebraeus Chronicon ecclesiasticum,I, 266-268.
82 Birn, Asr al-bqiya, Sachau neri, 289; Sachau ev., 283.
84 Bar Hebraeus Chronicon ecclesiasticum, III, 256.
85 Age., 332.
86 Mosheim, priloj. No XII, 48. Dominiken rahip Andreas de Loncumello tarafndan La-
tinceye evrilen (age., 51 vd.) ve bir Mool han tarafndan Fransa kral Aziz Ludwige
gnderilen mektupta, Tiskullu rahip Odonun Papa IV. nnocente bilgi vermesine
deinilerek yle deniliyor: Venimus cum potestate et mandato, ut omnes Christi-
ani sint liberi a servitute et tributo, et angaria, et paedagogiis et consimilibus, et sint
in honope et reverentia, et nullus tangat possessiones eorum Ita praecepit, quod
in lege Dei non sit differentia inter Latinum, et Graecum et Armenicum, Nestorini-
cum, Jacobinum, et omnes, qui adorant crucem. Omnes enim sunt unum apud nos.
Nesturlerin Fransisken rahip Rubruka davranlar da dikkat ekicidir. Bu konuda
onun Michell Reit, 337, tarafndan yaynlanan seyahat notlarnda yle deniliyor:
Nestorini occurerunt processionaliter nobis; 339: Manga multitudo christianorum
hungarorum, alanorum, rutenorum, egorgianorum, hermenorum, qui omnes non vi-
derunt sacramentum ex quo ferunt capti, quia ipsi Nestorini nobelant eos admittere
ad ecclesiam suam nisi rebaptizarentur ab eis. Nobis nullam mentionem fecerunt su-
per hoc: immo confitebantur quod Ecclesia Romana esset caput omnium ecclesia-
rum, et quod ipsi deberent recipere patriarcham a papa, si vie essent aperte. Nestur
bakanlarn ve bizzat Gyk-hann (1246-1248) saladklar himaye ve Hristiyanlara
Bugne kadar Sryani kltrnn ba temsilcilerinin Pers kkenli ol-

duklar gerei gz ard edilmitir. Halbuki bu vaka, ksmen onlarn isimle-
rinden, ksmen de Sryani tarihilerin dorudan beyanlarndan anlalmakta-
dr. Pers asll olan alt katolikos unlard: Papa, ahdost, Maanes veya Magnes,
Maraboht, Babuey (Ortodokslarn ba mdafii) ve I. Aba (Ssn dneminin en
nde gelen katolikosu); son ikisi Hiristiyan olmadan nce Maglardand. Bun-
dan baka IV. Yzyl Sryani yazarlarnn en mehurlarndan olan piskopos Far-
had veya Afraat, Nizip okulunun kurucusu Narzes, kutsal metinlerin evirmeni
ve Sryani Yakublerin doktrininin yazar Filoksen ve filozof Pavel [Paul] (VI.
Yzyl) da bu gruba dahildir.87 Nestur kltr genel olarak Nizip, Cundia-
pur ve Merv sakinleri arasnda yaylmtr. Nizipte, grdmz gibi, Pers ad
tayan bir kiinin kurduu ilahiyat mektebi vard. Cundiapurdaki tp mek-
tebi Arap tbbnn gelimesinde ok byk rol oynamtr. Hatta Taberye gre
Nesturler de bu tp bilimini Douya borludurlar. II. apur (309-379) zama-
nnda Suzaya mehur bir Hintli tabip gelmi; ehir sakinleri ondan bu bilimi
renmi ve rann en iyi tabipleri olmulardr.88 Bilindii gibi Ssnler dne-
minde Merv en kltrl ehirlerden biriydi.89
Sryani kltrnn geliimi Araplar dneminde de devam etmitir. Bu
konuda ilahiyatlardan baka filozoflar, tabipler, hukukular, tarihiler ve dil-
bilimcilere rastlamaktayz. Nestur tabiplerin byk Arap filozof ve tabii bilim
adamlarnn stad olduklar, Sryanilerin yaptklar eviriler sayesinde Arap-
larn Yunan literatryle tantklar bilinmektedir. Halifelerin saraylarnda g-
rev yapan Nestur tabipler baz siyasi nfuzlar vard. Ayrca halifeler tli de-
(muhtemelen mezhep fark gzetmeden) verdikleri destek sayesinde deiik millet-

lere mensup ruhaniler Mool sarayna aktlar. Kr. DOhsson, Histoire de Mongols, t. II,
235 ve benim Turkestan adl eserimin I. Blm. S. 111de verdiim Cuveyninin Farsa
metni. Tm bunlar, Nesturleri sebepsiz yere dier kiliselere kar msamahaszlkla
sulayan Monte-Corvinonun szlerini yalanlamaktadr: Nestoriani quidam Christia-
nitatis titulum praeferentis, sed a Christiana religione plurirum deviantes, tantum in-
valuerunt in partibus istis, quod non permittant quempiam Christianum alterius ri-
tus habere, quantumlibet parvum oratorium nec aliam quam Nestorianam publicare
doctrinam. Hosheim, priloj. No. XXXXIII, 114 vd.) Byk Han Hakknda Kitabn
Katolik yazar, Nesturlerin Monte-Corvinoya kar duyduklar nefretin sebebini, onun
Rum kilisesine balanmay reddetmesi olarak gstermekte, aksi halde onu ldrecek-
lerini belirtmektedir. (Jacquet, Le livre du Grant Caan, s. 69).
87 Bu bilginin tamam Bar Hebraeusun Chronicon ecclesiasticumdan alnmtr.
88 Tabari, Nldeke evirisi, 67.
89 stahr, 262.
60 ORTA ASYA
recedeki grevlere ounlukla Hristiyanlar atyorlard. Fakat kiliselerin genel

durumu yrekler acsyd. st dzey rahipler arasnda dahi sahtekrlk ve kr-
dkatlk sradan eylerdi.
Orta Asyal Hristiyanlarn hayatnda nemli bir yer tutan Nestur riyazeti
zerinde de durmak gerekir. V. Yzylda Barsumann giriimiyle Nestur kili-
selerinde riyazete kar bir hareket balamt. 485 ylndaki konsile gnderilen
rahipler, kendilerine hakim olamama halinde evlenme hakk edinmilerdi. 499
ylnda dzenlenen konsilde ise patrik ve piskoposlar bir kez, azizlere ise ikinci
defa evlenme hakk verilmiti. Fakat bilhare ikinci defa evlenme hakk yalnzca
hibir papaz tarikatna mensup olmayan din adamlarna tannm; ancak, ke-
iler ve st dzey din grevlilerinin bu hakk kullanmas VI. Yzylda tepki-
lere yol amt. I. Abo dneminde (518-552) dzenlenen 544 konsilinde evli
erkeklerin piskopos veya patrik seilmeleri yasaklanmt. Ayn yzyln bala-
rnda Mezopotamyal (Kakarl) kei Avraam Msra gnderilmi, o da lke-
sine geri dndkten sonra Msrdaki gibi kat bir manastr yasas hazrlam,
bunun iin de kendisine keilerin babas unvan verilmiti.90 Hatta Cosmas
ndocopleustes, Orta Asyadaki mnzevilerden sz etmektedir.91 Daha sonralar
Nesturlerde riyazetin dikkat ekecek ekilde gelitiini gryoruz. ehristan,
Nesturler arasnda ruhlarn tamamen arndrp ge kmay ve Tanry grp
srlara vakf olmay mit ederek et yemeyi ve her trl zevki kendilerine yasak-
layan zel bir duahan snfnn varlndan bahsetmektedir.92
III
IX. Yzylda Pers kkenli Mslman hanedanlar ortaya kmaya bala-
mtr ve bunlar arasnda Horasan ve Mvernnehrde, belli bir sre de Bat
randa hkm sren Smn hanedan (874-999) ziyadesiyle nem arz etmek-
tedir. Smn devleti Ssn monarizmini rnek almt ve resm dili Farsayd,93
90 Assemani Bibliotheca orientalis, t. III, pars 2, s. 872-873.

91 Age., s. 92: Itemque apud Bactros, Hunnos; reliquos Indos, Persarmenos, Medos,
Elamitas, atque in tota Persidis regione Ecclesiae infinitae sunt Episcopi item Chris-
tianique populi magno numero, Martyres multi, Monachi et Hesychastae. Yine ayn
eser, s. 872.
92 Haarbruker evirisi, I, 267.
93 Makdis, 335, 12-13. Hamdullah Mustavf Kazvini Trih-i Gzidesinde Ahmed b.
smailin (907-914) dindarlndan dolay Arapay Farsann yerine yeniden resmi
ama devletin resmi dini slam olarak kalmt. Dalist mezheplerin yine nemli
miktarda salikleri vard. Yukarda kylerle yaayan ahali arasndaki zndklar-
dan bahsetmitik. Ssnlerin knden sonra Maniheistlerin bir ksm Bat
Asyaya geri dnm, ama Halife Muktedir (908-932) zamannda tekrar Douya
kamak zorunda kalmlar; orada da Smnlerin takibatna uram ve ancak
Toguz-guzlarn94 hakanna snanlar kurtulabilmi; o tarihten itibaren Mani-
heist nderleri Semerkand mekan tutmulard.95
Smn topraklarndaki Hristiyanlk konusunda baz bilgilere sahibiz ki,
bunlar arasnda en nemlisi bni Havkaln Semerkand Hristiyanlar hakknda
verdii bilgidir.96 Semerkandn gney tarafnda Sodun nemli bir kesiminin
grnd Savdar97 da salkl ve elverili havasyla dier yerlerden daha fark-
lyd. Da, hisarlarla ve mhirne sulama ebekesine sahip meyve baheleriyle
kaplyd. Burada Hristiyan evleri, manastr odalar ve cemaatin toplanma yer-
leri vard. bni Havkal, burada, temiz havasndan ve mnbit topraklarndan do-
lay gelip yerlemi baz Irakl Hristiyanlar grdnden sz etmektedir. Bu-
rada yaayan ahalinin ad elyazmalarnda farkl ekillerde gemektedir: (
)98 Ayrca bni Havkal99 ve Yakut100 Takent ehrine yakn bir yerde bir
Hristiyan kynden ( ) sz etmektedirler. Bu ismin dei-
ik yazl ekilleri vardr (dn. 96 ve 97ye bkz.). En nihayet stahr Herat ya-
knlarnda bir Hristiyan kilisesinden bahsetmektedir.101 Birnnin birka kez
Horasan metropolitinden katolikos diye sz etmesi Merv metropolitinin ne
kadar nemli olduunu gstermektedir. Ancak, Hristiyanlarn says fazla de-
dil ilan ettiini belirtmektedir. (Narahi, Schefer neri, 101. Schefer, Smnler bl-
mne Trih-i Gzideden ald bir ksm ek olarak koymutur).
94 Bu isimle ilgili daha ileriye bkz.
95 Flgel, Mani, s. 105-108.
96 bni Havkal, 372.
97 O sralar Zeravann gney snrn oluturan dalara bu isim verilmiti; daha son-
ralar (XII. Yzyldan itibaren) Semerkandn gney kesiminde daa kadar olan tm
blgeye bu ad verildi. Benim Hafizi-Ebru, s. 16 (Hafizi-Ebrdan tahric) adl maka-
leme ve Leiden-Erksinnin Babrnme neri, s. 54e (ki avdar yerine yanllkla ad-
var yazlm) bkz.
98 <Bartolun Trkistan adl eserinde bu kelimenin okunuu Bazkerd eklindedir. Kl-
liyatn, t. I, s. 145e bkz. Yu. B.>
99 bn Havkal, 384, 12: ( < )Bkz. Klliyat, I/227 Vinkerd, - Yu. B.>
100 Mucem, III, 234, 8:
101 stahr, 265.
62 ORTA ASYA
ildi ve Makdisnin kaydna gre Smn devletinde pek ok Yahudi, ama az

miktarda Hristiyan vard.102
Smnler Trklerin lkesine nadiren sefer dzenliyor ve daha ziyade kendi
snrlarn savunmaya alyorlard.103 Yalnzca birka snr ehri onlar tarafndan
igal edilmiti. rnein Nuh ibn Esed (Halife Mtasm dneminde, 833-842) o
gne kadar hi fethedilmemi, ama daha sonra Araplar tarafndan elden karl-
m olan sficab104 civarn Trklerden yolup alm;105 280/893-94de ise smail
b. Ahmed Talas fethetmiti.106 Smnler X. Yzylda Fergana yaknlarndaki
Heftdeh (- yedi ky) denilen yeri de Trklerden almlard.107
O dnemde Mslmanlarn Dou Asya halklaryla olan ticari ilikileri ol-
duka geniti ve hatta Semerkandn dou kapsna in Kaps ad verilmiti.108
ine giden kervan yolu Trk halknn kontrolndeydi: Guzlar, Karluklar ve
Toguz-guzlar.109 Birinciler Hazar sahillerinden sficab civarna (imkent evre-
102 Makdis, 323.

103 Kudama, <metin, 262>; eviri, 204.
104 imdiki imkent civarnda bulunan Sayram ky.
105 Balazuri, 422.
106 Narahi, Schefer evirisi, 84.
107 bni Havkal, 396.
108 Age., s. 365.
109 Bu halkn ad (Araplarda ) nceleri tagazgaz eklinde okunmu; ilk defa Grigor-
yev kelimenin toguzgur=tokuz Uygur eklinde okunmasn teklif etmi ve bu teklif ara-
larnda De Goejenin de bulunduu birok bilim adam tarafndan kabul grmt
(BGAnn VI. Cildi). BGAnn VII. cildin giriinde (r. VIII) Prof. Nldekenin kelimenin
toguzgur ( )deil, toguzguz eklinde okunmas gerektii grne yer veril-
mektedir. Nldeke, bu grn kelimenin kesinlikle Pazendi alfabesiyle Tughz-ghuz
eklinde yazlan IX. Yzyla ait Pehlevice bir metne (rann ba mbedi Menuehrin
881 ylnda yazd mektup (Epistles of Mnskihar, s. 329) dayandrmaktadr. Halbuki
sz edilen metinde bu halkla ilgili olarak, onun Araplarn dedikleri bir halk
m, yoksa Ouzlarn baka bir kolu mu olduu hkmne varmamza imkan salaya-
cak herhangi bir kayt yok. Bununla birlikte Orhon kitabelerinde tokuz-ouz adnn
kullanlmas Nldekenin grn btnyle desteklemektedir. Kr. Barthold, Die
historische Bedeutung, s. 8 ve keza: Die alttrkischen Inschriften, s. 28. <Moolistandaki
eski Trk kitabeleri etnonimin doru ekilde Tokuz-ouz olarak okunmasna imkan
vermektedir. Bu konfederasyonun hakim kabileleri, 745de Merkez Asyada kendi
devletlerini kuran Uygurlard. Uygurlarn byk ksm, 840-845 yllarnda devletleri
Krgzlar tarafndan ykldktan sonra, Dou Trkistan ve Gansuya g etmi, orada
1250ye kadar varln srdren bir devlet kurmulardr. Arap ve Pers kaynaklarnda
geen tokuz-ouz terimi mnferiden Dou Trkistan Uygurlarna iaret etmektedir.
Her iki etnonimin birbiriyle olan ilikisi konusunda bkz. Minorsky, Tamim, s. 285-
sine) kadar uzanan topraklarda yayorlard. kinciler Araplarn110 Ferganadaki

snrlarnn dousunda 30 gnlk mesafedeki topraklar igal etmilerdi ve so-
nuncularsa ine kadar uzanan blgede berhayat idiler.111 Elbette burada baka
gebeler de vard, ama onlar sz edilen halka nazaran ehemmiyet arz et-
miyorlard.
Bat Trkistandan Douya giden kervan yolu hakknda en detayl bilgiyi
bni Hordadbeh ve Kudamada buluyoruz.112
Araplarn kendilerine zg imlalarndan dolay bu ehirlerin okunuu b-
yk glk arz etmektedir. De Goegenin okuyular u ekildedir:
Tarazdan Aa Nucana (3 fersah)
Oradan Kasra-Basa (2 fersah)
Oradan Kul-uba (4 fersah)
Oradan Cul-uba113 (4 fersah)
Oradan Kulana (4 fersah)
Oradan Bikri (Mirki)ye (4 fersah)
Oradan Asbaraya (4 fersah)
Oradan Nuzkete (8 fersah)
Oradan Harancavana (4 fersah)
Oradan Cula (4 fersah)
Oradan Sarga (7 fersah)
Oradan Trk hakannn bakentine (4 fersah)
Oradan ya114 (2 fersah)
Oradan Nevakete (2 fersah)
Oradan Pencikete (1 fersah)
Oradan Suyaba (2 fersah)
290; Hamilton, Toquz-oguz. Dou Trkistandaki Uygur Hakanl iin bkz. Gabain,
Das Uigurische Knigreich. S. K.>
110 <Makalenin Rusasnda Mslmanlarn eklindeydi. Yu. B.>
111 bn Havkal, 11-14.
112 bn Hordadbeh, metin, 28-29; eviri, 21; Kudama, metin, 205-206; eviri, 157-
158.
113 Kudamada bu ehir yok ve Kul-ub ile Kulan arasndaki mesafe de 4 fersah olarak
gsterilmi.
114 Bu ismin nasl okunaca tespit edilemedi.
64 ORTA ASYA
Suyabdan kervanlar 15 gnde (Trk postalar 3 gnde) Yukar Nucana

varyorlard.
Bu kervan yolunun hemen kuzeyinde kumlu l balyor, gneyinde ise
bir da silsilesi (Aleksandrovsky115) uzanyordu. Kasra-Basda Karluklarn, oraya
fazla uzak olmayan bir yerde baka bir halkn, Halaclarn toprak damlar vard.
Kasra-Bas ile Kul-ub arasndaki yolun sa tarafnda zerinde bol miktarda trfl,
sebze ve meyve yetien bir da vard. Nevakete kadar olan mesafede en nemli
yerleim birimleri Kulan ve Mirkiydi. Nevaket byk bir ehirdi ve oradan ba-
layan bir yol doruca Nucana gidiyordu. Suyab ehri ise Kubal ve Sagur-Kubal
adnda iki paraya blnmt.
Tomaschek, De Goejenin De Muur van Gog en Magog adl makalesine
yazd tenkitte116 bu gzergah Tang Hanedan Tarihinde (Tang-shu) izah
edilen in gzergahyla karlatrarak ehirlerin gerek adlarn tespite al-
maktadr. Onun ulat sonular yle:
1-Taraz, Evliya-Atann 5 fersah gneyinde, imdiki Talasa tekabl etmek-
tedir (Araplar dneminde oraya elci deniliyordu).117
2- Kasra-Bas, ehnamede iki defa geen Trk kalesi Kaar-ba
olabilir ve muhtemelen Evliya-Atann yerindeydi.118
3- Kulan (), imdiki Tartdr. in kaynaklarnda Ch-lan olarak ge-
mektedir. (Aparann batsna 70 li, Dalosenin dousuna 140 li119 mesafede).
4- Apara ( incesi Osubolay). Asbara ay (imdiki aldavarn bu-
lunduu yer) zerinde. erafeddine gre Timur 1406da Kulan dann dou-
sunda yer alan Apara kalesinin yeniden yaplmasn emretmitir.120
115 <imdiki Krgz sradalar>

116 Tomaschek, WZKM, Bd III, s. 103-108.
117 Arap kaynaklarnda sarih bir ekilde dalar arasnda yer alan elci ehri kesinlikle ti-
caret ehri Tarazla ayn yer deildir. Kr., zellikle Makdis, s. 274-275. Taraz, muh-
temelen imdiki Evliya-Atann <bugnk Cambul> yerindeydi. Bu konuda ve keza
dier istasyonlarla ilgili olarak Albay Kallaurun MSOS, Jg, I. Abt. 2, 1898, s. 167ye
bkz. <Kallaur, Drevniye mestnosti Auliyatinskogo uyezda.>
118 Kallaura gre Ahr-Ta harabelerinin yerinde.
119 Tomaschekde byle; Tang-shuda yalnzca 60 li.
120 <Almanca evirisinde byle (Rusa nerinde bu cmle yok); burada Tomaschekin
tenkidinde (WZKM, Bd III, s. 107) verilen yanl tarih tekrar edilmi. nk Timur
1405de lm, Apara kalesi ise Timurun buyruuna uygun olarak 1397/98de Mu-
hammed Sultan tarafndan yeniden yaplmt. Yu.B.>
5- Nuzket -Makdisde Nuket- ince eviriyazmnda Tung-chien, belki

de Tumket ( )olarak okunmaldr. Aksu nehri sahilindeydi ve muhteme-
len imdiki Aksuya zdeti.
6- Cul (), imdiki Pipeke tekabl etmektedir. Reidddine gre Cul121
kuzeydeki Naymanlarla gneydeki Tibetliler arasnda yer almaktayd. dris,
Ahsiketden Ferganaya uzanan yolun sarp geide kadar (Aleksandrovsky sra-
dalarndaki Kara-kul) alt gn, oradan Cula 3 gn ektiini belirtmektedir.
7- inlilerin Migo dedikleri Sarg ( Trke sar) belki de Marg
(ayrlk?) eklinde okunabilir.
8- Hsan Tsang, Karluk hakannn bakentini Sui-ye-uy tm komu
lkelerden gelen tacirlerin buluma yeri olarak gstermektedir.122 Sui-ye-uy
nehri u nehridir. ehir, imdiki Tokmak civarnda yer alan harabelerdeydi.
Burada Hristiyan Trklere ait pek ok mezar da bulunmaktadr.
9- Suyab (Tomaschek, yerine veya Konak veya Katak ola-
rak okumaktadr) Issk-gln bat ucundayd.123
Tomaschek, ( Nucan) yerine ( Barshan) okunmasn tavsiye
etmekte ve szc Narn nehrinin (yani Sr-deryann yukar akmnn) kol-
larndan birinin ad olan Barskauna yakn bulmaktadr. ehrin yaknlarndaki
da geidi de bu ad tamaktadr.124
ince adla Araplarn verdikleri adn birbirine yakn grlmesi, birincisi-
nin daha ziyade VII. Yzyln birinci yarsna, ikincisininse IX. Yzyl sonlarna
ait olmas sebebiyle, zordur. ki yarm yzylda yalnzca ehirlerin adlar deil,
kervan yollarnn gzergahlar da deiebilir. inliler Kulan-Talas arasn 60 li,
Kulan-Apara arasn ise 70 li olarak gsteriyorlar, ama Araplara gre birincin-
deki uzaklk 17, ikincisindeki uzaklk 8 fersahtr. Bu durumda ince eviriya-
zmn bize ie yarar herhangi bir bilgi salayabileceini sanmyorum. imdilik,
121 Culun (ki bozkr anlamndadr) Araplarn Culuyla hibir ekilde ilikisi yoktur.
122 Yukarda verilen in gzergah bilgilerinden Sui-ye ehrinin Suyabla zde olduu,
ama Trk hakann bakenti olmad anlalmaktadr.
123 Bu arada u nehrinin kesinlikle Issk-glden kmadn belirtmek gerekir.
124 Tomaschekin bu gr, artk Pers yazar Gardiznin (XI. Yzyl) verdii halk etimo-
lojisiyle desteklenmektedir. Kr. Benim Otet o poyezdke v Srednuyu Aziyu, s. 89da
verdiim Farsa metin ( onlar buraya Barshan yani Fars
han adn vermiler). <Barshan okunuu kesinlikle Kagarl Mahmut (III, 308) ile te-
yit edilmektedir. Yu-B.)
66 ORTA ASYA
tamamyla doru kabul ettiimizden deil, ama deitirmek iin yeterli mesne-
dimiz bulunduu iin De Goejenin okuyuunu muhafaza edelim.
Mirki veya Merkenin bugne kadar ismini aynen muhafaza ettiinden,
Aparannsa gnmzde aldavar denilen nehir sahili zerinde bulunduun-
dan phe etmeyebiliriz. aldavardan Merkeye kadar olan mesafe 26 verst ola-
rak hesaplanmaktadr125 ki, buna gre bni Hordadbeh ve Kudamann bir fer-
sah takriben 6 verst (6,5 km)dir. Nuzket, konumu itibariyle gerekten imdiki
Belovodskaya istasyonuna (Ruslarn Aksuya verdikleri isim, aldavara 50 verst
mesafede) tekabl etmektedir. Cul, muhtemelen Belovodskaya istasyonuna 40
verst uzaklktaki Pipeken biraz dousunda yer alyordu. 8 fersah mesafe iin
olduka az bir uzaklk.126 Sarg Tokmak civarna (Pipeke 58 verst mesafede),
Trk hakannn bakentini Eski Tokmak yaknna (ncekinden 17127 verst uzak-
lkta), Nevaket ise Cil-Ark istasyonu (Tokmak istasyonuna 26,5 verst) yak-
nna yerletirebiliriz. Son ehir tekrar karmza kacaktr; nk bn el-Esrde
henz 119/737 yl olaylar anlatlrken gemektedir.128 Eer Arap corafyacla-
rnn belirttikleri uzaklk doru ise, bu durumda Suyabn129 Issk-gln hayli
batsnda olmas gerekirdi. unun yukar akm ile Barshan arasndaki mesa-
fenin kervan yryyle 15 gn, apar yryyle 3 gnlk bir yol olmas
ziyadesiyle mphem bir durumdur.130
125 Mesafe, Rusya mparatorluk Posta ve Nafia daresinin resmi rakamdr. SPb., 1888..
126 Bilhare ben, imdiki posta istasyonunun biraz gneyinden geen ortaa kervan yo-
lunu bizzat grdm. Eski Culun bulunduu yer, kanaatimce, Hristiyan mezar tala-
rnn bulunduu Pipekin biraz gneyindeki Alamedin kyndeki harabelerdi. Kr.
benim Otet o poyezde v Srednuyu Aziyu, s. 25, 31.
127 <Almanca evirisinde byle; Rusa nerinde 27 verst, - Yu. B.>
128 Tornberg neri, V, 148; keza Taberde (II, 1593).
129 Taberde (II, 441) 103/721-22 olaylar bahsinde.
130 Bu durumda Arap corafyaclarnn kaytlar hem ben hem de Tomaschek tarafn-
dan yanl anlalm oluyor. Barshann yukar akm bugn Issk-gln gneydou
sahilinde yer almaktadr. Oraya giden en yakn yol Nevaketten (imdiki Tokmakn
biraz dousundan) balayarak u boyunca ilerledikten sonra Buam <Boam> geidi
zerinden gln gney sahiline ulamaktadr. Bir dier yol kuzeyde Suyab zerin-
den gemektedir. Bu ehir in kaynaklarna gre u nehrinin gneyinde bulunu-
yordu ve 748 ylnda inliler tarafndan tahrip edilmi; seyyah Gardiznin kaydna
gre bilhare unun kuzeyinde, Kastek geidinin dorudan gneyinde yeniden ku-
rulmutu. Suyabdan Yukar Barshana giden yol o sralar Kastek geidinden imdiki
Vernye <bugnk Alma-Ata> uruyor, oradan ilik ve San-Ta geidi zerinden ge-
ip gidiyordu. Kervanlarn bu yolu 15 gnde kat etmeleri de bu ekilde izah edilebi-
lir. Kr. benim Otet o poyezdke v Srednuyu Aziyu, s. 89-90, 102 ve Die alttrkischen
Inschriften, (s. 18) adl makalem. Bununla birlikte <Yukar Barshan konusunda daha
Ferganadan Yukar Barshana giden bir baka yol daha vard. Uzgendten
(Ferganada) akabaya (dalk geit) kadar olan yol bir gn; akabadan yksek
bir tepe zerinde kurulan Atba ehrine kadar bir o kadar yol ve oradan Yukar
Barshana 6 gnlk yoldu. Bu ehirler arasnda meralar ve aylar vard, ama bir
tek ky yoktu.131 Atba ehri, in-Rusya snrlarndan fazla uzak olmayan ve
ayn ad tayan sradalardan doan Atba nehri zerindeydi. Uzgend ile At-
ba nehri arasndaki mesafe (200 verstten fazla), zellikle blgenin dalk bir
alanda yer almas dolaysyla, iki gnlk yol iin ok ama ok ar bir mesafedir.
Kudamann ifadesiyle Atba Tibete (yani Tibet snrna), Fergana ve Barshana
bir gnlk mesafede olduuna gre, muhtemelen burada bir yanllk var.132
Araplarla Orta Asya halklar arasndaki ticaretin en nemli metalarndan
biri, deiik yerlerden (Tibet, Hindistan, in, Toguz-guz, Krgz ve dierleri
(en iyisi Tibetlilerinkiydi133)) temin edilen miskti. Krgzlar o sralarda Toguz-
guzlarn kuzeyinde yayorlard ve topraklar bni Havkaln134 kaydna nazaran
Toguz-guz, Kimak, Karluk, Guz ve okyanusla snrdat.
Bu kervan gzergahlar zerinde detayl durmamzn sebebi, dini propa-
ganda konusunda onlardan faydalanma mecburiyetidir. Trklerin ok erken bir
dnemde deiik dalist mezheplerin, zellikle Maniheistlerin propagandasna
maruz kaldklarn grmtk. Mesudnin kayd doruysa, X. Yzylda Mani-
heizme yalnzca Toguz-guzlar inanyorlard,135 ama dier kaynaklar bu bilgiyi
dorulamamaktadr. bn el-Fakh,136 Trklerin byk ounluun zndk oldu-
unu kaydetmekte; Birun137 Dou Trklerinin, inlilerin, Tibetlilerin byk
detayl bilgi iin bkz. Minorsky, Tamim, s. 292; keza N. F. Petrovsky, yukarda ve-
rilen gzergah detaylar konusunda Bartolda baz zdeletirmelerle ilgili itirazlarda
bulunmutur ve bunlar yazar tarafndan (Otet o poyezdke, s. 29-30)de cevaplandrl-
mtr. Yu. B.)
131 bn Hordadbeh, <metin, 30>; eviri, 22; Kudama <metin, 208-209>; eviri, 160.
132 Kudama, <metin, 208-209>; eviri, 160. Atbadan Arpa vadisi ve Yesi geidi ze-
rinden Uzgende giden yol, Timur tarihinde de (erefddin Ali Yezd) gemektedir.
<Kervan yollarnn gzergahlar ve u vadisindeki erken ortaa yerleim birimleriyle
ilgili yeni arkeolojik veriler konusunda bkz. Berntam, K istorieskoy topografii; Kojem-
yako, Rannesrednevskovya pololeniya. Keza Bkz. Zuyev, Kitayskiye izvestiya, - S. K.>
133 Yakubi, Kitab al-buldn, 364-366; bn Havkal, 337; Yakubnin Kitab al-buldnndaki
yi okumak da pekala mmkn.
134 bni Havkal, 14, 17.
135 Flgel, Mani, s. 387.
136 bn el-Fakih, 379, 10.
137 Asr el-bqya, Sachau neri, 209; Sachau evirisi, 191. Muhtemelen burada Bud-
dizmle bir kartrma olmu.
68 ORTA ASYA
kesimini ve Hintlilerin bir ksmn Maniheist olarak gstermektedir. Sanrm

Mesudnin bu szn Maniheizmin yalnzca Dou Trkistann yerleik, dola-
ysyla da dier Trklere nazaran hayli kltrl ahalisi (Toguz-guzlara bal) ara-
snda btnyle yaylm olduu eklinde alglamak gerekir. Gebeler yeni bir
dine getiklerinde dahi eski amani gelenek ve inanlarnn byk ksmn mu-
hafaza ediyorlard. Dier yandan Arap seyyah Tamim ibn Bahr el-Muttavnin138
kaydndan da yalnzca Toguz-guzlarn bakentinde yaayan ahalinin Manihe-
ist olduu, lkenin dier blgelerinde berhayat olanlarn Zerdtizme inandk-
lar sonucunu karmak gerekir. Uygur Maniheistler kendi dinlerini inde dahi
yaymlard.139 Dolaysyla onlarn dinlerini kendilerine akraba halklar arasnda
yaymaya almadklarn dnmek zordur.140
imdi Hristiyanlara gelelim. Prof. V. D. Simirnoff, Prof. Chwolsonun
Selukun oullarndan birinin adnn Mikail (Turul-bekin babas) ol-
duu eklindeki grne dikkat ekerek, buradan - ona gre Mslman-
lar bu tr isimleri kesinlikle tamadklar iin, Seluklularn mensup olduk-
lar Guzlar arasnda Hristiyanln yayld sonucuna varmak gerektiini ileri
srmektedir.141 Prof. Smirnoffun gr Kazvinnin142 Guzlar dorudan H-
ristiyan olarak gstermesiyle de desteklenmektedir. Kazvin, ayrca Kimakla-
138 Yakut, Mcem, I, 840. Kudamada da byle (metin, 262, De Goejenin yanl evirisi,
age., 203).
139 Yakinfin evirisine gre (Sobraniye svedeniy, I, 415) Tang Hanedan Tarihinde (Tang-
shu) Uygur Maniheistleri (moniler) ine ilk defa 806da gelmiler (Kr. Parker, A
thousand years, s. 280); fakat ayn Tang Hanedan Tarihine atfta bulunan Palladius,
Maniheistlerin henz VI. Yzylda inde bulunduklarn, 768de bakentte ve dier
baz ehirlerde Uygur monileri iin manastrlar ina edildiini belirtmektedir. (Palla-
dius, Starinnye sled xristianstva, s. 51).
140 Yazar imdi de Arap ve in kaynaklarnda verilen bilgilerin karlatrlmasnn, - her
ne kadar son yllarda bu gr rtlmekte ise de, - kanlmaz olarak Orta Asya
tarihinde Maniheistlerin byk rol oynadklar sonucuna ulatrd grn savun-
maktadr. Kr. Grenard, Le Turkestan, s. 69. Ama benim kanaatime gre Chavannesin
inlilerin moni kelimesiyle Mslmanlar kastettikleri eklindeki mesnetsiz grleri
de (Le nestorianisme, s. 76 vd.) bu ekildedir. Radloff (Kutadgu bilik, Radloff neri, I,
LXIX) Maninin (sic) Hristiyanlar gsterdii kanaatindedir. <Tamim ibn Bahrn Toguz-
guzlarn diniyle ilgili kayd hakknda bkz. Minorsky, Tamim, s. 296. Minorskyye gre
Toguz-guzlarn topraklarndaki Zerdtlerle ilgili bilgiler pek kabul edilebilir gibi de-
il ve muhtemelen Tamim ibn Bahr burada Buddizmi ve Trk kabilelerinin eski di-
nini kastetmitir. Yu. B.>
141 Chwolson, Grabinschriften, s. 107. Halbuki Yakutun szlnde
(Mcem, I/524) eklinde bir ibare vardr. <Keza kr. Tc el-Ars, VIII, 119, s.v.
ZVARAO redaktr V. Rosenin notu.>
142 Zakariya Kazvini, II, 394.
rn lkesindeki bir kaya zerinde k ibadetini yapan bir insann ayak ve diz
kapann izleri ile bir ocuun aya ve bir eek trna izinin bulunduunu,
Guzlarn bunu Jesusun (Msra ka srasndaki?) izleri olarak kabul edip,
taptklarn da hatrlatmaktadr.143 Kimaklar, Karluklarn kuzeyinde, Slavyan,
Guz ve Krgzlarn ortasnda yayorlard.144 Ayrca gebelik yaptklar arazi-
lerin gney kesimi Mslman topraklaryla snrdat;145 bakentleri Talas (Ta-
raz)dan 81 gnlk mesafedeydi.146 Geri Kazvinnin kozmografyas XIII. Yz-
ylda kaleme alnmtr, ama tm Arap teliflerinde olduu gibi, onun eserinde
de pek ok anakronizm vardr ve kendi dneminde oktan Mslmanl ka-
bul etmi olan Guzlarn dini konusunda anlattklar da bu kabildendir.147 Prof.
Chwolson, Hristiyanln Dou Trklerine muhtemelen ve en fazla ksmen
Nesturler tarafndan tandn ileri srerek, aka dier din salikleri arasnda
Hristiyanlarn da bulunduu sonucuna varmaktadr.148 Vaka, batl komular
Hazarlar arasnda faaliyette bulunan Bizansl misyonerler Guzlara da gelmi ola-
bilirler. Ayrca, Guzlarn, Nesturlere mensup olmayan Hristiyanlarn bulun-
duu Harezme yakn olduklarn da nazar- itibare almak gerekir.149 Birn,
Harezmli Hristiyanlarn 4 iyara (Mays) gnn gl bayram (ki o gn ki-
liseye taze gller getiriyorlard) olarak kutladklarn kaydetmektedir.150 Riva-
yete gre o gn Meryem Ana Johannes Crestitelin annesine iek getirmimi.
Haiton151 zamannda (XIV. Yzyl balar) Harezm Hristiyanlar Antakya pat-
rikliine balydlar ve dolaysyla buradan onlarn Nestur deil, Melkit veya
143 Age., s. 395.

144 bn Havkal, 14.
145 Makdis, 274.
146 bn Hordadbeh, <metin, 28>, eviri, 20-21; Kudama, <metin, 209<; eviri, 160.
147 Raverty, (Czcani, Raverty evirisi, II, 961) Guzlar ( )arasnda Hristiyanlarn (),
Buddistlerin ve dier dinlere mensup insanlarn bulunduu eklindeki bilgiyi bn
Hordadbehe atfetmektedir. bn Hordadbehin matbu metninde byle bir ey yok.
ve kelimelerinden Ravertynin herhangi bir Farsa eviriden yararland an-
lalyor. Ravertynin alnt yapt yer bn Hordadbehin faydaland Gardizde de
(kr. benim Otet o poyezdke v Srednuyu Azisi, s. 91 adl makalem) vardr, ama orada
Guzlardan deil, Toguz-guzlardan sz edilmektedir.
148 Grabinschriften, s. 107.
149 stahr, 305.
150 Asr al-bqya, Sachau neri, 296; Sachau evirisi, 292.
151 Hetum, blm. IV. Bu tarihi hakknda bkz. Yule, Cathay, vol. I, prelim. essay, p. CXXXI
ve Katay blm., age., s. CXCV sq. Haitonun eseri henz 1671de Branderburgda ba-
slmt. Onun szleri u ekilde: In armis sunt ferocissimi, qui vocantur Soldini, et
habent propriam linguam, literas atque ritum Graecorum, et modo Graecorum con-
ficiunt corpus Christi, et sunt obedientes patriarchae Antiocheno.
70 ORTA ASYA
Yakubi olduklar sonucuna varlabilir. Eb Dlefe gre Guzlarn bir tapna

vard, ama iinde tasvir yoktu.152
Eb Dlef, Cikil (igil) kabileleri arasnda bir miktar Hristiyann bulun-
duunu kaydetmektedir. 153 Grigoryeve gre154 bu bilgi iki ekilde anlalabilir:
Ya onlarn (Cikillerin) topraklarnda kk bir Hristiyan-yabanc yayordu, ya
da Hristiyanl benimseyen en kk grup Cikiller arasndayd. Her iki ihti-
mal de birbiriyle yakndan ilikilidir. Grigoryev, - kendi tabiriyle,- Eb Dleften
nceki Arap yazarlarda gemedii ve daha sonraki yazarlar da Eb Dlefteki
bilgileri tekrar ettikleri iin Cikil adnda ayr bir halkn varlndan phe et-
mekte, ayrca Arap yazarlardn elyazmas eserlerinde zel isimlerin ou kez
ar ekilde tahrif edildiini ileri srmektedir. Halbuki Cikiller bir halk olarak
bn el-Esrde155 Sultan Melikahn paral askerleri olarak zikredilmektedir. Ci-
kil ehri, Trke isimleri Arap alfabesinin izin verdii lde olduka titiz bir
ekilde yazan X. Yzyl Arap corafyaclarnda gemektedir. rnein Makdis
Cikilleri Taraz (Talas)a yarm mil mesafeye yerletirmektedir.156
Bizzat Talasda da Hristiyanlar vard. Emr smail 280/893-94de ehri
zaptettiinde byk kilise ( ) Cuma mescidine evrilmi; Talas hkimi
pek ok dihkanla birlikte slam kabul etmiti.157 Mirki (Merke) ehrinin Cuma
mescidi de daha nce bir kiliseydi.158
152 Yakut, Mcem, III, 448; kr. Yule, Cathay, vol. I, prelim. essay, s. CLXXXVIII. Bu son
durum, Guzlarn Yakubi olduklar eklindeki teklif lehine kullanlabilir. Yakubiliin
ilk statlarndan Filoksen, Cebrail ve sann tasvirlerinin yaplmasna isyan etmi ve
bu tr ikonalarn hepsini kiliselerden attrmt. (Neander, Allgemeine Geschichte, Bd I,
s. 573). Gnmzde Hintli Yakubiler ikonalar reddetmektedirler. (Hunter, The Im-
perial Gazetteer of India, vol, VI, s. 243). <Sr-derya Ouzlar arasnda Hristiyanln
yayld konusunda yeni veriler mevcut deil. Harezmdeki Hristiyanlk konusunda
bkz. Tolstov, Novogodniy prazdnik. S. K.>
153 Yakut, Mcem, III, 446. <Daha fazla bilgi iin bkz. Abu Dulaf, Rohr-Sauer neri, 19,
47. S. K.>
154 Ob arabskom puteestvennike, s. 27-28.
155 Tornberg neri, X, 114. <Doru okunuu, kesinlikle igildir; kr. bu klliyatn II.
Cilt, I. Blm. S. 578. Yu. B.>
156 Makdis, 274-275; kelimesi iin bkz. VGA, IV (glossary), s. 283. Muhtemelen o
sralar Cikil kabilesi ayn ad tayan ehrin yaknnda deil, Issk-gl civarnda ya-
yordu. Benim makalem Otet o poyezdke v Srednuyu Azii, s. 90da Gardiznin u sz-
leriyle kr.: .
157 Narahi, Schefer neri, 84. Bilindii gibi ran ve Orta Asyada ovalyelere dihkan di-
yorlard. rnein benim makalem Die alttrkischen Inschriften,
f s. 9 ile kr.
158 szc X. Yzylda ancak kilise (Sryanice ) veya sinagog (br. )
anlam ifade ediyordu; kelimenin Birundeki daha sonraki anlam iin bkz. Asr al-
Dou Trkistandaki Hristiyanla gelince, bu konuda elimizde yalnzca Eb

Dlefte denilen yerde Hristiyanlarn bulunduu eklindeki kayd mevcut.159
Yulenin fikrine gre = Bay, Aksu ile Kua arasndayd.160
slamn yayl ncelikle Smn fetihleri, sniyen ticari ilikiler sayesinde
gerekleebilmitir. Smnler arazilerine slam kabul eden ve d saldrlara
kar snrlar savunan Guz ve Karluklarn bir ksmn (takriben 1000 aile) iskan
etmilerdi.161 Bunlar, muhtemelen Makdisnin Trkmenlerle zdeletirdii
Trklerdi.162 Elbette Mslman tacirlerinden sayca dierlerinden daha kalaba-
lktlar ve zellikle byk ticaret ehirlerinde yayorlard. Makdisnin ifadesiyle
elci ehrinde (Tomascheke gre163 Talasn yukar akmndaki Kara-bura geidi
ve Gm-tav civarndayd) 10 bin kadar Isfahanl vard.164 Aa yukar kervan
yolu zerindeki tm ehirlerde Cuma mescidi ve kimi yerlerde kfirler oun-
lukta olmakla birlikte hakimiyet Mslmanlarn elindeydi.165 Hakimiyetin H-
ristiyanlarn elinde olduu yerlerde Mslman tacirler vergi dyorlard.166
IV
X. Yzyl sonlarnda, Dou ve Bat Trkistanda hakimiyeti elinde tutan
ilek-hanlar veya Karahanllarn ynetiminde ilk Mslman Trk devleti ortaya
kyordu. Deguignes, Fren, Ren, Dr. Bretschneider167 ve V. V. Radloffun168 ileri
srdkleri gibi bunlar Uygurlar myd, yoksa Grigoryev169 ve Lerchin170 dedii
gibi Karluklar myd, belli deil. Bakentlerinin ad Balasagundu ve Yedisudayd.
bqya, s. 205, Sachau neri). Tarihi rneklere istinaden kiliselerin mescide evrilmesi
daha inandrcdr.
159 Yakut, Mcem, III, 450.
160 Cathay, vol. I, prelim. essay, s. CXC. Bay, Tarmn kuzey kolu Muzart-derya zerin-
dedir.
161 bn Havkal, 391.
162 Makdis, 274.
163 WZKM, Bd III, s. 106.
164 Makdis, 275, 8.
165 Ayn yerde, 275, 16.
166 Zakariya Kazvini, II, 411; bn el-Esr, Tornberg neri, IX, 322.
167 Reseaches, vol. I, s. 252.
168 Kutadgu bilik, Radloff neri, I, s. LXXVIII.
169 Karahanid, s. 59.
170 Sur les monnaies, s. 420.
72 ORTA ASYA
Bu ada ilk defa Makdisde rastlyoruz.171 XIII. Yzyl in kaynaklarndan

Balasagunun Almalktan Talasa giden yol zerinde, Verny, Kastek boaz ve
bir de u nehri sahilindeki Tokmaktan sonra yer aldn biliyoruz172 (Pipekten
Vernye giden yol 1871den sonra yaplmtr173). Bu noktadan hareketle, her
ne kadar Yakut,174 Farab veya Otrar ehrini atan uzaa, Balasagun yaknla-
rna bir yere yerletirirse de, Grigoryevin bn Hordadbeh ve Kudamada geen
Trk hakannn ehriyle Balasagunu zdeletirmesine hak verebiliriz.175 Ye-
disu, X. Yzylda Karluklarn elindeydi, ama bakentleri, - eer bn Hordadbeh
ve Kudamaya inanrsak, - u nehri zerinde deil, Evliya-Ata (Aleksandrovsky
sradalarnn bat ynnde) civarndayd.176 Uygurlar, Balasagunun kuruluunu
kendilerine hamletmektedirler.177 Karluk topraklarnn Uygurlar tarafndan fet-
hedildiine dair bir kayt mevcut deil; ama Kudamann on Toguz-guz sava-
snn yz Karlukla ba gelebilecei178 eklindeki kaydndan anlalaca zere,
Karluklarla doulu komular arasnda atmalar olmutu. Dier yandan, Kara-
hanl devletinde Uygurlar grmyoruz, ama Karluklar, Guzlarn Seluklularda
oynad roln aynsn aa yukar burada oynuyorlard.179 Kanaatimizce genel
ekliyle bu mesele henz halledilmemi halde kalmak zorundadr.180 Karahan-
llarn gerek Uygurlar (yani imdi Turfan ve Uruminin bulunduu blgeyi)
171 Makdis, 275. Makdis, Balasagun iin byk, kalabalk ve zengin bir ehir demek-
tedir.
172 Bertschneider, Researches, vol, I, 18.
173 Kostenko, Oerki Semireenskogo kraya, s. 163.
174 Mcem, III, 833. Bizzat Yakut (age., I, 708) Balasagunun Kagara yakn bir yerde
bulunduunu syleyerek bu grne ters dmektedir.
175 Karahanid, s. 21.
176 inlilere gre Karluklarn bakenti henz 766da u nehri sahilindeydi (Biurin, Sob-
raniye svedeniy, I, 372; kr. Marquart, Die Chronologie, s. 25). Evliya-Ata civarndaki
yer klaktan ziyade yaylak iin uygundur ve Hsan Tsang zamannda burada haka-
nn yayla vard (Hsan Tsang, Julien evirisi, I, 14). Gnmzde Krgzlarn k-
lk obalar yalnzca Talasn aa akmnda bulunmaktadr (Kostenko, Turkestanskiy
kray, t. I, s. 266).
177 Balasagunun kuruluuyla ilgili Uygur rivayeti Cveynde (Tarih-i Cihang) gemek-
tedir; metin ve evirisi Radloffda Kutadgu bilik, Radloff neri, I, s. XLV. Bununla bir-
likte bu efsanenin gerekten Yedisudaki Balasagunla ilgili olduu ziyadesiyle pheli-
dir. Cveynnin aklamasndan efsanenin yer ald kayann Moolistanda Orhonda
bulunduu anlalmaktadr. Cveynnin balgasun (ehir) kelimesini Balasagunla ka-
rtrm olmas da muhtemeldir.
178 <Metin, 262>; eviri, 203.
179 bn el-Esr, Tornberg neri, XI, 54-56.
180 <O. Pritsakn son almasna gre Karahanl devleti bir Karluk devletiydi ve dev-
lette hakimiyet iki Karluk kabile federasyonunun igil (Cikil) ve Yama, elindeydi.
hakimiyet altnda tuttuklarn sanmyorum. nk Uygurlar henz XIII. Yz-

ylda Mslmanlarn dmanlar kfirlerle zdeletirilmekteydi ve Karahanl-
lar da Mslman olmulard.181
bn el-Esrin kaydna gre182 bu hanedann kurucusu Kara-han, ryasnda
Trke olarak kendisine Mslman olmasn syleyen bir insan grm ve by-
lece slam kabul etmitir. Olu Bura-han, 383/993-94de183 Buharay ele ge-
irmi, ama ayn yl ekilmek zorunda kalm ve lmtr.184 Halefi lek-han,185
389/999da Mvernnehri nihai olarak fethetmi ve Smn hanedann orta-
dan kaldrmtr.186 lek-han kfir Trklerle de savamtr.187 bn el-Esr, Trk-
lerin kitleler halinde Mslman oluunu 435 ylnn Sefer ayna (9 Eyll-8 Ekim
1043) tarihinde 10 bin adrn (Ebul Fidda188 5000) slam kabul edip, kur-
ban bayramnda 20 000 sr kurban ettikleri tarihe balamaktadr.189 Bun-
lar, yazlar Bulgarlarn topraklarna snr blgelerde, klar Balasagun civarnda
geiren Trklerdi. Bundan ksa bir sre nce Seluk kendisine bal olanlar
Ouzlardan ayrp Mslman olmu ve dindalarn kendi eldalarna kar sa-
vunmaya girimiti. Guzlarn han Cend ehrinde (Sr-derya az yaknlarnda)
yaayan Mslmanlardan vergi almaktayd. Seluk, onlar bu vergiden azat et-
mi ve Trk valileri kovmutu.190
Vambery, XI. Yzyldan itibaren Dou Trkistanda Hristiyanln Msl-
manla nazaran bastrlm bir halde bulunduunu ve yalnzca Tanr Dalarnn
Bkz. Pritsak, Von den Karluk, s. 270-285; ayn yazar: Die Karachaniden, s. 21-23.
Yu. B.>
181 Bkz. Cveynnin aklamalar (Kutadgu bilik, Radloff neri, I, s. XLVIII). Karahanlla-
rn Guzlar olduu eklinde bir gr de mevcut. Bu gr, Neriyi esas alan Gutsc-
hmied (Kleine Schriften, Bd III, 227, 239) tarafndan da paylalmaktadr.
182 Tornberg neri, XI, 54. <Bugra-han Hasan (Harun) b. Sleyman slam kabul eden
ilk Karahanl hannn olu deil, torunuydu. Yu. B.>
183 bn el-Esrde byle; daha erken ve gvenilir kaynaklara gre 382 ylnn Rebiul
Evvel/992 Maysnda. (Kr. Beyhak, Morley neri, 234; benim Turkestan adl eseri-
min I. Blm, s. 12de de Gardizdeki ayn tarih verilmitir.
184 bn el-Esr, Tornberg neri, IX, 68-70.
185 <Nasr b. Ali, Buharay ilk fetheden hann torunudur - Yu. B.>
186 bn el-Esr, Tornberg neri, IX, 105. Kr. Rosen, Rasskaz Hilalya as-Sbi. V. Rosen bu-
rada Hilal es-Sabinin (Britanya Mzesi, 19360 no.da kaytl elyazmas) (XI. Yzyl)
Buharann dyle ilgili kaydn serdetmektedir.
187 bn el-Esr, Tornberg neri, IX, 169.
188 Muhtasar, III, 120.
190 Age., s. 322.
74 ORTA ASYA
kuzeyindeki blgede Bura-hanla halefleri arasndaki din savalarnda daha az

zarar grdkleri kanaatindedir.191 Ancak, grnd kadaryla, Karahanl dev-
leti snrlar dahilindeki Hristiyanlar bask altnda deillerdi ve en azndan H-
ristiyan yazarlar byle bir eyden sz etmemektedirler. Semerkanddaki Nestur
metropolitlii varln srdryordu.192 Dalistler zaman zaman yine etkili ola-
biliyorlard. Semerkandl Ahmed-han adl bir Karahanl zndklarn retisine
ballnn bedelini hayatyla demiti (488/1095).193 bn el-Esrin 1043 ola-
yndan sonra yalnzca Tatarlarn ve Kitaylarn (Kidanlarn) pagan kald kayd,
kesinlikle bir abartdr. nk Bat Trklerinin tamamnn dahi bu tarihinin
yaad dnemde henz slam kabul etmediini gryoruz.
Nestur tacirler sayesinde Keraitler 1007de Hristiyanl kabul etmi-
ler, bu olaydan sonra Merv metropoliti onlara (Moolistana) din adamlar
gndermiti.194
Karahanllar dneminde, bn el-Esrin bahsettii i savalar yznden lke
tahrip edilmiti. 435/1043-44de eref ed-devle han, devleti kabiledalar arasnda
taksim etmi, Kagar ve Balasagunu kendine alm, dier blgelerde mutlak ha-
kimiyeti uhdesinde brakmt.195 Karahanllar ksa sre sonra Seluklu sultan-
larnn hakimiyetini kabul etmek zorunda kalacaklard. XII. Yzyl balarnda
Sultan Sencer Semerkand hanlarn istedii gibi deitirip, atayabiliyordu.196 Sel-
uklu hakimiyeti, 1141de Sencerin ordusunu malup edip Karahanllar ken-
disine balayan Karakitaylar tarafndan ortadan kaldrlmt. Kitaylarn toprak-
lar197 batda Hazar Denizi, douda Gobi lne kadar uzanyor; dou ve bat
blgeleri Kidan grhanlarnn gmetesi olan hanlar (rnein Mvernnehrde
191 Das Trkenvolk, s. 325.

192 Ebul Farac, Semerkand metropolitinin 1046da katolikosa yazd bir mektuptan sz
etmektedir. (Oppert, Presbyter Johannes, s. 91).
193 bn el-Esr, Tornberg neri, X, 165.
194 Kr. Oppert, Presbyter Johannes, s. 88-90.
195 bn el-Esr, Tornberg neri, IX, 356. bn el-Esrin bu kayd yeterince sarih deil. nk
daha erken dnemdeki kaynaklar (zellikle Utb ve Beyhak) Karahanl devletinin ha-
nedann bann yaad Kagarn yksek hakimiyetini fazla tanmayan birka beylie
ok daha nce blndne iaret etmektedirler. erefd-devle (Arslan-han Sley-
man b. Yusuf) imparatorluun blnmesini ancak fiilen onaylayabilirdi. Karahanllar
hakknda daha fazla bilgi iin benim Turkestan adl eserime bkz.
196 bn el-Esr, Tornberg neri, XI, 54-55.
197 Orhon kitabelerinde bu halkn ad Kitay veya Kitan eklinde gemektedir; kr. Rad-
loff, Die alttrkischen Inschriften, Zweite Folge, s. 39.
Karahanl hanlar, Harezmahlar, Karluk hanlar (Yedisunun kuzey kesiminde)

ve Uygur idikutlar198) tarafndan ynetiliyordu.
Kidan istilas yerli kltrler iin kesinlikle faydalyd. Kidan ordusu bn-
yesinde yar vahi halklar da mutlaka vard; ama bizzat Kidanlar in uygarl-
nn meyvelerinden faydalanyorlard. Kidan grhan (ki inliler ona Yeh-l
Ta-shih, Mslmanlar ise diyorlard199) tebaalarna
kar olduka otoriterdi ve onlara yama ve tecavz yasaklamt; ancak zina
cezalandrlmyordu.200 Kidanlar ehirleri ykmyor, aksine yenilerini kuruyor-
lard. (rnein) Cveyn, daha sonralar Emil (imdiki uguak civarnda) adn
alan ehrin onlar tarafndan kurulduunu belirtmektedir.201 Fethettikleri hibir
ehirde halk yamalamyor, yalnzca her haneden bir dinar vergi alyorlard.
lk Kidan grhan hi kimsenin kumandasna 100den fazla svari vermemi,
kimseye de l datmamt.202 Trk devletlerinden ve Mool gebelerden
farkl olarak Kidan mparatorluunun daha sonraki dnemlerinde de l tak-
simi yaplmamtr. bn el-Esrin bir kaydndan onlarn huzursuz gebeleri ta-
rma altrmaya altklarn anlyoruz.203
drisnin (1154) eserinde, Trkler arasndaki tarm ve ehir hayat hakknda
X. Yzyl corafyaclarndakinden ok daha detayl bilgi vardr, ama ne yazk
ki bu bilgiler yeterinden fazla insicamszdr. Bilindii gibi drisnin eseri der-
leme mahiyetindedir ve tm Arap derlemelerinde olduu gibi, deiik dnem-
lerle ilgili bilgiler birbirinden ayrt edilebilecek durumda deildir; zel isimler
tehis edilemeyecek ekilde tahrif edilmitir. drisde Kidanlardan bahsedilmez
ve kanaatimize gre Grigoryevin onun eserinde Kidanlarn nceki corafyac-
lardan btnyle farkl bir ekilde anlatlan Kimaklarla kartrld eklindeki
gr204 kabul edilebilir. Eb Dlefe gre onlar [Kimaklar] hayvan derilerin-
198 dikut unvan iin bkz. Kutadgu bilik, Radloff neri, I, giri, s. XXVII, XXXIX. Cveynye
gre Kagarda da ayr bir han vard. <bkz.:> elyazmalar ktp. IV, 2, 34, l. 22; dOhsson,
Histoire des Mongols, t. I, s. 170. Kagarda Karahanllardan bir han hkm sryordu.
Kr. Turkestan, I. Blm. S. 132-133.
199 Narahi, Schefer neri, 242 (Mecma et-tevrhden); Czcan, Raverty neri, II, 913.
(Arapa kelimelerin okunular: Kukin; Kutin; Kumkin Taygu) (ev.)
200 bn el-Esr, Tornberg neri, XI, 57.
201 Ruk. Publ. b-ki IV, 2, 34, l. 130; kr. dOhssonda (Histoire des Mongols, t. I, s. 442)
Cveynnin kaydnn evirisi.
203 Age., s. 205. bn el-Esrin eserinin bir baka yerinde (age., XII, 171) Kidanlar gebe
olarak gstermesi artcdr.
204 Ob arabskom puteestvennike, s. 31.
76 ORTA ASYA
den mamul adrlarda yayorlard; lkelerinde yar siyah, yar beyaz zm (?)
yetitiriliyordu; yine lkelerinde altn ve deerli talar vard; yamur yadr-
mak iin bir talar bulunuyordu; ne hkmdarlar vard, ne de tapnaklar.205
drisye gre Kimak hkmdar altn ilemeli elbise giyer, altn ta takar; ylda
drt defa halka grnrd.206 Devlet, ba danman tarafndan ynetilirdi; a-
tolar, yksek binalar ve mesire yerleri vard. Hkmdarlar bilgili ve alice-
napt (bir baka yerde onun ok savakan olduu ve komularyla srekli ada-
vet halinde bulunduu belirtilmektedir207); ehir (bakent) ahalisi huzur iinde
yaar, sknt ekmezdi ve tm lkenin en zengin, en bahtl insanlaryd. ehir,
muhkem surlarla evriydi; demir kaplar vard, kalabalk ve cesur askerler ta-
rafndan korunurdu. Zadegn snf kzl ve sar ipek kumatan mamul elbise-
ler giyerdi; yalnzca devlet erkan bu tr elbise giyme hakkna sahipti. Sokak-
lara, pazarlara ve evlerin ouna bzlerle su getirilmiti. Ahali Sabii dinine (
)balyd ve ayrca gnee ve meleklere ( )taparlard.208
1145 ylnda Avrupada gya Mslmanlar doudan sktran ve Sami-
ardos kardeleri209 malup eden Rahip Johannes adnda Nestur bir kraln
seferi hakknda sylentiler kmt. Bu sylentinin Yeh-l Ta-shihnin Sencerle
yapt sava sonrasnda kt muhakkak. Ama bundan Yeh-l Ta-shih ve Ki-
danlarn Nestur olduklar hkmnn karlabilecei kanaatinde deilim ve
muhtemelen Nesturler Yeh-l Ta-shihyi ada Kerait hanyla kartrmlardr.
Gl Kerait devletinin bnisi, wang-hann dedesi Marguz-hand ve kronolo-
jik olarak onun Yeh-l Ta-shihin ada olmas pekl mmkn. Pek muhte-
meldir ki, grhann ordusunda baz Hristiyan unsurlar da vard ve dolaysyla
Nesturler onu kendilerince maruf Hristiyan bir hkmdarla kartrmlard.
br trl ayet tm Kidanlar Hristiyan olmu olsalard, bu vaka Hristiyan
ve Mslman tarihiler tarafndan zikredilirdi. bn el-Esr, ilk grhann Mani-
205 Yakut, Mcem, III, 448. Kr. Yule, Cathay, vol. I. Prelim. essay, s. CLXXXVII.
206 Jaubert evirisi, II, 222-223.
207 Age., I, 501.
208 dris, bir baka yerde (age., II, 221) Kimaklarn kfir ve ategide olduklarn; arala-
rnda otlarla beslenen ve ormanlarda yaayan, hibir eye inanmayan insanlarn bu-
lunduunu belirtmektedir.
209 Metinde Persarum et Medorum reges fratres Samiardos dictos eklinde (Bkz. Op-
pert, Presbyter Johannes, s. 13). (Bu konuda L. N. Gumilevin Selenge Yaynlar ara-
snda kan Muhayyel Hkmdarln zinde adl eserde ok detayl bilgi bulabilir-
siniz. (ev.))
heist olduunu kaydetmektedir.210 drisnin Kimak zadegn snfnn giysileriyle

ilgili notu daha ziyade onlarn Buddist olduklarna iaret etmektedir. Daha ile-
ride bilahare Mslman nazarnda bir Buddistin giysisinin Kidan giysi imajyla
birletirildiini greceiz. Dolaysyla Oppertin211 rahip Johannes adnn gr-
han unvanndan km olabilecei eklindeki grnn kabul edilebileceini
sanmam. (Oppert kelimeyi grhan daki ryi drerek okumaktadr (bn el-
Esr de defaatle eklinde yazmaktadr). Dier yandan, tpk Ritter212 gibi,
bu ismin wang-han kelimesinden geldii eklinde aklamak da mmkn de-
il. nk bu unvan, Pauthierin213 kaydna istinaden, mtevarisen kullanl-
yordu ve en son olarak yalnzca Kerait han kullanmt. Yedisu kitabelerinden
pek ok Hristiyan Trkn biri Trklere, dieri Hristiyanlara has iki isim ta-
dklarn biliyoruz. Elbette onlar bu Hristiyan isimlerini zel hrete sahip ki-
ilerin isimleri arasndan seiyorlard. (rnein) Keraitlerin Hristiyanl kabul
ettikleri dnemdeki bir patriin ad olduu iin Johannes de byle bir rol oy-
nam olabilir.
Kidanlar da inliler gibi slam dahil olmak zere tm dinlerin tek hami-
sidirler. Mslman tarihiler grhanlarn hakkaniyetinden214 vgyle sz eder-
ler ki, (bize gre grhanlarn Nestur olmadklarnn en iyi gstergesi budur).
Yine de Mslmanlar hakim konumlarn bir yana brakmak zorunda kalyor-
lar ve dier dinlerin salikleri Mslman fanatizminden emin oluyorlard. Do-
laysyla Hristiyanlk Karahanllardakinden daha hr bir ekilde yaylabilmiti.
Patrik III. lya (1176-1190) grhanlarn bakentlerinden birisi olan Kagara215
(dier bakentleri Balasagundu) bir Nestur metropolit tayin etmiti. Amrn ka-
210 Tornberg neri, XI, 55. Ayn yerde Kidan hanlarnn uzun bir vual () tak-
tklar belirtilmektedir. Mecma et-tevrh adl eserin mellifi ilk grhann tpk Maz-
dakiler gibi mlkiyeti ve kadnlar toplumun ortak mal olarak kabul ettiini kay-
detmektedir. (Narahi, Schefer neri, 242). Daha sonra ben de Mecma et-tevrhin
Haydar Razinin Trih-i Haydar ile ayn eser olduunu tespit ettim. Bu eser hakknda
bkz. Pertsch, Verneichniss, no 418 (s. 410) ve Rieu, Suppl. Pers., s. 20-21 (Mecma et-
tevrh babnda).
211 Presbyter Johannes, s. 134-135; Vorrede, S. V. Teoriya Opperta, Zarnskenin daha de-
tayl almas (zellikle de Der Priester Johannes, Abh. 2) aralarnda Pechell (Geschichte
der Erdkunde, s. 153) ve Gutschmidin de (Kleine Schriften, Bd III, s. 609) bulunduu
bir ok bilim adam tarafndan kabul grmtr.
212 Oppert, Presbyter Johannes, s. 11-12 (Ritter, Asien, I, s. 291e atfen).
213 Le Pays de Tanduc, s. 305.
214 Czcani, Nassau Lees neri, 329; Raverty evirisi, II, 912.
78 ORTA ASYA
talogunda Kagar metropolitinin Kagar ve Nevakete216 tayin edildii belirtil-

mektedir ki, bu kayt Yedisunun da Kagar petropolitanl snrlar dahilinde
olduunu gstermektedir. Hristiyanlarn ynetici hanedan zerindeki etkisine
gelince, bu konuda yalnzca Yeh-l Ta-shihnin son torunu olan grhann k-
znn ki gasp Klkn hanmyd, - Hristiyan olduunu biliyoruz; ama bu
bilgi yalnzca ge dnem melliflerde vardr.217
Yedisu kitabelerinin en eskileri byk ihtimalle Kidanlar dnemine ait-
tir. Prof. Chwolson talardan birinin zerinde 1406 ylnn (Sryani takvimiyle
1095) olmas gerektii kanaatinde.218 Ki bu durumda kitabenin Karahanllar
dnemine ait olmas gerekirdi. Byk ihtimalle bu kitabe dierlerine nispetle
daha erken bir dneme, yani Mool istilasndan nceki bir devre aittir. nk
daha eski ve iri harflerle yazlm.219
Mool istilasndan hemen ncesinde Talasla Issk-gl arasndaki blgede
Kangllar yayorlard220 ve byk ihtimalle Yedisu blgesindeki Nesturler on-
lara mensuptu; ama Kangllarn dinleri konusunda bilgimiz olmad iin illa
da byledir diyemiyoruz. Harezmah Teke, Kangllara mensup olan ve olu
Muhammed zerinde olduka nfuz sahibi bulunan Trkan-hatunla221 evlen-
mi; onun eldalar Harezme muhaceret ederek Mslman olmu ve eitli
nemli mevkiler Muhammed tarafndan onlara tevdi edilmiti. O srada slam
dini dier Bat Trkleri arasnda oktan yaylmt ve eer Kangllar bu konuda
bir istisna tekil etmi olsalard, mutlaka dikkat ekerdi. Fakat bu detay yal-
216 Nevaket ehri hakknda yukar bkz. Oppert, Presbyter Johannes, s. 83.
217 lk olarak erefddinin Zafernmesinin nsznde; Az. Mz. elyazmas, 568, s. 79.
Raverty (Czcani, Raverty evirisi, II, 927) muhtemelen yanllkla ilk grhann H-
ristiyan hanmn Maniheist olarak kaydetmektedir.
218 Grabinschriften, s. 95. Chwolsona gre tarihi gsteren harfler neredeyse tamamyla si-
linmi.
219 Prof. Chwolson daha sonra Yedisudan 400 kitabe daha alm ve bir nezaket sergile-
yerek onlar benimle paylamtr. Bunlar arasnda bir tane de Mool dnemi nce-
sine, tam olarak 1201 ylna ait olan vard. Kr. Chwolson, Grabinschriften, N. F., s.
6 (no. 2).
220 Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaissons neri, II, 37-38.
221 Czcan, (Ravertynin Crcan eklinde yazmasna ramen kelimeyi Czcani olarak
okumak gerekir) onu Kpak Kadr-hann kz olarak gsterir. (Raverty evirisi, I,
254). <Harezmah, han unvan tamyordu. Hanmnn adnn daha doru oku-
nuu da Terkendir.> Her ne olursa olsun, Kangllarn Muhammed nezdindeki ne-
mini, ingiz-hann Harezmahlarla yapt savalar srasnda Kangllarn ou kez e-
hir valileri olarak gemesinden anlyoruz.
nzca Ebul Gzde buluyoruz. XIII. Yzyl tarihileri Kangllarn Muhammede

gelilerini anlatrken onlarn Mslman olduklar konusunda herhangi bir ka-
yt dmyorlar.222 Trk kitabelerinin dili Uygurca yazlm kitabelerin diline
olduka yakndr ve hatta Radloffun ifadesiyle Uygurlarnki ile zdeleme-
yen tek bir kelime ve kalp yoktur.223 Yalnzca baz harf telaffuzlarnda fark-
llk vardr. Kangllarn Uygurlarla yaknl konusunda phe yok; inlile-
rin Kao-kui224 (yksek tekerlekli araballar) terimi zaten Kangl adyla yakn
bulunmutu.225 Hem Kangllar, hem de Uygurlar Naymanlarn topraklarnda
yani imdiki Moolistanda kendilerine ait blgelerde yayorlard.226 Kitabeler-
den Yedisu Hristiyanlarnn Kangllarn hakim olduu XIII. Yzylda Almalkla
sk temasta olduklar anlalyor.
Son grhan (ki Mslman kaynaklarnda 227 veya 228, in kay-
naklarnda Che-lu-gu) Mvernnehri zaptetmi (609/1212-13) bulunan ha-
rezmah Muhammedle zor bir savaa girmek zorundayd. Mirhand, harezmah
Mslmanlarn halaskr olarak gstermektedir,229 ama bu fetih Karahanllarn
tenkil edilmesinin arkasndan gereklemiti ve ahali iin byk bir felaketti.
Harezmaha dmanlk beslediinden phe edilmeyen Yakut230 dahi yaklp
yklm lkelerin bedbaht durumunu dokunakl szlerle tasvir etmektedir.231
222 Kangl ve Kpak kabile adlar, grnd kadaryla neredeyse zdetir. Yalnzca Ebul
Gznin kaytlarndan deil, Teke zamanna ait resmi belgelerden de Sr-deryann
aa akmlarnda yaayan Kpaklarn (veya Kangllarn?) o srada Mslman olma-
dklar anlalyor. Benim Turkistan adl eserimin I. Blm., s. 79a bkz. Ebul Gzde
Kangllarn Talas ile Issk-gl arasndaki blgede yaadklar konusunda ne yazk ki
daha erken tarihli herhangi bir bilgiye sahip deiliz. <Kangl kabilelerinin Kpaklar
arasndaki durumu konusunda bkz. Klyatorny, Kangyskaya etnotoponimika, s. 62-63.
S. K.>
223 Grabinschriften, s. 167.
224 <imdiki eviriyazm: Kao-chui.>
225 Reidddin, Berezin neri, I, eviri, 221-222. Radloff bu yaknl reddetmektedir;
bkz. Kutadgu bilik, Radloff neri, I, s. VII.
226 Kangllar konusunda Reidddinin mukaddimesi, Berezin neri, I, eviri, 108; Uy-
gurlar konusunda, ayn eser, 125 ve keza Rubruk (Michel-Wright neri, 228)
227 Narahi, Schefer neri, 243 (Mecma et-tevrhden).
228 Czcani, Raverty neri, II, 928.
229 Oppert, Presbyter Johannes, s. 151.
230 Mcem, I, 249; III, 234.
231 bn el-Esr, (Tornberg neri, XII, 189) Harezmah Muhammedin Klk faydalan-
masn diye snr blgelerini tamamyla yakp yktn anlatmaktadr.
80 ORTA ASYA
O sralar douda Moollar glenmiti. Karluk han Arslan ve Uygur idi-

kutu Baurk, Kidanlara dirsek evirerek ingiz-hann hakimiyetini tanm-
lard. Mslman olan232 Arslan-han, Kayalk (imdiki Kopal civarnda) ehri da-
hil Yedisunun kuzey kesimini elinde tutuyordu. Ebul Gznin kaydna gre
bu Karluklar arvaclk ve tarmla urayorlard.233 rtn yukar akmlaryla
Orhon nehri arasnda yaayan Naymanlar, Moollar tarafndan itaat altna aln-
mlar, geriye kalanlar Klkn nderliinde kendilerini hsn- ikballe kar-
layan ve Klke kendi kzn veren grhana snmlard.234 Ne var ki K-
lk kaynpederine kar harezmahla ittifak yapm; nce malup olmu, fakat
daha sonra bir hileyle Balasagunu ele geirmi ve grhan esir almt.
Bu olaydan sonra Klk de grhan unvan ald, ama devletin snrlar ba-
riz ekilde kld. nk Mvernnehr harezmaha aitti, Uygur ve Karluk
hanlklar ise Moollarn vassal idiler. Ayrca XIII. Yzyl balarnda Almalkda
yeni bir hanlk kurulmutu.
Ebul Gzye gre harezmaha iltihak eden Kangllarn nfusu 50-60 bin
civarndayd. Ayn yazar Talas ve u sahillerinde kalanlarn saysn ise 10 bin
adr olarak vermektedir.235 Byk ihtimalle, Cveynde Kangl kabilelerine
mensup olarak gsterilen haydut Ozar236 da bu toplulukla birlikteydi. Ozar, e-
tesiyle uzun sre tacirleri yamaladktan sonra Almalk ve dier baz ehirleri
hakimiyet altna alacak kadar glenmiti. O da Uygur ve Karluklar gibi, bir
defasnda av srasnda kendisini esir etmeyi baaran Klke kar Moollarla
ittifak yapmt. Klk, Almalk zerine yrdnde ehir halk kaplar ka-
patm, bunun zerine balatt kuatmay Mool ordusunun yaklamas se-
bebiyle kaldrm, ama yolda esirinin ldrlmesini emretmi; ingiz-han da
Almalk Ozarn olu Suknak-tegine vermiti.
232 Czcani, Nassau Lees neri, 343; Raverty evirisi, II, 1004.
233 Rodoslovnaya tyurok, Desmaissons neri, II, 38.
234 Klkn bu evlilii konusundaki tek kayt Reidddinde (Berezin neri, III, e-
viri, 35; metin, 56; ( ) ve daha sonraki melliflerde var-
dr. Cveyn, sadece Klkn grhan malup ettikten sonra Kidan komutanlardan
birinin daha nce grhann nianls olan kzyla evlendiini belirtmektedir. (Farsa
metin yle:
< bkz. Cveyn, Kavini neri, I, 48.>
235 Ne yazk ki, daha erken kaynaklarda bu nemli bilgiyi teyit eden herhangi bir kayt
mevcut deil.
236 Cveynde byle; Almalk yneten hanedanla ok yakn iliki iinde bulunan Ce-
mal Kari (XIV. Yzyl ba) ise Buzar eklinde yazmaktadr. Kr. Bartold, Turkestan,
I. Blm., s. 135, 140.
Cveyn, bir haydut olmakla birlikte Ozarn alicenap bir kii olduunu ve
hrka sahiplerine (dervilere ) olduka ltufkr davrandn belirtmek-
tedir. Bir defasnda dervi hrkas giymi bir kii ona gelerek Ambarmzda bir
ey kalmad iin izzet ve celadet sahibine ( ) geldim; bize bor
ver, elinden gelen yardm bizden esirgeme deyince, Ozar ayaa kalkp dervie
saygyla tzimde bulunur. Bir bal altn getirilerek ona verilmesini emreder ve
(Cemaatine) destek k ve [ona] benim dern-i sayglarm ilet der.237
Klkn lkesindeki Mslmanlar byk takibata uradlar. Cveynnin238
kaydna gre Klk de Naymanlarn ou gibi nceleri Hristiyand, fakat daha
sonra kendisini putperest (muhtemelen Buddist) yapan bir Kidan kznn etki-
sinde kald.239 Klk, Mslmanlardan dinlerini terk ederek, Hristiyanlkla
putperestlik arasnda bir tercih yapmalarn istedi. Ayrca Mslmanlar Kidan
giysileri giymeye zorlanyorlard.240 taat etmeyenler XIV. Ludwigin dragonla-
rna tekabl eden askeri posta olma cezasyla cezalandrlyordu. erefddin241
ve Mirhanda242 gre Klkn grhann kz olan hanm, Hristiyand ve ko-
237 Turkestan adl eserimin I. Blm. s. 107-108 verdiim Cveynnin metniyle kr. Ozarn
Kangl m yoksa Karluk kabilelerine mi mensup olduu sarih deil. <Cveynde> el-
yazmalar, IV, 2, 34, l. 26da kelimesi bulunmaktadr; erefddin <Yezd>nin
Zafernmesinde, Asya Mzesi, elyazmas, s. 80 ( galiba yerine) kelimesi
vardr. Biri (Hankov ktphanesi elyazmalar, 71) olduka eski, ama iyi durumda
olan dier iki Cveyn elyazmasnda ve keza Vassafda eklinde. Ozar (veya Bu-
zar)n torunlar konusunda bkz. Turkestan, I, 140. Bu bilgiler, karmzda bir Msl-
man hanedannn bulunduu konusunda pheye mahal brakmyor ki, XIII. Yzylda
yaayan inli seyyah Chang-chunun szleri de bunu teyit etmektedir; kr. Bretsc-
hneider, Researches, vol. I, s. 70.
238 Ruk. Publ. b-ki IV, 2, 34, l. 22.
239 Oppertin gr byle (Presbyter Johannes, s. 159). DOhsson (Histoire des Mongols,
t. I, s. 171) bu kz grhann kzyla kartrmaktadr. Burada kastedilen grhann n-
ceki nianlsdr; yukarda dn.231e bkz.
240 Bu versiyon Reidddinde (Berezin neri, III, metin, 61; eviri, 39), daha sonraki kay-
naklarda ve keza dOhssonda (Histoire des Mongols, t. I, s. 171) mevcuttur. Cveyn,
Klkn Mslman tebaasndan dinlerini brakp Hristiyanl veya Buddizmi ka-
bul etmelerini, ayrca Kidan giysileri giymelerini istediini kaydetmektedir. Son talep
mutlaka yerine getirilmeliydi. Dini yin yapmak ve medreseye gitmek yasaklanmt.
Farsa metin yle:

241 Ruk. Az. mz. B. 568, s. 79.
242 Oppert, Presbyter Johannes, s. 159. Mirhand, muhtemelen bu bilgiyi erafeddinden
almtr, ama onun nereden ald belli deil. Reidddin ve Cveynde bu konuda
82 ORTA ASYA
casyla Mslmanlar arasna dmanlk sokuyordu. Hotenli imam Alaaddin,

Klke kar koymak iin kendi mescidinin kaplarn ivilemiti. Klkn
gaddarl Mool fethini kolaylatrd. Klkn lkesine gelen Cebe-noyon
herkesin kendi dininde kalabileceini ve atalarnn, dedelerinin yolundan gi-
debileceini bildirince, ahali Moollarn safna geti ve Klkn evlerine yer-
leen askerlerini ldrd. Moollar da hemen hemen hibir direnile karla-
madan lkeyi ele geirdiler (1218). Klk gneye katysa da, Badahanda
Moollar arkasndan yetiip ldrdler.243 Moollar, Balasaguna Goblk244 (g-
zelehir) adn verdiler; bu isim, Klkn bakentinin direnmeden alndn
da gstermektedir. Moollar kendi isteiyle teslim olan ehirlere iyi ehir (rne-
in Zernuk245) zellikle direnen ehirlere aptal, kt ehir (rnein Bmiyan246
ve bizim Kozelsk) derlerdi.247
Mool dneminde Hristiyanln incelenmesi ok cazip, ama haddinden
fazla zor grnyor. Gutschmidin248 de hakl olarak iaret ettii gibi, Mool
fethi kendisiyle birlikte ylesine birbirinden kopuk ilikilerin gelimesine yol
bilgi yok.
243 Reidddin, Berezin neri, III, eviri, 38-40 (Cveyn iin yazma nsha, IV, 2, 34, str.
22-23.)
244 K. G. Saleman, elyazmalarndaki okunulara istinaden rbalk (Kudadgu bilik,
Radloff neri, I, s. XLV) olarak okumaktadr; ama A. O. vanovskynin bana aklad-
na gre kelime Moolcada goa sesine uygun dmektedir. Gobalk kelimesinin an-
lam yalnzca Mirhandda gemektedir (storiya ingiz-hana).
245 Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, II, 109. Ayn bilgi Cveynde de
var, onun anlattklaryla kr: Schefer, Chrestomathie persane, t. II, s. 120-121. Timurun
son seferi anlatlrken (erefddin Yezd, Ptis de la Croix neri, IV, 216) Zernuk
Semerkand-Otrar yolu zerinde (bilindii gibi Otrar harabeleri Sr-derya sahilinde
Ars blgesindedir) Sr-deryann biraz batsnda gsterilmektedir.
246 Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, II, 122; keza Cveyn (Schefer,
Chrestomathie persane, I. II, s. 142-143); Hindukuun bat ucunda yer almaktadr.
247 < Gobalk ve Mobalk adlar konusunda bkz. Pelliot, Notes sur lhistoire de la Horde
dOr, s. 110-114. Pelliotun iaret ettii gibi galiba Balasaguna hibir zaman Goba-
lk denilmemitir ve elyazmalarndaki bu kelimeyi Kuz-ordu (Kagarl Mahmutta
Balasagunun bir dier ad; Pritsaka gre daha nceleri Karahanl hanlarnn Balasa-
gun civarndaki ikamet ettikleri yerin ad) adna tekabl eden eklinde oku-
mak gerekir; kaynaklar da Balasagunun savasz ele geirildii konusunda herhangi
bir bilgi vermiyorlar. Kozelske Mobalk dendiine dair de hibir ark kaynanda ka-
yt mevcut deil; bu kelime Tatiyev tarafndan Mogu bolgusun eklinde uydurul-
mu, daha sonra da dier yazarlarn (Hammer, Wolf, Howorth ve Berezin) eserlerine
girmitir. Bamiyann Moolca gobalk adyla anld konusunda gelince, Pelliota
gre bu, Mu-kurgan (M-Qorgan>Mau-Qorgan) aptal kale olabilir, Moolca-Trke
karm Mobalk ekli zaman iinde Trklerde kullanlm olabilir. Yu. B.>
248 Kleine Schriften, BD III, s. 609.
amtr ki, dnya ne ondan nce, ne de ondan sonra asla bylesini grmemi-
tir. Bu dnemde Orta Asyaya giren ve srekli birbiriyle i ie bulunan bu kl-
tr unsurlar sebebiyle, bunlardan herhangi birini anlamak iin tamamn ciddi
ekilde incelemek gerekmektedir ki, byle bir aratrma da, yazarn bu maka-
lede sergilediinden daha fazla bir hazrlk ister.
KNC BLM
YEDSU TARHNDEN YANSIMALAR

86 ORTA ASYA
USUNLAR 87
I
USUNLAR*1
Yedisu ile ilgili en eski tarihi bilgileri in kaynaklarnda buluyoruz. Daha

erken Yunan ve Roma yazarlarnda ise Sr-derya tesinde yaayan baz halkla-
rn yalnzca isimlerine rastlyoruz, ama kimin nerede yaad belirtilmiyor. in-
liler Yedisunun varln ancak M.. II. Yzylda, o da in ynetiminin gl
Hunlara kar mttefikler aramak amacyla bat lkelerine eli gndermesiyle
renebildiler. lk balarda Nan-shan sradaylar ile Bulunggir nehri arasndaki
blgede gebe halde yaayan Usunlar, Hunlar tarafndan itaat altna alnan halk-
lar arasndayd. Usun hkmdar burada Hunlarla yaplan arpmada lnce,
onun bebek yataki olu Hun hkmdar tarafndan alnp yetitirildikten ve
bilhare seferlerde yiitlikler sergiledikten sonra, babasnn halknn bana gn-
derilmiti. Usunlar, yine Hunlar tarafndan malup edilen ve byk ihtimalle
Tibet kkenli olan eski komular Yeilerin2 takibine itirak ettiler. Yeiler,
batya doruya ilerleyerek, her ne kadar ses benzerliinin dnda herhangi bir
delil gsterilemezse de, genellikle Yunan ve Perslerin Orta Asya ile ilgili verdik-
leri bilgilerde Sak adyla geen halkla zdeletirilen Seuleri Yedisudan ittiler.
*
1 in kaynaklarndaki bilgiler kitap halinde derlenmitir: Biurin, Sobraniye svedeniy.
<Bugn bu kitabn ikinci basksndan baka, Usunlarla ilgili ince metinlerin evirisi
konusunda ayrca bkz. Kyuner, Kitayskiye izvestiya, s. 68-100. Usunlarn tarihiyle il-
gili ada grler iin bkz. storiya Kirgizii, t. I, s. 53-65; storiya Kazaxskoy SSR, t.
I, s. 40-53. Usun tarihiyle ilgili en yeni arkeolojik malzemeler iin bkz. Akiyev, Ot-
et o rabotax; Kibirov, Arxeologieskiye rabot; Ageyeva, K voprosu o tipax drevnix pog-
rebenii. B.S.>
2 <Yeiler, M.. II. Yzylda Orta Asyann nemli kesimini fethederek Miladi a are-
fesinde byk Orta Asya-Hindistan devleti Kuan mparatorluunu kuran gebe-
lerdir. Gnmzde Yeiler Dou ran dili konuan gruba dahil kabileler olarak bi-
linmektedir. Kr. Livits, ranskiye yazki, s. 142-143. Keza bkz. storiya tadcikskogo
naroda, t. I, s. 335-393; bu eserde temel literatr gsterilmitir. B. S.>
88 ORTA ASYA
Yeiler de ilk in elilerinin geldii dnemde Yedisuda hkmran olan Usun-

lar tarafndan itilmiler, yine de her iki halktan belli bir kesimi burada yaamaya
devam etmiti.3 Kun-mo unvan tayan Usun hkmdar Lei-che-yao-mi bu-
rada ziyadesiyle glenmi ve Hunlara itaat etmekten ba tartmt. Hkmdar-
lnn dou snr Hun topraklarna (in kaynaklarnda her iki halkn kesin s-
nrlar belirtilmemektedir) dayanyordu. Usun topraklarnn gneyinde Dou
Trkistann ezeli yerleik halklar; gneybatsnda Fergana, batsnda gebe
Kang-k (muhtemelen Kangl Trkleri) devleti vard. Ferganann kuzeydou-
sunda Usunlar, kuzeybatsnda Kang-kler yaadna gre,4 bu iki devlet ara-
sndaki snr takriben Yedisu ve Sr-derya blgesi arasndaki snrla rtmek-
tedir. Usunlarn kkenine gelince, bu konuda elimizde yalnzca zel isimler ve
unvanlar var; stelik bunlarn ince eviriyazmlar da u ana kadar herhangi
bir dilbilimci tarafndan incelenmi deil5, (dikkatimizi sk sk geen mi son eki
zerine evirebiliriz); Usunlarn fiziki grnmleri hakknda elimizde sadece
daha ge dnem (VII. Yzyl) inli yazar Shih-kunun6 verdii u bilgi mevcut:
Usunlar, bat ucunda yaayan dier yabanclardan simaen ok farkllar. Mavi
gzleri ve sar sakallaryla maymuna benzeyen bugnk Trkler,7 onlarn torun-
lar olmal.8 Usunlarn Abel-Remusat ve Klaprothdan balayarak sabk oryan-
talistlerin dnd gibi Ari mi, yoksa Ord. Prof. W.W. Radloff9 ve Trkler
3 Seuler in kaynaklarnda Gibin, Hsn (Ssn) ve Guandu <ada okuyua gre

Chi-pin, Siu-siun ve Chan-tu> adyla geen vilayetleri ele geirmilerdi. Bu vilayet-
ler Hinduku dalar ile Kabul vadisi arasndayd. Yunanl yazarlar bunlar ndo-skit
vilayetleri olarak zikrederler ki, bunun sebebi, pheli karlanmas gerekmekle bir-
likte, Seu halknn skitler veya Sakalarla zdeletirilmesidir. <Gibin (Chi-pin) genel-
likle Kabul veya Kamir blgesiyle zdeletirilmektedir. Gibinin bulunduu yerle ilgili
deiik grler iin bkz. Narain, The Indo-Greeks, s. 135-137; Mandeltam, Materi-
al, s. 51-52. Hsn (Ssn)n galip ihtimalle Alay vadisine, Guandununsa Kagarn
bat ve gneybatsna yerletirilmesi gerekir; bkz. Mandeltam, Material, s. 55-57.
B. S.>
4 Biurin, Sobraniye svedeniy, III, 5-6.
5 <Bkz. Yu. A. Zuyev: O yazke usuney; K etnieskoy istorii usuney. B. S.> (Zuyevin
zellikle Usunlarla ilgili almalar, Rannye tyurki [Erken Trkler] adl eserinde
derli toplu ortaya konulmutur ve bu eser Selenge Yaynlar arasnda neredilecektir.
ev.)
6 <Yan Shih-ku>. Biurin, Sobraniye svedeniy, III, 65.
7 Bu szck Yakinf Biurin tarafndan ince hu (barbar) kelimesinin karl olarak
hep bu ekilde tercme edilmektedir.
8 Metnin Franszca evirisi birazck farkl: Ils avaient les yeux bleus (ou verdtres), la
barbe rousse, et ressemlaient des singes, dont ils tiraient leur origine. (Vivien de
St. Martin, Les Huns Blancs, s. 32).
9 K voprosu ob uygurax, s. 126.
USUNLAR 89
hakknda yeni aratrmalar yapan N. A. Aristovun10 ileri srdkleri gibi Trk

m olduu konusunu zmek iin elbette bu bilgi ok yetersiz.
inliler onlarn yaadklar topraklar dz ve meralarla kapl olarak gster-
dikleri ve keza lkelerinin ikliminin souk ve yal olduunu belirttiklerine
gre, Usunlar genel olarak Yedisunun ovalk ksmnda yayorlard. Dalar am
ormanlaryla kaplyd; halkn nfusu 120 bin adr veya 630 bin kiiydi ve 188
bin kiilik bir ordu karabilirlerdi. Usunlarn bakenti, daha dorusu ana or-
dalar igu, muhtemelen Issk-gln geneydou sahilindeydi. nk inliler
burasn Aksunun 610 li kuzeybatsnda, Ferganann merkezinden 2000 li ku-
zeydouda ve Kang-k devletinin snrnn 5000 li mesafede gstermektedirler.11
igu ehri VII. Yzyla ait in yol haritasnda da ve stelik Bedel geidine 50 li
mesafede gsterilmektedir; ama bu gzergah genel olarak phelidir ve bir Si-
nolog tarafndan yeniden incelenmesi gerekmektedir.12 Aristov13 igunun tam
olarak Kzl-su sahili zerinde bulunduu kanaatine nasl varm bilmiyoruz.
Dier yandan gnmzde byle bir gebe ehrinin kurucular Usunlarn iz-
lerini aramak kesinlikle faydaszdr. imdilerde yaptklar gibi,14 Issk-gl veya
ona bir gnlk mesafede bulunan tm eski yadigrlar Usunlara mal etmenin de
hibir mesnedi yoktur. nk Usun ad tarihten oktan silindii bir dnemde
Issk-gl sahilinde ehir ve kaleler bulunduunu greceiz.
in elisi Chang Chien M.. 105 civarnda Hunlara kar girilecek sa-
vata inlilerin yannda yer almalar iin Usunlara gelmi ve onlara douya dn-
meyi teklif etmiti. Chang Chienin bu teklifi Usunlarca scak karlanmam
ve stelik eli kun-monun otanda hsn- kabul grmemiti. Fakat Chang
Chienle birlikte ine giden Usun elisi, dnp inin ihtiam ve gc hak-
knda efendisine bilgi verdikten sonra inin Usunlar nezdindeki itibar biraz
ykselmiti. Ayrca Chang Chienden sonraki in elileri bat blgesine Dou
Trkistan ve Fergana zerinden gitmeye balam, bu yzden Usunlar cmert
hediyelerle gnderilen elilerden mahrum kalmlard. Bylece kun-mo ine
anlama hediyesi olarak bin atla birlikte yeni bir eli gndererek kendisine sa-
10 Etnieskiy sostav, s. 17.
11 Bir baka yerde (Biurin, Sobraniye svedeniy, III, 6) Kang-klerin bakenti de Fergana
merkezinin 2000 li kuzeydousunda gsterildiine gre, sanrm son rakam abartl-
mtr.
12 Bartold, O xristianstve v Turkestane, s. 31. <igunun yeri konusunda bkz. Berntam,
storiko-arxeologieskiye oerki, s. 97. B. S.>
13 Etnieskiy sostav, s. 26.
14 Dyavkov, Uroiye Kaysara, s. 12.
90 ORTA ASYA
raydan bir prenses verilmesini talep etmi ve arzusu yerine getirilmiti. Fakat o
sralar Hun an-ysnn yal Usun hkmdarna gelin olarak gnderilen kz
byk hanm ilan edildii iin inli prenses kun-monun kk hanm ola-
bilmiti. Bakaca bir hayat tarzna alan inli prenses bozkra gnderildikten
sonra ylesine zlm, ylesine mahzun olmutu ki, kee deli yuvarlak a-
drdayaayan, et yiyip, st [kmz] ien Usun hkmdarna verilmesine sitem-
ler yadran iirler yazmt.15 inlilerin Ferganaya dzenledikleri sefer srasnda
(M. . 102) Usun kun-mosu in ynetimine yardmc olmas iin 2000 ki-
ilik bir yardmc birlik yollam, fakat bunlar bir kenarda bekleyip arpma-
lara katlmamlard.16
Usun kun-mosu lmeden nce prensesin bozkr detlerine gre sen-ch
unvan tayan torunu ve halefi Chn-su-miyle evlenmesini istemi, prenses
bunu kabul etmemi, fakat in ynetimi onu halkn geleneklerine uymas ko-
nusunda ikna etmiti.17 Sen-chden sonra geride yalnzca (Hun prensesinden
olan) kk yataki Ni-mi kald iin, o byynceye kadar devleti sen-chnn
kaynbiraderi Wung-ch-mi ynetmi ve selefinin dul ei inli prensesle ev-
lenmiti. Galiba Wung-ch-mi kabiliyetli bir hkmdard ki, halknn ite re-
fahn ve dta itibarn ykseltmiti. M.. 71de Wung-ch-mi inlilerle anla-
arak Hunlara kar bir fetih hareketine giriti ve 40 bin insan esir alp, 70 bin
kadar da sr ganimet olarak gtrd. Dou Trkistann ilerine de mdaha-
lede bulundu. kinci olu Yarkend hakimi tayin edilmi, byk kz Kua ha-
nna gelin olarak gnderilmiti. Wung-ch-mi M. . 60 yl sonlarnda lnce
Ni-mi, Kuan-wang unvanyla tahta geti.
Kuang-wang, selefinin dul eiyle evlendi ve ilerlemi yana (50sinin ze-
rindeydi) ramen ondan bir olu oldu, ama hem onunla anlaamad, hem de
halknn kalbini kazanamad. in elisi igu ehrine geldiinde, kralie, Kuang-
wangn ldrlecei bir len dzenlenmesi konusunda elilik heyetiyle an-
lat. Fakat plan baarl olmad; Kuang-wang yaral vaziyette kurtulmay ba-
ard. Kraln olu Hsi-song-seu, ordusuyla kralie ve inlilerin elindeki iguyu
kuatt. in ynetimi elilerinin hatasn rtmek iin alelacele onlar ine a-
rp infaz ettirmi; krala da hediyeler ve yaralarnn tedavi edilmesi iin bir ta-
bip gndermiti. Kralie yaplan sorgulamasnda suunu kabul etmedi. Kuang-

16 Age., s. 30.
17 Age., s. 80.
USUNLAR 91
wang istemeyen halk onun Hun prensesinden olan olu Ju-ch-tuyu devreye
soktu. Kuzey dalarna (Alatav) ulaan Ju-ch-tu, Hunlardan yardm bek-
lediini aklayarak halk evresine toplad ve beklenmedik bir ekilde Kuan-
wanga saldrarak, onu ldrd ve taht ele geirdi. Hun taraftarlarnn baarl
olabileceini hesaba katmayan inliler, Yedisuya bir sefer hazrlna girimi-
ler; ama Usun beylerinden biriyle evli olan inli bir kz sayesinde bar sa-
lanmt. Bylece Ju-ch-tu kk kun-mo unvan alrken, Wung-ch-minin
byk olu da Yuan-ch-mi ilan edilmi; byk olan 60 bin, kk olan da
40 bin aile almt. Ju-ch-tu, inlilerin mttefiki olarak Hunlara kar sava-
tysa da, bir baar salayamad. Aksine onun inlilere kar dzenledii sefer-
ler daha baarlyd.18
Byle bir ikili ynetim srasnda istikrarszln ve i savan kmas ka-
nlmazd. Yuan-ch-minin torunu olan byk kun-mo Chi-li-mi zamannda
biraz istikrar salanm; onun gayretleri lkeye Wung-ch-mi zamanndaki s-
kun ve bar tekrar getirmiti. Bununla birlikte Chi-li-mi bir ferman yayn-
layarak halkn kendi meralarnda sr otlatmasn yasaklamt.19 Bu durum
Usunlarda yasaklanm meralarn veya daha sonralar Trklerin ve Moollarn
ifadesiyle kuruklarn varln gstermektedir.20 Chi-li-mi kk kun-mo tara-
fndan gnderilen katillerin elinde can verince inliler tahta onun torunu ve
ayn zamanda inli prensesin olu olan -chi-miyi iclas ettiler. inliler, byk
kun-molarn kklerle girdikleri mcadele de hep birincilerin yannda yer al-
dlar. Kk kun-mo An-li-mi in ynetiminin muvafakatyla Hunlar tarafn-
dan tahttan indirilerek ldrlp yerine inli naip getirilince (M.. 11), l-
drlen kun-monun amcas Pi-kuan-chi, 80 bin kiiyle kuzeye, inlilere gitti
ve oradan her iki kun-moya da saldrlar dzenledi ki, bunun sonucunda son
kun-molar inle daha yakn ilikiye girdiler. M.. 1 ylnda -chi-mi in ba-
kentini ziyaret etti ve orada onuruna muhteem bir karlamama treni d-
zenlendi. Ayn srada Hun anys de onun birlikte bakentteydi. Pi-kuan-chi
inli naip tarafndan kazara bir saldr ile (her halde gnderilen katiller vas-
tasyla) ldrlmt.
Takriben Miladi 8 ylnda Dou Trkistan tekrar Hunlarn hakimiyetine
gemi; inin bat ucuyla olan mnasebetleri kesilmi ve ancak 73 ylnda
18 Age., s. 68-70.
19 Age., s. 75.
20 Narahi, Lkoin evirisi, 40.
92 ORTA ASYA
yeniden iliki kurulmutu. inin 97 ylnda General Pan Chao komutasnda

gnderdii bir birlik Hazar Denizine kadar gelmitir. Sanrm bu olaylar o d-
nem hakkndaki tarihi konusunda hibir bilgimiz bulunmayan Yedisuyu hi
etkilememiti. Yalnzca II. Yzylda Usunlarn inden nihai olarak koptuklar
sylenmektedir.21 Keza, ayn II. Yzyln sonlarnda Hunlarn Moolistandan
batya doru byk lekli muhaceretleri srasnda Yedisu zerinden gidip git-
mediklerini de bilmiyoruz. nk II. Yzyl ortalarndan itibaren in tarihinde
bir kargaa dnemi yaanm ve bat ucuyla olan ilikiler V. Yzyla kadar tek-
rar kurulamamtr.
Hunlarn Moolistanda boalttklar topraklar byk ihtimalle Tungus
kkenli Siyenpiler igal ettiler. Siyenpi hkmdar Tan-shih-hai, batda Usun-
larn topraklarna kadar olan tm blgeyi zaptetti.22 Bir dier Siyenpi haneda-
nnn hkmdar olan Y-l ise IV. Yzyl balarnda eski Usun topraklarn
zaptetti.23 IV. Yzyl sonlarndan VI. Yzyl ortalarna kadar Orta Asyada lider-
lik genellikle yine bir Tungus halk olduu sylenen Ju-janlarn uhdesine geti.
Ju-janlarn saldrlar Usunlar Yedisunun ovalk ksmn nihai olarak terk edip
Tanr Dalarna muhaceret etmek zorunda brakt.24 425de aralarnda Usun
hkmdarnn da bulunduu baz bat ucu hkmdarlar, o sralar Siyenpi ha-
nedan Yuan Wei veya Pei Weinin hkm srd Kuzey ine eliler gn-
derdiler. Bylece inle bat ucu halklar arasnda ilikiler tekrar balad. 436de
Usunlara inden bir eli geldi ve bylece Usunlar her yl baz hediyelerle bir-
likte ine eliler gnderdiler. O tarihten sonra kaynaklarda bamsz bir halk
olarak Usun adna artk rastlanmyor. Bilindii gibi bu isim yalnzca Byk
Krgz-Kazak ordasnn25 adnda (ysn)26 muhafaza edilmitir.

22 Age., I, 169. <Bugnk eviriyazm Tan-shih-huai.>
23 Age., s. 193.
24 Age., III, 162.
25 <Kazaklarn Byk Cz>
26 <Usun adnn Kazaklardaki ysn adyla zdeletirilmesi tartmaldr. Usun ad (en
azndan hipotetik olarak) Krgzlarla da ilikilendirilmektedir. Bkz. Aristov, Opt vyas-
neniya; ayn yazar, Etnieskiy sostav. Aristova gre M. . II. Yzylda Usunlarn nemli
bir kesimini Bat Tanr Dalarna muhaceretleri srasnda Yenisey Krgzlar olutur-
maktayd ve yine ona gre Usunlarn gerek ad Krgzd. Aristovun bu grle-
riyle ilgili detayl argmantasyon onun henz yaynlanmam Bat Tien-shan adl a-
lmasnda (VGO arivinde saklanmaktadr) yer almaktadr. V. R.>
KARLUKLAR 93
II
KARLUKLAR*1
in, Arap ve Pers kaynaklar, Bat Trk Hakanlnn yaklndan son-

raki Trk kabile gruplar hakknda yeterince dakik bilgiler edinme imkan sa-
lamaktadr. mparatorluk kuran kabileler, Trk adndan baka, in kaynak-
larnn Bat Trklerini on kabile olarak gstermelerine ramen, hem douda,
hem de batda genel olarak Ouz veya Tokuz-ouz2 adn kullanmlardr.
a-to (l) Trklerinin Dou Trkistann belli bir blgesinde kurduklar dev-
let, inliler tarafndan Bat Trk Hakanlnn dnda gsterilmektedir.3 Arap-
lar ise zellikle bu Trkleri Tuguz-guz yani Tokuz-ouz olarak kaydetmekte-
dirler. Batya geen bir dier Ouz kolu, merkezi Sr-deryann aa akmlar
olan bir devlet kurdu. Yedisuda bulunmalarnn hatras, Ouz destanlarnda
*
Klliyat, II, I/35-41.
1 in kaynaklar bize yalnzca VIII. Yzyl olaylar hakknda baz bilgiler sunmakta-
dr. Yedisuda IX ve X. Yzyllardaki durumla ilgili bilgileri ise daha ziyade Hollan-
dal arkiyat De Goeje tarafndan yaynlanan (Bibliotheca egographorum arabicorum,
s tt.,t. VI, Franszca evirisiyle) Arap corafyaclara ait eserlerde buluyoruz. Orta Asya
hakknda daha detayl bilgiler ieren baz corafya eserleri, rnein Ceyhannin eseri
ve bni Hordadbehin byk almas, kaybolmutur; ama isimleri, Buharada A. G.
Tumansky tarafndan bulunan X. Yzyla ait eserin mehul yazar ve XI. Yzyl ta-
rihisi Gardiz gibi Pers mellifler tarafndan zikredilmitir. Bu eserden baz ksmlar
benim Otet o poyezdke v Srednuyu Aziyu adl almamn ekinde verilmitir. <Hudd
el-lem, Bartold tarafndan 1930 ylnda ilikili makaleler ve notlarla birlikte faksimile
olarak yaynlanm; ayn eserin geni notlarla ngilizce evirisi V. F. Minorsky tarafn-
dan 1937de neredilmitir. Orta Asyann VIII-X. Yzyllara ait tarihi konusunda bil-
giler ihtiva eden dier yazl ark kaynaklar iin Klliyatn I. cildindeki bibliyograf-
yaya bkz. Karluklarn Orta Asyaya muhacereti ve blgeye salmalaryla ilgili bilgiler
iin aniyazovun z istorii, adl makalesine bkz. Karluklarla ilgili etnografik bilgiler
ve zbeklerin etnogenez meselesiyle alkal olarak ise bkz. Karmyeva, O nekotorx
drevnix tyurkskix plemenax. V. R.>
2 <Metinde Tuguz-ouz eklinde. A. B.>
3 Biurin, Sobraniye svedeniy, I, 452.
94 ORTA ASYA
Yafetin efsanev olu Trkn yaad yerlerin Issk-gl sahilleri olduu ek-
linde muhafaza edilmitir.4
Yedisuda sadece Tuhsiler ve Aziiler (bu okuyular phelidir ve belki de
Aziiler Orhon kitabelerinde geen Azlarla zdetirler) adyla ikiye ayrlan Tr-
geler kalmt. VIII. Yzyln ikinci yarsnda Yedisuda liderlik sanca byk
kesimi Altaydan gelen Karluklara gemiti. (Karluklarn nc kolu henz bu
yzyln balarnda Amu-derya sahillerine gelmiti.)
Karluklar 766da Suyab igal edip bakentlerini buraya tadlar. Hanlar,
Orhon kitabelerinde sk sk geen yabguyla mutlak aynlk arz eden cabgu un-
van tayorlard.5 Demek ki, Yedisu, Trk Hakanlnn yklndan sonra da
Trk halklarnn elinde kalm; ne Araplar, ne de inliler tarafndan fethedi-
lebilmiti. inlilerin Bat Trkistan meselelerine burunlarn sokmalar, 751de
Arap general Ziyad b. Salihin indirdii darbeyle son bulmutur. Araplar, VIII.
Yzyl sonlarnda Karluklar Ferganadan karmakla yetinmiler; Mslman
ftihler, bilindii kadaryla, kuzeydou istikametinde Talastan teye asla ge-
memilerdir.
ok daha sonralar Trklerin kaderini, Mslman ftihlerin ordularndan
ziyade, ticari ilikiler vastasyla ve bar yoldan yaylan slam kltr etkile-
mitir. Mvernnehr halk, eskiden beri ticari girikenliiyle dikkat ekmitir
ve hatta slamn zuhurundan nce dahi Orta Asyann deiik yerlerinde ticaret
kolonileri kurmulardr. Dou Trkistannn belli bir ksmnda, Tokuz-ouzlarn
yaadklar topraklarda dahi Sod kolonileri vard.6 Sodiyanlarn Yedisuda ne
kadar nemli rol oynadklar, X. Yzylda yaayan Pers corafyacnn kaydna
gre Kastek geidinin kuzeyindeki Beklig veya (baka bir okuyula) Beklilig k-
4 Ebul Gazi, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, II, 9; Ebul Gazi, Rodoslovnaya
turkmen, Tumansky ev., 9. <Keza A. N. Kononovun yapt yeni Rodoslovnaya turk-
men neri, s. 39>. Bu efsanelerin en eski varyant XII. Yzylda kaleme alnan Farsa
Mcmil et-tevrhtedir ki, tek elyazmas nshas Paris Milli Ktphanesinde, Ancien
fond persan, 62, l. 64dedir. <Gnmzde biri stanbulda, dieri Heidelbergde ol-
mak zere iki nshas daha bilinmektedir; bkz. Storey, Persian Literature, vol. I, ksm.
2, s. 1229. Mcmil et-tevrhin metni 1939da Behar tarafndan yaynlanmtr. Bib-
liyografyaya bkz. - Yu.B.>
5 inliler her iki unvan tek bir szckle karlyorlar (kelimenin doru okunuu ko-
nusunda bkz. Thomsen, Inscriptions de lOrkhon, s. 59). <Bartold, yabgu ve cabgunun
zdeliinin kesinlii konusunda ksmen Hudd el-lemdeki kayda (vrk. 17 b) da-
yanmaktadr: Eskiden beri Khallukhlarn padiahlarna cabgu ve keza yabgu deni-
lirdi. V. R.>
6 Hudd el-lem, vrk. 17 a.
KARLUKLAR 95
ynn Sodca Semekna adn tamasndan da anlalmaktadr.7 Mvernnehre

salan ve aralarnda yalnzca Nestur Hristiyan misyonerlerin yer ald deiik
dinlere mensup mbeirler her zaman tacirlerin peine taklyorlard. Msl-
man melliflerin ahitliine gre Trkistann bir ok ehrinde Hristiyan kili-
seleri vard. Sylendiine gre Yedisunun gebe halklarndan zellikle Issk-
gl civarnda yaayan Cikiller arasnda Hristiyanlar mevcuttu.8
Arap mellifler Bat Asyadan Yedisu yoluyla ine giden kervan gzergah
hakknda detayl bilgi vermekte ve gzergah boyunca yer alan baz ehirlerden
sz etmektedirler; ama bunlarn ounun adnn okunuu phelidir.9 Pipek10
civarnda, muhtemelen Alamedin kynn yerinde, Cul (belki de Trke l)
ehri vard. Tarazdan (Talas, Evliya-Ata) gelen yolla Ahsketten (yani Karakol11
geidiyle Namangandan) gelen yol burada birleirdi. uy vadisinin en byk
ticaret merkezi Nevaket veya Neviket ehriydi. Yol burada ikiye ayrlr, biri Cil-
ark12 boaz zerinden Issk-gl sahiline, dieri kuzeyde Suyaba giderdi. Cul ile
Nevaket aras 15 fersah yani 90 verstti; dolaysyla Nevaketin u nehrinin sol
sahilini takip eden yolun Karabulak13 yolundan ayrld noktaya yerletirilmesi
gerekir. Tm bu topraklar Karluklara aitti. Issk-gl sahilinin nemli bir ksm,
Cikillerle Karluklar arasndaki tampon blgeyi oluturmaktayd. Nevaketle bo-
az arasnda baka bir byk ticaret merkezi olan Kerminket (veya Kumberket)
Karluklarn Laban oymana aitti. Bu oyman beyinin unvan kutegin-laband.14
Buradaki boaz da o sralar Cil adn tayordu. Tarihi Gardiz bu kelimenin
7 Age., vrk. 18 b.
8 Grigoryev, Ob arabskom puteestvennike, s. 27-28. Cikillerin evleri konusunda daha
aaya bkz.
9 Bu konuda bkz. Bartold, Otet o poyezdke v Srednuyu Aziyu, s. 30-32, 114; ayn ya-
zar, Trkistanda Hristiyanlk, s. 15-17.
10 <imdiki Krgzistann bakenti Frunze.>; <yani Bikek A. B.>
11 Hudd el-lem, vrk. 18.
12 <Daha sonra (ve bugn dahi) Boam boaz (yeni haritalarda Boom). Cl (Cil-ark) ad
uy vadisi tarafndan Boam geidine giriteki yer adnda muhafaza edilmitir. V.
R.)
13 <Cul-Nevaket arasndaki yaklak 90 verstlik mesafe, Berntam da nemli bir ksm
bugnk binalarn altnda kalan byk bir yerleim biriminin harabelerinin bulun-
duu Orlovka ky civarnda tespit ettii gibi, muhtemelen dorudur; bkz. uyskaya
dolina, s. 19, 21, 25. Ayrca Orlovka kynde herhalde byk bir binann kalntlar
olan kocaman bir tepenin bulunduunu da belirtmek gerekir. Nevaket (Naviket) ad-
nn getii kaynaklarn detayl listesi iin bkz. Livits, Sogdiyskiye dokument, s. 27-28,
dn. 48. V.R.>
14 Mcmil et-tevrh, vrk. 273. Yazar Laban Karluk oyma olarak gstermekle birlikte,
bu kelimenin Trke olmad muhakkak. <Belki de Alban. V. M.)
96 ORTA ASYA
dar, sk anlamnda olduunu belirtmektedir. Boazn 12 fersah gneyinde

3000 sava karabilen Yar ehri vard. Teksin unvan tayan Cikil beyinin
bakenti de burasyd. Issk-gl yolun sol tarafnda kaldna gre belirtilen me-
safede yer alan ehrin gln tam olarak gney sahilinde bulunmas gerekirdi.
Yara 5 fersah mesafede Ton ehri vard. Muhtemelen bugn harabeleri gr-
nen ehrin ad ayn ismi tayan ayn sulad vadiden geliyordu. Tona gn-
lk mesafede Barshan bulunuyordu ve bu iki yerleim birimi arasnda yalnzca
Cikillerin adrlarna rastlanrd. ehrin ad muhtemelen Barskaun aynn is-
minde muhafaza edilmitir. Corafyac Kudamann kavline binen ehir drd
byk, bei kk bir dizi yerleim biriminden ibaretti. ehir hkiminin un-
van manak, bir baka kayda gre15 tebin-barshand. ehir, 6000 sava kara-
bilirdi. Barshanl manak, X. Yzylda yaayan Pers corafyacnn kaydna gre
Karluklardand. Ama daha sonra ehir sakinleri Tokuz-ouzlarn safna getiler.16
Dou ve Bat Trkistan arasndaki ticari ilikilerin merkezi olarak ehir olduka
nemliydi. Trklerin soy ktkleriyle ilgili rivayetlerde Trkn oullarndan
birinin adnn Barshan olduu belirtilmektedir.17
Ferganadan, tam olarak Uzgendden18 kan yol, Yas (Cas) geidi, Arpa
vadisi, Kara-koyin, Atba ve Narn vadileri zerinden doruca Bakshana
giderdi.19 Atbadaki Kara-koyin yaknlarndaki bir tepe zerinde Fergana, Bars-
han ve Tibetin (Dou Trkistan) snrna (alt gnlk yolda) Atba ehri (im-
diki Kouy-kurgan20 harabeleri) vard. Tibet topraklarna giden yol muhteme-
len Turugart geidi zerinden geiyordu. Atbala Barshan arasnda bir tek ky
bile yoktu. Yedisunun gney kesiminde Yamalar (Tokuz-ouzlarn bir kolu)
yayorlard ve Kagar da onlara aitti. Karluklarla Yamalar arasndaki snr Na-
rn nehri oluturuyordu.21
En nihayet Nevaketten kan dolambal bir yol Suyab zerinden geerek
Barshanla birleiyordu. Suyab, Trgelerin topraklar dahilinde, unun kuze-
yinde, Nevakete fersah uzaklktaki dan eteinde ve muhtemelen imdiki
15 Mcmil et-tevrh, vrk. 273 <Manaf? V. M.>

16 <Minorsky, metnin bu ekildeki yorumuna u szlerle itiraz etmektedir: Dihkan
Karluk asll ise de, ehir sakinleriyle Toguz-guzlarn aras ok iyi idi. Kr. Hudd el-
lem, Minorsky ev., 98; Minorsky, Tamm, s. 297. V. R.>
17 Mcmil et-tevrh, vrk. 61.
18 <Gnmzde Krgzistann O blgesinin merkezini oluturan Uzgen.>
19 Bu konuda bkz. Bartold, Otet o poyezdke v Srednuyu Aziyi, s. 41 vd.
20 <Kouy-kurgan: ki evli kurgan anlamndadr. A. B.>
21 Hudd el-lem, vrk. 96, 17 a-17 b.
KARLUKLAR 97
Karabulak kynn yerinde bulunuyordu. ehir hakimi, Trk hanlarndan bi-

rinin kardeiydi, fakat Arce bir unvan olan yalan-ah yani kahramanlarn h-
kmdar unvann tayordu. ehir, 20 bin kadar sava karabilirdi. Suyaba
giden yol zerinde, Nevakete bir fersah mesafede 8000 atl karabilen Pen-
ciket ehri vard. Suyab civarnda ise her birinin banda kendi beyi bulunan
ky daha mevcuttu. (Kastek) geidinin kestii dalar Trklerce kutsal sa-
ylyordu ve onlar Tanrnn burada yaadna inanrlard. Geidin kuzeyinde
Beklig veya Beklilig ehri yer alyordu. ehir hkimi, Badn-Sng, bir dier
kaynaa gre Trke Ynal-tegin unvan tayordu. bin savas vard, ama
ayrca ehir 7000 sava karabilirdi.22 Suyabla Barshan arasndaki yolu ker-
van 15 gnde, Trk postalar 3 gnde alrlard. Muhtemelen Kastek zerinden
geen yolla Zayli Alatavnn kuzey etei boyunca uzanan Verny [imdiki Alma-
ata] kastedilmektedir. Kzl-kiya (San-ta tepesi) geidi zerinden giden yol ise
Karakola gidiyordu. Issk-gln kuzey sahili boyunca Tokmaktan Karakola
kadar olan mesafe iin Araplarn verdikleri gn says olduka fazladr. Bununla
birlikte Cikillerle Karluklar arasnda tampon blge oluturan ve Issk-gln ku-
zey sahilinde bulunan blgede, ileride greceimiz gibi, Timur zamannda dahi
varln muhafaza eden Issk-Kul ehriyle zdeletirebileceimiz Sikul adl b-
yk ticaret merkezi vard.23
Trk halklar arasnda slam kltrnn en fazla etkisine elbette Karluk-
lar maruz kalmak zorundaydlar. Karluk cabgusunun henz Halife Mehd za-
mannda (775-785) slam kabul ettii eklindeki rivayet24 pheli gzkyor.
Yine de henz X. Yzylda Talasn dousundaki birka ehirde Cuma mescitleri
vard.25 Kltrel akmlar Karluklarn hayat tarzn da etkilemiti ve aralarnda
gebe ve avclardan baka iftiler de vard.26 Ancak, Karluklar X. Yzylda di-
er Trk kabilelerinin ve zellikle tm Trkler arasnda en glleri kabul edi-
len Tokuz-ouzlarn27 saldrlarna maruz kalyorlard. Hanlar da dahil olmak
zere Touz-ouzlarn byk ksmnn dini Maniheizmdi; ama aralarnda H-
ristiyan, Buddist ve Mslmanlar da vard.28 X. Yzylda, daha nce Karluklara
22 Hudd el-lem, vrk. 18 b; Bartold, Otet o poyezdke, s. 125-125; Mcmil et-tevrh, vrk.
273.
23 Bartold, Otet o poyezdke, s. 59-60.
24 Yakubi, Trih, II, 479.
25 Makdis, 275.
26 Hudd el-lem, vrk. 17 b.
27 <Yani Tanr Dalarnn dousunda yaayan Uygurlarn. - V. M.>
28 Flgel, Mani, s. 104-105; Bartold, Otet v poyezdke, s. 115.
98 ORTA ASYA
ait olan Barshan ehrinin Tokuz-ouzlarn elinde olduunu grmtk.29 Ay-

rca Penul (okunuu phelidir) veya imdiki Aksu ehri hakknda, burasnn
Karluk snrlar iinde bulunduu, ancak ehir hkiminin Tokuz-ouzlara bal
olduu, daha sonra ehrin Krgzlarn eline getii sylenmektedir.30 Krgzlar o
sralar Yeniseyin yukar akmlarnda yayorlard ve in kaynaklarna gre he-
nz VIII. Yzylda Araplar her ylda bir Kuadan buraya ipek ykl kervan-
lar gnderirlerdi. Ticar ilikiler Krgzlar Arap, Karluk ve Tibetlilere yaklatr-
maktayd ki,31 Krgzlarn bu suretle Tokuz-ouzlara kar Karluklarla mttefik
olup Yedisunun gnmzde dahi snrlar dahilinde bulunan bir ksmn ele
geirmi olmalar muhtemeldir. Her halkrda Krgzlarn ana kitlesi Yedisuya
hayli ge dnemde muhaceret etmitir. Eer Krgzlar henz Karahanllar d-
neminde Yedisuda yayorlarsa, X veya XI. Yzylda kesinlikle slam kabul et-
mi olmallar. Halbuki ileride greceimiz gibi henz XVI. Yzylda Krgzlar
kfir olarak grlyorlard.
En nihayet Karluklarn merkezi durumundaki uy vadisi dmanlarnn
eline gemiti. 940l yllarda XI-XII. Yzyllarda nemli rol oynayan Balasagun32
ehri pagan Trkler tarafndan igal edildi. X. Yzyl corafyaclarndan yal-
nzca Makdis bu ehirden bahsederek byk, kalabalk ve zengin bir ehir
demektedir.33 Bir baka yerde,34 Balasagunun uy vadisinde bulunduunu ispat
etmeye almtm; onun bulunduu yer hakknda kesin bilgilere sahip dei-
liz. Byk ihtimalle o sralar uy vadisini ellerinde tutanlar, Karahanl haneda-
nndan gelen ve henz X. Yzylda Orta Asyann tm bat kesimini hakimiyet
altna alanlarla ayn halktr. imdi bu hanedann tarihine gz atalm.
29 <Minorskyye gre Bartold Hudd el-lemin metnini yanl yorumlad iin byle
bir gre kaplmtr. V. R.>
31 Biurin, Sobraniye svedeniy, I, 419.
32 Bartold, Otet o poyezdke, s. 35.
33 Makdis, 275.
34 Bartold, Otet o poyezdke, s. 33 vd. Aristov da ayn grtedir. (Etnieskiy sostav, s.
39).
TRKLER 99
III
TRKLER*
VI. Yzylda Orta Asyada yeni bir gebe imparatorluk ortaya kt. Altay-
lardan gelen yeni fatih Trkler, ksa sre zarfnda Byk Okyanustan Karadenize
kadar tm halklar itaat altna aldlar. mparatorluun kurucusu li-han Tumn
553de ld ve Tobo-hann lmnden (581) sonra ise imparatorluk dou ve
bat olmak zere ikiye blnd. Bat Trklerinin merkezi, Orta Asyann bat
kesiminde daha sonra kurulacak gebe devletlerin ou gibi, Usunlarn eski
topraklar yani Yedisu idi. Yedisu tarihinde Trklerin hakimiyet dnemi olduka
byk nemi haizdir. Gebe imparatorluun merkezi her zaman deiik lke-
lerden gelen tacirlerin cazibe merkezi olmutur. nk bunlar, burada malla-
rna zellikle de in tarafndan ve Bat Asya ynnden gebelere ihra edilen
mallar iinde nemli yer tutan kumalarna tatl mteriler buluyorlard. Ama
VII. Yzylda Ferganada ortaya kan ve birka on yl devam eden karklk-
larla birlikte Bat Asya-in arasndaki ana ticaret yolunun kuzeye kaymasna
sebep oldu. Fergana ve Kagar geen yolcular, Semerkanddan kuzeydouya
ynelip Takent ve Evliya-Ata1 zerinden Yedisuya, u nehri sahiline, oradan
da Issk-gln gney sahili boyunca ilerleyerek Bedel geidi zerinden Aksuya
ulayorlard. Bu yol hakknda ilk bilgileri bildiimiz kadaryla VII. Yzylda ya-
ayan Buddist hac Hsan Tsangda ve in Tang Hanedan Tarihinde bulu-
yoruz. Sonuncusu XI. Yzylda yazlmtr, ama zellikle Bat ucu hakkndaki
bilgilerin tamam VII. Veya VIII. Yzyla aittir. in yol haritalarnda Yedisu ze-
rinden geen yollar hakknda detayl bilgi mevcut deildir. Yine de bu veriler,
en azndan henz VII. Yzylda, uy vadisinde tarm yapldn ve bu kltrn
buraya tpk daha yakn zamanlarda benzeri kolonilerin Kokand Hanl sakin-
lerince kurulduu gibi, Mvernnehrden (yani Amu-derya ile Sr-derya ara-
*
1 <Gnmzde Kazakistan snrlar dahilinde Cambul ehri.>
100 ORTA ASYA
sndaki tarm blgesinden) gelenlerce tandn pekitirme imkan salamak-

tadr. Hsan Tsang zamannda Amu-derya ile u arasndaki kltrel ilikiler
bir btnlk arzediyordu; halkn giysileri, kulland alfabe ve dil her yerde ay-
nyd. Muhtemelen Sryani kkenli olan alfabe 32 iaretten oluuyor ve yuka-
rdan aa doru yazlyordu. Tarih eserleri dahi vard. En yaygn din muhte-
melen Maniheizmdi.2 Halkn d grnne gelince, salarn tek belik yapp,
tepe ksmn ayorlard ve bazlar balarn tamamen tra ediyor ve alnlarna
ipek bir erit balyorlard. Halkn yars tarmla, dier yars ise ticaretle ura-
yordu. Ticaret merkezi Suy-e nehri (u) sahilindeki ehirdi. Daha ileride
de greceimiz gibi bu ehir ge Mslman kaynaklarnda Suyab adyla gee-
cek ve Kastek geidinin hemen gneyine yerletirilecekti. Henz VII. Yzylda
Suyabda deiik lkelerden gelen tacirler yaamaktayd. ehrin bat istikame-
tinde her birinin banda birbirinden bamsz prenslerin bulunduu yirmi-otuz
kadar ehir vard, ama bu prenslerin tamam Trklere tbi idiler.
Bat Trklerinin kaannn3 ota genellikle Suyab civarnda bulunuyordu
ki, Hsan Tsangn bu hakanlardan biriyle karlat yer de burasyd.4 Kaann
zerinde yeil ipekten mamul bir kaftan vard; salar dankt ve alnna yerli
ahalide olduu gibi, ba birka kez saracak ekilde 10 fut uzunluunda ipek
bir erit balanmt. Yanndaki mevkebinin salar ise, hakandan farkl olarak,
rlyd. Hakan, byk bir otada yayordu ve otadaki eyalarn ou altnd.
Otada devlet erkan iki sra halinde diziliyordu ve hepsi de ipek elbiseliydi.
Onlarn arkasnda ise muhafzlar dikiliyordu. Bu insan, kee adrda yaayan
barbar bir hkmdar olsa da, ona hayranlk ve saygyla bakmamak mmkn
deildi. Ziyarete gelenler otaa 30 adm yaklatklarnda, hakan onu karla-
maya kar, tzimde bulunur ve evirmen aracl ile birka soru sorar, sonra
da onu demir bir koltuk getirmelerini emrederdi. Trkler aa oturak kullan-
mazlard. Hsan Tsang, bunun sebebini Trklerin gya atein zn barnd-
ran aaca duyduklar saygyla izah etmektedir. Otada inden ve Kao-ang
(yani Uyguristann imdiki Urumi, Turfan ve Haminin bulunduu blgesi)
gelen eliler de vard. Ziyafet mzik eliinde balamt. Bunlar vahi sesler ol-
masna ramen kulaa ho geliyor, ruha ve kalbe skun veriyordu. Misafirler
2 Bartold, Trkistanda Hristiyanlk, 3-5.

3 Rus vakayinmelerinde Orhon kitabelerinde getii ekilde kaan, Mslman yazar-
larn eserlerinde ounlukla hakan eklinde yazlan ve han eklinde ksaltlan Trk
unvan.
4 Jizneopisaniye Syan Tszana, Julien evirisi, 55-58.
TRKLER 101
et yiyip arap itiler. Misafire sebze yiyecekleri ve st ikram edildi. Ziyafetten

sonra misafir kaann teklifiyle Buddist stadn duasna itirak etti. Dua bitene
kadar hakan elini kaldrarak yere diz kt ve nasihate derun-i dilden uyaca-
n bildirdi. stat birka gn sonra gitmeye hazrlannca, iki- yl ang-an
(Hsian-fu) ehrinde yaayan ve inceyi mkemmel konuan gen birisi refa-
kat olarak verildi.
apolo Hilii Kaan (634-638) zamannda Bat Trkleri bei u nehri-
nin batsnda bei de dousunda olmak zere on kola blndler. Batdakilere
Nuibi, doudakilere Dulu ad verildi. Bu olaydan ksa sre sonra Bat Trk
Hakanl iki ayr devlete blnd ve li nehri aralarnda snr oldu. Hanedan
yeleri arasnda inlilerin de katldklar i savalarn ard arkas hi kesilmedi.
Baz kaanlar ksa sreli de olsa hakanl yeniden diklemeyi baardlar. Mesela
651de Aina Holu bunlardand. eyrek asr nce Dou Trk Hakanln itaat
altna alan inliler, 657de ayn eyi Bat Trklerine de yaptlar ve Bat Trkleri-
nin banda bulunan prensler bir yandan in unvanlar alrken, bir yandan da
inin genel valileri haline geldiler.5 Trk prensleri zaman zaman ine kar is-
yan edip, o sralar Dou Trkistann bir ksmn elinde tutan Tibetlilerle mtte-
fik oldular. 704de Aina Huai-dao on kolun tamamn yeniden kendisine boy-
sundurdu, fakat olu ve halefi Aina Sinin Kulanda6 ldrlmesinden sonra,
Bat Trk Hakanl hanedan tarihten ekilmi oldu (takriben 740).
Dulu kanadndan u ile li nehri arasnda gebe halde yaayan Trge-
ler adnda bir kol daha nce olduka glenmiti. Trge hakann ana ordas
Suyabda, kk ordas ise li nehri sahilindeydi. Trge hanlar iinde en g-
ls Sulu (l. 738) idi. Esasen onun kudreti, o sralar Bat Trk Hakanl tah-
tnda oturan ve kzn Suluyla evlendiren Aina Huai-daonun gcn glgede
brakmt. Sulu, ayrca Dou Trk hakanlar ve Tibet krallaryla da shr yn-
den akraba olmutu. Fakat 738de Mohe-dagan unvan alan bir Trge prensi
tarafndan ldrlm, tahta ise olu geirilmiti. Yine de Mohe-dagan Fergana
ve Takent hkimleriyle ibirlii yaparak Trge hann Suyabda hezimete u-
ratp esir aldlar. Bylece 740da Trge Hanl tahtna oturan Mohe-dagan son
Bat Trk hakann ldrtt. Ama kendi iktidar da uzun srmedi. syanlar ba-
lad ve 748de inin Dou Trkistan genel valisi Wang Cheng-hsien Suyab
5 Biurin, Sobraniye svedeniy, I, 360-361.

6 Gnmzde Sr-derya blgesinde Tart (Lugovoye) istasyonu. Kr. Kallaur, Arxeolo-
gieskaya poyezdka, s. 7.
102 ORTA ASYA
ele geirerek temellerine kadar yktrd. Sonraki on yl boyunca Trgelerin ba-

nda hakanlar olmad. Artk Yedisunun bat taraf Talasa, Talas ise Takent
hkimine balyd. Tm blgenin srekli i savalar yznden nasl bir tahri-
bata maruz kald inli vakanvistin iftiler burada zrhl elbiselerle dola-
yor ve herkes birbirini esir ediyor szlerinden anlalmaktadr.7
Bat Trk Hakanlnn yakl Araplarn Mvernnehrdeki fetihlerini ol-
duka kolaylatrd. Hicr 119. yl (737) olaylarn anlatan Arap vakanvistler de
bu geree dikkat ekmektedir. Arap yazarlarn anlattna8 gre son Trk ha-
kan Nevakette (u vadisinde, Tokmakn dousunda) yayordu; burada kim-
senin yaklamaya cesaret edemedii yasaklanm bir otlak ve da vard. Otlakta
beslenen srler ve dadaki vahi hayvanlar askeri seferler srasnda iae temi-
ninde kullanlyordu. Hakan, Araplara ok sknt ektirmi ve bu yzden ken-
dine Eb Muzahim (toslayan, ac veren, yani boa veya fil) lkab verilmiti.
Fakat Trkler Toharistanda (Amu-deryann gneyinde ve Belhin dousunda
kalan blge) vuk bulan bir arpma srasnda Araplar tarafndan malup edil-
mi; hakan lkesine dnerken Trge prensi Kursul tarafndan ahsi bir hu-
sumet yznden ldrlmt. Ne var ki, hayli iri yar olan Kursul da 739da
Araplar tarafndan Sr-derya sahilinde esir alnm; prens fidye-i necat olarak
1000 at ve 1000 deve teklif etmi, ama Arap genel valisi Nasr yine de onu l-
drtm; Trkler kemiklerini lkelerine gtrmesin diye de cesedi yaklmt.
Araplarn verdikleri bilgiyle in kaynaklarndaki bilginin birbirine yakn olma-
sna ramen, bilgiler blk prk ve gvenilirlii pheli grnd iin, biz
ihtiyatla yaklamay tercih ediyoruz.
7 Biurin, Sobraniye svedeniy, III, 244-245.

8 Taberi, II, 1593-1613, 1689-1691.
KARAHANLILAR 103
IV
KARAHANLILAR*1
Tarihiler, Karahanllarn tam olarak hangi Trk boyuna mensup olduk-

larn belirtmiyorlar; ama bunlarn, balarnda Karahanllarda ok sk rastlanan
Bugra-han2 unvan tayan bir hkmdarn bulunduu Yama kabileleri oldu-
unu dnmemiz iin mesnedimiz vardr. Bu defa uy vadisinin yeni fatih-
leri gneyden gelmilerdi. Bu olaylarla ilgili elimizde yalnzca efsanev bilgiler
mevcut. bn el-Esrde3 anlatlan bir efsaneye gre, slam ilk nce ryasnda
gkten kendisine bir kiinin gelip Trke olarak Dnyada ve ukbda kendini
kurtarmak iin slam kabul et dediini gren abuk (veya Satuk) Karahan4
*
1 Grigoryevin teklif ettii bu terim (Bkz. Karahanid) bizce de en uygun olandr. Ge-
rek Grigoryev ve gerekse Karahanllar konusunu ileyen dier bilim adamlar, daha
ziyade bn el-Esrin eserine dayanyorlar; ama onun verdii bilgiler de bata Utb
(Arapa metin douda yaynlanmtr, <Utbi Manini> ve ben Asya Mzesi Elyazma-
lar 510. no.da kaytl <yeni kayt no. 342> nshasn kullandm), Gardiz (tek ns-
has Oxfordda bulunmaktadr <ikinci elyazma nshas Cambridgedir, bkz. Bartold,
Turkestan, I, 66-67 V. R.>) ve Beyhak (Morley neri, <yeni neri de var>) gibi daha
erken ve daha salam bilgiler edinen ve eserlerini XI. Yzylda kaleme alan melliflerin
rivayetleriyle her zaman da rtmemektedir. Cevhernin szln 1282de Arap-
adan Farsaya eviren ve XIV. Yzyln ilk senelerinde Eklerini (Mlhakt) yazan
Cemal Kari de deerli bilgiler vermektedir. (Karinin bu kitabnn elyazma bir ns-
has ki Ord. Prof. Saleman tarafndan V. P. Nalivkinden temin edilmitir, - imdi-
lik yalnzca Asya Mzesi, kayt no. 430da bulunmaktadr. <metin iin bkz. Bartold,
Turkestan, I, s. 128-152.> Ayrca bkz. Bartold, Orta Asyada Hristiyanlk, s. 21 vd.
<Karahanllar konusundaki yeni almalar konusunda bkz. Pritsak, Karachanidische
Streitfragen; ayn yazar, Die Karachaniden; Davidovi, Numizmatieskiye material dlya
xronologii Karahanidov; yazl kaynaklardan nemli malzemeler Said Nefisi tarafndan
yaplan Tarih-i Beyhaki nerindeki erhlerinde verilmitir (t. III) - V. R.>
2 Mcmil et-tevrh, vrk. 273.
4 <Metinde Kara-hakan eklinde; fakat biz, Trkiyede yaygn olan Karahan yazln
tercih ettik. A.B.>
104 ORTA ASYA
kabul etmitir. En eski versiyonu Cemal Karnin5 eserinde bulunan bir dier
efsaneye gre ise hanedann hanlar arasnda slam ilk kabul eden kii, Satuk
Bura-han Abdulkerim (l. 344/955-56) olmutur. Ad verilen iki yazar da bu
han ilekin (Mvernnehri zapteden Nasrn Trke unvan) byk dedesi
olarak gsterdiklerine gre, her iki efsanede [veya rivayette] de ayn kiiden
bahsedilmektedir. Abdulkerimin torunu Harunun da ada olan bir yazarda
Bura Karahan unvan tad belirtilmektedir.6
Bakenti Balasagun olan bu Harun, hastalk yznden terk etmek zorunda
olduu Mvernnehrden dnerken 992 ylnda yolda lm;7 blgenin fethi
999da ilek Nasr tarafndan tamamlanmtr. Karahanllarn bundan sonraki
fetihleri, Afganistan, rann dou yarm ve Hindistann bir ksmn hakimi-
yet altna alan Gazne sultan Mahmud (998-1030) tarafndan durdurulmutur.
Utbnin8 ifadesiyle geni yzl, ksk gzl, yass burunlu, seyrek sakall, elik
kll ve kara giysili Trkler 4 Ocak 1008de Belh nlerinde ar bir yenilgi al-
m ve bir daha da Amu-derya tesine sefer dzenlememilerdi.9
Karahanl mparatorluu, henz XI. Yzyl balarnda llere blnmt
ve her bir ln ulu hana ballk derecesi, istisnai olarak sonuncusunun ahsi
deerlendirmesine gre belirlenirdi. Bu l sistemi sebebiyle ksa sre sonra ka-
nlmaz olarak i atmalar, zellikle de Karahanllarn iki byk kanad yani
Satuk Bura-hann iki torunu Ali (Nasrn babas) ve Harun arasnda kavgalara
yol at. Bu atmalarn seyri ve deiik zamanlarda Yedisunun kimin elinde
bulunduu konusuyla ilgili bilgilerimiz olduka blk prk ve bazen de bir-
biriyle mtenakzdr. Utbnin anlattna gre ilek-han, Mahmudla gizli muha-
vereler yrttnden phelendii kardei Kagar han Tugana [veya Togan]
dmand. lek-han 403/1012-13de lnce tahta Tugan-han geti.10 Tugan-
hann Mvernnehri ele geirmi olmas phelidir, ama Yedisu ve muhte-
5 Cemal Kari, vrk. 35-37; <Bartold, Turkestan, I, s. 130-132.>

6 Saalibi, Yatime, Barbier de Meynard neri, 340.
7 Gardiz (Oxford nshas, vrk. 134) ve, Beyhakde (Morley neri, 234) byle; bn el-
Esrdeki (Tornberg neri, IX, 67-68) kayt doru deildir.
8 Utb, Asya mz. elyazmas, vrk. 99.
9 bn el-Esrin 410/1019-20 ylnda dzenlenen seferle ilgili kayd, dier kaynaklarca
desteklenmemektedir.
10 Yeri geldike daha ziyade Utbnin eserinden faydalanan bn el-Esrin Karahanllarla
ilgili anlattklar, en son olarak Radloffun K vopros ob uygurax, adl eserinin 122-125.
sayfalarnda irdelenmitir. Yemin ed-devle lkab kullanan Mahmud, burada yanllkla
Smn olarak gsterilmitir.
KARAHANLILAR 105
melen Bura-han Harunun olu Kadr-han Yusuf tarafndan srekli kovulduu

Dou Trkistanda hkm srd muhakkak. Utb ve bn el-Esr, Kadr-han
Hoten hkimi olarak gsteriyorlar ki, eldeki sikkelerden11 onun 404/1013-14
yllarnda Yarkendi, 405/1014-15de ise Kagar ynettiini biliyoruz.
408/1017-18 ylnda Yedisu Uzak Doudan gelen gebe halklarn sal-
drsna maruz kald. Bu halklar arasnda o sralar Kuzey in ve Orta Asyann
dou kesimini hakimiyet altna alan ve Orta Devlet adn veren Kitaylar da
vard. Kfirler,12 Tugan-hann byk bir orduyla kendilerini karlamaya git-
tii haberini aldklarnda Balasaguna sekiz gnlk mesafedeydiler. Bunun ze-
rine kfirler geri ekildiler ve pelerine taklan Tugan-han ay onlar takip et-
tikten sonra nihayet yetiti ve ar bir darbe indirdi.
Utbnin kaydna gre Tugan-han bu savatan ksa sre sonra ld ve ye-
rine kardei Arslan-han geti. Beyhakden aada yapacamz alntdan Tugan-
hann yalnzca 1025de Yedisuda yneticilik yaptn biliyoruz. Numizmatik
verilere gre Arslan-han Muhammed b. Ali, sikkeleri Buhara da darp edilmi
olmasna ramen, arlkl olarak Sr-derya blgesinin kuzeydou kesimini y-
netiyordu.
1025de Kadr-han Yusuf ve Sultan Mahmud, o sralar Nasr, Tugan-han ve
Arslan-hann kardei Ali-teginin hkm srd Mvernnehre e zamanl
bir sefer dzenlediler. Semerkand yaknlarnda Karahanl han ile sultan ara-
snda tafsilat Gardizde anlatlan bir grme gerekleti.13 ki monarist ara-
sndaki karlkl nezaket gsterileri, tam bir eitlik havas iinde, tantanal bir
ekilde icra edildi. Trk hakannn Mahmuddan daha iyi bir Mslman ola-
rak kendisine ikram edilen arab imemesi dikkat ekmektedir. Yaplan anla-
maya gre Sultan Mahmud kzn Kadr-hann ikinci olu Yagan-tegine14 vere-
11 Ak. K. Markovun hazrlayp, licenaplk sergileyerek benimle paylat, henz ya-

ynlanmam mparatorluk Ermitaj Mzesi slam sikkeleri katalogundan faydalandm.
<Ancak bu katalogun litografik ierii 1896da yaynlanmtr. Bkz. Markov, nventa-
ry katalog.>
12 Onlarn says Mslman kaynaklarnda deiik rakamlarla gsterilmektedir, fakat
muhtemelen bunlar tahmini rakamlardr.
13 Oxford nshas, vrk. 153. Bu grme ve sonular hakknda Beyhakde de bilgi var-
dr. (Morley neri, 82, 255, 655).
14 Burada Bura (iki hrgl deve) ve Arslan gibi unvanlarn bir benzeri olan Trke
yagan (fil) kelimesini gryoruz. <Karahanl devletinde kabilelerin totemik ongonla-
ryla unvanlar arasndaki balant konusunda bkz. Pritsak, Karachanidische Streitfra-
gen, s. 210-212. Yu. B.>
106 ORTA ASYA
cek, Kadr-hann kz da Mahmudun olu Muhammedle evlenecekti. Mah-

mud, Ali-teginin elinden Mvernnehri yolup alma konusunda Yagan-tegini
yardma zorlad; fakat Hindistana sefer dzenleyecei bahanesiyle bu zorlama-
dan vazgeti ve kararlatrlan evlilik de gereklemedi. Mvernnehr yine Ali-
teginin hkimiyetindeydi, ama kardei Tugan-han Balasagundan Kadr-han ta-
rafndan kovulmutu.
Kadr-han Yusuf 1031 veya 1032de15 ldnde Dou Trkistandan
baka, Yedisu, Sr-deryann dou kesimi ve bilhassa Evliya-Ata ve imkent
onun hkimiyet snrlar iindeydi ve bakenti Kagard. Dou Trkistan ve Ye-
disu, Arslan-han unvan alan byk olu Bura-tegin Sleymana kalm, ikinci
olu Yagan-tegin Muhammed ise Bura-han unvanyla Talas (imdiki Evliya-
Ata) ve sficabda (imdiki imkent yaknlarndaki Sayram) hkm srmeye
balamt.16 Her iki karde de Mahmudun olu Sultan Mesud Gaznev ile iliki
halindeydi ve Mvernnehri Ali-teginden alp Bura-hana verme konusu ye-
niden gndeme gelmiti.17 Ama plan bu defa gerekletirilemedi. Bir de Sekman
(?) hkimi Leker-han isimli birinden sz edilmektedir.18 Bu Sekman kelime-
sinin Beklig ehrinin Sodca ad Semekna ile zdeletirilebilecei kanaatinde
deilim. (Daha yukarya bkz.)
Arslan-hanla kardei arasndaki ilikiler ksa sre sonra hasmne bir ekil
ald. bn el-Esr, bir yerde Arslan-hann 435/1043-44de topraklarn akrabalar
arasnda datp, yalnzca Kagar ve Balasagunu kendine ayrdn, dier top-
raklar zerindeki mutlak hkimiyet hakkn muhafaza ettiini belirtmektedir.19
Bu bilgi bu ekliyle elbette doru deildir. nk l sistemi o sralar yarm
yzyl kadar devam etmiti; ama muhtemelen bu srada Arslan-hann munis-
lii yznden imparatorluun bandaki kiinin otoritesi nihai ekilde ortadan
kalkmt. Bura-han, 1056da Arslan-han esir alp topraklarna el koydu, ama
15 bn el-Esre gre (Tornberg neri, IX, 211) 423/1032de, Cemal Kariye (vrk. 37)
gre 424 Muharrem aynn banda (7 Aralk 1032de) lmtr. Beyhak ise (Mor-
ley neri, 89) bir yerde Kadr-hann Mesudun tahta kndan iki yl sonra, bir baka
yerde de (Morley neri, 656) bir yl sonra ldn belirtmektedir.
16 Beyhak, Morley neri, 525-526, 655-656. Muhammed ismi bn el-Esrde yanllkla
Mahmud olarak yazlm (sikkelerdeki ve Avfde isimlerin doru okunuu konusunda
aaya bkz.).
17 Beyhak, Morley neri, 418.
18 Age., 680.
19 Bartold, Trkistanda Hristiyanlk, s. 23, orada <bn el-Esr, Tornberg neri> XI, 356,
IX, 356 olarak dzeltilmelidir.
KARAHANLILAR 107
aradan henz 15 ay gemeden hanm tarafndan zehirlendi. bn el-Esr, Bura-

hann lm tarihi olarak 439/1047-48 yln vermekte ise de, bu olaylarn a-
hidi olan ve hann lmn 449/1057-58 olarak veren Beyhaknin20 kaydyla
lm yl dzeltilebilmektedir. Sylendiine gre zehirlenmesinin sebebi, ha-
nmnn kk yataki olu brahimi tahta karmak istemesine ramen, onun
byk olu ar-tegin Hseyini veliaht tayin etmesidir. Bu olaydan sonra Ka-
gar ve Balasagunda 16 yl boyunca (451-467/1059-1074) Kadr-hann dier
olu Turul Kara-han Yusuf, kardei Bura-han Harunla ortaklaa hkm sr-
dler. ki karde, Mvernnehr sultan emsl Mlk Nasr (ilk ilekhan Nasrn
torunu) ile savatlar, ama sava bar anlamasyla bitti ve Mvernnehrle Ka-
rahanllarn Trkistandaki topraklar arasnda Hocend yani muhtemelen Sr-
derya nehri snr kabul edildi.
Turul-handan sonra baa geen olu Turul-tegin yalnzca iki ay iktidarda
kald ve ondan sonra Bura-han Harun 29 yl daha (467-496/1074-1102-3)
Kagar, Balasagun ve Hoteni ynetti.21 462/1069da Kutadgu-bilik, kardeinin
Kagardaki naibi olduu srada bu Bura-hana ithaf edildi. Bu eser, Trkenin
ilk edebi numunesidir ve mellifi de Balasagun civarnda bir yerdendi.22
1089da Seluklu sultan Melikah Semerkand ele geirip Uzgende kadar
gitti; Kagar han (muhtemelen Harun) da onu kendisine metb saymak zorun-
dayd. Melikahn ekip gitmesinden sonra Semerkandda Cikillerden olan Trk
paral askerler isyan balattlar ve arkasndan Kagar hannn kardei ve ayn za-
manda Atban hkimi olan Yakub-tegini davet ettiler. Yakub, Semerkand ele
geirdiyse de, Melikahn yaklamas zerine Atbaa kat. Fakat burada da kar-
deinin hcumuna maruz kald. Atba Kagarllar tarafndan yamalanm, Ya-
kub da esir edilmiti. Melikah tekrar Uzgende kadar varp handan Yakubun
teslim edilmesini istedi. Fakat han, izzet-i nefsine dokunan bu talebi yerine ge-
tirmekte savsaklad. Sonunda olunu Melikaha yollayarak, ona Yakubu bera-
berinde gtrp bir kaleye hapsetmesini ve gzlerine mil ekmesini, bunun da
sultan memnun etmemesi halinde Yakubu Uzgende gtrmesini emretti. Bu
20 Morley neri, 230.
22 Son zamana kadar bu eserin tek elyazmasnn Viyanada muhafaza edildii biliniyordu
ve Vamberynin kt bir Almanca evirisiyle yaynlad neir ile (Leipzig, 1870),
Radloffun faksimile neri (SPb., 1870) ve transkripsiyonu (1891) bu nshadan yapl-
mtr. Gnmzde <1896> Kahirede baka bir nshas bulunmutur. <Daha sonra-
lar Ferganada Namangani denilen nc bir nshas ele geirilmitir. Eserin ns-
halar ve yazar hakknda bkz. Valitova, Yusuf Balasagunskiy.. V. R.>
108 ORTA ASYA
arada Kagar ehri, oraya seksen fersah mesafede bulunan Ynal olu Turul ta-
rafndan kuatlmt. Muhtemelen Turul, Barshann hkimi ve yukarda sz
edilen Ynal-teginin oluydu. Han esir edilmiti; onun olu ve beraberindekiler
bunu haber alnca Yakub onlar kendisini serbest brakmalar konusunda ikna
etti. Bu durum karsnda Melikah Yakubla bir anlama yaparak Uzgendden
ayrld ve ona Turulla savamaya devam etmesini bildirdi.23 Bu savan seyri
hakknda herhangi bir bilgiye sahip deiliz, ama XII. Yzyl balarna kadar
Kagar ynettiine gre muhtemelen Harun esaretten kurtulmutu.
1102de yani Bura-han Harunun lmnden hemen sonra Balasagun
ve Talas hkimi Kadr-han24 Cibrail (ki Kara-han merin olu ve Bura-han
Muhammedin torunudur25) Mvernnehri igal etti. Kadr-hann ordusu
yalnzca Mslmanlardan olumutu, ama aralarnda paganlar da vard. Amu-
deryann tm evresini ele geirdi, fakat ayn nehrin kenarnda Seluklu sul-
tan Sencer tarafndan malup edilip, ldrld.26 Bu olaydan sonra Yedisuda
Kara-Kitaylarn istilasna kadar neler olup bittii konusunda herhangi bir bil-
gimiz yok.
Karahanllar dneminde lkenin [Yedisunun] i tarihiyle ilgili hemen he-
men bilgi sahibi deiliz. Trklerin lkesinde ilk Mslman hanedan olarak
Karahanllar, elbette slamn yaylmasyla ilgilenmek zorundaydlar ve bu ba-
lamda onlarn saltanat dnemi Orta Asya tarihinde oldukla nemli bir yer tu-
tar. bn el-Esr, 349/960 ylnda 200 bin adrdan mteekkil bir Trk kitlesi-
nin slam kabul ettiini nakletmektedir ki,27 bu kayt elbette Yedisu ve Dou
Trkistan sakinleriyle, zellikle de Dou Trkistandaki gebelerin says hi-
bir zaman bu kadar kalabalk olmad iin Yedisu halkyla ilgilidir. 1043 g-
znde imdiki Krgzistan bozkrlarnda28 gebe halde yaayan Trkler de
Mslman yaplmt. bn el-Esr, bu Trklerin 10 bin adrdan ibaret oldu-
unu, k Bulgar topraklarna yakn bir yerde, yaz ise Balasagun civarnda ge-
23 bn el-Esr, Tornberg neri, X, 112-116.

24 bn el-Esr, bir yerde (Tornberg neri, IX, 213) onun adn Tugan-han olarak vermek-
tedir.
25 XIII. Yzyl yazar Avfde byle. <Bkz. Bartold, Turkestan, I, 84> (Avfnin elyazma-
lar iin bkz. Bartold, Novoye musulmanskoye izvestiye o russkix, 262); bir baka yazar
onun Turul-hann torunu olduunu belirtmektedir (Narahi, Likoin evirisi, 22).
26 bn el-Esr, Tornberg neri, X, 239.
27 Age., VIII, 396.
28 <Yani Kazakistan bozkrlarnda.>
KARAHANLILAR 109
irdiklerini belirtmektedir.29 Ne yazk ki, tarihiler slamn dier kltr unsur-

laryla olan mcadelesi konusunda herhangi bir bilgi vermemektedirler. Dou
Trkistan daima in kltrnn etkisi altndayd; baz Karahanl yneticiler,
Mvernnehrdekiler dahi, daha XI. Yzyln birinci yarmnda Orhon kitabele-
rinde VIII. Yzylda in imparatorlar iin kullanlan Tabga-han veya Tamga-
han unvanlar alyorlard. 459/1067den itibaren ise Karahanl sikkelerinde me-
lik el-mark ves-sn (dounun ve inin hkmdar) unvann gryoruz.30 Bu
vaka, belki yalnzca in kltr ve saraynn etkisiyle izah edilebilir. inin etki-
sini bir yana braksak bile, Dou Trkistann inle snrda olan Urumi, Tur-
fan ve Hami gibi ehirlerinin, slam buralarda XV. Yzyldan nce hkimiyet
salayamadna gre, Karahanl mparatorluu bnyesine dahil olduklarn
sylemek zor. Ayrca Karahanl sikkeleri zerindeki yazlar, devlette Arap alfa-
besinin dnda genel olarak Nesturler tarafndan Orta Asyaya getirildii d-
nlen Sryan kkenli Uygur alfabesinin de kullanldn gstermektedir. Ku-
tadgu Bilikte rastlanlan bu kltrel terimler, Moollarda da kullanld gibi,
gerek Karahanllar ve gerekse Moollar tarafndan Uygurlardan dn alnm-
tr. Dou Trkistann inle hemhudut olduu blgede yaayan bu Trkler,
henz V. Yzylda yksek bir kltre ulamlard. leride de greceimiz gibi,
Hristiyan ve Buddist Uygurlar, Mool hakimiyeti dneminde Mslmanlarn
en tehlikeli rakipleriydiler. Orta Asyada bu tr bir rekabet muhtemelen daha
nce ortaya kmt, ama bununla ilgili reel verilere sahip deiliz.
29 Bartold, Trkistanda Hristiyanlk, s. 22.

30 Radloff, K voprosu ob uygurax, s. 125.
110 ORTA ASYA
V
KARA-KTAYLAR*1
Genelde baz Mool unsurlarla2 kaynaan Tungus kkenli bir halk olarak
kabul edilen Kitaylar, X. Yzyl balarnda, Byk Okyanustan Baykal ve Tanr
Dalarna kadar uzanan ve in kaynaklarnda Liao denilen byk bir impara-
torluk kurdular. Liao hanedannn indeki hakimiyetinin uzun srmesi, onun
kendinden nceki yabanc hanedanlara nazaran in kltrnn daha fazla etki-
lenmesine yol amtr. 1125de bir dier Tungus halk olan Curenler, Gney
indeki Sung hanedanyla ittifak yaparak Kitaylarn hakimiyetine son verdi-
ler. Bylece Kitaylardan hayatta kalanlar Prens Yeh-l Ta-shihnin ynetiminde
yeni devletlerini kuracaklar batya yneldiler.
*
1 Kitaylarn dou imparatorluu hakknda detayl bilgi Prof. V. P. Vasilyevin storiya
i drevnosti adl eserinde mevcuttur. Kara-Kitay mparatorluu hakkndaki toplu bilgi
oluturma denemesi ise Oppert (Oppert, Presbyter Johannes) ve Zarnckenin (Zarn-
cke, Der Priester Johannes) almalarnda vardr. XV. Yzyl melliflerinden Mirhand,
Oppertte geen rivayeti, dier Mslman yazarlara nispetle Kara-Kitaylar hakknda
daha etrafl bilgi veren XIII. Yzyl mellifi Cveynden almtr. Fakat onun anlat-
tklar, ok dikkatli faydalanmamz gerektirecek kadar tezatlarla doludur. Ben onun
mp. Elyazmalar Ktb.de bulunan iki elyazmasndan (elyazmas IV, 2, 34 ve Hanikov
elyazmas, 71) faydalandm. Cveynnin Kara-Kitaylar blmnn Franszca evirisi
dOhssonun Histoire des Mongols, I, 441 vd.da vardr. <Bkz. Yeni alma: Wittfogel-
Fng Chia-shng, Liao; keza Kidanlar hakknda bkz. Duman, K istorii; Rudov, Kidani.
Bat dillerine yaplan evirileri sayesinde bilim dnyasna kazandrlan eserlerden, Ki-
taylar hakknda yazan inli seyyahlarn deerli bilgileri iin bkz. Chavannes, Voyage-
urs chinois. V.R.>
2 <Pelliot, Kidan dilini Moolcann ar yumuatlm ekli olarak grmektedir. (Pel-
liot, A propos des Comans, s. 14). ada Japon bilim adamlar Kitaylarn yanllkla
Tungus kabileleri olarak grldn, onlarn hangi dili konutuklarn tespit etme-
nin imdilik imkan bulunmadn, ama Moolcayla ilikisi olduunu sylemek iin
mesnetlerin mevcut bulunduunu belirtmektedirler. (Honda-Ceadel, A survey, s. 87).
Kitaylarn Tunguslarla etnik balaryla ilgili grler konusunda bkz. Zalkind, Kidane;
Vasilyevi, K voprosu o kidanyax i tungusax. V. R.>
KARA-KTAYLAR 111
Kitaylarn muhacereti iki gzergah zerinden gerekleti. Bir ksm Dou

Trkistan taraflarna yneldi, fakat Tabga-han Hasann olu ve Arslan-han
Sleymann torunu3 Arslan-han Ahmed tarafndan malup edildiler. bn el-Esr,
Kitay hannn da hayatn kaybettii bu sava 522/1128 ylnda olmu gster-
mekte ise de, muhtemelen sava bu tarihten birka yl sonra olmutur. nk
Sultan Sencer, Badat halifesine gnderdii 1133 Temmuz tarihli mektubunda
yakn zamanlarda olan olaylardan bahsetmektedir.4 in kaynaklarnda yalnzca
bu muhaceretten bahsedilerek, Bat Liao mparatorluunun kuruluu onunla
ilikilendirilmektedir. Dolaysyla Kara-Kitay devletinin gerek bnisinin in kay-
naklarndaki Yeh-l Ta-shihyle zdeletirilmesi pheli gzkyor.5
Tm Mslman yazarlar, Kitaylara itaat arz eden ilk Mslman ynetici-
nin Balasagun han olduunda hemfikirdirler. bn el-Esre gre, Kitaylarn 16
bin adrdan ibaret olan bir ksm henz Arslan-han (muhtemelen Sleyman)
zamannda Yedisuya yerlemiti.6 Bunlar, nceleri inle Karahanllar arasn-
daki snra yerletirilmi ve dalk geitleri korumakla grevlendirilmiler; bu-
nun karlnda kendilerine bir miktar toprak verilip, baz ihtiyalar karlan-
mt. Bir defasnda onlar zengin bir kervan durdurup tacirlerden kendilerine iyi
bir mera gstermelerini istemiler, tacirler de onlar Balasagun yani Yedisu tara-
fna ynlendirmilerdi. XVI. Yzyl yazarlarndan birinin7 bu muhaceretin 433
(1041-42) ylnda gerekletii ve Arslan-han onlardan slam kabul etmelerini
istedii, onlarn bu talebi kesinlikle reddetmekle birlikte hana itaatkr olduklar,
onun da bu muhacirleri rahat brakt eklindeki bilgiyi hangi kaynaktan ald
bilinmiyor. bn el-Esr, sadece Arslan-hann onlara sk sk saldrp rahatsz etti-
3 Cemal Karide byle.

4 Bartold, ZVORAO, t. X, s. 221. <Yeh-l Ta-shihnin Dou Trkistana girii 1130 ba-
harnda, ana olaylarn 1131de ve her halkrda Dou Trkistandaki baarl sava-
larn 1133de olduu belirtilmektedir. Bkz. Wittfogel-Fng Chia-shng, Liao, s. 622.
V. R.>
5 <ada yazarlar Bartoldun bu phesine katlmyorlar; bkz. Wittfogel- Fng Chia-
shng, Liao, s. 621-622. J.R.>
6 Tornberg neri, XI, 55-56.
7 Narahi, Shefer neri, 234. Burada sz edilen, ama Shefer tarafndan kimlii tespit
edilemeyen XVI. Yzyl, ayn yzyln sonlarnda randa yaayan Emin Ahmed Razi ve
onun Tarih-i Haydari adl eseridir. <Emin b. Ahmed Razi deil, Haydar Razidir; daha
ilerisiyle (s. 630) kr.- Yu. B.> Bu eserin yalnzca Berlinde bulunan elyazmas bir ns-
has bilinmektedir (Pertsch kataloguna gre No. 418); bu konuda kr. Velyaminov-
Zernov, ssledovaniye o Kasimovskix tsaryax, blm. 2, s. 271. Sheferin nerettii metin
tam olarak Berlin nshasnn balklaryla rtmektedir.
112 ORTA ASYA
ini belirtmektedir. Kitaylarn Yedisuyu istilas srasnda, buraya iskan edilmi

olanlar eldalaryla birleerek onlarla birlikte Trkistan zaptettiler.
Cveynye gre Kitaylar veya Mslman yazarlarn tabiriyle Kara-Kitaylar,
Krgzlarn topraklar zerinden Emile kadar gelip burada bir ehir kurdular.
Henz XIII. Yzylda bu ehrin yalnzca izleri kalmt. Demek, balangta on-
lar imdiki uguak blgesi civarna yerlemilerdi. Buradaki nfuslar 40 bin
adr civarndayd. Karahanl hanedanndan olan Balasagun hkimi (ki ad zik-
redilmiyor), kendisini sktran Trk kabilelerine, zellikle Kangl ve Karluk-
lara kar onlar davet etmi;ama Kara-Kitaylar Balasagunu igal ederek, ciz
han ynetimden uzaklatrm ve Yeniseyden Talasa kadar uzanan bir dev-
let kurmulard. Kara-Kitaylar daha sonra Kangllar itaat altna alp, Dou
Trkistan kendilerine baladlar ve 1137de8 Mvernnehr hkmdar olan
Hocent hkimi Mahmud-han malup ederek, 1141de de Katvan ovasnda
(Semerkandn kuzeyinde, Takpr ile Yan-Kurgan arasnda) Seluklu sul-
tan Senceri ar bir hezimete urattlar. zel bir birlik de Harezmi itaat altna
almak iin gnderilmiti.
Bylece Trkistan blgesiyle birlikte Yedisu Kara-Kitay mparatorluunun
snrlarna dahil edilmiti. mparatorluun banda bulunan kii grhan unvan9
tayordu. Bu unvan Mslman yazarlarn eserlerinde hanlar han10 anlamnda
gsterilmekte ise de, Grigoryevden itibaren baz Avrupal bilim adamlar bu ke-
lime ile Moolca gurgan (damat)11 arasnda bir iliki kurmaktadrlar. Timur ve
haleflerinin bu unvan kullandklar dnlrse, Kara-Kitay hanlarnn da Dou
Liao hanedannn akrabalar olmalar hasebiyle kullanm olmalar mmkndr.
Bu grn tutarl olup olmadn, grhanla gurgan ekilleri arasndaki farkn
Kara-Kitay dilinin diyalektik zellikleriyle aklanp aklanmayacan sylemek
zor. bn el-Esrin anlattna gre ilk grhan mevzun yapl; Mani dinine men-
sup; in ipeinden mamul elbise giyer ve o dnemin hkmdarlar geleneine
uygun olarak yzn bir rt ile kapatrm. Tebaasna kar son derece otori-
terdi ve ordusu olduka disiplinliydi. Bir lkeyi yamalamak kesinlikle yasakt;
8 Mvernnehrdeki fetih hareketleri ve birinci grhann kiilii konusunda detayl
bilgi bn el-Esrde vardr (Tornberg neri, XI, 55-57).
9 <Bu unvan konusunda bkz. Reidddin, VAN nerinin evirisi, I, 2. kitap, 109, dn.
I. Ayrca Mengesin Der titel, adl zel almasna bkz. V. R.>
10 <Gnmzde gr kelimesinin umumi, cihanmul, btn dnya anlamnda olduu
dnlmektedir. V. M.>
11 Ritter-Grigoryev, Vostony Turkestan, vp. I, s. 398. <Grigoryevin izah tutarl deil-
dir. V. M.>
KARA-KTAYLAR 113
Kara-Kitaylar bir ehri zaptettiklerinde her evden bir dinar12 vergi almakla ye-
tinirlerdi yani inde eskiden beri uygulana gelen saray vergisi sistemini bera-
berlerinde tamlard. Ancak askerlerin zina suu (yerli halkn aile hukukunu
inemesi) cezalandrlmyordu. Grhan, hibir yardmcsna l vermiyor, hi
kimsenin kumandasna 100den fazla sava tahsis etmiyordu (belki ksa sreli
seferler hari). Grhan metb kabul eden yerli yneticiler, itaatlerinin nian
olarak kemerlerinde gm bir plaka tamak zorundaydlar. Bu tr baml y-
neticilerin says bir hayli fazlayd. Grhanlarn dorudan ynetimi altnda olan
blgeler, bilindii kadaryla, yalnzca Yedisunun gney kesimi, Kulca blgesi
ve Sr-derya civarnn kuzeydou kesimiydi. Grhann ana karargah li neh-
rinin batsna doru, u sahilindeydi ve muhtemelen Balasagundan uzak de-
ildi. Ona Hosun-ordu13 (gl orda) veya Hoto14 (ev) deniliyordu. Yedisunun
linin kuzeyinde kalan ksm, bakenti Kopaln biraz batsnda, vadideki Kaya-
lk ehri olan Karluk hanna aitti.15 Mvernnehr ve Dou Trkistan yine Ka-
rahanllarn hkimiyetindeydi. Grhanlarn devletinde, en azndan daha son-
ralar, tpk Rusyada Mool tarihinde olduu gibi,16 imparatorluun bandaki
kiiye deiik kategoride vassal hanlar vard: Karluk han, tpk Semerkand
hkimi gibi, nezdinde grhann daimi bir temsilcisinin bulunmasna katlan-
mak zorundayd; dierlerine ise, harezmaha yapld gibi, yalnzca belli za-
manlarda vergi tahsildarlar gnderiliyordu ve en nihayet Buhara ruhanilerinin
ba gibi, baz kiiler ellerinde bir fermanla belli dnemlerde Kara-Kitaylar iin
bizzat vergi toplama yetkisine sahiptiler.17
bn el-Esrin kaydna gre ilk grhan 1143 yl balarnda lm;18 tahta
kz geirilmi, ama o da ksa sre sonra terk-i dnya eylemi, ynetim gr-
hann dul karsna ve olu Muhammede gemitir. in kaynaklarna gre ise
imparatorluun bnisi Yeh-l -lenin tahta k ve annesinin naibelii, kz-
kardeinin ynetiminden daha nceydi. 1170 yl civarnda Kara-Kitay devle-
12 Bu altn parann deeri 13 Franka tekabl ediyordu (yaklak 4,5 Ruble) ; kr. Kre-
mer, Culturgeschichte, Bd I, s. 15.
14 Bekran Cahan-nme, ruk. Nats. b-kn. vrk. 205-206. (Bu eser bkz. Tumansky, ZVO-
RAO, t. IX, s. 302-303; <Cahan-nmenin Paris nshasndan farkl okunularyla bir-
likte Leningrad faksimile kopyas 1960da Yu. Y. Borevsky tarafndan yaynlanm-
tr. V. R.>
15 Kayalkn yeri konusunda bkz. Schmidt, ber Rubruks Reise, s. 44.
16 Solovyev, storiya Rossii, I, 1157 vd.
17 bn el-Esr, Tornberg neri, XII, 170.
18 <Bkz. Marquart, Komanen, s. 237. V. M.>
114 ORTA ASYA
tinin banda grhann kznn bulunduunu belirten Cveynnin rivayeti de

bu bilgiyi teyit etmektedir. Yeh-l -le topraklarndaki ahalinin nfus saymn
yaptrmtr ki, buna gre lkenin nfusu 84 500 adrd.19 Sanrm bu rakam,
yalnzca grhann dorudan hakimiyeti altndaki topraklarda yaayan gebe
halkn nfusuydu. inliler grhann kz kardeinin adnn Bosu-han olduunu
sylyorlar; XIII. Yzyl balarnda yaayan Mslman yazarlarndan biri20 ise
ona hanlarn han unvan vermektedir. in kaynaklarna gre bu hana ko-
casn ldrp alenen oynayla yaamaya balam; maktuln babasnn balat-
t isyan zerine halk toplanp saray kuatm, hana onlarn karsna km
ve gzleri nnde oynan ldrmek suretiyle hayatn kurtarmtr. Cveyn
ise grhann dul einin oynayla birlikte isyanclar tarafndan ldrldn
rivayet etmektedir ki, sanrm burada yazar grhann kendisinden hi sz et-
memekle birlikte, grdmz gibi, ynetiminden sz ettii kz kardei ye-
rine yanllkla dul ei diye yazm. Bosu-hann lmnden sonra tahta Yeh-l
-lenin Cveynnin kaydna istinaden aabeyini ldren ikinci olu elugu
kmtr. Baz Mslman yazarlarda son grhann ad Mani, kimilerinde ise
Kuman olarak gemektedir.21
Kadnlarn ksm naibeliinin ve zellikle Yedisulu Maria Stuartn zel ha-
yatnn iktidarn otoritesini zayflatmas kanlmazd. Mslman yazarlarn riva-
yetleri, bizi, baz Kara-Kitay beylerinin gcnn bizzat grhann gcne yakn
olduunu dnmeye sevk etmektedir. Bu artlarda, yukarda belirttiimiz gibi
daha nceki vatanlarnda in uygarlnn tm unsurlarn zmsedii iin di-
er gebe devletlerinden bariz ekilde ayrlan Kara-Kitaylarn bu ynetim d-
zeni uzun sre destek gremezdi. Cveynnin belirttii gibi, vergi tahsildarlar,
gemitekinin aksine, halk ar ekilde skyor; grhann elilerinin yksek yet-
kileri tebaa hanlarn gcne gidiyor ve en nihayet kanaatime gre imparator-
luk nfusunun hi de kmsenmeyecek bir ksmn tekil eden Mslman
ahalinin dini duygular balarndaki kafir ynetimden rencide oluyordu. Gr-
hanlarn hangi dinden olduklarn ve birinci grhann bn el-Esrin belirttii
gibi gerekten Maniheist mi, yoksa onu ortaa Avrupasnn efsanesi Rahip
Johannesle zdeletiren Oppert ve Zarnchenin dndkleri gibi Hristiyan
m olduunu sylemek zordur. Sonuncu teklifi destekleyen hibir inandrc
19 Oppert, Presbyter Johannes, s. 145.

20 Ravendi, Schefer nerinin hlasas, 21, 37 (Sheferin birok yerde olduu gibi bura-
daki evirisi de yanl).
21 Bartold, Trkistanda Hristiyanlk, s. 27 <Fu-ma damat? V. M.>
KARA-KTAYLAR 115
veri mevcut deil ve hatta son grhann kznn Hristiyan olduunu syleyen
bir XV. Yzyl mellifinin ahitlii dahi daha erken kaynaklarca dorulanma-
maktadr. Mslmanlk takibata maruz deildi; stelik Mslman yazarlar ilk
grhanlar ve slama gsterdikleri saygy vmektedirler. slam, yalnzca hakim
din pozisyonunu kaybetmiti ve yeri geldiinde kendi saliklerininin saysn ar-
trmak iin mevcut hrriyetten yararlanan dier dinlerle ayn terazide bulun-
makla yetinmek zorundayd. Nesturi patrik III. lya (1176-1190) Kagarda bir
motropolitlik kurmutu; Kagar metropoliti Kagar ve Nevaket patrii unvan
tayordu yani Yedisunun gney kesimi de Kagar patriklii bnyesindeydi.
Tokmaktaki en eski Nesturi mezarlar ve Pipek mezarl Kara-Kitaylar dne-
mine aittir.22 Hristiyanln elde ettii baarlar, Mslmanlarn dini uyanna
yardmc olan ve mezkur siyasi artlarla birlikte Orta Asya tarihinde en byk
slam harekete zemin hazrlayan sebeplerden biriydi.
Grhan, anlald kadaryla, en bandan beri bu hareketin tm tehlike-
lerini grm ve almak zorunda olduu tedbirleri idrak etmiti. Hareket Ho-
ten hkiminin isyanyla balam; grhan hemen en yakndaki Mslman vas-
salna kar Karluk han Arslandan yardmc birlikler sevk etmesini istemi; bu
hareketiyle onu ya aka isyana katlmak ya da Mslmanlarla girilecek sa-
vaa itirak etmek zorunda brakmt. Sonuncu durumun gereklemesi ha-
linde bir bahane ile tehlikeli vassalndan kurtulacan umuyordu. Arslan-han
efendisinin isteini yerine getirdi. Kara-Kitay beyleri arasnda amur-Tabangu
adnda bir dostu vard. amur, onu grhann niyetleri konusunda uyard ve
grhann bu amacn gerekletirmesi halinde onun btn soyunu ortadan kal-
dracan; dolaysyla eer soyunun devam etmesini istiyorsa, grhan durdur-
mak iin kendisini zehirlemesi gerektiini bildirdi. Bylece tahta kendi olunu
kartma imkan doacakt. Baka bir k yolu gremeyen Arslan-han, onun
tavsiyesine uydu ve amur-Tabangu da gerekten tahta grhann temsilcisiyle
birlikte Kayalk ynetmeye balam olan olunu kard.23
Kara-Kitay ynetimi si Mslman vassallaryla girdii savata balangta
btnyle baarlyd, ama ingiz-han tarafndan Moolistandan itilen haydut
gebelerin imparatorluun snrlarna gelmeleriyle birlikte durum deiti. Bu
gebelerin banda Bat Moolistan en gl kabilelerinden olan Naymanla-
22 Age., s. 26, 29.
23 Bildiimiz kadaryla Cveynnin naklettii bu ilgin hikaye (GPB IV elyazmas, 2, 34,
vrk. 25; <Kazvini neri, I, 56> u ana kadar hibir Batl bilim adam tarafndan zik-
redilmemiti.
116 ORTA ASYA
rn son han Klk vard. Bir rivayete gre Klk Yedisuya gelince (1209
civar) kendi isteiyle grhana snm; bir baka rivayete gre ise Kara-Kitay
askerlerince esir alnm, ama grhann zaafndan faydalanarak ondan dalan
kabile birliklerini toplayp efendisine kar isyan edenleri bastrmak iin kul-
lanma iznini koparmt. Cveynnin gya Klkle isyankr Mslman vas-
sallar arasnda en gls olan harezmah Muhammedle grhan ilk ortadan
kaldracak kiinin Dou Trkistan, Kulca civar ve Yedisuya sahip olaca ko-
nusunda zmn bir anlama saland yolundaki rivayeti kesinlikle inandrc
deildir. Harezm saraynda olup bitenleri yakndan bilen ve Muhammedin
Klke gnderdii elilerden birini ahsen tanyan tarihi Nesev,24 Klk
yalnzca Arslan-hann25 olu ve Yedisu hkimi olan Karluk Mahmud-hanla
yaptn yani Yedisuda isyan halinde bulunan Mslmanlarn desteini sala-
dn kaydetmektedir. Klk, grhann Uzgendde saklanan hazinesini ya-
malam; yine ayn dnemde (1210) harezmah Semerkand hkimi Osmanla
mttefiken, Talas yaknlarndaki lami vadisinde Kara-Kitay ordusuna saldr-
m; geri kesin bir zafer salanmamsa da, her iki tarafn ordusunun sa ka-
nad kltan geirilmi, Kara-Kitay bakumandan Tayanku-Taraz Mslman-
lar tarafndan esir alnm ve ordusu geri ekilmek zorunda kalmt. Balasagun
sakinleri, Mslmanlarn bu zaferiyle ilgili abartl sylentilerin etkisiyle ve ha-
rezmah Muhammedin ksa sre yetip geleceinden emin olarak, ehir kap-
larn Kara-Kitaylara kapadlar. Grhann hizmetinde bulunan Mahmud-bay
isimli zengin bir Mslman nafile yere onlar itaat etmeleri konusunda uyard.
ehir, on alt gnlk bir kuatmadan sonra dt; gn boyunca yamaland
ve 47 bin kadar Mslman ldrld. Yedisu Mslmanlarnn harezmah
Muhammedden gelecek yardm konusundaki mitleri boa km, Muham-
med yalnzca Mvernnehrde kendi saltanatn korumakla yetinmiti. Klk
de Balasagun civarnda Kara-Kitaylar tarafndan malup edilmi; grhann hazi-
nesi Kara-Kitay ordusunun eline gemiti. Grhan hazinesini geri almak istedi-
inde ise askerler isyan bayra am ve Klk isyann bana gemesi iin
davet etmilerdi. Herkes tarafndan terk edilen grhann dmanna teslim ol-
maktan baka aresi kalmamt. Klk ona zahiren sayg gstermi, tahtna
24 Nesevnin eseri metin (PELAV, IIIe srie, vol. IX, Paris, 1891) ve Franszca evirisi
(ibid., vol. X, Paris, 1895) ile Fransz arkiyat Houdas tarafndan neredilmitir. <Si-
rat Djell ad-dn, tekst, 7; ev., 12>.
25 Nesevi, Srat Djell ad-dn, ev., 12-13.
KARA-KTAYLAR 117
oturtmutu. Grhan lnceye kadar iki yl daha tahtnda kalmt, ama elbette
gerek iktidar Klkn elindeydi.
Byk ihtimalle bu olaylarn tamam 1212de vuk bulmutur.26 Henz
1211de ingiz-hann kumandanlarndan Kubilay-noyon idaresindeki bir birlii
Yedisunun kuzey kesimine gelmi, Karluk Arslan-han da (muhtemelen yuka-
rda ad geen Arslan-hann olu ve Mahmud-hann kardei) Kara-Kitay han-
nn Kayalktaki naibini ldrterek kendisini ingiz-hann vassal ilan etmiti.27
Mslmanlarn kyam srasnda Kulca civarnda Buzar28 adnda yeni bir bey
ortaya kmt. nceleri bir haydut reisi ve ekya olan Buzar, yle glenmiti
ki, Almalk ehrinin bulunduu yeri ele geirmi, orada kendine Tugrul-han
unvan alm ve ingiz-han metb tanmt.
Moollarn batdaki baarlar 1211de inle balayan sava sebebiyle ya-
valam; Klk de onlarn askeri gcnn baka bir yerde olmasndan fay-
dalanarak grhann imparatorluunun harabeleri zerine kurduu hakimiye-
tini pekitirebilmiti. Daha nce grdmz gibi, balangta kendi amalar
iin kulland Mslmanlarla imdi bizzat savamak zorundayd. Mslmanlar,
din sebeplere binaen Klkle grhanla olduundan daha iyi geinemezlerdi.
Naymanlarn pek ou gibi Klk de balangta Hristiyan (Nestur) idi; fakat
bilhare daha nce grhann nianls29 olan bir Kara-Kitay kadnla evlenmi, o
da onu putperestlie (muhtemelen Buddizme) ekmiti. Ayrca Mslman k-
yamnn ba kumandan harezmah Muhammed hakl olarak Klk Harezm
ordusunun Kara-Kitaylara kar kazand zaferin meyvesini toplamakla sula-
m ve gerek ganimetin Mslmanlardan gasp edildiini belirtmiti. Harezm-
ahn Klke gnderdii eli tehditler savurduysa da bir sonu kmamt.30
Neticede harezmah grhann imparatorluunun dou kesimini Klke b-
rakmak zorunda kalmam, bir de Sr-deryann sa cenahndaki kendi toprak-
26 <Klk tm iktidar 1211de ele geirmi, grhan 1213de lmtr; bkz. Wittfogel-
Fng Chia-shng, Liao, s. 653-653. V. R.>
27 Reidddin, Berezin neri, I, ev., 132; III, ev., 14. <Arslan-hann ingiz-hana ita-
ati konusunda bkz. Reidddin, IVAN neri, evirisi, I, kt. 2, 153, 163.>
28 Buzarn torunlarna yakn olan Cemal Karide isim bu ekilde; fakat Cveyn Ozar
[veya zer] eklinde yazmaktadr. (Bkz. Bartold, Trkistanda Hristiyanlk, s. 28-29;
burada sz edilen Ozarn ehrin banisi deil, bir Mslman olduu konusu p-
heli).
29 Cveynde byle (GPB elyazmalar IV, 2, 34, vrk. 133; <Kazvini neri, I, 48>); Ce-
mal Kari de Klk Hristiyan gstermektedir.
30 Bu elilik heyetleri konusunda Nesev (Srat Djell ad-dn, ev., 13-15) ve bn el-Esr
bilgi vermektedir (Tornberg neri, XII, 179).
118 ORTA ASYA
larndan (birka kale hari) vazgemi ve bunlarn Klkn eline gememesi

iin yktrmt.
Harezmah Muhammed, Klkn Dou Trkistanda glenmesini fazla
engelleyebilecek durumda deildi. Klk ise blgeye bir fetih hareketine gi-
rimeksizin, drt yl boyunca hasat zaman tahripkr saldrlar dzenlemi,
ktlktan perian olan halk sonunca ona itaat arz etmiti.
Klk, Mslman ahalinin inatla direnmesi karsnda slama kar ka-
rarl tedbir ald ve onlardan Hristiyanl veya Buddizmi kabul etmelerini ve-
yahut hi olmazsa dinlerinden dnp, in giysileri giymelerini istedi. Amacna
ulamak iin de, tpk XIV. Ludwigin Huguenotlara kar yapt gibi, asker
posta olmalarn emretti. Klkn askerleri Mslmanlarn evlerine yerlemi-
lerdi ve itaat etmeyenlere kar geni yetkilere sahiptiler. Mslmanlarn aleni
ibadet etmeleri ve tedrisat yapmalar yasaklanmt.
Klk, lkesinin kuzeydou kesiminde [bir gn] avlanmakta olan Buzar
esir almt. Klkn ordusu, dman katlettikten sonra, Almalk kuat-
mt, ama 1217de tekrar ynn batya eviren Moollarn yaklamas ze-
rine geri ekilmek zorundayd. 1218de Cebe-noyon komutasnda 20 bin kiilik
bir birlik Klkn zerine sevk edilmi; Klk, Almalk kuatmasn kald-
rarak geri ekilmiti. Cebe, Almalkta Buzarn olu Suknak-tegini kuatma al-
tna ald. Mool komutan, Klkn snrlarndan ieri dalarken herkesin ata-
snn dinini yaama hakkna sahip olduunu aklam ve bu da Mslmanlarn
kendilerine din takibat uygulayanlara kar isyan etmeleri iin yeterli gelmiti.
Yedisunun dalk geitlerinden birinde Klk Moollar pskrtmeyi dene-
diyse de, yenilip Kagaryaya kat.31 Moollar tarafndan Goblk yani iyi ehir
ad verildiine gre, galiba Balasagun savasz teslim alnmt. Moollar genel
olarak kendi isteiyle teslim olan ehirlere bu ismi veriyorlard. Mslmanlar,
Kagaryada Klkn kendi evlerine yerlemi olan askerlerini kltan geire-
rek Moollar halaskr olarak karladlar. Sivil halk, Mool ordusundaki kat
disiplin yznden herhangi bir zarar grmedi. Klk Sargle kam, ama
orada Moollar tarafndan yakalanarak ldrlmtr.32
31 Bu savala ilgili olarak bkz. Oppert, Presbyter Johannes, s. 160 (Plano Carpininin nak-
line istinaden).
32 Cveyn bu olaylar naklederken Kagar halknn anlattklarna istinat etmektedir.
Klkn Sargle kandan Cemal Kari de bahsetmektedir. <Cveynye gre
(Kazvini neri, I, 50) Klk Badahanda ldrlmt. V. M.>; <kr. Bartold,
Turkestan, t. I, s. 470, dn. 3.>
MOULSTAN 119
VI
MOULSTAN*1*
Trk emrlerin yani Mslman cenahn batda kazandklar ezici zafer,

devletin dou kesimindeki Mool yneticileri tahta kendi hanlarn geirmeye
mecbur brakt. Bu emrler arasnda en gls, sahip olduu topraklar Trk
emrlerinin topraklaryla dorudan snrda olan ve artk Manglay-Sube (uc
blge) denilen topraklarn sahibi Puladi idi. Manglay-Sube, Dou Trkistann
Kagardan Kuaya kadar olan ksmyla Issk-gln gneyine doru Yedisunun
bir parasndan ibaretti.
*
1 Bu makalenin temel kaynan, eserini XVI. Yzylda yazan Muhammed Haydar
Dulatn Tarih-i Reidisi; onun eksiklerini tamamlayan, baz yanllarn tashih eden
Babrn hatrat; Timur ve Timurler tarihisi Musev, erafddin Ali Yezdi, Hafz-i
Ebr ve Ebdurrezzak Semerkandnin eserlerinden baka Bretschneiderin Mediaeval
researchesde yaynlad in kaynaklarndaki bilgiler oluturmaktadr - V. R.
*
<Trk tarihiliinde bandan beri yerleen bir yanl dzeltmek kolay olacak gibi
gzkmyor. Kimin uydurduu bilinmeyen Mete adnn (ki dorusu Han Slalesi
Tarihinde de belirtildii gibi Tanrkutdur [eng-li Kut]) dilimize yerlemesi gibi,
Ruslarn ve Batl tarihilerin Mongol olarak yazdklar kelimeyi her nasl olmusa,
bizler Mool kelimesiyle karlamz. Buna karlk Mongoloid kelimesini muha-
faza etmiiz. Bu durumda Ruslarn titizlikle ayrt ettikleri Mongol ve Mool veya
Moul ve Mongolya ile Moulistan yahut Moolistan terimleri konusunda bir
karklk kmas kanlmazd. Nitekim bu karklk yznden Babrn kurduu
imparatorlua bile Mool mparatorluu diyerek, Trk olduunu yksek sesle hay-
kran bir hkmdar Mool, devletini de Moollarn kurduu bir devlet olarak takdim
ettik. Batl tarihilerin dahi dikkat ettii bu ayrm, konuya vakf olmayan ve Mongol
ile Mogol veya Moulu ayn ey zanneden kiilerin yapt evirilerde dahi atland.
Burada geen Mool, Moulistan ve Moul kelimelerini birbirine kartrmamak ge-
rekir. Biz yine Mongolu Mool ile, fakat aralarnda Mool unsurlarn da bulunduu
Yedisu halkn Moul, lkelerini de Moolistandan ayrmak iin Moulistan ile kar-
ladk. Ayn kelimeyi Mugal ve Mugalistan, Babr imparatorluunu da Mugal mpa-
ratorluu olarak gsteren tarihiler de vardr. A. B.>
120 ORTA ASYA
Emr Puladi, 1348de on sekizinci prens Tukluk-Timuru Muzart geidi

yoluyla Kulca tarafndan Aksuya getirip, Tuvann torunu olarak ilan etti ve
herkesi onu han olarak tanmaya zorlad. Daha nceleri Tukluk-Timur Mool
emrlerinden birin olu kabul ediliyordu. imdi ise annesinin Tuvann olu
Emil-hocayla evlendii, prensin lmnden sonra hamile kald ve Tukluk-
Timuru ikinci kocasnn evinde dnyaya getirdii, bu yzden sonuncusunun
olu zannedildii aklanmt.2 Puladinin han soyunun izini nasl bulduu
konusunda baka bir rivayet de mevcut.3
Demek ki, Moollar tarafndan tahta oturtulan prensin nesebi yeterinden
fazla pheliydi, ama yine de seim olduka baarlyd. Tukluk-Timur, 1360da
Trk emrleri de itaat altna alm ve ancak onun lmnden sonra 764/1362-
63de olu lyas-hocann askerleri Mvernnehrden atlmt. Tukluk-Timur
Almalka defnedilmiti. Gnmze kadar varln koruyan bu mezar, Alimtuya
8 ve Taranilerin4 ky Horin-Mezara5 1 verst mesafededir.
Puladi ve Tukluk-Timurun kurduu devletin bnyesinde ezelden beri
kltrl olan Dou Trkistandan baka, kuzeyden gneye ve doudan batya
rt ve Emilden Tanr Dalarna ve Barkuldan [Bargl, Barigl, Barsgl] Fer-
gana ve Balkaa kadar yedi veya sekiz aylk yol kat ederek6 dolaan gebelerin
yaadklar geni topraklar da yer almaktayd. Balkaa Kuke-tengiz deniliyordu
ve Moulistanla zbekistan yani Cuilerin lkesi arasnda snr oluturuyordu.
Bu lkenin etnografik ilikiler asndan aataylarn yurdu olan topraklarn
bat yarmndan ne kadar farkl olduu yani Moollarn burada Trk unsurlar
ne kadar etkiledikleri konusunda bir ey sylemek zor. nk gebe dou
ile yerleik Mslman bat arasndaki hayat farklar her halkrda ylesine b-
ykt ki, Timur bile aatay devletinin birliini yeniden tesis edememitir. Hal-
kn slama ve Mslman kltrne besledii antipati, hkmdarlarnkinden
ok daha glyd. Geri Tukluk-Timur Mslman olmu, halefleri de Ms-
lman isimleri almlard, ama tebaalarnn byk kesimi yine kfirdi ve ancak
XV. Yzyln ikinci yarsnda batl komular onlar Mslman yapma imkan
2 ecereye gre byle <Muizz al-ansb V. M.>

3 Muhammed Haydar ve Babr (Leiden-Erskine neri, 11) Tukluk-Timuru Esen-Buka
Hann olu olarak gstermektedirler ki, kronolojik adan mmkn deildir.
4 <Tarani, devrim ncesine kadar 1780lerde li vadisinden Yedisuya muhaceret eden
Uygurlara verilen isim. V. R.>
5 Bkz. Bartold, Otet o poyezdke, s. 65.
6 Detay iin bkz. Muhammed Haydar, s. 360 vd.
MOULSTAN 121
bulabilmilerdi.7 Timur ve Timurler zamannda Moulistan sakinlerine ekya8

anlamndaki tahkir edici cete9 diyorlard. Cete yurdu terimi Tpk Moulistan
gibi tarihiler tarafndan ou kez bu anlamda kullanlmaktadr.
Puladi, Tukluk-Timurdan daha nce lm ve geride halef olarak Hu-
daydad adnda kk bir ocuk brakmt. Puladinin kardei Kamerddin,
Tukluk-Timurun halefi lyas-hoca konusunda endielenmi ve lyas ldrl-
mt. lyasn iktidar o kadar ksa sreli idi ki, Mool kaytlarnda onunla il-
gili kesinlikle bir tek satr bile yoktur.10 Kamerddin iktidar ele geirmi ve
Tukluk-Timurun tm akrabalarn ortadan kaldrmaya girimiti. aatay ulu-
sunun bat kesimini o sralar ele geirmi olan Emr Timur, bu kargaadan fay-
dalanarak Moulistana birka sefer dzenledi ve Musevnin kaydna gre he-
nz 772/1370-71de Kokara kadar geldi. 1375de11 ise Sayramdan hareket
edip arna kadar ilerledi. Kamerddinin ordugah Kk-tepedeydi. [Sonra]
arkalarnda byk nehrin akt dar boazdan oluan Berke-i Griyan12
adl ulam zor bir yere ekildi. Ama Timur ona burada yetiip malup etti. Ti-
mur, daha sonra Baytaka geti. Beylerinden onun buyruuna binaen d-
man li sahili boyunca takip ettiler. Timur, Baytakda 53 gn kald; bu arada
olu Cihangir dalarda Kamerddini takip ederek Mool birliklerini -Ferman
(Dou Trkistanda) denilen yerde malup edip, Kamerddinin karsn ve k-
zn esir ald. Timur, Baytakdan ayrlarak Kara-Kasmak (Kastek) geidi zerin-
den Atbaa, oradan Kamerddinin kzyla evlendii Arpa vadisine, oradan da
Yas (Cas) geidi zerinden Uzgende dnd.
7 Age., s. 156.
8 <Daha sonralar Bartold Moolca ceteden farkl olarak bana buyruk anlamnda baka
bir terim kullanmay tercih etmiti. Kr. Trke kazak ve daha aaya bkz. Kr. keza
Petruevsky, Zemledeliye, s. 42, dn. 9. V. R.>
9 Age., giri, 75.
10 Muhammed Haydar, 23.
11 Bu sefer hakknda bkz. erefddin Yezdi, Ptis de la Croix evirisi, I, 252 vd. Ptis de
la Croixnn evirisinden baka, Kalktada neredilen orijinal metni, Asya Mzesindeki
elyazmasn, (elimde bulunan elyazmasyla karlatrarak) Zafer-nmenin Trke
evirisini ve Tarih-i Reidinin tercmesini de kullanmama ramen, Timurun sefer-
leriyle ilgili tarih kitaplarnda geen yer adlarnn okunuunu tamamyla doru tespit
etmek mmkn deildir.
12 Trke elyazmasnda Berke-i Kuzgan; Tarih-i Reidinin Trke evirisinde (bkz. Mu-
hammed Haydar, 41) bu kelimenin yerine Aral-Atar kelimesi gemektedir. Renatn
haritasnda (Kalmklar adl makaleye bkz.) arn nehrinin kuzey kvrmna dklen
Bangarban-Benke adnda iki nehir yer almaktadr.
122 ORTA ASYA
Bir sonraki yl yani 1376da13 Kamerddin, Timurun Harezm seferiyle

megul olduu srada Ferganaya girdiyse de, rakibinin yaklatn haber alr al-
maz Atbaa ekildi. Kamerddin, peinden gelen Timura kar beceneye yatt,
ama yine yenildi ve yaraland Sekiz-Ygadaki14 arpmada ikinci kez ma-
lup oldu. Timur, Ata-Kum zerinden Sr-derya sahiline, oradan da Semerkanda
dnd.
1377de15 Timur, Kamerddine kar bir ordu daha gnderdi. Gnderi-
len ordu ona Kuratu ovasnda yetierek malup etti. Timur, ayn yl baka bir
orduyla bizzat Yedisuya girdi. nc birlikler Boam geidinde Kamerddini
malup ettiler. Timur Kokara kadar gitti ve Oynatu denilen yerden Uzgende
dnd.
Timurun bir sonraki seferi 1383deydi.16 Dier birlikler Ata-Kuma sevk
edilip, nc birlikler burada dmanlar malup ederken, Yedisuya da birka
birlik gnderilmiti. Issk-gl sahilini takiben gelen birlikler Kk-tepede birle-
miler, ama Kamerddini bulamadklar iin Semerkanda dnmlerdi.
Kamerddin, urad bu baarszlklar karsnda zayf dmek zorun-
dayd. O srada Kagarda bulunan yeeni Hudaydad, babasnn lm srasnda
henz emzik anda olan Tukluk-Timurun olu Hzr-hocay Kamerddinden
kurtarmt. ocuk Kamerddinin gl olduu dnemde Kagarla Badahan
arasndaki dalarda gizlice bytlm, sonra 12 yl boyunca devletin gney-
dou ucunda, Lob-Nor gl civarnda yaamt. Bu bilgilerin ne kadar doru
olduu,17 babasnn vaktiyle Tukluk-Timuru bulduu gibi Hudaydadn da eh-
zadeyi ayn ekilde bulup bulmad konusunda bir ey demek zor. Ama yle
veya byle, 1389 yl civarnda han ilan edilmiti.
13 erefddin Yezdi, Ptis de la Croix evirisi, I, 265 vd. <Kalkta neri, I, 268>. Abdur-
rezzak (Takent ni. Elyazmas, vrk. 69 <Taken ni. Elyazmas>) bu seferin 1377
ylnda dzenlendiini belirtmektedir.
14 Sekiz-Yga sekiz aa <veya sekiz fersah V. M.>. Tm Farsa elyazmalarnda k har-
finin nnde bir n harfi vardr (Ptis de la Croix evirisinde ve Muhammed Haydarda
da byle).
15 erefddin Yezdi, Ptis de la Croix ev., I, 274; <Kalkta neri, I, 273>. Abdurrezzaka
gre (Takent ni. Elyazmas, vrk. 70) 1378de.
16 erefdddin Yezdi, Ptis de lo Croix evirisi, I, 363.
17 Muhammed Haydara gre (54) Hzr-hoca 770/>1368-69> ylnda yani Tukluk-
Timurun lmnden alt yl sonra dnyaya gelmitir.
MOULSTAN 123
Yine ayn 1389 ylnda18 Timur Moulistana yeni bir sefer dzenledi. Timur,
Al-Koundan Briba ve Tpelik-Karak zerinden dalk Ornak (veya Oznak,
Ortak) geidine geldi. Ondan sonraki gzergahyla ilgili olarak Atkan19-Sur (yaz
aylarnda bile buz ve karl kapl olduu iin bu isim verilmitir), Torga-Olag,
Aygr-Yal (at yelesi) ovas, Ulan-arlg ovas ve apar-Aygr isimleri zikredil-
mektedir. Hzr-hocann beylerinden Anga-tre komutasndaki Mool svari-
leri burada kltan geirilmiti. Anga-Tre o srada Ureng-yardayd. Ona kar
bir birlik sevk edilmiti, fakat ertesi gn Timurun ordusu yolu ardn fark
edince, Kayan (veya Kyan-Kaz zerinden ana yola kp, akama doru Kk-
Saliye gelmi, ertesi gn de Ayaguza20 ulamt. Timur, doru yolu bulmak iin
gn kaybedince, dmann onun yaklatn renip saa sola daldn
grm, bu yzden ordusunu iki kola ayrmt. Bizzat kendisi ire, ibertu,21
Koy-Marag, Kuragan ve Buyurlagu zerinden Kara-Guura (Renatn haritasnda
Tarbagatayn bat kesimi) gelmi; olu mer-eyh ise, Anga-treyi Kobuk sa-
hilinde sktrp tarumar etmi ve dman Kakma-burcya kamt. mer-
eyh bu olaydan sonra Timura dnd ve onunla Ahta-Dikturda bulutu. Ti-
mur, daha sonra t-mes denilen Ala-kul ovas zerinden Kara-Guura dnd.
Orada ordusuna eki dzen verirken, rt boyuna da bir birlik sevk etti. Esir-
ler Semerkanda gtrlm, Timur ise Emil-Guura gelip hann Saray-Ordam
adndaki karargahna inmiti. Burada Moulistann gney kesimini tarumar et-
mek iin devletinin deiik blgelerinden takviye glerin getirilmesini emretti.
Tm birlikler bizzat Timurun da hazr bulunaca Yulduzda toplanmak zo-
rundaydlar. Bu arada, Trkistanda Mool topraklar ile zbekler arasndaki
snr boylarnda bulunan emrler Urd-Daban zerinden geip St-kul (Sayram)
gl karsndan li nehrini geip, ieklik ve Balay-Kaz yolunu takip etmek
mecburiyetindeydiler. Fakat oradan Yulduza doru giderken Hzr-hocann
ordusuyla karlatlar ve iki gn sren kanl bir atmadan sonra taraflar an-
lamaya varp birbirlerinden uzaklatlar. Timur, Emilden Ulug-Kul (muhte-
melen Mool ordusunun ana kuvvetlerinin karargah burasyd), Skan-Davan
geidi ve Kungez nehri zerinden Yulduza geldi. Oradan yine al (Karaar)
18 erefddin Yezdi, Ptis de la Croix ev., II, 35 vd.

19 Zafer-nmenin Trke evirisinde Atn.
20 Bu gzergah zerindeki ilk mevki, bir noktaya kadar doru tespit edilebilen bir yer-
dir. Timurun gzergahnn tetkiki, erefddinin u ve li gibi byk nehirlerden
sonra gittii yerlerle ilgili bilgi vermemesi sebebiyle hayli zordur.
21 Moollarda ok sk kullanlan killi topraklar adnda corafi bir isim. <erefddin
Yezdi, Kalkta tab, I, 472. V. M.>
124 ORTA ASYA
yaknlarnda bulunan Hzr-hocann peine dt. mer-eyhi22 Dou Trkis-

tan zerinden Ferganaya gnderirken, kendisi de 8 Austos 1389da hzl bir
ekilde Byk Yulduzdan en yakndaki dn yoluna koyulup 30 Austosta
Semerkanda geldi. Kervanlar bu yolu iki ayda alyorlard.
1390da23 Timur Moulistan tarumar etmek ve rt boylarna kaan
Kamerddini yakalamak iin tekrar ordu sevk etti. Takentten Issk-gle gelen
ordu oradan Kk-tepe dana varp, dalk Arcatu24 geidi zerinden Almalka
(muhtemelen burada imdiki ad Verny olan Almata ehri kastedilmektedir)25
geldi. Sonra li ve Karatal nehri zerinden ni-Buni ve Uker-Kiti vadileri yo-
luyla rt boylarna vasl oldu. Timurun ordusunun geldiini duyan Kamerd-
din oktan kuzeye, bol miktarda kakm ve samur bulunan Tulese kamt.
Ordu geri dnerken Altun-Kurge denilen yerden, byk Atrak-kul (Balka)
gl karsndan gemiti.
Galiba Kamerddin bu olaydan sonra Moulistana bir daha dnmedi ve
Tarih-i Reidide26 anlatlan Mool rivayetine gre istiskaya yakalanp Timurun
istila hareketlerinden birisi srasnda ormanlarda kaybolup gitti. Timur, bat ta-
raflarnda savalarla megul olduu iin Hzr-hocann Moulistanda iktidarn
salamlatrmasn engellemedi. Hzr-hoca, 1397de27 byk olu m-i Cihan*
Timura eli olarak gnderdi. Timur, gelen eli vastasyla bilhare kendisine ge-
lin olarak gnderilecek ve sarayda Kiik-hanm28 unvan alacak olan kz karde-
inin [gelen elinin kz kardeinin] dest-i izdivacn talep etti.
Hzr-hoca 1399da lnce drt olu arasnda (m-i Cihan, Muhammed-
olan, ir-Ali ve ah-Cihan) taht kavgalar balad ve mer-eyhin olu ve ayn
zamanda Fergana hkimi olan Mirza skender Dou Trkistan yamalamak
22 <Grnd kadaryla mer-eyh Turfana (Kara-Hoca, Hara-Hoo) kadar gelmiti.

Bkz. erefddin Yezdi, Kalkta tab, I, 477. V.M.>
23 erefddin Yezdi, Ptis de la Croix ev., II, 66 vd., <Kalkta tab, I, 494.>
24 Aratu yani kaynarca anlamnda sk rastlanlan corafi bir ad.
25 <Almalk (kr. Kuzey Krgzistandaki Almaluu) ve Almat. Verny, devrimden sonra
eski adn, ama biraz farkl bir ekilde tekrar alarak Alma-Ata olmutur. Almat, Al-
malk ~Almal adlar konusunda bkz. Pantusov, Gorod Almalk, s. 171.
26 Muhammed Haydar, 50-51.
27 erefddin Yezdi, Ptis de la Croix ev., II, 421, 427.
*
<Baka kaynaklarda, rnein Muhammed Haydarn ngilizce evirisinde ame-i Ci-
han eklinde. A. B.>
28 ecereye gre byle <Muizz al-ansb. V. M.>
MOULSTAN 125
iin bu frsat deerlendirdi.29 Hatta Aksu ehrini de kuatma altna ald ve ahali
ondan kurtulmak iin ehirdeki zengin inli tacirleri tm mallaryla birlikte ona
teslim ettiler. Bu kayt, kargaa dnemine ramen, Dou ile ticari ilikilerin ke-
silmediini gstermektedir.
Timurla Hzr-hocann ocuklar arasndaki mnasebetler hakknda bil-
gimiz yok.30 Anlald kadaryla Moulistann bir ksm Hzr-hocann l-
mnden sonra Timurun hakimiyetine girmi ve Timur, Anadoludan getirdii
Kara Tatarlarlar Issk-gl sahiline iskan etmi ve kusur ileyen beylerinden bi-
rini oraya gndermitir. Fakat bu Kara Tatarlar onun lmnden sonra ora-
dan kaacaklard. Timur, 1404de ine sefere hazrlanrken Moulistann ku-
zey kesimini kk yataki torunu Ulubeyin ynetimindeki Takent valiliine,
Dou Trkistan ise Fergana valiliine balamtr.31
Hzr-hocann byk olu m-i Cihan, Timurun lmnden sonra
bir sre Mvernnehri fethetme hlyalar kurmu, hatta 1407de bu amala
inlilerden yardm talep etmi,32 fakat 1408de vefat etmi ve yerine kardei
Muhammed-han gemitir. Muhammed-han, iktidarnn ilk dneminde Timurun
olu ahruha bir eli gndererek itaatini arzetmise de, Mvernnehrdeki ka-
rklklara burnunu sokmay ve si beylere yardmda bulunmay da ihmal et-
memi, bu yzden de 1416de Kagar kaybetmitir.33 Muhammed Haydara34
gre Muhammed-han sahip olduu topraklarda slamn yaylmas konusunda
can- dilden gayret sarf etmi; tm Moollarn sark balamasn istemi, emre
uymayanlarn bana ivi aklmasn emretmitir. atr-kul glnn kuzey sa-
hilindeki Ta-Rabatn da onun tarafndan kurdurulduu belirtilmektedir.
1416 ylnda m-i Cihann olu35 olan yeni Mool han Nak-i Cihan, hem
ahruha hem de ine birer eli gnderdi. inliler Muhammed-hann bu yl
ldn sylerlerse de, Abdurrezzaka gre 1415de lmtr.36 Nak-i Cihan
29 erefddin Yezdi, Ptis de la Croix ev., III, 215 vd; <Kalkta tab., II, 2128>. Musev
ve Abdurrezzak bu seferin 1377 ylnda bizzat mer-eyh tarafndan dzenlendiini
belirtmektedirler.
30 Muhammed Haydara gre (54) Hzr-hoca Timurdan daha fazla yaamtr.
31 erefddin Yezdi, Ptis de la Croix ev., IV, 203-204; <Kalkta tab., II, 653.>
32 Bretschneider, Researches, vol. II, s. 239.
33 Abdurrezzak, Quatremre ner., 296.
35 Muhammed Haydara gre (57) kardei.
36 Quatremre ne., 277.
126 ORTA ASYA
da 1418 yl balarnda ir-Alinin olu37 Veys-olan tarafndan ldrlmt.

1420de ise Moulistanda Veys-hanla ecere tarihinde ah-Cihann, Muham-
med Haydarda Muhammed-hann olu olarak gsterilen ir-Muhammed-
olan arasnda taht kavgas balad. Mool emrlerinin ba olan Hudaydadn
bu kavgada kimin yannda yer aldn belirlemek zor; ama her halkrda Hu-
daydad, babasnn genel valisi olarak Mvernnehri yneten Ulubeyle te-
mas halindeydi ve muhtemelen Ulubey onun tevikiyle Moulistana bir sefer
dzenlemi, fakat daha yoldayken Mool emrleri gelip itaat arz edince, sefer
durdurulmutu.38 Ayn yl ahruh deerli bir elisini ine gndermi, elilik
heyeti Mays balarnda Moulistana ulam, fakat Veys-hanla ir-Muhammed
taraftarlar arasnda devam eden arpmalar sebebiyle can telana kaplm,
Veys-hana gitmek zereyken yolda onlarla karlaan Hudaydad tarafndan sa-
kinletirilmiti. Eliler 4 Temmuzda Kungezi geip bir gn sonra burann va-
lisi Muhammed-bekle grm, gn sonra Yulduza ulamlar, ama 20
Temmuzda Muhammed-bekin oullarnn Veys-hann elisini yamaladk-
larn renince hzlarn artrmlard.39 Sonunda ir-Muhammed saygdeer
bir esir olarak tutulduu Semerkanda kat. Eyll aynda oradan kamaya a-
ltysa da baarl olamad; fakat Aralk aynda bizzat Ulubey tarafndan ser-
best brakld. ir-Muhammed Moulistana dnd ve 1421de dmanlarn
ezip devleti tek ynetim altnda toparlad.40 Ama Ulubeye boyun emeyi red-
dettii iin 1425de Ulubey Yedisuya bir saldr dzenlenmesini emretti.41 5
Mart gn Ulubeyin ordusu Aksu (unun kolu) civarnda Mool ordusunu
kltan geirdi. Ulubey u ve arn nehrini geince, Hudaydad burada ge-
lip ona itaat arz etti. Ayn yerde Mays aynda ir-Muhammed malup edilmi,
Ulubeyin birlikleri dman li nehrine kadar takip etmi, Ulubeyin kendisi
ise Moulistann en byk yaylas Yulduza ynelmiti. Geni dn srasnda,
Kari denilen yerde mehur kk-ta ele geirilmiti. Rivayete gre Timur da
bu ta Semerkanda gtrmek istemi, fakat muvaffak olamamt.42
37 Muizz al-Ansb (ve erefddin Yezdi dahi) ir-Aliyi Muhammed-hann kardei, Ba-
br ve Muhammed Haydar ise olu olarak gsteriyorlar.
38 Abdurrezzak, Takent ni. Elyazmas, vrk. 218.
39 Abdurrezzak, Quetremere ner., 388-389.
40 Abdurrezzak, Takent ni. Elyazmas, vrk. 223.
41 Age., vrk. 230-231.
42 <Burada sz edilen ta, bilhare Timurun lahdinin yapld nefrittir. Bartold taa
verdii kk-ta (ki Hafz-i Ebruda da byledir) ismini daha sonra bizzat kendisi d-
zeltmitir. Bkz. Bartold, O pogrebenii Timura, s. 31. Yu. B.>
MOULSTAN 127
ir-Muhammed, Muhammed Haydarn43 ifadesiyle eceliyle lnce, taht

tekrar Veys-hann eline geti. Fakat o da 1428de Issk-gl yaknlarnda Satuk-
hanla girdii savata hayatn kaybedecekti. Bu Satuk-han, Semerkandda han
unvan tayan son hand ve gerek iktidar elinde tutan Ulubey tarafndan ala-
a edilmi ve Moulistana gnderilmiti.44
Veys-han zamannda Moulistan, XIV. Yzyl sonlarnda drt airetin (o-
ros, Hout, Torgut ve Hoyt) oluturduu federasyonun, doulu kfir Moollarn
istilasna maruz kald. 1399da Oyrat han Ugei-Haaga Mool kan Elbeki l-
drd. Dou Moollarnn yeni tarihisi Pokotilov,45 bu olay Oyrat hegemon-
yasnn balangc olarak kabul eder. 1408de yeni kaan Ulcey-Temur, genelde
Moulistan hanlarna ait olan, ama o srada muhtemelen doulu Moollarn eline
geen Bebalkta46 tahta kotarlmt. Muhammed-han, Oyratlarla veya Msl-
manlarn ifadesiyle Kalmklarla tekrar savaa hazrland; fakat Oyratlarn istei
zerine in ynetimi onu bu niyetinden vazgeirmek iin bir eli gnderdi.47
in kaynaklarna gre Veys-han ana karargahn Dou Trkistandan batya,
Yedisuda li nehri sahilindeki libalka tad. inli tarihiler, XIII. Yzyldaki
seyyahlar gibi, bu dnemde artk blgede abd ehir ve kylerden sz etmiyor-
lar. Yedisu XV. Yzylda kee adrlarda yaayan, et ve kmzla beslenen ge-
belerle meskundu. Bunlarn giysileri ksmen Oyrat, ksmen Mslmanlarnki
gibiydi.48 Veys-han, Oyratlarn o dnemdeki reisi Togonun olu Esen-tayi ile
defalarca savat.49 Kalmklarla tam 61 defa arpan Veys-han, bunlardan yal-
nzca bir tanesinde galip gelmi, iki defa onlara esir dm ve istemeye iste-
meye kz kardeini Esen-tayiye vermek zorunda kalmt.50
Satuk-han Moulistanda tutunamam ve ksa sre zarfnda Kagarda l-
drlmt. Bu olaydan sonra Mool beyleri ikiye ayrldlar. Bir grup tahta
Veys-hann byk olu Yunusu, dieri ikinci olu Esen-Bukay iclas etmek is-
tiyordu. Her iki prens de henz ocuk yatayd. Esen-Buka taraftarlar bu eki-
meden galibiyetle knca, taraftarlar Yunusa Mvernnehrde Ulubeye getir-

44 Age., s. 72.
45 storiya vostonx mongolov, s. 15.
46 Age., s. 33.
47 Muhammed Haydar, Vvedenie, 45.
48 Bretschneider, Researches, vol. II, s. 241-242.
49 Pokotilov, storiya vostonx mongolov, s. 53.
128 ORTA ASYA
diler, o da onu rana gnderdi. Babr, olayn 1434de olduunu belirtmektedir.51

Gen Esen-Buka eldalar arasnda fazla tutulmad ve iktidarnn ilk yarsnda
Mool beylerinin her biri kendi blgesinde tamamyla bamsz hale geldi. r-
nein Atbada Hudaydadn olu Mir Muhammedah bunlardand. Bir dier
Mool beyi Mir Kerim-Berdi, Alabugada kendisi iin bir kale kurdurmu, ora-
dan Ferganaya aknlar dzenlemeye balamt. Bir ncs Mir Hak-Berdi
Bekiek, Issk-gl ortasndaki Koy-Suy adas denilen yerde bir hisar yaptrm,
muhtemelen Kalmk tehlikesinden uzak tutmak istedii ailesini buraya yerle-
tirmi, kendisi ise Trkistan ve Sayrama saldrlar dzenlemeye balamt.52
Hudaydadn torunu Said-Ali de Timurlerden Kagar yolup almt.53
Bylece Oyratlar o sralar oktan Issk-kula kadar gelip saldrlar dzen-
liyorlard ve birka yl sonra da bizzat Sr-derya civarnda bitmilerdi. Esen-
tayinin 1455de lmesinden sonra Oyratlar douda glerini kaybettiler ki,
sonraki iki yzyl zarfnda in kaynaklarnda onlardan hemen hemen hi sz
edilmez. Mslman yazarlar Esenin olunun adnn Amasani-tayi54 oldu-
unu ve komutanlarndan birinin Uz-Timur-tayi adn tadn belirtmek-
tedirler. Sonuncusu 1452 ve 1455de,55 baka bir rivayete gre56 1457de z-
bekleri Sr-derya boyunda malup etmitir. Sultan Eb Said, 1459da Heratda
Kalmk elisini kabul etmitir.57
Henz 1440l yllarda Esen-Buka hakimiyetini tesis etmi ve iyi yneti-
miyle halkn sevgisini kazanmaya almt; ama Timurler iin huzursuz bir
komuydu ve onlarn topraklarna saldrlar dzenliyordu. Sonunda Eb Said
Moulistana bir sefer dzenledi ve Moollar Aparada kltan geirdi.58 Ay-
51 Babr (Babr-nme, Leiden-Erskine ev., 11) Yanusun iraza ahruhun olu brahimin
lmnden 5-6 ay nce geldiini belirtmektedir; son olay, Abdurrezzaka gre (Ta-
kent ni. Elyazmas, vrk. 245) 838 evvalinde (Mays 1435) vuk bulmutur.
52 Muhammed Haydar, 78-79; Bartold, Otet o poyezdke, s. 42-43.
54 Age., 79, 91.
55 Howorth, History of the Mongols, II. Blm., s. 688; Aristov, Etnieskiy sostav, s. 40.
56 XVI. Yzylda kaleme alnan Nusret-nme adl eserin yazar (Asya mz. elyazmalar,
590 <745de; Brit. Mz.de 3222 no.da kaytl baka bir nshada, vrk. 66>) Mirza
Mahmud Sultann (d. 858/1454) yandayken Kalmklara esir dtn ve yedi
yl onlar arasnda kaldn belirtmektedir.
57 Abdurrezzak, Takent. ni. Elyazmas, vrk. 322.
58 Babrde byle (Leiden-Erskine ev., 11-12); Muhammed Haydara gre (78) olay Ta-
las civarnda olmutur.
MOULSTAN 129
rca Yunusu randan getirterek, Mvernnehre59 kar hibir ekilde kt ni-

yet belememesi konusunda uyardktan sonra Moulistana yollad. (Muham-
med Haydara gre 1456da60). Baz emrler, rnein Mir Kerim-Berdi ve Mir
brahim (Hak-Berdinin halefi) ona katldlar ve bamszlk alkanlklar sebe-
biyle ona aptalca hizmet ettiler. Fakat Yunus hanla girdii savata yenilmi ve
Eb Saidin Fergana ile Yedisu arasnda kendisine balad Cetkent ehrine
yerletirilmiti.61 Esen-Buka 1462de han olarak vefat etti.
Esen-Bukann hkmdarlk dneminin en dikkat ekici olay, Yedisuya
ve tam olarak u nehri sahillerine, lkenin nemli bir kesiminin bugnk sa-
kinleri olan Kazaklarn iskan edilmi olmasdr. Muhammed Haydar bunla-
rn saysn 200 bin civarnda gstermektedir. Bu Kazaklarn nderleri olan
Girey ve Canibek, zbeklerin han Ebulhayr ile kavga etmi ve Esen-Bukaya
snmlard.62
Esen-Bukann lmnden sonra Moulistann bat kesimi Yunusun eline
geti. Aksu ehrinde ve onun dousundaki topraklarda 973/1468-69a kadar
Esen-Bukann olu Dost-Muhammed hkm srd. Onun lmnden sonra
Yunus Aksuyu da ele geirdi; bunun zerine Dost-Muhammedin olu Kebek-
sultan drt yl daha hkm srd Turfana ekildi, fakat sonunda kendi te-
baas tarafndan ldrlerek kellesi Yunusa gnderildi.
Bylece 1472 civarnda tm devlet Yunusun idaresinde birletirilmiti;
ama yeni han, kendinden ncekilerin aksine halkla fazla har neir olmad
iin fazla bir poplaritesi de yoktu. 818 veya 819 ylnda (1415-1417) dnyaya
gelmi, belirttiimiz gibi ocuk yatayken rana gtrlm; burada slam ter-
biye alm ve mehur tarihi erefddin Yezdinin rahle-i tedrisatndan gemiti.
Maverannehrden Yunus-hann huzuruna gelmek zorunda olan bir kad, d
grnm ve davranlar itibariyle bozkrl bir Trkle karlaacan zanne-
diyordu, ama karsnda son derece kltrl bir kii grnce armt.63 B-
tn mr boyunca herhangi bir ehre g edip, hi olmazsa halknn bir ks-
mn da ayn yere muhacerete tevik etmeye almt. Muhammed Haydara
gre dini amalar da vard ve hayat tarzn deitirmeden tebaasnn gerek bir
Mslman olamayacan anlamt. Tm ilerini titizlikle yapard; ehir hayat
60 Babre gre daha erken; nk Yunus 17-18 yl geirmitir.
62 Velyaminov-Zernov, ssledovaniye o Kasimovskix tsaryax, 2/129.
130 ORTA ASYA
Moollar iin zindandan farkszd ve han, tebaas tarafndan terkedilmi olma-

mak iin ehri bozkra tamaya kalkmamt.
Yedisu, 1472de lkesindeki i sava sebebiyle vatann terk eden Kalmk
beyi Amasani-tayinin istilasna maruz kalm; Yunus-han onunla li nehri sa-
hilinde girdii sava kaybedip k geirecei Sr-derya boylarna kam; bu-
rada zbek han Buru-olan malup etmise de, bir sonraki sonbaharda Ta-
kent valisi tarafndan esir alnmt. Bir yl sonra vali ldrlnce Yunus-han
serbest braklm ve Moulistana gnderilmi, zaten bu arada Kalmklar da l-
keyi terk etmilerdi.64
Mvernnehrde kalan Mahmud-han burada hakimiyet alann geniletmek
iin tm gayretini sarfetmi, balangta baarl da olmutu; ama 1500den itiba-
ren Ebulhayrn torunu zbek Muhammed eybani-hann zaferleri birbirini ta-
kip etmeye balamt. Muhammed Haydarn anlattna gre, Mahmud-han ilk
zamanlar eybaniyi desteklemi; 1488de Trkistan ona brakm, bu yzden
Kazaklarla aras alm; 1500de onun Buhara ve Semerkand ele geirmesine
yardm etmi, ama ok gemeden eybani klcn hana evirince, han onunla
ba gelememi ve kk kardeinden penah istemeye mecbur kalmt.
870/1465-66da dnyaya gelen Ahmed-han, kardeine hi benzemiyordu.
Yeeni Babrn anlattna gre,65 gerek bir bozkr ocuu idi. Son derece sa-
lam yapl, sert grnml ve klc dier tm silahlara tercih eden cesur bir sa-
vayd. Mool elbiseleriyle dolard; silahlar ve atnn cebesi dahi tamamyla
Moollarnki gibiydi. ki savata Kalmk han Tayi-Eseni yenmiti ve bu yz-
den nam Kalmklar arasnda ylesine dehet salmt ki, ona Alaa veya Alai
yani katil lkabn takmlard. Ayrca asi emrlerle ve kardeine kar isyan
bayra ap onu iki defa malup eden Kazaklarla boumu, onlar defa k-
ltan geirmiti. Ne var ki Kagar ve Yarkendi tekrar ele geirme teebbs
baarszlkla sonulanmt.
Kardei tarafndan yardma arlan Ahmed-han, ondokuz yandaki olu
Mansuru Moulistanda brakm ve dier oullaryla birlikte Takente hare-
ket etmiti. eybani-han, 1503de Aksiket yaknlarnda Mool ordusuna ni
bir baskn vererek iki kardei esir alm, fakat Mahmudun elinden Takent ve
Sayram almakla birlikte onlar Moulistana koyvermiti. Aabey karde k
Aksuda geirmiler, ancak Ahmed fel geirerek lmt. Aksu ve Moulistann
64 Age., 91-95; Velyaminov-Zernov, ssledovaniye, 2/143.

65 Babr-nme, Leiden-Erskine ev., 106-112.
MOULSTAN 131
dou kesimini yeenlerine brakan Mahmud-han Cetkente yerlemi; Mansur-

han Aksuda kalm, kardei Halil-sultan ise Yedisuda Krgzlara vararak onla-
rn bana gemiti.66
Bildiimiz kadaryla, yerletikleri yeni vatanlarnda Krgzlardan (yani bi-
zim Kara-Krgzlardan) - her ne kadar onlarn bir ksm henz X. Yzylda bu-
raya yerlemilerse de, - ilk defa bu mnasebetle sz edilmektedir. Muham-
med Haydar,67 Krgzlarla Moollar arasnda etnografik ynden bir ayrm
yapmamakta ve Krgzlar Moollardan ayrlm bir halk olarak grmekte; bu-
nunla birlikte Krgzlarla Moollar arasndaki adavetin asl sebebinin Moolla-
rn Mslmanl kabul etmesine ramen onlarn pagan olarak kalmalar oldu-
unu kaydetmektedir.
Babasyla birlikte Mvernnehrde bulunan (ki o sralarda 13 veya 14
yanda olduuna, 1490larda domu olmal) ve zbeklerin elinden kurtul-
may baaran Said, kardei Halile katlmt. Esasen bir sre Cetkentte amcas-
nn yannda kalm, fakat onun aptalca davranlarna daha fazla katlanamayp
kardeine kamt. Aabey-karde drt yl birlikte yaadlar ve bu arada am-
calarna kar alen bir dmanlk sergilediler. Mansur, onlar bartrmak iin
Moulistana geldi; amca ve yeenlerini bir araya getirmek amacyla bir ziyafet
daha tertipledi, ama kavga ksa sre sonra yeniden alevlendi. Mahmut, d-
manlar tarafndan ylesine sktrlmt ki, sonunda Mvernnehre dnp
eybani-hana teslim olacak, fakat 1508de onun emriyle oullaryla birlikte Sr-
derya sahilinde katledilecekti. Daha sonra Alma yaknlarnda yani Verny civa-
rnda (baka bir yerde savan arn-alak yani arn civarnda olduu belirtil-
mektedir) Mansur bu aabey-kardele boutu ve onlar malup etti. Ferganaya
kaan Halil, blgenin zbek hkimi Canibekin emriyle katledilmi; Said ise
birka ay Narn civarndaki ormanlarda vakit geirmiti. Moollarn dnce-
sine gre bunda anormal bir ey yoktu. nk onlara gre cesur savalarn
genliklerinde lde, dalarda veya ormanlarda vahi hayvanlarn etiyle besle-
nip, ldrd hayvanlarn postundan elbise yaparak giymek suretiyle bir veya
iki ay geirmeleri neredeyse gelenek haline gelmiti. Saidin bulunduu yer o s-
ralar Kagarl Eb Bekrin saldrlarndan hayli zarar grm bir mekand. Said,
silah arkadalarnn istei zerine gnlsz bir ekilde Ferganaya doru yola
koyuldu ve Mahmudun lmnden iki ay, Halilin lmnden sonra bir ay

67 Age., 148.
132 ORTA ASYA
sonra oraya vard. Onu da esir aldlar; fakat o, daha sonra kap sa selamet
Kabula ulat ve 1508de Babrn hizmetine girdi.68
Eb Bekrin Emr Veli komutasndaki askerleriyle Yedisudaki faaliyetleri
ylesine baarlyd ki, sonunda Mansur-han kendi topraklarnda tutunamaya-
rak, Krgzlar da yanna alp ala (Karaar) kat; fakat bunlarn ou kltan
geirilmi, bir ksm da Moulistana dnmek zorunda kalm, Eb Bekir on-
larn Issk-gln gney kesiminde gebe halde yaamasna rza gstermiti.69
Yedisunun kuzey kesiminde 924/1518de vefat eden Kasm-han hkm sr-
mekteydi. Kasmn klk ota Karataldayd. 1510da eybani-han malup
edip, bir yl sonra Talas ve Sayram ele geirmi ve Takent civarn yamala-
mt. Muhammed Haydara gre o srada Kazak halk bir milyon civarnda bir
nfusa sahipti; fakat Babr Kasm-hann 300 bin kadar askeri olduunu belir-
tir. 1513de Kasm-hanla o sralar Babrn hizmetinde bulunan Said arasnda
u nehri sahilinde bir grme gerekleti ki, o gnlerde Kasm 65 yann ze-
rindeydi. Said bu grme srasnda fevkalade izzet-ikramla karlam ve boz-
kr hannn otandaki bu arlamay mr billah unutmamtr.70
Said, 1514de Babrden ayrlarak Kagar fethetmeye niyetlendi ve marur
adamlaryla birlikte (4700 kii) Yedisudan hareketle (muhtemelen Turugart ge-
idi zerinden) Kagar topraklarna dalp Eb Bekrle savaa tututu. Fakat ap-
talca bir teebbs olmasna ramen galip geldi.71 Kagar ve Yarkentin Said ta-
rafndan fethi, Dou Trkistanda huzurun salanmasna yol at; 1516da Aksu
ile Kua arasndaki Arbatta Mansurla Said arasnda bir grme gerekleti ve
tam bir bar saland. Mansur, Turfan, Karaar ve tm Dou Trkistann do-
rudan hkimi olarak kalrken, kardei Emil-hoca72 u, Turfan ve Aksuyu, dier
kardei Babaak-sultan ise Bay ve Kuay ald. Bylece ticaret kervanlar tek-
rar tehlikesizce gidip gelmeye ve Hami ile Andican arasnda tacirlerden gm-
rk vergisi alnmamaya baland.73
68 Muhammed Haydar, 125, 181-191, 222.

69 Age., 125, 319-320.
70 Age., 273-277; Velyaminov-Zernov, ssledovaniye o Kasimovskix tsaryax, blm. 2, 150-
167, 230-260.
71 Muhammed Haydar, 304 vd.
72 Eserin ngilizce evirisinde Eymen Hoca olarak geen kii ile ayn ahs olarak gr-
mek gerekir.
73 Muhammed Haydar, 126-127, 134, 343.
MOULSTAN 133
Said, Kagar ynetirken Yedisunun gney kesimini de hakimiyet altna

almt ve bu arada Eb Bekrle yaplan savalarda byk yararllklar gsteren
Krgz Muhammed kendi halknn bana geirilmiti. Said, daha Mansurla g-
rmeden nce, ard arkas kesilmeyen iy-i iretler yznden bozulan shha-
tini dzeltmek amacyla tabiplerin tavsiyesiyle bir yaz sezonunu Moulistanda
geirmi; 1516 sonbaharnda Ferganada tekrar zbeklerle savaa tutumak
iin Yedisuya gemiti. Burada, atr-kul sahilinde kardei Babaakla grt;
Arpa vadisinde ise, Mansur hari btn kardeler bir srek av dzenleyerek
k orada geirdiler ve ziyafet meclislerinin ard arkas kesilmedi ve Said sanki
neden yola ktn btnyle unutmu gibiydi.
Bu arada Krgzlar, Muhammedin nderliinde Trkistan, Takent ve
Sayrama srekli saldrlar dzenliyorlard. Muhammed, eybani-hann Trkis-
tan hakimi olan kaynbiraderi Abdullah esir alp daha sonra hediyelerle ser-
best braknca, Saidle aras alverdi ve hatta Muhammed Haydar74 bir baka
yerde Saidin Mslmanlarn arazilerini tahrip eden Muhammede kar onlar
korumaya giriti. 1517 gznde Said Kagardan, Emil-hoca da Sarg-At-Ahur
geidi zerinden hareket ederek, Kafir-Yar denilen yerde bulutular. Sonra
Said Barskaun vadisi, Emil-hoca ise Cuuka ovas yoluyla ilerlemeye baladlar.
Muhammedin kamp Barskaun az civarndayd. Muhammed kendi adamla-
ryla birlikte teslim olmu ve Dou Trkistana gtrlm; ylk, koyun ve deve
srleri asker arasnda ganimet olarak taksim edilmi, fakat Krgz esirlerin ta-
mam serbest braklmt. Han, k bastrrken Kagara dnmt.
Yeni sefer 1522de balamt. Muhammed Haydar, hann bu defa amacnn
Krgzlarn Mslman topraklarna dzenledikleri saldrlara son vermek oldu-
unu belirtirse de, gerek sebebin Dou Trkistan meralarnn Moollarn ylk
ve sr srlerine yetmemesinden kaynaklandn da kaydetmektedir. Ordu-
nun bana gstermelik olarak hann on yandaki olu Reid (Abdurreid)
getirilmiti. Serbest braklan ve tekrar Krgzlarn bana reis olarak tayin edilen
Muhammed de onunla birlikteydi. Moollar hakimiyetlerini glendirmek iin
Kokar75 vadisine daimi bir karargah kurmular; bazlar lkenin en cra kele-
rine kamasna ramen Krgzlarn byk ksm Muhammede itaat etmiti. Re-
id ve Muhammed, onun [hann] talimatna uygun olarak Moulistann en u
snrlarna kadar gittiler ve oraya buraya dalan Krgzlar topladlar. Han, son-
74 Age., 134.
75 <Krgzlarn Kokor, zbeklerin Kukar dedikleri vadi. V.R.>
134 ORTA ASYA
raki yl olunun iktidarn mstekar hale getirmek iin belli bir sre Kokarda
kald. 1524de han Kokardayken Yedisunun kuzey kesiminin hakimi, ayn
zamanda Kasmn ikinci halefi (birincisi Kasmn olu Muma-hand) Kazak
han Tahir hann [Saidin] huzuruna geldi. Tahir, gaddarlndan dolay ken-
disinden nefret eden z tebaasna, zbeklere ve Nogaylara (Mangtlara) kar
Moollara yaklamak istiyordu. Mool karargahndaki karlama Tahirin um-
duu gibi oldu ve Tahir kz kardeini Reide verdi.
Bu olayn ardndan Muhammed tekrar zbeklerle muhaverede bulunmakla
sulanarak tutuklanp Saidin lmne kadar kalaca Kagara gnderildi. l-
kede dzenin salanmas tarihi Muhammed Haydara havale edilmiti, fakat
kendisinin de belirttii gibi, tm abalar boa gitmi ve Krgzlarn byk o-
unluu Tahire iltihak etmiti. 1525de, han, yaz sonunda Issk-gl sahilindey-
ken Moulistan snrlarna Kalmklarn bastrp geldii haberini ald. Halbuki
bir yl nce 1523/24de Reid Kalmklara kar baarl bir sefer dzenlemi ve
bunun iin gazi unvan almt. imdi ise han ailesini Issk-gl sahilinde bra-
karak (muhtemelen yukarda sz edilen adada) Kalmklarn zerine yrd
ve gle on gnlk mesafedeki Kabikalar (veya Kabilkakla) denilen yere kadar
geldi. Burada Takentte Suyunuk-hann lm haberini almt ki, bu haber
ona tekrar zbeklerin zerine yrme frsat yaratmt. Hemen Issk-gle d-
nen han, oradan Konur-Ulen zerinden Ferganaya girdiyse de, fazla bir baar
salayamadan Moulistana, daha dorusu ailesinin bulunduu Utluka dnmek
zorunda kald. Ksa sre sonra da Kagarn yolunu tuttu.
Bir sonraki k Tahir ordugahn Kokara yakn bir yerde kurdu ve Kr-
gzlarn yars hemen kendisine iltihak etti. Reid, Atbaa ekilmek zorundayd.
1526 balarnda han da bizzat gelip ona katld. Yine de Kazaklar hibir engelle-
meyle karlamakszn Ka ve Kungeze kadar tm Yedisuda at koturuyorlard.
Kokar ve Cumgal taraflarnda gebe halde yaayan ve henz Tahire iltihak
etme imkan bulamayan Krgz bakiyeleri Moollar tarafndan Atbaa gtrl-
mt. Tahirle mzakerede bulunmas iin Yunusun Kagarda yaayan kz
olan vey anas gnderilmiti, ama grmelerin sonucu hakknda herhangi
bir bilgimiz yok. Said-han Aksayda bulunduu srada Kazaklarla Krgzlar ara-
sndaki srtmeyi renince, hemen onlarn zerine yrmek zere harekete
geti ve Ak-Kuyatan sonra Yarlara geldi. Moollar yolda ilerlerken Krgz-
lar tarafndan malup edilen Kual Babaakn bir grup askeriyle karlatlar.
Moollar, muhtemelen bu olayn etkisiyle Yedisuyu temizlemeye karar verdi-
MOULSTAN 135
ler ve nce Krgzlarn 100 bin koyunu alp gtrdler ki, bu yzden dzen-
lenen sefere halk arasnda koy-iriki (koyun ordusu) ad verildi. 1527 bahar-
nn ilk gnlerinde Atbaa gelen Tahir oradaki Krgzlar Moollarn braktklar
ylk srleriyle birlikte alp gtrd.76
Moollarn ekip gitmesinden sonra Yedisu Krgz ve Kazaklara kald. Fakat
iki halk arasndaki bar uzun mrl olmad. nk henz 1526da z kardei
Abdulkasm ldren Tahir tm Kazaklar tarafndan terk edilmi, fakat Krgz-
lar ona sadk kalmt. 1529da Tahiri tekrar 20 veya 30 bin Kazakn banda
gryoruz. Onun lm tarihi belli deil; fakat Muhammed Haydar perian bir
vaziyette ldn belirtmektedir. Her ne kadar Muhammed Haydar Tahirin
halefi olarak kardei Buyda77 iaret ederse de, ondan sonra tm Kazak halk-
nn sanca altnda birletii bir han kt kanaatinde deilim.
Moollarn Yedisudaki ksa sreli hakimiyeti Saidin halefi Reid (1533-
1565-66) zamannda yeniden salanmt. Reid, Takente dzenledikleri sal-
drlar sebebiyle Kazaklara kar adavet besleyen Mvernnehr zbekleriyle
ortak dmana kar bir anlama yapmt. Ayrca kuzeybatdan Mangtlar (No-
gaylar) da zaten Kazaklara saldrp duruyorlard. 944 (1537 veya 1538) Re-
id, Kazaklara ar bir darbe indirdi ve Tahirin kardei Tugum-handan baka
37 sultan ldrd. Bu savatan sonra lkenin en cra kelerine kadar Kazak
halknn kamilen imha edildii eklinde sylentiler ulat. Saidi rnek alan Re-
id de Yedisuda olu Abdullatifi brakmt. Moollar, zbeklerle olan ittifak-
larna titizlikle uyuyorlard ve 951/1544-45de Issk-gl sahilinde Reidle Ta-
kent han Navruz-Ahmed (Barak)la bir grme gereklemiti; ama yine de
Kazaklar Yedisuda hakimiyetlerini ksa srede yeniden tesis etmilerdi. Abdul-
latif, henz babas hayattayken Kasmn olu ve ayn zamanda Kazak ve Kr-
gzlarn han Hak-Nazarla girdii bir savata ldrlmt. Jenkinsonun kay-
dna gre Kazaklar takriben 1558 ylnda Takenti, Krgzlarsa Kagar tehdit
edeceklerdi; ama bu iki halk, inle Bat Asya arasndaki kervan ticaretini b-
tnyle bitirmiti.
76 Muhammed Haydar, 367-379; Velyaminov-Zernov, ssledovaniye, blm. 2, s. 192-

202.
77 Muhammed Haydar, 273, 379, 388; Velyaminov-Zernov, ssledovaniye, blm. 2, 201,
219.
136 ORTA ASYA
VII
KALMIKLAR*1
Mool hakimiyetinin nihai olarak son bulmasndan sonra XVI. Yzyln

ikinci yarsnda Yedisudaki durum hakknda hemen hemen bilgi sahibi dei-
liz. 990/1582de Seyfi adnda birisi tarafndan kaleme alnan, bildiimiz kada-
ryla tek yazma nshas Leiden ktphanesinde bulunan ve kimse tarafndan
bugne kadar incelenmeyen Trke bir eser baz ilgin bilgiler vermektedir.2 Bu
mellife gre Kalmklar o sralar Orta Asyada zaferler kazanmaya devam etmi-
lerdir. Kalmklarn banda Atlan-han bulunmaktadr ki, muhtemelen 1552de
Oyratlar da itaat altna alarak Orta Asyann dou kesiminde byk bir impa-
ratorluk kuran Tmet kabilelerinin gl han kastedilmektedir.3 gayn olu
ve Tahirin yeeni4 olan Kazak han Tevekkel, Kalmklarn lkesine bir sefer
dzenlemi, fakat arkasndan Kazaklarn topraklar kafirlerin tahripkr bir sal-
drsna maruz kalm ve Tevekkel-han Navruz-Ahmedin (l. 1556) hkm
*
Kliyyat,II, I/96-101.
1 Temel kaynaklar: Biurin, storieskoye obozrenie; Renat, Karta; Unkovsky, Posolstvo;
Pozdneyev, K istorii Zyungarskix Kalmkov; Howorth, History of Mongols, part I.
<Yedisunun XVI. Yzyln ikinci yars ile XVII. Yzyla ait tarihi hemen hemen tet-
kik edilmemi halde durmaktadr. XVII. Yzyln sonlaryla XVIII. Yzyln birinci ya-
rmnda vuk bulan olaylar bir dereceye kadar Kagarllarn eserlerinde mevcuttur.
Bunlarda bulunan baz bilgilerden Kazak ve Krgzlara ait olanlar . . Valihanov
tarafndan toplanmtr (Soineniye, s. 79 vd); keza bkz. Muhammed Sadk Kagari,
Salahetdinovun evirisinde yer almtr. in kaynaklarnda Kalmklarla ilgili bilgi-
ler iin bkz.Pelliot, Notes critiques. Krgzlarn tarihiyle ilgili olarak Cungar devletinin
kumandanlarnn daha ge dnemde dzenledikleri seferlerle ilgili bilgiler iin bkz:
Romodin-Kondratyev, Opt sopostavleniya svedeniy, s. 128-132 ve Petrov, Oerki, s.
55-67. V.R.>
2 Elyazma no. 917, vrk. 12, 14-16, 21-23. Seyfinin eserinden baz ksmlar Schefer ta-
rafndan Franszcaya evrilerek Abdulkerim Buharinin eserinin tercmesine ek ola-
rak konulmutur. <Kr. Kahle, Islamische Quelle. V.M.>
3 Howorth, History of te Mongols, pt. I, 418.
4 Velyaminov-Zernov, ssledovaniye o Kasimovskix tsaryax, blm. 2, s. 367.
KALMIKLAR 137
srd Takente kaarak ona ittifak teklifinde bulunmu; ancak, Navruz-

Ahmed kendileri gibi on han daha bir araya gelse Kalmklarla ba edemeye-
cei cevabn vermitir.
Mellif daha sonra Krgz ve Kazaklarla ilgili ksa bilgiler vermektedir.
Onun belirttiine gre Krgzlar Moollarn akrabalardr; balarnda han yok-
tur ve yalnzca kaka denilen beyler vardr. Ne kfirdirler, ne de Mslman;
iinde geitler bulunan byk dalarda yaarlar. Eer herhangi bir hkm-
dar zerlerine ordu sevk ederse, ailelerini dan kimsenin ulaamayaca yer-
lerine gnderirler. Yada5 ta yardmyla zerlerine gelen dmann bana kar
yadrr, yle bir souk hava yaratrlar ki dman askerleri ne ellerini oynata-
bilir, ne de ayaklarn. Arkasndan kendileri dmana saldrarak kltan gei-
rirler. llerini topraa gmmez, bir sedyenin zerinde yksek aalara bra-
krlar; mevtann kemikleri ryp dalncaya kadar orada kalr.6 Krgzlar
arasnda Kazaklar vardr ve 200 bin ailedir. Bunlar Mslmandr ve yalnzca
mam Azama baldrlar; ok koyun ve develeri vardr. Kulbelerini arabalar
zerinde tarlar. Kaftanlar kuzu derisindendir; derileri deiik renklerde bo-
yarlar ve atlas kaftanna benzer bir ekil verirler. Sonra onlar Buharaya gt-
rp gzel ve ince olduu iin atlas fiyatna satarlar. Ayn derilerden yamur-
luk yaparlar; deri kesinlikle su geirmez. Bu zellik orada koyunlarn yedikleri
baz bitkilerden kaynaklanmaktadr.
1594de Tevekkel-han, ar Feodora tebaaln sunmak iin Moskovaya
bir eli gnderdi. Elinin handan Kazaklarn ve Kalmklarn hkmdar diye
sz etmesinden, baz Kalmk kabilelerinin ona bal olduu hkm karlabilir.7
Tevekkel, lm yl olan 1598de Trkistan ve Takenti ele geirdi8 ve bu iki
ehir 1723e kadar Kazaklarn elinde kald. Velyaminov-Zernov, Kazak halk-
nn ordaya blnmesini bu olaya balamaktadr.9 Trkistan ve Takent,
Kalmklar Yedisudan srekli ittikleri iin XVII. Yzylda Kazaklarn en gl
merkezleriydi. Kalmklar XVII. Yzyl balarnda Harezme10 bir akn dzenleye-
rek Volga [dil] sahiline kadar geldiler.11 Ayn sralarda oroslarn han Khara-
5 Trklerin ortak inancna gre bu tala kar, yamur ve frtna arlabilir.
6 Yazar muhtemelen bu bilgiyi yazl bir kaynaktan almtr (kr. Bartold, Otet o po-
yezdke, s. 111); bugnk Krgzlarla bir ilgisi olduunu sanmam.
7 Velyaminov-Zernov, ssledovaniye, blm. 2, 104.
8 Age., s. 345 vd.
9 Age., s. 382 vd. <Ordann yerine bugn cz kullanlmaktadr. V.R.>
10 Ebul Gazi, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, II, 296.
11 Veselovsky, Peredovye Kalmki na puti k Volge, s. 369.
138 ORTA ASYA
khula, tm Oyrat federasyonunu kendi sanca altnda birletirmeye giriti ve

l prenslerinin (tayi) iddetli muhalefetine ramen, sonunda amacn ger-
ekletirdi. 1634de yerine khun-tayi unvan alan olu Batur geti. Onun d-
neminde Oyratlarn veya Cungarlarn (sol kanat demektir) devleti belirli bir ya-
pya kavutu. Batur, otanda bir kurultay toplad ve kurultaya Rusyaya ekip
giden Kalmklarn yneticileri de katld.12 Khun-tayinin gebeleri nceleri
rtn yukar akmnda, Zaysan glnn biraz yukarsnda yayorlard.13 Ba-
tur, Tevekkelin kardei ve halefi im-hana kar (mnavebeli stnlklerle)
zorlu bir sava verdi.14 Baturun 1653de lmesiyle birlikte Oyrat federasyo-
nundaki birlik ve tesant zayflamaya balad. Rus kaynaklar Baturun yerine
olu Sengenin getiini belirtiyorlar; fakat Prof. Pozdneyevin15 aratrmasna
gre Oyrat federasyonun han olarak asla babasna benzemiyordu; Batur yani
khun-tayinin lmnden alt-yedi yl sonra yalnzca Cungar16 boylarnn han
olmu, ama hreti bundan daha yksee asla ulamamtr. Sengeyle birlikte
baz prensler de khun-tayi unvan tayorlard; rtn yukar akmlarnda ise
Baturun byk olu Seen-han gebe halde yaamaktayd.
1671de17 Senge ldrlnce, kardei Galdan-Booktu-han Tibetten ge-
lerek hemen z kardei Seen-hanla savaa tututu. 1676da Seen-han Talki
geidi civarnda ve Sayram gl yaknlarnda malup olunca Galdann hakimi-
yetini tanmak zorunda kald. Galdan da kendinden ncekiler gibi Kazaklar ve
Krgzlarla savat. 1681 ve 1683de Sayram zerine yrd; 1683, 84 ve 85de
Krgzlara ve Ferganallara kar savat. Sayram 1684de Galdann beylerinden
Rabtan tarafndan ele geirilmi ve yklmt.18 O tarihten itibaren Kalmklarn
Yedisudaki hakimiyetine bildiimiz kadaryla kimse itiraz edecek halde deildi;
ve onlarn Kazaklar, Moollar ve inlilerle girdikleri pek ok savan bu bl-
geyle ilgisi yoktu. Bilindii kadaryla, k aylarn bazen rt sahilinde geiriyor
olsa da, zellikle li vadisinde gebe olarak yaayan ilk Kalmk khun-tayisi
Galdandr. Muhtemelen o tarihten itibaren imdiki li evresi ve Kurkara-Usu
12 Biurin, storieskoye obozreniye, 50,52.

13 Spafari, Puteestviye, s. 19.
14 Velyaminov-Zernov, ssledovaniye, blm. II, 378-79.
15 K istorii Zungarskix Kalmkov, s. 245.
16 <Cungar yani Oyrat>
17 Prof. Pozdneyeve gre byle (K istorii Zyungarskix Kalmkov, s. 247).
18 Age., s. 248-250.
KALMIKLAR 139
khun-tayilerin zel mlk saylmaya balanmtr.19 Unkovskynin20 kaydna

istinaden, Trk halklar arasnda yalnzca Brtler (Krgzlar) henz XVIII. Yz-
ylda Issk-gl civarnda gebe halde yaamaktaydlar.
Galdan, devletinin birliini salamlatrmak arzusuyla akrabalarn yakn
takibe ald. Bunlardan biri de 1678de Turfana kamay baaran yeeni Sevan-
Rabtand. Galdan 1688de Moolistana sefer dzenlediinde, Sevan-Rabtan
da o yl veya bir sonraki yl lkesine dnp Borotala vadisine yerleti ve ya-
va yava lkeyi kendine balamaya balad.21 Zaten Galdan da bir daha devle-
tine geri dnmeyecekti. nk Moolistan seferi ok kt gemiti ve nihayet
1697de intihar ederek hayatna son verecekti.22 Galdann lmnden sonra
Sevan-Rabtan devletin tek hakimi idi ve kendisinden nceki amcas gibi o da
inin en eeddi dmanlarndan birisi oldu. Yalnzca 1714de Sevan-Rabtan
Hamiyi yamalamak iin sefer dzenlediinde inle zahir bir bar yaplmt.23
Yine ayn yl mparator Kan-si, yaynlad bir fermanda evan-Rabtann su-
larn sayarak, khun-tayinin Cungar prenslerinden gasp ettii hak ve toprak-
larn iade etmesini istedi ve bu amala prensleri in ynetiminin delegelerinin
de katlaca bir toplantya ard. Buna gre Alak (Alatav) da gebeleri
Hoyt boyuna balanacak, khun-tayiye ise yalnzca rtn yukar akmndaki
bir ke kalacakt. Sevan-Rabtann bunu kabul edemeyecei ve sava balat-
mak zorunda kalaca kendiliinden anlalmaktadr. inliler Kalmk devleti-
nin zayf taraflarn, Kazak ve Krgzlar tarafndan srekli tehdit edildiklerini,
bu yzden ordunun nemli bir ksmn onlarla olan snr boyunca tutmak zo-
runda kaldn iyi biliyorlard. Ayrca in elilerinin sunduklar raporlar, in-
lilerden bir saldr bekleyen Kalmklarn kitleler halinde linin aa akmlarna
g ettiklerini belirtmekteydi.24
Rus hkmeti de Kalmklar kendi tebaas arasna alma konusunda m-
zakerelerde bulunmak amacyla bu zor durumdan faydalanmak istedi. 1719da
Kosaklarn reisi van eredov Kalmklara geldi.25 Daha nce, 1717de Sevan-
Rabtan Muzart civarndaki Harkir ay boyunda Tobol ehzdesi Velyanovu ka-
19 Biurin, storieskoye obozreniye, s. 135.

20 Posoltsvo, s. 193.
21 Pozdneyev, K istorii Zyungarskix Kalmkov, s. 251-253.
22 Biurin, storieskoye obozreniye, 87.
23 Age., s. 90.
24 Makeyev, Karta Renata, s. 260-263.
25 Age., s. 111.
140 ORTA ASYA
bul etmi, ayn kii bir sonraki yl Talki dann eteindeki Khrgs civarnda
yer alan klk saraynda khun-tayiyle vedalamt.26 Kaptan Unkovskynin b-
ykelilii hakknda ok daha detayl bilgiye sahibiz. 1722 Kasmnda khun-
tayinin linin gney kesiminde arnn birka verst dousunda bulunan ika-
metgahna gelen Unkovsky, 1723 Ekimine kadar Kalmk hanyla birlikte Tup
ve Cargalan nehirlerine kadar bir yerden baka bir yere g edip durmutur.
Bu elilik iinden siyasi bir sonu kmam ve stelik mparator Kan-sinin
lmnden sonra (1722) in tarafndan gelen tehlike azalm; ayrca 1723de
Kalmklar Kazaklar karsnda ezici bir zafer kazanm, Sayram, Takent ve
Trkistan ele geirmilerdi.27
Unkovskyye gre Kalmklar 100 bin kiilik bir ordu karabilirlerdi. Teba-
as arasnda olduka popler olan khun-tayi, zaysan yani boy beylerinin tavsi-
yelerini dikkate almazd. Bu beylerin en nde geleni Seren-Dunduk - ki khun-
tayinin kaynbiraderiydi, - Lepsa ve Karatal sahilleri boyunda gebe halde
yayordu. Bundan [1723den] otuz yl kadar nce Kalmklarda kesinlikle ta-
rm yaplmazd; imdi ise yalnzca Buharal kleler (sartlar) deil, bir ok Kal-
mk da tarmla uramaktadr ve tarlalarn says srekli artmaktadr. Sartlarn
Khrgs az yaknlarnda kk bir ehirleri vardr. Kalmklar, Ruslarla, in-
lilerle (bar zamanlarnda), Tangutlarla, Hindistan ve Mvernnehrle ticaret
yapmaktadrlar.28
Kalmklarn askeri ve kltrel baarlar, 1715 knda Bahgoltsun rtn
yukar akmlarna tertipledii misyonda grev alan ve 1715/16 knda Kalmk-
lar tarafndan yakalanan sveli subay Renat sayesinde hayli gelimitir. 1733e
kadar Kalmklar arasnda kalan Renat, onlara top dkmesini ve baz zanaatlar
retmi, hatta onlara bir de matbaa kurmutur.29 Renat, lkesine dndkten
sonra hazrlad Cungarya haritasnda, tabii olarak da eteklerine ve nehirle-
rin yukar akmlarna salan gebelerin adrlarnn bulunduu noktalar de-
tayl bir ekilde gstermitir. Bu adrlar Yedisuda u noktalarda bulunuyordu:
1) Yedisu Alatav boyunca ve Balkaa dklen nehirlerin yukar akmlarnda;
2) Altn-Eml ve Koybn arasnda; linin kuzeyine doru Kk-tal ve Kk-terek
arasnda; 3) Kegenin kuzey sahili boyunca ve arndan Ketmen dann kuzey
eteinin dou kesimine doru; 4) ilikin ve kollarnn yukar akmlarnda; 5)
26 Renat, Karta, 11.
27 Makeyev, Karta Renata, s. 193; Levin, Opisaniye, II, 69.
28 Makeyev, Karta Renata, s. 30, 194-196.
29 Renat, Karta, 5.
KALMIKLAR 141
Tup sahibi boyunca, Issk-gln gney sahilinde, gln bat ucunda ve Koysu
ile Aksu nehirleri arasndaki kuzey sahilinde; 6) Karagata kadar u nehrine d-
klen nehirlerin yukar akmlarnda ve Byk Kebin30 vadisinde. Renat, khun-
tayinin ana otan imdiki Kulca civarndaki Talki geidinin gneydousuna
yerletirmektedir.
Sevan-Rabtan yerini olu Galdan-Serene (1727-1745) brakt. O da do-
uda inlilerle savat ve 1739da yaplan bar anlamasyla topraklarnn aa
yukar yarsn kaybetti;31 bylece her ne kadar Kazaklar gstermelik olarak Rus
tebaalna girmilerse de, batda onlar fiilen itaat altna almay baard.32 Rus-
lar, Kazaklar meselesi sebebiyle ona birka kez eli gndermilerdi. Bunlardan
Albay Ugrumov (1732-33) Galdan-Serenle birlikte Nisan ve Mays aylarnda
li nehrinin aa kesiminde Kociger civarnda, Mays sonunda ve yaz aylar bo-
yunca Temerlik, Kegen, Karkar(a) ve Tekes civarnda, Ekim ve Mart sonuna
kadar btn bir k boyu li sahilinde gebe olarak yaad
Galdan-Serenden sonra olu Sevan-Dori (1745-1750) baa geti, fakat
kardei Lama-Dori tarafndan ldrlmt. Bundan sonra Kalmk devletinde
i karklklar kt ve bu srada Galdan-Serenin yeeni Amursana baa geti.
Amursana, Kazaklarn yardmyla Emil sahillerini ve rtn yukar akmlarn
ele geirdiyse de 1754de dmanlarna kar yardm talep ederek inlilere tes-
lim oldu. 1755de batya gnderilen iki kalabalk in ordusu, ay zarfnda
hemen hemen hi kan dkmeden tm Kalmk devletini itaat altna ald. Ayn
yl Amursana isyan balatt, fakat isyan bir yl sonra inliler tarafndan bastrld
ve Amursana Kazaklara kat. 1757de Amursana ksa bir sre iin li boylarna
tekrar geldiyse de, Kazak han Ablaynn kendisini yakalayp inlilere teslim et-
mek istemesi zerine kamak zorunda kald. Ayn yl Rusya topraklarna ge-
ip cann kurtard ve orada iek hastalndan ld. 1758de in hkmeti
Kalmk topraklarna tekrar bir ordu sevk etti, fakat bu defaki sefer Kalmklarn
korkun bir ekilde katliamyla son buldu.33
30 <ong Kemin; bugnk haritalarda onkemin. V.R.>

31 Biurin, storieskoye obozreniye, s. 101.
32 Levin, Opisaniye, II, 145-157. <Galdan-Seren zamannda Kalmklar gneyde Tanr
Dalarnn dalk kesimine ve Badahana seferler dzenlediler. 1732de Ketmen-
tbeye dzenlenen sefer konusunda bkz. Potanin, O karavannoy torgovle, s. 24-25.
Badahan hakiminin olunun rehin sfatyla Galdan-Serenin li nehri boyundaki ota-
na gtrlmesi konusunda bkz. Tarih-i Badahn, vrk. 20 b-21 a. V. R.>
33 Biurin, storieskoye obozreniye, s. 109-125.
142 ORTA ASYA
Bilindii gibi Kazaklar ve Krgzlar Cungar devletinin yklmasndan sonra

bir sre gstermelik olarak in tebaas sayldklar Yedisuya dndler. in is-
tihkam hatt takriben imdiki Rusya ve in topraklar arasndaki snr boyun-
dayd. Ruslarn blgede hakimiyeti ele geirmesine kadar Kazaklar ve Krgzlar
fiilen ve mutlak surette bamszdlar.
NC BLM
ORTA ASYA TARHNDEN YANSIMALAR

144 ORTA ASYA
T M U R L E R, E Y B A N L E R 145
TMURLER, EYBANLER ve ORTA ASYA*
Timur, imparatorluunu kurarken herhalde Trk milli gayelerini gtm-

yordu. Timurun gayesi, mmkn olduu kadar ok lkeyi, hatta mmknse
btn dnyay hkimiyet altna almakt. Onun Makedonyal skenderin tari-
hini bildiini gsteren bir kayt mevcut deil. Fakat Timurun tarihisi, sken-
der ve onun emsali cihangirlere ve bu cihangirlerden biri olan (X. Yzyl) ranl
Bveyhlerin en kudretli hkmdar Alauddevleye atfedilen Dnya, iki hkm-
darn sahip olaca kadar deerli deildir sznn kendisince de sylendiini
belirtmektedir. Timur, fetih hareketlerini tamamlamak iin, kendinden nceki
Harezmah ve daha sonraki Nadir ah gibi ini fethetmeyi dnyordu. Hal-
buki bu fatihler iin in yalnzca uzak bir hedef, bir hayaldi. Oysa Timur bu
sefer iin bir ordu toplamay baarm, ama bu ordu sefere kamamt. inde
de Timurun asker hazrlklar biliniyordu ve saldrnn pskrtlmesi iin ge-
rekli tedbirler alnyordu. Kaytlara gre Timurun lmnden sonra dahi ko-
mutanlar bu seferi gerekletirmek istemiler, ama imparatorluk iinde kan
karklklar bu niyetlerinden vazgemelerine sebep olmutur.
Tm bunlar, Mslman Trklerin daha o zamanlar ine ne kadar nem
verdiklerini gstermektedir. Hatralarndan anladmz kadaryla Babr dahi
ine seyahat etmeyi hep dnm, urad geici askeri baarszlklar se-
bebiyle siyas sorumluluklar bir yana att zamanlar bu amacn gerekletir-
meyi hayallemiti. Ne var ki o, inde Timur gibi bir ftih olarak deil, belki
sadece bir misafir olarak bulunabilecekti. Timur ve halefleri zamannda Semer-
kand nemli bir ticaret merkezi olarak kalmt ve buraya in mallar da geli-
yordu. Yine de bildiimiz kadaryla Moollar devrinde Trkistanda, zellikle
de o sralar randa Reidddinin eserlerinde rastladmz tarzda inle ilgili
*
<Bu makale Bartholdun 1926da Darul Fnun Trkiyat Enstits tarafndan davet
edilerek Orta Asya Trk Tarihi zerine verdii derslerin 12.sidir. nce Arap harf-
leriyle baslan bu dersler daha sonralar Latin harfleriyle de yaynlanmtr. Makale,
orijinaliyle karlatrlarak ve baz dzeltmeler yaplarak alnmtr. A. B.>
146 ORTA ASYA
malumat yoktu. ahruh zamannda 1419-1422de Semerkanddan elilerin de

itirak ettii bir elilik heyetinin ine gnderilmesiyle ilgili rivayet, bu heyette
yer alan ranl bir kiiye aittir.
Timurun fetih teebbslerinin asl hedefi, ncelikle ran medeniyet alanlar
ve en bata da coraf sebeplere binaen, o zamanlar ahalisi Trk olmakla bir-
likte uygarlk itibaryla halis ran eyaletlerinden hi de geri olmayan Harezmdi.
Timur, Harezmden Semerkanda birok lim ve sanatkr getirmiti. Harezmli
ustalar ehrisebzde Timur iin kalntlar bugn dahi insan etkileyen Aksaray
sarayn yapmlard. Bu saray, sanat asndan ve zellikle inilerinin zarafet
ve kalitesi bakmndan Timurun Semerkanddaki binalarndan herhalde daha
aa deildi. Timurun ordusundan en ok zarar gren yer Harezm olmutu.
Harezm bir sre nce Altn Ordaya bamllktan kurtulmu ve Timurler gibi
Trklemi Moollardan olan baka slalelerin hkimiyeti altna girmiti. Bu-
nunla birlikte Harezm hkimi Hseyin Sf, slam medeniyetini tamamen be-
nimsemi Harezmlilerle, d grn ve grenek itibariyle Mslman olmayan-
lara yakn olan aataylar arasnda mukayeseyi bile doru bulmuyordu. Hatta
1372de Timurun elisi mzakerelerde bulunmak zere Harezme geldiinde
Hseyin Sf tm mzakerelerden kanm ve eliye u fkeli szleri syle-
miti: Sizin lkeniz drl harptir. Size kar cihat etmek Mslmanlara farz-
dr!. Harezm, 1379da aataylar tarafndan zapt edildikten sonra birka kez
isyan etmitir. Timur ile Altn Orda han Tohtam arasndaki sava zamannda
Harezm birka kez Tohtam tarafnda yer alm ve onun adna sikkeler kestir-
mitir. Dolaysyla Harezm ve bilhassa bakent Urgen, Timurun fethettii dier
lkelere kyasla daha fazla tahribata maruz kalmtr. Geri Timurun seferleri
srasnda ou kez ehir sakinleri ldrlmt, ama bu ehirlerin daha sonra-
lar harabe halde kalmas iin herhangi bir tedbir alnm da deildi. Sakinleri
arasnda on binlerce insann katledildii ehirler, bilhare kalabalk bir nfusa
sahip oluyor ve Timurun torunlarnn payitaht haline geliyordu. Yalnzca Ur-
gen bir ehir olarak tamamen tahrip edilmi ve ehrin harab vaziyetini d g-
rn ile ifade iin de bulunduu yere arpa ekilmiti. yl sonra Urgenin
tekrar imar ve ihyasna karar verilmiti, ama yalnzca eski mesahasnn drtte
biri orannda. Ne var ki Harezm, Timurdan sonra eski ticar ve meden ehem-
miyetini tekrar kazanamayacakt. Corafi konumundan dolay zellikle Harezm
eyaleti zbekler yani Altn Orda Trkleriyle aataylar arasndaki daimi at-
malardan ok zarar grmt.
Grdmz gibi Timur, tipik bir aatay savasyd ve onun Trk-

aataylar kendisine herhalde ranl tebaas Taciklerden daha yaknd. Timurun
ordusunda Trklerin yan sra ranllar da vard. Horasanl tarihi Hafz- Ebr,
Timurun ordusundaki birlikler iinde en ok Horasanllara gvendiini belirt-
mektedir. Bununla birlikte Timurun yalnzca Trklerin asker vasflara sahip ol-
duklar eklinde bir sz syledii de rivayet edilmektedir. Timur, 1404de l-
mnden ksa bir sre nce oul ve torunlarna vasiyette bulunurken daha nce
Bat randa hkm sren Sultan Ahmed Celayirin (ki Celayirler de Trklemi
bir Mool hanedandr) Tacik mizal olmas sebebiyle insan huzursuz etmedi-
ini belirtmitir. u var ki, Timur da tm Trkler gibi ran uygarlnn etkisin-
deydi. Kendisi okuma yazma bilmezdi;1 ama irfan ve medeniyete yabanc de-
ildi; satran oynar, srekli limlerle birlikte olur ve onlarn eitli konulardaki
bilgilerinden feyiz alrd. Hatta tarih konusundaki bilgisi o dnemin en byk
Arap tarihisi bni Haldunu hayrete drmt. Yalnzca asker zaferler ka-
zanmakla deil, hretini binalar ve sulama tesisleri ile talandrmak iin ba-
kentine deiik yerlerden bilim adamlarn da toplamaya alyordu. Tm bu
konularda ran uygarlna mensup veya en azndan byk ksm aslen ranl
olan kimselerle temas halindeydi.
Ne var ki, Timurun normal artlarda bir hkmdarn daha batan girie-
cei bir faaliyete, yani inin fethiyle ilgili sefer hazrlna mrnn son dnem-
lerinde kalktn gryoruz. Halbuki o gne kadar srekli zerlerine aknlar
dzenlenen Trk-Mool uluslarn daimi itaat altna almak iin tedbirler aln-
yor, bozkrda kaleler yaplyor, ayrca Issk-gl sahilindeki kale de ileri bir ka-
rakol rol oynuyordu. Keza ziraat ve ehir yaantsnn yeniden canlandrlma-
sna gayret edildii de grlyor. Halbuki Timurun in seferinden nce bu
konuda yaplan tm hazrlklar ve kat edilen mesafe ve mevcut imkanlar, onun
lmyle birlikte heba edilmi, seleflerinin gebeleri tekrar itaat altna almak
iin giritikleri teebbslerden hibiri baarl olmamt.
Timur, oul ve torunlar konusunda ingiz-han kadar ansl deildi. Onun
lmnden sonra imparatorluun snrlarnn daha da geniletilmesi bir yana,
1 <Timurun okuma yazma bilip bilmedii olduka tartmal bir konudur; fakat kendi
azndan Timur Tzklerinde sk sk Kuranla fal bakt belirtildiine gre, Gk-
trk yazsn deilse bile, herhalde Arap alfabesini biliyordu. br trl Kuran rast
gele ap okuduu yetlere gre icraatlarn dzenlemi olmas mmkn gzkm-
yor. Timur Tzklerini bizzat kendisi kaleme almadna gre, eseri tedvin eden ki-
inin bir abarts da ihtimalden vreste deildir. A. B.>
148 ORTA ASYA
mevcut snrlarn korunmas bile sz konusu olamad. Timurun halefleri, onun

vefatndan ksa sre sonra Trkistan ve rann dou ve gney eyaletleri dnda
kalan tm topraklar kaybettilerse de, bu dar saha ierisinde nispeten skunet
saland ve askeri faaliyetler azald iin, Timurun dnemine kyasla daha
canl bir meden gelime kaydedilmitir. Artk imparatorluun bakenti Se-
merkand deil, Timurun olu ahruhun payitaht olan Herat idi. Birka i sa-
vatan sonra Timur hanedannn hkmran olduu tm lkelerde hkimiyet
ahruha gemiti. Keza ahruhun olu Ulubey de (1409-1449) krk yl ka-
dar Semerkandda hkmran olmu ve onun zamannda buras en parlak ehir
olarak kalmt. Ulubeyin yaptrd binalar salamlk, boyut ve ihtiam y-
nnden dedesinin binalarndan stndr. Bununla birlikte gerek Herat ve ge-
rekse Semerkanddaki binalarda mill zelliklere ve Trk vasfna ait bir hibir
iz yoktu. Cami ve medreselerin dnda hamamlar, kervansaraylar vs. gibi ha-
yr kurumlar da berp edilmiti. Anlald kadaryla Timurun yaptrd bi-
nalar arasnda Ahmed Yesevnin o blgenin dervileri ve misafirleri doyurmak
iin yaplan byk kazannn yer ald trbesi zerine kurulan bina dnda
mill vasf haiz baka bir bina yoktu. Zaviyenin mtemilat arasnda slam an-
laya ve ayrca hkmdarn kendi tebaasn cmerte arlama konusuyla ilgi-
lenme mecburiyetine uygun olarak dervilerin ikametgah eklinde kullanaca
bir hanegh (belgelerde hanegh- msafir-penah eklinde gemektedir) vard.
Dolaysyla Timurun torunlar zamannda, onun hayatta olduu dnemde sz
bile edilmeyen Trk edebiyat nemli bir gelime kaydetmitir. Trke iir
aatayler zamannda ve ondan daha nce de vard. 1366da han ilan edilip
ksa sre sonra alaa edilen dervi Kabul-ah, henz XV. Yzylda bile az-
dan aza dolaan iirler yazyordu. Han olarak, ingiz-hann torunlarndan ol-
maldr, ama dili herhalde Trkeydi ve byk ihtimalle iirlerini Trke yaz-
yordu. Timurun silah arkadalarndan Emr Seyfeddin Barlas, Farsa ve Trke
iirler yazyordu. Fakat Timurun lmnden sonra halk arasnda en fazla ta-
nnanlar Sekkak ve Lutf isimli airlerdir. kincisinin airlik kabiliyetini bu yl
500. doum yln kutladmz2 klasik air Mir Ali-ir Nev de kabul etmek-
tedir. Sekkak, iirlerinde Timurun Semerkanddaki torunu ve en yakn halefi
Halil Sultana (1405-1409), daha sonralar ise Ulubeye meth- senalar dizmi-
tir, ama sonuncusuna ithaf ettii iirlerde kendisinden de bir Trk airi olarak
sz etmektedir: Felek, benim gibi bir Trk air ve senin gibi alim bir hkm-
2 <Bu tarih, yazarn konferansn stanbulda verdii yl iin geerlidir. A. B.>

dar var olmadan daha birok yl dnmeye devam edecek. Lutf de kendisine
gre o zamanlar XIV. Yzyln en mehur Pers airi Selman es-Savnin iirle-
rinden pek de aa olmayan iirlerinin Ulubey tarafndan bilindiini belirt-
mektedir. Keza ahruh ve Ulubey zamannda Timur hanedanndan Trk airi
Sidi-Ahmed b. Miranah da vard. Onun 839 (1435-1436)da ahruh iin yaz-
d Taauk-nme, adndan da anlald gibi, baz ynleriyle XIV. Yzyl Altn
Orda airi Harezmnin Muhabbet-nmesinin bir taklididir. Timurler devrinin
en son dneminde, XV. Yzyl sonu ile XVI. Yzyl banda Miranahn izin-
den giden Babr de Trke eserler yazyordu. Babrn szlerinden, bir md-
det Semerkandda hkm sren amcazadesi Baysungurun da halk tarafndan
tannm bir air olduunu biliyoruz. Ancak, XV. Yzyln ikinci yarsnda Mir
Ali-ir Nev, dier tm aatay airlerini glgede brakmtr. u farkla ki,
Nevnin eserleri lmnden sonra hret bulmu ve Timur devletinin snr-
larndan ok daha uzaklara kadar yaylmtr. Hatta Babrn deerinden phe
edilmeyen eserleri dahi pek az sayda yazma halinde kalm ve Avrupal bilim
adamlarnca yeniden kefedilinceye kadar bir kenarda beklemitir. Nev, ran
kltryle yetimi biriydi. Trk iirine Fars sjelerini ve tarzn sokmu, hatta
eski ran hkmdarlar tarihini yazmtr. rnein onun Reidddinin eserine
veya genel olarak Trk veya Mool tarihine ilgi duyduuna dair bir kayt mev-
cut deildir. Bununla birlikte ayn zamanda Trk iiri ve Trkeye nem ver-
mi; hayatnn sonuna doru kaleme ald bir eserinde Trkenin Farsadan
stn olduunu ispata almtr. Bildiimiz kadaryla Trk airlerinden hi-
biri, en azndan Orta Asyada, buna cesaret etmemitir.
Trk airleri daha ziyade Semerkand ve Heratta yani ahalinin ounu Ta-
ciklerin oluturduu, ama Trkenin ynetici hanedanlar ve ordu tarafndan
temsil edildii ehirlerde yazyorlard. Yine de Trklerin siyas hkimiyetleri dil-
lerine az ok bir nem kazandracakt. Asker unsur dnda muhtemelen Trk-
lerin hi bulunmad Msrda Memluklar devrinde zellikle tercme olmak
zere birka Trke eser olduunu biliyoruz. Hanedanlarn tm temsilcileri-
nin kendilerini Trk hissetmedikleri ve kendi halknn geleneklerine deer ver-
medikleri de sylenebilir. Keza halis Trk gelenekleri Trk-Mool gelenekleri
tarafndan itilmiti. O dnemin Trk ordu tekilat ingiz mparatorluunun
miras idi ve Trk asker terminolojisinden baka rnein asker birlik anlamna
gelen houn [koun] gibi sonradan unutulan Moolca terimler kullanlyordu.
Hkmdarn Trk mill geleneklerine ballk derecesi, slam hukuk kaidele-
150 ORTA ASYA
rine yani eriata nazaran ingiz-han yasasna verilen ehemmiyet ile ortaya -
kyordu. Halbuki ahruh Heratda yalnzca Mslman hkmdar ve halife s-
fatyla bulunmak istemi, ingiz-han yasalarn kabulden iddetle kanmt.
Buna karlk ayn sralarda Semerkanda Ulubey en azndan asker konularda
ingiz-han yasalarna uymaya alyor, Timuru rnek alarak sadece gster-
melik hanlar tayin ediyor ve genel olarak dedesinin tarzna uygun bir ynetim
sergilemeye gayret ediyordu.
Ulubey, Timurdan farkl olarak henz babas hayattayken n Asyaya
herhangi bir sefer dzenleyemedi. nk onun dneminde Altn Orda ve
Moulistana dzenlenen seferler Timur dnemindekinden daha nemliydi.
Yine de Timurun mrnn son gnlerinde nem verdii planlar tekrar uy-
gulamaya sokmak Ulubey iin mmkn deildi. Ulubeyin dnceleri de
Timurun nceki dnceleri gibi tahta bu hedefleri gerekletirmeye uygun
hanlar geirmekten daha ileri gitmedi. Timur bu hedefe eriememitir; Ulu-
bey hi eriemezdi. nk grnd kadaryla dedesinin asker kabiliyetine
ve fatih seciyesine sahip deildi. Hatta Ulubey, hayatnda 1425de dzenledii
en nemli sefer olan Moulistan seferinden bile die dokunur bir netice elde
edememiti. stelik lkesinin snrlar hkmdarlnn son dnemlerinde ilk
batakine kyasla daha da daralmt. Moullar Sayramn dousu kesimlerini,
zbekler Trkistann aa kesimlerinde Sr-deryaya kadar olan topraklar elin-
den yolup almlard. zbeklerin gc, Ebulhayr-han zamannda artmt ki,
Timurlerin saltanatna son vermek de bu hann oullar ve torunlarna nasip
olacakt. Ebulhayr-han, 1430-31 knda Harezmin Urgeni de iine alan dou
kesimini belli bir sre ele geirmi; 1448da ahruhun lmnden sonra Ulu-
bey Harezmi hkimiyet altna almaya alrken Ebulhayr-han Mvernnehre
bir saldr dzenlemi ve 1451de Semerkand civarn yamalamt. Ebulhayr-
han, Timurler arasnda Mvernnehrde meydana gelen i savalara da ka-
rm; Miranahn torunu Eb Said, ahruhun torunu ve Ulubeyin yeeni
Abdullay onun yardmyla malup etmiti. Eb Saidin zaferi, ayn zamanda
Nakbend eyhi ve ayrca Ulubeyin ve ynetiminin iddetli muhaliflerinden
olan Hoca Ahrrn galibiyeti demekti. Dedesi Timura hayranlk duyan ve ayn
zamanda Trk-Mool asker geleneinden yana tavr koyan Ulubey, bir nok-
taya kadar da Trk vatanperveriydi. Timurler devletinin banda bulunduu
iki yl (1447-49) zarfnda Semerkand ve Heratta kestirdii sikkeler de buna ta-
nklk etmektedir. (1447den nce sikkeler fiilen Ulubeyin hkmran olduu
Semerkandda ahruh namna kesiliyordu). Timurler arasnda Trke kitabeli

sikke kestiren tek kii sanrm yalnzca Ulubey deildi (Timurun sikkeleri ara-
snda da Trke kitabeli paralar mevcut). Ulubeyin sikkeleri zerinde u szler
yer alyordu: Emir Timur gurgan himmetidin Ulugbek grgan szmz. (S-
zm veya szmz kalb, bilindii gibi son zamanlara kadar han yarlklarnda
da kullanlmtr ve Timurun sikkelerinde rastlanan Moolca ge manu ke-
limelerinin evirisidir. Gurgan ise Moolca damat anlamndadr ki, Timur ve
emsalleri gibi ingiz-han ailesiyle shriyet kuran haleflerinden bazlar kendile-
rine bu lkab veriyorlard.)
Trklk, Ulubeyin ran medeniyetini Timurdan daha geni kapsaml
olarak kabul etmesini engellememiti. Ulubey, Timur gibi limlerle yalnzca
grmekle kalmyor, kendisi de ilim ve billahsa astronomi ile megul oluyor
ve bu ynyle slam tarihinde nadir rastlanan lim hkmdar rneini veri-
yordu. adalar, muhtemelen slam tarihinde baka rnek bulamadklar iin
Ulubeyi bu konuda Aristonun talebesi skendere benzetmektedirler. Ulu-
bey ve yakn akirtlerinin astronomiyle ilgili almalar, slam astronomisinin
ulat son nokta olarak grlyordu.
Ulubeyin bilimle olan ilikisi, onun zamanndaki Semerkandn Timurun
Semerkandna nazaran ne kadar gelimi olduunu aka gstermektedir. Geri
Timurun mevkebi arasnda bilim adamlar ve Trk askeri snfna mensup olan-
lar vard; ama bunlar arasnda hibir mnasebet yoktu. Timurun Trk yakn-
larndan birinin lim olduuna dair bir rnek de yoktu. Halbuki Ulubey ken-
disi astronomi bilgini olmakla kalmam, yakn evresindeki Trkler arasnda
kendine bir akirt ve halef de yetitirmiti: Ali Kuu. Onun tad kuu
lkabndan, Rus arlarnn sokolnii (ahinci)lerine denk bir mevkie sahip ol-
duu anlalyor. Sanrm onun Ulubeyle olan nsiyeti ilk balarda bu zeminde
olumutur. Nitekim Babrn kuu padiah szleri ile ifade ettii Ulubey,
kula avlanmaya ok meraklyd. Ali Kuu, hkmdarna uyarak astronomiye
iddetli bir merak salm ve Ulubey rasathanesinin inas ve ziyc cetvellerinin
hazrlanmasnda onunla birlikte almtr.
Timur, ran kltrnn etkisiyle, yakn evresinde Trk beylerinin bulun-
masna ramen, ranl tebaasna o kadar yaknlk duymutur ki, kendi hkmran-
l iin Farsa (rst rusti) yani adalet kuvvettiri dstur edinmiti. Grnd
kadaryla Ulubey, bir alim olmasna ramen, dedesinden daha Trkt; ama el-
bette Farsay iyi biliyordu ve muhtemelen mahalli kelam limleriyle ki bun-
152 ORTA ASYA
lar arasnda XII. Yzylda Hidaye adl eserin yazar Burhaneddin Merginannin
torunlar ve ayn zamanda Semerkandn mtevaris eyhlislamlar olanlar da
vard, - bu dilde konuuyordu. Bu eyhlislamlarn da Ulubeyle birlikte e-
riat hkmlerini hie saymak ve dinen yasak olan bezmler tertiplemekle su-
lanmalar dikkate sezvrdr (halbuki Timur zamannda hkmdara kar byle
bir eyi yksek sesle terennm etmek bile mmkn deildi). Gerekten de bir
eyhlislamn kadn hnendeleri ararak bezm-i cemid dzenlemesi, slam
adan asla allmam bir eydi ve ciz deildi. Bu olay ayn zamanda Timur
ve Ulubey zamannda slam hkmlere ne kadar az uyulduunun bir gster-
gesidir. Elbette ki bu hrriyet ve meden gelimeden bilhassa zdegn snf ve
zengin tabaka faydalanyordu; ama halk kitlelerinin de byle bir hayata katlm
engellenmi deildi. Klavijonun Timurun verdii ziyafetlerle ilgili anlattklarn-
dan, bunlara halktan insanlarn da davet edildiini anlyoruz. bni Arabahn
rivayetine gre Timurun o sralar geni balar iinde yer alan saraylar, kendisi
olmad zamanlar Semerkandn zengin ve fakir her ferdine akt. mparator
ailesi iin byk enlikler dzenlendiinde ise bakent halknn tarhan yani
vergi ve mkellefiyetten azde tarhan olmas gelenei de anlmaya deer. G-
ebe fatihler iin halk kitleleri, slam devletlerinde gayr- Mslimlerin cizyeye
tbi olmas gibi, gebelere vergi vermek ve onlar iin almakla ykml bir
snf mesabesindeydi. Gebelerin Mslmanl kabul etmesi dahi slam uygu-
lama ve geleneklerine ters den bu durumu deitirmemiti. rnein 1365de
Semerkandda Trk hkmdarlarna kar balatlan halk hareketinde Msl-
manlardan cizye almakla itham edilmilerdi. Bununla birlikte ahalinin slam
adan hukuki olmayan bu vergiden (cizyeden) kurtulmalar, slam hukukuna
ballk eklinde de, yerleik halka gebe hukukunun dier kurallarnn tar-
hanln uygulanmas ekliyle ayarlanmtr. Baz kiilere tarhanlk (vergi mua-
fiyeti) verilmesi demek, cizye deyen snftan karlp zdegn snfna sokul-
mas demekti. Bu tr tarhanlk fermanlar, Mool mparatorluundan ayrlan
hanlklarda han adna karlan beratlar arasnda muhafaza edilmitir. dil boy-
larnda tarhanlk verilmesi, II. Aleksandr zamanna kadarki Rus hkimiyet d-
neminde bile devam etmitir. Btn bir ehir halknn byk kesiminin tarhan
olmas elbette ilk balarda gebe hukukunda yer almamtr. Ancak, bakent
halknn cizye ve vergilerden muafiyetlerini salayan bu tarhanlk sistemi, daha
sonralar zbekler dneminde dahi uygulanmtr. rnein XVIII. Yzyl son-
larnda eriatn hararetli savunucular olan ah-Murad ve Emr Mesud, salta-
natlarnn ilk zamanlarnda Buhara halkn cizye ve vergilerden muaf tutmak
iin bunlar tarhan ilan etmi, yani bir noktada eriat deil gebe hukukunu
uygulamlardr. Bu imtiyaz, dier ehirlerin ahalisi ve zellikle de durumlar
gebelerin ynetiminde son derece ar olan kyllerle kyaslandnda onlar
hayli avantajl duruma getiriyordu.
Timurler, Orta Asyadaki dier devlet kurumlarnda olduu gibi salam
temeller zerine milli zeminde medeni bir hayat kurmaya yetecek kadar vakit
bulamadlar. Gei dneminin kargaalklar bir takm buhranlara yol ayor,
bundan ise yabanc istilaclar faydalanyorlard. Hoca Ahrrn derviliinin zir-
veye k, ranllarn Trklere kar giritikleri milli mcadeleyle balantl de-
ildi. Hoca Ahrr, bilindii kadaryla dal Taciklerdendi ve yakn evresinde-
kiler arasnda Trk yoktu. Ama dervilik her tarafta, Trk gebeler arasnda
da baarlyd; Eb Saidin Hoca Ahrrla olan ittifak milli geleneklerle ilikisini
kestii anlamna gelmiyordu. Eb Saidin ryasnda Ahmed Yesevyi ve Hoca
Ahrr grd, Yesevnin ona ikincisini iaret ettii eklindeki rivayet de buna
delalet etmektedir. Eb Said, bir hkmdar olarak Timurlerin geleneini sr-
dryor ve sikkeler zerine Timurun halkasn darp ettiriyordu.
Timurler, bozkrlardan gelen dier Trkler yani zbeklerle girdikleri m-
cadele sonucunda sahneden ekildiler. zbekler, aataylara kyasla ran e-
hir medeniyeti tesirine ok daha az kaplm ve bu yzden gebe gelenek-
lerini daha fazla srdrmlerdi. zbek hanlarnn, Timur ve Ulubey gibi,
kendi gebeleri arasnda Trk askeri milliyetiliini suni olarak uyandrmaya
ihtiyalar yoktu. Bahadrlarn kahramanlklaryla ilgili efsaneler bozkrlarda
hanlarn dnda ve ou kez onlara ramen yaylyordu. XIV. ve XV. Yzyl-
lardaki arpmalar srasnda zbekleri yceltme balamnda ortaya kan ef-
saneler, Timurler dnemi tarihilerinin eserlerine de girmi ve Timur ve ata-
laryla ilgili uydurulmu efsanelerden ok daha fazla ehemmiyet kesbetmitir.
Mvernnehrde Timur hakknda tarih rivayetlerin yan sra menkbeler de
yaylmtr, ama bunlar Farsadr. Ulubeyin sikkelerinde de grld gibi,
Timurun hatras olduka erken bir dnemde emr-i kelnn ruhunu takdis
eden yar dini bir inan haline dnmtr. Bir sava ve kumandan olarak
Aksak Timurla ilgili daha canl tasvirleri Trkistanda deil, Tatar ve Nogay-
larn efsanelerinde buluyoruz.
Timurler dnemindeki Trkler iin olduu kadar zbekler nezdinde de
milli Trk pri Ahmed Yesev idi. Ahmed Yesevnin medfun olduu ve belli bir
sre zbeklerin bakent edindii ehre Trkistan adnn verilmesi dahi Ahmed
154 ORTA ASYA
Yesevnin manev kiiliinin Trkler iin ne kadar nemli ve keza ayn Trk
milli ideasnn zbekler iin de mhim olduunu bariz bir ekilde gstermek-
tedir. Timurun Ahmed Yesevnin mezar zerine yaptrd trbede bir ok
zbek han ve hatunlarnn kabri bulunmaktadr. zbekler, 1510da eybani-
hann ranllarla girdii savata malup olup hayatn kaybetmesinden sonra
ksa bir sre iin Semerkand, Buhara ve dier ehirleri kaybedince, yine bu-
raya, Trkistan ehrine ekilmilerdi.
Timurlerin devletini fetheden Ebulhayrn torunu eyban, Trkt ve ken-
dini Trk hissediyordu; ama fetih giriimlerine nclk eden ey Trk milli he-
defleri deildi. O da btn gebe ftihler gibi vilayetleri birbiri ardnca fethe-
diyor ve ancak alamaz engeller karsnda duraklyordu. ranl tarihilerden
birinin kaydna gre askeri zaferleriyle hem Turanda hem de randa hret ka-
zanmt; Horasan fethetmiti ve ayet yeni ran devletinin bnisi smail Safev
tarafndan malup edilmemi olsayd, kesinlikle bununla yetinmeyecekti. Bun-
dan ksa sre nce de eybani daha Ebulhayr zamannda zbeklerin ana kt-
lesinden kopan ve bu yzden Kazak adn alan zbekler karsnda bir yenilgi
tatmt. Gebeler kendi devletinden ayrlarak onunla savaa tutuanlara kazak
diyorlard. lk balarda zbek-kazak tabiri kullanlmt. Bu gibi gruplarn varl,
zbeklerin de nceki gebe halklar gibi fetih amacyla hanlarnn idaresinde
kendi istekleriyle birlemeye ok az meyilli olduklarn gstermektedir.
Mvernnehrin neredeyse ran kltrnden hi etkilenmemi yeni bir
Trk halk tarafndan fethedilmi olmas, bilhare bilhassa eviri olmak zere
Trke edebiyatn gelimesini salam olsa gerektir ve nitekim ilk zbek han-
lar iin bu trden kaleme alnm bir dizi eserden sz edilmektedir. Henz
1530larda eybaninin amcazdesi ve Semerkand han Eb Saidin hi Farsa
bilmeyen bir Trk olduu sylenmektedir. Ama onun hkm altnda bulunan
halka byle yabanc kalmas ok devam edemezdi. eybaninin 1539da len ye-
eni ve ayn zamanda Buhara han olan Ubeydullah,3 yalnzca gebe gelenek-
leri deil, er hukukun uygulanmas konusunda da ideal bir hkmdar sayl-
maktadr. XVI. Yzyl zbek hanlarndan 1598de len ve Mvernnehrden
baka Harezm ve Horasan da ynetimi altnda birletiren Buhara han Abdulla
da devleti ayn ruhla idare etmeye gayret etmiti. Abdulla, 1583de han ilan edil-
3 u msra Ubeydullaha aittir:

Mavi yaln balaptur gzelim ka stige
Her ne nime klsa ol peri naz bilen ba stige A. B.>
diinde (ki aslnda hkimiyet zaten fiilen elindeydi) eski Mool detlerine uy-
gun olarak bir ak kee zerinde han kotarlmt, ama keenin drt ucundan
gebe geleneine uygun olarak drt gebe halk reisi deil, Buhara tarikatlar-
nn eyhleri tutmutu ki, burada halis pagan geleneinin slami devlet ruhuyla
meczedilmeye allmasnn ilgin bir rneini grmekteyiz.
Abdulla, amalarna Orta Asyadaki dier Mool ve Trk hkmdarlar-
nn ba vurduklar yollarla erimiti. Onun iktidar, gl bir ynetimden yana
olan yerleik halkn nazarnda zellikle hayrl olmutu. Onun ad gnmzde
dahi dzenin ve kltrn bnisi olarak Trkistanda sayg ile anlmaktadr. A-
lan yeni kanallar, bozkrda yaptrlan kervansaraylar vs. hep onun adna atfedil-
mektedir. Halbuki gebeler gemite olduu gibi yine gl bir hkmdarn
bayra altnda birlemeye fazla ihtiya hissetmiyorlard. Dolaysyla Abdullann
zaferleri tm dmanlarnn acmasz bir ekilde yok edilme pahasna kazanl-
mtr. Ne var ki dman hkmdarn soyundan gelenler beikteki ocuklara
varncaya kadar ortadan kaldrld gibi, Abdullann bilhassa kuzey bozkrla-
rna yapt seferlerde halk kitleleri de tamamen imha ediliyordu. Anlatldna
gre bir defasnda, bu katliamlarn birinde, onu merhamete getirmek ve kl-
tan geirilme kararndan vazgeirmek iin topluluk kasten nnden geiril-
mi, fakat bunun bir yarar olmam ve katliam gerekletirilmitir. Halbuki bu
amala kan dkmemin bir gayesi yoktu. Kazaklar, verdikleri kayplara ramen
Abdullann lmnden nce tekrar Mvernnehre saldrp Semerkanda ka-
dar geldiler. Sonuta Abdulla ve olu Abdulmminin lmnden sonra onun
kurmu olduu devlet arabuk paraland. Kendisinin fethettii tm topraklar
yeni bir hanedann eline geti. Onlarn elinde ise daha nce Ebulhayr hanedan-
nn elinde olan topraklarn yalnzca bir ksm kald. Sonraki hanlardan hibiri,
Abdulla-han kadar hkimiyeti altnda geni topraklar birletirememitir.
zbeklerde siyas bir birliin olmamas ve stelik bunu temin iin bir gay-
ret sarf edilmemesi, bilhassa Harezmin kaderinde kendini gstermitir. Harezm,
son Timurler zamannda Semerkand sultanndan tamamyla bamsz olan He-
rat sultannn topraklar arasndayd. eybani, Semerkanddan sonra takriben
Horasana dzenledii sefer srasnda Harezmi fethetmi ve onun salndayken
Semerkand ve Buhara gibi Harezm de zbek Hanlna ilhak edilmiti. Ne var
ki 1510da vuk bulan savatan sonra muzaffer ran ah smail Safev, Semer-
kand ve Buharay son Timurlu Babre verecek, Harezme kendi naibini gnde-
recek; fakat Babr eybannin kabiledalar tarafndan Mvernnehrden ka-
156 ORTA ASYA
rlacak; ran genel valisi ise Harezmden eybaninin soyundan fakat Ebulhayrn
sulbnden olmayan baka zbekler tarafndan kovulacakt. Harezm, XVI. Yz-
ylda, biri Ubeydullah, dieri Abdulla zamannda olmak zere ksa sre Bu-
hara hanlarna tbi olmutur; ama sonuta eybaninin Harezmdeki torunlar-
nn saltanat Semerkand ve Buharadaki zbek hanedannn saltanatndan daha
uzun mrl olmu ve Ebulhayrn soyundan gelenlerin hkimiyeti XVI. Yz-
yl sonlarnda artk sona erdii halde, bunlarnki yaklak XVII. Yzyl sonuna
kadar srmtr. Harezmli tarihi Ebul Gz (l. 1663), Ebulhayr-hann ha-
nedannn kknn kurumasn Abdullann Harezmli hanedan temsilcilerini
katliam kldrmasnn bir cezas olarak grme taraftardr. Ona gre Abdullann
Harezmde yaptklar bir basiretsizlik almetiydi. Yine de Ebul Gz, bir h-
kmdar olarak Abdullay daha yksek grmekte ve onun zamannda kesilen
sikkelerin uluslar aras para piyasasnda yksek deeri haiz olduunu belirt-
mektedir. Bununla birlikte Harezm hanlar arasnda Buharaya saldr dzenle-
yenlerin ilki Ebul Gzdir. Onun olu ve halefi Anua zamannda Buhara ksa
bir sre Harezmlilerin hkimiyetinde kalmtr.
Bu tarihten itibaren Orta Asya Trk halklar arasnda, Trkistann Rus-
lar ve inliler tarafndan istilasna kadar devam eden kanl savalar balamtr.
Savalar yalnzca eitli hkmdarlar arasnda deil, her devletin bnyesindeki
farkl airetler arasnda da oluyordu. XVI. ve XVII. Yzyllarda, batda Hazar
Denizinden douda Hamiye ve gneyde Hinduku ve Kun-lungdan kuzeyde
Ruslarn Sibiryadaki snrlarna kadar uzanan muazzam bir corafya Trklerin
hkimiyeti altnda idi. Tm bu topraklar pek de uzak olmayan gemie kyasla
medeniyetin km olduunu gsterir bir haldeydi.
Tarihi, dier durumlarda olduu gibi, bu olayn izah konusunda neyin
sebep neyin sonu kabul edilecei hususunda zorlanmaktadr. Orta Asyann
nemli bir ksmnn zbekler gibi medeniyet asndan geri bir halk tarafndan
fethedilmesinin, blgenin uluslar aras ticari nemini azaltmas kanlmazd.
Merkezi bir ynetimin olmamas tccarlarn iini de zorlatryordu. rnein
Harezmde hanedan mensuplarndan her biri kendi hesabna mallardan gm-
rk almaya alyordu. Halbuki ayet tm Orta Asyay kat eden kervan yolu
XV. Yzyln ilk yarsnda Timur ve Ulubey zamannda kazand ve ikinci ya-
rsnda yava yava kaybettii nemi korumu olsayd, muhtemelen bu glk
daha kolay ve abuk bir ekilde ortadan kaldrlabilirdi. Halbuki o gnlerde Av-
rupallar Amerika ve Hindistan deniz yolunu kefetmi, stnlk Avrupallarn
hkimiyetindeki deniz ticaretine gemiti. Dier yandan Sibirya tacirleri henz

XVI. Yzyln ikinci yarsnda Orta Asya ile in snr ehri Su-chou arasndaki
kervan ticaretine itirak ediyorlard. XVIII. Yzyln birinci yarsnda Rusya ile
in arasnda yaplan anlamalar sayesinde Kahta ticaret yolu kurulmu; in
iin yeni olan Sibirya hatt (ki XX. Yzyln balarnda demir yoluyla takviye
edilmitir) alm ve sonuta Trkistann dnya ticareti asndan nemi bir
kat daha azalmtr. Medeni adan geri bir halkn (zbeklerin) Orta Asyadaki
hkimiyeti ticaret yollarnn deimesine sebep olmu, bu durum blge mede-
niyetinin daha da kmesine yol am ve uygarln gelimesini engelleyen bir
etki yaratmtr. Bununla birlikte zbeklerin ve dier Orta Asya Trklerinin
XVI. ve XVII. Yzyllarda medeniyete ortaa Trklerinden daha az msait ol-
duklarn kabul etmek iin elimizde herhangi bir mesnet yoktur.
Orta Asyada en batda yer alan Trk lkesi, zbeklerden baka Sartlarn
ve Trkmenlerin yaadklar Harezmdi. zbeklerde Timurler zamannda ol-
duu Trk kelimesine karlk Acem anlamnda Sart kelimesi henz kullanl-
myordu. O sralar Harezmde Sart kelimesiyle zbekler gibi Trke konuan,
ama hayat tarz ve kltr itibaryla onlardan bariz hatlarla ayrlan ehir halk
anlalyordu. rnein zbekler, Ebul Gzde Sartn kart olarak Timurler
dneminde olduu gibi yalnzca kabile-boy yapsn koruyan anlamnda de-
il, ifti ve kyl sfatyla da kullanlyordu. Sartlar, o sralar Harezmin asker
ve siyas hayatnda rol oynamamlard; dolaysyla XVI. Yzyldan balayarak
son yllardaki olaylara kadar, Trkmenlerle zbekler arasnda kanl atma-
lar birbirini takip etmitir. Hatta Harezm hanlar dahi bazen zbek boylarnn
banda bulunan aristokratlarla girdikleri mcadelede Trkmenleri davet edi-
yor ve onlarn yardmyla zbekler arasnda kanl atmalar tertip ediyorlard.
Trkmenlere ne kadar nem verildii, Harezmli tarihi Ebul Gznin zbek
tarihinin nemli bir kesimini oluturduu eserinden baka, Trkmenlerin ta-
rihi konusunda ayrca bir eser telif etmesinden anlalmaktadr. Trkmenler,
genel olarak, asker hayat tarzlarn ve iirlerini zbeklerden daha iyi korumu-
lardr. Tm Trk halklar arasnda yalnzca Trkmenlerin mill bir airi vard:
Mahdumkul. Trkmenlerin nazarnda zbekler Trk deil, Tat idiler. Ka-
garl Mahmud dahi bu kelime ile gebenin mukabili medeni (ehirli) ahaliyi
kastediyordu. Trkmen, o sralar, tm tarihleri boyunca olduu gibi, siyasi bir
anari iindeydiler. Seluklu ve Osmanl gibi en gl Trk imparatorluklar-
nn kurucularn karan bir halkn mstakil bir devlet kuramam olmas dik-
158 ORTA ASYA
kat ekici bir noktadr. XVI. Yzyldan itibaren Trkmenlerin deiik kollar
bazen Harezm zbeklerine, bazen Buharallara, bazen de ranllara tbi olu-
yor; bu devletler arasnda vuk bulan savalarda kah bir tarafta kah dier ta-
rafta birleiyor veya kendi aralarnda savayorlar; ama dmanlarna galip de
geliyorlard. Hatta Ruslar Trkmenlerle girdikleri savalarda dierlerinde kar-
latklarndan daha sert bir direnile yz yze gelmi; yalnzca onlarla girdik-
leri atmalarda sancaklarn ve tfeklerini kaybetmilerdir.
artlarn son derece kt olmasna ramen Harezm zbekleri devletlerini
koruyorlard. XVI. Yzyln ikinci yarsnda Harezm bir kuraklk felaketi yaa-
mt. Bir sre bu blgenin bakenti Urgeni sulayan Amu-derya nehri artk sol
kolunu besleyemez olmu ve tm sular Aral Glne dklmeye balamt.
Artk Amu-derya deltasnda yeni bir bakent yani Hiva ve siyas adan ona
bal olmayan yeni ehirler kurulmutu. Harezmliler, ran kltrnn etkisine
daha az maruz kaldklar iin, Buhara hanlarna nispetle kendi dilleri ve gele-
neklerini daha fazla korumulard. rnein XVI. Yzylda Dost-han iin halk
rivayetleri derlenip kitap haline getirilmiti. XVII. Yzylda ise Ebul Gz-han,
be yandaki ocuun bile anlayabilmesi iin sadece Arapa ve Farsa terkip-
leri deil, aatayca ifadeleri dahi kullanmaktan kand mehur tarih eserini
kaleme almtr. Ebul Gz mrnn on yln randa geirdii iin kendi el-
dalarna gre ok daha bilgiliydi. Hanlk otoritesine ok nem veriyor ve des-
potik fikirlerini hakl karmak iin ada Hobbesunkine benzer bir gr
ortaya atyordu ki, buna gre toplum dzeninin korunmas iin bireylerin ira-
delerini bir ahs lehine brakmalar gerekliydi. O sralar randa Hobbesun g-
rlerini paylaan ngilizler bulunduu iin, bu grn nc elden Ebul
Gzye kadar gelmi olmas muhtemeldir. Ebul Gznin halefi Anua, ran des-
potizm fikirlerine kaplm ve Mehedin fethinden sonra ah unvan alm;
yeni atrd kanala ahbd adn vermiti ki, bundan kendi yeni unvanna
ne kadar deer verdii anlalmaktadr. Fakat ok byk olmayan Harezmde
muhteem bir hkmranlk tesis etmek iin msait erait mevcut deildi. Nite-
kim Anuann lmnden sonra slale ksa srede sona ermi, hkimiyet tek-
rar gebe beylerin eline gemi; ama tahta yalnz ingiz-han soyundan gelen-
lerin geme hakk olduu kural muhafaza edilmiti. Dolaysyla bu beyler daha
ziyade Kazak bozkrlarnda malup ettikleri hanlar davet edip tahta geiriyor-
lard. Tarihiler, bu gelenekten hanclk oyunu (hanbz) diye sz etmektedir-
ler. Buharallara nazaran Harezm zbekleri zgr dnen kiilerdi ve kendi
hkmdarlarnn keyfi davranlarna uymaya meyyal deillerdi. Bu yzden i-

lerindeki kargaa XVIII. Yzyln ikinci yarsnda son haddine varm ve hatta
Hiva ehri tamamyla tahrip olmutu. 1770den itibaren bilhare temsilcileri han
unvan alan ve lkelerinde gl bir hkimiyet kurmay baaran yeni bir sla-
lenin, Kungratlarn ynetiminde dzen yava yava yeniden salanmt. Hiva
han, henz 1840larda Murgabdan Sr-deryann aa akmlarna kadar uza-
nan geni bir blgeyi ynetiyordu; ama daha sonralar hanln snrlar Trk-
men ve Kazak isyanlarnn etkisiyle hayli daralmt. Hivann Ruslar tarafndan
1873de zapt edilmesinden sonra Hiva hannn hkimiyet alan iyice daralm ve
elinde yalnzca Harezm kalm; fakat o da 1924de milli snrlarn izilmesi sra-
snda tamamen yok edilmi, byk bir ksm zbekistana, geri kalan ksm da
Trkmenistana dahil edilmitir. Milliyet konusunun byle bir mantkla zme
kavuturulmasnn ne kadar memnuniyet verici olduu tartlabilir. Harezm,
daha XI. Yzylda dahi milli bir kimlie sahip deildi; ama tarihi gelenei, ha-
yat tarz ve iktisadi zellikleriyle varln ve kendine zg yapsn mkemme-
len srdrmtr. ok eski alardan beri varln koruyan bu organizmann
ortadan kaldrlmas muhtemelen iz brakmadan mmkn deildir.
Dier devletlerin hayatlar daha az karmakt. Grnd kadaryla Bu-
hara hannn lkesinde yalnzca zbeklerle Tacikler birbirlerinden farklyd-
lar. Siyasi hkimiyet zbeklerin elindeydi. XVII. Yzyln ikinci yarsnda han-
lk zayflamaya balaynca, baz yerler bir takm zbek boylarnn reislerinin
hkimiyetine geti ve bunlar oralarda XIV. Yzylda Trkistanda Timurun sal-
tanatnn balamasndan nce Mool dneminin son gnlerinde varln koru-
yan ulus sistemini kurdular. Ayrca Kazaklarn saldrlarnn da pskrtlmesi
gerekiyordu. Bu Kazaklar ki, Semerkand yerle bir etmi ve hatta belli bir sre
ehirden eser kalmamt. Halbuki Buhara, Hivann aksine, bir dman isti-
lasna maruz kalmam, hatta i ve d dmanlarla giriilen mcadelede b-
yk baarszlklarn yaand dnemde bile, Buhara hanlarnn iktidar XVIII.
Yzyl sonlarnda emr unvan alan yeni Mangt hanedan yneticileri dne-
minde bakentte kan kargaalarla alkalanmamt. Mangt hanedan emrleri
zbek boy aristokrasisiyle veya bilim adam Hankovun ifadesiyle Buhara feo-
dalizmiyle amansz bir mcadeleye girmilerdi. Geri mcadeleden die doku-
nur bir sonu kmad, ama Buhara emrinin hkimiyeti adam akll glendi.
Hatta baz emrler geici bir sre Kokand dahi hkimiyet altna almay baar-
dlar. Bu emrler neredeyse kme safhasna gelmi tarm yeniden canlandr-
160 ORTA ASYA
mak iin sulama sistemleri kurdular. Zeravan vadisinde yer alan ovalardaki su-
lak araziler yerleik dzene geen zbekler tarafndan igal edilmi, Taciklere
ise, ksm istisnalar dnda, yalnzca dalk kyler kalmt. Yine de Semerkand
ve Buhara gibi byk ehirlerin ahalisi Tacikti ve emrler dahi zbek olmak-
tan ok Taciktiler. Hival tarihiler, Buhara Hanlnda ordu zbeklerden te-
ekkl etmesine ramen ona Tacik ordusu diyorlard.
Henz Mool ynetimi dneminde Trk unsurunun ehir hayatna da ka-
rt Ferganada, Kokand hanlar zamannda Tacikler yine dalara itilmilerdi.
Buna karlk burada, Harezmde olduu gibi, zbek ve Taciklerden ayrlan ve
Trke konuan ehir ahalisine o sralar sart diyorlard. Sartlar, Ferganada da
siyas arla sahiptiler ve zbeklerle, zellikle de belli bir sre iktidar elinde
tutan Kpak boyuyla silahl atmalara giriyorlard. Muhtemelen Kazaklar sart
szcn baka anlamda kullanyorlard. nk onlarn dilinde kazak keli-
mesi hep gebe, sart ise hangi dili konuursa konusun yerleik ehirli ve
kyl anlamndayd. Kokand hanlar, XIX. Yzylda Ferganann zirai alanla-
rn byk sulama tesisleri ile geniletmi ve ehir hayatnn gelimesi iin b-
yk aba sarf etmiler; ayrca Buhara ile savam ve topraklarn kuzeybatda
Sr-deryann aa akmlarna, kuzeydouda Yedisu eyaletine kadar genilet-
meyi baarmlar; ama bu arada Kazak ve Krgz gebeleri de hkimiyet altna
almaya almlardr.
Rus literatrnde esasen birbirinden tamamen farkl olan bu iki halk, tek
bir adla yer almtr: Krgz. Fakat sonralar gerek Krgzlar Kazaklardan ayr-
mak iin Kara Krgz terimini kullanmaya baladlar. Kazak halknn XV. Yz-
ylda Ebulhayr-hann hkimiyetinden kan zbekler tarafndan oluturuldu-
unu grmtk. u anda yaadklar Yedisunun gney kesimini ve Sr-derya
blgesinin dou ksmn ne zaman ve nasl igal ettikleri tespit edilemiyorsa
da, Krgzlar ok eskiden beri bilinmektedir. Timur ve Ulubeyin dzenledii
seferlerle ilgili kaytlarda Krgzlardan hi sz edilmez. Onlardan ilk defa XVI.
Yzyl balarnda Mool han Ahmedin oullarndan Halil-Sultann balarnda
bulunduu dnemde Yedisu blgesinde sz edilmektedir. Bunlarn nereden gel-
dikleri konusunda hibir kayt yok. Krgzlar, XVI. Yzylda ounlukla Kazak
hanlarnn hkimiyeti altnda bulunuyorlar ve onlarla birlikte o sralar Trkle-
mi bulunan ve Kagaryay yneten Mool hanlaryla savayorlard. XVII-XVIII.
Yzyllarda Krgzlar hem Kazaklarla birlikte hem de mstakil olarak yeni ge-
len ve Orta Asyay belli bir sre hkimiyet altnda tutan Moollarla yani Kal-
mklarla savatlar. Bu Kalmklar XVIII. Yzylda o sralar Kazaklarn elinde bu-

lunan Takent, Sayram ve Trkistan fethetmilerdi ve hatta Buhara han dahi
onlara baml idi. Kalmklar arasnda Buddizm adam akll yaylmt ve do-
laysyla onlar ingiz-hann torunlar gibi slam kabul edemezlerdi. u anda
sart-kalmk denilen kiilerin torunlar hari, ok az Kalmk Mslmanl ka-
bul etmitir. Gl Kalmk devleti 1758den sonra inliler tarafndan ortadan
kaldrlm ve stelik kanl atmalar sonucunda Kalmk halknn nemli bir
ksm tarihten silinmitir. Bu halkn bir ksmna Rus ynetiminin isteinin hi-
lafna olarak dil havzasndan douya doru giderken Kazaklar tarafndan da
bir darbe indirilmiti. Kalmk devletinin ortadan kaldrlmasndan sonra inli-
ler Kazak ve Krgzlar da egemenlikleri altna almaya altlarsa da, Rusyann
kar kmas zerine teebbsleri akm kalmtr.
Ruslar, XIX. Yzyln birinci yarsnda Kazaklar arasndaki hanlk ikti-
darna son verdiler. Krgzlarnsa balarnda hanlar yoktu. Grdmz gibi
Krgzlar hayat tarzlarnda bu konuya ehemmiyet vermemilerdi. Krgzlar Rus
hkimiyetine Kazaklardan daha sonra girdikleri iin askeri tekilatlarn bir sre
daha korumulard. Kalmklarla yaplan savalar Krgz milli destanlarnda, zel-
likle de Manasta izler brakmtr. Krgzlar da Kazaklar gibi kendi milli devlet-
lerini kurma imkann yakalamlardr; ama eitli sebeplere binaen XIX. Yz-
ylda onlarn kaderi Kazaklarnkinden ok daha kt olmutur. Gnmzde
Krgz halknn durumu, medeni cihetten ve bilhassa salk asndan son de-
rece ackl bir haldedir.
Altay ve Yukar Yenisey Trkleri, kendilerine ait bir devletleri olmad
iin, Kalmklarn bnyesine dahil olmulard. Hatta gnmzde Altay Trk-
leri kendi milli cumhuriyetlerinin kurulmasndan sonra dahi Kalmklara zg
bir isim olan Oyrat adn almlardr. Kalmklar, henz XVII. Yzylda kendi-
lerine Moul adn alan Trklemi Mool hanlarnn hkm srdkleri Dou
Trkistan da fethetmilerdi. Bu ismin Timur ve Timurler dnemindeki aa-
tay ad gibi, halkn tamamn deil yalnzca orduyu temil ettiini; siyas artlarn
deimesiyle birlikte bu adn da Bat Trkistandaki aatay ad gibi yava ya-
va kullanmdan kalktn grmtk. nce Kalmklarn daha sonra da inli-
lerin hkimiyeti zamannda Dou Trkistan Trklerinin kendilerine ait bir halk
ad yoktu ve buna ihtiya da duymuyorlard. Halkn bir ksm yaad ehir
ve blgeye istinaden kendisine bir ad alyordu (Kagarl, Turfanl vs. gibi). Ma-
halli Mslman beyler genellikle ince wang unvan tayorlard ve ayrca Mo-
162 ORTA ASYA
ol hanlar dneminden itibaren siyas etkinlik ruhan reisler yani Ferganadan,

zellikle de Taciklerin yaadklar kuzey kesiminden kan hocalarn elindeydi.
Bat Trkistanda zbek ve Kazaklara kar yaplan baz hoca isyanlar muh-
temelen milliyeti Tacik hviyetinde idi. Bilhare tamamyla Trklemi Dou
Trkistanda ise hocalar Trkleri tutuyor ve Trke lkaplar tayorlard. Bazen
bu hocalar Dou Trkistanda slam mbeirleri olarak gsterilmektedir. Fakat
kaynaklarda buna dair bir iaret yoktur ve zaten henz XV. Yzylda Msl-
manlk orada tamamyla yerlemiti. Mool hanlar, bazen iddet kullanarak da
olsa slamn iddetli savunucularydlar. Hanlar, kendi Mool tebaalarna zorla
sark giydiriyor, emre uymayanlarn kafalarna ivi aktryorlard. Sylendiine
gre Moollar salarn, muhtemelen beliklerini de kesmek zorundaydlar. Ho-
calar, nfuzlarn pekitirmek iin Mslman kabul edilen yerli azizlerin ziya-
retgahlarna kar da mcadele ediyorlard. Her yerde olduu gibi, byk ih-
timalle bu yatr mezarlar slam ncesine ait ziyaretgahlard ve tpk Avrupada
Hristiyan azizlerine pagan mabetlerinde sayg gsterilmesi gibi,- bunlar daha
sonralar suni bir ekilde Mslman veliler olarak alglanmlard.
Dou Trkistann medeni durumu zbek hanlklarndaki durumdan
daha ackl bir haldeydi. Uygarlk dili ksmen Farsa olmakla birlikte Avrupa
ve n Asyann etkisi burada daha az olmutur. Muhammed Haydarn eseri
(XV. Yzyl ortalar) Farsa yazlmtr ve Avrupal bilim admlarnn deerlen-
dirmesine gre Kagaryada yazlm tek nemli ilm eserdir. Daha sonralar bu
eser birka kez Trkeye evrilmitir.4 XVIII. Yzyldan itibaren edebiyat dili
zellikle Trke olmutur, ama kayda deer eserler kmamtr. Ruslarn Bat
Trkistan ele geirdii sralarda, Dou Trkistann geici bir sre siyasi ba-
mszln elde etmesini salayan 1860 yl olaylar son derece ackl bir vah-
et tablosu izmektedir. Tm bu hareketler yerli halkn yalnz inlilerle deil
kendi aralarnda da kanl ve anlamsz savalardr. Yerli bir Mslman tarih-
inin ifadesiyle Mslman halk in hkimiyetinin yeniden tesisinden ancak
memnun olabilirdi.
Dou Trkistan, Manu imparatorlarnn devrilip in Cumhuriyetinin ku-
rulmasndan sonra da in hkimiyeti altnda kalmtr. Ama Rusyadaki hadise-
4 <Mirza Haydar Duglatn Tarih-i Reidi adl eseri bildiimiz kadaryla Muhammed Sa-
dk Kagar tarafndan aatay Trkesine evrilmi fakat Trkiye Trkesine evirisi
ancak 2006 ylnda Osman Karatay tarafndan yaplm ve Selenge Yaynlar arasnda
neredilmitir. Bunun dnda Trkeye yaplm baka bir evirisinin olup olmad-
n bilmiyoruz. A. B.>
lerin etkisiyle milli bir otonomi, en azndan halkn milli kltr ve adn yaata-
cak bir muhtariyet talebine yol amalyd. Dou Trkistan aydnlar gnmzde
kendi halklarna Uygur demek istiyorlar. Halbuki Uygurlarn hkimiyeti hi-
bir zaman Kagaryann bat ksmna kadar ulamad gibi, u anda ok daha
douda inin asl snrlar zerinde hl Buddizm inancn muhafaza eden,
Mslman Trklerin XV. Yzyldan sonra tamamyla unuttuklar Uygur alfa-
besini kullanan, eviri de olsa kendi dillerinde dua kitaplar bulunan Uygurlar
yaamaktadr. Gnmzde Uygur yazs kullanmdan tamamen kalkm, ye-
rini Tibet yazs almtr.5
Orta Asya Trklerinin gelecei, dier tm halklar gibi, nemli lde dnya
uygarlk ilikilerine katlmalarna baldr. Basnda bu konu ilenmesine ramen,
Dou Trkistandan bir demir yolu geirmek, bu suretle ortaada n Asyadan
ine uzanan kervan yolunun yeniden canlanmasn beklemek iin hibir se-
bep yoktur. Sibiryadan ine giden bir demir yolu varken, daha byk teknik
zorluklar olan ikinci bir yol yaplmas o kadar mmkn gzkmyor. Byk
ihtimalle Trkistan, zellikle Bat Trkistan iin Avrupa-Hindistan demir yolu
projesi oktan beri ortaya konulmutu ve halledildii zaman daha ok nem ka-
zanacakt. Ruslarn henz XVII. Yzylda Trkistandan Hindistana geii sa-
layacak bir yol projesi iin frsat kolladklar bilinmektedir.6
5 <Yazarn bu konudaki gr o dnem iin geerlidir; Uygurlar gnmzde Arap al-

fabesini kullanmaktadrlar. A.B.>
6 <Yazarn demir yolu a ve ticari ulam yollar konusundaki bu grleri elbette kendi
zaman iin dorudur. Aradan yaklak bir yzyl gemi ve o gnden bugne bl-
genin siyasi ve corafi haritas nemli deiiklikler geirmitir. A. B.>
164 ORTA ASYA
TACKLER*1
I
Bugnk Trkistann asl ahalisi, ran halk grubuna mensuptur. Burada
ran kabilelerinin yurdu, eskiden yayldklar blgelerin coraf snrlar ve bu
snrlarn ortaada srekli kesintiye uramasyla ilgili karmak ve tartmal
konulara girmeden, M.. VI. Yzyldan balayarak 1500 yldan daha uzun bir
sre boyunca imdiki Trkistan snrlar dahilinde Sodiyanlar ve Harezmliler
adnda ran asll iki kltrl halk adnn zikredildii gereiyle kendimizi s-
nrlayacaz. Persepolis harabeleri yaknndaki Dariusun (522-486) mezar ze-
rindeki kitabede, imparatorluk bnyesinde yer alan halklardan bahsedilirken
Sodiyanlar ve Harezmlilerden de sz edilmektedir. Bu iki halkn kulland dil
hakknda bir noktaya kadar doru bilgiyi, ancak onlarn tarihten silinme dne-
mine yakn bir zaman dilimi iin edinebiliyoruz. Bu bilgi, Miladi 1000 ylnda
Arapa olarak Harezmli Birn tarafndan kaleme alnan muhtelif halklarn tak-
vimleriyle ilgili eserinde mevcuttur.2 Birn, Sodlu ve Harezmlilerin takvimle-
rinden bahsederken aylarn, gnlerin, din bayramlarn vs. adlarn vermekte-
dir. Bu isimlere bakarak her iki dilin rnein Farsa ile mukayeseli olarak
lehe zellikleri konusunda bir takm fikirler edinebiliriz.
Orta Asyann tarmla uraan ran asll ve uygar iki halkndan birisi olan
Harezmliler, olduka uzun bir sre bamsz bir hayat yaadlar. Pers Akemen
hanedann kuruluundan nce Orta Asyada siyas hkimiyet Harezmliler-
deydi. Belli bir sre Perslere baml olan Harezmliler daha sonra bu baml-
*
1 <Tacikler ve Tacikistan tarihi ile bu meyanda dier Orta Asya halklarnn tarih me-
seleleriyle ilgili bibliyografya ve aratrmalar konusunda bkz. Gafurov, storiya, 492-
538; Narod Sredney Azii, I/701-704. V. R.>
2 <Birn, sar el-bqiya.- V. R.>
TACKLER 165
lktan kurtuldular. Makedonyal skenderin Orta Asyadaki fetihleri srasnda

(330-327) Harezmlilerin kendi hkmdarlar vard. Halbuki ayn sralarda
merkezi Zeravanda bulunan Sodiyanlarn lkesi Pers eyaleti durumundayd.
Bildiimiz kadaryla ne skender, ne Greko-Bactria hkmdarlar, ne de Orta
Asyann slamiyetten nceki gebe halklar fetih alanlarn Harezm aleyhine
geniletebilmilerdir. Ancak, slam fetih hareketleri Harezmin siyas stats-
nn ve dolaysyla etnografik zelliklerinin de sonu olmutur. Bununla birlikte
Harezmin Mslman hkmdarlar da, son zbek Hiva hanlarna kadar, s-
lam ncesi Harezm hkmdarlarnn unvan olan Harezmah kullanmlar-
dr. Trkistann baz blgelerinde Mslman hakimiyeti dneminden nceki
tm unvanlar arasnda yalnzca bu unvan son zamanlara kadar varln koru-
mutur. Sodiyanlarn topraklar nce skenderin imparatorluunun, arkasn-
dan da Greko-Bactria devletinin snrlar dahilindeydi. Buras, en azndan M.
. II. Yzyldan ve muhtemelen daha da ncesinde bir ok kez gebe halkla-
rn istilasna maruz kalmt; dolaysyla Harezmde olduu gibi geleneksel siyas
bir hkmranlk kurmak iin uygun bir blge deildi. slam fetihten yalnzca
ksa bir sre nce Semerkand hkmdar bir noktaya kadar Sodiyana ihidi
unvanyla (ki Fergana hkimi de ihid unvan kullanyordu) tm Sod halknn
en st dzey hkmdar durumundayd. Fakat ihidlerin hakimiyeti son derece
zayft; slam dnemde hzl bir ekilde ortadan kalkm ve Trkistann daha
sonraki siyasi hayatnda da bir daha izine rastlanmamtr. Dolaysyla, muh-
temelen Sodiyanlar kltr tarihinin seyri srasnda Harezmlilerden daha fazla
etkilenmilerdi ve eski Asya kltrnn Trkistandan douya doru uzanan
blgelerde nde gelen yayclar idiler. Sodiyanlarn bu tr faaliyetleri ancak
Dou Trkistan ve ine snr olan blgelerde ortaya karlacak arkeolojik bul-
gularla aydnla kavuturulabilir. in Seddinin Tung-huana snr noktasnda
bir kulede bulunan ve M. S. I. Yzyla ait olan i anlamalaryla ilgili belgenin,
Birnnin eserinde Sod diline ilikin verilerle saltrlmak suretiyle Sodca ol-
duu anlalmt.3 Bu belgelerde kullanlan alfabe, Orta Asyaya ran zerinden
yaylan dou-Sam veya Arm alfabesinin deiik bir varyantdr ve Lob-Nor
blgesinde bulunan belgeler de byledir. Hayli batda, Turfan blgesinde de
Buddizm, Maniheizm4 ve Hristiyanla ait dini literatr yadigrlar bulunmutu
3 <W. Henning tarafndan ispat edildii gibi Tung-huandaki Sod belgeleri I. Yzyla
deil IV. Yzyla aittir. Bkz. Henning, The date. B. S.>
4 Maniheist retiler, III. Yzylda eski Pers dininin (Zerdtizm) Buddizm ve Hristi-
yanlkla meczedilmesinden domutur.
166 ORTA ASYA
ve bunlar da Sodca yazlmt. Bu yadigrlarn ou VII. Yzyla ve daha son-

rasna aittir. Hepsi de ayn alfabeyle, fakat olduka deiik bir varyantyla ya-
zlmtr. Erken Sodca belgelerin diliyle Buddizm yadigrlarnn dili arasndaki
farklar karlatran Sod dilinin en nde gelen uzman mteveffa Prof. Gaut-
hiot, iki farkl zaman dilimi arasndaki faslaya ramen bir fark grmemektedir.
Hem Maniheizm hem de Hristiyanlk belgeleri olduka ge dnem leheleriyle
yazlmtr ve stelik Maniheizmle ilgili yadigrlarn lehesiyle Hristiyanla ait
belgelerin lehesi arasnda da nemli farklar vardr. Dahas, Maniheistler ve H-
ristiyanlar mill Sod alfabesinden baka, her iki dinin mbeirleri tarafndan
Orta Asyaya getirilen alfabeleri de kullanyorlard.
Akemenidler, Makedonyal skender, halefleri ve Greko-Bactria hkm-
darlar zamannda Orta Asyal ranllarn gebeler zerindeki etkisi konusunda
kesin veriler mevcut deildir. Sodiyanlarn ticari ve kltrel konulardaki etki-
lerinin izleri, yalnzca M. . II. Yzylda doudan gelip Greko-Bactria kralln
ykan (byk ihtimalle ran kkenli) Toharlar veya Kuanlar tarafndan kuru-
lan Hint-Saka devleti zamanndan balamaktadr. Ancak, inliler de II. Yz-
yldan itibaren Orta Asyada arz- endam edip ticar faaliyetlere katlmlardr.
Bildiimiz en eski Trk alfabelerinden Yenisey-Orhon kitabelerinde kullanlan
alfabenin Sodcadan alnd ve stelik elimizde bulunan I. Yzyla ait alfabe-
nin daha eski bir ekli olduu gr mevcut. Trk alfabesinin kullanld d-
neme nazaran ikincisinin yani yaklak 100 yl Moolistanda hkmranlk k-
lan ve daha sonra birka yzyl boyunca in Trkistannn gnmzde Hami
(Kamul), Turfan, Guen vb. ehirlerin bulunduu ksmnda hakimiyeti elinde
bulunduran Uygurlara ait alfabenin Sod asll olduu daha aktr. Her yerde
olduu gibi Orta Asyada da alfabe almnn din propaganda ile balants ol-
makla birlikte, Sod mill alfabesi, Buddist misyonerlerin (Hint alfabesi), H-
ristiyan misyonerlerin (Sryani alfabesi) ve Maniheist misyonerlerin (Aram al-
fabesi) getirdikleri alfabelerden daha baskn kmtr. En tutarl gre gre,
daha sonra Mool alfabesini (Moolca-Manurca) oluturan Uygur alfabesi,
daha nce dnld gibi Hristiyanlarn Sryani alfabesinden deil, nemli
lde Buddistler tarafndan muhafaza edilen, ancak kendi dini alfabeleri ya-
nnda Hristiyanlar ve Maniheistlerce de kullanlan Sod alfabesinden alnm-
tr. Gauthiotnun kaydna gre Sod ve Uygur alfabeleri arasndaki benzerlik
o kadar byktr ki, bu iki alfabe arasna bir snr ekmek mmkn deildir.
Moolistanda IX. Yzyldaki Uygur hannn ince kitabesiyle birlikte bulunan
TACKLER 167
ve Uygurlarn 762de Maniheizmi kabul ettiklerinden sz eden Sodca kitabe-

deki harflerin ekilleri Uygurcadakine tpatp benzemektedir. Dolaysyla Sami
alfabesi Byk Okyanusa kadar yaylmasn Sodlulara borluydu.
Sod ticareti altn an VII. Yzylda yaamt ve o sralar Sodiyanlar
bir Trk hakanlarna (Trklerin imdiki Trkistandaki siyasi hakimiyetleri VI.
Yzylda tesis edilmiti) bir in imparatorlarna balanyorlard. Her ikisinin de
siyasi gc kervan ticaretinin artmasna balyd. Sodiyanlar da yalnzca ticar
ama iin deil, ayn zamanda uzak lkelerde ticaret kolonileri kurmak iin bu
durumdan yararlanyorlard. Arkeolojik verilerden baka, o dnemin ince ya-
zl kaynaklar ve daha sonraki Mslman melliflerin eserleri de bu durum-
dan sz etmektedir. in kaynaklarnda VII. Yzylda Lob-Norda kurulan ve
bir yz yl sonra dahi belli oranda otonomi statsnden faydalanan bir Sod
kolonisinden sz etmektedir. 630 ylnda Trkistandan geip giden inli sey-
yah Hsan Tsang, u nehrinden ehrisebze kadar olan tm blgeyi Suli (d~l
lehe deiimini gz nnde bulundurarak Sulikin Sod szcnn Bud-
dist ve Maniheist formu olduu dnlmektedir) adyla zikretmektedir. Her
yerde tek bir edeb dil, tek bir alfabe vard ve (bilhare Uygurlar gibi) yukar-
dan aa doru yazyorlard. Hsan Tsangn szlerinden o sralar Sodiyanla-
rn lkesinde Buddizmin olmad da anlalmaktadr. Keza slam dnemde de
ranllarn milli dini Zerdtizmi muhafaza edenler dnda Maniheistler ve H-
ristiyanlar da vard, ama Buddistler yoktu. Dolaysyla Sod dilindeki Buddist
yadigrlar, eer gerekten VII. Yzyla aitseler, Sodiyanada deil, ok daha
uzaklardaki Sod kolonilerinde yazlmlard. Hsan Tsangn yazdklarnn d-
nda Sodiyanlarn topraklarnn u sahillerine kadar kesintisiz uzand ko-
nusunda baka bir kayt yok; ama XI. Yzyl Mslman yazarlarndan Kagarl
Mahmud Sodiyanlarn u vadisine kadar olan blgede kolonizasyon faaliyet-
lerinde bulunduklarndan bahsetmekte ve Sudak halk iin Balasaguna5 yer-
leen bu insanlar, Buhara ile Semerkand arasndaki Soddandrlar; yalnzca gi-
yim kuam konusunda Trkleri taklit ederler demektedir. Ayn eserin bir baka
yerinde Balasagun sakinleri hem Sodca hem Trke konuurlar; Taraz6 ve Ak
ehir7 sakinleri de byledir denilmektedir. Kanaatim odur ki, Balasagun ve di-
5 Bu halkn yaad yerin tam olarak neresi olduu konusu tartmaldr; ama her
halkrda u nehri vadisindeydiler.
6 Veya Talas imdiki Evliya-Ata <Gnmzde Kazakistan snrlar dahilindeki Cam-
bul ehri.>
7 Muhtemelen bu ehir Evliya-Atann batsndayd.
168 ORTA ASYA
er ehirlerde yaayanlar XI. Yzyla kadar bu ekilde hayatlarn srdrm,

ama bilhare Trklemenin etkisiyle kendi dillerini kaybetmilerdir. Yine Sodca
konuan insanlar vard, ama artk yalnzca Sodca konuan insanlar yoktu. Do-
uya doru uzanan Sod kolonileri hakknda Kagarl Mahmudda baka bir
bilgi yok; ama eserini X. Yzyl sonlarnda yazan anonim Pers corafyac, Tu-
guzguzlarn veya Uygurlarn lkesinde yani Sodca dini metinlerin bulunduu
in Trkistanda be Sod kynden sz etmektedir. Ayn yazar bu Sodlular
arasnda Hristiyanlar, Geberler (Zerdtler) ve Sabiilerin bulunduunu ilave
etmektedir. Son isim o sralar genel olarak kfirler, ksmen de Buddistler iin
kullanlyordu. Semerkandda da Maniheistlere Sabii diyorlard. Buradan Sod
kolonilerinin henz slam dnemden nce kurulmu olduu anlalmaktadr.
Trk alfabesinin Sod asll olduu konusuyla ilgili bir kayt, eserini XIII. Yz-
yl balarnda yazan Fahreddin Mbarekahda da mevcuttur.
slam kaynaklar Sodiyanann gney snrn ve slam dnemden nceki
Semerkand prenslerinin yurdunu Hsan Tsangla ayn yere yani Demirkapya
veya Buzgala geidine yerletirmektedir. Bu geitten sonra Amu-deryann yukar
akmlarndan itibaren kuzey ve gney istikametindeki blgeleri snrlar iine
alan Toharistan topraklar balyordu. Hsan Tsang zamannda Toharistanda
henz Sodiyanlarn lkesinde yz bulamayan Buddizm hakimdi. Burada sol-
dan saa doru yazlan zel bir alfabe kullanlyordu ki, bu kayttan onun Hint
kkenli bir alfabe olduu anlalyor. Bu alfabe ile Dou Trkistanda Kua
ve Hotende kullanlan dier Hint alfabeleri arasnda bir ban olup olmad
Hsan Tsangn szlerinden anlalmyor. Mslman yazarlardan sadece bi-
risi yani Semn (XII. Yzyl) slam dnem ncesinde Toharistan alfabesinden
Bagird (Buharada imdiki Feyzabad) ehrinden sz ederken bahsetmekte ve
slam dnemin balangcnda orada kullanlan harflerin bilinen ve kitaplarda
yazlan harfler olduunu belirtmektedir. Demek ki Semn kendisinin kefettii
yeni bir realiteden deil, adalarnca iyi bilinen bir vakadan sz etmektedir.
Ama bize kadar yalnzca bu bilgi gelmitir; Semnnin szn ettii kitaplarsa
muhtemelen tabahhur etmitir.8
8 <Sod ve Tohar dilleriyle ilgili daha detayl bilgi iin bkz. Bartold, K voprosu ob yaz-
kax, - V.R.>
TACKLER 169
II
VII-VIII. Yzyldaki Arap istilas Trkistann Pers ahalisinin etnografik ya-
psn deitirdi ve onun iin yeni bir terim oluturdu. slam ncesi rannda,
Ssn hanedan zamannda (III-VII. Yzyl) ran corafyasna en yakn bedevi
bei Tay kabilesiydi. Fratn batsndaki Hira ehri (ki slamdan sonra bilin-
dii gibi bu ehrin yaknlarnda Kfe ortaya kmtr) onlar tarafndan kurul-
mutu. Hira, bilhare rana vassallk bayla bal bir Arap eyhliinin baken-
tiydi. Eserini Urfa ehrinde yazan Sryani yazarlardan birisi, henz III. Yzylda
Tay kelimesini tm bedevileri ifade etmek amacyla kullanlan Sarakin sz-
cne eanlaml olarak kullanmt. Bu kabilelerin adndan da orta Farsa veya
Pehlevice (Partlar ve Ssnler dnemindeki edebi Fars diline Pehlevice denili-
yordu) ve Ermenice Arap anlamnda taik kelimesi ortaya kmtr ki, slam
dnemde hayli sonralar bunun tazik veya tazi eklini gryoruz. Bunlardan bi-
rincisinden Trke tecik kelimesi ortaya kmtr. Z ve dj harfleri c sesine teka-
bl etmektedir ve gerekten Kagarlda kelime tecik eklindedir.9 Mahmud
Kagarl da XI. Yzylda yaayan dier Trk yazar Yusuf Balasagun gibi bu ke-
limeyi Fars anlamnda kullanmaktadr; ama vaktiyle Trkler Araplara Tacik
diyorlard ki, ince da-i kelimesi de Araplar gstermektedir.
O zamann anlayna gre slam kabul eden kii Arap olmu saylyordu.
rnein 728 ylnda Buhara ynlar Arap genel valisi Erese slam propa-
gandann Trkistandaki baarlarndan sz ederlerken herkes Arap oldu ifa-
desini kullanmlard. ok iyi bilinmektedir ki, Trklere gre Tecikler (onla-
rn telaffuzuyla) ne kadar Arap asllysalar, o kadar da bozkra gelen slam ve
Mslman kltrnn temsilcileriydiler ki, Orta Asyaya gelen Araplarn says
nemsiz bir oranda olduu iin bunlarn ok byk kesimi Bat ranlyd. Do-
laysyla Trkler nazarnda tecik dili Farsa demekti. Trkler Mslman top-
raklarn fethettikten ve iki byk Mslman halkla yani Araplar ve Farslarla
yakndan tantktan sonra, Tacik kelimesini yalnzca Farslar iin muhafaza
ettiler ve her ne kadar balangta Farslar ve keza Trkler Araplara Tacik de-
milerse de, Tacikleri Araplardan ayrmaya baladlar. Kuvvetle muhtemeldir
ki, Sodiyanlar nazarnda da Tacikler yalnzca Arap deil, ayn zamanda Ms-
9 <Tacik eklinin yan sra tecik ekli XIII. Yzyl sonralar ile XIV. Yzyl balarnda ya-
ayan ve Herat tarihiyle ilgili eseri Bartholdun lmnden sonra yaynlanan Heratl
yazar Seyfeddin tarafndan sk sk kullanlmtr. Bkz. Seyf Herevi, dizin, - V. R.>
170 ORTA ASYA
lman Farslard; ama yerli ranllarca Tacik kelimesinin bu ekilde kullanl

rnekleri hakknda bilgimiz yok.
Trkistan uygar blgelerinin halifelie ilhak, yerli halkn karakterini te-
melden deitirmitir. Sodiyanlarn VI. ve VII. Yzyllardaki ticari baarlar
sayesinde toplumun sosyal yaps Makedonyal skender dnemindeki eklini
bu dnemde de muhafaza etmiti.10 slam dnemle skender dnemi arasn-
daki bin ksur yllk bir fasladan sonra Trkistanda bu balamda gemiten
hemen hemen hibir ey kalmamt. M. . IV. Yzylda Makedonlarn yapt
gibi VII. Yzylda Araplar da Trkistanda muhkem hisarlarda yaayan ifti
aristokratlarn hakimiyetiyle karlamlard. ehirlerin says fazla deildi ve
stelik mesahalar da kkt. Ama tm bunlar slamn ilk yllarnda deie-
cekti. ehirlerin mesahas hzla bym, hakimiyet daha ziyade tacir snfn
eline gemiti. Grnd kadaryla yeni hkim zmrenin nemli bir kesimi,
slamn eski din adamlarnn hakim yapsn destekleyen Ssn monarizmini
ortadan kaldrd ve ran halknn nne geni bir ekonomik ve kltrel iler-
leme ufkunu at randan gelenler tarafndan oluturulmutu. Ancak, o sra-
lar Persler milli duygularyla hareket ederek temsilcileri Ssnler olan devletle-
rinin geleneklerini yaatyorlard ve gelenekler Fars diliyle birlikte Orta Asyal
ranllar tarafndan da devam ettirildi. Yerli aristokratlar balangta halifenin
genel valileri, daha sonra mtevaris yneticiler olarak Trkistann siyas ve
slam hayatna katlmay kabul edince, soylarn da Ssnlere dayandrmaya
baladlar. Bu hanedanlar arasnda en gllerinden biri olan ve X. Yzylda
Buharadan Trkistan ve Horasan yneten Smnler gibi, XII. Yzylda dahi
imdiki Kulab yani Hutteli yneten mahall hkimler de byle yaptlar. Bu-
hara halk X. Yzylda dahi Sodca konuuyordu, ama Smnlerde resmi ya-
zma dili Arapann yan sra saray dili (der) denilen Farsayd. Semerkand
asll airlerden Rudek bile Mslman-Pers edebiyatnn klasik airlerindendir.
Sod dili yava yava halk kitlelerinin dilinden ekilmitir. Bu dilin yegane ka-
lnts olarak gnmzde Fan-Deryann kollarndan Yagnob nehri vadisindeki
iki lehe gsterilmektedir. Yagnob lehesi Sod edeb dilinin dorudan uzants
deildir, ama Hristiyan belgelerinin diline hepsinden daha yakndr.11
10 <Bartholdun bu grne katlmak mmkn deil. V. R.>

11 <V. A. Livitsin belirttii gibi bu konu kesinlik kazanm deildir. Hristiyanlkla il-
gili metinler dil asndan VIII-X. Yzyllarda kullanlan Sod lehesine hayli yakn-
dr; fakat Yagnob dili Sodcann bir lehesi olmakla birlikte yazl metinlerde bunu
teyit eden bir kayt yok. V. R.>
TACKLER 171
ok muhtemeldir ki, henz slam dnemden nce vadi ve dalarda ya-

ayanlar arasnda bir farkllk olumutu. slam dnemde ses asndan bak-
lnca olduka eski dneme ait bir terime rastlyoruz: gar da, gara veya bu-
gnk telaffuzla gala kk da, Gar yahut Garistan dalk blge. Bilhassa
XI. Yzyl balarna kadar bir beyliin topraklar arasnda bulunan Murgabn
(Mervdeki ksm) yukar akmndaki blgeye Garistan deniliyordu. Ayrca
XII. Yzylda Semn muhtemelen Zeravann yukar akmndaki dalk bl-
geyi kastederek Semerkand Garistanndan sz etmektedir. Bildiimiz kada-
ryla Amu-deryann yukar akmlarndaki dalk blgelerde yaayan ahalinin
bu terimi kullanmasyla ilgili rnekler yoktur. Grnd kadaryla Msl-
man yazarlarda gara veya gala ilgili tasavvur dier dillere yabanc bir zellikle
ilintili tasavvurla birlememitir. Murgab Garistan lehesi konusunda, blge-
nin corafi durumunun bir gerei olarak, Merv ile Herat leheleri arasnda bir
lehe olduu sylenmektedir. Gnmzde de gala kelimesi Orta Asyada k-
k da, tepe anlamnda kullanlmaktadr, ama herhangi bir dil grubuna men-
sup topluluk anlam ifade etmemektedir. Rus bykelisi Meyendorff 1820de
Buharada, bu ehrin dousundan Hisarn kuzeyine kadar olan blgede yani
Zeravann yukar akmnda yaayan; Farsa konuan ve baka dil bilmeyen,
ancak, fizik grnm itibariyle Taciklerden bariz ekilde ayrlan fakir ve ba-
msz bir halka gala dediklerini duyduunu belirtmitir.12 Gala kelimesi-
nin en geni ekilde kullanmn ngiliz aratrmac Shawda (1876) buluyoruz.
Onun anlattna gre Kulab, Mata, Karategin, Darvaz, Roan, ugnan, Vahan,
Badahan, Zebak veya Sangli, Mican vb. ehirlerde Trklere komu olarak ya-
ayan ahaliye bu ad verilmektedir. V. Geigerin13 ran filolojisiyle ilgili verileri
toplayan makalesinde gala kelimesi Pamir vadisinde kendi zel leheleriyle ko-
nuan ranl insanlarn ortak ad olarak gsterilmektedir. Vadilerde olduu gibi
Tacike konuulan Darvaz, Kulab, Karategin ve Badahan bu blgenin dn-
dadr. Her halkrda galca szcnde etimolojik kken itibariyle hakaret ie-
ren bir anlam mevcut deil; ama dallarn kltr dzeyi dk olduu iin,
12 <Meyendorfftan daha 1813-1814 yllarnda Kokand Hanlnda bulunan Nazarov

galadan sz etmi ve bu kelimenin dal Persleri tanmlamak iin kullanldn
belirtmitir. Nazarov, Rus ekibinin gzergahna bitiik blgede yaayan dal Pers-
lerin karakteristik zelliklerinden, hayat tarzlarndan da sz etmitir (Bkz. Nazarov,
Zapiski). Bu bilgilerin bilimsel neminden ilk defa vanov, Kazaxi i Kokandskoye xans-
tvo adl makalesinde bahsetmitir. V.R.>
13 <Geiger, Kleinere Dialekte.>
172 ORTA ASYA
ovalarda yaayanlar tarafndan biraz farkl anlamda kullanlmaktadr.14 Farsa

szlklerde gareg kelimesi (garadan yaplm isim) ahmaklk, basiretsizlik;
gala szc ise serseri, daltaban anlamnda gemektedir. Zeravann yukar
taraflarnda oturan dallarn (bildiimiz kadaryla dier dalk blgelerde bizzat
dallar dahi gala kelimesini bilmiyorlar) kendilerine bu ismin verilmesini arzu
etmedikleri muhakkak. Rus aratrmaclardan S. D. Maslovskyye Zeravanda,
galiba Pencikentin arka tarafndaki Falgarda Biz gala deiliz; galalar Yag-
nobdakiler, Matadakilerdir; orada ahmak Tacikler yaar, ama biz gala de-
iliz demiler.15 Sanrm baz dallarda Tacik kelimesiyle Mslman olmay
veya slam kltrn benimsemeyi ilintileme meyli vard. Nitekim Maslovsky
Darvaz, ugnan, Roann dou kesiminde biz oktan Tacik olduk16 dedik-
lerini iitmitir (ne yazk ki aratrmacmz galiba onlara daha nce ne olduk-
larn sormay akl edememi.)
X. Yzyl sonlarnda Trkistanda hakimiyet nihai olarak tekrar Trklerin
eline gemiti. Fethedilen ran kkenli ahali iin tacikden baka kkeni tam
bilinmeyen tat kelimesi de kullanlmaya baland. Bu kelimeyle yalnzca gayr-
Trk haklar deil, yerleik kltre sahip insanlar da kastediliyordu. Yalnzca
ranllar deil, Uygurlara da tat deniliyordu. Gnmzde Trkmenler de Hi-
val zbekleri tat kabul ettikleri iin kelimeyi bu anlamda kullanyorlar. Hal-
buki tat kelimesi Mverda etnografik bir anlama sahiptir. Trkistanda yerli
ranllar kendilerini asla tat olarak tantmazlard, ama Trk hakimiyetinin et-
kisiyle kendilerini tacik olarak tantmaya baladlar. Smnler dneminde Ta-
cik kelimesinin bu ekilde kullanm rneklerine henz rastlayamadk; ama XI.
Yzylda ranllar, Trk yneticilerle konuurken biz, tacikler17 ifadesini kul-
lanyorlard. Tarihi Beyhak, 1039da Gazneli Sultan Mesudla gren ranl
bir beyin bu ifadeyi kullandn belirtmektedir (Smnlerin Trk hassa birlik-
lerinden doan Gazneli hanedannn, Amu-deryann gneyinde yer alan bl-
gelerdeki Smn mirasna konduu bilinmektedir.)
XI. Yzyldan itibaren ran topraklar giderek Trklerin hakimiyetine geti,
ama bu arada dallar veya dalarn himayesindeki blgeler bamszlklarn
uzun sre muhafaza ettiler. ran kkenli hanedanlardan yalnzca bir tanesi b-
14 <rnein zbekistanda meramn iyi anlatamayan, ne dedii anlalmayan, anlal-

maz dilde konuanlara galca denmektedir. A. B.>
15 Maslovsky, Gala, s. 3.
16 Ayn yerde.
17 <Beyhak, Morley neri, 746 ()
TACKLER 173
yk devlet iddiasyla ortaya atlmtr ki, o da Afganistann bat kesiminde da-

lk Gur blgesinden kan ve Amu-deryann kuzeyinde Surhan vadisi gibi baz
blgeleri elinde tutan Gurlerdir (XII-XIII. Yzyl).
Gur sultanlar, slam dnyasnn dou kesiminde hakimiyet iin girdik-
leri mcadelede XIII. Yzyl balarnda Harezmin Trk sultanlar Harezmah-
lar karsnda malup olmulardr. Zaten Harezm o sralar yalnzca siyasi yn-
den Trk hakimiyetinde olduu iin Trk lkesi deil, her ne kadar henz XI.
Yzylda Harezmce yazp konusalar dahi, dil ynnden byk oranda Trk
lkesiydi. Ne yazk ki Harezm diliyle ilgili yazl yadigrlar ve belgeler gn-
mze kadar yetip gelmemitir.18
Hanedanlar arasndaki ekimelerin yan sra halklar arasnda da ihtilaflar
kmt. Harezmah Celaleddinin Moollarla girdii savalar srasnda onun
Gurlu ve Trk beyleri arasndaki atmalardan sz edilmektedir. Trk beyi-
nin uzlama teklifi Gurlular tarafndan u szlerle reddedilmiti: Biz Gurluyuz,
sizlerse Trk; bir arada yaayamayz!19 Harezmahlardan birisi Mazanderan
hkimiyle ittifak anlamas yaptnda, yanndakiler bunun salam bir dostluk
olduuna inanmamlar ve yle demilerdi: Trklerle Tacikler arasndaki yol
karanlktr; felaketten kamak zordur; dostluk ve akrabalk her zaman naho
ekilde sonlanmtr. (Nitekim Mazanderan daha sonralar Harezmahlar tara-
fndan fethedilmiti). Harezmah prenslerinden birisi taht kavgasn kaybedip
Harezmi terk etmek zorunda kaldnda, ona Mazanderana gitmemesi konu-
sunda uyarda bulunarak Tacikler hibir zaman Trke gvenmezler denilmiti.20
Yine de Trkler Taciklerden vazgeemiyorlard. Nitekim Kagarl Mahmudda
Tatsz Trk olmaz, brksz ba olmaz deyii gemektedir. Taciklerin gebe-
lerin hakimiyeti altndaki hayat artlar elbette bazen olduka ard. ran h-
kmdar ve velinimeti Mool Gazan-hana vgler dizen Reidddinin kay-
dna gre han, Moollara Tacikleri yamalamakta ar gitmemeleri, br trl
bilhare erzak temininde zorlanacaklarn sylemitir. Onlar Taciklerin kadn
18 <Bir sre nce Harezm dilinin incelenmesi konusunda eserlerini Arapa yazan XIII.
Yzyl Harezmli mellif Necmddin Ebur-Raca el-Gazminnin eserlerinden faydala-
nlmt (Bkz. Volin, Novy istonik). Gnmzde ise XIII. Yzyl sonu ile XIV. Yzyl
bana ait Harezm kltrne ait belgelerden ki Toprak-kala saraynn kazlarnda
ele geirilmitir, - faydalanlmaktadr. Bkz. Tolstov, Rabot, XAEE 1949-1953, s. 207-
212. B. S.>
19 <Cveyn, Kazvini neri, II, 193.>
20 Zahirddin Marai, 248, 253 vd.>
174 ORTA ASYA
ve ocuklarn dvyorlar, kadnlarnn ve ocuklarnn onlarn en deerli var-

lklarn olduunu hatrlamyorlard; halbuki Tacikler de insand.
Tacikler, ran retimi, ticareti ve kltrnn temsilcileri olarak Trklere
lazmdlar. Farsa, Trk yneticiler zamannda da devlet ve edebiyat dili ola-
rak kald. ranl tacirler kendi ticaretlerini, alanlarn ve kolonizasyon faaliyetle-
rini daha da genilettiler. XI. Yzyl Trk yazarlar Kagarl Mahmud ve Yusuf
Balasagun, artk Hint kkenli olduu ispat edilen sart kelimesini tacir anla-
mnda kullanmlardr. Byk ihtimalle Trklerle i yapan ilk tacirler Hintliydi-
ler ve onlarn ticari baarsnda Buddist din propagandasnn baarl olmasnn
rol vard. Muhtemeldir ki, Buddizmin sahneden ekilmesi tacirlerin stlendii
roln Hintlilerden ranllara gemesiyle balantlyd. Tacikler, bu balamda se-
lefleri Sodlular gibi ticarette belli lde baarl olmulard ve sart kelimesi
Moollar ve muhtemelen daha nce Dou Trkleri tarafndan aralarnda dev-
let organizasyonu ve uygarlk konusunda tacirlerin de rol oynad tm Orta
Asyal ranllara sart adn vermilerdi. Sart kelimesinin Moolca ekilleri sar-
taul ve sartaktayd. Mool destanndaki bahadr Sartaktay tiplemesi, mucizevi
setler ve betlerin kurucusudur ki, buradan ranllarn yalnzca birer tacir de-
il, ayn zamanda maddi kltr, zellikle de sulama tekniklerini tayan insan-
lar olduu anlalmaktadr. Dier yandan Mslman Tacikler, selefleri Sodi-
yanlar gibi kendi dinlerini yaymakla uramyorlard; Mool kabileleri arasnda
Hristiyanlar vard, ama - her ne kadar Mslmanlar ticaretin ba temsilcileri
iseler de,- Mslman yoktu. Gebeler nazarnda belli bir kltr tipine men-
sup olma iareti, milliyetilik ve dil iaretinden daha nemliydi. Reidddin,
ingiz-hann Mslman hkmdarlar arasnda kendi isteiyle ilk itaat arz eden
Karluk Arslan-hana -Karluklar Trk olmasna ve elbette Trke konumalarna
ramen, - Sartaktay yani Tacik dediini yazmaktadr. ingiz-han dnemine ait
kitabelerde onun bir seferden Sartaullarn lkesine yani Harezmah Muham-
med ve olu Celaleddinin yurduna dndnden sz edilmektedir. Bu sefer,
1246da Moolistanda bulunan Fransisken rahip Plano Carpininin Moollarn
sartlar fethetmesinden bahsettii sefer olsa gerektir. XIV. Yzyl layedr Arap
filologunun Mool diliyle21 ilgili bir eserinde sartaul kelimesinin karl ola-
rak Mslman szc kullanlm. Ancak, Moollarn Orta Asya ve randa
kurduklar devletlerde, XIV. Yzyl sonunda Timur tarafndan tek sancak al-
21 <Sz edilen eserin yazar Cemaleddin ibn Mhennadr (l. Tarihi 1425). Onun
Kitb- tarcmn- fars ve trk ve mugul adl eserinin metin, eviri ve analizi ko-
nusunda bkz. Melioransky, Arab filolog. V. R.>
TACKLER 175
tnda birletirilen devlette sart ve sartaul Tacik kelimesinin sinonimi olarak kul-
lanlmtr. Timurun torunlar zamannda Trk dili ve edebiyatna karn sart
dili ve edebiyatndan sz ediliyordu. Yani genel olarak sart szcyle Pers-
ler kastediliyordu. u yaknlarda A. N. Samoyloviin kaydna gre Babrn
hatratnda (XVI. Yzyl balar) Sartlarla Tacikleri birbirinden ayrmas kesin-
likle yegne rnektir. Mesela Babr Kabul blgesini anlatrken yle diyor: Kr-
larda ve orak arazilerde Trkler, aymaklar (kark gebeler) ve Araplar ya-
arlar; ehirlerde ve baz kylerde baka halkn, Sartlar, dier baz kylerde
Tacikler, Afganlarn temsilcileri yaamaktadr.22 Babrn Sartlarla Tacikleri
neye istinaden ayr halklar olarak grdnn sebebi bilinmiyor. Sanrm Ka-
bul civarnda konuulan diller saylrken Sart ve Tacik dilinden deil, yalnzca
Farsadan bahsedilmesi, muhtemelen Tacik ve Sartlarn ortak diline iaret et-
mektedir. Babrn eserinin dier yerlerinde Taciklerden sz edilmez. rne-
in Fergana anlatlrken yalnzca Trklerden, dillerinden ve bir de Sartlardan
ve dillerinden sz edilmektedir.
Trkistann zbekler tarafndan fethedilmesinden (XVI. Yzyl dahil)
sonra Farsay muhafaza eden ama ayn zamanda Trke de konuan yerleik
halka sart ad verilmiti. zellikle daha sonralar bariz bir ekilde Harezmde
zbeklere de Sart denildi. XVII. Yzyl yazar Ebul Gz ve daha yeni d-
nem yazarlarnda da bu ekilde gemektedir. Ebul Gznin yalnzca Harezmden
sz edildii zaman istisnai olarak sart kelimesini kullanmas dikkat ekicidir.
Buna karlk genel haliyle ranllardan sz edildiinde Tacik kelimesi kullanl-
maktayd. Ebul Gz Tacik kelimesiyle kendi dnemindeki Buhara ahalisini
kastediyordu. XIX. Yzylda sart szcn ou kez Kokandl tarihiler ve s-
telik de defaatle zbekler, Tacikler ve sartlar eklinde kullanyorlard. Dola-
ysyla sartlar Taciklerden ayrydlar, ama tarihilerin kaytlarndan sart kelime-
siyle istisnai olarak Trklemi yerli ahalinin bir ksmnn (Rus ve Batl bilim
adamlar sart kelimesine bu anlam yklemeye gayret etmektedirler) kastedilip
edilmedii anlalmyor. Genellikle Ferganada tm ahaliden sz edilirken z-
bekler ve sartlar ifadesi kullanlyor, yani sartlar Taciklerden ziyade zbekler-
22 <Metnin orijinali yle: ehirde ve baz kylerde Sartlar, dier baz kylerde ve
vilayetlerde ( )Paay, Para, Tacik, Barak ve Afganlar yaarlar. (Babr-nme, Be-
veridge neri, vrk. 131a-b; lminsky neri, 161). Babr, ayrca Kabul ve evresinde
konuulan dillerle ilgili olarak on bir-on iki kadar dil sayar : Arapa, Farsa, Trke,
Moolca, Hinte, Afganca, Paayca, Paraca, Gerbce, Baraka ve Lamganca. (ayn
yerde, Beveridge neri, vrk. 131 b; lminsky neri, 161). V. R.>
176 ORTA ASYA
den bariz ekilde ayrt ediliyordu. Ferganadaki yaantnn en iyi tanklarndan

mteveffa V. P. Nalivkin, burada sart denilenlerin genellikle zbek ve Tacik-
lerden ibaret olduunu, ayrca Fergana snrlar dahilinde sart-zbeklerin n-
fusa Taciklerden hayli kalabalk olduklarn belirtmektedir. Nalivkin, ayrca
sarta szcyle Trkeyi kastediyordu. Zaman iinde zbekler yerle-
ik dzene geince, artk vaktiyle olduu gibi sartlara zbekler deil, Kazaklar
kar tavr taknmaya balamlard. Son zamanlarda ise sart kelimesi, gemite
ilk zamanlar byle bir anlam iermemesine ramen, yerlileri tahkir iin kulla-
nlmaktadr. Bu kelimeye tahkir anlamnn yklenmesinin sebebi, gebelerin
teden beri ifti ve ehirlilere kar kt nazarla bakmasdr. Trkler de Ta-
ciklere zaman zaman bu anlamda szler sarf etmilerdir, ama Tacik kelimesi
gnmzde dahi ilk lengistik anlamn muhafaza ettiine gre, bu pein h-
km dile daha az yansmtr.
III
ranl ahalinin oturduu blgelerden Mool istilasnn kenarndan bile
gemedii yerlerden birisi Badahand. Daha nceleri Badahan fetih hareket-
lerinden etkilenmiti ve Trkler buraya henz slam dnemden nce gelmi-
lerdi. Gnmzde dahi Badahanda yaayan Karluk Trkleri, Arap fetih tari-
hinde zaten gemekteydiler. Karluk prensi, o zamanlar Badahan da iine alan
Toharistann en st dzey yneticisiydi. Bir sre daha sonra Badahan ve ug-
nan hkimleri Trk unvanlaryla anlyordu. Fakat ok gemeden ve Mool-
larn sahneye kmasndan nce Badahan Gurlular tarafndan ynetiliyordu.
Yine de Moollar zamannda gya Badahann yalnzca Moollar zamannda
deil, daha ncesinde de hibir ftihe boyun emedii ve 3000 yldr (krono-
loji bariz bir ekilde yanl) Makedonyal skenderin torunlar tarafndan y-
netildii dncesi hakimdi.
Batl bilim adamlar bu rivayette gya skenderin Bactriann dalk blge-
lerinde bulunduu ve orann mahalli prensesi Roksana ile evlendii gibi tarih
bir olgu grme taraflsdrlar; ama Mool istilasndan nce Orta Asyadaki ma-
halli ranl yneticilerin Ssnlerin torunlar olmay tercih ettiklerini grmtk.
Badahan hkmdarlarnn Kral skender ve Dariusun kznn soyundan gel-
dikleri rivayeti, ilk defa XIII. Yzylda Marko Poloda gemektedir. Daha sonra-
lar, Amu-deryann yukar akm boyunca Vahandan Darvaz ve Karategine ka-
dar uzanan blgenin yan sra, ndusun yukar kolu (itral)a kadar uzanan bir
TACKLER 177
dizi blgenin tamamnn yneticileri kendilerini skenderin torunlar olarak ta-

nttlar. Halbuki XI-XVI. Yzyla ait slami kaynaklar yalnzca Badahan prens-
lerini skenderin soyundan gelen kiiler olarak grmektedirler. Rivayete gre
skenderin danmanlar, onun Badahanda braklan torunlar iin bir ynet-
melik yazmlar ve gya bu ynetmelik sayesinde komularndan kltrel zel-
likleriyle ayrlan Badahan bamszln koruyabilmi. Son Badahan hkimi
Sultan Muhammed (XV. Yzyl) Fars edebiyatyla uramaya balayp, Farsa
iirler yazmaya balaynca, bu, skender tarafndan konulan kurallarn bozul-
mas olarak deerlendirilmi ve o gnden sonra Badahan Timurun torunlar-
nn hakimiyetine gemi. zbeklerin istilas (XVI. Yzyl balar) Badahanda
milli bir hareketin domasna yol amtr ki, Kala-i Zafer bu olayn hatras
olarak hl Kke nehrinin sol sahilinde durmaktadr. Bu kale, eski Badahan
prensleri soyundan gelen ve isyann ele balarndan olan Mbarek-ah Muzaf-
fer tarafndan yenilenmiti (halbuki burada daha nce baka adla bir kale za-
ten vard). Mbarek-ah zbekleri geri atmay baarm, ama daha sonra ra-
kibi Zbeyr Ragiyle girdii bir atmada hayatn kaybetmitir. Milli direni
liderleri arasndaki ekimeler Timurlerin iine yaram; onlardan Mirza-han,
Zbeyri saf d brakp ah Raziuddinin kumandasndaki smaililere kar bir
zafer kazanmtr.
Buhara han Abdullahn Badahan fethetmesinden nce blgenin hakimi-
yeti 1584 ylna kadar Timurlerde kalm; bu tarihten itibaren Amu-deryann
gneyinde yer alan tm zbek ehirlerinin Afganlar tarafndan fethine kadar bu-
ralar zbeklerin elinde bulunmutur. zbek hanlnn XVIII. Yzyl sonunda
yklmasndan sonra, Badahan, blgenin bugnk ba ehri Feyzabadn ku-
rucusu Yar-bekin temelini att mir (emr)ler hanedan tarafndan ynetilmi-
tir. Bu zbek prensleri de23 kendilerini Makedonyal skenderin torunlar ola-
rak grmlerdir. kaim ve Vahan da Badahanllarn hakimiyeti altndayd
ve bu yzden o dneme zbek devri denirdi. Ulam zor yerlerden Darvaz
ve Karategin, muhtemelen zbeklerin hakimiyet alan dahilinde deildi. Ta-
rihi Mahmud b. Veli, Huttelan blgesindeki Kala-i Humun (Kala-i Humb,
Darvazn ba ehri) ancak 1047/637-38de ilk defa zbeklerin hakimiyetine
23 <Badahanllar tarafndan 1068/1657-58de emr olarak gnderilen Yar-bek, Kata-

gan zbeklerinin hakimiyetine kar mcadele etmi; muhtemelen onun torunlar
ve Badahan daha sonra ynetenlerin ou da Belh ve Buharann zbek hakimleri-
nin hakimiyetini eklen tanmlard. (Yar-bek iin bkz. Trih-i Badahan, vrk. 2a-5b.
V. R.>
178 ORTA ASYA
girdiini ve zbeklerin banda Oyrat boyundan Bak-atalkn bulunduunu;

ah-Garibin ldrlp kellesinin Buharaya gnderildiini ve muhtemelen ye-
rine kk yatan beri zbek saraynda (Belhde) yaayan kardei ah-Krgzn
nasbedildiini anlatmaktadr. S. D. Maslovskynin XIX. Yzyl sonunda din-
ledii bir hikaye belki de bu olayn yanksyd. Ona anlatldna gre Kala-i
Humb bu ad XVI. Yzylda Darvazn Emr Abdulla-hann naibi Krgz-han
tarafndan ynetildii gnlerde alm.24 Trkistandaki rivayetler tm nemli
olaylar Timur ve Abdulla-han dnemine atfetmeye meyyal olduundan, olay-
larn kronolojik sralamasnn net olmamas son derece tabiidir. Yine ayn kay-
nakta 1045 Recebinde (11 Aralk 1635-9 Ocak 1636 yani Karategine ulama-
nn imkansz olduu k aylar) Karategin zerinden Hisara kfir kabul edilen
12000 Krgz (Kara-Krgz) ailesinin geldii, bunlarn banda bulunan on iki
beyin bir sonraki ayn banda Belhte zbek han tarafndan kabul edildikleri
anlatlmaktadr. Daha yakn dneme ait bir rivayette ise Karateginin ilk ba-
larda Kara-Krgzlara ait olduu ve ancak yakn bir zamanda Tacikler tarafn-
dan igal edildii hikaye edilmektedir. Bu olay, vaktiyle Trklere ait olan haki-
miyetin tekrar ranllarn eline geiinin nadir rneklerindendir. Her ne kadar
Karategin Rat adyla X. Yzylda bir Mslman ehri ise de, henz 1820de
Buharada Meyendorffa kt insanlar olmasalar bile burasnn kfirlerin ehri
olduu sylenmiti ve Meyendorffun kaydna gre bu pheli kfirlerin yaa-
dklar yer Kala-i Humdu. Halbuki hem Darvaz hem de onun gneydousun-
daki blgelerde yaayan ahali oktan beri Mslmand.
Bat Avrupal ve Rus seyyahlarnda XIX. Yzyldaki Tacik prensliinin ta-
rihiyle ilgili pek ok malumat vardr. Her zaman olduu gibi ve zellikle kro-
noloji konusunda bu bilgilerde birok tezat mevcuttur. Bu bilgilerin bir araya
getirilip tenkit szgecinden geirilmesi gerekirdi, ama bugne kadar byle bir
alma yaplm deil.25 Amu-deryann yukar akmlarndaki blgelerde he-
men hemen okur-yazar kimse olmad ve yaadklar blgenin gemiini bilen
ok az insan yaad iin, seyyahlarn anlattklarn yerli halkn hikayeleriyle
karlatrmak daha da zordur. 1912 sonlarnda Farsa olarak ugnanl Seyid
Haydar-a tarafndan kaleme alnan ve A. A. Semyenov26 tarafndan Rusaya
evrilen ugnan tarihiyle ilgili aratrma bir istisna tekil etmektedir. evirme-
nin koyduu dipnotlarda da seyyahlarn anlattklar ve zellikle Rus resmi bel-
24 Maslovsky, Gala, s. 12.
25 <Gnmzde Karateginin tarihiyle ilgili olarak bkz. Kislyakov, Oerki, - V. R.>
26 <Bkz. Semyenov, storiya ugnana.>
TACKLER 179
gelerinden alnan deerli bilgiler mevcut. Keza Burhaneddin-han Kukeknin

Katagan27 ve Badahana Seyahat adl Farsa bir eseri var.28 Eser, Emr Ema-
nulla zamannda harbiye nazr Muhammed Nadir-hann seyahati dolaysyla
son yllarda Afganistanda tamamlanm. Eserde corafi bilgilerin yan sra, ta-
rihi tedkikat, zellikle de genel bir ksa tarih (s. 12-18), Badahan tarihi (162-
173), ugnan tarihi (336-348) ve Darvaz tarihi (356-365) yer almaktadr. Tet-
kikat olduka sath ve genellikle insicamsz. Bu eseri inceleme imkann . .
Zarubine borluyum.
Detaylar zerinde durmadan ve isimler ve tarihlerle ilgili kaytlar arasn-
daki tezatlara dalmadan, nemli olaylar karlatrmakla yetineceim. Tacik
prenslii Badahan zbeklerine itaat etmekle ne i savatan kurtulabildi, ne de
Badahana boyun bkmeyen, Badahan, onun dousundaki blgeyi ve keza
gneydeki itral ve kuzeydeki Kulab geici olarak zaptedip 1820-30 yllar
arasnda Kunduz vilayetinin hakimi olan Murad-beke balanmayan Darvazla
savatan kanabildi. Murad-bekin dalk blgelerdeki fetih hareketleri baa-
rl deildi. rnein sefer yazn dzenlenmise de, ugnanda bir defada
yznden yz adamn kaybetmiti. Seyyah Woodun (1837-1838) anlatt-
na gre Darvaz ahnn iyi bir ordusu, an azndan daha zayf komularnn
ordularyla kyaslandnda gl bir ordusu vard.29 Wood, Karateginle il-
gili olarak (o da yalnzca duyduklarna istinaden; nk Avrupal olarak oraya
ilk defa Ruslar, stelik de yalnzca 1878de gitmilerdi) bu ehrin Kokandla
Kunduza balanma konusunda tereddt geirdiini belirtmektedir.30 Kokand
han Madalnn (1822-1842) Karategini zaptettii bilinmektedir. Ayn sralarda
Kokand valisi Muhammed-erif-atalk da Darvaz ele geirmi; Darvaz hakimi
Sultan-Mahmud-han Ferganaya gtrlrken yolda lm ve ahmerdana
gmlmt. 1842den sonra Kokand Hanlnda kendini gsteren kargaa
srasnda muhtemelen Darvaz ve Karategin bamszlklarna kavumu, geri
Kokand hanlar Karategini geri istemeyi ihmal etmemilerse de, 1870de hem
Darvaz hem de Karategin Buharallar tarafndan fethedilmiti. Semyenovun kay-
dna gre Darvazn skender soyundan gelen son prensi Sirac-han esaret gnle-
27 Katagan XVIII. Yzyldan itibaren Kunduza bal bir zbek boyunun addr.
28 <Eserin Rusa evirisi 1926da yaynlanmt: Kukeki, Kattagan i Badaxan. Badah-
an tarihiyle ilgili olarak gnmzde Tarih-i Badaxan (izahat ve dizinle birlikte ya-
plan evirisi A. N. Bollryev tarafndan yaynlanmtr, 1959). V. R.>
29 <Wood, Journey, s. 249.>
30 <Ayn yerde.>
180 ORTA ASYA
rinde Buharada lmt. Kardei Mahmud-han ise Afgan emri Abdurrahmann

(1880-1901) ba danmad idi. Darvazdaki yerli halkn ve baz Buharal me-
murlarn Semyenova anlattklar byle. Burhaneddine gre ise ah-Mahmud
Dervazn hkimi idi; Abdurrahman henz Semerkandda bulunduu srada
(1869-1879) onunla temas halindeydi ve bu iliki Darvazn Buharallar tara-
fndan fethinden nce ve sonra da devam etmiti. Bu yzdendir ki Abdurrah-
man tahta ktktan sonra ah-Mahmud ve kardei ah-Efdal Darvazdan ko-
vulmalarn mteakiben yaadklar Margelandan Merve arm, fakat birka
yl sonra ikisi de burada lmt. Semyenov, Kala-i Humda skenderin torun-
larndan Darvaz hakimlii yapm kiilerin birka paraya blnm ta tahtn
grmtr. Maslovsky, sylendiine gre Makedonyal skenderin silah arka-
dalarnn granitten oyduklar bir kazann bugn dahi muhafaza edildiinden
sz etmektedir. Yerlilerin anlattna gre Kala-i Hum veya Kala-i Humb (ka-
zan kalesi) ad da bu kazandan gelmekte imi.31
Karateginin kaderi daha da tartmal grnyor. Karategin bir sre Kokand-
llarn elinde kalmt ve bu yzden Kokand hanlarnn Pamir ve Kagaryadaki
eski topraklarn da talep eden Rus ynetimi, Karategini de kendi snrlar iinde
gsterebilirdi, ama bunu yapmad. Skobelev, 1876 Austosunda Ferganann
Rusyaya ilhakndan sonra, Buharaya baml olmayan Karategin beyiyle bir s-
nr anlamas imzalad.
Amu-deryann daha gneyinde Tacik ve zbeklerin yaadklar blge-
ler yava yava Afganllarn hakimiyetini kabul etti. 1850de Afgan emri Dost-
Muhammed zamannda balayan bu sre, yaklak krk sene sonra 1880 yl
sonlarnda tamamland. Mahalli yneticiler birka kez Afganlara itaat ettilerse
de, uygun artlar dounca tekrar isyan bayra atlar. Afganlar bazen Rus fe-
tih hareketlerinin etkisiyle hakimiyetlerini pekitirmek iin bir takm tedbirler
alyorlard. 1882 yaznda ugnanda tabip ve botanik uzman Regelin ldrl-
mesi zerine Emr Abdurrahman, ehir hakimi Yusuf Ali-hanla anlamay baa-
ran Glzar-han gnderdi. (Bu Yusuf Ali-han 1871de de gzkmektedir; kar-
dei ah-Amir-bek, smail mezhebine meylinden dolay babas Abdurrahimin
ugnandaki mirasndan mahrum kalm, 1860da bir sre Vahan ynetmiti.)
Glzar-han, Yusuf Ali-han Badahana gelmeye raz etmi, fakat orada onu ve
Roan hakimi olu (ki Yusuf-Ali de babasnn salndayken Roan valisi idi)
Kubad tutuklayarak Kabula gndermiti. Bu artlarda ngiliz Yatein 1886da
31 <Maslovsky, Gala, s. 12.>

TACKLER 181
o sralar Roann mer emrin hakimiyetinde kald eklindeki kaydnn

doru olduunu sanmam. Son isyan 1888 ylnda olmu; Emr Abdurrahmann
amcazdesi ve ayn zamanda Afganistan Trkistan genel valisi shak isyan et-
mi, Afgan ordusu ugnanda bir temizlik yapnca Rusyaya kam, bunun ze-
rine ugnann sabk hanlarnn torunu Muhammed-Ekber-han Hisardan bu-
raya gelmiti. nk Afganlar shakn malubiyetinden sonra ugnan ve dier
ehirlere geri dnmlerdi. M. S. Andreyevin kaydna gre 1889-1891 yllar
arasnda Afganlar Zebak, Vahan ve kaimi kendilerine balamlardr. 1895de
Pamirin snr kabul edilmesinden sonra Tacikler siyasi bamszlklarn fiilen
kaybettiler ve topraklar Rusya, Afganistan ve Buhara Hanl arasnda payla-
ld. Snrn bu ekilde belirlenmesi Tacikler iin hi de hayrl olmad. nk
ekonomik ynden daimi iliki iinde bulunduklar Badahan batda Kulabdan
douda ugnandan siyasi olarak ayrlmt.
Tacike, Trkistandaki zbek hanlndan yalnzca Buhara Hanlnda
Hivaya nispetle daha fazla devlet ve kltr dili olarak kalmtr. Kokand Han-
l her iki konuda da orta bir yol takip etti. Hiva Hanlna kyasla Buharada
Tacik unsuru yle glyd ki, Hival tarihi Buharada hakim unsur ve zel-
likle orduda arlkl kesimin zbek olmasna ramen, Buhara ordusunu Ta-
cik ordusu diye adlandrmaktayd. Tacike yalnzca Buhara Hanlnda devlet
dili olarak kalmam, 1920de Buhara Cumhuriyeti kurulduunda da arl-
n korumutur.
zbekler yerleik dzene getike Tacikleri ve Tacikeyi dalara daha fazla
itmeye baladlar Rus igali Tacikleri gebe Trklerin saldrsndan kur-
tard. rnein rkn yukar taraflarndaki Piskon (Pskem) [Pskent] ky
Takentin Ruslar tarafndan zapt edildii gnlerde Kara-Krgzlar tarafndan
takriben 1865de son defa yamalanmt. Rus hakimiyetinde bu tr yama
hareketleri mmkn deildi. Dier yandan dzenin salanmas ve yollarn s-
lah sonucunda byk kesimin anlama dili olan zbeke, tm ahalinin ortak
dili olmaya balad. Belirttiimiz gibi, fetih srasnda rkn yukar akmn-
daki dalk kylerde kimse Trke anlamyordu. Trkistana yaptm seya-
hat srasnda bir defa bana Buharada Trki nemidnem (Trke bilmiyorum)
szn iitmek nasip olmutu. Ord. Prof. Radloff, 1868de Semerkand so-
kaklarnda neredeyse istisna saylabilecek bir Fars lehesi dinlemi. Benim za-
manmda (rnein 1904de) Farsadan ok Trke konuuluyordu. Trke,
182 ORTA ASYA
Farsadan daha kolay bir dildir. Ruslar yanlarnda Tatar ve Krgz32 tercman-
lar getirdikleri iin Rus yneticilerle Trke anlaabiliyorlard 1920de Tr-
kistan Cumhuriyetinin anayasas hazrlanrken yerli milli halklar olarak yal-
nzca Krgzlar [Kazaklar], zbekler ve Trkmenler tannm, blgenin en eski
halk Tacikler unutulmutu
Tacikler
(slam Ansiklopedisinden)
Daha eski ekli tizik veya ticik (Kagarlda, I, 324, Tecik) olan Tacik kelimesi,
balangta Arap (bilhare bu anlamn yalnzca tazi ekli muhafaza edilmitir)
daha sonralar ise Trkn kart olarak ranl anlamnda bir halk addr. Bu
kelime Arap Tay kabilesinin adndan gelmektedir. Arap kabileleri arasnda Tay-
lar ranllarn en yakn komularydlar. Bu yzdendir ki sz edilen kabilelerin
ad tm Arap halk iin kullanlmaya balanmt. Henz II. Yzyl balarnda
Sarakenin yan sra Urfal bir kabile tm bedevilerin temsilcileri gibi grld
(Cureton, Spicilegium Syriacum, s. 16 vd.; Nldeke, ZDMG, Bd XLIX, s. 173).
Arap anlamndaki tacik kelimesi Pehlevicede tiik, Ermenicede taik (kr. Horn,
Neupersische Schriftsprache, s. 187) ve incede dai eklindedir. Grnd
kadaryla Orta Asyada da ranl ahali Mslman fatihlere tacik diyordu. O d-
nemin anlayna gre slam kabul eden her ranl Arap olmu oluyordu (kr.
Tabari, II, 1508, 13). Bylece szck Trklere slam kltrnn yayld top-
raklardan gelen kii, Mslman anlamyla geldi. Mslman Trklerin nde ge-
lenlerinin byk ounluu ranl olduu iin de tecik kelimesi Trkede ranl
anlamnda bir halk ad haline geldi. Kagarl Mahmud, (I, 324) tecik kelimesini
pers (el-fris) ile ifade etmektedir. Yine ayn dneme ait olan Kutadgu Bilikde
de (Radloff neri, zellikle 8, 1) tecikler Persler olarak Araplardan ayrlmak-
tadr. (kr. Radloff, Slovar, III, 1096). Trk hakimiyetine muhalif olan ranllar
da o sralar kendilerini artk tzk olarak adlandryorlard. (rnein Beyhaki,
Morley neri, s. 746, yukarya bkz.). ou kez Trklerle Tacikler arasndaki bir
adavetten zellikle sz edilmektedir; yle ki Trklerle Tacikler arasnda dostluk
ve hatta akrabalk ilikileri dahi her zaman kt bir ekilde sonlanyordu ve bu
yzden Tacikler Trklere hibir zaman gvenemezlerdi. (Zahirddin Marai,
248, 253 vd.) Tacik kelimesinin sart kelimesiyle olan ilikisi konusunda bkz.
32 <Yani Kazak.>
TACKLER 183
<Bartold, Sartlar,). Bu iki kelime ilk kullanlmaya baladnda ranl tacir halk
anlamyla ortaya kmtr. Sart kelimesi Trkede ilk nceleri tacir anlamnda
sfat isim olarak kullanlm, daha sonralar zellikle ticaretle megul olan ran
halknn ad haline gelmitir. Tacik (tezik) halknn ad ise aksine daha sonra-
lar, en azndan dil Tatarlar arasnda tacir anlamnda kullanlmtr. 1552de
Kazann Ruslar tarafndan fethiyle ilgili birincil kaynaklardan birine gre (Knaz
Kurbskynin raporu), tezik kelimesi tacir anlam ifade etmesine ramen, Ka-
zan kalesinin evresi tezik hendeiyle (tezik veya teik hendei) ile evri-
liydi. (Kr. Karamzin, storiya gosudartstva Rossiyskogo, t. VIII, s. 110; Zarinsky,
Oerki drevney Kazani, s. 8).
Gnmzde gerek Perslerin aksine Dou ranllara bazen Tacik denil-
mektedir. Taciklerin yaadklar topraklarn bat snr olarak Astrabad ile Yezd
arasndaki hat gsterilmektedir. Trkistanda, zellikle de zbek hakimiyeti
dneminde, Tacikler vadilerden dalk blgelere itilmilerdi. Ruslar, Tacik
kelimesiyle hem Trkistandaki tm ranl halklar, zellikle de Tacike konu-
an Tacikleri, hem de Penc nehrinin dalk kesimi boyunca (bkz. Barthold,
Amu-Darya, s. ..) ve Zeravann yukar akmnda yaayan ve Taciklerle dil
ynnden balants bulunanlar kastetmektedirler. Bu noktadan hareketle
1924de bakenti Dambe (Kafirgirann yukar akmnda) olan Tacikistan
Muhtar Cumhuriyeti kurulmutu. O yl yaplan nfus saymna gre Tacikler
871 532 kiiydi. Ahalinin bizzat kendisi ise tacik kelimesini farkl ekilde kul-
lanmaktadr. ugnan ve Roan gibi baz dalk blge ahalisi kendilerini Tacik,
ama Darvazda yaayan ve tacik konuan komularn Farsa konuan anla-
mnda prs gy diye adlandrmaktadrlar. Buna karlk Zeravann yukar ak-
mnda yaayan ve Farsann farkl bir lehesini kullanan insanlar kendilerini
Tacik olarak takdim ederken, Yagnob vadisinde kendi zel lehesiyle konuan
insanlara gala denilmektedir ki, zaten bu halk kendi lehesi yagnobiyi Tacik-
eden farkl grmektedir.
Tacik halknn adnn aslen tac kelimesinden geldii eklinde vaktiyle ileri
srlen gre gelince (bkz. Justi, Geschichte Irans, s. 402), hem lengistik hem
de tarihi adan kesinlikle mesnetsiz bir grtr.
Kaynaka: Khanikoff, Mmoire sur lethnographie; iov, Tadjiki; Bartold,

Tadjiki; M. Andreyev, Po etnografii tadjikov. <Keza bkz. Gafurov, storiya; sto-
riya tadjikskogo naroda; Narod Sredney Azii, I, s. 528-628. V. R.>
184 ORTA ASYA
KIRGIZLAR*
I
En Eski Bilgiler
Krgzlar,1 Orta Asyann en eski halklarndan biridir. Bildiimiz kadaryla

gnmzde Orta Asyada yaayan halklar arasnda tarih sahnesinde ad bu ka-
dar erken yer alan baka bir halk yoktur.
Orta Asyann dou kesiminin Mool istilasndan nceki kaderiyle ilgili bil-
gilerimizin neredeyse tamam, ehir adlarnn ve dier zel isimlerin, ahs ve
corafi yer adlarnn tabii olarak ince hiyeroglif eviriyazm sistemiyle gste-
rildii resmi in kaynaklarndan alnmtr. Rus bilim adamlar in yllklarn
Rusaya evirirken modern incenin Pekin lehesinin ses zelliklerini, Avrupal-
lar da Mandarin lehesini tercih etmilerdir. Baz Sinologlar ise lengistik verilere
dayanarak u veya bu hiyeroglifin mevcut yadigrn ait olduu dnemde nasl
telaffuz edilmesi gerektiini tespite almlar ve bu balamda bazen inlilerin
szn ettikleri halklarn etnik kkeniyle ilgili meseleler de zlmtr. Eliniz-
deki bu almada Bat Avrupal Sinologlardan en ok Hirthin Nachworte zur
Inschrift des Tonjukuk (1899) adl makalesine, E. Chavannesin Documents
*
1 <L. Ligeti ve dier bilim adamlar, tpk oguz etnik adnn muhtemelen ok (og) boy,
kabile kkne oul eki (y)z eki getirilerek oluturulmas gibi Krgz isminin k-
keninin aklamasn da krk kelimesine ()z oul ekinin getirilmesiyle olutuu ek-
linde yapmaktadrlar. (Bkz. Ebul Gazi, Rodoslovnaya turkmen, Kononov neri, 84, dn.
31; keza: Abramzon, K semantike). Bu izah, 92 zbek kabilesi saylrken Krgzlar
say anlam ifade eden ming, yz, krk ve on gibi boy-kabile adlar arasnda gsteren
Orta Asya yazl geleneiyle de rtmektedir. (Bkz. Avaz-Muhammed, vrk. 266b.)
Krgz adnn az, as, us gibi etnik veya corafik terimlerle ilikisi konusunda daha aa-
ya baknz - V. R.>
KIRGIZLAR 185
sur le Tou-kiue (Turcs) occidentaux (1903)2 ve M. De Grootun Die Hunnen

der vorchristlichen Zeit (1921)3 adl eserlerine atflar yaplacaktr.
Orta Asya halklaryla ilgili ince bilgiler (X. Yzyla kadar olanlar) rahip
Yakinf (Biurin) tarafndan Sobranie svedeniy o narodax, obitavix v Redney Azii
v drevniye vremena (1851) adl eserde toplanmtr. V. P. Vasilyevin storiya
v drevnosti vostonoy asti Sredney Azii ot X do XIII veka (1857) adl eseri ise bu
almann devam olarak dnlmelidir.
in resmi tarihiliinin ilk yapt, inde tarihin babas saylan ve eserini
M. . 99da tamamlayan Sih-ma Chienin Shih-chi (Tarih Notlar) adl ese-
ridir. O dnemde inlilerin kuzeyli komular Orta Asya tarihinin bilinen ilk
byk gebe imparatorluunu kuran Hunlar (Hiung-nular)d. Bizzat inliler
genel olarak Hunlar Trk kkenli halklardan saymlardr. Her ne kadar gn-
mzde Prof. Pelliot gibi Orta Asyayla ilgili in kaynaklar konusunda uzman
bir kii, Hunlarn Mool asll olduu eklindeki ilk gre dnme meylinde ise
de, son zamanlara kadar, Avrupal bilim adamlarnn ou da Hunlar Trk ka-
bul ettiler.4 Sih-ma Chienin kaydna gre Hunlar kuzeyde Gegun5 (de Grootun
eviriyazmna gre Kik-kun) hkmdarln muhtemelen M. . 201de ha-
kimiyet altna almlard. inliler gibi Avrupal bilim adamlar da, Krgz sz-
cn yazmak iin kullanlan dier eviriyazmlara yakn grmektedirler ki,
bu durumda M. . 201 ylndaki olaylarla ilgili bilgiyi Krgzlar hakkndaki ilk
bilgiler olarak kabul etmek gerekir. Bu eviriyazm baka trl aklanmaya da
2 Benim ZVORAO, t. XV, s. 162-185de tenkidime bkz. <Chavannesn bu eseri in

Kaynaklarna Gre Bat Trkleri ad altnda Selenge yaynlar arasnda neredilmi-
tir. Ayrca Barthold zamannda henz yaynlanmam olan Liu Mau-tsainin in Kay-
naklarna Gre Dou Trkleri adl eseri de yine Selenge yaynlar tarafndan neredil-
mitir. A. B.>
3 Benim Annal, t. II, s. 261-267de tenkidime bkz. <Bu eser de Asya Hunlar ad
altnda yine Selenge yaynlar arasnda yaynlacaktr. A. B.>
4 Hunlarla ilgili teoriler konusunda kr. nostrantsiev, Xunny. <Bartoldun bu almas
yaynlandktan sonra Hunlarla ilgili bir dizi aratrma neredilmiti. rnein, Mc Go-
vern, The early empires (bkz. Berntamn tenkidi, VD, 1940, no. 3-4) ve Bertam,
Oerk istorii gunnov (bu kitapla ilgili tenkit iin bkz. Borisov, V, 1952, no. 11; Kzla-
sov Merpert, VD, 1952, no 1; Udaltsova, Protiv idealizatsii). Daha sonra Orta Asya
Hunlaryla ilgili olarak kan kitaplar arasnda ise unlar saylabilir: Gumilev, Hunnu
(eserle ilgili tenkit: K. Vasilyev, VD, 1961, no. 2; Duman, Narod Azii i Afriki, 1862,
no 3; Vorovyev, Narod Azii i Afriki, 1962, no 3); Ma Chang-shou, Beydi y syunnu.
V. S.>
5 <Bugnk eviriyazm: Chien-chn>
186 ORTA ASYA
allmtr. Grdmz gibi daha sonralar ilk hecede Kien6 eklinden Kem
nehrinin, ikincisinde ise Orhon nehrinin adn grdkleri iin inlilerin Yeni-
sey ile Orhon arasndaki blgeyi bu ekilde adlandrdklar tahmin edilmekte-
dir. Gerekten de Trk halklar teden beri Yeniseye Kem7 demilerdir. Ama
inliler bu kelimeyi Krgz adnn ilk ksmnda kullandklar hiyerogliften farkl
bir hiyeroglifle gstermilerdir. Kelimenin ikinci ksm gerekten de bilahare Or-
hon nehrinin adn gsteren hiyeroglifle yazlmtr ki, buradan inlilerin Krgz
halknn adnda sondaki nazal sesi duyduklar sonucu karlabilir. Pelliotun g-
rne gre burada Moolca tekil krkun szc mevcuttur. Byk ihtimalle
inliler Krgzlar hakknda komular Hunlar vastasyla bilgi sahibi olduklar
iin Pelliot bu halkn Mongoloid olduu dncesine kaplmtr.
M.. 201de vuk bulan olayla ilgili kaytta Krgzlarn blgesi ve yaadk-
lar yerler hakknda herhangi bir bilgi mevcut deil. Ama Krgzlarla birlikte ve
muhtemelen komular olan halktan Ting-ling diye sz edilmektedir ki, Yeni-
sey Ostyaklarnn atalar olarak kabul edilirler. Buradan hareketle Krgzlarn o
sralar ve daha sonralar Yenisey boylarnda yaadklar teklif edilebilir.
Biraz daha sonralar, her ne kadar Eski Han Slalesi Tarihinde (M..
206-M.S. 25) ok az corafi veri var ise de, eserin M. S. 92de len yazar Pan
Kunun M. . I. Yzyln ikinci yarsna ait olaylarla ilgili kaydnda Krgzla-
rn ad Kien-kun8 (Chavanneste Kien koen, M. de Grootta Kin-kun) eklinde
gemektedir. Hun hkmdar ailesinden birisi, batya, yazarn deiik yerlerde
Hunlarn batl komu ve dmanlar olarak sz ettii Usunlarn9 topraklarna
snrda olan bir lkeye gelmiti. Yazar, Usunlarn lkesini olduka net bir e-
kilde tarif etmektedir ki, buna gre lkenin merkezi Issk-gln gneyindeydi
ve batsnda Fergana, dousunda Ebi-norun ark kesimi ve batsnda Shih-ho
ehri yer almaktayd. Hunlarn kendilerine yaklatn haber alan Usunlar 8000
kiilik bir orduyla onlar karladlar; fakat bu birlik Usun topraklarnda deil,
douya doru daha uzak bir yerde Hunlar tarafndan malup edilmiti. Hunlar,
Usunlar malup ettikten sonra kuzeyde Uge [Wu-chie]10 halknn zerine yr-
dler; oradan batda Kien-kunlar tepeleyip, mteakiben kuzeyde Ting-linglere
6 <Bugng eviyazm: Chien>

7 <Bu isimle ilgili olarak bkz. Hambis, Notes sur Km. V. R.>
8 <Chien-chun>.
9 <Usunlar konusunda bkz. s. vd.>
10 <Uygurlar adl eserin yazar TUrgen Almas, bu Wu-chie kelimesini Ouz olarak
zmektedir. A. B.>
KIRGIZLAR 187
kar bir sefer dzenlediler. Bu hkmdarl itaat altna alan Hunlar, Usun-
lara kar sk sk ordu sevk ettiler ve daima muzaffer oldular. Bir sre Kien-
kunlarn lkesinde yaayan Hun yabgusu, daha sonra batl komular Usun-
lar ve snrlar kuzeybatda Ferganaya kadar uzanan Kanglerle11 (Chavanneste
Kang-kiu, M. De Grootta Kang-ki) bir anlama yapt. Hunlar, Kanglerin kendi
lkelerine geme teklifini kabul etmi, fakat yolda ar bir darbe yemi (ki yal-
nzca 3000 sava kurtulabilmiti), yine de gl bir devlet kurarak Usunlara
kar nemli zaferler kazanmlard. Bu krallk M. . 36de inlilerin batya
gnderdikleri bir ordu tarafndan ortadan kaldrlm ve devletin kurucusu olan
Hun yabgusu da infaz edilmiti.
Kien-kunlarn lkesine gelince, onun bat ynnde Hunlarn (Orhon
veya Tola nehri sahilindeki) bakentinden 7000 li (bir li, 1/3 verst), kuzey y-
nnde e-i12 veya Ku-su13 yani gnmzde Turfan ehrinin bulunduu in
Trkistannn dou kesimine 5000 li mesafedeydi. Daha sonralar Mslman
corafyaclarnn da kuzeyde Krgzlarn lkesinden Turfana yakn bir yerden
Yeniseye giden yoldan bahsettiklerini greceiz. Eer inlilerin verdikleri me-
safeler geree yaknsa, o takdirde Krgzlar yalnzca Yenisey boylarnda deil,
daha gneyde imdiki Krgz-norun (nor veya nur, Moolca gl anlamndadr)
bulunduu yerlerde de yayorlard. Bildiim kadaryla gln bu ad ne zaman
ve niin ald konusunda herhangi bir bilgi mevcut deil. Her halkrda, olayla-
rn seyri, Kien-kunlarn lkesinin Usunlarn dousunda yer aldn ve Hunlarn
Kien-kunlarn topraklarndan Kanglerin lkesine gemeleri hikayesinde Usun-
lardan sz edilmemesinin tesadfi bir yanllktan kaynaklandn gstermekte-
dir. Elbette ki bu gei srasnda Hunlarn uradklar kayplarn sebebi Usun-
lard. Pan Kunun bu dalgnl III. Yzylda Wei hanedan (220-264) tarihinin
yazar Y Han da yanltmtr.14 Y Huan, Kien-kunlarn lkesini Kanglerin
lkesine yakn, onlarn kuzeybatsnda bir yere yerletirmekte; Ting-linglerin l-
kesini ise Kanglerin kuzeyine koymaktadr ki, bylece Kanglerin lkesini di-
er iki hkmdarlk arasnda gstermekle bariz bir ekilde kendi kendisiyle
ters dmektedir. Bu yanllk M. De Grootu da yanlgya drmtr.
11 <imdiki eviriyazm Chang-ch>.
12 <imdiki eviriyazm: Che-shi>.
13 <imdiki eviriyazm: Chu-shi>.
14 <Bartoldun burada hangi yazar kastettii belli deil. B. . Pankratovun belirttii gibi
Hanedan Tarihi Han tarihinin dorudan yazar olan Cheng Shou tarafndan der-
lenip gzden geirilmi, aralarnda Pei hanedannn (220-264) yer ald dier iki ha-
nedann tarihi ise zel bir komisyon tarafndan kaleme alnmt. Y Huan ad ise bu
eserlerin yazarlar arasnda gememektedir. V. R.>
188 ORTA ASYA
Kien-kunlarn ve dier kuzey devletlerinin bana Hunlarn hizmetine gi-

ren st dzey inli memurlarn getirildiinden de sz edilmektedir; ama bil-
diimiz kadaryla bu bilgiler kaynaklarn kesin ahitliine dayanmamaktadr.
M.. II. Yzylda gebe kkenli st dzey bir ynetici olan Wei Liu Hunla-
rn safna gemiti. Ama bu kii, inde eitim grm, in devletinin hizme-
tindeyken Hunlara eli olarak gnderilmiti. XI. Yzylda kaleme alnan Han
Hanedan Tarihinde (Han hanedan: 618-907) Wei Liunun Ting-linglerin y-
neticisi olarak tayin edildiini belirtilmektedir; ama Eski Han Tarihinde bu ko-
nuda ak bir bilgi mevcut deil. M.. 99da Hunlarla uzun sre savatktan
sonra malup olan inli general Li Ling, onlarn safna geerek hizmetlerine
girmi; daha sonra 74 ylnda Hun topraklarnda lm, arkasndan da olu st
dzey Hun yneticileri arasnda yer almtr. Yakinfin evirisinde bu hususla
ilgili notta Li Ling Hunlar arasnda kald ve bilahare torunlarnn da yaklak
ingis-han dnemine kadar hkmranlk ettikleri Hagas (Tang hanedan d-
neminde Krgz szcnn eviriyazm) topraklarn ynetti denilmektedir.15
Tang hanedan tarihinde Li Lingin torununun 840da Uygur Hakanln y-
kan ve 847de len Krgz hakan olduu belirtilmektedir. Tang hanedan da
ayn Li slalesine mensup olduu iin, 841deki mzakereler esnasnda Krgz
kaan indeki ynetici hanedann akrabas olarak kabul edilmi; adnn im-
paratorluk eceresine dahil edilmesi istenmi, fakat daha sonra Hagasn Tang
hanedanyla eit saylamayacak kadar kk bir slale olduu dncesiyle
bundan vazgeilmiti.16
Milattan sonraki ilk be asr boyunca Krgzlar hakknda hemen hemen hi-
bir bilgi yok. Miladi I. Yzyl sonlarnda Hun devletinin yklp yerini inlilerin
Siyenbi dedikleri bir halka brakmasnn Krgzlarn yaantsn nasl etkiledii
konusunda da kesin bir malumat mevcut deil. (Siyenbiler bugne kadar ge-
nel olarak Tungus kkenli saylmlard; Prof. Pelliot Leningradda sunduu bir
bildiride Siyenbi diliyle ilgili ince bir szle dayanarak onlardan Trk diye
sz etmitir, ama bu szln baslm bir nshasn bulamadm). Yalnzca V.
Yzyla ait Kk Han Tarihinde (25-220) Siyenbi han Tanihayn17 (l. 181)
kuzeyde Ting-lingleri durdurduu, batda Usunlar malup ettii ve Hunlara
15 <Biurin, Sobraniye svedeniy, I, 51.>

16 Age., 461.
17 <Tan Shih-huai>
KIRGIZLAR 189
ait tm topraklar ele geirdii belirtilmektedir.18 Ting-linglerle sava ibaresi

bizi Tanihayn onlarn gneyli komular Krgzlarn topraklarn ele geirdi-
ini var saymaya zorlamaktadr. Ayn tarihte Ting-lingler bazen daha ziyade g-
ney komularn grmeyi umduumuz yerde zikredilmektedir. Wu-huan halk
inlilerce doulu barbarlar (Tung hu) olarak grlyorlard ve grnd
kadaryla hibir zaman Gobi lnn kuzeyinde bir yerlerde Hunlarn doulu
komular deildi. O sralarda inliler Wu-huanlarn sulular srgn ettikleri
bu ln Ting-linglerin gneybatsnda ve Usunlarn kuzeydousunda yer al-
dn belirtmektedirler. Ayrca II. Yzyl balarnda inlilerin oluturduklar
askeri birliklerin bnyesinde Ting-linglerin yan sra Wu-huanlarn da bulun-
duu sylenmektedir.
II. Yzyldan sonra Ting-linglerden sz edilmemektedir, ama VI. Yzylda
gebe Trk-Ouz mparatorluunun kurulmasna kadar geen zaman zar-
fnda Krgzlardan da bahsedilmemektedir.
II
VI-IX. Yzyllar Aarasnda Krgzlar
618-907 yllar arasnda hkm sren Tang hanedan tarihinde (Tang-

shu), daha erken in tarih kaynaklarna nispetle Krgzlar hakknda kyas ka-
bul etmeyecek lde detayl bilgiler bulmaktayz. Corafi adan Krgzlarn
nerede yaadklar, hangi yollarn lkelerini komu devletlere balad ilk defa
net olarak gsterilmekte, yine ilk defa Krgz halknn fiziki grnm ve dili
hakknda bilgi verilmektedir. Ayrca bu bilgiler, yine o dnemde yazmaya ba-
layan Arap corafyaclarn verdikleri bilgilerle de tamamlanabilir. En nihayet,
zellikle o sralar Trklerin hakimiyetindeki Moolistanda Orhon nehri sahi-
linde dikilen tarih kitabelerde birka kez Krgzlardan sz ediliyor olmas bil-
hassa nemlidir.
Krgzlarn lkesine giden yollara gelince, inliler Selengeden Kara da
veya Tanman dana kadar uzanan bir yoldan sz etmektedirler. F.Hirth, bu-
rada Sayan dalarnn kastedildii ve ayn dalarn Orhon kitabelerinde Keng-
18 <Kr. Biurin, Sobraniye svedeniy, I, 169: kuzeyde Ting-lingleri durdurdu, douda

Fu-yy datt, batda Usunlar yendi ve daha nce doudan batya 14 000 li uzun-
luundaki Hun topraklarn tm dalar, nehirleri ve tuzlu glleriyle birlikte ele ge-
irdi.>
190 ORTA ASYA
Tarman veya Keng-Tarban adyla zikredildii grndedir. Kitabelere gre bu

dalar Trk topraklarnn en bat snryd ve stelik bu dalardan Kgmen da-
larnn arkasnda yaayan Krgzlarn itaat altna alnndan bahseden ksmdan
hemen sonra sz edilmektedir. F. Hirth, Kgmen kelimesini baka bir in kay-
nanda (VIII. Yzyl) Kui (Chi)-man eklinde bulmutur. Ona gre Ku-man
ve Tanman Trke Kgmen ve Keng-Tarman ayn eydir ki, pek inandrc
gzkmyor. Kgmen dalarnn Krgzlarn yaadklar blgenin gneydou,
Keng-Tarmann ise bat snrn oluturduu akla daha yatkn grnyor. Her
ne kadar Tang-shuda Krgz topraklarnn gneyde Tan-mana dayand be-
lirtiliyorsa da, muhtemelen birincisiyle kastedilen Sayan sradalar, ikincisi ile
kastedilense Altay dalardr. Kgmen dalar zerinden Krgzlara giden yol,
Mslman corafyaclarda gnmzde Turfan blgesinden gneye giden yol
olarak gsterilmektedir. Bu blge ile Kgmen dalar arasnda ayrca Kemiz-art
ve Manbek-Lu dalar da vard; Kgmen dalarndaki geit aldktan sonra yedi
gn daha yol alnarak Krgz kaannn otana ulalyordu.19 Mslman coraf-
yaclar Krgzlarn lkesinden akp giden nehirden sz etmiyorlar; halbuki in
kaynaklarnda bu nehir Kien yani Kem (Yenisey) olarak gemektedir.
Tang-shuya gre Krgzlar Ting-linglerle karmlardr ve d grn
itibariyle o sralar onlarn inlilerin Boma (benekli atlar, bu isim halkn atlar-
nn byle bir renkte olduu izlenimi vermektedir) dedikleri halka benziyorlard.
Bomalar (Chavannesde Routa-ta) Trklerin (Ouzlarn) hemen kuzeyinde ya-
yorlard. Krgzlardan daha sonra da bahsedilmesinden onlarn Krgzlarla s-
rekli savam olduunu var saymak gerekir; Bomalarn topraklar srekli karla
kaplyd ve kuzeyde denize kadar uzanyordu. Onlarn fiziki grnmleriyle il-
gili bilgi yoksa da, Krgzlarn d grnmlerinden bahsedilirken sar sal, k-
zl ehreli ve mavi gzl diye sz edilmektedir.20 Bu d grn tasviri, ese-
rini XI. Yzylda yazan ve naklettiklerini muhtemelen VIII. Yzyl yazar bni
Mukaffaya dayandran ranl yazar Gardiznin bugnk Krgzlar iin izdii
Krgz tipine ok az benzerlik arz etmektedir. bni Mukaffa ise ayn fiziki zel-
liklerle Krgzlar Slavyanlarn akrabas olarak grmt. inliler Krgz dilinin
Bomalarn dilinden farkl olduunu belirterek baz Krgzca szcklerin (rne-
in ay) evirisini vermektedirler ki, bu dahi Krgzlarn o zamanlar Trkenin
19 <Eski Krgzlarn topraklaryla onlara snrda olan blgelerle ilgili tarihi-corafya bil-
gileri, ayrca gemiteki Yenisey Krgzlarnn meseleleri u eserde ele alnmtr: Ki-
selyev, Drevnaya istoriya Yujnoy Sibiri. V. R.>
KIRGIZLAR 191
bir lehesiyle konutuklarn gstermektedir. Mslman yazarlar da Krgzlar

dil ynnden Trklerden sayarlar.
Tm bunlardan muhtemelen Krgzlarn Trklemi Yenisey Ostyaklar ol-
duklar ve eski dillerini muhafaza eden eldalaryla savatklar sonucu karla-
bilir. Yenisey Ostyaklarnda muhafaza edilen bir rivayete gre yukardan yani
gneyden gl Kilik21 halknn kendilerine saldrd anlatlmaktadr; ama el-
bette bu rivayet ok daha sonralar iin geerlidir.
Bomalar siyasi bir birlik oluturamamlard ve her topluluun banda
birbiriyle balants olmayan kendi reisleri bulunuyordu; halbuki Krgzlarn
banda in kaynaklarnda ajo22 unvanyla zikredilen bir han vard. in kay-
naklarnn dnda ne Trke ne de baka dildeki kaynaklarda byle bir un-
van gemiyor. Prof. N. N. Kozmin, bunu 1701 ylna ait bir Rus belgesinde ge-
en Ezer (Ezerler bir Krgz boyudur) hkimi Ojo (daha aada Ajo ve Oca)
ifadesini grdn hatrlatmaktadr. 1700 ylna ait bir belgede ise Botiajo
eklinde bir isim gemektedir ki, ismin sonundaki ajo yukardaki unvan a-
rtrmaktadr.
in ve baz Bat (zellikle Bizans) kaynaklarndan ilk defa VI. Yzylda ken-
dini Trk olarak takdim eden bir halkn ortaya ktn reniyoruz. Bu hal-
kn banda inlilerin Tumn ve edemi dedikleri iki karde vard. Bu iki kar-
de tm bozkr ve in snrndan Bizans ve ran snrlarna kadar uzanan baz
uygar lkeleri hakimiyet altna almay baarmlard. Tumn douda kalm, e-
demi bat tarafna gitmi, ondan sonra da torunlar bat blgelerini ynetmitir.
Tumn 553de ld; in kaynaklarnda edeminin ne zaman ld belirtil-
mez. Chavannes, edeminin Bizans kaynaklarnda geen ve 576da len Dilzi-
bul veya Silzibul olduunu ispatlamaya almaktadr.
Orhon kitabeleri Bumn (Bumen diye de okunabilir) ve stemi adlar ta-
yan ilk Trk kaanlarndan ksaca bahsetmekte; onlarn itaat altna ald halk-
lar arasnda Krgzlarn da ad gemektedir. in kaynaklar yalnzca Krgzlarn
bat Trk kaan Duluya bal olduklarndan sz etmektedir, ama onun k-
keni tam olarak tespit edilememitir. Chavannes, onun edemi (stemi)nin be-
inci kuaktan torunu olduunu dnmektedir. Dulu, birka baarszlk ve
hezimetten sonra 653de ld; onun en gl olduu dnem, Bomalar ve bu-
rada Krgzlar dediimiz Gegu (Chavannesde Kie-Kou)lar itaat altna ald 638
21 Anuin, Oerk amanstva, s. 4.

22 <imdiki eviriyazmla aje; daha aaya bkz.>
192 ORTA ASYA
ylyd. Dolaysyla Trkler yalnzca Krgzlar deil, onlarn kuzeyli komula-

rn da belli bir sre hakimiyet altna almlard. Krgzlarn kuzey snrnn ne-
reden getii ve Trkenin o snrla birlikte nerelere kadar yayld net olarak
gsterilmiyor. Bu sorunun cevabn Tang-shuda geen u cmle vermektedir:
.. (Yenisey havzasndaki) tm nehirler kuzeydou ynne akar; Hagas (galip
ihtimalle Tang dneminde Krgz kelimesinin eviriyazmdr) geerek birleir
ve kuzeye dklrler.23 Bu szler deiik ekillerde yorumlanabilir. Eer kas-
tedilen Angarann Yeniseysk yaknlarndaki mansabnn daha aa tarafndaki
Yenisey menderesi ise, o takdirde Krgz topraklarnn snr takriben imdiki
Trk halklarnn (devrimden sonra Hakas denilen Sibirya Tatarlar) Samo-
yed ve Tunguslarla olan etnografik snryla hemhuduttu. Yenisey Ostyaklar-
nn topraklar gnmzde olduka kuzeyden balamaktadr, ama Antsferova
kynde onlarn vaktiyle ok daha gneyde yaadklarna iaret eden hatra-
lar muhafaza edilmitir. Eer kastedilen Kan nehri mansabnn daha aasn-
daki Yenisey menderesi ise (ki verilen tanmlamaya daha uygun dmektedir),
o takdirde Krgzlarn (ve dolaysyla Trkenin yaylma alannn) kuzey snr
ok daha gneyde idi.
inliler bir de nceleri Hagas devleti Seyanto hanedanna balyd ve on-
lar orada hakimiyeti salamak iin bir gelifa bulundururlard demektedirler.24
Slifa eklinde de yazlan gelifa, Orhon kitabelerinde geen eltebere tekabl et-
mektedir. Kitabelerde halk siyasi ynetim asndan iki gruba ayrlmaktadr.
Biri, elteberlik budun yani elteber tarafndan ynetilen halk ve dieri ise kagan-
lk budun yani dorudan kaana bal olanlardr. Elteber unvan kaan unva-
nnn dnunda idi ve bamsz siyasi hayat olmayan kk halk beklerinin
yneticilerine verilirdi. Seyantolarn banda bulunan hanedan, ynetici Trk
hanedanlar arasnda yer almaktayd. inliler Seyantolarn Se ve Yanto adl iki
boydan olutuunu belirtmektedirler.25 Bu isimleri Trke sir ve tardu sz-
cklerinin eviriyazm olarak aklama teebbs olmutu. Sir szc sadece
bir kitabede ve o da Trk sir budun eklinde gemektedir, ama onun zel bir
isim mi yoksa bir cins isim mi olduunu metne bakarak tespit mmkn g-
zkmyor. Tardua gelince, Trk halknn iki ana kolundan birinin ad olarak
ok sk karmza kmaktadr, ama kitabelerde sir tartu terkibi yok ve dolay-
syla Hirthin bu ibareyi se-yanto eklinde yorumlamas pheli grnmektedir.
24 Age., I, 448.
25 Age., I, 426.
KIRGIZLAR 193
Thomsenin Orhon kitabeleri hakknda kaleme ald daha yeni tarihli bir al-
mada (ki bilindii gibi kitabelerin okuma anahtarnn mucidi de odur) Hirthin
bu gr reddedilmitir.
Tang-shunun Seyantolarla ilgili blmnde Krgzlardan bahsedilmez.
Metnin daha sonraki ksmlarndan Seyantolarn Dou Moolistanda ykselii-
nin, hem glenen Bat Trk kaan Dulunun hem de Krgzlarn ayn anda ve
ayn sralarda dou ve batdan iki Trk-Ouz kolunun saldrsna maruz kald
dneme denk geldii hkm kartlabilir. Seyantolar, ilk defa VII. Yzylda,
belli bir sre fetihler gerekletiren Bat Trk kaan ulonun malup olma-
syla birlikte tarih sahnesinde n plana ktlar. 611 ylnda ulo-kaan ine
gitmeye mecbur kalmt. Seyantolar da bu srada dier bir Trk halkyla, Kr-
gzlarn gneydou komular olan ve Selengeden batya doru uzanan top-
raklar igal eden Uygurlarla birlikte hareket ediyorlard. Fakat daha sonra ara-
lar ald ve Seyanto han Domi, Uygur han Tumidu ile girdii bir arpmada
ld. Ne var ki, bu olaydan bir sre nce, Bat Trk kaan eguy glenince,
Seyanto beyleri kaanlk iddiasndan vazgemilerdi. Bu hak iddias, daha sonra,
ilk balarda Dou Trk hakan Hie-liye (620-630) itaat arz eden, fakat onun
hezimetiyle birlikte Dou Moolistanda birinci adam durumuna ykselen ve
645e kadar blgeyi yneten nan tarafndan yenilenmiti. Muhtemelen Seyan-
tolarn en gl olduu dnem bu yllard ve onlarn Krgzlar itaat altna alma-
lar da bu dnemde gereklemi olmaldr. Bununla birlikte nann lmn-
den sonra yerine geen halefi de birka yl sonra Uygurlarla girdii bir atma
srasnda ldrld. Gstermelik olarak inin hakimiyetini kabul eden, ama
kendi topraklarnda kaan unvann kullanan Uygur han Tumidu da 648 y-
lnda z yeeni ge tarafndan ldrlmt. Gerek ge ve gerekse halefleri
fazla etkili deillerdi ve artk Krgzlar kendi balarna hareket edebiliyorlard.
Tumidunun ldrld 648 ylnda, nann ldrlmesinden yl sonra
ve Bat Trk kaan Dulunun gcnn zevalini mteakiben, Krgzlar ine ilk
elilerini gndermilerdi.
O sralar in gcnn zirvesindeydi. Daha nce Trk mparatorluunun
dou ve bat kesimine ait olan tm topraklar onun hakimiyetine girmiti. Kr-
gzlarn topraklar da grnte in mparatorluunun snrlar dahilindeydi
ve stelik onlarn vaktiyle kullandklar ince Kien-kun ad tekrar diriltilmiti.
Daha nce bozkrn hakimi olanlar, hemen her yerde yine nceki gibi han ve
bey olarak kalmlard; ama imdi inin valileri durumundaydlar ve in me-
194 ORTA ASYA
mur unvanlar almlard. Ayrca bunlarn hepsi (Shan-si eyaletinde imdiki Da-
tung-fu ehrine yakn olan ve gnmzde de Kuzey inin en stratejik nok-
talarndan birisi saylan) Yen-jan ehrinde kin in genel valisine balydlar.
Krgzlarn lkesinde ise in sarayna bizzat gelen slifa ibokuy Aan genel vali
olarak atanmt. Krgzlarn inle olan ilikileri, lkeleri Uygurlar tarafndan
fethedildii 758 ylna kadar devam etti. Krgzlar in sarayna 650-683 tarih-
leri arasnda iki defa, 705-711 arasnda bir defa ve 713-755 arasnda drt defa
eli gndermilerdi. Yine de in kaynaklar onlarn VII. Yzyl sonlar ile VIII.
Yzyl balarnda vuk bulan olaylara ne lde itirak ettikleri konusunda hi-
bir bilgi vermemektedir. Bu konuyla ilgili yegane bilgiyi Moolistanda ortaya
karlan o dneme ait Trk kitabelerinde bulabiliyoruz.
Kitabelerde arlkl olarak Trklerin 680de in boyunduruundan kur-
tulup Dou Trk Hakanln yeniden kurmalaryla ilikili olaylar anlatlmak-
tadr. Bu kaanlardan in kaynaklarnda Moo (692-93/ l. 716) adyla zikre-
dilen bu kii, ksa zamanda hakimiyet alann batnn uzak noktalarna kadar
yaymay baarm; gerek kendisi ve gerekse hakanln yeniden kuruluunda rol
oynayan kardei ve selefi (in kaynaklarnda Gudulu adyla gemektedir), yal-
nzca inlilerle deil, yeni kaanlara kar bazen kendi aralarnda bazen inle
dahi ibirlii yapan Trk kaan ve beyleriyle de savamlard. Kitabelerde ad
lteres (Thomsenin okuyuu: Elteri)- kaan olarak geen Gudulunun d-
manlar arasnda Krgzlar da zikredilmektedir; ama Krgzlarla ve genel ola-
rak bat halklaryla yaplan sava o sralar fazla bir nem arz etmiyordu. lteres
veya Moo (kitabelerden birinde Kapaan-kaan unvanyla gemektedir) Kr-
gz beyi Bars-begin kaan olarak tannmasn kabul etti ve hatta lteresin kz
hatun olarak verildi. lteres ve haleflerinin ba danman Tonyukuk adna di-
kilen kitabe, lteres-kaann yalnzca kuzey, dou ve gney (in) koalisyonla-
ryla savatndan sz etmektedir. Dmanlar arasnda en nemlisi baka bir
Ouz kolunun banda bulunan kuzey han Baz-kaand; halbuki Moo zama-
nnda Krgz han Bars-begle yaplan sava daha fazla nem kazanmt. Trk
geleneklerine gre hakanlarn ve bahadrlarn mezarlarna kendileri tarafndan
ldrlen dmanlarn heykelleri konulurdu. rnein lteres-kaann meza-
rnda ilk srada Baz-kaann, Moo veya Kapaan-hann mezarnda ise Krgz
hannn26 heykeli konulmutu.
26 <Msveddedeki Bars-begin zeri izilmi. A. N. B.>

KIRGIZLAR 195
Tonyukuk kitabesi, Dou Trklerine kar kaann koalisyon olu-

turduundan sz etmektedir: in, Bat Trk kaan (o srada Bat Trklerinin
banda Trgeler vard) ve Krgz kaan. Demek ki bu defa koalisyona in-
lilerden baka yalnzca bat halklar katlmlard. Tonyukuk, (nce) Krgzlara
saldrlmasna karar verdi. Anlald kadaryla sava kn (710/11 yl) olmu-
tur. Kitabede savatan ve Krgzlara kar kazanlan zaferden birka kelimeyle
bahsedilmekte; ama Kgmen yani Sayan sradalarndaki geit alrken ekilen
zorluklar zerinde daha detayl durulmaktadr. Bu dalar amak iin tek bir
geit vard ve o da o srada karlarla kaplyd. Tonyukuk, Az halkna (daha aa-
ya bkz.) mensup bir kiiden An nehri boyunca bir atn ancak glkle ilerle-
yebilecei daha dar bir yol olduunu renmiti. Tonyukuk bu yoldan gitmeye
karar verdi; ordu Ak-Termel denilen yerde topland ve oradan sonra yoluna
karlar arasnda yaya olarak devam etti. nce yukar trmanan savalar, sonra
atlar arkalarnda ekerek ve aalara tutunarak (muhtemelen kazklara) nehir
boyunca ilerlediler. nc birlik karlar arasnda yol ayor, arkasndan ordu iler-
liyordu. Ibar (?) geidi byle almt. Daha sonra on gn daha ayn zorluklara
gs gerilerek yol alnm; kaln karlar arasnda bazlar aa yuvarlanm; reh-
berin yanl yol gsterdii anlalnca hemen ldrlmt. An nehrine ula-
tktan sonra savalar atlara binmi ve hzl bir ekilde Krgzlarn topraklarna
girerek, dman gaflet halinde bastrmay baarmlard.
Dier bir kitabeye gre sava Songa (veya Sunga) dalarnda gemi; Trk-
ler, Krgz kaann ldrp, devletini fethetmilerdir. Moonun dier fetihleri
gibi bu fetih de ksa sre sonra boa gidecekti. nk 731de lteres-kaann
olu ve o srada devleti yneten Bilge-kaann (in kaynaklarnda Mogilyan)
kardei Prens Kl-tegin [Kl-tigin]in yu merasimine gelenler arasnda Krgz
kaannn elisi Tardu-Inanu-ur da (ur, ok sk rastlanan Trke bir un-
vandr) vard.
Trk ordusunun Krgzlara kar dzenledii seferle ilgili hikayeyi amak
iin elbette Sayan sradalar zerinden geen geitlerini iyi tanmak gerekir. Bi-
rinci Dnya Savandan ksa bir sre nce Yenisey boyunca yukar doru sey-
rseferin son bulduu Oznaennaya kynden Usinskoye kyne kadar asfalt
yol yaplmt. Bu yol, muhtemelen G. A. Potaninin 1870de getii yolla bi-
tiiyor olmalyd. Potanin, devlet snr kabul edilen Hatn-Arka27 geidinden
sonra 18 Eyllde gl bir frtnaya tutularak cim nehri vadisine gelmi, ora-
27 <2. baskda Hatn-arpa>.

196 ORTA ASYA
dan Yeniseyin sa kolu zerindeki Us vadisine ulamt.28 Oznaennaya ky

Us aznn aa ksmndadr ve kyle Us az arasndaki nokta nehir seyrseferi
iin en tehlikeli yerlerdendir. Potanin, Usinskoye kynden Minusinske kadar
sarp Sayan sradalar boyunca uzanan ancak hafif ykl atlarla ve yalnzca
yazn ay mddetle kullanlabilen yoldan bahsetmektedir.29 Us nehrinden
Yeniseye uzanan bir k yolu vardr ve muhtemelen Trkler onu kullanmlard.30
Bu durumda An Yeniseydir. Byle bir ismin kullanld baka rnekler bil-
miyoruz. Trk ve Tatar yazarlarn bu kelimeyi Trke Yeni ay eklinde izah
etme teebbslerine ramen, Yenisey szc Tungusa Yonesi (byk nehir)
dir ve baka herhangi bir Trk halk tarafndan kullanlmamtr.
Krgzlarn topraklarnn gneybat ynnde o sralar Bat Trklerinin ba-
nda bulunan mttefikleri Trgelerin topraklaryla hemhudut olup olmad
kitabelerden anlalmyor; ama Tonyukuk, Trgelerin zerine yrmeden nce
ordusuyla Krgz topraklar zerinden Sayan sradalarnn gney tarafna ula-
mt. Krgzlarla birlikte birka kez de Az halknn ad gemektedir. Bir yerde
Azlar Trgelerle birlikte zikredilmektedir ki, muhtemelen Krgzlarn gney-
batsnda Sayan ile Altay dalar arasnda yayorlard.31 Krgzlarla birlikte bir
de ik halkndan sz edilmektedir. Trkler, Krgzlarn zerine yrmeden
nce 709da bunlara kar bir sefer dzenlemilerdir. ik adndan, Sayan s-
radalar zerinde geit alrken deil, Kem nehrini geerken sz edilmekte-
dir ki, bu durumda muhtemelen ikler bu sradalarn gneyinde, Yeniseyin
kollarn oluturan aylarn akt yerlerde yayorlard. Krgzlarn dousunda
ve Uygurlarn kuzeyinde, kk Kosogln gney sahilinde, in kaynakla-
rna gre, Dubolar yayordu ki, gnmzde de Samoyedlere32 Tuba diyorlar.
28 Potanin, Oerki, vp, I, 374.

29 Ayn yerde.
30 <G. Y. Grumm-Grjimayloya gre Tonyukukun izledii yol daha batda, abindab
geidi zerinden gemektedir. Bkz. Grjimaylo, GGO, LXVI, vp. I, 181. V. R.>
31 <Ayrca Gardizde ve tahminen Hudd el-lemde (bkz. Minorsky ev., 302) muh-
temelen li ve u nehri vadisinde yaayan Azlardan sz edilmektedir (bunlarn Tr-
gelerin bir kolu mu, yoksa sz edilen halk ayn Azlar m belli deil). Yenisey, Altay
ve Tanr Dalarnn ortaa toponomi ve etnonomikasnda as ve az ad (ve hatta us)
Krgzlarla balantl olarak gemektedir. rnein Bedayi et-tevarih (XVII. Yzyl) adl
eserde (ruk. NA V 2304) vrk. 255ada Krgzlardan as diye sz edilmektedir. Altay-
larda kabile ad olarak trt as muhafaza edilmitir. Krgz kelimesinin (keza Hakasn)
ikinci ksmnn asl as veya az (yahut us, daha aaya bkz.) etnik veya corafi adyla
balantldr. V. R.>
32 Son etnografya almalarnda Tubalarn Samoyedler yerine kullanlmasna rastlanl-
mamtr; kr. Narod Sibiri, V. R.>.
KIRGIZLAR 197
imdilerde ise Samoyed kabileleri bu kadar uzaa gidememektedir. in kay-

naklar o dnemde de Dubolar ve mttefikleri Milige ve Eileri (bu boylarn
Dubolarla balants o kadar skyd ki, bu yzden Dubolarn kola ayrldk-
lar sylenmektedir) Trklere mensup halklar olarak gstermektedir. Belki de
o sralar Samoyed kabileleri Trklemiti. Kzaklar zerinde kaydklar iin on-
lara tahta atl Trkler (ince muma tu-kiu) diyorlard. Kien-hai gl (Biurine
gre Baykal) sahillerinde Krgzlarla birlikte Tahan ve Gui halklar yayorlard
ve stelik Tahan, Guilerin kuzeyindeydi. Krgz devletinin snrlar douda Or-
hon kitabelerinde Kurkan adyla geen Guliganlarn topraklarna kadar yayl-
mt. Biurinin eviri ve yorumuna gre Kurkanlar Baykaln kuzeyinden Buz
Denizine, Chavannesin evirisine gre ise ln kuzeyinden Baykaln gne-
yine kadar uzanan topraklarla yayorlard. Her halkrda Krgzlarn topraklar
Baykala kadar uzanan geni bir sahay kaplyordu ve dolaysyla onlar en gl
olduklar dnemde de Trk-Ouzlarla boy lecek durumdaydlar. Kanaa-
timde lteres-kaann kzn Krgz hanyla evlendirmesi istisnai bir durumdu
ve en azndan in kaynaklarna gre Trk kaanlar kzlarn genellikle Krgz
beyleriyle evlendiriyorlard.
Krgzlarn durumu Dou Moolistanda iktidarn Trk-Ouzlardan Uygur-
lara gemesinden sonra daha da ktlemiti. 734de len Bilge-kaan adna di-
kilen kitabe, Trk hkmdar ailesinin iktidarnn uzun yllar devam edeceini
dndn, Uygurlara kitabelerde ancak bir defa bahsedecek kadar nem
verildiini gstermektedir. Halbuki Bilge-kaann lmnden on bir yl sonra,
745 senesinde Dou Moolistandaki Trk-Ouz hakimiyeti son bulacak ve ik-
tidar Uygurlara geecekti.
Tang-shuda Krgzlarn 758de Uygurlarn hakimiyeti altna girdikleri be-
lirtilmektedir, ama eserin Uygurlardan bahseden blmnde bu olaydan sz
edilmemektedir. 758 ylnda Uygurlarn banda in kaynaklarnda Holie-han
Moyano (745-759) adyla geen kaan vard ve yine 758 ylnda onun in sa-
raynda bulunan elisi ncelik konusunda Arap elisiyle tartmt. Grnd
kadaryla Selenge nehri yaknlarnda 1913de Fin bilim adam Ramstedt tarafn-
dan bulunan ar tahribata uram Trk kitabesi bu kaan adna dikilmitir.
Ancak kitabede yalnzca 757 ylndan nceki olaylardan sz edilmekte ve bun-
dan da Uygurlarn Yenisey boylarnda ikler ve Krgzlarla henz 750 ve 751
ylnda attklar anlalmakta ve stelik Krgz hanndan bahsedilmektedir.
198 ORTA ASYA
Ramstedtin ortaya kard dier bir kitabe biraz daha sonralarna yani VIII.
Yzyl sonlarna aittir ve Uygurlarn yurdunda yaayan Krgz kkenli st dzey
bir ynetici adna dikilmitir. Kitabede bu Krgzn hocasndan bahsedilmekte
ve ayrca Sryanice mar efendi kelimesi kullanlmaktadr. Ramstedt, buradan
hareketle sz edilen st dzey Krgz yneticinin o sralarda Uyguristanda yay-
gn olan n Asya kkenli Maniheizmi kabul ettii sonucuna varmaktadr.
Eer in kaynaklar Krgzlarn Uygurlar tarafndan nihai olarak 758de
fethedildiini belirtiyorsa, bu tarihten sonra in sarayna hibir Krgz elisinin
gelmemesi muhtemelen bu kanaate yol amtr. Halbuki Krgzlarn Uygur-
lara kar direnmeye devam ettikleri, 808-821 yllar arasnda kaanl yneten
baka bir Uygur han adna dikilen ince kitabeden anlalmaktadr. Bu kaan
dneminde Uygurlarla Kien-kun hanl yani daha gl olduu belirtilen Kr-
gzlar arasnda atmalar yeniden balamtr. Gya Krgzlarn 400 000 oku
savas varm (halbuki Tang-shuda onlarn topu topu 80 000 kiilik bir or-
dusu olduu belirtilmektedir) ve bu kez Krgz hanl gya ok ar bir hezi-
mete uram ve varl sona ermitir. Halbuki Tang-shuda yeni bir Krgz ka-
annn ortaya k ve onun 840da33 Uygurlar malup ediiyle ilgili kaytta,
sz edilen kaann bu zafere ulancaya kadar yirmi yl boyunca Uygurlarla
sava srdrd vurgulanmaktadr. Eer bu doruysa, o takdirde Krgzla-
rn Uygur kaannn tam hakimiyeti altna girmeleri iin hemen hemen hi va-
kit kalmam oluyor.
Biurinin evirisine gre, Tang-shuda Uygur kaannn Krgz hanna ka-
an kelimesini ilave etmeden Pitsse Tunge Gin34 unvan verdii belirtilmekte-
dir. Demek ki, Krgzlarn ald malubiyet sadece hanlklarn ve bamszlkla-
rn kaybetmelerini mncer olmam, ynetim otonomilerini de kaybettirmitir.
Anlald kadaryla uranlan hezimetten ok ksa bir sre sonra msait erait
ortaya knca, in kaynaklarnda ajo35 adyla geen Krgz han, muhtemelen
batl mttefiklerine gvenerek Uygurlarla tekrar savamaya ve hakanl teh-
dit etmeye balamtr. Ajo kendisini han (kaan), Trge asll anasn hana
33 <Msveddede daha nce yazlan veya 841 ylnda ibaresi karalanmtr. A. N.

B.>
34 <Biurin, Sobraniye svedeniy, I, 449; Biurinde unvann ilk szcnn ak yazl
byle; bugnk trankripsiyon kurallarna gre unvan Pichia-dun che-ching olarak
okumak gerekir. Yu. B.>
35 <Ajo bu kelime Krgz hanlarndan birinin ad olarak kabul edilmektedir. Bkz.
Klyashtorny, Sudjinskaya nadpis, 164, dn. 13. Yu. B.>
KIRGIZLAR 199
(hatun) ve yabgu unvan tayan Karluk hkmdarnn kz olan kendi karsn

da hana olarak ilan etmitir. VIII. Yzylda bat taraflarna muhaceret edip,
766dan36 sonra merkezi u sahilinde yer alan bir devlet kuran Karluklar, daha
sonralar da srekli Krgzlarn komular ve mttefikleri olarak zikredilmekte-
dirler. Ama Trgelerden bahsedilmesi biraz tuhaf gzkyor. nk Trge
Kaanl daha 740da Araplar tarafndan ortadan kaldrlm, 756-57den iti-
barense herhangi bir siyasi varlk gsterememilerdir.37
Uygurlarla girilen sava, Krgzlarn zaferiyle sonulanm, 840da Uygur-
larn Orhon nehri zerindeki bakentleri (bugnk Harbamz harabeleri) igal
edilmitir. Krgz hannn Yenisey zerindeki ota ile bu ehir arasndaki me-
safe, deve yry ile krk gnlk yoldu. 832 ylndan itibaren devleti yneten
Uygur hakan da bu arpma srasnda ldrlmt. Fakat Krgzlar Uygurlar
tam olarak itaat altna alamadlar ve bakentin kaybedilmesine ramen 841de
ge adnda yeni bir Uygur kaan ortaya karak 847ye kadar dmanlaryla
arpm; ancak, i isyanlar srasnda kendi tebaas tarafndan ldrlmesini
mteakiben Uygurlarn bir ksm Moolistan fetheden Krgzlarn hakimiye-
tine girmi, bir ksm ise biri Turfanda, dieri Han-chouda iki beylik kuracak-
lar gney taraflarna gitmiler; bylece Moolistanda hakimiyet Orta Asyann
dou kesiminde ilk gebe devleti kuran Krgzlara gemitir.
III
IX-X. Yzllar ve Byk Krgz Hanl
Moolistann Krgzlar tarafndan fethi, Orta Asya tarihinde batdan do-

uya doru gerekletirilen nadir bir fetih rneidir. nk tm fetih hareket-
leri ters ynde olmutu. Sanrm Krgz han Uygurlarn Orhon nehri zerindeki
ehrini kendine bakent edinmemi ve zaferden sonra Uygur bakentinden at
srtnda 15 gnlk mesafede yer alan Laoan ve Duman dann gney tarafna
gitmitir ki, muhtemelen Tannu-Ola da kastedilmektedir. Krgzlarn dzen-
ledii askeri seferlerden yalnzca 70 bin kiilik orduyla gneyde kumlu bozkr
36 <Msveddede daha nce 766 ylnda eklindeydi. A. N. B.>

37 <A. N. Berntam, Trgelerin ancak ok az bir ksmnn Amu-derya civarnda (Huttelde)
740larda Araplardan bir darbe aldn, Trge Hakanlnn ise 766ya kadar varl-
n srdrdn dnmektedir. V. R.>
200 ORTA ASYA
zerinden gerekletirdikleri sefer bilinmektedir ve stelik han, zaferden sonra

Uygurlarn bir ksmn da yanna alarak tekrar kuzeye dnmtr.
Sk sk ine saldran Uygurlarn ve onlarn selefleri Ouzlarn aksine Kr-
gz hanlar en bandan beri Tang hanedanyla dostne ilikiler kurmaya gay-
ret etmilerdir. rnein Uygur bakentini zaptettiklerinde orada inli prenses
Tai-hoyu bulmu ve bir muhafz birliinin refakatinde ine gndermiler;
ama konvoy Uygur kaan genin askerlerinin saldrsna uram, ele geiri-
len prenses de 843de hrriyetine kavuuncaya kadar Uygurlarn elinde esire
olarak kalmtr. Anlalan Krgz han, inli Li Lingin torunu sfatyla, kendini
yine ayn Li ailesinden gelen Tang hanedanyla akraba olarak gryordu. in
imparatorlar da ilk balarda yeni akrabalarn tanma taraftarydlar, fakat daha
sonra mparator Hsan-tsungu (847-859) Hagaslar, Tang hanedanyla ayn
seviyeye koyulamayacak kadar kk bir slaledir diye uyardlar. Mesele da-
nmanlar yksek konseyine havale edildi; konseyin karar u idi: Gl ol-
duklar dnemde Uygurlara menur verilmiti; ne yazk ki onlar u anda yklp
gittiler; gelecekte baz huzursuzluklar yaamamak iin Krgzlarn glendiril-
mesinin gerei yoktur.38 Bu olumsuz karara ramen Krgzlarn inle olan
ilikileri devam etti. Daha sonraki imparator -tsung zamannda (860-873)
Krgz elisi in sarayna gelmiti. Uygurlar fetheden Krgz han da tpk ba
dman ge gibi 847 ylnda hayatn kaybetti. Tang-shu, onun en yakn ha-
lefinin adn ve unvan vermektedir; ama ne o ne de daha sonraki Krgz han-
lar hakknda baka bir bilgi sunmaktadr.
in kaynaklarnn Byk Krgz Hanl zamannda Orta Asyayla ilgili ver-
dii bilgiler genel olarak olduka blk prktr. Dier evirilerden baka,
Tang-shunun Krgzlarla ilgili verdii bilgiler V. Schottun Ueber die chten
Kirgisen (1865) adl makalesinde derlenmitir. Bu kaytlarda Krgz halk ve
lkesi hakknda malumat verilmekte, ama Krgzlarn 847den sonra tarihle-
riyle ilgili hibir bilgi yer almamaktadr. Konunun uzman olmayan kiiler ara-
snda Klaprothun Tableaux historique de lAsie (1826) adl almas daha
fazla itibar grmtr; ama Schott bu esere kar olumsuz bir tavr sergilemekte
ve onun mehur corafyac Ritteri dnya corafyasyla ilgili abidevi eseri (Er-
kunde)de birok yanllara sevk ettiini gstermektedir. Klaprothun eserinin
etkisi Ritterin kitab araclyla Radloffun Aus Sibiren adl eserinin tarihle il-
gili ksmlarna da yansmtr. (Bu eserin 1884deki ilk basks 1893de hibir

KIRGIZLAR 201
deiiklik yaplmadan neredilmitir). inlilerden baka IX. ve X. Yzyl Orta

Asyasyla ilgili olarak Mslman yazarlarda da bilgiler mevcuttur. Krgzlarn
yaadklar topraklar da kapsayacak ekilde Orta Asya zerinden geen gzer-
gahlarla ilgili en detayl anlatm, kitabn daha nceki yazarlarn eserlerine da-
yanarak yazan XI. Yzyl mellifi Gardizde yer almaktadr. Mslman yazar-
larn Krgzlar da dahil olmak zere Orta Asya hakknda verdikleri bilgilerin
gzden geirildii en yeni almalar arasnda Marquartn eserleri ve zellikle
de Kuman (Polovets)le ilgili almas dikkat ekmektedir. Bu kitabn kusur-
lar ve olumlu yanlar Rusya Tarih Dergisi, kn. VII (1921)de nerettiim ma-
kalede gsterilmitir.
in kaynaklarnda Krgzlarla Mslmanlar arasndaki ilikilerden de sz
edilmektedir. Buna gre Krgz devleti, Dai (Tacikler, Araplar o zaman onlar
byle adlandryorlard), Tufan (Tibetliler) ve Gelolu (Karluk)larla daima iyi ili-
kiler iindeydi. Arap lkelerinden39 her ylda bir simli kuma ykl 20 de-
velik bir kervan gelirdi ve bazen develerin says 24e kadar kard. Anlad-
mz kadaryla Tang-shuda kervan yoluyla ilgili bir kayt yok. Klaprothda ise
Tang-shudaki Tibet kervanlaryla ilgili bilgiler Arap kervanlaryla alkal ola-
rak gsterilmi: Uygurlarn saldrsndan korkan Tibetliler Karluklarn toprak-
larndan geiyor ve orada klavuzlar bekliyorlard. Biurinin yorumuna gre
bu konvoy bizzat Karluklar tarafndan, Schottun izahna gre ise Krgzlar ta-
rafndan oluturuluyordu.
Krgzlarn Araplar, Tibetliler ve Karluklarla olan dostne ilikileri kaydn-
dan, onlarn en gl olduklar dnemde dahi Orta Asyann bat kesiminde
vuk bulan atmalara pek fazla karmadklar anlalmaktadr. 860-873 yl-
lar arasndaki faslada imdi inin igali altndaki Trkistan Kara-Hoca (im-
diki Turfan yaknlarnda) ve Bebalk (in kaynaklarnda imdiki Guen ya-
knlarndaki Pei-ting) ehirleriyle birlikte ele geiren Uygurlar, muhtemelen
Krgzlarn belli bir sre dmanlar olarak kalmlardr. VIII. Yzylda burada
onlardan nce baka Trk halklar vard: nce Basmllar, sonra Araplarn Tu-
guzguz (Trke Dokuz-Ouz) dedikleri Trk-Ouzlar ve a-tolar. 794 ylnda
blge Tibetliler tarafndan fethedilmi ve orada yaayan Trkler IX. Yzyl ba-
larnda in snrna yakn yerlere itilmilerdi. Dolaysyla Uygurlar burada Trk-
lerle deil, Tibetlilerle karlamlard. Anlald kadaryla Araplar bu blgeyi
henz buralarn Ouzlara ait olduu dnemde biliyorlard ve daha sonra olup
39 <Dailerin bkz. Biurin, Sobraniye svedeniy, I, 449.>

202 ORTA ASYA
biten deiikliklerden haberleri olmad iin yerli halka Tuguzguz demeye de-
vam ettiler. XI. Yzylda Arapa yazan yegane yazar olmamakla birlikte yalnzca
Kagarl Mahmud, Orta Asya hakkndaki kitaplara dayanarak deil, lkeyi tan-
yan birisi olarak Tuguzguz yerine srekli Uygurlar diye yazma imkanna sa-
hip olmutur. Moolistanda Ouzlar ve Uygurlar arasndaki savalardan sonra,
Ouzlarn bir ksm Uygurlarn bnyesine karmtr ki, Ramstedtin ortaya -
kard VIII. Yzyl ortalarna ait kitabede Uygur han kendisinden On-Uygur
ve Tokuz-Ouzlarn hkmdar olarak takdim etmitir. Halbuki in kaynak-
larna gre Uygurlar dokuz boya blnmlerdi ve Mool dnemi tarihisi Re-
idddin, On-Uygurlarn yan sra Tokuz-Ouzlardan da sz etmektedir. Her
halkrda, Ramstedtin yaynlad kitabe, beklenildii ekilde kendisini nce-
likle Uygur halknn hkmdar olarak hissettiini gstermektedir. Eer Arap-
lar in Trkistann yalnzca Uygurlarn yaad dnemdeki dou kesimini ilk
nce tanm olsalard, Arap corafya literatrnde Tuguzguz yerine Uygur ad
yerini alrd. Bu yzdendir ki, Arap corafya kitaplarndaki bilgilerin hangisi-
nin Uygurlarla, hangisinin onlardan nce bu blgede yaayan Trk halklaryla
ilgili olduunu kronolojik adan tam olarak tespit etmek hayli zor grn-
yor. Mslman corafyaclar, verdikleri bilgileri ellerinde mevcut olan kitap-
lardan almlar; hangi kaynaklar kullandklarn belirtmemi, okuyucuyu da
o anda kim var, gemite ve hatta birka yz yl ncesinde kim vard konu-
sunda uyarmay dahi gerekli grmemilerdir. Bu durum, elbette Krgzlarla il-
gili verilen bilgiler iin de geerlidir. (Arap ve Acem corafyaclar o dnemde
xrxz eklinde yazyorlard. Buarada x, Trkedeki grtlaks k harfine tekabl
ediyordu; rnein Araplar xarluk, Acem mellifler xarlux diye yazyorlard.) Bir
eserin hangi ylda yazld konusunda yeterli bilgimiz olsa dahi, anlatlan ola-
yn veya bahsi geen konunun hangi dneme ait olduu konusunu birazck
bile aydnla kavuturmayabilir.
XI. Yzyl yazar Gardizden baka Farsa kaleme alnan ve 372/982 veya
983de yazlan anonim Hudd el-lem de bize clib-i dikkat bilgiler vermek-
tedir. Bu eserin 1892de Buharada mteveffa A. G. Tumansky tarafndan bu-
lunan bir nshas elimize ulam ve Rus tarih literatrne de Tumansky ns-
has olarak gemitir. Bu esere gre Krgzlar Tuguzguzlarn yalnzca kuzeyli
komular deil, ayn zamanda batl komularyd da. Eserin mellifi, Pen-
ul ehrinin (telaffuz tam olarak tespit edilebilmi deil; ince eviriyazmnda
Wen-su; bulunduu yer itibariyle U-Turfana tekabl etmektedir) Karluklarn
KIRGIZLAR 203
blgesinde bulunduunu; ehir hkiminin Tuguzguzlara bal olduunu, ama

imdi ehrin Krgzlarn hakimiyetine getiini belirtmektedir. Araplar, Tu-
guzguzlarla Karluklarn srekli birbirleriyle savatklarndan, stnln nce
Tuguzguzlarda iken, bilhare onlarn Mahineizmi kabul etmeleriyle birlikte
(muhtemelen bu din in Trkistannn dou kesiminde Moolistan Uygurla-
rndan daha nce kabul edilmiti) zafer ibresinin Karluklar tarafna adndan
sz etmektedirler. Halbuki Tumansky nshasndan Tuguzguzlarn Karluklarn
elinden baz ehirleri yolup aldklar, Tuguzguzlar arasnda yer alan Yamala-
rn Kagar, Yedisunun Narnn kuzeyinde kalan bir ksmna hakim olduklar
hkm karlabilir. Kagarn Yamalar, Krgzlar, Tibetliler ve inliler arasn-
daki snr blgesini oluturduu sylenmektedir.
Tumansky nshasnn Orta Asya halklar arasndaki snrlarla ilgili verdii
bilgi yeterince net deil. rnein, Krgzlarla ilgili ksmda onlarn gney kom-
ular arasnda Tuguzguzlardan baka Karluklarn bir ksmnn da bulunduu
belirtilmekte; ama Karluk (Halluh)larla ilgili ksmda Krgzlar bu halkn kom-
ular arasnda gsterilmemektedir. Dolaysyla Krgzlar dier iki Yedisu halk
igil ve Tuhsilerin komusu olarak verilmektedir. igiller, Issk-gln kuzey
sahilinde, Trgelerin bir ksmn (Trgelerin dier kolu daha nce Azlar ola-
rak gsterilmiti) oluturan Tuhsiler ise u nehri vadisinde yayorlard.
Tm bu anlatlardan Krgzlarn gl bir devlet olduklar dnemde snr-
larn gneybat ynnde genilettikleri sonucu karlabilir, ama kaynaklar bu-
nun ne zaman ve nasl olduu konusunda herhangi bir bilgi vermemektedir.
Tumansky nshasndaki u anda kelimesi de muhtemelen ok daha ncesine
ait bir kaynaktan alnmtr ve Krgzlarn ksa mrl hakimiyetlerini kaybettik-
leri bir srada yazarn yaad dnemle ilgisi olamaz. Krgzlarla komu halklar
arasndaki ilikiler konusuna hi deinilmiyor. Tang-shuya gre Krgzlara yal-
nzca Araplardan deil, Uygurlarn hakimiyetindeki Kua ve Pei-tingden yani
Bebalktan da kumalar geliyordu. Bu kayttan Uygurlarla tam bir bar iinde
yaadklar sonucu karlabilir. Daha nce Gardiznin Tuguzguzlarn lke-
sinden Krgz kaannn Yenisey boyundaki otana ulamak iin Kgmen da
veya Sayan sradalarnn kuzeyi boyunca yedi gn yol gidilmesi gerektii ek-
lindeki kaydn nakletmitik. Mslman yazarlarn eserlerinde Krgzlarn lke-
sine giden yol olarak gsterilen tek gzergah budur. Genel olarak Araplar Tu-
guzguzlarn kuzeyli komular olarak Krgzlar ve kuzeydou istikametinde u
kesimde yaayan bir halk olarak da Karluklar ksmen tanyorlard. Yine Arap
204 ORTA ASYA
yazarlarn grne gre Krgzlar dou istikametinde Okyanusa kadar uza-

nan blgede yayorlard.
Mslman topraklarndan kuzeydou istikametinde bozkra alan iyi yol
vard ve bunlardan biri Sr-deryann aa akmndan, dieri Talasdan (imdiki
Evliya-Ata)dan40 balyordu. Her iki yol da merkezi rtn kuzeyinde bulunan
Kimak topraklarna gidiyordu. Krgzlarn batl komular olan Kimaklar, ke-
sinlikle inli yazarlarn gr alan dndaydlar ve ilk defa yalnzca Mslman
yazarlarn eserlerinde gemektedirler. Kimaklarn lkesinden Krgz yurduna gi-
den ikinci yol slam topraklarndan Kimak lkesine giden yolun bir devam m
idi ve ayrca bu iki halk arasndaki ilikiler ne merkezdeydi, bu konuda hibir
kayt yok. Krgzlar gibi Kimaklar da Trke konuuyorlard ve Tumansky ns-
hasnda Kimak lkesinin bir yerinde yaayan insanlarn Krgz greneklerini uy-
guladklar belirtilmektedir.41 Her ne kadar Tumansky nshasnda Kimak ka-
an (Arap ve Pers yazarlar daima hakan eklinde yazmaktadr) ibaresi geiyor
ve Kimaklarn ana bat kolundan ayrlan Kpaklarn bandaki kii Kimak ha-
nnn vassal olarak gsteriliyorsa da, muhtemelen Kimaklar Krgzlardan nce
siyasi birliklerini kaybetmilerdi. XI. Yzylda, Kagarl Mahmud zamannda Ki-
maklar artk yoktu. Onun dneminde rt boylarnda Gardizde tpk Kpak-
lar gibi Kimak boylar arasnda gsterilen Yemekler yayordu. Daha sonra Kp-
aklarn, siyasi bir btnlk oluturamamalarna ramen, adlarn Trkistann
bat ve Rusyann gneydou kesimindeki bozkra kendi adlarn verdikleri bi-
linmektedir. te bu Kpaklar, Mool istilas dneminden sonra, XVIII. Yz-
ylda Kalmklarn (Oyratlarn) ve Ruslarn yanllkla Krgz dedikleri Kazak
halknn ekirdeini oluturmulardr. Kpaklarn paralanmasnn msebbibi
olarak doulu komularnn gsterilmesi iin hibir mesnedimiz yoktur.
Tumansky nshasna gre Krgzlarn lkesinden bol miktarda misk, krk
(Krgz miskinden baka kaynaklar da sz etmektedir), hu aac ve haner sap
yapmnda kullanlan hutu boynuzu ihra ediliyordu. Bu hutu boynuzlaryla ku-
zeyin uzak kesimlerinden tanan mamut ve gergedan boynuzunun kastedildii
artk anlalmaktadr. Krgz hkmdarna Krgz-hakan deniliyordu. Ayn yazara
40 <Gnmzde Kazakistan snrlar dahilindeki Cambul.>

41 <Hudd el-lem, vrk. 18b; Karkar-han (veya Karkara-han ) sakinlerinin Kr-
gz greneklerine gre yaadklar belirtilen Kimak topraklarndan biridir. Minorsky,
kelimesini Semipalatinskayann gneydou istikametinde 350 km. mesafe-
deki Karkaral ehriyle kyaslanmas gerektii grndedir. (Bkz. Hudd el-lem,
Minorsky ev., 309). V.R.>
KIRGIZLAR 205
gre Krgzlar biraz vahi hayvanlara benziyorlard; d grnmleri kaba idi ve

balarnda salar azd; hak hukuk bilmezlerdi ve pek az merhametliydiler; ama
savaydlar; tm komularyla vurumulard ve onlarla adavet halindeydiler.
Yk arabalar (veya kzaklar), koyunlar, srlar ve atlar vard; su ve meralar
takip ederek gebe halde yayorlard. Atee tapar, llerini yakarlard; avclkla
uraarak adrlarda ve haymalarda yaarlard. Yine Krgzlardan olan, onlarn
dousunda yaayan Furi adnda bir halk vard. Bunlar Krgzlarla bir arada ya-
amazlard; vampir ve acmaszdlar; dier Krgzlar onlarn dilini anlamazlard
ve onlar tpk vahi hayvanlar gibiydiler. Krgz hakannn yaad ehrin ad
Kemicketti. Krgzlarn Kesim adnda dalarda yaayan bir boyu vardr. Bun-
lar adrlarda yaarlar; krk, misk, hutu ve benzeri eyler temin ederler. Kr-
gzlarn dilleri Karluk diline benzeyen, giyim geekleri Kimaklarnkini andran
baka bir boyu daha vardr; ama Krgzlarn hibir boyunun ne ky vardr, ne
de ehri; hakann yaad yer hari hepsi adrlarda yaarlar.
Bu metinde Krgzlar Tang-shudakinden ok daha vahi gsterilmekte-
dir ki, bu durumda in kaynaklarnn verdii bilgiler daha itimada ayandr.
inlilerin Krgzlarn komu halklarla dostne ilikiler iinde bulunduunu be-
lirten kaytlaryla, ranl yazarn tm komularyla sava halinde olduklar ek-
lindeki kayd arasndaki fark bilhassa dikkat ekmektedir. Krgzlarn llerini
yaktklar in kaynaklarnca teyit edilmektedir; inliler ayrca yaklan cesetle-
rin kemiklerinin bir yl sonra topraa gmldn, Trklerden farkl olarak
defin srasnda yzlerini izmediklerini de belirtmektedirler.42 Gardiz, cesetle-
rin yaklmas konusunda Krgzlarn atei tm kirleri yok eden en temiz un-
sur olarak grdklerini, yaklmak suretiyle mevtann tm pislik ve gnahlar-
dan arndna inandklarn ilave etmektedir. Furiler, dier Krgzlardan farkl
olarak llerini dalara gtrr, onlar tamamen rynceye kadar aalarn
zerinde brakrlard. Krgzlarn yegane ehri veya yerleim biriminin adna ge-
lince, inlilerin kulland hiyeroglif (ki Biurinde Midi, Schottta Midiitadr)
Farsa metindeki Mikicket adn anmsatmaktadr. (Mikicketdeki ket hecesi
Farsa bir szcktr ve ehirlerin veya kylerin sonuna ilave edilir. Ahsiket,
Penciket vs. gibi).
42 <Defin srasnda Trklerden farkl olarak yzlerini izmedikleri ifadesi ikinci baskda
mevcut deildir ve stelik bunun bizzat yazar tarafndan m, yoksa redaktr tarafn-
dan m atld anlalmamaktadr. V.R.>
206 ORTA ASYA
X. Yzyl yazar Eb Dlef Krgzlarn yaantlarn ok daha iyi bir ekilde

tasvir etmitir. Bu yazarn seyahat notlar arasnda Krgzlarla ilgili verilen bilgi-
ler kesinlikle fantastiktir. Eserinde corafi ynden o kadar tutarszlklar var ki,
bu dzen iinde kendisi dahi bahsettii halklar nereye yerletireceini bileme-
mektedir. ok muhtemeldir ki, kendisi bu halklar hi grmemi, ama sanki
grm gibi naklettii bilgileri baka eserlerden almtr; ancak, kulland kay-
naklar arasnda gvenilir olanlar da herhalde vard. Krgzlarla gili olarak onla-
rn msr, pirin ve deve eti hari her trl eti yedikleri; tapnaklarnn ve alfabe-
lerinin bulunduu; akll ve uzak grl olduklar, ray sndrmeyip kendi
kendine snmeye braktklar anlatlmaktadr. Ayrca Krgzlarn dua ederken
okuduklar ilahilerinin bulunduu kaydedilmekte; misk kullandklar ve ylda
bayramlar olduu belirtilmektedir. Bayraklar yeil renktedir; dua ederken
yzlerini gneye evirirler; seyyarelerden Saturn ve Vense (olpana) tzimde
bulunurlar; Mars uursuzluk habercisi bir yldz olarak grrler; lkelerinde
pek ok vahi hayvan vardr; gece k saan bir ta olduu iin kandilsiz do-
larlar; yalnzca kendilerinin kullandklar eyalar bu tatan yaparlar. Hanlar
halkn derdiyle ilgilenir, onlar da ona sayg gsterirler; onun makamna ancak
krk yan gemi bir kii oturabilir.
Krgzlarn Uygurlarnkine ok benzeyen bir dilleri ve alfabeleri vardr43
denilen Tang-shuda da belirtildii gibi, burada bir Krgz alfabesinden bahse-
dilmesi dikkat ekicidir. Burada sz edilen alfabe, o sralar Uygurlar arasnda
henz yaylmaya balayan ve daha sonra Moollar tarafndan dn alnan bir
alfabe deil, okuma anahtar Orhon kitabeleri sayesinde bulunan daha eski bir
alfabedir. Bu alfabenin Krgzlarca da bilindii, bilim dnyasnda Orhon kitabe-
lerinden ok daha nce malum olan, fakat bu esrarengiz alfabenin zlmesinde
anahtar vazifesi gren Orhon kitabelerinin kefedilmesi sayesinde zlebilen
Yenisey havzasndaki pek ok kitabeden anlalmaktadr. Yenisey kitabelerinin
eviri denemesi Radloff tarafndan yaplmtr. Kitabelerin neredeyse tamam
mezar ta kitabeleridir; bu kitabelerde tarih bilgi yoktur ve Krgz kelimesine
rastlanlmaz. Tarih kaytlara istinaden Yenisey boylarnda yalnzca Krgzlar ya-
ad iin Radloff da kitabelerin ounun onlara ait olduunu dnmektedir.
Tang-shuda Krgzlarn on iki hayvanl takvim kullandklar belirtilmesine ra-
men, bu takvimle de olsa gsterilen herhangi bir tarihin kitabelerde mevcut ol-
mamas dikkat ekicidir. Yine de Abel-Ramusat 1820de bu takvimin Krgzlara

KIRGIZLAR 207
has olduu meyline kaplmtr. Harflerin ekilleri, Orhon kitabelerin yazld

dnemden ok daha eski bir dneme iaret etmektedir ki, bu yzden Radloff
Yenisey kitabelerini VII. Yzyla, zellikle de ikinci yarmna ait grme meylin-
dedir. Kitabelerden birinde mteveffann yedi yandayken in imparatoruna
gnderildii belirtilmektedir; Radloffa gre bu olay Tang-shuda sz edilen
ilk Krgz elisinin ine gnderildii 648 ylndan nce olmu olamaz. S. Y.
Malovun 28 ubat 1926de Bakde dzenlenen Trkoloji kongresinde sun-
duu bildiride, Yenisey kitabelerinin Orhon-Selenge kitabelerinden iki- yz-
yl daha erken tarihli olduu eklindeki gr daha da phelidir.44
Her mezar kitabesi gibi Yenisey kitabeleri de halklarn dnce tarzlarn
ve inanlarn yanstan baz bilgiler iermektedir; ama bu malzemenin bilim-
sel ekilde kullanlmasnn tashih edilmi metin ve evirisinin yaynlanmasn-
dan nce mmkn olaca kanaatinde deilim. Krgzlar, din adan kesin-
likle amanisttiler; Eb Dlefin dualar ve ilahiler konusundaki szleri bu dinle
alkaldr. Dier Trk halklarnda olduu gibi Krgzlar da aman iin kam sz-
cn kullanyorlard. Yenisey (ve keza Orhon) kitabelerinde bu kelime ge-
mez, ama Tang-shunun Krgzlarla ilgili ksmnda zikredilmektedir. Budistlerle
(Tibetlilerle) ve Mslmanlarla olan ticari ilikilere ramen, Krgzlar arasnda
Buddist veya slam propagandann baarl olduuna dair herhangi bir kaydn
bulunmamas dikkat ekicidir.
Krgzlarn lkesinden getirilen mallar arasnda slam lkelerinde en de-
erli olan, muhtemelen miskti. Uzak Dou lkelerinden ithal edilen dier mal-
lar gibi misk ticaretinde de deniz ve kara yoluyla yaplan tamaclk arasnda
bir rekabet kanlmazd ve deniz ticaretinin gelimesi bu balamda Krgzlarn
aleyhine ilemek zorundayd. Miskin gnmzde in limanlarndan, zellikle
de anghaydan bilhassa deniz yoluyla getirildii bilinmektedir. X. Yzyl co-
rafyacs bni Havkal, en kaliteli ve pahal miskin Tibetten ve Krgzlarn lke-
sinden ithal edildiini belirtmektedir ki, muhtemelen tama ii kara yoluyla
yaplmaktayd. Ama ondan daha nce, eserini 891de yazan corayac Yakub,
en st mertebeye Tibet miskini (ki Krgz miski zikredilmemektedir), onun
bir altna Sodiyana (Zeravan civarnda) miskini anmakta, in miskini ancak
nc sraya koymakta ve onun da en iyisinin Hang-fu (Kanton) limanndan
44 <Yenisey ve Orhon kitabelerinin tarihleri ve dili konusunda bkz. Malov, Pamyatniki;

Batmanov, Yazk. V. R.>
208 ORTA ASYA
getirildiini belirtmektedir. Misk, daha sonralar inden Adene tanan mal-

lar arasnda zikredilmektedir.
Krgzlarda d ticaretle bir ilikisi olmamakla birlikte metal retimi de vard
ve muhtemelen bu sanat bugne kadar herhangi bir etnografik tipe, herhangi
bir kronolojik dneme sokulamayan bronz kltr dneminin Yenisey boyla-
rnda yaayan sabk halklarndan almlard. Krgzlar, muhtemelen demiri ok
eskiden beri tanyorlard; Tang-shuda Krgzlarn daha nce Trklere vergi ola-
rak verdikleri saf45 demirden silahlar yaptklar ve demire kyasa (kja-sa) dedik-
leri belirtilmektedir. Schott bu szc Samoyededeki kues, vese, jesea kelime-
lerine yakn bulmakta, fakat ayrca Altayca js bakr ve Kumanca (Kpaka)
js sar bakr kkeninden gelmi olmasn da muhtemel grmektedir. Krgzla-
rn ve genel olarak Trklerin metallerle olan tankl meselesini zmek iin
bu konuyla ilgili lengistik verilerin daha detayl bir karlatrlmas gereklidir.
Radloff, mahalli halk rivayetleriyle rtecek ekilde Abakan ve Yenisey boyla-
rnda ge demir ana ait eyalarn bulunduu mezarlar Krgzlara atfetmek-
tedir. Krgzlarn kltrel geliim aamasnda, ok daha st basamaklarda hak-
larnda in ve Mslman kaynaklarnda baz bilgiler bulduumuz kuzeyli ve
doulu komularnn yer ald muhakkak. Daha nce Tumansky nshasnda
Krgzlarn dousunda yaayan komular arasnda insan eti yedii de sylenen
Furi halk hakknda bilgiler bulunduunu belirtmitik. Furiler ve onlarla Kr-
gzlar arasndaki ilikiler konusunda baz detayl bilgiler Gardizde var. Buna
gre Krgz hannn otandan Furi halknn yaad blgeye kadar olan me-
safe aylk yol idi. Furiler, bataklkta yaayan vahi insanlar olarak tasvir edil-
mektedir; onlar oradan karlrlarsa sudan km bala dnerlermi; eer on-
lardan birisi Krgzlara esir derse verilen yemekleri reddeder ve kamak iin
her yolu denermi.
Dier baz kaynaklarda Krgzlarn dousuna Kun ve Kay (veya Kay) halk-
lar yerletirilmektedir ve stelik Kun yerine Kuri okunuuna da rastlanmakta-
dr ki, byk ihtimalle bunlar Furilerdir (nk Arapada k ve f harfleri kolayca
kartrlabilmektedir). in kaynaklaryla saltrdmzda Kuri okunuunu ter-
cih etmemiz gerekiyor. Tang-shuda ve Orhon kitabelerinde, Tang-shuya gre
Baykal sahillerinde yaayan Kurkan halknn getiini grmtk; daha ge d-
nem in kaynaklarnda (Moollarn tarihi Yan-shide) Angara nehri civarna
45 <Sanrm dikkatsizlik yznden birinci ve ikinci baskda byle km; Tang-shuda

saf diye bir kelime yok (kr. Biurin, Sobraniye svedeniy, 2. bask, I, 352).- Yu. B.>
KIRGIZLAR 209
Kuli46 halknn yerletirildiini gryoruz; ama ayn halk XIV. Yzyl balarnda
eserini yazan Pers tarihisi Reidddinde Baykal sahilinde Kuri adyla gemek-
tedir. Eserini XIII. Yzyl balarnda yazan Avfnin kaydna gre bu Kuri (veya
Kun) halk doulu komusu Kaylarn saldrsna maruz kalm ve batya yne-
lerek dier halklar yerinden oynatmtr. Ancak yerinden oynatlan bu halklar
arasnda Krgzlarn ad gememektedir. Avfnin Marquartn ok nem verdii
rivayetinin tamam (ki Marquarta gre Kimaklarn k olay da bu hareketle
balantldr) dier kaynaklarca pek de teyit edilmemektedir.
Efsanev bir tablo izmekle birlikte, Avfnin bir Krgzn Yeniseyin nereye
dkldn renmek iin kt seyahatle ilgili hikayesi ilgintir. Avfnin an-
lattna gre Krgzlarn topraklarnda drt nehir tek bir nehirde birlemekte,
sonra dalar ve maaralar arasnda karanlk bir yolculua kmaktadr. te sz
edilen bu Krgz kk bir kaykla nehir boyunca aa doru yoluna devam
eder; gn boyunca gne, yldz, ay ve gn yz grmeden yol alr ve
sonunda geni bir ovaya gelince kayktan iner. Nal sesleri duyunca hemen bir
aaca kp kimin geldiini gzler. Olduka yksek boylu (her biri bir mzrak
boyundadr) ve yanlarnda sr byklnde kpekler bulunan atl g-
rnr. Bunlar Krgz grnce ona acrlar; aatan inmesini isterler ve kpek-
ler paralamasn diye bir ata bindirirler; sonra onu yaadklar kulbeye geti-
rirler. O gne kadar byle insanlar grmedikleri iin onun bask boylu oluu
karsnda akndrlar. Arkasndan yurduna dnmesi iin takip etmesi gere-
ken yolu gsterirler. Kimse onlarn kim olduunu ve hangi halka mensup ol-
duklarn bilmiyordu. Bu hikayeye istinaden Yeniseyin Minusine kadar da-
lar arasndan ilerledii ve daha sonra Ai snrndan Krasnoyara kadar devam
ettii dnlebilir.
Uygur devletinin yklndan sonra byk Krgz Hanlnn kuruluunun
zerinden henz bir yl bile gemeden bu devlet son buldu. X. Yzyl bala-
rnda Orta Asyann dou kesiminde hakimiyet inde birka yzyl boyunca
siyas olaylarda nemli rol oynayan Mool asll bir halkn eline geti. Henz
VII. Yzylda Kitaylar, doudaki Trk-Ouz hakanlna kar oluturulan ko-
alisyonlarn bnyesinde yer almlard ve ortak dmana doudan saldrmak
zorundaydlar. Kitaylarn hkmdar (ki ad in kaynaklarnda A-bao-i47 veya
Araoki eklinde gemektedir) inin kuzey kesimini ele geirmi, 917de in
46 <imdiki eviriyazmyla Guli.>

47 <A-pao-chi>
210 ORTA ASYA
imparatoru unvan alarak yeni Leao hanedann kurmutu. Kitaylar Orta Vaha
mparatorluunun tamamn hibir zaman ele geiremediler ve yalnzca onun
kuzey kesimini hakimiyet altna alabildiler; ama yine onlarn adlar Moolistandan
Hindistana ve Bat Avrupaya kadar deiik yerlerde pek ok halk tarafndan
Uzak Dounun eski kltrl devleti balamnda kullanlmtr ki, Rusa Ki-
tay kelimesi de buradan kmtr.
Leao hanedannn bnisi yalnzca inin birka tarm blgesini zaptet-
mekle kalmam, ayrca 924de Moolistana bir sefer dzenleyerek, Orhon sa-
hilindeki sabk Uygur bakentinin harabelerini gezmi, nceki kaanlarn kita-
belerini grm ve kendisi de yeni bir kitabe diktirmitir (bu kitabe gnmze
kadar yetip gelmemitir). Her ne kadar bugne kadar bilinen kaynaklarda gr-
dmz kadaryla herhangi bir dorudan kayt mevcut deilse de, bu sefer
srasnda Krgzlarn malup edildiine ilikin bir kayt bu kitabede yer alm
olabilirdi. Byk Krgz Hanlndan nce Moolistanda mevcut olan dzeni
yeniden kurma gayreti, Kan-chou ehrinin Uygur valisine yaplan Orhon nehri
boyunda eski Uygur Hanln ihya etme teklifinde grlmektedir. Uygur vali-
nin gya Uygurlarn Moolistandan ekip gitmesinin zerinden on kuak ge-
tii eklindeki cevab ar abartldr; nk Krgzlarn Uygurlar ezmesinden
sonra yalnzca 80 yl yani kuaktan daha az bir zaman gemiti; ama bu
sre dahi Uygurlarn yeni vatanlarnda tarm ve ehir hayatna intibak etme-
leri, dolaysyla Moolistandaki gebe hayata dnmek istememeleri iin ye-
terli bir sreydi.
Radloffun eserinde Krgz hannn Yenisey boyundaki sabk otana ancak
970de dnd belirtilmektedir ki, bu bilgi Ritter vastasyla Klaprothdan (ki
onda da bir bask hatas ile 670 olarak yazlmtr) alnm bir bilgidir. Schott,
galiba elindeki kaynaklarda bu tarihi bulamam. Klaprothun ise onu nereden
ald belli deil. Kitaylarn 924de Orhon boylarna dzenledii seferle ilgili ka-
yt, Krgzlarn Moolistanda, en azndan bir kesiminde 970e kadar tutunabil-
mi olmalarna pheyle bakmamz gerektirmektedir.
Moolistana hakim olan son Trk halk Krgzlard ve onlarn ezilmesinden
sonra Moolistan etnografik zelliklerini gnmze kadar koruyan halkn eline
gemitir. Uygurlara yaplan teklif, Kitaylarn Moolistandan Trkleri bilinli ola-
rak atp, onlarn topraklarn kendi eldalar Moollara vermek gibi bir niyetleri
olmadn gstermektedir. Ancak, Uygurlarn yaplan teklifi reddetmelerinden
sonra artk Moolistana iskan edilebilecek baka bir Trk halk olmad iin,
KIRGIZLAR 211
Mool kkenli halklar bu frsattan yararlandlar. ok muhtemeldir ki, Krgzla-

rn dou komular Furi (veya Kuri)ler de Mooldu. Tumansky nshasnda ge-
en dier Krgzlar Furilerin dilini anlamyorlard kayd da buna iaret etmek-
tedir. Trke konumayan halklarla ilgili baz bilgiler Kagarl Mahmudda da
mevcut, ama ne yazk ki bu bilgiler hem derli toplu deil, hem de uzak kuzey-
doudaki bu halklara ait iaretler belli belirsiz. Kagarl, hakl olarak Krgzlar
saf Trke konuan halklar arasnda gstermekte, fakat onlar kuzeydounun
u kesimlerine yerletirmektedir. Onun anlattna gre gayr- Trk halklardan
Kaylar ve Tatarlar daha batda yayorlard; halbuki ayn sralarda Tatarlarn Or-
hon kitabelerinde srekli bir da silsilesi olarak gsterilen (ki kitabenin yaza-
rna gre Trklerin gerek vatan buras idi) ve muhtemelen Hanghaiya teka-
bl eden tkende yaadklar sylenmektedir.48 XI. Yzylda burada Tatarlarn
(hem ingiz-han dneminde hem de sonrasnda imdiki Moollara Tatar deni-
liyordu) yaadklarna Orhon kitabelerinin dikildii dnemden itibaren halklarn
bnyesinde vuk bulan deiiklikler sarih bir ekilde iaret etmektedir. Halk-
larn yerleimleriyle ilgili daha kesin bilgileri, ancak XII. Yzyl sonlaryla XIII.
Yzyl balarnda yani ingiz-hann ortaya kt dnemde bulabiliyoruz. O s-
ralarda dahi Yeniseyin yukar akmlarnda, Krgzlarn hemen kuzeyinde dilleri
yalnzca lehe itibariyle ingiz-hann Moollarnn lehesinden farkllk arz eden
Mool kkenli Oyratlar yaamaktaydlar. in kaynaklarnda Oyradan Kergis-
lere kadar eklinde bir ifade gemektedir ki, muhtemelen Oyratlarn merkez
blgesinden Krgzlarn yaadklar topraklarn gney snrna kadar be gnlk
yoldu. Burada iki dilin yani Trke ve Moolcann birbirine ne kadar kart,
Reidddinin Yeniseyin yukar akmn oluturan nehirlere Sekiz-mren (sekiz
nehir) kaydndan anlalmaktadr. Burada Moolca nehir anlamna gelen m-
ren kelimesi Trke sayya ilave edilmitir. Moolcann gl etkisi altnda kal-
makla birlikle gnmzde burada Trklerin yaad bilinmektedir. Bugnk
haritalarda geen nehir isimleri arasnda Moolca olanlar da vardr ki, bir ta-
nesinin ad Reidddinin kaydna gre Yebe-usudur.
Krgzlarn Moolistandaki ksa sreli hakimiyetlerine ramen, gnmzde
dahi Moollar arasnda Krgzlarla ilgili hatralar muhafaza edilmektedir ve belki
48 <Kr. Potapov, Novye dannya, 111. Potapov, burada konuyla ilgili literatr verdik-
ten sonra tgen adnn yerli Tuva halk arasnda yakn zamanlara kadar ada ha-
ritalarda Yeniseyin kollarndan Biy-Kemin yukar akmndaki Khuhu-Tayga adyla
bilinen kutsal da isimleri arasnda muhafaza edildii varsaymn ileri srmektedir.
V. R.>
212 ORTA ASYA
de bunun sebebi bu lkenin Moollarn hakimiyetine geinceye kadar burada

en son yaayan halkn Krgzlar olmasdr. Aralarnda kendilerinden nce bu-
rada yaayan Uygurlara ve baka halklara ait mezarlar bulunmakla birlikte, yak-
lak Orhona kadar tm Bat Moolistandaki eski mezarlara Krgz mezarlar
denmektedir. Ramstedt, Selenge ile Orhon nehirleri arasnda, VIII. Yzyl Uy-
gur kaanlarndan birinin hakimiyetinden sz edilen kitabenin yaknlarnda bu
tr Krgz mezarlarnn bulunduunu belirtmektedir.
IV
X. Yzyldan Sonra Yenisey Krgzlar
Krgzlar, ksa mrl devletlerinin yklmasndan sonra, be asr boyunca

yalnzca Sayan sradalarnn kuzeyindeki Yenisey boyunda yer alan ilk vatan-
larnda zikredilmektedirler. ingiz-hann imparatorluunun kuruluuyla ba-
lantl olaylarla ilgili bilgileri istisna tutarsak, o sralar Krgzlarn dier halklarla
ilikileri konusunda hemen hemen hibir bilgi mevcut deil.
Krgzlarn zayflamasndan, Kara-Hoca dalarndan ve Bibalktan bala-
yan topraklar hakimiyet altnda tutan eski dmanlar Uygurlar faydalanm
olabilirler. Nitekim 981-984 yllar arasnda bu Uygurlar arasnda kalan in el-
isi (aslnda Kitaylarn deil, Sung hanedannn sahibi Gney inden) Wang
Yan-te, o sralar Uygurlarn hakimiyeti altnda olan halklar arasnda Yama ve
Karluklardan baka Krgzlardan da sz etmektedir. Pelliot, bu halk adnn
Avfde de getiini, fakat yalnzca Yama ve Karluklarn Krgzlarn batsnda
yaadklarnn belirtildiine, ayn yerde Krgzlarn kuzey komusu olarak Ki-
maklardan sz edildiine dikkat ekmektedir ki, bu, muhtemelen Avfnin ok
daha nceki kaynaklarn etkisinde kalmasndan kaynaklanmaktadr. Wang Yan-
tede Yenisey Krgzlarnn Uygurlarn hakimiyeti altna girdikleri eklindeki ka-
yt, Pelliotun verdii metinde gememektedir. Tumansky yazmasndan edindi-
imiz bilgiye gre, byk ihtimalle Krgzlarn Dou Trkistandaki baarlarnn
glgelenmesi sz konusudur.
Daha sonra Krgzlar, ranl yazar Cveynde (XIII. Yzyl) Kitaylarn bir
ksmnn devletlerinin Kuzey indeki Leao hanedanna (916-1125) son veren
ve yeni Chin hanedann (1125-1234) kuran Manur kkenli Curenler tara-
KIRGIZLAR 213
fndan fethedilmesinden sonra batya muhaceretleri esnasnda sz edilmektedir.

te batya geen bu Kitaylar, in kaynaklarnda Bat Leao mparatorluu ola-
rak zikredilen byk bir devlet kurmulardr ki, Mslman tarihilerin eserle-
rinde bu imparatorluun bnisinin grhan unvan tad kaydedilmektedir.
Kitaylarn batya muhaceretleri ve Orta Asyann bat kesimini ele geirmeleri
pek ok inli ve Mslman yazarlarn eserlerinde gemektedir; ama Msl-
manlarn Kara-Kitay dedikleri Kitaylarla Krgzlar arasndaki savalardan yal-
nzca Cveyn sz etmektedir.
Cveynnin kaydna gre, grhan, lkesinden bir rivayete gre topu topu
80 kiiyle, bir dier rivayete gre ise kalabalk bir orduya hareket etmitir. te
bu Kara-Kitaylar Krgzlarn yaadklar lkenin snrlarna gelince, snr boyunda
yaayan kabilelere saldrdlar, fakat iddetli bir direnile karlanca daha batya
doru yollarna devam etmek zorunda kaldlar ve Emil nehri sahiline imdiki
uguak civarna gelip bir ehir kurdular. Cveyn bu ehrin yalnzca harabe-
lerinin kaldn belirtmektedir. Burada onlara pek ok Trk ve dier halklara
mensup insanlar katld. Bylece saylar 40 bin adra ulat; ama yine de Emilde
kalamazlard ve daha batya doru ilerlemek zorundaydlar. Mslmanlarn u
nehri sahilindeki Balasagun ehrine geldiler ve burada hkm sren hana g-
ebe dmanlarna kar yardm ettiler, ama arkasndan onu tahtndan indirerek
ehre sahip oldular. Bylece Balasagun, snrlar Cveynnin eserinde net olarak
belirlenmeyen Kara Kitay mparatorluunun merkezi haline geldi. Cveynnin
eserinde geen corafi yer adlarnn net bir okunuu yaplabilmi deil. Belki de
grhanlarn imparatorluunun kuzey snr Kem nehri boyunca bir yer olarak
gsterilmitir. Bu konuya aada deinilecektir. Kara-Kitaylar, Balasagundan
sonra Kagar ve Hoteni ele geirdiler. Arkasndan daha nceki davranlarnn
intikamn almak iin Krgzlarn zerine yrdler ve Bibalk zaptederek, Fer-
gana ve Maverannehr yani Trkistana bir ordu sevk ettiler. Cveynnin an-
lattklarnda krolonolojik tarih yok. Onun anlattklar baz olaylarn tarihi belki
de baka kaynaklardan alnmtr. Kara-Kitaylarn Fergana ve civarna dzenle-
dikleri ilk seferin tarihi hepsinden daha net olarak bilinmektedir. Burada sz
edilen olay, Hicr 531 yl Ramazan aynda (Mays-Haziran 1137) Hocend ya-
knlarnda Semerkand hannn ordusuna kar kazanlan zaferdir. Dolaysyla
Krgzlara kar dzenlenen sefer bu tarihten bir sre nce gerekletirilmiti.
Kitaylarn batya dzenledikleri fetih hareketi, in kaynaklarna gre, devletle-
rinin nihai olarak yklmasndan nce ve Curenlerin Pekini fethinden (1120)
214 ORTA ASYA
sonradr. G edenlerin banda inlilerin Ta-shih dedikleri bir hanedan yesi

bulunuyordu. Bu isim, bazen Leao imparatorluk hanedannn soy adlar Yeh-
lnn sonuna eklenmektedir. Dolaysyla Bat Leao mparatorluunun bnisinin49
ad in kaynaklarnda Yeh-l Ta-shih olarak gemektedir. Pekinin dmesin-
den sonra Ta-shih elinde silahla esir alnm, fakat daha sonra Curenlerin d-
zenledikleri seferlere rehberlik ettii iin hayat balanmt. Bu olay 1121de
olmutu; ama bundan ksa sre sonra Ta-shih bilinmeyen bir yere kap gitti.
1124de ise onun kuzey lkelerinde bir yerde hkmdar ilan edildii ve krall-
nn kuzey ve gney olmak zere iki paradan olutuu haberi Curenlere ka-
dar ulat. 1129de Dou Moolistandan Ta-shihnin kuzey lkelerindeki baar-
lar konusunda daha detayl bilgiler alnmt. 1130da ise Kara-Hocal Uygurlar
Ta-shihnin beylerinden birini tutuklayp Curenlere teslim ettiler. 1144de bu
Uygurlar artk Curenlere vergi veriyorlard; bunlar Ta-shihnin hayatta olma-
dn ve halknn kendilerine yakn bir yerlerde yaadn bildirdiler.
Sinolog Bretschneiderin Chin hanedan tarihinden (Ching-shih) kar-
d bu bilgiler, bir noktaya kadar hem Leao hanedan tarihi (Leao-shih) ve
hem de Mslman kaynaklarnca teyit edilmektedir. slam kaynaklar ilk gr-
hann lm tarihini Hicri 537 Ramazan (Ocak-ubat 1143) olarak vermekte-
dirler. Marquartn kaydna gre Yeh-l Ta-shihin imparatorluk tahtna k
tarihi 21 ubat 1124dr. Cveynnin anlattklarndan Kara-Kitaylarn Emilde
bu ekilde glenmelerinin 1121-1124 yllar arasnda Krgzlarla yaplan ar-
pmalardan sonra mmkn olabildii sonucu karlabilir. Cveynnin szn
ettii Krgzlar cezalandrma seferi, muhtemelen Chin-shihnin zellikle 1130
yl olaylarndan bahsederken deindii Uygur faaliyetleriyle ilgiliydi. Cveyn,
Krgzlara kar dzenlenen seferden sz ederken Kara-Kitaylarn Krgz ehrini
deil, yalnzca Uygurlarn Bibalk ehrini ele geirdiklerinden sz etmektedir.
Galiba Krgzlar Uygurlarn topraklarnda vuk bulan olaylara bir ekilde ka-
rmlard; ama Cveynnin kaydndan bu itirakin neden gerektii anlalm-
yor. Keza Krgz topraklarnda yani Yenisey havzasnda yaylan hakimiyetin Leao
hanedanna m, yoksa rakipleri Chin hanedanna m ait olduu konusunda da
yeterli malumat mevcut deil. nk Uygurlar XII. Yzylda kah Leao, kah
Chin hanedanna meyletmilerdir ve onlarn 1209de ingiz-hana itaat arzet-
meleri grhana kar balattklar kyam ve onun naibinin ldrlmesiyle ba-
lantlyd. Bu arada Krgzlarn ingiz-hana itaatleriyle ilgili rivayette bu halkn
49 <Msveddede Bat Leao imparatoru eklinde A. N. B.>

KIRGIZLAR 215
Kara-Kitaylar veya Curenlerle ilikilerinin ne olduu konusunda herhangi bir

kayt mevcut deil.
Krgzlarn lkesinin XII. Yzyl sonu ve XIII. Yzyl balarndaki durumuyla
ilgili bilgiyi Reidddinde (bilindii gibi Reidddinin eserinin bu ksm Bere-
zin tarafndan evrilip yaynlanmtr) ve inliler tarafndan Moollarn kurduu
hanedan olarak zikredilen Yuan Hanedan Tarihi (Yuan-shih)de buluyoruz.
Yuan-shihnin verdii bilgiler bata Schott, Bretschneider, Palladius ve benzer-
leri olmak zere pek ok Sinolog tarafndan tercme edilmektedir. Reidddine
gre tek bir hkmdarlk oluturan iki blge vard: Krgz ve Kem-Kemciyut.
Reidddin, Krgz topraklarnn hangi ksmlarnn Kem-Kemciyut topraklarn
oluturduunu belirtmiyor. Yuan-shihdeki bilgiler ise tamamen bakaca. Bu
kaynakta Chien-chou blgesi Krgzlarn topraklarnn gneydousuna, yani o
dnemdeki Kem (Yenisey) nehrinin batsna yerletirilmektedir. Reidddinin
kaydna gre 1218 ylndaki Mool seferi srasnda Kem-Kemciyut Krgzlarn
topraklarnda o srada buzlarla kapl bir nehrin addr. inli mnzevi Chang-
chun, 1223de Altaylarda bulunduu srada Chien-chien-chou blgesinin ku-
zeybat istikametinde 1000 ksur li (yaklak 500 verst) uzaklkta olduunu iit-
miti. Her halkrda Kem-Kemiyut blgesi Krgzlarn lkesinin gney ksmn
ve gneydoudan ziyade gneybat blgesini oluturuyordu.
Reidddine gre Krgz topraklarnn snrlar kuzeydou ve dou isti-
kametinde Angara ve Selenge nehirleriydi; Naymanlarn (Bat Moolistann en
gl halk) topraklar gneyde Selenge ile rt arasnda; Kuri, Bargut, Tmet
ve Bayluk halklarnn topraklar Baykal civarnda, ad gnmzde Barguzin de-
nilen yerde ve aynda muhafaza edilen Bargucin-Tukum topraklarndayd.
Yuan-shihde Chien-chou ve Angarann dnda blge daha Krgzla-
rn topraklar arasnda gsterilmektedir: Us, Hanhena ve Yilan-chou [Ylanl].
Us blgesi, Krgzlarn dousunda ve Chien (Kem, Yenisey) nehrinin kuzeyin-
deydi ve adn baka bir nehirden, muhtemelen Us nehrinin isminden almt.
Daha douda Kem nehrinin dkld Hanhena blgesi vard ve burada iki
da geidi mevcuttu. K aylarnda burada kzak kullanlyordu. Yilan-chouya
gelince, onun adnn sadece burada byk ylanlarn bulunmasndan kaynak-
land belirtilmektedir. Burasnn neresi olduu iinde bulunduumuz gn-
lerde tespit edilebilmi deil.
216 ORTA ASYA
Yuan-shihde ayrca, Krgzlarn, Krgz kelimesinin krk ve kz efsanesine

bal olarak krk devden tredii hikayesi yer almaktadr.50 Krgzlar Yuan-shihde
olduka az nfuslu, sanki bu tr faaliyetleri yapmas mmkn olmayan bir halk
olarak gsterilmektedir.51 lkenin kltr seviyesinin Byk Krgz Hanl dne-
mine gre daha ileride olmasndan, Krgzlarn bu dnemde kltrl halklarla
ilikilerinin kesilmedii sonucuna varmak mmkn. Reidddine gre Krgz-
larn lkesinde pek ok gebe vard, ama ayn zamanda birok ehir ve ky-
leri de mevcuttu. Yuan-shihye gre Krgzlar maharetli iftiler deillerdi, fakat
aralarnda buday ekenler vard. Chang-chun Chien-chien-choudan bahseder-
ken orada kaliteli demir ve pek ok sincap olduunu belirtmekte ve Krgzlarn
buday yediklerini; pek ok inli zanaatkr bulunduunu, bunlarn ipekli ku-
ma, krep, simli ve renkli kuma dokuduklarn kaydetmektedir. Bu son nokta
dikkat ekicidir. nk buradan Krgzlarn kuma ithal etmediklerini, aksine
yerli halkn el emeiyle olmasa bile kendi lkelerinde retildii anlalmaktadr.
Moollar dahi ingiz-han zamannda bu blgede tarmn yaylmas iin gayret
gstermilerdi. Chang-chun, henz 1221de Altaylarda bu dan kuzeyinde
Moollarn talimatyla Hristiyan Uygur ingay tarafndan kurulmu bir ehrin
varln ve ehirde buday ambarlar bulunduunu iittiini belirtmektedir. Ga-
liba o sralar sava sebebiyle inden buday temin edilmedii dnemlerde Mo-
olistan bu ihtiyacn bereketli Minusin blgesinden salyordu.
XII. Yzyl sonu ile XIII. Yzyl balarnda ingiz-hann ykselii ve onunla
rakipleri arasndaki atmalarn yol at olaylar, Krgzlarn kaderini de etki-
lemitir. 1119da (koyun ylnda) ingiz-han ve o dnemdeki mttefiki Kerait
han (ki Keraitler de Naymanlarn dousundaki Mool halklardand) Wang-
50 <V.V. Bartoldun szn ettii bu izah tarz, XIX. Yzylda yazlm baz farkl rivayet-
lerde gemektedir. Bu rivayetlerde Krgzlarn insan atalardan deil bir kzl itten (kzl
taygan) tredikleri anlatlr. Bazen de Krgz prenseslerinin ykandklar bir glde mu-
cizevi bir ekilde kpklerden hamile kaldklar rivayet edilir vs. Yuan-shihdeki riva-
yet ise biraz farkl. Buna gre Krgzlar, Han (yani in) lkesinden krk kzn Us er-
kekleriyle evlenmelerinden tremi ve bylece bu Uslarn yaadklar topraklara Krgz
yurdu ad verilmitir. (Y. . Kanov evirisi, kr. Petrov, K istorii dvijeniya kirgizov na
Tyan-an, 101). Us erkekleriyle ilgili olarak da Yuan-shihde bunlarn Krgzlarn do-
usunda yaadklar; bunlarn adlarn Us nehrinden aldklar, bu nehrin ilahna tap-
tklar ve onu atalar kabul ederek kurban sunduklar belirtilmektedir. V. R.>
51 <Yuan-shihde Y. . Kanovun evirisinden kaynaklanan 9 bin Krgz ailesiyle ilgili
baka bir yorum. Buna gre Krgzlar dokuz kabile idiler ve dolaysyla bu dokuz bin
aile ifadesini dier Krgzlardan uzak kalm bir bek olarak dnmek gerekir. Bkz.
Petrov, K istorii dvijeniye kirgizov na Tyan-an, 101 vd. V. R.>
KIRGIZLAR 217
han tarafndan malup edilen Naymanlar, Kem-Kemciyut topraklarna ka-

mlard. ingiz-hann Naymanlara (ki Keraitler daha nce onlar tarafndan
malup edilmi ve gneye kamlard) kar kazand nihai zafer ve ingizin
tm Moolistann han olarak kotarlmas 1206 ylnda olmutu. Naymanla-
rn ve mttefikleri Mergitlerin [Merkitlerin] ana ktlesi, bat tarafna, rtn
te yakasna kamt. Ancak Yuan-shihdeki bir kayda gre Mergitlerin han
Tohta-biki sonbaharda (muhtemelen 1207de) Kem nehrine kadar gelmi, ne-
hir boyunca birka gn (muhtemelen nehir henz buzla kaplyd) Krgzlarn
(Klgslarn) lkesine kadar ilerlemi ve onlarn be boyunu itaat altna alm-
tr. Bu bilgiye ramen, muhtemelen Mergitler yalnzca Krgzlarn lkesine gir-
mi, ama orada kalmamlard. nk ayn yl (tavan yl) ingiz-han Krgz-
lara bir eli gndererek itaat etmelerini istemiti. O sralarda Krgzlarn banda
kaan yoktu. Krgz beyleri inal unvan tayorlard. Baz Trk halklarnda ve-
liaht prense inal denilmektedir.52 Her halkrda inal unvan kaan unvannn
dnundadr.53 Reidddinin bu konuda verdii bilgiler yeterince ak deil
(metinde boluk var). Grnd kadaryla iki Krgz inal vard Yedi-inal ve
Urus-inal. ingiz-han her ikisine de eli gndermi; keza her ikisi de olumlu
cevap vererek kar eli yollamt. Krgz elilerinin says bir rivayete gre iki,
baka bir rivayete gre t. Bu eliler beraberlerinde beyaz gzl bir sungur
(muhtemelen iki eli adna bir adet) getirmilerdi. Yuan-shihye gre Krgzla-
rn lkesinde kara ve ak sungurlar vard.
Bylece Krgzlar nce savasz itaat arz etmiler; fakat 1218de (pars y-
lnda) aralarnda sava kmt. O srada Moollara kar Baykal civarnda ya-
ayan halklardan Tumat ve Bayluklar54 isyan etmiler ve onlar Krgzlarn kom-
ular olduu iin ingiz-han onlardan isyann bastrlmas iin asker istemi,
fakat onlar bu talebi yerine getirmedikleri gibi bizzat kendileri de isyan bay-
ra amlar; ingiz-han da byk olu uci-hann komutasnda zerlerine
bir ordu sevk etmiti. Mool nc birliklerinin kumandan Buka, Krgzlar ko-
valadktan sonra sekiz nehir (muhtemelen Oyratlarn blgesindeki sekiz ay-
dan biri kastedilmektedir) zerinden geri dnm; daha sonra bizzat Cui gel-
52 <Bkz. MTT, I, 219. V. R.>

53 <Krgzlarda ve dier Trk halklarnda inal (veya yinal, yanal) terimiyle ilgili bilgiler
ve bu konuyla alkal lteratr iin bkz. Ebul Gz, Rodoslovnaya turkmen, Kononov
neri, 95-96, dn. 118. V. R.>
54 < Bargucin-Tokum ve Baylukta yaayan Tumat kabilelerinden biri isyan etti. (Rei-
dddin, VAN, neri ve ev., I, kn, I, 151). V. R.>
218 ORTA ASYA
mi, buzla kapl Kem-Kemciyut (Yenisey)55 nehrini geerek Krgzlar itaat al-
tna alp avdet etmiti.
Krgzlarn Moollar tarafndan itaat altn alnyla ilgili bir dier rivayet
XIII. Yzylda kaleme alnan Moollarn Gizli Tarihi (ince Yuan-ao pi-i;
Rusa evirisi Palladius tarafndan yaplmtr) adl Mool kahramanlk desta-
nnda gemektedir. Burada anlatldna gre Cuinin bu seferi 1207 ylnda
dzenlenmi ve Krgzlar da sz konusu seferle birlikte itaat altna alnmlar-
dr. Yine ayn kaynaa gre Cui, Oyratlarn topraklar zerinden geip onlar
kendine balam; Krgzlarn topraklarna girince onlarn banda bulunan
Yedi-inal da itaat altna alnm ve Cuinin huzuruna bir ak kartal, bir boz at
ve siyah samur krk ile gelmitir. Cui, dier orman halklarn da fethettik-
ten sonra Krgz generallerini, binbalarn, onlara denk den orman halklar
prenslerini ve keza kartal, boz at ve samur krklerini yanna alarak babasnn
yanna dnmtr.
Cui-hann hatras Tanr Dalar Krgzlarnda da muhafaza edilmitir.
Cuiyle ilgili bu rivayet, belki de onlarn hibir zaman hatrlamadklar Yeni-
sey boylarndaki mevcudiyetlerinin yegne izidir.56 Radloffun dinledii bir ef-
saneye gre Krgzlarda han yokmu ve bu yzden ulu hakandan (yani ingiz-
handan) olu Cuiyi balarna han tayin etmesini istemiler. Cui henz kk
bir ocukmu; yolda bir kulan (vahi eek) srsnn arasnda kalm ve on-
lar tarafndan alnp gtrlm. Aksak-kulan Cui-han Krgzlarn ilk ve son
han imi. Cuinin adyla balantl bu hatra, belki de oktan unutulmu eski
bir Trk ezgisinin ingiz-hann olu Cuiyi kaybettii an syledii u msra-
daki yansmasdr:
Tayndan ayrlan kulan gibi yavrumdan ayrldm,
Srden geri kalan rdek gibi olumdan ayrldm.57
Bildiimiz kadaryla Krgzlar hibir zaman Mool fetihlerine katlmam,
Cuinin Mool mparatorluunun bat kesimini ellerinde tutan torunlarnn
55 <Cui buzla kapl Selengeyi ve dier donmu nehirleri geerek Krgzlarn toprakla-
rn zapt etti (Reidddin, VAN neri ve ev., I, kn. I, 123) V. R.>
56 <Cuiyle ilgili hatrann Tanr Dalar Krgzlarnda muhafaza ediliini izah iin, on-
larn atalarnn bir zamanlar mutlaka Yenisey boyunda yaadklarn varsaymak ge-
rekmez; nk Cuiyle ilgili olaylar yalnzca orada deil, Orta ve Merkezi Asyadaki
Trk halklarnn ounda vuk bulan hadiselerle de balantldr. V. R.>
57 Msrann orijinali u ekildedir:
Kulun algan kulunday kulunumdan ayrldm
Ayrlkan ankuday er ulumdan ayrldm. A. B.>
KIRGIZLAR 219
devletinde yer almamlardr. Moolistan ve inin yan sra Krgz topraklar

da ingiz-hann kk olu Tuluyun hissesine dmt. nk batda fet-
hedilen topraklar daha ingiz-han hayattayken olu arasnda taksim edilmi
ve babasnn asl yurdu da en kk oula kalmt. Tuluy 1233de lnce ha-
kimiyeti altndaki topraklarda iktidar dul hanm Surhuktaninin (Kerait asll,
Hristiyan) eline geti, fakat o da 1252de ld.
Detaylarndan aka efsane olduu grlen bu bilginin hangi kaynak-
tan alnd belli deil, ama eserini XVII. Yzylda yazan Ebul Gznin gerei
yanstan rivayetine gre Surhuktani biner kiilik birliklerin bandaki beyi
teknelerle birok nehrin kendisine katlmasndan sonra denize (burada deniz
kelimesiyle Angarann bir kolu olarak grlen Yenisey az kastedilmektedir)
dkld yne gndermitir. Orada byk Alakn58 ehri ve pek ok kyleri
bulunan gebeler vard. Bunlarn atlar yksek boylu ve istisnai lde de ala
idi. ehir yaknlarnda gm madenleri vard ve kullanlan tm kap kacaklar
gmtendi. Beylere, imkan olursa Alaknn yamalanmas, deilse hakknda
bilgi toplanmas talimat verilmiti. Bir sre sonra geriye yalnzca 300 kii dne-
bilmiti. Bunlar, Alaknla ilgili anlatlanlarn tamamnn doru olduunu; pek
ok gm ele geirdiklerini, ama tekneyi akntya kar yzdrmek mmkn
olmad iin hepsini teknede braktklarn; pek ok insann lmesinin sebebi-
nin ise kt hava artlar ve ar scaklar (!) olduunu bildirdiler.59
Atlarla alkal ala szc in kaynaklarnda geen boma szcyle ke-
sinlikle rtmektedir. Her iki szck de XIV. Yzyl mellifi Ma Tuan-linin
eserinde gemektedir, ama yazar Moollarn bu kralla kar askeri bir sefer
dzenlediklerinden sz etmiyor. Moollar gerekten Yenisey azna kadar bir
sefer dzenlemi olsalar bile, byle bir sefer ancak Krgzlarn itiraki ve yard-
myla gerekletirilebilmitir.
Cveyn, 1251de Tuluyun byk olu Munke-hann tahta gemesi mna-
sebetiyle kan karklklar srasnda Krgzlardan da sz etmektedir. Buna gre
deiik ynlere asker birlikler sevk edilmi, Mugi-noyon60 komutasnda da 20
58 <Reidddinde u ehirlerin ismi verilmektedir: Alafhin (Alakn), Adutan, Mangu

ve Balaurnan. Bkz. Reidddin, VAN ev., ve neri, I, ktb. I, 102. V. R.>
59 <Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 44. Reidddinde yle deni-
liyor: Bu ordudan ancak 300 kii geri dnd; dierleri havann bozukluundan ve
rutubetten ldler (VAN ev., ve neri, I, ktb. I, 102. V. R.>
60 <Yeke-noyon (iki tmenle birlikte) Cveynnin Kazvini nerine gre, III, 54. V.
R.>
220 ORTA ASYA
bin kiilik bir kuvvet Krgzlarn topraklarna ve Kem-Kemciyuta gnderilmi-

tir. Munkenin halefi, nce tm inde Moollarn mutlak hakimiyetini salayan
kardei Kubilay idi. Yuan-shihye gre Kubilay 1270de Yilan-chouda yaayan
ve inden zanaatkrlar getirerek mahalli kltr canlandran inli L Kao-liyi
Krgzlarn lkesine naip olarak atamt. Anlalan, grdmz gibi Chang-
chunun 1223de hakknda bilgi edindii Krgz topraklarnda yine Moollar
zamannda inlilerin retimi sayesinde bir gelime kaydedilmiti. Kubilay y-
netimi hakknda ayrca 1293de yani hann lmnden bir yl nce bir miktar
Krgzn Manuryadaki Hayan61 blgesine getirildii de belirtilmektedir.
Mool mparatorluu zamannda Krgzlarn gneybatya imdi yaadk-
lar topraklara doru muhaceret ettikleri konusunda herhangi bir kaydn bu-
lunmas daha enteresan olurdu; ama buna iaret eden herhangi bir kayt mev-
cut deil. Ritter ve onun izinden giden Radloff, 1259da Orta Asyadan geen
inli Chang Tenin Tanr Dalarndaki Krgzlardan sz ettiini ileri srmek-
tedirler, ama Chang Tede byle bir kayt yok. Chang Te, Kara-Kitaylarn l-
kesine (yani u nehri sahillerine) gelmeden nce kn kzaklara atlarn koul-
duu Ma-a blgesinden gemi ve Sylendiine gre Krgzlar at yerine kzaklara
kpek kouyorlarm kaydn dmtr. Bu kayttan Chang Tenin uzak ku-
zeyde yaayan Krgzlar hakknda sadece duyumlar iittiini, ama kendisinin
onlar grmedii ve lkelerinden gemedii anlalmaktadr.
XIII. Yzyl Avrupal seyyahlardan Plano Carpini de (1246) Kergis halkn-
dan sz etmektedir; ama sanrm bu isim Krgzlarla deil erkeslerle alkaldr.
Kergislere kar dzenlenen bir hareketle ilgili olarak Gney Rusya ve Ms-
lman blgeleri snrlarndaki olaylarla balantl hikayede sz edilmektedir.
Bir dier seyyah Rubrukun Kerkis yurdu ve halkyla ilgili szleri daha be-
lirgin olarak Krgzlarla ilikilendirilmektedir. Bu lke, kuzeyde ve tamamyla
ormanlk bir alanda yer alan bir lke olarak gsterilmekte; bir baka yerde ise
hibir ehrin bulunmad kuzey halklar arasnda yer verilmekte ve Kerkis
adnda sr gden bir halk ifadesi kullanlmaktadr. Ayn yerde kzaklarla yol-
culuk yapan Orengaylardan yani Reidddinde Krgzlarn doulu komular
Kuri, Bargut ve Tumatlarla birlikte zikredilen Urankaylardan da sz edilmek-
tedir. Sanrm Rubrukun kulana Krgzlarn vahi bir halk olduu eklindeki
mbalaal szler ulamt ve her halkrda bu mbalaal szler yalnzca Ye-
61 <Bugn eviriyazmla Hai-yen.>

KIRGIZLAR 221
nisey Krgzlaryla ilgili olabilirdi. Ama o sralar Krgzlarn daha gney blge-
lerde yaadklarn gsteren herhangi bir bilgiye sahip deiliz.
in madd kltrnn Krgzlar arasnda etkin olduuna dair bilgilere ra-
men, Mool mparatorluu dneminde ve daha ncesinde Moolistan ve inde
byk baarlar kesbetmi dinlerle ilgili propagandann Krgz topraklarna tan-
d konusunda herhangi bir kayt mevcut deil. ingiz-hann ykseliine kadar
Moolistanda yaayan belli bal halklardan Naymanlar, Keraitler ve Mergitler
arasnda Hristiyanlk yaygnd; ama ayn sralarda ingiz-hann Mergit hanm-
nn kardei slam Cemal-hoca adn tayordu ve byk ihtimalle Mslmand.
Krgzlarn bu halklarla komu olmasna ramen yine de onlar arasnda slam
veya Hristiyanlk propagandasnn yayldna dair bir kayt yok.
Grnd kadaryla XIV. ve XV. Yzyl yazarlar Krgzlardan hi sz et-
miyorlar; ama ben Ulubeyle ilgili yaptm bir almada kullandm XV. Yz-
yl anonim eserlerinden skendernme62 adl kitapta tesadfen Krgzlardan
sz edildiini grmtm. [Bu eserde] Cuinin torunlarndan dou kuana
mensup olan ve Sr-deryann aa akmlarnda XIV. Yzylda hkm sren,
sonra lkesinden srlerek 2,5 yl Krgzlarn lkesinde ve Altaylarda yaayan
bir handan sz edilmektedir.63 Krgzlarn lkesiyle birlikte Altaylardan sz edil-
mesi, bizi Yenisey Krgzlarndan sz edildiini dnmeye zorlamaktadr.64
Yalnzca XVI. Yzylda ilk defa65 Krgzlardan66 imdi yaadklar toprak-
larda sz edilmektedir, ama greceimiz gibi, onlarn nasl ve ne zaman buraya
geldikleri hakknda herhangi bir bilgi yoktur.67
62 <Bartold, 1927 ylnda bu eserin yazarn Muineddin Natanzi olduunu tespit etmiti.
Yu. B.>
63 <SMZO, II, 130.>
64 <Altaylara yakn ve Dou Tanr Dalarndan nce. V. R.>
65 <Grnd kadaryla Krgz ad Tanr Dalarnda ve Yedisuda nceki asrlarda da
yaygnd. V. R.>
66 <Bartold, Krgz teriminin anlamnn deiebileceini nazar- itibare almamaktadr.
Ouz-hann ortaya kyla balantl olan gerek Krgzlarn u anda ok az kal-
dklar ve Krgzlarn kendilerini Mool veya baka kabile adlaryla anmaya bala-
dklarn kaydeden Ebul Gznin szleriyle kr. (Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok,
Desmaisons neri, I, 51; II, 43). Bedy et-tevrih (XVII. Yzyl) adl eserde Krgz
kelimesinin Moolistanda halk arasnda dal anlamnda kullanld belirtilmekte-
dir. (Ruk. NA V 2304, vrk. 255 a). V. R.>
67 <Krgzlarn atalarnn u anda torunlarnn oturduklar topraklara ne zaman ve ne-
reden geldikleri konusu hl akla kavuturulamamtr ve tartmaldr. Krgzla-
rn etnogeneziyle ilgili oturuma (Frunze, Kasm 1956) katlanlar, Krgz halknn ana
ktlesi veya onun bnyesinde yer alan temel unsurlarndan birinin Orta Asya kkenli
222 ORTA ASYA
V
XVI. ve XVII. Yzylda Tanr Dalar Krgzlar
Tanr Dalarndaki Krgzlarla ilgili bilgiler, henz 1898de Yedisu Arma-

an adl kitapta Yedisu Tarihiyle lgili Aratrmalar ad altnda tarafmdan
derlenmiti. En nemli kaynak 1540da Mirza Haydar tarafndan kaleme al-
nan Tarih-i Reiddir68 (Farsadr ve ikinci blm birinci blmnden daha
nce, 1541-44de yazlmtr) ve daha sonraki dnemden ise bilhassa smail-
han (1670-1682) zamannda Farsa olarak yazlan ve Kagarya tarihiyle ilgili
eserler arasnda yer alan Mahmud urasn kitabdr. Yedisu Tarihiyle lgili
Aratrmalar yazdm srada bu kitaptan haberim yoktu.
Yedisu ilk balarda li nehrinin kuzeyindeki blgenin ad olarak zikredil-
mitir. linin gneyindeki dalk blgede bu isim yalnzca Rus hakimiyeti d-
neminde yaylmt.69 Bu dalk blgenin ve orada yaayan halkn Mool dne-
mindeki kaderi hakknda hemen hemen hibir bilgi mevcut deil. Buras, Orta
Asyada Moollar tarafndan oluturulan ve XIV. Yzyln balarnda nihai ola-
rak ingiz-hann ikinci olu aatayn torunlarnn hakimiyetine geen devle-
tin snrlar dahilindeydi. aatay ad, aatay hanlarnn hakimiyeti kaybetme-
lerinden sonra dahi, hem devlet, hem onun askeri gn oluturan gebeler
ve hem de ayn devletin bnyesinde Orta Asyann en gelimi Trke edebi
dilinin ad olarak kullanlmtr. aatay hanlarndan byk ihtimalle 1309-
1318 yllar arasnda hkm sren Esen-Bukann klk ikametgah bu dalk
blgede, Issk-gl sahilindeydi. Bu ikametgahtan baka ayn hann yazlk ika-
metgah da in ve Moolistan yneten ulu hann (Tuluyun torunlarndan)
askerleri tarafndan yamalanmt. 1340da aatay Hanl bat (Buhara, Se-
merkand ve dier ehirlerle birlikte Trkistann eski tarm alanlar) ve dou ol-
mak zere ikiye ayrlm; aatayn torunlar arasndan kan hanlar fiilen veya
olduu pein hkmne sahip olduklar iin, Krgzlarn atalarnn Tanr Dalarna ne-
reden geldikleri konusunda ortak bir karara varamadlar. (Bkz. TKAEE, t. III, 1959).
Tanr Dalarnda yaayan Krgzlarn daha detayl etnik ve kltrel-tarihi balar
grnd kadaryla Yeniseyle deil, Altaylarla, ncelikle de Gney Altaylarla ilinti-
lidir. (bkz. Abramzon, Etnogenetieskiye svyazi). V. R.>
68 <Mirza Haydar Duglatn ki Babrun teyzesinin oludur, - bu eseri Selenge Yayn-
lar arasndan kmtr. A. B.>
69 <XVI. Yzyla ait Mecmu et-tevrih adl eserde Tanr Dalarnn orta ve gney kesimi
Mugal dalar olarak gemektedir. Bkz. Ahsikendi, Tahircanov tedkiki ve
neri, vrk. 37 a. V. R.>
KIRGIZLAR 223
gstermelik olarak dou kesimde hkm srmse de, aatay ad bat kesi-
minde ve orada yaayan halk arasnda muhafaza edilmiti. aatay Hanlnn
bat kesimindeki topraklarda XIV. Yzyldan XVI. Yzyl balarna kadar Ti-
mur ve torunlar hkm srm, daha sonra iktidar Batdan gelen zbeklerin
eline gemitir. Devletin dou kesimindeki ahali kendilerini Mool veya Orta
Asyallarn telaffuzuyla Moul ve lkelerini de Moulistan olarak adlandrm-
lardr. Moulistann gney ucu dou Fergana snrndan Turfana kadar in
Trkistannn tarm blgelerini oluturmakta, kuzey kesimi ise dou istikame-
tinde Balhaa kadar uzanmaktayd. Tarih-i Reidnin baz yerlerinde, rt da
Moulistan nehirleri arasnda sayld iin, blgenin snr kuzeyde daha da ile-
riye uzanmaktadr. Gneyde Kagaryann tarm blgeleri her zaman Moulis-
tan snrlar dahilinde yer almyordu ve greceimiz gibi ou kez Kagaryadan
Moulistana veya Moulistandan Kagaryaya muhaceretler oluyordu.
Yedisunun Issk-gln gneyine doru uzanan kesimi, in Trkistannn
Ferganadan Kua ve erene kadar olan blgeleriyle birlikte Trklemi Mool
Duglat kabilelerine (ki gnmzde Kazak kabileleri arasnda Dulat adnda bir
oymak mevcuttur) ait Manglay-Subenin snrlar dahilindeydi. Tarih-i Reidnin
Duglatlarn ynetici ailesinden olan yazar, dedesinin Manglay-Sube blgesini
aataydan aldna inanmaktadr.
Duglat beyleri, Mool hanlaryla birlikte Timura kar amansz bir mca-
dele vermek zorundaydlar. Timurun fetihleriyle ilgili detayl rivayetler gn-
mze kadar yetip gelmitir, ama ne bu kaytlarda, ne de Ulubek ve Timurun
dier torunlaryla ilgili rivayetlerde Krgzlardan sz edilmektedir.70 Krgzlardan
ilk defa 1503/04 knda vuk bulan olaylardan bahsedilirken sz edilmektedir.71
O k Mool han Ahmed Aksuda lm ve yerine olu Mansur gemiti; ama
Mansurun z kardei Sultan-Halille aras akt ve bu yzden Sultan-Halil on-
dan uzaklap Moulistana gemi ve blgenin vahi arslanlar saylan Kr-
gzlara iltihak etmiti. Daha sonra vaktiyle Ferganann dou snrnda Yas ge-
idine giden yol zerindeki Cetikentte yaayan dier kardei Sultan Said de
70 <Timurun Moulistana dzenledii seferlerle ilgili olarak kaynaklarda Krgzlarn bn-
yesinde yer alan Bulgai kabilelerinin ad gemektedir. Bkz. Petrov, K istorii dvijeniya
kirgizov na Tyan-an, s. 42; Ahsikendi, Tagircanov tetkiki ve neri, vrk. 56b, 57b.
V.R.>
71 <Mahmud b. Velinin XVII. Yzylda bize kadar yetip gelmeyen daha eski kaynak-
lara dayanarak yazd eserde, XV. Yzyl ortalarnda Yedisudaki olaylardan bahse-
dilirken Kalmk kabileleri (kalmkn)la birlikte Krgz kabileleri ifadesi de gemek-
tedir. Bkz. Ahmedov, K izueniyu, 31. V. R.>
224 ORTA ASYA
onun yanna gelmiti. Fakat her iki karde de 1508de Mansur-han tarafndan
malup edilecek, Sultan-Halil o sralar zbeklerin elinde bulunan Ferganaya
kaacak, Sultan Said ise bir sr sergzetten sonra ayn yl Kabula kapa ata-
cakt. 1511de zbekler Semerkand ve dier blgelerden Timurun ranllarn
da desteini alan torunu Babr tarafndan kovulunca, Sultan Said onun emriyle
Ferganaya gitmi ve daha sonra oradan in Trkistann fethetmiti.
Mansur-hann Krgzlar Karaar ve Turfana gtrd sylenmektedir.
Moulistandaki tm kargaann sorumlular olarak Krgzlar grnyordu ve
byk ksm kltan geirilmi, pek az ksm Moulistana dnebilmiti. Bizzat
Mansur-hann Karaar ve Turfana ekilmesinin sebebi de Duglatlarn bask-
syd. Duglat beylerinden Mirza Eb Bekir o sralar (1480-1514) Kagarn ha-
kimiydi. Hkmdarlnn son yllarnda ba kumandan Mir Veli, Mool ve
Krgzlar Moulistan ve Aksudan skp atm, fakat bilhare Krgzlarn Issk-
gln gney tarafnda gebe olarak yaamalarna izin verilmiti. Muhteme-
len bunlar, Karaar ve Turfanda Mahmud-hann kymndan kurtulmay ba-
arn Krgzlard.
Mirza Haydara gre Krgzlar da Moullar gibi Mool hanlarna kar ba-
latlan isyanlar sebebiyle Moollardan kopan halka mensuptular. Ayrca Moul-
lar Mslman olmu, Krgzlar paganl srdrm ve bu yzden de aralarnda
adavet domutu. Bu bilginin son ksm kesinlikle doru deil; nk Krgz-
lar arasndan kan ve halk belli bir sre yneten kiinin ad Muhammeddi.
Yine de dier kaynaklar bile Krgzlar o sralar ve daha sonralar uzun bir sre
Mslman olarak gstermezler. Muhtemelen onlar d grnm itibariyle de
Mslmanlara benzemiyorlard. Bu kayttan, zellikle 1416da len ve tm
tebaasn sark balamaya zorlayan, kabul etmeyenlerin bana ivi aktran
Muhammed-han gibi, XV. Yzyl hanlarnn sergiledikleri slam gayretkeliin
onlara dokunmad sonucu karlabilir. Halbuki Muhammed-hann hakimi-
yeti altnda blge dahilinde bilhare Krgzlarn yaadklar topraklar da yer al-
maktayd. atr-kul Glnn kuzey sahilindeki Ta-Rabatn onun tarafndan
kurdurulduu belirtilmektedir.
Mirza Haydar, Krgzlarn geliinden habersizdi ve muhtemelen tand
Krgzlarn bu lkede ok eskiden beri, en azndan Moollarn geliinden itiba-
ren yaadklarn sanyordu. Timurun seferleriyle ilgili rivayetlerde Krgzlardan
hi bahsedilmemesine ramen Trk Kabilelerinin ve Halklarnn Etnik Yaps
adl eserin sahibi N. A. Aristov, Tarih-i Reidye gre bu halkn XVI. Yzyl
KIRGIZLAR 225
balarnda blgenin yerli halk sfatyla Tanr Dalarnn gney kesimini igal
ediyor olmas karsnda armt. Halbuki ona gre Kara-Krgzlarn imdiki
yerlerinde XIV. Yzylda bulunduklar phesizdi.72 Aristov bir adm daha ata-
rak, Usunlardan itibaren, Milattan nce III. Yzylda Tannu-ola ile Dou Tanr
Dalar arasnda gebe halde yaayan Bat Tanr Dalarnn eski sakinlerin
de Krgz kabilelerine mensup olduunu ispat etmeye almakta.. ; burada
Hunlar tarafndan itaat altna alnan Usunlarn M.. II. Yzyl ortalarna doru
Tanr Dalarnn bat kesimine gtrldn73 ve Usunlarn gerek adnn
her zaman Krgz olduunu kaydetmektedir.
Tanr Dalarnn bat kesiminde XVI. Yzyla kadar Krgzlarla ilgili ak bir
bilgi olmad gibi, bu Krgzlarn da XVI. Yzylda slama ve Mslman kl-
trne yabanc sayldklar vakas bu grle elimektedir. Buradan u sonu
karlabilir: Krgzlarn XVI. Yzylda Tanr Dalarnn bat kesiminde bulunu-
yor olmalar, Krgz Hanl dneminde Krgz etkisinin fiilen Bat Tanr Da-
larna kadar yayld sralarda vuk bulan olaylarla ilgili deildir. Muhtemelen
Krgz Hanlnn yklmasndan sonra gneybatda hibir Krgz kalmamt.
Krgzlarn burada Orta Asya Moollarnn slam kabul ettikleri dnemde bu-
lunmu olmalar da pek muhtemel gzkmyor. Krgzlarn gneyli komular
kfir Oyrat veya Kalmklarn batya dzenledikleri seferlere itirak etmi olma-
lar daha akla yatkndr.74 Tarih-i Reid ve dier baz kaynaklardan, Kalmkla-
rn Moulistan istilasnn 1420lerde balayp buray temizledikten sonra kendi
lkelerine dnmeleriyle birlikte geici olarak 1470lerde son bulduu anlal-
maktadr. Yalnzca Mansur-han Karaar ve Turfan ekildikten sonra Kalmk-
larla yeniden savaa tutumak zorunda kalmt. Kalmk ftuhatna baz Krgz
kabilelerinin katlm ve her ne kadar kaynaklarda bir iaret yoksa da, bunla-
72 <Artk Aristovun Krgzlarn Tanr Dalarnda ok eskiden beri yaadklar eklindeki

teklifi, bu dalarda yaayan Krgzlarda henz XVI. Yzylda Krgz halknn Seluklu
sultan Sencer zamannda Hocend dalarnda 40 guz (gz)lardan tredikleri (Ahsi-
kendi, Tagircanov tetkik ve neri, vrk. 18 a-b) eklindeki efsanenin varlyla da ks-
men desteklenmektedir ki, ayn kaynaa gre [Ahsikendinin eseri kastediliyor] Kr-
gz halknn etnik yaplanmas XVI. Yzylda Tanr Dalarnda istikrara kavumutu.
(Bkz. Abramzon, Etnieskiy sostav, s. 11). V. R.>
73 <Yenisey Krgzlarnn Tanr Dalarnda Usunlarn arasna muhaceretleriyle ilgili var-
saym, Aristovun almalarnda ortaya konulmutur: Etnieskiy sostav, s. 17, 23-26;
Opt vyasneniya, s. 60-61.>
74 <Bartoldun bu teklifi henz ispat edilebilmi deildir. Petrovun K istorii dvijeniya kir-
gizov na Tyan-an adl eseri de bu konuya tam bir aklk getirmemitir. V. R.>
226 ORTA ASYA
rn Kalmklarn ekip gitmesinden sonra Tanr Dalarnn bat kesiminde kal-

m olmalar mmkndr.
Sultan Said 1514de Kagar ele geirip Mirza Eb Bekrin saltanatn yk-
tnda Krgz Muhammedin ona byk hizmetler verdii, bu hizmetlerinin
karl olarak da onun byk hediyelerle birlikte Krgzlar kendisine bala-
d Moulistana gnderildii bilinmektedir. Muhammed buradan Trkistan,
Sayram ve Takente seferler dzenlemi; Trkistan seferi srasnda o gnlerde
Semerkand yneten Kukuni hann olu zbek Abdullay esir alm, fakat
serbest brakmt. Ne var ki onun bu davranna fkelenen Sultan Said-han
1517de Krgzlara kar bir sefer dzenlemiti. Yine ayn Tarih-i Reidde ha-
nn bir Mslman olarak Mslman ehirlerini yamalayan Krgzlar cezalan-
drmak istedii belirtilmektedir. Krgz Muhammed, Barskaun aynn Issk-gle
dkld yerde esir alnm ve hann k aylarnn ilk gnlerinde geri dn-
d Kagara gtrlmt.
Bu olaydan bir sre nce de zbeklerin topraklar (Sayram, Talas ve Takent
civarlar) klk ikametgah Karatalda bulunan Kazak han Kasmn saldrsna
maruz kalmt. Buradan Krgzlarn belli bir sre kl gcyle veya anlamak
suretiyle (kaynaklar bu hususa deinmiyor) gebelik alanlarn Kazaklarn top-
raklar dahiline doru yaydklar sonucu karlabilir. Gl Kasm-han o sralar
henz hayattayd (l. Tarihi 1518). Kazaklar, Krgzlarn aksine, Mslmanlar
yani zbekler arasndan km ve zbek han Ebulhayrdan (l. 1468) kopa-
rak u sahiline, Mool han Esen-Bukann (1431-1462) himayesine snm-
lard. Demek ki, daha sonralar ksa srede ortak siyasi izgide bulumularsa
da, balangta Kazaklarla Krgzlar arasnda hibir ortak yn yoktu.
Sultan Said-han, Sultan-Halilin olu olan yeeni Baba-sultan Moulistana
gnderme taraftaryd (nk srada Baba-sultann babas 1508de lmt ve
ehzde henz ocuk yatayd); bu fikri onun kafasna ehzdenin atabeyi Hoca
Ali-bahadur sokmutu; ama han, Hoca lnce (kendisine hoca denmesine ra-
men ar arap mptelasyd) Baba-sultann yerine Moulistana 1522de biz-
zat kendi olu Reidi (tam ad: Abdureid) gndermiti. Esaretten azat edilen
ve tekrar halknn bana geirilen Krgz Muhammed de onunla birlikte yol-
lanmt. Muhammed, Krgz halknn byk bir kesimini tekrar birletirmeyi
baard; ama 1524de Krgzlarn lkesine Kazak han Tahir (Kasm-hann ye-
eni) kp geldi. Tahir, nceleri Reidle mttefik olmann yollarn aram, hatta
Kokarda onun otana misafir olmu, kz kardeini de onunla evlendirmiti;
KIRGIZLAR 227
ama daha sonra Tahir Krgzlarn bir ksmn kendi safna ekince aralar ald.
Ne var ki Kazaklarla olan ilikilerin suu yine Muhammede yklendi ve Kagara
gnderildi. Sultan Said-hann lmnden (1533) sonra tekrar serbest brakld,
ama halknn yanna dnp dnmedii bilinmiyor. Krgzlar, Tahir-hann sa-
dk tebaas olarak kaldlar; hatta zalimliinden dolay kendi hanlarndan kopan
Kazaklardan daha sadktlar. Tahire iltihak edemeyen Krgzlarn bir ksm ise
Moollar tarafndan Atbaa gtrlmt; 1526da Moollar Tanr Dalarn
terk etmi ve Krgzlarn 100 bin koyunu beraberlerinde alp gtrmler; bu
yzden bu sefere katlanlara koyun ordusu (koy eriki) denmiti. Nitekim ayn
sebepten dolay XIX. Yzylda, 5 Nisan 1866da olan olaya da koyun [baran]
hadisesi denilecekti (Krgzlarn koyunlarnn Rus kumandan Romanovsky ta-
rafndan alnp gtrlmesi olay). Tahir, 1527de Atbaa geldi ve Mool han-
nn brakt ylk srleriyle birlikte Krgzlar oradan alp gtrd.
Babasnn yerine tahta geen Reid-han (1533de tahta gemi ve byk ih-
timalle 1559 veya 1560a kadar iktidarda kalmtr) Kagarn kuzeyindeki da-
larda yeniden Mool hakimiyetini tesis etmek istemiti, fakat baarl olamad.
1537 veya 38de Tahirin kardei olan Kazak han Tugum, Reid tarafndan ar
bir yenilgiye uratlm, onunla birlikte 37 Kazak sultan da hayatn kaybetmiti.
Eserini topu topu bu olaydan birka yl sonra yazan Mirza Haydar, tm Kazak
halknn yok olduunu dnmt. Reid, Moulistana olu Abdullatifi ata-
mt, fakat ksa sre sonra Moollar Kazak ve Krgzlarn han Kasm olu Hak-
Nazar tarafndan kltan geirilmi; Mirza Abdullatif dahi bizzat yaralanm ve
Mahmud urasn anlattna gre galibin otanda saygda kusur edilmeksizin
esir tutulmu, fakat ksa sre sonra ald yaralardan dolay lmt. Ne var ki
ans ksa sre sonra tekrar Reid-handan yana dnecekti. Kagarl yazarlardan
birinin anlattna gre Reid-han Takentli Navruz-Ahmet-hanla glerini bir-
letirerek Hak-Nazar Artda malup etmi, stelik onunla birlikte alt san-
cak sahibi prens de hayatn kaybetmi ve bu olaydan sonra Kazaklar bir daha
sancak kullanmamlard. Eserini XVII. Yzylda Belhde yazan zbek yazar
da bu konudan sz etmektedir; fakat onun rivayetine gre Kazaklarn banda
baka bir han (Tahirin kardei Buyda-han) vard ve sava da baka bir yerde
(Issk-gl civarnda) vuk bulmutu. Yine ayn rivayete gre galiplerin ele ge-
irdikleri sancak says dokuzdu. Baka bir kaynakta ise Reid-hann Takentli
Navruz-Ahmedle birlikte Issk-gl taraflarna dzenledii sefer 951/1544-45
ylndayd; dier kaynaklarda tarih verilmiyor. Mahmud uras, Hak-Nazarn
228 ORTA ASYA
Reid-hanla girdii savata hayatn kaybetmesini biraz farkl anlatmaktadr.

Buna gre han, savaa girmeden nce eyhi Muhammed erifle birlikte baz
velilerin zellikle de Kagaryann ilk Mslman han Satuk Burann meza-
rn ziyaret eder; sonra Kazaklarn ve Krgzlarn zerine yrr: ay yol gittik-
ten sonra dmana ancak Emil boyunda rastlar; orada dmann mstahkem
kampna bir saldr dzenler ve hem Hak-Nazar-han hem de dier ehzade-
leri (tre) esir alr ve hepsi hann emriyle ldrlr. (Reid-hann bu davran,
Hak-Nazarn Abdullatifi yendii zaman sergiledii alicenaplkla kyas edilince
hi de seviyeli bir davran deildir.) Reid-han gn boyunca Emilde kalr
ve oradan yedi sancakla dner. Bu olaydan sonra Kazaklar bir daha sancak kul-
lanmamlard. Buyda-hann malup oluu ve ldrl konusunda Ferga-
nal veli Lutfullah el-ustnin (l. 979/1571-72) sretinde sz edilmektedir ki,
buna gre Buyda-han 967/1559-60 ylnda Trkistanda zbeklere kar d-
zenledii bir sefer srasnda lmtr.
Ne var ki gerek Kazaklar ve gerekse Krgzlar uradklar bu yenilgilerden
dolay zayflamamlard. 1558de Trkistanda bulunan ngiliz Jenkinson, o s-
ralar Kazaklarn Takenti, Krgzlarn Kagar yeniden tehdit etmeye baladk-
larn duymutu. Bu kayttan, Hak-Nazarn lmnden sonra Kazak ve Kr-
gzlarn bir daha devlet kurmadklarn, genel olarak bakldnda ve bilindii
kadaryla bu iki halk o gnden sonra tek bir hann emri altnda asla bir araya
gelmedikleri hkm karlabilir.
Kargaryann dnda Fergana da Krgzlarn saldrlarna maruz kalmt.
eyh Lutfullahn sz edilen sretinde Krgzlarn Ahsket civarna dzenledik-
leri bir sefer srasnda derviin koyunlarn ele geirdiklerini, fakat daha sonra
kendilerinin de en az Fergana Mslmanlar kadar teberrk zatlara sayg
gsterdiklerini belirterek ve zrler dileyerek koyunlar geri verdikleri anlatl-
maktadr. Dier eyhler gibi Ltfullah da slamn bozkr halk arasnda yayl-
mas iin gayret sarf etmiti ve mritlerinden Kazak Muhammed yalnzca Ka-
zaklar arasnda deil, Krgzlar arasnda da bu ynde faaliyette bulunmutu.75
Bu gibi derviler yeni aa kadar bozkrlarda gezinmekteydiler. Bunlarn faali-
yetleri sayesinde gebeler slam inan sistemini ve ibadetleri kabul eden bi-
75 <Lutfullahn bir dier mridi eyh Hoca shakn (Mahdum- Azamn olu) slamn
Krgzlar arasnda yaylmasyla ilgili faaliyetleri ve onlarn slam ncesi inanlaryla
alkal yeni bilgiler iin bkz. Vorojeykina, Doislamskiye verovaniya. V. R.>
KIRGIZLAR 229
rer Mslman olduklar gibi, kerametlerini grdkleri eyhlere de son derece

saygl davranmlardr.
Bir hann ynetiminde geici olarak birlemelerine ramen Krgzlar XVI.
Yzyln ikinci yarsnda Mslmanlar arasnda Kazaklar kadar tannmyorlard.
Osmanl mellifi Seyfinin 1582de Orta Asya hakknda kaleme ald eserde Ka-
zaklar Hanefi Mslman olarak gsterilirken, Krgzlardan yalnzca ne kfirler,
ne de Mslman denilmektedir. Mirza Haydar gibi Seyfi de Krgzlar Mool-
larn akrabalar olarak gryordu. Krgzlar, ulalmas zor yerlerde yayorlard
ve dmann saldrmas halinde ailelerini dalarn i ksmna gtryor, ken-
dileriyse geidi mdafaa ediyorlard. Dman ellerini ve ayaklarn kullanama-
sn ve malup olsun diye yada yayla kar ve souk aryorlard. llerini ta-
but iinde aalarn yksek yerlerinde rzgara brakyorlard (muhtemelen bu
bilgi Yenisey Krgzlaryla ilgili daha eski yazl kaynaklardan alnmtr). Kr-
gzlarda han yoktu; onlarn yerine yalnzca kaka (Kalmklarda sk rastlanan bir
unvan) denilen bekler vard.76
Eserini XVII. Yzylda Farsa yazan zbek tarihi Mahmud b. Veli dahi
Krgzlardan kfir diye sz etmektedir. 12 bin aileden oluan bu Krgzlar H.
1045 Receb aynda (11 Aralk 1635-9 Ocak 1636) Hisara bal Karategine gel-
milerdi. Balarnda on iki bek vard (muhtemelen her 1000 adra bir bek
dyordu) ve bunlar bir sonraki aban aynda (10 Ocak-7 ubat) zbek han
tarafndan Belhde kabul edilmilerdi. Daha nce pagan olarak yayorlard ve
nemli zorluklarla kar karya kalmlard (muhtemelen zbeklerin bu blgeye
gelmesinden sonra bunlar Mslman olmulard). Sanrm Krgzlarn Karategine
yerlemeleri de bu olayla balantldr. Gnmzde hl onlarn bir ksm bu-
76 <Moolca ve Kalmka izah edilemedii iin (grnden faydalandmz B. .

Pankratovun fikri) muhtemelen kaka unvan Trke aslldr. Kelimenin anlam
iin Radloffun szlne (II, 394-395) bkz. Manas destannn ge dnem versiyon-
larnda kaka kelimesi kumandan anlamnda kullanlmtr. Fergana Kpaklar ve
Tanr Dalarnn kuzeyindeki Krgzlar arasnda Yedi kaka oymak adna rastlan-
mtr. ti-Kaka, Fergana Kpaklarnn be oymandan birinin addr. (Nalivkin,
storiya Kokandskogo hanstva, s. 155) Ceti-kaka ise Krgzlarn Solto airetine bal
yedi obann ortak addr. (Bkz. Abramzon, Etnieskiy sostav, s. 31, 24-25. sayfadaki
tablo). Mecmu et-tevarhe gre Ak-Timur Kpakn aln beyaz aktmal
yedi boz at srtnda dolaan yedi olunun torunlardr. Ak-Timur
Kpakn Kulanda yaad sylenmektedir; Yedi Kakayla ilgili olarak ise onlarn
Karkara (ayn kaynakta belirtilen Manas versiyonuna gre Manasn babas ve Manas
ilinin ad) ile ayn soydan idiler. Bkz. Ahsikendi, Tagircanov tetkik ve neri,
vrk. 56 b; ruk. NA, vrk. 85. V. R.>
230 ORTA ASYA
rada yaamaktadr. Bir rivayete gre Karategin uzun sre Krgzlara ait olmu
ve ancak ksa sre nce tekrar Taciklerin eline gemiti. Gnmzde Krgzlar
burada nemsiz bir aznlk halindedirler (son verilere gre Karateginde Krgz-
larn nfusu 8000 (%4), Taciklerin nfusu 173 488dir.)77
Mahmud uras, Krgzlarla Moollar arasnda XVII. Yzylda vuk bulan
baz arpmalardan da sz etmektedir. Muhammed-hann lmnden (takr.
1610) sonra Kagaryada kendini gsteren karklklar esnasnda Tilek(e)-biy ve
Bay-Buta Kara komutasndaki 5000 kiilik bir Krgz ordusu U ve Aksuya bir
saldr dzenledi. Saldr srasnda Krgzlar ikiye ayrldlar. 2000 kii Tilekin,
3000 kii ise Bay-Buta Karann komutasndayd. Fakat Bay-Buta Kara Timur-
sultann (Muhammed-hann olu) ordusu tarafndan kltan geirilmi ve 2000
askerini kaybetmiti. Kalan bin kii sultana ballklarn bildirmek iin sadak-
larn boyunlarna astlar. Tilek de hediyeler sunmu, ayrca zr dilemiti. Sul-
tan, hepsini affedip serbest brakt. Bu olay Muhammed-hann lmnden ok
ksa sre sonra olmutu, nk sultan dahi babasnn ldn Krgzlardan
duymutu. Bir baka kaynaa gre ise Krgzlar Uu yamalam ve Moollar
tarafndan Yengi-Art geidinde sktrlmlardr.
Moollarla Krgzlar arasnda 1620li yllarda Anak-han lkapl Abdullatif-
han zamannda yeni bir arpma vuk buldu. Krgzlar ehnaz kyn ya-
maladlar; han onlar takip iin bir birlik sevk ettiyse de, bu birlik Krgzlar ta-
rafndan pusuya drld ve ok ar bir darbe indirildi.
1630 balarnda Kagaryada balayan i sava srasnda Krgzlarn bilhare
Kl-han lkab alan taht mddeisi Mahmud-sultana yardm ettikleri sylenmek-
tedir. Abdulla-hann uzun sren hkmdarlk dneminde (1048-1080/1638-
39-1669-70) Krgzlardan birka kez sz edilmektedir. Han, iktidarnn ilk d-
neminde Oa baarl bir sefer dzenlemi; geri dnerken Krgzlar han takip
etmi, fakat yetiememi; ancak buna karlk Be-Buynak denilen yerde baz
Mool beylerine ar bir darbe indirmilerdi. Bir sonraki yl han, Aksay boyunda
yaayan Krgzlara kar yeni bir sefer dzenledi. Krgzlarn banda Tilekin
olu Koysar ve Yol-Buld vard. Sefere Aksay eriki ad verildi. Seferin sonucu
hakknda hibir bilgi bulunmadna gre, herhalde baarsz gemiti. Daha
77 <Karataegindeki ilgili Tacik rivayetleri hakknda bkz. Kislyakov, Oerki. Pamir ve Pa-
mir civarnda, Tacikistan snrlar dahilinde yaayan Krgzlarla ilgili etnografik bilgi-
ler iin bkz. erstobitov i dr., Oerk, s. 51, 52, dn. 6; keza ayn eser, s. 47, dn. 1 ve
3. V. R.>
KIRGIZLAR 231
sonra Krgzlar Moollara bir sefer daha dzenlediler ve bu defa Mool ordu-
sunu malup ettiler; ama arkasndan tekrar yenildiler. Yine de han tehdit et-
meyi srdrdler ve han onlardan ancak kardei brahimin yiitlii sayesinde
kurtulabildi. Daha sonrasnda Abdulla Andican zerine biri baarl, dieri ba-
arsz iki sefer daha dzenledi. kincisine Krgzlar da katlmt.
Han, lkesinde asayii temin ettikten sonra, geriye huzursuzluk karan tek
unsur olarak Krgzlar kalmt. Han, devlet erkannn tavsiyesine uygun olarak
onlar ortadan kaldrmaya karar verdi (bizzat hann hizmetinde olan Krgzlar
kastediliyor olsa gerek). Sonuta 10 000 kadar insan kltan geirildi. Bu du-
rum karsnda Krgzlara Moulistan ormanlarnn aslanlar (bu ifade Tarih-i
Reidden alnmtr) ad verildi; ama bu srada bunlar hainlikleriyle dikkat
ekiyorlard. Hann Atba ve Aksaya dzenledii bir sonraki seferin yalnzca
Kalmklarla ilgili olduu sylenmektedir; nk sanrm artk orada Krgzlar
yoktu. Han, Krgzlar krmasna ramen, tekrar onlar hizmetine almay gerekli
grd. Bylece Krgzlardan Kagar ve Aksuda tekrar etkin bir ekilde faydala-
nld. Eer herhangi biriyle bir srtmeleri olursa, eften pften bir sebeple olsa
dahi, han onlarn o kiiyi ldrp mallarna el koymalarna izin verdi. Hann
oullar Nureddin ve Yolbars arasnda taht kavgas balaynca (ki babalar he-
nz hayattayd), Krgz umak-bek78 hann yannda yer almt. Han 1680de
Mekkeye hacca gittiinde, ona refakat edenlerin ou Krgzd. Hac dnnde
Kagaryada hkmdarlk yapt dnemde babasna kar dmanlk sergile-
yen Yolbars takip etmeleri iin 200 Krgz gnderilmiti. 1680lerde balayan
yeni bir kargaa dneminde Krgzlar Kagar ele geirdiler ve ksa zamanda
Yarkendi igal ettiler; fakat ksa sre sonra ehri boaltmak zorunda kaldlar.
ehri tekrar ele geirme teebbsleri de akim kald.
Ksa sre sonra hakimiyet Kagaryada ve genel olarak Orta Asyada Kal-
mk (Oyrat)larn eline geti. Kalmklarn, kendi ifadeleriyle Krgz dedikleri B-
rtlerle girdikleri atmalardan 1683 yl olaylaryla ilgili kaytlarda sz edil-
mektedir. Kalmklar, XVII. Yzyl balarnda Ruslarn da grndkleri Yenisey
boylarnda Krgzlarla tekrar uramak zorunda kaldlar. Bylece XIV, XV ve
XVI. Yzyllarda bildiimiz kadaryla hibir kaynakta haklarnda tek bir sz dahi
edilmeyen Yenisey Krgzlaryla ilgili baz bilgiler edinmekteyiz.
78 <Muhtemelen, ubak-bek. V.R.>

232 ORTA ASYA
VI
XVII. Yzylda Yenisey Krgzlar
Ruslarn Sibiryay ve bu arada Yenisey Krgzlarn fethinin tarihi, merkezi
ve Sibirya arivlerinden alnan belgelerle ve bu belgelere dayanlarak yazlan eser-
lerle layk- vehile aydnla kavuturulmutur. Ruslarn Yeniseydeki karlar
Oyrat devletinin karlaryla att iin, XVII. Yzyl Krgzlarnn kaderinin
aratrlmas Rus-Oyrat ilikileriyle balantldr. Prof. Kotviin XVII ve XVIII.
Yzyllarda Oyratlarla Olan likilerle lgili Rus Ariv Belgeleri adyla u yakn-
larda yaynlanan almasndan, konuyla alkal malzemenin henz tamamnn
gn na karlmad anlalmtr. Sibiryann fethi tarihi konusunda en er-
ken ve deerli almalardan biri F. F. Millerin Opisaniye Sibirskogo tsartva i
vsex proisedix v nem del (1750) adl almasdr. Daha yeni tarihli aratrma-
lar arasnda Yenisey Krgzlar Hakaslarla ilgili zel bir alma ise Prof. N.
N. Kozminin (1925) eseridir.79
Yenisey Krgzlar o sralar bir devlet kuramamlard. N. Kozminin sz
edilen eserde belirtildiine gre belli bal drt Krgz beylii vard: Tuba beylii
(Tuba nehri boyunda, Krasnoyarsk nahiyesinde ve Yeniseyin Abakana kadar
uzanan sol sahilinde); Ezer beylii (Abakandan kuzeyde Batenevsk dalk bl-
gesine kadar Yeniseyin sol sahilinde); Altr beylii (Ezer beyliinin bat ve gney
batsnda) ve Altsar beylii (Ezer beyliinin kuzey ve kuzeydousunda).80 van
Petlinin 1618deki bykelilik greviyle ilgili kaytta Tomskdan Krgz toprak-
larna kadar normal yryle dokuz gn, Krgz topraklarndan Abakana ka-
dar alt gn, Abakandan Kemike kadar dokuz ve Kemikden byk gle yani
Ubsaya kadar gnlk yol olduu belirtilmektedir. Petlinden nce 1616da
Vasiliy Tyumenyets ve van Petrov Krgz topraklarn katetmilerdi. Tm Krgz
topraklarnn hakimi, iktidar babasndan devralan Nemek-bek (Petlinde Ne-
mey) idi. Nemekin emrinde ok sevdii Noma ve Kora adnda iki bey vard.
Krgz topraklarnn tesinde Tabn yurdu vard ve Tyumenyetsin belirttiine
gre buras da Krgz toprayd; yalnzca burada bir grup yayordu; bunlar
vergilerini Krgz lkesine ve Altnhhana derlerdi. Altn-handan murat o s-
ralar Bat Moolistann banda bulunan Tumat Altan-handr. van Petlin, Kr-
79 <Yeni almalar; Baxruin, Yeniseyskie kirgiz; Potapov, Oerki; ayn yazar, Proisxojde-
niye. Yenisey Krgzlaryla ilgili yaynlanm belge dosyalarndan biri de: Nurov, Krat-
kiy obzor .- V.R.>; <En son almalardan bir bakas ise, Trkiyede de yaynlanan
Prof. Butaneyev ve . Butanayevann, Yenisey Krgzlar ad eseridir. A. B.>
80 <Kozmin, Hakas, 77 vd.>
KIRGIZLAR 233
gz topraklarndan yani Nemekin otandan Altan-hann lkesinin snrlarna

yalnzca yarm gnde ulamtr.
Tm bu anlatlardan, Kozminin kitabnda sz edilen drt Krgz bey-
lii arasnda Tubann dier nden ayr olarak grld ve kendine zg
bir hayat yaad anlalmaktadr. Tyumenyetsin szlerinden Tuvallarn dier
Krgzlardan uygarlk alannda daha aa seviyede olduklarn; sr ve koyun-
larnn bulunmad ve yalnzca at ve geyik yetitirdiklerini anlyoruz. Ruslar,
Krgz topraklarndaki tm beyler arasnda Altr beyini en itibarl kii olarak g-
ryorlard. Greceimiz gibi dierlerinden daha nce Ruslarla iliki kuran kii
Altr beyi Noma, arkasndan da Ezer beyi Kora olmutur. Genel haliyle o s-
ralar Krgz halknn kltr seviyesi pek yksek deildi ve hatta XIII. Yzylda-
kinden ok daha dkt. Sylendiine gre Krgzlar balk yiyor, hayvanlar
avlyor; savata ok-yay kullanyorlard. At ve srlar oktu; ama ekmek ye-
mezlerdi. Kltr seviyesinin dmesi muhtemelen Mool mparatorluu d-
neminde hayli gelien kervan ticaretinin ortadan kalkmasyd.
Yeniseysk (1618) ve Krasnoyarsk (1627) ehirleri kuruluncaya kadar Kr-
gzlar Ruslarla mzakerede bulunmak iin 1604de kurulan Tomsk ehrine ge-
liyorlard. Bir kayda gre 1606de, bir dierine gre ise 1608de Krgz beylerin-
den Noma ve Koebay adamlaryla birlikte Tomsk ehrine gelmiler; kendilerine
yemin ettirildikten ve rehin olarak Tomskda Nomaya hanmn, Koebaya
olunu braktrdktan sonra (ki Nomann hanm Koebaya kar entrika-
lar tertiplemitir)81 gitmelerine izin vermilerdir. Nomaya Altan-hana ve in
hkmetine gitmesi talimat verildiyse de yerine getirmedi; Koebay ise Kr-
gz beyleri Noyan, Kokma ve Orbay hann emri altna sokmakla grevliydi.
Bylece aralarnda kopukluk ba gsterdi. Yeni Tomsk valisi Nomann han-
mnn elindeki samur krke el koyunca, Noma yle bir fkelenmi ki, Rus-
lara dman kesilmi ve bu dmanln Ruslarn hakimiyetini kabul eden u-
lm Tatarlarna saldrarak sergilemitir. Artk Krgzlarla sava balamt, ama
ok gemeden bir anlamaya varld. Millerin anlattna gre Ruslar ellerin-
den gelen tm gayreti sarf etmelerine ramen Krgzlar btnyle itaat altna
alamamlard.
Krgzlarn Tomsk nahiyesine 1614de bir saldr dzenledikleri, Ruslarnsa
1615de Krgz topraklarna baarsz bir misillemede bulunduklar belirtilmekte-
81 <Koebay, Noyan ve Kaka beyler bu durumdan ikayet ederek onun kocas

Nomay dinlemiyorlard. Bkz. Kozmin, Hakas, s. 52. V. R.>
234 ORTA ASYA
dir. Yine de Vasiliy Tyumenyets ve van Petrov 1616da, van Petlin ise 1618de
Krgz topraklarnda hibir engelleme ile karlamadan Moolistana gemiler-
dir ve stelik Petlinin anlattna gre o sralar Nemek son derece glyd.
Tomsk valisi, nce yine 1616 ylnda tacir Vasiliy Ananin ve tilma [tercman]
Lukoyu gndermi; Ananin de Krgz beyi Koray Altan-hana yollamt. Kora,
Tyumenyets ve Petrov geri dnerken, Altan-hann Moskovaya yollad iki el-
iyle birlikte kendi elisini de onlarla birlikte gnderdi. Altan-han o sralar Kr-
gzlarn yardm talebini reddetmi ve Ruslara huzursuzluk karan Krgzlar
tedip etme sz vermiti. Bu yzden Krgzlar itaat etmek zorunda kalmlar;
Petlinin yanndaki elilik heyeti Altan-hann elileriyle birlikte inden dner-
ken, 1619da Tobolsk ve 1620de Moskovaya gelen Krgz elileri de yola -
karlmt. Krgz elileri Tobolskdan ancak 1620 Ekiminde Tomskdan Kr-
gz topraklar snrna kadar korumalar eliinde getirilmiti.
Bu olaydan ksa sre sonra Altan-han Oyratlara kar kazand zaferlerle
glenince Ruslarla olan mzakereleri kesip Krgzlar tebaala kabul etti ve
bylece Krgzlar Rus snr boylarna dzenlemekte olduklar saldrlar yeni-
den balattlar. Rus valilerle Krgzlar arasndaki mzakelerin ou aracsz ya-
plmaktayd. Bir defasnda da Ruslar gven iinde ticaret yapabilmekle ilgilenen
Buharal tacirlerin araclna mracaat etmilerdi. Fakat mzakereler, o srada
grmeye gelen Krgz tresi Korann Tomskda tutuklanp gtrlmesi sebe-
biyle Rus valisinin kstaha davran yznden yarda kesilmiti.
Altan-han Oyratlarla girdii arpmadan malup knca 1630da durum
tekrar deiecekti. Altan-han 1634de Sayan sradalar zerinden Yenisey ve
Abakan boylarna gelip Rus tbiyetine gemeye mecbur kalm; Ruslarn istei
zerine bar salanmas konusunda Krgzlar zerindeki etkisinden faydalan-
may denemi; fakat bu amala gelen lama elleri bo dnmek zorunda kalmt
(1635). Krgzlar da artk o sralar balarnda 1635de hun-tayi (Ruslarda kon-
taya) unvan alan Baturun bulunduu Oyratlarn safna gemilerdi. Henz
1633-34de Kuznetske ekilen Krgz Altr boyunun tresi Behteney Oyratlar
metb olarak tanmt.
Krgzlar, Oyratlardan yardm alma mitlerini neredeyse yitirmilerdi. He-
nz 1641 ve 1643de Batur, Krgzlar tebaas olarak kabul etmiti, ama Altan-
han durumunu toparlayp tekrar Krgzlardan vergi almaya kalktnda on-
lara fiilen yardm edememiti. Ayn Krgz tre Behteney 1648de bu defa Rus
tbiyetine geti. 1652de Krgz topraklar Altan-han ve olu Loan tarafndan
KIRGIZLAR 235
dzenlenen istila saldrlarna maruz kald; fakat bu defa Krgzlar yardm ta-
lebiyle Krasnoyarska mracaat ettiler. Ruslar onlara yalnzca mzakereler ko-
nusunda yardmc oldular, ama bu dahi Altan-hann geri ekilmesi iin yeterli
oldu. Altan-hann henz hayattayken iktidar devrettii olu Loan, Krgzlar
ve Ruslarla yeniden sava balatmay uygun grd ve hatta balangta baarl
da oldu ve Tomsk zerine yrmeyi dnd; ama babas Altan-hann lm
haberi kendi iktidarn kaybetme endiesiyle onu geri dnmeye mecbur etti.
1660de durum Ruslar lehine deiti; nk Baturun lmnden (1653)
sonra Oyratlarn gc ve birlik ruhu belli bir sre zayflam; 1666da bizzat
hun-tayi Senge Rus tebaalna gemeyi kabul etmi, ama ayn yl Loandan
yardm istemek iin Tomska hareket etmiti. Bu srada, XVII. Yzylda ilk ve
son defa olarak Krgzlar arasnda gl bir kii sivrilip kmt: renak. eyin
olu Nomann torunu olan renak, yirmi yldan daha fazla bir sre (1680 y-
lnn ortalarnda veya ikinci yarmnda ld) Krasnoyarsk, Ainsk, Kuznetsk,
Tomsk, Kansk ve hatta Yeniseysk ve Udinsk (Aa Udinsk)i tehdit etmiti.82
O, esasen halknn veya hi olmazsa belli bir kesimin daha bamsz reisi de-
ildi. nce Ruslarn renak teslim etmelerini istedikleri Loann tebaas kabul
etmiti; fakat Loan Oyratlar tarafndan malup ve esir edilince, Krgzlar hun-
tayilerin, nce Sengenin (1671de ldrld), daha sonra dneminde Oyrat-
larn byk gebe devletlerini tekrar kurduklar kardei ve halefi Galdann
hakimiyetini kabul ettiler.
Oyrat devletinin, ayn anda hem Yenisey Krgzlaryla hem de Tanr Da-
lar Krgzlaryla ilgilenen bir devlet olduunu dnemem. Bildiimiz kadaryla
bugne dein, Krgzlarn bu iki bei ne bizzat Oyratlar, ne de onlarn lkele-
rinde bulunan Avrupallar ve Ruslar tarafndan birbiriyle karlatrlmtr. s-
telik, bildiimiz kadaryla bu iki Krgz grubu arasnda herhangi bir iliki yoktu.
rnein, 1680da Tanr Dalar Krgzlaryla savaan Galdan, henz 1670de
Yenisey Krgzlarnn topraklarna snarak dmanlarndan kurtulabilmitir.
Galdan ve haleflerinin ana otalar, Yenisey Krgzlarnn topraklarndan ziyade
Tanr Dalar Krgzlarnn toprana yakn bir yerde, li vadisindeydi. Galdan,
Ruslarla bar iinde yaamak istemi, Tomsk ve Krasnoyarsk valisinden Krgz-
lar rahatsz etmemesini talep ederek, Krgzlarn da Rus kylerine saldrmalarn
engellemi; ama bu konuda her zaman da baarl olamamtr. Mesela Krgz-
lar henz 1673-74de Oyratlarla birlikte Rus topraklarna seferler dzenleyebil-
82 <Kozmin, Hakas, 63. Keza bkz. Potapov, Proisxojdeniye, s. 45 vd. V. R.>

236 ORTA ASYA
milerdi. renak, 1678 ve 1683de Rus elilerini huzuruna kabul etti; 1684de
ise ayn anda Tomsk, Yeniseysk ve Krasnoyarska bir sefer hazrlna balad;
ama o srada Moskovadaki elileri geri dnnce seferden vazgeildi. ou kez
renakn mttefiki olarak zikredilen baka bir Krgz tresi andkn dzenle-
dii son sefer 1691-92 ylnda olmutur.
Rus ariv kaytlarnda renakn bir elisinin 1684de Moskovaya geliiyle
ilgili bir dosya mevcuttur. Ayn dosyada renakn Kalmka yazlm bir mek-
tubu, asl ve evirisiyle birlikte yer almaktadr. Her ne kadar bizzat Oyratlar Rus-
larla yaptklar yazmalarda Tatarcay ve bazen Farsay kullanm iseler de, Kr-
gzlarn Ruslarla olan mnasebetlerinde Oyrat dilini ve alfabesini kullandklar
konusunda baka bilgiler de mevcut. Prof. Kotviin yapt aratrmaya naza-
ran, Rus devleti yalnzca 1696da Oyratlarla yaplan yazmalarda ilk defa ce-
vabi mektuplar gnderirken Tatarca yerine Kalmkay kullanmtr. Anlald
kadaryla o sralar Krgzlarn kendi dillerinde bir alfabeleri yoktu.
1703de Ruslarn kulana gelen bir habere gre 2500 Kalmk Krgz top-
raklarna gelmiler, tm Krgzlar kovmular ve bugn artk Krgz toprakla-
rnda hibir Krgz kalmam. Bu haber ta bandan itibaren inandrc olmam,
ayrca doruluu teyit de edilmemitir. Bu yzden yalnzca V. V. Radloff gibi
XIX. Yzyl bilim adamlar deil, G. M. Miller gibi XVIII. Yzyl bilim adam-
lar dahi, tm Krgzlarn veya neredeyse tamamnn ekip gittikleri, onlarn ye-
rine ise blgenin Ruslar tarafndan igal edilmesinin tamamlanmasyla birlikte
yeni bir halkn geldii grne kaplmlardr. Millere gre o sralar Krgzlar
Sibiryadan tamamyla ekip gitmilerdir. Aralarnda Prof. Kozminin de bu-
lunduu dier bilim adamlar, halkn yalnzca bir ksmnn gtrldn, on-
larn dahi bir ounun bilhare geri dndn ve tpk XVII. Yzylda olduu
gibi halkn bnyesine kartklar ve halen de yle kaldklarn tahmin etmiler
ve etmektedirler. Prof. Kozmine gre eski Krgz topraklarnn bugnk sakin-
leri Minusin Tatarlar (Ruslarn deyiiyle) veya Hakaslar (devrimden sonra
kendilerini bu isimle tanmlama karar aldlar) tabii ki ada bilimde kabul
grebilecek nisb anlamda otokton halk olarak kabul edilmelidir.83
Her halkrda Yenisey Krgzlarnn halk olarak varl son bulmutur ve
hatta yerli rivayetler de Krgzlarn nemli bir ksmnn fiziken tarihten ekildik-
leri vakasn belirtmektedir. Krgz Sagay boyu yani tabii ki Yenisey civarnda
83 Kozmin, Hakas, 88.

KIRGIZLAR 237
kalan Krgzlarn torunlar arasnda, Radloff, Oyratlar tarafndan vergi toplamak

iin gelen yz kiilik bir grubun kumandanlaryla beraber Krgzlarca kl-
tan geirildii eklindeki bir efsaneyi iitmitir. Bu gruptan bir haber alnama-
ynca, bu defa hun-tayi Kazak-Brtlerden (Oyratlar Krgzlara Brt diyor-
lard; Kazak-Brtler yani Kazak-Krgzlar, Oyratlar ve keza Ruslar Kazaklara
bu ad veriyorlard) 1000 kiilik bir birlik gndermi; birliin bandaki ku-
mandan bu iin sulusunu bulamaynca saklanmay baaran birka kiinin d-
nda tm Krgz halkn hun-tayiye gtrm. Yine Radloffun kaydettii bir
baka efsane ise, Krgzlarn gtrlmesini 1757de Rusya snrlarna girerek ha-
yatta kalmay baaran ama ayn yl Tobolskda kzamktan len Amursanann
Kalmk halknn zgrl iin giritii mehur mcadeleyle (1750) ilintilidir.
Ancak, bu efsane gereklerle rtmemektedir. Velihanovun anlattna gre
Omskda Sibirya Krgzlarnn84 blge ynetiminin arivinde 1746 yaznda st-
Kamenogorska 12 Krgz-Kalmkn85 karlar ve ocuklaryla birlikte geldiin-
den bahseden bir belge mevcuttur. Bunlarn anlattklarna gre bundan elli
ksr yl nce Duhar, Sandk ve inbin (baka bir belgede: Zukar, Sandk ve
Benben; Kozminin kulland resmi belgede inbil86) adl Kalmk zaysan
500 kiilik bir birlikle Krgzlar 3000 adr halinde (Kozmine gre 2500, bel-
gede 1500) zorla, ama savamadan gtrmlerdir. Yerli ahali Abakan boyun-
daki mezarlarn Krgzlara ait olduunu belirtmektedir ki, sava Krgzlarn bu-
rada dmanlaryla arptklar ve savata lenleri buraya gmdkleri eklinde
bir efsane de mevcuttur. Radloff, mezar inceledikten sonra anlatlan efsanenin
gerei yanstmay karsnda aknla dmtr. nk mezarlarda ba-
zen kadn ve ocuk isketeleri km ki, mezarlar tarlaya arpmada lenlerin
defnedilmesi iin kazlm olsayd byle bir ey mmkn olamazd. Kald ki
bir arpmann vuk bulduu konusunda baka hibir iaret de yoktur. Daha
yeni dnem aratrmaclardan S. D. Maynagayev (ki Radloffun rencisidir ve
i sava srasnda lmtr) Abakann aa akmndaki Kainler arasnda bir
Krgz oymana rastlam. Kendisi, Krgz kabilelerinin gemite nemli lde
oraya buraya daldklarn gsteren bir iir de nakletmektedir:
84 Kazaklarn.
85 < Sincandaki Krgz-Kalmklar konusunda bkz. Abramzon, Kirgiz, KNR. V.
R.>
86 <Kozmin, Hakas, 85.>
238 ORTA ASYA
Da yamalarndaki kaynlarn yznde

z yok mu Krgs baltas vurmayan
Nehir yataklarnda, mecralarda, vadilerde
Krgz yok mu, ldrlm yatmayan?
Bu msralarda bir zamanlar gl bir halkn mahvoluuna duyulan zn-
tnn bariz akisleri hissedilmektedir.
Ek-I KIRGIZLARIN KKEN MESELES*
Gney Sibirya, Kazakistan, Moolistan ve inin eski gerekleriyle ilgili ol-

duu iin, Orta Asya etnik tarihininin en tartmal ve etrefil meselelerinden bi-
risi, Krgzlarn kkeni konusudur. Konunun daha iyi anlalabilmesi iin nce-
likle kullanlacak terminolojinin belirlenmesi gerekir. Biz burada eski Orta Asya
Krgzlarnn resmi ad Krgz kullanacaz. Eski Krgzlar terimiyle ise 840
ylnda Krgz Hakanl adyla bilinen devleti kuran ve Minusin ana ile Sa-
yanlarda yaayan halk kastetmi olacaz.
Krgzlarn kkeni meselesi birka yzyldr bilim adamlarnn kafasn a-
rtmtr, ama bugne kadar bu Krgzlarn kim olduklar, vahit bir etnik toplu-
luk olarak ne zaman ekillendikleri, imdiki vatanlar Krgzistan topraklarna
ne zaman yerletikleri konusunda bir gr birlii salanabilmi deil.
Eski alarda Sibiryada Yenisey sahillerinde yaayan Krgz halknn ta-
nmlanmas ve bugnk Krgzlarn zati isimleri olan Krgzla kyaslanmas
daha yolun bandayken aratrmann vektrn belirlemektedir.
Bugnk Krgzlarn Yenisey Krgzlaryla yakn balar olduunu ileri s-
ren ilk aratrmaclardan birisi Rus asll Sibirya tarihi uzman Prof. F. Millerdir.87
Ondan bir sre sonra ise . E. Fier, bugnk Krgzlarn Cungarlar tarafn-
dan Yenisey civarndan imdiki Krgzistana XVII. Yzylda getirildiini ileri
*
<Burada konuyla ok yakndan ilgisi olan iki ayr makaleyi ve bir eki, konunun daha
iyi kavranmas asndan gerekli grdmz iin koymay uygun bulduk. Umarz,
mteveffa Bartholdun ruhunu incitmemiizdir. A. B.>
87 Miller G. F. Opisaniye Sibirskogo tsartva v vsex prozizoedix v nem del ot naala, a osob-
livo ot pokoreniya yego Rossiyskoy derjava, pa sii veremena, SPb. 1750, Kn. 1.
KIRGIZLAR 239
srmtr.88 Fierin bu gr Yu. Klaproth89 ve A. . Levin90 tarafndan da

paylalmtr. Gnmzde Krgz tarihiyle uraanlarn tamam hakl olarak bu
grn doru olmadn belirtmektedir. nk Krgzlarn Tanr Dalarna
geilerinin XVII. Yzyln balarndan ok daha nce gerekletii, XVII. Yz-
ylda yalnzca Yenisey Krgzlarnn Cungarlar tarafndan getirildikleri konu-
sunda pek ok delil vardr.
Konunun nde gelen uzmanlarnn yan sra, Gney Sibirya ve Orta Asya
halklarnn ounun yerli halk olduu gryle dikkat eken Rus Sinolog N.
Ya. Biurin,91 Krgzlarn ok eskiden beri Tanr Dalarnda ve Dou Trkistanda
yaadklarn kaydetmektedir. Krgzlarn Usun adyla bilindiklerini ileri sren
N. A. Aristov da onlarn kkeni konusunda bu gr paylamaktadr. Aris-
tov yle diyor: Kanaatimce Krgzlarn Usunlar olmas pek muhtemeldir ve
onlarn halk ad Krgz, Usun ad ise siyasi bir terimdi ve ya bir oyman veya
Krgzlar M. . III. Yzyldan daha evvel Tanr Dalarnn bat kesimlerine y-
nelmeden nce kurduklar kabile ittifaknn adyd.92 Krgz tarihisi Belek Sol-
tonoyev de XX. Yzyl balarnda ayn sonuca ulamtr. Ona gre Yenisey Kr-
gzlar Usunlard ve M. . III. Yzyldan balayarak ingis-han zamanna kadar
kademeli olarak Tanr Dalarna muhaceret ettiler.93
Rus tarihi ve etnologu V. V. Radloff, etnogenez asndan Krgzlarn Mool
yaylmas dneminde ilk yaadklar topraklardan III. Yzylda gneyde Sayan
dalarndan, Tanr Dalar ve Yukar Yenisey tarafna ve yine Sayanlarn kuze-
yine itildiklerini kaydetmektedir.94 XX. Yzyln mehur Kazak bilim adamla-
rndan . Velihanov da Sibirya Krgzlarnn Moollardan nce veya onlar za-
mannda Orta Asyaya muhaceret ettiklerini kaydederek Radloffun grne
destek vermektedir.95 Rus bilim adamlarndan G. Y. Grumm-Grjimaylo96 Kr-
88 Fier . E. Sibirskaya istoriya. SPb., 1774.

89 Butanayev V. Ya., Hudyakov Yu. S. storiya yeniseyskix krgzov. Abakan, 2000.
90 Levin A. . Opisaniye kirgiz-kaysakskix ili kirgiz-kazaix ord i stepey. SPb. F832, . 2.
91 Biurin N. Y. Sobraniye svedeniy o narodax, obitavix v Sredinnoy Azii v drevniye vere-
mena. M. 1950, T. 1.
92 Aristov N. A. Usuni i krgz ili kara-krgz: Oerki istorii i bta naseleniya zapadnogo Tyan-
anya i issledovaniya po yego istorieskoy geografii. Bikek, 1001.
93 Belek Solotonoyev. Kzl krgz tarh. Bikek, 1993, I T.
94 Radlov V. V. Etnografieskiy obzor turetskix plemen Sibirii i Mongolii. rkutsk, 1929.
95 . . Valihanov. Sobraniye soineniy v pyati tomax. Alma-Ata, 1985, T. 2.
96 Grumm-Grjimaylo G. Y. Zapadnaya Mongoliya i Uranhayskiy kray. Leningrad. 1926,
T. 2; ayn yazar, Krgz (Referat) //svestiya gosudarstvennogo gefografieskogo ob-
estva. Leningrad, 1934, T. 66, vp. 1.
240 ORTA ASYA
gzlarn Sibiryadan Tanr Dalarna muhaceretini XIII. Yzylda Byk Mool

ulusunun oluum srecine sokmaktadr. Ona gre Krgzlarn ilk yerletikleri
yer, Baykal aklarndaki Bargucin-Tokum blgesiydi: ..Brtlerin (Krgzlarn
R. A.) Barga, Bargucin-tokum denilen yerde Buryat [Bret]larla hibir ekilde
komu olmadklar artk kesin. Krgzlar gibi Oyratlar da Bargalarn komula-
rydlar. Oyratlar yeterli etnolojik mesnet olmadan Tanr Dalarnda yaayan
Krgzlara Brt adn vermezlerdi. nk Barga, Krgzlarda kalabalk bir bo-
yun adyd. . Velihanovun gr O. Karayev ve M. Kojabekov isimli Krgz
bilim adamlarnca da desteklenmiti. Bu iki bilim adamna gre Krgzlar IX-
XIII. Yzyllarda Tanr Dalarnda etno-kltrel ve siyasi srelere katlmlar-
dr. Krgzlarn sz edilen yzyllarda Tanr Dalarna muhaceret ettikleri g-
r, . D. Turdaliyeva tarafndan da desteklenmitir. Tarihi T. K. Koroyev
ise Krgzlar Han hanedan dneminde Boro-Hoto sradalarnn bulunduu
blgeye yerletiren L. A. Borovkovun grnden hareketle, bu halkn eskiden
beri Tanr Dalarnn dousunda yaadn, bilhare Yeniseye g ettiini, daha
sonra da ana gruplarn tekrar Tanr Dalarna dndklerini ileri srmektedir.
Koroyev, Krgz etnik adn tayan ana ktlenin XIII. Yzyldaki Trk-Mool
g srasndaki byk nc dalga sonucunda Tengir-Too (Tanr Dalar)
nda grndklerini kaydetmektedir.97
Mehur Rus tarihisi V. V. Barthold, 1927 ylnda in ve slam kaynakla-
rnadaki tm bilgileri taradktan sonra Krgzlarn ad yalnzca XVI. Yzylda
imdiki yaadklar yerde zikredilmektedir ve ayrca onlarn buraya ne zaman ve
nasl geldikleri konusunda herhangi bir malumat yoktur demi; bundan baka
kaynaklarn gebe Krgzlarn Tanr Dalarndaki mevcudiyeti hakknda ver-
dikleri en erken bilginin 1503-1504 kna ait olduunu kaydetmitir.98
Krgzlarn kkeni meselesine arkeolojik verilere dayanarak aklk getir-
meye alan A. N. Berntam, onlarn Tanr Dalarna muhaceretinin kademe
kademe gerekletii grndedir. Berntama gre Yenisey Krgzlar ile Tanr
Dalar Krgzlar M. . IV. Yzyla kadar ortak etno-kltrel btnle sahip-
ken, bu btnlk Hunlarn istilas srasnda bozulmu; Yenisey Krgzlar daha
sonralar Tanr Dalarna muhaceret etmilerdir: Tarih kaynaklar, biri M. .
I. Yzylda, dieri M. S. VIII-X. Yzyllarda olmak zere iki temel aamadan
97 oroyev T. K. Tengir-Too (Prityananye) kak region etnogenezisa krgzskogo naroda//Et-
nogenetieskiye e etnokulturnya protsess v drevnosti i srednevekovye v Tsentranoy
Azii. Bikek 1996.
98 Bartold V. V. Soineniya, M. 1963, T. 2, . 2.
KIRGIZLAR 241
bahsetmemize ak ekilde izin vermektedir. Karakitay ve Moollar zamannda

Krgzlarn ana etnik ktlesinin Tanr Dalarna nihai ekilde yerlemesiyle so-
nulanan nc bir aama da teklif edilebilir.99
Krgz tarihi uzmanlarndan K. . Petrovun 1960 ylnda yaynlad eseri,
Krgzlarn kkeni meselesine yeni bir bak as getirmitir. Petrov, Krgz et-
nogenezinde nceki aratrmaclarn gznden kaan veya nemsenmeyen bir-
ka temel momentin bulunduunu, bu momentlerin Trk dillerinin tm tas-
niflerinde Krgz dilini Kpak dil grubuna dahil etmesiyle balantl olduunu
kaydetmitir. Gnmzde tarih bilim ekol, her halkn etnik temelinin oluu-
munda dilin istisnai bir rol oynadn kabul etmekte ve bir dilin tarihinin o dili
konuan halkn tarihiyle dorudan balantl bulunduunu ok iyi anlamaktadr.
Burada Krgz tarihisi B. M. Yunusaliyevin u szn hatrlatmakta yarar var-
dr: Dil faktrlerinin halklarn tarihleriyle birlikte deerlendirilmesi konusunda,
bir halkn ortak dilinin oluum srecinin o halkn oluum sreciyle ayrlmaz bir
btn olduu muhakkak. Dolaysyla Krgz dilinin Kpak dil grubuna dahil
oluu, Kimak-Kpak kabile grubunun Krgz dilinin oluum srecindeki istis-
nai nemine iaret etmektedir. Zaten Tanr Dalarndaki Krgz halknn Mool
dnemi sonrasnda oluumu konusundaki teorisini etnik unsura dayand-
ran K. . Petrovun demek istedii de budur. Petrova gre Krgz halknn Tanr
Dalarndaki oluumu a) buradaki Uygur-Karluk kabileleri; b) XIII. Yzylda
Tanr Dalarna gelen Mool kabileleri ve c) Ana ekirdeini yaklak XIII-XIV.
Yzyl balarnda Yenisey Krgz kabilelerini asimile eden Kuzey Altay ve Ob
nehrinin yukar akmlarndaki Kimak-Kpaklarn oluturduklar Yenisey-rti
arasnda yaayan kabileleri ile gereklemitir. Konstantin vanoviin grne
gre de Krgzlarn benzeri bir oluum sreci bugnk Krgzistanda ve Dou
Trkistana ksmen giren blgelerinde gereklemitir.100 Ancak mehur etnograf
S. M. Abramzon, Petrovun teorisinin ana noktalarna itiraz etmektedir. Abram-
zon, Krgzlarn etnogenez srecinin yeterinden fazla etrefil hale getirilmesini
tenkit ettikten sonra u hkme varmaktadr: Bugnk Krgzistana ilk gelen-
ler Yenisey Krgzlar deil, ana ktlesini Trk dilli halklarn oluturduu Dou
Tanr Dalar etekleri ve ksmen rt ve Altay civarnda yaayan kabilelerdir.
99 Berntam A. N. K voprosu o proisxojdenii kirgizskogo naroda//Sovetskaya etnografiya.

1955, no. 2.
100 14. Petrov K. . Kirgizo-kpakskiye otnoeniya i etnogenez kirgizov//zv.AN. Kirgizskoy
SSR. 1961, T. 3, vp 2; ayn yazar: Oerk proisxojdeniya kirgizskogo naroda. Frunze, 1963;
ayn yazar: Oerki feodaldx otneeniy u kirgizov v XV-XVIII vekax, Frunza, 1961.
242 ORTA ASYA
Abramzonun fikrine gre Krgzlarn oluum sreci XIV-XV. Yzyllara gt-

rlebilir, ama ayn yazar bu srecin youn olarak XVI-XVII. Yzyllarda Tanr
Dalar eteklerinde, Altaylarda, Dou Trkistanda, Pamir-Alay eteklerinde ve
Krgzistana komu blgelerde gerekletiini ileri srmektedir.101
Petrovun gr Krgz tarihisi O. K. Karayevin de itirazn mucip oldu.
Krgz halknn oluum srecinin XI-XV. Yzyla irca edilmemesi gerektiini be-
lirten Karayev yle demektedir: X. Yzylda Aksu ehrini ele geiren ve o s-
rada douda Kastekden Tarma kadar uzanan geni bir sahada yaayan Krgz-
lar, XII-XV. Yzyllarda Tanr Dalarna Kpak-Krgz kabileleri denilen yeni
gruplar gelinceye kadar, iki yzyl zarfnda hibir iz brakmadan tarihten si-
linmi olamazlar.102 Karayeve gre bugnk Krgzlar, Byk Krgz Hanl
denilen imdiki Krgzistan topraklarna IX-X. Yzyllarda muhaceret eden Ye-
nisey Krgzlarnn altyaps zerinde olumulardr. Kareyevin gr, gebe
silahlar konusunda uzman olan arkeolog Y. S. Hudyakov tarafndan da payla-
lmaktadr. Ona gre Krgz halknn bir ksmnn IX-X. Yzyllarda Yeniseyden
Dou Trkistan ve Moolistan Altaylarna iki aamada muhacereti ile Krgzlar
Yenisey ve Dou Trkistan Krgzlar olarak ikiye blnm ve Dou Trkis-
tanl olanlar XV. Yzylda Tanr Dalarna gelmilerdir.103
Yine de K. . Petrovun teorisi sonraki yllarda bir dizi tarihinin alma-
snda etkili olmutur. rnein A. M. Mokeyev Krgz halknn Tanr Dalarnda
oluumunun XV-XVII. Yzylda gerekletiini, burada, Tanr Dalar civarn-
daki eski ve ortaa kabile gruplarnn XV. Yzylda rt ve Altay taraflarndan
blgeye gelen Krgz kabilelerinden oluan iki ana unsurun etkileimi ve kay-
namas srecinin tamamlandn ileri srmtr. Mokeyev yle demektedir:
XVIII. Yzyln ortalarna doru Krgz halknn etno-politik tekilatlanmas ni-
hai olarak tamamlanm, etnik zati ad tebellr etmi, sosyo-kltr yaps kesin
eklini alm ve Krgz kabile birliinin tarihi-kltrnn folklorik yansmas
(Manas destan) netletmitir.104
101 Abramzon S. M. Kirgizi i ix etnogenetieskiye i istoriko-kulturnya svyazi. Frunze,

1990.
102 Karayev O. K. K voprosu o peredvijenii kirgizov na Tyan-an i assimilatsii mestnx plemen
v XIII-XV vekax/Sovetskaya etnografiya, 1966, no. 4.
103 Butanayev V. Ya., Hudyakov Y. S. storiya yeniseyskix krgzov. Abakan, 2000.
104 Mokeyev A. M. Etap etnieskoy istorii kirgizskogo naroda na Tyan-ane; ayn yazar: O
lokalizatsii altayskix kirgizov v IX-XVI. Vekax//Krgz. Etnogeniteeskiye e etnokultur-
nya protsess v drevnosti i srednevekovye v Tsentralnoy Azii. Bikek, 1996.
KIRGIZLAR 243
Bununla birlikte 1988de dzenlenen V. Trkoloji Konferansnda baz ya-

zarlar - rnein S. G. Klyashterny, A. M. Mokoyev ve V. P. Mokrnin,- Krgz-
larn rt civarnda, Dalk Altayda Kimak-Kpak ve Krgz kabilelerinin etki-
leimi sonucunda olutuu konusunda baka bir versiyon ortaya atmlardr.
Buna gre Krgzlar buraya Yeniseyden muhaceret etmi ve XII. Yzyldan sonra
Kimak-Kpaklar arasnda tamamyla yeniden ekillenmilerdir.105 Aratrmac V.
P. Mokrnin ve V. M. Ploskih, bu gr destekleyerek, IX-X. Yzyllarda Altay-
lar ve Cungaryada alt Krgz alt-etnosundan birinin ekillendiini ileri srdler.
te bu Krgzlar, yukarda adlar geen ve Kimak-Kpak federasyonu iinde yer
alan yerli halklarla uzun sreli bir etkileim sonucunda yeni bir etnik yz ve
dille karmza km, ama Krgz etnik adn muhafaza etmilerdir.106
Tarihi D. Baktgulovun grne gre Bugnk Krgz halknn etnoge-
nezinde, mstahsil gcn geliim seviyesine, farkl politik artlara, etnik yap-
lara, corafi ortama ve dier bir ok erait ve faktrlere bal olarak birbirinden
kopan byk Krgz gebe kabile grubu dorudan rol almtr. Bu Krgz
boy-kabile gruplar Tanr Dalar, Pamir-Alay ve Dou Trkistandaki eski ve
ortaa Krgzlar ile Yenisey Krgzlar ve Altay Krgzlardr.107
Eski Yenisey Krgzlarn bugnk Krgzlarn atalar arasndan btnyle
karan Hakas tarihi uzman L. R. Kzlasovun gr ise bu konuda ayr bir
nemi haizdir. Kzalova gre Merkezi Asya Krgzlar Yenisey Krgzlaryla ak-
raba deillerdi. rnein onlar [imdiki Krgzlar] 1293de mparator Kubilayn
emriyle harekete geen Tutukun tenkil ordusunun saflar arasnda yer alarak
Sayan-Altay kabilelerinin isyann bastrmaya yardm etmilerdir. (Bu olay s-
rasnda Yenisey Krgz beyleri yakalanarak ldrlmlerdir L. K.) ... Mer-
kezi Asya Krgzlar bu blgede hkmran olan Trkler [Gktrkler] (VI-VIII.
Yzyl), daha sonra da Uygur (VIII-IX. Yzyl) hakanlklar dnemindeki bir
ok Trk kabilesinden neet etmilerdir. 840-847 yllarnda bu topraklar, ba-
larnda Krgz kaan ve beylerinin bulunduu eski Hakaslar tarafndan ele ge-
irilmi, daha sonra doulu Mool dilli kabileler Krgz hakannn tebaas olan
eski Hakaslar Merkezi Asyadan tekrar Yeniseye srm, Merkezi Asyadaki
105 Klyashtorny S. G., Mokoyev A. M., Mokrnin V. P. Osnovnya etap etnogeneza kirgizs-
kogo naroda//Tyurkologiye-88. Frunze 1988, no. 2.
106 Koyuyev T., Mokrnin V., Ploskix V. Krgz i ix predki. Bikek, 1994.
107 D. Baktgulov. O lokalizatsii altayskix kirgizov v IX-XVI vekax//Krgz. Etnogeneties-
kiye e etnokulturnya protsess v drevnosti i srednevekovye v Tsentralnoy Azii. Bi-
kek. Krgzistan, 1996.
244 ORTA ASYA
Trk dilli kabileler de XII-XIII. Yzyllarda Krgz adn almlardr.108 Yeni-

sey Krgzlarnn imdiki Krgzlarn atalar olmad grne M. B. Camger-
inov da katlmaktadr.109
Tarihilerin Krgzlarn kkeni meselesindeki gr, Krgz etnogenezi
konusunda da [farkl] versiyonlar ileri srmektedir. Krgz tarihinin tetkiki, Ye-
nisey Krgzlarnn rt ve Altay civarndaki Kimak-Kpak kabileleriyle kart-
n belirten bu teorilerin doruluu konusunda bende kati bir kanaat hasl ey-
ledi. ncelikle Krgzcann Gney Altay dillerinin yan sra bahusus Trkenin
Krgz-Kpak grubuna girdiini gsteren veriler buna delalet etmektedir. Eer
dilbilimci Y. Polivanovun aratrmas nazar- itibare alnrsa, XIX-XX. Yzyl-
larda Fergana Kpaklarnn dili de bu dillere dahildir.110 Bu tespit, rt civar
ve Byk Altaylar bu halklarn ortak oluumunun pilot blgesi olduunu be-
lirtmeye ve Krgzlarn, Gney Altayllarn ve Fergana Kpaklarnn etnik dal-
galarnn dou Kimak-Kpak kabileleri arasnda aranmas gerektiini kaydet-
meye izin vermektedir.
Bendeniz, Barabin Tatarlarnn etnogenezini ve etnik tarihini inceleyen A.
G. Selneznievin u grne aynen katlyorum: Her halkn kkeni, onun daha
nceki etnik unsurlardan oluum sreciyle ortaya kar. Belli kltrel ve antropolojik
zellikleri haiz baz komponentlerin sentezi, birbirini etkileyen komponentlerden hi-
birine zg olmayan ve yeni halkn etnik zelliini yanstan tamamyla yeni ve spe-
sifik bir sonu verir.111 Biraz sonra, yazarn bilhassa bir halkn iki aamal etnik
oluumu konusundaki teorisine dayanarak Krgzlarn etnogenez yollarn ta-
yin etmeyi deneyeceim. Birinci aama etnik unsurun geliim aamasdr. Sb-
rat (yerli) unsur, gelecek etnosun ana oluum blgesinde geliir. Ben, yerli unsur
olarak, rt civar ve Altay eteklerinde IX. Yzyla doru oluan gebe Kimak-
Kpak kabilelerinin dou ksmn gryorum. Bu kabileler, Sayandan Balkan-
lara kadar ortak kklere sahip olan Kimak-Kpak-Kangl kabilelerinin ana ortak
bnyesine dahildirler. Bu ortaklk, kltrel ilikilerdeki tek renklilikte kendini
gstermektedir ve maddi kltr de tek tiplilik izgileri tamaktadr. Arkeolog
108 Kzlasov L. R. storiya Yujnoy Sibiri v sredniye veka. M. 1984.

109 Camgerinov M. B. Bli li sibirskiye krgz etnieskim komponentom kirgizskoy narod-
nosti?//Trudu Kirgizskogo gosudarstvenno universiteta. Frunze, 1971, vp. XI; ayn
yazar: s istorii kirgizskoy narodnosti XVI- perviy polovin XVIII v. Avtoreferat kan-
didatskoy dissertatsii. Frunze, 1972.
110 Ploskix V. M. Kirgiz i Kokandskoye xanstvo. Frunze, 1977.
111 Selezniev A. G. Barabinskiye tatar: istoki etnosa i kultur. Novosibirsk, 1994.
KIRGIZLAR 245
D. G. Savinovun grne gre bu kabilelerin arkeolojik yadigrlarnn tasnif

perspektivi, IX-X. Yzyllarn gelien kltrleri erevesinde daha gerektir ve
bu yadigrlarn etnik mensubiyeti (kelimenin etnopolitik anlamyla) ok b-
yk lde temelde Kimaklara aittir.112 Dardan gelen unsurlar, etnosun olu-
um blgesinden kopuk blgelerde oluurlar; bu yzden onlarn geliimi zaman iinde
tamamlanr ve muhaceret zellii tar. Takriben I. Binyln ortalarndan itibaren
Minusin ananda, Yenisey havzasnda yerli Dinlin [Ting-ling] kabileleriyle d-
ardan gelen proto-Krgz kabileleri Krgz halkn oluturmutur. Burada proto-
Krgz kabilelerinin Minusin anana muhaceretten nce yaadklar topraklarn
belirtilmesinde fayda vardr. Barthold ve onu mteakiben Kzlasovun grleri,
uzun sre Trklerin ata yurdunun neresi olduu konusunda esas kabul edildi.
Bu iki bilim adam proto-Krgz kabilelerinin bugnk Moolistann Krgz-nor
glnn bulunduu blgede yaadklarn ileri srdler. Ancak son yllarda,
mehur Sinolog L. A. Borovkova, deiik bir gr ileri srerek bu kabilelerin
Tanr Dalarnn dousunda Boro-Horo sradalarnn kuzeyindeki Dzasotn-
Elisun sahrasnn batsnda yaadklarn belirtti.113 Yu. S. Hudyakovun tekli-
fine gre, bu proto-Krgz kabileleri, V. Yzylda ve VI. Yzyln birinci yar-
snda mnavebeli zaferlerle geen Ju-jan-Tie-le savalar zamannda Yeniseye
g etmilerdir.114 Fakat her iki durumda da her unsur, birka unsurun etkilei-
minin bir rndr ve aslnda o birka unsur da bu sreler bilim tarafndan tespit
edilinceye kadar yine birka unsurun rndr. Gerekten de eer Kimak-Kpak
halknn oluumuna Ugor kabileleri itirak etmilerse, Yenisey Krgzlarnn olu-
umuna da Tele [Tie-le] adyla bilinen gebe ve orman kabile konfederasyo-
nunu oluturan proto-Krgz ve Dinlin kabileleri itirak etmilerdir.
Sz edilen srecin ikinci aamas unsurlarn birbirini etkileme aamasdr.
Bu sre, yerlilerle dardan gelen unsurlarn temas anndan itibaren balar ve men-
suplarnn kendilerine zg etnik bir ad ald yeni bir etnosun oluumuyla son bu-
lur. 840 ylnda, Uygurlarla yaplan ok kanl ve uzun savalardan sonra, Kr-
gz devletinin inal unvan tayan han, Uygur hakanna u mehur mektubu
gnderir: Senin gnn doldu. ok yaknda altn ordan alacam ve atm onun
nne balayp, tuumu dikeceim.115 Ve ayn yl Uygur bakomutan Klg Baga
112 Savinov D. G. Ob osnovnx etapax razvitiya etnokulturnoy obnosti kpakov na yuge Za-
padnoy Sibiri//storiya, erxeologiya i etnografiya Sibiri. Tomsk, 1979.
113 Borovkova L. A. Zapad Tsentralnoy Azii v II v. do n.e. VII v.n.e. M. 1989.
114 Butanayev V. Ya., Hudyakov Y. S., age.
115 Malyavkin A. G. Uygurskiye gosudartsva v IX-XII vv. Novosibirsk, 1983.
246 ORTA ASYA
Krgzlarn sfna geer. Bu olay kinci Uygur Kaanlnn kaderini de belir-

ler. Ordu-Balkdaki kader belirleyici savata Krgzlar ve Klg Baga Uygur or-
dusunu kltan geirirler. Krgz inal otan Moolistan topraklarna tar ve
kendini hakan ilan eder. Artk Bartholdun deyimiyle Byk Krgz Hakanl
devri balamtr. O tarihten itibaren evrelerinde bildikleri topraklara ve rti
civarna doru askeri yaylmalarn balatrlar.
Artk Krgzlar Kimak-Kpak kabilelerinin topraklarna sokuluyor ve ks-
men de rti civarnda ve Altaylarda oturuyorlard. Kimak-Kpak kabilelerinin
saldklar deiik blgelerde ortaya karlan mezarlardan Krgzlarn llerini
yakarak defnettikleri anlalyor.116 Entegrasyon sreleri ve kltrel etkileim
yazl kaynaklarda kaydedilmektedir. rnein Anonim Hudud el-Alemde
yle deniliyor: [Kesim] ... Hrhz halklarndan biridir. Dilleri Halluklarn di-
line daha yakndr, ama giyimleri Kimaklarn giyim tarzn hatrlatmaktadr.
Anlalan Kimak ve Krgz kaanlar snrlarnda Kimak-Kpak ve Krgz ahali-
nin karlkl asimilasyon sreci gereklemitir. X. Yzyla doru, yani Hudd
el-Alemin yazld dnemde, Kimak Hakanlnda, halk artk Krgz grenek-
leriyle Kimak-Kpak kabilelerinden bariz ekilde ayrlan byk kltr ve tarih
blgesi Kurkar(a)han vard.117
Krgzlarn kkeni ve teekkl safhalar hakkndaki pek ok gre gre,
bu halk, deiik etnik unsurlarn etkileiminin bir rndr. Bu unsurlarn bir-
biriyle ne zaman temasa getikleri meselesi ise Krgz etnogenezinin belirlenme-
sinin ana konusudur. Yeni kaynaklarn ve zellikle Krgzistan, Moolistan, B-
yk Altaylar, Dou Trkistan ve Cungaryada yaplacak arkeolojik almalar,
Trk ve Mool halklarnn etnografyas konusunda derpi edilecek yeni muka-
yeseli tarih artarmalar, Merkezi Asya halklaryla ilgili etnografik almalarn
sistematizasyonu, Gktrk, Uygur, Ouz, Krgz, Karluk, Kpak ve Krgzlarn
bnyesindeki dier unsurlarn mukayeseli analizi, bu halkn etnogenezinin ye-
niden ve daha yksek dzeyde rekonstrksiyonuna imkan salayacaktr.
Rstam Abduramanapov
116 Savinov D. G. Pamyatniki yeniseyskix krgzov v Gornom Altaye//Vopros istorii Gor-

nogo Altaya. Gornoaltaysk, 1980.
117 Abdumanapov R. A. K voprosu o svyazax krgzov s altayskim regionom//Etnografiya Al-
taya i sopredelnx territori. Barnaul, 2003, Vp. 5.
KIRGIZLAR 247
Ek-II TARBAGATAY KIRGIZLARI
Tarbagatay Krgzlar (zati adlar: Krgz, Tarbagatay Krgzdar veya Bud-

dist Krgzlar) Sincan eyaletinde Taen blgesinde Taen ve Emin kazalarnda
yaayan bir halk. Emin kazasnda yaayan Kazaklar onlara Mool-Krgz veya
Kalmak-Krgz diyorlar. Moollarsa Hamin Krgz (Kazak ehrinin ince ad
Haminden) ve bazen de Kazak-Krgz diye sz ediyorlar. Rus bilim litera-
trnde ise adlar Emel-Gl Kalmak Krgzlar, Emin Krgzlar eklinde ge-
mektedir. Fakat Tarbagatay Krgzlar, Kalmak-Krgzlar Mslman olduk-
lar iin kendilerini onlardan ayrmak maksadyla Kalmak-Krgz etnonimini
kullanmyorlar.118
Taen kazas Rus literatrnde ukuga olarak gemektedir ve Kazakistanla
Tarbagatay etekleri arasnda yer almaktadr. Daha nce Drbljn adyla bili-
nen Emin kazas, Taen kazasnn dousundaki Emin merkez kazas Daln-
Dbnn bulunduu mevkidedir. Taende inli ahalinin dnda 60 bin Ka-
zak, 7241 Uygur, 6300 Dungan, 5200 Mool, 950 Dongxiang ve ayrca daha
kk rakamlarda Manur, Daur, Xibo, Miyao, Tibetli, Tacik ve zbek yaa-
maktadr. Eminde ise inlilerin dnda 23 binden fazla Kazak, 5 bin civarnda
Uygur, 12 bin Dungan, 1400 civarnda Mool, 1500 Dongxiang, 2000 Rus ve
daha kk rakamlarda dier halklar yaamaktadr. Resmi rakamlara gre Kr-
gzlarn oran toplam nfusun %2sidir.
Buradaki Krgzlar hakknda ok az aratrma yaplmtr. Tarbagatay Kr-
gzlar hakknda bugne kadar en detayl aratrmay 1950 ylnda inli bilim
adam Prof. Chu-chen Hua yapmtr. Bunun dnda 1991de Du Jung Kunun
yaynlad bir eserde de onlardan sz edilmektedir.
Rus aratrmaclar ise Tarbagatay Krgzlar hakknda bugne kadar ancak
blk-prk bilgilere sahiptiler. rnegin S. M. Abramzonun 1971de yayn-
lanan Krgzlar ve Etnogenetik, Tarihi-Kltrel Balar adl almasnda Emin
Krgzlar hakknda yalnzca u bilgi bulunmaktadr: Moollarn Emel otonom
blgesindeki Drbljn kazasnda saylar 1000 civarnda bulunan kendine zg
bir Kalmak-Krgz grubu yaamaktadr. Bunlar kendilerini Krgzlarn Sar Ba-
g, Munduz, Baarn kabilelerine mensup kabul ediyorlar. ok az bir ksm ise
soylarn inlilere, Tuvallara (Kkmonok grubuna) ve Kazaklara balyorlar.
118 Roza Urkumbey, 1959 doumlu, Sart boyu, Buddist.

248 ORTA ASYA
Hayat tarzlar Moollarnkine daha yakndr. Din olarak Lamaizmi kabul et-
miler. Krgzca unsurlar da ieren Kazak lehesiyle konuuyorlar. Lamalar ve
yallar Moolca biliyorlar. Buraya 300 yl kadar nce Ala-Toodan geldiklerini
belirtiyorlar. Kalmak Krgzlar, her ne kadar bazlar atalarnn Krgz olmad-
n biliyorlarsa da, kendilerini Krgz olarak tantyorlar. Bu etnik grubun asl-
nn XVIII. Yzyl balarnda Cungarlar tarafndan Sibiryadan tehcir edilen Kr-
gzlarn torunlar olduklar bilinmektedir.119 Yazar, bu Krgzlar hakknda daha
fazla bilgi edinememi.
Tarbagatay Krgzlarn ziyaret ettiimde buradaki Krgz yazar Kudaybergen
Kike ul tarafndan yazlm bir bror verdiler. Brorde Tarbagatay Krgzlar
hakknda tarihi bilgiler ve halkn boy yapsyla ilgili malumat vard. Arap harf-
leriyle Kazaka olarak yazlan bror, Tarbagatay Krgzlarnn XIX-XX. Yzyl
tarihiyle ilgili malumat ieriyordu. Profesyonel bir tarihi olmayan Kudayber-
gen, Mslman olmas hasebiyle buradaki Krgzlarn soyunu slami gelenee
uygun olarak Nuh peygambere ve Ouz-hana balyordu. Yazara gre Krgzlar
4800 yl nce Yenisey, Hangay ve Tanr Dalarnda yaamlar, XIV Yzyldan
XVIII. Yzyla kadar Yeniseyde oturmu, daha sonra Sincan ve Heilongjiange
muhaceret etmilerdi ki, bu durumda yazar Tarbagatay Krgzlarn Tanr Da-
lar Krgzlarnn bir kolu olarak gryordu.
2005 ylnda bu Krgz grubunun boy-kabile yapsn aydnla kavutur-
mak amacyla dzenlediim ziyaret srasnda Emin kazasnda bir sre kaldm
ve sonunda yerli Krgzlara mensup Serik Urkumbey adnda birine rastladm.
Kendisi Sart boyundand. Yerli Kazaklar bana onu bulmamda yardmc olmak
amacyla Serikin Mool-Krgzlardan olduunu sylediler. te Tarbagatay Kr-
gzlarn yaadklar yerler ve boy yaplar hakknda ilk bilgileri bu Serikden al-
dm. Daha sonra Taen kazasyla Lamaco kyne gittim.
Tarbagatay Krgzlarnn tarihi hakknda bana verilen rivayet kabilinden
bilgiler, hem tezatlarla doluylu, hem de birbirini tutmuyordu. Sylediklerine
gre Emin kazasna 400 yl nce gelmiler ve daha nce Altay dann te ta-
rafnda yayorlarm. Onlar onuncu Cungar kabilesiydi. Yani sekiz Cungar ka-
bilesi Kara-Kalmak veya Cungar, dokuzuncu kabile ahar-Mool kabilesi idi
ve Ho-beiden gelmiti. Bu arada Krgzlar kendilerinin onuncu Cungar kabilesi
olarak kabul edilmeleri ricasyla in imparatoruna kiilik bir heyet gnder-
119 Abramzon S. M. Kirgiz i ix etnogenetieskiye i istoriko-kulturnye svyazi, z-vo Nauka,

L., 1971, s. 28.
KIRGIZLAR 249
miler. Bu cesur Krgzlardan yalnzca biri geri dnebilmi. Biri bir atmada l-
drlm, ikincisi in Seddinin iine kapatlp zeri tala rlm. ncs-
nn kurtuluu ise yanndaki altn imparatorluk mhr sayesinde olmu. Neyse
ki imparator onlarn onuncu Cungar kabilesi olmalarn kabul etmi. Bundan
baka Krgzlar iki yl Altaylarda yaam ve geri dnmler.120
Bana bilgi veren bir baka kiiye gre ise Krgzlar XIV. Yzylda Yeniseyden
ayrlmlar. Mai-lo ve ayar dalarnda yayorlarm. Yirmi yl sonra da Orhoyara
gelmiler. Cungarlarla yaplan savatan sonra Krgzlar Heilongjiang, Neng-chien,
Kzlsug, li ve Orhoyara g etmiler. Krgzlar, daha nce bozkrlarda ya-
yorlarm ve hi ky grmemiler.121
Bir dier ahide gre 400 Krgz ailesi 1753 ylnda Alatao [Alada] da-
nn te tarafndan gelmi.
Tarbagatay Krgzlarnn XIX. Yzyl ortalarnda Altaylara gelileri hika-
yesiyle ilgili anlatlanlar da birbirinden farkl. Bir ahide gre Krgzlar Altayla-
rn Sincan taraflarnda 1863-64 veya 1866 yllarnda yayorlarm. (Bunu an-
latan kii verdii tarihten emin deildi.) Bir dierine gre ise Krgzlar 1860da
Kobdo blgesine g etmi, orada on yl yaadktan sonra geri dnmler, ama
Orhoyara 1880de gelmiler.
1962 ylnda Tarbagatay Krgzlar genel olarak Emin kazasnn Daln-
Dbn, Orhoyar ve Lamaco (Kurgz-Kre) kylerinde yayorlarm. Hatta
Krgz-Krede Krgzlarn ibadet ettikleri bir Buddist tapna mevcut ve bu yz-
den oraya Krgz-Kre yani Krgz Buddist Tapna deniliyormu. Orhoyar ve
Kurgz-Kre kyleri balangtan beri Tarbagatay Krgzlarnn yaadklar yer-
lermi, fakat 1962de muntazam kitleler halinde Sovyetler Birliinde Rus g-
menlerin bulunduu Taene g etmiler. Gerekten de Taende 1962den beri
Tarbagatay Krgzlaryla bir arada yaamay tercih eden Ruslarla karlatm.
Tarbagatay Krgzlar Kazaka konuuyorlar ve Krgzca artk pek kullanl-
myor. Ayrca Moolca ve ince biliyorlarsa da, Krgzlarn inceleri son de-
rece kt.
Tarbagatay Krgzlarnn ou Buddist-Lamaist. Aralarnda Taen ehrinde
yaayan 40 kadar Mslman aile de var. Anlattklarna gre vaktiyle Tarbagatay
Krgzlar Mslmanm, ama XIX. Yzyl ortalarnda Buddizmi kabul etmi-
120 Serik Urkumbey, 1967 doumlu, rod sart, Emin savclnda grevli. Buddist.
121 Ktan, 1934 doumlu, Sarbag boyu, Mslman.
250 ORTA ASYA
ler. 1860 ylnda Orhoyar kyne be Lama rahibi gelmi ve 3 yurt kurmu-
lar. Yurdun birini tapnak, birini barnak, birini de mutfak olarak kullanmlar.
Sonra da Krgzlar Buddist yapmlar. Daha sonra Tarbagatay Krgzlarnda iki
Buddist okulu alm. Gnmzde ise Buddist Krgzlarn yava yava slama
getikleri, Kzlsuglu (yani Tiyananl veya Tenirtoulu) Krgzlar Mslman ol-
duu iin Tarbagatay Krgzlarnn yannda yer aldklar sylenebilir. Misafir ol-
duum Krgz ailede koca Buddist, evin hanm Mslmand. Evin reisi, Tarba-
gatay Krgzlar arasnda kendisi gibi Buddistlerin olmasn yadrgayan karsnn
tenkidine itirazda bulunuyor; kars ise bu yeni durumu (yani Krgzlarn Bud-
dizme geiini) utan verici bulduunu sylyordu. Tarbagatay Krgzlar ara-
sndaki Mslmanlar yine her zaman kendi Buddist kabiledalaryla birlikte ya-
yor ve onlarla kz alp veriyorlar.
Tarbagatay Krgzlar Orhoyar ve Lamaco arasnda yer alan Kzltaga yani
Kayrahana tapyorlar. Bu dada yaz k kar eksik olmuyor. Vaktiyle yal kii-
ler yer ruhlarn stle doyurur ve tooba, tooba [tvbe, tvbe?] yani tanrm,
tanrm.. derlermi. Bir ey istemek iin ge bakp dua ederken Kuday a-
arlka kasn [Tanr esirgesin/Hda yarlkasn] diyorlar.122 Atein alkol ve yiye-
cekle beslenmesine gelince, birinci kadehi imeden nce parmaklarn alkole
daldrp saa sola sa yapyorlar.123 Bu grenek, Merkezi Asya, Gney Sibirya
ve bu arada Tanr Dalar (Tenirtou) Krgzlarnda, Hakaslarda, Altaylarda ve
dierlerinde yaygndr. Ayrca Tarbagatay Krgzlarnda kutsal ata tapma klt
de vardr. nce iyi bir at seiyor, sonra boynuna bir bez balyor veya kula-
na bir nian koyuyorlar, bylece at kutsal oluyor. Artk o atn satlmas, he-
diye edilmesi ve ldrlmesi yasaktr. Herhangi bir ite de kullanlamaz. Eer
at lrse ona bir dini tren dzenliyor, treni Lama rahipleri idare ediyor. Atn
cesedi bir daa gtrlp kulara braklyor.
Buddist Krgzlar llerini ahap mezar iinde defnediyor, ama Msl-
manlar bunun doru olmadn sylyorlar. Buddist Krgzlar da Mslman-
larla birlikte slami bayramlar kutluyorlar. Klar ise inlilerin lkbahar festi-
valini agan Bayramn kutluyorlar. 16 Nisanda onlarn Kn-Ay [Navruz]
bayram kutlanyor.
122 Tuliuhan, 1961 doumlu, otay boyu, Buddist.

123 amani geleneklerde sa yapmak deti eskiden beri vardr; ancak zbekistanda kal-
dm yllarda, bir mecliste birka Mslman zbekin birinci kadehi omuzlarndan
arka tarafa serperek Umay anamza! deyip, arkasndan da artk Trklerden de bir
peygamber kma zaman gelmitir! dediklerine aknlk iinde ahit oldum. (D. A.
Batur)
KIRGIZLAR 251
Eskiden ocuklar alnlarnda perem brakrlarm. Kk ocuklarn biri

nde, ikisi yanda peremi olurmu.
Tarbagatay Krgzlar endogam evlilikler yasak olduu iin tabii olarak
kendi aralarnda evleniyorlar. Hatta bir kabilenin alt blmlerinden evlenmeye
bile pek izin verilmiyor. imdiki giysileri ada giysilerle ayn, ama daha n-
celeri Moollar gibi giyiniyorlarm.
Aralarnda uzun sre kalamadm iin Tarbagatay Krgzlarnn mutfak-
lar hakknda derinlemesine bilgi sahibi deilim. Yemekleri ilk bakta Kazak
yemeklerinden farkl deil. Ayran yapyorlar. Yln scak gnlerinde misafir gel-
diinde avluda otlar zerinde arlyorlar. Masaya byk bir tabak iinde bolca
et koyuyorlar. Bir defasnda Taen kazasna kyden gelen bir Krgz kadnn,
dier kadnlarla birlikte ayn masaya oturmadn, dierlerinin neden masaya
oturma gereini duyduklarn anlayamam gibi, yemeini bir kenarda yediini
mahede ettim. atal olarak in ubuklar, bardak yerine ise kse kullanyor-
lar. Alkoll iecei tercih ediyorlar. Yemek srasnda hem Kazaka, hem de Kr-
gzca (snrl lde) ark sylyorlar.
Tarbagatay Krgzlarnn megalesi arvaclk. Koyun, at ve sr besliyorlar.
Kendilerinin ifadesiyle dier halklara nisbeten mreffeh bir hayat yayorlar. -
lerinde srleri iin oban tutacak kadar zengin olanlar da var.
Tarbagatay Krgzlar u oymaklardan oluuyor: Sarbags [Sarbag], Mon-
duz [Munduz], Barn, Sart, Noyman [Nayman], Ktay, Kerey, Kalmak, o-
tay. Sylediklerine gre Monduz oymann bir dier ad Eersn. Kudaybergen
Kike ulnn brornde otay oyma yer almyor, ama onun yerine Karakal-
pak boyu var.
Kerey oyma Kazaklardan, otay ise Karakalpaklardan inme olduu iin
biraz hakir grlyor. Bana bilgi veren kiinin anlattna gre Kalmak oyma
diye bir ey yok ve dier insanlar Tarbagatay Krgzlarna Kalmak dedikleri iin
bu kelimeyi anmak bile istemiyor. Bu oymaa mensup insanlar Barn oymana
mensup erkek ve kadnlarn evliliinden doduklar ve melez olduklar iin o-
cuklarna Kalmak denilmi. Fakat ben, bunu bana anlatan kiinin Tarbagatay
Krgzlar arasnda slam propaganda yapmakla grevli Krgzlardan olabilecei
ve etnografik bilgileri arptabilecei hasebiyle, verdii bilgiyi biraz pheli bul-
dum. nk burada her aileden biri Kalmak oymana mensuptu ve Mon-
duz ve Sarbags oymaklarysa sayca hayli azd.
252 ORTA ASYA
Tarbagatay Krgzlarnn boy yaps byk lde Tanr Dalar (Tenir-

tou) Krgzlarnnkiyle ayn. Tiyenan Krgzlarnn Sarbags ve Munduz boy-
lar Tarbagataydaki Sarbags ve Monduz oymaklarnn paralelidir. Nayman
boyu ise Pamir ve Alay Krgzlar arasnda mevcuttur. Tiyenan Krgzlar ara-
snda Ktay ve Kerey boylar da var. Yeri gelmiken Nayman boyunun Kazak-
lar arasnda da olduka nemli bir yerinin bulunduunu belirtmi olalm. Sa-
nrm Tarbagatay Krgzlarnn daha da aratrlmas gerekiyor. Ama imdiden
syleyebilirim ki, Tarbagatay Krgzlarnn oluumuna Tanr Dalar (Tiyenan)
Krgzlar rol oynamtr.
Tanr Dalar Krgzlar arasndaki Kalmak veya Sart-Kalmak boyu, Cun-
garlarn Chin hanedan tarafndan kltan geirilmelerinden sonra burada ka-
lan torunlardr. Tanr Dalar Krgzlarndaki Baarn boyu, Tarbagatay Krgzla-
rndaki Barn oymana tekabl etmektedir, ama Tanr Dalarndaki Baarnlar
Mool aslldr ve dolaysyla Tarbagataydakilerin de Mool kkenli olmas ge-
rekir. Yukarda Kalmak oymayla ilgili bilgi veren kiinin aktard malumat
gz nnde bulundurmakla birlikte, Kalmak ve Barn oyma adyla bilinen oy-
maklarn varl sebebiyle Bat Moolistanl etnik unsurlarn Tarbagatay Krgz-
lar arasnda bulunmasn bir istisna olarak grmyorum. Kudaybergen Kike
ulnn brornde yer alan ve otay da denilen Karakalpak adna gelince,
Bat Moolistanl Cungarlara Oyrat da denildii iin, bunun Kara-Kalmak ke-
limesinin bozulmu bir ekli olmas muhtemeldir.
Sart oyma Tanr Dalar Krgzlarnn Sarttar ve keza Altayllarn Sart
boyuna tekabl etmektedir. Ayrca Sart oymann varl Tarbagatay Krgz-
larnn bnyesine karm Uygur veya zbek unsurlarnn varln da dela-
let edebilir.
Bana bilgi veren kiilerin anlattklarna gre Tarbagatay Krgzlarnn olu-
umuna Kazaklar (Kerey boyu) ve Karakalpaklar (otay boyu) da itirak et-
milerdir.
Dier yandan Tarbagatay Krgzlarnn boy yapsnn olumasnda XVII.
Yzyl balarnda li-rt nehirleri arasna ungarlar tarafndan iskan edilen
Yenisey Krgzlar da destek vermi olabilir. Ksmen Kerey ve otay oymaklar
ge ortaa Yenisey Krgzlarnn dorudan torunlar olan Hakaslarn Kereit ve
od boylarnn uzantlar olabilir.124 Tarbagatay Krgzlarnn verdii bilgilere
124 Hakas destanlarnda Kereyhan tiplemesi vardr. Kereitler ise Hissar ulusundaki Yeni-
sey Krgzlarnda bir boy addr.
KIRGIZLAR 253
gre Monduz oymann dier bir ad Eersndr ki, Yenisey Krgzlarndaki Izr
(Ezer) adn hatrlatmaktadr. Hakaslar arasnda, muhtemelen Oyrat veya Kr-
gz kkenli, Tarbagatay Krgzlarndaki Barn oymana tekabl eden Paratan
boyu vardr. Hakaslarn alt ubelerinden Kzllar arasnda Teletlerden inme
Oyrat kokenli Halmah boyu vardr ki, onu Tarbagatay Krgzlarndaki Kalmak
oyma ile zdeletirmek mmkndr. Tarihi rivayetlerde Tarbagatay Krgz-
larnn kendilerini onuncu Cungar kabilesi olarak adlandrdklar belirtildiine
gre, Yenisey Krgzlarnn onlarn olumasnda ekirdek rol aynadklar sy-
lenebilir. Eer onuncu Cungar kabilesi ifadesini Cungar ynetimine doru-
dan bal bir otok yani iktisadi ynetim birimi olarak dnersek, o takdirde
Tarbagatay Krgzlarnn tarihen Yenisey kkenli olduklar rivayeti destek ka-
zanm olur. Cungaryadaki 24 otokdan yalnzca ikisinin etnik yap itibariyle
Oyrat kkenli olmad bilinmektedir: Krgz ve Telengit otoklar. Krgz otoku
drt zaysan tarafndan ynetiliyor ve XVIII. Yzyl ortalarnda drt bin adr-
dan oluuyordu.125 Ayrca Krgz otokunun bnyesinde Yenisey Krgzlarndan
olmayan bakalarnn bulunup bulunmad da bilinmiyor. Dier yandan bu
iki halkn (Yenisey ve Tanr Dalar Krgzlar) Rus kaynaklarnn verdikleri bil-
gilere gre birbirine dman iki ayr cephede yer aldklar malumdur. rne-
in 1703deki muhaceretten hemen sonra rt nehrinin te tarafnda Kokore
gl sahilinde Krgz prensi Klegen kendi ulusu ile yayordu ve Krgz Brut-
lar onlara saldrarak Klegen ulusunu kltan geirdiler126 Cungarlar kendi-
lerine Brut dedikleri iin Tanr Dalar Krgzlar Rus kaynaklarnda ou kez
Brut veya Brt adyla gemektedir.
Yenisey Krgzlar g ettikten sonra li nehri sahilindeki Cungar otana ba-
lanm ve kendilerine Krgz-Kalmaklar denilmeye balanmt. S. V. Bahruinin
u szleri de bunu teyit etmektedir: ulm nehri yaknnda kendilerini Krgz-
Kalmak diye tantan iki kii tutuklanmt. Bunlar, atalarnn Sagay bozkrla-
rndan Kuznetsk ile Krasnoyarska g ettiklerini, halen de orada Rus tebaas
olarak gebe hayat yaadklarn ve li nehri boyundaki Cungar blgesinde
yani Zengorsk nahiyesinde oturduklarn bildirdiler.127 Peki Yenisey Krgzla-
125 Kanov Y. . Koevye gosudartsva ot gunnov do manurov/RAN, n-t vost. S.-Peterburskiy

filial, s. 240-241.
126 Butanayev V. Ya., Abdkalkov A. Material po istorii Hakasii XVII- naala XVIII vv.-
Abakan, 1995, s. 210.
127 Bahruin S. V. Naunya trudu, M. 1955, T. 3, s. 244; G. N. Potanin. Material po is-
torii Sibiri, 1866, kn. 4, II, s. 62.
254 ORTA ASYA
rna neden Krgz-Kalmak denilmiti? Kanaatime gre ayn etnik ad tayan iki
halk komu olarak yaamaya balamt ve bu yzden Cungarlar tarafnda ya-
ayan Yenisey Krgzlarna Krgz-Kalmak denilme gerei hasl olmutur. (Bun-
lar, Ruslarn Cungar-Kalmak dedikleri Trk dilli bir halktr.)
Tarbagatay Krgzlar, imdiki yaadklar yere Alatao [Alatav]n arka tara-
fndan yani li nehri havzasndan g edip geldiklerini belirtiyorlar. li nehri ve
onun yaknlarndaki Kulca (nin) ehrinin Cungaryadaki Krgz otokuyla ilgili
son not olarak Manur generali elenin Chin imparatoru Chien-lunga verdii
raporda getiini gryoruz: 24 Mart 1756da askerlerimle Bolobuegesu ve ir-
galay sradalarnn yanndan geerken Kulcaya geldim. Buradaki halk Chier-
chis otokunun zaysan (beyi) Kurban-hoca komutasnda bana kar iddetli bir
direni gsterdi (yaklak 8 bin kii). syan bastrlmt. Chien-lungun emriyle
Kurban-hoca, kardeleri ve tm aile bireyleri halkn gz nnde infaz edildi-
ler, btn mallar da msadere edildi..128 ince kaynak Krgz otokunun be-
yini hoca kelimesiyle karlamakta ise de, Hakas dilindeki kakann hoo
eklinde verildii bilinmektedir. Muhtemelen bu acmasz krgndan sonra Kr-
gz otokunun yetikin erkeklerinin byk ksm esir edilmi veya ldrlm,
bu da Yenisey Krgzlarnn Tarbagatay Krgzlarnn atalarn oluturanlarn boy
yapsnn klmesine sebep olmutur.
1756 ylnda Krgzlar drt zaysann ynetiminde ve yine drt zaysann
idaresindeki Teletlerle birlikte bin on adr halinde, yanlarnda Mingatlarla
beraber Sayan-Altaylardaki eski yurtlarna geri dnmler. Fakat henz yolday-
ken Ust-Kamenogorskda Chin ordusu arkalarndan yetimi ve erkeklerin nere-
deyse tamam kltan geirilmi. rnein bin adrdan Krgz zaysan Gurban-
Kaka [Kurban-Kaka]ya snanlarn says yalnzca 168 kiiydi.129
Krgz otokunun daha sonra bana gelenler muhtemelen u ekilde ol-
mutur: Kulca yaknlarndaki sava ve nfusun byk bir ksmn kaybeden
Krgzlar kuzeye ynelerek Alatao dalarna geldiler. Daha nce yerli halkla ev-
lilikler yapan baz Krgzlar muhtemelen Emel nehri boyunda - kaynaklarda
Cungaryadaki belli bal yerleim yerleri - kaldlar. Cungar ynetimine hizmet
etme ykmll bulunmayan dier ksm ise, Kongoray taraflarnda, bu olay-
128 Hocayev A. H. Tsinskaya imperiya i Vostony Turkestan XVIII v. Takent, 1991, s.
59.
129 Butanayev V. Ya. Etnieskaya kultura hakasov, Abakan, 1998, s. 49; Samayev G. P.
Gorny Altay v XVII seredine XIX v., Problem politieskoy istorii i prisoyedineniya
k Rossii Gorno Altaysk, 1991, s. 112.
KIRGIZLAR 255
lar vuk bulmadan bir buuk asr nce terketmek zorunda kaldklar, ama tm
balarn koparmadklar kutsal vatanlarna doru yneldi. te bu yola kanla-
rn ok byk ksm ya ldrld, ya de esir edildi. imdi kendilerine Tarba-
gatay Krgzlar denilenlerse, kendilerinin onuncu Cungar kabilesi olduklarn,
Yeniseyden ne zaman geldiklerini hatrlayan ve byk savalardan sonra g-
neyde yaayan ve Mslman olan Krgzlarn bulunduunu iiten, bu yzden
bir ksm kendilerini Tanr Dalar Krgzlarnn torunlar olarak grrken, di-
er ksm otoklarnn baz bireylerinin Manuryada Heilongjianga iskan edil-
diini iiten Krgzlardr. Zaman iinde pek ok olayla ilgili hatralar silinip git-
mitir. Krgz-Kalmaklarn dier ksmnn Ruslar tarafndan kuzey blgelerinde
tutulanlar d olaylardan uzak kaldlar. Yenisey Krgzlaryla Tanr Dalar Kr-
gzlarna mensup yallarn anlattklar rivayetler birbirine karmaktadr, ama
eski ortak ata yurtlarnda akan nehrin ad ve mazideki hayatlaryla ilgili baz tas-
virler hatralarndan silinmemi. Eer olaylar bu ekilde gelimise, o takdirde
haritamzn eksik kalan ksmlar inin kuzeybat eyaletinde Heilongjiangda
yaayan ve buraya 1750deki byk savatan sonra Cungaryadan gp elen
Yenisey Krgzlarnn torunlarnn anlattklaryla tamamlayabiliriz. Bu rivayette
anlatldna gre Heilongjiang Krgzlar daha nceleri Chin ordusu gelinceye
kadar Sincanda li nehri sahillerinde yayorlarm. Gney eteklerinde sna-
caklar yz kutsal maara bulduklar Altay dalarna doru kamak zorunda
kalmlar. Burada Cungarya hkmdar Davachinin yakalandn, pek ok
savasnn onunla birlikte esir edildiini, bunlarn da byk ksmnn Krgz
yani kendi akrabalar olduunu renmiler. 49 gn sonra Chin ynetimin-
den bir mektup almlar. Mektupta erkekleri Chin ordusuna esir den aile-
lerin kocalarna kavumak iin Chin ordusunun ardndan gidebilecekleri be-
lirtilmi. Krgzlar da byle yapmlar. Bylece tamam Heilongjiang eyaletine
gelmiler ve adlar Heilongjiang Krgzlar olmu.130
XVIII. Yzyl balarnda Cungaryaya g eden Yenisey Krgzlar, blgeye
gelmelerinden hemen sonra Rus vakanvisleri ve bilim adamlaryla tantlar.
Esasen Ruslar Krgz (Yenisey Krgzlar) denilen bu halkla ilk defa XVI. Yzyl
sonlarnda tanmlar ve hemen aralarnda atmalar balamt. Yenisey Kr-
gzlar daha dorusu Hakas-Minusin ananda bel kemiini Krgzlarn tekil
ettii Hongoray halknn sb-etnik gruplaryla balayan askeri atmalar 100
130 Ma Vey Sin, Ju Ban. Narodnaya kultura i iskusstvo heyluntszyanskix krgzov, 1997, s.
1-6.
256 ORTA ASYA
yl devam etti (Rus Kazaklarnn 1706da Krgz beyi Momiye hakaret etme-
lerinden 1706ya yani Hongoray halknn Cungaryaya son gnn gerekle-
tii yla kadar).
Kirgiz veya Kirgizler kelimesiyle tanmalaryla birlikte Ruslar naza-
rnda bu szck hr bozkr hayatn seven ve dizginlenmez zevkleri olan Trk
dilli halklarn cins ismi haline geldi. Grne gre srf bu yzden Ruslar Ka-
zaklara da Krgz (Krgz-Kaysak, Krgz-Kazak) demeye baladlar. Halbuki ana
hatlar itibariyle Kazaklarla ayn hayat tarzna sahip Tanr Dalar Krgzlarnn
varlndan haberdardlar. Vakanvislerin ardndan Yenisey Krgzlarnn Tanr
Dalar Krgzlaryla ayn halk olduu rivayetleriyle Yenisey Krgzlarnn XVIII.
Yzylda g ettikleri rivayeti bilim adamlarn harekete geirdi. rnein XVIII.
Yzyl sonlarnda . Y. Fier ve XIX. Yzyln birinci yarmnda A. . Levin, Ye-
nisey Krgzlarnn gten sonra Brt* yani Tanr Dalar Krgzlar adyla ta-
nndklarn var saydlar.16 S. V. Bahruin Yenisey Krgzlarnn Krgzistanda
eridiklerini savunurken, S. M. Abramzon Drbljn nahiyesindeki Kalmak-
Krgzlarn XVIII. Yzyl balarnda Cungarlar tarafndan Sibiryadan tehcir edi-
len baz Krgzlarn torunlar olduklarn ileri srd...17
Cungaryadaki Yenisey Krgzlarnn kaderi Altayl-Telengtlerin kaderiyle
sk skya balyd. nk Cungar Hanlnn yklmasndan sonra dahi Ha-
kaslarn ve Altayllarn atalar bulunduklar topraklara birlikte dnm, ayn
trajediyi birlikte yaamlardr. Manuryada esir alnan Telengtlerin ve keza
Krgzlarn Heilongjianga gnderildikleri eklinde bir bilgi de mevcut. Bu iki
halkn dnda Orjak, Mingat ve Uranhay-ilanlarn da Heilongjianga gnde-
rildekleri bilinmektedir. Telengtlerin Tanr Dalar Krgzlaryla olan komu-
luklarnn arkada bir iz brakmamas imkanszd. Bu izler hl bulunabilir. r-
nein Tanr Dalar Krgzlarndaki boy-kabile yapsnn Tarbagatay Krgzlar
ve Altayllardakiyle benzemesi ve birbirine yakn isimler tamalar dikkat e-
kicidir: Tanr Dalar Krgzlarnda Munduz, Nayman, Ktay, Sarttar; Tarbaga-
tay Krgzlarnda Monduz, Noyman, Ktay, Sart; Altayllarda ise Mundus, May-
man, Ktat, Sart.18
Tanr Dalar Krgzlarnn Tarbagatay Krglarnn etnogenezine itirak
ettikleri ak. Tanr Dalar Krgzlarndaki Sarbag ve Baarn boylarnn isim-
leriyle dierlerindeki Sarbag ve Barn isimlerinin benzerlii de bu konuda bir
delildir.
M. A. ertkov
KIRGIZLAR 257
Ek-III BRT (veya BURUT)LAR
Bu kelime, 200 yldr bilim adamlarn megul etmitir. 1856 ylnda Kr-
gzlar inceleyen aratrmaclar tarafndan bu halkn Brt kelimesini bilme-
diini, inlilerin bir halka bu ad verdiklerini orta koymulardr. Krgzlar bu
kelimeyi kesinlikle iitmedikleri gibi, Krgz boylar arasnda Brt adn ta-
yan bir boy gememektedir. Miladi yzyln balarnda Krgzlarn bir ksm-
nn Dou Trkistanda ve civarnda yaadklar ve Brt adyla (ince Bulu,
Bulute) adyla bilindikleri kaydedilmektedir. lk Sinologlar Bulute (Bulut)
kelimesinin kkenini Tibetin gneybatsndaki Hotende yaayan ve IV. Yz-
ylda Tanr Dalarna muhaceret eden Krgzlarla ilikilendirmektedirler. Bu
Sinologlar sz edilen kelimeyi Tang hanedan yllklarnda geen Bo-lu,
Bu-lu szcyle birlikte deerlendirmekte ve Krgz kelimesiyle Brt
kelimesinin tarih biliminde genetik bir ortakl olduunu dnmektedirler.
Baz aratrmaclar kelimeye Buryat [Bret] etnoniminin deiik bir ekli ola-
rak grdklerinden, slami kaynaklarda Bargu-Brt olarak geen szcn
Brtle tarihi bir ortak ynnn olduunu ileri srmektedirler. Aralarnda
G. Y. Grumm-Grjimaylonun da bulunduu baz aratrmaclar ise Brtleri
Tanr Dalar Krgzlarnn etnik grnmlerinin oluumunda temel rol oyna-
yan etnik unsurlardan birisi olarak grmektedirler. Onlar, Hakasya-Minusin
ananda yaayan Sagaylar, Kainler ve Altay-Telengitlerin bnyesinde Kr-
gz ve Brt etnonimlerinin rastlanmasn delil olarak gsteriyorlar. Gerek-
ten de gnmzde Hakas-Sagaylar, Hakas-Kainler ve Hakas-Kzllar arasnda
Purut; Altay-Telengitler arasnda Brt boyu mevcuttur. Ayrca Kuzeybat
Moolistanda Drbetler, Bayatlar, Urankaylar ve Mingatlar arasnda Krgz
ve Brt boylar vardr. XVII. Yzylda Altaylarda bamsz bir Brt boyu
vard. Dier yandan bugnk Astrahan Nogaylar arasnda bir Krgz-Brt
boyunun varl bilinmektedir.
Biz, Brt kelimesinin anlam konusunda N. A. Aristovun grn
savunuyoruz. Aristova gre Brt kelimesi Br (kurt) vard ve Krgzla-
rn Adigine kabile grubu arasnda da Br adn tayan kabileler vardr. Ke-
limedeki fonetik deiiklik konusunda (Br~Br(t)) Bargu(t), Noygu(t),
Merki(t), Murku(t), Tayiu(t) vb. paralellikler rnek gsterilebilir. Eski Trk-
lerin (Hunlar, Gktrkler ve hatta Moollar) totemik inanlarnda kurdun ne
kadar nemli bir yer igal ettiini burada ayrca belirtmeye gerek yok. Aratr-
258 ORTA ASYA
maca V. Ya. Butanayeve gre Brt kelimesi Moolcadan alnmtr. Krgz-

lar bu ekzo-etnonimi evcil srlerinin koruyucu tanrs zh ak yeleli alaca
atla ilikilendirerek almlardr. Bu zh Krgzlarn Sayan-Altaylardaki siyasi
hegemonyasn sembolize ediyordu. Moollar dneminde Brt kelimesi sa-
dece Tanr Dalarnda deil, Sayan-Altaylarda da olduka yaygnd. Altayllarda
muhafaza edilen szl rivayetlerde Gney Altaylarda yaayan eski Brtlerle il-
gili efsaneler mevcuttur. Buna gre Brtler dalarda ve bozkrlarda yayor-
lard; olduka gelimi insanlard. Tarmla urayorlard; kanallar am, ark-
lar yapm, ehirler ve kaleler kurmulard. Altay dalar ormanla kaplannca,
onlar bunu tabiatn kt bir iareti olarak deerlendirdiler ve gneye g et-
tiler. Hatta Altayllar onlarn ansna Brt suvaga, Brt jurtu toponimle-
rini kullanmaktadrlar. Bu rivayetin bir benzeri bugnk Hakaslarda da vardr.
Hakaslardaki bu mitolojik Brt halknn Krgzlar gsterdii bilinmektedir.
Sayan-Altay halklar gnmzde efsanedeki Brtleri ve Krgzlar blgenin en
eski halk olarak grmektedirler. Aratrmaclarn grlerine gre Brt ke-
limesi u eski etnonimlerden gelmektedir: N. Y. Biurin, E. J. Maanayeve gre
Po-l, Bulu; Grumm-Grjimayloya gre Buryat, Aristova gre Br. G.
V. Ksenofontov, K. N. Petrov, A. Abdkalkov ve O. K. Karatayeve gre baka
topraklardan, baka dinlerden, sert, acmasz, sulu anlamndadr. L. P.
Potapova gre Berkutdan gelmitir. Y. Kanov, T. Beyenaliyeve gre Ka-
yal da, dal anlamndadr; V. Y. Butanayeve gre evcil hayvanlarn koru-
yucusu Kk Tengrinin alaca at anlamndadr ve en son olarak S. Attokurova
gre Bugu boyunun ilk addr.
O. K. Karatayev
TRKMENLER 259
TRKMENLER*
I
slam ncesi Dnem
Trkmen ad, slam leteratrde ilk olarak X. Yzyln ikinci yarmnda co-
rafyac Makdisde gemektedir.1 Bu eserde Trkmenler iki yerde,2 o sralar Orta
Asyada Mslman topraklarnn snrn oluturan yerlerin anlatmnda gemek-
tedir. Tm bu blgenin merkezi, XI. Yzyl yazar Kagarl Mahmudun deyiiyle
Akehir ve Sayram da denilen sficab idi.3 Her ne kadar XVI. Yzyl yazar-
larndan biri sficab Takent ile Sayram arasna yerletiriyorsa da, muhteme-
len bugnk imkentin dousunda, Sayram kynn yerinde bulunuyordu.4
XIX. Yzylda imkentte ve imdiki Ars demir yolu istasyonunda olduu gibi,
sficabda da biri kuzeybatdan Aral Glnn Sr-derya boyunca yukar kesimle-
rinde, dieri u nehri vadisinden Aleksandrovsky sradalarnn5 kuzey etekleri
boyunca ilerleyen yollar bulunuyordu. Buharadaki Smn emrinin hkimiyeti
altndaki bu iki gzergah boyunca yer alan topraklar, dorudan doruya, her-
hangi bir vergi demeyen ve yalnzca her yl Buharaya balln gstermek
amacyla hane bana eyrek dnek (2/3 dirhem yani 20 kopek) ve bir sprge
hediye gnderen sficab hkimine balyd.6
*
1 <Livitsin teklifine gre Trkmen (trwkkmn) kelimesi, Mug danda ele geirilen
VIII. Yzyln birinci eyreine ait Sod belgelerinden birine (B-1) istinaden bu e-
kilde okunabilir; bkz. Livits, Sogdiyskiye dokument, s. 179, dn. 4 Yu. B.>
2 Makdis, 274 ve 275.
3 Kagarl Mahmud, III, 133.
4 Bartold, Oroeniye, s.144. <Ayrca bkz. vanov, K voprosu o ibtorieskoy topografii; Ma-
son, Stary Sayram. Yu. B.>
5 <imdiki ad Krgz sradalar>
6 Bartold, Turkestan, II, 218. <Erken ortaada normal gm dirhem, Hinze gre 2,97
veya 2,82 gr.d. Bkz. Hinz, Masse und Gewichte, s. 2. Yu. B.>
260 ORTA ASYA
Makdis, sficabn kuzeybatsndaki blgeyi anlatrken, Savrandan son-

raki yere Balac adn vermekte ve surlar yklma noktasna gelmi kk bir
ehir; pazarn ortasnda bir Cuma mescidi var demektedir. Daha sonra tekrar
sficaba dnen yazar, oradan kuzeydou istikametine giden yollar anlatr ve
ilk yerleim birimi Beruketin byk bir ehir olduunu; o ve Balacn [artk]
[Mslman askerlerden] ekindikleri iin slam kabul etmi olan Trkmen-
lere kar [kurulmu] snr istihkamlarn oluturduklar, Balacn surlarnn y-
klma noktasna geldiini belirtmektedir. Metinde daha sonra yol zerindeki
dier ehirler anlatlmakta ve hemen Merkeden sonra yer alan Ordudan bah-
sedilmektedir: Ordu, kk bir ehir; orada Trkmen hkmdar yaar; s-
ficab hkimine hediyeler gndermekten geri durmaz. ehrin evresi ii suyla
doldurulmu hendeklerle evrili; saray, kalenin iindedir.
Makdisnin anlattklaryla Balac, Beruket ve Ordunun yerleri ancak tak-
riben tespit edilebilir. Bildiim kadaryla dier kaynaklarda bu isimler geme-
mektedir. Makdisden nceki corafyaclar, rnein stahr, sficab evresinden
Trk halklarndan Guzlar (Arap kaynaklarnda genellikle guzz, yani bugnk
adyla Ouz) ve Karluklar arasndaki snrn getii yer olarak sz ederler. Orta
Asyada Hazar Denizinden sficaba kadar uzanan blgede Mslman toprak-
larnn komular Guzlar, sficabdan Ferganaya kadar Ferganadan itibaren, -
olan blgede ise Karluklard.7 Bu bilgiden Makdisnin szn ettii Trkmenle-
rin bnyesinde hem Ouzlar hem de Karluklarn yer ald hkm karlabilir
ve zaten Kagarl Mahmudun kayd da bu dorultudadr.8 Kagarl Trkmen sz-
cn genellikle Ouzlar iin kullanmakla birlikte, baka bir yerde Karluklar
iin de kullanr: Onlar, bir Trk kabilesidir; gebedirler ve Ouzlardan ayr-
drlar; onlar da Trkmendir. Sanrm Trkmen szcnn bu ekildeki kul-
lanmnn izi, Cveynnin9 1130da u vadisindeki Balasagun ehrinin Karaki-
taylarn eline geiiyle ilgili hikayesinde muhafaza edilmitir. Anlatldna gre
frasiyab slalesinden yani Karahanl hanedanndan gelen mahalli bir hann
Karakitaylara itaat arz etmesinden sonra, grhann emriyle ona lik-han yerine
lik-Trkmen demeye balamlar. Trkmen kelimesi Cveynnin baz elyaz-
malarnda ve onun dndaki kaynaklarda, ama hepsinde deil, gemektedir.10
Cveynnin matb nerinde Trkmen yerine Turkn okuyuu (Trk kelime-
7 zellikle stahri, 290.
8 Kagarl, I, 56 ve 393; III, 304. Ayrca baka bir yerde (I, 80) Karluk Trkmenleri
ibaresi gemektedir.
9 Bu konuda bkz. Bartold, Oerk istorii Semireya, 30.
10 rnein Mirhandn Oppert tarafndan yaplan evirisinde (Presbyter Johannes, s. 132);
Ebul Gznin Desmaisons evirisinde, I, 49; II, 50.
TRKMENLER 261
sinin Farsa oul ekli) ve hatta hi belirtilmemi varyantlar tercih edilmi-

tir. Keza Cveynnin szlerinin11 l dpouilla le descendant dEffrassiyab de son
titre de khan, ne lui donnant que celui dIlk Trkan, ou de chef des Turcs eklinde
evrildii dOhsson12 tercmesinde de ayn okuyu sz konusudur. Bana gre
byle bir yorumlama vakann tahrifidir. nk burada bir unvann yerini baka
bir unvana brakmas deil, tpk ingiz-hann 1211de kendi isteiyle gelip
itaat arz eden Karluk hanna daha nceki ad Arslan-han olarak deil, Arslan-
sartaktay yani Taciklerin Arslan ismiyle hitap etmesi gibi,13 han olan bir kii-
nin sradan bir insan seviyesine indirilmesi sz konusudur.
Daha sonralar Trkmen ad Ouzlarn baz kesimlerinin adnn yerini ald
ve Trkmen szc bir halk ad olarak kullanlan Ouz kelimesini yava ya-
va itti. Halbuki Ouz kelimesi, Ouzlar henz Moolistanda yaadklar d-
nemde dahi varken, Trkmen szc ilk olarak batda ortaya kmtr.14 Trk-
men kelimesi, slam literatrde yer almadan daha nce inlilerin malumuydu,
ama yalnzca uzak batnn bir lkesi olarak. lk inli seyyahlarn batya gittik-
leri tarihten itibaren (M. . II. Yzylda) inliler daha sonralar Alanya yani
Pers asll gebe halk Aors veya Alanlarn lkesi anlamndaki Yan-chaiyla il-
gili anlatlanlarla tanmlard. Yunanllar Don aznda ve Hazar Denizi sahilin-
deki Aors ve Alanlar tanyorlard;15 inlilerin onlarla ilgili bilgileri muhtemelen
Aral Gl civarndaki yaam alanlaryla snrlyd.16 Dolaysyla Alanlar henz
dilin dousunda yoklard;17 Hunlarn 374de Alanlara yaptklar saldr, onla-
rn dilin dier yakasna gemelerinden nceydi.18 inliler o sralar Aors veya
Alanlarn yaadklar topraklara Sui veya Sude19 diyorlard ki, mteveffa Sinolog
Hirthe gre Sodak veya Sudak kelimesinin mtekabili idi.20 rnein Trk-
ler, Orta Asya kervan ticareti tarihinde nemli bir yer igal eden ve yaadklar
11 Kazvini neri, II, 88.
12 DOhsson, Histoire des Mongols, I, 442.
13 Reidddin, Berezin neri, I, metin, 171. Cveynnin metninde, Kazvin neri, ayn
konudan bahseden yerde bu detay yer almamaktadr.
14 <Trkmenlerin etnik ekillenii meselesiyle ilgili olarak Ouz ve Trkmen terimleri
arasndaki iliki konusunda bkz. Yakubovsky, Vopros etnogeneza Trkmen; Roslya-
kov, Turkmen i ouz (son makale, ana haliyle MTT, Idedir). Yu. B.>
15 Kr. zellikle Strabon, 506.
16 Bartold, Svedeniya ob Aralskom more, s. 20 vd.
17 <XI. Yzylda Birn de Aral ile Hazar arasnda bir yerlerde yaayan Alan ve Aslardan
sz etmektedir, ama muhtemelen onun verdii bilgiler hayli erken dneme aittir. Bkz.
Valin, K istorii drevnego Xorezma, s. 192-196. Yu. B.>
18 Thierry, Histoire dAttila, I, 18.
19 <Su-te>
20 Hirth, Ueber Wolga-Hunnen, 265.
262 ORTA ASYA
blgeden balayarak ine kadar uzanan gzergah zerinde bir dizi ticari ko-
loniler kuran Sodiyanlarn lke ve halkna Sudak diyorlard.21 Sudak keli-
mesinin hem coraf ve muhtemelen hem etnografik bir terim olarak Alanla-
rn lkesinde de kullanldna, halen Krmn gney sahilinde ilk ad Sulak22
olan Sudak yerleim birimi ahitlik etmektedir. VIII. Yzyl in ansiklopedisi
Tung-tiende V. Yzylda inle ticari ve diplomatik ilikileri bulunan Sui veya
Sudeye T-k-mng de denildii belirtilmektedir. Hirth, buradan yola karak
Trkmenlerin Hunlar tarafndan fethedilen Alanlarn torunlar olduklar sonu-
cuna varmakta ve Trkmen halknn genealojisinin akla kavuturulmasyla
bu vakann tespit edileceini ileri srmektedir.23 Daha yakn dnemde doli-
kosefal ranl gebe kabilelerinin katkln dolikosefal Trkmen tipinin ka-
rakteristik iareti olarak grmektedirler ki, henz 1896da Aristov bu gr24
ortaya atmt. imdilerde L. V. Oaninin antropolojik almalar da bizi bu
yne sevk etmektedir.25
XI. Yzylda bizzat Trklerde Trkmenlerin kkeni ve adlar hakknda
kesin bir bilgi yoktu; sadece Trkmenlerin fiziki olarak dier Trklerden farkl
olduklar eklinde bariz bir suni etimoloji mevcuttu. Bu etimolojinin en erken
versiyonunu Kagarl Mahmudda buluyoruz.26 Orta Asyadaki yer adlaryla ilgili
dier birok efsane gibi,27 Makedonyal skenderin adyla ilikilendiren bir ef-
saneden sz edilmektedir. Buna gre Makedonyal skender, Semerkandn fet-
hinden sonra, bilhare Balasagun ehrinin peyda olduu yerde yani u nehri
vadisinde yaayan Trk hannn zerine yrr. skenderin Sr-deryay gee-
rek kendisine doru geldiini haber alan Trk hkmdar ordusuyla birlikte
douya ekilir. Onlarla birlikte yanlarnda yk hayvanlar olan tm tebaas da
gider. Geriye sadece 22 Ouz boyunun atalar olan 22 kii aileleriyle birlikte
kalrlar. Bunlar yaya olarak yola koyulmak veya yerlerinde kalmak arasnda bo-
calarken, yklerini srtlarna vurup aileleriyle birlikte ordunun izinden gitmekte
olan ve yorgunluktan bitkin den iki kii onlara rastlar. O ikisi, bu yirmi iki
21 Bartold, K voprosu ob yazkax, 32 vd.

22 Sulak ekli henz XIII. Yzylda dahi kullanlyordu (RTHS, uzakatel k tomam III i
IV).
23 Hirth, Ueber Wolga-Hunnen, 263 vd.
24 Etnieskiy sostav, 177.
25 Dolikotsefaliya u turkmen; K gipoteze. <Keza ayn yazarn daha sonraki u almasna
da bkz: K probleme; Antropologieskiy sostav. Yu. B.>
26 Kagarl, III, 304 vd.
27 Kr. Gardizideki Issk-gl sahili zerinde yer alan Barshan ehrinin kuruluuyla ilgili
efsane; Bartold, Otet o poyezdke, 113.
TRKMENLER 263
kiiyle karlanca ne yapmalar gerektii konusunda fikir sorarlar. Onlar da

evlerinde kalmasn tavsiye edip, skenderin bir yerde konaklamadan ilerledi-
ini, o gittikten sonra yerinde yurdunda rahata kalabileceini bildirirler. Bu
nasihat Trkede gya Bekle, yerinde dur ve yaadn yerde kalmaya devam
et anlamnda kal a eklini alr. Bylece bu iki adamn torunlarndan iki ka-
bileye blnen Khalaclar oluur. skender bu insanlar grnce, onlarn Trk
asll olduunu, hayvanlarnda Trk tamgalar bulunduunu anlar ve onlara
Farsa Trk mnend (onlar Trke benziyor) der. Bylece onlarn torunlarna
Trkmen denilir. Ouz veya Trkmen boylarnn says 24 idi, fakat daha sonra
iki Khalac boyu ayrld iin, greceimiz gibi, Kagarl Mahmudde zikredi-
len 22 boy kalmtr.
Burada kala veya khalac szcnn etimolojisiyle ilgili hikayede bir tu-
tarszlk dikkat ekmektedir. Bildiimiz kadaryla Trke a kk burada at-
fedilen anlamda deildir. A szcnn dier iki anlam zerine de Ouzla-
rn atas Ouz-hanla ilgili efsaneyle alkal rivayetlerde iki versiyon mevcuttur.
Bunlardan birisi Uygur alfabesiyle yazl bir elyazmasndaki anonim versiyon,
dieri ise Reidddinde anlatlan versiyondur. Birinci efsanede28 anlatldna
gre Ouz-han yolda giderken altn atl, gm pencereli, srgsz kaplar
kapal bir ev grr ve silah arkadalarndan birini orada brakp Kal, a diye
emreder. Reidddine29 gre ise, Ouz-han Isfahan seferinden dnerken aile-
siyle ilgili bir problem yznden ordudan arkada kalan birine fkelenir ve ona
kal a (a kal!) der. Ne Reidddin, ne de dier yazarlar Halaclar Ouzlarla
ilikilendirirler. Reidddinde 24 Ouz boyu saylrken Halaclar listeye dahil
edilmemitir. Arap corafyaclarna gre Halaclar ok daha nceleri Amu-derya
nehrini gemilerdi ve henz X. Yzylda ve stelik oktan beri Afganistann
gney blgesinde yayorlard.30 Daha sonralar Halaclar ran topraklarna mu-
haceret ettiler. Bunlarn bir ksm Farsa, bir ksm ise Trkmence konumak-
tadr. Tahrann batsnda ve Savann kuzeyindeki Halacistan ad da onlarla
balantldr.31
28 Kutadgu bilik, Radloff neri, I, s. XII. <Keza bkz. erbak, Oguz-name, s. 49-50. Yu. B.>
29 Berezin neri, I, metin, 24 vd.
30 Bartold, storiko-geogrefieskiy obzor rana, s. 49; ayn yazar, Khalac (A, II, s. 939).
<Keza bkz. Hudd el-lem, Minorsky ev., 347-348. Yu. B.>
31 Minorskynin izah (mektubunun yer yerinde). <Bkz. Minorsky, The Turkish dialect.
V. M.>
264 ORTA ASYA
Halaclar, bilindii kadaryla, yalnzca batda32 zikredilirler. Ouz ad ise

genellikle Moolistanda bulunan Trk kitabelerinde gemektedir.33 VIII. Yz-
ylda Trk hakanlarndan birinin adna dikilen kitabede, hakan, Ouzlardan
veya Tokuz-ouzlardan (anlalan o sralar Ouzlar dokuz boy idiler) benim
z halkmd diye sz etmektedir. Tokuz-ouzlarn hakana kar isyanlaryla il-
gili olarak ise, sanki daha nce hi olmam bir eyden sz edilir gibi bahsedil-
mekte ve byle bir eyin olabilmesi iin gn ve yerin yarlmas gerektiin-
den dem vurulmaktadr. Hakan, bir baka yerde kendi halkndan Trk diye
bahsetmekte ve kendisini Trk hakan olarak gstermektedir. Bazen de Trk
ve Ouz szckleri yan yana yer almaktadr. Buradan bu iki kelimenin m-
teradif anlamda kullanld ve Ouzlarn VI. Yzylda snrlar in hududun-
dan ran ve Bizansa kadar uzanan devs gebe imparatorluu kuran Trk
halk olduu hkm karlabilir. Kitabelerde Trkler ve Ouzlar kelime-
lerinin yan yana getii ksm Thomsenin yapt gibi gramatik adan Trk-
ler ve Ouzlar eklinde dnlebilir, ama kitabeler bizim ve balac ile d-
ndmz federasyon ekline gramer asndan yabanc; birka halk birlikte
hareket ettiinde onlarn adlar herhangi bir bala veya n tak olmakszn
yan yana yazlr. Eer VIII. Yzylda Moolistanda Ouzlardan, Karluklardan
ve dierlerinden baka Trkler var idiyse bile, onlar ksa srede arkalarnda iz
brakmadan tarih sahnesinden ekildiler. Hatta Arap corafyaclar Trk keli-
mesini dil ynnden birbiriyle akraba olan tm halklara ortak isim olarak ver-
diler. O dnemde mnferiden Trk ad tayan ayr bir halk yoktu. Grn-
d kadaryla Trk szc siyasi bir terim olarak belli bir sre, 740larda
son Bat Trk Hakanlnn yklmasyla birlikte kullanmdan kalkmtr. Zaten
Bat Trk Hakanlnn temsilcileri de Trgelerdi. Ancak, X. Yzylda Kagar
ve Balasagunda ama bu defa Mslman Trk hakanlar tekrar ortaya ktlar ve
hem kendilerini, hem de halklarn Trk olarak isimlendirdilerse de, bu haneda-
nn tam olarak hangi Trk halkndan kt tartmaldr.34 Dolaysyla en azn-
32 <Bu kitapta geen bat kelimesini Avrupa anlamnda kullandmz Bat ile kartrma-
mak gerekir. Burada bat ile kastedilen blge, Trk corafyasnn bat kesimidir. A. B.>
33 Trk kitabelerinin birok eviri ve aklama denemeleri yaplmtr. Rusa olanlar:
Radlov-Melioransky, Drevne-tyurkskiye pamyatniki; Melioransky, Pamyatnik v est Kul-
Tegina. inde bulunduumuz gnlerde yaplan son eviri V. Thomsene (Thomsen,
Alttrkische Inschriften) aittir. <Bu kitabelerin (runik metin, transkripsiyon ve eviri)
son Rusa neri S. Y. Malova ait olandr. (Pamyatniki; Yeniseyskaya pismennost; Drev-
netyurskaya pismennost Mongolii) Yu. B.>
34 <Karahanl hanedan Karluklardan kmtr. Bkz. Pritsak, Die Karachaniden, s. 21-22;
ayn yazar, Von den Karluk. Yu. B.>; <Ancak, Pritsakn Karahanl hanedannn Kar-
luklardan olduu eklindeki gr de genel kabul grm deildir. A. B.>
TRKMENLER 265
dan Trk szcn siyasi, Ouz szcn ise etnografik bir terim olarak
kabul etmek mmkn. Nitekim kitabedeki benim Trklerim, benim halkm
gibi ifadeler de buna iaret etmektedir. Halbuki o dnemde gnmzdeki an-
lamyla ortak olarak kullanlan Trk kelimesi yoktu. Moolistanda Ouz ka-
anlarnn halefleri olan Uygur kaanlar (744den itibaren), braktklar kitabe-
lerinden35 anlald kadaryla, kendilerini Trk olarak adlandrmamlard ve
inliler Trk terimini (ince eviriyazmyla Tu-ke) Uygurlar ve Krgz-
lar iin kullanmamakta haklydlar. lk balarda Moolistann kuzeydou kesi-
minde yaayan Ouzlar, batya muhaceretleri srasnda, yalnzca Araplar tara-
fndan belli bir dil grubuna mensup halklar tanmlamak iin kullanlan Trk
kelimesini da tadlar.36 Kullandklar ortak dil ve mensup olduklar siyas yap
itibariyle, X. Yzyl yazar Mesd, kendi dneminde ve gemite yaam tm
halklar u yedi gruba ayrmaktadr: 1) Persler; 2) Haldeliler ve Araplar da da-
hil onlara akraba olan halklar; 3) Yunanllar ve Slavyanlar ve Franklar dahil on-
larla siyasi balar bulunan halklar; 4) Msrllarn da dahil olduu Liviler; 5)
Trkler; 6) Hintliler; 7) inliler.37
Moolistandaki kitabelerde Ouz ve Tokuz-Ouz kelimeleri ayn anlamda
kullanlmaktadr,38 ama Arap corafyaclarna gre Ouzlar ve Tokuz-Ouzlar
ayn halklar deillerdi ve deiik blgelerde yayorlard. Ouzlar, Hazarn dou
sahilinden sficaba kadar uzanan blgede Mslmanlarn komular olarak ya-
yorlard. Tokuz-Ouzlar ise imdiki in Trkistannda Kuadan douya doru
uzanan blgede berhayat idiler ve merkezleri Turfandayd.39 XIII. Yzyl tarih-
isi bn el-Esre gre Ouzlar kesinlikle Tokuz-Ouzlarn bnyesinde yer alma-
mlar ve Halife Mehdi (775-785) zamannda onlardan kopmulardr.40
35 Byk ksm ince olarak tarihi bilgiler veren ba kitabe 808-821 yllarna aittir. (Cha-
vannes Pelliot, Un trait, II, s. 180); Trke yazlm en erken tarihli kitabe (VIII.
Yzyl) Ramstedt tarafndan yaynlanmtr (Zwei uigurische Runeninschriften).
36 <Trk kelimesinin kkeni ve anlamyla ilgili hipotezlerin tamam iin bkz. Kononov,
Opt analiza termina trk; keza Ebul Gz, Rodoslovnaya turkmen, Kononov neri, 81
(dn 21). Yu. B.>
37 Mesudi, Tenbih, 77-84; Trklerle ilgili kayt 83.
38 Thomsenin yapt eviriden de zellikle anlalan budur. (Alltrkische Inschriften, s.
162).
39 Kr. zellikle benim Otet o poyezdke v Srednuyu Aziyu, s. 116da verdiim Gardiznin
izdie gzergah; Arap corafyaclarn verdikleri bilgilere gre Ferganadaki Msl-
man beyliklerin snrlarndan Tokuz-Ouzlarn yaadklar topraklarn snrlarna ka-
dar olan mesafe otuz gnlk yoldu. (Bartold, tuguzgurun artk terk edilen eski oku-
nuunun zikredildii Trkistanda Hristiyanlk, s. 14.)
40 Tornberg neri, XI, 117.
266 ORTA ASYA
Arap corafyaclarn Tokuz-Ouzlar yerletirdikleri blgede, in kay-

naklarna gre 840da Krgzlar tarafndan Moolistandan atlan Uygurlar ya-
yorlard ve onlar Turfan civarn 866da fethetmilerdi. Buradan Arap kaynak-
larndaki Tokuz-Ouzlarla in kaynaklarndaki Uygurlarn ayn halk olduu
sonucuna varlm;41 bu zdeletirme bilim adamlarnca yeni hkmler iin is-
pat delili olarak kullanlmtr. rnein Marquart, nair De Goejenin ok daha
erken bir dnemde, 850den nce yazldn belirtmesine ramen, IX. Yzyl
corafyacs bn Hordadbehin Turfandaki Tokuz-Ouzlardan haberdar oldu-
unu var saym ve bylece eserin 866dan nce kaleme alnmam olduuna
hkmetmitir.42 Aslnda Arap kaynaklarnda Tuguz-guz (Tokuz-Ouz) ad bu
tarihten ok ncesinde gemektedir. lk Arap corafya kitab olan Muhammed
Harezmnin her halkrda IX. Yzyln ilk yarsnda kaleme ald43 eserinde,
Ptolemenin44 iki skityasndan birincisi yani batda olan Trklerin yurdu,
ikincisi yani douda olan ise Tuguz-guzlarn yurdu ile zdeletirilmektedir.
Taber, 205/820-21 yl olaylarn anlatrken, Zeravann yukar akmnda yer
alan blge hari, Hocendten Cizaka kadar uzanan blgeyi kapsayan Usruanenin
Tuguz-guzlarca istila edildiini belirtmektedir.45 O sralar Semerkand yneten
Smn emr Nuh ibn Esed tarafndan Halife Mehdnin sarayna gnderilen ve
bilhare Msrda kendi devletlerini kuran Tulunoullarnn atas Tulun Tuguz-
guzlardand ve muhtemelen bu Tulun Hicr 205deki saldr srasnda Msl-
manlara esir dmt.46 Marquart da 869da len Cahizin bir rivayetini naklet-
mektedir ki,47 buradan Cahizin Tuguz-guzlar Dou Trkistana yeni muhacirler
deil, ok eskiden beri burada yaayan bir halk olarak grd anlalmakta-
dr. Tuguz-guzlarn sayca az olmakla birlikte nceleri Karluklar hkimiyet al-
tna aldklar, fakat Maniheizmi kabul ettikten sonra savalk kabiliyetlerini
41 rnein Pelliotun kategorik teyidi (Chavannes Pelliot, Un trait, II, s. 307).

42 Marquart, Streifzge, s. 390.
43 Harezmnin eseri <Kitb srat al-ard> 1895de Naldinonun nerettii (Khuwarizmi)
tek nshaya istinaden 1926da Hans v. Mik tarafndan yaynlanmtr. Naldino, bu
eserin Memun zamannda (813-833) dolaysyla 210/826-27den daha nce yazld
hkmne varmtr, ama eserde temeli ancak 836da atlan Samarra ehrinden sz
edilmektedir. (Mik neri, no. 301).
44 Harezm, Kitb srat al-ard, no. 1600-1601.
45 Bartold, Oroeniye, s. 136 vd.
46 Makriz, Hitat, Wiet neri, I, 313. Burada Nuh yanllkla Buhara hkimi olarak gs-
terilmi. Halbuki Buharann Smnlerin hkimiyetine ancak 874de getii bilinmek-
tedir. (Bartold, Turkestan, II, 230.)
47 Marquart, Streifzge, s. 91 vd.
TRKMENLER 267
yitirdikleri sylenir. Karluklardan sz edilmesi kesinlikle Dou Trkistan tari-

hinin olaylarnn hikaye edildiini, ama asla Marquartn zannettii gibi Uygur-
larla Krgzlar arasnda Moolistanda vuk bulan arpmalarn sz konusu edi-
lemeyeceini gstermektedir.
VI. Yzylda in snrndan ran ve Bizans civarlarna kadar yaylan toprak-
larn Trkler tarafndan fethediliini, VIII. Yzylda ise ayn Trklerin douda Uy-
gurlardan, batda Araplardan darbeler yiyerek sonunda Trk mparatorluunun
nihai ekilde ykln hikaye etmesi gereken olaylar hakknda ne in ne de Bat
kaynaklar bize sarih bilgiler sunarlar. Bizans kaynaklarndan VI. Yzylda Trk
hakanlarnn snrlar dahilinde dilin batsndaki topraklarn da bulunduunu;
Bizansla ilikilerin bozulmasndan sonra Trklerin 576da48 Kimmer Bosforu
ehrini (Ker) zaptettiklerini, ancak 590da orada yeniden Bizans hkimiyetinin
tesis edildiini biliyoruz.49 Trklerin blgedeki ksa sreli hkimiyetinin siyasi
varisi, grnd kadaryla, ilk defa 625de ad duyulan Hazar Hakanl ol-
mutu. Sanrm bu olaylar etnografik sonular beraberinde getirmemitir. VIII.
ve IX. Yzyllarda dilin orta ve aa akm birbirleriyle akraba olan, ama dil
ynnden Trklerden ayrlan Hazarlar ve Bolgarlarn hkimiyetindeydi.50 Yal-
nzca Peenekler IX. Yzyl sonu ile X. Yzyl balarnda imdiki Gney Rusya
bozkrlarna saf Trk unsurlar getirmilerdir.
Grnd kadaryla daha sarh sonular douran asker faaliyetler ran s-
nrlarnda olmutur. Hem Derbentte hem de Hazar Denizinin dousunda, Gr-
gen nehrinin kuzeyinde Pers Ssn hkmdarlar uzun surlar yaptrmlard.51
Derbent hattn Hazarlar 626da yarm, Grgen hattn ise Persler VI. Yzylda
terk ederek, rivayete gre I. Hsrev Anuirvan (531-579) zamannda Astrabadn
gneybatsnda yer yerde istihkamlar kurmulard.52 Grgen boyundaki bir yerin
Araplar tarafndan fethiyle ilgili olarak, Dihistan53 (imdiki Mehed-i Misriyn)
48 Chavannes, Documents, s. 239.

49 A. Vasilyev, Got v Krmu, II, 183 vd. Burada yanllkla olay Hazarlara mal edilmi
ve Trko Hazarlar terimi ortaya kmtr.
50 zellikle stahrde sarh olarak anlatlmaktadr, 225.
51 Taberye gre (I, 895; Nldeke ev., 158) bu surlar Firz (457-484) zamannda yap-
trlm ve I. Hsrev zamannda (531-579) tamir ettirilmiti.
52 bn Rusta, de Goeje neri, 150. Kalntlar bugn de mevcut olan bu iki sur konu-
sunda bkz. Bartold, Oroeniye, s. 34.
53 Taber, II, 1320; Balazuri, 336; Curcann kuzey snr boyunca uzanan tula duvar-
dan da ayn yerde sz edilmektedir. (Curcan Sulleri Farsa nahapet (Arapa oul
ekli nahabiza) unvan tayorlard, bkz. bn sfendiyar, Brown ev., 106. V. M.>
268 ORTA ASYA
ehrinin hkimi (dihkan) Prens Sul adnda mahalli bir yneticinin ismi zikre-
dilmektedir. Bu Sulun Sul unvan tayan torunlar Abbasi Halifeliinin kltr
hayatnda baz nemli roller oynamlardr. Onlardan 857 ylnda vefat eden b-
rahim ibn el-Abbas es-Sul adl airin biyografisinde bu kabilenin kkeni hak-
knda baz bilgiler verilmektedir.54 Orada belirtildiine gre Sul, Trk asllyd;
o ve kardei Firz, Curcan blgesinin (veya Grgen boyundaki Gurgan adl bir
ehrin) valisiydiler ve Trk asll olmalarna ramen Maglarn dinini (Zerdtilii)
kabul etmi ve Perslere tbi olmulard. Sul kelimesi Taberde coraf bir isim
olarak gemektedir. Arapadaki sad harfi ounlukla sesini vermek iin
kullanldndan, Marquart bunu Trke l (daha dorusu bozkr, sahra) ola-
rak dnmekte,55 Nldeke ise ayn kelimeyi bir Trk kabilesi eklinde telakki
etmektedir56 ve dolaysyla ona gre burada Sul Trkleri, yanllkla Trk kabilesi
ln57 beyi yerine kullanlmtr. ok byk ihtimalle burada Moolistandaki
Trk kitabelerinde geen ur unvanndan bahsedilmektedir.58 sesinin n ile
karland da dnlrse, Araplarn damak nsz nnde sad harfini kul-
lanm olduklarn sanmyorum. Nakledilen hikayede sanrm baka bir belirsiz-
lik var. 717 ylnda Araplar hayli uratran Sulun Grgen boyundaki yerleim
birimlerinin fethi srasnda Trklerin banda bulunan ayn kii olduunu zan-
netmiyorum. nk eer Trkler buraya Ssn devletinin yklndan sonra
gelmilerse, onlarn Zerdtizmi kabul etmi olmalar pek mmkn deil. Her
halkrda burada slam ncesinde ran kltrnn Trkler zerindeki nadir
etkilerinden biri ile kar karyayz.
717 yl olaylar anlatlrken, dier Trk halklarndan hi sz edilmeden
yalnzca Trklerden bahsedilmektedir. Henz VI. Yzylda yalnzca Trklerle
Ssnler arasnda savalar olduu iin Hazar Denizinin dou kesimindeki boz-
krlar Trkler tarafndan igal edilmiti ve Arap corafyaclarnn eserlerinde sz
edilen Guzlar veya Ouzlar bu Trklerin torunlaryd ve onlar bn el-Esrin kav-
line binaen batda VIII. Yzylda Tokuz-Ouzlardan bamsz haldeydiler.
54 brahim Sulnin biyografisini veren ilk kaynak, kanaatimce Kitb el-Agndir (IX, 21).
Yazar Ebul Farac Isfahan 967de vefat etmitir.
55 Marquart, Ern ahr, s. 51.
56 Taberi, Nldeke ev., 123, dn. 2.
57 Marquart, Ern ahr, s. 73.
58 <Belki de Hazar Denizinin bat sahilinde bu unvan Derbendin Ermenice ad oldan
gelmektedir. V. M.>
TRKMENLER 269
Araplarn Tuguzlar yani Tokuz-Ouzlar hakknda verdikleri baz bilgi-

ler, in kaynaklarndaki ato [a-to] Trkleriyle ilgili bilgilerle rtmektedir.59
ato, l, sahra anlamndadr ve Bat Trklerinden koparak u vadisini ken-
dilerine merkez edinen ve imdiki in Trkistannda Barkl glnn dou
ucuna yerleen Trk kabilesidir. Bu kabilenin in kaynaklarndaki ad u-ye
olarak gmektedir ki, muhtemelen burada biraz nce sz edilen l kelime-
siyle kar karyayz.60 Tibetlilerle sava biraz daha batya, imdiki Guen eh-
rine, ortaada Bebalk denilen ve Moolistandaki Trk kitabelerinde ad ge-
en ehre doru sarkan ato Trkleri yrtmtr. ato Trklerinin kaan bu
ehre 712de yerlemiti; fakat IX. Yzyl balarnda Tibetliler onlar buradan
kovmu ve ine gitmeye mecbur etmilerdi ki, onlar burada IX. Yzyl sonla-
rnda Tang hanedanna kar balatlan isyann bastrlmasnda rol oynamlar-
dr. X. Yzylda ato Trkleri arasnda inin kk bir blgesinde, Ho-nanda61
ksa sreli (topu topu 28 yl, 923-951) hkm sren hanedan kmtr.62
IX. Yzylda inde kan isyan ve bastrlmas konusunda rol oynayanlar in
kaynaklar ato Trkleri, Arap kaynaklar ise Tokuz-Oguzlar [Uygurlar] ola-
rak gstermektedirler.63 Bu ezamanllk karsnda Arap kaynaklarnn Tokuz-
Ouzlar olarak verdikleri bilginin ato Trkleriyle ilikilendirilmesi mmkn.
Kanaatimce Araplar ne bu Trklerin Tibetliler tarafndan itildiklerini, ne de Ti-
betlilerin Uygurlar tarafndan geri atldklarn biliyorlard ve yalnzca mevcut
kaynaklarda Uygurlarn hkimiyetindeki blgede Tuguz-guzlar hakknda an-
latlan bilgilere istinat ediyorlard. Eserini kitaplara dayanarak deil, bizzat Orta
Asya halklaryla tanarak XI. Yzylda yazan Kagarl Mahmud, Tuguz-guzlar
deil, sadece Uygurlar biliyordu. Dier yandan Tuguz-guzlar hakknda bilgi-
lerin kayd- ihtiraz olmakszn, - XI. Yzyl yazar dris64 ve XIII. Yzyl m-
ellifi Mbarekah Merverrudye65 ait olduu sylenmektedir.
59 Biurin, Sobraniye svedeniy, I, 452 vd.; Chavannes, Documents, s. 96 vd.

60 <Bu izah ekli phelidir. P. Pelliot bu ismi igil olarak okuma taraftardr. Prof. Pul-
leyblank ungul eklinde okumay tercih etmekte ve bunu in kaynaklarnda Kua
Uygurlarndan bamsz bir kabilenin zellikle de Chung-y vela Chung-yn olarak
geen isme balamaktadr. Kr. Hamilton, Autour du maniscrit, s. 152. V. M.>
61 Chavannes, Documents, s. 272.
62 Kronolojik ve corafi detay iin bkz. Arendt, Synchronistische Regentettabellen, II, 158
vd; III, 116 vd.
63 zellikle Mesudi, Muruc, I, 288, 302 vd.
64 Chxovreba, I, 490 vd.
65 Ross, The genealogies, s. 406 vd. Eserde Uygur alfabesi Tuguz-guz alfabesi olarak gs-
terilmektedir.
270 ORTA ASYA
Ouz kabilelerinin Dou Asyada daha nce oynadklar rol her ne olursa
olsun, VIII. ve IX. Yzyl olaylarndan sonra, batda, XI. Yzylda Ouzlarn veya
batdaki adlaryla Trkmenlerin istilasna maruz kalan n Asya kltr dnyas-
nn snrlar boyunca Trkmenler n plana kacaklard.
II.
Seluklu imparatorluundan nce Ouzlar
(Trkmenler)
Ouzlarn Grgen azndan imdiki imkente kadar uzanan blgede ha-

lifeliin komular olduunu grmtk. Gebe Ouzlarn kuzeyde uzak bl-
gelere ne kadar yayldklarn Arap mellifler elbette tam olarak bilemezlerdi.
stahrnin Ouzlarn yurduyla kuzeyli komular Kimaklarn topraklar arasnda
dilin yukar akmnn yani Araplarn anlatmna gre Kamann aa akmnn
snr oluturduu eklindeki kayd hayli phelidir.66 bni Fadlan, Harezmden dil
Bolgarlarnn yurduna giden yolda Ouzlara yalnzca styurtda, inik aznda
rastladn belirtmektedir.67 Anlalan [o sralar] Ouzlar, bni Fadlann Bakr
[Bakurt] nc birliklerine rastlad Embann dousunda henz yoklard.
Ouzlarda han yoktu. Trk hakanlk gelenei dou Tokuz-Ouzlar (veya
Uygurlar), batda Hazarlar tarafndan srdrlyordu; ama tpk doulu kom-
ular Karluklar gibi Ouzlarn banda Moolistan Trk kitabelerinde de zik-
redilen daha mtevazi yabgu68 unvanl yneticiler vard. Bu unvann cabgu
eklinde telaffuzu da mevcuttur.69 Kagarl Mahmud, Ouzlar ve Kpaklarda
y harfinin kelime banda cye dntn belirtmektedir. Geri bu fone-
tik zelliin Trklerle Trkmenleri birbirinden ayran bir iaret olduu syle-
nirse de,70 ben Kpaklarn Trkmenler arasnda saylabilecei kanaatinde de-
ilim. Ouz hkmdar veya yabgusu Sr-deryann aa akmnda yayor
veya en azndan k orada bir yerlerde geiriyordu. ranl Smn hanedan-
66 stahri, 222.
67 Validov, Mehedskaya rukopis, s. 244.
68 Age., 245.
69 Bu konuda ayrca bkz. Barthold, Die historische Bedeutung, s. 16.
70 Kagarl, II, 253.
TRKMENLER 271
nn Sr-derya boyundaki snr ehri Savrand71 ve oradan nehrin azna kadar

olan bozkr Ouzlara aitti. Fakat burada, Smn ordusunun sokulamad yer-
lere, Mslman tacirler girebiliyorlard. X. Yzylda72 Ouzlarn topraklarnda,
Smn ordusunun fetih hareketlerine maruz kalmayan Mslman blgelerin-
den muhaceret edenlerce kurulan, fakat Ouz hkimiyetini kabul eden ehir-
ler vard. Bu ehirler arasnda Yeni ky (Arapa el-karyet-el-hadse, Farsa
Dih-i nev, daha sonra Trke Yengikent) adn tayan, nehir sahiline bir fer-
sah (6-7 km.), Aral Glne iki, Harezme on ve Faraba (Otrara) yirmi gn-
lk mesafedeydi. Gnmzde bu ehrin bulunduu yer olarak Cankent ha-
rabeleri grlmektedir. Ouz hkmdar k burada geirirdi. Ayrca ayn
yerde73 daha kk iki ehir vard. Bunlardan Tumar-utkul74 civarnda, im-
diki Kzl-Ordaya otuz km. mesafedeki harabelerin kendisine ait olduu d-
nlen Cend biraz daha uzun mrl olmutur (nitekim Aral Glne bazen
Cend Gl de deniliyordu); dieri ise X. Yzyldan sonra zikredilmemektedir
ve hatta adnn dahi tam olarak tespiti mmkn grnmyor. Bu ehirler kl-
trl muhacirler tarafndan kurulmutu, ama bunlarn varl Ouzlarda ehir
hayatnn yaygnlamasna ahitlik etmemektedir.75 Kagarl Mahmud, Smn
devletinin snrlarna daha yakn bir yerde bulunan Sunak (imdiki Sunak-
kurgan harabesi) adl baka bir ehrin Ouz ehirleri arasnda yer aldndan
bahsetmektedir.76 Sunak (veya Snak) Arap corafyaclarda gemez, ama X.
Yzyln anonim corafya kitabnda (yani Tumansky nshasnda) Farab (Ot-
rar) blgesinde ok zengin, kk bir ehir; buradan dier yerlere kaliteli yay-
lar ihra ederler77 eklinde bahsedilen Sunah ehriyle zdeletirilebilir. Nehrin
artk Smn devleti snrlar iinde kalan daha yukar akmnda Mslmanl
kabul etmi Ouz ve Karluklardan barsever Trkler (Tumansky nshasnn
71 Bartold, Turkestan, II, 178.
72 bn Havkal, 393.
73 Bu konuda bkz. Bartold, Oroeniye, s.149 vd.
74 <S. P. Tolstova gre Kzl-Ordann gneybat ynnde 120 km. mesafedeki Can-kala
harabeleri Cend ehrine aittir (Bkz. Tolstov, Po sledam, s. 60-61). Bu kasabann tas-
viri konusunda bkz. Tolstov, Goroda guzov, s. 57-71.Yu. B.>
75 <S. P. Tolstov, dilbilimsel ve etnografik verilerin yan sra baz yazl kaynaklarn eli-
inde arkeolojik belgelere dayanarak bu konuda Bartoldla girdii polemikte, Ouz-
larn arvaclk, balklk ve tarma dayal retimleriyle tam yerleik ve yar yerleik
halde yaadklar, daimi olarak kaldklar muhkem byk ehirleri olduu sonucuna
varmtr. (Bkz. Tolstov, Goroda guzov). S. P. Tolstova yaplan baz itirazlar konu-
sunda bkz. A. Yu. Yakubovsky, OTN, s. 40. Yu. B.>
76 Kagarl, I, 392.
77 Hudd el-lem, vrk. 24 b vd.
272 ORTA ASYA
ifadesi) yayorlard. Muhtemelen bunlar, daha ziyade, harabeleri gnmzde

de henz mevcut olan ve Sr-deryann sol sahilinde yer alan zengin Stkend
ehrinde yayorlard. Stkend ehri konusunda Tumansky nshasnda halkn
byk kesiminin Mslmanl kabul eden Trkler olduu belirtilmektedir ki,
dolaysyla burada paganlar da yaamaktayd. Ayn blgede, Sr-deryann iki
yakasnda kendilerine mera tahsis edilen yaklak 1000 adr gebe Trk de
yayordu. Bunlar, Smn devletinin snrlarn pagan eldalarna kar koru-
makla ykmlydler. Sr-deryann Ouzlar nezdinde ne ifade ettii Kagarl
Mahmudun onlarn nehir (uguz) kelimesiyle Sr-deryay kastettikleri eklin-
deki ifadesinden anlalmaktadr. nk onlarn ehirleri bu nehir boyundayd
ve kendi halklarna mensup gebeler de ayn nehir boyunda yaamaktayd.78
ehirlerin bu ekilde gebelerle ilikilendirilmesi, her ne kadar Tumansky ns-
hasnda Ouzlarn hibir ehirleri olmad belirtilirse de,79 bir ksmnn yerle-
ik dzene getiinin gstergesidir.80
Arap corafya eserlerinden faydalanmak, bunlarn telif zellii ve ona bal
olarak kronolojik karklklar sebebiyle biraz zordur. rnein eer bir yazar
eserini X. Yzylda, dieri XI. Yzylda yazmsa, bundan ikincisinin birincisi-
nin anlattklarndan ok daha sonralarna ait eyler yazd sonucunu karma-
mak gerekir. Yazarlarn neredeyse tamam eserlerini kaynak belirtmeden, on-
larn hangi dneme ait olduunu zikretmeden yazarlar ve bazen bir XI. Yzyl
yazarnn X. Yzyl yazarndan daha eski dneme ait kaynaklar kulland da
olur. Kronolojik tespitlerin ou pek az gnmze kadar yetip gelen tarihi ve
seyyahlarn eserlerinden farkllk gstermektedir. rnein, Horasan valisi Ab-
dullah ibn Tahirin (830-844) bilhare yerine geecek olan olu Tahiri [Tahir
ibn Abdullah] Ouzlara kar gnderdii; sefer srasnda Tahirin kendisinden
nce hi kimsenin ulaamad yerleri fethettii eklinde bir kayt mevcut.81 Di-
histan (imdiki Mehed-i Misriyn) ve Afravadaki (imdiki Kzl-Arvat) rabatlar
yani snr istihkamlar Abdullah b. Tahir zamanna doru kurulduuna gre,
muhtemelen bu olaylar bugnk Trkmenistann bat kesiminde gemitir.82
78 Kagarl, I, 58.
79 Hudud el-lem, vrk. 18 b.
80 Savran dahi Kagarlda (I, 364) Ouz ehri olarak gemektedir.
81 Balazuri, 431. <Trke ev., s. 628. A. B.>
82 Bartold, Oroeniye, 34 ve 40. <Belzurnin eserinden yaplan pasajlara not den S. A.
Valinin (MTT, I, 78, dn. 3) belirttii gibi, metinde geen kelimesi, guz szc
Arapada vavsz olarak eklinde yazld iin, el-gziyyeden ziyade el-guriyye
TRKMENLER 273
Abdullah ibn Tahirin seferi grnd kadaryla amacna ulamt ve onun ta-
rafndan kurulan istihkamlar XI. Yzyldan nceki olaylarda nemli grevler ifa
etmiti. Dolaysyla bu snr boylarnda Ouzlarla yaplan ticaret, kaynaklar ses-
siz kalyor olsa da, Harezm snrnda ve Sr-derya boyunca olan ticaretten ok
daha snkt. Tumansky yazmasna gre Kzl-Arvat civarnda hi tarla yoktu
ve buday o sralar Atrekten gelen kanallarla sulanan Mehed-i Misriyn ve
Nes (Ahabad yaknlarnda) civarndan getiriliyordu.83
Her ne kadar burada yalnzca tarm alanlarnn gebelerin saldrlarndan
korunmas sz konusu olabilirse de, Sr-derya boyunca gebelerle olan mca-
dele retimin tedric surette kuzeye, nehrin aa akmna doru kaymasyla ili-
kiliydi. Araplar, burada ilk balarda savunma siyaseti takip ediyorlard ve bozk-
rn i kesimlerine baz seferler dzenlenmesine ramen, halifeliin snr blgesi
Takentti ve rkdaki tarm alannn gebelerden korunmas iin Sr-derya
sahilinden daa kadar uzanan surlar yaplmt.84 Muhtemelen bu hat her za-
man da iyi korunamyordu. Tabernin kaydna gre Orta Asyada Abbasilere
kar isyan bayra aan (191/806-7) Rfi b. Leysin ordusunda a (Takentin
dier ad) hkiminin de Trkleriyle birlikte yer ald belirtilmektedir.85 Bu
kayttan rkn tarm blgesinin belli bir sre Trklerin eline getii sonucu
karlabilir. Eer byle ise, bunun Araplar arasnda Hicr 190da balayan is-
yan hareketleriyle balantl olarak o srada olmas gerekir. Henz Hicr 189 ve
190 yllarnda halifenin darphanelerinden birinin yer ald Angrende86 maden-
lerden karlan gmlerden sikke kesilmekteydi.87 Anlalan ata halifeliin
iktidar ksa srede yeniden tesis edilmiti ve Mvernnehr valilerinin tayini
srasnda drt Smn kardeten biri a almt.88 840 ylnda bir adm daha
atlarak sficabn fethi tamamland. Burada da nar balarnn ve tarlalarn ev-
resinin savunma amal uzun bir istihkamla evrildii syleniyor.89 Daha son-
(Gurlular) eklinde okunmaldr. Dolaysyla burada Guzlara kar deil, Gur zerine
(imdiki Afganistana) dzenlenen bir seferden sz edilmektedir. Yu. B.>
83 Hudd el-lem, vrk. 29 b. Ayn yerde, rabatta sadece tek bir kaynak bulunduu be-
lirtilmektedir ki, XIX. Yzylda dahi byleydi. (Bartold, Oroeniye, 41).
84 Bartold, Oroeniye, 143; Turkestan, II, 173.
85 Taber, III, 712; Bartold, Turkestan, II, 205.
86 <lk ad Ahengeran. V. M.> Onun bulunduu yer konusunda bkz. Bartold, Turkes-
tan, II, 172.
87 Markov, nventarny katalog, 33, no. 551, 552.
89 Bartold, Oroeniye, 144.
274 ORTA ASYA
ralar sficabda Smnlere bal bir Trk hanedannn bulunduunu biliyoruz;

ama bu valinin Ouzlardan olup olmad belli deil.
Daha sonra byk bir orduyla avgar (Takent yaknlarnda) zerine d-
zenlenen sefer konusunda yalnzca stahrde bilgi mevcut.90 Bu sefer srasnda
4000 kiilik bir birlik yolunu kaybetmi ve ancak birka gn sonra ana karar-
gaha dnebilmitir. Sefer, Nasr ibn Ahmed zamannda dzenlenmiti. Smn
hanedannda biri IX. Yzyl (864-892), dieri X. Yzyl (914-943) olmak zere
bu ad tayan iki ynetici mevcut. Anlatlan sefer bunlardan herhangi biri d-
neminde olmu olabilir, ama birincisi dneminde dzenlenmi olmas daha
mantkl grnyor.91 Seferin amacnn ne olduu, hedefe ulalp ulalma-
d ise belli deil.
Ouzlarn hkmdar veya yabgusu halknn fiili hkimi deildi; siyas birlik
salama gayreti, XIX. Yzylda Trkmenlere olduu gibi X. Yzylda da Ouz-
lara ylesine yabancyd. bni Fadlann92 mahedeleri ve Tumansky yazma-
snn93 kaytlar da kesinlikle ayn izlenimi yanstmaktadr. Tumansky yazma-
snda kendi aralarnda birlik salama konusundaki cizliklerinden dolay her
bir Ouz kabilesinin kendi beyi olduu belirtilmektedir. bni Fadlan, yabgunun
baz yerlere kendi naib veya temsilcisini gnderebildiini yazmaktadr. Bu tem-
silciye kuderkin (baka kaynaklarda rastlanmayan bir szck) deniliyordu. Bun-
dan baka, bni Fadlann getii yerde, zel bir ordu komutan vard; o sralar
bu komutann hayatta olan babas da dil Bulgarlarnn hkmdarnn akraba-
syd (hatunun babas veya kardei94). Araplar bu adamn himayesi sayesinde
Ouz topraklarndan salimen geebilmilerdi; br trl bni Fadlann deyiiyle
90 stahr, 291; bn Havkal, 330; Bartold, Turkestan, II, 268.
91 stahrnin metninde Emr Nasrn halim selim birisi olduu belirtilmekte ve ayrca
yazar olay sefere katlanlardan birinin azndan iittiini yazmaktadr. stahrnin an-
lattklarnn byk ksm Belhden alnd iin, eer bu kayt da yleyse, o takdirde
sz edilen kii birinci Nasrdr. nk ikincisi Belh zamannda yaamt. Ama
eer bu kayt bizzat stahrnin kendisine aitse, o takdirde konu tartmaldr; nk
stahrnin bir baka yerde (s. 144) ikinci Nasrn hkmdarlndan sz etmesi, bizi,
sz konusu hkmdarlk dneminin o sralar oktan bittiini dnmeye zorlamak-
tadr.
92 Validov, Mehedskaya rukopis, 244 vd.
94 Ouzlarn reisi Bulgar hanna sahr diyordu ki, kznn kocas veya kz kardeinin ko-
cas anlamndadr. <Sahr kelimesi Ouzlarn reisinin kulland bir kelime olamaz;
nk sahr veya shr Arapa bir kelimedir ve muhtemelen bizzat bni Fadlan ku-
yav veya kregen kelimesinin karl olarak yazmtr. Arapada bu szck damat,
gvey anlamndadr ki, o dnemde Hazar civarndaki Ouzlarn Araplarla bir temas
TRKMENLER 275
Ouzlar onlar yamalayabilir ve hatta ldrebilirlerdi. Ama mesele bu komu-

tanlarn gayretleriyle olduu kadar, Ouzlarn kendi aralarnda yaptklar ken-
geler sayesinde zlmt. nk aksakallara sayg duyuyorlard.
Ouzlar, bni Fadlanda daha sonra Trkmenler gibi byk koyun sr-
leri bulunan zengin bir gebe halk izlenimi brakmlard. Aralarnda yz bin
kadar koyunu olan zenginler vard. Det-i Ouzdan Mslman topraklarna
sevk edilen ana ihra mal koyundu ve stelik Harezmin snr blgelerinde de
ayn canl hayvan ticareti mevcuttu. Ouzlar, bar zamanlarnda (muhtemelen
srleriyle birlikte) Amu-deryann sa sahili boyunda, Aral Glne bir veya iki
gnlk mesafedeki Parategin95 yahut Gurganc (imdiki Khne Urgen) ehrine
gidiyorlard.96 Gebelerle yerleik halklar arasnda ticaretin yapld her yerde
olduu gibi, bu ticaret, tacirlerin kendi ayaklarna gelmesini beklemeden, sr-
lerini snr boyundaki retim blgelerine bizzat gtrdklerine gre, gebelere
daha fazla lazmd. Sanrm, stahrnin dedii gibi, bu ticaret yalnzca bar za-
manlarnda yaplabiliyordu; nk bu ticar ilikiler sk sk ya gebelerin ta-
rm alanlarna dzenledikleri saldrlar, ya da ana gayesi Trk kleler97 ele ge-
irmek iin yerleik dzendekilerin bozkrn i kesimlerine gerekletirdikleri
aknlar ve elbette ticaret yollarn hakimiyet altna almak iin bizzat gebeler
arasnda kan i atmalar sebebiyle kesintiye uruyordu. Bar zamanlarnda
Sr-derya boyunca Yeni kye kadar olan blgede aa doru teknelerle bu-
day da tanyordu.98
Trk halklar arasnda bazen gebelerin yerleik dzende yaayan blge-
leri ele geirme gayreti, bazen de gebeler arasnda mera savalarnn yol a-
t faaliyetler hakknda ok az bilgiye sahibiz. rnein stahr, o zamana kadar
tam bir sahra grnmnde olan Siyah-kh (imdiki Manglakn Farsa ad)
yarmadasnn ksa sre nce Trkler tarafndan igal edildiini anlatmakta-
dr ki, Trklerin buraya muhaceretlerinin sebebi Ouzlarla kendi aralarndaki
arpmalard.99 Burada byk ihtimalle Ouz kabilelerinin birbirleriyle yaptk-
lar arpmalar sz konusu edilmektedir ki, buna gre Manglak igal eden
olmad dnlrse, Arapa bir szc kullanm olmalar pek mantkl gzk-
myor. A. B.>
95 P sesi Arapa eviriyazmnda f ile b sesleri arasndaki tereddte iaret etmektedir.
96 stahri, 300.
97 rnein bkz. Makdis, 285.
98 bn Havkal, 393.
99 stahr, 219; <Ayrca bkz. Bekran, Cehn-nme, Borevsky neri, 39 (vrk. 17 a).
Yu. B.>
276 ORTA ASYA
Trkler de yine Ouzlard. Trkler burada kendilerine su kaynaklar ve meralar

bulmulard; ayrca Manglak sahilinin girdapl ksmnda kaza yapan gemileri
ve yk teknelerini ele geiriyorlard. Demek ki bilhare Hazar Denizindeki ti-
carette byk nem arz eden Manglak, X. Yzylda sadece denizde seyreden
tekneler iin bir tehlike kayna idi.
Halifeliin Trk komular yava yava slam kltrnn etkisi altna gir-
mek ve Mslmanl kabul etmek zorundaydlar. Kagaryada Mslmanln
yaylyla ilgili en eski efsanelerde, Mslman kervanlarnn tadklar mallarn,
- rnein pahal kumalar ve eker - Trklerin houna gittii, bylece bilhare
bu gzergah zerindeki Trklerin slam diniyle tantklar anlatlmaktadr.100
Muhtemelen ayn ey dier blgelerde de olmutur. X. Yzylda Ouzlar ara-
snda slamn yaylma sreci yava seyretmitir. bni Fadlan, 922 ylnda Ouz-
lar arasnda tpk VIII. Yzylda Moolistandaki Trklerde uygulanan pagan
defin geleneklerine ahit olduunu yazmaktadr. Mezarlarn bana mteveffa-
nn hayattayken ldrd insanlarn says kadar heykel dikiyorlar ve bu in-
sanlarn br dnyada mteveffaya hizmet edeceklerine inanyorlard.101 Has-
talananlara deer vermiyorlar; zengin olanlar iin lnceye veya ifa buluncaya
kadar kalaca adrlar dikiyor; yoksullar veya kleleri ise bozkra terk edip gi-
diyorlard. Mevtay (muhtemelen yalnzca zengin olan) giysileri ve silahlaryla
birlikte kulbeyi andran mezarn iine koyuyor, yanna baz eyalarn bra-
kyor; mezarn zerini kapatp, stne de balk kemer yapyorlard.102 Mte-
veffann hatrasna 100-200 kadar sr kesiyor; bunlarn kafa kemiklerini, deri
ve kuyruklarn aalara asyorlar; mevtann br dnyada bu hayvanlara bi-
nip gittiine inanyorlard. bni Fadlan, nce slam kabul ettii halde sonra
tekrar paganla geen ve kk-ynal unvan tayan bir Ouz hkmdarn-
dan sz etmektedir.
Bozkrda elbette slamdan baka dier dinlerin, zellikle de Hristiyan-
ln propagandas yaplyordu, ama bu konudaki bilgilerimiz olduka blk
prktr. XIII. Yzyl yazarlarndan Zekeriya Kazvin,103 Ouzlar Hristiyan
olarak gstermektedir;104 onlarn kuzeyli komular Kimaklarn lkesinde bir
100 Bartold, Turkestan, I, 131.

101 Bartold, K voprosu o pogrebalnx obryadax, 64.
102 Trk mezarlar zerine kurulan eyler iin bkz., rnein Bartold, K voprosu pogrebal-
nx obryadax, s. 57 vd.
103 Bartold, Turkestanda Hristiyanlk, s. 18.
104 <Ouzlarda Hristiyanlk konusunda kr. , . Yu. B.>
TRKMENLER 277
kaya zerinde, burada k ibadetini yapan bir kiinin ayak ve dizlerinin izlerin-
den baka bir ocuun ayak ve bir eein trnak izlerinin bulunduu, Ouz-
larn bunlar muhtemelen Msra ka efsanesindeki sann izleri zannederek
taptklar anlatlmaktadr. Marquartn105 gsterdii gibi, bu izlerle ilgili hika-
yenin daha eski bir versiyonu ve Ouzlarn onlara tapnmasyla alkal bilgiyi
Birnde106 (XI. Yzyl balar) buluyoruz; ama orada Ouzlarn Hristiyanl
ve izlerin saya ait kabul ediliiyle ilgili herhangi bir kayt olmad iin, izlere
tapnma aklamasnn bizzat Kazvin veya ondan nceki birileri tarafndan uy-
durulduu sylenebilir. Hristiyanlkla kesinlikle ilgisi olmayan bu klt, muh-
temelen bir tabiat olay karsnda duyulan aknlktan kaynaklanmt. nk
Tumansky yazmasnda da belirtildii gibi, Ouzlar, genellikle dikkat eken ve
aknlk uyandran hemen her eye tapyorlard. Burada ve baka yerlerde, r-
nein Ruslarla ilgili rivayetlerde107 rahip veya aman denilen tabiplere taptk-
lar da belirtilmektedir.
Ouzlarn yava yava gneye kayp ran fethetmeleriyle ilgili rivayetle
balantl olarak zikredilen Sr-deryann aa akm boyunca uzanan blgede
slamn ne derece baarl olduu konusunda herhangi bir sarih ve detayl bil-
giye sahip deiliz. Her halkrda burada umumi bir sava iin halkn birleme-
sini deil, hanedanlar karan Trkmen halk deilse bile, Arap Yarmadasndan
baka tm n Asyann fethini gerekletiren deiik gruplarn farkl kollardan
yaptklar ftuhat gryoruz.
Bu hanedanlarn kkeni ve ykselii konusunda en detayl bilgiyi bn el-
Esr vermektedir.108 Kaynaklarda hanedandan genellikle atalar Tukak olu (G-
ney Trk lehelerinde Dukak) Selukun adna istinaden Selukler adyla
sz edilmektedir. Tukak szcnn yeni yay anlamna geldii belirtilmek-
tedir. bn el-Esrin metninde geen kelime, cedid (yeni) yerine hadd (demir)
olarak da okunabilir ve dolaysyla Selukun demir yayl adam (timur-yaylg)
lkab tad efsanesi muhtemelen buradan kmtr.109 Baz rivayetlerde110 ise
Selukun babasnn Kuranda (XXXI. Sre) zikredilen efsanevi bilge Lokmann
105 Marquart, Komanen, 101.

106 Birn, el-Asr el-bqye, Sachau neri, 264.
107 bni Rusta, de Goeje neri, 146; Bartold, Otet o poyezdke, 101 ve 123.
108 Tornberg neri, IX, 321 vd.
109 A, IV, 222de byle.
110 rnein Muhammed Hseyin, 17 (bu eserle ilgili olarak bkz. Bartold, O nekotorx
vostonx rukapisyax v bibliotekax Konstantinopolya i Kaira, s. 0115 vd.) Ravendde de
(kbal neri, 88) byle.
278 ORTA ASYA
adn tad belirtilmektedir ve rnein XV. Yzyl Seluklu tarihi yazarlarn-

dan birisi,111 her iki rivayeti birletirerek Selukun babasna Lokman-Dukak112
adn vermektedir. bn el-Esre gre, slama scak bakan Dukak, Mslman
topraklarna kar sefer dzenlemek iin ordu toplayan Ouz yabgusuyla tar-
tr. kisi arasndaki bu atma mudarebeye kadar varrsa da, sonunda i tat-
lya balanr ve Tukak yabgunun yannda kalr. Tukakn olu Selukun itibar
da yabgu nezdinde ykselir ve kendisine sba (bakomutan) unvan verilir.
Selukun tad sba unvan Kagarl Mahmudda gemektedir.113 Fakat
yabgunun hanm kocasn Seluka kar kkrtr. Bunun zerine Seluk taraf-
tarlaryla birlikte kfirlerin topraklarndan Mslmanlarn yaadklar blgeye
geerek Mslmanl kabul edip Cend civarna yerleir. Artk Mslmanla-
rn mttefiki olarak kfir Trklere kar savamaya balar; yabgunun tahsildar-
larn kovup, Mslmanlar vergi demekten kurtarr. O sralarda ilekin olu
Harun (yani Bura-han Harun ibn Msa114) Smn topraklarnn bir ksmn
ele geirmitir. Smnler, yardm iin Selukun kapsn alarlar. Seluk on-
lara olu Arslan gnderir ve Smnler onun yardmyla topraklarn istirdat
ederler ve Arslan da babasnn yanna dner. Seluk, 107 yanda Cendde ve-
fat eder ve oraya defnedilir.
Burada anlatlan kronolojik olaylardan Buharann Bura-han tarafndan
igal edilip, bilhare boaltlmas tarihi kesin bir ekilde ortaya kmaktadr.
Bura-han Buharay Mays 992de igal etmi ve ayn yln 17 Austosunda e-
hir tekrar Smn emri Nuh ibn Mansurun eline gemitir.115 bn el-Esrin
Smnlere verilen yardmla ilgili rivayeti dier kaynaklarda yer almamaktadr.
O dnemin olaylarndan bahseden ilk tarihi Utb, yalnzca Ouzlarn geri e-
kilii srasnda Bura-hann ordusuna saldrdndan bahsetmektedir.116 bn el-
Esrle XIV. Yzyl tarihisi Hamdullah Kazvinnin rivayetleri arasndaki krono-
lojik uyumazlktan da sz edilebilir. bn el-Esre gre Seluk Cendde 992den
111 Yazarn ad iin bkz.V.A. Gordlevsky, Zametke o Turetskom sobranii s. 1, dn; Babin-
ger, Die Geschichtsschereiber, s. 9, no. 3.
112 Ravend, Trke evirisi, 34.
113 Kagarl, I, 397.
114 Harunun kkeni iin bkz. Bartold, Turkestan, II, 269, dn. 5. <Halbuki Bartold, ayn
eserin I, 318, dn.4de Bura-han Harunu Msann deil, Sleymann olu olarak
gsterir. Tam ad, Eb Msa el-Hasan (Harun) b. Sleyman idi (bkz. Pritsak, Die Ka-
rachaniden, s. 25-26.) Yu. B.>
115 Bartold, Turkestan, II, 271 vd.
116 Utb Manini, I, 176.
TRKMENLER 279
sonra vefat etmi; Hamdullah Kazvinye117 gre ise Selukun oullar (muh-
temelen babalarnn vefatndan sonra) 375/985-86da Smn topraklarna ge-
erek Buhara blgesindeki Nur ky civarna yerlemilerdir. yle veya byle,
Ouzlarla Cend sakinleri arasndaki uyum fazla srmedi. Beyhak, 1034 yl
olaylarn anlatrken o sralar Cendi yneten ah-Melikle (kim olduu konu-
sunda hibir bilgi yok) Selukun torunlar arasndaki eski adavetten ve kanl
atmalardan sz etmektedir.118
bn el-Esre gre Seluk geride oul brakmt: Arslan, Mikail ve Msa.
Mikail, kfirlerle yaplan bir sava srasnda hayatn kaybetti ve oullar Turul-
bek Muhammed ile ar-bek Davud, ancak onun lmnden sonra Nura
yerletiler. Daha sonrasnda bu iki kardein Bura-hanla mnasebetleri ko-
nusunda kronolojik adan kesinlikle mmkn olmayan bir olaydan, Turul-
bekin Bura-han tarafndan haince esir edilmesi ve Davud tarafndan kurtarl-
mas olayndan sz edilmektedir.
Selukun torunlarnn, taht mddeisi Smn Muntasrn Trk ftihlerle
XI. Yzyl balarnda kendi hanedan hakk iin mitsiz bir mcadeleye gir-
dii119 srada vuk bulan olaylara katlm olmalar hakikate daha uygundur.
XI. Yzyln iki tarihisi Utb120 ve Gardiznin121 anlattklarna gre Muntasr
Horasanda baz baarsz teebbslerden sonra 1003de Abiverdden Ouzlara
gitmitir; ama ne yazk ki, Ouzlarn nerede yaadklar tam olarak belirtilme-
mitir. Gardizye gre ouzlarn banda Yabgu vard; Mslmanl kabul et-
mi ve Muntasrla akraba olmutu. Ravendnin122 kaydna gre ise Selukun
olu Msa Yabgu adn tayordu. Muhtemelen burada sz edilen kii de odur.123
Ouzlarn Muntasra katlmalarndan sonra onun Amu-derya zerinden ge-
117 Tvarih-i gzde, Brown neri, metin, 434.

118 Beyhak, Morley neri, 836. <Beyhak ve bn el-Esrin rivayetleriyle Ebul Gzdeki Trk-
men rivayetlerinin karlatrmal yorum denemesi konusunda bkz. Tolstov, Goroda gu-
zov, 91-93; keza Pritsak, Der Untergang, 407. Pritsaka gre ah-Melik, slam kabul et-
tikten sonra Ali ismini alan Ouz yabgusunun oluydu. Daha aaya bkz. Yu. B.>
119 atmalarn seyri konusunda bkz. Bartold, Turkestan, II, 282 vd.
120 Utbi Manini, I, 335 vd.
121 Cambridge yazmas, vrk. 113 a vd.
122 kbal neri, 87.
123 <Pritsaka gre Bartoldun bu olay yabgu deil peygu unvan tayan Musa b. Seluka
atfetmesi hatadr. Ona gre Mslmanl kabul eden Ouz yabgusu Cendli ah-
Melikin Ali slami adn alan babasyd. Smnlerle akrabaln da olu ah-Melikin
tipik Smn knyesi (Ebul Fevaris) tamas izah etmektedir. Bkz. Pritsak, Der Un-
tergang, 406-407. Kr. Cahen, JA, t. CCXLII. Yu. B.>
280 ORTA ASYA
meyip dorudan Semerkanda saldrd dnlrse, muhtemelen Nur civa-

rnda yaayan Ouzlar kastedilmektedir.
Utb, Muntasra verilen yardm mnasebetiyle Ouzlarn ezelden beri
Smn hanedanna sadk olduklarn belirtmektedir. Olaylarn seyri, bizi, g-
ebelerin genel olarak yalnzca ganimet almann peinde olduklarn dn-
meye zorlamaktadr. Muntasr, Ouzlarn yardmyla Zeravanda muzaffer
olmu, ama Semerkand alamamtr. Ouzlar zaferden hemen sonra ele geir-
dikleri ganimetleri gebe obalarna gtrmek iin geri dnm ve beraberle-
rinde 18 dman beyini de esir olarak gtrmler; onlar Muntasra vermeyi
ise reddetmilerdir. nce onlar fidye karl teslim etmeyi dndklerini,
fakat daha sonra esirleri devreye sokarak dmanla bar salamay planladkla-
rn haber alan Muntasr, 700 sava ile (300 svari, 400 piyade) Ouzlar terk
edip Amu-derya zerinden Dargana geti. Nehir buz tuttuu iin atlarn ayak-
lar kaymasn diye zemine saman dktler. Ouzlar Muntasrn peine dt-
lerse de nehri gemeyi baaramadlar. Utbye gre karye gemenin tehlikeli
oluu onlar engellemi, Gardizye gre ise buzlar krlm ve telef olmulardr.
Bu olaydan sonra Muntasr bir daha Ouzlara hi yaklamad.
Orta Asyada hakimiyet Smnlerden Mslman tarihilerin genellikle
Afrasyab hanedan dedikleri, V. V. Grigoryevden itibaren Rus tarihiliinde
ilk hanlarnn lkabna istinaden Karahanl124 terimiyle ifade edilen Trklerin
eline geti. Karahanllarda boy ncelii ve ona bal olarak l sistemi dier g-
ebe devletlerinin oundakinden daha glyd. Baz blgelerin yneticileri o
kadar hzl deiiyordu ki, gerek yazl kaynaklar ve gerekse sikkeler Karahanl
dneminin kronolojisini tespit etme imkan sunmamaktadr. Hanedann gene-
alojisiyle ilgili meselelerin zm de bir o kadar glk arz etmektedir.125
XI. Yzyl balarnda Selukun torunlarnn nezdinde bulunduklar Kara-
hanl han Ali-teginin kkeni de tam anlamyla akla kavuturulamamtr.126
Beyhak, vezir Meymendnin Gazneli sultan Mesuda (1032) bir sohbet sra-
124 <Karahanl unvanlarndaki kara kelimesi (kara-hakan, kara-han) byk, ulu anla-
mndadr. Bkz. Pritsak, Qara. - Yu. B.>
125 <Karahanl devletinin siyasi tarihi ve hanedann eceresiyle ilgili genel deerlendirme
iin bkz. Pritsak, Die Karachaniden (ayn almada Karahanllarla ilgili kaynak ve li-
teratr yer almaktadr); Karahanllarn ge dnemi (XII. Yzyl sonras) iin bkz. Da-
vidovi, Numizmatieskiye material dlya xronologii Karaxanidov. Yu. B.>
126 O, Buharann ilk ftihi Hasan (Harun) Bura-hann oluydu. Detay iin bkz. Pritsak,
Karachanidische Streitfragen, 218-224. Yu. B.>
TRKMENLER 281
snda Ali-teginin 30 yldr Mvernnehrde bulunduunu127 sylediini nakle-

der ki, muhtemelen abartl bir rakamdr. Ali-teginle Selukun torunlar arasn-
daki mnasebetler konusunda yine bn el-Esrde dier kaynaklarca teyit edil-
meyen detaylar yer almaktadr. rnein dier kaynaklarda Ali-teginin 1034de
lmne kadar onunla Selukun torunlar arasnda herhangi bir atma olma-
d belirtilirken, bn el-Esrde baz silahl atmalarn olduundan bahsedil-
mektedir. Smnlerin randaki mirasna konan ve 1017de Harezmi fetheden
Gazneli sultan Mahmud, 1025de Ali-teginin zerine yryerek onu bozkra
ekilmek zorunda brakmt. Ali-teginin hizmetinde bulunan Ouzlarn ba-
nda Selukun slam srail adn tayan olu Arslan vard. Arslan esir alnarak
Mahmudun emriyle Hindistanda son nefesini verecei bir kaleye gnderilmiti.
bn el-Esrin dahi etkilendii Seluklu tarihileri, Mahmudun yaptn hainlik
olarak nitelerler. nk Mahmud sraili davet etmi ve kendisine inanp ge-
len Ouz yneticisini haince yakalatmt.128 Halbuki eserini daha nce yazan
Gardizde olay baka trl gsterilmektedir.129 Onun rivayetinde, Mahmudun
Karahanl han Kadr-han Yusufla grmesinden130 sonra Ali-teginin bozkra
ka hikaye edilmekte, mteakiben srail ibn Selukun bir yerde saklandn
renen Mahmudun askerler gndererek onu yakalatp nce Gazneye, arka-
sndan da Hindistana gnderdii belirtilmektedir.
Gardiz, Ouzlarla Gazneli Mahmud ve halefi arasndaki ilikileri anlatr-
ken ilk nceleri onlardan Trkmen diye sz etmekte, XI. Yzyl balarndaki
olaylar anlatrken ise, tpk Utb gibi, yalnzca Guz kelimesini kullanmak-
tadr. bn el-Esrin yalnzca Guzlardan bahsetmeyi srdrd dnemde
Beyhak de Ouzlardan Trkmen diye sz etmektedir. bn el-Esrin anlattk-
larndan Mahmudun Arslan (srail) ile birlikte ona bal Ouzlar da yakalat-
t, bir ksmn ldrp, bir ksmn Horasann deiik yerlerine datt so-
nucu karlabilir. Ravend dahi sraile gya sahip olduunu dnd yz
binlerce insandan bahsettirir. Halbuki Gardiznin131 anlattklar tamamen ak-
sini, Ouzlarn bir ksmnn Seluklu hanedanna dmanca tavr takndk-
larn ve srailin iini bitirmek istediklerini gstermektedir. Trkmen beyleri
Mahmuda gelerek kendi emrlerinden (yani Selukun torunlarndan) ikayeti
128 zellikle Ravendnin (kbal neri, II, 87 vd.) daha sonraki Pers tarihileri fazlasyla
etkileyen fantastik rivayeti.
129 Cambridge yazmas, vrk. 125 b.
130 Bu olayla ilgili olarak bkz. Bartold, Turkestan, II, 298 vd.
131 Cambridge yazmas, vrk. 125 b vd.
282 ORTA ASYA
olmu ve 4000 ailenin Horasana yerlemesine izin vermesini talep etmilerdi.

Bunlar sultan, kendilerinin halka ve bizzat sultana faydal olacaklar, Ouzla-
rn yanlarnda halkn gda ihtiyacn karlamas iin koyun srleri besledik-
lerini ve ordu saflarna asker verebilecekleri konusunda ikna etmeye altlar.
Sultan da onlara Serahs, bverd ve Ferv (Kzl-Arvat) civarndaki meralar
tahsis etti. Tus valisi Emr Arslan-Cazib, Mahmuda byle bir hata yapmamas,
Trkmenleri ya ortadan kaldrmas ya da ok atamamalar iin baparmaklar-
nn kesilmesini emretmesi tavsiyesinde bulundu.132 Mahmud bu teklifi insan
bulmad, fakat ksa sre sonra Arslan-Cazibe Trkmenlerin zerine yrmesini
bizzat emretmek zorunda kalacakt. nk bn el-Esrin kaydna gre Trk-
menler sultann yalnzca mallarn deil, ocuklarn da alp gtren vergi tah-
sildarlarna kar isyan etmilerdi. Gardiz ise yalnzca Nes, bverd ve Ferv
halknn Trkmenlerden ikayeti olduklarn belirtmektedir.133 Bu arada Trk-
menler o kadar glenmilerdi ki, Arslan-Cazib onlarla ba edememi ve bizzat
sultan onlarn zerine yrmek zorunda kalmt. Trkmenler sava kaybet-
tiler; bir ksm Dihistan ve Balhana srld, kk bir ksm ise (bn el-Esr134
bir yerde 2000 adr, bir yerde ise 2000 sava diye bahsetmektedir) Kirmana,
oradan da Isfahana gitti. Bunlar orada 1040 yl ortalarna kadar randa, bat
ynnde daha ileride Mezopotamya, Krdistan135 ve Ermenistana kadar uza-
nan blgelerde yama ve tahripkr faaliyetlerini srdrdler.
O tarihten itibaren Ouzlar veya Trkmenler halifelie ait blgelerde faali-
yet gsteren gruba ayrldlar: Seluklular, Balhan Trkmenleri ve Irak Trk-
menleri. (Bilindii gibi eski Babilyann Arapa ad Irakt). Selukun torunlar
1035de Sultan Mahmudun olu Mesuddan Nes ve Fervnn kendilerine b-
raklmasn isterken, Balhan, Dihistan, Harezm snrlar ve Amu-derya sahille-
rinden isyanclar sokmayacaklar ve Irak ve Harezm Trkmenlerini kovacak-
lar vaadinde bulundular.136 Daha sonra Turul-bek, bat valilerine gnderdii
mektupta o taraflara giden Ouzlarn kendisinin Gaznelilerle savap Harezm
132 bn el-Esr (Tornberg neri, IX, 313) ve Gardiz, Cambridge yazmas, vrk. 126 ada
byle.
133 Cambridge yazmas, vrk. 128 a.
134 Tornberg neri, IX, 266 ve 324.
135 <Anadoludaki Krdistan teriminin Yavuz Sultan Selim zamannda kullanlmaya ba-
lad biliniyor; onun dnda randa ve Mezopotamyada Krdistan adyla geen bir
blge yokken, yazarn hangi kaynaa dayanarak bu tanmlamay kulland bilinmi-
yor. A. B.>
TRKMENLER 283
meselesiyle megul olduu srada ayrlp giden hizmetkrlar olduunu belirte-

rek, eninde sonunda sancann altna dneceklerine inandn belirtti.137
Irakl Ouzlarn faaliyetleri dzensiz aknlardan ibaretti ve siyas tarihin sey-
rini dorudan etkileyecek boyutta deildi. Belki de bu yzden bn el-Esr s-
rekli oluuna ve geni bir blgeyi etkilemesine ramen, bu saldrlar hzla da-
lan yaz bulutlarna benzetmitir.138
Sultan Mahmud zamannda Balhan dana srlen Trkmenler, Mesud d-
neminde Horasana tekrar dnme iznini kopardlar; ama yine de Mesud 1031
ylnda Horasan ve Bat ran genel valisine Ouz beylerini, zellikle de Yamuru
yakalamas iin ferman gnderdi. Bunlarn hepsi kltan geirilmiti (bn el-
Esre gre saylar elliden fazlayd139), fakat bu durum babalarnn acsn Ms-
lmanlardan alan oullarnn isyann mucip oldu.140 Mesud, isyan bastrmak
iin ok kat tedbirler uygulad. bn el-Esr, kollar ve bacaklar kesilerek infaz
edilenlerden bahsetmektedir. Kurtulmay baaranlar, daha nce gitmi olanlara
iltihak etmek iin Reye ve daha ilerisine gittiler. bn el-Esre gre Irakl Ouz-
lar terimi de o zaman ortaya kmtr.
Selukun torunlar, Mahmudun ekip gitmesinden sonra Buharaya dn-
meyi baaran ve 1034de lmne kadar 1032de Mesudun emriyle Harezm-
ah Altuntan (Harezm genel valisi) kendisine kar dzenledii sefere ramen,
tm bu blgenin hkimi olmay srdren Ali-teginin yannda kaldlar. Yine de
Selukun torunlar Gaznelilerle hesaplamadlar ve her yl Altuntan kendile-
rinin ve srlerinin kalmas iin gsterdii yerde k geirmek zere Harezme
gittiler.141 Kald ki, Altuntan 1034de Sultan Mesuddan kopan olu ve halefi
Harun zamannda bu dostluk daha da pekiti. Ayn yl, Selukun Ali-teginin
oullaryla bozuan torunlar Haruna gelmi, o da onlara Amu-deryann sa
sahilindeki urahan142 civarnda yer vermi ve ayrca bir trl uzlamaya ya-
namayan dman Cend hkimi ah-Melikin hcumuna maruz kaldklarnda
yardm elini uzatmt. Trkmenler, Harezmden daha ileriye doru aldlar
ve henz 1034 ylnda Merv, Serahs, bverd ve Badgis (Afganistann kuzey-
batsnda) taraflarnda arz- endam etmeye baladlar.143 Trkmenlerin (muh-
137 bn el-Esr, Tornberg neri, IX, 275.

138 Age., 277.
139 Age., 267.
140 Bu konuda bkz. Bartold, Turkestan, II, 312 vd.
142 Age., 856.
143 Age., 535.
284 ORTA ASYA
temelen Ali-teginin oullarnn yannda kalan dier Trkmenler) Kabadiyan

ve Termez blgesine girdikleri, Amu-deryay geerek apurkan igal ettikleri
belirtilmektedir.144 Fakat 1035de Gazneli sultannn tahrikiyle Harun ldr-
lnce Trkmenler Harezmi terk ederek 10 000 svariyle Nesya gelip oradan
yeni Horasan genel valisi Ebul Fazl Sri vastasyla Sultan Mesuddan Nes ve
Ferv ehirlerinin kendilerine brakmasn talep ettiler. Sriye hitaben yazlan
mektubun145 altnda kardein, Yabgu,146 Turul ve Davudun imzas vard.
Bunun zerine Sri, Trkmenlerin Nes yaknlarna sokulduklarn, Harezm-
liler ve Seluklulardan oluan kalabaln ask bir ehreyle muhacirleri kabul
ettiklerini, hatta yer bile gstermediklerini sultana bildirdi.147 Trkmenler, ara-
larndaki bu geimsizlie ramen, ayn yl zerlerine gnderilen orduyu kl-
tan geirmeyi baardlar ve hatta esir aldklar vergi memurlarndan birini anla-
madan sonra dahi ellerinde tuttular.148 Anlama ayn yln yani 1035 senesinin
Austos sonlarnda yaplm ve stelik bu defa Trkmenler ilk bata istedik-
lerinden daha fazla toprak elde etmilerdi. Turul Nesy, Yabgu Fervy ve
Davud Dihistan alm; bu ne Hazar Denizinden Kagara kadar Trkle-
rin ranla yakn mnasebette bulunduklar yerlerde olduu gibi dihkan de-
nilmeye balanmt.149 Sultan Belhe hareket edinceye ve onlar da kendilerini
144 Age., 543.

145 Mektubun metni Beyhakde mevcuttur (Morley neri, 582 vd.)
146 <Peygu (veya beygu yahut bigu). Beyhaknin Rusa yeni evirisinde (A. K. Arends, 416
vd.) evirmenin metinde yalnzca ( Beyhak, Arends ev., 662, dn. 100) ekli ol-
masna ramen her defasnda Yabgu olarak yazlmtr. Yabgu, Turul ve Davudun
kardei deil, Arslan adl amcalaryd (peygu onun unvandr; kr. Cahen, JA, t.
OCXLII). Yu. B.>
147 <Beyhaknin metninde buras biraz kark ve farkl rivayetlere dayanyor gibi. (Gani-
Feyyaz, 470) metninde yle deniliyor:

.
MTT, I, 246da ( A. A. Romaskevi nezaretindeki eviri) Bartoldun anlattklaryla
genel olarak rtmektedir. Minorskydeki evirisi ise yle: Suri, 10 000 Seluklu
ve Ynallnn Merv ve Nes zerinden geldiklerini, ancak yerli Trkmen ve Harezmli
Selukilerin onlara yerlemeleri iin yer vermediklerini syledi. (Bkz. Barthold, Four
studies, vol. III, 107, fn. 1). Yu. B.); <Bizce Minorskynin evirisindeki Suri kelimesi
isim deil, Seluklu ve Ynalllardan on bin svari ve ayrca Merv ve Nes zerinden
deil, Merv zerinden Nesya olmaldr. A. B.>
148 Hce Ali-Mikail kastediliyor (Beyhak, Morley neri, 600); Gardizde (Cambridge
yazmas, vrk. 135a) Hseyin ibn Ali ibn Mikail. Eserini 1050 yl civarnda yazan
Gardiz u ilaveyi yapm (vrk. 135 b): .. ve u ana kadar onlarn elindedir.
149 Dihistan dihkan iin yukarya bkz; Kagar dihkan iinse bkz. Bartold, Turkestan, II,
252.
TRKMENLER 285
gvenlikte hissedinceye (anlama Niapurda dorudan onlarla deil, Trkmen

prensleriyle yaplmt) kadar, kardeten birinin sultann saraynda (muhte-
melen rehin olarak) kalmas; (daha sonra) kardein Nesda ikamet etme-
leri ngrlmt.150
Ama bu anlama fazla uzun mrl olmad ve henz 1036 yl balarnda
Trkmenlerin (Seluklular ve onlara katlan Irak Ouzlar) Afganistannn ku-
zeybat blgesine ve Serahsa saldrlar dzenledikleri eklinde haberler gel-
meye balad.151 Ksa sre sonra Trkmenler Sultan Mesudun ordusuna kar
yeniden saldrya geip zaferler kazandlar ve Horasanda hakimiyet meselesi
nihai olarak Mays 1040da Dandanakan savanda (Merv ile Serahs arasnda)
zld.152 Ama bu tarihten ok daha nce, 1037de, zaten Mervde Davud ve
1038de Niapurda Turul adna sikkeler darbedilmiti.153 Dnn dihkanlar
artk kendilerini ahlarn ah unvan almlard ve stelik bu unvan ilk sik-
kelerde Farsa ahnah eklinde yazlmt. Daha sonra bu unvan da Arapa
sultan kelimesiyle deitirildi. nceki unvanlar - Arapa melik ve Farsa ah
ise sultana bal vassal hkmdarlara verilmeye balanacakt. Seluklu sul-
tanlar aa yukar tm Mslman Asyay hakimiyet altna almlard. Bu du-
rumda ilk geldikleri yer olan Sr-derya boylar onlar iin fazla bir nem ifade
edemezdi. Alp-Arslan (1063-1072), batda kazand muhteem zaferden sonra,
ancak 1065de Sr-derya boylarna ynelip Cend ve Savran boysundurdu.154
Kendilerini dier Trk hkmdarlarndan daha dindar olarak gren Seluklu
sultanlar, imparatorluun bu blgesine fazla nem vermiyorlar ve orasnn bir
ksmnn dier bir Trk halk olan Kpaklar tarafndan igal edilmesine ses -
karmyorlard. Seluklu sultanlar Ouz halknn kaderi konusunda btnyle
kaytszdlar ve muhtemelen henz 1065de Alp-Arslan Sr-derya boylaryla
megul olurken onlarn Tunay geip Balkan Yarmadasn igal ettiklerinden
haberleri dahi yoktu.
150 Beyhak, Morley neri, 610 vd.

151 Age., 618.
153 bn el-Esr, Tornberg neri, IX, 327 vd. Kronoloji Beyhakye (Morley neri, 676 vd)
tashih edilmitir.
286 ORTA ASYA
III
XI. Yzyl Sonundan Mool stilasna Kadar
Seluklu mparatorluunun kurulmas sayesinde Ouz veya Trkmen-

ler, slam dnyasnda ortaada dier Trk halklarndan hibirinin sahip ola-
mad kadar nemli hale geldiler. Bu yzdendir ki Trkmenler nispeten daha
fazla dikkat ektiler. slam literatrde de Ouz boy ve kabilelerinin detayl lis-
tesini bulabiliyoruz. Ayrca dier Trk halklarnn hibiri hakknda bu kadar
bilgiye sahip deiliz.
Ouz kabilelerinin isimleriyle ilgili liste birbiriyle balants olmayan iki
kaynak vastasyla gnmze kadar gelmitir. Bunlardan birincisi Kagarl
Mahmudun,155 dieri ise Reidddinin156 almasndadr. Kagarlnn eserin-
den son zamanlara kadar haberimiz yoktu; daha ziyade ikincisi kullanlmak-
tayd ve stelik XV. Yzylda yaayan bir Seluklu tarihisi157 de bu kaynak-
tan faydalanmtr.
Daha nce Kagarl Mahmuda gre Ouzlarn balangta 24 boy olduk-
lar, fakat bilhare iki Halac boyunun (isimleri verilmiyor) onlardan ayrlma-
syla boy saysnn kendi dneminde 22 olduu belirtilmiti. Kagarl, verdii
isimlerin ortaya k konusunda yalnzca her boyun kendi atasnn ahsi adn
aldn belirtmektedir. Reidddine gre ise Ouz boylar en bandan kendi
dnemine kadar daima 24 idi ve stelik hepsi de Ouzlarn atas Ouz-hann
sulbnden inmedir. Ouz-hann alt olu vard ve bu oullarn her birinin de
drt olu olmutu. te bu torunlarn isimleri kendilerinden treyen boylarn
adlar haline gelmitir. Bu 24 boy isminin her biri iin efsaneler anlatlmakta-
dr ve bunlardan yirmi biri Kagarlda yaplan izahlarla rtmektedir. Ancak,
unutmamak gerekir ki, Kagarl bu isimlerin daha eski ekillerini dilbilim a-
sndan vermektedir. Kagarldaki isimler u ekildedir:
Kagarlda Reidddinde
Knk Knk
Kayg Kay
155 Kagarl Mahmud, I, 56 vd.

156 Berezin neri, I, metin, 32 vd.
157 Ravend, Trke ev., 21-25.
TRKMENLER 287
Bayundur Bayundur
ve veya Yive Yive
Salgur Salur
Afar Avar
Bektili Bekdili
Bkdz Bkdz
Bayat Bayat
Yazgr Yazr
Eymr Eymr
Kara-blk Kara-evli
Alka-blk Alkr-evli
der Yider
rekir veya Yrekir rekir
Tutrka Dudurga
Ula-yondlu Ula-yontl
Tker Dker
Peeneg Bicne
Cuvaldar Cavuldur
Cebni ebni
Yalnzca son isim Reidddinde ve Kagarlda ayn sraya gre veril-

mitir; dierlerinin sralanma dzeni konusunda ise her iki yazarda herhangi bir
ortak nokta mevcut deil. Kagarlnn listesinde 22. srada yer alan Caruklug
veya aruklukun158 (sanrm yazar c ve harflerini birbirinden ayrmyordu)
paraleli Reidddinde yok. Reidddinde verilen isimlerden de Kagarlda
mevcut deil: Yayrl, Kark ve Karkn. Her iki yazar da her bir boyun tamgala-
rn (tamga kelimesi yalnzca Reiddddinde gemektedir) yani srlerindeki
hayvanlara vurduklar iaretleri vermektedir. Reidddine gre tamgalar ml-
kiyet konusundaki tartmalara mahal vermemek iindir. Kagarlnn eserinde
158 Muhtemelen bu boyun ad Kagaryada Baruk (imdiki Maral-ba) ehrinde yaa-

yan Caruk veya aruk kabilesinin adyla balantldr. Kr. Kagarl, I, 318.
288 ORTA ASYA
izimleri verilen tamgalar, Reidddindekinden bariz ekilde farkldr. Yalnzca

daha eski olduundan deil, ayn zamanda 1266da bizzat yazar tarafndan -
karlan temiz bir listeye dayand iin Kagarlnn metni daha yn- itimad-
dr. Seluklu hanedannn kt Knk boyunun tamgas, muhtemelen ilk Sel-
uklu sultanlarnn sikkelerinde muhafaza edilmitir (Kagarlda izimi verilen
tamgayla benzerlik arz etmektedir). Reidddin, Kagarlda olmayan baka bil-
giler de vermektedir. rnein Ouzlarda Mslman olmalarndan sonra dahi
totemizm kalntlarnn mevcut olduu bilgisine yalnzca Redddinde rastl-
yoruz. Her boy herhangi bir kuu kutsal kabul ediyordu ve boy bireylerinin o
kua dokunmalar veya etini yemeleri mmkn deildi. Bu tr totemlere on-
gun veya uygun deniliyordu.159 Ayrca bir len esnasnda hangi boyun kesi-
len hayvann neresini alaca da belirlenmiti (bununla ilgili Trke bir kelime
yoktur). Ongunlar gibi etler de 24 paraya ayrlyordu ve bunlardan yalnzca
alts Ouz-hann alt olunun saysna uygun olarak her drt boya bir adet ol-
mak zere ayrlyordu. Ne Kagarlda ne de Reidddinde hangi boyun ne-
rede yaadyla ilgili herhangi bir bilgi yok.
XI. Yzyln ikinci yarmndan XIV. Yzyla kadar dilin geirdii geliime
paralel olarak, her iki yazarda isimlerin ortografisi konusunda ne gibi farklar ol-
duu tartmal bir konu. Bouk harf yerine (rnein t~d) nsznn gelmesi,
kelimenin ortasnda ve sonunda grtlaks (g)nin dmesi vs. gibi gnmzde
gney grubunun bariz lehe farklarn oluturan fonetiklerin mevcudiyetinden
de grld gibi, Trk dili ve leheleriyle ilgili bilgiler verilmektedir.160 Bu
bilgiden Trkmen dilinin leksikolojik yaps itibariyle imdi olduu gibi dou
lehelerinden daha bariz lde ayrld anlalyor. Bir tarihi iin Ouzlarn
Orta Asyadan batya tadklar ve o zamanlar Orta Asyal Trklerin bilmedikleri
kltrel szckler zellikle dikkat ekicidir. rnein daha o zamanlar bilhare
Osmanl sultanlarnn mhrlerinin ismi olan tura kelimesi vard. Seluklu
mparatorluunda, henz XI. Yzylda imparatorluun ismi vezirle yan yana
geen yksek dzey memurlarndan birinin rtbesini gsteren ve tura kelime-
159 Telaffuzlu ilgili olarak bkz. Radlov, Slovar, I, 1645. Burada tamga szcnn Orta
Asyada da ayn anlam ifade ettii belirtilmektedir. Etnografya literatrnde biraz
daha farkl anlam ieren Moolca ongon kelimesi genel kabul grmtr. Kr. Pota-
nin, Oerki, fas. IV., s. 93 vd. <Trkmenlerde totemizm konusunda kr. Tolstov, Pe-
rejitki totemizma. Yu. B.>
160 Kagarl, I, 32 ve 35.
TRKMENLER 289
sinden tretilen tura161 (mhrdar) szc vard.162 Kagarl163 bu tura ke-

limesi turag eklinde vermekte ve Ouz dilinde hkmdar mhrne derler;
Trkler bu kelimeyi bilmezler, kkenini ben de bilmiyorum diye ilave etmek-
tedir. Ne var ki yine baka bir yerde164 turag kelimesi deiik bir anlamda ve-
rilmekte: Dnte geri alnmak zere savata hakan tarafndan askere binmesi
iin verilen at. kinci bir yerde ise u ilave yaplmaktadr: Ouz dilinde ze-
rine mhr vurulan mektup. Dier Trklerde (bilhare Moollarda) yaklak
ayn anlam ifade eden yarlk kelimesi ise Ouzlarca bilinmiyordu.165
Dier gebe halklarn tamamnda olduu gibi Ouzlarn boy ve kabile
yapsn izah edecek kelime ve terminolojide sknt vardr. Ulubeyle ilgili
aratrmamda,166 ayn anlama gelen deiik terimlerin kullanl konusunda
rnekler vermitim ve Ahmed Vefik Paaya istinaden Radloffun167 szlnde
geen szcklerin herhangi bir ekilde ve herhangi bir zamanda birbiriyle r-
tt kanaatinde deilim. Deiik terimler arasnda bu eserde boy kelimesi
en kk etnik grup ad olarak verilmektedir. Boy kelimesi zikredilmesi gere-
ken yerde verilmiyor ve bugnk Trkmen dilinde bildiim kadaryla bu ke-
lime yok. Kagarlda168 Ouzlarn byk kabileleri iin kullanlmaktadr ve XV.
Yzyl Seluklu tarihisi169 de kelimeyi bu anlamyla bilmektedir. Boylar arasn-
daki iliki konusunda Kagarlda herhangi bir bilgi yok. Keza Reidddinde
tm Ouzlarda ordunun sa ve sol kanat (Kagarlda170 Trkede sa anla-
mnda ng yerine Ouzlarn sa kelimesi kulland belirtilmektedir) veya
dier adyla her birinde 12 boy bulunan ve ayrca bozoklarn daha byk ka-
bul edildii bozok171 ve ok taksimi konusunda bir bilgi mevcut deil. Bununla
birlikte Seluklu hanedann karan Knk boyu ve rivayete gre hibir zaman
161 rnein Bundari, Houstma neri, 132 vd.

162 Nizamul Mlk, Schefer neri, metin, 137.
163 Kagarl, I, 385.
164 Age., II, 217.
165 Age., III, 31.
166 Bartold, Ulubek, s. 24.
167 Radlov, Slovar, I, 1697 (ulus kelimesi iinde)
168 Kagarl, III, 103; kr II, 218. Arapa kabile ve batn kelimesi de burada Trke ke-
limeler gibi belirsiz bir ekilde kullanlmaktadr; kr. kabile kelimesinin tm Ouz
halk yerine kullanld, I, 56.
169 Ravendi, Trke ev., s. 27.
170 Kagarl, I, 69; III, 114.
171 <Metnin orijinalinde buzuk ve uuk eklinde olmasna ramen, V. M.nin de
dipnot kp yapt tashihi gz nnde bulundurarak dorudan bizdeki bozuk ve
ok eklinde yazdk. Ancak kuzey Trk lehesinde, rnein Trkistanda bugn
290 ORTA ASYA
tm Ouzlarn banda bulunmayan Salur (Salgur) boyu oklara intisap etti-

rilmektedir. Mool istilasndan nce tm Ouzlarn bozok ve ok taksiminde
yer aldklar bn el-Esrde de belirtilmektedir.172 Reidddinde bu kelimelerin
bozulmu, krlm ve ok anlamnda olduunu belirtilerek bununla il-
gili bir de efsane nakledilmektedir. Efsanede bir defasnda Ouz-hann oul-
larnn bir altn yay ve altn ok bularak babalarna getirdikleri ve bunu tak-
sim etmelerini istedikleri; Ouz-hann yay e blp byk oluna taksim
ettii, kk olunun her birine de bir ok verdii anlatlmaktadr. Ouz-
hanla ilgili bu efsanenin Mool dnemine ait olduu belirtilen bir baka, fa-
kat gayr- slam versiyonu da mevcut. Tek fark, altn yay ve gm oklardan
bahsedildikten sonra, Ouz-hann bu yay ve oklar ryasnda grdnn be-
lirtilmi olmasdr.173
Elbette Ouzlar Trk halklar arasnda zel bir yerleri olduunun bilincin-
deydiler. imdiki Cetsu [Yedisu] blgesindeki174 Trk halklarndan birinin ad
olan igil175 szc, Kagarl Mahmuda gre Amu-deryadan inin yukar ke-
simine yani henz X. Yzylda ve daha sonrasnda Kuzey in yabanclarn eline
geerken mill Sung hanedannn hakimiyetinde kalan Gney ine176 kadar uza-
nan blgedeki tm Trkler iin kullanlyordu. Balangta Tarazn (Talas veya
Evliya-Ata) yaknlarndaki bir kasabann ad olan igil kelimesi baka kaynak-
larda da gemektedir.177 Gya skender tarafndan kurdurulan bu kasaba, Ouz-
larn komularnn srekli saldrsna maruz kalm ve bu dmanlk Kagarl
Mahmud zamannda yani XI. Yzyln ikinci yarsnda da srmtr.
dahi bozok yerine buzuk (rnein buzuk kii, buzuk kadn) ekli kullanlmak-
tadr. A. B.>
172 Tornberg neri, XI, 54.
173 Kutadgu bilik, Radloff neri, I, s. XIII; ayn yerde metin, 242 vd. <Keza Rusa yeni e-
virisi: erbak, Ouz-nme, s. 57-61. Bu versiyona gre yay ve oklar ryasnda g-
ren Ouz-han deil, danman Ulu Trkdr. Yu. B.>
174 Bartold, Oerk istorii Semireya, 16 vd.
175 Kagarl Mahmuddaki bu telaffuz ekli suni bir etimolojiyle (Farsa i gil ne amur!)
izah edilmektedir, I, 378. <Kagarlnn Besim Atalay evirisinin, I, 393de geen iza-
hat yle: igil adnn veriliinde esas udur: Zlkarneyn Argu lkesine geldii za-
man, bulutlar musluklarn am, yollar amur iinde kalm, yrmek glemi
imi. Bunu gren Zlkarneyn ( bu ne amur?) demi. Orada bir kale
yaplmasn emretmi, kale yaplm; adna igil denilmi. Bundan sonra o kalede
oturan Trklere igili denilmi. Daha sonra bu ad yaylm.- A. B.>
176 Yukar, orta ve aa Sn (in) konusunda bkz. Kagarl, I, 378.
177 Bartold, Otet o poyezdke, s. 15 vd.
TRKMENLER 291
uras dikkate sezvardr ki, Seluklu mparatorluu dneminde yayl-

d ekliyle, Trk ecere efsanelerinde Ouz deil, igil ad gemektedir. Or-
taada Hristiyan dnyasnda olduu gibi slam dnyasnda da geneolojiyle il-
gili dnceler Kitab- Mukaddeste anlatlanlara dayandrlyordu. Msev ve
Hristiyanlara nispetle bilhassa Mslmanlarda Eski Dnyann rknn, yani
beyaz, siyah ve sar rklarn atalar olarak Nuhun olu gsterilmekte ve ay-
rca sar rk iin dier temel iaretlere bir de geni yz, ekik gz unsuru ilave
edilmektedir.178 Bu halklarn atas olarak Yafes gsterilmekte ve stelik ilk ba-
larda burada Trklerden baka yalnzca Slavyanlar ve Kitab- Mukaddesin efsa-
nevi halk Gog ve Magog [Yecc-Mecc] saylmaktadr. zellikle Yafes Trklerin
atas saylmtr ve henz XIX. Yzylda Avrupal bilim adamlar179 eski Trk-
eyi Yafetik dil olarak gstermilerdir. Yafesin torunlar kabul edilen halklar
kltr bnileri olduklar kadar, kltrleri tahrip eden insanlar olarak grlm-
lerdir ki, buradan Yafetin torunlarndan hibir hayrl i kmad dnle-
bilirdi; ama elbette Seluklu sultanlarnn tebaalar bunu syleyemezlerdi. XII.
Yzylda yaayan Pers asll anonim bir yazar, yalnzca Yafetin iki akll to-
runu Trk ve Hazarlar istisna tutarak, dierlerinden hibir hayrl i sadr ol-
madn yazmaktayd.180 Ayn yazarda Trkn oullarndan da drdnn
ismi saylmtr: Tutel,181 igil, Barshan ve lak. Bunlardan igillerin (belki
de Ouzlar dnda tm gebe Trklerin), Barshanllarn (Issk-gln gney-
dou tarafnda zel bir lehe182 konuan Barshan ehri sakinleri) ve laklarn (o
dnemde artk Trklemi saylan Angrenin tarm blgesine lak deniliyordu)
atalarydlar. Tutelin torunlar hakknda hibir ey belirtilmediine gre, muh-
temelen Ouzlarn atalar da onlard. Bu hikayeler, Moollar dnemi sonrasn-
daki yazarlar tarafndan da hepsini Moollar zamannda ortaya kan rivayet-
lerle kaynatrarak kullanld. Timur dnemi tarihisi (XV. Yzyl) erefddin
Yezd,183 bu drdn Trkn oullar olarak gsterir, fakat daha sonra anla-
tlanlar biraz kark. Sz tekrar Yafesten alr ve bu defa onun olunun ad
Abulcadr (bunun gibi dier isimlerde elyazmalarnda deiik ekillerde veril-
mektedir). Reidddin184 ise Abulcay bizzat Yafesle zdeletirmektedir. Ge-
178 Taber, I, 223.

179 Diez, Denkwrdigkeiten, I, 165.
181 <Tong? V. M.>
182 Kagarl, III, 162.
183 Makaddeme-i Zafer-nme, vrk. 22b vd.
184 Berezin neri, I, metin, 26.
292 ORTA ASYA
rek Reidddinde ve gerekse erefddinde Abulca-hann torunu Ouz-han,

Kara-hann torunu olarak takdim edilmektedir. Ne var ki erefddindeki e-
cere daha kark ve torunlarn says daha fazladr. Reidddine gre Abulca-
hann Dib-Bakuy adnda bir olu vard ve onun oullarndan biri de Kara-hand.
erefddinde ise Kara-han Mool-hann oludur. Mool ve Tatar ikizdiler ve
Moollarn ve Tatarlarn atalarydlar. Onlarla Dib-Bakuy arasnda iki nesil vard.
Guz halknn soy ktyle ilgili olarak kesinlikle Ouz-hanla ilikisi olma-
yan baka bir genealojiden sz edilmektedir ki, buna gre Yafesin yedi olun-
dan biri Meningdir (veya Ming?) ve tm Trk halklarnn en kts Guzla-
rn sulbnden indikleri Guz onun oludur.185 Reidddin ise aksine dnyann
neresinde olursa olsun tm Trkmenleri Ouz-hann 24 torununun torunlar
olarak grmektedir.186 Buna ilaveten daha nceleri Trkmen adnn olmad,
Ouzlarn ise dier Trk halklar gibi yalnzca Trk adn tadklar ilave edi-
lerek, onlarn Mvernnehr ve rana geldikten sonra, buradaki su ve hava-
nn etkisiyle genellikle Taciklere benzedikleri iin onlara Trkmen yani Trke
benzer denildii belirtilmektedir.
Reidddine gre Trkmenler balarndaki han veya emrin hangi boydan
geldiini ok iyi biliyorlard.187 ran ve Turanda yaklak drt yz yl hkm
sren (esasen ok daha az) ve Msr hududundan ine kadar uzanan toprak-
lar hakimiyet altna alan Seluklular Knk boyundan idiler.
Bununla birlikte kaynaklar kurulan imparatorlukta Trkmenlerin yerinin
neresi olduu konusunda bize kesin bilgiler vermemektedirler. Ravendnin
eserini Trkeye eviren kii, Sultan Sencer dneminde (1157) Ouz gele-
neklerinin titizlikle gzetildiini belirtmektedir. Mesela sa kanat ba komu-
tan daima Kay ve Bayat boylarndan, sol kanat ba komutan ise Bayundur ve
Peenek boylarndan seilmitir.188 Halbuki eserin Farsa aslnda byle bir ka-
yt kesinlikle yok.189 Yaklak otuz yl boyunca Seluklu mparatorluunu y-
neten vezir Nizamul Mlkn (1064-1092) eseri sayesinde bu imparatorluun
XI. Yzyl sonundaki yaps hakknda olduka detayl bilgi edinebilmekteyiz.
Bu eserin bir bab (26- Y) Trkmenlere hasredilmitir. Burada Trkmenlerin
185 Mukaddeme-i Zafer-nme, vrk. 22 b.

186 Berezin neri, I, metin, 26.
187 Age., 39.
188 Ravend, Trke ev., 72.
189 Ravendnin Sultan Sencerle ilgili blm 1886da Schefer tarafndan da neredilmi-
tir (Nouveaux mlanges orientaux, s. 31-47.) Kr. kbal neri, 167-174.
TRKMENLER 293
devlet iin bir sknt tekil ettikleri, fakat onlara hanedana verdikleri hizmet
ve onunla olan yaknlna gre muamelede bulunulmas gerektii belirtilmek-
tedir. Nizamul Mlk, 1000 gen Trkmenin seilerek hassa birliine alnma-
sn, sonra onlarn insanlara almalar ve eski yabanclklarn unutmalar iin
yava yava saray hizmetinin retilmesini tavsiye etmektedir. Bu ekilde ge-
rektiinde devletin karlarn korumak iin 5000 veya 10000 gulam donat-
labilir, hkmdar n kazanrken, onlar da hayatlarndan honut olurlar.190 Bu
tedbire nadiren ba vurulmu ve sultann hassa birliklerinin nemli bir ksm
Trkmenlerin yetmedii zamanlarda satn alnan klelerden oluturulmutur.
Grnd kadaryla sultan, imparatorluun Bizansllar ve Grclerle olan s-
nr boylarna cihat yapmalar iin Trkmenleri sevk ederken, ranl iftileri ve
ehir halkn gebelerle komuluk etme skntsndan da kurtarm oluyordu.
Kk Asya ve Azerbaycann tedrici surette Trklemesi de ancak bu ekilde
izah edilebilir.
Trkmenler, Seluklu hanedannn tm fetih hareketlerine itirak ettiler
ve onun kmesinden sonra atabek hanedanlarn kurdular (kk yataki Sel-
uklu ehzdelerine vasilik eden ve bilhare bamsz hkimler haline gelenlere
bu isim veriliyordu). rnein Suriyeli Nureddin Mahmud 1164de Msra ordu
sevk ettiinde, ordu saflarnda Trkmenler vard. te bu ordunun komutanla-
rndan biri olan Krd Salahaddin Yusuf, Msr, Suriye ve Trablusu ele geire-
rek Eyyubi hanedannn temellerini att; onun Afrikadaki seferlerine Guzlar da
katlmlard ki, bunlardan bir ksm Kuzey Afrika ve Gney spanyay hakimi-
yet altna alan Muvahhidlerin emri Ebu Yusuf Yakubun (1184-1199) saflarna
katlmlardr. Ouz beylerinden aban adl birine spanyada yllk 7000 dinar
(yaklak 35 000 Ruble) geliri olan byk bir dirlik verilmiti. Ouzlar genel
olarak Muvahhidler devletinde ok yksek mevkilere ykselmilerdi.191 Eyyub
hanedannn yklndan sonra Msr ve Suriyede kurulan Memluk devletinde
de Trkmenler vard. XV. Yzyl yaayan Msrl yazar Zahir, Gazze ile Diyar-
bakr arasna salan Trkmen kabilelerini saymakta, fakat hangi kabilenin ne-
rede yaadn belirtmemektedir.192 Bu saylan kabile isimleri arasnda -Ohlu
ve Boz-ohlu (baz gney Trk lehelerinde k harfi yerine hye brakmaktadr)
ad gemektedir. Zahirnin adlarn sayd kabilelerden yalnzca bni Dulgadir
(Araplarn Zl-kadir diye telaffuz ettikleri kabile) siyas ynden sivrilip kmay
190 Nizam al-mlk, Schefer neri, metin, 94.
191 Abdulvahid Marrakoi, Dozi neri, 210.
192 Halil ez-Zahiri, 105.
294 ORTA ASYA
baarmtr. Osmanllarn Anadolunun dou kesiminde Memluklara bal olan

Dlkadir beyliini Mara ve Elbistanla birlikte ele geirmesi, Memluklarn yk-
lyla sonulanan Osmanl-Memluklu savann sebeplerinden biriydi.193 slam
dnyas hanedanlar tarihinde bir yzyl boyunca Trkmen kelimesine yal-
nzca bir defa, o da XIV. Yzyl ortalarndan XVI. Yzyl balarna kadar Ak-
koyunlu ve Karakoyunlu Trkmen hanedanlarnn isimlerinde rastlyoruz.194
Bunlardan birincisi Baharlu195 kabilelerinden, ikincisi ise Kagarl Mahmudda
dahi geen eski Bayundur kabilelerinden kmtr. Muhtemeldir ki, ark sy-
leyen bir kzla halk bilgeliinin timsali ve koruyucusu Korkutun adyla balan-
tl olarak anlatlan hikayeler Akkoyunlu Trkmenleri dneminde ortaya k-
mtr. Bu hikayelerde tm Ouzlarn reisi Bayundur-handr. Korkutla ilgili
rivayetler bizzat Trkmenler arasnda muhafaza edilmitir, ama bilimsel litera-
trde bu konuya ait yalnzca imalar196 vardr ve sz konusu rivayetlerin derlen-
mesi henz yaplm deildir.197
Mslman lkeleri tarihinde, Kagarl Mahmudda dahi geen Avar bo-
yuna mensup Nadir-aha (1736-1747) kadar Trkmen kkenli pek ok dev-
letin ad zikredilir; ama Trkmenler arasndan sivrilip kan hkmdarlarn ge-
nel olarak Trkmen halknn yaantsyla ilgileri azdr. Atabek hanedanlarndan
biri Farsdaki Salgurler hanedanyd198 (1148-1287), fakat tarih kaytlarda bu
hanedann Salgur (imdiki Salur veya Salr) kabileleriyle herhangi bir ilikisi-
nin olup olmad belli deil. Baz tarihilerin kaydna nazaran, burada geen
Salgur kelimesini kabile ad olarak deil, hanedann temelini atan kiinin ahs
ad olarak grmek gerekmektedir. Ancak, XIV. Yzyl tarihilerinden Hamdul-
193 Bartold, Halif i sultan, s. 373. Kr. Mordtmann, Dhul-Kadr (A, I).
194 Lane-Poole, Musulmanskiye dinastii, 214 vd., 302.
195 Browne, A Literary History, III, 399.
196 Tumansky, Po povodu Kitab Korkud, s. 272 (Ersar boyundan bir mollann anlattk-
larna istinaden). Prof. Samoylovi (Odin iz spiskov, s. 41 vd), Korkuta mal edilen ve
Salur-Kazann hatrasna sylendii belirtilen bir dizelerin Tumansky evirisinde ol-
mayan ksmn yaynlamtr. <Keza bkz. Ebul Gz, Rodoslovnaya turkmen, Kononov
neri, metin, 66-67.>
197 <1942-43de Trkmen dilbilimci Ata Rahmanov, Kuzey Trkmenistanda yaayan
ovdor kabilelerindeki Korkut rivayetlerini derlemitir. Rahmanovun bu derleme-
sinde 8 aule vardr, fakat almas yaynlanmamtr. Nurmurad Esenmuradov da
Mervdeki Tekelerden iki aule derlemi, fakat onlar da yaynlanmamtr. (Bize bu
bilgiyi B. A. Karryev nakletmitir). Yu. B.>
198 Lane-Poole, Musulmanskiye dinastii, 145.
TRKMENLER 295
lah Kazvinnin kaydndan o dnemde Salgurlular hanedannn kkeniyle ilgili

kesin bilgiler olmad anlalmaktadr.199
Guzlar, bir halk olarak Sultan Sencerin son hkmdarlk yllarnda (1118-
1157) tekrar tarih sahnesine kyor, fakat bu defa bizzat sultana isyan ederek
onu esir alyor (1153), yl boyunca, Sencer Termezden kap Merve dn-
d ve bir yl sonra da ld tarihe kadar onu esir olarak tutuyorlar.200 Guz-
lar, sultana kar kazandklar zaferden sonra Merv, Niapur ve dier Horasan
ehirlerini yamaladlar ve ancak Herat surlar karsnda geri ekilmek zo-
runda kaldlar.201
Bu Guzlar Bozok ve ok grubu olarak blndklerine gre, burada
tm Trk halkndan sz edildii sonucu karlabilirdi, ama gerekte yalnzca
Afganistann kuzey kesiminde, Belh civarndaki kk bir grup nazarda tutul-
maktadr. stelik bu Guzlar Selukun torunlaryla birlikte rana gelmemi ve
ok gemeden dier bir Trk halk yani Karluklar tarafndan sklp karla-
caklar Mvernnehrde kalmlard.202 Guzlarn emrleri olarak, Bozok grubu
iin Korkut ibn Abdulhamid ve Uok grubu iin Dudu ibn Dadik (resmi ka-
ytta Dudu ibn shak ibn Hzr; muhtemelen Dudunun babas slam ada ya-
kn Trke bir ad tayordu) ad gemektedir. 1156da kaleme alnan bir bel-
gede, Harezmah Atszn Dudu-beke kendisinin genellikle Guzlara Harezmde
dosta davrandn hatrlatt belirtilmektedir ki,203 galiba XI. Yzylda Altun-
ta zamannda olduu gibi onlar k geirmek iin buraya geliyorlard.
Guzlarn bu iki beyi hakknda hibir bilgimiz yok; Guzlar, Sultan Sencerin
lmnden sonra, Merv de dahil olmak zere hutbenin hl Sencer adna oku-
tulduu204 baz Horasan ehirlerinde hakimiyeti ellerinde tuttular ki, bunun
anlam baka bir sultann mevcut olmaddr. Trkistan ve randa iktidar ele
geirmek iin birbiriyle savaan dier gruplar gibi Guzlar da XII. Yzylda s-
lam dnyasnda nde gelen aktrler olarak Harezmahlar hanedannn yerini
aldlar ve Orta ve n Asyada yeni bir dnemi balatacak olan Moollarn isti-
lasyla birlikte tarih sahnesinden ekildiler.
199 Hamdullah Kazvini, Tarih-i Gzide, Browne neri, metin, 503.

200 Detay iin bkz. K. A. nostrantsiev ve benim ZVORAO, t. XXdeki makalelerim (nost-
rantsiev, Korkud; Bartold, Sultan Sincar); Bartold, Turkestan, II, 352 vd.
201 Ravend, kbal neri, 183.
202 bn el-Esr, Tornberg neri, XI, 116 vd.
203 Bartold, Turkestan, I. 28.
204 Age., II, 359.
296 ORTA ASYA
IV
XIII-XVI. Yzyllar
Tarihilerin tm fetih hikayelerinde olduu gibi, Mool fetihleriyle ilgili ri-

vayetleri de ok deerli topografya, corafya ve etno-tarih malzemeleri iermek-
tedir. Moollarn hangi yerlerden, hangi ehirlerden (stelik bu ehirlerin ku-
atlmas srasnda topografik detaylar da verilmektedir) nasl getikleri, hangi
halklar ve kabilelerle tam olarak nerede arptklar anlatlmaktadr. Blgele-
rin ve ehirlerin Mool ncesi dneme ait Mslman kaynaklarnda bulama-
dmz detayl anlatmlara X. Yzyldan sonra altn an yaayan corafi lite-
ratrde bu bilgilere daha detayl olarak rastlyoruz.
Mool hakimiyet dnemi, Timur ve Timurler devri, tarih ve ksmen co-
rafya literatrnn ykseli dnemiydi, ama bu da ranla snrlyd. Bu d-
nemde ne Altn Ordada ne de Orta Asyada eserleri sonraki kuaklara intikal
eden tarihiler yoktu. Dikkat ekici mahalli tarih almalarn Orta Asyada ilk
nce zbeklerde buluyoruz. Bu konuda Trkmenlere dierlerinden daha fazla
ans tannmtr. Mool ncesi dnemde Trkmen boylarnn isimlerini bildii-
miz halde, dier Trk halklar hakknda bu tr bilgilere sahip deiliz. rnein
zbek hanlklar dneminde Harezm han Ebul Gz (1603-1663) 1660da205
Trkmenler hakknda zel bir kitap yazmtr,206 ama dier Trk halklarnn hi-
biri hakknda byle bir alma mevcut deildir. Reidddinden aktard bil-
giler hesaba alnmazsa, genellikle szl anlatlara dayand iin Ebul Gznin
bu eserinden faydalanrken ok dikkatli olmak gerekir.
Trkmenler, muhtemelen tpk gnmzde olduu gibi, Ebul Gz za-
mannda da Sr-derya boylarndan geldiklerini hatrlamaktaydlar. Eserin e-
virmenine gre, Ebul Gzde Orta Asya Trk halklarnda, u veya bu hal-
kn kp geldii dnlen lkeyi ifade iin arka taraf ibaresi kullanlyordu.
205 San yl (Ebul Gz, Rodoslovnaya turkmen, Tumansky ev., 19); ayn yerde Hicr yl
olarak 1071 (1660-61) gsterilmekte, fakat kitabn sonunda (s. 74) 1070 (1659-60)
yl verilmektedir. <Tumanskynin evirisinde ikinci tarihte yanllk vardr; nk
metinde iki defa 1071 yl verilmektedir. Bkz. Ebul Gz, Rodoslovnaya turkmen, Ko-
nonov neri, 78. Yu. B.>
206 Bu eserin orijinali bugne kadar yaynlanmam, yalnzca A. Tumanskynin Rusa e-
virisi neredilmitir (Asxabad, 1897). <Tenkitli metin ve yeni Rusa evirisi Kononov
tarafndan yaplmtr: Ebul Gz, Rodoslovnaya turkmen.> Bu bilgiler bir sre sonra
Ebul Gznin Trkler hakknda yazd daha geni ve umumi eserine ksmen derce-
dilmitir. (Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri.)
TRKMENLER 297
Trkmenler Sr-derya sahilini arka taraf olarak kabul ediyorlard.207 ingiz-

han dnemine kadar tm Trkmenler henz bu nehir sahilini terk etmi de-
illerdi. ingiz-han 1220 balarnda Sr-deryann sol tarafnda, Stkendin aa-
snda yer alan Zernuk ehrini fethettiinde, Moollar oradan Buharaya, daha
nce hi gitmedikleri Nur ehrine giden yolu iyi bilen ve o blgede yaayan
bir Trkmen rehber gstermiti.208 Moollarla nehrin aa akmnda yaayan
Trkmenler arasndaki ilikilerse baka trlyd. Burada ingiz-hann byk
olu Cuinin emrinde hareket eden Mool ordusu Cend ehrini alm, ora-
dan sevk edilen kk bir birlik Yengikenti zapt etmi, oradan da on bin ki-
ilik iyi eitimli gebe Trkmen birlii Harezme yollanmt. Bu birliin
banda muhtemelen daha nce Mool kuvvetleriyle gelen ve Trkmenlerin
bana kendi vekilini brakan Mool general Taynal vard. te bu Trkmenler
isyan ederek Mool komutan ldrm, bunu haber alan Taynal geri dnp
Trkmenlerin ounu kltan geirmi, kurtulmay baaranlar Merve ve Amu
(arcuy)a gitmilerdi.209
imdiki Trkmenistan snrlar dahilinde, XII ve XIII. Yzyllarda belli bl-
gelerde yaayan Trkmen airetlerinin oluturduklar Yazr boyu (Kagarlda
Yazgr eklinde ve muhtemelen o zamanlar g harfi kullanlmyordu) zellikle
n plandayd. Yazrlar yle kalabalktlar ki, ayr bir halkm gibi deerlendiri-
liyordu. bn el-Esr Yazr Trkleri eklinde kaydetmektedir.210
1160 ylnda Harezmah l-Arslan, balarnda Yamur-han adl bir kiinin
bulunduu Yazr Trklerine saldrp ar bir darbe indirdi ve Yazrlarn bir
ou arpmalarda hayatlarn kaybettiler. Yamur, yardm istemek iin Ho-
rasan Guzlarna mracaat etti ve onlarla birlikte Dihistana, Harezmlilerin sal-
drmasnn sorumlusu olarak grd Prens Aytakn zerine yrd. Aytak
da Abeskun civarlarnda (Grgen aznda) yaayan Krd, Deylemli, Trk ve
Trkmenlerden kalabalk bir orduyla harekete geen Mazanderan ahndan
yardm istedi. arpma Dihistan yaknlarnda vuk buldu. Mazanderan or-
207 Ebul Gz, Rodoslovnaya turkmen, Tumansky ev., 19. <Ortaada ve hatta gn-
mzde, Orta Asyal Trk halklarnn ounda arka kelimesi kblenin kart olarak
kuzey ynn ifade etmek iin kullanlrd. Bartoldun istifade ettii Tumansky e-
virisinde hangi kaynaktan faydalanld belirtilmemi. Bkz. Ebul Gz, Rodoslovnaya
turkmen, Kononov neri, 88. Yu. B.>
208 Cveyn, Kazvini neri, I, 77 vd.; Bartold, Turkestan, II, 439. Zernukun bulunduu
yer hakknda ayrca bkz. Bartold, Oroeniye, 146.
209 Cveyn, Kazvini neri, I, 69 vd.
210 Tornberg neri, XI, 171 vd. Bartold, Turkestan, II, 359.
298 ORTA ASYA
dusu Guz ve Yazr Trklerini ard ardna be defa bozdu. Sa kanadn ba-
nda Aytak vard ve Mazanderan ordusunun merkezine bir darbe indirmeye
alan Guz Trkleri, Aytaka saldrdlar. Aytak, Mazanderan ordusunu da
peine takp kat. Mazanderan ah byk kayplar vererek bakenti Sariye
dnd. arpma alanna yakn bir yerde bulunan tacirler lenleri gmdler ve
yaptklar sayma gre lenlerin says 7000 civarndayd. Aytak Harezme kap
orada kald. Guzlar (ki artk Yazr Guzlarndan sz edilmiyor) savatan hemen
sonra 1161 Ocanda Dihistana saldrp yamaladlar; arkasndan Curcan
(Grgen boyunda) tarumar klp ahalisini deiik blgelere dattlar ve sonra
Horasana dndler.
XIII. Yzyl yazarlarndan Muhammed Bekran (ki Cahn-nme211 adl co-
rafya eserinin mellifidir) yle der: Trklerin bir kolu olan Yazrlar Balhan da
evresine geldiler. Onlara biri Manglaktan, dieri Horasandan iki airet ka-
tld. Daha sonra nfuslar artp glendiler ve oradan g edip ehristan212 ve
Ferv213 snrna geldiler. Arkasndan Tak kalesine yerletiler; imdi onlar
gruptan oluurlar: Saf Yazrlar, Manglakllar ve Persli (prs)ler.214
Yazrlar, XIII. Yzylda kendi beyliklerini kurmulard. Bu beylik, 11 yl
kardei mer-han alaa edip gzlerine mil ektirmek isteyen Hindu-han ta-
rafndan ynetilmiti. Onun kardeinin gzlerine mil ekilmesi emri yerine geti-
rilmemi, ama mer-han kardeinin hakimiyet dneminde kr gibi dolamtr.
Hindu-hann lmnden sonra Harezmah Muhammedin anas Trkan-hatun,215
son hanla ahnann bizzat mensubu bulunduu kabileler arasndaki shr ak-
rabal gz nnde bulundurarak Yazr Harezme katt. mer-han tahtta hak
iddia ettiyse de bir faydas olmad. O da uzun soluklu sabrl bekleyii iin ken-
disine Sabur-han lkabn ald. 1220de Trkan-hatunun Harezmden ka s-
rasnda ona refakat etti, fakat Yazr blgesinin snrnda yine hanann emriyle
ldrld.216
211 Eserle ilgili olarak bkz. Bartold, Turkestan, I, 81 vd.; II, 37. <Bu eser hakknda daha
detayl bilgili iin, faksimile metin nerine yazlan girie bkz.: Bekran, Cahn-nme,
Borevsky neri. Yu. B.>
212 ahristan iin bkz. Bartol, Oroeniye, s. 40 (Ahabad yaknlarnda Nesnn 1 fersah
yani 6-8 km. kuzeyinde).
213 imdiki Kzl-Arvat (ayn yerde). <Arkeolojik aratrmalar sonucunda ortaadaki
Fervnn bugnk Kzl-Arvatn 20 km. kuzeybatsndaki Parau kasabas olduu tes-
pit edilmitir, bkz. Litvinsky, Otet o rabote V otryada YUTAKE v 1947 g. Yu. B.>
214 Metin ve eviri Tumansky tarafndan yaplmtr, ZVORAO, t. IX, s. 303. <Keza MTT,
I, 349.>
215 <Doru okunuu Terkendir. Yu. B.>
216 Nesev, Sret Celaleddin, I, 39.
TRKMENLER 299
Yazrlarn yaadklar yer Ebul Gzde de belirtilmektedir, ama onun an-

lattna gre Yazrlar Horasana gelip uzun yllar Durunda kalmlardr ki,
Duruna Yazr yurdu denmesi de bu yzdendir. Yazrlarn bir ksm Durun ya-
knndaki dan eteklerine yerleerek iftilikle uratlar. Gnmzde onlara
Karatal denilmektedir.217 Yeni bilgilere gre Karadallar (gney Trk lehe-
sinde t yerine d kullanlr) lyalinsk blgesinde yaayan nemli bir Trkmen
oymadr.218 Ayrca Amu-derya boyunda arcuyun aa kesimindeki Denau
reyonunda da Karadallar mevcuttur.219 Karadallar, XVIII. Yzyl sonu ve XIX.
Yzyl balar arasnda Tekeler tarafndan Ahaldan karlmlard.220
Ebul Gzye gre bu blgenin corafyasndaki Durun adnn (imdiki
Baharden demiryolu istasyonu yaknndaki harabe) Yazr adndan daha sonra
ortaya kt eklinde bir tashih yapmak gerekiyor. nk Durundan ilk defa
Timurun 1384deki seferi srasnda sz edilmektedir.221 Yazrlar, igal ettikleri
blgede yalnzca Tak kalesini bulabilmilerdi. Cveyn, eserinin bir yerinde bu
kaleden Yazr Tak222 diye sz etmekte, daha sonra ise Tak kelimesini kald-
rarak sadece Yazr adn zikretmektedir. XIV. Yzyl yazar Hamdullah Kazvin,
Yazrn orta byklkte bir ehir olduunu, evresinde buday tarlalar bulun-
duunu belirtmektedir.223
Yazrlarn muhaceretleriyle ilgili rivayetlerde onlarn Manglak yarmada-
snda yaantlar hakkndaki bilgilerin ktl iin zlmek gerekiyor. Yukarda
217 Ebul Gz, Rodoslovnaya turkmen, Tumansky evirisi, 58; Tumansky, ZVORAO, t. IX,
302; Yazrlar hakknda yine Ebul Gz, Rodoslovnaya turkmen, Tumansky evirisi, 38:
Yazrlarn da bir han vard ve kk oymaklar Yazrlarn evresinde toplanmlard.
Muhtemelen bu bilgi Reidddinde vard, fakat yazma nshalarda yazr kelimesi
dmt. (Reidddin, Berezin evirisi, I, metin, 39.
218 Territoriya i naseleniye Buxar i Xorezma, 2, 104.
219 Age., 237.
220 Abd as-Sattar-kazi, 091. <Karadallarn Harezme muhaceret ederek bir blgeye yer-
lemeleri konusunda bkz. Bregel, Xorezmskiye turkmeni, 31. Yu. B.>; <Karatallar,
Trkiyede de vardr; fakat Trkiyede kimi kaynaklara gre Elbeylilerden (Yazr), kimi
kaynaklara gre ise Karakeili (Kay) airetindendirler. A. B.>
221 erefddin Yezd, Kalkuta neri, I, 382; Bartold, Oroeniye, 41. <Arkeolojik verilere
gre Durunun yerinde en azndan IX. Yzyldan itibaren bir yerleim birimi vard;
bkz. Litvinsky-Mokova, zueniye Taka-Yazra, 296. Yu. B.>
222 Cveyn, Kazvini neri, I, 120 ve 122; nair okumas yanltr.
223 Hamdullah Kazvin, Trih-i guzide, Brown neri, metin, 159; eviri, 155 (yine yan-
l okuma). <Yazr, XVI. Yzyl balarnda Handemirde de gemektedir (bkz. MT,
II, 47). Arkeolojik veriler sayesinde Tak-Yazr ehrinin imdiki ehr-slamn yerinde,
Bahardenin 20 km. kuzeybatsnda bulunduu tespit edilmitir. Yazr ve Durun ehir-
leriyle, bunlarn arkeolojik ynden incelenmesi konusunda bkz. Litvinsky-Mokova,
zueniye Taka-Yazra. Yu. B.>
300 ORTA ASYA
stahrnin Trklerin Manglak ele geirmeleri ve yarmada sahillerine vuran

teknelerin ykne el koymalaryla ilgili kaydn vermitik. XII. Yzylda burada
baka bir hayat vard; slam dnyasnn Sr-derya zerindeki snr ehirlerinden
saylan ve kfirlerle amansz mcadele eden yerleim birimleri arasnda gste-
rilen Cendden itibaren yer alan topraklarda bir Mslman beylik kurulmutu.
Denize yakn, muhtemelen deniz sahilinde Harezm, Saksn ve Rus toprak-
lar arasnda muhkem bir kale vard. Yakutun bu kaydndan224 daha X. Yz-
ylda Rusyadan dil az ve Manglak yarmadas zerinden Harezme giden ve
XVII. Yzylda Moskova arnn elisi tarafndan da kullanlan bir kervan yolu-
nun bulunduu anlalmaktadr. Saksnn bulunduu yer konusu henz tart-
maldr; fakat Saksnda bulunan tek Mslman yazar Garnatnin (XII. Yzyl)
anlattklar,225 bizi, bu ehrin dil azna yakn bir yerde bulunduu ve tacirler
iin X. Yzyldaki til ve XIV. Yzyldaki Astrahan kadar nemli olduunu d-
nmeye zorlamaktadr. XII. Yzylda bu kervan yolunun nemli noktalarn
elinde tutabilecek tek devlet Harezmdi. Harezmah Atsz, iddetli direnile kar-
lat Manglak fethetmeyi baarm; [O srada] Harezmde yaayan Arap a-
iri Atsza hitaben Tanr, seni, sakinleri yldrmla vurulan Manglak beslemek
iin gnderdi demiti.226 1138de Sultan Sencer Atsz malup edip Harezmi
fethetmiti. Bu zaferle ilgili belgede227 sultann Harezmah kendi izni olmadan
Manglak ve Cendde Mslmanlarn ve gzilerin kanlarn aktmamas konu-
sunda uyard, fakat Atszn bu uyarya alen bir isyanla karlk verdii belirtil-
mektedir. Halbuki yine Sultan Sencer namna 1133de Badattaki vezire gnde-
rilen mektupta Harezmahn (kendi hkmranl altnda bulunan) Trkistann
i kesimindeki Cende dzenledii seferden vgyle sz edilmektedir.228 At-
sz, urad hezimetten sonra belli bir sre Cendden uzak durdu. Daha sonra
(1152de) Cendi tekrar fethetmek zorunda kalacakt,229 ama hakimiyet alannn
Manglak iine alp almad konusunda herhangi bir bilgi yok. Harezmah-
lara ait belgelerde daha sonra Manglak birka kez kendi hakimiyet alan dahi-
linde gsterilmektedir.230 Harezmah Muhammed Moollardan kap 1220de
224 Yakut, Mcem, IV, 67011.

225 Metin: Garnat, Ferrand neri, zellikle s. 115. Keza kr. Westberg (Beitrge, 291) ve
Marquartn (Komanen, 56) grleri. <Saksn, muhtemelen bni Hordadbehin zik-
rettii dil azndaki Saig-tin isminin ksaltlm eklidir. V. M.>
228 Age., 37.
229 Age., 41 vd; II, 351 vd.
230 Age., I, 34 ve 79.
TRKMENLER 301
Abeskun yaknlarndaki bir adada ldnde, oullar oradan Manglaka ge-

mi ve blge halk onlara at temin etmiti.231 O srada yarmadada bir kalenin
bulunup bulunmadndan sz edilmemektedir.
Garnatnin232 anlattna gre, Harezmah Alauddevle (muhtemelen Atsz
kastediliyor) krk yl boyunca (Harezmahlardan hibiri bu kadar yl hkm
srmemitir) beyhde yere Saksn fethetmeye almtr. Saksn 1229da an-
cak Moollar tarafndan fethedilmiti ki, hayatta kalan Saksnlarn ve Polovest-
lerin [Kpaklarn] Bulgara katklarndan bahsedilen Rus vakayinamesinin233
kaydndan bu sonu karlabilir. Burada Saksnlar ayr bir halk olarak gsteril-
mektedir ki, Westberge234 gre bu szck Hazarlara verilen baka bir isimdir.
Marquart235 ise Garnatnin Zekariya Kazvinde236 geen bir kaydna istinaden
Saksn ehrinin 40 yl Guz kabilelerinin hakimiyetinde kald sonucuna var-
maktadr; ama Garnatnin eserinin gnmzde yaplan nerinde byle bir ka-
yt mevcut deil. Dolaysyla Saksn ahalisinin etnografik kkeni meselesi hal-
ledilmemi olarak durmaktadr.
Moollarn 1220de Merv civarndaki fetih hareketleriyle ilgili rivayetlerde
de Trkmenlerin ad gemektedir.237 Moollarn geliinden ksa bir sre nce
Merve vali tayin edilen Bahaul-mlk, onlarn yaklamasyla birlikte Yazre ge-
ip Tak kalesine snd, oradan da Mazenderana ekildi, fakat sonra Mool-
lara itaat arz ederek Mervi ele geirmek iin onlardan yardm istedi. Onun
yokluunda Mervi ilk nce vaktiyle sultann propaganda ilerine bakan, hem
o blgedeki Trkmenlere hem de Moollardan kaan savalara srtn daya-
yan Trkmen Buka ele geirdi. Henz 1221de ise ehir daha nce Merv valisi
ve veziri olan Mucirl-mlk tarafndan ele geirilmiti. ehirdeki Trkmen ve
savalarn says 70 000den fazla olsa da, Buka onu itaat altna almak zorun-
dayd. Mucirl-mlkn Moollarn saldrsn bekledii srada, Amu (arcuy)
dan ehrin sabk hakimi olan ve o gnlerde Moollarn eline den htiyaruddin
kp geldi. htiyaruddin, Mervde dier Trkmenlerle birleti ve onlarn bana
geti. Ayrca Horasandan 2000 kiilik bir birlik, onlarn arkasndan da Trk-
231 Age., II, 466.

232 Ferrand neri, 88.
233 Lavrentyevskaya letopis, 430.
234 Westberg, Beitrge, 291.
235 Marquart, Komanen, 56, 102, 111. (Anm. 3)
236 Zakariya Kazvini, II, 402.
237 Jukovsky, Razvalin Starogo Merva, 48 vd. Ana kaynak Cveyndir (Kazvini neri, I,
119 vd.).
302 ORTA ASYA
menler ve Sultann hizmetinde olan Trkler geldiler. Mucirl-mlkle htiya-

ruddin arasnda bir kopma olunca Trkmenler ehri ele geirmek istedilerse
de, Mucirl-mlkn ald tedbirler sayesinde baarl olamadlar. Bunun ze-
rine Trkmenler nehir kenarna (muhtemelen Amu-derya) ekilip oradan Merv
evresine saldrlar dzenlediler. Yine bir saldr esnasnda 12 bin kiilik Trk-
men birlii Moollarla karlat ve onlarn tuzana dt. Daha sonra saylar
70 binden fazla olan ana Trkmen kuvvetleri de ayn kaderi paylat.238 Merv
ve civarnda 1222 ylnda yaanan bu kargaa dneminde, ehir Arslan adnda
birinin kontrolne geti. Mervde olan olaylar Nesda duyulunca, orada bu-
lunan Trkmen Taceddin mer ibn Mesud kabiledalarn toplayarak Merve
geldi. ehirdekiler Taceddinin hakimiyetini kabul ettiler. On bin kiilik bir ordu
tekil eden Taceddin, alt ay boyunca Mervden baka bverd ve Harakan da
ynetti.239 Hatta Murgabn yukar akmnda Mool arlklarnn bulunduu
noktaya saldrmas iin birlikler de gnderdi. Taceddin, yerli hanedann to-
runlarndan Nusretddin Hamza ibn Muhammed adl birinin ynetimindeki
Nesy da ele geirmeye karar verdi. Kuatma srasnda Yazrdan Pelevan adl
birisi (muhtemelen bir sre Mervi yneten ve bilhare Grgene kaan Ku-
tegin Pellevan) ehirdekilerin yardmna geldi. Bu arada kuatma altndakiler
bir huruc gerekletirdiler ve atma srasnda Taceddin hayatn kaybetti. Bu
olaydan sonra Murgaba kadar olan blge Mervi tamamen tahrip eden Mool-
larn mutlak hakimiyetine geti.
Yazr ve Yazr Trkmenleri hakknda Harezmah Muhammedin saltanat
dneminde gelien olaylarn anlatmnda da sz edilmektedir.240 1208de Nia-
pur genel valisinin isyanna katlanlar, mitsizlie derek bu amazdan nasl
kurtulacaklar konusunda bir kenge tertiplemi; kengee katlanlar arasndan
bir Yazr Trkmeni onlara Yazr tarafna gidip, oradaki kaleyi ele geirerek be-
kinmeleri tavsiyesinde bulunmu ve sonra dierlerinden nce gidip bir hileyle
kalelerden birini ele geireyim demi. Fakat kurnazl ie yaramam; Yazr sa-
kinlerini onun maksadn anlayp yakalayarak, zincirli vaziyette sultana gnder-
miler. Bu hikayeden Yazr civarnda birka kale bulunduu anlalyor. Yine de
seferler ve fetih hareketleri srasnda genel olarak Yazr, baka blgelere giden
yolda durmakszn yanndan geip gittikleri bir yer olarak zikredilmektedir. Ha-
rezmah Muhammedin anas Trkan-hatun, Mool istilas srasnda Harezmi
238 Cveyn, Kazvini neri, I, 125.
239 Merv yaknlarnda; bkz. Bartold, Oroeniye, 60 vd.
240 Cveyn, Kazvini neri, II, 71 vd.
TRKMENLER 303
terk ettiinde Yazr ve Dihistan241 zerinden Mazanderana gemiti. ingiz-

hann kk olu Tuluy, Horasan zapt etmekle grevlendirildiinde ordusu-
nun bana geip Merv, Niapur ve Herat alm, fakat aralarnda Yazrn242 da
bulunduu dier Horasan ehirlerinin zapt baka bir Mool birliine verilmiti.
Moollar, 1230de Harezmah Celaleddinin zaferleri karsnda randan geici
olarak atlnca tekrar Horasana dndler. Bu defa bir ksm gnll, bir ksm
cebren Moollara itaat eden ehirler arasnda Yazr da vard.243
Mool hakimiyet dneminde, batda n Asyaya gidenler dndaki baz
Trkmen kabile ve oymaklar, Moollar tarafndan slam lkelerinde kurulan
Altn Orda veya ingiz-hann byk olunun torunlarnn kurduu devlet,
randa Tuluyun olu Hlagunun devleti ve Orta Asyada hakimiyetin XIV.
Yzylda ingiz-hann ikinci olu aatayn torunlarna getii aatay dev-
leti arasnda datlmlard. Grnd kadaryla, bu devletler arasndaki s-
nrlar olduka net bir ekilde gsteren yegane kaynak, 1331 ylna ait bir in
haritasdr.244 Bu haritaya gre Dihistan ve Merv ran; Harezmin Urgenten ve
Sr-derya sahilinden Savran azna kadar olan kuzey kesimi Altn Orda ve g-
ney kesimi ise aatay ulusunun snrlar dahilindeydi. Mool dnemi ran
hakknda nispeten daha fazla bilgiye sahibiz. Hamdullah Kazvinnin 1339 y-
lnda yazlan eserinde de ranla ilgili detayl corafi bilgiler mevcut;245 ama
eserde Trkmenlerden hi sz edilmez ve Trkmen kelimesi de yalnzca bir
yerde,246 Azerbaycanda Sultaniyeden Tebriz giden yol zerindeki Trkmen
kynden (Dh-i Trkmen veya Trkmen-kendi imdiki Trkmenay) sz
edilirken gemektedir. O sralar imdiki Trkmenistann daha batsnda yaa-
yan Trkmenler hakknda genel olarak kaynaklarda daha fazla bilgi vardr. Bu
bilgiler arasnda Trkmen halk konusunda daha fazla ehemmiyet arz edeni,
XIII. Yzyl Arap corafyacs bn Saidin247 Onlar eitli lkelere satlan Trk-
men hallar dokuyorlar dedii Kk Asya Trkmenleri hakknda verdii bil-
gilerdir. Muhtemelen doulu bir yazarn Trkmen hallar hakknda ilk defa sarf
241 Cveynde (Kazvini neri, II, 199) yalnzca Dihistan, Nesevde (Siret, I, 39) ise Yazr
gemektedir.
242 Cveyn, Kazvini neri, I, 118.
243 Age., II, 219.
244 Chang-chung, Kafarov evirisi; Bretschneider, Researches, vol. II.
245 Nzhet el-kulb, Strange neri, I.
246 Age., 183.
247 Kayt Ebul Fidada gemektedir (Takvm, Reinaud- de Slane neri, 379).
304 ORTA ASYA
ettii sz budur.248 Kk Asya Trkmenlerinin bu sanat Orta Asyadan gtr-

dklerini kabul etmek gerekir.
672/1273-74de Sr-derya boyundaki Barkend (veya Barnlkend)de bu-
lunan Orta Asyal mellif Cemal Karnin anlattklarndan o sralar oralarda hl
Trkmenlerin bulunduunu anlyoruz.249 Geri her ne kadar o sralar Arapa
oul ekli olan terkime ekli yok ise de, tpk imdi Kafkaslarda etnografik
anlamndan ziyade hayat tarzn gstermek iin kullanld gibi, gebe ahali-
nin daha yoksul ve daha kltrsz unsurlar iin bu kelime kullanlyordu.250
randaki Mool devletinin yklmaya balad gnlerde imdiki Trkistan
snrlar dahilinde, balarnda Kelat251 kalesinde organizasyon ilerini yrten
Argun-ahn bulunduu ungurban kabileleri (muhtemelen Trkmenler252)nin
hakimiyeti teekkl etmiti. Kelattan baka Tus, Kuan, bverd, Nes ve eh-
rin tahrip edilmesinden sonra en byk ky imdiki Mervin yerinde bulunan
Mahann ayakta kald Merv ovas da253 Argun-ahn hakimiyeti altndayd.254
lmnden sonra hanl Muhammed-bek ve Ali-bek adndaki iki olu arasnda
paylald. Birincisi yaa daha bykt, ama Ali-bek, Timurla giritii savalar
sebebiyle daha fazla hret kazanmt. 1362 yl civarnda Timur Murgabda
Trkmenler tarafndan esir alnm ve 62 gn Mahanda, Ali-bekin nezaretinde
kalmt. Geri Timur serbest braklmt, ama yanna hibir yiyecek maddesi
verilmemi; Senceri kabilelerinin reisi Mbarek-ah - ki kendisi Mahann zen-
gin Trkmenlerindendi, - bu zor gnnde Timura yardm etmi, bu yzden de
hem kendisi hem de torunlar Timur devletinde istisna bir itibar grmlerdir.255
Hatta Senceri kabilelerine mensup olanlara daha sonralar Timurun arkada-
lar denilecekti.256 Ali-bek 1382de Timur tarafndan malup edilip Ferganaya
248 Marko Polonun verdii bilgiler de takriben bu dneme aittir. (Minayev evirisi, 27).
250 <Sr-derya Trkmenlerinin kaderi konusunda bkz. Mokova, Obiye element, 142
vd. Yu. B.>
251 Bartold, storiko-egografieskiy obzor rana, 63.
252 <Bu bilgi pheli. nk c-vn-g-rban kelimesi muhtemelen Moolca dzaun gurban sol
[kanadn] blm anlamna gelen Moolca bir szcktr. Bu hann ailesi muh-
temelen Horasandaki Oyrat vali Argun-aa ile akraba idi. Bkz. Benim Adaki Tus
adl makalem. V. M.>
253 Age., 50.
255 Bartold, Ulugbek, 15 vd.
256 erefddin Yezdi, Kalkta tab, I, 126. <Bartold, burada (ve atfta bulunduu eseri
Ulubekte) bu olay derinlemesine tahlil etmemitir. Trkmenlerin Timur ve Emr
TRKMENLER 305
gtrlecek ve bir yl sonra da ldrlecekti. Onun Timurla yapt savalar

ylesine derin izler brakmt ki, henz XV. Yzyl balarnda dahi Horasann
kuzey ularna Ali-bek Horasan deniliyordu.257 Ne var ki Trkmen tarih ri-
vayetlerinde ne Ali-bek, ne ungurban kabileleri, ne Senceri kabileleri, ne de
Trkistan Trkmenlerine mensup kabul edilen ve Buhara civarnda yaayan
Argun kabilelerinden sz edilir.258
Efsane olduu ikar olsa da, Ebul Gzde Trkmen kabilelerinin kke-
niyle ilgili baz rivayetler yer almaktadr. Tm efsanelerde olduu gibi bu riva-
yetlerde de pek ok kronolojik tezat mevcut ve hatta yazarn kendisi de kullan-
d kaynaklarn kronolojik adan tutarszlklar ierdiini belirtmektedir.259 Baz
kabilelerin kendisinden indii Salorlar (veya Salrlar) nemli bir yer tutmakta-
dr. Bu konuyla ilgili efsaneye gre,260 Srdan Amuya ve oradan Murgaba ka-
dar uzanan Trkmen yurdu, hibir zaman Ali-hann hakimiyeti altna girme-
miti ve zaten kendisi de Yengikentte yayordu. Onun ah-Melik adndaki
olunun lgn zevkleri Turulun banda bulunduu halk fkelendirir; ah-
Melik ldrlr, ksa sre sonra da Ali-han lr. Trkmen kabileleri arasnda
anlamazlk kar ve kabilelerin ou oraya buraya dalr. Sr-derya az ile
Amu-derya boyunda kalanlar Turulu kendilerine reis seerler. Turuldan
Seluka kadar birka han gelip geer. Aralarnda Salorlarn da bulunduu bir
ok Trkmen kabilesi Manglaka gider. Daha sonra Salorlarn bir ksm, yak-
lak on bin adr, Horasana, oradan da Irak ve Farsa geer. Bu blge Sultan
Melikahn hakimiyetine geince Dingli-bek oymana mensup insanlar sultana
gelerek, atalarnn Trkmenistandan geldiini ve sultanla akrabalk tesis ettik-
Hseyinle olan sava Murgabta deil, Buhara blgesinde Abu-deryann orta akm-
larnda bir yerde vuk bulmu; daha sonra Timur ve Hseyin Mahana gitmi, orada
da Cuani-kurbani (ungurbani) halknn hakimi Hac-bek tarafndan yakalanm-
lardr. (Bkz. erefddin Yezdi, Kalkta tab, I, 65-66; 68-70; Muinddin Natanzi,
Owen neri, 120-121; kr. MTT, I, 512-513). Hibir yerde Mbarek-ahn Sen-
ceri kabilelerinin banda bulunduu belirtilmez; yalnzca Muinddin Natanzide bir
yerde (age., s. 121) ondan Mahann zengin Trkmenlerinden biri, bir dier yerde
ise (ayn eser, 213) Mahan kethdalarndan biri eklinde sz edilmektedir. Ayrca
hibir yerde Trkmenlerde Senceri adl kabilelerden sz edilmez; sadece erefd-
din Yezdde, o da bir tek yerde Senceriyn kelimesi kullanlmtr. Yu. B.>
257 Bartold, Ulugbek, 58 vd.
258 Age., 129; Devletah, Browne neri, 364. <Argun kabilesi Mool kkenliydi ve Trk-
men kabileleri arasnda deildi. Sanrm o dnemin kaynaklarnda Trkmen terimi ba-
zen hayli geni anlamda kullanlmtr. Yu. B.>
259 Rodoslovnaya turkmen, Tumansky evirisi, 62 vd.
260 Age., 55 vd.
306 ORTA ASYA
lerini belirtirler. Salorlarn bir ksm Manglaka daha sonra gelirler; balarnda
Ogurck adnda bir bey vardr. Ogurck, Irakta Bayundur kabileleriyle ters d-
erek amah zerinden Krm, oradan dil zerinden Kangl halknn han Gk-
Tonlyla att Yayk boyuna gider. Gk-tonl, 700 adr Ogurcktan kopa-
rr. Bunun zerine Ogurck geriye kalan 300 adrla Manglaka gidip, orada
yl kalr, ama arkasndaki dman yznden daha uzaa, Balhan dana e-
kilmeye mecbur olur.
Ogurckn byk oullarndan (ki tpk Ouz-han gibi onun da alt olu
vard) ikisinden biri Yomutlarn261 ve muhtemelen Ersar boyunun (ecere
aacnda Arsar-bey262 ad gemektedir), dieri ki-Salorlarn atas idi. Ebul
Gzde yer alan baka bir rivayete gre ise Salorlarn reisi, Peygamberden
yz yl sonra yaayan ve Peeneklerle savaan Salor-Kazand. [Rivayete gre]
Peeneklerden birisi Salor-Kazann anasna tecavz eder ve kadn o adamdan
rek adnda bir oul dourur ki, ki-Salorlarn atas bu rekin olu Arkl idi.
Manglakta i ve d Salorlarn varlndan XVI. Yzylda yaayan ve eyh Ke-
maleddin Harezmnin siretini yazan Can-Mahmud Gcduvan de bahsetmek-
tedir. Onun szlerinden i Salorlarn deniz kenarnda, d Salorlarn ise denizin
dousunda Harezme giden yol zerinde yaadklar anlalyor.263 ve d
olarak blnme gelenei Trkmenistann gney kesiminde yaayan Salorlarda
da vard ve Salorlar kendilerine batl yani Horasanl derlerdi. Teke, Sark
ve Yomut kabileleri D Salorlara mensuptu. Ebul Gzde anlatldna gre
Teke ve Sarklarn atalar Toy-Tutmaz adl biriydi.
Ebul Gznin eserinde aslen Trkmen olmamakla birlikte onlara kat-
lan baz Trkmen kabilelerinin de adlar gemektedir. Bu kabilelerinin kkeni,
ksmen Altn Orda han Canibekin (1341-1357) saltanat dnemiyle ilikilen-
dirilmektedir. Canibek, Trkmenlere naip olarak Uygur Sankl-Sini gnder-
miti. Sankl-sin, Canibekin lmnden bir yl nce Trkmenlerin tahrikiyle
klesi Ayaz tarafndan ldrld. Ayaz, Trkmenler arasnda kald ve Eski
kabilelerine mensup insanlar onun soyundan tredi.264 Yine Ebul Gzye gre
Canibekten hayli zaman nce Ersar kabilelerinin atas Arsar-bay yaamt.
Ersar kabilelerinin XIV. Yzyl Altn Orda hanlarnn ada olan aksakallar
261 Rus telaffuzu Yomud dou kaynaklarnn hibirinde gememektedir.

262 <Metinde Ersar-bek. Yu. B.>
263 Bartold, Otet, (1902), s. 208.
264 Ebul Gz, Rodoslovnaya turkmen, Tumansky evirisi, 67.
TRKMENLER 307
da Arsar-bayn byk dedeleri olduunu bildirmilerdi.265 Dier yandan yine

XIV. Yzyl balarnda yaayan ve Mun el-mrd adl eserin yazar eyh eref-
hoca da Arsar-bayn adayd.266
Arsar-bay ran devletiyle yani randaki Mool hanyla savam ve l-
drlmt. Onun gzel kz Mama-bike randan gnderilen Koma-bek tara-
fndan ele geirilip nikah altna alnm, fakat daha sonra Koma-bekin refaka-
tine verdii bir kleyle birlikte Trkmenlere gnderilmiti. Bu klenin Hzr,
Ali, k-bek ve Kaga adnda oullar vard. Bunlara hrriyetleri iade edilmi;
onlar da o sralar Amu-deryaya dklen Uzboy sahilinde tarmla uramlar,
evrelerine pek ok insan toplanmt. Hzr-eli grubu ve Kutlar obas ile Ali-eli
bei ve Moulk obas bu Hzr ve Alinin sulbnden inmitir. k-bekin to-
runlarna Kul ad verildi. Bunlar da Kullar ve aatay-Kullar olarak ikiye ay-
rldlar. Sonuncular Timurler dneminde aatay Arlat kabilelerinden kap
Trkmenler arasna yerleenlerden inmilerdir.267 Kagann torunlarna Kara-
yli (Kara daml) ad verildi. Topraklar tarma elverili olmad iin en fakir-
leri bunlard.
Yine Uzboy boylarnda Tiveci (deve obanlar) oymaklar olumutu. Ebul
Gzye268 gre, Urgenten Astrahana kadar tm Trkmenlerin mensup ol-
duu Canibek-han, Balhann deve gtmek iin fevkalade uygun bir yer oldu-
unu renmi ve bu amala oraya otuz aile gndermi. Bylece bu insanlara
Tiveci denilmi. Berdibekin (1359) lmnden sonra Altn Ordada kargaa
balaynca, Trkmenler hana ait develere el koyup, balklk yapmak zorunda
kalan ve daha sonra Kara-ylilere katlacak olan Tivecileri yamaladlar. Ama
bir sre sonra Kara-yliler fakirleirken, Tivecilerin nfusu artt. Kara-yli ve
Tivecilerin banda bulunan kahraman Halil, Balhanda yaayan Ersarlarla bir
anlama yapmak suretiyle onlardan toprak ald ve karlnda onlara mahsu-
ln yarsn ve ayrca ku avlamak iin kapan vermeyi taahht etti. Kapanlarn
says her yl kularn saysna gre ayarlanacakt. Ebul Gz, bu bilgiye Halilin
torunlarnn Tag-Sakar adn tadn da ilave etmektedir.
265 Age., 82.

266 Age., 68. Bu eserin elyazma nshas Ankaradadr. Kitapla ilgili olarak bkz.
315-330 . Eserin yazl tarihi Ramazan 713/ 1313 Ka-
sm veya 1314 Ocak.
267 Bartold, Ulugbek, 9.
268 Rodoslovnaya turkmen, Tumansky evirisi, 71 vd.
308 ORTA ASYA
Ebul Gz, dier bir hacimli eserinde ise, Trkmenleri kendi tebaalar sa-
yan Harezm zbekleriyle Trkmenleri arasndaki savalar hakknda detayl bilgi
vermektedir. Kabilelerin corafi yerleimleri hakkndaki tafsilatl bilgi, yalnzca
XIV. Yzylda o sralar Abu-deryaya dklen Uzboy boylarndaki yaantyla il-
gili kaytlarda mevcut. Ebul Gz, insanlarn nehrin iki sahilinde Pigahdan de-
nize kadar para halinde saldklarn belirtmektedir.269 Pigahtan Kar-kiit
denilen yere kadar uzanan topraklarda Adakl-Hzr, Kar-kiitten Balhan da-
nn bat ynne kadar olan blgede Ali-eli, oradan nehir azna kadar olan
ksmda ise Tiveci kabilesi yayordu. Bu kabilelere -el ( kabile) denili-
yordu ve Harezm hanna r dyorlard. Ayrca Tiveci ve Ali-eli mal (sr)
vergisi demek, Adakl-Hzr kabilesi ise hana nker (hizmetkr veya hassa as-
keri) vermekle mkellefti.270
Bir baka yerde271 de izah ettiim gibi, Pigah ad Urgenten nehir su yo-
lunun272 gneyine uzanan byk koridor boyunca yer alan kuyunun addr.
Kurti kuyusundan Urgen tarafna gidenler bu kuyunun yanndan geerlerdi.
Kurt kuyusu (eviride Gerdi)273 ecere-i Terkimede de Hzr-eli kabilesi-
nin adn ald Hzr isimli bir yer olarak gemektedir. Kar-kiit bir tek yerde
gemektedir.274 Muhtemelen Hzr-eli kabilelerinin bir kolu olan Adakl-Hzr
kabilesi, byk olaslkla Uzboyun Sarkam anandan k noktasna ya-
kn bir yerdeki Adak kalesi civarnda yayordu.275
Ebul Gz, tm bunlar Trkmenlerle Harezm han Sfyan arasndaki
arpmalar mnasebetiyle anlatmaktadr. Timur ve torunlarndan sonra Orta
Asyada hakimiyet Altn Ordadan gelen zbeklerin eline gemiti. Timurleri
malup eden zbek eybani-han, Takent, Fergana, Buhara ve Semerkanddan
baka Harezm ve Horasan da iine alan byk bir devlet kurdu, fakat 1510da
269 Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 207; II, 221 vd.

270 Age., I, 210 vd.; II, 225 <Hiva hanlnda nker kelimesi genel olarak asker anla-
mnda kullanlrd. - Yu. B.>
271 Bartold, Svedeniya ob Arabskom more, 93 vd.
272 <Gnmzde Pige (veya Pike)-kuyu kuyusu erken ortaadaki Zengi-baba kalesi-
nin harabelerinin batsnda bulunmaktadr. Yu. B.>
273 Ebul Gz, Rodoslovnaya turkmen, Tumansky evirisi, 69.
274 <Kara-kiit geidi Uzboyun orta akmnda Yanc ve Davali kuyular arasndadr; bkz.
Kes, Rusla Uzboy, 60, 63. Yu. B.>
275 Bartold, Otet o komandirovke v Turkestan (1902 g), s. 186. <S. P. Tolstov, Adak
Sarkamn dousunda Daryalk su kanallarnn aa kesiminde yer alan Butentau
tepesindeki Ak-kala harabeleriyle zdeletirmektedir. Bkz. Tolstov, Po sledam, 313-
314. Yu. B.>
TRKMENLER 309
Azerbaycan Trkleri276 arasndan sivrilen ve yeni ran ii devletinin temelini atan

ah smaille girdii savata Merv civarnda hayatn kaybetti. eybani-hann fet-
hettii insanlarn bir ksm ah smailin vassal olarak Timurlere balanrken,
bir ksm geici bir sre dorudan rana geti. Fakat zbekler ksa sre sonra
iktidar tekrar ele geirdiler ve stelik bu defa biri Semerkand ve Buharada, di-
eri Harezmde olmak zere birbirinden bamsz iki hanlk kurdular. Harezm
hanlnn kuruluu muhtemelen 1511 ylnda gereklemitir.277
zbek ftihlerin hakimiyetinde Harezm mttehid bir devlet deildi. kti-
dar, mensuplarna sultan denilen han boyunun elindeydi. Boyun en yalla-
rndan biri tahtta otururdu, ama sultan zerindeki nfuzu son derece zayft.
Boyun baz yelerinin nfuzu daha ziyade onlarn ahsi zellikleriyle temayz
ediyordu ve bazen bir kii, tahtta oturmamakla birlikte, ada hanlara nispetle
fiilen daha fazla muktedir ve etkiliydi.
Ebul Gznin Harezm blgesinin han boyu mensuplar arasndaki taksimle
ilgili ilk detayl malumat, Sfyan-han dnemine aittir. Yazarmzn kaydna na-
zaran hanlarn hkmdarlk kronolojisinde baz boluklar ve mulak noktalar
mevcut; ama baka bir yerde belirttiim gibi, Sfyan-hann ksa sreli hkm-
darl dahi her halkrda 1525-1535 yllar arasnda balayp bitmitir.278
Urgen, dorudan Sfyan-hana aitti; Harezmin dier ksm ise sultanlar
arasnda taksim edilmiti, fakat Amu-derya nehri tarafndan sulanan blgeden
(Su-boyu yani nehir taraf) baka Kren-Da ve Kopet-Daa (Ta-boyu yani da
taraf) kadar uzanan blde de Harezm hannnd. Manglakda, Amu-derya bo-
yunda (muhtemelen zellikle Uzboy boyunda), Balhan ve Dihistanda (Mehed-i
Misriyn) yaayan Trkmenler de bunlarn tebaalar saylyordu.279
Sfyan-hanla Balhan Trkmenleri, zellikle de Ersar kabileleri arasnda bir
atma kmt. Bu Trkmenler nceleri hana vergi vermeyi kabul etmi, fakat
sonra onun gnderdii krk kiilik tahsilat heyetini ldrmlerdi. Sfyan-han
hemen Ersar kabilelerine ve onlarn Horasanl mttefikleri Salorlara kar bir
sefer dzenledi. Trkmenler, Balhann kuzeyinde gnlk mesafede yer alan
utak civarna katlar. Birka kez utakta bulunan Ebul Gz burasn iyi bil-
276 <ah smail, Erdebil eyhlerinin torunuydu, ama hem kendisi, hem de baba ve dedesi
Azerbaycan ve Ermenistandaki Trkmen kabilelerince desteklenmitir. V. M.>
277 Bartold, Khw rizm, s. 976.
278 Bartold, Svedeniya ob Arablskom more, 92.
279 Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 206; 2, 220 vd.
310 ORTA ASYA
mektedir. Onun anlattna gre utak, evresi dalarla evrili bir kr boyudur
ve ancak bir yk devesinin geebilecei dar bir patika ile ulalabilir. Muhteme-
len haritaya yle bir gz atlmas utakn yerini tespit etme imkan salaya-
caktr. Ebul Gzye gre bu tabii kalenin tek eksii su idi, br trl her d-
mana kar baarl bir mdafaa imkan bahetmekteydi. Su yokluu yznden
Trkmenler de birka gn sonra zbeklerle mzakerede bulunmalar iin ak-
sakallarn gndermek zorunda kalm, ayrca Sfyan-hann kardei Akatayn
(Ebul Gznin byk dedesi) himayesine snmlard. Sonunda Trkmenle-
rin ldrlen her vergi tahsildar iin 1000 koyun vermeleri kararlatrld. Bu-
nun 16 binini Esrarlar ve Horasan Salorlar deyecek, 8 binini Tak (d) Sa-
lorlar denilen Tekeler, Sarklar ve Yomutlar karlayacakt. Han, bir yl sonra
vergi tahsildarlarn (beratdrlar) gnderip denmesi kararlatrlan tm koyun-
lar ald; ama arkasndan ayn miktarda koyunu her yl almaya balad ve Ebul
Gznin kaydna gre, birka nesil boyunca bu byle devam etti.280
Ebul Gz, bu mnasebetle dier Trkmenlerden koyun olarak alnan
vergilerden de sz etmektedir. Cari dete gre tespit edilen koyun vergisinin
dnda bir de han kazan [mutfa] iin %10 orannda vergi alnyordu. Do-
laysyla berat koyunlar (vergi tahsiliyle ilgili belgede byle geiyor) ve mut-
fak koyunlar ayr ayr alnyordu. Salorlar 16000 ve ayrca han kazan iin
1600 koyun dyorlard. gdr ve avuldur281 boylarn da bnyesinde bulun-
duran Hasan-eli (Ebul Gzde yalnzca burada zikredilmektedir) kabilesine de
bir o kadar vergi yklenmiti: 12000 koyun ve 1200 kazan hakk. Kalan ksm
(4000 ve 400 koyun) dier kk boylar tarafndan deniyordu. Araba ka-
bilesi (o da Ebul Gzde yalnzca burada gemektedir)282 4000 ve 400, Gk-
lenler 12000 ve 1200 koyun veriyorlard. Uzboy civarndaki ifti Trkmen-
lerden alnan vergiler iin yukarya bkz.283
280 Age., I, 210; II, 224.

281 Gnmzde ovdur kabilesine de Essen-eli (muhtemelen Hasan-eli) diyorlar; g-
drlar ovdurlarn bir kolu olarak kabul edilmektedir. (Territoriya i naseleniye Bu-
xar i Xorezma, 2, 103. <ovdur ve gdr kabileleriyle onlarn Harezmdeki yaadk-
lar yerler konusunda bkz. Bregel, Xorezmskiye turkmen, 29-31, 38. Yu. B.>
282 Gnmzdeki Arapa bei konusunda, rn. bkz. age., 105 (Amu-deryann sa sahi-
linde Turtkul civarnda); <Arabalar iin keza bkz. G. Markov, Oerk, 95-96. Yu. B.>
283 <Ebul Gznin eserinde Trkmen kabilelerinden alnan vergilerden bahseden ksm-
nn evirisini veriyoruz: Hasan-eli kabilesine 16000 berat koyunu, 1600 kazan hakk
vergisi kesildi. Bundan 12000ni gdrlar ve avuldurlar, 4000ni kk kabileler de-
yeceklerdir. Araba kabilesine 400 berat koyunu, 400 kazan hakk; Gklen kabilesine
12000 berat koyunu 1200 kazan hakk. Amu nehri sahillerinde yaayan ve tarmla
TRKMENLER 311
Trkmenlerden yalnzca han iin deil, baz hanzdeler iin de vergi topla-
nrd. Ebul Gz, bir sonraki yl284 vuk bulan olaylar anlatrken, beratdrlarn
Uzboy civarnda yaayan Trkmenlere gnderen Durun hakimi Muhammed-
Gazi-sultandan bahsetmektedir.
Buhara han Ubeydullah (1533-1540) Harezm zbekleri arasndaki kar-
klktan faydalanarak 1538de bu blgeyi ele geirdi. Ubeydullah, Urgeni i-
gal ettikten sonra zbekleri oradan alp gtrd ve Sartlarla Trkmenleri rahat
brakt. Sartlar ve Trkmenler reaya yani yerleik ifti ahali saylyordu; dola-
ysyla o zamanlar Trkmenler yalnzca Uzboyda deil, tarm yapmak iin gel-
dikleri Urgen civarnda da varlard. Bir baka yerde, Grgende de Trkmen-
lerin hem Harezm zbekleriyle hem ran hkmdaryla balar dertteydi. O
sralar rann askeri gcn Safev hanedann karan Azerbaycan Trkmen-
leri oluturuyordu.
ran tarihinde Grgenle Atrek arasnda yaayan ve Sainhan kabileleri yani
Altn Orda kabileleri (Batunun lkab Sain-handr) veya Yika285 yani muhte-
melen sahil Trkmenleri denilen zel bir Trkmen grubundan bahsedilir. Pers
tarihisi skender Mniye286 gre bu Trkmenler Ubeydullaha kar savaan
Harezmli prens Din-Muhammede yardm etmilerdir. Ebul Gznin kaydna
gre Din-Muhammed Uzboy boyundaki Adakl-Hzr Trkmen kabilelerine
gelmi ve onlara zafer kazanmas halinde tarhanlk yani vergilerden azatlk ve
zbeklerle tam eitlik vaadinde bulunmutur. Din-Muhammed Trkmenlerin
yardmyla Buharallar kovmay baard, ama szn tutup tutmad konu-
sunda bir bilgi yok. Her halkrda onun 1565de287 len kardei Ali-sultan za-
mannda Trkmenlerden tekrar koyun vergisi alnyordu. Ebul Gznin kay-
dna gre Ali-sultann ordusunda her piyade 16 koyun alyordu ve stelik bu
uraan kabile (uruk) daha vard. Onlara kabile ( el) denirdi: Hzr-elinin
Adakls () , Ali-eli ve Tivei. Bunlar mahsullerinin onda birini (dex-
yek) vergi olarak derlerdi. Tivei ve Ali-elinden ayrca sr vergisi de alnrd. Adak
kabilesindense (Adak-eli) nker toplanrd. (metin, bkz. Ebulgazi, Rodoslovnaya tyu-
rok, Desmaisons neri, I, 210, 211). Anlalan Ebul Gz arvac Adakl kabilesiyle
arvac-ifti Adakl kabilesini Hzr-elinin Adakls ve Adak olarak ayrmak-
tayd. Kr. Mokova, OTN, s. 183. Yu. B.>
284 Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 214; II, 230.
285 <Dorusu yakadr. Yu. B.>
286 skender Mni, 80. Yazarn kendisi de Trkmendi.
287 Tarih iin bkz. age., I, 246; II, 264; boa ylna tekabl etmektedir ki, Ebul Gznin
gsterdii Hicri 976 yl yanltr ve skender Mninin (s. 84) gsterdii gibi 973
yl olmaldr.
312 ORTA ASYA
giderin bir ksm Trkmenlerin dedikleri vergilerden, bir ksm Horasana d-

zenlenen aknlarda elde edilen ganimetlerin bete birinden karlanyordu.
skender Mni, Trkmenlerin 957/1550de Astrabad hakimine kar ayak-
landklarndan bahsetmektedir.288 [Anlatldna gre] Astrabada yeni tayin edi-
len vali ah-Berd-sultana hediyeler getirmiler; sultann gz Ohl kabilesinin
reisi gen ve yakkl Trkmen Aba-beke taklmt. Ebul Gzde Okl veya
Okl-Gklen (muhtemelen Gklenlerin bir oyma kastedilmektedir)289 eklin-
dedir. Bylece Aba-bekin kalbini incitecek hakaretvri szler sarf etmeye ba-
lamlar; Aba-bek hemen Astrabad terk edip kabilesine dnm ve kabilelerin
darugasn (muhtemelen ran ynetimi tarafndan tayin edilmiti) ldrm, is-
yann bastrlmas srasnda da ah-Berd-sultan hayatn kaybetmiti. 962/1555
ylnda ah yeni bir ordu sevk edince Aba Harezme kaarak ricasn yerine ge-
tiren Ali-sultandan yardm istedi. Fakat daha sonra onun [Ali-sultann] gelip
ranllarla bar yapt ve Harezme dnd anlatlmaktadr. Bu olaylar esna-
snda ah ordusunun bakumandan Kacar Kuke-sultan ldrldne gre,
anlatlan hikaye, olaylarn gerek seyrini tam yanstmamaktadr. Dahas, ayn
yerde Abann bu olaydan sonra daha da itaatsiz olduunu ve 965/1557-58de
Astrabada bir sefer dzenledii anlatlyor. Bu hikaye skender Mni ve Ebul
Gzde takriben ayn olayn yani ran ordusunun (Ebul Gzye gre 12 000
kii) dzenledii seferin hikayesidir. Sava, zbek ve Trkmenlere kar yr-
yen ran ordusunun Grgen sahilinde ar bir darbe almasyla sonulanmt.
zbeklerin banda Ali-sultan, Trkmenlerin banda Aba-bek bulunuyordu
ve birincisinin 3000, ikincisinin topu topu 300 savas vard. zbeklerin
kendisine ihanet etmesi tehlikesine ramen Aba-bek savan seyri esnasnda
ok gayret gstermiti. Bu olaydan ksa sre sonra Aba-bek zorla haremine al-
d bir ranl esire tarafndan ldrlm ve kellesi Kazvinde ah Tahmaspa
gnderilmiti.290
Ebul Gz, Buharal Abdulla-hann Harezmi zapt ettii XVI. Yzyl sonun-
daki olaylar anlatrken de Trkmenlerden sz etmektedir. Birincisi, 1591de
Ubeydullah-hann o sralar 5-6 bin adr olan Tiveci Trkmenlerini babas
Akatay-handan (1550de ldrld) alan Timur-sultann da (Ebul Gznin
babasnn amcas) aralarnda yer ald Harezmli zbek sultanlaryla yapt
288 skender Mni, 82 vd.
289 <Gklenlerde byle bir oymak bilinmiyor. Okl (Ohl) kabileleri iin bkz. Bregel
Nacip, Novoye izdaniye, s. 172. Yu. B.>
290 Bu kayt yalnzca skender Mnide vardr, s. 83.
TRKMENLER 313
bar anlamas mnasebetiyledir.291 kincisi, Abdulla-hann 1593deki ikinci

seferi dolaysyladr. Bu sefer srasnda Timur-sultan artk hayatta deildi ve
yalnzca oullarndan sz edilmektedir.292 Akatay-han henz gen yata dier
zbek sultanlaryla birlikte Urgene geldiinde, sultanlar vergi vermeyi kabul
eden Trkmenleri rahat brakyor, reddedenleri yamalyorlard. Bizzat Akatay
da Gklenlere kar bir sefer dzenlemi ve akrlar oymandan bir reisin (on-
begi)293 kzn esir alm; Akatayn olu bu kzla evlenmi ve bu evlilikten Hicri
930da, ejderha ylnda294 yani 1520de Hac-Muhammed veya Hacm dnyaya
gelmiti. (Hicri tarih genelde olduu gibi doru deildir).
Abdulla-hann iktidar dneminde, 1593de Harezm gibi Horasandaki
zbek iktidar Nur-Muhammed veya Nurum-hana geti. Din-Muhammedin
torunu saylan bu hann, han soyundan olup olmad pheliydi.295 Harezm
hakimleri onu akrabalar olarak kabul etmediler ve sk sk onun topraklarna
saldrdlar. Merv, bverd, Nes ve dier ehirler Nurum-hana aitti. Ordusu ise
ksmen Nayman boyuna mensup zbeklerden, ksmen Sain-han Trkmen-
lerinden oluuyordu. Henz 1589da Abdullahn olu Abdulmminle dost
olmutu. Abdulmmin Horasanda ranllara kar savayordu ve Nurum-han
da evresindeki kuvvetlerde (6-7 bin kii) ona destek veriyordu. Onun ah y-
netimine kar hasmne niyetler beslediini anlayan ranl komutanlar, kendi-
siyle savaa girdiler, fakat ar bir hezimete uradlar. Nurum-han, kazand
zaferi Abdulmmine duyurdu.296 Hacm-han 1591de Nesya saldrd; o s-
rada Pers ordusu Ferhad-hann komutasnda Horasana gnderilmiti. Hacm-
han onunla Bistamda bir grme yaparak ranllarla mttefik oldu, fakat
Abdulla-hann dzenledii sefer sebebiyle Harezme dnmek zorundayd.297
1592de Nes ve Durunu ele geirmeyi baarmt. Bunun zerine Nurum-han
Buharaya gelerek Abdulla-handan yardm istedi ve Nesnn istirdad iin veri-
291 Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 253, II, 271.
292 Age., I, 259 vd.; II, 277 vd.
293 Yalnzca Trkmenlerde reis anlamna kullanlan bu kelime onba anlamndadr.
<Trkmenlerdeki on-beginin anlam konusunda bkz. Bregel, Xorezmskiye turkmen,
129-131. Yu. B.>
294 Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 254, II, 271 vd.
295 Mervli bir nedimin oluydu ve bu yzden Luli-bee lkab tayordu (Age., I, 241
vd.; II, 258 vd.). <Luli ingene demektir. V. M. >
296 skender Mni, 278.
297 Age., 301.
314 ORTA ASYA
lecek yardm karlnda Mervi vaat etti.298 Abdulla-han Mervi igal etti, ama
daha ileri gitmedi ve ran ordusunun ah Abbas komutasnda Bistamda bu-
lunduu, Hacm-hann da onlarla ittifak saladn ileri srerek Nurum-hana
yardm askya ald. Buharallardan midini kesen Nurum-han bverde geldi
ve muhtemelen Mervi geri almay baard. nk skender Mninin anlat-
tna gre 1593de Mervdeki zbek-Naymanlar Nurum-hana ihanet ederek
Ebdulmminin safna gemilerdi. Nurum-han, Isfahanda bulunan ahn hu-
zuruna gitti.299 Ebul Gz ise Nurum-hann 1592de Urgene, Hacm-hana
geldiini ve ancak 1593de Buharallarn Harezmi fethetmesi zerine onunla
birlikte ah Abbasa gittiini nakletmektedir.300 skender Mninin eserinden
Hacm-han gibi Nurum-hann da ahn Kazvindeki saraynda ancak 1595 ba-
harnda bulunduklar anlalyor.301
Trkmen Suyni-Muhammed, Buhara tarafndan Nes ve bverd ha-
kimi olarak atanmt.302
Hacm-han, 1595de iki olu Arab-Muhammed ve Muhammed-Kulyla
birlikte ah Abbasn Horasana dzenledii seferi frsat bilerek, Trkmenlerin
yardmyla Harezmi istirdat etmeyi denemeye giriti. Ebul Gzye gre ahn
ordusunu Bistamda, skender Mniye gre biraz daha ge vakitte Isfareynde
terk ettiler. ah, Abdulla-hann bylesine gl olduu bir dnemde byle bir
giriimin baarsz olacan belirtti ve Harezmlilere destek vermediyse de ks-
tek de olmad. Bylece onlar o sralar ranllara ait olmayan Astrabada geldiler;
skender Mniye303 gre Sain-hanl ve Eymr kabilelerine mensup Trkmen-
ler bir sre nce orada toplanmlard. Ebul Gz, Astrabaddaki Eymr (imdi
mreli) boyunun banda Ali-Yar-bekin bulunduunu belirtmektedir.304 Gerek
Ebul Gznin ve gerekse skender Mninin anlattklar, 1588 ve 89 yllarnda
randa bulunan Rus elisi Grigory Vasilikovun Astrabadn ran tarafndan il-
hak edilmesinin sulusunun Hacm-hann 1575den beri randa rehin olarak
yaayan olu Harezmli Mahmet (Muhammed)-Kul olduu305 eklindeki kay-
298 Age., 306 vd.; Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 242; II, 259. Kr.
Jukovsky, Razvalin Starogo Merva, 75 vd.
302 Age., 347.
303 Age., 349.
304 Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 266; II, 285.
TRKMENLER 315
dn desteklememektedir. Gya bu ehzde ahn Horasana dzenledii sefer-

lerden birinde onu terk ederek Trkmenlere gelmi, evresine pek ok insan
toplanm, o da deniz yoluyla gelerek ahn elindeki Strabat ehrini alm, bu-
gn orada yayormu, Strabatn bir ok yerini ele geirmi ve ahtan da stn
olmak istiyormu.306 skender Mniye gre Muhammed-kul tpk Hacm-
han ve dier olu Arab-Muhammed gibi ahtan yine bizzat onun izniyle ve o
da ancak 1595de ve stelik Isfareynde deil Bistamda ayrlm; Ebul Gzye
gre ise Arab-Muhammed ve Muhammed-kul ahn ordusundan birlikte ay-
rlmlardr. Hacm-han ve eldalar, Kren-Daa hareket etmi; orada Vezirde
hibir zaman hakimlik yapmam olan kardei Mahmud-sultann tebaasndan
50-60 kadar Teke ve Yomut kendilerine katlmlardr. Uzboy boyunda, Kur-
ti ve Orta-kudur kuyular civarnda, daha nce Manglaktan Mangt (No-
gay)lar tarafndan kovulan Ersar kabilesine mensup 500-600 kadar kii daha
iltihak etmitir. Manglak o sralar neredeyse tamamyla boalmt.307 Ersar
Trkmenleri Hacm-hann dier iki kardei Pulad-sultan ve Timur-sultann
tebaas idiler ve dolaysyla daha nce Pulad-sultann Hacm-sultanla beraber
olan olu Baba-sultana yardm etmilerdi. Harezmde o kadar az Buharal as-
ker vard ki, Hacm-han bu kk kuvvetlerle Urgeni, Baba-sultan Hiva ve
Hezarespi ele geirmi, fakat oralarda tutunamamlard. Trkmen ganimetleri
yanlarna alarak alelacele onlar terk etmi ve Hacm-hanla birlikte topu topu
5-6 Teke ve Yomut; Baba-sultanla has nkerlerinden kii ve Ersarlardan
Trkmen kalmt. Harezmli zbeklerin neredeyse tamam Abdulla-han tara-
fndan Buharaya gtrlmt. Bu artlar altnda Abdulla-han Harezmde Bu-
hara hakimiyetini hzl bir ekilde tesis etti. Hacm-han, Arab-Muhammedle
birlikte rana dnm; Baba-sultan ldrlm; Muhammed-kul Mangt (No-
gay)lara snm, oradan Rusyaya geip 1598de Boris Godunovun Krm Ta-
tarlarna kar dzenledii sefere katlmtr.308 Hacm-han rana Astrabad ze-
rinden Sain-hanl Yika-Trkmenlerinin yardmyla geebilmitir.309 skender
Mninin eserinden Ebul Gzde Eymr kabilelerinin reisi Ali-Yar-bekin (s-
kender Mnide Ali-Yar-han) yerine olu Muhammed-Yar braktn biliyo-
ruz. Ali-Yar-bek 1597de Gklenlerin bir kolu olan Ohl Trkmenleri tarafn-
dan ldrlm; kk kardei Kl-bek randa kendisini gler yzle karlayp
306 PDTS, I, 111.

307 Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons evirisi, I, 267; II, 286.
308 Bartold, storiya izueniye Vostoka, s. 178.
316 ORTA ASYA
Astrabad valisi olarak atayan ah Abbasa snmtr. Kendinden ncekiler

gibi Kl-bekin de gerek anlamda herhangi bir hakimiyeti yoktu. Ohl kabi-
leleri onun szn dinlemiyorlard ve ayrca Astrabaddaki karklk siyahpui
denilen yerli ahaliyi huzursuz etmiti. Onlara kar Ali-Yar-beke hibir yer-
den yardm gelmemiti ve buna ramen kendisi de naibinin Astrabadda kabul
edilmesinden memnundu. Kendisi ise Grgende kalyordu. Sain-hanl veya
Yika-Trkmen adyla birleen Trkmenler Ohl, Gklen, Eymr, Salor310 ve di-
erlerinden oluuyordu. Atrek ile Grgen arasnda yaayan ve iftilikle ura-
an bu Trkmenler, ayn zamanda Astrabad civarn da yamalyorlard. Ken-
dilerine kar koyan, yalnzca Grgen sahilinde Astrabada 3 fersah (yaklak 15
km.) mesafedeki Mbarekabad kalesiydi. XVI. Yzylda randaki karklklar
srasnda glenen Trkmenler Mbarekabad kalesini yktlar. Eymr boyun-
dan olan Ali-Yar-bek fiilen Astrabadn hakimiydi ve ah Abbas da bunu tan-
mak zorundayd, ama grdmz kadaryla ne o ne de halefleri Astrabadda
gl bir hakimiyet kurabilmilerdi.
Buharal Abdulla-hann lm yl olan 1598 senesi, Hacm-hann Harezm,
Nurum-hann Merv ve Nes, ah Abbasn Horasan ve Astrabadda hakimiyet-
lerini pekitirme yl olmutu. Hacm-han, Bistama kadar tekrar aha refakat
etmi ve orada ahtan bir sre ncesinde kendi tebaas olan Sain-hanl Yika
Trkmenlerine hitaben yazlm bir ferman alarak Astrabad zerinden Harezme
gitti.311 Ebul Gzye gre Hacm-han Kren-Da civarnda Tekelerin yannda
kald. O ve olu Arab-Muhammedin yannda topu topu 15 kii vard. Burada
Abdulmminin ld ve Buhara hanlnn ykldn haber alnca, grn-
d kadaryla hibir direnile karlamad Harezme yneldi.
Ayn yl ranllarn yardmyla Nurum-han geri dnm, nce Nes, ar-
dndan Mervde yerli ahaliden baka zbek kabilesi Celairler, Trkmen Ali-eli
ve dier kabileler kendisine itaat arz etmiti.312 Ebul Gzye gre byk bir
zenle kendisini han yapan313 zbekleri yakn takibe alm, Sart ve Trkmen-
leri korumutur. Fakat 1600de iktidar ah Abbas tarafndan sonlandrlmt.
nk bizzat kendisi iraza yrm, ahn ordusuyla yaplan savalar sra-
snda Celairler, Nes, Durun ve Bagabad civarnda yaayan Ali-eli ve Sain-hanl
310 Bunlarn listesi skender Mnide vardr, 399.

312 Age., 417.
313 Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 242. eviride (II, 259) bu keli-
meler atlanm.
TRKMENLER 317
Trkmenleri onu terk etmiler;314 bylece Nurum-hann topraklarnn yne-

timi ranl valinin uhdesine gemiti.
Ohl kabilelerinin Atrekde malup olduktan sonra le kaan reisi Kar-
hana kar kazanlan zaferin arkasndan 1598de Astrabadda durum sakinle-
miti. Sain-hanl kabileleri, Eymr, Gklen, Salor ve dierlerinin aksakallar,
Mbarekabadn yeniden canlandrlmas, siyahpuilerin silahszlandrlmas ve
reisleri Hoca erefddin Saburnin alaa edilmesini emr-i ferman buyuran
aha itaatlerini bildirdiler.315 Bylece XVI. Yzylda Harezm hanlnn yeniden
kuruluuna son verilmi ve Orta Asyada ran ahnn saltanat glenmiti.
V
XVII-XIX. Yzyllar
ah Abbas dneminde randaki gl ynetime ramen, o sradalar

Astrabaddaki ran ynetimi Trkmenlere kar savunma politikasn srdrd.
1598de ranllarn Atrekte Trkmenlere bir darbe indirip Grgen boyundaki
kaleyi onardklarn grmtk. Fakat Trkmenlerin bozkrn derinliklerinde
takip edilmesi sz konusu deildi ve ranllarca malup edilen Kar-hann daha
sonraki akbeti bilinmiyor. On sekiz yldr Astrabad yneten vali Feridun-han
1621de lmt. Feridun, Sain-hanl Trkmenleriyle srekli savam, hep galip
gelmi ve skender Mninin kaydna gre Trkmenler arasnda en isyankrlar
olan Gklen ve Ohl kabilelerinden nefes alan kimseyi brakmamt.316 Tm
bunlarn bariz abartlar olduu muhakkak.
O sralar Harezm Hanl su taraf ve da taraf olarak ikiye blnmt
ve imdi da taraf ranllara aitti. Harezmden Horasana giden yol zerindeki
ilk ah ehri Durundu.317 Trkmenler Harezmin kuzey kesiminde yayorlard;
1616da si ehzde Habe ve lbars, babalar Arab-Muhammedden ona bal
Trkmenlerle birlikte318 Vezir ehrini yolup almlard. Habe ve lbars, baba-
larna kar isyan balatrken Trkmenlere deil, zbeklerin ana boylar Uy-
315 Age., 403. XIX. Yzylda Rza-Kul-han tarafndan kaleme alnan bir eserde (Ravzatus-
Safa, Tahran, litogr., VIII) sabk Trkmen reisi Kl-hann ahn emriyle rana gt-
rld ilave edilmektedir.
316 skender Mni, 680 vd.
317 PDTS, II, 280.
318 ORTA ASYA
gur ve Naymanlara gvenmilerdi. Bu iki ehzdenin aabeyleri olan sfendi-

yar ise 1621de Trkmenlere snmt. Ayn yl Arab-Muhammed tahttan in-
dirilmi ve Habe-sultann emriyle gzlerine mil ekilmi; sfendiyar ise hacca
gitme bahanesiyle ayrlp ah Abbasn huzuruna gitmiti.319 skender Mniye
gre,320 sfendiyar nce Astrabada gelmi ve o srada bizzat ahn kumanda-
snda Kandahara bir sefer dzenlemekte olan ran ordusuna katlmt. Bu sefer
1662321 ilkbaharnda balatlmt; 8 Recep (18 Mays) aramba gn ordu
Kandahara geldi; 11 aban Sal gn (21 Haziran) ehir teslim oldu;322 24 a-
ban aramba gn (gn veya haftann gn yanl verilmi) ah geri dnmek
iin yola koyuldu ve muhtemelen323 Austos ay iinde Herata vararak orada 2,5
ay kald.324 Seferden dndkten sonra yani muhtemelen Herat dnnde,
ah, sfendiyar serbest brakarak Sain-hanl Trkmenlerinin reis ve beylerine,
Astrabad valisine ve o civardaki emrlere ona yardm vermelerini emreden bir
yarlk verdi. Sain-hanl Trkmenleri arasndan byk kuvvetler toplayan sfen-
diyar, kardelerine kar bir zafer kazand ve hatta bunlardan Ebul Gz kendi
isteiyle onun safna geti. Bylece sfendiyar han tahta kotarld. sfendiyar,
balln bildirmek sre ahn sarayna srekli eliler gnderdi.
Ebul Gznin anlattklarna gre sfendiyar, ahn tavsiyesiyle Duruna y-
neldi. Daha sonra ah, ona Durun ve Nesdan gvenilir adamlarn Urgen ve
Balhan Trkmenlerine gndermesini istedi. Bir yerde325 sfendiyarn Balhana
bizzat gittii belirtilmektedir; ama bir baka yerdeki kayttan326 Balhandaki
Trkmenlerin kendi istekleriyle (Duruna) geldikleri sonucu karlabilir. Yine
eserin bir yerinde bunlarn saysnn 80 kii (70 Teke ve Sark, 10 Yomut), bir
baka yerde 100 kii olduklar belirtilmektedir. sfendiyarn kendisininse yal-
nzca 300 nkeri vard. O sralarda Amu-deryann yatan deitirmesi y-
znden Urgen llemiti ve ehir civarndaki ana yerleim birimi, Amu-derya
319 Age., I, 287; II, 308.

321 <Kitabn doru-yanl cetvelindeki dzeltmeler arasnda yer almamakla birlikte, doru
tarihin 1622 olmas gerekir. nk ah Abbas 1628de lmtr. Muhtemelen bir
bask hatasdr. A. B.>
322 Age., 685.
323 Age., 688.
324 Age., 692.
325 Ebul Gz, Rodoslonaya tyurok, Desmaisons neri, I, 288; II, 309.
326 Age., I, 297; II, 318.
TRKMENLER 319
zerinde ve muhtemelen imdiki Nkuza327 yakn bir yerde bulunan Tuk ka-
lesiydi ki, Habe de oradayd. Urgen civarnda ise (ayn yl olu lbars tara-
fndan Hivada ldrlen) Arab-Muhammed-hann, sfendiyarn ve iki kar-
dei Ebul Gz ve erif Muhammedin nkerleri bulunuyordu ve stelik Ebul
Gznin kaydna gre onun nkerlerinin says dierlerinkinden fazlayd. Tm
bu askerler sfendiyarn saflarnda toplanmt ve onun Tuka dzenledii ani
saldr karsnda Habe Hivaya, lbarsn yanna kamaya mecbur kalmt. Ne
var ki bu olaydan hemen sonra Seyid-Ata isimli bir tarikat eyhinin kkrtma-
lar sebebiyle zbekler sfendiyara kar isyan bayra amt. Seyid-Ata, z-
bekleri sfendiyarn kendilerini son ferdine kadar kltan geireceine, karla-
rn Balhan ve Manglak Trkmenlerine cariye olarak vereceine inandrmt.
syan karsnda sfendiyar Manglaka ekilip oradan Muhammed-Hseyin-bek
isimli bir Trkmen reisinin komutasnda 3000den fazla sava toplamay ba-
ard. lbars ldrlm, Habe Emba boyundaki Mangt (Nogay)lara kam,
fakat onlar tarafndan sfendiyara teslim edilmi ve kellesi vurulmutu. Bylece
domuz ylnda (1623) sfendiyar tm Harezmin han olmutu.328
Daha nce sfendiyardan Buharaya kaan kardeleri Ebul Gz ve erif-
Muhammed, san ylnda (1624) ona kar harekete getiler. Ebul Gz silah
arkadalarnn dikkatini hann davranlarna ynlendirmiti. Buna gre han,
Harezme sahip olduktan sonra Trkmenleri brakmamt ve Ebul Gz, bunu
onun zbeklere kar dmanca niyetler beslediinin bir nian olarak gster-
miti. Ebul Gzye gre Hivaya girerken hann nkerleri kendilerini karla-
maya karsa zbek ve Trkmenler birden Trkmenlere saldrp kltan ge-
irecek, sonra hann huzurunda bu keyfi davran iin zr dileyerek akl
olmayan, beyni almayan, ayrca bizim eski dmanlarmz olan Trkmen
halk karsnda duyulan korkuyu hakl gstereceklerdi. Ebul Gznin kk
kardei erif-Muhammed, sfendiyar-han ldrp, tahta Ebul Gznin geiril-
mesi gibi daha kararl bir teklifte bulundu. Her iki ehzdeye bu szleri syle-
memi olmalar, br trl hann kulana gidecei belirtilmiti. Bylece Ebul
Gz ve erif-Muhammed Hivaya geldiler. Gelilerinin drdnc gnnde (bir
baka yerde belirtildiine gre Habein lmnden iki ay sonra) Uygurlarn
ve Naymanlarn kltan geirilmesi dorultusunda han ferman karlm, fa-
kat Trkmenler buna yeterince riayet etmemi; ilk gn 100 kadar Uygur ve
327 <Tuk kalesinin yeri konusunda bkz. Gulyamov, storiya oroeniya Xorezma, 192.
Yu. B.>
328 Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 291; II, 312.
320 ORTA ASYA
Naymanla birlikte 10 kadar da zbek ldrlmt. Han, Ebul Gzyi ko-

ruma altna ald ve Urgene oradaki Uygur ve Naymanlarn katledilmesi iin
gnderilen erif-Muhammedi kendi safna katlmaya ard. Hayatlarndan
endie eden dier zbekler, Ebul Gz ve Muhammed-Hseyin-bekin kendi-
lerine teslim edilmemesi halinde Buharaya gidip erif-Muhammedi getirecek-
leri tehdidinde bulunarak, Ebul Gznin gvenlik konusunda han adna, ikin-
cisinin Trkmenler adna yemin etmelerini istediler. stekleri yerine getirildi ve
han Urgen zbeklerini sakinletirmek amacyla ok az bir kuvveti oraya sevk
etti. Muhammed-Hseyin-bekle topu topu 60-70 kadar kii vard. Ebul Gz
ve erif-Muhammedin dmanca niyetleriyle ilgili dedikodular sebebiyle onun
Urgenten ayrlndan bahseden hikayede, kendisiyle birlikte var you 40-50
kadar kiinin kat anlatlmaktadr.329 Grnd kadaryla zbeklerin Trk-
menlere kar faaliyetleri savunma amal olduu kadar, saldr amalyd da.
Henz 1624/25 knda Urgenle Hiva arasnda balayan sava (ki ayn
k Urgene saldr iin Kalmklar da devreye sokulmutu) Ebul Gz tara-
fndan zbek-Trkmen atmas olarak deerlendirilmektedir. Her ne kadar
Trkmenler Balhan ve Manglaktan yardm almlar ve saylar 5000ne kadar
kmsa da, atmalarda herhangi bir taraf stnlk salayamad. Ebul Gz
zbekleri Urgente tutmak iin elinden geleni yapmsa da, bunun bir yarar
olmad ve zbeklerin bir ksm Nogaylara, bir ksm Kazaklara, bir ksm da
Buharaya ekip gitti. Ebul Gznin kendisi de nceleri Kazaklarn yanna ge-
miken, daha sonra Buharaya gitti. Hivadaki Trkmenler de hanla fazla geine-
mediler ve Ebul Gzyi davet ettiler. Yazarmzn anlattklarna inanacak olur-
sak, o, bu teklifi Buharadaki zbeklerin de kendisiyle birlikte gelmesi artyla
kabul etmi ve yine sylediine gre onlar kendisine olan gvenlerinin kya-
mete kadar baki olduunu belirtmiler.330 Han Hezarespe ekilince, Ebul Gz
de Hivay ynetmeye balad. Hann emrinde 5000 kiinin olmasna ramen
onun yannda topu topu 600 zbek vard, fakat bu olaydan sonra Hiva civa-
rnda yaayan Trkmenler tekrar onun saflarna katldlar. Ebul Gz, savala
ilgili ok az bilgi vermektedir ve anlattna gre atma barla sonulanmt
ve erif-Muhammed de imdi hanla birlikteydi.
1624 olaylarndan yl sonra yani 1627de zbeklerde yeni bir hareket-
lenme kendini gsterdi. 3000 bin adr kadar Amu-deryann Aral Glne d-
329 Age., I, 301; II, 322.

330 Age., I, 307; II, 329.
TRKMENLER 321
klen azndan fazla uzakta olmayan deltasna hareket ederken, onlara katlmak
zere Buharadan da 800 Urgenli zbek aile hareket etti. Fakat bu ikinci grup
han tarafndan takip edilerek kltan geirildi. Han, zbeklerin nehir azna
yerlemelerini Trkmenlerle Ebul Gzyi adam akll taktrmak iin kulland.
Bizzat onun isteiyle erif-Muhammed zbeklere kat ve sanki bu olaydan hi
haberi yokmu gibi Trkmenlere zbeklerin Ebul Gzyi Arala davet ettikle-
rini, onun da erif-Muhammedi gnderdiini syledi. Sonra hann buyruuyla
Ebul Gz 5-6 adamyla birlikte yakalanp muhtemelen 1629dan 1639a kadar
on yln geirecei rana gnderildi.331
Ebul Gznin randa bulunuuyla ilgili biraz daha deiik bir hikayeyi,
XVII. Yzylda kaleme alnan anonim tarih kitab Huld- barnde332 (<Ebedi>
cennet) buluyoruz. Ejderha ylnda (1629) sfendiyar Merve, Ebul Gz Du-
run ve Nesya saldrm; bu ehirleri hibir direnile karlamadan igal et-
mi ve Trkmenlerin yardmyla bverde kadar gelmi, ama ran ordusunun
yaklamas zerine geri ekilip, savaa tutumu ve arpmay kaybetmiti. s-
fendiyar tm suu Ebul Gznin zerine ykarak onu aha teslim etmeye ka-
rar vermiti. Ayrca rana hediyelerle birlikte bir eli gnderdi ve aha hann
kardeini gndermekte olduunu bildirerek, daha nce de ahlarn yannda
Harezmli sultanlar hizmet etmilerdi; eer ah Ebul Gzyi bu sebeplere bi-
naen kabul etmek istiyorsa kabul etsin, saldrsndan dolay cezalandrmak isti-
yorsa buyursun cezalandrsn mesajn iletti. Ebul Gzyi bverde getirmi ve
oradan daha ileriye gtrmler; ancak ayn yln son gnlerinde, Hicri 1039
Cumadissanide (1630 Ocak-ubat) o srada Hemedanda bulunan ahn hu-
zuruna karmlar, fakat ah onu saygyla karlam ve ondan sonra Isfahanda
Tabarek kalesinde yaamt.333
Bu hikayeden Ebul Gznin sfendiyar-han ve Trkmenlerle barmasnn
kendi szlerinden anlayabildiimizden daha mmkn olduu grlmektedir.
Nitekim randan kayla334 ilgili hikayesinde bizzat kendisi Trkmenlerden
yardm aldn belirtmektedir. randan ka tarihi tam olarak tespit edilemi-
331 Age., I, 309; II, 331 vd.

332 Bu eserle ilgili olarak bkz. Horn, Geschichte Irans, 587; Rieu, Suppl. Pers., no. 34. M-
teveffa E. G. Browneun himmeti sayesinde 1923de Cambridgede bu yazara ait olan
elyazmasn inceleme imkan bulmutum. <Eserin yazar Muhammed-Yusuf Falihdir;
bkz. Storey, Persian Literature, vol. I, sect. II, fasc. I, s. 131. V. M.>
333 Huld- barn, vrk. 7 b vd.
334 Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 309 vd.; II, 332 vd.
322 ORTA ASYA
yor; kendi anlattklarna baklrsa on yl orada kalm ve on birinci yl kamtr,

bu durumda 1640da katn dnmemiz gerekiyor. Ama metnin daha ileri-
sinde kendisi Ejderha ylnda (1641) Urgene dndn, o k Meyhenede335
Ersarlar arasnda, iki yl Balhanda Tekelerde ve bir yl da Kalmk han, muh-
temelen Ho-Orlok336 (1632-1644) yannda geirdii belirtmektedir. Ersarlarn
Meyhene civarnda yaayan Trkmenlere mensup oymann ad Kzl-ayakt.
Bunlar vaktiyle Manglakta yaarken Kalmklar tarafndan yerlerinden edilince
yl nce Meyheneye gelmiler, ilk zamanlar alaklarda yaam ve ancak
Ebul Gznin geldii yl adrlarn kurabilmilerdi. Ebul Gz, bu Trkmen-
lerin kendisini ranllara teslim edecek insanlar olmadna337 inanm ve kesin-
likle gvenlikte olduu kanaatine varm ve onlarn teklifine binaen k yanla-
rnda geirmitir. Arkasndan iki yl Balhan Tekeleri arasnda kaldktan sonra
Manglaka yneldi. O srada buradaki Trkmenlerin saylar iyice azalm, ge-
ride kalan topu topu 700 aile de Kalmklarn hakimiyetine girmiti. Bu bilgiler
1630larda Trkmenlerin tpk XVI. Yzyl sonlarnda Nogaylarn yapt gibi
Kalmklar tarafndan Manglaktan itildiklerini gstermektedir. Bu olaydan nce
Trkmenler Nogaylar srm ve eski meralarna dnmlerdi. Rus kaynakla-
rna gre gebe Trkmenler 1613de Embaya kadar sarkmlard.338 Nogay-
lar, 1633-34 yllarnda da Kalmklar tarafndan dil tesine atlmlard.339 Trk-
menlerle Kalmklar arasndaki ilikiler her zamanda hasmne deildi ve hatta
1656da (maymun ylnda) Kalmklar Trkmenlerin teklifi zerine Durun ve
Astrabada bir sefer dzenlemilerdi.340
Ebul Gznin yanlarna geldii zbekler muhtemelen harabeye dnm
Urgente deil, Aralda (Amu-derya deltas) yayorlard. Onlar, ne sfendiyar-
han davet etmi ve ne de, ancak 1643de han olsa bile, Ebul Gzyi kabul et-
milerdi. Ebul Gznin geliinden alt ay sonra, at ylnn balarnda (1642 ba-
har) sfendiyar ld.341 Ebul Gz, Trkmenlerden kendisini kardeinin halefi
335 <Bartold, burada ve daha aada yanllkla Mehin (Durunun gneydousunda bir
ky) yerine Meyhene (Serahsn 90 km. kuzeybatsnda yer alan imdiki Meana) yaz-
mtr; kr. Desmaisons metninde ( I, 314), eviri Mhine (II, 337), ayrca bir de
metinde veya ( I, 201, 206), eviri Mhin (II, 216, 220). Yu. B.>
336 Palmov, Etud, I, XVII i XVIII veka, s. 6 vd.
338 PDTS, II, 351.
339 Palmov, Etud, I, XVII i XVIII veka, s. 7.
340 Huld- barn, vrk. 149 b.
341 Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 291 ve 316; II, 312 ve 338.
TRKMENLER 323
olarak kabul etmelerini istedi, ama onlar torunu Kasm-han kendilerine gn-
deren Buhara han Nadir-Muhammede itaati tercih ettiler. Esasen tm grev-
ler ve gelirler fiilen Trkmenlerin eline gemiti. Ebul Gz de Araldan ba-
layarak Hivann fethine girimi, ama fazla baarl olamamt. Buharada ise
1645de Nadir-Muhammed tahttan indirilip yerine olu Abdlaziz kotarlnca
durum deimi; Hivada tm Buharal askerler Buharaya dnmt. Bylece
Ebul Gaze tavuk yl (1645 bahar) balarnda muhtemelen hibir direnile
karlamadan Hivaya girdi. Trkmenler, balarnda Buharal ehzde olma-
ynca sava srdrmek istemediler ve zaten Ebul Gz de genel bir af kard.
Trkmen reisi (bunlardan ikisi on-begi idi) mzakerelerde bulunmak zere
ona 5-6 aksakal gndererek Ebul Gzden bakasn han olarak tanmadkla-
rn bildirdiler. Han, hemen onlar sakinletirmek amacyla aksakallar ve dier
Trkmenleri Hezarespe davet edip, bir len tertipledi. len baladktan he-
men sonra zbekler Ebul Gznin gizli iaretiyle Trkmenlere saldrp 1000-
2000 bin kadarn ldrdler; arkasndan evlerini yamalayp ocuklarn kle
olarak satmak zere gtrdler. Bylece muzaffer han Hivaya dnd. Tm
bunlar, babasnn eserini tamamlayan342 olu Anua-han btn plaklyla
anlatmaktadr.343
Bir sonraki yl boyunca Ebul Gz Hivadan kaan Trkmenlere kar bir
dizi seferler dzenledi. t ylnda (1646) k gnlerinde (Aralkta) dzenledii bir
saldr Trkmenleri Tecene kamaya mecbur brakt ki, bundan da hann esir
ald ocuklarla birlikte muzaffer bir eda ile Hivaya dnd eklinde bahse-
dilmektedir. San ylnda (1648) han, Bami-Burma (harita Beurma)344 denilen
yerde toplanan Trkmenler zerine bir sefer daha dzenledi. Bunlar arasnda
Tecenden kaan Trkmenler de vard. Trkmenler ailelerini Karakast denilen
yere gnderip, kayalar arasna mevzilendiler. Balarnda Kahir-hoca vard. Bo-
uma srasnda Trkmenler kltan geirilmi ve kaleye ekilinceye kadar l-
drlmeye devam edilmiti. Daha sonra zbekler kaleye girdiler ve ne varsa
yamaladlar. Han onlarla birlikte deildi. nk Karakastda kalp Trkmen
adrlarn yamalamak, mallarn ve ocuklarn ele geirmekle meguld.
342 < ecere-i Trkn VAN UzSSRda muhafaza edilen bir nshasnda eserin Mahmud
b. Mulla Muhammed-Zaman Urgen adl birisi tarafndan Anua-hann emriyle ta-
mamland belirtilmektedir; bkz. SVR, T. I, no. 167. Yu.B.>
343 Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 321-325; II, 345-349.
344 <Bami ky Beurma kynn 14 km. kuzeydousunda bulunmaktadr. Yu. B.>
324 ORTA ASYA
Tavan ylnda (1651) Atrek ve Grgen sahilinde beylerinin isminden do-

lay Bayra denilen Trkmenlere kar saldrlar devam ettirildi. Han, geriye e-
kilen dmanlarn takip ederken susuz bozkrn ortasnda kald ve ordusu drt
bir yana dald. 10 000 kiiden (yannda byle bir ordu getirdiine inanmak
zor) yalnzca 400 kii hanla beraber kalmt. Yolda Bayran auluyla ticaret ya-
pan Teke tacirlere rastladlar ve ilerinden birini kendilerine rehberlik yaptrmak
suretiyle Bayran aulunu buldular. Hann yanndaki birlik civardaki kulube-
leri yamalamaya girimi ve hann yannda topu topu otuz kii kalmt. Yine
de zorlu bir saldryla aulu ele geirmeyi baarmt. Bayra ise daha atma-
nn banda isabet eden bir tfek kurunuyla hayatn kaybetmiti.345 Bu anlat-
lanlarda dikkat ekici olan, yegane deilse bile, fazla olmayan bir kayt olarak,
Trkmenler arasnda tccar bir snfn mevcudiyetinden bahsediliyor olmas-
dr. kinci olarak, burada Trkmen tarihinde nadiren de olsa bir boy veya oy-
man adn bandaki beyinden almasna ahit oluyoruz. Bu isimler oymak be-
yinin lmesiyle birlikte ortadan kalkmyordu. rnein Sarklar arasnda bugn
de Bayralarn bir oyma vardr ve sadece gnmzde Atrek boyunda deil,
Murgab vadisinde de yaamaktadrlar.346 Bayrak oymann grnd kada-
ryla Hiva olaylaryla ilgisi yoktu; seferin dzenleni sebebi olarak yalnzca bu
Trkmenlerin hana itaat etmek istemeyileri gsterilmektedir.
Ebul Gznin Trkmenlere kar dzenledii son sefer 1653 ylndadr (ej-
derha yl). Ama seferin neden dzenlendii konusunda bir aklama yok. Ey-
mr boyuna saldr Fuc347 denilen bir yerde gerekletirildi; fakat grnd
kadaryla bu yer ad baka kaynaklarda gemiyor. Trkmenler yamalanm ve
kle olarak alnp gtrlmlerdi. Han, dn yolunda Dinar kuyusuna (Uz-
boy zerinde348) geldiinde, yamalanacak srlar ve ocuklar olan Sarklara
saldrd. Metinde (bu ksm eviride atlanm) hann dier Trkmenlere de de-
taylar olduka uzun uzun anlatlan saldrlar dzenledii, her saldrdan sonra
ganimetlerle geri dnd belirtilmektedir.
345 Ebul Gz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 324 vd.; II, 347 vd.
346 rn. bkz. Aristov, Etnieskiy sostav, 141; Yate, Northern Afghanistan, 125, 186.
347 Metinde byle (Ebul Gz, Rodoslovyanaya tyurok, Desmaisons neri, I, 325), eviride
(II, 348) Toudj. <A. N. Samoyloviin gsterdii gibi, bu isim gnmzde Kzl-Avrat
ile Bami arasndaki Koc kyyle zdeletirilebilir. Bkz. Samoylovi, z turkmenskoy
starin, 561. Yu. B.>
348 <Dinar kuyusu Uzboyun gneyinde, Kzl-Arvatn 40 km. kuzeydousundadr.> Yu.
B.>
TRKMENLER 325
1649 ve 1653de Harezm, her ne kadar saldr han tarafndan pskrtl-

mse de, Kalmklarn istilasna uramtr. Yukarda verilen bilgiler nda
hann Trkmenlere kar dzenledii saldryla Kalmklarn Harezme saldr-
malar arasnda baz ilikiler olduu dnlebilir. 1653de Kalmklarla bar
yaplmt ve hatta Ebul Gz Kalmklarn hibir zaman Harezmin dman ol-
madklar eklinde baz cretkr szler dahi sarf etmektedir.349 Baka bir yerde
ise Kalmklarn ilk istilasnn 1603/04 knda gerekletiini nakleden de biz-
zat kendisidir.350
Trkmenlere kar dzenlenen seferler, Ebul Gznin detayl anlatmnda
belirtildii zere, yama amalyd. Yine de hann Trkmenleri itaat altna al-
d ve Buhara zbekleriyle 1655de (koyun yl) savan balamasna kadar
geen birka yln sakin getii anlatlmaktadr. Beklenildii gibi Ebul Gz
Trkmenlerle yaplan arpmalar srasnda kendisini ran tarafndan gelecek
tehlikeye kar gven altna almak amacyla baz tedbirlere bavurmu, hatta
1648de (san yl) aha bir eli gndermitir. Harezmle Buhara arasndaki sa-
va srasnda Buhara han Abdlaziz ise aha bir eli gndererek, Ebul Gzyi
Harezmde zor duruma sokmak amacyla Harezmde tutulan ehzdenin sal-
verilmesini istemi; fakat vaktiyle Ebul Gznin uzun sre randa kalm ol-
masn ve Harezme dndkten sonra lkesine kar kt niyet beslemediini
gz nnde bulundurarak bu talebi reddetmitir.351
Ebul Gznin olu ve halefi Anua (1663-1687) zamannda Trkmenler,
XIX. Yzylda yaayan Harezmli tarihi Munisin352 nakline gre, hana kar mu-
halefet edebilecek durumda deillerdi. Anuann hanm Tohta-hanm, Harezmin
gney ucunda, Dargan civarnda yaayan Trkmenlerdendi. ki yl sonra Anua
lnce yani 1689da tahta olu Erenk-han kt. Gen han (aabeyi 17 yan-
dayken lmt) kendini ak servenlerine kaptrd ve bir defasnda yine bir
servenden dnerken atyla birlikte kapakland ve hayatn kaybetti. Hann l-
dn renen anas, haberin etrafa duyulmasndan nce alelacele defnettirdi
ve Dargandaki kabilesine apar gndererek, oradan hanla ayn yata olan ve
fiziki grnmyle ona benzeyen yeenini getirtti. Saa sola hann Trkmen
350 Age., I, 275; II, 296.
351 Huld- barn, vrk. 117a.
352 Munisle ilgili olarak bkz. Saleman, Das Asiatische Museum, s. 278; Barthold, Khwa-
rizm, s. 978; <keza bkz. Bartold, storiya kulturnoy jizni Turkestana, 285-286; vanov,
Xivinskiye xroniki, 23-28; Munirov, Munis, Ogaxii. Yu. B.>
326 ORTA ASYA
akrabalarn ziyarete gittii ve imdi geri dnd eklinde haberler uuruldu.

Bu kurnazlk sayesinde gen Trkmen Hivaya kendi eldalarn getirip ehri
ele geirmeyi baard; arkasndan da zbekleri takibata balad. Zaten zbek-
lerin bir ksm henz gerek Erenk-han zamannda Hivay terk edip Arala git-
milerdi; bunlar oradan bir orduyla geri dndler; dzmece han ldrlm,
Tohta-hanm infaz edilmi ve ancak yz kadar Trkmen kurtulabilmiti. Bu
olay 1106/1694-95de vuk buldu.
Trkmenlerden daha sonra hkmdarlk dnemi tam belirlenemeyen, ama
her halkrda XVIII. Yzyl balarnda hkmdarlk yapan Musa-han adl biri-
nin saltanat mnasebetiyle sz edilmektedir. Bu han, seleflerinden daha g-
lyd ve kendi adna sikke kestirmiti. Mervden da boyunca Astrabada kadar
uzanan blgedeki ehir ve kalelerin sakinleri ona vergi dyorlard. Fakat Hiva
emrlerinin dmanl yznden Merve kamak zorunda kalm, orada ldrl-
m ve kellesi Hivaya getirilmiti. Munisin anlattklar byle; 1713de Hivadan
ayrlan Trkmen Hoca Nefesin anlattklarndan ise Musann Bekoviin seferi
srasnda (1717) hayatta olduu ve o srada Astrabadda bulunduu anlalyor.353
1725de Hivada bulunan Florio Beneveni, Musa-hann Hivallar tarafndan l-
drldn, asilerin evresinde toplandklar olu ah-Timurun babasnn
intikamn alacan duymutu.354
Bekoviin seferini dzenledii srada bata bulunan irgazi-hann (1715-
1727) dnemi, genel olarak Harezmin tekrar eski gcne kavutuu dnemdi.
Hann iktidara getii ilk gnden itibaren Mervden da boyunca Astrabad ve
Balhana, sahil boyunca ise Atrek ve Grgene kadar uzanan topraklarda yaa-
yan ranllar ve Trkmenler onun hakimiyetini tanyarak vergi demeyi kabul
etmiler; ayrca Trkmenler 1716da (maymun yl) hann alelacele Mehede
dzenledii sefere katlmlard.
Trkmenlerin avdur (ovdur), gdr ve Soynac355 adl boyunun
Manglaktan Astrabad yoluyla Kumaya iskan edilmesinin I. Peter dneminde
gerekletii belirtilmektedir. 1809da derlenen malumata gre (Astrahan Kal-
mklar arivinde muhafaza edilen bu bilgiler Prof. N. N. Palmov tarafndan lut-
fedilerek tarafma iletilmitir) bu Trkmenler, kendi istekleriyle Kalmk han
353 A. N. Popov, Snoeniya Rossii k Hivoyu, 321.

354 Age., 383.
355 A. N. Samoyloviin (Sredi stavropolskax turkmenov, 67) bu imlas dorudur. Baka
belgelerde Suncac eklinde gemektedir.
TRKMENLER 327
Ayukaya (1670-1724) gelmi ve onun zel himayesi altnda yine onunla bir-
likte gebelik yapmlardr. Onlarn muhacereti Peterin ran seferinden (1722)
nce tamamlanmt. Trkmenler arasnda muhafaza edilen bir rivayete gre
sefer srasnda onlar Ayukaya bizzat Peter emanet etmitir. Baka rivayetlere
gre ise onlarn muhacereti daha Ayukann babas Punuk-Ponak zamannda
balamt.356 Bu Trkmenlerin tarihiyle ilgili bilgiler olduka blk prk. On-
larn Rusyann tebaas sfatyla Kalmklarla ayn haklara sahip olarak muhace-
retleri ve Kalmklarla giritikleri atmalar Rus yetkililer tarafndan zme ka-
vuturulmutur. 1737de Astrahan yaknlarnda 133 adr ve Krasnoyarda on
adr halinde kk bir Trkmen grubundan sz edilmektedir. Han Donduk-
Ombo bu Trkmenlerin ve ayn blgede yaayan Kalmklarn kendisine veril-
mesini istemi, ama talebi reddedilmitir. Kalmklarn 1771de Rusyadan ay-
rlp ine geme ve Trkmenleri de yanlarnda gtrme teebbsleri, onlarn
hayatnda nemli bir olayd. Ubui Han, Trkmenleri zorla yannda gtrm,
fakat onlarn bir ksm (340 adr) yar yolda kaarak Rusyaya dnmler ve
Dolpiyevle Kuma arasndaki blgeye iskan edilmilerdir. Kaamayan dier
Trkmenlerse, Kalmklarla birlikte Krgzlarn (Kazaklarn) saldrsna uram-
lardr. 1810da tutulan kaytlarda bizzat Trkmenlerin Krgz-Kaysaklarla ba-
arl bir ekilde savatklarn, ancak bir ksmnn Krgz esaretinden kurtul-
duktan sonra Rusyaya dndklerini belirttikleri zikredilmektedir. 1778deki
bir kaytta Kubanbay aksakal Molla Karamullinin Aziz Peter kalesinde Trk-
menlerin vali Ubui tarafndan alnp gtrlmeleri, Ablay sultann esir d
ve esaretten kurtuluu hakknda bilgi verdii belirtilmektedir. Orta Czn re-
isi olan Ablay 1771de han unvan alm, Rus tebaas saylm ve dier Kazak-
lar gibi Kalmklara saldrp onlar Rus snrlar dahiline geri dnmeye mecbur
brakma konusunda talimat almtr. Esaretten kurtarlan Trkmenler Kzlar
kalesi civarnda gebe olarak yaamak ve Kuma ile Kzlar arasndaki ulam
(posta hizmetlerini) salamak zorundaydlar. Onlarn 1776da Kzlar kalesin-
den biraz uzaklaarak Kalmk ulusuna yakn topraklarda gebe olarak yaa-
malarna izin verilmesi talebi reddedilmiti. Trkmenler 1810da yazdklar bir
arzhalde ise Kzlarn ran ahna kar mdafaasna itirak etmelerine izin veril-
mesi belirtiliyordu. 1809a ait kaytlara gre, Kuzey Kafkasyal veya daha son-
356 Y. Veydenbaumun kitabnda (Putevoditel bu Kavkazu, 126) Trkmenlerin 1630 y-

lnda Kalmklar tarafndan fethedilerek n Kafkasya bozkrlarna gtrldkleri an-
latlmaktadr. A. N. Samoylovie gre (Abd as-Sattar-kazi, 092) Trkmenlerin mu-
hacereti takriben XVIII. Yzyl balarnda gereklemitir.
328 ORTA ASYA
raki isimleriyle Stavropol Trkmenleri 836 adrd ve bunun 336 adr gdr,
250 kadar avdur ve bir o kadar da Soynac oymana aitti. 1906 saymnda
Stavropol Trkmenlerinin nfusu 15 990 (9368 erkek, 6222 kadn), 1912de
ise daha azd: 15 534 (9086 erkek, 6448 kadn). Rus aratrmac bu kayttan
Trkmenlerin lerek azaldklar sonucunu karmt.357 u anda bu Trkmen-
ler Kzlardan ok uzakta, Man ile Kumann dousunda yer alan Kalausda
yaamaktadrlar.358 Trkmenler, 1809da bir dileke vererek buday bile ye-
timeyen verimsiz topraklarda yaadklarn ve stelik buralara bir trl ala-
madklarn belirttiler. u anda onlarn byk ksm, tpk Hiva zbekleri gibi
yaz aylarnda kyn dnda kurduklar adrlarn evlere tercih ederek yerle-
ik iftilikle uramaktadrlar. A. N. Samoylovi, 1912de Trkmenlerin XX.
Yzyl balarna ait bilgilerle kyaslandnda imdilerde nemli lde gelime
kaydettiklerini belirtmektedir. Grnd kadaryla onlar Orta Asyada kalan
kabiledalaryla balarn koparmamlardr. Onlarn gidiinden sonra359 me-
hur olan Gklen kabilesi mensubu ozan Mahtum-Kul, Stavropolda yaayanlar
da dahil olmak zere tm Trkmenlerin milli airi olmutur.
Orta Asyada kalan Trkmenler, XVIII. Yzylda ve hatta XIX. Yzyl ba-
larnda Ruslarn fazla ilgisini ekmemitir. Hazar Denizinde Rus zanaatkrlarla
sahilde yaayan Trkmenler arasnda atmalar olmaktayd ve bunlardan birisi
hakkndaki (1719) bilgi Astrahan Kalmklar arivinde mevcuttur. Trkmen ak-
sakallarnn Ayukaya itaatten ba tartyla ilgili bu belgede Yetsanllar ve Yen-
buluklar360 gibi bu Trkmenler de bizi dinlemiyorlar denilmektedir. 1744de
bizzat Trkmenler Ruslara Manglakta ticaret iin bir kale kurmalarn teklif
etmi, bunun iin de Ogurin adasn gstermilerdi, ama bir sonu kmad.
Trkmenlerin Rusya tebaalna alnmalar iin yaptklar mracaat dolaysyla
Yzba Kaptovskyyle birlikte Trkmenlere giden Lebedevin yaynlanmam
seyrsefer raporu elimizde mevcuttur.361 Tebaala kabul etme konusunda on-
lara snr ticareti yapan tacirlere iyi davranlmasndan, onlarn mallaryla Hiva
357 Abd as-Sattar-kazi, 092.

358 <imdiki Stavropol blgesinde. Yu. B.>
359 Mahtum-Kulnn babas Davlet-Mamed, 1753-54de yazmt; Samoylovi, Material,
II-III, 146.
360 <Krmdaki Yetsanlar= Yedisanlar, Yenbuluklar=Yanboyluklar. A. B.>
361 <Yzba Koptovsky 1745de Hazar Denizinin dou sahiline gitmitir. Onun raporun-
dan ve 1741de Manglakta bulunan Yzba Tebelevin raporundan alnan nemli
ksmlar Trkmenlerle ilgili baz dier ariv bilgileriyle de birletirilerek 1939da ya-
ynlanmtr. Bkz. s istorii snoeniya Rossii s trkmenami, 211-255. Yu. B.>
TRKMENLER 329
ve Buharaya rahata girip kmaya balamalarndan ve Rus sava esirlerinin mu-

tat vehile geri dnmelerinden sonra Rusyann himayesine alnmalarna scak
baklaca bildirildi.362 1768de Krgzlarn (yani Kazaklarn) Hiva civarnda
gebe halde yaayan Trkmenlere saldracaklar sylentisi km ve bu sy-
lenti Rusyada yalnzca Krgzlarn Kalmklara saldrma niyeti tayabilecekleri
endiesinden dolay huzursuzlua yol amt.363 Grnd kadaryla Aus-
tos 1810da Manglaktan Astrahana gnderilen ovdur kabilesinden alt ak-
sakaln 2300 Trkmen ailenin Rusyann tebaalna kabul edilmesi iin yap-
tklar bavurudan da bir sonu kmamt. Aksakallar, 2500 aileden oluan
Trkmenlerin Hivay terk ettiklerini ve kendilerini geri gtrmek isteyen Hiva
ordusuyla amansz bir ekilde arptklarn anlatmlard.364
Trkmen rivayetleri, Trkmen kabilelerinin hareketlenmesini Nadir-ahn
hkmdarlk dnemi olaylaryla ilikilendirmektedir.365 Son Safevler dneminde
rann zayflamas zbeklerin ve Trkmenlerin Horasana yeniden saldrmala-
rna zemin hazrlad; Nadir-ah, bu saldrlar yalnzca pskrtmekle kalmad,
ayn zamanda Trkmenistana da baarl seferler dzenledi ve hatta belli bir
sre Buhara ve Hivay ele geirerek Trkmenleri kendisine baml hale getirdi.
Nadir-ahn kendisi de Avar boyuna mensup bir Trkmendi. Horasann kuzey
snrnda, o sralar Avarlarn merkezi durumundaki bverde yakn Deregezde
dnyaya gelmiti. Nadir-ahn srekli olarak zbek ve Trkmenlerle savaan
mstakbel kaynpederi Baba-Ali-bek de bverdde yayordu.366 Pek oklar gibi
Nadir-ah da Safevlerin son dnemlerindeki kargaalar srasnda evresine sa-
dk haydutlar toplayarak bverd, Destecerd (doum yeri Deregezde) ve daha
sonralar da en muhkem dayana olarak kalan Kelat ele geirdi. Burada hem
kendisi gibi Horasann dier ehirlerini ele geiren beylerle ki en nemlileri
Mehedi zapt eden Seistanl Mahmuddu, - hem zbek ve Trkmenlerle ve
hatta kendi eldalar Avarlarla savat. Tarihi Mehdi-han, bu atmalardan
tarih vermeden sz etmektedir. rnein Nadirin Kuan Krdleri ve bakala-
ryla birlikte Trkmen kabilelerinden Ali-eli, mreli, Teke ve Yomutlarn yaa-
dklar Nes ve Duruna dzenledii bir seferden sz edilmektedir. O srada
Trkmenlerin banda itaat edip sulh yapmak zorunda kalan Durun hkimi
362 Bartold, storiya uzueniya Vostoka, 222.

363 Solovyev, storiya Rossii, VI, 413 vd.
364 Astrahanskiy kalmtskiy arxiv, Delo 1811 g., no. 997 (N. N. Palmovun beyan).
365 Abd as-Sattar-kazi, 982.
366 Mehdi-han, Tarih-i Ndir, 27.
330 ORTA ASYA
Said-sultan vard.367 Fakat bu olaydan ksa sre sonra Nadir-ah Seistanl Mah-
mud karsnda ar bir yenilgi alnca iki silah arkadayla birlikte Kelata kat.
Durun Trkmenleri Nadire kar ayaklanan Avarlara destek verdiler.368 Nadir,
Kelattan harekete geerek bverd yaknlarnda hem bu Trkmenleri hem de
kendisine kar isyan bayra aan Avarlar malup etti.369 Daha sonra Durun
ve Nes Trkmenlerini Nadir-aha kar bir kez daha Seistanl Mahmudun ya-
nnda gryoruz. Nadir, bverdden hzla atlarak bir gecede 20 fersah (yakla-
k 100 km.) yol alp, Nes yaknndaki Barabadda Trkmenlere saldrd; hem
bir katliam yapt, hem de hepsini yamalad. Bylece Trkmenleri doru yola
getirdi ve hepsini kendi safna gemeye mecbur brakt.
Daha sonra Nadir-ah, o sralar Trkmenlerin bulunmad Mervle ilgi-
lenmeye balad. ehir Kacarlarn, evresi ise Tatar370 ve Araplarn hakimiyetin-
deydi. Kacarlar arasndaki ihtilaflar dolaysyla ipler Urgen (yani Harezm)den
Karakuma muhaceret eden Yomutlar kendi yanlarna ekmeyi baaran Tatar-
larn eline gemiti. Kacarlar da bir frsatn bulunca Yomutlara saldrdlar ve bir
ksmn ldrp, bir ksmn esir aldlar. Arkasndan Tatarlar, Araplar ve Trk-
menler Merve 12 fersah mesade bulunan Kal kalesini igal ettiler ve yl el-
lerinde tuttular. Bu kale, Mervin su ihtiyacn karlayan Sultan-bend seddi a-
zndayd. ehir sakinleri ciddi ekilde su sknts ekmeye balaynca, o sralar
Merve doru harekete geen ama Tecen sularnn ykselmesi sebebiyle ehre
ulaamadan Serahsa ynelen Nadir-ahtan yardm istediler.371 Nadir-ahn Merv
seddinin onarlmasyla ilgili ald tedbirlerden bir baka yerde, 1731 olaylar
anlatlrken sz edilmektedir.372
Safevlerin k dneminde Horasana dzenledikleri saldrlar yeniden
balatan Harezmli zbek ve Trkmenler, ayn hcumlar irgazi-han (1715-
367 Age., 40.

368 Age., 47.
369 Age., 50.
370 <Sanyorum o sralar Mervde yaayan bu Tatarlar, Trklemi Mool kabilesi Kara-
Tatarlard. Bunlar XIV. Yzylda Timur tarafndan Anadoludan Mvernnehre g-
rlm, fakat onun lmnden sonra Merv vadisine gelmilerdi (bkz. MTT, I,
531). Baz aratrmaclara gre Merv Tatarlar daha sonra bir oymak halinde Yomut-
larn bnyesine karmtr; ama bu konu henz ispat edilebilmi deil. Yu. B.>
371 Mehdi-han, Tarih-i Ndir, 52. <Mervde Tatarlarla Kzlbalar arasndaki atmalar ve
Nadirin Tatarlarla savamas konusunda bkz. Muhammed-Kazm, faksimile, I, 38b
41b, 47a-50b. Yu. B.>
372 Mehdi-han, Tarih-i Ndir, 193. Tm bu olaylardan V. A. Jukovskynin eserinde (Raz-
valin Starogo Merva) hi sz edilmez. <Merv seddinin tamir edilmesi konusunda ay-
rca bkz. Muhammed-Kazm, faksimile, I, 278a-278b, 327b-331a. Yu. B.>
TRKMENLER 331
1727) dneminde dahi srdrdlerse de bir sonu alamadlar. Saldrlar ps-

krten irgazi, Horasana bir eli gndererek Harezmden gelen ticaret kervan-
larnn gemesine izin verilmesini istedi. Bunun zerine o sralar Mehedi y-
neten Seistanl Mahmud, kendisine bal aaa ky sakinlerine geri dn
srasnda kervanlara Tecene kadar refakat etmeleri talimatn vermi, ama ker-
van bizzat aaada yamalanm ve tacirler ldrlmt. irgazi, Nadir-aha
bir eli gndererek (galiba kervann onun emriyle yamaland dnlyordu)
yamalanan mallarn iadesini ve tacirlerin (muhtemelen ailelerinin) honut edil-
mesini istemi; istei yerine getirilmiti.373 Harezm tarihinde bu olaydan hi sz
edilmez; ama irgazinin birlikleriyle silahl atmalarn Nadir-ah tarafndan ya-
pld kaydedilmektedir. Bu kaynaa gre irgazi, maymun ylnda (1716) iki
yllk bir kuatmadan sonra Mehedi alm, oradan Niapur zerine yrm,
ama ehri ele geirememitir. O srada Niapur civarnda bulunan Nadir, z-
beklerin geri ekildiini renince onlar takibe balam; bunun zerine irgazi
Mehedi boaltm, ama domuz ylnda (1718) tekrar ele geirmitir.
Nadir-ah, 1729da Herata zapt ettikten sonra Mehed zerine yrd.
Plan, kn Trkmenlere bir sefer dzenleyip baharn sonlarnda Astrabada
dnmekti.374 Ama olaylar o yl onu ah Erefle savaa tutuup, bu Afgan ha-
nedann ortadan kaldrmaya zorlayacakt. Nadir-ah, ancak 1730 Eyllnde375
Astrabada dnebilmi ve ayn gn Yomut ve Gklenlere bir darbe indirmek
istemiti. Dmanlar onun bu seferinden Ogurin Trkmenleri vastasyla ha-
berdar olmulard. Yomutlar Hiva tarafna kaarken, Gklenler Sumbar y-
nne ekildiler. Nadir de Horasanllara Trkmenlerle tm ilikilerini kesme-
lerini emretti.376
1732 baharnda Nadirin emriyle Yomut ve Gklenlerin herhangi bir ha-
rekete girimeleri halinde onlar engellemek amacyla andrda 3000 kiilik
garnizonu barndracak bir kale kurulmaya balanmt. Fakat daha sonra ka-
lenin su kaynaklarndan ve meskun alandan olduka uzak bir mevkide bu-
lunduu dncesiyle yapm durdurulmu, kalenin atlm olan temelleri de
yklmt. Haziran ay balarnda Mehedde bulunduu srada Nadire Trk-
men (muhtemelen Yomutlarn) ve Gklen on-begileri itaat arz etmek zere gel-
373 Mehdi-han, Tarih-i Ndir, 53 vd.

374 Age., 101.
375 <Mehdi-handa tarih olarak Hicr 15 Rebi-l-evvel 1142 yani 8 Ekim 1729 verilmek-
tedir; bkz. MTT, II, 132. Yu. B.>
376 Age., 145 vd.
332 ORTA ASYA
mi; kendilerine Nadirin batya dzenleyecei sefere bin gen savayla itirak
etmeleri art koulmutu. Ama ahn bu emri yerine getirilmeyecek, bylece
Trkmenlere kar yeni tedbirlere bavurulacak ve daha nce ran ordusun-
dan kaan Yomutlara bir darbe indirilecekti. Erkekler kltan geirilmi, ka-
dnlar kle olarak satlm; kurtulabilen Yomutlarsa Balhana ve hatta Mehed-i
Misriyna (Dihistan harabelerinin ilk adnn bu isimle anld kanaatindeyim)
kadar kovalanmt.377
1735 baharnda (tavan ylnda)378 Nadir-ah emahadayken Hiva han
lbars-hann Yolbars beyi ien-vekiliye 3000 Trkmenle Horasann kuzey s-
nrlarna bir akn tertiplettii haberi ulat. Mehdi-hana gre Trkmenler geri
dnerken ranl askerlerin saldrsna maruz kalmlar; Trkmenlerin bir ou
kltan geirilmi, ran ordusunun kumandan ah tarafndan dllendirilmitir.379
Ama Hiva tarihine gre ranllar malup olmu ve Trkmenler hana byk ga-
nimetlerle dnmlerdir.380
1739da Nadir-ah Hindistandayken lbars-han zbek ve Trkmenlerden
oluan 3000 kiilik bir orduyla Serahsa be fersah (yaklak 25 km.) mesafe-
deki Teceni geip Horasana saldrd. O srada Serahsa Nadir-ahn olu Rza-
Kul geldii iin lbars baka bir yne hareket etti ve Nes ile bverd arasn-
daki Kahlan kalesini kuatt. Kale kumandan o srada bverddeydi; oradan
asker toplayarak kaleyi kurturmak zere harekete geince, lbars, Rza-Kulnn
ordusuyla gelmekte olduunu dnerek alelacele Harezme dnd.381
Nadir-ah, 1740da Orta Asyadaki Buhara ve Hiva hanln itaat altna al-
mak iin bir sefer dzenledi. Bu iki hanlkta zbeklerin yan sra Trkmenler
de vard. Buhara Hanl, kar koymadan teslim olmu ve Nadir-ah, det ol-
duu zere, oradan pek ok savay saflarna katm ve arcuydan sonra 20
000 kadar zbek ve Trkmen ahn ordusuna iltihak etmiti.382 Fakat Nadir-
ah Hivada ummad bir direnile karlat. Hem lbars-han ve hem de Trk-
menlerin banda bulunan Muhammed-Ali-han Uak,383 Nadir-aha iddetle
kar koydular. Hiva tarihine gre, lbarsn ordusunda Trkmenlerden baka
377 Age., 187. Trkmenistandaki 1732 olaylar iin bkz. ayn eser, s. 191.
378 Hiva tarihinde bu olay ejderha ylnda (1736) gsterilmektedir.
380 <Bkz. MTT, II, 333.>
382 Age., 386.
383 Age., 388. <Uak, Yomutlarn byk oymaklarndan birinin addr. Yu. B.>
TRKMENLER 333
zbekler de vard. zellikle Yomutlar, Tekeler ve dier Trkmenler lgnca

savamlard.384 Bu kar koyma srasnda han ve beyler hayatlarn kaybetmi,
4000 zbek lmt. Trkmenlerin ne kadar kayp verdii konusunda bir ka-
yt mevcut deil.
Nadir, Harezmde mahalli ehzdelerden Tahiri brakt; fakat alt ay sonra
bu ehzde, geici bir sre Hiva tahtna oturacak olan Nur-Ali adl birinin bu-
lunduu Aral civar zbek ve Kazaklaryla girdii bir atmada hayatn kay-
betti. Nadirin (ki o srada Dastandayd) Harezme385 bir tenkil seferi dzen-
lenmesi teklifi yerine getirilemedi. syann elebas Artuk-inak, Nasrullah-ahn
olu olan Horasan hakimine adam gndererek onu kendi yanna ekmeye a-
lt. ranllar, it ylnda (1742) Harezmlilerin isteine uygun olarak, lbarsn ah
tarafndan Ebul Gz ad vedilen olu Ebul Muhammedi Harezm han olarak
tandlar.386 Bu arada Yomut ve Tekelerin Harezmden Horasana gtrlmeleri
dnlmt387 Domuz ylnda (1743) baz Harezmli kyamclar Yomutlarn
yardmyla isyan balatmak iin bu frsat deerlendirmek istediler ve Mehdi-
hana gre Artuk-inak ldrdler.388 Hiva tarihi ise burada baka bir isim ve-
rerek hann katlinden onu sorumlu tutmaktadr ki, bu kaynaa gre Artuk-inak
ancak 1747de (tavan ylnda) ve stelik hann emriyle ldrlmt. Yine ayn
kaynaa gre blge Yomutlarn hakimiyetine gemi, kimse kale surlar dna
kamam ve alk balam; bunun zerine blge sakinleri Nadir-ahtan yar-
dm istemi, o da yeeni Ali-Kuly gndermiti. 1745de (boa yl) Yomut-
lar malup edilmi, kendi evlerini yine kendi elleriyle ykarak Balhan dalarna
kamlard. Ali-Kul tahta Hiva hann karp, Nadir-aha dnm; o da 1000
Yomutun ran ordusu safna katlmas, dierlerinin ran ynetimine tbi olarak
yerlerinde kalmalarn kararlatrmt.389
Nadir-ahn bu emrinin yerine getirildiini sanmyorum; nk onun
ld yl (1747) Trkmenlerin Astrabad Kacarlaryla birlikte isyan ettikleri
bildirilmektedir.390 Kacarlarn reisi Muhammed-Hasan-han, Gklenlerin de ya-
nnda yer aldklar Yomut reisi Bekenc-hana kamt. Nadir-ahn Ali-ah (veya
384 Age., 391.
385 Age., 405 vd.
386 Hiva tarihine gre byle. <Bkz. Munis, ruk. NA, s. 571, vrk. 696 ve keza MTT, II,
334.>
387 Mehdi-han, Tarih-i Ndir, 419.
388 Age., 445.
389 Age., 459.
390 bn Muhammed-Emn, Manna neri, I, 11.
334 ORTA ASYA
Adil-ah) ismini alan halefi Ali-kul, asilere an bir saldr dzenleyerek ar bir
darbe indirdi, ama kaanlar takip etmedi.391
Yomutlarn bu reisi Hiva tarihinde de Bekenc-Ali-sufi adyla gemekte ve
1759da dier asilerle birlikte Hiva ordusu karsnda yenildii belirtilmektedir.
Fakat bu olaydan ksa sre sonra Hiva Yomutlarn yllk idaresi zamannda
yok olma noktasna gelmitir.392
Trkmenlerle ilgili Rus ariv belgelerinin altnda tahkik edilmeyi gerek-
tiren XIX. Yzyln olaylaryla alkal literatr zerinde detayl olarak durmaya-
cam. 1804den 1920ye kadar Hivada iktidar elinde tutan Kungrat hanedan
hanlar, birka kez tm Trkmenler zerinde hakimiyet haklar bulunduunu ileri
srm, Trkmenler tm lkede bazen bunlara iddetle muhalefet etmi, bazen
de Hiva hanlnda tahripkr faaliyetlerde bulunmulardr. Buhara emrleri ve
ran ahlarnn bu yndeki hak iddialar fazla dikkat ekici deil. Trkmenlerin
bu devlet arasndaki rekabet sebebiyle, herhangi biriyle girdikleri atmada
dierlerinden destek grebilmilerdir. 1822de Buharadan kopan Merv Trk-
menlerinin kendi istekleriyle Hiva hannn hakimiyeti altna girmeleri;393 1824de
Hivallarn yeni Mervi kurmalar ve bu Hiva kalesinin 1843de Trkmenlerce
(Sark, Salor ve dier baz Tekelerce) ele geirilmesi; esirlerin Buhara emrliine
gnderilmesi;394 1855de Teke kabilesinden Kout-hann Serahsda Hiva hann
malup edii; bu savata den Muhammed-Emn (Medemin)-hann kellesinin
rana yollanmas;395 ayn Kout-hann 1860da ranllar malup ederek gani-
metlerin bete birini Hiva hanna gndermesi396 gibi olaylar dikkat ekmekte-
dir. Bunun yannda bizzat Trkmenler arasnda da ekimeler vard. Bunlar-
dan en nemlisi, Tekelerin nce mreli ve Karatallarla boutuklar Ahal, ar-
kasndan Sarklarla arptklar Mervi igal etmeleri hadisesidir.397 Her ne kadar
baz Teke birlikleri Merve daha nce girmilerse de, onlarn bu ehre ynel-
meleri 1857de balam ve 1859da zaferle sonulanmtr.398 Hiva hanlar da
391 Age., 26 vd.

393 Age., 20.
394 Age., 69 vd.
395 Agehi, 412a (ve keza MTT, II, 489-490).
396 Agehi, 505a (ve keza MTT II, 542-545).
397 Agehi, vrk. 587b <ranllarn kendi hezimetleriyle sonulanan Merv seferi 1860da
deil, 1861de dzenlenmitir; bkz. MTT, II, 602-604. Yu. B.>
398 Abd as-Sattar-kazi, 091. Bir baka eserde (Samoylovi, Material, I, 018 vd.) Sarklarn
arcuydan Merv ovasna Bayram-Ali-han zamannda yani 1785den nce muhaceret
TRKMENLER 335
Trkmenler arasndaki ekimelerden faydalanabilmilerdir. 1854de Medemin-

han, su ve mera yznden Sarklarla Tekeler arasndaki kavgalara son verilmesi
gerektii bahanesiyle Merve bir sefer dzenlemiti.399 Medemin-han, 1855de
Teke han Koutla Serahs yaknlarnda girdii bir atmada ld, ama 1 Ey-
llde yine Tekelerle girilen atmada yeni han Abdulla da hayatn kaybetti.400
Onun yerine geen Kutluk-Murad-hana Yomutlara kar girecei savata Ahal
Tekeleri, ayrca Tecen ve Merv Sarklar, Tekeleri ve Salorlar yardm teklifinde
bulundular.401 Buna karlk taht iddiasnda bulunan Kungratl Karakalpakl
reisi Er-Nazar-biy de Yomutlarla ittifak yapmt.402 Yomutlar, 1856 balarnda
Hivaya saldrarak han ldrdler; hann veziri Muhammed-Yakub (ki o da
ayn yl yeni hann i bana gelmesiyle birlikte infaz edilecekti) halk ayaklan-
drarak 3,5 saat boyunca Yomutlar katlettirmeyi baard.403
Kargaann dinmesinden ve hakimiyetin salanmasndan hemen sonra
randa Kacar hanedan Trkmen saldrlarna kar nlemler almaya balad. Bu
nlemler bir yandan Astrabad tarafndan Yomut ve Gklenlere, dier yandan
Horasandan Tekelere ve komularna kar tenkil hareketleri olarak srdrl-
dyse de, die dokunur bir sonu alnamad. Bu tr sonusuz seferlerden XIX.
Yzyln ilk yllarnda da sz edilmektedir,404 ama ranllar [yani Kacarlar] Yo-
mut ve Gklenleri kendi tebaalar olarak gryorlard. Hiva han Muhammed-
Rahim, 1819da Rusyann elisi Muravyevin Manglak zerinden geen ker-
van yolunun Krasnovodsk [Kzlsu] iskelesi zerinden geirilmesini teklifine
u cevab verir: Manglak yolu Krasnovodsk yolundan ok daha uzun olsa
bile, Manglak halk benim tebaamdr. Astrabadda yaayp da o civarlara ge-
ettiklerini gsteren Trkmen elyazmalarndan alntlar verilmektedir. Bayram-Ali-ah

malup eden Buharal ah-Murad Mervi Sarklara, Yolotan ise Salorlara verdi.
399 <O sralar Sarklarn yaad Merve Muhammed-Emn-hann dzenledii seferler
1846da balam ve 1855e kadar her yl yaplmtr. Yu. B.>
400 Agehi, vrk. 511b. <Esasen Abdulla-han Tekelerle yaplan savata deil, mreli, ov-
dur ve dier Harezmli Trkmen kabilelerinin saflarnda yer aldklar Yomutlarn is-
yan srasnda hayatn kaybetmi; arpmalar Hiva hanlnn lyal ehri civarnda
vuk bulmutur. Bkz. MTT, II, 549-551. Yu. B.>
401 Agehi, vrk. 514a vd.
402 Age., vrk. 516a.
403 Age., vrk. 521a. <Dier kabilelerin yan sra Yomutlarn da itirak ettikleri Trkmen
isyan ksa faslalarla 1855den 1867ye kadar devam etti. Bu konuda bkz. Bregel, Xo-
rezmskiye turkmen, 197-225.>
404 Rza-Kul-hann Ravz at-saf adl eserinde bu tr bilgiler vardr. <Kr. MTT, II, 205
vd. Yu. B.>
336 ORTA ASYA
len Yomud (Yomut)larn nemli bir ksm Kacarlarn hizmetindedir.405 Yomut-

lar, rana saldrdklar kadar Hivaya da saldryorlard ve hatta 1800de zbek
kabilesi Mangtlar Yomutlarn saldrlar yznden gnmzde bile varln ko-
ruyan Mangt406 ehrini (esasen bir al-veri merkezi) kurduklar Amu-derya
sahiline g etmilerdi. Hiva hanlar, Trkmenlerle birlikte rann snr blge-
lerine pek ok saldr dzenliyor ve Trkmenlerin ranllarla olan atmalarna
mdahele ediyorlard. 1834de Gklenler Grgene baarl bir sefer dzenlemi,
fakat blgeye gelen kalabalk ran ordusunun intikam seferi dzenlemesi tehli-
kesiyle kar karya kalmlard. Bu durumda Alla-Kul-han 1835de Gklenle-
rin bir ksmn Kzl-Arvata, bir ksmn da Harezme iskan etti.407 Han, 1837de
Meyhende bir kale ina ettirerek Gklenlerin bir ksmn oraya yerletirdi; ka-
lanlar ise Khne-Urgen yaknlarndaki topraklara gtrlmt.408 Hann bu
seferi, ran ah Muhammedin 1836da Grgen ve Atreke dzenledii sefere
bir cevap niteliindeydi ve stelik ranl yazar, Trkmenlerin Hiva ve Urgene
doru itildiklerini belirtmektedir.409
Yine bu Muhammed-ah zamannda (1834-1848) Mazanderan valisi, Cafar-
bay (Yomut oymaklarndan biri) reisi Kyat-hann yerletii elek adasna bir
sefer dzenledi. Kyat-han adaya yerletikten sonra denizin dou ve bat sahili
arasndaki yolu da kontrol altna almt. ran ynetimiyle atmaya girdiinde
kendisini Rusya tebaas, Ruslarla attnda ran tebaas olarak gsteriyordu.410
ran ordusu Trkmenleri malup etmi, bir ksmn kltan geirmi, bir ks-
mn esir almt ve Muhammed-ah bu olay Herata dzenledii sefer sra-
snda (1837) renmiti.
Muhammed-ahn hkmdarlnn son dnemlerinde Serahsta istirahate
ekilmi olan Horasan valisi Muhammed-Hasan-han, Serahs, Ahal, Tecen, Kar-
405 Muravyev, Puteestviye, I, 134.

406 Munis, <ruk. NAE 6>, vrk. 75b, 133b ve 144b.
407 Agehi, vrk. 351b vd. <Aheninin verdii kronolojiye gre Gklenlerin nemli bir ke-
siminin Harezme grlmesi 1837 balarnda olmutur; bkz. MTT, II, 467-468.
Yu. B.>
408 Age., 357b vd. <Alla-Kul-han, Gklenlere bal Kay oyman Meyhene deil, Gk-
Tepe ile Baharden arasndaki Mehin kalesine yerletirdi; kr. MTT, II, 469. Yu.
B.>
409 Bu olay ve devam iin bkz. Ravzat as-saf, X.
410 <Daha sonralar Rus ariv kaytlarndan anlald kadaryla Kyat-han ve oullar ge-
nellikle Rusyadan yana bir tavr taknyorlard. Bkz. storiya Turkmenskoy SSR, I, blm.
2, 95-98. V. R.>
TRKMENLER 337
yab411 ve Hivada yaayan Teke, Yomut, Gklen, Salor Trkmenlerine dayanarak

efendisine kar isyan bayra at. Yannda bin kadar Trkmen vard ve bir
grup gittiinde, yerine baka bir grup geliyordu. syan glkle bastrlmt.
ranllarn 1860da dzenledii sefer srasnda Salorlar Pencdeden daha
sonra Sarklar tarafndan kovulacaklar Meruaka ekilmilerdi. Pencdede daha
nce Ersar kabilesi yayordu.412 Ruslarn 1884de Merve, Afganlarn Pencdeye
girip 1885de ekilmek zorunda kaldklar yl Murgabda Trkmenlerin siyasi
bamszl da son bulmutur.
1880li yllardaki savalar ve mterakeler sonucunda Trkmen halknn
topraklar Rusya (vassal Buhara ve Hiva hanlklar) ile ran ve Afganistan ara-
snda bllmt. En gl devletin tebaas olarak Rusya Trkmenleri, ran
topraklarnda doup Rusya topraklarna dklnceye kadar hibir ekilde su-
lama ilerinde kullanlamayan ve iki taraf arasndaki snr oluturan nehirlerle
ilgili anlama sayesinde daha avantajl durumdaydlar. Trkmenler, devrimden
sonra bu imtiyazlardan mahrum kaldlar. Bu yzden Sovyet blgesinde ilk nce
Trkmen halknn siyasi ynden birlemeleri fikiri ortaya atlm ve Trkmen-
ler arasnda milli birlik ruhu canlanmt, ama u ana kadar ancak dil ve ede-
biyat alannda birlik uuru gelitirilebildi.413 Trkmenin hayat tarznn dikkatli
tetkiki, Orta Asyann blgelere taksim edilmesiyle ilgili Rusa bir kitaptaki u
szlerde grlmektedir: Her Trkmen kendi soy ktn ok iyi bilir ve ahsi
karlarn mensup olduu airetin karlarndan hemen hemen ayrmaz. Baz
oymaklar ve hatta ayn airetin u veya bu kolu arasnda sk sk dmanlklar
sergilenmektedir. Onlar, ancak dier airetlerden veya baka halklardan olan ki-
ilere kar mtesanit halde hareket ederler Milli uur olduka zayftr. Fakat
son yllarda, zellikle de devrim sonrasnda baz airetler milli bir btnln,
Trkmen halknn bir paras olduklarn dnmeye baladlar.414 Bu uurun
bymesi kltrel faaliyetlerin baarsna bal olabilecektir.415
411 <Dorusu Kara-yab; Merve takriben 18 km. mesafedeki kanal zerinde yer alan bir
kalenin addr. Yu. B.>
412 Yate, Northern Afghanistan, 189.
413 <Bugn ran snrlar dahilinde kalan ve Sahra Trkmen ad verilen blgede iki mil-
yonun zerinde Trkmen yaamaktadr. Fakat bu Trkmenler ekonomik ynden
rann en dk gelir seviyesine sahiptir ve son derece zor artlar altnda hayatlarn
srdrmektedirler. A. B.>
414 Territoriya i naseleniye Buxar i Xorezma, . 2, s. 102 vd.
415 <Trkmen halknn ekim devriminden sonraki tarihi konusunda bkz. storiya Turk-
menskoy SSR, t. II. Yu. B.>
338 ORTA ASYA
ZEYNUL AHBAR*
(Gardiznin eserinden yaplan alntlar)

Ubeydullah b. Hordadbeh, Kitab el-ahbrnda Trklerin inlilere men-
sup olduunu sylyor. Eb Amr Abdullah b. El-Mukaffa1 ise Rubu-d-dnya
[Dnyann Drtte Biri] adl eserinde Peygamber Nuhun gemiden indii za-
man dnyann bo olduunu belirtmektedir. Nuhun olu vard: Sim [Sam],
Ham ve Yafet. (Nuh), dnyay onlar arasnda taksim etti. Siyahilerin Zenci-
ler, Habeliler, Nubyallar ve Berberiler, - topraklar ile bu lkeyi, kara ve de-
nizi ve keza ran blgesini Hama verdi; Irak, Horasan, Hicaz, Yemen, Suriye ve
ranahr Simin hissesini oluturdu; Trklerin, Slavyanlarn, Yecc-Mecclerin2
topraklarndan ine kadar olan blge Yafete dt. Trkistan blgesi meskun
topraklardan uzak olduu iin, ona Trk ad verildi.3 Nuh, Tanrya dua edip
Ondan okuduunda [hemen] yamur yamasn salayacak kelimeyi Yafete
retmesini istedi. Tanr, onun duasn o anda kabul etti ve Yafete (o kelimeyi)
retti. Yafet bunu renince bir taa yazarak, unutmamak ve kaybetmemek
iin boynuna ast. Bu kelimeyi telaffuz edep yamur diledikleri her seferinde,
yamur balyor; eer o ta bir suya brakp da hasta birini oraya daldrrlarsa
iyileiyordu. (Bu) ta daha sonra miras yoluyla onun [Yafetin] torunlarna inti-
*
Klliyat, VIII/ 41-63.
1 Gardiznin eserinin banda atfta bulunduu bu eser, ne en-Nedimin Fihristinde
(I, 118) verilen el-Mukaffann eserlerinin listesinde, ne de Hac Halifenin bibliyog-
rafya szlnde yer almaktadr. K. Brockelmana gre bni Mukaffann gnmze
kadar yetip gelmeyen bu eserinin ad Tayzi ad-duny va-r-rub ad-dny (Brockel-
mann, GAL, SBd, I, s. 236) dr. S. Nefisi, Dnyann Drdnc Ksm ve bu evi-
rinin sonunda verilen Yeryznn Hilii adl bir dier kitabn bn el-Mukaffann
ayn eserinin iki deiik ad olduu grndedir. (Gardizi, Nefisi neri, 2).
2 Gog-Magog halklar.
3 Sanrm kelimenin Arapa kkeni ( terk etmek, brakmak) gz nnde tutulmu-
tur.
Z E Y N U L A H B A R 339
kal etti. Onlar, G u z, K h a l l u k h,4 H a z a r ve benzeri gibi (isimlerle) o-

alnca, aralarnda bu ta yznden tartma kt. Ta, Guzlarn elindeydi. Her
hangi bir gn toplanp kura ekilmesi ve tan kurada kime karsa ona veril-
mesi kararlatrld. Guzlar, eklen o taa benzeyen baka bir ta alp zerine o
duay yazdlar. Liderleri sahte ta boynunda tayordu. Belirlenen gnde kura
ekildiinde, kura Khallukha kt. Bunun zerine sahte ta Khallukhlara ver-
diler ve gerek ta Guzlarda kald. Bylece Trklerde ta vastasyla yamur is-
teme gelenei ortaya kt. Onlardaki [Trklerdeki] seyrek sakal brakma deti
ve kpek mizacna gelince, [Yafet] ocukluunda hastalanm ve hibir tedavi
imkan kalmamt. Sonunda yal bir kadn Yafetin anasna Ona karnca yu-
murtas ve kurt st ver, bu onu iyiletirir dedi. Anas bir ay boyunca, [o-
cuk] iyileinceye kadar, onu bu iki eyle besledi. Ama sakallar kmaya bala-
dnda seyrek oldu ve bylece torunlar da (seyrek) sakall kaldlar. Demek ki,
seyrek sakal karnca yumurtasndan, kt karakter de kurt stnden ileri gel-
mitir. Trkler ondan [kurttan] tremilerdir. imdi kitaplarda bulduum e-
kilde onlarn baz kabilelerini anlatacam.
K h a l l u k h l a r konusunda derler ki, bu Khallukh Trklerin reisle-
rinden biriydi. [Bu Trkler] gebe halde yayorlard; Khallukhun anas at
zerindeydi. [Bulunduklar] yer llkt; Khallukhun hizmetkrlarndan biri
onun anasna gelerek, ona sahip olmak istedi ve kucaklad; kadn tehditlerle ona
kovdu. Trk kadnlarnn ok karakterli olduu malum. Hizmetkr bu durum
karsnda korkuya kapld ve kap Toguz-guzlarn5 lkesine, hakann top-
raklarna geldi. Hakann adamlarndan biri avlanrken onu iki kat keeye b-
rnm halde etin bir yerde buldu ve ona Y a b a g u6 adn verdi. Onu alp
hakana getirdi. Hakan, onun hikayesini rendikten sonra, Khallukhun lke-
4 Kharlukh veya Karluklarn ad Farsa eserlerde hep bu ekilde yazlyor. Muhteme-

len Surhann kollarndan birinin ad olan Kalluk da buradan gelmektedir.
5 <Bartoldun evirisinde Tuguz-guz ve Tuguz-Ouz eklinde yazlmasna ramen, yine
yazarn klliyatnn cilt II, s. 554de Tuguz-Ouz okunuunun artk Tokuz-Ouz ek-
liyle genel kabul grdn belirttii iin, biz dorudan Tokuz-guz olarak yazmay
tercih ettik. A. B.>
6 Karluk hanlarnn unvan; Arap corafyaclarda ve keza Gardizde cabguya ()
eklinde gemektedir. Daha ileriye bkz. Cabguya kelimesinin telaffuzu Semanide gs-
terilmitir. Asya mz. elyazmalar, l,. 87. Sanrm Orhon kitabelerinde grdmz
yabgu szc de bu unvandr (Thomsen, Inscriptions de lOrkhon, s. 146). Bu efsane-
deki unvan, muhtemelen yapmak (kapamak, rtmek) fiilinden gelmektedir. <Hudd
el-lemde de byle, l. 176 aa).
340 ORTA ASYA
sindeki tm adamlar toplad ve bu Yabaguyu o saat onlarn bana geirdi ve

o kabileye de Y a b a g u-K h a l l u k h adn verdi.
Daha sonra Toguz-guz kabilelerine Trkistandan7 bir adam geldi. Yaba-
gulardan bir cariyeye8 k olmu, onu Trkistana karmt. Trkistan han
bu cariyeyi ondan ayrm ve yanna alm; iyi davranm, kzn ailesine mektup
yazarak durumunu anlatm ve onlar yanna armt. Onlar gelince, hepsine
ileyecek toprak vermi ve kabilenin kalan ksmn da davet etmiti. [Kzn] ka-
bilesinin dier ksm bu haberi alnca, hepsi oraya gitmiti. Bunlar orada kala-
balklanca, han onlar kendi topraklarna yabanc sfatyla iskan etti ve onlara
. verdi.9 Onlarn hepsi Trkistanllar Hakann halkna saldr dzenleyin-
ceye kadar bu ekilde kaldlar. Onlar [Trkistanllar] bu halkn nde gelen, ie
yarar reislerinden on ikisini ldrdler; tm hakan taraftarlarn kltan geir-
diler ve hakanllarn tm krall Khallukhlardan u n p a nn (?) boyunun
eline geti. Hakanllardan en son olarak K h u t u g l a n10-hakan ldrlmt.
Khallukhlardan tahta ilk oturan (kii) l m a l m a s n (?)-cabguyadr. ktidar
Khallukhlarn elinde kald. Trkistanda pek ok kabile bu Yabagu-Khalluglardan
inmedir, ama onlar hakknda detayl bilgimiz yoktur.
K i m a k l a r n kkenine gelince; Tatar han geriye iki oul brakarak
lmt. Byk karde tahta geince, k onu kskanmaya balad. K-
k kardein ad a dd.11 Aabeyine bir suikast dzenlediyse de, baarl ola-
mad. Hayatndan endie ettii iin cariye-gzdesini yanna alp kat ve byk
bir nehrin, pek ok aacn ve av hayvannn bulunduu bir yere geldi. Oraya
adr ap yerleti. Her gn bu adam ve cariye birlikte ava gidiyor, avladklar
hayvanlarn etini yiyor, samur, sincap ve kakmlarn derisinden elbise yapyor-
lard. Daha sonra onlara akraba Tatarlardan yedi adam geldi: m i, m e k,
T a t a r, B a y a n d e r, K p a k, L a n i k a z (?)12 ve A c l a d (?). Bu
7 Belki metindeki bu kelimeyi yerine sayfa 40da olduu gibi eklinde oku-
mak gerekir ki, bu durumda sz edilen Trkistan deil, Trge kabileleridir.
8 Yazar ( kenizak/cariye, kadn kle) kelimesini bariz bir ekilde kz anlamna
geldiinde dahi srekli Arapadaki ( cariye) anlamnda kullanyor. Kr. S. 36-37,
bni Rustann (De Goeje neri, 141, 1) metninde (Burtaslarla) ilgili blm.
9 Kelime anlalamad.
10 Muhtemelen Kut-olan.
11 Orhon kitabelerinde geen Trk unvan (Thomsen, Inscriptions, s. 146). Taberide de
byle, II, 1206, 1224 (bu bilgiyi Prof. De Goejeye borluyum).
12 <Minorsky, Nilkaz eklinde okunmasn teklif etmektedir; bkz. Hudd el-lem, Mi-
norsky evirisi, 304, dn.3>.
adamlar efendilerinin ylk srsn gdyorlard. [Daha nce] ylk srleri-

nin bulunduu yerlerde mera kalmamt; onlar da ot arayarak adn kald
tarafa gelmilerdi. Cariye onlar grnce dar kt ve rt! yani durun!13
dedi. Bylece o nehre rt ad verildi. Bu cariyeyi tandklar iin hepsi durdular
ve adrlarn kurdular. Bol miktarda av ganimetiyle dnen ad, onlar arlad.
Onlar, orada k mevsimine kadar kaldlar. Kar yanca dnemediler. Orada ot
boldu; bylece tm k orada geirdiler. Kar kalkp, yollar alnca, kabileler hak-
knda haber getirmesi iin ilerinden birini Tatar kampna yolladlar. O (adam)
oraya varnca her yerin bombo olduunu, kimsenin kalmadn grd; d-
man gelmi, yamalam ve herkesi ldrmt. Kabilelerin hayatta kalan kii-
leri dadan inip o adamn yanna geldiler. O da dostlarna ad hakknda bilgi
verdi. Bylece hepsi rta doru yola koyuldu. Oraya gelince ad reisleri ola-
rak selamladlar ve ona kar sayglarn izhar ettiler. Bunu iiten dier insanlar
da [oraya] gelmeye baladlar ve [bylece] yedi yz kii topland.14 Onlar, uzun
sre adn hizmetinde kaldlar; daha sonra nfuslar artnca dalara saldlar
ve yedi adamn adyla anlan yeni kabileler oluturdular. Tm bu K i m a k l a r
vahi tabiatlar, cimrilikleri ve misafir sevmezlikleriyle tannrlar.
ad, bir defasnda halkyla birlikte rt nehri sahilinde duruyordu; bir
ses duydu: ad? Beni suyun iinde gryor musun? ad, suyun stnde y-
zen satan baka bir ey grmyordu; atna binip suya dald ve sa yakalad.
Onun kars Hatun olduunu grd. Nasl dtn? diye sordu. O cevap verdi:
Timsah beni nehir kenarndan kapt. (Kimaklar bu nehre sayg duyar, hrmet
gsterir ve Ey Kimaklarn tanrs nehir! diyerek taparlar.) ada Ses duydu,
suya dald ve korkmad anlamnda T u t u k unvann verdiler.15
Kimaklara giden gzergahlara gelince, bu gzergah Farabdan Yengikente16
gider, Yengikentten Kimaklarn lkesine giden yol zerinde bir nehir vardr;
onu getikten sonra kumlara [sahraya] ulalr. Trkler buraya U y u k m a n
13 Radloffa gre burada Trke er t (yani ey adam [attan]in) kelimesi kastedilmek-

tedir.
14 Orhon kitabelerinde de bamsz bir kabile oluturmak iin gerekli rakamn ayn ra-
kam olarak verilmesi dikkat ekicidir. (Radloff, Die alttrkischen Inschriften, Lief, I, s.
10, 206)
15 Elbette tutukun byle bir anlam yok; nk Trke bir unvandr ve tut kkn-
den gelmektedir. (Kr. Orhon kitabelerindeki el tutmak). Bu efsane bariz bir ekilde
tutuk unvannn halk etimolojisini (Volsketymologie) gstermektedir.
16 Metinde <dih-i nev> yeni ky; Arap corafyaclarnn ( ) dedikleri yer, bni
Havkal, 393.
342 ORTA ASYA
( ? ) derler. Daha sonra yol Sokuk nehrine varr; nehri getikten sonra orak
arazi balar. Daha ileride Kendir-tag vardr.17 [Yolcu] tm bu nehir sahili bo-
yunca nehrin kaynana kadar yeillikler, otlar ve aalar arasnda ilerler. Da
yksektir. Ondan sonra dar patikalardan daa trmanrlar. Kendir-tagdan sonra
Asus (?) nehrine varlr; bu yolda be gn boyunca, bizzat Asus nehri sahiline
kadar, aalarn skl sebebiyle insanlar hi gn grmezler. Nehir suyu
karadr ve doudan akarak Taberistan kapsna18 (?) ular. Ondan sonra Ki-
mak snrnn balad rt nehrine varlr. Nehrin her iki yakasnda vahi at-
lar otlar; bazen onlardan bin veya iki bin tanesini bir yerde grmek mmkn.
Bunlar vahilemi asil atlarndan inmedirler ve oalmaya devam ediyorlar. Bu
atlar kement dnda baka bir eyle yakalanamaz; onlar yakaladklar zaman
binip ehliletirirler; onlar da ehlileir ve insanlara alrlar. rt byk bir ne-
hirdir, yle ki eer bir kii nehrin bu sahilindeyse aradaki mesafenin fazlal
yznden br sahildeki insan tanyamaz. Nehrin suyu siyahtr. Nehri getik-
ten sonra Kimaklarn adrlarna ulalr. Onlarda bask damlar yoktur; hepsi
ormanlarda, boazlarda ve bozkrda yaarlar. Hepsinin sr ve koyun sr-
leri vardr. [Ama] onlarda deve yoktur. Birisi buraya deve getirse bile, [hayvan]
burada bir yl bile yaamaz. nk deve buradaki otlar yerse lr. Onlarda
tuz yoktur; eer birisi buraya bir man19 tuz getirirse, karlnda da hayvan-
larnn krklerini alr. Herkes, imkanlar dahilinde k iin koyun, at veya sr
etini kurutur. Burada ok kar yaar; bazen bozkrlardaki kar kalnl bir mz-
rak boyuna ular.20 Kn atlar k-tada21 uzak bir yere22 gtrrler; onlarn
yer altnda k iin aatan yaplm su havuzlar var; kn ok kar yadnda,
atlar k boyunca bu suyu ierler. nk kar atlar sulamaya gtrmeye izin
vermez. Kimaklar samur ve kakm avlarlar. Hanlarnn unvan B a m a l-P e y
g u (veya Yamal-Peygu)dur.
Y a m a kabilelerine gelince, Trk hakan Khallukhlarn oalp g-
lendiklerini ve Toharistan Haytallaryla23 iliki kurduklarn, Haytallarn onlar-
17 Yani kendir da.

18 Sanrm metin burada tahrif edilmi.
19 Man veya batman, deiik yerlerde farkl llere tekabl eder (u anda Trkistanda
bir man iki puddur). (Daha fazla bilgi iin bkz. Hinz, Islamische Masse, s. 16 vd.)
20 Kr. Orhon kitabelerindeki skk batm kar (Thomsen, Inscriptions de lOrkhon, s.
109).
21 Belki de Bizansl yazarn szn ettii Ektadr.
22 Galiba yazar veya mstensih Trke ( rak, uzak) kelimesini yanllkla Irak
olarak anlam.
23 Bizans kaynaklarnda geen Eftalitler.
dan kadn istediklerini ve Khalluklarn da onlara kadn verdiklerini fark etmi.

O srada hakan Trkistann zayf olduunu grerek lkesi iin endielenmeye
balam. Bundan sonra Toguz-guzlarn bir ksm kap, kendi kabilelerinden
uzaklamlar ve Khallukhlara gelmiler, ama onlar hibir zaman bunlarla ge-
inememiler. Trk hakan onlarn Khallukhlarla Kimaklar arasndaki toprak-
lara yerlemelerine izin vermi. Onlarn .24 adnda bir reisleri vard. Yamalar,
byk srleri olan ve inin sol tarafnda bir aylk yol uzunluundaki toprak-
larda yaayan zengin insanlardr. Buradan .. getirirler.25 Onlar arasnda i sa-
va kt; kabilelerin bir ksm Trk hakannn himayesine snd. Onlar Yama
halknn [geri kalanna] gelip onlarla birletikten sonra, Trk hakanna bir eli
gndererek durumlarn hikaye edip yle dediler: Size hizmet etmeye geldik;
eer izin verirseniz her tarafa aknlar dzenleyeceiz.26 Trk hakan bu szler-
den holand. Onlara rifkatli bir cevap verdi ve istediklerini yapmalarna msa-
ade etti. Khallukhlar onlara aptalca muamele etmeye baladlar; onlar pek ok
zarar grdkten sonra oradan Kimaklara gittiler. Bir sre sonra ad-tutuk on-
lar kstrd ve onlardan vergi istedi. Hepsi perian oldular ve bylece Trk
hakannn merhametine snarak, Khallukh ve Kimaklardan uzaklap, haka-
nn topraklarna yerletiler. Hakan, onlarn mmileyh reislerine ad-tutuk un-
vann takliden Y a m a-t u t u k unvan verdi.
K r g z l a r n kendi hanlarnn hkmranl altnda birlemelerinin
sebebi aada anlattmz gibidir.27 O, Slavyan kkenliydi ve Slavyan beylerin-
den biriydi. Slavyanlarn lkesinde yaad dnemde oraya Rumdan bir eli
geldi. Bu adam o eliyi ldrd. ldrmesinin sebebi, Rumlarn Nuhun olu
Simden [Samdan], Slavyanlarnsa Yafetin soyundan gelmi olmasyd. On-
lar it style beslendikleri iin isimleri sag (kpek, it) szcyle balantl-
dr. Bunun hikayesi yle: Yafet iin karnca yumurtas topladklarnda, karn-
calar Tanrdan Yafete erkek ocuk nasip etmemesini niyaz ettiler. Yafetin bir
olu olunca, ona E m k e adn verdiler. [nk] gzlerinin ikisi krd. O s-
ralar kpekler drt gzlyd. Yafetin bir iti vard ve o sralar eniklemiti. Ya-
fet enii ldrd. Yafetin olu drt yl kadar kpei emdi; onun kulaklarn-
24 K. G. Salemana gre metindeki bed-ir-perverd (yani iki cins stle beslenen) ibaresi
muhtemelen herhangi bir Trk unvan veya lkabnn evirisidir. Belki de bir tr halk
etimolojisi olarak kabul edilmelidir.
25 Kelime anlalamad.
26 Sanrm burada kabile ad Trke yama szcyle ilintirilmektedir.
27 Bu cmlenin evirisinin yine Bartold tarafndan yaplan tashihiyle ilgili olarak yazarn
Otet o poyezdke v Srednuyu Aziyu, s. 148e bkz.
344 ORTA ASYA
dan tutup kr gibi yrd. Kpek ikinci defa enikleyince, o [kpek] Yafetin
olunu att ve ondan kurtulduu iin Tanrya kretti. Ertesi gn kpeklerin
iki gznn bu ocua getii ve ikisinin kpekte kald grld. Bunun iz-
leri hl kpeklerin suratnda vardr. Bu yzden onlara Saklab (Slavyan) derler.
[Hulasa-i kelm] bu bey, tartma srasnda eliyi ldrnce Slavyanlarn lke-
sini terk etmek zorunda kald. O, lkeden ayrlarak Hazarlara geldi. Hazar ha-
kan, lnceye kadar ona iyi davrand. [Ama] tahta baka bir hakan oturunca,
bu snmacya scak bakmad. O da oradan ayrlp B a c u r ta gitmeye mec-
bur kald. Bacurt dedikleri, Hazarlarla Kimaklar arasnda 2000 bin svarisiyle
birlikte yaayan bir Hazar beyiydi. Hazar hakan Bacurta bir adam gndererek
ondan bu Slavyan kovmasn istedi. Bacurt konuyu Slavyana at; o da akra-
bal bulunan n lkesine doru yola koyuldu. Yolda Kimaklarla Toguz-
guzlarn topraklar arasnda bir yere geldi. Toguz-guzlarn han kendi kabilele-
riyle tartm ve onlara krlmt; [onlardan pek ounu] ldrmler, (kalanlar)
birer ikier Slavyanlarn yanna gitmeye balamlard. O, saylar oalsn diye
hepsini gler yzle karlad, iyi muamelede bulundu. Bacurta bir adam gn-
derip, onunla dostluk anlamas yapt ve bununla glendi. Sonra Guzlara sal-
dr karar ald ve onlardan ounu ldrd, bir ounu esir ald; bir ksmn
yama yoluyla, bir ksmn kle olarak satmak suretiyle ok para toplad. ev-
resine toplanan kabilelere K r g z adn verdi. Slavyanlar onunla ilgili haber-
leri duyunca, bir ou aileleriyle ve eyalaryla birlikte ona geldiler; dierleriyle
birleerek akraba oldular ve tek yumruk haline geldiler. Slavyanlarn rk zel-
likleri Krgzlarn fiziki grnmlerinde, zellikle de kzl sa ve beyaz tenle-
rinde dikkat ekmektedir.28
Krgzlara giden yol Toguz-guzlarn topraklarndan geer. Bu yolun bil-
hassa inanketten Khasana, Khasandan Nuhbek ve oradan Kemiz-arta29 ka-
dar olan, bir veya iki ay yaylalar arasnda, be gn sahrada geer. Kemizden
Manbek-Luya kadar olan yol ikinci gn dalarda devam ettikten sonra, or-
mana ular; Manbek-Lu denilen dalara kadar bozkr, su kaynaklar ve av
alanlar balar. [Bu] da, yksektir; bol miktarda kakm, sincap ve misk veren
28 in kaynaklarnda verilen bilgilere gre Krgzlar uzun boylar, sar salar, al yanak-
lar ve mavi gzleriyle dikkat ekmekteydiler. (Biurin, Sobraniye svedeniy, I, 443). Bu
bilgi, Krgzlarn balangta Trk olmadklarn gstermektedir. Kr. Radloff, Die alt-
trkischen Inschriften, Lief. 3, s. 425.
29 Trkede srt, arka anlamna gelen art kelimesi (sanrm burada srada anlamnda-
dr) Tumansky elyazmasnda daima Orta Asyann da silsileleriyle birlikte gemek-
tedir.
antilop, pek ok aa ve alabildiince av hayvan vardr. Bu dada hayli insan

yaar. Manbek-Ludan sonra Kgmene varlr; yol boyunca meralar, temiz su
kaynaklar ve pek ok av hayvanna rastlanr. Kgmene30 kadar olan yol bu e-
kilde drt gn srer. [Kgmen] da yksektir; orada ok aa vardr, yol dar-
dr. Kgmenden Krgz ordugahna kadar olan yol yedi gn srer; yol, bozkr
ve meralardan geer; yol boyunca tatl su kaynaklar ve dmann gemesine
izin vermeyecek ekilde birbirini smsk saran aalar vardr. Krgz lkesine
kadar olan yol tpk bir park gibidir. Burada lkenin en nemli ve en gzel ye-
rinde Krgz hakannn ordugah vardr; oraya ancak yolla ulalabilir. On-
larn dnda oraya giden gzergahlarn hepsi yksek dalar ve kesif ormanlar-
dan geer. Bu yoldan birisi gneyde Toguz-guzlara, ikincisi batda Kimak ve
Khallukhlara, ncs ise bozkra gider. Byk Furi kabilelerine varmak iin
ay yol gitmek gerekir. Burada da iki yol var. Birisi bozkr zerinden gider
ve ay srer; dieri sol taraftadr ve iki aylk yoldur; ama zor bir yoldur. B-
tn yolculuk boyunca dar patika ve dar bir erit boyunca orman iinde gitmek
gerekir. Yol zerinde ok su var; nehirler birbiri ardncadr ve srekli yamur
yaar. Bu yoldan gitmek isteyen kii, yedek eya ve elbise almak zorundadr;31
her ser slaktr ve hibir eyi yere koyamazsn. Bu bataklk yeri geinceye ka-
dar atn arkasndan gitmek gerekir. Bu bataklklarda kimseyle temas olmayan
vahi insanlar yaar; onlar yabanc dil bilmezler, ama kimse de onlarn dilini
anlamaz. Onlar, insanlarn en vahisidir. Her eylerini srtlarnda tarlar; tm
eyalar hayvan postlarndan ibarettir. Onlar bu bataklktan kartrsanz, sudan
km balk gibi akna dnerler. Yaylar aatan, giysileri hayvan postundan-
dr; yiyecekleri ise vahi hayvanlarn etleridir. tikatlar, yabanc giysi ve eya-
laryla ilgilenmemekten ibarettir. Kavga etmek istediklerinde, aileleri ve malla-
ryla birlikte kar ve kavgaya tutuurlar. Dmann yenen kii, onun eyasyla
ilgilenmez; silahlar ve demiri dnda kalan eyalarnn tamamn yakar. Kar-
laryla cinsi temas yapacaklar zaman, onu drt ayak domaltr, sonra seks ya-
parlar. Kadnn bal, av eti veya pek ok av hayvan ve aacn bulunduu
bir vadidir. Eer herhangi birisi Krgzlarn eline derse, yemek yemez ve ar-
kadalarndan birini grrse kap saklanr. llerini dalara gtrr, ceset -
ryp yok oluncaya kadar aalarn zerine asarlar.
30 Krgzlarn lkesindeki Kgmen sradalar Orhon kitabelerinde birka kez gemek-

tedir. (Rodloff, Die alttrkischen Inschriften, Lief. 3, s. 431; Thomsen, Inscriptions de
lOrkhon, s. 149).
31 Bu cmlenin Bartold tarafndan yaplan evirisinin tashihi iin, bkz. Bartold, Otet o
komandirovke v Srednuyu Aziyu, s. 148.
346 ORTA ASYA
Krgzlarn yurdundan misk, krk ve hutu32 boynuzu gelir. Krgzlar, tpk

Hintliler gibi llerini yakar ve yle derler: Ate, en temiz eydir; atee den
her ey temizlenir; ate, ly de pisliklerden ve gnahlardan temizler. Krgz-
larn bazlar inee, bazlar rzgara, bazlar kirpiye, bazlar saksaana, bazlar
ahine, bazlar da gzel aalara taparlar. Aralarnda faginun (?) dedikleri kiiler
vardr; bunlar her yl belli bir gnde gelir, tm mzisyenleri bir araya getirir ve
herkesi elenceli bir lene hazrlarlar. Mzisyenler almaya balaynca, faginun
uurunu kaybeder; sonra ona o yl olacak her eyi, temenni, bereket, yamur,
kuraklk, endie, selamet ve dman istilasyla ilgili her eyi sorarlar. O da her
konuda kehanette bulunur ve dediklerinin ou syledii gibi kar.
T i b e t halknn oluumunun sebebi yledir: H i m y e r i l e r arasnda
Sabit adl tannm bir kii vard. Bu Sabit, Tubba denilen Yemen hkmdar-
nn yaknlarndand. Sabit, Tubba tarafndan naip olarak tayin edilince, anas
oluna bir mektup yazm. Mektupta Tubbalardan birinin douya sefere k-
tn, ok adam ldrdn, altn bitkili, misk toprakl bir yere kadar gitti-
ini; meralarda yalnzca gr otlar bittiini, av hayvanlarnn misk temin edilen
antiloplardan olutuunu, dalarn karla kapl, vadilerin gzel manzaral ol-
duunu, hisarlarn su yerine toprak ve kuma ihtiyac bulunduunu belirtmi.
[Sabit] Tibete gelince tm bu bahsedilen eyleri grp hayran kalm; herkes
hakkaniyetli, herkes dost canls imi. Birden bir karanlk km ve gz gz
grmez olmu. Sonra blis, devlere Sabiti karp havadan getirmesini syle-
mi. Sabit her zaman elbisesinin altndan bir yelme giyermi. Devler onu ge-
tirip yksek bir dan tepesinde brakmlar. Sabit, orada yirmi gn kalm.
Sonra blis yal bir adam kyafetinde ona gelip, nmde secde et ve benim
irademe tbi ol! demi. Sabit de onun dediini yapm. blis onunla birlikte
dan tepesinden aa inmi, onu uyutmu ve onunla cinsi temas kurmu. Ar-
kasndan Sabite kendisiyle cinsi temasta bulunmasn emrederek uykuya dal-
m. Sonra Sabitin salar kadnlar gibi alnna kadar uzam ve sann ucunda
bir bit peyda olmu. blis bir bez erit alarak onu alnna balam, sonra onun
[Sabitin] yanna oturmu ve biti azna atp yutmu. blis yle demi: Uzun
yllar hayattan km almak ve dman sahibi olmamak isteyen kii, bu canldan
yemek zorunda. Sonra Sabite ordusundaki yedi komutan ldrmesini emre-
dip, isimlerini vermi. Sabit sormu: Eer bu dediklerinin tamamn yapar ve
32 Araplarn Orta Asya halklaryla yaptklar al-veri listesinde yer alan bir hayvan boy-
nuzu. Bkz. VGA, IV, 222.
emirlerini dinlersem, elime ne geecek? blis cevap vermi: Hakan olacaksn;

tm bu lke senin olacak ve btn halkn hkmdar olacaksn. Daha sonra
o [Sabit] onunla birlikte dadan inmi ve askerlerden birini grm. Asker he-
men Sabiti ve onunla birlikte yal adam klnda gelen blisi fark etmi. Sabit,
ona ordunun durumunu sormu. Asker Sen gittikten sonra askerler arasnda
kavgalar kt demi. Bu arada asker de Sabite bandan geenleri sormu. Ona
blis cevap vermi: Melekler onu Tanrya gtrdler. O da ona hkmranlk
verdi, ona yelme giydirdi ve beni onunla gnderdi. Asker hemen kampa ko-
mu ve grp duyduklarn orduya anlatm. Arkasndan Sabit gelmi ve kendi-
sine emredilen her eyi yerine getirmi. Ve onu hakan yapmlar. Bu yzdendir
ki Tibetliler bit yer, birbirleriyle cinsi temas yaparlar, kakllerini kadnlar gibi aln-
larna sarktr ve stnden erit balarlar. Tibet hakannn unvan konusunda O
gkten geldi, onun zerinde gkten verilmi bir yelme vard derler.
Tibete giden yollara gelince, bu yollar Hotenden Hoten dan aarak
Alaana (?) giderler. Dalarda insanlar yaamaktadr; buralarda bol miktarda
kz, koyun ve kokar33 srleri vardr. Alaana kadar yol bu dalardan geer.
Daha sonra dan bir ucundan dier ucuna uzun bir kpr vardr. Bu kpry
vakti zamannda Hotenlilerin kurduklar sylenir. Bu kprden Tibet hannn
bakentine kadar bir da uzanr. nsanlar ona trmanrken, havasndan dolay
nefesi tkanm gibi glkle nefes alr, zar zor konuurlar. Pek ok insan bu
srada lr. Tibetliler bu daa cehennem da derler.34* Eer Kagardan yola
kacaksanz, saa sapp dou istikametinde iki da arasnda ilerlemeniz gere-
kir. Dalar atktan sonra krk fersah uzunluundaki Adr35* (?) blgesine va-
rlr. Bu yaznn yars dalar, yars vadilerle (?) ve mezarlklarla (?) kapldr.36
33 Trkede boynuzlu koyun (ko) anlamnda kullanlan kelime.

34 *
<Yazarn burada szn ettii olay Mirza Haydar Duglatn Tarih-i Reid adl ese-
rinde demgiri veya damgiri dedii yksek tansiyon olaydr. Haydar Duglat, atla-
rn bile bu basntan dolay az ve burunlarndan kan gelerek ldklerini, pek ok
insann ba arsna tutulduunu, atein ok glkl yaklabildiini anlatmaktadr.
A. B.>
35 *
<Barthold, Adr kelimesinin yanna soru iareti koymakla neresi olduunu kara-
madn belirtmek istemi olabilir. Ancak bugn Trkistan Trkesinde adr dz
alan, ova, yaz anlamnda kullanlmaktadr ve zaten metnin konteksinden de bu iba-
reyi krk fersah uzunluunda bir dzlk eklinde anlamak gerekir. Dolaysyla, ka-
naatimizce adr burada zel bir toponim olmayp, bildiimiz dz ovadr. A. B.>
36 Muhtemelen metinde bir tahrifat olmu. <Minorsky, yerine ve ye-
rine okumak suretiyle bunun yaz ve plak tepeler olabilecei teklifinde bu-
lunmaktadr. Bkz. Hudud el-lem, Minorsky evirisi, s. 255.>
348 ORTA ASYA
Kagar evresinde pek ok ky ve saysz kasaba var. Vaktiyle bu blge Tibet

hanna aitti. Kagar blgesinden Sarmsankete, oradan da Aliura ulalr ve
yol Kua (ehri) istikametinde akan Kua nehrine kadar bozkrda devam eder.
Bu nehrin sahilinde, sahrann hemen balad yerde, Tibetlilerin kp geldii
Humhan (?) ky bulunur. Daha sonra salla geebileceiniz bir nehir gelir. On-
dan sonras Tibet topraklardr. Tibet hakannn snr ehrinde, iinde pek ok
putun bulunduu bir tapnak vardr. Bu putlardan birisi taht zerinde oturur
vaziyettedir. Onun srt tarafnda insan kafasna benzer aatan mamul bir ey
vardr. Put, kafay andran bu aa paras zerinde durur. Eer elinizi putun
srtna doru gtrrseniz ondan ate kvlcmlarna benzer eyler kar. Bu ye-
rin (ehrin) sol tarafnda iki taraf byk aalarla kapl nehrin geip gittii boz-
kr ve sahra uzanr.
B a r s h a n sakinleri, aslen Farstan olan Perslerdendir. yle ki; Zlkar-
neyn Dry yenip, Persleri itaat altna alarak ranehri zapt ettiinde, ran
37
halknn kltrl, cesur, eitimli, kurnaz, uzak grl ve tedbirli olduunu g-

rerek korkmaya balad. skender, kendisi ekip gittiinde onlarn isyan ederek
yerine brakt genel valileri ldreceklerini ve krall ele geireceklerini d-
nd. Bylece her boyun nde gelenlerinden bir veya iki kiiyi rehin olarak be-
raberine alp Trkistana, oradan da ine yneldi. skender, oraya [Trkistana]
gelince, casuslar ona u haberi getirdiler: nmzde lden geen yollar ve
hayvanlarmz beslemesi mmkn olmayan yerler var. Yannda tadn bu
arlk, kendine yetecek yiyecek bulamaz. skender, tm fazlalklarn orada
braklmasn ve yemlerin atlara yklenmesini emretti. ranl erafn ocukla-
rna ise Ben inden dnnceye kadar burada kaln; o zaman sizi yanma alr
ve tekrar lkenize gtrrm dedi. Onlar, kendilerine verilen buyrua binaen
orada kaldlar; skenderin ini fethedip oradan Hindistana yneldii haberi
gelince, ranl erafn ocuklar lkelerine dnme midini kaybedip, ine bir
eli gnderdiler ve oradan tula piiriciler, dlgerler, ressamlar getirtip, buraya
Fars ehirlerine benzer bir ehir kurmalarn istediler. O yere de Barshan yani
Farsn efendisi adn verdiler.38
37 Makedonyal skenderin iki boynuzlu anlamna gelen lkab.

38 Her halkrda byle bir etimoloji ehrin adnn telaffuzuna uygun dmektedir. San-
rm Ykutun Mcemindeki gibi (IV, 823) Nucan deil Barshan olarak okumak ge-
rekir. Barshan okuyuu Kagarl Mahmutun szl ile teyit edilmektedir (III, 308)
Barshana giden yola gelince, Neviketten39 balayan yol C i k i l l e r i n

topraklar zerinden Kumberket (veya Kerminket)e uradktan sonra Cile gider.
Cil, bir dadr. Anlam, sk, dar, birbirine gemi demektir.40 Oradan Y a ra 12
fersahtr. Yar, bin sava karabilen bir kydr. Burada Cikilli Teksinin a-
drlar bulunur.41 Bu iki yerleim birimi arasnda baka bir yerleim birimi yok-
tur. Yolun sol canibinde Issk-Kul (Issk-gl) denilen bir gl vardr. Uzunluu
yedi gnlk yoldur. Bu Issk-gle yetmi ay dklr. Suyu oraktr. Oradan
Tona kadar be fersah, Tondan Barshana gnlk yoldur.42 Yol boyunca
yalnz Cikillerin adrlarna rastlanr. Barshan dihkannn unvan manaktr.43
Barshan, 6000 silahl adam karabilir. Issk-gln tm evresi Cikillerin elin-
dedir. Barshann sa tarafnda iki da geidi vardr. Birinin ad Neygu, dieri-
ninki Ozardr. [Ayn yerde] Tefshan adnda bir de nehir mevcut; dou istika-
metinde in snrna doru akar.44 Geit yle yksektir ki, in tarafndan gelen
kular onun zerinden aamazlar.
T o g u z - g u z l a r, hkmdar Toguz-guz Hakan unvan tayan bir
halk. Bir zamanlar Toguz-guz Hakann mensup olduu boyda Kr-tegin adnda
39 Metinde bu kelimenin yerinde Tumket yazl, ama daha ilerisinde yolun Neviketten
Suyaba gittii belirtilmektedir. Sanrm Makdis ve Gardiznin Neviketi De Goejenin de
dnd zre (bn Hordadbeh, metin, 29) bn Hordadbeh ve Kudamann Nevaketiyle
rtmektedir. Muhtemelen mellif burada Kudamada (eviri, 158) Nevaketten do-
ruca Barshana giden yol denilen ayn yoldan sz etmektedir. <Minorskynin belirttii
gibi V. V. Bartold u yerleim birimlerinin tespitinde yanlmaktadr: Tumket (veya
Nunket) u nehrinin batsnda, Neviket (veya Nevaket) ise, muhtemelen nehrin do-
usunda yer almaktayd. Bkz. Hudd el-lem, Minorsky evirisi, 289.>
40 Muhtemelen Cil-ark boaz kastedilmektedir. Cilin hangi dilde bu anlam ifade et-
tii bilinmemektedir. <Bilhare Boam boaz gelir (ada haritalara bkz; dorusu
Boomdur). Cilin eski ad (Cil-ark) uy vadisi tarafndan boazn giriindeki yerin
ad olarak muhafaza edilmitir.>
41 Kelime iin bkz. Budagov, I, 368. <Minorsky Taksinin Cikilleri okunuunu tek-
lif etmektedir ki, buna gre Teksinin tebaalarnn adrlar kastedilmi oluyor. Bkz.
Hudd el-Alem, Minorsky evirisi, 297.>
42 Anlatlan gzergah, Barshana giden yolun Issk-gln gney sahilinden getii ko-
nusunda pheye mahal brakmamaktadr. Ton ile Barskaun nehirleri arasndaki me-
safe (takriben 50 verst) gnlk yol iin biraz azdr. Blgenin dalk olduu da d-
nlrse baz geitlerin bykln kestirmek mmkn deildir.
43 Sanrm metinde geen bu kelimeyi okumak gerekir (Bizans kaynaklarndaki Ma-
niakh). <Kelimenin manaf eklinde okunmasn teklif eden Minorsky, Bartoldun
okuyuunu yanl bulmaktadr. Bkz. Hudd el-lem, Minorsky ev., 293.>
44 Sanrm Tarm nehir sistemi iinde yer alan Yir-ta nehri kastedilmektedir. <Minorsky,
nehrin adn Ak-sunun bat kolunun ad gibi grd iin yerine tef-
han okumaktadr. Bkz. Hudd el-lem, Minorsky ev., 296.>
350 ORTA ASYA
biri varm. Onun anas inliydi, hr bir kadnn olu olan hakan da onun kar-
deiydi. Kardei Kr-tegini ldrmek istiyordu. Onun boazn kesip srleri-
nin bulunduu bir yere att. Kr-teginin ninesi onu Maniheistlere getirdi ve te-
davi etsinler diye dinaverilere45 teslim etti. Bunlar, onun yarasn yle bir tedavi
ettiler ki, eskisinden daha iyi oldu. Daha sonra o, Toguz-guz hakannn ba-
kenti Azala (?) gelip gizlendi. [Kr-teginin dostlar] bir sre [onun kardeini]
yalanlarla oyaladlar. Sonunda Toguz-guz hakanna gerei aklayarak, karde-
inin gelip yaamasna izin vermesi iin kalbini yumuattlar. O [hakan], onun
yanna gelmesine izin vermedi, ama Penciket ehrine vali olarak atad.46 Kr-
tegin orada glendi; yerli halk kendi yanna ekti, kalplerini kazand ve olup
bitecekleri beklemeye balad. Sonunda Toguz-guz hakannn ava ktn -
rendi; kalabalk birlikler hazrlayarak Toguz-guz hakanna saldrd. ki taraf kar
karya gelince, atma balad. Kr-tegin, Toguz-guz hakannn ordusuna ga-
lip geldi. Toguz-guz hakan kap bir kaleye bekindi. Kr-tegin, kale surlar-
nn dibine su verilmesini emretti; bylece surlar bozuldu. Kr-tegin, af dileyen
herkesin affedileceini duyurdu. Kale halk alkla peneleiyordu, hepsi dar
kp af diledi ve hepsi de affedildi. Fakat Toguz-guz hakan kalede kald; Kr-
tegin, onu bomalar iin kaleye adamlar gnderdi. Bylece Kr-tegin taht ele
geirdi. Derler ki, Toguz-guz hakannn 1000 cariyesi ve 400 hizmetkr vard.
Bu 1000 insan her yl gnde defa hakann huzurunda yemek yer ve yanla-
rnda istedikleri kadar yiyecek gtrrlerdi. Onlar gnde defa yemek sra-
snda arap da ierlerdi. Onlarda arap zmden yaplrd. Hakan, ok nadir
hallerde halka kendini gsterirdi. O, yksek bir yerde otururken, tm komu-
tanlar onun nnden geer ve yoluna yz srerlerdi. Sarayndan itibaren eh-
rin u noktasna kadar her yerde halk sra halinde beklerdi. ehir muhafz ba-
larndan biri onun nne atlr ve.47 [Hakan] sudan ve saraydan ktnda
bir at getirirler, herkes geip gidinceye kadar onun atnn nnde diz kerdi.
Toguz-guz hakan Dinaver itikadna [mezhebine] mensuptu; ama onun eh-
rinde ve dier topraklarnda Hristiyanlar, dalistler ve Buddistler de vard.
Onun [hakann] dokuz veziri vard. Eer hrszlkla sulanan bir kii huzurla-
rna getirilirse, onun ayaklarn balar, ellerini boynuna kenetletir; her bir baca-
45 Daha ziyade Mvernnehrde yaygn olan bir Maniheist mezhep. (Flgel, Mani, s.
318). Fleishere gre dilaver cesur anlamnda olduu gibi, = mmin, inanl
anlamndadr. (Fihrist, II, 171).
46 Azal ve Penciket ehirleri iin aaya bkz.
47 Buras anlalamad.
na 200, srtna da 100 sopa vurdurur, sonra pazara gtrr, iki kulan, iki
elini ve burnunu kestirirler; mndiler de bret-i lem olsun ki, kimse byle
bir eye teebbs etmesin! diye barrlard. Eer birisi bakire bir kzla zina ya-
parsa, ona 300 sopa vurdurur, ondan ksrak ve 50 setir48 gm arlnda g-
m kse alrlard. Eer bir kimse evli bir kadnla49 zina yaparsa, her ikisi ha-
kann sarayna gtrlr; hakan onlara 300 sopa vurulmasn emreder; erkei
yeni keeden yaplm kapal bir adra koyar ve kadnn kocasna teslim eder-
ler; daha sonra zaniye kadn zina yapt erkee teslim ederlerdi. Zina yapann
kocas zni erkekten kars iin kalm isterdi. [Tm bunlar] eer zina eden er-
kek zenginse yaplrd; eer fakirse 300 sopa vurup serbest brakrlard. Eer bir
insan birini ldrrse, ona, onu iflas ettirecek kadar byk bir ceza verirler, bir
ay hapiste tutarlar, yz sopa vurup serbest brakrlard. Eer katil yoksulsa,
sopayla yetinir ve serbest brakrlard. Toguz-guz hakan sarayda, bask bir bi-
nada yaar; [binann zemini] kee ile kapldr; Mslman kumalar binann
d cephesine gerilir, in brokarlar keenin zerine serilir. Sradan vatandala-
rn ou adrlarda yaayan bozkrllardr. Hakann elbisesi in brokar ve ipe-
indendir; halkn giysisi ise ipek ve kat kumatandr. Bu, tm vcudu kap-
layan, geni yenli, uzun etekli geni bir elbisedir. Hakan, elbisesinin zerinden
altn ve (veya inci kakmal) bir kemer takar; kalabalk bir meclis toplanacaksa
bana ta giyer; atland zaman bin svari de onunla birlikte ata biner. Hepsi
zrhl ve yelmelidir. arpmalarda mzrak kullanrlar.
Onlara giden yola gelince, bunun iin Barshandan Penula (?), oradan
Kua, oradan Azal,50 oradan Siket (veya Stket), oradan Mekemignasura (?) git-
mek gerekir. Oradan inanckete bir gnlk yoldur.51 Bu blge Kuadan daha
kktr; 22 ky vardr. Dz bir ovada yer ald iin klar daha souktur,
ayrca kar da az yaar. Yazlar ylesine scaktr ki, halk souk bodrumlar ya-
pp vakitlerinin ounu orada geirirler. Yazn sonlarnda tekrar bu damlardan
evlerine geerler. Herkesin belinde bir kemer vardr; baklarn, hanerlerini
ve kendileri iin gerekli olan her eyi bu kemere takarlar. Hakann [saraynn]
48 1/40 man veya batmana denk gelen bir arlk ls birimi.

49 Metnin daha sonraki ksmndaki kelimesinden bu anlam kmaktadr. Lgatlarda
ise yalnzca dul kadn anlam mevcut.
50 Belki de Raverty elyazmasnda olduu gibi <Czcani, Raverty evirisi, II, 961> Aral
okumak gerekiyor. Dou Trkistanda gnmzde de bir Aral ky vardr, ama
Kuann batsnda yer almaktadr.
51 Gardiznin gzergah s. 35de Toguz-guzlarn bakentiyle ilgili anlatlanlar teyit et-
mektedir. <Bkz. Bartold, Otet o poyezdke, Klliyat, IV, s. 52)
352 ORTA ASYA
giri kaps nnde her gn 300 veya 400 dinavernin toplanp yksek sesle
Maninin kitabn okuduklar bir yer vardr. Onlar [okuma bittikten sonra] ha-
kann huzuruna varp, tzimde bulunarak geri dnerler. inancketten sonra
yol tekrar Keraya (?) ve Toguz-guzlarn topraklarna gider.
K i t a y ( i n) ok byk bir devlet; eer onu detayl anlatmaya kalk-
saydk, bu kitap dndmzden ok daha hacimli olurdu. Toguz-guzlarn
lkesinden Kitaya giden yola gelince, bunun iin inancketten dou istika-
metinde Kamula [Kumul] gitmek gerekir. Bozkrda Bag-ura denilen yerde
yol nehre gider, nehir tekneyle geilerek sekizinci gn Kamula ulalr. Yol,
Kamuldan itibaren yedi gn boyunca bozkrda devam eder. Yol boyunca Kitay
ehirlerinden Sha-chou52 ehrine kadar kaynaklar ve meralar vardr. Oradan
gnde Sanglahaya,53 oradan yedi gnde Sah-uya (?),54 oradan gnde Gan-
chouya, oradan 8 gnde Kuiye (?), oradan 15 gnde Chien55 nehrine varlr
ve nehir teknelerle geilir. Bag-uradan Kitayn bakenti Humdana kadar ker-
vansaraylar ve kalabalk istasyonlar zerinden bir aylk yoldur.
Kitay hkmdarlnn dnyann en byk lkesi olduu sylenir. Kitayn
en zengin blgesi, geniliiyle dikkat eker. Herkes oraya varp hac olmay
bir bor bilir. Erkek olsun kadn olsun, herkesin elbisesi brokar ve ipektendir.
Hatta yoksullar ve hizmetkrlar dahi ipek giyerler. Herkesin elbisesinin yen-
leri geni, etekleri uzundur; yle ki etekleri yere kadar sarkar. Tm sokaklarn
st kapaldr ve her gn defa suyla ykanr. Hepsi yksek giri kapl ihata
duvarlaryla evrilidir. Bu duvarlar ahaptandr inlilerin evleri heykellerle
mzeyyendir; evleri tula ve kerpiten yapyorlar. Kitay hkmdarnn byk
bir ordusu vardr. Sylendiine gre hkmdarn 400 bin kadar maal askeri
varm. Her on kiinin banda bir komutan bulunurmu. Tm inliler kur-
nazdrlar ve asaletleriyle vnrler. Gzel kumalar ve ok kap kacaklar var-
dr. stad Eb Zeyd,56 Trk-Guzlarn inlilerin komusu (?) olduklarn sy-
ler. inin snrlarnn bir yan Hoten, dier yan ndustan, nc yan Bolor,
52 imdi de kervanlar byk l zerinden bat ynne, Tarm havzasna giden meak-
katli uzun yol iin tm hazrlklarn Sha-chou vadisinde grrler (Matusovsky, Ge-
ografieskoye obozreniye, s. 231).
53 Tal yer anlamna gelen Farsa bir kelime.
54 <Minorsky Su-chou okunmasn teklif etmekte. Bkz. Hudd el-lem, Minorsky ev.,
232.>
55 Muhtemelen Yang-tse-chien (mavi nehir).
56 Eb Zeyd Ahmed b. Sehl el-Belh, 934de ld. Mehur bir corafyacdr. Bkz. De
Goejenin onunla ilgili makalesi: Die Istakhri-Balkhi Frage, s. 53-55. Belhnin eseri
drdnc yan Yecc Mecc (topraklardr). Ubeydullah b. Hordadbeh, ine

giden herkesin [okuyup] byk alim olduunu syler. inlilerde pek ok h-
kmdar var, ama en bykleri Farfurdur.57 O, yalnzca altn dikili brokar gi-
yer ve sadece beyaz ata biner. Btn inde onun dnda hi kimsede bunlar
olmaz. Halk onu ylda bir defa [saraydan] karken grr. O, at srtnda gider,
kalanlarn tamam onun nnde ve arkasnda yaya olarak yrrler. O, atalar-
nn mezarln ziyarete gider; mezarla yaklanca attan inip yaya ilerler ve gn
ortasna kadar orada kaldktan sonra dar kp geri dner ve sarayna varr.
Tahtnn nne sar brokardan bir perde gererler; bakalar bu perdenin sol ta-
rafnda otururlar. lkesinde ne kadar mzisyen varsa burada hazr- nzr olur-
lar. Hkmdar o gn byk kk herkese hediyeler verir. Danman, hacip ve
herhangi bir hkmdar katndan gelen eliler hari kimse hkmdara yaklaa-
maz. Ylda yedi defa kabul merasimi dzenlenir. Saraybn hkmdarn yzn
grmek iin izin ktn duyurduunda, ordu komutanlar ve valiler onu bu
merasimlerde grrler. Herhangi bir lkeden eli geldiinde, Farfurun huzu-
runa son anda belirtilen sre iinde kar. Bu srada vezirlerden biri Farfurun
sa tarafnda, dieri sol tarafnda durur. Parlak gnee nasl baklmazsa, eli de
hkmdarn yzne bakamaz; karsnda yere kapanr ve kendisine izin veri-
linceye kadar ban kaldrmaz. Sonra hacip veya vezir dar kar, bykeliye
sorular sorar ve hkmdara rapor sunar. Hkmdar bykelinin [kald] eve
brokar kaplama bir iskemle ve altn ilemeli gm bir kse gnderilmesini fer-
man buyurur. Bykeliyi her gn hkmdar sarayna le yemeine gtrr-
ler. Hkmdar cariyeleriyle cinsi temas kurmak istediinde mneccimler sa-
rayn damna kar, yldzlar gzler ve cinsi temas iin uygun vakti belirlerler.
Hkmdar da iini onlarn tavsiyesine gre yapar. inde srl tarlalarn o-
unda susuz tarm yaplr; eer yamur ok az yaarsa ekmein fiyat ykselir.
Ekmek fiyatlar ykselince hkmdar putlarn bulunduu tapnaa gider, ra-
hipleri zincire vurdurur ve yle der: Eer yamur yamazsa, sizi ldrrm!
Bylece yamur yancaya kadar onlar zincirli vaziyette kalrlar. Sarayda 180
davul vardr. Gne batarken bu davullarn hepsi dvlmeye balanr. Bu sesi
duyan herkes evine gider ve gn batmnda pazarda kimse kalmaz. Arkasndan
muhafzlar yaln klla pazara ve sokaklara karlar; o saatte her kim evinde
deilse, hemen kellesini vurur ve srtna Hkmdarn emrine uymayanlarn
stahrnin kaleminden deiik ekilde gnmze ulamtr. <Keza bkz. Brockelmann,

GAL, Bd I, s. 229, s. 408.>
57 in imparatorunun Farsa ismi.
354 ORTA ASYA
cezas budur! yazarlar. inde sululara tek bir ceza verilir: lm! Bunun tek
istisnas, birine yaplan kfr iindir. Eer bir kimse birine kfr ederse, bir-
ka sopa vurup brakrlar. Derler ki, inin devlete ait bu tarafndaki toprak-
larda ukurlarda yaayan kzl derili ve kzl sal insanlar vardr ve bunlar, g-
ne batmaya yaklanca dar karlar.
Oraya [ine] giden yola gelince, bunun iin Kagardan Paie (?), oradan
Kermana, oradan Hacmana (?), oradan Gazaya (?), oradan Yuneye (?), oradan
Hackete (?), oradan Kidilura (?), oradan Rangubende, oradan Tadrufa, oradan
Restuyeye gitmek gerekir. Yol, Hoten blgesindeki ilk ky olan Restuyeden
Hotene gider. Bu iki yerleim birimi arasnda Yara nehri akar. Daha sonra Sem-
buyem (?) kyne gelinir ve oradan da Mslman mezarlna ulalr.58 Oradan
in tarafna doru akan nehre varlr. Ondan sonras Hoten ehridir. Hotenden
Key ehrine kadar olan mesafe 15 gnlk yoldur; Key, in snrnda byk bir
ehirdir, ama Toguz-guzlara aittir. Hotende pek ok put ve ok. .59 vardr;
ehir halknn dini Buddizmdir. ehirde biri ehristanda, dieri ehir civarnda
olmak zere iki Hristiyan kilisesi mevcuttur. Pazarda ok fahie ve llk kadn
vardr. Tm erkek ve kadnlar salarn [alnlar zerine] uzatyorlar. Giysileri
Araplarn giysilerine benzer. Bu blgede ok meyve, buday, arpa, kabak, pi-
rin, knc, limon, incir ve ipek var. Giysileri genellikle ipek. Dut aac yle
ok ki, iki bin dut aac olanlar bile var. Keza mebzul miktarda zm ve de-
iik armut trleri var. Nehirlerinde yeim ta bulunur. Hoten blgesinde pek
ok deirmen var. Deirmen talarndan stte olan dner, alttaki ise sabittir.
Deirmende in ipeinden yaplm su ile alan bir elek bulunur. Un aa
dklr, kepekleri yukarda kalr. Badasiyab60 denilen bir mekanizma var; bu-
day temizlemek iin ona koyuyorlar. r-p bir tarafa dyor, temiz bu-
day bir tarafa. Badasiyab da suyla alyor (sic). Kini ve kabak krmakta kul-
landklar, kovaya benzer baka bir let daha var. Bu letin iine sert bir sopa
konulmutur ve sopa da sert bir taa balanr; sopann ucu su vastasyla salla-
nacak ekilde ayarlanmtr.
P e e n e k l e r e gelince, onlara giden yol Gurgancdan [Urgenc] bala-
yarak Harezm dana, oradan sonra da Peeneklerin topraklarna doru gider.
Harezm glne ulalnca, gl saa alnarak yola devam edilir. Sonra dokuz gn
58 <Minorsky, yerine olarak okumakta ve yle evirmektedir: .. oradan
Mslmanlara ait olan plak tepelere; Hudd el-Alem, Minorsky ev., s. 255.>
60 Farsa yel deirmeni anlamnda bir kelime.
boyunca kurak bir arazi ve bozkr gelir. Her gn veya her iki gnde bir kuyuya
rastlanr. Kuyuya iple bir [kab] sarktlp atlar iin su ekilir. Dokuzuncu gn
su, ku ve antilobun deiik trlerinin bulunduu kaynaklar balar; [ama] fazla
ot yoktur. Burada yol 16 gn srer; on yedinci gn Peeneklerin adrlar gr-
nr. Peeneklerin topraklarnn uzunluu otuz gnlk yoldur. Snrlarnn her
bir tarafnda bir halk yaar: Douda Kpaklar, gneydouda Hazarlar, batda
Slavyanlar. Tm bu halklar Peeneklere saldrlar dzenler, onlar esir alr ve
[kle olarak] satarlar. Bu Peeneklerin srleri, pek ok at ve koyunlar vardr.
Ayrca altn ve gm kap-kacaklar vardr ve silahlar oktur. Gm kemer
takarlar. Sava zamannda diktikleri sancak ve mzraklar; sava srasnda fle-
dikleri kz bana [boynuzuna?] benzer borular vardr. Peeneklerin toprak-
larnda yollar ok zor61 ve bozuktur. Yollarn bozukluu sebebiyle onlarn top-
raklarndan ancak at srtnda gidilebildii iin, baka bir lkeye gidecek olanlar
at satn olmak zorundadrlar. Oraya [Peeneklerin lkesine] giden tacirlerin ta-
kip ettii belli bir gzergah yoktur. nk btn yollar yetikin aalarla kapl
olduu iin, gzergah yldzlar vastasyla tayin edilir.
Peeneklerin yurdu ile Hazarlarn topraklar arasnda bozkr, koru ve or-
manlar iinden geen on gnlk bir yol vardr. Hazarlarn topraklar genitir;
drt bir taraf62 dalarla evrilidir ve bu dalar Tiflise kadar uzanr. Hazarlarda
iad [melik] unvan tayan bir hkmdar, ayrca Hazar-hakan denilen bir
ba hkmdar vardr. Hazar-hakann unvan gstermeliktir; tm yetkiler iadn
elindedir. addan daha stn kimse yoktur. Bakomutan ve iad Msevdir;
keza tm mevkebi, komutanlar ve devlet erkan da yledir. Kalanlarnn dini
Trk-Guzlarn dinine benzer. ki byk ehirleri vardr: Sarg (?) ve Hlg (?).
Onlar k bu iki ehirde geirirler. Bahar gelince yazya karlar ve ktan nce
dnmezler. Her iki ehirde de bir miktar Mslman vardr; bunlarn mescit-
leri, imamlar, mezzinleri ve medreseleri mevcuttur. Hazarlar, bu Mslman-
lardan mal varlklarna gre yllk vergi alrlar. Her yl Peeneklerin lkesine se-
fer dzenler; oradan sr ve esir alp gtrrler. ad, vergileri toplar ve gelirleri
askerleri arasnda bltrr. Bazen Burtaslarn lkesine seferler dzenlerler.
Onlarn [Hazarlarn] sancaklar, mzraklar, gl kalkanlar ve kaliteli zrhlar
vardr. Hazar hakan atlannca, on bin kii de onunla birlikte atlanr. Bunlarn
bir ksm maaldr; dierleri beylere baldr ve kendi imkanlaryla hakana re-
62 bn Rustada <Chwolson neri, 10> bir taraf.
356 ORTA ASYA
fakat ederler. Her hangi bir lkeye sefer dzenleyecekleri zaman, ailelerinin ve
mallarnn korunmas iin geride yeterli miktarda muhafz brakrlar. Ordunun
nnde giden ve melikin nnde balmumundan yaplm mealeler tayan nc
birlikleri vardr. Melik, ordusuyla birlikte bu mealelerin nda yol alr. Elde
ettikleri ganimetin tamamn karargaha getirirler. Komutan bu ganimetlerden
beendiini kendisine ayrr, kalanlar askerleri arasnda taksim edilir. Her bir
asker komutann emriyle yannda bir kazk ve ucu sivri sopa63 tar; ordu
bir yerde konakladnda bu kazklar yere sokup her birine bir kalkan balar
ve karargah evresini bir duvarla rm olurlar. Eer dman bir gece saldrs
dzenleyecek olursa, saldr bunlarla engellenir ve kamp da kazklar sayesinde
bir kaleye dnr. Hazarlarn lkesinde pek ok ekili tarla ve ba vardr; zen-
ginlikleri ok, ballar boldur. Oradan kaliteli balmumu getirirler.64
[B u r t a s l a r bn Rustadaki65 gibi, fakat her yl Bulgar ve Peeneklere
saldr dzenledikleri ilavesinden sonra metin u ekilde devam ediyor:] On-
larn lkesiyle Hazar topraklar arasndaki tm blge dz ovadr. Yol boyunca
pnarlar olan, aal ve akarsulu yerleim birimleri var. Bazlar Burtas toprak-
larndan Hazarlarn lkesine til nehrini kayklarla geerek gidiyorlar. Dierleri
ise kara yolundan gidiyorlar. Silahlar, iki harbe, balta ve ok-yaydr. Yelme ve
zrhlar yoktur. Herkesin at yok ve ancak ok zenginlerde var. Giysileri sergi
(?) ve cbbeden ibaret. Bu lkede meyve yok; arab baldan yapyorlar. apka
giyiyorlar ve zerine sark balyorlar.
[B o l g a r l a r . bn Rustadaki gibi.66 Bolgar hanyla ilgili szlerden sonra
u ilave var: Bu Bulgarlarda 500 bin kadar ekabir var. Pirin yerine geen ka-
rn doyurucu rnler arasnda kabak, mercimek ve bakla yetitiriyorlar. Pagan-
larn her Mslman eraf nnde saygyla eildikleri sylenir. Bir zerdeva kr-
knn fiyat 2,5 dirhem yerine 2 dirhem olarak belirlenmi. Son ksmnda yine
dirhemler hakknda bilgi var.] Onlar bu dirhemleri paralyorlar ve her bir par-
63 Metindeki bu kelimeyi, elyazmalarnda getii ekilde deil olarak okumak

gerekir.
64 Metin, bn Rustada olmayan ve Avfde ksmen tekrarlanan rnein askeri kampn
evresinin tahkim edilmesi, - baz detaylar iermektedir.
65 Chwolson neri, 10-21.
66 Age., 22-25,
ay [bir ite mi kullanyorlar?]. Sonra bu dirhemleri Ruslara ve Slavyanlara ve-

riyorlar. nk bunlar kesilmi dirhemlerin dnda bir eyle mal satmyorlar.
B o l g a r l a r n topraklaryla67 s k i l l er ve keza Bolgarlara ait top-
raklar arasnda M a d y a r l a r n yurdu var. Bu Madyarlar, Trk kabilesidir.
Komutanlar 20 bin svariyle sefere kar. Ona kende derler. Kende, ba h-
kmdarn unvandr; ileri yrten komutann unvan cladr. Madyarlar, cla
ne emrederse onu yaparlar. Batan sona otlarla kapl vadi ve geni alan onlara
aittir. Topraklarnn eni boyu 100 fersahtr. Topraklar Rus denizine bitiiktir.68
Onlar [bu iki nehir] arasnda yaarlar. K bastrnca, nehirden daha nce ge-
en yerin sahiline gelip k orada geirir. Balklkla urar ve geimlerini bu-
nunla temin ederler. Nehrin, kendilerinin sanda, Slavyanlar tarafnda kalan
ksmnda bir miktar Rum [Bizansl] yaar. Hepsi Hristiyandr. Onlara N e n d
e r (?) derler. Madyarlarn daha kalabalk, ama daha zayflardr bunlar. Bu iki
nehirden birinin ad til, dierininki Tunadr. Madyarlar nehrin sahiline gel-
diklerinde bu Nenderleri grrler. Nenderlerin topraklarnda, nehir sahili ze-
rinde, eteinden nehir akan bir da ykselir. Dan tesinde M a r d a t (?) de-
nilen Hristiyan bir halk yaar. Onlarn topraklaryla Nenderlerin topraklarnn
aras on gnlk yoldur. Onlar, pek ok halktan oluurlar; giysileri Arap giysi-
lerine benzer; sark, don ve cbbeden oluur. Tarlalar ve zm balar vardr.
Onlarn topraklarnda sular yalnzca topran sathndan akar. Yer alt kanal-
lar yoktur. Onlar iin Rumlarn en kalabal derler. Kendine zg bir halk-
tr; zellikle Araplarla ticaret yaparlar. Madyarlarn sa canibinde bulunan ne-
hir, Slavyan topraklar tarafna, oradan da Hazarlarn lkesine doru akar. Bu
nehir, dierlerinden daha byktr. Madyarlarn yaadklar topraklar batan
sona orman ve bataklklarla kapldr. Yeterince rutubetlidir. Durmadan Slavyan-
lara akn dzenler; onlar maraba gibi altrr, sava esiri gibi muamele eder-
ler. Madyarlar, tegidedir. Slavyan ve Ruslara sefer dzenler; onlar esir alr ve
Ruma [Bizansa] gtrp satarlar. Yakkl, boylu poslu insanlardr. Giysileri
brokardan, silahlar gmtendir ve 69 Srekli Slavyanlara saldrrlar; Mad-
yarlarn lkesiyle Slavyanlarn topraklarnn aras on gnlk yoldur. Slavyan
67 bn Rustaya gre Chwolson neri, 25 Peeneklerin.
68 Metnin bozuk olduu bu yerde bir cmle dm. Muhtemelen metin yledir: bu
denize biri Ceyhundan daha byk olan iki nehir dklr. (bn Rusta, <Chwol-
son neri, 26>. <Minorsky iki byk nehrin dkld.. eklinde okunmasn tek-
lif ediyor; bkz. Hudd el-lem, Minorsky evirisi, 320.>
69 Cmlenin son ksm anlalamad. <Minorsky, bu cmleyi silahlar gm ve altn
kakmaldr eklinde okumaktadr. Bkz. Hudd el-Alem, Minorsky ev., 321.>
358 ORTA ASYA
da Vantit (?) denilen bir ehir var. Evlilik konusundaki gelenekleri yle: Bir
kadnla evlenecek kii, maddi durumuna gre ona balk olarak ok veya az
miktarda at verir. Balk grmeleri aamasnda gelinin babas damadn baba-
sn evine arr; evinde bulunan sincap, kakm, zerdeva, tilki vs. krknden
ne varsa hepsini ortaya koyar.70 O (kz babas) bunlar arasndan on krk se-
er, onlar dz bir yere yar, sonra damat babasnn atlarna getirip ykler ve
onun evine gnderir. Bunlar, geline balk olarak verilen at, para ve maln kar-
ldr. Ondan sonra kadn onun [damadn] evine gtrrler.71
[S l a v y a n l a r;72 bazen bir kovandan 50, 60 veya 100 man73 bal al-
nr ilavesi yaplm. Dinleri konusunda boaya taptklar belirtilmi. Ekip
bime, musiki letleri, lm anndaki mutluluk konular bn Rustadaki gibi;74
Daha sonra yle deniliyor: Atlar azdr. Gmlek giyerler. Ayaklarna sokman
giyerler. Ayakkablar Taberistanl kadnlarn giydikleri Taberistan sokmanla-
rna benzer. Gda maddeleri fazla bol deildir. Silahlar, yneticileri ve ehir-
leri bn Rustadaki gibi. Reisleri ta takar ibaresi ilave edilmi. Daha sonras
yle:] Kale kurma detleri var. Bir miktar insan bir araya toplanp kaleler ku-
ruyor. nk Madyarlar onlara srekli saldrp yamalyorlar. Madyarlar bas-
trp geldiinde, Slavyanlar kurduklar kalelere bekiniyorlar. Kn nemli bir
ksmn kalelerde ve istihkamlarda geiriyorlar. Onlarda ok sava esiri var. Bir
hrsz yakaladklarnda tm maln elinden alyorlar; sonra kendi memleketine
gtrp cezalandryorlar. Aralarnda zina vakas yoktur. Eer herhangi bir ka-
dn bir erkei sevmise, ona varr; onunla birlikte olur ve ayet kz karsa er-
kek onu kars olarak alr. Eer kz deilse, onu satar ve yle der: yi bir ey
olsaydn, kendine sahip kardn. Eer birisi evli bir kadnla zina yaparsa, hi-
bir zrn kabul etmez ve ldrrler. arap ve ballar oktur. Yz kp kadar
bal arab olanlar bile var.
[R u s l a r konusunda anlatlanlar bn Rustadaki gibidir.75 Adann eni
boyu gnlk yoldur ve bu adada 100 bin kadar insan yaar cmlesi ilave
edilmi. 2 ve 3, Chwolsondaki gibi; yerine yalnzca ticaret metalar ka-
70 Cmlenin son ksm anlalamad. Burada yalnzca krklerden sz edildii iin
(diba) kelimesi sehven konulsa gerektir.
71 Madyarlar hakkndaki bilgiler bn Rustadakinden bariz ekilde daha detayldr. <Chwol-
son neri, 25-27.>
72 bn Rustadaki gibi. Chwolson neri, 28-29 ( 1, 2, 3; 4 yok).
73 Bu l birimi hakknda daha yukarya bkz.
74 <Chwolson neri, 30-31>
75 <Chwolson neri, 34-40, 1-13.>
km, sincap ve benzeri hayvan krkleridir ilavesi yaplm. Elbiseleri iin Rus
ve Slavyanlarn giysileri ketendendir cmlesi ilave edilmi. nsan kurban edil-
mesiyle ilgili rivayetin sonu ( 9) yle: Eer tabib kraln emri byle derse,
kimse ona bir ey diyemez; ama herkes onu kararndan vazgeirmeye alr.
10 yerine yle deniliyor: Krallar tacirlerden r [yzde on] alr. Onlar [kra-
ln adamlar] Slavyanlarn topraklarnda srekli 100 veya 200 kiilik kafileler
halinde dolar ve onlar kendilerinin [Ruslarn] yannda yer alsnlar diye sahip
olduklar deerli eyalar zorla alrlar. Pek ok Slavyan Ruslara gelir ve emekleri
karlnda kendini emniyete almak iin onlara hizmet eder. 11 yerine ise
yle deniliyor: st don ve apka giyerler. 12 ve 13 Chwolsondaki gibi.]
S e r i r l e r i n lkesine gelince, Hazarlarn topraklarndan 12 fersah uzak-
lktadr. [Yol] nce vadi boyunca ilerleyip, sonra yksek dalara ve nehirlere76
doru devam eder. Kale, dan tepesine kurulmutur ve eni boyu drt fersah-
tr. Duvarlar tatandr. Kraln biri altn, dieri gm olmak zere iki taht var-
dr. Altn olanna bizzat kendisi oturur, gm tahtta ise zdeganlar otururlar.
Kalede yaayanlarn byk ounluu Hristiyandr; kralln geri kalan sakin-
leri kfirdir. Bu krallkta 20 000 kabile ve din var. Kyleri ve tarlalar vardr.
Aslana taparlar.77 Birisi ldnde cesedini teskere zerine koyar, bir meydana
gtrr ve gn orada teskere zerinde brakrlar. nc gn tam tehizat,
zrhlarn ve yelmelerini giymi halde, ellerinde silahlarla gelir, meydann bir
ucuna dizilir, mzraklarn hazrlar, yaylarna oklarn gerer, kllarn syrr ve
[sanki] bir gruba saldryormu gibi yaparlar, ama vurmazlar. Bunun sebebini
yle izah ederler: Bir defasnda ilerinden biri lm; onu mezara defnetmi-
ler, fakat mevta nc gn mezardan km. Ona sorular sormular, o da u
cevab vermi: Ruhum [bir sre] bedenimi terk etti; beni mezara koydunuz;
mezarda ruhum geri dnd, ben de kalkp geldim. Sonra birisi lrse onu
gn defnetmeyip, kllarla, mzraklarla ve oklarla korkutmaya balamlar;
eer diri ise kalkyor, deilse mezara gmyorlarm. Bylece bu gelenek olu-
mu. Krallarna Avar diyorlar.78 Serirlerin lkesinin sa tarafnda Hayzan79 bl-
gesi yer alr. Burada yaayanlar dine inanrlar.80 Cuma gnleri Mslman-
larn Cuma mescidine gider, Cuma namaz klar ve dnerler; cumartesi gn
76 bn Rusta, <De Goeje neri, 147>; aylara.

77 bn Rustada <de Goeje neri, 147> hepsi kuru kafaya tapar (?) eklinde.
78 Veya Avaz.
79 bn Rustada byle, <de Goeje neri, 147>; Gardizi elyazmasnda Cendan.
80 bn Rusta <(de Goeje neri, 147)> ayn eyi onlarn krallar hakknda anlatr.
360 ORTA ASYA
[Yahudilerle birlikte dua eder, Pazar gn ise]81 Hristiyanlarn kilisesine varr

ve onlarn geleneklerine gre yin yaparlar. Neden byle yaptklarn sorduu-
nuzda u cevab verirler: Bu cemaat aralarnda ihtilafa dtklerinde, her
biri kendisinin hak yolda olduunu iddia eder; bylece biz her yle uzlam
oluyoruz. Belki biz de hakikati bu ekilde bulacaz. [Onlarn ehirlerinden]
on fersah uzakta Hamrin82 ehri var. Burada hi meyve vermeyen bir aa var.
ehirdeki herkes buraya gelir, yanlarnda her tr meyve getirir ve aaca asar;
sonra ona tapar ve kurban sunarlar.
Eer Serirlerin lkesinden kmak isterseniz, Alanlarn topraklarna kadar
da ve meralarda gn yol gitmeniz gerekir. Alanlarn kral Hristiyandr.
Krallndaki herkes kafir ve putperesttir. Onun lkesinin snrlarndan itibaren
Alan kaps denilen kaleye kadar nehirler geerek ve iekli, aal topraklarda
ilerleyerek 10 gn yol gitmeniz gerekir. Bu kale bir dan tepesindedir; dan
eteklerinde [kaleye giden] bir yol vardr. Kale, drt bir yandan yksek dalarla
evrilidir. Kaleyi 1000 kii gece gndz nbetlee korurlar.83
C i k i l ve T r g i lerin topraklarna giden yollara gelince, bunun iin
Neviketten Pencikete gitmek gerekir. Penciket dihkanna Kulbakar (?) diyor-
lar. ehir 8000 silahl sava karmaktadr. Onun yaknnda baka bir dihka-
nn mlk olan Zeket (?) ky vardr. Bu kyn sol tarafnda aralarnda Su-
yab kynn de bulunduu ky daha vardr. Suyabn dihkan, Peygunun
kardeidir ve sonuncusunun (?) temsilciyle birlikte buray ynetir.84 500 svari
ona refakat eder. Bu ky bir da yaknndadr. Dier kyn ad Hut-Kuyaldr
(?);85 birincisinden bir fersah uzaklktadr; 5000 silahl sava kartr. Dihka-
nnn ad Bagdiladr (?); Trge aslldr ve bozkrda yaar. nc kyn ad
Dalugancdr (?); daha kktr ve 300 silahl adam karr. Bu ky de dan
yaknndadr. Trkler bu daa dua eder, ona tzim klar ve Bu, Tengrinin evi-
dir derler. Allah bizi byle szlerden korusun! Bu geidi getikten sonra sol ta-
81 Metinde buras dt iin, bn Rusyaya gre <de Goeje neri, 147-148> doldu-
ruldu.
82 Bu okuyu de Goejenin teklifidir (bn Rusta, 148) ve elimizdeki elyazmasndaki ekli
de onu olduka yakndr.
83 Gardiznin Serirler ve Alanlar hakknda anlattklar bn Rustannki ile bire bir rt-
mektedir. <de Goeje neri, 148.>
84 <Minorsky, metni u ekilde tashih etmektedir: va dihqan-i bardar-i yabgh bshad
va Turgishi-st, ki evirisi yle: Onun dihkan yabgunun kardeidir ve o Trge-
dir. Bkz. Hudd el-Alem, Minorsky ev., 303.>
85 Veya Kubal; bkz. Bartold, Trkistanda Hristiyanlk, s. 15.
rafta Trgelerin, esasen Tahsilerin86 ve . 87 topraklar bulunur. Orada 1000

silahl sava karan bir ky var, onun yaknlarnda da cabgunun kardeinin
yaad Beklig (?) adnda baka bir ky bulunur. Ona 500 svari refakat eder;
herhangi bir i iin atlandnda bu kyn civarndan 3000 svari de onunla
birlikte atlanr. Ayn geit88 yaknlarnda bir nehir vardr. Bu nehri getikten
sonra Trk-Cikillerin topraklarna, onlarn adr ve saraylarna varlr.
Trkler hakkndaki bu bilgilerin bir ksmn Ceyhannin Mesalik ve
Memlik adl eserinden, bir ksmn Tevd ed-dnya kitabndan, bazlarn
Abeydullah b. Hordadbehin eserinden, bazlarn da baka eserlerden aldk.
Muhtemeldir ki bu kabilelerden baka kabileler de vardr; ama onlar hakknda
bilgi edinemedik. Bunun iin yazar ho grn.
86 Tahs halk <dorusu tuhsidir> Tumansky nshasnda gemektedir. Suyab da

Tahsilerin lkesine yerletirilmektedir.
87 Kelime anlalamad. <Bartold daha sonra bu ismi Orhon kitabelerinde geen Az hal-
kyla benzerlik kurarak Yaziler eklinde okumutur. Bkz. Bartold, Oerk istorii Semi-
reye, s. 15; Klliyat, II, 1,s. 36.>
88 Kastek geidinin kastedildii ak deil.
362 ORTA ASYA
SARTLAR*
I
Mahalli matbuatta yerli halklar ynetmekle grevlendirilen insanlarn, ha-
kimiyetleri altndaki insanlarn dillerini bilip onlarla tercmansz konuabilme-
leri temennisi sk sk dile getirilmitir. Bu temenni blgenin st dzey ynetici-
leri tarafndan da paylalmaktadr ve nitekim ksa sre nce V. P. Nalivkinden
Rus memur ve subaylardan isteyenlere Sart dili kurslar dzenlemesi istenmiti.
imdi bu tr kurslar Semerkandda Kont N. Ya. Rostovtsovun giriimiyle al-
m bulunuyor. Semerkand askeri valiliinde tercman olarak grev yapan ve
bu zor ii zerine alan ir Ali Lapine kurslar balatmas emredilmiti
Geen yl Lapinin hazrlad makalenin Sartlar ve dilleri eklindeki
bal ne yazk ki olduka tuhaf bir etki yaratmaktadr. Yazar szlerine esa-
sen ne Sart adnda bir halk var, ne de Sart dili diye balamaktadr. Ona gre
sart szc sar-it kelimesinden gelmektedir, imdiki gebe Krgzlarn k-
kenine bakmadan blgedeki yerleik halka verdikleri alayc bir isimdir. Ayrca
yine Krgzlar bununla ilgili olarak ir Ali Lapinin naklettii bir efsane de an-
latyorlarm. Elbette ir Ali Lapin bu efsaneye inanmyor ama, gya Krgzlar
bozkra geldiklerinde burada, yurtlarn atklar yerde perian halde sar bir it
grmler. Bu manzara yerleik halk hatrlatyormu ve bylece ona sart adn
vermiler ve bu alayc lkab sslemek iin de Krgzlar bu efsaneyi uydurmu-
lar. Yazarn bir sonraki gr ise emsali bulunmaz bir komiklik: Araba s-
rcs sarta gzmz takld. Arabaya kotuu atn zerinde ayaklarn altna
bkp, dizlerini genie aarak ve ban yukar atarak hazin, sonu gelmez mo-
noton arksn okurken, Krgzlarn kendisine takt lkab fazlasyla hatrlat-
t iin biraz ardk..
*
<Makalenin orijinal ad Semerkandn yerli leheleri zerine olmasna ramen, Sart-
lar konusu ilendii iin balk tarafmzdan deitirilmitir. A. B.>
SARTLAR 363
Lapine gre gebeler tarafndan icat edilen bu lkap Krgzlar arasnda

tm yerleik ahali iin kullanlrken, yava yava yaylmaya balad ve baz ta-
rihiler bu kelimeyi Trkistann yerleik ahalisinin umumi ad olarak da kulla-
nlmsa bunda alacak bir ey yok. Bylece yazar u sonuca ulayor: Bizde
sart diye bir halk yok, yalnzca tm yerleik ahaliyi tahkir edici bir lkap olan
sart szc var. Sarta deyince Tacikce ve yerleik zbeklerin dili zbekeyi
gz nnde bulundurmak zorunda olduumuza gre, Sartlarn diline Sarta
demek iin bir mesnedimiz yok. Dolaysyla bu dile bugne kadar yazlp sy-
lendii gibi Sartca deil, yerleik zbeklerin azyla zbeke demek gerekir.
Lapinin grnd kadaryla en ufak bir bilgisi dahi olmayan konularda
byle ahkam kesmesi bizi ancak hayrete drebilir. nk kendisi tarih ve
literatrden kesinlikle bhaber; br trl XV. Yzyl ve XVI. Yzyl balarnda
yaayan Nev ve Babr gibi yazarlarn sart szcn Pers, Tacik anla-
mnda kullandklarn, bunun antipodu olarak da (ayn yazarlarda dahi hane-
berdu, ekya anlamndaki) kazak deil, Trk kelimesinin istimal edildiini bi-
lirdi. Bugnk Krgz veya yazarn kendi ifadesiyle Kazak halk o zamanlar dahi
henz olumutu ve Babr ve Nevnin kt topraklarda yaayan insanlarla
hemen hemen hibir alkas yoktu. Bundan da anlalyor ki, sart kelimesi her
halkrda Krgzlar tarafndan icat edilmi bir szck deildir. Lapinin naklet-
tii efsane ise, tpk Krgz szcnn krk-kzdan geldiini anlatan efsane gibi
bir halk etimolojisidir (Volksetymologie).
Sart szcnn deiik kullanm ekilleriyle ilgili bilgiler ve muhtelif an-
lamlar N. P. Ostroumov tarafndan drt ba mamur bir ekilde derlenmitir.1
Yine de bize gre u ana kadar bilimsel izahlar getirilmi deil. Daha da nem-
lisi, sart szcne Mool istilasndan nceki dnemde rastlanmamas ve ilk
defa Moollar tarafndan kullanlm olmasdr. Reidddinin kaydna gre
Moollar sartakt2 kelimesini Tacik anlamnda kullanyorlard ve ilk defa ola-
rak, Mslman yneticiler arasnda ingiz-hanla ittifak yapmak zorunda ka-
lan Arslan-han iin kullanmlard. Buradan Moollarn ayrm gzetmeksizin
tm Mslmanlara bu ismi verdikleri sonucu karlabilir ve stelik Karluklar
da Ari deil, kesinlikle Trk idiler. Dolaysyla sart szcnn anlamn Mo-
ol dilinde aramak gerekir. Bu dili bilmeden kendi aklamamz teklif edeme-
1 Sart, izd. l-e, vp. I, s. 1-34.

2 <Kelimenin dorusu sartaktaydr ki, daha sonra Bartold da bunu belirtmitir.
Yu.B.>
364 ORTA ASYA
yiz; ama henz ikinci Altn Orda hannn adnn Sartak olmasndan da anla-
laca zere, Moolcada bu kelimeyi karlayan bir kk vard. ingiz-hann se-
ferleri srasnda, o dnemde dil ve kken itibariyle Ari olan ehir ahalisinin ak-
sine, Trkler Moollarla yaknlamaya alyorlard. Pek muhtemeldir ki, bu
yaknlama neticesinde Moollar tm Mslmanlar deil, yalnzca kendi Ari
hususiyetlerini muhafaza edenler iin sart szcn kullanmaya balamlar
ve kelime Moollardan Trklere gemitir. Sartlar, zaman iinde Trklerle kay-
natka Ari dillerini unutup Trke konumaya balamlardr.
Sart szcnn kkeni ne olursa olsun, hibir mesnedi olmadan kelimeyi
bizim etnografya szlmzden ihra eden N. P. Ostroumovun grne ka-
tlmak mmkn deil. Nemets (Alman) kelimesinin etimolojisini herkes bi-
lir, ama biz yine de onu bir etnografik terim olarak kullanyoruz. Tpk bunun
gibi, balangta etnografik bir anlam olmasa bile, sart szc gnmzde
yz tipi ve dili itibariyle etnografik birim zellii gsteren bir halk iin kullanl-
maktadr. Lapin, Sart diline zbeke denilsin istiyor. rnein Hiva zbekleri-
nin lehesinin Takent ve Semerkand lehelerinden ne kadar farkl olduu ko-
nusunda tam bilgimiz yok; ama N. P. Ostroumov, Sart dilinin aslnda Trke
olduunu, fakat Krgzca, zbeke, Tatarca ve Trkeden ayr olarak sart dili
adyla bilindiini belirtmektedir.3
II
Bilindii gibi sart kelimesi, u andaki ekliyle ilk nce XV. Yzyl sonlar-
nn yazar Mir Ali-ir Nevde gemektedir.4* Daha erken kaynaklarda, bilhare
3 <Ostroumov, Sart, izd. I-e, vp. I, s. 32.>

4 *
<Yazarn bu grne katlmak mmkn deil. nk Nevden ok daha nceleri
Manas destannda sart kelimesi defaatle kullanlmaktadr. rnein bir yerde: Cakp
Han Sart oran biti denilmektedir. Buradaki Sart ora bimek toplumda kltc
ilerle uramak anlamndadr. Bir baka yerde ise sart kelimesi u ekilde gemek-
tedir: Ketmen (kazma/balta) ile st kesen, ker (ark) eeini argmak at gibi ven;
dar ekmei koynunda, ayr ketmen boynunda, Sartn yurdunu dolatm; Orak
Sart klavuz alm; Ketmenci Sart klavuz alm; Koyun soymayan Sartlar vs..
Burada, rnein Sartn yurdunu dolatm msrasnda Sart yurdu ile kastedilen
lke neresidir? Manas destan Krgzlara ait olduuna gre, acaba kastedilen Tacikis-
tan m, ran m, yoksa Dou Trkistan ve zellikle Kagar m? nk Radloff, zel-
likle Kagardan gelen Uygur tacirlere sart denildiini belirtmektedir ki, Uygurlar
adl kitabn yazar TUrgen Almas da Uygurlara tacir ve kervan ba anlamnda bir
dnem Sart denildiini kabul etmektedir. Kald ki, bir dnem Sr-derya boylarnda
SARTLAR 365
ortaya kan sart szc anlamnda kullanlan ve muhtemelen terimin daha

tam ekli olan sartakt ve sartaul kelimelerine rastlyoruz. Bildiimiz kadaryla
sartakt szc yalnzca Reiddddinde gemektedir ve N. P. Ostroumovun5
kitabnda da sadece bir tek yerde zikredilmektedir. Ayn yerde sartakt keli-
mesini Moolca sartak=sarta benzer (sartagul, sart6)n sfat ekli olarak gren
Prof. Berezinin notu da verilmektedir. Bundan baka sart kelimesiyle ilgili ma-
kalelerde sartagul veya sartaul terimi bir kere bile gemez ve stelik benim iin
daha nemli olan sartakt szcyle kyaslanmadan kullanlr.
Sargul, sartaul veya sartol szckleri Moolca ve Tibete eserlerde olduka
sk gemektedir. inliler bu terimi nceleri Uygurlar, daha sonralar genel ola-
rak Trkistanllar ve en nihayet kkenine bakmakszn tm Mslmanlar iin
kullanlan, - ki Mool hakimiyeti dnemine doru kelime artk kesin olarak
bu son anlamnda iletiliyordu, - hoy-hu veya hoy-hoy kelimesiyle karlam-
lar. Moolca-ince kitabelerde yani XIII. Yzyln Moolca epik hikayesinde7
sartaul halk (sartaul-irgen) Harezmah Muhammedin tebaas olan Trkistan-
llara verilen isim olarak gemektedir.
Sartaul szcnn Mslman yazarlarca kullanm biimleri bugne ka-
dar kimse tarafndan derlenmemiti. Byle bir rnei ben, Reidddinde ulu
kaan Kubilayn (l. 1294) Mslman danmanlarndan Bayan-Fencan un-
van tayan Eb Bekrle8 ilgili bir hikayede buldum. Reidddin, hann dan-
manna verdii bir cevab nakletmekte ve stelik Kubilayn Eb Bekre sartaul
Ay kabileleriyle birlikte yaayan ve daha sonra onlarla beraber Ural civarna g eden
ve halen Bakurdistanda yaayan Sart kabileleri varken ve bu kabileler Nevden ok
daha nceleri mevcutken, bu szcn sz edilen anlamyla ilk defa Nev tarafn-
dan kullanld eklindeki ifade asla kabul edilemez. A. B.>
5 Sart, izd. l-e, vp. I, s. 4.
6 Ostroumovun kitabnda Prof. Berezinin yalnzca Mool alfabesiyle yazd sartak
kelimesi drlmtr; <Reidddin, Berezin neri, I, eviri, 271-272, dn. 263.
Yu.B.>
7 Bu hikaye arimandrit Pallady tarafndan ince eviriden Rusaya aktarlm ve TRDM,
t. IV (SPb., 1866)da yaynlanmt. 1872de in alfabesiyle de olsa orijinal Moolca
hikayenin bir kopyas arimandrit Polladye temin edilmi, bu elyazmas bilhare Prof.
A. M. Pozdneyev tarafndan tercme edilmiti ve u anda niversitenin SPb ktpha-
nesinde saklanmaktadr. Moolca bilmediimden bu orijinal nshann beni ilgilen-
diren ksmn incelemek iin Prof. A. O. vanovskyye mracaat ettim ve o da bu ri-
cam byk bir alicenapllk sergileyerek yerine getirdi.
8 <Sz edilen bu Eb Bekir, TUrgen Almasn Uygurlar adl eserinde Kubilayn Uy-
gur danmanlar arasnda gsterilmektedir A. B.>
366 ORTA ASYA
kii9 dediini belirtmektedir. Ayrca, muhtemelen randa XIV. Yzyl bala-

rnda yazlm Trke-Arapa ve Moolca-Arapa bir szlkte10 sartaul keli-
mesinin karl Mslman olarak verilmektedir.
Sartaul kelimesinin etimolojisiyle ilgili aklamalar da farkl. Arimandrit
Palladyye11 gre bu kelime muhtemelen Trkistann yerli halkna verilen sart
isminden oluturulmutur; aul ise lke, zellikle de mlk anlamndadr. Prof.
V. P. Vasilyev12 ise sartagol kelimesini Moolca sara (ara) tologay - (sar bal
(kzl-ba?)n ksaltmas olarak grmektedir.
Her iki izah da bize hayli pheli grnmektedir. Eer arimandrit Palladynin
gr doru olsayd, o takdirde Moolca ve erken Mslman melliflerinde
sartaul kelimesiyle birlikte sart szc de mutlaka kullanlrd. Prof. Vasilyevin
izah ise byk ihtimalle tm okuyuculara ar yapmack grnecektir. Ayrca
Trkede kzl szc sar deil krmz anlamnda olduu iin, Moolca sara-
tologayn kzl-ba eklinde evrilmesi ok aptalca olurdu. Yeri gelmiken aul
eki13 ingiz-han dneminde Trke ve Moolca szcklerde, zellikle de g-
revli isimlendirmelerinde hayli ok kullanlmtr ve hatta bunlardan rnein
karaul ve yesaul gibi bazlar Rusaya da gemitir. Buradan kelime sonundaki
aulun baz isimlerin yaplmasnda kullanlan bir ek olduu sonucuna varabi-
liriz. Dolaysyla sartaul kelimesinin kk sart veya sartadr.14
9 Bkz. Reidddinin imparatorluk elyazmalar ktphanesindeki elyazmas (V, 3, I,

str. 225; V, 3, 2, s. 1144 ve Dorn elyazmas 289, str. 229.
10 u anda bu szlk zerinde Do. P. M. Melioransky almaktadr ve sartaul kelime-
siyle ilgili bilgiyi de bana o vermitir. <Melioranskynin 1900-1903de yaynlad bni
Muhanna szl kastedilmektedir; bkz. Melioransky, Arab filolog, s. 75 ve 136. Yu.
B.>
11 Sokrovennoye skazaniye, Kafarov ev., s. 200.
12 K xronologii, s. 377.
13 Hem Mslman melliflerde, hem de daha eski Moolca kaynaklarda bu ekline rast-
ladmz iin biz sartaul olarak okumay tercih ediyoruz. Kanaatimce sonu aulla biten
tm kelimelerdeki bu ek, balangta agul eklindeydi ve g sesi Moolca ve Trke
kelimelerde iki sesli harf arasna geldiinde genellikle dmektedir. unu da belirte-
lim ki, Prof. Berezine gre mongol (esasen monk-gol) szc monk kknden olu-
mutur dzasagul vs. rneiyle ilikili olarak. Bkz. Reidddin, Berezin neri, I, e-
viri, 274.
14 Karaul ve yesaul (bkz. Dzasagul) kelimelerinin kk a ile bitmektedir; bukaul (ski)
szc ise Prof. Berezine gre bkmek (age., s. 233) fiilinden tretilmitir.
SARTLAR 367
Sartakt kelimesindeki son heceye gelince, buna Lapin de iaret etmiti;15 ak

eki Trkede fiilimsilerin yapmnda kullanlmaktadr;16 Moolcada ise, Berezinnin
yukarda belirtilen kaydna gre, sfat yapmnda da iletilmektedir.
Netice itibariyle, bize gre sartaul ve sartakt17 szckleri, ayn sart kkn-
den gelmektedir. Ancak, bu kk kelime hangi dile aittir ve Moollar Mslman-
lara neden bu ad vermilerdir, bunu akla kavuturmaya alacaz.
Mslman kltrnn uzak doudaki temsilcileri genellikle tacirlerdi ve
dolaysyla Moollar byk ihtimalle kendilerine gelen Mslman tacirlere ilk
balarda sart diyorlard. O sralar Orta Asyada ticaret, eer bir istisna saylmazsa,
arlkl olarak Taciklerin elindeydi. Rubrukun kaydna gre Yedisunun kuzey
kesiminde Farsa konuan Sarasinlerin (Saraceni lopuentes persicum) yaa-
dklar bir ticaret ehri vard ve hatta Kazanda tacir anlamnda tezik (Tacik)
kelimesi kullanlyordu.18 Moollar, i yaptklar ilk slam devletiyle kendilerine
gelen Mslman tacirler vastasyla temas kurduklar iin, Trk kkenli olma-
sna ramen, Reiddddinin dedii gibi, genelde yalnzca Tacikler iin kullan-
dklar bu kelimeyi onlar iin de kullandlar. Daha sonra gebe Trkler, (ken-
dilerini hibir zaman nemli lde etkilemeyen) dinlerine ramen, Moollarla
sk temaslar kurdular. O sralar, Trkistann belki de istisna derecesinde Pers
lehesi kullanan yerleik ahalisi, slam kltryle daha fazla temasta olduu iin
bu zelliini koruyordu ve bu yzden Trkler de tpk Moollar gibi ehirli-
Taciklere sart demeye balamlard. O sralar Moollarla Trkler arasndaki ka-
bilevi farkllklar ok azd ve ayrca Mool unsurlar Trk unsurlara kyasla ok
az olduklar iin yerleik dzende yaayanlardan kolaylkla etkileniyordu. Hatta
Mool hanlar XIV. Yzylda dahi, seyyah bni Battutann19 kaydna gre - ki
kendisi Mool hanndan Trklerin sultan20 diye sz etmektedir, - en azn-
dan Bat Trkistanda Trke konuuyorlard. Dolaysyla Trk kelimesi, yerle-
ik dzende yaayanlardan farkl olarak, genellikle gebe ahali anlamna geli-
15 Kaydetmek gerekir ki, Prof. Berezinin faydaland drt Reidddin nshasndan yal-
nzca ikisinde sartaktay kelimesi gemektedir. Bkz. Reidddin, Berezin neri, I, me-
tin, 171. Moolcada sfat yapmnda kullanlan son ekler ve zellikle de tay (eril ke-
limeler iin) ve in (diil kelimeler iin), Reidddine gre (Berezin neri, I, 51-52)
etnik isimlerinin sonuna da getirilmektedir.
16 Bkz, rnein Melioransky, Kratkaya grammatika, I. blm., s. 64.
17 Veya sartaktay.
18 Velyaminov-Zernov, ssledovaniye o Kasimovskix tsaryax, I. ksm. S. 380-383.
19 bni Battuta, III, 32, 33.
20 Age., 37.
368 ORTA ASYA
yordu. Yerleik dzeni benimseyen Trkler dahi, tabii olarak, kendilerine sart
denilmesini istemiyorlard. Trklerin hakim halk olmalar, Trk milli ruhunun
gelimesini etkilemi ve bu ruh, Timurler dneminde Dou Trk edeb dilini
(aataycay) yerletiren baz kabiliyetli yazarlarn yetimesine zemin hazrla-
mtr. Bu yazarlar genellikle Perslere sart diyorlar ve onlarn dil ve edebiyatn
kendilerine yabanc buluyorlard.
XVI. Yzyl balarnda Timurlerin topraklarn fetheden zbekler, elbette
bu milli kltr akmna yabancydlar ve Trklerle Tacikler arasndaki farkllk-
larla ilgilenmiyorlard. Onlara gre sart, fatih zbekler ve onlarla mttefik olan
gebe halklarn aksine, fethettikleri lkenin yerli ahalisiydi. Ebul Gazi (XVII.
Yzyl), zbek, Trkmen ve nispeten onlara yakn olan Kzlbalar (Persleri)
ayrarak, yalnzca Orta Asyal ehirlilere sart demektedir. Sart kelimesi Krgz-
lara21 muhtemelen zbeklerden gemitir.
Fatihlerin etkisiyle bizzat yerli-ehirliler kendilerini sart olarak isimlendir-
meye baladlar; ama Trklerle Tacikler arasndaki etnik farkllklar ylesine
fazlayd ki, her iki halk da kendisini ayn isimle adlandramazd. Artk aha-
linin ezici ounluu Trke22 konutuu iin, yalnzca gebeler deil, Ta-
ciklerden de farkl olarak, mnhasran ehirli Trklere sart denilmeye ba-
land. Gnmzde Takent halk Tacikeden farkl olarak dorudan sart diliyle
konumaktadr.23* Bylece zaten hibir zaman sinonim olmayan sart ve Tacik
21 <Kazaklara>; <Hatta Kazaklarda Trkpen tor egem, zbek z egem, Krgz Ka-
zak bir tugan, jaman/ahmak sartt kim tugan? eklinde bir deyi vardr. Yani Trk-
men saygdeer kardeim, zbek z kardeim, Krgz ve Kazak ikizdir, fakat u
kt Sart kim dourdu? Burada geen jaman ve ahmak szc yalnzca kt de-
il, ayn zamanda kurnaz, kaypak, yzsz, iren anlamndadr. Bir atasz ise yle:
zbek z gem, sart sadakam. Radloff, buradaki sadakam kelimesinin sada-
kam ketsin deyiminin yardmyla Sart gzmden uzak olsun anlamnda olduunu
belirtmektedir A. B.>
22 Trkistann yerleik ahalisinin Trkleme sreci, Rus hakimiyetine ramen, henz
tamamlanm deildir ve halen devam etmektedir. <Bu makalenin XX. Yzyl bala-
rnda yazldn unutmamak gerekir A. B.>
23 *
<Yazarn bu tespiti, muhtemelen XX. Yzyl balar iin ksmen geerlidir; fakat Ta-
kent az lkenin dier ehirlerinden birazck farkl olsa da, bu satrlarn evirmeni
olarak ben, zbekistanda kaldm yaklak on yl zarfnda Takent azyla lkenin
hemen her yerinde rahatlkla anlaabildim. Demek ki, yaz dilinin yaygnlamas se-
bebiyle az farklar giderek ortadan kalkmtr. Yazarn byle bir tespiti neye daya-
narak yaptn bilmiyorum, ama Takentliler hibir zaman kendilerine sart kelime-
sini yaktrmadklar gibi, bu szc bir tr hakaret olarak telakki etmektedirler.
Hatta sartn ne olduunu sorduum baz Takentli entelektel kiiler, Biz Buha-
ral Yahudi tacirlere sart deriz eklinde cevap verdiler. Altayllar, Kazaklar, Krgzlar,
SARTLAR 369
kelimeleri birbirinden ayrld. Dolaysyla sart szcnn kaderi Tacik kelime-
Trkmenler ve Bakurtlar arasnda Sart adn tayan gruplara rastlanmaktadr. Babr,

mehur hatralarnda rnein yle der: Andican, ili Trkdr Marginan, ili sart-
dur.. Halbuki Babr ok iyi bir gzlemcidir. Trk, Taciki, Moolu, Acemi birbi-
rine kartrmayacak kadar iyi tand iin, Sart Tacik anlamnda kullanm olamaz.
Zaten Marginanda Tacik yoktur. S. Abain ve V. Bukov, Sartlar zerine kaleme al-
dklar geni makalede . Velihanovun Manas destanndan bahsederken Yakubun
olu bahadr Manastan Andicanl, bazen de Semerkandl Sart diye sz edildiini be-
lirttiini kaydetmektedirler. Kelimenin Sanskrite sarthavaha veya sarthab aha szc-
nn tacir, kervan ba anlamnda Trkeye getii gr de, halen Orta Asyada,
Bakurdistanda ve Kalmaklar arasnda Sart adn tayan kk kabileler varken, ka-
bul edilebilecek bir ey deildir. Krgz ensab bilimcisi E. Trekanolu Kpaklar
gruba ayrarak Kazaklar arasndakilerin Kara Kpak, zbekler arasndakilerin Sar
Kpak adyla birinci grubu oluturduunu, daha yakn blgelerde yaayanlara Kr-
gz Kpak, su kenarlarna yakn yerlerde yaayanlara Sart Kpak ve lde yaayan-
lara ise Kazak Kpak denildiini belirtmektedir. Sr-deryann eski ad Yaksarttr.
Trkiyede Aydn ehrinde Sart kazas vardr ve bu ismin buraya nereden geldii sa-
nrm aratrlm deildir. Bakurdistanda Sart, Sart-Batrakovo, Sart-Simirnovo, Sart-
ime, Sart-Nauruzovo, Sart-ba gibi ky isimleri halen mevcuttur. Harezmde Sart-
lardan Sassk Sart! (kokmu Sart) diye bahsedilmektedir. Tatsz sart bolmaz, sartsz
tat bolmaz deyiinde ise Sartlar Tatarlar gibi alglanmaktadr. Ruslarn Trkistanl-
lar tahkir etmek iin Sart kelimesini sar itin ksaltmas eklinde kullandklar bi-
linmektedir. rnein Buhara emrinin tercman Behrambek, 1911 ylnda Sovyet
meclisinde Orta Asyal Trklerden Sart diye bahsedilmesine u szlerle itirazda bu-
lunuyordu: Biz Trkistan ve Buhara halknn Trkl bilindii halde niin Sart di-
yorlar? Daha sonralar Mahmudhoca Behbudi Trkistanllara Sart denilmesini Ayna
dergisinde kan seri makalesinde sert bir dille tenkit etmi; aa yukar bu konuda
Bartholdun grlerini tekrarlayan Zeki Velidi Togann grlerine de kar k-
mt. Behbudi bu makalesinde szlerine devamla yle der: Kafkas, ran ve Hindis-
tan halklar Sart kelimesini bilmezler, fakat Trkistanl, Trk veya Tacik derler. Tr-
kistanllar birbirleriyle karlatklarnda zbek misin, Tacik mi? veya Mslman
msn, Hoca m? diye sorarlar. Trkistanda seyitlere hoca derler. Trkistanda me-
hur 92 kabile-uruun adlar bilinir, fakat bunlar arasnda Sart yoktur. Timurnme
ve benzeri kitaplarda Sart ad mevcut uruglar arasnda grlmemektedir. Kuzeyev,
Sartlarnn atalarnn bizzat Ayllar veya onlara akraba gebe bir Trk boyu oldu-
unu kaydetmektedir. Yaklak yz yl boyunca Sart kelimesi zellikle zbekistanda
bir tr tahkir sfat olarak kullanlrken, Zeki V. Togann baz ehirli Trklerin seve
seve kendilerine bu ismi aldklarn iddia etmesi akl alacak ey deildir. Eer bu ke-
lime Trkistanda zellikle XX. Yzylda hakaret anlamnda kullanlmsa, bir halkn
byle bir etnik ad kendi isteiyle almas dnlemez. Hal byle iken Bartholdun
Takent halknn sarta konutuu iddias da, bana gre masa banda kesilmi bir
ahkamdr. Bununla birlikte, nasl Kazaklar, zbekler arasnda ve Trkmenlerin Es-
rar boyu iinde erkes adn tayan oymaklar olduu halde, Ruslar ekya, hay-
dut anlamnda bir dnem Karakalpaklara, daha sonra Adgelere erkes adn ver-
milerse, grnd kadaryla burada belli bir ii yapan, yerleik dzende yaayan
insanlarn tamamna tahkir amal olarak sart ad verilmitir denilirse, bunu kabul
edebiliriz. A.B.>
370 ORTA ASYA
sinin kaderiyle btnyle rtmektedir. Persler, Arap fatihlere balangta Ta-

cik diyorlard, ama sonra Mslmanl kabul eden kendi eldalarna da Tacik
demeye baladlar.24 Trklerse etnik kkenine bakmakszn tm yerleik Ms-
lman ahaliye Tacik adn verdiler. Arap fatihlerin byk bir ounluu yerli
ahaliyle kaynatklarnda, Tacik kelimesi Perslere iaret eden etnografik bir te-
rim halini ald ve Trklerin etkisiyle Persler bu szc artk kesinlikle Arap-
lar iin kullanmay bir yana brakarak, kendilerini Tacik olarak takdim etmeye
baladlar.25 Biz, tpk sart kelimesini etnografik isim eklinde kullanmay red-
detme hakkmz olmad gibi, Tacik kelimesini kullanrken de onun balan-
gtaki anlamn gz nnde bulundurmayz.
24 Vullersin Lexiconunda Tacik szcnn anlamna bkz.

25 rnein esp-i tazi (Arap at) gibi eski dnemlerden kalan baz terimler istisna olu-
turmaktadr.
DRDNC BLM
UYGARLIK TARHNDEN YANSIMALAR

372 ORTA ASYA
AMU-DERYA 373
AMU-DERYA*
Tm Trkistan gibi, Amu-derya havzasyla ilgili detayl bilgilere ancak Arap

fetihlerinden itibaren rastlyoruz. Kitab- Mukaddesteki Gihon1 nehriyle ilgili
rivayetlerden yola karak, lkenin eski kltryle alkal bir eyler bulma giri-
imleri daha nce de baarszla uramt. Grnd kadaryla ncilde geen
nehir ad Amu-deryaya ancak slam dnemde verilmiti. Nehrin eski Farsa
ad Vah, Yunanllar tarafndan Oks eklinde tercme edilmi ve gnmze
kadar nehrin bir kolunun ad olarak korunmutur. Yunanllar, bu ismi nehrin
orta akmlarnda bir yerde iitmilerdi, ama grnd kadaryla Harezmde
de kullanlyordu. Birunde Harezm takvimiyle ilgili yer alan bilgiler, henz
XI. Yzylda Harezmde Vah genel olarak suyun, zellikle de Amu-deryann
(Ceyhunun) koruyucu ruhu anlamnda kullandklarn gstermektedir.2 Sadece
Yunanllar deil, inliler de Amu-deryay yalnzca Hindistanla Hazar Denizi
arasndaki lkede bir su ticaret yolu3 olarak gryor; nehrin aa akm bo-
yunca muhtemelen haklarnda hibir ey bilmedikleri kalabalk halklarla mes-
kun bir vadiyi suladn biliyorlard. Antik yazarlarn Harezmlilerin Amu-derya
sahillerinde yaadklarndan haberleri dahi yoktu; inli yazarlar bu konuda baz
eyler zikretmektedirler,4 ama nehir suyunun Harezmde nasl datld hak-
knda hibir bilgi vermiyorlar. Elimize ulaan bilgilere nazaran Harezmin Fer-
gana, Semerkand ve hatta rann aksine inle dorudan bir ilikisinin olma-
d sylenebilir.
*
Klliyat, III/157-185.
1 Bartold, ZVORAO, t. XX, 067-073.
2 Birun, sr el-bqya, Sachau neri, 237.
3 Yunanllarn ve inlilerin bu ticaret yoluyla ilgili bilgileri Aral Glyle ilgili al-
mamda verilmitir. (Klliyat, III, 28, 31, 32).
4 rnein Hsan Tsang, Julien evirisi, I, 22.
374 ORTA ASYA
Arap corafyaclarn Amu-derya havzas hakknda verdikleri bilgiden5

Harezmin yukar kesimlerinde ana nehrin sulama konusunda kollar kadar
nemli rol oynamad anlalyor. Kuzeyden Amu-deryaya dklen aylarn
sulad vadiler buralardaki mahalli prenslerin ynetimindeydi ve bunlar, s-
lam blgeye gelinceye kadar Trk hanlarna6 balydlar; fakat Arap fethinden
sonra halifelie, halifenin naiplerine ve daha sonraki Pers ve Trk hanedanla-
rna bal kaldlar. Bu artlar altnda geni apl bir sulama sisteminin kurul-
mas zaten mmkn olmazd ve kanallardan ancak mahalli ihtiyalar karla-
mak iin faydalanlyordu.
imdi olduu gibi o zaman da tarm zellikle birbirine bitiik vaziyetteki
Surhan ve Kafirnigan vadilerinin yukar kesimlerinde yaplyordu. Denavdan
balayp Hissar (Hisar) zerinden Feyzabada, oradan Vah zerindeki ta bir
kpr ile Balcuana ve daha ileriye doru giden yol, slamn ilk yzyllarndaki
corafyaclar tarafndan anlatlmaktadr. Geri blgedeki ehirlerin bazlar baka
isimler tayordu, ama bazlar da henz mevcut deildi. iftilik ve baclktan
baka Feyzabad ve Denav arasnda afran (zaferan), Kabadianda ise kkboyas
(fuvve) retildii belirtilmektedir. nsan yerleimine ve tarma en elverili yer,
grnd kadaryla Timur dneminde dahi ayn ad tayan aganrd nehri
vadisindeki aganian7 blgesiydi (imdiki Surhan). Ba ehir aganian, imdiki
Denava yaknd ve blgedeki kylerin says 16 000e kadar kmt. Bu kadar
ky sulamak iin Surhann suyu yle dursun, Amu-deryann suyu dahi sene-
nin her gnnde yetmiyordu.8 Surhann suyu yalnzca Termez civarndaki tar-
lalarn sulanmasna yetiyordu. O sralar Termez, byklk olarak aganiandan
geride ise de, nfus ve zenginlik bakmndan ondan ilerideydi. slamiyet dne-
minde burada yeni ehirler kurulup kurulmad, yeni kanallar alp almad
gibi ne tr deiiklikler olduu konusunda herhangi bir bilgimiz yok. Kltrel
hayat grnd kadaryla Arap fetihleri ncesinde ne ise, genel hatlar itiba-
ryla yle kalmt. Bu blgenin Trkistann dier blgelerinden fark, Greko-
Bactria devleti dneminden itibaren randan ziyade Hindistanla yakn temasta
olmas ve slama kadar Buddizmin hkimiyetini korumu bulunmasyd. Ger-
5 Bkz. Bartold, Turkestan, II, 66 vd.

6 Bu prenslerin Araplarla olan savalar konusunda benim Die alltrkischen Inschriften
adl makalemin 27. sayfasna bkz.
7 slam Ansiklopedisindeki makalede bu konuda daha fazla ey yazldr, I, s. 845 vd;
8 Makdisde byle, 283; <Termezin sulama meselesi konusunda bkz. Bukini, Kanal
drevnego Termeza.>
AMU-DERYA 375
ekten var olmu olsa bile, slam dnemde yerli tarihi kltr unsurlar ranla
yaknlamann etkisiyle hzl bir ekilde ortadan kalkm olmasna ramen, ge-
miin slam ve ran kltrne ait olmayan baz kalntlar muhafaza edilmitir.
XII. Yzyl yazar Semn, Vagirdi (imdiki Feyzabad) anlatrken, burada slam
dnemin balamasndan nce kullanlan bir alfabeden sz ederek, bu alfabenin
bilindiini ve kitaplarda kaydedildiini ilave etmektedir.9 Bu alfabeyle yazl
yadigrlarn bir gn ortaya karlmasyla, hem maddi kltr, hem de sulama
sistemi alanndaki Hint etkisinin izlerinin tespit edilmesi muhtemeldir.
imdiki Buhara Hanlnn dou kesimini oluturan blgenin siyasi ili-
kileri, slam dnemde dahi Buhara ve Semerkanda gre Belhle daha fazla idi.
Kanaatim odur ki, Belhin Moollar tarafndan geici olarak tahrip edilmesi,
Mool istilasndan nce mevcut olmayan Hisar (daha dorusu Hisar-adman)
adl bir yerin mahalli merkez haline gelmesine yol amtr. Termez, Belhten
daha nce onarlm olmalyd ki, takriben 1333de bni Battuta Belhi harabe
halde bulduunu, halbuki ayn blgede (ingiz-hann tahrip ettii ehrin 4-5
fersah uzanda) yeni bir yerin mamur hale geldiini; kanallar aldn, pa-
zarlarn ve pek ok ba-bahenin kurulduunu belirtmektedir.10 Amu-derya
sahilindeki eski Termezin onarlmas Timurun torunu Halil-Sultan tarafndan
1407 yaznda gerekletirilmiti.11 Hafz- Ebrnun12 XV. Yzylda Termeze ra-
kip olan ve tarihi daha eskiye giden Burdaguy adl bir gei noktas hakknda
verdii bilgi kesinlikle zel bir nemi haiz. Rivayete gre bu ky skender tara-
fndan kurulmu ve Burdaguy kelimesi de Yunanca otel, misafirhane de-
mekmi. Hafz- Ebrya gre Burdaguy, Termeze yakn bir yerdeydi. Sanrm
Timur tarihinde de birka kez geen13 ve henz o zamanlar varln koruyan
Burdalkla bu adn bir yaknl vardr.
Genel olarak Amu-deryann kuzeyindeki blgenin ve ksmen Termezin
daha sonraki kaderi, Timurlerle zbekler arasndaki i savala, zellikle de
Belh ve Hisar hkimlerinin Buhara hkimleriyle girdikleri atmalarn tarihiyle
yakndan balantldr. Asker faaliyetlerle ilgili kaytlarda ok nadir olarak re-
timle alkal baz bilgiler yer almaktadr. rnein Buhara han Muhammed-
9 Metin, tarafmdan Trkistan, I, 68de verilmitir.

10 bni Battuta, III, 56 vd.
11 bn Arabah, Kahire tab, 204.
12 Tarafmdan yaplan metin neri: Hafz-Abru, s. 20.
13 erefddin Yezdi, I, 126, 148.
376 ORTA ASYA
Rahimin 1758de Hisara dzenledii sefer anlatlrken Hisar blgesinin tarm

eridinin Mir-adi14 kynden itibaren balad belirtilmektedir. Muhammed-
Rahim-han yine 1758 ylnda birka nesil boyu harabe halde bulunan Termezi
onarmtr.15 XVIII. Yzyl olaylar anlatlrken, balarnda zel bir valinin bu-
lunduu meskun bir blge olarak sz edildiine gre, Termez ok uzun sre
harabe halde kalmam olmal. Bu vali, efendisi Ubeydullah-hana kar isyan
eden ve atmalar srasnda bilhare Buhara Hanlnn en nemli ehirlerin-
den birisi haline gelecek irabad ehrinin temelini atan ir-Aliydi.16 ehirlerin
tamiri ve temellerinin atl srasnda muhtemelen sulamayla ilgili almalar da
yaplyordu, ama kaynaklarda bu konuda bir bilgi yok.
Termezle Amul (arcuy) arasnda X. Yzylda yalnzca Amu-deryann ge-
i noktalarnda en nemlileri Kelif ve Kerkinin yerinde bulunan kk yer-
leim birimleri vard. X. Yzylda nehrin iki sahiline yerleen tek ehir Kelifti.
ehirde Kuranda rivayetlerle balantl ibadethaneler vard. Sol sahilde Zl-
kifilya rabat yer alyordu. (Kurann XXI. Suresi, 85. yette geen bu peygam-
beri lya, Osiya veya Zekeriya ile ilikilendirmektedirler.) Sa tarafta ise Zl-
karneyn (Makedonyal skender17) rabat bulunuyordu. Zl-karneyn klt daha
sonralar18 Termez civarnda, Amu-deryann ortasnda yer alan ve imdi Aral-
Peygamber (Peygamber Adas) denilen adaya tanmt. Kelif, daha sonralar
yerleim birimi olarak bir nem kazanmadysa da, savalarda nemli bir yer i-
gal etmitir. Semn, XII. Yzylda Kelifden ehri andran muhkem bir kale
diye bahsetmektedir. Bu kale henz XVIII. Yzyl balarnda nehrin sol cena-
hnda bulunuyordu.19 Nehrin sa sahilinde yer alan imdiki Kelifin kuruluu-
nun uzun bir gemii yoktur.
Kerkideki yerleim birimleri tarihte daha az nemli olmutur. X. Yzylda
burada nehrin iki yakasna serpilmi bir ehir vard. Nehrin sol tarafnda yer
14 Muhammed-Vefa Kerminegi, Tuhfat al-xn, vrk. 196a.

15 Age., vrk. 190a.
16 Teufel, Quellenstudien, s. 42.
17 <Bartold, Mslmanlktaki Zl-karneyni Makedonyal skenderle ilikilendirmekle
byk bir yanlgya dmektedir. Kuranda geen Zl-karneynle bu skender ara-
snda hibir balant yoktur ve bu yanl alglama skenderle ilgili uydurulmu bir
sylentiden kaynaklanmaktadr. A. B.>
18 Bu konuda bkz. Senkowski, Supplment, p. 20; adaya Orta-Aral (Orta Ada) denil-
mektedir; keza Hankov ktb. Elyazmalar, 81 b <Muhammed-Yusuf Mni>, s. 218,
ikinci ksm) veya Orta-Araldr (Takent n. Elyazmalar no. 849, vrk. 906 ve keza
Senkowski).
19 Teufel, Quellenstudien, s. 59.
AMU-DERYA 377
alan kesimine Zemm, sa tarafta yer alana Ahsisek deniliyordu. Fakat Cuma
mescidi sol cenahtakindeydi. Bu ehirlerin her biri kuyular ve meralarla doru-
dan le bitiikti. Halk, tarmdan ziyade arvaclkla (koyun ve deve yetitirici-
liiyle) urayordu. Zemm, dalgalarn tehdidi altndayd ve takn zamannda
bazen sular ehrin ortalarna kadar geliyordu.20 Daha sonralar Kerki (Makdisde
Kerkuh eklinde) yalnzca Amu-deryann gei noktasn koruyan bir kale ad
olarak zikredilmektedir.
stahr, sarih bir ekilde ehrin sa tarafnda yalnzca Zemm (Kerki21)nin
sulanmas iin Amu-derya suyundan faydalanmaya baladklarn kaydetmek-
tedir. Bu kayttan Amu-deryadan su eken kanallarn saysnn imdikinden
daha az olduu sonucu karlabilir. Daha sonraki yzyllara ait kaynaklar da
uzak blgelerin sulanmas iin Amu-deryadan sa sahile su gtren byk
kanallarn bulunup bulunmad konusunda herhangi bir sarih bilgi verme-
mektedir. Buharada sulama konusunda almalar yapan ekibin bakan Y. N.
Blumberg, bir Buharaldan ald yazma eseri alicenaplk gsterip bana ulatr-
mt. Bu eser, Hintli bilim adam ve vezir Ebul Fazln (ki XVI. Yzyl sonu ile
XVII. Yzyl balarnda Ekberin hkmdarl dneminde yaamtr) kaleme
ald mehur Mektbt- Allmnin22 bir nshasyd. Mektuplar arasnda Ek-
ber namna Abdulla-hana yazlm bir mektup da vard. Mektubun metninde
Ekberle hibir ilgisi olmayan ve gya Nesef blgesinin (Karnn) sulanmas
iin Kara-Kemerden Kelif blgesine su gtren kanaldan sz edilmekteydi.23
Galiba Abdulla-han blgenin yeniden sulanmas iin buraya insanlar iskan et-
mi ve onlar be yl vergiden muaf klmt ki, blge yeniden canlanmt. XVII.
Yzyl balarnda Baki-Muhammed-han zamannda Nesef halkn yeni hanedana
kar giritikleri isyandan dolay cezalandrmak iin kanal kapatlm ve bl-
gede tekrar su sknts kendini gstermiti. XIX. Yzylda Emr Haydar kanal
slah etmek istemi, fakat danmanlar bu durumda Nesef halknn gururlanp
handan uzaklaacan syleyince fikrinden vazgemiti. Muhtemelen Abdulla-
hann yapt ilerle ilgili pek ok efsane arasnda yer alan bu hikaye XVI. veya
XVII. Yzyla ait hibir kaynak tarafndan dorulanmamaktadr. Abdulla-hann
hayat hikayesini yazan Hafz- Tan, Abdulla-han zamannda Amu-deryadan
su gtren byk bir kanaldan sz etmektedir, fakat bu kanalla Vah ve Ak-
20 Makdis, 291.
21 stahr, 297.
22 Bu konuda bkz. Elliot, The History of India, vol. VI, p. 5.
23 Son derece kt yazlm metin yeterince ak deil.
378 ORTA ASYA
Saray mansabnn yukarsnda, Pencin gneyinde yer alan Hazret-mam boz-

kr sulanyordu.24
Amu-deryann geni noktalar arasnda en az nem arz eden yer, im-
diki demiryolunun getii ksmd. Yzyln ortalarnda burada nehrin sol sa-
hilindeki Amul ve sa tarafndaki Ferebr veya Farab ehirleri vard. Kelif ve
Kerkinin aksine bu yerleim birimleri ayn sahil zerinde deil, ondan bir fer-
sah uzaklktayd.25 Farabla ilgili olarak ise nehrin su seyifesi fersaha kadar
dyordu ve bazen nehir ehrin kenarna kadar varyordu.26 Her iki ehrin et-
rafnda da nar balar vard ve burada sulama imkanlar sol sahile gre daha iyi
idi. Makdisye gre Amul civarnda byk miktarlarda vergiler deyen ve su-
lama imkanlarndan daha fazla yararlanan pek ok iftlik vard; halbuki Farabda
iftlik says azd ve su ktlndan dolay dedikleri vergiler dkt.27 Amu-
derya nehri adn bu Amuldan almtr.28 Bu isim, bilinmeyen bir sebeple eh-
rin arcuy (drt kol) adn almasna kadar muhafaza edilmitir. Bu ad tayan
kaleden ilk olarak XVI. Yzyl balarnda sz edilmektedir.29 Farab ise, bulun-
duu gibi ortaadaki adn u ana kadar korumutur. Her iki ehir de XIX.
Yzylda Hivallar tarafndan ksmen istila edilmitir. 1822deki savalar anlat-
lrken Amu-deryann Farabn yukarsndaki nehirden dklen ve ehrin bat
surlarnn karsndan geerek tekrar nehirle birleen bir kolundan sz edilmek-
tedir. n bir setle kapatlm olan kolun su yolu 1822de kuruydu. Hivallar
oraya kazma ve balyozlu insanlar gndererek seddi ykm ve Buhara ordusu-
nun gelecei yolu kesmek amacyla suyu serbest brakmlard.30
24 Hafz- Tan, Abdull-nme, vrk. 427a.

25 Yakuta gre (Mcem, I, 69), Amul nehirden en fazla bir mil (1/3 fersah) uzaklk-
tayd.
27 Makdis, 291.
28 ok daha nceleri (Balazuri, 410) Amul eklinin yan srada Amu ad da kullanl-
yordu; Yakutun kaydna (I,70) gre Persler henz XIII. Yzylda Amu eklinde te-
laffuz ediyorlard. Muravyevin (Puteestviye, I, 75 vd.) Hivallarn nehre Amin-derya
adn verdikleri eklindeki notu, grnd kadaryla Hiva tarihleri dahil hibir lite-
ratrde gememektedir.
29 Bkz. Ada yaynlanan arcuy makalem, I, 863.
30 Munis, Agehi, ruk. Az. Muz. 590 oa, vrk. 249a vd. Narahinin eserinin Buhara tabnda
(Ziminin makalesi, Razvalin starogo Peykenda, s. 72, dn. 40) XII. Yzylda Paykende
su gtren kanaln kazlmasna Amudan baland belirtilmektedir (Schefer neri,
17). Muhtemelen bu tespit elyazmas okumasna dayandrlm ve sanrm yalnzca
nairin beceriksiz bir tahmini sz konusudur.
AMU-DERYA 379
arcuyun alt tarafndaki yolda birka gn gittikten sonra X. Yzyl ya-

zar stahrnin ifadesiyle tm bereketini Amu-deryadan alan Harezm toprak-
lar balyordu. Araplar, burada, giysileriyle31 civar blgelerdeki insanlardan ay-
rlan, dierlerinin anlamad ve stelik de yazl belgelerde32 de kullanlan bir
dil33 konuan kendine zg bir halkla karlamlard. Bu dille yazlm kitabe-
ler henz bulunmam veya en azndan tespit edilememitir.34 Muhtelif yazarla-
rn eserlerinde verilen baz Harezmce szcklere baktmzda bunun olduka
eski bir ran dili olduu, genel olarak o dnemin Harezm kltrnn de eski
ran yaantsndan pek ok izleri muhafaza ettii anlalmaktadr.
Blgenin Trklemesi ok byk ihtimalle daha XIII. Yzylda tamamen
veya ona yakn bir ekilde tamamlanmt;35 ama tecrit edilmi olmas sebebiyle
lkedeki hayat tarz pek ok sahada kendine zg zelliklerini korumutur ki,
bu hayat tarznn incelenmesi sanrm etnograflar iin ilgin olurdu. rnein
henz XI. Yzylda Harezmde Navruzun Buhara ve randakinden hafta
daha nce kutlanldnn, fakat 1827de Alla-Kul hann bu gelenei deiti-
rip Harezme sultan yani ran nevruzunu getirdiinin belirtilmesi yeterlidir.36
Burada Araplar da mecbur eden tarm kltrnn muhakkak uzun bir ta-
rihi vardr, ama ne yazk ki biz bu konuda hi de yeterli bilgiye sahip deiliz.
Tm Arap corafyaclarnn, slam dnemde iki ayr devlet halinde bln-
d ve ancak X. Yzyln son yllarnda tek bir devlet olarak yeniden birletiril-
dii vakasna dikkat ekmeden, lkeyi bir btn halinde gstermeleri ilgintir.37
Bu iki devlet arasndaki snra hibir yerde iaret edilmemektedir. Araplarn an-
lattklar sulama sisteminin slam dnemden nce ve Harezmin tek devlet ol-
duu dnemde kurulduu muhakkak. Bu sulama sisteminin mkemmelliine
ramen, iyi bir teknoloji kullanlm olsa bile, blge kurulu malzemesi ynn-
den fakir olduundan, Amu-derya gibi bir nehirle boumak iin yeterli olmas
31 Bu konuyla ilgili olarak bkz. Trkistan, II, 248.

32 Beyhaki, Morley neri, 842 vd.
33 Makdis, 335.
34 in Trkistannda bulunan baz elyazmalarnn dilinin Harezmce olmas kuvvetle
muhtemeldir. <Muhtemelen eski Sod alfabesi gz nnde tutulmaktadr. Gn-
mzde Arap harfleriyle yazl ortaa metinleri gibi, III-VIII. Yzyllara ait Aramice
kkenli alfabeyle yazlm belgeler de bilinmektedir.>
35 Plano Carpininin Kuman dilini biserminlerin yani Harezmlilerin dili diye kaydet-
mesiyle kr. (Malein ev., 51).
36 Munis Agehi, ruk. Az. Muz. 590 oa, vrk. 139b, 300a.
37 Bartold, Turkistan, II, 146, 275 vd.
380 ORTA ASYA
beklenemezdi. Harezmin tm tarihi boyunca, bildiimiz kadaryla, Harezmli-

ler Amu-deryay deil, Amu-derya Harezmlileri kendi tasarrufuna tbi klm,
insanlarn fikrini sormadan ak ynn deitirip, kendine yeti yataklar bul-
mu; insanlar da bu deiikliklere bal olarak tarlalarn bir yerden baka yere
tam, yeni setler yapm, yani kanallar amlardr. Amu-deryann yatan
deitirmesini herhangi bir kanunla, rnein Berr kanunuyla aklama ve ge-
mi kltrlere ait yadigrlar batdan douya doru olan corafi konumlarn38
dikkate almadan alara gre taksim etme teebbsleri baarsz olmutur; ne-
hir, imdi olduu gibi, bazen douya bazen batya dou yneliyor, suyunu da
kimi zaman dou, kimi zaman bat tarafndaki kollardan alyordu.
XI. Yzyldan itibaren tm Harezm anlamnda Dargandan denize ka-
dar ifadesine rastlanlmaktadr. Gerekte en azndan X. Yzylda blgede tarm
alan ak ynnn olduka yukarsnda Tahiriyeden Dargann39 20 fersah yu-
karsna kadar uzanyordu ve nehrin kar sahilinde de durum byleydi. Neh-
rin sa tarafndaki tarm alan ok daha aalardan balyordu. Dargann g-
neyinde aslnda dikkat ekecek lde yerlemeye msait yerler yoktu. Tarm
alan, Hezarespe kadar bir gnlk yol mesafesi geniliine40 sahip dar bir alan
inhisar ediyordu. Yine de Dargan X. Yzylda tm sahil boyunca yaylm yani
mesaha asndan hem Hezaresp hem de Hivann kaplad alandan daha fazla
alan kaplayan byk bir ehir olarak gsterilmektedir. ehirde byk bir Cuma
mescidi vard ve sahilde iki fersahlk alanda 500 kadar nar bahesi bulunmak-
tayd ve darya zm ihra edilmekteydi.41 ehri 1219 sonunda Mervden ge-
len yol zerine yerletiren Yakut, Dargan hakknda daha detayl topografya bil-
gileri vermektedir42. Buna gre ehir imdi olduu gibi vadiyi dikine kesen bir
38 Kalmkov, Xiva, 65 vd. <Harezmin eski devirlerden ge ortaaa kadar sulama tarihi,
S. P. Tolstovun ynetimindeki Harezm aratrma ekibi tarafndan incelenen konular
arasndadr. Bu konuda zellikle bkz. Gulyamov, storiya oroeniya Xorezma <zgn
ad: Harezming sugarl tarihi A. B.>; Nizovya Amu-Dari.>
39 Hamdullah Kazvininin (V. A. Jukovsky ev., Razvalin Starogo Merva, 58 vd.) gzerga-
hndaki mesafelerle ilgili veriler grnd kadaryla daha dakik ve geree yakn.
40 stahr, 301 vd. stahr, eserinin bir baka yerinde (338) arcuy zerinden geen yol
ile Buhara ile Harezm arasn tarm alan olarak gstermekte ise de, bunu sembolik
anlamda dnmek gerektii kanaatindeyim. nk Zeravann aa akm ile Fa-
rab arasndaki blge her zaman kumluydu. Ayrca benim Trkistan adl eserime (II,
83) bakarak da Amu-derya boyunda arcuyn aa kesimine kadar dank vaziyette
tarm alan bulunduu sonucu karlabilir.
41 Makdis, 289.
42 Yakut, Mucem, II, 567 vd.
AMU-DERYA 381
teras zerinde bulunmaktadr ve terasla nehir aras drt verst geniliinde ba-
sk ve verimli bir alandr ki, bu kayt ehrin bugnk durumuyla da tamamen
rtmektedir. XIII. Yzylda tm bu alan tarlalar ve balarla kaplyd; imdi
buras ksmen ilenmi, ksmen allklarla kapl vaziyettedir.43 ehirden hemen
sonra kumla kapl blge yer almaktadr. Ne yazk ki ehrin bykl tespit
edilemiyor. Dargan, Harezmin Amul (arcuy) tarafndaki ilk ehriydi.
Dargann yedi fersah aasnda ve imdi Dldl-atlagan denilen geidin
be fersah yukarsnda mesahas Hivann mesahasna yakn olan ve o zamanlar
da nemli ehirler arasnda yer alan Cigerbend ehri bulunuyordu. Yine burada
sahil boyunda pek ok aa ve balar vard.44 Bu ehrin Yakutun dneminde
var olup olmad bilinmiyor. Yakn zamanlarda Dargan ve Cigerbendin adlarn
buradaki Dargan-Ata ve Cigerbend-Ata adl iki yatrdan ald anlalmt.45
Dehan- ir (aslan a) veya Dldl-atlagan geidinin 4 fersah aasnda,
hakknda hibir bilgi verilmeyen Sadvar ehri vard.46 stahrye gre ayn yerde,
geidin fersah47 aasnda, nehrin sa sahilinde byk su kanal Gavhre
(sr yemi) bulunuyordu ve Harezm kalesine kadar olan rustak bu kanaldan
sulanyordu. Kanaln genilii be arn, derinlii iki kme (10 ayak) idi ve be
fersah sonra ondan baz rustaklar sulayan Girye isimli bir kanal ayrlrd.48
imdi tamamyla l olan blgeyi sulayan iki arkn uzunluu konusunda bil-
gimiz yok ve hatta hangi rustaklarn bu arklar vastasyla suland da belirtil-
memi. Bildiimiz tek ey, Gavhre kanalnn eyh-Abbas-veli denilen yerde
bulunan Harezm kalesinden itibaren 12 fersah mesafeye (muhtemelen dou
istikametinde49) dklddr.
43 Kalmkov, Xiva, 70.

44 Makdis, 289.
45 Bildiim kadaryla sonuncu isim Hivayla ilgili Rus literatrnde gememekte, ama
Hiva tarihinde (Munis- Agehi, ruk. Az. Muz. 590oa, vrk. 244a, 289b.) sk sk zikre-
dilmektedir.
46 Hiva tarihinde okunuu bu ekilde verilmi (age., vrk. 289b).
47 stahr, 304. bni Havkalda (354) bunun yerine bir gnlk mesafede ibaresi yer al-
maktadr. <S. P. Tolstov (Drevniy Xorezm, 46) Gavhreyi imdiki urahan kanalyla
zdeletirmekte ve ortaa kaynaklarnda iaret edilen Dehan- irin Bartoldun d-
nd gibi Dldl-atlagan deil, urahan kanalnn azna fersah (20-25 km.)
uzaklktaki Tye-muyun geidi (deve boynu geidi) olduunu belirtmektedir.>
48 Kelimenin okunuundan emin deilim.
49 <Gavhre kanal iin bkz. Gulyamov, storiya oroeniya Xorezma, 137-138.>
382 ORTA ASYA
Sol sahildeki kanallarla ilgili bilgiler daha detayl.50 Burada nehirden birbiri
pei sra be kanal ayrlyor.. Hezaresp aklarndan Harezm kalesinin karsn-
daki blgeye kadar sol sahildeki tarm alannn eni bir gnlk yol uzunluun-
dadr. Hiva ehri zaten sahrann snrndadr,51 ama Medra ehri hakknda bilgi
yok. Sa sahilde birbirine ulanp giden tarm alan, Gavhrenin aa koluna alt
fersah mesafedeki Garabhana veya Garamhana52 kynden itibaren balyor.
Oradan itibaren Harezm kalesine kadar nehrin her iki tarafnda ekilmi tarla-
lar mevcut. Sa sahildeki tarm alannn genilii belirtilmemi. Bakentten bir
gnlk mesafede adn gnmzde de koruyan urahan ehri mevcut.
Harezmin bakenti Kyat, burada eni iki fersaha kadar varan Amu-deryann
sa sahilindedir.53 Kyattan sol sahildeki Bedak kanalna kadar olan mesafe iki
fersah olduu iin, yine bizzat stahrnin kaydna gre, bu l elbette abar-
tl. Ayn sahilde nehir tarafndan yava yava kemirilen ve X. Yzyl sonunda
btnyle yklan bir kale var.54 ehrin kalan ksm da su takn tehlikesiyle
kar kar olduu iin ehir yava yava douya doru kaym. stahrnin kay-
dna gre ehrin mesahas enine ve boyuna 1/3 fersaht ki, slam dnemdeki
Mervin mesahasna yakndr. ehrin ortasndan Amu-deryadan alan bir kanal
gemektedir (Makdisnin55 kaydna gre bu kanallar birka taneydi) ve kana-
ln her iki tarafna pazarlar kurulmutu. Kyatn daha aasnda Amu-deryadan
iki kanal daha ayrlmaktadr. Sol taraftakinin ad Buvve, sa taraftakinin ad ise
Kurder. Buvvenin nereye akt tam olarak belirtilmemi. Gurganc ehrine var-
madan biraz nce, bir gnlk mesafede, Anderastan ky yaknlarnda kanal
kendisinden daha byk Bedak kanalyla birlemektedir. Birleen kanallarn
suyu Gurganca bir galva (1/24 fersah) mesafeye kadar yaklatktan sonra n
bir setle kesilmektedir bni Rustaya gre Kyattan drt fersah uzaklkta ka-
ml bataklklarla, otlarla ve sularla kapl alan, ehrin aa kesiminde her iki
tarafnda nehirden ayrlan birok kanal tarafndan oluturulmutu.56 Kurderin
uzunluu belirtilmemi. smini kanaldan alan (veya tam tersi) Kurder ehri,
Mizdahkann57 (imdiki Hoceyli yaknlarnda) aa kesimine 2 gnlk mesa-
50 Kanallarla ilgili olarak bkz. stahr, 301 vd.

51 Makdisde byle, 289.
52 Okunudan emin deilim.
53 stahr, 303.
54 Bu kaleyle ilgili olarak bkz. Trkistan, II, 143.
55 Makdis, 287.
56 bn Rusta, 91.
57 Makdisdeki gzergah, 344.
AMU-DERYA 383
fede bulunduuna gre, kanaln kuzeyde imdiki deltaya kadar vard muhak-
kak. Onun aa akmnn Aral Glne su yoluyla birlikte mi yoksa ayr olarak
m dkldn Arap corafya kaynaklarnn kaydndan anlamak mmkn de-
il. Kurder, slam dnemden ncesinde varln korumaktayd ve 110/728de
ahalisi Trklerin yardmyla Araplara kar kyam etmiti.58 Taberde59 geen bir
iirden Kurderin o sralar Harezmin kuzey ynndeki snr ehri olduu hk-
mne varmak mmkn. stahrnin kaydna gre Amu-derya eski yatanda
akarken, XVI. Yzyl sonlarndan itibaren tekrar ana yatana dnm.60
Gurganc, X. Yzylda her geen gn bym; mahalli yneticiler byk
binalar kurdurmular ve ahali gebelerle kurduu ticari ilikilerle zenginle-
mi. Gurgancn ykselmesinin bir sebebi de X. Yzylda btn Harezmi Gur-
ganc emrinin ynetimine veren siyas olaylardr.
Nehir yata ile Kurder arasnda, Gurgancn karsnda Mizdahkan rus-
tak vard. Ne yazk ki bu rustan batdan douya olan uzunluu belirtilme-
mi, ama byklk asndan Gurganca yakn olan Mizdahkan ehri nehre iki
fersah mesafedeydi. ehrin bulunduu yer, yalnzca Ebul Gazide61 (ki onun
zamannda burada bir kale vard) deil, XIX. Yzyl Hiva tarihinde de takribi
olarak verilmektedir. Mizdahkan kr Hoceylinin (tam olarak Hoca-ili62) tak-
riben bir fersah batsnda bulunuyordu. Trik-i dnya Samson veya baka bir
rivayete gre havari Simon-Peter burada medfundu.63 Bu mezar 1867de Hiva
han yaptrmt;64 u anda mevcut olup olmadn bilmiyorum.
Kyatla Mizdahkan arasnda birbirine ulanp giden tarm alanlar yoktu
ve Mizdahkana ulamadan nceki son iki gnlk yol tamamyla l iinden
geiyordu.65 Blgenin sulama sistemi hakknda bildiimiz tek ey, Kurderle ba-
kent arasndaki her kyn Amu-deryadan alm kendi kanal olduudur66..
58 Taber, II, 1525.

59 Age., 1847.
60 stahr, 303. <Ya. G. Gulyamov, Kurder kanalnn aslnda imdiki Kegeyli kanalna,
Kurder ehrinin ise imbaya tekabl ettii grndedir. (storiya oroeniya Xorezma,
150) >
61 Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 280.
62 Agehi, hid-i ikbl, vrk. 1536. <Mizdahkan iin bkz. Yakubovsky, Gorodie Mizdah-
kan.>
63 Bu mezardan ilk de XIX. Yzyl balarnda sz edilmektedir. (Munis- Agehi, Asya
mz. elyazmalar, 590 oa, vrk. 856).
64 Agehi, hid-i ikbl, vrk. 154a.
65 Makdis, 343.
66 stahr, 303.
384 ORTA ASYA
Makdis baz gzergahlardan sz etmektedir, ama bu eserin gnmze kadar

yetip gelen elyazma nshasndan baz ehirlerin bulunduklar yerleri ve adlar-
nn okunuunu tam olarak tespit etmek mmkn deildir.
Gurganc-Mizdahkannn aa hattndan geen nehirlerin ak ynleri yani
o dnemin deltas hakknda mevcut kaynaklarda shhatli bilgi bulmak hayli zor-
dur. Bu delta hakknda en detayl bilgiyi bni Rusta vermektedir, ama onun an-
lattklar dahi fazla sarih deildir. Mizdahkan civarnda, nehrin dou sahilinde
Kervaz adnda bir ky, onun daha aasnda da iki ky vard; ondan sonra
(Kervazdan ne kadar uzakta olduu belirtilmeden) sol tarafta (bat ynnde)
nehir birka kola ayrlyordu; nehir (yani bat kollarnn birleimi) Varagdeh
denilen bir yere doru akarak, Gurgancn drt fersah aasnda bu kye ve
Siyah-kuh dana doru yol alyordu. Araln bat sahili ve Manglakdaki yani
styurtun kenarndaki dalara Siyah-kuh deniliyordu. Nehir buradan yine bir
kyn karsndan geerek, Halican denilen birok glete dklyordu. Bu-
rada avlanan balklar Harezmden deiik ynlere gnderilirdi. Nehrin kendisi
ise (yani bat kollarnn ayrlmasndan sonra geriye kalan ana kol) Arala d-
klmekteydi. Gln bat sahilinde Siyah-kuh dalar vard; dousu ise hayli
sk maki rtsyle kaplyd ve yalnzca domuzlarn at dar bir patika ile Sr-
deryann aa akmndaki Yenikye ulalyordu. Nehir kollarnn balangc
ile gl arasndaki mesafe ise belirtilmiyor.67
Ben, bu metne dayanarak, stahrnin Harezm yani Aral Gl mansabna
yerletirmesine ramen bni Rustann szn ettii Halican Sarkam ana-
nda aramak gerektii sonucuna varmtm. Onun anlattna gre orada ne ky
vard, ne de bina. Yalnzca balklar yayordu. Nehrin sol tarafnda tarm alan-
nn snr da yaknndaki Git ky idi. Git ile Gurganc veya dier nemli nok-
talar arasndaki mesafe, belki de metnin silinmesinden dolay gsterilmemi. Bu
dzlkte baka ky yoktu ve dan arkasndan itibaren l balyordu. Kyn
ticari nemi de yoktu ve nehrin sa sahilindeki snr ticaret noktas Gurgancd.
Nehrin sa sahilindeki tarm alannn snrlar konusunda stahrde yle denili-
yor: Bozkrda Gitin karsnda, bir fersah mesafede, kuzey istikametinde (Arap
terminolojisinde sa tarafta) Medminiye denilen bir ehir var; Ceyhuna (Amu-
deryaya) drt fersah mesafededir, ama Curcana (Gurganca) baldr. Bunun
sebebi nehrin Kurderden sonra ak ynn deitirerek Gitle Medminiye ara-
67 bni Rusta, 92.

AMU-DERYA 385
snda akmasdr. Medminiyeden sonra sa sahilde tarm alan yoktur.68 Sahi-

lin sa tarafndaki snr ticaret faaliyetlerinin olduu yer de Medminiye deil,
ona yakn mesafede yer alan, ama sahilin biraz uzanda bulunan Berategin k-
yyd. Berategin, Aral sahiline bir gnlk mesafede, bozkr iinde byk bir
kyd. Hemen yaknnda bir da vard ve ta buradan temin ediyorlard.69
Makdis, Gurganc yaknndaki sette de olduka nem vermektedir. Halbuki
bu set, yalnzca tahta ve ktklerle yaplmt ve stahrnin kaydndan anlad-
mz kadaryla ana suyolu zerinde deil, sadece kanaln snrndayd. Makdisye
gre bu setteki su douya, bozkr ortasndaki Berategin kyne gnderiliyordu
ve ak tek ynlyd. Bu kayt bizi o sralar nehrin bni Rustann szn et-
tii bat kollarnn henz olmadn dnmeye zorlamaktadr. Harezmahlar
dneminde ehrin en parlak gnlerini yaad devirde dahi bu set yine derme
atma malzeme ile yaplyordu ve bu yzden her yl onarlmas gerekiyordu.70
X. Yzylda Balhandaki eski nehir yatayla ilgili olarak, Hazar Denizi ya-
knnda yer alan eski Harezmle alkal herhangi bir efsane anlatlmaktadr.
Makdisde71 yer verilen bu efsanede onun tarih gerekliini grmemizi sa-
layabilecek herhangi bir detay verilmemektedir. Hatta Uzboy boyundaki her-
hangi bir ehir ve ky harabesinden de sz edilmemektedir ki, muhtemelen
bunlar imdi olduu gibi o zamanlar da mevcut deildi.72
Gurgancn Kyatdan daha nemli gelmesi, grnd kadaryla, slam
dnemde Harezm tacirlerinin ve zanaatkrlarnn Harezmli iftilerden daha
nemli hale gelmesinden kaynaklanmtr. Fakat Harezmli yneticiler Msl-
man dnyasnn dou kesiminin en gl hkmdarlar haline gelince, kendi
lkelerindeki tarm konusunda endieye kaplp onu glendirmek zorundayd-
lar. 1219 ylnda bu lkede bulunan Yakut, Harezmi olduka kalabalk ve nere-
deyse batan sona yeniden yaplm bir lke olarak tasvir etmektedir. Topran
orak ve rutubetli olmasna ramen (her yerde bir arn derinlikte su kyordu)
kyler birbiri ardna ulanyordu ve ayrca bozkrda mnferit evler ve hisarlar
68 stahri, 303.
69 Makdis, 288 vd.
70 Yakut, Mcem, II, 483.
71 Makdis, 285 vd; benim Svedeniya ob Aralskom more adl almamda bunun Rusa
evirisi vardr, bkz. 40 vd.
72 <Harezm ekibinin almalar da bunu teyit etmektedir. nk Uzboyun tm akm
boyunca kervan yolu zerindeki kervansaraylar ve kalelerin dnda herhangi bir yer-
leim biriminin kalntlarna rastlanmamtr.>
386 ORTA ASYA
vard. Aalardan en ok ahalinin kereste ve ipek kozas ihtiyacn karlamasn

salayan dut ve kavak yetiiyordu. Nfus yle youndu ki, Yakutun ifadesiyle,
rustaklarda bile pazarda yryormu gibi yryorlard. Yine Yakuta gre dn-
yann hibir yerinde bu kadar alanda bu kadar ok insan yoktu.73 Muhtemelen
tm bu anlatlanlar, tm Harezm iin deil, bakent Gurganc ve Yakutun biz-
zat grd yerler iin geerlidir. Sanrm lkeyi ynetenler de Yakutun gez-
dii bu blgeye daha fazla nem vermilerdi
Yakutun Mceminde anlattklarndan kendisinin Dargan ve Kyatta bu-
lunduu; Kyattan Amu-derya zerinden ve son derece zor artlarda, yerin
buz tuttuu gnlerde, 616/19 Aralk 1219-7 Ocak 1220 tarihinde bakml
pazaryla byk ve zengin bir ehir olan Artahumitana (stahrde Ardahu-
mitan) vardn, oradan Gurganca varmak iin gn daha yol gitmek ge-
rektiini anlyoruz.74 Hamdullah Kazviniye gre Artahumitandan Gurganca
kadar olan mesafe 14 fersaht. Artahumitandan balayan bir yol doruca He-
zaresp zerinden Hivay dolaarak Gurganca giderdi.75 Yakut, Artahumitan
Mezopotamyadaki Nisibinle [Nusaybin] karlatrmaktadr. Geri ikisi de b-
yklk ynnden ayn idiler, ama Harezmdeki ehir nfusa daha kalabalk
ve daha mamur haldeydi. Gurganc byk bir ehirdi. ehre fersah mesa-
fede (hangi ynde olduu belirtilmemi) Kk Gurganc (X. Yzylda varl-
n korumaktayd) yer alyordu; nfusa kalabalkt ve zengin pazarlar vard.76
Gurgancdan Horasana giden yol zerindeki tarm alan X. Yzyla kyasla hayli
gneye yaylmt. Makdisnin verdii Gurganc-Ferava aras gzergahna gre,
Gurgancdan yalnzca bir gnlk mesafede Ardakuva ky ve daha ileri ise sa-
dece rabatlar vard. Yakut zamannda ise Gurgandan ehristan ve Harezmin u
ehri Nesya giden yol zerinde Gurganca 20 fersah mesafede yer alan mes-
kun Suburna kasabas bulunuyordu.
Gurganc yaknnda ve onun gneyinde belli bir mesafeye kadar yaylan
tarm alan sa sahildeydi. Yakutun anlattna gre Kyat, Amu-deryann dou
tarafnda byk bir ehir olarak, Harezmde bir istisna durumundayd ve ka-
lan dier yerleim birimlerinin tamam nehrin bat sahilindeydi. Semn ve Ya-
kut, nehrin sa sahilindeki Barkan veya Birkan kynn Gurganca iki gnlk
73 Yakut, Mcem, II, 483.

74 Age., I, 191 vd. Eski Farsa sfat szc olan arta (gzel, stn) kelimesi Harezmle
ilgili corafi eserlerde sk sk gemektedir.
75 Jukovsky, Razvalin Starogo Merva, s. 60.
AMU-DERYA 387
mesafede yani Kyatn daha altnda bir yerde gstermektedirler. Bu ky ykl-

m ve tarlaya evrilmiti. Yakut, Gavhreden pek ok tarlay ve iftlii sula-
yan byk bir kanal olarak sz eder, ama onu Dargann yaknlarnda bir yere
yerletirir ki, muhtemelen bunun sebebi kendisinin kanaln yalnzca Dargan-
Kyat yolu zerindeki kolunu grm olmasdr. Bununla birlikte nehrin aa
akmlarnda, sa sahilde de X. Yzyldan daha fazla tarm yaplan topraklar
vard. Harezmle Cend yani Amu-derya ile Sr-derya arasnda ismi Kk
Badat anlamna (Farsa Badadek, Arapa Bugaydid) gelen bir kasaba mev-
cuttu. Semn ve Yakut, bu kasabann tam olarak nerede bulunduunu ve su-
yunu Amu-deryadan m yoksa Sr-deryadan m aldn belirtmemiler. Mesela,
Timurun Harezme dzenledii bir seferi srasnda (1388) Badadek aynn
(veya kanalnn) Amu-deryann kuzey kollar arasnda zikredilmesiyle zme
kavumaktadr.77 Bu kolun X. Yzyldaki Kurder koluyla ayn yer olup olma-
dn sylemek zor. Gney Gurgancda sahilde boyunca uzanan ve Trke
Kara-su veya Su-Kara adn tayan bir kanal vard.78
Yakut, Amu-deryann bir mil (yaklak 2 verst) geniliinde olduunu be-
lirtmektedir ki, sanrm bu nehrin Gurgancdaki geniliiyle alkaldr. Grd-
mz gibi Yakut Gurganc sol sahilde yer alan ehirler arasnda gstermektedir,
ama ehirle sahil arasndaki mesafe belirtilmemitir. ehrin 1221de Moollar
tarafndan fethiyle ilgili kayttan, Gurgancn o sralar nehrin veya kanaln her
iki sahilinde yer aldn ve birbirine bir kpryle baland anlalmaktadr.
Anlalan bu kpr o zaman bir tr set vazifesi gryordu ve Moollar ehri
su altnda brakmak iin kpry ykmay denemilerdi.
Harezmin gneyden istilas srasnda mahalli beyler dmann ilerleyiini
durdurmak iin birka kez blgeyi su altnda brakmay denemilerdi.79 Mool
istilas srasnda ise bilindii kadaryla bu yola bavurulmam ve gneydou-
dan ilerleyen Mool birlikleri, kuzeydoudan, Sr-derya havzasndan yola -
kan birlikten daha nce Gurganca gelmilerdi. Bakent, gsterdii inat dire-
ni yznden tam anlamyla ykma urad. Hatta sylenildiine gre kuatma
srasnda daha nce ehri beyhude yere susuz brakmaya alan Moollar, bu
defa aksi bir davran sergileyerek ykm iini kknden halletmek iin ehri su
altnda brakmlard. Bu bilgilerin ne kadar abartldn kestirmek g. Kunya-
77 Bartold, Svedeniya ob Aralskom more, s. 70.
78 Bartold, Turkestan, II, 375, dn. 3.
79 Tarihte bu konuda bilinen ilk olay 1138 ylnda olmutur (Bartold, Turkestan, II,
347.)
388 ORTA ASYA
Urgan civarnda Mool ncesi dneme ait baz yaplar gnmze kadar var-
ln koruduklarna gre,80 uzun sreli bir tahribat olmamt; ama Moolla-
rn nehir boyunda yaayan halk kltan geirmesinden sonra her yl bakm
yaplmas gereken setlerin yklp gitmesi mukarrerdi. Gerek o dneme ait bil-
giler ve gerekse daha sonraki rivayetler, bizi, nehrin o sralar nceki yatan
deitirip bat istikametinde yeni bir yatak yaptn dnmeye sevk etmek-
tedir. Gurgancdan baka, Hezaresp81 gibi hayli gneyde veya Kungrad yakn-
larndaki Hakim-Ata trbesi gibi hayli kuzeyde yer alan bat sahilindeki dier
yerler de su altnda kalmt.82 Nehrin nceki kanal yataklarn rnein Bedak
yatan ne lye kadar kullandnn bir gn ortaya karlabileceini de san-
myorum. Sonraki yzyllar boyunca, Mool dneminde yeni yerinde kurulan
ve Urgen denilen ehirden balayan kol nehrin ana yata olarak bilinmitir. Bu
kol styurta uradktan sonra Sarkam hufresine varyor ve Uzboy zerinden
Hazar Denizine dklyordu. Mool istilasndan nce nehrin sol sahilindeki
ehirler arasnda yer alan Urgen, gnmzde sa sahile dmektedir.
XIV. ve XV. Yzyla ait corafya bilgilerinin blk prk oluu, ne ya-
zk ki, bu deiiklin nasl ve ne zaman olduunu, nehrin yeni yatan hemen
mi yoksa tedricen mi at konusunu tafsilatl ekilde ortaya karma imkan
salamamaktadr. Amu-deryann yatan deitirmesinden sonra Hamdullah
Kazvin tarafndan yaplan ilk tasvirinde, Dehan- ir boazndan ktan sonra
ne kadar srede gzden kaybolduu tam anlalmyor; sanki nehir bir fersahlk
alanda kumlar arasnda tamamen kaybolup grnmyormu ve bununla bir-
likte (muhtemelen zeminin balklamas sebebiyle) burada yrmek imkan-
sz hale geliyormu. Herhalde Hamdullah Kazvin,83 Uzboyu Harezmin gne-
yindeki nehirden ayrlan ve Harezmi dolaarak kumlu blge zerinden batya
ynelen su yolunun bir uzants olarak grmyordu. Nehrin ana kolunun Ha-
rezm evresinden dolaarak, Trklerin Grledi dedii Hulm geidinden aa
doru akt, suyun kard grltnn iki veya fersah mesafeden iitildii
ve oradan Hazar Denizine yneldii belirtilmektedir
80 Kr. N. F. Katanov tarafndan neredilen kitabe (Xorezmiyskaya svintsovaya plita, s.

015 vd.).
81 Bartold, Hafizi-Abru, 9, dn. 4 (Cveynnin sz).
82 Bartold, Svedeniya ob Aralskom more, 49. Trbenin bulunduu yer 1905 haritasnda
gsterilmitir. Hiva hanlar Kungrada sefer dzenledikleri dnemde veya normal yol-
culuklar srasnda Hakim-Ata trbesini yapmlardr (Munis-Agehi, ruk. Az. Muz.
590oa, vrk. 144b, 174b vs.)
83 Tarafmdan yaplan metin evirisi: Hafizi-Abru, s. 5.
AMU-DERYA 389
Corafyaclarn verdikleri bilgilerden ziyade XIV. ve XV. Yzyllarda Uz-

boy boylarnda meydana gelen olaylarla ilgili tarihi bilgiler bizim iin ok daha
nemlidir. Uzboyun Hazar Denizine dkld yerde Arga veya Ogura
adnda bir ehir bulunduunu, buradan 1392de Timurun buyruu ile esir al-
nan Mazanderan beylerinin sallarla Amu-deryann yukarlarna gnderildiini
ve 1460da ise Mirza Hseyinin Oguraya yakn bir yerden ordusuyla birlikte
sallarla Uzboyu getiini biliyoruz.84
Nehrin Hazar Denizine dkld mendereste tarma fazla nem verilme-
mitir. Henz XV. Yzylda, Hafz- Ebr zamannda, Harezmin aa tarafn-
daki nehrin nemli bir miktar le akyordu. Harezm tarihinde ticarete duyulan
ilgi bu dnemde olduu kadar hibir dnemde tarma duyulan ilgiyi btnyle
bastrm deildir. Moollar tarafndan yklan bakentin hemen yaknnda XIV.
Yzyln 30larnda bni Battuta ve baz Avrupal seyyahlar zamannda Avrupa-
in ticaret yolunun en nemli noktalarndan birisi olan daha nemli bir tica-
ret ehri kurulmutu. Dier yandan ayn bni Battuta, Yakut zamannda da n-
fus ynnden kalabalk olan Kyatla Urgen arasnda ne bir ehir grmtr,
ne de bir kye rastlamtr.85 Tarih olaylar hakkndaki blk prk bilgiler,
Hezaresp ve Hivadan sz edilmemekle birlikte, 1315 ylnda randan dzenle-
nen saldr srasnda baz ehirlerin bulunduunun belirtildii blgenin gney-
dou kesiminde tarmn (ve tabii ki sulama kanallarnn) hepsinden nce yeni-
den canlandrldn dnmeye sevk etmektedir. slamn birinci yzylnda
Kyat ve Hiva siyas ilikilerde bir btnlk tekil ettikleri ve Urgenden ziyade
baka bir devletin bnyesinde yer aldklar gibi, Hiva Timur zamannda da her
halkrda varln koruyordu.86 1365de Urgen hkiminin Harezmin gney
kesimini zapt etmesi Timurun bir dizi sefer dzenlemesine yol amt.87 Bu se-
ferlerle ilgili kayttan88 o sralar kuzeyde birka kanal bulunduu anlalmaktadr;
ama bunlarn adlarnn dnda herhangi bir bilgi verilmedii gibi, aralarndaki
mesafeden ve hangilerinin Aral Glne dkldnden sz edilmemektedir.
84 1461 ylnda dzenlenen seferle ilgili hikaye gibi bu iki rivayet de tarafmdan kaleme
alnan K voprosu o vpadenii Amu-Dari s. 025 vd. adl makalede verilmitir.
85 Bartold, Svedeniye ob Aralskom more, s. 61.
86 erefddin Yezdi, I, 62. Hezaresp ilk olarak XVI. Yzyln banda tekrar zikredilmek-
tedir. Mirhand da (storiya xorezmahov, Defrmery neri, 5) Hezarespten geriye adn-
dan baka bir ey kalmadn belirtmektedir.
87 erefddin Yezdi, I, 232.
88 Bartold, Svedeniye ob Aralskom more, s. 67.
390 ORTA ASYA
Hiva tarihine gre,89 Amu-deryann Hazara dkld dnemde Kk-zek

veya Kuvan-Carma90 denilen tek bir kolu Arala dklmekteydi.
Timurun 1388deki birka seferinden sonra Urgen tamamyla harabeye
dnm ve ehir dmdz edilerek yerine arpa ekilmiti. 1391de ehrin tek-
rar ihyasna karar verilmiti, ama bu da yalnzca bir blm (mahallesi) ile il-
giliydi. Urgen bundan sonra iki yzyl daha varln srdrd; ama eitli l-
kelerden tacirlerin gelmesi iin bir sebep olmayan snk bir ehir olarak. Belki
de bir sonraki yzylda ahit olacamz Harezm tarmnn yeniden canlanmas
ksmen bu olayla balantldr. XV. Yzyln ikinci yarmnda Urgenin aa
tarafndaki araziler de tarm amal kullanlmaya balanmtr. Mirza Hseyinin
1461de dzenledii seferle ilgili kaytta, ilk defa Adak ve Vezir adnda iki ms-
tahkem ehirden sz edilmektedir. lki Amu-deryann (Uzboyun) gneyinde
Astrabad yolu zerindedir.91 Mirza Hseyin buradan kuzeye giden yola Amu-
deryay aarak devam etmi ve daha sonra baka hibir yerde ad gemeyen
Asaf kolu (Asaf-gz) zerinden Vezire gelmitir. Daha sonralar Adak XV.
Yzyldaki askeri hadiseler mnasebetiyle birka kez Vezirden Astrabat ve
Horasana giden yol zerindeki bir kale olarak gemektedir. Adakn 1486da
eybani tarafndan fethiyle ilgili lirik bir rivayet de92 gnmze kadar ulamtr
ki, buna gre Adak bir denizin sahilinde veya byk Kara-tengiz (Karadeniz)
glnn zerindeydi; denizin mavilii gkyzne yansyor, Adak onun iinde
dolunay gibi duruyor ve oraya ancak gr bir fundalktan geen dar koridorla
ulalabiliyordu. Bu hikayenin hangi ksmnn lirik bir fanteziye ait olduunu,
hangi ksmnn gerei yansttn belirlemek zor. Eer Adak gerekten geni
bir sulu zeminin sahilinde ise, o takdirde onu Sarkam ananda Uzboy -
k yaknlarnda aramak mmkn deil. Adak, XVI. Yzylda bir ehir olarak
artk yoktu ve Sarkamla Uzboy civarnda da yalnzca Trkmen ekin tarla-
lar vard. XIX. Yzylda ise Amu-deryann ihya edilen sol yakas Yomut Trk-
89 Munis-Agehi, ruk. Az. Muz. 590oa, vrk. 1605.

90 Bizim haritalarmzda Hiva Hanlna ait olan tm corafi isimler Krgz (Kazak) oku-
yuuna gre verilmitir. (Tallk yerine Taldk gibi); buna gre Kuvan-Carma zbek
okuyuuyla Kuvan-Yarmayd. Munis-Agehide de byle. Ruk. Az. Muz. 590oa, vrk.
581a.
91 <S. P. Tolstova gre (bkz. Nizovya Amu-Dari, haritalar) Adak, Vezirin 40 km. g-
neybatsnda ve Sarkamn dou sahilindeki Ak-kala kasabasna tekabl etmektedir.
Bartold (Nachrichten, harita) ise onu Talayhan-Ata ile zdeletirmektedir (Uzboyun
Sarkamdan kt yerin takriben 80 km. gneyinde).>
92 Metin, benim Otet o komandirovke v Turkestan (1902), s. 184 vd.da verilmitir.
AMU-DERYA 391
menleri tarafndan kullanlyordu. Eserini XVII. Yzylda yazan Ebul Gazi, XVI.
Yzylda Urgenten Balhana gitmenin bir auldan dierine gitmek gibi bir ey
olduunu, nehrin Oguraya kadar olan her iki sahilinin tarlalar, zm balar
ve fundalklarla kapl bulunduuna inanmaktadr.93 Bu tarlalarn tamam Ebul
Gazinin dnyaya gelmesinden 30-40 yl nce le dnmt ve onun ada-
lar bu tr hallerde her zaman olduu gibi hayli abartl bir ekilde le dnm
bir lkenin gemiteki gllk glistanlk halinden sz etmekteydiler.
Urgenin 6 fersah aasnda yer alan Vezir94 ehri, 1464de Mustafa-han
tarafndan kurulmu ve han buraya Urgenten bir miktar insan cebren iskan
etmiti. Mirza Hseyin, halkn eski ehrine tekrar dnmesine izin vermesinin
ahali tarafndan minnetle karlanacan dnmt. Ne var ki ehir bu olay-
dan ok ksa sre sonra tekrar eski haline gelmi ve zbek hakimiyetinin ilk d-
neminde, nehrin yatan deitirmesine kadar, Harezmin en nemli ehirlerin-
den biri kabul edilmiti ve hatta bazen han da burada kalyordu. Ebul Gaziye
gre, Vezirden bamsz olarak (yani zbekler tarafndan fethinden nce, Sul-
tan Hseyin zamannda) daha nceleri mahalli hakimler tarafndan ynetilen
pek ok kasaba bulunuyordu. Ama zbek fethine doru Vezirin dnda bu-
rada mahalli hkimlerin ynetiminde olan yalnzca iki yer kalmt: Yengiehr
ve Tersek (veya Dirsek). Yengiehr galiba Vezirin batsndayd ve buradan Man-
glak ve Balhan Trkmenlerine saldrlar gerekletiriliyordu.95 Tersekin yeri
kesinlikle tespit edilemiyor. Adak gibi bu iki ehir de bir iz brakmadan hari-
tadan silinmi. Sanrm tm dnyada bilinen su taknlarnn yol at harabe-
lerle ilgili hikayeler Harezmde de uydurulmutu. Hiva tarihinde hibir zaman
Harezmin byk ehirleri arasnda yer almayan Adak ve Yengiehrin imdi Aral
Glne iki gnlk mesafede bulunduklar ve kayklarn bazen su altnda bu
iki ehrin ta binalarn grdkleri belirtilmektedir.96 Eski Vezir harabeleri iyi
bilinmekteydi ve XIX. Yzylda Hiva hanlar bazen burada kalyorlard. Hatta
baz Avrupal seyyahlar da burada bulunmulard.97 ehir harabeleri Avrupal-
larn haritalarnda da yer alm, ama daha sonralar bu bilgiler unutulduu iin
bilim adamlar ehrin yerini tahmin yntemiyle belirlemeye almlardr.
93 Bu ksmn evirisiyle kr.: Bartold, Svedeniya ob Aralskom more, s. 92 vd.

94 <Tolstova gre Vezir imdiki Dev-Kesken kasabasna tekabl etmektedir.>
95 Bkz. Bartold, Svedeniya ob Aralskom more, 111 vd.
96 Munis-Agehi, Asya mz. elyazmalar. 590oa, vrk. 161a.
97 Abbott, Narrative, I, 213.
392 ORTA ASYA
Vezir ve evresinin ihtiaml dnemiyle ilgili tek tasvir, 1558de burada bu-
lunan ngiliz Jenkinsona aittir.98 Darganda olduu gibi burada da kanallarla su-
lanan yksek ve verimli bir tepe zerinde bir kale bulunuyordu. Tepeyle nehir
arasnda msr tarlalar ve bostanlar vard. Jenkinsonun verdii bilgilerden neh-
rin bir sre sonra Aral Glne dnmesinin tedrici surette gerekletii anlal-
maktadr. Nehrin Urgen ve Vezir karsndan geip giden sol kolu Jenkin-
son zamannda henz Hazara kadar ulam deildi. Sa kolu ise (Jenkinsonda
Ardok) ki Jenkinson Urgenten Buharaya giderken onun zerinden ge-
miti, - o sralar geni ve bol sulu bir nehirdi.
1603de dnyaya gelen Ebul Gz, nehrin Arala dnmesinin kendisinin
doumundan 30 yl nce gereklemi olduunu belirtirken, daha yeni Hival
tarihi bu olay 986/1578 ylnda olmu gstermektedir.99 Bu tarihin keyfi ola-
rak m hesapland yoksa Ebul Gznin eserinden bamsz olarak m verildii
belli deil. Her halkrda nehrin yatan deitirme olay eserini 1582de ya-
zan Osmanl yazarnn da malumuydu.100 Bu olayn Harezm iin en bata gelen
nemi, byk Urgen ve Vezir ehirlerinin artk susuz kald ve harap olmaya
yz tutmasna yol am olmasyd. Ahali bu olay hemen kabullenememi ve
hem Urgen ve Vezire sefer dzenleyen yabanc fatihler, hem de yerli yneti-
ciler suni usullerle nehrin sol kolunu tekrar suyla beslemeye almlardr. Bu-
hara han Abdulla 1593de Veziri kuattnda, ksa sre nce terk edilen nehir
yatann nceki yerine boydan boya kuyular atrm, tekrar sulu kollar olu-
mu, ama ksa sre sonra kurumulard. Yakc scaklar yznden kuyular da
hzl bir ekilde kurumu ve ancak iki gn bir gece boyunca devam eden id-
detli yamur hann ordusunu susuzluktan kurtarmt. Vezirin kuatlmas s-
rasnda yalnzca kale hendeinde su kalm ve hzl bir ekilde kuruduu iin
de hem kuatanlar hem de kuatma altnda kalanlar tarafndan kullanlmt.101
Hiva han Arab-Muhammed (Ebul Gznin babas) 1602de kanal Tuk kalesinin
(imdiki Nukus yaknlarnda bulunan bu kaleden XIX. Yzylda sz edilmekte-
dir102) yukarsndan Kuyguna kadar uzatmt. Bakrgann yani Hakim-Atann
trbesinin bu tarafna, Harezmin kuzey kesimindeki en u yerleim birimine
98 Bkz. Bartold, Svedeniya ob Aralskom more, 102 vd.

99 Munis-Agehi, ruk. Az.muz. 590oa, vrk. 161a.
100 Bartold, Hafizi-Abru, 10; ayn yazar: Svedeniya ob Aralskom more, 110.
101 Bu seferle ilgili anlat (Takent elyazmasna gre) tarafmdan Turkestanskiye vedo-
mosti, 1903, no. 20de yaynlanmtr.
102 Agehi, hid-i ikbl, vrk. 1506.
AMU-DERYA 393
Kuygun deniliyordu. Rus kaynaklarna gre Kuygun krfez ve ay Rusyadan

styurt yoluyla Urgene giderken sonuncusuna 20 verst mesafedeydi.103 Bir-
ka yl sonra kanaln genili bir ok atm mesafeden daha fazlasna ulamt ve
bu sayede Kuyguna kadar olan tm blge ekin tarlalaryla kaplanmt. yle
ki, bir atl on gn gitse dahi ekin tarlalarn geride brakamazd. Artan sular
Kuygundan sonra Aral Glne dklyordu. Kanal Ekim aynda kapatlyor ve
hasat mevsiminde tekrar alyordu. Burada budaydan baka bir ey ekilmezdi.104
Uzboyun kurumasn nlemek iin herhangi bir tedbir alnmyor ve hatta ah
Abbasn Horasan tarafndan beklenen saldrsn imkansz hale getirmek iin
bu srecin hzlanmas iin gayret sarf ediliyordu.105
Arab-Muhammedin kanal zbek hakimiyetinin ilk yzylnda Harezmde
alm tek kanal deildi. rnein Ebul Gz Khne Urgenin gneydousunda
bir yerde Ali-sultan tarafndan atrlm Tal-yarm adnda bir kanaldan sz
etmektedir.106 Muhtemelen burada sz edilen Ali-sultan, han unvan tama-
yan, fakat ahsi kabiliyeti sayesinde han boyunun banda bulunan ve Urgeni
yneten kiidir (l. 1565).107
Ebul Gzde ne zaman aldklar konusunda bilgi verilmeyen baz ark-
lar unlardr: Hivann kuzeyinde Vezir yolu zerinde (Hivadan sabah kan-
lar bu arka gn ortasnda ularlard)108 Zih-ark109*; Urgen yaknlarnda eh-
rin gneyinde Yengi-ark;110 ta bir kprnn111 bulunduu Hankah (Hanka)
civarnda Haykanek (?) ark ve Hivaya su gtren byk ark.112 Sonuncusun
ad verilmedii iin o sralar Hivann hmisi olan veli Palvan-atann adn ta-
yp tamad bilinmiyor. Bu velinin ad Ebul Gzde XVI. Yzyl olaylar an-
latlrken gemektedir.113
Nehrin yatan deitirmesinden sonra Urgen, Vezir ve evrelerinde ya-
ayan ahalinin bir ksm gneydouda Hiva taraflarna, bir ksm ise kuzeydo-
103 PDTS, II, 302 vd.

104 Ebul Gaz, Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 280.
105 PDTS, II, 250 vd.
106 Rodoslovnaya tyurok, Desmaisons neri, I, 286.
107 Onun kiilii hakknda bkz. Ebul Gz, age., 247.
108 Age., 260.
109 *
<Zih: Nemli, rutubetli A. B.>
110 Age., 251.
111 Age., 303; ta kpr iin s. 317.
112 Age., 318.
113 Age., 260.
394 ORTA ASYA
uda nehir deltasna gitmi olmal. Delta ve gln oluturduu adaya Aral ad
verildi ve daha sonra gl de bu adla anlmaya baland. Araln byk kesimi
XVIII. Yzylda Hivadan bamszd ve en byk ehri Kungrad, ayn yzyln
sonunda, tpk ortaadaki Urgen gibi, lke iin o denli nemli hale geldi. Fa-
kat halkn byk ksm yeni Urgen ve Vezirin kurulduu gneye gitti. Ebul
Gznin olu ve halefi Anua zamannda (1663-1687) bir de yeni Kyat ortaya
kt. Munisin anlattna gre eski Kyat kanal o sralar kurumu ve halk oraya
buraya dalmaya balaynca han onlar iin Yedi-Gmbazn kuzeyinde byk
bir kale kurmu ve Ak-kula [Ak-gl] kadar varan Yarm adnda bir ark kaz-
drm. Ayn han 1092?1681de ahbd ad verilen daha byk bir ark kaz-
drm. Arkn ba ksm Hankann kuzeyinde, yeni Urgen ve yeni Kyatn
gneyinde balayp Ambar-Manakn tesine uzanyordu. Ambar-Manakn do-
usunda ahbd (yani ah tarafndan kurulan; nk Anua Mehedin zap-
tndan sonra ah unvan almt) adnda bir kale kurulmutu. Arka da Pr-Feyz
ad verildi ki, bu kelime al tarihine [ebced hesabyla 1092] iaret etmekte-
dir. Daha sonra ahbd ark diye anlmaya baland. Yine ayn sralarda eski
Vezirden g edenler iin biri Grlenin kuzeyinde dieri ahbdla Ambar
arasnda aatay adnda iki kale kurulmutu.114
te yeni Hiva yani Be-kala hanl byle kuruldu. Nadir-ahn seferiyle
(1740)115 ilgili rivayette geen bu kelime, her ne kadar o gnden sonra kalelerin
says nemli lde artmsa da, bugn de kullanlmaktadr. Bununla birlikte
be kalenin hangi kaleler olduu tartlabilir. Hatta 1740de kalelerin says daha
fazla idi. Buharal Abdulkerime gre be kale Hezaresp, Hanka, Urgen, Kyat
ve ahbd kaleleriydi116 ve devletin bakenti Hiva bu sayya dahil deildi.
Anuadan sonraki yzyl Hiva Hanl iin kargaa ve sk sk han dei-
im yllar demekti. Byle bir dnemde sulama ilerine herhangi bir nem ve-
rildiini sanmam; ama yine de adn byk arklardan birine veren Gazibd
(bizim haritada Hazavat) ehri ortaya kmtr. XVII. Yzylda bu ehir artk
yoktu, fakat Ebul Gznin eserine gre 1740da henz ayakta olduu sonucu
karlabilir.117 Belki da ark daha nce baka bir isimle mevcuttu, ama bulun-
duu yer itibariyle Ebul Gznin Haykanekine doru gelmektedir.
114 Munis-Agehi, Asya mz. elyazmalar. 590oa, vrk. 33a.

115 Mehdi-han, 391.
116 Abd al-Kerim Buhari, I, 91 vd.
117 Bartold, Svedeniya ob Aralskom more, 114, dn.2.
AMU-DERYA 395
Nadir-ahn seferlerini anlatan tarihlerde lkenin medeni durumu hak-

knda ve stelik de yalnzca gney kesimiyle ilgili olarak ok az bilgi bulabili-
yoruz. Harezmin uygarlk eridinin balangc olarak Pitnak yay (Tive buyun)
kabul ediliyordu.118 Gney yolu zerindeki ilk ky Pitnakt ve ranllar tarafn-
dan yaklmt.119 lk ehirse Hezarespti120 ve olduka muhkemdi. Ayrca ehir
sakinleri hendei su ile doldurmulard. zeri al rpyla rtl bu hendek
zerinde geit yoktu. Top atlar bile normal mesafeden kaleye ulaamyordu.121
Anlalan Hivallar alt yzyl nce olduu gibi yine Amu-deryay lkeyi su al-
tnda brakmak iin kullanmaya alyorlard. Hanka ve Hivadaki sulama art-
laryla ilgili bilgi verilmiyor. Nadir-ah Hivadan deye gitmemi, silah arkada
Abdulkerim Kamir ise civar blgede birka ay kalm ve orada dikkat eken
herhangi bir binaya rastlamamtr.122 Nehrin Harezmdeki eni arcuydaki eni-
nin yarsndan daha azd
Nadir-ahtan sonra karklklar daha da artm, Gaib (Rus belgelerinde
Kaip)-hann 1757de123 Hivadan kovulmasnn ardndan Abdulkerim Buharde
anlatlan hanclk oyunu balamt.124 Bu arada Hiva Yomut Trkmenlerinin
tahripkr saldrlarna maruz kald; Munisin kaydna gre kyler ve tarlalar ot
basm, gller ise kam bataklna dnm; insanlarn yerini vahi hayvan-
lar almt. Bakentte yalnzca krk aile, baka bir kayda gre en fazla on be aile
kalmt ve Cuma namazlarnda 3-4 kiilik bir cemaat toplanabiliyordu.125
Hivay bu durumdan hanedann imdiki yneticileri nceleri inak (tam
salahiyetli devlet erkn) ve daha sonralar han sfatyla yneterek kurtardlar.
Munis, inak Muhammed-Emnin 1770de Yomutlara kar kazand zaferi Hiva
tarihinin dnm noktas olarak kabul etmektedir. Bu olaydan sonra lke yeni-
den iskana alarak ksa srede ncekinden daha iyi bir duruma kavutu.126 Bu-
gnk Hiva Hanlnn kurucusu olarak, 1811de Kungrad fethedip bylece
Harezmde birlii salayan Muhammed Rahim-han kabul edilebilir.127 Bilhare
118 Mehdi-handa byle, 390.

119 Abd al-Kerim Kamiri, 59 vd.
120 Age., 67.
121 Age., 54 vd.
122 Abd al-Kerim Kamir, s. 67.
123 Tarih, Muhammed-Vefa Kermineginin Tuhfat al-hn, vrk. 1856da bu ekilde.
124 Abd al-Kerim Buhar, I, 79.
125 Munis-Agehi, Asya mz. elyazmalar, 590oa, vrk. 55a vd.
126 Age., vrk. 59b.
127 Age., vrk. 177b.
396 ORTA ASYA
inak Kl Niyaz-bayn ad verilen byk kanal da 1815de onun tarafndan a-

trlm; kanaln alma ii hann emriyle kardei Muhammed Nazar-bek eliyle
tamamlanmtr. nceleri Grlenin gneyine kadar ulaan kanal, daha sonra
Kyat dolap Yengi-kala civarnda yer alan Hatayn gneyinde son buluyordu.
Bilhare su arkr-Ok (Rus haritasnda arkrauk)a yani Amu-deryann eski ya-
tana kadar ulat.128
Genel olarak, Hiva arkndan baka hanlktaki dier kk arklarn tamam
eski yatak tarafna ve Sarkam anana akyordu. XVIII. Yzyl sonlarnda fark
edilmeye balayan nehir yatann batya doru deiiminin bu olayda etkisi olup
olmadn sylemek zor. Hiva tarihinde bu srece iaret eden birka faktrden
sz edilmektedir. Hacm-han zamanndan (1558-1602) inak Muhammed-Emn
dnemine kadar deltann dousunda otuz fersahlk bir alan kapsayan byk
Tav-Kara (bizim haritada Davkara) gl vard ve Kk-zek (Kuvan-Carma)
nn sularnn byk ksm buraya dklyordu. Yerli zbekler, Muhammed-
Emnin emriyle gle dklen nehrin nn kesmek iin setler ektiler. Daha
sonraki inak Avaz zamannda ise gl kurumaya balad ve tarm iin nemli
miktarda arazi ortaya kt. XIX. Yzyl balarnda bu tarlalar blge sakinlerine
byk gelir salamaktayd.129 Agehi, bir baka yerde burada zellikle Kazak-
larn (Krgzlarn) ve Karakalpaklarn tarm ve hayvanclkla uratklarn be-
lirterek, on-on be yl sonra (1867ye kadar) gln daha fazla kuruduunu,
tm suyun byk gle (Arala) aktn ve gln tm arazisinin tarma ald-
n kaydetmektedir.130
Dier yandan, deltann batsndaki umanay (bizim haritada umanay) ve
angl-basu kollarnn nceleri suyu azd ve var olan sular da atn kasna bile
ulamyordu. nak Muhammed-Emn zamannda su bu iki kola akacak ekilde
kendine bir yatak yapt (ancak bu defa setlerden sz edilmiyor) ve her geen
yl su miktar artmaya balad. Her bir kol kocaman bir nehir haline geldi. Say-
kiu geidinin yukar ksmnda birleen bu iki kol byk bir gl oluturduk-
tan sonra Aral Glne dklrlerdi ve bunlar gemek ancak kayklarla mm-
knd. Aral civar sakinleri bu sular bykl kkl arklar beslemek, daha
fazla rn almak ve yeni tarlalar ap sulamak iin kullanyorlard. 1809da set
kurmak suretiyle her iki kolun da nnn kesilmesi denenmiti. Setin uma-
128 Age., vrk. 206a.

129 Age., vrk. 159a.
130 Agehi, hid-i ikbl, vrk. 143 vd.
AMU-DERYA 397
nay tarafndaki eni 100 kar (Hivada bir kar=2 arn) derinlik 50 gez; angl-
basunun eni 80 kar, derinlii 60 gezdi. Ayrca bir de eni 30 gez olan kk
Ters-akar kolu vard. Her bir setin kurulmas sekiz gn ald. umanayda 60
gez uzunluunda ve 20-30 gez kalnlnda imler saldlar. Fakat her iki set de
kurulmasndan 20 gn sonra sular tarafndan bozuldu.131 1811 yl olaylar an-
latlrken Aral sakinlerin ime ve sulama suyu olarak en byk kaynann Ma-
cen132 gl olduu sylenmektedir ki, muhtemelen ayn gl kastedilmektedir.
Sonular itibariyle daha da nemli olan, sularn Alla-kulnn (1825-1842)
saltanatnn balangcnda eski yatana dnm olmasyd. Daha nce bu ta-
raftan Lavdan veya Lavzan (Hiva tarihinde her iki ekli de gemektedir) kana-
lyla birka kk kanal gemekteydi. Mesela 1770 yl olayna kadar Keneges
Karakalpaklarnn reisi Amun-kul, bu kye Amu-deryadan bir ark atrmt.133
1857ye kadar takriben 30 yl boyunca nehir Yavdan ykarak tarlalarn byk
ksmn gle evirdi; Khne Urgenin gney tarafnda eski yatanda kendine
bir yol at ki, buras tarm alan olarak kullanlan arkr-Ok (arkrauk) adyla
biliniyordu.134 Alla-kul, 1831de bu glden Arab-han ve hatta ingiz-han d-
neminden itibaren (!) le dnm bir vaziyette braklan Khne Urgenin
sulanmas iin bir ark atrd. O sralar gre Amu-deryann birka kolu dk-
lyordu. Su, buradan Aybgr (Aybgir) krnn dou ucuna, oradan da Aral
Glne akyordu. Ayn glden Necmeddin [Kbra]nn kabrinin kuzey tarafn
dolandktan sonra bat istikametinde iki fersah devam eden byk ve derin bir
kanal daha ald. Eserini 1840larda yazan yazar imdi burada pek ok yer bu
suyla sulanyor, bir ok insan ondan yararlanyor; buras ba- irem gibi gllk
glistanlk bir yer; burada hoa gitmeyecek, zarar verecek hibir ey yok diye
ilave etmektedir.135 Bir baka yerde su taknndan sonra Hoceyli (Hoca-ili) ile
Khne Urgen arasndaki tm blge byk bir gle dnt denilmektedir.
Daha nce de buras su basknna uram, tm bozkr saksaullarla kaplanm
ve yle ki burada yolculuk edenler ayaklarnn altnda toprak olduunu dahi
131 Munis-Agehi, Asya mz. elyazmalar, 590oa, vrk. 136a vd. <Neverd (navard) kam
ve im karmndan yaplan iri kesek anlamnda Farsa bir kelimedir. Bkz. Gulya-
mov, storiya oroeniya Xorezma, 259-260.>
132 Age., vrk. 171b.
133 Age., vrk. 90b. <Metinde Keneges bir yerleim birimi deil, Karakalpaklarda bir bo-
yun addr.>
134 Age., vrk. 555b.
135 Age., vrk. 336a vd.
398 ORTA ASYA
hissetmemiler.136 1831deki sulama almalarndan sonra da burada byk bir

gl kalmtr. Abbott 1840da burada ylesine byk bir su sath grm ki,
kendisi bunu Aral Gl zannetmi, fakat yanndakiler bunun yalnzca Lavdan
gl olduunu sylemiler.137 Hiva tarihine gre suyun bir ksm Hoceyliden
tekrar nehre dklyor, dier ksm ise Aybgir krnn dou kesimine akp
oradan Aral Glne karyordu.
1840larda (yani 1847den birka yl nce) Amu-deryadan buraya daha
byk miktarda su tam, gl seviyesini aan sular eski yatana akmaya bala-
m ve bu da yeni tarm alanlarnn sulanmasnda kullanlm. 1846da Yzba
Muhammed Emn, Muhammed Emn-hann buyruuyla eski yatak zerinde
bir set kurdurarak, Khne Urgenin gneyindeki yol boyunca yarm gnlk
mesafeyi balara evirmi. 1847de blgeye gelen han arazinin tarm iin uygun
olduuna kanaat getirerek kanaln geniletilmesi ve uzatlmas iin emir vermi;
iin bitirilmesi iin de Karakalpaklar arlm. Han, selefi Rahim-kul zamannda
su gtrlm olan eski Vezir harabelerini de onartt ve Alla-kulu zamannda
Buharadan getirilen ve nceleri Mangtla Kpak arasndaki Basu ark boyuna
yerletirilen esirleri buraya iskan etti. almalar burada da geniletilmi; Yz-
ba Muhammed-Emn tarafndan atrlan kanal yol boyunca uzatlm; Khne
Urgen boyunca akp giden kanal ise eski Vezir civarndaki amaha (haritada
amak harabesi) ehrine kadar gtrlmt. Haddinden fazla suya kar da
baz tedbirler almak gerekiyordu. Eski Vezir civarndaki tarlalar takn altnda
kalm ve bu yzden nehir zerinde bir set kurulmas gerei domutu. Set bir
gnde tamamland ve kanallar vastasyla gneye ynlendirildi. Alan byk
ve derin kanala Hanbd ad verildi. Bu kanala birok ark alarak orduya ait
arazilere datld.138 Haritada ordu ark (Sipay-yab, dorusu Sipahi-yap) ola-
rak gsterilen yer bu ekilde ortaya kt. 1849da Mangrda bulunan han, bu
kanalla Hanbd kanalnn aa kesiminde hisarlar ve balar kurulmasn em-
retti. Ayn yl hann lutfuyla su Kandum-kala kalesinin (haritada Handum-
kala) andaki sahraya ve Vas (haritada Uaz) mezrasna kadar ulatrld. Bu-
rada da hisarlar ve ba-baheler kuruldu; vilayet de tahl ihtiyacnn nemli bir
ksmn buralardan karlad.139
136 Age., vrk. 463b.

137 Abbott. Narrative. I/212.
138 Munis-Agehi, Asya mz. elyazmalar, 590oa, vrk. 462b vd.
139 Age., vrk. 481a.
AMU-DERYA 399
Ne var ki, bir sonraki 1850 ylnda han tam aksi bir siyaset takip etmeye
balad: Kunya-Urgenin gneybatsnda muhtemelen hana kar isyan eden
Yomutlar susuz brakmak iin arkrauk zerine bir set ekildi.140 Hiva yne-
timinin Yomutlarla sava uzun yllar devam edecekti. Yomutlar geni bir bl-
geyi ele geirmilerdi. Gney taraflar Hivallarn kurduklar Gazibd (Hazavat),
onun hemen yaknlarnda 1860da kurulan Tama, Ta-Hauz (Taavuz) ve Hil-
yali (lyal) kaleleriyle evriliydi. Her yerde Yomutlar susuz brakmak iin set-
ler kurulmu; 1857de kuzeyde Lavdanda suyun n kesilerek Khne Urgene
doru aktlmt.141 Hivallarn aldklar bu tedbirler Yomutlar 1850de bar
talep etmek mecburiyetinde brakt,142 ama atmalar ksa sre sonra tekrar
balad. 1866da Gazibdda set yapldndan tekrar sz edilmekte; 1867de
ise Yomutlara kar ezici bir zafer kazanld anlatlmaktadr. 1869da han su-
yun tekrar Lavdan zerinden Khne Urgene braklmasn emretmiti, ama
Yomutlarla yaplan arpmalar Rus ynetimi zamannda dahi ve stelik Hiva
ynetiminin Lavdan suyunun nn alelacele kapatmasna ramen birka kez
yenilendi
140 Age., vrk. 484b.

141 Age., vrk. 556a.
142 Age., vrk. 585b.
400 ORTA ASYA
SIR-DERYA*
Sr-deryaya Grekler tarafndan verilen Yaksart ad, daha slamn ilk yz-
ylnda yerli halk tarafndan Khaart olarak muhafaza edilmitir.1 Trkler Sr-
deryaya ncili nehir (Yin-gz) diyorlard. ada bilim adamlarndan
biri, bu ismin Farsa yaha arta (hakiki inci2) szcnn evirisi olduunu
dnmektedir. Nehrin Arapa ad Seyhunun nereden geldii bilinmiyor ve
zaten Mslmanlar tarafndan da uzun sredir kullanlmamaktadr. rnein
Mirhandn eserine konulan corafya erhlerinde, Seyhunun Trkistanda bir
yer ad olduu ve nehrin adnn da buradan geldii belirtilmektedir.3 Byk
ihtimalle Ceyhun ve Seyhun adlar, Kuzey Suriyedeki iki nehrin, Ceyhan ve
Seyhann adlarna benzetilerek ortaya kmtr. Daha sonralar nehirler ou
kez iinden veya yaknndan akp gittikleri ehir ve yerlere gre adlandrlmtr.
Uzgend, Hocend, Benaket, ahruhiye, a vs. nehirleri gibi. Grnd kada-
ryla XVIII. Yzyl Pers kaynaklarnda da dahi grnmeyen4 bugnk Trke
ismin nereden geldii bilinmiyor.
Sr-derya havzasnn dousundaki ilk tarm blgesi, inlilerin henz M..
II. Yzylda tarm tevik ettikleri (tahl ekiminin yan sra zmclk de ya-
plyordu) Fergana vadisiydi. in kaynaklarna gre ahalinin nfusu toplam
60 000 aileydi;5 eer bu rakam geree yaknsa, bu demektir ki o sralar va-
dideki ahalinin verimlilii olduka dkt. Ana kasaba ve ehirleriyle bir-
*
Klliyat, III/210-231.
1 bn Hordadbeh, 178, 3; Marquart, Die Chronologie, s. 5. Belki de Marquartn dn-
d gibi Yakart deil, Tumansky nshasnda <Hudd el-lem>, vrk. 246, olduu
gibi Khaart olarak okumak gerekir.
2 Marquart, Die Chronologie, s. 5. Arta ile yaplan birok zel ismin (Artakoana, Arta-
hata vs.) gsterdii gibi, sfatn bata olmas gerekirdi.
3 Mirxond, elyazmas, vrk. 19b; Leknav tab, 1474.
4 Babrn eserinin nerindeki izahlar ksmnda ir yani rkdan bahsedilirken
yanllkla Sr yani Sr-derya eklinde yazlm.
SIR-DERYA 401
likte blge hakkndaki detayl bilgiye ancak Arap fethinden itibaren rastlan-
maktadr. Smnler dneminde Trkistandaki genel kalknma Ferganaya da
yansmt.6 Nfus hayli kalabalklam, Cuma mescitleri olan ehir ve kyle-
rin says krka kadar kmt. Kyler, meralaryla birlikte Mvernnehrin hi-
bir yerinde grlmemi ekilde geniti. Muhtemelen inlilerin etkisiyle kurulan
metal endstrisi nemli bir gelime kaydetmiti ve maden iletmecilii imdi-
kinden daha iyi idi. Ancak, Arap corafyaclarnn Sr-derya ve kollar, ehir ve
kylerin bulunduklar yerler, kyas byklkleri vs. ile ilgili kaytlarndan, o
sralar tpk Timurler dneminde olduu gibi, istisna veya ona yakn bir su-
rette, sulama konusunda Sr-deryann kollarndan faydalanld bariz bir e-
kilde anlalmaktadr. O sralar Kara-Derya ve Narndan su tayan byk ka-
nallar yoktu. Ferganada bu kanallar XIX. Yzyl Kokand hanlarnn gayretleri
ve Ruslarn tevikleriyle kurulmutu.
Ferganann kuzey kesiminde sulama ileri daha ziyade Kasan-say suyuyla
yaplyordu. Ferganann tarihi merkezleri Kasan ve Ahsket hakknda elimizde
eski bilgiler mevcuttur. Her ne kadar o sralar hayat yava yava nehrin gney
kesimine kaymsa da, Ahsket henz X. Yzylda Ferganann ba ehri duru-
mundayd. X. Yzylda Ahsketin ehristan ve rabatlarnda pek ok kanal ve
havuz bulunduu ve stelik havuzlarn pimi tula ve kirele yapld bilin-
mektedir. Surlardan dar alan her kapnn ilerisinde birbirine ulanp giden
balar vard ve kanallar ehrin 2 fersah tesine kadar su gtrmekteydi. ehrin
karsnda, Sr-deryann sol sahilinde yalnzca fundalklar ve meralar yer almak-
tayd; bir gnlk yoldan sonrasnda ise kumluk araziler balyordu.7
Babr, Ahsnn8 (o zamanlar Ahsket ekli yalnz kitaplardan bilinmek-
tedir) Ferganadaki en gl kale ve byklk asndan ikinci ehir olduunu
kaydetmektedir. Bu ehir de Kasan gibi suyunu Kasan-saydan alyordu. Kale-
nin evresi derin hendek ve hufreyle evriliydi. Kale ile ahalinin yaad ma-
halleler arasndaki mesafe olduka fazlayd (bir ari yaklak 2 verst) ve bu
yzden Ahs hakknda bir darb- mesel kmt: Ky nerde? Aa nerde?
Babre gre Ahsnn kavunlar en iyisiydi. Ferganada nehrin sa sahili boz-
6 Arap corafyaclarnn Ferganayla ilgili verdikleri bilgiler iin bkz. Turkestan, II,
155.
7 bn Havkal, 394; havuzlarla ilgili olarak bkz. Makdis, 271.
8 Hafiz-i Tan, Abdull-nme, (birok yerde, rnein vrk. 387a): Aks.
402 ORTA ASYA
kr, sol kanad gr aalarla kaplyd. Sa tarafta antilop, sol tarafta geyik, ma-
ral, sln ve tavan avlanyordu.9
Bugn Ferganann kuzey kesiminin en byk ehri olan Namangan, he-
nz XVII. Yzylda Ahs civarnda bir kyd.10 V. P. Nalivkinin anlattna gre
ehir ilk defa 1053/1643 tarihli vakf senedinde gemektedir, fakat 1172/1758
ylna ait belgede ilk kez Namangan vilayetinden sz edilmektedir.11
Yengi-arkla ilgili kazma almalarnn yaklak 1235/1819 yllarnda Ko-
kand han mer zamannda balatld bilinmektedir. Yeni kazlan arka ilk su
verildiinde halk byk bir enlik dzenlemiti.12 Ferganann bu tarafnn en
byk ehri olarak Ahs ad gnmze kadar muhafaza edilmitir. Talas vadi-
sindeki Kara-Krgzlar gnmzde dahi Ferganaya gidenler iin Ahsya gidi-
yor derler.13 1885de yaplan saha almalar nehrin burada sa sahilini kemir-
diini ve eski kalenin nemli bir ksmn yok ettiini ortaya karmtr.14
Sr-deryann gneyinde Hurab (Kurab)dan baka o srada iki kol daha
vard: O veya Urest nehri15 ve Kuba nehri. Birincisiyle kastedilen elbette ki
Ak-Buradr. Ama Kuba nehri konusunda zel bir aratrma yapmak gerekiyor.
arihan-sayn olmad dnemde Aravan, Abir ve Isfayramn suyunun nasl
datldnn, imdi Kuva denilen Kuba kynn o sralar byk bir ehir ola-
rak suyuna nerden aldnn akla kavuturulmas gerekir.
Kuba, X. Yzylda Ferganann ikinci ehriydi. Burada su ve ba-bahe
Ahskettekinden daha oktu. Makdis, Kubann Ferganann ana kenti ola-
rak kabul edilmeyi hak edecek kadar Ahsketten daha geni bir mesahaya sa-
hip olduunu belirtmektedir. Fakat Kubann bu gllk glistanlk hali uzun
9 Bbr-nme, Beveridge neri, vrk. 4b-5a.

10 Mahmud ibn Veli, vrk. 108b.
11 Nalivkin, storiya Kokandskogo xanstva, 24. Muhammed-Vefa Kerminegi (Tuhfat al-
xn, vrk. 150b) 1755 yl olaylarn anlatrken Namangan ehrinden sz etmekte-
dir.
12 Nalivkin, storiya Kokandskogo xanstva, 29 vd.
13 Kallaur, Drevniye mestnosti, 9.
14 OAK, 1882-1888, s. LXX; Lkoin, Oerk arxeologieskix izskaniy, s. 30 (Brianovun
TVdeki makaleleri); . A. Kastanye, ITORGO, t. 8., otd. Ott. s. 1-22. <Birinci baskda
byle; muhtemelen Kastanyenin storiko-etnografieskaya poyezdka adl makalesi kaste-
dilmektedir. ehir harabesiyle ilgili olarak ayrca bkz. Berntam, storiko-arxeologieskiye
oerki, 244-247, ehrin plan ve resmi, 102; ulanov, Gorodie Axsket.>
15 Bu isimlerle ilgili olarak bkz. Bartold, Turkestan, II, 159.
SIR-DERYA 403
srmedi. X. Yzyldan sonra bir ehir olarak hakknda herhangi bir bilgi yok.16
Babr, artk Kubay Fergana ehirleri arasnda saymamakta ve yalnzca tarih
olaylardan bahsederken Kubadan Andicana drt yaga (fersah) mesafede bir
ky olarak sz etmektedir. Kubann nnden akp giden ay (Kara-su ay)
s yerinden gemek mmkn deildi ve ay zerinde bir kpr vard. Bu kp-
rden insanlar, atlar ve develer geerlerdi.17 ehrin nemini neden hzl bir e-
kilde kaybettii bilinmiyor. Devletahn Kubal be karde ve onlarn Gazne
sultan Mahmudla cenkleri18 hakkndaki rivayeti daha erken kaynaklarca te-
yit edilmemekte ve halis bir efsane hviyeti iermektedir.
Daha sonralar Ak-Burada ehir hayat canlanacakt. X. Yzylda bu blge-
nin en byk ehri Otu. Byklk asndan Ferganann nc byk ehri
olan O, bol sulu bir ok ay tarafndan sulanyordu. Onun hemen yaknlarnda
Andukan veya Andicandan sz edilmektedir, ama bir ky olarak. Buradaki b-
yk ehir ancak XIII. Yzyln ikinci yarsnda Moollar zamannda ortaya k-
mtr ve stelik ehrin kurucusu olarak da Kaydu ve Tuva hanlar gsterilir.
ehrin sulama ilerinde kullanlan su O nehrinden yani Ak-Buradan karla-
nyordu. ehre gneyden dokuz ark (tarnav) su giriyor, ama hibiri ehir d-
na kmyordu. Arklarn en byne Hakan deniliyordu. (Hakan, ehrin
gneyindeydi ve gneydeki son kapnn ad da Hakan kapsyd). Bu, zerin-
den geilmesi zor, bol sulu bir arkt. Babr, dmanlardan kurtulmay baaran
askerlerinin hemen arkn geit veren yerine geldiini, fakat geit arayacak ka-
dar tutunmas mmkn olmad iin kaaklarn tepeler zerinden Oa e-
kildiklerini, bunun Tanrnn bir ltfu olduunu anlatr.19 Kalenin etraf mahal-
lelerle evirilidir. Sz edilen mahalleler kaleden bu hendek ve onun yanndan
geen byk yol ile ayrlrlar. Ahsket gibi Andican da kavun, zm ve zel-
likle armutlaryla mehurdu.20
Babr zamannda Otaki Ak-Bura vadisinden baka Ola Andican arasn-
daki drt yaga (fersah) uzunluundaki blge de hi su sknts ekmiyordu.
O ehri Bera-kh dann (imdiki Taht- Sleyman) batsnda yer alyordu.
16 <Kuva kasabasnn plan iin bkz. Jukov, Obsledovaniye. BuradaVII-VIII. Yzyla ait bir
Buddist tapna ve byk bir Budda heykelinin kalntlar bulunmutu. (Bulatova-
Levina, Buddiyskiy xram). ehir, XI-XII. Yzylda da byk bir merkez olarak ne-
mini muhafaza etmeyi srdrmtr.>
17 Bbr-nme, Beveridge neri, vrk. 16b.
18 Dauletah, Brown neri, 174 vd. Nasrddin Tusiye (XIII. Yzyl) atfen.
19 Bbur-nme, Beveridge neri, vrk. 106a-107b.
20 Age., vrk. 2a.
404 ORTA ASYA
Dan eteinde, ehirle da arasnda bir mescit vard. Dadan aa doru b-

yk bir nehir (ahcuy) akyordu ve mescidin d avlusu biraz meyilli, yoncal,
her taraf glgeli ve safal, havuzlu (muhtemelen suyunu nehirden alyordu)
bir meydand. Burada, gelip geen yolcular dinlenir, geceyi orada geirenlere ise
bu nehirden su alp zerine dkerlerdi. Ak-Burann her iki sahili de Andicana
kadar iyi sulanan, meneke, lale ve gllerle bezeli balarla kaplyd.21
Yine Babr zamannda22 Oun kuzeyinde Rabat- Serheng (Bakumandan
Kervansaray) orn vard. XV. Yzyl tarihilerinden birinin23 anlattna gre
kasaba Timur zamannda olu mer-eyh tarafndan Kagardan getirilen esir-
ler iin kurdurulmutu. Belki de Oa 10 verst mesafedeki Kagar ky adn
bu gelenlerden dolay almtr.
Kara-Derya zerindeki Uzgend X. Yzylda byklk asndan Oun te
ikisi kadard. Nehir, ehrin ana giri kapsnn nnden akp gidiyordu ve kpr
olmad iin ancak s yerinden geilebiliyordu. Su, ehre bir kanal ile getiri-
liyor ve tm mahallelere datlyordu. ehir, XI. Yzyldan itibaren daha fazla
nem kazand. XI, Yzyln birinci yarmnda tm Mvernnehr hkimleri orada
yayorlard, daha sonralar Fergana hkimleri de burada yaamaya baladlar.24
Andicann ykseliine kadar blgenin ba ehri burasyd. Gnmze kadar
orada o dneme ait birka bina varln korumutur. Ancak, o sralarda Kara-
Derya zerinde sulama konusunda herhangi bir alma yaplp yaplmad bi-
linmiyor. Uzgend, Babr zamannda Fergana ehirleri arasnda bile gsterilmi-
yordu. Zaten hibir zaman blgenin ba kenti olmamt ve stelik o dnemde
yaplp da varln koruyan herhangi bir istihkam da mevcut deildir.25
ahimerdan, Suh ve Isfara aylar X. Yzylda dahi grnd kadaryla
Sr-Deryaya ulamyor ve tamamyla tarlalarn sulanmasnda kullanlyorlard.
Ferganadaki rustak taksimiyle ilgili herhangi bir kayt Arap corafyaclar-
nn eserlerinde yok gibi grnyor; ama Arapa kre (blge)26 anlamna gelen
21 Age., vrk. 2b-3a.

22 Age., vrk. 66b.
23 Musevi, Trih-i hayrt.
24 Bartold, Turkestan, II, 157, 281 vd.
25 Bbur-nme, Beveridge neri, vrk. 104a. <Uzgenddeki (gnmzde Uzgen) mimari
eserler konusunda bkz. Berntam, Arxitekturnya pamyatniki Kirgizii, s. 46-85, bizzat
ehir iin ise: Berntam, storiko-arxeologieskiye oerki, s. 253-262; Zadneprovsky, Ar-
xeologieskiye rabot v 1954 g., s. 214-246.>
26 Makdis bu kelimeyi bni Havkaldan daha deiik bir anlamda kullanmakta ve tm
Ferganay kre (blge) olarak birletirmektedir. Irakta kre en byk blge anla-
SIR-DERYA 405
mahall bir kelime de kullanlmyor. Ferganann bat snrndan Ak-Buraya ve

da kndan sonra Sr-deryaya kadar olan tarm blgesinin neredeyse tamam
iki blgeye ayrlmt: Kokand, Ritan [Redn] vs.yi iine alan Yukar Nesa ve
Marginan, Andukan vs.yi kapsayan Aa Nesa. Bu taksimde nasl bir prensi-
bin esas alndn kestirmek g. Andican ve Oun batsyla Sr-deryann g-
neyindeki tm blgenin merkezi yava yava Marginan olmutu. Marginan, X.
Yzylda Ritana [Redan] kyasla nemsiz bir ehirdi. XII. Yzylda ise Ri-
tan Marginan civarnda sradan bir ky durumundayd ve Hidaye adl eserin
Ritan asll yazar [eyh Burhaneddin Ali], kendisini Marginanl olarak tant-
yordu. Bubrn tahta kt srada Andican, O, Ahs ve Marginana hkimler
atanmt.27 Babrn babas mer-eyhe ait bir belgede Marginan ornndan
sz edilmektedir.28
Suh ad o sralar, Babr zamannda ve imdi olduu gibi dalk bir kyn
deil, Hocend-O anayolu zerinde ve muhtemelen bugnk Sar-Kurgann ye-
rinde bulunan bir ehir adyd. Burada bazen zel bir blge olarak taksim edi-
len 60 kadar ky vard ve muhtemelen Suh yelpazesi o zamanlar dahi mev-
cuttu. Kokand bir ehir olarak gemektedir, ama hibir yerde hakknda detay
verilmemektedir. Babr, yalnzca Hokan ornndan29 sz eder; ilk balarda
da Kokan30 denilen yeni ehir, ancak XVIII. Yzylda bilhare han unvan alan
beylerin ikamet ettikleri bir yer olarak ortaya kmtr.
Isfara ad X. Yzylda yalnzca dalk bir blge iin kullanlyordu ve bu
ad tayan bir ehir henz mevcut deildi. Babr, Isfaray drt ble ayrlm
vilayetin ba ehri olarak gstermektedir: Isfara, Varuh, Suh ve Huyar.31 Yani
Suhun yukar kesimi de Isfara vilayeti iinde gsterilmektedir. Varuh boaznda
1041 tarihli Arapa bir kitabe muhafaza edilmitir ki, tam zlemeyen kita-
bede galiba sulama ileriyle ilgili bir eyden sz edilmektedir.32
mnda (bni Hordadbeh) kullanlyordu. Bilindii gibi bu kelime Yunanca chora sz-
cyle yaknlk arz etmektedir.
27 Bbur-nme, Beveridge neri, vrk. 18a.
28 Melioransky, Dokument, s. 03.
29 Bbur-nme, vrk. 25a ve 103b.
30 Kokan kelimesi Rusa Kokand szcnn muharrefi olarak ortaya km de-
ildir. Muhammed-Vefa Kerminegi de Tuhfat al-hnide (rn. vrk. 396) Kokan ek-
linde yazakmaktadr. Eski Hokand muhtemelen daha sonralar kalem ehli tarafndan
kullanlmtr.
31 Bbur-nme, Beverigde neri, vrk. 3b.
32 Bartold, Tekst pervoy nadpisi, s. 46. <Bartoldun okuyuunun tashihi iin bkz. nost-
rantsev, K tolkovaniyu, s. 555; Isfara ehrinin arkeolojik adan incelenmesi iin bkz.
406 ORTA ASYA
Moollar zamannda Ferganada bulunan ornlarn says hakknda bildi-

im kaynaklarda herhangi bir bilgi mevcut deil. Yeni byk ehrin (Andicann)
kurulmasna ramen, Timurler dneminin Ferganas Smnler dneminin
Ferganasndan ok daha fakirdi. Blge, Babr zamannda iyi ynetilmesi ha-
linde 3000-4000 kiilik askeri bir birlik karabilirdi.33 XVII. Yzylda ba ehir
denilen Andican ve tm blgenin (Fergana ibaresi yalnzca kitaplarda ge-
mektedir) byk ksm Krgz34 sultanlarnn hkimiyeti altndayd. Yeni z-
bek hanedannn ykselmesinden hemen ncesinde blgede hakimiyet, ba-
kenti adak35 olan mahalli hocalarn elindeydi. Bu hocalarn blgenin tekrar
verimli hale gelmesi iin yeni bir ey yapp yapmadklar, yeni kanallar ap
amadklar hakknda bir bilgi mevcut deil. XIX. Yzyln ikinci yarsndaki
Ferganann Babr dnemindeki Fergana ile kyaslanmasnn da gsterdii gibi,
Kokand hanlarnn blgenin bd edilmesi ve su kanallar almas konusun-
daki hizmetleri haddinden fazladr; fakat onlarn bu tr faaliyetleriyle ilgili ta-
rihi bilgiler, bu tr bilgiler varsa bile, henz mehulmzdr.
Hocend36 ehrine gelince, Sr-deryann sol sahilindeki tek byk ehirdi
ki, Babr zamannda Fergana ehirleri arasnda gsterilmekle birlikte, X. Yz-
ylda bamsz bir ynetime sahip olduu belirtilmektedir. ehrin ortasndan b-
yk ihtimalle suyunu Sr-deryadan deil37 Hoca-Bakrgandan alan bir ark gei-
yordu. ehrin boyu (yaklak bir fersah) eninden daha fazlayd; ehirde pek ok
ba vard, ama evresinde fazla aa yoktu ve buday Fergana ve Sutruanadan
getiriliyordu. Babr zamannda meyveler arasnda zellikle Semerkand elma-
sna kyasla darb- mesellere bile konu olan narlar ok mehurdu. Ama Babr,
Marginan narlarn daha fazla vmektedir. Babrn Kend-i Badem dedii Kend
kasabas (imdiki Kanbadem) Hocend vilayeti snrlar dahilindeydi ve badem-
leriyle mehurdu ki, adn buradan almtr. Burada yetitirilen bademler e-
itli lkelere, Babr zamannda ran Krfezine ve Hindistana ihra ediliyordu.
Davidoci-Litvinsky, Arxeologieskiy oerk (zellikle ortaa ksm iin s. 174-203); ek

ksmnda S. B. Pevzrepin daha erken tarihli olan ve henz okunamayan ikinci bir ki-
tabeyle ilgili izahatlar yer almaktadr.>
33 Bbur-nme, Beveridge neri, vrk. 56.
34 Yani Kazak.
35 Niyaz Muhammed, Tarih-i ahruh, 18 vd.
36 Hocend ve Sr-derya havzasndaki dier yerleim birimleriyle ilgili olarak bkz. Bar-
told, Turkestan, II, 165 vd. ve keza: Madji, K istorii.>
37 Bartold, Turkestan, II, 165de yanllkla bu ekilde.
SIR-DERYA 407
Hocendle Kend-i Badem arasnda Ha-dervi (rivayete gre lde birka dervi
birbirine Ha dervi, ha dervi! diye diye lmler38) l uzanmaktadr.
Zeravann yukar kesimindeki vadiler hari, Mirzalden39 Hisar srada-
larna kadar gneydeki tm topraklarn bnyesinde yer ald Sutruana veya
Usruana blgesi, bat tarafndan Hocende bitiikti. Blgenin merkezi her za-
man ehristan-say vadisiydi. Babre gre Usruana kelimesi nehrin dadan k-
t ksmda yer alan Ura-Tbe ehrinin evvelki adyd.40 Gerek arkeolojik veri-
ler ve gerekse yazl kaynaklar, 25 verst gneydeki ehristan kynn blgenin
ilk bakenti olduuna iaret etmektedir. ehir, X. Yzylda Zeravan vadisinde
byk bir ky olarak Bunciket veya Penciket atn alm. ehir ve evresi o bl-
geden doan nehrin kollaryla sulanyordu ve ana kol ehirden yarm fersahtan
daha az bir mesafede bulunuyordu. Nehrin her iki tarafnda yaayan ahalinin
nfusu on bin civarndayd. ehrin kuzeyinde be fersah uzunluunda nehirle
sulanan bir vadi vard; dan sa ve sol eteinde kyler mevcuttu. ehristann
ne zaman harabeye dnd ve onun yerine Ura-tbenin ne zaman ne k-
t konusunda bir bilgi yok.41
Nehrin dadan doduu yerden itibaren Sabata olan uzaklk iki fersah,
blgenin ikinci ehri Zamine olan uzaklk da iki fersaht. Nehrin iki yakasna
salan ehir kk bir kpryle birleiyordu. ehre yakn bir yerde X. Yzylda
slam ncesi dneme ait bir ehrin harabeleri vard. Blgenin nc byk
ehri Dizak (Cizak)t. Burada le bitiik snr zerinde rabatlar vard. Bunlar-
dan ehre bir fersah mesafede yer alan Hudayser rabat, IX. Yzylda mehur
Afin tarafndan kurdurulmutu. Rabatn ortasnda su ihtiyacn karlayan bir
kaynak vard. Ondan sonra (oradan kuzeye doru) baka rabat yoktu. Sabatta
da bahelerin sulanmasnda yararlanlan ve suyunu baka bir yerden almayan
bir dier kaynak mevcuttu.
Trkistanla ilgili literatrde sk sk vaktiyle Mirzaln sulanp sulanma-
d konusu zerinde durulmaktadr. Halk arasndaki rivayetlere gre inaz
(imdiki nas) ile Cizak arasnda sk bir sulama ebekesi ve birbirine ulanp
38 Bbur-nme, Beveridge neri, vrk. 4a-b.

39 <Metinde ln Rusa ad Golodniy step eklindedir; ama biz Trkistandaki oriji-
nal ad Mirzalle karlamay tercih ettik. A. B.>
40 Age., vrk. 8a. <Usruanann tarihi toporafyas iin bkz. Nermatov, storiko-geografieskiy
oerk Usruan; ayn yazar, Usruana.>
41 ehristan XVI. Yzylda Ura-tbe civarndaki nde gelen kylerdendi (Hafz-i Tan,
Abdull-nme, vrk. 267a).
408 ORTA ASYA
giden bir tarm eridi vard. Ayrca Sr-derya veya Zeravandan su tayan eski
kanallarn izlerine iaret edilmekte; ama grnd kadaryla tarih bu teklif-
leri desteklememektedir. Mslmanlktan nce 630 ylnda inli seyyah Hsan
Tsangn42 buradan getii srada, X. Yzyl Arap corafyaclar dneminde ve
1221de bir baka inli seyyah Chang-chun43 zamannda ve Timur dneminde
inaz ile Cizak arasndaki blge l idi. Timur zamannda ahruhiyeden ha-
reketle lde 200 li (yaklak 100 verst) gidildiinde imeye elverili olmayan
orak sulu birka kuyudan baka bir ey yoktu.44 1579da Abdulla-hann d-
zenledii sefer srasnda da durum byleydi.45
Mirzaln dou kesimine Sr-deryadan su tayan bir kanal veya kolun
varlyla ilgili yalnzca baz imalar mevcuttur. rnein Makdisnin eserinin bir
nshasnda Sr-deryann Usruana ile Hocend46 arasndaki blgeye kadar ula-
an bir kolundan sz edilmekte;47 bni Havkal dahi Zamin halknn bu Takent
nehrinin yani Sr-deryann suyundan faydalandklarn zikretmektedir.48 Kay-
naklarda byle bir kanaln veya kolun olduunu teyit eden hibir detay mev-
cut deil; aksine Zaminle Havas arasndan geen yolun l boyunca devam et-
tii belirtilmektedir.49
XV. Yzylda Abdulla-han zamanndaki sulama ilerine gelince, bu konuda
Abdullann 1578de Cizaktan Zamine dzenledii seferle ilgili rivayet dikkat
ekmektedir. Zaminden nceki son karargah yeri Akda iken Abdulla-hann
gya dmann Zamin suyunu ele geirip oraya karargah kurduu haberini
ald; bunun zerine beylerin Abdullaya l geerken susuzluktan bitkin d-
en ordunun iyi dinlenmi ve yeterli miktarda yedek suyu olan dmanla kar-
lamamas iin Akda beklemesini tavsiye ettikleri; yaplan tahkikat sonucunda
dmann suya yaklalmamas iin herhangi bir tedbir almadnn anlalmas
zerine Abdullann Val geidi zerinden daha nce bilinmeyen bir yoldan su
42 Hsan Tsang, Julien evirisi, I, 18.

44 Kr. Bretschneiderin Researches, II, 254deki in kaynaklarndan aktarlan bilgiler.
45 Hafiz-i Tan, Abdull-nme, vrk. 259a.
46 Makdis, 22, dn. m.
47 Metinde genellikle krfez anlamna gelen halic kelimesi kullanlmaktadr, ama ba-
zen byk nehir kolu ibaresi de gemektedir. rnein Hiva tarihinde de Kk-zek
srekli halic kelimesiyle karlanmaktadr.
48 bn Havkal, 381.
49 bn Hordadbeh, metin, 27; Kudama, metin, 204. De Goegenin verdii Ebul Fida
metnine gre bni Hordadbehde de Havasla Sr-derya arasnda yer alan bir lden
sz edilmektedir.
SIR-DERYA 409
kaynan ele geirmek iin bir birlii alelacele yola kard kaydedilmektedir.50
Cizakla Sabat arasndaki yolda (Zamin zerinden geen yol deil) Yaylma adl
bir yerden suyu bol, havas gzel, ho bir yer diye sz edilmektedir.51 Abdulla-
hann 1580 ylnda dzenledii seferle ilgili rivayette mirza kol (cuy) ad-
nn Sr-derya sahilinden balayp Navgand ve Ura-tbeye giden yol zerinde
(ahruhiyenin biraz gneyinde) gemesi ayrca dikkat ekicidir.52
Angren ve rk vadileri, imdi olduu gibi X. Yzylda da Sr-derya hav-
zasnn en gzel yerleriydi. Angren nehri, Mool ncesine ait kaynaklarda bl-
gede sulama sistemini kuran kiinin adna izafeden yalnzca lak nehri olarak
gemektedir. Ahengeran (demirci ustas) ad ise ancak Mool dneminde or-
taya kmtr (Tahrifata urayan Angren ad ise artk kaynaklarda gemiyor).53
Son dnem aratrmaclarndan biri, bu sulak vadinin adn demir iletmecili-
inin gelimesi dolaysyla ald dncesindedir; gnmzde dahi burada sk
sk cruf ynlarna rastlanmaktadr.54 rkn iki kolu olan Pskem ve ot-
kal, X. Yzylda da imdiki adlaryla biliniyordu (Araplar Viskam ve Cigil di-
yorlard). Ayn nehrin Farsa Park55 veya Parak ad da muhafaza edilmitir. r-
k ism-i tasgirinin yapld r [veya ir] kelimesi Timur dneminde vard.
Bu kelimeyle birlikte eski Farsa isim de ehl-i kalem tarafndan uzun sre kul-
lanlmtr ve hatta genellikle kelimenin Trkesi kullanlyorsa da Abdull-
nmede dahi rastlanlmaktadr.56 a veya a57 blgesinin neredeyse tek su-
lama kayna rk olmasna ramen, a nehriyle kastedilen rk suyu
deil Sr-deryadr.
Angren ve rkn tarm eridi imdi olduu gibi bir btnlk arz edi-
yordu. lak yani Angren vadisini de iine alan bu eride bazen a da denili-
yordu (imdiki Ablkn aksine gm madeni Angrende bulunduu iin, sikke-
50 Hafz-i Tan, Abdull-nme, vrk. 2206 vd.

51 Age., vrk. 308a.
52 Age., vrk. 283a.
53 <Ahengeranla ilgili arkeolojik almalar ve tarihi topografyas iin zellikle bkz. M.
Masson, Axengeran.>
54 Andreyev, Mestnosti Turkestana, 23.
55 <Gnmzde rk yaknlarnda bulunan bir kasabann ad da Parken (sisli ehir)
adn tamaktadr. A. B.>
56 rnegin, vrk. 253a.
57 Kelime ilk balarda blge sakinleri tarafndan a eklinde telaffuz ediliyordu. Pers
kaynaklar ve ince ei eviriyazm da buna iaret etmektedir. Araplar, Arapada
bulunmayan harfini genellikle harfiyle karladklar iin zamanla eski kelime halk
tarafndan kullanlmaz oldu ve kelimenin kitab ekli halk azndaki eklini itti.
410 ORTA ASYA
lere ou kez a gm denmekteydi)58; fakat lakn kuzeyinde kalan ksmnn

nemli bir kesimi yalnzca vilayet diye gemekteydi. a ve lakn tarm yaplan
topraklarnn kaplad alan, boyuna 3, enine 2 gnlk yoldu. Sr-derya, Ka-
las lndeki Demirkap, dalar ve Hristiyanlarn Vinkerd59 adl ky, snr
oluturuyordu. Cizaktan balayan yol l zerinden Vinkerde ulatna gre,
buras tarm alannn gneybat ucunda bulunuyor olsa gerektir.60 Bu yolla ilgili
bilgiler onun rkn gney aznda Sr-deryaya ulatn, bir sre rkn sol
sahilini takip ettiini gstermektedir. Ancak, rkn Sr-derya mansabna Vin-
kerd deil, baka bir kyn ad olan Necaket veya Uncaket deniliyordu.61 Bura-
dan hareketle an rk tarafndan sulanan yukar kesiminde, Sr-deryann
sol sahilinde ayn nehir tarafndan sulanan tarm eridinin de dahil olmas ve
Vinkerdin burada bulunmas ihtimal haricinde deildir.62 Mvernnehrin hi-
bir yerinde, a ve lakda olduu gibi, byle kk bir alanda bu kadar ehir
yoktu. ehirlerin nisb mesahalar ve aralarndaki mesafelerle ilgili bilgiler, X.
Yzylda blgenin ba ehrinin imdiki Takentin yerinde bulunan ve o zaman-
lar Binket adn tayan ehir olduunu gstermektedir. Trke Takent ad he-
nz XI. Yzylda Birnde dahi gemektedir.63 Binketin ne zaman ortada kt,
onun slami dnem ncesinin ba kenti Tarbendle64 ayn ehir olup olmad
belli deil. X. Yzyl corafyaclarnn artk szn etmedikleri Tarbendin bu-
lunduu yer hakknda herhangi bir bilgi yok. Kaynaklar, Takentin tarihi to-
pografyasn, zellikle imdiki kanallarn ald belli bir dnemi incelemek iin
malzeme sunmamaktadr. Halife Mtasm zamannda (833-842) a halknn
ricas zerine blgeye byk bir kanal ald bilinmektedir;65 ama ne kanaln
ad ne de hangi yne akt konusunda herhangi bir bilgi mevcut deil. Keza
Binkette de hem ehristana hem de rabata su getirildii bilinmektedir; fakat bu-
58 <M. Y. Masson, gm madeninin Karamazar reyonuyla balantl olduunu, fakat

yerinin tam tespitinde glk yaandn belirtmektedir (Ahangeran, 76).>
59 bn Havkal, 384.
60 Age., 399.
61 Burasyla ilgili Vyatkinin Gde iskat Vizd? adl makalesine baklabilir.
62 V. L. Vyatkinin Vinkerdin izlerini rkn hemen aznda deil, daha ileride bir
yerde, nehrin kuzey tarafnda aramak gerekir eklindeki gr bni Havkaln metni
tarafndan kesinlikle rtlmektedir.
63 ndiya, Sachau evirisi, I, 298.
64 Balazuri (s. 421) Tarbendin a hkmdarnn yaad yer olduunu belirtmekte-
dir. <S. G. Klyashtorny (Kangyskaya etno-toponimika) Tarbendi Otrarla zdeletir-
mektedir.>
65 Taber, III, 1326; Bartold, Turkestan, I, 83 vd.
SIR-DERYA 411
rada da suyun kanallarla nasl tevzi edildii, kollarnn nereye akt konusunda
bilgi yok. Abdulla-han tarihinde ehir yaknlarnda bir Keykavus bandan ve
Takent sultanlarnn ounun orada yaadklarndan sz edilmektedir.66 Bura-
dan Keykavus arknn eybanler zamannda da mevcut olduu sonucu kar-
labilir. Hoca Ahrra (XV. Yzyl) ait bir vakf senedinde ehir arkndan (cy-
ehr) baka arklarn da ad gemektedir. Bu arada senedin bir kopyasnda (ori-
jinali mevcut deil) geen Rudek arknn adnn baka bir nshada Salar ek-
linde yazldn belirtmi olalm.67 Belgeden yararlanrken layedr bir kiinin
grnn ne kadar doru olduu konusunu ylece brakalm. ehrin X. Yz-
ylda d grnmyle ilgili veriler, ehrin o gnk grnyle bugnk g-
rn (iki kapl bir kale, kapl bir ehristan, 10 i 7 d kapl rabatn iki
kat suru) hibir benzerlik kurma imkan tanmamaktadr. ehrin 1580da ku-
atma altna alnd srada Kukin ve Semerkand kaplarndan sz edilmek-
tedir ki, bu isimler gnmzde de muhafaza edilmektedir. Ama gnmzde
mevcut olmayan Parket (Parkent) kaps ve Registan68 kaps denilen yeni kap
adlar da olduuna gre, demek ki ehrin baka kaps yoktu. ehirdeki orta-
adan kalma yatr mezarlar, kuzeyde, adn XIV. Yzylda yaam bir veliden
alan eyhantahur semtindedir.69 Ayrca X. Yzylda yaayan molla Eb Bekr
Kaffalinin mezarndan sz ediliyor. Bu mezar XV. Yzylda gndzleri dahi
insann nnden gemeye ekindii tekin olmayan bir yer saylyordu.70 Genel
olarak Takent mezarlar birbirinden uzak yerlerdeydi.71
Takent, 1580de Abdulla-hana kar iddetli bir direni sergilemiti. Ha-
nn yaknnda bulunanlar ona kalenin kanal kna bir set ekmesini tavsiye
ettiler. Burada zemin yumuakt ve kanal knn bulunduu yer biraz yk-
sekeydi. Su seviyesinin biraz daha ykseltilmesi halinde onun buradaki hisar
ve duvarlar kolayca ykaca hesaplanyordu. Set, kalenin bat duvar nne
kurulmutu, ama beklenilen sonucu vermedi. nk halk duvarn mesnetle-
rini takviye etmiti. Bu arada ehir civarndaki arazi sular altnda kalnca ku-
atmaclarn surlara yaklamas hayli zorlam, genel taarruzdan nce arazinin
66 Hafiz-i Tan, Abdull-nme, vrk. 227b, 251 b ve 297b.

67 Bartold, Otet o komandirovke v Turkestan (1902), 263, dn. 4.
68 Hafiz-i Tan, Abdull-nme, vrk. 298a.
69 eyhantahur ey Hand-i Tuhur kelimelerinin bozulmu eklidir. Bu veli, 698/1298de
vefat eden eyh Hasan Bulgarinin akirdi mer Bagistaninin oluydu. (Reht, Asya
mz. elyazmalar, vrk. 163).
70 Age., vrk. 174a.
71 Age., vrk. 173b.
412 ORTA ASYA
kurumas iin setin yklmas uygun grlmt, ama yine de saldrnn baa-
rl olmas suyun at bir gedik sayesinde mmkn olabilmiti.72
Byklk asndan atan sonra ikinci ve nc ehir Haraket ve u-
turket (veya Uturket) idi. Her ikisi de Takentin aasnda rk boyunda;
Haraket nehrin gneyinde, uturket ise kuzeyinde yer alyordu. Mool istila-
sndan sonra her iki ehir de artk yoktu73 ve rk vadisinde ehir hayat ge-
mie nispetle hayli snk bir ekilde tekrar balamt. Takentten baka Timur
tarihinde ilk defa geen inas (naz) ve muhtemelen Parkent (ehrin nemi
Takent kaplarndan birinin onun adn tayor olmasndan anlalmaktadr),
yalnzca rk, kollar ve kanallar boyundaki kylerdi. Bu kylerden biri de
rkdan Kuyluka gei noktasnda bulunan irzayd.74
lak ehir ad ne in kaynaklarnda geiyor, ne de Arap fetih tarihlerinde.
Belki de Angren vadisi Arap fethinden nce rk vadisiyle birlikte siyasi a-
dan bir btnlk oluturuyordu. Bununla birlikte slam dnemde toprak aa-
l ve onun ba temsilcisi durumundaki dihkanlk rka nazaran Angrende
daha uzun mrl olmutur. Smnler zamannda lak dihkannn artk siyasi
iktidar yoktu, ama XI. Yzylda hanedann kn iktidarn yeniden dik-
lemek ve kendi namna sikke kestirmek iin kulland.75 slam ncesi dnemle
ve slamn ilk yzyllarna ait dihkan hisarlarnn kalntlar olarak grlmek
istenen bu kadar ok yaamaya elverili kurgann76 neden Angrende bulun-
duu sanrm bu ekilde izah edilebilir.77
72 Hafiz-i Tan, Abdull-nme, vrk. 360a vd. Bu rivayeti kullanrken Kokand hannn
fethine kadar kalenin muhtemelen daha sonrakinden baka bir yerde olduunu gz
nnde bulundurmak gerekir. En azndan Philip Nazarov (onun anlattklar A. .
Dobrosmslov tarafndan Takent, s. 38 vd.da verilmitir) Kokand hannn kurdur-
duu hisar, nceki hann kurdurduunu belirtmekte ve o sralar bir ta ynndan
ibaret olan hisardan ayrmaktadr. <Takentin tarihi ve topografyas iin bkz. M. Ma-
son, Proloye Takenta.>
73 <Bu iki ehrin yeri konusunda bkz. M. Mason, Ahangeran, s. 33, ema. 23 (X. Yz-
yl Ahangeran haritas).>
74 Bartold, Otet o komandriovke v Turkestan (1902 g.), 263 vd.; Hafiz-i Tan, Abdull-
nme, vrk. 258b.
75 Bartold, Turkestan, II, 243, 327. lak dihkannn sikkeleri konusunda bkz. Markov.
nventarny katalog, 218vd.
76 Andreyev, Mestnosti Turkestana, 23.
77 Y. Smirnov, Razvalin goroda Kanki, 178.
SIR-DERYA 413
Byklk asndan Binketten hayli geride bulunan lakn, Tunketin yeri

u ana kadar tespit edilebilmi deil.78 Muhtemelen ehir XI. Yzyldan sonra
hzl bir ekilde varln kaybetmitir. Kokand hanlar zamannda kurulan Ke-
reui kalesinin dnda, Angrendeki ehir yaants bir sonraki yzyl boyunca
yalnzca nehrin az kesiminde devam etmitir. Mool istilasndan nce burada,
Sr-deryann sa sahilinde, rivayete gre ingiz-han tarafndan yktrlan Bena-
ket ehri vard. Timur, 1392de ehri yeniden kurdurarak olunun adna itha-
fen ahruhiye ismini verdi.79 bni Arabaha gre ayn yerde Sr-derya zerinde
kayklardan bir kpr kurulmutu.80 ahruhiye sonraki yzyllarda da, en azn-
dan XVII. Yzyla kadar varln srdrd ve olduka stratejik bir nemi ha-
izdi. nk bir taraf Sr-derya, dier taraf almas hayli g geni hendekler
tarafndan korunuyordu.81 Kalenin su ihtiyacnn nereden temin edildii konu-
sunda kaynaklarda bilgi yok; ehirle ilgili tm bilgileri de bugne kadar buray
mevcut haliyle ahsen inceleyen Rus aratrmaclara borluyuz.82 Angren vadi-
sinde yer alan kylerden gnmze kadar adn koruyan ky, Arap corafya-
clarn Bisket dedii Pskentdir. Onun hemen yaknlarnda Babr zamannda
dahi varln koruyan Samsirek ky vard.83 Abdulla-han tarihinde Angren
tmeninde dier birka kalenin ad gemektedir.84
Smnlerin ykseliinden nce Mslman hakimiyeti rk boyunda sona
ermiti. Arap birlikleri kuzeydou istikametinde olduka ilerlemelerine ramen
lkeyi tam olarak hakimiyet altna alamamlard. rkn mamur blgelerini
Trk gebelerin saldrsndan korumak iin dadan Sr-deryaya kadar uzanan
bir tabya kurulmutu. Bu tabyann kalntlar, tam olarak henz incelenmemise
78 <Yerli halkn mlak dedii Tunket kasabas M. Y. Mason tarafndan incelenmitir. Buna
gre Tunket, Angrenin sol sahilinde Sarcaylak klann yaknndayd. Bkz. Mason,
Ahangeran, 82-93, ehir plan s. 89da.>
79 erefddin Yezdi, II, 636.
80 bn Arabah, Kahire tab, 38.
81 Hafiz-i Tan, Abdull-nme, vrk. 359a. Bu cmle neredeyse Abdurrezzakn (elyaz-
mas, vrk. 225b) eserinden aynen alnm. Tek fark, Abdurrezzakta kalenin ta-
raftan nehirle korunduu, drdnc tarafnda ise hendein yer alddr. Harabelerin
bugnk durumuyla ilgili (planla birlikte) Kastanyenin, Otet adl makalesine bakla-
bilir.
82 Y. T. Smirnova gre (Drevnosti, s. 134) ehir Angren nehrinin sol kolunun getii
Gicigen vadisinin giriindeydi. ehre su getiren kanal ise, Angren nehrinin kollara ay-
rld Yubilek kynn yaknlarndan balayan arkiya kanal idi. Kostenkoda (Tur-
kestankiy kray, I, 262) Angrenin kolunun ad Kacgendi.
83 Bbur-nme, Beveridge neri, vrk. 98b, 100a.
84 Hafzi-i Tan, Abdull-nme, vrk. 358a.
414 ORTA ASYA
de, varln gnmze kadar korumutur. Tabyann tesinde yer alan Kalas
bozkrnn ad, Arap corafya eserlerinde gemeyen Keles nehrinin adyla zde-
letirilmektedir. XV. Yzyl balarnda her halkrda Keleste tarm yaplyordu
ve orada Hoca Ahrrn babasnn tarlalar vard.85 Abdull-nmede Keles sahili
gllk glistanlk bir yer olarak gsterilmektedir.86 Keles yolunun gneyinde
Ata-arkn kolunu oluturan bir sudan sz edilmektedir.87 Keza Takent ci-
varnda mehur bir yer olan arabhaneden bahsedilmektedir.88
an kuzey kesimindeki Demirkapnn yeri tam olarak belirlenemedii
gibi, bugne kadar birbirini nakzeden ve Araplarn atan sficaba giden yol
ve bu yol zerindeki kylerle ilgili verdikleri bilgilerle ters den baz akla-
malardan baka bir ey yok. 840da Smn emri Nuh tarafndan fethedilen
sficab ehrinin yeri bile Badam vadisi ve nehrin kollarnn sulad yerlerle r-
tmemektedir. sficab ehri, Mslman yazarlarn (XVI. Yzyldan itibaren) g-
rne gre, - sficabn Takentle Sayram arasnda bir ky olduu89 eklin-
deki bilgiye ramen, - Sayramn yerindeydi.90 Arap fethinden nce de burada
tarm yaplyordu; rivayete gre Nuh, ehri fethettikten sonra halkn nar ba-
lar ve tarlalar evresini surla evirmitir.91 Demek ki, blgedeki Mslmanlar
Smnlerin buralar fethinden sonra da daha nce Zeravan ve rkda ol-
duu gibi gebelerin saldrlarna kar byle bir korunma yoluna bavurmu-
lar. Bildiimiz kadaryla bu tabyann izleri gnmze kadar yetip gelmemitir.
X. Yzyl corafyaclarn belirttikleri coraf noktalardan yalnzca Cumulagu
ky gnmze kadar eski adn muhafaza etmitir.92
lk defa seyyah Chang-chunun notlarnda geen Sayram adna yalnzca
Mool dneminde rastlanyor. Moollardan ksa bir sre nce sficab, a ve
Ferganann kuzey kesimi, buralar Orta Asyal hkmdar Klke kar koru-
yacak durumda olmayan ve oralar temizlemek zorunda kalan Harezmah Mu-
hammed tarafndan harabeyi evrilmi, halk da grlmt.93 Arap yazar-
85 Reht, Asya mz. elyazmas, vrk. 173a.

86 Hafiz-i Tan, Abdull-nme, vrk. 255b.
87 Age., vrk. 296b.
88 Age., vrk. 448b.
89 Reht, vrk. 12 a; metin K. G. Saleman tarafndan neredilmitir (Legenda pro Hakim-
ata, s. 141).
90 Muhammed-Haydar, 171; Hafiz-i Tan, Abdull-nme, vrk. 326a.
91 Balazuri, 422.
SIR-DERYA 415
lar bn el-Esr ve Yakutun bu konuda anlattklar biraz abartl gibi grnyor.

Geri Chang-chun blgeyi olduka uygar bir yer olarak tasvir etmektedir; ama
bu kadar ksa zamanda burada uygarl yeniden diriltmek zordu. (Harezmah
Sr-deryann tesindeki blgeleri 1214da harabeye evirmi, Chang-chun ise
buralar 1221de gezmitir).
Sayram veya Kar-Sayram (eski Sayram)n XIII. Yzyl sonlarnda nemli bir
ehir olduu belirtilmektedir. Anlatldna gre ehrin 40 kadar kaps vard ve
uzunluu tam bir gnlk yoldu. Vaka oray grenlerin ifadelerine dayandrl-
m olmakla birlikte, Pers yazarn verdii bu bilgiler yalnzca sylentiydi.94 Her
halkrda Sayram aa yukar son zamanlara kadar Badam nehri ve kollar bo-
yundaki ana yerleim birimi olarak kalmtr. imkent veya imikent, ilk defe
Timurun tarihinde Sayram civarnda bir ky olarak gemektedir.95 imkentten
bir ehir olarak ise ilk defa 1735 ylna ait Rus kaynaklar bahsetmektedir.96
Blgenin Kalmklar tarafndan fethi srasnda Sayram bu civarn bir ehri
saylyordu.97
sficabn aa tarafnda Arsu boyunda Subaniket veya Arsubaniket eh-
riyle birlikte Kencid vilayeti ve Keder ehriyle birlikte Parab veya Farab98 vilayeti
vard. Sonuncuyla birlikte X. Yzylda blgenin adn tayan bir ehirden sz
edilmektedir. Farab vilayeti zbekler zamannda dahi varln koruyan Otrarla
zdeletirilmektedir. Subanikete gelince, sficabla Keder arasndaki yolun or-
tasnda yer aldn bilinmektedir. Fakat X. Yzylda artk ondan sz edilmiyor.
Farab vilayeti,99 Sr-deryann iki yakas zerinde, enine ve boyuna bir gnlk
yol mesafesince uzanan kk bir blgeyi kapsyordu. Vilayetin en nde ge-
len ehri Keder, sa sahil zerinde ve nehre fersah mesafedeydi. Sol sahilde
ise Vesic ehri vard ve Sr-deryann ayn sahilinde, Kederin biraz aasnda,100
ondan iki fersah uzaktayd. Her ne kadar X. Yzyln birinci yarmnda yaayan
94 Reidddin, Berezin neri, I, 13.

96 Dobrosmslov, Goroda Sr-Darinskoy oblasti, 183; <Sayramla ilgili olarak ayrca bkz.
vanov, Sayram; ayn yazar: K voprosu ob istorieskoy monografii; M. Mason, Stary Say-
ram.>
97 Veselovsky, Posolstvo Unkovskogo, 102 ve 193.
98 Arapadaki f harfi genellikle bu dilde olmayan p sesini karlamaktadr. a kelime-
sinde olduu gibi burada n kitabi ekil halk telaffuzuna yakn gerek yazm yava
yava itmitir. <Parb ~ Buulu su anlamndadr A. B.>
99 Farab ve nehir boyunca daha aada yer alan vilayetler iin bkz. Bartold, Turkestan,
II, 177 vd.
100 stahr, 346.
416 ORTA ASYA
corafyaclar yalnzca Keder ve Vesici biliyor, Farab hakknda tek bir kelime
etmiyorlarsa da, Makdis Kederin Farabdan sonra kurulmu yeni bir ehir ol-
duuna inanmaktadr. Yeni ehrin Farab veya daha sonraki adyla Otrar olarak
kabul edilmesi daha gereki grnmektedir.Bu ehirle Sr-derya sahili arasn-
daki mesafe daha dikkat ekicidir (yaklak 2 fersah).101 Makdis Farabda 70 bin
kadar erkek yaadn belirtirse de, elbette abartl bir rakamdr bu. Daha son-
ralar, bilindii gibi, Otrar Orta Asyann Avrupa ile in arasndaki kervan yolu
zerinde yer alan en nemli ticaret merkezlerinden biriydi. Sr-derya veya Ars
nehrinden blgeye su getiren kanallar hakknda yazl bir kayt mevcut deil.
Mesudde olduka bariz bir tahrifatla Sr-derya taknlarnn Farab yaknlarna
kadar geldiinden sz edilmektedir. Ocak ay bandaki takn srasnda (metin
aynen byle) nehir gya 30 fersahtan daha geni bir alana taar; tepelere yapl-
m kyler ve iftliklere o gnlerde yalnzca kayklarla ulalrm.
X. Yzylda gl bir emrin yaad Vesicde, XII. Yzylda da srgnle-
rin mekan haline gelmi bir kaleden sz edilmektedir. XII. Yzyldan sonra ise
ehirden hi sz edilmiyor. Vesic, burada Sr-deryann sol sahilindeki tek ehir
deildi. Ayn sahil zerinde ve Farabn yukar taraflarnda harabeleri102 gn-
mzde dahi Kara-kul glnn iki fersah yukarsnda mevcut olan Stkend ehri
vard. Timur, 1404/05 knda Stkend zerinden Semerkand yoluyla Otrara
gitmiti.103 Ayn yol zerinde, biraz daha aada ve keza nehrin sol tarafnda
Zernuk veya Ucuk-Zernuk ky vard.104 ingiz-hann istilasyla ilgili rivayette
Zernuk kendi isteiyle Moollara teslim olan bir kale olarak gemektedir. Eb
Abdullah Harezmnin szlnde zurnuk, deiik gr [krk] trlerini tanm-
lamak iin kullanlan terimler arasnda verilmektedir.105 Buradan kalenin yk-
sek bir yerde bulunduu ve suyun gr vastasyla yukar ekildii sonucuna
varlabilir. Gnmzde Sr-deryann sol tarafnda Ars nehrinin aznn aa
ksmnda Kavgan-Ata, Artuk-Ata vs. gibi kalelerin harabeleri hl grnmekte-
dir. Muhtemelen bunlar henz Abdulla-han zamannda dahi varln koruyan
gebe istihkamlarndan baka bir ey deildir.106
101 erefddin Yezdi, II, 668.

102 Bu konuda bkz. Rudniev, Zabroenny ugolok, 60.
103 erefddin Yezdi, II, 646 (Metinde yanllkla Sunkent yazlm).
104 Age., I, 462.
105 Harezmi, Maftih, 71.
106 Hafiz-i Tan, Abdull-nme, vrk. 315b vd.
SIR-DERYA 417
X. Yzylda nehrin sa tarafnda son tarm alan, sahille Karatav dalar

arasndaki eritti. Bu blge Karatav dalarndan akan bol sulu nehirler tarafn-
dan sulanyordu. Kederden kuzeyde avgara kadar olan mesafe bir gnlk
yol, ondan sonra Sabran veya Savrana kadar da yine bir gnlk yoldu. Bu-
radan, avgarn takriben bugnk Trkistana [Yesiye] tekabl ettii sonucu
karlabilir.107 Bu ehrin ilk ad olan Yesi, Mool istilas ncesi dnemde ge-
memektedir ve onun XII. Yzylda varln koruduuna ise yalnzca Ahmed
Yesevnin veya Trklerin tabiriyle Ata-Yesevnin mezar ahitlik etmektedir.108
ehir, Timur, Timurler ve zbekler zamannda ncekinden daha fazla me-
hur oldu. Timur, mezarn zerine byk bir mescit yaptrmtr. Mescitle il-
gili vakf senesinde109 ehri sulayan bir ark ve urnak ve Ko-kurgann da ara-
larnda bulunduu arklar ve kollarnn ad gemektedir. Bu belge, elimizdeki
haliyle deil, elbette blgeyi iyi bilen bir kii tarafndan detayl bir ekilde yo-
rumlanarak ve tekrar gzden geirilerek yeniden yaynlanmas halinde daha
faydal olurdu. XVI. Yzyln ikinci yarmndan itibaren Trkistann byk ke-
simi Krgz (Kazak)larn elindeydi ve ancak Kokand hanlar tarafndan tekrar
Mvernnehr blgesine dahil edilmiti. Rus fetihleri zamannda ise kk bir
ehir (topu topu verst mesahasnda) idi.110
Savran, X. Yzylda muhkem bir snr kalesiydi. Makdisye gre yedi kat
duvarla evriliydi. X. Yzyln birinci yarmnda burada tarm sekteye uram
ve nehir artk bozkra akmaya balamt.111 Galiba ehir XI. Yzylda birka
asr boyunca nceki nemini kaybetmiti. ingiz-hann istilas srasnda Sav-
ran ad hi gememektedir; ama XVI. Yzylda tekrar yksek surlar ve derin
hendeklerle evrili muhkem bir kale olarak sz edilmektedir. Savrandan o d-
nemin mehur Mslman velilerinden Mir-Arab adnda bir zat kmtr (onun
adyla Buharada 942/1535-36 ylnda bir medrese kurulmutur).112 Doduu
ehre dnyada karada ve denizde yolculuk eden hi kimsenin benzerini gr-
medii 200 Hintli kle tarafndan alm iki karz hediye eden de ayn veli-
107 Le Strangeda (The Lands, p. 485) byle. Makdisye gre (274) avgar ehri ana yol
tarafndayd.
108 Reht, Asya mz. elyazmas, vrk. 8a.; Saleman, Leganda pro Hakim-Ata, 136.
109 Metin, PTKL, II. Yl, s. 75 vd.da yaynlanmtr. (Pek de tannan olmayan) evirisi ise
daha nce yaynlanmt. Protokol, 29 Austos 1897. <PTKL, yl II, s. 1-3>.
110 Dobrosmslov, Goroda Sr-Darinskoy oblasti, 117.
111 Makdisye gre (274) X. Yzyln ikinci yarsnda Savrann tesinde bir ky vard,
ama kk bir kyd.
112 Tarih, Seyid Rakimden alnmtr. <Tarh-i Rkim>, vrk. 129a.
418 ORTA ASYA
dir. Karzlar Savrandan itibaren bir fersah uzunluundayd ve zerine bir kale
ina edilmiti. Kale iinde 200 gez derinlii olan bir kuyu almt. Kuyunun
st tarafndan suya kadar olan derinlik 50 gezdi ki, buna gre suyun derinlii
150 gezdi. Su yukarya kzn dndrd bir grla ekiliyordu. Bu hika-
yeyi bizzat nakleden kii, Mir-Arabn ricas zerine karzlar ve onlar zerine
kurulan balar iin bir vakf senedi dzenlemiti.113
Sanki Savran ezelden beri bilim adamlarnn yaad bir yermi gibi, ga-
liba Mir-Arabn hreti Hafz- Tann biraz abartl takviyesiyle aklanmak-
tadr. ehri 1582de zapteden Abdulla-han, kme noktasna gelen tarmn
canlandrlmas ve kanallarn bakm iin bir takm tedbirler alm.114 Bu ted-
birlerin nemli sonular getirdiini sanmam; nk blge ksa sre sonra tek-
rar Krgzlarn hakimiyetine gemiti. Rus igali115 srasnda Savran kalesi artk
mevcut deildi.
Karatav dalarnna Moollar, Timurler ve zbekler zamannda Karauk
deniliyordu. u anda adlar Bgen (haritada Bgn), ayan, Arslanlk (haritada
Krgz telaffuzuna gre Arstand116) olan ve Sr-deryaya dklen baz aylar
Abdull-nmede de bu isimlerle gemektedir. Dan dou etei boyunca, boz-
kra doru akan birka ay vard ve bir iki kale kurulmutu. Bunlardan Suzak
ve ulak-kurgan Rus igali srasnda da mevcuttu. Timur tarihlerinde de Ak-
Sume hisarndan (imdiki Ak-Sumbe harabeleri) sz edilmektedir. Bu, Det-i
Kpak tarafndaki hareketleri gzlemek iin Karauk dann knts zerine
yaplm bir hisard.117 Hisarn ad, bizi, Moollar tarafndan Sr-derya boyuna
iskan edilenlerin slam kabul etmelerinden nce Buddist kltyle balantlar
olduunu dnmeye zorlamaktadr.
Savrann aa taraf, nehrin her iki sahilinde X. Yzylda Guz yani Trk-
menlere aitti; ama onlarn topraklarnda muhtemelen Mvernnehrden mu-
haceret edenler tarafndan kurulmu ticari Mslman kolonisi vard. Bun-
larn en nemlisi olan Yengikent (Arapa adyla el-Karyet el-hadise, Farsa
113 Vasf, elyazmas, vrk. 94a. Vasfnin hikayesi Lerch tarafndan olduka ksa bir e-
kilde aktarlmtr: Arxeologieskaya poezdka, s. 14; <bkz. Boldryev, Zayneddin Asifi,
s. 161..>
114 Hafiz-i Tan, Abdull-nme, vrk. 366b.
115 <Metnin orijinalinde Rus fetihleri srasnda eklinde. Bartold, o dnemde istese de
Rus igali ifadesini kullanamazd. A. B.>
116 Age., vrk. 329a vd.
117 erefddin Yezdi, I, 273. Ayrca Sme kelimesinin anlam iin bkz. Pozneyev, Oerki
bta, s. 1.
SIR-DERYA 419
dih-i nev ve Trke Yengikent) nehir azna iki gnlk yolda, nehre bir fer-
sah mesafede, Harezme on gn, Faraba 20 gnlk uzaklktayd ve bar za-
manlarnda buraya Sr-derya yoluyla buday getiriliyordu. Mesaha asndan
ondan daha kk iki ky daha vard: Cend ve Huvara veya Cuvara.118 Bu iki
ky hakknda bilinen tek ey, Yengikentte yakn bir mesafede yer aldklardr;
ama nehrin yukar veya aa akmnda bulunduklar belirtilmemitir. Bu ehir-
ler arasndaki ilikiler daha sonralar deimitir; XI. Yzyldan Mool istilasna
kadar geen srede blgenin ba kenti Cenddi ve banda ou kez Msl-
man bir vali bulunuyordu. ehir ylesine nemliydi ki, Aral Glne bile ba-
zen Cend Gl deniliyordu.119
XII. Yzylda Savrana ok yakn bir yerde yer alan ve Sr-deryann a-
lan Tmen-ark kanalyla sulanan bir ehrin ad ilk defa gemektedir. Gn-
mzde burada Sunak-kurgan120 kalesinin harabeleri bulunuyor ve Krgzla-
rn bugnk telaffuzuyla ehrin ad Saanak121 idi. Ortaa elyazmalarnda ve
hatta daha sonraki resmi belgelerde122 baka bir telaffuza iaret edilmektedir:
Sgnak, Sunak veya Suanak.123 Sunak kelimesinin (gnmzde bir kalenin
ad) dilbilimsel adan Saanak szcnden geldiini izah gtr. Konu he-
nz aydnla kavuturulmu saylamayaca iin, Sr-derya boyundaki harabe-
lerle ilgili makalelerin nemli bir ksmnda kabul edilen bu okuyuu imdilik
muhafaza ediyoruz.
XII. Yzylda burada Mslman olmayan bir valinin bulunmas dolaysyla
Saanakn zel bir dikkat ektiini belirtmek gerekir. Burada yaayan Kpak-
lar slam ancak Harezmaha boyun edikten sonra kabul etmilerdi; halbuki
Cend nehrinin aa akmndaki valiler oktan Mslman olmulard.124 Bu Kp-
ak beyleriyle onlarn gney ve kuzeydeki Mslman komular arasndaki snr
belirtilmemektedir. Saanak ile Otrar arasnda 24 fersah mesafe vard;125 ama
118 Hudd el-lemdeki (vrk. 9b) son ekli byle. Bununla birlikte Hudd el-lemin
mellifi Cend ve Cuvaradan sz ederken, Yengikentten bahsetmemektedir.
119 Bartold, Svedeniya ob Aralskom more, 46.
120 Kr. harabenin plan: Kallaur, Drevniye goroda Saganak, Anas i drugiye, s. 8; <Yaku-
bovsky, Razvalin Sgnaka.>
121 Lerch, Arxeologieskaya poezdka, s. 11.
122 Bartold, Otet o komandirovke v Turkestan (1902 g.,) s. 265 vd.
123 Bkz. Takent ni. Elyazmalar, no 157, vrk 70b (Abdurrezzakn eseri).
124 Harezmahlarn Cend ve Saanakla olan ilikileri konusunda bkz. Bartold, Turkes-
tan, II, 347, 368 vd.
420 ORTA ASYA
Mool istilasn anlatan eserlere gre bu kadar uzak mesafelerde ehirler yoktu.
Moollar Cendle Saanak arasnda ehir daha fethetmilerdi: Uzgend, Bar-
nlkend (veya Barkend) ve Anas (yahut Aunas). XII. Yzyla ait belgeler-
den, en azndan son ikisinin Mool istilasndan nce Saanak vilayetine deil,
Cende bal olduu anlalmaktadr. Moollarn Sr-derya boyundaki icraatla-
ryla ilgili olarak elimize oluan tek hikayede, Otrarn aa tarafndaki ehir-
ler arasndaki mesafeden sz edilmemektedir. Daha ge kaynaklar da mesele-
nin halline yardmc olacak herhangi bir bilgi vermiyorlar.
P. . Lerchin 1867deki heyet raporundan V. A. Kallaurun Arkeoloji se-
verlerin Trkistan dairesi Porotokolleri adl makalesine kadar, Mool seferle-
riyle ilgili kaytlarda geen ehirlerin yerlerinin tespiti konusunda baz alma-
lar yaplmt; ama konu hl zme kavuturulmam olarak durmaktadr.
P. . Lerch, nehrin sol sahilinde, Hivaya ait Can-kalann (imdiki Kazalinskin
22 verst aasnda) ayn sahilinde birka (4-6) verst mesafedeki Cankent kalesi
harabelerini incelemiti. Ondan nce126 ise Cankentin Yengikentle zdeleti-
rilme teebbs olmu ve Lerchin yapt aratrma bu sonucu kesinletirmiti.
Kallaurun Sr-derya boyundaki Yengikentden baka ortaada Yan-derya bo-
yunda bir dier Yengikent daha vard127 eklindeki gr dier kaynaklarca
desteklenmemektedir.
Lerchin almasnda dier ehirler konusu ak braklmtr; ona gre Cend,
grnen tepe ve tmsekleri Cankentin tepe ve tmseklerini andran Korkut-Ata
mezarlnn yaknndayd128 ve Uzgend XVI. Yzyl tarihisi ve Tarih-i Ebulhayr-
haninin mellifi Mesud ibn Osmanda Karatav dandaki kalelerle birlikte ge-
mektedir. Son hkm olduka inandrc, nk eserin sz edilen ksmnda
Ebulhayr-hann Saanakn teslim olmasndan sonra Ak-kurgan, Arkuk, Suzak
ve Uzgendi de ele geirdiini okuyoruz.129 Sanrm burada belli mesafelerde bir-
biri ardnca kurulmu ve blgenin en nemli merkezi Saanaka bal olmak
gibi ortak bir noktayla birbiriyle ilikili olan kalelerden sz edilmektedir.
Kallaurun ulat sonular, ilk bakta daha inandrc gibi gzkyor.
Onun iaret ettii yerler, gnmzde dahi Uzgent ve Asanas adlarn korumak-
tadr. Uzgend ad ncelikle Sr-deryayla btnleen bir gln, sniyen ki-
126 Lerchin raporunda (Arxeologieskaya poyezdka, s. 2) A. Levine yapt atf.

127 Kallaur, Drevniye goroda i seleniya, s. 66-69.
128 Lerch, Arxeologieskiye poyezda, s. VIII.
129 Trh-i Abulhayr-xani, vrk. 447a.
SIR-DERYA 421
Uzgend ve Krg-Uzgend adl iki kalenin ismidir. Aratrmacnn grne gre

en sonuncusu da XIII. Yzyldaki Uzgend veya Uzkentdir. Ona yedi verst me-
safede Barnlkend kalntlar arasnda saylan kk bir kalenin (600 adm
apnda) harabesi bulunmaktadr.130 Kesinlikle inandrc bir taraf olmayan so-
nuncu teklife girmeden, Kallaurun izahna ilave edilen haritann, onun szn
ettii Uzgentin Saanakn gneyinde yani Cend yolu zerinde olduunu gs-
terdiini belirtelim. Asanas harabelerine gelince, hayli kuzeyde, Sr-deryann
sol sahiline 25 verst ve Asanas-zekin kuru yatandaki Ber-Kazan istasyo-
nuna 30 verst mesafededir.131 Bu harabelerin Aanas ehrinin kalntlar ol-
duu ynndeki teklif son derece yerindedir. V. A. Kallaur, Hiva ve Buharaya
giden kervan yolu zerindeki Hana 4 verst, Perovska 25-30 verst mesafede,
nehrin sol sahilinde yer alan Tumar (haritada Tamar)-utkul mezrasndaki Ks-
kala veya G-kalann (belki de Kt-kala kerpi kale) harabelerini Cendin ka-
lntlar olarak grmektedir.132 Harabenin bariz mesahalar Kallaurun bu son
tespitinin ziyadesiyle doru olduunu ortaya koymaktadr. Uzgend mesele-
siyle ilgili olarak Abdulla-nmede 1581 yl seferiyle ilgili rivayet de serdedile-
bilir. Han, Sr-deryann sol sahili boyunca Kavgan, Arkuk (veya Artuk) ve Ak-
kurgan nnden geerek Uzkend (veya Uzgende) gelmi; yol burada zeminin
kayganl, amur ve sk aalar yznden zorlam ve ancak bir svarinin zar
zor geebilecei dar bir yol varm. Bu yzden btn insanlar ve hayvanlar a-
mura bezenmiler.133 Vakf senetleri134 Saanak ehrinin XVII. Yzylda da var-
ln koruduunu gstermektedir. Senetlerde baz arklarn ad da gemektedir
ki, rnein Ordakent ark gnmzde Sunak-kurgann gneydousundaki ka-
lenin harabelerinin de addr. Lerch 1867de, Sunak-kurgann son kalntlarnn
yirmi-otuz yl kadar nce tamamyla ortadan kaldrldn iitmi.135
Amu-derya boyunda aa Saanakn ehir olarak varl, nispeten daha
nce sona vermitir. Huvara (veya Cuvara), Mool istilas srasnda zaten mevcut
deildi. Sabk Yengikent, tarihilerde ve belgelerde ehrkent gibi biraz tuhaf
bir isimle gemektedir. Cankent harabesinin Lerch tarafndan yaplan incelemesi,
130 Kallaur, Drevniye goroda, kreposti i kurgan, 72-77.

131 Kallaur, Drevniye goroda Saganak, Anas i drugiye, s. 14 vd; <Tolstov, Rezultat, s. 145-
146.>
132 Kallaur, Drevniye goroda Saganak, s. 16; ayn yazar: O sledax drevnego goroda Cend
s. 81.
133 Hafz- Tan, Abdull-nme, vrk. 316b.
134 Kallaur, O sledax, s. 83; ayn yazar: Drevniye groda, kreposti i kurgan, 77.
135 Lerch, Arxeologieskaya poyezdka, s. VII.
422 ORTA ASYA
ehirde hayatn Mool istilasndan sonra da devam ettiini ortaya koymutur.

Burada bazlar XIV. Yzyla ait elli kadar Altn Orda sikkesi ve 763/1362 ta-
rihli bir mezar kitabesi bulunmutur.136 Yengi-ehr veya ehr el-cedid (ce-
did yeni anlamndadr) kitabeli sikkeler de byk ihtimalle yine ayn ehirde
darbedilmiti. zerinde Barin yani Barnlkend yazs olan bakr sikkeler
de vardr. XIII. Yzyln ikinci yarsnda bu ehir kendisinden Barkend adyla
sz eden Orta Asyal bilim adam Cemal Karyi arlamtr. Burada Trkmen-
ler yayordu ve ehrin yaknlarnda kurganlar ve l vard, ama ehirde bilgili
insanlar da vard. Cemal Kar, Arapa, Farsa ve Trke iirler yazan mahalli
bir bilim adamndan dersler almt. Ayn Cemal Kar, o sralar nemsiz hal-
buki gemite mhim bir ehir olan Cendde de kalmt. Yine de ehirde ha-
reketli bir pazar mevcuttu ve tacirler para kazanma hesabyla buraya gelmeye
devam ediyorlard.137 u ana kadar Cendde darbedilmi herhangi bir sikke bu-
lunmam olmas dikkat ekicidir.
Bu ehirlerden hi biri, XV. Yzyl olaylarndan bahseden eserlerde ge-
mez. Buralarda ehir yaantsnn son buluunun sebebini izah etmek zor; buna
savalarn yol ap amad konusunda da kaynaklarda bir bilgi mevcut deil.
Sr-deryann aa akmlar Timurun seferleri srasnda da bir zarar grm de-
ildi. Cend ve dier ehirlerin ortadan kalkmasnn Sr-deryann ak ynnn
deimesinin etkisiyle olmu olmas da ihtimalden vareste deildir. Ancak, bi-
zim almamzn temel konusunu oluturan bu durum da meseleyi tam an-
lamyla izah edemez. Daha iyi bilgi edinme imkanlarna sahip olan XV. Yzyl
yazarlarnn Aral Gl hakknda hibir ey bilmiyor olmalar, hatta onu gr-
mezden gelip, Sr-deryay zorlamalar veya Amu-deryay glle birletirmeleri
(Hafz- Ebru138) yahut Trkistan [ehrinin] hayli aasnda hibir nehirle bir-
lemeden le akar (Babr139) demeleri anlalacak gibi deil.
Dier yandan Aral Glnden Sr Gl diye bahseden Ebul Gz, tpk
Amu-derya gibi Sr-deryann da kendisinden birka yl yzyl nce yatan
deitirdii konusunda hibir ey bilmiyordu. En azndan Hafz- Ebrnun
Kzl-derya adl bir nehrin gya Sr-deryadan kp Amu-deryaya dkld140
136 Age., s. V vd.

138 Bartold, Hafizi-Abru, s. 7.
139 Bbur-nme, Beveridge neri, vrk. 2a.
140 Bartold, Svedeniya ob Aralskom more, s. 75, dn.3.
SIR-DERYA 423
eklindeki mphem Krgz141 rivayetiyle ilgili kaydnn izah tartmaldr. Keza

mevcut verilerden Sr-derya deltas denilen yer ve nehrin gnmzde en nem-
lileri Kuvan-derya ve Can-derya142 olan kurumu su yataklar hakknda bir so-
nuca varmak iin gerekli malzeme daha azdr. Her iki nehir de Aral Glne
dklyordu ve anlald kadaryla ok da uzak olmayan bir gemie sahipti-
ler. Ortaada bu iki nehirden hi sz edilmiyor. Bununla birlikte L. S. Bergin
eserinde verilen bilgiye nazaran henz XIX. Yzylda bu nehirlerden su akmak-
tayd ki,143 Hiva olaylar da bunu teyit etmektedir. Hiva hanlar, Yengi-derya bo-
yunda yaayan Karakalpaklara kar 1807 ylnda birka sefer dzenlemilerdi.144
Yan (Yengi)-derya ve Kuvan (Kuvang), Aral Glne kadar ulaan ksa nehirler
olarak gemektedir; Yan-deryann gle dkld yere Karabayl deniliyordu.145
Hiva ordusu 1812de Yan-deryay buzlar zerinden gemilerdi.146 Eski Can-
kent harabelerinin sahilinde yer ald Ay-Uyrak adl bir koldan da sz edilmek-
tedir. Rivayete gre bu kalede yaayanlar Hivaya g edip Hezaresp yaknlarda
Canketi (elyazmasnda byle147) adn verdikleri bir ky kurmular.
141 <Kazak>
142 <Burada geen Can-derya ile birka satr aasnda geen Yeni (Yan)-derya ayn ne-
hirdir. nk y harfini Krgzlar ve Kazaklar kelime banda c olarak telaffuz eder-
ler. A.B.>
143 Berg, Aralskoye more, 128 vd. <Sr-derya deltasnda eski sulama sistemine dahil top-
raklar iin bkz. Tolstov, Po drevnim deltam, 136-204 ve zellikle 273-294.>
144 Munis-Agehi, Asya mz. elyazmas, 590oa, vrk. 120 vd.
145 Age., vrk. 161b.
146 Age., vrk. 189b.
147 Age., vrk. 163 vd.
424 ORTA ASYA
HORASAN*
Arilerin rann dou kesiminden batsna doru hareketlenmelerinin nasl

ve ne zaman olduu konusunda bir bilgimiz yok. Midianlar (Amada, daha son-
ralar Madai) ilk defa olarak M. . 835 tarihinde Asuri hkmdar II. Salmana-
sar kitabesinde gemektedir; ama bu Midianlar Ariler miydi, yoksa Ari ftihler
kendilerinden nce lkede yaayanlarn adn m aldlar, o da belli deil.1 Ari
zel isimleri yalnzca Sargon (721-705) kitabelerinde gemektedir.2 Ayrca Ari-
ler yalnzca Midianlarn geldii kuzey yoluyla m, yoksa gneyden Seistan ze-
rinden Kirmana, oradan Farsa m getiler onu da bilmiyoruz. Sonuncu ihti-
mal daha olas; nk Herodot Hedrosiay (metinde ) ve Kirman
() Farsa yerleen Perslere ait gstermektedir. Yani imdiki rann g-
ney kesiminin tamam kendilerini Pers (Pars) diye takdim eden ranllarn bir
kolu tarafndan igal edilmiti. Midianlar tarih sahnesine Perslerden nce k-
tklar iin, kuzey yolu zerinden daha nce bir muhaceret gereklemi ol-
mas pek muhtemeldir.
Arilerin rann kuzey kesimine muhaceretleri, muhtemelen, ok eskiden
beri Bat Asyadan Douya, zellikle de ran yaylasnn kuzey snrn oluturan
gney da silsilesini takip eden ana yol zerinden olmutur. Baz gzergahlar,
bu yolun bir kolunun eskiden daha kuzeyden getii izlenimi uyandrabilir. r-
nein Haraksl sidora gre Kumis blgesinden balayan yol Damgan ve Sem-
nan dalar zerinden aarak Hirkanyann kuzeyine yani Hazar Denizine d-
klen Grgen nehri sahiline, oradan sabk bakentleri veya
(dier bir okuyua gre) olan Partlarn lkesine gidiyordu. Araplarn Habuan
*
Klliyat, VII/102 vd. <Trk tarihini pek de ilgilendirmeyen baz satrlar atlanmtr.
A.B.>
1 <Bkz. . Diyakonov, storiya Midi.>
2 <Bu konuyla ilgili literatr ve tartmalar iin bkz. Grantovsky, ranskiye imena; ayn
yazar: ranoyaznye plemena Peredney Azii.>
HORASAN 425
veya imdiki Kuan ve yine Araplarn Nes dedikleri imdiki Ashabad [A-
kabad] yaknndaki harabeleri bulunan yerde daha ge dnemin ana kuzey yolu
bulunuyordu. Arilerin g yolu Grgen sahillerinin yaknndan da gemi ola-
bilir. Hirkanya ad (tam olarak Wrkn, kurtlarn lkesi) tamamyla Arice bir
kelimedir. Yol daha sonra dan gney etei boyunca ilerliyordu. nk Hazar
Denizinin gney sahilinde Persler dneminde gayr- Ari kkenli halklar ya-
yorlard. Hirkanya zerinden giden yolun yaknlarnda imdiki ana yolun bu-
lunduu belirtilmektedir. Nitekim Arrian (III, 23, 1) Hirkanyann Midiadan
Partyaya giden yolun sol tarafnda kaldn kaydetmektedir.
Bilindii gibi Herodot, Partlar, Harezmlileri, Sodlular ve Arileri tek bir
satraplkta birletirmektedir; ama tm ivi yazl kitabelerde eyaletler sralanr-
ken Partya Harezm, Sodiyana ve Arianadan ayr olarak gemektedir. Partya
satrap, Darius [Dara] iktidarnn balangcnda 518de Partlarn ve Hirkanya-
llarn isyann bastrmay baaran babas Histaspd.3 Akemenidler zamannda
bu lkenin fazla bir deeri yoktu; Strabonun anlattna gre, Pers hkmdar-
lar lkelerini dolarken, kalabalk nfusunu besleyemeyecek kadar fakir olan
Partyay mmkn olduunca hzl gemeye alyorlard. Ama yine de Partlar,
bu yoksullua ve lkelerini gebelerin saldrlarna kar koruma mecburiyet-
lerine ramen dou ranllarn yaantsnn sava tipi ve gerek sadk insanlar
olarak kalmlar; Akemenidlerin yklmasndan sonra gl ran devletini ye-
niden kurabilecek ve hatta Romallarn fetih seferlerini baaryla pskrtebile-
cek salkl unsurlar olarak kendilerini gstermilerdir.
Trkistanla Hazar Denizi havzas arasndaki tabii snr Byk ve Kk
Balhan dalar, Kren-da, Kopet-da ve Horasan dalar oluturur ki, gn-
mzde ranla Rusya arasndaki snr oluturan dalar da bunlardr. Curzonun
dedii gibi, yalnzca birka kaynak tarafndan sulanan ve clz ard aalarnn
dnda hibir bitki rtsne sahip olmayan verimsiz kuzey blgesinin karan-
lk grnmyle hibir ey kyaslanamaz. Eski ve hatta ortaada bu dalarn
kuzey etekleri boyunca yer alan vadilerde ranllar yayorlard. Bu vadiler, ko-
numlar gerei tabii olarak zellikle gebe Trklerin ilgisini ekmi ve sonuta
3 Menant, Les Achemenides, s. 114. <Gnmzde pek ok aratrmac tarafndan kabul

edilen kronolojiye gre gre I. Dariusun hkmdarlnn birinci ylnda Behistun
kitabesinde Partlarn ve Hirkanyallarn isyannn bastrlmasndan sz edilen olayn
8 Mart-12 Temmuz 521 ylnda olduu belirtilmektedir. Bkz. Damdamayev, ran, s.
272 (Kr. Kent, Old Persian, s. 161; Hallock, The one year).>
426 ORTA ASYA
buralar onlarn hakimiyet alanna girmitir ve nitekim o tarihten itibaren bl-

geye Trke Atek veya daha doru eklikle Etek ad verilmitir.4
Ortaada bu blgede yer alan ehirlerden en ok Nes ve bverdin ad
gemektedir.5 Birincisi imdiki Ashabad yaknlarndadr, ikincisi ise gnmzde
Ashabada 110 verst uzaklkta kk bir ky durumundadr. Nes blgesinde,
ehre drt gnlk mesafede Ferv (Afrava) rabat bulunuyordu. IX. Yzylda
Abdullah (Tahir) tarafndan kurdurulan bu rabat birbiriyle balantl kaleden
oluuyordu (imdiki Kzl-Arvat6). Yol, buradan doruca bozkrdaki Gurganca
(imdiki Kunya-Urgen [Khne Urgen] civarnda, Hiva hanlnn kuzey ke-
siminde) giderdi. bverd blgesinde Mehne veya Meyhene ehrinden sz edi-
liyor. Bu ad tayan bir ky gnmzde de Rusya ile ran arasndaki snr bo-
yunca uzanan demir yolunun gneyinde bulunmaktadr ve mehur sufi Eb
Said Meyhennin (XI,. Yzyl) doduu ve mezarnn bulunduu yer de bu-
rasdr. bverdden balayan yol dorudan Merve gider. Yukarda belirtildii
gibi, Etek, corafi konumu itibariyle Orta Asyal gebelerin aknlarna maruz
kalm; ayrca bata Harezm hanlar olmak zere buraya yakn olan Orta Asyal
hkmdarlar da srekli onu ele geirmeye almlardr. Herodotta (III, 117)
henz ikna edici deilse de, be da arasnda, iinden nehri akp giden,
balangta Harezmlilere ait olan ve Harezmliler, Hirkanllar, Partlar, Saranglar
ve Tamanllarn yurtlar arasnda kalan bir vadiden sz edilmektedir. Bu bilgi,
Akemenid devleti kuruluncaya kadar belli bir sre Harezmlilerin hakimiyet ala-
nnn bozkrn gneyindeki dalk blgeye yayldn gstermektedir.
4 <Bartoldun ilavesi;> Ahal ve Atek. Ahal konusunda >bkz. Munis,> Asya mz. elyaz-
malar, 590 ob, vrk. 88a:
. Masalskyye
gre <Turkestanskiy kray, s. 633-634>, Atek vadisi Gaursdan <balayp> Duak st.ye
kadar kesintili olarak devam eder; Atek vahasnn merkezi ve bulunduu yer Ka-
ahka kalesidir.
5 <Bartoldun ilavesi:> Prof. Jukovskynin aratrmas (<bkz. Otet>, OAK, 1896, <s.
104-105>): Anau, Nesnn iki kasabas Petak (eski bverd) ve Meyhene (Duakdan
50-55 verst uzaklktaki Meana); Eb Saidin trbesi, tarihi-corafi verilerin birletiril-
mesi ve yadigarlar sayesinde plan karlabilir. <Bkz.> keza, Semyenov, Musulmansky
mistik, s. 15 (Nes, Ashabada 18 verst ve Bezmein istasyonuna 12 verst mesafede-
dir) ve 13 (bverdle ilgili olarak, Kaakhaya 5 verst mesafede parlak inili mescit-
ler muhafaza edilmitir.). Nesnn kuzeybat ve gneybatsndaki iki kasabas iin,
bkz. Bartold, Oroenie, s. 39; ayrca bkz. M. Mason, Gorodia Nis; keza Bartold, Ak-
hal Tekke; ayn yazar, Atek; Semyenov, Razvalin Abiverda; Minorsky, Bvard.>
6 Bu rabatla ilgili olarak bkz. Bartold, Oroeniye, Klliyat, III, 129-130.
HORASAN 427
X. Yzylda Smn Nuh b. Mansur, Nesy Harezmin kuzey kesiminin

hkimi Memuna, bverdi gney kesiminin hkimi Eb Abdullaha bala-
m, fakat ikincisi Horasan genel valisi Eb Ali Simcurnin kar kmas sebe-
biyle bu hediyesine kavuamamtr.7 Harezmin X. Yzyl sonlarnda Harezm-
ah unvan alan Memun tarafndan birletirilmesinden sonra, blgenin 1017de
Gazneli Mahmudun fethine kadar Nes ve Ferv Harezmahlara ait olarak kal-
mtr. Trkmenler 1035de Seluklularn nderliinde Horasana girdiklerinde,
Sultan Mesud Nes ve Fervy onlara vermeye mecbur kalmt.8 Yeni Harezm-
ahlar hanedan XII. Yzylda glenmeye balaynca dier Horasan ehirleri
arasnda onlarn eline geen ilk ehir Nes idi.9 Yine bu dnemde Harezmden
Nesya giden yol zerinde, sonuncusuna bir fersah mesafede ve sahrann ke-
narnda yer alan ehristan adnda bir ehirden sz edilmektedir. 1220 ylnda
burada bulunan Yakutun10 anlattna gre ehrin evresinde ba bahe yoktu
ve ekili tarlalar da uzaktayd.
Harezmin Moollar tarafndan yaklp yklmasndan sonra, XIV. Yzyl-
daki ksa bir dnem hesaba alnmazsa, blgenin XVI. Yzyl balarnda zbek-
ler tarafndan fethine kadar burada bamsz bir hanedan olmamtr. XVI ve
XVII. Yzylda Etek da tabii olarak Harezmli zbeklerin topraklar iinde yer
alyordu. Ebul Gazinin belirttiine gre o sralar ( ta boy) Etek dan,
( su boy) ise Amu-derya sahilini yani Harezmi gsteriyordu. Yine ayn
sralarda Hiva hanlar henz XVI. Yzylda Hazar Denizinin Grgene kadar
olan tm dou sahilini igal eden ve ran ahlar ile Hiva hanlar zayfladka
hakimiyet alanlarn tedrici olarak douda Merve kadar yayan Trkmen kabi-
lelerini itaat altna almaya alyorlard. Nitekim Byk Abbas (1587-1628),
her ne kadar kendisi ve halefleri bu civardaki zbekleri gstermelik tebaalar
sayyor idiyse de, Etek boyundan fiilen vazgemi; lkesini Trkmen ve z-
beklerin saldrlarndan korumak iin bat taraflarndan Krt savalar getir-
meyi kararlatrm; Astrabaddan inarana kadar uzanan snr boylarna be
Krt sanca kurdurmutu. Bu be sancaktan gnmzde yalnzca Bucnurd,
Kuan ve Deregez varln srdrmektedir ve stelik u anda Deregezde Krt
7 Bartold, Trkistan, II, s. 274.

8 Beyhak, Morley ne., 611.
10 Mcem, III, 343.
428 ORTA ASYA
deil, bir Trk hanedan hkm srmektedir.11 Bu sancaktan en gls

olan Kuann bandaki kiinin unvan da Trke il-handr.12 Her ne kadar
Makdisde ekli13 mevcutsa da, ortaada Kuann ad Habuan idi. Ku-
an, Haraksl sidorun veya suna tekabl eden bl-
gesinin en byk ehriydi.14 Harezmahlarn ykseli dnemi XII. Yzylda
dahi Kuan Horasann merkezi kesimine giden yol zerindeki en nemli nok-
talardan biriydi. ehrin nemi yalnzca corafi konumundan deil, civarndaki
topraklarn mnbitliinden de kaynaklanyordu ve Curzonun15 belirttii gibi,
rann kuzey blgesinde ondan daha mnbit, ondan daha iyi sulanan baka
bir yer yoktu.16 Krtlerin buraya iskan Trkmen saldrlarn durdurmaya yet-
medi; galiba rakipler birbirine denkti ki, hibir taraf kesin zafer kazanamam;
Krtler yalnzca Trkmen saldrlarnn intikamn almak iin Etek civarndaki
tarlalar tahrip edebilmilerdi.17 Kuann Krt valisi, Nadir-ahn Semerkand
ve Buhara seferine katlm ve Frazerin kaydna gre Semerkanddan Timurun
trbesinde bizzat torunu Baysunkar tarafndan yazlan Kuran nshasn be-
raberinde getirmi, Kuran Krtler tarafndan sayfalar halinde ayrlm, fakat
daha sonra bunlarn bir ksm valinin olu tarafndan toplanarak Kuandaki
bir imamn trbesine konulmutur.18 Frazer, bu varaklarn bir ksmn gr-
m ve anlattna gre byk bir hat sanat olmasna ramen ok kt muha-
faza edilmi ve yine sylentiye gre bunlar son deprem srasnda (1895) kay-
11 Yate, Khurasan and Sistan, s. 165. <Bartoldun ilavesi>: Sykesa gre (A History of Per-
sia, vol. II, 126. sayfadaki harita) Deregezde mozolesi bulunmaktadr, fa-
kat XII. Yzylda Meyyed (1162-1174) tarafndan kurdurulmutur.
12 <Bartoldun ilavesi>: Bucnurd hakimi de il-han unvan tayordu. Bkz. Safar-i Hursn,
100.
13 Makdis, 319. <Bartoldun ilavesi>: Beyhakde (Morley neri) s. 761, . Kr. Re-
idddin, Quatremre neri, 183: .
14 <Kr. Hudd el-Alem, vrk. 11a, 196, Ustuva ve Hcn; Cveynde (Kazvini neri, II,
13) Habun- Ustuv. Kuan iin ayrca bkz. Minorsky, ranica, s. 169-170; Bart-
hold, Kucan (Klliyat, III, s. 473-474).>
15 Persia, I, 111.
16 Bartoldun ilavesi>: Kuan vadisinin tasviri Safar-i Hursn, s. 114dedir. <Kr.> Yate,
Khurasan and Sistan, s. 297. Kuandan Deregezin ba ehri Muhammedabada kadar
9 fersahtr. (Safar-i Hursn, 120).
17 <Bartoldun ilavesi>: Kuanda Zferanlu (), Bucnurdda adillu ( ) Krtleri.
Bkz. Safar-i Hursn, 96, 120 ve Yate, Khurasan and Sistan, s. 179. Ayrca Radkanda
ve Niapur civarnda ( Tarih-i bad-Nadiriya, s. 43).
18 Khorasan, s. 574.
HORASAN 429
bolup gitmitir.19 Kuanda gnmzde dahi Nadir-tepe20 adn tayan tepede

Nadir-han katledilmitir. ehir, il-han Abbas-mirza isyannn 1833de bastrl-
mas srasnda ve 1851 ve 1872 depremlerinde ok zarar grm; Curzonun
kaydna gre bu olaydan sonra ehir nfusu 12 bine kadar dmtr. 1895
depremi ise ehri tamamyla ykm ve yeni Kuan eskisine 12 fersah uzaklkta
bir yere kurulmutur.
Snr boyundaki nemli bir kale olan Kelat kalesinin ad da Nadir adyla
balantldr. Eriilmez da kalesi burada tabii artlarla olumutur; deniz sevi-
yesinden 2500 kadem ykseklikte olan kale meydan 20 ngiliz mili uzunlu-
unda ve 5-7 mil geniliindedir ve drt bir yan vadiden 700 ila 100 kadem
ykseklikteki kayalklarn oluturduu tabii tabyalarla evrilidir. Bu istihkama
ancak kolayca kapanabilecek iki geitle varlabilir; ama ondan baka kaleye g-
tren dalk patikalar da vardr. Kaleye giden ve vadiyi sel sularyla ykayan ana
kaplar, kayalardan biri zerindeki cilalanm kitabede zikredilen bnisinin is-
mini yani Derbend-i Argun-ah adn tamaktadr. Curzon ve dierleri, bu Argun-
ahn ran yneten Mool han Argunla (1284-1291) ayn kii olduu gr-
ndeler. Argun hanla ilgili anlatlan bir hikayede, onun henz tahta gemeden
nce amcas Ahmed tarafndan malup edildiinde Kelata snd; kalenin o
srada harap vaziyette olmas sebebiyle Ahmedin askerlerinin yaklamas ze-
rine Argunun direnmeden teslim olduu anlatlmaktadr.21 Kitabeden kalenin
bnisinin gerekten Argun-han olup olmad anlalmyor. Kitabenin bir kop-
yasn karma denemesi de bugne kadar baarl olamad.22 Burada Timurun
kendisiyle savat Ali-bekin babas ve blge valisi olan Argun-ahtan sz edil-
dii eklindeki teklif daha tabiidir.
19 <Bartoldun ilavesi>: Ali Rzann olu mam ehzade brahimin ( ) tr-

besi Kuandadr. (Safar-i Hurasn, 119). Sz edilen Kuranla ilgili olarak ayn eserin
124. sayfasnda yle denilmektedir:
Baysunkarn
elyazmas Kuran Mehedde de vardr (age., s. 153).
20 <Bartoldun ilavesi>: Nadir-tepe, Kuann gneydousundadr. Oradaki kyn ad
vardr: Nadir-tepe ( ) , Fethabad (orada bu ismin nnde vard) ve
Kala-i Kelb-i Akas ( kyn kurucusu adnda bir n-
kerdi).
21 DOhsson, Histoire des Mongols, III, 594-595.
22 Yate, Khurasan and Sistan, 156.
430 ORTA ASYA
1382de kale Timur tarafndan kuatlmt ve bu srada birka ana giriten

sz ediliyordu ki derbend-i Argun-ah da bunlar arasndayd.23
Ali-bek nce Timura itaat etmi, fakat daha sonra Kelata kar bverdle Ke-
lat arasnda Kahkaha ( )kalesini kurdurduu iin ihanet etmiti.24 Muhte-
melen bu Kahkaha kalesi imdiki demiryolu istasyonu Kaahkann bulunduu
yerdeydi. Kendisinden sonra imdiki Kelat- Nadiri adn alan Kelatn sahip ol-
duu mevkiden en iyi ekilde faydalanan kii Nadir-ah olmutur. Curzonun
anlattna gre Nadir-ah burada fethedilemez ekilde metin ve Hindistandan
getirdii hazinesini korumak iin gvenli bir kale kurdurmak istemiti. Kelatla
ilgili tasvir Nadir-ahn ada olan Yunanl seyyah Basili Vatacen eserinde
vardr. Onun kavline gre25 Nadir, burada iinde yaayanlarn dardan hi-
bir mal getirmeden rahata yaayabilecekleri ei emsali olmayan bir kale kur-
durmak istemi, kurulu masraflarn da Hindistan seferinden elde edilen gani-
metle karlamay dnm.26 Kayalarn i ve d yz yontulmutu ve saldr
beklenen her noktaya hisarlar yaplmt. Nadir-ahtan sonra Kelat 1885e ka-
dar gstermelik olarak rana bal olan ve 1881 Rusya-ran snr anlamasna
kadar bverd ve Etekin dier baz yerlerini hakimiyeti altnda tutan kk
bir hanln bakenti idi.
Horasann dalk kesimi olan kuzey batnn genel tasviri Curzonda u e-
kildedir: Bir dizi yksek ve birbirine paralel srada, kuzeybatdan gneydou
ynne doru uzanmaktadr; bunlardan kuzeyde olan, sel taknlarna maruz
kalan derin ve dar geitlerle dierlerinden ayrlmaktadr; daha sonra boazn
gneyinde bu geitler yerini da nehirlerinin grl grl akt vadilere ve ba-
zen kuzeyde Kuan, gneyde ise Binalud-kuh silsilesinin gneyindeki Niapur
vadileri gibi geni ve zengin vadilere sahip kylere brakmaktadr. 27
Niapur, sk sk depremlerle sarslm ve tahripkr istilalara maruz kalmtr
ki, imdiki grnm ve ahalisinin nfus yaps itibariyle ortaa Horasannn
bakentinden hayli farkllk arz etmektedir. Bu yzden daha sonraki dnemle-
rin incelenmesi ve topografyasnn tespiti daha zordur. slam dnemden nce

24 Age., 343.
25 Legrand, Voyages de Basile Vatace, II, 809-814.
26 >Bartoldun ilavesi:> Nadir konusunda Vatacedan baka bkz. Trih-i bad-Hadiriya,
s. 22 vd. eybannin kitabesi Kelattan Mehede giden yol zerindedir. (Yate, Khu-
rasan and Sistan, 153).
27 Persia, I, 142.
HORASAN 431
Niapurun yalnzca eski adnn Abarehr (Arap corafyaclarda Abraehr)28 ol-

duunu, bugnk adn ise Ssn hkmdarlarndan I. apur (III. Yzyl) veya
II. apurun (IV. Yzyl) adndan aldn biliyoruz.29 Sonuncu vaka genel ola-
rak Niapurun Part ehri ile zdelii konusundaki gr rtmekte-
dir. Gerek Ssnler ve gerekse ilk Arap valiler dneminde Horasann ba kenti
Merv idi; Niapur ise bakent olarak ancak Tahirler hanedan dneminde IX.
Yzylda nem kazanmtr.
Niapurun hreti Horasann ilk bnisi Abdullah b. Tahirin (830-840)
hretiyle sk skya balantldr. Mool stilas Dneminde Trkistan30 adl
almamda Yakubnin ifadesiyle Horasan kendisinden nce hi kimsenin
beceremedii kadar iyi yneten bu nemli hkmdar hakknda bilgi vermeye
altm. nk bu adam, ahalinin karnn doyuran insanlar olarak kyllerin
dertleriyle o kadar ilgilenmiti ki, suni sulama kanallarndan faydalan ekli ko-
nusunda bir kanunname bile hazrlatmtr
873de Tahirler hanedann deviren Sicistanl Safarler hanedan da ba-
kentini Niapura tamt. Safar hkmdar Amr b. Leys 900de Smn emri
smail b. Ahmed tarafndan malup edildikten sonra Horasan Smn devleti-
nin bnyesine katld. Bilindii gibi Smnlerin bakenti Buhara idi; ama Amu-
deryann gneyindeki topraklar sipahsalar unvan tayan ve Niapurda yaa-
yan genel valiye balyd.31
Smnler dnemindeki Niapur, X. Yzyl Arap corafyaclar tarafndan
detayl olarak anlatlmtr. ehir bir vadide yer alyordu, ama dorudan dan
eteindeydi. bni Rustaya gre ehrin bir tarafna yakn bir yerde yksek bir da
vard. ehrin mesahas enine ve boyuna bir fersaht. O da Orta Asyann dier
byk ehirleri gibi kuhendizlerden yani i kaleler, ehristan veya ksaca ehir,
rabat ve mlhakatndan oluuyordu. kale, ehristan bnyesinde deildi; ama
28 <Bartoldun ilavesi:> Abarehr teriminin yorumu. Jacksondaki (From Constantinople

to the home of Omar Khayyam, s. 247) bir dier yorumu: bulutlu ehir. Bu ke-
limeyle ilgili olarak ayrca bkz.: Marquart, A catalogue, s. 52; Honigmann Marioq,
Researches, s. 106-107, 175, no. 1; Walker, Abarshahr; Henning, Mitteliranisch, s. 95;
Frye, Heritage, s. 172, 265.> Niapurda slam ncesi hanedanlar konusunda bkz.
Marquart, rnahr, s. 74-75. Yeni ran edebiyatnn douu ve imdiki Horasanlla-
rn repatasyonuyla rtmezlii konusunda Horasann rol iin bkz. Nldeke, Das
iranische Nationalepos, s. 144, Anm. 3.
29 Taber, Nldeke ev., 59.
30 Turkestan, II, 219.
31 Age., 238.
432 ORTA ASYA
ona yaknd ve sadece hendeklerle ehristandan ayrlyordu. X. Yzylda ehir

hayat, muhtemelen ticaret ve zanaatn gelimesi sebebiyle rabata ve anlald
kadaryla zellikle de gney kesimine kaymt. rnein stahr pazarlar anla-
trken, onlarn kuzeyde kpr bana kadar uzandn belirtmektedir. Hal-
buki daha nce kpr ba kapsn, genellikle byk ehirlerde says drt
olan ehristan giri kaplar arasnda gstermitir. Onun rabat giri kaplaryla
ilgili verdii rakam olduka nemlidir ve Makdisye gre elliden fazlayd.32 Pa-
zar merkezinin ad byk drt ke ( ) idi ve orada drt yn istika-
meti boyunca yer alan dkkanlar ve hanlar vard.. Batda ise kk drt ke
denilen bir meydan yer alyordu ve bu meydan gneyde Hseyinin
torunlarnn mezarna kadar uzanyordu. Bat kesiminde, kk meydana ya-
kn bir yerde, Amr b. Leys tarafndan Hseyin torunlar meydannda (
)kurdurulan bir saray ve hemen yan banda bir hapishane vard
Makdisnin anlattna gre ehre Fars, Kirman ve Sind yani gney blgelerin-
den baka Rey, Curcan ve Harezmden mal akyordu.33 bni Havkal, Niapurun
dkkan ve hanlarnn deiik meslek erbabyla dolu olduunu yazmaktadr. Da-
larn eteklerinden bakr, demir, gm, firuze ve dier madenler tanyordu.
Niapurun yaklak 50 verst kuzeybatsndaki dalarda, Kuan yolu zerinde
yer alan firuze ocaklarnn izleri gnmze kadar muhafaza edilmitir ki, hl
dnyann yegane firuze ocaklardr.
Niapur hem Gazneliler dneminde hem de hanedann son yneticilerinin
bazlar Merve meyletmise de Seluklular dneminde34 Horasann ba ehri
olarak kalmtr. 1153de ehir Sultan Sencere kar isyan eden gebe Guzla-
rn tahripkr istilasna maruz kald. Guzlar, ehri yamaladktan sonra temelle-
rine varncaya kadar yktlar. air Hkn, biraz da abartarak dmanlarn ekip
gitmesinden sonra geri dnen ehir sakinlerinin kendi evlerini bulamadklarn
anlatmaktadr. Yeni ehir eskisinin batsnda adyakn (bazen eykan da denili-
yor35) bulunduu yerde kurulmutur. adyak mahallesi daha nce vard ve Ab-
dullah b. Tahir tarafndan kurulmutu.36 .. Yakut, Niapurun yeniden Allahn
32 Makdis, 316.
33 Makdis, 315.
34 <Bartoldun ilavesi:> Kr. Nasr-i Hsrevde (Sefer-nme, 171): Tugrul-bek (Horasanda
agr-bek diye bilinmekle birlikte):

35 bn Havkal, 312, dn. <a>.
36 Yakub, Kitab el-buldn, 278.
HORASAN 433
en mamur beldelerinden birisi ( ) haline geldiini, bunu da sahip ol-

duu corafi konumuna borlu olduunu belirttikten baka, onun tm dou-
nun salonu ( ) olarak gsterir ve kervanlarn oraya uramadan ede-
mediini kaydeder.37
Niapur, daha sonraki dnemde mrnn en ar tahribatn 1221 ylnda,
ingiz-hann damadnn kale surlar nnde ieriden atlan bir okla ldrl-
mesinden alt ay sonra yaad. ingiz-hann olu Tuluy ehri kuatnca ieride
yaayanlarn yalvarp yakarmalar fayda etmedi. Bir hcumla zapt edilen eh-
rin esir olarak gtrlen 400 zanaatkr dndaki tm sakinleri kltan geiril-
mi, binalar temeline varncaya kadar yklm, yeri dzlenmi; harabe haline
gelen ehirde katliam srasnda gizlenmeyi baarabilenlerin de kltan geiril-
mesi iin 400 kii braklmt.38 ingiz-hann birlikleri Horasanda tutunama-
dlar; bu yzden onun halefi lkeyi yeniden fethetmek zorunda kald. Zayf di-
reni lkeyi istiladan kurtarmaya yetmedi ve Horasan ehirleri Mvernnehr
ehirlerinden daha uzun sreli harap halde kald.
Harezmahlar hanedannn ortadan kaldrlmasndan sonra Horasan yeni-
den Mool ynetimine bal valiler tarafndan ynetilmeye baland. Geri genel
vali ulu han tarafndan atanyordu, ama Mool hanedannn ileri gelenleri ara-
sndan grevlendirilen temsilciler bu valinin yannda bulunuyordu. XIII. Yz-
ylda randa ayr bir Mool ynetimi tekil edilince, Horasan da onun bnye-
sine alnd, ama Hamdullah Kazvinnin belirttiine gre zel bir ynetim ve
mali yapya sahipti.39 Bu blgenin gelirleri randaki Mool hanedan Hlagula-
rn genel gelirleri arasnda saylmyordu. Hlagu devletiyle Mvernnehrde h-
km sren aatayler arasndaki snr Amu-derya oluturuyordu, ama bu snr
sk sk ve zellikle de ataay prensler tarafndan ihlal ediliyordu. Horasann
Hlagu devletinin bnyesine dahil edilmesinden sonra buras genellikle hann
olu veya veliaht prens tarafndan ynetilmeye baland. Mool yneticiler ge-
nelde Niapuru Tusa ve Binalud-kuh zincirinin kuzeyinde yer alan Keef-rd
(Herirdun bir kolu) vadisini tercih ediyorlard. randaki Mool hanedannn
yklmasndan sonra Niapur XIV. Asrn 30lu yllarnda Sebzevarda kurulan
Serbedrlar hanedannn mlk haline geldi. Serbedrlarn son han 1381de
kendi isteiyle Timurun hakimiyetine girmi ve bylece Niapur Timurun gaza-
38 Bartold, Trkistan, II, 483.
39 Nzhet el-Kulb, Asya Mz. Yazmalar, 603 bbc, vrk. 1836 (un-ta elyazmalar 171
no.da kaytl nshann 1906. varanda baz cmleler dm.)
434 ORTA ASYA
bna arplmaktan kurtulmutu. Timurler dneminde Heratn ihtiam Safevler

dneminde Mehedin dini nemi, Afganl Ahmed-ah tarafndan XVIII. Yz-
yln ortalarna kadar yerle bir edildiinde dahi gzde bir ehir olarak kalan
Niapuru glgede brakmalyd. Rivayete gre bu tahripten sonra ehirde otu-
rulabilecek bir tek ev kalmamt.40 Ahmed-ah, Niapuru, onu tekrar imar et-
mek iin bir takm tedbirler alan Trk prensi Abbas-Kul-hana vermi,41 ayn
yzyln sonunda ehir ranl Kacar slalesinin hakimiyetine gemiti. Abbas-
Kul-han ve dierlerinin gayretleri ehre eski nemini kazandrmaya yetmedi.
Her ne kadar ehir civarnn tamam meskun hale gelmise de, ahalinin toplam
nfusu 30-40 bin kadard ve ehrin byk kesimi harabe halindeydi. Persler
ehirde 2000 civarnda yaanabilir mesken saymlarsa da, Frazerin hesabna
gre ehir nfusu 5000den fazla deildi.42 Ancak yerli talebi karlayabilecek
kadar kuma dokunabiliyordu ve darya satlan tek mal firuze idi. 1845lerde
de ehir yaklak ayn durumdayd ve Ferrier ehir nfusunun 8000den fazla
olmad dncesindedir43
kalenin gneybat kesinde ehrin Moollar tarafndan fethi srasnda
ldrlen mehur sfi Feridddin Attarn trbesi bulunmaktadr. evresi tula
duvarla rl trbenin siyah mermer zerine Farsa yazl bir kitabesi mevcut.
Niapurda ortaaa ait tek yadigar olan bu trbeden ehrin tam olarak XV. Yz-
yl sonlarnda, Sultan Hseyin [Baykara] zamannda Trk dilinin mehur airi ve
kabiliyetli veziri Mir Ali-ir tarafndan yeniden kurdurulduu anlalmaktadr.44
Trbenin hemen yaknlarnda XVI. Yzylda ah Tahmasp tarafndan yaptrlan
bir Alevi trbesi yer almaktadr. Rivayete gre burada mezar Mehedde bulu-
nan ranl byk veli Ali b. Musa er-Rzann karsnda mamzade Muhammed
Mahruk yatmaktadr. Bu imamn yaknlarnn trbeleri, ki orijinal olduklarn
sanmyorum, rann nemli ehirlerinin hemen hemen ounda mevcuttur. Bu
velinin trbesinin yaknlarnda XII. Yzyl airlerinden mer Hayyamn me-
zar gr otlarla kapl bir ba iinde yer almaktadr.
40 <Bartoldun ilavesi:> Teslim olan ehir sakinleri, tm mallarn brakarak Cuma mes-
cidinde toplanmak zorun kalmlar; her ey yamalanm, yaklm ve sular altnda
kalmt.
41 <Bartoldun ilavesi:> Abbas-Kul-han, Ahmed-ahn henz birinci baarsz saldrs
srasnda Niapur valisi yaplmt.
42 Fraser, Khorasn, 405.
43 Ferrier, Voyages, I, 201.
44 sfizari, Takent ni. Elyazmas, vrk. 70a.
HORASAN 435
Tusa gelince, bu ehrin ortaadaki durumu hakknda elimizde detayl

bilgi yok. Arap corafyaclar dneminde Niapur daha fazla gelimi olduun-
dan, Tus fazla dikkat ekmemi olmal. Niapur gibi Tus da ingiz-hann olu
Tuluy tarafndan yklm ve yine ingiz-hann torunu geday zamannda ye-
niden kurulmu, daha sonra da birka kez Mool valilerin ikametgah olmutu.
ranl Moollarn knden sonra Kuan, Kelat, bverd, Nes ve Merv va-
dileriyle birlikte Tusun de bnyesinde yer ald ehirler, Nicun Gurbani
kabilelerinin kltrl komutan Argun-ahn hakimiyetine gemitir.
Argun-ahtan sonra iktidara oullar Muhammed-bek ve Ali-bek kmtr.45
Ali-bek, 1382de Timura itaat etmek zorunda kalm, Ferganaya gtrlm
ve bir yl sonra da ldrlmt. 1389da baarsz isyandan sonra Tus ehri
yaklp yklm ve 10 bin kadar insan ldrlm ve det-i vehile ehir giri
kaps nnde ldrlenlerin kellelerinden kuleler dikilmiti.46 Tus kalesi an-
cak Timurun lmnden sonra 1405de yeniden kurulacakt. Daha sonraki
dnemde Tus ehrinin ad din hretinden dolay yava yava komu ehirleri
glgede brakan ve Horasann bakenti durumuna gelen Mehed adyla bir-
likte anlmaya balad. Tus sakinlerinin tedrici ekilde Mehede yerlemesiyle
ilgili olarak Nadir-ahn ada Hintli seyyah bilgi vermektedir. Onun ver-
dii bilgi, Pers vezir Sani ed-Devle (daha sonra timad es-sultan unvan alm-
tr) tarafndan Matla e-ams adl eserinde de zikredilmektedir ki, ayn kitapta
Tusun bugnk haliyle harabe durumu hakknda detayl bilgi bulabilmekte-
yiz. Fraser, Tusu anlatrken caminin yaknlarnda bulunan kk bir minare-
den ve Firdevsnin ehir hududu iinde, gneydou kapsna yakn bir nok-
tada yer alan mezar zerindeki kk kubbeden sz etmektedir. Rivayete gre
bu kubbe XVI. Yzylda hkm sren Buhara han Ubeydullah tarafndan yap-
trlmtr. Hankovun 1858 ylndaki seyahati srasnda bu kubbe mevcut de-
ildi ve airin mezarnn bulunduu topraa buday ekilmiti47 Firdevsnin
mezar civarnda mehur imam Ahmed ve hya-i Ulumiddin adl eserin mel-
lifi Muhammed Gazalnin mezarlar hi yoktu. Halbuki Muhammed Gazalnin
mezarndan XIV. Yzyl seyyah bni Battuta48 bahsetmektedir, fakat imdilerde
mezardan iz bile kalmamtr
45 Hafz- Ebr, ruk. GPB, vrk. 276a.

47 Khanikoff, Mmoire, 110.
48 bn Battuta, III, 77.
436 ORTA ASYA
Mehed ehri, Tusa 4 fersah mesafedeki Senabad kynde, Halife Harun

er-Reid mezarnn yaknnda medfun mam Ali b. Musa er-Rzann trbesi ev-
resinde ortaya kmtr. Henz bni Havkal dneminde yani X. Yzylda bu k-
yn evresi salam bir duvarla evrilmiti ve trbe kutsal yerlerden saylyordu.49
Yine ayn yzylda Makdisde Mehed kelimesi gemektedir.50 XIV. Yz-
ylda Muhammed Kazvin zamannda Mehed artk bir ehirdi; ayn yzyl sey-
yahlarndan bni Battuta trbe zerine bina edilmi, ipek hal ve altn kandil-
lerle sslenmi kubbe eklinde bir yapdan sz etmektedir.51 mam Rzann
trbesinin karsnda, bu kubbenin altnda, Harun er-Reidin zerinde kan-
diller yakl mezar bulunuyordu; fakat imamn trbesini ziyaret eden ii ha-
clar, ziyaret srasnda Abbasi halifesinin trbesine tekme atmaktaydlar. Safev
hanedan rann resmi dininin iilik olarak ilan etmesinden sonra XVI. Yz-
ylda haclarn saysnda ciddi bir art olmalyd. iiliin kutsal saydklar ki-
ilerden Alinin mezar Necefte, Hseyininki Kerbelada olunca, bu haclar en
son reddede Trkiyeye gidiyorlard. mam Rzann trbesi rann en byk ii
ziyaretgah haline geldi ve her yl yz binlerce hac tarafndan ziyaret edilmeye
baland. O sralar ziyaret yeri her zaman ticaret merkezi haline geliyordu ve
seyyahlarn anlattna gre Mehed pazarlar dounun ok deiik halklarnn
buluma noktasyd. Tapnaklarnn ve pazarlarnn zenginlii yznden ehir
birka kez zbeklerin yama saldrlarna maruz kalmt.
Mehedin Herat ve dier ehirlerden fark, kuzeybatdan gneydou isti-
kametinde diklemesine uzanan ve ortasnda imamn trbesini evreleyen bina-
lar yer alan caddeleridir. Bu ana caddelere o zaman hybn deniliyordu. Bulvar
anlamna gelen bu kelime X. Yzyl corafya kitaplarnda gemez, fakat Timur
ve Timurler devrinde kullanlmaktayd. Eserini XV. Yzyl sonlarnda yazan
sfizar, XIV. Yzyl olaylarn anlatrken Herat hybnlarndan sz etmektedir.52
Curzon, ok fazla hak etmese de Mehed hybnnn Persler nazarndaki ne-
minden sz etmektedir. Hybnn iki yan kesif aalarla kapldr. Ortada bir
kanal, daha dorusu kirli bir su hendei vardr. Bu suyu hem imek, hem a-
mar ykamak, hem de hayvanlarn sulamak iin kullanyorlar. Mehedin suyu
genel olarak imeye elverili deildir. Hatta Curzon bir gece suda brakt us-
turasn ertesi sabah simsiyah vaziyette bulduunu kaydetmektedir. Mehedde
49 bn Havkal, 313.
50 Makdis, 352.
51 bn Battuta, III, 78-79.
52 sfizar, Takent ni. Elyazmas, vrk. 139b.
HORASAN 437
mezarlk oktur ve hatta iilerin imamn trbesine mmkn olduunca yakn

bir yere defnedilmeyi istemeleri sebebiyle ehir iinde de vardr. Cesetleri yz-
lerce verst uzaktan getiriyorlar. Yine de burada yaayanlar dier ran ehirlerinde
yaayanlardan daha shhatlidirler ki, bunu, ehri ln yakc scaklarndan ko-
ruyan da silsilesinin kuzeyinde yer almasyla izah etmektedirler.
ehir merkezindeki kutsal ziyaret yerleri kfirlerin ziyaretine kapaldr ve
Avrupal seyyahlar ciddi tehlikeleri gze alarak, ama yine de nadiren buralara
sokulabilmilerdir.53
Mehed saraynn ortasnda abdest almak iin sekiz keli bir adrvan bu-
lunmaktadr. Tavan yaldz kaplamadr. Bat kapsnda mezzinler iin kafesli
perdeyle ayrlm minareler yer almaktadr. Gney kaplar ana trbeye al-
maktadr; dierlerinden farkl olarak bu kaplarn st yarlar yaldzla kapldr.
Bu yaldz kaplama Hindistan seferinden ganimet olarak getirdii tm altnlar
kullanmak suretiyle Nadir-ah tarafndan yaptrlmtr. adrvann da onun ta-
rafndan yaptrld sylenmektedir. Ana sarayn ayrca iki minaresi vardr.
Bunlardan mozole tarafnda yer alan XVI. Yzylda yaptrlm, XIX. Yzylda
(1834den sonra) yenilenmi; giriin kar tarafnda yer alan ise Nadir-ah ta-
rafndan bina ettirilmitir.
Mozolenin giriinde taban mermer ve deerli hallarla kapl, duvarlar
Arapa yazlarla bezeli byk bir oda yer almaktadr. Tm binann zerinde yal-
dz kaplama bir kubbe vardr ve Curzonun ifadesiyle topu topu 11 kula yk-
seklikte olmasna ramen ok uzak mesafeden haclar tarafndan grlebilmek-
tedir. Ana kubbenin altnda imamdan baka Halife Harun er-Reid ve 1834de
len Fetih-Ali-ahn olu Abbas-mirzann mezar bulunmaktadr.
Mozolenin gneyinde 1418de ahruhun hatunu Gevher-ad ta-
rafndan kurdurulmu byk bir mescit mevcut. Fraser, Gevher-ad mescidi-
nin tm randa grd en byk mescit olduunu kaydetmektedir.
Ferrier, 1845de Mehedin yer ald ovann zbek, Afgan ve Trkmen-
lerin saldrlar yznden tamamyla plak ve bombo olduunu yazmaktadr;
ama Fraserin henz 1822de Mehedden Tusa giderken uzanan tarlalarn i-
lenmi olduunu belirtmesi, Ferrierin kaydn pheli hale sokmaktadr
53 <Bartoldun ilavesi:>Sykesin A History of Persia, c. II, s. 235-236daki kutsal ziyaret

yerleriyle ilgili anlatm. Sultan Sencerin 1118de trbeyi tamir ettirmesiyle ilgili ki-
tabesi ile 1215 ylna ait bir dier kitabeyi de Skysin Historical notes adl eserinin s.
1140-1144 sayfasnda bulabilirsiniz.
438 ORTA ASYA
Arap corafyaclar, Niapuru Herat, Serahs, Hazar sahilleri, Bat ran ve

l zerinden gney blgelerine balayan yollardan bahsetmektedirler. Bu
yollardan en nemlisi Horasandan balayp Beyhak zerinden Sebzevar ve
Hosrucirde urayarak Bat rana giden yoldur. Sebzevar, Seluklular dne-
minde dahi nn korumas ve ii fanatizminin ocaklarndan birisi olmas iti-
bariyle tarihte nemli bir yer tutar. rnein XIV. Yzylda yukarda szn et-
tiimiz ii Serbedrlar hanedan bu ehirde ortaya kmtr. Bu hanedann son
yneticisi 1381de Timura bal idi. imdiki ehir, XIX. Yzyl balarnda si
han Ali-Yar tarafndan kurulmutur.
Horasann bat snrnn yaknndan getii imdiki Abbasabad ky XVII.
Yzyl balarnda ah Byk Abbas tarafndan Grc muhacirler iin kurdurul-
mutur. Bu muhacirler artk Mslman olmu ve dillerini de Farsa ile deitir-
milerdir ama lehelerinde atalarnn dillerinin izleri korunmaktadr.
Horasann zerinde durduumuz ksm, bu lkenin tarihinde her zaman
ba rol oynam olan kesimidir.
KISALTMALAR 439
KISALTMALAR
BV : Bibliografiya Vostoka (Dou Bibliyografyas)

VAN : Vestnik Akademi Nauk (Bilimler Akademisi Belleteni)
VGO : Vsesoyuznoye geografieskoya obestvo (Tm Sovyet
Corafya Cemiyeti)
VD : Vestnik drevney istorii (Eski Tarih Belleteni)
V : Vopros istorii (Tarihin Sorunlar)
DAN : Doklad Akademi nauk (Bilimler Akademisi Raporlar)
DB : Drevnosti vostonya (Eski ark)
JMNP : Jurnal Ministerstva narodnogo prosveeniya (Halk Ei-
tim Bakanl Dergisi)
ZVORAO : Zapiski Vostonogo otdeleniya Ruskogo arxeologies-
kogo obestva (Rus Arkeoloji Cemiyeti ark Blm
Tezkireleri)
ZRGO : Zapiski mp. Russkogo geografieskogo obestva (m-
paratorluk Rus Corafya Cemiyeti Tezkireleri)
A : storieskiy arxiv (Tarih Arivi)
AN : zvestiya mperatorskoy Akademi nauk (mparatorluk
Bilimler Akademisi Dergisi)
AN KrgSSR : zvestiya Akademi nauk Kirgizkoy SSR (Krgzistan SSC
Bilimler Akademisi Dergisi)
AN TurkmSSR : zvestiya Akademi nauk Turkmenkoy SSR (Trkmenis-
tan SSC Bilimler Akademisi Dergisi)
GGO : zvestiyo Gosudartsvennogo geografieskogo obestvo
(Devlet Corafya Cemiyeti Dergisi)
440 ORTA ASYA
VAN : nstitut vostokovedeniya AN SSSR (SSCB Bilimler Aka-

demisi arkiyat Enstits)
VGO : zvestiya Vsesoyuznogo geografieskogo obestva (Tm
Sovyetler Corafya Cemiyeti Dergisi)
NA : nstitut narodov Azii AN SSSR (SSCB Bilimler Akade-
misi Asya Halklar Enstits)
RGO : mp. Russkoye geografieskoye obestvo (mparatorluk
Rus Corafya Cemiyeti)
TORGO : zvestiya Turkestanskogo otdela mp. Russkogo geogra-
fieskogo obestva (mp. Rus Corafya Cemiyeti Tr-
kistan ubesi Dergisi)
LGU : Leningradskiy gosudartsvenny universitet (Leningrad
Devlet niversitesi)
MGU : Moskovskiy gosudartsvenny universitet (Moskova Dev-
let niversitesi)
MA : Material i issledovaniya po arxeologii SSSR (SSCB Ar-
keoloji Malzeme ve Aratrmalar)
MK : Material po istorii karakalpakov (Karakalpak Tarihiyle
lgili Malzemeler)
MTT : Material po istorii turkmeni Turkmenii (Trkmen ve
Trkmenistan Tarihiyle lgili Malzemeler) (I-II)
PV : Problem vostokovedeniya (arkiyat Meseleleri)
PTKLA : Protokol zaselaniy i soobeniya lenov Turkestanskogo
krujka lubiteley arxeologii (Trkistan Arkeoloji Severler
Dairesi yelerinin Oturum Protokolleri ve Aklama-
lar)
RAN : Rossiyskaya Akademiya nauk (Rusya Bilimler Akade-
misi)
CA : Sovyetskaya arxeologiya (Sovyet Arkeolojisi)
SV : Sovyetskaya vostokovedeniye (Sovyet arkiyatl)
SE : Sovyetskaya etnografiya (Sovyet Etnografyas)
KISALTMALAR 441
YUTAKE : Yujno-Turkmenistanskaya arxeologieskaya kompleksnaya

ekspeditsiya (Gney Trkmenistan Arkeolojik Kompleks
Heyeti)
AOr : Archiv Orientalni.
EI : Enzyklopoedie des slam.
Hor : Handbuch der Orientalistik.
JA : Journal Asiatique
WZKM : Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes
ZDMG : Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesells-
chaft.
442 ORTA ASYA
EDTR, YAZAR VE EVRMENLERN

RUMUZLARI
A. N. B. : A. N. Berntam
A.B. : D. Ahsen Batur
A.K. : A. P. Kovalevsky
D. B. : D. Y. Bertels
S. K. : S. G. Klyashtorny
Z. A. : Z. V. Anabadze
V. M. : V. F. Minorsky
V. R. : V. A. Romodin
V.S. : V. Ya. Stavisky
Yu. V. : Yu. E. Bregel
KAYNAKA 443
KAYNAKA
Rus Dilinde
Abramzon S. M. Etnieskiy sostav kirgizskogo naseleniya Severnoy Kirgizii, -
TKAEE, t. Iv, 1960, s. 3-137.
Abramzon S. M. Etnogenetieskiye svyazi kirgizov s narodami Atlaya, M.,
1960.
Abramzon S. M. K semantike kirgizskix etnonimov, - SE, 1946, no. 3, s.
123-132.
Abramzon S. M. Kirgizi Kitayskoy Narodnoy Respubliki AN KirgSSR, SON,
1961, t. III, vp. 2, s. 119-132.
Abramzon S. M. Predvaritelnye itogi polevx etnografieskix issledovaniy v
Kirgizskoy SSR v 1954 g., - KSE, vp. XXV, 1956, s. 19-25.
Abulgazi [Ebul Gz], Rodoslovnaya turkmen, Tumansky ev., Akabat,
1897.
Abulgazi, Rodoslovnaya turkmen, Kononov neri, M.-L., 1958.
Agehi, hid-i ikbl. Ruk. NA C 572 (590 od).
Ageyeva, K voprosu o tipax drevnix pogrebeniy. Y. . Ageyeva, K voprosu o
tipax drevnix pogrebeniy Alma-Atinskoy oblasti, - TAE An KazSSR, t. 2, Nove
material po arxeologii ietnografii Kazaxstana, Alma-Ata, 1961, s. 21-40.
Ahmedov B. K izueniyu politieskoy istorii Kirgizii XV veka, - Ob. nauki
v Uzbekistane, 1961, no. 5, s. 29-34.
Ahsikendi, izvle. v izd. Tagirdjanova. Sobraniye istoriy Madjm at-
tavrh, L., 1960 (LGU. Vostony fakultet. ranskaya filologiya, vp II).
444 ORTA ASYA
Akiyev, Otet o rabotax. K. A. Akiyev, Otet o rabotax liyskoy arxeo-

logieskoy ekspeditsii 1954 goda, - TAE An KazSSR, t. I, Arxeologiya, Alma-
Ata, 1956, s. 5-32.
Anuin V. . Oerk amanstva u yeniseyskix ostyakov, SPb., 1914 (SMAE,
t. II, 2).
Aristov, Etnieskiy sostav. N. A. Aristov, Zametki ob etnieskom sostave
tyurkskix plemen i narodnostey i svedeniya ob ix islennosti, - Jivaya starina, god
VI, SPb., 1896, vp. III-IV, s. 277-456.
Aristov, Opt vyasneniya. N. Aristov, Opt vyasneniya etnieskogo sos-
tava kirgiz-kazakov boloy ord i karakirgizov na osnovanii rodoslovnx ska-
zaniy i svedeniy o suestvuyuix rodovx deleniyax Jivaya starina, god VI,
1894, vp. III-IV, s. 391-486.
Babur, Zahirddin Muhammed, Vekayi, Babrun Hatrat, faksimile olarak
ner ve ngilizceye ev. A. S. Beveridge (The Bbar-nama) Leiden-Londra 1905,
Londra 1922. Mmoirs of Baber, ngilizceye ev. W. Erksine, Londra 1826.
Balazuri, Ahmed b. Yahy, Fthul-buldn, ner. M. J. de Goeje, Leiden
1866.
Bartold V.V. Arabskiye izvestiya o rusax, CV, t. I, 1940, s. 15-50.
_____
Yee o slove sart, TV, 1895, no. 30.
_____
Yee ob anonime skendera, AN SSSR, OGN, 1929, s. 165-
180.
Description topographique et historique de Boukhara, par Mohammed
_____
Nerchakhy, suivie de textes relatif la Transoxiane. Texte persan publi par Ch.
Schefer. Paris, 1892 - ZVORAO, t. IX, 1896, s. 313-316.
[Rets. na] P. M. Sykes. A History of Persia, 2 vol., London, 1915, -
_____
RGO, t. LIII, 1917, s. 182-186.

_____
ran. storieskiy obzor, Takent, 1926.
_____
storiko-geografieskiy obzor rana, SPb., 1903.
_____
storiya izueniya Vostoka v Yevrope i v Rosii, izd 2-2,L., 1925.
_____
storiya Turkestana (Konspekt lektsii), Takent, 1922.
_____
K voprosu o vladenii Amu-dari v Kaspiyskoye more, - ZVORAO, t.
XIV, 1902.
KAYNAKA 445
K voprosu o pogrebalnx abryadax turkov i mongolov, - ZVORAO, t.

_____
XXV, 1921, s. 55-76.

_____
K voprosu ob yazikax sogdiyskom i toxarskom, - ran, t. I, 1927, s.
29-41.
O xristianstve v Turkestane v do-mongolskiy period, - ZVORAO, t.
_____
VIII, 1894, s. 1-32.

_____
K istorii oroeniya Turkestana, SPb., 1914.
_____
Otet o komandirovke v Turkestan (1902 g.), - ZVORAO, t. XV, 1904,
s. 173-276.
_____
Otet o poyezdke v Srednuyu Aziyu s naunoy tselyu. 1893-1894 gg.,
SPb., 1897.
_____
Oerk istorii Semireya, Berny, 1898.
_____
Oerk istorii turkmenskogo naroda, - Sb. Turkmeniya, t. I, L. 1929,
s. 1-69.
Svedeniya ob Aralskom more i nizovyax Amu-dari s drevneyix vre-
_____
men do XVIII veka, Takent, 1902.

Tadjiki. storieskiy oerk, - Tadjikistan. Sb. statey pod red. N. L.
_____
Korjenevskogo, Takent, 1925, s. 93-111.

_____
Turkestan v epoxu mongolskogo naestviya, . I, Tekst, SPb., 1898;
. II, ssledovaniye, SPb., 1900.
_____
Hafizi-Abru i yego soineniya, - Al-Muzaffariya, 1-28.
Batmanov .A. Yazk yeniseyskix pamyatnikov drevnetuyurkskoy pismennosti,
Frunze, 1959.
Bekran, Cehn-nme, Borevsky neri. Muhammad ibn Nadjib Barkn,
Djaxn-nme (Kniga o mire). zdanniye teksta, v vedeniye i ukazateli Yu. Y.
Borevskogo, M., 1960.
Belenitsky, Vopros. A. M. Belenitsky, Vopros ideologii i kultov Sogda po
materialam pyandjikentskix xramov, - vk. Jivopis drevnego Pyandjikenta, M.,
1954, s. 25-82.
Berg L. Aralskoye more. Opt fiziko-geografieskoy monografi, SPb., 1908
(TORGO, t. V. Naunya rezultat Aralskoy ekspeditsii, vp 9).
446 ORTA ASYA
Berntam, K istorieskoy topografii. A. Berntam, K istorieskoy topografii

uyskom doln (z arxeologieskix rabot 1939 g. v Kirgizii), - VD 1940, no. 2
(11), s. 191-198.
Berntam, Oerk istorii gunnov. A. N. Berntam, Oerk istorii gunnov,
L., 1951.
Berntam, Sogdiyskaya kolonizatsiya. A. N. Berntam, Sogdiyskaya kolo-
nizatsiya Semireya, - KSMK, vp. VI, 1940, s. 34-43.
Biurin, storieskoye obozreniye. akinf [N. Ya. Yiurin], storeskoye obozre-
niye oyratov ili kalmkov s XV stoletiya do nastoyaego vremeni, SPb., 1834.
Biurin, Sobraniye svedeniy. Sobraniye svedeniy o narodax, obitavix v Sred-
ney Azii v dreniye vremena. Soineniye monoxa akinfa, . I-III, SPb., 1834.
Biruni, sr al-bqiya, per. Zaxau. The Chronology of ancient nations. An
English version of the Arabic text of the Athr-ul-bqiya of Albirn, or Vesti-
ges of the Past, collected and reduced tu writing by the author in A. H. 390-I,
A.D. 1000. Transl. And ed., with notes and index, by Dr. C. E. Sachau, Lon-
don, 1879.
Bolotov, z istorii. V. V. Bolotov, z istorii tserkvi siro-persidskoy, SPb.,
1901.
Bregel Yu. E. Xorezmskiye turkmen v XIX veke, M., 1961.
Cemal Kari, Mulhakt as-srah. Cemal Kari, Mulhakt as-surx, elyaz-
mas NA B 514 (430a).
Cveyni, Aladdin Ata Melik, Tarih-i Cihan-g, ner. Mirza Muhammed
Kazvini, Londra-Leiden 1912, 1916, 1936.
ulanov Yu. G. Gorodie Axsket, CA, 1963, no 3, s. 197-206.
Dyakov, Uroiye Kaysara. P. Dyakov, Uroiye Kaysara, - PTKLA,
god, II, 1897, s. 8-12.
Davidovi Y. A. Numizmatieskiye material dlya xronologii Karaxanidov, -
Trud GM, vp. XXVI, M., 1957.
Davidovi, Numizmatieskiye material dlya xronologii Karaxanidov. E. Y
Davidovi, Numizmatieskiye material dlya xronologii i genealogii sredneazi-
atskix Karaxanidov, - Trud GM, vop. XXVI, M., 1957, s. 91-119.
Duman, K istorii, - L. . Duman, Agrarnaya politika Tsinskogo (Manjurskogo)
pravitelstva v Sintszyane v kontse XVIII veka, M.-L., 1936 (TVAN, t.XX).
KAYNAKA 447
Freyman, Toxarskiy vopros. A. A. Freyman, Toxarskiy vopros i yego raz-

reenie v oteestvennoy nauke. U. Zap. LGU, no. 128, vp. 3, 1952, s.
123-135.
Gafurov, storiya. B. G. Gafurov, storiya tadjikskogo naroda v kratkom
izlojenii, izd. 3-2, isprovl. dopoln. T. I, S drevneyix vremen do Velikoy
Oktyabrskoy sotsialistieskoy revolyutsii 1917 g., M., 1955.
Gardiz, Abdullahayy b. ed-Dahhk, Zeynl-ahbar, ner. Muhammed Na-
zm, Londra 1928.
Grigoryev, Karaxanid, - Karaxanid v Maverannagre, po Tarihi Munneddicim-
bai v osmanskom tekste, s perevodom i primeaniyami V. V. Grigoryeva, -
TVORAO, . XVII, 1874, s. 189-258.
Grigoryev, Ob arabskom puteestvennike. V. V. Grigoryev, Ob arabskom pu-
teestvennike X-go veko Abu Dolefe i stranstvovanii yego po Sredney Azii, - JMNP,
. SLXIII, 1872, no. 9, otd. 2, s. 1-45.
Grigoryev, Saki. V. V. Grigoryev, O skifskom narode Sakax. stories-
kaya monografiya, napisannaya k dvattsatipyatiletnemu yubileyu mperators-
kogo Russkogo arxeologieskogo obestva, SPb., 1871.
Grumm-Grjimaylo G. Y. Kirgiz [rets. Referat na kn. V. V. Bartold, Kirgiz
[storieskiy oerk], Frunze, 1927]- GGO, t. LXVI, 1934, vp. I, s. 176-183.
Gulyamov [Gulamov] Ya. G. storiya oroeniya Xorezma s drevnreyix vre-
men do naix dney. Takent, 1957. [Kitabn orijinal zbek lehesiyle yazlm-
tr ve tam ad: Harezming sugarl tarihidir.]
Gutschmid, Kleine Schriften, Bd III. A. Von Gutschmid, Kleine Schriften,
hrsg, von F. Rhl, Bd III. Schriften zur Geschichte und Litetatur der nichtsemitisc-
hen Vlker von Asien, Leipzig, 1892.
Hafz- Abru, elyazmas GNB Dorn 290; Oxford, elyazmas Eliot 422.
Hfz- Abru, Zbdett-tevrh, Cod. Mus. Brit., Or. 1597.
Hafz- Tan, Abdull-nme, elyazm. NA D 88 (574 age).
Hambis L. Notes sur Km, nom de lYnissei suprieur, - JA, t. CCXLIV,
1956, pp. 281-300.
Hamdullah Kazvini, Nuzhat al-kulb, izd. Le Strendja, I-II. The geograp-
hical part of the Nurhal-al-qulb composed b. Hamd-Allah Mutawfi of Qazvin
448 ORTA ASYA
in 740 (1340). Ed. by. G. Le Strange, Leyden-London, 1915; transl. By. G. Le

Strange, Leyden-London, 1919.
Harezmi [Xorezmi] - Eb Cafer Muhammed ibn Musa el-Huvarezmi, Ki-
tab srat el-ard, Leipzig 1926.
Haydar, Mirz Muhammed. Tarih-i Reid, ner N. Elias, ngilizceye ev. E.
Dr. Ross, A History of thu Moghuls of Central Asia, Londra 1895.
Hayder Razi, Tarh-i Haydar (Madjma at-tavrx), ruk. Berlinskoy b-ki no.
418; ruk. Brit. Muz. Or. 4508.
Hudd el-lem, Minorsky ev., The Regions of the World. London, 1937.
Hudd el-lem, Rukopis Tumanskogo. S vvdeniem i ukazetelyem V.
Bartolda, L., 1930.
Huld- barn. Elyazmas bkz. Storey, Persian Literature, vl. I, section II,
fasc. I, p. 131.
bn Havkal, Kitb suretil arz, ner. M. J. de Goeje, Leiden, 1889.
bn Hordadbeh, Kitbl-meslik vel-memlik, ner. M. J. de Goeje, Lei-
den, 1889.
bn sfendiyar, izd. Abbasa kbalya..
, 613 .
bn Muhammed-Emn, Mann neri Das Mujmil et-Trikh-i badndirije des
Ibn Muhammed Emn Abul-Hasan aus Gulistne. Leiden, 1891-1896.
nostrantsiev K. Korkud v istorii i legende, - ZVORAO, t. XX, 1912, s. 040-
046.
notstrantsiev K. Hunnu i Gunn (Razbor teoriy o proisxojdenii naroda
Hunnu kitayskix letopisey, o proisxojdenii yevropeyskix Gunnov i o vzaimnx
otnoeniyax etix dvux narodov), 2-3 dop. zd., L., 1926.
sfizr, Muneddin Muhammed, Ravzatl-cennt fi evsf mednet Hert
(Tahran 1959-60).
skender Mni cilt I-III, Tahran 1895-1897.
stahr, Eb shak el-Fris, Kitbul-meslik vel-memlik, ner. M. J. de Go-
eje, Leiden 1870.
storiya Turkmenskoy SSR, I-II.
KAYNAKA 449
vanov P. P. Hivinskiye xroniki XIX. Munisa-Agehi kak istonik po istorii Turk-

men MTT, II, s. 23-28.
vanov P. P. K istorii razvitiya gornogo promsla v Sredney Azii. Kratkiy isto-
rieskiy oerk. L.-M., 1932.
vanov P. P. Kazaxi i Kokandskoye xanstvo ZVAN, t. VII, 1939, s. 92-
128.
vanov P.P. K voprosu ob istorieskoy topografii Starogo Sayrama, - V. V.
Bartoldu, s. 151-164.
Jizneoposaniye Syuan Tszana, per. Jyulyena. Histoire de la vie de Hiouen-
thsang et de ses voyages dans lInde, depuis lan 629 jusqen 645, par Hoe-li
et Yen-thsong; suivie de documents et lclaircissements gographiques tirs de
la relation originale de Hiouen-thsong; traduite du chinois par S. Julien, Pa-
ris, 1853.
Jukovsky V. A. Drevnosti Zakaspiykogo kraya. Razvalin Starogo Merva.
SPb., 1894.
Kallaur, Arxeologogieskaya poyezdka. V. Kallaur, Arxeologieskaya po-
yezdka po Auliyeatinskomu uyezdu, - PTKLA, god II, 1897.
Kallaur, Drevniye mestnosti Auliyaatinskogo uyezda. V. Kallaur, Drevniye
mestnosti Auliyaatinskogo uyezda na starom karavannom puti iz Taraza (Ta-
lasa) v Vostony Turkestan, PTKLA, god II, 1897, priloj. v krot. zaced. ot 5
maya 1897 g., s. 1-9.
Kalmkov A. Hiva, PTKLA, god XII, 1908, s. 49-71.
Karmyeva, O nekotorx drevnix tyurkskix plemenax. B. X. Karmyeva,
O nekotorx drevnix tyurkskix plemenax v sostave uzbekov (po etnografieskom da-
nm), M. 1960.
Kazvin, Zekeriya b. Muhammed b. Mahmud el-, Kitb acibil-mahlkat,
ner. F. Wstenfield, Gttingen 1849.
Kibirov, Arxeologieskiye rabot. A. K. Kibirov, Arxeologieskiye rabot v
Tsentralnoy Tyan-ane 1953-1955 gg., - TKAEE, t. II, 1959, s. 63-138.
Kiselyev S. V. Drevnaya istoriya Yujnoy Sibiri, M.-L., 1949, 2-e izd. M.,
1951.
Kislyakov N. A. Oerki po istorii Karategina. K istorii Tadjikistana, izd. 2-e,
Stalinabad, 1954.
450 ORTA ASYA
Klyatorny, Kangyskaya etno-toponimika v orxonkisx tektax, / CE, 1951,

no. 5, s. 162-169.
Klyatorny, Sogdiyts v Semirey. S. G. Klyatorny, Sogdiyts v Semireye,
- CE, 1959, no. I, s. 7-11.
Klyatorny, Sogdiyts v Tsentralnoy Azii (po runieskim tekstam), - EV, IX,
1954, s. 55-64.
Klyatorny, Sudjinskaya nadpis. S. G. Klyatorny, storiko-kulturnoye zna-
eniye Sudjinskoy nadpisi, - PV, 1959, no. 5, s. 162-169.
Kojemyako, Rannesrednevokovya goroda. P. N. Kojemyako, Rannesred-
nevekovya goroda i poseleniya uyskoy dolin, Frunze, 1959.
Kononov A. N. Opt analiza termina trk, SE, 1949, no. I, s. 40-47.
Kor, O turektskom yazke semireenskix nadpicey. F. Y. Kor, O turets-
kom yazke semireenskix nadgrobnx nadpisey, - DV, t. I, vp. I, M., 1889,
s. 67-72.
Kostenko, L., Oerki Semireenskogo kraya (Putevye pisma) Voyenny
sbornik, t. LXXXXVIII, 1872, s. 157-197.
Kostenko, L., Turkestanskiy kray. Opt voyenno-statistieskogo obozreniya
Turkestanskogo voyennogo okruga, t. I-III, SPb., 1880. (Material dlya geografii i
statistiki Rossii).
Kozmin N. N. Hakas, storiko-etnografieskiy oerk Minusinskogo kraya, r-
kutsk, 1925.
Kudma b. Cafer, Kitabl-harc, ner. M. J. de Goeje, Leiden 1889.
Kukeki, Kattagan i Badaxan. Burhanuddin Kukeki, Kattagan i Badah-
an. Dannye po geografi stran, yestestvenno-istorieskim usloviyam, nasele-
niyu, ekonomike i putyam soobeniya, s. 34 kartam. Per. s persidskogo P.
P. V edenskogo, B. . Dolgopolova i Y. V. Levkievskogo, pod red, A. A. Sem-
yenova, Takent, 1926.
Kyuner, Kitayskiye izvestiya. N. V. Kyuner, Kitayskiye izvestiya o naro-
dax Yujnoy Sibiri, Tsentralnoy Azii i Dalnego Vostoka, M., 1901.
Lkoin N. Oerk arxeologieskix izskaniy v Turkestanskom kraye, do urejdeniya
Turkestanskogo krujka lyubiteley arxeologii, - Sredne-Aziatsky vestnik, Takent,
1896, iyul, s. 1-33; sentyabr, s. 1-26; keza: PTKLA, god I, 1896, s. 1-58.
KAYNAKA 451
Litvinsy B.A.-Mokova V. G. zueniye Taka-Yazra, Duruna (togi rabot v

otryada YUTAKE za 1946 g). Ahabad, T. I, 1949, s. 276-325.
Livits V.A., Sogdiyskiye dokument Sogdiyskiye dokument s gor Mug.
teniye. Perevod. Kommentariy Vp. II. Yuridieskiye dokument i pisma. te-
niye, perevod i kommentari V. A. Lititsa, M., 1962.
Livits, ranskiye yazki. - [V. A. Livits] ranskiya yazki narodov Sredney
Azii. v kn.: Narod Sredney Azii, I, s. 131-158.
Ma Chang-shou, Beydi yy syunnu [Ma an-ou, Severnye plemena Di i
hunn, Pekin, 1962).
Makdis (veya Mukaddesi), emseddin Eb Abdullah Muhammed, Ahsent-
tekasim f marifetil-eqalim, ner. M. J. de Goeje, Leiden 1906.
Makrizi, Hitat, Wiet neri. Taq el-Din Ahmad ibn Ali ibn Abd-el-Qdir
ibn Muhammad el-Maqriz, El-Mawaiz wal-itibr f dhikr el-Khitat wal-Athr,
edit par G. Wiet, t. I-V, Le Caire, 1911-1927.
Malov, Drevnetyurkskaya pismennost Mongolii. S. Y. Malov, Pamyatniki
drevnetyurkskoy pismennosti Mongolii i Kirgizii, M. - L., 1959.
Malov, Pamyatniki, - S. Y. Malov, Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti.
Tekst i issledovaniya, M.-L., 1951.
Mandeltam, Material. A. M. Mandeltam, Material k istoriko-geografieskomu
obzoru Pamira i pripamirskix oblastey. S drevneyix vremen do X v. n. e., Stalina-
bad, 1957 (TAE An TadjCCR, t. LIII).
Markov, nventarny katalog. A. Markov, nventarny katalog musulmanskix
monet mperatorgskogo Ermitaja, SPb., 1896.
Maslovsky, Gala. S. Maslovsky, Gala (Pervobtnoye naseleniye Tur-
kestana), M., 1901 (otd. Ott. z RAJ, 1901, no. 2, s. 17-32).
Mehdi-han, Tarih-i Ndir, tegeran. zd. 1262/1846.
Melioransky P. Pamyatnik v est kul-tegina, - ZVORAO, t. XII, 1900, s.
1-144.
Mesudi, Muruc Muruc ez-zehebauctore al-Masdi, Lugduni-Batavarum,
1894.
Mesudi, Tenbih. Kitab et-tenbih vel-iraf auctore al-Masdi, Lugduni-
Batavarum, 1894.
452 ORTA ASYA
Minayev, Svedeniya. . Minayev, Svedeniya o stranax po verxovyam Amu-

dari, SPb., 1879.
Mirhnd, Ravzats-saf, Tahran 1853-57.
Muizz al-ansb Muizz al-ansb f adjarat saltn muul, Milli ktb. el-
yazmas, Ancien fonds persan 67.
Mucmilut-tevrih vel-ksas, Franszca ev., J. Mohl, Journal Asiatique srie
3, XI, XII, XIV, srie 4, I. Paris, 1841, 42, 43.
Muhammed-Vefa Kerminegi, Tuxfat al-hni, elyazmas NA C 523 (c
581b).
Muinuddin Natanzi, Owen neri.
1336

Mukaddama-yi Zafar-nme. eref ad-din Yezdi, Mukaddama-yi Zafer-
nme, elyazmas NA C 393 (s. 568).
Muravyev H. Puteestviye v Turkmeniyu i Xivu v 1819 i 1820 godax gvar-
deyskogo Generalnogo taba kapitana Nikolaya Muravyeva poslannogo v sii
stran dlya peregovorov, . I-II, M., 1822.
Musevi Tarih-i xayrt, Brit. Mz. Elyazmalar, Or. 4898.
Nalivkin V. storiya Kokandskogo xanstva, Kazan, 1886.
Narod Sibiri M., 1960 (Marod mira. Etnografieskiye oerki).
Narod Sredney Azii, I-II. Narod Sredney Azii i Kazaxstana, I-II, M.,
1962-63.
Narah, Tarih-i Buhr, ner. ve Franszcaya ev. Ch. Schefer, Description
topographique et historique de Boukhara, Paris, 1892.
Nermatov N. N. storiko-geografieskiy oerk Usruan s drevneyix vremen po
X v. n. e., Trud TAE, t. II, M.-L., 1953 (MA, no. 37) s. 231-252.
Nermatov N. N. Usruana v drevnosti i rannem srednevekovye, Stalinabad,
1957 (TAE AN TadjSSR, t. LV).
Nesevi, Sirat Djell ad-din, - Mohammed en-Nesawi, Histoire du sultan
Djelal ed-Din Mankobirti prince du Kharezm. Traudit de larab par O. Hou-
das, Paris, 1895.
KAYNAKA 453
Niyaz Muhammed, Tarih-i ahruhi. stariyo vladeteley Fergan. Soine-

niye Moll Niyazi Muhammed bin Aur Muhammed, izdannaya N. N. Pantu-
sovm, Kazan, 1885.
Oransky, Vvedeniye. . M. Oransky, Vvedeniye v iranskuyu filologiyu, M.,
1960.
Ortiz de Urbina, Patrologia. J. Ortiz de Urbina, Patrologia syriaca, Ro-
mae, 1958.
Ostroumov N. P. Sart. Etnografieskiye material, Takent, vp. I, 1890; vp.
2, Narodnya skazki sartov, 1892; vp. 3, Poslovits i zagadki sartok, 1895; izd.
3-3, dopoln. [=vp. I] Takent, 1908.
Palmov N. N. Etud po istorii privoljskix kalmkov, Astrahan, . I, XVII i
XVIII veka, 1926, . II, XVIII vek, 1927, III-IV, Ograniitelnya meropriyatiya
pravitelstva v otnoenii k kalmkam, 1929, . V, Dela zemelnye, 1932.
Pantusov, Gorod Almalk. N. Pantusov, Gorod Almalk i Mazar Tugluk-
Timur-hana, - Kaufmanskiy sbornik, s. 161-188.
Petrov K.. K istorii dvijeniya kirgizov na Tyan-an i ix vzaimootnoeniy s oy-
ratami v XIII-XV vv.,Frunze, 1961.
Petrovsky, K statye O xristianstve v Turkestane. N. Petrovsky, K statye
O xristianstve v Turkestane. (z pisma N. F. Petrovskogo), - ZVORAO, t.
VIII, 1894, s. 150-151.
Petruevsky, Zemledeliye. . P. Petruevski, Zemledeliye i agrarnye otno-
eniya v rane XIII-XIV vekax, - SSA, s. 225-298.
Pigulevskaya, Vizantiya i ran N. V. Pigulevskaya, Vizantiya i ran na ru-
beje VI i VII vekov, M.-L., 1946.
Pokotilov, storiya vostonx mongolov. D. Pokotilov, storiya vostonx
mongolov v period dinastii Min. 1368-1634 (po kitayskim istonikam), SPb.,
1893.
Popov A. N. Snoeniya Rossii s Xivoyu i Buxaruyu pri Petre Velikom, - ZRGO,
kn. IX, 1853, s. 237-424.
Potanin G. N. Oerki severo-zapadnoy Mongolii. Rezultat puteestviya, is-
polnennogo v 1876-1877 godax do porueniyu RGO, vp. I-IV, SPb., 1881-
1883.
454 ORTA ASYA
Potapov L. P. Kratkiye oerki istorii i etnografii xakasov (XVIII-XIX vv.), Aba-

kan, 1952.
Potapov L. P. Novye dannye o drevnetyurkskom Otkn, - SV, 1957, no.
1, s. 106-117.
Potapov L. P. Proisxojdeniye i formirovaniye xakasskoy narodnosti, Abakan,
1957.
Pozdneyev A., K istorii Zyungarskix Kalmkov.
Radlov, K voprosu ob uygurax. V. V. Radlov, K voprosu ob uygurax (iz pre-
disloviya k izdaniyu Kudatku-Bilika), SPb., 1893 (priloj. k ZAN, t. LXXII).
Radlov, Slovar- V. V. Radlov, Opt slovarya tyurkskix nareiy, t. I-IV, SPb.,
1893-1911.
Radlov-Melioransky, Drevne-tyurkskiye pamyatniki V. V. Radlov i P. M.
Melioranski, Drevne-tyurkskiye pamyatniki v Koo-Tsaydame, SPb., 1897 (Sb.,
trudov Orxonskoy ekspeditsii. IV).
Raid ad-din (Reidddin), Berezin neri, I-III. Sbornik letopisey. storiya
mongolov, soineniye Raid-Eddina, SPb., 1858.
Raid ad-din (Reidddin), Blochet neri, Djami el-tvarikh. Histoire gnrale
du monde par Fadl Allah Rashid ed-Din. Leyden-London, 1911.
Ravendi, Schefer ner., -Tableau du rnge de Moizz edin Aboul Harith Sultan
Sindjar, par Mohammed ibn Ali Ravendi. Texte persan publi pour la premire
fois avec la traduction franais par Ch. Schefer, - Nouveaux mlanges orien-
taux, s. 1-47.
Renat, Karta Carte de la Dzoungarie dresse par le Sudois Renat perdan
sa kaptivit chel les Kalmouks de 1716-1733. Edition de la Socit Impriale
Russe de Gographie, St.-Pbg., 1881.
Reaht, elyazmas, - Fahreddin Ali Safi, Raaxt ayn al-xayt, elyazmas
NA C 515 (a 581); elyazmas LGU no. 293.
Reaht, litorg. , ( Takent, Litografiya Arifdjanova).
Rza-Kul-han, Ravzat as-saf bkz. Mirxond.
Ritter-Grigoryev. Vostony Turkestan. SPb., 1869-1873.
KAYNAKA 455
Romodin-Kondratyev, Opt sopostavleniya svedeniy. V. A. Romodin i A.

A. Kondratyev, Opt sopostovleniya svedeniy iz kitayskix, kokandskix i russ-
kix istonikov po istorii kirgizov, - SV, 1958, no. 4, s. 125-136.
Roslyakov A. A. Turkmen i oguz, - U. zap. Turkmenskogo go. Un-ta,
vp. 3, Baku, 1956, s. 73-105.
Rozen, Dva slova V. Rozen, Dva slova o znaenii slova zindik ZVO-
RAO, t.VI, 1892, s. 336-340.
Rozen, V. Rasskas Hillya as-Sbi o vyatii Buxar Bogra-hanom, - ZVORAO,
t. II, 1888, s. 272-275.
Rudov, Kidani. L. N. Rudov, Kidani. Dalniy Vostok. Sb., statey po fi-
lologi, istorii, filosofii, M., 1961, s. 158-172.
Saalibi, Yatma, Barbier de Meynard ev. ve neri, Tableau littraire du Kho-
rassan et de la Transoxiane au IVe sicle de lhgire. JA srie 5, t. I, pp. 169-239,
t. III. Pp. 291-366.
Saleman S. Das Asiatische Museum im Jahre 1890. Nebst Nachtrgen, - Ml.
As., t. X, 1894, pp. 271-292.
Samoylovi A. . Sredi stavropolskix turkmenov i nogaytsiev i u krmskix ta-
tar. RKSA, ser. II, no. 2, 1913, s. 54-74.
Semyenov, A. A. storiya ugnana. S persidskogo perevel i primeaniami
nabdil A. A. Semyenov. PTKLA, god XXI, 1917, s. 1-23.
Slutsky, Nadpisi. S. S. Slutsky, Semireenskiye nestorianskiye nadpisi. DV,
t. I, vp. I, 1889, s. 3-66.
Solovyev, storiya Rossii. S. M. Solovyev, storiya Rossii s drevneyix vre-
men. Kn. VI (t.I-XXIX), izd. tov. Ob. Polza, SPb.
aniyazov, z istorii. K. aniyazov, z istorii rasseleniya plemeni karlukov, -
Sb. Rabot aspirantov Otdeleniya obevst. nauk Akademi nauk UzSRR, vp.
II, Takent, 1958, s. 223-259.
erbak A. M. Oguz-nme. Muhabbat-nme. Pamyatniki drevneuygurskoy i
starouzbekskoy pismennosti, M., 1959.
erstobitov V. P. dr. Oerk istorii istorieskoy nauki v Sovetskom Kirgizstane
(1918-1960 gg). Frunze, 1961.
Tarih-i Badahan. Podgtovil k izdaniyu A. N. Boldryev, L., 1959.
456 ORTA ASYA
Tavarih-i guzde-yi nusrat-nme. Elyazmas NA B 475 (590) Brit. Mz. El-

yazmalar, Or. 3222.
Tolstov, Drevniy Xorezm. S. P. Tolstov, Drevniy Xorezm. Opt istoriko-
arxeologieskogo issledovaniya, M., 1948.
Tolstov, Gorodo guzov, - S. P. Tolstov, Gorodo guzov (storiko-etnografieskiye
etyud), - CE, 1947, no. 3, s. 55-102.
Tolstov, Novogodniy prazdnik kalandas, - S. P. Tolstov, Novogodniy prazdnik
kalandas u xorezmiyskix xristion naala XI veka (V svyazi s istoriyey xorezmiysko-
xazarskix otnoeniy). z istoriko-etnografieskix kommentariyev k al-Biruni, -
CE, 1946, no. 2, s. 87-108.
Tolstov, Perejitki totemizma. S. P. Tolstov, Perejitki totemizma i dualnoy
organizatsii u turkmen, - PDO, 1935, no. 9-10, s. 3-41.
Tolstov, Po drevnim deltam. S. P. Tolstov, Po drevnim deltam Oksa i
Yaksarta, M., 1962.
Tolstov, Po sledam. S. P. Tolstov, Po sledam drevnexorezmiyskoy tsivili-
zatsii. M.-L., 1948.
Trever, Kuan, - K. V. Trever, Kuan, xionit i eftalit po armyanskim istonikam
IV-VII vv (K istorii narodov Sredney Azii),, - CA, t. XXI, 1954, s. 131-147.
Udaltsova Z. Protiv diealizatsii gunnskix zavoyevanii [rets. Na: A. N. Berntam,
Oerk istorii gunnov, L., 1951) jurn. Bolevik, 19523, no. 11, s. 68-72.
Unkovsky, Posoltsvo Posolstvo k Zyungarskomu hun-tayji Tszvan Rab-
tanu kapitana ot artillerii vana Unkovskogo i putevoy jurnal yego za 1722-
1724 god. SPb., 1887.
Utbi-Manini
1268 .
Validov, Mexedskaya rukopis A. Z. Validov [Zeki Velidi Togan], Me-
xedskaya rukopis bnu-al-Fakixa, - RAN, ser. VI, t. XVIII, 1924, s. 237-251.
Valixanov, Oerki Djungarii. . Valixanov, Oerki Djungarii, - ZRGO,
1861, kn. I, s. 184-200; kn. 2, s. 35-58.
Vasilyev A. Goth v Krmu, - RAMK (GAMK), t. 1, 1921, s. 247-344;
t. V, 1927, s. 179-282.
KAYNAKA 457
Vasilyev, storiya i drevnosti. V. P. Vasilyev, storiya i drevnosti vostonoy

asti Sredney Azii ot X do XIII vea, s prilojeniem perevoda kitayskix izvestiy o Kidan-
yax, Djurdjitax i Mongolo-Tatarax, - TVORAO, . IV, 1859, s. 1-235.
Vasilyevi G. M., K voprosu o kidanyax i tungusax. CE, 1949, no. I, s.
155-160.
Velyaminov-Zernov, ssledovaniye o Kasimovskix tsaryax, . 1-3, SPb., 1863-
1866 TVORAO, . IX-XI).
Veselovsky N., Predovye Kalmki na puti k Volge, - ZVORAO, t.b III, 1889,
s. 365-370.
Vivien de St.-Martin, Les Huns Blancs. Vivien de St.-Martin, Les Huns
Blancs ou Ephtalites des historiens byzantins, Paris, 1849.
Vorojeykina V. L. Doislamskiye verovaniye kirgizov v XVI v (po rukopisi
Ziya al-Kulub), s.b. Vopros filologii i istorii stran sovetskogo i zarubejnogo
Vostoka, M., 1961, s. 182-189.
Vyazigin, Stena Antioxa Sotera S. A. Vyazigin, Stena Antioxa Sotera vok-
rug drevney Margian, - Trud YUTAKE T. I, Axabad, 1949, s. 260-275.
Xvolson, Nadpisi. D. Xvolson, Siriysko-tyurkskiye nestorianskiye nadgrobnye
nadpisi XIII i XIV stoletiy, naydennye v Semireye, - Vostonye zametki. Sbor-
nik statey i issledovaniy professorov i prepadavateley Fakulteta vostonx yaz-
kov mp. S.-Peterburgskogo universiteta, SPb., 1895, s. 115-129.
Yakubovsky A. Yu. Vopros etnogeneza turkmen v VIII-X vv. SE, 1947,
no. 3, s. 48-54.
Yakut, Mucem. - ihbeddin Eb Abdullah Yakut, Mucemul-buldn, ner.
F. Wstenfield, Leipzig 1886-1873.
Yezd, erefddin Ali, Zafer-nme, ner. Mevlev Muhammed, Kalkta
1887-88; Franszcaya ev. Ptis de la Croix, Histoire de Timur-Bec, Delf 1723.
Zahirddin Marai Sehir-eddins Geschichte von Tabaristan, Rujan an Ma-
zanderan. Persischer text. Hrsg, von B. Dorn, St. - Pbg., 1850.
Zalkind, Kidane. Y. M. Zalkind, Kidane i ix etnieskiye svyazi, - CE, 1948,
no. I, s. 47-62.
Zarncke, Der Priester Johannes. F. Zarncke, Der Priester Johannes. Abh.
1. (Cap. I-III), - ASGW, Bd VII, H. 8, 1879, s. 826-1028.
458 ORTA ASYA
Zuyev, Kitayskiye isvestiya. Yu. A. Zuyev, Kitayskiye izvestiya o Suyabe, -

AN KazSSR, ser. ist., arxeol. i etnogr., Alma-Ata, 1960, vp. 3 (14), s. 87-96.
Zuyev, O yazke usuney. Yu. A. Zuyev, K voprosu o yazke drevnix usu-
ney, - VAN KazSSR, Alma-Ata, 1957, no. 5, s. 61-74.
Bat Dillerinde
Abbott J. Narrative of a journey from Heraut to Khiva, Moscow and St.-
Petersburg during the late Russian invasion of Khiva; with some account of the court
of Khiva and the Kingdom of Khaurism, 3d ed., London, 1884.
Abdulkerim Kamiri. The memoirs of Khodjeh Abdulkurreem a Cashmerian
of dinstinction who accompanied Nadir Shah on his return from Hindostan to Per-
sia, tnasl. From the original Persian by F. Gladwin, Calcutta, 1788.
Abdurrezzak [Abd ar-Razzak, Quatremre evirisi, - Notice de louvrage
persan qui a pour titre Matla-assaaden ou-madjma-albahren
et qui contiend lhistoire des deux sultans Schah-Rokh et Abou-Sad, par m.
Quatremre, - Notices et etxtraits, t. XIV, pt. I, Paris, 1843.
Abul-Fida, Muhtasar, -Abulfedae, Annales moslemici arabice et latine. Opera
et studiis J.J. Reiskii, ed. J. G. Chr. Adler, t. I-V, Hafniae, 1789-1794.
Arendt C. Synchronistische Regententabellen zur Geschichte der chinesischen
Dynastien, - MSOS, Abt. I, Jg. II, 1893, s. 152-250; Jg. III, s. 1-164; Jg. IV,
1901, s. 114-170.
Assemani, Bibliotheca Orientalis. Bibliotheca Orientalis Clementino-
Vaticane in qua Manuscriptos Codices Syriacos, Arabicos, Persicos, Tarcicos,
Hebraicos.et Bibliothecae Vaticanae addictos. Recensuit, digessit and genu-
ina scripta a spuriis sevrevit, addita singulorum auctorum vita, J. S. Assema-
nus. T. I, De Scriptoribus Syris Orthodoxis, Romae, 1719
Avfi, Lbb al-albb Lbbul-Albab of Muhammad Avfi edited in the
original Persiant. Pt. I, vith indices, Persian and English prefaces, and notes,
critical and historical in Persian by E. G. Browne and Mirza Muhammad ibn
Abdul-Vahhab-i-Qazvini, London-Leide, 1906; pt. II, vith preface, indices and
variants by E. G. Browne, London-Leide, 1903.
KAYNAKA 459
Barthold W. Die alttrkischen Inschriften und die arabischen Quellen, - v kn.:

W. Radloff, Die alttrkischen Inschriften der Mongolei, Zweite Folge, St.-Pbg.,
1899, s. 1-29.
Barthold W. Amu-Darya, -EI, I, s. 356-359.
Barthold W. Four studies on the history of Central Asia. Transl. from the Rus-
sian by V. and T. Minorsky.
Barthold W. Khwarizm, - EI, II, s. 974-978.
Barthold W. Sart, - EI, IV, s. 187-188.
Barthold W. Tadjik,- EI, IV, s. 647-648.
Bayley, Languages of tha Saka. H.W. Bailey, Languages of the Saka, -
HOr, Abt. I, Bd IV, Irinistik, Abschnitt I, Linguistik, Leiden- Kln, 1958, s.
131-154.
Beyhaki, izd. Morleya The Tarikh-i Baihaki containing the life of Masaud,
son of sultan Mahmud of Ghaznin. Being the 7th, 8th,9th and part of the 6th
and 10th Vols.- of the Tarikh-i Al-i Saboktakeen. By Abul Fazl al-Baihaqi, ed.
by the late W. H. Morley and printed under the supervision of W. Nassau
Lees, Calcutta, 1862.
Biruni, sr al-bqiya, per. Zaxau. The Chronology of ancient nations. An
English version of the Arabic text of the Athr-ul-bqiya of Albirn, or Vesti-
ges of the Past, collected and reduced tu writing by the author in A. H. 390-I,
A.D. 1000. Transl. And ed., with notes and index, by Dr. C. E. Sachau, Lon-
don, 1879.
Bretschneider, Researches. E. Bretschneider, Mediaeval Researches from
Eastern Asiatic Sources. Fragments towords the knowledge of the geography and his-
tory of Central and Western Asia from the 13th to the 17th century, vol. I-II, Lon-
don, 188, 2d. ed.:1910.
Browne E. G. A Literary History of Persia, vol. I-IV. Camridge, 1924.
Bundari, Houstma neri. Histoire des Seljoucides de lIraq par al-Bondr
raprs md ad-dn al-Ktip al-Isfahan. Texte arabe publi daprs les Mss.
DOxford et de Paris par M. Th. Houtsma, Leide, 1889.
C. Ritter, Asien, Bd I. C. Ritter, Die Erdkunde von Asien, Bd I. Der Nor-
den und Nord-Osten von Hoch-Asien, Berlin, 1832 (C. Ritter, Die Erdkunde im
460 ORTA ASYA
Verhlt-niss zur Natur und zur Geschichte des Menschen, oder allgemeine vergleic-
hende Geographie, 2. stark verm, u. umgearb, Ausg., II, Th., II. Buch).
Chavannes Ed. Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux. Recuellis et
comments par Ed. Chavannes, St. Pbg., 1903.
Chavannes, Voyageurs chinois, pt. I-II. E. Chavannes, Voyageurs chinois
chez le Khitan et les Joutchen, pt. I, - JA, sr 9, t. IX, 1897..
Chavannes-Pelliot, Un trait Manichen retrouv en Chine, traduit et annot
par Ed. Chavannes et P. Pelliot. JA sn. I0, t. XVIII, 1911, pp. 499-617.
Chwolson, Grabinschriften. Syrisch-nestorianische Grabinschriften aus Se-
mirjetschie. Hrsg. und erklrt von D. Chwolson, Neue Folge, St. Phg., 1897.
Czcani, Raverty neri, Tabakt-i Nsir. A general history of the Muham-
madan Dynasties of Asia, including Hindustan by Maulana Minhj-ud-din
Ab-Umar-i-Usman, transl. From original Persian Manuscripts by H. G. Ra-
verty, vol. I-II, London, 1881, ndex, Calcutta, 1897.
DOhsson C., Histoire des Mongols depuis Tchinguiz-khan jusqua Timour ou
Tamerlan, La Haye-Amsterdam 1834-35.
Deguignes, Histoire gnrale des Huns. J. Deguignes, Histoire gnrale
des Huns, des Turcs, des Mongols et des autres Tartares occidentaux, t. I-IV, Pa-
ris, 1756-1758.
Diez, Denkwrdigkeiten. H. F. Diez, Denkwrdigkeiten von Asien in
Knsten und Wissenschaften, Siten, Gebruchen, Alterthmern, Religion und
Regierungsverfassung aus Handschriften und eigenen Erfahrungen gesammelt,
T. I-II, Berlin, 1811-1815.
Ebul-Farac, Barhebraeus, Chronicon Syriacum, ner. P. J. Bruns ve G. G.
Kirsh, Lipsiae 1789.
Eliot H. M. The History of India, as told by its own historians. The Muham-
madan period, vol. I-VIII, London, 1867-1877.
Elphinston, Account. M. Elphinstone, An account of the kingdom of Cau-
bul, and its dependencies, in Persia, tartary, and India; comprising a view of the Afg-
han nation, and a history of the Dooraunee monarchy, new and rew. ed., vol. I-II,
London, 1842.
ethnographique et politique du Caucase et de provinces limitrophes entre la Rus-
sie et la Perse, Paris-Leipzig, 1827.
KAYNAKA 461
Flgel, Mani. Mani, seine Lehre und seine Schriften. Ein Beitrag zur Gesc-
hichte des Manichismus. Aus dem Fichrist des Ablfaradsch Muhammad ben
Ihsak al-Warrak, bekannt unter dem Namen Ibn Ab Jukb an-Nadim, im
Text nebst Uebersetzung, Commentar und Indek zum ersten Mal hrsg. von G.
Flgel, Leipzig, 1862.
Fraser J. B. Narrative of of a journey into Khorasan, in the years 1821 and
1822, London, 1825.
Gabain, Alttrkische Grammatik. A. Von Gabain, Alttrkische Gramma-
tik. Mit Bibliographie, Lesestcken und Wrterverzeichnis, auch neutrkisch,
2 ver. Aufl., Leipzig, 1950 (Porta linguarum orientalium, XXIII).
Gabain, Das uigurische Knigreich. A. von Gabain, Das uigurische Knigre-
ich von Chotscho. 850-1250, Berlin, 1961 (SBAW Berl., Jg. 1961, no. 5)
Grenard, Le Turkestan, - F. Grenard, Le Turkestan et le Tibet. Etude ethnog-
raphique et sociologique, Paris, 1898 (J.-L. Dutreuil de Rhins, Mission scientifi-
que dans la Haute Asie, 1890-1895, pt. II).
Guidi, Ostsyrische Bischfe. J. Guidi, Otsyrische Bischfe und Bischofssitze im
V., VI. und VII. Jahrhundert, - ZDMG, Bd XLIII, 1889, s. 388-414.
Gutschmid, Kleine Schriften, Bd III. A. Von Gutschmid, Kleine Schriften,
hrsg, von F. Rhl, Bd III. Schriften zur Geschichte und Litetatur der nichtsemitisc-
hen Vlker von Asien, Leipzig, 1892.
Hfz- Abru, Zbdett-tevrh, Cod. Mus. Brit., Or. 1597.
Hafz- Tan, Abdull-nme, elyazm. NA D 88 (574 age).
Hamdullah Kazvini, Nuzhat al-kulb, izd. Le Strendja, I-II. The geograp-
hical part of the Nurhal-al-qulb composed b. Hamd-Allah Mutawfi of Qazvin
in 740 (1340). Ed. by. G. Le Strange, Leyden-London, 1915; transl. By. G. Le
Strange, Leyden-London, 1919.
Harezmi [Xorezmi] - Eb Cafer Muhammed ibn Musa el-Huvarezmi, Ki-
tab srat el-ard, Leipzig 1926.
Haydar, Mirz Muhammed. Tarih-i Reid, ner N. Elias, ngilizceye ev. E.
Dr. Ross, A History of thu Moghuls of Central Asia, Londra 1895.
Henning W. B. The date of the Sogdian Ancient Letters,- BSOAS, vol. XII,
pt. 3-4, 1948.
462 ORTA ASYA
Hinz W. Islamische Masse und Gewichte umgerechnet inmetrische System, Le-

iden 1955.
Hirth, Nachworte. F. Hirth, Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk. Beitrge
zur Geschichte der Ost-Trken im 7. und 8. Jahrhundert nach chinresischen Quel-
len, - v kn.: W. Radloff, Die alttrkischen Inschriften der Mongolei, Zweite Fol-
lege, St.-Pbg., 1899, s. 1-140 (razd. pag.)
Hirth, Ueber Wolga-Hunnen. F. Hirth, Ueber Wolga-Hunnen und Hiung-nu,
- SBAW Mnchen, Bd II, 1889, s. 245-278.
Honda-Ceadel, A survey. M. Honda and E. B. Ceadel, A survey of Japa-
nese contributions to Manchurian studies, - AM, n. s., vol. V, pt. I, pp. 59-105.
Horn P. Geschichte Iran in islamitischer Zeit, - GIPh, BD II, s. 551-604.
Howorth, History of the Mongols. H. H. Howorth, History of the Mongols
from the 9th to the 19th century, pt I. London, 1876-1927.
Hudd el-lem, Minorsky ev., The Regions of the World. London, 1937.
Hunter, W. W. The Imperial Gazetter of India, vol. VI. 2d ed., London,
1886.
bn al-Asir, izd. Tornberga. bn-el-Athiri, Chronicon quod perfectissimum
inscribitur, ed. S. J. Tornberg, vol. I-XIV, Upsaliae et Lugduni Batavorum, 1851-
1876.
bn al-Fakih Compendium libri Kitb al-Boldan auctore bn al-Fakh al-
Hamadhn quod edidit, indicibus et glossario instruxit M. J. de Goeje, Lugduni-
Batavorum, 1885.
bn Arabah, Manger neri. Ahmedis Arabsidae Vitae et rerum gestarum
Timuri, qui vulga Tamerlanes dicitur, historia. Latine vertit, et adnotationes adje-
cit S. H. Manger, T. I-II, Leovardiae, 1767-1772.
bn Battuta Voyages dIbn Batoutah, texte arab, accompagn rune traduc-
tion par C. Defrmery et B. R. Sanguinetti, t. I-IV, Paris, 1853-1858.
bn Muhammed-Emn, Mann neri Das Mujmil et-Trikh-i badndirije des
Ibn Muhammed Emn Abul-Hasan aus Gulistne. Leiden, 1891-1896.
bn Ruste, De Goeje neri. Kitab al alk an nafsa VII auctore Abu Ali
Ahmid ibn Omar ibn Rosteh et Kitb al-boldan auctore Ahmed ibn Abi Jakub
ibn Wadhih al-Ktib al-Jakubi, edit. 2, Lugduni Batavorum, 1892.
KAYNAKA 463
Jacket, Le livre du Grand Caan - [E] Jacket, Le livre de Grand Caan, extrait dun
manuscrit de la Bibliothque du Roi, - JA, sr. 2 (0NJA), t. VI, 1839, pp.57-72.
Jizneoposaniye Syuan Tszana, per. Jyulyena. Histoire de la vie de Hiouen-
thsang et de ses voyages dans lInde, depuis lan 629 jusqen 645, par Hoe-li
et Yen-thsong; suivie de documents et lclaircissements gographiques tirs de
la relation originale de Hiouen-thsong; traduite du chinois par S. Julien, Pa-
ris, 1853.
Karabacek, Das arabische Papier. J. Karabacek, Das arabische Papier. (Eine
historisch-antiquarische Untersuchung), - Mitteilungen aus der Sammlung der
Papyrus Erzherzog Rainer, Bd II/III,Wien, 1887, s. 87-178.
Karlgren, Phonologie. B. Karlgren, Etudes sur la phonologie chninoises, Leyde
et Stockholm, 1915 (Archives dtudes orientales, publies par J.-A. Lundell,
vol. 15).
Khanikoff, Mmoire sur lethnografi de la Perse, Paris, 1866.
Klaproth, Tableau historique. - [J.] Klaproth, Tableau historique,
gographique,
Klima, Manis Zeit und Leben, - O. Klima, Manis Zeit und Leben, Prag, 1962
(Monographien des Orientsinstituts der TschAW, Bd 18).
Klyachtorniy, Sogd br kr buqaraq ulys. S. G. Klyachtorniy, A pro-
pos des mot sogd br kr buqaraq ulys de linscription de Kul tghin. CAJ,
vol III, no. 4, 1958, pp. 245-251.
Kremer, Culturgeschichte. A.v. Kremer, Culturgeschichte des Orients un-
ter den Chalifen, BD I-II, Wien, 1875-1877.
Legrand E. Voyages de Basile Vatace en Europe et en Asie, - Nouveaux
mlagenes orientaux, pp. 185-295.
Ma Chang-shou, Beydi yy. syunnu [Ma an-ou, Severnye plemena Di i
hunn, Pekin, 1962).
Marquart, Die Chronologie. Marquart, Die Chronologie der alttrkischen
Inschriften, Leipzig, 1898.
Marquart, Ern ahr. J. Marquart, Ern ahr nach der Geographie des Ps.
Moses Xorenaci, Berlin, 1901.
Marquart, Komanen. J. Marquart, ber das Volkstum der Komanen, v kn.:
W. Bang und J. Marquart, Osttrkische Dialektstudien, Berlin, 1914.
464 ORTA ASYA
Marquart, Skizzen. J. Marquart, Skizzen zur geschichtlichen Vlkerkunde von

Mittelasien und Sibirien, - Festchrift fr Friedrich Hirth zu seinem 75. Geburtstag
16. April 1920, Berlin, 1920 (Ostasiatische Zeitschrift, Jg. 8), s. 289-299.
McGovern W.M. The early empires of Central Asia. A Study of the Scythi-
ans and the Huns and the part they played in world history, with special re-
ference to the Chines sources, Chapel Hill, The University of North Carolina
Pres, 1939.
Mnant J. Les Achmenides et les inscriptions de la Perse, Paris, 1872.
Mignana, The early spread of Christianity. A. Mignana, The early spread of
Christianity in Central Asia and the Far East; a new ducument, - Bulletin of the
John Rylands library. Manchester, vol. 9, 1925, pp. 297-371.
Minorsky V., Tamm. V. Minorsky, Tamm ibn Bahrs journey to the Uyg-
hurs, - BSOAS, vo. XII, pt 2, 1948, pp. 275-305.
Minorsky V., The Turkish dialect of the Khalaj, - BSOAS, vol. X, pt 2, 1940,
pp. 417-437.
Muravyev H. Puteestviye v Turkmeniyu i Xivu v 1819 i 1820 godax gvar-
deyskogo Generalnogo taba kapitana Nikolaya Muravyeva poslannogo v sii
stran dlya peregovorov, . I-II, M., 1822.
Musevi Tarih-i xayrt, Brit. Mz. Elyazmalar, Or. 4898.
Narain, The Indo-Greeks. A. K. Narain, The Inda-Greeks, Oxford,
1957.
Narah, Tarih-i Buhr, ner. ve Franszcaya ev. Ch. Schefer, Description
topographique et historique de Boukhara, Paris, 1892.
Nau, Lexpansion. F. Nau, Lexpansion nestorienne en Asie, Chalon-sur-
Saone, 1914 (extrait de la Bibliothque de vulgarisation du Muse Guimet, t.
XL, pp. 193-383).
Neander, Allgemeine Geschichte.- A. Neander, Allgemeine Geschichte der
christlichen Religion und Kirche, 3. aufl., Bd I-II, Gotha, 1856.
Nesevi, Sirat Djell ad-din, - Mohammed en-Nesawi, Histoire du sultan
Djelal ed-Din Mankobirti prince du Kharezm. Traudit de larab par O. Hou-
das, Paris, 1895.
KAYNAKA 465
Nestle, Syrische Grammatik. E. Nestle, Syrische Gmammatik. Mit Littera-

tur, Chrestomathie und Glossar. 2. verm. u. verb. auf. der Brevis linguae syriacae
Grammatica, Berlin, 1888 (Porta linguarum orientalium. 5).
Oppert, Presbyter Johannes. G. Oppert, Der Presbyter Johannes in Sage und
Geschichte. Ein Beitrag zur Vlker-und Kirchenhistorie und zur Heldendichtung des
Mittelalters, Berlin, 1864; 2. aufl.: 1870.
Ortiz de Urbina, Patrologia. J. Ortiz de Urbina, Patrologia syriaca, Ro-
mae, 1958.
Parker, A thousand years. E. H. Parker, A thousand years of the Tartars,
Shanghai-Hongkong, 1895.
Pauthier, Le Pays de Tanduc. G. Pauthier, Le Pays de Tanduc et les descen-
dant du Prtre Jean. Spcimen dun dition du texte original franais du Livre
de Marc Pol publi pour la premire fois daprs trois manuscrits indits de la
Bibliothque impriale de Paris, accompagn de nombreux commentaires, - Re-
vOr, nouv. Sr., t. XIII, 1861, pp. 287-328.
Pelliot, A propos des Comans. P. Pelliot, A propos des Comans, - JA, sr.
II, t. XV, 1920, pp. 125-185.
Pelliot, Chrtiens. P. Pelliot, Chrtiens dAsie centrale et dExtrme-Orient,
- Toung Pao, vol. XV, 1914, pp. 623-644.
Pelliot, Le Cha tcheou tou [tou] fou tou king. P. Pelliot, Le Cha tcheou
tou [tou] fou tou king et la colonie sogdienne de la rgion du Lob Nor. JA,
sr. 11, t. VII, 1916, pp. 111-123.
Pelliot, Notes sur le Turkestan. P. Pelliot, Notes sur le Turkestan de
M. W. Barthold, - Toung Pao vol. XXVII, 1930, pp. 12-56.
Pertsch, Verzeichniss. W. Pertsch, Verzeichniss der persischen Handschrif-
ten, Berlin, 1889.
Peschel, Geschichte der Erdkunde. O. Peschel, Geschichte der Erdkunde bis
auf A.v. Homboldt und Carl Ritter, Mnchen, 1865 (Geschichte der Wissenschaf-
ten in Deutschland. Neuere Zeit. Bd IV).
Pritsak, Der Untergang, - O. Pritsok, Der Untergang des Reiches des ou-
zischen Yabgu, - 60. doum mnasebetiyle Fuad Kprl armaan. Mlanges
Fuad Kprl, stanbul, 1953, s. 397-410.
466 ORTA ASYA
Pritsak, Die Karachaniden. O. Pritsak, Die Karachaniden (mit einer ge-

nealogischen Tafel), DI, Bd 31, 1953, s. 17-68.
Pritsak, Karachanidische Streitfragen. O. Pritsak, Karachanidische Streitfra-
gen, - Oriens, vol. 3, Leiden, 1950, no. 2, s. 209-228.
Pritsak, Qara. O. Pritsak, Qara. Studie zur trkischen Rechtssymbolik, - 60.
dogum yl mnasebetiyle Zeki Velidi Togana armaan. Symbolae in honorem
Z. V. Togan, stanbul, 1950-1955, s. 239-263.
Pritsak, Stammesnamen. O. Pritsak, Stammesnamen und Titulaturen der
Altaischen Vlker, - Ural-Altaische Jahrbcher, Bd XXIV, H. 1-2, 1952, s. 49-
104.
Pritsak, Von der Karluk. O. Pritsak, Von der Karluk zu den Karachaniden,
- ZDMG, Bd 101 (N. F., Bd 26), 1951, s. 280-300.
Pulleyblank, A sogdian colony. E. G. Pulleyblank, A Sogdian colony in In-
ner Mongolia, - Toung Pao, vol. XLI, 1952, no. 4-5, pp. 317-356.
Quatremre, Chrestomathie. E. M. Quatramre, Chrestomathie en turk ori-
ental contenant plusieurs ourages de lmir Ali-Schir, des extraits des mmoires du sul-
tan Baber, du Trait du Miradj, du Tezkiret-el-avlia et du Bakhtiar-nameh, publis,
accompagns dun traduction franais, dun mmoire sur la vie dAli-Schir et de
notes grammaticales, philologiques et autres, Ier fasc., Paris, 1841.
Radloff, Aus Sibirien. Lse Bltter aus meinem. Tagebuche, 2. Ausg., Bd I-II,
Leipzig, 1893.
Radloff, Die alttrkischen Inschriften, Zweite Folge. W. Radloff, Die alttr-
kischen Inschriften der Mongolei. Zweite Folge, St.-Pbg., 1899.
Raid ad-din (Reidddin), Blochet neri, Djami el-tvarikh. Histoire gnrale
du monde par Fadl Allah Rashid ed-Din. Leyden-London, 1911.
Ravendi, Schefer ner., -Tableau du rnge de Moizz edin Aboul Harith Sultan
Sindjar, par Mohammed ibn Ali Ravendi. Texte persan publi pour la premire
fois avec la traduction franais par Ch. Schefer, - Nouveaux mlanges orien-
taux, s. 1-47.
Renat, Karta Carte de la Dzoungarie dresse par le Sudois Renat perdan
sa kaptivit chel les Kalmouks de 1716-1733. Edition de la Socit Impriale
Russe de Gographie, St.-Pbg., 1881.
KAYNAKA 467
Rieu, Suppl. Pers. Ch. Rieu, Supplement to the Catalogue of the Persian ma-
nuscripts in the British Museum, London, 1895.
Ross E. D. The genealogies of Fakhr-ud-Din Mubarak Shah, - Ajab-nama,
pp. 392-413.
Saalibi, Yatma, Barbier de Meynard ev. ve neri, Tableau littraire du Kho-
rassan et de la Transoxiane au IVe sicle de lhgire. JA srie 5, t. I, pp. 169-239,
t. III. Pp. 291-366.
Saleman S. Das Asiatische Museum im Jahre 1890. Nebst Nachtrgen, - Ml.
As., t. X, 1894, pp. 271-292.
Sarre-Herzfeld, Iranicshe Felsreliefs F. Sarre und E. Herzfeld, Iranische
Felsreliefs. Aufnahmen und Untersuchungen von Denmlern aus alt- und mit-
telpersischer Zeit, Berlin, 1910.
Schmidt, ber Rubruks Reise. F. Schmidt, ber Rubruks Reise von
1253-55, Berlin, 1885.
Storey, Persian Literature, - C. A. Storey, Persian Literature. A bio-
bibliographical survey, L1927.
Sykes, A history o Persia, - P. M. Sykes, A history of Persia, vol. I-II, Lon-
don, 1915, 2d ed.: 1921.
Tabari, per Nldeke. Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasa-
nidan. Aus der arabischen Chronik des Tabari bers, und mit ausfhrlichen
Erluterungen und rgnzungen versehn von Th. Nldeke, Leyden, 1879.
Tabari. Annales quos scripsit Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at-Tabari
cum aliis ed. M. J. De Goeje, Lugduni Batavorum, series I, t. I-VI, 1879-1890;
series II, t. I-III, 1881-1889; series III, t. I-IV, 1879-1890; Introductio, glossa-
rium, addenda et emendanda, 1901; Indices, 1901.
Teufel F. Quellenstudien zur neueren Geschichte der Chnate, - ZDMG, Bd
XXXVIII, 1884, s. 235-385.
Thierry A. Histoire dAttila et de ses successeurs jusq ltablissement des Hong-
rois en Europe, suivie des lgendes et traditions, t. I-II, Paris, 1856.
Thomsen V., Incriptions de lOrkhon, Helsingfors, 1896.
Tolstov, Drevniy Xorezm. S. P. Tolstov, Drevniy Xorezm. Opt istoriko-
arxeologieskogo issledovaniya, M., 1948.
468 ORTA ASYA
Tomaschek, Sogdiana. W. Tomaschek, Centralasiatische Studien, I. Sogdiana,

Wien, 1877 (Sonderabdr. Au: SBAW Wien, Bd LXXXVII, 1877, s. 67-184).
Vivien de St.-Martin, Les Huns Blancs. Vivien de St.-Martin, Les Huns
Blancs ou Ephtalites des historiens byzantins, Paris, 1849.
Vivien de St.-Martin, Mmoires. J. Saint-Martin, Mmoires historiques et
gographiques sur lArmnie, suivis du texte Armnien de lHistoire des Prin-
ces Orplians, par Etienne Orplian, archevque de Siounie, et de celuis des
Gographies attribues Moyse de Khoren et au docteur Vartan, avec plusie-
urs autres pices relatives lhistoire dArmnie; le tout accompagn dune tra-
duction Franoise et de notes explicatives, t. I-II, Paris, 1818-1819.
Watters, On Yuan Chwangs travels. - [Th. Watters], On Yuan Chwangs tra-
vels in India 629-645 A. D. By Th. Watters, ed., after his death, by T. W. Rhyis
Davids and S. W. Bushell, vol. I-II, London, 1904-1905.
Wittfogel Fng Chia-shng. Liao. K. A. Wittfogel and Fng Chia-shng,
History of Chinese society Liao (907-1125), Philadelphia, 1949 (Transactions of
the American Philosophical Society, N. S., vol. 36).
Wood, Journay. J. Wood, A Journay to the source of the river Oxus.
London, 1872.
Yate C. F. Northern Afghanistan or letters from the Afghan Boundary Com-
mission, Edinburgh-London, 1888.
Yate S. E. Khurasan and Sistan, Edinburgh and London, 1900.
Yule, Cathay. Sir H. Yule, Cathay and the Way Thither, London 1866,
1913-1916.
Zahirddin Marai Sehir-eddins Geschichte von Tabaristan, Rujan an Ma-
zanderan. Persischer text. Hrsg, von B. Dorn, St. - Pbg., 1850.
Zarncke, Der Priester Johannes. F. Zarncke, Der Priester Johannes. Abh.
1. (Cap. I-III), - ASGW, Bd VII, H. 8, 1879, s. 826-1028.
DZN 469
DZN
A 427, 430, 435

Aba-bek, 312 Ablay-han, 141, 327
Abakan, 208, 232, 234, 237, 239, Abulca-han, 291, 292
242, 253, 254, 454, 469 Aclad, 340
Abarehr (Abraehr), 431 Ainsk 235, 469
Abbasabad, 438 Adak kalesi, 308, 390, 391
Abbas-ler, 10, 469 Adakl boyu, 308
Abbas-mirza, 429 Adakl-Hzr, 308, 311, 469
Abdulkadir Geylani, 41 Afgan-lar,180, 181, 331, 437, 469
Abdulkasm-han, 135 Afrasiyab, 27, 469
Abdulkerim Buhari, 136 Afin, 407
Abdullah Harezm, 416 Ahal, 299, 334, 335, 336, 426, 469
Abdullah ibn Tahir, 272, 273, 431, Ahengeran, 409
432, 469 Ahey (patrik), 57
Abdulla-han, 150, 154, 155, 156, Ahmed b. Muhammed, 469
178, 226, 230, 231, 312-316, 335, Ahmed Celayir, 147, 469
377, 392, 408, 409, 411, 413, 416, Ahmed Vefik Paa, 289
418, 421, 469 Ahmed Yesev 41, 42, 44, 148,
Abdullatif-han, 135, 227, 228, 230 153, 154, 417, 469
Abdulmmin, 155, 313, 316, 469 Ahmed-han, 41, 130
Abdurrezzak, 122, 125, 126, 128, Ahmed-ah, 434, 469
413, 419, 458, 469 Ahsket, 95, 228, 401, 402, 403,
Abel-Remusat, 88, 206 469
Abeskun, 297, 301, 469 Ahsikek, 377
Abiverd, 279, 282, 283, 302, 304, Ahta-Diktur, 123
313, 314, 321, 329, 330, 332, 426, Ajo, 191, 198
470 ORTA ASYA
Akatay-han (Ebul Gazinin byk Ali-han, 180, 305, 332, 334, 469
dedesi), 310, 312, 313, 469 Ali-kul, 334, 469
Ak-Bura, 402, 403, 404, 405, 469 Alimtu, 120, 469
Akemenid-ler, 20, 426, 469 Ali-sultan, 311, 312, 393, 469
Akkoyunlu, 294, 469 Ali-ir Nev, 148, 149, 364, 469
Ak-Kuya, 134 Aliur, 348
Ak-Saray, 378 Ali-tegin, 105, 280, 281, 283, 284
Aksay eriki, 230 Ali-Yar-bek 314, 315, 316, 469
Aksay, 134, 230, 231, 469 Alkr-evli (Alka-blk), 287
Aksu, 49, 65, 66, 71, 89, 98, 99, Al-Koun, 122
120, 125, 126, 129, 130, 131, 132, Alla-Kul-han, 336, 379, 397, 433
141, 223, 224, 230, 231, 242, 469 Alma bkz. Alma-ata
Akehir bkz. sficab Alma-Ata, 67, 124, 239, 443, 444,
Aktan-Sur, 123 458, 469
Ak-Termel, 195 Almalk, 72, 79, 80, 81, 117, 118,
Alabuga, 128 120, 124, 453, 469
Alaa bkz. Ahmed-han Alp-Arslan, 285, 469
Alak (Alatav) da, 139 Altan-han, 232, 233, 234, 235,
Alakn ehri, 219 469
Alanlar, 261, 360, 469 Altay dalar, 48, 94, 161, 190,
Alanya, 261, 469 196, 241, 242, 243, 244, 248, 254,
Alaan, 347 255, 257, 258, 469
Alatav, 30, 31, 91, 97, 139, 140, Altn Orda, 146, 149, 150, 296,
254, 469 303, 306, 307, 308, 311, 364, 422,
Alauddevle (Bveyhi hkmdar), 469
145 Altn-Eml, 140
Alban-lar, 19, Altr beylii (Altr boyu), 232, 233,
Aleksandr II., 152 234
Aleksandrovsky sradalar 469 Altsar beylii, 232
Alevi, 434 Altun-Kurge, 124
Ali b. Musa er-Rza, 434, 435, 436 Altunta, 283, 469
Ali Kuu, 42, 151, 469 Amasani-tayi, 128, 129
Ali-bahadur, 226 Ambr b. Leys, 431
Ali-bek, 304, 305, 329, 429, 430, Amu (arcuy), 297
435, 469, 470 Amu-derya, 13, 19, 21, 22, 26, 50,
Ali-eli, 307, 308, 316 51, 54, 55, 94, 99, 100, 102, 104,
DZN 471
108, 158, 168, 171, 172, 173, 176, 102, 109, 145, 147, 163, 169, 174,
177, 178, 180, 199, 263, 275, 279, 176, 182, 189, 197, 201, 202, 204,
280, 282, 283, 284, 290, 299, 302, 248, 260, 263-266, 268-272, 277,
305, 307, 309, 310, 318, 320, 322, 300, 303, 339, 341, 357, 370, 373,
336, 373-380-384, 386-390, 395- 374, 379, 383, 384, 401, 404, 408,
398, 421, 422, 427, 431, 433, 469 412-415, 431, 435, 438, 469
Amul, 376, 378, 381, 469 Arbat, 132
Amursana, 141, 237 Arcatu geidi, 124
Anadolu, 125 Argun kabilesi, 305
Anak-han bkz. Abdullatif Argun-ah, 304, 429, 430, 435,
Anderastan, 382 469
Andican, 132, 231, 369, 403, 404, Arkl, 306
405, 406, 469 Ars, 416
Andreyev M. S., 181 Arsu, 415
Andukan bkz. Andican Ari-ler, 22, 88, 363, 364, 424, 425,
Angara, 192, 208, 215, 219, 469 469
Anga-tre, 123 Aristov, 12, 47, 89, 92, 98, 128,
Angren, 30, 273, 291, 409, 412, 224, 225, 239, 257, 258, 262, 324,
413, 469 444, 470
An nehri (Yenisey), 195, 196 Arlat, 307
An-li-mi, 91 Arpa vadisi, 67, 96, 133
Antakya, 70, 469 Arsar-bay, 306, 307
Antiochia, 21 Arslan-Cazib 282, 470
Anua 156, 158, 323, 325, 394, Arslan-han (Arslan-han
469 Muhammed b. Ali), 36, 105, 106,
Aors, 261, 469 470
Araba, 310 Arslan-han Ahmed, 111, 116, 117
Arab-Muhammed, 314, 315, 317, Arslan-han Sleyman, 111
318, 319 Arslanlk, 418
Aral Gl, 158, 259, 261, 271, Arsubaniket bkz. Subaniket
275, 320, 373, 383, 384, 389, 391, Artahumitan, 386
392, 393, 396, 397, 398, 419, 422, Art, 35, 227, 470
423, 469 Artuk-Ata, 416
Aram-ler, 166, 469 Artuk-inak, 333, 470
Arap-lar, 30, 32, 34, 42, 53-56, 58, Asanas, 419, 420, 421
59, 62, 64, 66-70, 76, 93-95, 98, Ashabad, 425, 426, 470
472 ORTA ASYA
Astrabad, 183, 267, 312, 314, 315, 129, 130, 132, 145, 149, 151, 155,
316, 317, 318, 322, 326, 331, 333, 175, 222, 224, 363, 369, 400, 401,
335, 390, 427, 470 403-407, 413, 422, 444, 470
Asur, 19, Bactrial-lar, 21
Aina Holu, 101 Badahan, 23, 82, 118, 122, 141,
Aina Huai-dao, 101 171, 176, 177, 179, 180, 181, 450,
Aina Sin, 101 455, 470
Apara, 63, 64, 65, 66, 128, 470 Badn-Sng (uvan), 97
Ata-Kum, 122 Badgis, 283, 470
Atba, 67, 96, 107, 121, 122, 128, Bagabad, 316
134, 135, 227, 231, 470 Bagdila (Begdili?), 361
Atlan-han, 136, 470 Bag-ura, 352
Atrak-kul (Balka), 124 Badat, 38, 41, 111, 300, 387, 470
Atrek, 273, 311, 316, 317, 324, Baustan, 41, 470
326, 336, 470 Bahaul-mlk, 301
Atsz, 295, 300, 301, 470 Baharlu, 294
Avf, 106, 108, 209, 212, 356, 470 Bahauddin Nakbendi, 470
Avar (Afar), 287, 294 Bak-atalk, 178
Ayaguz, 123 Bak, 207
Ayaz, 306 Balac, 260
Aygr-Yal ovas, 123 Bala-Murgab bkz. Merverrd
Aytak, 297, 298 Balasagun, 34, 72, 74, 78, 80, 82,
Ayuka (Kalmk han), 327 83, 98, 104, 105, 106-108, 111,
Ay-Uyrak, 423 112, 113, 116, 118, 167, 213, 260,
Azerbaycan, 293, 303, 309, 311, 262, 264, 470
470 Balay-Kaz, 123
Azii, 94 Balhan, 282, 283, 298, 306, 307,
Az-lar, 195, 196, 203 308, 309, 318, 319, 320, 322, 326,
332, 333, 385, 391, 425, 470
B Balkan Yarmadas, 285
Bami-Burma, 323
Baba-Ali-bek, 329, 470 Bangarban nehri, 121
Babaak-sultan, 132, 134 Barabad, 330
Baba-sultan 226, 315, 470 Barak-lar, 175
Babilya, 282, 470 Barnlkend, 304, 420, 421, 422,
Babr, 42, 119, 120, 126, 128, 470
DZN 473
Barkend bkz. Barnlkend Beklig ky, 95, 97

Baruk (Maral-ba), 287 Beklilig bkz. Beklig
Bargucin-Tukum, 215 Belh, 27, 53, 102, 104, 177, 178,
Bargut-lar, 215, 220 227, 229, 284, 295, 375, 470
Barkl, Barkul, 120, 269, 470 Ben Hanzala, 56
Bars-beg, 194 Benke nehri, 121
Barshan, 65, 66, 67, 96, 97, 98, Bera-kh, 404
108, 262, 291, 348, 349, 351, 470 Berategin, 385
Barskaun ay, 96, 133, 226 Berdibek, 307
Barzugin, 215 Berg L. S., 423
Basili Vatace, 430 Berke-i Griyan 121, 470
Bacurt, 344 Berke-i Kuzgan bkz. Berke-i
Bagird ehri, 168 Griyan
Bat Trk Hakanl, 93 Beruket, 260
Bat ucu, 47, 50, 99, 470 Bebalk, 14, 127, 201, 203, 269,
Batu-han, 311 470
Batur (Khun-tayi), 138, 234 Bey-Buynak, 230
Baurk, 80, 470 Beyhak, 73, 74, 103, 104-107,
Bay, 71 172, 279-285, 427, 428, 470
Bayan-Fencan, 365 Biurin, N.Y., 22, 47, 48, 49, 50,
Bayat, 287, 292 51, 54, 72, 87, 88, 89, 90, 92, 93,
Bay-Buta Kara, 230 98, 101, 102, 136, 138, 139, 141,
Baykal, 110, 197, 208, 209, 215, 185, 188, 189, 190, 192, 197, 198,
217, 240, 470 200, 201, 205, 206, 208, 239, 258,
Bayluk-lar, 215, 217 269, 344, 400, 446, 470
Bayra (Trkmen oyma), 324 Bilge-kaan (Mogilyan), 195, 197
Baysungur Mirza, 149 Binket 43, 410, 413, 470
Baytak, 121, 470 Birn, 26, 53, 55, 58, 61, 69, 164,
Bayundur boyu, 286, 292, 294, 165, 261, 277, 410, 470
306 Bistam, 313, 314, 316
Bayundur-han, 294 Bibalk, 212, 213, 214, 470
Baz-kaan, 194 Bikek 27, 95, 239, 240, 242, 243,
Bedel geidi, 99, 470 470
Behteney, 234 Bizans, 23, 24, 25, 27, 44, 53, 57,
Bekdili (Bektili), 287 191, 264, 267, 342, 349, 357, 470
Bekenc-han, 333, 334 Bolgar, 44, 356, 470
474 ORTA ASYA
Boma-lar, 190, 191 Ahmed, 40, 470

Boris Gudunov, 315 Burhaneddin-han Kukek, 179
Borotala vadisi, 139 Buru-olan, 130
Bosu-han, 114 Buyda-han, 135, 227
Boz-ohlu, bkz. Bozok Buyurlagu, 123
Bozok, 289, 290, 295 Buz Denizi, 197
Bretschneider, 72, 81, 119, 125, Buzar (zer, Ozar), 117
127, 214, 215, 303, 408, 459, 470 Buzgala bkz. Demirkap
Bucnurd, 427 Bgen, 418
Buddist-ler, 22, 25, 26, 27, 34, 51, Bkdz, 287
55, 77, 81, 97, 99, 101, 109, 166, Briba, 122
167, 174, 207, 247, 249, 250, 403, Brt, 237, 240, 253, 256, 257,
418, 470 258, 470
Buddizm, 25, 27, 33, 51, 53, 161, Byk Yulduz, 124
163, 165, 166, 168, 470
Bura-han, 73, 74, 104, 105, 106, C
107, 108, 278, 279, 280, 470
Bura-han Harun ibn Msa, 278, Cafarbay (Yomut oyma), 336
470 Cahiz, 266, 470
Bura-tegin Sleyman, 106 Cambul (Evliya-ata), 25
Buhara, 14, 24, 27, 35-42, 55, 56, Can-derya, 423
73, 93, 105, 113, 130, 137, 152- Can-Muhammed Gcduvani, 306
156, 158, 159, 160, 161, 167-171, Canibek, 129, 131, 306, 307, 470
175, 177, 178, 180, 181, 202, 222, Can-kala, 29, 271, 420, 470
259, 266, 278, 279, 280, 283, 297, Cankent, 29, 271, 420, 421, 423,
305, 308, 309, 311, 313-316, 319, 470
320, 321, 323, 325, 329, 332, 334, Cargalan nehri, 140
337, 369, 375, 376, 377, 378, 379, Caruklug (arukluk), 287
380, 392, 398, 417, 421, 428, 431, Cavuldur (Cuvaldar) bkz. ovdur
435, 470 Cebe-noyon, 82, 118, 470
Buhara Hanl, 14, 160, 181, 332, Cebguya, cabguya, 339
375, 376, 470 Celair-ler, 316
Burdaguy, 375 Cemal Kar, 103, 104
Burdalk, 375 Cemal-hoca, 221
Burhaneddin Merginan, 152 Cend, 29, 74, 271, 278, 279, 283,
Burhaneddin Muhammed ibn 285, 297, 300, 387, 419, 420, 421,
DZN 475
422, 470 Curzon, 425, 428, 429, 430, 436,

Cend Gl bkz. Aral Gl 437, 471
Cete, 121, 470 Cuuka ovas, 133
Cete yurdu, 121, 470 Cveyn, Ata-melik, 72, 73, 75, 80,
Cetsu bkz. Yedisu 81, 82, 110, 112, 114-117, 118,
Cetikent, 130, 131, 223 173, 212, 213, 214, 219, 260, 261,
Cevher, 103 297, 299, 301, 302, 303, 388, 428,
Chang-chun, 39, 81, 215, 216, 471
220, 408, 414, 415, 470
Chi-li-mi, 91
Chin hanedan, 212
Chn-su-mi, 90 ang-an (Hsian-fu), 101
Chang Chien, 47 aaa ky, 331
Chavannes, 184 a bkz Takent
Chien-chou, 215 adak, 406
Chwolson, 46, 68, 69, 78, 355, aganian, 374, 471
356, 357, 358, 359, 460, 471 aganrd, 374
Cigerbend, 381 aatay, 120, 121, 147, 149, 161,
Cigerbend-Ata, 381 162, 222, 223, 303, 307, 394, 471
Cihangir-Mirza, 121 aatay Hanl, 222, 223, 471
Cikil, 70, 73, 96, 471 aatay-kullar, 307
Cil boaz, 95 ar-bek Davud 279, 471
Cil, 349 ar-tegin Hseyin, 107
Cil-Ark, 66 akrlar, 313
Cizak, 36, 266, 407, 408, 409, aldavar, 65, 66
410, 471 al (Karaar), 123, 132
Cui, 217, 218, 221, 297, 471 apar-Aygr, 123
Cul, 63, 64, 66 arcuy, 297, 299, 301, 332, 334,
Cumgal, 134 376, 378, 379, 380, 381, 395, 471
Cundiapur, 59, 471 arn 121, 126, 131, 140, 471
Cungarlar, 138 arn-alak, 131
Cungarya, 47, 140, 243, 246, 253, atr-kul, 125, 224
254, 255, 256, 471 ayan, 418
Curcan, 267, 268, 298, 384, 432, ebni (Cebni), 287
471 edan da, 50
Curen-ler, 471 elugu (Kara-Kitay han), 114
476 ORTA ASYA
eren-derya, 223, 471 397, 413, 416, 417, 433, 435, 471
erkes, 220 inik 270, 471
e-i, 187 itral, 176, 179, 471
evan-Rabtan, 139 oros, 127, 137
rk, 181, 273, 400, 409, 410, otkal 409, 471
412, 413, 414, 471 ovdur, avdur, avuldur,
ieklik, 123 Cavuldur, 287, 310, 326, 328, 329
ien-vekili, 332 l (Trk kabilesi), 268
igil-ler, 70, 73, 203, 269, 290, u nehri, 49, 50, 52, 65, 66, 67,
291, 471 72, 80, 95, 96, 99, 100, 101, 102,
igu, 89, 90, 471 113, 123, 126, 129, 132, 141, 167,
ik-ler, 196, 197 196, 199, 203, 213, 220, 226, 259,
ilik, 66 260, 262, 269, 349, 471
imkent, 29, 62, 106, 259, 270, uguak 75, 112, 213, 471
415, 471 ulak-kurgan, 418
in, inli, 21-25, 27, 31, 32, 34, ulo-han, 193
37, 47, 49, 51, 52, 54, 57, 62-68, umak-bek, 231
72, 75, 79, 87-93, 95, 98-102, umanay, 396, 397, 471
105, 109-119, 125-128, 135, 136, ungurban, 304
139-142, 145, 146, 147, 157, 162, unpan, 340
163, 165-168, 184, 185, 187-198, urnak, 417
200-203, 205-214, 216, 219, 220- utak, 309, 310, 471
224, 233, 234, 238, 240, 248, 249, uy, 34, 43, 95, 98, 99, 103, 349,
251, 255, 262-267, 269, 290, 292, 471
303, 327, 338, 343, 344, 348-354,
365, 373, 379, 389, 400, 408, 412, D
416, 471
in Kaps, 24 dOhsson, 75, 81, 110, 261, 471
inanket (inancket), 344, 351 Dastan, 333, 471
inaran, 427 Dalose, 64
inaz, 407, 408, 471 Damgan, 424, 471
ingay, 216 Dandanakan, 285
ingiz-han, 79, 80, 81, 115, 117, Dr, 348
147, 148, 150, 151, 158, 161, 174, Dargan, 280, 325, 380, 381, 386,
211, 212, 214, 216-219, 221, 222, 387, 392, 471
261, 297, 303, 363, 364, 366, 375, Dargan-Ata, 381
DZN 477
Darius, 20, 164, 176, 425, 471 471

Darvaz, 171, 172, 176, 177, 179, Dukak, 277, 278, 471
180, 183 Dulu, 101, 191, 193, 471
Dai, 201 Dulu-han, 191, 193
De Goeje, 62, 63, 266 Duman da, 199
Deguignes, 49, 50, 72, 460, 471 Durun, 299, 311, 313, 316, 317,
Dehan- ir, 388 y 318, 321, 322, 329, 330, 471
Demirkap, 168, 410, 414, 471 Dker (Tker), 287
Denav 374, 471 Dldl-atlagan, 381
Derbend-i Argun-ah, 429, 430 Dlkadir beylii, 294
Deregez, 329, 427, 428, 471 Dambe, 183
Destecerd, 329, 471
Det-i Kpak, 418, 471 E
Det-i Ouz ,275, 471
Deylem, 471 Ebi-nor 186, 471
Deysan, 471 Eb Ali Simcur, 427
D (Tak) Salorlar, 306, 310 Eb Bekr (Uygur danman), 365
Dib-Bakuy, 292 Eb Bekr, 131, 132, 224
Dihistan, 36, 37, 267, 272, 282, Eb Dlef, 70, 71, 76, 206, 207,
284, 297, 298, 303, 309, 332, 471 471
Dihkan, 39, 96, 471 Eb Muzahim, 102
Dilzibul bkz. edemi Eb Said (Miranahn torunu),
Dingli-bek oyma, 305 150, 153, 154
Din-Muhammed, 311, 313, 471 Eb Said 128, 129, 150, 153, 154,
Diyarbakr, 293 426, 471
Dizak bkz. Cizak Ebu Yusuf Yakub, 293
Dou Trk Hakanl 101, 194, Ebul Fazl Sri, 284
471 Ebul Fid, 73, 471
Domi-han, 193 Ebul Gz, 30, 78, 79, 80, 82, 156,
Don nehri, 261 157, 158, 175, 217, 219, 221, 260,
Dost-Muhammed, 129, 180 265, 279, 294, 296, 297, 299,
Dubo-lar, 196, 197 305-320, 321-325, 333-394, 422,
Dudu ibn Dadik (Dudu ibn shak 443, 471
ibn Hzr), 295 Ebul Hasan Muhammed ibn
Dudurga (Tutrka), 287 Sfyan Kelimat, 35
Duglat, 162, 222, 223, 224, 347, Ebul Hasan Said ibn Hatim
478 ORTA ASYA
Usbaniket, 35 Evliya-ata, 25
Ebulhayr-han, 129, 130, 150, 154, Eymr, 287, 314
155, 156, 160, 226, 420, 471 Ezer beylii, 232, 233
Ei-ler, 197
Eftalit-ler, 23, 24, 471 F
Ehl-i burhan, 471
Ehl-i sark, 471 Fahreddin Mbarekah, 168, 472
Ekber-ah, 377 Faik, 31
Elbek (Mool han), 127 Fan-Derya, 170, 472
Elbistan, 294 Farab, 30, 72, 271, 341, 378, 380,
Elphinstone 55, 460, 471 415, 416, 419, 472
Elteber (unvan), 192 Farfur, 353
Eltir beylii, 232 Fars, 42, 65, 149, 169, 170, 177,
Emba, 270, 319, 322, 471 181, 294, 305, 348, 424, 432, 472
Emil nehri, 75, 112, 120, 123, Fatm 44, 472
132, 133, 141, 213, 214, 228, 472 Feodor (Rus ar), 137
Emil-Guur, 123 Ferv (Kzl-Arvat), 282, 284,
Emil-Hoca, 472 298, 387
Emr Abdurrahman, 180, 181 Fergana, 22, 24, 27, 28, 31, 32,
Emr Emanulla, 179 35, 39, 47, 48, 62, 63, 65, 67, 88,
Emr Mansur, 31 89, 90, 94, 96, 99, 101, 107, 120,
Emr Mesud, 152 122, 124, 125, 128, 129, 131, 133,
Emir Veli, 132 134, 160, 162, 165, 175, 176, 179,
Emke, 343 180, 186, 187, 213, 223, 224, 228,
En-Nedm, 51, 52, 56 229, 244, 260, 265, 304, 308, 373,
Erenk-han, 325, 326 400, 401, 402, 403, 404, 405, 406,
Ermeni, 19 414, 435, 472
Ermenistan, 282, 309, 472 Ferhad-han, 313, 472
Er-Nazar-biy, 335 Feridun-han, 317
Esen-Buka, 120, 127, 128, 129, Fetih-Ali-ah, 437
222, 226, 472 Feyzabad (Bagird), 168, 177, 374
Esen-Tayi, 472 Frat, 20
Eski kabilesi, 306 Firdevs, 435
Esrar, 369, 472 Frazer 428, 434, 472
Eres (Arap genel valisi), 169 Furi-ler, 205, 208, 211, 345, 472
Etek, 426, 427, 428, 430, 472
DZN 479
G Gk-Tonl, 306
Greko-Bactria 21, 22, 23, 165,
Gala, 171, 172, 472 166, 374, 472
Galdan-Booktu-han, 138, 139 Greko-Bactria,
Galdan-Seren, 141, 235 Grekya, 20
Gansu, 62 Grigory Vasilikov, 314
Garabhana, 382 Grigoryev, 62, 70, 71, 72, 75, 103,
Gara, 472 112, 280
Garistan, 171, 472 Guandu, 88
Gardiz, 65, 67, 69, 71, 73, 93, 95, Guen, 166
103-105, 190, 196, 201-205, 208, Gudulu, 194
265, 279-282, 284, 338, 339, 349, Guidi, 53, 57, 461, 472
351, 360, 447, 472 Gui-ler, 197
Garnat, 300, 301 Guligan bkz. Kurkan
Gauthiot, 166, 472 Gur, 173
Gavhre, 381, 382, 387, 472 Gurgan, 151, 268, 386, 472
Gayur-kala, 37 Gurganc, 275, 354, 382, 383, 384,
Gazneli Mahmud, 104, 105 385, 386, 387, 388, 426, 472
Gazze, 293 Gurlular, 173
Geber (Zerdt), 168 Gutschmid, 53, 77, 83, 447, 461,
Gegu, 191 472
Gegun, 185, 472 Guz, 33,
Geiger V., 171 Glzar-han, 180
Gelolu (Karluk), 201 Gm-tav, 71, 472
German-lar, 20 Grcistan, 43, 472
Germanya, 20 Grc-ler, 438, 472
Ge-u-anna, 49, 50, 472 Grgen, 36, 267, 268, 270, 297,
Gibin, 88 298, 302, 311, 312, 316, 317, 324,
Gihon, 373 326, 336, 424, 425, 427, 472
Girey-han, 129 Grledi (Holm geidi), 388
Gobalk, 82, 118
Gobi, 75, 189, 472 H
Gog-Magog bkz. Yecc-Mecc
Gklen 310, 312, 316, 317, 328, Habe-sultan, 317, 318, 319
331, 337, 472 Habuan bkz. Kuan
Gklen, Hacm-han, 313, 314, 315, 316,
480 ORTA ASYA
396, 472 Harezm (air), 149

Hac-Muhammed, bkz. Hacm-han Harezmli-ler, 13, 69, 146, 156,
Ha-dervi l, 407 157, 164, 173, 284, 311, 312, 314,
Hafz- Ebr, 147, 375, 389, 422, 315, 321, 325, 330, 333, 335, 385,
435, 472 427, 472
Hafz- Tan, 377, 378, 418, 421, Harezmah l-Arslan, 297
447, 461, 472 Harezmah Muhammed, 41, 42,
Hagas (Hakas), 188, 200, 232, 236 80, 118, 174, 298, 300, 302, 365,
Hakim-Ata 41, 388, 392, 417, 472 414, 472
Hak-Nazar, 135, 227 Harezmah Teke, 78, 472
Halac, 286, 472 Harkir ay, 139
Halacistan, 263, 472 Harun (Bura Karahan), 104, 105,
Halife Hiam, 33, 56, 472 107, 108
Halil-sultan, 130, 131, 148, 223, Harun Reid, 435, 437
224, 226 Hasan-eli, 310
Hamdullah Kazvin, 278, 279, 294, Hatn-Arka geidi, 195
299, 303, 388, 433, 472 Hayan, 220
Hami, 100, 109, 132, 139, 156, Haytal (Eftalit), 342
166, 472 Hayzan, 360
Hamrin, 360 Hazar Denizi, 21, 32, 75, 92, 156,
Han-chou, 199 260, 261, 267, 268, 276, 284, 328,
Hang-fu, 207 373, 385, 388, 389, 424, 425, 427,
Hanghai, 211 472
Hankov, 81, 159, 376, 435, 472 Hazar-lar, 69
Hanka, 393, 394, 395, 472 Heftdeh, 62
Harakan, 302 Hemedan, 321, 472
Haraksl sidor, 424 Henhena, 215
Haraket, 412 Herat, 45, 57, 61, 128, 148, 149,
Harezm, 20, 23, 27, 29, 30, 38, 150, 155, 169, 171, 295, 303, 318,
41, 43, 44, 69, 70, 79, 112, 116, 331, 336, 434, 436, 438, 472
117, 122, 137, 146, 150, 154-160, Herodot, 20, 424, 425, 426, 472
165, 173, 175, 270, 271, 273, 275, Hezre 472
281-284, 295-300, 302, 303, 306, Hezaresp, 315, 320, 323, 380,
308-317, 319, 325, 326-333, 336, 382, 386, 388, 389, 394, 395, 423,
354, 369, 373, 374, 379-393, 395, 472
419, 425, 426, 427, 432, 472 Hristiyanlk, 7, 53, 56, 61, 70, 78,
DZN 481
95, 100, 103, 106, 109, 114, 117, Hoceyli, 382, 383
166, 221, 265, 276, 360, 472 Holie-han Moyano, 197
Hzr-eli, 307, 308 Ho-lo-lu bkz. Karluk
Hzr-hoca, 122, 123, 124, 125, Ho-nan 269, 473
472 Ho-Orlok (Kalmk han), 322
Hie-li Han, 193 Horasan, 52, 53, 60, 61, 154, 155,
Himyeri-ler, 346 170, 272, 279, 281-285, 295, 297-
Hindistan, 20, 21, 23, 24, 49, 67, 301, 303, 304, 305, 308, 310-317,
87, 104, 106, 140, 156, 163, 210, 329-336, 338, 386, 390, 393, 425,
281, 332, 348, 369, 373, 374, 406, 427, 428, 430-433, 435, 438, 473
430, 437, 472 Hosun-ordu, 113
Hindu-han, 298 Hout, 127
Hinduku, 19, 23, 82, 88, 156, Hoten, 22, 24, 26, 105, 107, 115,
472 168, 213, 257, 347, 352, 354, 473
Hintli, 59, 70, 377, 417, 435, 472 Hoto bkz. Hosun-ordu
Hirkanya, 424, 425, 472 Hoyt, 127, 139
Hirth, 47, 48, 50, 51, 54, 184, Hsian-fu bkz. ang-an
189, 190, 192, 193, 261, 262, 462, Hsi-song-seu, 90
464, 472 Hsan Tsang, 24, 48, 49, 50, 51,
Hisar, 171, 178, 181, 229, 374, 52, 53, 54, 65, 72, 99, 100, 167,
375, 376, 407, 472 168, 373, 408, 473
Hisar-adman, 375 Hudaydad, 121, 122, 126, 128,
Hi-kala, 29 473
Hiva, 29, 158, 159, 165, 181, 308, Huguenot-lar, 118
315, 319, 320, 323, 324, 326, 328, Huld- barn, (eser ad), 321
329, 331-337, 364, 378, 380-383, Hun-lar, 87, 88, 90, 91, 186, 187,
386, 388-399, 408, 420, 421, 423, 188, 189, 473
426, 427, 449, 473 Hunza, 19
Hoca Ahrr, 41, 42, 150, 153, 411, Huyar, 405
414, 473 Huttel 170, 199, 473
Hoca Nefes, 326, 473 Huttelan, 177
Hoca erefddin Sabur, 317 Hseyin Baykara, 434
Hoca-Bakrgan, 406 Hseyin Sf, 146
Hocend (Hocent), 31, 36, 107, Hsrev Anuirvan, 267, 473
112, 213, 225, 266, 400, 405, 406, Hsrev II., 57
407, 408, 473 Hsn (Ssn), 88
482 ORTA ASYA
I bni Rusta, 277, 340, 382, 384,

385, 431, 473
Irak 282, 285, 305, 306, 338, 342, brahim ibn el-Abbas es-Sul, 268
404, 473 -chi-mi, 91
Isfahan, 263, 282, 314, 321, 473 ki-Salorlar, 306
Isfara, 404, 405, 473 ni-Buni vadisi, 124
Issk-gl, 32, 49, 50, 65, 66, 70, dikut, 75, 473
78, 79, 89, 94, 95, 96, 97, 99, 119, dil nehri, 29, 32, 43, 44, 137,
122, 124, 125, 127, 128, 132, 134, 152, 161, 183, 261, 267, 270, 274,
135, 139, 141, 147, 186, 203, 222, 300, 306, 322, 473
223, 224, 226, 227, 262, 291, 349, dris, 65, 76, 77, 269, 473
473 gdr, der, dr,Yider, 287, 310,
Issk-kul ehri, 97 326, 328
hid, 27
k-bek, 307
lak, 52, 291, 409, 410, 412, 413,
bar geidi, 195 473
ber-ler, 19 lami vadisi, 116
bn el-Esr, 35, 43, 54, 66, 70, 71, lbars, 317, 319, 332, 333, 473
73, 74, 75, 77, 80, 103, 104, 105, lek-han, 73, 104, 473
106, 107, 108, 111-114, 117, 265, li, 99, 101, 113, 120, 121, 123,
268, 277-279, 281, 282, 283, 285, 124, 126, 127, 130, 138, 139, 140,
290, 295, 297, 415, 473 141, 196, 222, 235, 249, 252, 253,
bn el-Fakh, 68, 473 254, 255, 473
bni Arabah, 152, 413, 473 li-han Tumn, 99
bni Battuta, 367, 375, 389, 435, lik-Trkmen, 260
436, 473 lmalmasn-cabguya, 340
bni Dulgadir, 293 lteres, 194, 195, 197
bni Faldan, 270, 274, 275, 276, lya, 53, 57, 78, 115, 376, 473
473 lyas-hoca, 120, 121, 473
bni Havkal, 30, 61, 62, 67, 207, mek, 340
341, 381, 404, 408, 410, 432, 436, mi, 340
473 mreli, 329, 334
bni Hordadbeh, 63, 66, 93, 300, ndus, 176, 473
405, 408, 473 ranl, 20, 35, 145, 146, 147, 151,
bni Mukaffa, 190 154, 171, 172, 174, 176, 182, 183,
DZN 483
190, 205, 212, 262, 270, 293, 312, J

313, 317, 332, 336, 348, 434, 435,
473 Jenkinson, 135, 228, 392, 473
ranehr, 348, 473 Johannes Crestitel, 69
rek, 306 Ju-ch-tu, 91
renak, 235, 236 Ju-ch-mi, 91
rt, 31, 32, 80, 120, 123, 124, Ju-jan, 92
138, 139, 140, 141, 204, 215, 217, Justin I, (mparator), 57
223, 241-244, 252, 253, 341, 342,
473 K
sfendiyar, 267, 318, 319, 321,
322, 448, 473 Kabadian (veya Kabadiyan) 284,
sficab, 29, 30, 35, 62, 106, 259, 374, 473
260, 265, 273, 274, 414, 415, 473 Kabikalar (Kabilkakla), 134
skender (Makedonyal), 20, 21 Kabul, 88, 132, 148, 175, 180,
skender Mni, 311, 312, 313, 224, 473
314, 315, 316, 317, 318, 448, 473 Kabul-ah, 148
skil, 357 Kacar-lar, 312, 335, 434, 473
skit, 21 Kaar-ba, 64, 473
smail ibn Ahmed 30, 473 Kadky, 57, 473
smail Safev, 154, 155, 473 Kadr-han Yusuf, 105, 106, 107
smail Smn, 36, 473 Kadiri tarikat, 41
smail-ler, 180, 473 Kafirgiran, 183
spanya, 293 Kafirnigan, 374
srail, 281, 473 Kafir-Yar, 133
stahr, 59, 61, 69, 260, 267, 270, Kahire, 45, 107, 375, 413, 473
274, 275, 300, 353, 377, 379-386, Kahir-hoca, 323
415, 432, 448, 473 Kahkaha kalesi, 430
stemi (edemi), 191 Kahta, 157, 473
kaim, 177, 181, 473 Kal kalesi, 330
til, 300, 356, 357, 473 Kala-i Hum (veya Humb), 177,
-tsung (imparator), 200 180
van eredov, 139 Kala-i Zafer, 177, 473
van Petlin, 232, 234 Kalaus, 328
van Petrov, 234 Kallaur V. A., 64, 420, 421
Kalmk, 127
484 ORTA ASYA
Kamerddin 121, 122, 124, 473 Karakol, 95, 97, 474

Kamul (Kumul), bkz. Hami Kara-koyin vadisi, 96
Kancut, 19 Karakoyunlu, 294, 474
Kandahar 318, 473 Karakum, 330, 474
Kang-k 22, 23, 88, 89, 473 Kara-su, 387
Kangl-lar, 79, 80, 81, 88, 112, Karaar, 123, 132, 224, 225, 474
244, 306, 473 Karatal, 132, 140
Kang ,187 Karatal (Yazr)-lar, 299, 334
Kan-say, 31 Karatav, 417, 418, 420, 474
Kan-si (in imparatoru), 139, 140 Karategin, 171, 176-180, 229, 230
Kansk, 235, 473 Kar-han, 317, 474
Kao-ang, 100, 474 Kark, 287
Kao-kui, 48, 79, 474 Kar-kiit, 308
Kapagan-kaan (Moo), 194, 195 Kar-Sayram bkz. Sayram
Kara Kitay-lar, 40, 213, 241, 474 Karkar(a), 141
Kara yli (Kara daml), 307 Karkn, 287
Kara Tatar, 474 Karluk-lar, 32, 34, 54, 65, 67, 72,
Karabayl, 423 73, 75, 80, 81, 95, 96, 97, 98, 113,
Karabulak 95, 97, 474 115, 116, 117, 174, 176, 199, 201,
Kara-bura 71, 474 203, 205, 241, 246, 260, 261, 264,
Karadeniz 19, 99, 390, 474 339, 466, 473, 474
Kara-Derya 401, 404, 474 Kari ehri, 126
Kara-Derya, Kasan-say 401, 474
Kara-evli (Kara-blk), 287 Kasm-han, 132, 133, 226, 323,
Karagat, 141 474
Kara-Guur, 123 Kasra-Bas, 63
Kara-han, 292 Kastek geidi, 67, 72, 94, 97, 100,
Karahanl-lar, 37, 41, 45, 73, 74, 121, 242, 361, 474
75, 82, 98, 104, 105, 109, 112, Kaga, 307
260, 264, 280, 281, 474 Kagar, 13, 14, 32-35, 47, 48, 49,
Kara-Hoca, 201 53, 72, 74, 75, 78, 88, 96, 99, 104,
Kara-Kasmak (Kastek), 121 105, 106, 107, 108, 115, 118, 119,
Karakast, 323 122, 125, 127, 128, 130-135, 203,
Kara-kemer, 377 213, 224, 226, 227, 228, 231, 264,
Kara-Krgz, 178, 474 284, 347, 348, 354, 364, 404, 474
Karakitay bkz. Kara Kitay Kagar ky, 404
DZN 485
Kagarl Mahmud, 157, 167, 168, 213, 215, 217, 218, 220, 474
173, 174, 182, 202, 204, 211, 259, Kemaleddin Harezm (eyh), 306
260, 262, 263, 269, 270, 271, 272, Kemik, 232
278, 286, 290, 294, 474 Kemiz-art da, 190, 344
Kagarya, 14, 118, 160, 162, 163, Kem-Kemciyut, 215, 217, 218,
180, 222, 223, 228, 230, 231, 276, 220, 474
287, 474 Kencid, 415
Kaka (unvan), 137 Kende (unvan), 357
Kamir, 88 Kend-i Badem, 406, 407
Katagan, 179 Kendir-tag, 342
Katvan 112, 474 Keng-Tarban bkz. Tarman
Kavgan-Ata, 416 Kerait, 77, 216, 219, 474
Kayalk, 80, 113, 115, 117, 474 Kerbela, 436
Kayan bkz. Kyan-Kaz Kerki, 376, 377, 378, 474
Kay (Kayg), 286, 292 Kerminket, 95, 349, 474
Kay-lar, 208 Kesim da, 205
Kay-lar, 208, 211 Ke, 49, 50, 55, 474
Kazak-lar, 92, 132, 134-137, 139, Ketmen da, 140
141, 154, 158, 159, 160, 161, 182, Ketmen-tbe, 141
204, 223, 226, 227, 228, 237, 239, Kette-Kurgan, 21,27
247, 248, 251, 256, 363, 368, 369, Khalac-lar, 263, 474
390, 406, 417, 423, 474 Khallukh (Karluk), 32, 339, 343,
Kazakistan, 25, 43, 99, 108, 167, 474
204, 238, 247, 474 Khara-khula, 137
Kazvin, 312 Khrgs, 140
Kazvin, 69, 261, 276, 277, 278, Khun-tayi, 138, 474
279, 295, 299, 301, 303, 388, 433, Khutuglan bkz. Kut-olan
436, 449, 472, 474, 480 Kl Niyaz-bay, 396, 474
Kebek-sultan, 129 Kl-bek, 315, 316, 474
Kebin vadisi, 141 Kl-han bkz. Mahmud-sultan
Keder, 415, 416, 417 Knk boyu, 286, 289, 292
Kelat, 304, 329, 330, 429, 430, Krgz-lar, 6, 43, 47, 64, 67, 92,
435, 474 133, 134, 135, 137, 160, 161,
Keles, 414, 474 178, 182, 184-192, 194-225, 226,
Kelif, 376, 377, 378, 474 230-251, 253- 257, 259, 327, 345,
Kem nehri, 186, 190, 196, 211, 363, 368, 369, 390, 406, 417, 418,
486 ORTA ASYA
423, 474 Koebay, 233

Krgz Hanl, 6, 199, 200, 209, Kokar, 121, 122, 133, 134, 226,
210, 216, 225, 242, 474 474
Krgz Muhammed, 132, 133, 226, Kokand, 99, 159, 160, 171, 179,
227 180, 181, 401, 402, 405, 406, 412,
Krgz-han, 178 413, 417, 474
Krgzistan, 25, 31, 95, 96, 108, Koma-bek, 307
124, 238, 241, 242, 243, 246, 256, Konstantinopolis, 25, 474
439, 474 Konur-Ulen, 134
Krgz-Kaysak, 256, 474 Kopal, 80, 113, 474
Krgz-nor, 187 Kopet-Da, 309
Kyan-Kaz, 123 Kopet-da, 425
Kyat-han, 336 Kora bey, 232, 233, 234
Kzl-Arvat, 272, 273, 282, 298, Korkut (ibni Abdulhamid), 294,
324, 336, 426, 474 295
Kzl-ayak (Trkmen oyma), 322 Korkut-Ata, 420
Kzlba, 368 Kosak-lar, 139
Kzl-kiya (San-ta tepesi), 97 Kosogl, 196
Kzl-Orda, 271, 474 Ko-kurgan, 417
Kzl-su, 89, 474 Kout-han, 334, 335
Kzlar, 327, 328 Kouy-kurgan, 96, 474
Kiik-hanm, 124 Kotvi, 232, 236, 474
Kidan (Kitay), 74, 75, Koybn, 140
Kien-hai bkz. Baykal Koy-iriki, 134
Kien-kun, 186, 193, 198, 474 Koy-Marag, 123
Kimak, 67, 76, 77, 204, 241, 243, Koysar, 230
244, 245, 246, 342, 345, 474 Koysu, 141
Kirman, 282, 424, 432, 474 Koy-Suy, 128
Kitay-lar, 40, 75, 110, 111, 112, Kozmin N. N., 191, 232, 236, 237
113, 114, 115, 116, 117, 210, 213, Kgmen, 190, 195, 203, 345, 474
352, 474 Khne-Urgen, 36, 336, 474
Klaproth, 54, 88, 200, 201, 210, Kke nehri, 474
239, 463, 474 Kk-Sali, 123
Klavijo, 152, 474 Kk-tal, 140
Kobuk, 123 Kk-tepe, 121, 122, 124, 475
Kociger, 141 Kk-terek, 140
DZN 487
Kk-zek (Kuvan-Carma), 390 Kuragan, 123

Krosnayarsk, 475 Kurder, 382, 383, 387
Kuan-wang, 90 Kurkan, 197
Kuba, 403, 404 Kuri, 208, 209, 215, 220
Kubilay, 117, 220, 243, 365, 475 Kursul (Trge prensi), 102
Kubilay-noyon, 117 Kurti kuyusu, 308
Kua, 26, 54, 71, 90, 98, 119, 132, Ku-su bkz. e-i
168, 203, 223, 265, 269, 348, 351, Kuan, 22, 23, 87, 475
475 Kuanya, 24, 475
Kuan, 304, 329, 425, 427, 428, Kui, 22, 475
429, 430, 432, 435, 475 Kutegin Pellevan, 302
Kuan Krdleri, 329 Kutadgu bilik, 44, 45, 47, 48, 68,
Kukuni, 226 72, 73, 75, 79, 263, 290, 475
Kudama, 62, 63, 65, 66, 67, 68, Kutegin-laban (unvan), 95
69, 72, 73, 96, 349, 408, 475 Kuteybe, 54, 55, 56, 475
Kfe, 169 Kutlar obas, 307
Kuke-sultan, 312 Kutluk-Murat-han, 335
Kuke-tengiz 120, 475 Kut-olan, 340
Kulab, 170, 171, 179, 181, 475 Kuvan-derya, 423
Kulan, 32, 63, 64, 65, 66, 101, Kuygun, 393
229, 475 Kuznetsk 234, 235, 253, 475
Kulbakar (unvan), 360 Kuz-ordu, 82
Kulca, 22, 113, 116, 117, 120, Kbrev tarikat, 41
141, 254, 475 Klk-han, 78, 80, 81, 82, 116,
Kul-lar, 307 117, 118, 414, 475
Kul-ub, 63, 64 Kl-tegin, 195
Kuma, 326 Krdistan, 282, 475
Kuman, 114, 201, 379, 475, 477 Kren-Da, 309, 315, 316, 425
Kumberket bkz. Kerminket Krt-ler, 293, 427
Kumis, 424 Kr-tegin, 350
Kumul (Kamul), 352 Kyat 382, 383, 385, 386, 387, 389,
Kungez nehri, 123, 126 394, 396, 475
Kungrad/Kungrat, 334, 394, 395,
475
Kun-lar, 208, 209
Kun-mo, 88
488 ORTA ASYA
L Mahmud uras, 222, 227, 230,

475
Laban oyma, 95 Mahmud sultan, 230
Lama-Dori, 141 Mahmud-bay, 116
Lanikaz (Nilkaz), 340 Mahmud-han (Hocent hakimi),
Laoan da, 199 112, 116
Lavdan, 397, 398, 399 Mahmud-han (Takent hakimi),
Lei-che-yao-mi, 88 130
Lepsa, 140 Mahmud-sultan, 315
Lerch P.., 72, 418, 419, 420, 421, Makdis, 52, 55, 60, 62, 64, 65,
475 69, 70, 71, 72, 97, 98, 259, 260,
Leruak, 53 275, 349, 374, 377-386, 401, 402,
Li Ling, 187, 200 404, 408, 416, 417, 428, 432, 436,
Liao mparatorluu, 110, 111, 112, 451, 475
117, 468, 475 Makedonyal skender, 20, 21,
Livin, 25 145, 165, 166, 170, 176, 177, 180,
Lob-Nor, 122, 165, 167, 475 262, 348, 376, 475
Loan, 234, 235 Mama-bike, 307
Lokman, 277, 278, 475 Manak (unvan), 96
Ludwig XIV., 118 Manas, 161, 229, 242, 364, 369,
Lutf, 148, 149 475
Lutfullah el-ust, 228 Manbek-Lu, 190, 344, 345, 475
L Kao-li, 220 Manu-lar, 162, 475
Manglak, 275, 276, 298-301,
M 305, 306, 309, 315, 319, 320, 322,
326, 328, 329, 335, 384, 391, 475
M. de Groot, 185, 187 Mangt-lar, 159, 315, 319, 336,
Ma Tuan-lin, 219 398, 475
Madyar, 357 Manglay-Sube, 119, 223, 475
Maglar (Mecusiler), 268 Man, 328, 475
Mahan, 304, 305, 475 Mani, 51, 52, 53, 61, 68, 97, 112,
Mahdi han, 332 114, 350, 352, 461, 475
Mahdumkul (veya Mahtum-Kul), Maniheist, 25, 26, 27, 34, 61, 68,
157, 328, 475 77, 78, 114, 165, 166, 167, 350,
Mahmet-kul, 314 475
Mahmud b. Veli, 177, 229 Maniheizm, 25, 26, 33, 34, 53,
DZN 489
165, 166, 475 Memluk-lar, 293, 294

Mansur-han, 130, 131, 132, 133, Mening (Ming?), 292
223, 224 Mergit (Merkit), 217, 221
Mara, 294 Merke, 31, 32, 66, 71, 260, 475
Margelan, 180, 475 Meruak, 337
Marginan 39, 40, 369, 405, 406, Merv, 13, 21, 27, 36, 37, 41, 52,
475 58, 59, 61, 74, 171, 180, 283-285,
Marko Polo, 176, 304, 475 294, 295, 297, 301-304, 309, 313,
Marquart, 50, 53, 54, 56, 72, 113, 314, 316, 321, 326, 330, 334, 335,
201, 209, 214, 266, 267, 268, 277, 337, 380, 382, 426, 427, 431, 432,
300, 301, 400, 431, 463, 464, 475 435, 475
Marutha (patrik), 57 Merverrd, 21
Maslovsky S. D., 172, 180 Meryem Ana, 69
Mata, 171, 172 Mesud ibn Osman, 420
Mver (Kafkas-tesi), 10, 19, 27, Mesud, 68, 416, 475
172, 475 Mehed, 31, 36, 158, 267, 272,
Mvernnehr, 35, 36, 48, 51-56, 273, 309, 326, 329, 331, 332, 394,
60, 73, 75, 79, 80, 94, 95, 99, 102, 429, 430, 434, 435, 436, 437, 475
104-109, 112, 113, 116, 120, 125, Mehed-i Misriyn, 36, 267, 272,
126, 127, 129, 130, 131, 135, 140, 273, 309, 332, 475
150, 153, 154, 155, 273, 281, 292, Meyendorff, 171, 178, 475
295, 330, 350, 401, 404, 410, 417, Meyhene, 322, 426, 475
418, 433, 475 Meymend, 280
Mazanderan, 173, 297, 298, 303, Mezopotamya, 282, 386, 475
336, 389, 457, 468, 475 Msr, 44, 60, 69, 149, 266, 277,
Mazdak, 475 292, 293, 475
Mazdeizm, 475 Midia, 425, 475
Mecdddin Badadi, 42, Mikail, 68
Medemin-han, 334, 335 Milige-ler, 197
Medminiye, 384, 385 Miller F.F., 232, 233, 236
Mehd (halife), 97, 265, 266 Minorsky, 12, 13, 23, 62, 67, 68,
Mehdi-han (tarihi), 329 93, 96, 98, 196, 204, 263, 284,
Melik bozkr, 36 340, 347, 349, 352, 354, 357, 360,
Melikah, 35, 70, 107, 108, 305, 426, 428, 442, 448, 459, 462, 464,
475, 478 475
Melkitler (Ortodokslar), 58, 69 Minusin, 209, 216, 236, 238, 245,
490 ORTA ASYA
255, 257, 475 Moul, 119, 161, 223, 476

Mir Hak-Berdi Bekiek, 128 Moulk obas, 307
Mir brahim, 128 Moulistan, 119, 120, 121, 123-
Mir Kerim-Berdi, 128 134, 150, 223, 224, 225, 226, 227,
Mir Muhammedah, 128, 475 231, 476
Mir Veli, 224 Mohe-Dagan, 101
Miranah, 150 Molla Karamullin, 327
Mir-Arab, 417, 418 Monte-Corvino, 57
Mirhand, 82 Moskova, 137, 234, 236, 300, 440,
Mirki, 63, 64, 66, 71, 475 476
Mirza Hseyin, 389, 390, 391, 475 Mucirul-mlk, 301, 302
Mirza skender, 124 Mug da, 25
Mirzal, 407, 408, 475 Mugi-noyon, 219
Mirza-han 177, 476 Muhammed (Gazneli Mahmudun
Mizdahkan, 383, 384 olu), 106
Mobalk, 82 Muhammed Berkan, 298
Moo bkz. Kapagan-kaan Muhammed Gazal, 435
Mool-lar, 6, 8, 10, 15, 36-39, 42, Muhammed Haydar, 119, 120,
43, 44, 58, 59, 75, 78, 81, 82, 83, 121, 122, 124-135, 162, 476
109, 110, 113, 118-128, 130, 134, Muhammed Nadir-han, 179
136, 147, 149, 150, 152, 155, 159, Muhammed erif, 228
160-162, 166, 173, 174, 176, 184, Muhammed-Ali-han Uak, 332
185, 202, 204, 209, 211, 215-218, Muhammed-bek, 126, 304, 435,
220-227, 230, 231, 233, 239, 240, 476
241, 243, 246, 247, 248, 252, 286, Muhammed-Ekber-han, 181
290, 292, 296, 297, 302-305, 307, Muhammed-Emn, 333, 334, 335,
330, 363, 365, 367, 369, 375, 395, 396, 398, 448, 462, 476
387, 388, 409, 412, 413, 414, 417, Muhammed-Gazi-sultan, 311
419-422, 429, 431, 433, 435, 476 Muhammed-han, 124, 125, 230
Mool-han, 292 Muhammed-Hasan-han, 333
Moolistan, 12, 25, 34, 46, 62, 72, Muhammed-Hseyin-bek, 319,
74, 79, 92, 115, 119, 139, 166, 320, 476
174, 189, 193, 194, 197, 199, 202, Muhammed-kul, 314, 315
203, 210-217, 219, 221, 222, 232, Muhammed-yar, 315
234, 238, 242, 245, 246, 257, 261, Mukanna, 55, 476
264-270, 276, 476 Muktedir (Halife), 60
DZN 491
Muma-han, 133 79, 91, 108, 111, 378, 476

Munis, 325, 326, 333, 336, 378, Narahi,
379, 381, 383, 388, 390, 391, 392, Nasr b. Seyyar, 102, 104
394, 395, 397, 398, 423, 426, 476 Nasr ibn Ahmed, 274, 476
Munke-han, 219, 220 Nasrullah-ah, 333
Murad-bek, 179 Navruz-Ahmed (Barak), 135, 136,
Muravyev, 335 137
Murgab, 19, 21, 53, 159, 171, 302, Nayman, 251, 252, 256, 313, 320,
304, 305, 324, 337, 476 476
Msa Yabgu, 279, 476 Necef, 436
Musa-han, 326 Necmeddin Kbra, 41, 476
Musev, 119, 121, 125, 476 Nemek-bek, 232, 233, 234
Mtasm, 54, 62, 410, 476 Nes, 13, 273, 282, 284, 285, 298,
Muvahhidler, 293 302, 304, 313, 314, 316, 318, 321,
Muzart, 71, 120, 139, 476 329, 330, 332, 386, 425, 426, 427,
Mbarekabad, 316 435, 476
Mbarek-ah, 177, 304, 305, 476 Nesef, 377, 476
Mbarekah Merverrud, 269 Nesev, 116, 117, 298, 303, 476
Mbarek-ah Muzaffer, 177 Nestur, 46, 53, 57, 58, 59, 60, 70,
74, 76, 77, 78, 95, 117, 476
N Nevaket, 63, 64, 66, 78, 95, 96,
97, 102, 115, 349, 476
Nadir ah, 145, 476 Neviket (Nevaket), 349
Nadir-Muhammed, 323, 476 Nil, 20
Nadir-ah, 294, 329, 330, 331, Ni-mi, 90
332, 333, 394, 395, 428, 430, 435, Nisibin, 386
437, 476 Niapur, 35, 285, 295, 302, 303,
Nadir-tepe, 429, 476 331, 428, 430, 431, 432, 433, 434,
Nagar, 19 435, 438, 476
Naheb, 55, 476 Nizamul Mlk, 35, 289, 292, 293,
Nakbendlik, 41, 476 476
Nak-i Cihan, 125 Nizip, 59, 476
Nalivkin V. P., 103, 176, 362, 402 Nogay, 315, 319, 476
Namangan 45, 95, 402, 476 Noma bey, 232, 233, 235
Narn, 65, 96, 131, 203, 401, 476 Nldeke, 62
Narahi 55, 56, 61, 62, 71, 75, 77, Nuh ibn Esed 30, 62, 266, 476
492 ORTA ASYA
Nur, 279, 297 Orhon kitabeleri, 25

Nureddin Mahmud, 293 Ornak (Oznak, Ortak), 122
Nureddin, 231 Osman (Karahanl han), 41, 116
Nur-Muhammed bkz. Nurum-han Osmanl-lar, 14, 42, 157, 229,
Nurum-han, 313, 314, 316, 317, 288, 294, 392, 476
476 Ostroumov N. P., 363, 364, 365
Nucan, 63 Ostyak, 191, 192
Nuibi, 101, 476 Osubolay bkz. Asbara
Nuzket, 63, 64, 66 O, 31, 96, 230, 402, 403, 404,
Nkuz, 319, 476 405, 476
Oanin L. V., 262
O Otrar 72, 82, 271, 410, 415, 416,
419, 420, 476
Ogurck, 306, 476 Otrar bkz. Farab
Ogura, 389, 391 Oyrat, 127, 138, 161, 178, 225,
Ogurin adas, 328 231, 232, 235, 236, 252, 253, 304,
Ouz-lar, 93, 186, 189, 193, 194, 476
197, 201, 209, 221, 246, 248, Ozar, 80, 81, 117, 349, 476
260-266, 270, 271, 272, 274-279, Oznaennaya ky, 195, 196
281, 283, 285, 286, 288-293, 306,
339, 471, 476
Ouz-han, 221, 248, 263, 286,
288, 290, 292, 306, 476 k-ta (Ekta?), 342
Ohl, 312, 315, 316, 317, 476 mer Hayam, 434
Ojo bkz. Ajo mer-han, 298
Okl-Gklen, 312 mer-eyh, 123, 124, 125, 404,
On-begi, 476 405, 476
On-Uygur, 202, 476 n Asya, 19, 20, 23, 37, 41, 43,
Oppert, 74, 76, 77, 78, 80, 81, 82, 44, 150, 162, 163, 198, 277, 295,
110, 114, 118, 260, 465, 476 303, 476
Orbay, 233 tken (Hanghai), 211
Ordu, 260 zbek-ler, 8, 39, 40, 130, 131,
Orhon, 25, 46, 54, 62, 72, 75, 80, 153-157, 159, 160, 162, 165,
94, 100, 109, 166, 186-193, 197, 175-179, 181, 183, 184, 226, 227,
199, 206, 207, 208, 210, 211, 212, 229, 247, 250, 252, 296, 308, 309,
339-342, 345, 361, 476 312-316, 319, 320, 321, 329, 330,
DZN 493
332, 333, 336, 368, 369, 390, 391, 204, 209, 261, 267, 281, 291, 311,
393, 406, 437, 447, 476 313, 321, 363, 367, 374, 400, 409,
zbekistan, 120, 159, 172, 250, 415, 424, 425, 435, 467, 477
368, 369, 476 Persepolis, 164, 477
zer bkz. Ozar Persia, 19
Peter I., 326, 327
P Ptis de la Croix, 121
Petrovsky N. F., 66
Pei-ting (Bebalk), 203 Pi-kuan-chi, 91
Palladius (Pallady), 68, 215, 218, Pirsi-ler, 298
365, 366, 476 Pigah, 308
Palmov N. N., 326 Pipek, 27, 65, 66, 72, 95, 115,
Pan Chao, 92 477
Pan Ku, 186, 187, 476 Plano Carpini, 174, 220
Para-lar, 175 Pokotilov, 127, 453, 477
Parategin, 275, 477 Polovets bkz. Kuman
Parkent, 411, 412, 477 Potanin G. A., 195, 196
Part-lar, 23, 431, 477 Pozdneyev, 138
Partya, 20 Pritsak, 82
Paay-lar, 175 Pskem, 181, 409, 477
Pauthier, 77, 465, 477 Pskent, 181, 413, 477
Peeneg (Peenek, Bicne), 287, Puladi, 119, 120, 121, 477
292, 306, 477 Pulad-sultan 315, 477
Pekin, 184, 213, 214, 451, 463, Punuk-Ponak (Kalmk han), 327
477
Pelliot, 24, 82, 83, 110, 136, 185, R
186, 188, 212, 265, 266, 269, 460,
465, 477 Rabat- Melik, 36
Penc, 183 Rabat- Serheng, 405
Pencikent/Penciket 63, 97, 172, Rabtan (Kalmk beyi), 138
205, 350, 360, 407, 477 Radloff (Radlov), 8, 9, 46, 47, 48,
Penul ehri (Aksu), 98, 202, 351, 68, 72, 73, 75, 79, 82, 88, 104,
477 107, 109, 181, 182, 200, 206, 207,
Pers-ler, 19, 23, 24, 32, 36, 43, 44, 208, 210, 218, 220, 229, 236, 237,
52, 57, 59, 60, 62, 65, 77, 93, 94, 239, 263, 289, 290, 341, 344, 364,
96, 149, 164, 165, 168, 169, 170, 368, 459, 462, 466, 477
494 ORTA ASYA
Rahip Johannes, 76, 114, 477 S

Ramstedt, 197, 198, 202, 212,
265, 477 Sabat, 407
Rat bkz. Karategin Sabi, 76, 168, 477
Ravend, 277, 278, 279, 281, 286, Sabur-han bkz. mer-han
292, 295, 477 Sadr- cihan, 477
Raverty, 69 Safar-ler, 431
Renat, 121, 123, 136, 140, 141, Saganak (Sunak), 43
454, 466, 477 Saganiyan, 49, 477
Reid (Abdurreid)-han, 133, 134, Sagay boyu, 236
135 Saanak, 419, 420, 421, 477
Reidddin, 46, 65, 79, 80, 81, 82, Said-Ali, 128, 477
112, 117, 145, 149, 173, 174, 202, Said-han, 130, 131, 132, 133, 134,
209, 211, 215-220, 261, 263, 286- 135
292, 296, 299, 363, 365, 366, 367, Said-sultan, 329, 477
415, 428, 454, 466, 477 Sain-han bkn. Batu
Rey, 283, 432, 477 Sain-hanl kabilesi, 311, 313, 314,
Rza-kul, 477 315, 316, 317, 318
Ritan, 40, 405, 477 Sak bkz. Saka
Ritter, 77, 112, 200, 210, 220, Saka-lar, 19, 21
454, 459, 465, 477 Saklab, 344
Roksana, 176, 477 Saksn, 300, 301, 477
Roma, 9, 10, 20, 23, 52, 87, 477 Salahaddin Yusuf (Salahaddin
Romanovsky, 227 Eyyubi), 293
Roan, 171, 172, 180, 181, 183 Saleman (Zaleman), 82, 103, 325,
Rubruk, 58, 79, 113, 220, 367, 343, 414, 417, 455, 467, 477
467, 477 Salgurler, 294, 295
Rudek, 170, 477 Salr, Salor, 305, 306, 310
Rusya, 7, 13, 19, 44, 66, 67, 113, Salibzaha (patrik), 56
138, 141, 142, 157, 161, 162, 180, Salor-Kazan, 306
181, 201, 204, 220, 237, 267, 300, Salur (Salgur), 287, 290, 294
315, 327, 328, 329, 335, 336, 337, Smn-ler, 29, 30, 31, 33, 34, 36,
360, 393, 425, 426, 430, 440, 477 38, 60, 61, 62, 71, 73, 104, 172,
259, 266, 270-274, 278, 279, 280,
414, 427, 431, 473, 477
Samoyed (Tuba), 196, 197
DZN 495
Samoylovi A. N., 175, 328 Sebzevar, 435, 437, 438

Sancari kabileleri, 304, 305 Seen-han, 138
Sankl-Sin, 306 Seistan 424, 477
San-Ta geidi, 66 Seistanl Mahmud, 329, 330, 331
Sarasin-ler, 367 Sekiz-mren, 211
Sarayk 45, 477 Sekiz-Yga, 122,
Saray-Ordam, 123 Sekkak, 148
Sarg, 63, 66 Sekman (yer ad), 106
Sarg-At-Ahur, 133 Seluklu, 6, 13, 37, 38, 74, 75,
Sargl, 118 107, 108, 112, 157, 225, 270, 278,
Sark kabilesi, 306 281, 284, 285, 286, 288, 289, 291,
Sarkam, 308, 384, 388, 390, 292, 293, 477
396, 477 Selenge, 3, 4, 76, 88, 162, 185,
Sar-Kurgan, 405 189, 193, 197, 207, 212, 215, 218,
Sari, 298 222, 477
Sart-lar, 157, 174, 175, 183, 247, Selevkus-lar, 21
248, 251, 252, 256, 316, 362-365, Selman es-Sav, 149
368, 369, 459, 477 Semn 55, 168, 171, 375, 376,
Sartak-han, 364 386, 387, 477
Sartaul, 365, 366 Semekna bkz. Beklig
Ssn, 26, 27, 53, 59, 60, 169, Semerkand, 23, 24, 25, 27, 29, 34,
170, 267, 268, 431, 477 35, 36, 39, 40, 41, 49-53, 56, 57,
Satuk Bura-han Abdulkerim, 104 61, 62, 74, 75, 82, 99, 105, 107,
Satuk-han, 126, 127, 228 112, 113, 116, 122-127, 130, 145,
Sava, 263, 477 146, 148, 149, 150, 151, 152, 154,
Savdar, 61, 477 155, 156, 159, 160, 165, 167, 168,
Savran, 33, 260, 271, 272, 285, 170, 171, 180, 181, 213, 222, 224,
303, 417, 418, 419, 477 226, 262, 266, 280, 308, 309, 362,
Sayan, 189, 190, 195, 196, 203, 364, 373, 375, 406, 411, 416, 428,
212, 234, 239, 243, 244, 254, 258, 477
477 Semyenov A. A., 178, 179, 180
Sayram, 29, 62, 106, 121, 123, Sencer (Sancar), 36, 75, 76, 108,
128, 130, 132, 133, 138, 140, 150, 111, 112, 225, 292, 295, 300, 432,
161, 226, 259, 414, 415, 477 437, 477
Schott, 200, 201, 205, 208, 210, Sen-ch, 90
215, 477 Senge, 138, 235, 477
496 ORTA ASYA
Serahs, 282, 283, 285, 322, 330, Simirnoff V. D., 68

332, 334, 335, 336, 438, 477 Sind, 432
Serbedr-lar, 433 Sir, 192
Seren-Dunduk, 140 Sirac-han, 179
Serir-ler, 359 Siyah-kuh, 384, 478
Seu (Saka), 87, 88 Siyenbi, 188
Sevan-Dori, 141 Skobelev, 180
Sevan-Rabtan, 139, 141 Slavyan, 29, 69, 343, 344, 357,
Seyanto, 192, 193, 477 359, 478
Seyfi (Osmanl yazar), 136, 229 Sod, 24, 25, 26, 61, 94, 165, 166,
Seyid Haydar-a, 178 167, 168, 170, 259, 379, 478
Seyid-Ata, 41, 319, 477 Sodiyan, 478
Shaw, 171 Sodiyana, 21
Shih-ho ehri, 186 Sokuk, 342
Shih-ku, 88 Songa (Sunga) da, 195
Skan-Davan, 123 Soynac, 326, 328, 478
Sr Gl bkz. Aral Gl Stavropol Trkmenleri, 328
Sr-derya, 13, 21, 24, 26, 28, 29, Strabon, 425
31, 32, 33, 43, 52, 54, 65, 70, 74, Subaniket, 415
79, 82, 87, 88, 93, 99, 101, 102, Sudak, 262, 478
105, 106, 107, 113, 117, 122, 128, Sudak, 167, 261, 262, 478
130, 131, 150, 159, 160, 204, 221, Sulak bkz. Sudak
259, 262, 270-277, 285, 296, 297, Sunak 43, 271, 419, 478
300, 303, 304, 305, 364, 369, 384, Suh, 404, 405, 478
387, 400, 401, 402, 405, 406, 408, Suknak-tegin, 81, 118, 478
409, 410, 413-423, 477 Sul Trkleri, 268, 478
Sibirya, 156, 157, 163, 192, 232, Sul, 268
236, 237, 238, 239, 240, 248, 250, Su-li 49, 478
256, 477 Sulik, 167
Sibirya Tatarlar (Hakaslar), 192 Sultan Mahmud, 105, 282, 283,
Sicistan, 57,431, 478 478
Sidi-Ahmed b. Miranah, 149 Sultan Melikah 35, 70, 305, 478
Sih-ma Chien, 185, 478 Sultan Mesud, 106, 283, 284, 285,
Sikul (yer ad), 97 427, 478
Silifa (unvan), 192 Sultan Muhammed (Badahan
Silzibul bkz. edemi hakimi), 177
DZN 497
Sultan Said, 225, 226, 227 ah-Amir-bek, 180

Sulu (Trge han), 101 ah-Berd-sultan, 312
Sumbar, 331 ah-Cihan, 124, 125
Sunak-kurgan, 43, 419, 421 ah-Efdal, 180
Sung 110, 212, 290, 478 ah-Garib, 178
Surhan vadisi, 173 ahimerdan, 404
Surhan, 374 ah-Krgz, 178
Surhuktani, 219 ah-Mahmud, 180
Sutruana, 406, 407 ah-Melik, 279, 283, 305, 478
Suyab 49, 64, 65, 66, 67, 94, 95, ah-Murad, 152
96, 97, 100, 101, 349, 360, 361, ahruh, 125, 126, 128, 146, 148,
478 149, 150, 151, 437, 478
Suy-e 49, 51, 100, 478 ahruhiye, 400, 408, 409, 413,
Suyunuk-han, 134 478
Suyni-Muhammed 314, 478 ah-Timur, 326, 478
Suzak, 418, 420 ahurgan, 284
Sfyan-han, 308, 309, 310 m-i Cihan, 124, 125
Sleyman Bakrgan bkz. Hakim- amur-Tabangu, 115, 478
Ata andk, 236
Sryani, 25, 53, 57, 59, 78, 100, anghay, 207
166, 169, 478 apolo Hilii Kaan, 101
Stkend, 33, 272, 297, 416, 478 a 52, 72, 273, 400, 409, 410,
St-kul (Sayram), 123 412, 414, 415, 478
a nehri bkz. Sr-derya
a-to, 93, 478
avgar, 417
aban (bir Ouz beyi), 293 ecere-i Terkime, 308
abuk Karahan bkz. Satuk edemi (stemi), 191
Burahan eguy-han, 193
ad, 340, 341 ehnaz ky, 230
ah Abbas, 314, 316, 317, 318, ehrisebz, 23, 49, 146, 167, 478
393, 478 ehristan, 298, 386, 407, 427, 478
ah Eref, 331, 478 ehristan, 52, 60, 478
ah smail, 309, 478 elci, 30, 31, 64, 71, 478
ah Raziuddin, 177, 478 emsl Mlk Nasr, 36, 107
ah Tahmasp, 312 eref ed-devle, 74, 478
498 ORTA ASYA
erefddin Yezdi, 129 369, 370, 478

erif Muhammed, 319, 478 Tag-Sakar, 307
eybani-han, 130, 131, 132, 133, Tahan-lar, 197
154 Tahir-han, 133, 134, 135, 136,
eyh-Abbas-veli, 381 226, 227
eyhantahur, 41, 411, 478 Tahirler, 431
bkz. Saganiyan Tahiriye, 380
gy-han, 136 Tahran, 263, 317, 448, 452, 478
ibertu, 123 Tahsi (Tuhsi), 478
ibokuy Aan, 194 Taht- Sleyman bkz. Bera-kh
ila, (piskopos), 57 Tak kalesi, 298, 299, 301, 319
ir Ali Lapin, 362, 363, 364 Talas, 25, 30, 31, 51, 54, 62, 64,
irabad, 376 66, 69, 70, 71, 72, 78, 79, 80, 94,
ir-Ali, 124, 126, 376, 478 95, 97, 102, 106, 108, 112, 116,
ire, 123 128, 132, 167, 204, 226, 290, 402,
irgazi 326, 330, 331, 478 478
ir-Muhammed-olan, 125, 126 Tala bkz. Talas
ugnan, 171, 172, 178, 180, 181, Talaa bkz. Talas
183 Talki da, 140
urahan, 283, 382 Tamim ibn Bahr el-Muttav, 68
uturket, 412 Tangut, 478
Tannu-ola, 199, 225
T Tanr Dalar, 6, 49, 74, 92, 97,
110, 120, 141, 196, 218, 220,
Tai-hou (inli prenses), 200 221, 222, 225, 226, 227, 229, 235,
Tang hanedan, 188, 189 239-243, 245, 248, 250, 252, 253,
Tabarek kalesi, 321 255, 256, 257, 258, 478
Taber, 54, 56, 59, 66, 266, 267, Tan-shih-hai, 92
268, 273, 291, 383, 410, 431, 478 Tarani-ler, 120
Taberistan, 342, 358 Taraz bkz. Talas
Tabga-han Hasan, 111 Tarbagatay, 123, 247, 248, 249,
Tabn yurdu, 232 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256,
Taceddin mer 302, 478 478
Tacik-ler, 147, 160, 162, 169, 170, Tardu, 192
172, 174, 175, 176, 178, 179, 180, Tardu-nanu-ur, 195
181, 182, 183, 230, 247, 363, 367, Tarhan (unvan, rtbe), 152
DZN 499
Tarih-i Reidi, 121 265, 339, 340, 342, 345, 467, 478
Tarman, 190 Tibet, 31, 34, 67, 87, 96, 101, 138,
Tart (Kulan), 64 163, 201, 207, 257, 346, 347, 348,
Taavuz, 399 461, 478
Takent, 8, 11, 23, 28, 29, 41, 43, Tileke-biy, 230
61, 99, 101, 102, 122, 124, 125, Timothei (patrik), 57
126, 128, 130, 132, 133, 134, 135, Timur, 10, 14, 41, 65, 67, 82, 97,
137, 140, 161, 181, 226, 228, 254, 112, 119, 120, 121, 122, 123, 124,
259, 273, 274, 308, 364, 368, 369, 125, 126, 128, 145, 146, 147, 148,
376, 392, 408, 410, 411, 412, 414, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 156,
419, 434, 436, 444, 445, 447, 450, 159, 160, 161, 174, 175, 177, 178,
453, 454, 455, 478 223, 224, 229, 230, 291, 296, 299,
Takpr, 112, 478 304, 305, 308, 312, 313, 315, 326,
Ta-Rabat, 125, 224, 478 330, 374, 375, 387, 389, 390, 404,
Tat, 157, 478 408, 409, 412, 413, 415, 416, 417,
Tatar, 153, 182, 196, 211, 292, 418, 422, 428, 429, 430, 433, 434,
330, 340, 341, 474, 478 435, 436, 438, 453, 457, 478, 479
Tay kabilesi, 169 Timur-ler, 149, 478
Tayanku-Taraz, 116 Timur-sultan, 230, 312, 313, 315,
Tayi-Esen, 130 478
Taynal (Mool general), 297 Ting-ling, 186, 190, 245, 479
Tebin-barshan (unvan), 96 Tiveci (Deveci), 307, 308
Tebriz, 303, 478 Tobo-hon, 99
Tecen, 323, 330, 331, 332, 335, Tobol, 139
336, 478 Tobolsk, 234, 237, 479
Teke kabilesi, 299, 306, 315, 316, Togon (Oyrat reisi), 127
318, 322, 324, 329, 334, 335, 337, Touz-guz, 479
478 Tohar-lar, 22, 26, 168, 479
Tekes, 141 Toharistan, 27, 54, 102, 168, 176,
Teksin (unvan), 96 342, 479
Temerlik, 141 Tohta-biki, 217
Termez (Tirmiz), 27, 284, 295, Tohta-hanm, 325, 326, 479
374, 375, 376, 478 Tohtam-han, 146, 479
Tersek, 391 Tokmak, 50, 65, 66, 72, 97, 102,
Tevekkel-han, 136, 137 115, 479
Thomsen, 25, 94, 193, 194, 264, Tokuz-ouz, 32, 34, 62, 93, 479
500 ORTA ASYA
Tomaschek, 66 Tumidu, 193

Tomsk, 232, 233, 234, 235, 236, Tung-huan, 25, 165, 479
245, 479 Tungus, 92, 110, 188, 479
Ton nehri, 96 Tup nehri, 140, 141
Tonyukuk, 194, 195, 196 Turan, 154
Torga-Olag, 123 Turfan, 33, 73, 100, 109, 124,
Torgut, 127 129, 132, 139, 165, 166, 187, 190,
Toy-Tutmaz, 306 199, 201, 202, 223, 224, 225, 265,
Trablus, 293 266,
Tuba beylii, 232 479
Tuba-lar, 196 Turgay, 43, 479
Tubba (Tibetli), 346 Tus, 282, 304, 433, 435, 436, 437,
Tuan, 479 479
Tufan (Tibetli), 201 Tutuk, 341
Tugan (Kagar han), 104, 105, Tuva, 120, 211, 403, 479
106 Tmet (Tumat) kabilesi, 136, 217,
Tugum-han, 135, 227 220
Tuguz-guz 93, 201, 202, 266, 269, Tpelik-Karak, 122
339, 479 Trge-ler, 101, 102, 198, 199,
Turag, 289 340, 360, 479
Turul Kara-han Yusuf, 107 Trk mparatorluu, 24, 48, 193,
Turul-bek, 68, 279, 282, 479 267, 479
Turul-han bkz. Buzar Trkan-hatun, 79, 298, 302, 479
Turul-tegin, 107 Trkistan, 8, 9, 10, 15, 19, 21-29,
Tuhsi, 32, 479 31, 33-41, 43, 44, 45, 47, 48, 49,
Tukluk-Timur, 120, 121, 122, 479 52, 54, 61, 62, 63, 68, 71, 72, 74,
Tules, 124 88-96, 100, 101, 105-128, 130,
Tuluy-han, 219 132, 133, 137, 140, 145, 148, 150,
Tumansky, 93, 94, 113, 202, 203, 153-157, 159, 161-170, 172, 175,
204, 208, 211, 212, 271, 272, 273, 178, 181, 182, 183, 187, 201-204,
274, 277, 294, 296, 297, 298, 299, 212, 213, 222, 226, 228, 239, 241,
305, 306, 307, 308, 344, 361, 400, 242, 243, 246, 257, 265, 266, 267,
443, 479 269, 289, 295, 300, 304, 305, 338,
Tumar-utkul, 29, 271, 479 340, 342, 343, 347, 348, 351, 360,
Tumar-utkul, 421 363-69, 373-375, 379, 380, 382,
Tumn bkz. Bumn 400, 401, 407, 417, 420, 422, 425,
DZN 501
427, 431, 433, 440, 479 Urd-Daban, 123

Trkmen-ler, 13, 157, 159, 259, Ureng-yar, 123
260, 261, 262, 263, 277, 279, 281, Urest nehri, 403
284, 285, 288, 289, 292, 293, 294, Urfa, 169
296, 297, 299, 301, 302, 303, 305, Urumi, 14, 73, 100, 109, 479
306, 309-317, 319, 320-329, 331, Urus-inal, 217
332, 335, 337, 368, 390, 427, 428, Us vadisi, 196
440, 479 Us, 215
Trkmenay, 303, 479 Usruane, 266, 407, 479
Trkmenistan, 36, 159, 272, 294, Usun-lar, 47, 48, 87, 88, 89, 90,
297, 303, 305, 306, 329, 332, 439, 91, 92, 186, 239, 479
440, 441, 479 Uak, (Trkmen oyma), 332
Utb, 74, 103, 104, 105, 279, 280,
U 281
Utluk, 134
Ubeydullah-han, 154, 155 Uygur-lar, 25, 26, 34, 48, 52, 62,
Ubsa, 232 63, 68, 72, 75, 80, 81, 109, 163,
Ubui Han, 327 166, 188, 193, 198, 199, 200, 202,
U, 230 209, 210, 212, 214, 216, 241, 243,
U-Turfan, 202 245, 246, 247, 252, 263, 265, 269,
Uge [Wu-chie], 186 306, 318, 319, 320, 364, 365, 476,
Ugei,-Haaga (Oyrat han), 127 479
Ugromov (Albay), 141 Uyguristan, 48, 100, 198, 479
Uker-Kiti vadisi, 124 Uyukman, 342
Ulan-arlg ovas, 123 Uzboy, 307, 308, 309, 310, 311,
Ula-yontl (Ula-yontlu), 287 315, 324, 385, 388, 389, 390, 393,
Ulcey-Temur, 127 479
Ulug-Kul, 123 Uzgend (Uzkent), 31, 35, 36, 67,
Ulubey, 15, 42, 125, 126, 127, 96, 107, 108, 116, 121, 122, 400,
148, 149, 150, 151, 152, 153, 156, 404, 420, 421, 479
160, 221, 289, 479 Uz-Timur-tayi, 128
Unkovsky, 136, 139, 140, 456,
479
Ural, 45, 365, 466, 479
Urankay, 479 -el, 308
Ura-tbe, 407, 409, 479 -Ohlu, bkz. Uok
502 ORTA ASYA
ok, 289, 290, 295 Wang-han, 217

-Turfan, 33, 479 Wei hanedan, 187
geday, 435 Wei Liu, 188
ge-han, 193, 200 Wen-su, 202, 479
rekir (Yrekir), 287 Westberg, 300, 301, 479
st-Kamenogorsk, 237 Wood, 179
styurt, 270, 384, 388, 393, 479 Wu-huan, 189
ysn, 92 Wung-ch-mi, 90
V X
Vahan, 171, 176, 177, 181 Xerxes, 20

Vah, 373, 374, 377
Vambery, 74, 107, 479 Y
Varuh, 405
Vasiliy Ananin, 234, 479 Yabagu, 340, 479
Vasiliy Tyumenyets, 232, 233, 234 Yabagu-khalluk, 340
Vasilyev V. P., 366 Yada ta 479
Vagird (Feyzabad), 375 Yafet (Yafes), 94, 291, 338, 339,
Velihanov, 237, 239, 240, 369, 343, 344, 479
479 Yagan-tegin, 105, 106
Velyaminov-Zernov, 137 Yagnob, 170, 183, 479
Velyanov, 139 Yama, 32, 33, 73, 103, 212, 343,
Verny (Alma-Ata), 67, 72, 97, 479
124, 131, 479 Yama-tutuk, 343
Vesic, 415, 416 Yamur-han, 283, 297, 479
Veys-han (Veys-olan), 125, 126, Yaksart, 400
127 Yakub, 57, 58, 67, 97, 207, 431,
Vezir, 315, 317, 390, 391, 392, 432, 479
393, 394, 398, 479 Yakub-tegin, 107, 108
Volga, 137 Yakut Hamev, 56, 61, 68, 69, 70,
71, 72, 76, 80, 300, 378, 380, 381,
W 385, 386, 387, 389, 415, 427, 432,
433, 457, 479
Wang Cheng-hsien, 101 Yalan-ah (unvan), 97
Wang Yan-te, 212 Yan-chai, 261, 479
DZN 503
Yan-derya, 420 206-215, 218-222, 225, 229, 231-

Yan-Kurgan, 112 236, 238-245, 248, 249, 252-256,
Yar, 96, 349 480
Yar-bek, 177 Yeniseysk, 192, 233, 235, 236, 480
Yarlar, 134 Yen-jan ehri, 194
Yarkend, 90, 105, 130, 231, 479 Yesi, 41, 67, 417, 480
Yarlk, 289 Ynal-tegin (uvan), 97
Yas (Cas), 121 Ynal-tegin, 108
Yate, 180, 324, 337, 428, 429, Yika Trkmenleri, 311, 315, 316
430, 468, 480 Yilan-chou (Ylanl), 215, 220
Yayk, 306, 480 Yin-gz, 400
Yayrl, 287 Yive (ve), Iva, 287
Yazr (Yazgr), 287, 297, 298, 299, Yolbars, 231, 232
302 Yol-Buld, 230
Yazr ehri, 300, 301, 302, 303 Yomut, 306, 315, 318, 331, 333,
Yebe-usu nehri, 211 335, 336, 337, 390, 395, 480
Yecc-Mecc (Gog-Magog), 291 Yuan Wei, 92
Yedi-Gmbaz, 394 Yuan-ch-mi, 91
Yedisu, 14, 22, 24, 27, 32, 34, 35, Yulduz, 123, 124, 126, 480
43, 44, 46, 47, 48, 54, 72, 75-80, Yule, 57, 70, 71, 76, 468, 480
87, 88, 89, 91-96, 98, 99, 102, Yunan-l, 19, 21, 22, 23, 27, 59,
104, 105, 106, 108, 111-120, 122, 87, 480
126, 127, 129, 130-138, 140, 142, Yunus-han, 127, 128, 129, 130
160, 203, 221, 222, 223, 290, 367, Yusuf Ali-han, 180
470, 480 Yusuf Balasagun, 174
Yeh-l -le, 113, 114 Yusuf Hemedan, 41
Yeh-l Ta-shih, 75, 76, 77, 78, Y Huan, 187
110, 111, 214, 480 Yeban, 48, 480
Yengi-Art geidi, 230 Yei, 22, 480
Yengikent, 29, 30, 271, 297, 305,
341, 418, 419, 420, 421, 480 Z
Yengiehr, 391, 480
Yeni-inal, 217 Zafer-nme, 121
Yenisey, 6, 25, 31, 32, 54, 92, 98, Zahir (Msrl yazar), 293
112, 161, 166, 186, 187, 190, Zaleman bkz. Saleman
191, 192, 195, 196, 197, 199, 203, Zamin, 407, 408
504 ORTA ASYA
Zarnche, 114, 480

Zarubin . ., 179
Zaysan (unvan), 140
Zaysan gl, 138
Zebak, 171, 181, 480
Zekariya Kazvin, 301, 480
Zemm, 377
Zeravan, 19, 23, 24, 25, 26, 40,
43, 61, 160, 165, 171, 172, 183,
207, 266, 280, 380, 407, 408, 414,
480
Zerdtizm, 20, 26, 165, 480
Zernuk, 82, 297, 416, 480
Zih-ark, 393
Ziyad b. Salih, 94, 480
Zbeyr Ragi, 177, 480
Zlkarneyn, 348

Vasilij Vladimiroviç Bartold, Orta Asya (Tarih Ve Uygarlık)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vasilij Vladimiroviç Bartold, Orta Asya (Tarih Ve Uygarlık)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

V.V.

Kaynaka ........................................................................................................ 443

kendisinden daha byk olan Radloffla tanr ve aralarnda kurulan nsiyet

Bakde de konferanslar veren Bartold, 1926da yine bu ehirde toplanacak

lermi gibi incelemilerdi. Nitekim Bartold, Rosene yazd mektupta Avrupa

Bartoldun eserlerinin evirmenliini ve redaktrln yapan kiiler de,

Bartoldun dokuz byk ciltlik klliyatnn tamamn evirip yaynlamak

Trkistan, Rusyann dier ksmlarndan daha gneyde bulunmaktadr

nn bir sre nce tespiti de bir muamma olarak durmaktadr; bu Yafetiklerin

2 Weissbachn szleri (Die Keilinschriften). Barelyefler iin bkz. Sarre-Herzfeld, Iranische

Trkistan hakkndaki ilk corafi bilgileri, skenderin dzenledii sefere

kurulmutu. Greko-Bactria Krallnn d, hem bat (Yunan) hem de Uzak-

5 <Bu konu hl tartmaldr. V. M.>

muhtemelen gebeler tarafndan itaat altna alnan ve tarmla uraan be k-

teebbsleri baarszlkla sonuland.10 VI. Yzylda ise 563 ve 567de, Efta-

basnda, Zeravann kuzeyinde) bozkr tasvirleriyle bezeli bir bina mevcuttu.

Kurgandan Yedisuda Pipek [Bikek]e kadar uzanan blgede bulunmutur.

Anlatlan olaylardan iktidarn ranllardan Trklere geiinin dini konu-

ve dolaysyla tm mallarn fiyatlarnn dt dnemlerde oluyordu. Trk-

likle sz etmemektedir. Talas Alatavndaki gm madeninin ne kadar nemli

syla in arasndaki kervan boyu zerinde yaayan Trkler, zellikle de Karluk-

6 Bartoldla bu konuda palemie giren S. P. Tolstov, Ouzlarn srekli yaadklar b-

VIII. Yzylda kaleme alnd anlalmaktadr.7 Moolistandaki Trk-Uygurlarn

Genel olarak Mvernnehrin Trk hanlar veya Rus bilim adamlarnn

8 <Bu yaplarn Smnlerle ilikisi gnmzde halledilmi olarak grlmektedir.Bkz.

isi arasndaki arpmalar srasnda 1068de yklmt. nk mescidin bulun-

Harezmde gerekletirilmitir (Harezmin nev-i ahsna zg hayat tarzna yu-

arasnda yer alyordu. Halbuki X. Yzylda Marginandan daha nemli olan

dir. Han ynetiminin indirdii en ar darbe, Trk beyler tarafndan tahtndan

10 Kr. Zaleman, Legenda pro Hakim-Ata.

mtr. Hoca Ahrr dndaki eyhlerin hibiri saltanata yakn olmam;11onunla

de sufiliin temsilcisi ianlarn ehirli yerleik ahaliden ziyade gebeler arasnda

bakr dirhemler Moollar dneminde de kesiliyordu ve ancak XIII. Yzyln

MOOL STLASINDAN NCE

Yedisu hakknda en eski bilgileri in kaynaklarnda buluyoruz. lk in

inlilerin Bat blgesiyle II. Yzyl ortalarnda kesilen ilikileri ancak V.

9 Biurin, Sobraniye svedeniy, III, 137.

Bat Trkistann kltrel durumu hakknda en doyurucu bilgi, 62914 y-

Amu-derya ile u arasndaki lkelerin kltrnn ayn olduunu varsayma-

Suy-eden batya doru 1034 li mesafede Migo35 ehri.

Horasana kapa atmlard;49 Deysanler, Maniheistler ve Mazdakler Ssn m-

komu Trklerden yardm istiyor ve bazen de bizzat gebelere mracaat edi-

kurulmutu.68 Her halkrda slamn tm Mvernnehrde yaylmas lke-

68 Age., s. 47, 48, 58.

Bizzat Nesturlerin kendi kiliselerinin tarihiyle ilgili anlattklar da birbi-

74 Assemani Bibliotheca orientalis, t. III, pars 2, s. 426. Kronoloji konusunda Ebul-Faracn

ler tayin eden patrik Marutha79 (624-649) zamannda grnmeye balamlard.80

79 Makalenin Rusa nerinde Mathriana. Yu. B.>

Bugne kadar Sryani kltrnn ba temsilcilerinin Pers kkenli ol-

(muhtemelen mezhep fark gzetmeden) verdikleri destek sayesinde deiik millet-

recedeki grevlere ounlukla Hristiyanlar atyorlard. Fakat kiliselerin genel

90 Assemani Bibliotheca orientalis, t. III, pars 2, s. 872-873.

ildi ve Makdisnin kaydna gre Smn devletinde pek ok Yahudi, ama az

102 Makdis, 323.

sine) kadar uzanan topraklarda yayorlard. kinciler Araplarn110 Ferganadaki

Suyabdan kervanlar 15 gnde (Trk postalar 3 gnde) Yukar Nucana

115 <imdiki Krgz sradalar>

5- Nuzket -Makdisde Nuket- ince eviriyazmnda Tung-chien, belki

kesimini ve Hintlilerin bir ksmn Maniheist olarak gstermektedir. Sanrm

143 Age., s. 395.

Yakubi olduklar sonucuna varlabilir. Eb Dlefe gre Guzlarn bir tapna

Dou Trkistandaki Hristiyanla gelince, bu konuda elimizde yalnzca Eb

Bu ada ilk defa Makdisde rastlyoruz.171 XIII. Yzyl in kaynaklarndan

hakimiyet altnda tuttuklarn sanmyorum. nk Uygurlar henz XIII. Yz-