Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 8, Say 16, 2010, 681-684

Agh zg, Trk Sinemasnda stanbul

stanbul: Horizon International, 2010, 358 s.

Bar SAYDAM*

Trk sinemasyla ilgili bugn geriye dnk bir aratrma yapmak istediimizde, bizi
bekleyen en byk zorluk kaynak skntsdr. Hibir yerde tam olarak bilgilerin, bel-
gelerin ve ekilen filmlerin olduu bir merkez yoktur.1 zellikle de 1960 ncesi Trk
sinemasyla ilgili filmlere ve belgelere ulamak olduka gtr. Kimi tanma srasn-
da kaybolan, kimi depo yangnnda kl olup giden eski filmlerin haricinde daha
yakn dnemli filmlerin kopyalar da zorlukla temin edilir.
Esas kaynaa ulaamamann skntlar, Trk sinemasyla ilgili yaynlarda daha da
belirginleir. Yazlan kitaplarn ounda belli bal isimlerin kitaplarna atf yaplr,
esas kaynaklara inilerek yeni bir aratrma yaplmaz. Yeni bir aratrma yapmak iste-
yenler sfrdan balamak zorundadr; nk kaynaklar kontrol etmeleri iin nlerin-
de aratrma yapabilecekleri dzenli bir ariv yoktur. Byle bir arivin olmamas kay-
naklara inmeyi zorlatrrken, bununla birlikte Trk sinemasnn altn a olarak
anlan 60larda sektrde almaya balayan yazarlarn hazrlad kitaplardaki bil-
gilere baml kalmamza da neden olur. Bu bamllk durumu ve sorgulamann,
kaynak kontrolnn yaplamamas Trk sinemasnn gemiten beri sregelen yap-
sal sorunlarnn da bir uzantsdr.
Yaayan az saydaki sinema tarihilerimizden olan ve Atilla Dorsayn tabiriyle2
sinemamzn vakanvisi Agh zgn hazrlad kitaplar da eksik arivcilik
geleneimizden dolay var olan bilgilerin dank ve blk prk olmasnn handi-
kaplarn zerinde tar. 100 Filmde Balangcndan Gnmze Trk Sinemas, Trk
Film Ynetmenleri Szl ve Trk Filmleri Szl gibi bugn her biri referans
kitab haline gelmi pek ok temel eseri kaleme alan zgn kitaplar da yazlan
bilgilerin tam olarak kontrol edilememesinden dolay eksiklikler barndrr. rnein,
Trk sinemasyla ilgili bugn baka bir muadili olmayan Trk Filmler Szlnde
pek ok filmin yapm yl ve ismi farkl geer. Trk sinemasyla ilgili kitaplarnn

* Sinema yazar
1 Getiimiz aylarda Beyoluna tanan TRVAK Sinema-Tiyatro Mzesi ve Sanat Kitapl bu
ihtiyac karlama konusunda nemli bir admdr; fakat mzenin u anki durumu bu ihtiyac
karlamann olduka uzandadr.
2 Atilla Dorsay, Agh zg Yine banda, Sabah Gazetesi, 12.04.2010
760 TALD, 8(16), 2010, B. Saydam

bazlarnda filmlerin ekildii yl bazlarnda ise vizyona girdii yl esas alnr. Baz
filmlerin ekildii tarihteki ismiyle vizyona girdii zamanki ismi arasnda farkllklar
vardr.
Kaynak kabul edilen kitaplar arasnda belirli bir kstasn olmamas ve bu kitapla-
rn ciddi bilgi yanllar iermelerinin haricinde, bir baka nemli sorun ise yazlanla-
rn kolektif deil de bireysel hafza zerinden ilerlemesi nedeniyle oluan danklk
ve savrukluktur. Her yazarn kendi dnya gr ve kiisel deneyimleri zerinden
yazd Trk Sinema Tarihi kitaplar, buna en iyi rnektir. Burak Evren, Giovanni
Scognamillo, Agh zg ve Rekin Teksoy gibi yazarlarn yazdklar Trk Sinema
Tarihi kitaplarnn3 her birinde Trk sinemasnn balangcndan dnemlendirmesi-
ne, film isimlerinden film yllarna ve o dnemlerde yaanlan olaylara kadar pek ok
ey farkllk gsterir.
Bu adan, Agh zgn Trk Sinemasnda stanbul kitab da semt semt
stanbulu dolaarak, mekanlarn ev sahiplii yapt filmleri aktarrken, alannda tek
olmasnn yannda dank ve karmak bir grnt izer. stanbulun Bakrky,
Beyolu, Kadky, Zeytinburnu, Levent, Boazii ve Adalar gibi semtlerinde ekilen
filmler anlatlrken, birden Trk sinemasnda otomobilin ve trenin serveni, kadn ve
kent, arabn Trk sinemasndaki yansmas, gece kulpleri ve pavyonlu filmler gibi
balklarla kitap savruk bir yol izler. stanbulun filmler zerinden kartlan anlam
haritas, pek ok yerde yazarn gznde stanbulun ne kan zellikleriyle sekteye
urar.
Kitabn dzensizliini bir kenara braktmzda ise, kitabn gemiten gnmze
stanbul kentinin dnmn hatrlatarak, bir kentin gemiine bak atma frsat
yarattn da syleyebiliriz. Kitap, eski stanbulda yaayan insanlarn yaama al-
kanlklar, yeme, ime ve urak yerleri, ehir manzaralar, yazlk sinemalar ve
stanbulun drt bir yanna yaylm film setleri zerinden bizleri bir zaman yolcuu-
na davet eder. Cumhuriyet ncesi yaplan ilk galalardan, Beyolunun grkemli
zamanlarna ve son dnem filmlerindeki stanbula kadar uzanan srete ehrin ve
sinema olgusunun nasl bir deiim yaadn kitabnda ak eden yazar, her semtin
nasl bir film setine dntn de filmlerden rnekler vererek aklar. rnein,
kahvehane ve meyhane ekimlerinin genelde Ortaky, Beyolu ve Beylerbeyi gibi
meknlarda ekildiini Memduh nn filmlerinden rneklerle ifade eder:

Memduh nn birok filminde kahvehane sahnesi vardr. Arkadan (1958)

kahvehane sahnesini Ortakyde bir meknda eker. Aalar Ayakta lrn
(1964) kahve sahnesini Beylerbeyinde, meyhaneyi ise Beyolu Balk Pazarnda
grntler.4

3 Giovanni Scognamillo, Trk Sinema Tarihi, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2003, 500 s.; Fikret Ha-
kan, Trk Sinema Tarihi, stanbul: nkilp Kitabevi, 2008, 851 s.; Agh zg, Trk Filmleri
Szl, Trkiye Cumhuriyeti Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 2009, 608 s.; Rekin Teksoy,
Rekin Teksoyun Trk Sinemas, stanbul: Olak Yaynlar, 2007, 252 s.; Burak Evren, Trk Sine-
mas, Antalya: 42. Altn Portakal Film Festivali Yaynlar, 2005, 372 s.; Agh zg, 1000 Karede
Trk Sinemas, Antalya: 43. Altn Portakal Film Festivali Yaynlar, 2006, 407 s.
4 Agh zg, Trk Sinemasnda stanbul, stanbul: Horizon International, 2010, s. 115.
Trk Sinemasnda stanbul 761
Yeilam: Dzensizliin Dzeni
Agh zgn kitab zerinden stanbulun dnmyle birlikte Yeilamn
ilemeyen dzenini de takip etmek mmkndr. Kitabn Ah! O Eski stanbul
Galalar blmnde yer alan Yeilamn nemli oyuncularndan Hseyin
Baradann bir ansnn aktarld ksm bu adan nemlidir:

Bir galada gen bir sinemasever bana Trk filmlerinin niin kalitesiz olduunu
sormutu. Hemen cevapladm. Sizin, senin yznden dedim. Bir gnden bug-
ne beni tenkit etmedin, yuhalamadn. Beyaz perdeye bir domates veya yumurta
atp bizi protesto etmedin. Her yaptmz seyrettin, hibir tepkin olmad. Tabii
biz de sizlerden Tepki gelmeyince hep yaptmz eyin iyi olduunu zannederek
devam ettik. Kabahat bizde deil, sessiz ounluk olarak sizlerdedir.5

Filmleri blgelere gre dzenleyen ve datan blge iletmecilii sisteminde

bonoyla ekilen filmler, her eyi nceden planlanm, tabiri caizse her adan
garantili filmlerdir; nk ekilecek filmin benzerleri daha nce o blgede i yap-
mtr ve dolaysyla bononun garantisi halktr. Bu sayede, yapmc ok az bir nakit
parayla pek ok film gerekletirme imkan elde eder. Halk filmlere gittii srece
sorun yoktur. Yapmcnn zarar etmeden maksimum oranda film ekmesine olanak
salayan bu sistem, kanlmaz olarak beraberinde tek tiplemeyi de getirir. Halk,
doal olarak kendi beenilerini yapmc ve ynetmenlere diretmektedir. Seyircinin
ilgi gsterdii konular, sevdii aktr ve aktrisler bellidir. Pein parayla almayan,
ilerini bonoyla halletmeye alan yapmclarn ayakta kalmas iin tek anslar
seyircinin ilgi gsterdii konularda filmler ekmek ve onlarn beyazperdede grmek
istedii oyuncularla almaktr. Seyirci, bu sistemde filmin gie gelirini nceden
garanti ederek yapmcnn filmi ekmesine yardmc olurken, te yandan da beeni-
leriyle Trk sinemasn ister istemez ynlendirmektedir. Bu sre, Yeilamda kalp-
lam klie tiplerin revata olmasna, ayn konularn ufak tefek deiliklerle yeniden
evrilmesine ve yldz sisteminin yerlemesine neden olur. Ayhan Ikl, Trkan
orayl, Cneyt Arknl ve Muhterem Nurlu filmlerin sipari edildii, ayn konularn
temcit pilav gibi insanlarn nne konulduu ve sinemamzn bir karakter yarat-
maktan ok tiplere baml kald bir dnemin panoramasn ksaca bu ekilde zet-
lemek mmkndr. Hseyin Baradann k, bu yzden Yeilamn zerine kuru-
lu olduu sistemi de ok net ve arpc bir ekilde ifade etmektedir.
Baradann Yeilamdaki seyirci beenisine gre ekillenen sisteme ynelik ele-
tirel tavrnn yannda, kitapta Yeilamn seri retim halinde film eken dzenini
ortaya koyan rneklere de rastlamak mmkndr:

Ylmaz Atadeniz bir kovboy filmi ekiyor Tamer Yiitle. Tamer Yiit siyahlar giy-
mi, siyah izmeler Bata kovboy apkas, siyah maske takyor, siyah gmlekli,
siyah tabancal, siyah eldivenli bir adam ve siyah bir ata biniyor. Filmin son ekim
gn at bulamyorlar. At sahibi alm siyah atn gitmi. Eskiehir dolaylarnda bir
yerdeymi herifin mekn, bulmaya, getirmeye imkn yok. Ylmazn aklna muh-
teem bir fikir gelmi. Getirin herhangi bir at demi, beyaz bir at getirmiler.

5 Agh zg, a.g.e., s. 46.

762 TALD, 8(16), 2010, B. Saydam

Siyaha boyanm. Tamer de ata binmi, atsa at, siyahsa siyah. Seyirci ne fark ede-
cek. Her ey tastamam.6

Gemie Nostaljik Bir Bak

Agh zgn kitab, satr aralarndaki anekdotlar araclyla Yeilamn ile-
meyen dzenini ak etmesine ramen, yazarn gemie ynelik nostaljik bak
nedeniyle gn kurtarmaktan teye geemeyen Yeilamn ileyii de olumlanarak
okuyucuya aksettirilir. Belki de kitabn en byk handikab budur: zg, kendi kii-
sel gemii zerine stanbulun Orta Yeni Sinema iaryla stanbulla sinemann
birbirini nasl tamamladn filmlerden rneklerle aklar; fakat aklad
stanbulun ve Yeilamn tarihinden ok kendi kiisel tarihidir.
Yazar, kitap boyunca dank bir ekilde stanbulun kolektif hafzasnda yer
etmi filmleri sklkla balamlarndan kopararak aktarr. Metin Erksann 1962 tarihli
Ac Hayat filminde snf atlama ve zengin olma dleri konu edilirken, te yandan da
ehir bir dnm yaar ve bu dnm insan deerlerde de birtakm deiimleri
beraberinde getirir. Halit Refiin Gurbet Kular filmi i gn ayyuka kt bir
dnemi betimlerken, 60l yllarn deien toplumsal yapsnn da izdmlerini
sunar. ki filmde de bir yanda ehrin pek ok yerinde lks apartmanlarn ykseldiini
dier yanda ise gecekondularn arttn grrz. Zenginle fakirin arasndaki makasn
almas ve hzl bir kentlemenin yaanmas mahallenin dokusunu bozarak insan
ilikilerin de zedelenmesine yol aar. Ama 1960larn Yeilam filmleri Metin Erksan,
Halit Refi ve mer Ltfi Akad gibi istisnai kurucu ynetmenlerin dnda kalan
ynetmenler tarafndan filmlerde gerekd bir ekilde, romantize edilerek ekrana
yanstlr. 60larda izlediimiz Trk filmleri aslnda 50lerin stanbulunu yeniden
perdede gstererek, seyircilere istediklerini verir. Serpil Krel 60larn filmlerini
yorumlarken yle der:
Altmlarda belki darda yaanan hzl deiime ve bakalama inat, tandklk
hissi popler olana hkmetmektedir. Seyirci, sinema koltuunda tand yldz-
larla, yardmc oyuncularla ve bildii konularla babaa olmay semektedir.
Seyirci sinema salonuna girdiinde dardaki hayatta bozulan ve yeniden oluan
dengeleri, dzensizlii, yersizlii geici de olsa unutmak istemektedir.7
Yeilamn mevcut dzeni seyircinin bu isteine karlk verirken, tuhaf bir ekil-
de daha dnm balamadan elde olanlarn yitirildiine dair bir nostaljik bak da
geliir. Atf Ylmazn 1966 ylnda ektii Ah Gzel stanbul filminde olduu gibi,
henz 60larn ortalarnda 40l ve 50li yllarn stanbuluna hznle ve melankoliyle
baklmaya ve kayp zerine yas tutulmaya balanr.
Agh zgn anlaryla ve arivindeki zel fotoraflarla ssledii ve alannda u
an tek olan kitab Trk Sinemasnda stanbul da, 60l yllarn Yeilam filmleri gibi,
nostaljik bir bakn tutsa olarak stanbuldaki filmlerin mekanlarn aklamakla ve
o mekanlarda yaam insanlarn hatralarn paylamakla yetinir. Filmlerin ve
mekanlarn kendisinde yaatt duygular zerine anlatmn kuran zg, bu neden-
le okuyuculara gemie doru keyifli bir yolculuk yaatsa da bunun tesine geemez.

6 Agh zg, a.g.e., s. 80-81.

7 Serpil Krel, Yeilam yk Sinemas, stanbul: Babil Yaynlar, 2005, s. 27.