1

2
3
4
5
 i n d e k i l e r

Takdim: Murat AYDIN / Zeytinburnu Belediye Bakan............................................................9

Takdim: Beir AYVAZOLU .......................................................................................................11
Genel Ksaltmalar .....................................................................................................................12
nsz ...........................................................................................................................14

1. BLM

1.1. Zeytinburnu lesi Mezarlklar Mezar Ta Kitbeleri ..................................................20

1.1.1. Konunun nemi........................................................................................................20
1.1.2. Metod ve Dzen ........................................................................................................22
1.1.3. lgili Aratrma ve Kaynaklar ...................................................................................23

2. BLM

2.1. Mezar Ta Kitbelerinin Yaps......................................................................................24

2.1.1. Balk ve Semboller .................................................................................................28

2.1.1.1. Kavuklar ........................................................................................................28

2.1.1.1.1. Kallvi Kavuk .....................................................................................28
2.1.1.1.2. Mcevveze Kavuk .............................................................................28
2.1.1.1.3. Burma Sarkl Kavuk .........................................................................28
2.1.1.1.4. Kafes Sarkl Kavuk ..........................................................................28
2.1.1.1.5. Ktib Kavuk.......................................................................................28
2.1.1.1.6. rf Kavuk .........................................................................................28
2.1.1.1.7. Yenieri Balklar ............................................................................28

2.1.1.2. Fesler ............................................................................................................28

2.1.1.2.1. Mahmdi Fes .....................................................................................28
2.1.1.2.2. Azzi Fes.............................................................................................28
2.1.1.2.3. Hamdi Fes ........................................................................................28

2.1.1.3. Tarikat Tc....................................................................................................29

2.1.1.3.1. Mevlev Tc ......................................................................................29
2.1.1.3.2. Kdir Tc .........................................................................................29
2.1.1.3.3. Nak Tc .........................................................................................29
2.1.1.3.4. Bektai Tc ......................................................................................29
2.1.1.3.5. Melmi Tc ......................................................................................29
2.1.1.3.6. Snbl Tc .......................................................................................29

2.1.2. Serlevha....................................................................................................................34

2.1.3. Kimlik .......................................................................................................................38

2.1.4. Dua ...........................................................................................................................39

2.1.5. Tarih .........................................................................................................................40

2.1.5.1. Mezar Ta Kitbelerinde Ebced ...................................................................41
2.1.5.2. Mezar Ta Kitbelerinde Yaz Sanat ...........................................................42
2.1.5.3. Hattat mzal Mezar Ta Kitbeleri .............................................................43

2.1.6. Okuma Paras (Elif AFAK, Mezar Talarn Okuyamayan Bir Toplum)................44

6
3. BLM

4.1. Zeytinburnu Mezarlklarndan Seili Mezar Ta Kitbeleri....................................46

4.1.1. Merkez Efendi Mezarl .....................................................................................48
4.1.2. Tahir Efendi Mezarl..........................................................................................84
4.1.3. Dedeler Mezarl ...............................................................................................98
4.1.4. Eski Kozlu Mezarl ............................................................................................108
4.1.5. Yeni Kozlu Mezarl ...........................................................................................120
4.1.6. Silivrikap- Ayvalk Mezarlklar ..........................................................................140
4.1.7. Seyyid Nizam Mezarl .......................................................................................182
4.1.8. Yedikule Mezarl ...............................................................................................198
4.1.9. Eriklibaba Tekkesi Hazresi ................................................................................204
4.1.10. Topkap- amlk Mezarlklar .............................................................................218
4.1.11. Eski Topkap Mezarl ........................................................................................260
4.1.12. Maltepe Mezarl ...............................................................................................270
4.1.13. Takkeci Camii Hazresi .......................................................................................288
4.1.14. Yenikap Mevlevihnesi Hazresi ve Hmuan ...................................................294

4. BLM ( Ek blm )

4.1. Zeytinburnu Kitbeleri ................................................................................................334

4.1.1. Cami Kitbeleri .....................................................................................................336

4.1.1.1. Merkez Efendi Camii Avlu Giri Kap st Kitbesi ..................................336
4.1.1.2. Seyyid Nizam Camii Kitbesi .....................................................................337
4.1.1.3. Seyyid Nizam Camii Sarn Kitbesi .........................................................337
4.1.1.4. Takkeci Camii Kitbesi ..............................................................................338
4.1.1.5. Takkeci Camii Avlu Giri Kap st Kitbesi .............................................338
4.1.1.6. Merzifonlu Kara Mustafa Paa Camii Kitbesi .........................................338
4.1.1.7. Kazl eme Camii Kitbesi ......................................................................339

4.1.2. Yenikap Mevlevihnesi Kitbeleri ........................................................................339

4.1.2.1. Cmle Kap Kitbesi ..................................................................................339
4.1.2.2. Hnkr Giri Kaps Kitbesi .....................................................................340
4.1.2.3. Muvakkithne Kitbesi ..............................................................................340
4.1.2.4. Nfiz Paa Ktphnesi Kitbesi ..............................................................340
4.1.2.5. Mevlevhane Giri Kaps Kitbesi .............................................................341
4.1.2.6. Mescid Giri Kaps Kitbesi ......................................................................341
4.1.2.7. Matbah Giri Kaps Kitbesi .....................................................................341
4.1.2.8. Selmlk Cmle Kaps Kitbesi ................................................................342
4.1.2.9. Semhne Giri Kaps Kitbesi ................................................................342

4.1.3. eme ve Sebil Kitbeleri ....................................................................................344

4.1.3.1. Merkez Efendi emesi Kitbesi ...............................................................344
4.1.3.2. Takkeci Sebli Kitbesi ...............................................................................344
4.1.3.3. Takkeci emesi Kitbesi .........................................................................344
4.1.3.4. Dervi Paa emesi Kitbesi....................................................................344
4.1.3.5. Bezmilem Vlide Sultan emesi Kitbesi .............................................345
4.1.3.6. Hac Bayram emesi Kitbesi .................................................................346
4.1.3.7. Kazl eme Kitbesi .................................................................................346

4.1.4. Zeytinburnu Belediyesi Bakanlk Binas Kitbesi ..............................................347

41.5. Merkez Efendi Abdulbki Paa Darulkurrs Kitbesi .........................................347

izimler ........................................................................................................................348

5. BLM

Bibliyografya ......................................................................................................................351

7
8
Fotoraf: Mustafa YILMAZ
Murat AYDIN / Zeytinburnu Belediye Bakan

Biz lmyoruz. Eer inan tayorsak; byleniyoruz yalnzca.

Yaratann (c.c.) cemalini grmek iin byleniyoruz.
lm bir son deil; inanm bir kii iin Mevlna'nn deyiiyle dn gndr.

Ayn zamanda hayatmza anlam veren byk bir bilin kaynadr lm. yle bir uur
tayoruz ki; lrken bile Yaratanmz yceltmeyi dnyoruz.

Her mezar tann balnda duran o lmsz Hve'l Bk sz ezel ve ebed bir gerei
bizlere daima hatrlatyor: len, te dnyaya doru yola karken alnnda o gerei de tayor:
Bk Olan Ancak O'dur. Evet, mezar tamz bamz olduunda, alnmza o yaz
nakediliyor.

Bu gn btn slm corafyas gibi lkemizin de mezarlklar o vg cmlesinin ilendii

yz binlerce tala doludur.
lmsz bir hakikat cmlesini taa nakedip saklayan bir milletiz biz. Gemiten gelen
byk bir zerafet bu. Byk ve rafine bir kltrn emaresi.
Bu memleketin gerek tapusu mezarlklardr. Bizi biz yapan deerlerin en nemlilerinden
birisidir mezarlklarmz. Bizim iin mezarlklar baka bir iklimin corafyasdr, bir ktphanedir,
bir inziva yeridir. Mezarlklar, airin deyiiyle sde bir bahar lkesidir.

Bizim enva eit ta ilemeciliimizle meydana getirilen mezar talarmz, ayn zamanda
tarih dlen, kayt tutulan, yerine gre kk vecizeler, dilekler yazlan, lenin sosyal
statsn ve kimliini belirten lmsz belgelerdir.

Bu belgelerin korunarak yarnn Trkiye'sine hakkyla teslim edilebilmesi, bizlerin

boynunda manev bir bortur.

Bizler gemiimizi, ecdadmz, kaplar olmadan, pencereler olmadan, giri biletleri olmadan
girip yeillikler iinde ziyaret edebilmenin mutluluunu yaamal, ocuklarmza ve
torunlarmza yaatmalyz. Bu manev eitim alanlarn gelecek kuaklara da tantmalyz.

Btn bunlarn yannda, birer ak hava mzesi durumunda olan mezarlklarmzn, tarih
bilincimize ve toplumsal hafzamza da byk etkileri olacaktr. Bir kere, zaman zaman
aknla urayan, bocalayan, tereddtler geiren toplumsal hafzamz, uurunu, kuvvetini
ve dirayetini bu lmsz antlara bakarak tazeleyebilir.

te bu dnce ve duygularla bizler Merkez Efendi, Tahir Efendi, Dedeler, Kozlu, Yeni Kozlu,
Silivrikap, Ayvalk, Seyyid Nizam gibi hazre ve mezarlklara sahip Zeytinburnu'nun bir
grntl envanterini karalm diye dndk. Talar okundu, kimlik tespitleri yapld,
fotorafland ve ortaya elinizdeki eser kt.

Burada, bata proje sorumlusu Dr. Sleyman Berk olmak zere btn emei geen arkadalarmza
teekkr ediyorum. Sadece Zeytinburnu iin deil; Trkiye iin de rnek bir alma gerekletirdiler.

Zaman Aan Talar kitabmzn baht ak olsun.

9
10
Fotoraf: Mustafa YILMAZ
Beir AYVAZOLU

Mezar Talar: Esiz Bilgi Kaynaklar

Yahya Kemal, ne zaman memleketin nfusundan sz edilse lleri de hesaba katmak gerektiini
sylermi. Hakldr. Corafya, zerinde yaayanlarla karla karla vatanlar. Mezarlar ve
mezarlklar, aslnda bu sancl vatanlama macerasnn somut ahitleridir.

Her mezar, bu topraa baslm bir mhr ve tarihe dlm bir not olarak grlmelidir.
ahideler, sadece mezarda yatann kimliine deil, bir medeniyete, bir var olua da ahitlik eder.
Bu bakmdan mezarlklar yok etmek, nfus kaytlarn silmek gibi, mstevlilere yarar bir
barbarlktr, soykrmdr.

Yok olan mezarlar ve mezarlklarla birlikte, bu corafyada yaayanlar ve yaananlar hakknda en

sahih bilgilerin de uup gittiini yeni nesillere anlatmak zorundayz. Bir kltrn tarihini mezarlklardan
yola karak yazmak mmkndr. mrn Osmanl mezarlklarn aratrmaya vakfetmi bir kltr
adam olan Fzl smail Ayanolu, Ortada mevcut yksek san'at bidelerimiz -faraza- olmasayd
bile, mezarlklarmzda bulunan nihayetsiz eserler, bu milleti medeniyet gklerine karmaa kfi
gelirdi diyor. zellikle Osmanl mezarlklar, bugne tadklar zengin bilgiler bir yana, benzersiz
sanat eserlerinin sergilendii galeriler gibidir.

Mezar talarn ayak izleri gibi takip etmek suretiyle bir kltrn yaygnl hakknda ak fikir
edinmek mmkndr. Bir mezarn mimarisi ve tezyinat, hangi dnemde yapldysa, o dnem
hakknda tartlmaz bir belge niteliindedir. Ayrca sslemelerin ikonografik anlamlar zlerek
din ve mezhepler tarihinin karanlk noktalar aydnlatlabilir. Mezar ta kitbelerini de, bir lkenin
siyas, iktisad ve kltrel tarihi, hatta savalar, istillar, depremler, yangnlar vb. hakknda bilgi
kaynaklar olarak kullanmak mmkndr. Bu kitbelerdeki dil bile, yapldklar devrin tercihleri
hakknda ipular tar. Mesela 14. yzyldan itibaren Trke yazlmaya balanan mezar ta
kitbeleri, Osmanl kimliinin mahiyeti hakknda fikir vermektedir.
te yandan, mezar ta kitbelerinden yola karak kaligrafideki; motif yapsn ve sluplar
inceleyerek tezyinattaki deimeleri, tercihleri ve modalar kronolojik olarak takip etmek mmkndr.
O halde her mezar ta, hat sanat ve tezyinat tarihi asndan da byk nem tamaktadr. Baz
kitbeler, byk hattatlarn imzalarn tad iin ayrca nemlidir, baz mezar talar da isimleri
baka trl kayda gememi hattatlar, mimarlar, hakkklar vb. hakknda yegne bilgi kaynadr.

Osmanl mezarlklarnn bugne tadklar bilgiler asndan insanlk tarihinde benzersiz olduu
bilinen bir gerektir. Mezar talarnn dilini bilen biri, zerinde hibir yazl kayt olmasa bile,
sslemelerinden, kavuun eklinden vb. hem o mezarda yatan kiinin kimlii, hem de yaad
devir hakknda alacak zenginlikte bilgiye ulaabilir.
Elinizdeki kitap, bu bakmdan ok byk bir boluu doldurmaktadr. Zeytinburnu ilesi snrlar
iinde kalan mezarlklarn belli lde envanteri niteliini tayan bu kitap bir rnek tekil etmeli,
lke apnda btn mezarlklar kayda geirilip arivlenmelidir. Bu baarld takdirde ulalacak
bilginin bykln ve zenginliini tahmin etmek bile zordur.
Aksi takdirde talan btn hzyla devam edecek. Bu da -eer Yahya Kemal'in bakt noktadan
bakyorsanz-nfusumuzun byk ksmn kaybedeceimiz anlamna gelmektedir. Bizden
hatrlatmas

11
 Ksaltmalar

Ayv : Ayvalk Mezarl

mlk : amlk Mezarl
Dedl : Dedeler Mezarl
Ekzl : Eski Kozlu Mezarl
Etpk : Eski Topkap Mezarl
Mrkz : Merkez Efendi Mezarl
Mltp : Maltepe Mezarl
s. : Sayfa
Slvk : Silivrikap Mezarl
Snzm : Seyyid Nizam Mezarl
sy. : Say
Thr : Tahir Efendi Mezarl
Ydk : Yedikule Mezarl
Ykzl : Yeni Kozlu Mezarl
Ynkp : Yenikap Mevlevihnesi

12
Fotoraf: Murat AYDIN

13
 n s z
Dr. Sleyman BERK

Mill Mcdele dneminde, Dou Anadoluda Ermeni devleti kurma giriiminin bulunduu
srada, Erzuruma gelen Amerikan heyetinden General Harborda, Erzurum Belediye Resi
pencereden mezarlklar iret ederek: .te Trk mezarl, ite Ermeni mezarl; bu
Ermeniler llerini yemediler ya!.. demitir. Tabii ki, kck Ermeni mezarl yannda,
Mslman mezarl ok daha bykt. Bylece vatann gerek sahibini tespitte mezarlklar
nemli bir argman olmutur. Esasen tarih eserler, btnyle bir memleketin tapusu ve
karakteri hviyetindedir.
Osmanl mezarlklar ve mezar talar dn olduu gibi bugn de herkesin ilgisini ekmektedir.
nk bu mezarlklar, endaml servileri, rengrenk iekleri ve sanat heseri talaryla insana
huzur veren meknlardr. Eski mezarlklarmzda lmn, insana rperti veren souk yz
grlmez. Osmanl Medeniyeti buralar birer mnevi istirahat bahesine evirmitir. Mezar
ta kitbeleri yaplar itibariyle de sanat ve estetiin konusu olmulardr. ok ince ta iilii,
eitlilik arz eden balklar, tadklar edeb ifadeler ve yaz sanatnn ok gzel rneklerini
tamalar onlar nemli klmtr. Ayrca kii ile ilgili en doru bilgiler mezar talarndan elde
edilmitir. Mesel, Sicill-i Osmni mellifi Mehmed Sreyy kitabn telif ederken byk lde
mezar talarndan faydalanmtr.
Her zaman vndmz medeniyetimizde mezarlk alanlar ehir dna, hayatn dna
tanmam, devaml gz nnde olan yerlere yaplmtr. nemli kiilerin trbelerinin etraf,
cami hazreleri, bazen mahallenin en mevk yeri mezarlk alan olarak tahsis edilmitir. Bir
manada insanlar lleri ile birlikte yaam, bundan da huzur duymulardr. Bu sayede, devam
edip giden hayatta faniliklerini hibir zaman unutmam, devaml iyilik ve gzellik peinde
olmulardr. Her gn beraber olduklar yahut nnden geerken hayr dua ile andklar bu
mezarlk sakinleri, onlara hayatn fniliini, geiciliini hatrlatarak, kalc gzelliklere
ynelmelerini salamtr.
Hayatn her safhasnda gerek gzellii yakalama gayreti, mahallenin bu mezar kesinin de
estetikten nasiplenmesini salamtr. Kadn mezar tana ayr bir gzellik, erkek mezar tana
ayr bir zellik verilmitir. Mezar tana yazlan edeb ifadeler, drlen tarih msralar, hayat
uurla yaamann bir ifadesi olarak grlebilir. Mezardaki kii ile ilgili bilgiler taa kaydedilmi;
en doru bilgiler taa kaydedilerek salam bir kaynak oluturulmutur.
Surdnda, Merkez Efendi ve Seyyidnizam Hnkh, Yenikap Mevlevhnesi, Erikli Baba Tekkesi
etraflarnda ve Topkapda geni mezarlk alanlar oluturulmutur. Sosyal, dni ve kltrel
adan nemli olan bu meknlarda ok nemli kiiler defnedilmitir. Osmanl dneminde olduu
gibi Cumhuriyet dneminde de nemli kiilerin bu meknlara defni devam etmitir. Msa
Muslihiddin (Merkezefendi), Seyyidnizam, Ahmed Keml Dede, A Dede, Hattat Kayzde
Hfz Osman Efendi, Hattat evk Efendi, Tanbri Ceml, Tepedelendi Ali Paa gibi zevtn
defnedildii bu makberelere, yakn tarihte Halide Edip Advar, Tahsin z, Ressam brahim all,
Saadettin Kaynak, Rz Nr, Abdlhak insi Hisar, Hamdullah Suphi Tanrver, Ekrem Hakk
Ayverdi, Smiha Ayverdi, Kenan Bykaksoy (Rfi), emseddin Yeil, Hattat Halim zyazc,
Ressam Sami Yetik, Mkremin Halil Yinan, bnlemin Mahmud Kemal nal ve daha birok zt,
eski tabirle defn-i hk-i tr-nk edilmitir.
Eski eserlere kar sren ilgisizlik yannda, tarih mezarlklara yeni defnin devam etmesi mezarlk
ve mezar ta kitbelerinin byk lde tahribine sebep olmutur. Ecdadnn mezar tan
okuyamayan neslin tahribi, ok daha acmasz olmutur.
Tahrip edilen, temel ta ve bahe duvar yaplan talar yannda, tamamen sahipsiz kalan tarih
talar, kimi mezar ta ustalarna hammadde olmutur. Bu yaplanlar sadece talarn yok
olmasn intc etmemitir; koca bir tarih yok edilmitir.
Bu almada, gnmze ulam tarih mezar ta kitbeleri iin nce alan aratrmas
yaplarak, Zeytinburnu snrlar ierisindeki tarih talarn says tespit edilmitir. kinci safhada,
talar basit bir temizlie tabi tutulmu, gml halde olanlar, talara zarar vermeden, mmkn
olduunca aa karlmaya allmtr. Sonraki safhada her bir mezarlk iin yeniden balamak
zere talara envanter numaras verilerek, her ta dijital ortama aktarlmtr. Talar okunup
transkribe edilerek, fotoraf ile birlikte bilgi fiine kaydedilmitir. Ayn ilemler bilgisayar
ortam iin de hazrlanmtr.
14
Kaynaklarda, Zeytinburnu mezarlklarnda olduu belirtilen baz talara maalesef bu almada
rastlanamamtr. Ayvalk Mezarlnda varlndan bahsedilen Brkl Yenieri talar ile Eski
Topkap Mezarlnda olmas gereken Pierre Lotinin roman kahraman Hatice Hanm (Aziyde)
mezar ta kitbesine maalesef rastlanamamtr. Ayvalk Mezarlnda birka cellat mezar
tana rastlanmtr. Fakat Kazleme Mezarlnda olmas gereken cellat mezar talar
maalesef yerlerinde bulunmamaktadr. Esasen Kazleme Mezarlndaki tarihi mezar talar
hi kalmamtr. Yetkililerin ifadesine gre, tarih mezar talar buradan baka mezarlklara
tanmtr. Neyse ki, olduka mehur olan ve insan tebessm ettiren Kar drltsndan vefat
eden Halil Aa mezar ta kitbesi, Merkez Efendi Mezarlnda yerinde durmaktadr. Bir
hayr (!) sahibi, herkesin okuyup grmesi iin bir mermere, mezar tann okunuunu yazp
nne koymutur.
Mezar ta kitbelerinin yan sra, Zeytinburnunda kitbesi bulunan tarih yaplarn kitbelerinin
okunuu ve fotoraflar da bu almann ierisinde verilmitir. zellikle Merkez Efendi Camii
avlu kitbesi, Yenikap Mevlevhnesi kitbeleri ile Bezmilem emesi kitbesi yaz sanat
bakmndan nemlidir. Takkeci brahim Aa Camii kitbeleri de cel sls yaznn tarih geliimi
bakmndan nem arz etmektedir.
On be mezarlk alanndaki btn bu almalar bir ekiple gerekletirilmitir. Uyumla alan
ekip, youn mesai harcayarak byle bir almay ortaya koymutur.
Mezar talarnn btn fotoraflar sanatkr dostum Abdsselm Feradolu ve yardmcs
Gkmen Kanberolu tarafndan ekilmitir. Mezarlk alanndaki almalar Ahmet Berk, ve
Osman zdil tarafndan gerekletirildi. Fotoraf sanats dostum Mustafa Ylmaz mezarlklardan
artistik pozlar yakalayarak bizleri memnun etti. Fotoraf sanatnn sk bir merakls olan Sayn
Belediye Bakanmz da, youn mesaisi arasnda, bir gnn bizlere ayrarak, baz tarih yaplarn
fotoraflarn ekme ltfunda bulundular. Btn bunlarn yetimedii yerde Belediyemiz
fotorafs aban Bal imdadmza yetiti. Mezar ta kitbelerinin okumalar Babakanlk
Osmanl Arivi uzmanlar efik Kanylmaz, Nevzat Salam ve Fevzi Gr, tashihler Marmara
niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arivcilik Blm hocas Talip Mert tarafndan yapld.
Balklarla ilgili konunun editrln ve baz seili mezar talarnn izimini sanat tarihisi
smail Orman yapt. Bu almada pay olan herkese teekkr ediyorum.
phesiz bu alma kltr, tarih ve sanat konularnda hassasiyeti bilinen Belediye Bakanmz
Murat Aydnn zel ilgi ve takibi ile gerekletirilmitir. Bakan Yardmcs Av. mer Arsoy
almann snrlarn belirlemi ve takipisi olmu, Basn Yayn ve Halkla likiler Mdr
Mustafa Aydn teknik altyapy hazrlayarak bizlere yardmc olmutur. Kendilerine kran
borluyum.
almann hatasz olmas iin azam gayret gsterilmitir. Ama hatadan mnezzeh olmak ne
mmkn; hatalarmzn ho grlmesini mit ediyoruz.
15
 De ki; kendisinden katnz lm muhakkak
sizi bulacaktr; sonra gizli ve ak hereyi bilene
gtrleceksiniz de O size yaptklarnz haber
verecek.
Cuma sresi 62/8

Nerede olursanz olun, lm size ular; sarp ve

salam kalelerde olsanz bile.
Nis sresi 4/78

Ecelleri gelince ne ne ne arkaya braklr.

Araf sresi 7/34

Her canl lm tadacaktr. Ve ancak kyamet

gn yaptklarnzn karl size tastamam
verilecek.
l-i mrn Sresi 3/185

O (Allah), kullarnn stnde yegne kudret ve

tasarruf sahibidir. Size koruyucular gnderir.
Nihayet birinize lm geldi mi elilerimiz (grevli
melekler) onun cann alrlar. Onlar vazifede
kusur etmezler.
En'am Sresi 6/61

Her canl, lm tadar. Bir deneme olarak sizi

hayrla da, erle de imtihan ederiz. Ve siz, ancak
bize dndrleceksiniz.
Enbiya Sresi 21/35

(Reslm!) De ki: Eer lmden veya

ldrlmekten kayorsanz, kamann size asla
faydas olmaz!
Ahzb Sresi 33/16

Her canl lm tadacaktr. Sonuda bize

dndrleceksiniz.
Ankebt Sresi 29/57

Yer yznde bulunan her canl yok olacak. Ancak

azamet ve ikram sahibi Rabbinin zt bki
kalacak.
Rahmn Sresi 55/ 26-27

16
17
Fotoraf: Mustafa YILMAZ
Zeytinburnunun
Tarihi Mezar Talar

Talara ilenen kltr

 ZEYTNBURNUNUN
TARH MEZAR TALARI
1.1 Zeytinburnu lesi Mezarlklar Mezar Ta Kitbeleri
1.1.1. Konunun nemi
Zeytinburnu, tarih doku olarak grlen Surii stanbulunun
hemen yan banda, surii ile yakn mnasebeti olan bir yerleim
yeri olmutur. Merkez Efendi Klliyesi, Seyyid Nizam Tekkesi,
Kazleme, Yenikap Mevlevhanesi ve Erikli Baba Tekkesi
bunun en ak misalidir.
Sur boyunca uzanan mezarlk alanlar, buraya ruhn bir hava
katt gibi gemile olan ban da gl klmtr. Geni mezarlk Sicill-i Osmni isimli eserin mellifi olan Mehmed Sreyya
alanlar ve hazrelerde bulunan binlerce mezar ta kitbesi
tarih nemi hizdir. Mezar talarnn sanat zellii, en, boy ve
derinlik tamalar ile zgn olular, yaz sanatnn gzelliklerini
tamas yannda birok ifade zenginliini de barndrmaktadr.
20
Eski Trk mezarlklar ak havada teekkl etmi bir kyafet,
mimar, tezyinat ve hat mzesi hkmndedir. Dindar bir insan
iin mezarlk, ibret nazarlarnn evrildii yer, baz insanlar iin
de sevdiklerini srladklar bir makamdr. Ruhunun derinliklerine
inip, yalnz kalmak isteyen ou insan da mezarlklara yolunu
drr.
Bey, eserini hazrlarken, eserine ald ahslarn vefat
tarihlerini doru tespit iin mezar talarndan
faydalanmtr.1
Mezarlklar bir millet iin, yaanlan yerin mzesi ve tapusu
hkmndedir. Mezarlklar, mze yannda nemli ariv
veskalardr. Tarihte yaam bir ok nemli ahsla ilgili
bilgiler mezar ta kitbelerinden renilmektedir. Alman
airlerinden Heinenin u sz ne kadar nemlidir: Her
mezar tann altnda bir dnya tarihi yatar.
Trk mezarlklar, altnda kabirlerin serpitirildii tabi bir
bahe ve bir koruluk gibidir. zellikle ehir ierisinde,
cami hazrelerinde bulunan mezarlklar, hayat ile lmn
ksaln her an insanlara haykrrlar.
Akl banda mtevekkil insanmz, bu mezarlklarla her
karlatklarnda, ecddn hayrla yd etme ve hayat bir baka
ynyle tefekkr frsatn yakalar.
Surii stanbulunda bulunan eski mezarlklar (hazreler)
yannda skdar Karacaahmed ve Eypsultan mezarlklar
byk tahribatlarla gnmze ulam bulunmaktadr.
Zeytinburnunda bulunan tarihi mezarlklar alan olarak
tahribata uramasa da, yeni gm sebebiyle eski mezar
ta kitbeleri byk tahribata uramtr; hlen
uramaktadr. Ayrca fizki mdhale yannda, hava artlar
dolaysyla mezar ta kitbeleri hzla bozulmaktadr.
zellikle hava kirlilii ve kuzey rzgrlar, dokusu pek
salam olmayan talara byk zarar vermektedir.
Zeytinburnu ilesinde, iki yerde; Merkez Efendi Camii
minaresi dibinde, Eski Kozlu mezarlnn bir yerinde,
yerlerinden sklm birok mezar ta kitbesi gelii
gzel st ste ylmtr. Topkap amlk mezarlnn bir
blmne ise eski talar, asker nizamnda pe pee
dikilmilerdir.
Zeytinburnu snrlar ierisindeki mezarlk alanlar
unlardr:
1 - Merkez Efendi Camii Hazresi ve Mezarl
2 - Tahir Efendi Mezarl
3 - Dedeler Mezarl
4 - Kozlu Mezarl
5 - Yeni Kozlu Mezarl
6 - Silivrikap ve Ayvalk Mezarlklar
7 - Seyyid Nizam Camii Hazresi ve Mezarl
 Cumhuriyet Dneminde, 1927
Ylnda Hazrlanm Bir Mezar Ta
Kitbesi

8 - Kazleme Mezarl
9 - Yedikule Mezarl
10 - Erikli Baba Tekkesi Hazresi
11 - Topkap amlk (1-5 Adalar) Mezarl
12 - Eski Topkap Mezarl
13 - Yeni Topkap Mezarl
14 - Maltepe Mezarl
15 - Yenikap Mevlevihnesi ve Hmn

Mezarlk alanlar idar bakmdan iki snfa ayrlmaktadr.

Hazre olarak adlandrlan mezarlk alanlar, idari bakmdan
Vakflar Genel Mdrlne bal bulunmaktadr. Buralara
yeni gm yaplmas ilgili yasa gerei, Bakanlar Kurulu Karar
ve Cumhurbakannn onayna bal bulunmaktadr. Bu
bakmdan, bu snfa giren mezarlklarda bulunan tarih mezar
talar ksmen korunabilmitir. Hazre haricindeki mezarlar,
idari bakmdan stanbul Bykehir Belediyesine bal olup,
buralara yeni gm yaplmas nedeniyle, tarih talar byk
tahribe maruz kalmtr.
Zeytinburnu ilesinde, Merkez Efendi Camii, Seyyid Nizam
Camii, Takkeci brahim avu Camii, Yenikap Mevlevihnesi
ve Hmn, Erikli Baba mezarlklar hazre hkmnde olup,
yeni gm yaplmadndan, buralardaki mezar talar nispeten
muhafaza edilebilmitir.

1- smail Kara, Biraz Yakn Tarih Biraz Uzak Hurafe, 21

stanbul, Kitabevi, 1998, s. 31
 ZEYTNBURNUNUN
TARH MEZAR TALARI

1.1.2.Metod ve Dzen

almaya nce, tarih mezarlk alanlarnn ve hazrelerin

tespiti ile balanmtr. Daha sonra tespit edilen alanlarda
bulunan tarihi talarn says belirlenmitir. Zamann ve
insanlarn tahribine maruz kalm, topraa tamamen yahut
ksmen gml halde bulunan talar, hassas bir almayla
mmkn olduunca ortaya karlmtr. Bu basit temizlik
ileminden sonra, her bir taa envanter numaras
verilmitir. Sonraki merhalede, envanter numaras verilmi
talar, dijital ortama aktarlmtr.
Kitbelerin okuma ilemi, dijital ortamda ve mezarlk
sahasnda yaplmtr. Takdir edilir ki, zamann byk
tahribine maruz kalm talar ile, baz talarn baz yerlerini
okumak mmkn olmamtr. Byle yerlere (.) iareti
konulmutur.
Bilgisayar ortamnda hazrlanan bilgi fiine, her bir mezar
tann mezarlk ad, envanter numaras, ls, yaz cinsi,
mezar ta sahibinin ad, lm tarihi kaydedilmitir. Mezar
ta kitbesinin hattat varsa notlar ksmnda belirtilmitir.
Bilgi fiinin sa st ksmna tan okunuu, gnmz
alfabesi ile kaydedilmi, alt ksma da tan fotoraf
konulmutur. Bu bilgi filerinin A4 formundaki renkli
basklar alnp, mezarlk adna gre tasnif edilerek klasre
yerletirilmi ve Zeytinburnu Belediyesi arivine
konulmutur.

ZEYTNBURNU BELEDYES
MEZAR TAI ENVANTER ALIMASI

Mezarlk Okunuu

Mezarlk Ad

Envanter No

En / Boy

Yaz Cinsi

Mevta Ad

lm Tarihi

Notlar

Resim

Bilgi Fii

22
1.1.3. lgili Aratrma ve Kaynaklar
Mezar ta kitbeleri, nemli bilgileri ihtiva ettiinden,
tarih aratrmaclar iin nde gelen kaynaklardandr. Bu
sebeple mezar ta kitbeleri zerine yerli yabanc bilim
adamlar tarafndan pek ok aratrma yaplm ve
yaymlanmtr.
stanbuldaki mezarlk alanlar ve mezar talarnn yaps Prof. Dr. Hsrev Suba tarafndan kaleme alnan Bir
ile ilgili geni bir alma Almanca olarak 1993 ylnda
Hans Peter Laqueur tarafndan yaymlanmtr. Ayn mellif,
Kadrga Sokullu Camii Haziresini de yaymlamtr. lk
alma, Selahattin Dilidzgn tercmesi ve Hvel-Bki Eypsultan Sempozyumu, 1997, s. 181-197, makaleleri
adyla, 1997 ylnda Tarih Vakf Yurt Yaynlar tarafndan
neredilmitir.
Metin Haseki tarafndan hazrlanan Plastik Adan Trk
Mezar Talar mezar talar hakknda yazlan nemli
eserdir. Vefatnda, mezarlklar zerine geni fotoraf arivi
ve aratrmalar brakan Vakflar grevlisi Fazl Ayanolu
tarafndan hazrlanan aratrma neredilmitir: Vakflar Nuri Ergin, Sadettin Nzhet Ergun, Nzhet Selim Gerek,
daresince Tanzim Ettirilen Tarihi Makbereler, Vakflar
Dergisi, II, 1942; Trk Tarihi Vesikalarndan Esiz Mezar
Talar, Tarih Hazinesi, sy. 12, 1951; Fatih Devri Ricali
Mezar Talar, Vakflar Dergisi, IV, 1958. Fzl Ayanolu
tarafndan zamannda ekilmi ve mesleklerine gre tasnif
edilmi 2300 fotoraf, bugn Ankarada Mill Ktphane
Arivinde bulunmaktadr.Nurhan Atasoyun, Tarikat
Balklar ve Sembollerini konu alan eseri Dervi eyizi,
mezar ta balklar ve sembollerini de ilgilendiren
konusunun en nemli eseridir.
Sanat Tarihi aratrmalarnn ncs olan Prof. Semvi
Eyicenin konu ile alkal pek ok aratrmas
yaymlanmtr. On ksr aratrma ierisinde
Mezarlklarmz , Trk Yurdu, sy. 242, Mart 1955 ve
Mezarlklar ve Hazireler, slm Dnyasnda Mezarlklar
ve Defin Gelenekleri Sempozyumu Bildirileri, 1992
nemlidir.
Saman Helvacolu tarafndan hazrlanan Mezarlar,
Mezarlklar, Mezar Talar zerine Kk Bir Bibliyografya,
Tarih ve Toplum, sy. 25, 1986 nemli bir almadr.
1931 ylnda yaymlanan ehabettinin ehir Mimarisinde
Mezarlklar, dikkatle incelenmesi gereken bir eseridir.
Tarih Kimlik Belgesi Olarak Eriyip Giden Mezarlklarmz,
Dergah, sy. 80, 1996; Mezar Talar zerine, Blten, sy. 5,
1994; Hat Sanat Asndan Eyp Mezar Ta Kitbeleri, I.
sahasnn nemli makaleleridir.
Mezarlk ve mezar talar ile ilgili Ahmet Sacit Akgzolu,
Srr Aknc, Hsameddin Aksu, brahim Hakk Konyal, H.
rcn Barta, Zeki Baar, Orhan Bayrak, Tlin oruhlu,
Cevdet ulpan, Hikmet Dalolu, Regis Delbeuf, Yldz
Demiriz, Ernst Diez, Aziz Doanay, Kurt Erdmann, Osman
Sezai Glen, Joseph Von Hammer, Metin Haseki, Beyhan
Karamaaral, M. Mesut Kocaman, Reat Ekrem Kou,
Zeki Kuolu, Hans Lacqueur, Katharina Otto-dorn, Gnl
ney, Nazm Poroy, Cemaleddin Server Revnakolu,
Celleddin Rodoslu, Necibe Saracolu, Enver Tuncalp,
Bilgin Turnal, Hseyin Trkmenolu, A. Sheyl nver, ve
Erdem Ycelin makale ve kitaplar mevcuttur. 16 Kasm
2005-31 Mart 2006 tarihleri arasnda Edhem Eldem
tarafndan stanbulda stanbulda lm/Osmanl-slm
Kltrnde lm ve Ritelleri adyla bir sergi dzenlenmi,
sergi mnasebeti ile ayn ad tayan hacimli bir eser
neredilmitir. Hat Tarihi ile ilgili kymetli aratrmalaryla
tannan M. Uur Derman Beyin 1975 ylnda Turing
Belleteninde yaymlanm Mezar Kitbelerinde Yaz
Sanatmz makalesi konusunun nemli yayndr. phesiz
bibliyografyay daha da uzatmak mmkndr. Ancak,
mezar talar zerine hazrlanan bibliyografyalarda bunlarn
daha geniini bulmak mmkndr. Fotoraf: Mustafa YILMAZ
23
 ZEYTNBURNUNUN
TARH MEZAR TALARI

2.1 Mezar Ta Kitbelerinin Yaps

Mezar ta kitbelerinde nemli zellik, sanat gze Kadn olsun erkek olsun bir mezar ta kitbesinin yaps
arpmaktadr. Ta iilii, yaz sanat ve mezar talarnda (farkl tasnifler yaplabilirse de) u blmlere ayrlabilir.
bulunan dn ve edeb ifadeler... Yap olarak mezar talar
birbirlerine benzer zellikler gstermektedir. Ana farkllk
erkek ve bayan mezar talarnda grlr. Erkek mezar 1- Balk ve Sembol
talarnda lnn statsne gre bir balk bulunmasna
karn, kadn mezar talarnda iek motifleri, balk 2- Serlevha
olarak yer alr. 3- Kimlik
Osmanlda batl anlamda bir heykel gelenei yoktur. 4- Dua
Batda en, boy ve derinlii olan insan ve hayvan figrleri
allmasna karlk, Osmanlda zellikle mimari 5- Tarih
unsurlarda ok farkl bezemelere sahip ta iilii
kullanlmtr. Bunun yannda mezar ta kitbeleri, ta
iilii olarak ok zengin rnekler olarak karmza phesiz bu tasnif ana balklar itibariyle yaplmtr.
kmaktadr. Genelde, kadn ve erkek mezar ta olarak Bu blmler ou zaman yer deitirebildii gibi, birbiri
iki grupta toplanan bu talar, kendi iinde de farkllklar iine yedirilmi olarak da yer alabilmektedir. Yine baz
gstermektedir. Erkek mezar talarnda, sosyal stat talarda bu blmlerin biri yahut ikisi yer almamaktadr.
gerei balklar ok eitlidir. Erkek mezar talar balk Baz mezar talarnda manzum ifadeler yer almakta,
tamalarna karlk, kadn mezar talarnda daha ok baz mezar talarnda lm tarihi bulunmad gibi baz
kadn zarfetini yanstan iek motifleri bulunmaktadr. mezar talarnda, mevtann lm gn saati ile verilmitir.

Balk
Balk

Serlevha

Serlevha Kimlik Tanm

Kimlik Tanm
Kimlik Tanm
Kimlik Tanm

Kimlik Tanm
Kimlik Tanm

Kimlik Tanm

Kimlik Tanm sim

sim
Dua Cmlesi
Dua

Tarih Fatiha

Tarih

24
25
26
27
 ZEYTNBURNUNUN
TARH MEZAR TALARI

2.1.1. Balk ve Semboller

Erkek mezar ta kitbelerinde mevtann sosyal hayattaki

statsn yanstan, balklar ve semboller mezar ta
kitbelerine ilenmitir. Her halde dnya zerinde pek az
toplum, mezar talarn usta ii bezemeler, lleler,
smbller ve sair nebatat ile ssleyip mezarlklarn
Osmanllar kadar enlendirebilmitir. phesiz erkek
mezar talarnn en dikkat eken ksm balklardr.
Balklar ana ksma ayrlabilirler:

2.1.1.1. Kavuklar
2.1.1.1.1. Kallav Kavuk
2.1.1.1.2. Mcevveze Kavuk
2.1.1.1.3. Burma Sarkl Kavuk
2.1.1.1.4. Kafes Sarkl Kavuk
2.1.1.1.5. Ktib Kavuk
2.1.1.1.6. rf Kavuk
2.1.1.1.7. Yenieri Balklar

2.1.1.2. Fes

2.1.1.2.1. Mahmdi Fes

2.1.1.2.2. Azzi Fes
2.1.1.2.3. Hamid Fes,

28
2.1.1.3. Tarikat Tclar

2.1.1.3.1. Mevlev Tc
2.1.1.3.2. Kadir Tc
2.1.1.3.3. Nak Tc
2.1.1.3.4. Bekta Tc
2.1.1.3.5. Melmi Tc
2.1.1.3.6. Snbliye Tc

Osmanl mezar talarnda, dikkat eken zellikler

bulunmaktadr. Heybeti ile bir anda kendini gsteren bir
mezar ta, itinal sslemesi ve usta bir hattatn kaleminden
kan kitbesi ile gelip geeni kolaylkla etkisi altna alabilir.
Hazrelerdeki mezar talarnda ise bu istek daha da abartl
bir hl alabilir. ehzade Camiinde olduu gibi, bu alanlar
kuatan duvarlar sar olduu iin, mezarn nne alan
bir niyaz penceresi vastas ile, sokaktan geenler ile ta
arasnda iletiim salanmaya alld grlr. Bunun
en nemli nedeni, phesiz gelenden geenden bir Ftiha
alma isteidir.
Ama te yandan, ulemnn ou zaman eletirdii bu
atafat ve gsteriin ardnda, kimliini, bir zamanlar mevcut
olan varln ve sosyal statsn yanstma istei gibi,
toplumsal bir fonksiyonun olduu da kuku gtrmez bir
gerektir. Hayatlarnda, toplumun herhangi bir kesiminin
unsuru olmakla birlikte, lmleri neticesinde yaayanlarn
belleinden silinmeye balayan hatralarn birka nesil
sonrasna duyurma isteinin en ak delili Artk ben
yokum, ama hatram buradadr! syleminin estetik bir
ifadesidir mezar talar
Osmanl mezar talarnn en arpc unsurunun serpu,
yani kavuk olmas da, bu istein ne kadar gl olduunun
bir gstergesidir. Gnlk yaamda, ilmiye ve devlet
kadrolarnda grev sahibi olanlarn, tasavvuf hayatnda
mhim bir yer igal edenlerin beeri hayatta sz sahibi
konumda olanlarn, basit sarklar ya da balk takan halktan
ayran en nemli fark, takt kavuk idi. En basit anlam
ile, kiinin sosyal statsn ve kariyerini topluma iln
eden bir simge olan kavuun nemi, phesiz sadece
yaayanlar arasnda deildi.
Osmanlda, serpu mezar tann dili olmutur. Kavuun
kenarna ilitirilmi bir gl sayesinde, vefat ettiinde
meslek yaamnn henz balarnda olduu anlalabilir.
Son derece ilgi ekici bir almet-i frika olan serpu, ilk
bakta Osmanl mezar tann, esas itibariyle
antropomorfik, yani insan ekilli olduunu dndrr.
Gerekten de, Orta Asyada ve - Eskiehir taraflarndaki
insan suratl mezar talarnda olduu gibi - Anadoluda
rastlanan antropomorfik zellii ok belirgin olan insan
ekilli mezar talar, bu tezi kuvvetlendiren bir nitelik
tamaktadrlar. Ancak Osmanl mezar talar, bu gelenee
bal olmakla birlikte, neredeyse bunu dlayan bir zellie
de sahiptir. Zira Osmanl mezar talarnda kavuun
yanstt anlam, her eyden nce sosyal statnn
belirlenmesi ile ilgili idi. Batllama abalarnn sonucu
olarak gndelik hayata giren fesin, mezar talarndaki
kullanm da, bundan ok farkl anlam tamamaktayd.
Nitekim Cumhuriyetten sonra zel bir kanun ile fesin
yerini alan apka, zel bir stat sembol olmad iin,
mezar talarnda kendine yer bulamamtr.

29
 ZEYTNBURNUNUN
TARH MEZAR TALARI

Mezar Ta Kitbelerinde Semboller

Osmanllarda mezar talarnn asl amacnn bir insan

tasviri yaratmak olmad, aksine, o insann pyesini, daha
alt katmanda kimliini ortaya karmak, ksacas tan
sahibini tantmak olduu grlecektir. Kiinin gen yata
lm olduunu belirten iek, hac olduunu belirten
hurma aac, idam edildiini anlatan boyun ksmndaki
kement, mesleklerini yanstan tulumba, apa, ok-yay ki
naml bir kemanke olduuna iaret eder - ve okur-
yazarlna dellet eden kalem-divit gibi simgelerde de,
kiinin kimlii ile ilgili daha zel bilgiler verilmeye
allmtr. Bu yzden, serpuun ve dier simgelerin
mezar talarndaki anlam, son derece byktr.
Osmanllarda sosyal statnn en nemli gstergesi olan
kavuklar, bu nedenle mezar talarnn da en belirleyici
zellii olmulardr.
XV. yzyldan itibaren Osmanl mezar talarnda kendini
gstermeye balayan kavuk, yatay bir lhdin banda yer
alan kare kesitli bir dikitin zerine oturtulmaktayd. Bunlarn
lhitsiz, dorudan topraa gmlen trlerine de ska
rastlanabilmektedir. Ancak lahdin bir gm alan olmad,
sadece mezarn zerinde bir belirleyici olarak bulunduunu
ilave etmemiz gerekir. Kare kesitli dikitin n cephesinde
ise, ounlukla iyi bir airin elinden kan lm
manzumeleri veya hemen her ta ustasnn repertuvarnda
bulunan klasik ibarelerden oluan bir kitbe bulunur. Fetih
sonras dnemde stanbulda karakteristik hale getirilen
bu model, XVI. yzyln balarndan itibaren deiik ekillerle
zenginletirilmiti.
Bu geliimin stanbulda yaanm olmas da artc
deildir. Zira, payitaht olmas nedeniyle hemen her eyin
menei olan stanbul, mezar talar asndan da Osmanl
kimliini belirleyen bir merkez konumunda olmutu.
Nitekim stanbuldaki Osmanl mezar talar ve mezarlklar,
her ne kadar temelde slmi olsa da, kendinden nceki
veya ada olduu toplumlarn mezar kltrnden ve
sanatndan bir ok noktada ayrlan, ahsna mnhasr bir
kltrn rnleri olarak karmza kmtr. Sosyal
yaamdaki gelimeler ve ortaya kan yeni modalarn,
lm kltr ve bunun yan rnleri olan sanat ve estetik
deerler ile mimarideki etkileri ilk olarak stanbulda ortaya
km ve buradan imparatorluun drt bir yanna ihra
edilmiti.
En eski tr, sivri ve dilimli bir klaha geni olarak sarlm
burma destarla kuatlan iri kavuklardr. Sahibinin
zenginliinin gstergesi olarak iri sorgu kabartmalar ile
sslenen bu tr kavuklar, XVI. yzyln balarndan itibaren
grlmeye balar ve XVII. yzyln sonlarna doru ortadan
kaybolur. Ancak bu sre zarfnda sultanlarn sandukalar
zerinde, sadrazam, vezir ve paa gibi st dzey devlet
grevlileri ile, hatta henz kk yata vefat eden ocuklarn
mezar talar ve sandukalarnda kullanlan bu kavuun,
geni bir kullanc kitlesine sahip olduu anlalmaktadr.
Zeytinburnu Mezarlklarnda bu kavuktan sadece iki tane
bulunmaktadr.
Bunlarn ortadan kalkmasndan sonra grlmeye balayan
kallavi ise, aslnda sadrazam, vezir ve tulu paalarn
kulland, bir tr tren bal idi. Gndelik kullanmda
ok az yeri bulunan bu kavuun mezar talarndaki
kullanm, tamamen semboliktir. Tepesi kesik koni
eklindeki bu kavuk, yaklak 40 cm. yksekliindedir.

30
 Bunlarn farkll ise, takkenin d yznde, dikilerle
oluturulan ve her tarikatta farkl sayda olan dilimlerle
belli olmutur.
te yandan kazasker ve eyhl-islm gibi st dzey
ulemnn mezar talarnda, en azndan XVIII. yzyln
ortalarna kadar herhangi bir kavuk kullanmna ahit
olunmaz. Knni Sultan Sleymann eyhl-islm Ebus-
suud Efendinin Eypteki mezarnda grld gibi,
silindirik stunlar tercih eden bu zmrenin, mezar
talarnda kavuk ekli kullanmann, mezarlara suret
yaplmasn yasaklayan slmiyetin koyduu kurallara
gre hareket ettii anlalmaktadr. Ancak XVIII. yzyln
ortalarndan itibaren tren kavuu olarak kullanlmaya
balayan rfi tabir olunan balklar, ksa zaman sonra bu
snfn mezar talarnda da yer bulmaya balamtr.
Yukarya doru daralan oval ekilli bu kavuun zeri, geni
destarlarla tamamen kuatlmtr.
Destarnn kafes biiminde sarlm olmas nedeniyle
kafesi olarak adlandrlan tr ise, daha ok divan ve
sadaret ktipleri, tevki, beyliki, reisl-kttb, defterdar,
tersane ve darphane emini gibi hcegn nvanna sahip
olan kiiler tarafndan kullanlmaktayd. Kalafat olarak
adlandrlan ve st ksm mantar eklinde sonlanan tr,
bu modelin en belirgin rneklerinden biridir. Ancak bunun
kullanm, yzeyi yivlerle zenginletirilmi dz tepeli
silindirik kavua sahip olan trn yannda daha nadirdir.

Geni bir brokar erit ile kllamasna kuatlan kavuun,

sahibinin sosyal statsn belirtme grevi ise, gnmze
intikal etmeyen renklerle salanmaktayd. Zira vezirler ve
paalarn kavuu farkl renkte eritlerle sslenmekteydi.
Fatih Kanunnamesinde zikredildii iin bunlardan daha
eski olduu tahmin edilen mcevveze ise, zaman iinde
geni bir kullanc grubu edinmitir. Nitekim byle bir
kavuk grldnde, sahibinin statsn kestirmek,
kitbeyi okumadan mmkn olmamaktadr. Daha ok
saray grevlileri, sekbanba, yenieri aas gibi komutanlar
ile mteferrikalar ve hnkr avular tarafndan kullanlan
bu trde, geni tepeli bir serpua, boylu boyunca uzanan
alt erit destar balanmtr. Dierleri ile hemen hemen
ayn dnemlerde grlmeye balayan mcevveze,
dierinden daha uzun sre kullanlm ve Sultan II.
Mahmud dnemindeki fes inklbndan sonra ortadan
kaybolmutur.
Daha ok orta ve alt tabaka ulem snf ve kadlar
tarafndan kullanlan, dilimli ve bask bir takkenin etrafna
kllamasna sarlan destar ile oluturulan tr ise bu
grubun yelerini belirlemektedir. Ancak zamanla yaygnlk
kazanan bu tr balklar, herhangi bir tarikata mensup
olan siviller ve derviler tarafndan da kullanlmaya
balanmtr.
31
 ZEYTNBURNUNUN
TARH MEZAR TALARI

Yine bu trn iinde bulunmakla birlikte, dilimli kre

eklinde olmas ile dierlerinden ayrlan bir tr vardr ki,
bu serpuu kullanan kiilerin sosyal statleri de farkldr.
Zira daha ok dvan ktipleri tarafndan kullanlan dier
trlerin aksine, kapkulu tabir olunan sipahiler tarafndan
kullanlmaktayd. Nitekim XVIII. yzyln ortalarndan
itibaren, daha alt kademelerde bulunan ktipler de, bu
bal kullanmaya balamlardr.
Ancak bunlar gibi ktipler ve memurlar, ktibi olarak
adlandrlan kavuu kullanmaktayd. Osmanl Dnemi
mezar talarnda en sk rastlanan serpu tr olan ktibinin,
birka deiik tr bulunmaktadr. Bu serpuun kullanm
aral ise, XVII. yzyln balarndan, XIX. yzyln ortalarna
kadar uzanmaktadr. te yandan bu trn kullanc grubuna
bakldnda ise, ktiplerin yan sra, aralarnda saray
grevlileri, kapkullar, deiik meslek gruplarna mensup
kiiler ve hatta alt kademe din grevlilerinin de bulunduu
geni bir kitle tarafndan kullanld dikkati ekmektedir.
Kavuu yukarya doru genileyen silindir eklinde olan
bu trn, sargnn balanma ekline gre farkllaan birka
ekli vardr. Oluan bu eitliliin, kullanc grubunun
genilemesinin bir sonucu olduu anlalmaktadr. Nitekim
bu dnemde baz loncalarn bakanlar ile esnaflarn bu
tr balk kullanmaya balad dikkati ekmektedir. lk
modelde kavuun etraf dz destar ile n ksmnda V
biiminde bir aklk oluturacak ekilde sarlmaktadr.
Bunun bir alt trnde ise kavuun alt ksmna sarlan
destar, nde altta ters U ve stte de V eklinde bir aklk
olutururken, iki yana doru genileyerek serpua ters V
ekli vermektedir. te yandan bu serpularn bazlarnda
grlen gl bezemesinin, bir ssleme olmaktan ziyade,
henz gen yata iken vefat belirten bir simge olduu
grlmektedir. Destarn sarlma ekli buna benzemekle
birlikte, alt ksm daha toplu olan bir baka trde farkllaan
bir dier zellik ise, zeri baklava ekilleri ile bezeli olan
dierinin aksine, kavuun yivli oluudur. Yine bu trn bir
baka varyantnda ise, kavuun zeri yldzlarla bezeli ve
destar kavuun alt ksmna dz olarak sarlmaktadr.
te yandan kullanc gurubu ve kullanm yaygnl asndan
en sk rastlanan tr ise, tepesi bazen yuvarlak biten konik
bir klaha deiik ekillerde sarlan destar ile oluturulan
kavuktur. Deiik meslek gruplarndan, baz tarikatlarn
mensuplarna kadar ok zengin bir kullanc grubuna sahip
olan bu serpuun, daha ziyade kapkulu tabir olunan sipahi
ve yenieri ocaklarnn orbac, avu vb. ileri gelenleri
tarafndan kullanld anlalmaktadr. Tabii ki bu zmrenin
kulland kavuklar da, olduu gibi baz farkllklar
iermekteydi. Sahibinin devlet kademesi iindeki mevkiini
belirtme grevi ise, muhtemelen gnmze intikal etmeyen
renklerle salanmaktayd.
ekil olarak buna benzemekle birlikte, klahnn kkl
ve kllamasna birbiri stne sarlan destarnn etekte
genilemesi ile gen bir grnm kazanan kethda kavuu
ise, bu meslek grubunun almet-i frikasdr. ster bir
hanm sultann ya da bir paann hizmetinde olsun, ister
bir asker ocan ya da arnn banda bulunsun, tm
kethdalar tarafndan kullanlan bu balk, olduka yaygn
bir kullanma sahipti.

32
 Kullanc gurubunu ilk bakta yanstan serpular ise, hi
phesiz zerrin olarak adlandrlan balklar ile
yenierilerin giydii brk ad verilen zel balklardr.
Tabii ki bunlara, tac ve sikke ad verilen, tarikatlara ait
zel balklar da eklememiz gerekir. uhadar, hazinedar,
hasodaba gibi Enderunda grev alan st dzey memurlar
tarafndan kullanlan zerrin, genellikle tepesi yuvarlatlm
silindir eklindedir. Ancak sklkla karlalmyor olsa da,
yine tepesi yuvarlak olup aaya doru daralan deiik
bir tr daha vardr. zeri son derece ssl olan bu
balklar, 1829daki kyafet devriminden sonra ortadan
kalkmtr. 1826daki Vaka-i Hayriye neticesinde lavedilen
Yenieri Oca ile birlikte tarihe karan brk ise, daha da
ansszdr. Brkl yenieri mezar ta kitbesi gnmzde
yok denecek kadar azdr.
Kaynaklarda, Zeytinburnu Silivrikap Mezarlnda bulunan
Yenieri Mezar talar resimleri ile birlikte verilmitir.2
Fakat, bugn bu talar yerlerinde bulunmamaktadr.
Zeytinburnu mezarlklarnda brkl ve skfl balk
bulunmamakla birlikte dardaanl balklara yer yer
rastlanmaktadr. Maltepe mezarlnda 96 numaral ta
yenieri kethdas olan Nazmi Aaya aittir. Baka Yenieri
talarda bulunmaktadr.
Tarikatlara ait balklar da, ilk bakta kendilerini belli
ederler. zellikle Mevlevlerin kulland, etekte genileyen
tepesi yuvarlak silindir eklindeki sikkeler dikkat ekicidir.
Mevlev dervileri bu bal kullanrken, dede statsnde
olanlar bu sikkenin alt ksmna destar dolamaktaydlar.
Bektailerin kulland on iki terkli hseyn ve drt terkli
edhem taclar da, ilk bakta ayrt edilebilen balklardr.
Dier tarikatlarda ise, takkenin zerindeki dilim says
belirleyici olmaktadr. Bayram Tarikat alt terkli takke
kullanrken, Celvet Tarikat on iki terkli takke
kullanmaktayd. te yandan sivil ve resmi kiilerin bu
tarikatlarla olan ilikileri, daha ok mezar talar zerine
ilenen simgeler vastasyla belirtilmekteydi. Tarikate
girmeyip sadece muhib olarak kalanlarn talarna bu
balklar konulmam, sadece rlyef olarak ilenmitir.
Belirlenmesi kolay olan bir baka balk ise, kadnlarn
kulland hotoz ad verilen zel balklardr. Genellikle
bask yarm kre eklinde olan bu balklar, bazen dilimli
ya da halkal olabilmekte, baz rneklerde ise yzeyin
dnemin slubunda desenlerle bezendii grlmektedir.
Boyun ksmlar ounlukla iek demetleri ile bezeli
olmakla birlikte, maddi gcn yanstmak isteyenlerin,
muhtemelen salklarnda sahip olduklar kolye, gerdanlk
gibi ziynet eyalarn nakettirdikleri de grlmektedir.
Onlar da kendi sosyal statlerini, herhalde byle
belirtmilerdir.
1829 ylnda yrrle konan kanun ile, eitli devlet
kurumlarnn resmi bal olan fes, bunun hemen akabinde
mezar talarnda da kendine yer bulmaya balamtr.
Kullanld yaklak yz yllk srete, eitli modalarn
etkisiyle, ancak allan kurum ve staty yanstacak
unsurlar muhafaza ederek deiik ekiller alan fes,
mteakip yllarda kullanmnn toplumun hemen her
kesimine sirayet etmesi neticesinde, mezar talarndan
kavuklar neredeyse tmyle silecek, ancak benzer bir dili
kullanmaya devam edecekti. Feslerin de ayr eidi;
Mahmdi, Azzi ve Hamdi fes mezarlklarda grlmektedir.

2- Hans-Peter Laqueur. Hvel-Bki, stanbul, Tarih Vakf Yurt

Yaynlar, 1997, s. 44, 177. 33
 ZEYTNBURNUNUN
TARH MEZAR TALARI

2.1.2. Serlevha

Bu ksmda Arapa veya Osmanlca olarak Allahn kuvvet

ve kudreti ile beksna iaret eden, yahut lmn mukadder
olduuna iaret eden bir cmlecik bulunur. Mezar talarnn
byk ksmnda bu ibarelerden birisi yer almaktadr.
Zeytinburnu mezarlklarnda da ok farkl serlevhalar
tespit edilmitir:

1- Allahu subhneh ve Tel: Mrkz 641;

mlk 64, 78, 83, 93;
2- Huvel-hayyul-lez L yemt: Mrkz 718
3- Huvel-Hayyul-Bk: Mrkz 741
4- Allah Bk: Mrkz 743
5- Y Hayy: Mrkz 391
6- Y Allah: Mrkz 688
7- nn ileyhi rcin: Mrkz 717
8- L mevcde ill H: Mrkz 159, 802, 987;
Ayv (A) 60; Ynkp 141
9- Ey Tanr Kulu: Mrkz 935
10- Bismillhirrahmanirrahm: Mrkz 1028
11- Ehadun afr: Mrkz 1108
12- Mevtul-limi kemevtil-lemi:
Mrkz 901
13- H Dost: Erkl 01; Ynkp 51
14- Allah H: Ydk 37
15- efati li ehlil-kebri min ummet
(Tura formunda): ETpk 27, 182
16- Subhnel-lez Hayyun L Yemt
(Tura formunda): ETpk 56
17- Y Feyyz: ETpk 73
18- Lilheillallh Muhammedn Reslullah:
Mrkz 359; ETpk 79, 116; Mltp 111;
mlk 261; Ayv (C) 85; SNzm 01
19- Kullu eyin Hlikun ill vechehu: Etkp 86, 104
20- Lilheill H (Huvel-Hayy): Kzl 29
21- L Yemt ve Bk Rabbul-lemn: Kzl 70
22- Allhu mnisu kulli vahdin: mlk 25, 75
23- Allhu mnisu likulli vahdin: mlk 107
24- Maallah: mlk 132
25- Hak Dost: Ynkp 72
26- El-Hukmu Lillh: Thr 13
27- Kem Huve Hakkuh: Snzm: 133
28- Y Allah Y Hayy: Snzm 133
29- Lillhil-ftiha: Ayv (B) 20
30- L Halse minel-mevt: Ayv (B) 45
31- Huvel-Bk: Mrkz 56; Mltp 06
32- Huvel-Hallkul-Bk:
33- Bk Hud Dost Cumle Fn:
34- Huve Nimel-afr: Kzl, 87
35- Huval-lahul-Bk:
36- Y erhamer-rhimn irhamn:
37- Kullu Nefsin zikatul-mevt: Mrkz 326

34
38- Lilaheillallah: Mrkz 280, 332, 1015; ETkp 230
39- Huvel-Hayyu Lyemt: Mrkz 363, 947
40- Huvel-Hayyul-Bk: Mrkz 101, 143, 284, 796
41- h minel-firk: Mrkz 89, 90
42- El-Firk: Mrkz 92, 664
43- Allah Lilheillallah Muhammedn
Reslullah: Mrkz 99
44- L Taknat min rahmetillah: Mrkz 122
45- Huvel-mun: Mrkz 123
46- h Firk: Mrkz 126, 200, 715
47- Allah Bes Bki Heves: Mrkz 144, 770
48- h: Mrkz 136
49- h Fehme: Mrkz 138
50- Huvel-Hayy: Mrkz 152, 283, 38951-
Ey Zir: Mrkz 186
52- h minel-mevt: Mrkz 49, 52, 733
53- H: Mrkz 111
54- Huvel-afr: Mrkz 77
55- Allah H: Mrkz 79, 985
56- Y H: Mrkz 87, mlk 218, SNzm 74, 75
57- El-Bk: Mrkz 167
58- Y Hayyu ve Y Bk: Mrkz 243
59- Ey Zirn: Mrkz 260
60- Y H Dost: Mrkz 266
61- Kullu men aleyh fn: Mrkz 275, 383
62- El-Ftiha: Mrkz 303, 481, 841
63- Allahu Hayyun: Mrkz 302
64- Felem enneh Lilheillallah
Muhammedn Reslullah: Mrkz 358
65- Huvel-Mevcd: Mrkz 402
66- El-Muminne L Yemtn: Mrkz 453
67- Allah Bk: Mrkz 455
68- Y affr: Mrkz 527
69- Y Ali meded: Mrkz 538

35
36
37
 ZEYTNBURNUNUN
TARH MEZAR TALARI

2.1.3. Kimlik

Mezar tann bu ksmnda len kimsenin kimlik bilgileri,

hayatta iken tad nvanlar, baz dua cmleleri ile
birlikte verilmitir. Bu ifadeler gayet ksa olabildii gibi
son derece uzun ifadelerle de verildii olmutur. Kimlik
bilgileri yannda vefat sebebinin yazl olduu talar da
bulunmaktadr.

Kaklar Kethds Hac Emin Aa

Merhumun hafdesi ve Maliye Mmeyyizlerinden
Merhum Bki Efendinin kermesi
Ticret Mahkemesi ktiplerinden Eref
Beyin hallesi Fatma Fethiye Hanmn kabrin Mrkz 281

Endern-i Hmyunda
Kilar-i Hassa-i Hazret-i
ehriyriden es-Seyyid
Hasan Bey birderi
Merhum ve mafrun leh
Es-Seyyid Abdullah Bey ruhuna amlk 63

Bu cihan bana geldim mrvvet grmedim.

Derdime are aradm bir ilacn bulmadm
h ile zr klarak tazeliime doymadm
n ecel peymnesi dolmu murada ermedim
Plevnede Gazi Ali Bey sllesinden
Vakf mtevellisi Ali Beyzde
Abdi Beyin hallesi Aye Hanm
ruhuna Ftiha amlk 99

Otuz seneden mtecviz

Arnavutlukta teferrd eden
Yanya Sanca Mutasarrf sbk
Mehur Tepedelenli
Ali Paann ser-i maktudur.
Ayvalk A 26

38
2.1.4. Dua

Dnya hayat sona ermi bir insann mezarda isteyecei

tek ey dua olsa gerektir. Bu sebeple mezar ta
kitbelerinde kimlik tanmndan sonra mutlaka dua talebi
yer almaktadr. Genel dua ifadesi yannda, ok deiik
ifadelerle dua talebi talarda yer almtr.

h Minel-Mevt !
Ey zir-i mfik, bu hazin kabrin iinde
Hbide olan duhter-i pkize dilber
Mekre Hanmdr. Ona bir Ftiha gnderMrkz 246

erfe Aye Hanmn ve kffe-i

Ehl-i man ervahlarna Ftiha Mrkz 331

Rhiun birer Ftiha-i erfe

Kraat eylemeleri niyaz olunur . Mrkz 358

Fatma Zehra hanmn Rhiun el-Ftiha. Mrkz 282

.. halilesi Fatma Fethiye Hanmn kabrin

Mevl ark-i rahmet eylesin min Mrkz 281

39
 ZEYTNBURNUNUN
TARH MEZAR TALARI

2.1.5. Tarih

Mezar tanda yer alan btn ifadelerin sonunda mevtann

lm tarihi yer almaktadr. Bu tarih sadece hicr yl olduu
gibi (Mrkz no 267de Sene 1310), ay ve yl (Mrkz 260,
Ramazan sene 1323; Mrkz No 266da aban sene 1293),
yahut gn, ay ve yln yer almas ( Mrkz No 272, 2 Zilhicce
sene 1323; Mrkz 273, 22 Cemziyell 1300) eklinde de
olmutur. Bazen tarihin hangi gn olduu da yazlmtr.
(Mrkz 61, f 19 Ramazan sene 1327 Cuma gecesi; Mrkz
156, f 10 Cemziyelevvel sene 1299 Yevm-i Perembe;
Mrkz 293, F 13 Rebiulevvel sene 1291 aramba) lm
tarihi, zel gn ve gecelere denk dmse bunlar da
kaydedilmitir. Osmanlnn son dnem mezar talarnda
hicr tarih yannda rmi tarihin de kaydedildii olmutur.
(Mrkz no; 211: Sene 1317 bu tarihin yannda Arab sene
1319 tarihi bulunmaktadr; Mrkz no: 301, 22 Cemziyelhir
sene 1321- Rmi 2 Eyll [1] 319; Mrkz no: 331, f 24
Cemziyelhir sene 1330- f 28 Mays sene 1328; Mrkz no
340, f 6 evval sene 1327- f 8 Ternievvel sene 1325;
Mrkz no 343, f 6 Rebiulevvel sene 1307- f 8 Terinisni
sene 1305)
Yine son dnem talarnda, lm tarihi yannda doum
tarihi biliniyorsa (Mrkz no: 281, Tevelld f Muharrem
sene 1298- Vefat f 4 Muharrem sene 1327; Mrkz 41, Trih-
i vildet 1246- Vefat f 15 Zilkde sene 1327 Mddet-i
hayat 81 sene) taa kaydedilmitir. Tarih ksmndan sonra
nadiren ta yazan hattat, imzasn atmtr. Zeytinburnunda
bulunan tarihi mezar talarnda da ok nadir olarak hattat
imzas atlmtr.

Mezar talarnda kullanlan hicr takvim ve sembolleri

unlardr:3
1- Muharrem: mim
2- Safer: sad
3- Rebiulevvel: r
4- Rebiulhir: r
5- Cemaziyelevvel: c
6- Cemaziyelhir: cim
7- Recep: be
8- aban: n
9- Ramazan: nun
10- evval: lm
11- Zilkade: z
12- Zilhicce: zel
Bunlarn yannda, gn says kullanlmakszn baz terimler
kullanlmtr. Bunlar unlardr:
Evil: Ayn 1-10. gnleri arasn
Evst: Ayn 11- 20. gnleri arasn
Evhir: Ayn 21- 30. gnleri arasn
Gurre: Ayn ilk gnn (Mrkz 38, f Gurre-i Muharrem sene
1327)
Selh: Ayn son gnn ifade etmek zere kullanlmtr.

3- Daha geni bilgi iin bkz. Faik Reit Unat. Hicr Takvimleri Mild
Tarihe evirme Klavuzu. Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1988, 175 s.
40
2.1.5.1. Mezar Talarnda Ebced

Baz mezar ta kitbelerinin metni manzum olarak tertip

edilmi, vefat tarihi de, son msrada ebced hesab ile
drlmtr. Bilindii gibi ebcedde, slm harflerinin
her birinin saysal bir deeri bulunmaktadr. Manzum
olarak tertiplenen kitbede, kitbe konusu ilenmekte son
msrada ise, msrann harflerinin say toplamnn mevtann
lm tarihini vermesi salanmaktadr. phesiz bu
mahret ve sanat isteyen bir durumdur.4

Hvel-Bki
Ricl-i devletin bir sdk Neet Efendi h!
Res-i meclis-i Mliye olmu idi dnyada.
Tekt eyleyb haliyle megul iken ngh,
Cihandan eyleyip rhlet makamun buldu ukbda.
Tark- Mevleviyye, Nakibendiyye, Rufiyye
Uslnce tutup el, dim idi zikr-i Mevlda
Melek hasletli sret idi ol rif ve gh.
Kabrin rahmet olsun kurb-i Hak telda
Oku ihlasla bir ftiha gel ruhuna bahet.
Nazri gelmemidi merhamette Ltfi o senhda
Hd bkilere mr-i tavl ihsan edip dim.
Mekn tutsun o zatn ruhu illiyyn-i alda.
Erenler gz ya ile yazd em fevtine trih,
Bula Neet Efendi nee bl-y mevda. Fatih.
Sene 1274 (Mrkz 289)

Hvel-Hayyul-Bki
Vh ki Neet Beyin mahdumu civan
Serv-i revn idi bu Mr Mehmed Red
Girmi idi on sekiz yana ol Mehlika
Heman gl neatnda bulundu hazn tene bd
Kameti bir nev-nihl kendi melik-i hisl
Gd teverrm edip olmad lemde d
Vlideyne hak vere ecr-i cezl ol mhimin
Eyleye hem ztn sabr- ceml itiyad
kd sekiz cinndan fevtine tarih-i ems
Cennet ola meskeni gd Mehmed Read 1308
(Mrkz 357)

Bir h ekdi Muhtar tarihi yazarken

Hac Zeki Bey etti bezm-i behiti mev
Sene 1319 (Mrkz 322)

4- Konu ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Trk-slm Kltrnde Ebced Hesab
ve Tarih Drme, stanbul, tken Yaynlar, 2003, 496 s. ; A. mlf. Vefat
Tarihlerinde Ebced Ve Anlam Sanat, Gemiten Gnmze Mezarlk Kltr
ve nsan Hayatna Etkileri Sempozyumu (18-20 Aralk 1998), Sempozyum
Bildirileri, stanbul, Mezarlklar Vakf Yayn, 1999, s. 405-417.
41
 ZEYTNBURNUNUN
TARH MEZAR TALARI

2.1.5.2. Mezar Talarnda Yaz Sanat

Mezar talarnn, ta iilii ve edeb zellii yannda yaz
sanat bakmdan nemi bulunmaktadr. stanbulun tarihi
mezarlklar yannda, Zeytinburnunun tarih
mezarlklarnda Osmanlnn nemli hattatlarnn yazd
imzal mezar ta kitbeleri bulunmaktadr.
Mezar talarnda genellikle cel sls, cel talik, kfi yaz
eitleri kullanlmtr. Sanatta slup sahibi hattatlar
yazdklar mezar ta kitbelerinin sonuna imzalarn
atmlardr. mza sadece hattat ismi olduu gibi genelde
bunu yazan anlamna gelen Arapa ketebeh fiiliyle
birlikte de kullanlmtr.

Zeytinburnunun tarih mezarlklarnda Osmanlnn maruf

baz hattatlarnn yazdklar nemli talar bulunmaktadr.
Merkez Efendi Camii Hazresinde maalesef krk halde
bulunan Zihni Efendi ta hattat Smi Efendi hattyladr.
Hattat evki Efendi hocas Mehmed Hulsi Efendi tan
kendi hattyla yazmtr. Hattat Sminin gzel bir ta da
Mevlevihnede bulunmaktadr. Smi Efendi, hocas
Ebubekir Mmtaz Efendi mezar tan cel slsle yazmtr.
Mevlevihnede hattat Hmidin de cel talik yaz ile bir
mezar ta bulunmaktadr. lgili yerde hattatlarn, talarn
yeri ile birlikte listesi verilmitir.

Mezar ta hazrlanrken, yazlmas istenen metin nce

kda yazlr. Eskiden bu kttaki metnin mermere
geirilmesi iin harflerin kenarlar ine ile delinirdi. Daha
sonra bir uha iine alnm kmr tozu bu ine deliklerinin
stne vurularak harflerin izinin mermere gemesi
salanrd. Bugn daha pratik olarak, metnin yazld
kdn altna karbon kd konarak yaz mermere
izilmektedir. Kaynaklarda, ok acele durumlarda, yaznn
kam kalemle dorudan mermere yazld da
kaydedilmitir.5

Mermere izilen yaz, gayet dikkatli bir ekilde ilenir.

Yaznn gzel yazlmas kadar ayn dikkat ve titizlikle taa
geirilmesi nemlidir. Aksi takdirde yaznn sanat zellii
kalmaz. Bu sebeple titiz hattatlar, yazlarn taa geirecek
ustalar kendileri semi, bazlar yaz oyulurken bizzat
balarnda durmulardr. Yaz ksmnn pahnn alnmas
yazya ayr bir gzellik vermektedir.

Kitbeler de ayn usulde hazrlanm ve taa geirilmitir.

Farkl olarak kitbelerin zemini rdek ba yeile boyanm,
harfler varakla kaplanmtr.

Mezar talarna hattatlar bazen isimlerini de yazmlardr.

Yani ketebe atmlardr. Trk hat sanat asndan nemli
baz rnekler, mezar ta kitbelerinde bulunmaktadr.

5- M.Uur Derman, Mezar Kitbelerinde Yaz Sanatmz, Trkiye

Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, sy. 49 (Eyll-Ekim 1975), s.
36, 47
42
2.1.5.3. Hattat imzal Mezar Ta Kitbeleri
Merkez Efendi Mezarl

34 Hce Seher Hanm Mezar ta kitbesi

Hattat: Hasan elebi Hattat Hamid Ayta imzal mezar ta kitbesi
214 Osman Aa mezar ta kitbesi Hattat: Zihni Efendi Merkez Efendi 613
291 erife Rukiye Hanm mezar ta kitbesi Hattat:
evki Efendi
384 Aliye Kmile Hanm mezar ta kitbesi Hattat:
Tevfik Efendi
486 Ahmed Halim Efendi mezar ta kitbesi Hattat:
Ferid Efendi
783 Abdullah Read Efendi mezar ta kitbesi Hattat:
Bakkal rif Efendi
789 Mezar ta kitbesi Hattat: Bakkal rif Efendi
794 Hattat evki Efendi mezar ta kitbesi Hattat:
Said Efendi
795 Hattat Mehmed Hulsi Efendi mezar ta kitbesi
Hattat: evki Efendi
983 Read Efendi mezar ta kitbesi Hattat: Msr Efendi
989 Hattat Zihn Efendi mezar ta kitbesi Hattat:
Smi Efendi
425 Hattat Burdurlu Kayzde Hafz Osman mezar ta
Hattat: Muhsinzde Abdullah

Yenikap Mevlevihnesi

43 Aye Hayrndil Hanm Hattat Bakkal Arif Efendi

44 Rukiye Cemile Hanm mezar ta kitbesi Hattat: Bakkal
rif Efendi
141 Ebbekir Mmtaz Efendi mezar ta kitbesi
Hattat: Smi Efendi
213 Ahmed Kemal Dede mezar ta kitbesi
Hattat: Hmid Ayta
216 Ahmed Nzm mezar ta kitbesi Hattat: Aziz Efendi

Seyyid Nizam Camii Mezarl

48 Mehmed Nuri Efendi mezar ta kitbesi

Hattat: Smi Efendi

Yedikule Mezarl
08 Emne Hanm mezar ta kitbesi
Hattat: Smih

Maltepe Mezarl
127 Hfz Ahmed Efendi mezar ta
Hattat: Mahmud Cemleddin

Erikli Baba Hazresi

08 nolu mezar ta Hattat: Ali Rza Efendi
09 nolu mezar ta Hattat: Aziz Efendi

Hattat Sad Bey mzal, Hattat Mehmed evk Efendi

Mezar Ta Kitbesi
Merkez Efendi 794 43
 ZEYTNBURNUNUN
TARH MEZAR TALARI

2.1.6. Okuma Paras / Elif afak

Mezar talarn okuyamayan toplum

Kafam kurcalar durur. Niye bylesine bakmsz, viranedir

mezarlklarmz?
ehirlerin iinde skm, kylerin, kasabalarn kenarnda
tutulmu, ilerini otlar brm, nizamdan, plnlamadan
yoksun, hrszdan geilmeyen, alabildiine kimsesiz ve
tekinsiz, adeta bir koyvermilik...

Osmanl'dan bu yana Trkiye Cumhuriyeti'nin siyasi tarihini

mezarlklar ve mezar talar zerinden incelemek arpc
bir a sunabilir. zerlerinde birbirinden zenli hat
karakterleriyle 'Hvel Baki' yazl, balklarndan kimin
hangi yola ya da meslee bal olduunun anlald,
kimi zaman iirler kimi zamansa ancak ebced hesabyla
zlebilen ifreli mesajlar barndran oymal, kakmal
mezar talarndan, zensizce aynlatrlm mezarlklar
anlayna ne zaman, nasl geiverdik?

Trkiye'de bugn tek tek bakldnda mezarlar sahipli;

ama mezarlklar sahipsizdir. Her aile kendi byklerinin,
yaknlarnn mezar banda dua eder etmesine de, bir
btn olarak mezarlklar korumak, gzelletirmek ve
sahiplenmek nedense pek gelmez akla. Kamusal alan
tanmayan ve sahiplenmeyen yanmz burada da gsterir
kendini.

stanbul'da yaayanlar bilir bu mukayeseyi. Gznzn

nndedir daima iki dnemin rn mezar talar. Bu
adan muazzam bir farkllk arz eder ehr-i stanbul.

Baka baka ehirlerde, bilhassa Avrupa bakentlerinde,

nizaml, korunakl, bakml yerlere ayrlmtr mezarlklar.
Oysa stanbul'da mezarlar her yerdedir. En beklenmedik
noktalarda kverirler karnza; arda, pazarda, sokak
ortasnda, her yerde... Bu ehirde llerle canllar beraber
yaar. Buna ramen, yaanan arpk kentlemeden
mezarlar da nasibini almtr fazlasyla. Modernleirken
yitirdiklerimiz arasnda, lm ve llerle kurduumuz
insancl temas da var.

44
Hzlandrlm Batllama ile bir-trl-Batllaamama
arasnda zikzaklar izen toplumsal sergzetimizi daha
yakndan anlayabilmek iin daha fazla mikro tarihilik
almasna ihtiyacmz var.

Seneler boyu resm tarih ats altnda insansz, hissiyatsz,

kalplam bir tarih anlay dayatld hepimize kuak
kuak. Bilerek ya da bilmeyerek iselletirdik retilenleri.
Ve oumuz tarih derslerinden nefret ettik. Ne Osmanl'y
lykyla inceleyebildik, ne Bizans'a hakkn verebildik.
Bir tarafta Osmanl dendi mi otomatik olarak gericilik
anlayan, gemii nemsemeyen, yz sadece ve sadece
gelecee dnk, takliti ve mekanik Batc elit kesim, bir
tarafta srf o elit kesime tepkisinden tr Osmanl dendi
mi sadece vmeyi bilen, atalarma laf syletmem diye
diye eletirel dnceyi baltalayan, varl fkeli bir
kartlk zerine kurulu tepkisel-muhafazakar refleks...
Al birini vur tekine. kisi de benzer ekilde ayklamac,
ikisi de alabildiine indirgemeci... Siyaset bilimciler
tarafndan Kemlist-slmc atmas diye adlandrlan
paradigmann bizleri sktrd kmaz sokak...

Millete gemile ve lmle ilikimiz bylesine yaral ve

arzal olunca, ardndan gelecek adna kurduumuz her
yap bolukta asl kald. Bu yzden ite, balanglarmzda
ne yaz, ne kelm, sadece dipsiz boluklar var. Dilden
aykladmz ve eski diye tanmladmz canm
kelimeler, tarihimizde iimize gelmedii iin
sahiplenmediimiz safhalar, Batl imajmzdan kazmaya
altmz Doululuumuz, kltrel dokumuzdan
karmaya altmz melez desenlerimiz, bunca hor
grmemize ramen gene de bizimle gelen, bizimle kalan
kozmopolitlik ve artk okuyamadmz tarih mezar
talarmz... Hepsi atldklar plklerde usul usul
beklemekte ve ayklanm hayatlarmzn, ayklanm
kltrmzn yutucu boluunda bir balarna
salnmaktalar.

Zaman Gazetesi/ 08.08.2006

45
Takkeci Cami Mezarl

Talara ilenen kltr

291
 Hve'l-Hayy'l-Bk
Merhm ve mafrun leh
Takyyeci Camii eyhi
Kutbu'l-rifn Sfi
E-eyh Ali Efendi
Rhn el- Ftiha
sene 1173

Takkeci Cami 3

293
ZEYTNBURNUNUN
TARH MEZAR TALARI
Fotoraf: Mustafa YILMAZ

Cel Sls Hat le

L Mevcde illa H
Mevcud-u Mutlak Yalnz O [Allah]dur.
Hattat : Smi Efendi (1838-1912)

Topkap amlk Mezarlndan idem 349

Seme Bibliyografya

ACAR, inasi. Gelimli Gidimli Dnya Hattat Mezar ta Kitabeleri. stanbul, 2004, 128 s.
-Arakiyeci brahim Aa Camisi, Yap Dergisi, sy. 284 (Temmuz 2005), 96-100.
-Hattat Mezar Talar (I-II), AD Art Dekor, sy. 81-82 (Aralk 1999- Ocak 2000), s. 112-122; 112-118
-Ebced Hesabyla Tarih Drme, Yap Mimarlk, Kltr ve Sanat Dergisi, sy. 243 (ubat 2002), s. 80-85.
AYANOLU, Fazl, Trk Tarihi Vesikalarndan Esiz Mezartalar, Tarih Hazinesi, Yl: 1, sy. 12 (1951), s. 598- 602.
AYMAZ, Abdullah. Bre Ekmek Atmak Gnahtr, Size Portokal Verelim!, Zaman Gazetesi, 17 Temmuz 2005.
AKAR, Azade, Eski Trk Mezarta Sslerine Dair, Sanat Dnyamz, Yl: 1, sy. 2 (Eyll 1974), s. 12-20
AKINCI, Srr. Aziyade'nin Mezar Nerede? Hayat Tarih Mecmuas, sy. 4 (1 Mays 1966), s. 29-31.
-Bir Mezar Ta, Hayat Tarih Mecmuas, Yl. 4 (1 Ekim 1968), cilt 2, sy. 9, s. 9
AKYAVA, Beynun.Sultanyegh stanbul. Ankara Trkiye Diynet Vakf Yaynlar, 2001, 234 s.
AYVERD, lhan. Misalli Byk Trke Szlk (I-III), stanbul, Kubbealt Neriyt, 2006, 3549 s.
BADATLI, Mustafa- AHN, Recep, kr Paa, Sznt, Yl 28, sy. 328 (Mays 2006), s. 32-34.
BERK, Sleyman, Eypsultan Snrlar erisinde Hattat Mustafa Rkm'a Ait Mezarta
Kitabeleri, III. Eypsultan Sempozyumu Tebliler (28-30 Mays 1999), stanbul, Eyp Belediyesi, 2000, s. 242-249.
-Hattat Mustafa Rkm Efendi'nin stanbul'daki Mezarta Kitbeleri, AD Art Dekor, sy. 87 (Haziran 2000), s. 120- 125.
BALMAN, Vahap. Mezar Sesleri. Ankara, Balman Yaynlar, ts. 275 s.
BAYRAK, M. Orhan. stanbul'da Gml Mehurlar. stanbul, Trkiye Antlar Dernei stanbul ubesi Yayn No: 5, 1979, 276 s.
- stanbul'da Gml Mehurlar. stanbul, Mezarlklar Vakf, 1998, 214 s.
- Trbeler Szl, stanbul, stanbul, Mezarlklar Vakf, 1998, 127 s.
- stanbul'da Gml Mehur Adamlar, stanbul, Milenyum Yaynlar, 2003, 222 s.
-Eski Mezar Talar, Tarih ve Toplum, sy. 19 (1985) s. 22- 24.
BERGER, Albrecht, Mezarlklar, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, stanbul, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Yayn, 1994, c. IV, s. 442.
BEYATLI, Yahya Kemal. Kendi Gk Kubbemiz, stanbul, Milli Eitim Genlik ve Spor Bakanl Yaynlar, 1988, 166 s.
BIYIKOLU, Ebru, Kazl eme Artk Kazsz eme, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, sy. 15 (1999- 2000), s. 19-21.
BOYDA, Nihat, Plastik Deerler Asndan Bir Mezar Ta, IX. Mill Mevlna Kongresi, 15-16 Aralk 1997, (Tebliler), Konya, Seluk niversitesi, 1998, s. 115 121
BOYRAZ, eref. Mezar Ta Szleri, Ankara, Aka Yaynlar, 2003, 255 s.
BURAK, Cihat, Ol Tc- Zerrn Bna, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, sy. 49/328 (Eyll-Ekim 1975), s. 9 -13.
CNDOLU, Dcane. Mezar talar Mzesi I-IV, Yeni afak Gazetesi, 12-13, 19-20Nisan 2003.
ETNTA, Burak, Mezarlklarmzn Perian Hli Yahut Hl-i Pr-melli, Sanat Dnyamz, sy. 98 (Bahar 2006), s. 156-169.
ETNTA, Sedat. Mezar talar, Cumhuriyet Gazetesi, 23 Eyll 1936.
ORUHLU, Yaar, Mezarlklar; Osmanl Dneminden Bugne, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, stanbul, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Yayn, 1994,
c. IV, s. 442- 445.
DERMAN, M. Uur, Mezar Kitbelerinde Yaz Sanat, Belleten (Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu), sy. 49, 1975, s. 36-47.
DEVELLOLU, Ferit. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat. Ankara, Aydn Kitabevi Yaynlar, 2004, 1195 s.
ELDEM, Edhem, Quelques Reflexions Sur Les Chronogrammes Funeraires Ottomans,
slm Dnyasnda Mezarlklar ve Defin Gelenei, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1996, s. 1165- 170.
-stanbul'da lm, stanbul, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi , 2005, 300 s.
EGEMEN, Affan. stanbul'un eme ve Sebilleri. stanbul, Artan Yaynevi, 1993, 860 s.
EYG, Mehmet evket. Tapu Senetlerimizi Yrttk, Milli Gazete, 03. 08. 2005
EYCE, Semavi. Mezarlklar ve Hazireler, slm Dnyasnda Mezarlklar ve Defin Gelenei, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1996, s. 123- 134.
EYCE, Semavi, Tarihi Mezarlar ve Mezarlklara Dair Notlar, Gemiten Gnmze Mezarlk Kltr ve nsan Hayatna Etkileri Sempozyumu (18-20 Aralk
1998), Sempozyum Bildirileri, stanbul, Mezarlklar Vakf Yayn, 1999, s. 495-541.
GAUTER, Theophile (ev. Nurullah Berk), Yabanc Gzyle Trk Kabristan, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, sy. 49/328 (Eyll-Ekim 1975), s. 16- ,17.
GLERSOY, elik, stanbul Tarihinin Mezar Talar, Trkiye Turing ve OtomobilKurumu Belleteni, sy. 49/328 (Eyll-Ekim 1975), s. 2-6.
GLMEZ, Sedat. Halil Aa Drdrdan ld, Zaman Gazetesi Turkuaz Eki, 5 Eyll 2004.
GRLEK, Dursun. Ayakl Ktphneler, stanbul, tken Yaynevi, 2003, 380 s.
- naralt Kitap Sohbetleri, stanbul, Tima Yaynlar, 2003, 296 s.
- Karnca Huzura Varnca, , stanbul, Tima Yaynlar, 2003, 320 s.
HASEK, Metin. Plastik Adan Mezar Talar, stanbul, 1976, 68 s.
IIN, Ekrem, Yenikap Mevlevhanesi Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, c. VII, s. 477- 481.
-Mezar Talar, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, stanbul, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Yayn, 1994, c. IV, s. 438- 442.
-Melmilik, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, stanbul, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Yayn, 1994, c. IV, s. 380- 386.
NAL, Mahmud Kemal (bnlemin ). Son Hattatlar. stanbul, MEB, 1955, 837 s.
-Ho Sad. stanbul, 1958. Kar Drltsndan len Adam, Tarih Hazinesi, sy. 5 (15 Ocak 1951), s. 244.
KAHRAMAN, Cengiz. Kaz Kim Kesti, Toplumsal Tarih, sy. 107 (Kasm 2000), s. 6

351
 ZEYTNBURNUNUN
TARH MEZAR TALARI

KARA, smail. Biraz Yakn Tarih Biraz Uzak Hurafe, stanbul, Kitabevi, 1998, 178 s.
KARAAA, Demet. Bursa'daki 14.-15. Yzyl Mezar talar. Ankara, 1994, 216 s.
KUOLU, M. Zeki. Mezar Talarnda Huve'l-Bki. stanbul, 1984, 84 s.
LAQUEUR, Hans- Peter. Osmanl Mezartalarnn Sslemesinde Bitkisel Motifler, Suut Kemal Yetkin'e Armaan, Ankara, 1984, 263 s.
-Stelae Turccae II, Tbingen, Ernst Wasmuth Verlag Tbingen, 1993, 260 s.
-Osmanische Friedhfe Und Grabsteine In stanbul. Tbingen, Ernst Wasmuth Verlag Tbingen, 1993, 289 s.
-Einige Anmerkungen Zur Klassifizierung Der Kopfbedeckungen Auf Grabsteinen, slm Dnyasnda Mezarlklar ve Defin Gelenei, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, 1996, s. 159-163.
KEPECOLU, Kmil, Tarih Bilgiler ve Vesikalar, Vakflar Dergisi, sy. 2, 1942, s. 406
KOLOLU, Orhan.slamda Balk. Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1978, 183 s.
KOMAN, Mesut, stanbul'un Baz nemli Eski Kabirleri, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, sy. 49/328 (Eyll-Ekim 1975), s. 28-35.
KOYUNLU, Alparslan, Hukuk ve dare Sistemimizde Eski Mezar Talar, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, sy. 49/328 (Eyll-Ekim 1975), s. 27
KUMBARACILAR, zzet. Serpular. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, ts, 48 s.
MAZAK, Ferd. Sultan II. Mahmud'un Kz dile Sultan. stanbul, amlca Kltr ve Yardm Vakf, 2000, 113.
MEHMED Ziya Bey (htifalci). Yenikap Mevlevihanesi. stanbul, Ata Yaynlar, 2005, 261 s.
MUALLM Nci. Lgat- Nci. stanbul, ar Yaynlar, 1978, 960 s.
l Kadn Mezarda ocuk Mezarda Dourdu, Tarih ve Dnce Dergisi, sy. 63 (ubat 2006), s. 48-49.
ZNDER, Hasan, Yangnlarla Kaybettiimiz: Yenikap Mevlevhanesi, IX. Mill
Mevlna Kongresi, 15-16 Aralk 1997, (Tebliler), Konya, Seluk niversitesi, 1998, s. 143-189.
PAKALIN, M. Zeki. Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl (I-III). stanbul, Milli Eitim Bakanl, 1993.
PALA, skender. Kahramanlar, Zaman Gazetesi, 25 Austos 2005.
SARACOLU, Necibe. Trk Mezarlarna Dair Aratrma, stanbul, stanbul Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi, 1950, 67 s.
SAYAR, Ahmed Gner. Hasan li Ycel'in Tasavvuf Dnyas ve Mevlevlii, stanbul, tken Yaynevi, 2002, 206 s.
SERN, Muhittin. Hat Sanat ve Mehur Hattatlar. stanbul, Kubbealt Neriyat, 2003, 383 s.
SUBAI, M. Hsrev, Mezartalar zerine, Blten, sy. 5 (1994), s. 10- 11.
Bir Tarih Kimlik Belgesi Olarak Mezarlklarmz, Dergh, sy. 80 (1996), s. 20-22.
AFAK, Elif, Mezar talarn okuyamayan bir toplum, Zaman Gazetesi, 08.08.2006
EMSEDDN Sami, Kms-i Trk. stanbul, ar Yaynlar, 1995, 1574 s.
TANMAN, Baha. Zeytinburnu lesi'ndeki Tekkeler, Surlar te Yan Zeytinburnu, stanbul, Zeytinburnu Belediye Bakanl Kltr Yaynlar, 2003, s. 92-113.
-Yenikap Mevlevhanesi IX. Vakf Haftas Kitab. Ankara, Vakflar Genel Mdrl, 1992, s. 93-108
TAYAN, M. M. Trk Ss Sanatnda Mezar Talar, Tarih Hazinesi, sy. 7 (15-28 ubat 1951), s. 334-337.
TBET Aksel, IIN Ekrem, YELKENC Dilek, Yenikap Mevlevhanesi Haziresi, slm
Dnyasnda Mezarlklar ve Defin Gelenei, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1996, s. 223- 281.
TOROS, Taha. Mzi Cenneti. stanbul, letiim Yaynlar, 1998, 232 s.
TUNCALP, Enver. Mezar Talar ve Manzum Kitbeler. Ankara, 1971, 16 s.
Trk ve slm Dnyasnda Mezarlklar ve Defin Gelenekleri Hakknda Uluslararas Bir Kaynaka Denemesi, slm Dnyasnda Mezarlklar ve Defin Gelenei,
Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1996, c. II, s. 211- 255.
TRKMENOLU, Hseyin, Mezar- Mezarlk ve Mezartalar zerine Bir Bibliyografya Denemesi, Ankara, Kltr Bakanl, 1989, 67 s.
UNAT, Faik Reit. Hicr Takvimleri Mild Tarihe evirme Klavuzu. Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1988, 175 s.
NVER, A. Sheyl. Yenikap Mevlevihnesi, Sleymaniye Ktphanesi Sheyl nver Blm Defter No: 41
-Takkeci, Sleymaniye Ktphanesi Sheyl nver Blm Defter No: 30
Mezarlklarnme, Sleymaniye Ktphanesi Sheyl nver Blm Defter No: 125
-Mezarlklarnme, Sleymaniye Ktphanesi Sheyl nver Blm Defter No: 490
-Mezarlklarnme, Sleymaniye Ktphanesi Sheyl nver Blm Defter No: 369
-Karacaahmetnme, Sleymaniye Ktphanesi Sheyl nver Blm Defter No: 268
-Karacahmed Mezarl, Sleymaniye Ktphanesi Sheyl nver Blm Defter No: 54
-Hattatlar ve Baz Zevat Mezar talar, Sleymaniye Ktphanesi Sheyl nver Blm Defter No: 284
-Garip Mezar talar, Sleymaniye Ktphanesi Sheyl nver Blm Defter No: 654
-Eypsultan Mezarl, Sleymaniye Ktphanesi Sheyl nver Blm Defter No: 663
-Ey Mezar Talarmz!, Trk Yurdu, sy. 296 (Ocak 1961), s. 41-42.
YAKIT, smail. Trk-slm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme, stanbul, tken Yaynlar, 2003, 496 s.
-Vefat Tarihlerinde Ebced Ve Anlam Sanat, Gemiten Gnmze Mezarlk Kltr ve nsan Hayatna Etkileri Sempozyumu (18-20 Aralk 1998), Sempozyum
Bildirileri, stanbul, Mezarlklar Vakf Yayn, 1999, s. 405-417.
YAZIR, Mahmud Bedreddin. Medeniyet leminde Yaz ve slm Medeniyetinde Kalem Gzeli. Ankara, DB, (I-III), I/1972, II/1974, III/1989.
- Eski Yazlar Okuma Anahtar. Ankara, Vakflar Genel Mdrl, 1978, 284 s.
YKSEL, . Aydn. Takyeci brahim avu Camii Lle Mecmuas, sy. 3 (Kasm 1985), s. 2 -10.

352