ULUSLARARASI LKLER TEORLER

Editr: Ramazan GZEN

zet: Yasin YAYLAR

Giri

Teori tanm itibariyle herhangi bir olay veya grngy aklamak iin kullanlan
dnce sistemidir. Uluslararas likiler disiplininde teoriden kast, uluslararas ilikileri
sistematik bir erevede ele almay salayan dnce sistemleridir. Uluslararas likiler
disiplini rtn ispat etmek iin zgn teoriler gelitirmitir. Dnya apnda uluslararas
ilikiler blmleri incelendiinde dier kaynaklarda olduu gibi, teoriler konusunda da ABD
ve ngilterenin arl dikkat ekmektedir. Dier lkeler ise bu kaynaklar temel alarak
kaynak gelitirmilerdir. Bu durum ortak bir dilin gelimesi asndan avantaj olsa da yeni
dncelerin ortaya kmasn engellemitir. Uluslararas ilikilerde teori ile pratik arasndaki
iliki, mteahhit ve mhendis arasndaki ilikiye benzetilebilir. Mteahhit iin pratiini bilse
de teknik konularda mhendise ihtiya duyar. Aynen bunun gibi, teori renilmeden de
uluslararas ilikiler uzman olunmaz. Aydn ve Yazgann almasna gre Trkiyede
yaplan almalarn % 43 realizm, % 28i liberalizm, %22 inaclk temellidir. Bu durum
akademisyenlerin, geri kalan teoriler hakknda yeterli bir donanma sahip olmadn
gstermektedir. Bunun balca nedenleri:

Mlkiye kaynakl, pratie ynelik eitim sistemi

Dier blmlerin de Mlkiyeyi temel almas
Ampirik almalarn daha kolay ve getirisi olmas
Trkiyede soyut dncenin zayf olmas
Kaynaklar ngilizcesinden okuyamama
Tarihi, gvenliki, brokrat kkenlilerin akademisyen olmas
Kaynak sknts olarak saylabilir.

1. Blm- Uluslararas likilerde Teori Kavram ve Temel Teorik Tartmalar

Uluslararas likiler disiplininin temel konusunun modern devlet olarak kabul edilmesine
ramen, modern devletin ne zaman ortaya kt hala tartma konusudur. 1648 Vestfalya,
balang olarak ne srlse de, Teschke gibi dnrler bunun sadece bir mit olduunu, bu
dnemde hala geleneksel imparatorluk yaplanmalarnn sz konusu olduunu iddia eder.
Genel kabul, Uluslararas likiler disiplininin 1. Dnya Sava sonras yaanan ykmn
yeniden yaanmamas iin yaplan almalar sonucunda ortaya ktdr. Bu dnemde
Aberywyth niversitesinde kurulan krs, Uluslararas likiler disiplininin balangc olarak
alnr. Ne var ki ABD, bu ncl kabul etmez.

Uluslararas likiler disiplininde gnmzde yaanan teori zenginlii akla Uluslararas

likiler teorisinin sonu mu geliyor? sorusunu getirmektedir. Teoriler nmzde duran
karmak dnyay bizim iin anlalr hale getirir. Bize dnya ile ilgili basitletirilmi ve

1
radikal bilgiler sunar. Radikal kelimesi burada kk manasndadr. Yani aslnda bize olay ve
olgularn kklerine ulamamz salar. Burada ilk dikkat edilmesi gereken teorinin
oluumudur. Meta teori olarak adlandrlan teorinin teorisini irdeleyen kavram sayesinde
teorilerin nasl ve neden kurulduu ortaya kar. Teorinin oluturulmasnda nem arz eden
temel kavram ontoloji, epistemoloji, metodolojidir. Ontoloji teorinin varlk sebebini
oluturmaktadr. Epistemoloji bilgi teorisidir. allan konuda hangi bilginin doru olduunu
inceler. Metodoloji kavram ile dile getirilen, bu bilgiyi nasl elde ettiimizdir.

Pozitivist dnce, bilimsel yntemlerle eriilen bilginin geerli olduunu iddia ederek
aslnda dier bilgiler deersizletirmitir. Wightn belirttii gibi pozitivizm, Uluslararas
likiler disiplinini makul tartmalara kapayarak nemli konularn tartlmasna engel
olmutur. Pozitivist anlay gelitirmek isteyen neo-pozitivist dnrler, pozitivizmin
kriterlerinin niceliksel almalarda da kullanlabileceini gstermek zere kalitatif bir
metodoloji kullanmaktr.

Pozitivizmin geleneksel dncelerle atmas toplumu oluturan insanlar inorganik

madde olarak kabul etmesinden kaynaklanmaktadr. Oysa zelde insan, genelde toplum,
dzensizlikler ierir. Gzlemlenebilse de deney yaplamaz. zerinden zaman geen olaylar
zerinde ise artk gzlem de yaplamaz. Bu durum karsama yapmay zorlatrr. Teoriler
aklayc, oluturucu ve eletirel olmak zere e ayrlr. Aklayc teoriler var olan olgu ya
da olaylar inceler. Oluturucu teoriler ise Coxun ifadesiyle bir gr retir. te yandan
eletirel teoriler, verili durumu ve kabulleri reddeder.

Uluslararas likiler disiplininde drt temel tartmadan sz edilebilir. Beinci tartma

yeni ortaya kmaya balayan eletirel realizm tartmasdr. Beinci tartma, Newtoncu
paradigmann rlativite ve kuantum fiziinin, lineer dzenliliklerin eletirilmesini ve her eyin
nceden kestirilebilecei grn eletirir. lk tartma iki dnya sava arasnda kan
realizm-idealizm tartmasdr. Savaa zm arayan idealizme ve realizm bunun kanlmaz
olduunu iddia ederek kar kmtr. Carr, daha ileri giderek idealistleri topyaclar olarak
isimlendirmitir. deal olana kavumann zannedildii gibi kolay bir hedef olmadn
devletlerin gvenlik kayglaryla aklamtr. 2. Dnya Sava, idealizmin yerini realizmin
almasna neden olmutur.

kinci tartma 1950-60 yllarnda kan davransalclk-gelenekselcilik tartmasdr.

zellikle ABDde ortaya kan davransalc yaklam pozitivizm temelli saysal verilere
nem veren almlar amalamtr. Kaplan ve Singer gibi dnrler bu sayede uluslararas
ilikilerde dzenlilikler ve yasalar bulunabileceini ileri srmtr. Gelenekselciler ise
karmak bir yapya sahip olan sosyal hayata bu kurallarn uygulanamayacan iddia etmitir.
nc tartma paradigmalar aras tartma olarak da geer. 1970li yllarda Thomas
Khunun yazd kitap zerine balayan tartma seksenli yllarn sonuna kadar srmtr.
Khun, kitabnda bilimsel bilginin pozitivistlerin zannettii gibi lineer ilerlemediini, bir
devrim-bir rahatlama eklinde yol aldn iler srmtr. ne srlen bir paradigmann
epistemik cemaat tarafndan kabul grmesi halinde, dierinin terk edildiini ve devrimin
gerekletiini belirtir. Pozitivistlerin yanllanan gr yok saymasn ise reddeder. in
ilgin yan tartamaya neden olan bu grn sosyal bilimlere uygulanamayacan ileri

2
srer. Drdnc tartma pozitivizm - post-pozitivizm tartmasdr. 1980 sonras ortaya kan
tartma, sadece bilimsel bilgiler geerli olduu iddiasn eletiren post-pozitivizm
nclnde gelimitir. Max Weberin dile getirdii sosyal bilimlerin aklama deil,
anlama yoluyla irdelenmesi gerektii gr dile getirilmitir. Bu dnemdeki tm teorileri
genel olarak eletirel teori denilmitir. Aralarnda nemli farklar bulunsa da bu teoriler,
pozitivizme kar olma noktasnda birlemilerdir.

Kompleksite teorisi yeni yaygnlaan bir teori olarak ortaya kmaktadr. Toplumsal
sistemlerin karmak yaplar olduunu ve tek ynl lineer bir nedensellikle bunun ele
alnamayacan iler srer. Paralarn ve birimlerin karlkl olarak birbirlerini etkilediini
ne srer.

Trkiyede Uluslararas likilerin temel almalar, blge almalardr. Ampirik

betimlemeye arlk veren ve olaylar zerinden deerlendirmeye varan almalardr. Bu
durum teorik bir katk salamazken, konularn bir merkezde younlamasna neden
olmaktadr.

Teori tercihi kiisel donanmla alakal olsa da nihayetinde siyasal ve normatif bir tercihtir.
Disiplinin ilk yllarnda hangi teorinin benimsenecei kolay bir soruydu: realizm ya da
liberalizm. Ancak artk disiplinin tek sorunu sava ve bar deil. Her teorinin belli bir eyi
incelediini iddia etmek doru olmaz. Ya da istediimiz an istediimiz bir teoriyi semek de.
Her teori, incelenecek sorunu farkl tanmlar ve farkl zmler retir.

2. Blm- dealizm

dealizm, iki sava aras dnemde benzer bir mezalimin yeniden yaanmamas iin
uluslararas ilikilerin bar bir yntemlerle dzenlenmesi gerektiini savunmutur. Esasnda
realizmden nce ortaya km ve uluslararas ilikiler kavramnn douuna neden olmutur.
dealistler savan sona ermesi ve uluslararas ilikilerin gelimesi iin unlar nermiledir:
uluslararas sistemin temelde sava, diplomasi ve hukuk vardr. Bunlardan sava ortadan
kaldrlp, dier ikisi gelitirilmelidir. Bunun iin en temelde silahszlanmann salanmas
gerekmektedir. Angella gre silahlar savalarn ortaya kmasn tetiklemektedir. atan
taraflarn birbiriyle grebilecekleri ve sorunlarn zebilecekleri bir konferans ortam
olmaldr. Bunu uluslararas rgtler salayabilir. Bu kurumlar ayrca uluslararas hukukun da
yaygnlamasna hizmet edecektir. Bunlardan baka uluslararas ticaretin gelimesi de
karlkl bamll artraca iin savalar arzulanmaz hale getirecektir.

Realizm mevcut durumu tanmlarken, idealizm ideal olan- olmas gerekeni- tanmlar. Bu
yzden pek ok kez topyaclk ya da hayalperestlik olarak da tanmlanmtr. dealizm
iyimser/ optimist iken, realizm karamsar/ pesimisttir. Liberalizm kelimesi de olumlu manada
idealizm yerine kullanlan kelimelerden biridir. Ancak idealizmin hem ilevsel hem de teorik
olarak ortaya kmasn salayan Bakan Wilsondur. Wilsonculuk olarak da adlandrlan bu
gr, 1. Dnya Sava sonras Wilsonun ne srd Wilson lkeleri temelinde gelimitir.
Bu ilkeler, barn kalclnn salanmas, self determinasyon, ak deniz, ak diplomas ve

3
Milletler Cemiyetinin de temelini oluturan uluslararas rgtlerin kurulmas gibi pek ou
dneminde ilk kez dile getirilen teklifler iermektedir. Tabi bunlar salayacak devletlerin
demokrasi olmas da kanlmazdr. Nitekim idealizm temelli demokratik bar teorisi de
demokrasilerin birbirleriyle savamayacan savlar. Ayrca makul olmad iin savalar
kamuoyu tasvip etmez. Arkasnda kamuoyu gcyle ayakta duran demokratik ynetimler ise
halka ramen i yapamazlar.

Wilson ilkelerinin arzulanan etkiyi gsterememesi ise en bata doduu lkede destek
grememesinden kaynaklanr. Demokratik Wilsonun Milletler Cemiyeti yelii iin kongre
onayn alamamas, ilkelere vurulan ilk darbe olmutur. Ayrca kongre bu ilkelerin
uygulanmasna da yetki vermemitir. ABDnin yeniden yalnzclk politikasna dnmesi tm
bu idealizm hayallerini sndrmtr.

dealizm tabiri yerine ska kullanlan liberalizm tabiri, aslnda idealizmden byk
farkllklar ierir. dealizm asl aktr olarak devleti kabul eder ve devlet zerinden bir
uluslararas dzen tasarlar. Liberalizm ise birey temellidir. Devlet dahi bireyden sonra gelir.
te yandan idealizm bir uluslararas ilikiler teorisidir. Liberalizm ise siyaset teorisidir.

Wilsonu en ok eletirenlerden biri olan Carra gre entelektel ve brokrat arasnda fark
vardr. Entelektel teorik ve topik dnrken, brokrat ampirik dnme eilimindedir.
Carra gre entelektelin tipik bir rnei olan Woodrow Wilson, taleplerini genel ve basit
ilkelere dayandrmtr. Entelekteller; self-determinasyon, serbest ticaret ve ortak gvenlik
gibi genel kabul gren ilkeleri mutlak standartlar olarak telakki eder ve bir politikann iyi
veya kt olduuna bu ilkelere uyma veya onlardan sapma derecesine gre karar verirler.
Pratik ve gerek birbirine uymaz.

Her ne kadar 2. Dnya Savann patlak vermesi idealizmin realizme yenilgisi olarak
grlse de durum aslnda yle deildir. Souk Savan en kasvetli yllarnda bile hala
idealizmin temelleri zerine yaplandrlm rgtler bulmak mmkndr. rnekse BM ve
ona bal ilev gren uluslararas rgtlerdir. Avrupada grlen AB rnei ise birbirleri ile
srekli sava halinde olan lkelerin sava gndemlerinden kararak ortak pazar kurmalar
rnei vardr. Bunlardan baka BM nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, NPT gibi
silahszlanma antlamalar, deniz hukuku szlemeleri idealist dncenin baar hanesine art
olarak yazlabilir.

Weber idealizmin prensiplerini yle sralar:

nsan doas iyidir ve yardmseverdir,

lerleme mmkndr,
Ktln sebebi insanlar deil, kt artlardr,
Uluslararas anari nlenebilir,
Uluslararas ilikilerde ortak hareket gerekir,
Uluslararas kurumlar, uluslararas dzene katk salar,
Kresel deiim ve ibirlii mmkndr.

4
 dealizmin insan doasna verdii nem, Aydnlanma a ve hmanizm dncesine
dayanr. Buna gre insan iyidir, deilse de eitilebilir. Burada asl soru evrensel iyi nedir? te
yandan devletlerin ibirliine gitmesi savalar nler ve refah getirir. Refaha kavuan
toplumlar ise bir daha sava arzulamaz. dealizm de realizm gibi uluslararas sistemin anarik
olduunu kabul eder. Ama bu anarinin nlenebileceini, bunun da uluslararas rgtler ve
ibirlii ile salanabileceini dnr.

dealizm, amalarn gerekletirmek iin baz aralardan faydalanr. Bunlar, iyi insan
yetitirmek iin eitim, demokrasi ve kamuoyu; uluslararas sorunlar zmek iin uluslararas
rgtler ve hukuk, uluslararas gvenlii salamak iin de mterek gvenlik sistemleridir.
Tm bunlar sonuta kresel bir toplumun ortaya kmasn salayacaktr.

Trkiyede idealizmin durumu gzlenecek olursa, en bata Atatrkn dile getirmi

olduu yurtta sulh, cihanda sulh ilkesi bunun en gzel rneini tekil eder. Sonraki
dnemlere bakldnda da Trkiyenin NATO ve BM gibi uluslararas rgtlere yelii ve
uluslararas topluma entegre olmay kendine bir devlet politikas haline getirmesi barl bir
yol izlediini gstermektedir. 1974 Kbrs Mdahalesi haricinde tek bana her hangi
atmaya girmemi olmas da art bir gstergedir. 1963 ylndan beri AB yelii iin
mcadele etmesi ve uluslararas kamuoyunun tepkilerine darbe dnemlerinde dahi dikkat
etmesi ise cabas. Davutolunun dileri bakanl dneminde savunulan sfr sorun
politikas, gnmze kadar bu anlayn srdrlmesinin en nemli rneidir. zlenen aktif d
politika, diplomasiye verilen nemi gsterirken; srail ve Filistin, ran ve Bat arasndaki
arabuluculuk rolleri de bunu destekler nitelikte davranlardr. zaln Suriye ve Irak
kapsayan Bar Suyu Projesi ise gerekletirilememi idealizm temelli bir hamledir. te
yandan Krfez Savana katlm olmas ve Suriyeye askeri mdahaleyi savunmas, bazen
sava kartn da oynayabildiini gstermitir.

3. Liberalizm ve Uluslararas likiler

Bir nceki blmde idealizm ve realizm arasndaki temel farklara dikkat ekilmiti. Bu
blmde mnferit olarak liberalizm ve douu, etkisi ve rnek olaya uygulamas ele
alnacaktr. Bireysel zgrlklere nem veren ve devleti arka planda tutan liberalizme en
byk eletiri Carrdan gelmitir. Entelekteller topluma liderlik ettiklerini zannederler.
Entelektelin antitezi olan brokrat ise genel durumlar yoktur, zgl durumlar vardr
mantyla hareket eder. Brokratik dnceye gre tecrbe, bilimden nce gelir; ortak
gvenlik, dnya dzeni, genel silahszlanma vb. projeler tecrbeden kopuk, salt teorinin
rndrler. Bu projeler genel ilkeye gre deil, her vakann kendi zelliklerine gre
deerlendirilmelidir. Entelektel ve brokrat arasndaki tezat, sol-sa antitezinde de kendisini
gsterir. Entelektel sola meylederken, brokrat saa meyleder. Ancak sol partiler ve
siyasetiler, siyas makam elde ederek gereklikle temas ettiklerinde doktriner topyaclktan
vazgeip saa doru kayma eilimindedirler. topyac, siyasetten bamsz olduunu iddia
ettii bir ahlak standart oluturur ve siyaseti bu standarda uydurmaya alr. Gerekiye gre
ise evrensel ahlak mmkn deildir ve siyaset dnda bir ahlak norm aramann sonu mutlaka
hsrandr.
5
 Liberalizmin devleti ikinci planda ele almas, devlet olgusunun ortaya kn da
tartmaya amtr. Hobbesun nerdii ekliyle devlet, insann insann kurdu olduu anarik
dzene zm abasdr. Ne var ki Nozick, bu durumun anariye zm olmadn, yeni
anarilerin tremesine eden olduunu ileri srmektedir. Hobbes aslnda bize anariler iinde
daha az kt olan setirmitir. Buna gre realistlerin ileri srd gibi devlet ncesi durum
bir doa durumu mudur, yoksa asl imdi mi atma daha oktur? Oppenheimerin fetih
teorisine gre ise sava gc yksek toplumlar, fetih yoluyla ele geirdikleri tarm
toplumlarn kendilerine itaate zorlamlardr. Bu durum savunma iin bu topluluklarn da
devletlemesine ve atmalarn krklenmesine neden olmutur. Yani anari devletleri,
devletlerden anariyi dourmutur. Pontinge gre tarmsal verimliliin artmas sonucu ortaya
kan artk rnn nasl pay edilecei sorunu gndeme gelmitir. retken olmayan asker ve
din adam gibi gruplarn buradan pay alma gayretleri brokratik bir snfn ortaya kmasna
neden olmutur.

Locke, Hobbes gibi devletin varln nemser. Ancak devletin varlk amac gvenlik
deil, bireylerin zgrldr. Buna gre her ne halde olursa olsun bireylerin ve sahip
olduklar maddi manevi deerlerin dokunulmazl vardr. Kant Daimi Bar adl eserinde
zel mlkiyete nem verir. Bunun iin devletlerin hukuk zere olmas gerekir. Bu ise ancak
anayasal cumhuriyet ile salanabilir. Kanta gre anayasal cumhuriyetler despotik
ynetimlerden daha barldr. Yeniden seilmek isteyen ynetimler, halka ramen sava
aamazlar. Despotik ynetimlerde ise bu durum sz konusu deildir.

Liberalizme ok byk katks bulunan bir dier dnr ise Adam Smithtir. Smith, i
blm teorisine gre herkesin her eyi yapamayacan, bunun da ibirliini gerektirdiini
ileri srmtr. Bu aslnda bir avantajdr. eylerin daha iyi ve kolay retilmesini salar. Ayn
mantktan hareketle David Ricardo, karlatrmal stnlk teorisini gelitirmitir. Buna gre
devletler de insanlar gibi her eyi kendileri retemezler. Her devlet hammadde ve yetilerine
gre en iyi ve ucuza rettiini retmelidir. Bu durum kanlmaz olarak uluslararas ticaretin
geliimini, dolaysyla atmalarn azalmasn salayacaktr.

Sosyal bilimlerde en byk deiimlerden birini davransalclk akm salamtr.

Bilimsel yntemlerin nem atfeden yaklam, ABDde ortaya kmasnn Mc Carthy
dnemine denk gelmesi bir rastlant deildir. Bu bask dneminde sosyal bilimlerde alma
yapan bilim adamlar, siyasi baskdan korunmak iin davransalclk yaklam sayesinde
bilimsel bir zrha brnmek istemilerdir. Davransalcla gre insan davranlar
kefedilmeyi beklemektedir. Ancak bunun iin ampirik yntemler kullanlmaldr. Aratrma
srecinde zne ve nesne birbiriden ayr tutulmaldr.

Bueno ve Mesquitann semen teorisi, liberalizm destekli bir nermedir. Buna gre
otokratik ynetimler, seimle baa gelmedikleri iin semen kaygs ekmezler. Kararlar dar
bir kadroyu ikna sonucu alabildikleri iin, bu dar kadroya devlet imtiyazlar sunarak tavlama
yoluna giderler. Bu durum daha kolay sava karar almalarna neden olur. te yandan,
demokratik ynetimler halk tarafndan seildikleri iin, onlar tavlamak adna devlet
kaynaklarn kullanmalar imknszdr. Ancak herkesi mutlu edecek hareketlerde bulunmak
zorundadrlar. Karar almada da halka ramen davranamazlar.

6
 Robert Keohane 1990da yapt almada drt farkl liberalizmden bahsetmitir. lki
cumhuriyeti liberalizm, Kantn nerdii demokratik ynetim biimidir. Doyle ayrca
demokratik bar teorisi ile demokrasilerin demokrasilerle savamadn iddia etmitir. Ticari
liberalizmde ise uluslararas ticaretin, uluslararas bara katk yapt gr vardr.
Karlkl bamllk olarak da adlandrlan teoride ticarete sekteye urataca iin devletler, i
yaptklar devletlerle savamak istemezler. Haasn spillover tabiri ibirliinin, yeni
ibirliklerine yol aacan savunur. Dzenleyici realizm, uluslararas sistemin uluslararas
rgtler ve rejimler sayesinde barl bir ekilde ileyeceini ne srer. Son olarak sosyolojik
liberalizm, artan eitim seviyesi ve yaygnlaan teknoloji sayesinde deerlerin yaygnlat
ve insanlarn snrlar tesindeki insanlarla da birliktelik kurabildii gnmzde, devletlerin
nemi giderek azalmaktadr. nsanlarn da devletlerine olan ballklar ayn ekilde
azalmaktadr.

Liberalizme rnek vermek gerekirse, Trkiyenin Avrupa Birliine yelik sreci

gsterilebilir. Souk Sava rn gibi gzkse de, AB artk Souk Savan sona erdii bu
dnemde talep edilir olmamas gerekirdi. Oysa hem gvenlik, hem insan haklar asndan
Trkiye hala AB yelii peinde komaktadr. zellikle ordunun siyasete egemen olduu
dnemde siyasilerin bu arzusu daha iddetli olmutur. Aynen AKP hkmetinde grld
gibi. Ancak hkmetin orduya galebe edip, ynetimi tamamyla ele geirdikten sonra bu
arzusunun snd sylenebilir.

4. Blm- Realizm

Realist teori gelenei, insanlk tarihi boyunca zaman ve mekn fark gzetmeksizin,
gerekleen tm politik, ekonomik ve askeri olay ve olgulara karn insanln mtemadiyen
kar karya kald meseleleri ele almaktadr. Tek bir realizmden bahsedilemez. Bata analiz
seviyesi olmak zere pek ok noktada birbirlerinden farkllaan tip realizmden
bahsedilebilir. Bunlar klasik realizm, yapsal realizm (neo-realizm) ve neo-klasik realizmdir.
Her ne kadar bu realizm muhtelif alardan birebirinden ayrlsalar da ortak 5 temel sorular
vardr:

1. Uluslararas ilikilerin tabiat nedir? Kaynak olarak ister insan doas isterse sistemin
yaps ele alnsn, uluslararas ilikilerin tabiatnda mcadele ve rekabet vardr.
2. Uluslararas ilikilerin cereyan ettii ortamn zellikleri nelerdir? Sistemde egemen bir
devlet yoktur. Yani anariktir.
3. Uluslararas ilikilerin temel aktr kimdir? Her ne kadar sistemi etkileyen baka
aktrler olsa da temel aktr devlettir.
4. Temel aktrn ncelikli amac nedir? Devlet iin ncelikli ama, anarik olan ortamda
hayatta kalmaktr.
5. Amaca ulamadaki temel ara nedir? Devletin ncelikli amacna ulamadaki arac
gtr.

realizmden ilki olan klasik realizm, insan tabiat ve davranlarna odaklanr.

Uluslararas ilikileri belirleyen en nemli etmenin insan doas, niyetleri ve kararlar

7
olduunu savunur. Ulusal politika ve uluslararas politikay birbirlerinden ayr deil,
birbirlerini etkileyen yaplar olarak ele alr. En nemli dnrleri Thucydides, Makyavelli,
Hobbes, Clausewitz ve Morgenthau gelir.

Thucydides, Atina ve Sparta arsndaki Peleponez savan anlatt eserinde, savaa neden
olan faktrn Atinan glenmesi ve Spartann bunu bir tehdit olarak kabul etmesinde
yattn yazar. Ta o yllarda daha sonra g dengesi, tehdit ve caydrclk olarak aklanacak
olan kavramlarn ortaya kmasn salamtr.

Makyavelliyi Uluslararas likiler disiplinin realist kuramclar sklkla referans

gsteririler. Her ne kadar eserinde erdemden bahsetse de Makyavelli iin esas olan
yneticinin egemenliini korumasdr. Bunun iin de iyi bir prens olmak adna sayd
erdemler bazen askya alnabilir. Erdem (virtue) gibi Hristiyanla ait dini terimler
kullanmas onun dini referans aldn gstermez. Nitekim dini ya da ahlaki balardan ari, salt
gcn elde edilmesini amalar. Dier bir ifadeyle egemen olmak iin her ey mubahtr. Tam
da realist kuramclarn vurgulad gibi egemenlii salamann temel dinamii gtr.

nsan aklc kabul eden Hobbes, gvenlikli ve refah bir ortamda yaamak iin insanlarn
karlkl olarak bir szleme yaptklarn ve kendilerinden byk bir yapya kendilerini
ynetme hakkn verdiklerini belittir. nsanlar iin korkulacak ortak g olarak ise egemen
devleti gsterir. Bunu da bayaptna isim olarak verdii Leviathan olarak adlandrr.

dealizme en byk eletirilerden birini getiren Carra gre idealizm, g siyasetinin

artlarn ihmal eden bir topyacdr. Ve bu nedenle bar tesis etmekte baarsz olmutur.

Morgenthauya gre realizmin alt temel ilkesinden karlabilecekler: Uluslararas

politika denen geni alanda siyasal realizme yolunu bulmakta yardm eden en nemli ey
g terimi ile ifade edilen kar tanmdr. Uluslararas politikay kavrayp anlamaya alan
akl ile anlalmas gereken gerekler arasndaki balanty bu kavram salamaktadr. Realizm
en temel kavram olan g eklinde tanmlanan kar kavramn hi deimeyen ve sabit bir
anlam iinde hapsetme niyetinde deildir. kar fikri gerekten de politikann zdr ve
zaman ve yere bal deildir; onlardan etkilenmez. Evrensel ahlak kurallar mulk kald
iin gz nnde bulundurulmaz. artlar ve zaman daha nemlidir. Devletin bekas, her ahlak
kuralnda stndr. Bu yzden iyilik, eylemlerin amalarna gre deil, sonularna gre
deerlendirilir. Evrensel ahlak deerleri mstakil milletlerin ahlak deerlerinden farkldr.

Yapsal realizm ise, uluslararas ilikileri etkileyen en nemli eyin uluslararas sistemin
yaps olduu zerinden hareketle devletlerin ilikilerini inceler. Davransalclk dneminde
ortaya kan neo-neo tartmasnn eseridir. Bilimselliine getirilen eletirilere, davransalc
metotlar uygulanarak realizmin yeniden yorumlanmasdr. nemli dnrleri arasnda
kenneth Waltz ve Stephan Mearsheimer saylabilir.

Neo-klasik realizm te yandan, devletlerin anarik istemdeki belirli davran kalplarn,

devlet ve devlet adam seviyesindeki etkenlerle aklar. Bu haliyle sistemik bir Uluslararas
ilikiler teorisi deil, genel bir d politika teorisidir. nemli dnrleri arasnda Ferid
Zekeriya saylabilir.

8
 Realizmin bu kadar etkili olmas, nemli sorulara cevap vermesinden ziyade, nemli
sorular sormasndan kaynaklanr. Etki gc uradan da anlalr: Her teori o veya bu ekilde
realizme dokunur. Bir anlamda dier teoriler, realizme yazlm reddiyeler ve erhlerdir.
Realist teorinin sistemin anarikliine dair yapt vurgu, hem idealizmde, hem ngiliz
Okulunda, hem de inaclkta kendine yer bulur.

Realizmin nemli baz kavramlar arasnda ofansif realizm gelir. Mearsheimern ortaya
att revizyonist ve agresif tutumlu saldrgan realizm iken defansif realizm, Waltun ortaya
att ittifak ve dengeleme gibi politikalarn kullanld savunmac realizm anlamna gelir.
Self-help ise anarik olan uluslararas sistemde devletlerin kendi balarnn aresine bakmalar
gerektii grdr. John Herzin dile getirdii gvenlik ikilemi (security dilemma), bir
devletin savunma amal att admlarn dier devlet tarafndan saldrgan alglanmas ve
onun da silahlanmas sonucu bir ksr dngye girilmesidir.

5. Blm- Uluslararas Siyaset Teorisi

Uluslararas Siyaset Teorisi, gerekliin ne olduundan ziyade ne olmas gerektii

konusuna odaklanr. Normatif teori olarak da adlandrlan Uluslararas Siyaset Teorisinin
pozitif aratrma yntemleriyle yaplamayacana inanr. Uluslararas Siyaset Teorisi
almalarnn Uluslararas likiler disiplininde geri planda kalm olmasnn en nemli
nedenlerinden biri, Martin Wightin iddia ettii uluslararas bir teorinin olmamasndan
kaynaklanr. Filozoflar, devletin varlyla ilgilenirken, devletleraras ilikilerle
ilgilenmemilerdir.

Uluslararas siyaset teorisine getirilen eletiriler temelde devlet ve devletleraras ayrm

algsna dayanmaktadr. Buna gre siyasi teorik tartmalar, ancak bir toplum sz konusu
olduunda yaplabilir. Toplum ise devlet ii bir dzlemde sz konusu olabilir. Uluslararas
sistemde bir toplumdan sz edilemez; dolaysyla doruluk, eitlik, adalet gibi normatif
deerlerden de bahsedilemez. te yandan deerler evrensel deildir. Bu nedenle bir deerin
her yerde var olmas gerektiini savunmak makul deildir. Nitekim uluslararas siyaset
teorisinin liberalizmden ayrld nokta da burasdr. Liberalizme gre esas olan bireyler ve
onlarn sahip olduu/olmas gerektii deerlerdir. Ve ulviletirilen bu deerlerin zorla da olsa
topluma yerletirilmesi gerekir. Bu anlayta din ve kltr farkllklar gz ard edilir.
Eletiriler zetle: nanlar arasnda geerli olan deerlerin, devletlerarasnda da geerli
olduunu iddia etmek yersizdir.

Normatif olmas asndan bakldnda btn uluslararas ilikiler teorilerinin normatif

olduu sylenebilir. Sonuta her biri mevcut durumu tarif ettikten sonra, kendi nerdii
olmas gereken durumu betimler. Fakat uluslararas siyaset teorisi alanlar fazladan
devletleraras dzenin, devlet ii dzen kadar kurallara tabi olabileceini dnr. erisi ve
dars iin farkl kurallar ve deerler benimsemek ne ahlaki ne de gerekidir. Benzer
ekilde btn eletirel ve post-pozitivist teoriler ierisi-dars ayrmna kar karlar. Suni
olan bu yaplandrmann zamanla ehliletirilebileceine inanrlar. Eletirel teorilerin
benimsedii gcn meru olan tanmlad gr uluslararas siyaset teorisinde de

9
geerlidir. Mevcut sistemin u anki halini almas ve devam ediyor olmas bundan kar olan
aktrlerin onayn alm olmasndan kaynaklanmaktadr.

Ulus devlet mantna kar kan uluslararas siyaset teorisi, ulus kavramnn dierlerini
tekiletirdiini ileri srer. Buna gre ayn ulus kimlii altnda birleen kimseler, geri
kalanlar kendilerinden farkl konumlandrrlar. En iyi ihtimalle, kendi lkesel devletleri
haricindekilerin insan haklar ihlallerine gz yumabilirler. Ya da ncelikli olarak kendi
uluslarnn karlarn n plana alabilirler. Doru ve yanl da etik kriterler erevesinde
deil, ulus ya da teki zerinden deerlendirirler.

Demokrasi kavram asndan ulus devlet mant bunun ancak bir lkesel alan iinde
uygulanabileceini, dier devletlere bunu kanksatmann mmkn olmadn dnrler. Ne
var ki kreselleme sreci, ulus devlet algsn da andrma yoluna gitmitir. Oysa artk
insanlar kendi uluslar haricindeki insanlarla da ortak duygu ve dnce paylaabilir hale
gelmilerdir.

Yukarda saylan ulus devlet mantna kar uluslararas siyaset teorisi, kendi ulusundan
baka kimseleri de birey olarak grr ve ayn haklar haiz olduunu kabul eder. Uluslararas
toplumun dzenini salamak, kendi devleti iindeki dzenin salanmas kadar nemlidir.
Uluslararas siyaset teorisi, insan haklarnn korunmasnda en iyi sistemin demokrasi
olduunu ileri srer. Bu konuda demokrasilerin birbirleriyle savamad tezini nazara verir.
Eer savaacaksa da bu baz kurallara ve moral deerlere bal olarak gerekleir. Adil sava
kavram burada gndeme gelir. Buna gre meru mdafaa ya da BM Gvenlik Konseyi
erevesinde uygulanan kararlar istisna tekil eder. Koruma sorumluluu anlayn burada
belirtmek gerekir. Pek ok Batl devletin artk kabul ettii bu manta gre, devletlerin
egemenlii vardr ancak bu ayn zamanda sorumluluk getirir: halkn korumak. Halkn
koruyamayan devlet, egemenlik hakkn da kaybeder ve uluslararas toplumun mdahalesi
kanlmaz olur.

Ak parti hkmetinin bata olduu bu son on yllk dnemde, Trk d politikasnn realist
anlaytan normatif bir anlaya evrildii grlmektedir. Hkmet artk ulusun karlarndan
nce, madur halklarn hak ihlallerini dile getirmektedir. zellikle Filistin sorununda ve
Suriyede bu durum gzlenmektedir. Suriyeden akn eden mltecilere tm lkeler ulusal
karlar gerei kaplar kapatrken, Trkiye bunlara kucak amaktadr.

6. Blm- ngiliz Okulu

ngiliz Okulu, uluslararas ilikiler alannda egemen bir konumda bulunan ve Amerikan
sosyal bilimi olarak da adlandrlan uluslararas ilikiler teorilerine alternatif olarak
domutur. Daha tesi kimi ngiliz Okulu dnrleri disiplinin dou yerinin ngiltere
olduunu iddia eder. Ne var ki, disiplini mehur eden 1950lili yllarda gelien
davransalclk yaklam olmutur. ngiliz Okulu, bu yaklama da kar kar. Bir sosyal
bilim olan Uluslararas likilerin saylarla ifade edilemeyeceini savunur. Bu ekilde yaplan
bir aratrmann ok karmak bir yaps olan bir konuyu slatracan ileri srer. Bunun

10
yerine tarihi-yorumcu bir yaklam savunur. Ztlklara vurgu yapan davransalcln yerine
via media kavramyla bir ara yol nerir. Normatif bir yan da olan ekoln etie yapt vurgu
dikkat ekicidir. ngiliz Okulu, devletleri realizmin ald gibi sistemin tek ve deimez
aktr olarak grmez. Toplumsal adan dikey, corafi adan yatay bir perspektifle
deerlendirir. zetle ngiliz Okulu, Amerikan meneli yaklamlara Avrupal bir alternatif
sunar.

Metodoloji olarak davransalc gelenekteki aratrma nesnesini gzlem ve deney yoluyla

incelemez. nceleyen ve incelen arasna kat bir ayrm da koymaz. nceleyen insan, incelenen
toplumun bir paras iken katlmc gzlemci konumuna gelmi olur. Amerikan nomotetik
yaklamnn aksine ngiliz ideografik yaklam savunur: tarih ve vakalarn benzersizlii.
Farkl uluslararas yaplar incelemek iin tek bir yntem yetersiz kalaca iin yntemsel
oulculuk algs gelitirmitir.

ngiliz Okulunda en dikkat eken konu gelenek tartmasdr. Martin Wightn dile
getirdii kmelemeye gre temel felsefi yaklam vardr: realizm, rasyonalizm ve
devrimcilik. Hobbes ve Makyavele dayanan realizm devleti merkeze alarak g ve kara
vurgu yapar. Rasyonalizm, Grotiusun hukuka ve bununla salanan dzene nem verir.
Devrimcilik ise bireyi temel alan bir dnya toplumu tasavvur eder. ngiliz Okulu, bunlarn
iinde rasyonalizme sarlr. Realizm dzenin devletlerin gc ile salanacan dnd
yerde, Kantn devrimcilii toplumlarn kendi kaderlerini tayinine nem verir. Rasyonalizm
ise hukuk ve karlkl egemenlie saygya nem verir. Realizme gre vatandalarn refah
liderlerin greviyken, devrimcilikte ise bireylerin snrlar aan ekilde sorumluklarna dikkat
eker. Rasyonalizm devletlerin uluslararas hukuk erevesindeki sorumluluuna dikkat
eker.

ngiliz Okulunun bu kavramsallatrmas, uluslararas sistem, uluslararas toplum ve

dnya toplumu tanmlarn ortaya karr. Uluslararas sistem, realizmin tanmyla anarik
olan toplumu simgeler. Uluslararas toplum Bullun ifadesiyle devletlerin ilikilerini belli
kurallar erevesinde yrttkleri toplumdur. Dnya toplumu ise uluslararas toplum gibi
ortak kar ve deerlere vurgu yapar ancak bunu devlet yerine bireye verir.

Bullun dile getirdii ibirlii kavram, devletlerin yalnz siyasi ve askeri konularda deil,
ekonomik ve sosyal konularda da ibirliine gidebilecei anlamndadr. Bu, baz kurallara
tabidir. Bunlar: diplomasi, g dengesi, uluslararas hukuk, sava ve byk glerin
uyumudur.

ngiliz Okulunda en temel ayrma oulculuk ve dayanmaclk arasnda grlr.

oulcular uluslararas toplumu kat denebilecek bir devlet merkezciliiyle tanmlarlar.
Egemenlik kavramna en byk nemi verirler. Buna gre insani mdahaleye kardrlar.
Adaletten nce dzene nem verirler. te yandan dayanmaclar, birey haklarna nem
verirler. Devletlerin en temel grevi bireyin haklarn gzetmektir. Uluslararas hukuk pozitif
deil, doal hukuk anlayna dayanmaldr.

ngiliz Okuluna getirilen en byk eletiri, snrlarnn mulk oluudur. Kimi konularn
baz dier teorilerle kesimesi, zgnlne glge drmektedir. Hobson ise her ne kadar

11
insancllktan ve eitlikten sz etse de ngiliz Okulunun da Ortodoks bir yaklam olduunu
iddia eder. O da dierleri gibi bat merkezcidir. Sistemin bir aktr olmak iin de bat
deerlerini kabul etmek gereklidir.

rnek zerinde incelenecek olursa, Viyana Kongresi sonucu tesis edilen Avrupa Uyumu
bunun en gzel rneidir. Egemenlie sayg ve uluslararas hukuku tesis sonras Avrupada
bir uluslararas toplum domutur. Bu ise beraberinde bar getirmitir. Osmanl
mparatorluu bu dnemde Kavalalya kar Rusya ile; Rusyaya kar ngiltere ve Fransa ile
ittifaka girerek, diplomasiyi ietmitir. Habsburg mparatorunu padiaha denk kabul ederek,
egemen eitlii kabul etmitir. Boazlar konusunda uluslararas konferans isteyerek dengeye
oynamtr. Tm bunlar aslnda Avrupada kurulan bu uluslararas topluma entegre olma
abalardr. Nitekim Krm Sava ardndan imzalanan Paris Antlamas ile bu durum teyit
edilmitir.

7. Blm- Marksist Yaklamlar

Karl Marks ve onun etkiledii dnrlerin entelektel ve ideolojik perspektifindeki

feminist, eletirel, post-yapsalc ve radikal yaklamlarn tamam Marksist yaklamlar olarak
ele alnr. Tarihi Hobsbawnna gre farkl devrim dalgas vardr. lki ngilterede balayan
endstri devrimi, ikincisi Fransadan yaylan ulusuluk, ncs ise Orta Avrupada
balayan hmanizm-seklerizm akmdr. Sonuncu dalga ile birlikte gelen Marksizm
olmutur.

Marksizmin Uluslararas likiler disiplinine grece ge girmesi, ulus kavramna kar

kyla alakaldr. Marksizm, ulustan te tm dnyadaki ii ve ezilenleri bir araya getirme
derdindedir. Bu haliyle snr ve ulus mantna kar kar. Hem realizmin hem de liberalizm
merkeze yerletirdii devlet, Marksizm iin sadece bir smr aracdr. Yine onlarn sava,
g ve kar gibi yksek politika konular yannda Marksizm, alak politika konular olarak
kabul edilen birey haklar ve kimlik konularyla disipline giri yapmtr. Bu dnem, Bretton-
Woods sisteminin kt, Amerikan hegemonyasnn sarsld ve ii-renci
ayaklanmalarnn yaand 1970 sonrasna denk gelir.

Marks, Engelsin ne srd tarihsel materyalizm kavramn gelitiren kii olmutur.

Buna gre tarihsel materyalizm, retim ve retim rnlerinin deiimi, her toplumsal dzenin
temelini oluturur. Zenginliklerin dalm, snflarn oluumuna neden olurken, toplumun da
yapsn ekillendirir. Tarihi anlamak iin ite bu retim ilikilerinin analizi gerekmektedir.
Marksa gre toplumsal geliim ve retim sreleri arasnda mutlak bir iliki vardr. Gelir,
stat ve yaplan iler, snflarn ortaya kmasnn nedeni deil, sonucudur. Asl sorun gelir
dalmndaki eitsizliklerden kaynaklanmaktadr. Sosyal atmaya neden olan bu durumun
nlenmesi iin art deerin, eit ekilde paylatrlmas gerekmektedir.

Marksizmde geen art deer, smrlen deerdir. Buna gre emekinin gnn belli bir
saatini ailesi iin alr. Fakat gnn kalan ksmndaki emei ise kapitale gider. te bu

12
emein smrsdr. Kapitalizmde iinin eline geen cret ile bir rn retirken harcad
emek arasndaki farktr art deer.

Marksizmin topik yanlarndan biri, komnist toplumda bulunan tm retim aralarna

sahip olan tm iiler bir gn din, kltr ve ahlak kavramlarndan syrlarak zgrlne
kavuacak ve nihayet kendi varlklarna kavuacaklar tezidir. Sosyal devrim olarak
adlandrlan bu durum neo-Marksizmde kabul grmemitir.

Liberalizmin ne srd modernleme kuramna gre, geri kalm devletler, ancak

gelimi devletlerin getii izleri takip ederek gelimi devlet olabilirler. Bunu iin
karlatrmal stnle sahip olduklar rnleri retmeli ve serbest piyasa kurallarn
uygulamaldrlar. Marksizm temelli bamllk ekol ise bu duruma kar kar. Onlara gre
gelimi lkelerin bu tezi nermelerinin sebebi, zenginliklerini gelimemi lkelere borlu
olmalarndan kaynaklanr. Ayrca nerdikleri bu sistemi uygulamalar halinde, gelimemi
lkeler srekli tarmsal ve hayvansal retimde kalacak ve dier teknoloji gerektiren rnlerde
gelimi lkelere baml kalacaklardr.

Dnya sistemi analizi bata Galtung tarafndan evre ve merkez lkeler olarak formle
edilen, ardndan Wallerstein tarafndan buna yar evre lke kavramnn da eklenmesiyle
zenginletirilen Marksist dnce ekoldr. Bu ekole gre, sermaye sahibi lkeler merkezi
olutururken, fakir olanlar evre lkeleri oluturur. Bu lkeler arasnda bir smr dzeni
vardr. Merkez lkeler, evre lkeleri hem emek hem de hammadde bakmndan smrr. Bu
nedenle evre lkeler hep fakir kalrken, merkez lkeler srekli zenginleir. Yar evre
kavramyla kastedilen ise Trkiye gibi gelimekte olan fakat yine de kendi ar-ge ve yeterli
sermayesi olmayan lkelerdir. Bu lkeler, hem smrlen hem de smren konumundadr.

Embedded liberalizm kavramyla anlatlmak istenen, devlet mdahalesine ramen

grnmez bir ekilde ileyen serbest piyasa ekonomisidir. Byk Buhran sonras halkn alm
gcnn dmesi nlenmek istenmi, Keynesin yntemleri uygulanmtr. Keynes, uzun
vadede piyasann dengelenecei grn savunana klasik liberalizme kar km, uzun
vadede hepimiz lyz demitir. Buna gre devletler ksa vadede devlet faizleri ykselterek
piyasay daraltmal, durgun dnemlerde drmelidir.

Marksizme getirilen eletirilerin banda milliyetilie yeterince nem vermemesi gelir.

Zira Marksizm, toplumu milliyetler deil, snflar zerinden deerlendirir. te yanda,
SSCBnin dalmas Marksizmin baarszl olarak kabul edilmi, ortaya yeni ve baarl
bir ikinci rnek ise kmamtr.

Trkiyenin AB yelii Marksizm erevesinden deerlendirilecek olursa, 1963teki ilk

bavurundan itibaren artyor gzken ticari ilikiler ne anlama gelmektedir? Artan ticari
ilikiler aslnda bu durumun Trkiye aleyhine olduunu gstermektedir. AB, Trkiyenin
ithalatnn yarsn karlarken; Trkiye, AB ile ticarette srekli ak vermektedir. Bu da bir
bamllk oluturmaktadr. te yandan Trkiye, ABden ald mallar Ortadou ve Avrasya
pazarna srerek gelir elde etmektedir. Bu ise Trkiyeyi yar evre lke durumuna
getirmektedir.

13
 8. Blm- Eletirel Teori

Eletirel teori kavramnn sosyal bilimlere girii Max Horkheimerin 1937de yaynlad
Geleneksel ve Eletirel teori adl makalesine dayanr. Frankfurt Okulu dnrleri Erich
Fromm gibi dnrlerin de destekledii bu akmda, sosyal bilimlerde verili kabul edilen pek
ok eyin eletirisi vardr. 1980 sonras dnemde, Souk Savan biteceini ngremeyen
realizm ve idealizm gibi akmlarn yerini eletirel teori tutmutur. Eletirel teori, iktidar
kavramyla sadece siyasi eltileri deil, toplumu ynlendiren tm kesimleri ifade eder. Bunlar
entelektellerden, eitimcilere kadar geni bir yelpazeyi ierir. Buna gre iktidarn sunduu
bilginin ne kadar yansz olabileceini tartr.

Eletirel teorinin nde gelen dnrlerinden olan Gramsci, ne srd hegemonya

kavram ile iktidar-toplum ilikisini aklamaya almtr. Hegemonya, her ne kadar zor
ierse de ayn zamanda rzay da iinde barndrr. Zor aralarnn oluturulduu yer siyasi
toplum iken, rza aralarnn oluturulduu yer sivil toplumdur. Siyasi toplum devleti ve
Weberin ifadesiyle onun iddet kullanma meruiyetini salayan ordu, polis ve mahkemeler
gibi aralarn ierir. Sivil toplum ise bata eitim kurumlar olmak zere sendikalar gibi sanki
sivilmi gibi gzken fakat yine de toplumu ekillendiren aralar ierir. Bu haliyle eletirel
teorinin en bata eletirisi devlete kardr. Devlet sadece zor kullanan aralaryla bir bask
unsuru deil, okul ve mahkeme gibi kurumlar kullanarak ayn zamanda bir eitimci
konumdadr.

Devlet = Sivil toplum + Siyasi toplum

Ya da dier ifadesiyle devlet eittir zor ile pekitirilmi hegemonyadr. Hegemonyann zora
ihtiya duymasn nlemek iin entelektellere byk grev der. Gramsci, bunlara organik
entelektel der. Yani iktidarn borazanln yapan aydnlar! Kresel entelektel ise bunun
tam zdddr.

Gramsci, tarihsel blok kavramyla ise toplumda belli dnemlerde etkin olan elit gruplar
ifade etmektedir. rnekse Trkiyede ordu. Tarihsel blok kavramnn tarihsellii, ne kadar
gl olursa olsun nihayet bulmasnda gizlidir.

Bir dier nemli dnr Robert Coxtur. Coxa gre her teori birisi ya da bir ey iindir.
Teoriler iki amaca hizmet ederler: sorun zmek ya da eletirmek. Cox, realizm, liberalizm
hatta inaclk gibi teorileri problem zc teoriler snfna alrken, toplumsal ve siyasal
ilikileri olduu gibi kabul etmeyen teorileri ise eletirel teori olarak kabul eder. Gramsciyi
gn yzne karan Cox, onun hegemonya kavramn, hegemonik dnya dzeninin dayand
maddi imknlar zerinden deerlendirir. Bunlar: hem retici hem de ykc potansiyellere
sahip teknolojik ve rgtsel kabiliyet, bunlarn doal kaynaklara sahip olmak, sanayi tesisleri
ve askeri ekipman ile bunlar ynetebilecek refah dzeyi.

Geleneksel teoriler uluslararas ilikileri devlet zerinden ve onun maddi kapasiteleri

zerinden deerlendirirken, eletirel teori sosyal kuvvetlere ve farkl aktrlere odaklanr.
Gc verili kabul etmek yerine bunu oluturan sosyal sreleri de gz nnde bulundurur.
Ayrca var olan uluslararas yapy ve onun niteliini evrensellik yerine tarihsellik iinde

14
alglayarak, onun deimezlii iddiasn reddeder. Eletirel teori, Marksist teorinin iine
dt baz yanllar da dzeltme iddiasndadr. Buna gre Marksizmin dar varsayml snf
ve retim ilikileri anlay yerine, Habermasn iletiimsel eylem ve sylem etii gibi
kavramlarmdan faydalanarak kltr, toplumsal renme sreleri ve zgrleme gibi yeni
alanlara alr.

NATO rnei eletirel teori zerinden irdelenecek olursa, Amerikan hegemonyasnn

etkin olduu dnemde Trkiye, hem NATO hem de Bretton Woods sistemi rnleri olan IMF
ve DB gibi rgtlere de ye olarak Batl kimliini pekitirme almtr. Her ne kadar realist
mantkla gvenlik amal bir hamle gibi grnse de, Trkiye Amerikan hegemonyasna
mahkm olmutur. Johnson Mektubu ve Amerikan ambargosu gibi atmalar, tarihsel
yapnn deimekte olduunu, bu durumun beraberinde maddi imknlar ve kltrel
dinamiklerde kkl deiiklikler olduunu ac bir tecrbeyle renmitir.

9. Blm- Sosyal naclk

Sosyal naclk, toplumsal gerekliin sosyal olarak ina edildiini ve bir toplumsal
gereklik olarak uluslararas ilikilerin de bir sosyal ina olduunu iddia eder. Sosyal
naclk, 1980li yllarda kurulmaya balanm ve 1990da drdnc byk tartmaya sebep
olacak kadar etkin bir hale gelmitir.

Nicholas Onuf, Friedrich Kratochwil, Emanuel Adler ve Peter Joachim Katzenstein gibi
teorisyenler klasik inaclar olarak grlrken Nietzshe, Foucault ve Derridann izinden
giden Richard Ashley, David Campbell, James Der Derian ve Rob B.J. Walker gibi
entelekteller post-modernist Konstrktivizmin temsilcileri olarak deerlendirilmektedir. Bir
de bu iki grup arasnda kalan Alexander Wendt gibi isimler vardr ki bunlarn grleri
bilimsel realizmin felsef doktrinine yakndr.

Maddi dnyann bilisel yaplarla anlamlandrldn dnen inaclar, uluslararas

politikann da sosyal olarak ina edildiini savunurlar. Bu bakmdan, uluslararas ilikileri bir
eit sosyal ilikiler yuma olarak grmektedirler. nac dnceye gre insan, evresi ile
iliki ve etkileim halinde olan sosyal bir varlktr. Bu sre, sosyal bir yap (structure)
ierisinde bir takm kurallara bal olarak yapanlar (agent) ve kurumlar araclyla
gerekleir. Wendt yaplar sosyal olgular olarak grrken Onuf, bu kavramn nac
literatrden karlmas gerektiini dnmektedir. Onufun yap kavram yerine sosyal
dzenlemeler kavramn kulland anlalmaktadr.

nsanlar tarafndan oluturulan yaplarn kltrel niteliini n plana karan inaclar,

uluslararas yapnn da maddi yeterlilikten deil, sosyal ilikilerden olutuunu iddia ederler.
nac yaklam iin dnya politikasnda rol oynayan fikir ve kimliklerin nasl oluturulduu,
nasl bir evrim geirdikleri ve devlet davranlarn anlamada bunlarn ne derece etkili
olduklar nemlidir. naclar bu balamda sylem kavramna vurgu yapmaktadrlar.
nsanlar ihtiyalarn gstermek ve gidermek iin dili kullanrlar ancak burada nemli olan
toplumdaki hegemonik sylem ile bir dorular rejiminin dayatlyor olmasdr. Onuf
15
sylemin nemini, konumak, yapmaktr eklinde zetlemektedir. rnein bir atmay
etnik temizlik olarak nitelemek, bu atmaya insani mdahalenin yolunu amaktr ayn
zamanda.

nac yaklamda devlet, rasyonalist teorilerdeki gibi bir veri olarak ele alnmaz ve
devletlerin tek gayesinin hayatta kalmak olduu dnlmez. Ayrca, devletlerin kar ve
kimliklerinin belirli tarihsel srelerce ekillendirildii kabul edilir. Yine hkim teorilerin
aksine nac mantkta uluslararas sistem dhil, hibir yap, sabit ve deimez nitelikte
deildir. Yapda deiimi mmkn klacak ey ise bu dorultudaki beklentilerdir.

naclar, uluslararas sistemde devletlerin zerinde ve onlara egemen olacak herhangi bir
kurumun bulunmadn kabul ederler. Ancak bu durumu anlatmak iin kullanlan anari
kavram, aslnda amillerin ilikilerini yrtme biiminden kaynaklanan, onlarn dorudan
sorumlu olmad bir kural durumunu ifade etmektedir. Eer anari amillerin niyetleri ile ilgili
olmayan byle bir kural durumu ise, uluslararas ilikiler de gerekte anarik deildir. Zira
anari de bir kural durumudur ve herhangi bir kuraln olmamas anari deil, kaostur. Kald ki
anari, devletlerin yapt/ ina ettii bir eydir.

naclarn egemenlik kavramn ele allar da hkim teorilerden farkldr. Her eyden
nce egemenlik, zneler-aras bir kavramdr. Yani egemenlik, dierinin belli bir alandaki
siyas otoritesini srdrme hakknn karlkl olarak tannmas ilkesine dayanr ve dolaysyla
dierleri olmadan herhangi bir anlam ifade etmez. Bu adan egemenlik bir kurumdur ve bu
kurum, anari tehlikesini azaltc bir ilev grr. Ayn ekilde gvenlik kavramnn da sjeler-
aras anlamlandrma ile ilikili olduunu ne sren inaclar, sosyal mantn bir gerei olarak
gvenliin savunmaya, tehdit dengesine ve saldrlara ya da bu trden herhangi bir nesnel ve
maddi unsura indirgenemeyecei dnrler. Gvende olma veya olmama durumu bir
ilikinin nitelii olup, bu ilikinin taraflarnn kimliklerindeki istikrar veya deiimi yanstr.
Daha da nemlisi, gvenlik, korunmas gereken karlarla ilgili bir kavramdr.

nac yaklamlar, devletlerarasnda ibirliine dayal kolektif kimliklerin oluabileceini

dnrler. Sz konusu kolektif kimlik oluumu, tekine kar olumlu bir kimliklendirme ile
mmkndr. Devletler bu yolla kolektif kimlikler edinerek, iinde biz olarak hareket
edebilecekleri kurumlar oluturabilirler.

Genel manada bakldnda Trk d politikasn belirleyen ana unsur kimliktir. D

politikada yapsal krlmalar, gelenek ve sreklilik kimlik erevesinde ele alndnda anlam
kazanr. Souk Sava boyunca etkili olan realist yaklam yerini kimlik ve kltr aarlkl bir
anlaya brakmtr. zellikle AKP d iktidaryla birlikte Ortadouya olan ilgi artm ve
blge halklarnn hamisi olunduu dncesi blgesel g zgveniyle perinlenmitir.

16
 10. Blm- Post-yapsalclk

Post-yapsalclk, Uluslararas likiler disiplinine girii 1980li yllara dayanr. Post-

yapsalclk dnya politikasnn sadece doas ve ileyiini deil, ayn zamanda egemenlik, d
politika, devlet, gvenlik gibi kavramlarn nasl olutuuyla da ilgilenir. Richard Ashleyin
yaynlad Neo-realizmin sefaleti adl makalesi, akmn dnm noktasn oluturur. Her ne
kadar post-modernizm ve Post-yapsalclk ayn anlamda kullanlsa da Uluslararas likilerde
daha ok Post-yapsalclk tabiri kullanlr.

Devlet kavramn irdeleyen Post-yapsalclk, baz devletlerin baz devletleri srekli hedef
almasn aslnda kendi egemenliini pekitirme kaygs olarak ele alr. nce teki ardndan
dman olarak tanmlanan dier devlete kar ite birlik amalanr. zellikle istikrarsz
devletlerin bu yntemi ska kulland gzlenir. Post-yapsalclk ite bunu gerekletirirken
baz stratejiler kullanr. Bunlar, bilgi-iktidar, sylem, soy bilim, yap-skm ve ift okuma
kavramlar zerinden ele alnabilir.

Bilgi-iktidar kavram ile anlatlmak istenen, aslnda bilginin de iktidarn da zerk

olmaddr. Bu anlayta iktidar toplumu ynlendirmede bilgiyi maniple eder. Bilgi de
iktidar olmadan var olamaz. Oysa olmas gereken tarafsz ve evrensel bilgidir. Foucoultya
gre bilgiden iktidara, iktidardan da bilgiye ulalabilir.

Post-yapsalclkta sylem, belli bir zaman diliminde geerli olan, kendisine ynelik kayda
deer itirazlarn olmad, olanlarn da marjinalletirildii ortamdr. Ama, ilemlere
meruiyet kazanmak iken, muhalif sesleri de sradlatrmaktr.

Soy bilimde olaylarn tarihi bir dzenlilik iinde gelimedii, bilginin ardnda aslnda bir
iktidarn gizli olduu anlay vardr. in znn anlamak iin de bunun ortaya karlmas
gerekmektedir. Ancak bu yapld takdirde sylem ve nesne arasndaki iliki ortaya
kacaktr.

Yap-skm, salam ve deimez kabul edilen sylemlerin ve alglarn hem inas hem de
ykm sayesinde altnda yatan gereklie ulama abasdr. Kavramlara kar kart kavramlar
ne srlerek, geree ulamak amalanr.

ifte okuma ileminde ilk okumada metnin ne anlatmaya alt metnin btnl
ortaya karlarak anlalmaya allr. kinci okumada ise ezber bozan okuma yaplr. Bu
okumada sylemin iindeki i elikiler ve bunun nasl rtld ortaya karlr.

Post-yapsalclkta d politika (foreign policy) kelimesi dahi bir tekiletirme abasdr.

Burada yer alan yabanc kelimesi ile aslnda biz ve teki algs yaratlmaya allr. Bu da bu
kelimenin dahi yapay olduunun gstergesidir. Benzer mantkla Kopenhag okulunun kavram
olan gvenlikletirmeyi de ele alan Post-yapsalclk, bu kavramn da amacnn toplumu
ynlendirme, bir alg oluturma ve yaplacak ie meruiyet kazandrma abas olduunu ileri
srer. Bilindii gibi, gvenlikletirme kavram ile anlatlmak istenen bir sorunun nce halka
tehdit olarak kabul ettirilmesi sonra tedbirinin alnmasdr.

17
 Hiper-gereklik kavram, gnmzde en etkili ikna aralarndan biri olan medyann nasl
da d politikada kullanldn anlatmaya yarar. Buna gre medya sadece gerei gstermez
ayn zamanda kendi gereini de retir. Somalide dman tarafndan yerlerde srklenen
Amerikan askerinin grnts, Somaliye yaplan insani mdahaleyi halkn nezdinde
merulatrmtr. te yandan Irak Sava srasnda balarna uval geirilen Trk askeri
grntleri, Trk halkn bir anda ABDye dman hale getirmitir.

11. Blm- Post-kolonyal Teori

Post-kolonyalizm, kolonileme sonras anlamna gelir. Kolonileme sonras zgrlklerini

kazanan uluslar ve hala onlarla ban srdren kolonyallar arasndaki ilikiyi ele alr. Koloni
kelimesi Trkeye her ne kadar smrge olarak evrilse de aslnda smrden ok daha
fazlas sz konusudur. Smren, smrleni ynetimi altna alarak maddi ynlerden istismar
ederken; kolonyalizm de kolonyal, istismardan baka kardakini aa grerek onu ayn
zamanda kltrel olarak asimile etme yoluna gider. znde Post-kolonyalizm, kendini
dierinden stn gren bir kltrn, dier kltrle etkileimini srdrmesidir.

Kolonyalizm, egemenlik kavram zerinden deerlendirildiinde bir kii veya grubun

kendi snrlar dndaki bir topluluu davranlarn ekillendirme abas olarak grlebilir.
Henry Schwarza gre Post-kolonyalizm, 1947 ylnda Gney Asya toplumlarnn
zgrlklerini kazanmasyla balamtr. 1955 ylnda toplanan Bandung Konferans ise eski
koloni devletlerin artk bundan kurtulmak istediklerini resmen dile getirdikleri yer olmutur.
retim aralarnn hzla mkemmelletirilmesi ve ulam aralarnn gelimesi sayesinde
burjuvazi kltr en barbar toplumlara bile sirayet etmitir. Hatta ngiliz burjuvasnn
Hindistann yerli kuma reticilerini yok ederek, kendi burjuva karakterini buraya adapte
etmesi bunun en gzel rneidir.

Marks ve Engels, Kolonyalizmin ekonomik boyutuna dikkat ekmilerdir. Onlar Post-

kolonyal dnrlerden ayran ise budur: Kolonyalizmin kimlik ve madun boyutundan ziyade
sadece ekonomik boyutuyla ele alm olmalar. Leninin Emperyalizm adl eserinde dile
getirdii emperyalizmin kapitalizmin son dura olduu gr de bu ekonomik manta
dayanr. Smren, eksik tketim nedeniyle rettiini satmak zorunda kalacaktr. Bazen zorla
satmak zorunda olsa bile. te yandan Avrupal devlet adamlar iin smr Avrupann hakk
ve grevidir. Daha gelikin aralara sahip olduklar iin daha ok hammaddeye ulamalar
haklar iken, daha medeni olduklar iin bu uygarl tamalar da grevleridir.

Post-kolonyalizmin nemli dnrlerinden Franz Fannon, kara derili adamn kendini

beyaza kantlama iddiasndan vazgemesi gerektiini syler. nk bu dahi beyaza kar alt
olduunun kabuldr. Siyah adam, siyah gibi davranmaktan ekinmemelidir. Bir dier nemli
dnr Edward Said ise, Batnn nce Douyu tanmladn, ardndan tekiletirdiini
ardndan da kmsediini iddia etmektedir. Douyu tanmlamas aslnda kendini
tanmlamasdr. Dou ne ise Bat onun zdddr. Oryantalist mantkta doulu tembel, barbar,
az gelimi ve kadn dkndr. Bunu kabul ettirdikten sonra artk doulu topluma
medeniyet gtrmek ya da onun elinden iyi ynetemedii topra almak merulatrlr.

18
Spivakn Hindistan rneinde vermi olduu gibi, sati gelenei nedeniyle kocas ldkten
sonra kendisini ldrmek zorunda kalan kadn, medeni batl kurtarr. Oysa pek ok lmn
sati geleneiyle alakas dahi olmad sonradan anlalmtr.

Homi Bhabbaya gre Post-kolonyalizm, hibridite, taklit ve karaszlk kavramlar

zerinden aklanabilir. Hibridite kavramnda, kolonyal ve koloni arasndan nc bir alan
oluturulur. Bu ekilde aslnda ikisi arasnda keskin ayrmlarn bulunmad gsterilmeye
allr. Taklit kavramnda, kolonyal iyi ve doru olandr; bu yzden koloni de byle
olmaldr. Ne var ki bu daha sonra bir elikiye neden olur. Kolonyal zgr adamken, koloni
neden zgr deildir? Burada Batnn istedii neredeyse ayn kimliini kanksatmaktr. Bu
durum koloni zerinde bir kararszlk hali yaratr. Ne tam Bat olabilirken ne de kendi
kimliini koruyabilir.

Post-kolonyalizm, dier teorileri Avrupa merkezli olmakla sular. En bata ngiliz

ekoln, uluslararas sistemin kkenini Avrupada grmekle eletirir. ngiliz ekol, Baty
demokratik kurumlara sahip ve gelimi bir toplumken, Douyu bunu almas beklenen olarak
grr. Neo-realizmde de benzer bir durum sz konusudur. Ona gre uluslararas ilikiler g
ve gler dengesi zerinden ilenirken, gsz nc dnya lkeleri yok saylr. Bat kart
silahl hareketler terr olarak gsterilerken, onlara yaplan mdahaleler merulatrlr.
Hegemonik istikrar teorisinde de ayn mantk vardr: Amerika iin iyi olan, tm dnya iin
iyidir. Eer zayflar yneten ve ynlendiren bir devlet (ABD) varsa, sistem daha istikrarldr.
Hobson, Batnn az gelimilere yardmnn hibir ekilde realizm mantna
sdrlamayacan belirmektedir. Rakip devletlerin glenmesi neden istensin ki? Said,
Marks eletirirken, Marksn da sistemi Bat temelli ele aldn ve ekonomik kalknma
zerinden deerlendirdiini belirtir. Wallerstein dahi bu mantkla Bat ve Dou kyaslamas
zerinden bir analiz yaparak, Baty yceltmektedir. Post-kolonyalizme gre dorusu Douyu
nesneletirmeden ele almak olmaldr.

Lerna Yank, hibridite kavram zerinden Trkiyeyi deerlendirir. Buna gre Trkiye
hem batl hem de doulu olduu vurgusuyla AB kaplarn andrmaktadr. Bu sayede iki
kltr arasnda kpr vazifesi grecei iddiasndadr. Bat ise kimlik olarak bunu kabul
etmezken, karlar nedeniyle dhil etme arasnda eliki yaamaktadr. Bahar Rumelili, bu
durumu Avrupann zc yaklamna balamaktadr.

12. Blm- Feminizm

Feminizme gre klasik uluslararas ilikiler teorileri Bat ve erkek merkezlidir. zneyi ve
zellikle de cinsiyet eksenli deerlendirildiinde kadn gz ard eden bir anlay vardr.
Feminist teori ite bu gelenei sorgular ve kadnn daha grnr hale gelmesini amalar.
Feminist uluslararas ilikilerin temel analiz nesnesi olan devletten ve uluslararas
kurumlardan, bireysel katlma, toplumsal cinsiyete ve znel olana ynelmektedir. Buradaki
toplumsal cinsiyet olarak kastedilen biyolojik cinsiyetten ziyade, toplum tarafndan belletilen
cinsiyet kimliine tekabl eder. Buna gre cinsiyeti belirleyen faktrler, toplumun
beklentileridir. ada feminist teori, kimi neyi, ne zaman ve nasl tanmlayarak karakterize

19
ettii sorusu ile urar. Uluslararas ilikileri teorilerinin ne zaman ve nasl masklen ve Bat
merkezli hale geldiini sorgular.

19. yzylda balayan feminist hareketler, akmda birinci dalga olarak adlandrlr. Bu
dnemden 1960l yllara kalan olan dnemde kadnlar oy kullanma hakk, alma ve eitim
hakk gibi temel haklar kazanmtr. 1960 ve 1980 aras ikinci dalgada anayasa karsnda
eit birey olma hakk kazanmtr. 1980 sonras nc dalgada ise eitlikten te sosyal
bilimler ve toplumsal dnte egemen olan masklen dnceye kar mcadele
balamtr.

Feminist dncenin eletirisi en bata devlet kavram zerinden balar. Buna gre
Trkede olduu gibi pek ok dilde vatan ana iken, devlet ise onu koruyan babadr. Bu alg
en bata kadnn zayfl ve gl olan erkek tarafndan korunmas gerektii algsna dayanr.
Cinsiyet rollerinin bu ekilde iselletirilmesiyle kadn pasif hale getirilir ve itaat etmesi
salanr. Aslnda erkek bu gvenlii salamaz; eer salasa kadnn ona ihtiyac sona erer.

Feminist dncenin nde gelen dnrlerinden Ticknere gre uluslararas ilikiler

asndan modern devlet sistemi hi ocuun domad ve hi kimsenin lmedii
devletlerden oluan bir yapdr. Bu nedenle devlet iindeki aktrler gz ard edilir.

Modern ada kadnlarn daha grnr hale gelmeleri bile feministlere gre bir istismar
unsurudur. Nitekim Amerikan ordusunda artan kadn personel says, esasnda Irak ve
Afganistan gibi erkek egemen blgelerde kadnlara ulamann ve kar-isyan stratejisinin
rndr. Yine Taliban rejimine yaplan mdahalede kadnlarn zorla burka giymeye
zorlanmas ve hayatta grnr olmalarnn yasaklanmas sebep gsterilmi ve hedef
artlmtr. Feminist teorinin en nemli grevi ite bu cinsiyet istismarlarnn gzler nne
sermektir.

Feminizmde tek bir feminist dnceden bahsedilemez. Temel argmanlar ayn iken
farkl teorik savunulara sahip alt kollar bulunmaktadr. Bunlara rnek olarak liberal
feminizm, eletirel feminizm, inac feminizm, post-yapsal feminizm ve post-kolonyal
feminizm olarak saylabilir.

Trk d politikas kapsamnda deerlendirildiinde feminist teori hala zayf kalmaktadr.

Daha nceden de belirtildii zere realizm arlkl Trk d politikas, AKP dnemiyle
birlikte yerini normatif ve insan ve deer merkezli politikaya brakmtr. Suriye halkna
yaplan yardmlarda zellikle kadnlara ve ocuklara dikkat ekilmesi, zayflar ve korunmas
gerekenler algsn uyandrmaktadr. Bu politika, blgeye yaplan mdahaleyi kamuoyu
nezdinde meru hale getirmektedir. Ne var ki insan odakl sylemine ramen, mevcut Trk
d politikas naif bir liberalizmle st rtk bir realizm arasnda yer alan masklen bir
politika olmaya devam etmektedir.

20
 13. Blm- Yeil Teori

evre sorunlar geleneksel uluslararas ilikiler yaklamnda temel sorunlardan biri olarak
alglanmamtr. 1980ler sonras etkin hale gelmeye balayan eletirel teorilerle birlikte bu
durum deimeye balamtr. Neo-liberal kuramsalclar tarafndan ele alnan low politics
konular arasnda kendisine yer bulan yeil teori, bu dnemden sonra grnr hale gelmitir.
znde realizmde yer alan high plitics- low poltics ayrmna bir eletiriyken, ilerleyen yllarda
evre konularna daha fazla dikkat ekilmesine yaramtr. Yeil teori, gcn
merkeziletirilmesini eletirir. Kresel dzlemde yerelcilii desteklerken, tek tip kimlik
oluturulmasna kar kar. Post-yapsalclktan farkl olarak modernite fikrine sk skya
baldr.

evre sorunlarna uluslararas kaygnn artmas 1972de BM dhilinde bir evre

rgtnn (UNEP) kurulmasna ve farkndaln artmasna dayanr. 1997 ylnda imzaya
alan Kyoto Protokol ile sera gaz salnmnn drlmesi ve denetlenmesine ynelik
nemli yaptrmlar gndeme gelmitir. ABD ve Kanadann imzalamad bu evre antlamas
2005 ylnda Trkiye tarafndan imzalanmtr. Ne var ki Trkiye, imzalama nedeni olarak
AB mktesebatna uyum ve modern devlet olma sorumluluu anlayn ileri srerek esasnda
ekolojik kayglardan ziyade ulusal kar kaygsnda olduunu hissettirmitir.

Ana akm teorilerin evreye yaklamlar, yeil teori tarafndan baz nedenlerle
eletirilmektedir. Realizme gre alak politika konusu olan evre sorunlar, devleti tehdit
etmedii srece gz ard edilebilir. Liberalizm ise evre sorunlarn ekonomik performansa ve
insan refahna verecei zararlar zerinden deerlendirdii iin eletirilmitir. Bunun haricinde
bu sorunlara zm olarak rejimlere ve uluslararas rgtlere grev dtn ileri srmtr.
Oysa yeil teorisyenler insan merkezli evre anlay yerine, doa merkezli evre yaklam
mantna sahiptirler. Buna gre insan-hayvan, insan-doa ayrm yaplmaz; bunun yerine
ekolojik sistem bir btn olarak ele alnr.

14. Blm- zgn Teori nas

zgn teori inas temelde uluslararas ilikiler disiplinin bat eksenli olduu bu nedenle
de tm dnyaya genellenemeyecei varsaymna dayanr. Buna gre mevcut bilimsel altyap
sadece batl ve gl devletlerarasndaki ilikileri ele alr bir durumdadr. te yandan
tartmaya konu olan teorileri evrenselletirme iddias, baz dnrlerin yerele zg
yaklamlar gelitirmesiyle farkl bir boyuta tanmtr. Bunlarn bazlar ana akm teorilerin
zgn yorumlaryken, bazlar da tamamen zgn olma abasndadrlar.

Ana akm teorilere yneltilen ilk eletiri gvenlik almalarndan gelmitir. 1945 sonras
ABDnin kresel liderlik konumuna ykselmesi ve Sovyetlerin meydan okumasyla realizmin
etkinlik alann gelitirmesi ve disipline ABDnin hkim konuma gelmesinden kaynaklanr.
Bat d lkelerin gz ard edilmesine en nemli rnek Ofuhodan gelmektedir. Ona gre
1990larda Afrikada Byk Gller Blgesinde gerekleen sava, Avrupada gereklemi
olsayd nc dnya sava olarak kabul edilir ve hakknda teoriler gelitirilirdi.

21
 Bat d lkelerde teori gelitirmenin zayfl baz nedenlere dayanmaktadr. Bunlardan
biri post-pozitivist dncenin sadece belli bir akademik camia tarafndan anlalmasdr.
Gerek dnya ile bann zayf olmasysa pratik kullanmna engel olmaktadr. Dier yandan
bu lkelerdeki uzmanlarn yerel muhabir olarak kabul edilmesi ve daha tesinde seslerine
kulak verilmemsi ikinci nedendir. Kurumsal yap, maddi imknlar, eitim ve dil sorunlar bu
zayfla katkda bulunan dier nedenlerdir.

Teori ina etmede en nemli basamak kavram gelitirmedir. Teoriler, tmdengelim

metoduyla gelitirilebilecei gibi, tmevarm metoduna da sahip olabilir. Tmdengelimde
genelin zellikleri rneklenirken, tmevarmda bir rnekleme bakarak toplam hakknda
genellemeler yaplr. Sosyal bilimlerde aratrmalar nitel ya da nicel olabilmektedir. ema ve
haritalar gibi nicel yntemleri kullanan aratrmalar daha ok dikkat ekerek teorinin
gelimesine katk salayabilmektedir. Ayrca dikkat ekici mottolar kullanlmas da benzer bir
duruma sebep olmaktadr. rnekse: billard ball model of international system.

Yerel teori gelitirme abalar Rusya, in, Hindistan ve Japonyada grlmektedir. Bunlar
ana akm teorilerin yresel motiflerle sslenmesi olabildii gibi, tamamen zgn abalar da
olabilmektedir. Bunlar inde Sun Tzuyu ie dhil ederken, Hindistanda Kautilyay dhil
etmek gibi durumlar iermektedir. Latin Amerikada gelitirilen Bamllk teorisi ise bunlar
iinde zgnlk asndan en baarlsdr.

Trkiyede yeni yeni gelien uluslararas ilikiler disiplini iin teorik almalar hala blge
almalarndan sonra gelmektedir. Yine de Davutolunun Stratejik Derinlik kitab,
aklayc olmaktan ziyade ynlendirici bir teorik alma olarak kabul edilebilir. Bundan
baka zeyin Merkezi Trk Hkimiyeti teorisi de jeopolitik teoriler arasnda yer alabilecek
bir almadr.

22