Davranış Bilimleri 1 Ders Kitabı

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2709

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1672
DAVRANIfi BLMLER-I
Yazarlar
Prof.Dr. Enver ZKALP (nite 1, 3, 4)
Prof.Dr. M. Aytl KASAPOLU (nite 2, 5)
Do.Dr. Feryal TURAN (nite 6)
Do.Dr. Z. Yonca ODABAfi (nite 7)
Do.Dr. Zerrin SUNGUR (nite 8)
Editrler
Prof.Dr. A. idem KIREL
Do.Dr. Zerrin SUNGUR
ANADOLU NVERSTES
www.evrenselpdf.com
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs

Yrd.Do.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmclar
Do.Dr. T. Volkan Yzer
r.Gr. Orkun fien
Grafik Tasarm Ynetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Dil Yazm Danflman

Okt. Mustafa Ever
Grafikerler
Ayflegl Dibek
Aysun fiavl
Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Davranfl Bilimleri-I
ISBN
978-975-06-1374-6
4. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 45.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Nisan 2014
www.evrenselpdf.com
indekiler iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ ix
Sosyolojiye Girifl ve Yntemi.................. ............................... 2 1. NTE

GRfi .............................................................................................................. 3
SOSYOLOJ NEDR? ...................................................................................... 3
SOSYOLOJK BAKIfi AISI .......................................................................... 4
Neden Sosyoloji alflmalyz? ..................................................................... 5
SOSYOLOJNN DER SOSYAL BLMLERLE LfiKS .............................. 7
TOPLUM VE TOPLUMSAL YAPI .................................................................. 8
Toplum Nedir? .............................................................................................. 9
Toplumsal Yap ............................................................................................. 10
Toplumsal Yapy Oluflturan Paralar ......................................................... 10
Kltr ...................................................................................................... 10
Toplumsal snf........................................................................................ 10
Stat ......................................................................................................... 11
Rol ........................................................................................................... 11
Grup......................................................................................................... 12
Toplumsal Kurumlar ............................................................................... 12
TOPLUM TRLER ....................................................................................... 13
BLMSEL YNTEM VE AfiAMALARI .......................................................... 15
SOSYOLOJNN ARAfiTIRMA YNTEM VE TEKNKLER .......................... 18
Nicel Arafltrma Teknikleri ............................................................................ 19
Gzlem..................................................................................................... 19
Saha Arafltrmas (Survey) ....................................................................... 20
Grflme .................................................................................................. 20
Deney Teknii......................................................................................... 20
Nitel Arafltrma Teknikleri ........................................................................... 21
Derinlemesine Grflme ......................................................................... 21
Yaflam yks ........................................................................................ 21
Dokman ncelemesi .............................................................................. 21
Vaka ncelemesi ...................................................................................... 22
ARAfiTIRMA ET ........................................................................................ 22
zet ............................................................................................................... 23
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 24
Yaflamn inden ........................................................................................... 25
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 25
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 26
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 26
www.evrenselpdf.com
iv indekiler
2. NTE Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklaflmlar .... 28

SOSYOLOJNN TARHSEL GELfiM .......................................................... 29
Sosyolojinin Douflu .................................................................................... 29
Sosyolojinin ncleri ................................................................................... 30
bni Haldun ............................................................................................ 30
Henri de Saint Simon ............................................................................ 32
Auguste Comte ....................................................................................... 33
Karl Marx ................................................................................................ 35
Sosyolojin Kurucular ................................................................................... 36
Emile Durkheim ..................................................................................... 36
Max Weber ............................................................................................. 38
SOSYOLOJDE KURAMSAL YAKLAfiIMLAR ............................................... 40
Sembolik Etkileflimci Yaklaflm..................................................................... 41
fllevselci / Fonksiyonalist Yaklaflm ............................................................ 42
atflmac Yaklaflm ....................................................................................... 44
SOSYOLOJYE ELEfiTREL BAKAN YAKLAfiIMLAR .................................... 45
Feminizm ....................................................................................................... 45
Farkl Feminist Yaklaflmlar .................................................................... 46
Post-modernizm............................................................................................. 48
zet................................................................................................................ 51
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 53
Okuma Paras .............................................................................................. 54
3. NTE Kltr ve Kltrel Deiflme ................................................... 58

KLTR NEDR?............................................................................................ 59
Kltr, Ulus ve Toplum ................................................................................ 61
Kltrn zellikleri....................................................................................... 62
KLTR OLUfiTURAN PARALAR: DL, NORM VE DEERLER ............ 64
Dil ................................................................................................................. 64
Normlar .......................................................................................................... 66
Deerler ......................................................................................................... 68
KLTREL FARKLILIKLAR ........................................................................... 70
Baskn Kltr ............................................................................................... 71
Alt Kltr ...................................................................................................... 71
Karflt Kltr ................................................................................................. 71
Yksek Kltr ve Popler Kltr ............................................................... 72
KLTRN DER PARAMETRELER: KLTR fiOKU VE KLTR
BOfiLUU KAVRAMLARI ............................................................................ 74
Kltr fioku .................................................................................................. 74
Kltr Boflluu veya Kltrel Gecikme ...................................................... 75
www.evrenselpdf.com
indekiler v
ETNOSANTRZM VE KLTREL RLATVZM ......................................... 75

Etnosantrizm .................................................................................................. 75
Kltrel Rlativizm ...................................................................................... 76
KLTREL DEfiME VE DEfiME KAYNAKLARI ................................... 78
zet ............................................................................................................... 80
Yaflamn inden ........................................................................................... 82
Aile ve Toplumsal Gruplar ..................................................... 84 4. NTE

ALE KAVRAMI VE GLOBAL BR BAKIfi ..................................................... 85
ALE YAPILARI VE TRLER ........................................................................ 88
ekirdek Aile ................................................................................................. 88
Geleneksel Genifl Aile ................................................................................. 89
ENDSTRLEfiME SREC VE EKRDEK ALE LfiKS............................ 91
ALE KURUMUNU AIKLAYAN SOSYOLOJK KURAMLAR....................... 92
Fonksiyonalist Yaklaflm ............................................................................... 92
atflma Kuram ............................................................................................. 94
Sembolik Etkileflim Kuram........................................................................... 95
Feminist Bakfl As ...................................................................................... 95
EVLLK BMLER VE ANALZ ................................................................. 96
GNMZ ALESNDE FARKLILIKLAR....................................................... 98
Tek Ebeveynli Aileler.................................................................................... 98
Evlenmeden Birlikte Yaflama........................................................................ 99
Boflanma ........................................................................................................ 99
Bireysel Nedenler.................................................................................... 101
Toplumsal Nedenler................................................................................ 101
TRK TOPLUMUNDA ALE YAPISI............................................................. 101
Krsal Aile ..................................................................................................... 102
Gecekondu Ailesi .......................................................................................... 103
Kentsel Aile .................................................................................................. 104
TOPLUMSAL GRUPLAR VE GRUP TRLER ............................................... 105
Grup Nedir? ................................................................................................... 105
GRUP TRLER ............................................................................................ 107
Birincil Gruplar.............................................................................................. 107
kincil Gruplar ............................................................................................... 108
ve Dfl Gruplar .......................................................................................... 109
Referans Grubu ............................................................................................. 109
Elektronik Etkileflim Gruplar ....................................................................... 110
zet ............................................................................................................... 112
Yaflamn inden ........................................................................................... 115
www.evrenselpdf.com
vi indekiler

5. NTE Kreselleflme ve Ekonomi Kurumu....................................... 118

KRESELLEfiME LE LGL KAVRAMLAR .................................................. 119
Kreselleflme Elefltirisi................................................................................... 121
Kreselleflme Karflt Yeni Toplumsal Hareketler........................................ 122
TOPLUMSAL YAPI VE KURUMLAR ............................................................. 123
Bir Sosyal Kurum Olarak Ekonomi.............................................................. 125
Kapitalizm ................................................................................................ 126
Sosyalizm ................................................................................................ 126
KAPTALZMN KRESELLEfiMES ............................................................... 127
fllevselcilere Gre Kapitalizmin Kreselleflmesi ......................................... 127
atflmaclara Gre Kapitalizmin Kreselleflmesi ........................................ 128
Kadn ve alflma Yaflam ............................................................................. 129
zet................................................................................................................ 131
Kendimizi Snayalm .................................................................................... 133
Yaflamn inden............................................................................................ 134
Okuma Paras .............................................................................................. 134
6. NTE Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma .................................... 138

GRfi ............................................................................................................. 139
TOPLUMSAL TABAKALAfiMA OLGUSU ...................................................... 140
TOPLUMSAL TABAKALAfiMA SSTEMLER ................................................. 141
Kast Sistemi.................................................................................................... 141
Snf Sistemi .................................................................................................. 144
TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI ............................................... 144
atflma Kuram ............................................................................................. 144
K. Marx ve Snf atflmas...................................................................... 144
R. Dahrendorf ve atflmann Kurumsallaflmas ................................... 146
fllevselci Kuram ........................................................................................... 147
T. Parsons ve Tabakalaflma ................................................................... 147
K. Davis ve W. Moore ........................................................................... 148
Tabakalaflma Kuramlarnn Deerlendirilmesi ........................................... 149
TRKYEDE GELR EfiTSZL ................................................................ 150
zet................................................................................................................ 153
Yaflamn inden............................................................................................ 156
Okuma Paras .............................................................................................. 157
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar .............................................. 159
www.evrenselpdf.com
indekiler vii
Toplumsal Deiflme Srecinde Kentleflme ve Nfus .......... 160 7. NTE

TOPLUMSAL DEfiME KAVRAMI ............................................................... 161
Kltrel Etkenler .......................................................................................... 162
Fiziksel Etkenler ........................................................................................... 162
Siyasal rgtlenmeler .................................................................................. 162
Nfus ............................................................................................................ 162
Teknoloji ....................................................................................................... 163
NFUS VE DEMOGRAF ............................................................................. 164
Nfus ile lgili Sorunlar................................................................................. 164
Nfus, G, Toplumsal Deiflme ve Kentleflme ........................................ 167
KENT VE KENTLEfiMEYE SOSYOLOJK BAKIfi.......................................... 168
Kent Sosyolojisi ............................................................................................ 173
Kltrel Yaklaflmlar .............................................................................. 173
Yapsal Yaklaflmlar ................................................................................ 174
Kent Sosyolojisinde Gncel Yaklaflmlar .................................................... 175
Kent Bymesi Modelleri ...................................................................... 176
Trkiyede Kentleflme .................................................................................. 178
zet................................................................................................................ 180
Yaflamn inden .......................................................................................... 183
Okuma Paras .............................................................................................. 183
Su ve Sapkn Davranfllar .................................................................... 186 8. NTE

SAPKIN DAVRANIfi VE SU......................................................................... 187
Sapkn Davranfl ........................................................................................... 187
Su ve Nitelikleri ........................................................................................... 188
Kriminoloji ..................................................................................................... 190
SUU AIKLAYAN KURAMLAR ................................................................... 193
Biyolojik Kuramlar ........................................................................................ 193
Psikolojik Kuramlar ....................................................................................... 195
Sosyolojik Kuramlar ...................................................................................... 195
Fonksiyonalist Kuramlar ......................................................................... 196
Etkileflimci Kuramlar ............................................................................... 201
atflma Kuramlar ................................................................................... 203
Kontrol Kuramlar ................................................................................... 205
SU TRLER................................................................................................. 206
Profesyonel Sular......................................................................................... 207
Organize Sular ............................................................................................. 208
Beyaz Yakal Sular....................................................................................... 208
Siber Su ........................................................................................................ 208
zet................................................................................................................ 211
www.evrenselpdf.com
viii indekiler

Yaflamn inden............................................................................................ 213
Szlk ................................................................................... 217
www.evrenselpdf.com
nsz ix
nsz
Davranfl Bilimleri-I adl bu basl alflma; Anadolu niversitesi Akretim
Fakltesi rencilerinin ders kitab gereksinimlerinin karfllanabilmesi amacyla
hazrlanmfltr. Konular ve ieriin belirlenmesi srecinde rencilerin ders prog-
ramlar dikkate alnmfltr. Bu kitapta sosyolojinin temel konular ele alnmaktadr.
Kitabmzn rencilerimize olduu kadar, konuyla ilgili olan dier kiflilere de fay-
dal olabileceine inanyoruz.
Bu ders kitab hazrlanrken Sosyolojiye Girifl ve Yntemi, Kltr ve Klt-
rel Deiflme ve Aile ve Toplumsal Gruplar bafllkl nite Prof.Dr. Enver Z-
KALP tarafndan kaleme alnd. Prof.Dr. M. Aytl KASAPOLU ise Sosyolojinin
Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklaflmlar ve Kreselleflme ve Ekonomi Kuru-
mu bafllkl iki niteyle kitaba katkda bulundu. Toplumsal Eflitsizlik ve Tabaka-
laflma isimli nite Do.Dr. Feryal TURAN, Toplumsal Deiflme Srecinde Kent-
leflme ve Nfus isimli nite Do.Dr. Z. Yonca ODABAfi, Su ve Sapkn Davra-
nfllar bafllkl nite de Do.Dr. Zerrin SUNGUR tarafndan kaleme alnd.
Bu kitabn hazrlanmas srecinde birok kifli katk salamfltr. ncelikle Ana-
dolu niversitesi ynetimine, Akretim, ktisat ve flletme Faklteleri ynetim-
lerine, kitaba katkda bulunan yazarlara, kitabn elimize gelinceye kadar geirdii
tm aflamalarnda emei geen niversitemiz alflanlarna teflekkr ediyoruz. Ki-
tabmzn rencilerimize ve bu kitaba baflvuracaklara faydal olmasn diliyoruz.
Editrler
Prof.Dr. A. idem KIREL
Do.Dr. Zerrin SUNGUR
www.evrenselpdf.com
1
DAVRANIfi BLMLER-I
Amalarmz
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;
N
Sosyolojiyi tanmlayarak ilgi alanlarn aklayabilecek,
N
Sosyolojinin bakfl asn aklayabilecek,
N
Sosyolojinin dier sosyal bilimlerle olan iliflkisini deerlendirebilecek,
N
Toplum ve toplumsal yap kavramlarn aklayabilecek,
Sosyolojide kullanlan arafltrma yntem ve tekniklerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sosyoloji Toplumsal Yap
Toplum Bilimsel Yntem ve Teknik
indekiler
GRfi
SOSYOLOJ NEDR?
SOSYOLOJK BAKIfi AISI
SOSYOLOJNN DER SOSYAL
BLMLERLE LfiKS
Sosyolojiye Girifl TOPLUM VE TOPLUMSAL YAPI
Davranfl Bilimleri-I ve Yntemi
TOPLUM TRLER
BLMSEL YNTEM VE AfiAMALARI
SOSYOLOJNN ARAfiTIRMA
YNTEM VE TEKNKLER
ARAfiTIRMA ET
www.evrenselpdf.com
Sosyolojiye Girifl ve Yntemi
GRfi
Sosyoloji en basit tanmyla
Bu nitede Davranfl Bilimleri I dersi kapsamnda Sosyoloji disiplini sizlere tan- toplumsal davranfln ve
tlmaya alfllacaktr. Bylece sosyolojinin ne olduu, sosyolojik dflnmenin na- insan gruplarnn bilimsel
sl olmas gerektii hakknda bilgi verilerek, sosyolojik arafltrmalarda kullanlan bi- olarak incelenmesidir.
limsel yntem anlayfl aklanmaya alfllacaktr.
SOSYOLOJ NEDR?
Sosyoloji sosyal iliflkiler zerinde odaklanr ve sosyal iliflkilerin, bireylerin tutum ve
davranfllar zerindeki etkileri ve bu iliflkilerin toplam olan toplumun oluflumu,
geliflimi ve deiflimi zerinde durur (Schaefer, 2010: 51).
Sosyoloji bylece insan toplumlarn inceler. Toplum da onun iinde yaflayan
insanlarn davranfllarn, inan ve kifliliklerini flekillendirir. Toplumlar ise insanla-
rn oluflturduu aile, topluluk, snf, ulus gibi gruplardan meydana gelir. Toplum-
lar ayn zamanda eflitli kurumlardan da oluflurlar. Toplumsal kurumlar insanlarn
eflitli aktivitelerini organize ederler. rnein eitim, salk, siyaset, din, ekonomi
gibi kurumlar toplumsal yaflam biimlendirirler. Toplumun iinde yaflayan insan-
lar ortak inan, ideal ve gelenekleri paylaflarak kltr yaratrlar. Bir toplumdan sz
ettiimiz zaman genellikle aklmza ilk gelen fleylerden biri kltrdr. Sosyologlar Kltr, sonradan
bir toplum iinde yaflayan insanlarn rendikleri ve paylafltklar deer, inan, ge- rendiimiz ve
paylafltmz her fleyi
lenek ve grenekleri kltr olarak tanmlarlar. kapsar.
Sosyoloji iinde yafladmz dnyay ve kendimizi anlamamza yardmc olan
bir disiplindir. nk, bizler iinde yafladmz dnyann rnleriyiz. Yani yaflad-
mz dnya ve evre bizi etkileyerek deifltirmekte, bizler de iinde yafladmz
dnyaya uyum salayarak yaflammz srdrmekteyiz.
Sosyolojinin ayn zamanda evremizde yer alan nemli deiflmelerin zerimiz-
deki etkilerini anlamamzda da bir gc vardr. rnein hzla deiflen teknolojile-
ri, ykselen kreselleflmeyi, artan nfus ve kadnlarn toplum iinde farkllaflan rol-
lerini anlamamzda katklar vardr. Bu deiflmeler yaflammz nasl etkiliyor? Bu-
gn deiflen teknolojiyle birlikte insanlarla yz yze grflmek yerine ou zaman
cep telefonlar ya da e-posta ile mesaj gndermeyi tercih ediyoruz. Bu daha m ko- Sosyoloji toplumun
laymza geliyor? Veya aile ve ifl yaflamnn bizden beklentilerini karfllamakta bu insanlarn yaflamlarn nasl
etkilediini retir ve
beklentileri dengede tutmakta zorlanabiliyoruz. Ayn flekilde, geliflmifl lkelerdeki bunlarn sonularnn neler
teknolojilerin geliflmekte olan lkelere kaymasyla binlerce iflinin geliflmekte olan olabileceini gsterir.
(Andersen and Taylor, 2006:
lkelere doru gittiini, bunun da bu lkelerde ciddi iflsizlik sorununa yol atn 2).
www.evrenselpdf.com
4 Davranfl Bilimleri-I
sosyolojik analizle inceleyebiliyoruz. stanbulda yaflayan bir kar kocann birbirle-

riyle iliflkilerinin Hakkaride veya inde yaflayan bir kar kocadan neden farkl ola-
bileceini arafltrabiliyoruz. Btn bunlar bizlere rehberlik eden sosyolojik nitelik-
li sorulardr. Sosyoloji yukarda bir ksmna deinilen toplumsal deiflmelerin ne-
Sosyolojik bilinlenme den ve sonularn aklamaya alflr.
bireyin iinde bulunduu Toplum devaml bir deiflim srecini yaflarken ayn zamanda bir istikrar ve d-
sosyal ortamn bireyi nasl
etkilediini ve bu etkileflim
zen iinde de bulunur. Toplum iinde yaflayan insanlar genelde insan davranfllar
srecini incelemektedir konusunda alflmfl olduklar belirli kurallara uyarak yaflamlarn srdrrler ve biz,
(Mills [1959], 2000a). belirli durumlar altnda insanlarn ne tr davranfllar gsterebileceini afla yukar
kestirebiliriz (Andersen and Taylor, 2006). Bu olgu sosyologlarn doru olarak sap-
tadklar ilgin bir durumdur. Toplum bir yandan srekli olarak deiflirken bir yan-
dan da dzenli kalmaya, deiflmemeye alflr. rnein, bir yandan cep telefonla-
rndaki hzl deiflme temposundan, elektronik ve teknoloji kirliliinden sz eder-
ken bir yandan da bu teknolojileri kullanmaya hatta yenileriyle deifltirmeye, bun-
SIRA SZDE larn insanlaraSIRA birok
SZDE kolaylk salamas nedeniyle devam ediyoruz. Toplum da
ayn flekilde bir yandan belirli davranfl kalplarna bal kalmaya ve onlar koru-
maya alflrken dier yandan da deiflmenin nne geilemez olufluyla yeni du-
D fi N E L M D fi salamaya
NELM
C. Wright Mills rumlara uyum alflmaktadr. Bu iki olgu sosyolojik dflncenin bir gs-
(1916-1962) tergesi olarak karflmza kmaktadr.
S O R U S O R U
SOSYOLOJK BAKIfi AISI
Sosyologlar sosyal davranfl anlayabilmek iin dzenli olmayan yaratc bir dfln-
DKKAT DKKAT
ce zerinde odaklanr ve ona bal kalrlar. C.Wright Mills, bu dflnceye sosyolo-
jik hayal gc (imgelem) veya sosyolojik dflnce der. Sosyolojik dflnmek bu-
N N
SIRA SZDE gne kadarSIRA SZDE kabul edilen inanlar elefltirme, kesin olduu kabul edilen
tartflmasz
grflleri zmleme ve sorgulama alflkanl kazanmaktr (Bauman, 2004: 28). Bu
dflnce, birey ile iinde yaflad toplum arasndaki iliflkilerin farknda olunmas-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
n ierir.
K T A P Konuyla ilgili
K ayrntl
T A P bilgi iin, C. Wright Millsin Toplumbilimsel Dfln (ev. nsal
Oskay, Der Yaynlar, stanbul, 2007) kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON Buradaki
T E L temel
E V Z Y Odflnce
N bireyin kendi iinde yaflad toplumu, kendi znel
deerleri veya kendi kltrel yanll asndan deil, mmkn olduunca bunla-
rn dflnda kalarak bir yabanc gibi grebilmesi veya izleyebilmesidir. rnein, l-
kemizde insanlar futbol malarna giderek, takmlarn alkfllayarak tezahrat ya-
NTERNET N T E Rlkelerinde
parlar. Bu Bat NET de byledir. Bali ve Endonezyada ise, bir yn seyirci
iplerle evrilmifl bir alanda dvflen horozlar alkfllayarak, onlar zerine bahislere
girerek bu oyunun sonucundan bir kazan elde etmeye alflrlar. Bu nedenle bir
lkede normal olarak grlen bu spor olay baflka bir lkede normal olarak nite-
lendirilmeyebilir. Endonezyadaki horoz dvflleri veya Pakistandaki kpek d-
vflleri o lkeler iin normal bir spor olay olarak grlrken bir baflka toplum iin
bir vahflet olarak deerlendirilebilir. flte sosyolojik bakfl as bizim deneyimleri-
mizin ve gzlemlerimizin dflnda daha genifl konular anlamamza ve grmemize
yardmc olur (Schaefer, 2010: 5). rnein bir iftin boflanmas kiflisel bir sorundur
ama bir toplumda yaplan evliliklerin byk bir ksm boflanma ile sonulanyorsa
bu toplumsal bir sorundur. Ayn flekilde iflsizlik de ifli olmayan kadn ve erkek ze-
rinde nemli etkileri ve zorluklar olan toplumsal bir olgudur. flsizlik, bireyin ge-
lirini kaybetmesi yannda, onun aile iindeki stat ve saygnlnn yitirilmesine de
www.evrenselpdf.com
1. nite - Sosyolojiye Girifl ve Yntemi 5
neden olduu iin toplumsal sonular olan bir olgu olarak da nitelendirilebilir.
Ayn flekilde, Mills daha nce de belirtildii gibi sosyolojik dflnme asndan bo-
flanmalarn da kar kocann bir flahsi sorunundan ok toplumsal bir sorun olduu-
nu vurgulamaktadr. nk, boflanmalarn sonular evli iftleri etkiledii gibi top-
lumu da etkilemektedir. zellikle boflanmfl iftlerin ocuklar asndan eitim sis-
temini, sosyal hizmet kurumlarn, ifl hayatn hatta din kurumlarn bile etkilemesi
anlamnda boflanmann toplumsal boyutlarn gzden karmamak durumundayz.
Bylece sosyoloji zel olann iinde genel olan; bireysel olann iinde toplumsal
olan, bir dier deyiflle kiflisel sorunlarn arkasndaki toplumsal sorunlar grmemi-
ze yardmc olur (Gn fiavran, 2009: 4). Bylece sosyolojik dflnme, evremiz-
deki olaylar yeni bir bakfl asyla grmemizi salamakta ve bizleri olanlar hak-
knda bilgili klmaktadr. Sosyolojik hayal gc (veya sosyolojik imgelem) toplum-
sal olaylar anlamamzda giderek glenen bir ara haline gelmektedir. nk
bizim snrl bir anlayfln dflnda, olaylarn ardndaki gerekleri genifl bir adan
grmemizi ve incelememizi salamaktadr. Bu bakfl as fotoraf makinesinin ge-
nifl al merceinden evremizi grmemize benzer.
inde yafladmz lkede insanlarn giderek fliflmanladn, obez bir grnme

SIRA SZDE sahip ol- SIRA SZDE
duunu gzlemlediiniz zaman C. Wright Millsin bakfl asndan bu durum nasl akla- 1
nabilir?
D fi N E L M D fi N E L M
Bireyin iinde yaflad
Grld gibi sosyoloji kendimizi anlamamza yardmc olan bir disiplindir. toplumun yesi olduu,
Dflnce biimimiz, hissettiklerimiz ve kimliimiz, iinde yafladmz
S O R U toplum tara- onun bir parasS haline
O R U
geldii ve ona gre
fndan etkilenir. Her birey toplumsallaflmann rndr. Bu srele birey iinde davrand srece
yaflad toplumun dilini renir, kltrn isellefltirir, kimlik oluflturur. Bylelik- toplumsallaflma diyoruz.
DKKAT DKKAT
le toplumun bir yesi haline gelir. Toplumun insanlar nasl etkiledii konusunda
genifl bir anlayfl getiren sosyoloji, insanlarn kendilerini zgrlefltirmelerine de
N N
yardmc olur (Fulcher and Scott, 2006: 5). SIRA SZDE SIRA SZDE
Neden Sosyoloji alflmalyz? AMALARIMIZ AMALARIMIZ

Sosyoloji hakknda en nemli fleylerden biri iinde yafladmz ve son derece hz-
l bir biimde deiflen dnyay anlamamza ve bu deiflimlere bir anlam vermemi-
ze yardmc olmasdr. inde yafladmz dnyaya bir gz attmzK T A zaman
P temel K T A P
deiflimlerin afladaki olgulardan olufltuunu grmekteyiz:
Ekonomik deiflim sonucu, eski endstrilerin ortadan kalkmas, hizmet ve
biliflim sektrnn geliflimi, TELEVZYON TELEVZYON
Kent merkezlerinin deiflimi sonucu, byk alflverifl merkezlerinin, hasta-
nelerin, otel ve elence merkezlerinin flehir dflna taflnmas,
Aile hayatndaki biimsel deiflimler sonucu zellikle kentsel yapda ailenin
klmesi, yelerinin kendi bafllarna yaflamalar, kadnn N Talflma
E R N E T yaflamna NTERNET
giderek daha fazla girmesi ve boflanma oranlarnn giderek ykselmesi,
alflma yaflamnn teknolojik geliflimlere paralel olarak farkllaflmas, daha
az gvenli ancak daha esnek bir alflma, yar zamanl ve geici alflma bi-
imlerinin giderek yaygnlaflmas,
Bilgisayar ve iletiflim teknolojilerinin geliflimiyle ok nemli miktarlarda bil-
gi ve parann annda dnyann en uzak blgelerine transferinin mmkn ol-
mas,
Yoksulluk ve dfllanmann sonucu olarak eflitsizliin artmas, zengin ve yok-
sul arasndaki gelir uurumunun giderek almas,
www.evrenselpdf.com
Cinayet, fliddet ve uluslararas terrn boyutlarnn giderek genifllemesi hat-

ta terrn dnyay tehdit eden bir tehlike olarak ortaya kmasdr.
Bu sorunlardan her biri kendi iinde belirgin zellikleri ve ayrc nitelikleri
olan faktrler olmasna karfllk eflitli sreler asndan aralarnda ortak noktalar
ve iliflkiler bulunmaktadr. flte sosyoloji bu olgular ve aralarndaki ortak iliflkileri
anlamamzda bizlere yardmc olmaktadr. Sosyoloji ayrca bu dnyadaki yerimizin
anlafllmasnda, bizleri bilgili klmaktadr. Ancak yerimizin neresi olduu ile ifade
ettiimiz fley nerede yafladmz deildir. Her ne kadar bu nemli ise de, nemli
olan sosyal yapdaki iflgal ettiimiz yerdir.
Her grup ve rgtn (rnein aile veya okulun) bir sosyal yaps vardr. Bunun
dflnda daha genifl kapsamda olan snf, cinsiyet hatta baz lkelerde etnik temelli
bir sosyal yap btn toplumu kapsayabilir. Bu iliflkiler ierisinde sosyoloji bize
iinde yafladmz toplumun haritasn kararak bu harita iinde nerede olduu-
muzu ve zerimizde etkili olan sosyal gleri anlamaya alflr (Fulcher and Scott,
2006: 5).
Sosyologlarn yap kavram
Sosyolojiye Davet (1963) adl kitabnda Peter Berger insanlarn kendi yaflan-
ile ifade ettikleri fley, tlar hakknda sorumluluk almalarnda, toplumdaki durumlarnn farknda olmala-
insanlar arasndaki nispeten rnda ve bir g yaratmalarnda sosyolojinin yardmc olduunu ileri srmektedir.
dzenli iliflkilerdir.
Dier bir deyiflle insanlarn doann bir paras olmalar veya kanlmaz olarak ya-
flamda yer almalar yerine toplumun insanlar bir biimde flekillendirdiini ve in-
sanlarn bunun bilincinde olmalarn istemektedir.
nsanlarn biyolojik olarak deil, genelde sosyal olarak belirli rolleri stlendii-
ni savunan sosyoloji, toplum iinde yer alan birok fonksiyonun bireyler tarafn-
dan yerine getirilmesinde toplumsal kalplarn nemine deinir. rnein sosyolo-
ji kadnlarn pilot, erkeklerin ise hemflire olamayacan bunun biyolojik olarak
mmkn olmadn savunan bir inanta biyolojinin deil, toplumsal kalplarn be-
lirgin olduu grfln savunur. Bu kalplar da zamanla toplumsal yapnn farkl-
laflmasyla deiflmektedir. Nitekim gnmzdeki birok kadn, okullarmzda pilot
olarak yetifltirilip uarken birok erkek de hastanelerde hemflire olarak grev ya-
pabilmektedir. Bylece cinsiyete iliflkin roller de zamanla farkl toplumsallaflma s-
reciyle deiflebilmektedir.
Sosyoloji, toplumun nasl iflledii konusunda bizi aydnlatp iinde yafladmz
dnyay tanmamza yardmc olurken hem teorik hem de uygulamal alflmalar
yapmaktadr. Bu nedenle sosyolojik bilginin ifl dnyasna da nemli katklar ol-
maktadr. Bu sosyolojinin insana bir meslek rettii veya ynelttii anlamna gel-
mez. Ancak, sosyoloji tptan, hukuka, retmenlikten mhendislie kadar birok
meslee yardmc olmakta ve katk salamaktadr.
Sosyolojinin nemli katklar salad bir dier alan ise toplumsal sorunlar ko-
nusundadr. Bu konuda alflanlara, arafltrma yapanlara ve zmler getirme aba-
snda olanlara yardmc olmaya alflr. rnein uyuflturucu kullananlar, cinayet,
su, aile sorunlar, endstriyel atflmalar ve zihin sal gibi konularda eflitli arafl-
trmalar yaplarak bilgi toplanr. Bunlarn arkasndaki temel nedenleri aklama,
kaynaklarna ynelme, kaynak dalm ve rgtlerin yaplar ile ilgili alflmalar
yaplr. rnein alkol kullanma sosyal kabul gren bir eylem olarak grlrken
buna karfln afyonu sigaraya sararak imenin neden su teflkil ettiinin arafltrmas
yaplr (Fulcher and Scott, 2006: 6).
Sosyoloji, alflma yaflamnda yneticilerin yetifltirilmesi ve onlarn eitimine de
insan konusundaki bilgi yapsyla eflitli katklarda bulunmaktadr.
www.evrenselpdf.com
Sosyolojinin en temel grevi insan hakkndaki bilgilerin toplanmas, analizi ve

aklamasdr. Sosyolojinin insan hakkndaki bilgisi amzda birok meslein, r-
nein pazarlama, halkla iliflkiler, medya, iletiflim, eitim, arafltrma ve sosyal poli-
tikann temel bilgi yapsn oluflturduundan, son derece nem taflr. Bylece, sos-
yoloji hem kendimizi hem yafladmz dnyay hem de onun iindeki yerimizi an-
lamada bizlere katkda bulunan temel bir disiplindir.
SOSYOLOJNN DER SOSYAL BLMLERLE LfiKS

Sosyoloji bir bilim midir? Bilindii gibi bilim bir bilgi yapsna sahip, bilginin sis- Bilim, sistematik bir
tematik gzleme dayanan bir yntemle topland bir btndr. Sosyoloji de dier yntemle olaylar arasndaki
iliflkilerin incelenmesi ve
disiplinler gibi inceledii konular zerinde, (buradaki anlamyla insan davranflla- bilgi toplanmasdr.
r), organize olmufl, sistematik alflmalar yapan, olaylar arasndaki iliflkileri anla-
maya ve aklamaya alflan bir bilimdir (Schaefer, 2006: 5). Btn bilimler ne ile
ilgili olursa olsunlar ister flk hzn, ister atomu, isterse de katillerin davranfllarn
incelesinler objektif yntemlerle, doru bilgileri toplama abasndadrlar. Bu ne-
denle bilim adamlar yaptklar gzlemleri doru bir biimde saklamak ve kaydet-
mek durumundadrlar. Grld gibi bilimin iki temel esi bilgi ve yntemdir.
Yani bilim, hem bilgi hem de bilgi reten bir yntemdir. Bilgiyle kastedilen, olay
ve olgular arasndaki iliflkileri aklamak iin gelifltirilen kuramlar; yntemle kastedi-
len de bilgi edinmek iin kullanlan her trl yoldur (Kaptan, 1973: 5).
Elbette sosyoloji ile fizik, psikoloji ile astronomi arasnda byk farkllklar var-
dr. Bu nedenle bilimler doa bilimleri ve sosyal bilimler fleklinde ikiye ayrlr. Do-
a bilimleri fiziki olaylarn doas, etkileflimi ve deiflimi zerinde dururlar. Biyo-
loji, kimya, astronomi, jeoloji ve fizik doa bilimleridir. Sosyal bilimler ise insan ve
toplumlarn farkl ynlerini ele alr, insan iliflkilerinin etkileflim ve deiflimini ince-
ler. Bunlar arasnda sosyoloji, antropoloji, ekonomi, tarih, psikoloji ve politik bi-
limler yer alr. Sosyal bilimlerin insanlarn toplumsal davranfllarn incelemek gibi
Sosyolojinin belirleyici
ortak bir ilgi alanlar olmasna karfllk her birinin olaylara bakfl as farkllk taflr. zellii, insan eylemlerinin
Baflka bir deyiflle toplumsal yaflam, toplumsal davranfl ve toplumsal tabakalaflma genifl apl oluflumlarn
karfllkl bamllk iliflkisi
konularnda alflan tek disiplin sosyoloji deildir. Psikoloji, siyaset bilimi ve eko- iinde meydana geldiini
nomi de toplumsal yaflamla ilgilenir. Sosyoloji ile dier disiplinler arasndaki fark kabul etmesidir (Bauman,
2004: 16).
konularndan deil, her disiplinin bakfl asndan kaynaklanmaktadr (Gn fiav-
ran, 2009: 10). rnein antropologlar gemifl kltrleri, endstri ncesi toplumla-
r ve onlarn devamn incelerken ayn zamanda insann kkenini de arafltrrlar.
Sosyologlar da kltr incelemekle beraber sadece kltre odaklanmazlar. Ekono-
mistler insann retim, blflm ve tketim iliflkilerini incelerler, para ve dier kay-
naklara odaklanrlar. Tarihiler; insanlar, gemifl olaylar ve bu olaylarn gnm-
ze yansmalarn incelerler. Politik bilimciler uluslararas iliflkiler, hkmetler, g
ve otorite konular zerine odaklanrlar. Psikologlar kiflilik ve bireysel davranfllar
zerinde dururlar. O halde sosyologlarn ilgi oda nedir? Sosyologlar toplumun in-
sanlarn davranfl ve tutumlar zerine etkileri ve insanlarn toplumu nasl ve ne fle-
kilde biimlendirdiini incelerler. nsanlarn sosyal canllar olmalar nedeniyle, sos-
yologlar bizlerin dier canllarla olan sosyal iliflkilerini bilimsel bir biimde inceler-
ler (Schaefer, 2010: 6).
fiimdi gncel bir olay olmas ve yafladmz toplumun ok byk bir blm-
n etkilemesi asndan 23 Ekim 2011 tarihinde Van Erciflte meydana gelen orta-
lama 7,2 byklndeki depremin farkl sosyal bilimlerce nasl ele alndn gr-
meye alflalm. Doa bilimleri asndan bu olay oradan geen fay hatlarnn du-
rumu ve oluflan basknn sonucunda meydana gelen krlma ile ilgilidir. Jeologlar
www.evrenselpdf.com
ve deprem bilimcileri olaya bu adan bakarak, fay hatlarn bilimsel bir biimde
arafltrmaktadrlar. Tarihiler, o blgede olan dier depremlerle bu deprem arasn-
daki iliflkileri, zararlar karfllafltrmal olarak incelemektedirler. Ekonomistler bu
depremin o blgenin ekonomik yaflamna olan etkilerini ve o blgenin refah d-
zeyine olan olumsuz sonularn arafltrmaktadrlar. Bu olumsuzluklar sadece o
blgeyi deil, genelde toplumun btnn hatta dnyay bile etkileyebilmektedir.
nk dnyann birok blgesinden yardm alma zorunluluu ortaya kmaktadr.
Psikologlar, o blgede depremi yaflayan insanlarn iinde bulunduklar olumsuz
duygular ve bunlarn insanlar zerine olan yansmalarn incelemektedirler. zel-
likle, post-travmatik stres bozukluklar o blge insannn iinde bulunduu ruh
halinin en nemli yansmalardr. Politik bilimciler kendilerine oy veren nfusun
iinde bulunduu durum, gelecekteki oy potansiyelleri, devlet ve belediye arasn-
daki politik iliflkiler ve dayanflmalar zerinde odaklanabilmektedirler. Hatta hk-
metlerin bu olaya getirdii zmler, yaplan koordinasyon hatalar, insanlara g-
trlen hizmetlerin nitelik ve nicelii konusunda da alflmaktadrlar.
O halde sosyologlarn olaya yaklaflm nedir? Sosyologlar, depremin o blgede
yaflayan dier insanlara ve topluluklara etkisi, farkl snflar asndan depremin ya-
ratt sonular, gelir durumlarna gre insanlarn bu felaketten etkilenme srele-
rini incelemifllerdir. Komfluluk iliflkileri ve yakn yerlerde yaflayan insanlar arasn-
daki dayanflma olgusu, bu dayanflmann arttrlmas yolundaki abalar, lke b-
tnyle, deprem blgesindeki insanlar arasndaki dayanflmann gelifltirilmesine
iliflkin gsterilen ve yaplan etkinlik ve faaliyetler zerinde durmaktadrlar. Dep-
rem blgesinin lkemiz asndan ekonomik ynden geliflmifl bir blge olmamas,
gelir dzeyinin dflkl ve blgedeki yaflam koflullar, sosyologlarn dikkatini
eken dier nemli konular arasndadr. nk bu faktrler blgenin iinde bu-
lunduu sosyal ve ekonomik sorunlar, evsizlik, hastalk, bebek ve ocuk lmle-
ri g ve aflr kfl ortamnn yaratt olumsuzluklar daha da glendirmektedir.
Grld gibi sosyoloji ile insanlarn toplumsal yaflamna iliflkin dier bilim-
ler arasndaki iliflki sosyal bilimlerin bir btn oluflturduunu gstermektedir.
Sosyoloji hem sosyal bilimlerin dier disiplinlerinden faydalanp hem de dier di-
siplinlerin incelemedii konuya disiplinleraras bir boyuta getirebilir. Gnmzde
sosyal bilimlerdeki aflr uzmanlaflmann giderek azalmakta oluflu, disiplinleraras
alflmalarn nemini arttrmaktadr. Bylece, farkl disiplinlerin gl ynlerinden
faydalanlarak, sosyal olgular ve toplumsal olaylar daha salkl ve objektif bir bi-
imde incelenebilmektedir.
SIRA SZDE SosyolojininSIRA

dier disiplinlerden farkl olan bakfl asn Trk aile yapsn gz nne
SZDE
2 alarak tartflnz. Burada sosyolojinin aileye bakfl as antropoloji ve ekonomiden nasl
farkllaflr?
TOPLUM VE TOPLUMSAL YAPI
S O R U fiimdiye kadarS O sosyolojinin
R U toplumla dorudan iliflkili olduunu, toplum ve birey
arasndaki iliflkilerin yaps ve deiflimin sosyolojinin temel ilgi alan olduundan
sz ettik. fiimdi, sosyolojiyi dorudan ilgilendiren bu iki kavram zerinde duralm.
DKKAT DKKAT
Sosyolojik analizlerin iki boyutu vardr. Bunlar makro ve mikro sosyolojik yakla-
flmlar veya analizlerdir.
N N
SIRA SZDE SIRA tpk
Sosyologlar SZDE fotoraflar gibi toplumlarn farkl kesimlerini grmek ve in-
nsanlarn yaflamda kalma
stratejileri mikro sosyolojinin celemek iin farkl mercekler kullanrlar. Baz mercekler daha mikroskobik yani
ilgi alandr. daha kk ve grnen paralar incelememize yardmc olur. rnein, iki insann
K T A P K T A P
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE SIRA SZDE
1. nite - Sosyolojiye
D fi N E LGirifl
M ve Yntemi D fi N E L M9
birbirleriyle olan iletiflimleri gibi. Buna mikro dzeyde analiz diyoruz.

S O R U
Burada te- S O R U
mel olan fley sosyal etkileflimlerdir. Yani insanlar bir araya geldiklerinde neler yap-
maktadrlar. nsanlarn kz arkadafllaryla, aileleri ile olan iliflkileri, nerede vakit ge-
D K K A Tbirbirlerinin
irdikleri, neler yaptklar, kullandklar dil, evlerini dfleme stilleri, DKKAT
dikkatlerini nasl ektikleri, nasl ilgi duyduklar hep mikrososyolojik analizlerdir.
N N
Burada nemli olan fley insanlarn yz yze olan etkileflimleridir (Henslin, 1997:
SIRA SZDE SIRA SZDE
93). Makro sosyolojik analizler ise genifl al merceklere benzer. Burada, gzlem-
lenen toplumun kendisi, nasl organize olduu ve nasl deifltiidir. Bu tr analiz-
lerde toplumsal etkileflimin daha genifl ve karmaflk olan paralar AMALARIMIZ
incelenir. rne- AMALARIMIZ
in, toplumsal sorunlar, fakirlik, iflsizlik, evsizlik, kentsel sular ve aile ii fliddet gi-
bi (Andersen and Taylor, 2006: 112). atflma ve fonksiyonalist kuramclar analiz-
K T A P K T A P
lerinde daha ok makro sosyolojik yaklaflm tercih ederler. Esasnda toplumu an-
lamak iin bu iki yaklaflma da ihtiya vardr. Ancak, sosyologlar genelde bu iki
yaklaflmdan birini kullanarak toplumsal olaylar incelerler. Sosyologlar almfl ol-
TELEVZYON TELEVZYON
duklar eitim ve alt yapsal zellikleri nedeniyle bu yaklaflmlardan birini tercih et-
mektedirler (Henslin, 1997: 93).
http://www.sosyolojidernegi.org.tr/ NTERNET NTERNET
Sosyoloji Dernei, 18.01.1990 tarihinde Ankarada11 sosyoloun nclnde

kurulmufltur. lk genel kurulunda 40 olan ye says, bugn 400 aflmfltr. Merke-
zi Ankarada olan dernek, Bakanlar Kurulunun 10.02.1999 tarih ve 99/12405 sayl
karar ile Kamu yararna alflan dernek stats kazanmfltr. Dernein amac, t-
znde; Trkiyede sosyolojinin anlafllmasna, geliflmesine ve de yaygnlaflmas-
na katk yapmak, bu alanda bilimsel etkinliklerde ve yaynda bulunmak, toplum-
bilimciler arasnda birlik ve dayanflmay salamak olarak ifade edilmifltir.
Toplum Nedir?
Toplum sosyolojinin en temel kavramlarndan biridir. En genifl anlamda toplum nsanlarn bir toplum iinde
insanlar etkileyen iliflkiler btndr. Ancak, toplum bireylerin toplam demek varolmalarn salayan
birbirleriyle her tr ve
deildir. Yani toplum tek tek insanlarn bireysel davranfllarndan oluflmaz. nl biimde kurmufl olduklar
Fransz sosyolog Durkheimin de belirttii gibi toplum sadece paralarn toplam iliflkilerin btn
toplumdur.
deildir. Durkheim toplumu yaflayan bir organizma olarak grr. Nasl organizma-
y oluflturan paralarn birbirleriyle kurmufl olduklar iliflkilerin btn ile organiz-
ma yaflayabiliyorsa toplum da onu oluflturan birey, grup ve kurumlarn toplam de-
il, bunlarn birbirleriyle kurmufl olduklar iliflkilerin bir btndr (Andersen and
Taylor, 2006: 112). Nasl bir fotoraf bir manzara resmi ekerken resim tek tek
paralardan, dereler, dalar ve aalardan meydana gelmiyor, resmi btn olarak
grp manzaray oluflturan paralarn btnn ve bunlarn birbirleriyle iliflkileri-
ni grp resmi canlandrabiliyorsa, toplum da ancak para ve btn iliflkisi gr-
lerek bir anlam taflmaktadr. Bylece, toplum karfllkl olarak birbirine bal olan
toplumsal iliflkiler btndr.
Toplum tek baflna deil kendini oluflturan paralarn btndr. O halde bu Toplum ortak bir toprak
paralar nelerdir? Bunlardan birincisi ortak toprak parasna sahip olmaktr. Bu- parasna sahip olan,
burada yaflayan, ortak bir
na, lke, vatan veya o anlama gelen herhangi bir kavram verebiliriz. kincisi be- kltr paylaflan ve ayn
lirli bir idare biimini benimseyip ona uymaktr. Yani ortak politik otoriteye sayg politik otoriteye uyan
insanlarn aralarnda
gstermektir. Bu otoritenin ne olduu nemli deil, ancak bu otoriteyi paylaflmak kurmufl olduklar karfllkl
nemlidir. ncs ise ortak bir kltre ya da yaflam biimine sahip olmaktr. iliflkilerin bir btn olarak
tanmlanabilir.
nsan toplumu bir sosyal etkileflim sistemi olmas nedeniyle, toplum yeleri ortak
www.evrenselpdf.com
bir kltr, blgesel farkllklara ramen paylaflrlar. Kltr oluflturan paralar

olan norm, deer, gelenek, inan ve dil toplumun en nemli ortak zellikleridir.
Toplumsal Yap
Sosyologlar toplumdan sz ederken onun yaps zerinde dururlar. Yap, birbirle-
riyle iliflkili olan birtakm paralarn bir btndr (zkalp, 2008: 44). Her fleyin
bir yaps vardr. rnein otomobilin yaps nedir? dediimiz zaman aklmza onu
oluflturan paralar gelir. Yani; motoru, gvdesi, tekerlekleri, aktarma organlar,
elektrik sistemi ve sspansiyon sistemleri aklmza gelir. Bunlarn tek tek alflma-
s otomobili harekete geirmez, her parann birbiriyle anlaml iliflkisi vardr. Mo-
toru olmayan bir araba alflmaz, motoru alfltracak bir elektrik gc veya aks
olmaz ise motor alflmaz. Motorun iine ya konulmaz ise motoru yine alfltra-
mazsnz. Arabann her fleyi tamam olsa da iine motora g verecek yakt koy-
mazsanz araba yine alflmaz. Grld gibi her parann arabann yryebilme-
si iin zel bir grevi vardr. Bu paralarn birbiriyle anlaml iliflkileri ile araba a-
lflr hle gelir.
Bu organize iliflkiler toplumdan topluma farkl olmakla beraber kendi aralarn-
Toplumsal yap toplumdaki da bir btndr. Toplumsal yaplar, toplumsal yaflam oluflturan ve toplumlar
organize olmufl toplumsal
iliflkilerin bir btndr. birbirinden farkllafltran iliflkilerdir (Gn fiavran, 2009: 6). Bylece toplumsal ya-
p toplumun bir erevesidir ve bu ereve bizler domadan nce, insanlarn bir-
birleriyle kurmufl olduklar iliflkiler ve kalplar tarafndan tayin edilir. Tpk kadn
ve erkekler arasndaki veya retmenler ve renciler arasndaki iliflkilerde oldu-
u gibi (Henslin, 1997: 94).
Toplumsal Yapy Oluflturan Paralar

Toplumsal yapy oluflturan paralar kltr, toplumsal snf, stat, rol, grup ve top-
lumsal kurumlardr. Bu kitabn btn ierisinde btn bu kavramlar yeterince in-
celenmesine ramen ksaca bu kavramlar tantmakta fayda bulunmaktadr.
SIRA SZDE Toplumsal yap

SIRAkavramn
SZDE nasl tanmlayabiliriz? evrenizden yap rneklerini grerek bu
3 yaplar oluflturan paralarn neler olduunu irdeleyiniz.
Kltr
Kltr toplumsallaflma Bir toplum iinde yaflayan bireylerin rendikleri ve paylafltklar her fley kltr-
srecinde
S O R rendiimiz ve
U
paylafltmz her fleydir.
dr. Kltr bizim
S O R U etrafmz saran veya evreleyen bir zarf gibidir. Sosyologlarn
kltr olarak adlandrdklar fley, grubun kulland lisan, deerler, inanlar, dav-
ranfllar hatta ifadelerdir. Dier bir deyiflle kltr, bizi saran insanlardan rendii-
DKKAT DKKAT
miz toplumsal bir mirastr. Kltr kalplar ierisinde btn bu rendiklerimiz bi-
zim gelecekte nasl bir insan olacamz belirler. Yani Eskimolar, Japonlar, Ruslar,
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Trkler tarafndan yetifltirilmemiz, orada doup bymemiz bizi Eskimo, Japon,
Rus veya Trk yapar. Bylece biz Japonca veya Trke veya Rusa konuflur, onla-
AMALARIMIZ
ra benzer, AMALARIMIZ
onlar gibi davranr, onlarn deerlerini benimser ve onlardan biri hline
geliriz. Sadece dflsal benzerliimiz deil, hissettiklerimizle de yetifltiimiz kltre
benzeriz. Yani Eskimo veya Trk gibi dflnr ve onlarn hissettiklerini, duygula-
K T A P rn paylaflrz
K (Henslin,
T A P 1997: 95).
Toplumsal snf insanlarn
toplumsal ve ekonomik
pozisyonlarna gre ister bu Toplumsal snf
pozisyonun bilincinde olsun nsanlarn Tbir
T E L olmasn
ister E V Z Y Oblnmeleridir.
N E L Etoplum
V Z Y O N iersinde bulunduklar yer ve mevki de ok nemlidir. n-
k, her toplumsal snf kendine zg gelir, yaflam biimi, yerleflim yeri, eitim
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
dzeyi ile belirginleflir. Gnmzde kalabalk insan gruplar, sahip olduklar ben-
zer gelir dzeyi, eitim, yapt iflin nitelii ile ilgili olarak karfllafltrlabilir saygn-
lk lleriyle kendilerini snf olarak tanmlamaktadrlar. inde bulunduumuz s-
nfsal yap sadece davranfl kalplarmz deil, fikir ve dflncelerimizi de etkiler.
Hangi snfn bir yesi olarak kendimizi gryorsak o snfa ait dflnce, giyim, ku-
flam, nezaket, okuma yazma alflkanl, meslek seimi hatta politik tutumlara sa-
hip olup bunlara zg davranfllar gelifltirmekteyiz.
Stat
Yafladmz toplumda birey farkl konumlar iflgal eder. rnein Cumhurbaflkan, Stat bireyin toplum iinde
kz evlat veya erkek evlat, retmen, renci, difl teknisyeni gibi. Bireylerin stat- yer ald sosyal konumu
ifade eder.
leri, iinde yer aldklar kurumlardan oluflur. rnein bir lise retmeninin stats
eitim kurumu iinde anlam taflr. Ayn kurum iinde renci, okul mdr, m-
dr yardmcs gibi eflitli statler de bulunur. Bireyler zamanla eflitli statlere sa-
hip olduklar gibi, ayn zamanda da bu statleri benimserler. Birey evde anne, a-
lflma yaflamnda banka mdr, bir mzik grubunda korist veya solist olarak e-
flitli statlere sahip olabilir. Bireyin stats onun kim ve nereye uygun olduunu
ve kimlerle iliflki kuracan belirler. Bireyler toplum iindeki statlerini iki flekilde
elde ederler. Bunlar;
Edinilmifl ve
Kazanlmfl statlerdir.
Edinilmifl staty birey bir aba gstermeden doumuyla edinir. Bireyin yete-
neklerinin, abalarnn sz konusu olmad statsdr. rnein rk, cinsiyet, yafl
gibi faktrler onun edinilmifl statsdr. Asalet de bireyin abas olmadan baba-
dan gelen bir edinilmifl statdr. Yafll, gen, kadn, erkek, siyah, beyaz gibi stat-
ler buna rnek verilebilir.
Kazanlmfl statde ise bireyin kendi abalar sonucu, gnll olarak elde etti-
i statdr. Bilgisayar uzman, doktor, avukat, eczac, mhendis, sosyal hizmet uz-
man gibi statler buna rnek verilebilir. Bu statye sahip olabilmek iin bireyle-
rin bir aba iinde olmalar gerekir. rnein okula gitmek, bir beceri renmek,
konservatuvara gitmek, bir fley icat etmek gibi. Ancak, unutmamak gerekir ki sa-
hip olduumuz edinilmifl statmz, bizim kazanlmfl statmz etkileyebilir. Eer
erkek iseniz bu ilerideki sosyal yaflantmzda ocuk bakmyla daha az uraflaca-
nzn gstergesi olabilir. Orta ada ve geleneksel toplumlarda edinilmifl statler
nemliyken gnmzde kazanlmfl statler nem kazanmaktadr.
Rol
Yaflammz boyunca toplum bizlerden belirli roller stlenmemizi bekler. Belirli Rol grup veya toplum
iindeki insanlarn snrlar
statleri iflgal eden bireylerden olan beklenti kalplarna rol diyoruz (Schaefer, belirlenmifl olarak
2010: 101). Bir taksi flofrnn bizi istediimiz adrese gtrmesini, bir polisin bir oynadklar bir oyundur.
hrsza mdahale etmesini, bir sekreterin gelen telefon mesajlarn uygun bir biim-
de yneticilere iletmesini ve telefonda konuflmay bilmesini bekliyoruz. Her roln
bireyden beklentileri ve ona verdii baz imtiyazlar vardr. Her rol bir stat ile ilifl-
kilidir. nsanlar belirli staty iflgal eder ve ona uygun rol davranfllar sergilerler.
rnein bir birey evde anne, iflyerinde difl hekimi, ailede kz kardefl, kadn plat-
formunda aktif bir ye, apartmannda ise ynetici olabilir.
Bireyin tafld rollerinden biri bir dieriyle uyuflmad zaman rol atflmas ya-
flanabilir. Bir staty iflgal eden bir bireyden olan farkl beklentiler bu durumu or-
taya karr. alflan bir kadnn alflma yaflamnda ok iyi bir ynetici, evde ise o-
www.evrenselpdf.com
cuklaryla ilgilenen fedakr ve iyi bir anne olmas isteniyorsa birey bu durumda a-
tflmaya dflebilir.
SIRA SZDE Rol atflmasSIRA

kavramna
SZDE evrenizden rnekler bularak atflmann nedenlerini aklaynz.
4
Roller toplumsal yapnn en nemli paralarndan biridir. Bireylerin eflitli rol
D fi N E L M davranfllarD sergilemesi,
fi N E L M bu rollerin bir araya gelip kaynaflmasyla toplum oluflur.
Rollerin bireyler iin tafld sorumluluklar toplumsal kargaflay nlerler.
S O R U S O R U
Grup
Belirli norm, deer ve Grup, stat ve rolleri arasnda belirli iliflkiler olan, herhangi bir byklkteki in-
DKKAT DKKAT
beklentileri olan bireylerin sanlardan oluflur. nsanlarn bir grubu oluflturabilmeleri iin aralarnda dzenli bir
dzenli etkileflimleri ile
ortaya kan ve belirli sayda iliflkinin olmas gerekir. rnein gnn belirli saatinde televizyon baflnda toplana-
N N
SIRA oluflan
yeden SZDEbirleflmelere SIRATV
rak belirli bir SZDE
dizisini seyreden insanlar grup deillerdir. Her ne kadar evlerin-
grup diyoruz.
de belirli saatte bir yerde olsalar da aralarnda bir iliflki olmad iin grup olarak
tanmlanmazlar, sadece izleyici olarak tanmlanabilirler. Ayrca gruptan sz edebil-
mek iin insanlarn kendilerini grup olarak veya biz olarak nitelendirmeleri ge-
rekir. Ama ayn izleyici kesimi bir stdyoda bir araya getirilip birbirleriyle iliflki ku-
K T A P
rar ve kendilerini biz olarak nitelerlerse bir grubu oluflturabilirler (Andersen and
K T A P
Taylor, 2010: 113).
TELEVZYON
Toplumsal Kurumlar
TELEVZYON
Toplumsal kurumlar, toplum Toplumlar, kltrel karakteristikleri ve onu oluflturan toplumsal kurumlar tara-
iinde yaflayan insanlarn fndan tanmlanrlar. rnein, toplumsal dzeni korumak (hkmetler), len ye-
gereksinimlerini karfllayan
organize olmufl kalp ve
lerin yerine yenilerini koymak, yeni doan ocuklar topluma kazandrmak (aile)
N T E R N Ebtndr
davranfllar T gibi. Toplumsal
N T E R kurumlar
NET bir toplum iinde mevcut olan norm, deer ve davranfl-
(Schaefer, 2010: 103). larn temel dokusudur. Daha nce de belirtildii gibi kurumlar toplum yelerinin
temel gereksinimlerini karfllarlar. rnein aile, ocuklarn baklp korunmas ve
kltrn gelecek nesillere aktarlmas fonksiyonunu stlenirken, din kurumu in-
sanlarn dini inanlarn organize eder ve dzenler; eitim kurumu ise toplumun
yelerine yeni beceri ve meslekler kazandrr. Grup davranfllarnda olduu gibi,
kurumlar da dorudan gzlemlenemez ancak topluma yansyan etkileri ve yaps
grlebilir. Yani elle tutulup gzle grlemezler. Kurumlar ayn zamanda insanlar
arasndaki sosyal iliflkilerin kalplarn olufltururlar ve dzen oluflumuna yardmc
olurlar. Bir dier deyiflle, toplumda yaflayan insanlarn nasl davranmalar gerekti-
i konusunda kurallar olufltururlar. Bizler de bu kurallara daha ncekiler gibi uya-
rak devam ettiririz. Tpk byklere sayg, kklere sevgi gstermek, trafik kural-
larna uymak gibi. Kurumlar kendilerini oluflturan yeleri ldkten sonra da var-
lklarn srdrrler. Tpk eitim kurumundaki rencilerin eitimlerini tamamla-
yp hayata atldklarnda eitim kurumunun fonksiyonlarn onlarn brakt yerden
devam ettirmesi gibi. Grld gibi her toplumsal kurumun gnlk yaflammzda
ok byk etkileri vardr. nsanlar ilgilendiren, toplumun ieriini oluflturan ve fle-
killendiren toplumsal kurumlardr. Toplumsal kurumlar farkllafltka onu oluflturan
bizler de giderek farkllaflr ona uygun hale geliriz. nk hibir kurum ayn zel-
likleriyle varln srdremez. Bu nedenle kurumlar sosyal dnyaya uyum sala-
mamz kolaylafltrd gibi yaflama da uyum salamamz etkiler (Henslin, 1997:
100). Kurumlar deifltike, yaplar farkllafltka bizler de farkl insanlar oluruz.
Genelde aile, eitim, ekonomi, politik, din, medya, askeri rgtler, bilim ve
salk gibi kurumlar en ok bilinen kurumlar olarak toplumda yer alrlar.
www.evrenselpdf.com
TOPLUM TRLER
Sosyolog Gerhard Lenski toplum ve toplumsal yap konusunda farkl bir yaklaflm-
la toplumlarn snflamasn yapar (Lenski, Lenski and Nolan, 1991: 361). Lenskiye
gre toplumlar devaml bir deiflim srecini yaflarlar ve bu deiflim sosyo-kltrel
evrim olarak nitelendirilir. Lenskiye gre toplumun iinde bulunduu teknoloji
dzeyi onun organize olmasnda ok nemli bir yer tutar. Teknolojinin geliflimine
paralel olarak toplumlar endstri ncesi bir yapdan endstriyel toplum ve endstri
sonras toplumlar haline dnflrler.
Endstri ncesi Toplumlar yaflam veya geimleri topraa bal olup topra-
srerek veya iflleyerek kullanrlar. Endstri ncesi toplumlar:
Avc ve toplayc (Hunters and gatherers) toplumlar,
obanlkla geinen (Pastoral) toplumlar, G. Lenski (1924-)
lkel tarm toplumlar (Horticultural),
Tarm toplumlar (Agricultural) olmak zere drde ayrlr.
Avclk ve toplayclk toplumlar insanlk tarihinde ilk ne kan toplum biimi- Drt farkl biimi olan
dir. Yaflamlarnn byk bir ksmn vahfli hayvanlar avlamak ve yiyecek bulmak- endstri ncesi toplumlar
yaflam veya geimleri
la geirirler. Burada teknoloji minimum dzeydedir. Kendi aralarnda organize topraa bal olan
gruplar oluflturarak yiyecek bulmak amacyla devaml hareket iersindedirler. ok toplumlardr.
az bir ifl blm mevcuttur. Akrabalk balar gldr ve otoritenin kaynadr.
Bu nedenle aile nemli bir role sahiptir. retim, koruma ve eitim aile ierisinde
yerine getirilir. Kaynaklarn nadir oluflu nedeniyle, mal ve hizmetler asndan eflit-
sizliin en az olduu toplum biimidir. 20. yy. sonunda artk bu toplumlar ortadan
kalkmfllardr (Lenski, Nolan and Lenski, 2000). Orta Afrikada yaflayan pigmeler ve
Avusturalyada yaflayan Aborijinler buna rnek verilebilir.
Gebe ve obanlk toplumlar yaflamlar hayvan yetifltirmeye ve evcillefltirme-
ye dayal olan ilkel toplumlardr. Bir dier deyiflle obanlk yaparak geinirler.
Bundan 10-12 bin yl nce ortaya kmfllardr. Hayvanlarna yeni otlaklar bulmak
amacyla gebe bir yaflantya sahiptirler. Yetifltirdikleri hayvanlarn et, st ve de-
risinden yararlanrlar. Ev ara gereleri, adr yapm ve basit el aletleri yapmnda
ileri gitmifllerdir. Materyal zenginlikleri, mal ve mlk sahiplii kstldr. Afrika ve
Ortadouda yaflayan Bedeviler buna rnek verilebilir.
Tarm ncesi toplumlar bahvan kltr zellii taflrlar. Kk bir toprak par-
as zerinde kendi gelifltirmifl olduklar ilkel tarm ve el aletleriyle topra ifllerler.
Nispeten yerleflik bir yaflama sahiptirler, her sene kullandklar topra yeniden ifl-
lerler, srerler. Meksikada Aztekler ve Peruda yaflamfl olan nkalar bu toplumla-
ra rnek verilebilir.
Tarm toplumlar geimleri tarma bal olan, saban kullanarak topran hava-
lanmasn salayan, ekip bien; saban ekmede hayvan gcnden yararlanan top-
lumlardr. Bundan yaklaflk 5000 yl nce ortaya kmfllardr. Henz mekanik tar-
mn geliflmedii, ayn tarm arazisinin yllarca srlerek bir nesilden bir nesile ak-
tarlp tarmn yapld toplumlardr. Ayrca, tarmda gbre kullanmyla ayn top-
raktan uzun yllar rn elde etme olana domufltur. Nfusun kalabalklaflmasy-
la, bir ksm nfus tarm dfl aktivitelerde yer alarak zamanla ihtisaslaflmfl ve de-
mircilik, seyislik, berberlik gibi meslekler ortaya kmfltr. Tarm toplumlarnn bir
baflka zellii ilk defa snflarn belirginleflmesine yol amasdr. zellikle feodal
ada asiller snf ve topraa bal olarak yaflayan kleliin artmasnda nemli bir
rol oynamfltr.
www.evrenselpdf.com
Endstriyel Toplumlar ilk olarak ngilterede 1760-1830 yllar arasnda yaflanan

endstriyel devrimin sonucunda, insan emeinin yerini mekanik gce brakt bir
srecin ardndan ortaya kmfl bir yapdr. Artk bu toplumda mal ve hizmetlerin
retiminde mekanizasyon ne karak, retimde canl kuvvet kaynaklarna olan
bamllk son derece azalmfl hatta ortadan kalkmfltr. Endstriyel toplum, gelifli-
mini yeni keflif ve icatlara dayandran bu yeniliklerin tarmsal ve endstriyel reti-
mi arttrd ve yeni enerji kaynaklarnn (buhar gibi) kullanld bir toplum efli-
didir. Bu toplumlar endstri ncesi toplumlara kyasla devaml ve hzl bir deiflim
temposu iinde yer alrlar. Bu deiflimler sonucunda yeni bir toplumsal yap bii-
mi ortaya kmfl ve dier toplumlara da rnek oluflturmufltur. fl blm ve ihtisas-
laflma geliflmifl, youn bir sermaye ve teknoloji kullanm grlmfltr (Andersen
and Taylor, 2006: 133). Topraklarn terk eden aileler, kentlere gelerek, endstriyel
blgelerde kurulan fabrika tipi organizasyonlarda alflmaya bafllamfllar ve gemi-
flin kyl ve topraa bal aileleri endstriyel toplumda ifli statsne gemifllerdir.
Ayn flekilde tren ve gemi ulaflm artmfl, blgeler ve insanlar arasndaki mal ve
hizmet alflverifli giderek hzlanmfltr. Buna bal olarak eitim ailenin temelinden
karak resmi eitim kurumlar olan okullara taflnmfl ve ihtisaslaflmfl bilginin ne-
mi giderek ykselen bir deer haline gelmifltir.
Endstri Sonras Toplumlar ve Bilgi Toplumlar gnmzde yeni bir toplum bi-
imi ortaya kmaktadr. Yirminci yzyl toplumlar materyal veya meta retiminin
arttrlmas zerinde dururlarken endstri sonras toplumlar; hizmet, bilgi ve bili-
min retimi ve datm zerinde odaklanarak ekonomik anlamda bu sektrlere
baml olmufllardr (Bell, 1973). Bu toplumlar bilgi temelli toplumlar olup tekno-
lojinin yaflamsal bir role sahip olduu toplumsal organizasyonlardr. Endstri son-
ras toplumlarn ana ktlar mamul maddelerin retiminden ok hizmettir. ok sa-
yda insan eitim, bankaclk, yeni fikirler retme ve yayma gibi mesleklere yne-
lerek bu alanda alflmaktadrlar. Bu tr alanlarda reklamclk, halkla iliflkiler, insan
kaynaklar, bilgi ifllem ve sistem analistlii gibi meslekler giderek popler hle gel-
mektedir. Ayn flekilde bilgisayarlara dayal olan robotik, genetik mhendislii ve
lazer teknolojisi gibi meslekler de bu tr toplumlarn merkezi ekonomilerinin ge-
liflmifl teknolojilere dayal olmas nedeniyle giderek nem kazanmaktadr (Ander-
sen and Taylor, 2006: 134). Endstri sonras topluma veya bilgi toplumlarna geifl,
toplumsal kurumlar zerine de byk etkileri olan bir sretir. zellikle eitim ku-
rumlar, bilim ve teorik arafltrmalar en yksek neme sahiptirler. Ancak belirli tek-
nik becerilere sahip olmayan insanlar bekleyen en byk tehlike ise iflten karl-
ma, iflsizlik veya ok dflk cretle niteliksiz ifli olarak alflmaktr.
www.evrenselpdf.com
Toplum Biimi Ortaya kfl Karakteristikleri Tablo 1.1

Sosyo Kltrel
Gebe; yaflamlar yiyecek bulmaya Evrim Srecinin
Avc ve Toplayc Toplum nsan yaflamnn bafllamasyla
bitki toplamaya ve avcla bal. Aflamalar
obanlk ve lkel Tarm Daha yerleflik; tarmn geliflimine ve
Yaklaflk 12.000 yl nce Kaynak: Schaefer,
Toplumlar ilkel teknolojiye dayal.
2010: 111.
Daha byk, daha dzenli yerleflim
Tarm Toplumlar Yaklaflk 5.000 yl nce biimi; geliflmifl teknoloji ve artan
tahl retimi.
Mekanik gce dayal; yeni enerji

kaynaklar (buhar, elektrik);
Endstriyel Toplum 1760-1850 merkezi ifl yerleri; karfllkl
ekonomik bamllk; formal eitimin
ortaya kfl.
Hizmet ekonomisine baml,

Post Endstriyel veya zellikle bilgi teknolojileri ve
1960lar ve devam
Endstri Sonras Toplum srelerinin geliflmesi; orta
snfn yaygnlaflmas.
leri teknoloji; tketimin aflr
Post Modern veya Bilgi
1970lerden sonra ykselifli; Medya imaji; kltrler
Toplumu
aras integrasyon.
BLMSEL YNTEM VE AfiAMALARI

Bir bilimin amacna ulaflmasn her fleyden nce yntemi salar. Hepimiz gibi sos-
Yntem nasl sorusuna
yologlar da gnmzdeki temel birtakm soru ve sorunlarla ilgilidirler; Trkiyede cevap verir ve bir amaca
artan su oranlarnn nedenleri, nfus artfl ve artan nfusun yol at sorunlar, gre hazrlanmfl arafltrma
plandr.
yaflllk ve yafll bakm hizmetlerinde ortaya kan kaynak sorunu gibi. Bilimsel
yntem sistematik ve organize bir seri basamaktan oluflan ve arafltrma problemi-
nin objektif ve tutarl bir zme ulafltrlabilmesi iin izlenen yollar ierir (Schae-
fer, 2010: 29). inde yafladmz toplumu anlamada bilimsel arafltrmalarn ve
yntemin ok byk bir nemi vardr. nk gn boyunca televizyon ve medya
aracl ile eflitli konularda bir veri ve bilgi bombardmanna uruyoruz. Bir yn
flirket yapt arafltrmalarn sonucunu bize gstererek ve rettii gda maddeleri-
nin fayda ve stnlklerini yanstarak bizleri bunlar almaya gdlemektedir. Eer
bilimsel arafltrma sreci konusuna yaknsak, bu yaplanlar doru bir flekilde ana-
liz edebilme ve sonularn dorulayabilme imknna sahip olabiliriz. Bu nedenle
bilimsel arafltrma iyi bir hazrl ve planlamay gerektirir. Bunun yaplmamas du-
rumunda arafltrma verileri dorular gstermekten uzaklaflr ve yanlfl sonular -
kar. Bu nedenle arafltrmac ilgilendii konuya yansz ve objektif bir biimde yak-
laflmal, kendi znel dflnce ve kanaatlerini katmamaldr.
Sosyologlar ve dier arafltrmaclar arafltrmalarnda birbirine bal olarak geliflen
befl basamakl bir bilimsel yntem srecinden geerek sonuca ulaflrlar. Bunlar:
i. Arafltrlmas gereken sorunu ortaya koyup tanmlamak,
ii. Konu ile ilgili daha nceki bilgileri arafltrp toplamak, yani literatr tarama-
s yapmak,
iii. Hipotezleri formle etmek,
iv. Uygun bir arafltrma teknii ile veri toplamak ve verilerin analizini yapmak,
v. Hipotezle ilgili sonulara ulaflmak ve gelifltirmektir (fiekil 1.1de bu basa-
maklar gsterilmektedir).
www.evrenselpdf.com
fiekil 1.1
Arafltrma Sreci
Yeni
Kaynak: Schaefer, Sorunu arafltrmalar
2010: 29. tanmlamak iin yeni
fikirler
oluflturmak
Sonulara
ulaflp
Literatr gelifltirmek
taramak
Hipotezleri Arafltrma
gelifltirmek yntem ve
tekniklerinin
Formle
seimi ve
etmek
analizi
Arafltrlmas gereken sorunu ortaya koyup tanmlamak: Arafltrmann ilk

aflamas konu semektir. Bir baflka deyiflle arafltrma sorusunu ortaya koymaktr.
Birok arafltrma projesinde ilk yaplacak fley neden bu konuyu arafltrmak istedi-
inizi en ak bir biimde dile getirmektir, yani sorunu tanmlamaktr. rnein, ne-
den evsiz insanlarn toplumdaki yaflam biimleri ile ilgili olduumuz veya toplu-
mumuzda da giderek artan kapka olaylarnn artfl nedeni veya artan intihar giri-
flimleri, sosyologlarn ilgilendikleri ilgin arafltrma konulardr. Ama, toplumun il-
gisini eken baz konularn oluflum nedenleri hakknda bilgi toplamak ve toplum-
sal sorunlar yaflayan bu insanlara yardmc olmaktr.
Arafltrma yapmann ikinci nemli nedeni gemiflteki kuramlar ve yaplan arafl-
trmalardr. Birok nedenle sosyologlar arafltrmalarn bulgularna itiraz edebilir ve-
ya ayn fikirde olmayabilir. Bu nedenle daha detayl bir elefltiri ortaya koymak
amacyla yeni arafltrmalar planlayabilirler. yi dizayn edilmifl arafltrmalar birok
sosyologa ilham kayna olabilir ve daha derinlemesine yaplacak arafltrmalara
kaynak olabilirler. rnein evsiz yaflayan kadn ve erkeklerin gemifl ifl tecrbele-
rini karfllafltrmak veya insanlarn neden rza getiini ve bunu azaltmak iin neler
yaplabileceini sorgulamak gibi (Henslin, 2006: 122).
Konu ile ilgili literatr taramak: kinci aflama o konuyla ilgili daha nce
Hipotezler sorunu yaplmfl olan arafltrmalar ve alflmalar dikkatli bir biimde incelemektir. nk
aklayabilmek, iliflkileri
gsterebilmek ve teoriden ne
daha nce yaplmfl arafltrmalar incelemek bizi hem tekrarlardan hem de yapabi-
tr karmlar leceimiz hatalardan uzak tutar.
yaplabileceini veya Hipotezleri formle etmek: nc aflama hipotezler gelifltirmektir. Bir di-
arafltrmadan ne
beklediimizi ortaya koyan er deyiflle deiflkenler arasndaki iliflkilerdir. Sosyologlar da dier bilim dallarnda
nermelerdir. olduu gibi olaylar arasndaki neden sonu iliflkilerini arafltrrken eflitli deiflken-
www.evrenselpdf.com
ler kullanrlar. Her hipotezde iki tr deiflken yer alr. Bunlar bamsz ve bam-
l deiflkenlerdir. rnein gelir, din, meslek veya cinsiyet birer deiflkendirler. De-
iflken, llebilen bir zellik veya bir karakteristik olup farkl koflul ve durumlar-
da deiflebilir. Arafltrmaclar hipotezleri formle ederken genelde bir davranfl ve-
Bamsz deiflken bir
ya faktrn, bir baflka faktr veya davranfl zerindeki etkisini incelerler. rnein, dierini etkileyerek esas
iflsizlik faktrnn boflanmalar zerindeki etkisini incelediimiz bir arafltrmada ifl- neden olan veya etkileyen
sizlik esas nedenimiz olduu iin bamsz deiflkendir. Bamsz deiflken byle- deiflken demektir.
ce belirleyici olan deiflkendir, diyebiliriz. kinci deiflkenimiz olan baml deifl- Baml deiflken ise
ken ise belirleyici olan veya bamsz deiflene bal olarak deiflen deiflken de- bamsz deiflkene bal
olarak deiflen deiflkendir.
mektir. Bir baflka deyiflle arafltrmac bamsz deiflkenin baml deiflkeni etkile-
yen veya deiflime neden olan deiflken olduuna inanr. Bir nceki rneimizde
boflanma skl veya oran bizim baml deiflkenimizdir. nk, bireyin iflsizlik
durumuna bal olarak deiflebilmektedir. Genelde bamsz deiflken bir durum,
baml deiflken ise bir davranfl olarak ortaya kar (zkalp, 2009: 14). Baml
ve bamsz deiflkeni tanmlamak neden sonu iliflkilerinin belirlenmesinde kritik
bir aflamadr. rnein toplumda izole olarak yaflayanlarn veya toplumsal ball
dflk olan insanlarn intihar girifliminde bulunmalarnn daha yksek olduunu
ileri sren bir hipotezde, toplumsal ballk veya izole yaflam bamsz, intihar gi-
riflimi ise baml deiflkenimizdir. nk, intiharlarn nedeni olarak toplumsal izo-
lasyon gsterilmektedir.
Her hipotezde konu ile ilgili eflitli kavramlar yer alr; toplumsal ballk, sosyal
izolasyon, intihar gibi. Bu kavramlarn herkesin anlayabilecei bir biimde tanm-
lanmas daha sonra ileri srlecek kuramlarn anlafllmas asndan byk nem
taflr.
Uyuflturucu bamllnn kadna fliddet zerindeki etkisini incelediiniz bir arafltrmada

SIRA SZDE SIRA SZDE
baml ve bamsz deiflkenleriniz nelerdir? 5
Uygun bir arafltrma teknii ile veri toplamak ve verileri analiz etmek:
Arafltrmann bu aflamasnda hipotezimizi test etmek iin bilgiye veya verilere ihti-
ya vardr. Bu nedenle bilgi toplama yntemine arafltrma metodolojisi
S O R U denir. S O R U
Sosyologlar arafltrmalarnda nicel ve nitel teknikler kullanarak srdrrler. Nicel
arafltrma teknikleri arasnda;
DKKAT DKKAT
Gzlem,
Saha arafltrmas,
N N
Anket, SIRA SZDE SIRA
Bir arafltrmann bilgiSZDE
toplama yntemine
Grflme ve arafltrma metolojisi ad
Deney teknii verilir ve arafltrmalarda
AMALARIMIZ nicel ve nitelAMALARIMIZ
veriler
yer alrken, nitel arafltrma teknikleri arasnda; kullanlr.
Derinlemesine grflme,
Yaflam yks, K T A P K T A P
Dokman incelemesi,
Vaka incelemesi veya alflmas gibi teknikler yer alr.
Bu tekniklere bundan sonraki blmde ksaca deinilecektir. TELEVZYON TELEVZYON
Arafltrma ynteminin tespitinden sonraki aflama bilgiyi toplamak ve analiz et-
mektir. Bilgi toplamann nemli bir aflamas bir rneklem seip bu rneklem zerin-
de seilen yntemi kullanmaktr. Bilimde incelenen konunun btn zerinde arafl- rnekleme, bir btnn,
trma yapmak ok g olduu iin sosyologlar incelenen konunun N T E R Nbir
E T ksmn ele N Tparalaryla
iinden seilmifl ERNET
alp inceleyerek vardklar sonular genellerler. flte bu olaya rnekleme denir. temsil edilmesidir.
www.evrenselpdf.com
Birok rneklem seim teknii olmasna karfln sosyal bilimciler genelde basit
tesadfi rnekleme tekniini kullanrlar. Bu teknikte rnekleme giren her kiflinin
eflit oranda seilme flans vardr. rnein, bir arafltrmac bir flehirde yaflayan insan-
larn fikirlerine ihtiya duyup bunlar arafltracaksa, telefon rehberinden bilgisayar
yardmyla basit tesadfi rnekleme yntemi ile bu isimleri ve adresleri seebilir.
Buna tesadfi rnekleme denir (Schaefer, 2010: 30). Eer arafltrmac ender veya
Gvenirlik, bir lme
aracnn ayr ayr lmlerde zor tespit edilebilen insanlar zerinde arafltrma yapyorsa, rnein uyuflturucu ila
kararl ve benzer sonular bamllar veya sokak eteleri gibi o zaman da buna uygun rnekleme teknikleri-
elde etme yeteneidir.
Geerlilik ise, lme aracnn ni kullanrlar.
konusuna uygun olmasdr. Veri toplanmas aflamasnda bir dier nemli konu verilerin gvenirlii ve ge-
erliliidir. Gvenirlik, arafltrmann farkl uygulamalarda kararl ve benzer sonu-
lar elde etme yeteneidir. Yani, bir flehirde yaplan bir arafltrma insanlarn tacize
urama oranlarn % 1, bir baflka arafltrma % 10 olarak gsteriyorsa bu arafltrma
gvenilir deildir. Arafltrmalar arasnda tutarszlk var demektir. Tutarsz tanmla-
malar veya yanlfl rneklem seimi arafltrmann gvenirliliini etkileyebilir. Geer-
lilik ise lme aracnn lmek istediini doru olarak lmesi ve konusuna uygun
olmasdr. rnein metre uzunluu lmek iin geerlidir ancak zaman lmek
iin geerli bir ara deildir. Burada nemli olan hi kimsenin neyin nasl lld-
konusunda hibir flphesinin olmamas ve konudaki yeterliliimizdir.
Bilgilerin analizi aflamasnda eflitli bilgisayar programlar (SPSS vb.) ve teknik-
ler kullanlr. rnein korelasyon ve regresyon analizleri gibi (Burada bu teknikle-
re deinilmeyecektir. Bunlar istatistik derslerinde detayl olarak incelenecektir).
Hipotezle ilgili sonulara ulaflmak ve ileri dzeyde arafltrma gelifltir-
mek: Artk arafltrmann son aflamasna gelinmifltir. Burada topladmz bilgilerin
ne srdmz hipotezimizi destekleyip desteklemediini gsterip bunu bilim-
sel bir toplulukla paylaflmak durumundayz. Eer elde ettiimiz bilgiler hipotezi-
mizi destekler nitelikte ise artk kuramlar gelifltirebilir, aksine desteklemiyorsa hi-
potezimiz reddedilir ve kurama flphe ile baklr. Bazen de kurammz yeniden for-
mle edilerek, yeni hipotezler gelifltirilir ve bunlarn snanmasna geilir. Arafltr-
mann son aflamas arafltrma ile ilgili rapor hazrlayp bunu bilimsel ortamlarda
sunmak, getirilen elefltirileri gz nne almak ve arafltrmay bir makale veya kitap
haline getirmektir. Arafltrmann bilimsel bir dergide yaynlanp kitap haline gelme-
siyle o arafltrma artk bilimsel bir toplulua ait olmufl demektir. Bylece bulunan
sonular dier arafltrmaclar tarafndan kullanlr hale gelir. Baflka arafltrmaclara
arafltrma konusu olur.
SOSYOLOJNN ARAfiTIRMA YNTEM VE

TEKNKLER
Sosyal bilimler alannda yrtlen arafltrmalarn temel amac toplumsal olay ve
olgulara iliflkin geerli ve gvenilir bilgilere ulaflmaktr (Gn fiavran, 2009: 79).
Arafltrma, sosyologlarn
ilgilenmifl olduklar birtakm Sosyoloji de sosyal bilimlerden biri olmas nedeniyle toplumsal dinamiklere iliflkin
sorulara yantlar bulmak birok soruya cevaplar bulmaya alflr. Bu nedenle arafltrma yapar. Acaba insan-
amacyla kullandklar bir
alettir.
lar bu arafltrmalar nasl yapar? Kulland teknikler nelerdir?
Bilimsel bir arafltrma bilimin amalarn gereklefltirecek bilgilere ulaflmak ze-
re baflvurulan sistemli bir urafltr (li, 2002: 41). Sosyologlar arafltrma yaparken
bir keflfetme srecine dhil olurlar. Tpk laboratuvar koflullarnda alflan bilim
adamlar gibi sosyologlar da arafltrma sorular organize ederek, sistematik bir bi-
imde sorgularlar. Ancak sosyologlarn laboratuvar, iinde yafladmz toplum ve-
ya sosyal dnyamzdr (Andersen and Taylor, 2006: 28). Sosyolojik arafltrma, nl
ngiliz filozofu Sir Francis Baconun gelifltirdii ve tanmlad bilimsel ynteme da-
www.evrenselpdf.com
yaldr. Bilimsel yntem arafltrma srecinde birbirini takip eden basamaklardan

oluflur. Bunlar arasnda gzlem, hipotezleri test etme, verileri analizi ve genelleme
yer alr. Sosyolojinin en nemli zellii onun bir bilim olufludur. Bilim ise ampirik-
tir yani dikkatli bir biimde yaplmfl sistematik gzleme dayaldr, birtakm inan-
larn bir araya gelmesiyle oluflmaz. Sosyolojik arafltrmalar her zaman ampirik bir
temelde dayaldr. Bir baflka deyimle gzlemlerle test edilen, hipotezler gelifltirile-
rek elde edilen verileri gzleyerek kuramsal aklamalar yapmak anlamndadr
(Marshall, 1999: 20). Bilimsel arafltrmalar iki grupta ele alnabilir. Bunlar:
betimsel arafltrmalar ve
aklayc arafltrmalardr.
Betimsel arafltrmalar genellikle olaylarn zelliklerinin, sklk derecelerinin sa-
ylmasna, ksaca durum saptanmasna ynelik arafltrmalardr. Bunlar mevcut du-
rumlar ortaya koyar, neden sorusu zerinde durmazlar (Gke, 1992: 65). rne-
in, bebek lm oranlarn saptamaya alflan ya da iflsizlik oranlarn ortaya koyan
arafltrmalar buna rnek verilebilir.
Aklayc arafltrmalar ise olgular arasndaki nedensel iliflkileri hipotezler bii-
minde formle eden, hipotezlerin arafltrma teknikleriyle snanmas ve ispatn ie-
ren deiflkenler arasndaki nedensel iliflkileri ortaya koymaya alflan arafltrmalar-
dr (Gke, 1992: 66). Boflanmalarn ocuklar zerinde yol at etkileri ve olum-
suzluklar inceleyen arafltrmalar buna rnek verilebilir.
Nicel Arafltrma Teknikleri

Daha ncede belirtildii gibi arafltrma sorusunu gelifltirip hipotezleri formle et-
Arafltrma deseni arafltrma
tikten sonra arafltrmay nasl yrteceimiz ve nasl bilgi toplayacamz konusu sorularn cevaplamak ya da
nem taflr. Buna arafltrma deseni de denilmektedir. Burada nemli olan arafltr- hipotezleri snamak zere
arafltrmac tarafndan
mann genel mantn ve stratejisini belirlemektir. Bu aflamada nemli bir dier gelifltirilen bir plan veya
nokta nicel mi yoksa nitel bir arafltrma yntemi mi kullanacamzdr. Nitel arafl- stratejidir.
trmalar daha az yapsallaflmfl, arafltrma sorusuna daha ok odaklanmfl bir zel-
Nicel arafltrma teknikleri
lik taflr. Burada detayl ve derinlemesine yaplmfl istatistiksel analizler yer almaz. arasnda gzlem, saha
Daha ok gzlemlenen grubun ne yapt, ne syledii ile ilgilenilir ve incelenen arafltrmas, grflme ve
deney teknii saylabilir.
davranfla daha derinlemesine bir bakfl as getirilir. Buna karfln nicel arafltrma-
lar daha ok istatistiksel yntemler kullanlarak yaplr. Nicel arafltrmalarn sundu- Denetimli ve denetimsiz
gzlem olmak zere iki
u veriler daha ok hesaplanabilir bir nitelik taflrken; rnein, ortalama gelir d- gzlem tr vardr.
zeyi, ifl gc yzdeleri gibi nitel arafltrmalarn sunduu veriler kolayca rakamlara
indirgenemez. Daha ok aklayc ve tanmlaycdrlar. rnein, bir ifl yerinde a-
lflanlarn fabrika atmosferini alflma koflullarn nasl algladklar zerinde alfl-
yorsak nitel; eer alflanlarn gelir dzeyleri, verimlilik oranlar zerinde odaklan-
yorsak o zaman nicel bir arafltrma teknii daha uygun dflebilir (Andersen and
Taylor, 2006: 31). fiimdi nicel arafltrma tekniklerini ksaca inceleyelim.
Gzlem
Sosyologlar arafltrmalarnda ilgilendikleri olaylar dikkatle gzleyerek ve kaytlar
tutarak gerek dnyay tanmaya ve onun hakknda fikirler gelifltirmeye alflmfl-
lardr. Gzlem denetimli ve denetimsiz gzlem olmak zere iki trldr. Dene-
timli gzlem standartlafltrlmfl veri toplama aralaryla yaplan bilgi toplama yolu-
nun denetim altnda tutulduu gzlem trdr (zkalp, 2011: 4). amz sosyo-
lojisinde kullanlan gzlem aralar kesin ve ince lmlere elveriflli olan standart
cetveller niteliindedir. Bu tr cetvellere dayanan gzlemin yksek bir gvenirlii
sz konusudur (Sencer ve Sencer, 1978: 121-122).
www.evrenselpdf.com
Denetimsiz gzlemin Denetimsiz gzlem ise standart bir teknie dayanmayan yinelenmesi ancak
katlml ve katlmsz olmak
zere iki biimi vardr. rastlantlara bal olan bir gzlemdir. Bu da katlml ve katlmsz olmak zere
ikiye ayrlr. Sosyologlarn en zgn ve ilgin gzlem trlerinden olan katlml
gzlemde arafltrmac inceledii grubun iine dhil olup onlardan birisiymifl gibi
hareket ederek bilgi toplar. Bunun en klasik rnei 1930lu yllarda William F.Whyte
tarafndan Amerikann Boston kentinde dflk gelirli talyan gmenlerin yaflad-
mahallelere gidilerek onlarla birlikte drt yl yaflanarak yaplan arafltrmadr.
Whyte kfle bafl ocuklar olarak adlandrlan kfle bafl etelerini incelemifl, o
gruptan biri olarak onlarla yaflamfl ve hayatlarn incelemifltir. Daha sonra kitab,
Kfle Bafl Toplumu (Street Corner Society) ad ile yaynlanmfltr. Whyte kendi
kimliini bu ocuklara aklayarak onlarn konuflmalarna ve oyunlarna katlmfl,
bofl zaman aktivitelerinde onlarla birlikte olmufltur. Bylece, bu ocuklarn top-
lumda oluflturduklar sosyal iliflkiler hakknda genifl bir bilgi edinmifltir (Whyte,
1981: 303). Whyte bu flekilde grflme yoluyla elde edilemeyecek lde genifl bil-
gileri bu ocuklarla yaflayarak elde etmifl ve fakirlerin dnyasna girerek o ada
normal kaytlardan elde edilmesi imknsz bilgilere eriflmifl ve akademik dnyaya
nemli katklar salamfltr (Schaefer, 2010: 35).
Saha Arafltrmas (Survey)

Yaflammz boyunca hepimiz bir veya birka kere saha arafltrmasna dhil olup so-
rulan sorulara cevaplar vermiflizdir. Ne tr bir trafl kremi kullandmzdan, kime
neden oy vereceimize veya en ok beendiiniz TV dizisinin hangisi olduuna
kadar birok soruyu cevaplamflzdr. Bir arafltrmann saha arafltrmas niteliini
kazanmas iin bir rnekleme yaplmas, standart bir veri toplama arac kullanlma-
s (soru kd gzlem ya da grflme izelgesi) ve verilerin sistemli bir biimde
toplanmas gereklidir (Gn fiavran, 2009: 82). Saha arafltrmas, grflme veya an-
ket teknii ya da bu iki tekniin birlikte kullanlmas ile yaplr.
Grflme
Bu teknikte arafltrmacnn yz yze konuflmas veya telefonla grflerek bilgi top-
lamas sz konusudur. Grflmenin en byk avantaj sizle konuflmak isteyen bir
kifliyi reddetmenin zorluundan dolay cevap verme orannn yksekliidir. Hlbu-
ki evinize gelen bir anket formunu okumadan bile yrtp atabiliriz. Anket ise soru-
lacak sorularn basl veya yazl bir biimde hazrlanarak dzenlenmesidir. Bu so-
rular cevaplayclara ya posta ile ya da kiflilerin toplu hlde bir araya getirilip soru-
lar yantlamas veya internet zerinden sorulmas gibi yntemlerden biri ile veri-
lir. Anket formu grflmeye kyasla hazrlanmas daha kolay ve ucuz olmas nede-
niyle zellikle rneklemin byk olduu arafltrmalarda daha yararldr. Soru k-
dnda bulunan anket sorular kapal veya ak ulu olabilir. Kapal ulu sorular-
da cevaplaycya eflitli seenekler iinden birini seme flans verilir. rnein, Ei-
tim durumunuz nedir? sorusuna cevaplayc seeneklerden birini seerek yantlar.
Kapal ulu sorular
Bu seenekler;
cevaplaycya eflitli cevap a) lkokul b) Ortaokul c) Lise d) niversite e)Yksek Lisans fleklinde verilebilir.
seenekleri sunarken, ak Ak ulu sorular ise bir tek soru cmlesinden oluflur. rnein, Gelecein Trk
ulu sorular sadece soru
cmlesinden oluflur ve toplumu hakknda ne dflnyorsunuz? gibi. Bu tr sorular ak ulu sorulardr.
cevaplaycya daha fazla
zgrlk tanr.
Deney Teknii
Deney, arafltrmac tarafndan yapay olarak hazrlanmfl bir durumdur. Deney tek-
niinde bilim adam olaylarn birbiri zerindeki etkilerini arafltrr. Bunu yaparken
www.evrenselpdf.com
baz deiflkenleri deiflimler (maniple eder), bazlarn ise deiflimlemez. Yani, hi-
potezini snamak amacyla bamsz deiflkenin, baml deiflken zerindeki etki-
sini arafltrr. Kontroll deney ynteminde neden ve sonu iliflkilerini daha iyi gr-
mek amacyla iki grup kullanlarak bu gruplarn karfllafltrlmas yaplr. Bunlar de- Deney ynteminde bamsz
deiflkene tabi tutulan grup
ney ve kontrol gruplardr. Deney grubu bamsz deiflkene tabi tutulan grup, deney grubudur, flartlarn
kontrol grubu ise bamsz deiflkene tabi tutulmayan, flartlarn aynen muhafaza aynen korunduu grup ise
kontrol grubudur.
edildii gruptur. Bu flekilde dfl etkiler elimine edilerek her iki grubun da ayn flart-
larda olmas veya eflitlenmesi salanr. Daha sonra deney ve kontrol grubunun
karfllafltrlmas yaplr. Deney grubunun davranfllarnda meydana gelen farkllk-
lar incelenerek bamsz deiflkenin neden olduu sonular elde edilir. rnein,
televizyonda ocuklara gsterilen fliddet filmlerinin, ocuklarda saldrgan davranfl-
lara neden olduunu ileri sren bir hipotezde, kontroll deney yntemi kullanla-
bilir. Burada fliddet filmleri bamsz, ocuklarn saldrgan davranfllar ise baml
deiflkenimizdir. Burada bir grup ocua ierii fliddet dolu filmler gsterilir ve bu-
na deney grubu denir. Kontrol grubuna ise ierisinde fliddet ve vahflet iermeyen
filmler gsterilir. Bylece deney grubundaki ocuklarn fliddet filmleri gsterilme-
den nceki ve filmleri seyrettikten sonraki davranfllar kaydedilir ve bu davranfl-
lar kontrol grubundaki ocuklarla karfllafltrlarak deney ve kontrol grubu arasn-
daki davranfl farklar llmfl olur (Andersen and Taylor, 2006: 39).
Nitel Arafltrma Teknikleri

Nitel arafltrmalar insanlarn sosyal dnyay nasl anladn, yorumladn ve ret- Nitel arafltrma teknikleri
tiini anlamay amalayan ve sosyal olgularn iinde bulunduklar sosyal balam arasnda derinlemesine
grflme, yaflam yks,
iinde deerlendirilip bu olgu ve olaylarn ve aralarndaki karmaflk iliflkinin ken- dokman incelemesi ve vaka
di balam iinde yorumland tekniklerdir. Bu nedenle arafltrmalar hipotez cm- incelemesi saylr.
lesiyle bafllamaz ve incelenen sorun nicel yntemdeki kadar kesin bir biimde
oluflturulmaz (Gn fiavran, 2009: 22). fiimdi bu teknikleri ksaca inceleyelim.
Derinlemesine Grflme
Burada arafltrma problemine iliflkin yzeysel bilgilerden ok, kiflilerin dflnce,
grfl ve deneyimleriyle ilgili bilgi toplanmas istendiinde kullanlan bir grflme
teknii sz konusudur. Burada az sayda insanla detayl olarak grfllerek daha
derinlemesine bilgi edinilir. Ancak standart bir grflme ynergesine bal kaln-
maz. Grflmeci konudan uzaklaflrsa veya dolayl cevaplar verirse arafltrmac kifli-
nin konuflma isteini krmadan ona mdahale ederek esas konuya ekebilir (Km-
betolu, 2005: 91-92). Burada en nemli nokta, grflmecinin ok iyi bir dinleyici
olmasdr.
Yaflam yks
Bu teknik arafltrma probleminin sahibi olan bireylerin bir birim olarak ele alnma-
s ve yaflam srelerinin en ince ayrntlarna inilerek ilgilenilen olayn somut bir
ierik ve bir rnek olay zerinde arafltrlmasdr (Sencer ve Sencer, 1978: 248). Ki-
flinin kendisi tarafndan anlatlan yaflam yksnn arafltrmac tarafndan kayde-
dilerek ilgili verilerin toplanmas srecine yaflam yks grflmesi ad verilir
(Gn fiavran, 2009: 89).
Dokman ncelemesi
Bu teknik insanlarn belirli olaylar hakknda duygularn yanstt kiflisel gnlk-
leri, mektuplar, mlakat verileri, videolar, fotoraflar, gazete kuprleri ve e-pos-
www.evrenselpdf.com
talarnn dokman olarak ele alnp incelenmesi ve zmleme teknikleriyle kulla-

nlmasdr. Yazl dokmanlarn, grflme, film, video ve benzeri materyallerin in-
celenmesinde en ok kullanlan teknik ierik analizidir. Burada eflitli kategoriler
oluflturularak, bu kategoriler (belirli szcklerin tekrar says, gazetelerdeki haber-
lerde ayrlan stun says, radyo ve televizyon programlarnda konuya ne kadar za-
man ayrld gibi) incelenir. rnein, cinsel taciz konusunu arafltryorsak; polis
raporlarn, mahkeme dosyalarn ve kararlarn inceleyerek, ne kadar flikyetin tu-
tuklanmayla sonulandn, ka erkek sulunun hapse konduunu veya flartl sa-
lvermeyle brakldn renebiliriz. Eer bu tr sorunlar ilginizi ekiyorsa polis-
te tutulan istatistikler de konuyu akla kavuflturmaya yardmc olabilir (Henslin,
1997: 130).
Vaka ncelemesi
Vaka incelemeleri sosyolojik problemin daha genifl bir ksmna flk tutabilecek bir
veya birka birey, grup, topluluk, rgt veya olaylarn detayl arafltrmasn ierir.
Ayrca, yeni inceleme alanlar keflfetmek ve sosyolojinin arafltrma gndemine ye-
ni konular eklemek iin de kullanlr (Bilton v.d., 2009: 458). Vaka incelemesi ge-
nelde ampirik bir arafltrma olup gerek hayatn iindeki olgular arafltrr.
ARAfiTIRMA ET
Sosyolojik arafltrmalarda yntem kadar nemli bir konu da etik ile ilgili davranfl
ve kurallardr. Sosyologlar da doa bilimlerinde olduu gibi istedikleri her trl
arafltrmay istedikleri biimde yapamazlar. Her arafltrmada arafltrmacnn etik a-
sndan uymas gereken baz kurallar bulunur. rnein, tp alannda bir biyokimya-
c nasl daha nceden testi yaplmamfl bir ilac insan vcuduna onun izni olmadan
uygulayamazsa, bunun hem etik olmayan hem de kanun dfl bir davranfl olduu-
nun bilincinde ise, sosyologlar da belirli standartlara uymak zorundadrlar ve bu-
na etik kodlar ad verilir (Schaefer, 2010: 37). Amerikan Sosyoloji Dernei (ASA)
bu etik kurallar nce 1971 ylnda, daha sonra ise 1997 ylnda tekrar gzden ge-
irerek yaynlamfltr. Bu temel prensiplerin neler olduu aflada belirtilmektedir:
Arafltrmann objektifliini ve btnln korumak,
Arafltrlan veya incelenen objenin saygnln ve znelliini (privacy) koru-
mak,
ncelenen bireyi tehlikelere karfl korumak,
Konunun ve incelenen bireyin srlarna ve mahremiyetine sayg gstermek,
saklamak,
Arafltrmaya katlan bireylerin izinlerini veya onaylarn almadan onlardan
bilgi toplamamak ve yaymlamamak,
Arafltrmaya katlan ve yardm eden dier arafltrmaclarn katklarn kabul
etmek, aklamak ve onlara saygl olmak,
Her trl finansal destei aklamaktr (American Sociological Association,
1997).
Grld gibi etik standartlar hemen her arafltrmac tarafndan gayet ak ola-
rak belirlenmifltir. Sosyologlar bu kriterleri ok ciddiye alarak uymak zorundadr-
lar. nk arafltrmaclar birlikte alfltklar ve bilgi aldklar insanlar korumak ve
onlarn hak ve sorumluluklarna sayg gstermek durumundadrlar.
www.evrenselpdf.com
zet
N
A M A Sosyolojiyi tanmlayarak ilgi alanlarn aklamak. N
A M A Toplum ve toplumsal yap kavramlarn aklamak.
1 Sosyoloji en basit bir biimde toplumsal davran- 4 Sosyolojik analizlerin iki boyutu vardr. Bunlar
fln ve insan gruplarnn bilimsel bir incelemesi- mikro ve makro analizlerdir. Mikro sosyoloji in-
dir. Sosyoloji insan toplumlarn ve toplum ye- sanlarn birbirleriyle olan iliflkilerini inceler, r-
lerinin birbirleriyle olan iliflkileri zerinde durur. nein, evlerini nasl dfledikleri gibi. Makro sos-
Toplum da iinde yaflayan insanlarn davranflla- yolojide ise incelenen toplumun kendisi, nasl
rn inan ve kifliliklerini flekillendirir. Sosyoloji organize olduu ve deifltiidir.
iinde yafladmz dnyay ve kendimizi anla- En genifl tanmyla toplum insanlar etkileyen ilifl-
mamza yardmc olur. nk bizler iinde yafla- kiler btndr. Ancak toplum bireylerin topla-
dmz dnyann rnleriyiz. Sosyolojinin ayn mndan farkl bir fleydir. Toplum tek baflna de-
zamanda evremizde yer alan nemli deiflimle- il, birtakm paralardan oluflur. Bunlar; ortak bir
rin zerimizdeki etkilerini anlamamzda da etkili toprak paras, ortak bir politik otoriteye sayg
bir gc vardr. rnein, teknolojinin, artan n- ve ortak bir kltrdr.
fusun, hzl g olgusunun yol at sorunlar Doadaki her varln bir yaps olduu gibi top-
grmek gibi. lumun da kendine zg bir yaps vardr. Yap
N
birbiriyle iliflkili olan paralarn bir btndr.
A M A
Sosyolojinin bakfl asn aklamak. Bylece toplumsal yap, toplumun bir erevesi-
2 Sosyologlar sosyal davranfl anlayabilmek iin dir. O halde toplumsal yapy oluflturan paralar
dzenli olmayan yaratc bir dflnce zerinde nelerdir? Bunlar; kltr, sosyal snf, stat, rol,
odaklanrlar. C.W. Mills bu dflnceye sosyolojik grup ve toplumsal kurumlardr.
N
hayal gc (imgelem) veya sosyolojik dflnce
adn verir. Sosyolojik dflnce bugne kadar tar- A M A
Sosyolojide kullanlan arafltrma yntem ve tek-
tflmasz kabul ettiiniz grflleri zmleme, sor- 5 niklerini aklamak.
gulama ve elefltirme alflkanl kazanmaktr. Bu- Arafltrma sosyologlarn ilgilenmifl olduklar bir-
rada temel dflnce sosyologlarn inceledikleri takm sorulara yantlar bulmak amacyla kullan-
olayn mmkn olduunca dflnda durarak, fo- dklar bir alettir. Sosyolojik arafltrma Sir Francis
toraf makinesinin genifl al merceinden ba- Baconun gelifltirdii bilimsel ynteme dayaldr.
kar gibi olaylar grebilmesi ve incelemesidir. Bilimsel yntem birbirini takip eden birtakm ba-
N
samaklardan oluflur. Bunlar:
Sosyolojinin dier sosyal bilimlerle olan iliflkisini Arafltrlmas gereken sorunu ortaya koyup ta-
A M A
3 deerlendirmek. nmlamak,
Bilim, sistematik bir yntemle olaylar arasndaki Konu ile ilgili literatr taramas yapmak,
iliflkilerin incelenmesi ve bilgi toplanmasdr. B- Hipotezler gelifltirmek,
tn bilimler hangi konuyla ilgili olursa olsun ob- Uygun bir arafltrma teknii ile veri toplamak ve
jektif yntemlerle doru bilgileri toplama aba- verilerin analizlerini yapmak,
sndadrlar. Bilimler doa bilimleri ve sosyal bi- Hipotezle ilgili sonulara ulaflmak ve gelifltirmektir.
limler fleklinde ikiye ayrlr. Doa bilimleri fiziki Sosyologlar arafltrmalarnda nicel ve nitel arafl-
olaylarn doas, etkileflimi ve deiflimi zerinde trma teknikleri kullanarak arafltrmalarnda veri
dururlar. Sosyal bilimler ise insan ve toplumlarn toplarlar.
farkl ynlerini ele alr ve incelerler. Bunlar ara-
snda, sosyoloji, antropoloji, psikoloji ve tarih gi-
bi disiplinleri sayabiliriz. Ancak, her bilimin ayn
olaya bakfl as farkllk taflr. Sosyolojinin belir-
leyici zellii insan eylem ve davranfllarnn kar-
fllkl bamllk iliflkisi iinde meydana geldiini
kabul etmesidir.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi sosyolojinin ilgi alanna gi- 6. Afladakilerden hangisi sosyal bilimlerden biri de-
ren konulardan biri deildir? ildir?
a. Aile a. Sosyoloji
b. Afliretler b. Ekonomi
c. Akl sal c. Tarih
d. Kadna fliddet d. Antropoloji
e. Dfl g e. Biyoloji
2. Bir lme aracnn lmek istediini doru olarak 7. Afladakilerden hangisi makro sosyolojik yaklafl-
lme yeteneine ne ad verilir? mn ilgi alandr?
a. Gvenirlik a. Bireylerin yzyze iliflkileri
b. Yeterlilik b. Asansrde insanlarn neden birbirlerinin ayakla-
c. Doruluk rna baktklar
d. Geerlilik c. Bir toplumda yaflayan evsizlerin sosyal snflar
e. Etik iindeki yeri
d. nsanlarn cumartesi geceleri elence alflkanlk-
3. Sosyolojik bakfl as veya hayal gc (imgelem) lar
afladakilerden hangisi tarafndan ileri srlmfltr? e. ki niflanl iftin birbirleriyle kavga etmeleri
a. Simon
b. Durkheim 8. Afladakilerden hangisi bilimsel yntemin aflamala-
c. Bacon rndan biri deildir?
d. Mills a. Veri toplamak
e. Spencer b. Verilerin analizini yapmak
c. Sorunu tanmlamak
4. Afladaki sosyologlardan hangisi Sosyolojiye Da- d. Hipotezi formle etmek
vet adl kitabnda toplumun insanlar bir biimde flekil- e. znel deerlerden hareket etmek
lendirdiini ileri srer?
a. P. Berger 9. Bir toplum iinde yaflayanlarn rendikleri ve pay-
b. S. Simon lafltklar herfleye ne ad verilir?
c. E. Durkheim a. Kltr
d. M. Weber b. Kurum
e. A. Comte c. Yap
d. Toplum
5. Sistematik bir yntemle olaylar arasndaki iliflkilerin e. Snf
incelenmesi ve bilgi toplanmasna ne ad verilir?
a. Bilim 10. Afladakilerden hangisi kazanlmfl bir statye r-
b. Yntem nektir?
c. Kuram a. Asalet
d. Hipotez b. Genlik
e. nerme c. Yaflllk
d. Etnik yap
e. Avukatlk
www.evrenselpdf.com
Yaflamn inden Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Irza geen insanlar psikolojik olarak hasta mdr?

Renee hayatnda hi bu kadar bir fleyden korkmamflt.
Bu garip korku, doru bir duygu deildi. Topuklarn-
1. c
2. d
Yantnz yanlfl ise Sosyoloji Nedir? konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sosyolojinin Arafltrma Yn-
dan bafllayarak btn vcuduna yaylyor, yukarya - tem ve Teknikleri konusunu yeniden gzden
kyor kafasnn iine sanki yumrukla vuruluyordu. geiriniz.
niversite rencisi olan Renee hayatnda hibir yere 3. d Yantnz yanlfl ise Sosyolojik Bakfl As ko-
tanmad insanlarla gitmemiflti. Ailesi daha ok k- nusunu yeniden gzden geiriniz.
kten bunu kendisine defalarca sylemifl ve kafasnda 4. a Yantnz yanlfl ise Neden Sosyoloji alflmal-
yer etmiflti. fiimdi 19 yaflndayd. Tanmad bir adamn yz? konusunu yeniden gzden geiriniz.
arabasnda bir yere gidiyordu. Bu kifliyle ilk tanfltn- 5. a Yantnz yanlfl ise Sosyolojinin Dier Sosyal Bi-
da kendisine iyi biri gibi gelmiflti. Yani yolun karfl tara- limlerle liflkisi konusunu yeniden gzden gei-
fnda duran hi tanmad birisi deildi. riniz.
Renee, Georgela yakn bir arkadaflnn verdii partide 6. e Yantnz yanlfl ise Sosyolojinin Dier Sosyal Bi-
karfllaflmflt. Siyah gzleri vard, onu dansa davet etti- limlerle liflkisi konusunu yeniden gzden gei-
inde sanki btn yz parlak bir hl almflt. Renee bu riniz.
kifliden etkilenmiflti. Tand birok erkekten biraz da- 7. c Yantnz yanlfl ise Toplum ve Toplumsal Ya-
ha yafll ve kendinden ok emin birine benziyordu. Bun- p konusunu yeniden gzden geiriniz.
lar, kendisine bir olgunluk belirtisi gibi geldi. Gece iler- 8. e Yantnz yanlfl ise Sosyolojinin Arafltrma Yn-
ledike iliflkileri de geliflmiflti. George, kendisini eve b- tem ve Teknikleri bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
rakmay teklif ettiinde bunu doal karfllamfl ve kabul 9. a Yantnz yanlfl ise Toplum ve Toplumsal Ya-
etmiflti. p konusunu yeniden gzden geiriniz.
fiimdi arabann iine oturmufl giderken bir anda otur- 10. e Yantnz yanlfl ise Toplumsal Yapy Oluflturan
duu yurdun sokana girmeden yola devam ettiinin Paralar konusunu yeniden gzden geiriniz.
farkna varmflt ve nedenini sorduunda pek de anla-
yamad bir fleyler gevelemiflti. George, arabay krsal
bir blgeye doru srmeye devam ederken, srtnn r-
perdiini ve trmanan bir korkuyu keflfetti.
Parldayan gzleri flimdi ok souktu ve ona her bak-
flnda sanki karanl deliyordu.George: Bebeim artk
zaman geldi, flimdi bunu demelisin dedi ve elleri Re-
neenin bluzuna doru uzand.
Renee, o gece hakknda hi konuflmad. Olanlar hatr-
lamak istemiyordu.
ki nl sosyolog olan Diana Scully ve Joseph Marolla
rza geen insanlarn hasta ruhlu, psikolojik adan ra-
hatsz, normal insanlardan farkl olduklar tezine inan-
myorlard. Bu sosyologlarn rz dflmanlarnn bu dav-
ranfl dierleriyle olan etkileflim ve renme ile kazan-
dklarna iliflkin hipotezleri vard.
Soru: Sizce bu tr bir arafltrma nasl yaplabilir? Ger-
ekten de Scully ve Marolla doru bir hipotez ileri sr-
mfller midir? Siz olsanz bu tr bir hipotezi dorula-
mak iin nasl bir yntem izlerdiniz?
Kaynak: J. M. Henslin (2006). Sociology, 3rd Edition

Allyn and Bacon, s. 120- 139.
www.evrenselpdf.com
Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan ve Baflvurulabilecek

Kaynaklar
Sra Sizde 1 Andersen, M. L. and Taylor, H. F. (2006). Sociology:
Sosyolojik dflnmek evremizi yeni bir bakfl asyla Understanding A Diverse Society, Thomson and
grmemizi salamak olduuna gre fliflman obez o- Wadsworth.
cuklarn dier ocuklarla ve aileleriyle olan iliflkilerine Bauman, Z. (2004). Sosyolojik Dflnmek, (ev. Ab-
bakp nasl bir beslenme dzeni iinde olduklarn, bu dullah Ylmaz) Ayrnt Yaynlar.
ocuklarn, topluma ve kendilerine olan zararlarn bir Bell, D. (1973). Coming Crisis of Post Industrial So-
dflnnz. ciety, New York Basic Book.
Fulcher, J. and J. Scott (2006). Sociology, 2 nd edi. Ox-
Sra Sizde 2 ford University Press.
Sosyoloji aileyi toplumun bir btn iinde ele alp ai- Gke, B. (1989). Toplumsal Bilimlerde Arafltrma,
le yeleri arasndaki iliflkileri, ailenin geirdii aflamala- Ankara: Savafl Yaynlar.
r, nerde yaflad, ne tr bir evde oturduu gibi dei- Gn fiavran, T. (2009). Sosyolojide Nitel ve Nicel
flim ve geliflim sreleri iinde inceler. Arafltrma Teknikleri, Sosyolojide Arafltrma
Yntem ve Teknikleri, iinde (Ed. Nadir Suur),
Sra Sizde 3 Eskiflehir: AF Yaynlar No: 1043.
Toplumdaki organize olmufl toplumsal iliflkilerin bt- Gn fiavran, T. (2009). Toplum, Bilim ve Yntem
n toplumsal yapy oluflturur. rnein bir evin para- Sosyolojiye Girifl, iinde (Ed. Nadir Suur), Eski-
lar nelerdir? ats, kaps, pencereleri, kolon ve kiriflle- flehir: AF Yaynlar No: 1031.
ri, i oturma dzeni, mutfa bunlarn hepsi ayr ayr Henslin, J. M. (1997). Sociology, 3rd edition Allyn and
paralar oluflturmakla birlikte ev bir btndr. Bunla- Bacon.
rn bir araya gelmesiyle varlk bulur ve ayakta kalr. fl- li, G. (2002). Sosyolojiye Girifl, Ankara: An Yaynlar.
te toplum da byledir. Onu oluflturan paralarn birbir- Kaptan, S. (1973). Bilimsel Arafltrma ve statistik
leriyle olan uyumlu iliflkileri toplumu gerek klar. Teknikleri, Ankara: Tek Iflk Matbaas.
Kmbetolu, B. (2005). Sosyolojide ve Antropoloji-
de Niteliksel Yntem ve Arafltrma, stanbul: Ba-
Sra Sizde 4
lam.
Bir polisin polis olarak asayifli kollamak, normlara uy-
Lenski, G. and Lenski J. and P. Nolan (1991). Human
mayanlar yakalamak gibi bir rolnn yannda, iyi bir
Societies Introduction to Macro Sociology, New
baba olmak gibi toplumsal bir rol de vardr. Eer o-
York: McGraw Hill Book.
lu bir su iflliyorsa hem onu yakalamak hem de baba
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl, (ev. Osman
olarak onu korumak grevlerini dflndnzde nasl
Aknhay, Derya Kmrc) Ankara: Bilim ve Sanat
bir rol atflmas iine dfltn grebilirsiniz.
Yaynlar.
Mills, C. W. (2007). Toplumbilimsel Dfln, (ev. n-
Sra Sizde 5
sal Oskay) stanbul: Der Yaynlar.
Uyuflturucu bamll, bamsz; kadna fliddet ise ba-
zkalp, E. (2009). Davranfl Bilimlerine Girifl, Eski-
ml deiflkenimizi oluflturur. nk esas neden uyufl-
flehir: AF Yaynlar No: 722.
turucu bamlldr, onun etkisi ise fliddet uygulamas-
zkalp, E. (2011). Sosyolojiye Girifl, Bursa: Ekin Ya-
dr, dolaysyla baml deiflkendir.
ynlar.
Schaefer, R. T. (2010). Sociology, 12 th edition New
York: McGraw Hill International Edi.
Sencer, M. ve Sencer Yakut (1978). Toplumsal Arafl-
trmalarda Yntem Bilim, TODA Yaynlar.
Whyte, W. F. (1981). Street Corner Society, Social
Structure of Italian Slum, 3rd edi. Chicago: Chica-
go University Press.
Yldrm, A. ve fiimflek, H. (2005). Sosyal Bilimlerde Ni-
tel Arafltrma Yntemleri, Ankara: Sekin Yaynevi.
www.evrenselpdf.com
www.evrenselpdf.com
2
DAVRANIfi BLMLER-I
Amalarmz
N
N
Sosyolojinin tarihsel olarak nasl ortaya ktn aklayabilecek,
N
Sosyolojinin ncllerinin katklarn deerlendirebilecek,
N
Sosyolojinin kurucularnn grflleri arasndaki farklar aklayabilecek,
N
Sosyolojideki farkl yaklaflmlar karfllafltrabilecek,
Sosyolojiye elefltirel bakan yaklaflmlar tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sembolik Etkileflimcilik Feminizm
fllevselcilik Postmodernizm
atflmaclk
indekiler
SOSYOLOJNN TARHSEL GELfiM

Sosyolojinin Tarihsel SOSYOLOJDE KURAMSAL
Davranfl Bilimleri-I Geliflimi ve Kuramsal YAKLAfiIMLAR
Yaklaflmlar SOSYOLOJYE ELEfiTREL BAKAN
YAKLAfiIMLAR
www.evrenselpdf.com
Sosyolojinin Tarihsel
Geliflimi ve Kuramsal
Yaklaflmlar
SOSYOLOJNN TARHSEL GELfiM
Sosyolojinin Douflu
Sosyolojinin ilk nasl ortaya kt nemli olduu kadar, birok ynden yantlan-
mas olduka g bir sorudur. Hatta Batl tarihiler Yunan ve Romal dflnrlerin
insan davranfl ile ilgili felsefi karmaflk sistemler gelifltirdiklerini savunarak, sosyo-
lojinin dflnsel temellerini Antik aa kadar gtrrler. Daha ileri gidenler ise,
okuma yazma bilmeyen insanlarn bile savafllarn neden ktn, neden bazlar-
nn dierlerinden daha gl veya zengin olduunu sorarak sosyal meselelerle il-
gilendiklerini iddia etseler de, onlarn aklamalarnn daha ok mit ve efsanelerle,
yldz hareketleriyle iliflkilendirilerek yapld ve dolaysyla bilimsel olmad
aktr.
Sistematik arafltrmalarla test edilebilen kuramlarn gelifltirilmesi ve aklamala-
rn bunlara dayanlarak yaplmas tm bilimlerin temelidir. Aslnda bu lt sosyo-
lojinin kkeninin ne olduu sorusunu yantlamamz kolaylafltrr. Bu balamda
sosyoloji yeni bir disiplin olarak 19. yzylda Avrupada dflnrlerin toplumla il-
gili dflncelerinin bilimsel yntemlerle test edilmesiyle bafllamfltr.
Sosyolojinin gelifliminde drt faktr birlikte nemli rol oynamfltr (Henslin,
2001):
1. Endstri Devrimi: 19. yzyln ortalarnda Avrupada tarm toplumundan Sosyolojinin gelifliminde
retimin fabrikalarda yaplmaya bafllad dneme girilmesi ile birlikte in- Endstri Devrimi, Amerikan
ve Fransz devrimleri,
sanlarn yaflamlarnda kkl deiflmeler olmufl; genifl kitlelerin ifl bulmak emperyalizm ve doa
iin topraklarndan koparak kentlere g etmesine bal olarak yoksulluk, bilimlerindeki geliflmeler
nemli rol oynamfltr.
iflsizlik, kt alflma koflullar, salk, eitim ve barnma gibi sosyal sorun-
lar artmaya bafllamfltr.
2. Amerikan ve Fransz Devrimleri: Yeni fikir akmlarnn ortaya kmasy-
la birlikte insanlar evrelerindeki olaylar yeniden dflnmeye ve yorumla-
maya bafllamfltr. Monarfliler yerini daha demokratik sistemlere devreder-
ken, artk geleneksel ve dinsel aklamalar yetersiz kalmfltr.
3. Emperyalizm: Sosyolojinin geliflmesini etkileyen bir dier faktr de Avru-
pallarn deniz aflr baflka lkeleri fethederek onlar smrgelefltirmelerine
bal olarak ortaya kan emperyalizm olgusudur. Yeni smrge imparator-
luklar kuran Avrupallar farkl kltrlerle karfllafltklarnda onlara egemen
olabilmek iin arafltrmalar yapmaya bafllamfltr.
www.evrenselpdf.com
4. Doa Bilimlerindeki Geliflmeler: Doa bilimlerinin parlak geliflimine ola-

nak salayan zellikle de fizik ve kimyada kuramlarn nesnel ve sistematik
gzlemlerle test edilmesi giriflimlerinin etkisi ile sosyal yaflamda da artk bi-
limsel yntemin uygulanmasna ynelik admlar atlmaya bafllanarak sosyo-
lojin doufluna yol almfltr.
Sosyolojinin ncleri
Sosyolojinin ncleri olarak Sosyoloji konusundaki kitaplarn ounluunun Bat kaynakl oluflu yznden
bni Haldun, Henri de Saint sosyoloji tarihi yazlrken srekli Batl dflnrlere yer verilmesi alflldk bir tutum
Simon, Auguste Comte ve
Karl Marx sralanabilir. ve davranfltr. Ancak son yllarda giderek Batl olmayan sosyologlar tarafndan bir
kiflinin ad daha fazla anlr hle gelmifltir. Bu kifli Arap asll dflnr bni Hal-
dundur. Oysa sosyoloji tarihi kitaplar incelendiinde birok nemli ve gncel re-
form konusunda olduu gibi sosyoloji hakknda da ilk habercinin Henri de Saint
Simon olduu ve daha sonra Karl Marx, Auguste Comteun geldii grlr. Bu ne-
denle ad geen tm dflnrlerin temel grfllerini bilmek gerekmektedir.
bni Haldun
Don Martindale (1982)in de belirttii gibi Ibni Haldunu basit bir Arap dflnr
ya da tarihisi olarak grmek yanltc bir bafllangca yol aabilir. Bu nedenle biraz
daha gerilere giderek yaflad dnemi ve ncesini bilmek gerekir. Nitekim tarihe ba-
kldnda M.S. 711de Araplarn bugn spanya olarak bilinen ber Yarmadasna
Cebeli Tark Krfezini geerek geldikleri ve gneyde yaflayan Yahudi ve Hristiyan-
lara slamiyeti tantarak tarihte Endls Uygarl (756-1031) olarak geen uy-
garl kurduklar grlr. Ancak daha sonra spanya Kraliesi Kastilyann iktida-
ra geldii dnemde slam egemenliine son verilerek nce 1492 ylnda Yahudiler
(Sefaradlar) daha sonra da Araplar lkeden srlrler (1610). Nitekim Yahudiler/
Tunusta bir posta
pulunda bni Sefaradlar daha sonra Osmanl Devleti tarafndan kabul edilmifller ve gemilerle s-
Haldun (1332-1406) tanbula getirilmifllerdir. Bu nedenle halen Trkiye Cumhuriyeti vatandafl olan Mu-
seviler, gemiflteki cmert davranfl flkranla anmaktadrlar. Buna karfllk tekrar
Afrikaya dnen Mslmanlar eflitli lkelere dalmfllardr. flte Tunusta 1332 y-
lnda doan daha sonra spanyann Sevile kentine gelerek burada uzun yllar ya-
flayan bni Haldunu bu kltr zenginlii iinde deerlendirmek gerekmektedir.
bni Haldun Endls Uygarlnn son dnemlerinde daha 21 yaflnda iken Arap
Sultan Abu Einann gvenini kazanarak onun zel sekreteri olarak alflrken ken-
disini ekemeyenlerin attklar iftira yznden ayn sultan tarafndan iki yl hapse
mahkm olur (1356-1358). Daha sonra sultann lmnden sonra Vezir bni mer
onu zgrlne kavuflturarak grevine iade eder. Aslnda onun yaflamnn iki b-
lm olduu, birinde kamu brokrasisinin hizmetkr iken, dierinde bilimsel a-
lflmalara kendini adamfl bir kiflilik olduu sylenir. Ancak ilk dnemdeki devlet
tecrbelerinin onun daha sonra gelifltirdii kuramlara katks olduu inkr edile-
mez. bni Haldun, spanyadan ayrldktan sonra Msrn Kahire kentinde 1402de
hayatn kaybetmifltir.
bni Haldunun en nemli bni Haldun, evrimci ve determinist bir dflnrdr. En nemli eseri olan Mukad-
eseri Mukaddimedir. dime aslnda ok kapsaml bir sosyal bilimler ansiklopedisine benzetilebilir. Ko-
laylkla anlafllmas mmkn olmayan bu eserinde uygarlklarn geliflimini ortaya
www.evrenselpdf.com
2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklaflmlar 31
koyar. zellikle mran bafll altnda bugn hars/kltr denilen konu hakknda bni Haldun hakkndaki
bilgilere Batnn
dflncelerini yazar. Ona gre iki trl mran vardr: Gumplowicz ve Oppenheimer
Bedevi mran: Bugnk karfll kyllktr. Kr ve gebe kltrn araclyla ulaflt
belirtilmelidir.
zelliklerini taflr.
Hadari mran: Yerlefliklik ve kentlilik anlamnda kullanlmfltr.
bni Haldun, bedevi ve
Ibni Halduna gre medeniyet bedevilerde deil, Hadarilerdedir ve mrann hadari olmak zere iki
zellii vardr: mran tanmlar. mrann
doallk, organiklik ve
Doallk: nsan, doas gerei tek baflna yaflayamaz. nsan topluluu bu ifllevsellik olmak zere
nedenle doaldr. zellii vardr.
Organiklik: nsan topluluunun belirli bir flekilde geliflmesi zorunludur.
fllevsellik: Bireyler iyi yaptklar ifllerde uzmanlaflrlar.
bni Haldunun sosyolojik adan nemi, zellikle kr ve kentler arasnda fark-
llaflma zerinde durmasdr. Ona gre, gebe-ky topluluklar yerleflik-kentler-
den nce ortaya kar ve burada yaflayanlar henz daha gvenilir ve salamdr.
Bunun temel nedeni krda ailenin daha istikrarl olmasdr. Buna bal olarak da
sosyal dayanflma daha yksektir. Ayrca byklere zellikle de kadnlara ok faz-
la deer verilir ve sayg duyulur. Ancak bedeviler ayn zamanda inansz, isyankr
ve fliddet yanlsdrlar. Hadarilerin yafladklar yerler yani kentler deiflmeyi temsil
eder; burada dflnceler derinleflebilir, bilgi artar ve dflnceler zenginleflir. Kent
hayat tm bu kltrn geliflecei en uygun ortamdr.
bni Haldunun mran ile balantl dier kavram Asabiyedir. Ona gre m- bni Halduna gre asabiye
kavram herkesin soyuna
ran tpk bir aaca benzer. Aacn gvdesi hadara/ kentlilik; zsuyu ise asabiyedir. bal olmas ve onlarla
Asabiye, herkesin aslna/asabiyesine bal olmas demektir. Dier bir deyimle, so- dayanflma iinde olmas
anlamna gelir.
yundan geldiklerine ballk gstermek ve onlarla dayanflma iine girmektir. Psi-
kologlar buna ortak bilin de derler. Sosyolojik adan ise, dayanflma duygusu,
sosyal ballk/tesant, yakn akraba ba anlamna gelir. Asabiyenin zellikleri ka-
bile, afliret veya topluluk yeleri arasnda kuvvetli bir birlik, gl bir dayanflma,
yardmlaflma, doadan gelen bir koruma duygusu, bilinci ve inancnn kuvvetli ol-
masdr. Asabiye ayn zamanda davranfl anlamna da gelir. Gl ortak dflnce
ve gl davranfl birliine dayanr. Bedeviler arasnda asabiye daha gldr. An-
cak bedeviler modernleflip yerlefliklie getike soy asabiyesi gszleflirler. Bu
nedenle bni Haldunun grfllerinde sadece ekonomik deil, manevi bir motif,
metafizik bir deerlendirme de sz konusudur. Bu dflnceler daha sonra ekono-
mi yerine ahlak nemseyen Emile Durkheimda daha ayrntl olarak grlr.
bni Haldun, Afrikada eflitli kabileleri dolaflarak yapt saha alflmalar so-
nucunda toplumu canl bir organizmaya benzetir. Buradan hareketle toplumlarn
da doup byyp gelifleceini ve sonlanacan iddia eder. Ona gre doum ve
geliflme dnemleri gebe kltrnn sonucudur. Buna karfl kent yaflamna
olumsuz bakar ve giderek kentleflen uygarlklarn gerileyerek yok olduu dfln-
cesine ulaflr.
bni Halduna gre ka tr asabiye vardr? SIRA SZDE SIRA SZDE

1
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
www.evrenselpdf.comSIRA SZDE SIRA SZDE

Henri de Saint Simon
nl Fransz dflnr St. Simon, daha 13 yaflnda iken dinsel dogmalara koflulsuz
itaati reddetmifl ve gen yaflnda bir yaknnn etkisiyle Yorktowna giderek Ameri-
kan Bamszlk Savaflna katlmfltr. lkesine dnmeden nce de Pasifik ile Atlas
Okyanusunu birbirine balayacak Panama Kanal inflaat plan iin Meksika Genel
Valisini temsil etmifltir (1783). Fransz Devrimi srasnda 11 ay hapishanede kalmfl
ve burada insanln bilimsel ve sosyal reformu hakkndaki dflncelerini formle
etmifltir.
Her zaman coflkulu bir insan olarak lm yatanda iken, kendisini mali adan
Henri de Saint destekleyen Olinde Rodriqueze flunlar sylemifltir:Yaptn byk ifllerin seni heye-
Simon (1760-1825) canlandrmas gerektiini unutma. Nitekim Amerikan Bamszlk Savaflna heye-
can duyarak katlmas ve subay olarak dvflmesi byle bir heyecan sonucu olsa ge-
rektir. Ayn flekilde Fransz Devrimi de kendisine yaplanlara ramen onun destei-
ni kazanmfltr. nk St. Simon flanssz ve yoksul olmasna karfllk, yksek soylu
bir memurdu. Fransz devrimi srasnda yaflabilmek iin adn M. Bonhomme ola-
rak deifltirmek zorunda kalmflt. Buna ramen tepeden inmeci jakoben devrimci-
ler onu gemifline dayanarak hapse atmfllard. Ancak aristokrasiye karfl olan dev-
rimcilerin yardm ile hapishaneden kamay baflarmfl ve tekrar eski ismini almflt.
17 Ekim 1760da Pariste yoksul fakat soylu bir ailenin ocuu olarak dnyaya gel-
mifltir. Genliinde Aydnlanmac filozoflardan etkilenmifltir. zellikle dAlambert
gibi Ansiklopedistlerin etkisiyle Antik a dflncesinden beslenerek dinsel ve siyasal
kurumlarn modasnn getii dflncesine ulaflmfltr. Artk eskimifl olan monarfli-
nin, aristokrasinin ve papazlarn nceki dnemlerde nemli ifllevler grmelerine
ramen, artk sadece kendi imtiyazlar iin mcadele ettiklerini ve gelecek iin ya-
rarsz olduklarn dflnmfltr.
Durkheima gre, St. Simon 19. yy dflncesinin tohumlarn atmfltr. F. Engels,
daha sonraki sosyalizm ile ilgili tm dflnceleri St. Simonda bulmak mmkn-
dr demifltir. Nitekim St. Simon, K. Marx ve F. Engelsin Komnist Manifestoyu ya-
ynlamalarndan 23 yl nce lmfltr.
St. Simonun dflnceleri sosyal bilimlerde nemli yanklar yaratmfltr. Toplum bi-
limin ayn doa bilimlerinde olduu gibi benzer temeller zerinde infla edilmesi
gerektiini savunmufltur. St. Simon, arkadafl olan A.Comteu byk lde etkile-
mifltir. Ayrca 19. yy. boyunca tm Avrupada etkili olmufltur, denilebilir. Taraftar-
lar arasnda nl matematiki Lagrange ve mparator III. Napolyon bulunmakta-
dr. St. Simon toplumun yeniden organizasyonunun ancak felsefeci, mhendis ve
bilim insanlar ile birlikte olabileceini dflnmfltr. Bu balamda laik bir dini sa-
vunarak geleneksel din adamlarn elefltirmifl, din adamlar ile bilim insan eitim-
cilerin yer deifltirmesini nermifltir.
St. Simon aslnda kendi kendini eitmifl bir dflnr olsa da sosyolojinin, sos-
yalizmin, sosyal organizasyonlarda teknokratik yaklaflmn ve birleflik bir Avrupa
kurulmas fikrinin hep onun dflncelerinden esinlendii iddialar bulunmaktadr.
O, toplum hakknda alflmay ieren biimde bilime dayal olarak bilginin yeniden
kurulmasn, zihinlerdeki karmaflkl gidererek dzen kurmada anahtar olarak
grmekteydi. Ancak bylelikle sosyal istikrar, Fransz devrimi ve Napolyon Savafl-
larndan sonra kurulabilirdi. Tarihe dayal analizler yaparak gelecekteki toplumun
bilime ve sanayiye dayanacan ngrmflt. Bu toplum herkesin yararl ifller ya-
www.evrenselpdf.com
pabilecei bir atlye olacakt. Modernitenin kapsaml analizini yapan St. Simon Comte, sosyolojinin babas
olarak anlsa da, dflnce
tm bu ynleriyle nemli bir miras brakmfltr. anlamnda sosyoloji fikrine
St. Simon, sosyolojinin en nde gelen dflnr olmasna ramen, onun ra, ilk ve en byk ilham
kayna kifli St. Simondur.
arkadafl, birka eserinde ortak yazar olan A. Comte, alt ciltlik Pozitif Felsefe
Dersleri adl eseriyle sosyolojinin babas olarak anlmfltr. Oysa dflnce anlamn-
da sosyoloji fikrine ilk ve en byk ilham kayna olan kifli St. Simondur, demek
yanlfl olmayacaktr.
St. Simon sanayileflme kavramn ortaya atarak sosyal geliflme ve farkllaflma
konularnda yazarak Comte ve Spencere iyi bir bafllang salamfltr. Tarihte snf-
larn rol hakknda yazarak ve refahn yaratlmasnda emekiler ve onlar sm-
renler zerine dflncelerini ifade ederek snf mcadelesi konusunda K. Marxn
daha keskin ve ayrntl bir doktrin oluflturmasna yol amfltr.
Kuram ve uygulamada temel sosyal deerlerin zellikle de dinsel olanlarn ze-
rinde durarak bunlarn toplum asndan sonularn incelemifltir. Bu konu daha
sonra Durkheim sosyolojisinin en nemli katks olarak deerlendirilmifltir. St. Si-
mon, istikrarl ve istikrarsz yaplar arasndaki farklara iflaret ederek sosyolojik ifl-
levselcilik ve deiflken sosyal yaplar dflncesinin ilk habercisi olmufltur. Hatta
daha da ileri giderek, Avrupal uluslarn parlamenter cumhuriyetlere dnfleceini
de ngrmfltr. Bir gn gelip Avrupa Parlamentosu kurulaca fikrine inanmfltr.
Engelse gre St. Simon sosyalizmin temel flahsiyetidir. Onun temsil ettii sos-
yalizme Etiki/Ethical Sosyalizm denilmekte ve ayn zamanda topyac olarak da
anlmaktadr. Toplumlarn kooperatif modelinin oluflmasn savunduu iin top-
yac denildii belirtilmelidir. Bu grfl Avrupada modernizasyon hareketlerinin
bafllad zamana denk dfler. Bu hareket, iflletmelerin, yerel toplulukta yeni h-
kim kurulufllar haline dnflt dneme rastlar. Ev ve ifl yeri artk birbirinden ay-
rlmaktadr. fiehirler ve onlarn banliyleri, nceden krsal kesimde yaflayanlarn
yeni yerleflim blgeleri haline gelmektedir. Doufltan veya sermaye ile yksek s-
nflardan gelen kifliler daha iyi koflullarda yaflarken, sanayi kentlerindeki ounluk
ancak asgari geim standartlarn ok daha fazla alflarak koruyabilmektedir.
Etiki Sosyalizm herkesin yeni oluflan kentlerdeki toplumda nezih bir yaflam
standard ve insan iliflkilerine sahip olma hakk olduunu savunmaktayd. Bu g-
rfl daha sonra 19. yy. sonlarnda bafll baflna bir sosyal mesele haline gelmifltir. St.
Simon ayrca refah devleti zm nerisini gelifltirmifltir. Herkesin yeteneklerine ve
ihtiyalarna gre ifl bulmasn istemifltir. O, politik yntem olarak her zaman flid-
dete karfl olmufltur. Ayrca, sosyal problemlere duyarszl yznden liberalizme
giderek daha fazla kuflku ile bakmfltr. Halkn sosyal refahnn salamasnda dev-
lete anahtar rol yklemifltir.
Auguste Comte
Comte, Fransada kk bir yerleflim olan Montpellier flehrinde muhafazakr bir

memur ailesinde domufltur. Annesinin ve eflinin koyu birer Katolik olarak din-
darlnn daha sonraki yaflamnda nemli etkileri olmufltur. Buna karfllk fizik,
matematik ve astronomi ile de ilgilenen bir kifli olmas, onun doal bilimlere ben-
zer bir sosyal bilim kurma dflncesini beslemifltir, denilebilir. Aslnda, zaman
iinde grfllerinde ortaya kan deiflmeler onun bilimsellikten uzaklaflmas y-
nnde olmuflsa da bunlar onun nce felsefeye daha sonra sosyolojiye katklarn
glgeleyememifltir. Auguste Comte
(1798-1859)
www.evrenselpdf.com
A. Comte, sosyolojinin isim A. Comte, Fransz devrimi ve Aydnlanma dflncesine tepki olarak gelifltirdii
babasdr ve pozitivizmin de
kurucusudur. dflnceleriyle tannan sosyolojinin isim babas Fransz sosyologudur. Var olup
olmadn sorgulamakszn, bilginin amacn, deneyimlenen/yaflanan olgularn be-
timlenmesine dayandran felsefi dflnce sistemi olarak basite tanmlayabilecei-
miz Pozitivizmin kurucusudur.
A. Comte (1958), ayn zamanda doa bilimleriyle ilgilendiinden sosyolojinin
de doa bilimlerin benzemesine alflr. O, doa bilimlerinde kullanlan gzlem ve
deney gibi tekniklerin sosyolojide de kullanlabileceini savunur. Ona gre pozitif
bilimler arasnda basitten karmafla doru bir dzen vardr. Bu dzen, bilimler
arasnda birlik salar ve bilimlerin geliflim srasn gsterir. Ayrca farkl ampirik ko-
nu alanlarn birbirinden ayrt edilmesine olanak salayan yntemlerin tarihsel ola-
rak ortaya kfln anlamamza olanak salar. Tm bilimler iinde en son ortaya -
kan ve en karmaflk olan sosyolojidir. O, sosyolojiyi yeni bir bilim olarak ortaya
koyduunda, sosyolojinin dier tm bilimleri bir araya getireceine inanmfltr.
Comte, belirli hiyerarfli iinde bilimsel yntemlerin kullanlmasnn, anarfli baflta ol-
mak zere tm sosyal problemleri zeceine inanmfltr. O, her zaman bilimlerin
kendinden nce gelen bilimlere dayanmas gerektiine, dolaysyla hem dzen
(order) hem de geliflme/ilerleme (progress) fikirlerine birlikte inanmfltr. Nitekim
mezar taflnda da onu en iyi simgeleyen bu iki kelime yazmaktadr. lerlemeye
olumlu bakan bir filozoftur.
Comteun dflncelerini sosyal dinamik ve sosyal statik olarak iki blm
A. Comte, teolojik, metafizik
hlinde incelemek mmkndr. Sosyal statik, dzenli ve istikrarl sosyal iliflkiler ve
ve pozitif olmak zere toplumsal yapdr. Sosyal dinamik ise, sosyal deiflme demektir ve en iyi ifadesini
aflamadan oluflan Hl Hl Yasasnda bulur. Tm insan dflncesinin, bireysel veya tarihsel kltrel
Yasasn ileri srmfltr.
olsun adml yasay izlediini savunur. Bunlar:
Teolojik hl/dnem: Bu dnem de kendi iinde doaclk (animizm), tek
ve ok tanrclk olarak e ayrlmaktadr. Teolojik dneme hayal dnem
de denilmektedir.
Metafizik hl/dnem: Soyut hl de denilmektedir. Soyut cisimlerle ilgilen-
me anlamnda kullanlmaktadr.
Pozitif hl/dnem: Deiflkenler arasnda gzlenebilen iliflkilere dayanr.
Kesin ve yasalara bal bilgi demektir. Bu dnem bilimsel dnem olarak da
anlr.
A. Comte sosyolojinin araclyla insanln uygarlk dzeyinin gelifleceine
inanmfltr. Pozitif felsefe ile insanln iinde bulunduu kaotik durumun sonlana-
can ve dolaysyla ilerleyeceini savunmufltur. Comte, bencil duygularn ele ge-
irdii doal durumdan, sosyal duygulara geilmesini veya ykselmeyi kendisine
problem edinmifltir. Ona gre, dinsel ayin ve trenler, bilimsel dflnce tarafndan
ahenkli bir hle dnfltrldnde, duygular da eitilecektir. Bu dflnceleri
deta Yerekimi Yasasn deifltirmekle bir tutulmufl ve imknsz bulunarak elefl-
tirilmifltir. Ayrca, bireyler zerinde nce ahlaki, daha sonra hukuki bask kurmaya
alflt iin elefltirilmifltir. Comte, daha sonraki yllarda mistisizme sapmakla da
elefltirilmifltir. Pozitivizmin nceki bilimsellik iddialar yerini daha ok dine brak-
mfltr. Hatta bu abalarn Sosyalatri adl bir insanlk dini gelifltirmeye kadar var-
drmfltr. Son olarak en byk elefltiri Hl Yasas ile ilgili olarak yaplmfltr.
Onun iddiasnn aksine insanlarn bu dnemlerden zorunlu olarak ve birbirini iz-
leyerek gemedikleri bilinen bir gerektir. Nitekim, gnmzde baz insanlar te-
olojik aklamalara inanrken, bazlar da bilimsel olanlar kabul etmektedirler. En
azndan gnmz modern toplumunda da teolojik ve metafizik aklamalara bafl-
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE SIRA SZDE

vurulmas A. Comteu dorulamamaktadr. Ancak, evrimci dflncelerle tarihi iler-

S O R U S O R U
leme olarak olumlu grmesi nemini korumaktadr.
Comte, ayrca alt ciltlik Pozitif Felsefe Derslerinin 47. alt-blmne

D K Kgeldikten
AT sonra DKKAT
sosyal fizik adn sosyolojiye evirerek sosyolojinin isim babas olmufltur. Bu da bafll
baflna nemli bir katk olarak deerlendirilmelidir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Karl Marx
Karl Marx Avrupay dnfltren Endstri devrimini gzleyerek kuramn gelifltir-
mifltir. Krdan gen tarm iflilerinin kentlerde karn tokluuna alfltrldn ve
ortalama mrlerinin 30 yafl olduuna tank olmufltur. Bu acmasz alflma koflul-
larn anlayabilmek iin tarihsel olarak toplumlar incelemeye Kbaflladnda
T A P ise, in- K T A P
sanlk tarihinin snf atflmasna dayandn ve snrl sayda glnn (burjuvazi)
retim aralarna sahip olduunu ve ounluu oluflturan iflileri (proletarya) s-
mrdn grmfltr. TELEVZYON TELEVZYON
Marxn felsefesi Diyalektik Materyalizm (Dialectical Materialism) olarak
anlrken; sosyolojisine Tarihsel Maddecilik (Historical Materialism) denilir. Karl Marx (1818-
Marx, Hegelin bafl afla durduunu iddia ettii diyalektik anlayfln yerine oturt- 1883)
NTERNET NTERNET
mufltur. nk, aflamal tez, antitez ve sentez fleklindeki ilerlemede Hegel tez
olarak manevi bir varlk olan Geisti (tanry) grrken, Marx tez olarak temele
ekonomiyi koymufltur. Aslnda diyalektik dflncenin temeli lk a filozofu He- Marxn felsefesi diyaletik
materyalizm, sosyolojisi ise
raklite (.. 5. yy.) dayanr. Heraklit, ayn rmakta iki kez ykanlmaz diyerek tarihsel maddecilik olarak
deiflimin her yerde olduuna ilk iflaret edendir. Daha sonra Alman filozofu anlr.
Fichte (1762-1814) tez- antitez- sentez formln ortaya atmfltr. Ksaca Hegel ve
Marxn dflncelerinin orijinallii sadece tezin ne olaca konusundadr (Marx Marxa gre, insanlk sosyal
ve Engels, 1962). tarihi, kaynaklara sahip
olanlarla olmayanlarn
Marx tm retim biimleri gibi kapitalizmin de diyalektik olarak kendini orta- birbirlerine karfl snf
dan kaldracak potansiyele (ifli snf) sahip olduunu ve tarihin snf mcadelesi- mcadelesinin tarihidir.
ne dayandn savunur. Kaynaklara sahip olan ve olmayan her iki grubun hacmi
ve gruplara nasl ye olunduu, iinde bulunduklar toplumun ekonomik sistemiy-
le olan bireysel iliflkileri tarafndan belirlenir. Bu yzden g iliflkilerinin snfsal
deil, bireysel dzeyde analiz edildiini unutmamak gerekir. Marxn iddiasna g-
re, retim iliflkileri (ifli-iflveren v.b.) ve retim biimi (kapitalist, sosyalist v.b)
olarak her toplumun ekonomik sistemi, o toplum iin en nemli ve tek olgudur.
Refahn retildii ve datld dzenleme alt yapy (infra structure) oluflturur ve
dier sosyal ve kltrel dzenlemeleri belirler. Aile, din, siyaset, ekonomi, hukuk
ve hatta sanatsal beenilerin tm st yapy (super structure) oluflturur ve eko- Marxa gre, refahn
retildii ve datld
nomik alt yapnn st yap zerindeki etkilerini yanstrlar. Genifl anlamda bunla- dzenleme alt yapy, dier
rn nihai rol, toplumun temel parametresi olan retim biimini korumak ve des- sosyal ve kltrel
dzenlemeler ise st yapy
teklemektir. Ona gre emek (man), makine/teknoloji (machine) ve para (money) oluflturur. Marx, alt yapnn
belirleyicidir. ngilizce karfllklar M harfi ile bafllad iin bunlara 3M der, on- st yapy belirlediini
lar her fleyin temelidir ve alt-yapy olufltururlar. savunur.
Marx hem evrimci hem de ekonomik determinizmi savunan bir dflnrdr.

Evrimcilii toplumlarn belirli aflamalardan geecei, nce ilkel komnal, feo-
dal, kapitalist ve sosyalist toplum aflamalarnn birbirini izleyecei ve sonuta
snfsz topluma ulafllacan savunmasndan kaynaklanr. Ekonomik determinizm
ise, belirli bir toplumda tm nemli pozisyonlar ve sosyal etkileflimlerin retim bi-
imi tarafndan belirlenmesi grfldr. Bu bireysel durufllarn da retim biimine
gre dzenlenmesi demektir. Marx iin temel ayrm retim aracna sahip olanlar
www.evrenselpdf.com
ve olmayanlar arasndadr. nk retim aracna sahip olanlar, retim biimini do-

laysyla politik, yasal ve dier tm st yapy kontrol ederler. retim aracna sahip
olmayanlar ise, emeini satarak geinenlerdir. Her grubun kendisini nesnel olarak
grmesini salayan snf algs vardr. Aslnda bu alglar, gerek snflarn geliflme-
sinde kritik rol oynarlar. Sonuta kendini dierleriyle ayn snftan grenlerin ortak
karlarn arttrmak iin rgtlenmeleriyle snf bilinci geliflir. flte bu noktada nes-
nel bir gereklik olan snf, znel bir farkndalk olan snf iin mcadeleye dn-
flr. Bylelikle insanlar yaflamak iin tarihsel mcadeleye hazrlanmfl olurlar.
SIRA SZDE K. Marxa gre

SIRAtemel
SZDEolarak toplumda ka snf vardr ve bu snflar ne zaman ortadan kal-
2 kacaktr?
D fi N E L M D fi N modern
Marxa gre, ELM toplumda amalar ve karlar asndan her iki snf (zel
K. Marxa gre, sorunlar
ancak zel mlkiyetin yerini mlkiyete sahip gl burjuvazi ve gsz proletarya) doasndan uyuflmaz ve zt-
ortak
S Omlkiyet
R U aldnda, tr. retim aracna
S O R U sahip olarak burjuvazi, ekonomik yatrmlarndan elde ettii k-
dier ifade ile kapitalizmin
yerini sosyalizm aldnda r en fazlaya karmak; proletarya da emeinin karflln en fazla almak isteyecek-
zmlenebilir. tir. Mevcut ekonomik sistemde ya da retim biiminde snrl arz iinde sonucu s-
DKKAT DKKAT
fr olan bir oyun (zero sum game) sz konusudur. Bu da aslnda bir grubun kr,
dier grubun zararndan baflka bir fley deildir. Marxa gre, burjuvazinin sahip ol-
N N
SIRA SZDE duu ekonomik, SIRA SZDE siyasal ve yasal kaynaklar ona ok daha genifl bir grup olan
emekiler zerinde ok byk g ve avantajlar salar. Yksek krlar ve g fark-
llklar sonucunda, szle ifade edilmese de, kapitalist toplumun cretli kleleri
olan iflilerin yoksulluklar artar. Bu alflanlarn hakk olan refah payna, zel ml-
kiyete sahip olan ynetici snf tarafndan el konulur. Sonu olarak yoksulluk, a-
lk, hastalk ve kt barnma koflullarnn tm, zel mlkiyet temelli ekonomik
K T A P K T A P
sistemden kaynaklanan sosyal problemlerdir. Marxa gre, modern toplumda kar-
fllafltmz sorunlardan sorumlu olan ekonomik sistem deiflmeden bu sorunlar
zlemez.
TELEVZYON TELEVZYON
Marxn kat ekonomik determinist anlayfl ok elefltirilmifltir. Ayrca kendinden
sonraki geliflmeler onun iddialarn dorulamamfltr. Snflar ortadan kalkmad
gibi, yeni orta snflar ortaya kmfl, ifliler en fazla smrlen olmaktan kmfltr.
NTERNET Emperyalizm N T sayesinde
ERNET sanayi toplumlar dfl talan arttrarak kendi iflilerine baz
iyileflmeler salayabilmifltir. Ayrca sanayinin en geliflmifl olduu ngiltere yerine,
bir tarm toplumu olarak yeterli iflisi olmayan Sovyetlerde devrimin olmas eko-
nomi kadar, bir st yap kurumu olan siyasetin de toplumsal deiflmede nemli ol-
duunu gstermifltir. Bu geliflmeler ve ortaya kan yeni koflullar toplumlarn onun
nerdii zorunlu aflamalardan gemesini de engellemifltir.
Sosyolojin Kurucular
Sosyolojinin kurucular olarak E. Durkheim ve M. Weber bu alt blmde ince-
lenmifltir.
Emile Durkheim
Modern akademik bir bilim olarak sosyoloji Durkheimin alflmalaryla bafllamfltr.
Durkheim, sosyolojinin isim babas A. Comteun dflncelerinin byk bir ksmn
onaylamaz. Ancak, sosyolojinin yntem ve ilkelerini yeniden tanmlarken A. Com-
te gibi doa bilimleriyle devamllk iinde nesnel, rasyonel ve olaylar arasnda ne-
Emile Durkheim densellik iliflkisi (causality) arayan bir sosyal bilim anlayfl oluflturur. Daha sonra bu
(1858-1917) grfl sosyal bilimleri doa bilimlerine indirgeme (reductionism) olarak elefltirilir.
www.evrenselpdf.com
Durkheim, Avrupada ilk sosyoloji blmn Bordo niversitesinde 1895 yln-

da kurmufltur. Daha sonra en nemli yapt Sosyoloji Ynteminin Kurallar adl
eserini yazmfltr (1898). Bu eserde sosyal olgular tanmlar, normal ve patolojik ara-
snda ayrm yapar. Sosyal olaylarn nasl aklanacan anlatr. Daha sonra yazd
yntem ilkelerini uygulayarak ntihar adl monografik alflmasn yaynlamfltr
(1897). Bu alflmasnda sosyolojinin biyoloji ve psikolojiye indirgenemeyeceini
gstermek iin intihar istatistiklerini mezhepler, yafl, eitim, medeni durum ya da
ocuk sahip olup olmama gibi koflullar asndan karfllafltrr. rnein intiharn bi-
reysel bir olay olmadn Katoliklerde Protestanlardan daha fazla intihar olmasyla
gstermeye alflr. Aslnda Durkheim tr intihar arasnda ayrm yapmfltr:
Egoist ntihar: Bireysel nedenlerle intihardr. Toplumsal balarn gevflek Durkheim, ntihar isimli
olduu ve bireyin kendini yalnz hissettii durumlarda ortaya kar. eserinde intiharn bireysel
bir olay olmadn, aksine
Alturistik/ Elcil ntihar: Japon pilotlarn kamikaze/ intihar dalfllar veya toplumsal bir olay olduunu
toplum iin kendini feda eden eylemciler gibi. Sosyal balarn ok sk ol- intihar istatistiklerini
kullanarak gstermeye
duu toplumlarda daha ok grlr. alflmfltr.
Anomik ntihar: Toplumda dayanflmann zlmesine bal olarak her yl
belirli sayda insann intihar etmesidir. Anomi kuralszlk demektir.
Durkheimin burada gstermek istedii, her toplumsal olayn dier bir sosyal
olay ile aklanmas ynndeki yntem ilkesidir. Ayn flekilde toplumdaki ifl bl-
mn de aklamaya alflr. Durkheime gre toplumlarn evrimine bakldnda
iki tr dayanflma olduu anlafllr:
Mekanik dayanflma: Geleneksel topluluklarda benzerliklere dayal olarak
ortaya kan dayanflmadr.
Organik dayanflma: Modern toplumlarda ifl blm sonucunda farkllafl-
maya bal olarak ortaya kar.
Durkheim, nedensel aklamalarn ifl blm konusunda da yapar. Modern
toplumda ifl blm ve dolaysyla organik dayanflmann sebebi nfus artfldr. K-
rn aksine kentlerde nfus artmakta ve herkes farkl alanlarda uzmanlaflmaktadr.
Artk insanlar ekmeklerini kendileri yapmadklar iin frnclara, giysilerini diktir-
mek iin terzilere ihtiya duyar hale gelirler. Buradan da Durkheimin ifllevselci g-
rfllerine gelmek mmkndr. fl blm ve organik dayanflmann hep toplumun
ihtiyalarnn karfllanmasna ynelik olarak ortaya ktn savunduu iin onun
grfllerinin ifllevselci olduu sylenir.
Durkheim, toplumda normal ve hastalkl/ patolojik ayrm yapar. Toplum orta-
lamasnda grlen olaylar normal iken, sapanlar patolojiktir. Anomi, yani toplum-
da kurallarn zlmesi hli, normalden sapma ve negatif bir durumdur ve sosyal
reformlar yaparak ortadan kaldrlmaldr. Toplum giderek bireycileflmektedir. Bi-
rey ve devlet arasnda byk bir boflluk ve bu boflluklar dolduracak sosyal orga-
nizasyonlara ihtiya vardr. Sosyoloji, neyin normal neyin hastalkl olduunu be-
lirleyen, kurumlarn ortaya kfln ve ifllevlerini inceleyen bilimdir. Durkheimin
yntem ilkeleri dier sosyal bilimler zerinde de, baflta siyaset bilimi olmak zere
olduka etkili olmufltur. Ancak, onun sosyal olgular doa bilimleri gibi inceleyen
pozitivist grfl Comteu aflamasa da, sosyoloji ynteminin kurallarn ortaya koy-
mufl olmas Durkheimn zgn yandr.
te yandan Durkheimin ok elefltirilen ortak bilin (collective conscious-
ness) fikrinin de zgn olmad ve nc filozoflardan bni Halduna ve onun asa-
biye kavramna kadar uzand belirtilmelidir. Durkheim, toplumda biz duygu-
sunun ortak bilin ile infla edildiini savunurken ayn zamanda metafizik bir kav-
rama ya da hi istemedii psikolojik aklamalara girmifltir. Durkheime gre ortak
www.evrenselpdf.com
Durkheim pozitivist bilin, Bir toplumun bireylerinin tafld ortak inan ve duygular btndr. An-
olmaktan ok ifllevselci bir
sosyolog olarak tannr. cak bu, bireysel bilinlerin basit bir toplam veya sonucu ortaya kmaz. Uzun ta-
Onun antropoloji zerinde de rihsel ortak yaflam sonucunda oraya kan inanlar, deerler bizi dier gruplardan
etkilerinden sz edilebilir. ayracak bir bilince ulaflnca ortaya toplum kar. Bu insanlar tarafndan oluflturu-
lkel toplumlarda din ve
bynn ifllevini aklayan lan gereklik daha sonra bize bask yapar ve kurallarna uymaya zorlar. rnein;
alflmalar bu balamda dil, yaz ve para gibi. Dil bilmeden anlaflamaz, para vermeden mal alamazsnz. Bu
deerlendirilebilir.
artk bizim dflmzda, bize bask yapan gerekliktir ve nesnel olarak incelenebilir.
Olaylar, aralarnda neden-sonu iliflkileri kurularak aklanabilir. Ayrca, onlarn ifl-
levsel olup olmadklar da gsterilebilir.
Ayrca pozitivizmin kurucusu A. Comteun tarihsel alflmalarda bulunmasna
ramen, Durkheim tarihe fazlaca nem vermez gibi grnr. Ancak, toplumlarn
en basit (horde) hlden, klan ve yerleflik hle geiflini inceleyen alflmalarnda ta-
rihsel ynler bulunur. Bununla birlikte bunlar antropologlar gibi, bugn hlen bu
flekilde ve henz deiflmeden yaflayan ilkel kabileler zerinden arafltrd iin ta-
rihsel alflma olarak grmemifl olabilir.
te yandan Durkheimin Marxa karfl bir dflnr olarak, ekonomik determi-
nizmi reddettiini ve daha ok ahlak bir dflnr olduunu belirtmek gerekir. O
hibir zaman kapitalizmi elefltirmemifl, modern toplumda mevcut koflullarda dze-
ni deifltirmeden reformlar yaparak iyilefltirme nerilerinde bulunmufltur. Bu yn-
den devrimci deil, statkocu bir gelenei temsil eder. Ayrca, tm olay ve olgula-
rn ayn zamanda ifllevselliini de gsteren Durkheimin neden intiharn ifllevi ze-
rinde durmad da ayr bir sorudur ve elefltirilere aktr.
Sonu olarak fert yok, cemiyet var ya da nce toplum, sonra birey grfl-
nn sahibi Emile Durkheim, slahat /reformcu, determinist, ifllevselci, indirgeme-
ci bir sosyolojinin kurucusudur. Daha sonra zellikle ABDde etkili olmufltur. n-
l Amerikal sosyolog T. Parsons, Sosyal Sistem Kuramn gelifltirerek, yapsal ifl-
levselcilii ABDde hakim paradigma haline getirmifltir.
Max Weber
Max Weber, Alman bir iktisat dflnrdr. O da Durkheim gibi Marxa karfl bir
konumda saf tutmufltur. Onun Almanyada Bismark dneminde gl bir ulusal
devlet kurulana kadar toplumda yaflanan alkantlar zerinde yapt gzlemler ve
tarihsel alflmalar, kltre nem vermesine yol amfltr. Toplumdaki atflmay red-
detmemifl ancak atflmay ekonomi yerine din gibi kltrel farkllklara balamfltr.
Aslnda Weberin brokrasi ve otorite arasnda kurduu balant nemlidir.
Onun g (power) ve otorite (authority) arasnda ayrm yapt bilinmektedir. We-
bere gre g, direnmelere ramen birinin dierlerine dediklerini yaptrabilmesi-
dir ve bunun kayna nemli deildir. Buradan hareketle, meflru olan gce de
otorite denilir. nk, itaat edenlerin, kendilerinden istekte bulunann taleplerini
meflru olarak grmeleri gerekir. Aksi takdirde bu kaba g (force) ve fliddet/ zor-
Max Weber (1864-
1920)
balk olur. rnein, bir ynetimde amir, memurlarndan baz taleplerde bulunur
ve memurlar onun bu istemlerde bulunmasn meflru grerek ona itaat ederler.
Webere gre tip otorite arasnda ayrm yapmak gerekir:
Yasal/ussal otorite: Bu tip otorite, kaynan yasalardan alr.
Geleneksel otorite: Toplumdaki gelenek ve greneklere dayanr. Byk-
lerin, erkeklerin, yaflllarn dedikleri yaplr.
Karizmatik otorite: Olaanst koflullarda bazen kiflilere baz stn zel-
likler atfedilir. Kiflinin gerekte bu zellikleri taflyp taflmamas nemli de-
ildir. Genelde bafllangtaki karizmatik otorite, giderek geleneksel veya us-
sal otoriteye dnflebilir.
www.evrenselpdf.com
Weber tip otoriteye karfl iki tip brokrasi snflar:

Yasal brokrasi: Bu tr brokrasi en ussal ynetim biimidir. Weber, yasal, geleneksel ve
karizmatik olmak zere
Geleneksel brokrasi: Geleneksel aile ve hemflerilik dayanflmas iinde otorite tipi tanmlarken,
ynetim anlayfldr. yasal ve geleneksel
brokrasi ayrmn yapmfltr.
Webere gre, bunlarn gereklik dzleminde bire bir karfllklarnn bulunmas
gerekmez. Bunlar ideal tiplerdir. Burada ideal tip demek, olmas gereken anla-
mnda kullanlmaz. Daha ok zihinsel olarak oluflturulduunu, fikir olarak bulun-
duklarn syler. Sosyolojinin yapaca en nemli ifl, tarihin zengin hazinesine bafl-
vurarak ideal tip kavramlafltrmalarna gitmektir. Daha sonra ikinci admda yapla-
cak ifllem ise, gerekte gzlenen ile zihinsel olarak kurgulanan arasnda ne kadar
fark bulunduunu ortaya koymaktr.
Weber ayrca Eylem Kuramcs olarak anlmasna yol aan tip eylem snfla-
mas da yapmfltr:
Weber, eylem tipi snflar:
Amaca ynelik ussal eylem, amaca ve deere ynelik
Deere ynelik ussal eylem, ussal eylem, duygusal
eylem.
Duygusal eylem.
Amaca ve deere ynelik ussal eylemin her ikisinin de rasyonalitesi vardr. An-
cak ilkinde hukuk kurallar ve yasalar gerei eylemde bulunulurken, dierinde de-
erler rol oynar. rnein, Hint kltrnde kadnlar len kocalar ile birlikte yak-
lrlar veya kaptanlar batan gemilerini en son terk ederler. Baflka bir rnek de aris-
tokratlarn delloda onurlar yznden lmeyi gze almasdr.
Weberin metodoloji konusundaki grfllerini Kapitalizmin Ruhu ve Protestan
Etii (1958) adl nl eserinde bulmak mmkndr. O tarihte alar boyunca
yapt incelemeler sonucunda Avrupann baz yerlerinde kapitalizme geildii
hlde dnyann dier yerlerinde bunun neden gerekleflemediini sorgular. Bu
dnyada ok alflp hi tketmeden biriktirmek ve dnya zevklerinden vazge-
mek olarak ileci yaflam biiminin (asketizm) Protestanlkta yaygn olduu ve do-
laysyla kapitalizmin bu lkelerde ortaya kt sonucuna varr. Ona gre Katolik-
ler geleneksel muhafazakrl temsil ederken, Protestanlar deiflmeyi semifller-
dir. Katolikler kilise sayesinde kendilerini gven iinde hisseder ve cennete gitme-
yi garantilerken, Protestanlar bu inanc paylaflmayarak tanrnn isteinin alflmak
ve daha ok kazanmak olduuna inanrlar. Bu amala harcamayarak, kapital biri-
kiminin domasna da yol aarlar. Bu aklama birka ynden deerlendirilebilir.
lki kapitalizm ile Protestan ahlak arasnda nedensel iliflki kurulmaya alfllmakta-
dr. kincisi ekonomik bir sonu, kltrel ya da dinsel bir nedene balanmaktadr.
Oysa Weberin bizzat kendisi aklamalarn yeterli olmas koflulunu arar. Bunlarn
ilki olgusal olarak, ikincisi mantken tatmin edici olmasdr. Weber insanlarn ne-
den ok alflp harcamadan biriktirdikleri konusunda tatmin edici bir aklama ge-
tirememifl ve sadece Protestanla balamfltr.
Weber, adafllar arasnda ampirizm ile realizm arasndaki uurumda kpr ol-
maya alflmfl bir dflnrdr. Ona gre sosyal olaylar sadece anlamak yetmez;
ayn zamanda aklamak gerekir. rnein, uzaktan asilzadelerden birinin av sra-
snda vurulduu anlafllabilir. Ayn flekilde alnan bir ilacn bafl arsna iyi geldii
anlafllabilir. Ancak sadece anlama yeterli deildir. Asilzadenin kazara m yoksa ka-
stl olarak m vurulduunun aklanmas gerekir. Ayn flekilde ilacn neden bafl a-
rsn giderdiini de aklamak gerekir. Anlamann aklama ile desteklenmesi ko-
nusunda ilk rnee dnlecek olursa, kiflinin aflna yaklaflt iin dierini vura-
www.evrenselpdf.com
M. Weber, anlama kadar rak kastl bir eylemde bulunmas ve olaya kaza ss vermesi bir seenektir. Ola-
aklama zerinde durmas,
insan eylemlerini yn gerekten kaza olmas da olasdr. Bu durumda aklamann tatmin edici olma-
snflamas ve en nemlisi s iin deere ynelik ussal eylem kavramna baflvurur ve o dnemde onur iin
de brokrasi konusunda bir
kuram gelifltirmifl olmas insanlarn birbirini ldrebilecei nedenini tatmin edici bulur.
yznden bugn de nemini Aslnda Weberin sylemek istedii olaslklarn gz nnde bulundurulmasdr.
korumaktadr.
Nitekim tarihsel olarak geriye baktnda, eer Maraton Savafln Yunanllar yerine
Persler kazansayd, dnyann geliflimi nasl olurdu diyerek sorgular. Bu takdirde
Helen Uygarl dnyaya egemen olamazd sonucuna varr. Bu durum onun grfl-
lerindeki olaslkl yasalar ynnn arln ortaya koyar. Ancak bir yandan Pro-
testan etii ile kapitalizm arasnda kat nedensellik iliflkisi kurarken, te yanda ola-
slklar zerine dikkat ekmeye alflmas eliflkili olarak alglanmasna yol aar. We-
berin en temel katksnn Brokrasi Kuram olduu aktr. Ancak neden tip oto-
rite tanmlarken iki tip brokrasi snflad konusunda da elefltiriler alr. Ayrca
Marxn ekonomik temelli indirgemeci aklamasnn benzerini yapmas ve tek ne-
denli (din) aklama olarak Protestan etiini kapitalizmin nedeni olarak ileri srme-
si ok elefltirilir. Weberin Trkiyede son yllara kadar fazla nemsenmemesi, Durk-
heim sosyolojisinin egemenliine balanabilir. Ancak yorumlayc ve hermeneutik
alflmalar yapan sosyologlar onu tekrar keflfetmektedirler, denilebilir.
SOSYOLOJDE KURAMSAL YAKLAfiIMLAR

Genel olarak sosyal bilimlerde zel olarak sosyolojide tek hakim bir paradigma
(model veya kavramlar ana demeti) yoktur. Sosyolojide bafllangtan bu yana bir-
biriyle yarflan grfl ve modeller sz konusu olmufltur. Dier bir ifade ile sosyolo-
jide insan ve toplumu nasl grdklerine, daha dorusu onlar hakkndaki kabulle-
rine gre farkllaflan eflitli yaklaflmlar vardr. Bunlar genelde Metodolojik Yakla-
flmlar (Pozitivist, Anti-pozitivist / Yorumlayc ve Elefltirel gibi) ve Kuramsal Yak-
laflmlar olarak iki genel grupta toplanabilirler. Sosyolojideki kuramsal yaklaflm-
larn, modernist erevede Sembolik Etkileflimcilik gibi daha mikro yaklaflmlar-
Sosyolojideki temel kuramsal dan, fllevselcilik ve atflmaclk gibi daha makro yapsal yaklaflmlara doru
yaklaflmlar sembolik geniflledii ve hatta son yllarda sosyolojiye meydan okuyan feminist ve post-mo-
etkileflimcilik, ifllevselcilik,
atflmaclk, feminist ve dernist yaklaflmlarla da zenginlefltii sylenebilir. Burada nemli olan sosyolojik
post-modernist arafltrmalarda birbirinden olduka farkl ok sayda kuramsal ve metodolojik yak-
yaklaflmlardr.
laflmn kullanldnn bilinmesidir. Arafltrmaclarn mikro znelden, makro nes-
nel boyutlara kadar uzanan genifl bir alanda arafltrma yapmas meflru olduu gibi,
ayn arafltrmann deiflik aflamalarnda da bunlarn bazlarndan yararlanmalar
mmkndr. nemli olan kuram ve uygulama btnlne sahip bir arafltrma
planlamak ve yrtebilmektir. Ayrca bu kuramsal yaklaflmlarn insan ve topluma
iliflkin olarak daha bafltan saylt olarak kabul ettikleri epistemolojik ve ontolojik
zelliklere bal olarak bazlarnn nitel, bazlarnn ise nicel arafltrma tekniklerinin
kullanlmasna uygun olduu veya bunlar gerektirdikleri bilinmelidir. Bu nedenle
bu blmde belli bafll sosyolojik yaklaflmlar karfllafltrmal olarak incelenmifltir.
Afladaki tablo sosyolojideki temel kuramsal yaklaflmlar genel analiz dzeyi,
analiz oda ve anahtar kavramlar temelinde karfllafltrmal olarak gstermektedir.
www.evrenselpdf.com
Genel analiz Anahtar Tablo 2.1

Yaklaflmlar Analiz oda Sosyolojideki Temel
dzeyi kavramlar
Kuramsal
Sembolik Etkileflimcilik Sosyal etkileflimin Yz yze etkileflim ve Semboller Yaklaflmlar
/Symbolic Interactionism mikro-sosyolojik insanlarn toplum Etkileflim
incelemeleri yaflam oluflturmak Anlamlar Kaynak: Henslin,
2001: 24.
iin sembolleri nasl Tanmlar
kullandklar
Fonksiyonel/ fllevselci Analiz Toplumun Toplumu oluflturan Yap
makro-sosyolojik paralarn fllevler
(Yapsal fllevselcilik /Uyma/ incelemesi birbirleriyle olan (gizil veya ak)
Consensus da denilmektedir) olumlu (ifllevsel) ve fllevsel olmayan
olumsuz (ifllevsel Denge/tarafszlk
olmayan iliflkileri)
atflmaclk /Conflict Toplumun Toplumda kt olan Eflitsizlik
Perspective (atflmac makro-sosyolojik kaynaklar iin G/iktidar
yapsalclk da denilmektedir) incelemesi mcadele ve gl atflma
egemenlerin Rekabet
gszleri nasl Smr/istismar
kontrol ettikleri
Sembolik Etkileflimci Yaklaflm

Modernist erevede mikro znel dzeyde sosyolojik alflmalarda pek ok kuram- Psikolojik gelenek
dan sz edilse de bunlarn genel bir flemsiye altnda toplanmas mmkndr. flte erevesinde geliflen bir
sosyoloji ekol olarak da
Sembolik Etkileflimcilik bylesine genel bir kapsaycla sahiptir. adlandrlan bu kuramsal
Bu yaklaflmn 18 yy. ngiliz ahlak felsefecilerine kadar izlerinin srlebildii ve yaklaflmn tarihsel analizi
onun epistemolojik olarak
William James (1842-1910) ve John Duvey (1859-1952) gibi 20. yzyl eitimci ve Amerikada yaygn kabul
psikologlar tarafndan gelifltirildii belirtilmelidir. Bu yaklaflm sosyolojiye taflyan gren pragmatizm iinde
gelifltiini gstermektedir.
en nemli savunucularn baflnda George Herbert Mead (1863-1931) ve onun -
rencisi Herbert Blumer gelmektedir. Ayrca Charles Horton Cooley (1864-1929) ve
William Thomas (1863-1947) da bulunmaktadr.
Sembolik Etkileflimin Pragmatizme dayanan temel ilkesi flunlardr:
nsanlar kendileri tarafndan anlam/nem atfedilen (yklenilen) davranfllar-
da bulunurlar.
nsanlarn davranfllar toplumdaki dier insanlarla girifltikleri sosyal etkile-
flimden kaynaklanr.
nsanlar karfllafltklar durumlar yorumlarlar ve ulafltklar sonuca bal ola-
rak da davranfllarn deifltirirler.
Herbert Meadin izleyicisi olarak Blumer (1962)in temel iddias, insanlarn n-
celikle karfllarndakinin davranfln yorumladklar ve daha sonra eyleme karar
verdikleri ynndedir. Meade gre, insanlar araya yorum sreci girmeden doru-
dan eyleme gemezler. Bu yorumlama ve anlamlandrma srecinde ise, kuflkusuz
semboller ve iflaretler nem kazanr. Bu yzden bu yaklaflma Sembolik Etkileflim-
cilik denilmifltir. Bu grfln, klasik Davranfl/ Behaviorizm Kuramndaki uyaran-
tepki iliflkisini ret ederek araya yorumlama srecini koymas nemlidir. nk,
insanlar her uyarana basite tepki veren robotlar deildir. rnein, bir gen kadn
kendisine gelen her teklifi sonular itibariyle yorumlamadan evet demez. Teklifin
masum bir yardm amal m yoksa daha ileri bir iliflki iin bir ilk adm m olduu-
nu anlamlandrmaya alflr ve olaslklar gzden geirdikten sonra evet veya ha-
www.evrenselpdf.com
yr der. flte Sembolik Etkileflimcilik bu anlamlandrma ve yorumlama srecinin na-

sl infla edildiini, insanlarn kendilerini ve karfllarndakini nasl konumlandrdk-
larn inceler. Onlar, ontolojik olarak sosyal yaflamn dinamik olduunu ve diyalek-
tik olarak karfllkl iliflki iinde bir btn olarak srekli deifltiini kabul ederler.
Bu gelenek iinde yer alan sosyologlar ok sayda farkl konularda ve deiflik
arafltrma teknikleri kullanarak alflmaktadrlar. Ancak, ounluun sosyal etkile-
flimi daha iyi alflabilmek iin katlarak gzlem gibi nitel teknikleri kullandklar
sylenebilir. zellikle son yllarda alfllan konular arasnda duygusal emek (Arlie
Hochschild), sosyal hareketler ve kendine ayna tutma, izlenim yaratma ve ynet-
me, ortam tanmlama gibi konular gelmektedir. Ayrca klasik yapsalcln dil ku-
rallarna (language) vurgu yapan semiotik/ gstergebilimsel incelemeleri yerine,
daha dinamik ve etkileflimsel olan konuflma (parole) zerine vurgu yapan se-
miotik alflmalar yapld sylenebilir.
Sembolik etkileflimcilik insan sosyal bir fenomen olarak anlamak iin znelci
yaklaflm tercih eder. Bu yaklaflma gre, insanlarn sosyal davranfl ve inanlarn
belirleyen yaflamn sosyal koflullar fazla nesnel deildir. Onlar aslnda insanlarn
bu koflullar hakkndaki znel alglamalar ve yorumlamalardr. rnek olarak ayn
koflullarda olan iki insan ile alalm. Koflullardaki herhangi bir deiflmenin her iki-
sinde de farkl tepkilere yol aaca dflnlmelidir. Sz gelimi lmcl bir hasta-
lk birinde intihara dierinde yaflama daha fazla sarlmaya yol aabilir. Sosyal etki-
leflimciler yaflamdaki baz nesnel bileflenleri kullanabilirler. Ancak, onlara gre bu
nesnel tavr yeterli deildir. Kiflilerin olaylara ykledii, etrafnda rd znel an-
lamn da bilinmesi gerekir.
Sembolik etkileflimci yaklaflm ile kadn, erkek, ocuk, yafll, hasta, alflan, ifl-
siz, ifli veya iflveren her trden sosyal statnn toplumdaki konumuna iliflkin a-
lflma yapabilecei unutulmamaldr. Her fleyden nce deiflen sembollerle ilgili
olarak ortaya kan yeni yaflam biimleri, tek eflli, eflcinsel veya lezbiyen iftler ve-
ya yaflllar hakknda ok zengin bir literatr bulunduu belirtilmelidir. zellikle
son yllarda evsizler zerine arafltrmalar yaygnlaflmfltr. Evsizlerin iletiflim tarzla-
ryla zellikle de szel/ konuflma ve szel olmayan jestler (gestures) ve sessiz kal-
maya (silence) ynelik arafltrmalarla ilgilenirler.
Sembolik etkileflimciler, arafltrmacnn kendini, inceledii kifli veya grubun ye-
rine koyarak, onlarn asndan olaylara bakmasn nemser. Buna ie bakfll an-
lama denilir ve bu ynden hem psikolojik hem de halk bilim ve sosyal antropo-
lojik olarak da emik yaklaflm da arfltrr. Ayrca nitel veri analizlerini, nicel ve
ileri istatistik tekniklerle zmlemelere tercih ederler.
fllevselci / Fonksiyonalist Yaklaflm

Genel olarak sosyolojide modernist erevede en yaygn olarak kullanlan makro
yaklaflm Yapsal fllevselcilik olarak da anlan yaklaflmdr. Bu yaklaflm toplumu
birbiri ile iliflkili paralarn grev yapt bir sistem olarak grr. rnein, Ameri-
kal nl sosyolog T. Parsons toplumun koruyucu, btnlefltirici, ynlendiri-
ci ve uygulayc alt sistemlerden olufltuunu savunur. Aile kurum olarak koru-
yucu bir alt sistem iken, din toplumun btnln salayan, siyasal kurumlar
ynlendiren, ekonomik kurumlar da uygulayc konumundadr.
fllevselciin tarihsel olarak kkeni, sosyolojinin kurucularndan Auguste Comte
ve onun pozitivist felsefesine kadar uzanr. lk olarak Fransz devrimi sonras dal-
T. Parsons (1902- ma konumuna gelen toplumda birlik salamak amacyla A.Comte ve daha sonra sa-
1979) nayileflmenin yaratt kuralszlk /anomi ve ahlaki bunalmlarn zm iin or-
www.evrenselpdf.com
ganik dayanflmay arttrmak denge ve istikrar yeniden tesis etmek zere E. Durk- Sembolik Etkileflimci
yaklaflmn birey zerinde
heim tarafndan gelifltirilen grfllere dayanr. Durkehim e gre, toplumu oluflturan odaklaflmasnn aksine
paralar ifllevlerini grdklerinde toplum normal konumdadr. Buna karfllk organ- fllevselcilikteki vurgu daha
ok yap ve onun iflleyifli
lar grevlerini yapamaz durumda iseler bu anormal veya hastalkl /patolojik zerindedir. Yapy oluflturan
durumdur. fllevselcilik asndan hem bir organizma olarak yapya hem de onu elemanlar olarak normlar,
oluflturan paralarn iflleyifline bakmak gereklidir. A. Comte ve H. Spencer de top- adetler, gelenekler ve
kurumlar analiz edilir.
lumu bir tr yaflayan organizma gibi grrler. Bir organizma gibi toplumun da sa-
lkl olmas, onu oluflturan organlarn uyum ve ahenk iinde olmasna baldr.
fllevselci Yaklaflm epistemolojik olarak bilginin kaynan deneyde gren am-
pirizmden ve sosyal dnyann da fizik dnya gibi dfltan grnd gibi dorudan
inceleneceini savunan pozitivizmden temel alr. Ancak tm ifllevselcilerin byle
olmad ve daha sonraki birok ifllevselcinin (T. Parsons ve N. Luhmann) anti-po-
zitivist olduklar bilinmelidir. Aslnda ifllevselciliin deiflme yerine mevcut duru-
mun savunuculuunu yapan muhafazakr bir ideolojiyi temsil ettii ynnde g-
rfller de yok deildir. atflmac yaklaflmn sosyal problemler ve eflitsizlikler ze-
rinde durmasnn tam aksine fllevselciler toplumda istikrar, ahenk ve btnl
esas olarak grdklerinden bu tr elefltirilerle karfllaflmalar olaandr.
Klasik ifllevselciliin biyolojik analoji yaparak bir sosyal evrim kuramna sahip
olduunu da belirtmek gerekir. nk, A. Comte ve onun nl Hl Yasas
dhil, baz sosyologlar topluma ve sosyal bilimlere en uygun model olacak bilimin
biyoloji olduunu dflnmfllerdir. Sistem iinde yap ve ifllevleri anlatrken biyo-
lojik benzetmeler kolaylk salamfltr. rnein, toplum bir insan bedenine, onun
paralar olan organlar/uzuvlar da kurumlara benzetilmifltir. Bedenin paralarnn
ifllevlerine benzeyen flekilde toplumsal kurumlarn uyum mekanizmalar ve ifllev-
leri incelenmifltir. Aslnda Organizmac olarak adlandrlan bu modelin temeli,
toplumun ihtiyalarn karfllayacak organlar ve onlarn iflleyiflidir.
Toplumu doal bilimler modelini rnek alarak zmlemeye alflan bu indir-
gemeci ve ampirik temelli yaklaflm, dier varlklar gibi toplumu da birbiri ile kar-
fllkl iliflkilerden oluflan bir sistem olarak grr (sosyal yap) ve bu paralarn her
biri organizmann yaflamn srdrmesinde sonulara (ifllevlere) sahiptir. Bu so-
nularn bazlar sistemin yaflamn srdrmesine katkda bulunurken, yani fonksi-
yonel olurken bazlar da bunu azaltabilir ve disfonksiyonel olabilir.
fllevselci Yaklaflmn nemli isimlerinden biri de R. Mertondur. O, organik
benzetmeler zerinde fazla durmaz ve onun yerine ifllevler ve eflitleri zerinde
alflr. Merton, ifllevsellii toplumun dengede kalmasna hizmet etme kofluluna
balar. Sistemin dengede bulunmasna hizmet etmeyen ifllevler de bulunduunu
belirleyen Merton, bunlara ifllevsel olmayan (dysfunctions) sonular adn verir.
te yandan gizil/latent ve ak/manifest ifllevler arasnda da ayrm yapar. rnein,
ABDde azalan doumlarn artmas iin ailelere para desteinde bulunulmufltur.
Burada parann ak ifllevi ocuk saysnn artmasna katkda bulunmaktr. Ancak, R. K. Merton (1910-
2003)
doum saysnn patlamas bebek bezi, bebek yata gibi birok sanayinin de ifl ka-
pasitesini arttrmfl; bu bafltan niyetlenilmemifl gizil bir ifllev olarak baz sektrlerin
geliflimine katk yapmfltr. Buna karfllk niyetlenilmeyen olumsuz gizli ifllevlerden
de sz edilebilir. rnein hkmet zamannda teflvikleri sona erdirmedii iin, ile-
riki yllarda ailelerin geniflledii, artan ocuk saysnn yoksullua ve iflsizlie yol
at, para desteinin ayn zamanda uzun dnem iin gizil ve fakat negatif bir ifl-
levi olduu anlafllmfltr. Baflka bir rnek de haflhafl retimine getirilen kstlama-
lar hakknda verilebilir. Haflhafl retilmemesi bir yerde ekonomik iflsizlie yol aar-
www.evrenselpdf.com
ken baflka bir blgede saln korunmasna hizmet edebilir. Ksaca pozitif ve ne-
gatif ifllevlerin herkes iin ayn olmad sylenmek istenir. Oysa atflmac Yakla-
flm iin lt, bu kararn kimlerin karna hizmet ettii tarafndan belirlenir. r-
nein, aile planlamasnn nfusun denetlenmesine mi yoksa sala m hizmet et-
tii byle bir sorudur.
fllevselcilere gre insanlar sosyal denilen ortak yaflam olanakl klan zekya
sahip olan ama ynelimli varlklardr. Ayrca bu grfl, insanlarn baz ortak inan
ve deerleri de paylafltn kabul eder. rgtl toplumsal yaflam olanakl klan
birlik ve dayanflma duygusunun kayna da budur. fllevselcilikte insanlardan ba-
msz, bir sistem olarak toplumun, uzun sreli devamll esastr. Bu yzden iyi
infla edilmifl evlilik ve aile gibi her toplumda bulunan sosyal kurumlar nemsenir.
nk, insanlar yaflasnlar veya lsnler toplumlarn devamlln bu kurumlar
salayacaktr.
atflmac sosyologlarn en
baflnda K. Marx gelir. Ona
atflmac Yaklaflm
gre insanlk tarihi ayn Sosyal bilimlerde atflmac yaklaflm ve kuramlar, toplumdaki gruplar ve snflar
zamanda snf atflmas arasndaki sosyal, siyasi ve maddi eflitsizlikler zerine vurgu yaparak mevcut sos-
tarihidir. Ancak gnmzde
Marksist olmayan atflma yo-politik sistemi elefltirirler. atflmaclar, zellikle snflar arasndaki g mcade-
kuramclar da lesi ve birbirine tarihsel olarak karflt olan hkim ideolojiler zerinde dururlar. Bu
bulunmaktadr.
alflmalar gncel barfl ve atflma zmleme (peace and conflict resolution)
analizleriyle karfltrmamak gerekir. fllevselcilerin toplumu ahenk iinde bir btn
olarak grmelerinin aksine atflmaclar, toplumun birbiriyle kt kaynaklar iin a-
tflan gruplardan olufltuunu kabul ederler. Dfltan bakldnda birlik ve beraber-
lik iinde grlen iliflkilerin ardnda bir g mcadelesi olduunu savunurlar. a-
tflmac Yaklaflm da modernist kuramlara ve daha ok makro dzeyde yapsal ana-
lizlere dayanr.
rnein, bunlardan biri olarak Ralf Dahrendorf atflmann otorite ieren her
iliflkide sz konusu olabileceini savunur. Meflru olan g (power) olarak tanmla-
nan otorite (Weber,1964) toplumun her kesiminde, ister kk bir grup ister bir
organizasyon ya da genifl toplum olsun her dzeyde bulunur. Otorite konumunda
bulunanlarn dierlerinde kendisine uymay beklemesine karfllk dierleri buna
direnirler. Sonu olarak toplumda her iki taraf arasnda otorite adna srekli atfl-
ma yaflanr. rnein bir ifl yerinde farkl birimler arasnda, okulda retmenler ve
renciler arasnda, hastanede hekim ve hekim-dfl personel arasnda, ailede ka-
R. Dahrendorf
r-koca veya ana-baba ve ocuklar arasnda srekli otorite atflmas yaflanabilir.
(1929-2009)
Ayn flekilde Lewis Coser da Marxtan farkl olarak, atflmann aralarnda yakn
iliflki bulunan herkes iin sz konusu olduunu savunur. nk birbirleriyle yakn
iliflki iinde olanlar arasnda sorumluluk, g ve dllerin paylaflm srasnda orta-
ya kabilecek her trl deifliklik dierlerinde hayal krkl yaratabilir. Bu durum
aile iindeki mahrem iliflkilerde de sz konusudur. Efl ve/ veya ocuklar arasnda
her an ya ev ifllerinin paylaflmnda ya da nemli kararlarn alnmasnda anlaflmaz-
lk kabilir. Coser, ayrca atflmann sosyal sistem asndan btnlefltirici ve
uyum salayc ifllevleri zerinde durmasyla da tannr. Ona gre atflma yoluyla
grup normlarnn yeniden gzden geirilmesine ve uyarlanmasna olanak salanr.
rnein, bir ifl yerinde alflanlar arasndaki ifl blm atflma yaratyorsa, taraflar
tutum ve davranfllarn gzden geirerek yeni sorumluluklar stlenebilirler.
www.evrenselpdf.com
Sosyolog G. Lenski (1966)ye gre, bir toplumda varl kabul edilen alt grup-
lar birbirinden ayran her zellik, Marx tarafndan betimlenen snf atflmalarna
temel oluflturma potansiyeline sahiptir. rnein, yafl ve cinsiyet, mlkiyet ve oto-
rite hatlarn aprazlamasna keser ve nfusu toplumsal eflitsizlik olarak deerlen-
dirilen gruplara bler. Ekonomik konumlarna baklmakszn adafl toplumda bir-
ok yerde erkeklere gre kadnlar, toplumsal dllerden daha dflk pay alrlar.
Genlere daha fazla nem verilen sosyo-kltrel sistemlerde toplumun yaflllar,
genlere gre daha az deerli bulunabilir. Yafl Snflar (Age Classes) kavramn or-
taya atan Lenskiye gre, bu ayrmlar modern toplumda giderek artmakta ve arala- G. Lenski (1924-)
rndaki mcadele giderek sertleflmektedir. Lenskiye gre eer toplumdaki mevcut
gruplar dzenlemelerin kendi karlarna hizmet etmediini dflnmeye bafllarlar-
sa toplumdaki karflklk alevlenir.
Yapsal ifllevselcilik gibi atflmac Yaklaflmda modern ve makro bir yaklaflm
olarak benzer baz zelliklere sahiptir. nk, atflmac yaklaflma temel oluflturan
Marksizm de yapsalc bir kuramdr. rnein, aile konusunda nemli alflmalar
yapan D. Abbott (2010)a gre, Marksizm, ekirdek ailenin, kapitalist ifl yerindeki
gerilimlerden kaynaklanan tansiyonu dflrmede bir subap olarak modern toplum
iin daha uygun bir form olduunu kabul eder. Marksistlerin toplum hakkndaki
grflleri ifllevselcilerden son derece farkldr. Onlara gre modern toplumu karak-
terize eden zellik sadece sanayileflme deil, kapitalizmdir.
Sonu olarak atflmac Yaklaflm makro dzeyde ve ou zaman tarihsel kar-
fllafltrmalar yaparak incelemelerde bulunur. Problem edindikleri konularn bafln-
da snf mcadelesi ve gl snflarn iflsizlie ve evsizlie nasl bakt gelir. r-
nein, Amerikada Afrika kkenlilerin neden daha fazla iflsiz olduunu sorgular,
hkmet politikalarn elefltirirler. Gnmzdeki atflmac sosyologlar arasnda en
nemlileri R. Collins, R. Dahrendorf, G. Lenski, Eitzen, Baca Zinn ve Eric Olin
Wrighttr. Bu kuramclar toplumu birbiriyle dayanflma iinde olan gruplarn olufl-
turduu bir btn olarak grmezler. Aksine toplumu birbiriyle atflan karlara sa-
hip gruplarn zor ve g kullanarak kendi refahlarn arttrmak iin mcadele ettik-
leri bir arena olarak grrler. Onlara gre, farkl gruplar kendi karlarn arttrmak
iin toplumu denetlemeye giriflirler. ktidara gelen grup ise artk politik, ekonomik
ve sosyal kararlar kendi lehine ve dier gruplarn aleyhine alr.
SOSYOLOJYE ELEfiTREL BAKAN YAKLAfiIMLAR

Klasik sosyolojik yaklaflmlara temel elefltirilerden biri Feminizmden dieri ise
Post-modernizmden gelmektedir. Sosyolojinin elefltirilerini bilmenin onun daha iyi
anlafllmasna hizmet edecei kuflkusuzdur. Bu amala bu alt blmde her iki yak-
laflma da yer verilmifltir.
Feminizm
Feminist olarak adlandrlan
Farkllklarna ramen, genel hatlaryla Feminist kuramlar ortak baz zelliklere pek ok kuram olduu veya
de sahiptirler: birbirinden farkl ok sayda
Feminizm genel anlamda sosyolojiye elefltirel bakar. Sosyolojinin toplumsal feminizm bulunduu
belirtilmelidir.
yaflam hakknda yanl/tarafgil grfllere sahip olduunu savunur. Klasik
anadamar sosyolojinin aslnda erkek egemen grfllere sahip olduunu id-
dia eder. Burada esas sorgulanmak istenen sosyolojinin deerlerden arnmfl
bir bilim olup olmaddr. Ancak gnmzde artk nesnellik konusundaki
kesin srarlardan vazgeildii belirtilmelidir. nk sosyolojide arafltrmaya
bafllarken problemin seimi deerlerle ilgilidir. Kurucu sosyologlardan
www.evrenselpdf.com
M.Weber arafltrmacnn bu znel bafllangca ramen nesnel bir arafltrma

yrtmesinin olanaklln savunmuflsa da artk byk lde bu tr iddi-
alardan vazgeilmifl bulunulmaktadr.
kinci olarak Feminizm hem fllevselcilerin hem de atflmaclarn grflleri-
ne elefltirel bakar. Bu elefltirinin altnda tek fakat nemli bir neden yatar ki
o da erkek egemenlii demek olan ataerkilliktir.
Tm Feminist kuramlar aileyi ataerkil bir kurum olarak grrler, bu konuda
aralarnda olduka nemsiz farklar bulunur.
Aileyi ataerkil olarak grmek ise olduka kapsamldr. rnein, Feministler,
fllevselcileri ailenin tm yelerine salad olanaklarn ya da karlarn eflit
olduunu iddia ettikleri iin elefltirirler. Onlara gre bu yaklaflm toplumsal
cinsiyet farkllklarn grmezden gelmektedir. Oysa tm ev iflleri ve ocuk-
larn yetiflmesinden sorumlu olan kifli kadndr. Kadnn temel rol reme ve
ocuk yetifltirmedir. Her ne kadar artk birok lkede kadn ev dflnda a-
lflmaya bafllasa da Feministlere gre, bu, kadnn iki kez smrlmesi ve
basklanmasdr. nk, kadn meslek sahibi de olsa ev iflleri ve ocuklarn
yetifltirilmesi sorumluluu hlen onun zerindedir.
Feministler ayrca fllevselci Yaklaflmn toplumsal cinsiyet (gender) farklar-
na iliflkin grfllerinde eliflki ve belirsizlik olduunu iddia ederler. fllevsel-
cilerin toplumsal cinsiyet rollerini doal ve deiflmez olarak grmelerini sor-
gularlar. Feministlere gre toplumsal cinsiyet rolleri kltrel olarak reni-
lerek aktarlr ve bu yzden deifltirilebilir.
Feministler, Marksist aile grfllerini de toplumsal cinsiyete kapal ya da
grmezden gelen tutumlar yznden elefltirirler. Marksistler sadece bir sn-
fn dier snf zerindeki g mcadelesini sorun edinerek sermaye ve emek
zerinde odaklanarak toplumsal cinsiyeti ihmal ederler. Feministlere gre
aile sadece kapitalizmin ihtiyac olan emei reterek onu destekleyen birim
olmann tesinde ataerkillii de yeniden reten birimdir. Dier bir ifade ile
aile hem kapitalizmin hem de ataerkilliin emniyet subabdr. Kapitalist sis-
temde kadn hem yedek emek gcn retir hem de piyasann ucuz emek
ihtiyacn karfllar. Bu durum ayn ifli yapan kadna erkekten daha az cret
denmesine olanak tanr.
Farkl Feminist Yaklaflmlar

Feminist Yaklaflm iinde en nemlileri Marksist, Radikal, Liberal ve Sosyalist Fe-
Feminist Yaklaflmlar olarak
Marksist, radikal, liberal ve minizmdir. Bunlar hakknda ksaca tantc bilgiler verilmeye alfllmfltr.
sosyalist feminizm Marksist Feminizm: Adndan da anlafllaca zere bu kuram hem Feminist
saylabilir.
hem de Marksist grfllerin bir karflmdr. Feministler erkek egemenliinin kapi-
talizmin bir sonucu veya zel mlkiyeti koruyan kapitalizmin yol at bir durum
olarak grseler de bu konu son derece tartflmaldr. nk, bu durumda zel ml-
Ataerkillik, kadn rollerini kiyet ortadan kalktnda ataerkilliin de kalkmas gerekecektir. Oysa baflta eski
doal ve karma olarak
grerek aile araclyla Sovyetler Birlii, in ve Kba olmak zere kapitalizm ykld halde ataerkillik
kltrel olarak yok olmamfl, kadnlara yaplan bask ve smr aynen kapitalist lkelerde oldu-
aktarlmasna yardmc
olmak demektir.
u gibi devam etmifltir. slam lkelerinde de, bazlar kapitalist bazlar deilken,
ataerkillik son derece yaygndr. Bu nedenle bu toplumlardaki ataerkillii, kapita-
lizme mi yoksa kltrel yapya, yani dine mi balamak gerekecei sorularnn ya-
ntlar olduka tuzakl ve tartflmaldr.
Marksistler tarafndan aile yaflam ve evlilikte kadnn smrld kabul edil-
mekle birlikte, bunun ailenin kadn zerinde etkisinden ok, aile ile kapitalizm ara-
www.evrenselpdf.com
sndaki iliflkiden kaynaklandnn ileri srlmesi nemlidir. Marksist feministler,

Marksist kavramlar kullanmakla birlikte kadnn smrsn aile yaflamnn anahtar
zellii olarak grmektedirler. te yandan Marksist feministlere gre ev kadn roln-
deki kadnlar, efllerinin cretli ifli olarak rollerini en iyi flekilde yerine getirmek iin
duyduklar gereksinmeleri de karfllamaya alflrlar. Ansleye gre kadnlar, gelenek-
sel rollerini oynarken, kocalarnn meflru kzgnlklarn, gszlklerinden kaynakla-
nan hayal krgnlklarn ve basky sineye ekerler. Hatta birok kocann aileleri ve
kars zerinde kurduu diktatrlk, onlara sisteme hi meydan okumakszn kzgn-
lklarn ifade etme olana salad iin aile kapitalizm iin vazgeilmezdir.
Radikal Feminizm: Radikal Feministler ataerkillii kltrn bir sonucu olarak
grrler. Ataerkil ideoloji, kadn ikincil ve zayf cins olarak grerek ev ifli ve o-
cuk yetifltirme rolne indirger. Ataerkillik farkl toplumsal yaplarda kltrel deer-
ler ve inanlarn bir sonucu olarak grlebilir. Kltr toplumsal yapnn bir para-
sdr; ancak, Marksistlerden farkl olarak sadece ekonomik ihtiyalarla belirlene-
mez. Ataerkillik bu nedenle farkl toplumsal yaplarda farkl biimlerde ortaya -
kabilir. rnein kapitalist, komnist ve teokratik toplumlarda ataerkillik mmkn-
dr. Ancak kltr deifltiinde ataerkillik de deiflebilir.
Sonu olarak ok sayda feminizm olmasna ramen radikal feministleri dier
feminizmlerden ayran iki temel zellik vardr. Bunlardan ilki, kadnlar tarafndan
kadnlar iin gelifltirilmifl olmasdr. Bu yzden mevcut yaklaflmlar ve gndem ile
uzlaflmaya gereksinim duymazlar. Dier kuramlar rnein Marksizmin uyarlamas-
nn yerine, yeniliki olma eilimindedirler. kinci temel zellikleri, kadnlarn bas-
k grmesini, hkmetmenin en evrensel ve en temel biimi olarak grmeleridir.
Toplum kapitalist olmaktan ok ataerkil veya erkek egemen olarak grlr. Ayr-
ca kadn erkeklerden farkl karlara sahip olarak grrler. zerinde fikir birliine
varmamfl olmakla birlikte, Christina Delphy ve Diana Leonard (1992) gibi bazlar
erkek egemenliinin srmesinden aileyi sorumlu tutarlar. Onlar aileyi temel olarak
ekonomik bir sistem olarak grrler. Bu sistemde erkek ou kez kazanl iken
kadn ve ocuklar kaybedenler tarafndadr. nk tm aile fertleri aile reisi iin
alflrlar. Kadnn urad bask onun yapt iflten ve bedeninin kullanmndan
gelmektedir. Bu yzden de kadnn pasif olarak yetifltirilmesi gibi ideolojik gerek-
elerle deil, kadnn aile iinde alfltrlmas uygun olduu iin kadn basklan-
maktadr grflndedirler.
Liberal Feminizm: Liberal Feminizmin iki temel savndan biri erkekle eflitlik
dieri ise, kadnn zgrl dr. Onlar iin kamusal alanda alflmak ok nem-
lidir. alflma yaflamnda eflitlik, aile yaflamnda eflitlik ve son olarak sosyal hayat-
ta eflitlik salanmaldr. Aile iindeki geleneksel ifl blm kadnn alflmasnn en
byk engelidir. Kapitalizmin geliflmesi ve yeterli istihdam olanann salanmas
ile aile dnflme urayacaktr. Onlar sosyalist ve radikal feministlerin aileyi kk-
l biimde dnfltrme taleplerine elefltirel bakarlar.
Liberal Feminizm aslnda bilimsel bir yaklaflmdan ok politik zellikler taflr.
Ataerkil yapnn nasl ortaya kt veya ne olduuyla ilgilenmek yerine nasl ol-
mas gerektiini sorgular. Liberal Feministler yasal deifliklik ailede ve toplumda
kadnn konumunun iyileflebileceini savunur. 1970lerin eflit ifle eflit cret getiren
Eflit Frsatlar Yasasn savunurlar. Ancak baz iyileflmeler salanmfl olsa bile temel
eflitsizliklerin hala mevcut olduunu grmek gerekir. Bu nedenle Marksistler, fr-
satlar ve seeneklerin artmasnn toplumsal yapnn esnek ve deiflebilir olarak g-
rlmesine hizmet etmesine ramen gerekte daha gl olanlar (zenginler ve er-
kekler) tarafndan bunun bir yol bulunarak engellendiini grrler.
www.evrenselpdf.com
Sosyalist Feminizm: Kamusal ve zel alan kavramlarn zellikle vurgulayan

sosyalist Feministler, radikal Feministlerden farkl olarak ataerkillik yerine kapita-
lizm vurgusuyla dikkat ekerler. Onlara gre kapitalizm kadn zel erkei de
kamusal alana yerlefltirmifltir. Kapitalizm, kadn zgrlefltiriyor gibi grnrken
aslnda bunun tam aksini yapt iin, kadnn zgrleflmesi ve kurtuluflu ancak
sosyalizm ile mmkndr. Ailenin yklmas ancak sosyalist bir toplumda gerek-
leflebilir. retimin toplumsallaflmas, ailedeki yeniden retime gereksinim brak-
mayacak ve ailenin nemi azalacaktr.
Sosyalist Feministlere gre zel alan siyasaldr. Bu syleme gre, zel bir ku-
rum olan aile iindeki kifliliklerin, zel iliflkilerin, dier bir ifade ile mahrem say-
labilecek konularn tm politik boyutlara sahiptir. zel alan yani aile, kadnn
ezilmiflliinin, ikincilliinin ortamn hazrlayan bir kurumdur. nerilen ise, aile
iliflkilerinin de siyasal alan iinde grlmesidir. Siyasal alann, kamusal alan ile s-
nrlandrlmfl olmas da bylece tartfllr hle gelmifl bulunmaktadr.
SIRA SZDE Feminist kuramn alflma alanlarn arafltrnz.

SIRA SZDE
3
Post-modernizm
Post-modernizm kta Genel olarak sosyal bilimlerde zel olarak sosyolojide bugn en byk elefltiri
Avrupas ve zellikle de post-modernizmden gelmektedir. Post-yapsalclk ile olduka yakn elefltiriler
Fransa ve Almanyada
S Okmfltr.
ortaya R U Bu grfle getirmeleri ise,S O Rher U ikisi arasnda byk benzerlikler olmasndan kaynaklanr. o-
fikir babal edenler Alman u zaman da birbirleri yerine kullanlrlar. Kelime olarak anlam ise, modernizmin
filozoflar Nietzsche ve
Heiddegerdir. ve yapsalcln sonu demektir.
D K K A T Nihilizm ve DKKAT
Anarflizmden beslenir. Post-modern elefltiriler psikoloji ve iktisat dflndaki alanlarda; rnein, baflta
Aslnda post-modernizmin
en sert elefltirisi de yine
sosyoloji, corafya, hukuk, flehir planlama olmak zere baz alanlarda daha fazla
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
etkili olmufltur. ok sayda alflma yaplarak yaynlanmas konuya ilginin yksek
Almanyadan gelmifltir.
Jurgen Habermas akla ve olduunu gstermektedir. Ona duyulan ilginin temel kayna modernizmi reddet-
bilime tekrar dnmeyi
fliddetle savunmufltur.
AMALARIMIZ
mesi, yetersiz bulmas ve kendini modernite dflnda kurmaya alflmasdr. Moder-
AMALARIMIZ
nizmi yapskme uratma (deconstruction) abas bile moderniteden beklenti-
lerini bulamayanlara bafll baflna ilgi kayna olmaktadr. ki dnya savaflndan
K T A P baflka, yoksulluk,
K T A iflsizlik,
P fliddet ve zorunlu g, evresel kirlilik gibi kresel prob-
lemler tm bilimsel geliflmelere ramen giderek artmfltr. Bu yzden onlara gre
kentleflme, sanayileflme, brokrasi, liberal demokrasi, hmanizma ve her fleyden
TELEVZYON nce insanT Eaklna
L E V Z Ygven
ON ve rasyonalite deerini yitirmifltir. Rasyonalite ve bilimler
insanlar zgrlefltirmeye yetmeyen; aksine, basklayan aralar olarak elefltirilir. Bu
yzden post-modernizm, her trden byk kuram veya st-anlat olarak grd,
dier bir ifade ile, her fleyin cevabn nceden veren Marksizm, liberalizm gibi ide-
NTERNET N T E R N E T slamiyet gibi tm dinleri ve hatta feminizmi bile zc ve mo-
olojileri, Hristiyanlk,
dernist bularak elefltirir. Bunlarn tezlerinin byclk veya astroloji kadar bile ke-
sinlii yoktur. Aslnda post-modernizm bunlara alternatif st- anlatlar gelifltirmek
amacnda deildir. O, sadece aklamalara temel veya z oluflturacak dayanaklarn
olamayacan iddia eder. Onlar aklamaya niyetlenmeksizin, greli yorumlar
yapmay daha uygun bulurlar. Ayrca bugn ve burada olan daha fazla nemser-
ler. Modernin kendinden nceki gelenekselden stn olduunu da kabul etmez-
ler. Akl dfl, tikel ve modern olmayana, geleneksele, coflkuya, metafizik olana, b-
y, mit, efsaneye, modernliin elefltirdii ne varsa sahip karak deer verirler. Po-
pler kltr de bu arada nemserler.
Post-modernistler, sosyal bilimler ile doa bilimleri, sanat ve edebiyat arasnda
bilimsel olan ve olmayan arasnda bir fark gzetmezler. Onlar her trden kat s-
www.evrenselpdf.com
nrlamalar getirilmesine karfldrlar bu balamda akademik disiplinler arasndaki

ayrm da reddederler. Gnmzde zellikle mimaride, edebiyat ve sanatta, resim,
mzik ve fotoraflk alannda olduka etkilidirler.
Disiplinler aras alflmalar deerli bulurlar. Ancak teknik, pratik ve verimli
olandan ok, grnfl ve estetik her zaman n plandadr. Kflkrtc sylemi, aka-
demik ve ciddi olanlardan daha ok kullanrlar. Her alan bir metin olarak grr
ve onu bir ereveye oturtarak anlamaya alflrlar. Hibir fleyi kabul veya reddet-
mezler. Bunun yerine belirsizlii tercih ederler.
Post-modern bir alflma daha ok amalar, seimler, davranfllar, tutumlar ve
kiflilik zerinde deil, alternatif sylemler ve anlam zerinde odaklanr. Unutul-
mufl, akl dfl, nemsiz, bastrlmfl, snrdaki, klasik, kutsal, geleneksel, ayrk du-
ran, boyun edirilmifl, reddedilmifl, zsel/zc olmayan, marjinal ya da evrede
olan, dfllanmfl, yerleflmemifl, susturulmufl, geici, niteliksiz, ertelenmifl ve para-
lanmfl olaylar zerinde durur. Tikel ayrntlar, kk olaylar nemser.
Toplumsal olaylarn yaln hli yerine karmaflkln; determinizm/ belirlenme
yerine belirsizlii, birlik yerine eflitlilii, sentez yerine farkll arafltrr. Genelle-
melere varmak yerine tek ve biricik olaylar arafltrmay nerir. Nedensel iliflkiler
aramak yerine metinlerarasl (intertextuality)savunur. Tekrar eden rutin olaylar
yerine, bir daha tekrarlanmayan olaylara bakmay nemser. Sosyoloji iin genel
geer bilimsel gerekler yerine daha gelip geici fleylerle uraflmak gibi daha m-
tevazi bir misyon nerir. Nesnellik peflinde koflmak yerine duygularn arkasndan
gitmeyi nerir. Sonu olarak grececilik/ rlativizm, nesnellikten stn tutulur ve
paralara ayrma tercih edilir. Btnlefltirme nemsenmez. Sosyolojiyi bir doa bi-
limi gibi gren tm grfllere karfl karak bunu tekno-bilimsel kltr olarak elefl-
tirirler. Alternatif bir bakfl as hibir zaman aramakszn sadece elefltirmeyi mis-
yon edinirler.
Post-modern grfl sahipleri de arafltrmalar yaparlar. Post-modernist bir arafl-
trmann genelde paylafllan zellikleri olarak baz saptamalarda bulunmak mm-
kndr (Neuman,1995):
Tm ideolojilerin, rgtl inan sistemlerini, tm toplumsal kuramlar da d-
hil olmak zere hepsini reddederek ifle bafllamak,
Kiflisel deneyimlere, duygulara ve imgelemlere, sezgilere ok gvenmek,
Anlamszlk ve ktmserlik duygusu taflyarak, dnyann hi ilerlemeyecei-
ne ve dzelmeyeceine kuvvetle inanmak,
Aflr znellik, dfl dnya ile akl arasnda hibir ayrm yapmamak,
Aflr grececilik/ relativizm, birbirine stn olmayan sonsuz sayda yorum-
lar yapmak,
Farkllk, kaos ve karmaflkl benimsemek, srekli deiflmeyi kabul etmek,
fiimdi ve burada olann nemsenmesine bal olarak, gemifli ve farkl yer-
lerle ilgili alflmalar kmsemek ve reddetmek,
Yaflamn ok karmaflk olmasna bal olarak nedensel iliflkilerin kurulama-
yacan kabul etmek; Modernizm ve Aydnlanmay reddetmek,
Arafltrmann hibir zaman gerek dnyada olup biteni yanstamayacan
iddia etmek. Toplumun bilimi olmayacana ve sosyal bilimlerin kkten d-
nflm fikrine inanmak,
Yzeydeki grntler yerine gizli yaplar ortaya karmak,
Post-modern arafltrma raporu bir sanatsal alflmadr. Bu nedenle tiyatro gi-
bi, dramatik sunumlar, oyun, film, kaset retmek.
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE Post-modernSIRA

arafltrmalarda
SZDE yapskmn hangi admlardan geerek yapldn araflt-
4 rnz.
D fi N E L M D fi elefltiren
Sosyolojiyi NELM post-modernizmin kendisi de byk elefltiriler alr. Bunlar
ksaca flyle zetlenebilir:
S O R U ModernizminS O R U yaratt hayal krklndan beslenen ktmser bir grfl ol-
mas en fazla elefltirilir. Ekonomik sknt iindeki bilim insanlarnn kendi i
deiflimlerini de bir lde yanstt; iflsiz ve umutsuzlarn grfl olduu
DKKAT DKKAT
ileri srlr. yimserliin, umutlarn bofla kmasnn gerginlii iindeki bi-
lim insanlarnn bir kurgusu olarak grlr.
N N
SIRA SZDE TmSIRA SZDEiddialarna ramen nceki birok dflnceden rnein Nihi-
yenilik
lizm, Fenomenoloji, Fransz Yapsalcl, Romantizm, Marksizm, Kritisizm
ve Varolufluluk, Etnometodoloji ve Hermeneutik ten derin izler taflr.
Yapskm konusundaki srarlar ile sosyolojiye meydan okurlar. Oysa sos-
yoloji anlamszlafltrma ya da bozuma uratma yerine olgu ya da eylemi an-
K T A P
lamaK ve Tyorumlama
A P
peflinde bir bilimdir.
Hakikat, akl ve ahlaki evrensellerin reddi konusunda Nietzsche ve Heideg-
ger vurgusu onlar zayflatr. En nemli savunucusu Fransz Jacques Derrida
bile artk fazla anlam ifade etmez hale gelmeye bafllamfltr.
TELEVZYON TELEVZYON
Birok zaman eliflki iindedirler. Metinleraraslk, ayn konu ve kavramlarn
birok yerde kullanlmas yznden zgnlk olamayacan kabul etmek
demektir. Bu durum bile bir neden sonu iliflkisi olduu kadar devamllk ya
NTERNET da btnlk
N T E R N E Tiflaretidir. Oysa onlar btn yerine paray nemserler.
Sadece bugn ve burada olan ile ilgilenmesi, her fleyin greceli olduunu
kabul etmesi, genellemeleri reddetmesi sosyologlarn bazlarna cazip gelse
de nemli ounluuna son derece snrlama getirici bir grfl gibi grn-
mektedir.
Son bir nokta ise, Modernizmin sonunun gelmeyip daha ileri bir aflamaya
geildii ynndedir. rnein A. Giddens modernitenin bu aflamasn ileri
veya ge- modernite (late-modernizm) olarak anar.
www.evrenselpdf.com
zet
N
A M A
Sosyolojinin tarihsel olarak nasl ortaya ktn rupada etkili olmufltur. St. Simon 19. yy dflnce-
1 aklamak. sinin tohumlarn atmfltr. A.Comte, ayn zamanda
Sosyolojinin gelifliminde drt faktr birlikte nem- doa bilimleriyle ilgilendiinden sosyolojinin de
li rol oynamfltr: Bunlarn baflnda Endstri devri- doa bilimlere benzemesine alflr. O, doa bilim-
mi gelir. 19. yzyln ortalarnda Avrupada tarm lerinde kullanlan gzlem ve deney gibi teknikle-
toplumundan retimin fabrikalarda yaplmaya bafl- rin sosyolojide de kullanlabileceini savunur.
lad dneme girilmesi ile birlikte insanlarn ya- Onun dflncelerini sosyal dinamik ve sosyal
flamlarnda kkl deiflmeler olmufl; genifl kitlele- statik olarak iki blm halinde incelemek mm-
rin ifl bulmak iin topraklarndan koparak kentle- kndr. Sosyal Statik, dzenli ve istikrarl sosyal
re g etmesine bal olarak yoksulluk, iflsizlik, iliflkiler ve toplumsal yapdr. Sosyal Dinamik ise,
kt alflma koflullar, salk, eitim ve barnma sosyal deiflme demektir ve en iyi ifadesini Hl
gibi sosyal sorunlar artmaya bafllamfltr. kinci ola- Yasasnda bulur. Tm insan dflncesinin, birey-
rak Amerikan ve Fransz devrimleri nemli rol oy- sel, tarihsel veya kltrel olsun adml yasay iz-
nar. Yeni fikir akmlarnn ortaya kmasyla birlik- lediini savunur. Bunlar: Teolojik hl/dnem; Me-
te insanlar evrelerindeki olaylar yeniden dfln- tafizik hl/dnem; Pozitif hl/dnemdir. K. Marks
meye ve yorumlamaya bafllarlar. Monarfliler yerini hem evrimci hem de ekonomik determinizmi sa-
daha demokratik sistemlere terk etmeye bafllad- vunan bir dflnrdr. Evrimcilii toplumlarn be-
nda ise artk geleneksel ve dinsel aklamalar ye- lirli aflamalardan geecei, rnein nce ilkel ko-
tersiz kalr. nc faktr ise emperyalizm olgu- mnal, feodal, kapitalist ve sosyalist toplum
sudur. Avrupallarn deniz aflr baflka lkeleri fet- aflamalarnn birbirini izleyecei ve sonuta snfsz
hederek onlar smrgelefltirmelerine bal olarak topluma ulafllacan savunmasndan kaynaklanr.
ortaya kan emperyalizm olmufltur. Yeni smrge Ekonomik determinizm ise, belirli bir toplumda
imparatorluklar kuran Avrupallar farkl kltrler- tm nemli pozisyonlar ve sosyal etkileflimlerin
le karfllafltklarnda onlar egemen olabilmek iin retim biimi tarafndan belirlenmesi grfldr.
N
arafltrmalar yapmaya bafllarlar. Son olarak doa
bilimlerindeki geliflmelerden sz edilebilir. Doa Sosyolojinin kurucularnn grflleri arasndaki
A M A
bilimlerinin parlak geliflimine olanak salayan zel- 3 farklar aklamak.
likle de fizik ve kimyada kuramlarn nesnel ve sis- Modern akademik bir bilim olarak sosyoloji Durk-
tematik gzlemlerle test edilmesi giriflimlerinin et- heimin alflmalaryla bafllamfltr. Durkheim, sos-
kisi ile sosyal yaflamda da artk bilimsel yntemin yolojinin isim babas A.Comteun dflncelerinin
uygulanmasna ynelik admlar atlmaya bafllana- byk bir ksmn onaylamaz. Ancak sosyolojinin
rak sosyolojin doufluna yol almfl olur. yntem ve ilkelerini yeniden tanmlarken A.Comte
N
gibi doa bilimleriyle devamllk iinde nesnel, ras-
A M A Sosyolojinin ncllerinin katklarn deerlendirmek. yonel ve olaylar arasnda nedensellik iliflkisi(causa-
2 Bu blmde sosyolojinin ncleri olarak bni Hal- lity) arayan bir sosyal bilim anlayfl oluflturur. Da-
dun, August Comte, St. Simon ve Karl Marx ksaca ha sonra bu grfl sosyal bilimleri doa bilimlerine
incelenmifltir. bni Haldunu basit bir Arap dfl- indirgeme (reductionism) olarak elefltirilir. te yan-
nr ya da tarihisi olarak grmek yanltc bir bafl- dan Durkheimin Marxa karfl bir dflnr olarak,
langca yol aabilir. Bu nedenle biraz daha gerile- ekonomik determinizmi reddettiini ve daha ok
re giderek yaflad dnemi ve ncesini bilmek ge- ahlak bir dflnr olduunu belirtmek gerekir.
rekir. bni Haldun, evrimci ve determinist bir d- Genel olarak Fransz pozitivizmi ve zel olarak
flnrdr. En nemli eseri olan Mukaddime asln- Durkheim sosyolojisi Trkiyede ok etkili olmufl-
da ok kapsaml bir sosyal bilimler ansiklopedisi- tur. Onun basit bir aktarcs olmakszn Ziya G-
ne benzetilebilir. O bu eserinde uygarlklarn geli- kalp Trkiyeye sosyolojiyi getirmifl ve 1914te Cum-
flimini ortaya koyar. St. Simonun dflnceleri sos- huriyet kurulmadan nce ilk sosyoloji derslerini
yal bilimlerde nemli yanklar yaratmfltr. Toplum vermifltir. Max Weber Alman iktisat dflnr-
bilimin ayn doa bilimlerinde olduu gibi benzer dr. O da Durkheim gibi Marxa karfl bir konum-
temeller zerinde infla edilmesi gerektiini savun- da saf tutmufltur. Aslnda Weberin brokrasi ve
mufltur. St. Simon arkadafl olan A. Comteu byk otorite arasnda kurduu balant nemlidir. Onun
lde etkilemifltir. Ayrca 19. yy boyunca tm Av- g (power) ve otorite (authority) arasnda ayrm
www.evrenselpdf.com
yapt bilinmektedir. Ona gre g, direnmelere mundadr. fllevselci Yaklaflm epistemolojik ola-
ramen birinin dierlerine dediklerini yaptrabil- rak bilginin kaynan deneyde gren Ampi-
mesidir ve bunun kayna nemli deildir. We- rizmden ve sosyal dnyann da fizik dnya gibi
bere gre tip otorite arasnda ayrm yapmak dfltan grnd gibi dorudan inceleneceini
gerekir: a)Yasal/ussal Otorite b) Geleneksel Otori- savunan Pozitivizmden temellenir. atflmac sos-
te c) Karizmatik otorite. Weber tip otoriteye kar- yologlarn en baflnda K. Marx gelir. Ona gre in-
fl iki tip brokrasi snflar: a)Yasal brokrasi ve sanlk tarihi ayn zamanda snf atflmas tarihidir.
Geleneksel brokrasi. Weber e gre, bunlarn ger- Ancak gnmzde Marksist olmayan atflma ku-
eklik dzleminde birebir karfllklarnn bulunma- ramclar da bulunmaktadr. rnein Ralf Dahren-
s gerekmez. Bunlar ideal tipler dir. Weber ayrca dorf atflmann otorite iliflkisi bulunan her yerde
Eylem Kuramcs olarak anlmasna yol aan tip olabileceini savunur. Ayn flekilde Lewis Coser
eylem snflamas da yapmfltr: a) Amaca ynelik da Marxtan farkl olarak, atflmann aralarnda
ussal eylem b) Deere ynelik ussal eylem c) Duy- yakn (close) iliflki bulunan herkes iin sz konu-
gusal eylem. Metodoloji konusundaki grfllerini su olduunu savunur. atflmac Yaklaflm makro
Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu adl nl dzeyde ve ou zaman tarihsel karfllafltrmalar
eserinde bulmak mmkndr. yaparak incelemeler yapar. Problem edindikleri
N
konularn baflnda snf mcadelesi ve gl snf-
Sosyolojideki farkl yaklaflmlar karfllafltrmak. larn iflsizlie ve yoksullua nasl bakt gelir.
N
A M A
4 Genel olarak sosyal bilimlerde zel olarak sosyo-

lojide tek hakim bir paradigma (model veya kav- A M A
Sosyolojiye elefltirel bakan yaklaflmlar tartflmak.
ramlar ana demeti) yoktur. Sosyolojide bafllang- 5 Klasik sosyolojik yaklaflmlara temel elefltirilerden
tan bu yana birbiriyle yarflan grfl ve modeller biri feminizmden dieri ise post-modernizmden
sz konusu olmufltur. Dier bir ifade ile sosyolo- gelmektedir. Feminist yaklaflm iinde en nemli-
jide insan ve toplumu nasl grdklerine, daha leri Marksist, Radikal, Liberal ve Sosyalist Femi-
dorusu onlar hakkndaki kabullerine gre farkl- nizmdir. Marksist Feminizm, hem feminist hem de
laflan eflitli yaklaflmlar vardr. Bunlar genelde Marksist grfllerin bir karflmdr. Feministler er-
Metodolojik Yaklaflmlar (Pozitivist, Anti-poziti- kek egemenliini, kapitalizmin bir sonucu veya
vist /Yorumlayc ve Elefltirel gibi) ve Kuramsal zel mlkiyeti koruyan kapitalizmin yol at bir
Yaklaflmlar olarak iki genel grupta toplanabilir- durum olarak grrlerse de bu konu son derece
ler. Sosyolojideki kuramsal yaklaflmlarn, moder- tartflmaldr. Radikal feministler ataerkillii klt-
nist erevede Sembolik Etkileflimcilik gibi daha rn bir sonucu olarak grrler. Ataerkillik demek,
mikro yaklaflmlardan, fllevselcilik ve atflma- kadn rollerini doal ve karma olarak grerek aile
clk gibi daha makro yapsal yaklaflmlara doru araclyla kltrel olarak aktarlmasna yardmc
geniflledii ve hatta son yllarda sosyolojiye mey- olmak demektir. Ataerkil ideoloji, kadn ikincil ve
dan okuyan feminist ve post-modernist yaklaflm- zayf cins olarak grerek ev ifli ve ocuk yetifltir-
larla da zenginlefltii sylenebilir. Sembolik etki- me rolne indirger. Liberal feminizmin iki temel
leflimcilik insan sosyal bir fenomen olarak anla- savndan biri erkekle eflitlik dieri ise, kadnn
mak iin znelci yaklaflm tercih eder. Bu yakla- zgrl dr. Kamusal ve zel alan kavramlar-
flma gre, insanlarn sosyal davranfl ve inanlar- n zellikle vurgulayan sosyalist feministler, radi-
n belirleyen yaflamn sosyal koflullar fazla nesnel kal feministlerden farkl olarak ataerkillik yerine
deildir. Onlar aslnda insanlarn bu koflullar hak- kapitalizm vurgusuyla dikkat ekerler. Onlara g-
kndaki znel alglamalar ve yorumlamalardr. re kapitalizm kadn zel erkei de kamusal
Genel olarak sosyolojide modernist erevede en alana yerlefltirmifltir. Kapitalizm, kadn zgrlefl-
yaygn olarak kullanlan makro yaklaflm Yapsal tiriyor gibi grnrken, aslnda bunun tam aksini
fllevselcilik olarak da anlan yaklaflmdr. Bu yak- yapt iin, kadnn zgrleflmesi ve kurtuluflu
laflm toplumu birbiri ile iliflkili paralarn grev ancak sosyalizm ile mmkndr. Genel olarak
yapt bir sistem olarak grr. rnein Amerika- sosyal bilimlerde zel olarak sosyolojide bugn
l nl sosyolog T. Parsons toplumun koruyucu, en byk elefltiri post-modernizmden gelmekte-
btnlefltirici, ynlendirici ve uygulayc alt dir. Post-yapsalclk ile olduka yakn elefltiriler
sistemlerden olufltuunu savunur. Aile kurum ola- getirmeleri ise, her ikisi arasnda byk benzerlik-
rak koruyucu bir alt sistem iken, din toplumun ler olmasndan kaynaklanr. ou zaman da bir-
btnln salayan, siyasal kurumlar ynlen- birleri yerine kullanlrlar. Kelime olarak anlam
diren, ekonomik kurumlar da uygulayc konu- ise, modernizmin ve yapsalcln sonu demektir.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. bni Haldunun en nemli eseri afladakilerden han- 6. Webere gre karizmatik otorite ne zaman ortaya -
gisidir? kar?
a. Politika a. Her zaman
b. Toplumsal flblm b. Olaanst durumlarda
c. Kapital c. Gemifl zamanlarda
d. Mukaddime d. Modern zamanlarda
e. Sosyal Fizik e. Postmodern zamanlarda
2. St. Simon afladakilerden hangisiyle nitelendiril- 7. Afladakilerden hangisi Sembolik Etkileflimcilik

mektedir? Yaklaflmnn en ok beslendii grfltr?
a. topyac realist a. Pozitivizm
b. topyac kapitalist b. Entivisyonizm
c. topyac sosyalist c. Ampirizm
d. topyac feminist d. Pragmatizm
e. topyac pragmatist e. Modernizm
3. A.Comteun evrimci dflncesini en iyi yanstan kav- 8. Afladakilerden hangisi Yapsal fllevselcilik Yakla-
ram afladakilerden hangisidir? flmnn en ok beslendii kaynaktr?
a. ki Hl Yasas a. Feminizm
b. Hl Yasas b. Pragmatizm
c. Pozitif Felsefe Dersleri c. Pozitivizm
d. Sosyoloji Dersleri d. Rasyonalizm
e. Anomi e. Ampirizm
4. Diyalektik dflncenin temeli ilk olarak kim tarafn- 9. atflmac yaklaflmn temel grflleri afladaki ku-
dan ortaya atlmfltr? ramclardan hangisinin grfllerine dayanr?
a. bni Haldun a. E.Durkheim
b. Heraklit b. K. Marx
c. Fichte c. M. Weber
d. Simon d. A.Comte
e. Comte e. F. Hegel
5. E. Durkheime gre afladaki intihar trlerinden 10. Sosyolojiye temel elefltiriler en ok kimlerden gel-
hangisi modern toplumda en fazla grlr? mifltir?
a. Elcil intihar a. Sosyalistlerden
b. Bencil intihar b. Kapitalistlerden
c. Anomik intihar c. Ekonomistlerden
d. Sosyal intihar d. Pozitivistlerden
e. Toplu intihar e. Feminist ve Post-modernistlerden
www.evrenselpdf.com
Okuma Paras Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sosyal bilimlerin farkl dallara ayrlmasn karikatrize 1. d Yantnz yanlfl ise Sosyolojinin ncleri ko-
eden ok bilindik fil hikyesinin zeti Hensline gre nusunu yeniden gzden geiriniz.
flyledir. 2. c Yantnz yanlfl ise Sosyolojinin ncleri ko-
Hikyeye gre, gzleri balanmfl psikolog, antropo- nusunu yeniden gzden geiriniz.
log, siyaset bilimci, iktisat ve sosyologdan oluflan befl 3. b Yantnz yanlfl ise Sosyolojinin ncleri ko-
kifliye bir file dokunarak neler grdklerini aklamala- nusunu yeniden gzden geiriniz.
r istenir. Filin baflna dokunan psikolog, bu ksm en 4. b Yantnz yanlfl ise Sosyolojinin ncleri ko-
nemlidir; tm dflnce ve duygular burada yer alr; nusunu yeniden gzden geiriniz.
hayvan en iyi anlamak iin sadece buray alfln der. 5. c Yantnz yanlfl ise Sosyolojinin Kurucular
Filin hortumuna/gerdanna ve difllerine flefkatle doku- konusunu yeniden gzden geiriniz.
nan antropolog glmseyerek, bu gerekten ilkel; bu- 6. b Yantnz yanlfl ise Sosyolojinin Kurucular
rada kendimi ok rahat hissediyorum; burada younla- konusunu yeniden gzden geiriniz.
fln der. Filin dev kulaklarna dokunan siyaset bilimci, 7. d Yantnz yanlfl ise Sembolik Etkileflimci Yak-
buras g merkezidir, buras dier tm hayvanlar de- laflm konusunu yeniden gzden geiriniz.
netler, alflmalarnz burada younlafltrn der. Filin 8. c Yantnz yanlfl ise fllevselci/ Fonksiyonalist
azn yoklayan iktisat, bu ksm en nemlidir; her Yaklaflm konusunu yeniden gzden geiriniz.
fley bedene buradan yaylr; alflmalarnz bu dal- 9. b Yantnz yanlfl ise atflmac Yaklaflm konu-
mn nasl gereklefltii zerinde younlafltrn der. Son sunu yeniden gzden geiriniz.
olarak sra sosyologa gelince, o tm filin bedenini yok- 10. e Yantnz yanlfl ise Feminizm ve Post-moder-
ladktan sonra, hayvan en iyi ancak bir paras zerin- nizm konusunu yeniden gzden geiriniz.
de younlaflarak anlayabilirsiniz; ancak bunlar btnn
birer parasdr; bafl, boyun, difller, kulaklarn hepsi
nemlidir; ancak onlarn btnn paras olduundan
hi sz etmediniz; biz gzlerimizdeki ba kaldrarak
resmin tmn grmeliyiz; hayvan oluflturan tm par-
alarn birlikte nasl alfltn grmemiz gerekir der.
Daha sonra sosyolog, bu yaratn dier benzer yara-
tklarla nasl etkilefltiini; grup iinde davranfllarn na-
sl deifltiini de grmemiz gerekir der. Ancak sosyo-
logun nerdii gibi olmaz. Hibiri gzlerindeki ba -
zerek bir araya gelme ve yaratn tmn birlikte ince-
lemeyi kabul etmez. Bunun yerine onlarn, bafl ksm
benim, ondan uzak durun; gerdana dokunmayn;
ellerinizi kulaklardan ekin; az benim alanm on-
dan uzak durun dediklerini duyar gibi oluruz.
Kaynak: J. M. Henslin (2001). Sociology: A Down to

Earth Approach, Boston: Allyn and Bacon.
www.evrenselpdf.com
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sra Sizde 3
Aslnda bni Haldun iki tr asabiye snflar: Post-modernizmin yapskm nasl yaplaca konu-
Nesep/soy Asabiyesi: Bedevilerde ve gebelerde sundaki baz nerileri flyledir (Rosenau, 1998: 197):
daha ok grlr. Kural bozmak iin istisna arayn. Elinizdeki metin-
Sebep Asabiyesi: Yerleflik toplumlarda daha yay- de savunulan bir genellemeyi en u noktalara kadar
gndr. giderek onu sama gsterene kadar urafln. Sz geli-
bni Halduna gre sebep asabiyesi, kiflilerin hayatn mi bir kahramann cesareti anlatlyorsa onun aslnda
anlamlandran, uruna yaflam feda etmeyi gze aldra- korkak olduunu, metindeki istisnai baz rneklerden
bilecek yksek bir deer veya inantr. Bu yzden yer- hareketle gsterin. Tam tersi de olabilir, korkak bir ki-
leflik toplumlarda sebep asabiyesi geliflir ve millet orta- flinin aslnda ok cesur olduunu gsterin.
ya kar. nk millet ideali olan insanlar byk zve- Mutlak grfl bildirmekten kann. Bunun yerine
rilerle oluflturduklar sebep asabiyesine balanrlar ve heyecan uyandrc sansasyonel nermeler gelifltirin.
artk nesep/soy asabiyesine ihtiya duymazlar. Bundan rnein metindeki kahramann uykuda gezer, unut-
sonraki mcadele milletler ve uygarlklar arasnda cere- kan ve de yalanc olduunu gsterin.
yan eder. Uygarlklar arasnda savafllara iflaret eden Metindeki ikili karfltlklar kullann. Daha sonra
Huntingtonn da benzeri dflnceler sahip olduu sy- bu karfltlklar inkr etmeye alfln. rnein iyi ve
lenebilir. kt ya da geleneksel ve modern gibi. Metnin veya
kahramann bu zelliklerinin meflru olmadn istis-
Sra Sizde 2 nalar bularak gsterin. rnein geleneksel bir evlilik-
Marxa gre, modern toplumda amalar ve karlar te demokratik ya da eflitliki iliflkilerin yryemeye-
asndan her iki snf (zel mlkiyete sahip gl bur- ceini gsterin.
juvazi ve gsz proletarya) doasndan uyuflmaz ve Hibir fleyi kabul veya reddetmeyin. Bunun nedeni
zttr. retim aracna sahip olarak burjuvazi, ekonomik karflnzdakinin sizi elefltirmesine frsat vermemektir.
yatrmlarndan elde ettii kr en fazlaya karmak; pro- ok sayda yoruma ak olacak flekilde yazmaya
letarya da emeinin karflln en fazla almak isteye- alfln. nemli olan okuyann sizi anlamasna frsat
cektir. Mevcut ekonomik sistemde ya da retim bii- vermemektir. Belirsiz, bulank ifadeler sizi anlafllmaz
minde snrl arz iinde sonucu sfr olan bir oyun (zero klacak ve okuyucu Tamam bunu demek istiyor!
sum game) sz konusudur. Bu da aslnda bir grubun duygusu yaflayamayacaktr.
kar dier grubun zararndan baflka bir fley deildir. Yeni ve alfllmamfl kelimeler kullann. Bunun ama-
Marxa gre, burjuvazinin sahip olduu ekonomik, si- c okuyucuya ok iyi bildii sand fleyi aslnda bil-
yasal yasal kaynaklar ona ok daha genifl bir grup olan mediini gstermektir. rnein Zygmunt Bauman sos-
emekiler zerinde ok byk g ve avantajlar salar. yolojinin grevinin bu olduunu srarla savunur: Bil-
Yksek krlar ve g farkllklar sonucunda, szle ifa- dik sanlann aslnda bilinmediini gstermek. Yor-
de edilmese de kapitalist toplumun cretli kleleri olan gun cemaat, hayali akrabalar gibi kavramlar kullann.
iflilerin yoksulluklar artar. Bu, alflanlarn hakk olan Terminoloji deiflikliine izin vermeyin. Bu aslnda
refah payna, zel mlkiyete sahip olan ynetici snf post-modernizm ile eliflkili bir neridir. Elefltirdii
tarafndan el konulur. Sonu olarak yoksulluk, alk, hegemonik iliflkiyi kurarak benzersiz olduunu kant-
hastalk, kt barnma koflullarnn tm, zel mlkiyet lamaya alflmaktadr. Oysa yapskmn de birok
temelli ekonomik sistemden kaynaklanan sosyal prob- ara/yol/yntem iinden biri olarak grlmesi gere-
lemlerdir. Marxa gre modern toplumda karfllafltmz kirken, taviz vermez tutum nerisi yadrganmaktadr.
sorunlardan sorumlu olan ekonomik sistem deiflme-
den sorunlar zlemez. Marxa gre, sorunlar ancak Sra Sizde 4
zel mlkiyetin yerini ortak mlkiyet aldnda, dier Feminist arafltrmalar toplumsal cinsiyet eflitsizlii, top-
ifade ile kapitalizmin yerini sosyalizm aldnda zm- lumsal cinsiyet politikalar, kadn haklar ve kadn so-
lenebilir. runlar gibi konularda odaklanmaktadr. zellikle son
yllarda lkemizde kadna ynelik fliddet bafllca top-
lumsal sorunlar arasndadr.
www.evrenselpdf.com
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Abbott, P., Sapsford, R. (1987). Women and Social Lyotard, J.F. (1990). Postmodern Durum, (ev. A. i-
Class, London: Tavistock. dem) Ankara: Ara.
Bauman, Z. (1997). Thinking Sociologically, Oxford: Martindale, D. (1982). Nature and Types of Social
Blackwell. Theory, Boston: Houghton Mifflin.
Becker, H. S. (1974). Labelling Theory Reconside- zkalp, E. (2000). Sosyolojiye Girifl, Eskiflehir: Ana-
red, . Deviance and Social Control (der. P. Rock dolu niversitesi.
ve M. McIntosh) London: Tavistock. Marx, K., Engels, F. (1962). (ed) Selected Works, Lon-
Berger, P. (1963). Invitation to Sociology: A Huma- don: Lawrence and Wishart.
nistic Perspective, New York: Doubleday. Marx, K. (1978). Capital, (ev. E. Mandel) New York:
Bozkurt, V. (2010). Deiflen Dnyada Sosyoloji, Bur- Vintage Books.
sa: Ekin Kitabevi. Merton, R. (1949). Social Theory and Social Structu-
Cheal, D. (1991). Family and the State of Theory, To- re, Glencoe,Ill.,: Free Press.
ronto: University of Toronto Press. Ritzer, G. (1983). Sociological Theory. New York: Al-
Comte, A. (1958). The Positive Philosophy, (ev. H. fred A. Knoph.
Martinieu) New York: Calvin Blanchard. Rosenau, P. M. (1998). Post-modernizm ve Toplum
Coser, L. (1956). The Functions of Social Conflict, Bilimleri, (ev. T. Birkan) Ankara: Bilim ve Sanat.
Glencoe, Ill.: The Free Press. Sarbay, A. R. (1995). Postmodernite, Sivil Toplum
Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in In- ve slam, stanbul: letiflim.
dustrial Society, Stanford: Stanford University Topuolu, A., Aktay, Y. (1999). (der.) Postmoder-
Press. nizm ve slam, Kreselleflme ve Oryantalizm,
Durkheim, E. (1938/1964). The Rules of Sociological Ankara: Vadi.
Method, New York: Free Press. Wallerstein, I. (1998). The Heritage of Sociology and
Durkheim, E. (1912/1965). Elementary Forms of Re- The Future of Social Sciences in the 21st Century
ligious Life, New York: Free Press. Current Sociology, 2: 1-4.
Feagin, J. R., Feagin, C. B. (1997). Social Problems: A Weber, M. (1946). From Max Weber: Essays in So-
Critical Power-Conflict Perspective, New Jersey: ciology, (ev. H. Gerth ve C.W. Mills) New York:
Prentice Hall. Oxford University Press.
Giddens, A. (1993). Sociology, London: Polity. Weber, M. (1958). The Protestant Ethic and Spirit of
Gellner, E. (1992). Postmodernism, Reason and Re- Capitalism, New York: Scribners.
ligion, London: Routledge. Weber, M. (1913/1947). The Theory of Social and
Habermas, J. (1981). The Philosophical Discourse of Economic Organization, (ev. A. M. Hendelson
Modernity, Cambridge: Polity Press. ve T. Parsons) Glencoe. Ill: The Free Press.
Haldun, . (1977). Mukaddime, (ev. T. Dursun) Anka- Worsley, P. (1988). Introducing Sociology, Harmon-
ra: Sol Yaynlar. worth: Penguin.
Haralambos, M., Holborn, M. (1995). Sociology: The-
mes and Perspectives, London: Harper Collins.
Henslin, J. M. (2001) Sociology: A Down to Earth Ap-
proach, Boston: Allyn and Bacon.
Kasapolu, A. (1997). Gnmzde Aile Arafltrmala-
r, Ankara: Baflbakanlk Kadnn Stats ve Sosyal
Hizmetler Msteflarl Yaynlar.
Kasapolu, A. (1992). Sosyolojide Birlik Salamak
DTCF Arafltrma Dergisi, 1: 141-158.
Kasapolu, A. (2010). Sosyolojiye Girifl, Ankara:
UZEM.
www.evrenselpdf.com
www.evrenselpdf.com
3
DAVRANIfi BLMLER-I
Amalarmz
N
Kltr ve kltrn zelliklerini, kltrel farkllklar ve kltrel birleflme kav-
N
ramlarn tanmlayabilecek,
N
Kltr oluflturan deer ve norm kavramlarn aklayabilecek,
Alt kltr, karflt kltr, baskn kltr, popler kltr, yksek kltr ve kl-
N
tr floku kavramlarn aklayabilecek,
N
Etnosantrizm ve kltrel rlativizm kavramlarn tanmlayabilecek,
Kltrel deiflme ve deiflmeyi etkileyen faktrleri aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kltr Karflt Kltr
Deer Etnosantrizm
Norm Kltrel Rlativizm
Alt Kltr
indekiler
KLTR NEDR?
KLTR OLUfiTURAN
PARALAR: DL, NORM VE
DEERLER
KLTREL FARKLILIKLAR
Kltr ve KLTRN DER
Davranfl Bilimleri-I Kltrel Deiflme PARAMETRELER: KLTR fiOKU
VE KLTR BOfiLUU
KAVRAMLARI
ETNOSANTRZM VE KLTREL
RLATVZM
KLTREL DEfiME VE DEfiME
KAYNAKLARI
www.evrenselpdf.com
Kltr ve Kltrel Deiflme
KLTR NEDR?
nsanlar dnyaya belirli kalplarla gelmez. Zamanla iinde yaflad ortamla btn- Kltr karmaflk bir anlam
leflir. Dier bir deyiflle yaflad farkl kltrel ortamlara uyum salar. Dolaysyla ve davranfl sistemi olup bir
toplum veya grubun yaflam
iinde yaflad kltr kendi geliflmifl beyin potansiyeli ile renir. Bu renilen biimini tanmlar (Andersen
yaflam biimi bir nesilden bir nesile aktarlarak srer. Dnyaya geldiinde ilkel ve ve Taylor, 2006: 54). Bunun
iinde inan, deer, bilgi,
geliflmemifl olan insan, zamanla dier canllarn baflaramad kendine zg bir sanat, ahlak, gelenek,
kltr yaratr. Dier bir deyiflle yaflad toplumsal evrede eflitli ortak kurallar alflkanlk, dil ve giyim
kuflam biimleri yer alr.
prensipler ve davranfl kalplar gelifltirip rendii bilgi yapsyla da doal evreyi
kendine zg bir flekilde deifltirir. Bylece paylafllan kltr sayesinde ortak bir
yaflam biimi veya toplumsal yaflam ortaya kar.
Kltr her toplumda gzel ve irkini, doruyu ve yanlfl, iyiyi ve kty tanm-
lar. Bylece toplum iinde yaflayan insanlar bir arada tutmada nemli bir grev
stlenir. Kltr, insanlara bir yere ait olma duygusu verir, onlara belirli ortamlarda
nasl davranmas ve dflnmesi gerektiini retir. Bylece toplumsal yaflama bir
anlam kazandrr (Andersen ve Taylor, 2006: 54).
Kltr kavram belki dnyada tanmlanmas en zor kavramlardan biridir. n-
k, kullanm alan belki de en genifl kavramlardandr. rnein Amerikan kltr,
Kltr rendiimiz bir
slam kltr, kent kltr, demokrasi kltr, yemek kltr, hamam kltr, btn, toplumsal olarak
krsal kltr, giyim kuflam kltr gibi. Grld gibi kltr kavramnn hem aktardmz gelenek, bilgi,
maddi rnler ve
gnlk yaflamda hem de akademik literatrde kullanm alan ok genifltir. Bu a- davranfllardr.
dan kltr, aklanmas tanmlanmasndan daha kolay bir kavramdr. rnein Ja-
ponyadan yeni gelmifl bir kifli ile tanfltnz dflnn. Eer bu bir kadn ise onun
kltrmzden farkl olan ynlerini hemen fark ederiz. lk dikkatimizi eken dfl
grnfldr. Yani, giysileri, taklar, sa biimi, yapt makyaj gibi. kinci olarak
konufltuu dilin farklln keflfederiz. Daha sonra tavrlar, etrafndakilere davra-
nfl biimi, selam verifli, teflekkr ediflindeki farkllk gzlenir. Ortak bir dili payla-
flp konufltuunuz zaman i dnyasnn farkl ynlerini keflfedersiniz. Yani, dnya-
ya bakfl asnn, dini inanlarnn, deerlerinin farkl olduunu grrsnz. flte
btn bu karakteristikler kltrn paralardr. Bylece kltr, dil, inan, deer,
norm ve davranfllar ile nesilden nesile aktarlan maddi manevi gelerden oluflan
bir btn olarak aklanabilir. nsanlar bu farkl kltrlerini sanat, edebiyat, video
kaytlar ve dier yollarla korurlar. Bunun iinde idealler, fikirler, deerler ve insan
eliyle yaplan objeler (DVDler, komik kitaplar, fermuar, doum kontrol cihazlar)
www.evrenselpdf.com
yer alr (Schaefer, 2010: 53). rnein Trk bayrana olan milli duygularmz bizim
kltrmzn bir yn olduu gibi, Arjantinin meflhur tango mzii de kendi kl-
trlerinin ulusal bir gstergesidir.
Resim 3.1
New York
metrosunda mzik
yapan sokak
mzisyenleri
Kaynak: Bu fotoraf
Zerrin Sungur
tarafndan 2008
ylnda New
Yorkda ekilmifltir.
Sosyologlar bu kavram daha da geniflleterek kltr, bir toplumun genel yaflam

biimi olarak ifade ederler. Dnyaya gelen her canl zamanla kltrleflmektedir.
Kltr bu nedenle, bir toplumda yaflayanlarn rendikleri ve paylafltklar her fleyi
kapsar. Davranfl bilimlerinde incelenen hemen her fley kltr tarafndan etkilen-
mektedir. Dnyaya gelen her canl dilini, dinini, yemeyi ve imeyi, sosyal yaflant-
sn, ocuk yetifltirmesini, bilgi kurallarn, manevi deerlerini, sevmeyi ve sevilme-
yi bir kltr ierisinde yaflayarak renir. nsanlar btn bu rendiklerini o kadar
ok benimser ve isellefltirir ki kendi kltrnn dflnda olan fleyleri doru olarak
benimsemezler bile. Bylece kltrn koyduu kurallar bizim bir paramz haline
Kltrn maddi geleri bir gelir. Bir toplumun kltrel geleri maddi ve manevi olmak zere ikiye ayrlr.
toplumun ya da grubun
herhangi bir geliflim
Maddi geler toplumun ya da grubun herhangi bir geliflim aflamasndaki teknolojik
aflamasndaki teknolojik ilerlemesini, retim, teknik, hner ve becerilerini ifade eder. rnein tekerlek, el-
ilerlemesini, retim, teknik, biseler, okullar, fabrikalar, kitaplar, uzay aralar gibi. Manevi geler ise soyut olan
hner ve becerilerini ifade
eder. Manevi geler ise ancak toplum yaflamn dzenleyen deer, inan, gelenek, grenek ve ahlk kural-
toplum yaflamn dzenleyen larndan oluflur. rnein, Amerikan kltrn oluflturan maddi geler nedir? diye
deer, inan, gelenek,
grenek ve ahlak baktmz zaman, gkdelenleri, Mc Donalds restoranlar zincirini, uzay mekiini ve
kurallarndan oluflur. kalabalk bir araba trafiini grrz. Manevi gelerini ise inanlar, kurallar, gele-
nekleri, aile yaplar ve ekonomik sistemleri oluflturur. Manevi kltr geleri maddi
gelere kyasla daha az elle tutulur, gzle grlr bir nitelik taflr. Ancak, toplumsal
davranfllar korumada ve devam ettirmede manevi kltr daha gldr. Maddi
geler ise ok eflitli olup gnlk yaflamda en ok karfllafltmz fleylerdir. rnein
baz kltrlerde yemek yeme biimleri bile farkllk taflr; bazlar gmfl atal kaflk-
www.evrenselpdf.com
3. nite - Kltr ve Kltrel Deiflme 61
larla yemek yerken bazlar ubuklarla, bazlar da elleriyle yerler. Bunlarn hepsi
manevi kltr gelerini ifade ederken kullanlan ara gereleri ise maddi kltrn
bir gstergesidir.
Grld gibi kltr insan yaflamn anlamann ve dzenlemenin bir yolu-
dur. Kltr bizim yaflammza anlam veren, dnyay anlamamz iin kaynaklar
salayan, deer ve idealler yaratarak bize rehberlik eden bir kavramdr (Gkalp,
2009: 100).
Resim 3.2
Azerbaycan
Bakde bir ziyafet
sofras
Kaynak: Bu
fotoraflar Zerrin
Sungur tarafndan
2010 ylnda
Bakde ekilmifltir.
Kltr, Ulus ve Toplum

Kltrn ne olduunu grdkten sonra, flimdi ksaca kltr ile iliflkili baz ben- Ulus belirgin snrlarla
zer kavramlar tanmlayp akla kavuflturmakta byk yarar vardr. Bunlar izilmifl bir blgede yaflayan
ve otoritesini bu snrlar
kltr, ulus ve toplum kavramlardr. Kltr yukarda da belirtildii gibi payla- iinde belirgin klan
fllan ortak bir yaflam biimidir. Ulus ise politik bir ierie sahiptir. Yani belirli insanlardan oluflmufl bir
btndr.
snrlarla izilmifl bir blgede yaflayan ve otoritesini bu snrlar iinde belirgin k-
lan insanlardan oluflmufl bir btndr (rnein, Kanada, Arjantin, Hollanda gi-
bi). Toplum ise organize olmufl toplumsal iliflkileri paylaflan ve belirli ulusal bir
snr iinde yaflayan insanlardan meydana gelir (rnein, sve, Belika, Norve
gibi). Bunlar bir ulus olduu gibi ayn zamanda da birer toplumdurlar. Ancak,
birok toplum da ok kltrldr. Yani yaflamn birok ynn paylaflan ancak
farkl deer ve inanlara sahip insanlardan meydana gelir (Macionis ve Plum-
mer, 1997: 102-103).
www.evrenselpdf.com
Resim 3.3
Hollandada Amstel
Nehri zerindeki
yzen evler
Kaynak: Bu fotoraf
Zerrin Sungur
tarafndan 2008
ylnda
Amsterdamda
ekilmifltir.
Toplum organize olmufl Kavram olarak belki kltr ve toplum birbirinden farkl tanmlanabilir. Ancak
tomlumsal iliflkileri paylaflan aralarnda deiflmez bir iliflki vardr. Kltr bir toplumdaki paylafllan ortak rn-
ve belirli ulusal bir snr
iinde yaflayan insanlar den oluflur; toplum ise ortak kltr paylaflan ve birbirleriyle etkileflimde bulunan
btndr. insanlardan meydana gelir. Toplum kltr olmadan varolamayaca gibi, kltr
de kendisini koruyan ve gelifltiren bir toplum olmadan varln srdremez. Bu
nedenle her ikisi de birbirine bal olarak yer alr. Bunun nedeni her ikisini de
kapsayan bir kelimenin olmamasdr.
Sosyoloji bir toplumun yapsnn anlatlmasna yardmc olan bir bilim olarak ta-
nmland zaman, kltrn insan davranfllarnn anlafllmasna yardmc olan bir
faktr olduunu grrz. nsanlarn ne yaptklar, sevdikleri, sevmedikleri, yasak-
ladklar, inanlar, inanmadklar, deerleri hepsi bir kltrn paras olarak orta-
ya karlar. Kltr ayn zamanda bir toplumda yaflayan insanlara rehberlik eder.
nsanlar arasndaki mevcut iliflkileri ynlendirir (zkalp, 2008: 60).
SIRA SZDE Kltr ve toplum arasndaki iliflkiyi gz nne alarak farkllklar kendi kltrmzden
SIRA SZDE
1 rnekler vererek aklaynz.
D fi N E L M D fizellikleri
NELM
Kltrn
Toplumlar karfllafltrdmzda sosyologlar kltre iliflkin belirgin zellikler sapta-
S O R U mfllardr. fiimdi
S O Rbunlar
U ksaca aklayalm:
Kltr paylafllr: Kltrn en nemli zellii insanlarn onu paylaflmalar-
dr. Kltrn bu paylafllabilir zellii insan toplumunu olas klar. Ancak, bu pay-
DKKAT DKKAT
laflm karmaflk toplumlarda, farkl grup, gelenek ve bakfl alarnn yer ald top-
lumlarda kolay gremeyiz. rnein Amerika Birleflik Devletlerinde, farkl rk ve
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
etnik gruplarn kendilerine has dil, tarih ve inanlar vardr. rnein Latino klt-
r spanyolca konuflur, kendilerine has deer ve geleneklere sahiptir.
K T A P K T A P
www.evrenselpdf.com
Dnyann birok lkesinde kltr, yafl, blge, etnik hareketler, din snf ve di-
er sosyal faktrler tarafndan eflitlilik gsterir. Kendi lkemizde de Gney illeri-
mizde yaflayan insanlarn zellikleriyle Bat blgelerinde yaflayan insanlarn damak
tatlar, yemek tercihleri, konuflma tonlamalar, ilgileri arasnda farklar vardr. Bu
kltrel farkllklara ramen bu insanlar belirli sembolleri, dil kalplarn, inan sis-
temlerini paylaflarak ortak bir kltr olufltururlar.
Kltr kaltsal deildir, renilir: Kltrel inan ve pratikler gayet iyi bir Kltrn renildii srece
biimde renilmifllerdir ve doaldrlar. nsanlar nasl oluyor da bir yiyecei bir di- ise sosyalizasyon veya
toplumsallaflma diyoruz
erine tercih ediyorlar? Neden at eti veya dana eti hi yemiyor da, domuz eti yi- (Andersen ve Taylor, 2006:
yor? Mzik zevkleri nasl kazanlyor? Kltr, genelde dorudan bir iletiflimle, ebe- 55).
veynler veya retmenler tarafndan genlere okullarda kazandrlr veya aile iin-
de retilir. atal kaflk kullanmay, hangi elle neyi tutacamz, hangi yemek ta-
km ile ne tr yemekler yeneceini reniyoruz ve eitiliyoruz.
Kltr bazen de dorudan olmayan bir biimde gzleyerek veya taklit ederek
reniyoruz. Kadn veya erkek olmann ne anlama geldiini nasl rendiimizi
bir dflnelim! Genelde bu rolleri etrafmzda yer alan kiflilerin davranfllarn gz-
lemleyerek reniyoruz. Anne ve babalar, kardefller, aile bykleri, rnek ald-
mz, gzlemlediimiz objelerdir. Kltr bylece bir nesilden bir nesile formel ve
informel yollarla aktarlr. Kltr renilinceye kadar, birey kendini dfllanmfl his-
seder.
Kltr olduu gibi kabul edilir: Kltr renilmifl bir kavram olmas nede-
niyle, bir toplumun yeleri onu nadir olarak sorgularlar. Hepimiz bir kltrn ye-
si olarak yzlerce kltrel pratii hi dflnmeden uyguluyor, benimsiyor ve bun-
lar normal olarak gryoruz. Ne zaman bu pratikleri sorgulamaya bafllasak ve
bunlarn nedenlerini arafltrsak kendimizi soyutlanmfl veya oryantasyon bozuklu-
u olan biri gibi hissediyoruz. Grup iinde fonksiyonlarmz yapamaz hale gelebi-
liyoruz. rnein turist olarak bir lkeye gittiinizde her ne kadar bilgilendirilmifl
olsanz bile bu lkede maymunlarn beyinlerinin gznzn nnde bakla kesi-
lerek tabaa konduunu grdnz zaman, kendi kltrmzden kazandmz
alflkanlkla buna karfl kyoruz. Bu durumu vahflet veya iren olarak ifade ede-
biliyoruz. Kltr sonuta insanlar iyi veya kt ynleriyle birlefltiren bir unsurdur.
Ancak kltrler aras iletiflimin olmayfl olumsuz sonulara yol aabilir (Andersen
ve Taylor, 2006: 56).
Kltr semboliktir, dil araclyla aktarlr: Kltr belirgin klan fley in-
sanlarn objelere veya davranfllara atfettikleri anlamlardr veya sembollerdir. rne-
in herhangi bir lkenin bayra, baktnz zaman renkli veya desenli bir kumafl
parasdr. Ancak o kltrn insanlar iin tafld anlam kumafln tesindedir. fa-
de ettii fley; hrriyet, demokrasi ve ulus anlamn taflr. Trk bayra lkemiz iin
en nemli sembollerden biridir. nsanlar onun renkleri altnda birleflmekte ve va-
tan savunmas iin kanlarn dkmektedirler. Ancak bir baflka lkede yaflayan bir
grup insan iin ayn anlam deil, aksine olumsuz bir anlam ifade edip yaklmas
gereken bir obje olarak grlebilmektedir. Tpk Amerikan bayrann Irakta yafla-
yan bir grup insan tarafndan emperyalizmin sembol olarak grlp yaklmas gi-
bi. Bu nedenle kltrel anlamlar belirli bir sosyal ierik taflr ve belirgin bir sosyal
ortamda anlam kazanr. Kltrn bu zellii hibir zaman gzden karlmamas
gereken bir niteliktir. Bir kltr renmek sadece belirli davranflta bulunmay
deil, ayn zamanda onun kltr iinde tafld anlam renmek ve anlamak de-
mektir (Andersen ve Taylor, 2006: 57).
www.evrenselpdf.com
Unutulmamas gereken bir dier nemli olgu kltrn dil araclyla aktarlma-
sdr. nsanolu dil sayesinde kltr aklayabilir ve gelecek nesillere aktarabilir.
Dil, semboller araclyla insanlarn birbirleriyle iletiflim kurmasn salayan bir
aratr. Semboller veya simgeler yolu ile dilini bilmediimiz bir kimseye bir fleyler
anlatp onu anlayabiliriz. Bir dile sahip olmamz nedeniyle yafladmz dnyadaki
olaylar aklayabilir, yorumlayabilir ve olaylara bir anlam verebiliriz (zkalp,
2011: 86).
Kltr yer ve zamana gre deiflir: Nasl fiziksel ve sosyal evre bir top-
lumdan dierine farkllk taflyorsa, insanlarn yaratcl ve uyum yetenei karfl-
lafltklar sorunlara adapte olmalarn salyorsa, kltr de bir yerden bir baflka ye-
re gre deiflir. Sabit veya deiflmez deildir. rnein Amerika Birleflik Devletle-
rinde insan sorunlarna, bilimsel zmlere kuvvetli bir inan vardr. nsanlarn
sahip olduklar yiyecek arz veya salkla ilgili problemlerin bilimsel olarak gen
ilavesi ve kk hcre arafltrmalar ile zlebileceine veya tedavi edilebileceine
inanlmaktadr. Buna karfln baz kat din kltrlerde bunun yanlfl olduuna bu
flekilde bilinmeyen bir sahaya girildiine, bunun zararl sonular olabileceine,
baz kltrlerde ise bilimin, sorunlar zmekten ok yeni sorunlar yarattna
inanlmaktadr (Harding, 1998). Genetik mhendislii ve kk hcre arafltrmala-
rndaki bu tartflmalar kltr alflmalarnn, iinde yaflanlan topluma veya dei-
flen toplum koflullarna gre olufltuunun en gzel rnekleridir (Andersen ve Tay-
lor, 2006: 57).
Kltr bir toplumdan bir topluma farkllk tafld gibi, zamanla da farkllaflr.
nsanlar yeni durumlarla karfllafltklarnda kltr, gemifl ve gnmzn bir kar-
flm olarak ortaya kar. rnein bugn Almanya ve Avrupada yaflayan iki mil-
yondan fazla bir Trk nfusunun var olduunu biliyoruz. Yeni gelen kuflaklar da
kltr atflmasn yaflamaktadr. Bu genlerin anne ve babalar onlar kendi oriji-
nal kltrnn deerleriyle yetifltirmeye alflrken bu nesil ayn zamanda iinde
doduu ve yetifltii bu yeni kltrn beklentileriyle de uyuflmak zorundadr. Bu
yeni topluma uyum, nesiller arasnda atflmalara neden olmaktadr. zellikle eski
kuflak kendi kltrnn baskn deerlerini bu nesle aktarmaya alfltka atflma
daha da glenmektedir. nk, yeni nesil o kltrn genlerinden etkilenip on-
lar gibi giyinmek, sa stillerini onlara benzetmek, onlar gibi yaflamak isteyince, ya-
ni iinde yaflad yeni toplumun deerlerini benimsedike bu, kendi aileleri iin
kabul edilemez bir hale gelmekte ve ocuklar ile ailelerinin aras almaktadr. Hat-
ta baz aileler zm ocuklar kendi doduklar lkelere gndererek, orada ye-
tifltirmekte bulmaktadrlar.
Ksaca zetleyecek olursak, kltrn bir anlamda kat ve deiflmez insan dene-
yimlerinden olufltuunu, bir anlamda da baflkalar tarafndan kolay anlafllmayan
dflnce, duygu, inan ve davranfllardan olufltuunu syleyebiliriz. Bylece klt-
rn gemifli ve flimdiki zaman birlefltirerek toplumun bilgi yapsn oluflturduunu
ve insanlarn tecrbelerini, deneyimlerini flekillendirdiini ifade edebiliriz (Ander-
sen ve Taylor, 2006: 58).
KLTR OLUfiTURAN PARALAR: DL, NORM VE

DEERLER
Dil
Kltrn aktarlflnda en Dil, kltrn en nemli paralarndan birisidir. Kltrel farkllklar oluflturan zel-
nemli ge kullanlan dildir.
liklerden biri de dil becerimizdir. Toplumun yeleri genelde ortak bir dili paylaflr-
www.evrenselpdf.com
lar. Bu insanlarn gnlk iletiflimlerinde nemli bir kolaylk yaratr. rnein, her-
hangi bir nalburiye dkknna gidip bir pense istediinizde bunun resmini izme-
nize gerek kalmaz. Eer ngilterede yaflyorsanz pensenin ismi kendi dillerinde
farkldr (Pliers). Hatta kendi toplumumuzda bile bazen pense istediimizde elimi-
ze karga burun veya kerpeten verilebilir, yani farkl isimler alabilir.
Kltr insanlarn toplumsal mirasdr. Bu miras topluma yeni katlanlar tarafn-
dan renilir ve her nesil bunu az ok deifltirerek gelecek nesillere taflr. Dil ise
sembollere dayanr. Sembol ise insanlarn iletiflimde kullandklar anlam ifade
eden her fleydir. Semboller maddi objelerden tutun, sese, kokuya hatta tat alma-
ya kadar uzanr. nsanlarn iletifliminin kayna sembollerdir. Gnmzde 7000 nsanlarn iletifliminin
kayna olan sembol,
den fazla dil konuflulmaktadr. Uluslarn politik snrlar iinde bazen bir tek, ba- iletiflimde kullanlan ve
zen de birden fazla dil kullanlr. rnein Kuzey Korede tek bir dil varken, Pa- anlam yklenilen her fleydir.
pua Yeni Ginede 820 farkl dil kullanlmaktadr. Uluslarn nfuslar ne olursa ol-
sun dil paylafllan kltrn en nemli parasdr (Gordon, 2005). Dil bylece kl-
trn temelini oluflturur. Dilin iinde konuflma, yazl karakterler, saylar, sembol-
ler ve szel olmayan jest ve mimikler yer alr. Dil kltrn en nemli paras ol-
duu iin, baflka dilleri konuflmak kltrler aras iliflkileri anlamak asndan kri-
tik bir nem taflr.
Souk savafl dneminde yani 1950lerden 1970lere hatta gnmze dein l-
keler zellikle dfl iliflkiler asndan yabanc dil bilmenin nemi zerinde durmufl-
lar ve diplomatlar iin zellikle Rusa zerinde durarak eflitli lisan okullarnn
almasna nem vermifllerdir. Hatta Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra bile
yeni ortaya kan lkelerin dillerini renmek bu lkelerle iliflki kurmak asndan
nem tafld iin yabanc dil bilmek byk bir saygnlk ifadesi olmufltur. Ameri-
kada 11 Eyll 2001de ikiz kulelere yaplan saldr sonucu lkede Arapa bilen in-
san potansiyelinin azl byk bir sorun oluflturmufl, bylece Arapa hem terrist-
leri takip etmek hem de slam lkeleriyle bir kpr oluflturmak iin anahtar bir rol
oynamfltr (Schaefer, 2010: 61). Szel iletiflim kadar szel olmayan iletiflim de kl-
trler arasnda nem taflr. rnein bir toplantnn iyi gitmediini hissettiinizde
hemen oturduunuz iskemlede geriye yaslanr, kollarnz kavuflturur ve dudakla-
rnz bzersiniz. Bir arkadaflnzn aladn grdnzde ise onu hemen teselli
edersiniz. Tuttuunuz takm ma kazanrsa havalara srar, takmn nemli oyun-
cularnn resimlerini duvarnza asarsnz. Bunlarn hepsi szel olmayan iletiflime
rnek oluflturur.
nsanlarn temel iletiflim biimlerinden olan iflaret ve mimiklerden oluflan vcut
dili bile sembollerden oluflur. Dnyann her kltrnde insanlar bazen birbirlerine
bir fley ifade etmek isterlerken szl dil yerine bu iflareti veya vcut dilini kullanr-
lar. Ancak, her kltrde bunlar farkllk taflr. Kendi kltrmzde yaygn olarak
kullandmz bir iflaret bir baflka dilde ok kt anlama gelebilir ve bu durumda
ok mahup durumlara dflebiliriz. Bu nedenle vcut dili insanlarn iletiflimini ko-
laylafltrrken bazen insanlarn baflna umulmadk dertler de aabilir. Bunlara en il-
gin bir rnek kendi kltrmzden verilebilir. Kendi kltrmzde biz hayr an-
lamnda baflmz yukar doru kaldrrken, Bat kltrnde bafl afla yukar salla-
mak evet demeyi ifade etmektedir. Bat kltrnde bafln saa sola evirmek ha-
yr anlamn ifade eder. Bu nedenle her kltrde iflaret dilini anlamak ve ona gre
kullanmak zorundayz. rnein Avusturalyada bafl parman yukar kaldrlmas,
son derece kaba bir davranfl olarak nitelenirken, bir baflka kltrde iyiyim anla-
mna gelir. Bu nedenle son derece basit olmakla beraber, sembollerin tafld an-
lam derin bir ierik taflyabilir.
www.evrenselpdf.com
Dil, bylece insanlarn deneyimlerini, fikirlerini ve bilgilerini aktarmalarna yar-

dmc olan bir aratr. Kltr ancak dil yardmyla varln srdrr. Edward Sapir
(1929) ve Benjamin Whorf (1956) dilin gereklii anlamamzda bize rehberlik
eden bir faktr olduunu savunurlar. Dnya hakknda grfllerimizi etkileyen
fley, renmifl olduumuz dile baldr tezini savunan Sapir ve Whorfa gre ger-
eklik hakkndaki alglamalarmz tayin eden fley de kullandmz dilin gramer
ve kelime yapsdr. Alglamalarmz farkl olduu iin, dnyalarmz da farkl ol-
maktadr. rnein insanlar iin bir fley nemli ise, bu insanlarn kullanmfl olduk-
lar dilde bu fley birok kelimeyle aklanmakta veya bu anlam veren eflitli keli-
meler kullanlmaktadr. rnein bir dilde zaman nemli ise zaman ifade eden bir-
ok kelime vardr.
Bildiimiz kadar ile her bireyin dili renmede genetik bir kapasitesi mevcut-
tur. Ancak insanlar kullandklar dilin mahkmu da deillerdir. rendikleri her
yeni dil onlarn dnya grfllerini deifltirecektir. Bylece rendiimiz her yeni
dil, baflka kltrleri anlamamzda bizlere yardmc olacak ve bylece kltrler ara-
s anlayfl da yaygnlaflacaktr.
SIRA SZDE Sapir ve Whorfun temel hipotezi nedir? Bu dflnceye katlyor musunuz?
SIRA SZDE
2
Normlar
D fi N E L M D fi N E L nce
Yemek yemeden M ellerini yka, Byklerini say, kklerini sev, Akflam
Norm kltrn belirledii
yerleflik davranfl yemee davetliysen stne temiz elbise ve gmlek giy. Btn toplumlarda uygun
kurallardr.
S O R U olan ve olmayanS O R Ubelirleyen, uygun olan pekifltiren, uygun olmayan ise cezalan-
dran eflitli kurallar yer alr.
Her kltrde toplumsal Toplumca benimsenen standartlar toplumca korunur ve desteklenirler. Bir
D Ksalayan
dzeni K A T bireylere yol DKKAT
normun nemlilii, onun toplumca kabul grp anlafllmasna baldr. rne-
gsteren kurallar,
standartlar ve fikirler in bir sinemada film seyrederken herkesin susup sessiz kalmasn bekleriz. An-
N N
SIRA SZDE
bulunur. Btn bunlara SIRA SZDE
cak bu da seyrettiimiz filmin trne ve seyirciye baldr. Eer ciddi artistik bir
norm ad verilir. Norm
yaptrm olan kurallar film izliyorsak seyircinin ciddi ve sessiz olmasn ve sessizlik normuna uymas-
sistemidir. n bekleriz. Ancak bir korku veya komedi filmi izliyorsak bu normu uygulamak
zor olabilir.
Her toplumda bireylerin tutum ve davranfllarn belirleyen, nasl giyineceimiz-
K T A P den, nasl yemek
K T A yiyeceimize,
P nasl oturacamza ve tuvaletleri nasl kullanaca-
mza kadar eflitli normlar yer alr. Normlar olmayan bir toplum kaos ierinde-
dir. Yerleflik normlar yardmyla insanlar nasl hareket edeceklerini renir, sosyal
TELEVZYON
etkileflimlerinde
TELEVZYON
tutarllk gsterir ve baflarl olurlar. Sosyologlar normlar formal
ve informal normlar fleklinde ikiye ayrrlar. Formal veya resmi normlar yazl ku-
rallar olup karfl gelindii takdirde fliddetle cezalandrlrlar. Bu normlar genelde
kanun veya yasa biiminde karflmza karlar, doru ve yanlfl davranfl kesin bir
NTERNET N T E R N EYasalar
biimde ayrrlar. T yoluyla hkmetin sosyal kontrol imkn doar ve dev-
let bu yasalarn uygulanmasnda sorumlu olan politik organizasyondur. Yasalar
resmi normlarn sadece bir trdr. Bir iskambil oyununda ve niversite yaps
iinde de ynetmeliklerle uygulanan eflitli normlar yer alr. Kopya ekme, hoca-
ya hakaret ciddi bir biimde normlarla cezalandrlan davranfllardr. nformal ve-
ya gayri resmi normlar ise genellikle anlafllr fakat kesin bir biimde kaytl veya
yazl deildirler. rnein uygun bir giyim tarznn standartlar informal normlardr.
Her okulun kendine zg baz giyim kuflam alflkanlklar vardr; kravat takmak,
gmlek veya tiflrt giymek, pantolon veya etek giymek gibi. Bazen renciler bu
kurallar kendilerince ihll edebilmektedirler. Bunlara verilen ceza genelde yapt-
www.evrenselpdf.com
rm biiminde deil, ihtar veya bazen de arkadafllar tarafndan dalga geilmek

fleklinde olabilir. Yemek yemeyi bilmeyen birisiyle yemek yendii zaman, bu in-
sanla bir daha yemek yememek informal bir norm olabilir.
Normlar bir baflka flekilde toplum iinde tafldklar neme gre de snflandr-
labilir. Sosyolojinin bafllang dnemlerinde William Graham Sumner (1906) norm-
lar detler (folkways) ve rfler (mores) fleklinde snflandrmfltr. rnein er- detler bir grubun davranfl
keklerin pantolon kadnlarn ise etek giymeleri bir dettir. Bir baflka biimde in- standartlarn olufltururlar
ve gnlk yaflam ynetirler.
sanlarn evlerini dekore edifl biimleri (yatak odas, misafir odas gibi), selamlaflma rfler ise adetlerden daha
biimleri, yemek hazrlayfl ve sunum biimleri hep birer det fleklindedir. detler katdrlar.
daha gevflek bir biimde tanmlanr ve daha gevflek olarak uygulanr. Ama yine de
sosyal davranfllar kontrol etmede, grup geleneklerini uygulamada nemli bir
fonksiyon grrler (Andersen ve Taylor, 2006: 62).
Resim 3.4
Evlilik ncesinde
adet olan kna
gecesi
Kaynak:
http://www.forumd
as.net/genel-
bilgiler/geleneksel-
koy-dugunleri-
97081/
rfler ise detlerden daha katdrlar. Genelde etik ve ahlaka iliflkin davranflla-
r kontrol ederler. rnein yasal ve dini emirler, baflkalarn ldrmenin, efllerin
birbirlerini aldatmalarnn yasaklanfl gibi. Esasnda yasalar, rflerin formallefltiril-
mifl, yazl hale getirilmifl biimleridir. rflere karfl gelinmesi ciddi bir cezalandr-
may gerektirir. Dnyann birok lkesinde olduu gibi lkemizde de cinayet, va-
tan hainlii, ocua fliddet uygulamaya karfl gl rfler yer alr. Bu rfler resmi
normlar fleklinde kurumsallafltrlmfllardr (Schaefer, 2010: 63).
Normlar toplumda dl ve ceza ile gvence altna alnrlar. Yani norma uygun
olan bir davranfl dllenirken uygun olmayanlar cezalandrlr. dl ve cezalar
resm veya gayri resmi biimde de olabilir. rnein hrszlk yapan bir kiflinin mah-
kemelerce, ceza hukukuna gre cezalandrlmas resmi bir cezalandrmayken ayn
bireyin toplum tarafndan dfllanmas, ona ifl verilmemesi ise informal bir cezalan-
drmadr. Bazen kzdmz bir insana tebessm etmemek, konuflmamak bile gay-
ri resm bir cezalandrmadr.
Baz normlar toplumun her bireyi iin geerliyken bazlar baz bireyler iin ge-
erli, dierleri iin deildir. Hemen hemen btn toplumlarda geerli olan ve ya-
sak olan bir norm, bir insan ldrmedir. Ancak bu norm baz gruplar, rnein po-
lisler iin geerli deildir. Polisler veya gvenlik gleri belirli durumlarda, girdik-
www.evrenselpdf.com
leri silahl atflmalarda bir kimseyi ldrebilir veya kendini koruma amacyla silah
kullanabilir.
Normlar, toplumsallaflma sreci ierisinde renilir ve birer alflkanlk halini
alrlar. Birey ounlukla bir norma uyduunun farkna dahi varmaz, otomatik ola-
rak onu uygular. Toplumun birer yesi olarak ocuklarmza kendi toplumumuzun
standartlarna gre doru olan retir ve onlardan bunlara uymalarn bekleriz.
Her toplumun sahip olduu normlarn nem dereceleri de farkllk gsterir. Ba-
z normlar bir toplumun devamll iin daha nemliyken bazlar bu kadar nem-
li olmayabilir. rnein yemek yerken azn flaprdatan veya arkadafllarna kaba
davranan bir kiflinin inedii norm nemli bir norm ihlali deildir. Ancak vatan-
na ihanet eden bir kimsenin inedii norm daha byk bir ceza ile karfllaflr.
Bylece normlar yoluyla toplumun kontrol bir lde gerekleflmektedir. nk,
normlar geerli klan cezalandrma ve dnlendirmedir. Ceza yoluyla istenmedik
davranfllar ortadan kaldrlrken, dllendirme ile istendik davranfllar pekifltirilir
ve bu davranfllarn gelecekte tekrarlanma olaslklar artar.
Normlar gndelik faaliyetlerimizi dzenler ve bize rehberlik ederler. Hatta
normlar ihlal edilmeden biz onlarn norm olduklarnn farkna bile varmayz. r-
nein konser bileti alrken insanlarn kuyrukta beklemesinin bir norm olduunu,
ancak birisi bir baflkasnn nne geip bilet almaya kalknca anlarz. nk, bu-
rada kuyrukta bekleme normu ihlal edilmifltir.
Normlar toplumdan topluma farkl olduu gibi, ayn toplum iinde de zaman
zaman deiflebilirler. rnein 1950lerden nce evlilik ncesi cinsel iliflkiler gen-
ler arasnda ok yaygn deilken bu tarihlerden sonra Bat toplumlarnda bu tr
iliflkilerde byk patlama olmufltur.
Normlarn kabul de zamanla, ekonomik, sosyal ve politik koflullarn deifli-
miyle farkllaflabilmektedir. Yine Amerika Birleflik Devletlerinden rnek verecek
olursak, 1960lara kadar resmi normlar beyazlarn baflka rktan insanlarla evlenme-
lerini yasaklamaktayd. Her rk kendi rkndan bir kifliyle evlenebilmekteydi. An-
cak, son 50 yl iinde bu tr normlar tamamen kaldrlmfl bir durumdadr. Deifl-
me sreci iinde tek ebeveynli ailelere sklkla rastlanld gibi, ayn cinsiyetten in-
sanlarn evliliine de hoflgr ile baklmakta ve msaade edilmektedir (Schaefer,
2010: 64).
SIRA SZDE Toplumun devamlln

SIRA SZDE salayan normlara rnek veriniz. det ve rflerin toplumun de-
3 vamllna katklar nelerdir?
Deerler
Deerler bir toplum iinde Bir toplumun kltrn renmek demek o toplumu bir arada tutan, ideal olan
yaflayan
S O Rinsanlarn
U iyiyi, S Oahlak
R U standartlarn ve arzu edileni belirleyen deerlerini bilmek
doruyu, gzeli, uygun olan prensiplerini,
veya yanlfl, irkini, uygun demektir. Bir baflka deyiflle, toplumun arzulad yaflamn ne olduuna iliflkin fi-
olmayan belirledii ortak
DKKAT
dflncelerdir.
kirleri renmek
DKKAo T toplumun deerlerini oluflturur. Baz deerler ok belirgin
iken, baz deerler daha geneldirler. rnein salk, sevgi, demokrasi ve eflitlik
bu tr genel deerler arasndadr. Elbette bir toplumun yelerinin hepsi bu de-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
erleri paylaflmayabilir. Parlamento tartflmalarnda veya seim zamanlarnda bu
tr paylafllmayan deerleri fazlasyla grebiliyoruz. Deerler, o kltrn insan-
AMALARIMIZ larnn davranfllarn
AMALARIMIZ etkileyerek baflkalarnn davranfllarn deerlendirmede bir
kriter veya standart grevi grrler. Bu adan deerler, normlar ve yaptrmlar
birbirleriyle yakndan iliflkilidir. rnein bir kltr, evlilik kurumunu nemli bir
K T A P deer olarakK alglyorsa,
T A P efllerin birbirlerini aldatmalarn yasaklayan normlar ko-
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE SIRA SZDE
yabilir veya boflanmay zorlafltran kararlar alabilir (Schaefer, 2010: 65). Ayn fle-
kilde eitime zel arlk veren bir toplum, eitimi kolaylafltran ve yaygnlaflt-
ran normlara arlk verebilir. D fi N E L M D fi N E L M
Bir kltrn deerleri deiflebilir ancak bunlarn ou bir insann yaflam
boyunca nispeten dzenli ve kolay deiflmeyen bir biimdeS yer O R Ualr. Toplum- S O R U
sal anlamda toplumun byk ounluunca paylafllan deerler yaflammzn
en nemli paralardr. Sosyolog Robin Williams, (1970) yapt arafltrmada
D K KBunlar
Amerikada yaygn bir biimde paylafllan deerleri arafltrmfltr. AT arasn- DKKAT
da en ne kanlar;
N N
Baflar SIRA SZDE SIRA SZDE
Yeterlilik
Zenginlik
Vatanseverlik AMALARIMIZ AMALARIMIZ
Eflitlik
Bilimin stnl
K T A P K T A P
Dine ballk
gibi deerler olmufltur. Ancak, hemen ifade edelim ki bu deerler btn Amerikan
toplumunca, 307 milyon insan tarafndan, ayn lde paylafllan deerler deildir.
TELEVZYON TELEVZYON
Bu tr bir liste toplumun mill karakterini ortaya koymas asndan nem taflr
(Schaefer, 2010: 65).
Dnya Deerler Arafltrmasnn sonular iin http://www.worldvaluessurvey.org

NTERNET internet NTERNET
sayfasn inceleyebilirsiniz.
Zamanla baz deerlerin nemi artarken bazlarnn azalabilir veya yerine yeni
deerler ortaya kabilir. Ancak unutulmamas gereken olgu her toplumun deer-
lerinin kendine has olmasdr. Bireyler zamanla bu deerlere ters dflebilir veya
deer atflmalar ortaya kabilir. Toplumsal ve ekonomik koflullarn deiflmesiyle
toplumsal yapda meydana gelen deiflmeler o yapya uygun deerleri ortaya -
karmakta ve bu deerlerin benimsenmeleri artmaktadr. rnein 1960 ve 1970li
yllarda dnyada tasarruf deeri nemli olurken, ekonominin deiflmesi ile artk
tketim toplumu olmamz nedeniyle tasarrufun yannda halk tketime ynlendir-
mek nemli bir deer olarak paylafllmaktadr. Bugn evremizde yer alan byk
alflverifl merkezlerinin byle bir deeri pekifltirdiini ve halk tketmeye ynlen-
dirdiini syleyebiliriz. Ayn flekilde evre, vcut sal, mahremiyet (privacy) gi-
bi deerler de giderek n plana kmakta ve medyada paylafllmaktadr. Son yllar-
da zellikle kiflilerin zel hayatnn gizliliine nem veren mahremiyet (privacy)
deeri de giderek nem kazanmakta, en ok da ihlal edilen deerler arasnda g-
zkmektedir. zellikle, lkemizde bankaclk sektrnn geliflmesi ve terrn
yaygnlaflmas insann zel hayatna olan mdahaleyi giderek artrmfltr. Amerika-
da da zellikle 11 Eyll 2001 tarihli terrist saldrdan sonra Amerikan hkmeti al-
d baz kararlarla, mahkeme iznine gerek kalmadan insanlarn hayatlarn gzlem
altna almaya bafllamfl ve Federal Arafltrma Brosu (FBI) hkmete desteklene-
rek insanlarn salk, ktphane, rencilik ve telefon kaytlarna girerek bilgi top-
lamfltr (Schaefer, 2010: 66).
lkemizde toplum yaflamn deiflmesiyle beraber sizce hangi deerlerin giderek nemi
SIRA SZDE SIRA SZDE
artmfl, hangilerinin ise nemi azalmfltr, rnek veriniz. 4
S O R U S O R U
www.evrenselpdf.com
DKKAT DKKAT
KLTREL FARKLILIKLAR
nsanolu kltr sayesinde iinde yaflad evreye uyum salar. Her toplumun
kltr kendine zg birtakm niteliklerden oluflur. Sahip olduumuz norm ve de-
erler btn, herhangi bir kltrde ayn ya da benzer bir biimde olmayabilir.
rnein Amerikallar istridyeyi severek yerler ama salyangoz yemezler. Franszlar
salyangoz yer ama ekirge yemezler. Zulular ekirge yer ama balk yemezler. Mu-
seviler ise balk yer ama domuz eti yemezler. Hintliler domuz yer ama dana eti ye-
mezler. Ruslar ise dana eti yerler ama ylan yemezler. inliler ylan yer ama insan
yemezler. Buna karfllk Yeni Ginede yaflayan Yale Kabilesi yeleri ise insan etini
ok lezzetli bulurlar. Grld gibi kltrel farkllklar o kadar genifl bir biimde
yer alrlar ki her toplumda ayn biimde ortaya kan bir norm bulmak imkansz
lde zordur.
Bugn dnya yznde yaflayan yaklaflk 6 milyar insan belirli bir biyolojik tr
olan Homosapiense aittir. Buna ramen insanlar arasndaki farkllklar bizleri ba-
zen flaflrtmakta, zmekte, rahatsz etmekte bazen de hayran brakmaktadr. Bu fark-
llklara flyle bir gz attmzda bunun yaflam biimi ile ilgili olduunu gryoruz.
rnein inliler cenaze trenlerinde beyaz elbise giyerlerken Avrupal insanlar si-
yah giymektedirler. inliler 4 rakamn uursuz bulurken, ngilterede yaflayanlar 13
rakamn uursuz kabul ederler. nsanlarn birbirleriyle karfllafltklar zaman pflme
detleri vardr. Bu da kltrler arasnda byk farkllk gsterir. Avrupada birok in-
san halk arasnda birbirlerini pebilir, buna karfln inliler gizlice pflrler, Fransz-
lar halk arasnda iki kere pflrler (yani iki yanandan bir kere perler) Belikal-
lar ise kere yanaklarndan perler, buna karfln Nijeryallar hi pflmezler, Rus-
lar ise erkek erkee dudaklarndan perler. lkemizde de erkek erkei iki yanan-
dan per, ancak kadnlar ok yakn olmadka plmezler. Evlenme trenlerine
baktmzda da farkllklara rastlarz. Kuzey Amerikada iftler dn sonras birbir-
lerini per, Koreliler karfl karflya gelerek dizlerinin zerine eilirler, Kamboyada
ise damat gelinin yanana burnu ile dokunur. Dnya yznde ne kadar ok seya-
hat edilirse bu tr farkllklara o kadar ok rastlyoruz (Macionis ve Plummer, 1997:
98). Ksaca hepimiz ayn biyolojik trden olmakla birlikte, insanolu bu dnyada
birbirinden son derece farkl dflnce, fikir, yaflam biimlerine, farkl nezaket, kaba-
lk, gzellik, irkinlik, doru ve yanlfl standartlarna sahip olmaktadr. Bu tr farkl-
lklar kltr kavram iinde dile getirilmektedir. Bu farkllklar baz toplumlar iin
doru ve deerli, bazlar iin ise aptalca fikirlermifl gibi grlr. Ancak toplumlar
yakndan tandmz zaman kltrn de kalplaflmfl olduunu grrz. rnein
gelenekler birbirlerini destekleyerek birbirlerine uyumlu olurlar. Bir gelenekteki de-
ifliklik, dier gelenekleri de etkiler ve deiflmeye neden olur.
Toplumbilimciler bu olaya, yani kltrn btn paralarnn herhangi bir biim-
Kltrn btn paralarnn de birbirlerine balanmasna kltrel birleflme (entegrasyon) adn vermektedir.
herhangi bir biimde
birbirlerine balanmasna Kltrleraras farkllklar kadar kltr iinde olan eflitlilikler de kltr asndan
kltrel birleflme denir. nem taflr. Bunlar ok eflitli olmakla beraber temel farkllk, iindeki norm ve de-
erlerde yatar. Kltr iindeki farkllklar geleneksel, endstrileflmemifl toplumlarda
daha az; endstrileflmifl, geliflmifl toplumlarda daha oktur. Geleneksel toplumlar bi-
lindii gibi kk, yelerinin benzer ifller yapt, benzer biimde yaflad, benzer
deerlere sahip olduu toplumlardr. Bu nedenle de kltr deiflmeleri yavafltr. Mo-
dern toplumlar ise byk, farkl nfuslarn yaflad, bireylerin farkl meslekleri yap-
t toplumlar olmalar nedeniyle deiflmeye daha aklardr ve kltr farkllklar da-
ha youndur. Ancak, ne kadar farkllk olursa olsun yine de her kltr tesadfi ele-
www.evrenselpdf.com
mentlerin oluflturduu bir btn deildir. Kltr bir birleflmedir, her paras birbiriy-
le anlaml btnler oluflturur ve birbirini tamamlar bir nitelik taflr. fiimdi bu temel
farkllklara deinelim.
Baskn Kltr
Sosyolojide iki temel kavram kltrleraras farkllklar anlamada bizlere yardmc Baskn kltr, toplum
iindeki en gl gruplarn
olur: baskn kltr ve alt kltr. sahip olduu kltrdr.
Baskn kltr formu (dominant culture), o toplum iindeki temel kurumlardan
en ok destei alan ve temel inan sistemlerini oluflturan kltrdr. Baskn kltr
bir toplum iindeki tek kltr olmamakla beraber, toplum iindeki insanlar tarafn-
dan o toplumun kltr olarak inanlan ve ounluun paylaflt kltrdr. Sk-
lkla baskn kltr o toplum iindeki dier kltrlerin standart olarak saptad ve
yarglad kltrdr (Andersen ve Taylor, 2010: 64). zellikle geliflmifl ve komp-
leks toplumlarda tek bir baskn kltr belirlemek veya izole etmek ok zordur.
Genelde orta snfn paylaflt deerler, eflitli alflkanlklar ekonomik kaynaklar
baskn kltr oluflturur. Bu kltr, o toplumun televizyon kanallar, moda ends-
trisi, modern Avrupai gelenekler, rnein fast food zincirleri, profesyonel spor ta-
kmlar tarafndan desteklenen ve ayn zamanda da bunlardan etkilenen kltrdr.
Ancak, bu kltrn deerlerini paylaflmayan, birok alt kltrlerin olduunu gz-
den uzak tutmamak lazmdr.
Alt Kltr
Amerikadaki rodeo kovboylar, emekliler, ak denizlerde petrol platformlarnda a- Alt kltr, bir eflit kltr
lflanlar, eteler, uyuflturucu bamllar sosyologlarn deyimiyle birer alt kltrdr. gruplar olup deer ve
normlar baskn kltrden
Alt kltrler, iinde bulunduu toplumun bir paras olup kendilerini dier gruplar- farkl olan kltrlerdir.
dan ayran zgn deer farkllklar olan gruplardr. Dier bir deyiflle, baskn kltr
iinde yaflayan, kendine zg niteliklere sahip kltrlerdir. Alt kltr yeleri toplum-
daki ortak kltr nemli lde paylaflmasna ramen gndelik yaflam iinde fark-
l inan, pratik ve tarzlar kabul ederler (Gkalp, 2009: 103). Toplumlar byyp
karmaflklafltka alt kltrlerin says da artmaktadr. Alt kltrleri oluflturan eflitli
biim ve yollar mevcuttur. Genelde alt kltrler ya o kltrn bir parasnn karfl-
laflt bir sorundan dolay veya sahip olduu bir imtiyaz nedeniyle oluflurlar. Bazen
ortak bir yafl (genlik, yaflllk), blge (Alpler), etnik bir kken (Boflnaklar, Ermeni-
ler, spanyol kkenli Amerikallar), meslek (itfaiyeciler, AKUT yeleri), zr (iflitme
ve grme engelliler) gibi nedenlere dayal olarak da alt kltrler oluflabilir. Baz alt
kltrler ortak bir hobiyi paylafltklar (hackerlar), bazlar da toplum dflna itilmele-
rinden dolay (uyuflturucu bamllar, hkmller) alt kltr olufltururlar (Schaefer,
2003: 72). Alt kltr yelerinin dier alt kltrlere etnosentrik tutumlar vardr. Yani
kendi alt kltrlerini yceltip dier kltrleri aflalarlar. Alt kltrler arasndaki fark-
llklar arttka bu gruplar arasndaki atflmalarn derecesi de artar.
Alt kltrlere sizler de evrenizi izleyerek rnekler bulunuz ve neden altSZDE

SIRA kltr olarak ni- SIRA SZDE
telediinizi belirtiniz. 5
Karflt Kltr
Karflt kltr bir alt kltr olup deer, norm ve yaflam biimleri asndan iin- Deer, norm ve yaflam biimi
asndan iinde yaflad
de yaflanlan kltre ters dflen tutum ve davranfllar ierir. BuS gruplar
O R U toplumun S O R U
kltre ters dflen tutum ve
sahip olduu, hatta gurur duyduu norm ve deerleri reddederek karflt tutum ve davranfllar ieren kltrler
karflt kltr adn alr.
davranfllara sahiptirler. rnein bugn Amerikada yaygn olarak D K K Agrlen
T Hare DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
www.evrenselpdf.com
Krishna Hareketi bu tr bir karflt kltrdr. nk hem din hem deer hem de
yaflam biimleri ve giyiniflleri asndan iinde yafladklar kltrn deerlerine zt
bir tutum iindedirler. Karflt kltrler zellikle genler arasnda yaygn olarak g-
rlr. nk yirmi yaflnda bir gencin yeni kltrel standartlara uyumu daha ko-
layken altmfl yaflnda bir insann yeniliklere uyumu kolay deildir. Yaflllar, iin-
de yaflad baskn kltre artk etnosentrik duygularla balanmfllardr. Ayn fle-
kilde karflt kltre bir rnek de 1960l yllarda grlen hippiler verilebilir. Bu
gruplarda o yllarda yaygn olan baz kltrel deer ve normlara karfl karak h-
manizm, barfl, aflk, romantizm gibi temel deerlere arlk vermifller, yeni slogan,
giyim, kuflam biimleriyle toplumun benimsenen tutum ve davranfllarna ters
dflmfllerdir.
Eer bir alt kltr bilinli ve belirgin bir biimde yaflad baskn kltrn norm
ve deerlerine karfl kyorsa bu karflt kltr olarak adlandrlr. Ayn flekilde, 11
Eyll 2001 tarihindeki saldrda Amerikallar kendi kltrleri ierisinde yaflayan bir
terr rgtnn varln karflt bir kltr olarak nitelendirmifllerdir (Schaefer,
2010: 60). Terrist hcreler dnyann her tarafnda sadece o lkenin dflnda yafla-
yan gruplardan deil, o lkenin iinde yaflayan ancak politikalarn paylaflmayan
karflt kltrlerinde desteini alarak acmaszca tahmin edilemeyecek blge ve yer-
lerde eylemlere giriflebilmektedirler. Tpk spanya ve 2005 Temmuz aynda Lon-
Yksek kltr, insan drada metro istasyonuna ve bir ift katl otobse konulan bombalarn patlatl-
yaratclnn estetik mas rneinde olduu gibi. Bu patlamalarda 49 kifli yaflamn kaybetmifltir.
mkemmellik ile zdefl olan
en st dzey rneklerine
iflaret eder (Gkalp, 2009: Yksek Kltr ve Popler Kltr
105).
Kltr iindeki birok farklln temeli toplumsal snflara veya snfsal farkllkla-
Toplum iinde zel bir yaflam ra dayanr (Macionis ve Plummer, 1997: 111). Gerekten gnlk konuflmalarda
biimi, zevkleri ve kltr kavram sofistike sanat biimlerini rein, klasik edebiyat, mzik, dans ve
alflkanlklar olan kk bir
elit grubun sahip olduu resmi ifade eder. niversite hocalarn, film ynetmenlerini, koreograflar kltr-
kltre yksek kltr l insan biiminde ifade ederiz. nk, bunlar yaflamlarnda sanata dflkn, sa-
denilir.
natla i ie olan insanlar olarak dflnlr. Bir toplumun ya da kltrn estetik
olan, en gzel ya da parlak rnlerini yksek kltr olarak nitelendiriyoruz.
Resim 3.5
Yksek kltrn
rneklerinden biri
olan binicilik sporu
Kaynak:
http://www.baskf.or
g.tr/haber/binicilige
-ilgi-artiyor.html
www.evrenselpdf.com
Bunun karflt olan, byk halk kitlelerinin benimsedii yaflam biimi, zevkler ve
elence trlerini daha afla veya daha deersiz bulabiliriz. rnein ve Mozartn m-
ziini daha kltrl, buna karfln, herhangi bir rock mziini ise daha afla, kltr-
sz olarak niteleyebiliriz. Veya iyi restoranda piflirilen yemei, sokak kftecisinden;
bir polo oyununu, pinpon oynamaktan daha iyi grebiliriz. Bylece, baz kltrel
kalplar baz insanlara uygun grrken bir gruba ise uygun gremiyoruz. Veya bu
kalplar, bu insanlar tarafndan kabul grmemekte ve benimsenmemektedir; rnein
televizyon seyretmek, maa gitmek, aile aktivitelerine katlmak, piknie gitmek, z-
gara kfte piflirmek, macera filmleri seyretmek, arabesk mzik dinlemek. flte bu tr
halk kitlelerinin benimsedii, toplumun byk ounluunca kabul gren kltr ka-
lplarna popler kltr diyoruz. Ancak hemen ifade edelim ki bu ayrm yapmak
her zaman kolay deildir. nk baz gruplar iki grup ierisinde yer alp iki trl ya-
flam biimini ve kltr kalplarn paylaflabilirler. Her iki kategorideki insanlarn da
birbirlerinden ok farkl ynleri olabilir. kinci olarak yksek kltr yaygn veya
popler kltrden srf elit bir grubun, paraya, gce ve prestije sahip olan bir snfn
kltrdr diye stn grebilir miyiz? rnein keman, halk mzii enstrman olan
sazdan daha stn bir alet olarak deerlendirmek mmkn mdr? Hayr, nk her
enstrmann alnd yer ve mzik trne gre stn olan nitelikleri vardr.
Popler kltr byk lde kltr endstrisi rnlerinden oluflur. Bu anlamda
genifl halk kesimlerinin tketimi iin retilen ve yaygn olarak tketilen bir kltr-
dr. Ksaca, toplumda byk ounlukla tarafndan beenilen ve tercih edilen kl-
trdr (Gkalp, 2009: 106). Bir toplumda yaflarken grdmz, duyduumuz,
sevdiimiz ve benimsediimiz fleyler toplumun popler kltr ile ilgilidir. Popler
kltr, yafladmz gnlk hayattr. Bu kltr; sporu, mzii, hobilerimizi, televiz-
yonu, sinemay, kitaplar, dergileri kapsar. nk gnlk yaflantmz anlamlandran
gerekte bu saydklarmzdr. Popler kltr ayn zamanda bizi gemifle balayan
bir aratr. Bizi birbirimize balayan, bizim iin nemli olan insanlar, yerleri, tarihi-
mizi anlaml klan ve yaflama balayan bir aratr. rnein Trk kltr iin Zeki
Mren, Bat kltr iin Elvis Presley ok nemli mzisyendirler. Bu popler kl-
trn iki flhretli insan bizleri elendirmede nemli ifller baflarmfllar ve flarklar yl-
larca dudaklarmzdan dflmemifl, kulaklarmzdan kmamfltr. 1996da Zeki M-
renin, 1977de ise Elvisin lmnden beri sanatlarn kasetleri ve cdleri artarak
satlmakta ve insanlar onlar dinlemeye devam etmektedirler. Hatta bu kiflilerin ha-
yatlar birer sinema ve tiyatro eseri olarak sergilenip halka tantlmaktadr.
Resim 3.6
Popler kltrn
rneklerinden biri
futboldur.
www.evrenselpdf.com
Her toplumun popler kltr kendine zgdr. rnein, Japonlarn popler

kltrn Manga denilen komik el kitaplar olufltururken, Rusyada vatandaflla-
rn en sevdii fley televizyon dizileridir. lkemizde de Muhteflem Yzyl, yle
Bir Geer Zaman ki, Fatmagln Suu Ne?, Adn Feriha Koydum gibi diziler
farkl toplumsal kesimlerin yaflam tarzlarn, mcadelelerini, aflklarn anlatarak iz-
leyicileri televizyon bamls yapmaktadr. nsanlarn bu dizleri izlemelerinin te-
mel nedeni ise dizi kahramanlar ile benzer bir yaflam biimi paylaflmalar, kendin-
den birfleyler bulmalar veya yafladklar hayattan kamalar olabilir. nsanlar bu
dizlerle skc, stresli korkutucu olan sosyo-politik yaflamdan bir trl kafl yolu
bulmaktadr.
SIRA SZDE Popler kltrmz

SIRA SZDE oluflturan dier kltr kalplar sizce neler olabilir? Nedenleri ile
6 aklaynz.
D fi N E L M KLTRN
D fi N E L MDER PARAMETRELER: KLTR fiOKU
VE KLTR BOfiLUU KAVRAMLARI
S O R U S O R U
Kltr fioku
Bize aflina olmayan bir kltrel evreye girdiimizde kendimizi yolunu flaflrmfl,
DKKAT DKKAT
belirsizlik ve korku iinde hissederiz. Bu durumdaki bir birey kltr floku yaflyor
demektir. rnein bir Trk indeki bir restorana gittiinde aflina olduu yemek-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
ler yerine, zel yemeklerin veya mnlerin kpek veya domuz etinden yaplmas
onu flaflknlk ierisinde brakabilir. Ayn flekilde 1961de Almanya ile Trkiye ara-
snda yaplan ifl gc anlaflmas ile alflmak zere bu lkeye giden iflilerin yafla-
dklar durumlar, kltr floku kavramyla aklanabilir. nk bu insanlar hi alflk
olmadklar bir evre, din ve dil kalplar, davranfl ve yemek tarzlaryla karfllaflmfl
K T A P ve buraya uyum
K T Asalamakta
P ciddi glkler yaflamfllardr. 2011 ylnda 50. yld-
nmn yafladmz bu olay Sirkeciden Almanyaya kalkan bir trenle tekrar hatr-
lanmfl ve o yllarda Almanyaya gidenler yafladklarn tekrar anmsamfllardr.
T E L E VResim
Z Y O N 3.7 TELEVZYON
Almanyaya
alflmaya giden
iflileri
N T E R N Euurlama
T NTERNET
Kaynak: http://www.haber50.com/almanyaya-ikinci-goc-dalgasi-yolda534038h.htm
www.evrenselpdf.com
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
Hemen hepimiz bir dereceye kadar yafladmz kltr olduu gibi kabul edip
isellefltirdiimiz iin, baflka kltrlerin bu kalplara uymadn grdmzde
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
bundan rahatsz oluruz (Schaefer, 2010: 60). Ancak gerek olan fley, bize gre uy-
gunsuz olanlarn o kltr asndan son derece normal olan gerekler ve yaflam bi-
imi olarak kabul grmesidir. Fakat bizim kltrmze ait baz kalplarn da o kl-
trde flok yarattn unutmamak gerekir.
Faruk fien (editr) 50. Ylnda G T.C. Kltr ve Turizm Bakanl KYaynlar,
T A P 2011. eflit- K T A P
li akademisyen, gazeteci ve sanatnn Trklerin Avrupaya gn deerlendirdii bu ki-
tapta, Almanyada yaflayan Trk gmenlerin karfllafltklar sosyal, kltrel, dinsel, etnik
ve dilsel problemler irdeleniyor. TELEVZYON TELEVZYON
Kltr Boflluu veya Kltrel Gecikme

Kltrn deiflen toplumsal koflullara uyum salamasnda yaflanan N T E R N Eboflluk
T veya NTERNET
gecikmeleri William Ogburn (1886- 1959) kltr boflluu veya kltrel gecikme
(cultural lag) fleklinde adlandrmfltr. Ogburn, burada deiflme srecinde ortaya
kan uyumsuzluk durumlarna dikkat ekmeye alflmfltr. Ona gre maddi kl-
trde meydana gelen deifliklikler belirli bir gecikmeyle manevi kltr tarafn-
dan (hukuk, tre, gelenek, grenek vs.) takip edilirken arada bir boflluk do-
maktadr (Gkalp, 2009: 112). rnein amzda klonlamann baflarl bir biim-
de yapldn hatta insanlarn bile klonlanabileceini bilmemize ramen, insan
yaflamna iliflkin kltrel deerlerin buna karfl kmas ve diren gstermesi kl-
tr boflluu ile aklanmaktadr (Andersen ve Taylor, 2006: 75). zellikle maddi
kltrn teknoloji boyutundaki deifliklikler kltrel gecikmenin arpc bir bi-
imde grlmesini salar. Buna bir baflka rnek bilgisayar sularndan da vere-
biliriz. Trk Ceza Kanununda bilgisayar sularna iliflkin zel maddelerin zama-
nnda karlmamas bu sutan mahkm olanlarn ok az bir ceza ile kurtulmala-
rn salamfl olabilir.
ETNOSANTRZM VE KLTREL RLATVZM
Etnosantrizm
Etnosantrizm, kiflinin kendi kltrn temel almas ve dier kltrleri kendi kl- Etnosantrizm bir kltr bir
baflka kltrn standartlar
tr asndan deerlendirmesi veya yarglamasdr. Kltr taassubu veya ben-mer- asndan yarglamak veya
keziyetilik fleklinde de bilinen bu kavram, sklkla kendi kltrn yceltme ve- birtakm fleyleri belirli bir
grubun bakfl asndan
ya baflka kltrleri kmseme, tekilefltirme ya da aflalama fleklinde kendini grme alflkanldr.
gsterir.
nsanolu belirli bir kltrde doar ve yaflamn srdrr. Baflkalarnn kltr-
n tanmad iin kendi norm ve deerlerini stn grr. Her kltrde insanlar
kendi ahlak anlayfllarn, evlilik biimlerini, giyim kuflamlarn, gzellik anlayflla-
rn, dierlerine gre daha doru ve kesin olarak yarglarlar. rnein boks ve g-
refli en iyi spor, boa greflini ise vahflet olarak nitelendiren grfl etnosantrik bir
dflncedir. Kendi kltrmzde kedi ve solucan eti yenmez. Bu bize gre hem
bir vahflet hem de iren bir durumdur. Baflka bir toplumda ise st iilmez ve da-
na eti yenmez. Bu ise bize gre bir aklszlk rneidir. flte bu da bir etnosantrik
grfltr. Bu tr grfller zellikle dier toplumlarla sk bir iliflki iinde yaflama-
yan, yani onlardan izole olan geleneksel toplumlarda yaygn olarak grlr. An-
www.evrenselpdf.com
cak, modern toplumlarda da bu tr yaklaflmlara rastlanmaktadr. Bunun en byk

nedeni insann kendi kltrn yansz olarak deerlendirememesinden gelmekte-
dir. Bu grfl karfllkl anlayfl ve hoflgry reddeder. Hemen hepimiz iinde ya-
fladmz grubun doru, uygun hatta dier gruplara stn olan niteliklere sahip ol-
duunu retilerek yetifltiriliriz. Sosyolog William Sumner (1906) iinde yaflad-
mz grubun her fleyin merkezi olduunu, dier gruplarn ise kendimizi deerlen-
dirdiimiz referans gruplarn oluflturduunu syler. Etnosantrizmin hem olumlu
hem de olumsuz ynleri vardr. Olumlu yn grup yeleri arasndaki grup ball-
n arttrmasdr. Olumsuz ynnde ise zararl ayrmclklara neden olup baflkalarn
kmsemeye ve dfllamaya iten davranfllara yol amasdr (zkalp, 2011: 97).
Bu nedenle kendi kltrmz bizler iin ne kadar anlaml ve deerliyse baflka
kltrlerin de onlara yeleri iin o kadar deerli ve anlaml olduunu dflnerek
hareket etmek ve onlara empati ile yaklaflmak ben merkeziyetiliin bir zm
olarak grlebilir. Gnmzde bir tr etnosantrik grfl olan ise Avrupa merkez-
cilik yani eurosantrizm olarak ortaya kmaktadr. Bu kavram ise Avrupal olma-
yan tarih ve kltrleri ve Avrupa dflndaki toplumlar Avrupa lkelerinin (Batnn)
standartlar asndan deerlendirmek veya yarglamaktr. Elbette bu grfln de
kendi iinde sakncalar bulunmaktadr. Bunlar arasnda:
Avrupa dflndaki toplumlar afla olarak grmek, dfllamak veya deersiz
olarak nitelemek,
Asya ve Afrika toplumlarnn kendi iinde gstermifl olduu tarihi ve sosyal
geliflimleri grmemezlikten gelmek; aflalamak ve onlarn geliflimlerini Av-
rupal akademisyenlerin bakfl as ile yarglayp Avrupadaki geliflimlerin
yaylmas biiminde deerlendirmek, saylabilir (http: rac.sagepub.com/con-
tent/31/4/1.extract).
Kltrel Rlativizm
Kltr yine o kltrn Her kltrn kendi iinde nemli ve deerli olduu dflncesi bizi kltrel rla-
yaps iinde deer tivist ya da kltrel grecelilik olgusuna getirir (Gkalp, 2009: 115). Her deer ve
yarglarn kullanmadan
tanmaya ve anlamaya norm, o kltr iin anlamldr veya anlaml paralardan oluflur. Bu grfl her fleyin
kltrel rlativizm diyoruz. iinde yaflanlan kltre gre anlafllp yarglanmas gerektiini ileri srer. Ayn fle-
kilde her kltrel uygulamann ahlaki adan kabul edilemeyeceini ancak insan-
larn neden bu flekilde davrandklarnn yafladklar kltr incelendikten sonra an-
lam kazanacan ifade eder. rnein baz Orta Dou lkelerinde ve Gney Dou
Afrikada her yl 2 milyon gen kz, bayan snneti veya klitoral snnet denilen bir
gelenein etkisiyle byk aclar ekmektedir. Herhangi bir anestezi uygulanmadan
ve baz kalifiye olmayan insanlar tarafndan yaplan bu uygulamaya insan haklar
dernei ve feminist rgtler byk tepki gstermelerine ramen, bu uygulama
zellikle bekretin ok nemli bir deer teflkil ettii bu lkelerde kza eyiz veri-
lebilmesi iin gerekli bir uygulama olarak grlmektedir (Toubia and Izett, 1998;
Amnesty International, 2004).
www.evrenselpdf.com
Resim 3.8
Avustralya Yerlileri:
Aborijinler
Kaynak:
http://www.dusunc
egezgini.com/Aborij
inler.htm
SIRA SZDE SIRA SZDE
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P daha son-
Yazar Marlo Morgann Aborijinlerle yaflad deneyimleri nce etnosantrik K T A P
ra kltrel rlativist bakfl asyla ele ald kitap: Bir ift Yrek bir dnem ok
okunan kitaplar listesinde ilk sralar almfl, bir baflka deyimle popler kltrn bir
paras olmufltur. TELEVZYON TELEVZYON
Batnn kltrel bakfl asndan ise bu tr bir uygulama kadna karfl fliddet uy-
gulamadan baflka bir fley deildir. Birok feminist rgt bunu durdurmak iin ulus-
NTERNET NTERNET
lararas alflmalar yapmaktadr. te yandan bunun durdurulmas pratii Bat kl-
trnn bir baflka kltr zerinde bask kurmas biiminde grlerek elefltiri de al-
maktadr. Bu ztlklar henz zmlenmifl deildir. Her ne kadar bu uygulama bi-
zim kltrmz asndan vahflet biiminde grlse de, o kltrde bir anlam tafl-
maktadr. O kltre gre geerlidir. Bu nedenle bunu vahflet olarak nitelemek aca-
ba o kltr asndan ne kadar dorudur? Bu nedenle bu uygulamann dayanmfl
olduu kltrel deerleri anlamadan bunu vahflet olarak deerlendirmek yanlfl
olabilir. Elbette byle bir dflnce bu uygulamay hakl karmaz ancak, en azn-
dan neden uygulandn anlamamza ve aydnlanmamza yardmc olur (Andersen
ve Taylor, 2006: 58). Kltrel rlativist grfl bylelikle kltr oluflturan parala-
rn nasl uyumlu hle geldiini, o paralar afla veya yksek olarak grmeden ya-
ni deer yarglarmz kullanmadan anlamak demektir. Ancak oumuz bu tr bir
anlayfl tam olarak uygulayamyoruz. nk kltr anlamak iin taktmz gz-
lk bize hep kendi dorularmzn haklln gstermektedir. Bu flekilde kltrel
rlativizm bu gzl deifltirmemizi, her zaman hakl olmadmz, baflkalarnn
kltrlerine de saygl olmamz iflaret etmektedir.
Trkiyeden ifli olarak Almanya baflta olmak zere eflitli Bat lkelerine
SIRA SZDEgiden birok SIRA SZDE
Trkn bu lkelerde yafladklarn bir kez de etnosantrizm ve kltrel rlativizm kavram- 7
lar asndan deerlendiriniz.
S O R U S O R U
www.evrenselpdf.com
DKKAT DKKAT
KLTREL DEfiME VE DEfiME KAYNAKLARI

nsanolu iin en nemli gerek, Herfleyin geici olduu, her fleyin deifltiidir.
Dinozorlar bile bundan milyonlarca yl nce bu dnyada var olmufllar, gnmz-
de ise ancak fosilleri kalmfltr. Acaba insanlk bir milyon yl daha varln srd-
rebilecek midir? Hi kimse bilemez. Kesinlikle syleyebileceimiz fley kltre olan
ballmzn srd ve yafladmz srece insanolunun srekli bir deiflim
iinde olacadr (Macionis ve Plummer, 1997: 112).
Eski kltr kalplarnn bir boyutundaki deiflme, kltrn dier paralarnn
dnflmn ve baflkalaflmn gerektirir. rnein, kadnn ifl gcne katlp alfl-
ma hayatna girmesi aile yaflamnda ciddi paralel dnflmlere neden olmufltur.
Kadnn ekonomik zgrlne kavuflmas aile iindeki statsn etkilemifl, aile
iinde saygnl artmfl, eflleri ile anlaflamayan kadnlar bylece boflanma imkn-
na kavuflmufl ve dnyada boflanma oranlar artmfltr. Boflanma oranlarnn artma-
s dnya zerindeki tek ebeveynli ailelerin oranlarnn artmasn etkilemifl, ocuk-
lar sadece anne ve babalaryla yaflamak zorunda kalmfllardr. Kadnn zgrle
kavuflmas ve gelir sahibi olmas ayn zamanda ileri yafltaki evlilik oranlarn da
ykseltmifltir. Ayn flekilde alflma yaflamna giren kadn, istedii insanla tanflarak
severek evlenme olaslna kavuflmufl ve dnya zerindeki ayarlanmfl, anne ba-
ba tarafndan dzenlenmifl evlilikler giderek azalmfltr. Grld gibi, bir deifl-
me beraberinde birtakm dnflmleri de birlikte getirmifltir. Esasnda kltr, top-
Kltr statik deil, dinamik
lum iinde tutucu bir gce sahiptir. Bir nesil sahip olduu gelenek ve grenekleri
bir olgudur. nsanlarn mmkn olduunca muhafaza ederek baz deerleri yeniden dzenleyerek gele-
fiziksel ve toplumsal cek nesillere aktarr. Sklkla insanlar kltrel deiflime karfl karlar nk alflmfl
evredeki deiflmelere
gstermifl olduu tepkiler olduklar yaflam biimlerinden, yerleflik kalplarndan kolay vazgemek istemezler.
sonucu geliflir ve farkllaflr Ancak, yukarda da belirttiimiz gibi her fley deifltii gibi kltr de deiflir.
(Schaefer, 2010: 75).
Kltrel deiflimi etkileyen nemli kaynak vardr. Bunlar:
Toplumsal koflullar
Keflif ve icatlar (discovery and invention)
Yaylma (diffusion) dr.
Deiflmenin nemli bir nedeni toplumsal koflullarn deiflmesidir. Ekonomik
faktrler, nfus artfl veya azalflnda gzlemlenen deiflmeler ve dier dnflm-
ler deiflimi etkilemektedir. rnein bir lkeye dflardan gelen gmen nfusun
artmas farkl kltrlerin yaflama biimleri, dil ve inan farkllklar mevcut kltrel
yapy etkiler. Bu, radyo ve TV yaynlarndan, alflverifl merkezlerinde satlan mal-
larn eflitlerine kadar farkllklar yaratr. Beenmeyip burun kvrdmz fleylere
zamanla alflr ve benimseriz.
catlar ve keflifler yaflamamz kolaylafltrarak bizleri bilmediimiz fleylerden ha-
berli klar. Telefonun 1876da G. Bell tarafndan icad, uan 1903 ylnda bulunu-
flu, kinci Dnya Savaflnda radarn keflfi insanlarn yaflamnda inanlmaz kolaylk-
lar getirmifltir. Bugn modern bir mutfakta kullandmz bulaflk makinalar, mik-
rodalga frnlar, meyve skma, hamur karfltrma makinalar zellikle alflma haya-
tndaki kadnn iflini kolaylafltrarak ifl ykn hafifletmektedir. Son yllardaki bel-
ki de en byk bulufllardan biri bilgisayarlardr. Bilgisayarlar ve internet teknoloji-
si bilgiye ulaflmamz kolaylafltrarak istediimiz bilgileri saniyeler ierisinde ekra-
nmza taflmaktadr. zellikle, bundan yirmi yl nce genifl yer turtan, ilk bulun-
duklar zaman byk bir salonu kapsayacak kadar byk olan bu aletler dizst
ve tablet bilgisayarlar haline dnflmfl giderek arlklar azalmfl ve yaflammza
byk kolaylklar getirmifltir. Teknolojik kefliflerin hzna yetiflmek ok hzl ve di-
www.evrenselpdf.com
namik olmas nedeniyle zorlaflmfl, bu nesiller arasnda byk farklar ortaya kar-
mfl, bir nesil bir nceki neslin dnyasn anlayamaz hle gelmifltir. Birok keflfin
altnda yatan fley, bilimsel arafltrmalardr. flletmelerin arafltrma ve gelifltirmeye
ayrdklar zaman ve parann artmas, beraberinde yeni keflifleri de ortaya kar-
maktadr. Dnyada zellikle tp konusunda yaplan bulufllar, cerrahi yntemleri,
nleyici tp hizmetleri ve insan vcudunun bilinmeyen ynlerinin keflfedilmesi,
hastalklarla daha etkili bir mcadeleyi ve tedaviyi beraberinde getirmektedir.
Kltrel deiflmeye neden olan nc faktr, yaylmadr. Yani ortaya kan
yeniliklerin ok ksa srede bir toplumdan bir topluma geerek kullanm alan bul-
mas ve yaygnlaflmas, deiflimde nemli bir nedendir. amzda iletiflim tekno-
lojilerinin byk bir hzla geliflimi bir buluflun veya bir olayn saniyeler ierisinde
dnyada duyulmasn hzlandrmaktadr. Bu nedenle her yeni bulufl genifl bir bl-
geyi ve kullanm alann kapsayacak bir biimde hzla yaylmaktadr. Hatta dnya-
da global bir kltr oluflmaktadr, diyebiliriz. Bugn Batda grdmz, yedii-
miz, itiimiz seyrettiimiz her fley dnyann her yerinde olmaya bafllamfltr. Bir
anlamda dnya klmekte ve bir kresel kye dnflmektedir. Bugn internet ve
televizyon olmak zere medyann krsel dzeyde kapsama alan tahminlerin te-
sindedir. Reklamlarn izlediimiz, Coca Cola, Nike, Leviss, Burger King, Mc Do-
nalds, Hotpoint gibi rnekler bile bu hzl yaylm iin yeterlidir. Kresel markala-
rn bu hzl yaylm ve baflars genel olarak Bat, zel olarak da Amerikann ege-
menliindeki bir kltrn kreselleflmesine iflaret etmektedir. Kresel kltrn ge-
liflmesi ekonomi ve tketim temelli bir kltrn yaygnlaflmasn hzlandrmaktadr.
Dnyada baz gruplar ve kltrler byle bir ayrma karfl karak direnmekte ve
kendi etnik ve kltrel kimliklerini korumak iin mcadele vermektedirler.
www.evrenselpdf.com
zet
NA M A
Kltr ve kltrn zelliklerini, kltrel farkllkla- nik kken gibi. Karflt kltr de bir alt kltr olup
1 r ve kltrel birleflme kavramlarn tanmlamak. deer, norm ve yaflam biimleri asndan iinde
nsanolu geliflmifl beyin yaps sayesinde yaflam- yaflanlan kltre ters dflen, benimsenmeyen
da canl kalp bir kltr yaratabilir. Kltr, bir davranfllar ierir (Hippiler gibi). Baskn kltr
toplumda yaflayan insanlarn btn rendikleri ise toplum ierisindeki en gl gruplarn sahip
ve paylafltklarn kapsayan bir kavramdr. Dav- olduu kltr demektir. Baskn kltr toplumun
ranfl bilimlerinin inceledii hemen her fley bir ounluunca paylafllan kltrdr. Toplumda
kltr tarafndan biimlendirilir. Zamanla klt- byk halk kitlelerinin benimsedii, toplumun
rn koyduu kurallar bizim bir paramz hline byk ounluunca kabul gren kltr kalpla-
gelir. rna ise popler kltr diyoruz. Popler kltr,
Kltrn befl temel zellii vardr. Bunlar: kltr endstrisi rnlerinden oluflur ve bir l-
Paylafllr. de halk tarafndan tketilen kltrdr. Spor, m-
Kaltsal deildir, renilir. zik, televizyon ve sinema gibi. Toplum iinde
Olduu gibi kabul edilir. zel bir yaflam biimi, zevkleri ve alflkanlklar
Semboliktir, dil araclyla taflnr. olan kk bir elit grubun sahip olduu kltre
Yer ve zamana gre deiflir. yksek kltr denilir. Kltr floku ise bize ya-
Gnmzde her toplumun kltr kendine z- banc olan, aflina olmayan bir kltre girdiimiz
g niteliklerden oluflur. Gnmzde yaklaflk 6 zaman hissettiimiz duygular ve flaflknlktr.
N
milyar insan farkl yaflam biimleri ile farkl kl-
trlerin yesidirler. Her bir kltr bir arada tu- Etnosantrizm ve kltrel rlativizm kavramlar-
A M A
tan norm, deer ve diller birbirinden farkllklar 4 n tanmlamak.

taflr. Bu farkllklar baz toplumlar iin doru ve Bunlar kltrn kendi iindeki farkllklardr.
deerli bazlar iin ise aptalca fikir ve dflnce- Etnosantrik grfl baflkalarnn kltrn bire-
ler olarak grlr. Ancak toplumlar yakndan tayin kendi kltr asndan deerlendirmesi
ndmzda kltrn de kalplaflmfl olduunu demektir. Kltrel rlativist grfl ise kltr
grrz. Kltrn btn paralarnn herhangi kendi kalplar iinde anlamak, nyargl olma-
bir biimde birbirlerine balanmasna kltrel mak demektir.
N
birleflme denir. Kltr bir birleflmedir ve her par-
as birbiriyle anlaml btnler oluflturur. Kltrel deiflme ve deiflmeyi etkileyen faktrle-
A M A
N
5 ri aklamak.
Kltr oluflturan deer ve norm kavramlarn Dnyada her fley deifltii gibi kltr de dinamik
A M A
2 aklamak. bir kavram olmas nedeniyle srekli deiflmekte-

Kltr, norm ve deerlerle bir anlam kazanr. dir. Eski kltr kalplarnn bir boyutundaki de-
Norm, yaptrm olan yerleflik davranfl kurallar- iflme, kltrn dier paralarnda da dnflm
dr. Deer ise hangi toplumsal davranfllarn iyi, ve baflkalaflm salar. Kltr insann fiziksel ve
doru ve istendik olduunu belirten paylafllan toplumsal evredeki deiflmelere gsterdii tep-
lt veya fikirlerdir. Deerler bylece kltrel kiler sonucu geliflir ve farkllaflr. Kltr deifli-
yaflantmza rehberlik ederler. mini etkileyen nemli kaynak:
N
Toplumsal koflullar,
Alt kltr, karflt kltr, baskn kltr, popler Keflif ve icatlar ve
A M A
3 kltr, yksek kltr ve kltr floku kavramlar- Yaylmadr.

n aklamak.
Alt kltr bir eflit kltr gruplar olup deer ve
normlar farkl olan kltrlerdir. Yani baskn kl-
tr iinde yaflayan kendine zg niteliklere sa-
hip kltrlerdir. rnein genlik, yaflllk ve et-
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi kltrn zelliklerinden bi- 6. Normlar adet (folkways) ve rfler (mores) fleklinde
ri deildir? snflandran sosyolog afladakilerden hangisidir?
a. Kltr paylafllr. a. M. Weber
b. Kaltm yoluyla geer. b. R. Dahrendorf
c. Olduu gibi kabul edilir. c. E. Durkheim
d. Semboliktir. d. A. Comte
e. Yer ve zamana gre deiflir. e. W. G. Sumner
2. nsanlarn deneyimlerini, fikirlerini ve bilgilerini 7. Bir grubun davranfl standartlarn oluflturan ve gn-
aklamada yardmc olan en nemli kltr unsuru afla- lk yaflam yneten kltr kalb afladakilerden hangi-
dakilerden hangisidir? sidir?
a. Deer a. det
b. Norm b. rf
c. Gelenek c. Gelenek
d. Dil d. Deer
e. Jestler e. Yaptrm
3. Kltrn belirledii yerleflik davranfl kurallarna ne 8. Normlarn renildii srece ne ad verilir?

ad verilir? a. Kreselleflme
a. Deer b. Endstrileflme
b. Kurum c. Toplumsallaflma
c. rf d. Kurumsallaflma
d. Norm e. Gruplaflma
e. Kanun
9. inde bulunduu toplumun bir paras olup kendi-
4. Formal normlar afladakilerden hangi biimde orta- lerini dier gruplardan ayran zgn deer farkllklar
ya kar? olan kltrlere ne ad verilir?
a. Hikayeler a. Baskn kltr
b. Riteller b. Popler kltr
c. Kanunlar c. Yaygn kltr
d. Giyim kuflam tarzlar d. Karflt kltr
e. Adetler e. Alt kltr
5. Kiflinin kendi kltrn temel gsterge olarak alp 10. Toplum iinde zel bir yaflam biimi, zevk ve alfl-
dier kltrleri kendi kltr asndan deerlendirmesi- kanlklar olan kk bir elit grubun sahip olduu kl-
ne ne ad verilir? trn ad nedir?
a. Karflt kltr a. Alt kltr
b. Etnosantrizm b. Karflt kltr
c. Kltr floku c. Popler kltr
d. Kltr boflluu d. Yksek kltr
e. Kltrel birleflme e. Halk kltr
www.evrenselpdf.com
Yaflamn inden
Kltr fioku: Yanomam Kabilesi

Alminyumdan yaplan motorlu bir tekne amurlu Ori-
noca nehrinin sularn yararak Gney Amerikann yo-
l bir biimde ylece dondum kaldm. Daha sonra r-
yen bitkilerin kokusuna benzer iren bir koku ve pis-
lik nedeniyle neredeyse kusacak hale geldim. Gerek-
un tropikal yamur ormanlarna doru dzenli bir bi- ten ok korkmufltum. Bu onlar ziyarete gelen, dost ol-
imde ilerlemektedir. Bu botun iinde olan antropolog maya alflan, birlikte yaflamaya abalayan bir kimseye
Napoleon Chagnon gn sren bir yolculuun ardn- karfl nasl bir karfllamayd? (Chagnon, 1997: 11-12).
dan, dnyann teknolojik olarak en ilkel kabilelerinden ok flkr kabile yeleri rehberi tandlar ve silahlarn
biri olan Yanomamlerin yaflad bu blgeye varmak indirdiler. En azndan o gn leden sonray onlarla
zeredir. Afla yukar 12. 000 Yanomam dank bir birlikte geirebilecekti. Chagnon aresizlii nedeniyle
yerleflim iinde Brezilya ile Venezuella arasndaki snr flaflknlk iindeydi. Bu yer yaklaflk bir buuk yl bo-
blgesinde yaflamaktadr. Bu kabilelerin yaflam bizim yunca onun evi olacakt. Kendine insan kltr yerine
yaflantmzla karfllafltrlamayacak lde farkldr. Bu niye fizii semediini dflnd.

kabilelerin insanlar zerlerine neredeyse hibir fley giy-
mez, elektrii olmayan, herhangi bir ulaflm aracnn Kaynak: Macionis ve Plummer, 1997: 100.
bulunmad, modern hayatn rnlerinden uzak bir
yaflam srmektedirler. Geleneksel silahlar ise sadece
avlanmada kullandklar ok ve yaydr. Bu kabilenin dfl
dnya ile iliflkileri hemen hi yoktur. Bu nedenle Chag- Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
non onlara ne kadar yabancysa, onlar da Chagnona o 1. b Yantnz yanlfl ise Kltrn zellikleri konu-
kadar uzak ve yabancdr. leden sonra saat 2:00ye sunu yeniden gzden geiriniz.
doru Chagnon neredeyse ulaflmak istedii yere ulaflr. 2. d Yantnz yanlfl ise Kltr Oluflturan Para-
Son derece yakc gnefl ve nemli hava neredeyse dalar: Dil, Norm ve Deerler konusunu yeniden
yanlmaz bir haldedir. Antropologun elbiseleri terden gzden geiriniz.
srlsklamdr. Yz ve elleri ise etraftaki eflitli bcek- 3. d Yantnz yanlfl ise Normlar konusunu yeni-
lerin srmas nedeniyle fliflmifl durumdadr. Ancak, na- den gzden geiriniz.
diren bir insann yaflayaca bir tecrbeyi yaflayp hi 4. c Yantnz yanlfl ise Normlar konusunu yeni-
kimseye benzemeyen bu insanlarla yzyze gelecei den gzden geiriniz.
iin heyecan iindedir. Chagnonun kay Yanomam 5. b Yantnz yanlfl ise Etnosantrizm konusunu
kynn kysna yanaflrken kalbi hzl biimde arp- yeniden gzden geiriniz.
maktayd. Yaknlardan birtakm sesler ve faaliyetlerin 6. e Yantnz yanlfl ise Normlar konusunu yeni-
varl hissedilmekteydi. Chagnon ve rehberi tekneden den gzden geiriniz.
inip kyn ilerine doru ilerlemeye baflladlar. Kye 7. a Yantnz yanlfl ise Normlar konusunu yeni-
doru aalarn altndaki allardan zorlukla yrmeye den gzden geiriniz.
alflrken durduruldular. Chagnon bundan sonra neler 8. c Yantnz yanlfl ise Normlar konusunu yeni-
olduunu flu flekilde dile getirir: den gzden geiriniz.
Kafam kaldrp etrafma baktmda nefesim kesildi. 9. e Yantnz yanlfl ise Alt Kltr konusunu yeni-
Afla yukar 12 neredeyse plak, ter iinde garip adam- den gzden geiriniz.
lar oklar yaylarna taklmfl bir vaziyette bize bakyor- 10. d Yantnz yanlfl ise Yksek Kltr ve Popler
lard. Byk miktarda yeflil ttnden yaplmfl bir yapfl- Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz.
kan alt difllerinin ve dudaklarnn arasnda yerlefltiril-
miflti. Bu onlar daha korkun gsteriyor, burun delik-
lerinden akan yeflilimsi smks madde yere damlyor,
gslerine yanaklarna yapflyordu. Ayn anda afla
yukar bir dzine a kpek bacaklarma saldryor etra-
fmda dairler iziyor ve beni yiyecekleri yemek olarak
gryorlard. Elimdeki deftere sarlarak, aresiz ve ack-
www.evrenselpdf.com

Sra Sizde 1 Sra Sizde 7
Kltr ve toplum genelde ayr bir biimde tanmlan- Bu ifliler oradaki kltre yabanc olduklar iin her
makla birlikte aralarnda youn bir iliflki vardr. Kltr grdkleri ve yedikleri onlara ters gelmifl ve bu kltr
olmayan bir toplum olmayaca gibi, toplum da insan- etnosantrik bir bakflla deerlendirmifllerdir. Zamanla o
lardan olufltuu iin kltrn oluflabilmesi ve geliflebil- kltrle birlikte yaflaynca o kalplarn ok da yanlfl ol-
mesi iin topluma ihtiya vardr. Ancak toplumlarn ge- madn anlayarak, onu kltrel rlativist bakfl asy-
lifltike ok kltrl bir yapya ulafltn unutmaynz. la o kltre uygun kalplar olarak benimsemifllerdir.
Trk toplumunun gelenek, grenek, det ve inanlar
onun kltrel yapsn olufltururken rnein, Dede Kor- Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
kut Hikyeleri, Nasreddin Hoca fkralar gibi, btn Kaynaklar
bunlarn halk tarafndan nesilden nesile aktarldn Amnesty International (2004). website: www.am-
unutmaynz. nesty.org.
Andersen, L. M., Howard F. Taylor (2006). Sociology,
Sra Sizde 2 Thomson Wadsworth.
Dnya hakkndaki grfllerimizi etkileyen fley kullan- Chagnon, Napoleon A. (1997). Yaunomamo! The Fi-
dmz dildir. Kullandmz dilin kelime gramer yap- erce People, 5th edi. New York: Holt, Rinehart and
s dnyamz alglamada nemli bir rol oynar. Dil keli- Winston.
me hazinesi gelifltike daha iyi iletiflim kurar, dnyay Eagleton, T. (2005). Kltr Yorumlar, (ev. . elik)
daha iyi anlarz. Evet katlyorum. stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Edgar, E. ve P. Sedgwick (2007). Kltrel Kuramda
Sra Sizde 3 Anahtar Kavramlar, (ev. M. Karaflahan) stan-
Uymak zorunda olduumuz tm kanun, anayasa, y- bul: Alm Kitap.
netmelik ve yaptrmlar buna rnek verilebilir. En basi- Eurocentrism (http://rac.sagepub.com/conte-
ti, trafik kurallar; bunlara uyulmad iin her yl binler- net31/4/1.extract)
ce can kayb oluyor. det ve rfler geleneklerin deva- Gans, H. J. (1999). Popler Kltr ve Yksek Kltr,
mn salayarak toplumda informal bir dzen oluflturur. (ev. E. Onaran ncirliolu) stanbul: YKY Yaynla-
nsanca yaflamay bunlarla reniyoruz. r (2005).
Gordon, Raymon G. Jr. (2005). Ethnologue: Language
Sra Sizde 4 of the World, 15 th ed. Dallas, TX: SIL International.
Salk, temizlik, kendini gelifltirme, evre, tek efllilik, Gkalp, E. (2009). Kltr Sosyolojiye Girifl, iinde
bilim, baflar gibi deerler nem kazanmfltr. Tutucu- (edi. Nadir Suur) Eskiflehir Anadolu niv. AF Ya-
luk, banazlk, aflr milliyetilik, bilimdfl kalma, silah ynlar No: 1031.
tutkunluu gibi deerlerin nemi azalmfltr. Harding, S. G. (1998). Is Science Multicultural? Post-
colonialism, Feminism and Epistomologies,
Sra Sizde 5 Bloomington IN: Indiana University Press.
Mahalle eteleri, dilenciler, evsizler buna rnek olufltu- Macionis, John J. and K. Plummer (1997). Sociology,
rabilir. nk, bu toplumun temel deerlerini paylafl- (Global Introduction) Prentice Hall Europe.
malarna ramen, kendine zg bir yaflam biimi hatta zkalp, E. (2008). Kltr Davranfl Bilimlerine Gi-
argo bir dilleri bulunur. rifl, iinde (ed. E. zkalp) Anadolu niv. AF Ya-
ynlar No: 722.
Sra Sizde 6 zkalp, E. (2011). Sosyolojiye Girifl, Ekin Kitabevi.
Televizyondaki bilgi yarflmalar, yeni kan popler bir Schaefer, R. T. (2010). Sociology, 12 th edition, McGraw
sanatnn cdsi, Topkap Mzesi buna rnek olarak ve- Hill, International Edi.
rilebilir. nk bizlerin yaflamn doldurur, onlarla mut- Sumner, William G. (1906). Folkways, New York: Ginn.
lu oluruz. Toubia, N. and S. zett (1998). Female Genital Mutati-
on: An Overview, Geneva: World Health Organi-
zation.
www.evrenselpdf.com
4
DAVRANIfi BLMLER-I
Amalarmz
N
N
Global anlamda aileyi tanmlayabilecek,
Aile yaplar hakknda bilgi sahibi olup, ekirdek ve genifl aileyi tanmlayabi-
N
lecek,
N
Sosyolojik kuramlarn aileye bakfl alarn aklayabilecek,
N
Aile ve evlilik biimlerini tanmlayabilecek,
Gnmz aile yapsndaki farkllklar ve boflanmann neden ve etkilerini
N
aklayabilecek,
Toplumsal grup ve grup trlerini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Aile Boflanma
Birincil Grup Dfl Grup
ekirdek Aile Grup
Grup
indekiler
ALE KAVRAMI VE GLOBAL BR
BAKIfi
ALE YAPILARI VE TRLER
ENDSTRLEfiME SREC VE
EKRDEK ALE LfiKS
ALE KURUMUNU AIKLAYAN
Aile ve Toplumsal SOSYOLOJK KURAMLAR
Gruplar EVLLK BMLER VE ANALZ
GNMZ ALESNDE
FARKLILIKLAR
TRK TOPLUMUNDA ALE YAPISI
TOPLUMSAL GRUPLAR VE GRUP
TRLER
GRUP TRLER
www.evrenselpdf.com
Aile ve Toplumsal Gruplar
ALE KAVRAMI VE GLOBAL BR BAKIfi

Aile btn dier kurumlar iinde en eski ve en temel kurumlardan biridir. Btn
toplumlarda her birey bir aile grubunun iinde doar, orada yaflar, kendi toplumu-
nu tanr ve onun bir paras olarak hayatn srdrr. Aile ve evlilik biimleri ge-
miflten gnmze her kltrde farkllaflarak karflmza kar. Hatta ayn toplum
iinde bile farkllklara rastlanr. Ancak, btn bu farkllklara karfln aile hemen
her kltrde mevcuttur. Bu nedenle aile evrensel bir kurumdur.
Dnyann geliflmifl lkelerinde byk bir grup insana nasl bir ailede yaflyor-
sunuz sorusunu sorduumuz zaman acaba nasl cevaplar alrz? Birou boflanmfl
bir aileden geldiklerini sylerken, bir ksm tek ebeveynli bir aileden, bir ksm ise
ebeveynlerinin ikinci evliliklerinden olan ocuklar olduklarn syleyeceklerdir.
Hollanda, Danimarka, sve gibi baz lkelerde efl cinsel evliliklere msaade edi-
lirken, geleneksel bir aileye sahip kltrlerde de bu tr evliliklere scak baklma-
maktadr. Ayr cinsten olan anne ve babalarn biyolojik ocuklar onlarla ayn evi
paylaflabilmektedir. Dnyann bir baflka blgesine baktmz zaman, rnein Ti-
bette bir kadnn birden fazla erkekle evlilik yaptn, buna karfln Madagaskarda
erkein birok kadnla evlenebileceini grmekteyiz. Btn bu rnekler kltrden
kltre farkllklar yanstmaktadr. Ancak aile, toplumsal bir kurum olarak her kl-
trde mevcuttur. Bunun da tesinde ailenin kompozisyonunun, akrabalk iliflkile-
ri ve otorite kalplarnn evrensel olduunu syleyebiliriz (Schaefer, 2010: 313).
amzda aile kavram o kadar farkllaflmfl bir durumdadr ki artk ideal aile
dediimiz babann dflarda alflp evin ekmek parasn kazand, annenin evde
ocuklar ile ilgilendii ve ev ifllerini yapt kltrel bir norm olan aile yaps gi-
derek deiflmektedir. zellikle Batda az sayda aile bu normu paylaflmaktadr.
Gnmzde aile yeni deiflimlerle ve biimlerle karflmza kp geleneksel yap-
daki ailelerle rekabet etmektedir. Yani ailede bir kifli alflp gelir salamakta veya
ounlukla kar-koca birlikte alflp yaflam mcadelesi vermektedir. Toplumsal ya-
pda olan deiflmeler aileyi de etkilemekte, onlar bask altna alp farkl aile trle-
rinin oluflmasna neden olmaktadr.
Aile kurumunun insanlarn yaflamnda ve iliflkilerinde son derece nemli bir et-
kisi vardr. oumuz bize sevgilerini veren, her trl sorunumuzu paylaflan bir ai-
leden geliyoruz. Bu aile yaps yelerine devamllk, koruma ve bakm salamak-
tadr. Bilindii gibi dnyaya yeni gelen bir bebek ok zayf ve bakma muhtatr.
Dnyaya en ilkel gelen canl olmas nedeniyle insan yavrusunun yaflamn srd-
www.evrenselpdf.com
rebilmesi, aile iinde grd bakm ve scakla baldr. Bu iki temel fonksiyon,
yani neslin devamlln salama ve onlar topluma kazandrma, ailenin vazgeil-
mez grevleri arasndadr. Gnmzde aile insann mutluluunun en nemli bir
paras olarak grlrken zaman zamanda yelerine mutluluktan ok znt ve-
ren bir kurum olarak da grlebilmektedir. Aile ii atflmalar, kadna ve ocua
fliddet bunun en gze arpan rnekleridir.
Gnmzde aile iliflkileri insann zel ve mahrem bir alann oluflturmakla be-
raber, ailenin bir kurum olmas nedeniyle kamusal bir alann da parasn olufltu-
rur. nk, kamusal politikalar aileyi dorudan veya dolayl bir biimde etkileye-
bilmektedir. Ayn flekilde aile yaflam da insanlarn dier kurumlar iindeki davra-
nfllarna etki edebilmekte, mutluluunun veya mutsuzluunun ve stresinin nede-
nini oluflturabilmektedir. Aile yaflam bugn aka birok yerde, politikadan ifl
dnyasna, mahkeme salonlarndan mutfak ve oturma odalarna kadar her yerde
tartfllmaktadr (Andersen and Taylor, 2006: 391).
Sosyologlar aileyi tanmlarken onu bir toplumsal kurum olarak ifade ederler.
Toplumsal deiflmelerin aileyi nasl etkilediini ve ailenin de toplum iindeki bi-
reylerin deneyimlerini nasl farkllafltrdn incelerler. Genelde insanlar ailenin en
ok aile yelerinin kiflilikleri tarafndan flekillendirildiine inanrlar. Bireylerin kifli-
likleri aile iliflkilerini etkilerken, kiflilikleri de aile iinde yafladklar deneyimlerle
biimlenir (Andersen and Taylor, 2006: 392). Aile bir toplumsal kurum olarak yer-
leflik bir sosyal sistemdir ve srekli bir deiflim gsterir. Ayn zamanda da deifli-
me direnlidir. Hatta toplumsal deiflmenin en hzl olduu dnemlerde bile nis-
peten dzenli bir yap gsterir. Aile zerinde alfltmz zaman ailenin belirli ka-
lplar iinde organize olduunu ve varln srdrdn grrz. nk, top-
lumsal kurumlar hergn yeniden icat ettiimiz fleyler deildir. Toplum iinde ya-
flayanlar bu kurumlara uyumlu geliflmeler salad lde ortaya karlar. Byle-
ce kurumlar bireylerin davranfl tarzlarn flekillendirir ve ynlendirirler. rnein
lkemizde insanlarn hem eflleriyle hem de kuma veya metresleriyle ayn evde ya-
flamalarna veya ocuklarn ebeveynlerinden ayr yerde oturmalarna msaade
edilmez. nk, bu toplumun aile yapsnn kurumsal etkisi byle bir uygulamaya
onay vermez. Bylece kurumlar hem aile yapsn flekillendirir hem de aileden
olan beklentilerimizi belirlerler.
Aile, toplumdaki dier kurumlarla da sk bir etkileflim ierisindedir. Kurumlar
birbirleriyle bir sarmal olufltururlar. Bir kurumdaki deiflme dier kurumlar da et-
kiler. rnein iinde yafladmz kresel krizi ele aldmz zaman ekonomideki
deiflmelerin aileye de yansyacan ve bunun azalan istihdam oranlaryla kendi-
ni gsterdiini syleyebiliriz. nk flirketlerin krize girmesiyle ilk baflvuracaklar
nlem ifli karmak olmaktadr. Aile yelerinin istihdam statleri yani bir iflinin ol-
mas ve onun salad gelir bireyin aile iindeki pozisyonunu belirler. flinden -
karlan aile yesinin geliri yok olduu gibi bu durum onun aile iindeki sosyal sta-
tsn de etkiler. flsiz kalan aile reisi, aile yelerinin taleplerini karfllamada zor-
lanmasyla aile iinde atflmalar ve sosyal dinamiklerde deiflmeler meydana ge-
lir. Artk ocuklarnn ve eflinin gznde baba eski otorite ve statsn kaybede-
bilir. Ayn flekilde din deerlerdeki deiflmeler de aile davranfllarn etkileyebilir.
rnein ocuk says, evlilik, boflanma, cinsel davranfllar deiflen deerlerle fark-
llaflabilir (Andersen and Taylor, 2006: 392).
Grld gibi aile nedir fleklinde sorduumuz bir soru farkl biimlerde kar-
flmza kmaktadr. Bugn birok insan aile denildii zaman dar bir anlayflla evli
olan iftlerin, evlenmemifl ocuklaryla birlikte yafladklar kurum olarak anlamak-
www.evrenselpdf.com
4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar 87
tadrlar. Bu, sadece aile trlerinden bir tanesidir ve amzda en yaygn aile tr- Anne, baba ve evlenmemifl
dr. Sosyologlar bu aileye ekirdek aile adn vermektedirler. ekirdek aile den- ocuklardan oluflan aileye
ekirdek aile denmektedir.
mesinin nedeni bu ailenin merkezi veya ekirdek bir rol stlenip daha byk aile
gruplarnn oluflmasna verdii destekten dolaydr. Gerekten bugn kendi toplu-
mumuzda da aile nedir denilince akla ilk nce byk ounluun tercihi olan bu
tr aile gelmektedir. Amerikada en yaygn aile biimi boflanmalarn artmasyla or-
taya kan tek ebeveynli ailelerdir (Bureau of the Census, 1996; Mc Falls, 2003: 23).
Aile iindeki akrabalk iliflkileri ve akraba saysnn (rnein byk anne, b-
ykbaba, amcalar, halalar, torunlarn) artmas ve ayn evde oturmalaryla ortaya -
kan aileye ise genifl aile (extended family) denilmektedir. Bu tr ailenin ekirdek Genifl aile, anne, baba,
aileye kyasla baz stnlkleri vardr. zellikle ailenin kriz durumlarnda lm, ocuklar ve yakn
akrabalarn birarada
boflanma, hastalk ve doum gibi hallerde aile yelerinin birbirlerine vermifl oldu- yafladklar aile tipidir.
u duygusal destek ve ifl paylaflm nedeniyle aile yelerinin zerindeki ifl yk
azalmakta, bu da duygusal ball arttrmaktadr. Buna ilave olarak genifl aile e-
kirdek aileye kyasla daha byk bir ekonomik birimi oluflturmaktadr. Bu aile
eer bir kk iflletmeyi alfltryorsa (rnein bir iftlik veya market) her bir ila-
ve aile yesi aileye ve iflletmeye katk salad gibi, zarar da verebilir (Schaefer,
2010: 313).
Ailenin iki yaygn biimine ksaca deindikten ve farkllklar grdkten sonra Aile, bireylerin sosyal
iliflkilerinin gereklefltii
acaba aileyi nasl tanmlayabiliriz? Geleneksel olarak aile birbirine evlilik, doum evlilik, kan ba veya
veya evlat edinme yoluyla bal, birlikte yaflayan, aralarnda resmi ve hukuki iliflki- soy-sop iliflkilerine dayal bir
ler olan, ocuk yetifltirme ve dnyaya getirme sorumluluu olan, toplumca onayla- sistemdir.
nan cinsel iliflkileri srdren ekonomik ve sosyal bir birimdir (Gough, 1984: 83-89).
Hemen belirtelim ki her aile bu flartlar taflmayabilir. rnein boflanma sonucu ai-
le ayn evi paylaflmayabilir. Ebeveynler alflma nedeni ile mevsimlik iflleri iin aile-
lerini geici olarak dier aile yelerine brakp baflka yerlere gidebilirler. Sosyal bi-
limciler bu farkllklar da gz nne alarak daha genifl tanmlar da yapmfllardr. Ai-
le gnmzde daha genifl anlamda birincil bir grup ve ekonomik bir biim olarak
nitelendirilip birbirlerine grup bilinciyle bal grevleri arasnda birbirlerine ve o-
cuklarna bakm ve koruma salayan, aidiyet duygusu gelifltiren ve bunu grup iin-
de koruyan bir birim fleklinde de tanmlanr (Lamanna and Riedmann, 2003: 10).
Grld gibi aile, tanmlanmas g bir kavramdr. En genel anlamda aile
kan, evlilik ve evlat edinme yoluyla iliflki halinde olan ve genellikle ortak bir me- Evlilik bireylerin cinsel
kn paylaflan toplumsal bir birimdir (Bozkurt, 2008: 260). Ailede evlilik ve kan ba- iliflkilerini meflrulafltran ve
toplumca onaylanan bir
, hem anne babalarn ocuklarna karfl sorumluluklarn hem de efllerin birbirle- szleflmedir.
rine karfl ykmllklerini garanti altna alr. Bu nedenle efllerin birbirlerine ve
ocuklarna karfl baz grevleri bulunur. Bu grevleri yerine getiren aile gelecek
asndan baflarl olur. Evlilik treni bunu resmilefltirir ve ailenin meflru ocuklar
yapmalarna izin verir. adafl anlamda ailenin oluflabilmesi iin evlilik kurumuna
ihtiya vardr. iftlerin aile oluflturabilmeleri, meflru ocuklar dnyaya getirebilme-
leri evlilik denilen kurumla gerekleflir. Baflka bir deyiflle evlilik, iftlerin ocuk
yapmak ve yetifltirmek iin karfllkl olarak yaptklar toplumca onaylanan bir sz-
leflmedir. Evlenme; kar ve kocann birbirleri, ocuklar, akrabalar ve genel olarak
toplum karflsndaki haklarn, devlerini ve ayrcalklarn tanmlayan resmi kural-
lardan meydana gelir.
Her aile akrabalk iliflkileri iersinde yaflamn srdrr. Aile; evresi eflitli biim-
lerde iliflkide bulunduumuz amca, day, teyze, hala, eniflte, baldz, bacanak gibi ak-
rabalk ve hsmlk sistemiyle sarldr. Geleneksel tarm toplumlarnda bu iliflkiler da-
ha youn iken, kentsel yapda gittike zayflamaktadr. Bireyler birbirlerini lm, ni-
www.evrenselpdf.com
flan, evlilik gibi belirli gnlerde grebilme hatta birbirleriyle tanflma olana bulmak-
tadrlar. adafl endstriyel yaflam bu tr iliflkileri kstlayc bir rol oynamaktadr.
Akrabalk iliflkileri de kltrler arasnda byk farkllklar gsterir. Baz toplum-
larda ok efllilik bir norm olarak ortaya karken, baz toplumlarda evlilik ebeveyn-
ler veya ara bulucular tarafndan dzenlenerek yaplr (Croll, 1995). Akrabalk ilifl-
kileri yelere sk sk belirli sorumluluk ve ykmllkler verir. Bir yakn akraba-
mzn snnet veya evlilik trenine katlamadmz zaman znt ve piflmanlk du-
yarz. Bir lde kendimizi akrabalarmza karfl sorumlu ve yardma hazr hissede-
riz. Her ne kadar bu konuda zgr olsak da bu sorumluluklar yerine getiremedi-
imiz zaman zlrz. Bu adan akrabalk iliflkileri kltrel adan renilip yani
biyolojik veya evlilik yoluyla belirlenmez. nsanlar bu iliflkilerin nemini yaflaya-
rak, hissederek renirler. Ayrca zorla da benimsetilemez.
SIRA SZDE Aile ve akrabalk arasndaki iliflkileri yafladnz aileyi rnek alarak deerlendiririz.
SIRA SZDE
1
ALE YAPILARI VE TRLER
D fi N E L M D fi N Een
Aile, yap olarak L M genel biimde kk veya ekirdek aile; byk veya gelenek-
ekirdek ailenin en nemli sel aile kavramlar ile snflandrlabilir. ekirdek aile; yap olarak anne, baba ve
zellii yeleri arasnda ok evli olmayanS ocuklardan oluflur. Bu tr aile modeli flehir ailesi, modern aile, a-
S O R U O R U
yakn iliflkilerdir ve her ye
bir dierinin mutluluu iin dafl ve demokratik aile terimleri ile de anlr. ekirdek ailenin en nemli zellii
her trl zveriyi gsterir. yeleri arasnda ok yakn iliflkilerin olmasdr. Her ye dierlerinin mutluluu iin
DKKAT DKKAT
her trl zveriyi gsterebilir. Gereinde cann verir, hatta organlarn ocuklar-
nn yaflamas iin bafllayabilir. Bu tr ailenin ye says snrl ve azdr. Kk ai-
N N
SIRA SZDE lenin sadece SIRAikiSZDE
kuflaktan oluflmas, bu ailenin snrl bir geliflim eilimine sahip ol-
duunu gstermektedir. Bafllangta sadece evli iftlerden oluflan, sonra ocuk sa-
ys arttka nfus bakmndan geliflen, ocuklarn yetiflip ifl sahibi olmalaryla ve
evden ayrlmalaryla bafllang noktasna dnen bu aile modelinin geliflimi snrl
olmaktadr.
K T A P K T A P
ekirdek Aile
ekirdek aile, modern sanayi toplumlarnn zelliidir. Bu toplumlarda ekirdek ai-
TELEVZYON
lenin egemen oluflunun nedeni, mlkiyet, hukuk, bireysel mutluluk ve herkesin
TELEVZYON
kendi hayatn yaflamak istemesi gibi temel toplumsal idealler; corafi ve toplumsal
hareketlilik gibi alanlara yansyan bireysel felsefenin geliflmesidir (Kongar, 1999).
Bireyin karfllaflabilecei beklenmedik sorunlarla ilgilenmek, devletin grevleri
NTERNET N T E Rbirey
arasna girmifl, N E T ailesine eskisi kadar bal ve muhta olmaktan kmfltr. Bu
aile tipinde dayanflma, ok byk lde ana-baba ile ocuklar arasndaki arka-
daflla ve efllerin birbirlerine olan ballna dayaldr.
ekirdek aile iindeki dayanflma, ocuklarn aile iinde bulunduu yllarda da-
ha canldr. Daha sonra, arkadafl gruplarnn corafi ve toplumsal hareketliliin et-
kileriyle ocuklar aileden uzaklaflnca dayanflma da azalmaktadr.
Akrabalk iliflkileri, ana baba soyu akrabalarn byk bir arlk taflmad ya
da her iki taraf akrabalarnn da eflit olarak tannd bir sistemde, kar ve kocann
ana-babasnn ailesi, ekirdek aile zerinde bir hak iddia edemezler.
ekirdek aile, kar ve kocann ana-baba ailesinin yannda olmayan yeni ve ba-
msz bir yerde kuruludur. Fiziksel uzaklk, ana baba ailesinin ekirdek aile ze-
rindeki etkisini daha da azaltr. Efl seimi efllerin kendi kararlarna baldr. Evlen-
me yafl efllerin kendi kendilerini geindirebilecek, ekonomik bamszlklarn ka-
zanabilecek yaflta olmalar ile snrldr.
www.evrenselpdf.com
ekirdek aile, kadn erkek eflitliine nem verildii bir yapya sahiptir. Birok
uygulamada bu eflitlik hukuki yaptrmlarla desteklenmesine karfln, erkein ayr-
calkl grnd baz konular hl sz konusudur. Ancak, kadn erkek eflitlii gi-
derek daha demokratik bir yapya doru ynelmektedir. Aile bu nedenle baskc
deildir. yelerin dflnce ve sz zgrlklerine yer veren hoflgrl bir aile tipi-
dir. Ailenin her yesi kendine zg bir dnya grflne sahip olabilir (zkalp,
2008: 113).
Tpk genifl ailenin ortaya kflnda olduu gibi ekirdek aile de ekonomik ve
toplumsal koflullarn ortaya kard bir aile biimidir. Bat toplumlarnda ends-
trileflme ncesi aile ekonomik bir birimdir ve aile yeleri genifl bir evde oturarak
mallarn retim ve datmndan sorumludur. retim genelde aile iinde yaplr ve
buna tm aile yeleri katlr. Her aile yesi bu aflamada yaflamsal bir neme sahip-
tir. Kadnlar ev ifllerinden sorumlu olduu gibi erkek stnlnn egemen oldu-
u bir toplumda ayn zamanda da toprakda cretsiz ifli veya cretsiz hane emek-
isi olarak alflmaktadrlar. Erkek, kadn ve ocuklarn yaptklar ifller farkl olmak-
la birlikte, bunlar ekonomik bir retim biimi olarak birbrilerine karfllkl olarak
bamldrlar.
Endstrileflme ile cretli emek ortaya kmfl ve ekonomi aile ii retimden na-
kit paraya ve endstriyel retime bal hle gelmifltir. Ailelerin geliri evin dflnda
alfllarak kazanlan crete bamldr. Zamanla erkek ailenin geimini salayan
kifli hline gelmifl ve aile ise ona baml kiflilerden oluflmufltur. Bu flekilde baba-
nn veya erkein toplum iindeki yeri daha saygn bir hle gelirken, kadn ends-
triyel iflletmelerde de erkee baml ve ondan daha dflk cret kazanmfltr. By-
lece zellikle ifli snf arasnda evde alflmayan bir efle sahip olmak imtiyazl bir
durum hline gelmifltir. Bir dier deyimle eflinin alflmasn gerektirmeyecek l-
de para kazanan kifli nemli bir stat elde etmifltir.
Endstrileflmenin bir dier sonucu ise aile ve ifl yerinin birbirinden ayrlmasdr.
cretli emek, fabrikalarda veya piyasada alflmaya bafllaynca iflilerin alflma ye-
ri haneden karak endstriyel yaflama gelince bu ortam, kadna ikili bir sorumlu-
luk yklemifltir. Kadn bir yerde ev ifllerini yrten cretsiz ev kadn, bir yanda da
dflarda cretli alflan ifli hline dnflp ikili bir rol stlenmifltir. Kadnn aile
iinde yerine getirdii birok grev grnmez hle gelince, aile ierisindeki stat-
s de dflmeye bafllamfltr (Andersen and Taylor, 2006: 397). Bylece sanayileflme
ile birlikte aile yaps da ekirdek aile hline dnflmeye bafllamfl ve endstrinin
gereksinimlerini karfllayacak bir duruma gelmifltir.
Ailenin iki boyutu vardr. Birincisi iinde doup yetifltiimiz ailedir (Family of
orientation). Bu aile bize bir ad, kimlik ve bir miras brakr. rnein annenizin ad,
babanzn ad, babanzn meslei, yapt ifl gibi sorulara verdiiniz cevaplar, sizin
doduunuz aileye iliflkindir. Kimliinizi ve ait olduunuz yeri belirler. Bir de ken-
dinizin evlenerek kurduunuz bir aile vardr. Bunu kendi abanzla oluflturursu-
nuz. Bu aile, evlenen iftlerin ocuk sahibi olmalar ile birlikte oluflan ailedir (Fa-
mily of procreation) (Henslin, 1997: 429).
Geleneksel Genifl Aile

Genifl aile; geleneksel aile, ky ailesi, eski aile, tarm ailesi kavramlaryla da tan- Genifl aile ayn at altnda
yaflayan ekonomik
nr. Dier bir deyiflle bu ailenin yaps iinde bykanneler, babalar, amcalar, ha- kaynaklarn paylaflan ikiden
lalar, torunlar yer alr. Bu ailede akrabalk balar ok kuvvetlidir. Gelenek ve g- fazla neslin bir arada
reneklere ballk temel bir kuraldr. Genellikle geimini tarmdan salayan krsal bulunduu ailedir.
blgelerde yaygnlk gsterir. Baz toplumlarda anne stnl, baz yerlerde ise
www.evrenselpdf.com
baba soyunun stnl grlr. En yafll ye ailenin reisidir. Dier yeler onun
otoritesine baldrlar. Genifl aile toplumda devletin yapamad baz grevleri st-
lenerek tarm toplumunda byk bir nem taflr. Ancak, zamanla kentleflme ve en-
dstrileflme sreleri ile etkinlii azalr. Ogburn bu tr ailenin grevlerini flu flekil-
de sralamaktadr:
Biyolojik grev: Neslin devamn salamaktr.
Ekonomik grev: Aile yeleri gereksinimlerini aile iinde karfllamaya a-
lflr. Ekonomik bir ifl blm vardr. Gelir aile reisinde toplanr.
Koruyuculuk: Aile yelerinin dfltan gelecek maddi ve manevi zararlara
karfl korunmasdr.
Psikolojik grev: Aile yelerinin davranfllar, duygusallklar, aile yeleri
arasnda sevgi bann kurulmas ile ilgili bir grevdir.
Eitim: Eitim ve retim aile iinde yaplr. Belirli bir meslek dal iin o-
cuk aile iinde yetiflir.
Aile bofl zamanlarn deerlendirmekle grevlidir.
Dini grev: Dini bilgileri vermek aile byklerinin grevleridir.
Prestiji salama: Byk aile, yelerinin toplum iindeki statsn belirler.
Ailenin statsne ocuk da zamanla ortak olur.
Bu aile tipinde aile, kiflilerden nce gelir. Kiflinin hareketleri, iinde bulunduu
genifl ailenin kontrolndedir (Gke, 1990: 217). Ailede yaflayan yelerin zellii-
ne bal olarak bu aile dikey veya yatay genifl aile fleklinde olabilir.
Dikey genifl aile; baba, oul, torun gibi kuflan bir arada yaflad bir aile
modelidir. Evli oulun efl ve ocuklaryla birlikte yaflad bu aile zellikle lke-
mizde krsal kesimde olduka yaygndr.
Yatay genifl aile; btn akrabalk iliflkilerinin yer ald aile tipidir. Ana, baba
ve ocuklarn yan sra, bykanne, bykbaba, amca, hala, day, teyze gibi akra-
balar bir arada yaflar (Kayhan, 2010: 11).
Genifl ailenin iki nemli zel biimi birleflik aile ve kk ailedir.
Birleflik aile (Joint Family) ana, baba, erkek ocuklarla evlenmemifl kzlar ve
evlenen oullarn eflleriyle ocuklarndan oluflur. Otorite en yafll erkektedir, ml-
kiyet ortaktr. Hindistanda yaygn olarak grlen aile modelidir.
Kk aile ise (Stem Family) Frederic Le Play tarafndan ortaya atlmfltr. Bu ai-
le, ana, baba, ocuklar, evlenmifl en byk oul ve onun ailesinden meydana ge-
lir. Baba ailenin reisidir. Baba ldkten sonra sorumluluk evli byk oula geer.
Aile bir arada oturur dier kardefller, evleninceye kadar byk oula bal kalrlar.
SIRA SZDE Genifl ailenin modern

SIRA SZDE yaflantda yerine getirdii fonksiyonlarn neler olabileceini dfl-
2 nnz.
D fi N E L M D fi sosyal
Genifl aile N E L M tabakalaflmada yaygn olarak iki nemli katmanda sklkla
grlr. Bunlardan birincisi kentsel blgede yaflayan fakirler arasndadr. nk
S O R U bu aileler birbirlerine
S O R U ekonomik ve sosyal bir destek salayarak ayakta kalrlar.
Burada akrabaln yerini yakn dostlar alabilir. Yani akraba olarak niteledikleri
kimseler kan ba ile bal olmayan insanlar olabilir. Eer baz dostlar ailenin sos-
DKKAT DKKAT
yal desteine yakinen katlyorlarsa bu insanlar da ailenin bir paras olarak nite-
lendirilir (Stock, 1974). zellikle Amerikada siyahlar arasnda bu tr bir yardm-
N N
SIRA SZDE SIRAgrlr.
laflma sklkla SZDE
Genifl aile biimi ayn zamanda sosyo ekonomik skalann en st gelir grupla-
rnda da yaygndr. Belirli statye sahip zengin aileler genelde maliknelerde ya-
K T A P K T A P
www.evrenselpdf.com
flar. rnein, Amerikan eski baflkanlarndan Kennedy ailesinin Massachusetsdeki

malikneleri bir toplum merkezi olarak akrabalar bir araya toplayan bir fonksiyon
grr (Baca Zinn and Eitzen, 2002). Elitler arasnda genifl aile yaps aileden gelen
zenginlii korumaya alflrken fakirler arasnda ise ekonomik yaflam salamaya,
ailenin hayatta kalmasna katkda bulunur (Andersen and Taylor, 2006: 396).
ENDSTRLEfiME SREC VE EKRDEK ALE LfiKS

nsanolu, hayvan evcillefltirmeye ve tarmla uraflmaya bafllamadan nce, toplu-
mun ekonomisi avclk ve toplaycla dayanmaktadr. ekirdek aileler, srlerini
besleyerek, sk sk yer deiflerek, devaml olarak bir yerde kalmamaktadr. Ancak
hayvanlar evcillefltimeyi ve topra srp, ekip bimeyi renmeleri ile artk sr-
lerin arkasndan gitme gerei ortadan kalkmfl ve insanlar belli bir toprak paras
zerinde yaflama ve retme olana elde etmifllerdir.
Belirli bir arazi zerinde yerleflme ve iftlikle ilgili etkinlikler, rnein topra
ekip bime ok sayda insann bir arada yaflama ve alflmasn zorunlu klmfltr.
Byle bir yaflam tarz nceleri geleneksel genifl ailenin varln ortaya karmfltr.
Ancak tarmdan endstriyel yaflama geifl ve endstriyel yaflamn gerekli kld
deiflmeler zamanla ailenin klmesine ve ekirdek bir yapya dnflmesine ne-
den olmufltur. Krsal blgelerden daha iyi yaflam ve alflma flartlarna ulaflmak
amacyla bafllayan kente g, bir baflka deyiflle corafi hareketlilik bu tr bir gelifl-
meyi kolaylafltrmfltr. Daha nce kentsel blgelerde yaflayanlar iin ifl deifltirme
veya baflka endstriyel yerlere daha iyi olanaklar iin gitme, doal bir sretir. An-
cak bu tr bir corafi hareketlilik aile yeleri arasnda mevcut iliflkiyi etkilemifl ve
yelerin birbirleriyle olan grflme ve birlikte olma sklklar giderek azalmfltr.
zellikle yakn akrabalar arasnda oluflan bu tr uzaklklar zamanla ailenin kl-
mesine veya izole olmasna neden olmufltur. Hlbuki endstrileflme ncesi, genifl
ailelerin nemli bir grevi yaflllara ve hastalara bakmaktr. Endstrileflme ile bir-
likte oluflan zel bakm evleri, hkmet programlar ve eflitli sigortalar artk yafll
yelerin kendi ocuklarnn yannda yaflamalarna gerek kalmadan varlklarn sr-
drmelerine yardmc olmufltur. Artk aile yeleri birbirlerine eskisi kadar baml
deillerdir. zellikle emeklilik hakkna ve belirli bir yaflllk gelirine sahip olanlar
iin bu daha da geerlidir (zkalp, 2008: 116).
Bylece endstrileflme srecine bal oluflumlar, ailenin klmesine ve kendi
kendine yetecek bir dzeye gelmesine neden olmufltur. Parsons, bu tr aileye izo-
le olmufl ekirdek aile adn vermektedir. Bu ailenin en nemli zellii endstriyel
koflullara ok iyi uyum salamasdr. nk aile nerede ifl varsa oraya gidecek ve
herhangi bir kimseye bal kalmadan corafi hareketlilik imkanna sahip olacaktr.
Her ne kadar endstriyel toplumlarda aile yeleri farkl yerlerde otursalar da, bu
yeler aile iliflkilerinde eskiden olduu kadar izole ve kopuk deillerdir. nk
modern ulaflm aralar ve iletiflim kolaylklar, aile yeleri arasndaki iliflkileri ko-
laylafltrmaktadr. Parsonsa gre izole olmufl ekirdek aile ile endstri toplumun-
daki ekonomik sistem arasnda yapsal bir iliflki vardr. nk, ekirdek aile yuka-
rda da belirtildii gibi bu tr bir ekonomik sistemin (kapitalist retim tarznn) ih-
tiyalarn karfllamak iin yaplanmfltr.
Endstri toplumundaki corafi hareketlilik, yalnzca akrabalk balarn zayf-
latmakla kalmamfl, aile tarafndan yerine getirilen ifllevlerin birou kendi konu-
larnda uzmanlaflmfl dier kurumlara aktarlmfltr. rnein ailenin eitim fonksi-
yonu okullara, din fonksiyonu din kurumlara braklmfltr. Bu nedenle aile ken-
di iinde ihtisaslaflmfl zel bir grevi yerine getirmektedir. O da ocuklarn ihti-
www.evrenselpdf.com
ya duyduu sevgi ve flefkati onlara vermek ve ocuklarn toplumsallaflmasn

salamaktadr. Ailenin ekonomi ve sanayileflme ile iliflkisi erevesinde kentsel ve
krsal aile birbirinden farkllaflmaktadr (Karkner, 2009: 131). Akrabalar birbirle-
rinden ayr blge ve flehirlerde yaflasalar da ulaflm ve iletiflim kolaylklar bu ba-
n ortadan kalkmasn veya zayflamasn engellemektedir. Ayrca metropolitan
blgelerin geliflmesi, niversite saylarnn artmas ocuklarn evden ayrlmalarn
da zorunlu klmamaktadr. Gnmz ekirdek aile yeleri kendileri arzu ettikleri
srece birbirleriyle iletiflimlerini sklafltrabilme olanaklarna sahiptirler. Yaplan
arafltrmalar da ebeveynlerin evlenmek isteyen ocuklarna eflitli yardmlar yapa-
rak bu iliflkileri kuvvetlendirme yolunda aba harcadklarn gstermektedir. r-
nein, E. Litwak ailenin kldn, ancak geleneksel aile iliflkilerinin modern
kent toplumunda da geerli olduunu savunur. Bu nedenle bu tr aileye modifi-
ye olmufl genifl aile adn verir.
SIRA SZDE Kk ailenin lkemizde

SIRA SZDE izole olmufl bir yapya dnflmesi sizce de geerli midir? Bu tar-
3 tflmaya katlyor musunuz? Nedenleri ile aklaynz.
D fi N E L M ALE KURUMUNU
D fi N E L M AIKLAYAN SOSYOLOJK
KURAMLAR
S O R U Ailenin son Sderece
O R U karmaflk bir yapda olmas nedeniyle aileyi tek bir bakfl a-
sndan anlamak neredeyse imknszdr. Gerekten aile, deiflmenin ve dzenlili-
in kayna mdr? Aile, birbirleriyle uyumlu birtakm iliflkilerin dzenli bir orga-
DKKAT DKKAT
nizasyonu mudur yoksa farkl g ve atflmalarn kayna mdr? Yeni aile trleri
nasl ortaya kmakta ve insanlar bu iliflkilerin aileyi ne flekilde etkileyeceini na-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
sl tartflmaktadrlar?
Aile zerinde alflan sosyologlar aileyi temel yaklaflm iinde ele almakta-
drlar. Bunlar; fonksiyonalist, atflma ve sembolik etkileflim kuramlardr. Son yl-
larda feminist bakfl as da sosyolojide giderek nem kazanmaktadr.
K T A P Fonksiyonalist
K T A P Yaklaflm
Aile, her zaman toplum iinde nemli bir kurum olmufltur. Aile iinde doup or-
talama 20-25 yafllarna kadar burada yaflamakta ve temel zelliklerimizi kazanmak-
TELEVZYON
tayz. Daha sonra evlenip kendi kurduumuz aile iinde yaflantmz srmektedir.
TELEVZYON
Boflanma oranlarndaki aflr ykselmelere ramen, olgunluk amz da yine bir
aile kurumu ve iliflkileri ierisinde gemektedir.
Aile, bireyin temel biyolojik karakteristiklerinin sonucu ortaya kan bir kurum
NTERNET N T E R N E insanolu
olmasna ramen, T sadece biyolojik bir varlk deildir. nsann temel ni-
telii onun sosyal bir canl olmasdr. Bu nedenle aile, fonksiyonalist bakfl asn-
dan, toplumda dier kurumlar tarafndan baflar ile yaplmayan baz fonksiyonlar
stlenir. Her ne kadar ailenin yerine getirdii fonksiyonlar azalmakta, baflka ku-
rumlar tarafndan baz grevleri stlenilmekte ise de aile yine de ok nemli baz
grevleri yerine getirir. Bu da onu evrensel yapar ve toplumda onun varln ve
geerliliini stn klar.
Bundan 70 yl nce William F. Ogburn, ailenin yerine getirdii alt nemli fonk-
siyonu flu flekilde sralamfltr (Ogburn and Tibbits, 1934). Bunlar;
Neslin devamn salamak,
Koruma,
Toplumsallaflma,
Cinsel davranfllar dzenlemek,
www.evrenselpdf.com
Sevgi ve arkadafllk,
Toplumsal stat salamak veya sosyal yerlefltirmedir.
Neslin Devam: Toplumun devamll ona yeni yeler katlmasyla oluflur. Ona
belirli ve dzenli biimde yeni yeler kazandrmak ailenin temel bir fonksiyonudur.
Bakm ve Koruma Salama: Bireylerin temel ihtiyac scaklk, yiyecek, barn-
ma ve bakmdr. flte aile bireyin bu temel ihtiyalarn karfllayan doal bir evre
oluflturur. Bu evre ierisinde yetiflen birey hayatta canl kalabilir ve kendisi de za-
manla kendi ocuklarna ayn doal evreyi sunar. Bu gereksinimler baflka kurum-
lar tarafndan karfllanabilirse de aile ortam bunlar en uygun biimde salayan
yerdir. nsan yavrusunun ok uzun sreli bir bakm ve ekonomik gvenlie gerek-
sinimleri aileleri tarafndan karfllanr. Bakm ve koruma salama hemen tm kl-
trlerde ailenin nihai sorumluluudur.
Toplumsallaflma: Kk ailenin fonksiyonlarn aklarken de belirttiimiz gi-
bi, insan insan yapan belirli vasflarn kazanlmas, topluma uygun davranfllar
edinme, toplumsallaflma sreciyle nce ailede gerekleflir. rnein; dilin, deerle-
rin, normlarn, inanlarn ve kltrn kazanlmasnda ailenin nemli pay vardr.
Ebeveynler ve akrabalar, ocuklar gzetir ve onlara toplumun deer, norm ve kl-
trn aktarrlar.
Cinsel Davranfllar Dzenlemek: Hibir toplum bireylerin birbirlerini tanmla-
malarn tesadfe brakmad gibi, cinsel davranfllar da bireyin zel bir tercihi ola-
rak grmez. flte, aile ve evlilik kurumu bireylerin cinsel davranfllarnn dzenlendi-
i ve tatmin edildii nemli bir kurumdur. Dolaysyla cinsel davranfllar, bireyin z-
grce, istedii zaman ve istedii yerde yaplan davranfllar deil, zellikle aile iinde
dzenlenen davranfl biimleridir. Cinsel normlar toplumdan topluma deiflebilecei
gibi ayn toplum iinde de zamanla farkllaflr. Suudi Arabistan ve Danimarkaya bak-
tmz zaman bu iki lkedeki tutucu ve zgn yaklaflmlar grebiliriz. Ancak, cin-
sel davranfllarn standartlar en iyi biimde aileler tarafndan dzenlenir.
Sevgi ve Arkadafllk: deal bir aile, yelerine scak ve flefkatli bir ortam salar.
Onlarn gvenliini ve tatmin duygularn arttrp yardmc olur. Bireylerin en
nemli ihtiyalar scaklk, yiyecek, barnma olduu kadar, sevgi, flefkat ve anlayfl-
tr. amzda aile iinde yetiflmek demek; sevgiyle bymek, sevgi grmek ve
sevgi gstermek demektir. Bu duyguyu grmediimiz zaman, buna sahip olama-
yz. Bu da ancak, aile ierisinde verilir. zellikle bebeklik anda anne scakl
ve flefkati birey iin hayati bir nem taflr. Ailenin birok fonksiyonu bugn baflka
kurumlarca salansa bile sevgi en temel fonksiyonlarndan biri olarak kalacaktr.
Ailemizden; bizi anlamasn, bizimle yakndan ilgilenmesini ve ihtiyacmz olduu
zaman yanmzda olmasn bekleriz.
Sosyal Yerlefltirme: Aile iinde olan meflru doum, bireye toplum ierisinde
salam bir yer salar. Ailemizden edindiimiz materyal zenginlikler kadar nemli
baflka bir fley de bize verdii sosyal statdr. Yani ailemizin sahip olduu sosyal
deerler, zenginlik, topumsal snf, din, zamanla bize bir miras olarak kalr. Birey-
ler bu deerleri toplumda bir basamak olarak kullanarak ykselirler. Dier bir
deyiflle ailemizden bize kalan sosyal miras ve stat bize de geerek devamllk ka-
zanr. Ailelerin sahip olduu varlk ve kaynaklar ocuklarn yeteneklerini gelifltir-
melerine, frsatlar deerlendirmelerine, yksekretim yapmalarna destek olur.
Fonksiyonalist kuramclar zamanla dier kurumlarn ailenin yerine getirdii ba-
z fonksiyonlar stleneceini ileri srerler. Tpk okullarn, ailenin toplumsallaflma
fonksiyonuna katkda bulunmas gibi. Bylece, ailenin fonksiyonlarnn azalaca-
n bunun da toplumun organizasyonunda daha ciddi sorunlara yol aacan, n-
www.evrenselpdf.com
k artk ailenin yelerini toplumun birleflimine (integrasyonuna) yeterli katkda

bulunamayacan savunurlar. Aile, yelerini bir araya getirmede zorland l-
de toplumsal bozukluklarn da artaca ileri srlmektedir. Bu bozukluklar ise bo-
flanma oranlarnn ykselifli, tek ebeveynli ve kadnn aile reisi olduu aile tipleri-
nin artfl biiminde kendini gstermektedir (Andersen and Taylor, 2006: 399).
Grld gibi bu fonksiyonlar son derece gereklidir. Her ne kadar birok
ynden elefltirilse de aile, yeri doldurabilecek bir kurum deildir. Toplumda bu
fonksiyonlar aile kadar etkin olarak yerine getirebilecek baflka bir kurum bulun-
mamaktadr.
atflma Kuram
Fonksiyonalist kuram, toplumun dzenlilii ve devam asndan ailenin rollerini
irdelemektedir. atflma kuramclar ailenin toplumda nemli fonksiyonlar yklen-
diini kabul etmekte ancak her fleyi aklkla ortaya koymadn ileri srmektedir-
ler. atflma kuramclarna gre de aile nemli bir kurumdur. Ancak, aile ierisin-
de kapitalist topluma benzer bir biimde birtakm eflitsizlikler sz konusudur. Ku-
rama gre, ailede erkein kadn zerinde egemen olduu bir sistem mevcuttur.
Hatta aile iinde bir g mcadelesi sz konusudur. Genelde erkek ev ifllerini yap-
mamakta direnmekte, kadn dflarda alflsa bile ev ifllerini yrtme sorumluluu-
nu stlenmektedir. Batda yaplan alflmalarda kadn yemek piflirme iflinin %
81ini, temizlik ifllerinin % 78ini yerine getirirken, erkekler bu iflleri eflleriyle yar
yarya blfltklerini dflnmektedirler. Erkeklerin yaptklar kk katklar, onlara
byk grnmektedir (Galinsky et al. 1993). Grld gibi genelde ev iflleri tek
ynl olarak yerine getirilmektedir.
Kadnn sekiz saat alflp birinci vardiyay bitirdikten sonra evine dnmesiyle
birlikte onun iin ikinci bir vardiya bafllamaktadr. Bu vardiyada temizlik, yemek
ve ocuk bakm hizmetleri yrtlmektedir. Bu nedenle de kadnlar haftalk alfl-
malarnda erkeklere kyasla ortalama on befl saat fazla mesai yapmaktadrlar. Bu
da kadnn aile iinde erkeklerden daha fazla alfltn, buna karfln bir cret ta-
lep etmediini ancak erkee gre daha fazla yprandn gstermektedir.
nsanlk tarihinde ve birok toplumda erkek, ailede stn bir otoriteye ve gce
sahip olmufltur. Hatta 1800l yllara dein kadn ve ocuklar erkein yasal mlki-
yetinde olmufllardr. 1960l ve 70li yllardaki feminist hareketlerle birlikte erkein
gc bir miktar azalp eflitliki aile yaps yaygnlaflsa da erkek birok toplumda s-
tn ve gl bir karakterdir.
Marksist grflte aile ile ilgili temel alnan kaynak F. Engelsin Ailenin zel
Mlkiyeti ve Devletin Kkeni isimli kitabdr (1884; 1942). Engelse gre retim
glerinin ortak olarak sahiplenildii dnemde aile var olmuyordu. zel mlkiye-
tin ortaya kmasyla birlikte tek eflli ekirdek aile geliflmifltir (Karkner, 2009: 130).
Devlet zel mlkiyet sistemini korumak iin yasalar yaparken tek eflli evliliin ku-
rallarn da dayatt. Tek eflli ekirdek aile zel mlkiyetin miras olarak paylaflm so-
runlarn zd, zira mlkiyetin sahibi olan erkekler mallarnn kendi soyundan
ocuklara gemesini istediler. zel mlkiyetten mahrum olan kadn, erkek tarafn-
dan kontrol altnda tutuldu (Ecevit, 1994: 7). Engels evlilikte efllerin birbirlerine
karflt duygular iinde olduunu ve erkein kadn zerinde bir bask unsuru oldu-
unu ileri srmektedir. Bu durum, kapitalist ile proleterya arasndaki iliflkiye ben-
zetilebilir. Bugn birok toplumda kadn, erkein bir mal olarak grlmektedir.
Kadn evli deil ise babasnn, evli ise kocasnn mal olarak grlmektedir. 1960l
yllarda Amerikada bile kadnn kocasndan izin almadan ifle girmesi, araba kirala-
mas, bankadan bor para almas mmkn deildi. nk, kadnlarn yeteneksiz
www.evrenselpdf.com
olduuna dair yaygn bir kan mevcuttu. Ancak, endstrileflme sreci ile birlikte bu
tr geleneksel uygulamalar deiflmeye bafllamfltr.
Kadn hareketi ve demokratikleflme sreci, kadnlar lehine birok olumlu gelifl-
meyi birlikte getirmifltir. Yine de atflma kuramclar, sosyal, ekonomik, politik ve
hukuki eflitsizliklerin kadnlarn aleyhine olacak flekilde mevcudiyetini koruduu-
nu savunmaktadrlar.
atflma kuramclarna gre kadnn ezilmiflliinin ardnda yatan faktr

SIRA temelde
SZDE nedir? SIRA SZDE
4
Sembolik Etkileflim Kuram
Sembolik etkileflim kuramclar aile iindeki iliflkilerin deifltiini D fi Nve
E L yeniden
M ta- D fi N E L M
nmlanmas gerektiini savunurlar. Bu kuramclara gre aile ierisindeki davranfl-
lar anlamak iin aile yeleri arasndaki mevcut iliflkilere ve yelerin S O R U bu iliflkileri S O R U
nasl anlamlandrdna bakmak gerekir. Aile ierisinde sembolik etkileflim kuram-
clarn kulland hemen tm kavramlar gstermek olasdr. rnein toplumsallafl-
DKKAT DKKAT
ma, ayna benlik, rol alma, referans grubu ve sembolik etkileflim gibi.
Toplumsallaflma birincil grup olan ailede bafllar. Aile normalde arasnda yakn
N N
iliflkiler olan, birbirini gzeten ve kollayan insanlardan meydana SIRA gelir.
SZDE Bu tr bir SIRA SZDE
evrede ocuk dier insanlarla iliflki kurarak inan, norm, deer ve sembolleri -
renir. Paylafllan anlamlar gelifltike, ocuk kendini baflkalarnn gzyle grmeye
ve deerlendirmeye bafllar. Byklerle olan iliflkiler onun kiflilik geliflimini etkiler
ve insan olarak toplumsal karakterlerin renilmesini hzlandrr. Bu grfl, mikro
dzeydeki aile iliflkileri zerinde odaklanr ve kar-koca ve ocuklar K T A P
arasndaki ilifl- K T A P
kilere bakar. Genelde aile yelerinin, iftlerin veya evlilik dfl yaflayan partnerlerin
iliflkilerini inceler. rnein Amerikada siyah, beyaz ve ift ebeveynli aileler ze-
rinde yaplan alflmalarda arafltrmaclar, ocuklaryla daha yakinen ilgilenen ba-
TELEVZYON TELEVZYON
balarn (onlara kitap okuyan, ev devlerine yardm eden veya televizyon seyret-
melerini engelleyen) ocuklarnn daha az davranflsal problemleri olduu, dier
ocuklarla iyi geindii ve daha sorumlu olduu saptamfllardr (Mosley and Thom-
son, 1995). NTERNET NTERNET
Sembolik etkileflimciler, aile iindeki iliflkilerin devaml deifltiini ve yeniden
tanmlanmas gerektiini savunurlar. Yeni evli iftler aylar hatta yllar harcayarak
yeni iliflki ve rollerini renir ve test ederler. Zaman getike bafllangtaki iliflkiler
farkllaflr, hatta efllerin kiflilik ve kendilik kavramlar farkllaflr. ocuun doumu
yeni bir uyum srecini gerekli klar. Ailelerin grflleri ocuk says, ocuun ye-
tifltirilmesi hatta eitimi konularnda deiflmeye bafllar. ocuk, aile iin zveride
bulunulacak tek faktr olarak deerlendirilip her fley onun dorultusunda geliflme-
ye urar. Bu iliflkilere yeni yelerin katlmas, durumu daha da karmaflk bir hle
sokar. Ksaca kar ve koca evlilikte farkl kflelerde yer alarak evlilii farkl biim-
de alglayabilirler.
Feminist Bakfl As
Kadnn alflmas geleneksel adan aile yaflamn ilgilendirdii iin feminist sosyo-
loglar da aileye bir toplumsal kurum olarak ciddi biimde odaklanmfllardr. zel-
likle kadnn dflarda alflmasnn ocuklarn bakm ve aile ii grevlerini nasl et-
kiledii konusunda ciddi alflmalar yapmfllardr. rnein kadnn evde yaflllara
bakmas ikinci vardiya olarak nitelendirilmifltir (Hochschield, 2005).
Feminist sosyologlar ayn zamanda etkileflimci yaklaflmn vurgulad ancak
onlar tarafndan daha az ilgilenilen konular zerinde de durarak aile yaflamn ve
www.evrenselpdf.com
kadn alflmfllardr. rnein Amerikada kar kocann birlikte alflt ailelerde

kadnlarn geliri bazen erkeklerden daha fazla olarak saptanmfltr. 2005 ylnda 58
aile zerinde yaplan bir alflmada kadnlarn % 26s erkeklerden daha fazla para
kazandn belirtirken 1981 ylnda bu oran % 16 olarak saptanmfltr. Bu durum-
da kadnn aile iindeki durumu, kar koca iliflkileri feministlerin ilgilendii konu-
lar arasndadr (Wills and Risman, 2006).
EVLLK BMLER VE ANALZ

Genelde aile, kk aile ve genifl aile olarak snflandrlmasna karfln bunlarn
kendi iinde farkllafltn, hatta her kltrde gemiflten gelecee farkl aile biim-
lerine rastlandn daha nce de belirtmifltik. Ancak aile kalplar tesadfi ve de-
iflken deildirler. Sosyologlar aile ve evlilik biimlerini befl temel kategoriye ay-
rarak incelemektedirler. Bunlar;
Efl says,
Grup iliflkileri,
iftlerin yerleflim yeri,
Otorite iliflkileri,
Soy ve secere iliflkileridir.
fiimdi bunlar srayla aklamaya alflalm.
Efl Saysna Gre: Evlilikler tek eflle olabilecei gibi ok eflle de olabilir. Erke-
in veya kadnn bir tek eflle evliliine monogami; kadnn veya erkein birden
fazla efli olmasna ise ok eflli evlilik veya poligami denir. ok eflli evlilik karflm-
za iki biimde kabilir. Bunlar, erkein birden fazla kadnla evlilii olan poligini
(poligyny) ve kadnn birok erkekle evlilii olan poliandri (polyandry) dir. Ancak,
amzda geerli olan evlilik biiminin monogami yani tek eflle evlilik olduunu
vurgulamakta fayda vardr. Poliginiye taraftar olan lkelerde bile bu konu sorun-
lar ortaya kartmaktadr. Ancak, ok zengin insanlar bu toplumlarda ok eflle ev-
lilik yapabilmektedir. Poliandriye ancak, Hindistanda Toda kabilesinde rastlan-
maktadr. nk burada erkek nfusu oktur, herkese yetecek kadar kadn olma-
mas, kadn birden fazla erkekle evlilie gtrmektedir.
Dnya genelinde yaplan arafltrmalarda birok toplumda gemiflte ve gn-
mzde poligaminin, monogamiye kyasla daha ok tercih edilen bir evlilik olduu
grlmfltr. Antropolog George Murdock (1949, 1957) 565 toplum zerinde yap-
t incelemede, toplumlarn % 80inde ok eflli evlilii en ok tercih edilen bir bi-
im olarak saptamfltr. ok eflli evlilik zellikle 20. yy.dan sonra giderek azalma
gstermifltir. Afrikada befl lkede erkeklerin % 20sinin hl daha ok eflli evlilii
tercih ettikleri bulunmufltur. Erkein ok kadnla evlilii olan poligini Murdock ta-
rafndan en yaygn evlilik biimi olarak saptanmfltr. Burada erkek genelde kz
kardefllerle ve daha nce evlenmifl tecrbeli kadnlarla tercihen evlenmektedir. Er-
kein ok kadnla evlilii bir stat sembol olarak geliflmemifl toplumlarda yer al-
maktadr. Kadnn ok erkekle evlilii olan poliandri ise genelde ok ender ve fa-
kir toplumlarda grlmektedir (Schaefer, 2010: 314).
Grup liflkilerine Gre: Baz sosyal gruplar yelerinin dflardan evlenmeleri-
ne izin verirken baz gruplar izin vermezler. Buna gre evlilikler egzogami yani
grup dflnda evlenme ve endogami ayn sosyal grup iinden evlenmeler olmak
zere ikiye ayrlr. Baz dini gruplar, rklar hatta etnik gruplar, yelerinin kendi
yeleri dflnda evlenmelerine msaade etmezler. Bunun nedeni nyargl olmala-
r olduu gibi, baflkalaryla yeterince iliflki kurmamak da olabilir. Grup dayanflma-
sn bozmamak iin de bu tr evliliklere msaade edilmeyebilir. rnein Ameri-
www.evrenselpdf.com
kada siyahlar ve Yahudiler arasnda endogamiye sklkla rastlanr. Dnyann bir- Dnyada en yaygn olan
normlardan biri ensest
ok lkesinde endogami genelde yaygndr. rnein Amerikada yazl bir norm normudur. Hemen her
olmamakla birlikte insanlarn kendi grubundan, kendi rk, etnik ve din gruplarn- toplumda bulunan bu norm,
aile yeleri arasndaki iliflki
dan insanlarla evlenmesi beklenir ve dflardan evlenmeler kabul grmez ve destek- ve evliliklerin yasaklanmas
lenmez. Endogami biimindeki evlilikler genelde grubun ballk gcn, derece- anlamnda gelir. Kendi
sini arttrr ve genlere hep kendilerinden biriyle evlenmeleri nerilir. Egzogami, toplumumuzda ve Bat
toplumlarnda bu kavram
evlilii belirli gruplarn dflna taflmaktadr. Yani kendi ekirdek ailesinin ve akra- kendi ekirdek ailemiz
balarnn dflnda evlilik yapmak ve efl semek anlamndadr. iindeki cinsel iliflki ve
evlilikleri yasaklar. Yani
iftlerin Yerleflim Yerine Gre: Yeni evlenen iftler, nerede oturacaklardr? kendi ocuklarmzla ve baz
Bu sorunun cevab genellikle toplumsal normlarla belirlenir. Burada karflmza lkelerde birinci dereceden
kuzenlerle evlenmek bu
yerleflim biimi kmaktadr. Birincisi baba taraf veya onun yannda yerleflmedir. norma ters dflen
Buna patrilokalite denir. kincisi kadnn taraf veya kadnn ebeveynleri ile otur- davranfllardr.
madr ki buna matrilokalite denir. Ancak modern toplumlarda yeni evlenen iftler
her iki taraf da reddederek onlardan ayr kendi bafllarna yaflamay tercih etmek-
tedirler ki buna neolokalite veya ev ama denir.
Otorite liflkilerine Gre: Kar-koca arasndaki otorite kalbn tayin eden fak-
tr genelde efllerin kiflilikleridir. Ancak genelde efller, evrelerindeki toplumsal
normlara uygun davranrlar. Genelde btn toplumlarda koca otoritesinin stn-
l grlr, buna patriyarki (patriarchy) denir. Matriyarki (matriarchy), yani ka-
dnn otoritesinin stnlne ok az rastlanr. Ancak birok toplumda zellikle ev
ifllerini ilgilendiren konularda kadnn sz daha ok dinlenilmesine ramen oto-
rite yine erkektedir. Son ortaya kan bir iliflki sistemi egaliteryan, yani eflitliki oto-
ritedir. Burada kar ve kocann afla yukar eflit sz haklar bulunmaktadr.
Yeni evlendiinizi ve ailenizle ilgili gelecek asndan baz kararlar almak du-
rumunda olduunuzu dflnn. Siz ve efliniz flu tr sorunlarla karfl karflya kalabi-
lirsiniz. Nerede yaflayacaz? Evimizi nasl dfleyeceiz? Evde yemei kim piflire-
cek, alflverifli, temizlii kim yapacak? Akflam yemeine hangi arkadaflmz davet
edeceiz? Her durumda bu konular zerinde birisinin karar vermesi gerekir. Bu
kararlar verme gc veya otoritesi kime aittir? Birok lkede bu kararlar evin rei-
si veya erkek tarafndan verilir. Ama her toplumda karar verici g kltrel norm-
lar erevesinde deiflebilir. Eer btn kararlar erkek veriyorsa buna patriyarki
diyoruz. Erkein egemen olduu toplumlarda rnein randa en yafll erkek b-
tn kararlardan sorumludur. Ancak kadnlar da aile ierisinde sayg ve sevgiyle
anlr ve buna uygun muamele grr. Bu tr toplumlarda kadnn boflanma talep
etmesi erkee kyasla ok zordur. zellikle kadnn alflmad ortamlarda, erke-
e ekonomik bamlln fazla olduu lkelerde, kadnn boflanmas ok daha
zordur. Buna karfln matriyarki yani kadnn otoritesinin stnl ok yaygn de-
ildir. Gney Amerikada yerli kabileler arasnda gze arpan bu iliflki trnde, er-
kek savafl ve yiyecek bulmak amacyla ok uzun sreler evden ayrlmak zorunda
olduu iin sorumluluk ve otorite kadna geer (Farr, 1999).
Soy ve Secere liflkilerine Gre: Burada da konu aile reisi ld zaman mi-
rasn nasl paylafllacadr. Burada soy iliflkilerine gre biim karflmza kmak-
tadr; patriliniyal (patrilineal) yani mirasta baba soyunun hkimiyeti ve stnl,
matriliniyal (matrilineal) ana soyunun stnl ve bilateral yani her iki tarafn mi-
rastan eflit hak almasn ngren sistemdir. Patriliniyal sistemde ana soyunun akra-
balar, matriliniyal sistemde ise baba soyunun akrabalar akraba olarak kabul edil-
mezler. Bilateral sistemde her iki tarafn da akrabalar tannr ve mirastan pay alma
hakk doar. Tablo 4.1de bu rendiimiz kavramlar da ierecek bir biimde ge-
leneksel ve modern ailenin zellikleri karfllafltrlmaktadr.
www.evrenselpdf.com
Tablo 4.1 Karakteristikler Geleneksel Aile Modern Aile

Geleneksel ve
Modern Ailenin Aile Yaps Genifl (ok sayda ye) ekirdek (Az sayda ye)
Temel liflkilerin Dayana Kanba Evlilik Ba
Karakteristikleri
Patriliniyal (Erkek stnl)
Secere ve mirastan pay Bilateral (Eflit hak)
Kaynak: Shepard, Matriliniyal (Kadn stnl)
1996: 377; Schaefer, Patriyarki (Baba otoritesi)
2010: 121. Otorite liflkileri Demokratik
Matriyarki (Ana otoritesi)
Patrilokalite (Babann evi)
Yerleflim Yeri Neolokalite (Bamsz)
Matrilokalite (Annenin evi)
Monogami (Tek efl)
Poligami (ok efl)
Efl says Monogami (Tek efl)
Poligini (ok kadnla evlilik)
Poliandri (ok erkekle evlilik)
GNMZ ALESNDE FARKLILIKLAR

Gnmz modern ekirdek ailesi en hzl deiflen kurumlar arasndadr. Bylece
yeni aile biimleri deiflen yapya gre ortaya kmakta ve farkllaflmaktadr. Aile
sosyal iliflkilerin merkezini oluflturmakta ve deiflen toplumsal koflullara paralel
olarak geleceini flekillendirmektedir.
Ailede birok deiflim olmakta, gnmz modern ailesi gemifle kyasla gide-
rek klmektedir. Yaflam sresinin uzamasyla birlikte, ocuk dnyaya getirme
ve yetifltirme insan yaflamnn kk bir blmn oluflturmaktadr. Ailenin para-
lanmasnn bir zamanlar en byk nedeni ebeveynlerden birinin lm iken g-
nmzde bu olgunun nedeni boflanmalardr. Gemiflte lmlerin ou kadnlarn
doumu srasnda gerekleflmekteydi ve erkekler bu nedenle tekrar evlenecek ve-
ya ocuklarna bakacak bir efl talep ediyorlard. Ayn flekilde yine gemifle bakld-
nda eflin lm ile bazen erkekler de tek bafllarna ocuklarn yetifltirmek duru-
munda kalyorlard. Bugn bu eilim tersine gerekleflmektedir. nk kadnlar
eflin lm veya boflanma sonucu ocuklarn tek bafllarna yetifltirmek ve aile rei-
si olmak durumunda kalmaktadrlar (Rossi and Rossi, 1990). Bundan otuz krk yl
ncesine kyasla gnmzde evli iftler daha kk bir oran oluflturmakta, zel-
likle Batda tek ebeveynli ailelerin says giderek artmakta, boflanmfl ve hi evlen-
memifl insanlarn says genel nfus iinde giderek daha byk oran oluflturmak-
tadr (Fields and Casper, 2001).
Tek Ebeveynli Aileler

Gnmzde aile yaflamndaki en byk deiflikliklerden biri tek ebeveynli ve ge-
nelde kadnn aile reisi olduu ailelerin saysnn giderek artmasdr. Amerikada do-
an ocuklarn byk bir ksm yaflamlarnn bir blmn tek ebeveynle geirmek
durumundadrlar. zellikle Afrika kkenli Amerikal ve spanyol kkenli Amerika-
l ailelerde bu ok daha yaygndr. Esasnda Amerikada her trl rklar arasnda tek
ebeveynli aileler grlmektedir (Fields and Casper, 2001). Bunun iki temel nedeni
bulunmaktadr. Birincisi evlilik dfl doan ocuklar, ikincisi ise boflanma oranlarn-
daki artfltr. Bir dier nemli neden ise evli iftlerden birinin lmdr. 2007de bu
tr ailelerin oran beyazlar arasnda % 29, spanyol kkenlilerde % 31, Afrika k-
kenli ailelerde ise Amerikada % 58 orannda saptanmfltr (Bureau of the Census,
2008: 56). Yine 2007 ylnda Amerikada yaplan bir alflmada yirmili yafllardaki
gen Amerikallarda gerekleflen doumlarn % 45i evlilik dfldr (Ventura, 2009).
www.evrenselpdf.com
Bu tr tek ebeveynli ailelerin ve ocuklarn yaflants kanlmaz olarak geleneksel

flehirdeki aileye kyasla ok daha zordur. Bu aileler genelde yoksulluk iinde yaflar-
ken ift ebeveynli aileler daha mutlu ve gvenlidirler. Tek ebeveynli ailelerde ya-
flam daha streslidir ve bu, hem duygusal hem de ekonomik anlamdadr. zellikle
gen annelerin ebeveyn olduu ailelerde bu sorunlar daha fazladr. Kazandklar k-
stl bir gelirle alflmak ve ayn zamanda da ocuklarn yetifltirmek durumunda ka-
lan aileler ciddi finansal zorluklarla karfllaflmaktadrlar. En byk avantajlar ise ka-
dnlarn aile reisi olduu aileler doal olarak daha iyi sosyal iliflkiler gelifltirmekte,
erkeklerin ebeveyn olduu aileler ise daha izole bir yaflantya sahip olmaktadr. o-
cuklarn okullar ile meflgul olmak, sosyal hizmet kurumlar ile iliflki kurmak genel-
de kadnlar tarafndan daha iyi bir biimde gerekleflirken erkekler bu tr iliflkiler-
de daha zayf kalmaktadr (Schaefer, 2010: 324).
Evlenmeden Birlikte Yaflama

Genler arasnda evlenmeden birlikte yaflama ve cinsel iliflki Amerikada en yay-
gn eilimlerden biri olarak karflmza kmakta ve son yirmi yl iinde 7 misli artfl
gstermektedir (Bumpass, 1995). Bu orann gelecekte daha da artaca tahmin
edilmektedir. Bu olgu lkemizde ok yaygn olmamakla birlikte, niversiteli gen-
ler arasnda az da olsa gzlemlenmektedir. Ayn flekilde Amerikada Afrikal Ame-
rikal ve Amerikan yerlileri arasnda en yksek oranda, Asyal Amerikallar arasn-
da ise en dflk oranda grlmektedir (Peterson, 2003).
Evlenmeden birlikte yaflama Avrupada da son derece yaygn olarak grlmek-
te ve genel eilim Aflka evet, evlilik belki slogan benimsenmektedir. zlandada
ocuklarn % 62si, Fransa, ngiltere ve Norvete ise yaklaflk % 40 evlenmeden
birlikte yaflama sonucu oluflan tek ebeveynli ailelerde dnyaya gelmektedir (Schae-
fer, 2010: 138). Amerikada yaplan bir arafltrmada, birlikte yaflama niversite -
rencilerinde iki misli fazla olarak saptanmfltr. Yine 2003 nfus saymna gre evli
olmayan iftlerin % 45i bir veya birden fazla ocuk sahibidir. Genel anlayfln d-
flnda birlikte yaflayan iftler asla evlenmez kansna ramen, arafltrmaclar Ame-
rikada evlenmeden birlikte yaflayan iftlerin yaklaflk yarsnn daha nce evlenmifl
olduklarn saptamfllardr (Fields, 2004). Bu olgular bize evlenmeden birlikte yafla-
ma olgusunun dnya apnda yeni bir hayat tarz olduunu gstermektedir. Arafl-
trmalar, evlenmeden birlikte yaflayanlarn arasnda daha eflitliki iliflkilerin var ol-
duunu, ev ifllerinde de tpk evli iftlerde olduu gibi bir ifl blmnn gerek-
lefltiini gstermektedir (Sanchez v.d. 1998; Barber and Axinn, 1998).
Boflanma
Geleneksel toplumlarda boflanma yaygn deilken zellikle endstrileflmifl top- Boflanma, taraflardan
lumlarda oran ok yksektir. Bu tr bir eilimin temel nedenleri, geleneksel aileyi birinin veya her ikisinin
kendi arzusu ile toplumda
gl klan, ekonomik, dinsel ve eitsel balarn zayflamfl ve deerlerini yitirmifl geerli norm veya detlere
olmasnda yatar. Ailenin birok fonksiyonlarn baflka kurumlara devretmesi, aile- gre evlilik birliini sona
erdirmesidir.
nin grevlerini azaltmfl, yeler arasndaki duygusal balarn da giderek zayflama-
s ailenin paralanmasna neden olmufltur.
Boflanmalar, boflanma oran denilen bir kavramla llr (Divorce rate). Bu
oran bir yl iinde her 1000 nfustan boflanan insan saysn gsterir. Acaba boflan-
malar ne kadar yaygndr ve insanlar neden boflanmaktadrlar? Gerekten bu hi de
kolay cevaplanabilecek bir soru deildir. Medyada sk sk evlenen iki iftten birisi-
nin boflanma sonucu ayrldn duymaktayz. Bugn Amerika Birleflik Devletle-
rinde evlilik oranlar nasl ykselifl ierisindeyse, boflanma oranlar da ayn eilimi
www.evrenselpdf.com
gstermektedir. Dnyann birok lkesinde boflanma oranlar 1960l yllarda artma-

ya bafllamfl, 1980li yllarda ise duraan hle gelmifltir. Ancak boflanmalarn artma-
s, evliliin azalmas veya ondan uzaklafllmas demek deildir. Amerikada boflanan
iftlerin % 63 yeniden evlenmektedir. Kadnlar, erkeklere kyasla daha az oranda
yeniden evlenmektedirler. nk boflanmalar sonucu ocuklarn velayeti genelde
anneye verildii iin kadnn yeniden efl bulabilmesi erkee kyasla biraz daha g
olmaktadr (Saad, 2004). Amerikada 2004 yl boflanma oran binde drt olarak sap-
tanmfltr. Evlenme oran ise binde 8,4 fleklindedir (U.S. Cencus Bureau, 2004). Esa-
snda evlilik nasl doal bir sre ise boflanma da evlilik kurumunun sonudur. Ger-
ekte, boflanmalarn artmasnn ardnda yatan temel faktr son 100 sene ierisinde
boflanmalarn toplumsal kabulndeki deer ve inanlarn farkllaflmasnda yatmak-
tadr. zellikle kadnlarn alflma yaflamna girmeleri ve artan zgrlk ve hak ara-
yfllar burada etkili olan faktrler arasndadr. Artk insanlar mutsuz evliliklere ta-
hamml etmek durumunda deillerdir. Daha da nemlisi byk din gruplarn da
boflanmaya olan olumsuz bakfl alarn deifltirmeleri ve boflanmay bir gnah ola-
rak grmemeleri de nemli bir faktrdr (Schaefer, 2010: 326). Tablo 4.2, Trki-
yede yllara gre evlenme ve boflanma saylarn vermektedir.
Tablo 4.2 Trkiye 2003 2004 2005 2006 2007

Trkiyede Yllara
Gre Evlenme ve Boflanma 92637 91022 95895 93489 94219
Boflanma Saylar Evlenme 565468 615357 641241 636212 638311
(2003-2007)
Kaynak: Tablo 4.2ye bakldnda ise, Trkiyede yllara gre evlenme ve boflanma sa-
www.tuik.gov.tr
ylar arasnda ok nemli farkllklar vardr. En fazla boflanma 2005 ylnda gerek-
leflirken evlenme says srekli artmaya devam etmifltir.
Tablo 4.3 Boflanma nedenleri Kadn Erkek

Trkiyede Boflanma
Nedenleri (2006) Aldatma/aldatlma 31,8 34,8
Sorumsuzluk ve ilgisizlik 21,0 20,0
Kaynak: Aile Yaps
Arafltrmas (2006) Dayak/kt muamele 17,0 -
Trkiye statistik ki/kumar 12,2 3,6
Kurumu
(www.tuik.gov.tr) Efllerin ailelerine karfl saygsz davranmas 3,9 14,5
Terk etme 0,7 -
ocuk olmamas 1,4 0,8
Evin geimini salayamama 1,1 1,4
Yz kzartc su 1,3 1,0
ocuklara karfl kt muamele 0,3 1,3
Eflin ailesinin karflmas 0,3 0,4
Dier 9,0 22,2
Tablodan da grld zere Trkiyede aldatma veya aldatlma en nemli bo-

flanma nedeni olarak grlrken, dayak ve kt muamele yalnzca kadnlarn %
17si tarafndan boflanma nedeni olarak grlmektedir. Oysa fliddet gnlk yaflam-
da yaygn olarak grlen olgulardan birisidir (Karkner, 2009: 134).
Aile ve boflanma karmaflk bir etkileflimdir. Bu konuda alflanlar bunu hem bi-
reysel hem de toplumsal nedenlerle aklamaya alflmaktadrlar.
www.evrenselpdf.com
Bireysel Nedenler
Bireysel nedenlerin baflnda, erken yaflta evlenmeler gelmektedir. Erken yaflta ev-
lenme erken boflanmalara neden olmaktadr. kinci olarak evlilik sresinin uzun-
luu bir faktrdr. Yani uzun yllar beraber yaflama, boflanma oranlarn olumlu
ynde etkileyip iftlerin boflanmalarn engellemektedir. Amerikada genellikle ev-
liliin altnc ylndan sonra boflanmalar artmaktadr. Ancak erken boflanmalar ev-
liliin ikinci veya nc ylnda gerekleflmektedir. Bu da bafllangta evlilik ka-
rarnn verilmesindeki hatadan kaynaklanmfl olabilir. Dier bir deyiflle, dikkatlice
dflnmeden verilen bir evlilik karar ksa srede olumsuz iliflkiler nedeniyle bo-
flanmalara neden olmaktadr.
Boflanma oranlar zellikle alt sosyal ekonomik statdeki gruplarda yaygn ol-
duu gibi klterel adan da farkllklara rastlanlmaktadr. Yaflam srelerindeki ar-
tfl da boflanmalarda etkili olabilmektedir veya evliliin sresine etki edebilmekte-
dir. Efllerden birinin lmyle ortaya kan paralanmalarn yerini bugn erken
boflanmalar almaktadr (Andersen and Taylor, 2006: 411). Mutsuz evliliklerde bo-
flanma genelde ac verici ve finansal adan riskli bir olay olarak grlrken, bu-
gn artk olumlu bir seenek olarak nitelendirilmektedir. Eskiden ocuklarn mut-
luluu asndan iftler mutsuz olsa da birlikte oturmay srdrmekteydiler. Ancak
bugn bu dflnce geerliliini kaybetmifltir.
Toplumsal Nedenler
Boflanmalar zellikle toplumlarn ekonomik refah dnemlerinde artfl gstermek-
te, buna karfln durgunluk ve savafl dnemlerinde azalmakta hatta durmaktadr.
Refah ve zenginlik insanlar yaflamda kalmak ve para kazanmak gibi sorunlardan
uzak tutmakta, elence ve iyi vakit geirme nedeni ile birlikte olma aile dzenini
sarsp boflanmalara sebep olmaktadr. Kadnlarn alflp kazanmas ve ekonomik
bamszln elde etmesi, uyumsuz bir evlilii srdrmektense boflanma tercihini
arttrmakta ve ailede zlmeler meydana gelmektedir. Bu da boflanma oranlarn
arttrc bir faktr olarak karflmza kmaktadr.
Son olarak boflanma ve evlilik konusundaki deer ve tutumlarn deiflmesi de
boflanmalar arttrc bir neden olmaktadr. Dier bir deyiflle evlenmeden birlikte
olma olaslnn artmas ve hamile kalmadan bir iliflkinin srdrebilmesi olanakla-
r iftleri etkilemekte bunun sonucunda boflanmalar artabilmektedir.
Boflanmalarn gnmzde aile zerinde yanstt en nemli denebilecek olumsuz etkiler

SIRA SZDE SIRA SZDE
daha ok aile iinde kimler zerinde hissedilmektedir? Neden? 5
TRK TOPLUMUNDA ALE YAPISI D fi N E L M D fi N E L M
Osmanl toplumunun geleneksel ataerkil genifl ailesi, Atatrk devrimlerinin deifl-
tirmeyi amalad kurumlardan biridir. Osmanl aile hukuku daS fleriata
O R U dayal Me- S O R U
celle tarafndan dzenlenmifl idi. Mecelle, erkein ok eflli evliliine izin veren ve
kadna zgrlk tanmayan bir yapya sahipti. Erkek, evliliin bafl idi ve istekleri
DKKAT DKKAT
tartfllmazd. Trkiyede kadnlarn yasalar karflsnda erkeklerle eflit kabul edilme-
sine dnk geliflmelerin, bugn kadn haklar konusunda olduka geliflmifl Batl
N N
lkelerden ok nce bafllad bilinen bir gerektir. Kanun nndeSIRA SZDE
kadn ve erkek- SIRA SZDE
lerin eflit kabul edilmesini n gren 1924 Anayasasndan bafllayarak, 1926 ylnda
Medeni Kanunun kabulyle de evlilikten miras haklarna kadar pek ok konuda
Trkiye Cumhuriyeti kadnlara dneme gre byk haklar tanmfltr. Sonrasnda,
K T A P K T A P
www.evrenselpdf.comT E L E V Z Y O N TELEVZYON
kadnlara seme ve seilme hakknn da tannmasyla kadnlarn yasalar karflsnda

erkeklerle eflit kabul edilmesine iliflkin nemli ilerlemeler saland aktr (Altun,
2009: 57-60).
lkemizde ailenin yapsal deiflimi yukarda da belirtildii zere hukuksal g-
dmlemeler ile desteklenmifltir. lkenin sanayileflme ve kentleflme sreleriyle bir-
likte aile yaps da zamanla bu yapya uygun deiflmelerden gemifltir. Bugnk
toplum yapsnn bir gesi olarak adafl ekirdek aile yaps ortaya kmfltr. Bu
yap anne, baba ve evlenmemifl ocuklardan oluflan bir ailedir.
Trk toplumunda aile yaps ayr evrede incelenebilir. Bunlar; ky (krsal),
gecekondu ve flehir ailesidir.
Krsal Aile
Kyde egemen olan aile Timura gre kar koca ve ocuklardan oluflan ekirdek
ailedir. Krsal kesimde, aile ortalama aileden biraz daha kalabalktr. ekirdek aile-
yi ikinci olarak geleneksel genifl aile izler. Ayn at altnda birden ok evli iftin
yaflad bu aile yapsndan babann egemenlii ve soy izgisinde geniflleme gr-
lr. Aile ile birlikte yaflayanlar genellikle babann akrabasdr.
Krsal alanda ekirdek aile yapsna karfl, ayn at altnda yaflayan aileler kay-
naklarn bir araya getirerek birbirlerini destekleme eilimine sahiptirler. Yeni ev-
lenen genler genellikle kocann ana babasna yakn bir yere taflnrlar. Burada ba-
ba evladna bazen arsa salayarak, bazen de parasal ynden bir yardmda bulunur.
Bu da, zellikle gencin ifl bulamad durumlarda oulun babaya olan bamll-
n arttc ynde bir etki yapar. Bylece ayr atlar altnda yaflamakla birlikte krsal
alanda akrabalar ekonomik ve toplumsal bir birlik olma niteliini srdrrler. Ki-
mi durumda genler, yafllanp alflamayacak olan yaflllarn zellikle ebeveynleri-
nin bakmn da stlenirler (Hinderick and Kray,1970: 187-188).
Babann lmnden sonra topran blnmesi, yeni evlenen genlerin genifl
aileden kopmasna ve kente g olgusunun bafllamasna yol aar. Fakat kente g
edilen durumlarda bile, kyde kalanlarn iflleyebilecekleri byklkte bir topran
braklmasna alflld grlr. Btn deiflmelere karfln, ky ailesi tarmsal re-
tim yapan bir birim olma niteliini korumaktadr. Topran blnmesi pazar eko-
nomisi ile btnleflme kentlere g gibi geler, ky ailesini olduka etkiliyorsa da
tarmsal retim biimi deiflmedike, bu alanlarda yaflayan ailelerin geleneksel ya-
psnda nemli deifliklik beklemek olana yoktur (Kongar,1976: 405-407).
Aile bir sosyal yap, evlilik ise bu sosyal yapy oluflturmann meflru bir yoludur.
Gnmzde evlilik, aile kurmann tek ve meflru yolu olarak kabul edilir. Aile bir-
liinin kurulmas olan evlenme, toplumumuzda her zaman en nemli sosyal alg-
lardan biri olarak grlmfl ve kabul edilmifltir. Trk kltr, evlenme gelenekleri
ve trenleri asndan olduka zengin tarihi bir mirasa sahiptir. Geleneksel uygu-
lamalarn bir blm, deiflen toplum ve blgeye bal olarak terk edilse de nem-
li bir blm yaflatlmaya alfllmaktadr. Gnmzde rneklerine rastladmz
eflitli geleneksel evlenme flekilleri mevcuttur. Bunlar;
Grc usul ile evlenme,
Kz karma,
Otura kalma,
Beflik kertmesi,
Berder evlilik,
Tay geldi evlilik,
Levirat ve Sorarattr.
www.evrenselpdf.com
Grc usul ile evlenme, evlenme ana gelmifl bir erkee evlenecei eflinin
ailesi tarafndan seilmesidir. Bu grevi de genelde erkein annesi yapar. Bu a-
baya akraba ve komflular da ara bulucu olarak katlr.
Kz karma en eski evlenme geleneklerinden biridir. Kz karma genelde iki-
ye ayrlr:
Zorla karmada kzn kendi arzusu dflnda bir erkek tarafndan zorla veya hi-
leyle karlmasdr. Bu durum sorunsaldr. Devreye polis ve mahkemeler girer.
Hatta kan davalarnn nedenlerinden birisidir. Karan kifli Trk Ceza Kanununa
gre hkm giyebilir.
Anlaflarak kamada ise birbirini seven ancak ailelerinin evlenmelerine izin ver-
medii genler anlaflarak kaarlar. Kat tarihte kzn yaflnn kk olmas ve ai-
lenin savcla flikyeti ile erkek cezalandrlabilir.
Beflik kertmesi birbirleriyle iyi anlaflan iki dost aile bazen bu dostluu akrabal-
a dnfltrmek bazen de ekonomik karlar nedeniyle ocuklar henz befliktey-
ken sz keser veya sz alp verirler. leride iftler anlaflamad zaman sorunlar -
kabilmektedir. Beflik kertmesinde erkek ocuk byk, kz ocuk kk olabilir.
Ancak, ocuklarn iki yafln doldurmamfl olmas gerekir. Beflik kertmesinin bozul-
mas nemli bir kayp saylmaz (Doan, 2000: 204).
Otura kalma evlenecek kzn erkein ailesi tarafndan istenmedii zaman kzn
erkein ailesinin evine gidip oturmas ile ortaya kar. Genelde kz reddedilmez ve
ailelerin anlaflmas ile sonulanr.
Berder evlilik iki ailenin karfllkl olarak kz alp vermesi fleklinde gerekleflen
bir uygulamadr. Ama byk lde bafllk sorununu ortadan kaldrmak ve mas-
raftan kamaktr.
Tay geldi evlilik dul bir kadnn eski eflinden olan ocuklarn da alp dul bir er-
kekle ya da dul bir erkein nceki eflinden olan ocuklarn da alarak dul bir ka-
dnla evlenmesidir. Kadn ve erkein beraberinde getirdii ocuklar tay olarak ni-
telendirilir (Kayhan, 2010: 46).
Levirat dul kadnn lmfl olan kocasnn erkek kardefli ile evliliidir (Gelin-ka-
ynbirader). len eflin geride kalan efl ve ocuklarnn korunmas ve mirasn b-
lnmemesi nedeniyle yaplr.
Sorarat ise kars len erkein baldz ile evlenmesidir. len kadnn ocuklar-
na en iyi bakacak olan kifli teyze olduu iin bu yol tercih edilir.
Gecekondu Ailesi
Sanayileflme ve g olgusu sonucu toplumumuzda ortaya kan bir aile tipidir. Bu
ailede de egemen olan tip ekirdek ailedir. Bu ailenin kimi nitelikleri krsal aileyi
andrr. Her ne kadar kadn ve ocuklar geleneksel genifl aileye oranla daha ok
zgrle sahipseler de babann aile iindeki denetimi gecekondu ailesinde son
derece gldr. rnein ocuklarn ifl seme zgrl daha fazladr ama btn
nemli kararlar baba tarafndan verilir. Evlenme yafl krsal aileden biraz daha yk-
sektir. Bafllk nemini korumaktadr. Dinsel nikhn yerini, medeni nikh almfl ol-
makla birlikte dinsel gerekler de yerine getirilir.
Bu ailenin temel niteliklerinden biri akrabalarndan kopmufl grnmesidir. Ak-
rabalarndan para-hizmet yardm gremeyen bu tip aile, yaflamn srdrebilmek
iin zor bir urafl vermektedir. Aile bafln sokacak bir yer bulur bulmaz hemen
ifl aramaya bafllar. Bazen de erkek nce gelip ifl ve konut bulduktan sonra ailesi-
ni getirir. Ailenin giyim, kuflam, yemek, gnlk yaflam alflkanlklarnn deiflme-
www.evrenselpdf.com
ye bafllamas, erkein kentsel nitelik taflyan ifle girmesinden sonra ortaya kar
(Kongar, 1975: 405-407).
Kyden kente g, tarmdan sanayiye ve hizmetlere geifl anlamn taflmakta-
dr. Kente g, ailenin iinde bulunduu tm iliflkileri deifltirir. Gecekondu ailesi
bir taraftan krsal ailenin alflkanlklar tutumlar ve deer yarglaryla evrili, dier
taraftan kent yaflantsnn etkisi altnda kalan bir aile tipidir (Gke, 1991: 388).
Bafllangta genifl aile biiminde bir yaps vardr. Ancak kuflaklar deifltike ekir-
dek aileye doru geliflme gsterirler.
Gecekondu ailesi artk kendisini kydeki komflularyla deil, kentin en st taba-
kalarnda yaflayan gruplarla karfllafltrmaktadr. Kentsel yaflamn olanaklarndan ya-
rarlanmak ister. Btn bunlarn sonunda bu aile hzla kentsel deerleri benimser.
ok alflr, yeni beceriler renir, ocuklarn yksek retime yneltir (Yasa,1966:
130-131). Trkiyede gecekondu aileleri kentsel ekonomi ierisinde zamanla kalc
ve temel geler hline gelirler. Yksek gecekondulaflma oran bu tr yapnn da gi-
derek artmasna yol aar. Kentsel evreye uyumu arttka, ailenin alflkanlklar, tu-
tumlar ve yaflama bakfl alar da deiflir (zkalp, 2010: 138).
Kentsel Aile
Trkiyede kentsel aile de ekirdek yapya sahiptir. Ancak geliflmifl lkelerden bi-
raz daha farkl niteliklere sahiptir. Baba, ailede egemendir; para, babann elinde
toplanr. Aile reisi birok yenin alflt hllerde toplanan geliri ihtiya nispetin-
de datr. Parann kar-koca tarafndan ortaklafla ynetilme oran giderek yaygn-
laflmaktadr. Byk kentlerde ortalama evlenme yafl erkek iin 28, kadnlar iinse
24tr. Bunun nedeni de ifl edinmek iin gerekli olan uzun retim yllardr. Bafl-
lk gelenei kentlerde grlmez. Buna karfllk evlenme srasnda iftler hem evle-
rinin dflenmesinde hem de evlilikte ailelerinden yardm grrler. rnein niflan
treni kz ailesinin, dn treni ise erkein ailesinin sorumluluundadr. Yeni ev-
lenen genler yafll kuflaklar tarafndan eflitli biimlerde desteklenir. Kimi zaman
evin kirasna yardm edilir. Kimi zamanlarda ise dorudan mal ve para yardm ya-
plr. zellikle ocuk doduktan sonra yardmlar artar, torun sevgisi ve zlemi za-
man zaman babaanne veya anneannenin toruna bakmasna, ev iflleriyle ilgilenme-
sine kadar varr. Ancak uzun sreli birlikte oturma pek grlmez (Kongar, 1976:
410). Kentsel ailenin gelecek iin beklentileri yksek olduundan bu durum kad-
nn da alflmasn zorunlu hle getirmektedir. Efllerin her ikisinin de alflmas her
ne kadar ocuk iin baz sorunlar yaflatsa da kadnlar genelde alflmay yksek bir
oranda tercih etmektedirler.
Hzl bir deiflme temposu iinde Trk ailesi de payn almakta ve geleneksel
genifl aile yerini zellikle kentlerde ekirdek aileye brakmaktadr. Ancak Batnn
ekirdek ailesindeki deiflmeleri Trk ailesinde ayn oranda grmyoruz. Trk ai-
lesi krsal kesimde yine geleneksel yapnn izlerini taflrken bu yapnn baz zel-
liklerini kentsel yapda da grebiliyoruz. Bylece toplumsal yapdaki deiflmeler
zamanla her aile trn de etkileyerek onlarn, yapya uyum salamalarna ve
beraberindeki deiflmelere katk salamaktadr.
SIRA SZDE Trk ailesinin temel

SIRA SZDEyaps, bu anlatlanlar eflliinde ne trdr? Bu yapnn gelecekte de-
6 iflme gstermesini bekliyor musunuz?
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT www.evrenselpdf.com

TOPLUMSAL GRUPLAR VE GRUP TRLER

Hepimiz hayatmz boyunca dzenli olarak bir gruba dahil olmufluzdur. Aile ye-
lerimiz, arkadafllarmz, takm yeliklerimiz, meslek gruplarmzla dzenli iliflkileri-
miz bulunmaktadr. Hemen her toplumda hepimiz aile, arkadafllk ve belirli bir ifl
grubunun yesiyiz. Hepimiz en doal olarak bir aile grubunun iine douyoruz.
Bu grup ierisinde temel kltr gelerini reniyor, zamanla okula bafllyor, arka-
dafllklar ediniyor ve gnmz onlarla birlikte geiriyoruz. Daha ileri yafllarda
okul yaflam bitiyor, alflma hayatna giriyoruz. Burada eflitli sorumluluklar alp
yine ifl arkadafllarmz ve takm yeliklerimizle eflitli ifller baflaryoruz. Bunun d-
flnda eflitli hobilerimiz nedeniyle birok grubun yesiyiz. Daclk, mzik, bilgi-
sayar, bisiklet gibi eflitli bofl zaman etkinliklerimizde de hep insanlarla birlikteyiz.
Bazlarna daha yakn bazlarna daha uzaz. Kardefllerimizle yakn ama kuzenle-
rimizle onlar kadar yakn iliflki iinde deiliz. Baz arkadafllarmzla daha yakn sos-
yal iliflkiler iindeyken bazlaryla sosyal iliflkilerin gerekli kld kadar bir yakn-
lk iindeyiz. Bylece yaflammz yzlerce grup ierisinde gemektedir.
Ne yaparsak yapalm, amacmz ne olursa olsun, rnein alflmak, oynamak,
ocuk yetifltirmek, ibadet etmek, hatta dinlenmek, hep bir grup iinde gereklefl-
mektedir. nsann dier insanlarla kurduu iliflki pratik deil, daha ok psikolojik
bir ihtiyaca yneliktir. Eer insanlar uzun mddet baflkalarndan ayr olarak yaflar-
larsa, sonuta baz psikolojik rahatszlklarla karfllaflmaktadrlar. Bu nedenle savafl-
ta bile insanlar otuz gnden fazla tek baflna bir hcrede hapsetmek Cenevre Ant-
laflmasna gre su teflkil etmektedir.
Grup Nedir?
oumuz grup denildii zaman belirli sayda insann gevflek bir biimde olufltur- Grup birbirleriyle dzenli
iliflkide bulunan en az iki
duu insanlar anlarz. rnein befl kiflinin bir asansr paylaflmas, yzlerce insa- veya daha fazla kifliden
nn bir sanatnn konserini izlemesi gibi. Ancak sosyolojik anlamda grup bu de- oluflan, belirli beklenti ve
amalar paylaflan
ildir. Grup yeliini paylaflan insanlar arasnda birliktelik duygusu, ortak amalar, insanlardr.
kollektif normlar, dorudan ve dolayl bir iletiflim, paylafllan hak ve ykmllk-
ler yer alr.
Grup konusunda en nemli nokta, grup yelerinin birbirlerine karfl duyduk-
lar aidiyettir. Bu karakteristik, grubu tesadfen bir araya gelmifl ynlardan ay-
ran en nemli noktadr. Bylece grup yeleri arasnda belirli iliflkiler bulunan ve
belirli bir sreklilii olan insanlardan meydana gelir. Yn ise birbirleriyle bir ilifl-
kide bulunmayan, kendini o gruba bal hissetmeyen, aidiyet duygusu olmayan,
geici bir nedenle bir araya gelmifl insanlardr. rnein, krmz flkta bekleyen
insanlar, uakta bilet kontrollerini yaptran kifliler, tren veya otobs yolcular gi-
bi. Ancak, bazen ynlar grup hline dnflebilirler. rnein, otobs kuyruun-
da beklerken insanlar arasnda bir etkileflim yoktur; fakat kuyrukta bekleyenler-
den birisi baylp yere dflnce bekleyen kifliler ona koflarak yardm etmeye al-
flrlar. Bylece bir grup oluflumu gerekleflebilir. nk aralarnda bu kifliye yar-
dm etmek iin bir etkileflim olmaya bafllar. Cankurtaran veya doktor armak,
kiflinin stn rtmek, kanayan bir yeri varsa bastrmak gibi. Ancak, tek ynl bir
iletiflimde grup oluflumunun domasnda yeterli deildir. Bir grubun varlndan
sz edebilmek iin bu etkileflim erevesinde baz deer, norm ve ideolojilerin
genifl anlamda zel ve duygusal ortamn ve birlefltirici manevi gelerin var olma-
s gerekir. Baflka bir grup rneini 11 Eyll 2001 ikiz kulelere yaplan uak sald-
rsnda da grebiliriz. Bilindii gibi uaklardan ikisi ikiz kulelere arparken 92
www.evrenselpdf.com
uufl numaral uak ise Beyaz Saraya doru ynelirken bafllangta birbirlerini ta-
nmayan yolcular bir araya gelerek ksa bir sreliine de olsa grup ve aidiyet duy-
gusu oluflturmufllar ve pilot kabinine ve uak korsanlarna saldrarak ua Pen-
silvanya zerinde bir iftlie dflrmfllerdir. Bu durumda yolcularn hepsi yafla-
mn kaybetmifl ancak kendi lkeleri adna byk bir vatanseverlik rnei gster-
mifllerdir (Andersen and Taylor, 2006: 140).
Grupla ilgili bir dier kavram ise kategoridir. Toplumsal kategori ise biraz da-
ha farkl bir anlam taflr. Kategori benzer ve ortak sosyal zellikleri olan insanlar-
dan oluflur. Yani birbirleriyle konuflmayan ancak ortak karakteristlikleri olan in-
sanlar grup deil bir kategoridir. rnein akademik yaflamda gzlk takan insan-
lar, boyu 1.90 geen kiflilerin oluflturduu kategori gibi. Kategoriler yafl, cinsiyet,
gelir veya rksal olabilir. Kategoriler arasnda da ortak deerler, ilgiler veya sorun-
lar oluflarak gruplarn geliflmesine neden olabilirler. Kadn haklar rgtleri, kimse-
siz ocuklar koruma dernei veya fotoraf dernei gibi.
Birok toplumbilimci Mertonun standart toplumsal grup tanm zerinde birle-
flirler. Bu tanma gre grup, birden fazla sayda insann kendileri ve baflkalar tara-
fndan grup olarak nitelendirmedikleri srece bu topluluu grup olarak dflne-
meyiz. O hlde kiflilerin grup oluflturduklarnn bilincinde olmalar da gruplaflma
srecinde nemli bir faktrdr.
Gruplarn oluflmasnda meknsal yaknlk da nemlidir. rnein arkadafl grup-
lar genellikle ayn mahalle ya da komflu ocuklarndan oluflur. Zamanla meknsal
yaknlk nemini kaybeder ve davranfllardaki benzerlikler nem kazanr. rnein
okullarda kurulan eteler bu flekilde ortak davranfl gsteren kimselerden oluflur.
Ayn flekilde insanlar kendileri gibi olan, benzer zellikler gsteren ve birbirlerinin
ilgilerini ekmeleri nedeniyle de bir araya gelip bir grup oluflturabilirler.
Grup yelerinin birbirleriyle kurduklar etkileflimlerin sonucu grubun i yaps
oluflmaya bafllar. Her grubun kendi iinde snrlar, normlar, deerleri, yelerin
belirli rol ve statleri vardr. Baz gruplarda bu yap ok kat ve aktr. rnein,
her yenin resmi bir pozisyonu olduu gibi, uymas gerekli normlar yazl bir bi-
imde kendisine bildirilir. Dier bir grupta ise bu yap ok daha gevflek ve esnek
olabilir. Deer ve normlar geici olduu gibi ok kesin de olmayabilir. Rol ve g-
revler yelerin antlaflmalarna gre deiflebilir. rnein, orduda rol ve statler ok
belirgin ve kat bir biimde oluflurken niversitedeki daclk kulbnn yeleri
arasnda bu rol ve statler daha esnektir (zkalp, 2008: 96).
Grup yeleri, benzer yaflta ve snfta olduklar gibi benzer ilgilere de sahiptir-
ler. yeler aras iliflkiler sklaflt lde grup yelerinin benzerlikleri artt gibi
norm ve deerleri paylaflmalar ve benimsemeleri de yaygnlaflr.
SIRA SZDE Grup ile yn ve kategori

SIRA SZDE tanmlarn gzden geirerek aralarnda ne gibi farklar olduu-
7 nu tartflnz.
D fi N E L M rneinD niversitede
fi N E L M bir mzik grubunun yesi olduunuzu dflnn. Bu gru-
bun kendi aralarnda oluflturduklar belirli deer ve normlar vardr. Btn yeler
S O R U flark sylemeS Obecerilerini
R U gelifltirip programlarda solist olmak ister. Birok grupta
olduu gibi flark sylemek, formal ve informal bir birliktelii gerektirir. Grubun
yeleri sk sk bir araya gelip repertuarlarn prova ederler. Provalar yneten bir
DKKAT DKKAT
koro flefi seerler ve bu kifli ayn zamanda grubun evresi ile iliflkileri ynetir. Ay-
n zamanda baz grup yeleri grubun iinden informal bir baflka kifliyi seerek ona
N N
SIRA SZDE SIRAverirler.
koluk grevi SZDE Bu kifli gruba yeni katlanlara veya dflk performansl ki-
www.evrenselpdf.com
K T A P K T A P
flilere baz enstrumanlar eflliinde prova verir, eksiklikleri giderir ve bunlar konse-
re hazrlar. Hocann solistik grevi vermedii kifliler bazen kserek grubu terk ede-
bilirler. Ama grupla uzun yllardan beri alflanlarn performanslar ve dayanflma-
lar sreklilik taflr. Uzun yllardan beri birlikte olmakla grup yelerinin aidiyet
duygular geliflmektedir.
Sosyolojik arafltrma ve analizlerde gruplar ok nemlidir. nk, gruplar top-
lumun kltrn gelecek nesillere aktarrlar. Birbirimizle iliflki kurduumuz l-
de kendi dflnce ve duygularmz baflkalarna aktarrz. Bunlar arasnda konufltu-
umuz dilden, sahip olduumuz deerlere hatta giyim kuflam biimimize ve bofl
zaman faaliyetlerine kadar birok fley yer alr (Schaefer, 2010: 121).
GRUP TRLER
Grup sosyolojideki en nemli kavramlardan biridir. Bu nedenle sosyologlar birok
grup eflidinden sz ederler. Bunlar; birincil ve ikincil grup, i ve dfl grup, refe-
rans grubu ve elektronik etkileflim gruplardr. fiimdi bunlar ksaca aklayalm.
Birincil Gruplar
Sosyolojide eflitli snflandrmalar olmasna karfln en yaygn ve temel olan Char-
les Horton Cooley tarafndan yaplan birincil grup ayrmdr. Bunun dflnda ka-
lan gruplar da ikincil gruplar olarak nitelendirilmektedir. Cooley birincil gruplar
yzyze iliflkilerin, yardmlaflma dostluk ve sevgi balarnn yksek olduu grup-
lar olarak tanmlar (Cooley, 1962: 24). Birincil gruplarn yeleri yelik ve bizlik
duygusuna sahiptirler. Kendileri biz kavramyla herhangi bir olaya yaklafltklar
iin grup dayanflmasnn yksek olduu gruplardr. Yzyze iliflkilerin youn ol-
duu bu gruplarda ye says azdr. Cooley ancak, az sayda grubun bu tanma uy-
gun olduunu saptamfltr. Bunlar da; oyun grubu, komfluluk, akrabalk gibi grup-
lardr. Bu gruplar ierisinde sosyal yaflamn ne olduunu renirler. Cooley birin-
cil gruplar insan neslinin bakld, korunduu yerler olarak nitelendirir. Bu y-
nyle de grup yeleri arasnda gven verici iliflkiler kurulur. Birincil iliflkilerin en
saf biimini ailede grmekteyiz. nk, aile yeleri, birbirlerinden hibir kar
beklemeksizin her trl fedakarl yapabilirler. Bu iliflkiler iersinde insanlarn ya
da grup yelerinin yapt bir hata bafllanabilir.
Birincil gruplarn bireylerin kiflilikleri ve kendilikleri zerinde ok gl bir et-
kileri vardr. Ayn flekilde arkadafl gruplarnn, kendi yafl gruplar zerinde nemli
bir bask unsuru olduklarn da unutmamak gerekir. rnein, sokak eteleri byle
bir birincil gruptur. Askerlik srecinde eitim kamplarnda oluflan duygular ve as-
ker arkadafll da birincil gruplara bir dier rnektir.
Birincil gruplar her zaman kktrler, nk byk saydaki yeler arasnda
youn bir iliflki kurmak ok gtr. Bu nedenle byk gruplar kendi aralarnda ay-
rlarak daha kk gruplar oluflturabilirler. Ancak, bu flekilde birbirleri arasnda
youn iletiflim kurmak mmkn olabilir.
Birincil gruplarn temel fonksiyonu vardr. Birincisi yakn iliflkiler yoluyla
duygusal destek salar. rnein, II. Dnya Savafl srasnda Alman ordusu her ge-
en gn saylarnn azalmas, yeterli ikmal almamasna ramen bir trl zleme-
mifl ve malubiyeti kabul etmemifltir. Bunun en byk nedenini yazarlar Alman or-
dusunun ve arpflan birliklerinin arasnda, mevcut birincil iliflkilerin salamlna
balamaktadrlar.
kinci nemli fonksiyon, birincil gruplarn toplumsallaflma srecine olan katk-
lardr. ocuklar iin aile birincil gruptur. Onlarn yetiflmesinde, kendilik gelifltir-
www.evrenselpdf.com
melerinde ve duygusal destek almalarnda byk bir neme sahiptir. Aile ayn za-
manda ocuklarn toplumsal kltr renmelerinde ve toplumsal yaflama katl-
malarnda da etkin bir rol stlenir.
nc olarak birincil gruplar uyumu kolaylafltrr ve toplumsal kontrol ola-
nakl klar. Bir toplumun devamll yelerin mevcut norm ve deerleri benimse-
mesine baldr. Eer toplumun byk bir ounluu bunlar paylaflmyor, karfl -
kyorsa, oluflan anomik ortam ile toplum ker. flte birincil gruplar yeni yelere
norm ve deerleri grup basks yoluyla reterek, onlarn uyum salamalarna yar-
dmc olur.
kincil Gruplar
Birincil gruplarla karfllafltrldnda, ikincil gruplar daha byk, nispeten geici,
benzerlik gstermeyen resmi gruplardr. Bu gruplarn yeleri birbirleriyle belirli -
kar ve aktiviteleri asndan iliflki kurarlar. Dier bir deyiflle etkileflimlerinde belir-
li roller hkimdir. rnein renci, ynetici, mdr, flef ifli gibi. niversitede bi-
rinci snf rencileri, fabrika, politik partiler bu gruplara birer rnektirler. Yaflam
srecince bu gruplara yeliimiz devam eder. Eitim alrken, bankaya para yatrr-
ken, ifl yerinde alflrken, para harcarken geici olarak bu gruplara ye oluruz.
kincil gruplar daha ok resmi, bireysel iliflkilerin gl olmad ve karfl anlayfln
grlmedii gruplardr. kincil gruplar daha ok ifl yerlerinde meslekleri ile ilgili
belirli anlayfllara sahip olan insanlar arasnda geerlidir.
kincil gruplar insanlarn duygusal yaflamlarnda ok nemli yeri olan gruplar
deildir. rnein bir niversitedeki tm renciler, brokratik organizasyonlarda
ve flirketlerde alflanlar hep ikincil gruplardr.
Bu gruplar arasndaki yz yze iliflkiler ok kstldr. Sadece belirli rol ve g-
revlerle ilgili olarak bir araya gelip iliflki kurarlar. rnein blm mdr, danfl-
man ve memur arasndaki iliflkilerde olduu gibi. kincil gruplar kk ya da b-
yk olabilir. Herhangi bir kk grup bafllangta ikincil bir gruptur ancak zaman-
la yeler arasndaki iliflki artar, yeler birbirlerini daha iyi tanr ve bizlik duygusu
geliflirse bu grup birincil gruba dnflebilir. Tpk bir niversitede oluflturulan bir
seminer grubu gibi. Seminer yeleri bafllangta ikincil bir grup iken, eer aralarn-
daki etkileflim artar yaknlaflma ve paylaflma sklaflrsa bu grup birinci gruba dn-
flebilir. fiirketler, byk fabrikalar, hkmet bakanlklar gibi ikincil gruplar iinde
her zaman birincil gruplar olabilir.
Birincil gruplar daha ok geleneksel ve endstri ncesi toplumlarda yaygn
olarak bulurken, rnein kydeki akrabalk iliflkileri gibi, ikincil gruplar daha ok
modern endstriyel toplumlarda grlrler. Bu toplumlarda insanlarn iliflkileri b-
yk bir ounlukla ikincil gruplarda gemektedir. Yani belki bir daha hi karfllafl-
mayacamz insanlarla bir defaya mahsus, belirli amaca ynelik iliflkiler kurmak-
tayz. kincil iliflkilerin geliflmesi, ikincil gruplarn oluflumunu arttrrken modern
toplumlarn ayrlmaz bir parasn oluflturmaktadr.
Tablo 4.4 Birincil Gruplar kincil Gruplar

Birincil ve kincil
Gruplarn Genelde kk az sayda ye Genelde byk ve ye says ok
Karfllafltrlmas Genelde uzun sreli Deiflken, genelde ksa sreli
Kaynak: Schaefer, Daha yakn ve yz yze iliflkiler kuvvetli Karfllkl anlayfl ve yakn iliflkiler kstl
2010: 121. liflkilerde duygusal bir derinlik bulunmas Yzeysel iliflkiler
Destekleyici ve dosta Daha resmi ve kifliselliin olmad gruplar
www.evrenselpdf.com
ve Dfl Gruplar
Grup, kendi yeleri asndan ve grubun dier gruplarla kurduu iliflkiler asn-
dan zel bir anlam taflr. nsanlar bazen dier gruplara karfl dflmanca duygular ta-
fld gibi bazen de gruba dier gruplardan bir tehdit gelebilir. zellikle de grup
toplumla kltr ve rk asndan farkllk taflrsa bu gibi dflmanlklar daha da be-
lirginleflir. Sosyologlar bu ayrm biz ve onlar kavramlaryla btnlefltirip, i ve
dfl gruplar olarak ayrmaktadrlar. ve dfl grup kavramlar Amerikal sosyolog
William Graham Sumner tarafndan yaplmfltr.
gruplar bizlik duygusuna sahip olduumuz ve bizi dier gruplardan ayran
belirgin zelliklerimizin olduu gruplardr. Dfl gruplar ise bizim grubumuzun dfln-
da olan herhangi bir alternatif grup olup yesi olmadmz, bizim iin ok nem
taflmayan, hatta bazen ona karfl ok iyi duygular beslemediimiz gruplardr.
Dier bir deyiflle bir grubun dier bir gruba karfl duyduu dflmanca diyebile-
ceimiz duygular, kendi gruplar iin bir benlik oluflturabilir. Eer bireyler kendi
gruplarna ballk duyuyorlar ise bu onlarn i grup olduklarna (in-groups) eer
dier gruplara dostane olmayan bir tavr iindeyseler bu gruplar onlar iin dfl grup
(out-group) olma zellii taflr.
gruplar etnosantrik duygular da pekifltirirler. nk i grup iin kendi ara-
larnda olan her fley en iyi ve uygundur. Dfl gruplarda olanlar ise kt ve taham-
ml edilmezdir.
ve dfl gruplar arasndaki atflma bazen saldr hatta vahflet biiminde olabi-
lecei gibi politik dzeyde de olabilir. rnein, Amerikada 1999 ylnda Colara-
doda Colombine Lisesinde iki renci okullarndaki rencilere saldrarak 15 kifli-
nin lmne neden olmufllardr. Saldry yapan kifli okuldaki renciler tarafndan
bir dfl grup yesi olarak nitelendirilen Trenkot Mafyasna ye olduu ve i grup
oluflturan bir dier grup tarafndan dfllanan bir kifli olarak nitelendirilmifltir (Schae-
fer, 2010: 122). Esasnda benzer sorun ve saldrlar birok lkede de yaflanmakta-
dr. Arkadafllar tarafndan dfllanan, ounlukla kiflisel ve aile problemleri olan
genlik andaki renciler, kendi gruplarndan gelen basklar veya medyann et-
kisi ile bu tr saldrlarda bulunup kendi snf veya okul arkadafllarna saldrlar ya-
pabilmektedirler.
grup yeliinin bir sonucu, kendinizi dierlerinden farkl klan ayrcalmz
ve stnlk duygumuzdur. Yani i grup yeleri kendilerini dfl gruplara kyasla da-
ha stn grrler. grup yelerine stnlk salayan herhangi bir zellik ise, dfl
grup iin kabul edilmez bir davranfltr. ve birincil gruplar yelerinin davranflla-
rn ve dflncelerini etkileyerek onlar ynlendirirler.
Kendinizi bir dfl grubun yesi olarak nitelendirerek, bu bakfl asndan kendi yesi oldu-
SIRA SZDE SIRA SZDE
unuz i grubun bir deerlendirmesini yapnz. 8
Referans Grubu D fi N E L M D fi N E L M
Referans grubu kavram Herbert Hyman (1942) tarafndan ortaya atlmfltr. Refe-
rans grubu bireyin davranfllarn ve kendini deerlendirdii, rnek
S O R ald
U gruplar- S O R U
dr. Gerek birincil gerekse de i gruplar insanlarn dflnce ve davranfllarn dra-
matik bir biimde etkilerler. rnein lisede okuyan bir renci girmek istedii bir
DKKAT DKKAT
hip-hop mzik grubuna ve onun dnyasna girmesiyle birlikte kendi davranfllar-
n grubunkiyle benzer hle getirecek biimde kalplafltrr. rnein bu grubun
N N
SIRA SZDEalmaya, on-
yeleri gibi giyinmeye, onlarn dinledii mzii dinlemeye, DVDlerini SIRA SZDE
larn gittii meknlara gitmeye bafllar.
www.evrenselpdf.comK T A P K T A P
Referans gruplar insanlar iin bir rol modeldir veya rol modelin genellefltiril-
mifl bir eflididir (Andersen and Taylor, 2006: 142). Esasnda referans gruplar in-
sanlarn etkileflim hlinde olduu grup anlamnda deillerdir. Bir spor starnn,
mzik grubunun, bir subayn veya bir nl yneticinin davranfl kalplarn be-
nimseyip ona benzemeye alflmak, onunla zdeflim kurmak anlamnda bir iliflki-
dir. Yani bu kiflileri bir rol modeli olarak grp ona benzemek, onun gibi olmak
biimindedir.
Referans gruplar, insanlar gelecekte yerine getirecekleri rollerine de hazrlar.
Buna gelecee dnk toplumsallaflma diyoruz. rnein niversitede finans oku-
yan bir renci, kendi konusuyla ilgili nl dergileri okuyarak (Wall Street Jour-
nal, Kapital gibi), nl flirketlerin senelik bilano ve raporlarn inceleyerek, ser-
maye piyasalarnn gndelik raporlarn medyada izleyerek kendini gelecekteki
mesleine hazrlar. Bu renci finans konusunda analizler yapan kiflileri de ken-
dine referans grubu olarak seer nk onlar gibi baflarl olmak istemektedir. Ya-
flantmz deifltike, yaflmz ilerledike, yeni statler kazandka referans grupla-
rmz da farkllaflr. Hatta zaman zaman bireyin birka referans grubunu rnek al-
d da grlr.
Elektronik Etkileflim Gruplar

fiimdiye kadar standart sosyolojik grup trlerinden sz edildi. 1990lardan sonra,
teknolojik geliflmeler dorultusunda yepyeni bir grup tipi oluflmaya bafllad. Dn-
ya bilgisayar teknolojisinin akl almaz ilerleyifli ile internet denilen bir geliflim or-
taya kt. nternet binlerce bilgisayarn dnya apnda birbirine baland bir bil-
nternet gruplar veya
topluluklar insan ve gisayar adr. nternet iinde yepyeni gruplar usenets olarak tanmlanp birbir-
teknolojinin bir araya leriyle her konuda bilgi alflveriflinde bulunan insanlardan oluflmaktadr. Bu konu-
gelmesinden domufltur.
lar at yarflndan, sosyolojiye, Kuantum fiziinden, avcla kadar deiflebilmekte-
dir. Bu insanlar birbirlerini grmeden srf teknoloji sayesinde birbirlerine gnder-
mifl olduklar mesajlar ile iletiflim kurup yakn iliflkiler gelifltirmekte, dostluklar
kurmakta, daha da ilerisi evlenebilmektedirler. Bu gruplardan bazlar yukarda
verdiimiz grup tanmna iliflkin uygun zellikler de taflmaktadrlar. Bylece kur-
mufl olduklar iliflkiler ile bir aidiyet duygusu ve sreklilik gstermektedirler. n-
k her gn birbirlerine mesaj gnderip iliflkileri sklafltrma hatta yeni yeler bul-
ma abasndadrlar. Baz gruplar ise sahip olduklar ayrdedici zellikleri, ilgileri
veya bilgileri ile farkllk taflmaktadrlar. Hatta bu nedenle bir i grup karakteris-
tiine sahiptirler.
Ayn anda her yerde bulunan bilgisayar alarnn, fiziki mekndan bamsz si-
ber uzayda insanlar bir araya getirmesiyle oluflmufltur. Siber uzay kavram bugn
saylar yz milyonlar bulan internet kullanclarnn bir araya geldii yer anlamn-
da kullanlmaktadr.
nternet topluluklar (sanal cemaatler) zerinde alflan Rheingolda gre bu
topluluklarda insanlar flakalar yapar, bilimsel tartflmalara katlr, ticaret hatta eflit-
li gelecee dnk planlar yaparlar. Duygusal iliflkileri paylaflr, aflk olur, arkadafl
bulur onlar kaybederler (Rheingold, htpp://www.well.com.user.her.ucbook.in-
del.html) oyun oynar, flrt ederler. Bu tr sanal cemaatlerde veya internet toplu-
luklarnda sanatla uraflr, gerek hayatta ne yaplyorsa onu yaparlar. Burada in-
sanlar yz yze iliflkilerinde birbirlerine syleyemeyecekleri fleyleri syler, yapa-
mayacaklar fleyleri yapmaya alflrlar. Birok insan iin sanal dnya byk eki-
www.evrenselpdf.com
cilie sahiptir (Bozkurt, 2008: 163). nternet gruplar zellikle fiziki engeller nede-
niyle, grup iliflkilerinin dflnda kalmfl insanlar iin yeni bir imkn sunmaktadr.
Bilgisayar teknolojisi artk bizim, toplumdan izole olmufl insan tipinden uzak-
lafltrp yeni dnyalara seyahat etmemizi, yeni dostlar bulmamz elektronik olarak
kolaylafltrmaktadr. Bazen bu gruplara Elektronik birincil grupda denilmektedir.
nk her ne kadar sanal ortamda tanflmfl olsalar da bu insanlar gnlk iletiflim
skl, paylafltklar kiflisel bilgi, birbirlerine olan ballklar ve yaknlklar asn-
dan birincil grup zellii taflyabilmektedirler. Yakn bir gelecekte bu tr gruplar,
bilgisayar alarnn daha da genifllemesiyle yaflantmzda daha ok yer almaya bafl-
layacaklardr. Ancak her teknolojide olduu gibi bunlarn yanlfl kullanm, aldat-
macalar insanlarn ciddi birtakm sorunlar yaflamalarna neden olmaktadr. zel-
likle porno siteleri ok kk yafllardaki ocuklar etkileyerek, merak duygusu ile
erken birtakm tecrbeler yaflamalarna neden olmakta ve ciddi davranfl sorunla-
rna neden olabilmektedir.
www.evrenselpdf.com
zet
NA M A Global anlamda aileyi tanmlamak. N

A M A Sosyolojik kuramlarn aileye bakfl alarn ak-
1 3
Aile btn dier kurumlar iinde eski ve en te- lamak.
mel kurumlardan biridir. Aile ve evlilik biimleri Aile zerinde alflan sosyologlar temel yakla-
gemiflten gnmze dein her kltrde farklla- flm asndan aileyi ele alrlar. Bunlar; fonksiyo-
flarak ortaya kar. Toplumsal yapda olan deifl- nalist, atflma ve sembolik etkileflim kuramlar-
meler aileyi de etkilemekte, onlar bask altna dr. Son yllarda feminist bakfl as da giderek
alp farkl aile trlerinin oluflmasna neden ol- nem kazanmaktadr. Fonksiyonalist kurama g-
maktadr. Aileyi bir kurum olarak ele aldmz re aile, toplum iinde vazgeilmez olan baz g-
zaman ailenin belirli kalplar iinde organize ol- revleri yerine getirir. rnein neslin devamn
duunu grrz. Bugn birok insan aile denil- salama, koruma, toplumsallaflma, cinsel davra-
dii zaman dar anlamda evli olan iftlerin, evlen- nfllar dzenleme, sevgi ve arkadafllk salama,
memifl ocuklaryla yafladklar yer olarak anla- toplumsal stat ve sosyal yerlefltirme yapma gibi.
maktadrlar. Bu ise aile trlerinden sadece birisi- Bunlara gre bu fonksiyonlar en iyi biimde aile
dir. Sosyologlar bu aileye ekirdek aile demekte- iinde yerine getirilir. atflma kuramclar ailede
dirler. zellikle Amerika gibi geliflmifl toplumlar- bir eflitsizliin olduunu ve erkein kadn s-
da bu aile 20. yy.a kadar en yaygn aile biimi mrd bir dzenin varlndan sz ederler.
olarak saptanmfltr. Daha sonra kadnn aile ie- Hatta aile iinde bir g mcadelesi vardr. Mark-
risindeki statsnn deiflimi ile boflanmalarn sist grflte aile ile ilgili temel alnan F. Engelsin
artmas dnyada tek ebeveynli ailelerin giderek Ailenin zel Mlkiyeti ve Devletin Kkeni ad-
artmasna neden olmufltur. l eserinde devletin zel mlkiyet sistemini koru-
mak iin yasalar yaparken tek eflli evliliin kural-
N
A M A
Aile yaplar hakknda bilgi sahibi olup ekirdek larn da dayatt ifade edilir. zel mlkiyetten
2 ve genifl aileyi tanmlamak. mahrum olan kadn, erkek tarafndan kontrol al-
Geleneksel olarak aile; birbirlerine evlilik, do- tnda tutulur. atflma kuramclar, sosyal, eko-
um veya evlat edinme yoluyla bal, birlikte ya- nomik, politik ve hukuki eflitsizliklerin kadnla-
flayan, aralarnda resmi ve hukuki iliflkiler olan, rn aleyhine olacak flekilde mevcudiyetini koru-
ocuk yetifltirme ve dnyaya getirme sorumlulu- duunu savunurlar. Sembolik etkileflim kuramc-
u olan, toplumca onaylanan cinsel iliflkileri sr- lar ise mikro dzeydeki aile iliflkileri zerinde
dren ekonomik ve sosyal bir birimdir. ekirdek odaklanr ve kar-koca ve ocuklar arasndaki
aile anne, baba ve evlenmemifl ocuklardan olu- iliflkilere bakar. Sembolik etkileflim kuramclar
flur. Genifl aile, iindeki akraba saysnn artmas aile iindeki iliflkilerin devaml deifltiini ve ye-
ve ayn evde oturmalar ile ortaya kan bir aile- niden tanmlanmas gerektiini savunurlar. Fe-
dir. Bu aile zellikle kriz durumlarnda birbirleri- minist kuramclar ise kadnn dflarda alflmas-
ne vermifl olduklar duygusal destek ve ifl payla- nn ocuklarn bakm ve aile iindeki grevlerini
flm nedeniyle nemli bir fonksiyon grr. r- nasl etkiledii konusunda ciddi alflmalar yap-
nein doum, lm, niflan ve dn trenlerin- mfllardr.
de bu dayanflmann rneklerini grrz.
www.evrenselpdf.com
N
A M A Aile ve evlilik biimlerini tanmlamak. N
A M A
Toplumsal grup ve grup trlerini tanmlamak.
4 Sosyologlar aile ve evlilik biimlerini befl temel 6 Grup, birbirleriyle dzenli iliflkide bulunan en az
kategoriye ayrarak incelerler. Bunlar; efl says, iki veya daha fazla kifliden oluflan, belirli beklen-
grup iliflkileri, iftlerin yerleflim yeri, otorite ilifl- ti ve amalar paylaflan insanlardr. Grup konu-
kileri, soy ve secere iliflkileridir. Efl saysna gre sunda en nemli nokta, insanlarn birbirlerine
tek eflli ve ok eflli evlilikler sz konusudur (Mo- karfl sahip olduklar aidiyet duygusudur. Yn
nogami ve poligami). Erkein birden fazla ka- ise birbirleriyle iliflkide bulunmayan, kendini o
dnla evliliine poligini, kadnn ok erkekle ev- gruba bal hissetmeyen, aidiyet duygusu olma-
liliine poliandri denir. Grup iliflkilerine gre en- yan geici bir nedenle bir araya gelmifl insanlar-
dogami (grup ii) ve egzogami (grup dflndan) dr. Bilinen en nemli grup, Cooleyin ortaya at-
evlenmeler sz konusudur. Egzogami evlilii be- t birincil grup kavramdr. Birincil grup yz
lirli gruplarn dflna veya ailenin dflna taflmak- yze iliflkilerin yardmlaflma, dostluk ve sevgi
tadr. Yani kendi ekirdek ailesinin veya akraba- balarnn yksek olduu gruplardr. En gzel
larnn dflnda birisiyle evlenmektedir. iftlerin rnei aile, arkadafllk gibi gruplardr. kincil grup
yerleflim yerine gre ise baba taraf (patrilokali- ise birincil grubun dflnda kalan, daha byk,
te) ana soyu ve taraf (matrilokalite) veya bam- nispeten geici, benzerlik gstermeyen, resm
sz ev ama (neolokalite) olarak karflmza kar. gruplardr. Dier bir grup ayrm olan i ve dfl
Otorite iliflkilerine gre ise koca otoritesinin s- gruplar ise, W. G. Sumner tarafndan ileri srl-
tnl (patriyarki) kadn otoritesinin stnl mfltr. grup bizlik duygusuna sahip oldu-
(matriyarki) ve eflitliki (egaliteryan) iliflkileri g- umuz ve bizi dier gruplardan ayran belirgin
ryoruz. Soy ve secere iliflkilerinde ise evlilik zelliklerimizin olduu gruplardr. Dfl grup ise
flekilde karflmza kar, bunlar baba soyunun s- bizim grubumuzun dflnda olan, yesi olmad-
tnl (patriliniyal) ana soyunun stnl mz bizim iin nem taflmayan, ona karfl olum-
(matriliniyal) ve bilateral yani mirastan her iki ta- suz duygular beslediimiz gruplardr.
rafn eflit hak almasdr.
N
A M A
Gnmz aile yapsndaki farkllklar ve boflan-
5 mann neden ve etkilerini aklamak.
Burada tek ebeveynli aileler, evlenmeden birlik-
te yaflama, efl cinsel evlilikler ve boflanma olgu-
su zerinde durulmufltur. Modern ekirdek aile
en hzl deiflen kurumlar arasndadr. Gnmz-
de boflanma veya eflin lm ile giderek evin re-
isinin kadn olduu aileler artfl gstermektedir.
Ayn flekilde evlenmeden birlikte yaflamak, hatta
ocuk sahibi olmak da giderek yaygnlaflmakta-
dr. Bu durum zellikle Amerika ve Avrupada
ok yaygndr ve zellikle genler arasnda g-
rlmektedir. Boflanma, taraflardan birinin veya
her ikisinin arzusu ile toplumda geerli norm ve
detlere gre evliliin sona erdirilmesidir. Bo-
flanmalarn artmasnn ardnda yatan temel fak-
tr, boflanmalarn toplumsal kabulndeki deer
ve inanlarn farkllaflmasnda yatmaktadr. Artk
insanlar mutsuz evliliklere tahamml etmek du-
rumunda deillerdir.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Anne-baba ve evlenmemifl ocuklardan oluflan aile- 6. Aile yelerinin kendi aile ve akrabalarnn dflndan
ye ne ad verilir? birisiyle evlenmesine ne ad verilir?
a. Genifl aile a. Endogami
b. Ana ailesi b. Patrilokalite
c. Kk aile c. Egzogami
d. Baba ailesi d. Matriyarki
e. ekirdek aile e. Patriyarki
2. ve dfl grup kavram kim tarafndan ileri srl- 7. Evlenen iftlerin ana soyunun yannda oturmalarna
mfltr? veya yerleflmelerine ne ad verilir?
a. Murdock a. Patriyarki
b. Litwak b. Egaliteryan
c. Hyman c. Matrilokalite
d. Sumner d. Endogami
e. Schaefer e. Egzogami
3. Bireyin davranfllarn ve kendini deerlendirdii r- 8. Afladakilerden hangi dflnr zel mlkiyetin or-
nek ald gruba ne ad verilir? taya kmasyla birlikte tek eflli ekirdek ailenin ortaya
a. grup ktn ileri srmfltr?
b. Dfl grup a. Engels
c. Referans grubu b. Murdock
d. Birincil grup c. Litwak
e. Sanal grup d. Hyman
e. Spencer
4. Aile iliflkilerinin zamanla deifltiini ve yeniden ana-
liz edilmesi gerektiini savunan, rol ve benlik kavram- 9. Afladakilerden hangi dflnr erkein ok kadnla
lar zerinde duran teorik yaklaflmn ad nedir? evlilii olan poliginiyi en yaygn grlen evlilik olarak
a. Feminist kuram ifade etmifltir?
b. atflma kuram a. Litwak
c. Sembolik etkileflimcilik kuram b. Parsons
d. Fonksiyonalist kuram c. Cooley
e. Marksist kuram d. Murdock
e. Durkheim
5. adafl anlamda aile oluflturabilmek ve meflru o-
cuklara sahip olabilmek iin gerekli olan fley afladaki- 10. Aflka evet, evlilik belki slogan ne tr bir ailesel
lerden hangisidir? farkll Avrupada ifade etmektedir?
a. Yerleflim yeri a. Tek eflle evlilik
b. ocuklar b. Efl cinsel evlilik
c. Gelir c. Evlenmeden birlikte yaflama
d. Evlilik kurumu d. Tek ebeveynli evlilik
e. Otorite iliflkileri e. ekirdek aile evlilii
www.evrenselpdf.com
Bir efl, birok koca: Nyinba Toplumu

Nyinba kltr, Nepal ve Tibette bulunan bir tarm top-
lumu olup Himalayalarn, uzak vadilerinde denizden
1. e
2. d
Yantnz yanlfl ise Aile Kavram ve Global Bir
Bakfl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Grup Trleri konusunu ye-
9000 fit ykseklikte varlklarn srdrmektedir. Dnya- niden gzden geiriniz.
nn birok lkesinden gelen arafltrmaclar Himalayalara 3. c Yantnz yanlfl ise Grup Trleri konusunu ye-
giderek dnyada kadnn ok eflle evliliinin grld niden gzden geiriniz.
bu ender lkede gzlemlerde bulunmaktadrlar. Fiziksel 4. c Yantnz yanlfl ise Aile Kurumunu Aklayan
olarak zorluklarn yafland Himalayalarda poliandri Sosyolojik Kuramlar konusunu yeniden gz-
son derece uyumlu bir evlilik tr olarak yer almakta- den geiriniz.
dr. nk, toprak ve iklim koflullar, dzgn bir rn 5. d Yantnz yanlfl Aile Nedir? konusunu yeniden
alnamayfl hasat yapmay glefltirmektedir. Burada ta- gzden geiriniz.
rm, emek youn bir biimde yaplmakta ve birok Nyin- 6. c Yantnz yanlfl ise Evlilik Biimleri ve Analiz-
bal tarm iflisi toprakta alflarak ailelerinin geimini
leri konusunu yeniden gzden geiriniz.
salamaya alflmaktadr. Bu nedenle burada tipik evli-
7. c Yantnz yanlfl ise Evlilik Biimleri ve Analiz-
lik, erkek kardeflin bir tek kadnla evlenmesi sonucu
oluflmakta ve ancak, bu flekilde toprak iin yeterli ifl g-
8. a Yantnz yanlfl ise Aile Kurumunu Aklayan
c salamaktadr. Bu yolla yiyecein son derece kstl
Sosyolojik Kuramlar konusunu yeniden gz-
olduu bu toplumda yaflam srdrlebilmektedir.
den geiriniz.
Nyinba toplumuna dflardan bakan bir kifli, kadnlarn
9. d Yantnz yanlfl ise Evlilik Biimleri ve Analiz-
ailede otoriteye sahip olduunu ve herfleyin kadn odak-
l olduunu dflnr. Ancak bu toplumda otorite ve mi-
10. c Yantnz yanlfl ise Gnmz Ailesinde Farkl-
ras erkein veya erkek evladn egemenliindedir. Aile-
de erkek ocuun doumu sevinle karfllanp kutlan- lklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
makta, kz ocuklar ise babas kim olursa olsun bir ha-
yal krkl yaratmaktadr. Bu toplumda babalk nemli
bir konu deildir nk hane erkek kardefl tarafn- Sra Sizde Yant Anahtar
dan paylafllmaktadr. Ailenin reisi ailedeki en yafll er- Sra Sizde 1
kek kardefltir. Bu kardefl eflini kendi genifl ailesinin d- Genelde yafladmz aile anne, baba ve evlenmemifl
flndan seer. Herhangi bir eflin stnl ve tercihi ge- ocuklardan oluflan ekirdek ailedir. Bu ailede iliflkiler
nelde bu toplumda hofl karfllanmaz. Burada sorumlu- krsal kesimin ailesi olan geleneksel genifl ailede oldu-
luk kadna kalmaktadr. Her kocay dzenli grmek ve u gibi ok sk ve yakn deildir. Aile ancak dn, ni-
dnflmsel olarak birlikte olmak kadnn grevidir. Ge- flan, lm gibi kriz dnemlerinde bir araya gelir, etkile-
nelde sabah kahvaltsnda kadn o gece kiminle birlikte flimde bulunurlar. zellikle aileler arasndaki corafi
olmak istediini iflaret eder. Herhangi bir karflkla yer uzaklk bu iliflkileri etkiler.
vermemek iin kalnacak kocann ayakkablar kadnn
yatak odasnn nne konur. Dnyann birok toplu- Sra Sizde 2
munda bir tr bir evlilik toplumsal normlara uygun dfl- Genifl aile modern yaflamda zellikle kriz dnemlerin-
mez. Ayn flekilde Nyinba toplumunda da poliandri her de aile yelerini birbirlerine balayc bir fonksiyon g-
zaman geerli deildir. Eer ailenin bir tek erkek ocu- rr. lm, dn, doum gibi dnemler ailenin zor
u varsa bu kifli monogamik bir evlilik yapmak duru- gnleridir. Dflardan destek yerine aile yelerinin bir-
mundadr. Eer kadn ocuk douramyorsa veya ocuk liktelii bu krizin abuk atlatlmasnda yardmc olur.
sahibi olamyorsa ikinci bir efl alnr. Bu da genellikle o
eflin kz kardefl veya kuzenidir. Bunlar da ailede hibir Sra Sizde 3
sorun yaratmadan benimsenir ve evlilik srer. Endstrileflme sreci ile ailenin corafi hareketlilii so-
Kaynak: Zeitzen, Miriam Kokt ve Dguard (2008). Poly-

gamy: A Cross Cultural Analysis. Oxford, England
Berg R.T. Schaefer, 2010: 314 iinde.
nucu yelerin birbirlerinden ayr kalmas ile aile iliflki-
lerinde bir zayflama sz konusu olabilir. Ancak tekno-
lojik geliflmeler ile iletiflim ve ulaflm kolaylklar iliflki-
lerin tekrar glenmesini salayabilir.
www.evrenselpdf.com
Kaynaklar
Sra Sizde 4 Altun, A. (2009). Trkiyede Kadna Ynelik fiiddetle
atflma kuramclar bunun zel mlkiyetle ve erkek Mcadele ve Devlet, Trkifl, Ocak-fiubat, No: 383,
egemenliine bal olarak aklar. Kadn evlenmeden s.57-60.
nce babas, evlendikten sonra ise kocas tarafndan Andersen, M. L. and H. F. Taylor. (2000). Sociology,
smrlmektedir. Thomson Wadsworth.
Arendell, T. (1998). Divorce American Style, Contem-
Sra Sizde 5 porary Sociology, 27. May, s. 226-228.
Boflanmadan en ok etkilenen, iftlerden ok ocuklar- Armaan, . (1988). Toplumbilim, zmir: Barfl Yaynlar.
dr. Ancak yaplan arafltrmalarda bozuk aile dzeni Baca Zinn, M. and S. Eitzen. (2002). Diversity in Ame-
iinde yaflamak ocuklar zerinde ok daha ypratc rican Families, 4th edi., New York: Harper Collins.
etkiler yapabilmektedir. Ancak, yine de boflanmalarn Barber, J. S. and W. G. Axinn. (1998). Gender Role At-
ocuklar zerinde birok olumsuz etkilerinin olduunu titudes and Marriage Among Young Women, Soci-
unutmayarak, evliliklerin bafllangcnda ok dikkatli ological Quarterly, Vol.39, Winter, s.11-31.
davranmak zorunda olduumuzu unutmamalyz. Bozkurt, V. (2008). Deiflen Dnyada Sosyoloji, Bur-
sa: Ekin Yaynlar.
Sra Sizde 6 Bumbass, L. (1995). Forum II Pattern, Causes and Con-
Trk kltrnde genelde kentsel aile yapsnda ekir- sequences of Out of Wedlock Childbearing, What
dek aile yaygn bir karakter gsterir. Krsal kesimde ise Can Goverment Do?, Focus, Vol. 17, No:1, s. 41-45.
yine ekirdek aile yaygn olmakla birlikte geleneksel Cooley, C. H. (1962). Social Organization, New York:
genifl aile de ikincil nemli bir aile olarak grlmekte- Schocken Books Inc.
dir. zellikle, teknoloji ve kentleflmenin ok geliflmedi- Croll, E. (1995). Changing Identities of Chinese Wo-
i tarmsal blgelerde baba otoritesinin yaygnl ve men, London: Zed Books.
ok efllilik, varln hala daha srdrmektedir. Doan, . (2000). Sosyoloji, stanbul: Sistem Yaynclk.
Doob, C. B. (1991). Sociology, 3. Edi.
Sra Sizde 7 Ecevit, M. (1994). adafl Kuram: Aile ve Kadna lifl-
Grup birbirleriyle dzenli bir iliflki iinde sreklilii kin Baz Kavramsal liflkiler, Aile ve Eitim XVIII.
olan ve belirli norm ve kurallarla birbirine bal olarak Eitim Toplants, Trk Eitim Dernei.
niteleyip, ballk veya aidiyet duygusuna sahip olan Eitzen, S. B. and M. B. Zinn (2004). In Conflict and
insanlardan oluflur. Yn ise geici olarak birlikte olan, Order, 10 th edi., Boston, MA: Allyn and Bacon.
aralarnda srekli ve dzgn iliflkiler olmad gibi ba- Engels, F. (1942). The Origin of the Family, Private
llk duygusundan da yoksun olan insanlardr (Ma se- Property, and the State. New York: International
yircileri gibi). Publishing (First published in 1884).
Farr, Grant M. (1999). Modern Iran, New York: Mc
Sra Sizde 8 Graw Hill.
Kendimizi bir dfl grup yesi olarak nitelendirdiimiz Field, J. and L. M. Casper (2001). American Families
zaman, her fleyden nce iinde bulunduumuz i gru- and Living Arrangements, Current Population
bun baz zelliklerini benimsediimizden kendimizi Reports, Washington D.C.: U.S. Census Bureau,
dfllanmfl olarak hissederiz. Bu nedenle karfl olduu- March.
muz deerler btn ile karfl karflya kalrz. Acaba bu Fields, J. (2004). American Families and Living Arran-
deerleri bir i grubun yesi olduumuz iin grup bas- gements: 2003, Current Population Reports, P-
ks sonucu mu benimsedik yoksa gerekten bu deer- 20, no.553, Washington D.C.: US Government Prin-
lere inanyor muyuz? Buna karar vermek durumunda- ting Office.
yz. Bu nedenle her i grup kendini biz duygusu ile Furstenberg, F. (1998). Relative Risk: What is the Fa-
tanmlad iin, baflkalar ise onlar, yani bizim dfl- mily Doing to Our Children?, Contemporary So-
mzda olandr. Yani dfl gruptur. Bu nedenle benimse- ciology, 27, May, s.223-225.
diimiz deerle karfl karflya kalabiliriz.
www.evrenselpdf.com
Galinsky, E. et al. (1993). The Changing Workforce: Murdock, G. P. (1957). World Ethnographic Sample,
Highlights of the National Study, New York: American Anthropologist, Vol. 59, August, ss.
Families and Work Institute. 664-687.
Giddens, A. (2000). Sosyoloji, Ankara: Ayra Yaynevi. zkalp, E. (2008). Davranfl Bilimlerine Girifl, Eski-
Giddens, A. (1989). Sociology, New York: Polity Press. flehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.
Goode, W. J. (1984). The Family, Englewood Clifs, zkalp, E. (2010). Sosyolojiye Girifl, Bursa: Ekin Ki-
Prentice Hall, Inc. tabevi.
Gough, K. (1984). The Origin of the Family, s. 83-89 Peterson, K. S. (2003). Unmarried With Children: For
in Women A Feminist Perspective, 3rd edi., (Ed. Better or Worse, U.S.A. Today, August, 18, s. 1A-
Jo Freeman), Polo Alto, CA: Magfield. 8A.
Gke, B. (1990). Aile ve Aile Tipleri zerine Bir n- Robertson, I. (1988). Sociology, 3. Edi., New York:
celeme, Aile Yazlar 1 iinde (edit. B. Dikeligil, A. Worth Publisher.
idem) Aile Arafltrma Kurumu Yaynlar. Rossi, A. S. and P. H. Rossi (1990). Of Human Bon-
Gke, B. (1976). Aile ve Aile Tipleri zerinde Bir n- ding: Parent Child Relations Across the Life Co-
celeme, H. . Sosyal ve Befleri Bilimler Dergisi, urse, New York: Aldine de Gruyter.
C.8, s.1-2, Ekim. Saad, Lydia. (2004). Divorce Doesnt Lost, Gallup Poll
Henslin, J. M. (1997). Sociology, 3 rd edi., Allyn and Tuesday Briefing, March 30 (www.gallup.com).
Bacon. Sanchez, L., W. D. Manning and P. J. Smock. (1998).
Hinderick, J. and M. Kray. (1970). Social Stratificati- Sex Specialized or Collaborative Male Selection?
on as an Obstacle to Development, A Study of Union Transitions Among Cohabiters, Social Sci-
Four Turkish Villages, New York: Preager. ence Research, 27, September, s. 280-304.
Hochschield, A. R. (2005). The Commercialization of Schaefer, R. T. (2010). Sociology, 12th edi., Mc Graw-
Intimate Life: Notes From Home and Work, Hill.
Berkley: Union of California Press. Shepard, J. M., H. L. Vass (1996). Sociology, 3. Edi.,
Hyman, Herbert H. (1942). The Psychology of Status. West Publishing Co.
Archives of Psychology, 269, pp. 5-91. Stinnet, N. (1992). Strong Families, In Marriage and
Karkner, N. (2009). Kadn Aile ve Toplum, Sosyolo- the Family in a Changing Society, 4. Edi., James
jiye Girifl, (Editr. Nadir Suur) AF Yaynlar, No: M. Henslin Edited, New York: Free Press.
1031. Stock, C. (1974). All Our Kin: Strategies for Survival
Kayhan, . (2010). Aile Tanm, nemi ve zellikleri in a Black Community, New York: Harper Colop-
Tarihsel Geliflim ve Aile Tipleri, Aile Yaps ve lifl- han Books.
kileri, (edi. Sezen nl) AF Yaynlar, No: 897. Straus, M., R. Gelles and S. Steinmetz (1980). Behind
Kongar, E. (1976). mparatorluktan Gnmze Closed Doors: Violance in the American Family,
Trkiyenin Toplumsal Yaps, stanbul: Cem Garden City N.Y: Double Day.
Yaynevi. Timur, S. (1972). Trkiyede Aile Yaps, Ankara: H..
Lamanna, M. A. and A. Reidman. (2003). Marriage and Yaynlar.
Families: Making Choices in a Diverse Society, Ventura, S. M. (2009). Changing Patterns of Non Mari-
Belmont C. A: Wadsworth. tal Childbearing in the United States, NCHS Data,
Lauer, J. and R. Lauer. (1992). In Marriage and The Brief, No:18, May.
Family in a Changing Society, 4. Edi, (Ed. James Wallerstein, J. S. and Joan B. Kelly (1992). How Chil-
M. Henslin), New York: Free Press. dren React to Parental Divorce, In Marriage and
Mc Falls, J. A. Jr. (2003). Population: A Lively Introduc- the Family in a Changing Society, 4. Edi., (James
tion, Population Bulletin, 58, December. M. Henslin Edited), New York: Free Press.
Miller, S. (1997). The United Consequences of Current Wills, J. B. and B. J. Risman (2006). The Visibility of Fe-
Criminal Justice Policy, Talk Presented a Rese- minist Thought in Family Studies, Journal of Mar-
arch on Woman Series University of Delaware, riage and the Family, Vol.68, August, ss. 690-700.
Newark B.E. in Andersen and Taylor, 2006. Yasa, . (1966). Ankarada Gecekondu Aileleri, Anka-
Murdock, G. P. (1949). Social Structure, New York: ra: Salk ve Sosyal Yardm Bakanl Sosyal Hiz-
Mac Millan. metler Genel Mdrl.
www.evrenselpdf.com
5
DAVRANIfi BLMLER-I
Amalarmz
N
Kresellik, kresel, kreselleflme ve kreyellik kavramlar arasndaki farklar
N
aklayabilecek,
N
Kreselleflmenin elefltirisini yapabilecek,
N
Toplumsal yap ve kurumlar arasnda iliflki kurabilecek,
N
Dier toplumsal kurumlar ve ekonomi arasndaki farklar saptayabilecek,
Kreselleflme ve kapitalizm arasnda iliflki kuran farkl sosyolojik yaklaflmlar
N
deerlendirebilecek,
Kadnn alflma yaflamndaki sorunlarn tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kreselleflme Sosyalizm
Ekonomi Kadn
Kapitalizm Ayrmclk
indekiler
KRESELLEfiME LE LGL
Kreselleflme ve KAVRAMLAR
Ekonomi Kurumu TOPLUMSAL YAPI VE KURUMLAR
KAPTALZMN KRESELLEfiMES
www.evrenselpdf.com
Kreselleflme ve
Ekonomi Kurumu
KRESELLEfiME LE LGL KAVRAMLAR

Kreselleflme kavram gnmzde en sk kullanlan kavramlarn baflnda gelir ve Kreselleflme ksaca
pek ok ynden baflta sosyoloji olmak zere dier sosyal bilimleri ilgilendirir. Dn- dnyadaki iflletme ve
insanlarn birbirlerine
ya leindeki ekonomik, politik ve ideolojik dnflmleri izlemek iin nemli bir balanmasn ifade eden bir
aratr. Ulrick Becki izleyerek bu kavrama aklk kazandrmakta yarar vardr. n- kavramdr.
k literatrde globalism (globalisme), globalite (globality) ve globalleflme/k-
reselleflme (globalization) gibi farkl kullanmlar bulunmaktadr (Sarbay, 2000):
i. Globalism/ Kresellik: Neo-liberalizm temelli bir kavramlafltrmayla kl-
tr, siyaset, sivil toplumun tmnn ekonomik yap tarafndan belirlendii
savunulur. Dier bir ifade ile ekonomiye indirgenmifl tek bir yapnn, pazar
hkimiyeti altnda ifllemesini anlatr.
ii. Globalite/ Kresel: Dnya Toplumu anlayflna iflaret eder. lkelerin ok
boyutlu iliflkiler iinde bamllklarn gsterir.
iii. Globalleflme/ Kreselleflme: Globalleflme ise bir sretir. Uluslarst ak-
trler tarafndan belirlenen bir sistemi ifade eder. Bu srete ekonomi, kl-
tr, siyaset ve sivil toplum birbirine indirgenmeksizin yan yana grlrler.
Ancak gerekte durum hi de yle deildir.
iv. Kreyellik (glokalleflme): Anlan kavramlardan sonra ortaya kan bir ye-
ni kavram daha vardr. Buna kresel ve yerel (local) kelimelerinden retildi-
i iin kreyellik/ glokalleflme (glocalization) veya kltrel globalleflme
denilmektedir. Bu aslnda belirli bir kltre zg olann yaygnlaflmasdr.
Bu kavramn Japon kaynakl olduu ve kendine zg olan ile evrensel ola-
n ok iyi badafltran ifl kltrnden esinlenerek retildii bilinmelidir. r-
nein Amerikan toplumundaki hamburger kltr dnyann her yerine ya-
ylmfltr ve artk buna Mc Donaldlafltrma (Mc Donaldization) denilmekte-
dir (Ritzer, 1998). Ayn flekilde birok yerel sigara, yemek, mzik, giyim tar-
z yaygnlaflmaktadr. rnein herkes kot pantolonu her yerde giymektedir.
Appadural (1993) ve Sarbay (1998)a gre glokalleflme yaratan kltrel mekn-
lar (space) bulunmaktadr ve bunlar befl bafllk altnda toplamak mmkndr:
i. Etno-mekn: Gmen ve mlteciler, mevsimlik ifliler ve turistlerin yafla-
dklar meknlar. Bunlar iinde yafladmz dnyay deifltiren insanlarn
yaflad meknlar olarak nem kazanr.
ii. Tekno-mekn: Tm mevcut teknolojilerin, ileri olanlar da dhil olmak ze-
re, tm snrlar aflarak oluflturduklar meknlardr.
www.evrenselpdf.com
iii. Finans-mekn: Uluslararas para hareketlerinin gereklefltii borsa tr

meknlardr.
iv. Medya-mekn: Televizyon ve radyo olmak baflta olmak zere tm bilgile-
rin elektronik olarak retildii ve yayld meknlardr.
v. Zihinsel -mekn: Aydnlanmadan bu yana retilen dflnce ve ideolojile-
rin, rnein eflitlik, adalet, zgrlk ve demokrasi gibi fikirlerin yayld
meknlar.
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE SIRA
Kreselleflme SZDE tarihsel geliflimini arafltrnz.
srecinin
1
Gnmzde glokalleflme yaratan ve fiziki yerleflim/ toprandan koparlmfl
(deterritorialized) meknlardan da sz edilmektedir. Bunlar birbirleriyle kuflkusuz
S O R U S O R U Ayrca kendini sanal ortamlarda serbeste ifade etme olana-
etkileflim iindedir.
S O R U S O R U Artk burada kresel sanallaflma sz konusudur (cyberspace)
na da sahiptirler.
DKKAT demek dahaD dorudur.
KKAT te yandan, bu tr kullanmlar daha nce tarihsel ya da za-
DKKAT man/ tarih boyutunda
DKKAT deiflme ile ilgilenen sosyolojinin mekn (space) ile de ilgi-
lenmeye baflladnn iflaretleridir. Zaman ve meknn birlikte nem tafld ise ilk
N
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
nceleri Giddens (1991)n Yaplaflma Kuramnda ortaya konmufltur. Giddens
N
SIRA SZDE SIRA SZDE
kreselleflmeye diyalektik olarak bakmfltr. Ona gre, kreselleflme varlk ile
AMALARIMIZ yokluun AMALARIMIZ
kesiflmesi, toplumsal olaylarla toplumsal iliflkilerin belli mesafede yerel
AMALARIMIZ balamsallklarla
AMALARIMIZ karflmasdr (Giddens,1990).
K T A P Kresel Kuflatma
K T Karflsnda
A P nsan, (der. Mustafa Armaan). stanbul: Ufuk (2004).
K T A P K T A P
Ayrca Giddens kreselleflmeyi modernliin bir sonucu olarak grmfltr.
TELEVZYON Giddensn T E Lbu
E V dflncelerini
ZYON elefltirenler de bulunmaktadr. rnein Roland Ro-
TELEVZYON bertson (1998)a
TELEVZYON gre, basite modernliin bir sonucu olarak grlemez; aksine
kreselleflme modernlii hazrlayan bir kofluldur. Ayrca Giddens, kreselleflme
yerine kresel terimini kullanmad iin elefltirilmifltir. nk kresellik mo-
NTERNET NTERNET
dernliin yaygnlaflmasn kolaylafltran bir durumdur. Genifl anlamda corafi
NTERNET NTERNET
olarak uzak uygarlklarn i ie gemesini gstermede uygun terminolojidir (Ro-
bertson,1992).
J. Friedman, kltrel te yandan modernlik genel anlamda kurumlarn ve temel tecrbelerin bir rnek
sosyolojik ve kresel /homojen olmas anlamn taflr. Burada Giddensin modernlik ile kreselleflme ara-
sistemler olmak zere
kresel olan iki farkl grfl snda kurduu iliflki problemlidir. nk o, kreselleflmeyi modernliin bir sonucu
ifade eder. olarak grmektedir. Oysa kreselleflme bir yandan kltrel birlii salarken bir yan-
dan da farkllklar derinlefltirmekte, en azndan su yzne kmasna olanak tanmak-
tadr. Nitekim kreselleflme srecinde, homojenlik ve heterojenlik, evrensellik ile z-
gclk (particularisme) gibi ikili karfltlklar diyalektik olarak bir arada bulunabilir.
Hatta kresellik bunu ideolojik olarak teflvik eder grnr. Aslnda olayn gerei,
ekonomik olarak homojenlik (kapitalizm) karflsnda kltrel oulculua izin veril-
mesidir. nsanlarn tketim toplumu nda sadece tketme eilimlerinin arttrlmas te-
mel hedeftir. Tketilen fleylerin benzer veya farkl olmas ise detaydan ibarettir.
Jonathan Friedman (1992), kresel/ global olan ile ilgili olarak iki farkl gr-
fln bulunduuna iflaret eder:
i. Kltrel Sosyoloji Yaklaflm: Daha ok edebiyat alanndaki farkl arafltr-
malar birlefltiren ve Birmingham evresinden esinlenen yaklaflmdr. Bu
yaklaflm insan topluluklar arasnda olduu kadar, maddi ve manevi geler
arasnda da giderek artan balantlar, alflverifller ve hareketlerin farkna va-
www.evrenselpdf.com
5. nite - Kreselleflme ve Ekonomi Kurumu 121
rlmasna dayanr. Ronald Robertson ve ifllevselci sistem kuramcs Talcott

Parsons bu kategoride yer alrlar.
ii. Kresel Sistemler Yaklaflm: Bu yaklaflm daha nce kresel tarihsel po-
litik iktisat olarak ortaya kmfltr. Dnya Sistem Yaklaflm olarak da bilinen
bu bakfl, kltre deinmemesi yznden elefltirilmifltir. Bu yaklaflm daha
ok politik iktisat alanyla snrldr. Ancak daha sonra bu alan, kltr ve
kimlik konular da katlarak geniflletilmifltir.
Kreselleflme Elefltirisi
Kreselleflme literatrnde nde gelen bir isim olan Ronald Robertsona gre k-
reselleflme tartflmalarn yapanlar iki grup halinde snflanabilir:
i. Birrneklefltiriciler/ Homojenlefltiriciler: Bunlarn baflnda A. Giddens
gibi Marksistler gelmekle beraber baz ifllevselciler de bu kategoride yer alr.
Bilimsel ve realist bir epistemoloji taraftardrlar. zne olan bilim adam nes-
ne olarak dfl dnyay inceler. Sosyal bilimcilerin nemli bir ksm bu tr
yaklaflm benimser. Modernist bir yaklaflmdr.
ii. Farklafltrclar/ Heterojenlefltiriciler: Edward Said ve Stuart Hall en nem-
lilerdir. Onlar daha ok derin yorumsama/ hermeneutik yaparlar. Bu yaklaflm
daha ok kltrel alflma yapanlar benimser. Post-modern bir yaklaflmdr.
Jonathan Friedman (1992)a gre, kreselleflme syleminin nemli bir ksm
modernitenin ideolojik rndr. Bu konudaki tartflmalarn nemli bir blm de
emperyalizm elefltirisi zerinde younlaflmfltr. Tek merkezli kltrel hegemonya-
nn, rnein Amerikan deerlerinin, tketim rnlerinin ve yaflam biimlerinin
evre lke kltrlerinin iine szarak yaygnlaflmas, yani kltrel emperyalizm flid-
detle elefltirilmifltir. nk kltrel farklarn silinip gitmesi endiflesi vard. Yalnz
ekonomik olarak evre konumunda olan lkelerde deil, Avrupada bile bu kay-
glara rastlanmakta, Amerikann hamburger ve kola kltrnden ekinilmektedir.
te yandan kreselleflme kuramcs olarak Ronald Robertson (1992) bir kre- Kresel ky kavram,
Kanadal dflnr M. Mc
selleflme modeli nerir. O, kreselleflmeyi nesnel ve znel bileflenler olarak form- Luhan tarafndan ilk kez
le eder. Kreselleflme bu balamda, dnyann klerek basklanmasn/ skfltrl- kullanlmfltr. zellikle
masn (compression) ifade eden bir terimdir. Ona gre bu basklanma sreci ye- elektronik iletiflimin
yaygnlaflmasyla birlikte,
ni olmayp insanlk tarihinde ok gerilere kadar uzanr. Bu klme ve basklan- dnyann kk bir topluluk
ma fikri ise paralar arasndaki mesafenin azalmasyla sonulanr. Robertsona g- gibi olaca anlamna
SIRA gre
SZDEhepimizde gelmektedir. rnein,
SIRA SZDE
re kresel sistemde en nemli olgu karfllkl bamllktr. Ona dnyann pek ok farkl
daha byk bir sistemin paras olduumuz bilinci, yani tikelcilik (particularis- yerindeki insanlar, televizyon
programlar yoluyla ayn
me) geliflir. Dflncelerinde T. Parsonsn izlerini taflyan Robertson,
D fi N E L tikelcilik
M ve haber olaylarn
D fi N E L M
evrenselciliin karfllkl geliflimini izler. Ona gre tikelcilik yaylarak evrensellefl- izlemektedir.
mektedir. Ayrca yerel de kresel bir rndr. rnein geen yzylda ulus dev-
S O R U S O R U
letlerin karbon kopya gibi oalmalar kresel kltrn bir yansmasdr.
Robertson (1992)un grflleri birok ynden elefltirilmifltir. rnein Friedman
(1992), Harveyden yararlanarak zaman ve meknda klmenin D K ve
K A Tbasklanma- DKKAT
nn ya da tazyik altnda kalarak skflmann, salt bilimsel geliflme veya tarafsz tek-
nolojik evrimden kaynaklanmadn syler. Bu srelerin; sermaye birikiminin,
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
dnya ekonomik stratejilerinin ve zgl toplumsal yaplarn etkisiyle ortaya kt-
n savunur. Robertsonun tm ekonomik, siyasal, toplumsal geleri, btnn
paras olduumuzun bilincine varma ile anlatmasnn slna dikkatleri eker.
Ona gre yerelleflen benzerlikler, kresel toplumsal g ve koflullarn rndr.
Ali Yaflar Sarbay, Global Bir Bakflla Politik Sosyoloji, stanbul: AlfaK(2000).
T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
te yandan post-modern dflnceleri ile tannan Zygmunt Bauman (1997) da

dhil olmak zere kreselleflmenin zenginler ve fakirler arasnda tabakalaflmay
daha da keskinlefltirerek kutuplaflmaya yol at deerlendirmesini yapanlar ok-
tur. Ayrca, kreselleflme ile emperyalizm arasnda iliflki kurarak yaplan baz elefl-
tirilere de kulak vermek gerekmektedir. Trkiyenin nemli politik iktisatlarndan
Korkut Boratav (2000), Probhat Patnaik (1997)ten esinlenerek emperyalizm ne-
den artk sol aydnlarn syleminde yer almyor sorusunu sormakta ve bu kavra-
mn yerini kreselleflmenin ald sonucuna varmaktadr. Bu durumda kresellefl-
menin, emperyalizmin yerini alma sreci zerinde durmak yerinde olacaktr. Bilin-
dii zere Patnaik (2000) emperyalizmi, dnyay belirleyen ekonomik iliflkilerin
btn olarak tanmlamakta ve dnyada yaflanan tm dnflmleri bunun sonucu
olarak grmektedir. Onun ve Boratav (2000)n itiraz, tm bu dnflmlerin artk
kreselleflme ile aklanmaya bafllamasdr. nk bu durum ayn olgunun farkl
iki biimde anlatlmas ve dolaysyla arptlmas ile sonulanmaktadr.
Boratav (2000)a gre kreselleflme terminolojisini kullananlar, emperyalizm
terminolojisini kullananlardan bafllca adan farkllaflrlar:
i. Yapsal bamllk yerine karfllkl bamllk terimini kullanrlar. Dnyann
eflitsiz ve hiyerarflik yapya sahip olduunu grmezden gelerek her fleyin
karfllkl bamlla sahip bir denge iinde cereyan ettiini savunurlar.
ii. Merkeze evre ekonomilerinden sistematik olarak aktarlan deerler gz ar-
d edilerek herkesin eflit olarak yararland bir sistem yaklaflm sunarlar. Pi-
yasa iliflkilerinin genifllemesiyle daha adil bir kaynak dalmna ulafllaca
savunulur. Geliflmifl merkez ile evre lkeleri arasndaki blflm mcade-
leleri gndeme getirilmez.
iii. Piyasann eflitsiz gler arasnda olufltuunu elefltiren yaklaflm terk edilerek
piyasaya gven yaklaflm pekifltirilir. Piyasa elefltirilerden uzak tutularak fe-
tifllefltirilir. Buna Fanatik Gven Yaklaflm da denilir. Byle bir sistemde
devletin rol hemen hemen hi yoktur.
Boratavn hakl olarak ileri srd gibi, 21. yzylda da gemiflteki tm eflit-
sizlikler artarak srd hlde kreselci yaklaflmn emperyalizm kavramlafltrma-
sna egemenlii, onun stnlnden kaynaklanyor olamaz. Hele hele bamllk
ve smr iliflkilerini grmezden gelen bir yaklaflmn yeterli gibi sunulmas mm-
kn deildir. Ancak Marksizmin emperyalizm zerindeki elefltirileri geerliliini
koruyor olsa da, daha muhafazakr glerin dnya egemenliini ele geirmifl ol-
malar yznden ifllevini yerine getiremez hale geldii de aktr. Burada umutla-
rn yitiren aydnlarn teslimiyeti tutumlarna da nemli bir elefltiri sz konusudur.
Ancak birok kreselleflme karflt yeni toplumsal hareket gnmzde kresellefl-
meye ciddi elefltiriler getirmektedirler.
Kreselleflme Karflt Yeni Toplumsal Hareketler

Alan Touraine (1998)e gre sosyal hareketler toplumdaki mevcut bamllk ve
basklama sistemini dnfltrmeyi amalayan eylemlerdir. Bu anlamda salksz
grlen bir durum ya da genin, bu bir deer, kural veya tabiiyet iliflkisi olabilir,
kltrel olarak sorgulanmas ve sonucunda sosyal iliflkilerin yeniden inflasdr. Bu
yzden sosyal hareketler politik hareketlerden farkldrlar. ktidar ele geirme ta-
lebinde bulunmazlar. Ancak mevcut sisteme meydana okurlar ve bu meydan oku-
ma srasnda politik sistemle mcadele ederken ortaya karlar. Toplumda meflru-
luk krizi (Habermas, 1971) ortaya ktnda rnein toplumda ataerkillik sorgu-
lanmaya baflladnda feminist hareketler de ortaya kar. Ancak bafllangta bu
www.evrenselpdf.com
sorgulama tam yaplmadan baz grfller ithal edilebilir. Baflka lkelerdeki hare-
ketlerin izlenmesi ou zaman sz konusudur. rnein 1968de Fransada ortaya
kan rencilerin bafllatt zgrlk ve barfl hareketi dnyaya yaylmfltr. ABDde
sanayide alflan kadn iflilerin smrlmesi sonucunda ortaya kan Feminizm de
ayn flekilde sanayileflmemifl lkelerde de yaylmfltr. Kreselleflme karflt hareket-
ler ise ok daha farkl bir yapya sahiptir.
Kreselleflme karflt hareketlerin temeli 1990l yllarda emperyalizme ve tekel-
lere karfl direnifl olarak atlmfltr. Yeni-liberal grfllere karfl Yeni Bir Dnya
Mmkndr slogan etrafnda rgtlenilmifltir. Dnyann ok deiflik kta ve lke-
lerinde ortaya kmfltr. ok eflitli aktrleri bir araya getirmifltir. Birbirinden fark-
l talep ve yaklaflmlar barndrmas temel zelliidir. Ayn zamanda genifl lde
gen kesim tarafndan desteklenmifltir. ok sayda bamsz tekil rgtn bir ara-
ya gelmesine yol amfltr. Birbirinden ok uzak mesafelerde olan insanlar iletiflim
teknolojilerinden yararlanarak ve alar kurarak nemli kreselleflme yanls zirve
toplantlarn protesto etmifllerdir. Zirve topluluklar 2001de Brezilyada; 2004te
Hindistanda; 2005te tekrar Brezilyada; 2006da Pakistan ve Malide; 2007de Ken-
yada; 2009da yine Brezilyada toplanmfltr. 2011de ise Senagalin Dakar kentin-
de yaplmas planlanmfltr. Ayrca Dnya Sosyal Formu (DSF)nun, binlerce rgt
ve aktivisti barndran ve adeta Enternasyonalist hareketi arfltran bir yapya sa-
hip olmas nemlidir.
Kreselleflme Karflt Hareketin eflitli aflamalardan getii sylenebilir:
i. Birinci aflama: Fransada Le Monde Diplomatigue dergisi evresinde ku-
ramsal temeller atlmfltr. 1999da ABDde Seattleda byk bir protesto gs-
terisi dzenlenmifltir. Daha sonralar da Dnya Ticaret rgt Bakanlar Ku-
rulu, Dnya Bankas, Geliflmifl Yediler (G7) toplantlar srekli protesto edil-
mifltir.
ii. kinci aflama: Anti-Kresel Hareketin Alternatif/ Alter-Kreselci Harekete
dnflmesidir. Kreselleflme yanllar Davos toplantlar yaparken, anti kre-
selciler alternatif olarak ilk toplantlarn Brezilyada Porto Allegre kentinde
yapmfltr. Sosyal Forum olarak anlan toplantlar hareketin rgtsel yap-
sn da ortaya karmaya bafllamfltr. Bu yapnn temel zellii herhangi bir
hiyerarfli ve karar mekanizmasnn olmamas, herhangi bir rgt disiplinin-
den bamsz olmasdr. Alter-Kreselci aflamaya gelinmesinin nemi, sade-
ce protesto gsterileriyle yetinilmeyip alternatif projeler gelifltirme potansi-
yeline sahip olunduunun gsterilmesidir.
iii. nc aflama: Maalesef yeler arasnda baz anlaflmazlklar kmfl ve ta-
raflar birbirini mahkemeye vermifltir. Gven bunalm yznden ortaya -
kan atflma birok ye kaybna yol amfltr.
Geliflmifl Yediler (G 7) lkelerinin hangileri olduunu arafltrnz. SIRA SZDE SIRA SZDE
2
TOPLUMSAL YAPI VE KURUMLAR
Bir toplumsal sistem iinde insan iliflkileri toplumsal kurumlarla dzenlendiinde
ortaya toplumsal yap kar. Yap, sistem zellii gsterir ve bir blmndeki de-
iflmeler dierlerini de etkiler. Bu balamda toplumsal kurumlarS nasl
O R U davranlaca- S O R U
n belirleyen toplumsal kurallardr veya bunlarn birleflimden oluflur. rnein
ekonomi veya siyaset birer kurum olarak ekonominin ve siyasetin nasl yaplaca-
DKKAT DKKAT
na dair genel ilke kurallar belirler. Sz gelimi yolsuzluk ve rflvetin ahlak dfl ol-
duu gibi kurallar koyar.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
www.evrenselpdf.com
K T A P K T A P
Toplumsal yap incelemeleri Buradan aka grld gibi toplumsal yap kavramnn en nemli bilefleni
sadece makro dzeyde ve
sistem tanm ile toplumsal kurumlardr. Temelde alt toplumsal kurum vardr: aile, ekonomi, siyaset,
iliflkilendirilerek yaplmaz. eitim, din ve salk. Ancak bazen bunlara bilim, ordu ve medya da eklenmektedir.
Ayrca mikro dzeyde de
incelenebilir nk gndelik
Tablo 5.1 ve 5.2 temel ve dier toplumsal kurumlarn zelliklerini gstermektedir.
yaflamdaki iliflkiler de Kurumlar aras karfllafltrma yapldnda baz ortak zelliklere sahip olduu
gelifligzel ortaya kmazlar. grlr. rnein hepsi toplumda belirli ihtiyalar karfllamak zere ortaya kmfl-
Bu dzeyde de belirli
kurallar ve dzen vardr. tr. Nitekim Parsons (1961) toplumsal yapda temel drt ifllev ve bunlar yerine ge-
rnein nasl konuflmaya tiren kurumlar bir model halinde ortaya koyar:
bafllanaca, nasl
yrnecei, nasl yemek i. Btnlefltirme ifllevi: Aile ve eitim toplumda bu ifllevi gren temel
yenecei, nasl insanlarn kurumlardr.
birbirine tanfltrlaca hep
kurallara balanmfltr. Bu ii. Ynlendirme ifllevi: Siyaset kurumu, siyasal parti rgtleri araclyla bu
gndelik yaflamda ifllevi yerine getirir.
toplumsal gerein nasl
infla edildii, nasl
iii. Uygulama ifllevi: Toplumda ekonomi kurum olarak retim, tketim, bl-
srdrldnn flm vb. iliflkileri dzenler.
incelenmesi Sembolik iv. Koruma ifllevi: Din kurumu bazen atflmaya yol asa da ifllevselciler tara-
Etkileflim olarak
adlandrlan kuramsal fndan olumlu ifllevi n plan kartlr. nk kurum olarak din, tm insan-
sosyolojik yaklaflmn lar arasnda eflitlik ve adaleti kurmak zere kurallar koyar.
alanna girer.
Tablo 5.1 Toplumsal Karflladklar Grup/ Sahip Yerine Koyduklar

Temel toplumsal Kurumlar Temel rgtsel Olduklar Getirdikleri Baz Kurallar
kurumlar ve htiyalar Yaplar Baz Temel Baz Roller
Deerler
zellikleri
remenin Cinsel Baba, anne,
Kaynak: Henslin, dzenlenmesi, Akrabalar, sadakat, ocuk, amca, Bakacan
ALE ocuklarn Akrabalk dzenli hala, yenge, kadar ocua
2001: 99. iliflkiler, sahip ol, efle
korunmas ve gruplar. byklere bykanne ve vefa gster.
toplumsallaflma. sayg. baba v.b.
Her Ev devini yap,
Bilgi ve dereceden retmen, dersini hazrla,
becerileri okullar, Akademik renci, okul Arkadafllarndan
ETM kuflaktan retmen drstlk, yneticisi, kopya
kuflaa sendikalar, baflar, sakin renci dernek ekme veya
aktarmak. renci olmak. baflkanl, snf onlar ihbar
kulpleri, baflkanl. etme.
dernekler.
lmden
sonraki Cami/kilise Peygamber,
yaflamla ilgili ve sinagog Tanr iin imam, rahip, badete katl,
DN dflnceler, cemaati, bafl Kuran, ncil haham, para baflla,
ile ve kurulufllar, ve Tevrat retmen, retiyi izle.
kayplarn dinsel dernek okumak. misyoner,
anlam, Tanr ile ve vakflar. din deifltiren.
iletiflime gemek.
Para kazanma, fliler, Krn

Mal ve Bankalar, zamannda alflanlar maksimize et.
EKONOM hizmetlerin
retimi ve
sendikalar,
flirketler, faturalar satclar,kredi
verenler, Mflteri daima
datm. iflletmeler. deme, etkin borlular, hakldr. ok
retim. danflmanlar. alfl.
ounluk
kural. Kutsal Cumhurbaflkan, Tek oy hakk
G ve otorite Siyasal gven baflbakan, var. Oy
SYASET hiyerarflisi partiler ve gstermek milletvekili, vermek hem
kurmak. parlamento. iin oy semen, aday. ayrcalk hem
kullanma de haktr.
hakk.
Hasta ve Hastaneler, Hipokrat Hastalar
rahatszlar klinikler, yemini, sal Hekim, suistimal
SALIK tedavi etmek, eczaneler, korumak, hemflire, hasta, etme. Mmkn
bakm sigorta doktorun eczac, olan iyi salk
salamak. flirketleri. tavsiyelerine Sigortac. hizmetini ver.
uymak.
www.evrenselpdf.com
Sahip Tablo 5.2

Dier Karflladklar Grup/ Yerine Dier toplumsal
Olduklar Koyduklar
Toplumsal Temel rgtsel Getirdikleri kurumlar ve
Baz Temel Baz Kurallar
Kurumlar htiyalar Yaplar Baz Roller zellikleri
Deerler
Hkim, Sorguda Kaynak: Henslin,
Polis, Sululuu
Sosyal dzeni savc,polis, doruyu 2001: 99.
mahkemeler kantlanana
Hukuk muhafaza avukat, syle. Kant
ve kadar
etmek. mbaflir, gsterme
hapishaneler. masumiyet.
gardiyan. kuralna uy.
Bilimsel
Tarafsz, yntem
Yerel, devlet,
nesnel Bilim kurallarna
blge, ulusal
evreyi arafltrma, insanlar, uy. Btn
Bilim ve
ynetmek. arafltrma teknisyen ve arafltrma
uluslararas
bulgularn yneticiler. sonularn
dernekler.
yaynlamak. saklamadan
paylafl.
lkesi iin
Dflmandan Ordu, Savafla hazr
cann Asker, acemi,
korunmak, donanma, ol. stlerine
vermek erat, subay,
Ordu ulusal sahil itaat et.
onurdur. mahkm,
karlar gvenlik, Emirleri
lesiye casus.
desteklemek. jandarma. sorgulama.
arpflmak.
Bilgiyi Zamannda,
yaymak, Televizyon gvenilir, Gazeteci, Gvenilir,
Kitle
Kamuoyu alar, radyo genifl kitlelere yazar, editr, drst ve
letiflim/
oluflturmak, istasyonlar, hitap eden, haberci, zamannda
Medya
olaylar yaynevleri. zgr yayn yaync. yararl ol.
rapor etmek. yapmak.
Ekonominin neden temel bir toplumsal kurum olduunu tartflnz. SIRA SZDE SIRA SZDE
3
Bir Sosyal Kurum Olarak Ekonomi
Alflverifllerin yz yze yapld pazar, anlamn oktan geride brakarak mal ve
hizmetlerin deifl tokufl edildii mekanizma anlamn kazanmfl olsa da piyasa
(/market) sosyolojik adan ok nemlidir. Nitekim bu piyasa/ pazara S O R U artk ekono- S O R U
mi denilmekte ve insanlarn tm iliflkileri bu piyasa ya da ekonomi tarafndan be-
lirlenmektedir. Hatta daha okas da kt zerinde ad serbest piyasa ekonomi-
DKKAT DKKAT
si olan ekonomik sistem tarafndan tm insanlarn refah etkilenmektedir. Ekono-
mik dalgalanmalar fiyat hareketlerini, borsay, iflsizlik ve yoksulluu hatta ne satn
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
alacamz ve almayacamz belirlemektedir.
nsanlar arasnda eflitsizliin kkeni, retimden elde edilen krn adil olarak
paylafllmayp sermayedarn elinde toplanmasndan kaynaklanr. nsanlarn doa
ile olan en temel iliflkisi retim iliflkisidir. Bu nedenle eflitsizliklerin nasl doduu-
nu sanayi ncesi toplumlardan itibaren incelemek gerekir (Henslin, 2001):
i. Sanayi ncesi toplum (preindustrial society): nsan Kgruplar T A Pavc (hun- K T A P
ting) ve toplayc dr (gathering). Sadece ihtiya duyulan yiyecekler, barn-
mak ve snmak iin al rp toplanr. Buna geimlik ekonomi (subsisten-
ce economy) denir. Srekli yeni yerlere g ederek ihtiyalar T E L E V Zkarfllanr.
YON Za- TELEVZYON
man iinde hayvan besleme ve bitki yetifltirme keflfedilerek renilince in-
sanlar belirli yerlerde yerleflmeye bafllar ve bahvanlk (horticulture) ya-
parlar. Tarm toplumu (agricultural society) denilen dnem bafllar. Artk
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
srekli besin peflinde koflmak yerine, yerleflik hle geerler ve artan zaman-
larnda silah veya giyecek yaparlar. Hatta zamanla silah yapan, giyecek ya-
pan, yiyecek yapan olarak aralarnda ifl blmne giderler. flte bu kendi
geimleri dflnda retim yapanlar, bunlar dier ihtiya maddeleri ile deifl-
tirirler ve ilk kr veya art rn (surplus) amal ticaret byle bafllar. Bu du-
rum yine ilk olarak insanlar arasndaki eflitsizliklere (inequality) kaynaklk
eder. Daha sonra sabann (plow) icad ise tarm toplumun geliflmesine yol
aar ve dolaysyla eflitsizliklerin artmasn hzlandrr.
ii. Sanayi toplumu (industial society): 1765 ylnda buhar makinesinin kefl-
fi ile sanayi toplumu bafllar. Buhar gc ile alflan makinelerin yaplmas ile
sanayi retimi ve krlar/art rn (surplus) daha nceki hibir dnemle kar-
fllafltrlamayacak derecede artar. Bunun sonucunda sadece ayn lke iin-
de deil lkeler aras eflitsizlikler de artar ve bamllk iliflkilerini gelifltirir.
Kt alflma koflullarnda ifliler smrlr ve emeklerine iflveren tarafn-
dan el konulur. Artk ihtiyalar iin deil, daha fazla tketim iin retilmek-
tedir. nsanlarn yaflam eilimleri deiflir, refah gstergesi olarak tketime
bafllanr. Thorstein Weblen (1912) buna gsterifli tketim (conspicuous
consumption) der. Ayrca, ok alfltklar ve kazandklar halde harcamayan
ve tasarruf ederek biriktirenler Webere gre Protestanlardr ve onlar kapi-
talizmin ortaya kmasna yol aarlar. Weberin Protestan Ahlk ve Kapita-
lizmin Ruhu adl eserinde kurduu bu iliflkinin daha sonra ok elefltirildii
belirtilmelidir.
Eflitsizliklerin ok eski zamanlara dayandn belirledikten sonra dnyadaki
mevcut ekonomik sistemleri incelemek ve aralarndaki farklar ksaca sergilemek
uygun olacaktr:
Kapitalizm
Kapitalizm emein alnp inde yaflayanlar iin olduka olaan gelen kapitalist sistemin belirli zellikleri
satlmas ile ortaya kmfl vardr:
bir rejim sistemidir.
i. retim aralarnn zel mlkiyeti vardr.
ii. Bireyler sermaye, toprak ve makinelerin sahibidir ve ne retileceine ken-
dileri karar verirler.
iii. Kr amac gtmek ok nemlidir. En az maliyetle en fazla kr elde etmek
hedeflenir.
iv. Piyasada rekabet, satn almak ve satmak isteyenler arasnda yaplr. Aslnda
serbest piyasada mal ve hizmetlerin serbeste rekabet edecei dflnlrse
de bu gerek deildir. Piyasaya devletin mdahalesi sz konusudur. Bu ne-
denle refah veya devlet kapitalizmi denilir.
Sosyalizm
Sosyalizm, kapitalizme karflt bir ekonomik sistem olarak baz temel zelliklere
sahiptir:
i. retim aralarnda toplumun ortak mlkiyeti sz konusudur.
ii. Merkez planlama vardr. Neyin ne kadar nerede retileceine devlet karar
verir.
iii. Mallarn retimi paylaflmnda kr amac gdlmez.
iv. Rekabet yoktur.
Ne kapitalizm ne de sosyalizmin saf flekillerine dnyada rastlanmaz. rnein
sosyalizmde teknokratlar daha iyi cret ile alflp refahtan daha yksek pay almfl-
www.evrenselpdf.com
lardr. Gerek kapitalizm gerekse sosyalizm, eflitsizlikleri arttrd iin son derece Sosyalist lkeler kapitalist
zelliklere yelken aarken,
elefltiri alr. Bu nedenle geliflmifl sanayi toplumlarnda, rnein ABDde devlet; ifl- kapitalist lkeler de sosyal
sizlere sigorta ve yardm, vergi indirimi, ucuz konut ve cretsiz salk hizmeti, kr refah salamak zere
sosyalist programlar
amac gtmeyen pek ok yafll ve ocuk bakm hizmeti, asgari cretin belirlenme- gelifltirmektedirler. Buna
si ve bunun altnda ifli alfltrmann yasaklanmas, emeklilikte sosyal gvenlik gi- Yaknlaflma Kuram
bi baz iyilefltirici tedbirler almak zorunda kalmfltr. Ayn flekilde 1989da Berlin (convergence theory) ad da
verilmektedir.
Duvarnn kmesinden sonra merkez planlamann pek de uygun olmad sonu-
cuna varlmfltr. rnein Rusyada piyasa koflullarna gre daha esnek bir ekono-
miye gemek zorunda kalnmfltr. in de sosyalizm yerine serbest piyasa ekono-
misine gemeye alflmaktadr. in, topraklarn ulus tesi sermaye ve teknolojiye
aarak, iflilerinin yeni piyasa sisteminde yetiflmesini ve bylelikle piyasaya uyum
salamasn hedeflemektedir.
Kapitalizmi sosyalizmden ayran zellikler nelerdir? SIRA SZDE SIRA SZDE

4
KAPTALZMN KRESELLEfiMES
amz kreselleflme a olarak da adlandrlmakta ve kapitalizm kreselleflmek-
tedir. Bu nedenle bu olgunun daha dikkatli olarak analizi gerekmektedir. Ancak
bu konuda fllevselci ve atflmac Sosyolojik yaklaflmlar farklS grfller
O R U ileri sr- S O R U
mektedir. Hem ekonomi kurumunun hem de amzn sorununun daha iyi anla-
fllmas asndan her iki yaklaflma ayr ayr yer verilmifltir (Henslin,
D K K A2001).
T DKKAT
fllevselcilere Gre Kapitalizmin Kreselleflmesi
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
fllevselci yaklaflma gre ifl ve alflma, sosyal dayanflmann temelidir. Durkheim Dnya Bankas da bu
zihniyeti destekleyen byle
tarafndan da belirtildii zere geleneksel toplumlarda mekanik dayanflma, mo- bir kurulufltur. Kresel
dern toplumlar ise organik dayanflma vardr. Kentlerde artan nfus sonucu orta-
AMALARIMIZ kapitalizmi desteklemek
AMALARIMIZ iin
yoksul lkelere krediler verir.
ya kan ifl blm insanlarn birbirine baml olmasna yol aar. rnein taksi ve
otobs flofrleri greve giderlerse ulaflm durur. Ayn flekilde gnmzde kresel
lekte, uluslararasnda ifl blm ve bamllk ortaya kmfltr. K TKresel
A P boyutta K T A P
dev flirketler kapitalist sistemde g kazanmfltr. Onlarn mdahalesi sistemi iflle-
mez hle getirebilecek gtedir. Bu dev flirketlerin bir zellii de sahipleri ile y-
neticilerinin ayr olmasdr. Bunlara korporasyonlar (corporations)
T E L E V Z Y Odenilmekte-
N TELEVZYON
dir. Bunlarn binlerce hissedar vardr. Buna ramen vergisini deyen, kr ve za-
rarlarn paylaflan bir yapya sahiptirler. Ulus tesi dev flirketlerin kt ynetildiin-
de uranlan zararlar lszdr. Ancak ifllevselciler bunu gz ard ederler. Onla-
NTERNET NTERNET
ra gre tm dnya kuzey ve gney veya dou ve bat olarak ikiye blnmfltr ve
birbirine bamldr. Amerikada yaflayan bir otomobil sahibi bile Japon arabas
kullanyorsa Tokyodaki fabrikann retimine bamldr. Buna kresel ifl blm
denilmektedir. fllevselciler serbest piyasada elde edilen krlarn byklnden
etkilenmekte ve daha ucuza retilen mallarn tketiminin dnyadaki herkesin ya-
rarna olduunu dflnmektedir. Baz lke yneticileri de bu zihniyeti taflrlar.
Ucuza ithal edilen mallar sayesinde toplumun tepkisini frenlerler. Ancak kresel ifl
blmnn olumsuz etkileri de vardr. rnein bir maln daha ucuza gelmesi ne-
deniyle ithal edilmesi, o sektrde alflan iflilerin iflsiz kalmasna yol amaktadr.
Buna karfllk fllevselciler geliflen yksek teknolojinin hizmet sektrlerinde yeni ifl
alanlar atn sylerler. Gneyde yaflayan yoksul lke alflanlarnn da dflk
cretle de olsa ifl bularak refahlarnn grece ykseldiini iddia ederek tabloyu
olumlu grmekte srar ederler.
www.evrenselpdf.com
atflmaclara Gre Kapitalizmin Kreselleflmesi

atflmac Yaklaflm ise g/iktidar (power) dalm zerinde durur. Kresel kapi-
talizm sayesinde iflilerin nasl daha fazla smrldn ve istismar edildiini an-
latr. ember (inner circle) (Useem,1984) tarafndan ynetilen dev flirketlerin
kendi aralarnda rekabet etseler de karlar sz konusu olduunda nasl birlefltik-
lerine dikkati eker. Bu dev flirketlerin yneticileri kresel kapitalizmin muhafaza
ve srdrlmesinde ortak hareket ederler. deta birbirine kilitlenmifl olarak dav-
ranrlar (interlocking directorates). Kuflkusuz bu dev flirketlerin ou ABDdedir.
Kuzeyin merkezi olarak ABD, dnyadaki dier ekonomik iliflkileri belirleyecek g-
ce ulaflmfltr. fliler ifllerini kaybettike bu flirketlerin kr artmaktadr.
Korporasyonlara dayal kapitalizm demek dev flirketlerin kapitalizme hkmet-
mesi demektir. Bu flirketler kendi lkelerinde monopol olamazlarsa dier lke-
lerden ortaklar bularak oligopol hline dnflmektedirler. Daha sonra siyasete
de girmekte ve kendilerine destekleyen politikaclara ulaflmaktadrlar. Abartma gi-
bi grnse de ABDde ynetim bu biimde ifllemektedir. Nitekim C.W. Mills (1964)
iktidar sekinleri derken uzun yllar nce bu dev flirketlerin gcn grmfltr.
Bir yanda sermaye, dier yanda sermayeyi destekleyen politikaclar ve ordu sz
konusu sekinleri temsil etmektedir. Sonu olarak dev flirketlerin karlar ile tepe-
deki siyasal liderlerin amalar birbiriyle yaknlaflmaktadr. rnein, George
Bushun baflkan olduu dnemde Condoleezza Rice hem ABDnin dfl iflleri baka-
n hem de Texastaki petrol flirketlerinin hissedaryd. Bu ulus tesi flirketlerin tm
dnya politikasn ynlendirme gc barfl yerine savafl endstrisinin de ifltahn
kabarttndan, yakn dnemde dnyaya barfl gelmesi kolay deildir.
Kresel kapitalizm hakknda bir rnek de dnyaca nl kot pantolon firmas
Levis (Levi Strauss Co.)in 1989da en yksek krn elde etmesinin hemen ardn-
dan 1990 da, ABDnin Texas eyaletinde bulunan fabrikasn bir gecede kapatmas
ve Costa Ricada yenisini amasdr. Bunun zerine ayn gn Texasta 1500 Meksi-
ka kkenli kadn ifli nceden haber verilmeden iflten atlmfltr. Levis bu flekilde
ABDdeki 24 fabrikasn kapatmfl ve baflka lkelerde emein ok ucuz olduu yer-
lerde amfltr. Nitekim Nike gibi ok nl bir ayakkab firmas, Matel gibi ok b-
yk bir oyuncak markas hep fabrikalarn uzak douya Endonezyaya, Malezyaya
veya ine taflmfllardr. Trkiyede de bu eilimleri gzlemek mmkndr. Baz
firmalar Bulgaristana bazlar ine fabrikalarn taflmfllardr.
Baflka bir rnek ise, ifl yeri felaketlerine duyarszlk sonucu birok iflinin lme-
sidir. rnein yine ABDde 1991de North Carolinada tavuk iftliinde ok byk
bir ulus tesi flirket olan Imperial Foodun retim tesislerinde tavuklar alnmasn
diye kilitlenen kaplar yznden 54 ifli kan yangndan kaamayarak lmfltr. fl
gvenlii kurallarna uyulmamfl, yeterli mfettifl tayin edilmemifltir. 180.000 ifliye
karfllk 27 mfettiflin gvenlik salamas mmkn olmamfltr. lkemizde de ma-
den iflileri srekli grizu patlamasndan hayatlarn kaybetmektedirler. fl gvenlii
koflullarna uyulmamas yaygndr. Nitekim stanbulda flehrin ortasnda depolanan
gaz tpleri infilak etmifl, onlarca alflan hayatn kaybetmifltir.
Kresel kapitalizmin sosyolojik adan nemli iki rnei de kufl ve domuz gri-
bi salgnlarnda herkesin gz nnde yaflanmfltr. lk olarak 2005/2006 kufl gri-
binde kanatl hayvanlarn akta dolaflmasna izin verilmeyerek binlercesi imha
edilmifl ve bu durum entegre tesislerde tavuk ve yumurta reten byk flirketlerin
yararna, fakir halkn aleyhine olmufltur. Yoksul ifti veya kyl aileler ucuz pro-
tein kaynandan olurken byk flirketler krlarna kr katmfllardr. 2009 domuz
www.evrenselpdf.com
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
gribi olaynda ise, ulus tesi dev ila firmalar Dnya Salk rgtne dahi szmfl
ve sahte pandemi (salgn) riski yaratarak milyonlarca doz afl satmfllardr. Bu ko-
nuda Trkiyede de baflta salk personeli olmak zere birok kifliye risk taflyan
afllar yaplmfl, daha sonra da satn alnan ok sayda afl imha edilmifltir.
Kreselleflme Emperyalizm, Yerelcilik ve fli Snf. (der. E.Ahmet KTonak)

T A Ankara:
P mge K T A P
(2000).
Kadn ve alflma Yaflam TELEVZYON TELEVZYON

Ekonomik eflitsizliklerin en genifl olarak gzlendii yer kadn istihdamdr. Bu ko- Trkiyede baz mesleklerde
rnein retim yeleri
nuda ok eflitli uygulamalar deiflik derecelerde gzlemek mmkndr. Bunla- arasnda kadnlarn fazla
rn ou ayn zamanda etnisite ile birlikte gzlenmektedir. Cinsiyete dayal ayrm- olmas gibi baz istisnalara
NTERNET ramen kadn istihdamnda
NTERNET
clk afladaki maddelerle zetlenebilir:
ayrmclk ok byktr.
i. zole ederek ayrmclk yapma (isolate discrimination): Bir ifl yerinde rnein, 2008 verilerine
bir beyaz erkek yneticinin kendi baflna, bu ynde rgtsel bir politika ol- gre, Trkiyedeki emek
gcnn sadece % 24.8ini
mad halde kadn veya gmen erkeklere ifl vermemesi ve daha kalitesiz kadn istihdam
de olsa beyaz erkek iflileri tercih etmesidir. oluflturmaktadr. Aslnda
krsal kesimde kadnlarn %
ii. Kk grup ayrmcl (small group discrimination): Bir grup erkek y- 90nnn cretsiz aile iflisi
neticinin yine kendi bafllarna, bu ynde bir rgt politikas olmad hlde ka- olarak alfltn gz ard
etmemek gerekmektedir.
dnlar sevmedikleri iin ifl yerlerinde onlarn ykselmesini engellemeleridir. Nitekim, bu yzden kentsel
iii. Dorudan kurumlaflmfl ayrmclk (direct institutionalized discrimi- kesimde kadn istihdam %
nation): Bir ifl yerinde ak bir rgt politikas olarak ayrmclk yaplmas- 18lere dflmektedir.
dr. rnein baz grevlerin erkekler iin tanmlanmas ve buralara kadn

alfltrlmamas dolaysyla cinsiyete dayal ayrmclk yaplmasdr.
iv. Dolayl kurumlaflmfl ayrmclk (indirect institutionalized discrima-
ination): Toplumdaki ifl blmnde baz ifllerin erkeklere bazlarnn ka-
dnlara ait olduuna dair yerleflmifl uygulamalarn srdrlmesidir. rnein
fiziksel g gerektiren ifllerin erkeklere ait olduu, polis ve askerler gibi cer-
rahlarn da erkek; ocuk hastalklar uzmanlarnn, retmen ve hemflirele-
rin kadn olmas gibi.
Her toplumda dolayl kurumlaflmfl ayrmclk yaygndr. rnein, ABDde sek-
reterlerin % 98i kadn iken mhendislerin sadece % 8,3 kadndr. En yksek ka-
dn istihdam ilkokul retmenlii (% 85) ve hemflireliktedir (% 94). Yneticiler
arasnda da erkekler kadnlardan daha fazladr.
Kadn ve erkekler arasnda yaplan ayrmclklar konusunda birok rnek hik-
yeleflmifltir. Bunlardan birine gre, kadnlar kendilerini aptal ve gereksiz bulan bir
yneticiyi atlatmak iin, fikirlerinin erkek bir alflan tarafndan st yneticiye su-
nulmasn salarlar. Kadnlar tarafndan sunulmufl olsayd reddedilecei kesin olan
proje, erkeklere ait olduu dflncesiyle hemen uygulamaya konulmufltur. Bu tr
uygulamalar kadnlarn sorunlarla bafl etme stratejileri gelifltirdiklerini gsterse bi-
le, ataerkil zihniyet altnda alflmann verimi dflrmemesi mmkn deildir.
Bir baflka rnekte ise, ABDde II. Dnya Savafl srasnda ok sayda kadn, re-
tim sektr denilen reel sektrde istihdam edilmeye bafllanmfl iken savafl sonras,
kadnlara yerlerinin evi olduu ars yaplmfltr. nk savafltan dnen erkekle-
re yeni ifl alan alamamfl ve kadnlara ifllerini terk etmelerinin toplum refah iin
daha iyi olaca telkin edilmifltir.
Son yllarda gl ataerkil yap iinde zellikle de grece daha yoksul ve yok-
sun hanelerin yaflad gecekondu mahalleleri, kk kent merkezleri ve merkez
nitelikteki kylerde kadnlarn glendirilmesi amacyla alflmalar yaplmaktadr.
www.evrenselpdf.com
Geleneksel yap iinde kadnlarn bakfl alarnda toplumsal cinsiyeti farkndalk

gelifltirmek temel hedeftir. Kadnn glenmesi, ayn zamanda hzla byyen so-
runlar olarak yoksulluk (Parveen & Leonhauser, 2004) ve kalknma sorunu (Cla-
ros-Lopez & Zahidi, 2005) olarak da grlmektedir. nk toplumun yarsn olufl-
turan bir sosyal grubun ekonomik, sosyal ve politik alanda karfl karflya kald s-
nrllklar toplumun genelini de ilgilendiren bir eflitsizlik ve ayrmclk sorunudur.
Kadn odakl politikalar gelifltirmenin toplumun genelinin karlarna da hizmet
edecei unutulmamaldr (abuk Kaya, 2011). Afladaki tablo temel ve dier top-
lumsal kurumlarn zelliklerini gstermektedir:
Tablo 5.3 Politik Ekonomik Sosyal

Glendirme Yasal glendirme
Alanlar glendirme glendirme glendirme
insan haklarnn yerel meclis ve karar istihdam edilen ya da yerel kurumlardaki
Kaynak: abuk korunmasna verme iflten karlan kadn kadn says (din
Kaya, 2011. ynelik yasal organlarndaki kadn saysndaki dernekler, kadn
dzenlemelerin yzdesi deiflimler dernekleri, gelir
glendirilmesi getirici gruplar,
yerel hkmet cret karfll akraba gruplar gibi)
yerel mahkemelerde iinde karar verme olmayan aktivitelere ve g dalmnn
kadn haklar ile gcne sahip harcanan zaman cinsiyete gre
ilgili dava says ve kadnlarn yzdesi (hane ii bakm iflleri dalm
sonular dahil)
kaytl oy verme kadnn kendi beden
yerel mahkemelerde, potansiyeline kadn ve erkek sal konusunda
boflanmfl ve dul sahip kadn yzdesi arasndaki cret sz sahibi olmas
kadnlarn haklar ile farkllklar (doum, hamile
ilgili dava saylar ve sendika iinde karar kalma, krtaj, ocuk
sonular verme gcne sahip kadn tarafndan says gibi)
kadn yzdesi kontrol edilen mlk
kadna ynelik oran ve bunun erkek kendi evresi
fliddetin sendikaya ye olan tarafndan kontrol iinde ve dflnda
artmas/azalmas kadn yzdesi edilen kaynaklara bamsz olarak
oran gezebilme,
yerel gsteri ve politik hareket edebilme
mahkemelerdeki kampanyalara kadn reisli olasl.
kadn hkim, avukat, katlan hanelerde salk ve
savc saylarnn kadnlarn says eitim iin
artmas/azalmas belirlenen aylk
bte
yerel kolluk
gcndeki kadn bamsz olarak
polis oran kk bteli
harcama yapabilme
olasl
hkmet ya da dier
rgtlenmelerden
kredi alabilme
yzdesi
www.evrenselpdf.com
zet
N
A M A
Kresellik, kresel, kreselleflme ve kreyellik kav- ald sonucuna varmaktadr. Bu durumda kre-
1 ramlar arasndaki farklar aklamak. selleflmenin, emperyalizmin yerini alma sreci
Kreselleflme; ekonomik, politik ve ideolojik d- zerinde durmak gerekmektedir. Boratav
nflmleri izlemek iin nemli bir aratr. Ayrca (2000)a gre kreselleflme terminolojisini kulla-
literatrde globalism (globalisme), globalite nanlar, emperyalizm terminolojini kullananlar-
(globality) ve globalleflme/kreselleflme (globa- dan bafllca adan farkllaflrlar. Ancak bunla-
lization) gibi farkl kullanmlar bulunmaktadr. rn en nemlisi piyasann eflitsiz gler arasnda
Globalism/Kresellik: Neo-liberalizm temelli bir olufltuunu elefltiren yaklaflm terk edilerek, pi-
kavramlafltrmayla kltr, siyaset, sivil toplumun yasaya gven yaklaflm pekifltirilir. Piyasa eleflti-
tmnn ekonomik yap tarafndan belirlendii rilerden uzak tutularak fetifllefltirilir. Buna fanatik
savunulur. Dier bir ifade ile ekonomiye indir- gven yaklaflm da denilir. Byle bir sitemde
genmifl tek ve dz bir yapnn, pazar hkimiyeti devletin rol hemen hemen hi yoktur. Ayrca
altnda ifllemesini anlatr. Globalite/Kresel: Dn- umutlarn yitiren aydnlarn teslimiyeti tutumla-
ya Toplumu anlayflna iflaret eder. lkelerin ok rna da nemli bir elefltiri sz konusudur. Ancak
boyutlu iliflkiler iinde bamllklarn gsterir. birok kreselleflme karflt yeni toplumsal hare-
Globalleflme/Kreselleflme: Globalleflme ise bir ket gnmzde kreselleflmeye ciddi elefltiriler
sretir. Uluslar st aktrler tarafndan belirle- getirmektedir.
N
nen bir sistemi ifade eder. Bu srete ekonomi,
kltr, siyaset ve sivil toplum birbirine indirgen- Toplumsal yap ve kurumlar arasnda iliflki
A M A
meksizin yan yana grlrler. Ancak gerekte du- 3 kurmak.

rum hi de yle deildir. Anlan kavramlardan Bir toplumsal sistem iinde insan iliflkileri top-
sonra ortaya kan bir yeni kavram daha vardr. lumsal kurumlarla dzenlendiinde ortaya top-
Kresellik (glokalleflme): Buna, kresel ve yerel lumsal yap kar. Yap, sistem zellii gsterir
(local) kelimelerinden retildii iin kreyellik/ ve bir blmndeki deiflmeler dierlerini de
glokalleflme (glocalization) veya kltrel glo- etkiler. Bu balamda toplumsal kurumlar nasl
balleflme denilmektedir. Bu aslnda belirli bir kl- davranlacan belirleyen toplumsal kurallar-
tre zg olann yaygnlaflmasdr. Bu kavramn dr veya bunlarn birleflimden oluflur. rnein
Japon kaynakl olduu ve kendine zg olan ile ekonomi veya siyaset birer kurum olarak eko-
evrensel olan ok iyi badafltran ifl kltrnden nominin ve siyasetin nasl yaplacana dair ge-
esinlenerek retildii de ayrca bilinmelidir. nel ilke kurallar belirlerler. Sz gelimi yolsuzluk
N
ve rflvetin ahlak dfl olduu gibi kurallar ko-
A M A Kreselleflmenin elefltirisini yapmak. yarlar. Buradan aka grld gibi toplumsal
2
Post-modern dflnceleri ile tannan Zygmunt yap kavramnn en nemli bilefleni toplumsal
Bauman (1997) da dhil olmak zere kresellefl- kurumlardr. Temelde alt toplumsal kurum var-
menin zenginler ve fakirler arasnda tabakalafl- dr: Aile, ekonomi, siyaset, eitim, din ve salk.
may daha da keskinlefltirerek kutuplaflmaya yol Ancak bazen bunlara bilim, ordu ve medya da
at deerlendirmesini yapanlar oktur. Ayrca eklenmektedir. Toplumsal yapnn anlafllmasn-
kreselleflme ile emperyalizm arasnda iliflki ku- da nemli olan alt kavram vardr. Bunlar sra-
rarak yaplan baz elefltirilere kulak vermek ge- syla kurum, kltr, stat, pozisyon, rol, snf,
rekmektedir. Trkiyenin nemli iktisatlarndan gruptur. Bunlar bilmek renciye avantajlar sa-
Korkut Boratav (2000), Probhat Patnaik lar. Kurumlar aras karfllafltrma yapldnda ba-
(1997)ten esinlenerek emperyalizm neden artk z ortak zelliklere sahip olduu grlr. rne-
sol aydnlarn syleminde yer almyor sorusunu in hepsi toplumda belirli ihtiyalar karfllamak
sormakta ve bu kavramn yerini krselleflmenin zere ortaya kmfltr.
www.evrenselpdf.com
N
A M A
Dier toplumsal kurumlar ve ekonomi arasnda- yneticileri kresel kapitalizmin muhafaza ve
4 ki farklar saptamak. srdrlmesinde ortak hareket ederler. deta
Parsons (1961) toplumsal yapda temel drt ifllev birbirine kilitlenmifl olarak davranrlar (inter-
ve bunlar yerine getiren kurumlar bir model ha- locking directorates). Kuflkusuz bu dev flirketle-
linde ortaya koyar: rin ou ABDdedir. Kuzeyin merkezi olarak
i. Btnlefltirme ifllevi: Aile ve eitim toplum- ABD, dnyadaki dier ekonomik iliflkileri belir-
da bu ifllevi gren temel kurumlardr. leyecek gce ulaflmfltr. fliler ifllerini kaybettik-
ii. Ynlendirme ifllevi: Siyaset kurumu, siyasal e bu flirketlerin kr artmaktadr.
N
parti rgtleri araclyla bu ifllevi yerine getirir.
iii. Uygulama ifllevi: Toplumda ekonomi ku- Kadnn alflma yaflamndaki sorunlarn
A M A
rum olarak retim, tketim, blflm vb. iliflki- 6 tartflmak.

leri dzenler. Ekonomik eflitsizliklerin en genifl olarak gzlen-
iv. Koruma ifllevi: Din kurumu bazen atflma- dii yer kadn istihdamdr. Bu konuda ok eflit-
ya da yol asa da ifllevselciler tarafndan olumlu li uygulamalar deiflik derecelerde gzlemek
ifllevi n plana kartlr. nk kurum olarak mmkndr. Kadn ve erkekler arasnda yaplan
din, tm insanlar arasnda eflitlik adaleti kurmak ayrmclklar konusunda birok rnek verilebilir.
zere kurallar koyar. Bunlardan birine gre kadnlar kendilerini aptal
N
ve gereksiz bulan bir yneticiyi atlatmak iin fi-
Kreselleflme ve kapitalizm arasnda iliflki kuran kirlerinin erkek bir alflan tarafndan st yneti-
A M A
5 farkl sosyolojik yaklaflmlar deerlendirmek. ciye sunulmasn salarlar. Kadnlar tarafndan

fllevselci yaklaflma gre ifl ve alflma sosyal da- sunulmufl olsayd reddedilecei kesin olan proje,
yanflmann temelidir. Durkheim tarafndan da erkeklere ait olduu dflncesiyle hemen uygu-
belirtildii zere, geleneksel toplumlarda meka- lamaya konulmufltur. Bu tr uygulamalar kadn-
nik dayanflma, modern toplumlar ise organik larn sorunlarla bafl etme stratejileri gelifltirdikle-
dayanflma vardr. Kentlerde artan nfus sonucu rini gsterse bile, ataerkil zihniyet altnda alfl-
ortaya kan ifl blm insanlarn birbirine ba- mann verimi dflrmemesi mmkn deildir.
ml olmasna yol aar. rnein taksi ve otobs Bir baflka rnekte ise, ABDde II. Dnya Savafl
flofrleri greve giderlerse ulaflm durur. Ayn fle- srasnda ok sayda kadn retim sektr deni-
kilde gnmzde kresel lekte, uluslar arasn- len reel sektrde istihdam edilmeye bafllamfl
da ifl blm ve bamllk ortaya kmfltr. On- iken, savafl sonras kadnlara yerlerinin evi oldu-
lara gre tm dnya kuzey ve gney veya dou u ars yaplmfltr. nk savafltan dnen er-
ve bat olarak ikiye blnmfltr ve birbirine ba- keklere yeni ifl alan alamamfl ve kadnlara ifl-
mldr. fllevselciler geliflen yksek teknolojinin lerini terk etmelerinin toplum refah iin daha iyi
hizmet sektrlerinde yeni ifl alanlar atn sy- olaca telkin edilmifltir.
lerler. Gneyde yaflayan yoksul lke alflanlar-
nn da dflk cretle de olsa ifl bularak refahlar-
nn grece ykseldiini iddia ederek tabloyu
olumlu grmekte srar ederler. atflmac Yakla-
flm ise g/iktidar (power) dalm zerinde du-
rur. Kresel kapitalizm sayesinde iflilerin nasl
daha fazla smrldn ve istismar edildiini
anlatr. ember(inner circle) tarafndan y-
netilen dev flirketlerin kendi aralarnda rekabet
etseler de karlar sz konusu olduunda nasl
birlefltiklerine dikkati eker. Bu dev flirketlerin
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Dnya Toplumu anlam- 6. Patnaike gre dnyay belirleyen ekonomik iliflkile-
na gelir? rin btn afladaki tanmlardan hangisi ile iliflkilidir?
a. Globalite a. Sosyalizm
b. Globalizm b. Pozitivizm
c. Globalleflme c. Feminizm
d. Glokalizasyon d. Emperyalizm
e. Glokalizm e. Marksizm
2. Glokalizm /kreyellik hangi kelimelerden tretil- 7. Kapitalizm ve sosyalizmin ortak ynleri nelerdir?
mifltir? a. Sanayi toplumuna dayanmalar
a. Kresel ve kresel olmayan b. Tarma dayanmalar
b. Kresel ve yerel c. Ticarete dayanmalar
c. Kresel olmayan ve yerel d. Hizmete dayanmalar
d. Kresel ve genel e. Ortak mlkiyete dayanmalar
e. Kresel ve elefltirel
8. Afladakilerden hangisi kapitalizmin zellikleri ara-
3. Kreselleflmeyi modernliin bir sonucu olarak g- snda yer almaz?
ren dflnr afladakilerden hangisidir? a. retim aralarnn zel mlkiyeti olmas
a. E. Durkheim b. Bireylerin sermaye, toprak ve makinalara sahip
b. K. Marx olmas
c. F. Hegel c. Bireylerin ne retecekleirne kendileri karar ver-
d. A. Giddens mesi
e. A. Comte d. Merkezi bir planlama olmas
e. Kr amac gtmenin ve daha fazla kr elde et-
4. Korkut Boratav gnmzde kreselleflmenin hangi menin nemli olmas
kavramn yerini ald iddiasndadr?
a. Sosyalizm 9. atflmac yaklaflmn temel konusu afladakilerden
b. Kapitalizm hangisidir?
c. Emperyalizm a. Sermaye kullanm
d. Sanayileflme b. retim aralarna sahip olma
e. Modernleflme c. Kresel ifl blmnn artmas
d. Ortak mlkiyetin kullanm
5. Kreselleflme karflt yeni toplumsal hareketlerin te- e. G/iktidar dalm
mel zellii nedir?
a. Politik hareket olmas 10. Afladakilerden hangisi cinsiyete bal ayrmclk
b. Politik hareketlerden farkl olmas konular arasnda yer almaz?
c. Yerel olmas a. zole ederek ayrmclk yapma
d. Kapitalizmi savunmas b. Kk grup ayrmcl
e. topik olmas c. Dorudan kurumlaflmfl ayrmclk
d. Dolayl kurumlaflmfl ayrmclk
e. Sosyo-ekonomik yapya dayal ayrmclk
www.evrenselpdf.com
Yaflamn inden Okuma Paras
atflma zmlemesi
fiiddete dayanan atflmaya baflvurmamak ve insana say-
g gstermek atflmalarn zmlenmesinde temel kal-
kfl noktas olarak grlebilir. fiiddete baflvurmadan say-
Oyun Kuram
atflma tipleri ile onun zmlenmesi arasnda zorun-
lu olarak iliflki kurmak gerekmektedir. Pazarlk ve sos-
yal oyunlarda (games) etkili stratejiler konusunda ol-
g iinde davrandmzda atflmalarn zmlenecei duka genifl bir literatr bulunmaktadr. nemli olan
zerinde fazla durulmasa da bu onun nemsiz ya da il- belirsiz koflular altnda taraflar pazarlk ederken, mev-
gisiz olduunu gstermez. Son ylarda atflma zm- cut oyun ve pazarlk stratejisi seenekleri arasndan en
lemesi literatrnde, atflmac kltrn karflsnda fark- ussal olan seebilmektir. Bu nedenle sosyolojinin Ras-
l bir kltr ve gelenek olarak Mahatma Gandhi (1869- yonel Seim Kuramlarndan (Rational Choice Theories)
1948)den sz edilmeye bafllanmfltr. Hatta kapsam- yararlanlmaktadr. Bu kuram insanlarn amalarna erifl-
l/esasl atflma zmlemesi yaklaflmnn barfl gs- mek iin etkili tercihlerde bulunduklarn ve dolaysyla
teriyi iermesi gerektii de dflnlmektedir. aklc olduklarn varsayar. Kuflkusuz kaynaklar snrsz
Mahatma Gandhinin yaklaflm, 1920li yllarda ngiliz olmad iin kt kaynaklar ve srekli deiflen ihtiyalar
smrgeciliine karfl Hint pasif direniflini simgeler ve karflsnda insanlar deerlendirmeler yaparak tercihler-
daha sonra Gney Afrikadaki rklk karflt hareketle- de bulunmak zorundadr. Sosyolojik olmakla birlikte ik-
re de temel oluflturmas ile tannr. tisat ile yakndan iliflkili olan bu kuramn temel nerme-
M.Gandhinin barfl temelli nemli mesajlarndan baz si Her fleyin bir bedeli vardr veya her fley iin bir fiyat
rnekler flunlardr: vardr fleklindedir. Sonu olarak 1960l yllarda temel
Gze gz difle difl dflncesi dnyay kr edecek. eserleri verilmeye bafllayan ve Alflverifl Kuram olarak
G fiziki kapasiteden deil, boyun emeyen irade- da tannan bu kuram insanlar ktlk dnyasnn rasyo-
den gelir. nel karar alclar olarak grmektedir. nk nl sos-
Adaletsiz rejimi, adaletle yknz ve alkfllar nne kan- yolog Simmelin de belirttii gibi, nsanlar arasndaki
sz elle knz. iliflkiler byk lde bir fleyler vermek ve bunun kar-
Basit yafla ki baflkalar da var olabilsin. fllnda bir fleyler almak temeli zerine kuruludur.
Hakszlkla tm insanlar seni takip edeceine, adaletle Son yllarda Aklsal Seim Kuramna ynelik ilgi artmfl-
hareket edip tek baflna kal daha iyi. tr. yle ki, Amerikada bu konuda bilimsel bir dergi -
Her sabah kalktm zaman kendime flyle sz veri- karlmaya bafllanmfltr. Toplumsal sistemlerin, son de-
rim: Dnya zerinde vicdanmdan baflka kimseden rece mikro dzeyde bir aklc bireysel davranfl kuram
korkmayacam. Kimsenin hakszlna boyun emeye- temelinde ele almak eilimi giderek artmaktadr.
ceim. Adaletsizlii adaletle ykacam. Burada gzden karlmamas gereken en nemli nok-
Sevgi insanln, fliddet hayvanln kanunudur. ta, Rasyonel Seim Kuramna dayandrlarak gelifltirilen
fiiddet gstermeme, inancmn birinci maddesidir. bu tr pazarlk ve oyunlarn daha ok ekonomik ve
Zayf insanlar affedemezler. Affetmek gllere has matematiksel temelli modeller olmalarna karfllk, am-
bir zelliktir. pirik olarak uygulamalarnn snrlldr. Literatrde bu
Tamamen barfl, anlayfl ve sevgi zerine kurulu olan sosyal atflma ve oyun eflitleri atflma zmleme
bu mesajlarn tm insanlar iin retici olduunu kabul Biimleri olarak anlmaktadr. Dier bir ifade ile sosyal
etmek gerekir. zellikle insanlara sevgi ve sayg gster- problemlerin ortaya konmasnda ve aklanmasnda
mek, insan olmann vazgeilmez kofluludur. Bu neden- Oyun Kuram bir ara olarak kullanlmaktadr. Bura-
le barfl iinde ykc atflma ortamlarna dflmeden yada temel nokta oyunlarn da gerek yaflamdan rnekle-
flamay renmek ve retmek gerekmektedir. re dayanmas ve belirli bir oyundaki oyuncularn strate-

jilerini izleme yoluyla, gerek yaflamda da insanlara, si-
Kaynak: Kasapolu, 2011. yasal partilerin veya devletlerin nasl davranacaklarn
ngrebilme frsatn tanmasdr. Bu nedenle Oyun Ku-
ram hakknda ksa bilgi ve ona dayal bir rnek ver-
mek uygun olacaktr.
www.evrenselpdf.com
Oyun Kuram aslnda iki veya daha fazla katlmc dmc olmaktan dolay itiraf edenin cezasnda indirime
arasndaki stratejik etkileflimin incelenmesinde kullan- gidilecek hatta serbest kalacak, dieri ok daha fliddet-
lan analitik bir aratr. Birbirine gvenmeyen taraflar le cezalandrlacaktr (dokuz yl gibi).
arasndaki karmaflk sosyal iliflkiler srasnda, belirli risk- iii. kiniz de itiraf ederseniz, su sabit olacandan bir
ler alarak taraflarn iflbirlii yapabileceklerini basit say- miktar ceza ile kurtulacaksnz (rnein befler yl ceza).
sal model araclyla gstermeye alflr. Bu oyunlar vi- Oyunda tutuklularn, itiraf etmediklerinde en fazla ce-
deo oyunlarndan farkl olarak daha soyut ve varsaym- zay yeme olasl bulunduundan mutlaka itiraf see-
sal/hipotetik olarak ok genifl bir yelpazedeki sosyal cekleri dflnlmektedir. nk birbirlerine gvenme-
ortamlara uygulanabilir zelliktedir. Gerek yaflam ko- dikleri iin kendileri iin en az ceza ile kurtulma olas-
flullarna uyarlamak zere kullanlan oyun kuram tipik l salayan itiraf etmeme yolunu tercih etmeyecek ve
olarak befl bileflenden oluflmaktadr: itiraf seeneini kullanacaklardr. Maalesef yaflamn bir-
i. Oyuncular ok alannda insanlar birbirine gvenemediklerinden;
ii. Her oyuncunun sahip olduu stratejiler en uygun seenei belirlerken, kazanma yerine en az
iii. Oyuncularn davranfln yneten kurallar kaybettirecek olan semektedirler.
iv. Oyunun belirli bir noktasnda oyuncularn yaptk- Oyun kuramndan retilen birok nermenin ampirik
lar seimler sonucunda elde edecei yarar veya ura- alflmalarda kullanlmas mmkndr. Ancak buradaki
flaca zarar anlamnda ktlar dier kabullerle/saytlarla birlikte temel nokta; pazarl-
v. Her oyuncunun olas her ktya karfllk bekledii n ya da taraflarn her ikisine de kazandracak olan ta-
deme/bedel (pay-off) leplerin kesiflme noktasdr. Dier bir ifade ile belirli
Bu kurama gre, her oyuncunun her ortamda kendine koflullarda taraflarn kaybetmek yerine, bir flekilde ka-
en fazla yarar salayacak stratejiyi arayaca kabul edi- zanl karak en fazla yarar salamalarn olanakl kla-
lir. Ayrca gndelik yaflamda birok sorun veya konu- cak stratejiler bulunmaktadr. Oyun Kuram da, aklsal
nun basit bir oyun gibi grlebileceini varsayar. Bu seimlere dayanarak bunun gerekleflme srecini bize
oyunlarda genelde iki kiflinin birbirine karflt konumda nazari olarak gstermektedir.
bulunmas sz konusudur. Birisinin daha fazla kar el- te yandan psikologlar bireyin toplumdaki deerlere
de etmesi dierinin fazla demede bulunmasn gerek- bal olarak kararsz kaldklar ortamlarda atflmann
tirir. Karfllkl en az zarara uraflmas veya en fazla ya- younlaflaca zerinde durmaktadrlar. Bu deerlerde-
rar elde edilmesi, her iki tarafnda stratejilerini koordi- ki atflma aslnda toplu pazarlk veya oyun kuramn-
ne etmelerine baldr. Aksi takdirde karfllkl olarak dan farkl olarak atflma zm biimlerine ihtiya ol-
denen bedel artabilir. Ayn ktnn paylafllmas ve- duunu bize gstermektedir. Burada atflmann -
rimsiz sonu elde etme anlamna gelir. Tm bunlar zmlenmesi iin deerlerde bir tr btnleflmeye ihti-
gstermek iin kullanlan oyunlarn en bilineni Mah- ya vardr. Bu da ancak atflan deerlerin arasallaflt-
kmlarn kilemi Oyunudur (The Prisoners Dilemma rlmas ya da ikinci dzeyde deer haline dnflmn
Game). kabul ile mmkn grnmektedir. rnein, iki bam-
Bu oyuna gre, hapishanede ayn suu ifllemifl iki tu- sz ulus, birbirine ters dflen ekonomik olmasa da fark-
tuklu bulunmakta ve yneticiler birbiriyle grflme- l deerleri deiflmedii iin ticari anlaflma yapamayabi-
yen mahkmlara itiraf etmelerini salamak zere ayn lir. Ancak iliflki sadece ekonomi alannda snrlanabilir
teklifi ayr ayr gtrmektedir. Burada ama tutuklula- ve ekonomiye verilen deer en stte yer alrsa anlaflma
rn birbirinden habersizken, hangi akl yrtmelerde salanabilir. Farkl politik ve inan sistemlerinden lke-
bulunarak, kendileri iin en az bedel demeyle so- ler arasnda ekonomi ile snrl iliflkiler olabilir. Buna
nulanacak stratejiyi seebileceklerini nazari olarak sosyalist ve kapitalist lkeler veya slam veya Hristiyan
gstermektir. Yneticiler oyun gerei tutuklulara flu lkeler arasndaki sk ekonomik iliflkiler rnek olarak
nerilerde bulunurlar: verilebilir.
i. Hibiriniz itiraf etmezseniz, elde delil bulunmad
iin ikiniz de ok az bir ceza alacaksnz (rnein iki yl). Kaynak: Kasapolu, 2011.
ii. Biriniz itiraf eder, dieri etmezse, yneticilere yar-
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz yanlfl ise Kreselleflme ile lgili Kav- Sra Sizde 2
ramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Geliflmifl Yediler (G 7) lkeleri A.B.D., Japonya, Alman-
2. b Yantnz yanlfl ise Kreselleflme ile lgili Kav- ya, ngiltere, Fransa, talya ve Kanadadr.
ramlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. d Yantnz yanlfl ise Kreselleflme Elefltirisi ko- Sra Sizde 3
nusunu yeniden gzden geiriniz. Ekonomi kurumu toplumda mal ve hizmetlerin reti-
4. c Yantnz yanlfl ise Kreselleflme Elefltirisi ko- mi ve datm ile ilgili temel ihtiyalar karfllar. nsa-
nusunu yeniden gzden geiriniz.. nn yeryznde var oluflundan bu yana bu temel ihti-
5. b Yantnz yanlfl ise Kreselleflme Karflt Yeni yalar farkl toplumlarda farkl biimlerde karfllanma-
Toplumsal Hareketler konusunu yeniden gz- ya alfllmaktadr.
den geiriniz.
6. d Yantnz yanlfl ise Toplumsal Yap ve Kurum- Sra Sizde 4
lar konusunu yeniden gzden geiriniz. Kapitalizmde; retim aralarnn zel mlkiyeti vardr,
7. a Yantnz yanlfl ise Toplumsal Yap ve Kurum- bireyler sermaye, toprak ve makinelerin sahibidir ve ne
lar konusunu yeniden gzden geiriniz. retileceine kendileri karar verirler; kr amac gtmek
8. d Yantnz yanlfl ise Kapitalizmin Kreselleflme- ok nemlidir. En az maliyetle en fazla kr elde etmek
si konusunu yeniden gzden geiriniz. hedeflenir. Piyasada rekabet, satn almak ve satmak is-
9. e Yantnz yanlfl ise Kapitalizmin Kreselleflme- teyenler arasnda gerekleflir. Aslnda serbest piyasada
si konusunu yeniden gzden geiriniz. mal ve hizmetlerin serbeste rekabet edecei dfln-
10. e Yantnz yanlfl ise Kadn ve alflma Yaflam lrse de bu gerek deildir. Piyasaya devletin mdaha-
konusunu yeniden gzden geiriniz. lesi sz konusudur. Bu nedenle refah veya devlet kapi-
talizmi denilir. Sosyalizm, kapitalizme karflt bir ekono-
mik sistem olarak flu temel zelliklere sahiptir: retim
Sra Sizde Yant Anahtar aralarnda toplumun ortak mlkiyeti sz konusudur.
Sra Sizde 1 Merkez planlama vardr. Neyin ne kadar nerede reti-
Robertson, kreselleflme srecinin tarih geliflimi ze- leceine devlet karar verir. Mallarn retimi paylaflmn-
rinde alflmfltr. Robertsona gre kreselleflme sreci da kr amac gdlmez. Rekabet yoktur.
15. yzylda ortaya kmfltr. 1400 ile 1750 yllar arasn-
da yeni ulusal topluluklarn ortaya kfl, modern an-
lamda corafya ve takvimin douflu, bireyciliin ve h- Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
manizmin nem kazanmas, kreselleflme srecinin ilk Kaynaklar
aflamasna karfllk gelmektedir. 1750 ile 1802 yllar Abbott, P., Sapsford, R. (1987). Women and Social
uluslararas iliflkilerin formalleflmeye bafllamas, yurttafl Class, London: Tavistock.
ve insanlk kavramlarnn belirginleflmeye bafllad d- Appadurai, A. (1993). Disjuncture and Difference in the
nemdir.1870- 1920 yllar arasnda ise ulus devlet kavra- Global Cultural Economy iinde Global Culture:
mnn yerleflmesi, kresel iletiflimin hzlanmas, olimpi- Nationalism, Globalization and Modernity, (Dr.
yat oyunlar, Nobel dlleri gibi uluslararas kresel or- M. Featherstone). London.
ganizasyonlar bafllamfltr. 1920 ve 1960 yllar arasnda Arrent, H. (1958). The Human Condition, Chicago:
kresel dzeyde savafllar ve atflmalar yaflanmfltr. University of Chicago Press.
1960- 1990 dneminde ise kresel kurulufllarn saylar- Armaan, M. (2004). (der) Kresel Kuflatma Karfl-
nn artmas, kitle iletiflim sistemlerinin kresel dzeyde snda nsan, stanbul: Ufuk.
yaygnlaflmas, dnya vatandafll, insan haklar gibi Bauman, Z. (1999). Kreselleflme: Toplumsal Sonu-
kavramlarn yansra etnik, rka ve toplumsal cinsiyete lar, (ev. A.Ylmaz) stanbul: Ayrnt.
dayal yaplarn geliflmesi sz konusu olmufltur. Fakat Baumann, Z. (1997). Thinking Sociologically, Ox-
bu aklamalar, Avrupa dfl toplumlarn bu srece etki- ford: Blackwell.
lerine yer vermemesi anlamnda Avrupamerkezci oldu- Bash, H. H. (1995). Social Problems and Social Mo-
u iin elefltirilmektedir (Suur, 1995; Suur, 2010). vements, New Jersey: Humanities.
www.evrenselpdf.com
Beck, U. (1992). Risk Society, London: Sage. Laclau, E., Mouffe, C. (1985). Hegemony and Socia-
Boratav, K. (2000). Emperyalizm mi? Kreselleflme mi? list Strategy: Toward a Radical Democratic Poli-
iinde Kreselleflme: Emperyalizm Yerelcilik fl- tics, London: Verso.
i Snf, (der. E. A. Tonak). Ankara: mge. Marx, K. (1978). Capital, (ev. E.Mandel). New York:
Bozkurt, V. (2010). Deiflen Dnyada Sosyoloji, Bur- Vintage Books.
sa: Ekin. McLuhan, M. (2001). War and Peace in the Global
Castels, M. (1996). Rise of Network Society, Oxford Village, New York: Ginsko.
Blackwell. Merton, R.(1949). Social Theory and Social Structu-
Coser, L. (1956). The Functions of Social Conflict, re, Glencoe,Ill.,: Free Pres.
Gelencoe,Ill.: The Free Press. Mills, C.W. (1956). The Power Elites, New York: Ox-
Coflkun, . (1997). Modern Devletin Douflu, stanford University Press.
bul: Der. zkalp, E. (2000). Sosyolojiye Girifl, Eskiflehir: Ana-
abuk Kaya, N. (2011). Farkndalk Yaratarak Kadn dolu niversitesi.
Glendirme: Gneydou Anadolu Blgesinde Bir Parsons, T. (1951; 1967). The Social System, Glencoe,
Kalknma Modeli Sosyoloji Arafltrmalar Der- Ill: The Free Press.
gisi, 2: 118-143. Patnaik, P. (1997). Imperialism Revue Tiers Monde,
Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in In- 38-150.
dustrial Society, Stanford: Stanford University Ritzer, G. (1983). Sociological Theory, New York: Al-
Press. fred A. Knoph.
Durkheim, E. (1938/1964). The Rules of Sociological Robertson, R. (1992). Globalization: Social Theory
Method, New York: Free Press. and Global Culture, London: Sage.
Feagin, J. R., Feagin, C. B. (1997). Social Problems: A Sarbay, A. R. (2000). Global Bir Bakflla Politik Sos-
Critical Power-Conflict Perspective, New Jersey: yoloji, stanbul: Alfa.
Prentice Hall. Soraka, M. P., Bryjack, (1995). Social Problems: A
Foucault, M. (1980). Power/ Knowledge, Selected In- World at Risk, Boston: Allyn and Bacon.
terviews and Other Writings 1971-1977, Brigh- Storey, J. (1993). An Introductory Guide to Cultural
ton: Harvester. Theory and Popular Culture, New York: Whe-
Friedman, J. (1992). General Historical and Culturally atsheaf.
Specific Properties of Global Systems, Review, 15: Suur, N. (1995). Kreselleflme zerine Sosyolojik Bir
335-372. nceleme, Birikim Dergisi, Say:73, Mays, sayfa
Giddens, A. (1984). Constitution of Society, Cambrid- 56-65.
ge: Polity. Tonak, E.A. (2000). (der) Kreselleflme: Emperya-
Giddens, A. (1990). The Consequences of Modernity, lizm Yerelcilik fli Snf, Ankara: mge.
Cambridge: Polity. Topuolu, A., Aktay, Y. (1999). (der.) Postmoder-
Giddens, A. (1993). Sociology, London: Polity. nizm ve slam, Kreselleflme ve Oryantalizm,
Giddens, A. (2000). Elimizden Kap Giden Dnya, Ankara: Vadi.
(ev. O. Aknhay) stanbul: Alfa. Weber, M. (1913/1947). The Theory of Social and
Henslin, J. M. (2001). Sociology: A Down to Earth Economic Organization, (ev. A. M. Hendelson
Approach, Boston: Allyn and Bacon. ve T. Parsons). Glencoe. Ill: The Free Press.
Hochschield, A. (1983). The Managed Heart: Com- Worsley, P. (1988). Introducing Sociology, Harmon-
mercialization of Human Feeling, Berkeley: Uni- worth: Penguin.
versity of California Press. Yeflildal, H. (2010). Toplumsal Deiflme ve Kresellefl-
Kasapolu, A. (2010). Sosyolojiye Girifl, Ankara: Uzem. me iinde Sosyolojiye Girifl, (ed. Nadir Suur) Es-
Kasapoglu, A. (2011). atflma zmlemesi, Ankara: kiflehir: Anadolu niversitesi Yayn No: 1951.
Uzem.
www.evrenselpdf.com
6
DAVRANIfi BLMLER-I
Amalarmz
N
N
Toplumsal tabakalaflma kavramn tanmlayabilecek,
N
Mevcut toplumsal tabakalaflma sistemlerini aklayabilecek,
N
Toplumsal tabakalaflma ile ilgili yaklaflmlar ve farkllklarn aklayabilecek,
Trkiyede gelir eflitsizliklerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal Tabakalaflma Snf
atflma Eflitsizlik
Kast Trkiyede Eflitsizlikler
indekiler
GRfi
TOPLUMSAL TABAKALAfiMA
OLGUSU
Toplumsal TOPLUMSAL TABAKALAfiMA
Davranfl Bilimleri-I Eflitsizlik ve SSTEMLER
Tabakalaflma
TOPLUMSAL TABAKALAfiMA
KURAMLARI
TRKYEDE GELR EfiTSZL
www.evrenselpdf.com
Toplumsal Eflitsizlik ve
Tabakalaflma
GRfi
Dnya, yaklaflk 193 lkenin kent ve kylerinde yaflayan 6,6 milyar insana ev sa-
hiplii yapmaktadr. Dnyann durumunu kavramak iin onu 1000 kiflinin yafla-
d global ky olarak dflnelim. Bu kyde 200 inli olmak zere 610 Asya-
l, 149 Afrikal, 110 Avrupal, 85 Latin Amerikal ve Karayip Adalarndan, 5 Avus-
tralyal ve Gney Pasifik Adalarndan ve 45i Amerika Birleflik Devletlerinden
olmak zere 50 Kuzey Amerikal bulunmaktadr. Bu yerleflim yerlerine bakt-
mzda baz rktc gereklerle karfllaflrz. Olduka zengin olan bu kyde bir-
ok mal ve hizmet bulunmaktadr. Ancak bu kydeki kiflilerin birou bu malla-
r sadece hayal edebilmektedirler, nk olduka yoksuldur. Kydekilerin top-
lam gelirinin % 80i sadece 200 kifli tarafndan kazanlmaktadr. ou iin en b-
yk problem yeterli yiyecek bulmaktr. Her yl, kyn alflanlar herkese yetebi-
lecek miktardan daha fazla yiyecek retmesine ramen ounluu ocuk olmak
zere kydekilerin yars yeterli yiyecek bulamamaktadr. En kt durumda olan
200 kifli ise temiz ime suyuna ve gvenli bir barnma olanana sahip deildir.
Gsz ve alflamayacak durumda olanlar ldrc hastalk riski ile karfl karfl-
yadr. Bu ky iyi niversiteler dhil olmak zere birok okula sahiptir. Bu ky-
de yaflayanlarn yaklaflk 50si niversiteyi bitirebilmektedir ama yaklaflk te bi-
ri okuma-yazma dahi bilmemektedir (Macionis, 2008: 8). Bu blm okurken
geen ilk 10 dakika iinde dnyada alktan hasta olan veya zayf dflmfl 300
kifli lecektir. Bu bir gnde 40.000 veya ylda 15 milyon kiflinin alktan lmesi
demektir (Macionis, 2008: 312).
Yukardaki alntda Macionisin ifade ettii gibi, flu anda yafladmz dnya bir
eflitsizlikler dnyasdr. nsanlarn byk bir oran yoksulluk iinde yaflarken, k-
k bir aznlk bolluk ve refah iinde yaflamlarn srdrmektedir. Refahn gster-
gesi saylan para, mal, saygnlk, g vs. eflit olarak dalmamaktadr. Bazlar bun-
lara dierlerinden daha fazla sahip olmaktadr. Bu balamda birtakm sorular orta-
ya kmaktadr:
Toplumlarda neden eflitsizlikler veya tabakalar vardr?
Eflit olarak dalmayanlar nelerdir?
Toplumsal tabakalaflmay belirleyen sosyal, kltrel, ekonomik ve politik
koflullar nelerdir?
Tabakalaflmann devamll nasl salanyor?
Bu blmde bu sorulara cevap aranrken konu ile ilgili tartflmalara yer verilecektir.
www.evrenselpdf.com
Resim 6.1
Yoksulluk ve alkla
bafletme abas
Kaynak:
http://www.esnafga
zetesi.com/2010/12/
yoksulluk-siniri-2-
bin-826-lira/
TOPLUMSAL TABAKALAfiMA OLGUSU

Macionise (2008: 252-253) gre bir toplumda yaflayan bireylerin hiyerarfli temelin-
de sralanmas sistemi olan toplumsal tabakalaflma drt ilke temelinde oluflur:
1. Toplumsal tabakalaflma basite bireylerin farkllnn yansmas deil, top-
lumun bir zelliidir. Biroumuz sosyal durumumuzun abalarmz ve ye-
teneklerimizle ilgili olduunu ve kendi kaderimizi kontrol ettiimizi dfl-
nrz. Ancak sistem sonuta hepimizin yaflamn flekillendirmektedir.
2. Toplumsal tabakalaflma nesilden nesile gemektedir. Ebeveynlerin kendi
sosyal konumlarn ocuklarna nasl geirdiklerine baktmzda, tabakalafl-
mann bireyden ok toplumun bir zellii olduu grrz. zellikle gelifl-
mifl lkelerde sosyal hareketlilik yani sosyal hiyerarfli iindeki pozisyonda
bir deiflme grlebilmektedir. Bu hareketlilik afla veya yukar doru ola-
bilmektedir. Az sayda da olsa Christina Aguilera ve Michael Jordan gibi bi-
reylerin baflarlarn grmekteyiz. Baz kifliler iflas, ifl kaybetme ya da hasta-
lk gibi nedenlerden dolay daha afla tabakalara dflebilmektedirler. Ancak
ou insann sosyal konumu yaflam boyunca ayn kalmaktadr.
3. Toplumsal tabakalaflma evrenseldir, fakat eflitlidir. Toplumsal tabakalaflma
her yerde grlmektedir. Bununla beraber neyin eflit olmad ve nasl eflit
olmad toplumdan topluma deiflmektedir.
4. Toplumsal tabakalaflma sadece eflitsizlikleri deil, ayn zamanda bu durumu
meflrulafltran inanlar da kapsar. Herhangi bir eflitsizlik sistemi baz kiflile-
re sadece daha fazla imknlar verilmesini salad gibi, bu dzenlemenin
haka olduunu da belirtir.
Toplumsal tabakalaflmann tm sosyologlar tarafndan kabul edilen bir tan-
m ve bu tanmn her yn ile tatmin edici olduunu sylemek gtr. J. Turner
(1978: 328) tabakalaflmay flu flekilde tanmlamaktadr:
Tabakalaflma, bir sosyal sistemde kt ve deerli kaynaklarn stat pozisyonlar-
na bal olarak eflit olmayan dalm ve her birinin deerli kaynaklarn paylaflm
sralamasnn afla yukar srekli hle geldii sreler olarak tanmlanabilir. Bu ta-
nma baktmzda nemli unsur ortaya kmaktadr:
www.evrenselpdf.com
6. nite - Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma 141
1. Kt ve deerli kaynaklar, Sosyologlar tabakalaflma

kavramn insanlarn toplum
2. Eflit olmayan dalm ve iinde sahip olduklar
3. Sralamann greli olarak srekli hle gelmesi. pozisyona gre
aklamfllardr.
Toplumsal tabakalaflmay aklamada nem taflyan dier kavramlar; eflitsizlik,
farkllaflma ve hiyerarflidir. Toplumsal farkllaflma (social differentiation) kavram,
yafl, cinsiyet, rk gibi dirimbilimsel ya da toplumsal snflaflmaya yol aan trl
ekinsel etkenler sonucu bireylerin ve toplumsal kmelerin birbirinden deiflik
zellikler kazanma sreci olarak tanmlanabilir (Hanerliolu, 1986: 143). Hiye-
rarfli en genel anlam ile geleri nemine gre sralama/kademelendirme veya
basamaklar zinciri anlamna gelmektedir. Sosyolojik olarak hiyerarfli (hierarchy)
yetkenin, en genifl lde, en st aflamalarda olmak zere, deiflik nem sralar
arasnda kat ve kesin bir biimde dald toplumsal rgtlenifl biimi (Haner-
liolu, 1986: 22) olarak tanmlanabilir. Sosyologlar, bireylerden ok sosyal katego-
riler arasndaki farkll toplumsal farkllk olarak kabul ederler. Farkl sosyal ka-
tegorilerdeki bireylerin hiyerarflik dzen iinde sralanmalar kaynaklara ulaflmada
farkllk yaratr ve bu da toplumsal tabakalarn ortaya kmasna neden olur. Top-
lumdaki rol ve stat farkllklar tek baflna toplumsal tabakalaflmay belirlemez, an-
cak nemli bir etmendir. nemli olan nokta yatay olarak var olan farkllklarn, e-
flitli nedenlerden dolay dikey olarak sralanmasdr. Bu balamda, yatay olarak var
olan farkllklarn dikey olarak hiyerarflik bir zellie kavuflmasyla toplumsal taba-
kalaflmann ortaya ktn sylemek mmkndr.
Tabakalaflma ile ilgili dier nemli bir kavram, eflitsizliktir. Eflitsizlik, toplumdaki
maddi ve manevi olanaklarn bireyler arasnda eflit olmayan dalmn belirtir. Bu
noktada flu soru ortaya kmaktadr: Bir toplumda bireyler arasnda eflit olarak dal-
mayan nedir? Toplumsal tabakalaflma sistemleri incelendiinde flu sonuca varlabilir:
Ekonomik olarak: servet,
Siyasal olarak: g,
Toplumsal olarak: saygnlk.
Sosyologlarn en byk abalarndan biri, toplumsal eflitsizlii anlamaktr. Tur-
nern (1997: 33) belirttii gibi aslnda sosyolojinin merkezini, toplumsal eflitsizli-
in g, stat ve snfa gre tanmlanmfl kaynaklarn, zellikleri ve sonularyla il-
gili bir soruflturma olarak tanmlamak mmkndr. Toplumsal eflitsizlik, sosyolo-
jinin nemli bir konusu olmaya devam edecektir.
Sonu olarak baz ilkel toplumlar dflnda tabakalaflmann her toplumda var ol-
duunu grmekteyiz. Ancak tabakalaflma sistemleri deiflmez deildir ve tm top-
lumlarda ayn flekilde grlmemektedir. Zamana ve topluma gre farkl biimler-
de ortaya kmaktadr. Bu da tabakalaflmann dinamik nitelii olduunu gster-
mektedir. Toplumsal tabakalaflma ayn zamanda bir eflitsizlik sistemidir.
Toplumsal tabakalaflmann temel zellikleri nelerdir ve toplumsal tabakalaflmay

SIRA SZDE nasl ta- SIRA SZDE
nmlarsnz? 1
Kast sisteminin
D en
fi nemli
TOPLUMSAL TABAKALAfiMA SSTEMLER
D fi N E L M NELM
zellii, doumdan itibaren
Bu blmde mevcut tabakalaflma sistemleri incelenecektir. tm insanlar arasnda
S O R U grevlerin, haklarn,
S O R U
sorumluluklarn ve gcn
Kast Sistemi kesin kurallarla belirlenmifl
Kast sistemi doum temelinde ortaya kan bir sosyal tabakalaflma sistemidir ve olmasdr, yani kastlar
DKKAT DKKAT
arasndaki farkllklar
sisteminin klasik rnei Hindistanda grlmektedir. Bu tabakalaflma sisteminin belirgindir ve
evrensel olmad ve ortaya kt corafya ve kltr ile iliflkili olduu sylenebi- deifltirilemezdir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
www.evrenselpdf.com
K T A P K T A P
lir. Herfleyden nce kast sistemi kapal bir sistemdir yani kiflinin iinde doduu
kast gelecek yaflamn belirler ve baflka bir kasta geme olana yoktur.
Kast sisteminin oluflumuna iliflkin ilk belge M.. 1100 tarihini gstermektedir
ve M.S. 1000. yllarda Hindistanda kast sisteminin yerlefltii ve flu flekli kazand
sylenebilir:
1. Brahman (Rahipler )
2. Kshatriyas (Savafl, asker, flef, soylular)
3. Vaishya (Tccar, ifti ve zanaatkrlar)
4. Sudra (Kyller ve hizmetkrlar) (Macionis, 2008)
Bu kastlardan baflka, parya (sistem dflnda olanlar) bulunmaktadr. Bu sistemde
her kast yesi ancak kendi kastndan biri ile evlenebilir. Her kast kendi iinde alt
gruplara ayrlmaktadr ve her birinin dierine gre rtbe sralamas vardr. Bu du-
rum btn kastlar iin geerlidir. Kast sisteminin nasl ve neden ortaya kt tarihi
arafltrmalarla ortaya konmaya alfllmaktadr. Hindistana zg byle bir tabakalafl-
ma sisteminin iki bin yl aflan uzun bir zaman iinde varln srdrmesindeki en
nemli nedenlerden biri tarma dayanan bir ekonominin var olmasdr (Ergil, 1986;
Macionis, 2008). Dier nemli bir etken ise Hindu dinidir.
Hinduizme gre insan, tanr tarafndan yaratlmamfltr; ruhu ebediyen var ol-
mufltur ve olacaktr. Bu dinde her varlk kendi yolunu semekte zgrdr ve bu-
nu duayla, inzivaya ekilme veya meditasyonla veya doru davranflla yerine geti-
rebilir. Tapnaklarda tapnmaya, kutsal metinlere ve guru disiplini geleneine
nem verilir. Hinduizme gre, her varlk btn karmalar temizlenene kadar yeni-
den bedenlenir (reenkarnasyon).
Her kastn uyguladklar ok farkl dini kurallar ve ibadetleri vardr. Tm kast-
larn, kendi zel yaflamlarnda yapmakla ykml olduklar sorumluluklar, yerine
getirmeleri zorunlu ykmllkleri bulunmaktadr. Bu sorumluluklarn yerine ge-
tirilmemesi veya ihmal edilmesi ahlka uygun kabul edilmez ve bu, toplumda is-
tenmeyen bir durum yaratr. Bireylerden istenen, ait olduu kastn gerektirdii g-
revleri yerine getirmesi ve hayatndan memnun olmasdr (Ergil, 1986).
Hinduizm temel inanca dayanr:
1. Yeniden doufl,
2. Doru ibadet ve davranfl,
3. Kader.
Bu sistemde doru davranfln iki nemli koflulu vardr:
Brahmanlara saygl olmak,
Kendi kastnn zgl grevlerini ve sorumluluklarn yerine getirmek.
Bu inanfl erevesinde her birey kendi kastn benimsemeli ve bu kastn gerek-
liliklerini yerine getirmelidir (Ergil, 1986). Birey kastna uygun davranfllarda bulu-
nursa, bundan sonraki yaflamnda daha st bir kastta doabilir ancak kastnn g-
rev ve sorumluluklarn yerine getirmezse bundan sonraki yaflamnda cezalandr-
larak daha alt bir kastta doacaktr. Bu inan sistemi iinde birey, kendi konumu-
nu sorgulamadan kastn kabul etmekte ve yaflamn srdrmektedir.
www.evrenselpdf.com
Resim 6.2
Esnaflkla uraflan
Vaishyalar
Kaynak:
Callaham, T. And
and Pavich, R.
http://www.csuchic
o.edu/~cheinz/sylla
bi/asst001/spring98
/india.htm
Resim 6.2de grlen satc Vaishyadr. Bu kastn yeleri esnaflardan oluflur.

Resimde grlen dkknda sadece alminyum kaplar satlmaktadr. Pirin veya
paslanmaz elik iin baflka dkknlara gitmeniz gerekir.
Resim 6.3
mlekilikle
uraflan bir Shudra
Kaynak:
Callaham, T. And
and Pavich, R.
http://www.csuchic
o.edu/~cheinz/sylla
bi/asst001/spring98
/india.htm
Resim 6.3de grlen mleki Shudra kastndandr ve bu kastn iinde birok

grup bulunmaktadr. Bu gruplardan her biri eflitli hizmetler salamaktadr.
Kast sisteminin ayrt edici zelliklerini ve Hindistan toplumunda hl varln

SIRA SZDE srdrme- SIRA SZDE
sinin temel nedenlerini aklaynz. 2
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
www.evrenselpdf.comSIRA SZDE SIRA SZDE

Snf Sistemi
Snf sistemi tabakalar aras Sanayileflme ile beraber toplum yapsnda birok deifliklikler gzlenmifltir. Mo-
geifle olanak salayan ak
bir sistemdir. zellikle dern ekonomi, farkl meslekleri barndrmas nedeniyle eflitli alanlarda yetenekli
sanayileflmifl toplumlarda bireylere gereksinim duyar. Bu, hem bireyin doufltan getirdii zelliklere hem de
toplumsal hareketliliin
daha ok grldn
baflarsna nem veren toplumsal tabakalaflma sistemi olan snf sisteminin orta-
sylemek mmkndr. ya kmasna neden olmufltur (Macionis, 2008).
Toplumsal hareketlilik, Kast sistemi doum temelinde ortaya kan bir toplumsal tabakalaflma sistemi
tabakalaflma sistemi iinde
bireylerin afla veya yukar iken, snf sisteminde bir bireyin pozisyonu sadece tesadfen doduu ailesine
snflara geiflini belirtir bal deildir. Bireyin baflars, abas ve yetenekleri hangi toplumsal tabakada ola-
(Goodman, 1992).
can etkileyebilir. Toplumsal hareketlilik nedeniyle, snflar kast sistemindeki gi-
bi kesin olarak tanmlanamazlar ve snflar arasndaki snrlar ok ak deildir.
Kast sistemindeki gibi snf, bireyin yaflam frsatlarn byk lde etkiler. st s-
nfta yer alanlar; eitim, meslek salk gibi toplumun kaynaklarna daha kolay ula-
flabilmektedirler. Snf ok boyutludur; yani servet, g, prestij gibi birok farkl
faktr katkda bulunur. Karmaflk snf yaps iinde bir birey, bir snfa atfedilen
tm zelliklere sahip olmayabilir. rnein, nl bir futbolcu prestije sahip olabilir
ancak gce sahip deildir (Goodman, 1992).
Modern toplumlarda tabakalaflma sadece doufltan gelen zelliklere gre deil,
bir bireyin bilgi, beceri ve abalarn da ieren yeterlilikler temelindedir. Meritok-
rasi kavram liyakat temelinde tabakalaflma sistemini aklar; yani kiflilerin bireysel
stnlne ve liyakata dayanan sistemdir. Meritokrasinin toplumda yaygnlaflma-
s endstri toplumlarnda eflitlik flansn artrmfltr (Macionis, 2008).
SIRA SZDE Kast ve snfSIRA

sistemi arasndaki benzerlik ve farkllklar nelerdir? Karfllafltrnz.
SZDE
3
TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI
D fi N E L M
ToplumsalDtabakalaflma
fi N E L M sosyologlar iin nemli bir konu olmufltur ancak tabaka-
laflmann, eflitsizliin doas, nedenleri sonular konusunda fikir birlii yoktur. Bu
S O R U blmde, tabakalaflma
S O R U ile ilgili kuramlara yer verilecektir.
DKKAT
atflma DKuram
KKAT
Bu blmde nce atflma kuramnn nde gelen temsilcilerinden olan K. Marxn
ve daha sonra Marxn grfllerinden etkilenen R. Dahrendorfun tabakalaflma ile
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
ilgili grfllerine yer verilecektir.
AMALARIMIZ
K. Marx ve Snf atflmas
AMALARIMIZ
Marxa gre toplumsal snf atflma kuram, toplumsal tabakalaflma sisteminin baz kiflilere yarar salarken ba-
olgusunun temel belirleyicisi z kiflileri ise dezavantajl duruma soktuunu iddia eder. Bu yaklaflmn en nde ge-
zel mlkiyettir. nsanlk
tarihi,
K Tbir Asnflar
P savafl len temsilcisi K K.T Marxdr.
A P Kinlocha (1977) gre Marxn temel amac, toplumlarn
tarihinden baflka bir fley tarihsel geliflmelerindeki deiflmelerin temelini ve toplumun temel ekonomik alt ya-
deildir. Toplumsal
snflarn kayna, bireylerin
ps ile toplumun normatif st yaps arasndaki iliflkileri analiz etmektir. Marxn ta-
Ttoplumsal
E L E V Zretim
Y O N srecinde
bakalaflmaT Eile ilgili grfllerinde snf ve atflma kavram zel bir neme sahiptir.
LEVZYON
iflgal ettikleri deiflik konum retici gler denildiinde, toplum tarafndan yaratlmfl olan retim aralar,
ve yaptklar deiflik iflte
aranmaldr. ncelikle ifl aletleri ve maddi varlklar reten insanlar anlafllr. retim iliflkileri
retim srecinde meydana gelen varlklarn deiflim ve datm iliflkileridir. nsan-
NTERNET larn retim Naralar
T E R N E T karflsndaki durumlar, onlarn retimde yerlerini, durumunu
ve emek rnlerinin dalm tarzn belirler. Toplumsal snflarn ortaya kmasnn
nedeni retim aralarnn zel mlkiyetidir. Bylece, mlkiyet dzeninde var olan
retim iliflkileri her snfn toplum iindeki yerini belirlemedeki en nemli etkendir
www.evrenselpdf.com
(Antonia, 2003). Bu temelde, retim aralarna sahip olanlar ve olmayanlar olarak

iki temel snf bulunmaktadr. Bu iki snf arasndaki eliflkiler uzlaflmazdr ve dev-
rim sonucu snfsz topluma geilecektir.
Marx, atflmann evrenselliini ve tm toplumsal yaplarla olan sistemli iliflkisi-
ni vurgulamfltr. Marxa gre, atflma olmadan ilerleme olamaz ve uygarln bu-
gne kadar izledii yasa budur. Toplumdaki snflar aras atflma, deiflmenin ne-
denidir. Marx, doadaki eliflkilerin nicel deiflmelerden geerek nitel deiflmele-
re neden olduunu ve bunun toplum iin geerli olduunu sylemifltir. Sonu ola-
rak, Marxa gre deiflmenin dinamii snflar arasndaki atflmadr ve kapitalizmin
eliflkileri toplumda dnflme yol aacaktr. Toplumun maddi koflullar st yap-
y flekillendirmektedir.
Marxa gre toplumlar ilkel, kleci, feodal, kapitalist ve sosyalist - komnist
toplum olarak farkl aflamalarla ilerlemektedir. lkel toplumlar dflnda, dier re-
tim biimlerinde snflar ve smr mevcut olmufltur. Komnist aflamada snfsz
toplum gerekleflecektir. Grld gibi Marxn yaklaflmnda bireyler, ya retim
aralarna sahiptir ya da bu aralara sahip olanlara emeklerini satmak durumunda-
drlar. Farkl retim biimlerinde farkl snflar mevcut olmufltur. rnein, feodal
retim tarznda aristokratlar topraklara sahipti, kyller ise bu iftliklerde alfl-
maktaydlar. Kapitalist retim tarznda kapitalistler fabrikalara ve dier mallara sa-
hip olurken (burjuvazi), ifliler (proletarya) emekleri karfllnda bu ifl yerlerinde
alflmaktadrlar (Macionis, 2008).
Grld gibi Marxn toplumsal tabakalaflma ile ilgili aklamalar snflarn zel
mlkiyete sahip olup olmamalar temeline dayanr. Bu balamda snflar, ezen-ezi-
len, smren-smrlen, burjuva-proletarya gibi kapitalist ekonominin geliflme
srecinde kesin bir kutuplaflmann ortaya kaca Marx tarafndan belirtilmifltir. Marx,
toplumsal yapdaki snf iliflkilerini karflt kamplara blnmfl iki snfn atflmas ola-
rak kabul eder. Komnist Manifestoda flu grfller dile getirilmifltir: Bizim amz,
burjuvazinin a, bu ayrt edici zellie sahiptir ve snfsal uzlaflmazl basitlefltirmifl-
tir. Bir btn olarak toplum, iki byk dflman kampa, birbiriyle dorudan karfl kar-
flya gelen iki byk snfa ayrlmaktadr: burjuvazi ile proletarya (Swingewood, 1998).
Marxn ikili snf yorumu, sosyolojik gereklerle badaflmad, basit bir yorum-
lama olduu ve ortaya kan orta snf gereini aklayamad iin elefltirilmektedir.
Bu yorumun, Marxn zellikle Komnist Manifesto gibi yazlarnda halk etkilemek
ve onlar ideolojik olarak bir amaca ynlendirmek istei ile vurguland sylenebi-
lir. Marx Louis Bonaparten 18 Brumairei ve Kapital gibi eserlerinde bu yoru-
mun aksine daha bilimsel bir yorum sunar. Swingewoodun (1998: 110) belirttii gi-
bi Louis Bonaparten 18 Brumaireinde Marx, finans burjuvazisi, sanayi burjuvazi-
si, kk burjuvazi, proletarya, toprak sahipleri ve iftilerden sz eder. Marxn
eserleri incelendiinde, orta snftan bahsettii grlmektedir. Orta snflar, kk
reticiler, kk burjuvazi, metalarn dolaflmyla uraflanlar (pazarlama, satn al-
ma, satfl), dkkn sahipleri, toptanclar, denetiler, muhasebeciler, yneticiler vb.
oluflmaktadr. Marxa yneltilen ikinci nemli elefltiri ise snf atflmasnn artaca ve
bunun devrimle sonulanaca hakkndaki iddiasnn gerekleflmediidir.
Marx, tabakalaflma olgusunu tarihsel boyutta ele almfl ve aklamalarnda eko-
nomik farkllklarn zerinde durmufltur. Marxn adafl sosyolojide toplumsal ta-
bakalaflma ile ilgili kuramlarda etkisinin olduu aktr.
Marxa gre toplumsal tabakalaflmay belirleyen temel etmen nedir?SIRA

Marxn
SZDEtabakalaflma SIRA SZDE
anlayflna yneltilen temel elefltiriler nelerdir? 4
www.evrenselpdf.com S O R U S O R U
R. Dahrendorf ve atflmann Kurumsallaflmas

adafl atflma kuramnn nde gelen temsilcilerinden biri olan Dahrendorfun
amac toplumun atflmac bir kuramn oluflturmaktr. Dahrendorfa gre atflma
kuramnn temel varsaymlar ise flunlardr:
1. Her toplum, her zaman deiflme srecinin iindedir; sosyal deiflme her za-
man vardr.
2. Her toplum her zaman atflmay yaflar; sosyal atflma her zaman vardr.
3. Bir toplumdaki her ge deiflme ve btnleflmeye katkda bulunur.
4. Her toplum, yelerinin bir ksmnn dierlerinin zerinde kurduu baskya
dayanr (Dahrendorf, 1959: 162).
Dahrendorfun teorisi ksmen Marxn teorisinin kabul, ksmen reddi, ksmen
de yeniden formle edilmesidir. Dahrendorfa gre Marxn katklar flunlardr:
1. lki, Marxn toplumda atflmann srekliliini ortaya koymasdr.
2. Dieri ise, toplumsal atflmalarn kar atflmalar olmas nedeniyle iki gru-
bu karfl karflya getirdiini belirtmesidir.
3. Yine Marx, atflmann tarihin bafllca hareketlendiricisi olduunu anlamfltr.
Buna karfllk Dahrendorf, kapitalist toplumun tarihin son snfl toplumu oldu-
u fleklindeki grfllerine katlmaz. Appelbaum (1970: 74) Dahrendorfun bu konu-
daki grfllerini flu flekilde belirtir: ... Marxn snf kuramnn felsefi geleri dedii
Marksist fizik tesini aka reddetti. Felsefi geler, grgl [ampirik] olarak kantla-
namayacak ya da reddedilemeyecek gelerdir. Kapitalist toplumun tarihteki son s-
nf toplumu olduu ya da komnist toplumun insan zgrlnn tam olarak ger-
ekleflmesini salad trnden nermeler tartfllabilir ve yadsnabilir, fakat bilimsel
yollarla yanlfll kantlanamaz.
Dahrendorfa gre Marxtan Dahrendorf, Marxn yaflad dnemden gnmze kadar birok deiflimin or-
beri toplum yapsnda taya ktn belirtir. Marxn analiz ettii toplumun kapitalist toplum olduunu,
meydana gelen nemli
deiflmeler flunlardr: kendi inceledii toplumun ise sanayi toplumu olduunu ifade eder. Dahrendorf,
sermayenin blnmesi, ifl bugn hl kapitalist toplum yapsn m incelediimizi sorar ve belirli bir toplumu
gcnn blnmesi ve yeni
orta snfn ortaya deil, sanayi toplumlarndaki atflma ve atflma biimlerini incelemeyi hedefledi-
kmasdr. ini belirtir. Dahrendorf, kapitalist toplum sanayi toplumunun bir biimi olduu
iin sanayi toplumu kavramn tercih eder (Giddens, 2005).
Dahrendorfa gre, Marxn kapitalizmle ilgilendii dnemde retim aralarnn
sahibi ve kontrol ayn kimseler veya snftayd. Kapitalist sisteme hkim olan bur-
juvazi, hem retim aralarna hem de ynetime sahipti. Yirminci yzylda retim
aralarnn sahipleri ile ynetimde bulunanlar farkllaflmfltr. Kontrol edenler ve sa-
hip olanlarn ayr olmasyla, kapitalistlerden tamamen farkl bir ynetici grup orta-
ya kmfltr. Yneticiler ile kapitalistler arasnda birtakm farkllklar olmasna ra-
men roller ve pozisyonlarda dikkate deer bir benzerlik bulunmaktadr. Bu ayr-
mn atflma ve snf yapsna etkisi olmufltur (Dahrendorf, 1959).
Dahrendorfa gre gnmzdeki sanayi toplumlarnda ifli snf homojen bir
yapya sahip deildir. Marxn dneminde iflilerin ou vasfsz ve eitimsizken,
19. yzyln sonundan itibaren ifli snfnda baz farkllaflmalar olmufl ve kalifiye
ifliler ortaya kmfltr. retimdeki teknik bulufllar, yenilikler ve kompleks maki-
nelerin kullanm gibi faktrler ifli snfnn homojen yapsn deifltirmifl ve on-
larn iinde de bir hiyerarfliye yol amfltr. Dahrendorfa gre, geliflmifl sanayi
toplumlarnda vasfl ifliler, yar-vasfl ifliler ve vasfsz ifliler bulunmaktadr.
Bu grup sadece vasfl olmak ynnden ayrlmaz, ayn zamanda sosyal stat-
leri asndan da ayrlrlar. Dier nemli bir geliflme de yeni orta snf gereidir.
www.evrenselpdf.com
Hem kapitalin hem de ifl gcnn blnmesi, modern toplumlarda yeni orta s-
nf olarak adlandrlan bir toplumsal tabakann ortaya kmasna neden olmufltur
(Dahrendorf, 1959).
Dahrendorfun atflma kuram oulcudur. Dahrendorfa gre toplumsal yap-
y anlamada hem uyum hem de atflma nemlidir. Toplumun, biri atflmay, di-
eri btnleflmeyi yanstan iki yzl (janus-faced) bir ilah olduunu ileri srer (Po-
loma, 1979). Toplumlar hem uzlafl hem de atflma olmadan var olamaz. Bylece
biz uzlaflya sahip olmadka atflmaya da sahip olamayz. rnein Fransz ev ka-
dnlar ile fiilili satran oyuncularnn arasnda bir iliflki olmadka, bir atflma iin
temel olarak hizmet edecek btnleflme olmadan yksek derecede bir atflma ola-
s deildir. Dahrendorf, Marxn snf atflmalarnn devrimle sonulanaca tezine
katlmaz nk sanayi toplumunda atflmalar kurumsallaflmfltr. Snf atflmasnn
teknikleri, metotlar, silahlar anlafllmakta ve kontrol altna alnmaktadr.
Dahrendorfa gre karlar ak veya gizli olabilir. Herhangi bir birlikteki kar-
lar atflmas en azndan gizlidir ve kar atflmasnda yneten veya ynetilenlerin
eylemde bulunmalar gerekli deildir. Dahrendorf, bilinsiz rol beklentilerini gizli
karlar olarak adlandrr. Gizli karlarn bilinli olmas ak karlar anlamna gel-
mektedir. Gizli ve ak karlar arasndaki iliflkilerin analizini Dahrendorf atflmac
teorilerin temel grevlerinden bir olarak grr (Ritzer, 1983). Dahrendorf atflmay
aklarken gruplarn zelliklerini belirler ve atflma gruplar kar gruplardr.
Dahrendorf atflmac teorisinde sanayi toplum yapsndaki atflmay aklama- Dahrendorf toplumsal
atflmalarn yapsal
y amalamfltr. Kuramnda otoriteyi temel alr ve atflma kuram oulcudur. kaynan retim aralarnn
Dahrendorfun kuram baz ynlerden elefltirilmektedir. lk olarak, Dahrendorfun mlkiyetinin eflit olmayan
dalmnda deil, otoritenin
kuram onun iddia ettii gibi Marksist fikirleri ak olarak yanstmamaktadr ve ya- eflit olmayan dalmnda
psal-fonksiyonalizme yakndr. Kuram yapsal-fonksiyonalizm gibi olduka mak- grr.
ro bir kuramdr ve sonuta bireyin dflnce ve eylemlerini aklamak iin ok faz-
la bir fley sunmaz (Ritzer, 1983).
Dahrendorf ve Marxn grfllerini karfllafltrnz. SIRA SZDE SIRA SZDE

5
fllevselci Kuram
Bu yaklaflmn temsilcileri, toplumun mevcut sistem ve alt sistemlerinin toplumun
devamlln korumaya alfltklarn vurgularlar. Tabakalaflma sistemi de eitim,
aile gibi toplumun devamlln salayan bir alt sistemdir. Bu balamda
S O R U ifllevselci S O R U
kuram, tabakalaflma sisteminin toplumun devamllnda ve dengesini korumada
nasl bir neme sahip olduunu arafltrr. Bu yaklaflmn nemli temsilcilerinden T.
DKKAT DKKAT
Parsons, K. Davis ve W. Mooreun grflleri ele alnacaktr.
N N
T. Parsons ve Tabakalaflma SIRA SZDE SIRA SZDE
Parsonsn eserleri incelendiinde, onun btnleflmifl ve genel bir teori kurmak is-
tedii aktr. Parsonsn ilk teorik alflmalarnn sosyal eylem teorisinin etkisi al-
tnda olduu grlr. Parsonsn The Structure of Social Action (Sosyal Eylemin
Yaps) adl eseri Pareto, Durkheim, Weber ve Marshalln grfllerinin bir sente-
zidir. Parsonsa gre klasik ekonomistlerde olduu gibi birey, K serbest
T A P rekabeti K T A P
ortamda karlarn maksimize etmek iin hareketini rasyonel olarak seebilmek-
tedir (Lidz, 2003). Parsonsa gre, bir sosyal sistem iki veya daha fazla aktr ara-
snda sosyo-kltrel dzeyde, herhangi bir etkileflim sreci Ttarafndan
E L E V Z Y O N genelleflti- TELEVZYON
rilmifl bir sistemdir (Parsons and Smelser, 1971: 11). Parsons iin etkileflimler ku-
rumsallafltnda, sosyal sistemin varlndan sz edilebilir. Parsonsa gre bir sos-
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
yal sistem her zaman kurumsallaflmfl bir deerler sistemi ile karakterize edilir ve
sosyal sistemin birinci zorunlu fonksiyonu deerler sistemini ve onun btnl-
n korumaktr.
Tabakalaflma bir toplumdaki Parsonsa gre toplumsal tabakalaflma tm toplumlarda yaflamsal bir ifllevi
hkim deerlerle dorudan
baldr ve ona gre ifller.
yerine getirmektedir ve bu nedenle kanlmazdr. Parsonsn teorisinde fonksiyon
Parsonsa gre sosyal kavramnn zel bir nemi vardr. Parsons, herhangi yaflayan sistemin fonksiyo-
tabakalaflma, bir sosyal nunu, sistemin bir ihtiyacn veya ihtiyalarn dorudan karfllayan kompleks ak-
sistemi oluflturan bireylerin
farkllklarna gre tiviteler olarak tanmlar. Parsonsa gre, fonksiyon kavram btn yaflayan sistem-
sralanmas ve toplumsal ler iin temeldir.
deerler temelinde birinin
st dierinin alt olarak Parsonsa gre, btn sistemlerde drt zorunlu fonksiyon vardr ve sistemin ya-
deerlendirilmesidir. flamas iin fonksiyonlarn karfllanmas gerekir. Btn sistemlerde bulunan zorun-
lu drt fonksiyon flunlardr: Adaptasyon, amacn belirlenmesi, btnleflme ve ka-
lplarn korunmas. Parsons ayrca drt zorunlu fonksiyon ile drt sistem (organiz-
ma, kiflilik, kltr ve sosyal sistem) arasndaki iliflkileri aklar. Buna gre biyolo-
jik organizma, adaptasyon; kiflilik, amacn belirlenmesi; kltr, kalplarn korun-
mas ve sosyal sistem de btnleflme fonksiyonunu karfllar.
Daha nce belirtildii gibi, Parsonsa gre, tabakalaflma toplumsal sistem iin
ifllevseldir ve gereklidir. Toplumsal tabakalaflmada sralamadaki temel kriter, dier-
lerinin deeridir. Dier bir deyiflle, tabakalaflma sistemi toplumun merkezi deer-
lerine dorudan baldr. Pozisyonlardaki hiyerarfli bir stat sralamasdr (Bottero,
2005). Her toplum kendini devam ettirmek ve ifllerliini korumak gibi temel ama-
larna ancak bireylere farkl grev vererek ulaflabilir. Bu toplumsal grevler top-
lumdan topluma deiflebilmektedir. Dier nemli olan bir nokta da her toplumda
bireylerin yerine getirdii deiflik grevlerin efldeer olmamasdr. Hangi grevle-
rin daha nemli olduuna uygun olarak hiyerarflik bir dzen ortaya kar. Buna
bal olarak bireylerin kendi aralarnda bir farkllaflma oluflur. zetle her toplum,
toplumsal ifllevlerini nemine gre sralar.
Parsonsn toplumsal tabakalaflma anlayfl baz ynlerden elefltirilmektedir. Par-
sons toplumsal tabakalaflmann toplumun btnleflmesi asndan katksn deer-
lendirirken toplumsal tabakalaflmann yaratt dinamizme yer vermemifltir. Taba-
kalaflmay deerler sistemi temelinde ele almas da elefltirilmektedir.
K. Davis ve W. Moore
Eer bir toplum ifllevlerini iyi Davis ve Moore, 1945 ylnda yaynladklar Tabakalaflmann Baz lkeleri adl
bir flekilde yerine getirmek
istiyorsa bu statlere en
eserlerinde ifllevselci bir tabakalaflma kuram gelifltirmeye alflmfllardr. K. Da-
nitelikli bireylerin sahip vis ve W. Moore (1945) toplumsal tabakalaflmann toplumun iflleyifli iin gerek-
olmasn salamaldr. li olduunu ne srerler. Onlara gre, bilinen tm toplumlarda tabakalaflma
Toplumdaki en nemli
pozisyonlar uzun ve yorucu vardr ve snfsz toplum bulunmamaktadr. Tm toplumlar evrensel bir zellik
bir eitimi gerektirir. Bu gsteren eflitsiz yaplar ile ayrt edilmektedirler (Swingewood, 1998). Davis ve
pozisyonlara eriflmek iin az
saydaki birey emek ve aba Mooreun ifllevselci yaklaflmna gre toplum, stat ve rollerin kompleks bir b-
gsterir. tnldr.
Modern toplumlarda nem dereceleri farkl olmakla beraber yzlerce dei-
flik ifl bulunmaktadr. Camlar silmek, telefona bakmak gibi baz ifller hemen he-
men herkesin yerine getirebilecei ifllerdendir. Organ nakli veya yeni bir bilgi-
sayarn tasarm gibi baz ifller zordur ve bu iflleri yerine getirebilmek iin uzun
yllar eitim gerekir. Davis ve Moorea gre bir pozisyonun ifllevsel fonksiyonu
ne kadar fazla ise toplum ona o kadar fazla dl vermektedir. Bu durum verim-
lilii ve retkenlii artrr nk daha iyi gelir, saygnlk, g elde etmek iin bi-
reyler daha iyi ve fazla alflrlar. Ksaca, eflit olmayan dl dalm toplumun
www.evrenselpdf.com
tmne fayda salar (Macionis, 2008: 262). Tabakalaflma, toplumlarn en nem-

li grevlerin doru biimde en yetenekli kiflilerce yerine getirilmesini salayan
mekanizmasn oluflturmaktadr. Bu adan bireyler toplumsal yapda yle bir
flekilde motive edilir ve yerlefltirilir ki bunun kanlmaz sonucu toplumsal eflit-
sizliin domasdr. Tabakalaflma aslnda eflitsizlik demektir (Swingewood,
1998: 293).
Davis ve Moorea gre bir toplum eflitliki olabilir ancak bu, bir ifli herhangi bi-
rinin yapmasna olanak verebilir. Eflitlik, herhangi bir kifli ifli kt yapsa bile o ifli
iyi yapan kadar dl verilmesini gerektirir. Byle bir sistem, ifli en iyi flekilde ya-
plmas iin bireyleri zendirmez ve toplumda verimliliin dflmesine neden olur
(Macionis, 2008). Davis ve Moorea gre, toplumlarda tabakalaflma sisteminin mev-
cut olmas toplumun daha iyi, verimli ve retken olmasn salamaktadr. Toplum-
sal tabakalaflma toplumlar iin sadece ifllevsel deil, ayn zamanda gereklidir (Sa-
unders, 1990).
Toplumsal tabakalaflma tm toplumlarda grlmesine ramen, tabakalaflmann
biimi toplumdan topluma deiflmektedir. Tabakalaflma toplumun geliflmifllik d-
zeyine, kaynaklarn ktlna, zel nitelie sahip bireylere ne kadar ihtiya duyul-
duu gibi faktrlere bal olarak farkllaflmaktadr. Baz toplumlarda dinsel, baz
toplumlarda ekonomik veya siyasal grevlere daha stn deer verilebilir.
Davis ve Moore tabakalaflma hakknda nemli grfller ortaya koysalar bile, ba-
z ynlerden elefltirilmektedirler. M. Tumine gre en nemli sorunlardan biri, top-
lumda verilen dllerin gerekten birinin topluma yapt katky ne kadar yanst-
tdr. Ylda 230 milyon dolar geliri olan Oprah Winfrey, ABD baflkanndan daha
fazla kazanmaktadr. Sylefli program yapmak, A.B.D.ni ynetmekten daha zor
mudur sorusu sorulabilir. Tumin, sosyal tabakalaflmann kast elementinin bireyle-
rin yeteneklerinin gelifltirmesine imkn vermediini Davis ve Mooreun ihmal etti-
ini ileri srer. Zengin ocuklar yeteneklerini gelifltirme olana sahipken yoksul
ocuklarn bu tr bir flans bulunmamaktadr. Dier bir nokta, tabakalaflma sadece
toplumda uyuma ve btnleflmeye deil, ayn zamanda atflmaya da neden ola-
bilmektedir (Macionis, 2008).
Davis ve Mooreun toplumsal tabakalaflma ile ilgili grfllerini veSIRA

yneltilen
SZDE elefltirileri SIRA SZDE
deerlendiriniz. 6
Tabakalaflma Kuramlarnn Deerlendirilmesi
Gnmz sosyolojisinde toplumsal tabakalaflma ile ilgili birok kuram bulunmak-
S Onemli
tadr. Bu ksmda toplumsal tabakalaflmaya iliflkin gelifltirilmifl iki R U kuram ele S O R U
alnmfltr. Bunlar atflmac ve ifllevsel tabakalaflma kuramlardr. fllevselci yaklafl-
m benimseyen sosyologlar, toplumsal tabakalaflma sisteminin D Ktoplumun
KAT genel DKKAT
dengesine nasl bir katksnn olduu zerinde odaklanmfllardr. Onlara gre, top-
lumsal eflitsizlikler ve tabakalaflma, toplumun kendi doasndan SIRAkaynaklanmakta-
N N
SZDE SIRA SZDE
dr ve toplumun varln srdrmesi iin gereklidir. atflmac kuramlar, toplum-
daki eflitsizlikler ve bunun sonucu ortaya kan atflma zerinde durmaktadrlar.
Toplumsal tabakalaflma deiflmenin dinamik gesidir. AMALARIMIZ AMALARIMIZ
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
NTERNET NTERNET
Afladaki tabloda bu iki kuramn temel grfllerinin karfllafltrmas yaplmfltr.

Tablo 6.1 atflmac Tabakalaflma fllevselci Tabakalaflma
Tabakalaflma
Kuramlar Kuramlar
Kuramlar
Analiz dzeyi Makro Makro
Kaynak:
Birbiri ile farkllaflmfl insanlarn,
Macionisin (2008: Btnleflmifl ve kaynaflmfl
268) Toplum maddi ve iktidar avantajlar iin
bir sistemdir.
snflamasndan mcadele ettikleri dinamik bir sistemdir.
uyarlanmfltr.
Toplumsal tabakalaflma toplum
Toplumsal tabakalaflma toplum
Tabakalaflma yeleri arasnda smr ve
yeleri arasnda btnleflmeyi
anlayfl hakimiyet salayan bir
salayan bir mekanizmalar btndr.
mekanizmalar btndr.
Toplumsal tabakalaflma Toplumsal tabakalaflma toplumun
Tabakalaflma kime
toplumda baz snflarn zel tm yelerinin ortak karlarna
hizmet eder?
karlarn korumaya yarar. hizmet eder ve ifllevseldir.
Toplumsal Hayr. Toplumda dllerin eflit
Evet. Eflit olmayan dller toplumda
tabakalaflma olmayan dalm sahip olanlar
daha ok alflmaya ve ekonomik
toplumda dlleri ve olmayanlar yaratr ve sosyal
retkenlie neden olur.
haka m datr? eflitsizlie karfl bir tepki vardr.
TRKYEDE GELR EfiTSZL

Trkiyede gelirin haka Daha nceki blmlerde grdmz gibi toplumlarda bir tabakalaflma sistemi ve
paylafllmad konusunda eflitsizlikler bulunmaktadr. Bugn hemen hemen dnyadaki tm lkelerin karfl
yaygn bir kan
bulunmaktadr. A. arkolu karflya kald en nemli sorunlardan biri eflitsizlik ve yoksulluktur. Eflitsizlikler
ve E. Kalaycolunun azalmayp artarken bu durum lkemiz iin de geerlidir. Trkiyede zellikle 1980
Trkiyede Toplumsal
Eflitsizlik 2009 bafllkl sonras uygulanan ekonomik politikalar sonucu ekonomik anlamda eflitsizliklerin
arafltrmalarnn sonularna artt kabul edilen gereklerden biridir.
gre, katlmclarn
%90nndan fazlas Gelir dalm lkedeki eflitsizliklerle ilgili bilgi sunmaktadr. Toplumlarda var
Trkiyede kiflilerin gelir olan ekonomik eflitsizlikleri aklamada gelir dalm tek baflna yeterli olmasa da
dalm arasndaki farkn
ok byk olduunu
toplumdaki ekonomik eflitsizlikler ve ne kadar adaletli olduu hakknda fikir verir.
dflnmektedir. Gnmz modern toplumlarnda gelirin, insanlarn temel ihtiyalarn karfllamada
en nemli kayna oluflturduu gereini gz nne alrsak, bu dalmn nemi
daha da iyi anlafllabilir.
Trkiyede Toplumsal Eflitsizlik 2009 bafllkl arafltrmann sonularna gre, ka-
tlmclarn % 90 hkmetin bireyler arasndaki gelir farklarn azaltmaktan y-
kml olduunu ve % 91i hkmetin iflsizlere geinecekleri kadar gelir balamak
zorunda olduunu belirtmektedir.
TKin Gelir ve Yaflam Koflullar Arafltrmas 2010 sonularna gre, en yk-
sek gelire sahip son gruptakilerin toplam gelirden ald pay % 46,4 iken, en d-
flk gelire sahip ilk gruptakilerin toplam gelirden ald pay % 5,8dir. Buna gre,
en zengin % 20lik grubun toplam gelirden ald pay, en yoksul % 20lik gruba g-
re 8 kattr.
TKin arafltrma sonularna gre, nfusun % 16,9u yoksulluk snrnn altn-
dadr. Kentsel ve krsal yerler iin ayr ayr hesaplanan yoksulluk snrlarna gre,
kentsel yerlerde bu oran % 14,3 iken, krsal yerlerde % 16,6dr. Srekli yoksulluk
riski altnda bulunanlarn oran ise % 18dir. Srekli yoksulluk oran, drt yl bo-
yunca hanenin yesi olan fertlerden en az alflmada yoksulluk riski altnda
olanlar fleklinde tanmlanmaktadr.
www.evrenselpdf.com
Efl deer hanehalk kullanlabilir gelirlere gre sral yzde 20lik gruplar,2009-2010
Trkiye Kent Kr Tablo 6.2
Yzde 20lik fert gruplar Trkiyede Gelir ve
2009 2010 2009 2010 2009 2010 Yaflam Koflullar
Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Arafltrmas, 2010
lk yzde 20(*) 5,6 5,8 6,0 6,3 6,1 6,2 Kaynak:

http://www.tuik.gov.tr
kinci yzde 20 10,3 10,6 10,7 11,0 10,9 11,0
nc yzde 20 15,1 15,3 15,0 15,3 15,9 15,7
Drdnc yzde 20 21,5 21,9 21,1 21,6 23,1 22,8
Son yzde 20 (*) 47,6 46,4 47,3 45,7 44,0 44,3
Gini katsays 0,415 0,402 0,405 0,389 0,380 0,379
Son yzde 20/lk yzde 20 (P80/P20) 8,5 8,0 7,9 7,3 7,2 7,1
Not:Gelir referans dnemleri bir nceki takvim yldr.
(*) Fertler efl deer hanehalk kullanlabilir gelirlere gre kkten bye doru sralana-
rak 5 gruba ayrldnda; lk yzde 20lik grup geliri en dflk olan grubu, Son yzde
20lik grup ise geliri en yksek olan grubu tanmlamaktadr.
Tablo 6.3, Trkiyenin gelir eflitsizlii asndan dier OECD lkelerine kyasla
nerede durduunu ve 2000li yllarn ortalarnda Trkiyenin 30 lke ierisinde
Meksikadan sonra en eflitsiz gelir dalmna sahip lke konumunda olduunu
gstermektedir. Burada eflitsizlii lmek iin gini katsays kullanlmfltr. Gini kat-
says, 0 ile 1 arasnda deerler alr. Bu katsay 1e eflit ise tam eflitsizlik, 0a eflit
ise tam eflitlik sz konusudur. Gelir dalmn lmek iin en ok kullanlan l-
tlerden biridir. Bu orann bymesi gelir dalmdaki eflitsizliin arttn gster-
mektedir. Tablo 6.3 Trkiye genelinde gini katsays 0,43 olduunu ve kyaslama
yaplan lkeler iinde Trkiyede gelir dalmnda eflitsizliin nemli boyutlara
ktn gstermektedir.
Gini katsays Gini katsays Tablo 6.3

eflitli lkelerde Gelir
Danimarka 0,23 Almanya 0,3 Eflitsizlii
sve 0,23 Gney Kore 0,31
Kaynak: OECD
Lksemburg 0,26 Kanada 0,32 iinde Candafl, A.
(2010) Trkiyede
Avusturya 0,27 Yunanistan 0,32
Eflitsizlikler: Kalc
Belika 0,27 Japonya 0,32 Eflitsizliklere Genel
Bir Bakfl. Boazii
ek Cumh. 0,27 spanya 0,32
niversitesi Sosyal
Finlandiya 0,27 rlanda 0,33 Politika Formu.
Hollanda 0,27 Yeni Zelanda 0,34
Slovakya 0,27 Britanya 0,34
Fransa 0,28 talya 0,35
zlanda 0,28 Polonya 0,37
Norve 0,28 ABD 0,38
sve 0,28 Portekiz 0,42
Macaristan 0,29 Trkiye 0,43
Avusturya 0,3 Meksika 0,47
www.evrenselpdf.com
Daha nce belirtildii gibi tm toplumlarda eflitsizlikler mevcuttur ancak bu

eflitsizliklerin ne boyutta olduu lkeden lkeye farkllk gstermektedir. En yk-
sek gelir grubunun gelirinin, en dflk gelir grubunun gelirine oran temelinde bir
karfllafltrma yapmak lkeler aras gelir dalm eflitsizlii konusunda bir fikir ver-
mektedir. Afladaki tabloda Trkiye ve AB ye lkelerinin en yksek ve en dflk
% 20lik gelir gruplarnn gelirlerinin oran temelinde yaplan karfllafltrma verilmifl-
tir. Tablo 6.4de grld gibi, en zengin ve en yoksul gelir gruplarnn ortalama
gelirleri arasndaki fark 10 kattr. ki tablonun deerlendirmesi sonucu, gerek gini
deerlerine gre, gerekse OECD yeleri ve AB ye lkeleri arasnda en eflitsiz ge-
lir dalmna sahip olan Trkiyede, en zengin ve en yoksul gelir gruplarnn ge-
lirleri arasnda yine OECD ve AB lkelerinin tmnden daha byk bir gelir uu-
rumu olduu grlmektedir (Candafl, 2010).
Tablo 6.4 Slovenya 3,1 Belika 4,3

2003 yl iin AB
lkeleri ve Trkiyede Macaristan 3,3 Romanya 4,6
en zengin yzde
20lik gelir Bulgaristan 3,6 Hrvatistan 4,6
grubunun gelirinin
en yoksul yzde Danimarka 3,6 rlanda 5,0
20lik gelir grubuna Finlandiya 3,6 spanya 5,1
oran
Fransa 3,8 Britanya 5,3
Kaynak: Eurostat
iinde Candafl, A. Norve 3,8 Estonya 5,9
(2010) Trkiyede
Eflitsizlikler: Kalc Hollanda 4,0 Yunanistan 6,4
Eflitsizliklere Genel
Bir Bakfl. Boazii Kbrs 4,1 Portekiz 7,4
niversitesi Sosyal Lksemburg 4,1 Trkiye 9,9
Politika Formu.
Avusturya 4,1
Grld gibi Trkiyede mevcut gelir dalm bakmndan ciddi eflitsizlikler

mevcuttur. Yoksulluu nleme konusunda birok alflma yaplmasna ramen h-
la nemli bir sorun olarak kalmaktadr.
SIRA SZDE Trkiyede gelir

SIRA eflit
SZDE olarak dalmakta mdr? Gelir dalmn dier lkeler ile kyaslad-
7 nzda neler syleyebilirsiniz?
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
zet
N
A M A Toplumsal tabakalaflma kavramn tanmlamak. ruma soktuunu iddia eder. Marxa gre top-
1
Toplumsal tabakalaflma kavramnn herkes tara- lumsal snf olgusunun temel belirleyicisi zel
fndan kabul edilen bir tanm yoktur. J. Turner mlkiyettir. nsanlk tarihi, bir snflar savafl ta-
tabakalaflmay flu flekilde tanmlamaktadr: Ta- rihinden baflka bir fley deildir. Toplumsal s-
bakalaflma, bir sosyal sistemde kt ve deerli nflarn kayna, bireylerin toplumsal retim s-
kaynaklarn stat pozisyonlarna bal olarak recinde iflgal ettikleri deiflik konum ve yaptk-
eflit olmayan dalm ve her birinin deerli kay- lar deiflik iflte aranmaldr.
naklarn paylaflm sralamasnn afla yukar s- Dahrendorfun kuram ksmen Marxn kuram-
rekli hle geldii sreler olarak tanmlanabilir. nn kabul, ksmen reddi, ksmen de yeniden
Toplumsal tabakalaflmay aklamada nem ta- formle edilmesidir. Dahrendorfaa gre
flyan dier kavramlar; eflitsizlik, farkllaflma ve Marxn katklar flunlardr: ilki, Marxn toplum-
hiyerarflidir. da atflmann srekliliini ortaya koymasdr.
N
Dieri ise, toplumsal atflmalarn kar atfl-
Mevcut toplumsal tabakalaflma sistemlerini ak- malar olmas nedeniyle iki grubu karfl karflya
A M A
2 lamak. getirdiini belirtmesidir. Yine Marx, atflmann

Tabakalaflma sistemleri kast ve snf sistemleri tarihin bafllca hareketlendiricisi olduunu an-
olarak ikiye ayrlabilir. Kast sistemi doum teme- lamfltr. Buna karfllk Dahrendorf, kapitalist
linde ortaya kan bir sosyal tabakalaflma siste- toplumun tarihin son snfl toplumu olduu
midir ve sisteminin klasik rnei Hindistanda fleklindeki grfllerine katlmaz. Dahrendorfun
grlmektedir. Her fleyden nce kast sistemi ka- atflma kuram oulcudur. Dahrendorfa gre,
pal bir sistemdir yani kiflinin iinde doduu toplumsal yapy anlamada hem uyum hem de
kast, gelecek yaflamn belirler ve baflka bir kas- atflma nemlidir. Dahrendorf, Marxn snf
ta geme olana yoktur. Kast sisteminin en atflmalarnn devrimle sonulanaca tezine
nemli zellii, doumdan itibaren tm insanlar katlmaz nk sanayi toplumunda atflmalar
arasnda grevlerin, haklarn, sorumluluklarn ve kurumsallaflmfltr. Snf atflmasnn teknikleri,
gcn kesin kurallarla belirlenmifl olmasdr yani metotlar ve silahlar anlafllmakta ve kontrol
kastlar arasndaki farkllklar belirgindir ve deifl- altna alnmaktadr.
tirilemezdir. Snf sistemi ise toplumsal tabakalar fllevselci tabakalaflma kuramnn temsilcileri,
aras geifle olanak salayan ak bir sistemdir. toplumun mevcut sistem ve alt sistemlerinin top-
zellikle sanayileflmifl toplumlarda toplumsal ha- lumun devamlln korumaya alfltklarn vur-
reketliliin daha ok grldn sylemek gularlar. Tabakalaflma sistemi de eitim, aile gi-
mmkndr. Toplumsal hareketlilik, tabakalafl- bi toplumun devamlln salayan bir alt sis-
ma sistemi iinde bireylerin afla veya yukar s- temdir. Bu balamda, tabakalaflma sisteminin
nflara geiflini belirtir. toplumun devamllnda ve dengesini koruma-
N
da nasl bir neme sahip olduunu incelerler.
Toplumsal tabakalaflma ile ilgili yaklaflmlar ve Bu yaklaflmn nemli temsilcileri T. Parsons, K.
A M A
3 farkllklarn aklamak. Davis ve W. Mooredur. Parsonsa gre, tabaka-

Toplumsal tabakalaflma toplumbilimciler iin laflma toplumsal sistem iin ifllevseldir ve ge-
nemli bir konu olmufltur ancak tabakalaflma- reklidir. Tabakalaflma bir toplumdaki hkim de-
nn, eflitsizliin doas, nedenleri ve sonular erlerine dorudan baldr ve ona gre ifller.
konusunda fikir birlii yoktur. atflmac ve ifl- Parsonsa gre sosyal tabakalaflma, bir sosyal
levsel tabakalaflma kuramlar ele alnmfltr. sistemi oluflturan bireylerin farkllklarna gre
atflma kuramnn nde gelen temsilcileri K. sralanmas ve toplumsal deerler temelinde bi-
Marx ve R. Dahrendorfdur. atflma kuram, rinin st, dierinin alt olarak deerlendirilmesi-
toplumsal tabakalaflma sisteminin baz kiflilere dir. Toplumsal tabakalaflmadaki sralamadaki
yarar salarken baz kiflileri ise dezavantajl du- temel kriter, dierlerinin deeridir. Dier bir de-
www.evrenselpdf.com
yiflle, tabakalaflma sistemi toplumun merkezi N

A M A Trkiyede gelir eflitsizliklerini aklamak.
4
deerlerine dorudan baldr. Pozisyonlardaki Trkiyede gelir dalmnda nemli eflitsizlikler
hiyerarfli bir stat sralamasdr. mevcuttur. TKin Gelir ve Yaflam Koflullar
K. Davis ve W. Moore (1945) toplumsal tabaka- Arafltrmas-2010 sonularna gre, en yksek ge-
laflmann toplumun iflleyifli iin gerekli olduu- lire sahip son gruptakilerin toplam gelirden ald-
nu ne srerler. Onlara gre bilinen tm top- pay % 46,4 iken, en dflk gelire sahip ilk
lumlarda tabakalaflma vardr ve snfsz toplum gruptakilerin toplam gelirden ald pay % 5,8dir.
bulunmamaktadr. Tm toplumlar evrensel bir Buna gre, son % 20lik grubun toplam gelirden
zellik gsteren eflitsiz yaplar ile ayrt edil- ald pay, ilk % 20lik gruba gre 8 kattr. T-
mektedirler. Davis ve Mooreun ifllevselci yak- Kin arafltrmas sonularna gre, nfusun %
laflmna gre toplum, stat ve rollerin komp- 16,9u yoksulluk snrnn altndadr.
leks bir btnldr. Eer bir toplum ifllevle-
rini iyi bir flekilde yerine getirmek istiyorsa bu
statlere en nitelikli bireylerin sahip olmasn
salamaldr. Toplumdaki en nemli pozisyon-
lar uzun ve yorucu bir eitimi gerektirir. Bu po-
zisyonlara eriflmek iin az saydaki birey emek
ve aba gsterir.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi toplumsal tabakalaflmann 6. Afladaki kavramlardan hangisi tamamen bireylerin
temel ilkelerinden biri deildir? yetenekleri ve baflarlar temelinde olan tabakalaflma sis-
a. Toplumsal tabakalaflma nesilden nesile geer. temi iin kullanlr?
b. Toplumsal tabakalaflma tm toplumlarda ayn a. Demokrasi
biimde grlr. b. Stat hiyerarflisi
c. Toplumsal tabakalaflma evrenseldir, fakat eflit- c. Kast sistemi
lidir. d. Meritokrasi
d Toplumsal tabakalaflma bireylerin farkllnn e. Sosyalizm
yansmas deil, toplumun bir zelliidir.
e. Toplumsal tabakalaflma hem eflitsizlikleri hem 7. Davis-Mooreun tabakalaflma modeli ile ilgili olarak
de buna iliflkin inanlar yanstr. afladakilerden hangisi dorudur?
a. Eflitlik toplum iin fonksiyoneldir.
2. Afladaki sosyologlardan hangisi tabakalaflmann b. Yetenekli bireyleri nemli pozisyonlara ekmek
en nemli nedenini retim aralarnn zel mlkiyeti ile iin dller gereklidir.
aklar? c. Tabakalaflma demokrasi nedeni ile ortadan kal-
a. M. Weber kacaktr.
b. T. Parsons d. Dnyadaki eflitsizlikler lkeler arasndaki iliflki-
c. K. Marx lerden ortaya kmaktadr.
d. R. Dahrendorf e. Tabakalaflmann ortaya kmasnda zel mlki-
e. E. Durkheim yet nemlidir.
3. Afladakilerden hangisi kast sisteminin zelliklerin- 8. Trkiyede eflitsizliklerin ortaya kmasnda aflada-
den biri deildir? kilerden hangisi en fazla etkili olmufltur?
a. Kastlar aras geifl yoktur. a. Dfl ticaretin artmas
b. Doumdan itibaren bireylerin hak ve grevleri b. Nfus artfl
belirlenmifltir. c. 1980 sonras uygulanan ekonomik politikalar
c. Kastlar arasnda farkllklar belirgindir. d. AB ile iliflkilerin artmas
d. Kast ak bir sistemdir. e. Ailenin otorite yapsnn deiflmesi
e. Bireyler iinde doduklar kastlar deifltiremezler.
9. Afladaki lkelerden hangisinde kast sisteminin h-
4. Afladakilerden hangisi snf sisteminin zelliklerin- l izleri vardr?
den biridir? a. Suudi Arabistan
a. Bireyler iinde doduklar snflar deifltiremezler. b. ngiltere
b. Snflar arasnda farkllklar belirgindir ve deifl- c. ABD
tirilemez. d. Kba
c. Doumla bireylerin hak ve grevleri belirlen- e. Hindistan
mifltir.
d. Bireylerin baflar ve yetenekleri snf deifltirme- 10. Afladaki elefltirilerden hangisi Davis-Mooreun ta-
ye olanak salamaz. bakalaflma tezi iin doru deildir?
e. Snflar arasnda geifl vardr. a. Toplumsal tabakalaflmann ak sistemlerde var
olduu gereini Davis-Moore grememifltir.
5. Afladaki sosyologlardan hangisi sanayi toplumla- b. Btn meslekler iin nem belirlemek gtr.
rnda atflmalarn kurumsallafltn iddia eder? c. Toplumlarda grlen baz tabakalaflma sistem-
a. R. Dahrendorf leri Davis-Mooreun grfllerine uygun dflme-
b. T. Parsons mektedir.
c. M. Weber d. mtiyazlar bireylerin yetenekleri ile ilgilidir.
d. E. Durkheim e. Eflitsizlikler toplumun sreklilii iin fonksiyo-
e. S. Simon nel bir zorunluluktur.
www.evrenselpdf.com
Yaflamn inden
Forbes, 2011 ylnn milyarderler listesini aklad.

Amerikan finans evrelerinin dergisi Forbes, 2011 yl-
nn milyarderler listesini aklad. Listenin baflnda bu
milyarderlerinin de gze arptn belirterek Trki-
yenin geen yl 28 olan milyarder saysn bu yl 38e
kardn ve Trkiyenin dergide deerlendirildii Or-
yl da geen yl olduu gibi Meksikal telekomnikas- tadou ve Afrika blgesinde en fazla milyardere sahip
yon devi Carlos Slim Helu 74 milyar dolarlk servetiyle lke olarak birinci srada yer aldn syledi.
yer ald. Geen ylki listede serveti 53,5 milyar olan olan Blgelere bakldnda ise bu yl ABD blge olarak ele
Helu, bu yl servetini 20,5 milyar dolar artrarak iki yl- alnmazsa Asya Pasifik blgesinin 332 milyarderle ilk s-
dr dnyann en zengini unvann elinde tutmay ba- rada yer aldn vurgulayan Forbes, Grdnz gibi
flard. 2011 yl listesinde Heluyu 56 milyar dolarla Mic- kresel ekonomi toparlanyor ancak durum her blge
rosoft firmasnn kurucusu Amerikal Bill Gates ve 50 iin ayn deil. Evet Avrupada milyarder saysnda artfl
milyar dolarla Amerikal yatrmc ve ifl adam Warren var ama bu temelde Rusyadan kaynaklanyor. ABD ise
Buffet izledi. milyarder saysn biraz artrabildi diye konufltu.
Derginin Genel Yayn Ynetmeni ve Baflkan Steve Dergide Asya Pasifik blgesini, 300 milyarderle Avrupa,
Forbes, New Yorkta Forbesn genel merkezinde d- 89 milyarderle Ortadou ve Afrika blgesi ve 76 milyar-
zenlenen basn toplantsnda, 25inci dnyann milyarderle Amerika ktas (ABD hari) izliyor. Forbes, zel-
derler listesini aklad. Forbes, bu yl rekor sayda likle Facebook gibi sosyal a hizmeti veren flirketlerin
milyarderin listeye girdiini belirterek, dnyada geen yeni milyarderler yarattn da belirterek listede bu yl
yl 1011 olan milyarder saysnn bu yl 1210a yksel- Facebookun kurucularndan 26 yaflndaki Mark Zuc-
diini belirtti. kerbergten baflka drt kiflinin daha yer aldn, yine
Forbes, bu yl listede yer alan milyarderlerin toplam Facebooktan Dustin Moskovitzin ise 2,7 milyar dolar-
servetinin net deerinin rekor krarak 4,5 trilyon dolara lk servetiyle listedeki en gen milyarder unvann
ykseldiini ve Almanyann Gayrisafi Yurtii Hasla- Zuckerbergten 8 gn farkla kaptn ve listede 420nci
sn (GSYH) getiini vurgulayarak bu rakamn geen srada yer aldn belirtti.
yl 3,6 trilyon dolar olduunu hatrlatt. Listeye bu yl Steve Forbes, derginin kapanda yer alan Rus giriflim-
yeni girenlerin saysnn 214 olduunu, geen ylsa bu ci, ifl adam Yuri Milner hakknda ise Facebook gibi si-
rakamn 97 olduunu ifade eden Forbes, geen yl lis- telere erken dnemde yatrm yapan, dnyadaki yeni
tede yer alan 47 kiflinin ise listeden dfltn, 42 mil- flartlara gre oyunu ok iyi oynayan bir milyarder diye
yarderin ise bu yl listeye dnfl yaptn ifade etti. konufltu.

ABDnin bu yl da listede en ok milyarderi bulunan l-
ke olduunu aklayan Forbes, listede geen yl 403 Kaynak: http://www.zaman.com.tr/haber.do?haber-
milyarderi olan ABDnin bu yl bu sayy 413e ykselt- no=1105185&title=forbes-2011-yilinin-milyarderler-lis-
tiini, ABDyi ise BRIC (Brezilya, Rusya, Hindistan ve tesini-acikladi
in) lkelerinin izlediini syledi.
Geen yl listede 18 milyarderi olan Brezilyann milyar-
der saysn bu yl 30a, Rusyann geen yl 62 olan mil-
yarder saysn 2011de 101e, inin 2010da 69 olan
milyarder saysn bu yl 115e, Hindistann da geen yl
49 olan milyarder saysn 55e kardn anlatan For-
bes, bu lkelerin toplam milyarder saysnn 301 oldu-
unu belirtti.
Steve Forbes, Hindistandaki 55 milyarderin servetinin
ortalama net deeri 4,5 milyar dolarken indeki 115
milyarderin servetinin ortalama net deerinin ise 2,5
milyar dolar olduuna dikkat ekerek Hindistann mil-
yarderleri daha zengin diye konufltu.
Forbes, BRIC lkelerinin ardndan listede Trkiyenin
www.evrenselpdf.com
Okuma Paras
Dnyada Ka Tane Kle Var? dikleri en beylik cevap: emek gc maliyetlerini d-
Benim tahminlerime gre bugn dnyadaki klelerin flrmek. Ne kadar randmanl olurlarsa olsunlar, cret-
toplam says 27 milyon. li ifliler hi cret almadan alflanlarla yani klelerle re-
Bu, 200 milyona ulaflan rakamlar ne sren baz eylem- kabet edemez (Bales, 2002: 15-16).
cilerinkinin yannda ok dflk kalsa da, benim flahsen Yeni tarz klelik iin rk szc, fazla bir anlam ifade
gvenebileceim ve yaptm yeni klelik tarifine de etmiyor. Gemiflte, rksal ve etnik farkllklar kleliin
denk dflen bir rakam. Bu 27 milyonun afla yukar 15- varln aklamak, hatta klelii mazur gstermek iin
20 milyonunu, zellikle Hindistan, Pakistan, Bangladefl kullanlabiliyordu.... On dokuzuncu yzylda Ameri-
ve Nepalde grlen bal emek gc oluflturuyor. Bal kann gneyinde alfltrlan kleler pahalya patlyor-
emek gc ya da bor esareti, insanlarn bor teminat du tabii; Afrikadan, binlerce kilometre uzaktan burala-
olarak kendilerini sunduklar ya da akrabalarndan miras ra insan taflmak ucuz bir ifl deildi. Oysa ki komflu ky-
olarak bor kald durumlarda ortaya kyor. Bunun d- den ya da yakn evreden kle getirmek nakliyat ma-
flnda klelik daha ok Gneydou Asyaya, Kuzey ve liyetlerini de dflryor. O yzden, bugn asl olan, o
Bat Afrikaya ve Gney Amerikann baz blmlerine insanlarn ten renklerinin kle olmaya ne kadar uygun
zg bir sorun olarak deerlendiriliyor. Kaldi ki Ameri- olduu deil, aslnda ne kadar savunmasz olduklar.
ka, Japonya ve birok Avrupa lkesi de dhil, dnya Ten rengi, kabile, din; bugn kle ararken kimse bun-
zerindeki hemen hemen her lkede klelik mevcut. larn peflinde koflmuyor; kandrlabilecek kadar saf, g-
Bugn yaflayan klelerin says, Atlantk-tesi kle tica- sz, yoksul ve yoksun olsunlar yeter.
retinin yafland dnemde Afrikadan kopartlan insanla-
rn saysndan ok daha fazla. Baflka bir yerden bakar- Kaynak: Bales, 2002: 16-17.
sak, bugnk kle nfusu Kanadann nfusundan daha
fazla, srailin nfusunun da tam alt kat.
Kleler daha ok basit, teknoloji gerektirmeyen, gele-
neksel ifllerde alfltrlyor. Tarm alannda alflanlar o-
unlukta. Ama bunun dflnda tula yapm, maden ifli- Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
lii, tafl oca iflilii, fahiflelik, mcevher yapm, giye- 1. b Yantnz yanlfl ise Toplumsal Tabakalaflma
cek ve kilim dokuma gibi ifllerde de kullanlyorlar; ev- Olgusu konusunu yeniden gzden geiriniz.
lerde, dkknlarda alfltrlan, ormanlar temizleyen, 2. c Yantnz yanlfl ise K. Marx ve Snf atflmas
kmr yapan da onlar. Kleler daha ok yerel apta sa- konusunu yeniden gzden geiriniz.
tfl ve tketim amal ifllerde kullanlsalar da onlarn el- 3. d Yantnz yanlfl ise Kast Sistemi konusunu ye-
lerinin dedii mallar aslnda dnyann drt bir yann- niden gzden geiriniz.
daki bir sr evin kapsndan giriyor. Kle emei ile 4. e Yantnz yanlfl ise Snf Sistemi konusunu ye-
retilmifl hallar, havai fiflekler, mcevherler, eflit eflit niden gzden geiriniz.
metal malzemeler ve de kleler tarafndan ekilip biil- 5. a Yantnz yanlfl ise R. Dahrendorf ve atflma-
mifl tahl, bakliyat, fleker gibi gda rnleri dorudan nn Kurumsallaflmas konusunu yeniden gz-
Kuzey Afrika ve Avrupaya ihra ediliyor. Buna ek ola- den geiriniz.
rak geliflmekte olan lkelerde flirketler kuran uluslarara- 6. d Yantnz yanlfl ise Snf Sistemi konusunu ye-
s byk ortaklklar, kle emek gc sayesinde maliyet- niden gzden geiriniz.
lerini dflrp hissedarlarnn kr paylarn arttryorlar. 7. b Yantnz yanlfl ise fllevselci Kuram konusu-
Ama tabii onlar iin klelerin nemi rettikleri malla- nu yeniden gzden geiriniz.
rndan ok mahvlarna sebep olan ter, yani emeidir. 8. c Yantnz yanlfl ise Trkiyede Gelir Eflitsizlii
Kleler ounlukla alfltklar tezghn ya da tula fr- konusunu yeniden gzden geiriniz.
nnn dibinde kalmaya zorlanyordu, hatta alfltklar 9. e Yantnz yanlfl ise Kast Sistemi konusunu ye-
masaya zincirlenenler bile var. Uyank olduklar her sa- niden gzden geiriniz.
at onlar iin mesai saati. Kresel ekonomimizde oku- 10. a Yantnz yanlfl ise fllevselci Kuram konusu-
luslu flirketlerin, neden birinci dnyadaki fabrikalarn nu yeniden gzden geiriniz.
kapatp nc dnyada yenilerini atklarna dair ver-
www.evrenselpdf.com

Sra Sizde 1 naklarna daha kolay ulaflabilmektedirler. Snf ok bo-
Tabakalaflma, bir sosyal sistemde kt ve deerli kay- yutludur; yani servet, g ve prestij gibi birok farkl fak-
naklarn stat pozisyonlarna bal olarak eflit olma- tr katkda bulunur. Kast sistemi Hindistana zgdr.
yan dalm ve her birinin deerli kaynaklardan pay-
laflm sralamasnn afla yukar srekli hale geldii Sra Sizde 4
sreler olarak tanmlanabilir. Toplumsal tabakalafl- Marxa gre toplumsal snf olgusunun temel belirleyi-
mann temel zellikleri flu flekilde zetlenebilir: Top- cisi zel mlkiyettir. nsanlk tarihi, bir snflar savafl ta-
lumsal tabakalaflma basite bireylerin farkllnn yan- rihinden baflka bir fley deildir. Toplumsal snflarn
smas deil, toplumun bir zelliidir. Tabakalaflma kayna, bireylerin toplumsal retim srecinde iflgal et-
nesilden nesile gemektedir. Ayn zamanda, toplum- tikleri deiflik konum ve yaptklar deiflik iflte aranma-
sal tabakalaflma evrenseldir fakat eflitlidir ve sadece ldr. Marx atflmann evrenselliini ve tm toplumsal
eflitsizlikleri deil, ayn zamanda bu durumu meflru- yaplarla olan sistemli iliflkisini vurgulamfltr. Marxa
lafltran inanlar da kapsar. gre, atflma olmadan ilerleme olamaz ve uygarln
bugne kadar izledii yasa budur. Toplumdaki snflar
Sra Sizde 2 aras atflma, deiflmenin nedenidir. Marxa gre top-
Kast sistemi doum temelinde ortaya kan bir sosyal lumlar, ilkel toplum, kleci, feodal, kapitalist ve sosya-
tabakalaflma sistemidir ve klasik rnei Hindistanda list - komnist toplum olarak farkl aflamalarla ilerle-
grlmektedir. Bu tabakalaflma sisteminin evrensel ol- mektedir. lkel toplumlar dflnda, dier retim biimle-
mad ve ortaya kt corafya ve kltr ile iliflkili ol- rinde snflar ve smr mevcut olmufltur. Marxn ikili
duu sylenebilir. Her fleyden nce kast sistemi kapal snf temelindeki yorumunun basit olduu ve gnmz
bir sistemdir yani kiflinin iinde doduu kast gelecek toplumlarnda gittike nem kazanan orta snf gerei-
yaflamn belirler ve baflka bir kasta geme olana yok- ni grmedii ileri srlmektedir. Kapitalizmde snflar
tur. Kast sisteminin en nemli zellii, doumdan itiba- aras atflmann devrim ile sonulanaca ve snfsz
ren tm insanlar arasnda grevlerin, haklarn, sorum- topluma geilecei fleklindeki Marxn iddialar elefltiri-
luluklarn ve gcn kesin kurallarla belirlenmifl olmas- lere konu olmaktadr ve gnmz toplumlarnda bu
dr, yani kastlar arasndaki farkllklar belirgindir ve de- deiflmelerin gerekleflmedii iddia edilmektedir.
ifltirilemezdir. Kast sisteminin nasl ortaya kt tarihi
arafltrmalarla ortaya konmaya alfllyor ve bunun bir- Sra Sizde 5
ok nedeni vardr. Hindistana zg byle bir tabaka- Dahrendorfun kuram ksmen Marxn kuramnn kabu-
laflma sisteminin iki bin yl aflan uzun bir zaman iinde l, ksmen reddi, ksmen de yeniden formle edilmesi-
varln srdrmesindeki en nemli nedenlerden biri dir. Dahrendorfa gre Marxn katklarnn ilki toplum-
tarma dayanan bir ekonominin var olmasdr. Dier da atflmann srekliliini ortaya koymasdr. Dieri ise
nemli bir etken ise Hindu dinidir. toplumsal atflmalarn kar atflmalar olmas nedeniy-
le iki grubu karfl karflya getirdiini belirtmesidir. Marx,
Sra Sizde 3 atflmann tarihin bafllca hareketlendiricisi olduunu
Snf sistemi tabakalar aras geifle olanak salayan ak anlamfltr. Buna karfllk Dahrendorf, kapitalist toplu-
bir sistemdir. zellikle sanayileflmifl toplumlarda top- mun tarihin son snfl toplumu olduu fleklindeki g-
lumsal hareketliliin daha ok grldn sylemek rfllerine katlmaz. Marxa gre kapitalist toplumda a-
mmkndr. Kast sistemi ise kapaldr ve kastlar aras tflma kapitalistler ve ifliler arasndadr ve bu eliflki uz-
geifle olanak vermez. Kast sistemi doum temelinde or- laflmazdr. Dahrendorfun atflma anlayfl oulcudur.
taya kan bir toplumsal tabakalaflma sistemi iken, snf Dahrendorf gnmz toplumlarnn kapitalist deil, sa-
sistemindeki bir bireyin pozisyonu sadece tesadfen do- nayi toplumlar olduunu ileri srer.
duu ailesine bal deildir. Bireyin baflars, abas ve
yetenekleri onun hangi tabakada olacan etkileyebilir. Sra Sizde 6
Toplumsal hareketlilik nedeniyle snflar kast sisteminde- K. Davis ve W. Moorea gre, bilinen tm toplumlarda
ki gibi kesin olarak tanmlanamazlar ve snflar arasnda- tabakalaflma vardr ve snfsz toplum bulunmamakta-
ki snrlar ok ak deildir. Kast sistemindeki gibi snf, dr. Tm toplumlar evrensel bir zellik gsteren eflitsiz
bireyin yaflam frsatlarn byk lde etkiler. st snf- yaplar ile ayrt edilmektedirler. Eer bir toplum ifllev-
ta yer alanlar eitim, meslek, salk gibi toplumun kay- lerini iyi bir fleklide yerine getirmek istiyorsa bu stat-
www.evrenselpdf.com
lere en nitelikli bireylerin sahip olmasn salamaldr. Callaham, T. And and Pavich, R. http://www.csuchi-
Toplumdaki en nemli pozisyonlar uzun ve yorucu bir co.edu/~cheinz/syllabi/ asst001/ spring98/ indi-
eitimi gerektirir. Bu pozisyonlara eriflmek iin az say- a.htm. (Eriflim tarihi: 25.12.2011)
daki birey, emek ve aba gsterir. Candafl, A. (2010). Trkiyede Eflitsizlikler: Kalc
Davis ve Moorea gre bir pozisyonun ifllevsel fonksi- Eflitsizliklere Genel Bir Bakfl, Boazii niversi-
yonu ne kadar fazla ise toplum ona o kadar fazla dl tesi Sosyal Politika Formu.
vermektedir. Bu durum verimlilii ve retkenlii artrr arkolu, A. ve Kalaycolu, E. (2010). Trkiyede Top-
nk daha iyi gelir, saygnlk, g elde etmek iin bi- lumsal Eflitsizlikler, www.dosyalar.hurri-
reyler daha fazla iyi ve daha fazla alflrlar. Ksaca, eflit yet.com.tr/ISSP-May-26-2010 -vs3.ppt. Eriflim Tarihi:
olmayan dl dalm toplumun tmne fayda salar. 23.12.2011.
Davis ve Moore tabakalaflma hakknda nemli grfller Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in In-
ortaya koysalar bile, baz ynlerden elefltirilmektedirler. dustrial Society, California: Stanford University
M. Tumine gre, en nemli sorunlardan biri, toplumda Press.
verilen dllerin gerekten birinin topluma yapt kat- Ergil, D. (1986). Toplumsal Eflitsizliin Yaps, Anka-
ky ne kadar yansttdr. Tumin, toplumsal tabakalafl- ra: Sevin Matbaas.
mann kast elementinin bireylerin yeteneklerinin gelifl- Giddens, A. (2005). Sosyoloji: Ksa Fakat Elefltirel
tirmesine imkn vermediini Davis ve Mooreun ihmal Bir Girifl, Ankara: Siyasal Kitabevi.
ettiini ileri srer. Zengin ocuklar yeteneklerini gelifl- Goodman, N. (1992). Introduction to Sociology, New
tirme olana sahipken, yoksul ocuklarn bu tr bir York: Harper Perennial.
flans bulunmamaktadr. Dier bir nokta, tabakalaflma Hanerliolu, O. (1986). Toplumbilim Szl, stan-
sadece toplumda uyuma ve btnleflmeye deil, ayn bul: Remzi Kitabevi.
zamanda atflmaya da neden olabilmektedir. Kinloch, G.C. (1977). Sociological Theory: Its Deve-
lopment and Major Paradigm, New York:
Sra Sizde 7 McGraw-hill Book Company.
Trkiyede gelir dalmnda nemli eflitsizlikler mevcut- Lidz, V. (2003). T. Parsons iinde G. Ritzer (ed.) The
tur. TKin Gelir ve Yaflam Koflullar Arafltrmas 2010 Blackwell Companion to Major Classical Social
sonularna gre, en yksek gelire sahip son gruptakile- Theorists, Malden, MA: Blackwell Publishing.
rin toplam gelirden ald pay % 46,4 iken, en dflk ge- Macionis, J. J. (2008). Sociology, Twelth Edition, New
lire sahip ilk gruptakilerin toplam gelirden ald pay % Jersey, USA: Pearson Education Inc.
5,8dir. Buna gre, son % 20lik grubun toplam gelirden Parsons, T. and Smelser, N. (1971). Some Congruen-
ald pay, ilk % 20lik gruba gre 8 kattr. TKin arafl- ces Between Economics and Sociological The-
trma sonularna gre, nfusun % 16,9u yoksulluk sn- ory iinde F. E. Kata (Ed.) Contemporary Theory.
rnn altndadr. Trkiyede en zengin ve en yoksul gelir Poloma, M. (1979). Comtemporary Sociological The-
gruplarnn ortalama gelirleri arasndaki fark 10 kattr. ory, New York: MacMillan Publishing Co. Inc.
OECD yeleri ve AB ye lkeleri arasnda en eflitsiz ge- Ritzer, G. (1983). Sociological Theory, New York: A.
lir dalmna sahip olan lke Trkiyedir. Knopf Inc.
Saunders, P. (1990). Social Class and Stratification,
London and New York: Routledge.
Swingewood, A. (1998). Sosyolojik Dflncenin Ksa
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Kaynaklar Turner, B. (1997). Eflitlik, Ankara: Dost Kitabevi Yayn-
Antonia, Robert. J. (2003). Karl Marx iinde G. Ritzer lar.
(ed.) The Blackwell Companion to Major Classi- Turner, J. H. (1978). Sociology, Santa Monica, Califor-
cal Social Theorists, Malden, MA: Blackwell Pub- nia: Goodyear Company, Inc.
lishing. Forbes, 2011 ylnn Milyarderlerini aklad.
Appelbaum, P. (1970). Toplumsal Deiflim Kuramla- http://www.zaman.com.tr/haber.do?haber -
r, Ankara: Trkiye fl Bankas Yaynlar. no=1105185&title=forbes-2011-yilinin-milyarderler-
Bales, K. (2002). Yeni Klelik: Kullanlp Atlanlar, listesini-acikladi, eriflim tarihi: 01.01.2012.
stanbul: itlembik Yaynevi. TK (2011). Gelir ve Yaflam Koflullar Arafltrmas
Bottero, W. (2005). Stratification: Social Division and 2010, Haber Blteni, Ankara.
Inequality, London and New York: Routledge.
www.evrenselpdf.com
7
DAVRANIfi BLMLER-I
Amalarmz
N
N
Deiflme olgusu ile ilgili sosyolojik tartflmalar zetleyebilecek,
Nfus ve deiflme arasndaki iliflkileri aklayabilecek ve nfus sorunlarn
N
zetleyebilecek,
N
Kent, nfus ve deiflme arasndaki iliflkileri aklayabilecek,
N
Kent, kentleflme sreci ve ilgili kavramlar tanmlayabilecek,
N
Kent sosyolojisindeki tartflmalar deerlendirebilecek,
Trkiyede kentleflme sreci ile ilgili tartflmalar zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal Deiflme Kent
Nfus Kentleflme
Demografi Kent Sosyolojisi
indekiler
TOPLUMSAL DEfiME KAVRAMI

Toplumsal Deiflme NFUS VE DEMOGRAF
Davranfl Bilimleri-I Srecinde Kentleflme
ve Nfus KENT VE KENTLEfiMEYE
SOSYOLOJK BAKIfi
www.evrenselpdf.com
Toplumsal Deiflme
Srecinde Kentleflme
ve Nfus
TOPLUMSAL DEfiME KAVRAMI

Sosyolojinin temel ilgi alanlarndan biri olan toplumsal deiflme kavram, Avru-
pada ortaya kan iki nemli sosyal deiflim olgusundan olduka etkilenmifltir: En-
dstri Devrimi ve Fransz Devrimi. Dier bir ifade ile bu iki tarihsel geliflme, sos-
yolojinin ncleri ve kurucular asndan bir kfl noktas olurken ortaya kan ya
da kmakta olan yeni toplum yapsnn incelenmesinde toplumsal deiflme kavra-
mnn ierii kullanlmfltr.
Toplumsal deiflmenin gerekleflmesinde etkili olan faktrleri iki bafllk altnda
toplamak mmkndr: topluluk ya da topluma zg olan isel etmenler (endo- Toplumsal deiflmenin
gerekleflmesinde isel ve
genous) ve dflsal etmenler (exogenous). sel etmenler, altyapsal unsurlar, on- dflsal olmak zere iki grup
larn topluluk ya da toplum yeleri arasndaki dalm ve yelerin bu kaynak ve faktr etkilidir.
hizmetlere ulaflabilmesini iermektedir. Topluluk ya da toplum kendi iinde ho-
mojen bir nitelik gstermeyebilir. Farkl flekillerde yelerin gruplandrlmas ya da
kategorilefltirilmesi sz konusu olabilmektedir. Bu snflandrmalarda etkili olan
unsurlar arasnda ise toplumsal snf, toplumsal cinsiyet, etnisite ve rk farkllklar,
corafi ve iklimsel farkllklar ve yafla dayanan gruplamalar yer alabilmektedir. Bu
etmenlerin tm genel olarak topluluk ya da toplum iindeki uyumun ya da atfl-
mann ve dolaysyla toplumsal deiflmenin itici gleri arasnda SIRA kabul
SZDE edilebilir. SIRA SZDE
Dflsal etmenler ise insan gcnn kontrol edebilirliinin dflndaki yer alan etmen-
leri iermektedir. Doal afetler, teknolojinin beklenmedik sonular
D fi N E L(gizli
M /bozuk D fi N E L M
ifllev) bu bafllk altnda deerlendirilebilir. Bununla birlikte, sosyal deiflme sre-
cindeki tm yapsal etmenler flu flekilde sralanabilir: demografi, teknoloji, kltr,
S O R U S O R U
politika, ekonomi ve eitim.
Burada unutulmamas gereken en nemli noktalardan bir tanesi tm Dbu K unsurlarn

KAT anali- DKKAT
tik amal olarak birbirlerinden ayrldklar, farkl bir ifade ile, ideal tip olduklardr.
Dier bir deyiflle, bahsi geen faktrlerin hepsi birbirleri ile iliflkili SIRA
bir flekilde
SZDE var olabil-
N N
SIRA SZDE
mektedirler. Aile planlamas politikalar ile demografi, ekonomi, eitim, teknoloji ve kl-
tr arasndaki balantlar bu duruma rnek olarak verilebilir. Nfusun artmas ve bunu
takip eden ekonomik kaynaklarn datlmasndaki sorunlar, nfusu kontrol altna aln-
masn amalayan aile planlamas politikalarnn hayata geirilmesine neden olabilirken
bu politikalarn toplum yelerine eitim yolu ile kazandrlmas sz konusu olabilmekte-
dir. Arlkl olarak teknolojik altyapya sahip olan aile planlamasKyntemlerinin
T A P ise za- K T A P
man zaman kltrel yap ile atflma iine girmesi mmkn olabilmektedir.
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
NTERNET NTERNET
Giddens (2008: 64) tarafndan yaplan bir baflka snflamaya gre ise sosyo-
loji literatrnde toplumsal deiflme zerinde olan etkiler bafllk altnda ele
alnabilmektedir: kltrel etkenler, fiziksel evre, siyasal rgtler. Bu faktrlere
ek olarak nfus, teknoloji ve ekonominin de sz konusu unsurlar arasnda yer
alabilmektedir.
Kltrel Etkenler
Giddensa gre toplumsal Bu bafllk altnda din nemli bir yer tutmaktadr. Dinin muhafazakr ya da ilerleti-
deiflme zerinde etkili olan
faktrler kltrel etkenler, ci kimlii bu durumun temel nedenidir denilebilir. Kltr bafll altnda ele alna-
fiziksel evre ve siyasal bilecek bir dier kavram ise iletiflimdir. letiflim sistemlerinin yaps olarak da nite-
rgtler olmak zere 3
bafllkta gruplandrlabilir.
lendirilen yaznn bulunmas, kaytlarn tutulmas konusunda ilerlemelere neden
olmufltur ve bylelikle rgtsel yaplanmann nemli ayaklarndan birisi olan kon-
trol mekanizmasnn var olmas ve ifllemesi mmkn hle gelmifltir. Buna ek ola-
rak yaz, bir anlamda toplumsal hafzann bir aracs konumuna ykselmifl ve top-
lumlar aras karfllafltrma yapmann ve deiflimin ynn keflfetmenin bir aracs
olmufltur.
Fiziksel Etkenler
Corafi ve iklimsel farkllklar, insan topluluklarnn oluflum biimlerinde eflitlili-
in olmasna katkda bulunan unsurlar arasndadr. Dier bir deyiflle, Avrupa kta-
snda yer alan topluluklar ile Afrika ktasnda yer alan topluluklar arasndaki fark-
llklarn arka plannda yer alan faktrler arasnda sz konusu topluluklarn yafla-
dklar corafya, bu corafyaya zg iklimsel unsurlar yer almaktadr denilebilir.
Bununla birlikte, hem Avrupa hem de Afrika ktasnn kendi ilerinde de btn
ile homojen bir nitelie sahip olduunu ileri srmek gtr.
Siyasal rgtlenmeler
Sosyolojik olarak ele alndnda tm toplumlar iin geerli olacak bir toplum ya-
ps snflandrmas oluflturma fikri, bu dflnce geleneinde hkim olan bakfl a-
larndan bir tanesidir. Bununla birlikte, bu evrensel nitelik gsteren siyasi rgt-
lenmeler her toplum iinde kendine zg yorumlar ile de var olabilmifllerdir. Max
Weberin otorite, g ve brokrasi kavramlar; Karl Marxn ekonomik temelli si-
yasal rgtlenme zerine grflleri bu tr giriflimin nemli rnekleri arasnda yer
almaktadr.
Nfus
Nfusun kompozisyonunda yaflanan farkllaflmalar (nfusun artfl ya da azalfl, ya-
tay ve dikey hareketlilik vb.), kendileri de bir deiflme olmasna ramen, sosyal ve
kltrel deiflimin itici gc olarak kabul edilmektedir. Nfustaki deiflim, toplu-
mun ekonomik ve politik alannda da farkllaflmalara neden olabilmektedir. Bu
durumda nfusun deiflmesinde etkili olabilecek unsurlar da dikkate almak ge-
rekmektedir. Deprem, sel gibi doal afetler ile savafl, nkleer santraller gibi imal
edilmifl afetler bir yandan neden olduu yaflam kayplar ve g hareketleri nede-
ni ile nfusun azalmasna yol aarken dier taraftan bu afetlere tepki olarak dour-
ganlk oranlarnda artfla da sebep olabilmektedir. Buna ek olarak, teknoloji ve tp-
taki geliflmeler yaflam sresinin artmasna; ekonomik olarak refah seviyesinin yk-
selmesi de yaflam kalitesinde olumlu ynde geliflmelere neden olabilmektedir.
www.evrenselpdf.com
7. nite - Toplumsal Deiflme Srecinde Kentleflme ve Nfus 163
Teknoloji
nsan ve toplumlarn yaflamn kolaylafltran en nemli etmenlerden biri olan tek-
noloji, bilimsel bilginin bireysel ve toplumsal skntlara uyarlanmas sonucunda
ortaya kmfltr. Bu noktada bilim ve teknolojinin birbirinden ayrlmaz iki kavram
olduunu ileri srmek mmkndr. Teknolojinin rn olan pek ok aracn kul-
lanlmas beraberinde sosyal deiflmeyi getirmektedir. Tarmda sabann kullanl-
mas, Endstri Devrimi ile birlikte retim srecinde yaflanlan deiflmeler bu duru-
ma rnek olarak verilebilir.
Toplumun temel bilefleni olarak deiflme olgusunu gren Sztompka (2006: 20-
23), onun ayn anda her yerde olabilme zelliine ramen, hz, kapsam, derinli-
i ve temposu bakmndan toplumlar arasnda farkllklar gsterdiini ifade etmek-
tedir. Deiflme, ona gre modern toplumlarda yaygn, hzl ve belirginlik gsteren
bir olgudur ve eflitli bafllklar altnda snflandrlabilir:
1. Nfus kompozisyonundaki deiflim (g, demografik byme gibi),
2. Yapnn deiflmesi (arkadafllk balarnn kristalleflmesi, liderliin ortaya k-
mas gibi),
3. fllevlerin deiflmesi (mesleki hareketlilik, ailenin ekonomik rolnn azal-
mas, refah devletinin dflfl gibi),
4. Dier alanlar ile balarn ve snrlarn deiflmesi (evlilik ile ailelerin birbiri-
ne balanmas, kooperasyonlarn birleflmesi gibi),
5. evrenin deiflmesi (baskn olan imparatorluun yklmas, petrol alanlar-
nn keflfedilmesi, deprem gibi byk lekli afetler).
Bu bafllklarn her birinde meydana gelen deiflimlerin byklkleri, nemlilik-
leri birbirinden farkllklar gsterebilmektedir. Bazlar bir btn olarak sosyal alan
iinde kkten deiflikliklere neden olmaz iken bazlar ise daha radikal etkilere sa-
hip olabilmektedir. Farkl bir ifade ile yap ve ifllevlerinde meydana gelen nitelik-
sel deiflmeler bu tr radikal dnflmn rnei olabilmektedir; kapitalizmin orta-
ya kfl, modern toplumlarda gzlemlenen seklerleflme sreleri gibi. Buradan
toplumsal deiflme ile sosyal sreler arasndaki balanty da gzlemlemek mm-
kndr. Kentleflme, kreselleflme, sanayileflme gibi sreler flu ana kadar bahsedi-
len deiflimlerin somutlaflt alanlar olarak kabul edilmektedir.
Hoffman (2006: 559-561) toplumsal deiflme olgusu ile ilgili olarak temel so-
ru zerinde durmann gerekli olduunu ifade etmektedir: Deiflme doal ve nor-
mal mi; kayna nedir ve son olarak hz nedir? lk madde ile ilgili olarak modern
ncesi ve modern toplumlarn farkllk gsterdiini ileri srmek mmkndr. Mo-
dern ncesi toplumlarda deiflme dflsal ve problematik bir unsur olarak deerlen-
dirilmektedir. Dier bir deyiflle, gemiflin yceltildii, geleneklerin byk nem
grd bu toplumlarda deiflme olgusu kuflku ve dflmanca bir tutum ile karfl
karflyadr. Modern toplumlarda ise bu tutumlarn derecesi daha azdr. Deiflim,
ilerleme ile efl tutulmufl ve gerekli bir sre olarak alglanmfltr. Aydnlanma sre-
ci bu tr bakfl asnn ilk rneini oluflturmaktadr. Bununla birlikte her iki top-
lum yapsnda da karflt grfllerin bulunduunu sylemek mmkndr. Deiflme-
nin kayna ile ilgili olarak ise, toplumlarn neden deifltiine yant veren akla-
malar kullanmak mmkndr. dealistler, fikirleri otonom varlklar olarak deer-
lendirmekte ve deiflmenin kaynanda bunlar grmektedir. Materyalistler ise, bi-
reylerin dflndaki kuvvetler tarafndan deiflmenin gereklefltirildiini ileri srmek-
tedirler. Bu noktada bu bakfl asnn da idealist zelliklere sahip olduunu syle-
mek mmkndr. Genel olarak, fikirlerin, teknolojinin, ekonomik ve politik yap-
nn bir arada deiflime neden olduu kabul edilmektedir. Deiflme olgusu ile ilgi-
www.evrenselpdf.com
li son soru, deiflmenin srekliliine vurgu yapmaktadr. Buna ek olarak deiflme-

nin niteliksel olarak farklln da tartflmaktadr. Devrimsel bir deiflimin varln-
dan bahseden grfllere karfllk evrimsel bir deiflimi savunan grfllerin bu bafl-
lk altnda yer ald sylenebilir.
SIRA SZDE On yl ncesiSIRA

ile SZDE
bugn karfllafltrdnzda toplumsal hayatnzn hangi alanlarnda de-
1 iflmeler yaflanmfl olabilir?
D fi N E L M
NFUSD VE
fi N EDEMOGRAF
LM
Deiflme olgusu ile nfus arasndaki organik iliflkiden nitenin ilk ksmnda ksaca
S O R U bahsedilmiflti. S OBu R Uksmda ise sz konusu balantlar daha ayrntl bir flekilde ele
alnmaktadr. Toplumsal deiflme asndan nfus olduka nemlidir. Toplumlarn
bugn ve gelecekteki sosyal ihtiyalarnn belirlenmesi ve bunlarn karfllanmas y-
DKKAT DKKAT
nndeki plan ve politikalarn belirlenmesi iin nfusa dair verilerin ifllevsel zellii
bulunmaktadr. Bu durum ise yeni bir alflma alannn ortaya kmasna neden ol-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE dier bir deyiflle nfus bilimi, nfusun bykl, dalm,
mufltur. Demografi,
yafl, toplumsal cinsiyet, etnik kken, refah bakmndan yaps, doum, lm oran-
AMALARIMIZ
lar, g veAMALARIMIZ
gelecek eilimlerini arafltrmaktadr. Bu arafltrmalar yapma biimine
Demografinin formel ve bal olarak iki eflit demografinin varlndan bahsetmek mmkndr: Formel ve
sosyal demografi olmak sosyal demografi. Formel demografi, nfusun matematiksel yn ile ilgilenmekte
zere iki eflidi vardr.
Formel
K Tdemografi,
A P nfusun ve istatistiksel
K analizler
T A P yapmaktadr. Dier bir deyiflle, dourganlk ve lm oran-
matematiksel ynyle larndaki mevcut eilimler, bu eilimleri etkileyen faktrler ve bunlarn nfus artfl-
ilgilenirken, sosyal
demografi toplumsal ve lar zerindeki etkilerini incelemektedir. Sosyal demografi, toplumsal ve kltrel
kltrel faktrlere odaklanr.
TELEVZYON faktrlerinT nfus
E L E V Zzerine
YON etkisini incelemektedir. Demografinin alt alanlar ile ilgili
bir dier snflama ise onu tarihsel ve toplumsal demografi olmak zere iki bafllk
altnda ele almaktadr. Tarihsel demografi, gemiflteki toplumlarn bykl ve ya-
ps ile demografik zellikleri, ekonomik ve politik yaps arasndaki balanty in-
NTERNET celemektedir. N T EToplumsal
RNET demografi ise, bir nceki snflamada yer alan tanmlama
ile zdefltir. Bir toplumda nfusun grnmn etkileyen faktrden bahsetmek
mmkndr (Giddens, 2008: 64): Doumlar, lmler ve gler.
Bruce ve Yearley (2006: 66) demografi tartflmalarnda sklkla kullanlan kav-
ramlardan birinin demografik dnflm olduunu ifade etmektedirler. Bu kav-
ram, zellikle tarm toplumundan sanayi toplumuna geiflte nfusta yaflanan dei-
flimleri kapsamaktadr. Tarm toplumlarnda doum ve lm oranlar yksek iken
sanayileflmenin erken dnemlerinde lm oranlarnda dflfl yaflanmfl, bununla
birlikte doum oranlar yksek seviyelerde kalmay srdrmfltr. Bunun sonu-
cunda ise nfusta nemli bir artfl yaflanmfltr. Daha sonraki dnemlerde ise do-
um orannda da azalmann yaflanmas nfusun genel olarak bir denge iinde ol-
masna neden olmufltur. Bununla birlikte bu bakfl asnda skntl olan nokta, bu
geliflimin 21.yy. modernleflme srecinin erken dnemlerinde olan Bat dfl toplum-
larda da yaflanp yaflanamayacadr. Genel eilimin bu toplumlarda Batdan fark-
l olarak, nfus artflnn daha fazla olduunu sylemek mmkndr.
Nfus ile lgili Sorunlar

Nfus ile ilgili sorunlar denilince ele alnmas gereken kavramlardan biri eflitsiz-
lik tir. Sosyolojik olarak eflitsizlikleri drt bafllk altnda ele almak mmkn iken
(sosyal snf, toplumsal cinsiyet, rk ve etnik kken, yafl temelli ayrmclk), kre-
selleflme olgusu ile kresel lekte eflitsizlikleri ifade eden kresel tabakalaflma
(Henslin, 2008: 234) kavramn da bu listeye eklemek mmkndr.
www.evrenselpdf.com
Eflitsizlik ile sklkla ele alnan bir dier kavram olan incinebilirlik (vulnerabi-
lity) de nfusun tmnn kaynaklara eflit bir flekilde ulaflamamas sonucunda or-
taya kmaktadr. Eitim, salk, politik, kltrel ve sosyal alan iindeki kaynak da-
lmnn eflitsiz gerekleflmesi, incinebilirlii yksek olan gruplarn ya da farkl bir
ifade ile risk gruplarnn oluflmasna neden olmaktadr.
Toplumun normal iflleyifli srecinde de var olan bu olgu, statkonun bozulma-
s durumunda daha da derin bir sorun haline gelmektedir. Sz konusu statkonun
bozulduu anlara rnek olarak afetlerin ortaya kmas verilebilir. Deprem, sel,
hortum, salgn hastalk gibi genifl nfus kitlelerini olumsuz ynde etkileyebilme
potansiyeline sahip olan afetler, toplumun her kesimini olumsuz ynde etkileme-
mekte ve incinebilirlii yksek olan risk gruplarnn durumunu daha da kt hale
getirebilmektedir (Odabafl, 2010: 30-32).
SIRA
Trkiyede ya da dnyann farkl yerlerinde statkonun bozulmasna SZDE veriniz.
rnekler SIRA SZDE
2
Eflitsizlik olgusunun toplumsal yaflamn hemen hemen her alannda ortaya k-
D fi N E L M Sosyolojik kavramlar
D fi N E L M
tn sylemek mmkndr. Eitim, salk, altyap, politik haklar gibi hizmet ve hak- arasnda yer alan
tekilefltirme, bir dier
lara ek olarak, kltrel boyutta var olan damgalama ve tekilefltirme srelerine kavram olan damgalama ile
S O R U
maruz kalma da bu eflitsizliin deneyimlendii durumlar olarak deerlendirilebilir. birlikte sklkla S O R U
kullanlmaktadr.
Kresel lekte eflitsizliklerin somut bir flekilde gzlemlendii alanlardan bir ta- tekilefltirme genel olarak,
nesi, ifl gc (emek) olgusunu iermektedir. Kuzey ya da Bat olarak hofllanlmayan, istenilmeyen
D K K Akavramsallafl-
T zelliklere sahipD olanlar
K K A Tiin
trlan geliflmifl lkelerde bafllayan ve zaman iinde Trkiye gibi geliflmekte olan kullanlan bir kavram olarak
karflmza kmaktadr. Buna
lkelerde de gzlemlenen retim srelerinin emein ucuz olduu Uzakdou ya ek, bahsi geen olumsuz
N N
SIRA SZDE SIRAolduu
zelliklerin, sahip SZDE
da Pasifik lkelerinde gereklefltirilmesi, art deer olgusunun daha da artmasna
iddia edilen kifli ya da
neden olabilmektedir. Benzer ifli; Bat ya da Kuzeydeki lkelerde yapan iflilerden kiflilerde gerekte olmamas
olduka yksek bir
farkl olarak in, Endonezya, Bangladefl gibi lkelerdeki emek gc daha kt ko-
AMALARIMIZ olaslktr. BirAMALARIMIZ
dier kavram
flullarda ve daha az cret karfllnda gereklefltirmektedir. Bu noktada, kresel l- olan damgalama ise,
sosyolojik olarak, kifli ya da
ekte emek gc zelinde bir hiyerarflik yaplanmann varlndan sz etmek kiflilerin sosyal kimliklerini
mmkndr. Sz konusu az geliflmifl lkelerdeki emein ucuzK olmasna ya da sosyal deerlerini
T A P etkide bu- K T amac
kltmek, azaltmak A P
lunan faktrlerden birinin de nfus kalabalkl ya da nfus younluunun fazla- ile kullanlan olumsuz
etiketlemeleri iermektedir.
l olduu ileri srlebilir:
TELEVZYON T E L7.1
Resim EVZYON
Haiphong Termal
Enerji Santrali
nflasnda alflan
NTERNET NTERNET
inli flilerin
Kaldklar Yurt
(Trung Son,
Vietnam)
Kaynak: Wong, E. (2009), http://www.nytimes.com/2009/12/21/world/asia/21china.html?_r=1
www.evrenselpdf.com
Eflitsizlik olgusunun gzlemlendii bir dier alan ise sosyal snf erevesinde ele
alnmaktadr. Ekonomik kaynaklara ulaflma konusunda nfusun tamamnn eflit fr-
sat ve haklara sahip olmad grfln kabul eden bu bakfla rnek olarak, yukar-
daki rnekte de grld gibi eflit ifle eflit cret alamama, ifl ile ilgili haklardan yok-
sun olma ve iflsizlik verilebilir. Salk bakmnn ticarileflmesi srecine paralel olarak,
alt sosyo-ekonomik seviyede yer alanlarn bu hizmetlerden en dflk seviyede fay-
dalanmas ya da hi faydalanamamas da bir dier rnek olarak kabul edilebilir.
Toplumsal cinsiyet temelli eflitsizlik tartflmalarnda ise kadnn toplum iindeki
statsnn dflkl ele alnmaktadr. Sz konusu dflkln arkasnda ataerkil
dflncenin etkisinin byk olduu sklkla ifade edilmektedir. Kzlarn okula gi-
dememesi, ekonomik ve politik alanda youn bir flekilde yer alamamas, toplum-
sal cinsiyet temelli eflitsizliin somut rnekleri arasnda sralanmaktadr.
Etnik kken ve rksal farkllklara sahip gruplara ynelik toplum iinde var olan
nyarg ve ayrmclk, eflitsizliin temelini oluflturmaktadr. Biyolojik farkllklara
vurgu yapan rk tartflmalar ve kltrel farkllklar zerine infla edilen etnik kken
kavramsallafltrmalarnn zn, stnlk (superiority) algs oluflturmaktadr. Bir
rkn dierine ya da bir grubun dier bir gruba nazaran daha stn olduu anlay-
Aznlk grup kavram, fl sosyal bilimler literatrnde aznlk grup ve baskn grup kavramlarna iflaret
toplumun geneli ile
karfllafltrldnda, hak ve
etmektedir. Bu farkllklar, dier eflitsizlik alanlarnda olduu gibi politik, ekono-
hizmetlerden eflit derecede mik, sosyal ve kltrel alanlarda hak ve sorumluluklara ulaflmay engellemektedir.
faydalanamayan kiflileri Yafl temelli ayrmclk ise, nfusun giderek yafllanmas sorunu ile yakn iliflki
ifade etmektedir. Bu
kavramn karflsnda yer iindedir. Henslin (2010: 372-391), yafllanma olgusunun farkl toplumlarda dei-
alan baskn grup ise, flik flekillerde ele alndn ifade etmektedir. Kimi kltrlerde, stat kazanm sz
toplum iinde ayrcalkl
statleri ve gleri olan konusu iken; kimi toplumlarda da stat kayb yaflanmaktadr. zellikle sanayilefl-
grubu iermektedir. mifl toplumlarda refah toplumunun ortaya kmas, nfusun yaflam kalitesinin
ykselmesine, yaflam srelerinin artmasna neden olmufltur. Olumlu ynde yafla-
nan bu geliflmeler ise beraberinde nfusun giderek yafllanmasna yol amfltr.
Yafllanan nfusun ihtiyalarnn karfllanmas ise nfus younluu nedeni ile, bu
toplumlarda ekonomik anlamlarda sorunlarn yaflanmasna neden olmaktadr. Ba-
km, salk gibi hizmetlerin salanmas iin vergilerin artmas bu sorunlardan bir
tanesidir. Huzurevlerinde yaflanan skntlar (altyap ve personel yetersizlii ve ka-
lite dflkl, personel ve yaflllar arasnda yaflanan atflmalar bu skntlara r-
nek olarak verilebilir), yaflllara ynelik olarak taciz (hem yaknlar hem de bak-
clar tarafndan uygulanabildii grlen), stat dflkl, psikolojik sorunlar,
bedensel engeller ve sorunlar ve yoksulluk yaflllk srecinde ska gzlemlenen
problemler olarak kabul edilmektedir.
Kresel lekte ele alndnda nfusun giderek artmas, yukarda bahsedilen
sorunlara ek olarak fiziksel evreyi de olumsuz ynde etkilemektedir. Sanayileflme
sreci ile birlikte, evre tahribat kitlesel bir nitelik gstermeye bafllamfltr. nce-
leri ulus-devlet snrlar iinde ele alnabilecek olan evre sorunlar artk gnmz-
de kresel bir yaygnlk sergilemektedir. Doal kaynaklarn bilinsiz bir flekilde t-
ketilmesi, nfus younluu, evre tahribat ve kirlilii, hzl ve arpk kentleflme,
bu sorun ile ilgili politika ve yaptrmlarn yetersiz oluflu, bireysel dzeyde evre
bilincinin oluflmamas, kresel lekteki eflitsizlikler (ar sanayinin Bat toplumla-
rndan az geliflmifl toplumlara kaydrlmas rneinde olduu gibi) evre sorunla-
rnn derecesini giderek arttrmaktadr. Bunun sonucunda ise, doal kaynaklarn
giderek azalmas ve bu kaynaklarn kullanm (kim ve nasl kullanacak sorular bu-
rada olduka nemlidir) kresel lekte kaynak savafllarnn ortaya kmasna ne-
den olmaktadr.
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE ResimSIRA

7.2 SZDE
Giderek tkenen
doal kaynaklar
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
Kaynak: http://www.nato.int/docu/review/2011/ClimateAction/Population_growth_
TELEVZYON TELEVZYON
challenge/TR/index.htm
Nfusu artfl ve evre sorunlar ile ilgili olarak http://www.nato.int/docu/review/2011/Cli-

NTERNET NTERNET
mate-Action/Population_growth_challenge/TR/index.htm adresinde yer alan makaleyi
okuyabilirsiniz.
Nfus, G, Toplumsal Deiflme ve Kentleflme

Nfus kavramn genel olarak iki bafllk altnda ele almak mmkndr (Caldwell, Kapal nfusta g alma ya
da verme gzlenmezken,
2003: 216-221): kapal ve ak nfus. Bu tr bir snflamada, nfusun artmasna ve ak nfusta bu iki olgu
azalmasna etki eden g olgusunun nemli olduu sylenebilir. Dier bir deyiflle grlebilir.
kapal nfusta g alma ya da g verme gzlenmezken ak nfusta bu iki olgu-
yu grmek sz konusu olabilmektedir. Kapal nfusta deiflim zellikle doum ve
lm ile gerekleflirken ak nfusta bu etmenlere g olgusu da eklenmektedir.
Nfusun corafi mekn bakmndan hareketlilik iinde olmas g olgusunu
beraberinde getirmektedir. Ekonomik, sosyal ve politik frsatlar ya da kstlklar,
afetler, savafl gibi eflitli etmenler bu nfus hareketlerinin ortaya kmasnda etkili
olan faktrler arasndadr. Ulus-devlet snrlar iinde ya da bu snrlar aflan bu ha-
reket, hem g edenin ait olduu topluluk ya da toplumda hem de g ettii top-
luluk ya da toplumun kltrnde deifliklie neden olabilmektedir. g ve dfl
g fleklinde yaplan bir ayrm, g olgusunda kabul grmfl bir snflamadr. Ulus-
devlet snrlar iinde olan nfus hareketlilii i g olarak kavramsallafltrlrken
dieri dfl g olarak tanmlanmaktadr. g olgusu, arlkl olarak krsal alan-
dan kentsel alana doru bir hareketi temsil etmektedir. Benzer flekilde dfl g ol-
gusunun da genel olarak, az geliflmifl ya da geliflmekte olan toplumlardan geliflmifl
toplumlara doru bir ynelim iinde olduunu sylemek mmkndr.
Bruce ve Yearley (2006: 197-198) zellikle dfl g olgusu ile modernleflme ara-
snda iliflki bulunduunu ileri srmektedir. Dier bir deyiflle, ulusal snrlarn izil-
mesi modernleflme srecinde yaflanan bir olgudur ve bundan dolay zellikle dfl
g, bu srecin bir rn olarak kabul edilebilir. Buna ek olarak denizaflr ulafl-
www.evrenselpdf.com
Daha iyi bir gelir ve yaflam m salayacak aralarn ve teknolojinin geliflmesi de g olgusu ile modernleflme
dzeyi elde etme gibi
flehirlerin cazip olanaklar arasndaki balanty ortaya koyan bir dier geliflme olarak kabul edilmektedir.
ekici glere rnektir. Genel olarak g olgusu zerine etkili olan geleri iki bafllk altnda toplamak
Kiflinin bulunduu blgeden
ayrlmasna neden olan
mmkndr: itici ve ekici gler. tici gler, belirli bir corafi mekndaki nfu-
elveriflsiz flartlar ise itici sun baflka bir corafi mekna gitmesine neden olabilmektedirler. Kentin sosyal
glere rnektir. hizmetler (eitim, salk gibi) bakmndan daha fazla imkna sahip olmas, ekono-
mik frsatlar yaratma kapasitesi bakmndan krsal alana gre daha gl olmas e-
kici faktrler olarak tanmlanmaktadr. ekici gler, hareket eden nfusun tercih
ettii yeni yaflam alanna gitmesinde etkili olan unsurlar ifade etmektedirler. Bu
noktada nfusun hareketi iki flekilde olmaktadr denilebilir: g verme ve g al-
ma. Daha iyi bir ifl bulma, daha kaliteli eitim alabilme, sosyal ve politik hak ve
sorumluluklardan daha fazla yararlanabilme beklentileri, temiz su, temiz hava ya
da yaflamaya elveriflli corafi meknlarn varl ekici g olarak deerlendirilebi-
lir. Ayn flekilde bu etmenler g olgusunun itici gleri olarak da ele alnabilir. Di-
er bir deyiflle, g veren topluluk ya da toplumda biraz nce bahsedilen hizmet-
lerin olmamas ya da dflk kalitede var olmas, sosyal ve kltrel basknn fazla
olmas, buna ek olarak doal kaynaklara sahip olamama ya da bu kaynaklarn ni-
telik olarak daha kt durumda olmas kiflilerin baflka yerlere g etmesine yol
aabilmektedir. tici faktrler genellikle krsal alana ait iken ekici faktrler de
kentsel alana aittir.
SIRA SZDE TrkiyedekiSIRA

i veSZDE
dfl g olgularnda etkili olan itici ve ekici glerden rnekler veriniz.
3
KENT VE KENTLEfiMEYE SOSYOLOJK BAKIfi
Hensline (2008) gre kent, Kent, kentlilik ve kentleflme kavramlar, sosyolojinin erken dnemlerinden itiba-
ok sayda insann kalc ren temel ilgi alanlarndan birini oluflturmaktadr. Kent, sanayi toplumuna ya da
olarak iskn ettii ve kendi
S O R U kendilerinin
yiyeceklerini modern topluma S O R Uzg bir olgu deildir. Gebe hayattan yerleflik hayata geifl ile
retmedii yerdir. birlikte kentin ilk rnekleri ortaya kmaya bafllamfltr. Henslin (2008: 610-612),
DKKAT
kenti ok sayda
DKKAT
insann kalc olarak iskn ettikleri ve kendi yiyeceklerini kendi-
lerinin retmedii yer olarak tanmlamaktadr. Bu noktada Durkheimin mekanik
dayanflmadan organik dayanflmaya doru geifl tartflmalarn hatrlamak anlaml
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
olacaktr. Her ne kadar kent sadece modern toplum ile snrl bir olgu olmasa da,
kentleflme iin bunu sylemek olduka gtr. Kentleflme, kentlere g eden ge-
AMALARIMIZ nifl lekteki nfusu ve bu kentlerin toplumun geneli zerindeki etkisini ieren bir
AMALARIMIZ
sre olarak tanmlanmaktadr. Endstri Devrimi, bu etkileri salama potansiyeli
bakmndan kentleflme srecinin ortaya kflndaki en nemli faktr olarak kabul
K T A P edilmektedir. K Kentleflme
T A P ile ilgili farkl tanmlar yaplmaktadr. White (2003: 863),
kentleflme srecini ifade ederken nfus unsuru zerine vurgu yapmaktadr. Kr ve
kent arasnda nfus bakmndan farkllaflmaya deinilen bu tanmlamada, kentsel
TELEVZYON alanda nfusT E L Eyounluunun
VZYON daha fazla olduu belirtilmektedir.
Jones (2003: 952), kentleflme kavramnn ifade edilmesinde kullanlan kriterle-
rin lkeden lkeye deiflim gsterebileceinden bahsetmektedir. Genel olarak sz
konusu tanmlamada kullanlan temel karfllafltrma bafllklarn madde halinde
NTERNET NTERNET
ele almak mmkndr: nfusun niceliksel zellikleri, yerleflim yerinin ynetimsel
zellikleri ve kentsel alandaki sosyal ve kltrel faaliyetler. Nfus ile ilgili belirle-
melerde farkl deerler sz konusu olabilmektedir. Bu durum lkenin genel nfu-
su ile de balantl olabilmektedir. Bununla birlikte, zellikle byk kentlerde n-
fus younluunun fazlal ve corafi olarak yaylmann genifllii nedeni ile krsal
ile kentsel arasndaki snr giderek daha bulank hle gelmeye bafllamfltr. Bu ne-
www.evrenselpdf.com
denle, krsal ve kentsel fleklinde yaplan ikili snflamann yeniden gzden geiril-
mesine gereksinim duyulmaktadr.
Tarihsel olarak bakldnda, 1950li yllarda dnya zerindeki nfusun yaklaflk
olarak % 30u kentsel alanlarda yaflarken; 2000li yllarda bu oran % 47ye ulaflmfl
durumdadr. Bat toplumlarnn dier toplumlara (Bat dfl) nazaran daha erken
dnemde kentleflmeye baflladn ifade eden Jones (2003: 952), 19. yy.n ilk yar-
snda kentleflme orannn Bat toplumlarnda % 50 civarnda olduunu belirtmek-
tedir. Bununla birlikte, bu durumun Bat dflnda kalan toplumlarda kent ve kent-
leflme olgusunun olmad anlamna gelmedii unutulmamaldr. Sz konusu top-
lumlarda da yerel kriterlerin belirledii kent ve kentleflme olgusu bulunmakta idi.
Ancak Jones (2003: 952) kentleflme ile ilgili bahsettii deerlendirmesinin Endstri
Devrimi ile bafllayan sreci dikkate aldn ifade ederek analizinde kulland l-
tleri bu flekilde belirlediini sylemifltir. Dier bir deyiflle, kentleflme kavramn
Bat toplumlarnda ele alnd biimde kullandn belirtmektedir.
Champion (2003: 138) kentin biimsel zelliklerinin tarihsel geliflimine bakld
takdirde, geleneksel ya da sanayi ncesi toplumlarda genel bir toplanma alan (ti-
cari faaliyetlerin, ynetimsel aktivitelerin gereklefltii alan), bu alan evreleyen
mahalleler gze arptn ifade etmektedir. Sosyo ekonomik seviye bakmndan st
sralarda yer alan kesimler merkeze daha yakn olan mahallelerde yerleflirken alt se-
viyelerde yer alanlar evre alanlarda yaflamaktadrlar. Sanayi kentlerinde de benzer
bir durumu grmek mmkn olmaktadr. Kent, tek bir merkez etrafnda geliflim
gstermektedir. Bununla birlikte bu merkez, fabrikalarn bulunduu yer olmakta-
dr. Merkez retimin gereklefltii alandr ve bu alana yakn olan mahallelerde st
sosyo ekonomik seviyelerde yer alanlardan ziyade, bu fabrikalarda alflan ifli ve
aileleri yaflamaktadr. Bu merkez, fabrika kaynakl kirlenmeye dorudan maruz kal-
maktadr ve bu durum yerlefliklerin yaflam kalitesini olumsuz ynde etkilemektedir.
st sosyo ekonomik seviyelerde yer alan kesim ise kentin kenarlarnda yer alan,
nfus younluu daha az olan yerleflim blgelerinde yaflamay tercih etmektedirler.
Kent merkezinden uzaklaflmada, ulaflm aralar (toplu ya da zel) nemli iflleve sa-
hiptir denilebilir. Kentlerin 21. yy.daki konumlanfl ise daha nceki iki dnemden
farkl olarak tek bir merkez fikrini kabul etmemektedir. Kentin dfl eperlerinde or-
taya kmaya bafllayan mahalleler sre iinde kendi ekonomik, sosyal ve kltrel
merkezlerini oluflturmaya bafllamfltr. Alt ve st sosyo ekonomik seviyelerde yer
alanlarn meknsal ayrflmalarnn net bir flekilde gzlemlendii dier iki kent bii-
minden farkl olarak, bu iki kesimin yaflam alanlar arasndaki snrlarn 21. yy.n
kentlerinde giderek bulanklafltn ileri srmek mmkndr. Merkeze yakn yer-
lerde olduu gibi merkeze uzak olan blgelerde de bu kesimde yer alanlarn yafla-
mas sz konusudur. Bylesine bir bulanklaflma, gelecekteki kentlerin sanayi n-
cesi kentlere dneceini ileri sren tartflmalarn ortaya kmasna da neden olmak-
tadr. Bu grfle gre, genler ifl alanlarna daha yakn olmak iin, yaflllar ise kl-
trel etkinliklere daha rahat katlabilmek iin kent merkezlerine doru bir geri d-
nfl gereklefltirecektir. Buna karfln, gelecekteki kentler zerine ileri srlen bir
dier bakfl as ise, ulaflm aralarndaki geliflmeler ile paralel olarak, kentin uzan-
tsnda yer alan blgelerde yeni alanlarn saysnn artaca ynndedir. Bu yeni
alanlarda merkez artk kiflinin kendi evi olacaktr. Buna ek olarak her bir birim ya
da bileflen, birbirlerine organik ba ile bal olacaklardr.
Sosyoloji disiplini iinde erken dnemlerde zellikle Ferdinand Tnnies ve Ge-
orge Simmel alflmalarnda kent sosyolojisinin ilk rneklerini grmenin mmkn
olduunu sylemektedirler. Bununla birlikte bn-i Haldunun hadari mranlk
www.evrenselpdf.com
kavram ile kentleflme srecinin bafllamas arasnda bir iliflkinin olduunu da syle-
mek mmkndr. Tnnies, deiflme ile ilgili ksmda da belirtildii gibi, cemaat ve
cemiyet arasnda yapt ayrmn krsal alan ve kentsel alan erevesinde ele almak-
tadr. Cemaat yaflamnn kentleflme ile birlikte giderek zayfladn ifade eden Tn-
niesin bu durumdan memnun olmad ileri srlebilmektedir. Yakn iliflkiler gide-
rek ortadan kalkmakta ve yerini ikincil iliflkiler, yani samimi olmayan arasal iliflki-
ler almaktadr ona gre. Bir dier isim olan Simmel de, Tnnies gibi kentsel yafla-
mn yabanclarla dolu olduunu ifade etmektedir. Kent hayat, krsal hayat ile karfl-
lafltrldnda daha karmaflk bir nitelik gstermektedir. Krsal alanda kiflilerin zihin-
leri daha nettir, alflkanlklar ve gelenekler bu durumun arkasnda yatan en nemli
etkendir. ngrlebilir bir topluluk iinde yaflamak kiflide emin olma duygusunun
oluflmasna neden olmufltur. Kentsel alanda ise ok sayda uyaran bulunmaktadr ve
kifliler karmaflklktan kurtulmak iin belirli noktalara odaklanmakta ve dierlerini
gz ard etmektedirler. Kentsel yaflam yabanclaflmaya neden olmaktadr.
Kentsel yaflamn olumsuz yanlarna vurgu yapan Champion (2003: 139) da, kr
ile kent arasndaki karfllafltrmalarda kentin krsal alana nazaran daha fazla olum-
lu alglanmas grflne karfl karak kentlerde yaflam kalitesi ile ilgili tartflmalar
ortaya koymaya alflmaktadr. Nfusun aflr younluu, altyap hizmetlerinin ye-
tersiz oluflu, arpk ya da yetersiz kentleflme, bu durumun beraberinde getirdii
evre kirlilii, nfusun homojen olmamas ve bunun uzantsnda riskli ya da inci-
Kentsel yaflam ve nebilir gruplarn her trl hizmetlerden mahrum kalmas gibi sorunlar bu bafllk al-
karmaflklklar ile balantl tnda ele alnabilmektedir. Bu durumdan dolay, kentsel alan ile krsal alann bir-
olarak, modern toplum
tanmlamalarnda kullanlan lefltii banliyler, krsal ve kentsel alanlarn dezavantajlarn minimum seviyeye in-
kavramlardan bir tanesi dirgemek iin tercih edilen meknlar olmufllardr. Bylelikle, st orta snfta, orta
risk toplumudur. Anthony
Giddens ve Ulrich Beck ve st yafl grubunda ve baskn etnik grupta yer alanlar, sahip olduklar bu avan-
tarafndan gelifltirilen risk tajlar nedeni ile banliylerde yaflamay tercih etmifllerdir.
toplumu kavram,
geleneklerden uzaklaflma,
Woods (2003: 135) kentleflme srecinin genel olarak, kent nfusunun kentsel
kopma ve aflr bireyselleflme olmayan nfusa oranla daha hzl bir flekilde byyebilme kapasitesine dayand-
ile birlikte, belirsizliklerin ve n ifade etmektedir. Bu durum ise kentsel alann krsal alana nazaran daha fazla
risklerin giderek artt bir
toplum yapsndan g ald gereini gsterirken, kentsel alanda doum oranlarnn artmas ile
bahsetmektedir. Genel lm oranlarnn azalmas fleklinde ifade edilebilen doal byme olaslna daha
olarak bakldnda, risk
toplumu kent ile organik fazla sahip olmas gerei ile yakndan iliflkilidir. Kent ile kr arasndaki ayrmn te-
iliflki iindedir denilebilir. melinde ise nfusun fazlal ile tarm sektrnn balants yer almaktadr. Farkl
bir deyiflle, kentsel alanda youn nfusa ek olarak tarmsal retim yerine sanayi ya
da hizmet sektr n planda bulunmaktadr. Kentleflme srecinde krsal alandan
kentsel alana doru nfus hareketini kaldrabilecek kapasiteye sahip olmak bir di-
er nemli unsur olarak kabul edilebilmektedir. G eden nfusun ihtiyacn kar-
fllayabilecek yaflam ve alflma alanlarna ek olarak sosyal alanlara sahip olma
kentleflme srecinin istenilen ynde gerekleflmesine neden olmaktadr. Tersi du-
rumda ise arpk, eksik ya da bozuk kentleflme olarak kavramsallafltrlabilen sre-
cin ortaya kmas kanlmaz hale gelmektedir.
Benzer flekilde Champion (2003: 136-139), 21. yy.n birinci kent yzyl olaca-
n ileri srerken dnya nfusunun byk bir blmnn kentsel alanda yaflama-
sn ve kiflilerin yaflamlarn etkileme gcne sahip olan nemli olay ve olgularn
(kreselleflme, ekonomik dnflm, kltrel eflitlenme, ekolojik deiflim, politik
hareketler, savafllar gibi) arlkl olarak kentsel alanda deneyimlenmesini bu du-
rumun arkasnda yer alan etmenler olarak sralamaktadr. Krsaldan kentsele do-
ru bir deiflim yafland srece, nfusun kentsel alandaki yerleflim biimleri (ge-
cekondulaflma ya da gettolaflma bu yerleflim biimlerine rnek olarak verilebilir),
www.evrenselpdf.com
bu alanlardaki yaflam kalitesi, ynetim ile ilgili tartflmalar, sosyal bilimciler ve po-
litika retici ile uygulayclar tarafndan ele alnmaya bafllanmfltr.
adafl sanayileflmifl toplumlarda, nfus hareketleri arlkl olarak kentleflme
srecine iflaret etmektedir. White (2003: 863-4), sz konusu toplumlarda gzlem-
lenen kentleflme olgusunu drt dnem olarak ele almaktadr:
1. Klasik kentleflme olarak ifade edilen ilk dnemde, Endstri Devrimi ile bir-
likte krsal alandan kentsel alana doru bir emek gcnn hareketi sz ko-
nusudur ve bu sre 20. yy.a kadar srmfltr.
2. kinci aflamada ise krsal alandaki nfus younluunun azalmas devam et-
mektedir ve bu azalflta g olgusuna ek olarak nfusun doal artfln ifade
eden doum oranlarnda da dflfl gzlenmektedir.
3. nc dnem ise karfl-kentleflme (counterurbanization) olarak kavramsal-
lafltrlmaktadr. lk defa 1970li yllarda Amerika Birleflik Devletlerinde orta-
ya kan bu olgu daha sonra Avrupaya, Japonyaya ve Avustralyaya da ya-
ylmfltr. Kentleflmenin karflt (Mitchell, 2004: 17) olarak kabul edilen bu s-
recin en nemli zellikleri, g olgusu ve yerleflme sistemlerinde gzlemle-
nen deiflikliklerdir. Dier bir deyiflle, nfusun az olduu alanlardan fazla
olan alanlara doru yaflanan nfus hareketi kentleflme olarak tanmlanrken
nfusun fazla olduu yerleflim alanlarndan az olduu alanlara doru gz-
lemlenen g hareketi de karfl kentleflme olarak ifade edilmektedir. Yerle-
flim sistemlerindeki deifliklikten kastedilen durum ise kentsel alanlardaki
kalabalk apartman benzeri meknlardan, mstakil evler gibi daha az nfu-
su ieren meknlara doru yaflanan deiflimdir. Kent merkezlerinde yafla-
mn daha pahal olmas, su oranlarnn yksek olmas, kirliliin artmas bu
hareketin ortaya kmasnda nemli etkenler arasndadr.
4. Kentleflme olgusundaki son ve drdnc dnem ise nfus dalm olarak
isimlendirilmektedir (White, 2003: 864). Kavram, 20. yy.n bafllangcnda
zellikle ileri sanayileflmenin ve yksek gelirin gzlendii toplumlardaki
nfusun yeniden dalm srecine vurgu yapmaktadr. Sz konusu sre,
aflamada gerekleflmektedir: Nfusun byk bir blmnn kentsel alan-
da yaflamas, kentsel alandaki nfus younluunun azalmas ve dzenli ol-
mayan bir nfus hareketi.
Yukarda ele alnan sreler iinde efl zamanl olarak yaflanlan bir dier aflama
ise yeniden kentlefltirme (reurbanization) olarak kabul edilebilir. Karfl kentleflme
sreci ile birlikte, kent merkezindeki nfusun azalmas sorununa zm olarak,
nfusun daha nceden yafladklar kentsel alanlara doru hareket etmesini sala-
yacak politikalarn oluflturulmas sreleri bu bafllk iinde yer almaktadr.
Kent alflmalarndaki nemli kavramlardan bir dieri olan banliy (suburb) ve
banliyleflme (suburbanization), kr ile kent arasnda yer alan bir kavram olarak de-
erlendirilebilir. Bu nedenden dolay, zaman zaman kentsel, zaman zaman da kr-
sal zelliklerin bu alanlarda gzlenmesi sz konusudur. Bununla birlikte, farkl tar-
tflmalarda kentlerin meknsal genifllemesi, banliylerin ortadan kalkt, kent ve
banliyleri iine alan metropol kentlerin ortaya kt ileri srlmektedir (Gott-
diener ve Budd, 2005: 154). Banliy genel olarak, kentten daha az; krsal alandan
daha fazla nfusa sahip olan yerleflim alanlar fleklinde tanmlanabilir. Gottdiener ve
Budd (2005: 154), kent alflmalarnn erken dnemlerinde banliylerin kente ba-
ml konumda olduuna dair grfllerin daha baskn olduunu ancak son zaman-
larda bunun aksine banliylerin kendi kendine yeter hale geldiini ifade etmekte-
dirler. Bylelikle yeni kentsel merkezlerin ortaya kmas sz konusudur.
www.evrenselpdf.com
Kent kavram ile ilgili sklkla kullanlan kavramlardan bir dieri de kentiliktir
(urbanism) ve genel olarak, byk kentlerdeki yaflam tarz yani kent kltr ola-
rak ele alnmaktadr (Jones, 2003: 952; Gottdiener ve Budd, 2005: 186-7). Sz ko-
nusu kltrde belirgin olan zellikleri ise aflr tketime dayal bir yaflam tarz, po-
litik, sosyal, ekonomik ve kltrel katlm ile bilgi youn ekonomi olarak snfla-
mak mmkndr. Buna ek olarak Gottdiener ve Budd (2005: 186-7), kentsel alan
ile kentsel alann uzants olarak kabul edilen banliyler (suburb) arasnda snrla-
rn giderek belirsiz hle geldiini belirtirken ayn zamanda ikisi arasndaki farkl-
lklarn da belirli noktalarda varln devam ettirdiini ileri srmektedir. Sz ko-
nusu farkllklarn, daha nce de belirtildii gibi barnma ihtiyacn karfllayan mes-
kenlerde ve ulaflm biimlerinde daha da belirgin olduunu ifade eden yazarlar,
bu listeye yabanc olanlara ve sapkn davranfllara karfl olan tutum ve davranflla-
r da eklemektedirler. Dier bir deyiflle, kentsel alanlarda yabanclara ve sapkn
davranfllara, banliyler ve krsal alanlar ile kyaslandnda daha fazla tolerans sz
konusudur. Bu durumun arkasnda kentsel nfusun, krsal alana oranla daha faz-
la olmasnn etkisi olduka fazladr. Krsal alandaki nfusun azl beraberinde
sosyal kontrol mekanizmalarnn daha gl olarak faaliyet gstermesine neden
olabilmektedir. Buna ek olarak kentsel alanlarda ise nfus younluunun fazla ol-
mas, bu kontrol mekanizmalarnn etkisini azaltmaktadr. Erving Goffmannn ifa-
desi ile kentsel alanlarda sivil/uygar dikkatsizlik daha n plandadr denilebilir.
Sivil/uygar dikkatsizlik, Goffmana gre, sivil/uygar duyarszlk ile karfltrlmama-
ldr. lki, nfus fazlalndan kaynaklanan bir durum iken ikincisi, bireysel ve sos-
yal dzeydeki ahlaki tartflmalar beraberinde getirmektedir. Yolda yrrken tan-
madmz kifliler ile ilgilenmemek sivil/uygar dikkatsizlik olarak kabul edilebilir-
ken sokakta grdmz ve o an yardma ihtiyac olan bir kifliye yardm etmeme
ise sivil/uygar duyarszla rnek verilebilir. Sivil duyarszlk kavram, yabanclafl-
ma kavram fleklinde bu metin iinde daha nce risk toplumu ile ilgili ksa tartfl-
mada ele alnmfltr.
Nfus younluunun fazla olmas, ayn zamanda nfus eflitliliinin ok olma-
sna da yol aabilmektedir. Kentsel alanlarda, etnik kken ve rk bakmndan fark-
llklara sahip ok sayda kifli ya da grubu grmek mmkndr. Kentsel alanlarda-
ki yabanclaflma problemi ile organik iliflki iinde olan bir dier sorun ise kent a-
lflmalarndaki aflr kentleflme (overurbanization) kavramn beraberinde getirmek-
tedir. zellikle geliflmekte olan lkelerde sklkla grlen bir sorun olarak karflm-
za kmaktadr. Genel olarak aflr nfus younluu ile balantl olan bu sorunda,
kentin sahip olduu altyap ve eitim, salk ve istihdam gibi hizmet ve olanakla-
rn yetersiz kalmas sz konusudur. Geliflmekte ya da azgeliflmifl toplumlara zg
olan bir dier aflr kentleflme rnei primate kentler (primate cities) olarak ta-
nmlanmaktadr. Gottdiener ve Budd (2005: 105-6), bu kentin gzlemlendii lke-
lerde kentsel alanlarn ok az sayda olduunu ifade etmektedirler. Bu durumun
arkasnda ise sz konusu lkelerin ekonomik az geliflmifllii ile balantl olarak,
lke genelinde ekonomik kaynaklarn, gcn, refahn, sosyal kurum ve frsatlarn
eflit datlmamas yatmaktadr. Bahsi geen bu bileflenler, zellikle sayca az olan
kentsel alanlarda younlaflmaktadr. Bylece lider konumda olan yeni kentler or-
taya kmaktadr. Taylandn Bankok, Endonezyann Jakarta kentleri bu kent tipi-
ne rnek olarak verilebilir. Sosyoekonomik seviye farkllklarnn net bir flekilde
gzlemlendii bu kentlerde, st tabakada yer alanlarn yerleflim alanlar ile gece-
kondularda, alminyum barnaklarda yaflayan kiflilerin oluflturduu alanlar bir
arada grmek mmkndr.
www.evrenselpdf.com
Trkiyedeki kentleflme sorunlarndan rnekler veriniz. SIRA SZDE SIRA SZDE

4
Kent Sosyolojisi
Sosyolojinin alt dallarndan ya da uzmanlk alanlarndan biri olan D fi kent
N E L Msosyolojisi- D fi N E L M
nin ortaya kfl, 19. yy.daki Endstri Devrimi ile birlikte Bat toplumlarnda gz-
lemlenen nfus younluu olgusu ve sorunu ile balantldr. Kendi S O R iinde U ok sa- S O R U
yda teorik tartflmalar barndran bu alflma alan ile ilgili olarak Flanagan (2010:
370-373), iki bafllk altnda toplanabilecek yaklaflmlardan bahsetmektedir. Bunlar,
D K K A T ek olarak,
kltrel ve yapsal yaklaflmlardr. Yukarda grflleri yer alan Tnniese DKKAT
Simmel ve Chicago Okulu kltrel yaklaflmlar bafll iinde yer almaktadrlar. Bu
N N
bakfl asna gre kent, sosyal bir evre olarak tanmlanmaktaSIRA ve bu SZDE sosyal evre- SIRA SZDE
nin yeni hissetme ve eylemde bulunma yollar yaratma kapasitesine sahip olduu
SIRA SZDE SIRA SZDE
kabul edilmektedir. Dier bir deyiflle kentsel alanda, nfus younluu ve hetero-
AMALARIMIZ
jenlii ile iliflkili olarak ok sayda kltrel yaplanmalar grlr. Sz konusu bu AMALARIMIZ
eflitlilik, kiflilere kendi yaflam alanlarndan farkl ortamlar ileD karfllaflma
fi N E L M olana D fi N E L M
salamaktadr. 1960l yllardan itibaren ise bu bakfl as nemli elefltiriler ile kar-
fl karflya kalmfltr. Kentlerin metropolitan blgelere yaylmas,K iletiflim
T A P aralar ne- K T A P
S O R U S O R U
deni ile kent ve kr arasndaki snrn giderek kalkmas ve bunun sonucunda kent
kltrnn krsal alanda da ortaya kmas sz konusu olmaya bafllamfltr. 1960l
yllarn sonlarna doru ise bu geliflmelere ek olarak, kentin Tpolitik
E LD E VK KZAYve
TO N ekonomik T E DL E KV KZAYTO N
ynden incelenmesini nemseyen grfller ortaya kmfltr. Azgeliflmifllik olgusu
ve onun zengin ve fakir ekonomiler ile iliflkisini ortaya koymaya alflan bu bakfl
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
as yapsal yaklaflm olarak tanmlanmaktadr. Tarihsel olarak bakldnda ye-
NTERNET NTERNET
rel ve ulus-devlet snrlar iinde gerekleflen bu iliflki, gnmzde kreselleflme
olgusu ile birlikte bu snr aflmfl bulunmaktadr. Kresel boyutta bir ekonomik po-
litiin varlndan sz etmek mmkndr.
Kreselleflme ile ilgili tartflmalar iin Anthony Giddensn Sosyoloji

K isimli
T A Pkitabn oku- K T A P
yabilirsiniz.
Kltrel Yaklaflmlar TELEVZYON TELEVZYON

Chicago Okulu: Kent sosyolojisi iinde nemli yaklaflmlardan biri olan Chicago Kent sosyolojisinde, kltrel
ve yapsal olmak zere iki
Okulunun temsilcileri arasnda Robert Park, Ernest Burgess ve Louis Wirth ilk ak- temel yaklaflmdan sz
la gelenlerdir. 1920-1940 yllar arasnda kent ile ilgili tartflmalarda nemli grfl- edilebilir.
lere sahip olan bu okulun zerinde zellikle durduu iki kavram N T E Rbulunmaktadr:
NET NTERNET
kentlilik ve ekolojik yaklaflm ya da kent ekolojisi. Kentlilik, kent toplumlarnn
temel zelliklerini ifade eden bir kavram olarak kabul edilmektedir. Byklk, n-
fus younluu ve eflitlilii bakmndan kentler krsal alanlardan farkllaflmaktadr-
lar. Buna ek olarak kentli yaflam tarz, ifl blmn, yabanclar ile daha fazla sos-
yal etkileflim iinde olmay, akrabalk ve arkadafllk iliflkilerinin greli olarak zayf-
lamasn, arasal iliflkilerin daha youn bir flekilde deneyimlenmesini iermektedir.
Bu noktada burada ifade edilen deerlendirmelerin Simmel ve Tnniesin grflle-
ri ile paralellik gsterdiini ileri srmek mmkndr. Bununla birlikte, kentsel ala-
nn salad olumlu katklardan da bahsetmek gerekmektedir (Bruce ve Yearley,
2006: 310-311). Kentsel alanda anonimlik daha fazla zgrlk salamaktadr. Alt
kltrlere kendilerini ifade etme konusunda daha fazla imknlar sunmaktadr. T-
ketimin daha yaygn bir flekilde kentsel alanda grlmesi, pazar yaratma asndan
olumlu bir durum olarak deerlendirilebilirken tketim olgusunda bir ykselifle
neden olmas asndan elefltirilebilmektedir.
www.evrenselpdf.com
Kentlilik ile ilgili tartflmalarda ismi en ok geen kifli Louis Wirthdir. Kentler-
deki gayri samimi iliflkilere ynelik deerlendirmeleri baflta olmak zere eflitli
alardan elefltirilmektedir. Bu elefltiriler, kentsel alanda da akrabalk ve arkadafl-
lk iliflkilerinin krsal alana benzer flekilde olduunu ifade eden grfllerden olufl-
maktadr. Kentsel alanda da samimi iliflkiler kurulabilmektedir. zellikle eski
kentlerde, yeni kentlere oranla daha youn iliflkilerin gzlemlenebildiini syle-
mek mmkndr.
Chicago Okulu tarafndan gelifltirilen bir dier kavram olan kent ekolojisi ise
kentsel nfusun meknsal dalmn aklamada kullanlan bir kavram olarak ka-
bul edilmektedir. Gruplar, kendilerine zg doal alanlarda ya da semtlerde otu-
rurlar. Bu seim rastlantsal bir durumdan ok, yerlerin gereksinimlerin karfllan-
masna frsat verme potansiyellerine gre yaplmaktadr. Su kaynaklarndan fayda-
lanmak, tarm ile uraflabilmek ya da ulaflmn kolayca salanabilmesini mmkn
hale getirmek iin nehir kenarlarna ya da gvenlik gerekesi ile yksek kesimle-
re kentlerin kurulmas bu tr ihtiyalarn bir sonucudur. Bununla birlikte, kentin
kurulmas son bir basamak olarak kabul edilmemektedir. Kent gruplar, ihtiyalar
ynnde kendi iinde srekli olarak yeniden flekillenebilmektedir. Yeni mahalle
ya da semtlerin kurulmas, eski ve yeni semtler arasnda nfus hareketliliinin ya-
flanmas bu duruma rnek olarak verilebilir. Modern anlamda kentlerin ortaya k-
mas Endstri Devrimi ile efl zamanl olmufltur. Buna paralel olarak, kentlerde ifl
yerleri hammadde salanmasn en kolay ve ucuz flekilde olaca yerlerde kurul-
maktayd. Bunun uzantsnda ise yaflam alanlar da bu ifl yerlerinin etrafnda kurul-
maya bafllanmfltr. Nfusun giderek artmas, ifl yerlerinin saylarnn giderek yk-
selmesi beraberinde rekabet olgusunu da getirmektedir. Arsa ve emlak fiyatlarn-
da artfl yaflanmakta, ifl merkezlerine yakn yaflam alanlar daha pahal, uzak yerler
ise daha ucuz olmaya bafllamaktadr. Bu durum ise ekonomik zelliklerine gre
nfusun meknsal olarak farkllaflmasna ve ayrflmasna neden olmaktadr. Ulaflm
yollarnn yaplmas ise mesafeleri ksaltmaktadr. Burada bahsedilen kentin, i ie
gemifl halkalardan oluflmufl bir grnme sahip olduunu sylemek mmkn-
dr. Merkez blge, heterojen bir nitelik gstermektedir. Dier bir ifade ile yksek
gelirliler ile dflk gelirlilere ait yaplar bir arada bulunabilmektedir. Bir sonraki
halkada iflilerin yerleflim alanlar yer almaktadr. Daha sonraki blge ise, st sos-
yoekonomik seviyedeki kiflilerin yaflad banliyleri iermektedir. Sre iinde,
meknlarn eskimesine paralel olarak, dflk sosyoekonomik seviyedekiler eski
yaplarda yaflamaya bafllamakta ve st sosyo ekonomik seviyede yer alanlar ise,
flehrin dfl eperlerine doru yeni yaflam alanlar oluflturmaktadrlar.
Yapsal Yaklaflmlar
David Harvey: Kent sosyolojisi ile ilgili tartflmalarn nemli isimlerinden olan Da-
vid Harvey ve Manuel Castells, kent olgusuna elefltirel bakan adafl dflnrler
arasnda yer almaktadr. Bu yazarlara gre kentlilik, bir toplumdaki ekonomik ve
siyasal unsurlardan ayr bir olgu olarak ele alnmamaldr. Harvey, meknn yeni-
den yaplandrlmas kavram ile sanayi kapitalizmi ve kentlilik arasndaki iliflkiyi
ortaya koymaya alflmaktadr. Geleneksel toplumlardan farkl olarak kapitalist
toplumlarda, kr ve kent arasndaki snrlar giderek bulanklaflmaktadr. Makinelefl-
me ile birlikte, krsal alandaki retim sreci de pazara ynelik olmaya bafllamfl ve
bu durum ekonomik ve sosyal iliflkilerde deiflime neden olmufltur.
Flanagan (2010: 370-373), Harveyin retim ve datmn ayn sistemin farkl g-
rnmleri olduunu bir kez daha ortaya koyduunu ifade etmektedir. Sz konusu
www.evrenselpdf.com
sistem kapitalizmdir. Harveye gre kentleflme olgusu, aslnda retim, dolaflm, de-
iflim ve tketim iin gerekli olan fiziksel altyapnn yaratlmas srecidir. Bu nok-
tada yaratlmfl evre kavramn kullanmaktadr. Bu evre, sermayenin organizas-
yonu ve birikimi tarafndan retilmifltir. Kent evresi kurulur, daha sonra yklr ve
yeniden kurulur. Bu sreler, ekonomik olarak gl olanlarn isteklerine, hk-
metin emlak ve arsa ile ilgili konularda kime yetki verdiine ya da kimden yetki
aldna gre deiflim gstermektedir ve temel hedef, retim sreci sonucunda ar-
t deerin daha fazla olmasn salamaktr.
Manuel Castells: Castells, kltrel yaklaflmlar iinde yer alan Wirthin kentli-
lik ile ilgili deerlendirmelerinin kapitalizmin kltrel yorumu olarak ele alnmas
gerektiini ifade etmektedir (Pickvance, 2006:189-192). Dier bir deyiflle, kentlefl-
me srecindeki ekonomi, politika gibi yapsal faktrleri dikkate almadan yaplan
bir analizin gerekte kapitalist ideolojinin bir aracs olduunu belirtmektedir. Bu
noktada kentleflme ile tketim arasndaki balanty ortaya koymaya alflmaktadr.
Kentsel alanda kolektif tketimin varl sz konusudur. Altyap hizmetleri, top-
lu taflmaclk, bofl zaman faaliyetlerinin hepsi bu noktada tketimin birer boyutu
olarak deerlendirilmektedir.
Alflverifl merkezlerini, Castellsin kolektif tketim kavramn dikkateSIRA

alarak deerlendirin.
SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE 5 SIRA SZDE
Kentin fiziksel zellikleri pazar ve devletin ortak abalarnn birer sonulardr.
Park alanlar, okullar, hastaneler, alflverifl ve ifl merkezleri, Dgkdelenlerin
fi N E L M tm D fi N E L M
ekonomi ile g olgusu arasndaki balanty ortaya koymaktadr. Bu iliflki eflitsiz-
lik kavramn da beraberinde getirmektedir. Mallarn ve hizmetlerin S O R tketimi
U sre- S O R U
S O R
cine toplumun her kesimi eflit derecede dhil olamamaktadrlar. Bununla birlikteU S O R U
Castells, kentin fiziksel yaplanmas konusunda bu dfllanmfl gruplarn da etkili
DKKAT DKKAT
olabildiini ifade etmekte ve bu grfln desteklemek iin farkl D K rnekleri
KAT aktar- DKKAT
maktadr. Kentsel sorunlar, barnma sorunlarnn giderilmesi, ekolojik dzeni tah-
N
N N
rip eden projelere karfl yaplan eylemleri, toplumsal hareketleri SIRAbu SZDEbafllk altnda SIRA SZDE
N
SIRA SZDE SIRA SZDE
deerlendirmektedir. Harvey ve Castellsin kentleri insanlar tarafndan yaratlmfl
yapay evreler olarak kabul etmektedirler. Ticari iliflkiler, teknoloji ve tketim ar-
tk yerel blgeleri de kapsamfl durumdadr. Kreselleflme olgusu ile birlikte bu de-
iflim daha hzl bir flekilde hissedilmektedir.
K T A P K T A P
Kolektif Tketimin bir rnei olarak alflverifl merkezleri hakknda Kdaha
T kapsaml
A P rnek- K T A P
ler iin George Ritzerin Toplumun McDonaldlafltrlmas isimli kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
Kent Sosyolojisinde Gncel Yaklaflmlar TELEVZYON TELEVZYON
Biliflim teknolojilerindeki geliflmelerin kentsel alanlarn giderek nemini yitirmesi-
ne ve mekn olarak belirli bir yere konumlanmfl flehirlerin ortadan kalkmasna ne-
N sosyolojisi
den olaca fleklindeki grfllerin 1990l yllardan itibaren kent TERNET ile ilgili NTERNET
NTERNET NTERNET
tartflmalarda sklkla ele alnd Flanagan (2010: 370-373) tarafndan belirtilmifltir.
Bu teknolojik geliflmelerin kent olgusu zerinde etkili olduunu ama bunun san-
landan daha farkl bir flekilde gereklefltiini de ifade etmektedir. Biliflim teknolo-
jilerindeki geliflim, kresel lekte yeni bir kent yapsnn ortaya kmasna neden
olmufltur. Castells tarafndan ileri srlen bu grfle gre klasik kent, varln de-
vam ettirmektedir. Bununla birlikte, kresel ekonomi ile paralel bir flekilde kre-
sel kentler ortaya kmaktadr. Bu kentler, dnya zerinde belirli bir yerde bulun-
mak zorunda deildirler. Dier bir ifade ile dnya zerinde bulunan kentlerin ba-
www.evrenselpdf.com
z paralar bu yeni kentin bilefleni olarak kabul edilebilir. Bu deerlendirmede

kullanlan temel kriter, kresel ekonomiyi ve kresel iliflki alarn (network) y-
netebilme kapasitesine sahip olup olmamadr.
Kent Bymesi Modelleri

Bu bafllk altnda drt temel model yer almaktadr. Bunlar; Merkezleri Bir Blge-
ler Teorisi, Sektr Model, ok ekirdekli Model ve evre Modelidir (Henslin,
2008: 610-612).
1. Merkezleri Bir Blgeler Modeli: Sosyolog Ernest Burgress tarafndan gelifl-
tirilen bu modelde kentin merkezden evreye doru yaylmas srecine vurgu ya-
plmaktadr. Birinci blge, merkez ifl alann oluflturmaktadr. kinci blge ise d-
nflm iinde olan flehir merkezini kapsamaktadr. Greli olarak yoksulluun ya-
fland bir alandr bu blge. nc blge, dnflm iinde olan ikinci blgeden
kaan ama yine de daha pahal blgelere gitme gcne sahip olmayan iflilerin ya-
fladklar alan ifade etmektedir. Bu blgede yaflayan iflilerin ifl alanlarna gitmele-
ri greli olarak kolaydr. Drdnc blge, orta sosyoekonomik seviyede yer alan-
larn tercih ettikleri, pahal ve refah dzeyi yksek olan alanlar iermektedir. Be-
flinci blge ise sayfiye yeri olarak kullanlan banliy ya da uydu kentleri kapsa-
maktadr. Bu model ile ilgili olarak Burgress, gereklikte bu model ile birebir uyu-
flabilen kentlerin olduka az olduunu ifade etmektedir. zellikle yaylmay engel-
leyen corafi etmenler (gl, da, deniz vb.) bu durumun temel etmenleridir.
fiekil 7.1
Merkezleri Bir
Blgeler Modeli
1: fl Merkezi
2: Dnflm Blgesi
3: Mavi Yakallarn Yaflad Blge
1 2 3 4 5 4: Orta Gelirlilerin Kald Blge
5: Sayfiye Blgesi
2. Sektr Model: Sosyolog Homer Hoyt tarafndan gelifltirilen bu model, Bur-

gressin i ie gemifl daireler fleklindeki kent modelini elefltirmektedir. Bir blge-
nin homojen bir nitelik gstermeyeceini ileri sren Hoyt, iflilerin evlerinin, paha-
l apartmanlarn da ayn blgede bulunabileceine dikkati ekmektedir. Buna ek
olarak istila-baflar emberi (invasion-succession cycle) kavram ile Hoyt, zellik-
le gmenlerin kentin lks yerlerini istila ettiklerini, belli bir sre sonra bu blge-
de yaflayan st sosyoekonomik seviyedeki kiflilerin buradan ayrldklarn ve bu-
nun sonucunda da bu blgenin deerinin azaldn ifade etmektedir.
www.evrenselpdf.com
fiekil 7.2
Sektr Model
F
C
A: fl Merkezi
B: Dnflm Blgesi D
C: Alt Snfn Yerleflim Yeri B
D: Orta Snfn Yerleflim Yeri C A E
E: st Snfn Yerleflim Yeri
F: Sanayi Blgesi B
D
F C
3. ok ekirdekli Model: Corafyac Chauncey Harris ve Edward Ullman ta-

rafndan gelifltirilen bu modelde, kent iinde birden fazla merkezin olduu grfl
savunulmaktadr. Kentin farkl blgelerinde farkl merkezler oluflturulmufltur. Oto-
mobilcilerin birarada bulunmas, mobilyaclarn bir blgede toplanmas, yerleflim
alanlarnn bir blgede toplanmas gibi. Bununla birlikte bu alt blgelerin de ken-
di iinde de snflandrldn sylemek mmkndr. Yerleflim blgelerinin sosyo-
ekonomik kltrel farkllklar temelinde snflandrlmas bu duruma rnek olarak
verilebilir.
fiekil 7.3
ok ekirdekli
3 Model
1: fl Merkezi
2: Perakende ve Hafif retim
3: Alt Snf Yerleflim Alan
1
4: Orta Snf Yerleflim Alan 2
5: st Snf Yerleflim Alan 4
6: Ar retim 3
7: evredeki fl Merkezi 7
8: Yerleflim Banliys 3
9: Sanayi Banliys 5
8
9
4. evre Modeli: Corafyac Chauncey Harris tarafndan gelifltirilen bu model,

otoyol yapmlarnn, kiflilerin ve servislerin kent merkezinden dfl blgelere doru
hareket etmesi zerindeki etkilerini incelemektedir. Buna ek olarak Harris, sanayi
ve ifl parklar komplekslerinin oluflmasn da bu sre ile iliflkilendirmeye alfl-
maktadr.
www.evrenselpdf.com
fiekil 7.4
1
evre Modeli
1: fiehir Merkezi
2: Banliy Yerleflim Alanlar
2 2 3: fiehir evresindeki Dairesel
5 Otoyollar
3 3
2 4: izgisel Otoyollar
2
1 1 5: Alflverifl Merkezleri
6: Sanayi Blgesi
1 4
5 1 6 7: Ofis Park Alanlar
2
8: Hizmet Merkezi
5
2
10 3 9: Havaliman Kompleksi
10: Birlefltirilmifl Elence ve Alflverifl
8 2
Merkezi
9 7
Trkiyede Kentleflme
Trkiyede kentleflme sreci zerine yaplan bir deerlendirmede, krdan kente
doru yaflanan g olgusunu da ele almak gerekmektedir. Bat toplumlarnda En-
dstri Devrimi ile birlikte kitlesel bir nitelik kazanmaya bafllayan krsal alandan
kentsel alana g olgusu, Bat dfl toplumlarda daha farkl bir seyir izlemifltir. Sz
konusu farklln arkasnda ise zellikle Endstri Devrimi deneyiminin olmamas
yer almaktadr.
Tarihsel olarak bakldnda, 1950li yllardan itibaren Trkiyede krsal alandan
kentsel alanlara ve buna paralel olarak yurt dflna doru kitlesel nfus hareketleri
yafland ortaya kmaktadr. Bat ile iliflkilerin daha youn olmaya bafllad, sa-
nayileflmenin hz kazand bir dnem olan 1950li yllar, Truman Doktrini ve
Marshall yardmlar gibi uygulamalar da iermektedir. Kentsel alanlarda yeni ifl
alanlarnn ortaya kmas, kitlesel nfus hareketlerine yol amfltr.
Krsal alandan kentsel alan doru olan bu hareketler, ksa, orta ve uzun dnem-
de kentsel ortamlarda farkl sorunlarn ortaya kmasna neden olmufltur. ncelikli
olarak, sosyo ekonomik seviye bakmndan greli olan yeni nfus, kentlerin ifl mer-
kezlerine yakn ve arazi olarak yaflama pek de elveriflli olmayan yerlerde (dere ya-
ta, dik yama gibi) yaflamfl ve daha sonralar da evresinde merkezden uzak alan-
larda giderek geniflleyen halkalar fleklinde yerleflmeye devam etmifltir (Erman, 2004:
2). Gecekondu olarak kavramsallafltrlan bir ev modeli gelifltirerek, arlkl olarak
kamu arazilerine yasal olmayan flekillerde yerleflen bu yeni nfus, ilerleyen yllarda
pek ok politik karlara da malzeme olmufl ve olmaya da devam etmektedir.
lk g dalgasnda krsal alandan kentsel alana gelen bu yeni nfus, daha sonra-
ki nfus hareketleri iin de nemli bir ilham kayna olarak kabul edilebilir. Kr ile
organik ban koparmayan gecekondu blgesinde yaflayan nfus, arlkl olarak
kendi blgelerinden gelen yeni nfus hareketlerine de neden olmufl ve mahalle d-
zeyinde yaplanmalar ortaya kmfltr. Hemflehrilik ann bu noktada etkisini bura-
da yinelemek olduka anlaml olacaktr. Sre iinde arpk kentleflme sorunu ola-
rak da kabul edilebilen gecekondulaflma, merkezi ve yerel ynetim mekanizmalar-
n da harekete geirmifl ve farkl altyap, eitim ve salk hizmetlerinin salanmas
konusunda giriflimlerde bulunulmasna neden olmufltur. Bununla birlikte, gnmz-
www.evrenselpdf.com
de de gecekondu denilince yetersiz altyap, eitim ve salk hizmetleri ile politik

haklar konusunda nemli tartflmalar gncelliini korumaya devam etmektedir.
Trkiyede gzlemlenen bu krdan kente doru olan nfus hareketleri, lke ge-
neli ile karfllafltrldnda belirli kentlerde daha youn bir flekilde deneyimlenmifl-
tir. Dier bir deyiflle stanbul baflta olmak zere zmir, Bursa, Ankara, Antalya,
Mersin, Diyarbakr illerine ynelik youn bir nfus hareketi sz konusudur ve bu
durum, yukarda bahsi geen sorunlarn daha fliddetli bir flekilde bu kentlerde or-
taya kmasna neden olmufltur.
Krsal alandan kentsel alana yaflanan bu g olgusunun arkasnda ncelikli ola-
rak ekonomik unsurlar etkili olmufl iken daha sonralar, zellikle Dou ve Gney-
dou Anadolu Blgelerindeki gvenlik ile ilgili sorunlar, burada yaflayan nfusun,
yakn ve uzak evrelerde yer alan kentlere hareket etmesine neden olmufltur. Ki-
mi zaman bu gler, kitlesel zelikler gstermifl ve bunun sonucunda asl yerleflim
alanlarndan ayrlmak zorunda kalan nfus arlkl olarak bu alanlar ile organik
balarn koparmak zorunda kalmfltr. Farkl bir ifade ile, daha nceki dnemler-
de yaflanan glerde, krsal alanda ailenin baz yeleri kalmayaSIRA devam SZDEetmifl ve bu SIRA SZDE
durum, g eden ile kalan arasndaki iliflkinin devamlln salamada bir koflul
olmufltur; anne ve babann ya da akrabalarn bir ksmnn krsal alanda yaflamaya
devam etmesi, bulgur, ya gibi farkl gda maddelerinin kyden temin edilmesi gi-
bi durumlar bu organik baa rnek olarak verilebilir. Oysa gvenlik nedeni ile ya-
flanan bu nfus hareketi ounlukla, kalc bir flekilde tm ailenin S O Rfarkl
U bir yaflam S O R U
blgesine gitmesine yol amfltr.
Krdan kente doru yaflanan g, makro lekte skntlar ierir D K K iken
A T mikro se- DKKAT
viyede de sorunlara neden olmufltur. lk dnem g edenler arasnda kltr ve
mekan farkllndan kaynaklanan bireysel dzeyde hissedilen sorunlar, daha son-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
raki kuflaklarda etkisini yitirmeye bafllamfltr. Buna ek olarak gvenlik nedeni ile
g etmek durumunda kalan nfus zelinde ise yukarda bahsedilen organik ba-
larn yokluu ve ge neden olayn ykc etkisi ile psikolojikAMALARIMIZ
boyutta gzlemlenen AMALARIMIZ
sorunlarn fliddeti olduka byktr.
Zorunlu g ile ilgili olarak Zuhal Yonca Odabafln Zorunlu G Maduru

K T A Kadnlar
P isimli K T A P
alflmasn okuyabilirsiniz.
Erman (2004: 3), gecekondu blgelerinde yaflayan nfusaTdairE L E Voluflturulan

ZYON kur- TELEVZYON
gular drt dnem iinde almann mmkn olduunu ifade etmektedir. lk olarak,
1950li ve 1960l yllarda kyl gecekondulu, 1970li yllarda smrlen gece-
kondulu ve 1980li ve 1990l yllarda da kent yoksulu gecekondulu, 1990l yl-
NTERNET NTERNET
lardan sonra ise sakncal gecekondulu olarak varofllu kavramsallafltrmalar orta-
ya kmfltr. Tm bu snflamalarn znde tekilefltirme sreci yer almaktadr
(Erman, 2004: 16).
evresel etmenler olarak da kabul edilebilen afetlerin meydana gelmesi, baraj
gibi teknik projelerden kaynaklanan zorunlu yer deifltirme durumlar da krsal
alandan baflka bir krsal alana ya da kentsel alanlara doru g hareketlerine r-
nek olarak verilebilir. Trkiyede ve farkl corafyalarda gzlemlenebilen bu olgu,
yukarda bahsedilen g olgularnda deneyimlenen bireysel ve toplumsal dzey-
deki sorunlara benzer skntlarn oluflmasna neden olmaktadr.
tekilefltirme ve damgalama ile ilgili olarak evrenizden rnekler veriniz.

SIRA SZDE SIRA SZDE
6
www.evrenselpdf.com S O R U S O R U
zet
N
A M A
Deiflme olgusu ile ilgili sosyolojik tartflmalar yafl temelli ayrmclk), kreselleflme olgusu ile
1 zetlemek. kresel lekte eflitsizlikleri ifade eden kresel
Deiflme olgusu, sosyoloji de dhil olmak zere tabakalaflma (Henslin, 2008:234) kavramn da
sosyal bilimlerin hemen hemen hepsinde ortak bu listeye eklemek mmkndr. Eflitsizlik ile sk-
olan bir kavramdr. Toplumsal deiflmenin ger- lkla ele alnan bir dier kavram olan incinebi-
ekleflmesinde etkili olan faktrleri iki bafllk al- lirlik (vulnerability) de nfusun tmnn eflit
tnda toplamak mmkndr: topluluk ya da top- bir flekilde ulaflamamas sonucunda ortaya k-
luma zg olan isel etmenler (endogenous) ve maktadr. Eitim, salk, politik, kltrel ve sos-
dflsal etmenler (exogenous). sel etmenler, alt- yal alan iindeki kaynak dalmnn eflitsiz bir
yapsal unsurlar, onlarn topluluk ya da toplum gerekleflmesi, incinebilirlii yksek olan grup-
yeleri arasndaki dalm ve yelerin bu kay- larn ya da farkl bir ifade ile risk gruplarnn olufl-
nak ve hizmetlere ulaflabilmesini iermektedir. masna neden olmaktadr.
N
Topluluk ya da toplum kendi iinde homojen bir
nitelik gstermeyebilir. Farkl flekillerde yelerin Kent, nfus ve deiflme arasndaki iliflkileri ak-
A M A
gruplandrlmas ya da kategorilefltirilmesi sz 3 lamak.
konusu olabilmektedir. Bu snflandrmalarda et- Kentleflme, genifl nfus kitlelerinin krsal alan-
kili olan unsurlar arasnda ise toplumsal snf, dan kentsel alana doru hareket etmesi fleklinde
toplumsal cinsiyet, etnisite ve rk farkllklar, co- tanmlanabilmektedir. Burada sz konusu olan
rafi ve iklimsel farkllklar ve yafla dayanan grup- hareketlilik, nfusun komposizyonunda da dei-
lamalar yer alabilmektedir. Bu etmenlerin tm flimi beraberinde getirmektedir. Nfusun corafi
genel olarak topluluk ya da toplum iindeki uyu- mekn bakmndan hareketlilik iinde olmas g
mun ya da atflmann ve dolaysyla toplumsal olgusunu beraberinde getirmektedir. Ekonomik,
deiflmenin itici gleri arasnda kabul edilebilir. sosyal ve politik frsatlar ya da kstlklar, afetler,
Dflsal etmenler ise, insan gcnn kontrol ede- savafl gibi eflitli etmenler bu nfus hareketleri-
bilirliinin dflndaki yer alan etmenleri iermek- nin ortaya kmasnda etkili olan faktrler arasn-
tedir. Doal afetler, teknolojinin beklenmedik dadr. Ulus-devlet snrlar iinde ya da bu snr-
sonular (gizli /bozuk ifllev) bu bafllk altnda lar aflan bu hareket, hem g edenin ait olduu
deerlendirilebilir. Bununla birlikte, sosyal de- topluluk ya da toplumda hem de g ettii top-
iflme srecindeki tm yapsal etmenler flu flekil- luluk ya da toplumun kltrnde deifliklie ne-
de sralanabilir: demografi, teknoloji, kltr, po- den olabilmektedir. g ve dfl g fleklinde
litika, ekonomi ve eitim. yaplan bir ayrm, g olgusunda kabul grmfl
N
bir snflamadr. Ulus-devlet snrlar iinde olan
Nfus ve deiflme arasndaki iliflkileri aklamak nfus hareketlilii i g olarak kavramsallafltr-
A M A
2 ve nfus sorunlarn zetlemek. lrken, dieri dfl g olarak tanmlanmaktadr.

Demografi, dier bir deyiflle nfus bilimi, nfu- g olgusu, arlkl olarak krsal alandan kentsel
sun bykl, dalm, yafl, toplumsal cinsiyet, alana doru bir hareketi temsil etmektedir. Ben-
etnik kken, refah bakmndan yaps, doum, zer flekilde dfl g olgusunun da genel olarak,
lm oranlar, g ve gelecek eilimlerini arafltr- azgeliflmifl ya da geliflmekte olan toplumlardan
maktadr. Bu arafltrmalar yapma biimine bal geliflmifl toplumlara doru bir ynelim iinde ol-
olarak iki eflit demografinin varlndan bahset- duunu sylemek mmkndr.
N
mek mmkndr: formel ve sosyal demografi.
Formel demografi, nfusun matematiksel yn Kent, kentleflme sreci ve ilgili kavramlar tanm-
A M A
ile ilgilenmekte ve istatistiksel analizler yapmak- 4 lamak.
tadr. Nfus ile ilgili sorunlar denilince ele aln- Kentleflme sreci ile birlikte sklkla ele alnan
mas gereken kavramlardan bir tanesi eflitsizlik kavramlar arasnda ilk sralarda yer alan kentli-
(inequality) tir. Sosyolojik olarak eflitsizlikleri lik, aflr kentleflme, yeniden kentleflme, karfl
drt bafllk altnda ele almak mmkn iken (sos- kentleflme, banliyleflme birbirleri ile yakn iliflki
yal snf, toplumsal cinsiyet, rk ve etnik kken, iinde olan olgular olarak karflmza kmaktadr.
www.evrenselpdf.com
Kent, kentlilik ve kentleflme kavramlar, sosyolo- 1960l yllarn sonlarna doru ise bu geliflmele-
jinin erken dnemlerinden itibaren temel ilgi re ek olarak, kentin politik ve ekonomik ynden
alanlarndan birini oluflturmaktadr. Kent, sanayi incelenmesini nemseyen grfller ortaya k-
toplumuna ya da modern topluma zg bir olgu mfltr. Azgeliflmifllik olgusu ve onun zengin ve
deildir. Gebe hayattan yerleflik hayata geifl fakir ekonomiler ile iliflkisini ortaya koymaya a-
ile birlikte kentin ilk rnekleri ortaya kmaya lflan bu bakfl as yapsal yaklaflm olarak ta-
bafllamfltr. Kent tanmlamalarnda sklkla kulla- nmlanmaktadr. Tarihsel olarak bakldnda ye-
nlan kriterler arasnda nfus ilk sralarda yer al- rel ve ulus-devlet snrlar iinde gerekleflen bu
maktadr. Bu noktada kenti ok sayda insann iliflki, gnmzde kreselleflme olgusu ile birlik-
kalc olarak iskn ettikleri ve kendi yiyecekleri- te bu snr aflmfl bulunmaktadr. Kresel boyut-
ni kendilerinin retmedii yer olarak tanmlamak ta bir ekonomik politiin varlndan sz etmek
mmkndr. Bu noktada Durkheimin mekanik mmkndr.
N
dayanflmadan organik dayanflmaya doru geifl
tartflmalarn hatrlamak anlaml olacaktr. Her A M A
Trkiyede kentleflme sreci ile ilgili tartflmalar
ne kadar kent sadece modern toplum ile snrl 6 zetlemek.
bir olgu olmasa da, kentleflme iin bunu syle- Trkiyede kentleflme sreci zerine yaplan bir
mek olduka gtr. Kentleflme, kentlere g deerlendirmede, krdan kente doru yaflanan
eden genifl lekteki nfusu ve bu kentlerin top- g olgusunu da ele almak gerekmektedir. Bat
lumun geneli zerindeki etkisini ieren bir sre toplumlarnda Endstri Devrimi ile birlikte kitle-
olarak tanmlanmaktadr. Endstri Devrimi, bu sel bir nitelik kazanmaya bafllayan krsal alandan
etkileri salama potansiyeli bakmndan kentlefl- kentsel alana g olgusu, Bat dfl toplumlarda
me srecinin ortaya kflndaki en nemli faktr daha farkl bir seyir izlemifltir. Sz konusu farkl-
olarak kabul edilmektedir. Kentleflme ile ilgili ln arkasnda ise zellikle Endstri Devrimi de-
farkl tanmlar yaplmaktadr. neyiminin olmamas yer almaktadr.
N
A M A
Kent sosyolojisindeki tartflmalar deerlendirmek.
Tarihsel olarak bakldnda, 1950li yllardan iti-
baren, Trkiyede krsal alandan kentsel alanlara
5
Sosyolojinin alt dallarndan ya da uzmanlk alan- ve buna paralel olarak yurtdflna doru kitlesel
larndan birisi olan kent sosyolojisinin ortaya - nfus hareketleri yafland ortaya kmaktadr.
kfl, 19. yy.daki Endstri Devrimi ile birlikte Ba- Bat ile iliflkilerin daha youn olmaya bafllad,
t toplumlarnda gzlemlenen nfus younluu sanayileflmenin hz kazand bir dnem olan
olgusu ve sorunu ile balantldr. Kendi iinde 1950li yllar, Truman Doktrini ve Marshall yar-
ok sayda teorik tartflmalar barndran bu alfl- dmlar gibi uygulamalar da iermektedir. Kent-
ma alan ile ilgili olarak Flanagan (2010: 370- sel alanlarda yeni ifl alanlarnn ortaya kmas,
373), iki bafllk altnda toplanabilecek yaklaflm- kitlesel nfus hareketlerine yol amfltr.
lardan bahsetmektedir. Bunlar: kltrel ve yap- Krsal alandan kentsel alan doru olan bu hare-
sal yaklaflmlardr. Tnniese ek olarak, Simmel ketler, ksa, orta ve uzun dnemde kentsel or-
ve Chicago Okulu kltrel yaklaflmlar bafll tamlarda farkl sorunlarn ortaya kmasna ne-
iinde yer almaktadrlar. Bu bakfl asna gre den olmufltur. ncelikli olarak, sosyo ekonomik
kent, sosyal bir evre olarak tanmlanmakta ve seviye bakmndan greli olan yeni nfus, kent-
bu sosyal evrenin yeni hissetme ve eylemde bu- lerin ifl merkezlerine yakn ve arazi olarak yafla-
lunma yollar yaratma kapasitesine sahip olduu ma pek de elveriflli olmayan yerlerde (dere yata-
kabul edilmektedir. Dier bir deyiflle, kentsel , dik yama gibi) yaflamfl ve daha sonralar da
alanda, nfus younluu ve heterojenlii ile ilifl- evresinde merkezden uzak alanlarda giderek
kili olarak, ok sayda kltrel yaplanmalar sz geniflleyen halkalar fleklinde yerleflmeye devam
konusudur. Sz konusu bu eflitlilik, kiflilere ken- etmifltir (Erman, 2004:2). Gecekondu olarak kav-
di yaflam alanlarndan farkl ortamlar ile karfllafl- ramsallafltrlan bir ev modeli gelifltirerek, arlk-
ma olana salamaktadr. 1960l yllardan itiba- l olarak kamu arazilerine yasal olmayan flekiller-
ren ise bu bakfl as nemli elefltiriler ile karfl de yerleflen bu yeni nfus, ilerleyen yllarda pek
karflya kalmfltr. Kentlerin metropolitan blgele- ok politik karlara da malzeme olmufl ve olma-
re yaylmas, iletiflim aralar nedeni ile kent ve ya da devam etmektedir.
kr arasndaki snrn giderek kalkmas ve bunun
sonucunda kent kltrnn krsal alanda da or-
taya kmas sz konusu olmaya bafllamfltr.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi sosyal deiflme olgusu ze- 6. Afladaki kavramlardan hangisi kentsel alanlardaki
rinde etkili olan unsurlardan biri deildir? nfus younluunun fazla olmas sorununu tanmlama-
a. Kltrel da kullanlmaktadr?
b. Fiziksel a. Karfl kentleflme
c. Siyasal b. Yeniden kentlefltirme
d. Nfus c. Aflr kentleflme
e. Fizyolojik d. Kentilik
e. Primate kentler
2. Afladaki snflamalardan hangisi demografi alan-
nn alt bafllklardan biri deildir? 7. Afladakilerden hangisi kent kltr kavram ile efl
a. Formel anlamldr?
b. Sosyal a. Karfl kentleflme
c. Tarihsel b. Yeniden kentlefltirme
d. Toplumsal c. Aflr kentleflme
e. evresel d. Kentilik
e. Primate kentler
3. Afladakilerden hangisi nfusun deifliminde etkili
olan faktrlerden biri deildir? 8. Aflada yer alan dflnrlerden hangisi Chicago
a. G alma Okulunun temsilcileri arasnda yer almaktadr?
b. G verme a. Talcott Parsons
c. Doum b. Louis Wirth
d. lm c. Manuel Castells
e. Gelir seviyesi d. David Harvey
e. Immanuel Wallerstein
4. Afladakilerden hangisi g olgusunun ortaya k-
masnda etkili olan etmenleri ifade etmektedir? 9. Afladakilerden hangisi kent sosyolojisinin yap-
a. g- dfl g salc yaklaflm benimseyen isimler arasnda yer al-
b. G alma-g verme maktadr?
c. tici gler-ekici gler a. David Harvey
d. Ulusal g-Uluslararas g b. Robert Park
e. Yatay hareketlilik-dikey hareketlilik c. Louis Wirth
d. Talcott Parsons
5. Afladakilerden hangisi kentsel alandan krsal alana e. Michael Burawoy
doru hareketi ieren sreci tanmlamaktadr?
a. Karfl kentleflme 10. Kresel kent kavram afladaki kuramclardan
b. Yeniden kentlefltirme hangisi tarafndan ortaya atlmfltr?
c. Aflr kentleflme a. David Harvey
d. Kentilik b. Robert Park
e. Primate kentler c. Manuel Castells
d. Michael Burawoy
e. Talcott Parsons
www.evrenselpdf.com
Yaflamn inden
Erzurumda Hes Protestosu

Erzurumun Tortum ilesinde yapm srdrlen Hidro-
elektrik Santrali (HES) inflaatn protesto etmek amacy-
Burada HES orucu tutuyoruz. Maduriyetimiz gideri-
linceye kadar da eylemlere devam edeceiz dedi.
HES alflmalarn protesto etmek zere toplanan belde
la yre sakinlerince oturma eylemi yapld. halkna destek vermek iin eylemin yapld alana ge-
Tortum ilesine bal Babafl beldesinde bir araya gelen Babafl Belde Belediye Baflkan Karabey Erolu da,
len yaklaflk bin kifli, eski tafl oca mevkisinde, HES in- yaz mevsiminde ba ve bahelerin sulanmas iin 4 ay-
flaatnda alflan ifl makinesinin nn keserek burada lk bir zamana ihtiyalarnn olduunu syledi. Eylem
oturma eylemi yapt. Yre sakinleri HESin kendilerini yapan belde halkyla da grflen Erolu, yaptklar tele-
madur edeceini ileri srerek taleplerinin karfllanma- fon grflmelerinde projeyi stlenen firmadan 5 gn
s halinde alflmalara izin vereceklerini belirtti. Eylemin sre istediklerini kaydederek, flyle konufltu: le kay-
gereklefltirildii alana gelen avukat Ercment fienol, makammzla grfltk. Projeyi stlenen firmayla yap-
gazetecilere yapt aklamada, HES alflmalarna kim- lan grflmelerde 5 gn alflmalar durduklarn ifade
senin karfl olmadn, belde halknn kanuni yollarla ettiler. Biz de bu sre ierisinde tekrar grflmelerimizi
haklarn aradklarn ve hukuki erevenin dflna kl- srdrerek, Hdk Deresinin yaz mevsiminde 4 ay ak-
madn syledi. fienol, mvekkili olduu belde halk- masn salayacaz. Aksi takdirde bizlere 4 ay ba ve
nn sorunlarn dinlemek ve destek vermek iin Erzu- bahelerimizi sulama iin su verilecei taahht edil-
rum Barosu avukatlarndan Mustafa Karaca, Melih fia- mezse bu eylemler devam eder. Halkn maduriyeti gi-
hin ve Muhammet Tetikinin de blgeye gelerek ince- derilmedike kimse alflmalara izin vermez. Ero-
lemelerde bulunduklarn bildirdi. HESe karfl yaplan lunun konuflmasnn ardndan yre sakinleri olaysz
protestolara katlan 17 yaflndaki Leyla Yalnkaya hak- dald.

knda mahkemenin verdii karara da deinen fienol,
gerekli itirazlar yaptklarn, verilen kararn bozulaca- Kaynak: http://www.haberler.com/erzurum-da-hes-
na inandklarn kaydetti. fienol, Mahkeme tarafndan protestosu-2994522-haberi/ (eriflim tarihi: 19 Aralk
HES protestolarnn yapld alanlara girme yasa geti- 2011)
rilen kzmza verilen cezann hukukta yeri yok. Bu ka-
rarn dzeltilmesi iin gerekli baflvurumuzu yaptk. Ka-
rarn yeniden gzden geirilerek, dzeltileceine inan- Okuma Paras
yorum diye konufltu. Yavafl kent
Yaklaflk bine yakn belde halknn dzenledii oturma Sakin kent ya da yavafl kent olarak Trkelefltirilen Cit-
eyleminde A muhabirine konuflan fiefika Tuta (70) da, taslow kavram, kreselleflme ile birlikte giderek stan-
HESin yaplmasna karfl olmadklarn, maduriyetleri- dartlaflan ya da tektipleflen kent olgusunu elefltirel bir
nin giderilmesi halinde alflmalara izin vereceklerini ifa- flekilde ele almaktadr. Ortaya kfl itibari ile ele aln-
de etti. Tuta, arazilerini sulayamamalar halinde kuru- d takdirde bu kavramn, sosyal hayatn pek ok ala-
yacan anmsatarak, Bizim maduriyetimiz giderilsin,
nnda da karfllk bulduunu sylemek mmkndr.
baflka bir fley istemiyoruz. Yakacaksa bizi baflbakanmz
talyada 1986 ylnda fast food zincirlerinden birisinin
yaksn. Ona gveniyoruz. Bizim maduriyetimizi duy-
almasna karfl gerekleflen eylem, yavafl hareketinin
sun. Bizi susuz brakmasn dedi. Oturma eylemi yapan-
ilk rnei olmufltur. Yerel kltrn korunmas anlay-
lardan 64 yaflndaki Nilgn Ay da, btn umutlarnn
flna dayanan bu karfl kfl, giderek daha fazla taraftar
arazileri olduunu, yln belirli aylarnda su ihtiyalar-
bulmufltur. Yavafl okuma, yavafl sanat, yavafl ebeveyn-
nn karfllanmas halinde alflmalara izin vereceklerini
lik zerine yaplan tartflma ve uygulamalar da bu ha-
belirtti. Bizim gidecek baflka bir yerimiz yok. Devleti-
mize karfl deiliz. Biz sadece hakkmz olan bir fley isti- reket ile birlikte ortaya kan dier alanlar arasnda yer
yoruz. Bu su ortaktr. Kimsenin hakk yok. Bizlere sor- almaktadrlar.
madan buralar sattlar. Eer sulama suyu problemimiz Bir kentin yavafl kent olarak kabul edilmesi iin belirli
zlmezse alflmalara kimse bafllayamaz fleklinde ko- kriterler bulunmaktadr. evre, altyap, teknoloji, misa-
nufltu. Doduu topraklarn susuz kalmasn istemedii- firperverlik, farkndalk ve yavafl yemek projelerine des-
ni ifade eden Canip Can da (76), sabah 07.00de bafllat- tek bu kriterler arasnda yer almaktadr (Cittaslow Tr-
tklar eylem nedeniyle a olduklarn anmsatarak, kiye, 2012:1). Genel olarak, evreye duyarl, yerel un-
www.evrenselpdf.com

surlara nem verme, evre dostu teknolojiler, yerel eko- Sra Sizde 1
nomi ve retimin desteklenmesi, evreye, insana ve On yl ncesi ile bugn karfllafltrdmzda, yakn ve
kltre karfl duyarl ve bilinli olma prensiplerinin bu uzak fiziksel ve sosyal evrelerimizde ok sayda dei-
kavram ve hareketin temel kfl noktas olduunu sy- flimler yaflanmfl olabilmektedir. Sz gelimi, farkl bir
lemek mmkndr. yerleflim blgesine taflnmfl olabilirsiniz. Medeni duru-
Yavafl kent hareketi, tm dnyada olduu gibi Trki- munuzda bir deiflim yaflanmfl olabilir. fl yaflantnzda
yede de yansmalar bulmufl ve drt yerleflim yeri, ya- bir farkllaflma sz konusu olabilir.
vafl kent olarak kabul edilmifltir: Akyaka (Mula), Gk-
eada, Seferihisar (zmir), Yenipazar (Aydn) ve Tarak- Sra Sizde 2
l (Sakarya) uluslararas bir rgtlenme olan bu hareket 2011 yl sonlarnda Van limizde meydana gelen dep-
tarafndan ileri srlen kriterleri yerine getirerek bu is- rem, kentin statkosunda deiflimlerin ortaya kmas-
mi almfl bulunmaktadr. na neden olmufltur. Sosyal, ekonomik, kltrel ve poli-
tik hayatta bu deiflimler gzlenmifltir. Buna ek olarak,
Kaynak: Cittaslow Trkiye (2012) Cittaslow Nedir?, son on ylda kresel lekte de byk deiflimler ya-
eriflim tarihi 29.03.2012, http://www.cittaslowturki- flanmfltr. Afganistan ve Irakta oluflan dnflmler, Arap
ye.org/?page_id=512 Bahar srecinde yaflanan farkllaflmalar bu duruma r-
nek olarak verilebilir.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde 3

1. e Yantnz yanlfl ise Toplumsal Deiflme Kavra- Trkiyede 1950li ve 1960l yllarda ortaya kan i ve
m konusunu yeniden gzden geiriniz. dfl g olgularnda zellikle ekonomik unsurlar ekici
2. e Yantnz yanlfl ise Nfus ve Demografi konu- g olarak karflmza kmaktadr. Krsal alandaki eko-
sunu yeniden gzden geiriniz. nomik yetersizlikler nedeni ile kentsel alanlara ve fark-
3. e Yantnz yanlfl ise Nfus ve Demografi konu- l lkelere doru bir nfus hareketi sz konusu olmufl-
sunu yeniden gzden geiriniz. tur. Buna ek olarak bahsi geen bu ekonomik unsurla-
4. c Yantnz yanlfl ise Nfus ve Demografi konu- r ayn zamanda ekici gler olarak da kabul etmek
sunu yeniden gzden geiriniz. mmkndr. evresel deiflmeler (deprem, sel, toprak
5. a Yantnz yanlfl ise Kent ve Kentleflmeye Sosyo- kaymas, topran verimsizleflmesi, barajlarn yaplmas
lojik Bakfl konusunu yeniden gzden geiriniz. gibi) ve gvenlik nedeni ile yaplan glerde de sz ko-
6. c Yantnz yanlfl ise Kent ve Kentleflmeye Sosyo- nusu deiflimler (evresel deiflmeler ve gvenlik ge-
lojik Bakfl konusunu yeniden gzden geiriniz. reksinimi) itici g olarak ele alnabilir.
7. d Yantnz yanlfl ise Kent ve Kentleflmeye Sosyo-
lojik Bakfl konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 4
8. b Yantnz yanlfl ise Kltrel Yaklaflmlar konu- Krsal alandan kentsel alana doru yaflanan i g olgu-
sunu yeniden gzden geiriniz. sunda, kentsel alanlarn hazr olmamas nedeni ile
9. a Yantnz yanlfl ise Yapsal Yaklaflmlar konu- nemli skntlar sz konusu olmaktadr. Bu skntlarn
sunu yeniden gzden geiriniz. baflnda altyap ve hizmet yetersizlikleri ilk sralarda yer
10. c Yantnz yanlfl ise Kent Sosyolojisinde Gncel almaktadr. Buna ek olarak, kentlerin tmne doru
Yaklaflmlar konusunu yeniden gzden geiriniz. greli olarak dengeli bir nfus hareketinin olmamas,
baz kentlerde aflr bir nfus younluuna neden ol-
makta ve bu durum da bahsi geen sorunlarn fliddeti-
nin artmasna yol amaktadr.
www.evrenselpdf.com
Kaynaklar
Sra Sizde 5 Bruce, S. ve Yaerley, S. (2006). The Sage Dictionary
Kentleflme sreci elefltirel bir bakfl as ile ele alnd- of Sociology, London: SAGE.
nda Castells tarafndan ileri srlen kolektif tketimin Caldwell, J. C. (2003). Demography, History of, i.
gereklefltii alanlardan bir tanesinin de alflverifl mer- Encyclopedia of Population (P. Demeny ve G.
kezleri olduunu sylemek yanlfl bir deerlendirme ol- Mcnicoll Der.), New York: Macmillan.
mayacaktr. Farkl alanlardaki maddi ihtiyalarn (giyim, Gottdiener, M. ve Budd, L. (2005). Key Concepts in
gda, ev yapm malzemeleri gibi) karfllanmas konu- Urban Studies, London: Sage.
sunda salad imknlara ek olarak, bofl zaman etkin- Champion, T. (2003). Cities, Future of, i. Encyclopedia
liklerini (alflverifl yapmak, sinemaya gitmek, kafelerde of Population (Der. P. Demeny ve G. Mcnicoll),
vakit geirmek gibi) iermesi de bu tketimin gerek- New York: Macmillan.
leflmesinde nemli bir etken olarak karflmza kmak- Erman, T. (2004). Gecekondu alflmalarnda teki
tadr. Olarak Gecekondulu Kurgular, European Jour-
nal of Turkish Studies, http://www.ejts.org/docu-
Sra Sizde 6 ment85.html
tekilefltirme sreci, sosyolojik olarak bizden olmayan- Flanagan, W. G. (2010). Urban Sociology: Images and
lara ynelik gereklefltirilen bir damgalama, ayrmclk Structure, New York: Rowman & Littlefield.
ve dfllama sreci olarak karflmza kmaktadr. Farkl Giddens, A. (2008). Sosyoloji, stanbul: Krmz.
etnik kkenlere sahip olan kifli ya da gruplara, farkl Henslin, J. M. (2008). Sociology: A Down to Earth
yafllarda olanlara, kadnlara karfl byle bir algnn ya- Approach, NewYork: Pearson.
kn evremizde olmas olduka yksek bir olaslktr. Hoffman, J. (2006). Social Change, i. The Cambridge
Dictionary of Sociology (Ed. B. Turner), New
York: Cambridge.
Jones, G.W. (2003). Urbanization, i. Encyclopedia of
Population (P. Demeny ve G. Mcnicoll Der.), New
York: Macmillan.
Mitchell, C. J. A. (2004). Making Sense of Counterurba-
nization, Journal of Rural Studies, 20: 15-34.
Odabafl, Z. Y. (2007). Zorunlu G Maduru Kadnlar,
i. Yeni Toplumsal Travmalar, (Ed. A. Kasapo-
lu), Ankara: Referans.
Odabafl, Z. Y. (2010). Srdrlebilir Afet Ynetimi
ve Kadn, Ankara: Ankara niversitesi.
Pickvance, C. (2006). Urbanism, i. Sociology The Key
Concepts, ( Ed. J. Scott), London: Routledge.
Ritzer, G. (1998). Toplumun McDonaldlafltrlmas,
stanbul: Ayrnt.
Sztompka, P. (2006). Change and Development, i.
Sociology The Key Concepts, (Ed. J. Scott),
London: Routledge.
White, M. J. (2003). Rural-Urban Balance i.
Encyclopedia of Population (P. Demeny ve G.
Mcnicoll Der.), New York: Macmillan.
Woods, R. (2003). Cities, i. Encyclopedia of
Population (P. Demeny ve G. Mcnicoll Der.), New
York: Macmillan.
www.evrenselpdf.com
8
DAVRANIfi BLMLER-I
Amalarmz
N
N
Sapkn davranfllar tanmlayabilecek,
N
Suu tanmlayabilecek,
N
Suu aklayan kuramlar zetleyebilecek,
Su trlerini sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sapkn Davranfl Etkileflimci Kuramlar
Su Kontrol Kuramlar
Kriminoloji atflma Kuram
Biyolojik ve Psikolojik Kuramlar Krk Camlar Kuram
Fonksiyonalist Kuramlar Sosyal renme Kuramlar
indekiler
SAPKIN DAVRANIfi VE SU
Davranfl Bilimleri-I Su ve Sapkn SUU AIKLAYAN KURAMLAR
Davranfllar
SU TRLER
www.evrenselpdf.com
Su ve Sapkn Davranfllar
SAPKIN DAVRANIfi VE SU
Su, sapkn davranfl, fliddet ve toplumsal kontrol sosyolojinin temel konular ara-
snda yer alr. Bu blmde ncelikle sapkn davranfl ve su kavramlar ele alna-
cak, daha sonra suu aklayan kuramlar incelenecektir. zleyen ksmda ise su
trlerine deinilecektir.
Sapkn Davranfl
Gnlk gazete sayfalarnda ya da bltenlerde yer alan haberleri incelediimizde
bunlarn byk bir ksmnn toplumsal dzene aykr davranfllardan olufltuunu Toplumun byk bir
fark ederiz. Trafikte hatal sollama ya da aflr hz nedeniyle meydana gelen maddi ounluunca benimsenen
normlara karfl gelme,
hasarl veya lml kazalar, yaralamalar, cinayetler, yolsuzluklar, hrszlk, fliddet uyumsuz davranma sapkn
olaylar ve daha birok benzeri durum toplum dzenini bozan birer sapkn dav- davranfl olarak
tanmlanabilir.
ranfl rneidir.
Toplumsal dzen, duraanlk ve btnleflmenin uyumuna yardm ederken d-
zensizlik ve kt btnleflme, su ve sapmaya yardm eder (Gnflen li, 2003:
502). Toplumsal dzen, bu dzeni yrten toplumsal kontrol mekanizmalar yo-
luyla salanmaktadr. Toplumsal kontrol, toplumsallaflma srecinde renilir ve
zamanla isellefltirilir. Toplumsallaflma srecinde uyum salayc davranfllar pekifl-
tirilir ve dllendirilirken uyumsuz davranfllar cezalandrlr. Bunlar da resm ve
gayri resm biimde oluflur (zkalp, 2011: 373). Toplum dzenini salayan birta-
km yasalar, kurallar, ynetmelikler, treler ve gelenekler bulunmaktadr.
Sapkn davranfl, bir topluluk ya da toplumda nemli sayda insan tarafndan
kabul edilen belirli bir normlar kmesine uyum gstermeme olarak tanmlanabilir.
Bu norm ihllleri trafikte hz limitinin zerinde araba kullanmaktan, hrszla ve
cinayete kadar eflitlenebilmektedir. Sapknlk kavram hem birey hem de grupla-
rn etkinlikleri iin geerlidir. Buna rnek olarak, Britanyadaki dinsel bir grup olan
Hare Kriflna tarikat rnek verilebilir. Yollarda dans ederek ilahi syleyen, vejetar-
yan kafeler iflleten ve etraftaki insanlara kendi inanlarna dair yazlar datan Ha-
re Kriflna yeleri Hindistandan Batya geldiklerinde daha ok uyuflturucu bam-
ls genlere yneliyordu. Bu grubun yeleri sapkn bir alt kltr temsil ederler.
Bugn ise saylar azalmakla birlikte toplumun genelinde varlklarn srdrmekte-
dirler (Giddens, 2008: 842).
www.evrenselpdf.com
Sapkn davranfl ok genifl bir alan kapsar ve toplumdan topluma da deiflir. Bir
toplumun sapkn davranfl olarak niteledii bir davranfl bir baflka toplumda normal
olarak deerlendirilebilir (Bozkurt, 2004: 173). rnein bir toplumda kadnn araba
kullanmas bir su olarak kabul edilip trafie kan src kadnlar cezalandrlrken
birok toplumda bir kadnn araba kullanmas normal karfllanmaktadr.
Toplumsal sapma, olumsuz olduu kadar olumlu da olabilir. Olumlu sapma,
ideal davranfl rntleri ynnde bir sapmadr (Fichter, 1996: 189dan aktaran
Bozkurt, 2004: 175). Toplumun ok ilerisinde olan baz erdemli insanlar, egemen
normlara ters dflerek rnein gemiflte klelie ve toplumsal adaletsizlie karfl
ktklar iin dfllanmfllardr.
Sapkn davranfln dllendirilenler, cezalandrlanlar ve dl veya cezasz ka-
bul edilenler olarak biimde ortaya kt ifade edilebilir. Savaflta stn baflar
ve kahramanlk gsteren bir asker madalya ile dllendirilebilir. Cinayet iflleyen
bir katil sadece toplumun norm ve beklentilerinden sapmakla kalmayp insan ha-
yatna verilen deerden de sapmfltr. Onun bu sapkn davranfl gereince cezalan-
drlr. nc sapma biimine ise yafll bir kadnn evini onlarca sokak kedisiyle
doldurmas onlarla yaflamas ya da yafll bir adamn saat biriktirme taknts rnek
olarak verilebilir. Bu durumda bu gibi davranfllar toplumca ne dllendirilir ne de
cezalandrlr, biraz tuhaf fakat zararsz biiminde, olduu gibi kabul edilir (Ha-
ralambos and Heald, 1985: 406).
Sapknlk kavram su Sapknlk ile su birok durumda rtflmekle beraber ayn fleyler demek de-
kavramndan daha genifltir,
bir baflka deyiflle her su bir
ildir. Sapknlk kavram, yalnzca bir yasay ya da kural ineyen uyumsuz dav-
tr sapkn davranfltr fakat ranfla gndermede bulunan su kavramndan ok daha genifltir. Dier taraftan
her sapkn davranfl bir su sapkn davranfln pek ok biimi yasalar tarafndan snrlandrlmamfltr (Giddens,
olmayabilir.
2008: 842). Bunun yannda su teflkil eden eylem ile genel olarak sapc eylem ara-
snda bir ayrm yapmak gerekir. nk sapma, kiflilik yapsna bal olduu hl-
de, objektif olarak ceza normuna gre su teflkil eden davranfl ve tutum tarih kuv-
vetlerin eseridir ve kendisini kanunlarda gsterir (Dnmezer,1982: 201).
nsann sapkn davranfllarnn hepsi teknik anlamda su deildir. Bir baflka de-
yiflle, nezaket kurallarna, rf ve adetlere ve bir ksm ahlk kurallarna aykr dav-
ranfllar teknik ve hukuki anlamda su deildirler (Dnmezer, 1984: 57). rnein
iki kifli konuflurken aralarna girip, sorulmad halde, grfl bildirmek yanlfl bir
davranfltr fakat teknik ve hukuki anlamda bir su oluflturmaz.
Su da, btn dierleri gibi sapc bir eylemdir. Ancak sapc eylemlerden kanun
koyucu tarafndan seilmifl ve bir ceza meyyidesi ile karfllanmfl olandr. nsanlar
arasndaki iliflki biimleri bu seimi belirler (Dnmezer, 1984: 59). Peki su nedir?
SIRA SZDE Su ve sapkn davranfl

SIRA SZDE arasndaki farklar deerlendiriniz.
1
Su ve Nitelikleri
D fi N E L M D fi toplum
NELM
Su kelimesinin ngilizce Jhering, suu halinde yaflama flartlarna ynelmifl her trl saldr olarak
karfll olan crime tanmlar. Durkheime gre ise su, kolektif bilincin kuvvetli ve belirmifl tutumlar-
kelimesi Latince kkenlidir
S O R U karar
ve yargladm, n ihll edenS fiillerdir.
O R U Thomas ve Znaniecky (1957: 1753den aktaran Dnmezer,
verdim anlamna gelen bir 1984: 58) ise kavram sosyal psikoloji boyutuyla ele alarak suu, kiflinin kendisini
kkten gelmektedir ve
sulama, ait grd grupta, varl toplum dayanflmas ile eliflki gsteren fiil olarak ta-
D K Ksulu
A T bulma DKKAT
anlamlarn ifade eder nmlarlar. Sutherlanda gre su unsuru kapsar:
(Simpson ve Weiner,
1989dan aktaran Gktuna a) Btn grup veya grup iinde siyasal bakmdan nemli olan kk bir alt
N N
SIRA SZDE
Yaylac, 2010: 200). grupSIRA SZDE takdir olunan bir deer,
tarafndan
K T A P K T A Pwww.evrenselpdf.com
8. nite - Su ve Sapkn Davranfllar 189
b) Toplumun dier bir parasn oluflturan kk grubun, kltrel bakmdan

dier grup ile atflma hlinde bulunmas dolaysyla, sz konusu deeri ya
hi takdir etmemesi veya az takdir etmesi ve bylece o deeri tehlikeye s-
rklemesi,
c) Deeri takdir etmeyenlere karfl usulnce uygulanan cebir yoluna baflvurul-
masdr (Sutherland- Cressey, 1955: 15den aktaran Dnmezer, 1984: 59).
Taftn su grfl ise flyledir: Topluma zarar veren hareketler ya rf ve det-
lerce belirlenmifltir ya da grup iinde egemenlii elinde tutanlar, dier kiflilerin, ta-
vr ve hareketlerini uydurmalar iin modelleri, rnekleri ve bu suretle moral ku-
rallarn tmn tespit ederler; bu kurallara uyanlara sosyal itibar verir, bunlar ih-
ll edenlere sz konusu mevkii reddederler. Gnmzde sosyo-kltrel bilimler,
su teflkil eden insan davranfln toplumda yrrlkte olan sosyal normlardan bir
nev sapfl, sapc eylem olarak tanmlamaktadrlar. Sulu, iinde yaflad toplu-
mun normlar ile kiflisel kuvvetleri arasnda bir denge kuramamfl kiflidir (Dnme-
zer, 1984: 59).
Suu aklayan farkl tanmlar inceledikten sonra flimdi de suun niteliklerini
ele alalm.
Su, evrensel, genel bir olaydr. Su, tarihin en eski devirlerinden itibaren var Bir davranfln su
olmufltur ve ileride de var olmaya devam edecektir. Susuz bir toplum hayalden olabilmesi iin toplum
tarafndan su olarak
baflka bir fley deildir. nsanlarn iinde ihtiraslarla birlikte toplum hlinde yaflama- tanmlanmas gerekir. Bu da
nn ortaya kard eflitli sosyal eliflkiler, uyumsuzluklar bulunduka su da var zamandan zamana, gruptan
gruba, kltrden kltre
olacaktr (Dnmezer, 1984: 62). farkllaflr.
Suun bir baflka nitelii onun nisbilii, yani greliliidir. Suu oluflturan fiiller
zaman ve ortama gre deifliktir. Bugn ar su saylan eylemler gemiflte bazen
vatanseverlik olarak kabul ediliyordu. Bugn su saylmayan baz fiiller de gemifl-
te en ahlak dfl fiiller olarak saylyordu (Dnmezer, 1984: 63). Suu oluflturan
fiillerin zamana gre deiflmesine rnek vermek gerekirse; Trkiyede kamu hiz-
met binalarnn kapal meknlarnda ttn rnlerinin kullanlmas buna iliflkin ka-
nun yrrle girmeden nce yasak deildi, yani su olarak tanmlanmamflt. An-
cak bu kanunun yrrle girmesinden itibaren bu kanuna aykr davrananlarn il-
gili kanun maddesinin hkmlerine gre cezalandrlmas sz konusudur, yani ar-
tk bu tr bir davranfl sutur.
Su bir bakma, baz kiflilerin davranfllar ve tutumlar ile bunlarn iinde yafla- Su, trelere, ahlak
kurallarna ve hukuki
dklar grupta yerleflmifl davranfl rnekleri ile arasnda bir eliflkidir. Bu eliflki her bakmdan da yasalara aykr
zaman ve her yerde zorunlu olarak var olacandan, su genel ve evrensel bir olay davranfl olarak
tanmlanabilir.
teflkil eder ve adam ldrme, hrszlk gibi eflitli sularn farkllna ramen bir
eflit bilimsel ynden gzlemin yaplmas kabil ve bilimin konusunu SIRA SZDE oluflturan bir SIRA SZDE
olay nitelii ile varln korur (Dnmezer, 1984: 62-63).
Tm kriminologlarn zerinde anlafltklar temel nokta suun D fi politik
N E L M srelere D fi N E L M
dayanan yasal bir kavram olduudur. Bu politik sreler 6000 yl nce Orta Do-
uda veya civarnda keflfi ile mmkn hle gelmifltir. Suun kat bir flekilde bilim-
S O R U S O R U
sel deil, yasal olduu bir gerektir (Gnflen li, 2003: 505).
Dnyann cra kflelerinde yaflayan kk avc ve toplayc toplumlarDtanmla

K K A T sutan arn- DKKAT
mfl (crime free) toplumlardr nk bu toplumlarn yeleri okuryazar deillerdir, byle-
likle flekillendirilmifl sulu statleri yoktur (Ellis ve Walsh, 2000: 3-4den aktaran Gnflen
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
li, 2003: 505).
K T A P K T A P
www.evrenselpdf.com
TELEVZYON TELEVZYON
Ceza kanunlarnn genellii gerei kanunda ayn biimde tanmlanan sular ifl-
lendiklerinde tamamyla kiflisel ve subjektif bir nitelik kazanrlar. Her su, iflleniflin-
de, onu iflleyenin kifliliine bal nitelikler gsterir. Bu anlamda kriminolojinin,
sulunun gerek kifliliinin derinliklerine inmesi zorunlu olur (Dnmezer, 1984:
63). Peki suun kayna nasl aklanmaktadr?
Suun kaynana iliflkin aklamalarn bireysel dzeyde yapan kuramclar iki
kutupta yer alr. Bunlardan ilki sulu davranfla neden olunmad, fakat suun in-
sann zgr seimi olduudur. Bu aklamaya gre, suun seimi dier herhangi
bir davranfln seimine benzemekle beraber onun baz durumsal ykmllkleri
olabilir. Temelde yasalar ihlal etmeyi seen bireyler bunu gdlerini tatmin etmek
iin yaparlar. Bu gdlerin ranj sonsuza kadardr. rnein, insanlar saysz gd-
leri tatmin etmek iin sua katlrlar. Hofllanmak, elenmek, heyecan, korku duy-
mak, merakn tatmin etmek gibi gdler i dller grubundadr. Ar, stres, ger-
ginlik veya bunalmay gidermek, kaybedilen bir beklentiyi karfllamak, sorumlu-
luktan kamak veya kanmak, kendini yedekte tutmak veya korumak ise kiflisel
ve psikolojik dllerdir. Para kazanmak, mal ve hizmet elde etmek, ekonomik ada-
letsizliklerini gidermek, ekonomik kayplar karfllamaksa ekonomik, parasal ve
maddi dllerdir. Stat elde etmek, fleref ve prestij kazanmak, iyilie karfllk ver-
mek, kabul edilebilirlii elde etmek, bir yere uymak veya normal olduunu hisset-
mek, uzak durmak, baflkalarna ksknln ifade etmek, grup sadakatini kant-
lamak, geleneksel rol beklentisini yerine getirmek, bir deiflimle rekabet etmek ve-
ya ona uymak da kiflileraras ve sosyal dllerdir. Sistemi yenmek, birinin yaflam
zerinde kontrole sahip olmak, ynetmek veya dierlerinden gl olduunu ifa-
de etmek, zgrlk kazanmak politik dllerdir. Etik inanlar tatmin etmek iin
baflvurulan eylemler ise dini ve ahlaki dllerdir. Bu dller bireylerin yasal ey-
lemlere katlm ile de tatmin edilebilir. Bylece bu dller baz insanlarn neden
su ifllemek yerine yasal eylemlere katlarak gdlerini tatmin ettikleri ya da suun
nedenleriyle ilgili fazla bir aklama getirmez (Gnflen li, 2003: 504).
Suun kaynana iliflkin bireysel dzeydeki ikinci durum sulu davranfln z-
gr seimi yerine onun ortaya kmasna neden olunduunu savunan kuramclara
aittir. Bireyi ihlale ynlendiren veya onun yasa ihlal eden bir davranfl sergilemesi-
ne yol aan herhangi bir gd, rahatlatc bir davranfl olmak yerine nedensel bir
davranfl olabilir. Biyolojik, psikolojik ve sosyolojik su kuramlar genetik veya
kromozom anormallikleri, fiziksel anormallikler, yetersiz sosyalizasyon, taklit, -
renme, glendirme veya daha genel bir sre olan sosyal etkileflim gibi genifl bir
yelpazede yer alan eflitli koflullarn sonucu olabilir (Einstadler ve Henry, 1995: 7-
13den aktaran Gnflen li, 2003: 505).
Kriminoloji
Kriminolojinin Trke Birbiriyle iliflkili fakat ayr olan iki disiplin su ve sapkn davranfllar inceler. Bun-
karfll Su Bilimidir. lardan ilki olan kriminoloji, ceza hukukunun dayatt davranfl biimleriyle ilgi-
Kriminolojinin Su
olgusunun incelenmesi , lenir. Kriminologlar suun llmesi ile ilgili teknikleri, su oranlarndaki eilimler
Su olgusuna iliflkin bilim ve topluluklar ierisinde suun azaltlmasna ynelik politikalarla ilgilenmektedir-
veya Su bilimi gibi ok
ksa tanmlar ler. Sapknlk sosyolojisi ise, kriminolojik arafltrmalardan yararlanrken, ayn za-
yaplmaktadr. Ancak, ierii manda ceza hukuku alannn dflnda yer alan davranfllar da inceler (Giddens,
belirlemeye ynelik
tanmlarda birlik 2008: 842).
bulunmamaktadr Ksaca farkl kriminoloji tanmlarn ve kriminolojinin konusunu aklayalm.
(Dnmezer, 1994: 7).
Sutherlanda gre kriminoloji, Suu sosyal bir olay gibi ele alan bilgilerin btn-
dr (Sutherland-Cressey, 1955: 3den aktaran Dnmezer, 1984: 9). Bu bilgi dal
www.evrenselpdf.com
iine kanunlar yapmak, ihlal etmek ve kanunlarn ihlal edilmesine karfl tepkide
bulunmak sreleri girmektedir. Tafta gre kriminoloji deyimi, genel ve zel an-
lamda olmak zere iki trl kullanlmaktadr. Dar veya zel anlamda kriminoloji
suu anlamak, suu nlemek, sulular hakknda uygulanmas gerekli ifllem ve ted-
birleri belirlemek iin gerekli konularn incelenmesidir (Taft, 1956: 19dan aktaran
Dnmezer, 1984: 11). Caldwell de benzer bir ayrma yer vermektedir: Genifl anla-
m ile kriminoloji su ve suluya ve toplumun suu cezalandrmak ve nlemek hu-
susunda gsterdii abalara iliflkin bilgilerin btnn belirtir (Caldwell, 1956:
3den aktaran Dnmezer, 1984: 11).
Bonger ise kriminolojiyi flyle tanmlar: Btn ynleri ile su olayn inceleyen
deneysel bir bilimdir. Bu anlamda ele alnnca kriminoloji, Su Antropolojisi, Su
Sosyolojisi, Su Profilaksisi, Su Psikolojisi, Penoloji, Su Siyaseti olarak adlandr-
lan btn bilgileri kapsamaktadr. Sykesa gre adafl kriminoloji, ceza hukuku-
nun sosyal kkenlerini, ceza adalet mekanizmasnn iflleyiflini, su teflkil eden dav-
ranfllarn nedenlerini, suun nlenmesi ve tenkili (bastrlmas), kiflilerin iyilefltiril-
mesi, slah ve sosyal evrenin deifltirilmesi konularn ierir (Sykes, 1978: 4ten
aktaran Dnmezer, 1984: 9).
Niceferoya gre ise kriminoloji bamsz bir bilim dal olup sentetik ve tme
gidici bir kimlik taflmaktadr. Bu bilim sua iliflkin eflitli disiplinlerin bafllca so-
nularn, sulu ve ona karfl uygulanmas gereken tedbirleri zetler ve bir sentezi-
ni yapt sua iliflkin eflitli bilimlere ait bir tr girifl niteliindedir (Constant, 1949:
15den aktaran Dnmezer, 1984: 9). Sabatininin yapt tanm ise flyledir: Krimi-
noloji deneysel metod ile sulunun kifliliini inceleyerek su olaynn tabii menflei-
ni ve mekanizmasn, sosyolojik ve biyolojik etmenleri arafltran sululua ait ge-
nel bir bilimdir niteliindedir (Constant, 1949: 15den aktaran Dnmezer, 1984: 9).
Haskell-Yablonosky, zl bir tanmla, Kriminolojinin, su ve sulularn bilim-
sel incelenmesi olduunu ifade eder ve kriminolojinin inceleme alan olarak da
flunlar gsterir:
a) Suun nitelii ve miktar,
b) Suun ve sululuun nedenleri,
c) Ceza hukukunun geliflmesi ve ceza adaletinin yerine getirilmesi,
d) Suun zellikleri,
e) Sulunun slah,
f) Sululuk biimleri,
g) Suun sosyal deiflime etkileri (Haskell-Yablonosky,1978: 4; Sokullu-Aknc,
1999: 18den aktaran Tutar, 2002).
Gppinger, kriminolojiyi flyle yorumlamfltr: Kriminoloji bir deneysel disiplin-
ler aras bir bilimdir. O, suun ifllenmesi ve engellenmesi gibi, suluya davranflla
ilgili olarak ortaya kan, insani ve toplumsal alandaki durumlarla ilgilenir. Krimi-
noloji, disiplinler aras ok faktrl yn ve sulunun kiflilii ile ilgili deney alan-
larndaki arafltrmalarn hem hukuk kurallar hem de hukuk ya da sosyal dzen ta-
rafndan onaylanmayan hareketler iinde yrtr (Gppinger, 1980: 1den aktaran
Demirbafl, 2001: 30). Williams ise kriminolojinin alann dar olarak yorumlayarak,
Kriminolojinin insan davranfllarnn su saylanlar ile ilgilendiini, bunlarn ise
ceza hukuku tarafndan yasaklanan davranfllar olduunu ifade eder (Williams,
1999: 2; Sokullu-Aknc, 1999: 20). Oysa kriminoloji ceza hukuku kapsamnda ve
onun gdmnde bir su bilimi deildir. Su saylan her fley kriminolojinin ilgi ala-
nndadr. Kaiser, kriminolojinin deneysel bir bilim olduunu, sululukla ilgili her
www.evrenselpdf.com
fleyin konusu oluflturduunu, btn sosyal olumsuz sapc davranfllarn, suun ve

sulunun kontrolnn, viktimolojinin ve suun nlenmesinin kriminolojinin konu-
su olduunu iflaret etmifltir (Tutar, 2002).
Kelime olarak sululuk bilimi anlamna gelen kriminoloji, (Kunz, 1994: 1den
aktaran Demirbafl, 2001: 30) gerek yaflamdaki fiili bir olay (rnek) olarak suun
bilimidir; deneysel ve gerek bir bilimdir (Mezger, 1951: 3den aktaran Demirbafl,
2001: 30). Ksaca kriminoloji gerekler bilimidir (Mergen, 1995: 1den aktaran De-
mirbafl, 2001: 30). Dier bir ifadeyle kriminoloji, sulu ve su gerekliindeki g-
rnfl flekli olarak, sula ilgilenen, su ve sulu bilimidir (Rdiger, 1982: 11). De-
mirbafl da kriminolojiyi genifl yorumlamfl ve kriminolojik arafltrmalarn konusunu,
Su olsun veya olmasn btn olumsuz sosyal davranfllardr (Demirbafl, 2001:
32) fleklinde ifade etmifltir.
Kriminolojinin Trkiyedeki kurucusu olan Ord. Prof. Dr. Sulhi Dnmezer kri-
minolojiyi, nsann sapc davranfl ve eylemleri arasnda suu douran, yapan ve
kontrol etme amacn gden sreleri aklayan ve suun sebep ve faktrlerini be-
lirlemek amacyla insana ve su iflleyen insana iliflkin bilgilerin btnnn sente-
Dnmezer (1984: 9), zini oluflturan bir bilgi dal (Dnmezer, 1984: 16) olarak tanmlamfltr. Dnmezer,
kriminolojiyi genifl anlamda kriminolojinin kapsamn ise flu flekilde izmifltir: Kriminolojinin konusu, toplum-
ele alrken kriminolojinin
amacn kanun srecine, sal normlardan sapma flekillerinden su denilen insan davranfl, tavr ve hareketle-
suu nlemeye ve sulular rini ve su olayn, suu yapan sreleri, sosyal bir gerek olarak ceza adalet siste-
hakknda gerekli tedbirleri
almaya iliflkin genel ve minin iflleyiflini, su ile sulu ve sosyal evre iliflkilerini incelemek, suun sebep ve
deiflik ilkelerin ve dier etmenlerini mmkn olduunca belirlemek, sua sebebiyet veren unsurlar, sre-
tipteki bilgilerin btn
olarak ifade eder. leri izah etmek ve bu hususlarda elde edilen bilgilerle sz konusu su denilen sos-
yal ktl en etkin flekilde yok etmek veya mmkn olduunca azaltacak stra-
teji ve teknikleri belirlemektir (Dnmezer, 1984: 13).
Constanta gre (1949: 16dan aktaran Dnmezer, 1984: 9) genifl anlamda kri-
minoloji iki byk gruba ayrlr. Befl alt dal kapsayan ve genellikle teorik krimino-
loji olarak anlan birinci gruptaki alt dallar flunlardr:
a) Su Antropolojisi: Bu dal suluyu, organik yaps bakmndan inceler ve ve-
rasete iliflkin biyolojik, anatomik ve fizyolojik etmenleri sz konusu eder.
b) Su Psikolojisi: Suun oluflmasna neden olan ya da geliflmesini sonulayan
ruhi olaylar, mekanizmalar inceler: yafl, cinsiyet, karakter, bnye gibi.
c) Su Sosyolojisi: Suu bir sosyal olay olarak ele alr; sosyal kimlik taflyan ve
sua sebep olan etmenleri arafltrr; sosyal ortam, alkoln etkileri, sinema,
din gibi.
d) Su Psikiyatrisi: Anormal ve akl hastas sulular inceler; akl hastalklar ile
su arasndaki iliflkileri belirler.
e) Penoloji: Cezalarn ve gvenlik tedbirlerinin menfle ve geliflmelerini aklar
bunlarn ne derece etkili olduklarn arafltrr.
kinci grubu ise Uygulayc Kriminoloji oluflturmaktadr:
a) Su Siyaseti: Sular nlemek iin devletin yerine getirmesi gereken faaliyet-
lerden sz eder. Bu itibarla su siyaseti sua karfl savaflmak iin devletin fa-
aliyete koyduu btn aralardan oluflur. Bu bakmdan din, ahlak da birer
ara saylabilirler.
b) Su Profilaksisi: Toplumun, sululuunun sosyal ekonomik etmenlerini n-
lemek ya da azaltmak veya yok etmek iin baflvurduu btn aralar ince-
leyen bilgi daldr. Bu bilimin tbbi ve sosyal ynleri vardr.
www.evrenselpdf.com
c) Kriminalistik ya da bilimsel polis: Sulularn ortaya karlmasn salamak

iin baflvurulan fenn aralar inceler. Daktiloskopi, Antropometri, Balistik
gibi dallar vardr.
Kriminalistik ile kriminolojinin iki ayr bilim dal olduu ayrt edilmelidir, ou
zaman ikisi birbirine karfltrlmaktadr. Bu iki ayr bilim dalnn ayn bilim dal gi-
bi gsterilmesi yanlfl olduu gibi birinin dierini kapsamas da sz konusu deil-
dir. Teoride ve uygulamada da durum bu flekildedir. Kriminalistik teknik bir delil
tespit bilimidir. Kriminalistik teknik olarak su delillerinin tespiti, sulunun tespiti
ve suun aydnlatlmas ile ilgilenmesine karfln, kriminoloji her fleyden nce suun
aklamasn yapan, sulu davranfln nedenlerini inceleyen, suun nlenmesi ve
sululukla mcadele ile ilgilenen bir bilimsel retidir. Kriminalistikten, ceza ko-
uflturma organlar ve onlarn yardmclar tarafndan sutan korunma ve suun ay-
dnlatlmas vastasyla sululukla mcadele retisi anlafllr (Geerds, Lbeck,
1980: 1; Clages, 1997: 24ten aktaran Demirbafl, 2001: 45). Kriminalistik, teknik ola-
rak suun aydnlatlmas ve sulunun tespit edilmesi suretiyle adli hatalar nlemek
ve insana insanca muamele edilmesi gayesini gder. Kriminalistik bunu, su delil-
lerini matematik, fizik, kimya, biyoloji gibi pozitif bilimlerden yararlanmak suretiy-
le, yani teknik olarak gereklefltirir (Karabenli: 7den aktaran Demirbafl, 2001: 45).
SUU AIKLAYAN KURAMLAR

Sapkn davranfllarn nedenini aklayan yaklaflmlar, toplumdan topluma hatta ay-
SIRA SZDE gnmze
n toplum iindeki alt gruplara gre farkllk gsterdii gibi gemiflten SIRA SZDE
kadar da eflitlilik gstermifltir. Bu ksmda ele alnacak olan yaklaflmlarn hibiri
sapkn davranfllar tmyle aklama gcne sahip deildir ancakD fi Nbirbiriyle
ELM yakn D fi N E L M
iliflki iindedirler. Herbir kuram ya da yaklaflm ortaya koyduu model ve akla-
ma biimleriyle sululuu anlamamza yardmc olabilecek bir nitelik taflr (zkalp,
S O R U S O R U
2011: 374).
Sapma ve suu aklamaya ynelik ilk alflmalar znde biyolojik temellidir.

D K K A T Fizyolojik ve DKKAT
biyolojik kuramlarda baz bireylerin sapmaya genetik olarak daha eilimli olduklar
savunulmufltur.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Biyolojik Kuramlar
nsanlarn neden su iflledii, yzyllardr cevab Resim 8.1
aranan bir soru olmufltur. Bundan bir yzyl n- talyan antropolog
ce bir ksm arafltrmac kimi insanlarn biyolojik ve kriminolog
olarak sulu olduuna inanyordu. talyan antro- Cesare Lambroso
K T A P K T A P
(1835- 1909).
polog ve kriminolog Lambroso, Darwinin evrim
teorisinin etkisiyle 1870lerde sulu tiplerinin be-
lirli anatomik zelliklerine gre belirlenebilece- TELEVZYON TELEVZYON
ini dflnyordu. Lambroso, sulularn kafatas
ve aln biimi, ene bykl ya da kol uzun-
luu gibi fiziksel zellikleri inceleyerek, bunlar
insan evriminin nceki aflamalarndan kalan NTERNET NTERNET
zellikler olarak nitelemifltir. Lambrosonun g-
rflleri tamamen terkedilse de daha sonraki d-
nemde suu ana insan bedeni tipiyle akla- Kaynak: http://freethoughtalmanac.com/?p=1136
yan bir baflka biyolojik kuram ortaya atlmfltr
(Giddens, 2008: 840).
www.evrenselpdf.com
Resim 8.2 Sheldona gre ana insan ti-

pinden bahsedilebilir: ince, uzun ya-
Lambrosonun
izimlerinden pl ve entellektel nitelikliler (ekto-
birka rnek. morf tipler) ksa boylu, fliflman, iri
kemikli, nefleli, dfla dnk, piknik
tipler (endomorf tipler) ve son ola-
rak kasl, sportif yapda olanlar (me-
zomorf tipler). Bu kurama gre me-
zomorf tiplerin dier tipteki insanla-
Kaynak: http://www.contemporary-issues-in- ra gre su iflleme eilimleri daha
criminology.com/blog/wp-content/uploads/2012/01/Vict- yksektir.
lombroso.jpg
fiekil 8.1
Sheldonun tip
snflamas:
Endomorflar
(arkadafl canls ve
rahat olan piknik
tipler), mesomorflar
(saldrgan,
macerac ve sua
en fazla eilimli
olanlar) ve
ektomorflar (ie
dnk ve ll).
Endomorph Mesomorph Ectomorph
Kaynak: http://www.polleosport.hr/?p=2890
Hooton da su ve sulu tipleri zerine alflmfltr. Ona gre hrszlarn ksa ka-
fas, sar salar ve kk eneleri vardr. Yamaclarn uzun dalgal salar, uzun ka-
falar, ksa kulaklar, genifl yzleri bulunmaktadr. Cinsel su failleri ise ya aflr de-
recede ufak tefek, kambur ya da ok dolgun kiflilerdir. Sulu olanlar olmayanlar-
la karfllafltran Hooton, yapsal bakmdan daha aflada olanlarn evrenin de bas-
ks ile daha da kt olduklar ve bunun da sululua yol at sonucuna varmfl-
tr. Onun grflleri rneklemini doru semedii gerekesiyle zellikle davranfl
bilimcilerce elefltirilmifltir (Bozkurt, 2004: 178).
Krestschmer ise, atletik tiplerin cebir ve fliddet sularna; astenik tiplerin ufak
hrszlk ve hilekrlklara; piknik tiplerin ise genel olarak hileli sulara eilimli ol-
duklarn belirtmifltir (Dnmezer, 1984: 121-123). Henry E. Kelly vcuttaki kimya-
sal dengesizliklerin sua neden olabileceini ve kandaki fleker orannn ykseklii
durumu ve vitamin eksikliklerinin sua yol aabileceini ileri srmfltr (Haralam-
bos ve Holborn, 1995: 387-388den aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 201).
Suu aklayan fizyolojik ve biyolojik kuramlar birok ynden elefltiri almfltr.
fiyle ki, beden tipi ile sululuk arasnda genel bir iliflki olsayd bile bu, kaltmn
etkisi konusunda hibirfley sylemezdi. Kasl tipteki insanlar su etkinliklerine
doru itilebilirler nk bu etkinlikler atletik yapnn fiziksel olarak sergilenmesi
www.evrenselpdf.com
iin frsatlar yaratr. Bunun yannda, suu aklayan fizyolojik ve biyolojik kuram-
lar slahhanelerdeki sulularla snrldr ve daha sert, atletik grnml sulular,
daha krlgan grnml, zayf olanlara bakarak daha ok bu slahhanelere gn-
derilmifl olabilir. Kimi bireyler kzgnlk ve saldrganlk eilimi gsterebilirler; bu
da baflkalarna ynelik fiziksel saldrlarda kendini gsterebilir. Fakat herhangi bir
kiflilik zelliinin kaltmla devralndna iliflkin kesin bir kant yoktur; olsayd bi-
le bunlarn sululuk ile iliflkisi en azndan uzak bir iliflki olurdu (Giddens, 2008:
840-841).
Psikolojik Kuramlar
Biyolojik kuramlar bireyi sua ynelten fiziksel zelliklere odaklanrken psikolo- Psikolojik kuramlar
jik kuramlar kiflilik tipleri zerinde younlaflmaktadr. lk kriminolojik arafltrma- sapknln aklamasn
toplumda deil, bireyde
lar genellikle hapishaneler ve akl hastaneleri gibi kurumlarda yrtlmfltr. Bu aramfllardr.
ortamlarda daha ok psikiyatri hakkndaki dflnceler hkimdi. Burada sulularn
ayrt edici zellikleri eblehlik ve ahlaki dflknlk de ilerinde ne karlmfl-
tr (Giddens, 2008: 841).
Reckless ve Dinitzin kstlama kuram suu aklayan psikolojik yaklaflmlardan Biyolojik ve psikolojik
kuramlarda sapknln
biridir. Bu arafltrmaclar, retmenlerden 12 yafl grubundaki ocuklar, sua ba- toplumdan deil, bireyde
lantl biimde olumlu veya olumsuz zelliklerine gre snflamalar istemifllerdir. yanlfl olan birfleylerden
Daha sonra her iki kategoride yer alan ocuklar ve onlarn anneleri ile grfll- kaynakland
varsaylmaktadrlar. Bu
mfltr. Bylece ocuklarn benlik kavramlarnn, dierleriyle iliflkide nasl olufltu- yaklaflmlarda suun, bireyin
u incelenmifltir. Sonuta, iyi ocuklar ok bilinlidirler. Yani Freudiyen anlam- kontrol dflnda ya
bedeninde ya da zihinde
da geliflmifl bir sper egolar vardr. Engellenmifllikle bafla kabilme, kltrel norm yerleflik olan etkenlerce
ve deerlerle olumlu bir biimde kendini zdefllefltirebilme becerisine sahiptirler. karld grfl hkimdir.
Eer bilimsel kriminoloji
Buna karfl kt ocuklar daha bilinsiz, engellenmeye karfl daha az tolerans suun nedenlerini tam
gsteren, geleneksel kltr ile daha az uyumludurlar. Ayrca arafltrmaclar, iyi o- olarak saptayabilseydi bu
cuklarn, kt ocuklardan polisle daha temas hlinde olduklarn tespit etmifl- nedenleri gidermek kolay
olabilirdi. Bu adan suu
lerdir (Bozkurt, 2004: 180). aklayan biyolojik ve
Suu aklayan psikolojik kuramlar sapmann aklanmasnda sosyal ve klt- psikolojik kuramlar
pozitivisttir.
rel etkenlerin gzard edilmesi, psikologlarn zihinsel saln ne olduu ve kiflilik
zelliklerinin nasl lmleneceine iliflkin gl bir ortak anlayfln bulunmayfl
ve psikolojik kuram desteklemek zere yaplan arafltrmalarn yetkin olmad ge-
rekeleriyle elefltirilmifltir. Bu elefltiriler yannda bireyin sadece ocukluk dnemi-
ne arlk verilmesi ve yaflam boyu eflitli sosyal ve kltrel etkenlerin kiflilik ze-
rindeki etkilerinin gzard edilmesi de baflka bir elefltiridir (Haralambos ve Hol-
born, 1995: 388den aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 201).
Psikolojik kuramlarn aklaycl snrldr; nk birok su normal kabul
edilen insanlar tarafndan ifllenmektedir. Sapmann toplumsal boyutunu ihmal
eden her trl kuram eksik olacaktr.
Biyolojik ve psikolojik kuramlar arasndaki benzerlikleri deerlendiriniz.

SIRA SZDE SIRA SZDE
2
Sosyolojik Kuramlar
D fi N E Lkuramlar,
Bu ksmda suu aklayan sosyolojik kuramlar iinde fonksiyonalist M alt D fi N E L M
kltr kuramlar, etkileflimci kuramlar, atflma kuramlar ve kontrol kuramlar ele
alnacaktr. S O R U S O R U
Su ve sapmaya iliflkin sosyolojik kuramlarn farkl ve bazen birbirini tamamla-
yan ynleri vardr. Kuramlar detayl olarak incelemeden nce aralarndaki ortak
DKKAT DKKAT
ynleri vurgulamak yararl olacaktr. Yirminci yzyl boyunca gelifltirilen bu ku-
ramlar flu ortak ynlerle ne kmaktadrlar:
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
www.evrenselpdf.com
a) Su btn toplumlarda grlr ve toplumsal adan yararl olabilen fonksi-

yonlar vardr. Bu fonksiyonlar zmlendiinde su daha iyi anlafllabile-
cektir.
b) Su atflmaya baldr. Sosyal tabakalar, karlar ve zellikle ekonomik -
karlarla iliflkilidir.
c) Toplumun iindeki gerilim, zorlanma ve stresle ilgilidir.
d) Modern kent yaflamyla gl biimde iliflkilidir.
e) Su gnlk yaflam durumlarndan renilir.
f) Grup deerlerine ve yasalarna uyma ilkesine balln azlndan kaynak-
lanr (Carrabine vd., 2004: 45-46dan aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 202).
Fonksiyonalist Kuramlar
Suu aklayan Fonksiyonalist kuram, sapmaya iliflkin zmlemesine bireyden ok bir btn
fonksiyonalist kuramlar
erevesinde Durkheim ve
olarak toplumdan bafllar ve sapmann kaynaklarn toplumun doasnda arar (Ha-
Mertonun yaklaflmlar, ralambos ve Holborn, 1995: 389). Fonksiyonalist kuram, sadece bireysel gdlerin
daha sonra da alt kltr deil toplumsal yapnn sapmay retmesine odaklanr. Toplumsal durumlar birey
yaklaflm ele alnabilir.
zerinde bask yoluyla bireyi sapma davranflna yneltir. Bu yaklaflm kltre ve
sosyal yapya olan gl vurgusuyla olduka sosyolojik niteliktedir (Andersen ve
Taylor, 2005: 175den aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 202). Fonksiyonalist kuram
savunan baz kuramclar sapmay btn toplumlarn gerekli bir paras olarak gr-
mfllerdir. Polis ve mahkemeler gibi sosyal kontrol mekanizmalarn gerekli bulur-
ken belirli dzeyde sapmann olumlu fonksiyonlar olaca da savunulmufltur (Ha-
ralambos ve Holborn, 1995: 389). Fonksiyonalist kuramlarda su ve sapknlk, ya-
psal gerilimlerden ve toplumdaki bir ahlaki dzenleme yokluundan kaynakl g-
rlmektedir. Eer toplumdaki bireyler ve gruplarn hedefleri eldeki dllerle rtfl-
myorsa, istekler ve gerekleflenler arasndaki bu uyumsuzluk, kimi yelerin ken-
dilerini sapkn gdlenmeler iinde hissetmelerine yol aacaktr (Giddens, 2008:
844). Suu aklayan fonksiyonalist kuramlar erevesinde ilk olarak Durkheim ve
Mertonun yaklaflmlar, daha sonra da alt kltr yaklaflm ele alnacaktr.
a) Durkheimn kuram: lk sosyolojik sululuk teorisi olarak Emile Durkhe-
imin (1858-1917) suun yapsal-fonksiyonel snrlanmas kuramndan sz edilir.
Durkheim, sosyolojik metod kural ierisinde (1895), sululuun analizi aracly-
la bu kuramn oluflturmufltur. Kriminologlar arasnda suun patolojik bir grnfl
ortaya koyduunun tartflmasz olduu bir zamanda Durkheim, sululuun tam
tersine tm toplumlarda, her trde grnflte olacan belirterek itiraz etmifltir.
Sululuun bulunmad hibir toplum yoktur. Her yerde ve her zaman insanlarn
baz davranfllarna tepki olarak ceza uygulanmfltr. Bu yzden sululuk normal-
dir. Eer sululuun kapsam belirli bir snr aflarsa, bu hastalkldr (Durkheim,
1968: 3den aktaran Demirbafl, 2001: 125). Suun olmad bir toplum tam olarak
ve hibir yerde mmkn olamaz (Krzinger, 1996: 80; Schwind: 125den aktaran
Demirbafl, 2001: 125).
Anomi kavram, ilk kez modern toplumlarda geleneksel normlar ve standartla-
rn yerlerine yenisi konmadan aflndn ileri sren Emile Durkheim tarafndan or-
taya atlmfltr. Anomi, toplum yaflamnn belirli bir alandaki davranfllarn dzen-
leyen hibir ak lnn bulunmad durumlarda ortaya kar. Durkheima gre
bu gibi durumlarda insanlar kendilerini yollarn kaybetmifl ve kaygl hissederler.
Dolaysyla anomi intihar eilimleri zerinde etkili olan toplumsal etkenlerden bi-
ridir. Durkheim, su ve sapknl toplumsal olgular olarak ele alarak her ikisinin
de modern toplumlarn kanlmaz ve gerekli unsurlar olduuna inanmfltr. Ona
www.evrenselpdf.com
gre modern dnemde insanlar geleneksel toplumlarda olduklarndan daha az k-

stlanmfltr. Modern dnyada bireysel seime daha fazla yer olduu iin, kimi
uyumsuzluklarn olmas kanlmazdr.
Durkheima gre sapknlk, toplumda birtakm fonksiyonlar yerine getirir. lk Mutlak yoksulluk kavram
geinme- fiziksel bakmdan
olarak sapknlk, kltrel norm ve deerlerin belirginleflmesini salar. kinci olarak salkl bir varoluflu
sapknlk, toplumdaki iyi ve kt davranfllar arasndaki snr korumay destek- glendirmek iin
ler, yani snrlar netlefltirir. Dier taraftan sapknlk, toplumda dayanflmann art- karfllanmak zorunda olan
temel koflullar- dflncesine
masn salar. Son olarak da sapknlk, toplumda yeni dflnceler ve meydan oku- dayanrken; greli yoksulluk
malar yaratarak yeniliki bir g hline gelir; bu bakmdan deifliklik yaratr (Durk- ise yoksulluun belirli
toplumlarda geerli olan
heim, 1964, 1895; 1964, 1893den aktaran Macionis ve Plummer, 1997: 209). genel yaflam standartlaryla
b) Mertonun yapsal gerilim kuram: Robert K. Merton ise Durkheimn gelifl- iliflkilendirir. Greli yoksulluk
kavramn savunanlar,
tirdii anomi kavramn sapkn davranfllara uygulamfltr (Merton, 1938: 672- yoksulluun kltrel olarak
682den aktaran zkalp, 2011: 378). Merton, kriminolojideki temel sorunlardan bi- tanmlanr olduunu ve
evrensel bir yoksunluk
rini ele almaktadr: Toplumun bir btn olarak daha zengin duruma geldii bir d- standartna gre
nemde su oranlar neden artmay srdrmektedir? Ykselen hedeflerle kalc eflit- llmemesi gerektiini
sizlikler arasndaki karfltl vurgulayan Merton, sapkn davranfln nemli bir bile- kabul etmektedirler
(Giddens, 2008: 385-386).
fleni olarak greli yoksullaflmaya iflaret etmektedir (Giddens, 2008: 846).
Merton, konuya fonksiyonalist yaklaflm asndan bakarak sapkn davranfllar
toplumsal sistemin dengesinin bozulmas sonucu ortaya kan bir olay olarak gr-
mektedir. Mertona gre anomi, toplumca belirlenen amalarla, bu amalar ger-
eklefltirecek yollar arasnda bir uyumsuzluk sonucu oluflmaktadr. Mertona gre
anominin sonucunda oluflan sapkn davranfllar, toplumun istedii meflru yollarla
ulafllabilecek, baflar amalarna gtrecek kltr aralar ile sz geen amalar
arasndaki atflmadan doar (Dnmezer, 1984: 447den aktaran zkalp, 2011:
378).
fiekil 8.2
Kurumsallaflmfl Aralar Mertonun Uyum

Modelleri .
Kabul Red
Kaynak: Macionis
ve Plummer, 1997:
211.
UYUM
Kabul
GSTERENLER YENLKLER
Kltrel Amalar
GER
Red
fiEKLCLER Yeni Aralar

EKLENLER
Yoluyla
Yeni Amalar BAfi KALDIRANLAR

Arama
www.evrenselpdf.com
Merton, toplumsal bakmdan ne karlan deerler ile bunlara eriflmek iin

kullanlacak aralarn snrl olmas arasndaki gerilimlere gsterilen befl olas tep-
kiyi belirlemektedir (fiekil 8. 2):
1. Uyum gsterenler (conformity), baflarya ulaflsn ya da ulaflmasnlar, hem ge-
nel olarak benimsenmifl deerleri hem de bunlar gereklefltirmek iin kul-
lanlacak geleneksel aralar kabul ederler. Nfusun byk bir ounluu
bu kategoriye girmektedir.
2. Yenilikiler (innovation), toplum tarafndan onaylanan deerleri kabul et-
mekle beraber bunlar izlemek iin yasadfl ya da meflru olmayan aralar
kullanrlar. Yasadfl faaliyetler yoluyla servet edinen sulular bu kategoriye
girmektedir.
3. fiekilciler (ritualism) ise, bu llerin gerisindeki deerlere iliflkin bakfllar-
n yitirdikleri hlde, toplumsal olarak kabul edilen llere uyum gsterir-
ler. Bu kurallar grnrde daha genel bir hedef yokken, srf bunlara uyul-
mufl olmak iin takntl bir biimde izlenir. fiekilciler, kendilerini, pek az
dl sunarken hibir kariyer olana salamasa bile, skc ifllere adarlar.
4. Geri ekilenler (retreatism), rekabeti bakfl asn tmden yitirmifllerdir; bu
yzden hem baskn deerleri hem de bunlara eriflmek iin kullanlacak
onaylanmfl aralar yadsrlar.
5. Son grup bafl kaldranlar (rebellion) ise, hem varolan deerleri hem de ara-
lar yadsrlar ancak toplumsal dzeni yeniden kurmak ve bu deerlere ara-
larn yerine yenilerini koymak isterler (Giddens, 2008: 845-846). Bir baflka
deyiflle bafl kaldranlar yeni aralarla yeni amalara doru ynelmektedir.
Mertonun gerilim kuram, sonraki dnemlerde gelifltirilen kuramlar zerinde
nemli etkiler yapmfl olmasna ramen, gnmzde baz ynleri ile ciddi olarak
elefltirilmektedir. Tierney, kurama yneltilen elefltirileri flyle belirtmektedir:
1. Kuramn, resmi istatistiklere ok gvenmesi,
2. Su olgusunu byk lde alt-snfa zg bir fenomen olarak ele almas,
3. Gelifltirilmifl olan bireysel adaptasyon modellerinin, gerek yaflamda snf-
landrmann gl,
4. Sapmann doasnn, sosyal yapya dayandrlmfl olmasna ramen, sapkn
bireyin tepkilerinin bireysel terimlerle kavramsallafltrlmas (bu durum da
kolektif tepkilerin nemini ihmal etme riskini dourmaktadr),
5. Bireylerin, adaptasyon trleri arasndan birini dierine tercih etme nedenine
iliflkin hususu ak bir biimde ortaya koyamamas,
6. Yarar amac gtmeyen (non-utilitarian) sapmay aklamada yetersiz olmas,
7. Deiflik sapkn motivasyonlar ile sapkn davranfl tipleri arasnda uyumu
kurmakta baz yetersizlikler iermesi,
8. Alkol ve uyuflturucu bamll ile ilintili olan geri ekilme (retreatism) tu-
tumunun nasl ve neden anomiden kaynaklandn ikna edici bir biimde
ortaya koyamamas,
9. Sululuun aklanmasnda kltrel deerlerin okluunu (plurality of cul-
ture values) ihmal etmesi,
10. Sapkn davranfl zerinde etkili olan sosyal kontrol faktrlerini ihmal etmesi,
11. Aralarn amalar aflt durumlar tanmlayamamas ve
12. Kuramn, baflarl kltrel amalardaki baflar eksiklii ncesi meydana ge-
len sapkn davranfllarnn ortaya kma durumunu ihmal etmesidir (Tierney,
1996: 99).
www.evrenselpdf.com
c) Alt Kltr Kuramlar: Alt kltr kuramlarn genel olarak, ocuk veya gen Alt kltr kuramlarnn nde
gelen temsilcileri arasnda
eteler ierisinde yer alan alt snfa mensup bireylerin, sapma ve sululuk durum- Cohen, Cloward ve Ohlin,
lar zerine odaklanmfl kuramlar olarak grmek mmkndr. zellikle 1950li yl- Miller ve Wolfgang gibi
larda, alt kltrel kuramlarn kriminolojik arafltrmalarda nemli lde boy gs- isimler yer alr.
terdii dikkat ekmektedir. Bu kuramlarn su olgusunu alt snfa zg bir feno-

men olarak grmesi, gerilim kuram ile olan bir benzerlii oluflturmaktadr (Kz-
maz, 2005: 157).
Albert Cohen suun ana nedeni olarak Amerikan toplumundaki eliflkileri gr-
mfltr. Merton deerler ile aralar arasndaki gerilimlere gsterilen bireysel sap-
kn tepkileri vurgularken, Cohen ise bu tepkilerin alt kltrler yoluyla toplu olarak
gereklefltiini ileri srmfltr. Sulu ocuklar isimli kitabnda ifli snfndan ge-
len ve kendi konumlarndan rahatsz olan erkek ocuklarn, genellikle birlikte e-
teler gibi su alt kltrlerine katldklarn savunmaktadr. Bu alt kltrler orta snf
deerlerini yadsrlar ve bunlarn yerine sululuk ve teki trden uyumsuzluklar gi-
bi karfl kmay kutsayan normlar geirirler (Giddens, 2008: 846).
Cohenn gelifltirdii kurama gre;
a) Alt snfa mensup olan genler, okulda grece daha ok baflarsz olma ei-
limini gsterirler,
b) Alt snfa mensup bireylerin dflk okul performanslar, sululukla ilintili bir
faktrdr,
c) ocuklarn dflk okul performanslar ounlukla, okul sistemi ierisinde
yer alan egemen orta snfn deerleri ile alt-snf snf genliinin deerleri
arasndaki yaflanan atflma ile iliflkilidir ve
d) Alt-snf erkek sululuu byk lde, bir ete balamnda, ksmen pozitif
bir benlik gelifltirme arac ve anti-sosyal deerleri besleyen bir unsur olarak
ortaya kmaktadr (Shoemaker, 1990: 116).
Bu varsaymlar, alt kltrlerin genelde snf farkllklarndan, ebeveynlerin du-
rumlarndan ve okul standartlarndan kaynaklandn ngrmektedir. Cohene g-
re, bir ailenin sahip olduu sosyal konumu, onlarn ocuklarnn yaflam boyunca
karfl karflya gelecekleri temel sorunlarn kaynan oluflturmaktadr. Alt snfa
mensup ebeveynlerin, ocuklarn orta snfa girecek flekilde sosyalize edememe-
leri ve okul sisteminin genelde orta ve st snfn deerleri/ beklentileri erevesin-
de oluflturulmufl olmas; alt snfa mensup ocuklarn, orta snfa karflt bir yaplan-
ma iine - ete oluflumlar gibi - girmelerinde etkili olmaktadr (Kzmaz, 2005: 158).
Cohen (1955), bir deer ve yaflam biimi olarak ele ald sululuk alt kltr-
nn, egemen kltrden farkllaflan bir kltrel zellie sahip olduunu belirtir. Co-
hen, su alt -kltrnn; alt ve orta snf kltr arasndaki atflmann bir sonucu
olarak ortaya ktn belirtmektedir. Ona gre alt snfa mensup olan ocuklar, bir
stat arayfl olarak, orta snfa mensup olan ocuklarn amalarn, yaflam biimleri-
ni gereklefltirmeye alflrlar. Ancak, alt snfa mensup ailelerinin ocuklarnn bu
hedeflerini, toplumsal olarak kabul edilir bir yolla gereklefltirmeleri olduka gtr.
nk iinde bulunduklar snfsal ve ekonomik konum buna imkn tanmamakta-
dr. Bu glk, bireylerde bir stat engellemesi yaratmaktadr. Bu durum da, ocuk-
larn, kendilerine olan gvenlerini kaybetmelerine ve karflt bir tepki gelifltirmelerine
yol aarak sululuk alt kltrnn ortaya kmasnda etkili olmaktadr. Bu snfa
mensup ocuklarnn, bu kltr ile olan etkileflim dzeyleri arttka onlarn bu dav-
ranfl kalplarn isellefltirmeleri de o denli gerekleflmesi kolaylaflmaktadr. Bylelik-
le Cohen, sululuk alt kltrn, bir karflt tepki biiminde ortaya ktn belirtmek-
tedir (Vito ve Holmes,1994:165; Williams ve McShane,1999:115-116; Taylor, Walton
www.evrenselpdf.com
ve Young, 1981:135). Bu nedenle okul, alt snfa mensup ocuklarnn temel stat
problemleriyle ilk yzlefltikleri kurum olmaktadr (Kzmaz, 2005: 159).
Dier bir yaklaflm ise, Cloward ve Ohlinin Ayrc Frsatlar (differential oppor-
tunity) Kuramdr. Cloward ve Ohlin, Cohen gibi sululuu stat engellemesinin
sonucu olarak grmektedirler. Ayrc Frsatlar Kuramnn varsaymlar flu flekilde
zetlenebilir:
1) Ekonomik arzularn bloke edilmifl olmas bireylerde dflk bir benlik ve ge-
nel bir engellenme hissine yol aar.
2) Bu engellemeler, zgl ete ortamlarnda sululua yol aar (Shoemaker;
1990: 124). Daha ak bir ifade ile belirtirsek, mevcut frsat yapsnn bloke
edildii ortamlarda bireyler kendi baflarlar iin meflru olmayan yollara y-
nelecektir. Ayn flekilde ekonomik arzularn meflru yollardan karfllanmas-
nn bloke edilmifl olmas zayf bir benlie yol aarak, bireyin sua ynelme-
sinde etkili olmaktadr. Burada engellenme, bir sululuk nedeni olarak ele
alnmaktadr (Vito ve Holmes,1994: 167).
Alt tabaka yelerinin baflarl olamamalarndan kaynaklanan sapma alt kltrle-
rin varln kabul etmeyen Miller ise suun zgn bir afla tabaka-snfn varly-
la aklamfltr. Cloward ve Ohlin, temelde Cohenin yaklaflmn benimsemifllerdir
ancak su ve sapmann farkl trlerini aklamada yetersiz kaldn ifade ederek
alt snflarn sapmaya ynelten byk bir baskyla karfl karflya olduklarn ve bu
duruma biimde karfllk verdiklerini vurgulamfllardr (Haralambos ve Holborn,
1995: 393-394):
i) Su alt kltrleri: Parasal dl reten sular, yetiflkin sulularca genlere su
rol modellii balamnda eitim ortamnn saland alt kltrler.
ii) atflma alt kltrleri: Genlerin yasa dfl frsat yaplarna geme konusunda
snrl olanaklara sahip olduklar, dayanflma ve birliin olmad alanlarda
etkinleflirler. Bu durumdaki tepki daha ok ete fliddeti biiminde olur.
iii)Geri ekilmeci alt kltrler: Yasal ya da yasa dfl yollara iliflkin baflar hedef-
lerine ulaflamayan genler daha ok yasa dfl madde kullanm etrafnda ge-
ri ekilmeci yaplanmalar organize ederler.
Fonksiyonalist kuramlar su ve sapma davranfl konusunda baz gerekler ier-
seler de gerekliin btnn aklamada yetersizdirler. Bu kuramlara yneltilen
elefltirileri flyle sralayabiliriz:
Fonksiyonalist kuram neden baz davranfllarn normatif bazlarnn ise sap-
ma olarak tanmland zerine yeterince eilmemifltir.
Fonksiyonalist kuramda sapmann her toplumda grlmesine vurgu yapl-
masna karfln toplumlar arasndaki su oranlarndaki byk farklar gz ar-
d edilmifltir.
Yoksul topluluklardaki insanlarn zengin insanlarla ayn hedefleri tafldklar
ve orta snfn deerlerinin toplumun btnnde benimsenmifl olduu dola-
ysyla btnsel ve paylafllmfl deerlere dayal homojen bir toplum anlay-
flna aflr vurgu yaplmas elefltirilmektedir. Dier taraftan giderek modern
ya da postmodern toplumun daha paralanmfl hle dnflmesine ve bunun
yannda bireylerin her zaman ayn toplumsal baflar anlayflna sahip olma-
d gerei de dikkate alnmamfltr.
Hedefler ile frsatlar arasndaki uyumsuzluun sadece daha az ayrcalkl
olanlar iin geerli olduunun dflnlmesi, fonksiyonalist kuramlarda elefl-
tiri getirilen bir baflka noktadr. Oysa beyaz yakal sular kapsamnda st s-
nflardan bireyler sz konusudur (Carrabine vd., 2004: 47; Andersen ve Tay-
lor, 2005: 176dan aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 204).
www.evrenselpdf.com
Etkileflimci Kuramlar
a) Etiketleme (yaftalama) kuram: Bu kuramn entelektel kkleri I. Dnya Sava- Suu aklayan
etkileflimciler davranfllarn
fl sonlarna C. H. Cooley, W. Thomas ve G. H. Meadin alflmalarna dayanr. Bu ilk kez nasl sapkn diye
kuramclar sosyal etkileflimciler olarak adlandrlrlar (Adler ve dierleri, 1991: tanmlanr olduklar ve
179dan aktaran Gnflen li, 2003: 518). Etiketleme kuramclar sapknl, bir bi- neden belirli gruplar sapkn
diye etiketlenirken
rey ya da grubun sahip olduu zellikler kmesi ile deil, sapknlar ve sapkn ol- tekilerinin byle
mayanlar arasndaki etkileflim sreci olarak ele almaktadrlar. Onlara gre, sapkn- etiketlenmedii sorularn
sormaktadrlar (Giddens,
ln gerek yapsn anlamak iin, neden kimi insanlarn sapkn olarak etiketlen- 2008: 848).
dirildiini ortaya karmak zorundayz. Etiketlemenin byk bir blmn, yasa
ile dzen glerini temsil eden ya da baflkalarnn geleneksel ahlak zerine tanm-
lamalar getirebilen insanlar gereklefltirir. Sapknlk kategorilerini tanmlayan eti-
ketler bylece toplumdaki g yapsn dile getirmektedir (Giddens, 2008: 848).
Howard Becker, marihuana iicileri zerine yapt alflmalarla (Becker, 1963)
sapkn kimliklerin sapkn gdlenme ya da davranfltan ok, etiketleme yoluyla
nasl retildiklerini gstermeye alflmfltr. Beckere gre sapkn davranfl, insan-
larn etiketledikleri davranfltr. Becker, olaan ve sapkn arasnda net bir iz-
gi ekmeye alflan kriminolojik alflmalar elefltirmifltir. Ona gre sapkn davranfl,
sapkn hline gelmenin belirleyici etkeni deildir. Tersine bir kiflinin sapkn diye
etiketlenip etiketlenmeyecei zerinde byk bir etkide bulunan, davranfln ken-
disiyle ilgisiz sreler bulunmaktadr. Bir kiflinin giyimi, konuflma biimi ya da gel-
dii lke, sapkn etiketinin konup konmayacan belirleyen temel etkenler olabi-
lir. 1960larn baflnda marihuana imek bugn olduu gibi, bir yaflam biimi terci-
hi olmaktan ok, alt kltrler ierisindeki nemsiz bir etkinlikti. Becker, marihua-
na iicisi olmann, kiflinin alt kltre kabul edilmesine, deneyimli iflilerle olan ya-
knlna ve kiflinin marihuana kullanmayanlara karfl tutumuna bal olduunu
tespit etmifltir (Giddens, 2008: 848).
Etiketleme yalnzca baflkalarnn bireyi nasl grdn deil, ayn zamanda bi-
reyin kendilik duygusunu da etkilemektedir. Edwin Lemert (1972) sapknln bi-
reyin kimliiyle nasl bir arada varolduunu ya da bu kimlikte merkezi rol tutar
hle nasl geldiini anlamak iin geliflmifl bir model ileri srmfltr. Lemerte gre
dflnlenin aksine sapknlk olduka yaygndr ve insanlar genellikle bundan sy-
rlabilir (Giddens, 2008: 850). Lemert sula ilgili olarak birincil ve ikincil sapma ay-
rm yapmaktadr. Birincil sapma bireyin normlar ihlal ederek toplumda sapkn
olarak grld ancak bireyin kendisi iin sapkn etiketini benimsemedii duru-
mu ifade eder. Eer normlar ihlal ettii iin birey benlik algs gelifltirmezse gele-
cekte sapkn olarak etiketlenmeyecektir. Fakat sapmada dierlerinin etkisi de
nemlidir. nsann sapkn etiketini benimsemesi, topluma uyum salamasn zor-
lafltracaktr. Lemert bunun sonucunda ortaya kan duruma da ikincil sapma de-
mektedir. Bir baflka deyiflle ikincil sapma, sapknlk iddiasn ve etiketini kiflinin i-
sellefltirmesidir. Ona gre toplumsal kontrol, sapmay nlemekten ok teflvik eder
(Thomson ve Hickey, 1999: 201den aktaran Bozkurt, 2004: 185). Sapma olarak eti-
ketlenmenin etkileri ise flyle ifade edilebilir:
Bireyin toplumca sapma davranflnda bulunan olarak etiketlenmesi,
Bunun daha fazla sapmaya zendirilmesi,
Sapmann resm tedavisinin benzer etkisi- eski bir hkmlnn ifl bulama-
yp yeniden sapmaya ynelmesi,
Organize bir sapma grubuna giriflle sapma kariyerinin tamamlanmas,
Grupta sapma alt grubunun geliflmesi (Haralambos ve Holborn, 1995: 405-
406dan aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 207).
www.evrenselpdf.com
Goffman ise etkileflim ve etiketleme sreleri temelinde sapma ve tedavi ku-

rumlarna odaklanmfltr. Genel olarak etkileflimciler sapmann tedavisi ile ilgili ce-
zaevi, ruhsal hastalklar merkezleri gibi eflitli kurumlar, bireyler ve toplum arasn-
daki etkileflim zincirinde bir balantlar btn olarak grrler. Goffman, bu ku-
rumlarn sapmay tedavi ve rehabilite etmek amal olduklarnn sylenemesine
ramen kurumlardaki taraflarn etkileflimlerinin daha yakndan analiz edilmesinin
farkl sonular ortaya karacan ileri srmfltr. Bu kurumlarn tedaviden ok
sapmay artrc bir etki yaptklarn savunmufltur (Haralambos ve Holborn, 1995:
409dan aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 207).
Etiketleme kuram Etiketleme kuram nemlidir nk hibir edimin yaps gerei su nitelii
1970lerin ortalarnda sulu
kariyerinin etkileflimci
taflmad varsaymndan yola kmaktadr. Sululuun tanmlar, gller tara-
aklamas olarak ne fndan, yasalarn dzenlenmesi ile polis, mahkemeler ve slah kurumlar tarafn-
kavuflmufltur (Adler ve dan bunlarn yorumlanmas yoluyla oluflturulur. Bu kuram elefltirenler kimi za-
dierleri, 1991: 179).
Etiketleme yaklaflm man cinayet, tecavz, soygun gibi hemen hemen btn kltrlerde tutarl bir bi-
1930larda Frank imde yasaklanmfl belirli edimlerin bulunduunu ileri srmektedirler. Fakat bu
Tannenbaum tarafndan
tanmlanmfltr. grfl yanlfltr, rnein adam ldrme her zaman cinayet olarak grlmez, savafl
Tannenbaum, etiketleme zamanlarnda dflmann ldrlmesi coflkuyla onaylanr. Etiketleme kuramna
srecinin kifli asndan
sonular ile ilgilenmifltir. yneltilen elefltirilerden bir dieri ise etiketleme kuramclarnn erken etiketleme
srecini vurgularlarken sapkn diye tanmlanan edimlere yol aan sreleri g-
zard etmeleridir. nk belirli etkinlikleri sapkn diye etiketlemek btnyle
keyfi nitelikte deildir; toplumsallaflma derecelerindeki tutum ve frsatlardaki
farkllklar, insanlarn sapkn diye etiketlenmesi olas olan davranfllar ne lde
benimseyecekleri zerinde etkili olmaktadr. rnein, yoksul kesimden gelen
ocuklarn dkkndan hrszlk yapma olaslklar zengin ocuklarnkinden daha
fazladr. Bu ocuklar almaya ynelten birincil etken olarak etiketlenmifl olma-
lar, geldikleri kken kadar nemli deildir. Bunun yannda etiketlemenin ger-
ekte sapkn davranfl artrma gibi bir etkisi olduu ok ak deildir. Acaba bir
tutuklanmadan sonra sua ynelik davranfln artma eilimi gstermesi etiketle-
menin kendisinin bir sonucu mudur? Yoksa baflka sulularla artan etkileflim ya
da yeni su frsatlarn renme gibi etkenler de sz konusu olabilir mi (Giddens,
2008: 851)?
b) Chicago yaklaflm: Chicago ekol genel sosyolojide kent sosyolojisi arafltr-
malaryla ve su biliminde etkili olan ve evresel yaklaflmla tannmfl sembolik et-
kileflimci bir yaklaflmdr. nsan davranflnn genetik ve kiflisel etkenlerce deil,
sosyal ve fiziki evre tarafndan belirlendiini savunan kuramdr. Bu yaklaflmda
kentin farkl blgeleri olduu ve baz blgelerin sua dierlerine gre daha hazr
olduu vurgulanarak evresel su kavram temelinde aklamalar gelifltirilmifltir
(Carrabine vd., 2004: 52den aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 207).
c) Sosyal renme kuramlar: Suu aklayan etkileflimci kuramlardan biri de
sosyal renme kuramdr. Sosyal renme kuramlarnn temelinde btn davra-
nfllarn toplumsal etkileflim yoluyla renildii iddias bulunur. Bu kuramlar savu-
nanlar insanlarn sapknl toplumsallaflma srecinde rendiklerini iddia ederler
(Bozkurt, 2004: 186). Sosyal renme kuramlar suun sulu faaliyetle ilgili norm-
larn, deerlerin ve davranfllarn renilmesinin bir rn olduunu kabul eder.
Sosyal renme su teknikleri yannda sululuun nasl rasyonalize edilecei,
utan duygusunun ntrlefltirilmesi gibi suun psikolojik ynlerini renmeyi kap-
sayabilir (Gnflen li, 2003: 514).
www.evrenselpdf.com
i) Bandurann kuram: Kriminolog Albert Bandura, bu kuram kapsamnda in-

sanlarn fliddete eilimli yetenekte domadklarn, yaflamlar boyunca saldrgan
davranmay rendiklerini tartflmfltr. Bu deneyimler amalarna ulaflmak iin flid-
det kullananlar gzleme, televizyonda ve sinemada fliddet kullananlarn dllen-
dirildiini seyretme gibi dorudan gzlem yoluyla da renilir. Sosyal renme
kuram, ocuklarn, yetiflkinlerin fliddet ieren davranfl modellerinden saldrgan Sutherlandn ayrc
birleflimler kuramna gre
davranfllar rendiklerini ileri srer. Yaflamn ilerleyen yllarnda bu saldrgan sapknlk, yaflam biimi
davranfl kalplar sosyal iliflkilerde kalc olur (Gnflen li, 2003: 514). olduu toplumsal bir
evrede dier sapknlarla
ii) Sutherlandin ayrc birleflimler kuram: Toplumsal renme kuramlarn- etkileflim iinde ortaya
dan biri Sutherlandin ayrc birleflimler kuramdr. Bu kuramn anahtar ner- kmaktadr.
mesi yasalarn ihlal edilmesini olumlu gren tanmlar, yasalarn ihlal edilmesini
olumlu grmeyen tanmlardan fazla olduu zaman kiflinin su ifllediidir. Ayrc
birleflimlerin kural, kiflinin sulu kalplarla temas ettii ve sua karfl olanlardan
uzak durduu iin sulu olduudur. Bu kurama gre:
Sulu davranfl renilir, yani kaltmla gemez.
Sulu davranfl iletiflim sreci iinde dier bireylerle etkileflime geildii an-
da renilir. Bu iletiflim genellikle szeldir ve hareket iletiflimini de ierir.
renilen sulu davranfl samimi, kiflisel gruplar iinde geer. Kiflisel olma-
yan iletiflim aralar iinde sinema, gazete sulu davranfln genetik ksmn-
da daha nemsiz rol oynarlar.
Su davranfl renilmesi su iflleme tekniini ve tutumlar rasyonalize et-
melerin, gdlerin ve itilimlerin belirli ynn renmeyi kapsar (Gnflen
li, 2003: 514).
iii) Akersin sosyal renme kuram: Akers, Sutherlandin kuramndaki ayrc
birleflimler srecini daha genifl bir flekilde ele alarak onu ayrc glendirmeyle
btnlefltirir. Burgess ve Akers, renme mekanizmasn modern davranfl kura-
mndaki gibi tanmlarlar, Sutherlandn kuramndaki tanmlar korurlar. Fakat onu
daha fazla davranfl terimleriyle kavramlafltrrlar ve davranflsal renme kuramn-
daki kavramlar buna ilave ederler. nsann evresindeki aile, arkadafl gruplar, ki-
liseler ve dier gruplar bireyleri su iflleme konusunda cesaretlendiren veya onla-
r yasaya uyan davranfla ynlendiren rntler salarlar. Onlara gre toplumsal
veya bireysel sulu oranlarndaki farkllk kltrel normlarn, geleneklerin sosyal
kontrol sistemlerinin bir fonksiyonudur (Akers, 1999: 62-69dan aktaran Gnflen
li, 2003: 515-516).
iv) Ayrc glendirme kuram: Burgess ve Akersn amac Sutherlandn kura-
mn daha genifl davranfl kuram olan Skinnern alflmasyla btnlefltirmekti. Bu-
nu yaparken varsaymlar, kuramn daha kolay test edilebilir hle getirilebilecei,
renme srecinin de daha ak bir biimde gsterilebileceiydi (Reid, 1982:
158den aktaran Gnflen li, 2003: 516). Akersa gre, kifliler bir kez sua iliflkin
faaliyetlere bafllarlarsa davranfllar eflitli faktrlerden etkilenir. Sapmfl davranfl
taklitten kaynaklanr ve sosyal destekle devam eder (Siegel, 1989: 195-196dan ak-
taran Gnflen li, 2003:516).
atflma Kuramlar
Marksist ve atflma kuramlarnn yasalar ve ceza adaletini aklama biimi ile, ka-
pitalizmin son dneminin bir aflamas olan ve sosyal, ekonomik ve politik gc
elinde bulunduran kk bir ynetici snf reddetme gibi ortak ynleri vardr
www.evrenselpdf.com
(Akers, 1999: 161-162den aktaran Gnflen li, 2003: 529). atflma kuramnn te-
mel motifi, sosyal ve ekonomik gcn sua etkileri, kifli ve gruplarn davranfllar-
n belirleme ve kontrol etme yeteneini tanmlamaktr. Gcn eflit olmayan dal-
m atflmay yaratr, atflma g iin rekabette kklenmifltir. G, insanlarn ken-
di kiflisel ihtiyalarn karfllamak ve halkn dflncelerini biimlendirmek iin kul-
lanlr. atflma kuramna gre, su kavram gller tarafndan tanmlanmfltr, ya-
salar kltrel olarak grelidirler ve doru ile yanlfln kesin bir standard ile balan-
mamfllardr (Siegel, 1989: 223-224den aktaran Gnflen li, 2003: 530).
a) Yeni kriminoloji: 1973te Taylor, Walton ve Youngn kardklar Yeni Kri-
Yeni kriminoloji Marksist,
sosyalist, yeni Marks ve minoloji isimli kitaplarnn nceki sapknlk kuramlarndan nemli bir kopuflun
radikal kriminoloji isimleriyle bafllangc olduu sylenebilir. Onlar sapknln isteyerek seilen ve nitelik olarak
de anlr ve bu kuramdan
baflka bu kadar ok isimle politik bir fley olduu grfln ileri srmek iin Marks dflncenin bileflenleri-
anlan bir baflka kriminoloji ne dayanrlarken, sapknln biyoloji, kiflilik, anatomi, toplumsal dzensizlik ya da
kuram yoktur.
etiketleme gibi etkenler tarafndan belirlendii dflncesini yadsmfllardr. Bu-
nun yerine, bireylerin etkin bir biimde kapitalist sistemin eflitsizliklerine bir tepki
olarak sapkn davranfllar iine girmeyi setiklerini ileri srmfllerdir. Yeni krimino-
loji kuramclar su ve sapknlk zmlemelerinin erevelerini, toplumun yaps
ve egemen snflar arasnda gcn korunmas bakmlarndan belirlemifllerdi (Gid-
dens, 2008: 852).
Yeni kriminolojinin znde yatan temel fikir Marx ve Bognerinkiyle ayndr.
Kapitalizm ekonomik eflitsizlii, ekonomik eflitsizlik de suu teflvik eder. Bu krimi-
nologlar sulu davranfl aklamak iin kapitalizmin ifli snfna uygulad zulm
ve aflalayc koflullara iflaret ederler. Buna ek olarak, onlara gre fliddet bazen fa-
kirin kendi yararna ok basit bir deiflme elde edebilmek iin baflvurduu bir yol
olmaktadr. Yeni kriminologlara gre su, zengin insanlarn yaflamak iin emeini
satmak zorunda olanlar smrmelerinden kaynaklanr. Bu iliflki kapitalist sistem-
de kaltsaldr ve onlara gre kapitalist toplumlarda suun belirgin biimde azalma-
s toplumun ekonomik sisteminde devrimci bir reform yaplmadan mmkn deil-
dir (Ellis ve Walsh, 2000: 372den aktaran Gnflen li, 2003: 530).
b) Sol gerekilik: 1980lerde kriminolojide yeni bir bakfl as ortaya kmfltr.
Sol Gerekilik kendinden Yeni Sol ya da Sol Gerekilik diye adlandrlan bu bakfl as, yeni kriminolog-
nce gelen kriminolojik bakfl larn neo-Marksist dflncelerinin bir ksmna dayanmakla beraber kendisini, sap-
alarnn ouna gre daha
pragmatik ve politika knl romantiklefltiriyor ve nfusun byk bir blm tarafndan hissedilen ger-
ynelimli bir yaklaflm ek su korkusunun nemini azaltyor diye grd sol idealistlerden ayr tut-
temsil etmektedir.
maktadr. Sol Gerekiler kriminolojiyi soyut bir dzeyde tartflmak yerine, gerek
su kontrol ve sosyal politika sorunlaryla daha fazla ilgilenilmesi gerektiini ileri
srmfllerdir (Lea ve Young, 1984; Matthews ve Young, 1986dan aktaran Giddens,
2008: 852-853). Sol Gerekilii savunan kriminologlar analizlerini devlet, saldr-
gan, kurban ve informal kontrolden oluflan bir su karesi (fiekil 8.3) balamn-
da gereklefltirmifllerdir (Macionis ve Plummer, 2012: 612). Sol Gerekilik dikkat-
leri sularn kurbanlarna yneltmekte ve kurbanlarla ilgili anketlerin, suun bo-
yutlar konusunda resm istatistiklere kyasla daha geerli bir grnm ortaya koy-
duunu savunmaktadr (Evans, 1992den aktaran Giddens, 2008: 853). Sol Gerek-
iler, su oranlarnn ve kurban hline gelmenin kenar mahallelerde younlaflt-
na iflaret etmektedirler- toplumda durumu ktleflen gruplar tekilere bakarak ok
daha yksek bir su riski ile karfl karflyadr. Bu yaklaflm, Merton, Cloward, Ohlin
ve dierlerine dayanarak, kent ilerinde su alt kltrlerinin ortaya ktklarn ile-
ri srmektedir. Bu tr alt kltrler, tek baflna yoksulluktan deil, topluluun gene-
li iinde kendine yer bulamamaktan kaynaklanmaktadr (Giddens, 2008: 853).
www.evrenselpdf.com
Bu yaklaflm elefltirenler, Sol Ger- fiekil 8.3

ekiliin bireysel kurbanlar zerine, Devlet Informal Kontrol
su sorununun siyasal ve medya ta- Su Karesi
rafndan ynlendirilen tartflmalarnn
dar snrlar iinde odaklandn ileri Kaynak:
Jack Young;
srmektedir. Suun bu dar tanmlar, Macionis ve
Su
sokak sular gibi sululuun en gr- Plummer,
nr biimleri zerinde durmakta; dev- 2012: 612.
let ya da flirketlerin iflledikleri teki sal-
drlar dikkate almamaktadr (Walton
ve Young 1998den aktaran Giddens,
Saldrgan Kurban
2008: 853-854).
Kontrol Kuramlar
a) Nyenin kontrol kuram: Nye, ocuk sululuunun renme sreci sonucu or-
taya ktn ifade etmekle birlikte, bunun kontrol eksikliinden de kaynaklanabi- Kontrol kuramlar baz
kaynaklarda sosyal
leceini ileri srer. Ona gre, sosyal kontrol, sosyalizasyon srecinden kaynakla- balant kuramlar olarak
nr. Bu sre yoluyla birey kendi doru-yanlfl bilincini gelifltirir. Bu Nyenin ifade- gruplandrlr. Bu kuramlarla
ilgili ilk alflma 1958de
siyle isellefltirilmifl kontroldr. Birey dolayl olarak sevgi, flefkat balarnn oldu- Nyenin alflmasdr.
u kifliler tarafndan da konrol edilir. Bunlara ilaveten, Nye, bireyin davranfllarn
kontrol eden ve uymazlarsa onlar cezalandran dorudan kontrolden de sz eder
(Krohn, 1991: 301den aktaran Gnflen li, 2003: 517).
b) Travis Hirschinin sosyal kontrol kuram: Hirschi, ocuk sululuunun sos-
yal kontrol kuramn gelifltirerek, bu kuram formle ederken Durkheimin ifadele-
rine dnmfltr. Durkheima gre, kiflinin ait olduu grup zayflad lde birey
gruba daha az baml olur ve sonuta sadece kendine baml hale gelir ve baflka
kural tanmaz (Gnflen li, 2003: 518). Hirschi de sosyal kontrol kuramnn temel
kavramnn bireyin topluma balants olduunu ileri srer ve topluma balanma-
y drt biimde toplar. Bunlar; balanma, kendini adama, dahil olma ve inantr.
Yeterince gl olduklarnda bu bileflenler insanlarn kurallar ineme zgrlk-
lerini ellerinden alarak toplumsal kontrol ve uyumun srmesine yardmc olur. An-
cak eer toplumla olan bu balar zayfsa, sululuk ve sapknlk ortaya kabilir
(Gottfredson ve Hirschi, 1990dan aktaran Giddens, 2008: 854).
c) Sa gerekilik: 1970lerin sonunda Britanyada M. Thatchern, A.B.D.de ise
R. Reagann iktidara gelmesi, her iki lkede de sua iliflkin olarak sa gereklik di-
ye adlandrlan gl yasa ve dzen yaklaflmlarna yol amfltr. Suu inceleyen
bu yaklaflm zellikle A.B.D.de oul G. Bushun baflkanlnda da etkili olmufltur.
Su ve sululuun alglanan trmanmas, ahlaki dflknlkten, refah devletine ba-
mllk ve hoflgrl eitim yznden bireysel sorumluluun azalmas, ailenin ve
topluluklarn kfl ve daha genel olarak geleneksel deerlerin zlmesiyle ilifl-
kiliydi (Wilson, 1975). Kamu tartflmalar ve yaygn medya ilgisi, toplum dzenini
tehdit eden fliddet ve yasa tanmazlk krizi etrafnda younlaflmaktayd. Sa ger-
ekiler iin sapknlk bireysel pataloji ile tanmlanyordu. Sa gerekiler, suun
incelenmesi iin zellikle de suu yoksullua balayan yaklaflmlar bir kenara iti-
yorlard. Birleflik Krallk ve A.B.D.deki sa gereklikten etkilenen tutucu hk-
metler yasa uygulayclarnn etkinliklerini younlafltrmaya bafllamflt. Polis gle-
ri artrld, adalet sistemi geniflletildi, sua karfl en etkili caydrc olarak uzun ha-
pis cezalar getirildi (Giddens, 2008: 855).
www.evrenselpdf.com
Resim 8.3 d) Krk camlar kuram: Kontrol kuramlar arasn-

da yer alan bir baflka kuram da krk camlar kuram-
Philip G. Zimbardo
(1933-). dr. Amerikal sosyal psikolog Philip G. Zimbardo,
1969 ylnda Krk Camlar Kuramn denemek ama-
cyla birka deney yapmfltr. Amerikann iki ayr fleh-
rinde, deiflik yapya sahip olan iki ayr mahallesine
arabalar yerlefltirerek bu kuramn geerliliini dene-
mek zere alflmalarda bulunmufltur. ncelikle, New
York flehrinin Bronx blgesine yoksullarn yaflad
bir mahalleye ara plakas bulunmayan, kaputu ak
bir ara yerlefltirmifltir. Yerlefltirilen bu aracn duru-
muyla karfllafltrabilmek amacyla da, Kaliforniyada
bulunan ve zenginlerin yaflad Palo Alto blgesine
bir baflka ara yerlefltirmifltir. Arafltrmann yapld
Kaynak: http://www.zimbardo.com/ senede, Bronxta bulunan toplumsal dzensizliin
bir sonucu olarak, ilk on dakika ierisinde terk edil-
mifl olan bu arabann tahrip edildiini gzlemlenmifl-
tir. Palo Alto, Bronx flehrine nazaran daha dzenli bir mahalle yapsna sahip ol-
duundan, ilk bir hafta boyunca arabaya herhangi bir zarar verilmedii gzlemlen-
mifl ve bir haftann sonunda, Zimbardo, arabann camlarn paralayarak yeni bir
oluflumu gzlemlemeyi amalamfltr. Zimbardo, ksa bir sre sonra, bu arabann
da Bronxta da olduu gibi, tahribatnn baflladn gzlemleyerek Krk Camlar
SIRA SZDE
KuramnnSIRA SZDE
baflarl bir flekilde denenmifl olduu kanaatini getirmifltir. Deneyin so-
nucunda, bir toplulukta toplumsal dzensizlie iliflkin herhangi bir iflaretin, hatta
D fi N E L M krk camnD grnmesinin,
fi N E L M
daha ciddi suun artmasna yol at sonucuna ulafll-
mfltr. Tamir edilmemifl bir pencere cam, bunun kimsenin umarnda olmadnn
bir iflaretidir. Bu durumda daha fazla pencere cam krmak, yani daha ciddi sular
S O R U S O R U
ifllemek bu toplumsal dzensizlik durumuna verilebilecek aklc bir tepkidir (Gid-
dens, 2008: 857).
DKKAT 1980lerinD sonundan
KKAT beri krk camlar kuram halk iinde iki imek ya da
uyuflturucu kullanmak ve trafik sular gibi kk sular zerine saldrgan bir bi-
imde giden yeni polislik stratejilerinin temeli olmufltur. Bu kuramn nemli bir ek-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
siklii toplumsal dzensizliin tanmn btnyle polisin, can isterse, yle ya-
plmasna olanak salamasdr. Dzensizliin sistematik bir tanm olmadan, polis
AMALARIMIZ neredeyseAMALARIMIZ
her fleyi bir dzensizlik iflareti, herkesi de bir tehdit olarak grmeye yet-
kili klnmaktadr (Giddens, 2008: 858).
K T A P Mazhar BalK ve TErtan

A P zensel, Trkiyede tre ve namus cinayetleri- Tre ve namus cina-
yeti iflleyen kifliler zerine sosyolojik bir arafltrma, 2001, stanbul: Destek Yaynevi. Bu
kitapta Trkiyede namus adna ifllenen cinayetler zerine sosyolojik bir arafltrmann ve-
TELEVZYON rileriyle, konu
T E L E namus
V Z Y O Ncinayeti iflleyen kifliler zerinde gereklefltirilen bir arafltrma ile
bugne kadar ele alnfl biiminden farkl bir flekilde ortaya konulmaya alfllyor.
SU TRLER
NTERNET N T E sular
Ellis ve Walsh R N E T alt bafllk altnda flyle snflandrrlar:
1. fiiddet sular: Bir baflka kiflinin bedenine zarar veren veya zarar verme
tehdidinde olan sulardr.
2. Mala ynelik sular: Bir kifliyi malndan mahrum etmektir. Eer alnan
veya zarar verilen mlk nemsizse bu davranfl ar su yerine hafif su di-
ye nitelendirilir.
www.evrenselpdf.com
3. Uyuflturucu sular: Bu sular bamllk yapan maddelere sahip olmay ve

onlarn satfln yapmay ierir.
4. Cinsel sular: Cinsel sular seks gdsyle ifllenen ocuklara ynelik cin-
sellik, ensest, teflhircilik, kk yafltakilerin rza tecavz, hayvanlarla cinsel
iliflkiye girmek, rntgencilik gibi genifl bir yelpazede yer alan davranfllar
ierir. Irza tecavz, genellikle fliddetin aka kullanld veya kullanlmak-
la tehdit edildii zel bir tip cinsel su olarak kabul edilir.
5. ocuk sululuu (delinquency): ocuk sululuu kriminolojide nemli
bir kavramdr. Birok lkede ocuk ve genlik mahkemeleri ceza adaleti sis-
temi iinde yer almaktadr.
6. Dier tm sular: Bu ksm yasadfl kumar, fahiflelik, sarhoflluk, baflbofl
gezme gibi maduru olmayan sular ierir. Bunlara ek olarak madurlu
sular iftiraclk, kalpazanlk ve yalanc tanklk bu kategoriye dahildirler
(Gnflen li, 2003: 512). Maduru olmayan sularda zarar daha ok suu
iflleyen grr. rnein; fahiflelik, kumar, uyuflturucu kullanm ve pornogra-
fi bu tr sular kapsamnda alnabilir (Bozkurt, 2004:187).
Resim 8.4
Hapishaneler.
Kaynak:http://1.bp.blogspot.com/_AODbxPFMnVw/TSDeZnXUlbI/AAAAAAAAMHw/GLXkTk
I4Kis/s1600/%25CF%2586%25CF%2585%25CE%25BB%25CE%25B1%25CE%25BA1.jpg
Bir gnlk gazetede yer alan haberleri inceleyerek bu haberlerden SIRAhangilerinin

SZDE su ya da SIRA SZDE
sapkn davranfl nitelii tafldn ve su tiplerinden hangisine dahil olabileceini deer- 3
lendiriniz.
Profesyonel Sular
Profesyonel su kavram yasal olmayan faaliyetlerin bir meslek S Ohline
R U gelmesini S O R U
ifade etmektedir. Profesyonel sulular hrszlk, uak karma, yankesicilik ve dk-
kn soyma gibi alanlarda uzmanlaflabilirler. Bu sulular btn Dzamanlarn
KKAT
iflleye- DKKAT
cekleri suun planlamasna ve uygulamasna ayrrlar. Profesyonel sulular dier
sulularla ifl birlii iinde hareket ederek, benzer meslei yapanlarn oluflturduu
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
bir alt kltrn paras olur ve bilgi alflveriflinde bulunurlar. renilen teknik va-
sflar profesyonel sulu olarak yaplan iflin nemli bir parasn oluflturur (Bozkurt,
2004: 186-187). AMALARIMIZ AMALARIMIZ
K T A P K T A P
www.evrenselpdf.com
TELEVZYON TELEVZYON
Organize Sular
Organize su, gelenekselliin birok zelliini taflyan, ancak yasadfl nitelikteki
etkinlik biimlerine gndermede bulunur. Organize sular kapsamnda baflka et-
Resim 8.5 kinliklerin yan sra kaaklk, yasadfl kumar
oynatmak, uyuflturucu ticareti, fuhufl, byk
lekli hrszlk ve koruma iin hara almak
gibi sular saylabilir. rgtl su geleneksel
olarak, farkl lkelerde kltrel bakmdan z-
gl biimlerde geliflmifl ise de, kapsam bak-
SIRA SZDE SIRA SZDE mndan gitgide ulusaflr nitelik kazanmfltr
(Giddens, 2008: 875).
D fi N E L M D fi N E L M Organize sularn en belirleyici zellikleri
gizlilik, fliddet, yolsuzluk, sreklilik ve hzl
Resim 8.6
S O R U S O R U
deiflime ayak uydurabilmektir. Organize su-
lar yoksulluktan kurtulmak isteyenler iin bir
toplumsal hareketlilik arac hline gelebilir.
DKKAT DKKAT
Baz lkelerde organize su yapsal farkllk-
lar gsterebilir. rnein, talya ya da Ameri-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE kadaki mafya tipi organize su, Almanyada
ayn biimde ortaya kmamaktadr (Bozkurt,
AMALARIMIZ AMALARIMIZ 2004: 187).
K T A P Manuel Castells
K TBinyln
A P Sonu (End of Millenium- 1998) adl kitabnda rgtl su grup-
larnn etkinliklerini kapsama bakmndan giderek uluslararas nitelik kazandn ileri
srmektedir. Castells, snrlar tesindeki su etkinliklerinin koordinasyonunun- yeni bil-
TELEVZYON gi teknolojilerinin
T E L E V Z Yyardmyla-
ON yeni kresel ekonominin merkezi bir zellii hline geldi-
ine dikkat ekmektedir (Giddens, 2008: 877).
NTERNET
Beyaz Yakal
NTERNET
Sular
Organize suun eriflimi Beyaz yakal sular terimi ilk kez Edwin Sutherland tarafndan kullanlmfltr. Bu
dnyann pek ok lkesinde
hissedilmektedir, ancak kapsamda vergi karma, yasadfl satfllar, menkul ve gayrimenkul sahtekrlklar,
tarihsel olarak birka lkede zimmete para geirme, tehlikeli rnlerin retim ve satfl ve yasadfl olarak evre-
zellikle gl olmufltur.
Amerikada organize su, yi kirletmenin yannda dorudan hrszlk gibi pek ok trden su bulunmaktadr.
otomobil sanayii gibi nemli Beyaz yakal sularn gsterdii dalm lmek, dier trden sularn dalmn
geleneksel sektrlerin
hepsine rakip olabilecek lmekten daha zordur; bu tr sularn ou resm istatistiklere yansmaz (Gid-
kadar byk bir ifltir. Ulusal dens, 2008: 872).
ve yerel su rgtleri, kitle
tketimi iin yasadfl mal ve
hizmetler salarlar. Yasadfl
at yarfllar, piyangolar ve
Siber Su
spor karfllaflmalar ABDde Genel ad biliflim suu olarak tanmlanacak su iin, bilgisayar suu, biliflim
rgtl suun en byk ihlali, biliflim sululuu, bilgisayar vasta kullanlarak ifllenen su, bilgisayarn
kazan kaynadr (Giddens,
2008: 875). kt niyetli kullanm gibi deiflik belirlemeler yaplmaktadr. Ayrca internette ya-
flanan byk geliflmeler nedeniyle bu alanda ifllenen sular ifade etmek iin in-
Beyaz yakal sular, orta ya
da orta st snflar ternet suu veya siber su kavramlar da kullanlmaktadr (Durmaz, 2006: 69dan
tarafndan ifllenen sulardr aktaran Alaca, 2008: 19).
(Bozkurt, 2004:187).
www.evrenselpdf.com
Dnmezer biliflim sularn; bilgisayarn ktye kullanlmas, bilgileri otomatik

iflleme tabi tutulmufl ve verilerin nakline iliflkin kanuna ve meslek ahlakna aykr
davranfllardr fleklinde tanmlamaktadr (Dnmezer, 1989: 504den aktaran Alaca,
2008: 19).
P. N. Grabosky ve Russel Smith ise (1998) teknolojiye dayanan dokuz tr su
sralamaktadrlar. Bunlar:
1. Telekomnikasyon sistemlerine yasadfl biimde girilmesi,
2. Bilgisayara dayal sistemleri krmak, bilgisayar virsleriyle ciddi gvenlik so-
runlar oluflturulmas,
3. Telekomnikasyon hizmetleri zerinden hrszlk ve yasadfl ifllerin yrtl-
mesi,
4. Yazlm, film ve CD gibi malzemelerin kopyalanmasyla telif haklarnn i-
nenmesi,
5. Siber uzayda pornografi ve fliddet ierikli yaynlar yaplmas,
6. Telepazarlama sahtekrlklar yaplmas,
7. Elektronik fon transferleri sular,
8. Elektronik karapara aklama,
9. Gelifltirilmifl flifre zme sistemleri ve yksek hzl veri transferleri ile yasa
uygulayc kurulufllarn su etkinlikleri hakkndaki bilgilerine ulafllmasdr
(Giddens, 2008: 878).
Peki, siber su ya da biliflim sularn kimler daha ok ifllemektedir? Biliflim su-
larn iflleyenler genelde 20-30 yafllar arasndaki genlerden oluflmaktadr. Bu
genler byk ounluu erkeklerden Resim 8.7
oluflan, teknik bilgi dzeyi yksek kifli- Siber sular .
lerdir. Bu kifliler incelendiinde baz duy-
gusal ve psikolojik sebeplerden dolay
bu ifli yaptklar sonucuna ulafllmaktadr
(Demirbafl, 2005: 267den aktaran Alaca,
2008: 42).
yi bir cracker olan Bili Landreth bi-
liflim sulularn bir at altnda kategori- Kaynak:http://www.ekonorm.com/teknoloji/siber_suclar_devletleri_
ze ederek inceleyen ilk teorisyenlerden korkutuyor_239112.htm
birisidir. Landreth (1985) kendi edindii
bilgi ve tecrbelere gre biliflim sulularn befl kategoriye ayrarak incelemifltir:
lk grupta aylak olarak tanmlad biliflim sulular, bilgisayar konusun-
da fazla bilgi ve becerisi olmad iin genellikle daha az zarara yol aan
sular iflleyen kiflilerden oluflmaktadr. Bu kifliler genellikle basit hileleri
kullanan ve ufak tefek yaramazlklar yapan kiflilerdir (Rogers, 1999dan ak-
taran Alaca, 2008: 43). eflitli sohbet odalarnda kullanclar rahatsz edici
ve balantlarnn kopmalarn salayan dosyalar gnderen kifliler aylak
olarak nitelendirilmektedir.
kinci grupta elektronik sapk olarak nitelendirilen renciler yer al-
maktadr. Bu kifliler, zamanlarnn byk bir ksmn yetkisiz girifl yapa-
bilecegi bilgisayarlar bulmak iin internette srf yaparak geiren kifliler-
den oluflmaktadr.
www.evrenselpdf.com
nc grupta sistemlere izinsiz girmek iin eflitli saldrlar planlayan ve bu

maksatla kendisini gdleyen turistler bulunmaktadr (Landreth, 1985den
aktaran Alaca, 2008: 43). Bu grupta yer alan biliflim sulular, Bequai tarafn-
dan ortaya atlan arabay gezmek maksad ile alan kifliler kavramna ben-
zetilmektedir. Turistler iflledikleri sulardan heyecan duyan kiflilerden olufl-
maktadr.
kerticiler kt niyetli ve kindar sulular grubunu oluflturmaktadr. Bu grup
biliflim sulularnn karanlk yzn yanstmaktadr (Kabay, 1996: 4-5den aktaran
Alaca, 2008: 43). kerticiler bilgisayar alarna szarak sistemleri kerten ve
kasten dosyalara zarar veren kiflilerdir.
Son grup ise hrszlardan oluflmaktadr (Landreth, 1985den aktaran Alaca,
2008: 43). Bu kategorideki sulular yasadfl yollardan para kazanmay ama-
layan kiflilerden oluflmaktadr. Postun analiz ettii gibi su iflleyen bu kifli-
ler sistem ya da organizasyonun ierisinden birisi olabilir. Hrszlar yalnz
alflabilecei gibi, yerel ve uluslararas flirketler ya da devletler iin de al-
flabilir (Durmaz, 2006: 107-108den aktaran Alaca, 2008: 44).
www.evrenselpdf.com
zet
N
A M A Sapkn davranfllar tanmlamak. lar zerine odaklanmfl kuramlar olarak grmek
1
Sapkn davranfl, bir topluluk ya da toplumda mmkndr. Suu aklayan etkileflimciler dav-
nemli sayda insan tarafndan kabul edilen be- ranfllarn ilk kez nasl sapkn diye tanmlanr ol-
lirli bir normlar kmesine uyum gstermeme ola- duklar ve neden belirli gruplar sapkn diye eti-
rak tanmlanabilir. ketlenirken tekilerinin byle etiketlenmedii
N
sorularn sormaktadrlar. Etiketleme kuram
A M A Suu tanmlamak. 1970lerin ortalarnda sulu kariyerinin etkileflim-
2
Jhering suu toplum hlinde yaflama flartlarna ci aklamas olarak ne kavuflmufltur. Etiketle-
ynelmifl her trl saldr olarak tanmlar. Durk- me yaklaflm 1930larda Frank Tannenbaum ta-
heime gre ise su kolektif bilincin kuvvetli ve rafndan tanmlanmfltr. Tannenbaum, etiketle-
belirmifl tutumlarn ihlal eden fiillerdir. Thomas me srecinin kifli asndan sonular ile ilgilen-
ve Znaniecky, suu sosyal psikoloji ynnden mifltir. Yeni kriminoloji Marksist, sosyalist, yeni
ele alarak flyle tanmlarlar: Su kiflinin kendisi- Marks ve radikal kriminoloji isimleriyle de an-
ni mensubu sayd grupta, varl toplum daya- lr. Sol Gerekilik kendinden nce gelen krimi-
nflmas ile eliflki gsteren fiildir. Taftn su g- nolojik bakfl alarnn ouna gre daha prag-
rfl ise flyledir: Topluma zarar veren hareket- matik ve politika ynelimli bir yaklaflm temsil
ler ya rf ve detlerce belirlenmifltir ya da grup etmektedir. Kontrol kuramlar baz kaynaklarda
iinde egemenlii elinde tutanlar, dier kiflilerin, sosyal balant kuramlar olarak gruplandrlr.
tavr ve hareketlerini uydurmalar iin modelleri, Bu kuramlarla ilgili ilk alflma 1958de Nyenin
rnekleri ve bu suretle moral kurallarn tmn alflmasdr.
N
tespit ederler; bu kurallara uyanlara sosyal itibar
verir, bunlar ihlal edenlere sz konusu mevkii A M A Su trlerini sralamak.
4
reddederler. Sular fliddet sular, mala ynelik sular, uyufltu-
N
rucu sular, cinsel sular, ocuk sululuu ve di-
A M A Suu aklayan kuramlar zetlemek. er sular olmak zere alt bafllkta toplanabilir.
3
Suu aklayan kuramlar arasnda biyolojik ve Bu ayrma ilaveten baz su biimleri aklanrsa;
psikolojik kuramlar, fonksiyonalist kuramlar, et- profesyonel su kavram yasal olmayan faaliyet-
kileflimci kuramlar, atflma kuramlar ve kontrol lerin bir meslek hline gelmesini ifade etmekte-
kuramlar saylabilir. Sapma ve suu aklamaya dir. Profesyonel sulular hrszlk, uak karma,
ynelik ilk alflmalar znde biyolojik temelli- yankesicilik ve dkkn soyma gibi alanlarda uz-
dir. Fizyolojik ve biyolojik kuramlarda baz bi- manlaflabilirler. Organize su, geleneksel birok
reylerin sapmaya genetik olarak daha eilimli ol- zelliini taflyan, ancak yasadfl nitelikteki et-
duklar savunulmufltur. Suu aklayan fonksiyo- kinlik biimlerine gndermede bulunur. Organi-
nalist kuramlar erevesinde Durkheim ve Mer- ze sular kapsamnda baflka etkinliklerin yan s-
tonun yaklaflmlar, daha sonra da alt kltr yak- ra kaaklk, yasadfl kumar oynatmak, uyufltu-
laflm ele alnabilir. Anomi kavram, ilk kez mo- rucu ticareti, fuhufl, byk lekli hrszlk ve ko-
dern toplumlarda geleneksel normlar ve stan- ruma iin hara almak gibi sular saylabilir. Be-
dartlarn yerlerine yenisi konmadan aflndn yaz yakal sular, orta ya da orta st snflar ta-
ileri sren Emile Durkheim tarafndan ortaya atl- rafndan ifllenen sulardr. Bunlarn yannda tek-
mfltr. Durkheima gre sapknln toplumda nolojiye dayal siber sular ve maduru olmayan
olumlu fonksiyonlar vardr. Alt kltr kuramlar- sular sralanabilir. Maduru olmayan sularda
nn nde gelen temsilcileri arasnda; Cohen, Clo- zarar daha ok suu iflleyen grr. rnein; fa-
ward ve Ohlin, Miller ve Wolfgang gibi isimler hiflelik, kumar, uyuflturucu kullanm ve pornog-
yer alr. Alt kltr kuramlarn genel olarak, o- rafi bu tr sular kapsamnda alnabilir.
cuk veya gen eteler ierisinde yer alan alt sn-
fa mensup bireylerin, sapma ve sululuk durum-
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Suluyu organik bakmdan inceleyerek verasete ilifl- 6. Mertonun ne srd uyum modelleri iinde ya-
kin biyolojik, anatomik ve fizyolojik etmenleri dikkate sadfl faaliyetler yoluyla servet edinen sulular hangi
alan alt kriminoloji dal afladakilerden hangisidir? kategoriye girmektedirler?
a. Su psikolojisi a. Baflkaldranlar
b. Su antropolojisi b. Yenilikiler
c. Su sosyolojisi c. Geri ekilenler
d. Su psikiyatrisi d. Uyum gsterenler
e. Penoloji e. fiekilciler
2. Afladakilerden hangisi uygulayc kriminolojinin 7. Genel sosyolojide kent sosyolojisi arafltrmalaryla

alt dallarndan biridir? ve su biliminde etkili olan ve evresel yaklaflmla tan-
a. Su psikolojisi mfl sembolik etkileflimci yaklaflm afladakilerden han-
b. Penoloji gisidir?
c. Su profilaksisi a. Chicago yaklaflm
d. Su psikiyatrisi b. Etiketleme yaklaflm
e. Su antropolojisi c. Ayrc birleflimler yaklaflm
d. Sosyal renme yaklaflm
3. Afladakilerden hangisi suu aklayan biyolojik ku- e. Ayrc gler yaklaflm
ramlara katkda bulunan kuramclardan biri deildir?
a. Lambroso 8. Afladakilerden hangisi yeni kriminolojinin anld
b. Hooton dier isimlerden biri deildir?
c. Sheldon a. Sosyalist
d. Krestschmer b. Yeni Marks
e. Reckless c. Radikal
d. Feminist
4. Sheldonun tiplemesi iinde ie dnk ve ll ka- e. Marksist
rakterde olan, zayf, uzun yapl ve entelektel nitelik-
ler gsteren tip afladakilerden hangisidir? 9. Ellis ve Walshn yapt snflamaya gre bir baflka
a. Mezomorf kiflinin bedenine zarar veren veya zarar verme tehdi-
b. Endomorf dinde olan sular afladakilerden hangisidir?
c. Ektomorf a. Mala ynelik sular
d. Egzomorf b. fiiddet sular
e. Polimorf c. Cinsel sular
d. ocuk sululuu
5. lk kriminolojik arafltrmalar afladaki kurumlardan e. Uyuflturucu sular
hangisinde yrtlmfltr?
a. Okullar 10. Afladakilerden hangisi kaaklk, yasadfl kumar
b. Hapishaneler oynatmak, uyuflturucu ticareti, fuhufl, byk lekli hr-
c. fl yerleri szlk ve koruma iin hara almak gibi sularn bulun-
d. badethaneler duu su trn ifade eder?
e. Trenler a. Siber sular
b. Organize sular
c. Beyaz yakal sular
d. Profesyonel sular
e. Cinsel sular
www.evrenselpdf.com
UYAP (Ulusal Yarg A Projesi); gnmzn gerekli

tm teknolojik geliflmelerini kullanarak, Adalet Bakan-
l merkez ve taflra teflkilatnn, bal ve ilgili kurulufl-
1. b
2. c
Yantnz yanlfl ise Kriminoloji konusunu ye-
niden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kriminoloji konusunu ye-
larnn, adli ve idari tm yarg ve yarg destek birimleri- niden gzden geiriniz.
nin donanm ve yazlm olarak i otomasyonunu ve 3. e Yantnz yanlfl ise Biyolojik Kuramlar konu-
benzer flekilde bilgi otomasyonu sistemlerini kurmufl sunu yeniden gzden geiriniz.
kamu kurum ve kurulufllar ile dfl birim entegrasyonu- 4. c Yantnz yanlfl ise Biyolojik Kuramlar konu-
nu salayan ve e-Dnflm srecinde e-Adalet ayan sunu yeniden gzden geiriniz.
oluflturan bir biliflim sistemidir. Bugn itibariyle UYAP, 5. b Yantnz yanlfl ise Psikolojik Kuramlar konu-
lkemizde Adalet Bakanl teflkilat ile yarg birimleri- sunu yeniden gzden geiriniz.
nin tamamnda iflletimde olup bu birimlerin her trl 6. b Yantnz yanlfl ise Fonksiyonalist Kuramlar
yargsal, idari ve denetim faaliyetleri bu sistemle elek- konusunu yeniden gzden geiriniz.
tronik ortamda yrtlmektedir. 7. a Yantnz yanlfl ise Etkileflimci Kuramlar ko-
UYAP kapsamnda, bilgi ve belge alflveriflini elektronik nusunu yeniden gzden geiriniz.
ortama taflmak iin dier kurum ve kurulufllarn bilgi 8. d Yantnz yanlfl ise atflma Kuramlar konu-
sistemleriyle entegrasyonlar gereklefltirilmifltir. Bu sa- sunu yeniden gzden geiriniz.
yede idari ve yargsal srete mkerrer yaplan ifllem- 9. b Yantnz yanlfl ise Su Trleri konusunu ye-
lerle gereksiz uygulamalar, ara sreleri ortadan kaldr- niden gzden geiriniz.
makta, srat ve kolaylklar salayarak, ifl younluunu 10. b Yantnz yanlfl ise Organize Sular konusunu
azaltmakta ve personel andan kaynaklanan sknt- yeniden gzden geiriniz.
lar en aza indirmekte, posta ve krtasiye gibi masraflar-
dan tasarruf salamaktadr. Elektronik ortamda haber-
leflme sayesinde haftalar sren yazflmalar bir iki sani- Sra Sizde Yant Anahtar
yede yaplabilmektedir. 2008 ylnda Trk Adalet Ba- Sra Sizde 1
kanlnn bir genelgesi ile zorunlu hle getirdii adli Sapknlk ile su ayn fleyler demek deildir. Sapknlk
yazflmalarn elektronik ortamda yaplmas ile milyon- kavram, yalnzca bir yasay ya da kural ineyen uyum-
larca Euro tasarruf salanmfltr. Biliflim teknolojileri sa- suz davranfla gndermede bulunan su kavramndan
yesinde adli birimlerin performansnn lm, kay- ok daha genifltir. Dier taraftan sapkn davranfln pek
naklarn etkin datm yaplabilmekte, elektronik dos- ok biimi yasalar tarafndan snrlandrlmamfltr (Gid-
yalama sayesinde adli bilgi ve belgeler gvenli ortamda dens, 2008: 842). Bunun yannda su teflkil eden eylem
saklanabilmektedir. Bu erevede UYAP ile entegras- ile genel olarak sapc eylem arasnda bir ayrm yap-
yon salanan Adli Sicil Bilgi Sisteminden sabka kayt- mak gerekir. nk sapma, kiflilik yapsna bal oldu-
lar, MERNSten nfus kaytlar ve Adres Kayt Siste- u hlde, su, objektif olarak ceza normuna gre su
minden adres kaytlar, POLNETten ehliyet kaytlar, teflkil eden davranfl ve tutumun tarih kuvvetlerin ese-
Merkez Bankasndan dviz kurlar, TAKBSten tapu ve ridir ve kendisini kanunlarda gsterir (Dnmezer,1984:
kadastro kaytlar yarg birimlerince otomatik olarak 256). Su, evrensel, genel bir olaydr. Su, tarihin en es-
annda alnabilmektedir. ki devirlerinden itibaren var olmufltur ve ileride de var

olmaya devam edecektir. Susuz bir toplum hayalden
Kaynak: http://www.uyap.gov.tr/tanitim/genel.html baflka bir fley deildir. nsanlarn iinde ihtiraslarla bir-
likte toplum hlinde yaflamann ortaya kard eflitli
sosyal eliflkiler, uyumsuzluklar bulunduka su da var
olacaktr (Dnmezer, 1984: 62). Suun bir baflka niteli-
i onun nisbilii yani greliliidir. Suu oluflturan fiiller
zaman ve ortama gre deifliktir.
www.evrenselpdf.com
Sra Sizde 2 maket ba ile plak arkadafln kovalaynca bardak

Biyolojik ve psikolojik kuramlar arasnda birtakm ben- taflt dedi.
zerlikler bulunmaktadr. ncelikle her iki kuram, sap- Burada ise nce sapkn bir davranfl sonra ise su kap-
kn nfusun btnnden farkl grr. kincisi normal samna giren bir olay yaflanmfltr. fiiddet sular kapsa-
bir nfus iinde o anormaldir. ncs onun anor- mnda bu durum ele alnabilir.
mallii sapknla daha yatkn olmasn beraberinde ge-
tirir. Suu aklayan psikolojik kuramlar sapknln
anormalliini genetik faktrlerin belirleyiciliinden ok Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
renilmifllikle aklar. Psikolojik kuramlar sapknln Kaynaklar
temelinde anormal genler yerine anormal deneyimi g- Adler, F. ve dierleri (1991). Criminology, New York:
rrler. Bu anormal deneyim daha sonra sua zemin Mc Graw-Hill Inc.
oluflturan karakter problemi ve bozuk kiflilikleri ret- Alaca, B. (2008). lkemizde Biliflim Sular ve nter-
mektedir. Psikolojik kuramlar bir kimsenin toplumsal- netin Sua Etkisi (Antropolojik ve Hukuki Bo-
laflma srecinde zellikle de anne-ocuk iliflkisinde so- yutuyla), Baslmamfl Yksek Lisans Tezi, Ankara:
run varsa bu bozuk toplumsallaflma duygusal bir ra- Ankara niv. Sosyal Bilimler Enstits.
hatszla ve daha sonra bu da uyumsuz kiflilik zellik- Andersen, M. L. & F. H. Taylor (2005). Sociology Un-
lerinin oluflmasna neden olabilir. Psikolojik kuramcla- derstanding a Diverse Society, Cengage Learning.
ra gre erken ocukluk deneyimleri ergen ve yetiflkin Bahar, H. . (2005). Sosyoloji, Ankara: Siyasal Kitabevi.
davranfln uzun sreli etkileyebilir (Haralambos & He- Becker, H. S. (1963). Outsiders: Studies in the Socio-
ald, 1985: 409-410). logy of Deviance, New York: Free Press.
Berger, P. (1999). The Meaning of Social Control iin-
Sra Sizde 3 de The Meaning of Sociology (edit. J. M. Charon)
Haberlerden birka rnek ve deerlendirmesi flyle ola- New Jersey: Prentice Hall, Upper Saddle River.
bilir: Bonger, W. A. (1916). Criminality and Economic
Salk Bakanl Trkiye la ve Tbbi Cihaz Kuru- Conditions.
munun yapt denetimler sonucunda kanun hkmle- Bozkurt, V. (2004). Deiflen Dnyada Sosyoloji, Bur-
rine uymayan kozmetik ve tbbi rnleri aklad. sa: Alfa.
Burada beyaz yakal sular kapsamna giren bir su t- Caldwell, R. G. (1956). Criminology, New York.
r gryoruz. Beyaz yakal sular kapsamnda vergi ka- Carrabine E. vd. (2004). Criminology: A Sociological
rma, yasadfl satfllar, menkul ve gayrimenkul sahte- Introduction, Routledge.
krlklar, zimmete para geirme, tehlikeli rnlerin re- Clages, H. (1997). Kriminalistik, Stuttgart.
tim ve satfl ve yasadfl olarak evreyi kirletmenin ya- Cohen, A. K. (1955). Delinquent Boys, New York: Free
nnda dorudan hrszlk gibi pek ok trden su bu- Press.
lunmaktadr. Constant, J. (1949). Elements de Criminologie.
Bir lunaparka elenmeye giden kza yaknlarnda bu- Demirbafl, T. (2001). Kriminoloji, Ankara: Sekin Ya-
lunan bir inflaatn iflileri tarafndan laf atld. Laf atld- ynclk.
n renen mahalle genleri ile ifliler arasnda tafll, Dolu, O. (2010). Su Teorileri: Teori, Arafltrma ve
sopal kavga kt. Uygulamada Kriminoloji, 2. Bask, Ankara: Se-
Burada ise Ellis ve Walshun su snflamasna gre flid- kin Yaynclk.
det sularna bir rnek gryoruz. fiiddet sular bir Downes, D. (1999). Deviance and Crime iinde So-
baflka kiflinin bedenine zarar veren veya zarar verme ciology: Issues and Debates (Edit. S. Taylor), Lon-
tehdidinde olan sulardr. don: MacMillan Pub.
zerinde i amaflr ve eline ald maket ba ile Dnmezer, S. (1982). Sosyoloji, 8. Bas, stanbul.
plak hldeki kz arkadaflnn peflinden koflup, otelde- Dnmezer, S. (1984). Kriminoloji, (4. Bas), stanbul:
ki eflyalara zarar veren yabanc kadn turist, zel gven- .. Yaynlar.
lik grevlileri tarafndan etkisiz hle getirildi. Otel yet- Dnmezer, S. (1994). Kriminoloji, (8. Bas), stanbul:
kilileri, Otelimizde kald gnden bu yana taflknlk Beta Yaynlar.
yaparak hem alflanlara hem de mflterilerimize rahat- Dnmezer, S. (1989). Yeni Trk Ceza Kanunu nta-
szlk verdi. fiimdiye kadar ses karmadk, otel iinde sars-Ceza Hukuku El Kitab, stanbul.
www.evrenselpdf.com
Durkheim, E. (1895). Toplumbilimsel Yntemin Ku- Haralambos, M.& M. Holborn (1995). Sociology:
rallar, (ev. C. B. Akal), stanbul: B/F/S Yay. Themes and Perspectives, Collins Ed.
Durkheim, E. (1968). Kriminaliteet als normales Pha- Haskell, M. & L. Yablonosky (1978). Crime and Delin-
enomen, in: Krimininalsoziologie Frankfurt a. M. quency, Rand McNally & Co ,U.S.; 3rd Revised edi-
Durmaz, fi. (2006). Biliflim Sularnn Sosyolojik Ana- tion.
lizi, Yaynlanmamfl Yksek Lisans Tezi Ankara: Henslin, J. (1997). Sociology-A Down to Earth Ap-
Gazi niversitesi. proach, Third Edit. Allyn and Bacon.
Ellis, L. and A. Walsh (2000). Criminology: A Global Holdaway, S. and P. Rock (yay.) (1998). Thinking Abo-
Perspective, USA: Allyn and Bacon. ut Criminology, London: UCL Press.
Evans, D. J. (1992). Left Realism and the Spatial Study Kabay, M. E. (1996). Totem and Taboo in Cyberspa-
of Crime, Crime, Policing and Place: Essays in ce, Journal of the National Computer Security
Envoranment Criminology, London: Routledge. Association, pp. 4-9. Erisim:www2.norwich.edu/
Erzurumluolu, B. ve T. Gksu, (2009). Trkiyedeki mkabay/ethics/totemJaboo_cyber.htm (21.06.2005)
Su Eilimleri ve Polis Performansnn Faktrel Etki- Karabenli, Metin . ( t.y. ). Kriminalistik ve Kriminal
si, Polis Bilimleri Dergisi, Cilt: 11(3), ss. 43-60. Polis Laboratuarlar.
Fichter, J. (1996). Sosyoloji Nedir? (ev. N. elebi), Kzmaz, Z. (2005). Sosyolojik Su Kuramlarnn Su Ol-
Ankara: Attila Kitabevi. gusunu Aklama Potansiyelleri zerine Bir Deer-
Fulcher, J. & J. Scott (2006). Sociology, Second Ed., lendirme, C.. Sosyal Bilimler Dergisi, (Aralk
Oxford University Press. 2005) Cilt: 29, No: 2, ss. 149-174.
Gartner, R. (1998). Deviance and Crime iinde New Krohn, M. D. (1991). Control and Determinence
Society, Harcourt Barce Canada. Theories, pp. 295-314 in A Handbook of
Geerds, R. (1980). Kriminalistik, Lbeck. Contemporary Criminology, (edited by I. Sheley),
Gelles, R. J. & Levine, A. (1991). Sociology: An Intro- Belmont, CA: Wadsworth Publishing Comp.
duction, Fifth Edition, Mc Graw Hill, Inc. Kunz, K. (1994). Kriminoloji, Bern-Stuttgart-Wien.
Giddens, A. (2008). Sosyoloji, stanbul: Krmz Yaynlar. Krzinger, J. (1996). Kriminologie, 2. Auflage, Stuttgart.
Goode, E. (1999). An Introduction to Deviance iinde Landreth, B. (1985). Out of the Inner Circle, Red-
The Meaning of Sociology (edit. J. M. Charon) mond, WA: Microsoft Books.
New Jersey: Prentice Hall, Upper Saddle River. Lea, J. and J Young (1984). What is To Be Done About
Goode, E. (1997). Deviant Behavior, Upper Saddle Ri- Law and Order?, London: Penguin.
ver, N. J: Prentice Hall. Lemert, E. (1972). Human Deviance, Social Problems
Gottfredson, M. R. and T. Hirschi (1990). A General and Social Control, NJ: Prentice Hall, Englewood
Theory of Crime, Stanford University Press. Cliffs.
Gktuna Yaylac, F. (2010). Hukuk, Su ve Toplum Macionis, J. J. (1997). Sociology, Sixth Edition, New
iinde Sosyolojiye Girifl (editr: N. Suur), T. C. Jersey: Prentice Hall Europe.
Anadolu niversitesi Yayn No: 1951. Macionis, J. J. & K. Plummer, (2005). Sociology: A Glo-
Gppinger, H. (1980). Kriminologie, (4. Aufl.) Mnchen. bal Introduction, Pearson Education.
Grabosky, P. N. & R. G. Smith (1998). Crime in the Di- Macionis, J. J. & Plummer, K. (2012). Sociology: A Glo-
gital Age: Controlling Telecommunications and bal Introduction, Pearson Ed.
Cyberspace Illegalities, Transaction Publishers. Matthews, R. and J. Young (1986). Confronting Crime,
Gner, S. (2003). Organize Su rgtleri- Kara Para London: Sage.
ve Aklanmas, Ankara: Bilgi Yaynevi. Mergen, A. (1995). Die Kriminologie, Mnchen: 3.
Gnflen li, T. (2003). Toplumdan Kopufl: Su ve fiid- Auflage.
det, Sosyolojiye Girifl iinde (Ed. hsan Sezal), Merton, R. K. (1938). Social Structure and Anomie,
Ankara: Mart Yayn ve Kitabevi. American Sociological Review, Vol. 3, pp. 672-
Gnflen li, T. (2004). Kriminoloji, Ankara: Mart Ki- 682.
tap ve Yaynevi. Mezger, E. (1951). Kriminologie, Munich: Beck.
Haralambos, M. & R. M. Heald (1985). Sociology: The- Muncie, J. and E. McLaughlin (yay.) (2001). Controlling
mes and Perspectives, (2nd edition), Bell& Crime, 2. Ed., London: Sage & Open University.
Hyman.
www.evrenselpdf.com
Nye, F. I. (1958). Family Relationships and Delinquent Vito, G. F., R. M. Holmes (1994). Criminology, Theory,
Behavior, Oxford: John Wiley. Research and Policy, Belmont, California:
Muncie, J. and E. McLaughlin (yay.) (2001). The Prob- International Thomson Pub.
lem Crime, 2. Ed., London: Sage& Open University. Williams III, Frank P. Marilyn McShane D. (1999). Cri-
zkalp, E. (2011). Sosyolojiye Girifl, Bursa: Ekin Yay- minological Theory, USA: Prentice Hall.
nevi. Wilson, E. O. (1975). Sociology: The New Synthesis,
Reid, S.T. (1982). Crime and Criminology, New York: Cambridge: M.A.:Harvard Universty Press.
Halt, Rinehart and Winston. http://www.amnesty.org (Uluslararas Af rgt)
Polat, A. ve S. K. Gl (2010). Suun lm, Ankara: http://www.criminology.fsu.edu/crimtheory/zimbar-
Adalet Yaynevi. do.htm
Reiner, R. (1999). The Politics of the Police, Oxford: http://www.kriminoloji.com
Oxford University Press. http://www.theatlantic.com/doc/198203/broken-win-
Rdiger, H. (1982). Die verbrechenswircklichkeit, dows
Lehrbuch der Kriminologie. http://www.uncjin.org (Birleflmifl Milletler Su ve Ada-
Rogers, M. (1999). Psychology of hackers http://www.in- let Bilgi A)
fowar.com http://www.uyap.gov.tr/
Schaefer, R. T. & Lamm, R. P. (1995). Sociology. http://www.zimbardo.com
Schaefer, R. T. (2010). Sociology, Twelfth Ed. McGraw-
Hill Inter. Edit.
Sezal, . (ed.) (2002). Sosyolojiye Girifl, Ankara: Mart
Kitap ve Yaynevi.
Shoemaker, D. J. (1990). Theories of Delinquency:
An Examination of Explanations of Delinquent
Behavior, USA: Oxford Univ. Press.
Siegel, L. J. (1989). Criminology, West Pub. Comp.,
St.Paul.
Sokullu- Aknc, F. (1999). Kriminoloji, 2. Bask, stan-
bul: Beta.
Sullivan, T. J. (2006). Introduction to Social Prob-
lems, Seventh Ed., Allyn and Bacon.
Sutherland, E. & Cressey, D. H. (1955). Principles of
Criminology, (5. Edit.), Chicago, Philadelphia,
NewYork: J. B. Lippincott Company.
Sykes, G. M. (1978). Criminology, New York: Harco-
ut Brace Jovanovich.
Taft, D. R. (1956). Criminology, NewYork: Mac Millan.
Tierney, J. (1996). Criminology, London: Prentice Hall
Pub.
Thomas, W. I. and Znaniecki, (1957). The Polish Pea-
sant in Europe and America, Vol. 11, New York:
Dover Publications Inc.
Thomson, W. E. and Hickey, J. V. (1999). Society in
Focus, Third Edition, New York: Longman.
Taylor, I., Walton, P. and Jack Young (yay.) (1998). The
New Criminology Revisited, London: Macmillan.
Tolon, B. (1981). adafl Toplumun Bunalm: Ano-
mi ve Yabanclaflma, 2. Bask, Ankara: ATA Yay.
Tutar, E. (2002). Kriminoloji Nedir? (http:
//www.kriminoji.com.)
www.evrenselpdf.com
Szlk 217
Szlk
A Dfl Gruplar: Bizim grubumuzun dflnda olan, herhangi bir
alternatif grup olup, yesi olmadmz, biim iin ok
Aile: Birbirine kan ba ile bal iki veya daha fazla sayda
nem taflmayan hatta ona karfl ok iyi duygular besle-
yeden meydana gelen bir grup.
mediimiz gruplar.
Akrabalk: Bireylerin soy sop iliflkilerinin gereklefltii evli-
Dokman ncelemesi: nsanlarn belirli olaylar hakknda
lik, kanba veya sosyal iliflkilerine dayal bir sistemdir.
duygularn yanstt dokmanlarn ele alnp incelen-
Alt Kltr: Toplumun temel kltrel deerlerini paylaflan,
mesi ve zmleme tekniklerinin kullanlmas.
ancak dier gruplardan farkl deer, norm ve yaflam bi-
imi olan gruplarca oluflturulan kltr.
Anket Teknii: Bilgi verecek olanlarn dorudan okuyup ce-
E
Edinilmifl Stat: Bireylerin aba gstermeden doufltan iti-
vaplayacaklar bir soru cetveli ile bilgi toplanmas.
baren sahip olduklar statler.
B Egzogami: Grup dflndan evlilik.

Endogami: Grup iinden evlilik.
Baml Deiflken: Bir arafltrmada bamsz deiflkene ba-
Ensest Yasas: Yakn aile yelerinin birbirleriyle cinsel iliflki-
l olarak deiflen deiflken.
de bulunmamas.
Bamsz Deiflken: Bir arafltrmada belirleyici olan deiflken.
Etkileflimcilik Yaklaflm: Bireyi ve iliflkilerini anlamadan
Baskn Kltr: Toplum ierisindeki en gl gruplarn sahip
toplumu anlamann mmkn olmadn savunan sos-
olduu kltr.
yolojik yaklaflm.
Bilateral: Mirasta her iki tarafn eflit hak almas.
Etnosantrizm: Kiflinin kendi kltrn temel alarak, dier
Bilim: Mantk ve sistematik yollarla bilginin elde edilmesi ve
kltrleri kendi kltr asndan deerlendirmesi.
retilmesi.
Eurosantrizm: Avrupal olmayan tarih ve kltrleri ve Avru-
Bilimsel Yntem: Gerei renmek ve toplumsal geliflme ya-
pa dflndaki toplumlar Avrupa lkelerinin standartlar
salarna ulaflmak amacyla, sistematik bilgi edinme yolu.
asndan deerlendirme veya yarglama.
Birincil Gruplar: Yzyze iliflkilerin, yardmlaflma, dostluk
ve sevgi balarnn yksek olduu gruplar.
Boflanma: Taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu
F
Feminist Kuram: Bir toplum iindeki kadn ve erkekler ara-
ile toplumda geerli norm ve adetlere gre evlilik birli-
sndaki cinsiyet iliflkilerinin yapsnn incelenmesi, kadn
ini sona erdirmesi.
haklar ve kadnn eflit stats zerinde duran sosyolojik
yaklaflm.
atflma Yaklaflm: Toplumsal davranfllarn en iyi flekilde

rekabet halinde bulunan gruplar arasndaki gerginlik ve
G
Geerlilik: lme aracnn konusuna uygunluu.
mcadele ile anlafllabileceinin savunulmas.
Globalism: Ekonomiye indirgenmifl tek bir yapnn pazar ha-
D kimiyeti altnda ifllemesi.

Globalite: Dnya Toplumu anlayfl.
Deerler: Amalarmz ve davranfllarmz belirlemede ne-
Globalleflme: Kreselleflme, uluslarst aktrler tarafndan
yin doru neyin yanlfl olduunu gsteren standartlar.
belirlenen bir sistem.
Demografi: Nfus bilimi.
Grup: Birbirleriyle iliflkide bulunan en az iki veya daha fazla
Denetimli Gzlem: Standartlafltrlmfl veri toplama aralary-
kifliden oluflan, belirli beklenti ve amalar paylaflan in-
la yaplan bilgi toplama yolunun denetim altnda tutul-
sanlar.
duu gzlem tr.
Gvenilirlik: Bir lme aracnn ayr ayr lmlerde kararl
Denetimsiz Gzlem: Standart bir teknie dayanmayan yine-
ve benzer sonular elde etme yetenei.
lenmesi ancak rastlantlara bal olan bir gzlem tr.
Deney Grubu: Bamsz deiflkene tabi tutulan grup.
Derinlemesine Grflme: Kiflilerin dflnce, grfl ve dene-
H
Hipotez: Olaylar arasnda iliflki kurmak ve olaylar bir nede-
yimleriyle ilgili bilgi toplamak istendiinde kullanlan
ne balamak amacyla tasarlanan bir nerme.
bir grflme teknii.
www.evrenselpdf.com

Gruplar: Bizlik duygusuna sahip olduumuz ve bizi dier rnekleme: Bir btnn, iinden seilmifl paralaryla temsil
gruplardan ayran belirgin zelliklerimizin olduu gruplar. edilmesi.
kincil Gruplar: Birincil grubun dflnda kalan her trl b-
yk apl, nemli resmi gruplar. P
Patriliniyal: Baba /erkek soyunun stnl.
K Patrilokalite: Baba /erkek tarafna yerleflme.
Karflt Kltr: Deer, norm ve yaflam biimi asndan iinde Patriyarki: Baba /erkek otoritesinin stnl.
yaflad kltre ters dflen tutum ve davranfllar ieren Poliandri: Kadnn birden fazla eflle evlilii.
alt kltrler. Poligami: Erkein veya kadnn birden fazla eflle evlilii.
Kast: Kapal bir toplumsal tabakalaflma sistemidir ve bireyler Poligini: Erkein birden fazla eflle evlilii.
kast sistemi iindeki statlerine doumlaryla sahip ol- Popler Kltr: Yafladmz gnlk hayattaki spor, mzik
maktadrlar ve bu stat yaflam boyu ayn kalr. ve sinema gibi bizi etkileyen faaliyetler btn.
Kazanlmfl Stat: Bireyin kendi istei ve abalaryla, gnl-
l olarak elde ettii stat. R
Kontrol Grubu: Bamsz deiflkene tabi tutulmayan, flartla- Referans Grubu: Bireyin davranfllarn ve kendini deerlen-
rn olduu gibi korunduu grup. dirdii, rnek ald gruplar.
Kuram: Bilgi edinme srecinin herhangi bir aflamasnda orta- Rol: Bir grup ya da toplum iindeki insanlarn snrlar belir-
ya atlan, bilimsel yntemle saptanmfl bilgiler. lenmifl olarak oynadklar bir oyun.
Kurum: Toplumun yaps ve temel deerlerini korumas asn-
dan zorunlu saylan nispeten srekli kurallar topluluu. S
Kltr Boflluu: Kltrn deiflen toplumsal koflullara uyum Saha Arafltrmas: Bir rnekleme yaplarak, standart bir veri
salamasnda yaflanan boflluk veya gecikmeler. toplama aracnn kullanld ve verilerin sistemli bir bi-
Kltr fioku: Aflina olunmayan bir kltrel evreye girildiin- imde topland arafltrma yntemi.
de kiflinin kendisini yolunu flaflrmfl, belirsiz, korku iin- Sapkn Davranfl: Toplumun byk bir ounluunca be-
de hissetmesi. nimsenen normlara karfl gelme, uyumsuz davranma.
Kltr: Bir toplumun yaflam biimi, insann sonradan ren- Sembol: nsanlarn iletiflimde kullandklar, anlam ifade eden
dii herfleydir. herfley.
Kltrel Birleflme: Kltrn btn paralarnn herhangi bir Snf: nsanlarn toplum ve ekonomik pozisyonlarna gre is-
biimde balanmasdr. ter bu pozisyonun bilincinde olsun ister olmasn bln-
Kltrel Rlativizm: Herhangi bir kltr, yine o kltrn s- meleri.
nrlar iinde deer yarglarn ifle koflmadan tanmaya ve Snf sistemi: Endstriyel toplumlarn karakteristik gruplar
anlamaya alflmak. olarak din ve geleneklerden ok makinalaflma, retim
Kreyellik: Belirli bir kltre zg olann yaygnlaflmas. aralarna sahiplik ve teknolojinin nem kazanmasyla
ortaya kan sistem.
M Sosyoloji: Bir btn ierisinde insanlarn btn iliflkilerini in-
Makro Sosyoloji: Toplumun kendisi, genel yaps ve iliflkile- celeyen, bu iliflkilerin nasl yaratlp korunduunu ve de-
rinin odak alnmas. ifltiini analiz eden sosyal bir bilim.
Matriliniyal: Anne/kadn soyunun stnl. Stat: Bireyin toplum iindeki pozisyonu.
Matrilokalite: Anne/kadn tarafna yerleflme, i gveylii. Su: Trelere, ahlak kurallarna ve hukuki bakmdan da yasa-
Matriyarki: Anne/kadn otoritesinin stnl. lara aykr olan davranfl.
Mikro Sosyoloji: Sosyal etkileflim zerinde durulmas.
Monogami: Erkein veya kadnn bir tek eflle evlilii. T
Toplum: nsanlar etkileyen gerek iliflkiler btn.
N Toplumsal Deiflme: Bir grubun, organizasyonun, toplulu-
Neolokalite: Bamsz ev ama. un ya da toplumun bir biiminden dier bir biimine
Norm: Yaptrm olan kurallar btn. geifl sreci.
www.evrenselpdf.com
Szlk 219
Toplumsal Tabakalaflma: Toplum iinde arzulanan ve nadir

olarak bulunan dllere, kaynaklara ve imtiyazlara ulafl-
ma abas.
Toplumsal Yap: Toplumsal yap, toplumda organize olmufl
sosyal iliflkilerin btn.
Toplumsallaflma: Toplumsallaflma (sosyalizasyon), bireyle-
rin yesi olduklar toplumun deer ve normlarn, sahip
olduklar stat ve rollerin gerektirdii davranfllar ve
toplumun kendinden beklentilerini renme ve isellefl-
tirme sreci.
V
Vaka ncelemesi: Sosyolojik problemin daha genifl bir ksm-
na flk tutabilecek bir veya birka birey, grup, topluluk,
rgt veya olaylarn detayl arafltrlmas.
Y
Yaflam yks: Arafltrma probleminin sahibi olan bireylerin
bir birim olarak ele alnmas ve yaflam srelerinin en in-
ce ayrntlarna inilerek ilgilenilen olayn somut bir ierik
ve bir rnek olay zerinde arafltrlmas.
Yn: Birbirleriyle bir iliflkide bulunmayan ancak geici bir ne-
denle yer iflgal eden iki veya daha ok saydaki insanlar.
Yntem: Nasl sorusuna cevap veren ve bir amaca gre ha-
zrlanmfl arafltrma plan.
Yksek Kltr: nsan yaratclnn estetik mkemmellik ile
zdefl olan en st dzey rnekleri.
www.evrenselpdf.com

Davranış Bilimleri 1 Ders Kitabı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Davranış Bilimleri 1 Ders Kitabı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2709

Copyright 2012 by Anadolu University

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Yardmcs

Grafik Tasarm Ynetmenleri

Dil Yazm Danflman

Kitap Koordinasyon Birimi

Sosyolojiye Girifl ve Yntemi.................. ............................... 2 1. NTE

2. NTE Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklaflmlar .... 28

3. NTE Kltr ve Kltrel Deiflme ................................................... 58

ETNOSANTRZM VE KLTREL RLATVZM ......................................... 75

Aile ve Toplumsal Gruplar ..................................................... 84 4. NTE

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 115

5. NTE Kreselleflme ve Ekonomi Kurumu....................................... 118

6. NTE Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflma .................................... 138

Toplumsal Deiflme Srecinde Kentleflme ve Nfus .......... 160 7. NTE

Su ve Sapkn Davranfllar .................................................................... 186 8. NTE

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 212

Szlk ................................................................................... 217

limsel yntem anlayfl aklanmaya alfllacaktr.

sosyolojik analizle inceleyebiliyoruz. stanbulda yaflayan bir kar kocann birbirle-

inde yafladmz lkede insanlarn giderek fliflmanladn, obez bir grnme

Neden Sosyoloji alflmalyz? AMALARIMIZ AMALARIMIZ

Cinayet, fliddet ve uluslararas terrn boyutlarnn giderek genifllemesi hat-

Sosyolojinin en temel grevi insan hakkndaki bilgilerin toplanmas, analizi ve

SOSYOLOJNN DER SOSYAL BLMLERLE LfiKS

SIRA SZDE SosyolojininSIRA

birbirleriyle olan iletiflimleri gibi. Buna mikro dzeyde analiz diyoruz.

http://www.sosyolojidernegi.org.tr/ NTERNET NTERNET

Sosyoloji Dernei, 18.01.1990 tarihinde Ankarada11 sosyoloun nclnde

bir kltr, blgesel farkllklara ramen paylaflrlar. Kltr oluflturan paralar

Toplumsal Yapy Oluflturan Paralar

SIRA SZDE Toplumsal yap

SIRA SZDE Rol atflmasSIRA

Endstriyel Toplumlar ilk olarak ngilterede 1760-1830 yllar arasnda yaflanan

Toplum Biimi Ortaya kfl Karakteristikleri Tablo 1.1

Mekanik gce dayal; yeni enerji

Hizmet ekonomisine baml,

BLMSEL YNTEM VE AfiAMALARI

Arafltrlmas gereken sorunu ortaya koyup tanmlamak: Arafltrmann ilk

Uyuflturucu bamllnn kadna fliddet zerindeki etkisini incelediiniz bir arafltrmada

SOSYOLOJNN ARAfiTIRMA YNTEM VE

yaldr. Bilimsel yntem arafltrma srecinde birbirini takip eden basamaklardan

Nicel Arafltrma Teknikleri

Saha Arafltrmas (Survey)

Nitel Arafltrma Teknikleri

talarnn dokman olarak ele alnp incelenmesi ve zmleme teknikleriyle kulla-

Yaflamn inden Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Irza geen insanlar psikolojik olarak hasta mdr?

Kaynak: J. M. Henslin (2006). Sociology, 3rd Edition

Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan ve Baflvurulabilecek

SOSYOLOJNN TARHSEL GELfiM

SOSYOLOJNN TARHSEL GELfiM

4. Doa Bilimlerindeki Geliflmeler: Doa bilimlerinin parlak geliflimine ola-

bni Halduna gre ka tr asabiye vardr? SIRA SZDE SIRA SZDE

www.evrenselpdf.comSIRA SZDE SIRA SZDE

Henri de Saint Simon

Comte, Fransada kk bir yerleflim olan Montpellier flehrinde muhafazakr bir

2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliflimi ve Kuramsal Yaklaflmlar 35

vurulmas A. Comteu dorulamamaktadr. Ancak, evrimci dflncelerle tarihi iler-

Comte, ayrca alt ciltlik Pozitif Felsefe Derslerinin 47. alt-blmne

Marx hem evrimci hem de ekonomik determinizmi savunan bir dflnrdr.

ve olmayanlar arasndadr. nk retim aracna sahip olanlar, retim biimini do-