SMAL ALIKAN TEFSR MEHMED EFENDNN TEFSR- TBYN ADLI ESER...

| 215

TEFSR MEHMED EFENDNN

TEFSR- TBYN ADLI ESER...

Tefsr Mehmed Efendinin Tefsr-i Tibyn

Adl Eserinin Osmanl Dnemi Tefsir
Faaliyetindeki Yeri ve Dnemin Siyasi-
Sosyal Yaps in Anlam

SMAL ALIKAN
PROF. DR., CUMHURYET NVERSTES LAHYAT FAKLTES

A. Tartmann Dzlemi
Bu almada Tefsr Mehmet Efendi (v. 1111/1699)nin Tefsr-i Tibynn
inceleyeceiz. Konuya tartmann dzlemini belirleyecek mukaddimeyi iki
admda takdim ederek balayacaz. Mellif, et-Tibyn f Tefsril-Kurn adl
eseri Trkeye evirirken yapt ilave ve tasarruflarla kitap, bir tercmenin
snrlarn oktan am ve tercme-telife dnmtr. Bu haliyle eser, hai-
ye ve erhiliin bir rneidir. Bir btn olarak yedi yzyllk tefsir faaliyeti,
Osmanl Devletinin din ve siyas dncesiyle, yaamyla ve sosyal yapsyla
dorudan ilgili olup o toplumun din tarihinin asli parasdr. Tefsr-i Tibyn,
bu ilginin en somut rneklerinden birisidir. Burada onun metodolojik ve tef-
sir muhtevas asndan bilimsel deeri, yntemi ve zelliklerinden1 ziyade,

1 Bu zellikleri iin bk. Recep Arpa, Ayntb Mehmed Efendinin Tibyn Tefsri ve Osmanl Top-
216 | OSMANLI TOPLUMUNDA KURAN KLTR VE TEFSR ALIMALARI -I-

bizatihi varl ile ne anlama geldii ve nasl bir fonksiyona sahip olduu
zerinde duracaz. nk kanaatimize gre, onun siyasi-toplumsal anlam
ve yeri, ieriinden daha ilgintir. Dolaysyla bu tefsiri, mellifini, Osmanl
ilim, kltr ve sosyal evrelerinde nasl bir konuma sahip olduunu kav-
rayabilmek iin u nclleri gz nnde bulundurmak yararl olacaktr: .
Bu tefsirin yazmn gerekli klan dini-sosyal etkenler nelerdir? Dnemin din
politikalar nasldr?; . Bizzat en st makamn istei ile yazlm olduundan,
acaba, devletin ideolojisine hizmet amac var mdr?; . Tefsir, hedeflenen
etkiyi gsterebilmi midir?; v. En can alc soru: Osmanl toplumu Kuranla
ne kadar yakn ya da uzaktr? Halkn din anlaynda Kurann yeri nedir?; v.
Tefsirin entelektel derinlii ve deeri nedir?; v. Osmanl dnemi tefsir faa-
liyetinin genel karakteri nasldr?; v. Son olarak bu tefsirin Osmanl yksek
din eitiminde bir yeri var mdr?
Her biri bir aratrma ve tartma konusu olan ve konumuzun dzlemini
belirleyen bu sorulara ayr ayr cevap arayacak deiliz, sadece tartmamzn
somut neticelere ulaabilmesi iin, onlar gz nnde bulunduracaz.
Mukaddime babnda ikinci olarak Osmanl dnemi Kuran-tefsir faaliyeti-
nin genel ablonuna ksa bir gz atalm. Osmanl dnemi tefsiri, dili, mahiyeti,
fonksiyonellii ve metodolojisi vs. farkl alardan tasnif edilebilir. Konumu-
zun balamna uygun olarak bu alandaki eserleri, telif tefsirler, tercme tef-
sirler diye ikiye ayrabiliriz. Telif tefsirler de tam tefsirler, erhler, haiyeler
ve ksmi tefsirler olarak gurupta toplanr. Telif tefsirler dil bakmndan ise
ikiye ayrlabilir: Osmanlca olanlar ve Arapa olanlar. Yine bizim bu alma-
da aratrdmz ilevsellii gz nne alrsak, ilmi tefsirler ve halka ynelik
tefsir eserleri eklinde kabaca ikiye ayrmak mmkndr. Metodolojik adan
Osmanl dnemi tefsiri tasavvufi-iari; erh ve haiyeci; ihabeddin Sivasi,
Molla Grani, Ebussud ve Kemal Paazade gibi mfessirlerin takip ettii yol
olmak zere ekole ayrlmtr.2 Hemen belirtelim ki Tefsir-i Tibyn gelenek-
sel kategorinin etkisindeki bu klardan birisine yerletirmek zordur. Metot
ve muhteva bakmndan o, daha ok, tercme ve halka ynelik eserler guru-
bunda yer almaktadr. Hangi ekilde gruplandrlrsa gruplandrlsn, Osmanl

lumunda Yorum Deeri, Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Bursa 2005, (Yksek
Lisans Tezi); Orhan yibilgin, Ayntbnin Tercme-i Tibyan Tefsirinin Muhteva ve Metod Ba-
kmndan Deerlendirilmesi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2008,
(Doktora Tezi).
2 Sakp Yldz Osmanl Tefsir Hareketine Toplu Bak, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, sy. 2, c. 2, yl 2, Bursa 1987, s. 1-8.
 SMAL ALIKAN TEFSR MEHMED EFENDNN TEFSR- TBYN ADLI ESER... | 217

dneminde tefsir alannda n yapm be mfessir olan Alauddin Semerkand,

Baba Nimetullah-i Nahcuvn (v. 920/1515), Ebussud Efendi (v. 982/1574),
smail Hakk Bursev (v. 1138/1725) ve Alus (v. 1270/1854) dndaki tefsirler,
tam tefsir vasfn kazanmad ve tefsir amacyla deil de vaz, t amacyla
yazld iin orjinallikleri olmad iddia edilmitir. stelik, istisnalar olmak-
la birlikte, onlar nceki tefsirlerin naklinden ibarettir.3 Bir baka deerlendir-
mede ise, Osmanl dnemi tefsirinin Zemaher (v. 528/1133) ve Beydv (v.
685/1286) ile gelenekselleen tefsirin izinde yrd, kk katklar dnda
tefsirde nemli bir ilerleme ve kkl bir deiiklik yapamad sylenmitir.4
Bu durumu, Osmanlnn slm dncesinde ciddi bir ykselmeyi gerek-
letirememesine balayabiliriz. Esasnda bu onlarn bir kusuru deildir, zira
slm dncesindeki duraanlk, Osmanlnn kuruluundan nce zaten ba-
lamt. kincisi ise, Osmanl devlet ideolojisinin merkeziyeti yapsna bal
oluan dnce tarz byle bir alma fazla izin vermemitir.5

B. Tefsr-i Tibynn Yazld Dneme ve Trke Tefsirlere Ksa Bak

Dindar, iyi kalpli, cmert bir insan olan ve Osmanl devletinin en kri-
tik dnemlerinden birinde hkm sren IV. Mehmet ya da Avc Mehmet (v.
1104/1693), ocuk yata tahta kmas, zamannn ounu Edirnede geir-
mesi ve av merak yznden otuz dokuz yllk padiahl dneminde (1648-
1687) zellikle ilk yllarda siyaset ve devlet idaresinde ok snk kalm, dev-
lette byk zlmeler olmutur. Devlet ilerini ihmal etmesi nedeniyle baz
limler onu ar bir ekilde eletirmi, hatta tahttan indirilmesinde bile rol
oynamtr. Son dnemlerinde ise baz yenilik ve dzenlemelere gidebilmitir.
lm faaliyetlere ve tercmeye destek vermi ve bu arada Trkeye tercmeler
yaplmasna izin vermitir. Onun zamannda yirmi yl sarayda kalan ve padi-
aha ba tercmanlk yapan Leh asll Ali Ufk Bey (v. 1087/1675) 1666da ilk
defa Kitab- Mukaddesi Trkeye evirmitir.6 Yine onun dneminde iki tefsir
Trkeye aktarlmtr. Kprllerin sadrazaml (Kprl Mehmet Paa (v.

3 Sleyman Ate, Osmanl Mfessirleri, Osmanl, Ankara 1999, VIII, 145.

4 Yldz, Osmanl Tefsir Hareketine Toplu Bak, s. 5-7.
5 Bu ynde baz aklamalar iin bk. Ahmet Yaar Ocak, Din ve Dnce, Osmanl Devleti ve
Medeniyeti Tarihi, stanbul 1998, II, 107-194.
6 A. Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1982, s. 137; O. Nuri zsoy, Osmanlca
ncil-i erif ve Tefsiri Adl Eserin Sadeletirilmesi ve Dinler Tarihi Asndan Deerlendirilmesi,
Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 2002, s. 3, (Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi); Abdulkadir zcan, Mehmed IV, DA, Ankara 2003, XXVIII, 417; Turgut Kut,
Ali Ufk Bey, DA, stanbul 1989, II, 456-57.
218 | OSMANLI TOPLUMUNDA KURAN KLTR VE TEFSR ALIMALARI -I-

1072/1661), Fazl Ahmet Paa (v. 1088/1676) sayesinde lkede askeri, klt-
rel ve ilm sahada grkemli bir dnem yaanmakla birlikte7 siyasi ve askeri
alanda grlen ktye gidi ve gerileme, sosyal yapya da yansm, bunun
sonucunda nceden var olan eitli dinsel tartma ve atmalar devam et-
mitir. Bu cmleden olmak zere XVII. yzyln en dikkat ekici dini tart-
mas olan Kadzdeliler (veya Faklar) hareketi, onun zamannda da devam
etmitir. Kprl Mehmet Paa, uzun zamandr eriata ball nemseyen,
tasavvuf ve bidatler konusunda sert tutum sergileyen, baz bidat ve hurafele-
ri kfr sayan Kadzdeliler hareketine son vermek amacyla 1066/1656da
mcadele balatm, onlarn bir ksmn srgne gndermi, bir ksmn g-
revlerden azletmitir.8 Fakat Osmanl toplumunu birbirine dren, devlet
ile tekkeleri kar karya getiren, bazen ok sert tedbirlerin alnmasna neden
olan Kadzdeliler-Sivsler tartmas namyla nlenen vakann birden bire
bitmesi mmkn deildi. Byle bir gelime, sosyal srecin tabiatna aykr-
dr. Nitekim Fazl Ahmet Paa zamannda bu olayn devam ettiini gryo-
ruz. Kadzdelilerin Tefsr Mehmet Efend zamanndaki temsilcisi, stvn
Mehmet Efend (v. 1072/1661)nin ekolnden gelen avuolu, Mescidde riy-
peler itsn ko riyy, Meyhaneye gel kim ne riy var, ne mryi beytinin sahibi
eyhulislm Minkarizde Yahya Efendi (v. 1088/1677)yi bile kfir ilan ettii
gibi onu okuyan herkesin de kfir olacana hkmetmitir.9 Sivsilerin de
en az kart grup kadar arlklar ve yanllklar olduunu, olaya tek taraf-
l baklmamas gerektiini belirtelim. Ksacas Kadzdeliler ve Kadzedeliler
(Sivasiler) olay yzyla damgasn vurmutur.10
Burada ad geen ve 1073/1662de eyhulislm olan Minkarizde Yahya
Efendi, ilmi, takvas ve drstl, en nemlisi de mutedil tutumu ile tann-
mtr. IV. Mehmed 1080/1668de huzurunda ders yaptrd, bu dersleri zaman
zaman tekrarlatt. Daha sonralar gelenek halinde gelen Huzur Derslerinin

7 Abdulkadir zcan, Mehmed IV, XXVIII, 414-18.

8 Mustafa Nuri Paa, bu hareketin Kprl Mehmet Paa tarafndan ortadan kaldrldn
sylese de (Netyicl-vukut, nr. N. aatay, Ankara 1992, I-II, 262), bu doru bir tespit
deildir. Baz gnmz mellifleri de bu kanaati tahkik etmeden olduu gibi alrlar.
9 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1995, III. cilt, I. ksm, s. 360; Hseyin
Gazi Yurdaydn, slm Tarihi Dersleri, Ankara 1982, s. 128-29.
10 Avc Mehmet, dnemi ve Kadzdeliler hakknda geni malumat iin bk. Mustafa Nuri Paa,
Netyicl-Vukut, I-II, 247-88; Uzunarl, Osmanl Tarihi, III. cilt, I. ksm, s. 354-66, 484-
86, 493-94; H. Dursun Yldz (ilmi mavir ve redaktr), Byk slm Tarihi, stanbul 1989,
XI, 36-39; Katip elebi, Mznul-Hakk f htiyril-Ehakk, (nr. O. aik Gkyay), stanbul
1993, s. 103-109.
 SMAL ALIKAN TEFSR MEHMED EFENDNN TEFSR- TBYN ADLI ESER... | 219

temelinin bu derslere dayand sylenir. Tefsiri Mehmet Efendi de stanbula

geldii zaman bu derslere katld.11 O, Kadzdeliler-Sivsiler tartmasn-
da mutedil bir yol tutmu, zikri yasaklayan fetva vermitir. Niyz-i Msr
(v. 1105/1695)ye bu fetvadan dolay zntlerini belirtmesine baklrsa o,
bu fetvay devlet politikas olarak vermitir.12 Tercmnul-Kurn, Hiye al
Tefsril-Beydv ve Talkt al Tefsril-Beydv adyla telifi halen yazma ola-
rak ktphanelerdedir.13 Onun Tefsr Mehmet Efendiyi stanbula armas
ve Tefsr-i Tibynn yazlmasna nclk etmesinde, bilime meyilli, fkh ve
felsefede mktesebat olan Fazl Ahmet Paa14 etkili olmu olabilir.
Dnemin dikkat eken bir dier ismi Vn Mehmed Efendi (v. 1096/1685)
ise tefsr, hadis, fkh, trih, edebiyt ve belgat sahasnda yetiti. Erzurumda
uzun yllar camilerde vaaz etti. Bilgisi ve hitbetiyle dikkat eken Mehmed
Efendi, Erzurum beylerbeyi Kprlzde Fazl Ahmed Paa ile yaknlk kurdu.
Fzl Ahmed Paa sadrzam olduktan sonra, onu stanbulda anlatt. Pdih
IV. Mehmedin emriyle stanbula arld. Pdih hocas (Hnkr eyhi) ve
Yeni Cmide ilk krs vizi oldu. ehzde Mustafann hocaln yapt. Ni-
hayet padiah vaizi oldu. Dindar, muttaki bir insand. Sabetay Sevinin Me-
sihliini iddia etmesi zerine sorgulama heyetinde eyhulislm Yahya Efendi
ile beraber bulundu. Her ikisi de Sabatay Seviye kar yumuak tutum sergi-
lediler. Kestelde vefat etti ve camisinin bahesine defnedildi. Arisl-Kurn,
Hlstt-tefsr, Risle-i Mebde vel-med, Amll-yevm vel-leyl adl eserleri
ile devlet byklerine gnderdii nashat mektuplarndan oluan mnet
vardr. Van Mehmed Efendi zamannda Kadzdeliler-Sivsler atmas do-
ruk noktasna varmt. Raks, zikir ve sema yasaklamalar, baz tekkelerin ka-
patlmas, eyhlerin srgne gnderilmesi gibi sert tedbirler alnyordu. O, bu
atmada Kadzdelilerin takipisi olarak km, zikir ve deveran yasakla-
m, Sivslerin temsilcisi Niyz-i Msr ile tartmalar yapmtr.15 Ne yazk

11 Mehmet pirli, Minkarizde Yahya Efendi, DA, stanbul 2005, XXX,114-15.

12 Mustafa Akar, Tarkat-Devlet likisi, Kadzdeli-Meyh Tartmalar Asndan Niyaz-i
Msr ve Dneme Etkileri, Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrmalar Dergisi, sy. 1, yl 1, Aus-
tos 1999, s. 49-80.
13 pirli, Minkarizde Yahya Efendi, XXX, 115; Muhammed Abay, Osmanl Dneminde Ya-
zlan Tefsir le lgili Eserler Bibliyografyas: Tefsirler, Haiyeler, Sre Tefsirleri, Tercmeler,
Divan, 1999/1, s. 285.
14 Mustafa Nuri Paa, Netyicl-Vukut, I-II, 277.
15 Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1975, II, 50; Erdoan Pazarba, Meh-
med Efendi, Vani, DA, Ankara 2003, XXVIII, 458-59; pirli, Minkarizde Yahya Efendi,
XXX, 114; Ahmet Yaar Ocak, Din ve Dnce, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, stan-
bul 1998, II, 156.
220 | OSMANLI TOPLUMUNDA KURAN KLTR VE TEFSR ALIMALARI -I-

ki Sabatay Seviye gsterdii itidalli ve olumlu yaklam tasavvuf ehline kar

sergileyememitir.
te Tefsr Mehmet Efendi bu gelimelerin scakln koruduu bir sra-
da, XVII. yzyln sonuna doru, tefsirini kaleme almtr. Onun yazlna
kadar Osmanlda Trke tefsir almalarna bir gz atalm. Anadoluda Trk-
e Kuran tercmesi, Trke tefsirinden nce yaplmtr. Sivas Etnorafya
Mzesinde kefedilen ve XIV-XV. yzylda yazld tespit edilen satr aras
Kuran tercmesi bunlarn ilki saylabilir.16 XV. asrda benzer bir Kuran terc-
mesi daha vardr. Bu eserin Molla Fenarye (emseddin/Akemseddin Muham-
med b. Hamza Fenari) (v. 834/1431 veya 863/1459) ait olduu sylenmekle17
birlikte, onun Fenariye aidiyeti tartmaldr. Molla Fenarinin Aynul-ayn
f tefsri Ftihatil-Kurn, (yayn: stanbul 1326/1907) adyla Arapa bir ese-
ri daha vardr. Tefsr Mehmed Efendiden nce Osmanl ulemasnn yazd
belli bal Arapa tefsirler unlardr: ihabeddin Sivas (v. 860/1456), Uynut-
tefsir; Molla Grani (emsedin Ahmet b. smail) (v. 893/1488), Gyetul-
emn f tefsri sebul-mesn18; bn Kemal (Kemal Paazde) (v. 940/1534),
Tefsrul-Kurn ve Ebussud Efendi (v. 982/1574), rdu aklis-selm (Trke-
si: Ebussud Tefsiri, I-XII, , Ali Akn; Boazii yay., stanbul 2007).
Trke tefsire gelince, Tefsr Mehmed Efendiden yaklak 250 yl nce
kendisi de bir Trk olan Ebul-Leys es-Semerkandnin (v. 373/983) Tefsrul-
Kurn adl eserinin tercmesi Anadoluda Trkeye tercme edilen ilk tefsir
olarak kabul edilmektedir. yle ki Ms znik (Ebul-Fazl Musa b. Hac Hu-
seyin b. sa el-znik) (v. 836/1434) bu tefsiri, Enfesul-cevhir adyla Trkeye
tercme etmi, bu srada kendinden birok aklama eklemitir. Dolaysyla o,
telif-tercme bir eser olmutur. Dil zellikleri bakmndan tam bir Eski Anadolu
Trkesi devri rnei olan eserin nshalar olduka oktur.19 Baz kaynaklarda
bu tefsirin Ahmed-i D (v. 824/1421den sonra) ve bn Arapah (v. 854/1450)
tarafndan da tercme edildii belirtilse de, yeni aratrmalarla ad geen iki

16 Bu yazma zerinde Cumhuriyet niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesinde (Sivas) u yksek lisans

tezleri yaplmtr: Eski Anadolu Trkesi le Yazlm Satrlar Aras Bir Kuran Tercmesi (Metin-
Gramer-Tertip-Szlk), dan. Bilal Ycel; Tez yapanlar: Ali Akar 1992, brahim Delice 1992, Hik-
met Ylmaz 1992, Mehmet Ktk 2005, lkay Budak Eskivar 2005, Harun Kpeli 2006.
17 XV. Yzyl Balarnda Yaplm Satr Aras Kuran Tercmesi, I (Giri, Metin), II (Szlk), (haz.
Ahmet Topalolu), Kltr Bakanl Yayn, I. cilt, stanbul 1976; II. cilt, Ankara 1978.
18 Ayrntl bilgi iin bk. Sakp Yldz, Molla Grani ve Tefsiri, Sahaflar Yaynlar, stanbul ts.
19 Abdlbaki etin, Ebul-Leys es-Semerkand Tefsirinin Trke Tercmesi zerine, Trkiyat
Aratrmalar Dergisi, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, Konya, sy. 22,
Gz 2007, 53-101; Gnay Kut, Ahmed-i Dai, DA, stanbul 1989, II, 56-58.
 SMAL ALIKAN TEFSR MEHMED EFENDNN TEFSR- TBYN ADLI ESER... | 221

ahsn tercmeyi tertip veya tensih ettii anlalmtr. kincisi ise Hseyin
Viz-i Kif (v. 910/1505)nin Mevhib-i liye adl Farsa tefsiri Ebl-Fazl
Mehmed Efendi (v. 926/1520) tarafndan Trkeye aktarlmtr.20 Ancak bu
eviri de baslmamtr. Daha sonra 1840da smail Ferruh bu tefsiri Tefsrul-
Mevkib Tercmetl-Mevhib adyla tekrar tercme etmi ve eser 1865de basl-
mtr. nc olarak Tefsr-i Tibyn gelir. Tefsr-i Tibyndan ksa sre sonra ve
yine IV. Mehmedin padiahl dnemindeki bir baka tercme ise Gurabzde
(Ahmed Salih en-Nsih b. Abdullah el-Badd) (v. 1099/1688)nin Yakub b.
Osman b. Mahmud b. Muhammed erhye (v. 850/1446) ait Farsa tefsiri-
nin Amme ve Tebareke czlerini tercmesidir. O bu eviriyi vezir brahim
Paann istei zerine 1095/1684 ylnda yapmtr. Gurabzde, Trke telif
tefsiri olan Zbed (Zbdet) sril-Mevhib vel-Envr da birinci tercmeyi
beenen brahim Paann istei zerine bir sene zarfnda 1096/1685de ta-
mamlamtr. Bu eser de yazmndan yaklak iki asr sonra (Rza Efendi Mat-
baas, stanbul 1292-94/1875-77) iki cilt halinde baslabilmitir.21 Son olarak
ah Veliyyullah ed-Dihlevnin (v. 1176/1762) Fethur-Rahmn f tercumetil-
Kurn adl eserinin Hayreddin el-Hind tarafndan Trkeye evirisidir: et-
Tefsrul-cemli alet-Tefsril-Celli (basm yl: 1294/1877).

C. Kimlik: Tefsr Mehmed Efendi

Mehmed Efendinin kaderi, birok ilim ehlinin kaderine benzer. lim ehli,
genellikle doduklar yerde deil ilmini sergiledikleri yerlerde mekn tutarlar.
Buna ilmin doal getirisi demek daha doru olur. Osmanl alimi ve mfessiri
olan Tefsr Mehmed Efendi, aslen Antepli olduu iin Ayntb, mrnn b-
yk bir ksmn Sivasta geirdii iin Sivas ve tefsir ilmiyle ok urat iin
de Tefsr nisbesiyle anlmtr.
Mehmed Efendiyi kitab kendinden mehur diye tanmlyorum, nk
Tefsr-i Tibyn veya Tibyn Tefsiri Osmanldan gnmze ne kadar mehur
olmu ise onun hayat da aksine o kadar kapal kalmtr. yle ki kitabn
mehur olmas nedeniyle, baz basklarnda mellifin ismini yazma gerei
bile duyulmamtr. Ksacas Tibyn Tefsiri gerek Osmanl devleti dneminde
gerekse Trkiye Cumhuriyeti dneminde ok bilinen ve yaygnlaan en eski
Trke tefsirdir.

20 Abdulhamit Birk, Osmanlca Tefsir Tercmeleri ve Hseyin Vaiz-i Kaifinin Mevahib-i

Aliyyesi, slmi Aratrmalar, c. 17, sy. 1, 2004, s. 63-64.
21 Arpa, Ayntb Mehmed Efendinin Tibyn Tefsri, s. 15-16.
222 | OSMANLI TOPLUMUNDA KURAN KLTR VE TEFSR ALIMALARI -I-

Tam ad Muhammed b. Hamza el-Ayintab es-Sivas el-Hanef et-Tefsrdir.

Gerek kitaplarnn zerindeki kaytlarda, gerek hakknda bilgi veren eserlerde
ve gerekse kataloglarda bu isimler yer deitirmekte, ksaltmalar yaplmakta ve
yle birka farkl knye ortaya kmaktadr: Muhammed b. Hamza el-Ayintab;
Muhammed b. Hamza el-Ayntb es-Sivas; Muhammed b. Hamza es-Sivas et-
Tefsr; Muhammed et-Tefsr veya Trke sylenie gre Tefsr Mehmed Efen-
di; Mehmed Tefsr Efendi; Mehmed Tefsr; Tefsr Mehmed Efendi es-Sivas;
Ayntb Mehmed Efendi; Mehmed Efendi es-Sivas; Sivas Mehmed Efendi;
Mehmed Sivas, Sicill-i Osmande Mehmed Efendi Tefsr diye kaydedilmi-
tir. Bu arada Mehmed Sreyya Sicill-i Osmande Mehmed Efendi Tefsr (995-
1077/1587-1666-67) diye tefsirle megul olmu baka bir ahstan daha bah-
seder. Bu ahs Beyzvnin Envrut-Tenzl adl tefsirine risale tarznda birok
haiye yazm ve mderrislik de yapmtr.22 Yalnz bu bilgi, doum ve lm
tarihleri hari, bizim kendisinden bahsettiimiz Tefsr Mehmed Efendiye ait
bilgilerle tamamen rtmektedir. smail Paann bahsettii bu ahsa ait bilgiler
biraz daha farkllk arzeder: Tefsr Mehmed b. e-eyh Ali er-Rm el-Hanef.
skp kads, et-Tefsr diye bilinir. 1077de ld. Kitab Resil al Envrit-tenzl
lil-Beydvdir.23 Tefsr lakapl bir ahs da XVI. yzylda yaam, Tercman
Yunus Tekkesinde eyhlik yapm olan mer Efendidir.24
Bu arada Tefsr Mehmed Efendiyi, atalarnn deri tabaklama ile urat-
iin bata eyhi Mehmed Efendi25 olmak zere kimi mellifler Debb,
Debb veya Debbazde nisbesiyle anar.26 Bu nedenle ayn nisbeyle anlan
baz kiilerle kartrlmaktadr. Bunlar arasnda zellikle bir iki isim n plana
kmaktadr. Birisi 1687-88 arasnda eyhulislm olan Debbzde Mehmed
Efendi (v. 1114/1702)dir. smail Paa Badadnin, Debbazde, Muham-
med b. e-eyh Mahmud bal altnda bahsettii27 kii Debbazde Meh-
med Efendidir. Fakat ona nisbet ettii Tibyn f Tefsril-Kurn ve Hiye al

22 Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn, Matbaa-i mire, stabul ts., IV, 177.
23 smail Paa el-Badd, Hediyyetl-rifn Esmul-Mellifn ve srul-Musannifn, stanbul
1951, II, 291.
24 Uzunarl, Osmanl Tarihi, III. cilt, I. ksm, s. 355.
25 eyh Mehmed Efend, Vekyiul-Fuzal (ekikun-Numaniyye ve Zeyilleri iinde), (nr.
Abdlkadir zcan), stanbul 1989, II-III, 158, 545.
26 Arpa, Ayntb Mehmed Efendinin Tibyn Tefsri, s. 18-19. ada mellifler iin rnekler:
smet Binark, Halit Eren, World Bibliography of Translation of the Meanings of the Holy Quran
Printed Translations 1515-1980, stanbul 1406/1986, s. 465-68; Osman Keskiolu, Nzuln-
den GnmzeKurn- Kerm Bilgileri, Ankara 1987, s. 241-242.
27 smail Paa Badd, Hediyyetl-rifn, II, 307.
 SMAL ALIKAN TEFSR MEHMED EFENDNN TEFSR- TBYN ADLI ESER... | 223

Czin-Nebe min Envrit-tenzl lil-Beydv eserleri ona deil, Tefsr Mehmed

Efendiye aittir. Nitekim onun yeni biyografilerinde bu eserlere yer verilmez.28
smi ve eserleri kartrlan dier kii ise Teysrul-Mesr f erhi Siyeril-kebr;
Zeyl-i Devhatil-Meyih; el-Hekmetl-arra f ahkmil-az eserlerini yazan
Mehmed Mnib Ayntb Debbazdedir (v. 1239/1823).29
Tefsr Mehmed Efendi, aslen Anteplidir (eski ad Ayntb). Doum tarihi
bilinmez, fakat bizim hesabmza gre 1610 yl civarnda dodu. yle ki
kendisinin ifade ettii gibi, eitli beldelerde krk yl farkl hocalardan tefsir
ilmini tahsil ettikten sonra stanbula gittii, orada yedi yl (1662-69) kald,
otuz yl da (1669-99) Sivasta hocalk yapt gz nne alnr ve rencilie
de yedi veya on yanda balad kabul edilirse onun, 84-87 yanda vefat etti-
i anlalr ki doumu 1610 civarna tekabl eder. Yirmi yana kadar memle-
ketinde ve 1066/1656ya kadar Diyarbakrdaki Mesudiye Medresesinde ilim
tahsil etti. Akli ilimleri Kurn Al Efend ve Zeynelabidinden ald. Yine eyh
Ebuzziy ven-nr Ali brmessill gibi bir ok mehur alimden din ilimler
zellikle Kuran tefsiri dersleri ald. Yirmi yandan sonra Sivasa geldi ve ksa
sreli ayrlklar hari bir daha buradan kopamad. Sivasta zamann byk ho-
calarndan tefsir dersleri ald. renimine bir ara Trablusam, Musul, Dmek
ve Kahirede devam ettii belirtilmekle beraber bunlarn tam olarak ne zaman
ve hangisine nce gittii hakknda bir bilgi yoktur.
Toplam krk yl sren tahsil hayatndan sonra Kuran, Kuran ilimleri ve
tefsirdeki hreti Sivasn snrlarn oktan am ve payitahta ulamt. Ar-
tk tefsir limi olarak n salm, bu yzden Tefsr nisbesi ile anlmaya ba-
lanmt. Durumdan haberdar olan eyhlislm Minkrzde Yahya Efendi (v.
1088/1677), ondan sultan IV. Mehmede vgyle bahsetti. Padiah da onu
stanbula ard. Yahya Efendinin takdimi ile huzura kabul edildi. Artk s-
tanbul gnleri balamt. Dnemin ilim ve eitim kltr asndan sarayla
olan yakn iliki, ok nemli bir tecrbedir. O stanbula geldiinde karizma-
tik Vezir-i Azam Kprl Mehmed Paa lm, olu Fazl Ahmet Paa greve
balamt. Kadzdeliler hareketi Kprl Mehmed Paann mdahalesiyle
hzn kesmiti ama bitmemiti. Tefsr Mehmed Efendi, Avc Mehmedin en
ihtiaml dneminde 1662-1669 yllar arasnda stanbulda kald. Yukarda

28 Bk. Mehmet pirli, Debbazde Mehmed Efendi, DA, stanbul 1994, IX, 62-63.
29 Hakknda bk. Ahmet zel, Ayntb, Mehmed Mnib, DA, stanbul 1995, IV, 245-46. Bu
konudaki en tutarsz bilgileri Osman Keskiolu vermitir. Bk. Nzulnden GnmzeKurn-
Kerm Bilgileri, s. 241, 242.
224 | OSMANLI TOPLUMUNDA KURAN KLTR VE TEFSR ALIMALARI -I-

belirttiimiz zere dnemin eyhulislm Minkrzde Yahya Efendi, padia-

hn huzurunda ilmi tartma ve bilgi alveriinin yapld dersler balatmt.
Her ne kadar padiah vaktinin ounu Edirnede geirse de zaman zaman
stanbula geliyordu veya dier devlet erkn gibi ulema da Edirneye gidiyor-
du. Dersler de onun huzurunda devam ediyordu. Tefsr Mehmed Efendi de
ite bu derslere haftada iki gn katlarak, Kuran ve tefsir bahisleri aldnda
ilmini sergiledi. Bylece hem kendini ispat etti hem de dnemin ilim camia-
snda tannd. Yahya Efendinin onu stanbula arttrmasndaki amalardan
birisi de onun bu derslere katlarak ilmi mzakerelere katk yapmasn sa-
lamak olabilir. Kanaatimizce, iaret ettiimiz malum tartma ve kavgalardan
uzak kald, ismi bu tr dedikodulara bulamad, dahas Yahya Efendinin
din ve ilim anlayna yakn olduu iin onu stanbula armtr. Zira o,
toplum kesimleri arasnda olduka byk huzursuzluklar douran din at-
malardan sonra itidal arayan iktidar iin ideal bir tercihtir. Bunu, akl bana
gelmi bir sultann din anlay ve din yaanty normale dndrme, aradaki
uurumlar giderme giriimi olarak yorumluyorum. Sebep ne olursa olsun, bu
arya olumlu cevap vermesi, hem Tefsr Mehmed Efendinin ahsna hem
topluma hem de ilme bir hizmet olmutur.
Tefsr Mehmed Efendi stanbulda kald srece tefsirle uramaya devam
etti, muhtemelen baz eserlerini de burada yazd. Ancak asl ismini lmsz-
letirecek eseri henz yazmamt. te bu srada ilmi faaliyetleri seven, terc-
melere destek veren padiah IV. Mehmed ondan Hdr b. Abdurrahman el-Ezd
ed-Dmek (v. 773/1371)nin et-Tibyn f Tefsril-Kurn ( )
adl tefsirini Trkeye tercme etmesini istedi. Tercmede yararlanmas iin
de drt cilt tefsir on tane szlk verdi. Tercmenin bana yazd Dbceden
anlaldna gre Mehmed Efendi, bu tefsiri daha nceleri hem okumu hem
de okutmutu. Bu yzden tercme iin bu tefsirin seilmesinde kendisi belir-
leyici olmu olabilir. Mehmed Efend, Beyzvnin Envrut-tenzl adl tefsirini
zaten iyi biliyordu ve belki de ona yazd haiyeyi bu tercmeden nce yaz-
mt. Sonu olarak alnan karar zerine tercmeye balam ve iki yl zel
mesai ile ve bizzat kendi yazs ile sz konusu tefsiri iki nsha halinde Osmanl
Trkesine aktarm, adna da Tercme-i Tefsr-i Tibyn demitir. Dibcedeki
ifadesine gre bu eserin tercmesini sultann kendisi istemi ve stanbulda
yedi yl gibi uzun bir sre kalm, bu arada grevi tamamlam ve eseri biz-
zat kendisi padiaha takdim etmi, bir takmn padiaha dierini de okuyup
faydalanmas iin halka vakfetmitir. Baz kaynaklarda tefsiri, lmnden bir
 SMAL ALIKAN TEFSR MEHMED EFENDNN TEFSR- TBYN ADLI ESER... | 225

yl nce yani 1110/1698 ylnda tamamlad kaydedilir.30 Bunu kabul edecek

olursak yanlabiliriz, nk, o vefat ettiinde kendisine bu tercmeyi teklif
eden sultan IV. Mehmed de Yahya Efendi de vefat etmiti. 1110 tarihi, terc-
menin istinsahlarndan birinin tarihi olabilir. Ayrca Arpann da belirttii gibi
bu tarih, mellifin aklamalar ile de elimektedir.31
Mehmed Efendi, stanbulda kalmas iin yaplan teklifleri kabul etmeyerek
Sivasa dnmek istedi. Dnemin en prestijli medreselerinden olan Sivastaki
ifiye Medresesine mderris tayin edildikten sonra stanbuldan ayrld. Ha-
yatnn geri kalan ksmnda, yani yaklak otuz yl, burada mderris olarak
grev yapt, renciler yetitirdi. eyh Mehmed Efendi (v. 1145/1732), onun
Sivas mfts grevinde bulunduuna iaret etmi, ancak zaman hakknda
bir bilgi vermemitir. Muhtemelen stanbul seyahatinden sonra mderrislik
yllarnda bir ara mftlk de yapmtr.
Hakknda alim, faziletli, cmert, rencilerini koruyan ve gzeten birisi ol-
duuna dair vc cmlelerle bahsedilen Mehmed Efendi, hicri 22 Rebiulevvel
1111, miladi 16 Eyll 1699 tarihinde Sivasta vefat etti. Uzunarlnn verdii
bilgiye gre naa, Sivasta bugnk zzettin Keykavus Devlet Hastanesinin
(eski adyla Numune Hastanesi) yukar tarafnda bulunan Kabak Yazs me-
zarlna defnedilmitir. Fakat I. Dnya Sava srasnda Sivas milletvekili
Mtevellizde Ziya Beyin ncl ile Ali Aa Camii bahesine nakledil-
mitir. Mezar Ali Aa Cami kble tarafnda olup kitabesinde u Arapa ifade
yer almaktadr: L lhe llallh Muhammed Raslullh. Hz merkadu hazreti
mfessir Muhammed Efend rahmetullhi tel aleyhi rahmeten vsiaten. Trhu
veftihi sene 111132 Cami evresinde yaplan dzenlemelerde, Tefsr Muham-
med Efendi, .t. 1699 yazl ek levha konulmutur.
Tefsr Mehmed Efendi, kendi alanlarnda mehur olmu rencilerden
ve eserlerden oluan kymetli bir ilmi miras brakmtr. Terceme-i Tefsr-i
Tibyn dnda gene tefsirle ilgili Hiyetu Envrit-tenzl lil-Beydv (Hiye al
Tefsril-Beydv) adl bir eseri vardr. Zriyt sresinden Ns sresine kadar
olup yazmas mevcuttur (Atf Efendi 336, Millet Kt. Ali Emiri 141). Hiye
al Czin-Nebe de Beydv tefsirinin ilgili ksm zerinedir. Dier eserleri un-
lardr: Hiye al erhi Hiyetil-Hayl lil-Akidin-Nesef); Hiye al Hiyeti

30 mer Nasuhi Bilmen, Byk Tefsir Tarihi, stanbul 1974, II, 803; Binark, Eren, World Bibliog-
raphy of Translation of the Meanings of the Holy Quran, s. 465.
31 Arpa, Ayntb Mehmed Efendinin Tibyn Tefsri, s. 27.
32 Rdvn Nfiz, smail Hakk Uzunarl, Svs ehr, Devlet Matbaas, stanbul 1346/1928, s. 137.
226 | OSMANLI TOPLUMUNDA KURAN KLTR VE TEFSR ALIMALARI -I-

Mir Ebil-Feth (db- Mir) (Hiye al Hiyetil-Fethiye lil-Hanefiye minel-

dabil-Adudiyye) ve Hiye al Zadil-mtezevvicn fi erhi Zuhril-mteehhiln;
Hiye al Hiyetis-Seyyid al erh Muhtasari bn Hcib; Risle fil-Mantk. Bu
eserlerden Tefsr-i Tibyn dndakilerin hepsi yazmadr.33

D. Bir Osmanl Klasii Tibyn Tefsiri ve Yayn Hikyesi

Osmanl mfessirlerinin ve tefsir mtercimlerinin, tercme ettikleri eserle-
rin aslna sadk kalmay zorunlu grmeyerek, tercmeye uygun grdkleri ek-
lemeler, baka kitaplardan alntlar veya gereksiz grdkleri yerleri karmalar
gibi tasarruflarda bulunduklar bilinen bir yntemdir.34 Mehmed Efendi de bu
gelenee uymu, Hdr b. Abdurrahman el-Ezd ed-Dmek (v. 773/1371)nin
et-Tibyn f Tefsril-Kurn adl Arapa tefsiri Osmanl Trkesine aktarmtr.
Kendi ifadesi ile et-Tibynn manasn olduu gibi tercmeye ilaveten ba-
ta fkhi meseleler olmak zere kendisinin ve dier mfessirlerin yorumlarn
da ilave etmitir.35 Bu nedenle ona salt tercme denilemez, nk o, Kd
Beyzvnin Envrut-tenzl ve esrrut-tevli bata olmak zere dier tefsirler-
den, tarih ve nasihat kitaplarndan yararlanarak ilaveler yapm, kimi yerlerde
kendine gre dzenlemelerde bulunmu, ksa geilen kssalar uzun uzad-
ya anlatmtr. Bazen de el-Ezdnin kimi grlerinin tersine kendi gr-
n belirtmitir. Mesel mtebih yetlerin tevilini bilme konusunda, el-Ezd
bunlarn tevilini yalnz Allah bilebilir derken, Ayntb ilimde rsih olanlarn
da mtebihin tevilini bilebileceini savunur. Yine Ezdnin tefsirinde yer
alan lugav ve nahv tahliller, caz, belgat, edeb sanatlar ve kraat farkllklar
gibi konular tercmeye dahil etmemitir. Btn bu sebeplerle, telif-tercme
karm bir eser ortaya kmtr.36 Tefsr Mehmed Efendinin ismi gibi ese-
ri de Tercmett-Tibyn, Tercmett-Tibyn fi Tefsril-Kurn, Tefsr-i Tibyn,
Terceme-i Tefsr-i Tibyn, Tibyn Tefsiri, Tibyn Tefsiri Tercmesi, Tibyn gibi
farkl adlarla anlmaktadr.
Tefsr-i Tibynn bugne gelme sreci ilgin bir hikayedir. Ktphaneler-
deki ok sayda yazmadan anlaldna gre o, yazldktan sonra, bir hayli

33 Hayat ve ilmi faaliyetleri hakknda bk. eyh Mehmed Efend, Vekyiul-Fuzal, II-III, 158,
545; Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn, Matbaa-i mire, stabul ts., IV, 199; Nfiz, Uzunar-
l, Svs ehr, s. 136-37; Arpa, Ayntb Mehmed Efendinin Tibyn Tefsri, s. 18-25; brahim
Yasak, Sivas Yatrlar ve Abdulvehhab Gazi Hazretleri, Sivas 2004, s. 71.
34 Birk, Osmanlca Tefsir Tercmeleri, s. 64, 68; Arpa, Ayntb Mehmed Efendinin Tibyn
Tefsri, s. 28.
35 Mehmed et-Tefsr, Terceme-i Tibyn, Matbaa-i mire, stanbul 1306/1889, I, 3-4.
36 Arpa, Ayntb Mehmed Efendinin Tibyn Tefsri, s. 28.
 SMAL ALIKAN TEFSR MEHMED EFENDNN TEFSR- TBYN ADLI ESER... | 227

tevecche mazhar olmutur. Nitekim Mehmed Efendi de eserini halka vak-

federek bir anlamda bunu amalamtr. Aradan geen uzun zaman sonra
matbaada baslarak bu ama daha ileri boyuta tanm, bir anlamda bu tef-
sirin ikinci douu gereklemitir. Ancak bu dou biraz sancl olmutur.
yle ki tefsir yazldktan yaklak 150, stanbulda ise tam iki asr sonra ba-
slabilmitir. Matbaann Osmanl topraklarnda ge yaygnlamas ve dini ki-
taplarn basmnda biraz tereddt olmas, bu tefsirin basmn da geciktirmi
ve bir buuk asr yazma nshalarndan okunmutur. Zira 1139/1727 tarihli
hatt- hmayn ve fetvada matbaada tefsir, hadis, fkh ve kelam ilimlerine
ait kitaplarn dndaki kitaplarn baslabilecei izni verilmitir.37 1727de
stanbulda kurulan matbaada ilk eser 1729da baslabilmitir. Dini konular-
la ilgili bir kitabn baslabilmesi iin ise yaklak seksen yln gemesi gereke-
cektir. Nihayet 1218/1803de Risle-i Birgivnin basmyla bir eik atlanm
oldu. Tefsr-i Tibyn ise 1820de kurulan ve Msrn ilk matbaas olan Bulak
Matbaasnda 1841 (h. 1257) ylnda baslamtr. Bylece o, ilk matbu Trk-
e tam tefsir olma zelliini de kazanmtr.38
Kitabn bu kadar ge baslmas ile ilgili iki soruya cevap arayalm. Birinci
sorumuz udur: Tefsr-i Tibyn stanbulda neden ge basld? Sanrz buna
verilebilecek en kestirme cevap, tefsir dhil dini kitaplarn matbaada bas-
mnn yasaklanmasdr. Fakat bu tefsir, yasak kalktktan uzun zaman son-
ra stanbulda 1283/1866da baslmtr. Eer tefsir eserlerinin basm yasak
olsayd, Amme Tefsiri (Matbaai mire, stanbul 1264/1847); Tefsr-i Yasin li
Hammm (Matbaai mire, stanbul 1270) kitaplar da baslmazd. Kald ki
1803de dini eserlerin basm yasa kaldrlmtr.39 Dier cevap da ihtiya
ile ilgili olmaldr. Yani bu tefsirin baslmasna gerek grlmemi olabilir. n-
celikle Osmanl medreselerinde retim dili olarak Arapann kullanlmas
sebebiyle eitim sisteminde ona ihtiya duyulmamtr. Zira medreselerde

37 A. Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, s. 170-71; Jale Baysal, Osmanl Trklerinin Bastk-
lar Kitaplar 1729-1875, Hiperlink Yay., stanbul 2010, s. 4, 44, 51, 52.
38 Arpa, Ayntb Mehmed Efendinin Tibyn Tefsri, s. 12, 104, 109. Baysaln verdii listeye
baklrsa baslan ilk Trke tefsir Amme Tefsiri olup Matbaai mirede (stanbul) 1264/1847
ylnda baslmtr (Baysal, Osmanl Trklerinin Bastklar Kitaplar, s. 81).
39 Baysal, Osmanl Trklerinin Bastklar Kitaplar, 51. Baysal kitabnda, Tibyan Tefsirinin basm-
na ve hatta onunla ilgili hibir bilgiye yer vermez. ok mehur, yaygn ve bilinen bir tefsir
olmasa syleyecek bir ey olmayabilir. Baz ihtimaller akla gelmekle birlikte, buna bir anlam
verebilmi deiliz. Muhtemelen kendisinin nszde belirttii gibi o, gremedii kitaplar
arasndadr. Daha vahim olan ise, kitab gzden geirerek Baysaln grmediklerini ekleyen
aratrmaclarn da bu esere yer vermemeleridir.
228 | OSMANLI TOPLUMUNDA KURAN KLTR VE TEFSR ALIMALARI -I-

Kad Beydvnin Envrut-tenzl ve esrrut-tevli, Zemahernin el-Kef an

Hakikit-tenzl ve et-Tefsirul-Celleyn her zaman okutulan eserler olmutur.40
Bu eserlerin hakimiyeti, sadece Tefsr-i Tibyna kar deil btn Osmanlca
tefsirlere kardr. Bu bir art niyet ve boykot deil, bilim dili tercihidir. Fakat
burada u soruyu sormadan da edemiyoruz: Kad Beydv ve Zemaher bu
kadar egemen olduu halde onlar da kaynak olarak kullanan ve onlar kadar
baarl bir tefsir ortaya koyan Ebussudun tefsiri neden itibar grmedi, tefsiri
mi orijinal bulunmad, baka nedenler mi vard? Sanrz Beydv ve Zemaher
tercihi, muhafazakarln, bilim alemi ve onun uzants olarak toplum kat-
manlarnda karmaaya ve fitneye yol amamasn istemesinin sonucudur.
Tefsir-i Tibynn ge baslmasnn nedenlerine dair baka bir ihtimal ise
tefsirin baslmaya deer grlmemesi olabilir. Zira bu eser, dier tefsirler ya-
nnda, tefsir ilmi bakmndan ok clz kalmaktadr.
Medreselerin dilinin Arapa oluunun da Kurann tercme faaliyetini ya-
valatt ve Trke tefsirlerin basmn geciktirdii sylenebilir. Tanzimatla
birlikte ortaya kan yenilenme, milliyetilik gibi cereyanlardan sonra Kurann
Trkeye tercmesi almalar ilgi grmeye balamtr. eyhlislm Ms
Kzm Efendi, Ahmed Cevdet Paa, Bereketzde smil Hakk gibi birok alim
Kurann Trkeye evrilmesinin zaruri olduunu belirtmi, bazlar da bizzat
bu ie teebbs etmitir. Srr Paa (v. 1313/1895)nn Srr- Furkn adl iki
ciltlik bir tercme ve tefsiri, eyhlislm Ms Kzm Efendi (v. 1920)nin
bir ciltten ibaret Safvetl-beyn adnda tamamlanmam bir tercme ve tefsi-
ri byledir.41 te yandan baz alimler bu harekete kar km, eyhlislm
Mustafa Sabri (v. 1954) Meselet Tercemetil-Kurn adyla Arapa bir risle
yazmtr (Kahire 1351).
Bu eserin ge baslmas politik bir tavrla da alakaldr. Bununla ilgili so-
rumuz udur: Bu tefsir neden ilk defa 1259/1843 ylnda Msrda basld?
Halbuki onu zellikle padiah yazdrm, dolaysyla bir anlamda resmi hvi-
yet de kazanmt. Kanaatimizce bunun sebebi, hemen her alanda olduu gibi
bilim, kltr ve eitimde bir dizi reformlar balatan ve ayn zamanda stanbul
idaresine muhalif olan Kavalal Mehmed Ali Paa (v. 1265/1849)nn genel
politikasnn bir yansmasdr. Onun bu hareketini, merkez ynetime kar bir

40 Mefail Hzl, Osmanl Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler, Uluda niversitesi

lhiyat Fakltesi Dergisi, c. 17, sy. 1, Bursa 2008, s. 35.
41 Dier tercme ve mealler iin bk. Muhammed Hamdullah, Kurn- Kerm Tarihi (ev. M.
Sait Mutlu), stanbul 2000, s. 195-200.
 SMAL ALIKAN TEFSR MEHMED EFENDNN TEFSR- TBYN ADLI ESER... | 229

atak olarak deerlendirebiliriz. Nitekim Kavalalnn 1820 ylnda Bulak Mat-

baasn stanbuldaki Osmanl devlet matbaas Matbaa-i mireye rekabet ama-
cyla kurduu da sylenmektedir.42 stanbul ise tefsir basmamakta direnecek
ve bu tefsirin basm iin eyrek yz yl daha bekleyecek, bu arada bu tefsirin
Bulak matbaasnda iki basks daha yaplacaktr. imdilik kesin belge elimizde
olmamakla birlikte, gelimelerden bu tefsirin stanbul-Kahire arasndaki siyasi
kavgaya alet edildii anlalmaktadr.
Tefsr-i Tibyn ilk baskdan 1905 ylna kadar Osmanl mparatorluu dne-
minde on defa, Trkiye Cumhuriyeti dneminde (1956-1986 arasnda) latin
harfleriyle be defa, ayrca iki defa da sadece meal ksm baslmtr. Osman-
l dnemindeki basklarnn son , Tefsrul-Mevkib Tercmetl-Mevhib ile
birlikte baslmtr. Bir ounu bizzat grmek suretiyle Tibyn Tefsirinin tespit
ettiimiz basm bilgilerini u ekilde sralayabiliriz (Kataloglarda mellif ve yazar
isimleri farkl yazlabilmektedir, hatta ayn yer ve tarihli basklarn ciltlerinde de
bu durma rastlanmaktadr. Basm tarihlerindeki farkllklar, bazen basmn uzun
zaman almas, bazen ciltlerin farkl matbaalarda baslmasndan kaynaklanr).43
1. Ayntb Mehmed Efendi veya Muhammed b. Hamza el-Ayntb el-
Hanef et-Tefsr, Terceme-i Tefsr-i Tibyn, 1256-9/1840-43, Kahire, Darut-
Tibaatil-mire (Bulak Matbaas), iki cilt iinde 1-4 c. (1-2 c. 471, 378 s.,
3-4 c. 496+399 s.) (Bu basknn baz kaytlarda mellif ismi Muhammed
b. Hamza ed-Debba eklindedir. Bu tarihteki basklarn matbaa ad da
farkldr. Zira Bulak Matbaas iin u isimler de kullanlmtr: Drttba,
Matbaat Shibis-Sade, Drt-Tbatil-Mamre, Drt-Tbatil-mire,
Matbaa-i mire, Matbaatl-Kebr, Drt-Tbatil-Hdvne, Drt-
Tbatil-Bhire, Matbaat Msril-Mahrse, Matbaa-i Seniyye-i Mecbre).
2. Muhammed b. Hamza el-Ayintab el-Hanef et-Tefsr, Terceme-i Tefsr-i
Tibyn, Bulak Matbaas, Msr 1266/1849, 1-4 c.
3. Muhammed/Mehmed b. Hamza el-Ayntb el-Hanef Tefsr, Tefsr-i
Tibyn, Bulak Matbaas, Msr 1279/1863, 1-2 c. (496, 399 s.).
4. Muhammed b. Hamza el-Ayntb el-Hanefi Tefsr, Terceme-i Tibyn,
Matbaa-i Sultaniye (Matbaa-i mire), stanbul 1283/1866, 1-4 c. (487,
435, 390, 379 s.).

42 Turgut Kut, Bulak (Matbaas), DA, stanbul 1992, VI, 387-89.

43 Hatal ve farkl kaytlarn bir ksmna Birk (Osmanlca Tefsir Tercmeleri, s. 60) ve Arpa
(Ayntb Mehmed Efendinin Tibyn Tefsri, s. 32-33) iaret etmitir.
230 | OSMANLI TOPLUMUNDA KURAN KLTR VE TEFSR ALIMALARI -I-

Bundan sonraki basklarda Dibce-i Tercme-i Tibyn balkl buuk

sayfalk giri yoktur.
5. Muhammed b. Hamza el-Ayntb el-Hanefi Tefsr, Terceme-i Tefsr-i
Tibyn, Dart-Tbaatil-mire (Matbaa-i Sultaniye), stanbul 1290/1872,
1-4 c. (522, 466, 418, 405 s.).
6. Mehmed Tefsr veya et- Tefsr Muhammed veya Debbazde Meh-
med Tefsr, Terceme-i Tefsr-i Tibyn veya Terceme-i Tibyn veya Tefsr-i
Tibyn, Matbaa-i zzet (Matbaatu el-Hac zzet ve Ali Efendi), Kostanti-
niyye 1296/1879, 1-4 c. (2 ciltte) (Not: Dokuz Eyll lahiyat Fakltesi
Ktphanesindeki Ebu Cafer Muhammed bnl-Hasen Tusi, 460/1067,
Terceme-i Tbyan, terc. Muhammed et-Tefsiri, Matbaat zzet, Kostantniy-
ye 1296, 2 ciltte 1-4 c. eklindeki kaytta yazar ismi yanl yazlmtr. Ebu
Cafer Tusi (v. 460/1067) mfessir olup et-Tibyn f Tefsril-Kurn adl bir
tefsir vardr, fakat o baka bir eserdir).
7. Mehmed et-Tefsr veya Muhammed bin Hamza Debbazade Anteb
veya Debbazde Mehmed Tefsr, Tercme-i Tefsr-i Tbyn veya Tercemetit-
Tibyn, Matbaatn-Nefisetil-Osmnye, Drul-Hilafet/stanbul 1306-
8/1889-91, 1-4 c. (1-2. cilt 486, 435 s.; 3-4 cilt 390, 379 s.).
8. Mehmed Ayntb veya Muhammed b. Hamza el-Ayntb el-Hanefi Tefsi-
ri veya Muhammed b. Hamza Debb, Tefsr-i Tbyn veya Tercme-i Tibyn,
nr. Mehmed Tahir - Hasan Hilmi, Ahter Matbaas, stanbul/Dersaadet,
1317-24/1899-1902, 1-2 c. (335, 344 s.), 3. cilt, Alem Matbaas Ahmet
hsan ve rekas, 304 s., 4. cilt, Arif Efendi mat. 317 s. (Tefsr-i Mevkb
ile birlikte) ( ayr matbaada) (Baz kaytlarda Mehmed Tahir mellif gibi
gzkyor).
9. Mehmed Efendi Ayntb, Tefsr-i Tbyn ve Tefsr-i Mevkb, irket-i
Sahafiye-i Osmaniye Matbaas, Yusuf Ziyaeddin ve Ahmed Naili ve reks,
stanbul/Dersaadet 1320-21/1902-03, cilt 1-2 (427, 390 s.); cilt 3-4 (398,
344 s.) (Tefsr-i Mevkb ile birlikte).
10. Tefsr-i Tbyn ve Tefsr-i Mevkb, Mtercim: Mehmed Efendi, nr. Mehmed
Mehdi, rif Efendi Matbaas, Dersadet/stanbul 1323-24/1905-1908, cilt 1-2
(368, 356 s.); cilt 3-4 (304, 328 s.) (Tefsr-i Mevkb ile birlikte) (Baz kataloglar-
da mtercim olarak Mehmed Mnib Debbagzade Ayntb, 1238/1823 isim
ve tarihi verilmektedir ki bu ahsn baka birisi olduuna iaret etmitik).
11. Ayntb Mehmed Efendi,Kurn- Kerm Meli ve Tefsiri -Tibyn Tefsiri,
Latin harflerine ev. Sleyman Fahir, Btn Kitabevi, stanbul 1956-57, 1-4
c. (S. Fahir bir takm ksaltma ve ilavelerle tasarrufta bulunmutur).
 SMAL ALIKAN TEFSR MEHMED EFENDNN TEFSR- TBYN ADLI ESER... | 231

12. Ayntb Mehmed Efendi,Kurn- Kerm Meli ve Tefsiri -Tibyn Tefsi-

ri, Latin harflerine ev. Sleyman Fahir, Btn Kitabevi, 2. bask, stanbul
1963-64, 1-4 c. (S. Fahir bir takm ksaltma ve ilavelerle tasarrufta bulun-
mutur). (Baz kataloglarda mellif Mehmed Mnib Debbazde Ayntb,
1238/1823 olarak gsterilmitir)
13. Mehmed Efendi Ayntb, Kuran- Kerim Meali ve Tefsiri: Tibyn Tef-
siri, Latin harflerine ev. Sleyman Fahir; yeniden hazrlayan: Ahmed
Davudolu, Salam Kitabevi, Doyuran Matbaas, stanbul 1980, 1-4 cilt.
(A.Davudolu da baz tasarruflarda bulunmutur)
14. Ayntb Mehmed Efendi, Tibyn Tefsiri, sadeletiren: Sleyman Fahir,
dzenleyen: A. Davudolu, Saadet Yay., stanbul 1981 ve 1986, 4. c. (A.
Davudolu da baz tasarruflarda bulunmutur)
15. Kuran- Kerim ve Aklamal Yce Meali (l Meal), Ayntb Mehmed
Efendi, Ayhan Yaln, smail Kurt, Huzur Yayn Datm, stanbul 1992, 2.
bask 2005.

E. Tefsr-i Tibynn Osmanl Toplumundaki Fonksiyonel Nitelikleri

Aratrmamz sonunda Tefsr-i Tibynn fonksiyonel nitelikleri hakknda
edindiimiz ilk kanaat44, tefsir ilminin mahiyeti ve yaps ile alakaldr. Bize
gre bu tefsir, kendisinden nce ciddi bir tefsir gelenei oluturmaya aday
olan ihabeddin-i Sivs, bn-i Kemal ve Ebussud Efendinin at yolda
makas deiimine neden olmutur. Osmanl ilim evresinde gl bir tefsir
nosyonu ve muazzam tefsir literatr vardr, ancak bu birikim, rnein bir
Endls evresi gibi, nev-i ahsna mnhasr bir gelenee dnememitir.
Bunun saysz nedeni vardr. lk masum ve ikna edici kant, bizce, toplu-
mun eitim ve kltr dzeyinin dk olmasdr. Osmanl ulemasnn yazd
eserler halkn anlayaca dilde ve seviyede yazlmadndan halk kesimlerin-
de pek rabet grmediini, buna karn Tibyn Tefsiri ve onun gibilerin n
plana kt sylenebilir. te makas deiimi dediimiz hadise bu anlamda
gereklemitir. Bu adan bakldnda Tefsr-i Tibyn, medresenin akademik
arlna kar dili Trkeletirilerek, anlatm biimi basitletirilerek ve ierii
ekici hale getirilerek halka sunulmu bir tefsirdir. Basit kelimesi aalama
ya da hafife almak iin deil, halkn anlayaca seviye anlamnda kullanlm-
tr. Bu durumun olumlu ve olumsuz ynleri vardr. Halk Kuranla bulu-

44 Burada sz konusu edeceimiz sonulardan bazlarna Birk da iaret etmitir. Bk. Osman-
lca Tefsir Tercmeleri, s. 66-67.
232 | OSMANLI TOPLUMUNDA KURAN KLTR VE TEFSR ALIMALARI -I-

turduu, bu sayede halk, Kuran ve dinini kendi dilinde rendii, okuma

kltrn yaygnlatrd, bilgileri kitab hale dntrd iin bir avan-
tajdr ve olumlu bir almdr. te yandan ciddi ve derinlikli tefsirlere ihtiya
duyulmadna dair bir yargnn olutuunu ve bylesi tefsirlerin gn yzne
kmasn dolayl olarak engellemi olabileceini varsayarsak, dezavantaj ol-
duunu ve olumsuz bir fonksiyon icra ettiini grrz. Bu varsaymn elbette
bilimsel aratrmalar ile desteklenmeye ihtiyac vardr. Ayrca halkn yaygn
din bilgisine ayak uydurarak ieriini illetli bilgilerle doldurmas, olumsuz
icraatn en dikkat eken yandr.
Bir dier kanaat, tefsir tarihinin yeni zamanlarnda egemen fikirlerden bi-
risi olan, kendi dilinde Kuran anlama gayesine getirilen gl destektir. Bu
eserin Trk dilinde yazlmasn isteyen ya da tevik edenlerin bunu milliyeti
duygularla deil de sz konusu gayeye hizmeti amaladklarn dnyo-
rum. Zira dnemin siyasi idaresi, dil dhil birok alanda yenilie ve Trke-
nin yaygnlatrlmasna girimitir. Trke bir meal ve tefsir de bu giriimin
bir paras saylmaldr. Bu ama dorultusunda az da olsa Trke tefsirlerin
yazlmaya devam ettiini gryoruz. Bu gelime, belki Arapa tefsir yazma
geleneine ldrc darbe vurmamtr, ama ulema zerinde psiko-sosyal bir
bask yapm olabilir. Bylece, yukardaki sonu ile bunu bir araya alnca, bu
ve Tefsrul-Mevkib Tercmetl-Mevhibin, bir tefsir gelenei yaratamasa da
Anadoluya zg bir Kuran-tefsir kltr izgisi oluturduu sylenebilir.
Bu tefsir hakkndaki nc ana fikrimiz, onun halka ynelik vasf ile ilgi-
lidir. aret ettiimiz ana fikirler erevesinde onun iki yn n plana kyor.
Birisi yukarda bahsettiimiz dili, yani Trke oluudur. kincisi muhtevasdr
ki zerinde daha fazla durulmas gerekir. Tefsir-i Tibynn muhtevas dnemin
dini dnce ve zihniyeti ile dorudan alakal olmaldr. Osmanlda nasihat-
vaaz, bazen hurafe ve efsane varyantl, ksmen yzeysel bilgiye dayal dini
zihniyetin bu tefsirde tebarz ettiini ya da bu tefsir araclyla toplumda
byle bir zihniyetin srdrldn syleyebiliriz. Bu haliyle onun, Muham-
mediye, Envrul-kn, Kara Davud, Ahmediye gibi Osmanl halknn dini bilgi
kaynaklar arasnda yer aldn rahatlkla syleyebiliriz.45 Bylece bizzat siyasi
otorite tarafndan yazdrlan ve desteklenen tefsir, halkn din anlayn hangi
anlamda etkilemek iin telif edildiini ya da ettirildiini tespit etme frsat sun-

45 Her ne kadar Tefsir-i Tibyn bilgi kaynaklar arasnda saylmam olsa da bahsettiimiz din
anlay u almada ortaya konulmutur: Hatice Kelpetin Arpagu, Osmanl Halknn Gele-
neksel slm Anlay Ve Kaynaklar, stanbul 2001, s. 115 vd.
 SMAL ALIKAN TEFSR MEHMED EFENDNN TEFSR- TBYN ADLI ESER... | 233

maktadr. O, Trke olmasnn yannda sade, ksa ve zl, halkn duygularna

hitap eden rivayet, hikaye ve temsil cinsinden anlatmlarn oka yer ald
bir tefsirdir. Ayrca mellif, Osmanl toplumunun ana karakteri olan Hanef
mezhebine ve Nakibend tarikatna baldr. Bu zellikleri ile halkn yzeysel
bilgisine hitap ederken ayn zamanda toplumdaki din anlay hakknda da
baz ipular vermektedir. Medresedeki tefsir tedrisi iin hem dil hem muhteva
hem de ilmi nitelikler asndan yeterli olmayan byle bir tefsirin, devlet tara-
fndan halkn Kuran bilgisi ve muhtevasn renmesi amacyla desteklendii
anlalmaktadr. Halk Mslmanl, tekke (tarikat) ve camiden besleniyordu
ve ayn zamanda toplum gl bir ekilde tasavvufla i ieydi. Bir yandan
medresede ilm faaliyet devam ederken dier yandan da halkn din ve ahlak
adan eitilmesi, bilgilendirilmesi ve bilinlendirilmesini stlenen cami,
tekke, zaviye, Ahilik gibi sosyal birliklerin mekanlarnda, kraathane ve ky
odalarnda bolca okunan bir eser olarak belli bir fonksiyon grmtr. Onla-
rn toplumun din, ahlak anlay ve yaps ile uyutuu sylenebilir. Trke
olmalar, dnemin dilini kullanmalar ve kolay anlalr bir slupta olular
onlara rabeti artrmtr. zellikle matbaada basmndan sonra dnemin din
algsna uygun olarak halkn Kuran kltrnn olumasnda, halkn dindarl-
nda ve Trkenin dini literatrde kullanmnn yaygnlatrlmasnda byk
rol oynamtr.46 Sonu olarak defalarca baslmalar, onlarn halk ile btn-
letii, bugnlerde pek fazla kullanlan halk mslmanl ile tam bir uyum
iinde olduu ve XX. yzyln balarna kadar bu yapnn pek deimediini
gstermektedir. Tam bu noktada, XVI. yzyln son eyreine kadar yaanan
dini tartma ve atmalara ve dnemin idaresinin toplumda dini itidal ve orta
yol arayna bir daha dikkat ekmek istiyorum.
Tefsirin dil ve muhtevasnn halk arasndaki etkisinin olumlu yanlarn vur-
gularken sahih din bilginin yan sra, verdii yanl zihniyet ve yapt tahri-
bata da dikkat ekmek kanlmazdr. Zira aada rneklendireceimiz zere,
bu tefsirin muhtevasna derc edilmi, Kurann genel muhteva ve mefhumu ile
badamayan bir ok veri vardr. Okuyucunun dikkatini ekmek, daha fazla
rabet grmesini salamak bakmndan gayet yerinde kullanlm gibi gzkse
de yaratm olduu zihniyetin, Kuran tefsiri nosyonu ile telifi mmkn deildir.
Zaten tefsir tarihi boyunca, tefsirlerin en ok eletirilen yn de buras olmutur.
Buna ramen, mellifler bylesi malzemeyi kullanmaktan vazgememitir.

46 Tefsirin Osmanl toplumundaki yeri ve deeri hakknda geni bir deerlendirme iin bk.
Arpa, Ayntb Mehmed Efendinin Tibyn Tefsri, s. 96-110.
234 | OSMANLI TOPLUMUNDA KURAN KLTR VE TEFSR ALIMALARI -I-

Bu tefsir gndeme geldiinde tartlmas gereken bir konu da Kurann

Arapa dnda bir dile evrilemeyecei, yani onun baka dillerde anlalama-
yaca, gibi tutucu anlaytr. Buna sadece iaret etmekle yetiniyoruz.
Buraya kadar ileri srdmz yarg, tespit ve varsaymlarmz ortaya ko-
yabilmek iin mezkr eserden dorudan alntlar yapacaz. Meal ksmnn
tercme teknii asndan ciddi tahlile ihtiyac vardr. Fakat biz bunu yap-
mayacaz. yet meallerinde genellikle anlalr ve dz bir anlam hkimdir.
Hatta bazen, kimi meallerdeki mulklk bu eserde yoktur. el-Maide sresi 35.
yetin meali buna rnektir:

Ya mminler ,Allah taaladan korkun ve fiil ve taat ve terk-i measiden onun
sevabna ve zlfasna tevessl olunur eyi taleb edin) ...I .390,Not: Alntlar
Tibyan Tefsirinin irketi Sahafiye-i Osmaniye, stanbul 1320 basksndan
alnmtr)
Bazen de adeta fkhi bir kaide yazar gibi anlalmas zor tercmeye rastla-
rz. Maide ssresi 38. yetin meali byledir:
Recl ve imrae ki ayrin malni mahalli muhrezeden hafiyyeten ahz ede,
eger ol mehz nisab denl var ise ol hiz gerekse recl veya merredir yed-i
ymnasn rsunden kat edin. (I, 390)
Bir de bugn bilimsel izahlarn yapld Rad sresi 41. yeti nasl anlad-
na bakalm:
Muhammedden yet isteyip onu tekzip

edenler grmezler mi ki arz- kefereyi biz mslimine ahz ederiz ,nevahisinden
mslimine ziyade etmemizle keferenin diyarndan eksiltiriz) .II(322 ,
Tefsir ksmna gelince genel kabul grm aklamalar dnda, yukarda zet-
lemeye altmz halk dindarl ve din anlayna uygun aklamalar, rivayetler
ve hikaye tarznda anlatmlara ok rastlyoruz. Bunlarn bir ksm hurafe bilgiler,
zayf ve hatta uydurma rivayetlere dayanmaktadr. Baz rnekler yledir:
-Bakara sresi 253. yetteki

ksmna getirdii yorumda, nceki peygamberlere verilen

her mucizenin (ayet) benzerinin Hz. Muhammede verildiini ve onun dier
peygamberlere u mucizelerle stn klndn yazar:
aretle ayn yarlmas, vefatnda aa ktn inlemesi, ta ve aacn ona
selam vermesi, hayvanlarn onun risaletine ehadeti, parmaklar arasndan su
kaynamas vb. nice mucizeler. Onun en byk mucizesi Kuran idi. (I, 170).
 SMAL ALIKAN TEFSR MEHMED EFENDNN TEFSR- TBYN ADLI ESER... | 235

-Bakara sresi 255. yetteki krs kelimesini aklarken yle der:

Hasan dedi ki, krsi, arn kendisidir. Ebu Hureyre der ki, Krsi arn nne
konulmutur. Genilii semalarn ve yerin genilii kadardr. Rivayetlerde
anlatlr ki, semavat ve arz krsinin yannda bir halka gibidir. Krsi de arn
yannda sahradaki bir halka gibidir... Mukatil ve Ali derler: Krsinin her
ayann uzunluu yedi sema ve yedi arz uzunluundadr, arn nndedir.
Krsiyi drt melek gtrr, drt yzldrler, ayaklar yedinci arzn altnda
be yz yllk uzaklktadr. Drt melekin biri ebul-beer Ademin suretindedir,
bir yldan bir yla insanlar iin Allahtan rzk ve yamur ister. Meleklerden biri
seyyidul-enm kz suretindedir, bir yldan bir yla hayvanlar iin rzk ister,
buzaya ibadet edildiinden beri yznde keder vardr. Biri de seyyidus-
siba aslan suretindedir, bir yldan bir yla dein yrtc hayvanlar iin Allahtan
rzk ister. Drdnc melek seyyidut-tayr akbaba suretindedir, bir yldan bir
yla dein kular iin Allahtan rzk ister. Baz rivayetlerde bildirildiine gre
hamele-i ar ile krsi arasnda yetmi karanlk perde, nurdan yetmi perde
vardr. Her perdenin kalnl yz yllk mesafe kadardr, eer bu perdeler
olmasa hamele-i arn nurundan hamele-i krsi yanar.
Bu bilgilerden sonra krsden kastn Allahn ilmi olduuna dair bn
Abbastan bir rivayet geldiine, yine krsiden maksadn mlk ve saltanat ol-
duuna iaret eder (I, 172). Bu anlatmda dikkat eken yn, somut tanmla-
malara ne kadar itibar edildii, soyut anlamlarn ise sona braklddr. Ayrca
rivayetlerin shhati ve Kuran anlatmla ne kadar uyutuu da son derece p-
helidir. Bu somut anlatmlarn bir benzerini kyamet gn kurulacak olan vezn
(terazi, l) iin de gryoruz (II, 58).
-Besmelenin tefsirinde malum dil ve fkha dair aklamalardan sonra, fazi-
letine dair yer verdii aklamalar ve rivayetlerin (I, 5-8) ou, insan duygula-
rn heyecana tevik eder, ama dinin asllar bakmndan pek sakncal fikirler
vardr. Yer yer hurufilie de kayan ve ariflerden birisinden naklettii uzun
aklamann bir ksm yledir: ...Besmelenin ikinci faidesi udur: Allah gece
ve gndz 24 saat kld. Be saatinde be vakit namaz farz kld. imdi bes-
melenin on dokuz harfi, bu namaz saatleri dndaki on dokuz saatte ilenen
gnahlara kefaret olur. Naklettii bir hadis yledir: Peygamberimiz der ki,
Bir kimse besmele yazl bir kad Hak tealann ismine tazim iin yerden kal-
drsa Hak taala onu sadklardan yazar, babasnn azabn hafifletir, hatta babas
mrik olsa bile. (I, 6) Ve son bir hikaye de u meyandadr: Firavn uluhiyet
iddiasndan nce bir kasr yaptrp kaplarndan birinin stne Allahn ismini
236 | OSMANLI TOPLUMUNDA KURAN KLTR VE TEFSR ALIMALARI -I-

yazdrd. Hz. Musa onu tevhide davet edip de o da reddedince, Allahtan onun
helakn istedi. Allah da Musaya, Sen onun kfrne bakp helakn istiyorsun,
ben ise onun kapsnn stnde yazlan ismime bakp ona mhlet veriyorum
dedi. (I, 7). Daha bunun gibi ka tane rivayet, hepsini anmaya gerek yok.
-

yetinin tefsiri iin naklettii hadise
gre, Allah, Ademi yarattktan sonra srtn mesh etmi ve zrriyet kararak,
te bunlar Cennet iin yarattm, onlar Cennet ameli ilerler. dedi. kinci
defa srtn mesh etti ve zrriyet kardktan sonra dedi ki, Bunlar ate iin
yarattm onlar da ate amelini ilerler.... (II, 114-15). Hadis devam ediyor,
mesh ederek zrriyetin karlmasna dair baka rivayetler de var. Asl dikkat
ekmek istediim, yette anlatlan metafiziksel bir olayn somuta nasl indir-
gendii, ayrca cennetlik ve cehennemlikler, kader, amellerin yaratlmas vs.
byk tartmalarn msebbibi olan hkmn kestirilip atlddr.
-Tefsr Mehmed Efendiye gre, Arf sresi 189-90. yetlerde bahsedilen
hamile kii Havvadr ve blis onu ve Ademi ocuun bir beer deil de bir
hayvan veya bir kpek olabileceini, dolaysyla Havvaya verecei korkun
zarar anlatarak kandrm ve irk komalarn salamtr (II,125-26).
Yukarda rnekleri verilen aklama, rivayet ve hikayelerin benzerlerini
rabbil-alemn ifadesini aklarken (I,9-13); Cennette yasak meyveyi Adem ve
Havvann nasl yediini anlatrken (I,38-39); Hz. Musa ve Yahudilerin lde
krk yl kallar (5 Maide 26) srasndaki olaylarn tasvir ederken (II,383-85);
Habil-Kabil kssasn (5 Maide 27-31) ilgin rivayet ve hikayelerle dramatik hi-
kayeye dntrrken (II,385-89) ve daha bir ok yerde grmek mmkndr.
Mehmed Efendi, tefsirindeki bu rivayet ve hikayelerin byk ounluu-
nun kaynan vermemitir. Sadece, Peygamberimiz demitir ki...; rivayet olu-
nur ki..; hikaye edilir ki..; ...den rivayet edilir ki...; ... demitir ki... gibi yuvar-
lak ifadelerle geitirir. Bazen de Hasan (Basri), Mukatil, Raz, Beydv, Baav
gibi isimleri zikreder. Kitap olarak da en ok mam arani (v. 973/1565)nin
Levkihl-Envr47, Ebul-Leys Semerkand (v. 373/983)nin Bustnul-rifn,
mam Gazalnin hyu Ulmiddin, bnul-Arabnin Meftihul-Gaybn isimleri
geer. Bunlarn bir ksmn tefsirin asl mellifi olan Hdr b. Abdurrahman

47 Eb Abdurrahman Abdlvehhab b. Ahmed b. Ali el-Msr e-arn, Levkihl-Envr f

Tabaktil-Ahyr (Tabaktil-Kbr), (thk. Abdurrahman Hasan Mahmd), Mektebetl-db,
Kahire 2001.
 SMAL ALIKAN TEFSR MEHMED EFENDNN TEFSR- TBYN ADLI ESER... | 237

el-Ezdnin kullanmad kesindir. Mesela Levkihul-Envrn mellifi arani,

Ezd (v. 773/1371)den sonra vefat etmitir.
Verdiimiz rneklerden hareketle, Tefsi-i Tibynn en zayf ve bir tefsire
yakmayan tarafnn bu tr yerler olduu hkmne varyoruz. Ayrntlara gir-
meden rnekleri takdim etmekle yetinelim. Bu yzden o, aslsz ve faydasz
bilgilerle dolu olduu ynnde hakl eletiriler almtr.48 Sz konusu kusuru
gidermek iin, daha dorusu rt bas etmek iin, bu tefsirin Trke sadele-
tirmeleri hurafe ve uydurma bilgilerden arndrlmtr. Bilmen49, Sleyman
Ate gibi bazlar da Ayntbyi listeye bile almazlar. Onlar ya onu mfessir
saymyorlar, ya eserini tefsir kabul etmiyorlar.
Sonu olarak bu tefsirin, tefsir metodolojisi asndan zayf ve tefsir tari-
hi srecinde krlmaya sebep olan iki zelliini tekrar hatrlatalm. Birincisi
makas deiimi, ikincisi ise aslsz rivayetlerle tefsiri yer yer mevize kitabna
dntrmesidir. Bu yapsyla Tefsr-i Tibyn, yzyllarca temizlenmeye al-
lan bir ksm aslsz, bidat ve hurafe bilgileri yeniden tefsire mal etmekle
geriye dnn en bariz rneidir. Tefsircilik asndan bu tr aklamalar ve
bilgiler, tefsir ilmi saylmaz, vaaz dilini kullanarak kendi zamannn insanna
bir eyler takdim etme gayreti kapsamnda deerlendirilebilir. Bunu yaparken
tefsir ilminin, kelamn, hadisin usuln aan, hatta gz ard edilen noktalar
vardr. Her ne kadar sosyolojik adan yararl bir metot olarak gzkse de dini,
sahih bilgiye ve sahih kaynaklara dayandrma hassasiyeti olan slm, bu tr
hafifliklerden uzak tutmak gerekir. Dolaysyla tenkiti nazardan bakldnda
eletiriye ak ok ynnn olduu grlr ki bu mutlaka yaplmaldr.

Sonu
Osmanl ulemas, slm ilim ve kltr tarihine iki teknik eklemitir. Birin-
cisi var olan eserlere haiye, talik ve erh yazmak; ikincisi de tercme ettii

48 Hasan Basri antay, Kuran- Hakim ve Meali Kerim, stanbul 1984, I, 6. Ayrca bk. Sleyman
Tevfik (takdim), Tercme-i erife TrkeKurn- Kerm, (haz. Heyet), Matbaa-i Ahmed Kamil,
stanbul 1344/1926.
49 Bilmen, hacimli eserinde bu tefsire, asl mellifine ve Tefsiri Mehmet Efendinin biyografisine
yer vermemitir. Sadece en sonda tefsirler ve mfessirler cedvelinde u bilgi vardr: Hdr
b. Abdurrahman el-Ezdi, lm 773, Tibyn f Tefsril-Kurn. Ayntb Mehmed Efendi,
Tibyn. Ayntb iin dt dipnotta da, 1110 tarihinde Trke olarak yazlmtr. Mat-
budur. bilgisini vermitir (Byk Tefsir Tarihi, stanbul 1974, II,803). Bilmenin, bilinen bir
mellifin, lm tarihini dahi yazmayacak kadar bilgiyi kskand ve bu byk esere bir
kusur ekledii grlyor.
238 | OSMANLI TOPLUMUNDA KURAN KLTR VE TEFSR ALIMALARI -I-

eserlere kendi yorumlarn, aklamalarn eklemek, asl mellifin baz gr-

lerinde tasarruf yapmaktr ki buna, tercme-telif teknii diyoruz. Her iki
teknik de Osmanl ulemas ve ilminin orijinal yann temsil eder. Osmanl
dneminde tefsirde, telif var ise de haiyecilik egemendir. Haiyecilii farkl
bir telif eidi kabul edecek olursak, bu manada Osmanl limleri olduka
velddrler. Zira bata Zemahernin el-Kef, Beyzvnin Envrut-Tenzl ve
Fahreddin er-Rznin Meftihul-Gayb adl tefsirleri olmak zere nceki tef-
sirlere saysz haiye ve talik yazlmtr. kinci teknie gelince, tespitlerimize
gre onu tefsire ilk uygulayan, Ebul-Leys Semerkandnin tefsirini tercme
eden Musa znik olmutur. Ondan iki asr sonra ise Tefsr Mehmed Efendi
tarafndan tekrar edilmitir. u halde bu dnemde tefsir merkezli bilgi ve ilim,
bir yandan erh, haiye ve talik ile bir yandan da tercme-telif ile devam etmi,
oalm ve yaylmtr. Elbette zgn telif eserleri unutmu deiliz. Mevcudu
koruma ve srdrme azmi vardr, erh ve haiyeciliin mant da buradan
km olmaldr.
Tefsr-i Tibyn, Osmanl devletinin siyasi, askeri ve entelektel adan zir-
veye ulat ve artk duraklama dnemine girdii bir zamanda, baz yenilik
ve atlmlar gerekletirmeye alan Avc Mehmedin dneminde yazlmtr.
Muhtevas ve metodu ile orijinal bir tefsir deildir, tefsir bilimine de ciddi bir
katks yoktur, ama Trke yazlm olmas, hedeflenen ama, basm ve sebep
olduu dier gelimeler ile dikkate alnmas gereken bir eserdir. Her eye ra-
men Mehmed Efendinin bu tefsiri, Osmanl dnemi tefsir kltr haritasnn
nemli bir aamasn oluturur. O, imparatorluun siyasi, kltrel ve dini ha-
yatnda dnm noktalarndan birisinde ortaya km, gerek yazma ve gerek
basma olarak yakn zamanlara kadar yazdrlma amacna uygun olarak byk
bir fonksiyon grmtr. Bu yzden bir btn olarak baktmzda Osman-
l tefsirinin, slm tefsir tarihinde byk bir atlm ve zihniyet deiikliini
getiremediini, fakat okur-yazar halk kesimlerine bir eyler sunma gayretine
girdiini, Tefsr-i Tibynn da bunun bir paras olduunu syleyebiliriz.
Tefsr-i Tibyn, Osmanl dneminde en fazla baslan tefsir zelliine de sa-
hiptir. Bu da onun fazlasyla rabet grd anlamna gelir. Bu rabetin daha
ok halk kesimleri arasnda olduunu belirtmemiz gerekir. Sonu olarak bu
eserin yaygn eitimin temel aralarndan biri haline geldii, halkn din anla-
y ile btnletii, bugnlerde pek fazla kullanlan halk mslmanl ile
tam bir uyum iinde olduu sylenebilir. Onun nemi ve deeri, bu balamda
ele alnmaldr. Bu noktada tefsirin grevinin, sadece akademik bir ura ol-
 SMAL ALIKAN TEFSR MEHMED EFENDNN TEFSR- TBYN ADLI ESER... | 239

mad, ayn zamanda toplumun farkl kesimlerinin beklentilerini karlamay

da hedeflemesi gerektiini belirtelim. Btn bunlarn yannda usl ve ierik
asndan eletiriyi fazlasyla hak ettiine bir kez daha iaret etmek istiyoruz.

KAYNAKLAR
Abay, Muhammed, Osmanl Dneminde Yazlan Tefsir le lgili Eserler Bibliyografya-
s: Tefsirler, Haiyeler, Sre Tefsirleri, Tercmeler, Divan, 1999/1, sayfa 249-
303.
Advar, A. Adnan, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1982
Arpa, Recep, Ayntb Mehmed Efendinin Tibyn Tefsri ve Osmanl Toplumunda Yorum
Deeri, Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Bursa 2005, (Yaynlan-
mam Yksek Lisans Tezi).
Arpagu, Hatice Kelpetin, Osmanl Halknn Geleneksel slm Anlay Ve Kaynaklar,
stanbul 2001.
Akar, Mustafa, Tarkat-Devlet likisi, Kadzdeli-Meyh Tartmalar Asndan
Niyaz-i Msr ve Dneme Etkileri, Tasavvuf, lm ve Akademik Aratrmalar
Dergisi, sy. 1, yl 1, Austos 1999, s. 49-80.
Ate, Sleyman, Osmanl Mfessirleri, Osmanl, Ankara 1999, VIII, 143-62.
Aydar, Hidayet, Kuran- Kerimin Tercmesi Meselesi, stanbul 1996.
Baysal, Jale, Osmanl Trklerinin Bastklar Kitaplar 1729-1875, Hiperlink yay., stanbul
2010.
Bilmen, mer Nasuhi, Byk Tefsir Tarihi, stanbul 1974.
Binark, smet, Eren, Halit, World Bibliography of Translation of the Meanings of the Holy
Quran Printed Translations 1515-1980, stanbul 1406/1986.
Birk, Abdulhamit, Osmanlca Tefsir Tercmeleri ve Hseyin Viz-i Kifnin
Mevhib-i Aliyyesi, slmi Aratrmalar, c. 17, sy. 1, 2004, 53-68.
Bolay, Sleyman Hayri, Hermentik ve Osmanlda Tefsir, Tabula Rasa, yl 4, sy. 12,
Eyll-Aralk 2004, s. 159-74.
Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1975.
alkan, smail, Sivasl Bir Mfessir: Tefsr Mehmed Efendi, Sultanehir, Mart-Mays
2008, yl 2, sy. 6, s. 44-47.
antay, Hasan Basri, Kuran- Hakim ve Meali Kerim, stanbul 1984.
etin, Abdlbaki, Ebul-Leys es-Semerkand Tefsirinin Trke Tercmesi zerine,
Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Ensti-
ts, Konya, sy. 22, Gz 2007, 53-101.
Hzl, Mefail, Osmanl Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler, Uluda niversi-
tesi lhiyat Fakltesi Dergisi, c. 17, sy. 1, Bursa 2008, s. 25-46
pirli, Mehmet, Debbazde Mehmed Efendi, DA, stanbul 1994, IX,62-63.
240 | OSMANLI TOPLUMUNDA KURAN KLTR VE TEFSR ALIMALARI -I-

pirli, Mehmet, Minkarizde Yahya Efendi, DA, stanbul 2005, XXX,114-15.

smail Paa Badd, Hediyyetl-rifn Esmul-Mellifn ve srul-Musannifn, stan-
bul 1951.
yibilgin, Orhan, Ayntbnin Tercme-i Tibyan Tefsirinin Muhteva ve Metod Bakmndan
Deerlendirilmesi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul
2010, (Yaynlanmam Doktora Tezi).
Katip elebi, Mznul-Hakk f htiyril-Ehakk, (s.nr. O. aik Gkyay), stanbul
1993.
Keskiolu, Osman, Nzulnden Gnmze Kuran- Kerim Bilgileri, Ankara 1987.
Kut, Gnay, Ahmed-i Dai, DA, stanbul 1989, II, 56-58.
Kut, Turgut, Ali Ufk Bey, DA, stanbul 1989, II, 456-57.
Kut, Turgut, Bulak (Matbaas), DA, stanbul 1992, VI, 387-89.
Mehmed et-Tefsr, Tefsri Tibyn, irketi Sahafiye-i Osmaniye, stanbul 1320.
Mehmed et-Tefsr, Terceme-i Tibyn (Dbce, I, 2-4), Matbaa-i mire, stanbul
1306/1889.
Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn, Matbaa-i mire, stabul ty.
Muhammed Hamdullah, Kurn- Kerm Tarihi, (ev. M. Sait Mutlu), stanbul 2000
Mustafa Nuri Paa, Netyicl-Vukut, (s.nr. N. aatay), TTK Basmevi, Ankara
1992.
Ocak, Ahmet Yaar, Din ve Dnce, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (ed. E.
hsanolu), stanbul 1998, II, 107-193.
zcan, Abdulkadir, Mehmed IV, DA, Ankara 2003, XXVIII, 414-18.
zel, Ahmet, Ayntb, Mehmed Mnib, DA, stanbul 1995, IV, 245-46.
zsoy, O. Nuri, Osmanlca ncil-i erif ve Tefsiri Adl Eserin Sadeletirilmesi ve Dinler
Tarihi Asndan Deerlendirilmesi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstit-
s, Kayseri 2002, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi).
Pazarba, Erdoan, Mehmed Efendi, Vani, DA, Ankara 2003 XXVIII,458-59.
Rdvn Nfiz, smail Hakk Uzunarl, Svs ehri, Devlet Matbaas, stanbul
1346/1928.
Sleyman Tevfik (takdim), Tercme-i erife Trke Kuran- Kerim, (haz. Heyet),
Matbaa-i Ahmed Kamil, stanbul 1344/1926.
eyh Mehmed Efend, Vekyiul-Fuzal (ekikun-Numaniyye ve Zeyilleri iinde),
(nr. Abdlkadir zcan), ar yay., stanbul 1989.
Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Ankara 1995.
Yasak, brahim, Sivas Yatrlar ve Abdulvehhab Gazi Hazretleri, Sivas 2004.
Yldz, Sakp, Osmanl Tefsir Hareketine Toplu Bak, Uluda niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, sy. 2, c. 2, yl 2, Bursa 1987, s. 1-8.