AFAR TM UN

Felsefe Szl

ISBN: 975-8295-11-X
Bulut Yaynlan, 2004

Dizgi: Bulut Yaynlar

Ofset Hazrlk: Bulut Yaynlar
Birinci Bask: BDS Yaynlar, 1994
kinci Bask: nsancl Yaynlan, 1998
Geniletilmi nc Bask: Bulut Yaynlar, 2000
Geniletilmi Drdnc Bask: Bulut Yaynlar, 2002
Geniletilmi Beinci Bask: Bulut Yaynlar, 2004

Bask: efik Matbaas Tic. ve Adi Komandit ti.

Marmara Sanayi Sitesi M Blok No: 291
kitelli / stanbul Tel: 0212 472 15 00 (2 hat)

B ulut Yayn Datm Tic. ve San. Ltd. ti.

Caferaa Mah. Safa Sokak No: 8 Kadky-stanbul
Tel&Faks: (0 216) 330 59 24 - 414 21 75
E-Mail: bulutyayin@kablonet.com.tr&bulut@sistemd.com
bulutyayinlari@bulutyayin.com
www.bulutyayin.com
Afar Timuin

FELSEFE
W

SOZLUGU
 A
A. Mantkta evrensel olumlu ner gre hazlar gerekliin grnm
melerin simgesi. rnek: Btn in lerini bozarlar ve bizi dsel bir dn
sanlar lmldr. yaya gtrerek gereklikten iyice
uzaklatrrlar. Buna gre acmn ah
A C I (yun. lype; lat. do lo r; fr. laki bir deeri olduu gibi belli bir
douleur; alm. Schmerz; ing. pairi). bilgi deeri de vardr. Hristiyan fi
Eilimlerin, gereksinimlerin, istek lozoflar hazz mahkum ederken
lerin karlanamayndan gelen s acnn arndrc nitelii zerinde
knt duygusu. Dorudan doruya durmulardr. Ac baz ruhsal bo
bedensel kaynakl (ba ars) zukluklarda, zellikle melankolide
olabildii gibi yalnzca ruhsal da ola belirleyici bir rol oynar. Ruhsal ac
bilen ac en belirgin duygu tiplerin- melankolinin temel esidir. Melan
dendir ve kaynan yoksunluklar kolide acy ortaya karmak zor
dan alr. Bedensel etkenlerden de dur, nk ac olaan grnml
gelse (ba ars), dorudan doru bir davrann arkasna gizlenir, an
ya bedensel etkenlere dayanmasa cak hastann intiharyla ortaya
da ruhsallkta olduka baskndr, kar (R Lonardon). / A. Malraux:
her eyden nce bilincin saydam Kimseye yardmc olmayan her ac
ln bozar, etkinliini azaltr, dik samadr. / Maine de Biran: Ru
kati byk lde datr, giderek humuz hazdan ok acy kaldra
bireyi bunaltya ve bountuya d cak geniliktedir. / J.-B. Gresset:
rr, bylece evreye uyumsuz Ac bir yzyl srer, lm bir an.
klar, hatta onun evreye iyiden iyi / Lamartine: u dnyada ac ac
ye yabanclamas sonucunu geti ya eklenir, -Gn gn izler, sknt
rir. Bazlar, rnein Schopenhau- sknty. /Hippokrates: Ayn an
er, acy insan dnyasn gelitirici daki iki acdan gl olan br
bir etken saymlar ve onu dnya n glgeler. / Publilius Syrus:
y kavramaktabalca nder, tek yol Ruhun acs bedenin acsndan
gsterici olarak almlardr. Onlara a rd r. / S h ak esp e are : Ac
ACICILIK

tkenmi grnse de lm deil drtlerinden uzaklaacak, ruhsal

dir. nsan acsna gururu ret bir yetkinlie ulaacak, bu da onun
meli. / Voltaire: Ac hemen he zellikle sanat alanndaki yaratc
men lm kadar gereklidir. / A. gcn artracaktr. (Bk. ACI, BO
de Musset: Hibir ey byk bir UNTU, BUNALTI, MELANKO
ac kadar byk klmaz bizi. / Ma L)
rivaux: Dnyada pekok insan bu
yapdadr, onlar dostlarn sevinten AIK (lat. clarus', fr. dairi, alm.
ok acda ok severler. yi olduu klar, ing. clear). Kolay anlalr
nuzda sizi kutlamalar gnl oka olan. A lgya engel karm ayan.
mak iindir, kt olduunuzda sizi Kendini kolayca gsteren. Ak
avutmaktan zevk duyarlar. / G.S. olan ey kendini bilince olduu gibi
de Meilhan: eit insan az ko sunar ve bir baka eyle kar-
nuur; bilginler, ok mutlular, ok makszn yani seik olarak grnr.
mutsuzlar; buna gre bilgi, ac ve Bir nesnenin ak ve seik fikrine
mutluluk sessizdir diyebiliriz. / Ba ancak o nesneyi tam olarak belir
udelaire: Ey ac ey ac, zaman ya gin bir biimde ve br nesneler
am yiyor./ D escartes: Acl den ayr olarak kavrayabildiimiz-
olduumda ya da tehlikeyle kar de ularz. Bir nesnenin ak fikri
karya olduumda ya da nemli ne ancak o nesneyi kendi olarak
ilerle urayor olduumda derin kavrayabildiim izde varrz. Bir
derin uyuduum u ve byk bir nesnenin seik fikrine varmak iin,
alkla yemek yediimi gryorum. o nesneyi br nesnelerden ayr
Buna karlk sevinliysem yemi klan zellikleri kavramak gerekir.
yorum ve uyum uyorum . (Bk. Demek ki birinde yaltk ya da ayr
ACICILIK, MELANKOL) brnde karlatrmal kavray
szkonusudur. Ak ve seik ayr
ACICILIK (fr. dolorisme; fran- mn belirgin biimde ilk koyan Des
sz eletirmeni Paul Soudayin bul cartes olmutur. Descartesa gre
duu terim). Acy dnsel, ahla ak fikir dikkatli bir zihinde ortaya
ki, estetik adan ycelten reti. kan, deeri gereklii tartlm a
Bu retiye gre her eit ac, zel yacak biimde zihinde beliren fi
likle hastalklarn verdii bedensel kirdir. Descartes iin fikirlerin ak
ac insan gereklik zerine, ba ya da seik olmas deil, ak ve
kalarnn dnyas zerine bilinlen seik olmas nemlidir. Descartes
dirir, hayvansal eilimleri dizginler, ak ve seikle ilgili olarak yle
zekaya stnlk kazandrr. Ac der: Anladm ki dnmek iin va
ln nde gelen adlarndan Julien rolmak gerektiini ok kesin ola
Treppe acnn insan dnyasn zen rak grmesem, bu dnyorum
ginletirdiini bildirir. Ona gre ac yleyse varmda doruyu bildii
eken insan hayvansal yaamn me beni gvendirecek hibir ey

yoktur. Bylece ok ak ve seik
olarak anladmz eylerin tmyle
doru olduunu genel bir kural gibi
alabileceimi grdm. Buna gre
Descartes iin ok ak ve seik
olarak tandm z btn eyler
dorudur. Doruluk fikrin apak-
lndadr. Descartes ak ve seik
ayrmn yle koyar: Dikkatli bir
zihne sunulmu ve onda grnr
olmu algy ak diye adlandryo-
rum(...). Seik, tm br alglar
dan ylesine belirgin ve ylesine
ayrdr ki ancak onu eksiksiz diye
belirleyen kiiye grnen eyi ken
dinde ierir. Leibniz, Descartesn
seikini ak olarak belirleye
cek, onun nesnesini tantmaya ye
ten ve baka nesnelerden ayran fi
kir olduunu dnecek, bir fi
kir, eyi tantmaya yetiyorsa ak-
tr(...), bir bitkiyle ilgili ak bir fik
rim varsa onu br komular ara
snda belirleyeceim, bu olmad m
fikir karanlktr diyecektir. / M.
Proust: Herkes kendi fikirleri ka
dar kark olan fikirleri ak fikir
diye adlandrr. / L. Guilloux:
Dnya ak olmal. Yrekler ak
olursa dnya da ak olur. (Bk.
FKR, SEK)
AIKLAMAK (yun. apodidomi;
lat. explicare', fr. expliquer, alm.
erklren', ing. to explairi). Bir eyi
bakalar iin anlalr klmak. Bir
doruyu ortaya koymak. Akla
mak karanlk ya da bulank bir e
yi karmzdaki iin kavranlr du
ruma getirmektir. Bu da o eyi ne
densel ilikileri iinde kavramaya
AINIM
alarak, i ve d ilikileriyle, hatta
g eliim e v re le ri e r e v e sin d e
kavramaya alarak her ynyle
ortaya koymak demektir. Bilgiye
varma iki yolla, sezgi yoluyla ve gi-
dimli dnce yoluyla olur. Birin
cisinde btnsel bir kavray ve
hatta anlk bir kavray, kincisinde
andan ana geerek kavray sz-
konusudur. Aklama yaparken yal
nzca gidimli dnceyi kullanrz.
Aklama bir yargdan bir yargya
geerek yaplr. (Bk. DNCE,
GDML, SEZG, USAVURMA)
A IN IM (lat. revelaiio', fr.
rvlation', alm. Offenbarung-, ing.
rvlation). Bir dorunun dlama
s. B ir eyin o rtay a km as.
Tanrnn kendini amas ya da ta
ntmas. Anm yoluyla Tanr ken
disiyle ilgili bilginin bir blmn
insan iin anlal r klar, bylelikle in
sana usun kendiliinden kavrayama
yaca eyleri tantm olur. Ancak
Tanr bilgisinin byk bir blm
her zaman insana kapal kalacaktr.
Demek ki anma karn insan tan-
nsallkla ilgili dorularn pek azn bi
lebilmektedir. Anm konusunda
zellikle XVIII. yzyldan sonra or
taya kan tedirginlikler pekok tar
tmay birlikte getirmitir. Mircea
Eliade bu tedirginlii yle belirler:
ada insan kutsaln baz dla
ma biimleri karsnda belirli bir te
dirginlik duyuyor. Kutsaln talarda
ve aalarda dlaabilmesi baz in
sanlara benimsenmesi ok zor bir
ey gibi grnyor. (Bk. DILA
MA, DN, KUTSAL)
ADALET
A DA LET (yun. dikaiosyne\ lat.
justitia; fr. justice', alm. Gerechtig-
keit\ ing. justice). Bir toplumda
birey haklarn salama istemi. Hak
kn egemen olmas durumu. Ada
let herkese hak ettiinin verilmesi
dilei ve ngrs zerine kurul
mutur. Bu yzden onu hukukun
amac olarak grmek gerekir. Epi-
kuros yle der: Doaya uygun
adalet karlkl olarak insanlarn
birbirlerine zarar vermelerine en
gel olmaya yneltilmi karlkl bir
yarar szlemesidir. Filozofa g
re Adalet hibir zaman kendinde
varolan herhangi bir ey deildir.
Ama insanlarn karlkl alveriin amla ilgili tm kavramlarn teme
de, her yerde, her zaman karlkl
olarak birbirine zarar vermemek
adna bir eit szleme vardr.
Adalet toplumsal bir olgudur, top
lumsal ykm llkler asndan
eitlik ilkesine ya da hak eitlii il
kesine dayanr, hatta toplumsal d
zeyde haklar dengesine dayanr.
Eski toplumlar yaamn temel kav
ramlarn tanrsal aklamalara g
trmlerdir. rnein Yunanllar
Zeusu adaletin simgesi olarak g
ryorlard. Kyl air Hesiodos
yle diyordu: Balklar ve hayvan
lar ve yrtc kular birbirlerini yi
yorlar. Ama Zeus insana adaleti ver
di. Adaletin yeri Zeusun tahtnn
yanndadr. Hesiodos durmadan
sevgili deitiren tembel ve ahlak
sz Z eusu, tanrlar tanrsn, yok
sullarn koruyucusu olarak dn
mtr. Aristotelese gre adalet
duygusunun temelinde dostluk ya
tar; sevdiimiz kiiler haklarn el
de etsin isteriz. M. Merleau-Ponty
yle der: nsan tek bana ada
letli olamaz, tek bana adaletli ol
duu zaman adaletli olmaktan
kar. Adalet, bireysel ykmllk
ler asndan da drstlk ilkesine
dayanr, temelindeki ruhsal etken
elbette bireyin kendini koruma i
gdsdr. La R ochefoucauld
yle der: nsanlarn ounda ada
let sevgisi adaletsizliin acsn ek
me korkusundan gelir. Eitlik ve
drstlk kavramlarna verilen de
iik anlamlara gre adalet de de
iik anlamlar alacaktr. Baz yazar
lar adalet kavramn toplumsal ya
line yerletirirler. rnein Diderot
Tek bir erdem vardr, o da adalet
tir der. Adalet kavram ahlakla
uzaktan yakndan ilgili tm kav
ramlar gibi zgrlk sorununa g
trlerek tartlr. nk adaletin
temelinde, adaletsizliin acsn
ekme korkusu biiminde de olsa
bir baka biimde de olsa zgrlk
istemi vardr. Ancak istem adaleti
salamaya yetmez, bunun iin g
gereklidir. Biaise Pascal Gsz
iktidar adaletsizdir, adaletsiz g
zorbadr der. Genel olarak gle
adaleti dengede tutm a eilimi ar
basar. Joubert yle diyor: G
sz adalet de adaletsiz g de kor
kun eydir. Baz yazarlar adaleti
daha bireysel bir temele, ahlaklk
ya da iyilikilik temeline oturtmak
ister. M auriacn bu konuda gr
udur: Dnyada en korkun
ey iyilikseverlikten ayr dm
adalettir. H er ne olursa olsun,

adalette sreklilik kanlmaz bir
kouldur, ite bu yzden ge kal
m adalet adalet deildir. (Bk.
DENKSERLK, HUKUK, YASA)
A D C IL IK (fr. nominalisme', alm.
Nominalismus; ing. nominalism).
T rlerin y aln zca s zcklerde
bulunduunu bildiren reti. Genel
fikirlerin adlardan baka bir ey
olmadn n sren reti. Kav kendi ocuklarn afortiori sever.)
ramlarn varln yadsyan, yalnz
ca tek tek eylere karlk olarak
genel adlarn ya da iaretlerin bu
lunduunu bildiren reti. Bu
reti zellikle skolastik felsefeyle il
gilidir. Buna gre genel fikirler ya
da kavramlar szcklerden baka
bir ey deillerdir. Trler ve cins
ler gerek varlklar deil, usun
rnleridirler. Daha Eskiada Ki
nikler okulunun kurucusu Antist-
henes her deanm bir gereklii ol
duunu bildiren Platona At g
ryorum ama at trn grmyo
rum diyerek kar kmtr. XII.
yzylda Roscelin yalnzca szck
lerin gerek olduunu, tek gerek
liin bireysel tzler olduunu bil
dirdi, bylece adcln kurucusu
oldu. XIV. yzylda Ockhaml Wil
liam evrenselleri usun retimi ola
rak gsterdi. Bunlarn gereklii bu
lunmayan eyler olduunu syle
di. Adclk, kavramn szckten ay
r bir gereklii olduunu savunan
kavramclkla kartlar. (Bk. GER
EKLK, KAVRAMCILIK)
AGAPE
A F O R T IO R I (lat. dey ). Da
ha gl nedenin varln gstere
rek daha gsz nedenin varln
dorulamaya yarayan iki nermeli
usavurma. Bu usavurmaya gre
belli bir durum szkonusuysa, ona
bal olarak daha az gl bir ne
dene dayanan bir baka durum
haydi haydi szkonusu olacaktr.
(ocuklar ok sevdiine gre,
Bu tr usavurmalar ahlakta ve hu
kukta niceliklere dayanarak dere
celendirmeler yapmaya yarar. (Ba
basn dvdkten sonra komusu
nu a fortiori dver.) Bu tr usa-
vurmayla, gndelik yaam ilgilen
diren dorular da ortaya koyulabi
lir. (Kamyonu srdkten sonra bi
sikleti a fortiori srer.)
A G A PE (yun. sz.) Dostlar
sofras anlamna gelen bu terim,
hristiyanln ilk zamanlarnda din
dalarn bir araya geldii sofray
antrr ve cinsel aka karlk iyi
liki ak belirler. Eros daha ok a
kn ezici ve batan karc yann,
doal ya da hayvansal yann anla
tr. Akta yalnzca Eros egemen ol
sayd ak alan bir yrtclk alan ola
cakt. Agape, hayvani ak insani
akla yumuatr, onu yrtclktan
azok arndrr, bir lde evcille
tirir. Tam yrtc ya da tam evcil
ak insan iin ykmdr ya da en
azndan baarszlktr. Her salkl
akta bu iki etkinliin dengelendi
i, gene de birinin zaman zaman
brne baskn kt dnlr.
P. Bumey yle der: nsani akn
AGRAF

Ud kutbunu, genellikle birine Eros eitli tepkiler uyandrmtr. Dide

brne Agape adn vererek bir- rot bu tepkiyi Ahlak da erdem de
biriyle kartlatrrlar. Eros arzu baeenler iin gereklidir szleriy
akdr, balayc ve bencildir. Aga le ortaya koyar. Rimbaud Ahlak
pe iyiliin adayc dzeyine kadar beynin zayfldr der. Ahlak uy
ykselebilen iyiliki biimler orta gulamal ve kuramsal diye ayrmak
ya koyar. Uygulamal ahlak dze kuramsal ahlak baka bir ad altn
yinde sk sk atsalar da derinden da toplamak yaygn bir eilimdir.
derine birlik olduklar gzden uzak Buna gre ahlakn yannda bir de
tutulmamaldr. (Bk. AK, EROS) ahlakbilgisi (fr. thique', alm. Et-
hik\ ing. ethics) olacaktr. Ancak
AGRA F. Bk. YAZMAYTM. her alanda olduu gibi bu alanda
da kuram balbana bir bilgi ala
AGREGA. Bk. KATIMA. n oluturacak biimde uygulama
dan ayr tutmak pek de salkl bir
A H LA K (yun. ethos', lat. ethos\ tutum deildir. Kuramda da uygu
fr. m orale; alm. Moral', ing. mo lamada da balca sorun hangi dav
ral). Bir dnemde benimsenen dav ranlarmzn iyi hangi davranla
ran kurallarnn btn. Bu ku rmzn kt olduu, buna gre iyi
ra lla r in cele y en bilgi alan . nin ve k t n n ne o ld u u
Eylemlerimiz iin genel kurallar sorunudur. Demek ki ahlakta b
belirleyen bilgi alan. Ahlak, davra tn bilgilerimiz bir iyi-kt kart
nlarmza toplumsal bir geerlilik l zerine temellenmektedir. Bu
kazandrmak istediimiz yerde ba kartlk birey-toplum ikilemi iin
lar. Bylece ahlak alan mutlak ola de eitlilenir ve deiik anlamlar
rak, evrensel olarak geerli olmas kazanr. Birey her zaman ykm
gereken kurallardan olumutur. lenen durumundadr, ykmlene-
Ahlak felsefenin bir daldr. Felse nin ahlak (kii ahlak) ok zaman
fenin ahlaka arl k verdii dnem ytikmleyenin ahlakna (toplum ah
ler toplumsal bunalm dnemleri lak) engel karr. Bu kartl ah
dir. lk filozoflar diye bilinen Yedi laklar bir denge dzeninde uzla
Bilgeler Yunanistann ok sorunlu trmaya alrlar. Bu kartlk iin
bir dneminin ahlaklar oldular. de toplumsal ahlakn biimsel ah
Daha sonra Sokrates gibi kimi fi lak olduunu ve gerek ahlakla il
lozoflar felsefelerinde ahlaka birinci gisi bulunmadn savunanlar var
yeri verdiler. Descartes gibi kimi dr. Bergson bireyi ykm leyen
filozoflar da ahlakla ok az ilgilen toplum ahlakn kapal ahlak diye
diler. Kuralkoyucu bir bilgi alan adlandrr, sekin kiinin ahlakn da
olarak ahlak balayc yanyla her ak ahlak diye belirler. Ak ahlak
zam an bireysel seim lere engel bir ngrlkii ahlak olduu gibi
karm ve bylece kiisel dzeyde b ir b ak m a b ir k a h ra m a n lk
 AHLAKSIZCILIK

ahlakdr. Greneklerde, fikirlerde, amnda ahlakn byk bir yeri ol

kurumlarda yerleik olan ve kitle duu, ahlak alannn toplumla ilgili
nin deerlerini karlayan kapal ah birok sorunu zmekte tek ba
lak durallyla belirginken ak ah na yeterli olduu gr bir l
lak etkin ahlaktr. Birey-toplum kar de yaygndr. Buna gre ahlak ba-
tl iinde ahlak bir takm altb- lbana bir bilgi alan olarak deer
lm lere ayrlrken (aile ahlak, lendirilir, bylece ona btn bilgi
yurttalk ahlak, meslek ahlak), alanlar karsnda belirgin bir i
toplumsal ayrmalara gre de zel levsellik yklenir. Uygulamada ah
likler gsterir (yahudi ahlak, bur laklk durmadan ktye kar iyi
juva ahlak, faist ahlaki). Btn yi savunmakla ya da savunur g
blmlemeler, ahlakn temel iki ei rnmekle, bakalarn ahlak asn
limi karsnda daha az belirleyici dan eletirmek ya da sulamakla
kalr. Bu iki eilim, bir bakma kar belirgindir. Ahlaklk ok zaman
t eilimler olarak, deiik bak ahlak zayflklarn rtmekte kulla
alarna baldr. Buna gre insan nlan koruyucu bir rtdr. (Bk.
davranlar iki ayr adan, insan AHLAK, AHLAKSIZCILIK)
erince gtrecek yollar asndan
0mutluluk ahlaki), insan baka in A H L A K SIZ C IL IK (fr. immora-
sanlar karsnda ykml klan zo lisme\ alm. Immoralismus; ing. im-
runluluklar asndan (dev ahla moralism). Ahlak kurallarna kar
k) ele alnr. Birey ve toplum mut kma eilimi. Ahlak kuramlarnn
lulukla dev arasna kesin snrlar deerini yok sayan reti.Ahlak-
koyamayacandan bu ahlaklar bir szclk, insan davranlarnn geerli
birinden bamsz dnmek yan kurallarla deil, bu kurallara kart
l olur. (Bk. ALIKI, GRENEK, olan yeni deerlerle belirlenmesi ge
Y, K, KT, KURAL, MUT rektiini bildirir. nsan davranla
LULUK, DEV, ZGRLK, rn dzenleyen ahlak birok du
TOPLUM) rumda balayc ve kstlayc g
rnr. Buna karlk, ahlakszclk
A H L A K IL IK (fr. moralisme\ tam bir zgrlk ahlak olarak an
alm. Moralismus\ ing. moralism). lalmaldr. Ahlakszcln balca
A hlak yasasn felsefenin temel savunucularndan biri N ietzsc-
ilkesi olarak belirleyen reti. Ah hedir. Nietzscheye gre insan ah
lak kurallarna mutlak bir biimde lak kurallarnn karsna kmal,
uyulmasn ngren anlay. Ahlak bununla yaratclm gerekletir-
lk her eyden nce eitim ala melidir. Bylece Friedrich Nietzsc-
nnda ahlaka ncelik tanma eili he ahlaka yaratclk kavramn ge
mi olarak ortaya kar. Bu eilim tirmi olur. Ona gre yaratc kii
gerekte toplumun btn alanlarn kat kiidir, ahlak kurallarm ve eski
da kendini duyurur; toplum ya deerlerini krar. Nietzscheci an
AHMAKLIK

layta insan ahlak kurallarnn d AHLAKILIK, Y, KT, KU

na kp yeni ahlak deerlerine y RAL, ZGRLK)
neldikten sonra da ahlak asndan
hep kukulu olm ak zorundadr. A H M A K LIK (lat. dbilitas; fr.
Tm ahlak deerleri karsnda dbilit', alm. Kraftlosigkeit', ing.
kukuculuk yeni bir deerler tab d e b ility ). K av ram a e k sik li i.
losunun doum belirtisidir der Dnme yetisinde kalc yeter
Nietzsche. Bu tutumuyla allm sizlik. Ahmaklk zeka zayflnn
iyi ve kt kavram larn sarsar, koullad ar beceriksizlikten
ktlk insann en stn gle kaynaklanr ve toplumsal uyum
rinden biridir der. yi insan, ona suzlukla belirgindir. Bir ahman zi
gre, ahlak kurallarna kr kr hin ya 7 ile 10 arasndadr, zeka
ne uyan insandr. yi insanlar hi ortalamas da 0.40 ile 0.85 arasn
bir zaman doruyu ortaya koya da deiir. Bunu greli bir durum
mazlar, bu biimde doru olmak ru olarak belirlemek ve bir ahman
hun hastalanmasndan baka bir ey 7-10 yalarndaki bir ocuun zi
deildir. yilerin yapt ktlk hinsel yeteneklerine ve davran
ktlklerin en ktsdr. Ahlak zelliklerine sahip olabileceini bil
lln yerine itenlikli olmay koyan mek gerekir. Eitici almalarla ah
bir kiiye sonsuz ve itenlikli dav maklar 15 ya dzeyine ulatrlabi
ranma hakk veren Andr Gide de lirler. Bundan sonra onlara yeni bil
ahlakszadr. G idee gre insan giler kazandrlabilse de kavraylar
tm zgrl iinde kendini ya gelimez. Ahmaklk bebeklerde bi
ratrken kendi davran kurallarn rinci yan geliimini ortaya koyan
da birlikte getirecektir. Hibir za glmseme, konuma, tutma gibi
man, artk ahlakl olmamaya yani belirtilerin eksikliiyle kendini
artk kendi anlayma gre ahlakl gstermeye balar. Ahmakln ba
olmaya karar verdiim andaki ka lca gstergeleri soyutlamada, ele
dar ahlakl duymadm kendimi der tirmede, merakta eksikliktir. Buna
Gide. Gerek ahlakllk srekli ola karlk ahmaklarn bellei \;ok za
rak kendini amaya ynelik son man zengindir. Ahmaklkta zeka ek
suz bir zgrlk deneyi demektir. sikliinin verdii aalkduygusu,
Buna gre ahlakszclk kiiye son buna bal olarak eitli sululuk
suz seme hakk tanyan zgrlk duygular baskndr. Bu duygularn
bir ahlak anlaydr. Gidede de ah da katlmasyla toplumsal yaama
lakll gvence altnda tutan tek uyumsuzluk bazen ar ve ykc
g itenlikli olutur. Gide, LaRoc- llere varabilir, kii eitli su i
hefoucauldnun Zayf insanlar i leme eilimlerini tar duruma ge
tenlikli olamazlar formln d lebilir. Hrszlk, krclk, sapklk,
ndrecek biimde itenlikle g fahielik ahmaklarda ok grlr.
ll birletirmitir. (Bk. AHLAK, B ellek gllnn kkrtt
 ALE

vnme uydurmacl ya da sz tutumdur, ikinci tutum lgnca bir

de ar bilgililik ahmaklkta sk g
rlen durumlardr. (Bk. ALIKLIK,
APTALLIK)
A L E (lat.fam ilia; fr. fam ille\
alm. Fam ilie; ing. family). Kar,
koca ve ocuklarn oluturduu
toplumsal topluluk. Belli bir fikir
e r e v e sird e b ir araya gelm i
kiiler topluluu. Ayn soydan ge
lenlerin oluturduu toplumsal top
lulua aile denildii gibi bir eree
gre bir araya gelmi insanlar top
luluuna da aile denilir. Ortak nite
likler gsteren varlklarn ya da nes
nelerin oluturduu topluluk da a-
iledir (maymun ailesi, szck aile
si, dil ailesi). Kar ve kocadan olu
an, ocuklar ve yakn soydalar
da ierebilen aile en kk toplum
sal birimdir. Ailenin oluabilmesi iin
ocuklarn gerekli olduu, karko-
cann bir aile deil ancak bir kar
m ya da katma oluturduu
gr de yaygndr. Aile kavram
en eski zamanlardan beri birok de
iiklik geirmitir. Romada tek ki
iye bal olan ve ayn at altnda
yaayan kleler ve hizmetiler top
luluu aile (familia) diye adland
rlrd. Ailenin kkeni elbet ok da
ha eskidir. Aileyle ilgili ilk kkl g
rler Eskiada ortaya koyul
mutur. lk filozoflar diye belirle
diimiz Yedi Bilgelerin zdeyile
rinde aile kurumunun ahlaki temel
lerini aklayan grlerle karla parlm olacaktr. Platon aile ku-
rz. Kleobulos yle der: Ba rumuna ters bakan ilk ve son filo
kasnn yannda ne didi karnla ne
oka karn; birinci tutum en kt
tutkuya yol aabilir. Bir de yle
der: Kendi durumundaki bir ka
dnla evlen; zengin kadn alrsan
efendilerin olur yaknlarn olmaz.
Solon u d verir: Yaknlarna
kar yumuak ol. Khilon unu
nerir: Evini iyi ynet. Thales
Seni bugne getirenlerin gnln
almakta eksik kalma der. Bir de
yle syler: Anana babana gs
terecein iyilikleri yallnda o
cuklarndan bekle. Periandros da
Yaknlarna yarar ol diye t
ler. Atomcu filozof Demokritosun
aileyle ilgili belirlemelerinden biri
udur: Kendi kendinin efendisi
olan baba ocuuna en gzel r
nek olur. Doal bir kurum olarak
grd toplumu insann varln
srdrebilmesi ve mutlu olabilme
si iin zorunlu sayan Aristoteles,
en kk ve en temel toplumsal bi
rim olarak aileyi belirliyordu. Aile
denilen ilksel toplumsal birlii in
san trne varln srdrme ola
na salayan tek kurum olarak g
ryordu. Aristotelese kart ola
rak, retmeni Platon, aile birimini
datarak tm toplumsal gc dev
letin elinde toplamak istemi, her
kesin kardeliini neren ve kadn
larn ortakln getiren bir kurgu
sal dzen tasarlamtr. Buna gre
bebekler doar domaz devletin eli
ne braklacaktr, yetiecek olanla
rn yetimilerle balan bylece ko
zof deildir. rnein Diogenes La-
ertios, Sinoplu Diogenesle ilgili
ALE
olarak unlar syler: Kadnlar
topluluu kurulsun istiyor, evliliin
deerini yadsyor, herkesin kendi
isteine ve eilimine gre zgrce
birlemesini ngryordu. Bu ne
denle bir ocuklar topluluu kurul
masn diliyordu. Andr Gide yle akrabalk ilikileri ve elerin says
der: Aileler, tiksiniyorum sizden!
Kapal ocaklar, kapa kaplar, mut
luluun kskan edinimleri. Aile
kurumu, zorunlu olsun olmasn,
her zaman glkleriyle dikkati ek
mitir. Tolstoy unlar syler: B dir; o hibir zaman dural olmam
tn mutlu aileler benzeirler; her
mutlu aile kendine gre mutsuz
dur. Tarih boyunca eitli retim
biimlerine bal olarak da eitli a-
ile biimleri ortaya kt. Evlilik ve
kan bayla kurulan aile, her a
da, her an deiik evrelerinde de
iik zellikler gsterdi. Anann a-
ile bireyleri zerinde egemen oldu
u anaerkil (fr. matriarcal', alm.
matriarchalisch', ing. matriarchal)
aile birbirine pek benzemeyen ok
deiik biimler gstermitir. Bu a-
ilede genellikle kadnn soyundan
gelen bireyler akraba saylyordu.
nsanlk anaerkil aile dneminden
babaerkil ya da ataerkil (fr. patri
arcal ; alm. patriarchalisch\ ing.
patriarchal) aile dnemine girdi, bu
dnem uzun yzyllar boyu srd.
Babann aile bireyleri zerinde ke
sin olarak sz sahibi olduu bu aile
Asyada son zamanlara kadar var
ln srdrmtr. Babaerkil aile cak bir karya sahip olabildii aile
de tm bireyler babann bal bu
lunduu totemi tanr. Babaerkil aile
tektanrc dinlerde de geerli ol
mutur. Bugn bu aile yerini baba,
ana ve ocuklardan oluan ve ana
ile babann ayn lde sz sahibi
olduu, hatta ocuklarnn da ye
tikinlikleri lsnde ynetime ka
tldklar modem demokratik aile
ye brakmtr. Tarih boyunca aile,
asndan da deiiklikler gster
mitir. Her ailenin yapsna gre de
iik akrabalk ilikileri ya da anla
ylar ortaya kmtr. Morgan bu
konuda yle der: Aile etkin e
tr, o alt bir biimden daha st bii
me gemitir, bu da toplumun bir
alt dzeyden daha yksek bir d
zeye doru gelimesine bal ol
mutur. Buna karlk akrabalk d
zenleri edilgindir, ailenin zaman ak
iinde gsterdii ilerlemeleri ak
rabalk dzenleri ancak uzun ara
lklarla gsterirler ve aile kkel bir
dnm geirirken onlar herhan
gi bir deiime uramazlar. Tarih
boyunca tekeli ve okeli aile bi
imleri grlmtr. Tekelilik ve
okelilik bir toplumda byk l
de kadn-erkek oranyla ilikili
dir. M ezopotam yada sm er uy
garl dneminde tekeli aile d
zeni basknken, babil ve asur d
neminde okelilie, daha dorusu
okkanlla geilmitir. Tekeli (fr.
monogame', alm. monogam', ing.
monogamous) aile bir kadnn an
cak bir kocaya, bir erkein de an
dir. Bir erkein birok kars varsa,
bylece oluan aile okkarl (fr.
polygame', alm . polygam ', ing.
polygam ous) ailedir. okkocal

(fr. polyandre', alm. polyandrisch\
ing. polyandrous) ailede bir kad
nn birok kocas vardr. / G. Mar-
cel: Gerekten salam her aile belli
bir davran biimi ortaya koyar,
bu davran biimi olmad zaman vaa hibir zaman ulaamayaca
tm gizli dayanaklarn zamanla yi
tirme tehlikesi gsterecektir. / Ch.
Baudelaire: Uluslarn da aileler gi
bi kendilerine karn byk adam
lar vardr. / V. Hugo: Onuru kal
mad zaman aile yoktur. / G.
Bemanos: Aileler beni korkutur.
(Bk. TOPLULUK, TOPLUM)
A K A D EM A (yun. sz.) Pla-
tonun M.. 387de Atina yakn
larnda bulunan Akademos bahe
sinde kurmu olduu felsefe oku
lu. Bu okul nemini M.. 1. yz
yla kadar korudu ve deiik biim
ler altnda M.S. 529a kadar sr
d. Akademia gerek etkinliini ku
rucusunun lmyle (M.. 347)
yitirmiti. Speussippos, Ksenokra-
tes, Krates gibi adlar Platonun fel
sefesine pek bir ey katamadlar.
Arkesilaosla okulun Yeni Akade
mia diye bilinen ikinci dnemi ba
lad. Arkesilaos doruyu bilmenin
olanaksz olduunu syleyerek Pla-
toncu anlaya taban tabana kart
bir gr ortaya koydu. Bugn Aka-
demiadan gelen akademi terimi
bilim ve sanat topluluklarn belir
tir.
AKATALEPSA. Bk. KAVRANI-
LAMAZLIK.
ALAN
AKHLLEUS KAN ITI Yunan fi
lozofu Eleal Zenonun varln bir
liini, devinimin olanakszln gs
termek iin ileri srd kantlar
dan biri. Bu kant en hzlnn en ya
n gsterir. nk en hzl nce en
yavan yola kt noktaya ula
maldr. Ama en yava o zamana
kadar belli bir yol alacak, bu by-
lece srp gidecektir. Akhilleus da
kendisinden az nce yola km
olan kaplumbaaya hibir zaman
ulaamayacaktr. (Bk.ELEA OKU
LU)
A K SY O LO J. Bk. DEER-
RETS.
AKSYOM . Bk. BELT.
AKSYON. Bk. EYLEM.
A K TV TE. Bk. ETKNLK.
ALAN (yun. genos\ lat. campus\
fr. champ; alm. Feld\ ing. feld).
Nesnelerin belli bir dzende yer
letii ortam. Dz ve ak ortam.
Baz etkinlikler iin belirlenmi ya
da dzenlenmi snrl ortam. Alan,
belli bir nesnel btnlk ortaya ko-
yabilen, bylece herhangi bir ara
trmann konusu olabilen bir dn
sel etkinlikler ortamdr. Dnce
alan: Zihin etkinliinin belli bir
dzende kendini ortaya koyuuyla
belirgin dnce dzeni. Dnce
nin znel ya da nesnel etkinlikleri
kiinin bilin yapsna ya da anlk
ilgisine uygun olarak ya daha ok
ALAY
blk prk, dank, dzensiz rum undan ok bir sorgulayarak
olurlar ya da daha ok belli bir b
tnlk oluturacak biimde dzenli
ve derli toplu olurlar. Birinci du
rumda dnce herhangi bir alan
oluturmaz, byle bir durumda bi
lincin anlk etkin nesneleri biri b
rnden kopuk olan apayr yaplar
oluturacak biimde paralanm
tr. kinci durum da dnce bir
alan oluturur. Bu durumda en azn
dan bir genellemeyi salayabilecek
hatta bir bilimsel aklamay olas
klabilecek belli bir tutarllk szko-
nusudur. Bilin alan: Bilind ol
gularna kart olarak bilinte ken
dini gsteren olgular bilin alann
olutururlar. Bu olgular ya bilinte
o anda kendilerini gstermektedir
ler, bunlar bu durumda etkin bi
lin alan'm olutururlar (bir kii
nin adn ya da herhangi bir olay
anmsamamzda olduu gibi) ya da
bilinte istemimizle kendilerini gs
termeye hazr olurlar, bunlar bu du
rum da da edilgin bilin alan'm
olutururlar (annemizin adn o an
dnmyor olmamzda olduu gi
bi). [Bk. BLN]
ALAY (yun. eironeia; lat. ironia\
fr. ironie', alm. Ironie\ ing. irony).
Sylenilmesi gerekene ters deni
syleyerek karsndakini bilgi a
sndan g durum da brakm ak.
Alay, tartm ada karsndakinin
bilgisizliini ortaya koyabilmek iin
bilgisiz grnmeye dayanr. Bilgi
sizlii kullanarak bilgiye ynelme
ya da yneltme yntemi olan alay
bir hafife alma ya da aalama du
dorulara ulama tutumunu belirler.
Alay Sokratesin iki evreli tartma
ynteminin birinci evresidir. Tar
tmalarna alayla balayan Sokra-
tes gerekte tartmacsna yklen
miyor, ondaki doru bilgileri orta
ya karmaya ynelmeden nce on
daki yanl bilgileri giderebilmek iin
olumsuzu kullanarak dzenli bir
sorgulama uyguluyordu. Ama bi
rinin yanln kendine buldurmakt
ve sorgulama sonunda tartmac
bilgisizliini onaylamak zorunda
kalyordu. Bilgide gvenin yanll
m batan benimseyen ve tek bil
diim, hibir ey bilmediimdir di
yen Sokrates, alay evresini izleyen
evrede, dourtma evresinde tart
macy gene sorularla doru bilgi
ye yneltmeye alyordu. Alayda
yanl bilgi tepeden trnaa ykl
yor, dourtmada bu yklann yeri
ne doru bilgi koyuluyordu. Thon-
nard, S okratesin alayn yle
aklar: Sokrates nce zihni yan
l bilgilerden arndrmaya ynelir,
bunun iin konumacy kendi ken
disiyle elimeye iter. Kendisinin de
bilgisiz olduunu sylemektedir,
bilgi almak istiyor gibidir, konu
macsna ak ak bilmiyorum de
dirtebilmek iin onu g durumda
brakr. / L. Brunschvicg: Her
ey Sokratesin kendisiyle ilgili bil
giden de bir alay konusu karma
mza yardmc olur. Onunla ilgili ola
rak iyice bildiimiz tek ey, hibir
ey bilmediimizdir. / 3. Renard:
Alay insanln utancdr. / G.
Sand: Zihnin konumlan arasnda

en az zekice olan alaydr. / A.
France: Alay erdemin neesi ve
sevincidir. (Bk. DOURTMA,
YNTEM)
ALEGOR. Bk. BMSMGE.
ALEKS. Bk. OKUMAYTM.
ALGI (lat. perceptio-, fr. percepti-
on; alm. Perzeption\ ing. percepti-
on). Duyu organlar araclyla
nesnelerin sunumuna ulamamz
sa lay an zih in ilev i. B ireyin
duyumlarn gerekliin bilgisine
ulama yolunda etkin klmasyla
ilgili zihin ilevi. Alg hem felsefe
nin hem ruhbilimin temel kavram
lar arasnda yer alr, felsefede ba
lca aratrma konularndan birini
oluturur. Felsefede alg sorunu
tam anlam nda XVII. yzyldan
sonra konu edilmitir. Descartes
bilgi kuram nda alg zihnin tm
edimlerine karlktr; fikirlerin bil
gisine ulamak alglamakla ean
lamldr. Buna gre bizde iki eit
dnce vardr: alg ve istem. Al
gy hem bilinten hem de kendin
den sonraki sreten, nesnenin var
ln onaylama sreci olan stal-
g dan ilk ayran Leibniz olmutur:
Bir okluu bir birlikte ya da basit
tzde saran ve sunan geici durum
alg diye adlandrlan eyden ba
kas deildir, onu stalgdan ve bi
linten ayrmak gerekir. Bu arada
Leibniz karanlk alglar ya da k
k alglar belirlem esiyle bilin
altnn tantlam asna doru bir
adm atmtr. Hamilton, Spencer,
ALGI
Bergson gibi adalar algy d
gerekliin dorudan doruya bi
linci olarak alrlar. Ancak algy bi
linten de, stalgdan da, duyu iz
lenimleri alma ya da d dnya nes
nelerini sezme ilevinden de ayr
mak gerekir. Nesneler duyularla al
glanr, ancak alg duyudan daha
ok bir eydir. Alg, insann d dn
ya ve i dnya olgularnn bilincine
varmasn salamak yolunda zihne
ilk gerelerini ya da ilk ieriklerini
kazandrr. Bu ilk gereler ya da ilk
ierikler imge dzeyine ykselme
ye yani bilinte bilginin ilk taslakla
r olarak belirginlemeye hazr su
numlardr. Buna gre onu imgenin
temel gereci olarak grebiliriz. G.
Bachelard yle der: mgelem her
zaman imgeler oluturma yetisi ola
rak dnlmtr. Oysa o daha
ok algnn salad imgeleri boz
ma yetisidir, daha ok bizi ilk im
gelerden kurtarma, imgeleri dei
tirme yetisidir. N. L. Munn algy
yle belirler: Alg ayrtetmeyi, ay-
rmlatrmay, gzlemlemeyi d
ndren bir sretir. Genellikle bu
terim kendi zerimize ve dnya
zerine bilincimizin temelinde bu
lunan azok karmak srelerle,
alc ve sinirsel srelerle ilgili ola
rak kullanlr. Demek ki algyla el
de edilen veri ham veridir, henz
dnceyle ve dolaysyla dille ilgi
li deildir. Bu veri ancak bir sonra
ki sreten, stalg srecinden ge
erek dnceye ulaacak ya da
dnceye dnecek ve bylece
dilsel anlatmda bir yeri olacaktr.
Algnn dnce asndan ve dil
ALGICILIK

asndan yetkinlem em iliini A L IK L IK (lat. im becillus\ fr.

fransz romancs N. Sarraute bize imbecilite', alm. Geistesschwche',
yle duyurur: Gz ap kapaya ing. imbecility). Kavrama eksikli
na kadar alglanan aklayabilecek i. Alklk zekann olduka geri ol
bir dil henz bulunamad. Algla mas durumudur, zeka geriliinde
dmz eyin doruluuna ya da orta bir yer oluturur, aptallkla ah
algnn eyaya uygunluuna gelin maklk arasnda yer alr. Alklarn
ce, bizim iin baka trl alglama belirgin zellii yaz dilini anlama
olasl bulunmad srece bu so malardr. Konumay belli bir l
runu ilgi alanmzn dnda tutma de, yarm cmlelerle de olsa sr
mz gerekir. M aurice M erleau- drebilen alklar yaz yazamazlar.
Ponty yle der: Dnyay doru Bir aln zihin ya 2-7 arasnda
olarak alglayp alglamadmz d dr, bu genilik alkl ikiye ayr
nmek deil, tersine algladmz mamz gerektirir: eitilebilir alklk
eyin dnya olduunu sylemek ve eitilemez alklk. Tm alklar
gerekir. (Bk. BLN, DL, DU belli bir dikkati gsterebilecek ye
YU, DUYUM, STEM, STALGI) tenektedirler, ne var ki dikkat kay
gan ve bozulmaya hazr bir dikkat
A L G IC IL IK (fr. perceptionnis tir. Alklarn bellekleri zengindir ama
me', alm. Perzeptionnismus', ing. ilemedii iin hantaldr, buna kar
perceptionism). Zihnin alg edimiyle lk dnceleri zayftr, ayrtrma
d dnyann doru bilgisine do ve biletirmeler yapamazlar. Alk
rudan doruya ulatn bildiren larn duygusal yaamlar olduka
reti. Algclk bir anlamda sezgi karmaktr. Yok yere gldkleri,
ciliktir, bir anlamda gerekiliktir. yok yere aladklar grlr. Ken
Sezgiciliktir, nk alg zihnin bir dileriyle ilgilenen kiilere tutarsz
anlk alrlna karlktr. Gerek davrandklar ok olur. Bazen bir
iliktir, nk bir baka edime ge kiiye ar balanrlar, yzleri ge
reksinim gstermeden d dnya nellikle ar anlatmldr. ok za
gerekliini zihinde grnr sayar. man yumuak baldrlar. Saldrgan,
Bu durumda zihinle gereklik ara hatta ar saldrgan olanlar da var
snda herhangi bir arac yoktur, ikisi dr. Bazlar yangn karmaya, k
arasnda tam bir dolayszlk vardr. rp dkmeye eilimlidir, bazlar ah
Algclk bilgiyi zihnin eitli ilem lak dkn olur. Kendi balarna
lerinden elde edilmi sayan gr yaayamazlar, korunmalar gerekir.
lerin kartdr. Bilgi edinme iinde (Bk. AHMAKLIK, APTALLIK)
zihnin herhangi bir katlmn n
gren grler bu katlma verdik A L IR L IK (fr. receptivite; alm.
leri arlk lsnde algcla uzak Rezeptivitt; ing. receptivity). Bir
derler. (Bk. ALG, GEREK d etkiyi alabilme yatknl. Alr
LK, SEZGCLK) lk tam edilginliktir, bu edilginlik

iinde d dnyadan uyanlar alabil
me yetisidir. Kantda alrlk nesne
lerin uyanlarndan deneysel bilgi
nin ilk gereleri olan sunumlar el
de etme durumunu karlar. Kanta
gre sunumlar alma yetisi (sunum
larla ilgili alrlk) bir nesneyi sunum
lar araclyla tanma yetisinin (kav
ramlarn kendiliindenlii) kart
dr. Kant yle der: Sunumlarn
eitli eleri tmyle duyulur olan
yani alrlktan baka bir ey olma
yan bir sezgide verilmi olabilirler;
buna karlk bu sezginin biimi su
numlar alma yetimizde a priori ka
labilir, gene de bu biim znenin
etkilenme biiminden baka bir ey
deildir. (Bk. SUNUM)
A L IK A N L IK (lat. habitudo\ fr.
habitude; alm. Gewohnheit; ing.
habit). Yinelenen edimlerle belli bir
yatknlk ve belli bir davran bii
mi kazanma durumu. Alkanlk
yava yava salad uyum kolay
lklaryla insan dnyayla uyarl ili
kiler iine koyarken onu edilginle-
me tehlikesiyle kar karya bra
kr. Alkanlk daha nce yaplan
bir eylemi daha nce yaplm ol
duu iin yeniden yapma eilimi
dir diyen Camille Melinand al
kanlkta kolaylk, abukluk ve g
ven olmak zere koul belirler
ve yle der: Balangta artan bir
kolaylkla davranlr; nce dikkat
iin aba gstermek gerekir, sonra
buna gerek kalmaz, eylem hibir
engele uramadan gerekleir; ken
di bana yaplr. Ayn zamanda
abukluk kazanlr. Devinim bata
ALIKANLIK
yavatr, saknktr, zenlidir, son
ra kendiliindenleir. Piyanisti d
nelim! Sonunda o gvenli bir bi
imde, amaz bir biimde alkan
lk kazanr. Alkanlk koyulduka
szkonusu eylem istemd olma
ya balar, artk onu gerekletirmek
iin istemek gerekmez. Gnay
dn diyene hibir karar oluturma
gerei duymadan gnaydn de
riz. H enri D elacroix yle der:
Alkanlk, ncesel dzenekler te
meli zerinde, doa ve yatknlklar
temeli zerinde i grr. O, yaa
mn byk karlaryla korunur ve
ynlendirilir. Bu grnte meka
nik ve kr g, znenin tm duy
gusal ve dnsel eilimlerine i
ler. Alkanlklann bedensel uyum
la ilgili olanna biyolojik alkan
lk, dnsel ve duygusal uyumla
ilgili olanna ruhsal alkanlk di
yoruz. Bir sarhoun gece evinin yo
lunu aramadan bulmas biyolojik
alkanlkla, bir rencinin her ak
am eski derslerine gz atmadan
yataa girmemesi ruhsal alkan
lkla ilgilidir. zde ya da benzer
etkenler, eit ya da hatta deiik
aralklarla varlmz tuta tuta bizi
belli bir yatknl kazanmaya, belli
bir davran biimini edinmeye y
neltirler, alkanlk bylece oluur.
Alkanlk, yinelemelerin etkisiyle
belli bir uyum dzeyine ulamak ve
orada kalmak demektir. Alkanlk
lar olduklar gibi de kalabilirler, yer
lerini daha gelimi alkanlklara da
brakabilirler. ok kt yzen biri
ne iyi yzme alkanl kazandr
labilir. En kolay yzme bilmeyen
ALIKI

kiiyi yzc olarak yetitirmek lar. Alklar ve grenekler szko-

tir; alkanlklar brakmak alkan nusu rnlere katlrlar, onlar ko-
lklar edinmekten zordur. Ustala ullarlar, bir bakma onlar yaratr
mann temelinde de biyolojik ve lar, onlar da iine alan gelenekler
ruhsal alkanlklar yatar. Keman btn iinde halklarn davran
alan kii hep daha yetkin davra zelliklerini belirlerler; lkelerde ya
nlar daha az yetkin davranlarn da blgelerde, toplumlarda ya da
yerine koymaktadr. Alkanlklar toplum katlarnda grlen davra
atmann zorluu bizi onlarn yerine n zelliklerine karlk olurlar. Al
yenilerini koymak zorunda braka klar, toplumsal alkanlklar olmak
bilir (sigaray brakan kiinin badem la, insanlarn hep birlikte neden by
ekeri yemesi gibi). Alkanlklar le yaptklarn ve neden yle yap
yaammzda nemli bir yer tutar. madklarn aklarlar. Onlar bir an
Aziz Augustinus yle der: Al lam da halkn duygu ve dnce
kanlk ikinci doadr. Mark Twa dnyasyla ilgili dorulardr. Buna
in alkanlklardan yava yava kur gre alklar aratrmas toplum
tulmay nerir: Bir alkanlktan sal deerler ayrtrmas olmakla
kurtulmak onu pencereden frlat budunbilimin, budunbilgisinin ve
makla olmaz, onu basamak basa halkbilimin kkeninde yer alacak
mak aaya indirmek gerekir. Wil tr. Alk toplumsal kalp davran
liam James alkanl toplumsal larn hem kendisi hem etkin nede
yaamn dayana sayar: A l nidir. O gerekte her trl toplum
kanlk toplumun en byk daya sal davrann ilk belirleyenidir. Yal
nadr, onun en deerli koruyucu nz yaptlara, sanat-zanaat rnle
etkenidir. Bazlar alkanln da rine deil, greneklere de ieriini
ha ok kt eilimlerle ilgili oldu hatta biimini kazandrr. David Hu-
unu benimser. Oscar Wilde yle me alky insan yaamnn en b
der: nsan en kt alkanlklarn yk yol gstericisi sayar. Augus-
bile acmadan brakamaz, belki en tinusu Pascal yle der: Alk
ok acyarak braktklar en kt ikinci bir doadr, birincisini ykar.
alkanlklardr. (Bk. ETM) Baz yazarlar alklarda alkanl
n tehlikelerine benzer tehlikeler
A L IK I (lat. consuetudo'dan es bulurlar. Voltaire yle der: nsan
ki fr. costume, coustume; fr. cou lar masum nedenlerle samasapan
tume; aim. Brauch', ing. custom). alklara sahip olurlar. Ona gre
Halklarn davran zellikleri. Birey alk insan yaamnn en belirleyi
sel kalp davranlara alkanlk, top- ci yann ortaya koyar: Alk im
lumsal kalp davranlara alk di paratorluu doa imparatorluun
yoruz. Alklar greneklerle ve sa- dan daha byktr. Grenekleri ii
nat-zanaat rnleriyle birlikte tarih ne alr, evrenin alanna eitlilii ya
sel boyut iinde gelenei oluturur yar. Doa onda birlii ortaya ko

yar. Alk her yerde az sayda de
imez ilke belirler, buna gre te
mel her yerde ayndr ve kltr de
iik m eyvalar verir. P ascaln
ada Etienne de laBoetie alk
nn tehlikesini ok ak bir zde
yile duyurur, Kleliin ilk nedeni
alkdr der. Ksacas, alk top deildirler.
lumsal yaamn zdr, ruhbilim-
sel kkenidir, ayrca kltrn te
melindeki ilkeler btndr; ya
amda etkin otarak vardr, ancak
arln her an duyurmaz. Alain
yle der: Alk ruhu skmaz. Ne
den? nk onay istemez. Alk
kiilerin davranlarnda dlarken
eitlilenir ve znel zellikler kaza
nr, sanatta da zel zelliklere b
rnr. Yaam biimlerinin deime
siyle alk lar dnme urarlar ya
da yerlerini baka alklara braka
rak dalrlar. (Bk. GELENEK, G
RENEK)
ALTAKOYM A (fr. subsomptiorr,
alm. Subsumtion; ing. subsumpti-
on). Bir kavram altnda toplama.
Bireyi tre, tr cinse balama ya
da zel bir durumu bir yasaya ba
lama.
ALTASIRALAM A (fr. subordi-
nation; alm. Unterordnung', ing.
subordination). Trn cinse, bir
kavramn daha geni kapsaml bir
kavrama balanmas.
A LTBLN. Bk. BLNALTI.
A LT IK (fr. subalteme; alm. su-
baltem; ing. subaltem). Konusu ve
AMA
yklemi ayn olan biri tmel olum
lu biri tikel olumlu ya da biri tmel
olumsuz biri tikel olumsuz iki ner
menin karlkl durumu. Tm ke
diler etoburdur. Baz kediler eto
burdur / Hibir ku drt ayakl
deildir. Baz kular drt ayakl
A LTK ARIT (fr. subcontraire;
alm. subkontrr; ing. subcontrary).
Konusu ve yklemi ayn olan biri
tikel olumlu br tikel olumsuz iki
nermenin karlkl durumu: Ba
z madenler katdr, Baz maden
ler kat deildir.
ALTYAPI (fr. infrastructure, alm.
Infrastruktur, ing. infrastructure).
Dnce etkinliklerini belirleyen
styap alanna karlk iktisadi et
kinlikler alan. Bu kavram zellikle
Marx dnceyle ilgilidir ve re
tim ilikilerinin btnn kapsar.
styap ve altyap biri maddesel
dnyann yanss br onunla il
gili etkinliklerin tm olmakla in
san yaamnn iki ayr yzn olu
turur. ktisadi olaylar yaam belir
leyen olaylar olarak deerlendirilir
ken dnce dnyas yaam d
ntrebilen bir g olarak d
nlr. Buna gre her iki alan bir
btnn iki ayr grnm olmak
la ortak bir etkileim alan olutu
rur. (Bk. STYAPI)
A M A (fr. but", alm. Ziel\ ing.
target). Ulamak zere ngrl
m olan. Goethe yle der: Bir
gn bizi bir amaca ulatracak olan
AMNEZ
admlar atmak yetmez, her adm ay
n zamanda bizi ileriye ynelten bir
ama olmaldr. nsan her durum
da am alan olan bir varlk olarak
dnlr; onun dnyle ve bug rak amac anlaldnda bir insan
nyle koullanm bir yarm var
dr. O bu amalara ulamak iin her
zaman bir takm aralar kullanacak
tr. Amalarn insana yarar oluu
aralarn niteliiyle belirgindir; yk
sek amalara kt aralarla ulaa
nlayz. nemli olan amacn ara
larla, aralarn amala uyumlu ol
masdr. Charles de Gaulle yle
der: Am ala aralar arasndaki
uyum bozuldu mu dehann bileim
leri bo olur. nsan amalarn ger
ekletirirken tm maddi ve ma
nevi glerini ortaya koyar ve ama
genelde yaamn anlam durumu
na gelir. Ama sorununu ruhsal d
zeyde en geni erevede Adler in
celedi. nsann bilgisi adl kitabn
da Adler uyum sorununun sk s
kya bir amaca ynelmeyle belir
gin olduunu savundu. Ona gre
amasz bir ruhsal yaam szko-
nusu deildi: nsan ruhunun ya
am bir amala belirlenmitir. Hi
bir insan nndeki bir amala be
lirlenmedike, koullanmadka, s
nrlanmadka, ynlendirilmedike
dnemez, sezemez, isteyemez,
hatta dleyemez. Demek ki her
insann zorunlu olarak bir amac
vardr. Bir insann eylemlerini ya da
kim olduunu kavrayabilmek iin
onun amacn ortaya koyabilmek
gerekir. rnein bir dolaba trma
nan bir ocuk grdmzde bu
abann nedenini anlayamayz. Do
labn stne bir bebek konulmu
olduunu anladmz anda eylemin
amac belirlenmi olur, bylesi bir
devinim aklk kazanr. Genel ola
anlamak ok kolaydr (Herta Org-
ler). Buna gre her insan bir ama
ca ynelerek aadan yukarya
doru atlmlar yapar, A dlerin de
yiiyle alt dzeydeki bir durum
dan st dzeydeki bir duruma ge
er. nsan eyleminin amalarn in
celemeye ynelen aratrma yn
temi amasalyntem, insan eylem
lerinin nedenlerini ortaya koymaya
yarayan aratrma yntemi de ne
densel yntem diye adlandrlr. (Bk.
EREK)
AM NEZ. Bk. BELLEKYTM.
AM PRZM . Bk. DENEYCLK.
AN (yun. nyn\ lat. instantia; fr.
instant, moment', alm. Augenblick,
Moment', ing. instant, moment). En
ksa sre. An boyutsuz bir belirle
nimde kendini duyurur, buna gre
uzunluu olmayan bir para, hatta
bir nokta olarak, blnmez bir b
tn olarak sezilir.An, zamann en
kk paras olarak dnlebilir.
(BkZAMAN)
ANA ERK L. Bk. ALE.
ANALZ. Bk. AYRITIRMA.
A N A LO J. Bk. BENZEM.
ANAR. Bk. KARGAA.
 ANLAMBLM

ANI (fr. souvenir; alm. Erinne- gstermesi. Anmsama Platoncu

rtmg', ing. remembrence). Bellekte bilgi kuramnn temel kavramlarn-
b ir yaam d e n e y in d e n kalan dandr. Platona gre bizim ortaya
izlenim. Bellekte saklanlan izlenim koyduumuz doru bilgiler eski bil
ler, imgeler, fikirler. Gemi deney gilerimizin ya da doutan bilgile
lerden bizde kalan ve zihinde yeni rim izin anm sanm asna dayanr.
den kendini gsteren ya da gste Dnlr dnyada gerek gerek
rebilecek her ey andr. Herhangi liklerin, dealarm bilgisine ulaan
bir annn bilin alanna kmas ok ruh, bu dnyada yani duyulur dn
zaman bir artrc etkiyle olur: yada bir bedene girdikten sonra
kardan gelen krmz pantalonlu szkonusu ncesel bilgilerini anm
ocuk bana yeenimi anmsatr. Bu sar ya da anmsayarak dlatrr.
da bize annn bamsz bir olgu Bu arada duyulur dnyann bu
deil im dinin koullarna gre dealara gre kurulmu nesneleri
hep yeniden kurulan bir bilin esi de bir lde anmsatc bir etkinli
olduunu gsterir. Bu yzden anlar e sahiptir. (Bk. LKCLK)
hi de gvenilir nesneler deillerdir,
onlar bilin koullarm za gre ANM ZM . Bk. CANLICILIK.
srekli deiim gsterirler. Berg
son felsefesinde ar an (fr. sou A N LA M BLM (fr. smantique;
venir pur) bilin dnda sren ge alm. Sem antik; ing. semantics).
mitir. Bergson yle der: mge Dilbilimin szck anlamlaryla ilgi
de etkinlemi an ar andan derin li blm. Anlambilim zellikle sz
den derine ayrlr. / Euripides: cklerin eitli anlamlar kazany
Gemi skntlarn ans gzeldir. la ilgili tarihsel aratrmadr. Anlam
/ Saint-Marc Girardin: Halklar da bilim biimsel aratrmaya ynel
tek tek kiiler gibi tutkularyla, mez, ses dzenini de aratrmaz,
anlaryla, ayn zamanda karlaryla yalnzca anlam ve anlamn tarihsel
devinime geerler. / Victor Hugo: geliimini ele alr. Anlam bilim i
Glgede uyuyan sensin, ey kutsal 1883de kuran M. Bral onu bir
an! Pimanlklara komu, an anlamlar aratrmas olarak dn
gibi. / Charles de Montalambert: mtr, szcn tarihsel boyut
im dinin bilinci utan verici iinde olumu deiik anlamlar
old u u zam an g em iin ans nn kanlatnlmasyla ilgili bir ara
yalnzca tedirginlik verir. (Bk. trm a olarak belirlem itir. Daha
BELLEK) sonra Ferdinand de Saussure bu
bilimi ezamanl anlambilim ve ay-
ANIM SAM A (yun. anamnesis', nzamanl anlambilim olmak ze
lat. reminiscentia; fr. rminiscen re ikiye ayrm, birinciye bir dizge
ce', alm. Anamnese', ing. reminis- ya da bir yap iinde bir szcn
cense). Anlarn zihinde kendini anlamm aratrma iini yklerken,
 ANLATIM

kinciye bir szcn tarihsel an dorudan doruya organyla snr

lamlarn evrim izgisi boyunca in lanm deildir; bu orta terim ayn
celeme ykmlln vermitir. zamanda yzn ve genel grn
Yapsalc anlambilim, ezamanl an- mn devinimidir, biimidir, doru
lambilim kavrayndan domutur. dan doruya etkinlik ortaya koyma
(Bk. DL, DLBLM) yan devinim ve biimidir. Hegel ii
grnr olan grnmez diye tanm
ANLATIM (lat. expressio\ fr. exp lar. (Bk. DL, DLBLM, SANAT)
ression; aim. Ausdruck', ing. expres
sion). Dnceleri ve duygular ANLAYI (fr. m entalit; alm.
szle ya da davranla da vurma Mentalitt, Geistesrichtung', ing.
eylemi ve bu eylemle ilgili kiisel mentality). Bir bireyin dncele
zellikler toplam. Anlatm, dn rini ve davranlarn belirleyen
celeri ve duygulan baklarma ula inan eleri toplam. Bireyin orta
trma aracdr. Buna gre genel ola ya koyduu dnceler ve davra
rak bir kiinin, zel olarak bir sanat nlar, kayna elbette toplumda
yaptnn dlatrma biimlerini kar olan bir takm inanlarla, grlerle
lar. Hegel anlatm konusunu Ru ya da nyarglarla koullanmtr.
hun olgubilimi'nde geni olarak ele Bu yzden anlaylar bireysel zel
alr. Anlatm, bedenin ortaya koy likler gsterseler de gerekte toplu
duu iaretlerle gerekleir. aret mun, hatta toplumda bir kesimin,
bir isel zellii ya da isel etkinlii rnein bir snfn ya da bir meslek
dlatran eydir. Anlatm bedende topluluunun zelliklerini yanstr
ya da organda dlar. Hegel dla lar. Yalnz bireylerin deil, topluluk
iin ilikisini ele alrken yle der: larn da anlayndan szedilebilir.
Yalnzca organ olarak bu d ii g lkel in san n a n la y uygar
rnr klar ve ondan bakas iin insannkinden olduka ayrdr.
bir varlk yaratr, nk organda lkellerde bizim dncemize temel
kendini gsteren i tam anlamnda olan zdelik ilkesi yoktur. Lucien
etkinliktir. Hegele gre Dil ve i Lvy-Bruhl bu konuda unlar
bireyin artk kendini kendinde ko s y ler: lk el a n la y n o rtak
ruyamad ve kendine kendinde sa sunumlarnda, bizim iin anlalr
hip olamad dlamalardr. Buna olm ayan bir biim de nesneler,
gre organ ile d arasnda bir orta varlklar, olgular hem kendileri hem
terim gibi dnlebilir. Birey ken k e n d ile rin d e n b ak a b ir ey
dini iki biimde da aar. Biri bede olabilirler. (Bk. NAN, KAVRA
niyle, br yazgsyla yani dnya YI)
da yapp ettikleriyle yani yaptlany-
la. Ayn zamanda ie dnm olan A N LIK (fr. entendement, intel
bu orta terim dlama olarak belir lect', alm. Verstand, Intellekt', ing.
24 lendiine gre, onun varl ilemin understanding, intellect). Anlama

yetisi. Skolastik felsefenin intel-
lectus terimiyle karlad bu kav
ram modem felsefede ayr dillerde
ayr karlklar bulmutur. Leibniz
yle der: Anlk, Latinlerin irtel-
lectus dedii eye karlktr. Aris-
totelesde rtl olarak, onun bilgi
kuramn temel alan skolastik d
ncede ak olarak etkin anlk
(lat. intellectus agens) ve edilgin
anlk (lat. intellectus patiens) ay
rm vardr. Edilgin anlk zihnin al
c yann, duyu verileri alabilme g
cn karlarken, etkin anlk zih
nin bu somut deneysel verilere g
re fikirler oluturabilme gcn
karlar. Etkin anlk duyumdan ge
len imgeleri ayrtrr, fikirler olu
turur, trleri belirler. Abelardus an
lkla ilgili aratrmay, anlmzda
yansd biim inde evrenseller
aratrmas olarak anlar. Descartes
iin anlk, isteme kart olarak, ge
nel sunumlarn alandr, duyulara
kart olarak da genel fikirler orta
ya koymak ve bu fikirler zerine
usavurm alar yapmakla snrldr.
Tm dnce biimlerimiz iki ge
nel biime gtrlebilir, bunlardan
biri anlkla kavramaya, br is
temle belirlemeye dayanr. Buna
gre anlk fikirlere ynelir, fikirler
snrl olduuna gre onun ii de
snrldr. Anlk, fikirleri aydnlk ola
rak belirlemekle ykmldr. Oy
sa istem sonsuzdur. Bende ok b
yk olduunu grdm, ondan
daha geni ve daha uzaml hibir
eyin fikrini kavramadm istem
var yalnzca; yle ki Tanrnn im
gesini ve benzerliini tadm ba
ANLIK
na tantan zellik odur. Buna gre
Descartesda anlk anlama yetisi
ni, istemse yargda bulunma yeti
sini karlar. Bizi eyleme ynelten
istemimizdir. Spinozada anlk do
ru kavrama yetisi olarak belirlenir,
tartma yetisi olan ustan ayr ele
alnr. Malebrancheda anlk edil-
gindir, zihnin eitli fikirleri alma
syla ilgilidir. Malebranche yle
der: nsan zihni maddesel ya da
uzaml olmadndan doal olarak
basit, blnemez, herhangi para
larn birlemesiyle olumu olma
yan bir tzdr; bununla birlikte on
da anlk ve istem diye iki yeti ayr
mak alkanlk olmutur. (...) Mad
de ya da uzam kendinde iki zellii
ya da iki yetiyi barndrr. Birinci
yeti deiik biimler alma yetisidir,
kincisi devinme yetisidir. Bunun gi
bi insan zihni de iki yetiyi barnd
rr; birincisi anlktr, birok fikiri
almayetisidiryani birok eyi edin
me yetisidir; kincisi istemdir, bir
ok eilimi alma yetisidir ya da de
iik eyler isteme yetisidir. Ger
ekilikte u noktaya ulaan Loc-
ke iin anlkta daha nce duyum
larda bulunmayan hibir ey yok
tur. Leibniz de anl kavrama ye
tisi olarak anlar: Kavramagc bi
zim anlk diye adlandrdmz ey
dir. nce fikirlerin algs, sonra ia
retlerin anlamlarnn algs, daha
sonra da fikirlerimizden bazlar ara
snda bulunan uyarllklarn ve uyar
szlklarn algs vardr. Kantda an
lk bir yarglama yetisi olarak alr
lkla yani duyarllkla kartlar.
Anlk genel anlamda bilgiler yeti
ANSKLOPED

sidir der Kant. Ona gre anlk de ler szl) adl nl yapt da k
neyin verilerini kategoriler aracl saca Ansiklopedi diye anlr. Bu an
yla bilgiye dntrr: 1. Tm siklopedi ngiliz Chambersm Cyc-
anln bilgisi, en azndan insan an lopaedia adl yaptnn franszcaya
lnn bilgisi kavramlara dayal bir evrilmesi dncesinden domu
bilgidir, sezgisel bilgi deil gidimli tur. D enis D id e ro t ark ad a
bilgidir. 2. Anln tm edimleri d A lem bertin yardmyla batan
ni yarglara indirgeyebildiimize sona zgn bir yapt ortaya kar
gre, anlk genel olarak bir yarg d. Devrimci dncelerin ustaca
lama yetisi diye dnlebilir. 3. ne karld bu yapt 1751den
Sezgi duyularla ilgilidir. Dn sonra yaymlanmaya balad ve ku
mek sunumlar bilinle birletirmek rulu dzenin eitli basklarna u
tir. (...) Sunumlarn bir bilinte bir rad. Bu yapta emei geenler ara
letirilmesi yargdr. yleyse d snda Voltaire, Montesquieu, Ro
nmek yarglamaktr. Schopen usseau, H e lv tiu s, C o n d illac ,
hauer sezgisel sunumlar yeter ne d Holbach da vardr. Ansiklopedi
den ilkesine bal olarak birletir bir bakma tmyle Diderotnun ya
me ykmlln anla verir, bu ptdr. A n siklo p ed ik bilgi tm
na karlk usu soyut kavramlar bilim leri ya da bilgi alanlarn
oluturma, bu kavramlar yarglar iermeye ynelik bir bilgilenme
da biraraya getirme yetisi olarak an abas iinde elde edilebilen bilgidir.
lar. (Bk. DNCE, ZLENM, Bu tr bir bilgi b ilin te br
SEZG, SUNUM, US, YARGI) bilgilerle tutarl ya da dizgesel bir
btn oluturm akszn bellekte
A N S K L O P E D (fr. e n c y c yaltk bir biimde yer alr ve byle
lopdie; alm. Enzyklopdie', ing. o lm ak la d n ce a sn d a n
encyclopedia). Bir bilimin, bir sa verimsizliiyle belirgindir. Bata
natn, bir bilgi alannn tm bilgile Rabelais olm ak zere rnesans
rini bir dizge iinde bir araya geti aydnlan byk bir bilgi al iinde
ren yapt. Yunancada enkyklios pa- ansiklopedik bilgiye yakn oldular.
ideia btnsel retim anlamna ge D aha sonra M ontaigne bilgide
lirdi. Sonralar ansiklopedi btn niceliin deil niteliin nem li
sel bilgiyi belli bir dizge iinde ve olduunu bildirdi. (Bk. AYDIN-
ren kitaplarn sfat oldu. Fransada LANMACILIK)
1745de Diderotnun Descartes
bir anlayla (ayrtrc ve eletiri ANTNOM . Bk. ATIKI.
ci bak, yntemli olma kaygs) ha
zrlamaya balad Dictionnaire A N TR O PO M O R FZM . Bk. N-
raisonn des sciences, des arts et SANBMCLK.
des mtiers (Ussal adan dzen
lenmi bilimler, sanatlar ve meslek A PA IK LIK ( lat. evidentia; fr.

vidence', alm. Evidenz; ing. evi-
dence). Bir dorunun zihinde bir
anda grnmesi. Apaklk bir fik
rin zihinde tam belirgin bir biim
de, doruluu tartlmayacak bir
biim de kendini gsterm esidir.
Apak dorular anlatmlarn apa
k nermelerde bulurlar. Apak
lk szkonusu olduu yerde gidimli
dnceden ok sezgisel dnce
ye dayanan dolaysz bir a/nm sz-
konusudur. Bu dolayszlk herhan
gi bir nermenin doruluunu tar
tmasz onaylamamz salar. An
cak bizim bir nermeyi apak di
ye belirlememiz yetmez, o nerme
nin bakalarna da apak grn
mesi gerekir. A lkanlklarn ve
duygularn etkisiyle her zaman bir
nyargy apak bir nerme ola
rak belirleyebiliriz. Sezginin bizi ya
nltmasdr bu da. Apaklk fikri ge
ek anlamda ilk olarak Descartes
felsefesinde anlatmn buldu. Des-
cartesa gre apaklk bir fikrin
doruluunun lt ya da kant
dr. Leibnize gre apaklk daha
ok fikirler arasndaki ilikilerin ni
teliiyle ilgili oldu. Buffon yle der:
Soyut bilimlerde tanmdan tanma
geilir, somut bilimlerde gzlemden
gzleme geilir. Birincilerde apak
la, kincilerde kesinlie ularz.
(Bk. AIK, SEK)
A P O S T E R O R Bk. SON
SAL.
A P R O R Bk. NSEL.
A P T A L L IK (fr. idiotie', alm.
ARACILIK
Bldsinnigkeit', ing. idiocy). Zeka
geriliinin en ileri derecesi. Aptal
larn zihin ya 3 dolaylarndadr.
Aptallar ya hi konumazlar ya da
ok ilkel bir biimde baz eyler sy
lerler. Sk sk yzlerini buruturur
lar, kendilerini koruyamazlar, ken
dilerine bakamazlar, bu yzden s
rekli bakm ve gzetim gerektirir
ler. Aptallk ciddi bedensel eksik
liklerden kaynaklanr. Boy ksal,
kafatas biimsizlii belirgindir. Yz
genellikle bakmszdr, hayvani bir
grnm ortaya koyar. Gzlerde,
kulaklarda, dilerde anormallikler
grlr. Aptallar devinim zorluu
ekerler, yar ak azlarndan sal
ya aktrlar, ok zaman atal bak
tutmay beceremezler, yemek yer
ken ortal kirletirler, utanma duy
gusu duymazlar ve mastrbasyon
tutkusu gsterirler, zaman zaman
kar cinsten kiilere saldrrlar. Ge
ne de onlar bir lde dzene ve
temizlie altrmak olasdr. (Bk.
AHMAKLIK, ALIKLIK)
A R A C IL IK (lat. mediatio', fr.
mdiation', alm. Vermittlung-, ing.
m diation). ki terim arasnda
uyum salama ya da iliki kurma
durumu. Araclk genel olarak bir
olgunun iki olgu arasnda yer alma
s ve bir dnmde gei evresini
oluturmasdr. Araclk kavram
Hegelci felsefede savla bileim ara
snda yer alan ara evreyi, karsav
belirler. H e g ele gre araclk
zneyle nesne, sonluyla sonsuz, za
manla lmszlk arasndaki ili
kidir. Hegel yle der: Araclk ken-
 ARAILIK
di iin olan benin bir andr, tam
tamna olumsuzlamadr. M arxi
felsefede araclk bir etkin-lik ya da
oluum anlam kazanr, buna gre
rnein insanla dnya arasnda ara
clk emekle salanmaktadr. (Bk.
BLEM, KARISAV, SAV)
A R A IL IK (fr. instrumentalis
m e; alm. Instrumentalismus\ ing.
instrumentalisme). Amerikal prag
mac John Deweynin her kuram
eylem ve deney iin bir ara sayan
re tisi. D e w e y e gre insan
dncesi etkindir, dnyada yara
tc bir rol oynar. Her bilgi gelece
e dnk bir bak asdr. Tm varlklarn fikirleri olmasayd, Tanr
kuramlar ancak eylem iin nemli
dir ve ancak eylemde geerli olu
uyla deer kazanr. Bu dnce
de her zaman bu yararl mdr?
ya da bunun yarar nedir? soru
su sorulacaktr. Aral k bir tr de
neyciliktir. (Bk. DENEYCLK,
PRAGMACILIK)
A R A N E D EN C L K (fr. Nocca-
sionalisme', alm. Okkasionalismus;
ing. occasionalism). Dnyada ger
ek nedenlerin deil de gerek ne
denlere bal ikincil nedenlerin et
kin olduunu ne sren reti. K
k skolastie dayanan araneden
kavram kendisi gerek neden ol
mamakla birlikte gerek nedenin et
kisiyle herhangi bir olayn gerek
lemesini salayan nedeni karlar.
Aranedencilik dnyada yalnzca
aranedenlerin bulunduunu, gerek
nedenlerin ya da etkin nedenlerin
28 bulunmadn ileri srer. Araneden-
ciliin balca savunucusu Nicolas
de M alebranchedr. B una gre
Tanr tek gerek nedendir. Tan
rdan baka etkin neden yoktur.
Tm yaratklar Tanrya dolaysz
bir bala balanmlardr. Nesne
ler ya da yaratklar dnyasnda yal
nzca aranedenler vardr. Her e
yin, bu arada eylemlerimizin nede
ni olan Tanr herbiri bir araneden
baka bir ey olmayan doal ne
denlerle kendi gcn amlamak-
tadr. Demek ki dnyann gerekli
i Tanrda ierilmitir, insan her
eyin bilgisine Tanrda ulaabilir.
Malebranche yle der: Yaratlm
hibir eyi yaratamayacakt. yley
se fikirler Tanr dadr. Tek bir et
kin neden vardr, nk tek bir Tan
r vardr, tm doal nedenler ger
ek olmayan nedenlerdir, onlar yal
nzca aranedenlerdir, doay yara
tann u ya da bu raslantda yle
ya da byle davranmasn belirler.
(Bk. NEDEN, TANRI)
A RDIL (fr. consquent; aim. Kon
sequent', ing. consequent). Neden
sel aklamalarda ikinci ge, nede
ne bal olan sonu. ki nermeli
mantksal karmda ikinci ner
me, nceli izleyen sonu nermesi.
(Bk. NCEL)
A R I (lat. purus; fr. pur; aim. rein\
ing. pure). Katksz olan. Kendin
de yabanc bir ey barndrmayan.
Ar, felsefede deiik anlamlarda
kullanlmtr. Descartesda duyu
larla ilgili olmayan bilgi ar bilgiydi.
 ARTIKDEER

Kant, deneyle ilgisi bulunmayan, deerleri yaratan snf olarak belir

a prioriyle eanlaml olarak, ar ler. Ona gre deer sermayeci top
ya da salt diye belirledi. Kant yle lumda igc niteliinin artmasn
der: inde duyumlarla ilgili her dan baka bir ey deildir. i ret
hangi bir ey bulunmayan tm su tii deere sahip olamaz. Buna sa
numlar akn anlamda ar diye ad hip olanlar hammaddeye, paraya,
landryorum. Art sanat: Estetik ara ve makinalara sahip olanlar
kayglardan giderek yalnzca biim dr, iinin igcn satn alabilen
sel uyum a, biim sel yetkinlie lerdir. gc kendi bedelinden da
nem veren, ierii ikinci planda ha ok deer retir, nk igc
nemseyen sanat anlay. (Bk. US, gerekletii zamandan daha uzun
USULUK) sre kullanlr. Bunu M arxin ver
dii bir rnee gre yle akla
ARINM A (yun. katharsis\ fr. cat- yabiliriz: Bir ii, igcn sala
harsis; alm. Katharsis', ing. kathar- mak iin gnde alt saatte ilin-
sis). Ruhun tutkularndan arnma lik i karabiliyorsa, salad i-
s. Aristotelesde, sanat yoluyla in gcyle gnde on iki saat da al
sanda acma ve korku duygular abilir. Bu ikinci alt saat artkitir
uyandrarak ruhu tutkulardan te ve artkdeere karlktr. plik i
mizleme yntemi. Ruhbilimde, bas- isi gnde alt saatlik almayla pa
tnlmlyla ruhsal karklklara mua kendi cretinin tam karl
yol aan anlar ve fikirleri bilinte olan ilinlik bir deer ekliyorsa,
yeniden canlandrmaya, bylece bundan byle pamua on iki ^aatte
onlarn kt etkilerini silmeye da alt ilinlik bir deer ekleyecektir.
yanan ruhsa) ayrtrma yntemi. Artkdeerin olumas demek, i
A rndrm a yntem ini 1880den inin rettii eylerden pek az pay
sonra Breuer ve Freud uygulad. almas, byk pay sermayeciye ve
Bu uygulamalarda Freud ruhsal ay onun yardmcs olan toprak sahi
rtrma ya da ruhayrtrmas yn bine brakmas demektir. Yeni bu
teminin temellerini atm oldu. (Bk. lular retimin artrlmas iin ko
ESTETK, RUHAYRITIRMASI) laylklar salarken rnden iiye
den pay pek artmad gibi e
A R T IK D E E R (fr. plus-value; itli koullarda azalabilir de. Artk-
alm. Mehrwert; ing. surplus value). deer olumasyla zenginlik bir ke
retilen mallarn deeriyle retim simin elinde toplanmakta, tketile-
iin denilen igc deeri arasn meyecek kadar ok rn birikir
daki fark. A rtkdeer, zellikle ken kitleler daha da yoksullamak
M arx felsefeyle ilgili bir terim tadr. Bu da iinin yaamn sa
dir. Deer kavramyla igc kav ma ve deersiz klmakta, iiyi ya
ramn birletiren Marx igcn banclam aya itm ektedir. (Bk.
bir meta sayarken ii snfn tm SERMAYE, YABANCILAMA)
ARZU

ARZU (fr. dsir, alm. Begehrung, nun tarihinin blmlerinden baka

Begehren; ing. dsir). Herhangi bir bir ey deildir. Arzu diyoruz, ei
eyi elde etme istei. Arzu gerek lim ya da ynelim demiyoruz. Ei
ya da dsel bir amaca ynelimdir. lim szc bulank bir szcktr
Bu ynelim bilinli bir ynelim ol ve ok zaman botur. Bir arzu
duu gibi kendiliinden bir ynelim duyduumuzda apak bir biimde
de olabilir. Eilimlerden beslenen iki durum kendini gsterir; ya arzu
arzu ok zaman istemle kartlar, gerek bir eyleme dnr, bunun
bundan tr zgrlkle elien bir iin engelin kaldrlm olm as
g olarak dnlr. Flaubertin yeterlidir. O zam an deyim y e
Madam Bovaryyle ilgili u cmle rindeyse arzunun tarihi bitmitir;
si arzularn zgrl nereye ka bundan eylem, haz, eitli sevinli
dar kstlayabildiim gsterir: Hc heyecanlar, belki de bir tutku do
resinde dnp duran mahkum gibi ar. Ya da arzu gerekleemez, en
arzularnda dnp duruyordu. Ar gel varln srdrr. O zaman ar
zularn karlanmas her zaman tam zu giderilmi olmaz, bastrlm
bir doyum yaratmadndan ya da olur. / G. Bachelard: nsan ge
yeni arzular kkrttndan arzu reksinimin bir yarats deil arzu
ok zaman bir arlk kayna ola nun bir yaratsdr. / S. Dali: Ru
rak dnlr ve arzunun ar bi hun kltr arzunun kltryle z
imleri ahlak asndan mahkum deleecek. / M. Proust: Arzu
edilir. Arzular karlandklarnda bir her eyi ieklendirir, elde edi her
boluk duygusu yaratrlar. G. Thi- eyi soldurur. / J. Bertaut: Elde
bon yle der: Arzularmzn kar edilmi iyilik iyilik deildir - Umut
lanmas onlarn bo olduunu or ld m arzu da lverir. / A.
taya karr. O. Wildem gr Chnier: En byk arzular en b
biraz daha katdr: Yaamda iki tra yk glerden doar. / J. Miche-
jedi vardr, biri arzular karlama let: Tanrnn arzularmza koydu
makla, br de karlamakla ilgi u snrdan sknt duyuyorum. Her
lidir. Rousseau arzular gszl kapnn nnde durduruluyoruz,
n kayna olarak grr: nsa eikten ieriye admmz atmadan.
nn gszl nereden geliyor? Her yerde bireysel varolularn gi-
Gcyle arzular arasndaki eitsiz rilmezliiyle karlayoruz. Doku
likten. Bizi gsz klan tutkular nuyoruz ama giremiyoruz. (Bk.
m zda, nk onlar karlayabil STEM, ZGRLK)
mek iin doann bize verdiinden
daha byk bir g gerekirdi. / A AILIKDUYGUSU (fr. sen
C. Mlinand: Duygusal yaamn timent d infriorit', alm. Minder
incelenmesi doal olarak arzunun wertigkeitsgefhl, ing. inferiority
incelenmesiyle balar. nk tm complex). Kendini kk grme
heyecanlar ve tm duygular arzu duygusu. Bu duygu bazen herhan
 AAILIKDUYGUSU

gi bir eksiklik (yoksulluk, boy k doal koullarda aalk duygusu

sal) ya da sakatlktan (kekeme nu amak iin kendine gre top
lik, topallk) gelir, bazen de gr lumsal tutumlar alr. Sanat reti
nr herhangi bir nedeni yoktur. Me mi yapan okullarda rencilerin
lankolide, erken bunamada, eitli yzde yetmi beinde gz bozuk
ruhsal taklmalarda bu duygu zel luu saptanm olmas bir organik
likle ortaya kar. Gerekte aa- yetersizliin her zaman aalk kar
hkduygusu belli bir lde her in ma oluturmayacan, tersine
sanda vardr diye dnlr. O belli bir geliime itki olabileceini gs
l ald zaman hastalkl gr termektedir. Birok airde ve bir
nmler ortaya kar. Bu duygunun ok ressamda gz bozukluu ol
ileri biimlerinde ar ktmserlik duu gibi byk mzikilerde ge
ve ekingenlik kendini gsterir, ki nellikle iitme duyusu bozuktur
i giderek hibir sorununu zemez (H. Orgler). Kiide bir organik ek
ve hibir kiiyle salkl iliki kura siklik olabilir ya da kii yleymi
maz olur, kendine gveni iyice azal gibi bir duyguya kaplabilir: her iki
d iin btn iyilikleri raslantlar- durumun ruhsal geliim zerinde
dan bekler. Aalkduygusu zaman ki etkisi ayndr. Adler ocuklar -
zaman ar ve sama biimlerde m artm ann da aalkduygusu
dengelenir. Aalkduygusu terimi oluturduunu gsterdi. Ona gre
ni ilk olarak Adler kulland ve onun insanlarn ou ocuklarn mar
her insanda bulunduunu bildirdi. tr ama bunun byle olduunu d
"nsan olmak kendini aa duy nmez. martlm bir ocukta
maktr diyen A dlere gre bu duy toplumsallk duygusu gelimez,
gunun temelinde ocuun byk onun yerini bencillik alr. Anne ok
leri karsnda ve insann doa kar zaman ocuunu dnyaya altr
snda gszl yatyordu. Bu mak grevini yerine getirmez, o
na gre olaan aalkduygusu cuunu martarak kendini ondan
gerekte insan gl klacak ya da kurtarr, byle yapmakla onu top-
klm as gereken bir duyguydu, lumd bir duruma getirir. Ailenin
onun sorunlarn zmesinde ko tek ocuu ya da birinci ocuu
laylklar salayacakt. Bu duygunun en ok martlr; tm aile gzlerini
aalk karma diye adlandrl ona dikmitir. martlan ocuun
mas gereken olaand biimleri ge yrd ve ge konutuu bi
kiiyi her zaman engelleyecek ve linir. martlan kii hep almaya a
gsz klacakt. Aalk karma lr ama vermeyi hi dnmez,
Adlere gre Kiinin yaam her zaman ilgi oda olmak ister.
sorunlarn zmekte yetersiz oldu Bununla birlikte yaam karsnda
una inandr ve kaynaktan ki acemilii onu aalkduygusu-
beslenir: organik yetersizlikten, na iter. Sevilmeyen ya da zensiz
marklktan, zensizlikten. nsan bytlen ya da yoksunluklar iirt-
AIR1ANIMSAMA

de yetitirilen ocuklarda da bu gin biimde ayrlarak zglleen

duygu hastalkl bir biimde gelie yalnzca cinsel aktr. Tm biim
cektir. A dlere gre pek ok kii leriyle ve tm lleriyle cinsel a
kendisinde aalkduygusu olma k yalnzca ak diye belirlemek al
sndan yaknr ve genellikle bundan kanlk olmutur. Cinsel ak ya da
ailesini ya da koullan sorumlu tu yalnzca ak dnenlerin olumlu
tar. (Bk. BENCLLK, DENGELE olumsuz yarglarna urarken br
ME, YKSEKLKDUYGUSU) aklardan daha gl olduunu be
nimsetir. Filozoflar akta biri yrt
A IR IA N IM SA M A (1fr.hyper- c ya da ykc (Eros), br seve
mnesie; alm. Hypermnesie\ing. hy- cen ya da yapc (Agape) olmak
permnaesia). Anmsama yetisinin zere iki kart ilke belirlerler. Her
ar glenmesi. Aranmsama ak bu iki ucun dengesinde olumlu
anlarn, hatta oktan silinip gitme anlamn kazanr, salksz ak u
si gereken anlarn bellekte tm lardan birinin ar basmasyla ken
canlln koruyarak bilin alann dini gsterecektir. lgnlkta az da
da kendini gstermesidir. Ara- olsa bir ussallk, akta az da olsa
nmsamada anlar ok zaman taknt bir lgnlk olacaktr. A gapenin
yaratc ve usandrc olurlar. Ma E rosa snm as, E rosun A ga
nide ve sarada bu tr anmsamaya peye baskn olmas doal grnr.
sk raslanlr. (Bk.MAN) Ak insansallatrlm cinselliktir,
bir doal ortam olduu kadar bir
A IR ID U Y A R LILIK (.hyper- kltr ortamdr. Akn kkeninde
esthesie; alm. Hypersthesie; ing. ki duygu eksiksiz adanmlk duy
hyperaestesia). Duyarlln ar gusudur. Bu adanmlk ne iyiliktir
artmas. Anduyarllk olaan l ne zveridir, yalnzca kendini kar
leri ok aan bir duygusal gerilimle lksz braktr. Akn dnda mut
ve buna bal olarak davranlarda lak adanmlk yoktur. nsan yal
olaand bir etkinlikle kendini gs nzca akta kendini srklenmeye
terir. Arduyarlln lgnlk bu brakr. Buna gre ak sonulanna
nalmna dnt sk grlr. gre tasarlanamayan, sonular gz
nnde tutularak gerekletirileme
AK (fr. amour\ alm. Liebe', ing. yen eydir. Ak gze alanlar bilin
love). Bir kiiye ya da bir nesneye mez sonular da gz nne alm
tutkuyla ynelme. Ak sevginin tut lardr. te yandan akta aalan
kulu biimidir. Filozoflar aka e maya kadar varan bir katlanma ei
itli yorumlar getirirken ak eit limi kendini gsterir. Akta her za
leri de belirlemilerdir: evlat ak, man bir kendini ortadan silme ve
aile ak, yurt ak, grev ak, sevgiliyi yceltme eilimi vardr.
meslek ak, cinsel ak vb. Bunlar Ak kendini kltr ya da en
arasnda sevgi duygusundan belir azndan kltmeyi gze alr. Buna
gre aktaki klelik gnll kle ok sonucuyla ele alndnda dost
liktir. Bir kltr ortam olan ak an luktan ok kini andrr der. Bazla
cak deerlerle ayakta durabilir, n r da onu bir bilinmezlikler alan ola
k o bir deerler diyalektii zeri rak deerlendirir. Petrarca bu bi
ne kurulmutur. Buna gre ak bir linmezlii yle dile getirir: Bu ak
yaratclk ortamdr, yaratma ve ya deilse benim duyduum nedir?
ratlma ortamdr. Bakasnn varl Aksa, Tanr adna, ak ne olabi
, her eyden nce de bakasnn lir? yiyse, etkisi neden byle kat
bedeni benim iin bir kltr nesne ve ldrc? Ktyse, neden bu
sidir. K ltr nesnelerinin ilki, sarsntlar pek tatl geliyor? Baz
brlerinin ondan tr varolduu lar kadn ruhsallyla erkek ruh-
ilk kltr nesnesi bir davran ta sallnn akta deiik, hatta kar
ycs olarak bakasnn bedenidir t tutumlar ortaya koyacak biim
der Merleau-Ponty. Bakasnn be de ayr yaplarda olduunu benim
deni bir davranlar yuma olarak ser. XII. yzyln ikinci yarsnda
benim iin bir anlamlar btndr. yazlm olan bir destan ya da ro
Ak bir buluma alan olduu ka manda Aucassin ile Nicolettede u
dar bir baarszlk alandr. zne- satrlar okuyoruz: Erkein kadn
leraras ar iletiim yoktur, akta da sevdii gibi sevemez kadn erke
yoktur. Beden saydam deildir, be i. nk kadnn ak gznde-
denin dili de yzde yz saydam de dir, m em esinin ucundadr,ayak
ildir. Bu yzden akta Sisyphosu parmann ucundadr; erkein a
dndren bir eyler vardr. Her k gnlnn en derinlerine dikilmi
ne olursa olsun ak bir ama alan tir, oradan kamaz da. Bunun ya
dr, ok zaman lleri olmayan z nnda ak salkl insana yaktra-
gn bir yaratma alandr. Akta in mayanlar vardr: XIII. yzyl air
san insan yaratr diyebiliriz. Baz lerinden biri ak dncelerin has
dnrler akn nemini abartr talanmas olarak niteler. Bazlar
lar. A. de M usset Ak her eydir na gre ak tek ynldr, iki kii
der. Dante akn gnei ve br yl den biri hep daha az sever. XVI.
dzlar devindirdiini syler. Baz yzyl fransz airlerinden A. He-
lar akta lszl bir kanl rot yle der: Bayanlar, size ke
mazlk olarak grrler. Aziz Augus sin sylyorum - Gerek akn kar
tinusa gre Akn ls l lkl olduu - Ne grlm ne de
sz sevmektir. Bazlarnn gzn grlecektir. Kimileri ak tutkuyla
de ak bir ac kaynadr, akta her gelen bilin bulankl gibi d
ey aldr ve mutlu ak olas de nrler. Platon Akn gz krdr
ildir. Ak nem sem eyenler de der. Bir in atasz yle der: Ak
vardr, kimilerine gre ak isizle tmyle gzdr ama hibir ey gr
rin iidir. Bazlar ona kukuyla y mez. Genellikle ak gizlenemeye
nelir. La Rochefoucauld Ak bir cek kadar gl bir tutku olarak
 AKIN

belirlenir, eski bir yunan atasz de PE, EROS, KISKANLIK)

sarholuun ve akn gizlenemeye
ceini bildirir. Lope de Vega Ak
larn nabz gzlerinde atar der.
Ovidius ayn grte deildir. En
rtl ate en scak atetir diye
dnr. Bir yunan atasz de a
kn plak ama maskeli olduunu
bildirir. Gizlilik gereklidir, nk
A k p lak latk a sour (J. san gcn aan bir eyleri duyu
Owen). Kimileri ak bir ekime
alan olarak grrler, latin airi Ho-
ratius akta savan ve barn k
t olduunu bildirir. / Stendhal:
Ak kendi rettii paray deyen
tek tutkudur. /C . C. Colton: Ak
efendisince dvlmeyi bakasnca
sevilmeye ye tutan uzanm bir
kpektir. / Florian: Dnya kuru
lal beri hibir kadn hibir erkei
seni seviyorum dedi diye boaz
lam de ild ir. / A. de Saint-
Exupry: Beni sevmenin nedenle
rini syleyem eyeceim . nk
byle nedenlerin yok. Sevmenin ne
deni aktr. / P. B. Shelley: Ak
iin, gzellik iin, mutluluk iin -
Ne lm vardr ne deiim . /
Spinoza: A k bir d nedenin fik
riyle bir arada bulunan sevintir. /
Lord Byron: lk tutkusunda kadn
sevgilisini sever, br tutkularnda
tek sevdii aktr. / Vegilius: Ak
h er ey in ste sin d e n g e lir. /
Baudelaire: Ben diyorum ki akn
tek ve yce ehveti ktlk yapma
kesinliinde yatar. Kadn da erkek
de k t l k te tm eh v e tin
bulunduunu doutan bilirler. /
M. Duras: Dnyada hibir ak
34 akn yerini tutamaz. (Bk. AGA-
A KIN (fr. transcendant, alm.
trarszendent\ ing. transcendert).
Belli bir dzeyin stne geen. A
kn, bir ycelik ya da bir stnlk
durumunu belirler, bunun dnda
olas deneyin dzeyini aan anla
mna gelir. Akn, her zaman, in
rur. Akn bir Tanr dnmek, ya
ratc olan, yaratsyla zdeleme
mi olan, yaratsndan ayr olan bir
Tanr dnmektir. Buna gre a
kn Tanr kavray, tektanrc din
lerin temel kavray olarak, hep-
tanrclkta olduunun tersine, ya
ratsyla ilikili olmakla birlikte ona
karmam Tanr kavraydr. (Bk.
HEPTANRICILIK, KN, TEK-
TANRICILIK)
A K IN C ILIK (fr. transcender-
talisme\ alm. Transzendentalismus;
ing. transcendentalism). Zihinde
deneyi belirleyen znel biimlerin
ve kavramlarn varln benimse
yen retilerin tm. Em ersonun
nclk ettii aknclk yandalan
tm deneylerin bizi akn alana ula
trdm ne srerler. Buna gre her
deney, ne kadar kk olursa ol
sun, bizi bize evreni aklayan a
kn alana ulatrabilir. Emerson bi
reysel bilinci inanlann ve dogma-
lann, kutsal kitaplann ve kiliselerin
stnde tutarak, ruhu manevi ya
pta sahip en yce yarg organ ola
rak belirler. Ona gre Tanry ve
Doay geleneklerin gzyle gr
mekten kanmak, onlarla yzy-

ze gelmeye almak dorudur. Bu
na gre yaamn amac ruhu tm
tensel ve bencil takntlarndan
k u rtarara k T a n rya ynelm ek
olmaldr.
A K IN L IK (fr. transcendance;
aim. Transzendenr, ing. transcen
dence). Akn olann zyaps. A-
knlk retisi, yaratan Tannyla ya
ratlm evren ilikisini, Leibnizin
bir benzetiiyle, bir makina icat eden
adamn makinasyla ilikisi gibi g
rr. Tanry evrende ikin canl ve
canlandrc bir ilke olarak dn
mez. Bylece aknlk, bir baka
eyle zdeleme anlamna gelen i-
kinliin kart olur. Aknl sko z aknlk diye adlandnyorum. Bu
lastikler tm kategorilerin dma ya
da stne kma olarak anlarlar.
Kant aknl tm olas deneyin s
tne kma olarak grr ve yle
belirler: Uygulamas olas deneyin
snrlan iinde kalan ilkeleri ikin di
ye, bu snrlar aabilenleri de a
kn diye adlandnyorum. Varolu
ular aknlk kavramna deiik
yorumlar getirdiler. rnein Jas
pers iin aknlk bilin dzeyini
aan M utlak, snrlla, eksiklili-
e, grelilie kart olan eyi, tm
biimlerin dnda olan eyi anlatr.
Heidegger iin aknlk znenin z
n belirler, znelliin temel yap
s d r. (Bk. KNLK)
AKIN SAL (fr. transcendental',
aim. transzendental', ing. transcen
dental). Duyulur olann dnda
olan, tam tamna ussal olan. Sko
lastiklerde aknsal, Aristotelesin
AK1NSAL
kategorilerini at dnlen, bir
cins oluturmakszm tm varlkla
ra uyan kavramlardr (varlk, iyi,
gzel, doru vb). Skolastiklerde
akn iliki kavram da raslantsal
olmayan, kkl, temelli, kurucu
olan ilikidir, kopyann modelle olan
ilikisi gibi bir ilikidir, insann Tan-
ryla olan ilikisini ortaya koyar.
Aknsal kavram Kantda daha z
nel bir yorum kazanr, deneysele
kart olarak a priori bir koulu,
eitli deneyleri biletiren etkinlik
ilkesini ortaya koyar. Kant yle
der: Tm nesnelerle genel bir bi
imde ilgili olan deil de, bizim nes
nelerle ilgili a priori kavramlanm-
trden bir kavramlar dizgesi akn-
sal felsefe olarak adlandrlabilir.
K antda aknsal estetik duyarll-
m apriori biimlerini inceler: Du
yarlln tm a priori ilkelerini a-
knsal estetik diye adlandnyorum.
Buna karlk aknsal mantk t
myle a priori nesneleri dnme
mize yarayan an anl anlatr. A-
knsal mantk aknsal ayntrma ve
aknsal diyalektik olmak zere iki
ye ayrlr. Aknsal ayrtrma, a
priori bilgimizin an anlkla ilgili e
lerine ayrlmasdr; aknsal diya
lektik, zihnimizin usavurmalarla
tm olas deneyin snrlarm ama
sndan gelen yanllarn dzeltilme-
sidir. Aknsal yntembilim, salt
usun basit kavramlarna dayanarak
T anrnn varln gsterm eye
ynelir. (Bk. US, USULUK)
AMA

AM A (fr. dpassement', alm. A- tepkim elerde bozulm adan kalan

ufheben; ing. overtaking). stne esidir. ada atom fiziinde bir
kma ya da tesine geme. Ama, atom protonlarla ntronlarn olu
kaygan ierikli bir kavramdr. He turduu bir ekirdekle onun ev
gel felsefesinde ama sav hem ko resindeki elektronlar ieren bir diz
rumak hem yadsmak anlamna ge gedir. (Bk. DYALEKTK, FELSE
lir, bileimini salayan devinimi or FE)
taya koyar. Nietzschede ama in
sann stinsana ulamak iin kendi A TO M C U LU K (fr. atomisme;
stne ve bakalar stne kma alm. Atom istik; ing. atom ism ).
sn karlar. Kendi kendini geride Maddenin atomlardan olutuunu
brak der Nietzsche. Bu dn benimseyen felsefi reti. Atom
cede insan almas gereken bir culuk maddi gereklii atomlara in
eydir. Umut, ama gcnde, yet dirger. Demokritos ve Epikuros gi
kinleme isteminde kendini gste bi eskia atomcular mekaniki
rir. Yetkinlik bizi umutlanmaya a atomcu diye bilinirler. Onlar mad
rr. (Bk. NSAN, STNN- di dnyann oluumunu atom top
SAN) luluklarnn mekanik bir biimde bir
araya geliiyle ve devinimiyle ak
ATAERKL. Bk. ALE. lamlardr. Onlara gre eylerin ay
rmasyla atomlar aa kmak
ATOM (fr. atome; alm. Atom; ing. tadr ve lm tam olarak bir ayr
atom). Blnmez olan en kk ma olaydr. Atom culuk m odem
para. Leukippos, D em okritos, zamanlarda Gassendi ve Byle gi
Epikuros, Lucretius gibi eskia bi adlarla canlanm ve birok tar
atomcular atomu maddenin bl tmay getirmitir. Leibniz, Des-
nemez olan temel esi sayarlar. cartesn mekaniki anlayna kar
Atomculuu bir reti olarak ge atomcu metafizik diye nitelendiri
litiren Demokritos ve Epikuros len monadclk retisini gelitir
atomlar bolukta devinen eler mitir. Bugn atom felsefeden ok
olarak dnrler. Demokritosa bilimleri ilgilendirdii iin felsefi an
gre atomlarn bykl ve bii lamda atomculuun tarihe kart
mi, Epikurosa gre ayrca arl n syleyebiliriz. Gnmz fizi
vardr. D em okritosun atom lar inde atomculuk eski atomculuun
ruhsal atomlardr, Epikurosunkiler ussal varsaymlarn ok aan bir
m ad d ese ld ir. Bu e re v ed e deneysel aratrma alandr. Bugn
Epikuros dnce tarihinin gerek k kkfzikilerin atomu, felse
anlamda ilk maddeci filozofu olarak fecilerin atomu gibi basit bir yap
dnlebilir. ada atom kavra ortaya koymaz, tersine son derece
y elbette ok deiiktir, buna gre karmak bir gereklii ortaya ko
atom bir basit maddenin kimyasal yar. Bugnn atomculuu enerji
 AYDINLANMACILIK

alveriini gsteren bir dizi denk sellie ynelik kat usuluuna,

lemle aklanr. (Bk. DYALEKTK, zellikle bu usuluun gittike yoz
ELEA OKULU, ONA OKULU, laan biimlerine tepki olarak orta
FELSEFE) ya kmtr. XVII. yzyl bir kla
sik deerler a olmutu. Klasik
AYDIN (fr. intellectuel', alm. In lik denilen ortak beeni, eski yaz
tellektueller-, ing. intellectual). larn rnek alnmas kaygsyla or
Kltrl ve ileri grl kimse. Ay taya km, sanatta bir doallk tut
dn kii, ii ya da eilimleri gerei kusu, bir ahlaklk inanc, bir ev
dnce konularyla, buna bal rensele ulama dilei olarak belir
olarak toplum sorunlaryla ilgilenen miti. Yzyln bu ortak eilimi her
insandr. Aydn kavramn kltrl eyden nce D escartesn usu
kavramndan ayrmak olas deil luuna dayanyordu. K lasiklik
dir. Gene de insann neye gre ve XVIII. yzyla biraz kala dalma
hangi noktada aydn olaca belli ya balad. Aydnlanma bu dal
olmadndan bu kavram olduka n ardndan geldi ve aratrmaya,
bulank bir kavramdr. / P. D. La ayrtrm aya, sorgulam aya, tar
Rochelle: Gerek bir aydn her za tmaya dayal yepyeni bir bak
man bir partizandr, ama her za as olarak ortaya kt. Bu yeni d
man srgnde bir partizandr; her nce usuluu yadsmyor, onun
zaman inan adamdr ama her za kuru ve verimsiz retimlerini yad
man sapkndr. /A . Malraux: Ay syor, insann derinlerine inmeye,
dnlar kadnlara benzerler, askerler toplum sal sorunlar tartlm ay a
onlara d grdrr. / Sartre: Be nem veriyordu. Aydnlanmaclk
nim iin bir aydn, siyasal ve top zellikle Fransada ve Alm anyada
lumsal bir birlie uyan, gene de o ortaya kt. Alman aydnlanmac-
birlii yadsmaktan geri durmayan l fransz aydnlanmacl kadar
kimsedir. / L.-R Fargue: Sanat etkili olmad. Alman aydnlanmac-
aydn ierir. Bunun kart krk yl lnn en nemli ad belki de tam
da bir dorudur. (Bk. BLN, tamna aydnlanmac sayamayaca
KLTR) mz Kantdr. Kant eletirici ba
k asyla aydnlanma dncesi
AYD INLAN M ACILIK (fr. phi ne byk lde yaklayordu.
losophie des lumires-, alm. Auf yle diyordu: amz tam anla
klrung-, ing. enlightment). XVIII. mnda bir eletiri adr, hibir ey
yzyln zellikle ikinci yarsnda ge kaamaz eletiriden. Din kutsallk
leneki ve dinci anlaya kar iler- adna, yasama da hkmranlk ad
lemecilii, kat usulua kar duy na bo yere eletiriden kayor. Ay
gularla dengelenen aratrc usu dnlanma dncesi siyasal dzeyde
luu savunanlarn dncesi. Ay- XVIII. yzyln mutlakynetimle
dmlanmaclk XVII. yzyln bilim ayakta duran uzlatrm ac bak
AYDINLANMACILIK
asna tepki olmutur. XVI. yz
ylda glenen XVII. yzylda tam
anlamnda yerleen ve iten ie sar
slmaya balayan mutlakynetim
ykselen burjuva snfnn dnya
ahlakna da, eski soylu snfnn
soyluluk ahlakna da, din adamla
rnn temsil ettii hristiyan ahlak
na da ayn yeri vermitir. atkl
snflarn zorla bir btnde bir ara
ya getirilmesidir bu. Mutlakyne-
timin basksyla oluturulan bu ya
pay btnlk mutlakynetimin sar
slmasyla dalmaya balad. Fran
sada Diderot, d Alembert, Rous-
seau, Voltaire gibi dnrlerin a
balaryla kkl bir bak as ola ullarnn iyiletirilmesiyle ilgilendi.
rak gelien aydnlanma, doastn
den doaya dn, bamlayc luluunu alabildiine salamakt. Bi
dinsellikten doal dine geii ne
rirken Fransz Devrimini hazrla
d, toplumu hkmdarn istemiyle
dzenlenen buyurucu ynetim bi
im inden kurtarp yasa dzenini
egemen klmak istedi. Buna gre
Aydnlanmaclk kkl bir felsefe
devinimi olmaktan ok toplumsal
sorunlar bireysel zgrlk ere
vesinde tartan bir dnce etkin
lii oldu. Aydnlanmaclar felsefeyi
kkl ve btnc bir dizge olarak
grmediler, yazlar felsefeden ok
edebiyata yakn oldu. Evrim fikrin
den hemen tmyle yoksun olan,
her eyin ileri dzeyde yeniden r-
gtlenebileceine inanan aydnlan
ma dnrleri yalnkat bilgi anla
ylaryla, bulank ve yazgc tarih
grleriyle, bireyci baklaryla,
usu olmaya alrken sk sk duy-
guculua dleriyle dikkati e
kerler. Onlarla dnce dnyas ilk
olarak kesin siyasal bir ykmlen
me iine girmitir, bylece siyaset
bilimi felsefenin kanatlar altndan
kurtulmu, yaama tam bir yetki
ile katlmtr. Ayrca bu dnce
ykselen burjuva snfnn karla
rn belirlerken ondaki amazlar da
grm, onu temellendirirken bir
bakma onunla kartlamtr. Bu
erevede aydnlanma dncesi
ni ok belirgin kurallar olan birya-
pl bir dnce olarak grmek yan
l olur. Onlarn temel k noktas
bellidir: Aydnlklar felsefesi, b
tn iinde, insanlarn yaam ko
Onun balca amac bireylerin mut
limler ve teknikler deerlidirler, n
k onlar bu amaca ulamann en
gvenli yollar olarak grnrler.
Ansiklopedinin tasars bu konu
da hibir kuku brakmaz, insan t
rnn geliimi sk skya bilgilerin
ve tekniklerin geliimine bal ola
caktr, bilgiler onun evrendeki ye
rini iyice kavramasn salayacak
tr, teknikler onun maddi dnya
zerinde kanlmaz stnln
salayacaktr. Bu erevede insan
kendini evreleyen ortam zerinde
byk bir etki gc kazand l
de varln gerekletirecektir
(Guy Palayret). Bu durum Rous-
seau da br aydnlanm aclarn
tersine bilimler ve sanatlar kar
snda belli bir kukucu tutumunu
getirir. Rousseau Bilimler ve sa
natlar zerine sylev'in balarnda
yle diyordu: Toplumlar, d

nn bir kere, tehlikeli bir silah o
cuunun elinden alan anne gibi, do
a sizi bilimden korumak istedi.
Gene de Rousseau bilimin kendi
siyle deil onun doay deitirme
yolunda uygulanyla sorunlu gi
bidir. Bilimi akllca kullanmak onun
kt sonular yaratmasn engelle
yecektir. R ousseau bir yazsnda
yle der: Bilimin kendinde ok iyi
olduu apaktr; tersini syleyebil
mek iin saduyuyu elden brak
m olmak gerekir. Filozofun bili
mi mahkum etmesi zellikle bilimin
yaamdaki sakncal sonularyla il
gilidir. Bilimin bozucu gc kar
snda Rousseau kurtarc bir bilgi
sizlii yceltir gibidir. Bu ereve
de Romallar, Spartallan, Iskitleri
ver. Tedirginliin kayna urada
dr: insanlarn ou bilgiyi iyiye kul
lanma eiliminde deildir. yleyse
bir bilgi ve erdem kartlndan sz
edebiliriz. Burada usun salad d-
adnk kaba bilgiyle bize erdemli
davrann temelini salayan gnl
bilgisi arasna bir ayrm koymak
gerekir. nsan devlerine balayan
ve ona erdemli olmay salayan bu
ikinci bilgidir. Rousseaunun kor
kusu bilginin ktye kullanlmas ya
da basite kt kullanlmas kor
kusudur. Aydnlanma dncesi
bilginin geliimiyle ahlaki iyileme
arasnda bir ba kurar. Rousseau
buna katlmaz ve yararlln yad
smak iin deil, yalnzca ahlaki de
erini yoksam ak iin bilime bir
eletiri yneltir (Guy Palayret).
AYRIKLIK
(Bk. ANSKLOPED, DENEYC
LK, KLASKLK, ZGRLK,
USULUK)
AYIKLANMA (fr. selection', alm.
Selektion', ing. selection). eitli
varlklar arasnda istemli ya da ken
diliinden seilme. Ayklanma daha
ok ayn trn bireyleri arasnda
olur. Ayklanmada kalc olanlar ya
tam anlam nda stn bir deer
gsterenler ya da herhangi bir
b ak m d an b r b ire y le rd e n
ayrlanlardr. Ayklanm a olgusu
yaama en uygun varlklarn ya da
g l b ire y le rin y a a m la rn
srdrm elerini salar. D arw in
ayklanma ya da doal ayklanma
olgusunu bir yaam sava olarak
belirler. B u sav a ta b irb iriy le
ekien gszleri yok olacak
glleri kalacaktr.
A Y RIK LIK (fr. disjonction?alm.
Disjunktion', ing. d is ju n c tio n ).
nermelerin ya da ile balanma
s durumu. Ya da balac, ner
meleri birbirine balarken, bu ner
melerde bulunan eleri birbirinden
ayrr. Ayrklk, birbirinden madde
sel olarak ayrlanlarm yanyana ge
tirilmesiyle oluur. Ayrk nerme
ler ok zaman ayr birer seenek
ortaya koyarlar. Sezar ldren
ler ya canidirler ya da zgrln
savunucusudurlar; onlar cani de
ildirler; yleyse onlar zgrln
savunucusudurlar. Ayrklk ikile
min bir baka anlatmdr.
(Bk. KLEM)
 AYRIM

AYRIM (fr. diffrence', alm. D'f- doru ilerleyen dnce olmak-

ferenz\ ing. diffrence). Aralarnda latmdengelimle zdeleir. Des-
bir ya da birka bakmdan zde cartesn Yntem zerine konu
lik bulunan eylerin bir ya da bir m ada verdii drt yntem kura
ka bakmdan ayr zellikleri bulu lndan kincisi ayrtrmay la ilgili
nuu. Ayrm genellikle ayn cinse dir: kinci kural: inceleyeceim
balanan trler arasndaki ayrlk glklerden herbirini olabildiin
larla ilgilidir. ce paralara ayrmak ve onlar en
iyi zmlenebilecek duruma ge
AYRITIRM A (fr. analyse-, alm. tirmek. En genel anlamda ayr
Analyse; ing. analysis). Bir bt trma bir btnle ilgili zellikleri
n elerine ayrma. Ayrtrma bi paralanndan giderek kavramaktr,
limsel yntem ler btnnn bir bu anlamyla zmleme dediimiz
parasdr. Bilimsel aratrmann te ilem le zdeleir. A yrtrm ak
mel abalarndan biri, btnn par usavurma tmdengelimin bir ba
alarla ve paralarn btnle iliki ka addr, belli temel nermelerin
sini grebilmek iin bir btnde ya da ilkelerin ierdii zellikleri
paralan ayn ayn saptayabilmek a dlatrmaya ynelik usavurmadr;
basdr. Ayrtrma btnden par tasm yntemleri bu tr usavurma-
alara gidile belirgindir ve para ya karlktr. (Bk. BLEM, TA
lardan btne gidii belirleyen bi SIM, TMDENGELM, TME
leimle kartlar, ilkeden sonuca VARIM, YNTEM)

40
BABAERKL. Bk. ALE. ginin karlkl edimi) ilikilerini
ierir. Bant m ant, yklem
BAIN TI (lat. relatio', fr. relati- mantna kart olarak, karmak
on\ alm. Beziehung, Relatior\ ing. nermelerin mantdr. Yklem
relatiori). Bir nesneyi bir baka nes mantnda dr koacyla iki kav
neye balayan iliki. ok z^.an ram arasndaki iliki ortaya konu
ilikiyle ayn anlamda kullanlr, lur, bant mantnda iliki daha
onun felsefedeki karl saylabi karmaktr. Ahmet kktr de
lir. Bantl nesneler ayn dnce diimde yaln bir yklem cmlesi
edimiyle tek bir nesne gibi sezilir ortaya koyarken, A hm et M eh
ler. Aristotelesde bant bir kate metin babasdr ya da Masa san
goridir. Aristoteles banty yle dalyenin yanndadr dediimde da
tanmlar: Bant bir yandan iftin ha karmak nermeler ortaya ko
yarmla, lnn te birle, genel yarm. Klasik tasm yntemleri ba
olarak da bir okluun askatlaryla nt nermelerinin kullanmna uy
ve arnn yanlla ilikisine denir; gun deildir. Paul Foulquinin ver
te yandan stabilenle stlabiien, dii u rnek bunu pek gzel orta
kesebilenle kesilebilen, genel ola ya koyar: ki drdn yarsdr -
rak da etkin olanla edilgin olan ara Drt de sekizin yarsdr - yleyse
sndaki ilikiye denir. Bant ayn iki sekizin yarsdr.
zamanda llenin lyle, tanna (Bk. LK, YKLEM)
bilenin bilgiyle, duyulurun duyum
la olan ilikisidir. Kantda bant BALAM (lat. contextus; fr. con
kategori topluluklarndan (nicelik texte', aim. Kontext; ing. context).
kavramlar, nitelik kavramlar, ba Bir metnin ortaya koyduu fikirler
nt kavramlar, kiplik kavramla dzeni. B ir olguyu b elirley e n
r) biridir ve tz ve raslant, ne koullar toplam. Her dnsel ya
densellik ve bamllk (neden ve p, birbirine bal fikirlerin ortaya
sonu), ortaklk (etkinle edil koyduu bir btndr, yapnn te
BALAIM
mel anlam bu zincirleme fikirler
arasnda kendini duyurur. Daha ge
nel anlamda balam belli bir olgu
yu oluturan koullar btndr. nda da Germenler ve Franklar ge
BALAIM (lat. coordinatio; fr.
coordination', alm. Koordination\
ing. coordination). Bir araya gelme
durumu. Bir snflamada ayn sra
y alan kavram larn ilikisi. Bir
btnde paralarn bir amaca gre
oluturulmu uyumlu dzeni.
B A R I IL IK (fr. perspectivis
m e ; alm. Perspektivismus', ing.
perspectivism). Nietzsche reti
sinde bilgimizin gereksinimlerimi
ze gre olutuunu ve bu yzden
derin kiisel gerekleri unutturdu
unu ne sren bak as. naklanan bir takm toplumsal sap
B A K I IM L IL IK (lat. symetria;
fr. symtrie', alm. Symetrie; ing.
symmetry). Yalnzca bir yerinden
ikiye katlandnda btn noktalan
akan bir geometrik biimin ya
da st ste konulduunda tm nok
talar st ste gelen iki geometrik
biimin karlkl durumu. Bir ya Malraux: Avrupada dikkatle d
pda ya da bir iirde belli bir enin
ya da benzer elerin yinelenmesi
durumu.
B A R BA RLIK (lat. barbaries', fr.
barbarie', alm. Barbarei, Barbaris-
mus\ ing. barbar'sm). Uygarlk
yoksunluu ya da eksiklii. Eski-
ada Yunanllar br toplumlar sessiz sessiz bana dikmek yetmi
barbar sayarlard, hatta Atmallar
br yunan kentlerinin insanlarn
azok barbar grrlerdi. Romallar
Rom ay ve yunan-latin kltrn
dtan tehdit eden toplumlara bar
bar diyorlard, bu toplumlarm ba
liyordu. Daha sonra hristiyanlar h-
ristiyan olmayanlara barbar dedi
ler. Barbarlk belli bir topluma z
g olmaktan ok her toplumda uy
garl nemsemeyen insanlarla ya
da topluluklarla ilgili olabilir ve her
barbar sulamasnda bir uygar ol
m a sav gizlidir. Toptan barbarlk
en eski zamanlarn iiydi, en eski
zamanlarda baz toplumlar bir b
tn olarak uygarlk d bir yaam
srdrebiliyorlard. B unlar daha
ok toprakla ilikisi zayf olan g
ebe toplumlard. amzda byk
lde iktisadi nedenlerden kay
lantlardan giderek baka toplum-
lar ezmeyi ve yoketmeyi amala
yan gr ve anlaylar da (Nazi
lik gibi) barbar diye nitelendirmek
doru olur. / A. France: nsanla
rn uygarlk dedii ey grenekle
rin imdiki durumudur, barbarlk
dedii de eski durumlardr. / A.
zenlenmi bir barbarlk gryorum;
burada uygarlk fikriyle dzen fik
ri her gn birbirine karyor. / Vol
taire: Bu zavall gen adamn (Barre
valyesi) Sokratese yarar bir
yreklilikte ldn sylyorlar.
Elbette Sokrates ondan daha az v
gye deer; nk baldran tasn
yanda biri iin byk bir i deil
dir, ama yirmi bir yanda korkun
ikenceler altnda lmek elbet b
 BARI

yk bir yreklilik ister. Gece gn gvence altnda tutarken, devletle

dz bu barbarl dnyorum. n rin stnde devlet bulunmamas
san genellikle pek adi bir hayvan uluslararas anlamazlklar zorun
dr, trnden birini yemelerini ses lu klmaktadr. Hegel hibir zaman
siz sessiz izler, bunlardan honut devletler topluluu fikrine yana
grnr, yeter ki onu yemesinler; mamtr. Ona gre srekli bar ol
bu kasaplklara merakn verdii bir maz ve sava kanlmaz bir ey
zevkle bakar halk. dir. Ayrca Hegel gl devlet g
(Bk. NSAN, ZGRLK, TOP sz devlet ayrmn da bir kanl
LUM) mazlk olarak belirler. Tarihin her
dneminde stn devletler olmu
BARI (lat. pax; fr. paix; aim. tur, bunlar glerini brlerine be-
Frieden; ing. peace). Bireyler, top nimsetmilerdir, zafer onlarn g
luluklar ve toplumlar arasnda uz revidir. Benzer bir gre Friedrich
lama durumu. Filozoflar bar ko N ietzschede raslarz. Ktl
nusunda deiik yorumlar getirdi insann en byk gc sayan Ni
ler. Platon toplumsal barn kay etzsche, sava bir zorunluluk ola
nan bireyin i derinliinde gr rak grr. Hegelden daha ileriye
yordu, bir toplumun bar iinde ol giderek onu bir gereklilik diye be
mas da iktisadi dzene dayal i lirler, sava yaratc, yenileyici, ar
dinginlikle ilgiliydi. Yoksulluk, or tcdr. Bu yzden bar onun g
dunun ok glenmesi ya da g znde savaa gei yeri olarak
sz dmesi toplumlar sava teh nemlidir: Bar yeni savalarn
likesiyle yzyze getirmekteydi. arac olarak sevm elisiniz. Uzun
Eskiadan bu yana insanln ge srm bartan ok ksa bar is
irdii deneyler barn dengeli top temelisiniz.. Birok dnr sava
lumsal glle bal olduunu bir kanlmazlk sayarken bar
gsterm itir. Gl toplum larn bir durak diye deerlendirir. rne
gsz toplumlar ezmesi hi ya- in J. Giraudoux bar iki sava
drganmamtr. Bazlar sava in arasndaki kesinti olarak tanmlar.
sanlk iin kanlmaz sayarken ba Srekli bar tasarlayanlar da var
r peknemsememilerdir. Herak- dr. Kant Srekli bar tasars'nda
leitos sava doal ya da evrensel yetkin barn koullarn aratrr
bir zorunluluk olarak belirlemitir. ve bu yolda yetkin bir siyasal ku
Sava her eyin anasdr diyerek rumun oluturulmasn ngrr, bu
bar durgunlukla hatta lmle z durum devletlerin ilikilerini dzen
deletirirken sava bir yaam il leyecek bir kurum olacaktr. By-
kesi saymtr. Hegel de nc bil lesi bir balama bireyleri dnya
dii Herakleitos gibi sava zorun yurtta klacaktr. K ant devlet
lu grr: bireylerin stnde devle adamlarnn yalnzca kendi lkele
tin bulunmas bir toplumda dzeni rini deil tm lkeleri dnd
BAST
bir evrensel uzlama dzeni tasar
lar. / Herodotos: Kimse sava ba
ra yeleyecek kadar duygusuz de
ildir: bar zamannda oullar ba
balarn gmerler, sava zamann
da babalar oullarn gmerler. /
B. Franklin: Hibir zaman iyi sa
va ve kt bar olmad. / Victor
Hugo: Sava insanlarn savadr,
bar fikirlerin savadr. / G. Cle-
m encau: Sava yapm ak bar
yapmaktan daha kolaydr. / P. Va-
illant-Couturier: Zeka bar savu
nur. Zeka savatan korkar. (Bk.
SAVA)
BAST (lat. simplex', fr. simple',
aim. einfach', ing. simple). Bileik
olmayan. Ayr zellikte eyler ba
rndrmayan. Basit olan eleri ol
mayandr, bunun iin elerine ay-
rlamayandr. Deiik paralardan
olum u eyler basit olamazlar.
Felsefede basitle kkl bir biimde
ilk olarak Descartes ilgilendi. Des-
cartes yntemin z bilgide ba
siti yakalamaktr. Basit olan, ak
ve seik bir biimde kendini gste
rendir. Descartes Usun ynetimi
iin kurallar'da basiti hem bir ama
olarak hem bir k noktas olarak
koyar. V. kuralda yle der: B
tn yntem, baz dorular bulabil
mek iin zihnin baknn kendileri
ne doru evrilmesi gereken nes
nelerin konumundadr. Eer kar
mak ve karanlk nermeleri de
rece derece en basit nermelere in
dirgiyorsak ve daha sonra tm
nn en basit sezgilerinden kalka
rak ayn derecelerde kendimizi b
tn br nermelerin bilgisine ka
dar ykseltmeyi deniyorsak yn
temi tam olarak bulmuuz demek
tir. VI. kuralda da yle der: En
basit eyleri en karmak eylerden
ayrmak ve bu incelemeyi yntemli
olarak srdrebilmek iin doru
dan doruya birbirinden kalkarak
kardmz belli dorularn bulun
duu her terim dizisinde hangi te
rimin en basit olduunu belirlemek
ve brlerinin az ya da ok ya da
eit olarak ondan ne kadar uzakta
olduunu grmek gerekir. Basit,
Leibniz felsefesinde monadn nite
lii olur: Monad basit bir tzden
baka bir ey deildir, basit, yani
paralar olmayan. (Bk. MONAD,
YNTEM)
BASTIRMA (fr. refoulement\ alm.
Verdrngung', ing. repression). Bas
k altna alma. Etkisini azaltma. Bir
savunma dzenei olan bastrma bir
duygunun, bir eilimin, bir annn
bilin dna atlmasdr. Terimi ilk
olarak S. Freud kullanmtr, ona g
re bastrma kuram, ruhayrtrma-
s denilen yapnn temel direidir.
Bastrmay yaratan koullar olanla
olmas gereken arasndaki kartlk
ta ortaya kar. Olduumuzla olmak
istediimiz arasnda her zaman bir
uyumazlk, bir uzaklk vardr. D
etkilerle kendimizi bask altna al
rz, bastrdmz her ey gndelik
yaamda dler biiminde, eksikli
edimler biiminde (tren karmak,
tabak krmak), sinirlilikler ve takl
malar gibi hastalkl durumlar bii
minde dlar. Dleri inceleyen

Freud, onlar doyurulmam eilim
ler iin doyum kayna olarak gs-
lermitir. Bu doyum, bastnlm ei-
fcnlerin simgesel doyumudur. Bu
simgesel doyum da bastrlm ei
limlerin simgesel anlatmndan ba
ka bir ey deildir. Demek ki engel
lenmi eilimlerimizle oluan bastr
ma bir eit sansrdr, kendi ken
dinize uyguladmz sansrdr, an
cak dte de sansr vardr, her ey
simgesel bir dille anlatlr, ak ak
anlatlmaz. te yandan bastrma
bastrlann etkisini gidermez; daha
ok unutma biiminde kendini gs
teren bastrmaya karlk bazen ger
eklikte karl olmayan anlar re-
tir. Bastrlanlar bilince dnme ei
limindedir, bu eilim genellikle
lapsus'1larla kendini gsterir. Fre-
uda gre tm sinirlilikler bastrma
lardan kaynaklanr. Hastaln iyile
tirilmesi iin bilinalt eilimlerin ru-
hayntrmas yoluyla aa karl I, LAPSUS, RUHAYRITlkMA-
mas gerekir. Gn na karlan SI, SAVUNMA DZENEKLER,
eilimler yokolup gitmeye m ah
kumdur. Byk lde ya da t
myle toplumsal yasaklardan gelen
bastrmalar en ok cinsel konularda
kendini gsterir. Konu ne olursa ol
sun, bilin altna itilmi eilimlerin
bilin alanna getirilmesi ruhsal bas
ky giderecek ve bastrma ortadan
kalkacaktr. Ancak bu aa kar
mann anndnc bir etkisi olabilmesi
iin kiinin durumunu deerlendi
rebilecek bir bilince kavuturulma
s gerekir. Freud daha sonra bastr
ma kuramn yceltme kuramyla yu
muatmtr. Melinand bastrmayla
ilgili olarak unlar syler: Bir arzu
BAKALDIRMA
duyduumuz zaman hi kukusuz
iki durum kendini gsterir: ya arzu
gerek bir eyleme dnr, bunun
iin engelin ortadan kalkmas yeter-
lidir; o zaman gerek anlamda ar
zunun tarihi bitmi demektir: O za
man ortaya kan eylemdir, hazdr,
eitli sevin dolu heyecanlardr, bel
ki de bir tutkudur. Ya da arzu ger
eklemez, o zaman engel varln
srdrmektedir. O zaman arzu or
tadan kaldrlm olmaz, sktrlm
olur; rtl durumda kalr, zlme
ann bekler. Bu bilinal sre iinde
arzunun gzlemleyeni artacak
olan, kiinin kendisinin de anlaya
mayaca, bu arada uzaktan uzaa
gizil gcn varlm da tehlikeye d
rebilecek nitelikte eitli sonula
r ortaya kabilir. Arzunun bu an
lamda gerilmi bir yay gibi varln
srdryle bastrma denilen du
rum ortaya kar. (Bk. BLNDI-
YCELTME)
B A K A LD IR M A (fr. rvolte;
alm. Rvolt, Emprung; ing. re
voit). Yetkeye kar k. Siyasal
anlamda bakaldrma yetkeyi gider
me ve bazen de kurulu toplumsal
dzeni deitirme k anlamna
gelir. Devrimi bakaldrmadan ay
ran, devrimin bilimsel olarak n
ceden tasarlanmas ve bir snfn
temsilcilerince gerekletirilmesidir.
Buna karlk bakaldrma kendili
inden bir devinimdir, ok zaman
ereksiz bir kar gelii anlatr, ba
zen snfsal bir giriimdir, bazen bir 4 5
BAKASI
genlik tepkisidir, ok zaman ama
iin her trl arac yasal sayan f
keli bir tutumdur. Ulusal dzeyde
bakaldrma genellikle bir zincirle
ri krma ynelimidir. Napolon y
le der: Her tutsak edilmi halka bir
bakaldrma gerekir. Camusnn
dnce dnyasnda bakaldrma,
aydn insann varolan dzende ye
ni olanaklar aramasdr ve insann
varolusal eksiklik duygusundan
kaynaklanr. nsan baeen deil
arayan bir varlk olmaldr, yaamn
samal byle alabilir. Birey
dnyada olma yazgsnn bou dere; ing. other). Benden ayr olan
cu engellerini ancak bakaldrmayla
giderebilir. Bilin bakaldrmayla
gn na kar der Camus. Bu runlu kartdr, znellik asndan
da insann gerek etkinliinin ba
kaldrmada kendini gstermesidir.
Nedir bakaldran insan? Bakal-
dran insan hayr diyen insandr.
Yadsmasna yadsr ama vazge
mez. Ama o ayn zamanda daha ilk
knda evet diyen insandr. Tm
yaam boyunca buyruklar alm
bir kle birdenbire yeni bir buyru
u uyulmaz bir buyruk olarak g
rverir. Camus hristiyan dinini de
bakaldrm aya kart bir adan
inanc olduu iin adaletsiz sayar:
Hristiyanlk znde bir adaletsiz
lik retisidir (bu onun elikili b
ykldr). M asum un adan anabilir, nk dla ilgili hibir
zerine ve bu adann benimsen
mesi zerine kurulmutur. Buna
karlk adalet bakaldrma olma
dan gereklemez. Camus bakal
drmay bir dzenleyici olarak d
nr, ona kargaac bir anlam
yklemez: Bizim gndelik dene
yimimizde bakaldrma cogitonun
dnce dzeninde oynad rol
oynar; o ilk apaaklktr. Ama bu
apaklk bireyi yalnzlndan ka
rr. O tm insanlar zerinde ilk de
eri kuran ortak bir badr. Ba-
kaldnyorum, yleyse varz. Ba
kaldrma Nietzsche felsefesinde de
insann kendisini amasyla ilgili bir
kar kma olgusuydu. Nietzsche
Bakaldrma klenin soyluluu
dur der. (Bk. DEVRM)
BAKASI (fr. autrui; alm. an-
nesnelerin ya da znelerin bene
kar durumu. Bakas, benin zo
insann dnyayla ilikisinde kendi
ni gsteren kar kutuptur. znel
liin merkezi olan benin karsn
da bakasnn varoluu sorunu va
roluu felsefenin temel sorunla
rndandr. Sorunun znde znel
liimizin bakalarna nasl alaca
, znel bilgimizin bakalarna na
sl iletilecei konusu vardr. Jean
Wahlin belirledii gibi, Onu do
rudan doruya iletemeyiz, onu an
cak dolambal yollardan, bir eit
rtllkle iletebiliriz. Hibir du
rumumuz, hibir davranmz say
dam deildir. Ruh dolayl olarak
ey ii tmyle anlayamaz. Her
zaman geriye gizli bir ey kalacak
tr. Kierkegaard Tanrnm da in
sanlara kendini dorudan doruya
anlamadn bildirir. letiim ek
siklii sorunu bylece yanlanla-
m a so ru n u n a d ay an r. S ren

Kierkegaarda gre Tanryla insan
arasnda iletiim eksikliinden ge
len usuz bucaksz bir yanlanla-
m a vardr. letiimsizlik tm varo-
h filozoflarnda ayn kesinlikte de
ildir. Jaspers dorudan doruya
iletiimi olas grr, bunun iin so
runa kavgal ak kavrayn ekler.
Ak bir iletiim alandr, bu alanda
znellik atk iinde iletilir. Her bi
rey sevdiini yenmek, altetmek is
ter, bunun iin onunla kavgaya gi
rer. Ruhlar kavgada birbirlerini ya
ratrlar. Bakas hiliktir ya da
bakas cehennemdir diyen Jean-
Paul Sartre bakasn b enin bir
balla olarak alr: Kendim ze
rine herhangi bir doru elde ede
bilmem iin bakasndan gemem
gerekir. Bakas varoluum iin ka
nlmazdr, kendim zerine sahip
olduum bilgide de. Sartre da ak
tan sz eder, ancak iletiimi her za
man eksikli bir olgu olarak grr.
Ona gre her eyden nce bir be
denimin olmas d dnyayla iliki
mi olas klar. Bakasyla iliki en
yetkin biimde bakasnn bak
y la , bu bakn bize verdii utan
ma duygusuyla kurulur. Bakas
nn bak bizi nesneye indirgeme
ye alr. Biz de bakasnn bak
karsnda nesneye indirgenmeme-
ye bakarz. Merleau-Ponty de ba
kasn ben olmann ve toplumsall
n zorunlu koulu olarak belirler:
Kltr nesnesinde, bir ortaklk r
ts altnda, bakasnn yakn var
ln duyarm. Bakasnn bedeni
bir davran taycs olarak kl
tr nesnelerinin banda gelir. Ba
BAKASI
kas benim karmda sorunlu bir
varlk olarak yer alr ve nesnel d
nce iin bir glk ortaya koyar.
O benim iin hem bir kendinde ey
hem bir kendi iin eydir: Baka
snn davran, hatta bakasnn s
z bakas deildir. Bakasnn ke
deri ve fkesi onun iin ve benim
iin tam tamna ayn anlam ier
m ez. M erleau-Ponty yle der:
nsan genellikle bedenini gster
mez, bunu yaptnda bazen kor
kuyla bazen de ekici olma eilimi
iinde yapar. Sanr ki bedeninde ge
zinen yabancnn bak onu ken
dinden karacaktr ya da tersine
bedeninin sergilenmesi bakasm
savunmasz biimde ona braka
caktr, o zaman da bakas klelie
indirgenmi olacaktr. Utan ve
utanszlk, kleninkiyle efendinin-
kine benzeyen bir ben ve bakas
diyalektiinde yer alr bylece; bir
bedenim olmakla bakasnn bak
altnda nesneye indirgenebilirim ve
onun gznde kii saylmayabilirim
ya da tersine onun efendisi olabili
rim ve bu defa ben ona bakabili
rim, ancak bu efendilik bir amaz
dan baka bir ey deildir, nk
deerim bakasnn arzusuyla an
laldnda bakas benim kendi
siyle tannmay istediim kii de
ildir artk, bylenmi bir varlk
tr, zgrlkszdr, byle olmakla
benim deerimi bilebilecek gibi de
ildir. Bir bedenim olduunu sy
lemem, bir nesne olarak grlebi
leceimi ve bir zne olarak grl
meye altm, bakasnn benim
efendim ya da klem olabileceini 4 7
 BEDEN
sylem em dir, yle ki utan ve
utanszlk bilinlerin ounluunun
diyalektiini aklar ve metafizik bir
anlam tar. Buna gre benim be
denim ve bakasnn bedeni bir ol
gunun tersi ve yz gibidirler. By
lece bakas bu durumda insan
eyleminin bir merkezi olacaktr. Dil
zel olarak bakasnn alglanma
snda ok byk etkendir, baka
syla aramda bir orta yer oluturur
ya da benim dncemle onun d
ncesi tek bir doku oluturur.
(Bk. BEDEN, VAROLUULUK)
BEDEN (yun. soma; lat. corpus;
fr. corps; alm. Krper; ing. body).
Canl varlklarn maddesel yan.
nsann cisim sel yaps. nsan
ruhsallna kart olarak insan
organizm as. Birok dilde be-
denle cisim eanlamldr, bu dil
lerde canl bir varln, zellikle in
sann cisimsel yapsyla canl ya da
cansz organik bir btnln mad
desel yaps ayn kavramda topla
nr. Dnce tarihi boyunca d
nrler insan bedenini herhangi bir
beden ya da cisimden ayra
rak yceltmilerdir. Dinci bak a
lar insan bedenini Tanrmn deerli
yarats olarak yceltirken onu y
ce tanrsal deerler yannda ikinci
plana iterler. nsan bir beden-ruh
btn sayan hristiyan dncesi
bedenin hazza ynelik etkinlikleri
ni mahkum eder, cinsel hazz hor
grr, cinsel ilikiyi bir reme ara
c olarak deerlendirir. Aziz Augus
tinus akn temelinde varsayd i
48 renlii yle belirtmeye alr:
Inter fecet et urinam nascimur"
(Bokla sidik arasnda doduk). Aziz
Tommaso kadn ve erkek ilikisi d
nda tm cinsel etkinlii, evlilik d
nda da tm kadn ve erkek iliki
sini, evlilikte cinsel hazz mahkum
eder. Descartes insan bir bedenruh
btn sayan gre kar karak
bu iki tz birbirinden ayrr, bunla
rn kozalaks bezde birbirine kavu
tuunu ne srer. ada varolu
u felsefeler ada ruhbilimsel
gelimelerin de etkisi altnda, insan
bedenini davranla dlaan anlam
larn alan olarak grrler, baka-
sjn ya da bakasnn benini bana
ileten bir belirtici olarak deerlen
dirirler. nsan bedeniyle ilgili en ay
rntl aratrmalar Maurice Merle-
au -P o n ty de buluruz. M aurice
M erleau-Ponty Algnn olgubili-
j/nde Bedenim uzamda yanya-
na gelmi organlarn bir toplam de
ildir benim iin der. Bedenim be
ni dnyaya aan ve ba-na durum
aldran eydir. Maurice Merleau-
Ponty insan bedenini eyadan ay
rr: Ben hibir zaman tmyle
dnyada bir ey olmam, eya ola
rak varoluun dolgunluu eksiktir
her zaman bende, benim kendi t
zm benden isellikle kaar ve her
zaman baz eilimler kendini gs
terir. Bedensel varolu duyu or
ganlar tayan bir ey olmakla hi
bir zaman kendinde dinginlie ula
amaz, o her zaman etkin bir hilikle
altrlm durumdadr, srekli ola
rak bana yaam nerisinde bulunur
ve doal zaman her geen saniye
de hi durmadan gerek olayn bo

biimini izer.
(Bk. BAKASI)
BEEN (lat. gustus\ fr. got; alm.
Geschmack; ing. tas te). Herhangi
bir adan estetik nesneyi belirle-
yebilme gc. Herhangi bir nesne
yi estetik adan ekici ya da itici
bulma yatknl. Beeninin kayna
duyarllkta, duyu verilerinin sa
lad hazdadr. Her beeni birok
gzel deneyimle elde edilmitir, g
c bu deneylerin salkllndan ge yetidir, ancak zellikleri kiiye g
lir. Diderot yle der: Byk bir
beeni byk bir duyuu, uzun bir
deneyi, onurlu ve duyarl bir ruhu,
yksek bir dnsellii, biraz ka
ramsar bir kiilik yapsn, nitelikli
organlar gerektirir. Chateaubriand
beeniye daha gizemli bir anlam ve
rir. Beeni dehann saduyusu
dur der. nsann bir beeniye sa
hip olmas herhangi bir nesne kar
snda estetik yarglar ortaya ko
yabilme gcne ulam olmas de RANIILIK.
mektir. Yetkin bir beeni uzun de
neylerle elde edildiine gre, en yet
kin beeni sanatnn beenisi di
yebilir miyiz? Flaubert yle der:
Sanatmda deneylerim arttka bu
sanat benim iin bir ikence olu
yor; imgelem deimeden kalyor
ve beeni byyor. Mutsuzluun
kayna bu. Sanrm pekaz insan
edebiyattan benim kadar ac eke
cektir. Beeninin kkeni duyarl
lkta da olsa, onu besleyen ve g
l klan, ona zelliklerini ya da ki
iliini kazandran duygu-dnce
etkinliidir. Duyumsaldan duygu
sala, duygusaldan dnsele uza
BELRLENMCLK
nan izgide beeni estetik yarglar
belirleyici bir g olarak ortaya
kar, bu yzden estetik yarglara be
eni yarglar adn da verebiliriz.
Vauvenargues Beeni duyguyla il
gili eyleri doru yarglama yatkn
ldr diyerek sorunu duygusalda
snrlar, d Alembert deha ve bee
ni ayrm yaparak dehay yaratc
duygu, beeniyi de yarglayc
duygu olarak belirler. Beeni her
hangi bir yatknlk olmaktan ok bir
re deien bir yetidir. Diderot be
eniye ahlaki bir anlam da verir, ona
gre Beeni gzellikler yaratmak
tan ok yanllar ortadan kaldrr.
u forml her zaman geerli gibi
dir: "De geustibus et coloribus non
disputandum (Beeniler ve renk
ler tartlm az). (Bk. ESTETK,
YARATMA)
BEHAVIORCULUK. Bk. DAV
BELRLEME (lat. determinatio',
fr. dtermination', alm. Bestimmen,
Bestimmung', ing. dtermination).
Belirgin klma. Bir eyin doasn
ve anlamn ortaya koyma. Herhan
gi bir adan bir zme ulama.
K uku evresinden sonra gelen
zm.
BELRLENMCLK (fr. dter
minisme', alm. Determinismus; ing.
determinism). Her olgunun bir ne
dene bal olduunu, ayn nedenle
rin ayn sonular dourduunu ile
ri sren ilke ya da reti. Belirle 49
BELRLENMCLK

nimcilik olgularn deimez bir d ne kesin ussal dzenini veren Lo

zende gerekletii fikrine dayanr. gos belirlenimci bak asyla ilgili
Bu dzen elbette olgular arasndaki dir. Stoac Marcus Aureliusda be
ilikileri hibir boluk brakmayacak lirlenimci dncenin azok kesin
biimde belirleyen bir dzen olmal bir biimde formllendii grlr:
dr. Doa olaylarnn gzlemlenme filozof, olaylar arasnda zincirleme
si bu fikri dorular gibidir: su belli bir balant varsayar. Yeniala
koullarda yz derecede kaynar, balayan mekaniki dnce de ken
elimden braktm herhangi bir nes diliinden belirlenimcilie balanr:
ne yere der. Bilimsel bulularn mekanik ilikilerin kesinlii evrende
kesinlii, bir baka deyile bilimsel her zaman amaz bir dzenin va
almalarla baz amaz yasalarn rolduunu dndrmtr. Des-
ortaya konuluu belirlenimci dn cartesda Tanr kat bir mutlak z
ceye gerekeler salamtr. Belirle grlk alandr, kendinde tanrsal bir
nimci gr olgular arasndaki a eyler bulunduran ve zgr seie
maz ilikilerin varln benimserken sahip olan insan ruhu da belli bir l
bu amazln ya doadan geldii de zgrdr, madde dnyasysa
ni ya da insan zihninin yapsna bal tam anlamnda bir belirlenim dzeni
olduunu bildirecektir. Buna gre ortaya koyar. Madde-ruh kartln
gereki bak asnn belirlenimci da, belirlenmilik-zgrlk kartl
lik kavray lkc bak asmn- ortaya kar. Evrende her yerde
kinden elbette deiik olacaktr. l grlen bu elikili durum ancak
kc bak asnn temelinde ok Tanr katnda ortadan kalkacaktr. Bu
zaman dinci gr yer alr. Aziz Au elikiyi Spinoza kkten siler. Belir
gustinusa gre, bamzdan bir kl lenimcilik belki de en kat anlatmn
dse bunda Tanrnn parma var Spinozada bulur. Tanrda yetkin,
dr. Belirlenimci bak as szko sonsuz, tek, zorunlu, basit, devi-
nusu amazl daha ok doal te nimsiz, lmsz, bamsz olma ni
mele, evrensel dzenin zelliklerine teliklerini gren Spinoza heptannc
balamak eilimindedir. Belirlenim bir varlk kavray gelitirerek ve
ciliin kkleri Platona, Aristote bylece tektannc din kavrayna
lese, hatta daha nceye uzanr. Ev kkten kar karak tm varlkta ke
renin Thalesde Sudan, Anaksi- sin bir belirlenim dzeni bulundu
m androsda Sonsuzdan, Anaksi- unu gstermeye alr. Ruhla be
m enesde Havadan gelii, Herak- den arasnda, ona gre, anlatmn
leitosda Logos'\m tm oluumu d- Tanrda bulan karlkl bir bam
zenleyii, Platonda Demiurgos'm llk vardr, bylece ruh ve beden de
yaratc ya da dzenleyici ilke ola nilen biimler ya da nitelikler bizim
rak evreni kuruu, Aristotelesde ev Dnyamza zg ayr ve btnsel
renin lk Devindiriciyle balayan tzler olmakla birlikte tek bir tzn,
kurulu dzeni, Stoaclarda evre tanrsal tzn iki ayr biimi, iki ayr
 BELRLENMCLK

amm olurlar. Bylece dncele Bilimde yani belirlenimcilikte ey

rimiz, bedensel edimlerimiz ve top lerin mutlak ve zorunlu ilikisine tm
lumsal eylemlerimiz genel bir dze olgularda olduu gibi canl varlk
ne, ll biili bir dzene tam ola larla ilgili olgularda da inanmak ge
rak uyarlar. Bu yzden yaadmz rekir. Ona gre evrende tam bir be
dnyada zgrlk diye bir ey yok lirlenim vardr: unu deneysel bir
tur. nsanolu ak yasalarla kesin belit olarak benimsemek gerekir: ka
belirlenmi bir evrende yaamakta, ba cisimlerde olduu gibi canl var
onun gereklerine uymaktadr. Leib- lklarda da her olgunun varolu ko
niz evreni bir belirlenimler dzeni ullan mutlak bir biimde belirlen
olarak tanmlarken bu dzenin ya mitir. Bir baka deyile bir olgu
ratcs Tanny ve bu dzende Tan- nun koulu bir defa bilindi ve yeri
n dan sonra en st basamakta yer ne getirildi mi bu olgu deneycinin
alan insan zgr sayar. Her eyin istemine gre her zaman ve zorun
hem rnei hem yaratcs olan, n- lu olarak gerekleebilecektir. Cla
cesel uyumun da kurucusu olan, ude Bemard belirlenim dzenini or
kendinde sonsuz sayda evren ola taya koyma yolunda istatistik yn
sl bulunan Tanr olas dnyalarn temlere kar kar: statistik an
en gzeli olan dnyamz yaratrken, cak sanya dayal bilimler yaratabi
usun ilkelerine sahip olan ve byle lir, o hibir zaman etkin ve deneysel
ce tanrsalln bilincine ulaabilen bilimler, yani belirlenmi yasalara g
zgr insan da yaratmtr. Leib- re olgulan dzenleyen bilimler orta
nizde evrenin belirlenmi dzeni in ya koyamayacaktr. Bu kesin be
sann zgrlyle kartlamaz. lirlenimci gr ada fizikte, zel
Kant felsefesi de temelde Leibniz ve likle ada kkfizikte pek de ge
Spinoza felsefeleri gibi bir belirle erli deildir. Gaston Bachelard be
nim felsefesidir. Kant, Spinoza gibi lirlenimcilii zihnin deney dnyas
dnmez, evreni tek olas evren zerinde tmleyici tutumu olarak
olarak grmez, Leibniz gibi d grr, ona gre kkfizikte a
nr, evreni bir belirlenim alan gr maz bir biimde gsterebileceimiz
mekle birlikte olas bir temele da olgular yoktur. Louis de Broglie bu
yandrr. Ne olursa olsun evrende konuda unlan syler: Kuanta fizi
kesin bir bel irlenim dzeni bulan her i kendi alan olan ok kk ere
dnce insan ruhsalln ve hatta veli olgular arasnda gzlemlenebi
tm ahlak alann ve tm insan ya lir olgularla ilgili belirlenimcilii yani
amn belirlenimcilik erevesinde yetkin ngry bulabilecek yap
koullanm grme eiliminde ola da deildir. (Bk. BLM, GEREK
caktr. Claude Bemard bilim kavra LK, MEKANKLK NEDEN,
yn belirlenimcilik kavrayyla z NEDENSELLK, OLGU, TANRI,
deletirerek yle der: LKCLK, YASA)
BELRLENMEZCLK
B E L R L E N M E Z C L K (fr.
indterminisme; aim. Indeterminis
mus; ing. indeterminism). Tannda
ve insanda zgr seiin varln
benimseyen, olgular dzeninde a
maz ilikilerin varln yadsyan
reti. Belirlenmezcilik, belirlenimci
liin kart olarak, insan isteminin
zgr olduunu, insann kendi se
imlerini kendi dileklerine, kendi
ngrlerine gre yapabileceini
savunur. Belirlenmezci gr, do
adaki ak nedensellik ilikisi iin
de grmeyen yani onlar belli ya
salarn gdmne balamayan bir
bak as olarak zgrlkle kolay gerekleebilecek bir d
balanr. Atom biliminde belirlen
mezci anlay tek bir elektronun de
vinimini belirlemenin olanaksz ol
duunu, ancak elektron demetleri
nin devinimlerini belirleme olana
nn bulunduunu benimser. Bu
erevede ngr tek bir ge ze
rinde deil, bir eler topluluu
zerinde olasdr. (Bk. BELRLE
M E, BELRLENM CLK, NE
DENSELLK)
BELRLEYC (fr. caractristi
que; aim. Charakteristik; ing. cha
racteristic). Fikirleri ve ilikileri be
lirtenlerle ya da harflerle gsterme
sanat. Bu fikir Leibniz felsefesin
de byk bir nem kazanmtr.
Descartes bir anlayla Leibniz
varolan her eyi a priori olarak
aklayabilecek olan matematik t
rnden bir bilim tasarlar; yle bir
ey olabilmeli ki insan zihni tm so
runlar m atematikte olduu gibi
apak zebilmeli. Burada Leib-
n iz in D escartesdaki apaklk
kavrayn benimsediini grrz.
Belirleyici ya da evrensel belirleyi
ci Leibnizde her kapy aacak bir
ak gibidir. Usavurmalarn yerine
matematik hesab koyan Leibniz
simgesel bir dil, bir belirtenler dili
oluturmaya ynelir. Belirtenleri
kullanmann bir kolayl vardr; on
lar kullanrken anlamlarn dn
memiz gerekmez. Simgelerin olu
turduu bu genel bilim kurulduu
zaman tartma diye bir ey kal
mayacak, tartmann yerini hesap
lama alacaktr. Leibnizin bu d
deildi. (Bk. DL, SMGE, YN
TEM)
BELRL (fr. dtermin, dfini;
alm. bestimmt; ing. determinate,
definite). Herhangi bir adan bir
zme ulam olan. Nedenselli
in kesin etkisinde bulunan. Baka
eyle karmayacak biimde orta
ya km olan. Belirsizin kart.
(Bk. BELRLENM CLK, BE
LRSZ)
B E L R SZ (fr. in d term in ,
indfini; alm. unbestimmt; ing.
indefinite). Herhangi bir adan bir
zme ulam olmayan. Neden
selliin etkisinde bulunmayan. Bir
baka eyle karabilen. Belirlinin
kart. (Bk. BELRL)
BELRT (lat. signum; fr. signe;
alm. Zeichen; ing. sign). Herhangi
bir eyi tanmamz salayan nes
ne. Belirti, dnlen ya da isteni

len bir eyi tantc maddi, biimsel
ya da iitsel nesnedir. Gz nnde
bulunmayan ya da alglanmas olas
olmayan bir eyi anmsatan her ey
belirtidir. Condillac belirtileri ikiye
ayrr: doal belirtiler doa yasala
rna baldr, doal koullarn orta Dilbilim bu genel bilimin yalnzca
ya koyduu ya da doal dzende
ortaya kan, doal bir olay ya da
oluum u g steren b elirtilerd ir
(duman atein belirtisidir); yapay
belirtiler istemli olarak ya da an
lamal olarak koyulmutur (m
zik belirtileri, cebir belirtileri). Her
belirti herhangi bir eyi, durumu ya
da ilikiyi grmeye ya da tanmaya
yarar.
B E L R T B L M (fr. smiologie
ya da smiologie, bazen smioti-
que\ alm. Smiologie, ing. semio-
logy). Toplumsal yaamda belirti
lerin ya da gstergelerin geliimini
ve etkisini inceleyen bilim. Belirti-
bilim ok geni ereveli bir bilim
dir, hekimlikte zel bir yer tutar.
Hekimlikte belirtibilim hastalklarn
belirtileriyle ilgili aratrmalar ie
rir. Kltr dzeyinde bu bilim top
lumsal ruhbilimin bir blmn
oluturur ve dilbilimci Ferdinand de
Saussuren tanmyla toplumsal
yaamdaki belirtilerin yaamn in
celer. Belirtibilim toplumsal yaa
mn pekok alannda geerli duru
ma gelmitir: denizyolu, karayolu,
havayolu, demiryolu tamaclyla ce yaanm olan duygularn yeni
ilgili belirtibilim aratrmalar gn
getike gelimektedir. Toplumsal,
siyasal, iktisadi alanlarda belirtibi
lim nemli bir yer tutarken dilbi
BELLEK
limle ilgili (biim, yap vb) belirti
bilim byk bir yaygnlk kazan
maktadr. Saussure yle der: O
(belirtibilim) belirtilerin ne anlama
geldiini, onlara hangi yasalarn
egemen olduunu retecektir.(...)
bir parasdr, belirtibilimin ortaya
koyaca yasalar dilbilime de uyar
lanr olacaktr ve dilbilim bylece
insan olgularnn btnnde ok iyi
tanmlanm bir alana balanacak
tr. (Bk. DL, DLBLM)
B ELT (lat. axioma-, fr. axiome;
aim. Axiom', ing. axiom). Apak
olan, doruluu herhangi bir gs
term eyi gerektirm eyen nerme.
Genel olarak tartma d tutulan
temel nermelere de belit denir, bu
durumda belitin anlam konutunki-
ne yaklatrlm olur. (Bk. KO
NUT)
BELLEK (lat. memoria', fr. mmo
ire', aim. Gedchtnis, Erinnerung,
ing. memory). Bilgileri ya da anlan
saklama yetisi. Bellek gemiimiz
dir, gemiimizle ilgilerimizin srd
rlmesiyle belirgindir. O yalnzca bir
saklayc deil, ayn zamanda bir
ammsaycdr. Bergson gemiin su-
numsuz anmsanyla (alkanlk
bellei) gem iin gemi olarak
anmsanm (an bellei) birbirin
den ayrr. Duygu bellei daha n
den ortaya kmasyla belirgindir. l
kel yaamsal dzeyde bellek insan
da ve hayvanda ortaktr, alkanl
n yasalaryla belirlenmitir, ilkel du-
BELLEK

yumun ve devinimin anlaryla ilgi drd bir varlkta igdlerin

lidir. Bu anlar belli bir tarihsel d salad uyuma yeni bir uyum ka
zende sralanm deildir. Henri tlacaktr. Bu uyum kaltsal deil edi
Delacroix birbirine sk skya bal nilmi, zgl deil bireysel, kat de
iki kavram, alkanlkla belleki il bklgen bir uyumdur.(...) Bel
birbirinden ayrrken yle der: Bel lek olmasayd gerek anlamda ruh
lek her eyden nce srerliktir, sak sal yaam olmayacakt: ne alkan
lamadr, direngenliktir. Gerekten lklar olacakt ne de bilgiler olacak
her trl direngenlii alkanlk diye t. Norman L. Munn da bellekle il
adlandnyorsak, bellek alkanlktr. gili unlar syler: Bellek olmasay
Ancak alkanlk zel trde bir di d en azndan biyolojik anlamda
rengenliktir, bellek alkanlktan da renme diye bir ey olmayacakt. Yi
ha baka bir ey olmaldr. Alkan nelenen her durumda tepki her za
lk bir ilem kuralm, bir eylem bii man tam tamna benzer olacakt. Bir
mini kurmaktr, elde etmektir. Onun baka deyile, her yeni denemede
zekayla yaknl bir noktada kendi organizma ilk defa davrand gibi
ni gsterir. Ayrm alkanln ken davranacakt. Bilinalt dzeyinde
dine yetmesinde ve kendine ynel- bellek dlerle ve lgnlklarla ilgili
memesindedir. Alkanlk yaylmaz, bellektir ve bilinaltnn yasalaryla
mantksal bir evrende kendini ak- koullanmtr, kiisel olmakla bir
lam az.(...) Alkanlkta olgu, ne likte tarihsel dzenden yoksundur.
olursa olsun, kendi zel yaamn, Toplumsal dzeyde bellek tam ola
kendi kiisel ruhunu uygulamal kul rak yere ve zamana uyarlanmayla
lanmn yararna yitirir. Bir teknik beligindir. Ussalllk ve tarihsellik bu
kuran alkanlk, zihinsel bir maki dzeyde kesin belirleyicidir. Bellek
ne, bir yapabilm e arac olutu insanda duygusal-dnsel yaamn
ru r^ ...) B ellek zamann bilinci temelini oluturur, onsuz insan ya
dir^. ..) Bellek tmyle zamann d am olas deildir. Alkanlklar, us
zenine ynelir. O, zamana gre d talklar, beceriler onunla elde edilir,
ncedir. Paul Guillaume bu ko bilgi onunla olasdr. yi bir bellei
nuda yle dnr: Yaam t olmak iyi dnebilmenin balca
myle igdlerin belirleyiciliinde kouludur. Eitimbilimin temel so
bulunan bir varlk varolabilseydi, bu runlarndan biri yetkin bir bellein
varlk mutlak bir biimde organik nasl salanabilecei sorunudur.
ya da d kaynakl imdiki uyaran- Bellek eitimi sorunu eitimbilim-
lar'a baml olacakt. O imdi'& de nemli bir yer tutar. Bilgilerimi
yaayacakt. Birok defa ayn du zin ya da anlarmzn belli bir d
rumla kar karya kaldnda ayn zende yerletii ve bilince kmak
biimde davranacakt. Bellekle do zere bekledii bu yeti zamanla ka
nanm bir varlkta, bireysel gemi zanlr. Bellek ilk yata bulanktr,
in u ya da bu biimde varln sr bu dnemde gemile imdiyi, ger
 ekle dseli ayrma olana yoktur: Yaglama yetisi bir karlatrma ye
ocuk grd d gereklik gibi tisidir, bir balama ve ayrma yeti
alglar. Erikinlik dneminde man sidir, onun gereci bellekteki eyler
tk kurallarnn geliip yerlemesi dir. Bylece bir bellek-yag ortakl
toplumsal ereveli gl bir belle yannda bir bellek-yarg kartl
in kurulmasna yol aar. Ancak bel ortaya konulur. lsz ve dzen
lein yetkinlii her eyden nce si siz gelitirilmi bir bellek yagy zor
nir sisteminin salkllna baldr. da brakacaktr. Charles de Saint-
Her kiinin bellei o kiinin abala Evermond bu sknty yle dile ge
rna, eilimlerine, seimlerine, ya tirir: Yaam her eitten kitaplar
ay biimine gre biimlenir, kii okuyabilmek ve belleini yargnn
lik ayrmlarnn kkeninde bu biim zararna pekok eyle doldurmak
leni vardr. Gerekte bellek ruhsal- iin ok ksa. Bu konuda La Roc
lmzm bir yzdr, onu btnden hefoucauld insanlara genel bir ele
ayr dnmek doru olmaz: bellek tiri yneltir. Herkes belleinden ya
br yetiler gibi bir yetidir, onlarla knyor, kimse yarggcnden ya
bir btn oluturur. Bellek bilgileri knmyor der. Bellein gcn or
ve anlar saklama yetisi olduu l taya koymak iin yntemler geliti
de bir unutma yetisidir. Bellek ge rilmitir: bellek testleri bu amala
reksiz yklerini sezdirmeden atar. kullanlan dzenli snamalardr. Bun
Geliigzel doldurulan bellek salkl larn en ok kullanlanlar grseldir,
bir bellek olmayacaktr: en iyi bel szcklere ya da geometrik biim
lek az ve z bilgiyle donanm bel lerle oluturulmutur, f' Charles Qic-
lektir. Ar doldurulmu bellek d kens: Her insan bellei aclarla ve
nceyi iyiden iyiye zora sokar. karklklarla doludur. / Charles
Chateaubriand bu yzden Bellek Pguy: Bellek ve alkanlk lmn
ok zaman aptalln niteliidir der. ncsdr. / Corneille: Yalan sy
yleyse bellein salklln gven ledikten sonra iyi bir bellek gerekir.
ce altnda tutan etkenlerden biri de / Montaigne: Belleine gvenme
unututur. yi bir bellek gereksiz bil yen yalan iine bulamamal diye bo
gileri, eskimi, artk kullanlmaz una dememiler. / Etienne Pas-
olmu bilgileri ya da bir nceki quier: Tm ciddi yalanclar foya
bilgileri kendinden siler. Ancak unu- lar ortaya kmasn diye iyi bir bel
tu her zaman istenilen bir ey ola lee sahip olmallar. / George Sand:
maz: bellek bazen silinm em esi Yazn, dehanz varken, belleiniz
gereken bilgileri de siliverir. Bu yz deil de Tanr size yazdrrken. /
den bellein eksikli bir yeti olduu Paul Valry: Yaammz gezginse
dnlmtr. Bir in atasz En belleimiz yerleiktir. / Alfred Jarry:
solgun mrekkep en gl bellekten Unutu bellein kanlmaz kou
daha iyidir der. Doru yarglar ludur. (Bk. ALIKANLIK, ANI,
g l b ir b elle i gerektirir. B ELLEK Y TM , D N C E,
BELLEKYTMt
ETM, UNUTU, YARGI)
B E L L E K Y T M (fr. amnsie;
aim. Amnesie; ing. amnesia). Bel
lek zayflyla belirgin anmsama
gl. Bellekyitimi tm bellekle
ilgili olduu zaman btnsel, belli
bir anlar snfyla (zel adlar, ta
rihler, duyumlar vb) ilgili olduu
zaman paral olarak nitelendirilir.
Bellekyitimi hem bir anmsama g
l hem bir antlatrma gl
ortaya koyar. Beyin zedelenmesi,
beyin sarsnts, ruhsal bozukluk
lar, sara, histeri, izofreni, genel
fel, bunama gibi etkenler bellek-
yitimine yol aabilir. Beyin sarsn
tsnda ortaya kan bellekyitimi bir
karsarsntyla ortadan kalkabilir.
Bellekyitiminin giderilmesinde an
lar artrmaya dayanan ruhay-
rtrmas etkili olabilir. Bellekyiti
mi byk eitlilik gsterir. Bazen
anlar oluur ve silinir, bazen eski
anlar silinip yenileri kalr. Bellekyi-
timini J. Delay e ayrr: dille il
gili olan bellekyitimi (fr. aphasie),
davranla ilgili olan bellekyitimi
(fr. apraxie), algyla ilgili olan bel
lekyitimi (fr. agnosie). Szyitimi di
yebileceimiz birinci trde iki ayr
biimle karlarz. Birinde hasta
konuur, konumas boluklar gs
terir, ok zaman sylenilenleri an
layamaz, yazl dil duyumunu iyice
yitirmitir (Wernicke biimi). b
rnde kii tam tamna susuktur, tek
sz syleyemez, yazarak da anla
tamaz (Broca biimi). Davran -
yitimi diyebileceimiz ikinci trde
kii en basit davranlar bile ger
ekletiremez, tm istemli davra
nlar onun iin olas olmaktan k
mtr. Tanmayitimi diyebilecei
miz nc trde kii gndelik nes
nelerin ne olduunu unutmutur,
rnein kendisine gsterilen para
nn ne olduunu bilemez, ancak
onun niteliklerini sayabilir: yuvar
lak, parlak, d z ... Tren, vapur,
otomobil seslerini br grltler
den ayramaz. (Bk. BELLEK)
BEN (lat. ego; fr. moi; alm. Ich;
ing. me, myself). Bireyselliin te
meli olan dnen zne. Ben, bil
ginin hem znesi hem de bir nes
nesidir. Descartes beni felsefesi
nin k noktasna, en temele yer
letirmiti. Ruhbilimin kurucular
olarak bilinen ngiliz filozoflar Da-
vid Hume ve John-Stuart Mili beni
belirgin ruh durumlarnn birbirini
izleyii olarak tanm lyorlard.
Kanta gre ben, dnyorum ili
kisi iinde sunumlar biraraya geti
ren ya da btnletiren bir ilevdir.
B ergson ben kavram n zam an
kavramyla zdeletirdi. Ona g
re zaman bendir, ben sezdiim s
renin kendisiyimdir, bende sre
kendini sezmektedir. Ruhbilimsel
adan beni ruhsal aygtn yapsn
da yer alan gd topluluklarnn
oluturduu btn olarak tanmla
yabiliriz. Bu btn, birbirinden ay
rlmaz yapy, duygusallk, d
nsellik ve istemi ierir. Ben, her
eyden nce organizmann gerek
lie uyum salayabilmesi iin ge
rekli dorulama ve denetim alan
dr. Buna gre ben, kendi kendisi

nin bilincinde olan kiilik yapsna
karlktr. Bu yap znenin kendi
bilincine varmasyla olumaya ba
lar. Benin geliimi olduka uzun
bir evrede gerekleir. Kiisel b
tnlk bilinci dnyay tanmakla
oluacaktr. aylk bebek d
dnyay tanmak iin ellerini kulla
nr. B enle bakas arasnda ilk ay
ran bylece oluur. kinci ylda be
bek ayna karsnda kendini gz
lemler ama grdn kendisi ola
rak alglamaz. Ben demeye daha
sonra balayacaktr, bu kullanm
zaten kiilik oluumunun ilk ger
ek admdr. Birey kiilik geliimi
iinde kendini ilkin yarglar vere
bilme yetenei olan ussal bir varlk
olarak kurar. O bylece kendi dn
yasnn kurucusu roln yklenir,
duygulan, inanlan, fikirleri olan bir
varlk olarak ortak dnyaya bala
nr. Bu aba iinde kurulup yetkin
leen kiilik kendi zelliklerini olu
turacak, kendine gre duyma, dav
ranma, isteme biimleri kuracak
tr. Bylece ortaya kan ben, bi
linte bakas dediimiz eyle ili
kisi olmayan ve dorudan doru
ya bakasndan kaynaklanmayan
eylerin tm n karlar, ayrca
hem bilinaltyla (id) hem stbenle
(lksel ben) kartlar, bylece
toplumsal gereklerle kiisel dilek
ler arasnda bir denge oluturur. /
Epiktotes: Dtaki eyler bana ba
l deildir, istemim bana baldr.
yiyi ve kty nerede aramalym?
Kendimde, benim olanda. / J.-J.
Rousseau: Gl toplumsal ku
rumlar insann doasn bozmay iyi
BEN
bilen kurumlardr, onun mutlak va
roluunu atp yerine greli bir va
rolu vermeyi, beni ortak birlie
gtrmeyi iyi bilen kurumlardr: y
le ki her birey bundan byle kendi
ni bir saymasn, birliin bir paras
saysn, ancak btnn iinde du
yarl olsun. / Cl. Bernard: Bir a
da air sanatn kiilikli ve bilimin
kiilikd olmas duygusunu u sz
cklerle belirledi: sanat bendir, bi
lim bizdir. / Bergson: Deime
yen ben srmez, kendi kendine z
de kalan bir ruhsal durum kendini
zleyen bir baka duruma yol a
mad zaman srm ez. / Albert
Einstein: Bir adamn gerek dee
ri hangi lde ve hangi anlamda
B enden kurtulmay baarm ol
masyla belirlenir.VA. Gide: e
itlilikte algladm ey her zaman
bendir. / Pascal: Ben tiksindiri
cidir. / A. Gide: Ben tiksindiri
cidir deyin. Benimki tiksindirici
deil. / P. Reverdy: Ben tiksindi
ricidir. Benzerini kendi gibi sevmek
her eydir. / Claude Lvi-Strauss:
Ben yalnzca tiksindirici deildir:
onun bizle hi arasnda yeri de
yoktur. / P. Valry: Ben tiksindi
ricidir. .. ama bu bakalarnn be-
niyle ilgilidir. / P. Nicole: Belagati
kimsenin bilmeyecei kadar iyi bi
len Pascal hristiyan sofuluunun
insan benini hiletirdiini, dind
insanlnsa onu gizlediini ya da
ortadan kaldrdn hep sylerdi.
/ Marie de France: Ayrmak iste
seler / Fndk aac hemen lr /
Hemen hanmeli de / Gzel dost biz
de byleyiz,/ Ne sen bensiz ne ben
BENCLK

sensiz. / Chateaubriand: lm Montaigne sergilemeci benciliin

szce kendimden szediyorum. / estetikteki rneini ortaya koyar.
Stendhal: Koca Tanr, ben niye O, kendi beninin gnll mahpu
b e n im ? / M allarm : E vet, sudur, tutsaklndan mutludur. Ge
kendim iin, kendim iin iek a ne de bu iekapank rnek kendi
yorum, l! / P. Claudel: Benden kendine yetebilir mi, ar kalabilir
d ah a ok b en o lan biri olm al mi? Laloya gre Montaigne bu
bende. (Bk. DUYGU, DN hapisaneden eitli ynlere doru
CE, RUH) kamak istemi, baaramamtr.
V alirynin u dizeleri bencilik iin
B E N C L K (fr. gotisme). Ken son derece belirleyicidir: Ama ben,
dini gstermek, kendinden szet sevilmi Narkissos / Yalnz kendi
mek eilimi. Bu eilim kendini a zyle ilgili ben / Bakalar benim
r llerde nemsemeye dayanr. iin giz dolu bir yrekti / Bakalar
Paul Foulqui bu kavram yle ta yokluktur yalnzca / Seviyorum, se
nmlar: Bazen anormal ve sapka viyorum .. . Ve bir insan kimi seve
olan da da atmakszm kiisel ve bilir / Kendinden baka. Terimin
zgr olarak sahip olunan istemek estetik anlam daha ok kendini ne
le ar bir biimde urama. Bu srmekte snrlanrken ahlaki anla
kavram ortaya atan Stendhal ol m zellikle kendini kurallara uyma
mutur. Bencilik, bencillik deildir. ve eksiksiz davranma konusunda
Bencillikte daha ok kendinin kl yetkinletirme olarak belirir. (Bk.
mak istemi baskndr, oysa benci NARKSSOSULUK)
lik Narkissosu eilimin bir bii
mi, bir yanssdr, kendi benini zel B EN C LLK (fr. egoisme; alm.
likle dnmeyi ve aratrmay, onu Egosmus; ing. egoism). Kendi ya
tutkulu bir biim de sevmeyi ve rarn her eyden stn tutma. Tm
zenle sergilemeyi anlatr, buna g bilgi elerini ve onlarn balant
re daha ok sanatla ya da sanaty larn bene indirgeyen gr. Bu
la ilgilidir. Bencilikte kendi kendisi gr, bakalarnn varln yanl
ne tapnmaya benzer bir ben sev sama sayan an lkc bir reti
gisi baskndr. Bencilii estetik a ye gtrlebilir. Bu metafizik bu
dan inceleyen Lalo yle der: Nar- gn geersizdir. Ruhbilimle ya da
kissos ancak kendisiyle ilgilenir. genel insanlk durumuyla ilgili ola
Dind bir ehvet iin deil, bir g rak bencillik kendini ve kendi ya
zele tapnma iin ilgilenir. (...) Bir rarlarn her eyden stn tutma
Narkissos, plakl iinde kendi eilimidir. Bencillii insan olmann
kendisini gzlemekle kalmaz, onu zorunlu koulu sayanlar vardr. Bla-
bir topluluk da gzlesin ister, o bir ise Cendrars yle der: Bencilli
sergilemecidir. Charles Lalo da in destei olmasa insan dediimiz
Montaignei bir benci olarak ele alr: hayvan geliemeyecekti. Bir ingi

liz atasz de yle syler: Her
kes kendine. Tanr herkese. Mar
cel P roustun nsan m utsuz ol
duu zaman ahlakl olur sz de
bize bencilliin zelliklerini duyur
m ak bakmndan nemlidir. An
cak dnrler genellikle bencilli
i mahkum etmilerdir. Publilius
Syrusun bu konudaki tutumu ke
sindir: Yalnz kendi-iin iyi olan
kt diye nitelendirmek gerekir.
Voltaire de ayn kesinliktedir: Ken
dine yaramak hibir eye yarama-
maktr. En itenlikli alan olan ak
alann bile bir bencillik alan sayan
lar varken (Madame de Stal: Ak
ikili bir bencilliktir), bencillii in
sann doal bir zellii gibi grmek
eilimi ar bassa da yalnzca ken
dini dnmenin getirdii ykmlar
giderek daha da bilinlenen insann
bu ynde kendi kendisiyle daha ke
sin bir biimde hesaplamasn zo
runlu klacaktr. / in atasz:
Bencil insan imparatorlua bir ya
rar olsun diye sandan bir kl ko
parttrr myd, koparttrmazd. /
Arap atasz: Yalnz yiyen yalnz
boulur. / Simon Weil: nsan ben
cil olm ak isterd i am a olam az.
Sefaletin en arpc zellii ve
byklnn kayna buradadr. ve acma duygularn kamlama
/ Chamfort: Biri ok kiisel bir
adam iin yle diyordu: iki yumur
ta piirebilmek iin evinizi yakar.
/ Adolphe de Custine: Bencillik
sevmeyi bilmez derler, bence ben
cillik kendini sevdirmeyi bilmez. /
Dostoyevski: Soyut insan sevgisi
her zaman bencillikten kaynakla
nr. (Bk. BEN)
BENNCLK
B E N N C L K (fr. gocent
rism e,; alm. Egozentrism us\ ing.
egocentrism ). H er eyi kendine
balama, kendini evrenin merkezi
sayma eilimi. Piaget beniincilii
ocuk zyapsnn geliiminde nor
mal bir evre olarak belirledi ve o
cukta benin d dnya karsnda
ki karmakl olarak tanmlad.
Drt-alt ya arasn yani ikinci o
cukluk diye adlandrlan dnemi
karlayan bu evre ilk yalarn ben
cilliiyle erikinliin nesnel baka
dayal toplumsall arasnda bir ge
i yeridir, kiisel gereklikle nes
nel gereklii birbirinden ayrama-
mann sorunlaryla belirgindir. Bu
evrede ocuk dnelerini baka
sna amak istemeyecek, bakala
rnn arasna karmaktan kana
caktr. Piaget yle der: Beniin
cilik duygusu basit bir bencillik bi
imi de gsterebilir, hastalkl ve
tehlikeli de olabilir. Hastalkl biim
lerinde kendini beenmilik, gven
sizlik, krclk ortaya kabilir. Ze
ka geriliklerinde de beniinci ei
limler szkonusudur ve zellikle
uydurmaclkla birlikte grlr. His
terilerde beniinci duygularn k
keninde evrenin dikkatini ekme
eilimi yatar. Byklk duygusu
ok zaman beniinci duygularla ge
liir. Dncelerini bakasma ula
trma ve bakalarnn dnceleri
ne uyarlanma gereksinimi duyma
yan (Piaget) ocuk beniinciliini
hastalkl beniincilikle kartrma
mak gerekir. (Bk. BENCLLK)
BENOLMAYAN
BENOLM AY AN (fr. non-mov,
alm . N icht-Ich', ing. non-ego).
Benle yani zneyle kartlaan ya
da ondan ayrlan. Benolmayan tm
nesneleri karlar. Bu kavram, mut
lak lkclk olarak belirleyebile
ceimiz Fichte felsefesinde nem
li bir yer tutar. Kantn mezi olan
ve eletirili felsefenin teknik terim
leriyle konuan Fichtenin heptan-
rc felsefesinde ben temel belir
leyicidir, balca gerekliktir, dn
cenin yce ilkesidir, sonsuzdur.
Fichte benin kendisini dorula
yarak ortaya koyduunu bildirir,
ona gre Her ey kendini ortaya
koyan m utlak ve sonsuz b en le
balar . Ben, benolmayanla yani
benden bamsz olan evrenle s
nrlandrlmtr, bir baka deyile
o bir karsav olarak karsnda be-
nolmayan bulur. D dnya ben iin
bir engel yaratr. Buna gre benol
mayan zgr benin bilind et
kinliinin bir rndr. Ben ve be
nolmayan bilinte biraraya gelirler
ve bileime kavuurlar. (Bk. BEN)
B E N Z G E C L K (fr. egoaltru-
isme\ alm . E goaltruism us\ ing.
egoaltruism). Auguste Comteun
bakas iin yaamak formlne
dayanan zgeci anlayn tmleye-
rek benin yararn bakasnn ya
rarna balayan Spencerci gr.
(Bk. ZGECLK)
B E N Z E R L K (fr. ressemblance;
alm. Aehnlichkeit, Gleichheit\ ing.
resemblance). Niteliksel adan z
de olmamakla birlikte ortak e
leri olan iki ya da daha ok nesne
nin karlkl durumu. Benzerlikya-
sas, zihinsel arm kuramnda
sunumlarn ortak zellikli baka su
numlar artrma eilimi.
BENZEM (lat. analogia\ ir. ana-
logie\ alm. A nalogie; ing. ana-
logy). Benzerlik ya da oranllk ili
kisi. Benzeim terimi her zaman
matematik oranlarla, karlkl ili
kilerle ve benzerliklerle ilgilidir.
Benzeim hem iki ya da daha ok
ikili ift terimi ikier ikier birleti
ren ilikinin zdeliidir (1/2; 3/6;
5/10; 70/140), hem ayn konumda
olan nesnelerin durumudur (bala
nderin benzerlii), hem benzer
organlarn karlkl durumudur (kol
ve kanat benzerlii). Benzeim y o
luyla usavurma, bilinen terimler
den benzetme yoluyla bilinmeyen
terimi karma: 3/4 ve 6 nm, oran
lar gznnde tutulduunda dr
dnc terim olan 8i buldurmas (3/
4; 6/8); bir eyin durumundan ben
zerlik yoluyla bir baka eyin du
rumunu karma: Aye gzeldir /
Aye Adanaldr / yleyse Ada
n allar gzeldir / Fatma Adanal
dir / Fatma da gzeldir. (Grld
gibi burada bir tmevarm bir
tmdenglim izlemektedir.) Deney
sel benzeim, K antda bant ka
tegorisiyle ilgili olarak an anln a
priori ilkeleri. (Kant: Varolular
asndan tm olgular, zamanda,
karlkl ilikilerini belirleyen kural
lara zel olarak uyarlar. Deney
alglar arasndaki zorunlu bir iliki
nin sunumuyla olasdr.) Bu ben-
 BM

zeimler tanedir: tzn srerli siz, ksz insan fikri, bata Hei-
i, doada deimez ardarda geli degger olmak zere, deiik biim
yasalarnn bulunuu, zamann her lerde, hem en h er v aro lu u d a
annda tm tzler arasnda kar nemli bir yer tutar. Braklm in
lkl evrensel tepki ilkesi. san, lmden baka k yolu gs
termeyen bu dnyada, kendi yaa
B E N C Z (fr. quintessence; mn kurmak, bir zgrlk deneyi
aim. Quintessenz; ing. quintes iinde kendini aa aa varolmak du
sence). Empedoklesin drt zne rumundadr. O hibir zaman bir st-
ya da ilkesine (toprak, su, hava, gcn yardmn ve n umma
ate) Aristoteles ve skolastiklerce yacaktr. / Pascal: Yaammn im
eklenen beincisi. Aristoteles ve diki ve sonraki sonsuzlukta sou
skolastikler gn cisimsel tzden rulmu ksack sresini, doldurdu
daha baka bir tz olmas gerek um kck yeri dndm
tii dncesiyle g kuran bir zaman, ayrca kendimi hi bilme
baka tz olarak beinciz (quin diim ve beni hi bilmeyen uzam
ta essentia) tasarladlar. Beinciz larn usuz bucaksz sonsuzluu
onlarn tmnden daha kutsal ve na batm grdm zaman kor
onlar nceleyen (Aristoteles) bir kuya kaplyorum, neden orada
zdr. deil de buradaym diye aknla
dyorum, nk orada olmam
B IR A K IL M IL IK (fr. derelicti dan ok burada olmamn, baka za
on; aim. Geworfenheit; ing. dere manda olmamdan ok imdide ol
liction). nsann dlanmlk duru mamn hibir nedeni yok. / J.-P.
mu. Braklmlk duygusu, dinsel Sartre: Varln ussal dayana
erevede, kkel ayrlktan gelen yoktur, varlk nedensiz ve zorun-
yani Tanrdan uzak kalla belir luluksuzdur, varln tanm bile
gin yalnzlk duygusudur. Bu duy onun kkel olumsalln bize gs
guyu en ak biimde ilk tanmla terir. / Albert Camus: Braklm
yan Pascal yle diyordu: Beni olduum bu dnya bana ylesine
dnyaya kimin braktn, ayrca yabanc ki, bende varolduunu
dnyann ne olduunu, benim ne sandm o scak itenlii ar ar
olduum u bilmiyorum. Her ey yakyor. (Bk. NSAN, VAROLU
zerine korkun bir bilgisizlik iin ULUK)
deyim. Koskoca evrenin iinde bir
noktadan baka bir ey olmayan bu B M (yun. eidos, morphe\ lat.
dnyada insan ne olabilir? O hi forma', fr. forme\ alm. Form', ing.
likle btnlk arasnda bir orta form). Bir eyin d grn. Da
yerdir. Dnyaya braklm, kendi ha dar anlamda biim, maddeye
clz glerinden baka bir dayana kart olarak tzsel ilkedir. Biim
bulunmayan, yardmsz, destek bir eyin dzeniyle, kuruluuyla, i
BM
leyiiyle de ilgili olabilir (grme
biimi, ynetim biimi, iyiletirme
biimi). Biim, estetiin temel ko-
nularndandr, buna gre bir yapt
ta tm gereci ya da ierii kucak
layan, btnle kavuturan, ona
st dzeyde anlalrlk kazandran,
onu zgl zelliklerle donatan, by
lece onun sanat deerini salayan
yap zelliklerinin tmn karlar.
Felsefe tarihi boyunca deiik an
lamlar alm olan biim, en ok
Aristotelesde ve skolastik felsefe
de yer tutar. Aristotelese gre bi
im ya da biimsel neden madde
den ayrlr. Madde gcllktr, bi-
imedimliliktir. Madde deien ya
da deiime yatkn olan eydir, du
yulur tzlerin tm maddeye sa
hiptir. Biim yetkinliktir, deiimin
ilkesidir, deitiren eydir. Ruh canl
bedenin biimidir. Skolastik felse
fede tzsel biim varlkbilimsel il
kedir, onunla belirsiz madde yani
basit gcllk edimlileir, herhan
gi bir ey durumuna gelir: tzsel
biimi ayn trn bireylerine zg
ortak doa diye anlamak gerekir;
buna karlk raslantsal biim va
rolan eyi biimlemekle birlikte
onun doasn belirlemez. (Aziz
Tommaso: Tzsel bir biim ras-
lantsal bir biimden raslantsal bir
biimin hibir biimde varlk sa-
layamayyla, ancak bir varlk kipi
salayyla ayrlr. Tzsel biimse gereinde belirir. Merleau-Ponty
m utlak o larak varl salar.)
K antda duyarlln a priori bi
imleri dncenin maddeye ba
lad yasalardr. Kant felsefesinde
madde deneyden gelenle ilgilidir, bi
imse dnsel ilevlerin yaplarn
belirler. Buna gre duyarlln a
priori biimleri i duyumun biimi
olan zaman ve d duyumun biimi
olan uzaydr. Anln biimleri ka
tegoriler, usun biimleri de fikirler
dir. Biim kuram (alm. Gestaltt-
heorie), bir olgunun birbirinden ay
rlabilir elerin toplam olmad
n, zerk yani i btnl olan bir
yap ortaya koyduunu, buna gre
her enin btne baml bulun
duunu, hibir enin btn kar
snda ncelik tamadn ileri s
ren felsefe kuramdr. Biim ruh
bilimi, ilksel ruhsal olaylarn bir b
tne bal olduunu, anlamlarn bu
btnden aldn ileri sren ruhbi-
limsel retidir. Bu retiye gre
bedenin salkl ileyii tm organ
larn ayr ayr salkl oluuna ba
ldr, rnein bbreklerin hasta bir
bedende ileyiiyle salkl bir be
dende ileyii arasnda byk bir
ayrm vardr. te yandan bir orga
na bir ilevi ulayp kmak da do
ru olmaz, gerekte organlar btn
sel bir ilevi ortaklaa srdrrler.
rnein beynin bir blmne bel
lek yetisini, bir baka blmne
duygusall kesin biimde bala
mak doru deildir. Bu tr yak
trmalarn yanll organlardan bi
rinin sakatlanmasyla ona balanan
ilevselliin ortadan kalkmamas
bu gr felsefeye uygular ve bir
nesneyi nce btn olarak algla
dmz, ayrntlarn daha sonra bi
rer birer grebildiimizi bildirir. /
A. Malraux: Tm yaratma, zn-
 BMCLK

de, gcl durumdaki bir biimin y lerinin belirgin zelliklerini inceler,

knlm bir biimle savamdr. dilbilimde szsel biimlerle ilgili
Nedir sanat? Biimlerin sluba d aratrmaya karlktr. Ruhbilimde
nt eydir. / P. Leautaud: Bi biim aratrmas bireylerin rkla,
im genellikle biim bozan bir d cinsle, yala deiiklikler gsteren
zenlemedir. / E. Ionesco: Ortaya fiziksel grnmlerine yneliktir.
konulmu bir anlatm biimi ayn Buradan giderek belli toplumsal
zamanda bir bask biimidir. / M. topluluklarda erikin bireyleri baz
de Guerin: Biim zn mutlulu biimsel tiplere ayrmak eilimi or
udur. / P. de Ronsard: z dura taya kmtr (iri yapllar, inceler,
lar, biim yokolur. / H. Focillon: gller, kkler vb). Herbir tipe
Belirti gsterir, biim kendini gs ayr bir kiilik yaps ulanr. rne
terir. /A . Suares: slup kendin in iri ve yuvarlak tipler da d
de hibir ey deildir, ama biim nk, ince uzun tipler ie dnk ola
gerek varln biimlemesidir. Bi rak belirlenir. (Bk. BM, MZA)
imin ve dzenin olmad yerde
hibir ey yoktur. lm bir dze B M C L K (fr. formalisme;
nin zlm esidir. / Baudelaire: alm. Formalismus', ing. form a-
Her yaratlm biim, insann lism). Biime byk nem veren,
yaratt biim de lmszdr. buna gre dorularn biimsel ol
nk biim zden bamszdr, bi duunu bildiren, tm aklamala
imi kuran molekller deildir. / rn mantksal yani soyut olarak ya
Sainte Beuve: Sanat bir biim plmasn ngren reti. Biimci
sorununa indirgemek onu lsz reti dorularn uzlamal belir
daraltmak ve kltmektir. / G. tenler zerine ya da simgesel ta
Flaubert: Belki de biim duyularn nmlamalar zerine kurulmu oldu
bir yanlmasdr, tz de dnce unu bildirir. Biimcilik bu yanyla
nin bir imgesidir. / P. Louys: Bi formllere indirgeme eilimidir. Bi
imleri paralamamal, onlar yal imci bak asnn balca zellii
nzca grnmezi saklyor. / Elie maddesel eyi bir yana atmas, bil
Faure: Bir Tanr, bir biim olduu gide maddesel verileri deerlendir
anda Tanr olur. Doru. Ancak bi mekten kanarak toparlayc say
im olduu anda lmeye balad d soyut aklamalara ynelmesi
da d o ru . (Bk. BM CLK, dir. Byle bir bak felsefede so-
MADDE, Z) yutlamac simgecilie alrken sa
nat kuramnda sanat iin sanat il
B M B L M (fr. morphologie\ kesine, sanat eletirisinde de mad
alm. Morphologie\ ing. morpho- desel yapnn d yzn ya da ku
logy). Varlklarn yaplarn ve geli rulu biimini konu edinen yapsalc
imlerini ele alan kuram. Biimbi- tutuma alacaktr. Biimci bak
lim biyolojide hayvan ve bitki tr as, sanat yaptn ayrtrrken 63
BMSMGE

toplumsal-tarihsel zelliklere ve teker uyar (Lalande). Biimsim-

ruhsal zelliklere ynelmeyi ng geyle simge arasnda bir deer ay
ren klasik eletiri anlayndan ayr rm var gibidir. ok zaman biim-
bir yol tutar, hatta onunla kartla simge kolayc ve kabasaba bir an
r. nk biimci gre gre bir latm getirir, bu yzden genellikle
sanat yaptn sanat yapt yapan ey kltc anlamda kullanlr, buna
onun oluumuyla ilgili dsal kural karlk simge canll, etkinlii,
lardr, yapsal zelliklerdir; bir ba gll belirler. Baz yazarlar bi-
ka deyile sanat yapt anlatt eyle imsimgeyi anlatmc, simgeyi yan
deil anlat biimiyle sanat yapt stc bulurlar. Alain yle der: Yon
dr, onu aratrrken nesnel yann tu biimsimgeseldir, oysa resim do
konu etmek bounadr. Biimcilik al olarak simgeseldir. Simge duy
genel olarak biime arlk veren guyla, biimsimge dnceyle il
grlerin ad olduu gibi, istemin gilidir. (Bk. SMGE)
ortaya koyduu eylem ilkesini z
asndan deil de biim asndan BLEM (fr. synthse; alm. Synt
ele alan ahlak grlerinin de genel hse; ing. synthesis). Bir btnn
addr. Biim cilik denince ilkin elerini bir araya getirme. Fikir
K antn buyurucu ahlak anlay leri ak ve seik bir btnde top
akla gelir. Buna gre bir edimin ah lama. Basitten bileie doru iler
laki deeri onun ieriine yani ya leme. En basit kavram ve nerme
plna bal olmaz. Sonulannada lere ulama. Bir kesin nermeden
bal olmaz,yalnzca biimine yani daha baka kesin nermelere iler
eilimine bal olur. Bu da insana leme. Bileim ayrtrmann kar
ahlak kuralna tam saygl olmay tdr; ayrtrma tmdengelimi, bi
nermektir. (Bk. BM, ESTE leim tmevarm belirler. Bileim,
TK) btne yneli olmakla, bir bilinen
den daha st dzeydeki bir bilgiye,
B M S M G E (lat. allegoria; bir bilinmeyene ilerleme olarak da
fr. allegorie', alm. Allegorie; ing. dnlebilir. Descartes, yntemini
allegory). Bir fikri anlatabilmek iin aklarken, dncesini en basit
kullanlan biimsel simge. Bylesi ve tannmas en kolay verilerden
bir simgeyle kurulmu yapt. Biim- yava yava, derece derece en bi
simge bir fikri somuta gtrerek leik bilgilere ykseltmek istedi
aklamay salar. Bu somutlama- ini syler. Leibniz bileimi doru
da herhangi bir nesne, herhangi bir lara ulama yntemi olarak belir
canl varlk temel alnr. Bu somut ler: Bileim yoluyla, basitten kar
simgeletirme btn bir yant kap maa ynelerek, ok zaman ok
sar, yle ki simgeletirenin tm byk dorulara ulalr. Kant,
eleri dizgesel bir dzeyde sim- onu eitli sunumlarn bir btnde
geletirilenin herbir esine teker bir araya getirilmesi olarak grr:
 BLGELK

En genel anlamnda bileimden e lr. Stoaclar iin bilgelik acdan

itli sunumlar birbirine balamay ve skntdan uzaklamayla, doa
ve onlarn eitliliini tek bir bilgi ya uygun yaamayla, doal-ussal
biimi altnda kavramay anlyo bir varlk olarak topluma yerle
rum. Hegel iin bileim diyalektik meyle, rnek insan olmayla belir
usavurmann nc evresidir, sa gindir. D etkenler karsnda g
vn ve karsavn almasdr. A pri l kalmak, ktlkleri anlayla, iyi
ori bileimselyarg Kantda deney likleri arballkla karlamak, fe
den gelmeyen yargdr: YaB yk laketler karsnda soukkanl ola
lemi A znesine bu kavramda da bilmek bilgeliin temel ilkeleridir. Bu
ha nce gizli bir biimde ierilmi da her zaman tutkulara sz geire
bir ey olarak baldr ya da B t bilmekle olasdr. Bilgelik tutkulara
myle A kavramnn dndadr. Bi kar ussall savunurken bilmez
rincisine ayrtrmah yarg, kinci lii srekli olarak bilgiyle ama zo
sine bilimsel yarg diyorum. (Bk. runluluunu getirir. Bilgelik birey
AYRITIRM A, DYALEKTK, sel dzeyde gl olmann koulu
KARISAV, SAV) dur. Eski A hidde bilgeliin gc
biraz da abartlarak yle anlatlm
B L G E L K (yun. sophia; ir. sa- tr: Bilgelik bilgeye bir kentte bir
gesse; alm. Weisheit', ing. wisdom). araya gelmi on sava nderinin
Eskiada felsefe, daha sonra er gcnden daha byk bir g ve
dem. Bilgelik felsefenin en eski ad rir. La Rochefoucauld bilgelii
dr, insanla ve evrenle ilgili tm bil toplumsal erevede ele alr ve Tek
gileri kapsar, bilimle eanlamldr. bana bilge olmak istemek byk
Dnyann nereden gelip nereye git bir lgnlktr der, ancak bir ba
tii, tanrsalln gereklii ve dn ka zdeyite onu bireyin itepileri-
yayla ilikileri, dnyada insann ye ne kadar gtrr: Deliliin dn
ri, bir toplumsal varlk olarak insa da yaayan kii sanld kadar bil
nn davranlarn nasl ve neye g ge deildir. Montaigne bilgelii so
re dzenlemesi gerektii bilgeliin nulan bakmndan ele alr, ona g
balva sorunlar olmutur. XVII. re Bilgeliin en salam belirtisi
yzyldan sonra bilgelik terimi zel salam bir mutluluktur. Boileau
olarak ahlakla ilgili bir anlam ka bilgeliin bir ama deil bir sonu
zanmaya balam, erdemle ean olduunu duyurur: En bilge kii
laml duruma gelmitir. Buna gre bilge olmay dnmeyen kiidir.
bilge, davranlarn usun nda Voltaire dnyann bilgelie doru
dzenleyen kiidir, hogrl ve yava yava ilerlediine inanr. J.-
uzlamal kiidir, dinginlie kavu J. R ousseau bilgece etkinlikleri
mutur, bakalarna da dinginliin yallara uygun grr: Genlik bil
deerini duyurur. Bilgelie en b gelii inceleme zamandr, yallk
yk eilim Stoa felsefesinde gr bilgelii uygulama zamandr. Ba
BLG
ron d Holbach dncesinde bil
gelie ayr bir yer vermez ve onu
insana yararl eyler arasnda sa
yar: Doru, bilgelik, us, erdem,
doa insan trne yararl olan be
lirlemekte edeer terimlerdir. Ya
zarlarn bilgelikle ilgili grleri ok
deiik hatta birbiriyle elikili olsa
da, onlarn ortak olarak duyurduk
lar tek ey vardr, o da bilgeliin
kiilik dzeyinde bir yetkinleme
olduudur. / J.-J. Rousseau: s
kender olmasaydm, diyor bu fa
tih, Diogenes olmak isterdim. Fi
lozof da yle diyebilirdi: u oldu
um ey olmasaydm skender ol
mak isterdim. Ben bundan kuku
luyum; bir bilgenin bir fatih olmay
istemesinden ok bir fatih bir bilge
olmak isteyecektir. Bilgeden baka
hangi insan u dnyada kahraman
olmak istemez? / Chamfort: Bil
geden ok deli var, bilgede bile bil
gelikten ok delilik var. / A. Gide:
Bilgelik usta deil aktadr. /
Senancourt: Kendi kendine yeten
ve kendi bilgeliinden beslenen in
sanlardan szedilir; lmszlk n
lerinde olsayd, onlara hayran ola
cak, onlara zenecektim; nle
rinde lmszlk olmadna gre zere kendine gre zmeye al
onlar anlayamyorum. / M. Yo-
urcenar: Artk tek bir bilgelik yok
tur, tm bilgelikler dnyaya gerek
lidir, onlarn birbiri yerine gemesi
kt deildir. (Bk. AHLAK, ER
DEM, FELSEFE)
B L G (yun. episteme\ fr. con-
naissance\ alm. Erkenntnis, Kernt-
nis\ ing. knowledge). Nesneyi zi
hinde var klan dnce edimi. Bu
edimle zihinde var klnan nesne.
Edim olarak alndnda bilgi her
hangi bir eyi dnceyle sezmek
anlamna gelir, bu sezi duyu or
ganlarnn araclyla olduu gibi
onlann aracl olmadan da olabi
lir. Bilgilerimizi gerek dnyadaki
gerekliklerin yanslar olarak be
lirleyen Platon bilgi edinmeyi anm
sama olarak gryor, d dnya
gzleminin anmsamaya kolaylk
saladna inanyordu. Felsefe ta
rihi boyunca bilgi konusunda iki
kart gr ortaya kondu: Platon
ve br lkcler doutan bilgi
lerin varln savundular. Aristo
teles ve br gerekilerse bilginin
tmyle dnya deneyleriyle, duyu
organlar araclyla yani sonradan
elde edildiini savundular. Bu nok
tada grmz ne olursa olsun,
bilgi gereklikte karl olan ya da
tasarmsal olan bir eyin kavram
ya da fikridir. Bilgi sorunu felsefe
nin en eski sorunudur, bir zne-
nesne kartl iinde belirir ve bu
kartlk iinde zmn arar. Her
felsefe okulu bilgi sorununu lk-
c-gereki ayrm tem el olmak
mtr, zne-nesne ilikisine verdi
i anlama gre belirlemitir. Bunun
yannda bilginin ne lde olas ol
duu, uzanmnn ne olduu, buna
gre neyi nereye kadar bilebilece
imiz sorunu da felsefenin temel
sorunlarndandr. Bilginin ruhbilim-
sel kayna elbette insann dnya
karsndaki merakdr, ancak ger
ek anlamda bilgiyi yaratan ve ge-
 BLG

Etiren ey insann dnyay daha trm ek istem eyenler de oktur.

kullanlr klma istemi ve buna g- Platon ok ey renmenin bilge
k insan yaamnn eitlilenmesi, lik iin yeterli olmadn bildirerek
giderek karmaklamasdr. nsa yle diyordu: nsanlar ok ey
nolu her zaman bir eyler ren- rendikleri zaman bilge oldukla
n e k istemitir, ancak tarih iinde rna inanacaklar, ama onlar byk
jaam n iblmyle okyapl bir bir ounlukla bilgisiz olacaklar,
grnm kazanmas renilecek yaam ilikilerinde dayanlmaz
eyleri oaltmtr, renmeyi ya kalp bilgeler olacaklar. Goethenin
a n iin, yaam gelitirebilmek iin Faustu yle diyordu: Felsefeyi
zorunlu klmtr. lkclk-gerek- inceledim, hukuku ve hekimlii de.
ilik sorunu da, daha genel dzey Hatta, yazk, diimi trnama ta
de bilgilerimiz nceliini ustan m kp batan sona dinbilimi de. te,
deneyden mi alr sorunu da, bir ba zavall ben, tm bilimimle, eskisi
ka deyile znenin mi nesnenin mi kadar bilge deilim. Bilgi yaam
ncelikli ge olduu sorunu da in iin her ey olmasa bile yaam de
sanln ve dolaysyla bilginin geli itiren en byk g olarak d
imi iinde karmaklamtr. Bilgi nlmelidir. / H.-F. Amiel: Oldu
edinme serveni her ada g bir unu sandn eyi syle, sana ol
sorun ortaya koymutur, glk madn eyi syleyeyim. / P.
lerle ve tehlikelerle dolu bir ser Claudel: Bana hibir ey Sokra-
ven olmutur. Vergiliusa eylerin te sin u zdeyii kadar bo g
nedenlerine inebilene ne mutlu de rnmyor: kendi kendini tan. En
dirten budur. Bilgi edinme iinin za doru tanma arac kendi kendini
manla gelitii, kolaylat, yaygn unut olabilirdi. /A . Maurois: Ba
lat dorudur. Bu deiim her kalarn kendimiz gibi bilirsek, on
eyden nce bilgi edinmeyi kolay larn en knanlas eylemleri bize ba
latran aralarn bulunmasyla sa lanas grnr. / Roger Bacon:
lanmtr. E. Renan yle der: En renen insan inanmaldr, bilen
sradan renci bile Arkhimedesin insan incelem elidir. / Bossuet:
yaamn adam olduu dorular Sevgiye ynelmeyen, kendi ken
biliyor. Her ey bir yana, bilgi her dini kandran ksr bilgi yok olsun.
ada nemsenmi, hatta dnya / Maine de Biran: Bilgi zorunlu
nn gerek kurtarcs olarak d olarak karsavla oluur, insan iin
nlmtr, zellikle gl bir ah her ey karsavdr, insan kendin
lak iin salam bir bilgi temeli n de de ilkel ve giderilmez bir kar-
grenler ok olmutur. Bu ynde savdr, dnyayla bylece bir btn
Sokrates, lkc bir anlay iin oluturur. (Bk. AYDIN, BLGA-
de, Kendi kendini tam diyerek in R A T IR M A SI, B L G B L M ,
sana ben aratrmasn nermitir. BLGKURAMI)
Ancak bilginin nemini anya g
BLGARATIRMASI

B L G A R A T IR M A S I (fr. limsel almalarda ortaya konul

gnoseologie; alm. Gnoseologie-, mu olan ilkelerle, varsaymlarla,
ing. gnosiology). Dnyayla ilgili tu sonularla ilgili eletirel bir aratr
tarl bir yoruma ulaabilmek iin madr, bu eylerin mantksal teme
kavramlar belli bir dizge iinde ay lini belirlemek, nesnel deerini or
rtrmaya dayanan bilgi alan. Bi taya koymak amacn gder. Bilgi
limlerde kavramlar, ilkeleri, yn bilim kavramm sk sk kartrld
temleri, tanmlar tartmaya daya bir kavramdan, bilgikuram kav
nan bilgi alan. Bilgiaratrmas bil- ramndan da ayrmak gerekir. Bil
gibilime kart olarak ve bilgikura- gibilim bilimsel bilginin ne olup ne
mna yakn bir anlamda, tanma ye olamayacan ortaya koyarken, bil-
tisiyle ilgili edimlerin ayrtrmas gikuram yalnzca bilgi edinme iin
na da ynelir. Bu anlamda Kantn de zneyle nesnenin yani bilgiye
tanma yetilerimizin a priori ayr ulaanla bilgisine ulalann kar
trmasyla ilgili almasn anmsa lkl konumunu ve ilikilerini ele alr.
tr. Bilgibilim, bilgikuram ve bilgi- Bilgibilimle bilgikuramn zdele
aratrmas aralarna kesin snrlar tirme eilimine daha ok ngiliz ve
konulam ayacak alandr. (Bk. amerikan dnce dnyasnda Ta
BLGKURAMI, BLGBLM) lanmaktadr. (Bk. BLG, BLG-
KURAMI, BLGARATIRMASI,
B L G B L M (fr. epistemologie-, YNTEMBLM)
alm. Wissenschaftslehre\ ing. epis-
temology). Bilimler felsefesini bi B L G C L K (lat. sophisma; fr.
limsel yntem aratrmas ereve sophism e; alm. Sophisma-, ing.
sinde deil de ilkelerin belirlenmesi sophism). Doru dzenlenmi
erevesinde ele alan inceleme ala karmlarla yanl bilgilerden yanl
n. Bilgibilim, bilimsel aratrmalar sonulara ulama ustal. Bu tu
da ortaya konulmu olan felsefi so tum bakalarna, bazen de kendi
runlar tartr. Bu yzden bilgibi ne, grnte doru olan yanl bil
lim kavramyla bilgiaratrmas kav gileri doru diye benimsetmek ei
ramn zdeletirm e eiliminde liminden doar. Doru bilgiye var
olan dnrler vardr. Bilgibilim, mak dorulardan doru karmlar
temelde, bilimsel bilginin eletirili yapmakla olasdr. k noktalar
bir biimde incelenmesini ve by nn yani ncllerin yanlln giz
lece nesnel deerlerinin ortaya ko leyerek doru bir mantk yolu izle
nulmasn amalar. Bilgibilimi ken mekle yanl bilgiler elde etmek ve
dine ok yakn duran yntembilimle bu bilgileri doru diye benimset
de kartrmamak gerekir. Yntem- meye almak yunan dncesin
bilim, mantn bir blm olarak de sofistlerin eilimiydi. Sofistler
bilimsel aratrma yntemi erini in olumsuz kukuculuk diye belirle
celer. Bilgibilim, buna karlk, bi yebileceimiz bir tutum iinde, in

sanlara doru bilgiye hibir zaman
alalamayacam, hatta doru bil-
p diye bir eyin olamayacam bil
iliyorlard. Mutlak doru bilgi ola
mayacana gre, bize doru g-
neni doru diye benimseyebilir
dik. Protagoras yle diyordu: n
san her eyin lsdr, varolan
larn varolduklarnn da, varolma
yanlarn varolm adklarnn da.
Gorgias da u grteydi: Bir ey
yoktur, olsa da bilemezdik, bilsek
de bakalarna bildiremezdik. Bil
gicilik ve onun dayana olumsuz
kukuculuk sofistlerden sonra da
kullanld. Sokratesi okullarn fi
lozoflar da bu ynde grler or
taya koydular. Bilgicilik en kt
inandrclk yntemi olarak her za
man kullanlmtr. (Bk. SOFST)
B L G K U R A M I (fr. thorie de
connaissance; alm. Erkenntnis-
theorie\ ing. kenlore). Bilgi edin
me olgusunu zneyle nesnenin ya
ni bilgiye varanla bilgisine varla
nn karlkl ilikisi iinde ele alan
inceleme alan. Bilgikuram, bilgi
nin oluum kurallarm incelemekle
felsefenin temelini oluturur. Buna
gre her felsefe eidi ynleriyle
ancak bilgi kuramnn nda do tadan kaldracandan bilginin var
ru olarak kavranlabilir ya da bir fel
sefeyi doru olarak anlamak her
eyden nce onun ierdii ya da
dayand bilgi kuramn doru ola
rak kavramakla olasdr. Bilgikura-
m felsefeye temel zelliklerini ka
zandrr: bir felsefe bilgi kuramna
gre gereki, usu, sezgici, ara-
nedenci, varoluu vb. olur. y
BLGKURAMI
leyse bu bilgi alan bir felsefenin
can ya da bilincidir. Bir bilgikura-
m ne kadar aydnlk, ne kadar tu
tarl olursa, onun eti kemii duru
munda olan felsefe o lde b
tnlkl, anlalr, kkl ve ussal
olacaktr. Felsefede bilgi sorunlar
tm br sorunlar nceler ve ay
dnlatr. Sorun her eyden nce bil
ginin hangi koullarda olutuu, bu
oluumda zneyle nesnenin kar
lkl konumunun ne olduu, zel
olarak bilgi edinme iinde znenin
mi yoksa nesnenin mi daha etkin
olduu sorunudur. Bilgikuramnda
nesneye verilen arlk gereki ba
k, zneye verilen arlk lkc
bak ne karsa da, zne ve nes
ne dengesi ya da zneyle nesne
den birinin brn kesin olarak
gerekli klmas mutlak lkclkle
mutlak gerekilii olanaksz klar.
Bir baka deyile, bilgi edinmede
zneyi yoksarcasm a nesneye ve
nesneyi yoksarcasma zneye ar
lk vermek olasl yoktur. nemli
olan, bilginin hangi koullarda olu
tuunu belirlerken znenin mi yok
sa nesnenin mi daha baskn ya da
daha etkin olduunu gstermektir.
br trls kutuplardan birini or
ln tehlikeye drecektir. Bilgi-
kuram felsefe iin belirleyici bilgi
alan olmakla, bir felsefe iinde e
itli blmler arasnda birlii gven
ce altna alan tek lttr. rnein
bir felsefede devlet anlayyla es
tetik anlaynn uyumas ya da da
ha dorusu bir btne katlrcas-
na doal bir biimde yanyana gel 6 9
BLGKURAMI

mesi byle bir ltn salad tu edinmenin tek yolu zihnin kendi
tarllkla olacaktr. Bir felsefede bil- zerine kapanmas ve gerekliin
gikuram ayrca aklanm da ol daha nce edinilmi kopyalarn bi
sa, btne azok rtl bir biim rer birer ortaya oymaya almas
de ve elbette sonradan ortaya dr. Aristoteles byle bir tutuma ya
karlp apak gsterilecek bir bi namaz, ona gre bilginin kayna
imde dalm da olsa temel belir bizim dmzda bulunan ve bizi sa
leyici ge olarak akl, tutarll ran somut gerekliktir, bu gerek
salar. Bilgikuram bu yzden yz liin bilgiye temel olacak verileri bi
yllar boyunca felsefenin temelini ze duyu organlaryla ular. Bu a
kurarken, bilgikuram terimi an r iki bak asnn daha sonra da
cak XIX. yzyldan sonra kullanl srd grlr. rnein XVII.
mtr. Bu arada birok filozofun yzyln nl gereki filozofu Loc-
gznde felsefenin can damar olan ke Zihinde hibir ey yoktur ki da
bilgikuram baz filozoflarca pek ha nce duyularda bulunmu ol
nemsenmemitir, bazlar onu da masn der. Bu gr deneyciliin
ha ok kurgusal bir retim alan slogan omutur. Leibniz, Lockela
olarak deerlendirmilerdir. Bilgi- arasndaki ayrl ortaya koyarken
kuramma bu ikinci adan bakan yle der: Deneme yazar her ne
lar felsefeyi bir dizge olmaktan ok kadar benim de alkladm nice
zgr bir aratrma alan, zgr bir gzel ey sylyor olsa da dizge
aray ortam olarak belirleyen d lerimiz birbirinden ok ayr. Onunki
nrlerdir. Bu noktada filozof ve daha ok Aristotelesle ilgili, benim
dnr ayrlnn ortaya kmas ki Platonla, her ikimiz de bu iki
doaldr. nk bilgikuram yla eski filozofun retisine birok ba
dorulanmam bir felsefe btn kmdan uzak dyor olsak da.
lkten ve tutarllktan, dolaysyla Descartesn yepyeni felsefesi de
anlalrlktan biraz uzak olacaktr. bilgikuram asndan zgn gr
Bu yzden bilgikuram en eski za ler getirmitir. Descartes her ey
manlardan beri gerek anlamnda den nce ncesel bilgilerin ya da
filozoflarn balca kaygs olmu doutan bilgilerin (fikirlerin) var
tur. Descartesdan nceki filozof lna inanan bir lkcdr. Bununla
lar fikirle gereklik ilikisini ara birlikte bilgide d dnya deneyine
trmaya byk nem vermiler, bu de arlk verir. Ona gre bilgimi
arada aratrmalarn ya fikre ya zin temelini oluturan fikirler an
gereklie arlk vererek bitirmi lkta doutan bulunan fikirlerdir,
lerdir. rnein Platon bilgi nesne ancak bunun dnda bizim bazlar
sinin insan zihninde ncesel olarak duyumdan (edinilmi), bazlar im
bulunduunu benimserken, Aristo gelemden (yapay) fikirlerimiz de
teles balangtaki zihni bo bir dz vardr. Descartesda bu i ve d
lem saymtr. Platona gre bilgi dengesi kurulduktan epeyce sonra
 BLGN

bile ngiliz deneycileri d dnyaya Felsefede lkclk sonlunun ger

bilgide tam anlamnda ncelik ta ek varlk olarak tannmasna da
nmlardr, bu da XVIII. yzylda yanr. Her felsefe znde lkc
Humela birlikte deneycilii kuku lktr ya da en azndan ilke olarak
culua gtren gelimelere yol a lkcle sahiptir. Son byk
mtr. Deneycilerin bilginin temel dizgeci filozof olan Hegelden son
lerini tartmaya varan kukuculu ra felsefede dizge fikri zayflarken
unu Kant bilgide deneycilie b hatta tmyle braklrken bilgiku-
yk yer vermekle birlikte bilgiye ev ram da balca felsefi aratrma ala
rensel zorunluluu getirerek am n olmaktan uzaklam grnmek
tr. Kant yle der: Bilgi gerekte tedir. Ancak bu uzaklamay belki
iki eyi gerektirir: genel olarak bir de ada felsefenin bir baars
nesnenin dnld kavram olarak grm em ek gerekir. (Bk.
(kategori) ve bir nesnenin verildii BLGBLM, BLG ARA TIR-
sezgiyi. Kavram karlayan belli bir MASI, FELSEFE)
sezgi olmasayd, bu kavram biimi
asndan bir dnce olacakt ama B LG N ( fr. savanf, alm. Ge-
onun herhangi bir nesnesi olmaya lehrte; ing. learned man). Bir ya
cakt, ayrca herhangi bir eyin bil da birka bilimde derinlemi kii.
gisi onunla olas olmayacakt. Al Bilgin terimi bilimlerin uzmanlk
man lkcln doruk noktas alanlarna dnt bu ada gi
na kadar karm olan Hegel ger derek daha az kullanlmaktadr. Bu
eki felsefenin en eski ve en te terim genellikle ok bilen, derin
mel ilkesi olan Zihinde hibir ey aratrmalar iinde olan, kendifli bi
yoktur ki duyulardan gelmi olma limsel almaya adam bulunan
sn ilkesini yadsmadan onun kar anlamnda kullanlr. Bu yzden bil
t olan ilkeyi Duyularda hibir gin kii olaanst dzeyde bilgili
ey yoktur ki zihinden gelmi ol bir kii olarak dnlmtr, en
masn ilkesini de doru sayar ve azndan onda dehay dndren
yle der: Genel olarak elbette bir eyler vardr. lgnln birin
yanl bir biimde Aristotelese mal ci basama bilgin olduuna inan
edilen eski bir ilke vardr, bu ilke maktr diyen spanyol atasz bu
A ristoteles felsefesinin temelini ayrcal olumsuz anlamda duyu
oluturan bir ilke gibi alnmaktadr: rur. Her ne olursa olsun bu terimin
N ihil est intellectu quod non pri- ierii ok belirgin deildir, bilim
us fu erit in sen su '. Kurgusal felse adamnn belirginlii yamnda bil-
fe bu ilkeyi kulak ard etmemeli, ginin kayganl byk glk or
ayrca u kart ilkeyi de benimse taya koyar. Gene de bilgin bilim
melidir: 'Nihil est in sensu quod non adamndan daha yetkin bir kiilii,
fuerit in intellectu. Hegel lk bilgiler arasnda balantlar kura ku
clkle ilgili olarak unlar syler: ra yetkin bir bilme gcne ulam,
BLM
hatta bilginin alann bululara ka
dar alan bir yaratclk alan kl
m bir kiilii duyurur. Bilginle
bilge arasna da bir ayrm koy
mak gerekir: bilgin daha ok bilim
le, bilge daha ok ahlak ve metafi
zikle ilgili gibidir; ayrca bilgin, bil
geden daha dar bir alann insan ol
makla ayrlr: bilgin bilge kadar her
eyi bilen olmasa da bilim adam
kadar dar erevede snrl deil
dir. /J.-J. Rousseau: Bilginlerimiz
den kendini dinletmek zevkini kal
drn, bilmek onlar iin bir anlama
gelmeyecektir. / Claude de Sa-
int-Martin: Bilginler, biliminizi unu
tun, onlar sizin gznz balyor.
/ Saint-Simon: Bilginler sanayici
snfna byk hizmetler veriyor
lar, ama onlardan daha byk hiz
metler salyorlar, onlardan yaam
larn salyorlar. / A. Carrel: Bil
ginlerin kavrayn artrmann en
iyi yolu onlarn saysn azaltmak
tr. / Cl. Lvi-Strauss: Bilgin do
ru yantlar hazrlayan insan deil
dir, doru sorular soran insandr.
/ Molire: Ben size kefilim bunda
/A hm ak bir bilgin ahmak bir cahil
den daha ahmaktr. (Bk. BLGE
LK)
B L M (y u n . ep istem e ; lat.
scientia; fr. science', alm. Wissen,
Wissenschaft, ing. science). Olgu
larn yasalarna ulamak iin konul
mu bir dzenli bilgiler ve yntem
ler toplam. Her bilim bir olgular
aratrmasdr; bir konu ve bt
nyle bu konuyu uyarl aratrma
yntemlerinden oluur. En genel
anlamnda bilim belli bir alanda ya
da belli bir konuda ortaya konul
mu dizgesel bilgiler toplamdr. Bu
yzden Henri Poincare bilim ada
mm bir dzenleyici olarak dn
m ve yle demitir: Bir ev na
sl talarla yaplrsa bilim de olgu
larla yaplr. Ancak olgular ymak
bilimi salamaz, talar ymakla
nasl ev yaplamazsa. Eski zaman
larda bilim felsefeyle ya da metafi
zikle zdeti, her trl kuramsal bil
gi bilim diye anlrd. Deneye daya
l bilimlerin zel olarak ikincil bir
yeri vard. Bilimlerin deneye yasla
narak felsefeden ayr zerk bilgi
alanlar olmaya balad Yenia
balarndan sonra bilim felsefeyle
zde olmaktan kt. Daha XVII.
yzylda Descartes skolastik felse
feye ynelik eletirici bak as
iinde bir bilim snflamas yapmt:
onun bilim aacnn kkleri me
tafizik, gvdesi fizik, dallar da ma
tematik, hekimlik ve ahlakt. Bu
nun ok uyarl bir bilim snflamas
olmad kesindir, ama bu snfla
mada ortaa dncesinin ya da
skolastik felsefenin kat metafizik
i bakna ters den bir anlay
egemendir. Ortaam ikinci yar
snda bilimsellik tasm yntemleriy
le tmdengelimler yapmakla snr
lanyordu ve o dnemde gkbilgi-
si, elfal, cincilik, byclk gibi
etkinliklerde bilim saylyordu. Bu
gnk bilimsel kavray yava ya
va Yenian eiinde ya da R
nesans dneminde olumaya yz-
tuttu, bu oluum her eyden nce
dncenin temeline kukucu ba

k koyarak gerekletirildi. Bir
Montaigne eski olumsuz kukucu
lardan, rnein bir Pyrrhondan,
yani bilginin evrensel geerliliine
inanmayan kukuculardan etkilen
mekle birlikte olumlu kukuculu
un yani doru bilgiye varabilme
yolunda kukuyu temel almaya da
yanan bak biiminin kurucularn
dan biri oldu. XVII. yzylda bi
limsel bak as Descartes kadar
Francis Baconn dnce dnya
snda kendini gsterdi. Bacon do
aya egemen olm ak adna doa
olaylarn incelemek ve bu yolda de
neyler yapmak gereini bildiriyor,
doaya egemen olmann yolu do
ay tanmaktan geer diye d
nyordu. Bunun iin nyargszlk
ya da kukuculuk gerekliydi. Ba-
cona gre kesinliklerden deil ku
kulardan yola kmak gerekliydi,
kesinliklere ancak kukulardan gi
dilebilirdi. Bacon yle diyordu:
Dncede kesinlikten yola k
lrsa ve belli bir sre kukuya sa
brla katlanlrsa kesinlie ulalr.
Bacon Novum Organumda. yle
der: Doann klesi ve yorumcu
su olan insan ancak bu doann ya
salaryla ilgili deneysel ve ussal bu
lular lsnde eylemde bulunur
ve anlar.(...) nsann bilimi gl
lnn lsdr, nk nedeni lk tarihi olmak zere ikiye ayrlr.
bilmemek sonucu yaratmamak de
mektir. Doay ancak doaya ba-
eerek ele geirebiliriz. Kurgusal
dncede neden adn tayan ey
uygulamada kural olur. Bu bilim
ci bak deneyi birinci planda nem
serken gerekte deneyle usun bir
BLM
liini ngrr: Bilimleri incelemek
te birbirine karan filozoflar, de
neyciler ve dogmaclar olmak ze
re iki snfa ayrlrlar. Karncaya
benzeyen deneyci yiyecekleri y
makla, sonra da onlar tketmekle
yetinir. Dogmac rmcek gibidir,
maddesini kendi varlndan kar
d alarn rer. Ar ortada yer alr,
hammaddeyi tarlalarda ve bahe
lerde ieklerden toplar, sonra ken
dine zg bir sanatla iler ve sindi
rir. Gerek felsefe de buna benzer
eyler yapar, o yalnzca ve zellik
le insan ruhunun doal gleri ze
rine temellenmez ve doal tarihten
elde ettii maddeyi iki kaynakta
bulduu biimiyle bellee brakp
kmaz, onu iledikten ve sindir
dikten sonra doaya koyar. Byle
ce bizim en byk dayanamz,
her eyi ummak zorunda olduu
muz dayanak, deneysel yetiyle us
sal yeti arasndaki sk ibirliidir.
Bu ok nemli bak asn Bacon
bilimler snflamasyla tamamlar.
Onun bugnnn bilim koullar
na ok uymayan snflamasnda en
nemli zellik bilimsel bilgiye ta
rihsel boyutun eklenmesidir. Bacon
bilim alann byk paraya b
ler: tarih, felsefe ve iir. Bellek bili
mi olan tarih, doal tarih ve uygar
Doal tarih doa olaylarnn tarihi
dir, uygarlk tarihi de insanln ta
rihidir. Bacon bu paradan en
ok felsefeyi nemser ve onu
dala ayrr: dinbilim, doabilim, in
san bilimi. Dinbilim kendi iinde b
lnmez. Fizik adm verebileceimiz 73
BLM

doabilim kuramsal ve ilevsel ol sonra Spencer bilimleri soyut bi

mak zere ikiye ayrlr. Kuramsal limler (mantk, matematik), soyut-
ya da kurgusal fizik Aristotelesin somut bilimler (fizik, kimya), so
drt nedenini aratrr, ilevsel fi mut bilimler (biyoloji, toplumbilim)
zik dnyann olgularna ynelir. Ku olmak zere ayracaktr. Ancak bi
ramsal fizik de zel fizik ve meta limlerin sayca byk art gster
fizik olmak zere ikiye ayrlr. zel dii yzylmzda herhangi bir bi
fizik maddesel nedeni ve etkin ne lim snflamas yapmaya kalkmak
deni, metafizik sonusal nedeni ve olanaksz denemek olacaktr. Bu
biimsel nedeni ele alr. Bacon in yzden ille bir snflama gerekiyor
san bilimini bireysel ve toplumsal sa bilimleri doa bilimleri ve insan
olmak zere iki ayr alana bler. Bi bilimleri olmak zere ikiye ayrmak
reyselde hekimlik, mantk ve ah en dorusudur. Marx byle bir s
lak, toplumsalda ynetim sanat ve nflamadan yana kyor ve yle
insan ilikileri vardr. Bilimin meta diyordu: Bir tek bilim tanyoruz,
fizikten uzaklat ve yarargzetir o da tarih bilimidir. Tarihin iki y
bilgide snrland bir an balan z vardr, o da doann tarihi ve
g noktasnda Bacon bir bilim ay insann tarihi olmak zere ikiye b
dnlatcs olarak grnr. Bilimsel lnebilir. Bununla birlikte bu iki yan
dncenin hzla gelitii modern birbirinden ayrlabilir yanlar deil
zamanlarda baka bilim snflama dir. nsan varolduka doann tari
laryla da karlarz. Bunlardan en hi ve insanlann tarihi birbirine ba
nemlisi elbette olumcu filozof ml olacaktr. M arxin bu gr
Auguste Com teunkidir. Auguste bize tarih bilincinin yetkin bi
Comte bilimleri matematik, gkbi imde gelitii XIX. yzylda ta
lim, fizik, kimya, fizyoloji ve top rihsel bak asnn nemini, ayr
lumsal fizik (toplumbilim) ola ca bilgiye btnsel bakn yararn
rak snflar ve onlar konularna g duyurur, te yandan elbet bugn
re somut bilimler ve soyut bilimler tek bir bilimin varlndan szetmek
diye de ayrr. Comte yle der: olas deildir, daha ok bir bilimler
Bacondan beri tm yetkin kafa btnnden szetmek olasdr. Ta
lar ancak gzlemlenen olgulara da rihsel bak zorunludur: ada bi
yanan bilgilerin gerek bilgi olabi limsel kavray, zellikle insan bi
leceini syler. Comte, yeni bilim limleri dzeyinde bir olguyu ak
sel kavrayta nasl sorusunun lamak isterken, onu gemiine g
geerli olduunu, niin sorusu trmeyi, onu geliim aamalarna
nu soran bilimsel dncenin ge gre anlamay ngrr. Bugn iin
mite kaldn bildirir. Eskinin mut bilim dncesi, belli bir alanda ya
lak bilimsel bak asna karlk da belli bir konu evresinde olayla
yeni bilimsel dnce yalnzca g rn llebilir ilikilerini onlarn ta
reli bilgiyi amalamaktadr. Daha rihsel dnm aamalarndan gi

derek kavramaya alan dnce
dir. Ayrca yzyllardr felsefenin te
mel konusunu oluturan usuluk ve
deneycilik kartl da yeni bilim
sel dncede enaza indirgenmi
tir. Bu konuda Gaston Bachelard
yle der: Bilimsel felsefe iin ne
mutlak gerekilik ne mutlak us
uluk vardr. Gerekilik ve us
uluk birbirini tmleyen iki ge ola
bilir ancak: Bilimsel eylem zeri
ne dnldnde, gerekilikle
usuluun aralksz bilgi alveriin
de olduu grlr. Bilimsel kant
oluturmakta ne biri ne br tek
bana yeterlidir. Yeni bilimsel d
ncede usun denetledii deney ve
deneyin dorulad us bilimsel d
ncenin temelini oluturacaktr./
Henri Poincar: Ahlaki dorudan
k o rk m am a m z g erek iy o rsa,
bilim sel d orudan haydi haydi
korkm am am z gerekir. Bilimsel
doru her eyden nce ahlakla
kartlk iinde olamaz. Ahlakn ve
bilimin kendilerine zg alanlar
v a rd r, b u n la r b irb irle rin e
karmazlar. (..) Ahlak d bilim
olmad gibi bilimsel ahlak diye bir
ey de yoktur. /Descartes: Bilim
kadn gibidir: utanmay biliyorsa
kocasnn yannda kalr, o zaman
onu yceltirler. Kendini herkese
verdii zaman klr. Bilimler
imdi maskeli drmdalar; onlar
m ask elerin i k ald rd n d a tm
g z e llik le riy le g r n e cek ler.
Bilimler dizisini bir btn olarak
gren birine onlar aklda tutmak
saylar dizisini aklda tutmaktan
daha g grnmeyecektir.(Bk.
BLN
BLG, BLGN, DYALEKTK,
FELSEFE, SINIFLAMA, YN
TEM)
B L M C L K (fr. scientism e;
alm. Scientismus; ing. scientism).
Bilimin her sorunu zebilecei fik
rine dayanan ve bilimsel bilgi d
nda her trl bilgiyi yadsyan
reti. Bu reti bilimlerin byk bir
geliim gsterdii XIX. yzylda
olumculukla gelen bilim inancnn
ar bir anlatmdr. Tm bilgileri
bilimsel bilgi olarak belirlemeye a
lan bilimcilik, bilimin tm dn
sel gereksinimleri karlamaya ye
terli olduunu, bilimin dnda d
nce konular aramann bouna ol
duunu bildirir. Olumculuun bir
meyvesi olarak XIX. yzyl sonla
rnda gelien bilimcilik bir bakma
bilinemezciliin karsav gibidir, bi
limin her trl bilinemezi zece
ine, Tanr ad altnda birletirilen
bilinemeyenler toplamnn giderek
azalacana inanr. (Bk. BLNE
MEZCLK)
B L N (lat. con scien tia \ fr.
conscierce\alm. Selbstbewusstse
in; ing. consciousness). Benin ken
di durumlar ve kendi edimleri ze
rine sahip olduu azok aydnlk
bilgi. Bir znenin kendi zerine sa
hip olduu dorudan doruya bil
gi. Bilin kavramn bilgi kavramyla
zdeletirdiimiz olur, bilinlilik
bilgililiin bir sonucudur. zellikle
konuurken yaptmz bu zde
letirme bilincin bilgiden baka bir
dayana olamayacan ortaya ko
BLN

yar. Grevlerini biliyor yerine doru ve iyi te m e lle n d irilm i

grevlerinin bilincinde deyiimiz yantlarn basit bir oyunundan daha
buna rnektir. Yaplanlarn bilin zengin bir etkinlii gerektirir. Bilin
cindeyim yerine yaplanlar bili iki ayr grnm ortaya koyar. Buna
yorum deyiimiz de buna rnek gre kendiliinden bilinle d
tir. Bilgiyle bilinci birbirinden ay nlm bilinci birbirinden ayrmak
ran, bilincin her durumda doru gerekmektedir. Kendiliinden bi
dan doruya bilgi olmasdr, dolayl lin, kiinin kendi yaamndan ya
bilgi olmamasdr. Bilin denilince da kendi varlndan ald btn
zellikle bir btn oluturan bilgiler sel ve dolaysz bilintir, deyim ye
to p la m n d n r z . H enri rindeyse znenin kendi kendinde
D elacroix bilinci yle tantlar: basit grnmdr. Dnlm
Bilin iki balak terimi, Dnyay bilin, znenin kendi stne dn
ve B eni birletirir ve kartlatrr. mesiyle, kendim bir nesne olarak
O bu iki terimin kartlnda onlar belirleyip kendi stne kapanma
belirleyen dncenin birliidir. O syla, kendine ussal ve ayrtrc
her eyden nce belli bir znenin bir tutum iinde ynelmesiyle elde
kendinde grndr. Daha derin ettii bilintir. almaya dalm bir
anlamda o bir tarih ve bir yapttr, kii yamurun baladna dikkat
bir yazg ve bir servendir. Evrenin etmese de yamuru duyar. Ack
bilinci zel znenin bilincini sarar. mann, susamann, havasz kalma
zne kendini ancak evreni alg nn bilinci kendiliinden bilintir. n
larken alglar. H er zaman onun san dt belli bir ruh durumu
k en d in i alg lay b ir evrenin nu kavramak zere dikkatini kendi
barnda olur. O ancak evrende zerinde toplayabilir, kendine
ev ren le k en d isid ir. H er bilin zmleyici bir biimde ynelebilir,
evrenin merkezli ve parasdr. Tm bu durumda da bilin dnlm
varolularn koulu olan bilin bilintir. Felsefe tarihi boyunca bir
v aro lu larn b irli in i, eylerin ok filozof bilin sorununa deiik
evrenini ve bilinlerin evrenini aklamalar getirmitir. Klasik fel
gerektirir. Bilincin olduu her yerde sefe zneyi kendi zerinde tam
bir etkinlik szkonusudur. Bilin bir gl sayyordu, ada felsefe z
yans, bir ayna olmaktan ok tede nenin bu yetkinliini kukuyla kar
etkindir ve retkendir. Her bilin bir lamtr. Tam glln olama
atknn belirtisi ve rndr, yacan ilk grenlerden biri Ni-
iteki bir atknn ya da dtaki bir etzschedir. Nietzsche znenin iz
atknn. Bilincin etkinlii biyolojik ledii yollar konusunda u ya da
ve toplumsal ortama uyuu aar. bu nedenle kr ya da yar kr ola
Tm insani ve toplumsal eylerin bileceini, grmez davranabilece
k u ru c u su o la n z ih in se l edim ini gstermiti. Freud bilincin tm
evreye verilen yantlarn, hatta zihin etkinliklerine karlk olmad
 BLN

m bilindm ortaya atarak gs lincin tanmlanmasna da kardr.

terdi. Bu tr baklar klasik felse yle der: Bilin tanmlanamaz. Bi
feye yabancdr. Aristoteles iin bi lincin ne olduunu biz de tam ola
lin insann tm etkinliklerine yani rak bilemeyiz. Kendi aka sezii
dnsel ve duygusal tm ruh olu mizin tanmn da bakalarna bula
umlarna karlktr. Stoaclar bi nkla dmeden veremeyiz. Bu
linci insann kendi ruhundan ald nun nedeni basittir: bilin her bilgi
dolaysz sezgi olarak grm nin kkeninde vardr. M arx d
lerdir. Descartesn gznde bilin ncede bilin, nesnel dnyann,
ruhun zdr, dncenin kendi gereklikler dnyasnn bilincidir,
sidir. Leibnize gre bilin tzn ayrca bu bilin dnyadan edinil
gerek doasn ve ruhun zn mi bir ey olmakla dnyay d
bilmemize olanak veren sezgidir. ntrecek bir g tar. Bu anla
Hum eda bilin kendimizde sezgi yta bilin her eyden nce snf
sine ulatmz seik olgular ok bilinci olarak ortaya kar. (Marx-
luudur. Bilinci hem kendinin hem Engels: Bilin yaam belirlemez,
baka eylerin dorudan doruya yaam bilinci belirler. Marx: Ya
bilgisi olarak gren filozoflarn ba am belirleyen bilin deildir, bi
nda K ant ve H am ilton gelir. linci belirleyen yaamdr. Birinci
Kanta gre bilin ncesel biime durumda yaayan bireyden yola
uyarl bir i duyumdur, hibir za kar gibi bilinten yola klr, ikinci
man varln kendisine ulaamaz. durumda gerek yaayan bireyler
K antda tm sunumlar tek bir bi den yola klr ve bilin onlarn bi
linte bir araya gelir. Bu olmadan linci olarak alnr. Marx: Bilinci
herhangi bir ey ne dnlebilir yeniden dzenlemeli demek dn
ne tannabilir. Kant yle der: Bi yay bilinli klmak demektir, dn
lincin biimsel birlii her bilginin yay kendisiyle ilgili dlerinden
nesnel kouludur. Ona gereksinme kurtarmak demektir.) Husserl bi
duyuum herhangi bir nesneyi ta lin herhangi bir eyin bilincidir
nmak iin deildir yalnzca, ama derken ieriksiz bilin olamayaca
hibir sezgi bu koul olmadan be n bildirir, bylece gereki bir tu
nim iin bir nesne durumuna gele tum alr. Ona gre bilin, bilincine
mez. Bu bileim olmad zaman e varlan nesne ile bilince varan z
itlilik tek bir bilinte toplanama nenin somut ve indirgenemez ili
yacaktr. Hamiltonun gr da kisinde kendini gsterir. Bilin on
ha deiiktir: bilin bir zne-nesne da ynelgenlikle belirgindir yani z
ilikisi ortaya koyduuna gre, bu nenin kendi dna etkin ynelimiyle
iki terim de birbirine baml oldu belirgindir. Bu yzden her bilin
una gre tm bilgiler greli ola herhangi bir nesnenin bilinci oldu
caktr, buna gre varla ulamak u gibi her nesne de bilin iin nes
bizim iin olanakszdr. Hamilton bi nedir. En azndan yntem konu
BLN

sunda Husserli izlemi olan Mer sine vard ve giderek ortaya koy
leau-Ponty eyayla bilinci kesin ola duu abaya gre bilgisine ulat
rak birbirinden ayrr ve yle der: bilintir. Toplumsal bilinle birey
Varolan her ey ey olarak ya da sel bilin arasnda indirgenemez a
bilin olarak vardr, bir orta yer sz- tklar vardr. Yetkin bireyler bu a
konusu deildir. Btn bu bak tklar ok iyi deerlendiren ve
alarnn bize kendi ynlerinden du ilerlemenin koullarn onlarla ilgili
yurduuna gre, bilin herhangi bir sorunlarn tartmasndan giderek
paralln deil, neredeyse btn ortaya koyan bireylerdir. Buna g
bir evreni kucaklayacak btnsel re toplumsal bilin toplumun tm
liin zmlenmi, tartlmy, can yelerinde ayn lde aydnlk ol
l, retken bilgisidir. Bu bilgi btn mayacaktr. N ovicow a gre an
bir gemie dner, btn bir gele cak yetkin kafalar toplumsal bilin
cee alr, onu dural bir bir biim zerinde etkili olma ansna sahip
de bugnle snrlamak yanl olur. tirler. Novicow, Toplumsal bilin
Bu balamda tarih bilinci, gerek ve toplumsal istem adl kitabnda
bilin, olas bilin kavramlaryla kar sekin aydn tipini devletle ya da
larz. Tarih bilinci, insann ta ynetimle zdeletirmemek ge
rihsel bir varlk olduunu bilmesiy rektiini bildirir. Ona gre gl bir
le, varln belirleyen tarihselliin beyinin en nemli ii toplumsal
bilgisine ulam olmasyla belirgin katmacn dncelerini ve duy
dir. Tarih bilinci modem insann bir gularn gelitirmektir. Bu beyin belli
zelliidir, nk tarihsellik fikri bir lde toplumsal devinimlerde
nin en ok iki yzyllk bir gemi etkili olabilir, buna karlk yneti
i vardr. Mircea Eliade yle der: me katlan kiiler dnceleri ve
lkel toplumlar da tarih olutur duygular gelitiren kiiler olamaz
mutur, azok kaba bir biimde de lar. / Mme. Roland: Bana zulme
olsa. Ama onlar modem toplum- denler gleriyle ne kadar bark
lardan iyice ayran tarih bilincinin sa, ben bilincimle enaz o kadar ba
yokluudur. Gerek bilin nesnel rm. /A . de Vigny: Bilin hak
dnyann varolan yapsyla ilgili bi sz olamaz. / A. Rodin: Tm iz
lintir, bu bilin imdiye ynelik ol giler anlatmc olmal, yani bir bi
duu gibi gemie de yneliktir. lincin anm iin yararl olmal. /
Olas bilin, gelecee dnk, ge E. Durkheim: Belli bir toplumda
lecei ngren ya da tasarlayan bi yelerin ortalamasnda ortak olan
lintir. Toplumsal bilin bir toplu inanlar ve duygular kendine zg
mun ortak bilincidir. Kiisel ya da yaam olan belli bir dizgeyi olu
bireysel bilinci ayr bilin diye be turur; bunu ortak bilin ya da or
lirlerken toplumsal bilince ortak bi taklaa bilin olarak adlandrabili
lin adn verebiliriz. Toplumsal bi riz. / Valry: Bir ahmakln bi
lin kiinin kendi bilincinde sezgi linci nedir bilemem, ama akll bir

adamn bilinci ahmaklklarla dolu
dur, bunu biliyorum . / Celine:
Dnyann karmaasnda bilin k
ck bir ktan baka bir ey de bilinaltna karlk olmak zere bi-
ildir, ok deerli ama krlgan bir
k. / A. Jarry: Bilincimize da
nmaya gidiyoruz. Bilincimiz ora
da, bu antann iinde, rmcek
alaryla rtl. Grlyor ki o ok gulan bilince kmak iin etki bek
zaman iimize yaramyor. / Mon
taigne: Bilinlerini kargaaya at
yorlar ve grn ok salam tu
tuyorlar. Bilincim kendi kendine
yetiyor, bir melein ya da bir atn
bilinci olarak deil, bir insann bi
linci olarak yetiyor. / Yevtuenko:
Bilincin aclan tehlikeli eylerdir.
Bilinci kknden skelim, ac fa
lan kalmasn. / H. Michaux: Gen
bilinlerin tyleri sert, uular g
rltldr. / G. Bataille: Yanlg durumlara uygulanmasndan gelen
sz bilin bulank bilintir. (Bk. BL
G, BLNALTI, BLNDII)
B LN A LTI (fr. subconscience',
aim. Unterbewusstsein; ing. sub-
consciousness). Bilinten hemen t
myle kaan, ancak dnsel bir
etkiyle bilinli klnabilen ruhsal s
relerin alan. Bilinalt kabaca, bu
lank bilin olarak da tanmlanabi
lir. Bilinaltnda bulunanlar bir ba
kma unutulmu olanlardr, ancak
onlar insann bilinli edimleri ze
rinde her zaman etkili olabilmekte
dir. Bilinalt ok zaman bilind-
nn eanlamls olarak kullanlr. Baz
yazarlar bilindm tmyle itilmi,
BLN ZMLEMES
bastrlm srelerin alan sayarak
bilinaltna ortada bir yer verirler.
Bilinalt terimini hi kullanmam,
linncesi terimini yelemi olan
Freud da bunlardandr. Bilind
zellikle bilincine varlamayacak ol
gularla ilgili grlrken bilinalt ol-
leyen olgular olarak dnlebilir.
Freud her zaman bilindm ruh
sal yaamn merkezi sayarken is
temle ya da kendiliinden bilin ei
ini aabilecek olgulan bilinnce-
sine balam tr. (Bk. BLN,
BLNDII)
BLN Z M L E M E S (fr.
casuistique', alm. Casuistik; ing.
casuistry). Ahlak kurallarnn zel
vicdan sorunlarn inceleyen bilgi
alan. Bilinzmlemecileri genel
likle dinbilimci olduklarndan daha
ok ahlakn dinle ilgisini ele alrlar.
Bu ele alta genellikle ince mantk
oyunlarndan giderek ahlak edim
lerini kitabna uydurma abas ya
tar. Bu yzden ahlak kurallarnn
uygulamada karlalan zel tart
mal durumlann ele alan nesnel bi-
linzmlemesyle bu kurallar is
tedii yere ekebilen znel bilin-
zmlemesix birbirinden ayrmak
gerekir. Bilinzmlemesiyle da
ha ok XVI. ve XVII. yzylda ciz-
vit papazlar uratlar. (Bk. AH
LAK, AHLAKILIK)
BLNDII

B L N D I I (fr. inconscienf, dr: rtl olan ama bilince kabi

alm. Unbewusst', ing. unconscious). lir durumda bulunan ruhsal olgu
Bilinten tmyle kaan, bilinicine lar, bir de bastrlm olan, bastrl
varlamayan eylerin alan. En ge m ve kendine braklm olmakla
nel anlamda bilind bilin tama bilince kabilecek durumda bulun
yan varlklar alanm karlar. Bir gr mayan ruhsal olgular. rtl ruh
gen aacnn, bir baln yaam t sal olgular bilinncesi olgulandr.
myle bilinddr. Bilindnm ala Biz bilind terimini yalnzca bas
n kiisel bilgiden tmyle uzak ka trlm ruhsal olgular iin kullan
lan sinirsel srelerin alandr. Bu yoruz. Jung bilind kavramn
sinirsel srelerin banda organik genileterek toplumsal bilind de
ileyiler, tepkimeler, kendi kendi yimini ortaya atmtr. Buna gre
ne edimler gelir. Szkonusu sre bireyde bilind atalann zellikle
ler bilince kapaldr, bununla birlik riyle koullanmtr. Toplumsal bi
te sonulan bilince kapal deildir. lind ilkrnekle eanlamldr.
Bilind olgularn o an bilincine Belli bir bak asna gre bilin-
varlamasa da baka bir zaman bi dnn ocuklukla ilgili eilimleri en
lincine vanlabilecek bilinalt olgu ok sz edilen eilimler olsa da
larndan ayrmak gerekir. Bilind bilindn onlara gre tanmlamak
Freudda zel bir anlam kazanr. ve yarglamak yanlgya dmek
Freud bilindn ruhsalln ger olacaktr. Bilind yalnzca bast
ek alan olarak, ruhsalln mer rlm elerden olumaz, bilin
kezi olarak grr, ona gre tm d eiine ulamam tm ruhsal e
nceler, eylemler, sunumlar bilin- lerden de oluur diyen Junga gre
dnca ynetilir. Freud bilindn ...bilind yalnzca kiisel e
bizim davranlarmz derinden et leri iermez, kiisel olmayan e
kileyen ama bilincine varlamam leri de yani ortak eleri de kalt
olan dinamik sreler olarak anlar. sal kategoriler ya da ilkrnekler
Bu sreler direncin ortadan ekil olarak ierir. Bu yzden, bilind-
mesiyle bilinli duruma gelebilirler. nn ortak ierikleri olduunu, bu
Bunlarn bilinli duruma gelebilmesi ieriklerin derinlerde bulunduunu
iin d gibi, ruhayrtrmas gibi bir varsaym olarak ortaya atm
durumlarn gereklemesi gerek olduunu anlatan Jung bir ortak bi
mektedir. Dn yorumu bilin- lind ndan szedilebileceini
dnn bilgisine alan en salam syler: Birey yalnzca zel ve ya
yoldur der Freud. Ona gre Ru- ktk bir varlk olmad, ayn zaman
hayrtrmasyla iyiletirme abas da toplumsal bir varlk olduu gi
tm hastalkl bilindn bilince bi, insan ruhu da yalnzca yaltk
dndrmek formlyle zetlenebi ve bireysel bir olgu deil, ayn za
lir. Freud bilindn iki ayr a manda ortak bir olgudur. Baz top
dan ele alr: ki eit bilind var lumsal ilevler ayr ayr bireylerin

karlaryla uyumsuzluk iinde bu
lunduu gibi insan ruhu da ortak
yaam asndan bakldnda bire
yin gereksinimleriyle kartlaan ba
z ilevler ya da eilimler ortaya ko
yar. nk her insan onu ok de
iik zihinsel ilevlere uyarl klan,
d d e edilii ve geliimi varolusal
kkenli olmayan ok ayrmlam
bir kafayla doar. nsanlarn kafa
lar belli bir srece gre ayrmla
tka onlarn ayrmlamalar ortak
ve evrensel olmaktadr. Bu durum
rnein birbirinden ok uzak rkla
r a ve halklarn bilindnda orta
ya kan ilgin benzerlii aklar, bu
benzerlik yerli m itoslarla ilgili te
malarn ve biimlerin olaanst
uyumunda akla kavuur. Birey
lerin evrensel benzerlii tm birey
lerde zde olan belli bir ruhsal i
levin varln benimsemeye ynel
tir bizi. Bu ilevi biz ortak ruhsal-
b k diye adlandryoruz. Dnce
tarihinde bilindyla ilgili ilk belir
leme Leibnizde ortaya kar. Filo
zof, stalglara karlk olarak k
k alglardan szeder, bilinalt
n ya da bilindn bylece ok ka
rk ve ok zayf ruh durumlar
toplam olarak grr. Daha sonra
E. Hartmann bilindn evrensel
v r sonsuz bir tz olarak tanmla
mtr. Ona gre bilind bir ken
dinde eydir, fikirlerin ynetimin
de bir istemdir. Bu etkin ve dn
sel temel ilke maddede, dnce
de, yaam da aklanr, bireyler
onun grnmnden baka bir ey
deildir. Ruhsal yaamn da orga
nik yaamn da temelinde bilind
BLNEMEZCLK
bulunur, bilindnda mantksal d
nce ve mantkd istem birlikte
bulunur. Bizim iin bilind olan
ey, kendinde stbilinr. E. Hart
mann yle der: Bilindnn bi
reysel grnen edimleri gerekte
zde bir bilindnn almlar
dr. E. Hartmann bylece Scho-
penhauerin ktmser bakn bir
baka adan gelitirmi olur./ Fre-
ud: Ruhbilimde bilind sorunu
ruhbilimsel bir sorun olmaktan ok
ruhbilimin kendi sorunudur.(...)
Ruhsal yaam iyi anlayabilmek iin
bilince daha az nem vermek ka
nlmaz oluyor. Bilindnda tm
ruhsal yaamn temelini bulabiliriz.
Bilind daha kk bir daire olan
bilinci ierecek byk bir dairedir
diyebiliriz. Bilind hazrln d
nda bilin olgusu yoktur. Oysa
bilind bilin alanndan uzak ola
bilir. Bununla birlikte ruhsal bir de
er tayabilir. Bilind ruhsaln
kendisidir. Onun temel gereklii
dir. D dnya gereklii gibi onun
isel doas da bize kapaldr. Bi
lin bize onunla ilgili eksikli bilgiler
verir, duyu organlarmzn d dn
yayla ilgili bilgiler vermesi gibi.
(Bk. BLN,BLNALTI)
B L N E M E Z C L K (fr. agnosti-
cisme; alm. Agnostizismus: ing.
agnosticism). Mutlak bilgiye yani
deney alann aann bilgisine ula
lamayacan ne sren reti. Bi
linemezcilik insan zihninin mutlak
bilgiye uluma yeteneinde olma
dn, eyann doas zerine do
ru bilgi ortaya koyamayacan bil-
 BLNEMEZCLK
dirir. Her trl metafizie kar ele nemezcilii en genel anlamda lml
tirici bir tutum olarak beliren bu
reti, deney dnyasnn dnda bir
baka varlk alann varsayarken in
sann bu alann bilgisini edineme-
yeceini benimser. Bilinemezcilii
madde dnyasnn, duyulur dnya
nn dnda herhangi bir varlk ala
nn yoksayan maddeci anlayla ka
rtrm am ak gerekir. Felsefesini
eletirici bir tutumla temellendiren
Kant, her iki varlk alanm birbirin
den ayrarak deney alann olgular
alan, deneyi aan alan da kendin
de eylerin alan (Noumeron) ola
rak belirledi. Bylece bir tr Pla-
toncu tutumuyla varl ikiye ay
ran filozof,dnlrn alann bil belirginletirdii bu kavram kurgu
gisine varlamaz eylerin alan ola
rak gsterdi. K anta gre kendin
de eylerin alan zihnimizden ba
msz olarak vardr, bu alan bili
nemez olan alandr, usla kavrana
bilir ya da varl onaylanabilir ol
makla birlikte algnamaz olan alan
dr, gene de dnlmesi, incelen
mesi gereken alandr. Bu gry
le Kant bilinemezci anlay belir
gin bir biimde temellendiren ilk fi
lozof olmutur. Baz yazarlara g
re Auguste Comteun olumculuu-
nu da genel anlamda bilinmezcilik
olarak belirlemek doru olur, n
k filozof mutlak bilginin varln
yoksarken bilinemez gereklerin
alan olarak ayr bir alan belirlemi
tir. Mutlak bir kural vardr, o da
mutlak hibir eyin olmaddr di badatrmaya alma eiliminden
yen Auguste Com tela ilgili bu g
r elbette tartma gtrr. Bili
82
bir kukuculuk saymak doru olur.
Bu yzden bu reti metafizie du
yulan gvensizliin anlam olarak
felsefe adamndan ok bilimciyi il
gilendirir gibidir. Bilinemezcilik ger
ekte M.S.II. yzyla doru orta
ya kan, IV. yzyl sonlarnda Aziz
Augustinusla gelien, kutsal yaa
mn da doann da tm gizlerini bi
linebilir olarak belirleyen, hatta on
larn btnsel bilgilerine sezgiyle
ulalabileceini bildiren ok atlgan
bir retinin, hristiyan bilinircili-
inin bir eletirisi olarak belirirken
her trl dogmac tutum larla da
karlar. lkin 1869daHuxleynin
sal dnceyle deneysel dnce
arama koyduu ayrmla bilimi kur
gudan ayrmada belirleyici bir an
lam tar. Ne var ki her anlamda
olumlu bir bak asn yanstr gi
bi olan bilinemezcilik gerekte bir
temel elikiyi de kendinde tar,
bylece kukuculuk niteliini ka
zanr. eliki bilinemezciliin genel
likle metafizik alan bilgisine ula
lamaz bir alan olarak belirlerken ge
ne de bu alan dnebilir bir alan
saymasnda, zellikle metafiziki bir
tutumla ahlak kurallarn temellen-
dirmeye ynelebilmesindedir. Bu
eliki elbette daha temel bir eli
kiden, somut dnceye dayanan
bilimci kavrayyla dincilikten kay
naklanan akn dnya kavrayn
gelmektedir. (Bk. BLNRCLK)

BLNRCLK (fr. gnosticisme;
alm. G nostizism us: ing. gnosti-
cism). Tanrsal gerekliin doala-
arak kendini anlam olduunu,
tanr bilgisine ulamann ngrl
kiilerin sezgisiyle gerekleebile
ceini ileri sren reti. Bilinircilik
hristiyan inancnn gelitii II. yz
yldan sonra ortaya kmtr. Bu
reti her eyden nce en st d
zeyde bilginin ululabilir olduunu
bildirmekle tam anlamnda dogma
cdr. Bu mutlak kavray bilgiye
ulama yntemi olarak sezgisel
yntemi ngryordu: mutlak bil
giye bir anlk bir aydnlanmaya kar
lk olan ve insana byk bir haz
veren sezgiyle ulalabilir. En y
cenin bilgisini amalayan bilinirci
lik doal olarak madde dnyas kar
snda ilgisiz, hatta aalayc bir
tutum alr, madde z gerei kt
dr. M addenin ktlenmesi insan
bedeninin aalanmas sonucunu
da getirir. Bu da kendiliinden ile
r i yaam ortaya karr. Bilinircilik
tanr bilgisine ynelmeyi ngren
ama onun her ynyle ulalabilir
olmadn da bildiren hristiyan
inanc iinde ilk byk sapknlk ola
rak deerlendirildi. Hristiyanln
geliim dneminde Avrupa ve As
y a da yaygn olan bilinircilik ok
deiik yorumlar kazanmt. Bu gi
zemci ve ileci retiden bugne
pek bir ey kalmamtr. (Bk. B
LNEMEZCLK)
BREY (lat. individiuus\ fr. indi-
vidu; alm. Individuum, Einzelding.
Einzelwesen; ing. individual). Bir
BREY
snfn indirgenem ez esi. Tek
olan. Bir trn yesi. Kendi varo
luuna sahip somut varlk. Toplum
daki tek kii. Birey bilinliliin te
meli olan btnsel somut insan var
ldr. Onun balca zellii, varl
zedelenmeden ya da yokedilme-
den paralanamaz olmasdr. Bir bi
rey katld topluluun br ye
lerine benzer. Bununla birlikte kendi
zellikleriyle, zel zlkleriyle on
lardan ayrlr. Onun bu zellikleri
yaratt sanat yaptnn temel zel
liklerini oluturur. Baz yazarlar, bir
trn yesi olarak tek insan' ken
dine zg tek insan'dan ayrmak
iin bir birey ve kii kartl ko
yarlar. Buna gre kii herhangi bir
birey deil, kendi zelliklerini ta
makla br kiilerden ayrlan hatta
br kiilerle azok kartlaan bir
deerler toplamdr. Tarihten bu ya
na her toplum bireye kendine gre
bir anlam vermitir. Bireyselliin en
kaba anlamda toplumsallkla koul
lanm olduu kleci Eskiada,
zellikle ilk uygarlk dneminde bi
rey bir st snf yesi deilse bir
retm e ve sav a m a a ra c y d .
zgr birey fikrinin ilk biimlerine
Stoa felsefesinde ulalmtr. Or-
taada serflik dzeni iinde, bi
rey senyre, krala ve kiliseye sk
skya baml oldu. zgr birey
kavram Rnesansla ortaya kan
ve Yenia boyunca gelien yeni
deerlerin bir rndr. zgr
birey bir topluma sk skya ya da
kr krne bal birey deildir,
topluma kendi yetenekleri ve yat
knlklar lsnde kendi isteiyle
BREYCLK
katlr, haklar devleriyle, devleri
haklaryla belirgindir. Buna gre a
mzda bireyleraras iliki dtan
dzenlenmi bir iliki deil, bireyin
etkin gcn gerektiren bir iliki
dir. Simone de Beauvoir yle der:
ki birey arasndaki uyum hibir
zam an verilmi bir ey deildir,
onun aralksz kurulm as gere-
kir.(Bk. BLN, BREYCLK,
NSAN, K, TOPLUM)
B R E Y C L K (fr. individualisme\
aim. individual is mus', ing. indivi
dualism). Bireyi kendi amalarn
kendinde toplayan toplumsal bir
varlk olarak deerlendirme eili
mi. Bu eilim bireysel olana top
lumsal olan karsnda ncelik ve
rir ve bireyseli tek belirleyici ola
rak grr. Bylece gerekliin en
yetkin biimi ve en yksek insani
deer olarak belirlenen bireysel ge
toplumsal yaamn vazgeilmez l
t niteliini kazanr. Bireycilik av-
rupa tarihinde btnletirici mut-
lakynetim dzenine kar zgr
lk bujuva lksnn temel dn limesiyle birlikte dnrler z
ya gr olarak belirmitir. Kiiyi
kendi snfnn, kendi toplumunun
oluturduu btnde eritmeye kal
kan tutucu siyasal eilimlerin
zlyle ortaya kan bu bak a- gr bylece gelitirilmitir. Bu
s zamanla insanolunu en geni
zgrlklere kavuturm a inanc
olarak siyasal boyutlar kazanm
tr. 1789 Fransz Devrimi nin ve
onun amalarn dile getiren nsan
H aklan Bildirisinin temelinde bu
inan vardr. ktisadi adan serma
yecilikte anlatmn bulan burjuva
dnya gr insann hibir biim
de boyundurluk altna alnmamas
n ngrrken elbette konuya ken
di snfsal dilekleri asndan bak
maktadr. Bylece zgrlklk
kavramyla bir lde zdeleen bi
reycilik, kiinin zel yaamm sk
skya korunmas gereken bir de
er olarak belirlerken, ona kar bir
deer sayd toplumsal yaam b
yk lde bireyi engelleyici bir g
olarak deerlendirir, buna gre top
lumcu dnya gryle kartlar.
Bireyci bak asna gre, toplum
sal dzen bireyin yaamn ne l
de koullarsa birey o lde z-
gerekliini yitirecektir. Bu gr
zgrlk bat demokrasileri iin
de zgrlk siyaset kanatlarnn
temel gr olmutur, her eyden
nce iktisadi yaam belirleyici
zellikler gsteren devletilik anla
yna kar zgr giriimcilii sa
vunur. Ne var ki bu zgrlk iste
mi hibir zaman kiiye toplumda
her istediini gerekletirme hakk
vermez. Bireyci bak asnn ge
grl birinci planda konu edin
milerdir: birinin zgrl bir ba
kasnn zgrln tehlikeye d
rd srece zgrlk deildir
gr kolay giderilmez bir eliki
yi ierir gibidir: birinin zgrl
bir bakasnn zgrln engel
leyecei kukusuyla engelledii za
man zgrlk olmaktan kmaz m?
Bata Jean-Jacques Rousseau ol
mak zere pekok dnr birey
zgrlnn ancak ok iyi belir

lenmi bir toplumsal dzen iinde
ya da hukuk dzeni iinde gerek
leeceini savunur. Bunun iin de
bireyler arasnda bir toplumsal sz
lem enin gerekletirilm esi ge
rekecektir. Toplumsal szleme ge
nel istemin gerekleebilmesini sa
layan tek yoldur.(Bk. SZLEME,
TOPLUMCULUK)
B R EY E V R M (fr. ontognse;
alm. Ontognesis; ing. ontogne
sis, ontogeny). Bireyin bedensel ve
nhsal evrimi. Bireyevrimi bireyin
ceninle hatta yumurtayla yetikin
lik arasnda kalan oluumlarn kap
sar. Bireyevrimi trevrimine kout
tur gr, yani birey tm evrimi
boyunca, zellikle cenin evresinde
trnn gemi olduu evrelerden
geer gr bugn pek benimsen
meyen bir grtr. (Bk. TREV-
RM)
BREYLEM E (fr. individuation;
alm . in d iv id u a tio n ; ing.
individuation). B ir genel fikrin
bireyde gereklemesi. Bugnn
felsefe anlaylarnda yeri bulun
mayan bireyleme kavram sko
lastik felsefeyle ilgilidir, bu kavram
bni Sinann metinlerini latinceye
eviren E ucken oluturm utur.
XVII. yzyln skolastie yakn
duran filozofu Leibniz bu kavram
De p r in c ip io in d iv id u i adl
kitabnda ele ald. 1663 tarihli bu
alm a L eib n izin niversiteyi
bitirme tezidir. Bunda Leibniz bir
varln yalnzca zgl bir tipe sahip
BRLETRMECLK
olmadn, ayn zamanda tekil ,
somut, uzayda ve zamanda belirgin
bir v a ro lu a s a h ip o ld u u n u
gstermek istedi. Yvon Beleval bu
konuda u n la r s y l y o r:
Leibnizin bakolaryasn almak iin
1663 m aysnda verdii tezi De
principio individui adclktan yana
kar. Yaratlm tzler bireysellik
ilkelerini biimde de maddede de
bulamazlar, btnsel birliklerinde
bulurlar (biim ve madde). Biimle
madde, zle varolu, tzle zgl
ayrm arasnda ussal bir ayrm
szkonusudur; doa kendi kendini
bireyselletirir yani ilk maddenin
devinimi zel varlklar oluturmak
iin yeterlidir, nk eylerin izleri
T a n rda v a ro ld u k la r s re ce
lmszdrler.
B R LETR M EC LK (tir. sync
rtisme; alm. Synkretismus; ing.
syncretism). Birbirine uymamakla
birlikte iyi kavranlmad iin ba
dak grnen deiik grlerden
oluturulmu din ya da felsefe
retisi. Baz ruhbilimcilere gre o
cukta mantkl bileimlerden ok
geliigzel yanyana koymalara da
yanan karmak alg. Felsefe ve din-
bilim asndan birletirmecilik se
meciliin tutarsz bir biimidir ve
eletiri olanaklarnn tam olarak kul
lanlmamasna dayanan bir yak-
trmaclktr, temelinde retileri,
grleri, bak alarn iyice kav
ramadan bir bileime ulamak is
temi yatar. (Bk. SEMECLK)
BRYAPILI
B R Y A PILI (fr. homogne; alm.
h o m o g e n ; ing. h o m o g en eo u s).
Paralan uyumlu bir birlik olutu
ran. Tm paralar zde olan ya
da paralan arasnda nitelik ayrm
bulunmayan. eleri belli bir man
tk dzenine gre bir araya gelmi
olan. Biryapllk fiziksel bir btn
le (biryapl arazi), bir insan top
luluuyla (biryapl snf), matema
tik ilikilerle (biryapl ilev) ilgili
olabilir. (Bk. OKYAPILI)
B T T R C (lat. conjuncivus',
fr. conjonctif; alm. konjunktiv, ing.
conjunctive). Yanyana getirici zel
lik gsteren. Bititirici yarg, b
yk nermesi iki bitiik cmlecik
ten oluan yarg. rnek;nsan
hem hrsz hem ahlakl olamaz./Sen
ahlaklsn. /yleyse sen hrsz ola
mazsn.
B O UN TU (fr. angoisse', alm.
A ngst; ing. anguish). Ruhsal ve
bedensel dzeyde bask ve sk
mayla belirgin kayg duygusu. Ba
z yazarlar bountuyu bunaltyla
zdeletirirler. Baz yazarlara g
re bountu daha ok bedensel, bu
nalt daha ok ruhsaldr. Bountu
da bask ve skma son derece bu
lank bir korkuyla kendini gsterir.
Korkuda korkma nesnesi belirgin
ken, bountuyla gelen korkuda
byle bir belirginlik yoktur. Sartre
yle der: B ountu, korkunun
dnya varlklan karsnda dlen
bir korku olmasyla, bountunun
da kendim karsnda bountu ol
masyla korkudan ayrlr. Bu be
lirsiz korku ya da kayg bireyin tm
ruhsalln byk bir baskyla ele
geirir. Bountudaki korkunun te
melinde belirsiz bir lm fikri ken
dini gsterir. Bountunun ileri bi
imlerinde byk bir bedensel s
kmayla, zellikle gste ve gr-
lakta beliren baskyla tam anlamn
da bir ruhsal bozgun ortaya ka
bilir. Bountunun balca bedensel
belirtileri yzde kzarma ya da sa
rarma, deride kuruma ya da terle
me, sindirim dzeninin kaslmala
ra bal bozukluklan, yrek arpn
ts gibi belirtilerdir. Ruhbilimciler
gibi filozoflar da teden beri bo
untu konusuyla ilgilenmilerdir.
ada filozoflar, zellikle varolu
ular bountuyu insann yazgs
ya da dnyadaki durumu ere
vesinde zgrlk sorununa g
trerek kavramaya almlardr.
Heideggerde bountu,en genel an
lamda, hiliin tehdidi karsnda
duyduumuz gvensizlik duygusu
dur. Bountu bizi hiliin kars
na yerletiren temel olgudur di
yen Heideggere gre bountu bi
zim kkel durumumuzu yani dn
yaya braklmlk ve lme mah
kum edilmilik durumumuzu orta
ya karmaya yarar, bylece ger
ek olmayan yaamdan gerek ya
ama geiimizi salar. Sartreda
bountu kkel olarak lm kar
snda kalmlk duygusu deildir,
zgrlk karsnda duyulan duy
gudur. Buna gre insan zgrl
e mahkum olduunu grr, d
ve i belirlenimler karsnda ey
lemlerine salam bir dayanak bu

lamayarak bountuya der. Kier-
kegaarda gre bountu gnah n-
celeyen ve zgrlkten kaynakla
nan kaygdr. Lavellee gre boun
tu bizi her an hilikten ekip alan
ve varoluumuzun yneldii bir ge
lecei nmze aan kiisel yazg baz imgeler tarder. E. Burke de
mzn bilincidir. Maritain boun
tuyu genelletirir, bountu znel
liin yasasdr.der. Filozoflarn ge
nellemelerinden ayr olarak Freud
bountuyu nevrozun temel ruhsal
yansmas olarak deerlendirir. (Bk.
BUNALTI, KORKU)
BONAN (lat. superstitio; fr.
superstitiorr, alm. Aberglaube; ing.
sperstition). Hibir gerekilii
k a rla m a y a n inan. D insel
ykmllkleri yerine getirmede
bilgi eksikliinin yol at uyarsz
dnce ya da davran. Kutsal
y ce ltm e k o n u su n d a u sd
davran. Boinan daha ok kar
lksz dinsel tutumlarla, zellikle
de dinsel inanlara kiilerin kendi
liklerinden getirdii temelsiz yarg
larla ilgilidir. Dinsel dogmalarn ge
ni ereveli yorumlan boinan yo
lunu kolayca aacaktr. Gerek
inanllar ve tannclar boinanlar
dine kar tutumlar olarak deer
lendirirler. nsanda maymun
neyse dinde boinana odurder
Bacon. Evet sylyorum boinan
Tanr iin tanrtanmazlktan daha
aalycdrder Diderot da. Tan- yer alrken su, hava ve atein dta
ntamm azlara gre dinsel inanlar
da boinanlar arasnda yer alr.
Dinsellii boinan saymaya ei
limli dnrlerin banda Lucre-
BOLUK
tius gelir. "O miseras hominum
mentes! O pectora caeca! yani
Ey insanlarn zavall ruhlar! Ey
kr yrekler! der o. Montaigne bo-
inancn temelinde insani zayflk
lar bulur ve Boinan dleklikten
ayn izgide unlar syler: Boi
nan zavall insanlarn dinidir.
Remyde Gourmont inanaca kar
kktenci bir tutum alrken boinan-
c inantan daha az tehlikeli grr
gibidir: Boinan dinden biraz da
ha insanidir, nk onun ahlak an
lay yoktur. Yalnz doast sa
nlara deil, herhangi bir eye, r
nein bir ilkeye ya da bir ynteme
kr krne ballk da boinan
tamak anlam na gelebilir. (Bk.
NAN)
BOLUK (yun. kenon\ fr. vide\
alm. Leere; ing. emptiness, void).
Uzayn madde bulunmayan yeri*lk
filozoflar devinimi olas klacak
boluk fikrine ulaamadlar. rne
in Parmenides Bir Varlk belir
lerken boluu tmyle dlam gi
biydi. Boluk fikri ilk olarak atom
cu filozoflarda ortaya kt ve de
vinimi olas kld. Demokritos ba
langta atomlarn bolukta eitli
hzlarda devinirken arptklarn,
bu evrintide kaba ve ar atomlarn
ortada, ince atomlann yukarda yer
aldn, bylece topran ortada
ya da yukarda yer aldn bildir
mi, bylece atomlarn evreni na
sl oluturduklarn aklam t.
Atomcu gr oluumu atom lann
BOSZCLK
birbirlerine katlmalaryla aklar
ken devinimi de aklam olu
yordu. Filozoflarn anlad anlam
da h ibir boluk yoktur diyen
Descartesa kar Newton evrenin
yldzlar barndran bir boluk ol
duunu bildirerek fizik biliminde en
byk devrimi gerekletirecektir.
N ew ton n grleri tm doa
olaylarn biryapl cisimsel kitlenin
varlna ve ona bal olarak devim
le ilgili deimez niteliklere indir
geyen Descartes gr ykar
ken metafizie dayal evren akla
malarnn da sonunu getirecektir.
BOSZCLK (fr. verbalisme;
alm. Wortklauberei; ing. verba-
lism). Yalnz szlerin parlaklna
dayanan, anlam asndan gsz
ya da yanl sylemin nitelii. Bo-
szclk fikirlerden ok szck
lere arlk verir, ieriin geree
uygun olup olmadyla ilgili deil
dir. Boszclk iin en belirleyici
rneklerden biri Yenian bala
rnda P. M ersennein arap niin
sarho eder? sorusuna P. Jean
Franoisnn verdii arap sarho
eder, nk sarho edici bir zelli
i vardr yantdr.
BOVARYC L K (fr. bovarysme;
Jules de Gautiernin 1902de bul
duu terim ). Fransz rom ancs
Flaubertin Madame Bovary adl
romann ba kiisi Emma Bo-
v a ry n in k i ili in e u ygun bir
biimde kendini olduundan ba
ka grmeye, bylece dsel bir ki
ilie brnerek gerek dnyadan
uzaklamaya, gereklii yaamak
tan ok imgelemin belirleyiciliin
de bir d dnyasnda gezinerek
oyunlar oynamaya ynelen insann
durumunu belirlemek iin kullan
lr. Emma B ovary lszlkle
belirgin ar duygucu insan tipinin
belirgin bir rneidir. Bovarycilik
daha sonra Jules de Gautiernin ve
daha baka kiilerin getirdikleri yo
rumlarla salt dlk anlamnda
kullanld.
BOYUT (lat. dimensio; fr. dimen-
sion; alm. Dimensior; ing. dimen-
sion). Bir cismin ya da bir biimin
herhangi bir yndeki uzanm ya da
llebilir byklklerinin herbiri.
Bir konunun ya da sorunun belir
leyici yzlerinden herbiri. Boyut bir
somut nesnenin uzanmlarn kar
lar, buna gre cisimlerin ve onla
rn biimlerinin uzunluk, genilik,
derinlik olmak zere boyutu var
dr. Bir dzlem iinde kalan bir bi
im yalnzca iki boyutludur,derin-
liksizdir. Bir konunun ya da bir so
runun uzanmn ya da yaylmn,
hatta blmlerini ya da elerini be
lirlemek iin boyutterimi kullan
lr. Soyut ya da somut bir nesne
nin tm bileenlerini boyut diye
adlandrabiliriz. rnein akn
kltr boyutu dediimiz zaman
ak oluturan konulardan birini,
kltrle ilgili olann belirlemekte-
yizdir.
BLM E (lat. divisio; fr. division;
alm. Einteilung; ing. division). Bir
btn elerine deil de parala-

nna ayrma. Bir cinsle ilgili kavra
m trle ve alttrle ilgili kavramlara
ayrma.
BRAIN TR U ST (beyin tak
m anlamnda ing. dey.). Bir top
lumda siyasal, kltrel, teknik et
kinliklere yn veren ya da verece
i dnlen ve azok belirgin bir
ama uruna bir araya gelmi olan
okumu ve deneyimli insanlar top
luluu. Brain Trust bir toplum
da ileriye dnk herhangi bir siya
sal kltrel, teknik devinim iin
k noktas, bu devinimi srdrp
gelitirecek kadrolar iin ekirdek
ilevi grr. O hem bir fikir ya da
kuram reticisi, hem bir yntem
belirleyicisidir. Her eyden nce bir
yetkili kiiler ya da uzmanlar top
luluunu dndren Brain Trust
kuramdan ok uygulama dzeyin
de nem kazanr ve genellikle n
c dnce adamlarna dayal bir
rgtlenme biimini ortaya koyar.
BUDUN BLG S (fr. ethnog
raphie', alm. E thnographie; ing.
ethnography). Irk bilgisi. eitli
halklarn yaam biimlerini ve ku-
rumlarn ele alan bilgi alan. nsan
to p lu lu k larn zellik le yaam
biimleri asndan tantlamal bir
biimde ele alan bilim ya da bilgi
alan. Budunbilgisi eitli halklarn
uygarlk etk in lik lerin d e ortaya
koyduklar genel zellikleri saptar.
Bu zellikleri hem teknolojik a
dan hem kltr asndan deerlen
dirir. Budunbilgisi her eyden n
ce kltr deerleriyle ilgilidir. Bu
BUDUNBLM
ynyle halkbilimin yannda yer
alr, ancak kltrde snrlanmay-
lyla, kltr deerleriyle toplumsal
etkenlerin bantlarn arayyla,
kltr rnlerini yaam biimleri
nin aklanmasnda ve yaam bi
imlerini kltr deerlerinin saptan
masnda ve tantlmasnda veri ola
rak belirleyiiyle halkbilimden ay
rlr. Budunbilgisi saptad deer
lerden gelen yarglara ya da yasa
lara ykseldike budunbilime yak
lar. ada budunbilimci Claude
Levi -Strauss budunbilimi bir ruh-
bilim olarak tanmlarken ve budun
bilime ruhsal kaynakl ya da dn
sel kaynakl kltr verilerini deer
lendirme ykmlln verirken
kltr nesnelerinin aranlmas iini
budunbilgisine brakt. Bylece bu
dunbilimi bir styaplar bilimi, bu-
dunbilgisini bir altyaplar aratrma
s olarak grd. (Bk. BUDUNB
LM)
BUDUN BLM (fr. ethnologie\
alm. Ethnologie; ing. ethnology).
Irk bilimi. Budunbilgisinin ortaya
koyduu verileri kuramsal adan
ele alan bilim. Toplumlarn yapla
rn ve geirdikleri dnm leri
kavrayabilmek iin mitoslarn, tm
inan elerinin, tapnma biimle
rinin, greneksel yaplarn, alk
larn salad verilerden yasalara
ya da genel yarglara ykselen bu-
dunbilim genellemeci yanyla top
lumbilime,somuta dnk yanyla
budunbilgisine ve halkbilime yakla
r. Budunbilim iktisadi ve tekno
lojik verileri aratrrken daha ok
BULANIKLIK
budunbilgisinden, dil ve sanat gibi
kltr deerlerini aratrrken de
halkbilim den yararlanr, onlarn
yntemleriyle i grr. Budunbilim
budunbilgisinin bir st aamas gi
bidir. Bu yzden zorunlu olarak bu
dunbilgisinin canl ve somut veri
lerini gereksinir. Karlatrlmal in
san ya da toplum aratrmas ola
rak budunbilim kazbilimin ve dil
bilimin zgl sorunlaryla ilgilenme
den bir halkn ya da bir toplumun,
bazen bir topluluun maddi ve ma
nevi yaplarnn temel zelliklerini
incelerken zellikle kanba, tabu
lar, inan kalplar zerinde derin
likli ve ayrntl bir aratrma orta
ya koyar ve btn bu etkinliklerin
tolumsal-iktisadi temellerini belir
lemeyi alr. Toplumbilim, uzam
da ve zamanda daha geni ere
veli bir toplumsal aratrma oluuy
la, deerlerden ok toplumsal ya
plama biimlerine yneliiyle, du
rumlar saptamakla yetinmeyip ge
ni ereveli istatistik verilerine ba-
vuruuyla budunbilimden ayrlr.
(Bk. BUDUNBLGS)
B U L A N IK L IK (lat.confisio; fr.
confusion', alm. Verworrenheit,
Vermengung', ing. confusion). B
tnsellii, organik btnl bulun varsaym doru olup olmadn
mayann nitelii. Bulank bir btn,
belirgin bir btnsellik ortaya koy
mamakla, her eyden nce kavra
nlmas g hatta olamksz bir b
tndr. Bulanklk daha ok zihin
sel yaplar iin szkonusudur ve fi
kir karkln ortaya koyar. Bu
konuda Leibniz yle der: Bir e
yi baka eyler arasnda tanyabil
diim ama o eyin ayrmlarnn ve
zelliklerinin neler olduunu bilme
diim zaman bilgim bulanktr. Zi
hinsel bulanklk, zihinde raslant-
sal ya da dank dncelerle, ko
puk kopuk fikirlerle belirgindir. Bu
lanklk alglarda yavalam ayla,
uyum ve zdelik srelerinde tu
tarszlkla ortaya kar; dikkat, tep
kime ve yarglama dzensizlikleriy
le arlk kazanr. O durumda kii
nin ortaya koyduu her dnsel
retim taslak olmaktan teye ge
mez,yani byk lde kopukluk
larla ve danklklarla sakatlanm-
tr. lgisizlik, yere ve zamana uyar
szlk, heyecanlarda kopukluk, ya
ntlamada yavalk, aptalla kadar
varan bir hantallk zihinsel bulank
lkta balca belirtilerdir. Zihinsel bu
lanklkta sanrl durumlara da ras-
lamr.
BULGULAM A (fr. heuristique,
euristique', aim. Heuristik, ing.
heuristic). Yeni durumlar ortaya
karma. Belgeleri ortaya koyma
ya dayanan tarih aratrmas.
renilmesi gerekeni renciye bu
lundurma dayanan eitimbilim yn
temi. Bir olgular aratrmasnda bir
aratrmadan geici olarak kullan
ma.
BUNALTI (fr. anxit', aim. Bek-
lemmung; ing. anxiety). Belirsiz bir
tehlikenin yaklamakta olduu duy
gusuyla dlen ruhsal ve beden
sel sknt. Paul Sivadon bunalty

yle tanmlar; Dank bir kor
kuyla, bir gvensizlikle, mutsuzlu
un yaklamakta olduu duygu
suyla belirgin ruhsal ve bedensel
sknt. Nabzda hzlanma ya da
yavalama, yrek arpnts, solu
num darl, yzde sararma, az
kuruluu, terleme gibi belirtiler bu
naltda belirgin zelliklerdir. Boun
tunun eanlamls olarak da alnan
bunalt, bountudan daha ok ruh
sal skntlarla ilgili olmasyla ayr
lr. E. Mounier bunaltl kiiyi tam
tamna gvensizlikle boulmu ki
i olarak tanmlar. Ruhayntrmas
okulunun yandalar bunalty da
ha ok libido'nun yoksuluklanyla
ilgili grrler. (Bk. BOUNTU)
B U N A M A (lat. d e m e n tia ; fr.
dmence; alm. Bldsinn, Schwach
sinn-, ing. dementia). Zihinsel i
levleri yavalam ya da iyice du-
ralam kiinin durumu. Bunama
zellikle beyindeki doku bozukluk
larna bal olarak kendini gste
ren dnsz ve ilerleyen zihin bu
lankldr ve en genel erevede
derin, btnsel ve ilerleyen ruh
sal gszlk olarak tanmlanr. N.
Sillamy yle der: Geri zekal kii
yoksul domu kiidir, bunaksa
zenginken yoksul dm kiidir.
Bunamada kiinin giderek ussallk
tan yoksun kald, mantk dzeni
nin dald, toplum sal ortam a
uyuunun gletii grlr. Or dan nceki toplumlarda st snfla
ganik kkenli bu hastaln ileri bi
imlerinde kiiyi toplumsal ilikile
rinde zorda brakan ka, intihar,
boa para harcama, hrszlk, sar
BURJUVALIK
kntlk gibi durumlar ortaya ka
bilir. Erken bunama, gen yalar
da ortaya kan zihinsel gszlk
tr, zihin ilevlerinin durgunluu
dur. Bugn pek de belirleyici ol
mayan erken bunama yerine i
zofreni terimi kullanlmaktadr.
Krapelinin kulland erken buna-
mann yerine izofreniyi ilk ola
rak 1911 de Bleuler nermitir. Ble-
ulerr bu hastalkta bir bunamann
deil bir etkinlik eksikliinin sz-
konusu olduunu gstererek er
ken bunama deyimine kar k
mtr. (Bk. ZOFREN)
BURDANIN EE (fr. dne de
Buridan; alm. Buridans Esel\ ing.
Buridans s donkey). Skolastikler
den Buridana yaktrlan ve ey
lem iin d etkenin yannda istemli
etkin davrann da gerekli olduu
nu gsteren masals rnek. Bu r
nek edeerli nesneler arasnda bi
le seim yapma zorunluluu bulun
duunu ortaya koyar. Buna gre
bir lek yulafla bir kova su ara
snda kalan eek seim yapamaya
rak lr.
BURJUVALIK (fr. bourgeoisie',
d\m.Brgertum-, ing. bourgeoisie).
Kentte oturan ve kentin olanakla
rndan yararlanan kimsenin duru
mu. Sermayeci dzenin egemen
snf. Burjuva, modem zamanlar
ya da soylular snfyla alt snf ya
da halk snf arasnda yer alan kent
insanlar topluluunu, orta snf
karlar . Burjuva y st kesim
BURJUVALIK
insanlar iin kullanmak ve orta ke
sim insann kk burjuva diye ad
landrmak amz iin daha uygun
dur, nk Fransz Devriminden
sonra tm feodal kalntlarn yokol-
masyla birlikte eski st snf yani
soylular snf ortadan kalkm, ye
rini ykselen ya da yeni gelen bur
juva snfna,eski kent insanlarn
dan ok daha gl, iktisadi ve top
lumsal anlamda son derece dona
nml yeni kent insanlar topluluu
na brakmtr. ada anlamnda
burjuva snf M.S. XI. yzylla bir
likte gelimeye balayan yaam ko
ullar iinde yeni kentlerin kurul
maya balamasyla ortaya km
tr ya da daha dorusu bu yzylla
birlikte kendini gstermeye bala
yan yeni ticari ilikiler kentlerde top
lumsal, iktisadi ve siyasal dzeyde
olduka etkin yeni bir snfn yerle
ip gelimesini salam, bylece
kentlerde oturan meslek sahibi in
sanlarn yerini burjuva dediimiz
retici ve tccar insanlar, giriim
ci insanlar almtr. Bujuvaln do
uu sermaye dzenine geiin be
lirtisi ve temel kouludur. Burjuva
denilince bugn, kltr geliri, z
gr alma olanaklar gelimi ege
men snf insan anlalmaktadr. S
nfsal bak alarna gre burju ye ve proleteryaya blnyor./
va terimi yceltici ya da klt
c anlamlar tar. Bazlarna gre
burjuvalk toplumsal yetkinliktir.
Bazlan da bujuval bir gerilik ola
rak belirler. Fransz romancs Fla-
ubert yle diyordu: Baya bir bi
imde dneni burjuva diye ad
landryorum. M arx dnce Bir burjuva grlere sahip ola
ye gre sermaye a olan amz
da tm deerleri yaratan tek s
n f proleteryadr ya da ii snf
dr. Mlkiyeti savunan ve retim
aralarn elinde bulunduran burju
va snf uzun sre koruduu yeri
proleteryaya brakarak ekilecek
tir. Marx bujuva snfnn geliimini
yle anlatr: Burjuvalkta iki evre
belirlemek gerekir, burjuvaln fe
odallik rejimi ve mutlakynetim al
tnda kendini bir snf olarak orta
ya koyduu evre ve snf olarak be
lirdikten sonra feodallii ve mut-
lakynetimi ykt, toplumu bir
burjuva toplumu durumuna getir
dii evre. Bu evrelerden birincisi
ok uzun srd ve byk abalar
gerektirdi. Marx buna gre top
lumsal yaamn imdiki durumunu
yle belirler: Feodal toplumun y
kntlar zerinde ykselen modem
burjuva toplumu snf atmalar
n ortadan kaldrmad. O ancak es
kilerin yerine yeni snflar koydu,
yeni bask koullar, yeni kavga bi
imleri getirdi. Ne olursa olsun,
bujuva ann aync zellii snf
atklarnn basitlemi olmasdr.
Toplum giderek kart iki kesime,
dorudan doruya birbirine d
man iki kart snfla, burjuvazi
Voltaire: Bilgili klnmas gereken
eliisi deildir, bilgili klnmas ge
reken burjuvadr, kentlerde oturan
insandr./ Chamfort: Burjuvalar
gln bir kendini beenmilikle
kzlarn nitelikli insanlarn topra
na gbre yaparlar. / H. Monnier:

bilmek iin zengin olmaldr. /
Flaubert : Her burjuva, genlii
nin ateiyle bir gn, bir dakika ol
sun, ok byk tutkulara, byk
giriimlere yetenekli olduuna ina
nr. En sradan burjuva bile sultan
lar grr dnde; her noter ken
dinde bir airin kalntlarn tar.
"Demokrasinin tm d proleter-
yay burjuva aptall dzeyine yk
seltmektir. Bu d bir lde ger
eklemitir. / Goncourt kar
deler: Bir burjuva hibir ey ok
yanusudur. / A. Siegfried: Bir
burjuva nedir? u tanm nerece
im: yedei olan insandr. / L.P.
Fargue: Kendi gvenlii iin ken
dinden, kavgadan ve aktan vaz
geen insana burjuva diyorum. /
E. Beri: Burjuva ilerin iyi gittiini
sylemez, onun tm syledii i
lerin daha iyi olam ayacadr.
Burjuva proletaryayla olan iliki
sinin ruhla beden ilikisi olduuna
inanr. / Baudelaire: Burjuvadan
bin kere daha tehlikeli bir ey var
dr, o da burjuva sanatsdr. / J.B.
dAurevilly: Burjuvalarn iktisadi
lks tketicilerin saysn sonsu
za kadar oaltmaktr. / Valry
Larbaud:dev burjuvann kendi
ahlak bozukluuna verdii addr.
/ C.-L. Philippe:Edebiyatn tm
ahlaki bunalmlar burjuvaln ah
laki bunalmlardr. (Bk. AYDIN.
FEODALLK, SERMAYE, TOP
LUM)
BUYURUCU (lat. imperativus; fr.
impratif, alm. Imperativ, ing.
imperative). Buyurma zellii gs
B ROKRAS
teren. Belirleyici ahlak nerisi. Bu
yurucu nerme zellikle bu ner
meyi ortaya koyan bireyin kendisi
iin buyruk deeri tar. Kantda ko
ulsuz buyurucu ahlaki bir ykm
lln ya da dev ahlaknn zo
runlu dayanadr. Kant ahlaknn
z usun buyruklarna uymaya da
yanr. Us bizim iin bu yolda tek
aydnlatcdr ve evrensel bir yeti
olarak tek yetkili buyurucudur.
Kant her zaman bir ahlak forml
ne gre davranmamz nerir. Bu
forml evrensel bir yasa deeri ta
r. Tm ahlak kurallarnn tem e
linde tek bir kural var gibidir; An
cak ayn zamanda evrensel bir y a
sa olmasn isteyebilecein bir ku
rala gre davran. Elbet koulsuz
buyurucu bir deil birok olacak
tr. Buyurucularn bazlar koullu
buyurucu ya da varsaymsal buyu
rucu bazlar da koulsuz buyuru
cu'dur. Koulluda buyurma edimi
bir amaca gre dnlmtr, ko
ulsuzda byle bir balant yoktur.
Saln dnyorsan ll ye
nerm esi koullu, D rst ol
n erm esi k o u lsu zd u r. (B k.
DEV)
BROKRAS (fr. bureaucratie;
alm. Brokratie, Brokratismus\
ing. bureaucracy). Devlet yaps
iinde memurlarn btn. Devlet
dairelerinin yaptrm ya da engelle
me gc. Resmi ilerde gereksiz
yere uzun ve aprak yollardan gi
dilmesi. Brokrasi, ynetimin e
itli organlar zerindeki ar bas
kc tutumundan doar. Tm dev
BTNC

letlerin iliyiinde ciddi yavalklar lerin ortak addr. Bu tr ynetim

ve amazlar yaratan brokrasi a lerde yrtme, yasama ve yargla
mzn bir hastal, Marxlara ma erkleri tek elde toplanmtr. Bu
gre de sermayeci dzenin bir sa tek el bir mutlakynetici de olabilir
katl olarak deerlendirilir. En ba bir yneticiler topluluu da olabi
sit resmi ilemleri bile iinden lir. Bu tr ynetimlerde birey hak
klmaz bir karmakla gtren b lar yneticinin isteminde erimitir
rokrasi dzeni zellikle geri kalm ya da yneticinin istem ine gre
lkelerde baskc rejimlerin halka szkonusu edilebilir. Bylesi siya
uygulad bask yntemlerini ko sal tekelcilik dzenlerinin en eski
laylatran bir etken olur. Marx b biimleri eski Yunanistan daki ti-
rokrasiyle ilgili olarak u belirleme ranlklard. Yeniam balarna
de bulunur: Brokrasi uygar top doru talyan kentlerinin bazlarn
lumun siyasal biimciliidir. Brok da grlen tiranlklar da btnc
rasi sonunda bir uygulama yanl ynetimlere rnektir. Yeniada
samalar durumuna gel ir. Brokra mutlakynetimler olabildiince b
si kafas tam tamna cizvit kafas tnc bir dzen ortaya koydular.
dr. Brokratlar siyasetin cizvetle- Bu mutlakynetimlerde Tanr ad
ri,dinbilimcileridirler. Brokrasi pa na ynetimi elde tutan kral tm
pazlar cumhuriyetidir. Brokrasi erklerin simgesiydi ve btnletii
biim sel amalarn ierik duru yetkeydi. Buna gre btnc y
muna getirdii gibi, gerek ama netimler azok belirgin bir zorbalk
larla atmaya girer. Brokrasi bi dzeni ortaya koyarlar. Nazilik ve
imi ierik ve ierii biim gibi gs faistlik gibi rejimler gerek anlam
term eye zorlanmtr. Brokrasi da btnc rejimlerdir. XVII.yz-
kimsenin kaamayaca bir em ylda Locke, demokratik devlet ko
berdir. Brokrasi gerek devletin ullarn aratrrken zorbal erk
yannda kurgusal bir devlettir. ki lerin tek elde toplanm as olarak
eit bilgi vardr, gerek bilgi ve b aklam, insann zorbaya diren
rokratik bilgi. (Bk. SERMAYE) me hakkndan szetmiti. Sorun
hereyden nce birey karsnda
BTNC (fr. totalitaire-, alm. devletin ykmll ve devlet kar
totalitr, ing. totalitarian). Bir b snda bireyin devleri ve haklar
tnn tm elerini kapsayan. sorununa dayanr. Btnc yne
Btnleyici zellii ya da eilimi tim lerde birey haklarndan ok
olan. Kendi ngrleri dnda devleriyle bireydir. amzda bi-
h erh an g i b ir siyasal ynelim e rey-devlet ilikisini dzenleyen ana
olanak tanmayan ynetim biimi. yasal devlet dzenleri btnc y
Btnc ynetim, demokratik ol netim lerin sakncalarn ortadan
mayan, egemenlik hakkm toplu kaldran dzenekler grnmnde-
mun kendine brakmayan yntem dirler. Ancak btnc ynetimle-

rin gerek anlam da son bulmas
gerek anlamda bir demokrasi bi
lincinin btn dnyada yaama ge
mesiyle gerekleecektir. (Bk. DE
MOKRAS, ZORBALIK )
BTNLK (fr. entit; alm.
Wesenheit, Entitt', ing. entity). Bir
varln zn kuran ey. Bir varl nn olduka belirgin ruhsal kaynak
n kurucu zelliklerinin toplam.
Maddi birlii olmayan somut nes
ne (dalga, hava akm).
BTNSELLK (ir. totalit] alm.
Totalitt, Ganzheit, Allheit', ing.
totality). Btn olma durumu. B
tnsellik dncenin temel fikirle-
rindendir. K antda on iki kategori
arasnda nicelik blm altnda top
lanan kategoriler iinde yer alr, bir
liin ve okluun bileimine kar
lktr. Btnsellik dncede tutar-
lm belirtisidir. Btnsellikten yok
sun bir dnce sakatlanm bir
dncedir. (Bk. YAPI)
BY (lat. magia; fr. magie; alm.
Magie', ing. magic, spell). Doa
olaylarna kart olaylar yaratma sa
nat. Baz uygulamalardan giderek
baz doa olaylarna egemen olma
ya da engel olma sanat. By, dav
ran ya da sz gibi simgesel ara
larla varlklar ya da eyler zerinde
etkide bulunma tekniklerini ierir.
En eski uygarlklardan bu yana in
san giderek azalan bir biimde bir
takm gizli ilikilere dayanarak ge
lecei renmek (kahinlik) ve ge
lecei etkilemek (byclk) a
balarna girmitir. By sanat tek
BYKEVREN
nik adan bilimlere, inan ynn
den dinlere yaklar. nsanolu do
astne ynelerek bilimin temel
lerini atmtr, rnein Babillilerin
yeni doan bebein geleceiyle il
gili aratrmalar yapmak zere yl
dzlarn devinimlerini gzlemleme
leri gkbilimi dourmutur. By
lar vardr. Bu evrensel olgu, her
eyden nce, insann kendisini aan
doa gleri karsnda duyduu
eksiklik ve gvensizlik duygusunu
gidermeye yneliktir. Ayrca, b
yclk akl hastalar arasnda da
yaygn bir eilim olarak grlmek
tedir. Auguste Comte byy bi
limsel aklamann ilk evresi say
mtr. Emile Durkheim byy di
nin bozulmu biimi olarak deer
lendirir. By ok kk ller
de, alklar dzeyinde ada top
lumda da varln srdrmektedir:
kt bir durum ortaya kmasin
nleyebilmek iin tahtaya kere
vurmak tam tamna by yapmak
tr. (Bk. BONAN)
BYKEVREN (fr. macrocosme',
alm. Mackrokosmos', ing. macro-
cosm). Kkevren diye belirlenen
insana kart olarak evrenin kendi
si. nsanla evren arasnda her ba
kmdan bir koutluk bulan ve insa
n bir bakma evrenin kk bir
zeti gibi grmeye eilimli olan fel
sefe retileri kkevren diye ad
landrdklar insan dnyasn by-
kevrende bir btne kavutururlar.
(Bk. KKEVREN)
 BYKLK

BYKLK (fr. grandeure; aim. eyleri, ezilmiliklerini dile getirir.

Grosse; ing. greatness). Byk ol Byklkduygusunun zararsz bi
ma durumu. Daha byk ya da da imleri olduu gibi lgnca biim
ha kk olabilmenin nitelii. B leri de vardr. Byklkduygusu
yklk fiziksel adan byk ola bunamaya, genel felce, eitli ruh
nn (byk ev)ve dnsel adan sal bozukluklara bal olarak da or
byk olann (byk filozof) nite taya kabilir, ayrca ahmakln bir
liidir. yanss da olabilir. (Bk. AAGILIK-
DU Y G U S U , Y K S E K L K-
B Y K L K D U Y G U S U (fr. DUYGUSU)
mgalomanie', alm.Megalomanie',
ing. megolomania). Byklk ya BYKNERME (lat. majr, fr.
da gllk savlaryla belirgin l majeure', alm. M ajor, Obersatz',
gnlk. Yetkinliklerini abartmaya da ing. majr). Tasmn iki ncln
yanan lgnlk. Byklkduygusu- den biri, byk olan, bykterimi
na tutulan kii kensini bedinsel ya iereni, Btn insanlar lmldr
da ruhsal dzeyde tam anlamnda (byknerme), Sokrates insan
byk ya da gl bulur. Kii ken dr (kknerm e), Sokrates
disini Tanr, peygamber, imparator, lmldr (varg ya da sonu).
ok zengin, ok nl sanmakla ger (Bk. KKNERME)
ekte bir baarszlya da baar
szlklar dizisini dengelemeye al B Y K TERM (lat. majr, fr.
maktadr. Byklk duygusunun majeur, alm. Major, Oberbegriff,
toplumsal ve fiziksel biimleri ol ing. majr). Tasm da en byk
duu gibi cinsel biimleri di vardr, kapsam olan ve sonucun yklemi
bu sonuncu biimde kii kendisini ilevini gren terim. nsan lm
cinsel adan olaanst yetkin ve ldr (lml.bykterim, insan:
gl hatta becerikli duyar. Bu duy ortaterim ), Sokrates insandr
gu aalkduygusunun bir yans (Sokrates: kkterim), Sokrates
mas gibidir, onda insan olmad lmldr. (Bk. KKTERM)

96

C A N L IC IL IK (fr. animisme;
alm. Animismus; ing. animisim).
Her eyde canllk bulan reti.
Dnsel ve bedensel yaamn il
kesi olarak tek bir ruhu benimse
yen, bylece nesnelerde de insan
nhsallna benzer bir ruhsallk bu
lan reti. Bu reti insanln tari
hi kadar eski olan bir dnce bi
imine dayanr. Canlclk ruhun
varln benim sem ekle kalmaz,
canll madde dnyasna da g
trr ve bu ikinci zelliiyle ruh-
uluktan ayrlr. Genel olarak nes
nelerde insan ruhuna benzer bir ruh
bulan tm grleri canlclk diye
adlandrmak doru olur. Gerekte
her eye, her olguya ve her nesne
ye canllk ykleme eilimi ilkel in
sann balca eilimidir. Ayrca he
men btn insanlarda canlc bir
eilim grlr demek hi de yanl
olmaz. yi ve kt ruhlara, cinlere
eytanlara inanmak bir tr canlc
eilimin belirtisidir. Ancak canlc
lk daha ok ilkel insanda kendini
gsteren bir dnce biimidir, ki
iletirme yoluyla tapnacakla
alr. oktanrl inan tablosunun
c
temelinde de canlc bir anlayn
yatt sylenebilir. Canlc dn
ceye genler yetikinlerden, ilkel
ler gelimilerden daha yatkndr
lar. nk onlar doadaki devinim
leri ya da mekanik oluumlar en
kolay bu yolla aklarlar. lkel in
san buna gre her zaman ruhlar
armak ya da kovalamak gibi yn
temler aram, dualar ve adaklarla
bu ii gerekletirmeye almtr.
Bynn kayna da insann ruti-
larla olan bu alveriindedir. E. B.
Tylor ilkel insann uyku, d ve -
lm deneylerinden giderek ruh kav
rayna, oradan atalar kltne, ora
dan da tanr fikrine nasl ulatn
gstermeye almtr. ocuklarn
tm nesnelerin canl ve devingen
olduuna inanmas da canlclk ola
rak belirlenir. Trende giden ocuk
ay grdke aym kendini gzledi
ini sanr. (Bk. BY, ORGAN-
CILIK, RUH, RUHULUK, TA-
PINCAKILIK)
C A N LIM A D D EC LK (fr. hylo-
soisme; alm. Hylozoismus; ing. hy-
lozoism). Her maddenin kendiliin
CNS
den ya da dolysyla canl olduu
nu ileri sren reti. Bu retiye
gre tm madde (yun. hyle) ya da
tm dnya canllkla (yun. zoe)
ykldr. (Bk. MADDE, MADDE
CLK)
C N S (yun.geraw; lat. genus\ fr.
genre', aim. Gattung-, ing. gemus).
Genel terimlerin en by. Bir
ok tr kapsayan genel kavram.
Ortak zellikleri olan bireylerin
oluturduu topluluk. Cins, trden
daha geni bir topluluk oluturur.
Kendi iinde blnen her tr, b
lmleri karsnda cinstir. Azok
kapsaml tm snflar gndelik dil
de cins diye adlandrlr. (Bk. TR)
C N S E L L K (fr. sexualite; aim.
Sexualitt-, ing. sexuality). Cinsel
yaam olgularnn tm. nsanda
ve hayvanda remeye temel olan
ve erkekle diiyi ayran zellik. Cin
sellik canllar dnyasnda cinsle il
gili edim ve sorunlarn tmn ie
rir. Cinsellii her eye karn kaba
reme edimlerinden ayr tutmak ve
onu remeyle olduu kadar akla
btnletirmek doru olur. Cinsel
lik tek bana daha ok reme edim
lerini dndrr, ama o her za
man akta evcil ve insani bir gr
nm kazanmaya eilimli gibidir.
Ak ve cinsellik ayrm, cinsellik te
meline dayanmayan ak olamaya
cana gre, yalnzca ve yalnzca
kar cinslerin birbine ynelimlerin
deki sevgi ya da duygu yknn
azl ya da okluuyla ilgilidir. Bu
da dnrlere eros ve agape ayr
mm, salt cinsellikle sevecen cin
sellik ayrmn dndrm tr.
Buna gre salkl cinsel yaam ya
da gerek ak tam bir eros ve aga
pe dengesinde gerekleecektir. Bu
dengenin bozulmas, hangi koul
lar altnda olursa olsun, iftlere mut
suzluu getirecektir. Nitekim, a
dalarmzdan pekou ada ya
am biimlerinin cinsellii evcille
tirdiini ve bylece tam anlamnda
sakatladn, onda eros un payn
azaltarak tpk Ortaada olduu
gibi ona bo bir kutsallk giysisi giy
dirdiini benimserler. Bir baka g
r de cinselliin tam anlamnda de
erlerinden boalarak bir eros g
rnm alddr. Paul R icoeur
yle der: Sonunda iki varlk bir
birine sarldnda bu iki varlk ne
ne yaptn biliyor, ne ne istediini
biliyor, ne ne aradn biliyor, ne
ne bulduunu biliyor. nsann top
luma kr krne balanmas onu
cinsellikte de etkisiz klyor. Henz
kendi bilincine varmam kii cin
sellikte ne bulduunu ya da ne bu
labileceini elbette bilemeyecektir.
Jaspersin dedii gibi insan Her
kesin yaptn yapyor, herkesin
inandna inanyor,herkesin dn
dn dnyor, bylece her
alanda olduu gibi cinsellikte de zo
runlu bir mekaniklii gerekletiri
yor. Modern iftlerin aka yatkn
olmad gr bylece kkl bir
biimde yaylyor. Yaplan anketler
ve istatistikler de insanlarn cinsel
yaamlarnda genellikle aradklarn
bulamam olduklarn gsteriyor.
C. Jam ontun dedii gibi Cinsel-

Kk henz geici olarak bile yantla
yamadmz bir soru gibi grn (Bk.BEDEN)
yor. Her ne olursa olsun cinsellik
insanda tm ruhsall kapsayan ve
belirleyen bir etkinlie sahiptir. By-
lece cinsel yaam insan yaamnn
balc belirleyenlerinden biri olur,
buna gre ada ruhhekimliinin
ve ona bal olarak ruhayrtrma-
snn en nemli konularndan biri
dir. Freud en genel anlamdaki cin
sel arzuyu, L ibido'yu insan ruh-
sallnn temeline yerletirir. Cin
sellik ada ruhbilim kadar a
da dnceleri de ilgilendirir. K
tmser Schopenhauer cinsellii i
gdsel bir aln doyurulduu yer
olarak grr. Bu alanda erkek ka
dnn gzel ve anlayl olduu ya tm kendiliinden dnce edim
nlgs iindedir. Kadn da erkei
gl ve kiilikli bulmaktadr. Er
kek, sonunda, kadnn irkin ve ap
tal, kadn da erkein kaba ve ben
cil olduunu grecektir. Maurice
Merleau-Ponty cinsellii rtl bir
g olarak belirler: Cinsellik bir ge
nellik maskesi altnda kendine giz
lenir,yaratt gerilimden ve dram
dan kamaya bakar. M. Merleau-
Pontyye gre insan yaamnda cin
sel olan cinsel olmayandanda ay
ran kesin snrlar yoktur: Bir ka
ran ya da bir edimi cinsel ya da
'cinsel deildiye belirleyebilmek
o la sl y o k tu r. (B k. A K ,
LBDO)
C SM (lat. corpus\ fr. corps; alm.
Krper; ing. body). Algmza ak
olan ve uzayda yer kaplayan nes
C O G T O
ne. Fiziksel zellikleri olan nesne.
C S M C K (lat. corpusculum\ fr.
corpscule; alm. Korpuskel, Krper-
lein\ ing. corpuscle). En kk ci
sim . X V II.ve X V III. y zylda
atomlar ve molekller cisimcik di
ye adlandrlrd. Bugn ktleyi
oluturan maddelerin en kk par
asna cisim cik denilir. Atom un
paralanmas ile ortaya kan elek-
tirikli ya da elektiriksiz tanecik de
cisim cik diye adlandrlr.(B k.
ATOM, ATOMCULUK)
C O G T A T O (lat.sz.). D
nce edimi. C ogitatio" terimi
lerini karlar. Bu terim giderek da
ha az kullanlr olmutur.
C O G T O (Dnyoruma-
lamnda lat. sz; Cogito ergo su-
mun ksaltlm). Descartes n y-
nemli kukudan sonra ya da yn-
temli kukuyla ulat varlk de
neyi. Descartes varl kantlamak
iin kukudan yola kar: her ey
den kukuya debileceini, ama
kukulanan benden kukuya d-
emeyeceini grr. Bylece Co
gito ergo sum (dnyorum y
leyse varm) ilkesine ular. Des
cartes nce Grdm her eyi
yalan sayaym: (...) hibir duyu
mun olmadn dneyim; beden
biim, uzam, devinim ve yerin zih
nimin uydurmalanndan baka bir
ey olmadna inanaym: yleyse
COKU

doru diye umulacak olan ne? di ulatrr. Bu deney iinde birey tam
ye sorunu belirler. Sonra u usa- anlamnda devinimsizdir, tm d
vurm ay ortaya koyar: dnyada dlam, tm iselliine ulam gi
hibir ey olmadna inandm, va bidir, engin bir mutluluk iinde bu
rolmadma da inandm m? Ha lur kendini. Coku ruhun akn bir
yr. Baz eylere inandysam var- eyle zdelemesidir, bu zdele
dm. Hileci bir g m artyor mede zneyle nesne arasnda hi
beni? Beni aidatsa da varolduum bir arac yoktur. Plotinos ve onun
konusunda kukum yok. ne kadar yolundan gidenler cokuyu felse
isterse o kadar aldatsn beni, ben fenin amac durumuna getirmiler
herhangi bir ey olduumu dn di. Bylece coku tm gizemci tu
dkten sonra beni hibir zaman bir tumlarn temelinde bulunan ama
hi yapamayacak. yle ki bunlar duygusudur. Coku ruhsal bozuk
iyice dndkten sonra, her eyi lukla ilgili bir edilginlik durumu da
dikkatle inceledikten sonra sonuca olabilir. Bu durumda birey gerek
varmak ve u nermeyi sallantsz dnyann bilincinden ve kendisinin
diye benimsemek gerekir: dn bilincinden yoksun kalarak tam bir
yorum yleyse varm." Varl ku devinimsizlik ve duyarszlk iine
kudan giderek kantlama giriimi der, evresiyle btn ilikisini
ne D escartesdan ok nce Aziz keserek bakasnn hibir biimde
Augustinusda raslanz. Aziz Augus- giremeyecei bir ruhsal dnyaya
tinus yle diyordu: Aldanyorsam geer (Th. Kemmerer). Hastalkl
varm. nk, elbette,varolmayan cokuda bountuyu temel alan ve
aldanmaz. Kantda cogitodene- zaman zaman bountuyla birlikte
yin kouludur. (Kant: Dnyo ortaya kan anlamsz bir sevin
rum, tm sunumlarma elik ede gzlemlenir. Bu coku daha ok
bilmelidir. (...) Sezgi elerinin histeride, izofrenide, manide or
tm eitlilii dnyorum la zo taya kar. Alman estetikilerinin
runlu bir iliki iindedir. (Bk. KU belirlemi olduu Einfhlung ku
KU, KUKUCULUK, LKC ramnn ncs Theodor Lipps es
LK) tetik deneyin znedeki duygusall
n nesneye yansmasyla gerek
COKU (fr. extase', alm. Ekstase\ letiini bildiriyor, bunu insann do
ing. ecstasy). Herhangi bir ey kar ada ergimeye uramas olarak de
snda duyulan ar haz ya da hay erlendiriyordu. Lippse gre bi
ranlk. Kendi varlnn dna kp zim bir duygusall nce kendimiz
yce bir varla kavumuluk duy de yaadmz sonra da nesneye
gusu. Cokuda kii kendisini nes yansttmz sav doru deildir;
nel dnyadan kopmu ve st bir her i edim nesneyle ve nesnede
varlkta erimi duyar. Bu duygu bi yaanmaktadr. Lippse gre este
reyi sezgisel bir aknlk deneyine tik edim znenin nesneyle, benin
 COKUNLUK

ben ol m ayanla zdeliinde ger Platon, Sokratesin azndan o-

ekleir. Gzel sorunu bylece kunluu aklar ve onu sanatla b
Lippsle duygudalk erevesine tnletirir. yle der Sokrates: a
indirgenmi o\ur.Einfhlungun bir ir hafif kanatl kutsal bir varlktr;
baka ncs Volkelt de bu olgu esin almadan, kendinden gemeden,
yu nesnenin sezgisiyle ben arasn kafas yerindeyken bir ey yarata
daki duygu ilikisi olarak tanmlar. maz. Tanr vergisi szkonusu de
Estetik yaamda tm dnsellii ilse hi kimse iir syleyemez,ge
ya da en azndan gidimli dnce lecei bildiremez. Buna gre ai
yi ortadan kaldran Einfhlung' u rin yaratt coku tam anlamnda
Bayer yar uyuturucu tekfikirli- tanrsal kaynakldr. / Cline : nsan
lik olarak belirler ve onunla ilgili duygusal bir varlktr. Duygunun
olarak unlar syler: Gizemcilik dnda byk yarat 1ar yoktur; d
te olan btnsel kavray sanatta lerinden uzaklatklar iin cokun
yoktur; sanatta tm ierii kavra luk insanlarn ounda pek abuk
yanlayz; Einfhlung'un mahkum tkeniverir. / Aragon: Edebiyat
edildii yer burasdr. (Bk. EIN szkonusu olduunda, eletiri bir
FHLUNG) eit heyecanlar pedegojisi olmal
dr. /Valry:Yalmzca cokunluk
COKUNLUK (fr. enthousiasme', adna yaz yazmay eskiden iren
aim. Begeisterung', ing. enthusi bulm azdm , im di buluyorum .
asm). Youn heyecan. Cokunluk Cokunluk yazara uygun bir ruh
Lockeda ve onun grlerine kar durumu deildir. / Vltaire:Biraz
kan Leibnizde kltc anlam cokunluk olmadan hibir ey ya
da kullanlmtr, ussallktan uzak plamaz. / Emerson: Hibir b
lamay ve dorulara ussalln d yk kendini cokunluk dnda va-
nda ynelmeyi belirler. Cokun redemez. / Eluard: Erdem olma
luk giderek olumlu bir anlam ka dan cokunluk olmaz, yiitlik ol
zanmtr, dorulara ulama abas madan erdem olmaz. / Honor de
g stere n k i in in h ey e can n a Balzac: Cokunlua yatkn olma
karlktr. Oysa Platon iin co mak bir basitlik belirtisidir. / Di
kunluk ok nemliydi, insan alt d derot nsan ine de yapyor olsa
zeydeki ilikilerden kurtarp tanr mesleini cokunlukla gerekletir-
ya doru ynelten bir gt, ton'da melidir. (Bk. COKU)

101

ABA (fr. effort\ alm. Streben, lamn ok gzel belirtir. ngilizler
Anstrengung; ing. effori). Bir en yle syler: Yoksulluktan baka
geli ortadan kaldrmay ya da yeni hibir ey abasz elde edilemez.
bir duruma gemeyi amalayan et (Bk. EDM, ETKNLK, EYLEM)
kinlik. B ir bilinli varlk olarak
insann kendindeki ya da dnyadaki A R IIM (fr. association; alm.
bir engeli ortadan kaldrabilmek iin Assoziation; ing. association). Bi
tm gcn kullanarak eylemde lin alannda istemin hibir katks
bulunmas. aba genellikle eksikli olmadan hatta onun direniine kar
ya da sakat bir durumdan yetkin n fikirlerin, imgelerin, duygula
duruma gemek zere ortaya ko rn kendiliinden birbirine balan
nulur. Bunun yannda elbet bo a mas. Sunumlarn ve kavramlarn
balar da vardr (bir demir ubuu d zen siz b ir g rnm a ltn d a
bkmeye almak gibi). Genel ola birbirini izledii ruhsal olgu. Bir ruh
rak bedensel ve ruhsal olmak ze sal durumun kendiliinden bir ba
re iki tr aba belirlenir. Bununla ka ruhsal durumu getirmesi. Aris
birlikte insanda bedensel olan ruh toteles armn yasasn be
sal olandan ayrmak olas olmad lirlemiti. Ona gre arm ben
na gre aba insann btnsel bir zerlikle ( mavi halnn denizi anm
edimine karlktr. aba herzaman satmas), yaknlkla (stn beyaz
yetkin bir sonuca ya da amaca var anmsatmas), kartlkla (scan
mann tek koulu olarak gsterilir. souu anmsatmas ) kuruluyor
Plautus Bademe ulamak iin e du. Aristotelesden sonra arm
kirdei krmak gerekir der. Latin olgusunun varl yadsnmad, bu
airi Catullusun Zafer abay se olgu zerine ou birbiriyle uzla
ver sz neredeyse btn dnya maz deiik grler ortaya kon
ya atasz olmutur. Gvercin du. Hume ve br ngiliz deneyci
gkten yere kzarm olarak inmez leri arm ruhsal-sinirsel bir s
diyen latin atasz de abann an recin belirledii mekanik bir olgu 103
 ARIMICILIK

olarak dndler. Onlara gre a ni armla aklayan reti. Bu

rmlar ruhsal yapnn ileyiiyle il retiye gre ruhsal yaamdaki yet
gili temel eyi oluturmaktayd. Bu kin biimler ok basit olgularn ya
anlamda arm tm ruhsal ya da durumlarn birbirini izleyiinden
am belirleyen temel etkinlikti. n domaktadr. Tm zihinsel yaam
giliz filozofu James Mili imgelemi fikirlerin, duygularn ya da imgele
armla aklam, onu ar rin birbirini anmsatarak artr
mn en basit biimi saym ve ar- mas olayna dayandran arm
darda gelen duygular ve fikirler clk elbette usavurmay yani bir bil
toplam olarak gstermiti. Ona giden gidimli olarak bir sonu
gre bellek de arm yasalarna karmay aklamakta glk eke
gre ortaya kan bir dizi fikirden cektir. nk usavurma istemli bir
baka bir ey deildir. ngiliz filo tutuma baldr, oysa armda
zofu John-Stuart Mili arm ya tam anlamnda bir kendiliindenlik
salarn yerekimi yasalar kadar vardr, onda us hibir biimde ie
nemsemitir; Gkbilim iin yer- karmaz. armc anlaya g
ekim yasalar, fizyoloji iin doku re usavurma bir arm olay ol
zellikleri neyse ruhbilim iin a masa bile usun armla elde edil
rm yasas odur. J-S. Mili bize mi temel ilkelerine gre gerekle
temel dorular salayacak olann en bir olaydr. armclk izle
nedensellik olduunu bildirmi, ne nimci Bergsonun ve biimcilerin
densellie de armla ulaabile eletirilerine uramtr. Biimcile-
ceimizi sylemiti. arma tm re gre armclar temel eler
ruhsal yaam belirleyici bir anlam den nceki bileimleri grememek
veren bu gr bugn olduka es tedir. Bergson da armcl tm
kimitir. Evrimci dnce iinde yaratma olgusunda zihnin kendi
arm fikri daha deiik yorum kendisinden elde ettii sezgiyi gr
lar kazanrken bu dncenin n memekle eletirmitir. (Bk. A
cs Herbert Spencer deneyci g RIIM)
rle doutanc gr birletire
rek arm fikrine evrim ve kal A PR A IK (lat. abstrusus; fr.
tm kavramlarn getirmitir. (Bk. abstrus; alm. abstrus; ing. abstru-
ARIMIMCILIK) se). Dncenin allm dzenin
den uzak olan. Salam bir mantk
A R IM IC IL IK (fr. assoca- sal dzeni bulunmayan. aprak
tonisme; alm. Assoziationspsycho- lk yazsal ve szsel anlatmla ilgili
logie\ ing. associationism). ar dir ve anla Imazlkla ya da zor an-
mlar zihinsel yaamn temeli ola lalrlkla belirgindir. aprak an
rak belirleyen, buna gre tm zi latmlar genellikle yapay bir derin
hinsel ilemleri, hatta usun ilkeleri lii olan anlatmlardr, buna gre
10 4
 ELK

apraklk da ok zaman derin g usu ve usun yneldii fikirleri (Tan

rnme isteinin bir sonucudur. (Bk. r, Ruh, Dnya) akn diyalektik
KARANLIKILIK) l e incelemitir. Akn diyalektiin
balca konusu usun metafizik bil
A TIM A (lat. conflictus; fr. giyi nasl salad konusudur. Ken
conflit; alm. Widerstreit\ ing. conf- dinde eye, Noumenona ynelen
lict). ki birey ya da iki toplum ara us, koullanmam a priori sezme
snda kartlk ve kavga durumu. yetisidir ve duyumsal bilgiye d
Kiide kart duygularn ayn anda ntrmekle ykml anla, ko
ortaya kmasndan kaynaklanan ullanm a karlktr. Bu koullan-
ruhsal gerginlik durumu. atma mam ilkrnek anlk diye de ad
genellikle kiinin toplumla ilikile landrabiliriz. Usun fikirlere yne
rinde kapld bir duygudur ve liiyle U bilgi alan oluur: dinbi-
devler, toplumsal zorunluluklar, lim, ruhbilim, evrenbilim. Us bu
ahlak kurallar karsnda igdsel alanda hibir zaman aamayaca
itkilerin, tutkulu ynelimlerin, duy atklar belirler: 1. evrenin uzay
gusal eilimlerin amazlarndan da bir snr, zamanda bir balang
kaynaklanr. Hapishanede sevgili c var mdr, yoksa evren snrsz
sini zleyen bir adam ya da ciere ve ncesiz midir? 2. btn par
uzanamayan bir kedi atkl du alara ble ble basit ve blnmez
rumdadr. atma daha ok top paralara m ularz yoksa bu bl
lumsalln doru olarak kavran- me ii sonsuza kadar srer mi? 3.
lamad durumlarda ortaya kar. nedenler zincirlerinde geriye gide
Bireyin toplumsal ve ahlaki gerek gide bamsz bir ilk nedene ulaa
leri kavramasyla atklar yerleri bilir miyiz ya da bu geriye gidi
ni bilinli tutumlara brakarak da sonsuza kadar srer mi? 4. olum
lrlar. atk sorununu zmek sallar zorunlu olarak mutlak bir e
iin insanlar bastrma gibi, ycelt ye dayanrlar m yoksa bylesine
me gibi yollar bulmulardr. (Bk. mutlak bir ey yok mudur? Bu drt
BASTIRMA, YCELTME) soruda atknn almas olanak
szdr,bunlarda savlarla kar sav
ATIKI (fr. antinomie; alm. An lar birbirini gideremezler, gidereme
tinomie', ing. antinomy). ki ilke ya yeceklerdir. atklarn almazl
da bunlarn belli bir konuya uygu usun kendini aan bir ii yklen
lanlar arasnda eliki. ki gr mi olmasndan gelir. (Bk. DYA
a ra sn d a g id erilem ez grnen LEKTK, FELSEFE, LKC
kartlk. atk, K antda usun LK)
dt elikilere karlktr. Usla
anl kesin olarak birbirinden ayr E L K (lat.contradictorius; fr.
m olan Kant anl ve kavramla contradiction\ alm. Widerspruch,
rn akn ayrtrmaAz ele alm, Kontradiktion\ ing. contradiction). 105
ELKL
ki kavramn ya da yargnn kart
l. ki ayr durumun yeni ve daha
stn bir durumu gerekletirecek
biimde kartlamas. erii ayn mayla evrimin temel etkeni duru
olan biri olumlu br olumsuz iki
yarg elikilidir (Ali alkandr; Ali
alkan deildir). Mantksal eli
kiyle gerek ya da yaamsal eli
kiyi birbirinden ayrmak gerekir.
Alinin ayn zaman paras iinde
alkanl tembelliini ya da tem
bellii alkanln mantksal ola
rak giderecektir. Oysa ii snfyla
burjuva snfnn elikisi mantk
sal bir eliki deil gerek bir eli
kidir. zdelik ilkesinin baka bir
anlatm olan elimezlik ilkesi, ayn
iliki altnda ayn eyin hem var-
sanm asnn hem yoksanm asnm
olanakszl ilkesidir. Doruyla ger
ei zdeletirmi olan Hegel, e
limezlik ilkesini dncenin mut
lak yasas saymaz yalnzca gidimli
ve soyut dncenin yasas sayar.
Ona gre mutlak dnce kart
lar birletiren dncedir. Hegelin
diyalektik mant buna gre eli
kiyi dncenin ve yaamn itici ya
sas durumuna getirir. Hegelci ve
M arx dncede savla karsa-
vm elikisi bileimi yaratarak ge-
liim i salar. T arihin geliim i
tmyle bu elikili gidi zerine
kurulmutur. (Bk. DYALEKTK)
E L K L . Bk. KARISAL
E T L E M E (lat.variatio; fr.
Variation-, alm. Vernderung-, ing.
Variation). B ir durum dan br
duruma gei. Bir nicelikte deer
deiimi. Danvin kuramnda e
itleme yaayan trlerde her kuak
ta ortaya kan ve doal ayklan
muna gelecek olan kk deiik
liktir ( F. Poulqui6). eitleme
zellikle bir mzik terimidir ve bir
temann deiikliklerle yinelenmesi
anlamna gelir. Temann her yeniden
ele a ln n d a b ir e itle m e
gereklemi olur.
EV R E ( fr. ambiance\alm. Stim-
mung; ing. enviroment). Maddi ya
da dnsel ortam. Belli bir ortam
da insan ilikilerinin dourduu ha
va. evre ok zaman ortamMa
zdeletirilir. evreyi zellikli or
tam diye dnmek doru olur. Or
tamda nesnellik evrede znellik
ne kar. (Bk. ORTAM)
E V R M C L K (fr. pa-
lingenesie; alm. Palingenesie; ing.
palingenesis). Evrensel olaylarn
dnemsel dnll dncesi.
lmden sonra dirili. Varlklarn
ve toplum larn yeniden ortaya
k. Yeniden dou. evrimcilik
fikri yunan uygarlnn temel inan
cyd. Doa olaylarnn dnll
( gece-gndz, mevsimler) bir
evrensel dnlln varln d
ndryordu. Orpheusu-Pytha-
goras inan ruhgn benim
serken evrimli lik fikrine yaslan
yordu. Platon Phaidros diyalogunda
ruhgn gstermeye alt. Da
ha sonra evrimlilik Stoac flo-
zoflarca benimsendi ve temellen-
dirilmeye alld. evrimlilik fikri
 LECLK

Nietschenin dnce dnyasnda um). Bilin karklyla belirgin ge

da nemli bir yer tutar. Bugn de ici zih isel b o zu k lu k . B ilin
Spengler, Toynbee gibi dnrler yetilerinde geici dzensizlik. Al
evrimlilii daha deiik bir anlam glarn yanlsamal, yarglarn sakat
da benimserler. (Bk. YENDENC- olduu, zihnin bo fikirler ortaya
SMLEME) koyduu lgnlk durumlar olduk
a kark durumlardr. Baz lgn
IK A R SA M A ya da IK A R IM lklar aka kendini gsterirken ba
(fr. infrence-, alm. Inferiren; ing. zlar da iyiden iyiye kapaldr, hat
illation). Bir nerm eden baka ta baz lgnlklarda lgnca fikir
nermeler yardmyla bir doruyu lerin ilk bakta sezilemeyecek bi
elde etme. karsamada doru ol imde ustaca mantkl klnd g
mas gereken, ancak doruluu rlr. Bununla birlikte belli bir dik
ak ak grlmeyen bir nerme kat bu mantkta yansyan tutarsz
den doruluu benimsenmi ba lklar, samalklar, abartmalar bir
ka nermelere dayanarak doru so rpda ortaya karabilir. lgnlk
nu karlr. Bu sonu dayanak ola lar blmde ele almak olasdr.
rak alnan nermede ierilmi bir 1. takn ya da saldrgan lgnlk
sonutur. Tm usavurmalar, tm lar, 2. byklk lgnlklar, 3. me
tmdengelim ve tmevarm ilem lankolik lgnlklar. lgnlk alg
leri karsamay salar. k nok yanlsamalarna bal olarak sanryla
tas ya da birinci nerme doruy birlikte grlr. lgnln yerleik
sa, arac nermeler de buna gre biimleri de vardr. Bu tr lgnlk
doru kurulduysa karsam ann larda gereklik duygusu srekli ola
doru olmas gerekir. (Bk. TME rak yiter. (Bk. DELLK)
VARIM, TMDENGELM, USA-
VURMA) L E C L K (fr. asctisme-, alm.
Asketih, ing. ascetism). Tanrya
IK M A Z (fr. aporie; alm. ulamak yolunda hazlardan ka
Aporie; ing. aporia). zlmez so ve acya ynelii ngren dinsel tu
run. inden klm az mantksal tum. Hazlarn ve aclarn stne
glk. Ayn soruya karlk olan karak, yaamsal gereksinmeleri
ve aralarnda elimekle birlikte her- enaz llerde karlayarak ruh y
biri ayr ayr geerli olabilecek gibi celiine ulamay ngren ahlak
grnen iki gr. A ristoteles, yntemi. ilecilik gizemli dinsel ya
M etaphsikann B sinde kart amn zorunlu bir uygulamas gi
usavurmalarn eiti iinden gelen bidir ve tm bedensel ya da du
on drt kmaz belirler. yumsal hazlardan ka, tm dn
ya ilerini bir yana brakarak yce
IL G IN L IK (lat. delirium-, fr. olana ynelii nerir. Bu ka ve
dlire-, alm. Delirium-, ing. deliri bu yneli insana yetkin bir ahlaki
R K N

yaam salayacaktr. Doastn olumsuz ynyle estetiin konusu

den ok doal olana ynelen en eski olur. Yeniaa kadar irkin olan her
uygarlklarda elbette ilecilie yer ey estetikd saylmtr ya da es
yoktur. ilecilik yunan uygarln tetik kavrayta gzel ve irkin ay
da, belki de tektanrcla eilimin rm yaplmtr. Bugnk anlay
balamasyla ortaya kmtr. Ruh- iinde irkin gzel in bir baka g
gne inanan Orpheusu-Pytha- rnm, gzelin tmleyeni gibidir:
goras gelenek ve onun gelimi zgn sezdirdii lde, zel bir
bir anlatm olan Platoncu felsefe anlam ortaya koyduu lde g
gerek anlamda ilecilie geiin ilk zelle btnleir. Eski gzel plastik
admlan olarak alnabilir. Platon tm bir anlam tayordu, bugnk g
felsefesini gizemci bir temele oturt zel yalnzca anlamla ilgilidir diyebi
mu, tm bilgiye ynelii de ileci liriz. Bugn birok ressamn gzel
bir anlaya indirgemiti. Ona gre kavramn ilkelle ve kabasabayla
st bir dnyann gerekleri olan zdeletirdiini gryoruz. All
dealarn bilgisine bu dnyada an m gzelin dna tamadr bu. Paul
cak ileci bir yaam srmekle ula Gauguin yle diyordu: Her eye
labilirdi. Daha sonra yeni-Platon- cesaret etme hakkn getirmek isti
cu anlay Platonun gizemci ve yorum. Birok ressam ar biim-
ileci grlerini derinletirdi, bu bozmalarla ya da ok deiik yo
dnyadan tam anlamnda bir ya rumlarla doaln snrlarn aarak
lan dnya imgesi yaratarak her za bize garip grnebilicek biimler
man bir el etek ekme iinde st olutururlar, burada elbette bam
dnyann bilgisine ynelmeyi ya da baka bir gzelin aray vardr.
Tanrya kavumak iin almay Monet yapt bir portreyi been
n erd i. ilecili in ngrd meyen bir model iin unlar sy
yaam bir yoksunluklar yaam ol lemitir: Moore dvlm yumur
duu kadar bir aclar yaamdr. i ta sarsna benziyorsa benim suum
leci iin dnyada dalmamann mu? Gene de gzelin doalda ve
arl kadar aclarn anndnlcl trnn koullarn yetkin bir bi
nemlidir. Bu yzden ilecilik bir imde srdren salkl bireyde bu
yanyla bir tr acclk olur. (Bk. lunduunu, gzel kavramnn ger
AICILIK, DYALEKTK) ekliin derlitoplu bir grnm
n ortaya koyduunu syleyebili
R K N (fr. laid; alm .hsslich', riz. Rodin yle der: lkyaza yeil
ing. ugly). Gzelin kart. Biim katan, ilkka gller katan, gen du
siz ya da uyumsuz olan. Yapsnda daklara erguvan krmzs katan ir
tutarszlklar bulunan. Kendi tr kinlik yaratr, nk yalan syler.
nn yetkin zelliklerini gsterme Ancak doadaki gzelle sanattaki
yen. irkin genel olarak biimsizi, gzeli, doadaki irkinle sanattaki
hoa gitmeyeni, uyarsz belirler, bu irkini birbirinden ayrmak gerekir.
 OCUKLUK

Doal dzende daha ok trn en Bu bilimin kuruluu geen yzyln

iyi temsil eden bireye verdiimiz sonlarnda olmutur. Chrismann
gzel sfatn sanatta daha ok an 1894de Jenada verdii tez ocuk
laml iin kullanyoruz. Lalo yle bilim alannda atlm ilk adm sa
der: Doada canl varlklarn g ylr: Paidologie, E ntw urf zueiner
zellii trlere uygun olaan ve belir Wissenschaft des Kindes (ocuk
gin zelliktir ve buna bal olarak bilim, ocuklar zerinde yaplan bir
uyumludur, bedensel ve ruhsal ye bilim tasars). Chrisman 1900de
tilerin tam gelimesidir, fkran Kansasda Paidolog dergisini kur
salktr ve sonunda bunlardan ge mutur. 1883 de Anvers de bir o
len stn gllktr. ada es cukbilim demei kurulmutur. o
tetikte ne kadar deiik bir anlam cukbilim pedagojinin ve eitimbili-
versek de irkin uyumsuz olan ve min en byk yardmcsdr. (Bk.
istenmeyendir. Bayer yle der: ETM, PEDAGOJ)
Gzelin kart olan irkin z ge
rei olumsuzdur. irkinde zden O C U K LU K (lat. infantia; fr.
bir yetersizlik, teknik aralarla so enfance\ alm. Kindheit; ing. child-
nu arasnda bir uyumazlk, biim hood). Yaamn doumdan ergin
sel bir oranszlk, bir uyumsuzluk lie kadar olan ilk dnemi. ocuk
vardr. Bk. ESTETK, GZEL ) luk dnemi bilincin oluum dne
mi ya da bireyin dnyaya uyarlan
O C U K B L M (fr. pdologie; ma dnemi olmakla olduka sancl
alm. Paidologie\ ing. paidology). bir dnemdir, buna gre ocukluk
ocuu erikinden ayr bir varlk daha ok uyumsuzluklarla, at
olarak ele alp inceleyen bilim. o- klarla, ama abalaryla belirgindir.
cukbilim ocuu tepkileri zel bi ocuklukta zihin tam anlamnda
yolojik, ruhsal ve toplumbilimsel ya olumad iin bir bilgi ve yarg ek
salara gre gelien bir varlk ola siklii kendini her durumda belli
rak deerlendirir, onu byk insan eder. Hayvanlar tablosunda geriye
dan ayrr. ocuun byk insan doru gidildike ocukluk sresi
dan ayrlmas gerektiini bize ilk ola nin ksald grlr. A. Gesell bu
rak Jean-Jacques Rousseau duyur srenin kobayda gn, empan
mutur: ocukluun kendine z zede dokuz yl, insanda yirmi yl
g grme, dnme, sezme biim olduunu bildirir. Demek ki insan
leri vardr; onlarn yerine bizimki bireyi tam olgunlua varp gerek
leri geerli klmaya almak ok anlamda dnyaya uyarlanabilmek
anlaml bir i deildir. Buna gre iin yirmi yllk bir sreyi gerek
ocukbilim ocuu ocuk olarak sinmektedir. ocukluk dnemi
deerlendirir; ocuun geliimini renmede tam bir yatknlk dnemi
biyolojik, ruhbilimsel , toplumbi dir. Yaam izgisi boyunca ilerle
limsel koullar erevesinde ele alr. diinde yatknlktan uzaklalr, 109
OCUKLUK

renme tutkusunun yerine ustala ler gelir. Bu bilginlerin aratrmala

mann kolaylklar gemeye balar. r ocuk ruhsallnn byk ruh-
Bu yzden ocukluk dnemi ok sallndan nitelik olarak ayr oldu
nemli, ok nazik bir dnemdir. unu gstermitir. Buna gre ikide
ocukluu e ayrrlar: ilk ocuk bir karmza kan Bugnn k
luk doutan yaa kadar, ikinci kleri yarnn bykleridir sz
ocukluk yatan yedi yaa ka pek de anlaml bir sz deildir. o
dar, nc ocukluk yedi yatan cuk bykten ok ayr duygula
erginlie kadar srecektir. Erginli nan ve ok ayr dnen bir var
in balangcn on iki ya olarak lktr. ocuun geliimi konusun
gstermek olasdr. Ne var ki er da Freudun katklarn da unutma
ginlik denilen ok sorunlu dnemin mak gerekir. Freud ocukluu
balangc ve bitii kiisel zellikle dneme ayryordu: oral dnem ya
re gre epeyce deiiklik gstere da az dnemi doutan iki yaa
bilir. Gene de erginlii on iki yala kadar srer, bu dnemde haz az
on be arasna yerletirmek al evresinde belirginlemitir; iki ya
kanlk olmutur. Erginlii yetikin tan drt yaa kadar sren anal d
lik dnemi izleyecektir. ocukluk nem ' de temizlik altrmalar yap
ta belki de en nemli dnem birey lr, bu dnemde ocuk dksn tut
liin tm ilk kurulu zellikleriyle ma hazz yayacaktr, dikkafallk-
belirgin olan ilk ocukluk dnemi lar, ykc davranlar gsterecek
dir. Bu dnemi apayr ele alp ince tir, bu yzden bu dnem sadik-
leme eiliminde olan E. Cacace gi anal diye adlandrlabilir; phallus
bi bilginler olmutur. Yunancada dnemi olan nc dnemde haz
henz konumayan ocuk anla reme organlarna ve evresine
mnda nepios'dan giderek bir ni- kaymtr, bu dnemde kskanlk
piologie (fr.) yani bir ilkocukbi- bulammlar ortaya kar. ya
lim kurma eilimi bu erevede or Freuda gre de bilin etkinliinin
taya kmtr. lk ocukluktan son gerek anlamda balad yatr, bu
ras ocuun kendi kiiliini orta yata kendine kapanma ve baka
ya koymaya balamasyla belirgin syla atma belirginleir. ocuun
dir. Bu dnemde ocuun en ok 4-5 yalar sevgiye eilim duydu
kulland szck ben olacaktr. u yalardr. Ancak bu yalarda
yatan sonra ocuun dn sevgi eksiklii ocuu tam anla
sel geliimi iyiden iyiye hzlanacak mnda iddete itecektir. ocuun
tr. ocukla ilgili aratrmalar elbet gerek anlamda dinginlie ulama
te ok yenidir ve XIX. yzyl son s 6-7 yalarda olacaktr. ocuk 7
laryla XX. yzyl balarnda orta yatan sonra bir rtllk dne
ya kmtr. ocuk ruhsalln mine girer. Bu dnemde ocuun
aratran kiilerin banda Preyer, cinsel itkileri durulmu gibidir. Bu
Piaget, Walton, Gesell gibi bilgin itkilerin doyurulmas byk l

de kltr yaamnn etkileriyle ol
maktadr. Zeka gelitiren oyunlar
da bu yataki ocuun oka ilgi
sini eker. ocuk bundan byle ya
va yava ergenlik dnemine gire
cektir. N e olursa olsun ocukluk
insan yaamnn ok nemli bir d
nemidir. A dlerci ruhbilim uzman
larndan Herta Orgler yle der:
ocuklarn oyunlar ok belirleyi
cidir ve ocuklar ile oyun arasn
daki ayrl ok iyi bilirler. u se
vimli yk de bunu pek gzel gs
teriyor. Satclk oynayan bir k
k olan kattan antalar yap
yordu. Bykannesi ona saygl bir
biimde zenle alyorsun de
di. Ama bykanne, almyorum
ki, iim yok ki benim, ben yalnzca
oynuyorum diye yantlad olan
ck. ocuk oyunlarnn gzlemlen
mesi ok nemlidir. ocuk oyna
d zaman gerekte alrken ol
duu gibi kendini bir eyler yap
maya zorunlu duymaz, ama derin
eilimlerini zgr akna brakr.
Baz olanlar evrelerine ocuklar
toplayp onlara bir eyler retir
ler, onlarn retmen olmaya bir
eilimi vardr. Nesneleri takp s
ken olanlar gelecein mhendis
leridirler. Sk sk doktorculuk oy
nayan olan hekim olmaya yne
liktir. Bebeine zenle bakan k
k kz iyi bir ev kadn olmaya ha-
zrlanmaktadr. Bilim adamlarnn
ocuk yaamndaki dnmlerle
ilgili grlerinde akmalar ve ay
rlklar ne olursa olsun ocuk ya
am elbette her zaman gizlerle do
ludur, ocukluk dneminin bir so-
OKANLAMLI
runlu yaam dnemi olduu da bir
gerektir. Kimi yazarlar onu insan
yaamnn en iyi dnemi saym
lardr. Tanr neden yaamn en iyi
sini balangca koyuyor?diye d
nr Hugo. Lamartine ocuklu
unu koyu bir zlemle anar, ocuk
luunu bir ka yeri gibi duyurur.
Evet, sana geliyorum ocukluu
mun beii der. Gide kendiyle ilgili
u kat gerei bize d u y u ru r:
Bugn ben olmam salayan ey
y ap a y a ln z ve ask su ra tl
ocukluumdur.(Bk. ERGNLK,
YETKNLK)
O U L (fr. plural', aim. plural',
ing. plural). Birden ok birimin
oluturduu btnln nitelii.
oul yarg, birden ok znesi olan
yargdr. (Bk. TEKL)
O ULCULU K ya da O K U
LU K (fr. pluralisme', aim. Plura-
lismus; ing. puluralism). Evreni
oluturan varlklarn ok olduunu,
bunlarn tek bir kaynaktan gelme
diini bildiren reti. Tekiliin kar
t olan bu retiye gre dnyay
oluturan varlklar bireysel ve ba
msz varlklardr, bunlar mutlak
bir gerekliin biimleri olarak al
mamak gerekir, bunlar tek bir ku
rucu ilkeye indirgenemezler. Siya
sal oulculuk ok partili demok
ratik rejimin addr. (Bk. DEMOK
RAS, TEKLK)
O K A N LA M LI (fr. quivoque',
aim. aequivok; ing. equivocal).
B irok anlam olan. K apall m
OKKARILILIK
n e d e n iy le d e iik b iim le rd e
yorumlanabilen. okanlamh sz
ckler deiik anlamlar olan sz
cklerdir. okanlamh terimi an
lam iyice belli olmayan ve birok
yne ekilebilen konumalar ve me
tinler iin de kullanlr. Bu tr ko
numalar ve metinler yoruma son
derece aktr. Bu anlamda okan-
lamllk kaypakln eanlamlsdr.
(Bk. KAYGANLIK)
O K K A R IL IL IK . Bk. ALE
O K K O C A L IL IK . Bk. ALE.
O K LU TA SIM (fr. polysyllo-
gisme; alm. Polysyllogismus; ing.
polysyllogisim ). B irinin vargs
brnn ncl olacak biimde
kurulmu tasmlar dizisi. (A, B dir;
C, Adr; C, B dir; D, C dir; D,
B dir; E, D dir; E, B dir.) [Bk. TA
SIM]
O K T A N R IC IL IK (fr. p oly
thisme', alm. Polytheismus-, ing.
polytheism). Birok tanrnn varl
n benimseyen din ya da felsefe
gr. oktanrclk ilk uygarlk
larn din anlaydr: her kentin bir
tanrs olmasyla belirgin toplum
sal parallk dneminden iktisadi
ve siyasi adan daha btnlkl
dnemlere geite bir tanrlar or
takl ya da tanrlar ailesi olumu
tur. oktanrc dnemlerin doa
stne henz ynelmemi olan ger
eki insan tanrlarn da dnya
nesnelerini gzlemleyerek, daha
ok da kendini gzlemleyerek ya
ratmtr. Bu yzden oktanrc d
zende tanrlar bazen bir insan, ba
zen bir hayvan, bazen de bir insan
-hayvan karm olarak dnl
mtr. oktanrcln insanbiim-
cilikte snrlanmaynda hayvana
tapnn ok etkisi olmutur, eski
uygarlklarn insanlar pekok hay
van kutsal saymlardr. nasnbi-
imcilik elbette hayvana tapnn
azalmasyla daha da belirginlemi
tir. nsanbiimciliin en yetkin bi
imde yunan uygarlnda ortaya
ktn gryoruz. Msr ve Me
zopotamya toplumlarndaki insan-
biimcilik Yunanistandakine gre
olduka snrlyd. (E. Hamilton:
Msrda hibir imgelemin canlan-
dramayaca, tapnaklarn dev s
tunlar gibi donmu, kmltsz bir
dev, insan biimini insand bir bi
imde somutlatrd. Bir sfenks ya
da kedi kafal bir kadn daha baka
tasvirlerle birlikte tanrsall esin
lerdi. Mezopotamyada alakabart-
malar grlmedik hayvan biimle
rini tasvir ederlerdi.) Eskian
sonlarnda oktanrclk yerini tek-
tanrcla brakarak ekilmitir.
oktanrclk elbette birdenbire or
tadan ekilmi deildir. M.. VI.
yzyl sonlarnda yaad bilinen
Ksenophanes daha o zamanlar ok-
tanrcl alaya alyor, dnyann ge
ici ama Tanrnn bir ve lmsz
olduunu bildiriyordu. Elea okulu
nun kurucusu olarak bilinen Kse
nophanesden sonra Parmenides
getirdii Bir Varlk kavramyla
Tanry felsefi adan temellendi
rir gibiydi. Ona gre de Varlk bir

olan, birlikli olan, srekli olan ve
devinimsiz oland ya da deimez
oland. Platon Onpheusu-Pytha-
gonas inan geleneine dayanan
bilgikuramnda dnyay dnlr
dnya ve duyulur dnya olmak ze
re ikiye ayrd, dnlr dnyada
gerek gereklikler olarak varsay
d dealarn en stne hristiyan tarl bir okyaplla geer.) [Bk.
inancnn yi Tanr sini anmsatan
yi d easn yerletirdi. A risto
telesin lk Devindirici kavray da
tektanrcla geite bir baka yo
rum, b ir baka aam adr. Tek-
tanncln felsefi temelini elbette
Plotinos kurmu, Tanry Bir di
ye adlandrmtr. (Bk. TEKTAN-
RICILIK, NSANBMCLK)
O K Y A P IL I (fr. htrogne;
aim. heterogen', ing. heterogeneo
us). Biyaplnn kart. Her yan ay
n zellikleri gstemeyen. Parala
r arasnda eitli ayrlklar bulunan.
Herbert Spencer, evrimi biryapl-
lktan okyaplla gei olarak be n ortaya koymaya ynelik usa-
lirledi. (H. Spencer: Bizim anlad
mz anlamda evrim edimi btn
sel bir katmacn geliimini, do
laysyla bu katmacn bir yayl
RTME
mn gerektirerek, onu oluturan
gereklerin daha dank bir durum
dan daha youn bir duruma ge
mesini gerektirir. Evrim madde
nin btnlemesi ve onunla birlik
te devinimin dalmasdr; bu s
re iinde madde belirsiz ve tutar
sz bir biryapllktan belirli ve tu
BRYAPILI]
Z M LEM E (lat.resolitio', fr.
rsolution-, alm. Resolution', ing.
resolution). Karmak bir fikirden
yaln fikirler elde etme. Bir ner
meden daha basit nermelere ge
me. Bir karara varma. Bir sorunu
zme. Bir sonuca ulama.
zmleme ok zaman ayrtrma
yerine kullanlmaktadr. (Bk. AY
RITIRMA)
R T M E (lat. refutatio; fr.
rfutation', alm. Widerlegung', ing.'
rfutation). Belli bir savn yanll
vurma. rtme herhangi bir g
r ya da retiyi ussal gster
melerle yoksamaktr.
113

D A ILIIM (lat. dissolutio; fr.
dissolution\ alm. Auflosng\ ing.
dissolution). Bir katmacn zl
mesi. Bir organizmada btnlemi
elerin birbirlerinden ayrlarak ba
msz duruma gemeleri. Bu te
rim daha ok toplumsal birimler
deki dalmalar, eitli kurulular
daki ya da topluluklardaki zl
meleri anlatr. H. Spencer dal
m evrim in kart olgusu sayar.
(Bk. EVRMCLK, KATIMA)
D A IL M A (lat. distractio; fr.
distraction; alm. Zerstreutheit-, ing.
distraction). Dncenin artk dik
kat gsteremeyecek biimde eitli
nesnelere dalmas. Dikkatin ilgisiz
bir nesnede younlamas. Zihnin
dikkatini tek bir nesnede toplamas
sonucu olaan algnn ilemez ol
masyla duyum sam ann ortadan
kalkmas. Dalma en genel anlam
da dikkat eksikliidir, ok zaman
bir ura srasnda tm dikkati belli
bir eyde, zellikle bir dncede
younlatrmaktan gelir. Dalma,
bir bakma dikkatin yolat dik
katsizliktir ve da yneliten ok
D
ie dnle kendini gsterir. Ona
dikkatin zellemesi de diyebiliriz.
J. M. Suthere gre iki eit dal
ma vardr ve bunlar bir lde kar
ttr: bazen ruhsal younlama dik
kati tek bir eyde toplar ve byle-
ce o eyin dndaki eyler duyum
sanmaz olur, dncenin ya da bil
ginin dalmas bu eit bir dal
madr; bazen de ruhsal younla
ma yetersizdir ve en kk bir olay
bile dncenin akn deitirebi
lir, rencinin dalmas da byle-
dir, tek bir sinek bile renciyi a
lmasndan edebilir. Demek ki hem
dikkat arl hem dikkat azl da
lmay getirebilmektedir. Melanko
liklerde dikkat arl, bunamlar-
da dikkat azl kendini gsterir.
(Bk. DKKAT)
D A M O N O N (yun. sz.) n
sanlarla tanrlar arasndaki ruhsal
g. Sokrates, kendisinde kendisi
ni aan bir eyin varlndan sze-
diyor, buna D aim onion" diyor
du. D aim onion onun iindeki
gl ve doru sesti, bu ses ona
erdemin yolunu gsteriyordu. 115
 DARKAFALILIK
DA R K A FA LILIK (fr. fanatisme',
aim. Fanatismus', ing. fanaticism).
Bir fikre ya da inanca kr krne
ballk. Darkafallk yalnz kendi
grn hibir tartmaya gerek
duymadan doru sayma eilimi ol
makla hogrnn kartdr. Dar-
kafalln altnda bilgi eksikliine
bal kalp ya da dogmac bak
as yatar. Darkafal kii her ey
den nce doru bildii eyleri tar
tmayan ve onlarn tartlmasn
istemeyen kiidir. Darkafal kiiler
bu erevede atlganlklaryla sei
lirler. / Voltaire: Darkafallann atl
gan olmas, bilgelerin atlgan olma
mas utan verici deil mi? Saknk
olmak dorudur ama psrk olmak
doru deildir. / E. Browning:
Yeryzndeki darkafallar ok za
m an gkteki azizlerdir. / Diderot:
Darkafallkla barbarlk arasnda
bir adm vardr. / Napolon Bona
parte: Darkafalln kkn kaz den bu kiilerin davranlar daha
mak iin onu uyutmak gerekir.
(Bk. HOGR)
DASEN (alm. sz. da, orada;
sein, olmakdan). Varoluu felse
fede, zellikle Heideggerde tekil ve
somut bir varlk olarak insan ya da
bu insann varoluu. Dasein " ilk
olarak Heidegger Sein und Zeit' de
(Varlk ve zaman) kulland. Bu te
rim insann dnyadaki etkin varo
luunu belirler. Buna gre, insan
herhangi bir nesne deildir, bir in
sann baka insanlarla bulunmas
bir tan baka talarla bulunmas
na benzemez, insan bolukta yer
116 kaplayan olmaktan daha ok bir
eydir: o ynelgen bir varlktr,
alglayan, isteyen, eylemde bulunan
ve bu yzden olanaklarnn sala
d kesin bir zgrlk iinde ve
buna bal olarak gelecein belir
sizlii iinde bunaltya ya da bo
untuya den bir varlktr. Martin
Heidegger Dasein'm zellii hi
bir zaman olmu bitmi bir btn
oluturmaydr der. (Bk. VARO
LUULUK)
DAVRANI (fr. comportemenf,
alm. Verhalten; ing. behavior). Bir
bireyde ya da bir organizmada d
a vuran tepkiler toplam. Bir bi
reyde dsal olarak yani duygu ve
dnce dnyasndan bam sz
olarak gzlemlenebilen tepkilerin
tmne davran diyebiliriz. Dav
ranla ilgili doal eilimler ilkeller
de ve baz sorunlu kiilerde kendi
liinden bir ak gsterir, bu yz
ok igdsel itkilere bal olur, bu-
raz da inanlara ve boinanlara
bal olur. ocukta davran nce
leri igdsel itkilerle ortaya konu
lur ve anababann ya da evrenin
denetimiyle karlar: eitimin ko
ullar ve anlam burada kendini
gsterir. Kiilik gelimeye baladk
a, duygu ve dnce dnyas ken
dini gsterdike idenetim ya da
zdenetim etkili olmaya balar. l
kel insandan uygar insana doru
geliim insan davranlarnn denet
lenmesiyle belirgindir. Uygar top
lumda birey her istedii davran
gsteremeyen kimsedir. Bireyin bir
ortamda ortaya koyduu tepkiler
 DAVRANIILIK

olan davranlar bireyin kiilik ya bir olgu olarak anlamaya ve kavra

psyla olduu kadar ortamn ko maya yneldii anda bilime taban
ullaryla belirlenir, bunlar bireysel tabana kart bir karmakln, bir
davranlara zaman zaman bir top bulankln iine dyordu. Dav
lumsallk klf ya da grnm ka ranlk ruhsal olgular arasndaki
zandrrlar. Buna gre bireysel dav ilikiyi deil, uyaranla tepki ara
ranlar yannda toplumsal davra sndaki ilikiyi kavramay ngrd,
nlardan da szedebiliriz. te yan bylece bilincin soyut verileri ye
dan, her davran, toplumsal belir- rine davrann som ut verilerini
lenimli olsun, bireysel belirlenimli koydu, buna gre ncelikle insa
olsun bir duygu-dnce btn nn bireysel ve toplumsal uyumla
nn anlatmdr. Bu erevede bir rn incelemeye yneldi. nsann ce
belirleyen ya da hatta bir simge de nin durumundan olgunluk durumu
eri tar. (Bk. DAVRANIILIK) na kadarki tm davranlarn geli
im izgisi boyunca incelemek dav
DAVRA NIILIK (fr. behavio ran okulun temel eilimi oldu.
risms, alm. Behaviorismus; ing. Davranlar ruhayrtrmas re
behaviorism, behaviourism). Ruh- tisi erevesinde ortaya konulmu
bilim aratrmasn davran gz olan tm bastrma olgularn ruh-
lemlemesine indirgeyen reti. Bu bilimsel ayrtrma alannn dna
retiyi 1913de John B. Watson kardlar, kaltm ve igd gibi
ortaya koymutur. Watsona gre kavramlar da dta tuttular, nk
olgulardan ve yasalardan giderek, onlara gre tm igdsel ve duy
bir uyaran belli olduunda tepkinin gusal etkiler koullanmayla elcfe
ne olacan ya da tepki belli oldu edilmi kazanmlardan baka bir
unda uyarann ne olacan gs ey deildi ve koullanmann ak
termek olasdr. Ruhbilimin bir bi lanmas tm ruhsal olgulara kk
lim olarak kurulmaya balad d ten bir aklama getirecekti. Pierre
nemlerde geerli klnan iebak Naville, Davran ruhbilimi adl ya
ynteminin geerli bir yntem ol ptnda yle yazar: Davranlk
mad ksa zam anda ortaya bir doa bilimleri alandr, insan
knca, ruhbilimcilerde ruhbilimin uyarlanm asnn btnsel alann
ruh ya da bilin gzlemlemesi ye kendi zel alan olarak semitir.
rine davran gzlemlemesine y Davranlk yalnzca nesnel bilim
nelmesi gerektii dncesi ar lerin yntemlerine bavurur, lme
basmaya balad. Bilim olmak iste yntemlerine, d gzlem yntem
yen her bilgi alan llebilir olana lerine bavurur. Grld gibi o
ynelmek zorundayd, bu alanda da yalnzca bir tepki ruhbilimi deil
ancak davranlar lye tutulabi dir, ayn zamanda bir davran bili
lirdi. ebakta insan kendini ya da midir. Davran tutarl uyarlanma
o andaki ruhsal durumunu nesnel lar ya da uyumlar gerektirir. Bu
DAYANAK

uyarlanmalarn birok grnm Solidaritt', ing. solidarity). nsan

vardr, i ortamla (hatta bedenin lar arasnda gnll bamllk.
kendisiyle) ilgili olduklar gibi d Toplumsallk gerei karlkl ahlaki
ortamla da ilgilidirler; d ortam on ykmllk iinde bulunduunun
lara fizyolojik, teknolojik, toplum bilincinde olan insanlarn ilikisi. Bi
sal bir grnm kazandrr. Dav reyleri birbirinden bamsz yaa
ranla gre bu eitli uyarlan mayan, bu yzden toplumsal d
ma biimleri -yani belli uyaranlara zene zorunlu olan insan tr iin
verilen yantlar- tmyle dayan dayanma bir seim konusu ol
ktrlar; yani onlar btnsel insanla maktan ok bir zorunluluk konu
ilgilidirler, onun paralarndan her sudur. nsanlarn toplumsal yaa
hangi biriyle ilgili deildirler. Bunu ma zorunlu olduunu bize kkl bir
birinci nokta olarak belirleyelim. biimde ilkin Aristoteles gstermi
kinci nokta ok daha nemlidir: tir. nsanlarn toplu yaama zorun
davran kendisini insan etkinli luluu yazk ki onlarn eitli ne
inin ar bir gzlemcisi olarak gr denlerle birbirini yoketme abas
mez. Onu tm br doal bilim na girmelerini engellemiyor. nsani
lerde yaplmaya alld gibi de dayanma her zaman zlenen ama
netlemek ve ynlendirmek ister. n her zaman tam olarak gerekleti
san tepkileri tm br doal tepki rilemeyen bir ama oldu. nsani da
ler gibi dzenlenebilmelidir. Dav yanmann en gzel aklamasn
ran, olgular kmelere ayrarak, Eskiada Publius Terentius Afer
onlarn deneylerini yaparak denet yapt: Homo sum, humani nihil a
leyici ve ngrr olmak ister. (Bk. me alienum p u to " (Ben insanm,
DAVRANI, EBAKI) insanla ilgili hibir ey bana yaban
c deil). mparator filozof Mar
DAYANAK (lat. substratum', fr. cus Aurelius da Bir insandan kop
substrat', alm. Substrat, ing. subst- mu bir insan btn insanlktan
rate). Olgularn ya da niteliklerin kopmu demektir diyordu. Daya
taycs olan. styaplarn dayan nma fikri giderek, zellikle XIX,
d temel. Bir varl a ve bir eyleme yzyl olumcu dncesinde zge
temel oluturan. / Bergson: Al cilik fikrine baland. / E. Barbes:
kanlklarmz hep birlikte zgr et Evrenin yurttalar, szcn tam
kinliklerimizin dayanan oluturur anlamnda bizler uluslarn ve dn
ve organik ilevlerimiz bilinli ya ya insanlarnn dayanmas inan
ammzn btn karsnda nasl cndan yola kyoruz, evrensel
bir rol oynarsa alkanlklarmz da insanln dayanmasyla ilgili
bu etkinlik karsnda yle bir rol uygulamaya yneliyoruz. / L.
oynar. (Bk. TEMEL) Bourgeois: Her eyden nce te
mel noktaya dikkat ekiyoruz: 1.
DAYANIMA (fr. solidarit', alm. nsan tm br insanlarla doal ve

zorunlu bir dayanma durumunda
yaar. Bu yaamn kouludur. 2. n
san toplumu ancak bireyin zgr
lyle geliebilir. Bu ilerlemenin
kouludur. 3. nsan adaleti bilir ve
ister. Bu da dzenin kouludur. /
A. Malraux: Yalnz beni ilgilendi
ren beni hi ilgilendirmiyor. / A.
de Saint-Exupe'iy: Herkes herkes
ten sorum ludur. / Teilhard de
Chardin: nsan ruhu yalnzlk iin
yaplmamtr. (Bk. ZGECLK)
D E E R (lat. valor; fr. valeur;
aim. Wert; ing. value, worth). n
san iin nem tayan. nsan iin
geerli olan. nsan yaamnda iste-
nilebilir olan her ey bir deer or
taya koyar. Deerler eit eittir.
ktisadi deerler, estetik deerler,
dini deerler, ahlaki deerler bir b
tn olutururlar. Deer insann dn
yayla ilikisinde ortaya kar ve
onun b aars o lara k grnr.
nsan, insan olmann gerektirdii
tm edimlerini gerekletirirken de
erlere uyar ya da deerler yaratr.
Bu erevede deeri insan yaam
nn zorunlu bir esi olarak gr
mek gerekir. Ortaya kan her de
er, sanatsa] olsun ahlaki olsun da
ha baka olsun, deerler dizgesi
iindeki yerini hemen alr. Hatta bir
anlamda deerler arasnda bir ba-
samaklanma, bir sra- dzeni bile
dnmek olasdr. nsan deerle
rini ieren temel alan belirleye
biliriz: doruyla ilgili bilgi alam,
/y/yle ilgili ahlak alan, gzel' le
ilgili estetik alan. Deerler a
lara ya da toplumlara gre deiik
DEER
likler gsterirler. Bir ada deer
diye belirlenen bir ey bir baka
ada belirlenmeyebilir. XVII. yz
ylda Descartes deer kavramn
usa ve deneye gtrerek irdeliyor
du: yiyi ktden ayrmak ve on
larn gerek deerini tanmak iin
deneyden ve ustan yararlanmal
yz. Marx dncede deer kav
ram sk skya emek kavramna
baland. Deer billurlam insan
emeidir diyen Marx tm deer
leri ii snfnn yarattn syler
ve Deer emein bir baka anlat
mndan baka bir ey deildir der.
Deer iktisadi anlamnn dnda t
myle znel bir kavramdr. Birey
lere gre deitii gibi durumlara
gre de deiiklik gsterebilir. B
yk lde gereksinimlere baldr;
bu yzden susuz olduum zaman
ki bir bardak suyun deeri susuz
olmadm zamankinden daha b
yktr. Buna gre her nesne iste-
nir, zlenir bir gereksinimi karlar
olduu lde deerlidir diyebiliriz:
bazen bir bardak su yz altn de
erinde olabilir. Deeri belirleyen
de buna gre byk lde yok
sunluklardr: yurdundan uzak ya
amak zorunda kalan kii yurdu
nun deerini yurdunda yaayan in
sandan ok bilecektir, gzel gnle
ri elden karan kii o gnlerin
deerini yeni yeni anlamakta ola
caktr. Sanattaki deere gelince,
o dorudan doruya yaptn insani
anlamlaryla, bu anlamlar ereve
sinde zellikle gelecee ak bir in
sani etkinlii bize duyuruuyla be
lirgindir. Lalo yle der: Gerekte
DEERLENDRME
sanattaki gzel tam tamna baka
dr: onun temelinde bilinsiz doa
da bulamayacamz, insani ve top
lumsal bir ge olan bir tekniin va
roluu vardr. Doa olaan ya da
olaand ayrmndan baka kkel
bir ayrm tanmaz: bu zseldir bu
raslantsaldr, bu sreklidir bu s
reksizdir gibi. Yalnzca sanat este
tik deer kavramlarn, gerek an
lamda gzeFi ve irkini getirir. Bir
doa gzelliinden szetmekte di-
renilecekse o zaman onun estetik-
d ya da szde estetik olduunu,
yalnzca sanattaki gzelin estetik ol
duunu sylemek gerekecektir. Es
tetik gzel sunumdur, sradan bir
kopya deildir, bir gz yanlmas
deildir, sunumdur ya da yaratdr,
nceden belirlenm i bir teknie
uyan bir yaratdr. Lalo estetik de
erin kaynann doada deil biz
de olduunu bildirir, doa ona g
re en ok bir esin kayna olabilir:
Doaya uladmz her eitten de dirmeyi Bir fikrin ya da bir eyin
erler doada olan deil de bizde
olan deerlerdir. Doann estetik il
gisizlii, tpk ahlaki ya da mantk
sal ilgisizlii gibi mutlak bir ilgisiz
liktir. Doa kendinde olmayan bir
eyi retemez. Doa kendinde ol
mayan herhangi bir yntemi sanat
ya benimsetemez. Doa, hi ku
ku yok, sanat iin byk bir esin
lenme kaynadr. Sanatsal deerin
yaratma koullan iinde gerekle
tiini Henri Delacroix bize u sz
lerle anlatr: Hibir yerde, ne ger
eklikler dnyasnda ne lksel
cennette sanat dorudan doruya
bir veriyle, tam tamna gerekle
mi bir zle, yaltlabilir bir zle bir
arada bulunabilir. Sanatn verilerini
nce oluturmak gerekir. Sanat d
zeyinde deney de yaam da ancak
yaratmayla olasdr. Sanatsal imge
hibir zaman bir eyin sunumu de
ildir. O sanatnn oluturduu bir
sunumdur, eyadan getirmek iste
dii bir sunumdur. Sanat fikri e
y adan g id erek kurar, bu eya
gerekliktir, daha sonra yaptla, bir
gereklik olan yaptla, fikirden e
yaya doru gider. Resim kafa ii
dir diyordu Leonardo da Vinci.
(Bk. ART1KDEER, EDEER
LLK)
DEERLENDRM E (fr. apprci
ation', alm. Wertschaetzurg; ing.
apreciation). Deerini ortaya koy
ma. Tantmaya ya da aklamaya
kart olarak bir eyi deerler a
sndan ya da olmas gereken a
sndan ele alma. Lalande deerlen
varlyla deil, deerleriyle, belli
bir amaca gre yetkinlik derece
siyle ilgili zihin ilevi olarak tanm
lar. (Bk. DEER)
D E E R L L K (fr. dignit', alm.
Wrde; ing. dignity). nsana yara
r olu. nsan asndan deerli
olu. Deerlilik fikri insann bir ara
olarak dnlem eyecei, onun
kendinde bir ama olduu fikri ze
rine temellenir. nsani deerlilik il
kesi'. Kantda ahlakn temel ilkesi
dir. Bu ilke yle formllenir: n
sanl hem kendi kiiliinde hem
bakasmn kiiliinde basit bir ara

olarak deil de bir ama olarak g
recek biimde davran. (Bk. DE
ER, DEV)
D E E R R E T S (fr. axio-
logie; alm. Axiologie; ing. axio
logy). Deerler arasnda bir sra-
dzeni bulan reti. Deerreti-
sinde deerler birbirlerine gre st
ya da alt srada yeralrlar, rnein
Max Schelerde olduu gibi soylu
olan iyi olann altna, gzel olan soy
lu olann altna konur. (Bk. DE
ER)
D E M (fr. changemenf, alm.
Aenderung, Veraenderung; ing.
change). Bir durumdan bir baka
duruma geme. Bir nesnenin d
zenini bakalatran edim; (ok za
man dnmle eanlaml kullan
lr.) Bu edimle ortaya kan durum.
Deiim daha ok hibir yapsal de
iiklik ortaya koymayan ancak bir
dzen ayrl getiren durumlar iin
kullanlmaldr. Dnmde bir yap
zsel bir deiiklik geirerek daha
st bir yap oluturacak duruma
g elec ek tir. (B k. D N M ,
EVRM, GELM)
D E N M (lat. m utatio; fr.
mutation', aim. Mutation', ing. mu
tation). Toplumsal yapda ortaya
kan deiiklik. Bir canlda ortaya
kan ve trn az sayda bireyinde
kendini gsteren kaltmsal hzl d
nm. Deiinimcilik, evrimi bi
reyde birdenbire ortaya kan de
iikliklerle aklar. Buna gre de
iinime urayan birey ya lr ya
DEHA
da varln srdrerek deiinim
zelliklerini dnyaya getirecei bi
reylere geirir. (Bk. DNM)
D EK ENLK (lat. instabilitas;
fr. instabilit', alm. Unbestaendig-
keit; ing. instability). Kiide d
nsel ve duygusal konumlarn sk
deimesi. Deikenlik belli bir
yerde duramamakla, belli bir du
rumu koruyamamakla, belli bir et
kinlii srdrememekle belirgindir
ve dikkat eksikliinden kaynakla
nr. Deikenlik ocuk ruhunun te
mel zelliidir, ona buna dokun
mayla, bir eyi brakp brn al
mayla, buna benzer davranlarla
kendini gsterir. Zihinsel geliimi
dzgn olmakla birlikte ruhsal ge
liimi eksikli olan ocuklarda de
ikenlik belirleyici zelliktir. De
iken kii her zaman bir yeninin
peinde gibi grnr ve durmadar\
tutum ve yn deitirir. Deiken
lik, olgunluk yalarnda, belli nes
nel nedenler olmakszn srekli i
ya da meslek deitirmekle kendi
ni gsterir. Toplum sal yaam a,
zellikle okul yaamna uymazlk
olarak dlaan deikenlik ileri l
lere vardnda serserilie yol
aar. (Bk. DKKAT, TOPLUIL-
GINLIK)
DEHA (lat. genius\ fr. gnie; alm.
G enie; ing. g e n iu s). Z ih n in
bu lm ay a ya da y a ratm ay a
olaanst uyarl olm a durumu.
Kavram a, bulma, yaratm a gc
yksek olma durumu. Bu durum
daki kii. Deha her eyden nce
DEZM
dnce ve hatta duygu dzeyin
de kiisel yetkinliklerin toplamdr,
zellikle yaratmaya yatknlk anla
m tar, bu yzden daha ok sanat
alannda konu edilir. Gerek deha
insani gleri aar gibi grnen bir
yetkinlikle, bir anlama ve yapma
gcyle donanmtr. Baz ruhbi
lim ciler dehay yksek zekayla
aklamak istemiler, zeka ortala
mas 145den yukar olan kiileri
dahi diye belirleme eilimi gster
milerdir. Ne var ki dehay yalnz
ca zekayla aklamak olas deil
dir. Deha kavram olduka bula
nk ve tartma gtrr bir kavram
dr. Buna gre birok deha tanm
yaplmtr. Bu tanmlarn belki de
en nls ve hatta en uygunu Buf-
fonunkidir: Deha sabra byk bir
yatknlktan baka bir ey deildir.
A. Vinet Buffonun tanmna bir l
de kar kar: Buffon ne derse
desin, sabr deha deildir, ancak
sabrdan yoksun deha gerek y
celiine varamaz. Emile Augier-
nin tanm da olduka ilgi ekici
dir: Deha delilikte ykanm bir dal
gadr. W. James Deha gerekte
allmadk bir biimde alglama ye
tisinden baka bir ey deildir der.
G. Le B ona gre Deha insanlar
bir ulusun dnsel btnln rinin sarslmasyla belirgin zihin yet
olutururlar ama gcn pek olu
turamazlar. Etiemble, dehann bir
biyoloji konusu olduu grnde
dir. Bu konuda en nemli belirle
melerden birini L. Lavelle yapar:
Tm insanlar deha sahibidirler;
kendi dehalarn bulabilme yetene
ine sahip olduklar zaman. G
lk burada ite; nk bizler kendi
kaynaklarmz iletecek yerde ba
kasn kskanmaktan, yknmek-
ten, amaya almaktan baka bir
ey yapmyoruz. R. Rolland, D e
ha engel ister, engel dehay yapar
diyerek konuya bir baka boyut ge
tirir. Balzacm Deha herkese ben
zer, kimse dehaya benzemez g
r dehay azok tm insanlar d
zeyine indirir. Ne olursa olsun, de
ha bir kurma, oluturma, bir ya
ratma yatknldr. Bu yzden Kant
onu doann bir gc olarak be
lirlemitir, buna gre sanatsal ya
rat bir deha rndr. Doa de
hadan giderek sanata yasalarn ve
rir der Kant. Hegel iin de sanat
her zaman dahice bir bak, bir g
rebilm e gcn gerektirir. (Bk.
BtLG, BLN, SANAT)
DEZM. Bk. YARADANCILIK
D E L L K (fr. folie\ alm. Wahn,
Irrsinn, Narrheit', ing. insanity).
Zihinsel bozukluk. Ruh hastalkla
rnn genel ad. O la an n ok
tesinde davranlar gsterme. De
lilik, allmn dnda kalan tm
tutumlar anlatmak iin kullanlr.
zel anlamnda delilik usun ilkele
mezliine karlktr. Delilik gemi
zamanlarda tm ruhsal bozukluk
lar belirlemekte kullanlrd. Psiki
yatrinin kurulup gelim esinden
sonra eitli ruhsal bozukluklar
belirlemek iin ayr adlar bulundu
ve delilik sz bilimsel daarn d
nda tutuldu. Bugn delilii dn-

dren durumlar iin daha ok l
gnlk terimini kullanmak uygun
olacaktr. / La R ochefoucauld:
Deliliin dnda yaayan kii
sanld kadar bilge deildir. /
Seneca: Bir deliye glmek istedi
im zaman, uzaa gitmek gerek
mez, kendime glyorum . / B.
Gracian: Deli grnenlerin hepsi,
deli grnmeyenlerin yans delidir.
/ Marguerite de Navarre: En ksa
sren delilikler en iyi deliliklerdir.
(Bk. ILGINLIK)
D EM U R G O S (yun. sz.) Pla
ton, Tmaios diyalogunda Demiur-
gosu evrenin kurucu etkeni ola
rak tanmlad. Demos, halk; ergon,
iden gelen Demiurgos, halk iin
alan demektir. Plotinosda De
miurgos evrenin ruhu anlamnda
dr.
D EM O K R A S (fr. dmocratie',
alm. Demokratie; ing. democracy).
Bir toplumda ya da bir toplulukta
bireylerin ortak sz ve eylem hak
kna sahip olmas durumu. De
mokrasi kavram genellikle cum
huriyet kavramyla kantnlr, ege
menliin gerek ya da biimsel ola
rak yurttalarn ounluunda ya
da btnnde bulunduu ynetim
leri cumhuriyet diye adlandrmak
gerekir; demokrasi bir ynetim bi
imi olmaktan ok bir iliki biimi
dir, bir toplama biimidir. Bu yz
den P ierre M endes-France pek
hakl olarak Demokrasi her ey
den nce bir dnce biimidir de
mitir. Demokrasiler eitliki anla
DEM OKRAS
ya dayanrlar. Buna gre Albert
Einstein Benim siyasal lkm de
mokrasi lksdr der ve ekler:
H er insan kii olarak sayg gr
meli ve kimse tannlatrlmamal-
dr. nsanln tarihine baktmz
da demokratik eilimlerin ok es
ki, demokratik uygulamalarn ok
yeni olduunu grrz. Demokrasi
yunancada demos yani halk ve
kratein yani ynetmek szck
leriyle oluturulmu halkn yne
timi anlamnda bir szcktr. De
mokrasi elbette ilkin Yunanistanda
ortaya km bir anlay deildir.
Toplumbilimcilerin ilkel demokra
si diye adlandrd ve eski uygar
lklarda grlen demokrasi uygu
lamalar bir yetki paylamndan
baka bir anlam tamyordu. Ger
ekte yunan demokrasisi de batl
yazarlarca ok abartlmtr. Yuna
nistanda demokratik giriimler her
zaman tiranlk tehditleriyle ya da
benzeri tehditlerle sallantda kalyor
du. Eski uygarlklardaki demokra
si uygulamalar boy ya da klan al
kanlklarndan kalmadr. Yerleik
yaam dzeninin gelimesiyle ya da
tarm iktisadnn kklemesiyle es
ki boy ya da klan bakannn yerini
aile bakan ald. Aile bakanlan, r
nein Yunanistanda genos, Roma-
da gentes bakanlan aralarndan bi
rini kral seerler ve devletin yne
timine katlrlard. Daha sonra geli
en kent demokrasileri de gerek
demokrasi deildir, bu demokrasi
ler st snf demokrasileridir. Kent
dem okrasilerinde st sn f orta
snfn ve alt snfn zerinde bask 123
DEMOKRAS
kurar; tarm ve zanaat insanlaryla
kleler tam anlamnda ynetilen du
rumundadrlar. Bu baskc demok
rasiler sk sk tiranlklarla yani zor
ba ynetimlerle giderilirler. Bu yz
den Thukydides, Periklesi ima
ederek, Demokrasi ad altnda bi
rinci yurtta devleti ynetiyordu
diye yazmtr. A tinada ostrakis-
mos yani "anak mlek mahke
m e s i (yun. o strakon, "anak
mlek paras demektir) Kleist-
henes zamannda (M.. VI. yy) ti
ran tehlikesine kar kurulmutur.
Bu mahkemede kukulu grlen
kii on yl sreyle Atina dna selen snfn, burjuva snfnn mut-
karlrd. Ayrca bu demokrasiler
nderlerin gcyle ayakta durabi
len demokrasilerdir. Atinada Kle-
isthenes, Demosthenes, Peistratos,
Perikles gibi nderler demokrasi
nin hem koruyucusu hem glgele
yeni olmulardr. zellikle M.. II.
yzyldan sonra iyiden iyiye yunan
kltrnn etkisi altna girmi olan
Romada Senato etkisiz bir kurum
dur. Cumhuriyet dneminden im
paratorluk dnemine geile birlikte
yani M.. I. yzyldan sonra Se
nato gcn tmyle yitirdi. te
yandan Ortaan zellikle ikinci
yarsndan yani XI. yzyldan son
ra ortaya kan komnler birer soy
lu ynetimi birimleridirler. Avrupa
kentlerine zg bu dzenlerdeki ya
am biimi de demkorasi kavramna
olduka uzak der. Eski yunan
kentlerinde olduu gibi bu kentler
de de zorba ynetimlerin eline d
me tehlikesi vard. Ortaan son
larnda mutlakynetimlerin glen
meye balamas ortaa feodal top
lum dzeninin yklp yerine serma
yeci dzenin kurulmasnda etkili ol
du. Demokrasi fikrini kkten d
layan mutlakynetimler zamanla
kendi ilerinde demokratik geliim
lere olanak salayarak kendi son
larn hazrlamaya baladlar. Ger
ek demokrasi eilimleri sermaye
ciliin gelimesiyle ve sanayi dev-
rim inin gereklem esiyle ortaya
kt. Yaamn karmaklamas tek
i dzenleri zorda brakrken de
mokratik yaam dzenini gerekli
kld. Yeni demokratik yaam, yk
lakyneticiye direnmesiyle gerek
leti. ada anlamda ilk parlamen
to XIV. yzylda Ingilterede olu
maya balamtr, bu da bize de
mokrasinin ne kadar gen olduu
nu duyurur. ngilterede parlamen
tonun mutlakynetime kar ar
lk koymas XVII. yzyl ortalarn
da olmutur. Charles Iin tahttan
indirilmesi ve idam edilmesiyle Bi
rinci ngiliz Devrimi, James Ilnin
lkeden uzaklatrlmas ve yerine
Orangeh Williamin geirilmesiyle
kinci ngiliz Devrimi gerekleti.
Fransada demokrasi daha ge bir
zam anda, 1789dan ok sonra,
1848 D evrimi'm izleyen sreler
de geliti. Napolon IIIn 1851 de
kurulan kinci imparatorluk adl
diktatoryas ancak 4 eyll 1870de
yklabilmitir. Ksacas demokrasi
yeni yaam koullarnn rndr
ve bir ynetim biimi olmaktan ok
bir yaam biimidir, ynetimin bi
imlerini belirleyen bir bak, bir

kavray biimidir. Bu yeni yaam
koullarnda demokrasiyi gerekli
klan, bireyin toplumdaki etkin g
cdr. Bireyin topluma zgr ba
lanma biimidir. Eski uygarlklarn,
Eskian ve Ortaam insan top Filozoflar ondan yana olsalar bile
luma kr krne balyd ya da
bamlyd. Toplumla ilikilerini tar
tmak, topluma kendi eilimleri ve
dilekleri erevesinde istedii gibi
yerlemek durumunda deildi.Yeni
uygarln insan topluma bilinle,
kendi eilim leri kendi dilekleri
erevesinde balanmtr. Gerek
dem okrasi istem i bu geliim ini
XVIII. ve XIX. yzyllarda kazan
mtr. XVII. yzyl demokratla
ma bilincinin gelitii ama yetkin
lemedii bir yzyldr, daha do
rusu demokratlama bilincinin he
nz yaama gemedii bir yzyl
dr. A v ru p ada XIV. yzyldan
XVII. yzyla kadar mutlakyne-
timler her trl demokrasi fikrini
yokedecek biimde byk bir ge
lime gsterdi. Krallar toplumsal-
siyasal yaama tartmasz bir bi
imde egemen oldular. rnein
Fransa kral Louis XIVe gre yal
nz Tanrnn yarglayabilecei kral
larn kt ynetimini halkn denet
lemesi ok zordur, bu ynetimlere
katlanmak bu ynetimleri denetle
mekten daha kolaydr. Louis XIV
demokratik dzenle ilgili olarak ok
olumsuz grlere sahipti. yle
diyordu: Ustaca klk deitirmi
bir yalan birok apak dorunun
arasna gizlendiinde bulup kar
mak halk iktidarlarnn ii deildir.
Ne var ki XVII. yzylla birlikte
DEMOKRAS
zellikle ngiltere ve Fransada de
mokratik eilimler hzla yayld.
A ncak bu dnem de dem okrasi
inancnn toplumlarda tam olarak
yerletiini sanm ak yanl olur.
onun uygulanabilir olduuna pek
inanmyorlard. XVII. yzylda de
mokrasiye kar mutlakynetimi
savunan ngiliz filozofu Hobbes,
iki defa, 1640dave 165l de Fran
saya kamak zorunda kalmtr.
Hobbes, Tevratdaki bir devden
esinlenerek Leviathan adn verdi
i yaptn 1651 de yaymlaynca
Avam Kamaras filozofun kitap ya
ymlamamas iin yasa karmtr.
Hobbes mutlakyneticiye koulsuz
ball ngryor, mutlakyneti-
cinin bir Leviathan olmasn istiyor
du. Ayn yzylda John Locke ilk
olarak toplumsal szleme fikrini
gelitirmi, buna bal olarak zor
baya direnme fikrini ortaya koy
mutur. Locke yasama, yrtme
ve yarglama erklerinin kesinlikle
birbirinden ayrlmas gerektiini, bu
erklerin mutlakyneticilerce bildi
rildii gibi Tanrdan deil dpedz
halktan geldiini, dolaysyla tek ki
iye verilemeyeceini yazyordu.
Lockea gre devlet bu erkleri ye
rinde kullanmad zaman ve buna
gre insan haklar zedelendii za
man insan bakaldrma hakkna sa
hip olacaktr. Demek ki devlet yet
kesi hibir zaman mutlak deildir,
bu yetke yurttalk haklaryla snr
lanmtr, ynetici devleti halkn
temsilcileriyle tam bir anlama iin
de ynetmelidir. Lockeun bu be
DEMOKRAS

lirlemesi bugnk ngilterede gr si savunucular demokrasinin uy

dmz meruti krallk dzeninin gulanabilir olup olmad konusun
belirgin bir imgesini ortaya koyar. da kukuludurlar. Rousseau yle
Bylece siyasal zgrlk fikri ilk der: Terimi gereki anlamnda ele
gerek kuramsal anlatmna Loc- aldmzda, gerek anlamda de
keda kavumu olur. Fransz Dev mokrasi hi olmamtr ve hi ol
rimi ni yaratan fransz aydnlar mayacaktr. Bir byk topluluun
John Lockedan byk lde et ynetmesi ve bir kk topluluun
kilendiler. Demokrasi ak eitlik ynetilmesi doann dzenine ay
akdr diyen Montesquieu zgr krdr. Rousseauya gre demok
lk parlamento dzenini savunur rasi biraz tanrsal bir kavramdr:
ken yasama, yrtme ve yargla Bir tanrlar toplumu olsayd, bu
m a erklerinin birbirinden ayrlmas toplum kendini demokrasiyle y
gerektiini savundu ama bu erkle netebilecekti. ylesine yetkin bir
rin birbirini denetlemesini de bir ge ynetim insanlara uygun dmez.
reklilik olarak koydu. Montaigne ve Bu saknk tutum, mutlakynetim-
Descartesla balayan usu gele le demokratik dzenler arasnda se
nein etkilerini de gzard etmeden im yapamama sknts o dnemin
fransz devrim bilincinin kkenin birok dnrnde vardr. rne
de zgrlk ngiliz dncesinin in Montesquieu ynetim bii
bulunduunu sylemek hi de mi belirler: despotluk, mutlakyne-
yanl olmayacaktr. Jean-Jacques tim ve demokrasi. Despotluk kor
Rousseaunun 1762de yaymla kuya, m utlakynetim onura, de
nan Toplumsal szlemedi 1789da mokrasi erdeme dayanr. Montes
yaymlanan Fransz insan ve yurt quieu demokrasinin en iyi ynetim
ta haklar bild irisi'n in ruhunu biimi olduunu benimsemekle bir
oluturacaktr. R ousseau ulusal likte onu her lkeye ya da her ulu
egemenlik fikrinin ilk gerek temel- sa uyarl bulmaz. Ona gre demok
lendiricisidir. Ona gre toplumsal rasi kk lkelere uygundur. Des
szlem eyle kurulacak dzende potluu Dounun byk lkeleri
kraln deil halkn egemenlii ge ne uygun bulan filozof kendi lke
erli olacak, tm yurttalar eit olur sine her eye karn mutlakyneti-
ken herkesin setii ynetim mut mi uygun grr. Ne olursa olsun
lak yetkiye sahip olacaktr. Demok demokrasi ada dnyann zorun
rasi fikrinin alabildiine glendii lu yaam biimidir ve karmak bir
bu dnemde gene de cumhuriyet toplumda bir arada yaama istemi
fikrine birdenbire geilmediini ve ni yanstmaktadr. Demokrasi bi
demokrasi inancyla mutlakyne- linci buna gre toplumda mutlulu
tim dzenine balln bir arada y u ve mutsuzluu paylama bilin
rdn gryoruz. H atta bu cidir, bakasnn varln onayla
dnemde Rousseau gibi demokra dmz yerde vardr, bakasn et-
 DEMOKRAS

lsiz klmaya altmz noktada gte olduunu bilirler. Toplumda

biter. Demokrasilerde kiilerin ya
am haklar yasalarla ya da toplum
sal szlemelerle belirlenir ve ko
runur, bu erevede bakasnn ya
amna, bakasnn dncesine ve gelitirenler ada yaam dzeni
eylemine dorudan doruya m
dahale su oluturur. Yeni demok
ratik yaam dzeninde toplum bi
reyin haklarn ve devlerini kesin
olarak belirler. nsanlarn toplum
da eit haklara sahip olduunu,
kimsenin kimseye dorudan do-
nya baml olamayacan, zulme siyasi partiler, ok bakanl hk
direnme hakknn doal bir hak ol
duunu, herkesin istedii inan bi
imini benimseyebileceim, dn
ce zgrl kadar eylem zgr yaamn gerek tan olamazlar.
lnn de bir hak olduunu be
nimsemeyen insanlar elbette de
mokrat olamazlar. Yeni toplumsal
dzende birey yalnzca topluma
kar sorumludur ve toplumsal iliki
eski yaam dzeninde olduunun
tersine birey-kurum ilikisidir. Bi
reyden bireye zorunlu iliki artk ke
sin olarak ortadan kalkmtr ve
byle bir iliki dorudan doruya
insan onurunu zedeleyecektir. De
mek ki artk kimse toplum adna
zel olarak sz sahibi deildir, ar
tk toplum kendine sahiptir ya da
kendi kendisinin sahibidir, buna g
re teki ynetim dleri yasal ol
mayan eilimleri duyurmaktadr.
Yeni demokratik yaam dzeninde
kiilerin ya da topluluklarn toplum
sal dzene dorudan doruya m
dahaleleri sutur. Demokrasi bilin
ci tayanlar, yaamn kendi kendi
ni yenileyecek ve dzenleyecek
bir kurtarc, bir Mesih bekleyen
ler, toplumda vasi arayanlar ya da
kendilerini vasi gibi grenler, b
yk nder ya da tek adam dleri
ni yanl anlayan, yanl anlamak
isteyen kimselerdir. Demokrasi bir
dzen konusu olmaktan nce bir
bilin sorunudur ve yetkin biimde
kurumlam, geni erevede kar
maklam bir toplumsal dzenin
varln gerektirir. Parlamentolar,
metler, karmak adalet mekaniz
malar demokratik yaamn zorun
lu kurumlan da olsalar demokratik
Oy sandklar, kalkan ya da inen
parmaklar, hatta kat zerinde g
vence altna alnm haklar da de
mokrasinin tan olamazlar. De
mokrasi karmak toplum sal ya
am gerei insanlarn kafasnda v i
gnlnde olumu ve kklemi in
san saygsn gerektirir. Demokra
si bakalanyla birlikte olma ve ba-
kalanyla paylama duyarlln ge
rektirir. Demokrasi ailede balar,
br toplumsal kurumlarda srer,
yasama, yrtme ve yarglama erk
lerinin tam olarak birbirinden ay-
nld devlet kurumlannda en yk
sek anlatmn bulur. Demokrasiler
de ayrcalk yoktur ya da ayrcalk
herkes iin vardr. Demokratik ya
am dzeni haklarn hibir gerek
eyle kstlanmad, haklarn top
lumsal istemle paylald en yet
kin yaam dzenidir. Demokratik
yaam dzeni bir toplumsal sz-
 DEMON
leme dzenidir. Demokratik ya
am dzeni, bir btn oluturan
btnlklerin birbirini denetledii bir
sivil toplum dzenidir. Sivil toplum
da denetim en bata eletiriyle sa
lanr. Demokrasinin balca gven
cesi eletiridir. Her eletiri ayn za
m anda bir toplum sal gcn, bir
toplumsal arln anlatmdr. De ayrr: Bir deney bir gzlemden u
mokrasilerde eletirmeyi, eletiril
meyi, kendimizi eletirmeyi bilme
miz gerekir. Eletiri, ileri toplum d
zeninde aydnlanm bilinlerin ii
dir. Birey olabilm ek, gl bir
biimde topluma katlabilmenin ba
kouludur ve yetkin bir bilinlen-
m ilii gerektirir. G erek birey
kendi kafasyla dnebilen, kalp
dnceler tam ayan bireydir.
Byle bir birey iin en temel top
lumsal sorun, Immanuel K antn
deyiiyle, hukukun evrensel biim
de egemen olduu sivil bir toplum
yaratm ak sorunudur. (Bk. AY-
DINLANM ACILIK, ELETR,
HOGR)
DEM ON . Bk. DAMONON.
DENEY (fr. exprimentation', aim.
Experimentation', ing. experimen
tation). Somuta ynelik dzenli
aratrma. Belli bir dzen iinde ya
plan deneyim. Deneyimin yntemli
kullanl. Bilimsel anlamda deney
herhangi bir doal olay yapay ola
rak elde etmeye dayanr; doal ola
yn olduu gibi gzlem lenm esi
gzlemi, yapay olarak elde edilip
gzlemlenmesi deneyi oluturur. Bi
128
limin bugnk llerde deneye da
yanmad zamanlarda gzlemle
deney birbirine kartrlrd. rne
in Bacon u belirlemelerde bulu
nur: Gzlem ve deney gereci top
lamak, tmevarm ve tmdengelim
bu gereci ilemek iindir. Zim-
mermann, bu iki eyi birbirinden
anlamda ayrlr; gzlemin bize sa
lad bilgi kendi kendisini sunar gi
bidir, oysa bir deneyin bize sala
d bilgi bir eyin olup olmadn
bilme tasars iinde yaplan bir gi
riimin rndr. Gzlemciyi edil
gin, deneyciyi etkin klan bu d
n cey e C u v ie r de k a tlr:
Gzlemci doay dinler, deneyci
doay sorguya eker ve aklama
ya zorlar. Bu tanm lar da gz
nnde tutarak deneyciyle gzlem
ciyi ayr ayn ele alan Claude Bemard
yeni tanmlara ular: Gzlemci
ad, basit ya da karmak aratr
ma usullerini deitiremedii ve do
laysyla doann sunduu gibi der
ledii olgularn incelenmesine uy
gulayan kiiye verilir. Deneyci ad,
basit ya da karm ak aratrm a
usullerini, doal olgular herhangi
bir amata eitlendirmek ve de
itirmek iin ve doann olgular
sunmad durumlarda ya da ko
ullarda bu olgular grnr klmak
iin kullanan kiiye verilir. Bu an
lamda gzlem doal bir olgunun
aratrlmasdr; deney aratrmac
tarafndan deitirilmi bir olgunun
aratrlmasdr. (Bk. DENEYM,
GZLEM, YNTEM)
 DENEYCLK

D E N E Y C L K (fr. empirisme\ gi sorunlarndan ok ahlak sorun-

alm. Empirismus; ing. empirism). lanyla uram olanEpikurosu-
ncesel fikirlerin ya da doutan lar da bilginin kayna olarak de
fikirlerin varln yadsyarak bilgi ney dnyasn gsteriyorlard. D o
nin yalnzca deney yoluyla salan utan fikirlerin savunucusu Des
dn ileri sren felsefe retilerinin cartes edinilmi fikirler anlayn
genel ad. Deneycilik, insanda de getirmekle usuluu belli bir deney
neyden nce gelen ya da doutan ci eilimle dengelem itir. Yeni
getirilmi olan ilkelerin varln be ada daha ok usu anlay iin
nimseyen usuluun kartdr. De de gelimi olan fransz felsefesi
neycilik d dnyay tm bilgileri ne karlk ngiliz felsefesi her za
mizin kayna olarak gsterdii iin man deneyci bir ynde ilerlemitir.
yani bilgi edinmede nesneye ar Deneyci anlayn kurucusu ve
lk verdii iin gereki bak as balca kiisi Bacondur. Onun ar
na dayanr. Deneycilii gereki dl John Locke fikirlerimizin kay
dnce ve lkc dnce ayr na olarak hem i, hem d de
m ya da kartl iinde kavramak neyi belirler. Francis Baconn g
doru olur. Gereki dnce ve rlerine byk lde bal olan
lkc dnce felsefe tarihi bo Locke, doutan fikirlerin varl
yunca zaman zaman birbirine yak n yadsrken u sav ortaya koy
lam olsa da genellikle iki kutup mutur: doutan fikirler olsayd,
oluturmutur. Deneycilik gerek bu n lar o cuklarda, cahillerde,
i dncenin bilgi edinmede ge ilkellerde de ortaya kacakt. Loc-
nel eilimi olarak belirirken usu kea gre zihin balangta bir ta
luk lkcln temel bilgi anlay bula rasafdr ya da stnde hibir
m kurar. Bu anlamda deneyciliin yaz bulunmayan bir dzlemdir, bu
usularca kat biimde eletirildii dzlem yaam deneyleri iinde dol
ok olur. Bu eletirilerden belki de maya balayacaktr. Gereki ba
en nemlisini Deneycilik bilginin kn en eski forml olan Nihil est
yoksanmasndan baka bir ey in intellectu quad non prius fuerit
deildir diyerek Kant filozof in sensu, yani Zihinde hibir ey
Hamelin yapar. Felsefe tarihinin ilk yoktur ki daha nce duyularda bu
deneycileri belki de evrenle ilgili lunmu olm asn form l Loc-
aklamalarn duyu verilerine da keu anlaya tpatp uyar. Byle-
yandrm olan onia filozoflardr. ce Lockeda duyu deneyi dnce
k kkl deneyci bak Aristote- deneyini kesinlikle ncelemektedir.
lesde belirir. retmeni Platonun Lockeun ba eletiricisi Leibniz,
grlerine tam kart grler or Descartesdan daha lml bir tu
taya koymu olan Aristoteles iin tum alarak, deneyciliin doutan
d dnya bilimsel bilginin balca ilkeleri ak ve anlalr klacan
kaynadr ya da tek kaynadr. Bil savunm utur. L o ck edan sonra 129
 DENEYM

Hume da deneyci bir anlay iinde DENGELEM E (lat. compensatio;

felsefesini gelitirirken fikirleri du fr. compensation', aim. Ausgleich',
yu izlenimlerinin kopyalar olarak ing. compensation). Bir eksiklii gi
belirlemi, onlar armlarla bir derme. Bir eyler katarak ya da bir
birine balayarak deneycilii a eyler kararak bir denge durumu
rm cl a gtrm tr. John- yaratma. Dengeleme, Adler ruhbi
Stuart Mili ve Herbert Spencer de liminin temel kavramlarndandr.
deneycilii armc anlay iin Buna gre dengeleme, aalkduy-
de gelitirmilerdir. Baz felsefeci gusu gibi sknt veren duygular gi
ler deneycilii bir retiden ok bir dermeye ynelik ruhsal bir sre
yntem sayma eilimindedirler. s tir. Dengeleme ok zaman bilind-
ter reti, ister yntem diye deer koullarda gerekleir. Dengele
lendirilsin, deneycilik dncede mede gerek ya da sansal bir ek
somuta, olumluya, bilimsele yne siklik ikincil bir davranla gideri
liin anlatmdr. ada felsefede lir, bu giderilme bazen geree ok
bu iki kart eilimin, deneycilikle uygun bir biimde gerekletirilir.
usuluun bir btn olutururca- Adlere gre Napolon Bonaparte
sna birbirine yaklatnldn gr boyunun ksaln unutm ak ve
yoruz. Bu yaklatrma eilimi Ba- unutturmak iin zaferden zafere
cona kadar dayanan bir eilimdir. kom ak istemitir. Kekem e D e
(Bk. DENEY, DYALEKTK, FEL mosthenes kekemeliini yenerek iyi
SEFE) bir konumac olmay baarmtr.
Toplumsal baarszlklarn rtmek
D EN E Y M (lat. experientia; fr. iin kendilerini olaanst kiiler
exprience; aim. Experiment', ing. olarak gstermeye alanlar da bi
experiment). Kurgusal ya da nsel rer dengelemecidirler. (Bk. AA-
bilgiye kart olarak, olgular ara ILIKDUYGUSU)
trmasyla elde edilmi bilgi ya da
bu bilginin elde edilmesi. Deneyci D EN K SER L K (lat. aequitas', fr.
lere gre deneyim dolaysz bir ol quit', aim. Billigkeif, ing. equ
gudur, algyla kendiliinden sala ity). Eksiksiz adalet. Davrann
nr. Usular iin deneyim algnn adalet duygusuna dayandrm aya
kendiliinden ulaamayaca nes zen gsterenin durumu. Yasal ada
nellie ulamamz salayan zihin leti yani hukukun salayaca
ilevidir. Deneyim zihnin etkin ya adaleti aan ve onu baz zel du
da edilgin bir ilevi olmakla tam an rumlarda dzelten doal adalet duy
lamnda dzenlenmi bir etkinlik gusu. Davranlarn bu duyguya
olan deneyden ayrlr ya da onun gre dzenleme eilimi. Denkser-
temelini oluturur. (Bk. DENEY) likte kii davranlarn btnsel
adalet fikri zerine, gerek anlam
130 da adalet duygusu zerine kurar.

Denkser olan, adalet lksne t
patp uyandr. Aristoteles Denk-
serliin z, yasa genel zyaps ge
rei yetersiz grnd zaman ya
say dzeltmeye dayanr der. n
cirde u szleri okuruz: Grn
ler zerinde yarglamay brakn,
d en k serlik le y a rg la y n . (Bk.
ADALET)
DESPOT. Bk. ZORBA.
DETERM NZM . Bk. BELRLE
NMCLK.
DEVNM (yn.kinesis; lat. mo-
vimentum; fr. m ouvem enf, alm.
Bewegung', ing. movement). Uzay
da yer deitirme. Bir cismin bir
yerden bir yere gemesi. Devinim
olgusu ncelikle onial filozof He-
raklietosun ilgisini ekmiti: evren
deki srekli deiim dnmn
varln ortaya koyarken devinimi
de aklyordu. Onun Ayn rma
a iki kere girilemez sz bu de
vingen ak ortaya koyar. Buna
karlk Eleal Parmanides evren
de her trl deiimi, bu arada de
vinimi de bir yanlsama sayd. Aris
totelesde devinim lk Devindiri-
cinin itkinliiyle belirgindi. Skolas
tikler devinimi gcllk durumun
dan edim durumuna gei olarak
grdler: devinen her varlk bir
baka varlk yznden devinmek
tedir, her devinim bir devinmeyen
ilk devindiriciyi gerektirir. Maddey
le uzam zdeletiren Descartes
iin devinim etkin nedenin itici g
cne bal olarak gerekleir, t
DEVLET
myle mekanik bir olgudur: bir e
yin devinebilmesi iin bir baka e
yin onu itmesi gerekir. Gene de
Descartes devinimi bir kendinde
ey gibi dnr ve yle der: Bir
cisim brn ittii zaman kendin
den ayn lde devinim yitirmiyor
sa ona hibir devinim veremez ve
kendi devinimini oaltmyorsa on
dan hibir devinim alamaz.
DEVLET (fr. Etat; alm. Staaf, ing.
state). Bir toplumun yaam biimini
belirleyen ve dzenleyen yetke ve
bu yetkeyle ilgili organlarn ya da
dzeneklerin tm. Bir ulusta ya
da bir toplumda askeri, siyasi, adli
ve ynetimsel kurumlarn olutur
duu dzenek. Ortak ynetim d
zeni ve ortak yasalar olan bir ulus
ya da uluslar topluluu. Devletin
varolabilmesi iin bir ulusun ya da
uluslar topluluunun yerlemi bu
lunduu bir toprak paras, bir de
bu ulusu ya da uluslar ynetecek
bir yetkenin bulunmas gerekir. Her
devlette bir ynetilenler topluluu
bir de onun iinden kan bir yne
tenler topluluu vardr. Ynetenler
topluluu yetkeyi oluturur. Bu ay-
rmlamlkta yetkeyle ynetilen
ler kar karya gelirler. Yneten
ler ynetilenler karsnda her za
man belli bir arla sahiptirler, bu
yzden devlet denilince ok zaman
yetke ve bu yetkeyi oluturan d
zenek anlalr. Yneten ve yneti
len kartlnda elbette snfsal ay
rmalara dayal toplumsal atk
larn pay byktr. nsanlk tarihi
boyunca gelien uygarlk etkinlik 131
DEVLET
leri iinde devletin anlam byk de
iik] iklere uramtr. Eski devlet
tipi gler ya da erkler btnl
zerine kuruluyordu. Bu devlette
yasama, yrtme ve yarglama tam
anlamnda bir btn oluturuyor
du. M odem devlette bu erk bir
birinden kesin olarak ayrld ve bu
ayrlma ada demokratik devle
tin varolu gvencesi olarak belir
lendi. Hegele gre devlet uygar
toplumun gvencesidir, ahlaki yet
kinliin de kaynadr. Temel nite
likleri zgrlk ve znellik olan a
da insan bu niteliklerini devlette
gelitirecektir. H egelci anamda
devlet insan haklarn kesin bir bi
imde salayabilecek tek gtr.
Hukuk, ahlak dzeni ve devlet tek
olumlu gereklii, zgrln tek
dayanan salarlar der Hegel. Fi
lozofa gre Devlet zgrln
nesnel bir varolu kazand ve nes
nellie kart tek zgl tarihsel gr insan olmadan devlet zgr in
biimdir. Devlette bireyler hakla
ryla olduu kadar devleriyle var
drlar. Hegelde her zaman haklar
la devler balaktr, devler hak
lardan haklar devlerden tr var
dr. Bylece insanclk devletin te
mel amac olur. nsanclk her dev
letin ulaabilecei bir yksek insan
lk durumudur. Bu yzden gerek
anlamda insan olmak gerek an
lamda yurtta olmakla eanlaml
dr. Nietzsche Hegel gibi dnmez
ve yle der: Devlet tm souk
ucubelerin en souudur; souk
souk yalan syler, azndan d
klen yalan udur: Ben, devlet,
halkn kendisiyim Marx bize dev
letin snfsal atmalarn zorunlu
bir sonucu olduunu bildirdi; snf
sal uzlama olabilseydi devlet or
taya kmazd ve srmezdi. Marx
yetkin devlet ve yetkin olmayan
devlet ayrmn koyar. Ona gre
hristiyan devleti yetkin deildir, bu
na karlk demokratik devlet yet
kindir. yle der Marx: Szmo-
na hristiyan devletinin devlet ola
rak tmlenmesi iin hristiyan dini
ne gereksinimi vardr. Buna kar
gerek devletin, demokratik dev
letin siyasal yetkinlik iin dine ge
reksinimi olmayacaktr. Demokra
tik devlet dinden geebilir, nk
onda dinin temeli dind bir biim
de kurulmutur. Marx din fikrin
den arnm bir m odem devlet an
lay gelitirir: nsan gerek an
lamda kendini bir boyunduruktan
kurtarmadan devlet kendini bir bo
yunduruktan kurtarabilir, insan z
san olabilir... Buna gre yurttala
rn byk bir ounluu zel ya
amlarnda dine bal kalrken
devlet kendini dinden kurtarabilir.
Engels devletin topluma dtan be
nim setilm i bir ey olm adn,
onun toplumun belli bir evresinde
ortaya km bir rn olduunu
syler. Lenin yle der: M arxa
gre devlet bir snf egemenlii or
gandr, snflarn atmasn azal
tarak bu basky yasallatran ve
glendiren bir dzenin yaratlma
sdr. M arx retiye gre dev
let proletarya diktatrl dnemini
izleyecek olan komnizm aama
snda gereksiz duruma gelecek ve
 DEVRM

ortadan kalkacaktr. E. Durkheima gerekletirilen hzl ve temelli d

gre devlet toplumun younluu nmler. Littre Devrim ken es
nu ve dzenleniini belirler. Max ki bir dzenle kurulan yeni bir d
Webere gre devlet bir g orga zen arasndaki geitir der. Dev
nndan bak a b ir ey deildir. rim eskimi ve geerliliini byk
Pekok dnr devleti iktisadi ve lde yitirmi bir toplumsal dze
toplumsal gler arasnda bir den nin yerine bir baka toplumsal d
ge organ, bir hakem olarak belir zenin geiidir. Buna gre devrim
ler. (Bk. TOPLUM, YNETMB- bir toplumda, o toplumun tmn
M) ilgilendiren, bazen birok bakmdan
baka toplumlar da ilgilendiren si
D E V L E T L K (fr. tatism e; yasal, toplumsal, iktisadi kkl de
aim. Etatismus; ing. state control). iiklikleri ierir. Toplumun tmn
Toplumsal ve iktisadi yaamda dev de deil de baz kesimlerinde olu
let katlmnn geni ereveli olma an hzl niteliksel dnmler de
sn ngren siyasal reti. Top devrim diye adlandrlabilir (dnce
lumsal ve iktisadi ilevleri devlet g devrimi, edebiyat devrimi). Snfl
dmnde tutma eilimi. Devleti toplumlardaki giderilmez elikiler
lik toplum yaamnda devlete ge artan dntrc gleriyle dev-
ni apl bir dzenleyicilik hakk ta rimlerin balca kayna olurlar. Yeni
nr, hatta devletin iktisadi yaama, retici gler eski retim gleriy
zellikle dorudan doruya katl le kesin atmaya girdiinde dev
mn ngrr, devleti balca reti rim szkonusu olur ya da daha do
ci g olarakbelirler, byle olmak rusu devrimin yolu alr. Bu geli
la planl iktisada dayal merkeziyeti im retim aralarn elinde tutan
bir dzeni ngrr, buna gre dev ve retim ilikilerini dzenleyen
let halkn gereksinimlerini en iyi egemen snfa yneltilmi bir silah
biimde karlayabilmek iin sana nitelii kazanr. Bylece devletin ele
yi ve ticaret alanlarnda dorudan geirilmesi ve retim aralarnn de
doruya etkin ve belirleyici olacak iik koullarda kullanlmas ya da
tr, kazan salamak diye bir ama retim ilikilerinin yeniden dzen
c olmayan devlet bylece toplu lenmesine doru gidilir. Hzl gei
ma ucuz ve salkl hizmet gtr in getirecei greli kargaa devri
m olacaktr. (Bk. DEVLET, G mi zaman zaman bir iddet devini
DMCLK) mi olarak duyurur ve onu bakal
drmayla ya da ayaklanmayla bir
D EV R M (lat. revolutio fr. rvo tutmamza yol aacak grnmler
lution; aim. Revolution; ing. revo ortaya koyar. Lukacs gibi baz ya
lution). Toplumsal dzende ksa zarlar iddeti hzl dnm iin ka
zamanda gerekletirilen kkl de nlmazlk sayarken Simone de Be-
iiklikler. Bir devletin yapsnda auvoir gibi baz yazarlar iddeti her
DEVRM

durumda mahkum ederler. Ne olur rak ksa srede toplumsal kkl de

sa olsun devrimi ayaklanmadan ya iiklikler getirmeye ynelik giri
da bakaldrmadan ayrmak gere imler kukuyla karlanmaya ak
kir. Bakaldrma ya da ayaklanma giriimler olurlar. Bu yzden baz
yetkeye kar giriilmi, ok zaman yazarlar devrim fikrini kkten mah
d krklyla son bulan duygusal kum ederek toplumlann kendiliin
ve ok zaman bilinsiz bir tepki de den gelimelerine ya da evrimsel
vinimidir, gelecei geni ereveli ilerlemelerine bel balarlar. Baz ya
biimde tasarlamam olmakla dev zarlarsa toplum lann yaam nda
rim den ayrlr ve salt kargaaya devrimleri zorunlu dnm nok
eilimli bir giriim olarak belirir. talar olarak deerlendirirler. Baz
Adamlarndan birinin 1789 temmu larna gre devrim adna her k
zunda Louis XVIya Efendimiz, bilinsiz bir tepki olacaktr. Baz ya
bu bir ayaklanma deil, bu bir dev zarlarsa devrimi tam anlamnda bir
rim deyii bu ayrm belirgin bir bilin ii olarak grrler. J. James
biimde somutlatrr. Genel olarak Ancak bilincin varolduu yerde
devrimler baarya ulatktan zaman devrim olabilir der. Devrim, ku
devrim diye nitelendirilirler, baa rulu dzenleri temsil edenlerin kor
rya ulamam devrimleri bir ayak kulu d olurken yeni bir dzen
lanma olarak nitelendirmek olas isteyenlerin dayana durumuna ge
dr. Baz yazarlar devrimi kanl lir. N. Bonaparte yle demitir:
mas gereken bir karklk olarak Devrimlerde iki eit insan var
deerlendirirler. Devrim dnce dr; devrimi yapanlar ve devrim
sinden zellikle uzak duran Kant, den yararlananlar. Devrimin ne
baarya ulam bir devrime katl olup ne olmad her aa ve her
may bir zorunluluk sayar. Filozo devrimsel olaya gre deiik an
fa gre her zaman kurulu dzen lamlar kazanrken, tarihte baz kit
den yana olmak gerekir, ama yeni lesel ayaklanmalar (onia devrimi)
bir dzen geldii zaman yaplacak ve baz siyasal deiiklikler (Birin
i bu yeni dzenden, yani yeni ku ci ngiliz Devrimi Charles Iin taht
rulu dzenden yana olmaktr. Kant tan indirilerek idam edilmesi; kin
yle der: nk bir devrim bir ci ngiliz Devrimi James II Stu-
kere baarya ulat m, yeni bir d artn ngiltereden ayrlmas ve
zen kuruldu mu, balayndaki ve Orangel Williamn tahta geme
srndeki yasadlk insanlan iyi si) devrim diye adlandrlmtr.
yurttalar olarak yeni dzene ba- Devrimler kitlesel bilinlenmeyle il
eip baememekte serbest brak gili koullara bal hzl dnm
maz, insanlar bundan byle iktida ler olmakla daha ok Yeniala il
r ele geirmi olan ynetime ba- gilidirler. Yenian ilk nemli dev
emekten kanamazlar. Her ne rimi Fransz Devrimidir. XVIII.
olursa olsun, yetkeye bakaldra yzyl aydnlanma dncesi iin-
 DEVRM

de geliimini kazanm olan ve an devrim tm dnyann ilgisini Fransa

latmn bulan Fransz Devrimi soy zerine ekmitir. 1848 Devrimi
lu snfnn egemenliine kesin ola toplumcularn ve cumhuriyetile
rak son vermesiyle ve zgrlk rin silaha sarlmasyla iki gnn iin
dnceyi savunan burjuva snf de alevlendi. Ayaklanan kalabalk
n tam anlamnda egemen snf du lara ate alnca ortalk iyice ka
rumuna getirmesiyle, hatta bu s rt, devrimciler llerini Paris so
nfn ar isteklerine kar birey kak larn d a d o latrd la r. H alk
haklarm ne karmaya ynelme Tuilleriesyi ele geirdi ve Bourbons
siyle belirgindir. Bu devrimin en hanedann drd (24 ubat). Bir
nemli yan insan haklarn ya geici hkmet kuruldu. Yeniam
ama geirmeye alm olmas en nemli devrimlerinden biri de
dr. Devrim srasnda fransz hal Rusyada patlak veren 1917 Sov
knn temsilcileri halk mutsuz k yet D evrim idir. N ikolay I l nin
lan ve ynetimlerin bozulmasna yol tahttan ekilmesiyle ve Leninin n
aan nedenlerin insan haklarn bil derliinde Bolevik Partisinin ikti
meme, unutma ve hor grme ol dara gemesiyle belirgindir. Bu dev
duunu gznnde tutarak insann rim, XIX. yzyln sermayeci de
doal ve vazgeilmez haklarn res vinimlerine kar gelien ii snf
mi bir bildiriyle aklamaya karar bilincinin Marx felsefede anlat
verdiler. Szkonusu bildiri insa mn bulan ngrleri erevesin
nn yasal adan zgr ye eit ol de gereklemitir. M arxa gre bu
duunu belirliyor, insann balca devrimleri sosyalist devrim izleye
haklarn zgrlk, mlkiyet, g cektir. Sosyalist devrim, burjuva
venlik, baskya kar direnme ola devrimlerinin ardndan, snfl top
rak saptyor, egemenlik hakkn ulu lum dzeninden snfsz toplum d
sa veriyor, zgrl bakasna zenine geii salayacak olan pro
zarar vermeyen her eyi yapabil letarya diktatrln kuracaktr.
mek olarak tanmlyor, yasal d Bu yzden Marx burjuva devrimi-
zeni toplumsal yaamn temeline ni proletarya devrimi iin bir kp
yerletiriyor, kimsenin grlerin r sayar ve Burjuva devrimi ii
den tr sulandrlamayacam snfnn habercisi olduuna gre
aklyor, her birey iin dncesi proleterler burjuva devrimine kat
ni ortaya koyma hakkn savunu labilirler, katlmaldrlar der. Marx-
yordu. Yeniam dnyay etkile retiye gre komnist devri
yen devrimlerinden biri de 1848 mi zel mlkiyeti kaldracak ve her
Devrimidir. Bu devrim, o dnem anlamda biryapl bir toplum kura
Avrupasnda ksa aralklarla dei caktr. M arxa gre her devrimci
ik yerlerde ortaya kan devrim kavga o zamana kadar egemen ol
sel patlamalarn en nemlisidir. Bu mu bir snfa ynelir ve ko
135
PIADNKLK
mnist devrim her trl gelenek
sel etkinlie ynelmi bir devrim
dir. (Bk. EVRM, SINIF, TOP
LUM)
DIA D N K L K (fr. extra
versin', alm. Extraversin', ing.
extraversin). Ruhsalln da ak
olmas durumu. D dnyayla zel
likle ilgilenme durumu. Duygular
n da dkme eilimi. Dadnk- nalization). sel olan bir eyin d
lk kendine kapanma ve d dn
yadan uzaklama eilimi olan ie-
dnkln kartdr. zellikle duruma gelmesi. Dlama genel
Jungun ele ald bu iki kavram
nesnel deerlerle znel deerlerin
birbiri karsndaki konumunu be
lirler. Dadnk kimseler nesnel
gereklikle zel olarak ve kendile
rini unutacak kadar ok ilgilenirler,
davranlarn evrenin zellikleri
ne uyarlarlar. Buna karlk ied
nkler u ya da bu lde da ka lirleyen olarak belirlenenin yani an
paldrlar. Dadnk kii kendisini
her zaman bakalaryla birlikte du
yar, bu yzden bakalaryla iliki
kurm ada son derece baarldr,
duygularn sergilemekten ve g
rlerini apak belirtmekten ekin
mez. (Bk. EDNKLK)
D I E R K L K (fr. htronomie-,
alm. Heteronom ie\ ing. hetero-
nomy). Yasalarn dtan alan bire
yin ya da toplumun durumu. Ya
salarm kendinden getiren zerkin
tersine, derk bir d yetkenin ken
disine sunduu yaam ya da dav
ran formllerine bamldr. Kant,
derk bir istemin hibir biimde z
gr olamayacan, byle bir iste
me dayal bir eylemin hibir biim
de ahlaki bir deer ortaya koyama
yacan gsterdi. Kanta gre ah
laki bir deerin oluabilmesi iin
zorlamann olmamas, eylemin so
rumluluktan giderek gerekleme
si gerekir. (Bk. ZERKLK)
DILAM A (fr. extriorisation-,
aim. Verausserlichung; ing. exter-
a ak duruma gelmesi. Bir bilin
esinin bakalarnca kavranabilir
olarak i dnyamzn sanatta ya da
davranta da yansmasdr. Sa
natta anlam ortaya koyan tm sim
geler ve biimler dlamay ger
ekletirirler. Buna gre her dla
m a bir anmdr. Bir yaptta d-
lamay salayan ey sunumdur.
Yapt oluturan simgeler birer be
lamn tayclardr. Dlama z
nellii nesnellie aar, bir duygu-
dnce btnnn bakasnca
kavranlabilmesine olanak salar.
(Bk. AINIM)
D I R A K (lat. exotericus; fr.
exotrique; aim. exoterisch; ing.
exoteric). Da ak olan. Bir tari
kata bal kiilerce bilinene yani i
rek olana kart olarak o tarikatn
dmdakilerce bilinmesinde saknca
bulunmayan bilginin ierii. (Bk.
REK)
DISAL (lat. explicitus; fr. expli
cite; aim. explicit; ing. explicit).
Aka grnen. sele kart ola
 DKKAT

rak, dsal, kendini ak ve seik DKKAT (lat. attentio; fr. atten

olarak ortaya koyan eyin nitelii tion; aim. Aufmerksamkeif, ing. at
dir. Herhangi bir ikileme ya da bu tention). Zihni herhangi bir nesne
lankla yer brakmayan tm anla zerinde toplam a edimi. B ilin
tmlara dsal diyebiliriz. (Bk. e tk in li in in b elli b ir n esn ed e
SEL) younlamas. Lalande dikkati y
le tanmlar: Ruhsal olgularmzdan
DITAN (lat. adventitius; fr. birine zel bir nem veren ve bu
advertice; alm. akzidentell; ing. olguyu br olgular arasnda bas
adventitious). Descartesda duyu kn klan ve bazen bilincin tm br
lar araclyla sonradan elde edil olgularn ortadan kaldran, byle-
en fikirlerin nitelii. Filozofa gre, ce dikkatin konusu olan olgunun
doutan fikirlere ve yapay fikirle tek olarak geliebilmesini salayan
re kart olarak, dtan fikirler ya ilem. Ribotya gre dikkatin ne
da edinilmi fikirler benin d dn deni ilgidir. Ribot kendiliinden dik
ya deneyleriyle elde ettii fikirler kati istemli dikkatten ayrr. Kendi
dir: Fikirlerimden bazlar bana ya liinden dikkat doal eilimlerimi
banc ve dtan gelmi gibi gr zin sonucudur, istemli dikkatte biz
nyor; bazlar benimle domu gi kendi isteimizle bir nesneyi ne
bi; bazlar da benim tarafmdan ya karrz. Kendiliinden dikkat her
plm ve kurulm u. Demek ki hangi bir d uyarmla gerekleir:
bende birok fikir var. Ancak ben nmzden alg alarak geen bir
de temelde iki tr fikir olduunu toplulua ister istemez ilgi duyarz
gryorum: d dnya nesnelerinin ve ona dikkatimizi veririz. stemli
bendeki imgesi gibi olanlar, bir de dikkat dnlm dikkattir, yapay
karln d dnyada bulamadk dikkattir, onda kendimizi bir nes
larm, yani benimle birlikte domu neye yneltiriz. Ribot yle der:
olanlar. Dtan fikirler ya da yabanc Dikkat bireyin kendiliinden ya da
fikirler bana doann sunduu fi yapay uyarlanyla belirgin tek ve
kirlerdir. Bu fikirler benim istemi baskn bir zihin durumudur. Buna
me bal deillerdir, ben istesem de gre dikkat olgusunda zihin etkin
istemesem de doa verir onlar ba lii kendiliinden ya da istemli ola
na. Onlar kendilerini bana karn rak artar. Bu etkinlik bir nesneye
bana sunmaktadrlar. Doutan fi ya da nesneler topluluuna ynel
kirlerden kukuya dmem gerek mitir. Dikkatle o nesne ya da nes
mez, oysa bu yabanc fikirler be neler topluluu bilin alanna yk
nim iin kuku kaynadr. nk selmi olur. Demek ki dikkat deni
duyularmn yanldn iyi biliyo len ilemle herhangi bir ey zihni
rum. Dtan fikirleri edinilmi f i mizde baka eylerden daha gr
kirler diye de adlandrabiliriz. (Bk. nr duruma gelmektedir, hatta ba
DOUTANCILIK) ka eyleri silercesine ne kmak-
 DL

tadr. Paul Guillaume dikkatle ilgili altn ya da gm paralar gibidir

olarak unlar syler: Bir nesneye ler, onlar kullanma frsat pek k
uyarlan, belli bir zihinsel birlikin maz, ama kk dikkatler her za
gerekletirilmesini ve elde edilme man elde bulunan bozuk paralara
sini gerektirir. Ribot gibi biz de dik benzerler. / Muarice Blanchot: Dil
kati dikkatsizlikteki okfikirlilik'e dikkatin yuvasdr. / Dufrenne:
kart olarak tekfkirlilik olarak be Oyundan ekilmek gemie sn
lirleyebiliriz. Ancak tekbirfikir s maktr; bunu ruhbilimsel dzeyde
z basit bir indirgemeyi, bilin ie dikkat davrannda iyi grebiliriz;
riinin yoksullamasn dndr- dikkatli olmak demek, zellikle su
memelidir. Bakldnda byk bir numa tm anslarn verebilmek iin
ayr ayrntlar okluu grlecek nesneyi geleceinde sezmek zere
tir; dnldnde ikincil dzey gemie tanmak demektir. n
de ok sayda fikirle karlalacak k benim iin, ancak ben gemi-
tr. Dikkatin bir younlama oldu sem dnyadan ya da benden, s
unu sylemek daha doru olacak zmden ya da davranmdan bir
tr. Paul Guillaume dikkatte bir gelecek olasdr. Ben ancak gemi
olumlu bir de olumsuz yan belirler. i ve gelecei alglarm, im dide
Dikkatin olumlu yan insana bir ay y a ln z c a y a p m a k ta y m d r. /
dnlk, bir gllk kazandrmas Maurice Merleau-Ponty: Dikkat
dr. Clz bir sese dikkat ettiimiz edimi hibir ey yaratmaz, Maleb-
de o sesi daha belirgin duyarz. ranche gibi sylersek, o ortaya
Dikkatin olumsuz yan dikkat nes koyduum sorulara yant verebile
nesinin dndaki nesnelere olan il cek alglar ve fikirleri fkrtan do
gisizliktir. Bir nesneye dikkat etmek al bir mucizedir. Dikkat genel
baka nesneleri neredeyse yasak ve koullanm bir gtr, yle ki
lam ak anlam tamaktadr. / C. her an bilincin tm ieriklerine ay
Melinand: Dikkat znde bir dur rm gzetmeden ynelebilir. Dik
ma, bir direnme edimidir, asl nes katin ilk ilemi kendine algsal ya
ne olmayan her eyi da atmaya da dnsel bir alan yaratmaktr.
dayanr. rein hafif bir sesi, bir (Bk. DAILMA)
saat tiktakn dikkatle dinlemek
demek bu sesi rtebilecek tm de DL (lat. lingua; fr. langue, lan
vinimi durdurmak, zellikle solu gage:; alm. Sprache; ing. langua-
unu tutm ak dem ektir. Bundan ge). Bir toplumun ya da bir ulusun
sonra tiktak byyecek gibidir. szsel anlatm dizgesi. Dnceyi
znde durma, direnm e demek sesler araclyla aklama yeti-
olan dikkat doas gerei istemli- si.aretlerle ilgili toplumsal dizge.
dir.(...) Gerekte dikkat bir istem Duygularn ve dncelerin ak
rn deil istemin ta kendisidir. lanabilmesi iin szle, yazyla ya da
138 / Diderot: Byk abalar byk baka bir aracyla ortaya konulan
anlatm dizgesi. nsanlar arasnda
iletiimi salayan her trl iaret
dizgesi. Eskiler dil konusunda ol
duka ilgin grler ortaya koy
dular. Demokritos dili bir szle
me olarak gryordu. Kratylosa
gre dilin kayna doastyd. tsal denebilecek lde kaygan bir
Renan, XIX. yzylda dili bilincin
anm olarak deerlendirir. zel
szsel anlatm dizgesi olarak dil, bir
szl ve bir dil kurallar topla
mn ierir. Toplumsal erevede
gerekleen bu iki ge dili bir ku
rum olarak belirler, onu bireylerce
benimsenen genelgeer bir iletiim
arac durumuna getirir. Bununla bir
likte her birey bu ortak arac kendi
bilgilerine ve eilimlerine gre az-
ok deiik bir biimde kullanr. Bu
yzden yalnz anlatmda ustalam
kiilerin deil, her kiinin kendine
gre bir konuma ve yazma slu
bu vardr. Buna gre Descartesm
dili, Bergsonun dili, Ayenin dili
gibi belirlemelerde bulunuruz. Bu
dil toplumsal kurallarla koullanm
olduu kadar bilincin deiik renk
leriyle donanmtr. Dil dediimiz
aklama yetisi normal bir ocukta
bir gcllk olarak vardr ve geli
tirilmeyi bekler. Gelitirilmedii za
man ilkel bir grnmde, ancak ba
z seslerin karlmasna olanak ve
recek basitlikte kalr, geliebilmek
iin hem bireyin hem toplumun zel
abasn gerektirir. Dilin geliimi bi
lincin gelimesine tanklk eder.
Szckler kavramlarn iaretlerin
den baka bir ey deillerdir. Bu
nunla birlikte, kavramn eitliliiyle
hatta kayganlyla szcn bir- itlilikler kazanr. Bundan sonraki
yapll arasndaki kartlk her za
man anlatma byk glk ka
rr. zellikle kavramlara bal ol
makla birlikte balbana bir kav
ram belirginlii oluturmayan duy
gularn anlatm neredeyse raslan-
anlatmdr. Birey evredeki yaam
sal etkinliklerin gcne ve eitlili
ine gre dilini deitirebilir. Dil,
maddesel yaamn kavramsal yan
ssndan baka bir ey deildir. Sa
lkl bir bireyin doumundan yeti
kinliine kadar geirdii aamalar
ya da deiiklikleri dil asndan
gzlemlediimizde dilselliin teme
linde ortama uyu zorunluluunun
yattn grrz. Yeni domu be
bek henz dil ncesi dnemdedir,
gereksinimlerini dzenli seslerle,
hatta barlarla ortaya koyar. kin
ci aydan sonra daha karmak bir
ses dzeninin mrldanmalarla be
lirginlemeye balad grlr. Bu
dnemde ileride sesli anlatmn te
melini oluturacak olan ses dizgesi
yava yava yerlemeye balam
tr. Dil dnemi dokuzuncu aydan
sonra geliir, ilk szcklerin biim
lenmeye balad bugnlerde an
ne, baba, dede gibi szck
lerden oluan ok dar bir daarck
oluur. Burada birey szckleri
cmle yerine kullanlr, rnein
anne dedii zaman anne st ver
demek ister. Bu yzden bu evreyi
ruhbilimciler szck-cmle ev
resi diye adlandrrlar. Giderek da
arck hzla geliir, zel adlar ve
nesne adlaryla zenginlikler ve e
 DLBLM
evrede fiilin katlmasyla kk
cmleler kurma yetenei kazanlr.
Bu evre ocuun kendini bir ben
olarak alglamas ya da benin bi
lincine varmas evresidir. Bu bilin
o kadar bulanktr ki ocuk ken
dinden nc kii olarak szeder.
Birinci kiinin kullanlmas drdn
c yldan sonradr; bundan byle
dilin inceliklerine ynelinecek, dil
kurallar gznnde tutulacaktr. Bu
da bilincin ve ona temel olan man
tk dzeninin oluumuyla ilgilidir.
Dil dediimiz zaman her eyden n
ce mantn kurallarna sk skya le ilgili bilimsel aratrma. Dillerin
bal bir etkinlik anlalr. Her dil
kendi ayrc zelliklerini ortaya ko
yarken ve gelitirirken mantn ku-
rallarna yaslanr. Buna gre dilin
bir mant vardr ya da her dilin
bir mant vardr diyebiliriz. Dil
bilgisi bu mantn almndan ba rencileri Charles Bally ve Albert
ka bir ey deildir. Emile Zola y
le der: Bir dil bir mantktr. Her
dilin mant genel mantn al 1916da yaynlanm olan Cours de
m olarak baka dillerdeki kulla
nmlara yeni kolaylklar, anlatmla
ra yeni olanaklar salar. Bu yz
den Goethe: Yabanc dilleri bilme
yen kendi dilini hi bilmez der.
Kavramlar ve onlarn ilikileri dili
oluturduuna gre, kavramlar tm
ilikileri iinde dnyann ve dnya
daki insann zihnindeki varlksal
k arlk lar olduuna gre dili
batan sona toplumsal bir olgu di
ye grmek yanl olmaz. Marx dili
uygulamayla ilgili bilin olarak ta
nmlar, ona gre dil bilin kadar es
kidir, baka insanlarla ilikilerden
140 domutur, buna gre toplumsal
bir retimdir. Dilbilimin kurucusu
Saussure dilin ruhbilimsel yanna
arlk verir. Dilde her ey ruhbi-
limseldir, maddesel ve mekanik d-
lamalar bile der. Saussuree g
re dilin bir toplumsal bir de birey
sel yan vardr, birini br olma
dan anlayamayz. Gene de ona g
re Dil kimsede tam deildir, o tm
yetkinliiyle kitlede yaar. (Bk.
DLBLM)
D LB LM (fr. linguistique', alm.
Linguistik; ing. linguistics). Diller
yaplan ve evrimleriyle ilgili kar
latrmal aratrma. Dilbilim deni
lince zellikle svireli dilbilimci
Ferdinand de Saussuren (1857-
1913) derslerinde ortaya koyduu
ve derslerinin bir zetini ieren ve
Sechehayenin abalaryla ve ay-
nca Albert Riedlingerin katklanyla
linguistique gnrale (Genel dilbi
lim dersleri) adl yaptta ayrntla
ryla aklanm olan reti d
nlr. Saussure bu kitabn bala
rnda dilbilimin konusunu ve br
bilimlerle ilikisini aklar: Dilbili
min abalan una yneliktir: a. ula
abildii tm dillerin tantlamasn
ve tarihini ortaya koymak, buna g
re dil ailelerinin tarihini belirlemek
ve olabildiince her dil ailesinin ana
dillerini gstermek; b. tm dillerde
srekli ve evrensel bir biimde et
kin olan gleri aratrmak ve tari
hin tm zel olgularnn indirgene
bilecei genel yasalar ortaya koy-

inak; c. kendi snrlarn izmek ve
kendi tanmn yapmak. Dilbilimin
baka bilimlerle sk ilikileri var
dr, bu bilimler ondan veriler sa
larlar. Onu brlerinden ayran s
nrlar her zaman ak olarak grl
mez. rnein dinbilim budunbilgi-
sinden ve tarihncesi biliminden
zenle ayn tutulmaldr, bunlarda dil
bir belge olarak ie katlr, oysa dil
toplumsal bir olgudur. yleyse onu
toplumbilimle btnletirebilir mi
yiz? Dilbilimle toplumsal ruhbilim
arasnda ne gibi ilikiler vardr? So
nunda, dilde her ey ruhbilimsel-
dir, onun maddi ve mekanik gr
nmleri de, bu arada ses deiim
leri de. Dilbilim toplumsal ruhbili-
me ok deerli veriler salarken
onunla btnlemiyor mu? Dilbi
lim XIX. yzylda ortaya km
olan ok gen ya da ok yeni bi
limlerden biridir, insan bilimleri ara
snda yer alan bu bilim daha ok
ilevleri tantmakla ilgilidir. lk dil
bilim almalar alman dilbilimcisi
Franz Boppun almalardr diye
biliriz. Berlin niversitesinde sansk-
rite profesr olan Bopp 1816da
sanskrit, yunan, latin ve alman dil
leriyle ilgili karlatrmal bir ince
leme yapmt. Gene de Boppu bir
dilbilimciden ok bir karlatrmal
dilbilgisi uzman saymak doru
olur. Karlatrmal dilbilgisi bir bi
lim olmaktan ok bir bilgi alandr.
Her ne olursa olsun, XIX. yzyl
da dilin ya da dillerin bilimsel d
zende incelenmesine olan eilimler
hzla yaylmtr. 1926da Prag dil
bilim demeinin kuruluu bunun en
DLBLM
nemli gstergesidir. Saussuren
genel dilbilim kavrayna gre
her dil yaplam bir btndr, dille
ilgili tantlamalar zorunlu olarak ya
psal tantlamalardr. Dilde yapla
rn oluum koullarn ortaya kar
mak gerekir, daha dorusu yapla
r grmek gerekir. Dil hem dina
mik hem statik incelenebilir, ya
ni hem tarihsel erevede, tm d
nm koullar iinde hem de ol
duu gibi, yani durall iinde ele
alnabilir. Ancak dilbilimsel ara
trma her zaman dinamik veri
lerden ok statik verileri gz
nnde tutacaktr. Genel olarak
dural dilbilimle uramak tarihsel
dilbilimle uramaktan zordur. Ev
rim olgular daha somuttur, onlar
imgeleme daha ok seslenirler. On
larda gzlemlenen ilikiler gle
uramadan sezilen ardarda terim
ler arasnda birbirlerine balanrlar;
bir dizi dnm izlemek kolay
dr, hatta ok zaman elencelidir.
Buna karlk bir arada bulunan de
erlerle ve ilikilerle ilgili olan dil
bilim pekok glk ortaya koyar.
Saussuree gre her dil kendi zel
likleri iinde apayr bir btn olu
turur. Bir dili oluturan imgeler so
yut eyler deil gerek nesneler
dir; bu eyleri bu bilimin somut b
tnlkleri diye adlandrabiliriz. Sa
ussuree gre diller kendi ilerin
de, kendi zellikleri erevesinde
oluup geliirler. Dil manta, bi
zim ortak mantmza ters dmez.
Ancak her dilin bu ortak manta
uygun azok deiik bir mant
vardr. Bir dilin zellikleri bir baka
DLBLM

dilin zelliklerine uymaz. Bir dilde z gerei tarihseldir. Dil her za

doru olan syleyi bir baka dilde man bir nceki an kalt olarak
sama olabilir. nlemler bile, ses- grnr. Bu deiime yatknlkta,
yansmalar bile bir dilden brne elbet insanlann benimsenmi yap
deiirler. Burada elbette ruhbilim- lar karsnda zgr istemleriyle or
sel etkeni gz nnde tutmamz ge taya koyduklar yeni dilekler belir
rekecektir. ncelemede dinamiki leyici olacaktr. Benimsetilen ge
ya da statiki eilim, buna gre ya lenekle toplumun zgr eylemi ara
plar ardzamanl ya da ezamanl snda ayr bir denge vardr. Tutu
olarak ele almak eilimi zellikle bu cu eilimler dildeki geliimleri en
ayrlklarn ortaya koyduu zorun gellerler. Gemie ballk seme
luluklara bal olacaktr. Ayn d zgrlne her an glk karr.
nemde varolan iki dilden biri oka Ancak deiim her zaman vardr,
ilerleyebilir, br hemen hi iler hibir g deiim i m utlak bir
lemeyebilir: ikinci durumda incele biimde engelleyemez. Zaman her
me zorunlu olarak ezamanl, b eyi deitirir, dilin de bu evrensel
rnde ardzamanl olacaktr. Mut yasadan kaabilmesi iin hibir ne
lak bir durum deiimlerin yoklu den yoktur. Ancak insanlar dili bil
uyla belirgindir ve her eye kar dikleri gibi eip bkemezler, ile
n her dil az da olsa dntn rinden geldii gibi deitiremezler.
den bir dilin durumunu incelemek Bir baka deyile dil bazen yava
uygulamada az nemli olan dei bazen hzl deiim ler yaarken
imleri gzden uzak tutmay gerek devrime kapaldr. Bir yaamn for
tirir; bu matematikilerin baz i mlleri, bir dinin kurallan, denizci
lemlerde, rnein logaritma hesap lik imleri vb. her zaman belli sayda
larnda ok kk nicelikleri gz insan belli bir zaman iinde ilgilen
den uzak tutmalarna benzer. Di dirir; buna karlk dile her kii ka
lin zelliklerini oluturan toplum tlr, bu yzden dil her zaman her
sal ruhsallk, toplumsal ruhsalln kesin etkisiyle karlar. Bu temel
zelliklerini oluturan da elbet co olgu dilde bir devrimin olanaksz
rafi, iktisadi ve benzeri etkenlerdir. lm gstermeye yeter. Dil btn
Bir toplumda alk la ve grenek toplumsal kurumlann isteklere enaz
ler nasl aynysa dilsel yaplar da karlk verenidir. Dil toplumsal kit
ayndr. Her toplum benimsedii leyle btnleir ve toplumsal kitle
dilden genellikle honuttur. Gene doal olarak duraan olduundan
ce deien yaam koullan dile yeni her eyden nce bir tutuculuk et
ezellikler kazandrr, onda bir ey keni olarak grnr. Ksacas, dil
leri eskitir ve yokederken bir ey ler ancak kendi ilerinde kavrana
leri balatr, dourur, ortaya ka bilirler. Dilden dile ematik gei
rr. Her dil, her zaman tarihsel ola ler yoktur; bir dilde bulduumuzu
rak ele alnmaya yatkn olmasa da bir baka dilde olduu gibi bul-
 DLBLM

mamz gerekmez. Bir baka deyi ge de zaman iinde ortak bir rn

le, diller bakml deillerdir, bir- olarak kendini gsterir, gstermi
birleriyle akmazlar. Dil daha ok tir. Bir szcn nleniini belir
nedensiz oluumlar diyebileceimiz leyen onun yazl deil tarihidir.
oluum larla varolur. Saussuree Saussure burada yazy dilden ay
gre dilde iki ayr yan vardr: ses rr. Yaz duraan kalr, kalabilir, bu
yan ve dnce yan. Ses dn na karlk dil geliimini srdrr.
ceyi dlatran bir aracdr. Bir XIV. yzyldan sonra yaz dura
sesler dizisi bir fikri tayorsa dil an kald, buna karlk dil gelii
bilimseldir. Dil tam olarak toplum mini srdrd der Saussure. Ona
da gerekleen bir dizgedir, birey gre belirleyen ortak bir anlama
lerde eksikli olarak bulunur. Saus nn rndr. Kendini ortaya ko
suree gre dil alan bir gsterge yan fikre gre, belirleyen zgrce
ler alandr. Gsterge alan gste seilmi grnr, buna karlk,
rence gsterilen'den oluur ya da onu kullanan dil topluluu iin o ba
belirleyen'\e belirlenen'den oluur. msz deildir, benimsetilmitir.
Gstergeler doal ya da yapay olur yleyse u yargy rahata orta
lar. Souklar k mevsiminin doal ya koyabiliriz: Dilin bir bireysel
gstergesidir. Saa dnlm ez bir de toplumsal yan vardr, biri
levhas yapay gstergedir. Saa olmadan br kavranlamaz.
dnlmez imini baka trl de d Saussuree gre dil gstergesi ne
zenleyebilirdik. Ancak o bu duru densizdir, bir baka deyile Belir
muyla benimsenmitir. Benimsen leyenle belirleneni birletiren ba
mi bir imi deitirmek gtr. Sol nedensizdir. Demek ki gsterilenle
anahtarn deitirenleyiz artk. Ya gsteren ya da belirleyenle belirle
pay gsterge simge deildir. Dil nen arasnda zorunlu bir ba yok
bilimsel imi ya da daha dorusu be tur. Kua ku yerine baka bir
lirleyen dediimiz eyi belirlemek ey de diyebilirdim. Her dilde belli
zere simge szc kullanld. Bu nesneleri karlayan szcklerin
nu benimsemek (...) uygun olma deiik olmas da bu nedensizliin
yacaktr. Simgenin zellii tmy belirtisi deil midir? Franszlarn
le nedensiz olmaktr: o bo bir ey b o e u f d e d i in e A lm an lar
deildir; belirleyenle belirlenen ara Ochse diyor. Ancak simgede belli
snda bir doal ba esi vardr. bir ned en sellik szkonusudur.
Adaletin simgesi olan terazinin ye Simgenin zellii onun hibir za
rine rnein bir araba koyamayz. man tmyle nedensiz olmaydr.
Her ne olursa olsun burada sesle O bo deildir, gsterenle gsteri
kavram arasnda bir balant sz- len arasnda doal bir iliki vardr
konusudur. Dilbilimsel im bir eyle onda. Adaletin simgesi olan terazi
bir szc deil bir kavramla ses- nin yerine herhangi bir ey, rnein
sel bir imgeyi birletirir. Bu sessel bir araba kullanamayz. Bylece
 DN

Saussure dilbilimi temellendirir balam tr. M erkezi ynetim in

ken onu zellikle dural yapsal in baskn olduu toplumlarda bu tab
celemenin konusu olarak belirledi. lo daha az karmaktr. Ne olursa
Saussurein Genel dilbilim ders olsun, en eski dinler, gelimi bir
leri byk ilgi uyandrd, dil ara dogma ve uygulama dzenine ula
trmalarna ynelen tm okullar m olmamakla bir anlamda ilkel
ve akmlar onun grlerine bal dinlerdi ve bir br dnya kavra
drlar. Prag ve Kopenhag okullar, yndan ok bu dnyayla ilgili di
Jacobson ve Martinet gibi dilbilim lekler ve ngrler gelitirmi ol
ciler Saussuren at yoldan iler makla gereki dinlerdi, onlarda her
lediler. Bylece dilbilim dillerin ya ey yaamn daha dzgn, daha ve
psal tantlamasnda giderek artan rimli bir biimde srdrlmesiyle
bir nem kazand. 1950den sonra ilgiliydi. Bu dnemde yneticilerin
am erik an d ilb ilim c isi N oam bazen tanr ya da tanr vekili niteli
Chomsky dilbilimde yeni ufuklar i tamakta oluu bize ilk dinlerin
at. Ancak Saussure her zaman te birer dnya dini olduunu gste
mel bavuru kayna olma nitelii rir. O zamanlar inancn gereki
ni korumaktadr. (Bk. DL) zellikleri insann zorunlu gerek
iliiyle ilgilidir: ilk uygarlklarn in
DN (lat. religio', fr. religion; alm. san yalnzca gereklikler ya da so
Religion\ing. religion). Tanrsall mut gereklikler dzeyinde yayor,
a ynelik belirli tapnma usulleri. st dzeyde soyutlamalara yatkn
nsan ruhunu doastne ynelten olmayan snrl zihniyle geni er
ve Tanryla ilikiye koyan inan et eveli bir st dnya kavray ge-
kinlii. Tanrsallk fikri ya da duy litiremiyordu. nsan zihni soyut
gusu erevesinde bir toplumun be dnceye ynelerek somutun ala
nimsedii dogmalar ve uygulama nndan ykseldike mutlak fikri
lar toplam. Tm dinler insan ya ne ynelmeye balad, oktanrc-
amn belirleyen akn glerin lktan sonra gelien ya da oktan-
varl fikrinden domutur. Dn rcln ge dnemlerinde yava
yann en eski dinleri olan oktannl yava gelimeye balayan tektan-
ve insanbiimci dinlerde bir tanr rc dinlerin kkeninde ite bu so
topluluu insan dnyas iin belir yuta ynelme eilimi yatmaktadr.
leyici olur. Bu insanbiimci dinle Bu dnm insanlarn insanbiimli
rin en karma eski yunan dini tanrlar karsnda kukuya dme
dir. Bu ilk uygarlklar dneminde siyle balamtr. Eski Yunanis
kentler ne km, her kent kendi tanda duyumcu onia okulunun ve
tanrsn oluturmu, sonra toplum maddeci atomculuk okulunun din-
btnleip kentler siyasal ya da en sellikten uzak tutumuna karlk
azndan kltrel btnle kavu Elea okulunun usuluu teki
144 tuka bir tanrlar ailesi olumaya dinsellik anlayna yatkndr. Tek-
tanrcla yneliin ilk felsefi te zanmtr. Bu dnm her eyin
meli Yunanistanda Eleal Par kayna olan tek bir Tanrdan yi
menides in Bir Varlkyla ve Pla- Tanr (Ahuramazda) ve Kt Tan-
tonun yi deasyla atlmtr. yi n (Angramanyu) kavramlarnn t-
deas tm dealann stnde yer retilmesiyle gereklemitir. M.S.
alr. Tektanrcla gei son dere III. yzylda tektannclk Plotinos
ce yava olmutur. Felsefi dzey felsefesi iinde en yetkin anlamn
de oktanrclklatektanrclk ara kazanr. Sonuncu byk pagan fel
snda biri tanrtanmazla br sefesi olan ve Platonculuun yeni
heptanrcla uygun den iki fel bir yorumu olduu iin yeni-Pla-
sefe devinimi, Epikurosuluk ve tonculuk diye adlandrlan Ploti
Stoaclk yer alr. Epikuros tm nosuluktaTannnn zel ad Bir-
br dnya kavrayn siler, tanr dir. Bu Birin balca nitelikleri
lar iyi de kt de olmayan, buna yetkinlik, aknlk, bamszlk, et
gre kendilerinden iyilik de kt kinlik, dnsellik, zgrlktr.
lk de gelmeyecek olan, insan dn Bir kendi benzerini yaratmak is
yasn ynetmeyen, olsa olsa insa teiyle tm varl oluturmutur.
na rnek olabilecek olan varlklar Bu anlay ayn dnemlerde orta
olarak belirler. Tektanncln en es ya km olan ve ilk byk Hristi
ki biimlerini en eski uygarlklarda yan felsefesi olarak deerlendirilen
gryoruz. Eski brani toplumun- Augustinusulua ok yakndr.
da ve ran toplumunda ortaya k Plotinosdan az sonra, IV. yzyln
m olan tektannclk gelimi bir sonlarna doru Aziz Augustinus
soyutlama gcnden ok toplum Plotinosun B irini Doru1 diye
sal yalnlktan ya da karmakla- adlandrarak tam anlamnda Pla-
mamlktan kaynaklanr. Tektan- toncu zmler ortaya koyar. Aziz
nclk hristiyanla kadar byk bir Augustinusdan nce hristiyanlar
gelime gstermemitir, yerel ya da gerek anlamda felsefi temellendir-
paral kalmtr. brani ya da srail melere ynelmeden inan elerini
dini bir akn Tanr kavrayyla bir saptamakla ve yerletirip yaymak
likte an bir tannsallk korkusu ge la uramlardr. Zaten bu ilk hris-
tirmitir. srailoullannn tektann- tiyanlar felsefi bir derinlikten yok
c kavray bir gebe kavmin tek sun kimselerdir. Dogmac ynelim
ndere gereksinim duyan snrl ya lerle pek ilgisi olmayan bu dnem
am biimlerinden domutur ve lerde hristiyanlar gerek anlamda
gebe yaamnn zorunlu koul- eylem adamlarydlar. Yoksulluk,
lanyla belirgin katkuralclkla ken bilgisizlik, yeraltnda alma zorun
dini ortaya koym utur. ran da luluu ilk hristiyanlan dnceden
Zerdt dini balangta tektanrc ok eylemle ykmlerken Augus
bir anlayla geliirken giderek iki tinusa kadarki yzyl akn d
tannl bir pagan dini zelliini ka nemi dogmac ynelimler asndan
 DN
verimsiz klmtr. Platoncu izgi
de tanrsalln bilgisine yneli iin
gntll ya da isel etkinlii belirle
yici sayan Aziz A ugustinusdan
sonraki dinbilimciler yava yava
usu bir izgiye doru ynelmeye
balamlardr. Bu gidi Platoncu-
luktan Aristotelesilie doru ya
da gnlclkten usulua doru
bir giditir, ncesel ya da dou
tan bilgilerden deney yoluyla edi
nilmi bilgilere doru bir giditir.
Aziz Anselmus, Augustinusun Pla-
tonculuuna azok usu bir bak
getirmi, inancn usla aydnlatlma
s gerektiini savunmu, daha son
ra tm skolastikler, bu arada Aziz
Tommaso, Aristotelesi bir izgi
de inanc temellendirmeye girimi
lerdir. Tektannc byk dinlerin ta
rihsel izgide ncs olan slam
dini VI. yzylda Arap yarmada
snda Hz. Muhammedin aracly
la temellendirilmitir, daha sonra
Razi, Biruni, El Kindi, Farabi, Ibni
Sina, Gazali, bni Rd gibi filo-
zoflarca felsefi araylara gtrl
mtr. Dinci anlayn hristiyan-
lk erevesinde en balayc oldu
u dnem Ortaadr, bu dnem
de felsefe tam anlamnda bir dinbi-
lim zellii kazanm tr. R ne
sansla birlikte din duygusu insan
c bak alar karsnda gerilemi, bireyin varsayd akn glere
bu gerileme bir yandan tanrtan
mazla kadar varacak olan bir ina
boluuna yol aarken bir yandan
ileride olumculua dnecek olan
bilim dncesinin douuna ko
laylk salamtr. Rnesans dne
146 minde, insanc dnce evresin
de Almanyada balayan ve br
avrupa lkelerine yaylan Reform
devinimi hristiyanc bak asn
da ve hristiyan uygulamalarnda
bir yumuama salamtr. XIII.
yzyl boyunca mutlakynetimin
kollan arasnda korunan kilise, Or
taan sonlarnda hzla yitirmeye
balad, daha sonra neredeyse iyi
den iyiye elden kard gcn ve
arln yeniden kazanma yolunu
tutmu, hem reformcu yanyla hem
reform kart ynelimleriyle tam
anlamnda bir bask kurumu duru
muna gelmitir. XVIII. yzylda
aydnlanma devinimi tanrc bir an
lay getirmi, Tanrnm varln ve
mutlak gcn ngrrken din ku-
rum unu gereksiz saym ve ona
byk e le tirile r yneltm itir.
1789dan sonra yaama gemeye
balayan aydnlanmac dnceler
XIX. yzylda byk lde ege
men olacak olan olumcu dn
ceyi doururken ya da douran
koullara katklar salarken tanr
tanmazl zellikle ne karm
tr. Auguste Comte olumcu dn
cenin ilk byk temellendiricisi ola
rak tm mutlak yadsrken din
dncesine kar km, insanla
insanlk dinini nermitir. Btn
bu gelimeleri iinde din duygusu
balanma gereksinimini karlam
tr. Baz dnrlere gre din insa
nn bir yaratsdr: tarih boyunca
varln srdrm olan bu evren
sel aknlk inanc insann evrende
kendini yalnz ve gsz duyuunu
dengelemek iin ortaya koyduu
 DN

bir tasarmdr. Bylece din insann lakla zde leti ri 1dii grlr. Hz.
evrensel korunm a gereksinimini Muhammed M slmanlk huyun
karlamaktadr. Amerikal pragma gzelliinden baka bir ey deil
c filozof William James mutlakn dir derken din kavramyla ahlak
da sonsuzun da varolan eyler ola kavramn birbirine ok yaklatrr.
mayacan, insan zihninin tam an yi bir yaam iyi bir dindir der
lamnda bilinmeze mahkum oldu Th. Fuller de. Her ne olursa olsun,
unu, dinin korunma igdsn din bir inan alan olmakla bireyin
den kaynaklanmakla akn bir ger seimlerine gre bir anlam kaza
eklii karlamaktan uzak bulun nacaktr, bu da bireyin bilin ko
duunu bildiriyordu. Freud dinin ullaryla ilgilidir. B irarap atasz
kkenini baba koruyuculuunu ye yle der: Din zerine tartan iki
niden zleme duygusuna dayand insandan en az biri delidir. Gene
ryordu. Baz dnrler iyi bir ruh de dinin evrensel bir geerlilii var
sal dengenin ancak din duygusuy dr ve dinler zlerinde ayn zellik
la salanabileceine inanrlar, hatta leri tar gibidirler. M ahatma Gan-
byle bir duygunun varl iin Tan- di Bir insan kendi dininin zne
n nn varln zorunlu grmedik ularsa baka dinlerin zne de ula
lerini sylerler. Tanr olmasayd da r der. Gene de bir in atasz-
din kutsal ve tanrsal olacakt der nn bildirdii gibi, gklerin mzi
Baudelaire. Dini uyutucu olarak ini herkes kendine gre yorumla
deerlendiren Marx, tm tanr ve yacaktr. Bu yzden inan benim
din fikrini yoksayarak dine kar en senen ama benimsetilmeyen bir de
kkl eletiriyi getirir. Din uydur er olarak dnlm elidir. K u
ma bir gnetir diyerek dinler kar randaki u sz bu bakmdan ok
snda kesin bir tutum alan filozo anlamldr: nsanlara inanlarndan
fa gre din bilin eksikliinden kay tr iddet uygulamayn. Dinler
naklanmaktadr: Din ezilmi var toplumbilimi, dinsel etkinliklerin bi
ln soluk aldr, yrei olmayan imlerini ele alan bilgi alandr. Her
bir dnyann yreidir, ayn zaman toplum dinsel inan dizgesini sz
da dncesiz bir an dnce lerle ve metinlerle aklar, yaptlar
sidir. Din halkn afyonudur. Ne da ortaya koyar. Bu erevede
olursa olsun, dinin ahlaki bir y inancn eitli grnmleri toplum
kmllk ortaya koyduu kesindir, sal yapnn ya da deerlerin ak
hatta dinler bir bakma toplumlarn lanmas iin temel oluturur, ortak
ya da insanln ortak ahlak anlay bilinci aklayan bir g olur. nan
n iermektedir diyebiliriz. Kardi cn zellikle uygulamayla ilgili et
nal Spellman yle der: Ahlakn kinlikleri toplumlan kavramada bir
dnda din meyvasz aatr. Di simge deeri ortaya koyar. (Bk.
nin dnda ahlak kksz bir aa HEPTANRICILIK, TANRITANI
tr. Hatta zaman zaman dinin ah MAZLIK, TEKTANRICILIK) 147
 DNBLM

D N BLM . Bk. TANRIBLM. iinde g zlem lem eyi ngren

gizemcilik retisi. Dingincilik,
D N C Y N ETM (fr. thocratie-, Tanrya ar bir akla balanmay
alm. Theokratie; ing. theocracy). nerirken insana hem kendi kurtu
Dinsel kurallara dayal ynetim. Din luunu hem de d dnya gerekli
adamlar topluluunun ynetimi. ini nemsememeyi retmektedir.
Kavramn kkleri eski yunan top- XVII. yzylda spanyada M oli
lumundadr. Dinciynetimde iktidar nos, Fransada Madam Guyon din
(kratos) Tanrnn (theos) iktidar ginciliin nericileri oldular. Daha
dr. Laik ynetimin tam kart olan sonra Fnelon bir sre bu grn
dinciynetimde dinle devlet iie- ateli yanda olarak grnd. (Bk.
dir, bir organn iki ayr yz gibi DN, GZEMCLK, TANRI)
dir, devlet ynetimi din kurumlar-
mn elindedir. (Bk. LAKLK) D Y A LEK TK (fr. dialectique-,
alm. Dialektik-, ing. dialectic). e
D N D II (lat. p r o f anus; fr. pro itli olaslklar gz nnde tutarak
fane-, alm. Profan-, ing. profane). y n tem li d n m e san a t.
K utsala kart olarak, dine yaban D o ru la ra u la m a y o lu n d a
c olan, inancn dnda kalan. Din tartm ay tem el alan usullerin
le ilgisi olmayan her eye dind tm. Kartlarn karlkl edimiyle
diyebiliriz. Dinsellik varlk dzeyin ve sonunda onlarn belli bir zme
de deer ayrmlar getirirken her ulamasyla belirgin evrensel ve
dind tutum varl tam bir btn dnsel oluum. Eski Yunanis
lk ya da biryapllk iinde grr. tanda diyalektik (dialektike) d
M. Eliade yle der: Dind de nme ve tartma sanat anlamna
ney iin uzam biryapl ve yansz geliyordu. Diyalektik szc He
dr; hibir kesinti onun ktlesinin gel ve Marx felsefelerinin geliimin
eitli paralarm niteliksel olarak den sonra olduka yeni ve deiik
ayrmlatramaz. (Bk. KUTSAL) bir kavram karlar oldu, bu arada
sk sk kullanlr oldu. H egele ka
D N G N C L K (fr. quitisme-, dar uzanan dnce izgisi boyunca
alm. Quietismus; ing. quietism). diyalektik her eyden nce bir man
Ruh yetkinliini Tanrya dinginlik tk sanatyd. Buna gre diyalektik,
iinde ynelme isteminde bulan, tartmasz ya da inandrc sz sa
tm dini ve ahlaki etkinliklerin d natna ya da belagate kart olarak
nda tam anlamnda bir kendine ka tartmal sz sanatna karlktr.
panla Tanrya ulamay neren Diyalektikte gsterme ve rtme
dinbilim retisi. Tanryla bulu sanatlar yanyanadr ya da iiedir.
mak ya da Tanrya yaklamak iin Bu da her eyden nce karmz
kendinden gemeyi, edilgin bir ruh daki kiinin szlerinde sakat ya da
148 durumuyla her eyi belli bir ilgisizlik zayf yanlan bulup karma dikka

tini ve ustaln gerektirir. Eski Yu
nanistanda felsefenin hzla kuru
lup gelitii dnemde yani Platon
ncesinde drt ayr felsefi bak or
taya kmt: onial filozoflar var
ln temelini oluturan ana mad
deyi ya da ilk ilkeyi aryorlard.
Eleal usular akp giden eylerin
dnyasn yani duyulur dnyay
aan deimez bir temelin aratr
clarydlar. Deimezi getirerek de
vinimi tehlikeye dren usuluu
duyulur dnyadaki ak ne alan
duyumcu bak asyla badatr
ma abas iinde atomcular varsay
dklar deimez kk paralarn
arasna boluklar koyarak devini
mi gvence altna aldlar. Sofistler
btn bu zmler karsnda ksa
yoldan gvensizliklerini bildirip de
imez dorular aramann bo ol
duunu ne srdler. Bir beinci
zm her eyi saylara balayan
Pythagoraslann zmyd. Us-
u filozof Eleal Zenon, usu Par-
m enidesin deim ez tek varlk
kavrayndan kard savlan sa lirgin filozofluklarnn temelinde
lamlatrmak iin kantlar ne s
rerek diyalektiin kurucusu oldu.
Zenonun eletirisi zellikle eyle
rin okluunu benimseyen Pytha-
goraslara ynelmiti ve mantk
oyunlanna dayanarak samayla
rtme yntemini kullanan bir ele
tiriydi. Diyalektik dnce kart
lan gznnde tutan tartmac d
nce biimi olarak, Zenonunkin-
den daha verim li bir biim de,
onial Herakleitosda ortaya kar.
Herakleitos tartmal kartl ev
renin en temel zellii, deimez
DYALEKTK
zellii olarak belirliyor, kartln
deimezliini gstermeye al
yordu. Varz ve yokuz diyen
Herakleitosa gre evrende srekli
bir sava ya da bir kartlar eki
mesi vardr, evreni ayakta tutan da
bu ekimedir. Onun Her ey kav
gayla yaratlmtr gr sonsuz
karmaay bildiren bir gr deil
uyum u aklayan bir grtr.
Herakleitosda diyaletik bir biim
de uyumsuzluk uyumla dengeleni
yordu. Uyum kartlarla doar ya
da Kartlar birbirleriyle uyuur
lar. Bylece daha o zamanlar doal
diyalektikle mantksal diyalektik
apayr grnm ler ortaya koyu
yordu. Bir tartma, bir gsterme
ve rtme sanat olarak kurulan
diyalektik, mant kar uruna
kullanan sofistlerde ve Sokratesi
okullarda bir inandrma sanat olup
kt. Sofistler Yunanistanda siya
sete atlmak isteyen zengin ocuk-
lannntccarlam retmenleriy
diler. Her konudan anlamakla be
mutlak doru yoktur ilkesi yat
yordu. nl sofist Protagoras n
san her eyin lsdr derken,
bireye doru grnen dorudur,
dorunun baka lt olamaz de
mek istiyordu. Bu da iine geldii
gibi konuma ilkesini getiriyordu
zorunlu olarak. Sofistler felsefeye
kar filozofluklaryla diyalektii
doruya ulama yolunda tartma
sanat deil de ne yapp yapp hakl
grnme sanat durumuna getirdi
ler. Bundan sonra felsefe tarihi bo
yunca sofist sz hep olumsuz an-
 DYALEKTK

lam da kullanld. Paul Foulquie duyulur dnyada anmsama yoluy

yle der: Sofist, amalarna ula la yeniden ortaya karlyordu. Bu
mak iin, ancak grnte deer na gre bilmek anmsamak anla
tayan ve sofistlik denilen aldatc m na geliyordu. Diyalektik, Pla
kantlara dizgeli bir biimde bavu tonda zihni dealara yneltme ya
ran kiidir. Buna gre sofistlik do da ykseltme yntemini belirler.
ruya ilgisiz kalan, kullanann kar Aristotelesde diyalektik zenle iki
larna hizmet eden, sav da kar- ye ayrlm olan tm bilgi alannn
sav da kantlamaya hazr olan bir ikinci blmn karlar. Aristote-
diyalektiktir. Sofistler arasnda sa lesi diyalektik olas ncllerden
ylsa da diyalektii olumlu ynde yola karak ortaya konulan usa-
kullanan Sokrates tartmada her vurmalarla ilgilidir. Kesin bilgilerin,
eyden nce kavram aklamasna dolaysyla birinci derecede nemli
nem veriyor, tantlamalara yne bilgilerin alanysa bir gsterme bi
liyor, tanm lam alara ykselmeye limi olan ayrtrmann alandr. By
alyordu. Btn bunlar iin kar lece diyalektik Aristotelesde ikin
sndakinin dncesini zorluyor cil bir anlam kazanr. Diyalektik
du. Sokratesin amac gstermek kavramna Aristotelesden sonraki
dei 1buldurmakt ya da dourtmak eskia dnrleri byk bir ye
t. B ylece Sokrates dorunun nilik getirmediler. Ortaa d
aratrlmasnda en genel biimiyle nrlerinin de bu konuda ok yeni
tmevarm yntemini kullanyordu. eyler ortaya koyduu sylenemez.
Sokratesin izinden yrmeye zen Descartes diyalektikten hemen hi
gstermi olan Platon iin diyalek szetmedi, ettiinde de onu kafa
tik btn bir dnce yntemine bozucu bir dnce olarak belirle
karlkt. Platonda diyalektiin iki di, insan gereklerden uzaklatran
ayr yz vard: birincisi Sokra- bir dnce biimi olarak grd.
tesi tartma, kincisi gizemci ve Ayn horlayc tutuma Kantta da
ileci temele dayal metafizik yk raslarz. Kant tm Eletiri'lerinde
seli. Konunun metafizik yanna ge diyalektii ayrtrmal dnceye
lince, bu da tmyle dealar re kart olarak ortaya koydu. Onda
tisiyle ilgilidir. Platon duyulur dn dorular mantna kart olan bir
yayla dnlr dnyay kesin ola grnler mant vard, bu man
rak birbirinden ayryor, dnlr tk yanlmal usavurmalan ieriyor
dnyay deimez olan asl gerek du. Bir grnler mant olarak
liklerin, dealarn alan olarak be diyalektiin grevi zihinde g
lirlerken duyulur dnyay deien rnle gerein birbirine karma
eylerle ilgili glgeler dnyas ola sn nlemekti. Hegel diyalektie
rak gryordu. Ruhgne inanan yepyeni bir anlam kazandrmtr.
Platon iin bilgi dnlr dnya Hegel diyalektiinde Herakleitosun
150 da elde ediliyor, bu dnyada ya da kartlar dzeninden bir eyler var

gibidir. Hegelde diyalektik, gerek
liin temel anlamm ortaya koyar.
Fikirin l geliimini anlatr, sav
ya da olumlama, karsav ya da
olumsuzlama, bileim ya da olum-
suzlamann olumsuzlanmas evre
lerinden geerek geliimini duyu
rur. Kant, Wolffe ynelttii ele
tiride, mantksal elikiyle gerek
lik elikisini kesin olarak birbirin
den ayrma gereini duyurmutu.
Hegel de bunlan ayrr ama onlarn
temeli ayn olan iki ayr olgu olarak
deerlendirir. Hegelde ussal olan
la gerek olan zdetir. Hegel de
Herakleitos gibi doay kart g
lerin ekime ve uyuma alan ola
rak gcrr. Hemen hemen Herak
leitos gibi o da kavgaszl dnya
nn ykm gibi anlar. Hegele gre
zdelik lmn, eliki canlln ey deildir. Burada eyleri dn
belirtisidir. Diyalektik bir sreci yani
sav, karsav, bileim olmak zere
birbiri ardna gelen ayr evreyi
ieren sreci yeni bir diyalektik s
re izleyecektir. ki kart nerme
nin yoksanmadan almasna daya
nan bileim sav olarak kendi kar-
savn oluturmaya ynelir ve bu
bylece srer. M arx diyalektik,
M arxin ve Engelsin yaptklar
benzetmeye gre, tepesi st du
ran Hegel diyalektiinin ayaklan ye
re bastrlm biimidir. Buna gre
sav, k arsav , b ileim ilik isi
Marx diyalektiin de temeli olur.
Marx yle der: Diyalektik devi
nimi kuran ey elikili iki yann bir
arada bulunmasdr, onlann yeni bir
kategoride atmas ve kaynama
sdr. M arx dnceye gre turur. Bununla ilgili ilk aklama
DYALEKTK
dnyay fikirler ynetmez, fikirler
ancak iktisadi koullara bal ola
rak gerekleirler. Dncenin te
melinde madde vardr, diyalektik
ilik i m ad d ed e g e rek leir.
Marxlk bununla birlikte belirle
nimci, en azndan kat belirlenimci
baktan uzaktr. nsan dnyasn
da birbirini etkileyen iki ayr alan,
styap ve altyap alanlar belirir.
Dnya yalnzca maddesel geliimin
fikri geliimi belirledii bir dnya
deildir. Altyap styap iin tam an
lamnda belirleyici olsa da dn
cenin kurulu dzeni deitirmek
te, yaam dntrmekte etkili ol
duu yani styapnn altyapy et
kiledii de kesindir. Dncenin di
yalektii madde dnyasndaki di
yalektiin bir yanssndan baka bir
cenin yanss sayan Hegel felsefe
siyle tam bir kartlk szkoryasu-
dur. Marx diyalektie gre mad
dedeki oluum tam anlamnda bir
yenilik kaynadr. Oluumun baz
anlannda bir srama ya da bir dev
rim kendim gsterir, bylece bir ni
telik deiimi ortaya kar. Nice
liksel artn niteliksel deiimi ge
tirmesidir bu. Diyalektik madde
cilik evreni diyalektik sreler bo
yunca gelimekte olan devingen
maddenin oluturduu bir btn
olarak gren ve btnn srekli
ykselen bir evrim iinde nicelik
sel sreler sonunda niteliksel s
releri yarattn savunan reti
dir. Diyalektik maddecilik M arx
bilgi kuramnda temel gr olu
S
DZGE

M arxIa Engelsin 1848de yaym ada tam anlamnda edilgin bir du

ladklar Kom nist p a rti bildiri- rum da olm as gerekirdi. O ysa
j f nde yer almtr. Bildirinin k Marxi anlayta insan dnyay de
noktasn u gr oluturur: G itirmekle ykmldr, bu insan
nmze kadar toplumlann tarihi s tarihin yaratt ya da tarihle yara
n f savam tarihinden baka bir tlan insan olduu kadar tarihi de
ey deildir. Eskiada klelerin yaratan insandr. Sav, karsav ve
efendilerle, amzda ii snfnn bileim evrelerinden oluan diya
burjuva snfyla savam bu an lektik gelime M arxi felsefede
lamda deerlendirilmelidir. Bu sa zorunlu yaratc maddesel etkinli
vam larla gelien insan yaam in zn oluturur. M arxi mad
hem bireysel adan hem toplum decilik anlaynn tarihsel ynyle
sal adan tmyle maddi ya da ik diyalektik yn kesinlikle bir etkin
tisadi koullara baldr. Zaten liin iki ayr grnmdr, birbi
M arx bak asna gre madde rinden ayr ya da birbirine aykr
tek gerekliktir, bu tek gerekliin eyler deildir. (Bk. BLM, FEL
geliimi insanlk tarihinin geliimi SEFE, MADDECLK, YNTEM)
ne temel olmakla bu geliimi ak
layacak tek kaynaktr. Tarihin in D ZG E (lat. systema; fr. systme;
celenmesi bu adan Marx felsefe alm. System; ing. system). Mantk
si iin ayr bir nem tar. M arx sal ya da organik bir btn olutu
bak asna gre retim ilikileri racak biimde bir araya gelmi olan
tm insan yaamnn deiik sre eler toplam. Dizge her yerde
lerini aklamakta temel belirleyici akln ve tutarlln belirtisidir.
veriyi oluturur. Toplumsal yaam Her dnce yetkin anlatmna diz
da, zel olarak kltr yaam da gede kavuur. Bir baka deyile,
retim ilikileriyle koullanmtr. gerekte her dnce aklk ve tu
Bu ynde insan dncesiyle onun tarllk adna bir dizge iinde ortaya
tek kayna olan maddi yaam ko konulmaldr, buna gre onda tm
ullar arasnda srekli bir etkile elerin birbirlerini aklayacak bi
im szkonusudur. Somutun ala imde bir btn oluturmas gere
nndan kaynaklanan dnce gene kir. rtl anlamda dizge fikri fel
somutun alanm dntrmekte bir sefede olduka eskidir, neredeyse
ara zellii gstermektedir. Mad felsefe tarihi kadar eskidir ve her
di yaam ya da iktisadi yaam He eyden nce uyum lu btnle
gelde olduu gibi evreli diya ulama kaygsn ortaya koyar. Ge
lektik sreler boyunca dnm ne de olduka paral grler ileri
lere urar. Burada klasik anlamda srm olan en eski filozoflarn
bir doa belirlenimciliinin szko- dizgeci bir tutum iinde olduklarn
nusu olmad kesindir. Byle bir sylemek gtr. Dizgesel yaklam
ey szkonusu olsayd insann do ilk belirtisini felsefe tarihinin ilk iki
 DOGMA

byk filozofunda, Platon ve Aris- adna yarar her felsefe belli bir
totelesde gstermitir. Platonun dizgesel tutarlla sahip oluuyla
ve Aristotelesin felsefeleri, dizge genel dnceden ayrlacaktr. Diz-
sel bir btnlkte sunulmam ol ged grler ortaya koymu olan
makla birlikte ele aldklar konular kiiler filozoftan ok dnr diye
asndan ak ve tutarl bir btn nitelendirilmelidirler. (Bk. DN
olutururlar. Her ikisinde de sorun CE, FELSEFE, FLOZOF)
larn dank ilenii ya da birbiriy-
le karm grnm onlarn b DO G M A (fr. dogme; alm. Dog
tn iinde belli bir dzende kav ma; ing. dogma). Bir felsefe oku
ranlmasn engellemez. Androni- lunca benimsenmi temel gr.
kos, M .S. I. yzylda, A ristote- Tartlmadan benimsenmi gr.
lesden kalma parmenleri konu Tartmad tutulan inan esi. Bir
larna gre dzene koyarken onla topluluun tartmadan benimsedi
ra dizgesel bir btnlk kazandr i reti. Ortaa Avrupasnda ki
mtr. Felsefede dizgecilik etkin lisenin koyduu ve bir zorunluluk
olarak ancak XVII. yzyln ilk b olarak kiilere benimsettii reti.
yk felsefeleriyle gelimi, XIX. Dogma her eyden nce kantsz
yzyl balarnda Hegelde doruk oluuyla ve usun yolgstericiliin-
noktasna ulamtr. Hegelin diz- de mutlak doruya ulama savn
gecilii deyim yerindeyse eksiksiz da oluuyla gerek anlamda felsefi
bir dizgeciliktir. Her sorunu kapal dnceden ayrlr. Dogma yalnz
bir dizge anlay iinde aklama din alannda deil felsefe, sanat, si
ya ynelen Hegel kendinden son yaset alanlarnda da geerli olabilir.
rakilere felsefe adna yaplacak i Ne olursa olsun, dogmac dn
brakm am gibidir. Daha sonra ce felsefi dnceyle ak biimde
Kierkegaard Hegelin ok byk bir tersleir. Dogma daha ok benim
p ro fes r o ld u u n u syleyerek semeyle, felsefi dnce arayla
Hegel dizgeciliine yklenecektir. belirgindir. Felsefi dncenin don
Kierkagaarda gre Hegel her eyi duu ya da kalplat yerde dog
aklamak isterken byk bir yan ma balar. Dogma insan gerek
la dmtr. H egelden sonra likten uzaklatrrken ona esenlik ve
M arxlar da dizge fikrine kar dinginlik verir. Dogmalar olan in
ktlar. Onlara gre durmadan de san gerei bir daha yitirmemece-
ien bir dnyada en kkl akla sine bulmu olmann erinci iinde
malar bile geici olabilirdi. Varolu dir. Dogma, dogmacya gre, do
ular da dizgecilikten yana olmad runun kendisidir, ayrca doru ya
lar. Onlar usuz bucaksz bir kay am gvence altna alr. Dogma bir
ganlklar dnyasnda kesin akla formldr, tartmayla ortaya ko
malarn geersiz olacana inan nulmu bile olsa tartmay gerek
yorlard. Ne olursa olsun, felsefe tirm ez ya da tartm adan kaar.
 DOGMACILIK
Dogmayla ilgili tartma dogmay
kkten ele almadka geersizdir.
Dogma bir nyargdr ya da bir n
yarglar yumadr. Dogmay re
tiden ayran retinin her zaman
tartlabilir, gerektiinde deitiri
lebilir oluudur. (Bk. KURAM,
RET)
D O G M A C IL IK (fr. dogmatisme;
alm. Dogmatism us; ing. dogma-
tism). Kukuculua yer brakma
yacak biimde baz dorularn var-
1m ne srme tutumu. Her dog
mac dnce zihnin mutlak ger
eklii sezebilecek gte olduunu
ileri srerek eletirici ve kukucu
baklarla tersleir. K anta gre
metafiziin dogmacl, salt usun
eletirisi olmakszn ilerleyebilme
nyargsdr. Dogmaclk Alaine
gre bildiren bir lgnlk gibidir.
Felsefede dogmaclktan yani her
trl ncesel kesinlikten kanmak
ya da her trl kesinlii kukuyla
tartmak gerekir. Felsefi dnce
eletirili dncedir. Dogmacln
kolayca hogrszle ald ry maddesel varln iine yerle
grlr. (Bk. KUKUCULUK)
DO A (lat. natura; fr. nature;
alm. Natur, ing. nature). Madde
sel dnya. Fiziksel evrenin bt
n. Bir cinsin, bir trn, bir bire
yin temel zellikleri. Bilimsel anlam
da doa maddesel varln ya da
evrenin btnn ierir. Metafizik
anlam da doa organik btnlk
demektir. Btnsel adan da me
tafizik adan da doa amaz bir
154 yapya ve ileyie sahip bir btn
lk olarak grnr. Belirlenimci
grler bu amaz yap ve ileyi
fikrine dayanr. Aristoteles Doa
hibir eyi nedensiz yapmaz diye
dnyordu. Lamarckagre do
ann etkinlii birdenbire gerekle
en bir etkinlik deildir. Doa yap
t hibir eyi birden yapmaz. La-
marck doayla ilgili olarak yle
der: Doann bizim kendisinde
hayran olduumuz eyleri varet-
mek iin kendisine gerekli olan ara
lara ve yetilere sahip olduunu ka
ntlayabileceimi umuyorum. Bu
na gre doay balbana bir b
tnlk olarak kavramak olasdr.
Metafzikiler ok zaman doay bir
doast kavramyla birlikte dn
mlerdir. Skolastikler gibi Spino-
za da natura naturans' yani yara
tc Tanry natura naturatadan
yani yaratlm eylerden ayrr.
Maddeci dnrler doastn
yok sayarlar. rnein Epikurosa
gre madde dnyasnn dnda bir
baka dnya yoktur. Stoaclar da
ayn biimde dnrler ve Tan
tirerek tam anlamnda heptanrc
bir doa aklamas getirirler. Din
ci filozoflara, rnein Pascale g
re insan tam gl bir varln yani
Tanr nn yaratt bir dnyada tam
gl olmayan bir varlktr. Pascal
yle der: nsan doada nedir?
Sonsuzun karsnda bir hi, hiin
karsnda bir sonsuz, hiin ve son
suzun arasnda bir orta yer. Duy-
gucular bu doast ve doa ayr
m erevesinde doay tanrsallk
la insan arasnda bir arac sayarlar.

Onlara gre doa tanrsall an-
layan eydir. Bylece duygucu ei
lim doay tanrsal gzelliklerle do
nanm bir btn olarak grr. Bu
na gre sanat yapmak doadaki
gzellikleri grmek ve gstermek
anlamna gelecektir. Bu da elbet de
halarn ii olacaktr. Bu eilim bize
duygucu doalcln yolunu aar.
Gerekiler bu doalc gre kar sansdan bugne ok geliti ama
kacaklardr. Sanatn grevi do
ay kopya etm ek deil doay
aklamaktr grn benimse ra bu anlamda grler daha belir
yen Balzac Doadaki doru ede
biyattaki doru olmayacaktr der.
Aristoteles Doay gzlemlemek
her zaman gzeldir diye dn
yordu. Rousseau doal olan insan
iin en gl dayanak olarak de
erlendirdi. Buna gre doada ol
m ak mutlu olmak iin yeterlidir,
mutsuzluk doadan uzaklamayla
balar. Doal durumdaki insan mut
luydu. Doa hibir zaman bizi al
datmaz, onu aldatan her zaman bi-
ziz der Rousseau. Doaya duy
gucu gzle bakmadmz zaman
doa bize yalnzca bir yarar ortam
olarak grnecektir. Rousseaudan
bir yzyl kadar nce Bacon doa
ya egemen olmak iin ona bae-
mek gerektiini bildiriyordu. Do
aya baemek elbette onu iyice
re n m e k a n lam n d ad r. B a-
condan sonra gelien olumcu d
ncenin yandalan, Baconn izin
de, doay renilmesi ve egemen
olunmas gereken bir g saydlar.
Buna gre bize den her eyden
nce doann yasalarn ortaya
karmaktr. Bylece yzyllar boyu
DOALAMA
Aristotelesin tm doal oluum
lar doann kendindeki glere
balayan doa kavrayndan ve bu
kavrayn dinci izleyicilerinden olan
skolastiklerin Tanr yarats doa
anlayndan sonra tam anlamnda
bir fiziksel doa kavrayna ulal
m oldu. Bilimin konusu olan bu
fiziksel doa k avray R ne-
znde byk bir deiiklie u
ramad. zellikle Newtondan son
ginleti. Kant doay N ew tonin
kavrayyla zdeletirdi. (Bk. BE
LRLENMCLK, EVREN, F
ZK)
D O A C ILIK (fr. naturisme; aim.
Naturismus; ing. naturism). Doay
kutsama ve yceltme eilimi. Din
lerin kkenini fiziksel dnyadaki ay,
gne, ate, frtna gibi arpc nes
nelerin kiiletirilmesine ve ycel-
tilmesine balayan tarih gr.
Toplumsal kurumlarda ve yaam
biimlerinde doaya dn ne
ren reti. (Bk. DOA)
DO ALAM A (fr. improvisati
on', aim. Improvisation', ing. imp
rovisation). n hazrlk yapmadan
yaratma. Yaratmayla yorumlama
nn ayn anda olmas. Bir sanat ya
ptn n hazrlk olmadan gerek
letirme. Sanatta yazl metnin pek
kullanlmad eski zamanlarda do
alama bir zorunluluktu ve bal-
bana olmasa bile belli bir lde
yaratmann koullann belirliyordu.
Gerekte doalama baka mzik
 DOAL
olmak zere tm yorum sanatla
rnda belli bir lde geerlidir: ana
metinden herhangi bir uzaklama
ya da ona eklenen herhangi bir ss
leme doalamay getirecektir. Av
rupa toplumlar dndaki toplum
lar, zellikle Ortadou, Uzakdou
ve Kuzey Afrika mzikte doala
maya byk bir yer verdiler. Orta
a avrupa mziinde gregorius
arklarnda doalama byk bir
rol oynamtr. Daha sonra yzyl
lar iinde deiik biimler alan bu
yntem amzda daha ok caz ala
nnda geerlidir. Mzikte etkin yn
tem uygulayan mzik eitimcileri
de doalamaya nem vermekte
dirler.
D O A L (fr. naturel; alm. natr-
lich\ ing. natural). Doayla ilgili
olan. Doaya aykr olmayan. Ya
pay olana kart olarak yalnzca do
adan gelen. Kendi doasna uy
gun olan. Doal durum, insanln
uygarlam adan nceki durum u.
XVII. ve XVIII. yzyl filozoflar
insann doal durumunda hangi ko
ullar altnda yaadn byk l rolmayacak, bununla birlikte im
de konu ettiler. Bu merak elbette
hzla uygarlamakta ya da basite
sanayilemekte olan insann gittik
e karmaklaan yaam dzenin
deki sorunlarndan kaynaklanyor
du. Hobbes doal durumdaki insa
nn yrtc zelliklerinden szetti.
Ona gre doal durumda insan in
sann kurduydu (homo homini lu-
pus). Filozofa gre insan uygarla
arak yasa dzenine gemi, bu d
156 zende bencilliklerini dengelemeyi
bilmitir. Buna karlk Jean-Jacqu
es Rousseau doal durumda insa
nn mutlu olduunu, mutsuzluun
uygarlamaya baladn, mlkiye
tin gelimesiyle koyulduunu bil
dirdi. Filozofa gre en uygun ya
am doal yaamd, eitim de do
ann barnda gerekletirilmeliy-
di. te yandan toplumda doal ya-
amdakine benzer bir mutluluk an
cak toplumsal szlemeyle ger
ekletirilebilirdi. Doal durumda
ki birey, henz toplumsallamam
birey, kendi gcn hibir toplum
sal engelle karlamadan kendisi
iin kullanyordu. Toplumsal sz
lemenin getirdii yasa dzeninde
insan kendisini skan engelleri do
al durumda olduu gibi etkisiz k
labilecektir. Doal durum kavra
m genel grnm iinde ve ta
rihsel zorunluluklar erevesinde
tmyle kurama dayal bir kavram
dr. Rousseau, nsanlar arasnda
eitsizliin kkeni ve tem elleri
zerine sylev'in nsznde doal
durumu artk varolmayan, belki de
hi varolmam, olaslkla hi va
diki durumumuzu iyi yarglayabil
mek iin doru kavramlara ula
m olmak asndan gene de zo
runlu bir durum olarak tanmlar.
Bu konuda Guy Palayret yle der:
Bu nokta ok nemlidir, nk
Rousseau da doa kavramnn du
yulur deneyin alanndan gelmedi
ini, onun dncenin bir kurgusu
olduunu gsterir. Bu kurgu iin
de paralanmam yaam ya da b
tnlkl yaam fikri gelitirilebilir:
 DOALCILIK

ilkel insan bir isizdir, bir babo kin bir ilkeye gre vardr. Doalc
tur, almann ne olduunu bilmez, anlaylarn banda evrimci filozof
bu bakmdan doayla ili dl da Spencerin anlay gelir. Bu anla
deildir. sizlik doayla insan ara ya gre her ey ikin bir doal ya
snda yumuak bir yastk gibidir. da maddesel ilkeye gre vardr, tm
Gene de doal durumda yaam ko varln, tm oluumun temelinde
lay olmaldr: sparta yasalar yurt bu ilke bulunur. Tanrsal yaratma
talarn ocuklarn nasl ak ak fikrine kkten aykr den bu an
karsna alyorsa, doa da ocuk lay bir lde heptanrc kavray
lar ak ak karsna alr; bedeni a balanabilir. N itekim Spino-
salam olanlar glendirir, br zann heptanrcl da bir tr do
lerini yokeder (J.-J. Rousseau) alc grle ortaya konulmutur.
Doal k, Descartesda ve Des- Gene de tanrsalln varsanmas ya
cartes filozoflarda, zellikle Le- da yoksanmas ynnden doalc
ibnizde zihne kendini aan doru lkla heptannclk arasnda kesin bir
larn btndr. Bu anlamda doal ayrlk vardr. Dinbilim asndan
l usla, bir lde de zekayla z doalclk insann znden iyi ya
deleir, bakalarndan ya da d da doas gerei iyi olduu gr
dnyadan edinilmi olanla kartla n benimser ve tanr kayras fik
r, tan rsal bir anlam kazanr. rine kar kar. Elbette bu anlam
Descartes yle der: Tannmn bi da doalclk bir sapknlk olarak
ze verdii, bizim de doal k diye deerlendirilmitir. Buna kout ola
adlandrdmz tanma yetisi alg rak doalc bak ahlak alann bi
lad eyde yani ak ve seik ola yolojik yaamn bir uzants sayar.
rak tand eyde doru olmayan Buna gre gereksinmeler ve ig
hibir eyi alglamaz. (Bk. SZ dler ahlaki bir belirleyicilik kaza
LEME) nrlar, ahlak kurallar organik ya
amn gerekleriyle belirlenir, hatta
D O A L C IL IK (Fr. naturalism; davran kurallarn insan yaam
alm. N aturalism us; ing. natura nn zelliklerinden giderek temel
lism). Doann dda hibir eyin lendirme eilimi doar. Estetikte do
varolmadn ileri sren, buna g alclk doastn yoksamak gi
re her eyi deneyine ulatmz bi bir tutuma ynelmeksizin doa
doal olaylar zincirine indirgeyen y ya da tm gerekleri tam tamna
reti. Doay yceltme eilimi. olduu gibi, yani tm ayrntlary
Sanatta gereklii nesnellik adna la, hatta tm kabasaba yanlaryla
olduu gibi yanstma anlay. Do anlatmay ngrr. Byle bir anla
alc reti, doast herhangi bir y her ynyle yknmeci bir an
varln ya da varlk alannn bu laytr, her eyi olduu gibi, hi
lunmadn bildirir. Bu retiye g bozmadan resmetme, bir ey kat
re doa kendi kendine vardr ve i madan ve bir ey karmadan, zel
 DOATES

bir yorum getirmeden anlatma an telikli bir deneysel bilgiler toplam

laydr. Genel olarak gereki an na ulam olmay zorunlu klar.
laya yakn duran hatta onunla z Doalcln eletirisi belki de tari
deleir gibi olan ya da onun kat- hncesi insannn doalc tutumu
kuralc bir yorumu gibi beliren do ok aan yorumlamac gerekili
alclk varolan bozmama ve ona iyle ve Aristotelesde ilk kkl an
zel bir yorum getirmeme titizliiyle latmn bulan doada sanat yoktur
gerekilikten ayrlr, bir anlamda ilkesiyle balar. Gerek anlamnda
kaba gerekilik olur. Doalclk gereki tutum doaya bir insan yo
XIX. yzyl Avrupasnda edebiyat rum u getirm ek olduuna gre,
alannda Flaubert, Zola, Goncourt doalclk gerekiliin gereki ol
kardeler, Daudet, Maupassant gi mak adna sanatsallktan uzakla
bi fransz yazarlarnn kaleminde en m biimi olma tehlikesiyle kar
yetkin anlatmn kazand. Claude karyadr. te yandan, kendini ger
Bernardn ve Tainein etkisi altn eki izgide ortaya koyan ve dn
da kalm olanZola, doalcl bi yay olduu gibi yanstmay ama
limsel dzeyde temellendirmeye a layan doalcln yannda bir de
lt, bunun iin insan ilgili gerek duygucu doalclktan szetmek
lerin aratrlmasna deneysel yn doru olur. Duygucular, ok zaman
temi uygulama nerisinde bulun dinsel bir kavray iinde, doaya
du. Btn doalc yazarlar doalc ar bir ballkla, sanat doa y-
tutumu en etkili gerekilik olarak knmecilii olarak grrler. Onla
belirlemi, bu tutumlar iinde yaa ra gre Tanrnn yaratt gzel
m tm girdisi ktsyla aratrma liklerle dolu doada sanat yapmak
ya ynelmilerdir. Bata Flaubert bu gzellikleri kada ya da tuvale
olmak zere doalc yazarlarn t aktarmaktan baka bir anlam ta
mnde yaamn ayrntl ya da b maz. / Winckelmann: Sanat bir
tnsel bilgisine, amaz bilgisine kopyann doann kendisinden da
ulama dilei ar basar. Bu elbette ha ekici olduunu gsterir. / Sa-
iyiden iyiye karmaklam ve hz inte-Beuve: Sanatn, doann ve
la gelimekte olan XIX. yzyl av- ahlakn bir btn oluturduu ve
rupa toplumunda bir zentiden ok birbirine kart nokta yksek bir
gerekliklerin uzana dmeme ti noktadr. / Schiller: Dehayla do
tizliini yanstr. Doalc yazarlarn a lmsz bir antlama yaptlar:
balca ilkesi, yaam her ynyle doann ngrdn deha kesin
doru yanstabilmek iin onu tm olarak gerekletirir. (Bk. GER
etkinlikleri iinde doru ojarak kav EKLK)
rayabilmektir. Demek ki doalc tu
tum her eyden nce toplumsal ni DOATES. Bk. METAFZK.

158
 DORU

DORU (lat. veritas; fr. vrit', Descartes da Zor eylerin gzel

ahn. Wahrheit-, ing. truth). Gerek olduuna inanmak lmllerin or
lie uygun olan bilgi. Nesnesine tak yanldr diyordu. Bylece
nygun dnce. Doru, gerekli doruyu d n ce n in nesn ey le
in bilinteki yanssdr ya da bi uyarll diye belirleyebiliriz. Do
linteki grnmdr. Dorunun ru, skolastiklerin deyiiyle, adae-
ortaya konulmas bir eyin nasl ol guatio rei et intellectus' dur. Do
duunun gsterilmesidir ya da ba rularn konu edildii alan felsefe
site olann onaylanmasdr. lk nin alandr. Felsefe dorularla ilgi
c felsefelerde dorunun nesnesi li aratrma alan olarak yarglar
zihindedir. Buna gre bir doruyu mzn gereklikle balarn inceler,
ortaya koymak, zihinde varolan bir bu arada gereklie uygun yarglar
fikri apak grm ek dem ektir. ortaya koymaya alr. Felsefenin
Descartes apakl dorunun l dorulan ussal dzeyde ngrl
t sayyordu. Descartesa gre m dorulardr. Doru bizi ger
baz fikirler apak kavranlmakta eklie balar, bu yzden onun var
dr, fikir ad yalnzca onlara yak l yaam iin byk bir deer or
r, yleyse ok ak ve seik ola taya koyar. Belki de doru bizim
rak tandmz her ey dorudur; iin en deerli eydir. Aristotelesin
doruluk nesnelerden edindiimiz Platonu severim ama dorular
fikrin apakldr. Gereki bak daha ok severim (Amicus Plato,
dnceyle nesnesi arasndaki sed magis amica veritas) sz bi
uyarll konu edinirken her zaman ze dorularn her eyden stn ol
nesneyi zihnin dnda arayacaktr; duunu duyurur. / M ontaigne:
gereki baka gre nesne zihinde Greneklerin bozulmasnn ilk be
de olsa onun kayna somut ger lirtisi dorunun da atlmasdr. /
ekliklerdir. lkc dzeyde de Descartes: D orunun bilgisine
gereki dzeyde de, doru, bilgi ulamamz engelleyen tm glk
nizin niteliini, geree uyar olu leri ve yanlglar ortadan kaldrma
Asiliini ortaya koymaktadr, by- ya almak gerek anlamda sava
k ce zihnimizle gereklik arasnda vermektir. / La Rochefoucauld:
ki bir uyarll gstermektedir. Dorunun dnyaya salad iyi
Doru, her iki bak asna gre lik, grntlerinin yapt ktlk
de ancak evrensel olabildii lde kadar ok deildir. / John Keats:
dorudur. Marx yle der: Doru Gzel Dorudur. Doru da G-
evrenseldir, doru benim deildir, zeldir - Bilinen tek ey budur dn
herkesindir. te yandan, doru, yada - Bilinmesi gereken tek ey
ok zaman dnldnn tersi budur. / Nietzsche: Kanlar do
ne, son derece yaln ve basittir. Se runun yalanlardan daha tehlikeli
n eca D o ru n u n d ili b a s ittir dmandr. /H .D . Thoreau: Ak,
( Veritatis simplex oratio est) der. para, n yerine bana doruyu ve 159
DORUCULUK
rin. / Martin Luther: arap g-
ldr, kral daha gldr, kadnlar fr. vracit', alm. Wahrhaftigkeit',
daha da gldr, ama doru hep
sinden gldr./Henri Poincare:
Doruyu aramak iin bamsz
olm ak gerekir, tam anlam nda
bam sz olm ak gerekir. B una
k a r lk ey lem d e b u lu n m ak
istiyorsak, gl olmak istiyorsak
birlem i olm am z gerekir. Bu
yzden pekok kii d o ru dan
k o rk u y a k ap lr, d o ru yu bir
gszlk nedeni olarak grr.
B u n u n la b irlik te d o ru dan
korkmamak gerekir, nk doru
tek gzel ey d ir. Ben burada
dorunun szn ederken elbette
her eyden nce bilimsel dorudan
szetm ek istiyorum , am a ayn
za m a n d a ah lak i d o ru dan
szetm ek istiyorum, adalet diye
ad la n d rla n ey de bu ahlaki
d o ru nun yzlerinden biridir.
Szckleri yanl kullandm , r bir yanlsamay deil de gerek
o rtak h ib ir yan olm ayan iki
nesneyi ayn ad altnda topladm
dnlebilir; kendini ortaya koyan
bilimsel dorunun kendini sezdiren
ahlaki d o ru ya hibir biim de
yakn olmad dnlebilir.(..) tion). Bir yargda ya da kuramda
Bununla birlikte onlar birbirinden
ay ram am , b u n la rd a n b irin i
sevenler brn sevmekten geri
kalmazlar. Bunlardan birini bulmak
iin de brn bulmak iin de
in sa n n ru h u n u tm yle
nyargdan ve tutkudan kurtarmas
gerekir, mutlak itenlie ulamas
gerekir. Bu iki eit doru bir kere
b u lu n d u m u bize ayn sevinci
verecektir. (Bk. GEREK)
DO RU CU LU K (lat. veracitas;
ing. veracity). Doruyu syleye
nin nitelii, doruya bal olann
nitelii. Aldatc olmayann nitelii.
zellikle Descartes felsefesinde
bilgilerimizin doruluu iin gven
ce olan Tanrnn nitelii. Tanrnn
doruculuuna Descartes kuku
dan geerek ular. Duyularm be
ni aldatyor, diye dnr. Uykuda
grdklerim aldatcdr. Uyankken
grdklerim de varolm ayabilir.
Tanrnn beni aldatmakta olduu
nu syleyebilir miyim ? G erek
Tanr aldatmaz. Beni ancak kt bir
ruh aldatabilirdi. Tanr da byle bir
ey deildir. O tam gldr. Al
datclk Tanr kavramna ters d
er. Tanrnn iyilii onu bizi aldat
maktan alkoyacaktr. yle der
Descartes: Dnyay algladmz
da, Tanrnn doruculuundan t
dnyay algladmz sonucuna va
ryoruz. (Bk. TANRI)
DORU LAM A (fr. vrification-,
alm. Untersuchung-, ing. vrifica
d o ru lu u n sa p ta n m a s. B ir
yasann doruluunu gzlem ya
da den ey y o lu y la g sterm e.
Tmevarmla ortaya konulmu bir
bir yasann geree uygun oluunu
belirleme. John-Stuart M illin de
gsterdii gibi, bilimsel bir aratr
mada nce gzlem yaplr, sonra
tek tek durumlardan genel bir so
nuca ya da yasaya ykselinir, bu
ayn zamanda varsaymn olutu-
 U U U U yiA fN C lL lK

mlmas demektir. Varsaymn do- Theaitetos'unda ebe olan annesi gi

nluunun gsterilmesi dorulama bi kendisinin de dourtma sanatn
y oluturur. Ortaya koyulan var da usta olduunu syler: Benim
saym tek bir durum iin deil ben dourtm a sanatm onlarnkiyle
zer btn durumlar iin geerli ola (ebelerinkiyle) ayn genel zellikle
caktr. Claude Bemard yle der: ri gsteriyor. Ayrlk urada: be
Gerek anlamda bilgin kaba olgu nimki kadnlan deil de erkekleri
lar gznnde tutmaz, aklama kurtaryor, dourtma eyleminde be
ya ve yasaya ykselmek ister. O denleri deil de ruhlar ele alyor.
her zaman olgularn nedenine bal (Bk. ALAY, YNTEM)
olarak en olabilir grnen bir n-
cesel fkiri ya da bir varsaym or DO UTANCILIK (fr. nativis-
taya koyar, sonra gzlemde ya da me; alm. N ativism us; ing. nati-
deneyde elde edilmi br olgular vism ). B ilgilerim izin doutan
araclyla ncesel fkirin deeri geldiini ne sren reti. Zihinde
ni dorulam aya ve denetlemeye deneyle elde edilen bilgilerden n
ynelir. (Bk. DENEY, GZLEM, ce doutan gelen bilgilerin bulun
YASA) duunu ileri sren reti. Dou
tanclk klasik usuluun temelin
DOURTM A (y\n.maieutike; fr. de yer alr. Doutanclar, deneyci
maieuique.\ alm. M aieutik; ing. bak asna tam kart bir tutum
muieutics). Buldurarak dndr iinde, dnyaya gelen bireyin zih
me yntemi. Sokratesin dzenli nini bir tabula rasa olarak grmez
som lar sorarak doruyu karda- ler. Onlara gre zihin nsel yani"a
kine buldurma yntemi. Dourtma priori bir takm ilkelere ya da hatta
S okratesin uygulad tartm a fikirlere sahiptir, dolaysyla bire
ynteminin bir parasdr. Bu yn yin bilgiye ynelmesi bu nsel h
temle Sokrates konutuu insan zineye ynelmesiyle olasdr, bir
larn tartma srasnda bilgi ortaya baka deyile birey bu verilmi kay
koymalarn, dourmalarn salar. na kendinde tm ayrntlaryla
Bu bir bakma insann zihninde ta kefederek bilgi dnyasn olutu
d ama var olduunu bilmedii racaktr. Doutancln ilk byk
bilgiye ulamasdr. Tartmada n temellendiricisi olan Platon, Orp-
ce karsndakini amazlara d heusu-Pythagoras inan e
ren ve onu bilgisizliine inandran leri erevesinde, ruhun srekli bir
Sokrates sonra ona bilgiler buldur g durumunda olduuna inanyor,
ma yolunu tutar, bylece alayla duyulur dnyadan yani bu glge
balad eylemi dourtmayla sr ler dnyasndan dnlr dn
drr. Fikirlerin dourulmas bir yaya yani gerek gereklikler olan
bakma Platoncu anlamda anmsa dealarn dnyasna g eden ru
mayla ilgilidir. Sokrates, Platonun hun orada bu gerek nesneleri gz 161
DOLAYSIZ
lemleyerek yetkinletiini, bylece
yeniden bu dnyaya gelite onlarn
bilgilerini kendinde barndrdn,
dolaysyla bu dnyada renme
nin ya da bilgi edinmenin anmsa-
makdan baka bir ey olamaya
can bildiriyor, bylece lkc an-
lay n n c s olu y ordu. P la
to n dan sonra doutanc izgiyi
izleyenlerin banda Descartes ge
lir. Descartes bu retiyi yumua
tr ya da gereki bir anlayla den
geler. Descartes ancak temel fikir
lerimizin doutan olduunu, br
fikirlerimizi ya imgelemimizin et
kinliiyle ya da dorudan doruya
deney yoluyla elde ettiimizi bildi
riyordu; ancak doutan fikirler her
zaman brleri zerinde belirleyici
bir gce sahipti. Descartesdan ok
nce Plotinos ve Aziz Augustinus
bilgilerimizin kayna olarak Tan-
ry gsterdiler. Aziz Augustinus
buna gre yanlmann szkonusu
olamayacan, insan yaamnda
kukuya yer olmadn bildiriyor
du. Kant doutancla daha de
iik bir anlam vermi, duyular
mz ve anlmz apriori koullar arasnda geerlidir. Kart cinsten
la donatmt. ada felsefi bak bireylerin dostluu aka dnme
alar ussall ya da nsellii be ye eilimlidir. Dostluun temelin
lirleyici grseler de onu belli bir de
neycilikle dengeleme eilimindedir
ler. Buna gre klasik doutancl
eskimi bir reti saymak yanl
olmaz. (Bk. USULUK)
DOLAYSIZ (lat. immediatus; fr.
immediat; alm. unmittelbar-, ing.
immediate). Hibir aracy gerek
tirmeyen. Dorudan doruya olan.
ki terim arasnda hibir aracya yer
brakmayan her iliki dolayszdr.
Bilen zneyle bilinen nesne arasn
da arac bulunmad zaman da do
laysz iliki szkonusu olacaktr.
Bergsonda bilincin dorudan do
ruya verileri ya da bilincin dolaysz
verileri, nesnel bilimsel verilere kar
t olarak i deneyle elde edilen ve
rilerdir.
D O SD O RU (lat. exactus\ fr.
exact] aim. exakt; ing. exact). Nes
nesine uygun olan. Nesnesine tam
olarak uyarl olan. Gereklie tam
tam na uygun olan. D osdoru
nermede ortaya konulan bilgi nes
nesine tpatp uyarl olan bilgidir.
(Bk. TAMUYAR)
D O S T L U K (yun. p h ila \ lat.
amicitia; fr. amiti', aim. Freundsc-
haft', ing. friendship). ki kii ara
snda duygu ve dnce yaknl.
Dostluk cinsellikle balantl olma
yyla aktan ayrlr. Akta tutku,
dostlukta anlay geerlidir. Dost
luk genellikle ayn cinsten bireyler
de elbet kafa ve yrek yaknl bu
lunacaktr. Gene de bu yaknlk
dostluu btnyle aklamaya yet
mez. Montaigne yle der: Onu
neden sevdiimi sylemem iin be
ni zorlasalar, sanrm ancak u ya
ntla ortaya konulabilir bu: nk o
odur, ben de benim. Yakn akraba
arasnda en genel duygu yaknl
nn dnda dostluu andran bir ya-

kinlik kurulamayaca dnlr.
Kant yle der: En yetkin biimin
de ele alndnda, dostluk, kar
lkl bir akla ve eit saygyla birbi
rine balanm insann birliidir.
Felsefe tarihinde dostluu geni
erevede ilk olarak Aristoteles in
celedi. Aristoteles dostluun teme
line iyilik kavramn yerletirir.
Dostlar birbirlerinin iyiliini ister
ler. Bununla birlikte dostluk gibi g
rnen sevgiler vardr, bu tr sev
gilerde iyilikten ok karclk sz-
konusudur. Her salkl sevgide iyi
lik bir zorunluluktur. Gerek sevgi
karmzdakini kendimiz iin deil
de kendisi iin sevdiimizde ger
ekleir. Aristoteles tr dostluk
belirler: yarar dostluu, zevk dost
luu, yetkin dostluk. Aristoteles,
dostluk kavramm adalet kav
ramna balar. Filozofa gre sev
mek paylamay bilmektir. Sevdi
imiz insann haklarn elde etme
sini isteriz. / Montaigne: Ak beni
dinginletirdi ve dostluun yol a
t ktlkten kurtard. / Made- in, en genel anlamda mutluluun
laine de Scudery: Ksa zamanda
aktan kine geilebilir. Akten ilgi
sizlie geildii de olur. Dostluk
tan aka da geilebilir. Ama aktan
dostlua geilmesini anlamak ko
lay deildir. / Marquise de Sevign:
Byk dostluk hibir zaman din
gin deildir. / Hesiodos: Dostu
nu kardeinle eit klma. / Pytha
goras: Dostluk uyumlu bir eit
liktir. / Sokrates: nsan koyunla-
rm dostlarndan daha abuk sa
yar. / Aristoteles: ok dostu ol
mak dostu olmamaktr. / Plautus:
DNLLK
Dostlar olmak zengin olmaktr.
/ Seneca: Dostlar yalnz forumda
ve senatoda aramak doru olmaz.
/ Erasmus: Yeni dostlar edinirken
eskileri unutma. / Francis Bacon:
Dostlar zaman hrszlardr. / La
Rochefoucauld: Dostlara gven
memek dostlarca aldatlmaktan da
ha utan vericidir. (Bk. Y)
DOYUM (lat. satisfactico; fr. sa-
tisfaction\ alm. Befriedigung, Zuf-
riederheit; ing. satisfaction, ful-
flment). Esenlik duygusu iinde
olmak. Yeterlilik ya da uyarllk duy
gusuna ulamak. Her eyin istek
lerimize uygun olduu duygusu bi
ze doyum salar. B ir istek, bir
eilim, bir gereksinim karln
bulduu zaman yani amacna ula
t zaman doyum ortaya kar. Do
yuma ulam kii sahip olduunun
dnda bir ey istemez durumda
dr. stek balad anda denge bo
zulur ve doyum ortadan kalkar.
Bylece doyum sevincin, dinginli
etkin nedeni olur. Bir yanln, bir
tutarszln giderilmesi de bizi do
yuma ulatracaktr. Belli koullar
yerine getirmekten ruhun gereksi
nimlerine karlk vermeye kadar
pekok ey bize doyum salamak
tadr. (Bk. MUTLULUK)
DNLLK (fr. recurrerce\
alm. Rekurrenz; ing. recurrency).
Yinelenenin nitelii. Belli zamanlar
da oluann nitelii. Kendi stne
dnen bir srecin zyaps. Her d
nllk bize bir yinelenmeyi du 163
 DNM

yurur. Ruhbilimde dnl imge, olarak dnmektedir. Trlerin u

ok aydnlatlm bir nesneden et rad deiimler yaam koullar
kilenen gzn bu etkilenmeden son nn ya da ortam koullarnn dei
ra bir sre daha bu nesneyi grr imlerine bal olmaldr. Canl tr
gibi olmasdr. (Bk. EVRML- lerin zaman iinde hibir deiikli
LK) e uramadn bildiren oluum-
suzluk retisine kart olarak d
DNM (lat. transformatio; nmclk yandalar canl tr
fr. transformation\ alm. Umwand lerin en ilkel srelerden balaya
lung, Transformation; ing. trans- rak tam anlamnda bir dnm
formatiori). Bir durumdan baka yasasna baemi olduklarn be
bir duruma gei. Bir biimden bir nimserler. (Bk. EVRM, EVRM
baka biime gei. Bir durumdan CLK)
daha st ya da daha yetkin bir du
rum a gei. Dnm deiimin DURUM (lat. status\ fr. etaf, alm.
yetkin bir erevede kavranlmas Zustand; ing. state). Belli bir koul
dr. Buna gre deiimde kabaca iinde bulunan eylerin zyaps. Bi
bir durumun yerine bir baka du lin durumu, her trl bilinli ruh
rum un gem esi szkonusuyken sal olgu (duyum, duygu, istem).
(camn krlmas, suyun donmas) durum yasas, Auguste Com-
dnmde her gei belli bir d teun insanl tarihi geliimi iinde
zene gre gerekleir. Dnm ayr evreden gemi sayan
yetkin anlamna evrim fikrinde retisi. Comtea gre insanlk nce
ular. (Bk. DEM, EVRM, dinbilimsel dnemi yaam, sonra
GELM) metafizik dneme gemi, son ola
rak da olumlu ya da olumcu dne
DNMCLK (fr. transfor- me ulamtr, buna gre olumlu
misme; alm. Transformismus\ ing. durum insanlk tarihinin son duru
transformism). Canl trlerin jeo mudur. Auguste Comte yle der:
lojik zamanlar boyunca bir biim nsan dncesi, doas gerei,
den bir baka biime getiklerini sa yaad tm ynlerde ayr ku
vunan reti. eylerin elerinin ramsal durumdan gemitir; din
devinimsiz olmadn, srekli ola bilimsel durum, metafizik durum
rak birbirine dntn ne s ve olumlu durum. Birincisi geici
ren ve zellikle onial filozoflarda dir, kincisi gei durumudur, n-
anlatmn bulan reti. ada an cs kesindir. Bu temel yasa bu
lamda dnmclk Lamarcm ve gn benim gzmde insan zerine
Darwinin ne srdleri trlerin de ve toplum zerine tm aratrma
iimi fikriyle ilgilidir. Buna gre larn k noktas olacaktr. Dinbi
trler bizim sezemeyeceimiz bir limsel ve metafizik retiler henz
164 biimde ya da yavalkta srekli baz etkinlikerini koruduklarna g

re, hi deilse byk bir etki gc
tadklarna gre bu nemli devri
m in b itti i s y len em ez. (Bk.
OLUMCULUK, TOPLUMBLM)
DU Y A RLILIK (lat. sensibilitas;
fr. sensibilit-, alm. Sensibilitt-, ing.
sensibility). D nsel ilemlere
kart olarak, zihnin duyum almayla
ilgili ilevi. D dnyadan ve i dn
yadan izlenimler alma yetisi. Du
yarllk sinir dizgesinin eksiksiz ve
olgun olduu koullarda tam anla
mnda szkonusu olabilir. Dad-
nk duyarllk dardan gelen du
yumlar toplarken iednk duyar
llk alk ve susuzluk gibi isel olu
umlarn sezgisini salar. Kant, Salt
usun eletirisinin Akn estetik b
lmnde duyarlln koullarn
uzun uzun inceledi, duyarlln a
priori niteliklerini gstermeye a
lt. Kant duyarll yle belirler:
Nesnelerin bizi etkileyiiyle onlar
dan sunumlar alma yetenei duyar
llk diye adlandrlr. Nesneler bize
duyarllk araclyla verilmitir, du
yarllk tek bana bize izlenimler
salar. Kantda duyarlln tm
apriori ilkelerinin bilimi olan a
kn estetiin konusu uzay ve za
mandr. K anta gre zaman dsal
olarak alglanamaz, uzay da bizde-
ki herhangi bir ey gibi alglanamaz.
Uzay dediimiz ey eitliliklerin
yayana geldii, zaman dediimiz
ey de eitliliklerin ardarda geldi
i eydir. Uzayla zaman birbirin
den ayran zamann dsal olarak,
uzayn da isel olarak alglanamaz
oluudur. (Bk. ZLENM, SEZG)
DUYGU
D U Y G U (fr. sen tim en t; alm .
Gefhl-, ing. sentiment). Heyecan
larn kaynandan beslenen karma
k ruh durumu. Eskiler duyguyu
daha ok duyum anlamnda kul
lanrlard. Tam tanm yaplamaya
cak kadar karmak ierikli olan bu
kavram bugn dnsellie kart
olarak heyecanlarla sarlm ruh du
rumlarn anlatr. teden beri bir
duygu ve dnce ayrm ya
plmaktadr. Bu ayrm her iki kav
ram kolay kavrayabilmemiz iin
gerekli de olsa pek tutarl deildir:
bizim duygu dnyam z dnce
dnyamzn iinde, onun koulla
ryla belirgindir. Gerekte ne duy
gusallktan ayr bir dnsellik ne
de dnsellikten ayr bir duygu
sallk dnebiliriz. Bilincimiz bir
duygu ve dnce btn olutu
rur, onun temel talar olan kav
ramlar dnce ierikleri kadar
duygu ykleriyle kavram drlar.
Gerekte insan ruhsall bir beden
de varolduuna gre duyum dan
balayan ve dnceye ulaan bir
genilikte etkindir. Her insan edimi
temelinde duyum-duygu-dnce
btn bulunan bir ruhsallkta ken
dini gerekletirir. Bilim kiisel et
keni dta tutmak istediinden duy
gu etkenini yoksayarak dnce
erevesinde evrensele kavumak
ister. Her bilinte kavramlarn d
nsel ierikleri ne lde kiiselli
in koullaryla belirlenmi olsalar
da nesnellikleriyle bizi btn bir
dnyaya balarlar. Buna karlk
kavramlarn duygu ykleri baka
bilinlerde benzerleri dnlse de 165
 DUYGUCULUK
kendileri olarak ya da kendi zel
koullaryla vardrlar, bu da duy
gularmzn znel yapsn ortaya
koyar. Duygu ve dnce btn
l duyguyla dncenin birbiri
ne kart olan grnmn orta
dan kaldrmaz. Duygusallk daha
ok dncesizlii, dnsellik
duygulara egemen oluu dnd
rr her zaman. zellikle ar duy
gululuk ussalln kart gibi deer
lendirilir. G. Le Bon yle der: Bir
duygu abartldnda dnme ye
tisi ortadan kalkar. Gene de duy
gularn insan yaamnda gerek an
lamda belirleyici olduu dorudur.
nsan yapan ussa yneten de duy
gudur diyordu J. J. Rousseau. yi
bir ahlaki yaam iin gerek bir
duygu ve dnce dengesi gere
kecektir. Bylece kt yaptran
ok zaman iyi duygularmzdr di
yerek J. Anouilh salt duygusalln
tehlikelerini duyurur. Balzac d a
yle bir belirlemede bulunur: A
rya gtrlm soylu duygular en
byk ktlklerin sonularna
b e n z e r so n u lar y aratr. (Bk.
DUYGUCULUK, DUYGULULUK,
DNCE)
DUYGUCULUK (fr. romantizme-,
alm. Romantik', ing. romanticism).
Duyguya arlk veren sanat anla
y. B enin etkinliini ne karan
felsefi reti. Felsefe asndan
duyguculuk XVIII. yzyln son
larnda ve XIX. yzyln balarn
da Almanyada ortaya kmtr ve
XVIII. yzyln balca felsefeleri
166 ne, zellikle Aufklrmga yani Ay-
dnlanmaclka tepki olarak kendi
ni gstermitir. Bu yeni anlay
Benin belirleyiciliinde tutkuyu,
sevgiyi, zgrl birinci planda
nemsiyordu. Bu felsefe sonsuz
fikrine ya da tanrsalla arlk ve
rirken doay insanla tanr arasn
da bir arac olarak gryor ve y
celtiyordu, bylece inanc felsefe
de etk in k lm ay a a ly o rd u .
Fichte, Schlegel, Schleiermacher,
Hegel, baz alardan da Schopen
hauer duygucu filozoflar oldular.
Alman edebiyatnda duyguculuk
dinci-gizemci air Klopstockun i
irlerinde parldamaya balamtr.
nanl bir Lutherci olan Klops-
tock XVIII. yzyl alman iirinin
en arpc rneklerini verirken duy
gucu eilimin temellerini de atm
tr. Duyguculuk yolunda en byk
geliim 1770e doru Almanyada
Sturm und Drang (frtna ve at
lm) adl edebiyat devinimiyle ba
lad. Goetheyle ve Schillerle ger
eki zellikler de kazanarak doru
a kt. Bir tr gizemci doalclk
olan Sturm und Drang doay tek
insann gzyle grmeyi ve ycelt
meyi amalyordu. Akmn nc
leri Jean-Jacques Rousseau gibi
yaptlar, doay yceltirken uygar
lk deerini yadsdlar, doal du
rumdaki insann eitlie dayanan
zgrln zlediler. Bu bir bak
ma bir doa lkcl ya da do
a tapnm aclyd. Sturm und
Drang'clar doay ycelttikleri ka
dar insan da ycelttiler, bir iyi in
san mitosu yarattlar, usun yerine
yrei, nesnelliin yerine znellii

koydular. Johann Georg Hamann,
Johann Gottfried Herder bu atl
mn en nemli adlardr. Sturm und
D rang'm durulmasyla ortaya
kan dingin hava iinde alman ede
biyatnn iki byk devi, Goethe ve
Schiller byk bir etki alan yarat
tlar. Onlan duygucu ve gizemci a
ir N ovalis izlemitir. F ransada
duyguculua doru ilk adm lar
XVII. yzyl sonlarnda klasik de
erlerin dalmaya balamasyla atl halklara dedelerinin dedeleriyle ilgili
m tr. J e a n -Ja c q u e s R ous-
seaunun La nouvelle H eloise'
(Yeni Heloise), Bernardin de Saint-
Pierrein Paul et Virginie si (Paul
ve Virginie), hatta birok zelliiyle
C h o d erlo s de L a c lo s nun Les
liasons dangereuses' (Tehlikeli
ilikiler) duygucu romann ilk b
yk yaptlardr. Ancak Fransada
duyguculuun gerek anlamda ilk
byk ad Madam de Staldir. Bu
nl kadn yazar yaptlan kadar ya
amyla da ilgi ekerken Corinne
romanyla duygucu edebiyatn ba
kesine oturmutur. M adam de
Stalin sevgilisi Benjamin Cons
tantm Adolphe ' de duygucu ro
man alannda ad en ok anlan ya
ptlardandr. Fransz iirinde Andr
Chnier, Alphonse de Lamartine,
Alfred de Vigny, Alfred de Musset
duygucu iirin kurucular oldular.
Duyguculuk iirde Baudelairee ka
dar uzanan izgi boyunca byk
geliimler gsterdi. Simgeci-doal-
c Baudelaire Bence duyguculuk
gzelin en yakn, en yeni anlatm
dr diyordu. XIX. yzyln byk Rousseauyla devrimci olur. Duy
gereki romancs Stendhal bile
DUYGUCULUK
;B t n b yk y a z a rla r kendi
dnem lerinde duygucu oldular
d em itir. D u y g u cu te rim in i
Stendhal klasik teriminin karsna
koyar ve her iki terimi ok geni
bir anlamda ele alr, Duyguculuk
alkanlklarnn ve inanlarnn
bugnk durumunda halklara olas
hazzn en byn verebilecek
ed e b iy a t y a p tla rn sunm a
sanatdr der; klasiklik, tersine,
en byk hazz v e re c e k tir.
Stendhale gre bu anlamda Racine
de Shakespeare de duygucudurlar.
Buna gre duyguculuk yreklilik
ister, gze alm ay g e re k tirir.
K lasik se h er zam an sa k n k
olacaktr, ll olacaktr. Klasik
hep geriye bakm ay, duygucu
bugne bakm ay ngrecektir.
K e n d in e d u y g u cu d em ek ve
srekli geriye bakm ak elikili
b ir tu tu m d u r d er B au d elaite.
E lbette duyguculuk konusunda
herkesin ayn iyimserlikte olduu
dnlemez. rnein J. Rivire
D uyguculuk vakti gem i bir
sanat olmann tesinde gerekten
aa bir sanattr, edebiyat tarihinde
b ir e it u c u b e d ir der. O ysa
Baudelaire iin duyguculuk gzelin
en yetkin anlatmdr. Sainte-Beu
ve duygucuyu yle tanmlamtr:
Duygucu Hamlet gibi zlemlidir.
Kendinde olmayan bulutlarn te
lerinde bile arar. D grr, dler
dnyasnda yaar. XIX. yzylda
Ortaaa tapar. XVIII. yzylda
gucu Constant yle der: Bak
DUYGULULUK
larn snrsz .bir ufka evirdiin yann oluturur. ada ruhbilim
de, dalgalarn dvd bir deniz k
ysnda gezindiinde, gzlerini yl
dzlarla dolu kubbeye kaldrdn
da ayrtramayaca ya da tanm-
layamayaca bir tr heyecana ka
plmayan tek kii yoktur diye d
nyorum. Sesler gklerin yk
seklerinden iner, dalarn dorukla
rna vurur, sellerde ve devinen or
m anlarda yanklanr, uurumlarn
derinlerinden ac ve haz temeline
dayal duygusal olgularn btn drr ve d dnyadan kopanrlar.
kar diyebiliriz. Duyguculuk yal
nzca alman ve fransz edebiyatla
rnda deil btn edebiyalarda, yal
nzca edebiyatta deil btn sanat
larda deiik grnmler altnda et
kili oldu. (Bk. GEREKLK,
KLASKLK)
DU Y GULULU K (fr. affectivit-,
alm. A ffektivitt, Gemtsleben-,
ing. affectivity). Duygusal yaam
olgularnn btn. Duygulanma
gc. Genellikle insann ruhsal ya
amnda duygu alan ve dnce
alan ayrm yaplr. Gerekte bu
iki alan bilin koullar erevesin
de bir btn oluturmaktadr: duy
guyu dnceden ve dnceyi
duygudan kesin izgilerle ayrma
olasl yoktur, bir baka deyile
duygu yk tamayan bir dn ncelikle grme duyusunun ne
ce ve dnce yk tamayan bir
duygu dnmek olas deildir. Ge
ne de en azndan daha aklyc ol
mak anlamnda ylesi bir ayrmn
yaplmas gerekir. Buna gre duy
gululuk insan ruhsallm m y-
rek le simgeletirilen heyecansal
ciler duygululuu kiinin evreye
ya da topluma uyuunun temel ko
ulu olarak grrler. Duygusal ili
kiler erevesinde birey bakalaryla
ya da bakalarnn oluturduu or
tamla btnleir. Sevin gibi, haz
gibi, mutluluk gibi duygular kiili
in da almasnda nemli rol oy
narlar. Buna karlk baz duygular,
rnein bountu, bunalt, gven
sizlik duygulan kiiyi kendine dn
Okuldaki baanszlklann, baz nev-
rozlann, hatta baz psikosomatik
hastalklarn tabannda olumsuz di
yebileceimiz bu tr duygularn va
rolduu kesindir. (Bk. DUYGU)
DUYU (yun. aisthesisi; lat. sansus\
fr. sens; alm. Sinn, Sinnlichkeif,
ing. sense). Nesnelerden izlenim
ler alma yetisi. Dtan ve iten du
yumlar elde etme yetisi. Be duyu
nun varln Aristoteles gstermiti.
Aristotelese gre grme, iitme,
dokunma, tad alma ve koku alma
duyulan bilgi kaynamzn temeli
ni oluturur. Gereki Aristoteles
zihinde nsel bilginin varln n-
grmezkentm bilgilerimizi deney
yoluyla elde etmekte olduumuzu
bildiriyordu. Bilgi asndan elbette
mini belirtmek gerekirdi. Aristote
lesle birlikte bu bak lkc ba
ka kart olarak, gereki anlay
n temeline yerleti. Duyu bize d
dnyann bilgisini salad gibi
benimizin bilgisini salayacaktr.
Bu erevede i duyu ve d duyu

olmak zere iki alan belirlemek
doru olacaktr. Maine de Biran i
duyuyu ruhbilimsel bilin olarak
tanmlamtr, buna gre i duyu i
sel durumlarn dorudan doruya
sezgisidir, ona benin bilinci de
diyebiliriz. Descartes daha nce
saduyu (bon sens) terimini kullan
mtr. D escartesda saduyu us
anlamna gelir, saduyu dnyann
en iyi paylatrlm eyidir, sorun
lar karsnda soukkanl ve ara
trmac bir tutumun salaycsdr.
Descartesdan nce skolastikler or
tak duyu deyimini kullandlar, bu
deyimi Descartes da benimsedi.
Ortak duyu bu filozoflarda duyu
lur bilin kavramna karlktr; bu
na gre ortak duyuyla birey duyu
verilerini salar ve onlar birbirine
balar. Ahlak duygusu ya da ah
lak duyusu sezgisel olarak iyiyi k-
tden ayrma yetisidir. Bu terimi
zellikle XVIII. yzylda ngiliz ah
laklar kullandlar, zellikle de
Hutcheson kulland. rlanda kkenli
Hutcheson ahlak duyusunu gerek
anlamda bir yeti olarak belirledi.
Ona gre ahlak duyusunun ynel
dii ey ahlaki iyiliktir, bu ahlaki iyi
lik dorudan doruya sezilebilecek
kadar basittir. (Bk. DUYUM, OR
TAK)
D U Y U LU R (fr. sensible\ alm.
sirnlich, fhlbar-, ing. sensible).
Duyularla alglanabilir olan. Platona
gre duyulur dnya olgular dn-
yasyd ve dnlr dnya'nm bir
kopyasndan baka bir ey deildi.
Dnlr dnya, gerek gerek rekli ve yeterli kouludur. Biz en
DUYUMCULUK
likler olan dealarn dnyasyd.
Aristoteles ve daha sonra skolas
tikler bir zel duyulur ve ortak du
yulur ayrm yaptlar. zel duyulur
olanlar tek bir duyuyla alglanan ni
teliklerdir: renk, ses, tat vb. Ortak
duyulur olanlar birka duyuyla al
glanan niteliklerdir: devinim, din
ginlik, say, biim, byklk vb. Bu
ayrm bugn kullanlamaz olmu
tur. (Bk. DNLR)
DUYUM (lat. sensatio\ fr. sen-
sation; alm. Empfndung-, ing. sen-
satiori). Bir duyunun etkilenmesiyle
ortaya kan ruhsal olgu. Duyusal
izlenim. Duyum her eyden nce
biyolojik bir sretir, alc aygtn
ortaya koyduu zgl bir tepkidir.
Duyum, buna gre dorudan do
ruya duyu organna baldr. An
cak, duyum, ar olarak sezileme-
yen bir ruhsal olgudur. Bu olgu gz-
lemlenemedii gibi ayntnlamaz da.
Ancak her trl bilginin, zellikle
deneysel bilginin kkeninde yer alr,
byle olmakla bilginin ilksel m ad
desi ya da hammaddesi gibidir. Du
yumu i duyum ve d duyum diye
ikiye ayrabiliriz. duyum zne
nin kendinden elde ettii duyum
dur. D duyum znenin kendi d
ndan elde ettii duyumdur. (Bk.
DUYU)
DUYUMCULUK (fr. sensualisme\
alm. Sensualismus', ing. sensua-
lism). Tm bilgilerimizin duyum
lardan geldiini bildiren deneyci
reti. Buna gre duyular bilginin ge
 DUYUMSAMAZLIK

soyut bilgilerimizi bile duyumardan getirecektir. Condillacdan baka

elde ederiz. Duyumcu bak as
XVIII. yzyla kadar yoktur, n
k duyguyla duyumun birbirinden
ay rlm as bu y zy ld an sonra
balar. Duyumda d uyar, duy
guda bir sunum szkonusudur. Y
zmze arpan rzgar duyumsar,
bir utan duygusunu duyarz. Du
yum benin nesnelerden gelen bir
eylemle ya da nesnelerden alman
bir etkiyle balantl bir durumudur,
duygu benin kendi etkinliiyle il
gili bir durumudur. Duyumculuu
XVIII. yzylda Condillac temel-
lendirmitir. Condillacn bu konu
da ortaya koyduu ana forml u
dur: tm dnsel yetilere, duyar
lla ve isteme varln kazand liklerinden kamak hatta aclara al
ran ey duyumdur. Hi duyum al
mayan bir yontuya duyum alma ye
tisini kazandrp ona gl koklatsay-
dk yontunun tm bilgisi bir gl ko
kusuyla snrl olacakt. Buna gre
tek bir duyum bilin alanna ba
landnda dikkat ortaya kacak
tr. Bu tek duyum direnli olduun
da bellek oluacaktr. Yontu imdi
nin izlenimleriyle gemiin duyu
munu dikkate aldnda karlatr szkonusudur. Duyumsamazlk et
ma yapm olacaktr. Buradan ben
zerlikleri ve ayrlklar saptamaya
yneldiinde yargda bulunmu ola
caktr. Karlatrmalar ve yargla renide kii sk sk duyumsamazlk
malar yinelendiinde dnce or
taya kacaktr. Yontu bu defa her
hangi bir kt koku duyumsadn
da ho kokuyu anmsayacak ve im
gelem belirecektir. Ho kokunun
ans bir gereksinme ve bir arzu ya
170 ratacaktr. M utlak arzu da istemi
birok filozof duyumcu anlaya
balanmtr. Bunlarn bir blm
m ad d eci d u y u m cu d u r (B aro n
d Holbach, Helvetius, Feurbach),
bir blm de lkc duyumcu
dur (Berkeley, Hume, Mach). [Bk.
DENEYCLK, GEREKLK]
DUYUM SAM AZLIK (fr. apat-
hie\ alm. Apathie\ ing. apathy).
Duygulanma ve eylemde bulunma
yetersizlii. Duygu dnyasnda be
lirgin durgunluk. Ahlakta duyum
samazlk d dnya karsnda ilgi
sizlikle belirgindir, bu daha ok es
ki ahlaklarla ilgili bir durumdur ya
da tutumdur. D dnyann ekici
drmamak bilge kii iin bir zorun
luluktur. Megara okulunun filozof
lar, kukucular ve Stoaclar ken
dilerine gre bir duyumsamaz bil
ge tipi tanmlamlardr. Ruhbilim-
de duyumsamazlk duyarszlkla be
lirgindir, pek az eylemde bulunan
kiilerin niteliidir. Duyumsamaz
bir kiide arzular ve heyecanlar
ynnden tam bir umursamazlk
kiler karsnda tam anlamnda ya
da byk lde bir duyarszl or
taya koyar. Melankolide ve izof
belirtileri gsterir. Bedende salgla
m a ilevlerindeki bozukluklar da
duyumsamazla yol aabilir. Bu du
ruma bunama olaylarnda da ok
raslanlr. Yaam koullarndaki
uyarszlklar da insan duyumsa
mazla itebilir. Bu uyarszlklarn
 DRT

banda baarszlk gibi, isizlik gi ya ne kadar byk - Anlarn g

bi, tutukluluk gibi istenmeyen top znde ne kadar kk dnya. /
lumsal etkenler gelir. (Bk. MELAN Marx: Filozoflar eitli biimlerde
KOL, ZOFREN) dnyay yorumlamakla yetindiler,
imdi dnyay dntrme zama
DALZM . Bk. KCLK. ndr. / K. Mansfield: Biliyor mu
sunuz, ben bu byk insanlar dn
DNYA (lat. mundus; fr. monde; yasndan deilim. / H. Walpole:
aim. Welf, ing. world). Yerkrenin Dnenler iin dnya bir kome
btn. Yeri ve yldzlar iine alan di, duyanlar iin dnya bir trajedi
evrensel dzen ve bu dzenin d dir. / Shakespeare: Btn dnya
nda varsaylabilecek benzer d bir tiyatrodur - Ve tm kadnlar ve
zenler. Varolan eylerin btn ya erkekler onun oyunculardr. / Pal-
da btn bir evren. Ayn eitten lados: Dnya bir tiyatro oyunu
nesnelerin alan (fiziksel dnya, dur, roln oynamay renmek
toplumsal dnya). Dnya her ey gerekir. / Vauvenargues: Dnya
den nce doadaki insan anlatr. herkesin maskeli olduu byk bir
Dnya insanlam doadr, mad balodur. / Goldoni: Dnya gzel
desel doayla insan doasnn b bir kitaptr, okumay bilmeyene ok
tnletii alandr. Doa zellikle az ey v e rir. (B k. D O A ,
duygucu-gizemci sanat iin bir DUYULUR, DNLR)
k noktas ya da bir dayanak olur
ken dnya gereki sanatnn al DRT (fr. mobile', aim. Trieb,
ma alandr. Doalc bak doay Beweggrund', ing. mobile). Eyleme
yceltir, doann arkasndaki tan iten etken. Eyleme ynelten itki.
rsall grmeye, bulup karmaya Drt bir duyguya, bir fikre, bir
alr. Gereki yalnzca doayla ilgiye bal olabilir. Gdlerin tersi
deil, doann iinde bir baka do ne drtler azok usd ya da
a oluturan insanla da ilgilenir. Bu bilind nedenlere dayanr. Buna
nunla birlikte doayla ilgili bir do gre rnein bir siyasal eylem az
alclk olduu gibi dnyayla ilgili ok rtl bir g kazanma istei
bir doalclk da vardr. Doalc nin sonucu olabilir. Drt daha ok
lkta nesne birinci planda ya da b duygusal nedenlerden, gd daha
yk lde belirleyicidir. Dnyay ok ussal nedenlerden kaynaklanr.
la ilgili doalclk da gereklii hi D rt her zam an itici, eylem e
bozmadan, olduu gibi yanstmak yneltici bir g oluturur. Buna
anlamna gelir. Duyulur dnya, al gre herhangi bir duygu istemi etki
glanabilir eylerin alandr. D leyecek duruma girebilir. Drt in
nlr dnya, alglanabilirin tesin san dnyaya balayan, insan yap
de varsaylan dnyadr. / Baudelai c klan bir etkendir. O bir eylem
re: Ah! Lambalarn nda dn nedenidir. Kayna duygusal da
olsa, dnen bir varlk olan insan liimiz kapal bir dizge oluturmak
dnyay dnm eye iter. Sartre tan kar, alp salr, varlna ya
d rt y znel, gdy nesnel banc gibi duran ama gerekte hi
uzanml olarak grr ve drty de yabanc olmayan imgelerle sa
B eni belli bir edimi gerekletir rlr. D srasnda birey grdkle
m eye iten a rzu lar ve tu tk u la r rinin nesnelliine inanr, bir bak
btn olarak tanmlar. (Bk. G ma olaanst bir dnyada yaa
D, TK) maya balar, bu dnyann kendisi
ne gre salam yasalar var gibi
D (fr. reve; alm. Traum; ing. dir. Freud d Bir arzunun ger
dream). Uykuda ortaya kan ruh eklemesi olarak anlyor, en ma
sal olgular dizisi. Dte grd sum dlerin bile eytanlklarla do
mz imgeleri uyannca genellikle lu olduunu sylyor, onlar yo
tmyle ya da para para anm rumladmz zaman bu eytanlkla
sayabildiimiz gibi onlardan bize rn ortaya kacan bildiriyordu.
yalnzca hibir belirginlik tama Freuda gre dler arzularn ya da
yan karmak duygularn da kald bir baka adan yoksunluklarn dile
olur. Uykuda duyum alma g geldii simgelerdir. Dnce dn
cmz son derece zayflam, kas yamzdan itilmi, kafamzn gerisi
lar iyiden iyiye gevemi, tepki ver ne hapsolmu nice fikir buna gre
me gcmz byk lde azal dlerde ortaya kmakta, etkinlik
mtr, bu arada zihinsel etkinlik de kazanmaktadr. Bu fikirlerin peko-
tam anlamnda clzlam ve sfr u cinsel kkenli olmaldr. Jung da
noktasna yaklamtr. Us deneti dleri bilindnn retimleri ola
minin ortadan kalkmasyla bilinteki rak grr ve Dlerini dnmek
ve bilindndaki pekok ge tam kendi stne bir dn yapmak
anlamnda mantkd grnen ama tr der. Herbirimizde yabanc yz
gene de belirgin bir mant olmas l bir yalanc uyum aktadr der
gereken bir dzende bir araya ge Jung. Ona gre bir d kendisi
lerek dleri oluturur. O zaman bi olarak ele alp yorumlamak olasl
rey batan sona dsel olan olgu yoktur, Bir d, bir dler dizi
lar bir gereklii yayormu gibi sine baldr. nk, nasl bilinte
alglar. Gene de buradaki gerek bir sreklilik varsa, bilindmda da
lik, gereklikte karl olmayan bir sreklilik vardr. Ancak d
kurgusal bir gerekliktir. Sartre kendiliinden etkinliklerle gerek
D n bilincini belirleyen ey leir, bu etkinlikler istemden kaan
onun gereklik kavramn bile bile ve ahlaki sorumluluklara uzak d
yitirmi olmasdr der. Gene de en etkinliklerdir. Birey dte hem
herkes kendi bilin koullar ve bu bir oyuncu hem bir gzlemcidir ya
arada altbilin koullar erevesin da bazen oyuncu bazen gzlemci
de d grecektir. Dte bireysel dir. D gren kiinin zaman za
man etkin bir duruma girdii, yk koymaktadr. Bir baka deyile,
sek sesle konutuu, rpnd, dlerin grnr ieriini grnmez
hatta yerinden dorulduu grle ieriinden ayrmak gerekir. Bu da
bilir. Dsel gerete kavramsal d gizemli anlamda deil de bilimsel
nce hem en hemen hi yoktur, anlamda bir d yorumculuunu
zaten dte her ey ncelikle gr gerekli klar. Ruhayrtrmasnda
sel ya da biimseldir. Grsel imge d yorum culuunun byk bir
ler bazen aydnlk bazen de olabil nemi vardr. Simgeci yanlaryla
diince bulanktr. Bir d, uzun bir dler sanatsal yaratmada da be
zaman paras iinde grlm gi lirleyici bir etki gc olutururlar.
bi olsa da en ok on dakikalk ya / Jung: Elgonun vahi ormanla-
da on be dakikalk bir sreyi kap nnda oturan Elgonlular bana iki tr
samaktadr. Baz d nedenler de d olduunu akladlar: biri orta
d grmemize yol aabilir. Tele lama insann sradan d, br
fonun almas, su sesi, kapnm vu deerli insanlarn, rnein byc
rulmas uyuyan kimseye bu etken nn ya da boy bakanmm yaad
lere yabanc dmeyen dler gr- byk gr. Sradan dlere kim
drebilir. Ya da a yatm bir kii se kulak asmyor, ama biri bir b
dnde bir ziyafet sofras grebi yk gr yaad m tm boyu top
lir. Kk ocuklarn dleri hemen layp onu onlarla paylayor. Bir
tmyle maddi nedenlerden kay d dnn sradan bir d ya
naklanr. Ackm bir ocuk dn da byk bir gr olduunu nasl
de kova kova st ierek aln anlyor? gdyle anlyor, byk
bastrabilir. Byklerin dlerinde gry p diye tanyor. Dler
daha ok bilind etkenler, zel bizim bilinle oluturamadmz
likle de arzular belirleyicidir. yle imgeleri ve fikir armlann ie
de diyebiliriz: dlerde karmza rirler. Bizim araya girmemizi gerek
kan imgeler byk lde klk de tirmeyecek biimde kendiliinden
itirmi arzulardr. Freuda gre doarlar ve bylece her trl be
d uykunun koruyucusudur, ok lirleyici istemden kaan ruhsal bir
canl uyanlar, dayanlmaz gerilim- etkinlik ortaya koyarlar. D ruh-
leri yumuatr. Ancak bu gr pek salln doal ve son derece nesnel
benimsenmemitir, zellikle A. Ad- rndr. Dler tmyle haber
ler ve K. Hom ey gibi yazarlar bu siz olduklar bilinli eletirinin d
gre kar karlar. Ne olursa ol nda bilincin etkinliini yanstrlar.
sun, dlerin dramatik yapsnn bi Bir baka deyile, onlar bilincin e
reye bir ruhsal gerilimi giderme et lerini yanstrlar ama onlar btn
keni olarak etkide bulunabileceini iinde yanstmazlar. / H. Orgler:
dnmek olasdr. Her d, bir sa mgelem insana uyank olduu za
nat yapt gibi, bir simgesel gr man bir karar almas iin yardm
nm bir de anlam btn ortaya eder. Dn ilevi dye usun
DILGINLII
snrlarn amas iin gerekli atl b e n z e r b ir o lay y a a m a sn
m kazandrmaktr. mgeler ve kar
latrmalar zellikle bu ie zg imgelemsel etkinlii ve onunla ilgili
dr. Eretilemelerin ve simgelerin
dlerde byk roller oynamakta
olduu oktandr anlald. Adler bu
dsel imgelerde bir kendini aldat
ma arac buldu, iirin ekici imge
lerle insan aldatm as gibi. (...)
Mantn zincirlerinden kurtulmu
olan imgelemimiz en byk g
lkleri amamz salamakta, so
runlarmz hafifletmekte, onlarn
zmlerini kolaylatrmakta z
grdr. nsan uykuda bile sorun
laryla urar. Ona d salayan
atlm, ona sorunlar zmede ko
layca yardmc olur. D her za
man gelecee doru ynelmitir;
bu alanda da bir amaca ynelen bir
devinim belirlenebilir. Dteki im
gelerin seimi bize dnn ya
am biimiyle ilgili bir anahtar ve
rir. /Baudelaire: Gerek gereklik
dlerdedir, dnyada ok az ey
var./ Kari Abraham: Bastrlm
arzular dlerde ve baz ruhsal
karklk belirtilerinde yerlerini
alrlar. (..) D b astrlm bir
a rzu n u n g e rek lem esid ir, bu
a rzu n u n en d erin k kleri d
grenin ocukluuyla ilgilidir.
D te y e tik in kii ocuksu
d n m e b i im in i k o ru m ak la
kalmaz, ayn zamanda bu dnemin
nesnelerini de korur. ocukluun
bilindmda biriktirilmi arzulan ve
olgular grnte unutulmutur.
Bu arzular ve olgular orada bir eit
beklem ededirler, orada kiinin
o c u k lu u n d a y aa d o laya
beklerler. D te ocukluun
nesneler ortaya kar. Mitosla d
a ra sn d a k i b e n z e rlik b y lece
k en d in i g ste rir. G l b ir
karmak yllar boyu yinelenen bir
d biiminde kendini ortaya koyar.
Bu konuda (..) belirgin dleri,
rn e in o c u k lu k ta g r le n
p la k lk d n an m sam ak
yeterlidir. (Bk. DLEM)
D ILG IN LI I (fr. onirisme).
Zihnin dte olduu gibi imgeler
retme etkinlii. Dlgmlmda
birey devingen, zengin, arpc,
sannl imgeler yaratr ve bu yaratt
eylerin gerekliine inanr. D-
lgnlna tutulmu kii grd
n ya da iittiini sand eylerden
heyecana kaplr, hatta yaratt dra
matik sahnelere oyuncu olarak ka
tlr: kiileri izler, tehlikelerden ka
ar, kavgaya katlr. D gereklii
hemen hemen hi alglayamaz ol
mutur ya da d gereklik ona tam
anlamnda bir bulanklkta, sis iin
de grnr. Dlgn zaman ve
yere uyarlanamaz. Gndelik yaa
mn srdrmekte skntlara urar.
Dnce dnyas yanlma-larla ve
kesilmelerle sakatlanmtr. Birka
saat sren dlgnl bunalm ge
ince kii eski durum una dner.
Bununla birlikte sreen durumlar
la da karlalabilir. Kksanlkla il
gili saplantlar bu sreen durum
larn banda gelir. Dlgnl
zellikle uyuturucu ve alkol ba
mllarnda grlr. (Bk. SANRI)
 DLEM

D L E M (fr. r v e r ie ; alm . yol gsterir, hatta kurucu rol oy

Trumerei; ing. dreaming). Zihnin nar. Dlemde zihin kendi iinde
kendiliinden etkinliiyle belirgin bir oyuna dalm gibidir, bu oyun
dalgnlk durumu. Dlemde usun da dilekler ve zlemler birinci plan
belirleyici etkinlii ya da dikkatin da belirleyici olur. Buna gre d
ynlendirici gc tmyle ortadan lem biraz da bir dinlenme olana
kalkmtr. Bylece ortaya kan dr, zihnin d dnyadan kurtulup
ruhsal durum tmyle eletiriye ka kendisiyle babaa kalmasdr. Bu
paldr. Byle olmakla dlem d yzden H.F. Amiel dlem iin d
n uyanklkta grlen biimidir di ncenin pazar gn deyimini kul
ye bir gr ileri srlebilir. Ancak lanr. Bu biraz da zihnin zorunlu
dlemde zihnin denetimi btne tembelliidir ya da bir baka tr a
yakn ortadan kalkm da olsa b lkanldr, insann kendine dme-
tnyle ortadan kalkm deildir. sini, kendine dnerken olasnn s
Gaston Bachelard dlemi dten nrlarn iyiden iyiye zorlamasn,
yle ayrr: D koarken yolu kendini kendinde grp yeniden ta
nu unutarak bir izgi zerinde gi nmasn salar. O ruha ve bede
der. Dlem yldzlarla alr. O ye ne esnekliini kazandran bir sa
ni klar yaymak iin merkezine lk banyosudur. zgrln belir
dner. Dlemde her zaman ses tisi ve bayramdr. Sevinli bir
siz ve rtl bir ussallk egemen lendir, ayrlkta gle oynaya iek
gibidir. Henri Delacroix yle der: ten iee konan bir kelebein
Dlem durumu, anlarn ve im lenidir (Amiel). Dlemin hasta
gelerin edilgin armndan azok lkl biimlerinden de szedebilriz.
istemli bir sunumlar dizgesinin ku E. Minkowski yle der: Biraz e
ruluuna kadar birok deiik l likili bir biimde, hastalkl d-
de gerekleir. Dlem zellik ler oka dledikleri iin hasta
le yaratc etkinlikte bilincin zengin lkl deillerdir, hastalkl olduklar
gerecini canlandrr, bu arada bi iin oka dlerler diyebiliriz. Bu
linaltn kkrtr. Sanatsal yatkn na gre, bizce, olaan dlemle
lk dlemle canlanr ve glenir. hastalkl dlem arasnda bir de
Dlem bir atlm istemi, bir sevin rece ayrmndan daha ok bir ey
kaynadr. Zengin imgelerle ykl vardr. Olaan dlemde bir an iin
olarak yaptn kurulmasna byk gereklii unuturuz, ama gereklik
lde katkda bulunur. Dlem her zaman gerekliin rtl bilin
yalnz fikirleri ve anlar deil, ilk ci dediimiz eye uymaktadr. i
ocukluumuzdan kalma ilkmek- zofreniyle ilgili dlemde ite bu
leri de canlandrr, ilkmekler sim gerekliin rtl bilinci yokolmu-
gesel yaplarnda ikin olan anlatm tur. (Bk. D)
olanaklarm kullanmakta sanatya
175
DNCE

D N C E (fr. pense', alm. yebilirim. Descartes ncesel fikir

Gedanke, Denken', ing. thought). lerle dolu olan zihninde kendini
Bilin olgularnn tm. Kavramla gsterecek her etkinlii dnce
r karlatrarak fikirler oluturma diye belirliyordu. Onda dnen
yetisi ve bu olumu fikirlerin t ben, her trl ruhsal etkinlii ger
m. Yarglardan karlatrma yo ekletirmekteydi. Dnen ey
luyla sonular karma yetisi. Bir nedir? Kukulanan, anlayan, kav
yarg ya da bir gr ortaya koy rayan, onaylayan, isteyen, isteme
ma ilemi. Gereki olsun lkc yen, bu arada imgeleyen ve duyan
olsun, her felsefe zihnin ancak sa bir eydir. Descartesa gre ken
hip olduu kavramlar ya da fikirler dimizde dorudan doruya kavra
zerinde uygulayaca bir ilemle dmz her ruhsal olgu dnce
dnce edimini gerekletirebile dir. Descartes yle der: Kendi
ceini bildirir. Husserlin bilin mizde belirlediimiz tm dnce
herhangi bir eyin bilincidir for biimleri iki genel blme ayrlabi
ml gereki bir erevede orta lir, bunlardan birisi anlkla kavra
ya konulmu da olsa tm felsefe maya dayanr, br istemle belir
ler iin dncenin niteliini ak lemeye dayanr. Bylece duyum
lar gibidir. Geni erevede dnce samak, imgelemek, bu arada tm
yalnzca fikir dzeyindeki karm dnsel eyleri anlamak kavrama
lar deil, zihnin tm etkinliklerini nn deiik biimlerinden baka bir
ve rnlerini karlar. Buna gre yal ey deildir; buna karlk arzula
nzca bir usavurmayla ortaya ko m ak, tik sin m ek , gv en m ek ,
nulan bir yarg deil, bir duygu, bir yadsmak, kukulanm ak istem in
imge, bir izlenim de dncedir. eitli biimleridir. Dncenin bu
lkc felsefeler dncenin te Descartes anlam bugn olduk
mel gerecini oluturan fikirlerin n- a eskimitir. Bugn dnceden
cesel olarak ya da doutan veril anladmz zellikle anlamakla ya
mi olduunu benimserler. Gerek da kavramakla ilgili olgulardr. Kant
i felsefelerde dncenin temel dnmeyi yarglamakla zdele
gerecini oluturan kavramlar duyu tirerek yle der: Dnmek su
organlarnn salad verilerle son numlar bir bilinte birletirmektir.
ra d an eld e edilm itir. lkc Sunumlarn bir bilinte bir araya
Descartes ncesel bilgilerle donan gelmesi yargdr. yleyse dn
m zihnin varln benimsemeden mek yarglamaktr. Kant dn
nce onu evrensel kuku ynte meyi Salt usun eletirisVnin Akn
miyle gstermeyi yelemitir. Her ayrtrma blmnde ele alr ve a
eyin varlndan kukulanabilirim kn ayrtrmay anln birletirici
ama bu kukulanan benin varln gcyle oluan bilgi nesnesinin ne
dan kukulanam am . B una gre olduuyla ilgili ayrtrma diye be
Dnyorum yleyse varm di lirler. Kanta gre biz ncesel ola
 DNCE

rak sahip olduumuz yani deney tembiliminde, tm yapsnda, hatta

den getirmediimiz kavramlarla d onun kurulmasn salayan koul
nrz. Kant yle der: Bilgileri larda ann derin izlerini tad
mizin zihnimizde iki kayna var n retiyor. Tarihin dnemeleri
dr, birincisi sunumlar alma yetisi neredeyse zorunlu bir biimde fel
dir, kincisi sunumlar araclyla bir sefede bunalmlar yaratr. Uzun s
nesneyi tanma yetisidir. Birinciyle re tartlmaz bir biimde apak g
bize bir nesne verilmitir, kinciyle rlm olan kavraylar birdenbire
bu sunumla ilikisi iinde bir nesne sorunlu duruma gelir. Buna gre
dnlmtr. Sezgi ve kavram her birey dnyayla ilikileri iinde
tm bilgilerimizin eleridirler, ne kendi dnce yapsna sahip olur.
kendilerini herhangi bir biimde Bireyin dnce dnyas kendi z
karlayan sezgiler olmadan kav gn zellikleri erevesinde baka
ramlar ne de kavram sz sezgiler larnn dnce dnyasndan ayr
herhangi bir ey salayabilirler. lacak, ancak sahip olduu nesnel
Bylece Kant zihni eski felsefeler zellikler erevesinde de bakala
de olduu gibi yalnzca tek tek ey rnn dnce dnyasna kavua
leri birletiren bir g diye grmek caktr. Bilinlerin ayrl ve bilin
istemez, d dnyayla i dnyay lerin ortakl tartmay ya da kar
evrensel dzeyde birbirine kavu lkl grmeyi olas klar. Bu du
turur. lkc Kant yalnz zihnin be rumda bakas benim iin yalnzca
lirleyici gcn oluturan kavram bir nesne ya da bir kendinde ey
lar deil, duyarlln koullann da deildir, ayn zamanda bir bilintir
apriori olarak belirler. lkc ba ya da kendi iin'dir. Dnce'dil
k alarnda, bu arada dnce de an latm n bulur. M erleau -
nin iki byk tem ellen d iricisi Pontyye gre benle bakas kar
Descartes ve Kantda olduu gibi, lkl grmede bir ortak alan ya
dnce tanrsal ya da doal kay ratrlar: Karlkl grme dene
nakl ncesel fikirlere dayandrld yinde bakasyla benim aramda or
zaman bile zorunlu olarak bir var tak bir alan kurulur, benim d
ln anmn getirecektir, dei ncem ve onun dncesi tek bir
kenden ok deimezi kavraya doku oluturur, benim grlerim
caktr. Buna karlk gereki ba ve karmdakinin grleri tart
k as, aralksz deimekte olan mayla ortaya karlmtr, bu g
insan yaamnn yanslan olarak an rler ortak bir ilemle birbirlerine
layabileceimiz kavramlara dayan geerler, bunlardan hibirisinin ya
makla, dnceyi srekli deien ratcs ben deilimdir. Burada ikili
bir etkinlik olarak grecektir. Ger bir varlk vardr, bakas burada be
eki erevede Lukacs bu deii nim iin artk benim akn alanm
mi yle aklar: nsan dnce da basit bir davran deildir, ben
sinin tarihi bize her felsefenin, yn- de onun akn alannda yle dei
DNCE

limdir, biz eksiksiz bir karlkllk cartes ruhla bedenin dokunuma

ta biri br iin ibirlii yapan kim- yeri olarak kozalaks bezi gste
selerizdir, bak alarmz birbiri rir. Bu lkc gr gnmzde
nin iine girer, ayn dnyada bir or hibir geerlii olmayan bir gr
tak olarak varzdr. Buna gre d tr. ada ruhbilimin ortaya koy
nce toplumsal almldr ve bi duu gibi, bizim ruhsal etkinlikle
reylerin nasl kendi dnce dn rimiz fizyolojik srelerimizin so
yalar varsa alarn ya da toplum- nularndan baka bir ey deildir.
larn da kendi dnce dnyalar yleyse bir dnce ve beden ay
vardr. Ancak her toplumda bire rl dnmek olanakszdr. Ruh
yin dnceleri de her zaman ken sal etkinlik tmyle bedensel etkin
di ufkuyla snrl olacaktr. Dn lie baldr. M .. V. yzylda
cenin temel zellii greliliktir. Mut Anaksagoras nsan bir eli olduu
lak dnsellik, dinsel erevede, iin dnyor diyordu. Aristote
ancak Tanrya zg olan yetkinli les de Gz bir hayvan olsayd gr
in belirtisi olabilir. Pascal insan me onun ruhu olacakt diyordu.
dnen bir kam olarak belirli Maurice Blondel yle der: nsan
yor, onu tanrsallkla hilik arasn ancak eylemde bulunduktan son
da bir orta y e r e yerletiriyordu, ra, eylemde bulunarak, eylemde bu
bununla birlikte Tm stnl lunmak iin dnr. Gerekte in
mz dnceden gelmektedir di san dnd iin eylemde bulu
yerek dncenin nemine parmak nur ve eylemde bulunduu iin d
basyordu. Dnyada bir varlk ola nr ya da dnerek eylemde bu
rak insan bir ruh-beden btndr, lunur ve eylemde bulunarak d
bedeninde ya da bedeniyle d nr. Dnceyi eylemden eylemi
nr: ne bedenden ayr bir dnce dnceden ayramayz. / Vauve-
ne de dnceden ayr bir beden nargues: Byk dnceler gnl
olabilir. Dinci bak as lmsz den gelir. / Fnelon: Dinlenilme
sayd ruh iin lml bedeni ge ye deer olan kii sz yalnz do
ici bir yerleim ortam olarak be ruyu ve iyiyi bildirmek iin kulla
lirler. Hristiyan filozoflar ruhu b nan kimsedir. / B. Shaw: San
tn bedende yerlemi sayyorlar rm pek seyrek dnyorsunuz.
d: beden k u tsald , bu yzden Ylda bir iki kere dnen ok az
lkesme bile sutu. Descartes insan var. Size seslenen ben, n
ruhla bedeni kesin olarak birbirin m haftada bir iki kere dnme
den ayrd, bu erevede son dere me borluyum. / G. Lanson: D
ce kurgusal grler ortaya koy nce anlatmn bulduu zaman ge
du. Filozof yle diyordu: Size di liir. / Bergson: Dnce adam
yeceim ki, Tanr bu m akinaya olarak eylemde bulunmak ve ey
akll bir ruh verince ona belli bal lem adam olarak dnmek gere
yerini de beyinde verecektir. Des- kir. / Voltaire: Adaletsizlikleri ge
 DNME

erli klmak iin dnceyi, d ler gibi nesnel gerelere deil de

nceleri gizlemek iin szleri kul zellikle duygular, anlar, ilkmek-
lanyorlar. / Leonardo da Vinci: ler gibi znel arlkl gerelere y
Az dnen ok yanlr. / E. C. nelmesiyle iebak dediimiz ara
Y. Ripoli: Dnceler sustu mu trma edimi gerekleir. Dnme
devrim ler ko n u u r. / M ao e her durumda bilincin kendi kendi
Tung: nsanlarn toplumsal ya ni grmesi ya da daha genel bir er
amlar dncelerini belirler. / evede bireyin kendiyle btn
Schopenhauer: sluba gzelliini lemesidir. Dnmede birey ken
veren dncedir, szde dnr dini dnmeyen bir varlk olarak
lerde dnceleri ssleyen slup alglar, ancak dnce edimi en k
tur. / Shakespeare: Dnce ya k llerde de olsa bilinci dn
amn klesidir, yaam zamann l trerek bireyin geliimini salar.
gndr. / R. M. du Gard: Dn Zaten zihnin yneldii kavramlar
ce kukuyla balar. (Bk. BEN, ve fikirler dnen bir dnyann bi
BLG, BLM, BLN, FKR) reysel yansmalarndan baka bir
ey deillerdir ve byle olmakla s
DNME (lat. reflexio-, fr. rfle rekli dnen ama dnme etkin
xion-, alm. Reflexion, berlegung-, liiyle dnen yap talan zellii
ing. reflection). Zihnin kavramla gsterirler. Dnme zellikle nes
rn ve fikirleri inceleme ve kar nel gereci znel gereten ayrmaya
latrma edimi. Zihnin kendindeki alr, kavramlar duygu yklerin
gereci incelem ek zere kendine den soyutlamaya alr ve bu ii
dnmesi. Zihnin kendi verileri ze belli bir lde ve elbet geici ola
rinde younlam as. Dnm e rak baarr. nk zihnimizin nes
bizde bulunan eye ynelmi dik nel gerelerini doal durumda z
katten baka bir ey deildir der nel zyaplanndan ayr dnmek
Leibniz. L ockea gre dnme olas deildir. Zihnin bu kendine
zihnin kendi ilemlerinden ve ken ynelimi gerekte onun dnyay al
di zyaplanndan elde ettii bilgi- glamasn ve tartmasn getirir,
dir. Kant yle der: Dnme, e nk bilinte btn bir dnya
itli bilgi kaynaklarmza verilmi zetlenmitir. Her bilin kendi ufuk
baz sunumlarn ilikisinin bilgisi lar erevesinde dnyay dn
dir. Dnme zihnin kendi ze ceyle alglar. Bu yzden dnmek
rinde younlaarak kendindeki ge hem bir varolan grmek, hem bir
recin belli bir blmn aydnlat geriye dnmek, hem de ileriye ya
mas, bu aydnlatma iinde o gere ni gelecee almak anlamm tar.
cin konumunu ve balantlarn gr Bylesine bir genilikte etkin olan
mesidir. Bu yzden her dnme dnme zgrln kayna ola
edimi bir dikkati gerektirir. Dn rak dnlebilir. (Bk. BLN, F
cenin yalnzca kavramlar ve fkir- KR, KAVRAM) 179
 DNSELCLK
D N SELC LK (fr. intellec
tualisme', alm. Intellektualismus',
ing. intellectualism). Tm varl
dnsel elere indirgeyen re
ti. Dnsel olgularn duygusal ve
istemsel olgular ncelediini ve be
lirlediini ileri sren reti. Her eyi
dnceye indirgeme eilimi. D-
nselcilik ussall her trl ba
ka ruhsal etkinlik karsnda koul-
layc sayar ve byle olmakla is-
temcilikle ve hatta usulukla kart
lar. stem di ikte varln temelini
mantksallkla ilgisi olmayan istem
belirler, te yandan usulukta usla
anlk ayn ey deildir. Dnsel-
cilik iki ayr erevede gelimitir.
Birincisinde varlk anlktan ayr d
nlr, ama anln kendinde var
ln eksiksiz bir imgesini tad
varsaylr. kincisinde, varlkla d
nce zdelemi durumdadr. Bi
rinci biim zellikle Descartes,
kincisi Hegeli dndrr. Buna
gre varl dnmek kendini d
nmekle ayn ey olacaktr. Ne
olursa olsun, dnselcilik her yer
de ve her eyde usun belirleyici g
cn ngrr. (Bk. USULUK, S-
TEMCLK)
D N LR (fr. intelligible',
alm. intelligibel', ing. intelligible).
Dnceyle kavranabilir olan. Du
yularla kavranlamayan, duyulara
kapal olan. Dnlr dnya, du
yulur dnyann stnde ya da d
nda, onun gerek kayna ya da
daha genel anlamda gerek gerek
liklerin ortam olarak dnlr.
180 Buna gre duyulur dnyada her ey
d n l r dn y ad an t r ve
dnlr dnyaya gre vardr.
Platon dnlr dnyay gerek
gereklikler olan dealann dnya
s olarak gryordu. Kant Noume-
nonun alann dnlrn alan
olarak belirledi. Platon bize d
nlr dnyann genel bir tablosu
nu veriyordu. Kant dnlr dn
yay bilinemezin alan olarak belir
ler. nsanla, evrenle ve tanrsallkla
ilgili bilgilerin alan olan bu alanla
ilgili olarak Kant unlar syler: B
tn bu Noum enonla ilgili eyler,
ayn zamanda onlarn birliinin fik
ri, dnlr dnya, zm t
myle olanaksz olan bir sorunun
sunumlarndan baka bir ey de
illerdir. (Bk. DUYULUR)
DZEN (lat. ordom , fr. ordre\ alm.
Ordnung', ing. order). Ussal bir b
tnde yer alan eylerin ya da kii
lerin konumu. Bir btn, zellikle
toplumsal bir btn ya da ksaca
toplumu kuran kurallar ya da ya
salar toplam. Dzen fikri her ey
den nce evrenin uyumlu yapsn
dndrr. Leibniz dzeni evre
nin uyumu olarak tanmlyordu.
Bergson fiziksel dnyann dzeni
ni yaamsal dzenden ayrd. Spi-
noza yle diyordu: Fikirlerin
dzeniyle eylerin dzeni ayndr.
D ZEN L ILG IN LIK (fr. para-
noia; alm. Paranoia; ing. parano-
ia). U ssal d z e n d e lg n lk .
D n ce d e a p a k l n ve
tutarlln korunmasyla belirgin
lgnlk. Kraepelinin ayrntl ola-
 DZENLtILGINLIK

rak tanmlad bu lgnlkta ayr dayanr. Ancak bu usavurm alar

c tanlarn balcalar lsz ken mantksal tutarllklaryla inandrc
dine gven, ar alnganlk, yarg olabilirler. Bu lgnlkta her zaman
da tutarszlk ve evreye uyumsuz dmanlk fikri ne kar. Kii bi
luktur. Kraepelin dzenlilgnl linmedik kiilerce izlendiini ileri s
ikiye ayrr: gerek dzenlilgnlk rebilir, bu ynde korunmas ya da
dzenli, dnlm, sanrsz l kurtarlmas iin ilgili kiilere bavu
gnlktr, zamanla ilerlese de buna rabilir, hatta intikam duygularyla
mayla sonulanmaz; paranoid du dolu olabilir, bu yzden cinayet i
rumlar erken bunamayla belirgin leyebilir, yangn karabilir. O he
dir, sanrldr. Dzenlilgmla u men her zaman topluluk iinde ya
ram kiide usavurmalar tam ola da yetke karsnda tedirgindir, za
rak mantksaldr, ancak herbiri tu man zaman yalnz, ok zaman bu
tarsz temellere ya da gereklikte nalmldr. (Bk. ILGINLIK)
karl olmayan k noktalarna

181

E. M antkta evrensel olumsuz
nermelerin simgesi, rnek: B
tn insanlar lml deildir.
E D L G N L K (yun. paskhein; fr.
passivit', alm. P assivitt; ing.
passivity). Etkin olmayann duru
mu ya da zyaps. Yalnzca etki
alann, hibir itici ya da yapc g
ortaya koymayann durumu ya da
zyaps. Eylemsiz olann doas.
Edilginlik gizemci ynelimin z
n o lu tu ru r. G izem ci iin
heyecanlardan uzak isel aray hat
ta tam dinginlik nemlidir. Gizem
cilik kendine kapanma anlamnda
ilecilii getirirken tanrsala gnl
den ynelii ngrr. (Bk. ETKN
LK, GZEMCLK)
E D L M (lat. passio', fr. passion',
alm. Leidenschaft', ing. passion).
Etki lnn ya da katlanann duru
mu. Edilim Aristotelesin katego
rilerinden biridir: stlm ya da so
utulmu olan, edilim durumunda
olandr. (Bk. EDM)
ED M (lat. actus\ fr. acte; alm.
E
Tat, Handlung', ing. act). Eylemde
bulunan bir gcn ortaya koydu
u sonu. A ristotelesde, edilim
durum unda olana kart olarak,
varln tam yetkinlik iinde olmas
(iek, m eyva iin gcllktr,
gonca iin edimdir). Edim sz
c eylemin eanlamls gibidir.
Aristoteles en yksek dzeyde et
kin gc ya da tanrsall ar edim
diye adlandrr. (Bk. EDLM, EY
LEM)
E D M C L K (fr. activisme', alm.
Aktivismus; ing. activism). Kuram
sal ilkelerden ok yaamn ve eyle
min gereklerini gz nnde tutan
ahlak anlay. nsan zihninin eyle
me dnk olmas ve bylece d
dnyaya ya da topluma ynelik a
balar ortaya koymas gerektiini
ileri sren reti. (Bk. EDM)
ED M SELC LK (fr. actualisme',
alm. Aktualismus', ing. actualism).
Bizi etkisi altnda tutan gemii in
celeyerek bugnk edimleri bu in
celemenin salad bilgiler n
da dzenlem eyi ngren reti. 183
 EGOZM

(Bk. EDM) telikleri yetkinletirme abas. n

sann geliimini salamak iin yn
EG O ZM . Bk. BENCLLK. temler gelitirme ve uygulama a
bas. Eitim kiiye ynelik bir tu
EGZSTANSYALZM. Bk. VA tumu gerektirdii kadar kiinin ken
ROLUULUK. dine ynelik bir tutumunu da ge
rektirir, buna gre eitenle eitilen
E L M (lat. tendant; fr. tendan ya da kendini eiten arasnda bir
ce; alm. Streben, Tendenz', ing. ten- uyumu gerektirir. kinci anlamda
dency). Bir amaca ynelenin zya- ngilizcede selfeducation terimi kul
ps. Bir amaca ynelmi ve bu y lanlr. Eitimin tarihi bize insann
neliminde herhangi bir gle kar bilinlenme sreleri boyunca de
lamam olann durumu. Eilim is iik eitim yntemleri ya da anla
tekle belirgindir ve istemin etkinli ylar uyguladn gsterir. Eitim
ini gerektirir. Bir eilim, bir varl ailede balar ve okulda srer, top
n kendi kendine davrann geti lumun deiik kuramlarnca etki al
rir. Eilim her eyden nce orga tnda tutulur, bu etkinin her zaman
nizmadaki doal bir ynelgenlii olumlu olduunu sylemek elbette
ortaya koyar: iek almaya ei olas deildir. ocuk yetitirm e
limlidir. nsanda ayr eilim be szkonusu olduunda eitim kav
lirleyebiliriz: etkin eilimler bizi ey ram hemen pedagoji kavram na
leme yneltir, duygusal eilimler balanr. Yetikinlerin gelitirilme
duygu dzeyindeki ynelimlerin iti si pedagojiden ok daha ada bir
ci gcdr, dnsel eilimler dik aratrma alan olan ve zellikle
kat bata olmak zere tm dn retim yntemleri gelitirmeyi ama
ce etkinliklerimizi belirler. Lacheli- layan eitim bilim in konusudur.
e rnin gsterdii gibi, eilimler ar ada eitim kavray Yenian
zuya, arzu da isteme baldr. Kii balarnda gelimeye balamtr.
sel eilimler, toplumsal eilimler, Bu kavraya gre ocuk gelece
yce eilimler, aa eilimler gibi in by olmaktan ok ocuk
pekok eilim belirlenir. (Bk. S olarak yani byk insann dnya
TEM) sndan apayr bir dnyas olan z
gn bir varlk olarak ele alnr. Bu
E T M (yun. p a id eia ; lat. na gre ocuk dnyasnn kendine
educatio-, fr. ducation; alm. Erzi- gre koullar ya da yasalar var
ehung; ing. ducation). Kendini ya dr, ocuk yetitirirken bunlar gz
da bakalarn yetitirme ya da ge nnde tutmak gerekir. yleyse,
litirme srelerinin toplam. Bir o yaa gre, eilime gre, zel du
cuu yetikinlie doru gelitirme rumlara gre ocuk yetitirme yn
eylemi. Kendinde ya da bakalarn temleri gelitirmek bir zorunluluk
184 da ahlaki, dnsel ve fiziksel ni tur. Kavrama dzeyinin dkl

ya da ykseklii, kiilik bozukluk
lar, topluma uyarszlk gibi durum
lar bu zel durumlarn balcalar-
dr. ada eitim kavray ocu yanl olmaz. Demek ki eitmek
u iyi koullarda iyiye yneltilebi-
len bir varlk olarak dnr ve o
iyi koullan elden geldiince yarat
maya alr. Bunun iin bir takm
nyarglardan ya da kaba belirle
melerden kanmak, ocuk iin k
t niyetli, tembel, yalanc gi
bi nitelemelerden vazgemek gere
kir. Bu da eitimden iddetin ko
vulmas anlamna gelmektedir. Da
ha XVI. yzylda Montaigne Onur
ve zgrlk iin yetitirilen her kr
pe ruhun eitiminde her trl id
deti yadsyorum diyordu. ada
eitimcilerden Gabriel Compayr
yle der: Eitim bir sanattr, uy
gulamayla ilgili bir ustalktr, kitap
lardan renilen baz kurallarn bil
gisinden daha baka bir eydir, de
neyimi gerektirir, ahlaki nitelikleri
gerektirir. Nasl air olmadan iir
olmazsa, eitimci olmadan da, ya
ni eitim kitaplarndaki soyut ve l
yasalar zel nitelikleriyle canlan
dran ve uygulayan kii olmadan da
eitim olmaz. Eitim elbette bir sa
nattr, ancak bilimsel dorular ze
rine kurulmas gereken bir sanat
tr. Eitimin kurallar enine boyuna
tartlmadka, ocuk yetitirme
nin koullar her anlamda bilinme
dike eitim uygulamalan eksik ve
hatta sakat olacaktr. Eitim insani
yetilerin uyumlu ve eit biimde ge
litirilmesini ngrr. James Mili
Eitim bireyi kendisi iin ve ba
kalar iin bir mutluluk arac duru
ETM
muna getirmeyi amalar der. Bu
rada mutluluu zellikle duygusal-
dnsel yetkinlik olarak anlamak
retmek demek deildir ya da yal
nzca retm ek dem ek deildir.
Eitim renerek kendini gelitiren
bireye bu abasnda yardmc ol
maktr. Buna gre eitim koulla-
may deil de ynlendirmeyi, bul
durmay, aratrma ve bulma yo
lunda isteklendirmeyi amalar. En
iyi eitici bireye kendini eitme ar
zusu ve heyecan veren kimsedir.
Bu da en kaba anlamda bilgiyi sev
dirmekle olasdr. Bu yolda eitici
kiinin bilgiyi sevdirecek kadar
gl olmas ya da ksaca yetke ol
mas gerekmektedir. Bilgili olmak
iyi bir eitimci olmak iin gerekli
kouldur ama yeterli koul deildir.
Sokratesde grdmz gibi, ei
timci, bilinci etkin klmay ya da do
urtmay bilen insandr. Elbette
zellikle bu ada eitimi insandan
insana etkileme ilikisi olmaktan
ok bir kurum etkinlii olarak gr
mek doru olur. yi bir eitim iyi
bir eitim kurumunda gerekleir
diyebiliriz. amzda eitim ku-
rumlara braklm olmakla birlikte
onlarla snrl deildir. ada bi
rey eitim asndan ok geni bir
etkileim ortamnda yaar. Bu ok
geni eitici alanda televizyon, rad
yo, gazete, sinema, kahvehane, ga
zino, stadyum ve benzeri yerler de
birer eitim kurumu gibi etkide bu
lunurlar. Bylece ada dnyada
ailenin eitici etkinlii sanayilemi
yaam dzeni koullarnda enaza
ETM
inerken, bu arada gerek eitim ku
ramlarnn etkisi snrl kalrken d
dnya byk bir etki gc kazan
maktadr. zetle, gnmzde ei
tim okul ve aile evresini ok a
maktadr. Buna gre ada yaam
dzeninde yalnz renciler deil,
her kesimden ve her yatan insan
eitilmektedir. Bu ok yaygn ei
timin genellikle olumlu koullar er
evesinde gereklemekte olduu
nu sylemek kolay deildir. Ayr
ca, eitim olaan okul yandan ok
nce balamaktadr. Bu durumda,
k lasik lem i oyun b iter okul
balar forml gerekliini yitir
mi gibidir. rnein ocuun tele
vizyon bilgisiyle kar karya geli
i okul yandan ok nce gerek
lemektedir. Demek ki ada ei
timi beikten mezara eitim diye
nitelendirmek yanl olmayacaktr.
Bugn okul eitim yaamnn an
cak bir blmn, hatta bazen k
k bir blm n olutururken
kiilerin yetimesinde tam anlamn
da belirleyici olmaktadr. Bu geli
im iinde eskinin paral eitimi
nin yerini bugn btnsel eitim al
mtr diyebiliriz. Eskiden asker sa
vamay, valye kl kullanmay,
kle tarla srmeyi bilirdi, baka bir
ey bilmezdi. Bugn eitim bireyi
btn bir dnyann iine ekiyor.
Gaston Mialaret, Eitim bilimleri
adl kitabnda yle diyor: Eitim
le ilgili durumlar bugn artk yal
nzca retmen-renci ilikisine
ya da retmen-topluluk ilikisine
indirgenemez. Bir baka deyile,
eitimle ilgili durumlar ok ve de
ikendir. ok deiik dzeylere
bir eitici eylem uygulanabilir ve
eiticiler de bylece ok deiik ka
tegorilere girerler. Gnm zde
eitim, kurumlar dzeyinde, hem
kk yalardaki bireyler iin pe
dagoji aratrmalar erevesinde
hem de yetikin bireyler iin ei-
timbilim yani eitimde yntem ara
trmalar erevesinde geliiyor. /
Danton: Eitim bir halkn ekmek
ten sonra en byk gereksini
midir. /A ristoteles: Eitimin
kkleri ac meyvalar tatldr. / J.
Joubert: ocuklarn eletiriden
ok rnee gereksinimi vardr. /
Dupanloup: Eitim znde bir yet
ke ve sayg rndr. Bu iki ko
uldan biri eksik olursa rn
rr. / E. Faguet: Bir eitimin ya
pabilecei en gzel etki renciye
kendini yeniden eitme isteini
esinlemesidir. / Laberthonnire:
Eitim denilen bir bilim var elbet
te. Ama eitim bir bilim deildir,
bir havariliktir. Havari olabilmek iin
inanmak, sevmek, kendini hesap
szca vermek, gndelik gereksinim
lerin ldrc gerekliine kendini
brakmak gerekir. / Valry: Ei
tim ocuklukla ve yetikinlikle s
nrl deildir. Tm yaam boyunca
evremiz bizim eiticimizdir, o hem
ciddi hem tehlikeli bir eiticidir. Cid
didir nk burada yaplan yanl
lar kolejdekilerden daha pahal de
nir, tehlikelidir nk biz hibir za
man evrenin ve bakalarnn iyi ya
da kt eitici etkilerinin bilincin
de deilizdir. (Bk. OCUKBLM,
PEDAGOJ, RUHBlLM)
 EKSIKKALI

EN F H L U N G (sezgi anla EK SIK K A LI (fr. carence\ alm.

mnda alm. sz.). zneyle nesne Nichtvorhandensein; ing. insol
nin zdelemesi. Estetik izlemede vency). Duygu dnyasnda eksik
znenin nesneyle btnlemesi. E- lik ya da yetersizlik. Organizma
infUhlung kuramnn nclerinden da ya da ruhsallkta geliimi ya da
Theodor Lipps (1851-1914) este dengeyi salayan etkenlerden biri
tik deneyin her durumda znedeki nin ya da birounun eksiklii ya
ruhsalln nesneye yanstlmasyla da yetersizlii (P. Foulquie). Bir
ya da ulanmasyla gerekletiini kurumda ya da bir kiide toplum
bildiriyordu. Lippse gre bizler i sal ilevleri yerine getirebilme ye
edimlerimizi nesneye yansttm tersizlii. ocukta anne ile bala
z sanrz, oysa byle bir yanstma rn eksiklii. Duygularm z tm
yoktur: her i edim nesnede ve nes ruhsal etkinliimizin itici gcdr.
neyle yaanr. Lippse gre estetik Duygu dnyamz yaamdaki etkin
sre, benin ben-olmayanla z liimizin temel koulunu salarken
deliinde gerekleir. Ben-olma- davranlarmz da belirler. Bu du
yana etkin bir biimde ynelen rum ocuun yaamnda da belir
ben, kendinde deiiklie urar. gindir: ocuun dnyas dnsel-
Lipps bylece gzel sorununu likten ok duygularla oluur ve ge
duygu yaknl erevesinde ak liir. ocuk duygularna karlk bu
lamaya ve zmeye alr. Bu an lamad zaman, zellikle anneyle
lamda estetik deer dorudan do ilikisini salam kuramad zaman
ruya benin ruhsal etkinliine in bir eksikkal ya da yoksunluu ya
dirgenm itir. E infuhlungda d ayacaktr. Bunun en belirgirl so
dnya bir heyecanla canlandrlr. nucu ruhsal ve bedensel geliimde
Bu bir tr nesneyle zdelemedir. grlen yetersizlikler olacaktr. Bu
Sich einfhlen zdelemek de yetersizlikler de uyum glne,
mektir. Einfhlung nesnenin iine tam anlamnda bir ulaamamlk
girmek, iine ilemektir. Einfhlung duygusu yaamaya, arzularn hi
zneyle nesne arasnda bir duygu bir koulda karlayamamaya ka
yaknln belirledii lde este dar varan durumlara yol aacaktr.
tik yargda dnsel etkeni tmyle Yalnzlk eksikkaln zorunlu bir
ortadan kaldrr. Bayer yle der: rn olarak bireyin ruh dnyas
Gizemcilikte olan btnsel kavra na kesin bir biimde yerleecektir.
y sanatta yoktur: sanatta tm ie zellikle son elli ylda yaplan ara
rii kavrayamayz. Einfhlungun trmalar duygu dnyasndaki eksik
mahkum edildii yer burasdr. liklerin insan iin ne kadar ykc
Einfhlung estetii bir gizemcilik ve hatta ldrc durum lara yol
estetiidir. (Bk. COKU, ESTE atn gstermitir ve sevginin in
TK, SANAT) san iin gne kadar deerli oldu-
187
 EKSPRESYON
unu ortaya koymutur. zellikle
toplumsal ya da zel nedenlerle an
neden ayrlan ocuklarn tepkileri
nin gzlemlenmesi bu konuda ne
lerin yaanabileceini gstermesi
asndan nemli olmutur. Anne
sinden ayrlan ya da ayrlan ocuk
nce alar, hatta barp arma mak anlamna gelir. (Bk. VARO
gibi tepkiler gsterir, sonra tam an
lamnda bir durgunlua, bir ken
dini braka girer. ok zaman ken
dine sunulan yiyecekleri geri evi
rir, gereke olarak da a olmad
n syler. Anneden ayr kal uza
dka ruhsal ve bedensel geliimde
bir duraklama olur, hatta gerileme
kendini gsterir: ocuk son elde et
tii kazanmlan yitirmeye balar; dil
bozulur hatta bebek gibi konuma
eilimi bagsterir. Bu durumda o
cukta kendine ktlk etme istei
ortaya kar: kafasn duvara ya da
karyolaya vurmaya, bir yerlerini
kanatmaya ynelebilir. Bu olumsuz
geliim lme yol aabilen bir geli
imdir. Eksikkal elbette yalnzca
ocukla ilgili deildir. Sevgi ocu
un yaamnda olduu kadar b
yn yaamnda da nemlidir. P bu Bir Varlka ynelmelidir. De
srklk gibi bireyi bakalarndan ko
paran ya da bakalarndan uzak kal
maya zorlayan durumlarda eksik-
kal tepkileri hemen kendini gs
terecektir. Pekok intiharn teme
linde, baz somut belirgin nedenle
rin yannda yani grnr nedenle
rin yannda eksikkalla ilgili neden
ler etkili olmutur. (Bk. YOKSUN
LUK)
188
EKSPRESYON. Bk. ANLATIM.
EK-STASE (yun. ek dna
ve statis konulmakdan). Eksta-
se varoluu felsefenin temel kav-
ra m la rn d a n d r, k en d i d n a
kmak, kendine belli bir uzaklkta
olmak, hata kendinden baka ol
LUULUK)
ELEA O KULU M.. VI. yzyl
da talyada Alento rmann de
nize dkld yerde kurulan Elea
ya da Elaia kentinde ortaya km
bir dnce devinimi. Elea filozof
lar onia filozoflarnn duyumcu
yorumlarna kart olarak evrenle
ilgili sorunlara usu bir bak as
getirmilerdir. Okulun kurucusu
Kolophonlu (onia) Ksenophanes,
insanbiimci tanrlar tablosunu ala
ya alarak tek bir tanrnn varln
bildiriyor, ayrca evren kavramyla
tanr kavramn birletirerek hep-
tanrc bir yoruma ulayordu.
re n cisi P arm en id e s, v a rl n
tmn Bir Varlka indirgedi. Yal
nz Bir Varlk vardr, dnce de
ney akp gideni de ele alabilir, oysa
ama deimeden kalan, lmsz,
devinim siz varl gstermektir.
Okulun diyalektikisi Zenon devi-
nimsizliin koullarn ortaya koy
maya alt. onia duyumculuu
na ar tepki olarak beliren Elea
retisi daha sonra atomcularn her
iki okul arasnda bir orta yol bulma
abalaryla dengelenecektir. D u
yumlardan yola karak felsefi ak
lamalarda bulunan onia okulunu

dnce tarihinin ilk gereki an
lay sayarken Elea filozoflarna ilk
lkcler ya da ilk usular diyebi-
liriz.(Bk. ATOMCULUK, ONA
OKULU)
E L E T R (lat. criticus; fr.
critique; alm.Kritik;mg.critique).
Mantn yargy ele alan blm.
Bir yargya, bir gre, bir fikre
aklk getirmek zere yaplan in
celeme. Bir yaptn, bir kiinin, bir
durumun olumsuz yanlarn ortaya
koyan gr. Bir yaptn estetik a
dan irdelenmesi. Her eletiri dla
d grn kartn bir temel fi Kendini eletirmeye almam bir
kir olarak kendinde tar. Eletiri bir
fikre, bir duruma, bir eyleme kar
oluturulmu bir kart dnce
dir. Birbirlerine kar olan fikirler
birbirleriyle eletirel bir konumda
bulunurlar. Ancak, gerek anlam
da eletiri kendiliinden ortaya
kan kartlktan ok, bile bile ya da
aratrmayla ortaya konulmu kar
tlktr. Descartesda skolastik fel
sefenin, Leibnizde Lockeun eleti
risini buluruz: Descartes skolastik
felsefeyi, Leibniz Lockeu doru
dan irdelemitir. Kltrn temel
alan, bilim, felsefe ve sanat her
d u ru m d a e le tirili b ir bak
gereksinir. Eletiri bilimden ve fel
sefeden ok sanatta belirginleir,
estetiin bir kolu ya da uygulama
ya ynelik bir biimi olarak gr
lr. Sanat yapt, znel-nesnel b
tnl iinde, eletirilmeye ak
durur ya da eletirinin varln ge
reksinir. Tam anlamnda kavram
sal bir yneli iinde salt ussal da
ELETR
yanaklar arayan felsefe kendi sa
lamln kendi tutarllnda ya da
kendi dizgesel yapsnda gvence
altna alabilir, oysa ok zaman kav
ramsal belirlemelerden ok sezgi
sel araylar duyuran sanat yapt
nn ne olup ne olmad kendisiyle
ilgili bir tartmay gerekli klacak
tr. Bu erevede eletirmek bir ya
ptta olumlu ya da belirleyici olanla
birlikte uyarsz, tutarsz, eksikli, e
likili olan gstermek demektir.
Bylesi bir aray her eyden nce
sanatnn kendisiyle ilgili aratr
malarnda kendini gstermelidir.
sanatnn eletiriden yararlanmas
olas deildir. te yandan, ancak
kendini eletirmeyi bilenin baka
sn salkl bir biimde eletirebi
leceini syleyebiliriz. Her salkl
eletirici tutum bir zeletiri eili
mini kendinde barndrr diyebiliriz.
Bir eletiri ancak amacnn dnda
bir amac olmad zaman salkl
olabilir. / Plautus: nsanlar sahte
bir yaknl itenlikli eletiriye ye
tutarlar. / Goethe: nsanlar anla
madklarn karalarlar. / A. Pope:
En byk vgye deer olanlar
eletiriye en iyi katlananlardr. / J.
R. Lowell: Bilgece bir kukucu
luk iyi bir eletirmecinin ba niteli
idir. / C. N. Bovee: Yazarlar bel
ki de br dnyada cehenneme git
meyecekler. Bu dnyada eletirme
cilerden ve yaymclardan ok e
kiyorlar nk. / R. de Gourmont:
nsanca dnn: renkleri ayra-
mayan bir olunuz varsa onu de-
miyolu makinisti yapacanza sa
ELETRCLK

nat eletirmecisi yapn. / J. Paul- to kadar aptalcadr. (Bk. ESTE

han: Bir eletirmeci kendini gln TK, SANAT, YARATMA)
etmekten ekinmemelidir. / Valry:
Kendinde bir eletirmeci tayan E L E T R C L K (fr. criticisme\
ve onu ilerine severek kartran alm. Kritizismus; ing. criticism).
yazar klasiktir. / L. Aragon: Ede Her bilgi edinme abasnda eleti
biyat alannda eletiri bir heyecan rici tutumu ncelikli tutum olarak
pedagojisi olmaldr. / Molire: Ki deerlendiren gr. Kantn usu
mileri bir piyesi kurallarna gre snrl gren, bu yzden metafizii
yarglarlar, kimileri de en iyi yarg eletiriye gtren, eletiriyi her fel
lama yntemiyle yani kendilerini sefi aratrmada ncelikli sayan
eylerin akna brakarak, kr n retisi. Eletiricilik ncelikle Kantn
yarglara, yapmackl inceliklere, eletiri kitabnn zellikle birin
gln yumuaklklara dmeden cisinde, Salt usun eletirisi'nde or
yarglarlar. / La Bruyre: Eletir taya koyduu retidir. Bu reti,
menin hazz bizi ok gzel eyleri bilgiyi, kendisine temel alan ilkele
yakalamann hazzndan uzaklat rin nda tartmak zorunluluu
ryor. / Chateaubriand: Yanlg nu ortaya koyar. Bu bir anlamda
larla ilgili kk ve basit eletiriyi bilgi kuramnn eletirici bir tutumla
brakp gzelliklerle ilgili byk ve tm bilgi aratrmalarnn altna yer
g eletiriye ynelin. / Sainte- letirilmesi anlamna gelir. Kantdan
Beuve: Eletiri insanlar tanma sonra eletiricilik bilgi kuramnda
hazzdr, ynlendirme hazz deil dorulam a olarak anlalm tr.
dir. / A. France: En iyi eletir Kant, szkonusu kitabnn balarn
meci bayaptlardan giderek kendi da ann bir eletiri a olduu
ru h u n u n ser v en lerini anlatan nu bildiriyor, kimsenin eletiriden
adam dr. / G. de M aupassant: kaamayacan, kralln da papa
Eletirmecinin temel zellikleri ne ln da eletiriye baemek zorunda
lerdir? Yan tutmadan, ncesel g olduunu bildiriyordu. Kant bu ki
rlere sahip olmadan, okul dn tapta zihnin ancak deney alanndan
cesine balanmadan, herhangi bir kesin bilgiler derleyebileceim, de
sanat topluluuyla ilikili olmadan neyi aan Noumenon alannn bi
en kart eilimleri, en birbirine uy limsel bilgisinin olamayacan bil
maz ynelimleri anlasn, ayrsn ve direrek felsefi ynelilere bir snr
aklasn, en deiik sanat aray aryordu. Bununla birlikte Kant
larn benimsesin. / J. Chardonne: Noumenon alannn bilgisini de ya
Edebiyat kuran eletirmecilerdir. ni metafizik bilgiyi de olas saym,
/ R. Daumal: Eletiri tm yararsz akn diyalektiin alan olarak be
yaptlar yerle bir etmelidir; gerekli lirledii metafizii kantlanamaz
olm ayan ey ktdr. / Blaise olan, nesnellikten uzak olan, ancak
Cendrars: Sanat eletirisi esperan aratrlmas zorunlu olan bigilerin

alan diye belirlemitir. Kant meta
fizik dogmacln yerine genel ele-
tiriyi geerli klmak istemitir. Ge
nel eletiri bilginin snrlarn izer,
bilgi edinme yollarnn denetimini
ngrr. Bilgiye ynelik eletiri her
trl felsefi aratrmann ilk kou
lu olacaktr. (Bk. USULUK)
E M E K (fr. travail; alm. Arbeif,
ing. labour). Bir ii gerekletirmek
iin harcanan insan gc. nsann
doay deitirmek iin yapt ka yi bile dnrler. Gelimi ulus
fa ve beden almas. Emek reti
min temel esidir. nsan yaam
iin birinci derecede yararl olan bu
gcn bir fiyat olmaldr. Emek in
san yaamnn en byk retici g da azla yetinmeyi bilen, emeini
c olmakla insan yaamndaki pek-
ok iliki iin en bata iktisadi ili
kiler iin belirleyicidir. nsan, eme
ini kullanarak doay daha verim
li, daha insana uyarl klmtr. Adam
Smith mal retimini artran emei
retici belirlemi, hizmetleri dta
tutmutur. Adam Smith Uluslarn
zenginliinin doas ve nedenleri
zerine aratrmalar adl yaptnda
yle der: Bir ulusun yllk emei
onun yllk tketimine yaam iin
gerekli olan tm eyleri salayan
tem el zenginliktir; bu eyler ya
dorudan doruya bu emein r
ndr ya da bu rnle baka ulus
lardan alnmlardr. Bylece, bu
rnn ya da bu rnle satn alma
nn, tketicilerin says karsnda
az ya da ok oluuna gre, ulus
gereksinimini duyaca btn bu
zorunlu ve uyarl eylere az ya da
ok sahip olacaktr. Her ulusta bu
EMEK
oran iki ayr koul belirler. Birinci
si, emein uygulanmasnda genel
olarak gsterilen ustalk, beceri ve
ussallk; kincisi, yararl bir ite u
raanlarn saysyla yararl bir ite
uramayanlarn saysnn oran.
Adam Smithe gre avclk ve ba
lklkla uraan ilkel toplumlarda
her birey azok yararl bir i iin
emek harcam aktadr. A ncak bu
uluslar yoksuldurlar, yle ki ocuk
lar, yoksullar, hastalar yoketme-
larda ie yaramaz ok insan vardr,
retmeden tketenlerin says ol
duka oktur, buna karlk zengin
lik daha byktr. Bu gibi uluslar
esirgemeyen bir ii rahata kam
n doyurabilir. Ustaca, beceriyle ve
ussal bir biimde alan uluslar
dan bazlar krsal alanda bazlar da
kentsel alanda retime arlk ver
milerdir. Her iki alana ayn ar
lkta emek koyan hibir ulus yok
tur. Bazlar krsal alandaki retimi
nemli grrken bazlar kentsel
alandaki retimi nemli saymlar
dr. Adam Sm ithden sonra J.B.
Say yarar salayan her emei re
tici sayd. Ricardo emek sorununa
deiik bir boyut getirir. Ricar-
doya gre toplumlarn ocukluk
dnemlerinde eylerin deitoku
deeri onlarn retimi iin gerekli
olan emein niceliine balyd. Ri
cardo, Adam Smithin emei ilk fi
yat saydn, ilkel para yerine ald
n bildirir. Bu ilkel dnemlerde ser
maye birikimi olmad gibi topra
ilemek diye bir sorun da yok
EMEK
tur. Bu dnemlerde nesneleri elde
etmek iin gerekli olan emein ni
celii deitoku iin kural belirle
yici veri durum undadr. Adam
Smithde u rnee yer verilir: av
c bir toplumda kunduzu avlamak
iin gereken emek bir geyii avla
mak iin gereken emein iki katy
sa bu durum da doal olarak bir
kunduza iki geyik verilecektir ya
da bir kunduzun fiyat iki geyik ola
caktr. Bundan u genel sonucu
karabiliriz: emein niceliindeki her
art bu emekle yaplan eyin fiya
tn artrr, emein niceliindeki her
azal da bu emekle yaplan eyin
fiyatn drr. Ricardo buraya
kadar Adam Smithin dncesini
tam olarak paylar, bu noktadan
sonra ona eletiri getirmeye ba
lar: Adam Smith tm deitoku
deerinin ilkel kaynan bylece
ak bir biimde gsterir ve buna
bal olarak tm nesnelerin reti
minin az ya da ok emek gerektiri-
ine gre az ya da ok deer kaza
nacan ortaya koyar. Bununla bir
likte o bir baka deer ls geti
rir ve azok bu lye kar dei rumuna gre, istem-sunum koul
toku edilebililerine gre az ya da
ok deeri olan eylerden szeder.
Bazen bunun buday deeri oldu
unu syler, bazen de emek deeri
olduunu bildirir; bu bir eyin re
timinde harcanan emek deildir, bir
eyin satn alabilecei emektir. Bun
lar edeer iki deyimdir, nk in
sann emei iki kat daha retici ol
mutur ve herhangi bir nesneyi iki
kat fazlasyla yaratabilir. Ricardo
eletirisini yle gelitirir: Bu do
ruysa, emekinin kazanc her za
man emeiyle orantlysa, bir e
yin retiminde emein belli nicelii
ve bu eyin satn alabilecei eme
in nicelii eittir ve bunlarn her
ikisi de ayr ayr br nesnelerin
ini knda kesin lt olutura
bilecektir. Ancak bu iki nicelik eit
deildir: birincisi gerekten genel
likle belli bir lt ortaya koyar, bu
lt de baka nesnelerin fiyatla
rndaki deiimi tam olarak belir
ler; kincisi, tersine, karlatrld
mallar ya da besin maddeleri ka
dar deiiklie urar. B ylece
Adam Smith, altn ve gm gibi
deiken bir ltn baka nesne
lerin fiyatn belirlemede ne lde
yetersiz olduunu ustalkla gster
dikten sonra buday ve emei eit
saymakla en deiken lt orta
ya koyar. Deerli madenin duru
mu budaymkinden daha salam
dr. Budayn fiyat daha kolay de
iecektir; tarm n gelim esine,
ara ve makinalarn kullanmna,
yeni topraklarn bulunuuna gre
deiecektir. Emek de lkenin du
laryla deiiklie urar. Emein de
eri, ayrca, nemli maddelerin de
iim ine gre deiir. yleyse,
Adam Smithin yapt gibi, Ayn
emek bazen byk bazen kk l
de emtia satn alabileceine g
re, deiiklie urayan emein de
eri deil emtiann deeridir yar
gsna varmak yanltr. Gene Adam
Smith gibi Emein deeri dei
mez olan tek ey olduuna gre,
yalnzca bu deer her yerde ve her
 EPSTEMOLOJ

recek olan ve g, aba, conatus may bilecektir. Aristotelese gre

diye adlandrlabilecek olan eyi de erdemin ne olduunu bilmek yet
kendinde barndrr. Leibniz, Mo- mez, onu yaamak ya da uygula
nadologie'dt de yle der: Tm mak gerekir. Erdemlilik en yce
basit tzlere ya da yartlm mo- iyiyi, mutluluu amalar. Erdem
nadlara entelechia ad verilebilir, yolunu her kii m utlulua gidiyor
nk onlar kendilerinde belli bir diye seer. nsan m utlulua er
yetkinlie sahiptir. demle ular, bunun iin insann
mutlulua uyarl olmas, hem be
E P S T E M O L O J. Bk. BLGB- densel hem ruhsal adan yeterli
LM. ya da yetkin olmas gerekir. Er
dem ne tutkudur, ne yetidir, yal
E R D E M (yun. arete\ lat. virtus\ nzca yatknlktr. Aristoteles de,
fr. v e rtu \ alm . Tugerd\ ing. daha sonraki filozoflar da erdem
virtue). Ahlaki yetkinlik. yiye y iin usun belirleyici ve seici g
neli ve ktden kan getirdii cn zorunlu grdler. Ancak us
ruhsal salamlk. Dncede ve insan arlklarn getirdii ykm
davranta iyi niteliklerin bir araya lardan koruyabilecekti. Senecann
gelmesiyle belirgin ahlaki olgun da belirttii gibi erdemlilik ll
luk durumu. En genel anlamda er lktr ya da Her erdem l ze
dem iyiyi isteme eilimidir, hatta rine tem ellenm itir ( Om nia in
iyiyi gerekletirme alkanldr. modo est virtus). Bu yzden ah
Onun alkanlk olmas kazanlm lak anlaylar ne olursa olsun, tm
olmas anlamna gelecektir. Platon ahlaklar erdemi insann usunu
M enon diyalogunda Erdem bir kullanarak kendine sz geirmesi
doa vergisidir diyordu. Platona ve tutkularn dizginlemesi olarak
gre erdem bir bilimdir, iyiyi ger anlamlardr. Descartes iin er
ekletirmek iin iyi yarglamak dem bir gllk ve kararllk du
gerekir. Aristoteles erdemi iyiyi rumudur. R ousseau bu gllk
gerekletirm e yatknl olarak niteliine arlk vermi, Kavga
anlad, bu yatknlk elbette kaza sz erdem olmaz, utkusuz erdem
nlm ve srerlii olan bir yatkn hi olmaz diye dnmtr. De
lk olmalyd. Filozof Bir krlan mek ki kendini brakm lk iinde
gla yaz gelmez, tek bir eylem er erdemli olmak olas deildir, erdem
demi salamaz diyordu. Dn etkinlik iinde gerekleecektir.
ce tarihinin ilk byk ahlak ku dev ahlak dncesini getiren
ramcs sayabileceimiz Aristote Kant iin de erdem kararlln sa
lese gre erdemli yaam iin tut lad gllkten baka bir ey de
kular usla dengelemek gerekmek ildir ve bu gllk en belirgin
tedir: usun belirleyiciliinde seim biimde devlerini yerine getiren
1 9 4 yapabilen insan iyiyi ktden ayr kiinin varlnda kendini gstere-
 ERDEM

ektir. Jean-Jacques Rousseau gi n, adaletliliini yitirdii zaman,

bi Kant da, Romallarn dilindeki tanrlarn onun ruhunda yaratt
gllk ve erdem zdele tanrsal zellikler silinip gittii za
mesine uygun bir biimde, erde m an mutsuzdur. Stoa ahlak er
mi bilinli bireyin gl edimleri demli kiiyi bilge kii olarak d
erevesinde deerlendirir. Kant nr ve onu bir toplumsal rnek
ayrca erdemlilii yreklilik olarak kavramnda yceltir. Epiktetosa
anlar, ancak yrekli kiiler erdemli gre bilgisiz kii iyilii ve ktl
olabilirler diye dnr. Ona gre kendinden beklemeyen, baka
adaletsiz bir kiiye direnmemizi larndan bekleyen kiidir. Bilge ki
salayacak olan g yrekliliin i ykml kiidir, gerekte insan
salayaca gtr. Burada, dev lar birbirleri karsnda ykm l
kavray iinde Kant, elbette top drler, nk insanlar birbirleri iin
lumsal insan ya da toplumdaki in yaratlmlardr. Eskia ahlakla
san konu edinir. dev her zaman rnn tm elbette bylesine top
bakalarna ynelik bir tutarll lumsal uzanml deildir. Ahlak bil
dndrecektir. Baz dnrler gi sorununa balayan ilk byk
bir toplumsal gereklilik erevesin ahlak Sokratesden sonra gelen
de erdemlilii bir sknt gibi ele ve Sokratesi diye adlandrlan
alrlar. Stendhal erdemi skc olan filozoflar genellikle erdemli bireyi
ve bakalar iin yararl olan ey toplumsal ykmllklerin dna
lemleri gerekletirme alkanl kmas gereken kii diye dn
olarak tanmlar. Daha Eskiada yorlard, bylece bir eylem ahlak
bata Epiktetos ve M arcus Aure deil bir eylemsizlik ahlak geliti
lius olm ak zere Stoa filozoflar riyorlard. Pyrhon tm yarglar
erdemi toplumsal ykmllkler askya almay (e p o k e), kendini
iinde ele alp deerlendirmiler dingin bir edilginlie (ataraksia)
di. Onlara gre de mutluluk erdem brakmay neriyordu. Ancak bu
li oluun bir sonucuydu ya da er zel eylemsizlik ve dinginlik fel
dem m utluluu am alam alyd. sefelerinin dnda tm felsefeler
Epiktetos yle diyordu: At ar eylemde belli bir etkinlik pay be
k syleyememekten mutsuz mu lirlediler. / Boileau: Erdemli ol
dur? H ayr, koam ad zaman m aktan ok erdem in dostu o l
mutsuzdur. Kpek uamamaktan mak. / B. Gracian: Erdemin yal
m utsuz mudur? Hayr, duyumsa- nzca kendisine gereksinimi var
yamaz olduu zaman mutsuzdur. dr. Erdem insan yaamnda se
nsan aslanlar boazlayamamak- vimli, lmnden sonra da anlas
tan ve olaanst eyler yapama klar. / Mark Twain: Erdemli ol
m aktan mutsuz mudur? Hayr, in mak iyidir. Bakalarna erdemli ol
san bunun iin yaratlm deildir. may retmek daha da iyidir... ve
O ancak utancn, iyiliini, ball daha da kolaydr. / Hesiodos: Er 195
EREK

demin yolu uzun ve diktir, insan ylamayacak kadar oktur. Btn

ilerledike her trl gle kar bu ktlkler, mutsuzluumuzun
n yol kolaylar. / Herakleitos: ve sefaletimizin tek bir noktaya,
Erdem zafere giden en ksa yol hangi tr nesneye akla baland
dur. / Fernando de Rojas: Ger mz noktasna dayanm asndan
ek erdem kltan daha korkun geliyor gibidir. Sevilm eyen bir
tur. / M ontesquieu: Cesaretsiz nesne iin herhangi bir sorun ol
mutluluk, kavgasz erdem olmaz. mayacaktr; bu nesne yitip gittii
/ J. Joubert: Erdem ruhun sal zam an znt duym ayz, o bir
dr. /Aristoteles: Erdem iki k bakasnn eline getii zam an
tlk arasnda bir orta yerdir. / zlmeyiz; onunla ilgili korku, kin,
J.P. Richer: Erdem her zaman g ksacas herhangi bir ruhsal tedir
zelletirmez, ktlk her zaman ginlik duymayz. Gelip geici ey
irkinletirir. / G. Harvey: K leri sevdiimiz zaman btn bu
tlk erdem klnda gezer. / Th. tutkular paymza decektir. (...)
Fuller: Erdemler uyuur, ktlk Ama lmsz ve sonsuz bir nes
ler ekiir. / C.C. Colton: Erde neye ynelen ak ruhu ar bir se
min bitip ktln balad iz vinle, her trl acdan uzak bir
gi pek belli deildir. / Cervantes: sevinle dolduracaktr. (Bk. AH
Erdemin yolu dardr, ktln LAK, AHLAKSIZLIK, BLGE
yolu geni ve aktr. / La Roc LK, FELSEFE, Y)
hefoucauld: Erdemlerimiz ok za
man klk deitirmi ktlkler E R E K (fr. fin; alm. Ende, Zweck-,
dir. Kendini beenmilik arka ing. end, purpose). Ulalmak iste
dalk etmeseydi erdem ok uzak nen nokta. Gerekletirilmesi d
lara gidem ezdi. Zehirler nasl nlen ama. Ynelinen bir son
ilalarn bileim ine katlrlarsa nokta. Her erek bir tasarmn so
ktlkler de erdemlerin bileimine nucudur ve ulalas bir snn belir
katlrlar. / Molire: M oda olan ler. Latincede fini snr dem ek
tm ktlkler erdem yerine ge tir. Kendinde erek, Kant felsefesin
er. / Spinoza: Zenginliklerden de znel ya da greli eree kart
tr kymla ve lmle yzyze olarak nesnel ya da zorunlu erek
gelm i insan rnei pekoktur, tir. znel ya da bireysel erein ev
zengin olm ak iin nice tehlikeyle rensel bir geerlilii yoktur. Buna
kar karya kalm, aptalln ya gre somut varlk olarak insan e
am yla demi insan rnei de itli ereklerin arac olabilir, kendi
pekoktur. Onuru elde etmek ve iin eitli erekler koyabilir; ama in
korumak iin pek kt aclar ek sanda gereklemi olan ussal do
mi insan rnei de az deildir. a bir kendinde erek olarak vardr
Ar hazza dkn olmakla l ve mutlaktr. (Bk. AMA)
mn abuklatrm insan da sa

EREKBLGS (fr. eschatologie',
alm. Eschatologie; ing. eschato-
logy). nsanln ya da evrenin so
nuyla ilgili reti. Erekbilgisi zel
likle dinbilim cilerin konusudur,
zellikle son yargy konu edinir.
(Bk. EREK)
EREKBLM (fr. teleologie; alm.
Teleologie; ing. teleology). Sonlu-
hkla ilgili aratrma. Terimi zel
likle Yarggcnn eletirisi' nde
Kant sk sk kulland. Kant yle
den Bilimlerin genel ansiklopedi
sinde her bilimin yeri belli olmal
dr. Erekbilime hangi yeri verece
iz? O gerek anlamda doa bilim
leriyle mi yoksa dinbilimle mi ilgili
dir? Erekbilim, ereklilii inceleyen
bilgi alan olmakla, mekanikilie
kart olarak, evrendeki edimlerden
herbirinin bir eree gre gerek
letiini varsayar ve bylece zel
likle dinsel bir anlam kazanr. Din
sel erevede yalnz etkin nedeni
deil, sonusal nedeni de varsay
mak gerekir: her eyden nce dn
ya bir sonlulua ya da bir amaca
gre kurulm u olmaldr. Ayrca
nhbilimde erekbilim davranlarn
ereklerini incelemeye ynelik bilgi
alandr. (Bk. EREK)
EREKLK (fr. finalisme; alm.
Finalismus; ing. finalistti). Sonlu
lua belirleyici bir yer veren re
ti. Sonusal nedenlerin varln be neksel yapya, bireyin yetime ko
nimseyen reti. Bu retiye gre
evren bir sona, bir amaca gre d
zenlenmitir. (Bk. EREK)
ERGNLK
EREKLLK (fr. finalit; alm.
Finalitt-, ing. finality). Bir amaca
ya da bir sona ynelik olma duru
mu. Bir amaca ynelik olann z-
yaps. Etkin nedensellie kart ola
rak sonusal nedensellikle ilgili olu.
Biyolojide ve ruhbilimde ereklilik bir
eyi bal olduu btne gtr
me ynelimini belirler. Ruhayntr-
mas rnein bir d amalaryla
ya da eilimleriyle ele alacaktr. (Bk.
EREK)
ERGNLK (lat. pubertas\ fr. pu
bert.; alm. Pubertt', ing. puberty).
ocuklukla yetikinlik aras dnem.
Erginlik her eyden nce bedensel
ve cinsel olgunlamayla belirgindir.
On iki ya da on drt yalarda ba
layan bu dnem ocukluun izleri
ni ve yetikinliin belirtilerini ta
yan olduka sorunlu bir dnemdir.
Bununla birlikte bu dnemde bire
yin dnsel etkinlikleri olduka
yksek bir dzeyde gelimektedir.
Proust Erginlik insann bir eyler
rendii tek dnemdir der. Be
densel ve ruhsal dnmlerle be
lirgin olan ve on sekiz ya da yirmi
yalara kadar sren erginlik dne
minde birey karmak dnsel so
runlarla birlikte cinsel igdnn
youn basks altndadr. Snrlan ol
duka kaygan olan, cinse, corafi
koullara ya da iklim koullarna,
toplumsal-iktisadi etkenlere, gele
ullarna ve kiisel zelliklere gre
deiiklikler gsteren erginlikte bi
reyin mesleki ve toplumsal sorun
lara ilgisi artar, bu arada bireyde
 ERK
baboluk istemine kadar varan bir
zerklik istemi ortaya kar. Duy
gusal yaam derinlemi ve eitli-
lenmitir. an defterleri tutulur, mek
tuplamalar olur. Ar duygusallk
olaan duruma gelmitir; abuk de
iimler, glerken alamaya bala
malar sk grlr. Yetenekler be
lirgin bir biimde olgunlamaya
yztutmutur. Dnsel dzeyde
soyutlayclk eilimi grlr. Birey
kiiliinin gelien koullarna gre
kendine bir yol izmeye, bakala
ryla dnsel ilikiler kurmaya y
nelir yani toplumsallama atlmlan
gsterir. Buna kout olarak siyasal
eilimler ortaya kar, bu eilimler
ok zaman taknla dnr. Er ader gibi adlar dnce tarihinde
gin birey siyasal etki almaya hazr
bireydir. Bu koullarda onun ailesi
ve dar evresi dnda, kuramsal
dzeyde bir eitime gereksinimi
vardr. Bu eitim onu heyecanla
karlad kavramlar zerine bilinli
klacaktr. Erginlikte gecikmeler
ciddi ruhsal sorunlara yol aabilir.
Beden yapsnn geliimindeki bir
gecikme bireyi ykma gtrebilir,
zellikle okulda baarszlklara yol
aabilir, aalk duygular yarata
bilir. N e ocuk ne yetikin olan bi
rey zaten sorunlu bireydir, onun bir
de bir takm eksiklik duygularn
dan giderek ykma uramamas iin
evrenin ona anlayla ynelmesi
gerekir. (Bk. OCUKLUK, YET
KNLK)
E R K . Bk. G.
198 E R M L K (fr. theosophie', alm.
Theosophie; ing. theosophy). Mec
zupluk. Tanrnn bilgisine gizemli
yollardan hatta byclkle ula
maya alan retilerin genel ad.
Tanrya kavumay amalayan din
sel reti. Ermilik insann gizemli
yollan izleyerek ya da isel deneye
dayanarak dorudan doruya Tan-
rya ykselebildiini, doal dzen
den tanrsal dzene basamak ba
samak kabildiini, bylece tann-
sal kla aydnlanmak noktasna
ulaabildiini benimseyen tm din
sel inanlarn genel addr. Ermili
in kkeninde din bilgisi kadar er
dem, erdem kadar ilecilik vardr.
Paracelsus, Jacobi, Franz von Ba-
ermiliin balca temsilcileridirler.
Kant, Schelling, Hegel gibi filozof
larda bile ermilikten bir eyler bu
labiliriz. XIX. yzylda Almanyada
nl filozof J.G. Fichtenin olu
Herm ann Em m anuel Fichte bir
kurgusal ermilik okulu kurdu,
okulun amac felsefi dnce de
neyleriyle T an n yla zdelem e
amacn gerekletirmekti. (Bk.
LECLK, GZEMCLK)
E R O S (yun. sz.). D ostluk
duygusuna kart olarak ak arzu
su. Eros ak tannsdr, ok zaman
ar ya da abartlm ve sevecen
likten yoksun kalm cinsel eilimi
dndrr. Eros kavram lml
anlamda kullanld zaman en ge
nel erevede cinsel eilimi kar
lar. Hesiodosun lmsz tanrla
rn en yakkls diye tanmlad
Eros en eski anlatlarda arbal bir
 ESM

delikanl olarak tanmlanmtr. Da ESENLKDUYGUSU (fr. eupho-

ha sonra iirlerde ktle eilimli rie; alm. Euphorie; ing. euphory).
bir yeni yetme olarak gsterildi: Genel honutluk duygusu. Belirsiz
Yrei kt m kt, diliyse bal dinginlik duygusu. B ulank bir
dan tatl. Symposiorida Platon onu biimde kendinden ve evresinden
bmekle bilmemek arasnda bir ara honut olma duygusu. Grnr bir
c sayarak yceltir, ona bilgiye y nedene dayanmayan erin duygu
neliin itici gc olarak bakar. Po- su. Esenlikduygusu her eyden n
ros (are) ile Peniann (Yoksul ce bedensel dzeyde kendini gs
luk) ocuu olan Eros hem ana teren ve ruha yaylan bir duygu
sndan hem babasndan baz zel dur. Ribot yle der: Bu, her eyi
likler almtr. Yoksuldur, kabadr, pembe grmeye, yaama sevinci
pistir, serseridir, bu yanyla anas ni, kendiliinden ve anlk bir iyim
nn oludur. te yandan iyinin ve serlii tadmaya dayanan genelle
gzelin peindedir, yiittir, ser tirilmi bir eilimdir. Esenlikduy-
vencidir, dncelidir, bu yanyla gusunun olaan ve hastalkl biim
d a b a b a sn a benzer. G id erek , leri vardr. Olaan biimleri bilin
Eros yalnzca ak arzusuna kar cin salkllyla ya da mutlu bir
lk olan bir kavrama dnm zihinsel dengeyle belirgindir. Baz
tr. nsani akn bir kutbunu Aga- kiiler kiilik yaplar gerei esen
pe olutururken br kutbunu Eros likduygusu ve iyim serlik iinde
oluturur. Agape akn iyiliki, z olurlar. Ancak zihinsel yetersizlik
verili, sevecen yann, Eros kaba- durumlarnda ya da hastalkl ruh
saba yann simgeler. Freudu dil sal durumlarda da bu gibi duygu
de bu terim, enejisi libido olan cin lar yaanlr. Zihin geriliklerinde,
sel edimi aklar, bylece bir an manilerde, uyuturucu bamllk
lamda cinsel igdyle zdelemi larnda esenlikduygusu hastalkl
olur, arzunun belirleyicisi durumu yapnn bir belirtisi olarak kendini
na gelir, hatta tensel arzular ara gsterir. Baz hastalkl durumlar
maya ynelik itkileri karlar. Bu da esenlikduygusunun byklk
anlamda erotizm baz bedensel bl duygusuna doru gelitii grlr.
gelerin cinsel hazz salamak ze Esenlikduygusu bazen fiziksel ve
re uyarlmaya ve edime yatknl zihinsel yetersizliin ya da kn
anlamna gelir. Freudu anlamda tnn bir yansmas olarak ortaya
Eros, Thanatosla kar karya ko kar. Veremlilerin son dnemlerin
nulur. Kat ya da kaba davranla de bylesi duygularla dolu olduk
aklanan ykc ilke Thanatosa lar grlmtr. Bunamalarda da
(lm) karlk Eros yapc, yeti esenlikduygusu kendini gsterebi
tirici, birletirici ilkedir. (Bk. AK, lir. (Bk. MUTLULUK)
AGAPE)
ESM (fr. aura\ alm. Aura; ing. 199
aura). Baz hastalklarda nbetten dzeyde biimler yaratmak zere
nce grlen sknt. En ok sara birbirlerine kavuurlar. Bu bulu
da belirleyici olan esim histeride ve mada ya da rtmede estetik nes
sinir bunalmlarnda da ortaya nenin kuruluu gerekleir ya da
kar. Bu hastalklarda nbetin esim- temeli atlr. Esin bir heyecandr, dz
siz balad da olur. Esim yanlsa bir fikir olmaktan tede bir duygu-
m alarla belirgin bir olgudur. Wil- sallk-dnsellik edimidir. Kkleri
sonn saral bir hastadan dinledii d dnyada olduu kadar i yaa
izlenimler yledir: Dama oynu mn derinlerindedir. Buna gre esi
yordum, keskin bir kezzap koku ni yaptlamaya yatkn zellemi
su ve tad aldm. Deniz tutmasna dnce diye belirleyebiliriz. Sez
uram gibi iim bulanyordu. Bo- gisellikle belirgin olan bu dnce
uluyormuum gibi geliyordu ba bir apaklkta kendini sezdirir, bu
na. Benim iin salon bu kokuyla do nunla birlikte kaygandr ve dn
lu gibiydi. Sonunda kustum. ok meye yatkndr. Hem bir edimlilik
tiz an sesleri duydum. anlar ok hem bir gcllktr. Esinde anlk
grltl alyor gibiydi. Yllardr bir karlay, hzl bir deer yarg
tandm bir dostumu grdm o s vardr diyen H. Delacroix esin
sra, gemite yaptm gibi konu le yaratmay birbirine yakn durum
maya dalmtm onunla. Tm sa lar sayarak yle der: Esinle ya
ra nbetlerinin esimle balamas gi ratmay kart durum lar saymak
bi bir zorunluluk elbette yoktur. doru deildir. Yaratma srasnda
(Bk. HSTER, SNRLLK) esin yeniden kendini gsterebilir.
Baz sanatlarda yaratm a esin
ESN (lat. irspiratio; fr. inspira- edimlerinin birbirini izleyiinden
tion; alm. Inspiratior, ing. inspi- baka bir ey deildir. Yaptn do
ration). Sanaty anlk bir itkiyle uunu kendiliinden bir gce, ge
yaratmaya yneten ruhsal etkinlik liimini de dnsel bir yetiye ba
ve bu etkinlikle ortaya kan duygu layp kmak ii basitletirmektir.
ve dnce btn. Zihnin yarat H. Delacroix bize esinin bir tr
c etkinlii balatma durumuna gir kendiliinden arayn sonucu ol
mesi. Esini doast glerin ruh- duunu bildirir: Birok estetik esin
sall etkilemesiyle ortaya kan ya durumuyla ilgili dikkatli bir incele
ratc ynelim olarak dnenler de me sanrz unu ortaya koyacaktr:
vardr. Esinin bu duygucu ya da ok zaman esinde yeni gibi gr
gizemci anlatm bugn elbette ok nen fikir sanatyla yaam, onda
eskimitir. Esin yaratcnn yeni ya gelimi ve bir an gelip yeni deeri
da zgn bir ynelim idir ya da kazanm eski bir fikirdir. ok za
Valerynin deyiiyle yaratcy gz man onun uzun sre rtl, ke
lemci durumuna indirgeyen varsa fedilmemi kald, sonra esin bi
ymdr. Esinde zneyle nesne st iminde kendini ortaya koyduu
 ESTETK

grlr. Bilinsiz ya da bilinli ha bir nitelikler bilimi olacaktr. Bu

zrl oluturan budur, esin onun yolda ada estetikiler tam an
sonucundan baka bir ey deil lamnda somuta ynelik bir tutum
dir. H. Delacroixya gre Esin la bir laboratuar estetii kurma a
lenmi fikir ok zaman birok tas bas iindedirler. Eski estetik yal
lak arasndan yaplm bir seimin nzca soyut Gzel aratrm asna
sonucudur, olaanst bir grn dayanyordu ve onun somut g
t olmaktan ok seilmi bir ey zelle, gzelin en yksek dzeyde
dir, bu da esinin yazgsal zyapsna younlat ve billrlat sanat
kardr. Esin gene de bir ama yaptyla pek ilgisi yoktu. Btn es
duygusu verir. H. Delacroixnun ki estetikler Platon estetiinin de
dedii gibi Kendimizi kendi st iik yorumlar gibidirler. Platon,
mze ykselmi ve alm duydu gizemli-ileci bilgi anlay ere
um uz zam an ancak kendim izi vesinde mutlak gzeli ya da ken
esinlenmi duyarz. (Bk. ESTE dinde gzeli aratryor, bu dn
TK, SANAT, YARATMA) yadaki gzeli ya da gzelleri vare-
den asl kayna kavramaya al
E S T E T K (fr. esthtique; alm. A- yordu. XVIII. yzyldan sonra
esthetik; ing. aesthetics). Gzel- bu verimsiz estetik yerini zellikle
Me ilgili aratrma alan. G zelin alman yazarlarnn temellendirdii
bilimi ya da bilgisi. Estetiin alan bilimsel estetie brakmaya bala
olduka kaygan ya da kaypak bir d. Baumgarten estetiin bilim ol
alandr. Bu da konusunun genili duunu syleyen ilk kii oldu. Ba
inden ya da usuz bucaksz e umgarten estetii mantn altn-
itliliinden ve yntemlerinin ok da bir alan sayyor, estetikte m an
kesin olmayndan gelir. Klasik tn yasalarna benzer yasalar
anlamnda estetik bir metafiziktir, aratryordu. Ona gre mantn
m etafiziin ya da felsefenin bir kk kzkardei estetik, gzelin
parasdr. ada estetik metafi yasalarn ortaya koym akla y
zikten olduka uzaklam bir bi km lyd. ada estetie en
limsel aratrm a alandr. Gn byk atlmm Lessing kazandr
mzde estetiin bilimselleme yo d. Lessingin estetik aratrmann
lunda urad glkler belki de temeline uzam ve zaman kav
hibir zaman tam olarak aama ramlarn koymas yeni bilimsel
yaca engellerle ilgilidir. Bilimsel estetiin doumu anlamna gelir.
lik znel etkenin da atlmasn, Bu da Baum gartenin ngrd
yalnzca nesnel enin gz nn biimde estetiin duyumlarn bi
de tutulmasn ngrr. Oysa g limi olmasn salayacaktr. By-
zelin kayna olan sanat yapt bir lece estetik soyut gzel aratrma
zne-nesne btndr. Bu yzden sndan ayrlarak gzelin asl kay
estetik bir bilim olacaksa elbette nana, sanat yaptlarna ynelir ve 2 0 1
ESTETK

sanatlar bir btn olarak ele alr, sanla btnletirirler. Bu yzden

buna gre sanatlarla ilgili ayr ayr dir ki bir iir bizde mimarlkla ilgili
estetiklerden ok tek bir estetiin bir etki yaratabilir, bir mimarlk ya
yasalar ya da kurallar aratrlr. pt bize bir iiri dndrebilir.
Estetiin btnsellii konusunda Watteau ya da Corot ressam lar
H enri D elacroix unlar syler: arasnda airdirler, Lamartine ya
Bir mimarlk, bir resim, bir m da Baudelaire airler arasnda m-
zik elbette vardr. Ama ayr ayr zikidirler (H. D elacroix). Ne
estetik trler, ayrca her sanatn mzik sanld kadar sezgisel ne
iindeki ayr ayr cinsler yakndan iir sanld kadar kavramsaldr.
incelendiklerinde birbirlerine kar Her sanat yapt, barndrd sim
rlar ve bazen birbirlerinde erir gelerle, hem duygusal hem dn
ler. Baz filozoflarn sanatlar s sel dzeyde bir anlam yumadr.
nflandrm as, rnein Schopen- Sanat zihniyle gren ve gste
hauerin mimarlkla balatp m ren kimsedir. O bir dehadr. Deha
zikle b itird i i sn flam a ya da olaanst bir g olmaktan ok
Hegelin iiri en baa koymas a bir grme ve kurma yatknldr,
da bak alar iinde hibir kar bir vergi olmaktan ok bir kaza
l olamayan bir tutumdur. Res nmadr. Sanat yaptn bir deha r
min gz, mziin kulak saylmas n durumuna getiren, st dzey
estetiin anlamn doru kavraya- de zihin etkinliidir. Yaratma bu et-
m am aktan gelen belirlemelerdir. kinliin mutlu sonucudur. Henri
Estetik yarg algda ya da duyum Delacroixnin dedii gibi Sanat
dzeyinde balayan, duygusallk her zaman yaratcdr. Hibir yer
ta ve dnsellikte yetkin anlat de, gerekliin dnyasnda da l
mna ulaan bir sezginin yanss kselin cennetinde de hem en ele
dr. M zikiden mzie yatkn bir geirilecek dolaysz bir veriye, t
kula olmaktan tede mzie uy myle kurulmu bir ze raslama-
gun bir zihni olan insan anlarz. yz. Sanat dzeyinde deney ve
Sanatta grmekten ok bakmay yaam ancak yaratmayla olasdr.
bilmek nemlidir. Bu da gzm Sanatsal imge hibir zaman bir e
zn bize tad verilerle yetinme yin sunumu deildir. Sunum sa
mek ve gereklii biraz da kendi natnn oluturduu eydir, eya
gzmzle grmek anlamna ge dan sanatnn tad eydir. Sa
lecektir. Derin isel yaplar iinde nat fikri gerekliin ta kendisi
zaman ve uzam kavramlar zeri olan eyden giderek kurar ve ger
ne kurulmu olan tm sanatlar bir ekliin ta kendisi olan yaptla fi
btn olutururken doay ya da kirden eye ular. Leonardo da
gereklii yanstmakla kalmazlar, Vinci resim dnsel bir eydir di
onu yorumlarlar, yeniden biim yordu. Doalc resim bilmeden l
lerler, ona insan katarlar, onu in kseldir. Sanat her eyden nce
bir madde lkcldr. En azn
dan sanat zorlamad srece
model gizini ressam a vermek is
temez. A slna en ok benzeyen
portrede biz hem sanaty hem
modeli buluruz. Baudelaire hakl
olarak portre bir tarih ya da ro
man olabilir diyordu. Ancak her
iki durum da da yaratc bir g
kendini gsterir. Portreden uzam
la ve dsellikle bir iir karmak
lam tamna yaratmaktr. Yaratmak
her eyden nce bir dnce edi
mini, sonra da bir eylemi gerek
letirmektir. Estetik bu dnsel
ve yapay yarata yneltilmi bir
eletiridir, bu eletiri ondaki nite
likleri kavramakla ve bu nitelikleri
kavramlara balamakla gerekle
ir. Estetik bir nitelikler bilimi ola
rak dnlmelidir. Bu erevede
estetik aratrm a hem rnekten
kavrama hem kavramdan rnee
ynelecek, hem tmevarm yn
temini hem tmdengelim yntemi
ni kullanacaktr. Lalo yle der:
Estetiin yntemi tmdengelime
mi tmevarma m dayanmal? Bu
gn buna tek bir yant vermek ola
naksz: srasnda biri srasnda
br olmal. atkl grnen bu ce', alm. Aequipollenz; ing. aequ-
iki yntem bir aratrma dzenin
de sk skya birbirine baldr, ay
rlm az. Estetikte kurama arlk
verme tmevarma zellikle ynel
meyi gerektirir. Kuram m uygu
lama m tartmas estetii iki ayr
yne ekiyor. Buna gre birinci
planda laboratuvar tekniklerine y
nelmi bir aa estetii yannda
kuram ne karan yukar esteti
inden szedebiliriz. Aa este
tii bir deney estetii olurken yu
kar estetii eski estetie yani me
tafizik dzeyindeki estetie yak
lamaktadr. Belki de estetikte en
salkl bak aay yukardan
ayrmayan bak olacaktr. (Bk.
SANAT, YARATMA)
E B M C L K (fr. isom or
phisme', alm. Isomorphismus\ ing.
isomorphism). Varlkta ayr ayr ke
simlerde benzer biimlerin varol
duunu ileri sren gr. Ruhbi-
lim de, biim o k u lu n u n ruhsal
biimler, beynin fizyolojik biimle
ri ve maddenin fiziksel biimleri
arasnda benzerlik ya da zdelik
bulunduunu bildiren kuram. (Bk.
BM)
E D E E R L L K (fr. quivalen
ce', alm. Aequivalenz; ing. equi-
valency). Ayn deerde olan iki -
yin durumu. Nicelik ya da nitelik
bakmndan karlatrldnda bir
birine denk olan iki ayr eyin du
rumu. (Bk. DEER)
EG E ER LLK (fr. quipollen
ipollency). Ayn anlama gelen iki
nerm enin durum u. A ralarnda
mantksal eitlik bulunan iki ayr
nermenin durumu. (Bk. NER
ME)
EK (fr. eu//; alm. Schwelle, Re-
izschwelle; ing. threshold). Bir uya
rann bir yant ya da tepkiyi olu
turabilecek enaz etkiyi ortaya koy
ETLK
mas. Daha az alglanamaz olan s
nr younluk. Bir durumu yarata
bilecek enaz uyanm a mutlakeik
denir. Saatin tik-taklarn duyabil
mesi iin kulamn saate ne kadar
yaklamas gerekir? Balangtaki
uyaran deitirebilecek enaz nite
lie de ayrm eii denir. Srtm ve yaarlar der. Bununla birlikte
daki ykn zerine ka gram ar
lk konulduunda nicelik artn du
yabiliyorum? Eik bireye gre de
iiklik gsterir, bu deiiklikte ya,
salk durumu, duyumsal yatkn
lk derecesi, deneyimlilik gibi be
lirleyici durumlar szkonusudur.
(Bk. UYARAN)
E L E V L L K (fr. synergie;
aim. Synergie; ing. synergy). Ayr
ilevleri olmakla birlikte btnsel
bir etki yaratan etkenlerin ortakl
. Ayn sonucu yaratan etkenlerin
ortak eylemi. Toplum yaamnda
sanayi, ticaret ve kurumlar eilev-
lidir. Bedende de sindirim, dolam,
solunum aygtlar eilevlidir. (Bk.
ETKEN, LEV)
E T L K (y u n . is o te s ; lat.
aequalitas; fr. galit; aim. Gle-
ichheit; ing. equality). zde iki
niteliin durumu. Doas ayn olan
iki eyin durumu. Eitlik, en ge
nel anlamda, bir toplumdaki ye
lerin ayn haklara ve ayn ykm
llklere sahip olmasdr. Klelik,
serflik, soyluluk gibi snfsal ayr
calklar eitlii ortadan kaldrr.
Eitlik her yurttan u ya da bu
biimde eit haklara sahip olmas
n gerektirir. Bu da her eyden n
ce seme ve seilme hakkna sa
hip olula belirgindir. Eitlii yasa
dzeni gvence altna alr ya da
eitlik adaletli bir dzende sala
nabilir. 1789da yaymlanan nsan
haklar bildirisi tm insanlar ya
sal adan zgr ve eit doarlar
insanlarn bu eitlik koullarna ula
abilmi olduklarn sanmak yanl
mak olur. Eitlik gnmz toplum-
larnda ulalm bir amatan ok
bir iyi niyeti dndrmektedir.
nsanln kuruluundan bu yana
varln srdren kadn-erkek
eitsizlii am zda da ortadan
kaldrlabilmi deildir. Erkek ok
zaman kadn ikinci snf bir varlk
gibi deerlendirmekte, onu zel
likle ocuk dourmak ve ev ile
rine bakmak zorunda olan bir y
km l yerine koym aktadr. Bu
eitsizlik ya da bu ayrlk gl
cins ve zayf cins gibi ayrm
larda iyice belirginlemektedir. Bu
anlay kz ocuklarda daha kk
yalarda aalk duygusu olutur
maktadr. Kzlar erkek ocuklar
kadar deerli olmadklar duygu
sunu yaamaktadr. Ailenin srd-
rcs ok yerde erkektir ve ok
yerde kz ocuun dnyaya gel
mesi bir sevin nedeni olmaktan
ok bir znt nedenidir. Bu ko
ullarda aalk duygular iinde
byyen kz ocuunun iyi bir an
ne olmas olas deildir. Pekok
kadn bu eitsizlie erkenden bo
yun emekte, kendisi iin ng
rlen ilevleri hi tartm adan ye
rine getirmek durumunda kalmak-

todr. Vauvenargues Eitliin bir
doa yasas olduu doru deil
dir der. Ona gre doa hibir e
y i e it k lm am tr. E u rip id es
'Eitliin adndan baka bir eyi
yoktur diye dnyordu. Doa
da eitsizlik fikri Be parman
bei bir deildir ilkesiyle akla
nr. M ontesquieu insanlarn eit
doduunu ama eit kalamadn
dnr. / E. Herriot: Eitlii bil
dirm ek onu gerekletirm ekten
daha kolaydr. / Voltaire: nsan
lar eittir, onlar ayran dnyaya
gelileri deil yalnzca erdemleri
dir. / G. Orwell: Btn hayvan
lar eittir, baz hayvanlar baz hay
vanlardan daha da eittir. / Flau
bert: Eitlik kleliktir. te bu
yzden seviyorum sanat. En azn
dan bu dler dnyasnda her ey
zgrlktr. / Montesquieu: De
mokrasi sevgisi eitlik sevgisidir.
An eitlik istemi tek kiinin zor
balna yol aar./ H. de Balzac:
Sevin ancak kendini eit duyan
insanlar arasnda koyulur. / S.
M archal: Btn sanatlar yokol-
sun gerekirse - Bize gerek eitlik
kalsn yeter. /Robespierre: Kral
lk bitti artk, soyluluk ve ruhban
da yokoldu. imdi artk eitliin
egemenlii balyor. / P. Leroux:
nsanlar arasnda adalet ve eitlik
olduunda ben dnyada olur mu
yum? / G. Sand: nsanlara ada
leti, eitlii neren bir T anndan
bakasna inanmamal. / J. Ferry:
Eitlik insani ilerlemenin yasas
dr. O bir kuramdan daha ok bir
eydir; bir toplumsal olgudur, bal
ETKLEM
olduumuz toplumun z ve ya-
salldr. (Bk. DEMOKRAS)
ES Z (fr. tautologie; alm. Tau-
tologie; ing. tautology). znesi ve
yklemi ayn kavram karlayan
terimlerden kurulmu nerme. Ayn
fikrin deiik terimlerle ya da ner
melerle yinelenmesi. Gereksiz yi
neleme. Hibir evli bekar deildir
ya da Btn kadnlar duyguludur
ve hibir kadn duygusuz deildir
gibi belirlemeler buna rnek olabi
lir.
ETK EN (lat. factor; fr. facteur;
alm. Faktr, ing. factor). Bir so
nucu yaratan ya da bir sonucun ya
ratlmasna katkda bulunan. Belli
bir sonucun ortaya kmasnda be
lirleyici olan. (Bk. ETMEN)
ETK(Iat.iw/7we/iza; fr. infuence;
alm. Eirfluss; ing. influence). Br
eyin bir baka ey zerindeki ey
lemi. Etki ok zaman yava kou
larda gerekleir ve bir rpda se-
zilemez. Etki genellikle sonulanyla
kendini belli eder. (Bk. ETKLE
M)
E T K L E M (fr. interaction).
Karlkl etkilenme. nsan yaam
tek ynl etkilenm elerden ok
etkileimlerle ya da karlkl etki
lenmelerle belirgindir. Tm birey
ler, tm kurumlar etkileirler. Alt
yap styapy etkilerken styap da
altyapy etkiler yani her iki alan
arasnda bir etkileim dzeni var
dr. Etkileim insan yaam nn
 ETKLLK

uzamda ve zamanda zorunlu bir nermede zneyle yklemin yer

kouludur. Yaam bu anlamda bir lerinin deitirilmesi. Her P, S dir:
sonsuz etkileim ler alan olarak her S, P dir.
grnr. (Bk. ETK)
EVRE (fr. stade; alm. Stadium;
ETKLLK (lat. efficacitas; fr. ing. stage). Bir oluumun ya da bir
efficacit', alm. Wirksamkeit', ing. geliimin bir dnemi ya da an. Bir
efficacy). Etki yaratabilme gc. evrimin birbirini izleyen anlarndan
Beklenilen etkiyi ortaya koyabilen herbiri.
eyin nitelii. Az abayla ya da az
gle en iyi sonucu elde etme EVRE KANITI (Yunan filozofu
yatknl. (Bk. ETK) Eleal Zenonun varln birliini,
devinimin olanakszln gstermek
ETKNLK (lat. activitas; fr. ac iin ileri srd kantlardan biri.
tivit; alm. A ktivitt, Ttigkeit', Belli bir noktalar dizisi biri duran
ing. activity). Eylemde bulunma br ters ynde ilerleyen iki dizi
gc. Etkileme gc. Etkin olann nin yanndan getiinde ayn zaman
zyaps. Bir canl varln eylem parasnda hem ksa hem uzun bir
lerinin toplam. (Bk. EYLEM) yolda ilerlemi olacaktr. Zenon pek
de anlalr olmayan bu kantnda
ETMEN (lat. agens; fr. agent; alm. grelilie dayanarak devinimin ola
Wirkende; ing. agent). Eylemde bu nakszln gstermek ister. (Bk.
lunan. Biretki ortaya koyan. (Bk. ELEA OKULU)
ETKEN)
EVREN (yun.& oiffio5;lat.
ETNOGRAF. Bk. BUDUNBL- u n iversu m ; fr. urtivers; alm .
GS. Weltall, Universum; ing. universe).
Varolan her eyin btn ya da
ETNOLOJ. Bk. BUDUNBLM. toplam. Uzamda ve zamanda va
rolan her eyin btn. Grnr
E V H E M E R O S U L U K (fr. olan her ey. Btn insanlk. B
evhmrisme; alm. Evhemerismus; tn dnya. Dind bak evreni iin
ing. evhemerism). Tanrlarn ger de insann da yer ald salt mad
ekten yaam ve ldkten sonra desel bir btnlk olarak grr. Yu
yceltilmi kahramanlar olduklar nanllar evreni bir Kosmos olarak
n ileri sren K yreneii filozof Ev- gryorlard yani dzenli ileyen
hemerosun retisi. dizgesel bir yap olarak gryor
lard, zellikle Pythagoraslar ev
EVRME (yun. antistrephon; lat. reni bu anlamda belirliyorlard. n
conversio; fr. conversion; alm. ce Khaos vard yani karanlk ve s
206 Umkehrung; ing. conversion). Bir nrsz boluk vard, daha sonra Kos-

wtos olutu. Dinci bak evreni her
zaman bir yarat olarak grd.Ya-
n ta n m rn olarak grd. Bilim
sel bak evreni fizik dnya olarak
deerlendirir, bu fizik dnya her ba
kmdan bilimin konusudur: bir ol
gular alandr, onda olgular arasn
daki belirli ilikileri bulup ortaya
karmak gerekir. Bilim ler yasaya
bylece ykselmektedir. Yenian
balarna kadar evren tablosu Aris
totelesin izgilerini korayarak sr
d. Aristoteles bize ortasnda Dn-
y ann bulunduu dokuz gkten
oluan bir evren tablosu izmiti.
Hristiyan dnrleri Tanrnn en deci bak asna gre her eyin
sevgili varl olan nsan evrenin
en ortasna yerletiren bu gr
benimsediler ve sonuna kadar sa
vundular. Ancak gkbilimsel ara
trmalarn ortaya koyduu bulular
karsnda bu dsel evren tablosu
ykld ve yerini ortas da kenarlar
da olmayan ve ne olduu iyi bilin
meyen snrsz boluk fikrine brak
t. (Bk. DNYA)
E V R EN B L M (fr. cosmologie\
aim. Kosmologie; ing. cosmology).
Dnyayla ilgili bilimsel aratrma
alan. ki trl evrenbilimden s-
zedebiliriz; deneysel evrenbilim ve
ussal evrenbilim. Wolff evrenin ge
nel yasalarn deneysel ve metafi
zik dzeyde ele alacak bir bilimin
varlndan szetti. Kant, buradan
giderek evrenin kkenini ve yap
sn ele alacak bir bilgi alan belirle
di: ussal evrenbilim. Elbette Kant
anlaya gre bu bilim atklarla
ilgili olacakt, nk insan usu Ev
EVRENSEL
renin bir balang ve bir biti nok
tas var mdr? (zamanda ve uzam
da) gibi sorunlar zmleyebilecek
gibi deildi. (Bk. EVREN)
EV R EN D O U M (fr. cosmo-
gonie; alm. Kosmogonie; ing.
cosmogony). Dnyann kkeniyle
ve oluumuyla ilgili genel aratr
ma. Bu aratrmalar zellikle mi
tolojik dncede, eitli sylen
celerde yer alr. ki tr evrendo-
umdan szedebiliriz. Dinci bak
asna gre evren maddesel olma
yan kaynaklardan gelmedir. M ad
kkeninde maddesel elerin ya da
atomlarn bulunmas gerekir. Ev
renin oluum unu raslantsal ne
denlere balayan dnrler de
vardr. (Bk. EVREN)
EV R EN SEL (fr. niversel; alm.
allgemein; ing. universal). Tim
evrenle ilgili olan. Tm varlklarla
ya da fikirlerle ilgili olan. Evrensel
olan, basz ve koulsuz genelge-
er olandr, onu genel olanla ka
rtrmamak gerekir. A priori olan
evrensel olandr, genel olan deil
dir. Bir baka bakmdan, evrense
lin ussal olduunu syleyebiliriz:
evrenseli tm evarm yntemiyle
elde edemeyiz. rnein K antda
zihnin kategorileri evrenseldir,
bunlar bu yzden salt bir ussal bir
aratrmayla ortaya karlm lar
dr. Oysa zihnimizdeki herhangi
bir kavramn tmevarm ya da de
ney yoluyla elde edildiini syle
yebiliriz. Usta belirleyici karl 207
EVRENSELCLK

olmayan eylerin, ne lde yay soruna yle aklk getirecektir:

gn olurlarsa olsunlar, evrensel ol Doru ne lksel biimde (evren
madklar kesindir. Evlilik kurumu seller) ne de bireyde (adsallar) bu
genel bir kurum dur ama evrensel lunmaktadr. Yalnzca birey vardr
bir kurum deildir. Port-RoyaPci- diye dnenler tr ortadan kal
ler m etafizik olarak evrensel drmaktadr, bizde yani zihnimiz
nermelerle yani kesin olarak ev de varolan biimi ortadan kaldr
rensel nermelerle ahlaksal ola maktadr. Gerek olan doru ya
rak evrensel nermeleri yani zel da doru olan doru bu iki eyi
durumlar ieren nermeleri birbi birletirmeli ve onlar bir btnde
rinden ayrmlard. Btn kadn kavramaldr. (Bk. EVREN)
lar ok konuur nermesi ahlaki
olarak evrensel olmak gerekirdi. E V R E N S E L C L K {ir.universa
Evrenseller. Porphyriosun bir so lisme; alm. Universalismus', ing.
yut kavramn bir zneye balan universalism).insanlarn sonunda
ma biimiyle ilgili olarak ortaya kurtulua ereceklerini ne sren
koyduu be kategori: cins, tr, inan ya da reti. Evrenselci-lik
zgl ayrm, zg, raslant. H a y a ln z c a b ir inan d e il ayn
an bir insandr (tr), ayn zaman za m a n d a fe lse fi b ir b a k tr.
da bir hayvandr (cins), ussaldr Evrenselciler gereklii bir btn
(zgl ayrm), konuabilir (zg), olarak grrler. Buna gre birey
u anda konumaktadr (raslant,). h i b ir za m a n te k b a n a
E vrenseller so ru n u : O rtaan" olamayacaktr, yaltk bir yaam
sonlarna doru ortaya kan bir s re m e y e c e k tir. B u a n la m d a
tartm a. Evrensel kavram larn, evrenselcilik bireyciliin kartdr.
rnein insan ya da canl kavra B ire y c i g r t m b ire y le ri
mnn gerek bir karl var m birbirinden kopuk, tam anlamnda
dr yok mudur? Bu tartma ger y a ltk v arlk lar o larak grr.
ekilik, kavramclk, adclk gibi Evrenselciler bireyi bir ama deil
bak alar iinde zlmeye a ara sayarlar, am a btnsele,
llmtr. Tartmann tohumunu btn insanla kavum aktadr.
III. yzylda Porphyrios u sz B tn in san lar ok byk bir
leriyle atmtr: nce, cinsler ve aile n in , in sa n lk a ile sin in
trler konusunda balca sorun, bu bireyleridir. (Bk. ZGECLK)
eylerin kendi kendilerine varolan
gereklikler mi yoksa yalnzca zih EV R M (lat. evolutio; fr. volu
nin basit kavramlar m olduunu, tion; alm. Evolution, Entwicklung',
ayr m olduunu, yalnzca duyu ing. volution). Belli bir amaca y
lur eylerde ve duyulur eylere g nelik dnm. Bir yapdan daha
re varolan eyler mi olduunu bil st bir yapya ulaan dnmler
mek sorunudur. Claude Bem ard dizgesi. Srekliliiyle devrim fk-

rinden ayrlan ya da hatta devrim
fikriyle kartlaan evrim fikri belli
bir amaca ynelik dnmler di
zisini ya da zincirini dndrr.
Evrimde belirleyici bir d neden
deil, oluumu batan sona srd
ren ve gvence altnda tutan bir i
neden dnlr. Daha basit bir de
yile, her ey ancak kendi iinde
evrimlenir, evrimin d koullan olsa
da evrimlenen varlk kendi evrim
koullarn her eyden nce ken
dinden getirir. Oluum ya da geli
im kavramnn bir eree gre d
zenlenmi biimi olan evrimde biri
brnden kan, biri brnn so dnmc grte tm trlerin
nucu ve yetkinlem i bir biimi
olan deiik ardarda durumlar sz-
konusudur. Bu geliim her zaman
zamansal bir geliim olmakla ev
rim fikrini tarihsellik fikrine yak
latrr: zamand evrim dnmek mi deildir, dnyayla btnlemi
elbette olas deildir. Bylece ev
rim, belli bir sre iinde nedensel
likten sonusalla doru gelien bir
devinim olur. Her zaman st bir bi
ime ynelile belirgin oluuyla her
evrim bir basitten bir karmaa
doru gelimektedir. Buna gre ev
rim fikri nedensellik kavramna s
k skya baldr. Nedensiz hibir
ey gereklemez, hibir ey belli
bir etki yaratmadan yokolmaz g
r evrim ci dncenin zn gelir. Ancak evrim dncesinin
kurar. Evrimci dncede her ey
bir ncekinin sonucu ve bir sonra
kinin nedenidir. Evrimci bak ne
densellie dayal olmakla tm mu
cize fikrini yoksar, tm doast
n yadsr, dikkatini yalnzca doa
nn olgulanna yneltir ve byle ol
EVRM
makla bir tr olumcu bak as
ortaya koyar. Kk XVII. yzyln
bilimsel grlerine dayanan evrim
cilik her eyden nce yermerkezli
evren dncesini ve insanmerkezli
yaam fikrini ortadan silmitir, da
ha tede tm dorulanamaz gr
leri ve nyarglar yadsr. Tm l
ksel imgeleri de ykan evrimcilik
bu yanyla zellikle dinci evrele
rin tepkisini ekmitir. Evrimci ba
ka gre tm organik biimler bir
birlerinden tremilerdir, bu tre
mede geliim izgisi en basitten en
karmaa doru uzanmaktadr. Bu
birbirinden tredii benimsenmi
tir. Bu gre gre dnyann bu
gn gibi dn de gizlerle, gizlilik
lerle dolu deildir: insan dnyaya
bir yerden gelmi ya da gnderil
durumdadr, dnyann bir paras
dr, yleyse insan trlerin olutur
duu zincirin son halkasdr. Bu du
rumda br dnyadan bu dnyaya
gelmi ya da indirilmi ruh fikrinin
yerini fizyolojik ilevlerin sonula-
n ya da uzantlan olarak gerekle
en bir ruhsal etkinlik fikri alr, bu
erevede beynin ve omuriliin i
levi belirginleir. Evrim denildii za
man aklmza ncelikle Darwin ad
onunla baladn sylemek do
ru olmaz, evrimin kaynaklar daha
eskiye dayanr. Ama bu balang
ok da eski deildir, zellikle XVII.
yzyldan daha eski deildir. Evri
min temelini oluturan geliim fik
rinin ilk biimine Leibnizde rasla-
 EVRM
rz. Filozofa gre monadlar gemi
lerinin izlerini ve geleceklerinin tas
laklarn kendilerinde tarlar. An
cak bu gr evrimi aklayacak
bir gr deildir. XVIII. yzyln
sonlarnda ve XIX. yzyln bala
rnda dnce dnyas zellikle do
a bilimleri dzeyinde evrim kav
rayn ortaya koymaya balad.
Zaman zaman ortaya konulan bu
grn, evrim dncesinin ilk bi
imlerine eskia dncelerinde
rasland grnn hibir geer le der: Darwine gre hayvan ye
lilii yoktur, byle bir gr kesin
likle yanltr. Gerek anlamda ev
rim aklamasn Darwinde bul
m aktayz. Ancak Darwin evrim
fikrini ilk gelitiren kii deildir.
Darwinin bykbabas Erasmus
Darwin de evrimciliin nclerin-
dendir. 1831 -1836 arasnda Beag-
le adl gemiyle Gney Amerikada
ve Byk Okyanusda bir aratr
ma gezisine kan Darwin bu gezi
sinde jeoloji ve biyoloji alanlarnda
aratrmalar yaparken, birok hay
van trnn gemite yokolmu ol
duunu saptarken, imdiki zaman
da yaamakta olan hayvanlarn yi
tik trlerle yaknl olduunu be
lirlemitir. Darwine gre yeni tr
ler eski trlerin yerini rasgele al
mam, dosdoru onlardan tre
mitir, buna gre trler arasnda bir
dnm izgisi szkonusudur.
Bylece Darwin trlerin oluumuy
la ilgili yaradl inancn, yani her
trn ayr ayr yaratlm olduu
inancn siler. Darwini ada d
nce iin son derece nemli klan
210 ey onun M althusdan etkilenerek
doal ayklanma kuramn orta
ya atm olmasdr. En bata insa
nn oluumunu ele alrken insan
bir hayvanlarla karlatran ve
hayvanla insan arasnda kkl bir
ayrm bulunmadn ortaya koyan
Darwin, evcil hayvan rklarnn da
doal hayvan rklarnn da bir de
iim gcne sahip olduunu bil
dirir, bu gle ardllarnn atalar-
nnkinden ok deiik zellikler
gsterdiini belirler. E. Brehier y
titiricilerinin yntemi doann tr
leri semek iin kulland ynte
min ta kendisidir: kendiliinden ya
pay ayklanma rol oynayan bir do
al ayklanma szkonusudur. Ayk
lanmada balca etken yaam sr
drebilmek iin gerekli besin bula
bilme gldr. M althusun bil
dirdii gibi, trlerin bireyleri geo
metrik, yaam olanaklar aritmetik
bir ilerleme gstermektedir. Buna
gre trlerin zayf bireyleri ayk
lanmaktadr. Demek ki yaamn ba
z koullar baz varlklar iin ld
rc, baz varlklar iin yaatc ol
maktadr, yalnzca gl dnm
ler geirebilen bireyler yaamn
srdrebilmektedir. Demek ki tr
lerin belirlenmilii sav doru de
ildir, byle bir savn gelimesine
yardmc olan ey yalnzca evri
min yavaldr ya da daha doru
su insan algsndan kaan hzdr.
Darwin doal ayklanmaya bal
olarak kaltm yasasn ortaya ko
yar. Buna gre kazanlm dn
mler organizmada belirlenmi ve
ardllara aktarlm olmaktadr. Tek
 EVRMCLK

bir bireyin kazand ok zgl bir rim kavrayyla zde olmad,

zellik bile baz koullar altnda bir evrimin deiim demek olduu, de
aileye tanabilmektedir. Darwin iimin evrim demek olmad ke
Genel olarak her zellik, ne olur sindir. Evrimcilik deiimde bir ya
sa olsun, kaltmla tanr, kaltmla pdan daha st bir yapya geii
tanmama az grlen bir durum bildiren bir anlay olarak en belir
dur der./Henri Poincare: Bilimin gin biimde ilkin Lamarck ve Dar-
gelimesi ok iyi konmu ilkeleri w inin retilerinde aklanmtr.
bile, temel olarak belirlenmi ilkeleri Bu retiler trlerin doal dn
bile tehlikeye atyor.(..)B ilim in mle birbirinden ktn ileri sr
ilerleyiini bir kentin dnmlerine mektedir. Spencer daha sonra ev
benzetmek doru olmaz. Bir kentte rim yasasnn inorganik dnyadan
eskimi yaplar acmaszca yktrlr, dnceye ve insan kurumlarna
onlarn yerine yeni yaplar kurulur. kadar tm gereklikte etkin oldu
Bilimin ilerleyiini hi durmadan unu bildirdi. Lamarck hayvan tr
gelien ve sonunda sradan bir gze lerinin kkenini aklamaya al
grnmez olan, gemi yzyllar m, trleri basit bir organizmadan
daki eski almann izlerini her etkenle, ortalama uyum (d ne
zaman ancak usta bir gzn bulup den), alkanlk (znenin isel tep
karabilecei zoolojik tiplerin kisi) ve kaltm etkenleriyle tret
aralksz evrimine benzetmek doru miti. Darwin trlerin evrimi ko
olur. Bu durum da elbet m odas nusunda daha kkl aklamalar ge-
gemi kuramlarn verimsiz ve tirdi. Grleri 1830-1836 arasn
bo k u ra m la r o ld u u n u da da kt bir dnya gezisinde be
dnm em ek gerekir. (Bk. EV lirginlemitir. Gezip grd her
RMCLK) yerde canl trlerin, zellikle hay
van trlerinin birbirine ok benze
E V R M C L K (fr. evolutionisme; yii, gene de bu trlerde ortama
alm. Evolutionismus', ing. evoluti- uyumla gelen bakalklarn bulunu
onism). Gerekliin oluumlarn u Darwini derinden etkilemiti.
daha st yaplara dnmle ak Darwine gre bugn varln sr
layan bilimsel ya da felsefi reti. drmekte olan canl trlerin tm
Lamarck ve Darwinin dnm bir ya da birka ilkel tipten tre
clyle eanlaml olarak trlerin mitir, bu bir ya da birka ilkel tip
doal dnmle birbirinden kt doal ayklanma yasasna gre ge
n ileri sren reti. Evrimciliin liip oalmaya doru gitmilerdir.
kkenini belki de durall ve b Darwinin grleri Spencerin d
tnsellii temel alan felsefelerin kar nmc evrim fikriyle zenginle
t olarak belirmi oluum felsefe mitir. Spencere gre evrim mad
lerinde aramak doru olur. Bunun dede herhangi bir durumdan daha
la birlikte deiim kavraynn ev st bir duruma geii belirler: Bi
 EYLEM

zim kendisine verdiimiz anlamda sudur ve bu anlamda davranla z

evrim edimi, btnsel bir katma deleir. Ahlakn dnce ve ey
cn geliimini, buna bal olarak bu lem ya da kuram ve uygulama ol
katmacn yaylmn salayarak mak zere iki ayr yz vardr. Es
onu oluturan maddelerin daha da ki ahlaklarda ahlaknn eylemi ku
nk bir durumdan daha youn bir ram kadar nemlidir, nk ahlak
duruma gemesini salar. Spen- alan grler ortaya koyduumuz
cer evrimi yle tanmlayacaktr: bir alan olduu kadar rnek olmak
Evrim maddenin bir btnleme ya da rnek oluturmak durumun
si ve devinimin o sra dalmas ol da olduumuz bir alandr. Baz ah
gusudur, o anda madde belirsiz ve laklar, insanlarn zellikle bilgi yo
tutarsz biryapllktan belirli ve tu luyla deil de eylem iinde ahlaki
tarl bir okyaplla geer. Buna yetkinlie ulaabileceklerini bildiri
en gzel rnek canl bir organiz yordu. Eylem felsefesi: M aurice
mada hcrenin dllenmesidir. Ev BlondeFin zellikle Eylem adl ya
rimcilik biyoloji alannda belirlen ptnda aklad felsefi retisi.
mekle kalmam, ruhbilim ve top Blondele gre Eylem, istemin, ta
lumbilime de uygulanmtr. (Bk. nmann ve olmann bileimidir. Ey
EVRM, DNMCLK) lem, dncede bile, nesnel bir su
num o lm ak tan ok b ir i b i
E Y L E M (yun. praksis; lat. actio; leimdir. (Bk. EDM)
fr. action; alm. Tat, Handlung; ing.
actiori). Bir varln kendi gcyle E Y L E M SZ L K (lat. inertia; fr.
ya da olanaklaryla gerekletirdii inertie; alm. Trgheit, Beharrungs
ilem. Bir varln bir baka varlk vermgen', ing. inertia). Eylem
zerinde ortaya koyduu etkileme yoksunluu. Dinginlik ve devinim-
gc. Bir maddesel ya da dn sizlik durumu. Ruhsal ve bedensel
sel etkenin ilemi. Eylem zellikle e tk in li in en a z a in m esi.(B k .
ahlak alannn belirleyici bir konu EYLEM)

212

FABLASYON. Bk. MASALLA-
MA.
FANATZM. Bk. DARKAFALI-
LIK.
F E C H N E R YASASI (fr. loi de
Fechner-, aim. Fechners Gesetz;
ing. Fechner s law). Alman ruh
bilimcisi Fechnerin ortaya koy
duu yasa: Duyum, uyarann lo
garitm asna gre deiir. Bunu
yle formlleyebiliriz: S=C log E.
(S duyumun younluunu, E uya
rann younluunu, C de bir di
rengeni yani deiik duyum snf
larna gre, bireylere gre, birey
lerin durum larna gre deieni
gstermektedir.) Fechnerin orta
ya koyduu bu yasaya gre uya
ran aritmetik bir art gsterdiinde
(1,2,3 ,4 ,5 ,...) duyum geometrik
b ir a rt g s te rm e k te d ir
(1,2,4,8,16,...). Fechner bu for
ml ortaya atm akla ruhbilimi fi
zie indirgiyor ya da daha doru
su fiziin bir blm durumuna
getiriyordu. Ancak bir duyumun
younluunun llebilir olduu
F
konusunda derin kukular vardr.
Bergsonun gsterdii gibi, bir du
yumla duyumun d ls ara
snda bir lt belirlemek olanak
szdr. Bizler uyaranlardaki kk
deiimleri sezemeyiz. Bir elimiz
de yz gram brnde yz iki
gram tutuyorsak, arada hibir ay
rm yok gibi alglarz. Bir duyu
mun bizdeki etkisi kiilik yapm
za ve o anki durum um uza ba_l
olacaktr. Duyumlar niceliksel ola
rak deiselerdi Fechnerin ruhbi
limi fizie indirme giriimi iyi bir
sonu verebilirdi.
FELSE FE (yun. philosophia; lat.
philosophia-, fr. philosophie', alm.
Philosophie-, ing. philosophy). En
genel anlamda, kavramsal dzey
de insanla ilgili geni ve kkl ara
trma. Eski ve zel anlamnda, ilk
ilkeler ve ilk nedenler aratrmas.
XVIII. yzyla kadar felsefe ilk il
keler ve ilk nedenlerle ilgili ussal
aratrmaya karlk oldu, byle ol
makla metafizikle zdeleiyordu.
M.. VI. yzylda Pythagoras sop-
hos yani bilge yerine philosop- 213
FELSEFE

hos yani bilgisever terimini kul mac dncenin geliimi yunan

land, bylece bilgeliin savlln- dncesinin ilk byk atlm d
dan bilgiseverliin alakgnll- neminde yani VI. yzylda felse
ne yneldi ve p M aslayani dostla fenin oluumuna olanak salad.
sophia yani bilgeliki birletirerek lk filozoflar diyebileceimiz Yedi
en kkl insan aratrmasna ad ola Bilgeler giderek karmaklaan ve
cak olan terimi belirlemi oldu. lk hatta bozulan yunan toplumunda
uygarlklar yaratan en eski insan kkl ahlak aratrmalar ortaya
kendiyle ve dnyayla ilgili tm me koydular. Bir bakma mitoloji ya
rakna karn felsefi dnceye ula lnln, felsefe karmakln r
amamt. Her olay tanrsal gcn ndr. M itoloji toplum lar XII.
istemine bal bir sonu sayan ve yzyldan sonra yani demir dne
ileri dzeyde nedensellik fikrine ula miyle birlikte gelien tarm etkin
amad iin doa olaylar arasn likleriyle belirgindir. Maden ileme
da etki-sonu balants kurama sanatnn, toplumlararas dzeyde
yan, gerekliin gizlerini sezgileriyle maden almsatmnn, her trl ti
zmeye alan bu ilk uygar insan caretin ve zellikle smrgeciliin
tm dnme gcn mitolojik sa geliimi ve buna bal olarak top
nlar ortaya koymakta kullanm, lumsal snflarn iyiden iyiye belir
bu sanlarnda rtl bir biimde in ginlemesi ve atkl duruma gel
san ve evren aratrmasna ynel mesi felsefi geliimin balca ne
miti. Bu ynelim birok sorun or denidir. Toplumsal yapnn karma
taya koymakla birlikte ussal yant klamas, buna bal olarak so
lar getirmeyen bir ynelimdi. Mi runlarn eitlilenmesi insana mi
toloji dnemindeki insann ortaya tolojinin dar ve byl havasndan
koyduu nedensellik fikrine dey kkl dncenin ussal aratrma
nedensellik fikri diyebiliriz: bu in larna ynelme eilimini kazandr
san her olay yukarya, tanrsal g mtr. lk ahlaklar olan Yedi Bil-
lerin etkisine balyordu. Giderek geleri bir yana brakrsak, felse
yatay nedensellik fikri olumaya fenin ilk gerek geliimi zellikle
balad, bylece mitoloji dnemin VI. ve V. yzyllarda egemen ol
den felsefe dnemine yumuak bir mu olan felsefe okullaryla ger
gei gerekleti. Yatay nedensel ekleti. Bu okullarn filozoflar,
likte doa olaylarnn birbiri stn bak alar ne olursa olsun, her
de etkisi ngrlyor, bir olay bir eyden nce evreni vareden ilk il
baka olayn nedeni olarak ele al ke' nin ne olup ne olamayaca ko
nyordu. Yatay nedensellik uzun nusunda aratrmalara girmilerdi.
yzyllar boyunca dey nedensel rnein Thales her eyin Sudan,
likle birlikte varoldu ve giderek hep Herakleitos her eyin Ateden gel
onun zararna geliti. Nedensellik diini sylyordu. lk nedenlerin
fikrinin ve ona bal olarak tart ortaya konulmas dileiyle bala
 FELSEFE

yan bu aratrma giderek ok yn yunca korumutur. Her iki gr

l ve ayrntl bir aratrmaya d de XVII. yzyla kadar metafizik
nmtr. Bu geliim iinde iki ay dzeyde varln srdrm, bu
r bak biimi ortaya kmtr: ba dnemde felsefe yzyllar boyun
z filozoflar zellikle evren sorun ca zel bilimler diye dlad ve
laryla ilgilenir ve buna bal ussal sorunlarn kuramsal dzeyde tar
dncenin yolgstericiliinde so tt bilimlere, olumlu bilimlere
mutun aratrmasna ynelirken ya yaklamaya balamtr. Bu yak
da evrenle ilgili grler ortaya ko lama felsefede ayr ayr alanlar
yarken baz filozoflar da felsefeyi oluturan bilim kurumlarnn felse
daha ok kuralkoyucu bir bilgi ala feden kp zerk bilimler olutu
n olarak grdklerinden onu zel racak biimde uygulamal bilimle
likle ahlak aratrmasna indirge re balanmas sonucunu dour
milerdir. Ancak Yunanistanda fel mutur. Bu dnmn ilk ak be
sefenin ykseli dneminde bu iki lirtileri Bacon ve Descartesda g
eilim giderek bir btn olutur rlr. Metafizikten fizie, mutlak
maya balamtr. zellikle Platon tan greliye, niin sorusundan
ve rencisi Aristoteles insanla ve nasl sorusuna gei dnemi di
evrenle ilgili tm sorunlar kucak yebileceimiz bu dnemde, XVII.
layan ve tartan felsefe araylar yzylda ilk olarak Bacon ussal
gelitirmilerdir. Bu geliim iinde aratrmann yetersizliini grm,
felsefede iki ayr bak as ortaya matn gerek bilgi aratrmasna
kmtr. zellikle Platonda belir yntem oluturamayacan anla
ginleen lkc bak asnda bil m, Aristotelesin mantn ierin
ginin ncesellii ya da doutanl- Organon'a (Alet) kart olarak bir
benimsenmi, daha ok Aristo yeni yntem aratrmas olan No-
telesde anlatmn bulan gereki vum Organumu yani Yeni aleti
bak asnda ncesel ya da do yazm, bu erevede ayrca olduk
utan fikirlerin varl yadsna a karmak bir bilimler snflama
rak tm bilgilerimizin deney yo s yapmtr. Ancak bu dnem ge
luyla ya da duyu verileriyle sa ne de eski metafiziin tam anla
land gr ortaya konmutur. mnda brakld bir dnem ol
znenin nesneyi belirlediini be mad. Yzyln en nemli filozofu
nimseyen birinci ay Platondan Descartes, Felsefenin ilkelerinde
sonra Descartes, Leibniz, Kant gi bir felsefe aac ya da bilgi aac
bi filozoflar, nesnenin zneyi belir oluturuyor ve yle diyordu: Fel
lediini benimseyen ikinci ay sefenin ilk blm bilginin ilk ilke
Aristotelesden sonra Bacon, Loc- lerini ieren metafiziktir, Tanrnn
ke, Comte gibi filozoflar gelitir balca niteliklerini, ruhum uzun
milerdir. Felsefe bu iki izgiyi kar lmszln, bizdeki tm ak
t grler olarak tm tarihi bo ve basit kavramlar aklamak da
FELSEFE

bu ilkeler arasndadr, ikinci blm dalarmzn yeterince adaletli dav

fiziktir, onda maddi eylerin doru ranmadklarn, skolastik filozoflar
ilkelerini bulduktan sonra genellik da ve dinbilimcilerde -yolunca yor-
le tm evrenin nasl olumu oldu damnca kullanlmak kouluyla- sa
u incelenir, sonra da yeryzn nldndan daha byk bir salam
ve onun evresinde bulunan hava lk bulunduunu grmemi salayan
gibi, su gibi, ate gibi, mknats gi almalar yaptktan sonra onlar
bi, br madenler gibi tm cisim kendime karn ve zorla benimse
lerin doas aratrlr. Bundan son diimi bilirlerse beni bir rpda su
ra bitkilerin, hayvanlarn zellikle layamazlar. una da inanyorum:
de insann doasn ele almak ge doru ve derin dnen bir kafa
rekir, insan iin yararl olan br bunlarn dncelerini analitik ge-
bilimleri ortaya koyabilmek iin. ometricilerin yapt biimde aydn
Bylece tm felsefe bir aa gibi latc ve sindirici bir tutumla ele al
dir, kkleri metafiziktir, gvdesi fi mak glne katlansa, onlarda
ziktir, bu gvdeden kan dallar da ok nemli ve tmyle gsterilebi
br bilimlerdir; bu bilimleri bal lir nice dorudan oluan bir hazine
ca bilime, hekimlie, mekanie bulacaktr. Her ne olursa olsun,
ve ahlaka indirgeyebiliriz. br bi artk kukuya dayanan ve yntemi
limler arasnda btnsel bir bilgiyi temel alan yeni dnce egemen
ngren en yksek en yetkin ah dir. Bacon, bundan byle doay
lak felsefenin son basama ola tanmann, onun gizlerini ortaya
rak alyorum. Eski dnceyle ye karmann nemli olduunu bildirir,
ni dnce arasndaki kavgada doay tanyabilmek iin srekli
Leibniz, zellikle Descartesn tam olarak doaya ynelmek gerekir di
anlamnda geersiz sayd skolas ye dnr. Bylece salt kurgucu
tik dnceyi yani Aristoteles man dnceden aratrc yntemli d
tn temel alan hristiyanc orta nceye geilir. Descartes Yntem
a dncesini azok savunur bir zerine konumalar'da yle der:
tutum alacaktr: Eski felsefeye bir Okullarda retilen kurgusal fel
anlamda eski deerini kazandrma sefe yerine, zanaatlarmzn eitli
y ve hemen tmyle atlm tzsel mesleklerini tandmz kadar ak
biimleri geri getirmeyi nermekle bir biimde tanyabileceimiz, bizi
byk bir tutarszla dtm doann efendisi ve sahibi klacak
biliyorum; m odem felsefe zerine olan, atein, suyun, havann, yl
ok dndm, fizikte deney dzlarn, gklerin ve evremizdeki
lere ve geometride gstermelere tm br eylerin gcn ve ey
ok zaman ayrdm, b varlkla lemlerini bilen bir uygulama alan
rn hiliine uzun zaman inand ortaya konulabilir. Bylece felse
m bilirlerse, Aziz Tommasoya ve fe ayr ayr bilimlerin gelimesini
zamann br byk kiilerine a salar, ayr ayr bilimler felsefeden
 FELSEFE

koparak, kendi konularn ve yn bildirir: Bilim insan zihninin bir

temlerini belirleyerek zerk ara rndr, bu rn dncemizin
trma alanlar olurlar, deneyi ve gz yasalarna uygundur ve d dnya
lemi temel alrlar, felsefe de bu er ya uygulanmtr. Bilimin biri znel
evede bilimlerle ban koparmak- br nesnel olmak zere iki yz
szn ve onlarn elde ettii verilere vardr, bizim iin ne zihnimizin ya
dayanarak bir genel insan aratr salarnda ne dnyann yasalarnda
mas zellii kazanr. ada fel herhangi bir eyi deitirme olas
sefe bu geliimi iinde, bugn, ge l vardr. Boutynin bu belirle
mite pek ak bir biimde ortaya mesine dayanarak Gaston Bache
koyduu usuluk ve deneycilik kar lard unlar syler: Demek ki, bi
tln da kaldrm ya da enaza limsel felsefe iin ne mutlak ger
indirgemi grnyor. Baconn u ekilik ne mutlak usuluk vardr
belirlemesi bu kartla kar aln ve bilimsel dnceyi yarglamak
m bir tutumu ortaya koymakta iin genel bir felsefi tutumdan yola
dr: Bilimleri incelemekte birbiri kmak gerekmez. nnde sonun
ne karan filozoflar, deneyciler ve da felsefi dncenin temel konu
dogmaclar olmak zere iki snfa su bilimsel dnce olacaktr; bu
ayrlrlar. Karncaya benzeyen de dnce sezgisel ve dolaysz me
neyci yiyecekleri ymakla, sonra tafiziklerin yerine, nesnel olarak
da onlar tketmekle yetinir. Dog dorulanm gidimli metafizikleri
mac rmcek gibidir, maddesini getirecektir. Bu dorulamalara ba
kendi varlndan kard alar karak, rnein bilimsel kukuyla
rer. Ar ortada yer alr, hammad yzyze gelen bir gerekiliirT ar
deyi tarlalarda ve bahelerde iek tk dolaysz gerekilik olamayaca
lerden toplar, sonra kendine zg na inanlr. Geometrinin yeni uza
bir sanatla onu iler ve sindirir. Ger nmlar konusunda olduu gibi, a
ek felsefe de buna benzer eyler priori yarglar gzden geirmi bir
yapar, o yalnzca ve zellikle insan usuluun da artk kapal usuluk
ruhunun doal gleri zerine te olamayacana inanlr. Yeni fel
mellenmez ve doal tarihten elde sefi dnce, dnyaya hangi a
ettii maddeyi bir iki kaynakta bul dan bakyor olursa olsun bilgi edin
duu biimiyle bellee brakp k me servenini tam anlamnda zne-
maz, onu iledikten sonra depoya nesne uzlamna indirgemi gr
koyar. Bylece bizim en byk da nen felsefelerin ortaya koyduu bir
yanamz, her eyi umar durum dengeci dncedir. / Montaigne:
da olduumuz dayanak, deneysel Felsefe yapmak kukulanmaktr.
yetiyle ussal yeti arasndaki ibirli / Bacon: Filozoflar ok yksekte
idir. Bouty de, Bilimsel doru- olduklar iin ok az k veren yl
da nesnelliin ve znelliin bilgi dzlara benzerler. / D Alembert:
nin giderilemez iki yz olduunu Felsefe, usun, kavramaya ynel
FEODALLK
dii eitli nesnelere uyarlanmasn
dan baka bir ey deildir. Bylece
felsefenin eleri tm insani bilgi
lerin temel ilkelerini ierecektir. /
L. Goldmann: Felsefi dnce te
mel bir grn aranlmas anlam
na gelir, gerekliin ve dnsel ya
amn eitli alanlar bu temel g
rten giderek anlalacak ve sezi-
lecektir. / Marx: Felsefe nasl
proletaryada maddi silahn bulu
yorsa, proletarya da felsefede ma
nevi silahn buluyor. Almanlarn
kurtuluu ancak insann kurtulu
uyla olasdr. Felsefe bu kurtulu
un ba, proletarya yreidir. /
J. Lequier: Her eyi aklamak
konusunda igdsel eilim fel
sefenin ruhunu oluturur. / L.
Lavelle: Felsefe tmyle dnce
yaamna giritir. / J. Lacroix: Fel
sefe yaanma uygulanan dn
sel bir teknikten baka bir ey de
ildir. / H. Gouhier: Bir felsefe
bir dnya grdr ve ayr ayr
felsefeler vardr, nk filozofla
rn grd dnya ayn dnya de / Louis XVI: Gzmz aalm,
ildir. Filozoflar arasndaki gerek
uyumsuzluk onlarn felsefelerinden
nce gelir; onlarn dnceleri bir
birine kavumaz, nk bu dn
celer ayn verilere dayanmazlar. /
G. Bachelard: iirin ve bilimin da
yanaklar nce birbirine ters der.
Felsefenin tm umabildii, iiri ve
bilimi birbirinin tmleyicisi klabil
mek, onlar iyi kurulmu iki kart
olarak birletirmektir. / Bossuet:
Scakla souk atmasnn bitti oluturduu iktisadi yaam dze
ini grrsnz de filozoflarn dog
malarnn dorularyla ilgili olarak
aralarnda anlatklarn gremezsi
niz. / Fontenelle: Gerek filozof
lar fillere benzerler, bir ayaklarn
salam basmadan br ayaklarn
yere koymazlar. / Condillac: Fi
lozoflar nlerini konularn ileyi
biimlerinden ok iledikleri konu
larn nemine borludurlar. / A.
Camus: nsan imgelerle dnr.
F ilozof olmak istiyorsan rom an
yaz. / Pascal: Felsefeyle alay et
mek gerekten felsefe yapmaktr.
/Voltaire: Okuyanlarn biri felsefe
okuyorsa yirmisi roman okuyor.
Dnenlerin says ok az, onlar
dnyay kmldatacak gibi deil. /
Diderot: Dahiler gnmzde fel
sefeyi dnlr dnyadan gerek
dnyaya indirdiler. Ayn ii lirik iir
alannda gerekletirip onu byl
alanlardan oturduumuz dnyaya
indirebilecek bir kii kmayacak
m? Felsefeyi halka indirmekte
acele edelim. Filozoflar nde y
rsn istiyorsak halk filozoflarn
bulunduu noktaya yaklatralm.
filozoflar ve grlerini serbest b
raktmz iin bir gn kendimize
kzabiliriz. (...) Yzyln ok atl
gan felsefesinin bir ard dncesi
var. (Bk. DNCE, FLOZOF)
F E O D A L L K (fr. fodalism e,
fodalit', alm. Feodalismus; ing.
feudalism). Ortaada Avrupada
byk toprak sahiplerinin ve serf
denilen topraa bal kyllerin
ni. Feodallik Roma imparatorluu
nun kyle ortaya kan iktisa
 FEODALLK

di kargaa dneminde olumaya bandaki insann skntlar byk

balam, ok deiik toplumsal ve boyutlara ulayordu. Elemeiyle
iktisadi yaam zellikleri gsteren retim daha ok aile apndayd: ev
Od toplumun, roma toplumuyla ger lerde kk dokuma tezgahlan var
men toplumunun rn olmutur. d. Zanaat ilkel llerde, tarmn
Feodallik M.S. V. yzylla XVII. bir kolu gibiydi. Ticaret yava ya
yzyl arasnda uzunca bir deme va geliiyordu, henz retimle ko
yaylrken son derece yava bir ullanm deildi, zellikle ganimetin
ykseli ve gene son derece yava ve lks eyann el deitirmesiyle
bir d grafii izmitir. Erken belirgindi. XI. yzyl bir dnm
Ortaa (V-XI. yzyl aras) feo noktas oldu: bundan byle retim
dalliin kurulu koullaryla, Asl ilikileri karmaklamaya balad,
Ortaa (XI-XV. yzyl aras)-fe- buna bal olarak byk kentler ya
odalliin gelimesiyle ve feodalli ni yeni zanaat ve ticaret merkezleri
in sonunu getirecek sermayeci olumaya balad. Eski kentler ta
oluumlarn alttan alta ve sessiz ge rihe karm, onlann zenle korud
liimiyle, Ge Ortaa (XV-XVII. uu mimarlk yaptlar yknt du
yzyl aras) feodalliin zlmesi rumuna gelmiti. Demircilik, m
ve sermayeci ilikilerin byk bo lekilik, m arangozluk geliirken
yutlara ulamasyla belirgindir. Or- kentten kente satclar gider gelir
taan balar tam anlam nda oldu. Dokumaclk ve madencilik
Franklarn egemenliinde geti, bu byk boyutlarda gelimeye yz
arada hristiyan dininin yaylma ve luttu. Krsal alanlardan kentlere ta
kkleme atlmlarn yaad. Feo rm rnleri giderken kentlerden
dalliin en parlak dnemi IX. ve krsal alanlara zanaat rnleri ak
XVI. yzyl arasdr. Bu dnemde yordu. Yeni kentlerin yeni zanaat
retim biimleri ve toplumsal yap lar senyrlerden kam olan
karmaklat. Feodal dzenin itici serilerdi. Senyrn topranda bi-
gc kyl snfyd. Artk eski tiveren bir kent senyrn mal sa
grnmlerden iz kalmam, koca ylyordu, ama bu mal senyre pek
man topraklara yayl hantal impa de iyilik getirecek bir mal deildi.
ratorluklarn yerini kk kk Kentliler senyre hizmet etmek is
devletler almt. Bu dnemde de temiyorlard. te yandan kentler
mirin tarmda yaygn bir biimde zenginletike senyrlerin istekleri
kullanldn ve retime byk l artyordu. Kent senyr iin kara
de g kattn gryoruz. Ta basan olm aya doru gidiyordu.
rm etkinlii tarlalardan ba ve bah Senyrlerin askerleriyle silahl
elere taarken keten ekimi tarmla kentliler ikide bir atmaya giriyor
henz ok kk olan sanayi ara lard. Gene de senyrlk dzeni
snda ba kuruyordu. Serfliin ya nin yklmas ok uzun zaman ald.
da koullu kleliin gelimesiyle ta nk bu dzen biraz da kk
 FETZM
devlet yapsnn gerei olduka sa
lam kurulmu bir dzendi. Feodal
dzende topran tek sahibi sen-
yrd. Topra ileyen seriler ya
senyrn topraklarnda ya da sen-
yrn kendilerine brakt toprak
larda alyorlard. Birinci koulan
ok ikinci koul yaygnd, nk
daha kazanlyd. Her iki durumda
da toprak senyrnd ve toprak
paralan bir sradzeni iinde bir
birine balyd, bu sradzeni ken
diliinden ynetim dzenini koul-
luyordu. Senyrlk topraklarnda
ki sradzeni, kk toprak sahibi
nin korunabilmek iin senyre s
nmasyla gerekleiyordu: kk nel gr. En genel anlamda d
toprak sahibi kendi isteiyle sen
yrn vasali oluyordu. Senyr bu
durumda szerer olarak vasaline bir
toprak paras yani fef ayryor
du. Sermaye dzeninin gelimesi
feodal dzeni yava yava eritti. Bu
arada senyrler karsnda tm
glerini yitirmi olan krallar bun
dan byle gelimekte olan serma
ye dzeninin ncs olan burjuva
snfnn desteiyle mutlakynetici
durumuna gelmeye baladlar. Mut-
lakyneticiler bu eski soylu snfn
ortadan kaldracak yeni oluumlar
da byk lde belirleyici oldu
lar. Bylece Ge Ortaada feo
dallik yava yava kendi sonuna
doru ilerlemeye balad. Fransa ve
ngiltere feodal dzenden daha a
buk uzaklatlar. Almanya XVI.
yzylda feodal dzenin doruklan-
n yayordu. Ne olursa olsun feo
dallik Yenian balarnda yerini
220 sermayeci dzene brakmaya ha
zr duruma gelmiti. Soylular u ya
da bu biimde varlklarn XVIII.
yzyla kadar korudular, ama feo
dal dzen artk tmyle yerle bir
olmutu. Kk feodal devletlerin
yerini bundan byle byk devlet
ler, ulusal devletler ald. (Bk. SER
MAYE)
FETZM . Bk. TAPINCAKI-
LIK.
F K R (lat. ide a; fr. ide; alm.
Idee; ing. ide a). Zihinde bir varl
karlayan btnsel imge. Kavram
lara dayanlarak ortaya konulan ge
nce. Bossuetnin belirttii gibi,
fikir terimini biz genel olarak baz
zel nesneleri dndmzde,
zihnimizde oluan imgeleri belirle
mek iin kullanrz. Bu imgeler ii
dolu imgelerdir, fikirler ya da kav
ramlardr. Baz filozoflar zihnimiz
deki bu btnsel yaplara kavram
adn verirken bazlar fikir adn
verir. En genel anlamda fikir kav
ram dnce kavramyla zdele
ir. buna gre fikirler kavram lar
zerine kurulmu ya da kavram
larla kurulmu btnlklerdir, dile
balanarak insani iletiimi salar
lar ve bylece dnyann dnt
rlmesine katkda bulunurlar. D
nce, bylece, eylemsel bir etkin
lik kazanr. Fikir, ayrca gr an
lamna da gelir. Bir kiinin siyasal
fikirleri onun grleriyle ilgilidir.
Bu anlamda doru fikirler kadar
yanl fikirlerden ya da bo fikir
lerden de szedebiliriz. Her ne olur
sa olsun fikirlerimiz bilincimizin te trmay XVII. yzylda Descartes
mel etkinliklerini ya da yaptalar- yapt. Descartesda eit fikir
m olutururlar. Onlarn oluum bi- vardr: doutan fikirler (ides
imleri kiiliimizin zelliklerini ve innes) zihnimizde ncesel olarak
renklerini kurar. Bu anlamda fikiri bulunan ve dnmeyle ortaya
daha ok kavram diye anlam ak karlan fikirlerdir; yapay fikirler
doru olur. Bu anlamda fikirlerimiz, (ides factices) zihnimizin rettii
Claude Bem ardn dedii gibi, ol fikirlerdir; edinilmi fikirler (ides
gulara girmemizi salayan dn adventices) duyular araclyla sa
sel aralardr. Kavram anlamnda hip olduumuz fikirlerdir. Bylece
fikir, duyulur sunumun kendisi olan Descartes fikiri kavram yerine al
imgenin kartdr. Fikir ne kadar m olur. Daha sonra Malebranche
dolgunsa imge o kadar yzeysel Fikirlerin lmsz ve zorunlu bir
dir. Platonda Fikir ya da dea du- varoluu vardr diyecektir. Spino-
yulurst gereklii belirler: dea zada fikir zihnin bir kavramdr,
duyulur eylerin dnsel ve lm zihni dnen bir ey olarak biim
sz rneidir. Bir baka deyile, bu ler. Locke zihnin dorudan do
dnyadaki yani duyulur dnyadaki ruya alglad her nesneyi fikir di
eyler dealar dnyasnn bir kop ye adlandryordu. Locke dou
yas ya da bir trevidir. Bu lkc tan fikir anlayna kar kt, ona
baka gre bilgi nceseldir yani gre tm fikirler deneyden gelmek
dnyaya gelirken getirilmitir. Bu teydi: duyum fikirlerini bize duyu
na gre bilgi edinme abas da bir organlar salyordu, dnce fi
anmsamadan baka bir ey olma kirleri dnme yetimizin bir so
yacaktr. Bu gr benimseyen nucuydu, ayn zamanda sezgisel de
baz hristiyan filozoflar lmsz neyimin bir sonucuydu. Berkeley
Dorunun zihnimizde kendini gs Duyularla dorudan doruya al
termekte olduunu ileri srerler. Bu glanan eyler fikirlerdir diyordu.
lmsz, deimez, zorunlu ey Berkeleye gre algladmz nes
ler yani fikirler bizde tanrsal kay neler bize Tanrnm verdii eyler
rayla anmlardr. Aziz Augusti- dir. Hume fkirden izlenimlerin
nusun ve M aleberanchn felsefe dncede brakt zayf imgeleri
leri bu temele dayanr. Fikir soru anlyordu. H um ea gre insan zih
nuna Platoncu bakn tesinde bir ninin tm alglar izlenimler ve fi
bak getiren Epikuros olmutu. kirler olmak zere ikiye ayrlr. Fi
Epikuros fkir-im gelerden szet- lozof yle der: Bu iki tr arasn
mitir. Bunlar ok kk maddesel daki ayrm onlarn zihnimizi etkile-
paracklardr, nesnelerden gelirler yi, dncemize ya da bilincimi
ve duyu organlarmz etkilerler, ze giri glerinin derecesine ba
bylece beynimiz zerinde etkili ldr. Daha byk gle ya da daha
olurlar. Fikir zerinde en geni ara byk iddetle giren alglar izle
 FLOZOF

nimler diye adlandryorum ve bu bu kavram karlayan nesneler du

ad altmda ruhta ilk grndkleri bi yularda verilmi deildir. Buna gre
imiyle duyumlar, tutkular ve duy fikirler deneyin salad belirleyi
gular topluyorum. Fikirden, izle ci denetimden uzaktr, byle olmak
nimlerin dncede ve usavurma- la bunlar kantlanamaz eylerdir.
da brakt zayf imgeleri anlyo Ruhsal fikir de, evrensel fikir de,
rum . Em ile B rehier yle der: dinbilimsel fikir de olgularn son
Lockeun felsefesine kartlarn aklamalarn salarken batan so
ca fkircilik ad verilmitir. Fikir- na usun etkinliini gerektirirler. He-
cilik, bilindii gibi, anlmzn tm gelde fikir oluumun evrensel il
nesnelerini basit ya da karmak fi kesidir: her ey dnr, nce do
kirlere indirger. Fikir, bu szc a, sonra ruh olur. Kavramn z
felsefeye getirm i olan Descar- nelliine karn fikir her zaman
tesda bir gerekliin imgesi ya da nesneldir, kendindedir. Sabit fik ir :
sunumudur, zihinle nesne arasnda fikirlerin ak srasnda sk sk ken
bir aracdr yalnzca. Locke nesne dini gsteren ve istemle ortadan
olan fikirle nesne olan sunum ara kaldnlamayan hastalkl zihinsel ol
snda bir seme yapmad. (...) Hu- gu. Sabit fikir bir tr asalak fikir
me da elbet fikircilik izgisinde ka dir, her zaman bilin alanna yayl
lr, ancak izlenimlerle fikirleri bir ma eilimindedir. stemli fikir ak
birinden ayrr, bu ayrm gl n engeller ya da saptrr. erii
ortadan kaldrmaktadr. zlenimler ekiciyse kiiyi atlgan bir duruma
kkellerdir ya da rneklerdir, onla getirebilir, bylece onun olaan et
rn fikirleri de kopyalardr. Fikirler kinliini artrabilir. Ancak o her za
zayftr ya da izlenimler gldr. man kiiyi skntya sokmaya, hat
Buna gre elbette her fikir sunum- ta bunalma itmeye eilimlidir. (Bk.
saldr, ama bir izlenimin sunucu DNCE, GEREKLK, L
sudur. zlenim fikirle ayn yapda KCLK)
dr. Ancak ondan yalnzca youn
luk asndan stndr. (...) Hu- F L O Z O F (lat. philosophus; fr.
m eun asl konusu izlenim lerin philosophe; alm. Philosoph', ing.
aratrlmas deildir, onun gzn philosopher). lk ilkelerle ya da ne
de byle bir aratrma felsefeyle denlerle uraan. nsan ve evren
deil de anatomiyle ve fizyolojiyle zerine kkl aratrmalar yapan.
ilgilidir. Yalnz fikirler, izlenimlerin nsan ve evren iin son aklama
kopyalan olan fikirler, bu fikirlerin lar getirmeye alan. Tm insan
kendi aralarndaki ilikileri zihnin sorunlarn belli bir bilgi kuram er
dokusunu olutururlar. Kant iin evesinde tartan. Filozofun dn
akn fikirler, Tanr, ruh ve dn yaya ynelii ilk ilkeleri aydnlata
yayla ilgili fikirlerdir. Kanta gre cak ve son aklamalar getirecek
222 fikir usun zorunlu bir kavramdr; biimde kkl bir ynelitir. Dn
ya ve felsefe bir eyin iki yz gi zof her eyden nce kkl d
bidir ya da felsefe dnyann anla nen ve bir dnce dizgesi ortaya
m gibidir. yleyse filozof belli us koyandr, bu dizgeye gre dnya
sal dayanaklar erevesinde dn ya btnsel bir yorum ya da ak
yay aklayan adamdr. Dnya fel- lama getirendir. / Paul Valry: Han
sefeleirken felsefe dnyalar der gi kltr dzeyinde olursa olsun,
Marx. Filozofa yalnzca dnyay bildiklerine, zellikle de dolaysz i
aklayan deil dnyay aklayarak ya da d deneyle bildiklerine genel
deitiren de diyebiliriz. Marx yle bir bak as kazandrmay dene
der: Filozoflar dnyayuieiik bi yen her kiiyi filozof sayyorum.
imlerde yorumlamakla yetindiler, / Paul Foulqui: Filozof tantlamak
ama imdi nemli olan dnyay d iin deil anlamak iin gzlemler;
ntrmektir. Buna gre filozof duygu onun dncelerini etkilese
dnyayla srekli bir alveri iin de ngrd ey ar ussal bir d
de olacaktr. Filozoflar yerden ncedir. Nedenler aratrmasnda
mantar gibi bitmezler. Onlar ala filozof bilginden daha ileriye gider:
rnn meyvalandrlar. Onlarn en in bilgin dolaysz nedenlerde snrla
ce, en deerli, en az grlr g nr ve olgular birbiriyle aklar
llkleri felsefi fikirlerle kendini (kaynamay syla, sy yanmayla
gsterir. Filozoflarn kafasnda fel vb.); filozof sonuncu nedenleri
sefe deerlerini kuran ruh iilerin aratrr. (Bk. FELSEFE)
eliyle demiryollarn kuran ruhun
aynsdr. Filozoflar dnyann dn F Z K (lat. physicus; fr. physique;
da deillerdir (Marx). Filozof bi alm. Physik; ing. physics). Doa
linmezi bilinir klmaya alr, s nn bilimi. Devinim, arlk, basn,
rekli bir aydnlatma abas iinde s, k gibi doal olgularn bilimi
dir. M. Merleau-Ponty yle der: olan fizik matematikle ve metafi
Filozoflar yaratan ey, insan bil zikle kartlar: duyularla alglana
giden bilmezlie, bilmezlikten bil bilir maddesel gerekliklerin alan,
giye aralksz ynelten devinimdir saf dnselliin alanndan ayrl
ve bu devinim de bir eit dinleni- maldr. Fizik bu anlamda ruhsal
tir. Felsefi dnce kl krk yar lkla da karlaacaktr. Yenian
yla yani her zaman ze yneli balarna kadar fizik felsefenin bir
iyle ve her trl ayrnty gz dalyd, doann kurgusal ereve
nnde tutuuyla gndelik d de aratrlmasna adanmt. Dio-
ncelerden ayrlr. Descartes yle genes Laertiosa gre Stoaclar
diyordu: Filozoflar ylesine nce felsefeyi e ayryorlard: fizik, ah
liklidirler ki, baka insanlara tmy lak ve mantk. Descartesn bilgi
le aydnlk grnen eylerde onlar aacnda fizie verdii yer nemli
eitli glkler bulabilirler. Filo dir. Descartesa gre aacn kk
 FO B

leri metafizik, gvdesi fizik, dallar FR EN O LO J. Bk. KAFAYORU-

da matematik, hekimlik ve ahlak MU.
tr. (Bk. DOA, EVREN)
FR ST RASYO N. Bk. YOK
FO B . Bk. KORKU. SUNLUK.

FO R M . Bk. BM. FTRZM . Bk. GELECEK

LK.

224

G E E R L L K (lat. validitas; fr.
validit-, alm. Gltigkeif, ing.
v a lid ity ). Y r rl k te o lan n
durum u . D e erin i y itirm e m i
olann durum u. G eerli olann
durumu. Dnce alannda geer
lilik geree uygunlukla, gereklikle
ban koparmamlkla belirgindir.
En geni anlamda geerli dnce
evrensel erevede dorulanabilir
dncedir ya da genel olarak be
nimsenen dncedir. Bir dn olasdr. Keman alan bir kimsenin
cenin geerli olmas onun zorunlu
olarak herkese benimsenmi ol
masn gerektirmez: geerlilik yay
gnlkla belirgindir. Geerli olan ev
rensel olandan ok genel olan diye
dnmek doru olur. En yaygn
geerlilik zellikle ahlak iin, daha
ok da ahlakn baz belli kurallar
iin szkonusudur. (Bk. EVREN
SEL)
G E M (fr. transfert-, alm.
bertragung] ing. transference,
transfer). Bir eye duyulan ilginin
bir baka eye yanstlmas. Bir ki
iyle ilgili duygularn bir baka ki
iye yneltilmesi. Geiim olgusu
ruhayrtrmasmda sk grlen bir
G
olgudur. Hasta, yaamnn bir d
nemindeki bir kiiyle ya da kendiyle
ilgili duygularn hekime yanstr. Bu
duygular olumlu duygular olmad
zaman olumsuz geiim, bu duy
gular olumlu duygular olduu za
man olumlu geiim szkonusudur.
Ayn durum hekim den hastaya
doru gelitiinde bir kar gei
im'den szedebiliriz. Alkanlklar
dzeyinde de geiimden szetmek
keman almakla ilgili deneyimleri
ni viyolonsel almakta kullanmas
da bir geiim olgusudur. Geiim
gndelik yaam deneylerinde de sk
sk grlr: kpein srd bir o
cuk btn hayvanlardan korkma
ya balayabilir. Ruhayntrmasyla
ilgili geiimin salkll konusun
da H. Ey unlar syler: Geiim
szkonusu olduunda zerinde en
ok durulan dzeneklerden biri ay-
ntrmacayla zdeleme dzene
idir, bu dzenek ayrtrmann so
nuna kadar baskn bir rol oynar.
Ayrtrmac kendi deneylerine da
yanarak salam bir tutum alma ii
ni srdrmezse hastay davran
larnn bilincine ulatrma konusun 225
 GELECEKLK

da eksik kalacaktr, nk iliki GELEN EK (lat. traditio; fr. tradi-

bundan byle iinden klmaz du tion; alm. Traditior, berlieferung;
ruma gelecektir. Ayrtrmann ge ing. traditior). Bir toplumda yeni
liiminde nemli bir yer tutan bu kuaklara eski kuaklardan szle,
ayrtrmacyla zdeleme olgusu yazyla, davranla geen deerler.
hastann ayrtrmayla ilgili bir ta K uaktan k u a a geen sanat
sars olamaz, yalnzca son amac rnleri, anlar, grenekler, alkan
hastann kendi biim ini bulmas lklar gelenei oluturur ya da gele
iin bu dayanan ortadan kaldrl nein konusudur. Halklarn davra
mas olan ayrtrmac imgesine s n zelliklerini oluturan, halklarn
rekli bir yaklam olabilir. (Bk. RU- neden yle yaptklarna ve byle
HAYRITIRMASI) yapmadklarna temel olan alklar
gelenein zn belirler. Alklar
G E L E C E K L K (fr. futurisme\ toplumlann yaam deneyleri iinde
alm. Futurismus; ing. futurism). benimsemi ve varlna sindirmi
talyan Marinettinin akademici an olduu kalp davranlardr. Birey
laya kar ortaya koyduu sanat sel kalp davranlar daha ok al
akm. Marinetti ve arkadalar sa kanlk erevesinde anlalrken top
natta tam anlam nda bir devrim lumsal kalp davranlar alklar
yapmay amalyorlar, eski sanatla olutururlar. Alklar insan yaamn
balarn tmyle koparmak isti btnletirici etkenler olarak kiile
yorlard. Onlara gre gemite tu rin davranlarna sinmi toplumsal
tulmas, deerlendirilmesi, ycel zelliklerdir. Grenekler alklarn
tilmesi gereken hibir deer yok kurallam biimleridirler. Bu yz
tu. Artk katksz yeniyi balat den grenekler alklar gibi kendi
mak gerekiyordu. Makinelerle iyi liinden deillerdir, onlarn toplum
den iyiye deiik grnmler alm zerinde, ayr ayr bireyler zerinde
bir dnyada hzn, savan, gl belli arlklar, belli ykleri vardr.
ln sanatn yapmak bir kanl Alklarn ve greneklerin geni za
mazlkt. M arinettinin bildirisi 20 man boyutunda dnmyle, bi
ubat 1909da yaymland, ama de rikimiyle ve aktarlasyla ilgili olan
vinimi gerekletiren topluluk ok gelenekler gerek anlamda bir top
abuk dald. Marinetti hemen he lumsal deerler toplamdr: bu de
men tek bana kalmt ve gele erler zellikle ahlaki deerlerdir ya
ceki iirler yazmaya alyordu. da en genel anlamda kltr deerle
Bununla birlikte gelecekiliin et ridir. Bir ahlak kural gelenekler er
kisi geni oldu, resimde ve mzik evesinde ele alnrken herhangi bir
te zellikle kendini gsterdi. M hastal iyiletirmekle ilgili yntem
zikte gelecekiler geleneksel armoni ler ya da uygulamalar da bu ere
kurallarn tmyle yok sayarak a vede ele alnabilir. Buna gre tm
rtc mzik paralar yazdlar. anlar, alklar, inan biimleri, g
226
 GELM

renekler, yaptlar, kurumlar geldige- tek. Bir sonuca ulamayan yne

ti zellikleri dnda yani dnme lim. Amacna ilgisiz geici eilim.
urayarak gelecee aktarlr olan Gereklemeden snen istek. Kla
yanlaryla gelenei olutururlar. Ak sik felsefede Locke ve Leibniz gel-
tarlma ya da gelecee ulatrlma geisteki arzunun en aa dere
gelenein balca zelliidir. Szko- cesini belirtmek iin kullandlar. Bu
nusu aktarlma yazl olduu gibi sz gnk anlamda bu terim isteksiz
l de olabilir. Yazl gelenei szl lik kadar beceriksizlii ortaya ko
gelenekten ayran onun saptanm yar. Bir ie kalkan ama hibir za
ya da byk lde saptanm olu man o ii bitirmek iin yeterli a
udur. Szl gelenek kaygandr, ileri bay gsteremeyen kiileri gelge-
llerde deikendir, yere ve za istek sahibi kiiler diye nitelendi
mana gre srekli bakalklar ya da rebiliriz. Bu terim istemin zayf bir
eitlilikler gsterir. Gelenek srek biimini ortaya koyarken ayn za
li deien bir deerler toplam ol manda isteme kart bir anlam be
makla insan yaam zerinde belir lirler gibidir, nk istem her ey
leyici olur, hatta grenekleri de ie den nce gerekletirme eilimi ola
riyor olmakla belli bir bask gc rak kendini gsterir. (Bk. STEM)
oluturur. (Bk. ALIKI, GELE
NEKLK, GRENEK) G E L M (fr. dveloppement;
alm. Entwicklung, Wachsen; ing.
G E L E N E K L K (fr. traditiona development). Daha stn ve kar
lisme; alm. Traditionalismus; ing. mak bir duruma geme. Eski fel
traditionalism). Gelenee ballk. sefelerde ya da daha dorusu eski
Gelenee ar ballk. Gemiin toplumlarda geliim fikri yoktu ya
deerlerine ballk. Gelenei do da snrlyd. Eski Yunanistanda ge
runun lt sayan reti. Gele liim evrimsellikle belirgindi: her
nekilik alklar ve grenekleri ey tam bir dn yaparak bala
zellikle ycelten bir bak ya da d yerde son bulacakt. Bu elbet
anlay olmakla gemie baml- te yalnz yunan insannn deil, tm
lanmay gerekli klar. Bylesi bir doal evrimlerden, gece-gndz
bak kiinin dikkatini yalnzca ya kartlndan, mevsimlerin dn
anma yneltecek, onu bugn ve mlerinden etkilenmi tm eski
yarn karsnda ilgisiz klacak, by- lerin gryd. A ristotelesden
lece gereklikten koparacaktr. Ge sonra ardllar skolastikler balan
lenekilik geni erevede tutucu gla bitii birletiren dairesel devi
lukla ayn anlama gelir. (Bk. GE nimin en yetkin devinim olduunu
LENEK, TUTUCULUK) sylyorlard. Aristoteles ayst
evrende dairesel, ayalt evrende
G ELG E ST EK (fr. vellit; alm. izgisel devinimin olduunu sy
Velleitat; ing. velleity). Amacna lyordu. Kesiksiz geliim fikri ya
varmadan abucak snveren is da ba sonuna balanmayan iz
 GENEL
gisel geliim fikri Yeniada, zel
likle XIX. yzylda ortaya km
tr. XIX. yzyl evrim felsefeleri,
gelien bir dnyada yaadmz,
her eyin dnlmez bir biimde ara
lksz dntn bildiriyorlard. nulmu olandr, varl aratrmay
Dnm fikrinin ya da daha ge
nel erevede geliim fikrinin ilk bi
imine XVII. yzylda Leibnizde
raslyoruz. Leibniz monadlar ku
ramn gelitirirken her monad iin
bir gemi ve bir gelecek dn
m ve yle demiti: Her tz, ka ca gerektir gzel olan. / L. Blum:
rk bir biimde de olsa, evrende
gemile, imdiyle, gelecekle ilgili
olarak her olan aklar, bu da son
suz bir algya ya da bilgiye ben
zer. (Bk. DEM, DNM, sin bir kavram a biim idir. / A.
EVRM, MONAD)
G E N E L (fr. gnral, alm. Allge
mein-, ing. general). Birok bireyle
ilgili olan. Bireysele kart olarak
btnle ilgili olan. Bir trle ilgili
olan. Tm bireyleri ieren. Bir
b t n n tm e le rin i, bir
to p lu lu u n t m y elerin i
ilgilendiren. Sk sk olan. (Bk.
ZEL)
G E N E L L E T R M E (fr. gnra
lisation; alm. Verallgemeinerung
ing. generalization). Bireylerin or
tak niteliklerini saptama. Belli bi
reylerde grlen bir zelliin b
tn bireylerde ya da pekok birey
de varolduunu gsterm e. (Bk.
GENEL)
G E R E K (lat. realis; fr. rel; alm.
wirklich; ing. real). Varl kesin
228 olan. Grntyle ilgili olana kart
olarak eylerle ilgili olan. Olasya
kart olarak etkin bir biimde va
rolan. lksele kart olarak varl
gsterilebilir olan. Gerek olan
etkin bir biimde verilmi ya da su
gerektirmeyendir. G ereki do-
ru yla kartrmamak gerekir. Do
ru, gerekin sezgisi ya da bilgisi
dir. / A. de Musset: Benim iin
tm gerek bir kurgudur. / Alain:
Hibir olas gzel deildir, yalnz
Gerek kendini ancak samayla
aklayabilir. / H. de Montherlant:
Bana gre mutlak olan Tanr de
ildir, gerekliktir, dorudan ve ke
Breton: Dsel olan, gerek olma
ya ynelendir. / M. Butor: Ger
ek gereklik dselle ilikisi iin
de varolabilir, dselin gereklikte
olduunu, gerei dselle grd
mz anladmzda varolabilir.
/ A. Gide: Duygularn alannda
gerek dselden ayrlmaz. / J.
Giraudoux: Ancak gl bir ger
ekd yaam olan bir toplumun
byk bir gerek yaam olabilir.
/ Kierkegaard: Gerek olasdan da
ha zorunlu deildir, nk zorunlu
her ikisinden kesin olarak ayrdr.
/ H. Barbusse: Gerek ve doa
st ayn eydir. (Bk. DORU)
G E R E K L K (fr. ralisme;
alm. Realismus; ing. realism). Var
ln dnceden bamsz olduu
nu ne sren reti. Varln d
nsel nitelikli olmadn, dn
ceden de gemediini ne sren
reti. Bilgi edinmede d gereklikle

ilgili koullarn baskn olduunu,
buna gre dnlen nesnenin d
nen zne karsnda belirleyici ol-
ihunu ileri sren bilgi anlay. Sa
natta doalcla kart olarak ger
eklii kaba bir aktarmacla d
meden belli bir kiisel yorumlama
anlay iinde yanstma eilimi. En
eski gerekilik Platonun gerek
iliidir. Platon dealarn gerek
gereklikler olduunu, onlarn bi
reysel varlklardan ve duyulur ey
lerden daha gerek olduunu bildi
riyordu. Ancak Platonun dealar
kuram, her ne kadar gereki diye
nitelendirilse de, gerekilie tam
kart bir anlay, lkcl or e uyarl kalma savndadr. Gerek
taya koyar. nk her gerek ger
ekilik gerekliin bilgisini zihni
mizden bamsz olarak varsaya
caktr, buna gre gerekilik lk
cle kart olarak zne-nesne ili
kisi iinde nesneye arlk vermek
le balar diyebiliriz. Buna gre hi
bir ncesel bilgiye ya da doutan
bilgiye sahip olmayan zihin ancak
duyular yoluyla d dnya bilgisini
alma yeteneine sahiptir. Gerek
iliin temelleri Aristotelesle atl
mtr. Aristoteles bilginin tek kay
na olarak duyu verilerini gryor,
retmeni Platonun dealar anla
yna kar kyordu. Ortaada olan bu iki metafizik birbirleriyle
gerekilik tmelleri eylerden ba
msz sayma eiliminde kendini
gsterdi. Gereki dnce Yeni-
ada zellikle ngiliz filozoflarn
da, zellikle Lockeda anlatmn
buldu. Felsefe tarihi boyunca he
men btn filozoflar iki izgiden bi
rini, ya Platonun at lkclk DUYGUCULUK, FELSEFE, L
yolunu ya da Aristotolesin at
GEREKLK
gerekilik yolunu izlediler. lk
c saylmakla birlikte lkclkle
gerekilik arasnda yer alan tek fi
lozof Descartesdr. Descartes, do
utan fikirlerin yanma edinilmi fi
kirleri koyarak lkcln lm-
latrd. Estetikte ya da sanatta ger
ekilik gereklii lksel gr
nmlerle bozmadan vermek eilim
lidir, bu anlamda doalclkla kar
t olur. Gerekilii doalclktan
ayran balca zellik, gerekiliin
doalcla kart olarak nesneye
yorum getirme tutarllnda belir
ginleir, oysa doalclk zneyi or
tadan kaldrmak istercesine gere
ilik insanla ilgili aklamalarda duy
gu abartmalarndan kanma eili
mi gstermekle duyguculukla kar
tlar. Gereki bak, maddesel
gereklii ya da d dnya gerek
liini birinci planda nemsemekle
m ad d ecili e y ak lar./ G a st n
Bachelard: William Jamesden bu
yana her kltrl insann zorunlu
olarak bir metafizie baland sk
sk yinelendi. Bizce unu sylemek
d ah a d oru o lacak : h er insan
bilimsel kltre ulama abasnda
bir deil iki metafizie dayanyor;
doal ve inansal, isel ve direngen
elimekteler. Onlara hemen geici
bir ad vermek iin, modem bilimsel
dncede sessiz sessiz bir araya
gelmi olan bu iki temel felsefi
tutum u klasik etiketlerine gre
usu lu k ve g erek ilik o larak
belirleyelim. (Bk. DOALCILIK,
KCLK) 229
GEREKLK
G E R E K L K (fr. ralit; alm.
Realitt, Wirklichkeit', ing. reality).
Gerek olann kendisi. Gerek ola
nn zyaps. D dnyann varl. gibi grnr. Dte olas bir ger
Varolan her ey. Etkin olarak varo
lan. Gereklik olan eylerin tmyle
ilgilidir. Gereklii dorulukla ka
rtrmamak gerekir. Doruluk yar
gda kendini gsterir ve gerekli
in dnsel dzeyde ya da zihni
m izde onaylanm asyla ilgilidir.
Gereklik grlr yani alglanr ya
da dorudan doruya dnlr.
Henri Delacroix yle der: Ger
ekliin dnyas dorunun dnya
s deildir: gerekliin dnyas
dorunun dnyas iin bir koul
dan baka bir ey deildir. Doru
yava yava zmledii gereklik
karsnda dncenin ilevsel bir
konumudur. nsann manevi etkin
lii olan olmayanla aar ve tmyle
olasnn alanna alr. Dle ger t gereklie sk skya balayarak
ekliin ya da olasyla gerekliin
tam bir kartlk iinde grnmesi
onlarn ayn zamanda birbirini tm-
leyen eler olmasn engellemez.
zellikle d gerekliin bir yz
gibi grnr. J. Joubert D bir
gerekliin yanssdr der. Elbette
gereklik m utlak olan deil insana
grnen eydir ya da insana mut
lak yaps iinde deil de insann ya
psna gre greli llerde gr bak gereklii daha geni er
nen eydir. Alfred de Musset bunu
Gereklik bir grdr diye for
mller. Zaman zaman dler ger
eklii belirleyecek kadar etkin
olurlar ya da grnrler, yle ki
dteki gereklikle gereklikteki
d birbirinden ayrmak olanak
szlar. Xavier Fomeret Dler
yaamn tek gereklikleridir der.
Bir bakma dsel ncelikli gibidir:
d gereklie ulamann tek yolu
ekliin tasla ya da tohumu var
dr ve her d gerekliin ddr.
nsan dlerini gereklie dn
trr ve hemen yeni dlere yne
lir. Jean-Jacques Rousseau yle
diyordu: Tm dlerim gerekli
e dnseydi bana gene de yet
meyecekti: daha da kuracak, d-
leyecek, arzulayacaktm. Hibir e
yin dolduramayaca anlatlmaz bir
boluk, bir baka tr sevince do
ru bir gnl atlm buluyordum
kendimde. Sanatn konusu olan
gereklii de bu erevede deer
lendirmek gerekir. Sanata gereki
bak gereklii olanla snrland
rr, ona lksel bir anlam vermez.
rnein Guy de M aupassant yap
yle der: Bir sanat yapt bir ger
ekliin hem simgesi hem tpatp
anlatm olduu zaman deerlidir.
Ancak, ne olursa olsun, sanat ger
eklii deil gerekliin bir yoru
munu verebilir. Bu konuda Hugo
yle der: Sanatn doruluu hi
bir zaman mutlak gereklik olma
yacaktr. Sanat eyin kendisini ve
remez. lkc ya da dorucu
evede ya da akn anlamda alr.
George Sand yle der: Sanat
olumlu gerekliin incelemesi de
ildir, lksel dorularn aratrl
masdr. Benzer bir gr Paul
Claudelde buluruz: iirin konusu
ok zaman sanld gibi dler, im
geler ya da fikirler deildir. iirin
 GEREKSTCLK

konusu kutsal gerekliktir, bir kere tn snrlarn at, sanatn hemen

verilmi olan, tam ortasna yerleti tm alanlarnda etkili byk bir de
rildiimiz kutsal gerekliktir. O, g vinime dnt. Fransz bestecisi
rnmez eylerin evrenidir. Bu ey Eric Satie, Debussynin incelikli sa
ler bize bakarlar ve biz bu eylere natna kar karken daha ok ye
bakarz. (Bk. DORU, D) ni ressam lardan esinleniyordu.
G erekstcl bir bildiriyle
G E R E K S T C L K (fr. Andr Breton kurdu. Louis Ara
surralisme; alm. Surrealismus; gon, Paul Eluard, Antonin Artaud,
ing. surrealism). Usun denetimin Robert Desnos akmn ncle
den kurtulmu ruhsal etkinlikleri ya riydiler. Saint-John Perse, Jules
ratmada balca kaynak olarak g Supervielle, Biaise Cendrars, Jean
ren sanat akm. Gerekstclk Cocteau, Max Jacob da gereks
fikri fransz airi Guillaume Apol- tcle yakn duran airler oldu
linaireden kmtr. Surralisme lar. Gerekstclkten nce Da
szcn ilk kullanan da odur. da akm ortaya kt. Allm d
(Les mamelles de Trsias, drame nce dzenini tmyle ykmaya
surraliste). Apollinairede gere ynelik bu akm gerekstcl
kstcln ilk belirtileri vardr, n ncs gibiydi. 1919 martn
bununla birlikte onu biimbozma- da Andr Breton, Louis Aragon ve
lar zaman zaman arya gtrm P hilipp S o u p au ltnun kurduu
bir air olarak grmek ve onu ger- Littrature (Edebiyat) dergisi da-
ekstc diye nitelendirmemek daclann szcs oldu. Akmn ku
doru olur. Gerekte biimbozma- rucusu Tristan Tzara dada hibir
larn kayna Apollinaireden nce anlama gelmez diyordu. 1919 da
lere, Rimbaudya kadar uzanr, hat Breton ve Soupault Les champs
ta tm br simgeci airlere kadar magnetiques\\ (Manyetik alanlar)
uzanr. Bu airler doaya bir insan yazdlar. Bu yapt ilk gerekstc
yorumu getirirken nesnenin all yapt olarak bilinir. Breton i 924de
m grnmlerini bozdular, ko Manifeste de surralisme'i (Ger
numlarn dattlar, sanat doaya ekstcln bildirisi) yaymla
benzemez apayr bir doa olarak d. Breton bu bildiride yle diyor
belirlediler. Sanat bylece yeni an du: Gerekstclk ar ruhsal bo
latm olanaklar kazanrken yepye almdr, onunla insan dncenin
ni b ir dil ed in d i. D aha sonra gerek ileyiini szl olarak, ya
Guillaume Apollinaire yepyeni bir zl olarak ya da bambaka bir yol
iir anlay gelitirdi. O iirine he la aklamaya ynelir. Usun uygu
men her eyi, her konuyu sokabi lad her trl denetimin dnda,
liyordu. Apollinairein yeniliki ha her trl estetik ya da ahlaki ura
vasn gerekstclk izledi. Bi n tesinde gerekstclk d
rinci Dnya Savann ardndan ncenin kendini yazdrmasdr.
kendini gsteren bu akm edebiya Gerekstclk kendisine gelene 23
 GEREKRCLK
kadar gzden uzak tutulmu baz
arm biimlerinin stnlnn tclk iyiden iyiye geriledi. (Bk.
gerekliine inanmaya, dn g
cne inanmaya dayanr. Tm br
ruhsal dzenekleri kesinlikle ykma
ya ve yaamn balca sorunlarnn
zmnde onlarn yerine geme
ye ynelir. Breton, daha sonra ya
ymlad ikinci bir bildiride de un
lar sylyordu: H er ey una
inanmaya gtryor bizi: ruhun bir
noktas vardr ki, o noktada yaam
la lm, gerekle dsel, gemile
gelecek, iletilebilirle iletilemez, yk
sekle alak elikili eyler olarak al
g lanmaktan karlar. Buna gre,
gerekstc etkinlikte, bu nokta
nn belirlenmesi umudunun dn
da bir etken aramaya almak bo
unadr. Breton ayn metinde ger
ekstc ynelimi bir bakaldr
ma ahlakn gerekletirme atlm
gibi sunar: En basit gerekstc
edim elde tabanca sokaa dmek
ve kalabala rasgele ate etmektir.
Yaamnda en azndan bir defa y
rrlkteki bu alaltc ve sersemle-
tici kklkler dzeniyle balar
n koparmay dnmemi olan in
sann bu kalabalkta kam namlula
ra dnk olarak belli bir yeri var
dr. Gerekstc k giderek kartlat bir alandr. (Bk. Z
br sanatlar, zellikle resim sa
natm etkiledi. Gerekstc devi
nime Arp, Chirico, Masson, Tan-
guy gibi ressam lar da katldlar.
1928den sonra gerekstclk
tav sam ay a b alad . B re to n un
1930dayaymlad ikinci bildiri
ye karn akma ilgi giderek azal
yordu. Siyasal yaamdaki dn
232 mler zerine Eluard ve Aragon
toplumcu izgiyi seince gereks
GEREKLK)
G E R E K R C L K Bk. BELRLE
NMCLK.
G ER EK LLK (lat. necessitas; fr.
ncessit; aim. Notwendigkeit; ing.
necessity). Olmamas szkonusu
olmayann durumu. Varl ya da
edimi kanlmaz olan eyin duru
mu. Kesin olarak yararl olann du
rumu. Gereklilik mutlak ya da var
saymsal olabilir. Her durumda var
l kanlmaz olana mutlak olarak
gerekli, varl ngrlere bal ola
na varsaymsal olarak gerekli di
yebiliriz. Metafizik ya da matema
tik gereklilikler mutlaktr, varsaym
sal ya da koullu gereklilikler an
cak belli koullar erevesinde ken
dini gsterecektir. Ahlaki gerekli
lik, insann yaam dzenlemek iin
ortaya koyduu davran forml
leriyle ilgilidir, neyi yapmamz ve
neyi yapm am am z gerek ti in i
belirler. Gereklilik zgrl kst
layan ya da belli koullarda bala
yan bir durumdur. Ahlak alan ge
reklilikle zgrln byk lde
GRLK)
G ER EK SN M (fr. besoin; aim.
Bedrfnis, Bedarf; ing. need, re
quirement). Varl varlmz iin
gerekli olan bir eye duyulan z
lem. Kendisi iin gerekli olan ey
den yoksun kalm bireyin duru
mu. D oal ya da to p lu m sa l
gereklilik. Gereksinimlerin banda

doal gereksinimler gelir. Uyku ge
reksinimi, bannma gereksinimi, ye
mek yeme gereksinimi doal ge
reksinimlerin banda gelir. Doal
gereksinimlerin karlanmamas bi
reyin yaamnda ykc gelimelere
yol aabilir. Atee gereksinimi olan
onu avucuyla alr sz gereksi
nimlerin nemini belirtir. Organiz
mann fizyolojik koullarna bal
olan bu tr gereksinimler yaam
sal dzeyde nem tarlar. Toplum
sal ya da manevi gereksinimler de
fizyolojik ya da doal gereksinim
ler kadar nemlidir, nk insan
toplumsal bir varlktr ve toplumda
olma koullarn her durumda ger
ekletirmek zorundadr. Alkan
lklar bizde ikinci bir doa olutur
duklarna gre, alkanlklardan ge
len gereksinimler de olduka ko-
ullaycdr. Alkole alm biri iin nelimlerinde gereksinimlerin belir
alkol gereksinimi ekmek ve su ge
reksinimi kadar nemlidir. Hatta
daha basit alkanlklarla ortaya
kan gereksinimlerin karlanmamas
bile insanda byk skntlar yara
tabilmektedir: n yemek ye
meye alm bir kii kendisine iki
n yemek verildiinde tedirgin
olacaktr. Gereksinimlerin toplum
sal ve doal bir yan olduu kadar
kiisel bir yan vardr, buna gre
bireylerin gereksinimleri byk l
de deiiklik ya da eitlilik gs leri karlamak iin ortaya koydu
terir. La Fontaine yle der: Siz
den iyi kim bilir gereksinimlerinizi
- Kendini tanmaya almak zen
lerin banda gelir. nsan en ok
gereksinim duyan hayvandr ve
Pascal in de belirledii gibi yalnz
ca gereksinimlerini karlamasna
GEREKSNM
yardmc olanlar sever. Gereksi
nimler dnyaya ar bir ynelile
art gstererek bireyin yaamn
zora sokabilirler, en azndan gerek
sinimleri aza indirgenmi insanla
rn dnyas sonsuz gereksinimler
ortaya koyan insanlarnkinden da
ha rahat ve daha az sorunlu ola
caktr. Fnelon yle der: nsan
lar her eye sahip olmak isterler ve
arya ulamak arzusuyla kendile
rini mutsuz klarlar. Onlar basite
yaamay bilselerdi ve gerek ge
reksinimlerini karlamakla yetinse-
lerdi her yerde bolluk, sevin, ba
r ve birlik olacakt. Gereksinim
lerin karlanmas insan dnyaya
balar, erinli klar, oysa gereksi
nimler karlanmadnda insan e
itli sarsntlarn ve ykmlarn iine
debilir. Gene de insann tm y
leyiciliini varsaymamak, bir takm
ynelimlerin de insani isteklerle
gerekletiini gzden uzak tutma
mak gerekir. nsan arzunun bir
yaratsdr, gereksinimin deil der
Bachelard. Gene de insann gerek
sinimlerini azmsamamalyz. Top
lumsal bir varlk olan insan, en ge
ni gereksinimler iinde, bir devlet
dzeni ortaya koymutur. Edmond
Burken belirttii gibi, Hkmet
insan erdeminin insani gereksinim
u bir bulutur . Toplum yaam
gelitike gereksinimler artm, ge
reksinimler arttka toplum yaa
m gelimitir. Baron d Holbach
yle der: nsan trnn bireyle
rinde, bu arada siyasal toplumlar-
da gereksinimlerin gelimesi zorun- 233
GERC

lu bir durumdur; bu geliim insa re, bileikten basite ynelme. Top

nn z zerine tem ellenm itir: lumbilimde ilerlemeye kart olan
karlanan doal gereksinimlerin dnm. Ruhbilimde bunamayla
yerine dnsel dediimiz gerek birlikte kendini gsteren an yitiri-
sinimlerin ya da fikir gereksinim minin yeniden eskiye doru iler
lerinin gemesi gerekir; bu kinci lemesi; ayrca ruhsal bir sarsntya
ler mutluluumuz iin birinciler ka urayan kiinin gemie snmak
dar gereklidirler. (Bk. ALIKAN zere davranlarn gem iteki
LIK, TOPLUM) davranlanna benzetmeye alma
s (yatl okula yerletirilen ve by
G E R C (fr. ractionnaire', alm. lece annesinden uzak kalan ocu
Reaktionr-, ing. reactionary). Es un bebek gibi konumaa bala
ki deerleri savunan. Eski deerler mas). [Bk. EKSKKALI, GER
zerine toplumsal-siyasal bir ya EVRM, SAVUNMA DZENEK
am dzeni kurmay arzulayan. / LER]
J. Commerson: Bir kaplumbaa
baz tutucu gericilerden daha de G E R L K (fr. arriration', aim.
erlidir. En azndan yrd za Rckstndigkeit', ing. backward
manlar. / Mao: Tm gericiler ka ness). Gerekli geliimi gstereme-
ttan kaplanlardr. (Bk. GELE me durumu. Ruhsal ilevlerin geli
NEK, GELENEKLK, TUTU iminde yetersizlik. Zihinsel geri-
CULUK) likle duygusal geriliki birbirinden
ayrmak gerekir. Zihinsel gerilik d
G E R E V R M (fr. involition\ alm. nsel etkinlikteki geliimin dou
Involition; ing. involition). Ters tan nedenlerle duraksamasdr. Ge
ynde evrim. Spencerin biryap- riliin derecesine gre ahmaklk,
ldan okyaplya geii ngm ev alklk, aptallk gibi deiik dzey
rim anlayna kart olarak okya- ler belirlenebilir. Zihinsel gerilik be
pldan biryaplya geii ngren yindeki organik bir bozuklua ba-
evrim anlay. zellikle ngiltere lanabilir. Bu bozukluk da annenin
de, XIX. yzyln ikinci yarsnda gebelik srasnda hastalanm olma
kullanlm olan bu kavram evrime sna bal olabilir, doum srasnda
ters olan dnmleri belirler. (Bk. beyinde bir zedelenme nedeniyle
EVRM) olabilir (zellikle forseps uygulama
larnda bu tr zedelenmelere sk
G E R L E M E (fr. rgression-, alm. raslanlr). Ancak nedeni bilinme
Regress, Regression, Rckgang-, yen pekok zihinsel gerilik duru
ing. rgression). Daha alt bir d mu vardr. Zihinsel bakmdan geri
nceye ulama. Daha aa bir du ocuklarn eitimi zel snflarda,
ruma geme. Biyolojide canl var kendi durumlarnn gerektirdii ko
lklarn bir gerievrim durumuna gir ullar iinde gerekletirilmelidir.
mesi. Mantkta sonulardan ilkele Bylece onlarn zihinsel geliimle
 GZEM

rini salamak olas olmasa da on eit g tarafndan iki ayr yne e

lar toplumsal yaama uyarlamak kilen insan gerilime urayacaktr.
olas olmaktadr. Duygusal gerilik Gerilim kiiyi geliime uratan ne
normal zekal kiilerde ok gr denler arasnda yer alr. Freudun
len bir durumdur ve ruhsal ya da tanmlad gibi pekok d etken,
daha dorusu duygusal bir yeter rnein bymeyle gelen fizyolo
sizlikle belirgindir. Bu yetersizliin jik olgular, d tehditler, yoksunluk
kaynaklarn ocukluktaki yetime lar, atklar bir gerilim nedeni ol
koullarnda aramak olasdr. Aile duu lde bir ilerleme kayna
ye ar ballk, anne ya da baba dr.
basks gibi koullar duygusal ge
rilie yol aabilir. Duygusal gerili GETALT R U H B L M . Bk.
e uram kiiler genellikle yeti BM.
tirilme koullarndaki olumsuzluk
lar nedeniyle yaama uyum gste G D M L (lat. discursus; fr.
remeyen kiilerdir. Cinsel yaam, discursif, alm. diskursiv, ing.
toplumsal yaam, evlilik yaam ve discursive). Bir nermeyi bir baka
meslek yaam onlar iin byk n erm ed en u sav u rm a y o lu y la
glkler ortaya koymaktadr. Duy karan dnce. Sezgisel dn
gusal gerilik ok zaman bencillik, cenin tersine, nermeden nerme
kskanlk, iddete eilim, iekapa- ye geerek yani arac nermeler
n, aalk duygusu, uydurmac kullanarak ya da bir baka deyile
lk, evreye uyarszlk biiminde dolayl karmlar yaparak sonuca
kendini gstermektedir. Zihinsel ulaan dnce. Gidimli dnce
gerilik iyiletirilemezken duygusal adm adm, usavurmalarla ilerleyen
gerilik ruhayrtrmas yntemiyle dncedir. (Bk. SEZG, U SA
alabilmektedir. (Bk. AHMAKLIK, VURMA)
ALIKLIK, APTALLIK)
GZEM (lat. mysterium\ fr. mystre;
G E R L M (fr. tension; alm. Span- alm. Mysterium\ ing. myster$). n
nung; ing. tenstion). D etkilerle san usunun kavrayamad. Eski din
karlaan ruhun gerginlik durumu. lerde uygulamalar, kurallar ve re
nsann karlat her sorun, bir tiler btn. Pagan Eskiada di
bilimsel sorun ya da bi aile sorunu nin gizemlerine ancak o dine katl
ya da baka bir sorun insann be m kimseler erebilirlerdi. Bu dnem
deniyle birlikte ruhunu gerginlie de Yunanistanda balca gizemler
iter. Trafiin tkanmasndan enflas Eleusis gizemleri ve Orpheus gizem
yonun artmasna kadar her sorun leriydi. Gabriel Marcel nesnel bir
bir gerginlik ya da gerilim nedeni kavramlamazlk ortaya koyan so-
dir. Dnsel dzeyde her aratr runla tantlanamaz bir kavram lamaz-
ma insan belli bir gerilim iine iter. l olan gizemi birbirinden ayrd.
K. Lewinin tanmlad biimde iki (Bk. GZEMCLK) 235
 GZEMCLK

GZEM CLK (fr. m ysticism e; G Z LEM E (lat. dissimulatio; fr.

alm. Mystizismus, Mystik; ing. mys- dissimulation', aim. Verstellung-
ticism). nsan ruhunun akn varl kunst, Verstellung; ing. dissimula
a gnl yoluyla ykselerek onunla tion). Duygularn ve dnceleri
zdelii andran iten ve dolaysz ni dzenlenmi bir bastrmayla sak
bir yaknlk kurabilecei inanc ve bu lama. Gizlemede her zaman bir ko
inanla ilgili retilerin tm. Gizem runma eilimi vardr. Bir spanyol
ciler bizi sonsuza balayan gcn atasz yle der: Yaral parma
yalnzca gnl gc ya da duygu g n gsterme, herkes ona vurma
c olduuna inanrlar, us bizi yanl ya kalkar. Ortaadan kalma bir
tr, bizi yanlsamalara ve kmaz yol atasz de Gizlemeyi bilmeyen
lara iter diye dnrler. Gizemci d egemen olmay bilemez der. An
nce Tanr nn insan ruhunda cak gizleme kolayca gerekletiri
var olduuna inanr ve bylece tan lebilecek bir i deildir. L. Lavelle-
rsallk karsnda hibir kukuya yer in dedii gibi Gizleme, gizlenme
brakmayacak biimde bir kesinlie si en g eydir. (Bk. BASTIR
ya da hatta katla ynelir. O yz MA)
den gizemci dnceler genellikle
hogrsz dncelerdir. te yan G Z L B L M C L K (fr. occul
dan Tanrya ykselme abas dn tisme', aim. Okkultismus; ing.
yadan el etek ekmeye varan bir y occultism). Kuram ve uygulamas
nelimi gerekli klar. Buna gre gizem gizemci grlere dayal aratrma
cilik hemen her zaman ilecilikle b clk. Duyulurst gerekliklerin
tnleir. Gizemci-ileci felsefelerin varln aratrmaya ynelik bilgi
ilk byk rnei Platon felsefesidir. alan. Doast gereklikleri orta
Estetikte gizemcilik somuttan ok ya karma yntemleri. Gizlibilim-
akn olana, ussaldan ok duygusala cilik zellikle Ortaada geerli ol
h a tta d sele, D n y adan ok mu, bu alandaki aratrmalar Ye-
D o aya ynelm e eilim leriyle nian balarnda bilimlerin geli
seilir. Gizemci estetik olgulardan im ine katklarda bulunm utur.
zellikle uzak durarak kendini st bir Gizlibilimlerin banda simya gelir
etkinlik olarak belirlemeye alr. di, bu bilim madenlerin birbirine d
Charles Lalo yle der: Estetikle ntrlmesiyle ilgilenirdi. Bir e
gizemciliin saysz biimleri gzel it by olan simya deiik maden
aratrmasn olgularn dnda bir lerden altn ve gm elde etmeye
dlem durum una getiriyor, bu ynelmiti. Tanrnn yardmyla
d lem bu o lg u larn yntem li bakrdan, kalaydan, kurundan de
aratrmasnn gerektirdii iki byk erli m adenler salanabilecekti.
alana, tarihe ve eletiriye yabanc Gkbilgisi ya da astroloji de gizli-
k aly o r h atta bazen dm an bilimdi, yldzlarn devinimlerine ba
oluyor.(Bk. LECLK, GZEM) karak gelecei grm ek olasyd.
236

Ruharma yani llerin ruhlary
la iliki kurmak da gizlibilimcilikle
igiliydi. Bu tr abalar bugn eski
ye gre iyiden iyiye azalm ya da
belli evrelerle snrl kalmtr. (Bk.
BONAN)
G N L (lat. cor; fr. coeur, alm.
Herz; ing. heart). Sezgisel dn
ceyi salad dnlen dzenek.
karml ya da gidimli dnceye
kart olarak sezgisel kavray.
Ruhsallmzn duygularla ilgili
yan. Usu filozoflarn tersine din
ci ya da gizemci filozoflar us kav
ramnn yanma ya da hatta stne
gnl kavramn yerletirirler. Us
u D escartesn grlerini ele
tiren Pascal bilginin temeline g
nl kavramn yerletirir: Doru
yu yalnzca usla deil, ayn zaman
da gnlle tanyoruz: ilk ilkeleri bu
ikinci biimde tanyoruz... Usun
dayanmas gereken ve tm abas
n temellendirmesi gereken dn
ce bu gnl ya da igd dn
cesidir. Gnl, bu felsefi anlam
nn dnda, tmyle duygu dn
yamz karlar. Bu erevede g
nl ya da yrek ok zaman sz ge-
irilemeyen bir g olur. Marivaux
nsan, gnlne egemen olamaz
der. Gnl ve us ayrm elbette ke
sin bir ayrm olmamaldr. zellik
le duygusallkla dnselliin bir
btn oluturduunu bildiimiz bu
ada bylesi bir ayrmc tutum
yanl olacaktr. Vauvenargues
XVIII. yzylda Byk dnce
ler gnlden gelir diyerek dn
ce dnyamzda duygusalln ne
mini belirtmi oldu. Gnl ya da
GREL
yrek, dncenin katlna kar
duygunun yumuakln duyurur.
/ B. Franklin: Delinin yrei a-
zndadr, bilgenin az yreinde-
dir. / Marquise de Sevign: Y
rein krklklar yoktur. / F.
Villon: ki kiiydik, tek bir yrei
miz vard. / P. S. Toulet: Hibir
ey gnl kadar yrtc deildir. /
A ucassin et N icolette: Erkein
kadn sevdii kadar sevemez ka
dn erkei; nk kadnn ak g-
zndedir, m em esinin ucundadr,
ayak parmann ucundadr; erke
in ak bir trl karamad y
reinin derinliklerine ilemitir. /
La Rochefoucauld: Dnce her
zaman gnln oyuncadr. / La
Fontaine: Gnl her eyi yapar,
kalan botur. / Pascal: Tanry
duyan us deil gnldr. nan u
anlama gelir: Tanr gnlde anr,
usta deil. / Fontenelle: Gnl ge
reksinimimiz olan tm yanlglarn
kaynadr, o bu konuda bize hi
glk karmaz. (Bk. US)
G R E C L K (fr. relativisme-,
alm. Relativismus-, ing. relativism).
Her bilgiyi greli sayan reti. Ah
laki grecilik, iyi ve kt kavram
larnn her kiiye gre deiebildii
gibi yere ve zamana yani toplum
sal zelliklere gre de deiebile
ceini benimseyen reti. (Bk. G
REL)
G R E L (lat. relativus; fr. rela
tif, alm. relativ, bezglich, verhlt
nismssig-, ing. relative). Mutlak
olmayan. Bir eye baml olan. ki
ya da daha ok ey arasndaki ili 237
 GRELLK

kiyle ilgili olan. Olumsal ya da de yalnzca greliye ynelinmitir. G

iken olan. Varl bir baka eyin reli dncenin yaygnlatrlmas
varlna bal bulunan. Bir ilikiyi din drcesinin dlanmas anla
ieren. Greliliin kayna eski fel mna gelecektir. Mutlak olan bir
sefelerde olsa da gerek anlamda ey vardr, o da mutlak diye bir e
benimsenii Yeniada, zellikle yin olmaddr diyen Comte by-
XIX. yzylda olmutur. Sofistler lesi bir yadsyc tutum iindedir.
greli dncenin ilk temsilcileri (Bk. MUTLAK, OLUMCULUK)
dirler. Protagoras yle diyordu:
Tm bilgilerimiz duyumdan gelir G R E L L K (fr. relativit', alm.
ve duyum bireylere gre deiir. Relativitt', ing. relativity). Greli
Buna gre insan her eyin ls olann zyaps. Grelilik kuram:
dr. Bilge kii ruhta en doru d Einsteinn 1905detemellendirme-
nceleri uyandrabilecek gte de ye balad fizik kuram. Einstein
ilse, en ho ve en yararl dn 1905de grelilik kuramnn snrl
celeri yaratabilir. nsan her eyin grelilik diye bilinen ve Newton
ls olurken bilgi de zorunlu ola mekaniinin yasalarn deitirme
rak greli olmaktadr. Buna gre ye ynelik olan ilk bilgilerini ortaya
greli dnceyle kukuculuk ara koydu. Buna gre Einstein ktley
snda bir balant olduunu syle le enerjinin edeerli olduunu bil
yebiliriz, ancak greciliin kuku diriyordu. Einstein 1913den son
culuk ve kukuculuun da greci- ra kuramn gelitirdi, genelleti
lik olduunu sylemek doru de rilmi grelilik diye bilinen aama
ildir. Greli dnce, metafiziin y gerekletirdi. Bu yeni knda
amalad mutlak kkten yads Einstein erisel, sonlu ve drt bo
yan bilimsel dnce olarak zel yutlu bir evren kavray getiriyor,
likle XIX. yzylda Auguste Comte bununla ilgili ekim kuramn orta
olumculuunda kendini gsterir. ya koyuyordu. Einsteinn ileri sr
Auguste Comte insan yaamnda d grler fizik biliminde bir
ve insanlk tarihinde U evre belir devrim sayld. M utlak zaman ve
ler ve sonuncu evreyi greli d mutlak ktle kavraylar bylece
nce evresi olarak nitelendirir. alm oldu. eitli devingen gz
Com tea gre insan dncesinin lemcilerin gzlemledii bir olayn
birinci evresini oluturan dinbilim- sresinin herbir gzlemciye gre
sel durum insann doa olaylarn deiiklik gsterdii, bunun gz
kavramak isterken gizemcilikte ta lemcinin konumuna ve hzna bal
klp kald bir durumdur. Daha bulunduu ortaya konulmu oldu.
so n ra k i d u ru m d a, bir aray er Gerekliin bir uzay-zaman bilei
oluturan metafizik durumda insan mi olduu yani srelerin ve uzak
mutlak bilgiye ynelir. Olumlu du lklarn bir bileimi olduu belirlen
rumda yani nc durumda mut di. Einsteinn bu almalarn A.S.
238 lak aratrmas braklm, bilgide Eddington, H. Weyl, P. Langevin,

E. Cartan gibi bilginler srdrd
ler. (Bk. MUTLAK)
GRENEK (lat. mores;
moeurs; alm. Sitte, Sitten; ing.
marmers). B ir toplumda temel dav
ran kurallar. Bir toplumda ortak
deer durumuna gelmi belli dav
ran biimleri. Bir toplumda iyiy-
le ve ktyle ilgili ortak alkan
lklar. Grenekler ortak ahlak olu
tururlar ve ortaya ktklar toplu
mun btn kiilerini balarlar. On
lar bir bakma bir toplumun n
yarglar gibi grmek olasdr. G
renek alknn kurumlam ya da
kurallam biimidir. Buna gre,
grenek alk gibi kendiliinden de
ildir, belli bir yk, belli bir arl
vardr, insan belli zorunlulukla
ra balar, belli ykmllklere ko
yar. Onun arlndan ancak ona
uymakla kurtulunabilir. Ancak ona
uymak bir defalk bir i olmadn
dan bu kurtulu geici bir kurtulu
olacaktr. Grenek, alknn tersi
ne, dtaki doadr. Alk, buna g
re, iteki doa diye belirlenebilir.
Grenek zorlaycdr, kesin biim
de kuralcdr, getirdii ykml
lklerle kiiyi bunaltabilir ve amaz
lara itebilir. Greneklerle savamak
grenekler karsnda kaam ak
davranm aktan ok daha zordur.
George de Porto-Riche Yalan g
renekleri yumuatr der. Durkhe-
im toplumbilimi grenekler bilimi
olarak tanmlamtr. Montesquieu
greneklerle ilgili olarak unlar
syler: Birok devlet, yasalar
ayaklar altna alnd iin deil, g
renekleri ayaklar altna alnd iin
GRMC
gt. Grenekleri toplumun or
tak rn saymak, onlann toplum-
d kaynaklardan geldiini d
fr. nm em ek gerekir. B ir atasz
yle der: Halkn greneklerini ki
ilerin erdemleri kurar. Ayr ayr
fikirler giderek toplumsal deerler
olarak billurlarlar ve yaama ge
erler. Bunlar gerekte yaamn
rnlerinden baka bir ey deil
lerdir. Anatole France Dnn fi
kirleri yarnn grenekleridir der.
Grenekler toplumsal ilikileri d
zenleyen ve koul layan kurallar ol
makla ahlak yaamnn zn olu
tururlar. Grenekler yazl olmayan
yasalardr, yazl yasalar da belir
lerler. Montesquieu yle der: G
renekleri ve davran biimlerini de
itirmek istediimizde onlar ya
salarla deitirenleyiz. (Bk. ALI
KI, GELENEK)
G R (lat. visio; fr. vision; ajm.
Sehen; ing. vision). Grme ilevi.
Algy andran imgesel sunum. Sez
gi alma gc. Tanrnn istemiyle
insan zihnine aman. Estetikte gr
sa n a t n n e ste tik n esn e y i
belirlemede ve yapt oluturmada
etkin olan incelm i kavrayn
dndrr. (Bk. AINIM, SEZ
G)
GRM C (fr. thortique; alm.
Theoretisch; ing. theoretic). Gr
meyle ilgili olan. Kuramla ilgili olan.
Aristotelesin bilimler snflamasn
da matematik, fizik ve dinbilim g-
rmc bilimlerdir, bu bilimleri uy
gulamal ve iirsel bilimlerle kar
trm am ak gerekir. Grm c her 239
 GRNM
zaman uygulamalnn kart olarak
dnlm, kuramsalla zdele- zedilir ve gr ok zaman dei
tirilmitir. amzda, yalnzca ku
ramla ilgili olan, uygulamayla hi
bir ilintisi olmayan bilgi alanlar g-
rmc diye nitelendirilir. Bununla
birlikte grmc yerine ok za
man kuramsal kullanlmaktadr.
(Bk. KURAM, KURGU)
G R N M (lat. apparentia; fr.
apparence; alm. Schein\ ing.
appararce). Bir eyin d yz.
Her trl sunum. Nesnelerin alda
tc yz. Gereklikte karl ol n salad tutarllktan yoksun
mayan imge. Kendinde gereklie
kart olarak grnr gereklik ya
da olgu. (Bk. OLGU, SUNUM, YA
NILSAMA)
G R (lat. opinio\ fr. opinion\
alm. M einung; ing. opiniori). Bir
fikrin ya da bir nermenin doru
luunu onaylamaya dayal ruh du
rumu. ok salam olmayan ilke
lere ynelik her yarg bir grtr
der Condillac. Bylece grte az-
ok sallantl bir yan olmas gerek
tiini ortaya koyar. Kant yle der:
Gr herhangi bir eyi doru di
ye almaktr, bu arada bu yargyla
ilgili hem znel hem nesnel bir ye
tersizlik bilincine sahip olmaktr.
G rde her zaman kesinlikten
uzak ve znellikle sarlm bir ey
lerin bulunmas olaandr. Bilimsel
temellere dayal kesinlikli aklama
lar elbette gr olarak dnmek
doru olmayacaktr. Gr ok za
man gerekliin bir yzyle ilgili
znel-nesnel bir duygu ve dnce
240 btndr. Bu yzden genel gr teles bize bilimsel bilgiler ya da ke
lerden ok kiisel grlerden s-
tirilmeye hazr bir fikir grnmn
dedir. J.R. Lowell Yalnz aptallar
ve ller grlerini deitirmez
ler der. Dnya gr: yaam d
zeniyle ve insan ilikileriyle ilgili ge
nel fikir. Dnya gr toplumsal
bir ngrden ok kiisel bir kav
ray ortaya koyar, bu yzden onu
grenekle kartrmamak gerekir.
Her gelimi dnya gr azok
dizgesel bir btndr, Bylesi bir
btnlkten, bylesi bir btnl
bir gr dnya gr diye nite
lendirilemez. Salam bir dnya g
rnn temelinde tutarl bir felse
fe yani bilgi anlay olmaldr. An
cak dnya gr bir felsefe de
ildir, bir felsefe dizgesi hi deil
dir. Her dnya grnde insann
dnen ve eyleyen bir varlk ola
rak dnyadaki yeri ve ilevi ya da
ykmll belirir. Dnya gr
ne sahip bir kii dnceden ey
leme ve eylemden dnceye uza
nan yollan tartacaktr. (Bk. GS
TERME, KESNLK)
G STER M E (lat. demonstratio;
fr. dmonstration', alm. Dmonst
ration', ing. dmonstration). Ak
a ortaya koyma. Bir bilginin do
ruluunu deney verilerine dayana
rak kantlama. Doru olduu var
say lan n c lle rd e n k a lk a ra k
tmdengelim yoluyla doru oldu
u varsaylan bir sonuca ulama.
Gsterme kavram zellikle Aris
toteles felsefesiyle ilgilidir. Aristo

sin bilgiler salayan alan olarak gs
termenin alann belirlemitir. Gs-
mneci tasm, buna gre, olas g
rleri ortaya koyan diyalektie
kart olarak, kesin bilgiler sala
maktadr. ncllerin ve ncller
den karlan sonucun deeri bak
mndan Aristoteles tasm diyalek
tik tasm ve gstermeci tasm ola
rak ikiye ayrr. Diyalektik tasm g-
r salar, gstermeci tasm bi Comte Gzlemlemekle usavur-
limi salar. Gstermeci tasmla el
de edilen bilgiler diyalektik tasmla
ekle edilen bilgilerden daha nem
lidir. Grde zihin bir nermeye
saknk bir biimde ynelir. Bilim
deki kesinlii ya da genelgeerlii
diyalektikte bulamayz. Diyalekti
in alan doruluk olasl tayan likte kullanlm ve bu iki kavram
bilgilerin alandr. Bilimde yanlma
szkonusu deildir, diyalektikte ya
nlma olaandr. Bu yzden bilimin
alan diyalektiin alanndan daha
dardr. Demek ki diyalektik, gs-
termeden biimiyle deil ieriiy
le ya da bilgi deeriyle ayrlmakta
dr. Diyalektiin olas ilkeleri ok
genel ilk elerdir, b u n lar halkn
grlerinden derlenir. Gsterme,
Hobbesda birok tasmn bir ara
ya gelmesinden oluan bilimsel-fel-
sefi belirlemedir. Hobbes dnme
edimini bir toplama ya da karma
ilemi olarak deerlendirir. Bir yar
gda bulunmak iki ad toplamak ya
da karmaktr. Bir tasm ortaya
koymak iki nermeyi toplamak ya
da karmaktr. Bir gsterme de bir
ok tasmn bir araya gelmesinden
oluur. (Bk. DYALEKTK, TA
SIM)
GZLEM
G ZLEM (lat. observatio; fr. ob
servation; alm. Beobachtung; ing.
observation). Bir olgunun dikkatle
ve ayrntl bir biimde incelenme
si. B ir yasaya ya da bir kurala
ykselm ek a d n a b ir o lg u n u n
incelenmesi. Gzlemleme edimi us
la duyularn tam bir younlama
iinde bir olguya ynelmesiyle ger
ekleir. te bu yzden Auguste
mak arasnda kesin bir ayrm yok
tur der. Gzlem bilimsel abada
ilk evreyi belirler. kinci evre var
saym evresidir. nc evrede
varsaym dorulanr, bylece ya
saya ykselinmi olur. Gzlem
ve deney terimleri ok zaman bir
birbirine kartrlmtr. Claude Ber
nard bu iki kavrama aklk getirdi.
nl bilim adam Introduction
l tude de la mdecine exprimen
tale (Deneysel hekimlie giri) ad
l yaptnda Felsefi anlamda gz
lem gsterir, deney retir diye
rek iki yntemi birbirinden ayrd.
Claude Bernarda gre Bacon bile
bu iki eyi birbirine kartrmtr.
Bacon yle der: Gzlem ve de
ney gereci toplamak, tmevarm ve
tmdengelim bu gereci ilem ek
iindir; ite zihnin tek salam ma
kineleri. Bazlar bu iki eyi birbi
rinden ayrrken gerek anlamda ta
nma ykselememilerdir. rnein
Zimmermann yle demitir: Bir
deney bir gzlemden u anlamda
ayrlr: gzlemin bize salad bil
gi kendi kendisini sunar gibidir, oysa
bir deneyin bize salad bilgi bir
241
 GZLEM

eyin olup olmadn bilme tasar etkin deneyleri ve edilgin deney

s iinde yaplan bir giriimin mey- leri birbirinden ayrmak zorunda
vasdr. Bu tanma gre gzlemci yz. Deneyciyi her zaman doru
olgular karsnda edilgin, deney dan doruya elle mdahalede bu
ci etkin olacaktr. Bu dnceyi lunan kii diye grmek doru de
Cuvier de paylar: Gzlemci do ildir. Bylece Claude Bemard de
ay dinler, deneyci doay sor neysel gzlemle bilimsel gzlemi
guya eker ve alm aya zorlar. birbirinden ayrr: Deneysel gz
Claude Bem ard gzlemin hem et lemler hibir ncesel fikir szko-
kin hem edilgin olabileceini sy nusu olmadan ve yalnzca olguyu
ler: Diyelim ki, ok defa olduu belirlemek amacyla yaplm gz
gibi, bir lkede birden herhangi bir lemlerdir. Ama deneysel gzlemle
salgn hastalk kyor ve kendini me olgular bir defa ortaya konul
hekimin gzlemine sunuyor. Bura du mu, onlara bir anlam vermek,
da, hekimin zihninde nceden edi onlarn denek ta demek olan var
nilmi bir fikrin etkisi olmadan ras- saymlar ve gzlemlemeler yard
lantyla yapt gzlem kendiliin myla onlardan yasalar elde etmek
den yani edilgin gzlemdir. Ama gerekecektir. te bu ikinci tr
eer ilk olgular gzlemledikten gzlemlere bilimsel gzlemler ad
sonra, bu hekimin aklna bu hasta n vermek gerekir. Bunlar doru
ln ortaya knn hava duru lanmas szkonusu olan nce
muyla ya da zel salk koullary sel bir fikir adna zorunlu olarak
la ilgili olabilecei fikri gelirse, o gerekletirilm ilerdir. Claude
zaman hekim ayn hastaln bulun Bernarda gre oluturulan gz
duu bir baka lkeye, hastaln lem le bavurulan gzlem i birbi
orada da ayn koullarda geliip ge rinden ayrmak gerekir: Gzlem
limediini grmeye gider. Hasta ci ve deneyci olaan iki gzlem
ln doas ve nedeni zerine n szkonusuymu gibi davranrlar.
ceden edinilmi bir fikirle yaplm Bu, gerekte, her iki durumda da
olan bu ikinci gzlemin elbette ta olay saptamadan baka bir ey de
sarlanm ya da etkin gzlem ola ildir. Tek ayrm vardr: deneyci
rak adlandrlmas gerekir. Buna nin belirlemek durumunda olduu
gre, Claude Bemard, doa olgu olgu kendisine doal olarak veril
larnn belirlenmesinde zihnin ba mi olmadndan, o bunu grnr
zen etkin bazen edilgin olabilecei klmak yani ortaya karmak zorun
ni benimser, gzlemin bazen edi dadr. Deney en sonunda denetim
nilmi bir fikir olmakszn ve ras- amacyla ortaya konulmu bir gz
lantyla bazen de nceden edinil lemden baka bir ey deildir den
mi bir fikirle yaratldn syler. mesi bu yzdendir. Ama bir gz
Claude B em arda gre deneycinin lem doal olarak ya da raslantsal
her zaman etkin olduunu syle olarak daha nce gereklemise,
242 mek de kolay deildir. Buna gre o tam olarak yaplm bir ey diye

alnacak, deney fikriyle dorulama
salamas iin basite ona bavu
rulacaktr. zet olarak sylenilir-
se, bu durumda deney bir denetim
amacyla bavurulmu bir gzlem
den baka bir ey deildir. Claude
Bem ardn tantlamalar konuya e
itli alardan aklk getirmi olsa me dzenidir. Birey edilgin bir var
da gzlem ve deney kavram
larn tam olarak belirginletirmi ol
m ak tan uzaktr. (B k. DENEY,
DORULAMA, VARSAYIM)
G C L L K (fr. virtualit; aim.
Virtualitt', ing. virtualit). Etkin
olabilmek iin yeterli i koullara
sahip olmakla birlikte henz etkin
lememi olan eyin durumu. Ger
eklemeye eilimli olu. Kendin
de olaslk tayan. Gcl olan,
edimli olann kartdr. Gcllk toplumsal anlamnn dnda g bi
durumu edimlilikten nceki durum
dur. Bylece her gcllk bir n-
cesellii dndrr. Leibniz y anlamn yle belirler: G sz
le diyordu: Tm aritmetik ve tm
geometri bizde doutandr ve biz
de gcl bir biimde vardr. (Bk.
EDLM, EDM)
G (fr. pouvoir, aim. Vermgen,
Fhigkeit', ing. power). Eylemde
bulunma yetisi. Eylemde bulunma
hakk. Yetke ya da erk. Devletin en
yksek dzeyde eylemde bulunma
hakk. Eski devletlerde g ya da
erk bir yneticinin ya da yneticiler
topluluunun elinde toplanyordu.
Bununla birlikte yneticiyi ya da y
neticileri denetleyen eitli gler
vard. Yenian balarnda gelien leri cumhuriyetin tanmad neden
mutlakynetim dzenleri tm dev
let gcn tek bir kiinin, mutlak-
G
yneticinin istemine verdi. Modem
devlette erk yoktur erkler vardr ve
bu erkler birbirlerinden kesin biim
de ayrlmlardr. ada devlet
dzeni bu gler ayrlnn salad
dengede gerekleir. Locke iin
toplumsal yaam dzeni bir szle
lk deildir, kendi yazgsn ve top
lumun yazgsn tartmas gereken
bir varlktr, yle olmaldr. Lockea
gre bir devlette yasama, yrtme
ve yarglama gleri ya da erkleri
onlar Tanndan ald yetkeyle bil
dii gibi kullanacak birine verilme
melidir. Bu erkler Tanndan deil
halktan gelen erklerdir. Devlet bu
erkleri birbirinden ayrp doru d
rst kullanamad zaman halk ba
kaldrma hakkna sahip olacaktr. Bu
reyin yapabilme yatknlyla ilgili
dir. J.M. Guyau gcn bu bireysel
cnden yleyse neyi anlamal? O,
bireyin iindeki bir etkinlik ilkesidir,
dandan gelen bir etkiye kar ba
sit bir tepki deildir. / Diderot:
Toplum olarak bir araya gelmi in
sanlarn anlamas gcn temelini
oluturur. Kendini gle ortaya ko
yan varln gle srdrr. / H.
de Balzac: G bir eylemdir, seim
ilkesi de tartmadr. Srekli tart
mayla srebilecek siyaset yoktur.
/ Meilhac ve Halevy: Bakn baylar,
ne kadar ac ekiyor - Gl olmay
dleyen in san lar. / F ran o is
Mitterand: Mutlakynetimin neden
lerdir. (Bk. DEVLET, TOPLUM,
YNETMBM)
 GD

G D (fr. m otif, alm. Motiv, GDMCLKya da GDM

Beweggrund', ing. motive). Bilin L K TSA T (fr. dirigisme, co
te istemli eylemlere yol aan her nomie dirige-, alm. Planw irtsc
trl neden ya da etken. Bilinteki haft-, ing. econom y controlled).
her trl dnsel etken. Bilinteki Devletin sermayeci dzene gerekli
duygusal belirleyiciler olan drtlere mdahaleleri yapmasm ngren si-
kart olarak bilinte istemli yne yasal-iktisadi reti. Gdmcl
limi oluturan dnsel etken. Bir toplumcu iktisat anlayyla ka
karar ya da bir tutumu belirleyen rtrmamak gerekir. Gdmclk
ussal etken. P. Janet yle der: bir tr onarmclktr, mutlak anlam
Her insan, eylemde bulunurken, da zgrlklkle kartlasa da
bilincinde olduu ya da olmad sermayecilikle kartlamaz. (Bk.
gdlere uymak durumundadr. Bu DEVLETLK)
gdler dnsel dzeydeyseler
yani fikir dzeyindeyseler zellikle G ZEL (fr. beau-, alm. Schne-,
gd adn alrlar. Onlar duyarllk ing. beautiful). Sanatsal yetkinlik.
dzeyinde olduklar zaman daha Biimsel ve zsel yapsyla duygu
ok drt diye adlandrlrlar. G ve dnce dnyamzda haz yara
dler ynlendirir ya da yol gste tan. Yetkin ve uyumlu olan. Este
rirler, drtler ele geirir ya da s tik haz ya da estetik heyecan uyan
rklerler, ama nasl yaparlarsa yap dran. Hayranlk ve doyum duygu
snlar, insan onlar olmadan kendini su oluturan. En genel anlamda g
ortaya koyamaz. Drtde her za zel, duyu organlar araclyla al
m an bir baei, gdde her za glanan ve alglayanda olumlu bir
man bir istemli yneli szkonu- deer yargsna ve bir estetik he
sudur. Bununla birlikte duygularla yecana yol aandr. Gzelliin var
dnceleri birbirinden ayr ele ala l, buna gre, dorulanmay de
m adm z iin drtlerin hangi il alglanmay bekler. Bu yzden
noktada gdlere kartn ya da Fontenelle yi kant gerektirir,
gdlerin ne zaman drtletiini gzel kant istemez der. yleyse,
iyi bilemiyoruz. Duygu ve dn gzel her eyden nce somut olan
ce ayrm bizim yaptmz bir so dr, varl duyu organlar aracl
yutlamadan baka bir ey deildir. yla alglanan bir yap ya da ya-
Bu yzden pek hakl olarak daha p ttr. Algnn dnda gzel yok
XVII. yzylda La Rochefoucauld tur der Jarocinski. Estetii gze
yle demiti: En iyi eylemlerimiz lin bilimi, gzeli de estetiin konusu
den ok zaman utan duyacaktk, olarak anlamak doru olur. Gzel
insanlar bu eylemlerimizi yaratan sorununu en genel erevede ele
gdleri grebilseydi. Buna gre aldmzda elbette estetiin dna
gdler bizim ussal davranlarm tam oluruz: gzel sorunu her in
zn varolu nedenleridirler. (Bk. sann sorunudur, her insan gzelle
244 DRT) ilgilidir; ama her insann estetie ko-
 GZEL

nu olan zel anlamda gzelle ilgili dur; izleyici iin yapt gzelin kay
olduunu sylemek gtr. Her in nadr der Jarocinski. Gzelin en
san san tarar ya da salatay ss eski anlamyla onun XIX. yzyl
ler ya da batan gnei hazla gzler dan bu yana gelien anlamn elbette
ama her insan resimle, mzikle, i birbirinden ayrmak gerekiyor. Pla
irle ilgilenmez. Gzelin yaratlma tona gre gzel her eyden nce
snda ve tketilmesinde en etkili al dnlr dnyada ya da akn
veri, gzelin asl kurucusu olan sa dnyada v arolan b ir kendinde
nat, gzelin yarglaycs olan es eydi, buna gre bu dnyadaki
tetiki, gzelin tketicisi olan izle btn greli gzelliklerin kaynay
yici arasnda geer. Gzel kavram d. Bu anlay uzun yzyllar boyu
sanat ve estetii belirleyen bir kav varln korudu. ada filozoflar
ram olmakla her eyden nce bu soruna daha deiik baktlar. Kant
lnn yaam koullarna gre de sanatta doann anlandn bildi
iik anlamlar ve deerler kazanr. rerek Doa dehadan giderek sa
Tm deerler gibi gzelin de ye nata yasalarm verir diyordu. Ona
re ve zamana gre byk deiim gre Nesneleri gzel diye yargla
ler geirdiini sylemek doru olur. mak iin beeni gerekir, ancak sa
Nasl estetik sk skya sanat tari natlar iin de yani gzel nesnelerin
hinin ya da sanatlarn tarihinin ge retilmesi iin de deha gerekir. Az-
liimleri iinde dnme uruyor- ok Platoncu bir kavray iinde
sa, estetiin temeli olan gzel kav Hegel Gzel, deann grnm
ram da estetiin dnmyle bir ya da duyulur yanss olarak belir
likte yeni anlamlar alyor. Gzel bir lenir derken gzele tanrsal bir an
deer yargsdr ve her deer yar lam ykler. Ona gre de sanatsal
gs gibi kiiseldir ama gene de ye anlamay salayacak olan g de
rin ve zamann zelliklerini tar. La- hann gcdr. Hegele gre do
lo yle der: Gzel, sanatta olsun adaki gzel insann yaratt g
doada olsun, dardan benimse zel karsnda ya da sanatsal gzel
tilmi edilgin bir veri deildir, tm karsnda ikincil bir nem tar. Fi
br dzeylerde olduu gibi bir ol lozofa gre doal gzellik sav olur,
gu deildir, bir deer yargsdr, ki bizim im gelem im izden dom u
isel bir onaylama edimidir. G olan dsel gzellik ya da imgelem-
zel, bir bilin etkinlii erevesin sel gzellik karsav olur, bu ikisi
de, elbette o bilincin znel ve nes bileimde bir araya gelerek gerek
nel koullarna gre, bir yapt ger sanatsal gzeli oluturur. Estetik fel
ekletirirken ortaya konulmu olan sefeden ayrldka gzelin anlam
eydir. B una gre gzelin hazr da iyiden iyiye somutlamaya ba
varlndan giderek sanata ulayor lamtr. XIX. yzyldan bu yana
deiliz, tersine sanatsal aray iin gzel, akn bir gerekliin konu
de gzeli bulup karyoruz. Ya su deil, dorudan doruya sanat
ratc iin gzel, yaptnn sonucu sal etkinliin konusudur. Onun tm
 GZEL

zmlerini sanatnn yaratc a taya koymu olduu tutkulardan

basnda kendini ortaya koyan d arnma yasas bizim kendisine bor
latrma biimlerinde ve anlam k lu olduumuz en derin bululardan
melerinde anlamak gerekir. Bugn biridir ve modemler iin bir ara
iin gzel uzamsal ve zamansal bir trma konusu olmaya deer nite
gerekliktir, uzamda ve zamanda liktedir. Bu yasa en sonunda u ge
ortaya konulmu bir uzam-zaman nel olguya dayanr: Aristotelesin
btndr.Bayer yle der: G deyiiyle, dnlm, kurulmu,
zel gerekte srekli bir araytr, o yknlm tutkunun, bizim de
bizim iin ancak bulunabilir bir ey yiimizle yarargzetmez tutkunun
olarak vardr. Gzelin yarar ko tutkular arndrc bir gc vardr.
nusuna gelince, onun dolaysz ya Ben bu arndrma sznden onun
rar rettii dnemler insann ilk uy belirledii ynde iki anlam kar
garlklar rettii en eski zamanlar yorum: kt olan tutkusal elerin
d, hatta o zamanlardan amza arndrlmas ve bir de tutkularn ya
kadar uzanan deiik dnemlerdi. da uygulamalarnn kt yanlarnn
Eskinin sanats zanaatyd ve g atlmas. Gnmzde sanatn ya
zeli bir yarar adna gerekletiri rarll ya da gzelin ilevsellii
yordu. Gzelin yararll konusu kavray dolayl bir erevede bir
nu en geni erevede ilk olarak insan aratrmas olmaya indirgen
Aristoteles ele ald: sanatsal gzel mitir. Bugn iin dorudan do
ahlaki bir arnm a salayabilirdi, ruya yararc bir sanat daha ok
salamalyd. Renouvier, Aristote retici bir bilgilik anlamna gelecek
lesin arnma tanmyla ilgili olarak tir. (Bk. ARINMA, RKN, ES
unlar syler: Aristotelesin or TETK, SANAT)

246

H A K N ER M E (fr. revendicati
on; alm. Forderung, Anspruch; ing.
d a im ). Bir eye sahip kmak.
ocukta haknerme daha ok d
manlk duygusuyla belirir: ocuk
evreye dm anlk duygularyla
ynelirken srekli homurdanr, su
rat asar, byklere tebelle olur, ya
lana ya da donuna i yapar. B
ykte haknerme zellikle ruhsal
ya da bedensel bir zayfl rtmek
iin vardr, ok zaman bir aa-
lkduygusunun gizlenmesini salar,
am a her durum da bir evreyle
uyumsuzluk belirtisidir. Ahmaklar
da, melankoliklerde, bunalmllar
da, manyaklarda, sarallarda, alko
liklerde, bunaklarda haknermenin
eitli biimleri grlr. Haknere- gnldr. Burada canl, etrefil,
nin tutumu hemen her zaman ta
kntl ya da inatdr, o her zaman
konuyu sonuna kadar izlemeye ei
limli olduu gibi genellikle aceleci
dir. Hakneren u ya da bu biim
de engellendiini sezdiinde vaz
gemeye eilimli olmak yerine tam
bir atlganla brnecektir. Hak-
nermede egemen dnce bencil
likle belirgin olduu gibi zgecilik
H
le de belirgin olabilir, bazen ar bir
kskanlk duygusu ne karken
bazen siyasal bir atlganlk kendini
gsterebilir. Kavgac, kar koyu
cu olan haknermeci ne elikiye
ne baarszla katlanabilir. Kendi
ni beenmi olan haknermeci dik
kat ekebilmek iin her yolu dener
ve her kiiye sorununu anlatabil
mek iin rezalet karr (Charles
Bardenat). Bu erevede dman
lk duygular kendini gsterir; sv
g, tehdit, antaj dmanln en
basit belirtileridir. Hakneren kii
de genellikle iyi ve kt ayrm an
lamn yitirmi, ahlak kurallar itil
mitir. H. Ey yle der: lgnlk
larn en ok bilineni haknerme l
kukucu ve alngan zellikli kiiler
szkonusudur. Onlar kinci ve inti
kamcdrlar; ok zaman tutkulu bir
biimde lkc drler; siyasette,
dinde, toplumsal dzenlemede fa
natiktirler.
H A LK SEV ER LK (fr. populis
me; alm. Populismus; ing. pop
lizm). Halk deerlerini ycelten ba 247
HAYRANLIK

k as. Halkn dnce ve sanat du ru m u n d ad r. D e sc a rte s bu

rnlerine gereinden ok nem konuda yle der: Hayranlk ru
veren bak as. Sanatta, zellikle hun ani bir aknldr, bu akn
roman sanatnda halk insanlarnn lkta ruh kendisine az bulunur ve
yaamn daha ok olumlu ynlerini olaanst grnen nesnelere on
ne kararak doalcla uygun ya lar dikkatle gzlemlemek zere y
da yakn bir anlayla ve ayrntl nelir. Schopenhauer hayranl
bir biimde tantlama eilimi. Sa cokunun en ilkel biim i sayar.
natta burjuva duyarllna kar Coku bireyin kendinden kmas
karak halkn yaamn anlatmaya dr. Hayranlk bir ara bizi srekli
ynelik tm anlaylar halksever- uralarmzdan ve tutkulu arzula
likle badatrmak doru olmaz. rmzdan uzaklatrr, tanrsal sevin
Halkseverlikte halk deerlerine ger ce ulatrr. Hayranlkn bugnk
ekle badamaz grler ortaya anlam aknlktan ok haz ier
koymay getirecek llerde ar mektedir. / M ontaigne: Byk
bir ballk szkonusudur. Bunun hayranl gerektiren hibir ey ta
la birlikte halkseverlik her eyden nmyorum. / La Rochefoucauld:
nce bir gerekilik atlmdr ve Bize hayran olanlar her zaman se
zellikle romanda halk olduu gibi veriz; hayran olduklarmz her za
anlatmay amalar. Halk dzeyin man sevmeyiz. / M ontesquieu:
deki tm gerekleri ak etmek ei Hayranln k bu yzylda
limi olmakla halkseverlik doalc bir k im b ilir ne l lerd e o ld u . /
ynelimi kendiliinden getirecektir. Vauvenargues: nsan ok aydn
(Bk. DOALCILIK) lanmsa byk hayranlk duymaz,
hi aydnlanmamsa gene duymaz.
HAY RA NLIK (lat. admiratio; fr. Hayranlk bilgilerimizin bittii yeri
adm iration; alm. Bew underung; gsterir ve genellike eylerin yet
ing. admiration). Gzel ya da y kinliinden ok ruhumuzun yeter
ce diye belirlenen bir nesne kar sizliini ortaya koyar. / en-Tuo-
snda duyduumuz sevin ya da haz San: Ayn sulad kays iein
duygusu. Hayranlk Descartes fel den de gzelsin. Sen ieklersin,
sefesinde merakla kark aknl kokularsn, dnyann yceliisin.
ortaya koyar. Tutkular incele- Seni dndmde tanrlar zle
m esinde Descartes hayranl fel mez oluyorum. / Goethe: Bir gk
sefe iin ok gerekli olan bir duy kua on be dakika srd m
gu ya da tutku olarak gsterir: hay kim se o n a d n p b a k m a z . /
ranlk filozofu aratrmaya ynel Chevalier de Mr: Hayranlk ca
ten itici gtr. aknlkla kark hilliin kardeidir. / J. Joubert: a
merak bylece Descartesda este las olana insan bir kere aar,
tik dzeyde ve metafizik dzeyde hayran olunas olansa giderek da
filozofa atlm salayan bir etken ha da yledir. / J. Revard: Dost
luun bitip hayranln srmesi b
yk bir soyluluk kantdr. / Honor
de Balzac: Hayralk insan tr iin
her zaman bir zahmettir. / M.
Jouhandeau: Hayran olunmay hi
istemedim, hayranla deer olmay
hep istedim. / A. Maurois: Hay
ranlk ve acma karm en salam
duygu reetelerinden birisidir. / S.
de Beauvoir: Bence, hayran olu
nacak kimse olmasayd yeryz
oturulur olmayacakt. / Claudel:
Hayran olan hep hakldr. / R.
Martin du Gard: Hayran olmak
sevmek deildir. / A. Camus: n
sanda hayran olunacak eyler nef
ret edilecek eylerden oktur. /
Mirabeau: N e ok hayran olmal
ne ok nefret etmeliyiz. / Buffon:
Her zaman daha ok gzlemledik
e ve daha az dndke hayran
olur insan. / Sainte-Beauve: Sa
na hayran olan syle bana, kim ol
duunu syleyeyim sana. (Bk.
COKU, ESTETK, SANAT)
HA Z (yun. hedone; fr. plaisir,
alm. Vergngen; ing. pleasure).
Holuk duygusu. Bir gereksinimin
ya da b ir iste in karlanm as
so n u cu o rta y a k an h o lu k
duygusu. Lalande haz yle ta
nmlar: Temel duygu tiplerinden
biri. Ve hemen unu ekler: Onun
tanmlanp tanmlanamayaca so
rusu tartmaldr. Lalandea gre
onu sevinle ya da mutlulukla ka
rtrmamak gerekir. Hazz acnm
kart olarak dnmek olasdr.
Hazzn tanmna en uygun olacak
kavramn ho kavram olduu
sylenebilir. Haz bedenden ruha,
duygudan dnceye uzanan bir
genilikte kendini gsterir. Bu
yzden her eyden nce bedensel
hazlardan ya da dnya hazlanndan
szetmek olasdr. Bu tr hazlar in
san ar davranlara itileriyle her
eyden nce ahlakn konuudurlar.
Her bedensel haz bir duygusallk
etkeni olarak ruhsall koul-
layabilir, duyum dzeyinde kendi
ni ortaya koyan her haz duygusal
lkta almn bulabilir hatta dn-
sellikte akla kavuabilir. nsan
ruhsalln bir duygu-dnce b
tn olarak belirlediimize, duygu
salln dnda dnsellik ve d-
nselliin dnda duygusallk ola
mayacan bildiimize gre haz ol
gusunun dnsellikle karlm
bu lm as do ald r. H er h az zn
zorunlu olarak duygusal-dnsel
bir uzanm olmas dnlemez.
Buna karlk baz hazlar, kkleri
dorudan doruya duyumsallkta
olsun olmasn, dorudan doruya
dnselliin konuudurlar ya da
en sonunda dnsellikte anlatm
larn bulurlar. Dnya hazlarma ya
da bedensel hazlara kart olarak
st dzeyde dnsel hazlar yce
hazlar diye belirleyebiliriz ve bu haz-
larn banda da estetik hazzn gel
diini syleyebiliriz. Her estetik de
ney duyumsallkta balar ve duy
gu dzeyinden geerek dnsel
likte akla kavuur, bir baka de
yile estetik deneyin temel zellii
duyumsallk dzeyinde elde edilen
verilerin kavram lara balanarak
aklanmas kouludur. Buna gre,
dnsellikte karl bulunmayan hazz, isteme hazz, dnme haz
hibir estetik deney szkonusu de z gibi): birinci durumda haz t
ildir. Buna gre hazz bir doyum myle duyumsaldr, brnde de
etkeni sayarsak, estetik deneyi bi rinden derine yaamsaldr. (...) Ya
linli bir doyum olgusu olarak de rarclar ve hazclar birinci tr haz
erlendirebiliriz. Estetik hazlar ka za daha ok arlk verdiler, oysa
dar ahlaki hazlardan da szedebili- brnn st dzeyde bir nemi
riz. Estetik hazda kk duyumsal- vardr. Her ne olursa olsun, her
lkta bulunan ve buna gre biim duygu gibi haz duygusu da geici
sellikte varlna kavuan bir veri dir, zamanda ve uzamda hazz sa
nin kendisine en uygun kavramla layan m erkezden u za k la tk a
ra gtrlmesi szkonusuyken ah denge bozulur ve haz duygusu yeri
laki hazda bir eylemin ya da ey ni baka duygulara brakr. Andr
lemle ilgili bir fikrin bir kurala Cressonun dedii gibi, Hazzn te
balanmas ya da kavramsal ak mel zellii onun geici bir durum
la kavuturulmas szkonusudur. olmasdr. (...) Srekli bir haz fikri
Her iki durumda da deneysel veri elikili bir fikirdir. Geni ere
nin fikir dzeyinde kavramna ba veli alndnda haz duygusu kay
lanmas dorudan doruya hazz naklar ok deiik bir duygu ola
yaratc bir etki oluturur ve bu haz rak grnr ve doruca ehvete ka
tm bilin alann kaplarken bede dar uzanr. Ahlak alan bu yzden
ne doru yaylr, hatta bireyin g her zaman bir hazlar snflamasna
rnmnde ve davranlarnda ken ynelecek ve her zaman hazlar kar
disiyle ilgili simgeler oluturur. Bu snda lll savunacaktr.
yksek erevede hazzn olutur Hazlar ve istem arasndaki kart
duu doyum elbette her eyden n lk yaamsal dengeyi salayan bir
ce dnsel bir doyumdur. Ama dzenleyici etken olarak grnr.
genel olarak hazda, dnsellik be Hazlarla istem arasndaki ykma,
lirgin bir biimde etkin olmadn Vauvenarguesin Hazlar bizi tket
dan doyum duygusu en nde ge tiinde hazlar tkettiimizi sanrz
len duygudur, hatta denilebilir ki do sznde pek gzel akland gibi,
yum hazzn kantdr. Genel olarak insan yaamn tmyle kaplayan
hazda dinginlikle belirgin bir doy bir ykmadr. / Publilius Syrus:
muluk btn bilinci kaplam gi Ge kalan haz ho bir skntdr.
bidir. Geici olarak da olsa hibir / Vauvenargues: Ruhun en byk
ey eksik deildir ve her ey den yetkinlii hazlara yatkn olmasdr.
gededir. Guyeau yle der: Haz ba / Barbey deAurevilly: Haz lgn
zen etkinliin zel ve yzeysel bir larn mutluluudur. Mutluluk bilge
biimini karlar (yemek hazz, i lerin hazzdr. / Monaigne: Bana
mek hazz gibi), bazen de bu et gre, akn verdii haz bedensel ya
kinliin temeliyle ilgilidir (yaama amla ilgili hazlann en gzelidir. /
 HAZCILIK

F. Villon: Bir haz iin bin ac. / yollarn aratryordu. Bilimi ve top
Lasphrise: Hazszyaam berbat bir lumsal yaam yadsyan Aristip-
lmdr. / Malebranche: Tanr posa gre mutluluun erdemden,
sonsuz olarak her eyin stnde ol erdemin de bilgiden geldii gr
duuna gre, ona sahip olacakla doru deildir, mutluluun tek kay
ra! hazz elbette tm hazlar aa na hazdr. Haz iyidir, iyi de haz-
caktr. eyleri olduklar gibi be dr. Erdemli olmak hazzn peinde
lirlemek gerekir: Haz her zaman bir olmaktr. Her haz deerlidir, hazla-
iyiliktir ve ac her zaman bir kt r birbirinden ayramayz. Dolaysz
lktr, ne var ki haz duymak her hazlar yani duyumsal hazlar dolayl
zaman yararl deildir, ac ekmek hazlardanyani dnsel hazlardan
de bazen yararldr. / M. Mancini: daha deerli olabilir. Aristipposa
Ksa sren ve ardndan mutluluk gre haz deneyi zgrlk deneyi
gelen aclar hazlarn tadn yok et dir, insan ancak haz iinde zgr
mez, tersine artrr. / J. Racine: olabilir. Ussal erevede en ok
Kendime kanlmaz bir haz yap hazza ulamak Kyrenelinin bal
tm - Onu her gn grmeyi, sev ca amacdr. Aristippos yle der:
m eyi, onun houna gitm eyi. / Duyumlarmz tek bilgimizdir; du
Montesquieu: Akn sefahattan yumlarmzn nesnesi de baka in
stn oluu hazlar oaltmasdr. sanlarn duyumlar gibi kaar biz
/Voltaire: Haz tm ussal varlkla den. Mutluluk erdemden gelmez,
rn konusu, devi ve amacdr. erdem de bilimden gelmez. Sokra-
Bilgeliin sz verdii eyi hazlar tesin gr doru deildir. Mut
salar. (Bk. HAZCILIK) luluk hazdadr, bu haz ne olursa ol
sun, nereye gtrrse gtrsn.
H A Z C IL IK (fr. hdonisme-, alm. Ama her zaman hazzn efendisi ol
Hedonismus; ing. hedonism). Haz- mak gerekir: erdem hazzn aran-
lara ahlaki bir deer ulayan reti. ndadr, zgrlk hazlarn doyu-
Yaam hazlarn deerli kldn ne rulmasndadr. Epikurosuluk da
sren reti. Hazz aramay ve ac bir eit hazclktr. Bununla birlikte
lardan kamay yaamn temel an baz felsefe tarihileri Aristipposun
lam sayan reti. Yunancada he- ve izleyicilerinin grleriyle Epi-
done haz demektir. Hazclk Eski- k u ro s un g r leri arasn d ak i
am dncelerinde olduka yay kk ayrlklardan giderek Epiku-
gn bir anlaytr. Sokratesi okul rosuluu hazclktan ayr tutmak
lar arasnda yer alan Kyrene oku gerektiini dnrler. Nedir ara
lunun kurucusu Aristippos hazc daki ayrlk? E. Brehier yle der:
ln kurucusu saylr. Aristippos Epikuros, hazz ama diye alarak
uyumsuzluun acya uyumun haz insan mutluluun efendisi klmay
za yol atn bildiriyor, skntya dnd. Varolan tek hazzn beden
uramadan mutlulua ulamann hazz olmas yetecekti, ruh hazz
HEPEVRENCLK

btn hazlarn bir ansndan ya da basite zamann akp geiiyle an

ngrsnden baka bir ey deil larn ve ngrlerin salad haz-
di. nsan ansna ve dncesine lardr. Bilge kiinin ruhu imdiki bir
egemen olacak gte olduunda, acy her zaman etkisiz klabilir, den
hazlar biriktirmek de olasdr. Bu geyi ve mutluluu salayabilir: bu
rada Kyreneli iin geersiz olan bir nu ya yaamn kimseden esirgeme
kurgu vardr: her eyden nce ru dii gemi baz hazlar belleinde
hun bedeninkiyle bir tutulamaya yeniden canlandrarak yapar ya da
cak hazlar ve aclar vardr, yurdu gelecek bir hazz arzuyla ve umut
kurtarma hazz gibi; ayrca, zaman la yaayarak yapar. Epikurosa
bedensel bir hazzn ansn abucak gre dayanlmaz aclar ksa srer,
siliverir. Gerekte, bedensel hazlar dayanlr aclar uzun srer. Kendi
her zaman ruhun hazlarn aarlar, si, ektii bbrek arlarn dostla
bunun gibi bedensel aclar da ruh rn anmsayarak yenmitir. F.-J.
sal aclardan daha skcdr. Bu ko Thonnard Epikrosun ahlak re
ullarda Kyrene okulu kiniklerin bil tisini yle zetler: Bilge kiinin
ge kiiye szverdii tam anlamn mutluluu dengeli ve ll yaam
da aclardan arnk, tmyle erdem dadr, hemen hemen tmyle ru
li, direnli yaama ulamay ner hun zgr seileriyle elde edilmi
mez. Gerekte bilge kii aclara tu yce hazzn kayna olan yaam
tunabildii gibi kt kii de bazen dadr. Hazc iin temel sorun hazza
hazz yaayacaktr. Bilge kii de tut egem en olm ak sorunudur. (Bk.
kulardan arnk olmayacaktr. Epi- HAZ)
kurosulukda ama en yce iyiye
ulamaktr, en yce iyi de hazdr. H E P E V R E N C L K (fr. pancos
Her iyinin ilkesi ve kkeni karn misme:; alm. Pankosmismus; ing.
hazzdr der Epikuros. Bylece, pancosmism). Dnyay tek varlk
duyumsal hazlan ahlak anlaynn sayan, dnyann dnda hibir e
temeline yerletirir. Filozofa gre yin varolmadn ileri sren re
hazlan ikiye ayrmak gerekir: din ti. Tm doastn yadsyan
g in lik iinde hazlar ve devinim reti. Maddeci heptannclk. Hepev-
iinde hazlar. Mutluluu salayan renciliin kkenleri E sk ia m
hazlar dinginlik iinde gerekleti m ad d eci h e p ta n rc la r o lan
rilen hazlardr. Devinim iinde elde Stoaclardr. Stoa filozoflan Tan-
edilen hazlar ac veren hazlardr. F.- ry evrende ikin klarak madde-
J. Thonnard yle der: Beden haz- d her eyi yadsyorlar, dnyann
larnn yannda, o, ruh hazlarn da dnda herhangi bir st dnya d
varsayar, bu ruh hazlar bir baka nmyorlard. Spinozann hep-
trden hazlar deildir; nk, o, tanrcln da oir tr hepevrenci-
hazlann zgr btnln benim lik olarak belirleyebiliriz. (Bk. HEP-
semektedir. Bu hazlar yalnzca ve TANRICILIK)

HEPRUHSALLIK (fr. panpsy
chism e; alm. Panpsychismus-, ing.
panpsychism). Tm maddeyi canl
sayan (canlmaddecilik), ayrca on
da insan ruhuna benzer bir ruhsal
lk ngren reti. (Bk. CANLI-
MADDECLIK)
HEPTANRICILIK (fr. pan-this-
me; alm. Pantheismus\ ing. pant-
heism). Tanry etkin yaratc g
olarak belirlemekle birlikte Tanryla
dnyay zdeletiren reti. Hep-
tannc anlayta tek gerek varlk
Tanrdr, dnya onun bir yanss
dr ya da trevidir. Buna gre dn
ya Tanrdan ayr bir tz deildir.
Heptanrc gr bazen Tanry lan eylerin rnekleri olan idealar
azok akn sayar ya da en azn
dan ona ayr bir varlk ular, bazen
de Tanry tmyle onun yaratm
olduu dnyada ikinletirir. Tan-
n y dnyayla bir sayanlar zellik
le doalc ya da maddeci heptanr-
ciardr. Buna gre heptannclar t-
riimc, lkc, doalc gibi blm nelir. Plotinos yle der: Bir gz
lere ayrabiliriz. Stoa filozoflar ta
rihin ilk gerek heptannclar oldu
lar. Stoacya gre her eyin us
sallkla dzenlenmi olduu evren
fizik dnyadan baka bir ey de
ildir. H er eyin ussal dzende
akp getii bu dnyada raslantya
ya da geJiigzellie yer yoktur. Bu
dnya tek dnyadr, ondan daha
yetkin ya da ona benzer bir ikinci
dnya yoktur. Her eyin cisimsel
olduu bu tek dnyada us logos
da cisim seldir. Eski yunan d
ncesindeki sonsuz dnllk
fikri Stoaclarda da geerlidir. Ate
HEPTANRICILIK
le zdeletirilen Tanr sonunda her
eyi balad noktaya getirir. Tan-
n nn hem dnce hem madde ol
duu ve evrende ikin bulunduu
Stoac anlay doalc bir heptan-
rclktr. Trm c heptanrclk
Plotinosla gelimitir. Plotinosa
gre evren Tanrdan tremitir ve
Tanrdadr. Plotinos felsefesinde
Bir n salmasn andran bir
trm olayyla kendi dndaki her
eyi yaratmtr. Tanr ilk hyposta-
sisdir, ilk tz ya da ilk dayanaktr.
Tanr katnda zne-nesne ayrl
szkonusu deildir. kinci hypos
tasis olan logos bu birinciden tre
mitir. Bu ikinci katta hem yarat
hem de onlar dnen ilke Nous
yer alr. Bu dnsellikten nc
hypostasis olan ruh tremitir. Ru
hun altnda cisim, onun altnda mad
de vardr. Bireysel ruh aadan yu
karya doru bir devinimle Tan
r ya, o sonsuz k kaynana y
gnee benzer duruma gelmeden
gnei gremeyecektir, bir ruh da
iyi olmadan iyiyi gremeyecektir.
Her varlk Tanry ve iyiyi gr
mek istiyorsa nce tanrsal ve iyi
olmaldr. Spinozann heptanrc-
l da hemen hemen mutlaktr, on
da tek tz olan Tanr evrenin ikin
nedenidir, buna gre Spinozann
kendinde tm varl ya da varolan
eylerin tmn kapsayan sonsuz
olarak sonsuz tz olan Tanrs hi
bir alkanlk belirtisi gstermez.
Spinoza yle der: Kendinin ne
deni olandan, tz varoluu sara-
 HEPTANRICILIK

n, bir baka deyile doas varo s gerekir yani kendi dna kma
lan olarak anlalan anlyorum. s gerekir. Tam anlamnda bilinsiz
Tzden kendinde olan ve kendiyle olan, ar olaslktan bakas olma
anlalan yani kavram varolabil yan Tanr ancak anlanarak bir an
mek iin bir baka eyin kavram lam kazanacaktr. Bu kendinde var
na gereksinim gstermeyeni anl lk, bu Tanr, bu oluumun evren
yorum. (...) Tanrdan mutlak ola sel ilkesi sav durumundayken kar-
rak sonsuz bir varl, her biri son sav durumuna geerek bilinten
suz ve lmsz bir z aklayan yoksun olan kendi iini yani Do-
bir nitelikler sonsuzluuna sahip ay vareder, sonra bileim evre
olan bir z anlyorum. Spino- sinde kendinde ve kendi iin olan
zann heptanrcl u cmlede R uhu oluturur. Alman lkcl
zetlenir: Tm doa z sonsuz nde Schellingin heptanrcl da
olan tek bir tzdr: tm eyler, do ha aydnlk ve daha belirgindir ve
adan tr, Tanr olan tek bir ey baz yanlaryla Plotinosu baz yan
de bir araya gelmilerdir. Spino- laryla da Spinozay dndrr.
zanm heptanrcl tanrtanmaz Schellingde tm varlk mutlakdan
l dndren tam anlam nda maddenin en alt katlarna kadar uza
maddeci bir heptannclktr. Alman nan bir btn oluturur. Schelling
lkclerinin bak alar da hep- yle der: Varolan eylerin en ka
tanrcla olduka uyarldr. Fich- ranl maddedir. Bazlarna gre
tenin znel lkclk diye ad madde karanln kendisi olmaldr.
landrlan lkclnde heptanr- Bununla birlikte doann tm olu
cl dndren eler vardr, her umlar ve tm canl olgular bu ka
eyden nce Fichtede Hegelde ol ranlk ve bilinmez kaynaktan kar.
duu gibi, evrenle ilkesi arasnda Schellinge gre felsefe M utlakn
zorunlu bir iliki szkonusudur. bilimidir. Schelling bize varl ol
Fichte yle der: Her gerek is duka soyut bir diyalektik iliki iin
tem zorunlu olarak bir edimi n de kavratmaya ynelir: Bylece
grr, ancak her edim nesneler doa gerek ve nesnel grnm
zerinde bir edimdir. Buna gre, altnda arlk ve btnlktr, l
nesneler dnyasnda ben yalnzca ksel grnm altnda ktr, z
doal gle eylemde bulunmakta delik olarak da n girdii ar
ym ve bu g bana ancak doal lktr ya da organizmadr. te yan
eilimle verilmitir; o bende doal dan ruh kendi gerek grnmn
eilimden baka bir ey deildir. de bilgidir, lksel ve znel gr
Hegel tam anlamnda bir zne-nes- nmnde eylemdir, her ikisinin z
ne btnl iinde bir heptanrc deliinde de sanattr. (Bk. HE-
anlay gelitirir. Hegele gre Tanr PEVRENCLK, TANRI, TEK-
balangta bir hiliktir, onun ken TANRICILIK)
254 di bilincine ulamas iin dlama

H E PT A N R ID A C ILIK (fr. pan-
aithism e; aim. Panentheismus;
mg. panentheism). Her eyin Tan-
n da olduunu ne sren reti.
H e p ta n rd a c lk S c h e llin g in
ren cisi alm an filo zo fu Kari
Christian Friedrich Krausenin
Schelling heptanrclm a oka
yaklaan retisine kendi verdii
ad.Karl Krausenin heptanndacl
Schellingin heptanrcl kadar
Hegel felsefesinden etkilenmitir.
Karl Krause k noktas olarak
Beni alr, onun nesnel ve znel ie
riini ayrtrarak u sonuca varr:
gereklik eden, ruhtan, do
adan ve insanlktan oluur, ancak
her enin temelinde yce var
lk olan Tanr vardr. Krause yle
der: Dnya, Tanryla ve Tan-
n dadr. Tanrnm yannda deildir,
andadr, onun bamll altndadr.
Krausenin heptanndacl bir hep-
tannclktr. Bu heptannclkta in
sanlk en yaygn anlamn kazan
mtr: insanlk bu dnyayla da yer-
yzyle de snrl deildir; insanlk
Tanr dadr, dolaysyla lmszdr
ve tm evrene yaylmtr. (Bk.
HEPTANRICILIK)
H E R Y E R D E L K (fr. ubiquit,
omniprsence', aim. Allgegenwart;
ing. ubiquity, omnipresence). Tek-
tanrc din anlaynda Tanrnin
sonsuzluunu belirleyen nitelik
ten Tanry her yerde varsayan.
(Bk. TAMBLRLK, TAMG-
LLK)
H ETER O JEN . Bk. OKYAPILI.
HEYECAN
H ETER O N O M . Bk. DIERK-
LK.
HEYECAN (fr. motion-, alm. Af
fekt, Gemtsbewegung-, ing. mo
tion). Bireyin beklenmedik bir et
kiye gsterdii youn ve ani duy
gusal tepki. Bilincin bir etkiye ho
ya da skc duygusallk ereve
sinde gsterdii ani tepki. Korku,
sevin, taknlk, fke gibi duygu
larla ortaya kan bilin karkl.
Fiziksel ve ruhsal gerilimle belirgin
youn duygusallk. Heyecan, sresi
pek belli olmamakla birlikte, pek
uzun srmeyen bir bilin karkl
dr. Heyecanla bilincin dengesi
bozulur ve bilin kendi dnda bir
ey tarafndan ele geirilmi gibi
olur. Heyecan yalnz ite olup ge
en bir olgu deildir, dtan da ra
hata gzlemlenebilir: azn kuru
mas, dudaklarn titremesi, yzn
sararmas ya da kzarmas, derinin
inelenmesi heyecann tanklar
drlar. Heyecan an gereklikle ba
lantnn koptuu ya da gereklikle
sregiden uyumun yittii andr, o
anda bilin tmyle dtan gelme
bir etkinin yaratt bir duyguyla ele
gemi durumdadr: dikkat dal
m, kavramsal dzen geriye e
kilmitir. Bu dengesizlik srasnda
ruhsallk ya tam anlamnda akn
ve edilgindir ya da etkin bir tutum
almaya hazrdr. Bazlar heyecan
basit olarak haz ve ac dzeyine in
dirirler. Paul Janet yle der: Duy
gusal adan yani haz ve ac olarak
ele alnan duyumlan heyecanlar di
ye adlandracaz, duyum adn su
 HLK
numla ilgili olgulara veriyoruz. Bu
zayf anlamnda heyecan younlu
u byk olmayan iyi ya da kt
duygulanmlarla ilgilidir. Ama basit
duygulanmlar heyecan diye adlan
drmak her zaman uygun olmaya
caktr. nk heyecanda kkl bir
bilin karkl yaanmaktadr, he snda tam anlamnda bamsz ol
yecana urayan bilin kararl du
rumundan kmakta, bu arada el
bet belli bir dnme uramakta
ve yeni bir kararl duruma geebil
mek iin youn bir aba harcamak
tadr. Heyecanlar bizim iin ne ka
dar olaan saylsa da heyecan bi
lincin olaanst durumudur, bu
nalm durumudur. Heyecanla ge
len duygu patlamasnda birey dn
yayla salkl ilikisinin sarsldn ru her kiiye grnen eydir. So
duyacak kadar zel bir durum ii
ne girer. Bu durumda heyecan tm
br duygular ya da kendisiyle il
gili olmayan tm duygular ortadan
kaldrm gibidir. Heyecan istemi et
kisiz klarken yarggcn bulan
drr, gerektiinde zel devinimleri
salayan keskin ve verimsiz dik
kat gelitirir (aydan kaann ka buna gre yargnn nesnel deerini
taki bilinsiz ama ok belirgin dik
kati gibi). Bu arada heyecansal tep
kilerin kiilere gre deitiini de
unutmamak gerekir. Heyecanllk
baz kiilerde temel kiilik zellik
leri arasnda belirir. Youn heye
canlan yaamaya eilimli kiiler d
etkenlerden ok abuk etkilenen ki
i lerdir. (Bk. ACI, BLN, DUY
GU, DUYGULULUK, HAZ, S
TEM, TUTKU)
256
HLK (fr. nihilisme\ alm.
Nihilismus; ing. nihilism). Gerek
likle ilgili hibir eyi bilemeyecei
mizi ileri sren reti. Tm ahlak
kurallarn ve deer llerini yok
sayan reti. XIX. yzylda orta
ya kan ve kiinin toplum kar
masn savunan, bylece kargaa-
cla yaklaan reti. Hiiliin bir
yan mutlak bilinemezcilie, bir yan
kargacla alr. Sofistlerden
A bderaI Protagoras genelgeer
dorularn varln yadsyordu:
Tm bilgilerimiz duyumlardan ge
lir ve duyum bireylere gre dei
ir, buna gre insan her eyin l
sdr. Protagorasa gre do
fist Leontinoili Gorgias da genel
geer bilginin olmadn sylyor
du. Ona gre varlk var olsa da bi
linemezdi, bilinse de bakasna bil-
dirilem ezdi. Ayn tutum E lisli
Pynhonun kukuculuunda ken
dini gsterir. Elisli Pyrrhon Bili
necek hibir doru yoktur diyor,
yadsyor, insann tm yarglar as
kya almas (epoke) gerektiini bil
diriyor, kiiye den kendini din
gin bir edilginlie (ataraksiya) b
rakmaktr diye dnyordu. Sok-
ratesi okullarn filozoflar da bili
mi yadsylaryla birer hiiydiler.
Ahlak kurallann dlayan bir re
ti olarak hiilik Yenian bir r
ndr. Nietzsche yle der: Hi
ilik: ama yokluu, niin sorusu
na yant yokluu. Hiilik en b
yk gcne, iddete dayal ykm

gc olarak, etkin hiilikte varr.
Onun kart artk hibir eye sal
drmayan yorgun hiilik olacak
tr Hiilik en youn ya da belirgin
anlatmn amzn iki byk d dan, dncenden. Kitabm yann
nrnde N ietzsch ede ve Gi-
dede bulur. Nietzsche Also sprach
Zarathoustra' da (Byle buyurdu
Zerdt) tm geerli ahlak deer
lerini yokedecek olan stinsann
geliini bildirir: nsan hayvanla
stinsan arasna gerilmi bir iptir,
bir uurumun stndeki bir ip. On
da yrmek tehlikelidir, yolda kal
mak tehlikelidir, geriye bakmak teh
likelidir, titremek ve durmak tehli
kelidir. nsanda byk olan ey
onun bir erek oluu deil bir kp
r oluudur. Yeni insann ahlak,
Nietzscheye gre, Tanrnn l
m zerin e insan de erlerinin
yeryznde egemen olmasn sa
layacaktr. Tanr her eyi gryor
du, insan bile. Bu Tanr lmeliydi.
nsan byle bir tann yaamasna
dayanamaz. Nietzsche insann te
mel niteliini yaratclk olarak be
lirler, yaratcl da onun istemi sa
layacaktr. Gerek ahlak istemle or
taya konulmu bir tehlikeler ahla
kdr. Zerdt uzun yolculuklar
yapanlarn ve tehlikesiz yaayama
yanlarn dostudur. Bylece yaam
srekli alacaktr. N ietzschenin
bu hii bak as, daha sonra ah
laksza bir anlay iinde Andr Gi-
dede ortaya kar. Gide Les nou-
ritues terrestres'de (Dnya nimet
leri) Nietzschenin yapm olduu
gibi hristiyan ahlakna kar zgr
lk ahlakn savunur: Beni oku
HLK
duktan sonra at bu kitab - Ve k.
Kitabm sana kmak arzusu ver
sin isterdim, nereden olursa olsun
kmak, kentinden, ailenden, odan
da tama. Gidee gre insan hi
bir deimez kural tanmadan, hi
bir sarslmaz deere balanmadan,
gnlnn yolundan giderek yaa
maldr: o ancak byle yaparsa en
yce hazza ulaabilir. nem ba
knda olsun, baktn eyde de
il. Bu bak, bireysellii tm de
erlerin stne karr: nemli olan
kendi olabilmektir. Her ruh ken
dini bakalarndan ayran yanyla il
gilendiriyordu beni. Yaplmas ge
reken nedir? Her eyden nce dn
yaya akla ynelmektir. (Hayr,
sevgi deil Nathanagl, ak.) Ve ah
laki deer yarglarna nem verme
mektir. (Eylem iyi mi kt m
diye yarglamadan davranmak. yi
mi kt m diye kayglanmadan
sevmek.) Bu tam anlamnda bir
ahlakszclktr ya da zgrlk ah
lakdr: Yaamyla ilgilenmeyi her
kesin kendine brak. Bizi biz ya
pan eylemlerimizdir: I fosfora
nasl balanyorsa eylemlerimiz de
bize yle balanyor. Onlar bizi bi
tiriyorlar., doru: ama onlar bizim
yceliimizi de oluturuyorlar.
Bylece tam anlamnda yeniye y
nelen, srekli kendisini aan bir in
san imgesi izilir: Her gn yeni ol
sun grdn - Bilge kii her eye
aan kiidir. XIX. yzyl Rus
yasnda hiilik, zellikle van Tur-
genyevin Babalar ve oullar ro
mannda yetkin anlatmn bulan bir
HLK

siyasal tutum zellii kazanr. Si HLK (fr. neant; alm. Nichts,

yasal skntlarla gelen umutsuzluk, Nichtseindes', ing. ron-being). Va
toplumsal dankln yaratt kr rolmayan. Varl sz konusu ol
gnlk aydnlar varolan yaam ko mayan. Gereklikte karl olma
ullarn tartmaya ve bu koulla y an. D e sc a rte s ve P ascal
ra kar bir tutum almaya iter. Bu hristiyanc bak as erevesinde
yeni devinimde bilimsel bilgiden insan tantlamak iin, onu tanrsal
baka bir eye gvenmeyen Au- lkla hilik arasnda bir varlk ola
guste Com teun byk etkisi var rak belirlediler. Descartes yle di
dr. Dobrolyubov ve Pissarev gibi yordu: Deneyin bana gsterdii
yazarlar greneklere ya da toplum zere, ben varlkla varolmayan ara
sal nyarglara sava aarlar. Ama snda bir orta y erim, yani yce
lar krk dkk bir toplumdan a varlkla varolmayan arasna yle
da bir toplum yaratmaktadr. On sine yerletirilmiim ki, gerekte
lar insanla ilgili her eyi deil, yal bendeki hibir ey, ben bu yce
nzca varolan toplumsal deerleri varln rn olduuma gre, be
hilerler. emievski bu yeni ara ni yanlgya itemez, ama te yan
yn siyasal itici gc ya da d dan kendimi u ya da bu biimde
nr olur, R usyadaki toplumsal hilie ya da ben olmayana katlan
yaam eletirirken sermayeci d bir varlk olarak ele aldmda yani
zene de eletiriler getirir. O durum yce varlk olmayan bir varlk ola
da hiilerle kargaaclar Rusyada rak ele aldmda bir eksiklikler
byk bir kitle oluturmaktadr. sonsuzluu iinde bulunuyorum.
Ama arlk rejim ini ykmaktr. Pascal da yle der: yleyse ne
Turgenyev Babalar ve oullar'dz dir doada insan? Sonsuzluk kar
bu erevede yeni kurallarla eski snda bir hilik, hilik karsnda
kurallarn kavgasn yanstt. Roma bir btnlk, hile btn arasnda
nn ba kiisi Bazarov bir hiidir bir orta yer. Henri Bergson mut
ya da dzeni kyasya eletiren bir lak hiliki karl olmayan bir fi
olumcudur, tm eski deerlere ve kir olarak gsterdi: Mutlak hilik
eski kurallara sava amtr, bu tu fikri, her eyin ortadan silinmesi
tumu iinde giderek katlar, en te olarak anlaldnda, kendi kendi
mel insani eilimlere ve isteklere bile ni yok eden bir fikirdir, bir bo-
kar kar ve sonunda kendiyle e fkirdir, karlksz bir szdr. Va
liir: aka kardr ve ak olur. By- roluular hilik kavramna zel bir
lece Rusyada hiilik, kargaac- yer verdiler. Heideggere gre hi
lkla birlikte, toplumcu dnya g lik, lm duygusunun verdii bu
rnn ilk savlarn oluturmu naltda kendini gstermekteydi. O,
tur. (Bk. AHLAK, AHLAKSIZCI- Heideggere gre dorudan do
LIK, GEREKLK, KARGAA, ruya varolan snrlayan eydi: Hi
KUKUCULUK) lik varolan karsnda belirsiz bir

kart deildir, bu varolann varl
nn bileeni olarak kendini gste
rir. Heideggere gre Hilik va
rolann btnlnn kkel olum- H L E Z O Z M Bk. CANLIMAD-
suzlanmasdr . Sartre L tre et le
nant'1da (Varlk ve hilik) hilik de
neyini zgrlk deneyiyle bir tut
tu. Ona gre hilik deneyi olum-
suzlama deneyiydi. Sartreda hi
lik varoluun tek dayana, tek
k noktasdr. Sartrea gre insan
varlkda bir kopma, bir ayrlma, bir
bozulma noktas ortaya koyar. Ek
siklik denilen ey dnyada insanla
ortaya kmtr. Durmadan arzu-
luyan olmasnn da gsterdii gibi,
insan bir eksiklik ya da yoksunluk
tur. Bu yzden eksiklie doru s
rekli bir atlm iindedir. Varlk ve
bilin yani kendinde ve kendi iin
ayn ey olduu gn tam dolgun
luk gerekleecek ve eksiklik bite
cektir. Bu da insann tanr olmas
demektir. Sartrea gre hilik de
neyi bir zgrlk deneyidir. nsan
arzu iinde zgrln gerekle nancada dlyata demek olan
tirir. Maddeci ya da olumcu dn
ce, bu arada M arxi bak as
hilikle ilgili dinsel aklamalarla da
varoluu grlerle de tersleir.
Hilik bir mitostur, tarihin lme
mahkum ettii sermayeci toplumun
m itosudur der Lukacs. Filozof
hilik felsefesine kkten kar
kar: Bu felsefeye temel olan de
neyimi zetlemek pek de zor deil:
insan hiin, Hilikin karsnda bu da deil erkeklerde de grlebildi
lunmaktadr; insanla dnya ara
sndaki temel iliki hibir eyle kar
karya olu anlamna gelmekte
dir. (Bk. VAROLUULUK)
H STER
H L EM O R FZM . Bk. KLKE-
CLK.
DECLK.
H P E R E S T E Z . Bk. AIRIDU-
YARLILIK.
HPERMNEZ. Bk. AIRIANIM-
SAMA.
HPNOZ. Bk. YAPAYUYKU.
H S T E R (fr. hystrie', alm. Hys
trie, ing. hysteria). A n duyarl
lkla ve tepkisellikle belirgin ruh
hastal. Histeri, organik gr
nml ilevsel gsterilere yol aan
bir hastalktr: inmeler, duyum bo
zukluklar, uyku durumlar, g yi
timi bu hastalkta sk grlr. Ge
ici biimleri de srekli biimleri de
olan bu hastalk en eski zamanlar
dan beri bilinmektedir. Histeri yu-
hustera'an gelir, uzun sre histe
rinin bu organdan kaynaklandna
inanlmtr, bu yzden de o yal
nzca bir kadn hastal olarak d
nlmtr. Ortaada insanlar
histeriyi eytani etkilere balam
lard. XIX. yzylda histeri cinsel
taknlk anlam nda alnm tr.
Charcotnun ve Freudun alma
lar bu hastaln yalnzca kadnlar
ini ortaya koymutur. 1901den
sonra Babinski hastal tm zel
likleriyle tantlamtr. Bu arada has
taln hibir organik temele dayan-
HOMOJEN
madiim, histeri bunalmlarnda g
rlen kaslmalarn, sz ve grme
yitimlerinin, daha baka tepkilerin
hibir organik temeli bulunmad
n, hastaln byk lde evre nellikle telkine ak olduklar gibi
ve eitim etkenleriyle ortaya kt
n gstermitir. Babinskiye gre
histeriyle ortaya kan tm uyum
suzluklar dnl uyumsuzluklar
dr ve telkin yoluyla balatlabil-
dikleri gibi inandrma yoluyla da
giderilebilmektedirler. Bu yzden
Babinski hystrienm yerine pit
hiatisme^ nermitir (yun. peithein
inandrmak, iatos iyileebilir
demektir). Histeri bunalmlar her
zaman topluluk karsnda gerek
lemektedir. Buna gre bunalmn
her zaman dankl bir yan var gi
bidir. Maurice Merleau-Ponty y
le der: Histeride ve bastrmada bir
eyleri bilerek unutmaktayzdr.
Dzensiz ve grltl taknlklar, zaman soukluk, isteksizlik ve ik
gerilmeler, sramalar, lgnca dav
ranlar ok zaman lklarla, gl bette amalad rnee ulaama
melerle, alamalarla, yaknmalarla,
dvnmelerle glendirilir. Hasta
b ir yandan rpnr bir yandan
sylenir ya da svp sayar. ev
renin olumsuz tutumu bu davra
nlarn oalmasna yol aar. n
meler ve kaslmalar ok grlr, ya
lanc krlkler ya da yalanc sa
rlklar ortaya kar. ocuksu dav
ranlar, aptallk, devinimsizlik, ya
lanc bilin bulankl, yalanc unut reeable). Arzuya, istee ya da be
kanlklar sreen durumlardr. An
cak her davrann altnda bir ev
renin ilgisini ekme abas sezilir.
Hastann her davran bir fikrin ya
da bir istein ortaya konulmasn
salayan bir simge gibidir. Bu yz
den bir airin deyiiyle histerili kii
sevinmeden glen ve zlmeden
alayan kiidir. Histerili kiiler ge
kendi kendilerine telkin yapmaya
da eilimlidirler, bu anlamda son de
rece esnek bir yaplar vardr; bu
da onlarda kiilik zelliklerinin sa
lam izgilerle belirmi olmadn,
kiilik zelliklerinde kayganln be
lirleyici olduunu gsterir. Bu za
yf kiilik yaps iinde histerili kii
masallamalar yapar, eitli yalanlar
uydurur, ilgi ekici imgeler kurar,
sahneler oluturur. te yandan his
terili kiinin cinsel yaam bazen a
r isteklilikle belirgin izlenimini ve
ren karklklarla doludur. Histerili
erkeklerde donjuanlk, histerili ka
dnlarda messalinaclk ok gr
len durumlardr: bunlarn altnda ok
tidarszlk yatar. Histerili kiilik el
m kiiliktir, onda hepimizde az-
ok bulunan bir zellik, olmak is
tediini olamam olma zellii da
ha belirgin ve daha sorunludur.
(Bk. BELLEKYTM)
H O M O JEN . Bk. BRYAPILI.
H O (fr. agrable; alm. ange
nehm, gefllig, freundlich-, ing. ag-
eniye uygun den. Beenilir olan.
Olumlu duygular yaratan. Bize iti
ci gelmeyen, ayrca bizde iyi duy
gular uyandran her duyum ho
tur.
 HOG R

H O G R (lat. tolerantia; fr. D Alembert yle der: Kimseye

tolrance; alm. Toleranz, Duldung; dman olmamaya dayanan ho
ing. toleration, tolerance). nsann gr anlayyla tm dinleri bir sa
kendisine ters gelen bir tutum ya yan ilgisizlik anlayn birbirinden
da bir dnce karsnda bile bile iyice ayrmak gerekir. Bugnk
etkisiz kalmas. Kiilerin allm ya yaam dzeni iinde hogr insa
da yrrlkteki bir kurala kar ge na saygnn en temel kouludur.
lilerinde yetkenin herhangi bir du Ancak onu bir gllk yansmas
rum almamas. Bakasnn dn olarak grenler de vardr. Marquis
me ve eylemde bulunma zgrl de Sade Hogr zayfn erdemi
ne saygl olu. Bakasna saygl dir der. Her ne olursa olsun, g
olma tutumunu hibir tepki ve hatta nmzn yava da olsa gelimek
tedirginlik ortaya koymadan benim te olan demokratik yaam dzeni
seme. Eski toplumlarda varolan ku hogry toplumsal szlemenin
rallara kesinlikle uymak gerekiyor ilk koulu olarak gryor. Bugn
du, bu yzden Yeniam balar insan yaam yalnzca din ereve
na kadar genel olarak balama sinde deil, btn alanlarda, zel
erevesinde gerekleen davran likle siyaset alannda hogrnn
lar dnda hogr szkonusu ol gereklerine gre dzenlenmektedir.
mad. Dinler, zellikle tektannl din nsan dnyasnn bir kartlklar ve
ler katkuralc tutumlar iinde hi eitlilikler dnyas olmas hog
bir zaman hogrl olmay dn ry zorunlu klar ya da dnya kar
mediler ve tm insan yaamn be maklatka hogr zorunlu bir
lirleme yolunu tuttular. Yenian yaam koulu olarak ortaya k
balarnda bireyin kat ve olumsuz maktadr. Anatole France yle der:
toplumsallktan kurtulmasyla, z Herkesin bizim gibi dnmesini
grlk savlarnn ortaya kmasy ummayalm, duygularn birbiim ol
la hogr fikri de gelimeye bala mas ok kt olurdu. Bu yzden
d. Hogr kavraynn ilk kkl hogr bir gnlden benimseme
biimine XVI. yzylda katolik ve deildir ve Jean Rostandn dedii
protestan kartlyla gelen din sa gibi Hogrde her zaman sv
valar erevesinde raslanr. Din gy andran bir l vardr. Ho
savalar katoliklerin protestanlar gr gstermekten ok grmek is
ve protestanlarm da katolikleri ho- tediim iz bir eydir. Jules Re-
grmesiyle bitmiti. Ancak bundan nardda Tasladmz u sz bunu
byle gelien hogr anlay hi pek gzel anlatr: Hogrszl
bir zaman ilgisizlik anlamna gel m hogrn. Ne olursa olsun,
medi: o her eyden nce modem hogr demokratik yaam biimi
toplumda bakasna katlanma zo nin zorunlu bir ilkesidir. (Bk. DAR-
runluluunu ortaya koyuyordu. KAFALILIK, DEMOKRAS)
 HUKUK

HUKUK (fr. droit; alm. Recht; ing. hukuk kurallar tam anlamnda zor
right). Toplumsal szlemeyle or layc bir tutum alr. Ahlak kuralla
taya konulmu zorunlu davran ku rna uymayan kii en ok knana
rallar btn. Bir toplumda yapl bilir, ama hukuk kurallarna uyma
mas uygun olanla yaplmamas ge yan kiinin karsna her zaman
rekenin snrlarn belirleyen yasa yaptrmlar kacaktr. Hukuk bir
lar toplam. Toplumsal yasaklar ve toplumda adaleti gerekletirmenin
onlarla ilgili yaptrmlar belirleyen temel dayanadr, bununla birlikte
yazl yasalar btn. Bir toplum hukuk kavramyla adalet kavram
da bireyleraras ilikiyi dzenleyen n zdeletirmek yanl olur. n
yasalar toplam. Yasalar inceleyen sani gereklere gre dzenlenmemi
bilim. Hukuku oluturan kurallar bir hukuk adaleti deil adaletsizlii
toplumsal yaam dzenleyen ya da gerekletirecektir. Olumlu hukuk,
toplumsal yaamdaki dzeni koru yazl yasalann ve yazl yasa dee
yan formllerdir. Ahlak kurallar gibi rinde kurallarn oluturduu hukuk
hukuk kurallar da, her ne kadar tur. Doal hukuk, her trl sz
yasa diye adlandrlsalar da doa lemenin dnda insanlarn doa
nn zorunluluklarndan deil insan sndan geldii dnlen hukuktur.
yaamnn gereklerinden getirilmi Hukuk devleti, gcn basklardan
olmakla bir uzlamann rnleridir deil yasalardan alan devlet dze
ler, bu yzden doa bilimlerinde nidir, temelinde her zaman bir ana
grdmz yasa kavrayna hi yasa gvencesi yer alr. (Bk. ADA
uymayacak biimde yere ve zama LET, DENKSERLK)
na gre deiiklikler gsterirler.
Ahlak kurallar kiiyi davrannda HMANZM. Bk. NSANCILIK.
ya da seiminde serbest brakrken

262
IR K (fr. race\ alm. Rasse; ing. konuyla ilgili olarak unlar syl
race). Ortak zellikleri olduu var yor: Eskia dnyasnn kann ar
saylan toplumlarn oluturduu a- l konusundaki gr ne olursa
ile. nsan trn oluturan ortak olsun, bu arlk ok az grlen bir
zellikli toplumlar btn. Irk kav eydi. Tarihteki uluslarn ou ta
ram olduka bulank bir kavram rihncesi uluslarn yenilgiye urat
dr ve bir gereklikten ok bir inanc tlar; onlar yenilenlerin byk bir
karlar grnm ektedir. nsann blmn boazlam olsalar da
kkenleriyle ilgili bilgilerimizin s hepsini yokedemediler. Baeen r
nrl olmas ve toplumlar arasnda kn insanlarn kle durumuna ge
ki ortak zelliklerin son derece g tirdiler ve onlarn kadlaryla evlen
reli ya da hatta belirsiz olmas rk diler. Toplumbilimci G. Palantea
sorununun karlksz bir sorun ol gre Irklar felsefesi sonunda bir
duunu dndryor. nsan t tarihsel yazgclktan, hibir soru
rnn kkenlerini ortaya koyarak nu zmeyen toplumsal bir gizem
rklar belirlemek yolunda alma cilikten ya da gerekilikten baka
lar XVIII. yzylda balatlmtr. bir ey deildir. (Bk. IRKILIK)
Ancak bu almalardan alnan so
nularn birbirini tutmazl, zel IR K IL IK (fr. racism e; alm.
likle rk saysn saptamak asn Rassismus\ ing. racism). Irk stn
dan uranlan glkler rk soru l fikri. Irklk bir toplumun bir
nunun kolay zlr bir sorun ol baka toplum zerinde egemenlik
madn ortaya koymutur. Bugn kurma eilimini ortaya koyar. Ayr
ok kaba benzerliklerden giderek ayr belirlenebilir insan rklar bu
rk belirlenmektedir: beyaz rk, lunduu ve bu rklarn insani deer
san rk, kara rk. Ancak bu ayr asndan eit olmad, baz rkla
mn da kabataslak bir ayrm oldu rn stn olmakla br rklar ze
u kesindir. En eski zamanlardan rinde doal egemenlik hakknn bu
beri ar rk dncesi bir inan ola lunduu fikri geen yzylda epey
rak ok yerde varln srdrm ce yanda bulmutu. Hegel Kantm
tr. Bagehot, Uluslarn geliiminin devletler topluluu fikrine tam kar
bilimsel yasalar adl kitabnda bu t bir biimde, evrimin son aa
 IRKILIK
masnn devlette gerekleebilece
ini bildiriyor, buna gre savan
toplumlar arasnda kanlmaz ol
duunu sylyordu. Bireyler istem
lerini gerekletirmek adna nasl
birbirlerinin karsna dikilirlerse,
devletler de istemlerini gerekle
tirmek zere birbirleriyle savaa
caklardr. Bireyler arasndaki at
may yasal dzen nleyecektir, ama
devletlerin atmalarn nleyecek
hibir g yoktur. Tarihin her d
neminde stn devletler ya da top
lumlar olmutur. Bunlar glerini
brlerine rahata benimsetmiler-
dir, zafer bunlarn grevidir. Dev
letleri yarglayacak tek g, Hegele
gre, tarihin mahkemesidir. Alman
y a da ngiliz dnr Stewart
C ham berlain, F ransada A rthur
Joseph Gobineau rk grler ge
litirdiler. Chamberlain, ngiliz k
kenli olmakla birlikte Almanlarn s
tnln savunuyor, ari rknn
stn rk olduunu bildiriyordu.
Ona gre insanlk deerlerini en
yksek dzeyde gelitirebilecek tek
rk ari rkyd. Byle olmakla bu rk
baka rklara ya da toplumlara ege
men olma hakkna sahipti. Ahlak
ta, estetikte, siyasette ari rknn de
erlerini yaatmak insanln tek il
kesi olmalyd. Demokrasi dma
n Gobineau da dnyada stn rk
larla stn olmayan rklann yan-
yana yaadn bildiriyor, ari rk
nn stnln savunuyordu. Nazi
partisinin nderlerinden Alfred Ro-
senberg, Chamberlainn ve Gobi
neaunun grlerini gelitirmeye
ve uygulamaya alyordu. Biyo
lojik adan insan stnl fikri
tmyle karlksz bir fikirdir: ka
fatas yaps, deri rengi, daha ba
264
ka yapsal zellikler hibir biimde
bir insan topluluunun brnden
daha yetkin ya da gl olduunu
gsterecek zellikler deildir. n
san topluluklarnn ya da toplumla-
nnn yetkinlikleri, gleri ya da ye
tenekleri onlarn srdrmekte ol
duu yaam biimlerine sk skya
baldr, yaam biimleri deitik
e onlarn insani deer diye ortaya
konulabilecek zellikleri de dei
mektedir. Ayrca toplumlar arasn
da grlen baz ayrlklarn ya da
toplumlann sahip olduu baz zel
liklerin bir tnlk belirtisi ortaya
koymad kesindir, beyaz insann
usu bak asna sahip olmas, ka
ra insann daha duygusal bir ya
am srdrmesi, sar derilinin da
ha evik grnmesi gibi durumlar
bir toplumu br zerinde hak sa
hibi klacak etkenler oluturmazlar.
Ksacas, rkln hibir gerek te
meli ya da bilimsel gerekesi yok
tur. Irklk baz iktisadi koullarn
belirleyiciliinde yetkeci bir ruhsal-
la brnen toplum lann dnyay
kana bulayacak kadar tehlikeli ol
makla birlikte hibir zaman gerek
lemeyecek olan bir ddr. Irk
ruhsalln geliiminde elbette Ye-
nian balarnda smrgecilie
alma dnemlerinde AvrupalIlarn
baka topraklarda yaayan insan
larn yaamlarn grp onlar y
zeyden tanmalarnn, onlann kl
tr deerlerine girememelerinin b
yk pay olmutur. Her ne olursa
olsun rklk ahlakd bir fikir ya
da eilimdir. Bu eilim ar biim
lerinde rkyoketme (fr. gnocide)
yani bir toplumu kkten ortadan
kaldrma giriimlerine kadar uzan
maktadr. (Bk IRK)
L Mantkta tikel olumlu nerme
lerin simgesi. rnek: Baz insan
lar lmldr.
EBAKI (fr. introspection', aim.
Selbstbeobachtung', ing. introspec
tion). Bir kiinin kendi bilin olgu
larn gzlemlemesi. nsann kendi
bilin olgularn gzlemlemesinde
kendini tanma istei kadar insan
mhsallnn gizlerine ulama eili
mi de szkonusu olabilir. Ruhbili
min gelime dnemlerinde baz ruh
bilimciler iebak yntemini insan
nhsallm tanmada nemli say
dlar. rnein Binet yle diyordu:
Denilebilir ki iebak ruhbilimin
temelidir. ebak ruhbilimi yle
sine aydnlk bir biimde belirler ki,
iebakla yaplan bir aratrma ruh-
bilimsel diye adlandrlmaya deer
bir aratrmadr ve baka bir yn
temle yaplan bir aratrma baka
bir bilimle ilgili olacaktr. Ribot da
benzer bir gr ileri srer: gz- bette inemeyecektir. Ruhbilimde
lem ya da iebak yntemi (iten
bakma) znel niteliine karn ve
bu yzden tam anlamnda bireysel
olmasna karn ruhbilimin temel
yntemidir, tm br yntemlerin
zorunlu kouludur ve hemen he
men yzyllarca kullanlm olan tek
yntemdir. Andr Gide iebakn
gln u szlerle anlatr: e-
bak karmaklatrmayacak ve
zora sokmayacak kadar basit bir
duygu yoktur. Gerekten yzyl
larca bu yntem insan ruhsalln
tanmada balca yntem olarak kul
lanlmtr. Ancak kendini gzlem
lemek zere kendine ynelen kii
nin o anda kendini elden karmas
olaandr. Sevin duygusunu ince
lemek zere sevinli bir anmda
kendime eildiimde sevin duy
gusunu elden karrm. Bireyin bi
rinci kii olarak kendini gzlemle
mesi olanaksz denilebilecek kadar
g bir itir, ayrca bu gzlemle el
de edilebilecek znel verileri bir
bakasna ulatrmaya almak da
ha da g bir i olacaktr. te yan
dan kii iebakla ancak grnr
olan inceleyebilecek, bilinaltna el
tam anlamnda nesnel bir yntem
olan davranlk iebak ynte
minin sakncalarm ortadan kaldr
maktadr. Ruhbilimi tam anlamn
da bir nesnel bilim yapmaya yne
EDNKLK

len davranlar yalnzca gzlem likle zsevgisiyle belirgin bir kii

lenebilir d olgularla ilgilenmekte liktir. ednkler dnya ileri kar
dirler. Onlarn abalaryla ruhbilim snda son derece ilgisizdirler, on
bir deneysel bilim kimlii kazanm larn evreyle iyi bir uyum iinde
tr. Ancak bu geliimlerin iebak olduklar da sylenemez: dikkatle
yntemini tmyle ortadan sildii rini tmyle kendilerine ya da i ya
ni syleyemeyiz. Ancak tm br amlarna vermilerdir. Byle ol
bilimlerde olduu gibi ruhbilimde makla dadnk kiilerle tam bir
de nesnellik deeri kazanmam kartlk olutururlar. Dadnk ki
hibir bilgiyi genelgeer sayamayz. i d dnyann doal bir paras
M. Merleau-Ponty yle der: Bu gibidir, toplumsaldr, bakalaryla
gnn ruhbilimcileri iebakm ger ok kolay iliki kurar, d dnya
ekte hibir ey vermedii konu nn gereklerine byk bir istekle
suna dikkat ekiyorlar. Ar isel uyar. ok zaman kendi stne ka
gzlemle ak ya da kini inceleme panmay yeleyen iednk ger
ye kyorsam, tantlanabilecek ok ekte bir iebak tutkunu da de
az ey bulacam; birka bountu, ildir, kendini belli bir kesinlikte,
birka yrek arpnts, yani bana kendi zellikleriyle aratryor da
akn da kinin de zn vermeyen deildir. O yalnzca kendi varolu
baya karklklar bulacam. l unun tutkulu bir izleyicisidir, byle
gi ekici belirlemelere her ula olmakla tm insani gereksinimleri
mamda, duygularmla akma be ni kendinden karlama durumun
nim iin yeterli olmamtr, duygu dadr. Suskunluu hem dnyayla
larm bir davran olarak ele alma ilikisinin bozukluundan hem ken
y baarmmdr, ilikilerimin ba disiyle ok ilgili olmasndan ileri ge
kasyla ve dnyayla deimesi ola lir. Jung yle der: Libidonun z
rak ele almay baarmmdr, onu nenin i dnyasna doru devini
tan olduum bir baka kiinin mini iednklk olarak adlandr
davrann dndm gibi d yorum. (Bk. DIADNKLK)
necek noktaya gelm iim dir.
(Bk. DAVRANIILIK, RUHB E R K (fr. contenu; alm. Inhalt;
LM) ing. content). Bir ierende bulunan.
Bir biimin i yapsn oluturan. Bir
E D N K L K (fr. introver sanat yaptnda ierik, anlatmla il
sion-, alm. Introversion; ing. intro gili olana kart oarak anlamla ilgili
version). D dnyayla balar ena- olandr. Anlatm ya da biim zel
za indirerek dikkatini kendi beni olarak dlatrma yntemleriyle il
zerinde toplama durumu. ed gili olurken ierik dorudan do
nklk bir tutum olmaktan ok bir ruya fikri ya da duygu-dnce b
k i ilik ze lli id ir. J u n g un tnn karlar. Bu ayrm elbette
Psychologische Typen (1924) adl bir soyutlamadr, yoksa bir sanat
yaptnda tanmlad bu kiilik zel yaptnda biimi ierikten ve ierii
 GD

biimden ayran kesin snrlar, ak sel ayrlklar derinletirir. Buna

belirtiler yoktur. Bir belirtilen ola karlk bireyler arasnda igdsel
rak ierik belirtende yansrken bir davran ayrlklar eitimle gideri
anlamlar bileimi olarak grnr. lebilir. Hayvan yetitirenler hayvan
Bilin ierii, belli bir anda bilin larn igdsel davranlarnda de
le etkin ya da grnr olarak bulu iiklikler olutururlar. Hayvanlar
nan kavramlar ya da fikirler bt da bylesi deiiklikler evre etki
ndr. (Bk. BM) siyle de kendini gsterebilir. Tm
hayvanlar dnyasnda ba koulla-
E R L M L K (fr. inclusion', yc durumunda olan igd ok ke
alm. Einschliessung; ing. inclusi sin bir amaca yneliktir: yuva yap
on). Aralarnda cins ve tr ilikisi ma, av kovalama, kendini savun
bulunan iki snfn ilikisi. Bir ey ma, kama vb. Kendiliinden ve bi
de bulunma durumu. ki eyden bi linsiz oluuyla igd zekadan ay
rinin brnde bulunmasyla orta rld gibi eilimden de ayrlr. Ei
ya kan iliki. Bir baka eye kat- limde en azndan sezgisel ya da duy
lann durumu. gusal bir yneli szkonusudur,
zelletirilmi bir amaca ynelme tu
E R M E (fr. implication; alm. tumu belirgindir. Bylece igd
Implikation; ing. implication). ki tam anlamnda dnced bir g
ey arasnda birbirinin varln ge tr, dorudan doruya hayvan do
rektirme ilikisi. Bir eyin bir eyi allnn kaynaklarndan gelir: onun
kapsamnda bulundurmas. bireysellikle dorudan doruya il
gili hibir yn yoktur. Romanes,
G Z L EM . Bk. EBAKI. dorudan doruya canl varln do
al zyapsndan gelen ilksel ig
GD (fr. instinct; alm. Ins- d' yle evreye uyma abalarnn
tinkt; ing. instinct). Bir trn tm getirdii ikincil igd'y birbirin
bireylerinde ayn zellikleri gsteren den kesin olarak ayrr. Buna gre
ve bilinsiz edimlerle belirgin olan igdy kr bir zeka olarak tanm
davranlar btn. gd ortama layabiliriz. Fabre gd kendisi
uyarlanmann ve varlm srdrme iin izilmi olan yollarn iinde her
nin tm temel koulunu belirler. eyi bilir, bu yollarn dnda hibir
gd belli bir trde zgl ve birbi- ey bilmez der. gd canl varl
imdir. Her trn kendi igdleri bir tr doal zekayla donatr. Henri
vardr. Bununla birlikte bu durum Delacroixya gre gd zekann
mutlak deildir, bireysel ayrmlar her ilk biimidir. gd bir eilimler
zaman szkonusu olacaktr. ki bi dengesidir, ayn zamanda canl et
rey hibir zaman zde deildir. An kinliin anlatmdr der Delacroix.
cak bu olaan deiiklikler ok s Ancak buradaki eilimi daha ok
nrldr. te yandan eitimle ilgili doal bir ynelim olarak anlamak
zellikler bireyler arasndaki igd gerekir. Mac Dougall igdyle
zekay birbirine ok yaklatrr:
gd ve zeka evrimin iki ayr y
nn oluturmazlar. Tm zihinsel
yaamda onlar bizim ancak soyut-
layc bir abayla birbirinden ayrd
mz iki ayr yz otaya koyarlar.
Ancak zekann ok ynl ya da e
itli etkinliklerine karn igd her
zaman birbiimdir, gelimez, dou
tan gelir ve geldii gibi kaliT, onun
zgn grnmleri bireylerle deil
trle ilgilidir. Ancak igdler her
zaman koullu tepkimelerden yar
dm alrlar. nsanda igd toplum
kurallarnn denetimi altna girmitir
ve zekann bulularyla rtlmtr.
Bir baka deyile insanda igd it
ki klna brnmtr. Bossuet d u y arllk ta u sun bir ik in li i
yle der: gd szc genel szkonusudur. (Bk. AKINLIK,
likle itkiyi karlar ve seimle kar
tlar. Hayvanlar seimden ok it
kilerle eylemde bulunurlar demek
yanl olmaz. Jung da u gr
ortaya koyar: gd terimi bence
etkini ii bilinle belirgin olmayan her
trl ruhsal srece uygun der.
(Bk. TEP, TK, TEPKME)
K N (lat. immarens; fr. imma-
nent; alm. immanent; ing. imma-
nent). Akna kart olarak varln
iinde bulunan. Bir varlka ierilmi
b u lu n a n , b ir d ilkeye bal
bulunmayan. (Bk. AKIN)
K N L K (fr. immanence\ alm.
Immanenz', ing. mmanence). kin
olma durumu. znenin znede bu
lunmas. kinlik yaratc etkenin
yaratda bulunmasyla belirgindir.
Aknlkta yaratc etken yaratnn
dnda ya da uzanda bulunur.
Stoaclar Tanry evrenin bt
nnde ikin saymlardr. Spinoza
da ikinci bir anlay gelitirmi ve
Tanr ikin nedendir demitir,
buna gre evrenin nedenini evren
de varsaymtr. Hegel felsefesi de
Tanry gelien insan yaamnda
varsaymakla bir tr ikinlik felse
fesidir. kinlikle ilgili grler Tan-
ry tam anlamnda zgr yaratc
sayan felsefelerle, rnein Descar
tes felsefesiyle kartlarlar. kin-
lik ilkesi: Aziz Tommasonun or
taya koyduu metafizik ilke; buna
gre hibir varlk belli bir eilim ol
madan belli bir sona ynlendirile-
mez./Maurice Blondel: Her insani
HEPTANRICILIK)
L E M (lat. com prehensio; fr.
comprhension-, alm. Komprehen-
sion, Inhalt; ing. comprhension).
Bir kavram oluturan niteliklerin
tm. Bir kavramda ayrtrma yo
luyla ortaya konulan niteliklerin t
m. Bir eyin ne olduu sorusuna
verilecek yantlarn tm ilemi
oluturur. (Bk. KAPSAM)
R E K (fr. sotrique; alm. eso-
terisch\ ing. esoteric). Da ak ol
mayan. zellikle eski Yunanis
tandaki felsefe okullar iin kulla
nlan irek terimi yalnzca bir oku
lun yelerine ya da mezlerine ak
olan bilgileri belirler. (Bk. DIRAK)
SE L (lat. implicitus; fr. impli-
cide; alm. implicit; ing. implicit).
Bir nermede gcl olarak ieril
mi bulunan. Bir nermede kapal
bir biimde bulunan, ak ak gs
terilmemi olan. Bir eyin kapsa
mnda bulunmakla birlikte kendini
aka ortaya koymayan. Bir ner
mede ya da bir nesnede ierilmi
olmakla birlikte kendini dorudan
doruya gstermeyen, varl an
cak kapal bir biimde duyulan her
eyi isel diye nitelendirebiliriz.
(Bk. DISAL)
SELB A K I (lat. contemplatio;
fr. contemplation; alm. Kontemp-
lation; ing. contemplation). Kendi
benine ynelip tm d dnyay
unutan kiin in ruhsal durum u.
Zihnin kendindeki baz dnce
eleri zerinde younlamas. -
selbak bir bakma dnyadan t
myle uzaklamay, tam bir sevin
le ve tam b ir dinginlikle kendi
benini gzlemlemeye ynelmeyi
anlatr. Bu gizemci davran gene
de ilecilik dncesinden iyiden
iyiye uzak deildir. Gizem ciler
iselbak gidimli dncenin s
tne koyarlar. Onlara gre bizde
bulunan bilgileri tam ve doru ola
rak kavramann tek yolu iselba-
ktr. Gidimli dnceyle ya da
usavurmalarla ancak paral bilgi
ler elde edebiliriz. selbak lk
cln ya da gizemciliin balca
yntemidir ve sezgisel dnceye
y a k n d r y a d a o n u n zel b ir
biimidir. selbak bizi dnyann
gereksiz grnlerinden kurtarr
ken bizi aclardan, hatta bedensel
aclardan da uzaklatracaktr. (Bk.
L E C L K , G Z E M C L K ,
SEZG)
T E P (fr. pulsion; alm. Trieb;
ing. drive, urge). Bireyi baz nes
neler araclyla baz amalara y
nelmeye iten bedensel oluum. S
rekli etkide bulunarak bireyi belli
bir davrana iten bilinsiz biyolo
jik g. Bilind ruhsal etkinliin
kayna saylabilecek olan paral
igdsel ynelim. Henri Pierona
g re itep i o rg a n iz m a y baz
nesneler araclyla baz amalara
y n elm ey e iten b e d e n se l
oluumdur. tepi biyolojiktir, i
glerle ilgilidir ya da onun kayna
bedenseldir. tepi bir uyarlma
durumudur (alk, susuzluk, cin
sel istek). Organizmay belli bir nes
neye doru iter. Bu nesne gerilimi
azaltacaktr. Freud itepileri geni
olarak inceledi, ayrca onlarn ah
laki etkenler karsnda urad
bastrmalar da inceledi. Buna gre
F reudcu anlam da itepiyi baz
edimleri gerekletirmeye bazlar
n da yadsmaya dayanan igd
sel eilim olarak anlamak doru
olur. tepi igdyle eanlaml gi
bidir. B az ru h a y rtrm a cla r
itepiyi som ut b ir olgu olarak
deerlendirirken igdy kuram
sal sayarlar. (Bk. GD, TK)
DEA (yun. sz.) Platon felse
fesinde eylerin lmsz zleri ya
da gerek gereklikler. Bu eylere
biz iselbakla, akla, belli bir ile-
ci tutum la yneliriz. Herbiri de
imez bir gereklii karlayan ve
duyulur dnyadaki gerekliklerin
zn oluturan bu yetkin gerek
likler, tzsel, bireysel ve ruhsal ey
lerdir, herbiri bir sradzeni iinde,
 DEOLOJ
en yukarda yi, onun altnda Do
ru ve Gzel idealar olmak zere
birbirleri karsnda yer alrlar. De
iimin dnda kalan bu lmsz
ya da ncesiz-sonrasz eyler ar
varlklardr, bunlara herhangi bir ey
eklenemez ve bunlardan herhangi
bir ey karlamaz. Biri brnden
kesin bir biimde ayr olan dealar
ancak birbirlerine katlabilirler. r
n e in B e y a z d e a s K a r
d easm a katlr, ama K m r
d e a sna katlm az. A ristoteles
M etaphysikasnda dea retisini
uzun uzun eletirir. Her eyin bir
deas varsa, yalnzca tzlerin de
il tz olmayanlarn da dealan ol
maldr. Oysa dealar, kendilerin
den pay alman ey olduklarna g
re, yalnzca tz olmaldrlar. dea-
larn rnekler olduunu, br ey
lerin onlardan pay aldn syle
mek bo szler etmektir, iirsel
benzetmeler yapmaktr der Aris
toteles. (Bk. LKCLK)
D E O L O J (fr. idologie; alm.
Ideologie; ing. ideology). Bir top
lum snfnn, bir topluluun ya da
bir siyasal grubun ortaya att zel
likle siyasal eilimli dnce diz
gesi. Bir dneme, bir topluma, bir
toplumun bir kesimine ya da bir
toplumda herhangi bir kiiye zg
siyasal bak as. Fikirleri metafi
zik anlamlarnn dnda kendileri
olarak ele alan dnce dizgesi. Bir
siyasal partinin ya da topluluun
ortaya att bir fikirler dizgesi ola
rak ideoloji grlerden ve doru
lardan olumu azok ak ve anla
270
lr bir btnlk ortaya koyar. de
olojiler her zaman uygulamaya y
neliktirler, bununla birlikte onlarn
uygulanabilirlik anslar her zaman
enine boyuna tartlm deildir.
deoloji terimini XVIII. sonlarn
da Destutt de Tracy ortaya att. Fi
lozof bu ad altnda fikirler aratr
masn ve fikirlerin kkenleriyle il
gili aratrmay belirliyor, bir tr bil
gi ruhbilimi almas ngryor
du. Sonradan bu dnce Cabanis,
Volney, Daunou gibi dnrerce
benimsendi. deoloji giderek fi
kirlerin zelliklerini, yasalarn,
k k en lerin i aratrm a anlay
olmaktan karak temel siyasal g
r anlamna alnmaya balad. Bir
toplumda ya da bir toplum snfn
da ortaya kan ve zellikle toplum
sal yaam koullarnn dzenlenme
sini ya da dntrlmesini ng
ren bir belirleyici kurallar ve ilkeler
toplam olarak ideoloji her eyden
nce belli bir felsefe anlayna ya
da hi deilse bir dnya grne
bal olarak gelitirilmi bir siyaset
retisini g erektirir, bu reti
genellikle toplumsal bir rgtlen
meyi yaam iin zorunlu gren bir
retidir. Engels yle der: deoloji
szde dnrn bilinle ama ba
ka bir bilinle gerekletirdii bir
sretir. Gen M arxa gre mut
suz bilin im dide, imgelemselin
alannda, byl bir biimde eliki
lerini ortadan kaldrr, ideoloji de
bundan doar. M arx dnce en
genel erevede ideolojiyi ahlaki,
felsefi ve dini dncelerin btn
olarak anlar.

K C L K (lat. dualis; fr. dua-
lisme; alm. Dualismus; ing. dua-
lismi). Birbiri karsnda birbirinden
bamsz olarak konulan iki ayr te
rimin ilikisi. Birbirine indirgenemez
iki ayn ilkenin (beden ve ruh, us
ve istem gibi) varln benimseyen
dinsel ya da felsefi reti. Birbirin
den bamsz iki ayr gerekliin
varln benimseyen reti. Ruh ve
madde ya da ruh ve beden kart
l dncede olduka eski bir iki enekte de ayn sonuca vardran
cilik rneidir, bu ikicilik zellikle
Descartes felsefesinde nemli bir
yer tutar. Belirlenimcilik ve zgr
lklk fikri de tam anlamnda bir
ikicilik rneidir. kicilikte ruh ve
madde, istem ve anlk, dnce ve
eylem, us ve deney, iyilik ve kt
lk, insan ve dnya kar karya
konulur. kicilik Avestada anlat
mn bulan zerdt dininin zn minde birinci ncl ve sonu var
oluturur; bu dinde iyiliin simgesi
Ahuramazdann karsna ktl sa B ya da C dorudur. B doruy
simgeleyen Ahriman (Angra-
manyu) konulmutur. (Bk. TEK
LK)
K L K E C L K (fr. hylemorp-
hisme; alm. Hylmorphismus; ing.
hylmorphism). Aristotelesi anla
y iinde varlklar madde ve bi
im ilikisinin sonucu sayan re
ti. Skolastiklerin de benimsedii bu
retiye gre niteliksel zelliklerin
kayna olan maddeyle niceliksel
zelliklerin kayna olan biim bir
likte eyleri olutururlar. Madde
(yun. hyle) eylerin belirsiz ilkesi,
biim (yun. morphe) eylerin be
lirleyici ilkesidir. Bir eyin yle de
il de byle olmas biimin belirle
KTSATILIK
yiciliinde gerekleir. Bir eyin tes
ti deil de saks olmas (raslantsal
biim) ya da am deil kayn ol
mas (tzsel biim) bu belirleyici
likle gerekleir. (Bk. BM ,
MADDE)
K L E M (lat. dilemma', fr. dilem
me', alm. Dilemma-, ing. dilemma).
elikili iki nclden oluarak iki
seenek ortaya koyan ve her iki se
usavurma. kilem denilen usavur-
ma biiminde bir ncl iki terimli
bir seenek ierir, br ncller se
enein bu iki durumunun da ayn
sonucu ortaya koyduunu gste
rir. Buna gre ya A ya B dorudur.
A doruysa C de dorudur ve B
doruysa C de dorudur. yleyse
C dorudur. kinci bir ikilem bii
saymsaldr. Buna gre A doruy
sa D de dorudur. C doruysa D
de dorudur. yleyse A da doru
dur, D de dorudur.
K LETR M E KANITI. Yunan
filozofu Eleal Zenonun varln
birliini, devinimin olanakszln
gstermek iin ileri srd kant
lardan biri. Buna gre bir devingen
varaca yere varmak iin ilkin yo
lun yarsn gemek zorundadr.
yleyse varaca yere varamaya
caktr.
K T SA T IL IK (fr. conomis
me; alm. konomismus; ing. eco-
nom ism ). Rus sosyal dem okrat
partisinde ii snfnn devrimci sa 27
LERSRME

vamna kar kan akm. Proko- leme iyiye doru olduu gibi k
vi ve Kuskova gibi iktisatlk yan tye doru da olur. Ancak uygar
dalar ii snfnn yararna siya lklarn geliimi anlamnda ilerleme
sal tutum almay yadsmyorlar, ne her zaman iyiye doru yry
var ki sosyal demokrasi kavray dndrecektir. Bilincin srekli
ndan uzaklaarak sendikac kav geliimi, buna gre insan yaam
raya yaklayorlard. Lenine g nn daha ussal bir biimde yeniden
re sosyal demokrasiyle iktisatl dzenlenmesi, yeni yaam biim
kesinlikle birbirinden ayrmak ge lerinin bilince yeni katklar, yeni bil
rekiyordu. Ona gre rus ii snf giler salamas ilerlemenin en ge
nn kavgasyla bat lkelerinde i nel koullarn belirler. lerleme ya
ilerin fabrika yaamnn koul da geliim dnesi Yeniam bir
larna kar tepkici bir tutum al rndr, bu dnce daha sonra
ayn zamanlarda ortaya km da evrim fikrini dourmutur. lerle
olsa ayn ey deildir. Gerek sa meci anlayn balca savunucu
vamla honutsuzluklar ortaya ko- lar XVIII. yzyln fransz aydm-
yu arasnda zdelik aramak bo lanmaclardr. Ancak bu dnce
unadr. Elbet honutsuzluu orta nin temellerini daha eskilerde ara
ya koyuta da birok yarar vardr. mak da pek yanl olmayacaktr.
Ancak sosyal demokratlarn bal ok belirgin olmamakla birlikte F.
ca amac ii snfnn siyasal ei Bacon ilerleme fikrini getirir, en
timini etkin olarak salamak ve si azndan doann bilgisinde adm
yasal bilincini gelitirmektir. adm ilerleyii dndrr ve az-
ok bulank bir erevede de olsa
L E R S R M E (lat. assertio; fr. tarih fikrini gelitirir. Aydnlanma-
assertion; alm. Behauptung; ing. clar ilerlemeyi zellikle siyasal an
assertion). Olumlu ya da olumsuz lamda alrlar, olumcular iin ilerle
bir nermenin doruluunu bildir me daha ok bilimseldir. Auguste
me. Com tea gre ilerleme, dnce
nin geliimi ve toplumsalln geli
L E R L E M E (lat. progressus; fr. imi gibi iki temel zerinde gerek
progrs; alm. F ortschritt; ing. leecektir. lerlemenin kurucusu ya
progress). Belli bir ynde ileriye da ilk belirleyicisi Leibnizdir. Bu
doru gidi. Bir durumdan bir st konuda Leibniz yle diyordu: B
duruma gei. Daha azdan daha o tn evrende srekli ve ok zgr
a doru gelien her oluum. Au bir ilerleme belirlemek gerekir, bu
guste Comte olumculuun form ilerleme gzelliin ve yetkinliin en
ln yle belirlemiti: lke olarak st noktasna kadar giden bir iler
ak, temel olarak dzen, ama ola lemedir, yle ki o durmadan st bir
rak ilerleme. Olumcu anlamda iler kltr durumuna doru ilerlemek
leme her zaman iyiye doru ola tedir. eylerin uurumunda her za
caktr. Ancak mantksal adan iler man uyandn mas gereken uyu
 LETM

mu paralar vardr, bunlar hibir rur. Bakas ve ben ilikisinde ileti

zaman ilerlemenin sonuna ulaa imin en belirleyici biimi kurul
mayacak biimde daha iyiye, en maktadr. Maurice Merleau-Ponty
iyiye ykseltilebilirler, yani en yk yle der: Bakasnn algsnda
sek kltre ykseltilebilirler. (Bk. nemli bir rol oynayan bir kltr
DEM , DNM , GEL nesnesi vardr, o da dildir. Kar
M, EVRM) lkl konuma deneyinde bakasy
la benim aramda bir ortak alan olu
L E T M (lat. communicatio; fr. ur, benim dncem ve onun d
comm unication; alm. Kommunika- ncesi tek bir doku oluturur, be
tion; ing. communication). Kiiler nim grlerim ve karmdakinin
arasndaki iliki. Bir bireyin ya da grleri tartma durumuyla or
bir topluluun bilgi alveriinde bu taya konulmutur, onlar ikimizin de
lunmas. Bir yerden bir yere git yaratcs olmadmz ortak bir i
mek, bir yerden bir yere bilgi ula lemde birbirlerine geerler. Burada
trmak iletiimin en basit biimidir. ikili bir varlk vardr ve bakas bu
ada dnya tm hzl ulam ve rada benim iin benim akn ala
haberleme aralaryla yetkin bir nmda basit bir davran deildir,
iletiim ortamdr. letiimin en es ben de onunkinde yle deilimdir.
ki ve en basit aralar oradan oraya Biz eksiksiz bir karlkl ilikide bir
gnderilen iaretlerdi, daha sonra birimiz iin ortak durumundayz-
yaz bir iletiim arac oldu. Buna dr, gr alarmz birbirine kar
gre iletiim insan trnn bilinli r, onunla ayn dnyada birlikte va
bir edimidir ve toplumsal yaamn rolabiliriz. Dil ve davranla orta
temel belirleyenidir. Bununla birlikte ya kan zellikler kltrlere gre
hayvanlar arasnda da snrl bir ile deiiklikler gsterecektir, hem
tiim etkinliinin varolduu kesin toplumlar iin hem bireyler iin ge
dir. retimde, yavru bytmede, erli kltr zellikleri vardr. Bu
yaam alannn denetiminde, tm kltr zellikleri, bireysel ereve
benzer etkinliklerde hayvanlarn de ve toplumsal erevede insan
birbirlerine iaretler sunduklar g yaamnn deerler dzenini orta
rl Ur. nsan dnyasnda iletiimin ya koyacaktr ve ortak deerleri
karmakl iaretlerin okluunu miz de kiisel deerlerimiz de an
ya da eitliliini getirmitir. Beden cak iletilebildikleri lde deer ola
insanda bir iaretler ya da simgeler caklardr. Ksacas iletiim dnda
ortaya koyma arac olarak gr toplum yaam olas deildir. Ba
nr. Bu iaretler ve simgeler bilin kasyla iletiim kurma yeteneini el
koullarna kout olarak olduka den karm olan izofrenin dn
karmak belirtenlerdir. Ayrca in yaya yabanclamas ve kendi da
sanda en yetkin iletiim arac dil rack dnyasna kapanmas bun
dir. Dil ve davran insanlar ara dandr: o artk salkl bir biimde
snda youn bir iletiim a olutu iaret alamamakta ve iaret vere
 LG A LAN I
memektedir. letiim bylece top
lumsal etkileim dzeninin balca
arac olur. Ortaya koyduumuz her
iaret bakas ya da bakalar iin
bir insani etki gc tamaktadr.
Buna gre her insan bireyi bir bilgi
yaycs ve bir bilgi alcsdr. Bu kar
mak iletiim ortamnda btn ia
retlerin ak ve belirgin olmas ola
s deildir. Dilin ortaya koyduu an
lam da ok zaman bizim iin sorun
yaratacaktr. Bilinlerin alverii ol
duka kaygan bir alveritir, hatta
Freud bilindndan bilindma bir
alveriten de szetmitir. Demek
ki bireylerin ortaya koyduu ya da
ald iaretler her zaman bilinli de-
illerdir. O yzden dili de bedenin
dilini de her zaman iyi bir iletici say
mak doru olmaz. Dil iyi bir iletici
olmasa da ileticilerin belki de en
nesneli ve en olanaklsdr. (Bk. DL,
DLBLM)
L G A LA N I (lat. dominium\ fr.
dom aine; alm. Bereich, Gebiet;
ing. domain). Bir fikrin ya da bir
konunun uzanm. Dnmede ya
da tartmada bilincin kendini s
nrlad ortam. Dikkatin yneldii
konular btn.
L G S Z L K (lat. ndifferentia\
fr. indiffrence; alm. Gleichgltig-
keit; ing. indiffrence). Bir nesne
karsnda bilincin tepkisiz kalma
s. Bir nesne ya da bir durum kar
snda zihnin olumlu ya da olum
suz bir tutum almamas. lgisizlik
her eyden nce duygusal dzey
de etkinliin szkonusu olmayyla
274 belirgindir. lgisiz kii ac ekmek,
korkmak, arzulamak gibi duygusal
oluumlarn uzandadr.
L K (fr. rapport, alm. Verhlt
nis-, ing. relation). Bir dnce edi
minde yer alan ayr ayr nedenlerin
birbirleriyle balants. Her iliki bir
yan yana geli ya da birliktelik du
rumudur. liki iindeki eler z-
yaplarn yitirmeksizin bir btn
olutururlar. O durumda iki ya da
daha ok terim bir birlik olutura
cak biimde balanmlardr. Bir
dnce btnnde o btnn do
al dzeni gerei mantksal bir bir
lik oluturan her ey birbiriyle ili
kilidir.
L K B L G (fr. prenotion\ alm.
Vorgreifen, Vorbegriff-, ing. preno-
tion). Dnce edimini nceleyen
kendiliinden bilgi. Deneyin dn
cede belirlenmemi kendiliinden
bilgisi. Durkheimda eylem srasn
da kendiliinden oluan ve bilimsel
incelemeyi nceleyen bilgi.Emile
Durkheim Toplum sal yntem in
kurallar adl kitabnda yle der:
Yeni bir olgular dzeni bilimin
n esn esi o ld u u n d a bu o lg u lar
zihinde yalnzca duyulur imgelerle
deil geni erevede oluturulmu
kavram eitleriyle de sunulmu
bulunurlar. Fiziin ve kimyann ilk
bilgilerinden nce insanlar fiziksel-
kimyasal olgular zerine ar algy
aan kav ram lara ulam lard.
(..)nsanolu davrann dzenle
mek asndan dayanak olarak ald
eyayla ilgili fikirlere ulamadan
eyann ortasnda yaayamaz. (..)
eyleri gzlem leyecek, tantla-

ja c a k , k a r la tra c a k y erd e
fikirlerimizin bilincine ulamakla,
onlar ayrtrm akla, ve dzen
lemekle yetiniriz. Bir gereklikler
bilimine ulaacak yerde fiziksel bir
ayrtrma yapmakla snrlanrz. Bu
ayrtrm a elbette tm gzlemu
zorunlu olarak dlayacak deildir.
Bu k av ram lar y a da bu
kavramlardan karlan sonulan
dorulam ak iin o lg u lara b a
vurulabilir. Ancak olgular bu ie
ikincil olarak, rnek kimliiyle ya
da dorulayc kimliiyle katlrlar.
Onlar bilimin nesneleri deillerdir,
bilim fikirlerden eylere doru
ilerler, eylerden fikirlere doru
deil.
L K E (lat. principium\ fr. prin-
cipe\ alm. Grund, Prinzip; ing.
principle). k noktas. Balca
ama. Daha sonrakilerin kendisine
baland dayanak. Dncenin ilk
terim olarak belirledii ge. Bir
eyin kurucu esi. lkeler ok e
itlidir. Mantn ilkeleri dnce
dzenimizin yasalarn ya da kural-
lann ortaya koyarlar. zdelik il
kesi'. Bir ey kendinden baka bir
ey deildir. / eliki ilkesi ya da
elimezlik ilkesi'. Dorunun kar
t yanltr. nc olasln den geirebilen ve onlar gerekti
yokluu ilkesi: ki elikili ner
meden biri doruysa br yanl
tr. Tasm ilkesi: A, B yi ieri
yorsa; B, C yi ieriyorsa; A, C yi
iermektedir. Ahlakn ilkeleri bi
reylerin uymas gereken davran
kurallardr, bu kurallar greneklerle
ya da toplumsal deerlerle belirlen
milerdir. Gerekte ahlakn ilkele
LKE
ri yerine ahlakn kurallar demek
daha doru olacaktr, nk ahlakta
bir k noktas ya da ama olarak
ilkeden ok bir gidi yolu olarak ku
ral geerlidir. Buna gre kural zel
likle uygulama alann ilgilendirir.
Bir de felsefenin ilkeleri'nden ya
da metafiziin ilkeleri'nden sze-
debiliriz. Bunlar da flozoflann fel
sefelerini dayandrdklar tem el
noktalardr, k noktalardr.
rnein Demokritos iin atomlar
ilke deeri tar. Pythagoras iin il
ke saylardr. Platonun dealar il
kedir. Felsefede son amalarn be
lirlenmesi de ilkeci bir tutumu ge
rektirir. lke buna gre bir felsefe
anlayn kapal dizge durumuna
getiren eydir, buna gre gelecek
le ilgili kesin durumlar saptanabilir.
Marx yle der: Yeni bir ilke ge
tirmek zere retici bir biimde
ynelmiyoruz dnyaya. Ona te
doru, eilin karsnda demiyo
ruz. Dnya iin, dnyann z ilke
lerinden giderek yeni ilkeler geli
tiriy o ru z. k n oktasyla ve
amala ilgili olarak ilkeler elbette
uyulmas gereken kesin formller
dir. Ancak uygulamal yaamn ger
ekleri insandan kat bir ilkecilik-
ten ok ilkelerini her durumda gz
inde yeni koullara uydurabilen bir
yatknlk bekler. Bu anlamda kat
ilkecilik ilkesizlik kadar tehlikeli ya
da anlamsz olacaktr. R. Kiplingin
dnd gibi Yollar kan g
trse de ilkeler ilkelerdir demek
pek de uygun deildir. lkeler biraz
da uyulmamak iin vardr, ilkelerin
stnde her zaman insan usunun 275
LKEL

saduyulu aratrmas bulunmak olduklar gibi kalrlar. (Bk. AH

gerekir. Haz ilkesi ve gereklik il LAK, FELSEFE, KURAL)
kesi'. Freuda gre ocuun tm et
kinlikleri acdan kamaya ve hazza L K E L (lat. primitivus; fr. primi
ynelmeye gre dzenlenmitir. tif,; alm. primitiv; ing. primitive).
Eitim ve grg ocua byk bir En eski olan. Kendisinden nce hi
acdan kamak iin kk aclara bir ey bulunmayan. Basit olan. l
katlanmay ve kk hazlan nem- kel olan ya zamansal adan ya da
semeyi retecektir. Bu da onun o dizgesel adan en nce olandr, en
cukluunu amas olacaktr. / La bata bulunandr. Tarihsel adan en
Bruyre: Kadnlarn ou ilkesiz eski insan topluluklar ya da uygar
dir, onlar kendilerini gnlle yne lkta geri kalm insan topluluklar
tirler ve davranlarn sevdikleri iin ilkeller (fr. primitifs', alm. Ur-
nin ilkelerine d ay andrrlar. / menschen, Natrvlker, Primiti-
Chamfort: lkesiz insan genelde ven; ing. prim itivem en) terimini
kiiliksiz insandr. nk insan bir kullanmak daha doru olur. lkel
kiilikle domusa kendinde ilke toplumlarn insanlarnda genel fi
ler oluturma gereksinimi duyacak kirler ya da soyut fikirler yoktur,
tr. / Rousseau: Ruhlarmzn de b ir b ak a d e y ile k av ram sal
rininde doutan gelme bir adalet dnce varolmakla birlikte onlar
ve erdem ilkesi vardr, kendi ku da en genel kavramlarla dnme
rallarmza karn eylemlerimizi ve yetkinlii ve yatknl yoktur. Ko
bakalarnn eylemlerini bu ilkeye numak ve yaam dzenlemek an
gre yarglarz, ite buna vicdan cak gelimi bir zihnin temel tala
adn veriyorum . / M ontaigne: r olan genel kavramlarla olasdr.
Tanrsallk vermi olmasayd in lkeller genel kavramlarla dn
sanda ilkeler bulunacak myd? / mezler, rnein sivrilii belirtmek
R Nicole: nsanlarda yanlmalarn iin bir sivri nesneden szederler.
ou onlarn bo ilkelerle dn rnein onlarda genel olarak k
mesinden geliyor, ilkelerini iyice iz pek kavram yoktur, bu yzden k
lemiyor olmalarndan gelmiyor. / pek cinslerini ayr ayr adlandrr
Camille Demoulins: yi yurtta ki lar. Onlarda et yemek, meyva ye
ileri tanmaz, ilkeleri tanr. / A. mek, ekmek yemek fiilleri vardr
de Vigny: Size tleyecek tek e ama yemek fiili yoktur. ocukla
yim var: bir insana deil bir ilkeye rn kavray da ilkellerinkine ok
adanmanz. / H. de Balzac: Her benzer. Beniinci dnyas iinde
ar ilke kendinde bir olumsuzla- ocuk kendine kapaldr. Jean Pia-
marun ve lm belirtilerinin izini ta getnin gzlemledii gibi, ocuk
r, yaam iki gcn atmas de soyutlamay beceremez: on yan
il midir? / Cl. Bernard: Bilimin dan kk drt ocuktan biri ken
ilkeleri ve yntemi kuram aarlar, di bak asnn dna kmadn
onlar deimezdirler ve her zaman dan erkek ve kz kardelerinin ayr

ayn saysn yani ka erkek ka kz
kardei olduunu syleyememitir.
Be yandan kk ocuklar sa
ellerini ve sol ellerini gstereme
mektedirler. ocuk yarglar yan
yana getirebilmekte, ancak onlar
mantksal bir usavurmada birbiri
ne balayam am aktadr. nk
usavurma genelleme yapabilmeyi
gerektirir, ancak ocuk bunu be
ceremez. / Leibniz: Her doru ya
ilkedir ya da tremitir; ilkel do
rular dorulanamaz dorulardr, z
de dorular ve dorudan doru
ya dorular byledir. / Renouvi-
er: Kaygan ama kullanlmas he
men hemen kanlmaz olan bu te
rimden basit bir biimde tand
mz en basit toplum lann yelerini
anlyoruz. / Mircea Eliade: Doa,
doast bir Varlkn yaptdr, tan tifleriyle grnr bir uyum ortaya
rsal yapttr, dolaysyla kendi ya
ps iinde kutsaldr. nsan doa
st kkenli bir evrende yaar, bu
evren biiminde de kutsaldr, hat
ta tznde de. Dnyann bir ta
rihi vardr: dnyann doast var-
lklarca yaratl, karlam oldu adlandrdm ilksel imge tersine her
u tm durumlar yani uygarlatm-
c kahramann ya da efsanevi atann
gelii, onlarn kltr etkinlikleri,
eytani servenleri ve sonunda
e k ip g itm e le ri. (B k. B E N
NCLK, OCUK)
L K R N E K (fr. archtype; alm.
Archetyp, Urbild; ing. archetyp).
Bir yaptn ya da bir dncenin da
yand rnek. Duyulur nesneler
dnyasnn asl kayna olan fikir.
Model olarak alman zgn rnek.
Yetkin tip ya da rnek. Platon fel
LKRNEK
sefesinde dealar yetkin ve dei
mez yaplaryla duyulur eylerin l
ksel tipleridir ya da ilkmekleri-
dir. M alebrancheda Tanrnn fi
kirleri ilkmekler diye adlandrlr:
Tanrnn tz yaratklarn ilkr-
neini ya da lmsz rneini ie
rir. Lockeda ve Condillacda il
kmekler br fikirlere mek olan
fikirlerdir. Berkeleyde ilkrnekler
yaratmadan nce tanrsal dn
cede bulunduu biimiyle eylerin
fkirleridir. Maine de Brian d
rn olan tm doast nesnele
re ilkmekler der. Junga gre il
km ekler ortak bilindn olu
turan atadan kalma simgelerdir, bu
simgeler mitolojinin konuudurlar.
Jung yle der: Eskinin zellikle
rini tayan ve bilinen mitoloji mo
koyan her trl imgeyi ilksel diye
adlandnyorum. (...) Kiisel bir im
genin ne eskilik zellii vardr ne
de ortak bir anlam vardr. O, bi-
lind kiisel ierikler ortaya ko
yar. Ayn zamanda ilkmek diye
zaman toplumsaldr yani en azndan
bir toplum lsnde ve bir dnem
lsnde ortaktr. Bylece Jung
insanln en eski imgelerini (Te
pegz, Yitik Cennet, Yedi Cceler)
aklamamz salayacak bir zemin
hazrlam olur. Bu imgeler evren
sel imgelerdir, her yerde ve btn
zamanlarda kiiler onlan kiisel an-
lanyla birlikte tarlar. Masallarla ve
efsanelerle yaayan ve oradan ora
ya iletilen ilkmekler dlerde, l
gnlklarda ve sanatta deiik bi
imlerde ortaya karlar. Bunlar hep
 LKSEL

birlikte Jungun toplumsal bilin- Bild, Vorstellung\ ing. image). Bir

d d ed i i eyi olutururlar. duyumdan kalan iz. Bir duyumun
Jungun dndnden daha ge salad ve o duyum ortadan kalk
ni bir erevede dnrsek zih tnda da varln srdren biem-
nimizin tm nbilin ya da ilkbilin sel ge. Bir duyulur nesnenin zihin
(fr. precomcience) rnleriyle tm deki biemsel karl. Bir duyumun
bilind rnleri ilkmeklerden zihinde yinelenmesiyle ortaya ko
baka bir ey deildir. Bu ilkmekler nulmu olan ve gereklikte karl
dorudan doruya bilinte bulun olabilen ya da olmayan sunum. m
mamakla birlikte her an bilince gelemin ortaya koyduu her eit
kabilecek durumdadrlar. zellikle rn. mge iki ayr kaynakta varo
nbilin barndrd ilkmeklerle, luunu kazanr. mge nce d dn
bu ilkmeklere dayanarak anlam ya nesnelerinin algyla gerekleen
lar simgelere dntrme gcy basit bir sunumudur. Dnyayla do-
le sanatn kurucu kayna olur. l kunumamzda ortaya kan ve ii
kmekler ou bilincin oluumun dolu olmayan ilk bilgi ya da taslak
dan ya da daha baka bir deyile da diyebiliriz ona. Algda beliren bu
kavramlar dzeninin oluumundan taslak kavramsal dncenin teme
nce olumu karmaklardan ba lini oluturur ya da daha baka bir
ka bir ey deillerdir. Balangta deyile imgeler kavramlarn ilksel
yalnzca bir olumsallk olan bilin biimleridirler. Elbette her sunum
ilk deneyimlerle bir tabula rasa ol kavrama dnmez ya da kavramn
maktan kar ve bu noktada ilkr- oluumuna katkda bulunmaz. Bir
nekler olumaya balar. Bilincin sunumun bilince katlabilmesi onun
dizgesel olarak ve tarihsel olarak stalgda belirlenmesiyle olasdr
birinci tabakas ilkmekler tabaka yoksa elbette bizim dnyayla her do-
sdr, bunun zerinde ilkmeklerin kunumamzn basit dzeyde de ol
gelimi ve tam anlamnda ussal sa bir bilgi alverii olmas d
lam bir biimi olan kavramlar ta nlemez. Bilince kmayacak kr al
bakas oluacaktr. Nasl Titanlar glar vardr. kinci olarak imge im
tanrlarn atalarysalar, ilkmekler gelemin dorudan doruya yarats
de kavramlarn atalardrlar. (Bk. olarak vardr. mgelem herhangi bir
KARMAIK) gereksinimle ya da bo bir edimle
herhangi bir ey tasarladnda ilge
L K SE L (lat. primarius; fr. pri- olumu olur. Ben bir krk kulakl
maire\ alm. Erst, primr; ing. pri- krk kuyruklu canavar dleyebili-
mary). Birinci olan. nce gelen. rim ya da mimar yeni bir yap ta
Ardk dzende birinci olan. Za sarlayabilir. Buna gre d kaynakl
mansa! ve dizgesel adan ilk sra imgeleri duyumsal imge ve imgele
da yer alan.(Bk. LKEL) min rn olan imgeleri zihinsel im
ge diye ikiye ayrabiliriz. (Bk. AL
278 M G E (lat. imago\ fr. image; alm. GI, STALGI)
M G EG C (lat. phantasia; fr. masn salar ve elbette bilimlerin,
fa n ta isie ; alm. P hantasie; ing. sanatlarn, felsefenin etkin verimi
fancy). D nesnelerden elde edi ne kaynak olur. mgelem byk
len imgelerin zihinde yeniden can ten ok ocukta, salkldan ok
landrlmasn salayan yeti (eski an hastalklda an verimli olur, an
lam). mgeleme kart olarak her cak zellikle hastalkl verim (san
trl ussal denetimin dnda ala r, masal uydurma, histeri) gerek
bildiine ve tam anlamnda lsz anlamda verimden ok uzaktr. Ya
imgeler oluturabilme yetisi. m- ratc imgelemle hastalkl imgelem
gegc bir bakma imgelemin arasndaki ayrm gene de ok b
eanlamlsdr, ancak l tanmaz yk deildir. mgelemin denetim
lyla ondan ayrlr. En olumlu an siz bir verim gc gibi grnmesi
lamda imgegc, yeniye ak, ya baz dnrleri onunla ilgili olum
ratmaya ynelik, hep yeni bileim suz grler edinmeye gtrm
ler kurmaya eilimli imgelemi kar tr. rnein Pascal onu insan ya
lar. Buna gre o her zaman a amnn aldatc ya da yanltc bir
rm dzeninin akn izleyerek ok yan olarak grr, bir yalan kayna
deiik bileimler ortaya koyan bir olarak deerlendirir. Oysa insa
g olarak dnlr. (Bk. ALGI, n olandan olasya aan, onu ya
MGE, MGELEM) ratc klan balca g imgelemdir.
(Bk. MGE, MGEGC)
M G E L E M (lat. imaginatio\ fr.
imagination; alm. Einbildungsk- NAN (lat. fdes; fr. foi; alm. Gla-
raft; ing. imagination). mge olu ube; ing. faith). Bir dine ya da Jjir
turma yetisi. mgelem zellikle do dnceye balanma. Tanrya du
a nesnelerini ve doa olgularn yulan gven. nann eanlaml
yknen ancak dorudan doruya s. nanla inan birbirinden ay
hibir gereklii karlamayan im ran inann biraz daha nesnel
geler retir. Kant imgelemi Bir sayabileceimiz ieriidir. nan bir
nesnenin o anda yokken bile sez dine ya da bir dnceye inanmak
gide kendini gsterebilme yetisi di olduu kadar o dinle ya da o d
ye tanmlar. Descartes imgelemi nceyle ilgili gerekleri yerine ge
yle tanmlamt: mgelem tan tirmektir. Eylemde bulunmayan
ma yetisinin kendisine sunulan cis inan itenlikli bir inan mdr? der
me belli bir uyarlanndan baka Racine. nan bir tartmadan ok bir
bir ey deildir. Boussetnin tan balanmay gerektirir ya da inan
m daha belirleyicidir, o imgelemi erevesinde her tartma kkl bir
sren duyum olarak tanmlar. Su aratrma olmaktan ok yeni bir
nucu imgelem, daha nce elde edil balanma denemesidir, balann sa
mi bir imgenin dnlmesini sa lamln gsterme denemesidir. Bu
lar. Yaratc imgelem, kiinin yeni na gre inanda kuku yoktur. Gene
ya da bilinmedik imgeler olutur de inananlar kukuyu gerekli g
NANCILIK
rrler. Aziz Augustinus kukusuz-
lua kukudan ulamt. Kuku-
lamayan insan l bir insandr der
Unamuno. Kimileri inan yaamak
iin bir zorunluluk olarak deerlen
dirir. nansz bir insan bilmem ne
ie yarar! der Konfuius. te yan
dan inann byk bir etki gc ta
dna inanlr. Matta ncili nde yle
yazar: nan dalan yerinden oyna
tr. Kuranda yle bir belirleme
buluruz: nan olmayanlar sesleri
anlamadan dinleyene benzerler.
Pascal inan yaamn temel ele
rinden biri sayyor, ona ulamak iin
yol belirtiyordu: us, grenek,
esin. Voltaire inan dinbilimin insani
zayflklar zerindeki zaferi saym
tr. Felsefi adan nemli olan bil
mekle inanmak arasndaki ilikidir.
Baz filozoflar, rnein Descartes,
Spinoza, Hegel bilme abamzn n
ne kabilecek bir engel bulunmad
n dnyorlard. Oysa Kant bi
linebilirin alann bilinemezin ala
nndan ayrmt. Ortaan eiin hibir zaman inan diye nitelendi-
de Aziz Augustinus inan bilginin te
meline yerletirmiti ve yle diyor
du: nanmak iin anlamaya al
yor deilim, anlamak iin inanyo
rum. Aziz Augustinus bize unu
tlyordu: nanrsan anlayacak
sn, inan ncedir, dnce sonra.
nan ve bilgi kartl inanclk ve
bilinemezcilik adl iki kart dn
ceyi getirdi. (Bk. BLNEMEZC
LK, NANCILIK, NAN)
N A N C IL IK (fr. fidisme', alm.
Glaubensphilosophie\ ing. faith-
philosophy). Usuluu kmaz bir
yol olarak gren ve ona kar inan
cn dorularn neren dinsel re
tilerin tm. nanclk zellikle Her
der ve Jacobinin dncelerinde
anlatmn bulur. Her iki dnce
de dorunun bilgisine yalnzca us
yoluyla ulalabileceini bildiren ka-
tolik inancna aykndr. nanclk ilk
dorulann bilgisine ancak inan yo
luyla ya da tanrsal anmla ula
labileceini bildirir. Us bize eyle
rin doasn retmez, usun tek
yapt i grntleri snflamaktr.
Bylece inanclk gidimli dnce
nin yerine sezgiyi koyar. (Bk.
NAN)
NAN (fr. croyance; alm. Glau
be', ing. belief). Bir eyin dorulu
una inanma edimi. Bir nermenin
onanmas. Doast gizlere inan
ma anlamnda inann eanlaml
s. nan, en genel anlamnda ke
sinliklerden ok olaslklara yatkn
dncedir. Tam olarak dorulan
m yani kesinletirilmi dnce
rilmeyecektir. D insel erevede
inan ussallktan ok gnlle ilgili
dir, bir gr olmaktan ok bir ba
lantr, bir duygusal onamadr.
nanla ilgili felsefi grler olduk
a deiiktir. Kant iin inan bir bilgi
biimi deildir. Oysa Jacobi iin
inan insan sonsuza aan tek kay
naktr, gerekliin duygusunu sa
lar. Marx inanc bir yanlsama sa
yar, ona gre inan zavall insanla
rn kurtulu dilekleriyle ya da br
dnya dleriyle ilgilidir. nan her
durumda kukuculuun kart gi
bidir, bu yzden tartmaclktan
ok benim seyicilie eilimlidir.

nan belirlemeyi ve onamay se
ver, kantlamay sevmez; zaten o
daha ok kantlarn geerli olmad
alanlara ynelir. nanan kii d
ncesini belli bir dnce biimi
ne ulamtr ya da belli bir reti
nin altna koymutur. Her inan
salam bir gven duygusuna da
yanr. /A lain: nanmann derece
leri unlardr. En alt dzeyde kor
kuyla ve arzuyla inanma vardr.
Onun stnde grenekle ve y-
knmeyle inanma yer alr (kralla
ra, hatiplere, zenginlere inanma).
Onun stnde herkesin inandna
inanma vardr (Paris onu grme
sek de vardr). Onun stnde bil
ginlerin kantlarla uyum iinde or
taya koyduu eylere inanmak yer
alr. (...) Btn bunlar inancn ala
nn oluturur. / Demosthenes:
nsan inanmak istedii eye ina
nr. / Tacitus: nsan anlamad
eye ok kolay inanr. / Michel
de Montaigne: nsan enaz bildi
ine en salam inanr. / La Fon-
taine: Herkes korktuuna ve ar
zuladna ok kolay inanr. /
Chateaubriand: Dinin dnda hi
bir eye inanm yorum . / H. de
Balzac: Byk heyecanlar veren
byk inanlar vardr. / D. F. de
Coulanges: Bir inan bizim zihni
mizin rndr, ama onu canm
zn istedii gibi eip bkemeyiz. O
bizim yaratmzdr, ama bunu bile
meyiz. O insani bir eydir ve biz
Tannya inanrz. O bizim gcm
zn bir sonucudur ve bizden daha
gldr. O bizdedir, bizi brakmaz,
her an bize bir eyler syler. Ba-
ememizi isterse baeeriz, dev
NDRGEME
lerimizi gsterirse uyarlanrz. Do
aya baediren insan kendi dn
cesinin tutsa olmutur. / All-
Laprune: Her yerde tek bir us var
dr, bilgiyle inan arasnda, bilimle
inan arasnda ne eliki ne uyum
suzluk vardr; ancak bir st do
rular dzeni szkonusudur, bura
da inan kesinliin koullarndan bi
ri olur. / A. Camus: Hibir eye
inanlmyorsa, hibir eyin anlam
yoksa, hibir deere var diyemi-
yorsak, o zaman her ey olasdr
ve hibir eyin nemi yoktur. O za
man ne bir eyden yana olmak ne
bir eye kar olmak vardr. Cani o
zaman ne hakl ne hakszdr. Ey
lemi ynlendirecek bir st deer ol
mad zaman dolaysz etkinlik yo
luna gidilecektir. Hibir ey doru
ya da yanl, iyi ya da kt olama
yacana gre daha etkin grn
mek kural olacaktr. Dnya o za
man adaletliler ve adaletsizler a k
snda deil efendiler ve kleler ara
snda paylalacaktr. (Bk. BO-
NAN, NAN, NANCILIK)
N D R G EM E (lat. rduction fr.
rduction; alm. Reduktion; ing. r
duction). Daha alt bir dzeye g
trme. Basite gtrme. Azaltma.
Daraltma. Daha kk boyutlara in
dirme. Matematikte ve mantkta bir
nesnenin edeer bir baka nesne
ye evrilmesi (paralelkenarn dik
drtgene dntrlmesi). Bir nes
nenin katklarndan arndrlmas.
Husserl felsefesinde indirgeme ze
inme, ze ulama, katklarndan
arndrma anlamna gelir. Bu anlam
da olgubilimsel indirgeme bir z 281
NSAN

ortaya karabilmek iin bir nesne lumsal ve tarihsel bir varlk olarak
de zle ilgili olmayan tm nitelikle insan her zaman bir btnde ele
ri, tm raslantsal eleri dlamak alnmasa da gerek anlamda bir b
tr. Bu da paranteze alm ak la tnlk ortaya koyar. Bu yzden bir
(E in kla m m eru n g ) salanabilir. insan bir adan ele almak onu ek
Husserl bu indirgemeyi akn di sik hatta yanl anlamamz getire
ye nitelendirir, nk o bizi indir cektir. yleyse, insan hem tarih
genemez tek gereklikle, akn ben- sel geliim boyutu iinde toplum
le kar karya brakr. Husserl ol- sal bir varlk olarak incelemek hem
gubilimsel indirgemeyi ayn zaman de onu bilinli bir varlk olarak tm
da gereklik yargsnn askya aln ruhsal etkinlikleri iinde gzlemle
mas anlamnda Epoke diye ad mek gerekecektir. Bu aratrmada
landrr. Sam aya indirgeme: bir insan her eyden nce biyolojik
nermenin doruluunu ya da yan geliim tablosu iinde ele almak zo
lln sonucun yanllyla gs runludur: byle bir aba onun dn
term e. (B k. O L G U B L M , yadaki yerini ve hatta kaynaklarn
PARANTEZE ALMAK) belirlemek asndan ok nemlidir.
Biyoloji bilimiyle uraanlar birhc-
N S A N (yun. a n tro p h o s; lat. relilerden insana kadar uzanan ge
homo\ fr. homme\ alm. Mensch', liim izgisinde ilgin bir banty
ing. man). Ussal canl varlk. Yer yakalamlardr: bir nceki hayvan
yznn en gelimi hayvan tr bir sonrakinin baz gelimi zel
ve o trn bireyi. nsan toplumsal liklerini daha basit llerde duyu
dzende yaayan bir memelidir, ge rur, bir ncekinin bir zellii bir
limi bir dil ve dnce dizgesine sonrakinde yetkin olarak ierilmi-
sahiptir. nsan sorunu felsefenin, tir. Bu bak insann dikkatini ister
zellikle ada felsefenin en temel istemez maymuna evirmesine yol
sorunudur. XVIII. yzyldan son amtr. Tilney ve Yerkes adl ara
ra eitli bilgi alanlarnn deneysel trmaclar empanze beyninin min
bilim zellii kazanarak felsefeden yatr bir insan beyni olduunu gr
ayrlmas felsefeye insan sorunu mlerdir. Eski doabilimcilerin
na en genel kavramsal bak zelli vahi insan ya da orman insa
i kazandrd. XIX. yzylda insa n diye adlandrdklar maymun bir
n iten ve dtan yani ruhsal ve top insan tasla olarak grnr. Baz
lumsal bir varlk olarak ele alan iki aratrmaclar empanzelerin baz
ayr bilimin, ruhbilimin ve toplum zel durumlarda kullandklar ge
bilimin kurulmas, bu arada insan- limemi bir dile sahip olduklarn
bilim ve budunbilim alanndaki b saptamlardr. Ancak insann may
yk gelimeler insan sorununu kk munla yakn zellikler gsterdiini
ten ele almaya ynelen felsefeye dnmek gene de yanl olur: in
ok nemli veriler salad. Ruhsal san maymundan ayran ey ince
bir etkinlik alan olarak insanla top bir duvar deil, ok uzun dnm
 NSAN

evreleridir. Eski dnyada, son bu anlamnda bir yinelenme midir? Bu

zul ann kapanmasyla ya da bu tr sorular insanln temel sorula
zullarn kuzeye ekilmesiyle bala rdr ama birdenbire yant verilebi
yan iklim yum uam asnda may lir sorular deildir. XVII. ve XVIII.
munla insan arasndaki gei trle yzylda dnrler yeni dnyann
rinden sonuncusu da ortadan ekil g yaam koullan karsnda do
di ve yerini insana, homo sapiense al durumdaki insann yani homo
brakt. Gebe homo sapiers, otuz sapiensm nasl yaadn, onun
bin yllarnda ortaya kt d gerek bir mutlu mu yoksa gerek
nlen bu yeni insan tam anlamnda bir mutsuz mu olduunu merak et
doal durumda yayordu, ancak tiler. M.. 254-180 arasnda yaa
doal durumdan uygar duruma ilk m olan Titus M accius Plautus
admlarn atmak zere hayvan de Lupus est homo hominV' (nsan
risinden adrlar yapmaya ya da ku insann kurdudur) demiti. Hobbes
ru bala barnaklar kurmaya y XVII. yzylda bu forml doal
neliyordu. nsann daha da insan durumdaki insana yanstt. Filozo
lamas on bin yllaryla be bin fa gre doal durumdaki insan tam
yllar arasnda olmutur. Topraa anlamnda bir vahi yaamn sr
yerlemekle belirgin bu dnemde dryordu, byle bir yaam iin
insan tarma ve dokumaya arlk insan insann kurdudur forml
verdi, pimi topraktan mutfak e geerli olmalyd. Hobbesa gre
yalar yapt. 5000 dolaylarnda ba uygarlama insan kendi kendisinin
layan Cilalta dnemini Bakr ve kurdu olmaktan kard. Yasa d
Bronz dnemleri izledi. M.. XII. zeninde insan, tm bencilliklerine
yzylda Demir dnemi balad. Bu karn, bakalaryla birlikte yaa
dnem ilk byk uygarlk etkinlik may rendi. Oysa XVIII. yz
lerinde ok nemli aamalar dne ylda Jean-Jacques Rousseau do
mi oldu. nsann gerek atas olan al durumda insann tam anlamn
homo sapiens bylece yerini ilk da mutlu insan olduunu dn
gerek insana brakm oldu. nsa d. Mutluluu bozan uygarlamay
n n bu b y k ser v en iin d e d, mlkiyetti. Bununla birlikte in
nereden nereye geldii ve neyi ka san iin artk doal dzene dnmek
zanp neyi yitirdii, en eski insanla diye bir ey szkonusu olamazd.
en yeni insan arasnda ne gibi Bundan byle yaplacak olan ey
ayrlk ve benzerlik noktalarnn bir toplumsal szleme dzeninde
saptanabilecei sorusu elbette ko hep birlikte yaamak olmalyd.
lay yantlanabilir bir soru deildir. nsanbilimle ilgili son almalarn
nsan gerek anlamda bir ilerleme da nda, bu tr eski ve yeni kar
yi mi gerekletirdi ya da ilerleyen latrmalarnn pek de anlaml ol
bir doal dzende mi varoldu yok madn gryoruz. Belli dnem
sa bilgi dzeyindeki bir takm ge lerin insanlarn mutlu ya da mut
limelere karn insan yaam tam suz diye belirlem e olaslm z
 NSAN

olmad gibi doal durum diye bir vahi ya da hayvani bir yan kala
yaam koulu belirlemek de olas caktr diye dnrler. Bir alman
deildir. nsan her dnemde belli atasz Her insan kendinde bir
bir biimde doayla ve kendisiyle v ah i hayvan g iz le r der. Th.
ykm, bu ykmadan saysz Cariyle da insann hayvani yann
aclar ve saysz sevinler derlemi yle belirlemitir: nsan, don gi
tir. nk, M arxn diliyle syler yen etil-otul ikiayakldr. / G. le
sek, nsan dnyann dnda so Bon: nsann yaamdaki yeri bil
yut bir z deildir. nsan, insan diiyle deil, istediiyle ve yapa
dnyasdr, devlettir, toplumdur. bildiiyle belirgindir. / Nietzsche:
Ancak, ne olura olsun, Aristote nsan, hayvanla stinsan arasna
lesin de vaktiyle pek gzel belirle gerilmi bir iptir, uurumun ze
dii gibi insan tr zayf bir trdr rinde bir ip. Kendi kendini ta
ve bu yzden toplumsal yaama n, ite bilim burada. Yalnzca ey
mahkum kalmtr. Hibir insan bi lerin bilgisine ulald zaman in
reyi yaamn tek bana srdre san kendi kendini tanyacak. n
bilecek yapda deildir. Buna gre k eyler insann snrlardr. /
bir insan bireyinin yetimesi nere Shelley: Ben insanlarn sevdii in
deyse yirmi be yl gerektirmek sanlardan deilim, anmsad in
tedir. Bu yzden Homeros Odys- sanlardanm. / Voltaire: nsanlar
seiada Yeyznde insandan da uzaktan baka kpeklerin havlama
ha zayf hibir ey yoktur demi sn iitince havlayan kpeklere
tir. XVII. yzylda Pascal insann benzerler. / Boileau: Gklerde
ne Tanr ne de hilik olduunu uan, yerde yryen - Denizde y
syleyecek, onu Tanryla hilik zen tm hayvanlardan - Parisden
arasnda bir orta yer diye belirle Peruya, Japonyadan Rom aya -
yecektir. Pascale gre insan bir ka En ahmak hayvan insandr bence.
m kadar krlgan bir varlktr. Ge / Machiavelli: nsanlar ne tmy
ne de insan zayflklar yannda b le iyi ne tmyle kt olmay bile
yk yetkinlikleri olan bir varlktr, bilirler. / Dostoyevski: Her eye
belki de insan ussal bir hayvan ola alan varlk: bence insan iin yap
rak belirleyen Aristotelesin dedii labilecek en doru tanm budur. /
gibi nsan tanr ya da hayvandr. F. le Dantec: nsan zgrlk d
Zaten insan gelimeye iten bu za leri gren bilinli bir kukladr. / O.
y f varl olmutur. Nietzsche n Wilde: nsann ussal bir hayvan ol
san almas gereken bir eydir di duunu nasl syleyebiliriz! O her
ye dnrken onu ok daha g ey olabilir ussal olamaz. nsan
l grmek istemitir. Kutsal Kitap- yle bir ussal hayvandr ki, usun
ta yle yazar: Tanr insan dos ilkelerine gre davranmas isten
doru yaratt, ama insan birok yet diinde hemen fkeye kaplverir.
kinlik arad. Kimileri, ne kadar in / Leibniz: br cisimlerin ruhlar
284 celirse incelsin, insanda her zaman ve tzsel biimleri ussal ruhlardan
 NSANBLM

ok ayrdr: yalnz ussal ruhlar bi- uygun olarak bilgelie ynelmi in-
Brier eylemlerini; bu ussal ruhlar san n b ilg isid ir. n sa n b ilim
doal bir lmle lmedikleri gibi, 1870den sonra insan bilimleri ara
ne olduklarnn bilgisinin temelini de sna katlmtr. Geniliiyle ya da
her zaman korurlar; bu da onlar kapsayclyla, biraz da eksik yan
cezaya ve dle yatkn klar, onlar laryla insanbilim insan bilimleri s
T an n nn egemen olduu evren ralamasnda en st yeri alr gibidir.
cum huriyetinin yurttalar yapar, Gene de insan bilimleri arasnda bir
dolaysyla tm br yaratklar ona baatlk szkonusu olacaksa, bu ba
hizmet ederler. (Bk. BLM, D atln toplumbilimde olmas ge
NCE, FELSEFE, NSAN B rekir. nk toplumbilim insan
LM, RUHBLM, TOPLUMB toplumsal varlk olarak btnselli
LM) i iinde ve deien yaam koul
lar erevesinde inceleyen bir bi
N SA N B M C LK (fr. anth limdir. nsanbilime gelince, o tm
ropomorphisme ; alm. Anthropo insan kucaklamaya alrken bi
morphisme-, ing. anthropomorp- lim olma yolunda glklere ura
hism). Tanrsal varlklara insan mtr. nsanbilim ne lde kap
zellikleri ulamaya dayanan dinsel saycysa, o lde kaygandr, in
reti ya da gr. nsanla ilgili ol san balbana bir btn olarak ele
mayan eyleri insan zellikleriyle alan bir bilim usuz bucakszlyla
aklama yntemi. (Bk. TANRI, bilimden daha baka bir ey ola
OKTANRICILIK) caktr. Dinbilim kaynakl insanbi
lim giderek bir rkbilim anlar ka
NSAN BLM (fr. anthropo zand. rklar genel zellikleriyle,
logie-, alm. Anthropologie-, ing. kkenleri ve tarihleriyle, uygarlk
anthropology). En genel insan etkinlikleriyle ele almaya yneldi,
aratrmas. Tanrsal eylerden in buna gre bir ara insanln olu
sani adan szetme biimi (Maleb- um tarihi diye tanmland. Onu
ranche: Kutsal kitap insanbilimler- ilk o larak ders p ro g ram la rn a
le doludur). nsan varln bt 1855de Quatrefages de Breau katt
n iinde ele alma biimi (ruh ve ve bu ok kapsaml bilime insann
madde diye ayrmadan). Kant, in doal tarihi adn verdi. Auguste
sanbilimi insanla ilgili en genel bi Comte insanbilimi genel olarak in
limsel aratrm a olarak dnr. sann ve yetilerinin bilimi diye gr
Ona gre, kuramsal insanbilim bir d. 1859da nsanbilim demeini
tr deneysel ruhbilimdir, insan ve kuran Broca, bu bilimi insan top
yetilerini en genel erevede ele alr; luluunu btn iinde, ayrntla
pragmatik insanbilim insani yat ryla ve doann geri kalan yanyla
knln artrmaya ynelmi insa ilikileri iinde inceleyen bilim ola
nn bilgisidir; ahlaki insanbilim rak tanmlad. B u durumda insan
grenekler metafiziinin ilkelerine bilim usuz bucaksz bir bilim ola
 NSANCILIK

bilirdi, anatomiyi, kazbilimi, tari- yaylmaktadr. (BUDUNBLM ,

hncesini, budunbilimi, fosilbilimi,
biyocorafyay ve daha baka bi
limleri kapsayabilirdi. Bu bulank
geliimi iinde insanbilim fizikselin-
sanbilim ve kltrel insanbilim ol
mak zere ikiye ayrld. Fiziksel in
sanbilim insan rklarnn fiziksel yap
zelliklerini aratrmayla snrland:
insan yaad ortamda, evrimi
iinde, doal ya da hayvani koul
laryla incelemeye yneldi; onun
boyunu, yelerinin yapsn temel
zellikleriyle aratrmaya giriti:
bylece insann hem fiziksel tari
hini hem bugnk koullarn orta
ya koymaya alt. Irklarn belir
gin zellikleri olamad iin, daha
dorusu bir takm biyolojik rksal
ayrmlar olsa bile bunlarn insani
zellikleri belirleyici bir yan olma
d iin bu anlamda insanbilim her
zaman sallantl bir bilim olacakt.
Kltrel insanbilime gelince, o da
insan toplumsal ortamla balar
iinde ele alacak; toplumsal insa
nn kltrn, duygu ve dnce unlar syler: nsanclk insan do
yapsn, davran zelliklerini, ya asna gvenmeyle ilgili bir ahlak
ptlarn aratracak; insan bilgi,
inan, sanat, ahlak, alklar, gre
nekler erevesinde inceleyecektir.
O durumda halklarla ilgili kltr
aratrmalarndan baka bir anlama
gelmeyecek olan insanbilim budun-
bilime indirgenmi olacaktr. Bu-
dunbilim ve budunbilgisi halkbili
me iyiden iyiye yaklarken, insan
bilim halkbilimle ve budunbilimle
zdelemeye alr; bununla bir bilimini ngrr, bir ahlak ve hu
likte, budunbilimin ve budunbilgi-
sinin snrlar olduka belirginken
286 insanbilim belirsiz alanlara doru
BUDUNBLGS)
N S A N C IL IK (fr. humanisme;
alm. H um anism us; ing. hm a
nizm). nsan daha yce bir yaam
biimine ulatrmay amalayan
retilerin tm. nsann yetenekle
rini aratran ve bu yetenekleri da
ha ileri bir insanlk iin gelitirme
amacn gden retilerin genel ad.
nsanclk zel olarak Rnesansda
yani XV. ve XVI. yzyllarda Av
rupada ortaya kan ve insann
kendini aratrmasyla, doast
saplantlarndan syrlmaya alma
syla, bunun iin Eskiam dn
ce ve sanat kaynaklarn aratrma
ya ynelmesiyle belirgin bir dn
ce devinimidir. Rnesans insan bu
abas iinde hem gereki ve ele
tirici bir bak kazanm hem de bu
bak insann geliimi, mutluluu,
esenlii, zgrl iin kullanma
ya zen gstermitir. Tarihi A.
Renaudet insanclkla ilgili olarak
tr. Hem incelemeye hem yaama
ynelmi olarak daha stn bir ya
ama doru aralksz ynelii be
nimsetir. O, insana kendinde lk
sel insan tipini yaratmas iin bir
aba, topluma da insan ilikilerin
deki yetkinlii gerekletirmesi iin
gene gl bir aba nerir. Bu an
lay iinde o geni bir kltr atl-
mn gerektirir, bir insan ve dnya
kuk getirir ve siyasete balanr.
Buna gre insanc kendinde btn
bir dnyay bulan ve yeniden kur-

taya ynelen kiidir. O, dnyada
bir birey olm ann, zam anda ve
uzamda olabildiince geni ere
veli bir dnsellie ve duygusall
a ynelmenin nemini bilir. O bir
utan ya da bir soyun deil, btn
bir insanln akrabasdr. nsanc
bakasndaki beni ve bendeki ba
kasn bir btnn deiik alm maktadr. nsancln kkenini in
lar olarak kavrar. Onun iin ben
ne kadar nemliyse biz de o ka
dar nemlidir. Philippe Monnier in
sanclk devinimini yle tantlar:
nsanclk tam tamna bir eskia
beenisidir, bir eskia inancdr.
Bu inan ylesine ileriye gtrl
mtr ki, hibir zaman hayranlk
dzeyinde kalmadan yeniden ret
me abasn ortaya koymutur. n
sanc, eskileri tanyan ve onlardan
esinlenen kiiden baka bir ey de
ildir, eskilerin deeri karsnda
ylesine bylenm itir ki onlar
kopya eder, yknr, yineler, on
lardan rnek alr, onlarn biimleri
ni alr, rneklerini ve tanrlarn alr,
dncelerini ve dillerini alr. Paul
Foulquie de felsefi adan insanc
l yle tantlar: Bu kavraya g s diye adlandrlan dnce atlm
re, insan yce deerdir, mutlak ola
rak da (tanrtanmaz insanclk), en
azndan deney dzeyinde de (din
sel olabilen insanclk, zellikle h-
ristiyan insancl); buna gre ah
lakllk kendinde ve bakalarnda,
zgl olarak insani olan gelitirmek
ve herkesin gerek anlamda insani
yaam koullarndan yararlanabil
mesi iin elinden geleni yapmak
tr. R nesansdan sonra insanc
eilimler eksik olmad, bu eilim
lerden herbiri insan bir baka bi
NSANCILIK
imde tasarlyordu. rnein Jean-
Paul Sartre insancl varoluu
adan yle belirliyordu: nsan
clktan insan ama olarak ve y
ce deer olarak alan bir kuram an
layabiliriz. Sartrea gre nsan
kendine kapanm deildir, ama her
zaman insani bir evrende bulun
san konu edinen en eski filozofla
rn, bu arada kendi kendini aratr
maya ynelen Sokratesin dn
ce abasnda aramak doru olur.
nsan her eyin lsdr diye
rek bireysel yargy tek lt alan
Protagorasn bile bu kaynakta bu
lunduunu dnmek yanl olmaz.
Ancak bu eski bak alarndan ger
ek anlamda bir insanclk eilimi
bulmaya almak bouna olacak
tr. Tm doast balarndan kur
tulmu, insann geleceine ynel
mi, hogry insan ilikilerinin
temeline koymu, bilgide usulua
olduu kadar kukuculua balan
m yeni bireyin ilk belirtileri an
cak Ortaan ortalarnda grl
meye balar. Karolenjler Rnesan-
insancln ilk klarn getirmitir
diyebiliriz. Kari I Roma imparator
luunu yeniden kurmaya alrken
sarayna toplad bilginleri eski me
tinleri incelemekle grevlendirmi,
ngiliz Yorklu Alcuine, talyan Pa-
ola Diacomo ve Pietri de Pisaya,
spanyol T eodulfoya bu yolda
nemli grevler vermiti. Karolenj
ler Rnesans eitli siyasi etken
lerle, zellikle de barbarlarn bas
klaryla snp gitmi, ama Avru
pada saray ve kilise dzeyinde de 287
NSANCILIK
olsa eski kltr arama eilimi u
ya da bu biimde srdrlmtr.
Barbar yaylmalar srasnda bir ik
tisadi ve toplumsal bunalmla bir
likte byk bir kltr bunalmna
dm olan Avrupada bu yayl
malardan sonra latin yazarlarnn
dind yaptlarn kopya etme ii
byk bir hzla balamtr. Avru-
p a l dnce adamlar tm Orta
a boyunca Cicero, Ovidius, Ho-
ratius, Vergilius, TerentiUs gibi ya
zarlarn yannda Platonu ve Aris
to telesi de latince m etinlerden
okuyorlard. Bu geliim iinde yani
serm ayeci ilikilerin kurulm aya
balamasyla birlikte kilise ereve
sinde, daha dorusu manastr ve
piskoposluk okullar erevesinde,
daha sonra yeni kurulan niversi
telerde Skolastik Rnesans diye
adlandrdmz yeni araylar ken
dini gsterdi. Rnesansn eiin
de ve balarnda bizans ve yunan
kltrlerine ilgi artt. XV. yzyl
talyasnda bu ilgi byk boyutla
ra ulat: birok bizansl bilgin s
tanbulun fethi zerine Rom ada
toplarken bizans ve yunan klt
rnn balca yaptlar byk bir
hzla latinceye evrildi, bylece Pla-
tonun ve Aristotelesin daha iyi an
lalabilmesi iin zemin hazrlanm
oldu. Tm talyada zenginler ki
taplklarn eski yaptlarla zenginle
tirme yarma girdiler. Rnesans
balangta Reform dncesini de
kapsayacak bir biimde bir yenilik
istemi olarak geliti. Bata Erasmus
olmak zere birok yazar eskia
ahlaklaryla hristiyan ahlak arasn
da kpr kurmaya alyordu. Bir
yandan Epikurosu bir ahlak an
layna balanrken bir yandan
Sokratesi ycelten Erasmus ho
gr fikrinin ilk byk savunucu
su oldu. Gerekte eski pagan ah
laklaryla hristiyan ahlakn bada
trmak olanakszd. Epikurosun
hazcl, Pyrrhonun kukuculu
u, Stoaclarn insan anlay d
nceye egemen olduka insanc
lk dinsel niteliini yitirmeye bala
d ve Reform devinimi Rnesans
deviniminden ayrld, hatta onunla
kartlamaya balad. nk in
sancln dind eilimleri hristi-
yan ahlakn aalamaya ve tanr
tanmazla dnmeye balyordu.
Luther ve Calvin insanclar sa yo
lundan dnm, pagan inancn be
nimsemi insanlar olarak belirledi
ler. Ortaa boyunca din merkez
lerinde, zellikle Bizansda yaanan
korku gereklemi, pagan ahlak
lar hem de hristiyan inancn yok
edecek biimde yeniden ortaya k
mt. Gerekten insanclar dnya
y ve insan ikinci plana itmi ve
onu tmyle doastne bamla-
m olan hristiyan ahlakndan iyi
den iyiye kopmular, insani zel
likleri ycelterek insan doada z
gr bir varlk saymaya balam
lard. Bylece ileci ve gizemci d
nceyle balarn koparp dnya
nn btn gzellikleriyle ilgilenen,
kendindeki gzellikleri bu gzellik
lerle dorulamaya alan insan, in
sanc tipinin ilk belirgin rneini ve
rirken karsnda btn katlyla
dini buldu. Bu dind geliimin el
bette her eyden nce iktisadi ve
toplumsal nedenleri vard. talyan-

lar daha XIII. yzylda Douyla
ticaret yaparken ya da Doudan
Batya ve Batdan Douya ge
milerle mal tarken yeni dnce
akmlar gelitiren arap dnyasn
dan kk Platon ve Aristotelese
dayanan yeni deerler getirmiler
di. Colombun, Vasco de Gamann,
M agellann gezileriyle yeni ufuk
lara alan Avrupah giderek dnya
nn da dnya grnn de snr zarlarda, rnein Rabelaisde Ya
larn geniletiyordu. Basm tekni
inin bulunmas bu geliimi hzlan
drd ve yayd. Evren tablosunun
deimesi, dnyann merkez ol
maktan kurtulmas insanlarn dik
katlerini doastnden doaya e
virmesini salamt. Dind eilim den eski glerini kazannca insan
ler iinde kendini gsteren kltr
deiimleri Fransa kral Franois I
ve kzkardei Navarra kraliesi An-
goulemeli Margaritann abalary
la desteklendi. Yeni retim ve al
veri dzeni yeni byk ve etkin
kent dzenini getirirken Ortaan
belirgin insan tipi, toplumsalln ya
da daha dorusu dinsel toplum d
zeninin altnda bireyselleemeden
kalm ve ezildike ezilmi insan ti
pi, Tanrsna ve senyrne kar
grevlerini yaparken ok az hakka
sahip olmu olan insan tipi tarihe
karyordu. nsanclk kat toplum uguste Comte insanlk dini kav
sal balan yeni yaam koullannn
gerekleri erevesinde sarst, hi
bir nemi kalmam olan insana
nemini anmsatt. Bu yeni yneli
min tohum lan ya da ilk biimleri
elbette insanclann canla bala oku
yup zmlemeye koyulduu eski
metinlerde bol bol vard. Buna g
re bir rnesans aydn tipi, bir in
NSANCILIK
sanc insan tipi kt ortaya. Bu a
lkan ve zverili insan acele yar
glardan ve nyarglardan kaan in
sand ve katkuralcla kesinlikle
karyd, te yandan insan iin ya
rarl olan her eyin stnde tutu
yordu, gerek olanla gerek olma
yan, deerli olanla deersiz olan
birbirinden ayrmak iin elinden ge
leni yapyordu. Bu tutum baz ya
amak gzeldir ve senin hakkndr,
cann ne istiyorsa onu yap for
m lne kadar gtrld. Orta-
ada arlklarn yava yava yi
tiren ve Rnesansda byk bir bu
nalm yaayan din kurumlan yeni
clk korumasz kald, ayrca geli
en mutlakynetimler, zellikle Ric-
helieu rejimi dindlk ya da tanr
tanmazlk karsnda balayc ol
may her eyden nce siyasal b
tnlemeye sakatlklar getirecek bir
tutum olarak grdnden bir za
man sonra insanc olmak atele oy
namak anlam kazand. Bu arada
din savalan da insanclk eilimle
rini byk lde geriletti. Bundan
sonra insanclk her dncede ya
da baz dncelerde zel anlam
lar kazanmaya balad. rnein A-
rayn getirerek yeni bir insanc
tutum alrken tm doast kat
klarndan annm bir dnya zle
mi iinde insan insan iin vazge
ilmez tek deer olarak benimsedi.
Nietzschenin u sz ada in
sanc bak asn en gzel biim
de yanstr gibidir: Her zaman is
tediinizi yapn, ama her eyden
 NSANLIK
nce isteyebilenlerden olun. (Bk.
NSAN, SKOLASTK, TOPLUM,
TOPLUMBLM, VAROLUU
LUK)
N SA N LIK (lat. humanitas\ fr.
hum anit-, alm . M e n sch h eit,
M enschlichkeit, Humanitf, ing.
humanity). Tm insanlara zg ni
telikler btn. nsan trnn z
gl ayrmn oluturan zyaplar
btn. nsan siyasal ve ahlaki
ama durumuna getiren reti. n
sanlarn tm. nsanlk terimi bize
kuru ve anlamsz bir insan kalaba
ln deil, canl, gelien, her adm
da biraz daha yetkinleen, olum
suz yanlarn gidererek stn bir
am aca doru ilerleyen bir insan
toplumlar birliini dndrr. O,
insanla ilgili her iyiliin kayna ve
sorumlusudur. Gerek onur in
sanln dnda deildir der Fne-
lon, insanln yapabilecei eyi b
yk adamlardan beklemek gerek
tiini syler. Gerekte pekok in
san eylemlerini insanlk adna ger
ekletirdii savundadr. rnein
Friedrich II, Machiavelliye kar
insanl savunmakta olduunu bil
dirir, nsanl ykmak isteyen bu
ucubeye kar insanl savunmay
stleniyorum der. Kimileri insan
l amalar kendi iinde olan ve
iyilikleri kendinden getiren bir g
olarak belirlerler. Pierre Leroux
yle der: Hristiyanlk gemiin
en byk dinidir, ama Hristiyan
lktan daha byk olan bir ey var
sa o da nsanlktr. Bu erevede
insanln en uygun tanmn da belki
290 Pierre Leroux yapar: nsanlk,
kendileri de tohum halinde insanlk
olan, gcl durumda insanlk olan
birok gerek varlktan olumu l
ksel bir varlktr. Buna karlk in
san gerek bir varlktr, onda in
sanlk denilen varlk gcl olarak
yaar. Auguste Comte insanln
aamal bir tarihi olduunu be
lirtmiti: Onun tm Eskia dol
duran uzun ocukluu temelde din
sel ve askeri oldu, genlii Orta-
ada metafizik ve feodal oldu,
aa yukar birka yzyldr gz-
lemlenebilen olgunluu da zorunlu
olarak olumludur ve sanayiyle ilgi
lidir. Auguste Comte buna gre
bu nc dnem iin bir insanlk
dini'nden szedecektir. Ancak her
kesin insanlkla ilgili duygular de
iiktir, bu da insann duygu ve d
nce asndan derin ya da kar
mak bir bilin yapsna ulam ol
masyla ilgilidir. Baudelaire nl Yol
culuk iirinde unlar yazar: Ge
veze insanlk dehasnn sarhou -
Eskiden deliydi imdi de deli, - f
keyle can ekiirken haykrr Tan
rya: - Benzerim efendim lanetle
rim seni! / Carlo Goldoni: nsan
ln her yerde olduu, kskanla
her yerde raslanld, dingin ve so
ukkanl insanlar halkn alabildii
ne sevdii ve bu insanlarn dma
nn kalleliini krd kesindir. /
J. -J. Rousseau: Bir gnn filo
zofu! Kendine yeryznde yerine
getirilmesi gereken bir dev bul
madan bir adm bile atamayacan
ve her insann insanla varoluuyla
yararl olduunu bilmiyor musun?
/H enri Bergson: nsanlk gerek
letirdii ilerlemenin arl altnda

yar ezik inliyor. Geleceinin ken
disine bal olduunu yeterince bil
miyor. Yaamn srdrmek istiyor
sa her eyden nce grmek zorun
da olduunu bilmiyor. / Alfred
Jarry: Her toplum dnyann en
gl ve en yrekli toplumu oldu
unu, en bata olduunu syle
yip duruyor. Ne yazk, insan ev
resindeki balarla bir tr yuvarlak
hayvandr. / G. Berger: Yalan
mak bir yana, insanlk giderek her
gn biraz daha genleiyor. / Ed
ward Gibson: Tarih bundan by
le insanln cinayetlerinin, lgn
lklarnn, mutsuzluklarnn sicilin
den baka bir ey deildir. / Dos-
toyevski: Soyut insanlk ak he
men her zaman bencillikten gelir.
/ H.G. Wells: nsanln tarihi
znde fikirlerin tarihidir. Bizim
gerek ulusum uz insanlktr. /
Publius Terentius Afer: Ben insa
nm, insanlkla ilgili hibir ey bana
yabanc deil. / Alfred Adler: z
lenmesi gereken doru yol sorunu
karanlkta de kalka ilerliyor ol
sak da zlm grnyor. So lerdeki intihar olaylarnn kylerde-
runu kesin bir biimde paralamak
istiyor deiliz, ancak en azndan u
nu sylemek istiyoruz: biz bir bi
reyin etkinliini ve bir topluluun
etkinliini ancak sonsuzluk iin ve
tm insanln en byk geliimi
iin deerler yaratabildii zaman de
erli sayarz. (Bk. NSAN)
N S A N M E R K E Z C L K (fr.
anthropocerrisme', alm. Anthropo-
zentrismus; ing. anthropocentrism).
nsan evrenin merkezi sayan ve in
sann iyiliini tm amalarn en y
NTHAR
cesi olarak belirleyen reti. (Bk.
NSAN, NSANCILIK)
NSANSEVERLK (fr. philanth-
ropie; alm. Philanthropie\ ing. phi-
lanthropy). Eskiada rk ya da
toplum ayrm yapmadan tm in
san lar bir sayan ve ze llik le
Stoaclarda anlatmn bulan eit
lik retisi. nsann mutluluunu
balca ama sayan retilerin t
m. (Bk. NSANCILIK, MUTLU
LUK)
N T H A R (fr. su ic id e ; alm .
Selbstmord', ing. suicide). Kendini
ldrme. ok zaman dayanlmaz
olmu bir durumdan kurtulmak ad
na kendini kendi isteiyle ldrme.
Ruhbilim ve ruhhekimlii intiharda
her zaman hastalkl bir temel ara
ma eilimindedir. Ancak her inti
har giriimini hastalkl bir etkene
balamak da kolay deildir. Durk-
heim gibi baz yazarlar intihar uy
garlk geliimleriyle ilgili toplumsal
bir olgu sayarlar, bunun iin kent
kinden ok yksek olduunu bildi
rirler. Durkheim intihar yle ta
nmlar: Kurbann kendisi tarafn
dan gerekletirilen ve onun orta
ya kacak sonucu bildii, ayn za
manda olumlu ya da olumsuz bir
edimin dolaysz ya da dolayl so
nucu olan her trl lm olay.
Durkheima gre intiharn her za
man toplumsal-ahlaki bir temeli
vardr: stemli lmlerin olumsal
ln her an belirleyen toplumun ah
laki yapsdr. yleyse her toplum
iin insanlar kendilerini ldrme- 25
 NTHAR

ye iten belli etkinlikte ortak bir g ta gizemli fikirler intihar nedeni ola
vardr. Ne olursa olsun, intiharla bilirler. Sk sk gelen sanr nbetle
r hastalkl temeli olan ve olmayan ri de kiiyi intihara srkleyebilir.
diye ikiye ayrmak doru olacak Melankolilerde intihar eilimi ok
tr. Yaama ve ahlak deerlerine belirgindir. A. Porot Her melan
olan sayg kiiyi intihara srkle kolik gcl durumda bir intiharc
yebilir. nsan namussuz diye ni dr der. A. Porotya gre bu has
telendirilmemek iin ya da baka talar genellikle gecenin ikinci yar
sna yk olmamak iin kendi yaa snda, ilk dlerini grdkten son
mna kendi eliyle son verebilir. Din ra (bu kiiler ok az uyurlar) inti
sel bir lk, toplumsal bir ykm hara kalkrlar. Ateli silahlar, b
llk de intihara yol aabilir. Bu gi aklar, jiletler, cam krklan birer in
bi durumlarda intihar bir kendini tihar arac olabilirler. Kendini asma
adamadr. Ayrca, kiilik yaps ge ya da rmaa ya da kuyuya atlama
rei yaam deerleriyle tam anla melankoliklerde ok sk grlr. A
mnda bir tesleme iine dm kalma ve verilen yemei geri e
kiiler de yaama olanaklarn t virme de ok zaman bir intihar ei
myle elden karm olduklar duy limini belirtir. Yerleik lgnlklar,
gusu iinde yaamlarna son vere sara, alkol ve uyuturucu alkan
bilirler; buna en gzel rnek Flau- l, bunama durumlar da intihara
bertin roman kiisi Madam Bo- yol aabilmektedir. Ne olursa ol
varydir. Ayrca intiharda toplum sun intihar bir dnyadan kopmu-
sal etkenlerin ya da etkilenmelerin luk belirtisidir. Bu yzden Elie Fa-
de pay byk olmaktadr, zaman ure intiharla abay iki kart kav
zaman intihar salgnlarna raslanl- ram gibi belirler: nsan ancak in
maktadr. Bu salgnlarda intihar bi tiharla aba arasnda bir seim ya
imi bile ok zaman ayndr (de pabilir: sanatn stn yararll bu
miryoluna yatarak, damdan atlaya abaya ahlakn eksik tuttuu bir he
rak...). Ruhsal bozukluklara bal yecan vurgusu eklemek ve lmn
intiharlarda bireyin duygu dnya gsne bkmadan usanmadan bir
snn byk bozulmalara ve kar canl yrek yerletirmektir. Ruh
klklara urad kesindir. Ksa s bilimin ve ruhhekimliinin gelime
ren ama ok iddetli bir heyecan- si ada felsefeye insan aratr
sal bozukluk, rnein bir felaket ha masnda insan ruhsallnn incelikli
beriyle gelen bir ruhsal bozukluk yanlarn zellikle gzlemleme ge
kiinin zdenetimi elden karma reksinimini duyururken intihar so
sna ve kendini ldrmesine yol rununa da deici bir gzle bakma
aabilir. Her trl ruhsal bunalm eilimi kazandrd. Felsefi adan
azok intihara yneltici bir etken intihar sorunu, Cam usnn de or
olarak grebiliriz. te yandan su taya koyduu gibi, yaamn yaan
luluk, deersizlik, aalanmlk maya deer olup olmad tart
292 duygular, kendini sulamalar, hat masn kendiliinden getirecektir:
 NTHAR

Gerek anlamda ciddi bir tek fel dir. X. Fomeret yle der: nti
sefi sorun vardr: intihar. Yaam ya har doruyu aramaya giden bir ku
anmaya deer mi demez mi diye kudur. Konuyla ilgili en ar yar
dnmek felsefenin temel soru gy M. Bontempelli verir: ntihar
sunu yantlamaktr. nsann dn cinayetlerin en ahlakd olandr.
yaya braklm olduu fikrini ne Malraux intihar bir yaam deneyi
sren varoluu ktmserliin yan gibi dnr: Kendini ldren ki
da Camus intihar kavramn by- i kendi kendine yaratt bir imge
lece yaamn samalna gtre nin peinden gider: insan ancak va
rek aklamaya ynelir. Camusnn rolmak iin kendini ldrr. Ne
deyiiyle, insanla yaam arasnda olursa olsun toplumlar intihar pek
ki boanmay getiren biraz da ya iyi karlamamlar, hatta intihar gi
amn tekdzeliiyle bizden uzak riimlerinde bulunanlara pek kat
dmesidir: Kalkmak, tramvaya davranmlardr. Montesquieu bu
binm ek, drt saat broda ya da nu yle belirler: Kendi kendileri
fabrikada almak, yemek yemek, ni ldrenlere kar Avrupada ya
uyumak, pazartesi sah aramba salar ok kat: deyim yerindeyse
perembe cuma ve cumartesi ayn onlar ikinci bir defa ldryorlar,
ritimle hemen hemen ayn yolu iz onlar yakksz bir biimde sokak
lemek. Ancak bir gn niin so larda srklyorlar, onlar namus
rusu sorulur ve her ey aknlkla suz sayyorlar, mallarna el koyu
dolu bu yorgunlukta balar. Ge yorlar. Felsefe tarihinde intihara
nel olarak filozoflar ya da d en olumlu anlamn kazandranlar
nrler intihara olumsuz bir gzle Stoaclar oldu. Stoa ahlak yaa
bakmlardr. Aristoteles ntihar mn tkendii yerde lm semek
genellikle bir alaklktr diyordu. gerektiini bildirir. Yaam doaldr,
Alfieri Yrekliliin kant lmek yaamn son bulmas da doaldr.
deil yaamaktr der. Alfred de Aalar gibi insanlar da lecektir.
Vignyye gre ntihar dinsel ve nsana yaraan gzel bir lmle l
toplumsal bir cinayettir. Elsa Tri- mektir. Yaam koullar uyarszla-
oletye gre de ntiharlar yoktur, tnda Stoac lm seer. Stoa
cinayetler vardr. E. Levinas y ahlak kendi lmn ykmlen-
le syler: lm hibir zaman is meyi zorunlu klar: lm gecikti
tenmez, gelir. ntihar elikili bir rip kt durumlara dmemek ge
kavramdr. Voltaire soruna yle rekir. Epiktetos yle diyordu: u
bakar: ntihar her zaman lgnlk noktada mutsuzsam, benim iin
deild ir, am a in san g enellikle salam bir yol vadr: lm. Yaam
aklclk bunalmna girdii iin l da hibir ey g deildir. stersen
drmez kendini. A. Vinetye gre karsn, artk dumandan boulmaz
ntihar gerekte Tanrsz bir ya olursun. Daha sonra Marcus Au
amn dolaysz anlatmndan ve in relius da yle dedi: Evde ocak
ce zetinden baka bir ey deil ttyor. ok duman yoksa kalrm,
ONA OKULU

ok duman varsa kar giderim. Ka n bize nerdii eyleri hibir d

pnn ak olduunu anmsamak ve gcn belirleyicilii szkonusu ol
hi unutmamak gerekir. Monta madan varsamak ya da yoksamak-
igne Stoaclarn lme hazr olma tr. Malebranchea gre istem ru
fikrini candan benimser, ancak in hun genel olarak iyiye, Tanrya y
tihar fikrine kar durur. yle der: nelimidir. Schopenhauer istem kav
Yaammzn sresini kendi eli ramn evrenin z ya da temeli ola
mizle ayarlama anlayn benimse- rak belirler: onun ktmser felsefe
yemiyorum. Gen Cato, intiharn sinde evren kr bir istemin rn
nlemek isteyenlere, u an yaam dr. Dnlm ya da bilinli bir
erkenden brakt gitti diye yargla edim olarak her istemli davran bir
nabilecek yata mym diyordu. O fikir temeline dayanr, bu yzden onu
zaman ancak krk sekiz yanday inatlamayla ya da kr krne di
d. (Bk. VAROLUULUK). renmeyle kartrmamak gerekir. O
her eyden nce dnceli bir ka
O N A O K U L U oniada yani rarll ve bir eylemi gerektirir. Her
Anadolunun Ege kysnda, Mile- istem usun belirleyici gcn ge
tosla Phokaia arasndaki blgede rektirir ya da istem ussalln eylem
M.. VI. yzylda ortaya kan fel dzeyinde almndan baka bir ey
sefe etkinlii. onia okulu pers ya deildir. Her istemli edim, buna g
ylmasna kadar (546) geliimini re, bir sorumluluun anlatmdr. On
srdrd. Miletos kentinde Thales, da yalnz bireysel bak asnn de
Anaksimandros ve Anaksimenes, il, toplumsal kurallarn ya da gre
Ephesos kentinde de Herakletios bu neklerin de belirleyici etkisi sezilir.
okulun nl filozoflar oldular. o stemin karsna alkanlklar kar
nia okulu filozoflar evrenle ilgili ya da istem en byk kavgasn al
aratrmalarnda duyu verilerine da kanlklara kar verir. Henri Delac
yanarak grler ortaya koydular. roix Alkanlk istemle doa ara
49 8 deki onia ayaklanmasndan snda bir orta yerdir der. stem ok
sonra onia okulunun Miletos ka zaman alkanlkla baedemez ya da
nad tmyle kt, geriye Ephe en azndan onunla ok zor koullar
sos kanad kald. E phesosIular da savar: alkanlk bilince kendi
Perslere kar ayaklanmaya yana renklerini kattka istem geriye e
mamlard. (Bk. ATOMCULUK, kilir. stemin baetmeye alt al
ELEA OKULU) kanlklar gerekte youn ve karma
k bir ruh dnyas zerine, bir he
ST E M (lat. voluntas; fr. volont; yecanlar karma zerine temel-
aim. Wille, Willenskraft, Willkr; lenmilerdir. Bu yzden istem her
ing. will). Seim yapma eilimi ya ne kadar bata alkanlklarla ykr
da yetisi. Bir eyi yapmak ya da grnse de onun balca kart
yapmamak konusunda belirli tutum. alkanlklar da douran tutkular
Descartes anlayta, istem, anl dnyasdr. Henri Delacroixnm da
belirttii gibi, yaammzn byk bir
blm tutkularn belirleyicilii al
tndadr. Tutkular duygu dnyam
zn ar ulandr ya da arya gt saklama eksiklii (arzulara dayana-
rlm sreleridir. Egemen olma
tutkusu, kendini gsterme arzusu,
ykselmek istei her zaman bilinci
kendi renklerine boyayacak, buna
gre istemi ya ortadan kaldracak
ya da onun ynn deitirecektir.
Parlak kantlar yargnn ynn sap
trdka istemin bilin temeli zayf
lar, tutarll azalr, istem giderek bir
seme gc olm aktan kar, bir
amaca ulatrma aracna dnr.
Bu da istemin istem olmaktan k
mas demektir. nk istem ama
lar arasnda ussal erevede bir se
im yapabildii srece istemdir. s
tem bir arzuyu bir arzuya kurban
eder, bir amac bir amacn yerine
koyar, bunlar yaparken insani kay
glarla, ahlaki ngrlerle hatta n-
yaglarla davranr. Bylelikle o tut
kuya kar duracak tek g olarak
belirir. stem bir sorunu amalan gz
nnde tutarak zer ya da amala-
n asndan zer, buna gre Her
istem bir arzu yetersizliini gerekti
rir (H. Delacroix), toplumsal er
evede bir tutuculuu gerektirir. Za
ten grenein kurallar ya da ahla
kn kurallar istemli davranta belli
bir tutumluluu getirirler: belli ko
nularda seim yapmamz, istemli bir
tutum almamz gerekmez, nasl dav
ranmamz gerektii bellidir. Gene de
kurallarn yetmedii, istemin gerek
tii durumlar vardr. Olumlu alkan
lklar da istemde tutumlulua ola
nak verirler, bu anlamda onlar g
reneklerle birlikte i grrler. Ribot
istemin bozulmasn iki temel nede
ne balyordu: itkilerde art (birden
bire bir eye kaplp gitme) ve ya
mama). stem, bylece her zaman
usu tutkulara egemen klma gc
olarak zgrln kayna ya da d
zenei diye anlalabilir. Leibniz z
gr ve istemli ayn anlama gelir di
yordu. A. Charma yle der: s-
tem den anladm z ey zgr-
lkden anladmz eydir. stemli
ve zgr szckleri tam tamna ay
n anlamdadr. A. Francka gre de
zgrlk istemliliin bir biimidir.
Genel istem: XVIII. yzylda zel
likle Diderot ve Jean-Jacques Ro
usseauda grdmz toplumsal
szleme dncesi. Bu dnemde
mutlakynetimlerin iyiden iyiye sar
slmasyla ortaya kan rejim tart
malar iinde demokratik eilimle
rin artmas genel istemin toplumsal
yaamda belirleyici olmas gr
n getirdi. Diderot yle der: zel
istemler kukugtrr istemler
dir, genel istem her zaman iyidir.
Jean-Jacques Rousseau da yle
der: Herkesin istemiyle genel istem
arasnda genellikle birok aynlk var
dr; genel istem genel yarar ama
lar, br zel yarar gzetir ve zel
istemlerin toplamndan baka bir ey
deildir. Birbirleriyle ykan bu az
ya da ok ldeki ayn istemleri d
layn, geriye sonu olarak genel is
temin ayrmlar kalacaktr. Her
egemenlik edimi yani her gerek ge
nel istem edimi tm yurttalar eit
lde zorunlu klar ya da kayrr,
yle ki egemen yalnzca ulusun ken
disini tanr ve onu oluturanlardan
STEMCLK

hibirini brnden ayrmaz. zel dir, zel istemlerin dnda bir genel
istem doas gerei yelemelere y istem dnmek olas deildir. Ge
nelir, genel istem eitlie ynelir. nel istem, ounlua an bir sayg
Genel istemin gerekletii dzen nn anlatm olmaldr. G istemi:
gerekte tam anlamnda demokra Nietzschede insann kendini geli
tik bir yaam dzeninden ok top tirme yolunda doal eilimi. G is
lumun yararna gre dzenlenmi ve temi Nietzscheye gre gerek an
belli bir yneticinin ynetiminde var- lamda gl insann, gl olmak
ln srdren yasa dzenidir. isteyen insann istemidir. Sradan ve
Thonnard bunu yle aklar: Ya zayf insanlar gl insann g is
sa, dzenlenmi bir genel istem ol temini ellerinden geldiince snrla
makla devlet iin adaletlinin ve ada maya alrlar. Sradan ve zayf in
letsizin, ahlaki iyinin ve ktnn tek sanlar Nietzscheye gre zellikle
kuraldr. Din de dogmalaryla ve ta hristiyan ahlaknn izleyicileridirler.
pnma biimleriyle ite bu yasayla Nietzsche yle der: stn insan
deerlenmitir. (Dinin bamszl lar, benden unu renin: halkn top
Rousseauya gre, katoliklikte g land alanda konumak istiyorsa
rld gibi karklklarn ve at nz konuun. Ama halk gz krpp
malarn kaynadr.) Ona uyup uy yle diyecektir: Biz hepimiz ei
mamakta kimse zgr braklmaz, tiz. stn insanlar m ? Byle der
ona uymayanlar devletten karlma halk gz krparak. stn insanlar
ldrlar, sulular olarak deil toplu yoktur, biz hepimiz eitiz. Her in
ma uymayanlar olarak karlmal san bryle edeerlidir. Tann kar
drlar; yasaya uyacana sz verdi snda hepimiz eitiz. (Bk. B
i halde ona uymayan kii en b LN, US)
yk cinayeti ilemi ve lm ha-
ketmi demektir. V. Grigorieff de S T E M C L K (fr. \olontarisme\
yle der: Bilin insan iin neyse alm. Volontarismus; ing. volurta-
genel istem de site iin odur. nsan rism). stemi evrenin z sayan
kendi bilincine baedii gibi, ken reti. Yargda istemin belirleyici
dine baeercesine genel isteme ba- olduunu savunan reti. Duygu
eecektir, nk genel istem ege nun ve eylemin deerler asndan
men bir toplum oluturan bilinle dnceden daha belirleyici oldu
rin birliidir, herkes iin gvenlii unu ileri sren reti. Zihinsel su-
ve zgrl salar. Genel istemi numlann ve ilevlerin duygusal i
salayacak olan gerek bir nder levlere bal olduunu bildiren ruh-
dir, b ir st n insandr. R ous- bilim retisi. Duns Scotusun tan
seaunun genel istemi ilk bakta rsal istemin belirleyici zgrl
ok ak gibi grnr, ancak biraz n tm dorularn ve ahlak kural
yakndan baknca onun bir d r larnn temel ilkesi sayan retisi.
n olduu grlecektir. nk top Schopenhauern olgular dnyas
lum zel istemlerin btnletii yer nn temeline istemi yerletiren -
 STEMCLK

retisi. Yaky basit bir zihinsel be ancak tm hayvanlarn herbirinin

lirleme olarak gren anlkla kar de zdr (A. Cresson). Maddi
t olarak istemcilik her yarglama yaamn glerinde yansyan da
edimini bir ykmlenme olarak de odur. O evrenin kendisidir, varl
erlendirir. stemcilik znenin ken n da kendisidir. Gerekte istemin
di zerinde ve d dnya zerinde uzamda ve zamanda olmas bir g
belirleyici etkinliini ngrr. Al rnmdr, yoksa istem hibir yer
gda istem szkonusu deildir, an de deildir. stem gelimeyen bir
cak yargda her zaman istemin be eydir, nk o uzamn ve zama
lirleyici bir gc olmaldr. stem nn dndadr. stem tektir, okluk
cilik bizi tm eylemlerimizden, tm ancak uzamda ve zamanda olas
dncelerimizden, hatta tm duy dr. stemin nedeni yoktur, amac
gularmzdan sorumlu tutar. Doa da yoktur. Balangc olmad gibi
st istemcilik istemi evrenin z sonu da olmayacaktr. O vardr ve
olarak grr, fikirlerin temelinde ister. Duns Scotusun zgrl
eyleri ya da sunumlar deil yal her eyin ilkesi sayan, doruyu ve
nz istemi bulur. stemciliin en iyiyi bu ilkeye balayan retisi de
yaygn anlam doast anlamdr istemciliktir. Filozofa gre zgr
ve S chopenhauere gre dnya ln kkeninde Tanr vardr. Tanr
benim sunum um dur, zneyi ve istemlidir, yleyse dnyay olutu
nesneyi ierir. O kr ve sama bir ran ey tam anlamnda olumsallk
stemin varettii bir yanlsamadan tr. Tanr isteseydi dnyay yarat
baka bir ey deildir. Beden g mazd, istedi ve dnyay yaratt. s
rnr olmu istemdir, bu istem tese dnyay baka trl de yara
den giderek Mutlak, her eyin k tabilirdi; istese tm deerleri altst
keni olan Tek stemi belirleyebili edebilir, eriyi doru, kty iyi k
riz. Schopenhauere gre istem labilirdi. Duns Scotusagre istem
kendi varlmzda sezdiimiz s bizim en nemli yetimizdir, bizim
rekli bir eilimdir, bizdeki yaam gereklie ulam am z salayan
isteidir. Bu yaam istei ya da bu zerk ve zgr bir gtr. Biz ger
istem bizim en temel duygumuz- eklie ancak istemin etkin gcyle
dur. Ruhta olduu kadar bedende ulaabiliriz. Yeni-Platoncu ve Au-
de egemendir, ruhumuzun derinle gustinusu sreklilik kavrayna
rine kk salmtr. Bu duygu bizi kar kan XIII. yzyln nl fi
Mutlaka balar, nk istem tek lozofu Tommasocu dnceye de
bir eydir, bir baka deyile istem kardr. O hem maddeye kadar i
ler yoktur, istem vardr. Varolan her leyen dnsellik fikrini yadsr,
eyin temelinde yer alan bu tek is hem hibir gcn maddeye biim
temdir. Uzamda ve zamanda or olmadan varolma ans veremeye
taya ktn grdmz ey onun cei fikrini yadsr. Duns Scotusa
grnmlerinden yalnzca biridir. gre, istem, Tommasonun sand
stem bizim en iten zmzdr, gibi, kendisinden ayr bir anla
STEMSZLK

baml deildir. yi, Tanrnndo- lklarn tesinde bir giriim abas

rudan doruya istedii eydir, is gerektirdiini bildirirler. Ruhayn-
temle ortaya koyduu eydir. n trmas zellikle eitim ve evre so
sanda da istem anl belirlemekte runlarna sk skya bal olan is
dir. (Bk. ANLIK, ANLIKILIK, S temsizlik durumlarnda belli bir iyi
TEM) letirici etki oluturacaktr. (Bk. S
TEM)
ST E M SZ L K (fr. aboulie; alm.
Abulie, W illenslosigkeit\ ing. BLM (fr. divisior du tra-
aboulia). stem eksiklii, stek ek vail', alm. Arbeitsteilung', ing. di-
siklii. Tm istemli davranlarda, vision o f labour). retimde grev
karar ve dikkat gerektiren davra ve hizmetlerin paylalmas. b
nlarda yetersizlik. stemsizlik du lm insann en eski etkinliklerin
rumunda kii dnsel ilevler y den biri olmaldr. Avclkla ve mey-
nnden hibir bozukluk gsterme va toplayclyla geinen en eski
mekle birlikte, karar vermede ya insan da belli bir dzeyde ibirlii
da dikkat gstermede eksikli kalr. yapmaktayd. Bir baka deyile,
nsan yaamdan koparan istemsiz toplum snflarnn szkonusu ol
lik uyuturucu bamllnn da bir mad ilksel tarihsel dnemlerde
gstergesi gibidir. Bu durumda bi basit ve doal iblm vard. Bu
rey karar oluturamaz ya da d iblm basit boy mlkiyetiyle be
nceden eyleme geemez. leri de lirgindi. retim glerinin gelime
recede uyuturucu bamls olan siyle doal iblmnden toplum
kii tam anlamnda istemsiz kii sal iblmne geildi; bu dnem
dir, yalnzca uyuturcu bulma ko toplumun snflara ayrlmasyla be
nusunda kararl ve dikkatlidir. Yal lirgindir. blmnn gelimesiy
nz dnsel ilevlerin tam olarak le zel mlkiyet dodu ve devlet
salkl olduu durumlarda bir is ortaya kt. Adam Smith ibl
temsizlikten szedebiliriz; aptallk mnn makinelerin gelimesinden
taki, ahm aklktaki, bunaklktaki nce de gerek anlamda varoldu
durgunluklar istemsizlikle kartr unu benimser. Proudhon da bu
mamak gerekir. A. Porot yle der: grtedir. Marx buna kar kar:
H afif durumlarda yalnzca istemli ona gre iblm adna yarar i
edim skc, ar ve zensizdir. Ar blm ancak gelimi makinala-
durumlarda en basit edimler hasta nn ortaya kmasyla gereklemi
iin olanakszlar ve hasta gen de tir. Gerek anlamda m akinalar
olsa tm toplumsal etkinlii brakr XVIII. yzyl sonlarnda ortaya k
ve yataa bal duruma gelir. P. Ja- mtr der Marx. Ona gre ib
net ve Seglas pek hakl olarak is lmnn geliimi iilerin bir atl
temsizlerde eski edimlerin kendili yede toplanm asn g e re k tirir.
inden davranlarla henz olas ol Marx ve Engels yle yle yazar
duunu, oysa yeni edimlerin olas lar: Bir ulusta iblm balangta
 LEVSEL

sanayi ve ticaret emeiyle tarm LEV (fr. fonction; alm. Funk-

emeinin ayrlmasn gerektirir ve tion, ing. function). Belli bir ama
bunlarn karlarnn kartln ge ca ynelik zel etkinlikler toplam.
tirir. Onun sonraki geliimi ticaret Bir toplumda ya da bir toplulukta
emeiyle sanayi emeinin ayrlma kiinin gerekletirmekle ykml
sn d o u ru r. b l m n olduu ilem. Bir toplumda bir ku
Marxtan nce Hegel gereksinim rumun ya da bir kurumda bir bire
kavramndan giderek aklamaya yin etkin bir biimde ortaya koy
alt. Ona gre gereksinim znel mak durumunda olduu etkinlik. Bir
olmakla birlikte d nesnelerin ve karmak btndeki bir parann o
emein varlyla evrensellik kaza btnde etkin bir biimde gerek
nr. Bu erevede iblm ortaya letirmek zorunda olduu ykm
kar. blm gereksinimleri kar llk. Bir btnde bir parann or
layarak iini bitirmi olmaz, ter taya koyduu belli bir amaca y
sine yeni gereksinimleri getirir, ge nelik ilemler btn. Organik ya
reksinimleri daha da eitli lendirir. da toplumsal yaamda kendini gs
Ancak onun emei daha mekanik teren ilemler btn. (Bk. E-
kld da dorudur. Emein yerine LEVLLK).
giderek makina gemeye balar.
Gereksinimler ve onlarn karlan LEV C LK (fr. fonctionalisme\
ma biimleri bylece artan bir e alm. Funktionalismus, ing. functi-
itlilik kazanr. Michele Bertrand bu onalism). Toplumu bir karlkl ba
konuda yle der: nsani gereksi mllklar ya da etkileimler dzeni
nimlerin hayvani gereksinimlere olarak gren, toplumsal yaam bir
kart olarak ok eitli ve deiik bana belirleyecek herhangi bir te
olduunu sylemek yetmez, bu ge mel etkenin varln yoksayan
reksinimlerin ve onlarn karlan reti. levcilik yaplardan ve dural
ma biimlerinin kendilerinde son zelliklerden ok ilevsel zyaplara
suz geliimlerinin ilkesini tadn arlk verir. Estetikte ilevsellik g
da sylemek gerekir. Gerekte ge zeli ilevselin belirleyiciliine veren
limi anlam da iblm Sanayi anlaytr, buna gre bir sanat yap
Devrimiyle ortaya kmtr; Sa tnn gzellii onun ie yarar ya da
nayi Devrimi iblmn son de yararl oluuyla belirgindir. Bu an
rece ayrntl ve olduka karmak lamda ilevcilik daha ok mimarlk
bir duruma sokmutur, neredeyse ta geerli bir anlaytr. (Bk. LEV)
insan da makinann bir paras du
rumuna indirgemitir, te yandan LEV SEL (fr. fonctionnel; alm.
insan emeinin nemini enaza in funktionell, ing. functioral). lev
direcek geliimler ortaya koymu le ilgili. levsel ruhbilim, zihinsel
tur. (Bk. SERMAYE) sreleri dinamik adan ele alan
ruhbilimsel anlaytr. Bu anlayta
299
 TK
ruhsal yaamn doas deil de zi
hinsel ilevlerin nasl gerekletii
aratrlr. levsel ruhbilim ruhsal
olgularn anlamlarna ulamaya a
lr, onlarn ilevlerini inceler; he
yecann, imgelemin, dn bu er
evede ne gibi bir etkinlik ortaya
koyduunu grmeye alr. lev tir. Bu ynlendirilmede balca et
sel ruhbilim etkin ruhbilimdir, dav
rann ya da eylemin incelenmesi
ne arlk verir. (Bk. LEV)
T K (fr. impulsion; alm. Trieb,
ing. impulse). Bir edimi gerekle
tirmek iin duyulan kar konulmas
g istek. Dnlmemi ve de
netlenmemi eyleme yneltici is-
temd eilim. tki bir dnme yatar. (Bk. DRT, GD,
den yapma eilimidir, istemden t
myle bamszdr, tmyle ig
dsel ya da fizyolojik kkenlidir. t
kinin balca zellii birdenbire ger
eklemesi, bylece kiiyi kat ve
tehlikeli davranlara itebilmesidir.
Baz durumlarda itkiler kendiliin
den yani hibir d koullanma ol
madan gerekleir, baz durumlar
da da tepkisel bir sorun szkonu-
sudur. Ayrca itkiler yapsal ve edi-
nilmi olmak zere iki blmde
toplanabilir. Yapsal olanlar hasta
lkl bir kaltma (kaltmsal alkol tut
kusu), zeka ya da dnme gerili
ine, zyapsal dengesizliklere,
igdsel sapmalara baldr. Sa
ral kiilerin itkileri denetlemede ok
glk ektii grlr. Bunun d le belirgindir. Baz iyelik lgnlkla
nda ok kesin olmamakla birlik
te, itkilerin baz rksal ya da yerel
zelliklere de bal olabildii sanl
m aktadr (bir blge halknn idde
300 te eilimli olmas gibi). Edinilmi
itkiler elbette sonradan, zellikle o
cukluk ann duygu bozukluklar
iinde varlmza siner ve igd
lerin denetimden kmaya balama
syla belirginleir. Normal kiilerde
itkiler hibir toplumsal sorun kar
mayacak biimlerde ynlendirilmi
kiyi salkl ve tutarl bir eitim sa
lar. Bu konudaki baar ne olursa
olsun, toplumsal yaam itkileri bas
k altnda tutacaktr. Toplumsalla
m insan itkilerine sz geirebilen
yani biyolojik varlnn stne
kabilen insandr. Genel olarak tm
ahlak bilgisinin temelinde itkilerin
denetim altna alnabilmesi sorunu
GD, TEP)
Y E L K (lat. possessio; fr. pos
session-, alm. Besitzen, Besitz, Be-
sessenheit, ing. possession). Elde
etme durumu. yelik lgnl, do
ast bir g tarafndan ele gei
rilmi olma sansna dayanan l
gnlktr. Bu lgnlkta hasta doa
st bir varln kendisini ele ge
irdiine, hatta kendi varlna ka
tldna inanr, bu doast varlk
ok zaman eytandr: hasta onun
diliyle konumakta, onun istemine
gre davranmaktadr. yelik lgn
l buna gre bir kiilik blnme
siyle belirgindir, ayrca sanrlarn,
zellikle grsel sanrlarn etkinliiy
rnda hasta kendisini bir hayvan ta
rafndan ele geirilmi duyar. Bir
lgnlk olmaktan ok bir fikir ola
rak bu durum baz ilkel toplumlar-
da sk grlr. rnein Kuzey Af

rikann yerlileri kendilerini bir k
t nhun ele geirmi olduunu d
nrler. (Bk. MLKYET)
Y (lat. bene\ fr. bien; alm. Gut,
Wohl, ing. good). Yararl olan. Uy
gun olan. Ahlakn temel kavram
olarak iyi tm uyarl davranlar
belirler ve tm uyarsz davranlar
dlar; burada uyarllk elbette ev
rensel bir geerlilikte ele alnmal
dr. Ahlakn alan bir kii iin ya
rarl ya da uygun olan ngrmez,
bir kii iin yararl ya da uygun ola
nn genel olarak insan iin de ya
rarl ya da uygun olabildii koul
lan ngrr. nemli olan iyinin ev
rensel planda geerli olmasdr. Ge
ne de bireyin ahlak deerleriyle ev
rensel geerlikli ahlak kurallan ara
snda tam anlamnda kesin bir uyar-
lln bulunabileceini sylemek
gtr. Ahlak alan bir atklar ala lerden ok greneklerin belirleyi
ndr, buna gre iyinin anlam bi
reylere, ayrca yere ve zamana g
re deiiklikler gsterecektir. Her
durumda iyi kavram ktyle
kartlar ve kt dlanmas ge olursa olsun, ahlak alan bir kr
rekeni belirlerken iyi benimsene-
siyi ortaya koyar. yinin kayna
n da elbet usun belirleyiciliinde
aramak gerekir. Eski felsefeler in
sann duygu dnyasn bir tutku
lar ortam olarak gryorlar, bu
tutkular dengeleyecek ya da diz
ginleyecek g olarak usu belirli
yorlard. Onlara gre iyiye ula
mann balca yolu tutkular yene
bilmekten geiyordu. Yunan filo
zoflar bir yce iyi kavray ge nlr dnyada en yukanya yer
litirmilerdi. Buna gre baz iyiler
ya da iyilikler gerek anlamda ula
Y
lmas gereken yce deerlerdi,
baz iyiler ya da iyilikler ikinci de
recede ele alnmalyd, onlar bir ara
cdan baka bir ey deildi. Yce
iyiye ulamakla ya da ulamaya a
lmakla insan tannlara benzeyebi
lirdi. Eskia yunan-latin dnce
sinde insann tanrlamas kavray
olduka belirgindir. Bunun iin
usun yolunu izlemek, bilgiyle do
nanmak gerekir. Bu erevede iyi
nin yorumuyla ahlak alannda iki
ayr gr ortaya kar: birinci g
re gre her gerek ahlaki edimin
temelinde bilgi vardr, brne g
re ahlak alan bir seimler alandr.
Ahlakn temeline bilgiyi koymak
daha ok bireyi kendi seimleriyle,
kendi sorum luluklaryla babaa
brakmaktr; ikinci anlay daha
ok bir toplumsal ahlakla, grenek
ler ahlakyla ilgilidir, kiisel seme
ciliinde gerekleir. Ancak, gre
neklerin bilinsizce benimsenmesi
bireyde ahlaki sapmalarn ortaya
kmasna yol aabilecektir. Her ne
krne benimseme alan deil bir
ussal seim alandr. S okrates
iyiyi bir bilgi temeline dayand-
nr. Ona gre her insanda bir iyiye
eilimli olma zellii vardr, nemli
olan ondaki bu iyi tohumunu ye-
ertebilmektir. Platon da ayn g
rtedir: u iki eyin dnda ne
iyi ne kt vardr; bilgililik iyi bir
eydir ve bilgisizlik kt bir ey
dir. Zaten Platon yi deasn d
letirmitir: Dnlr dnyann
doruunda yi deas vardr ki onu 301
 Y
grmek hi de kolay deildir, onun
doruyla ve iyiyle ilgili her eyin
nedeni olduunu anlamadan onu
grmek olas deildir (...), yle ki
erdemli insan olarak davranabilmek
iin kiisel yaamda da toplumsal
yaamda da onu grm olmak ge
rekir (Devlet). Aristotelesde iyi
yi gerekletiren kurgusal anlk de
il uygulamal anlktr. Aristoteles
iyiyi, buna gre, usun uygulamal
ynelimi olarak grr. Bu arada ba
z yunan filozoflar en yce iyiyi
hazla zdeletirmilerdir, bunlarn
banda Aristippos ve Epikuros ge
lir. Stoaclar iyiyi doaya uygun
yaamakta buldular: doal bir var
lk olan, hatta doann bir paras
olan insan ne lde doay izlerse
o lde iyiyi elde edecekti. Des-
cartes iyiyi tmyle usun bir ko
ulu olarak grd, ona gre iyi in
san usunun izdii yoldan giden,
usunun buyurduunu yapan insan
dr. Malebranche iyiyi dzende
buldu. Leibnize gre iyi dnsel-
liin en st dzeyiydi. Spinoza ba
z eylerin bu arada iyinin ve kt
nn doada bulunmadn, anl hefoucauld: Birazck iyilik ettim,
mzdan geldiini bildirir; anlm
zn rn olan bu eyler filozofa
gre ilikilerdir. Bunlar usun var
lklar diye adlandrabiliriz. Spino
za yle der: yi ve kt usun var
lklaryla m yoksa gerek varlk
larla m ilgilidirler? Ancak iyinin ve
ktnn ilikilerden baka bir ey
olmadn belirlediimizden kuku
suz onlar usun varlklar arasna
yerletirmemiz gerekir. (...) Doa
da bulunan tm nesneler ya ey
302 lerdir ya da sonulardr. yi ve k
t eyler de sonularla da ilgili de
ildir. yleyse iyi ve kt doada
y o k tu r. H um e, B en th am ve
StuartMill iyiyi yarar asndan ele
aldlar. Kant onu tam anlamnda ev
rensel istemin konusu durumuna
getirdi. Buna gre Kant bir dev
ahlak gelitirdi. Bir davran iyi ol
duu iin gerekli olamazd, gerekli
olduu iin iyi olabilirdi. yiyi ger
ekletirmek devini yerine getir
mekle ayn anlama geliyordu. Berg-
son iyiyi gerekletirmede zgr
tutumlar ve greneki tutumlar
birbirinden ayrarak bir ak ahlak
ve kapal ahlak ayrm gelitirdi. /
Antisthenes: yiyi gerekletirmek
ve hor grlmek nne geilmez
bir yazgdr. / Eleal Zenon: yi
lik byklkte deildir, byklk
iyiliktedir. / Megaral Theogonis:
Kt kolaydr, iyi ok aba ister.
/ AzizPaulus: stediim iyilii ya
pamyorum, oysa istemediim k
tl yapyorum. / Shakespea-
re: nsanlarn yapt ktlkler ar
kalarna kalr, iyilik ok zaman on
larla birlikte gmlr. / La Roc-
benim en iyi yaptm budur. / La
Fontaine: Sonunda unu derim size
- nsan bir iyilik etti mi on hemen -
Teniyle gmlei arasna yerletir
meli. / Kafka: yi bir anlamda tek
dzedir. /A.R. Lesage: Btn in
sanlar bakalarnn iyiliini isterler,
bu genel bir duygudur; yalnz bun
lar yap biimleri deiiktir. /
Pascal: yiliinize inansnlar m is
tiyorsunuz? Ondan hi sz etme
yin. / Spinoza: yi ve kt tam
tamna greli bir anlamda ortaya

konulurlar; bir ey ele alnd ko
ula gre iyi ve kt diye adland
rlabilir. Bir ey ayn anda hem
iyi hem kt, hem de ne iyi ne k
t olabilir. rnein melankolik iin
mzik iyidir, ac eken iin mzik
ktdr, sar iin mzik ne iyi ne
ktdr. / A. Siegfried: Birini yo-
ketmek mi istiyorsunuz- Ona k
tlklerden szetmeyin, hep iyilik
lerden szedin. / Fontenelle: Mut
luluun en byk gizi kendiyle iyi
olmaktadr. / La Beaumelle: Her
yerde iyilik yapan ve iyilii ok k
t yapan insanlar gryorum. /
Lautrmont: yilik yapmakta z
grz - Ktlk yapmakta zgr zayf imgelerdir. (Bk. DUYUM, F
deiliz. / Lavelle: Bakalarna
yapacamz en byk iyilik onlara
zenginliimizi aktarmak deil on
larn zenginliklerini ortaya kar
maktr. (Bk. AHLAK, ERDEM,
KT)
Y M S E R L K (fr. optim ism e;
alm. Optimismus; ing. optimism).
Dnyann iyiliklerle dolu olduuna,
iyiliklerin ktlklere baskn oldu
una inanan kiinin durumu. Her
eyi iyi yanndan alma eilimi. Fel
sefede iyimserliin kkenleri Sok-
ratese, Platona ve Stoaclara da
yanr. Bu felsefeler dnyada iyiyi
egemen gren ya da en azndan iyi
nin egemenlii iin formller ne
ren felsefelerdir. P lato n un yi
deasnm dealar dizgesinde en
stte durduunu unutmamak ge
rekir. Felsefede iyimser bak as
en ok Leibnizde ortaya kar. Fi
lozofa gre yaadmz dnya olas nimci akmn gerek ncleri ol
dnyalarn en iyisi ve en mutlusu
ZLENMCLK
dur. Rousseaunun inann zden
iyi olduuna inanan bak da iyim
serlie bir rnektir. yimserlik ge
lecee gvenli, gemie inanarak
bakmay salar. (Bk. KT M
SERLK)
ZLEN M (fr. impression; alm.-
indruck, Reiz\ ing. impression, fe-
eling). Duyum yaratan fizyolojik
edimlerin tm. Dtan gelen bir
edimle duyu organlar zerinde bir
etki yaratlmas. Hume fikir kav
ramyla izlenim kavramn birbi
rinden ayrr. Filozofa gre fikirler
izlenimlerin dncede brakt
KR)
Z L E N M C L K (fr. impressio-
risme', alm. lmpressionismus\ ing.
impressionism). Yaratmada izle
nimleri temel alan sanat akm. XIX.
yzyln son eyreinde ortaya
kan ve btn sanatlar etkilemekle
birlikte en ok resimde etkin olan
bu sanat akm ressamlarn kk
fra vurularla anlk izlenimleri ya
kalama abalan iinde kendini gs
terdi. Ayrk renklerin dizgesel bir
biimde kullanl resme byk bir
canllk ve devingenlik getirdi. z
lenimciliin kkenlerini daha eski
lerde, Ingres gibi duygucu ressam
larn araylarnda aramak gerekir.
Eugene D elacroixnn yum uak
izgilerle oluturduu aydnlk duy
gucu resimleri de izlenimcilik iin
bir gei yeri oluturmaktadr. Ma-
net ve Courbet gibi ressamlar izle
dular. Daubigny, Corot, Millet, Bo- 3 0 3
 ZLENMCLK

udin, Constable, Tumer canl renk laynn katkuralc tutumuna tam

lerle rlm kl ve zaman za anlamnda kar koyan bu ressam
m an sisli-buulu resimleriyle bu lar bir akmn kurucular olmaktan
akmn gelimesine byk katklar ok bir anlayn ncleriydiler:
da bulundular. M anetnin resimleri herbiri kendi sanatn yepyeni bir
akmn k noktas olarak alnabi anlay iinde, gerek bir zgn
lir. Manet, balangta hi ilgi gr lkte ortaya koyuyordu. Resimde
memi ve tmyle yadrganm olan ki bu gelimeler br sanatlar da
resim lerinde eski anlayn k, etkiledi ve mzikte zellikle Clau-
renk, biim dzenini altst ediyor, de Debussynin sanat izlenimci
dnyay kendi gzyle grmek ko grnmler kazand. Mzikte Cla-
nusunda zen gsteriyordu. De ude Debussyden baka, Deluis,
gas, Pissaro, Monet, Renoir, Ba- Satie, Roussel, Schmitt, Deodat,
zille, Sisley, Moriset, Czanne re Severac, Ducas, Ravel, Aubert,
simde yepyeni bir anlayn temsil Caplet, Respighi gibi adlar izlenim
cileri oldular. Akademici resim an ciliin nl temsilcileri oldular.

304
 K
KAFATASILIK Bk. IRKILIK. nelmi grnd zaman bile da
nk, tutarsz, belirsiz bir btn
KAFAYORUM U (fr. phrenolo- dr. Kalabalk ok belirgin ve ok
gie; aim. Phrenologie; ing. ph kaba bir takm tepkiler gsterme
renology). Kafatas kntlarn yo ye yatkndr. (Bk. TOPLULUK,
rumlayarak yaplan kiilik ve zeka TOPLUM)
yorumu. Gali ve Sprzheim gibi
baz yazarlar kafatas kntlarna K A LIPS Z (fr. slogan; alm. Slo
bakarak kiilik zelliklerini ortaya gan; ing. slogan). Daha ok pro
koymak ve zeka dzeyini belirle paganda amacyla ortaya konulan
mek konusunda almalar yapt ve sk sk yinelenen ksa sz.Bir
lar. Gali buna dayanarak eitli ge fikri bir formle indirgeyen ljsa
nel grler de gelitirdi, rnein sz.
ona gre gzleri da doru kk
olan ocuklar ok zeki oluyordu. K A LITIM (fr. hrdit; alm. Ve-
Bu grn bugn hibir geerlii rerbung; ing. heredity). Bir canl
kalmamtr. varlktan ardllarna ulaan zellik
ler. Kaltm yasalarnn pekounu
K A L A B A L IK (fr. foule; aim. Mendel aklad. MendePin bize
Menge, Volksmasse; ing. crowd). rettiine gre bir bireyin yaamn
Geliigzel bir araya gelmi insan da elde ettii zellikler, kromozom
topluluu. Bilinle ya da belli bir y- lar dzeyinde bir dnm gerek
nelgenlikle bir araya gelen insanlar lemise, bireyin ardllarna gee
toplumsal topluluk olutururlar. cektir. N. L. Munn kaltm yle
Bylesi bir topluluk belli ilkeleri olan aklar: Her hcrenin bir ekirde
dzenli bir topluluktur, hatta bazen i vardr, bu ekirdek stoplazma
belli bir kurum oluturur ya da belli denilen jelatinimsi bir maddeyle sa
bir kurumda bir araya gelmitir. Ka rlmtr. ekirdein iinde ok kar
labalk, tam tersine, bir amaca y mak kimyasal yaplar vardr, bun
 KANI
lar kaltmsal belirleyicilerdir ve kro
mozomlar ya da renkli cisimler di
ye adlandrlrlar. Kromozomlarn
says trden tre deiiklik gste
rir. nsanda krk sekiz kromozom
vardr, bunlarn yirmi drd ana
dan ve yirmi drd babadan gelir.
remede bunlarn krk sekizi de et
kindir. Mikroskopta kromozomla
rn ikier ikier dizildii grlr. Di
ilerde yirmi drt ift, erkeklerde
yirmi ift, iki de ayr koromo-
zom vardr. Bunlardan biri, Y kro
mozomu yalnz erkeklerde bulunur.
Diilerde bir ift X kromozomu var
dr. X ve Y kromozomlar cinsel
kromozomlar diye adlandrlr, n
k bizim cinselliimiz XX ya da XY
bileimlerinin oluumuna baldr.
Ayn cinsten deiik insanlarn kro
m ozom dzenleri hemen hemen
ayn grnm ortaya koyar. An
cak, zde ikizlerin kromozomlar
dnda, benzer d grnl tm Victor Hugo kanlar duygusal bir
kromozomlar isel olarak deiik
lik gsterirler. Aralarnda hibir ai
le ba bulunmayan bireylerde bu
deiiklik ok belirgindir. Bizim
ok deiik kaltmsal zelliklerimiz
krk sekiz kromozomda ortaya ko
nulmutur. Her kromozom kendin
de birok belirleyiciyi barndrr. Bu
yzden genetikiler kromozomlarn
i yaplarnn incelenmesini ok
nemserler. Bir kromozomun e
itli blgeleri birok ayr zellii be
lirliyor olmaldr. Gzlerin rengi, de
rinin yaps gibi zellikler buna
baldr. Kromozomlarda gizlenen
kaltmsal etkenler gen diye adlan
drlr (bu da belirleyici anlamna ge
306
lir). Genlerin ya da belirleyicilerin
biimleriyle ilgili eitli yorumlar
yaplmtr, ancak genin gzlem
lenmesi bugne kadar olas olma
mtr.
KANI (lat.convictio; fr. convicti-
on; alm. berzeugung, berfh-
rung\ ing. conviction). Bilincin bir
fikri kantlara dayanarak onaylama
s. Zihnin bir doruyu belirlemesi.
Bir eyin zihinde kantlara ya da ta
nklklara gre doru diye belirlen
mesi. Her kan eyleme gtrc bir
tutarllk ya da kesinlik tar. Bir ka
nnn olumasnda kantlar ya da ta
nklklar kadar duygular da belirle
yici olur. Kanda nesnel etkenler ka
dar znel etkenler de, olanlar ka
dar olaslklar da etkili olduu iin
onu azok grle zdeletirmek
yanl olmaz, bu anlamda kany
olas gr olarak belirleyebiliriz.
temele dayandrarak yle der: Bir
duygulanm bir kandr. George
Sand da h e y e c a n la rm z n
temelindeki ussall u szlerle
b elirler: M utlu oluum lar bir
heyecandan doarlar. Bir heyecan
da b ir k an d an doar. nsan
tutkuyla inanm ad bir eyden
h ey ecan a k a p lm a z . G ustave
C o u rb et de k a n d a in an cn
belirleyiciliine u szlerle deinir:
Onlar glerek ldler, gelecekten
gvenli insanlar olarak. Onlarn
kanlarnda inan vard. Roger
M artin du Gard her kannn bir
mantksal kesinlik tadn yle
anlatr: Kart bir kannn yasalln

benimsemekle ie balayan bir kan
etkin olm am aya m ahkum dur.
R im y de G o u rm o n t g r le
kannn karlkl konumunu yle
belirler: Bir gr kam durumuna
geldii zaman itici olur. Kanyla
flgili olarak en belirleyici yarglardan
birini N ietzsch e ortaya koyar:
K anlar dorunun yalanlardan
daha tehlikeli dmanlardrlar.
(Bk. GR)
K A N IT (yun. apodeiksis; lat.
argumentum', fr. argument; alm.
Argument, Beweis; ing. argument).
Bir nermeyi onaylamaya ya da
yoksamaya dayanan usavurma. Bir
nermeden karlan sonu. Bir sav
ya da karsav temellendirmeye
vnelik belirleme. (Bk. GSTER
ME)
KANON (fr. canon; alm. Kanon;
ing. canon). Uygulamaya ynelik
kural. Kanon hemen hemen tam
olarak kural anlamnda kullanlr,
ancak daha ok yaama ya da uy
gulamaya dnk bir anlamda kul
lanlr. Kanon Kantda tanma yeti
leriyle ilgili apriori ilkelerdir. Kant
yle der: Kanondan genel ola
rak baz tanma yetilerinin yasal kul
lanmn belirleyen a priori ilkele
rin b t n n an ly o ru m . J.S.
MilFde kanon yntemin be temel
kuraln belirler: uyum, ayrm, bi
leik uyum ve ayrm, ayn anda or
a y a kan deiimler, kalntlar.
(Bk. KURAL)
KAPSAM
KAOS (yun. Khaos ). Evrenin
yaratlmadan nceki karmak du
rumu. Evreni nceleyen snrsz ve
karanlk boluk. M.. VIII. yz
ylda Yunanistanda Hesiodos, ben
zerlerine daha nceki uygarlklar
da Taslamadmz olduka gelimi
bir evren aklamas yaparken d
zenli evrenin yani Kosmosun olu
masndan nce karanlk uzay g
rnmnde ve tam bir dzensizlik
iinde yalnzca K aosun varoldu
unu bildirdi. Demiurgosun ya da
dzenleyici glerin ie karmasy
la Kaos K osm osa dnm t.
Evrenle ilgili ilk felsefi aklama di
ye deerlendirilen bu aklamadan
onra Kaos dzensizlii, kargak
ve dank olan anlatmaya balad.
(Bk. EVREN)
K A P A L IL IK (fr. hermtisme',
aim. Hermetismus', ing. herm e-
tism). Anlalmas g olan eyin
nitelii. Kapallk Ortaada sim
yaclarn ilkesiydi. Bugn kapallk
gizli bilimlerin ya da gizli inan r
gtlerinin bir ilkesi olduu kadar ii
ne kolay kolay girilemeyen felsefi
retilerin bir niteliidir.
KAPTAL. Bk. SERMAYE.
KAPSAM (lat. extensio', fr. ex
tension; aim. Ausdehnung; ing. ex
tent ion). Bir fikrin, bir kavramn
ierdii bireylerin tm. rnein
canl kavramnda tm hayvanlar
ve tm bitkiler ierilir; buna gre
her hayvan ve her bitki canl kap
samna girer. (Bk. LEM)
307
 KARANLIK

K A R A N L IK (lat. obscurus; fr. di kendim izle ya da bakasyla

obscur, alm. dunkel\ing. obscure). yaptmz tartmann kesin sonu
Iksz. Bulank. Anlam, dlatr cu. Karar vermek, varolan see
ma asndan belli bir yetkinlik gs neklerden birini semektir. Her ka
termeyen sylemin nitelii. Nesne rar bir yargy zorunlu klar, dola
sine tam anlamnda uygun olma ysyla usun belirleyiciliinde ger
yan bilginin nitelii. Lockea gre ekleir. Bununla birlikte kararda
nesneleri alglayan duyu organlar duygularn pay byktr. nsan
yetkin olmad zaman ya da nes belirgin bir fikre varmadan da ka
neler zayf izlenimler verdii zaman rar verebilir, yorgunluk ya da f
basit fikirler karanlktr. Bellein kenin itmesiyle de karar verebilir.
anmsad nesneler szkonusu ol Ancak gerek anlamda karar e
duunda bellek o nesnelerin ilksel itli dnce aamalarndan gee
olarak sahip olduu grnm tam gee oluacaktr. Karar, bir dn
olarak ortaya koymuyorsa gene ba ce aratrmasnn sona ulamasdr.
sit fikirler karanlktr. Karanlk fi
kirlerden oluan bileik fikirler de, KARGA A (fr. anarchie; alm.
fikirlerin belirsiz sayda ve belirsiz Anarchie', ing. anarchy). Yetke
dzende bir araya gelmesiyle olu yoksunluundan ya da eksikliin
mu bileik fikirler de karanlktr. den gelen dzensizlik. Kurallara da
Leibnize gre karanlk fikir nes yal belli bir dzenin olmayyla
nesine uyarl olmayan fikirdir. kendini gsteren danklk. Yetke
nin zayflamasyla devlet dzenin
K A R A N L IK IL IK (fr. obscu de ortaya kan karklk. Platon
rantisme', alm. Obskurantismus\ kargaa dzenini demokrasinin a
ing. obscurantism). Kltrn halk r atlmlarnda ortaya kan bir d
arasnda yaylmn yararsz hatta zensiz yaam biimi olarak g
zararl gren dnce. Karanlk ryordu. Filozofa gre bir devlet
lk, insann bilgilendirilerek karan dzeninde herkes kendi istemini
lktan kurtulmasn ngren aydn gerekletirmek isterse ve devlet de
lklar felsefesine kart olarak bil herkesi honut etm eye alrsa
giye ancak belli bir kesimin gerek kargaa doacaktr, kargak bir
sinimi bulunduuna inanr. (Bk. AY- dzen de en sonunda tiranla ge
DINLANMACILIK) it verecektir. Devlet ya da hk
met toplumsal ya da iktisadi sorun
K A R A R (lat. decisio; fr. dcisi larda hakem olabildii zaman kar
on', alm. Entscheidung; ing. dci gaa ortadan kalkacaktr. Devletin
sion). Bir sonuca gtren yarg. Bir toplum yaamna ve ayn zamanda
eyi yapmak ya da yapmamak se bireylerin zgrlklerine hibir
eneklerinden birini istemli bir bi biimde karmamasn ngren,
imde kesin olarak belirleme. Ken bireysel zgrlklerin stnde hi-
308
 KARMAIK

br deer tanmamakla her trl yet K A R M A IK (fr. complexe', aim.

keyi yadsyan kargaaclk XVIII. Komplex', ing. complex). Olduka
yzyldan sonra ortaya kan yeni youn duygu yk tayan ve bi
yaam koullar iinde eitlilendi lincin dnda ya da kysnda yer
ve zellikle XIX. yzylda Rus alan, bununla birlikte bilinci byk
yada Bakunin ve Kropotkin gibi lde etkileyen sunumlar dizgesi.
yazarlarca temellendirildi ve savu Bilinaltyla ilgili elerin tm.
nuldu. Bu arada zellikle hiilikle Jung karma yle tanmlyor
btnletirilen ya da btnleen du: Bir btnde bir araya gelmi
kargaaclk tm eski deerleri yk ve bir duygusal g oluturan su-
maya ynelik bir reti durumuna numsal eler topluluu. Nutten
geldi. Mlkiyeti ve devleti tmyle de karma yle tanmlar: o
kaldrma yolunda grler reten cukluk yllarnn zgn deneyimle
Proudhon kargaacln babas sa rinden sonra zne olarak gl bir
ylr. Proudhonla Pariste tanan duygu ykne sahip olan ve etki
ve Orta Avrupada devrimci al lerini bilinli ya da bilind biim
malara katlan Bakunin kargaac- lerde ruhsal geliim sreleri bo
hm balca ncsdr. Birok defa yunca gsteren sunumsal ierikler
idama mahkum edilen ve Sibir ya da durumlar btn. Bleulerin
yadan kap svireye yerleen ortaya att S. Freud ve Jung gibi
Bakunin 1878 La Haye kongresin ruhayrtrmaclannn benimsedii
de M arxdan kopunca kesin ola karmak terimi gerek ruhbilim
rak kargaaclkta karar kld. Ba ciler ve ruhayrtrmaclar arasn
kunin tm devletlerin ortadan kal da gerek halk arasnda ruhumuzu
drlmasn, snf ayrlklarnn yo- yneten bilinmezler olarak ok b
kedilmesini, kadm-erkek eitliinin yk ilgi grd. Ancak kavramn ie
salanmasn, tm topraklarn ve rii pekok kii iin bilinmez kald.
mallarn ortaklaa kullanlmasn, di oklan onu cinsel itkilerle ahlak de
nin ve her trl yetkenin yokedil- erlerinin atm asndan doan
mesini istiyordu. Kropotkin de kar- rnler olarak deerlendirdiler.
gaacln gelitirilmesi yolunda Bylece karmak korkulas bir
byk abalar harcad, La Rvolte ey oldu, hatta neredeyse ldr
(Bakaldr) gazetesini kurdu ve c bir anlam kazand. Hatta insan
fransz kargaaclarnn bana ge lar birbirlerini, karma olmayan
ti. (Bk. HLK) varm gibi, karmaklar olmakla
sular oldular. Gerekte karma
KARM AIK (r. complexe', aim. heyecanlardan, arzulardan, tutku
zusammengesetzf, ing. complex). lardan, korkulardan rlm bir
Birok esi olan. Birbirine balan sunumlar btn olarak dnmek
m deiik elerden oluan. Dei doru olur. Btn bu eler zl
ik trden elerle kurulmu olan. mez bir btn oluturacak biim
 KARMAIK
de ve kiilik zelliini kuracak ya
da en azndan kiilie renklerini ve
recek biimde bir araya gelmiler
dir. Karmaklarn verimli bir biim
de olutuu dnem bilinncesi de
diimiz ilk ocukluk dnemidir. O
dnemde henz kendi temel talan
olan kavramlar oluturmam olan
zihin, kavramlarn oluumlarnda
temel olacak olan ilk eleri zel
likle dtan gelen etkilerle balba-
na ya da apayr yaplar olan su-
numlar olarak biriktirmeye balar.
Demek ki, karmaklar daha ok
ocukluk yaam iinde, evreyle
ilikiler erevesinde oluurlar ve
kiilik zelliklerimizin geliiminde
rtl bir etki ortaya koyarlar. Bun
lar herbiri zel duygularla ve zel
anlam larla ykl ilkrneklerden
baka bir ey deildir. Hep birlikte
nbilinci oluturan bu ilkrnekle-
rin olumasnda ak ve kin kart
l balca rol oynar. Bu karma
klar ok zaman sanld gibi has
talkl btnlkler deildir, tersine
onlarn varl zihni verimli ve sa
lkl klar. Bu salkllk elbette her
eyden nce karmaklarn oluum
koullarna bal olacaktr. Karma
kln kiilii hastalkl klmas on cukta hakszla kar ar tepki
larn oluum koullarndaki sakat
lklarla ilgilidir. Buna gre karma
klar kiiliin geliimine katkda
bulunurken bu geliimi engelleye
cek biimde olumsuz etkide de bu
lunabilirler. Karmaklarn olumsuz
etkisi altnda gelien bir kiilik ev
reye uyum glkleri gsterecek
tir. Karmaklarn salkl oluumu
her eyden nce evre koullaryla
310
belirgindir; siyasal, dinsel, gre-
neksel basklar karmaklarn olum
suz koullarda olumasnda byk
lde etkilidir. Olaan koullarda
olumam olan karmaklar o
cukta kiilik bozukluklarna yol
aarken yetikinde eitli bunalm
lar yaratabilirler. ocuun yaa
mnda her olay bir karmak yarat
maya eilimli gibidir, ama baz olay
lar elbet bu konuda ok daha belir
leyicidir. Annesinin durmadan ye
ni doan kardeiyle ilgilendiini,
kendisiyle ilgilenmediini gren o
cuk kardeine kin beslemeye ba
lar ve bebee kar kskan ve sal
drgan olur. lgi ekmeye alr
ama bebein zel ilgiyi gerektiren
durumu gerei bu ilgiyi bulamaz ve
garip tepkiler gstermeye balar:
okula gitmek istemez, mastrbas
yon yapar, bylece kendi kendini
doyuma ulatrmaya alr, bebek
gibi konuur, altn slatr, giderek
hakszla uramlk karma
oluturur. Bebek bydke ocu
un durumu dzelir ama oluan
karmak varln srdrr, bu kar
mak eitli yeni durumlar kar
snda srekli olarak etkinleir. o
ler, bakaldrma eilimleri geliir,
onda eitimin koullarna gre a
r bencillikler ya da zgecilikler or
taya kar, yoksunluk duygulan be
lirginleir. Bu onun tm yaamn
etkileyecek bir deiimdir. Ruhay-
rtrmas yntemiyle karmaklar
bilin dzeyine kararak kiilikleri
sakatlanmlktan kurtarmak olas
dr. Unutmamak gerekir ki birok
 KARILIKLILIK

baarnn temelinde bireyin yok Bilimsel alma her eyden nce

sunluklar karsndaki tutarl dire en bata ayr ayr tantlan olgular
nii vardr. Oidipus karma: o birbirine yaklatrmak ve birbiri
cukta anneye kar ekici, babaya karsna koymaktr, onlarn ben
kar itici eilimlerin olumas. Ef zerliklerini ve ayrlklarn gster
saneye gre, Oidipus, yazgnn iti mektir. Bilimde bu kadar geerli
ci gcyle babasn ldrr ve an lii olan karlatrma eitim uygu
nesiyle evlenir. Bu karmak erkek lamalarnda kanlm as gereken
ocuklarla ilgilidir. Elektra karma eydir. ocuklar birbirleriyle kar
: Kz ocuklarda grlen ve ba latrarak onlara alma istei a
baya ar dknlkle belirgin olan lamak dncesi son derece tehli
ruh durumu. Elektra annesi Klym- keli bir dncedir. Jean-Jacques
nestrann ldrtt babas Aga- Rousseau ocuu rekabet yaratmak
memnonun intikamn almaya a- zere baka ocuklarla karlatr
lr. (Bk. LKRNEK, RUHAY- mann ok yanl olduunu syler
RITIRMASI, YOKSUNLUK) ve yle der: Hi renmeyen o
cuu kskanlkla ve kendini been
K A R IL A T IR M A (lat. milikle renen ocua bin kere
comparatio; fr. comparison\ alm. ye tutarm. (Bk. ETM)
Vergleichung-, ing. comparaison).
ki ya da daha ok nesnenin ben K A R IL IK L IL IK (lat.
zerliklerini ya da ayrlklarn belir reciprocitas\ fr. rciprocit', alm.
leme. Bu terimi zellikle Condillac Wechselseitigkeit', ing. reciprocity).
ve izleyicileri kullanr. Condillac Birbiri karsna konmu iki nes
yle der: Dikkatimizi tek bir nes nenin ya da iki terimin durumu.
neye verdiimiz gibi ayn anda iki Raslantyla kar karya gelmi ya
nesneye birden verebiliriz. O za da kar karya getirilmi iki nes
man tek bir duyum alacamza iki nenin ya da iki kiinin birbiri kar
duyum birden alrz ve onlar kar sndaki durumunu belirleyen kar
latrdmz syleriz, nk biz lkllkta her eyden nce onlarn
onlar sadece birbirlerinin yannda benzerliklerinin ya da kartlklar
grmek iin ele almaktayzdr, bu nn ortaya kt bir ortam szko-
arada baka duyumlara da ilgisiz nusudur. Karlkllk kendiliinden
kalmayz, ite karlatrma szc bir karlatrma eilimi yaratacak
tam anlamnda bunu anlatmak tr. M. Nadoncelle yle der: n-
tadr. yleyse karlatrma ikili bir sanlararas karlkllk kiilerin al
dikkatten baka bir ey deildir. glanm asnda bir ilksel v e ri'dir,
R. Maunier de yle der: Kar nk kii kendisini gzlemleyene
latrma her bilimsel arayn teme herhangi bir biimde bir ey ver
lidir. Karlatrma kantlamadan miyorsa tannamaz. Kiiliin me
sonra gelir ve aklamay nceler. tafizik yapsn tanmak isteyen ki-
 KARISAL

i iin en basit yol karlklln yo karttr: Btn kediler drt ayak

ludur.
K ARISAL (lat. contradictorius;
fr. contradictoire; aim. kontra
dikto risch; ing. contradictory).
Aralarnda kar durumlar bulunan
iki terim ya da nerme. Ak ve
ak olmayan karsal durumdadr.
znesi ve yklemi ayn olan, nite
lik ve nicelik asndan birbirinden
ayrlan, biri olumlu br olumsuz,
biri tmel br tikel olan nerme
ler karsal durumdadr: Btn
kular uucudur Baz kular uu iin kullanlr. Kast genel anlamda
cu deildir ya da Hibir ku uu
cu deildir Baz kular uucu
dur. (Bk. NERME)
KARISAV (lat. antithesis', fr.
antithse', aim. Antithese', ing. an
tithesis). ki terim ya da iki ner
me arasnda kartlk. Kantda ve
daha sonra Hegel ve Marx diya
lektiklerinde bir atknn ikinci te
rimi (birinci terimi sav, nc te
rim bileim). [Bk. BLEM, D
YALEKTK, SAV]
K A R IT (lat. contrarius-, fr. cont
raire', aim. kontrr, ing. contrary).
Bir eye kar olan. Birbirine tam
kar olan iki terim ya da nerme.
Olabilecek en byk ayrl ortaya
koyan iki eyin durumu. Doru
ve yanl, scak ve souk te ullarda evlilik yoluyla olabilir. Bu
rimleri kart terimlerdir. Her ikisi
yanl olabilen, her ikisi doru ola
mayan, biri doruysa br yanl
olan, biri olumlu biri olumsuz ve
terimleri ortak iki temel nerme
312
ldr. Hibir kedi drt ayakl de
ildir. (Bk. NERME)
KAST (fr. caste; alm. Kas te; ing.
caste). Bir toplumda sradzenli bir
blmlenme iinde ortaya kan
topluluklardan herbiri. Kendine
kapal toplum snf. Bu terim por-
tekizcede karmam rk ya da
an rk anlamna gelen casta sz
cnden gelir. Gnmzde daha
ok olumsuz ya da kat, kolay ko
lay girilemez toplumsal topluluklar
toplumsal snfla kantrmamak ge
rekir. Toplumsal snf zellikle ikti
sadi koullarn belirleyiciliinde
olumu ok defa geni ereveli
toplumsal topluluklan anlatr. Kast
szc zellikle Hindistanda din
sel gereklerle oluturulmu ok dar
ereveli ve katkuralc toplumsal
topluluklar belirler. B urada her
kastn ok belirli ya da ok snrl
toplumsal grevleri ya da ykm
llkleri vardr ve her kast baba
dan oula kendiliinden geen ili
kileri srdrr. Kastlar arasnda ke
sin izgiler ya da salam duvarlar
vardr, bu blnmlk kurallarla
kesin bir biimde belirlenmitir.
Toplumsal uyum bu kesin bln
mlkte gerekleir. Bir kasttan
brne gei ancak ok belli ko
dizgenin sanayi toplumundaki ya
am koullarna pek uyarl olduu
nu syleyemeyiz. Hindistanda bu
kat toplumsal aynmlamlk d
zeni tm toplumsal, siyasal, dinsel

yaam belirlerken eitim dzenini
de koullar. Hindistanda kast d
zeni Arilerin getirdii bir uygula
madr. Dou Akdeniz halklar ola
rak bilinen Ariler, Ganj vadisini el
lerine geirdiler ve yerli halka kast
dzenini benimsettiler. Bylece l
kede din adamlarn, savalar,
tccarlar toplumdan ayran kat bir
snflama biimi ortaya kt. Bu
na gre brahman'\zx ya da rahip
ler, kshatriya\a ya da soylu as
kerler, vaiyalar ya da burjuvalar,
udra'lar ya da zanaatlar hint
toplumunda tmyle birbirinden ay
r btnlkler oluturdular. Sonra
dan kastlar oald ve birok bl
me ayrld. Babadan oula geen
ayrcalklar bir kasttan brne ge
ii kesinlikle olanaksz klyordu.
Bir kiinin bir baka kasttan biriyle
evlenmesi yasakt. Hatta bir kastn
yeleri bir takm toplumsal zorun
luluklar dnda baka bir kastn
yeleriyle birarada bulunamazlar,
ayn sofraya oturamazlard, hatta
onlarn hazrlad yemekleri yiye
mezlerdi. Kast dzenine uygunsuz
davrananlar kast dzeninin dna
karlrd. Parya denilen bu kast-
d kiiler hibir hakk olmayan, st
snf insanlarnn hizmetisi duru
munda bulunan kimselerdi. Parya
lar e ayrlrd: abhikastra'1lar (la
netliler), vra^alar (aforozlular),
a p a s a d a lar (iste n m e y e n le r).
nc topluluktan olanlar hibir
dinsel eyleme katlamazlard, ayr
ca kent dnda yaamak zorunday
dlar. Brahmanclktan sonra ya
ylan Budhaclk kast dzeninin et
KATEGOR
kisini azaltc bir tutum iinde ol
du. (Bk. SINIF)
K A TEG O R (yun. kategoria;
lat. categora; fr. catgorie; alm.
Kategorie; ing. category). Birok
kavram ieren genel kavram. Ayn
yapdaki nesnelerin oluturduu
kme. Kategori kavramyla ilk ola
rak Aristoteles felsefesinde kar
layoruz. Bu felsefede kategoriler
varlkn en genel cinsleridirler. Ka
tegoriler bize kavramlar arasndaki
ilintilerin belli bir dzeni olmas ge
rektiini dndrr. Kategori var-
lklarn snflanmasn salar, her
hangi bir zneye ulayacamz de
iik yklemlerin cinslerini olutu
rur. Buna gre kategoriler en geni
kapsaml kavramlardr, baka kav
ramlarn arasndaki ilikiyi kurar ve
btnlerler. Aristotelesde on ka
tegori vardr. Filozof Organonun
1. kitabnda (Kategoriai) yle der:
Aralarnda hibir iliki bulunma
yan anlatmlar tz, niceliki, ni-
teliki, banty, y eri, zam an,
durum u, iyeliki, edim i, edilim i
belirtirler. Ksaca sylersek, rne
in, insan, at tzdr; rnein iki
kula, kula niceliktir; beyaz,
dilbilgisi niteliktir; ift, yarm, da
ha byk bantdr; Lykeionda,
Forum 'da yerdir; dn, geen yl
zamandr; yatyor, oturuyor durum
dur; ayakkabl, silahl iyeliktir;
kesiyor, yakyor edimdir; kesilmi,
yanm edilimdir. Kantda katego
riler ar anln temel kavramlar
drlar, a prioridhler. Kategoriler
anlk asndan genel olarak tm de
313
 KATEGORK

neyin olaslnn ilkelerini ierir B ir eyle btnlem e. B ir eye

der Kant. Filozofa gre kategoriler eklenme. Bir eyle ilikiye girme.
dncenin basit biimleridirler, Platon felsefesinde katlma varlk
bize herhangi bir nesneyi tantmaz larn dealarla ilikisini belirledii
lar. Kategoriler tm gcn d kadar dealarn kendi aralarndaki
nceden alan yani sezgide daha ilikiyi de belirler. Gzel bir resim
nce verilmi eitlilii bilinlenme ya d a gzel bir o cu k G zel
nin birliine gtrme ediminden deasnaktlr. Kar deas Souk
alan ve dolaysyla hibir eyi ken deasna katlr ama Scak deas-
diliinden almasa da bilginin mad na ve K ara d e asna katlm az.
desini yani sezgiyi, kendisine nes Lvy-Bruhl katlmay aa uy
nenin verdii sezgiyi balamakla ve garlk dzeyindeki toplumlarn d
biraraya getirmekle ykml olan nce biimini belirlem ek zere
bir anlk iin kurallardan baka bir kulland. Buna gre, ilkeller, apayr
ey deildir. eyler olas dene kiiler olsalar da aralarnda doal
yin nesneleri olarak alnd lde ve gizemli bir birliin olduuna,
kategoriler eylerin bilgisine gre kendilerini bir eyin birbirlerine ba
bir kullanma sahiptirler. Algya da ladna inanrlar. (Bk. USULUK,
olaslk salayan her bileim kate LKCLK)
gorilere uyar. Deney birbirine ba
l alglarn biimledii bir bilgi ol KATIM A (lat. aggregatum; fr.
duundan kategoriler deneyin ola agrgat', alm. Aggregaf, ing. agg-
slnn bir kouludurlar. Bunlar de regate, aggregation). Bir btn
neyin her nesnesine a priori ola oluturmayacak biimde yanyana
rak uyarlar. Kantn kategoriler tab gelmi elerin toplam. Biryapl
losu yledir: Nicelik'. Birlik, ok olmayan bir btnde biraraya gel
luk, Btnsellik; Nitelik'. Gerek m i elerin tm . T z le rin
lik, Olumsuzlama, Snrlama; Ba biryapl olmayan birlii. Littr:
nt'. Tz ve raslant, Nedensellik Oluumlar srasnda bir araya gel
ve bamllk, Ortaklk; Kiplik: Ola- mi olan tzlerin salad btn
slk-olmazlk, Varolu-varolmay, lk.
Zorunluluk-olumsallk. (Bk. AN
LIK, KAVRAM, US) KAVRAM (yun. eidos, noema-,
lat. conceptum; fr. concept', alm.
KATEGORK. Bk. KOULSUZ. Begriff, ing. concept). Bir nesne
nin ya da bir varln zihindeki su
K A TH A R SS. Bk. ARINMA. numu. Zihnin bir nesneyle ilgili ola
rak sahip olduu temel fikir. Var
KATILM A (lat. participatio; fr. lklardan herbirinin zihnimizdeki te
participation', alm . Teilnahme, mel bilgisi. Kavramlar duyu organ
Partizipation; ing. participation). lar araclyla saladmz verile
314

rin anlmzn belirleyiciliinde i
lenmesiyle salanr. Duyu izlenimi
ni kavramlara dntren anlk s
rekli usavurmalar yapar, aralksz
sren tmevarmlarla ve tmdenge
limlerle salad bileimler ve ay
rtrmalarla kavramlar oluturur,
kavramlarn ieriklerini zenginleti
rir, kavramlar arasnda iliki kura
rak fikirlere ykselir, kavramlarn
yanl ieriklerini ayklar, fikirleri ye
niden dorulamaya alr. Hi bil
mediimiz bir nesneyle yzyze gel
diimizde algmz bu nesnenin im
gesini elde eder. Bu nesnel kaynakl
imge bir biimden, bir taslaktan, ii
doldurulmam bir emadan baka
bir ey deildir. Pekok biim alg
lanr ve geer, ok zaman alglar
mz stalg dzeyine herhangi bir veri
ulatrmazlar, burada da zihnin her
veriye ak olmamas koulu belir
leyicidir. Bir nesneyle ilgili ilksel ve
rinin stalgya ulamas iin bilinci
mizin bu veriyle zel olarak ilgileni
yor olmas gerekir. Gndelik yaam
da pekok eyi grrz ama gr
meyiz, duyarz ama duymayz. Bu
durum duyumsal verinin alg dze
yinde kaldn gsterir. Bilincin zel
olarak ilgilendii bir nesne ya bizde
kavram daha nce olumu olan bir
nesnedir ya da bizde kavram bu
lunmayan yani hi tanmadmz bir
nesnedir. Bu yeni veriyi ya kavra
mna gtrerek onu yeni bir usa-
vurma erevesinde yeni bir bilgi he
saplamas yaratacak biimde ele al
rz ya da bu yeni verinin zihnimizde
bir karl yoksa ona bir dosya aa
rz yani bir kavram temeli belirleriz
KAVRAM
ve bu ilksel kavram bilin dzenin
de en doru yere yerletiririz. B
tn bu kavram denetleme, kavram
gelitirme ya da kavram oluturma
edimleri usavurmalarla gerekleti
rilir. Munn yle der: Bir glk
karsnda bulunduumuzda ya da
yant verilemeyen bir soru ortaya
ktnda usavurma araya girer.
Usavurma deneylerimizde kulland
mz fareler ve br hayvanlar b
yk bir olaslkla yaamlarnda ilk
olarak dnmektedirler. Gene b
yk bir olaslkla onlar deney bittik
ten sonra hi dnmemilerdir. Ye
niden dnmeye zorlamak iin on
lar nceki zmlerin basit bir bi
imde yinelenmesiyle, koullanma
syla ya da deneme yanlmayla z
lemeyen sorunlarla kar karya ge
tirmek gerekir. nsanda usavurma
allm bir biimde karlalm a
yan durumlarn ortaya karlmasyla
kkrtlr. ngrlmez tepki leri>ge-
rektiren durumlarn ortaya kma
d allm ve zel aba gerektir
meyen bir iimiz varsa usavurma-
lan yapmadan saatlerimizi hatta gn
lerimizi geirebiliriz. Ancak, all
m tepkilerin yetmedii noktada
usavurma balayacaktr. Buna g
re kavramlarn oluumu zihnin d
dnyaya uyarlanma abas iinde
yeni durumlara yeni zmler ara
ymzda gerekleir. yleyse kav
ramlar edilgin bir algnn kendiliin
den rnleri olarak deil, bilincin
nesnellie kavutuu noktada d
dnyann bizde isellemesini sa
layan bilgi biimleri olarak grmek
doru olur. Buna gre bilincimizin
315
KAVRAM
kavramlar dzeni d dnyamn nes
nel koullar erevesinde olutuu
kadar i dnyann ynelgenlii er
evesinde de olumaktadr. Kavram
hem nesnel hem znel ieriiyle d
ie ve ii da balayan bir ka
vuma noktasdr; bilincimizin duy-
gusal-dnsel koullan iinde ge
liir ve d ite grnr klar, sa karklk iindedir. Kavramlar, bu
hip olduu dnce ve duygu y
kyle da kendi zelliklerini duyu
rur, kendi renklerini ulatrr. Her
kavram kiinin geliim tarihi iinde
yaad servenleri kendi asndan
aklayan bir anlam btndr. Kav
ram kiinin sahip olduu ayr bilin
erevesinde insanln tarihsel or
tak bilinme katlr, kendini onda
dorular ve onunla aklanr, ayrca
ona kendi zelliklerini yanstr. Munn
kavramla ilgili olarak unlar syler:
Bir kavram, birbirinden ayr nes
nelerin, durumlarn, olgularn ben
zerliklerini ortaya koyan sretir.
Kavramlar usavurmanm rnleridir
ler ve bir kere olutular m sonraki
dnce zerinde byk bir rol oy
narlar. Birok szck her karmak
dilde kavramlar ortaya koyar. Aa,
kpek, sv, gzellik ve daha baka
lar birbiriyle pek ok ayn ilikisi olan
eylerin ortak grnmn olutu
rurlar. Kavramlar bir anlamda ge
mi deneyimlerin younlam bi
imleridirler. Onlar, deyim yerindey
se, tek bir fikirde eitli eylerin
zellii zerine renilmi olan ie olarak kavram felsefenin teknik bir
rirler. rnein aa kavramn ele
alalm. Bu kavram baz avustralya
yerlilerine yabancdr. lkeller zam-
kaac gibi, kalipts gibi deiik
trde aalardan szederler, ama t
m iin ortak olan eyi aklayacak
szckten yoksundurlar. Bizim sa
hip olduumuz gibi aa kavra
mna sahip deildirler. Kpekkav
ramna sahip olmadan bir span
yoldan, bir senbemardan, bir f-
nodan szeden ocuk da benzer bir
na gre, bilgi dnyamzn srekli
usavurmalarla aralksz dnen yap
talardrlar. Her kavram zihnimiz
de soyut ya da somut bir varln,
bir bireyin ya da bir cinsin, bir t
rn, bir topluluun en genel bilgisi
ne karlktr. Zihnimiz srekli ola
rak duyu izlenimlerini imgelere ya
da taslaklara, bu genel taslaklar da
kavramlara dntrrken nceki
bilgilerinden ya da daha nce sahip
olduu kavramlardan ve o kavram
lar birletirerek elde ettii fikirler
den geni lde yararlanr. Bir uak
imgesiyle bir uak kavram arasn
daki ayrm kincinin birinciye gre
daha ak ve seik, ayrca daha dol
gun ierikli olmasdr. Tek bir kav
ramn snrlarndan kp usavurma-
lar yoluyla kavramlar karlatrma
ya yneldiimizde fikre ulam ya
da fikir retmi oluruz. Baz filo
zoflar kavram yerine fikir de
meyi uygun bulurlar. P. Foulquie,
ada bak as iinde, kavram
ve fikir ayrmn yle belirler: Gn
delik dille ilgili olan fkirden ayn
terimidir, bu yzden daha belirgin
bir anlam vardr. O ayn zamanda
daha nesneldir; benim adalet zeri
ne bir fikrim vardr, oysa adalet kav
 KAYGANLIK

ram benden bamszdr ve bilinci eklie kardr ve bir yanyla de

min dnda gibidir. Herkesin kendi neycilie bir yanyla usulua ya
fikri vardr dediimizde bu fikirler kn grnse de apayr bir anlay
az ya da ok kiiseldirler, az ya da tr, gerekilikle adclk arasnda bir
ok belliindirler, oysa kavramlar ki orta yer oluturduu da doru de
isel deildir. Gerekte her fikir bir ildir. (B k. A D C IL IK , G E R
kavram bileimidir, kavramlardan EKLK, DENEYCLK, US
olumu olan ve bir gr ya da ULUK)
g enel b ilg i o rta y a k o y an bir
btnlktr.Gereki bak asna K A V R A N IL A M A Z L IK (yun.
gre tm kavramlarmz dnya de akatelepsia). Pyrrhonun ve br
neyleri iinde elde edilir. Oysa lk kukucularn dorunun lt ol
c bak as fikir diye adlandrd madn, buna gre doruyu ara
kavramlarn ya da en azndan baz maktan kanmak gerektiini bildi
temel kavramlarn zihnimizde a pri ren gr. (Bk. KUKUCULUK)
ori olarak ya da doutan bulundu
unu bildirir. Kanta gre kavram KAVRAYI (lat. corceptio; fr.
mutlak olmayan genel fikirdir. O, con cep tio n ; alm . K o n zep tio n ,
deneyden gelmeyen ar kavram Begriffsbildung; ing. conception).
(k a te g o ri) d en ey d en gelen Zihnin bir nesneye ynelme edimi.
kavramdan, deneysel kavramdan Zihnin bir kavram belirlemesi. Zih
yani a posteriori kavramndan ay nin duyu verilerinden giderek bir
rr. (Bk. BLN, FKR, MGE, kavram oluturmas. Zihnin kav
KAVRAMCILIK, STALGI) rama abas iinde elde ettii rn.
Kavrama yetisi. Bir bilgi nesnesini
K A V RA M CILIK (fr. conceptu kavrama biimi. Anlay. Kavra
alisme-, alm. Konzeptualismus; ing. y aydnla karlmas zor bir
conceptualism). Kavram larn ve kavramdr. Bir yandan bir bilgi nes
tmellerin (evrensellerin) kendin nesini belirlemeye dayanan tm d
de varlk olmadn, zihnin bir kur nce edimlerini karlar, te yan
gusu olduunu bildiren skolastik dan bu edimlerin salad rnleri
reti. Abelardusun ortaya koy anlatr. Bak as anlamna da, kav
duu bu retiye gre zihnimizde ramayla ilgili edimleri ortaya koyan
ki kavramlarn kayna tek tek de zihin yetisi anlamna gelir. (Bk. AN
neylerdir. yi kavram bizde nce- LAYI)
sel olarak vardr ama, rtl bir bi
imde vardr, ona biz ancak tek tek K AYGANLIK (lat. ambiguitas;
deneylerle, iyilik deneyleriyle ula fr. ambigut; alm. Zweideutigke
rz. Kavramclk kavramlar adla it; ing. ambiguity). Bir szcn
ra indirgeyen adcla ve tmelleri ya da bir deyimin ift anlaml olu
nesnelerden bamsz sayan ger u. Yoruma ak olann zyaps.
 KAYGI

Yoruma el vermeyecek biimde o- iki tr huzursuzluk belirlemitir; bi

kanlaml olann zyaps. Kaygan rincisi tedirginlik ya da honutsuz
lk kavramnn varoluu felsefe luk kincisi kayg ya da sknt. Kay
de zel bir yeri vardr. Simone de g, ada felsefede ve ruhbilimde
B e a u v o irn belirttii gibi onu ok kullanlr oldu ve azok anlam
olma eksiklii diye anlamak ve deitirdi. O bugn daha ok im
samayla kartrmamak gerekir. diyle ilgili bir tedirginlii ve bir ile
Varoluun kaygan olmas, onun an riye al anlatmaktadr. Buna g
lamnn kesin ve belirgin olmamas re kayg zellikle imdiki zamann
dr, her an deiiyor olmasdr. Kay almas duygusuyla birlikte tam ta
ganlk varoluular arasnda en ok mna istemci bir anlamda gelecee
M erleau-Pontyde belirleyicidir, ulama ve hatta gelecei tasarla
hatta onun felsefesini kayganlk ma, hatta ilerleme duygusunu ier
felsefesi diye adlandrmak olasdr. mektedir. (BK. BUNALTI, KU
Buna gre insan hem dnen hem KU)
eyleyen, hem dnyadan kaan hem
dnyaya atlan bir varlktr. (Bk. KAYRA (lat. providentia; fr. pro-
VAROLUULUK) vidence; alm. Versehung; ing. pro-
v id en c e). T a n rnn y a ra tt
KAYGI (lat. unquietudo; fr. in dnyay ynetmesi. Tanrmn dn
quitude; alm. Unruhe, Unbeha- yay ngrd am alara doru
gen; ing. uneasiness, restlessness). ynlendirmesi. Tanr olaylarn ak
Korkulas bir durumun ortaya n yle bir biimde dzenler ki bu
kaca duygusuyla uranlan skn dzene gre yaratklar amalarn
t. Kesinliksizlik karsnda duyu gerekletirmi olurlar. Malebranc-
lan rahatszlk duygusu. Kayg ku he iki eit kayra belirliyordu: ev
kuya yakn bir duygudur, ancak rensel oluumu ya da ak belirle
kuku fikirlerle ilgiliyken kayg yen yasalarn ortaya koyduu ge
dorudan doruya gelecekle ilgili nel kayra ve mucizelerle ortaya
dir. Onu bunaltyla kartrmamak kan zel kayra. Kayra Tanrnn
gerekir, ancak onda bunaltya doru yaratt varlklara kendinden ver
bir eilim olduu da dorudur. Kay dii her eyi ierir. Aziz Matta n
g salam gerekeleri olmayan bir cirinde u szleri okuruz: Gkte
gvensizlik duygusudur, bu yanyla ki kular ne ekerler ne de bierler,
bulantdan ok daha hafiftir. Teri onlar gklerin babas besler. Dinci
mi ilk olarak Leibniz ngilizcedeki bak her oluumda bir kayra izi
uneasiness szcn karlamak grmeye eilimlidir. Epiktetos y
zere, bu szcn anlamn istem le der: Uzaktan bakldnda ka
li edimin belirleyici nedeni olarak dnlardan ayrt edilebilsinler diye
belirleyen Lockea yant verirken kayra erkeklerin enesine tyler
kullanmtr. Daha sonra Condillac koydu. Kayraya gvenenler dn-
318

yadaki her durumun kayrayla be
lirlendiini, eksiklikleri gllklerle
dengeleyenin de kayra olduunu
dnrler. Bir alman atasz yle zerine sahip olduu bilgi. Sartre-
der: Tanr bayat ekmek verdi mi
salam di de verir. Bir kap ka
pand m bir kap alr der Cer-
vantes de. Sadi, Bostan adl ya
ptnda yle yazar: Bana dileri
veren ekmek de verecektir. (Bk.
AINIM, TANRI, YAZGI)
K A ZA N IL IK (fr. mercanti-
lisme; alm. Merkantilismus; ing.
mercantilism). Her eyi kazanma
eilimine balayan gr. Ar ka mu. Bir d etkence zorlanmaks-
zan salamak zere ticaret yap
ma eilimi. Devletlerin gerek zen
ginliklerini deerli madenlerin var
lna balayan iktisat retisi. De
erli madenlerle ilgili ticaretin ok
byk boyutlara ulat XVII. ve
XVIII. yzyllarda Fransada Col-
bert ve Richelieu, ngilterede D.
Hume, spanyada Ortiz gl bir
devletin ancak zengin bir devlet ola
bileceini, bu zenginlii de ancak
deerli madenlerin salayabilecei
ni ne srdler. Bu durumda mal
satp karlnda altn ve gm al
mak, buna karlk altn ve gm
dememek iin mal almaktan ka
nmak kazanlann temel ilkesi ol
du. Ayrca kazanlar iyi bir ka
zancn ancak gl bir sanayi d
zeniyle salanabileceini bildiriyor
lard.
K EN D t N (fr. pour soi; alm.
fiir-sich-sein; ing. be ing fo r self).
Kendinde eye yani eyaya kart
KENDNDE
olarak bilin. Kendinde eye kar
t olarak kendi kendinin bilincine
sahip varlk. Bilinli varln kendi
da kendini bilinli olarak temellen
dirmek zere kendini yitiren ken
dinde. (Bk. KENDNDE)
KENDLNDENLK (fr. spon
tanit', alm . S p o n ta n e it t,
Selbstttigkeif, ing. spontaneity).
Grnr bir neden olmakszn ya
da hibir neden olmakszn kendi
kendine gerekleenin durum u.
Kendi kendinin etkeni olann duru
zn kendi kendine oluann duru
mu. Kendi kendinin etkeni olann
durumu. Maddi ya da manevi her
hangi bir etki olmadan kendince ey
lemde bulunann durumu. Kendili-
indenlii zgr eylemle kartr
mam ak gerekir, zgr olm ayan
kendiliinden eylemler de vardr,
bunlarn banda igdyle gerek
letirilen eylemler gelir. nsan i
gdsel olarak davrand zaman
elbette kendiliinden davranm
olur.
KENDNDE (fr. en soi; alm. An
sich; ing. in self). Kendi tesinde
ya da kendi dnda bir uzanm bu
lunmayan. Kantda bizim iine ya
ni olguya kart olarak bilgilerimiz
den ya da deneyden bamsz olan
(Noumenon). Varoluu felsefede,
zellikle Sartreda kendi iine ya
ni biline kart olarak eyann ni
telii. Kendindeyi kendiyleyle ya
ni kendi z gerei varolanla yani
319
 KENDNEKAPALILIK
Tanryla kartrm am ak gerekir.
Kendiyle (ir.par so), varolmak iin
kendi dnda herhangi bir eye ge
reksinimi olmayandr. Kant yle
der: N oum enon kavram yani
hibir zaman duyularn nesnesi ol
mayacak olan ve kendinde bir ey
olarak dnlmesi gerekenin kav
ram elikili deildir: duyumlar al
mann sezginin olas tek biimi ol
duunu kimse ileri sremez. Ama
gerekte bu olas Noumenon un ala
nna girebilmemiz iin kesinlikle
hibir olanamz yoktur ve olgu
lar alann evreleyen her ey bi
zim iin botur, bir baka deyile
zorunlu bir biimde bu alann d
na kan bir anlmz olsa da du yayla ilikilerini olabildiince ena-
yulur bilginin alan dnda bize nes
nelerin verilebilecei byle bir sez
gimiz kesinlikle yoktur. (Bk. KEN-
DN)
K E N D N EK A PA L ILIK (fr. au-
tism e\alm. Autismus; ing. autism).
Kesin bir iednklkle belirgin d
dnyadan kopm a durum u. D
dnyadan kopmayla belirgin ken
dine kapan. Bleulerin ortaya at
t ve benimsettii bu terim zel
likle izofrenlerin ruh durumunu
ortaya koymaktadr. Kendinekapal
kii tam anlamnda bir hcrede ya
ar gibidir, onun iin hcrenin d
yoktur ya da hi nemli deildir.
Kendinekapal kiinin youn bir i
yaam vardr, ona gereklikle ba
lar koparttran biraz da bu youn
i yaamdr. Bu i yaamda kii ar masyla ortaya kan bu uygulama
zular, bunalmlar, dleri, dlem ya kapal iktisat ad da verilir.
leriyle ili dldr, bunlar onun tm
320
gerekliini oluturur. Bu kii iin
d dnya bir bo grntler dn
yasdr, onun bu dnyayla hibir
alverii olmaz. Bu durum daki
hasta kaplar da tmyle kapat
m olduu iin, ayrca davranla
r da kolay kolay anlalr olmad
iin tmyle anlalamaz durumda
dr. Bleuler yle diyor: leri dere
ce izofrenlerin evreyle hibir ili
kisi yoktur, onlar yalnz kendileri
nin olan bir dnyada yaarlar. On
lar, deyim yerindeyse, gerekleti
ini dledikleri arzularyla ve kur
ban olduklarna inandklar d
manlklardan gelen skntlarla bu
dnyaya kapatlmlardr. D dn
za indirgeyerek snrlarlar. dn
yann greli ya da mutlak egemen
liiyle birlikte grlen bu gerek
likten kopuu kendinekapallk di
ye adlandryoruz. (Bk. ZOF
REN)
KEN D N EY ETM E (fr. autarcie;
alm. Autarkie; ing. autarky). Bir
toplumun ya da bir toplumsal top
luluun kendi kendine yetmesi du
rumu. Kendine (yun. autos) yet
me (yun. arkei) tketimde olduu
kadar retimde de ya greli ya da
kesin bir kendine kapanml zo
runlu klar. Kendineyetme duru
munda devletler dardan hibir
ey almazlar ve darya hibir ey
satmazlar. Bir toplumun ya da top
lumsal topluluun kendine kapan

KENDNN ANDIRMA (fr. au-
to-suggestion; alm. A utosugges
tion; ing. auto-suggestiori). Bilin
li ya da bilinsiz olarak kendini bir
fikrin doruluuna inandrma edi
mi. Bir fikri davranlarmza yn
verici ilke olarak benimseyiimiz.
Kendiniinandrma kiinin bir duru
mu gerekletirmek ya da amaca
ulaabilmek iin bir fikri doru di
ye benimsemesidir. Hemen hemen
her kiinin yaam boyunca sk sk
kulland bu yntem eitimde ve
nhhekimliinde olduka etkin bir
yntemdir.
KESKL (fr. discontinu; alm.
unstetig; ing. discontinuous). Ara
lksz srer durumda olmayan. Ke
sintili ya da aralkl bir yap gste
ren. Ayr ayr elerden kurulmu
olan. (Bk. KESKSZ)
KESKSZ (fr. contiru; alm.
stetig; ing. continuous). Ayr ayr
elerden kurulmu olmayan. S
rerlii olan. Zamanda ya da uzam
da blnm ya da paralanm ol ru ynelen dorularn durumu. Ay
mayan. (Bk. KESKL)
KESNLK (lat. certitudo; fr.
certutide; alm. Gewissheit; ing.
certitude). Kuku gerektirmeyecek
biimde belirgin olann durumu.
Kuku gerektirmeyecek kadar ak
bir yarg karsndaki ruh durumu.
Zihnin hibir yanlma korkusuna
dmeden bir yargy benimseyii.
Kesin olan, varl kukugtrmez
olandr, dncede salam daya
nak saylabilir olandr. Gvenilir
[KISIRDNG
o lan la kesin olan b irb irin d en
ayrmak gerekir. Gvenilir daha
ok kiiler iin kullanlr (gvenilir
bir dost), kesin bilgiyle ilgilidir
(Haann Ankaradan dnmedii
kesin). Kesini apakla da ka
rtrmamak gerekir. Kesin olan,
zellikle sonularla, kantlarla, gs
termelerle ilgilidir; oysa bir ilke apa
k olabilir yani hibir kukuyu
gerektirmeyecek biimde kendini
ortaya koyabilir. Kesin olan, insan
da mutuluk ya da esenlik duygusu
uyandrr. Kesinlie ulatmz za
man insan ruhunun duyabilecei en
byk sevinlerden birini duyarz
der Pasteur. Bununla birlikte kesin
lik kiisel deildir. Gene de kesini
kesin diye belirleyen bireyin ken
disidir. (Bk. APAIKLIK)
KESME (fr. convergence; alm.
K onvengenz, Zusam m enlaufen;
ing. convergency|). ki ya da daha
ok izginin bir noktada buluma
s. Ayn noktada son bulan doru
larn durumu. Tek bir noktaya do
n sonuca ya da ayn amaca yne
lenlerin durumu.
KISIRDNG (fr. erle vicieux,
diallle; alm. Zirkelbeweis, Dial-
lele; ing. vicious circle). Verimsiz
dnce dizgesi. inden klmaz
durum. Bir Ay ancak kendisiyle
belirlenebilen bir B yle gsterme.
Ayn istenmeyen sonucu getiren
e y lem lerin s re k li o la ra k
yinelenmesi. Ksrdngde bilgiler
kapal bir dzen oluturur, bu d
321
 KISKANLIK

zende bir bilgi bryle kantlanr, oymak iin planlar yapmaya bala
buna gre gerek anlamda belirle yabilir ve bu tasarsn gerekleti
me hibir zaman gereklemez. rebilir. Yetikin kiiler ok rtl ya
da belirsiz biimlerde iddetli ks
K ISK A N L IK (fr. jalousie; alm. kanlk duygulan yaarlar, ancak
Eifersucht; ing. jealousy). Kendisi onlarda ocuksu tepkilerin grl
iin istemeyi balca ama durumu d pek olmaz. Baz yazarlara g
na getirme eilimi. Bir kiinin sa re kskanlk insann znde var
lad bir yarardan rahatsz olma dr ve doutandr. Her insan, ne
yatknl. Bir eye tek bana sa kadar kendine egemen de olsa, buna
hip olma tutkusu. Ar lde du gre kskanlk duygusunu sama
yulan sahip olma duygusu. Sevi bularak altetmi de olsa belli du
len eyin bir bakasnn olmas kor rumlarda kskanlktan kendini ala
kusu. LaRochefoucauld Kskan mayacaktr. Linton bunun kantn
lkta aktan ok zsevgisi vardr Markiz adalarnda grlen u ol
der. Buna gre kskanl sahip guda bulur: tam anlamnda cinsel
olunmak istenilen nesnenin dee zgrln yaand, kim senin
rinden ok bizim o nesneye ykle kimseyi kimseden kskanmad bu
diimiz duyguyla ya da verdiimiz adalarda yerliler sarho olduklar
anlamla aklamak gerekir. Kabil zaman yani istemli denetimleri azal
karma diye de adlandrlan ks d ya da ortadan kalkt zaman
kanlk insann en eski duygularn k sk an lk d u y g u larn o rtay a
dan biridir. Tevratda anlatldna dkerler. O. Klineberg gibi ruhbi
gre Adem ile Havvann byk o limcilerse, tersine, bu duygunun
lu Kabil iftiydi, topraktan sala kltr kkenli olduunu sylerler
d rnleri Tanrya sundu. Kar ve gerek anlamda yetkin bir bilin
dei Habil de oband, o da koyun- ce ulam bir bireyin, bir baka
larn Tanrya sundu. Tanr Habilin deyile tam anlamnda kiilikli bir
sunduklaryla ilgilendi. Kabilinki- bireyin bylesi bir duygudan uzak
lerle hi ilgilenmedi. Bu durum Ka- kalacan sylerler. Her ne olursa
bilin kskanlkla Habili ldrme olsun kskanlk duygusu insana
sine yol at. Kskanlk duygusu bountu veren ve ok zaman ussal
sahip olunan ya da sahip olunmak aklam alara gtrlem eyen bir
istenilen bir eyden yoksun kalma duygudur. / La R ochefoucauld:
korkusuyla belirgin son derece s Kskanlk her zaman akla doar
knt verici bir duygudur. ocuk ama her zaman akla lm ez. /
iin sevgili anneye yakn duran her Mme de la Fayette: Akn henz
kii bir kskanlk konusu ya da ne kendini aklamad bir yrekte
denidir (Oidipus karma). Bu kskanln getirdii karklk an
duygu ocuu iddete yneltebilir: latlr gibi deildir. Ak olduu
ocuk kk kardeinin gzlerini
322 mu bana yalnzca kskanlk duyur

du. nsan iyiden iyiye aksa ne
densiz kskanr. / Mme Deshou-
lteres: B ir para kskanlk uyan
drr - Uyuyakalm mutlu ak.
(Bk. AK)
K N K LER OKULU. Sokratesin
lmnden sonra kurulmu olan ve
azok onun yntemini izledii iin
Sokratesi okullar diye adlandr
lan okullardan biri. Kinikler okulu
belki de Sokratesi okullarn en
nemlisidir. Bu okul Atinann va
rolarndan Kynosargesde (yun.
kpek antmezar anlamnda) ku
rulmutur. Okulun kurucusu An-
tisthenes K ynosarges gym nasi-
onunda uzun sre dersler vermi
tir, retisi ve okulu da bu yzden
bu adla anlm tr (yun. kurikos
kpeksi demektir). Okulun bu
adla anlmasnn bir nedeni de Si-
noplu Diogenesin yaad sefil
koullar nedeniyle Kpek (yun.
kuon) diye adlandrlm olmas ola
bilir. nce sofist Gorgiasn sonra
Sokratesin mezi olan Antisthe-
nese gre en yce iyi erdemdir.
Erdemin bilgisine bilimle ya da di
yalektikle ulaam ayz. Erdem in
kayna dncede deil yaamda K P L K (lat. modalitas; fr. m o
dr. nsana mutluluk verecek tek
ey erdemli yaaytr. nsan tut
kularn altedebilecei, gereksinme
leri nemsemeyebilecei zaman in
sandr. Bu da dnyadan uzakla
makla, tanrsala yaklamaya al
makla gerekleir. nsan aclarda,
glklerde, yorgunluklarda insan
lar. Bilge kii yanlgnn ve gna
hn uramad kiidir. Antisthe-
KPLK
nese gre en byk bilge Herak-
lesdir, nk sonuna kadar istemli
ve sonuna kadar zgrdr. Antist-
henesin balca mezi Sinoplu
Diogenesdir. Diogenes, skendere
ya da gerek adyla Aleksandrosa
Glge etme baka iyilik istemem
deyiiyle nldr. Diogenes g
rlerinden ok dnyadan el etek
ekm eye d ay a n an y a a y y la
tannmtr. Kinik ya da kpek
si sfatna yaayyla en ok yak
lam olan odur.
K P (lat. modus; fr. m ode; alm.
Modus, Schlussmodus', ing. mode,
mood). Bir znenin ya da bir tzn
belirlenimi. Bir varln varolu bi
imi. Bir varln eylemde bulun
ma biimi. Tasmda nitelie ve ni
celie gre nermelerin ald bi
im (tmel olumlu: A; tmel olum
suz: E; tikel olmlu: I; tikel olum
suz: O). Tasmda dnce kalpla
r. Bu kalplar on dokuz tanedir: Bar
bara, Celarentvb. Spinozada kip,
nitelike kart olarak yani tzn z
o lan eye k art o lara k tzn
davurumudur.
dalit', alm. Modalitt; ing. mo-
dality). Bir varln biimler alma
zellii. Bir varln zel biimi.
Kantda yarg biimlerinden ve zih
nin kategorilerinden biri. K antda
kiplik yarglar, sorunlu (olasyla
ilgili), savl (olanla ilgili) ve zorun
lu (kesin olanla ilgili) olmak zere
eittir. Yamur yaarsa evde
kalacam dediim zaman bir so
323
 K

runlu yarg ortaya koymu olurum; Bu yzden J. C hevalier Birey

bu yarg her zaman olas yla ilgili amacn kendinde tar, kiinin ken
dir. Yamur yayor dediim za dini aan amalar vardr der. Ona
man bir savl yarg ya da bir varo gre Kiinin z, bireyinkinin ter
lu yargs ortaya koymu olurum; sine, ben deildir, bakasdr. n
bu yarg her zaman olanla ilgilidir. san kiilii en byk geliimini ya-
Su yz derecede kaynar dediim rargzetm ez bir akla bakasna
zaman bir yasay dlatran zorunlu balanarak ve bakasna vererek
bir yarg ortaya koymu olurum, gerekletirir. Bu erevede insan
bu yarg da her zaman kesin olanla hem kendinin hem bakasnn ya
ilgilidir. K antda kiplik kavramlar ratcs olarak anlalr, gerek in
da unlardr: olaslk-olmazlk; va- san ilikisi kiiden kiiye ilikidir,
ro lu -v a ro lm a y ; zorunluluk- bu ilikide insan toplumunun yce
olumsallk. Grld gibi Kantda deerleri anlanr ve yce amala
eit yargya anln kavram r gerekleir. Kii olmak biraz da
karlk olmaktadr. insann bakasna kavumak zere
kendinden kmasdr. Bu yzden
K (lat. persona; fr. personne; her kii baka kiilerin varettii in
alm. Person\ ing. persori). Kendi sani ortamn bir yesidir. (Bk. B
bilincinde olmakla kendi kendisinin REY, NSAN, KLK)
sorumlusu olan varlk. zgl ola
rak insan deerleriyle donanm bi K L K (lat. personalitas', fr.
rey. Baka insanlara belli bir insani personnalit', alm. Persnlichkeif,
ama erevesinde yetkin bir bilin ing. personality). K iinin varlk
le balanm insan. Birey herhangi zellii. Kiinin kendini bir ben ola
bir trn bir yesidir, kii insan t rak ortaya koymasn salayan et
rnn yetkin ve bilinli bir yesi kinliklerin btn. Kendini zgr
dir. Kii olmak hem kendi znel etkinlik olarak alglayan bilinli bi
zelliklerini hem de insan olmann reysellik. Kii belli bir bilinlilii
nesnel koullarn kendinde tayan ortaya koyarken kiilik zellikle
bir bilince sahip olmakla olasdr. yetkin insani edimleri ve ona bal
Bu yzden her kii kendini yaam olarak gerekleen saygnl d
da etkin klan zgr seileriyle ya ndrr. N. L. Munn yle der:
da zgr edimleriyle dikkati eker. Kiilik bir bireyde yaplarn, onun
Kii zgrlk iinde kendini vare- davran biimlerinin, ilgilerinin, tu
der ya da gelitirir ve kendini ge tumlarnn, yeteneklerinin ve yat
litirdike zgrln gelitirir. knlklarnn en belirgin btnleme
Her kii bir toplumsal varlktr ve si olarak tanmlanabilir. Belirgin
bir toplulukta ortak bir lkye ka btnleme derken iki eyi belirt
tlan ve bu lky gelitirmeye ve mek istiyoruz. lkin birey bakala
gerekletirmeye alan insandr. rndan kiiliiyle seilir ve ayrlr.
324
 KLK

kincisi kiilik terimi bireyin ve dav znellemi bireyselliktir. Herhan

rannn grnmlerini ierir, bun gi bir insan bireyi kendisini br
lar azok srekli diye dnlen benzerlerine balayan ortak yetiler
eylerdir. Birey gerilim durumlarn le, ortak davran biimleriyle be
da genellikle dinginse, ara sra par lirgindir. Bir birey kendi yaam de
lyorsa, onun kiiliinin belirleye neyleri iinde kendi zelliklerini ka
ni dinginliktir, kzgnlk deildir. zandka kiileir, buna gre ken
Her kiilik kendi zellikleri ere dini baka insanlar arasnda toplum-
vesinde bir etki gc ortaya koyar sal-tarihsel bir varlk olarak kavra
ve somut bir biimde saptanmas maya balar, belli bir dnya gr
ya da apak gsterilmesi olanak ne balanr, kendi bak alar
sz bir ekim gc oluturur. Bu oluur. Bu yzden kiilii bilinli bi
yetkinlik dorudan doruya ne ze reysellik diye de tanmlayabiliriz.
kaya, ne kaltma, hatta ne evreye Scheldonun tanm bu konuda belki
ve ne de eitime balanabilir, ama de en uyarl tanmdr: Kiilik, bi
onlarn herbiriyle ayr ayr ilgilidir. reyin tanmayla, duymayla, eylem
O daha ok bakalarnn bizimle il le, ruhsallkla ve oluumla ilgili zel
gili dncelerinde ve duygularn liklerinin etkin kuruluudur. A. Po-
da parldar, bizimle ilgili deerlen rot ve Th. Kemmererin tanm da
dirmelerinde kendini gsterir. M. olduka kapsaycdr: Kiilik, bir
Proust yle der: Bizim toplum bireyin zihinsel yapsna o bireye
sal kiiliimiz bakalarnn dn zel grnm n kazandrm ak
cesinin bir yaratsdr. Kiilik her zere katlan tm elerin bilei
kiide kendine zg olanla baka midir. Kiilemi birey bir biin
syla ortak olann birbiriyle btn ve zgrlk etkinlii ortaya koyar.
letii noktada kendini gsterir. Normal bir kiiliin balca nitelik
Guthrie, kiilii duraan ve dei leri birliklilik, canllk, bilinlilik,
ime direnli toplumsal nemdeki evreye uyarllktr. Bylelikle kii
alkanlklar dizgesi diye tanmlar. leme her zaman yalnzca bireyse
Kiiliin bir alkanlklar dizgesi ol lin snrlarnda kalmaz, toplumsala
duu kesindir ama onun duraan da ular, hemen her yerde kiilikli
ve deiime direnli olduu tart toplumsal davranlar grrz. Ne
labilir. Her kiinin bilinci ayr zel var ki toplumsal kiilik bireysel ki
likler tadndan her kiiliin zel iliklerin bir bilekesi olduundan
likleri de baka baka olacaktr, bu sorun gene her zaman kiiliin bi
zelliklerin neler olabilecei kiilik reysel dzeyde aratrlmasna in-
testleriyle ortaya konulabilmekte- dirgenecektir. Bu erevede Adler
dir. Bilgi, zeka ve yatknlk testle drt tip kiilik belirlemitir. Birinci
rinden ayr olarak kiilik testleri ki kmedekiler topluma ya da yaa
iliin duygusal dnsel zellikle ma iyi uyarlanm kiiliklerdir,
rini gsterirler. Buna gre kiilik bunlar herhangi bir stnlk gs
325
 KLKLK

terisi iinde deillerdir ve kimseye suna dayanyordu. Kiilikilik in

bask yapmay dnmezler. So san bireyinin kiiliine byk nem
runlarn zerken kendi yararlan verir, onu her trl toplumsal ve
kadar toplumun ya da bakalarnn iktisadi deerin stnde tutar, her
yararlann da dnrler. kinci k- eyden nce insan saygsn gerek
medekiler egemen tipi oluturur tirir. Kiilikilik daha sonra Emma
lar, denetimi her zaman ellerinde bu nuel M ouniernin 1947de yaym
lundurmak isterler. Bakalann de lad Qu estce que le personnalis
ersiz grmek bu kiilerde zyap m e? (Kiilikilik nedir?) adl yap
zelliklerinin banda gelir. Kendi tnda geni ereveli bir reti du
leri toplumda dzeylerini ykselte rumuna geldi. Mounier, insan top
mediklerinden btn zenlerini ba lumsal birlie kavutuka kiiliini
kalarn kltmek iin gsterirler. kazanr diye dnyordu. yle
Aalkduygusunun yolat bu diyordu: nsan kiisinin kendisini
ykseklikduygusu bakalarnda gelitiren maddi gerekler ve ortak
aalkduygular oluturmak gibi aygtlar zerindeki nceliini be
bir uygunsuzluu getirir. nc nimseyen her retiyi ve her uy
km edekiler alc bireylerdir, garl kiiliki diye adlandryo
bunlar martlm insanlar olarak rum. Bu sol grl hristiyan fi
her gzel eyi ya da her yararly lozofu nsan kendini verdike ken
emek vermeden kendilerinin klma dini kazanr diye dnyordu.
ya bakarlar. Vermeyi dnmeden Bylece kiilikilik kiinin toplum
hep almaya alrlar. Drdnc k da gerek ykmlln ngrr.
medekiler ykmlenmekten ka M ounierye gre birey toplum
an tiplerdir, herhangi bir karar al iindir ve toplum kii iindir. Ki
m ak istemeden, herhangi bir ey ilikilik kiinin uyann ve top
lemde bulunmadan yaadklar iin lumsal dzeyde tam bir zgrlk
yanl da yapmazlar. (Bk. NSAN, iinde kendini ykmleyiini ng
K, KLKLK, TOPLUM) rr. (Bk.K, KLK)

K L K L K (fr. personnalis KLAN (fr. elan', alm. Sippe\ ing.

me', aim. Personalismus; ing. per
sonalism). Kiilii en yce belirle
yici sayan reti. Kiilii mutlak de
er durumuna getiren ahlak ve top
lum retisi. Kiilikiliki ilk kul
lanan Renouvier oldu. Renouvier
bu terimi hemen hemen bireycilik
le eanlaml olarak kullanyordu.
Onun kiilikilii tam anlamnda
bilinli ve istemli bir kiilik duygu
326
elan). Birka aileden oluan ancak
tek bir aile gibi dayank bir btn
oluturan toplumsal topluluk. Klan,
z anlamnda, skoyada ve rlan
dada eitli ailelerin bir araya gel
mesinden oluan boydur. Daha son
ra klan geni erevede bir ara
ya gelen ve daha ok tanm a ve hay
vancla dayal ilkel bir retim d
zeni uygulayan tm toplumsal top

luluklar iin kullanlmtr. Klanda
belirleyici zellik iten evliliin ya
sak olmasdr. Boydan daha kk
olan klanda siyasal birlii totem
salar. (Bk. TOTEM)
K L A S K L K (fr. classicism e;
alm. Klassizismus; ing. classicism).
XVII. yzylda ortaya kan ve ev
rensel gereki eilimleriyle belli
olan sanat anlay. Klasiklik rne-
sans deerleri iinde mayaland ve
geliti. Rnesans dediimiz o b
yk atlm ve geliim dnemi sa
natta esiz bir yetkinlii ortaya ko
yarken felsefede daha ok bir ge
i dnemi zellii gsteriyordu.
Klasiklik XVII. yzylda zellikle
edebiyatta byk bir atlm oldu.
nceki yzyllarn daha ok ssle
mecilikle belirgin barok deerlerin
den szlen klasiklik, Descartes
usuluunun da etkisiyle yava ya
va insan deerlerinin evrensel er
evede aranmas ve irdelenmesi ola
rak kendini gsterdi. F ransada
C orneille, R acine, M olire, La
Rochefoucauld gibi yazarlar kendi
toplumlannn zelliklerini yanstan
yaptlar ortaya koyarken insann ne
olup ne olmadn evrensel ere
vede enine boyuna tarttlar. Kla
siklik bir akm olmaktan ok bir be
eni ortakln, bir bak birliini likle fransz rn sayar ve ne
duyuruyordu ve her eyden nce
insann abartlm duygusallklarn
dan uzak bir biimde kkten ara
trlm asn ngryordu. Fransz tir diye dnr. Ona gre yaban
klasiklii bu zellikleriyle tm dnya
yazarlarn etkiledi hatta byledi.
Bu yzden Fransada XVII. yz
KLASKLK
yl, zellikle ikinci yans dnle
rek Byk yzyl diye adlandrlr.
Bu yzden bu yzyl biraz da Fran
sann kltr plannda Avrupaya
egemen olduu yzyldr. Louis
X IVn saltanatyla (1643-1715)
belirgin olan bu dnemde toplum
sal yaam mutlakynetimin kesin
belirleyicilii akndadr. Saray gide
rek bir kltr merkezi olurken kl
tr yuvalan olan salonlar nemle
rini yitirmeye balarlar. Dzenin ye
ni sekin insan tipi duygusal olmak
tan nce ussal, her anlam da d
nceli, her zaman ll, her du
rumda ciddi ama canayakn insan
tipidir. Artk soyluluk unvan olmak
tan kiilik zellii olmaya doru git
mektedir. Bu yeni sekin insan tipi
tm insan sorunlarn enine boyu
na tartan ngrl kiidir. Se
kinlerden biri de Louis XIVdr,
yetkisini hibir zaman sanat yn
lendirmekte kullanmaz, sevmedii
sanatlara kar tutum almay hi
bir zaman dnmez. E. Henriotya
gre klasik edebiyat mantksaldr,
ussaldr, dzen ve zgrlk kayg
s tar, buna gre bujuva snf
incelikten uzaklamakszn tartma
ruhunu, byklk ruhunu, yetke
saygsn klasiklikte bir araya ge
tirmitir. Andr Gide klasiklii zel
Shakespeare ne Michelangelo ne
B eethoven ne D ostoyevski ne
Rembrandt hatta ne Dante klasik
clardan ancak Goethe klasik ola
bilir. (Goethe klasii salkl duy-
gucuyu hastalkl sayyordu.) Gi
KLNAMEN

dein tanmna gre klasiklik enaz Coysevox gibi yontu sanatlar;

syleyip enok anlatma sanatdr. Lebrun, Mignard, Nicolas Poussin,
Evrensel gerekilik diye adlan Claude Gele gibi ressamlar klasik
drabileceimiz klasiklik her eyden beeninin yaratclar oldular. Ta
nce tekte evrenseli yanstan bir ba d tm barok zelliklere karn
k biimidir. Sainte-Beuve klasik Shakespearei ngilterenin en b
yazar insan ruhunu zenginleti yk klasik yazar saymak doru
ren yazar diye tanmlar. Bu zel olur. ngilterede Addison ve Pope
likleriyle klasiklik kendinden sonra klasik anlayn srdrcleri oldu
doacak olan duyguculukla kart lar. Alman edebiyatnda Sturm und
lar. Tieghem Klasik anlay ze Drang akmnn ortaya kma ka
li genelden karmaya bakyordu, dar klasik deerler byk lde
duygucu anlay geneli zelden belirleyici oldu. Klasiklik br sa
karmaya bakar der. Klasik iin b natlarda da kendini gsterdi, zel
tn insan, duygucu iin insan bire likle resimde ve yontuda klasik ei
yi yani tek kii nemlidir. Klasiklik lim ok deerli rnlerin ortaya k
daha ok en gzel orta fikrine da masna yol at. Mzikte klasiklik
yanr, bu yanyla yunan dnce J.S. Bachn ardndan gelen verimli
sini dndrr: onda her ey l dnem de k en d in i g ste rd i ve
l, lml ve insan boyundadr. Haydn, Mozart, Beethoven gibi b
Klasikler genellikle d dnyann yk ustalarn adyla anld. (Bk.
elerine ykledikleri boyutlarda DUYGUCULUK, GEREKLK)
ok ll grnrler. Onlar bu
nesnelerin ya da bu olgularn in K LN A M EN (yun. sz.). Epi-
sanla belli bir oranda uyumasn kuros felsefesinde kendiliinden
isterler, insan ki onlarn edebi et sapma. Klinamen sayesinde atom
kinliklerinin balca konusudur lar, bolukta derken, doru izgi
(Tieghem). Buna karlk duygucu zerinde yol almaktan karak bir-
snrszda, sonsuzda, belirsizde, b birleriyle karrlar ya da basite
yklyle insan aann grkemin arprlar, bu arpm adan yeni
de sanatn oluturmaya bakacak nesneler oluur. nsan ruhunu olu
tr. Duyguculuk hemen her zaman turan ince atomlarn sapmalaryla
bir ama duygusuyla belirgindir. da insan zgrl gerekleir. Bu
Almak ho deil, kendini aa na gre klinamen zgr seiin de
da duymak skntl i der Hugo. ilkesidir.
Yalnz edebiyata deil, mimarln,
resmin ve yontunun geliiminde de K O M PLEKS. Bk. KARMAIK.
klasik anlayn byk katks var
dr. Claude Perrault, Franois Man- KO M N ZM (fr. communisme;
sart, Jules Harduin-M ansart gibi alm. Kommunismus; ing. commu-
mimarlar; Pierre Puget, Girerdon, nism). Ortak mlkiyete dayanan

ynetim biimi. retim aralarnn
topluma ait olduu siyasal ve top
lumsal dzen. Komnizm her ey
den nce iktisadi bir retidir, bu
nun yannda bilimsel verilere gre
yeni bir toplum dzenlemesi ng
ren bir siyaset anlaydr. Kom
nist toplum zel mlkiyetin bulun
mad, mlkiyetin birlemi birey
lere, tm topluma ait olduu snf
sz bir toplum olarak dnlr.
Marx ve Engels yle der: Kom
nizmi belirleyen ey genel olarak
mlkiyetin kaldrlmas deil bur
juva mlkiyetinin kaldrlmasdr.
Ortak mlkiyete dayal olan ve zel
mlkiyeti dlayan, bylece birey
sellii toplumsallkla belirleyen ko
mnizm gelecekteki insan tasarla
yan bir insanclk olarak belirir. Bir
ok batl yazar komnizmin kke
nini Platonun kurgusal devlet an
laynda bulursa da, P latonun
devleti tam anlamnda snflam
bir devlet olmakla oligarik bir d
zen gsterir. Gene de Platonun
devletinde en azndan komnizmin
se z g isin e u lam ak o la sd r
denilebilir. Platonun, Thomas Mo-
ru sun, Saint-Sim onun, Fourri-
rernin retileri komnizmi duyur-
sa da komnist dzeni dorudan
doruya gsterm ez. Komnizm
Karl M arxin ve Friedrich En-
gelsin birlikte kaleme aldklar Ko
mnist p a rti bildirisi'nde (1848)
anlatmn bulur. Buna gre kom
nizm ykselen ii snfnn kmek drdmz bu evrede retilen mal
te olan sermayeci dzen iinde s
nf savamna dayal ama snfsz celiine ve niteliine gre gerek
bir toplum dzeni ngren dn
KOMNZM
ce ve eylemlerinde yaama geiri
lecektir. retim aralarnn ortak
latrlmasna dayanan yeni bir re
tim dzeni ve buna bal yeni bir
kltr dzeni amalayan komnizm
ancak devletin proletarya tarafn
dan ele geirilmesiyle ve buna gre
proletarya diktatrlnn kurul
masyla gerekleecektir. Uygula
mac maddeciler iin yani kom
nistler iin varolan dnyay devrim
le gelitirmek, varolan eyleri uy
gulama dzeyinde sezmek ve d
ntrm ek s zk o n u su d u r der
Marx. Engels de yle der: Ko
mnizm proletaryann kurtulu ko
ullarnn retimidir. Marx kom
nist dzeni insanlk evriminin son
aamas olarak grmez: Kom
nizm yakn gelecein zorunlu bii
mi ve gl ilkesidir. Ama byle ol
makla insanlk evriminin sonu de
ildir, insan toplumunun bir bii
midir. Ancak Marx 1891 de'ya
y m lan an G otha p ro g ra m n n
eletirisi'nde komnizmi insan top
lumunun son biimi gibi grme ei
limi gsterir ve dsel bir tablo i
zer. Buna gre komnist toplumun
birinci evresi yle olacaktr: Ser
mayeci toplumla komnist toplum
arasnda birinciden kinciye doru
devrimci dnm evresi yer alr.
Buna siyasal bir geit dnemi kar
lk olacak, bu dnemde devlet
proletarya diktatrlnn devleti
olacaktr. Sosyalizm diye adlan
larn datm salanan emein ni
leecek, bylece her kii retim
329
 KONUT

glerinin geliimine etkin olarak Kantda kiplik kategorisine bal a

katlm olacaktr. kinci ve sonun priori nerme vardr. 1. Dene
cu evre bu proletarya diktatrl yin biimsel koullaryla uyarl olan
evresini izleyecektir. Bu evrede i olasdr (sezgi ve kavramlarla ilgi
blm kaldrlacak, bylece birey li olarak), 2. Deneyin (yani duyu
lerin bamll giderilecektir, in mun) koullarna bal olan ger-
sanlar yaamlarn srdrmek iin ektir. 3. Gerekle balants de
u ya da bu ii gnlszce yap neyin genel koullaryla belirlenmi
mak zorunda kalmayacaklardr. Ka olan zorunludur (zorunlu olarak
fa emeiyle el emei arasndaki ay vardr). [Bk. BELT]
rmn giderildii bu evrede ortak a
lmann salad verim insan ya K O R K U (yun. phobos; fr. peur,
amna g katacak, bu arada ser crainte; alm. Furcht; ing. fear). Bir
mayecilikten kalan son izler temiz tehlikenin ngrlmesiyle balayan
lenecek, tm insanlar yaam hep heyecan. Yakn bir tehlikenin su
birlikte srdrecek, gelitirecek ve numuyla belirgin heyecan. Basit
denetleyecektir. Bu snfszlam anlamnda korku her kiinin olacak
toplumda artk proletarya diktatr ya da olabilecek olumsuz bir du
l diye bir ey yoktur, herkes rum karsnda kendi varln t
yetenei kadar, herkese gereksini myle ya da bir lde tehlikeye
mi kadar forml geerli olacak dm grerek urad ktlk
tr. (Bk. SOSYALZM) duygusudur. Korku genellikle bir
denbire balar ve ar bir d
K O N U T (lat. postulatum\ ir.pos gsterir: etkenin ortadan kalkmas
tulat', alm. Postulat, ing. postula- (yanlma, tehlikenin nlenmesi, teh
te). Apak ve kantlanr olmamak didin son bulmas vb.) korku duy
la birlikte doru diye benimsenen gusunu birdenbire siler. Korkunun
nerme. Belit kadar apak olma d gstermesi korkutucu etke
yan, doruluu kantlanamamakla ne allmasndan ya da onun bi-
birlikte yanll da gsterilemeyen, linlendirilmesindendir. Bazen kor
ayrca kart usa aykr den, gs kutucu etken varln srdrse de
termelerde ilk ilke ya da k nok korku duygusu kalkar, yerini kay
tas olarak alman nerme. Uygula gl bir bekleyie brakr. Korku duy
mal usun konutlar: Kant ahlak ya gusu hastalklla yatkn olduu iin
sas iin zorunlu konut belirer, korkulmas gereken bir duygudur.
bunlar zgrlk, ruhun lmsz Eski pagan ahlaklar, zellikle Epi-
l ve Tanrnn varl konudan kuros ve Stoa ahlaklar korkuyu,
dr. Bu dorulanam az konutlar zellikle lm korkusunu kkten
devin ve Yce yinin gerek mahkum ederler. Korkmama, zel
lemesi iin zorunlu dayanaklardr. likle lmden korkmama fikri Mon-
D eneysel dncenin konutlar: taigne dncesinde de nemli bir
330

yer tutar. Bu filozoflara gre kor
kulacak tek ey korkunun kendisi
dir. Gene de korku her insann ya
amnda belli bir yer tutar. Cervan-
tes Korkunun kocaman gzleri
vardr der. Her ne olursa olsun,
M. Bedel gibi, korkuyu istemin bir
tepkisi olarak dnmek gerekir.
Korkuda istem zlr, bilin bu
lankla urar, yle ki bilinte kor
ku nesnesi bile belirginliini yitirir.
Retzin dedii gibi Korkuda karar
vermekten ok incelemenin geer
li olmas doaldr. Ne var ki kor
kuyla yaplan inceleme de ussal ge
erlilii belirgin olmayan bir ince
leme olacaktr. Ancak korkuyu zo
runlu bir yaam deneyi olarak gr
mek ve yrekliliklerin gemi kor
kularla elde edilmi olabileceini
dnmek olasdr. Ferdinando Ga-
liani yle der: Yreklilik byk
bir korkunun sonucudur. Gerek
te bir lm korkusuna kapldmz
zaman bacamzn kesilmesine y
reklilikle izin veririz. Korkunun
hastalkl bir biimi olan fobi (fr.
phobie; alm. Phobie; ing. phobia)
baz belli durumlar karsnda du
yulan bunalt duygusudur. Mantk
sal temeli olmayan bu takntl duy
gu eitli nesnelere ynelik olabilir,
buna gre deiik adlar alr. Alan-
korkusu (fr. agoraphobie) geni
alanlarn verdii korkudur. Kapa-
lyerkorkusu (fr. claustrophobie)
mezarlk, otobs gibi kapal yerler
de duyulan korkudur. Ykseklik-
korkusu ya da yksekyerkorkusu
(fr. acropolophobie) ykseklere
kldka, rnein yksek bir evin
KORKU
damnda ya da uakta duyulan kor
kudur. Hastalkla, ldrmayla, de
nizle, frtnayla, hayvanlarla, eitli
nesnelerle (13 says gibi) ilgili e
itli hastalkl korkular vardr. / C.
Mlinand: En basit biimlerinde
korku ilksel bir davran ortaya ko
yar: kamak. Korku hibir engelle
karlamadan gerekletiyse her
ey olaan dzeninde olup geer:
tehlikenin grlmesi, ka ve du
rulma. (...) Ka olanaksz oldu
u zaman onun yerini alacak olan
bir baka davran vardr: bzl
me. Kii o zaman saklanr, yuvas
na giren tavan gibi gizlenir. Kor
kan ocuk ban araflarn altna
sokar. Her durum da korku titre
meyle bazen pek ak, pek gr
nr biimdedir: bacaklar tir tir tit
rer, eller sallanr durur, beden bir
gider bir gelir, titreme bazen pek
lldr, yalnzca eylemlerde tu
tarlln yitimiyle belirginflir: o za
m an kii incelikli bir davran
gerekletiremez. (...) O (korku)
kanlmazn ak b eklen ii'dir,
kanlmazdan belli bir mutsuzlu
u deil bizim kaamayacamz bir
mutsuzluu anlamak gerekir. Ya
placak hibir ey olmad zaman
korku bountuya dnr. (...)
Bountu elbette korkunun en acl
biimidir; gerek bir ikencedir. Bu,
hibir yararl tepkinin, zellikle hi
bir kan olas olmamasndandr.
/ J.R Richter: Psrk tehlike gel
meden nce korkar, yrekli tehli
ke getikten sonra korkar. / s
panyol atasz: Korku ve ak ay
n k a p ta n y iy e m e z le r. / A.
 KOUL
Daudet: Kahramanlar hi korkma-
salard onur nerede kalrd? / G.
von Le Fort: Korku yreklilikten
daha derin bir eydir. / Cline: Her
zaman insanlardan, yalnz insanlar
dan korkmal. / C. de Retz: Kor
ku tutkularn iinde yargy en ok
zayflatandr. / H. Calet: Ben sz
c k lerd en korkm uyorum , sz
ckler benden korkuyorlar.
K O U L (lat. conditio\ fr. condi
tion; alm. Voraussetzung, Bedin-
gung\ ing. condition). Bir canl
varln iinde bulunduu durum.
Bir baka durumun gerekleebil
mesi iin varolmas gereken du
rum. Bir baka durumu olanakl k
lan durum. Bir eyin varolu bii
mi. nsann dnyadaki ya da top
lumdaki durumu. Varsaymsal ili
ki durumu (A doruysa, B de do
rudur; B yanlsa A da yanltr).
KO U LLA N M A M I (fr. incon
ditionn', alm. Unbedingt; ing. un-
conditional, unconditioned). Hi
bir koul altn d a bulunm ayan.
K antda us koullanmam diye
nitelendirilir, buna karlk anlk
koullann tr. Anln koullan dinde ve bakalarnda bir ara de
ml deneye bamllndan gelir. il de bir ama olarak ele alabile
Usun koullanmaml byle bir
bamllk iinde olmayndandr. temlerin cumhuriyetinde hem ya-
Kant yle der: Usun z ilkesi, ge
nel olarak mantksal kullanmnda
anln koullu bilgisi iin, bu bilgi
nin birliini salayacak koullanma
m terimi bulmaktr. Akn us rak tm ahlak yasalarnn a priori
sal kavram, belli bir koullanmn
koullarnn btnlnn kavra
332
mdr. Koullarn btnln yal
nzca koullanmam olas kldn
dan, buna karlk koullarn btn
l de her zaman koullanmam
olduundan, ar bir ussal kavram
genel olarak koullanmn bilei
mine ilke salamakla koullanma-
mn kavram diye tanmlanr. (Bk.
KOULLANMI)
K O U L L A N M I (fr. conditi
onn; alm. Bedingte; ing. conditi-
oned). Belli bir koul altnda bu
lunan. Kantda koullanm olan
anlkla ilgili olandr. Anlk koul
lanmtr, nk deneyin koullar
na baldr. (Bk. KOULLANMA
MI)
KOULLU. Bk. VARSAYIMSAL.
KOULSUZ (fr. catgorique', alm.
Kategorisek', ing. categorical).
Hibir koul tamayan. Kesin ola
rak geerli olan. K antda koulsuz
buyurucu dev ahlakyla ilgili mut
lak ve evrensel yasadr. Eylemi
nin ilkesi senin kendi isteminle bir
evrensel yasa oluturabilecek gibi
davran. nsanl her zaman ken
cek gibi davran. zgr ve ussal is
sakoyucu hem bireym isin gibi
davran. Thonnard yle der: Ko
ulsuz buyurucu, duyarlln ilke
lerinden ya da kurallarndan ayr ola
biimidir, duyarlln ilkelerine ya
da kurallarna mutlak zorunluluk

deeri kazandrr, kavramlar olgu
lara nasl bilimsel deerlerini kazan-
dnyorlarsa. (Bk. BUYURUCU,
DEV)
KOUTULUK (fr. paralllisme-,
alm. Parallelismus-, ing. paralle-
lism). Ruhsal olgularla fiziksel ol
gular arasnda her basamakta tam
anlamnda bir karlkl iliki bulun
duu varsaym. Spinoza felsefesi
bir eit koutulik felsefesidir. Spi
noza yle der: Doay ister uzam
niteliiyle ister dnce niteliiyle
ele alalm, nedenlerin tek bir biim
de zincirleniini bulacaz, yle ki
bunlar birbirlerini karlkl olarak
izleyen ayn eylerdir. Koutuluk
benzer bir anlatmn Spinozanm
zamanda Leibnizde buldu. Ona
gre ruh ve beden birbiri zerinde
etkili olmayan iki saat gibidir. On
larn birbirlerini etkilemeden ayn sa
ati gsteriyor olmalarm salayan
ncesel uyum dur. ada kout-
ular Leibnizin bu grnden yo
la karlar. F echner yle der:
R uhsalla bedenselin koutluu
kaynan bizim eylerle ilgili bak
mzda bulur. Koutulara gre
her ruhsal olgu bir fiziksel olguyu
karlar, her fiziksel olgu da bir ruh
sal olguyu karlar. Ancak ada
lar Leibnizin ncesel uyum fikri
ne yani ruhla bedenin tanrsal g
araclyla karlkl ilikiye girdii gren retileri. Ahlakta yararcl
fikrine uzak kalrlar. (Bk. BEDEN,
NCESEL UYUM, RUH)
KOZM OGON. Bk. EVRENDO-
UM.
KKTENCLK
K O Z M O L O J. Bk. EVRENB
LM.
K OZM O S. Bk. EVREN.
K K (fr. racine-, alm. Wurzel; ing.
root). Bir eyin temeli, k nokta
s. Bir eyin ok zaman grnrde
|olmayan kayna. Kk daha ok
neden, ilke, kken anlamn
da kullanlr. (Bk. KKEN)
K K EN (fr. origine; alm. Ursp
rung; ing. origiri). Herhangi bir e
yin balangc, ilk ortaya k. Her
hangi bir oluumun en eski biimi.
Bir eylerin kendisinden karak
dnmle varlk kazand ana bi
im. Balang. k noktas. lke.
Bir kiinin geldii toplum snf. (Bk.
KK)
K K TEN C LK (fr. radicalisme;
alm. Radikalismus; ing. radiea-
lism). Bilimde, dinde, siyasette kk
ten yenilikler yapma eilimi. Kk
ten deiiklik isteyenlerin gr
ya da tutumu. Felsefi kktencilik'.
Bentham, James Mili, John-Stuart
Mili gibi ngiliz filozoflarnn ikti
satta zgrlkl, ruhbilimde
armcl neren, toplumsal
yaamda sermayeci dzeni onarc
ve onun tehlikeli geliimlerini orta
dan kaldrc kkl deiiklikler n
, bilgi kuramnda armcl te
mel alan kktenciler usa tam anla
mnda ballkla bireycilii savunu
yorlar, siyasette temsili hkmetin
gerekliliine inanyorlar, sanayide ve
 KLE
ticarette eksiksiz bir zgrlk
l destekliyorlard. Bununla bir
likte nfus artndan ve sermaye
ci geliimlerin insanlkd uzanm
larndan kayglydlar. Buna gre
John-Stuart Mili bencillie kar z
gecilii savundu, byk toprakla
rn paylatrlmasn nerdi, doru salyordu. M.S. 1. yzyl klelik
nun zorla deil de dnce deer
leriyle ve ahlak lleriyle denet
lenmesini istedi. (Bk. ARIIM
CILIK, ZGRLKLK)
K L E (lat. slavus, sclavus; fr.
esclave; alm. Sklave] ing. slave).
Bir efendinin mutlak gdmnde
bulunan tutsak ya da satn alnm
kii. Bir bakasna gnll olarak
ya da zorla sk skya baml k serilik de Ortaam temel yaam
lnm kii. Birine kesin bir biim
de baml olmakla zgr koullar
da bulunm ayan kii. Aristoteles
yle der: N e olursa olsun, doa
zgr ve kle olmak zere ikiye ay
rr insanlar, (...) kleler iin kle
lik hem yararl hem dorudur.
Sonunda klelerin kullanlyla
hayvanlarn kullanl birbirinden
ok az deiiktir. Klelerden ve ev
cil hayvanlardan beklediimiz, ya
amn gereksinimlerini karlayabil
mekte bize bedensel gleriyle yar
dm etm e le rid ir. K le ahlak
Nietzschede efendi ahlak na kar
t olarak insan klten ve alal kasna zarar vermeye ynelik ey
tan Incil ahlakn belirler. Gce ina
nla ve onun duygusuyla belirgin
efendi ahlak, kendinden vazge-
milii ortaya koyan kle ahlaknn
tam kartdr. (Bk. KLELK)
334
K L E L K (fr. esclavage; alm.
Sklavrei, Skla ven tu m ; ing. sla
very). Kle olma durumu. Mutlak
bir yetkeye baemi kiinin ya da
kiilerin durum u. K lelik Eski
an temel yaam biimiydi, re
timde balca gc klelerin emei
te bir dnm noktas oldu. Sparta-
kus ayaklanm as en byk kle
ayaklanmasdr. Kleliin verimsiz
lii karsnda azatl klelik kuru
mu yerleti: efendi, iyi alan k
lesini, belli bir yatan sonra zgr
lne kavuturacakt. Azatl kle
dzeni de pek tutmad ve klelik
yerini serflie brakt. Klelik nasl
Eskiam temel yaam biimiyse,
biimidir. Klelikle savam ancak
XV. yzyl dolaylannda balad. Or-
taada Avrupann balca kent
lerinde (Venedik, Cenova, Sicilya)
insan pazarlar vard. Serilik dze
ninin gelii klelii kkten silmi g
trm deildi. ngilterede kle ti
careti 1807de yasakland, ancak
1838de k a ld rla b ild i. F ran sa
1849da, A.B.D. 1865te klelie
son verdi. (Bk. KLE)
K T ya da K T L K
(\at.malum; fr. mal; alm. bel\ ing.
evil, wrong). Kendine ya da ba
lem. Birinin yararna ters den
davran. Leibniz ktl ayr
alanla ilgili gryor ve yle diyor
du: Ktl metafizik asndan,
fizik asndan ve ahlak asndan

ele alabiliriz. Metafizik asndan k
tlk basite yetkin olmayla ilgi
lidir, fizik asndan ktlk acyla
ilgilidir, ahlak asndan ktlk g
nahla ilgilidir. Ktlk daha ok
ahlakn konusudur. Bilgi kuram
doruyla, estetik gzelle, ahlak da
iyiyle ilgilidir. Ktln temelin
de insan zedelemek, ona zarar ver
mek eilimi yatar. nsan deerle
riyle badamayan her eylem k
tlk kapsamna girecektir. Bunun
kkeninde de insann eksikli varo
luu ya da tam yetkin olmayan bi
linci yatar. Yetkin bilin, doruyu
yanltan ayrabilme yatknlyla
neyin iyi neyin kt olduunu gre
cektir. Ktln oluumunda bi
lin eksiklii byk rol oynar. te
yandan bile bile yaplan ktlklerle
bilmeden yaplan ktlkleri birbi
rinden ayrmak gerekir. Ktln
bir biimine bakasn altetme tut
kusunda raslarz. Bu tutku akn
bir yzn, ykc yzn olutu K R TSZ M . Bk. ELETRC
rur gibidir. Baudelaire yle der:
Akn tek ve yce ehveti ktlk
yapma kesinliinde yatar. Kadn da
erkek de tm ehvetin ktlkte
bulunduunu doutan bilirler. /
Shakespeare: nsanlarn yapt
ktlk onlardan sonra da yaar -
yilik ok zaman onlarn klleriyle
birlikte gmlr. / Bion: Cehen
nemin yolunda yrmek kolaydr,
orada gz kapal yrnr. / Pub-
lilius Syrus: Gizli ktlk en b
yk ktlktr. / S. Johnson: K larla ilgiliyken kural daha ok bu
tle uramak ktlk yapmak
tan iyidir. / La Rochefoucauld:
Yapt btn ktlkleri bilecek
KURAL
kadar usta insan yoktur. / La Fon
taine: Ktle ancak geldii za
man inanrz. /Aristoteles: ki k
tlkten en az kt olann semek
gerekir. (Bk. AHLAK, Y)
KT M SERLK (fr. pessimisme;
alm. Pessimismus; ing. pessimism).
Her eyi kt yanndan alma eili
mi. yimserlie kart olarak dn
yann znde kt olduunu, ya
amda ktnn iyiye, acnn hazza
egemen olduunu, aynca doann
insanda ahlaki yaama ilgisiz kal
dm bildiren reti. yimserlik fel
sefelerinin en yetkin rnei Leib
niz felsefesiyse ktmserlik felse
felerinin en yetkin rnei de Scho-
penhauer felsefesidir. Buna gre
dnya benim sunumumdur, zne
yi de nesneyi de ierir, o kr ve
sama bir stemin yaratt bir ya
nlsamadr. (Bk. YMSERLK)
LK.
K U R A L (lat. rgula; fr. rgle;
alm. Regel\ ing. rule). Bir konuda
ne yaplmas gerektiini ortaya ko
yan forml. Bir uygulamann gidi
yolunu belirleyen forml. Bir ama
ca varmak iin izlenmesi gereken
yollar diyebileceimiz kurallar bize
genellikle yntemi ya da yntemle
ilgili nermeleri dndrr. lke
daha ok k yollaryla ve ama
amalara ulatracak salam gidi
yollaryla ilgilidir. (Bk. LKE)
335
KURAM
K U R A M (fr. thorie; alm. Theo-
rie; ing. theory). Belli bir genilii,
belli bir dizgesi olan bak biimi.
Uygulamaya kart olarak ussal ve
btnsel bak as. Sonularma il gstermeye altlar. Bu filozoflar
gisiz olan kurgusal dnce. Ke
sin bilgiye kart olarak varsaym
sal bilgi. Tek tek eylere ynelik
ayrntl ya da ayrtrc bak bii kurgusal aklamalar yapmakla ye
mine kart olarak btnleyici ya
da birletirici bak biimi. Uygu
lamada bir sonucu elde etmek iin
yo lg sterici olarak konulan ve
zellikle yntemin kurallarn ie
ren btnsel bilgi ya da tasarm.
Claude Bernard kuram usun de
netimiyle ve deneye dayal eleti
riyle dorulanm varsaym olarak
tanmlyordu. Buna gre her kuram
dorulanmay bekleyen bir bilgiler
btndr. Her kuram dizgesel bir
erevede ortaya konulur ve geni
ereveli bir sorunun kkl bir ya
ntn ierir. Bu yant doru olduu
ya da gereklie uygun olduu l
de geerli bir yant olacaktr. Bir
kuram bilimsel erevede ya do
rulanacak ya da braklacaktr. Fel
sefi dzeyde dorulama szkonu-
su olmadndan, her felsefe kura
m gelecek zamanlarn eletirisine
ak bir grler toplam olarak ka
lacaktr. Bir baka deyile, felsefe
ne lde bilimin verilerine dayan
sa da, onun bilgileri en genel kav
ramsal yorumlar ya da aklamalar
dzeyinde kaldndan onda ku
ramsallk bir zorunluluk olarak be
lirmektedir. Eskiada ilk filozof
lar duyumun ya da dncenin ya
da her ikisinin verilerine dayana
rak dnyann oluumunu aklayan
kuramlar ortaya koydular. Onlar en
ok yldzlarn devinimlerini ince
lediler ve evrenin n eden geldiini
deneyi dorulayacak gelimi ara
lara sahip olmadklarndan ussal
dzeyde de deneysel dzeyde de
tinmek zorunda kaldlar. Eskia ve
Ortaa bilginin edilgin bir ere
vede elde edilmeye alld d
nemlerdir. Ortaadan sonraya da
R nesansla birlikte insan zihni
olanla yetinmeyip olasnn alan
na yneldi, grye arlk verdi,
olaca sezmeye alt, bu ynde
kuramlar gelitirdi, te yandan l-
m eye drt elle sarld. Bundan
byle tantlama yetmiyor, lmek
de gerekiyordu. nemli olan su
yun kaynadn sylemek deildi,
suyun hangi ortamda hangi basn
altnda ka derecede kaynadn
belirtmekti. Bu da bilim dnce
sinin felsefeden ayrlmas anlam
na geliyordu. Buna gre bilimde ku
ram artk bir varsaymdan ya da
bir varsaymlar toplamndan baka
bir ey olmayacakt ve bizden ke
sin biimde dorulanmay bekleye
cekti. (Bk. BLG, BLGARA-
TIRMASI, BLGBLM, BLG-
K U R A M I, B LM , FELSE FE,
KURGU)
KURGU (lat. speculatio; fr. spcu
lation', alm. Spekulatiorr, ing. sp
culation). Gereklikte karl ol
mayan ya da gereklikte karln
aramayan dnce. Uygulamaya
 KURUM

ynelik yararc dncenin kart dnceyi kurgu diye belirlerken

olarak yalnzca ussal verilere da onun tutarl olup olmadna bak
yanan yarargzetmez dnce. De mamz gerekir. (Bk. KURAM)
neyden kaan nesnelerle ilgili d
nce. Descartes salt kurguya da KURTULU (lat. salus\ fr. saluf,
yal dncenin verimsizliini u alm. Heil, Erlsung; ing. safety,
szlerle anlatyordu: Herkesin ken salvatiori). Bir ktlkten uzakla
disi iin nemli sayd konularda ma ve uygun bir koula ulama.
ortaya koyduu ve kii yanl bir Bir cezadan, zellikle lm ceza
yargda bulunduunda sonulan bir sndan syrlma. Dinsel anlamda,
sre sonra cezalandmc olacak olan gnahlardan ve onlarn getirecei
usavurmalarda bir edebiyat adam kt koullardan uzakta sonsuz
nn kendi odasnda yapt o hibir mutlulua eri. Kurtulu, tektanr-
sonu getirmeyen, olsa olsa onun c dinlerin temel kavranlan arasn
ortak duyunun ok uzanda bir ta da yer alr ve sonsuz mutluluu be
km bo eyler elde edecei usa- lirler. Gnahtan kurtulan kii bu
vurmalardan daha ok doruluk sonsuz mutlulua erecektir. Spino-
bulunduuna inanyorum. Kant za kurtuluu dnyayla ilgili bir st
deneyi aan her dnceyi kurgu aama olarak deerlendirdi. Ona
olarak gryor ve yle diyordu: gre st dzeyde bilgiye ulaan ki
Grmc bir bilgi, hibir deneyle i gerek bir bilin yetkinliiyle bir
ulalam ayan bir nesneyi ya da likte yalnzlk iinde mutlulua ula
byle bir nesneyle ilgili kavranlan acakt. (Bk. DN, TANRI)
ngrdnde kurgusaldr. Kur
gu her zaman znel bir aklama KURUM (lat. institutio', fr. ins-
dr ya da znel bir dncedir, ku titution] alm. Grndung, Errich-
ramla kurguyu birbirinden ayran tung\ ing. institutiori). Grenekle
kuramn her ne kadar gre da ya da yasayla oluturulmu toplum
yansa da nesnel temellere dayan sal yap. Belli ortak amalara gre
masdr. Kurgusal dnceyi uygu oluturulmu toplumsal yap. Do
lamal dncenin kart deil de al olana kart olarak insann olu
tmleyeni olarak grenler vardr. F. turduu her ey bir kltr rn
Gonseth yle der: Bilimsel ara dr, byle olmakla belli bir kurum
trma biri br olmadan anlala sal yap ortaya koyar ya da belli bir
mayan u iki kutup arasnda, kur kurumsal yapya balanr. Kendisi
guyla deney arasnda gider gelir. de bir kurum olan toplum gerekte
Ne olursa olsun, kurgunun da sa bireylerden deil bireylerin olutur
lam ussal temelleri olmas gerekir. duu kuramlardan olumutur. Her
Uygulamayla ilgili olmayan, yalnz kurum bir amaca gre bir szle
tanmaya ve aklamaya ynelik meyle oluur ve ama ortadan kalk
olan ya da ar bilgiyi ngren her t ya da szleme geersiz oldu
337
 KUAK

u zaman dalr. Her toplumsal ing. doubt). Zihnin kesinliksiz du

topluluk ya da her toplama kk rumu. Zihnin bir neriyi benimse
apta bir kurumdur ya da bir ku mekte ya da yadsmakta kararsz
rum tasladr. (Bk. TOPLUM) kal. Olumlama ve olumsuzlama
arasnda giderilem eyen denge.
K U A K (la t. g e n e r a tio ; fr. Yntem li kuku: D e sc a rte sda
gnration-, alm . E rzeu g u n g , doruya ulamann ya da bilgide
Generation-, ing. gnration). ok salam bir dayanaa ulamann bir
geni olmayan belli bir zaman par aracyd. Descartesa gre her ey
asnda dnyaya gelmi bireylerin den kukulanabilirdim, hatta d
toplam. Babay ouldan ayran izgi dnyadan elde ettiim alglarn ger
ya da zaman dilimi. Kuak uzunlu ekliinden bile kukulanabilirdim.
u ortalama otuz yl olarak d Sonunda kukulanamayacam tek
nlr. Ancak birey topluluklann gerek bu kukulanan benin ken
birbirinden ayran belli izgiler ol disi olacaktr. Descartes yle der:
madndan kuak kavram olduk iinde en kk bir kuku bulabi
a bulank bir kavramdr. Kuak leceim her eyi kesin olarak yan
kavram zellikle belli zaman dilim l diye kaldrp atmay, bundan
leri iinde yeni gelen insanlarn ko sonra dncemde tmyle ku-
ullarna gre tm kltr alanlarn kugtrmez olan bir eylerin kalp
da yepyeni anlaylarn ortaya k kalmayacan dndm . (Bk.
m akta olduu gryle beslenir. KUKUCULUK)
Ancak yenilerle eskiler arasnda her
zaman bir eski-yeni atmasnn KUKUCULUK (fr. scepticisme;
olmamas kltr deerlerinin kuak alm. Skeptizismus; ing. scepticism).
larla ok belirgin dnmlere u nsan zihninin hibir zaman kesin
ramas gibi bir zorunluluun ol dorulara ulaamayacan, buna
madm gsterebilir. Ksacas, her gre hibir dnce alannda nes
otuz ylda bir yeni bir bak as nel bilginin szkonusu olamaya
gelecek diye dnmek doru ol can bildiren reti (olumsuz ku
mayabilir. Zaman u ya da bu ve kuculuk ya da srekli kukuculuk).
riye dayanarak otuz yllara bld Her dnce abasnda dorulan
mzde dilimler arasnda birya- yanllardan ayrabilmek iin tm
pl bir ilikinin varolmadn g bilgilerin yeniden gzden geirilme
receiz. Bu yzden kuak atma sini, doru grnenin hemen do
lar ok zaman bize deer deiim ru diye benimsenmemesini ng
lerinden ok yenilerin eskiler kar ren yntem anlay (olumlu ku
sndaki ve eskilerin de yeniler kar kuculuk ya da geici kukuculuk).
sndaki duyarllklarn duyurur. nsan zihninin hibir zaman do
rulara ulaamayacan bildiren eski
KUKU (fr. doute-, alm. Zweifel-, kukuculuk yerini kukuyu bir
338
 KUTSAL

doruya ulam a yntem i olarak ya da yntemin temeli olur. Bura

benimseyen yeni kukuculua b da kukudan yola kmak doru bil
raktnda insanlk Yenian ka ginin olamayacan gstermek iin
psndan girmi bulunuyordu. Ku deil doru bilgiye giden salam
kuyu yntem durumuna getirmi yollar bulmak iindir. Descartes
olan D escartes eski kukucular olumlu kukuculuunu olum suz
yle eletirdi: Kukucular kuku kukuculuktan kesin olarak ayrr:
lanmak iin kukulanrlar. Demek Descartes dncede kuku bil
ki eskilerde kuku bir ama, yeni giye ynelite ilk evreyi, geici bir
lerde yalnzca bir aratr. Buna gre dnemi oluturur. K antn kuku
Bacon, kukudan yola ktmz culuu da doru bilgiye varmada
da salam sonulara ulaabilecei e le tiric i bir yol tu ta ra k neyi
mizi, kesinliklerden yola ktmz bilebileceimizi neyi bilemeyecei
da kukulanmakla ii bitireceimi mizi ortaya koymaya dayanr. Bir
zi sylemitir. Felsefe tarihinin en felsefe adam Kant iin modem
eski kukucular sofistlerdir. Bata kukucularn en derini, en ciddisi,
Protagoras ve Gorgias olmak ze en zgn der. (Bk. DORU,
re tm sofistler ortak dorularn KUKU, SOFST, YNTEM)
olamayacan, dorunun her bire
ye grnen ey olduunu bildire KUTSAL (fr. sacr; alm. gewe
rek felsefi dnceyi olanaksz kla iht, heilig', ing. sacred). Dinle ya
cak biimde kukuculuu arya da dinsel inanla ilgili olan. Gizemli
gtrmlerdir. Eskia kukucu bir g tayan. Mutlak bir saygy
larnn en nem lisi Elisli Pyrr- gerektiren. Kutsalda her zaman a-
hondur. Bilimin deerini ycelten knlk belirleyicidir: bizi aan bir
Stoaclara ve Epikurosulara kar eylerin kutsal olmas gerekir. Bu
t olarak Pyrrhoncu dnce ke bizi aan ey gerek anlamda say
sinlii znel yorumla ilgili bir olgu g ve hayranlk uyandran eydir.
sayyor, amaz kesinliklere ula Bu sayg ve hayranla korkuya
lamayacan bildiriyordu. Yenia benzer bir eyler de karmtr. R.
dncesinin belli bal kprlerin R. Caillois yle der: Kutsal inanl
den biri olan M ontaignei de ku kiide tam tamna atein ocukta
kucular arasnda saymak olasdr. uyandrd duyguya benzer bir
Bununla birlikte onun kukuculu duygu uyandrr: ayn yanma kor
u P y rrh o n un kuk u cu lu una kusu, ayn yakma arzusu, yasak
benzem ez, onda kuku doruyu lanm eya karsnda ayn heye
bulma yolunda zorunlu bir adm can, baarnn g ve deer kata
dr, katkafalla kar ortaya ko ca ve baarszln yaralanma ve
nulmu bir aratrma isteidir. Ku lm getirecei konusunda ayn
kuculuk ayn olumlu biimiyle Des- inan. Kutsal bize her zaman bi
cartesda yntem anlayna katlr linmezi duyurur ve bize bilinmez
 KKEVREN

den bir bildiri sunar gibidir: o ba len koulun gerekleip gerekle

zen bilinmezin kendisi bazen de be mediini bildiren nerme: Bu ci
lirtisidir. Kutsal her zaman akn sim tasa yere der / Bu cisim ye
belirtirken ve korku, sayg, heye re dmyor / yleyse bu cisim
can duygular yaratrken hibir zel ta deil. (Bk. BYKNERME)
duygu esinlemekle ykml olma
yan d in d nd an ayrlr. / R. KKTERM (lat. minr, fr.
Vailland: nsann tm ilerleyii, bi mineur; alm. Unterbegriff', ing. mi
limlerin tm tarihi usun kutsala nr). Tasmda sonu nermesinde
kar savamyla belirgindir. / E. zne olan terim. Btn insanlar
Durkheim: Kutsal nesne bize kor lm ldr / Sokrates insandr /
ku deilse bile en azndan bir sayg Sokrates lm ldr tasm nda
esinler, bizi ondan uzak tutar; ve o Sokrates kkterim dir. (Bk.
ayn zamanda ak ve arzu nesnesi BYKTERM)
dir. (Bk. DNDII)
KKTOPLULUK (fr. groupe\
KKEVREN (fr. microcosme; alm. Gruppe', ing. group). Bir yer
alm. M icrokosm us\ ing. micro- de bir araya gelmi snrl sayda
cosm). Bir btnsel yap ortaya ko- insann oluturduu btn. Bir k-
yuuyla evrenin indirgenmi bir bi ktopluluk, tpk kurumlarda ol
imi olarak ele alnan insan. Bir in duu gibi, bir ama iin ve belli ku
san rn olan ve tam anlamnda rallara gre bir araya gelmi snrl
bireysel ya da znel zelliklerle do sayda insandan oluur. Amac ve
nanm olan sanat yapt da kc- kurallar olmasyla kalabalkdan
kevren diye nitelendirilebilir. (Bk. ayrlan kktopluluktam anlamn
BYKEVREN) da organik bir btnlk ortaya ko
yar. Topluluk kendisini oluturan
KKLKDUYGUSU. Bk. bireylerin toplamndan ok daha
AAILIKDUYGUSU. baka bir eydir, onun belli bir ya
ps ve buna bal olarak belli bir
KKNERME (lat. minr, fr. ruhu vardr. Toplumbilim kk-
mineure; alm. Minr, Urtersatz; topluluu zgl bir yap olarak ele
ing. minr). Tasmda ncllerden alr ve inceler. (Bk. KALABALIK,
kk olan, kk terimi iereni. TOPLUM)
Kknerme, doal olarak by-
knermeden sonra gelir. Btn in KLTR (lat. cultura; fr. culture;
sanlar lmldr (byknerme), alm. Kultur, Bildung; ing. cultu
Sokrates insandr (kkner re). nsann insanlkla ilgili en ge
me), Sokrates lmldr (varg nel bilgisi. Bir uygarlkta ortaya
ya da sonu). Ayrca, koullu ta konulan dnsel etkinliklerin
smda byknermede ileri sr tm. Kltr szc olduka kar
34 O
 KLTR

mak bir kavramn belirleyenidir: biimde kendine bakmaya alk in

kltr kavram toplumsal uzanml san gsterirse, kltr de bize in
olmaktan ok bireysel uzanmldr san deil de tam tamna alakg
ve uzmanlktan ok bilinlilii d nll bir biimde kltrl olduu
ndrr. Bir konuda derinlemi lde kltrl inam gsterir. Her
ya da uzmanlam kiiden ok en toplum belli bir kltr ortamdr,
geni erevede bilinlenmi kiiyi bununla birlikte kltr yerelden ev
kltr adam diye nitelendiririz. Sel- rensele uzanan bir toplumsallk ze
ma Lagerlf Kltr tm renil mini zerinde daha ok bireyin ba
mi olanlarn unutulduu yerde var k, gr, sezi, yarglay zel
ln srdren eydir der. Kltr liklerini duyurur. Bu zelliklerin k
elbette diplomann olmad deil de k toplumda, giderek daha geni
unutulduu yerde balamaktadr. bir erevede insanlktadr. Ne var
Bu yzden bazlar anlam daha be ki bir toplumda varolan ve daha ok
lirgin klmak iin genel kltr de kurallar andran ortalama kltr
yimini kullanrlar. Her kii kendi ola deerleri bireylerde ayn zellikler
naklar ve kendi eilimleri ereve le anmazlar ya da her bireyde ay
sinde kltrldr. Buna gre rahata n renkleri tamazlar. Bir baka de
kltrsz insan olmaz diyebiliriz. yile bir toplumun kltr deerleri
Bilgi kltrn gerekli kouludur bireyde iselleir ve somut anlam
ama yeterli koulu deildir: bilgi bi n kazanr. Bu yzden, her kii kl
linci gelitirdii, dolaysyla kiilii trden belli bir pay alyor olsa da,
gelitirdii lde kltre dn kltrle ilikileri bakmndan insan
mtr. Basit uygulamalar iin edi lar kltrl ve kltrsz diye ayr
nilmi bilgiler ve ezber bilgiler bi mak alkanlk olmutur. Mutlak an
lince yapc etkenler olarak ya da lamda kltrsz insan olamayaca
bileenler olarak katlmazlar. Zihin na gre, yani en basit insan bile
evrensel boyutlarda kavrayc ol enaz dnsellik iinde belli bir kl
mad srece gerek kltrn var tr etkinlii gstermekten geri kal
lndan szetmek olas deildir. madna gre, insanlar kltrl ve
Kltr insana tm insanl gemi kltrsz diye deil, kltrn ge
i, bugn ve hatta gelecei iinde litiren ve kltrn gelitirmeyen
grebilme gc verir, insan deer diye ayrmak doru olur. Bu ayr
lerini yakn evreden tm dnyaya m yaparken bile saknk olmak ge
kadar uzanan bir genilikte kavra rekir, nk kltr gelitirilen bir
ma olasl salar. Ancak bu genel ey olduu kadar dnyaya yne
ya da evrensel grnm bireyin bi liimizle ya da bakalaryla iliki
lin zellikleri erevesinde kendi iinde salanan bir eydir. Ne olur
ni gsterir. Andr Malraux yle sa olsun, gerek anlamda kltrl
der: ebak nasl bize insan de olma koullarn birey kendi aba
il de tam tamna alakgnll bir syla hem g em iten hem b u
341
KYRENE OKULU
gnden, hem kitaplardan hem ya
amdan getirir. Toplumsal yaamn
koullar gerei bir kltr kaltn
dan elbette her zaman szedebili-
riz. Ancak bu kalt kendinden ya
rarlanmak istediimiz srece var
dr. Bir baka deyile, raflardaki ki
taplar, mzedeki resimler, plaklar
daki mzikler, hatta herkese ak
alanlardaki yontular ve mimarlk
rnleri bizim kltr geliimimize
dorudan doruya katkda buluna
mazlar. Ne olursa olsun, her kii
bir kltr ortamna doar ya da ken
dini b ir kltr ortam nda bulur.
Ben yalnzca fiziksel bir dnyada
deilim: ben yalnzca toprak, hava
ve su arasnda yayor deilim:
evremde anayollar, ekili alanlar,
kyler, yollar, kiliseler, avadanlk
lar, bir an, bir pipo var (Maurice
Merleau-Ponty). Her kii bylece
kendisini ufuklar iyi seilmeyen,
olduka kaygan ya da kaypak, e
itliliklerle ve kartlklarla dolu bir
kltr ortamnda bulur. Her kii bir
kltr ortamnn yesi olmakla bir
uygarla katlmaktadr. Uygarlk
kavram tm insan etkinliklerini sa
rar ya da kavrar. Yaam aklayan
kltr deerleri ve yaam kolay
latran uygulama usulleri uygarl
n bileenleridirler. yleyse st
yap alan olan kltr, altyap alan
olan teknikle birlikte uygarl olu
turur. Buna gre kltrle teknik ay
rlmaz bir btndr: ne teknik te
meli olmayan bir kltr, ne kltr
temeli olmayan bir teknik dn
lebilir. Kltr deerleri teknik ya
am koullarn srekli olarak d
ntrrken teknik yaam koul
lan da kltr deerlerinin srekli
olarak dnmn salarlar. Tm
kltr deerleri insann davran
larnda, inanlarnda, tapnmalarn
da, yapp ettiklerinde, syledikle
rinde, boyadklarnda, yonttuklarn
da dlar. Bu deerler toplumsal
erevede her eyden nce alk
larda, greneklerde, geleneksel ya
pda anlatmn bulur. Kltr deer
leri son aklamalarna birbiriyle
iie gemi drt ayr alanda, fel
sefede, bilimde, sanatta ve siyaset
te kavuur. rnein herhangi bir
insan davran insan yaamna ge
nel aklamalar getirdii lde fel
sefeyi, yasa deeri tayan doru
lar ortaya koymakta yardmc ol
duu lde bilimi, insan bir duy-
gu-dnce btn olarak akla
yabildii lde sanat ilgilendirir.
Tm insan deerleri ve bu deer
lerin en yksek dzeyde akland
bu drt alan hep birlikte kltr
dnyasn olutururlar. (Bk. TEK
NK, UYGARLIK)
KYRENE OKULU. Aristipposun
kurduu okul. Sokratesi okullar
diye adlandn lan okullardan biri olan
Kyrene okulunun nderi Aristippos
yce iyiyi hazda aryordu. Ona gre
haz iyidir, iyi de hazdr. Erdemli ol
mak hazzn peinde olmaktr. Her
haz deerlidir, hazlar birbirinden
ayramayz. Haz deneyi zgrlk
deniyidir. En ok hazza akllca
ulamay bilmek gerekir. Kyrne
okulu M.. IV. yzyln balarnda
etkisini tmyle yitirdi ve silindi.
(Bk. HAZCILIK)

L A K L K (fr. lacisme-, alm. La-
izismus; ing. secularism). Din ile
rini devlet ilerinin dnda tutan y
netim anlay. Tm kurumlarda
dinsel etkiyi dlamay ngren
reti. Laiklik ada yaam dzeni
nin zorunlu bir koulu gibidir, an
cak terimin kkeni eski yunan dn
yasna kadar uzanmaktadr. Yunan-
cada laikos halkla ilgili olan an
lamna geliyordu ve klerosla yani
din adamlar topluluuyla kart
layordu. Laiklik denilen anlay
yalnzca din adamlarn siyasal ya
amn dnda tutma eilimini de
il, ayn zamanda dinle ilgili tm
ilkeleri ve kurallar ynetim aygt
nn dnda tutma eilimini ortaya
koymaktadr; zellikle sivil kurum-
lann, daha belirgin olarak da ei
tim kurumlarnn ve yasama, y
rtme, yarglama erklerini gerek
letiren kuramlarn tm dinsel be
lirlemelerin uzanda kalabilmesi
iin devletin ak ve dnsz tutu
munu ngrmektedir. Laiklik d
ncesi XVII. yzyldan sonra z
grlk dnmler iinde orta yrler tanrsal herhangi bir sfat ta
ya kmtr ve yeni demokratik ya
L
am dzeni ngrlerinin zorunlu
koullarndan biri olarak grnmek
tedir. Bylesi bir eilimin XVII.
yzyldan nce kendini gsterme
si olas deildi, nk Yeniam
balarna kadar inan dzeni siya
set alanm u ya da bu biimde ve
geni lde aralksz belirlemiti.
Eskiam ve Ortaam toplum-
lar bambaka bir yapdayd. Eski
toplumlarda daha ok dinsel kken-
li ynetimler geerliydi, bu dzen
lerde yneticiler tanr deillerse tan
r vekiliydiler. Pekaz uygar toplum
da, rnein Perslerde ve Yunanl
larda yneticinin tanrlk zellii
yoktur. Buna karlk M srda kral
ya da firavun tanryd, Mezopotam
yada yneticiler tanr vekiliydiler.
Tanr vekilleri tanrlarla insanlar ara
snda aracydlar, tanrlar honut et
mek iin tanrlara bavurabiliyor
lard. Hititde balangta krallarn
tanrlkla bir ilgisi yoktu, devletin
deien koullar iinde zamanla
Gne Kral imgesi ortaya kt.
Ortaam feodal dzeninde sen-
mamakla birlikte kilisenin belirle 3 4 3
LAPSUS

yici gcyle kar karyaydlar. imde ve hibir koulda birbirine

Senyrler ve daha sonra krallar, ki kartrlmamas gerektiini bildirir.
lisenin gcne kar koymakla bu Lockea gre her iki kesim kendi
gce uymak arasnda deiik tu iinde bamsz kalabilmeli, dtan
tumlar almak zorunda kalmlardr. herhangi bir kstlamaya urama-
Feodalliin kart olarak gelien maldr, birbirleri iin de kstlayc
mutlakynetimlerde krallar tanrsal olmamaldr. Buna karlk Locke
lk adna etkindiler ve Tanrnn bu devlete dinin korunmas gibi bir i
dnyadaki temsilcileri gibiydiler. lev de ykler. Ona gre devlet dini
Kilisenin Ortaadaki toplumsal- korumad zaman din kuramlar
siyasal gc Rnesans dneminde nn eitli d etkiler altnda zya-
zellikle Reformundzenleyici ko plarn yitirmeleri hi de zor olma
ullar iinde gerilem i olsa da yacaktr. Lockea gre bir toplum
XVII. yzylla birlikte yeniden tm da ahlakn temelini oluturmakta
kurumlar zerinde, zellikle eitim olan din dncesine kar geliti
kurumlan zerinde arln duyur rilecek tanntanmazlkgibi anlay
maya balad. XVII. yzylda daha lar karlarnda her zaman devleti
ok misyonerlik abas iinde olan bulmaldrlar. (Bk. DNCYNE-
tarikatlar eitim alann kendi bak TM)
alarna gre koullamak zere he
men tmyle ele geirmilerdi. Bu LAPSUS (lat. sz.). Konuur
erevede XVII. yzyl zgrlk ken ve yazarken yaplan yanllk.
eilimler arasnda yava yava Bir szcn yerine yanllkla bir
laik dnceyi dourdu. XVIII. baka szc kullanmak gnde
yzyldan sonra bu dnce byk lik yaamda sk raslamlan bir olay
lde yaama gemeye balad. dr. Freuda gre bu olay gerekte
rnein Fransada 1882de kan bizim bilind eilimlerimizi orta
bir yasa rahiplerin ve rahibelerin il ya koyuyor olm akla son derece
kokullardan uzaklatrlmasn zo nemlidir. Konuklanna hogeldiniz
runlu kld. Laik dnceyle ilgili demek iin ksa bir konuma yap
ilk belirleyici bilgileri XVII. yzy maya kalkan evsahibi geliinizle
ln nl ngiliz filozofu John Locke beni mutlu ettiniz yerine gidii
ortaya koydu. Avrupa dncesin nizle beni mutlu ettiniz diyebilir.
de sivillemenin ilk gerek savu R u h a y rtrm a s a lm a la r
nucusu olan ve grleriyle XVIII. lapsus'un iki kart eilimin arp
yzyl aydnlanma dncesine n masyla ortaya ktn gstermek
clk etmi olan Locke, lmllat- tedir, bu eilimlerden biri elbette bi-
rlm mutlakynetim anlay iin linddr. Konumada ortaya
de kilisenin ilevleriyle devletin i kan lapsusun (lapsus linguae) ya
levlerini kesin bir biimde birbirin zarken ortaya kan lapsusdan
den ayrr, bu ilevlerin hibir bi (lapsus calami) daha belirgin ol
 LYKEON

duu kesindir; yazmada konuma- unluuna karlk olan ruhsal enerji

dakinden daha ok bilin denetimi diye anlar ve cinsellikle ilgili ruhsal
szkonusudur. enerjiyi yok saymamakla birlikte li-
bidoya zellikle cinsel bir anlam
LB D O (arzu anlamnda lat. yklemekten kanr.
sz.). En genel anlamnda cinsel ar
zu. Yaamsal igdlerin etkin LO G O S (sz anlamnda yun.
enerjisi. Libido cinsel doyuma ula sz.). Evrenin temelindeki ussall-
maya ynelii belirler. Libido 'nun lk. Evrensel us. Evrendeki ak ya
insan davranlarnda ok bel irleyici {da oluumlar dzenleyici ilke. He-
bir arl vardr.O bu davdanlar rakleitosda ve Stoaclarda logos
byk lde koullar. Salt cinsel evrensel us anlamna gelir. eitli
organlarla ilgili deildir. Kiilere, lii bir birlik iinde tutan, dzenli
nesnelere, bedenlere ynelik olabilir. ak salayan odur.
Ruhayrtrmasnda bu terim zel
anlamlar kazanmtr. Freudda li LYK EO N (yun. sz.). Aristo
bido tm duygusal yaam belirle telesin M.. 355den sonra Ati
yen igdsel cinsellik enerjisidir. n ada Lykabattos eteklerinde Ly-
Freud iki tr libido ayrr: Narkis- keion blgesinde kurduu felsefe
sos u libido bireyi kendine, nes okulu. LykeiondaPeriklesin yap
nel libido da yneltir. Terimin an trd bir gymnasion vard. Aris
lam Jungda epeyce deimitir. toteles, Lykeionda rtl galeriler
Jung, libido'yu ruhsal srecin yo altnda dersler veriyordu.

345

M ADDE (yun. hyle\ \at.materia;
fr. matire; alm. M aterie, S to ff;
ing. matter). Doal nesneler dn
yas. Mekanik bir ktleye sahip olan
cisimsel tz. Maddenin iinde ya
admz ve maddenin kendisi ol
duumuz halde onu kavramakta ve
dolaysyla tanmlamakta glk e tes maddeyi uzamla zdeletirir,
kiyoruz. K ant m addeyi basite
uzayda devingen olan ey diye
tanmlar. Rousseau iin kendi d
mda duyduum ve duyularm et
kiley en her ey m addedir. La
M ettrie m addeden szederken
aka syleyeyim ki onu kavra
yamyorum der. Rgnona gre
madde bir varlk deildir, varln
yapld eydir. Aristoteles felse
fesinde ve skolastiklerde bir birin
ci madde ve ikinci madde ayrm
vardr. Birinci madde ya da birin
cil madde an maddedir, herhangi
bir belirlenim kazanmam olan be
lirsiz ilkedir, an gcllktr. kinci
madde ya da ikincil madde belirle
nim kazanm maddedir, cisimler
olarak belirmi maddedir. Bu eski
felsefelere gre madde gcllk
tr, biim ed im d ir (R gnon).
M
K antda madde duyulur deneyin
verisidir. yle der Kant: Olguda
duyuma karlk olan madde diye
adlandnyorum. Olgular eitlilii
ni baz ilkelere gre sezgide birbi
rine balayan eyi de olgunun bii
mi diye adlandryorum. Descar-
bylece boluk fikrini ortadan kal
drr. /Piene de Ronsard: Madde
kalr, biim yitip gider. / Buffon:
M adde ruhum uzun bir bifm i
o la b ilird i, onun grm e
biimlerinden biri. / Marquis de
S ade: D oa k en d i k en d in e
deviniyorsa, pekiyi, devindirici
neye yarar? Devindirici eer madde
z e rin d e etk in se m ad d ey i
d e v in d irirk e n n asl o lu y o r da
k en d isi de m ad d e o lm u y o r?
A nlay ab iliy o r m usunuz ruhun
m adde ze rin d ek i e tk isin i ve
m eddenin kendisi de hareketli
olmayan ruhtan devinim aln? /
Eugne Delacroix: M adde her
zaman hzne kaplr. / Charles
Baudelaire: Her yaratlm biim,
in sa n n y a ra tt b i im le r de
lm szdr. nk biim 3 4 7
 MADDEBMCLK
m ad d ed en bam szdr, biim i
k u ram m o le k lle r d e ild ir./
Lamarck: Kaba maddelerle canl
maddeler arasnda usuz bucaksz
bir hiatus vardr, bu da bu iki cins
cismi ayn izgiye koymamza engel
karr, onlar herhangi bir ayrntda
bir araya getirmeye kalkmamz da
olanakszdr, bunu yapmak boa
aba gsterm ektir.(Bk. BM,
DUYUM, OLGU)
M A D D E B M C L K Bk. K-
LKECLK.
M A D D EC LK (fr. matrialisme;
aim. Materialismus', ing. materia
lism). Maddeden baka tz bulun
madn ne sren reti. Ruhbi-
limde tm ruhsal olgular fizyolo
jik olgularn sreleri olarak gren
reti. Tm gereklii maddeye in
dirgeyen maddecilik Tanr nm var
ln ve ayr bir tz olarak ruhun
varln yadsr. Maddeciliin tarihi
hemen hemen felsefenin tarihi ka
dar eskidir. Evren aklamalarnda
evren n eden gelmektedir? sorusu
nu duyumsal verilere dayanarak ya
ntlam olan onia okulu filozofla
rn elbette ilk maddeciler saymak
doru olmaz. Felsefi aklamalar
n duyu verilerine dayandrarak d
dnyann bize olduu gibi grn
dn bildiren filozoflar birazck
zorlamayla kendiliinden madde
ciler, retilerini de kendiliinden
m addecilik diye adlandrabiliriz.
Ancak madde nedir sorusunun tar
tlmad yerde gerek anlamda
348 maddecilik szkonusu olamaz. Es
kian ilk maddecileri duyumcu
onia okuluyla usu Elea okulu ara
snda orta bir zm bulmaya al
an atomculardr. Atomcularla bir
likte XIX. yzyla kadar varln
srdrecek olan ve tm varl
maddeye, tm devinimi mekanie
indirgeyen mekanik maddecilik ku
rulm utur. D em okritos varln
atomlardan yani lmsz, zde,
blnmez uzaml paracklardan
kurulmu olduunu bildiriyordu.
Bu paracklar bolukta devingen
durumdayd. Bylece Demokritos,
Eleal usu filozof Parmenidesin
Bir Varlkn birok varlka d
ntrrken paracklar arasnda
brakt bolukla devinimi de olas
klm oluyordu. Bu paracklarn
ya da atomlarn birleip ayrlmalar
douu ve l aklamaktayd.
Ne var ki Demokritosun atomlar
ruhsal varlklardr, bu yzden belki
de ilk gerek m addeci o larak
E p ik u ro su b e lirle m e k d oru
olacaktr. Anaksagoras da varln
sperma diye adlandrd bir tr
atomla kurulduunu bildiriyor, bu
atomlar bir araya getiren ilke ola
rak nousu belirliyordu ve bu
nous da m addeseldi, en ince
maddeden yaplmt. Epikuros iin
de varlk atomlardan, belli bir ar
l olan atomlardan kurulmutu,
buna gre tam anlamnda madde
seldi, yle ki ona herhangi bir tan
rsallk ilemezdi. XVII. yzyln
nl Bacon, Hobbes, Descartes ve
Spinoza retileri maddeci bir ba
k as getirirler. XVIII. yzylda
Baron d Holbach, Helvetius, La

Mettrie, Buchnes gibi maddeci fi
lozoflarn en zgn saylan Baron
d Holbach ruhu ve maddeyi ayn
ey sayyor, evrende mutlak bir be
lirlenim dzeni ngryordu. Ba
ron d H olbacha gre dinlerin in
san zararna ileyen bir bask gc
olm aktan te bir anlam yoktu.
Helvetiusun duyumculua daya
nan bir maddecilik anlay vard.
Ona gre yalnzca maddesel nes
neler vard, bilgi duyumlarmzn
rnyd. XIX. yzylda ortaya
kan ve M arx felsefenin zn
oluturan diyalektik m addecilik
mekaniki maddecilikten ayr ola
rak evreni srekli evrimlenen bir
yap diye belirler. Buna gre diya
lektik sreler boyunca kendini
gsteren geliim niceliksel deiim
lerin niteliksel deiimlere dn
m esiy le so m u tla r. M arx ve
Engels Hegelin sav, karsav ve bi
leimden oluan l dnm fik itli biimlerde gelien ve eitli bi
rini dorudan benimsemilerdir, an
cak onu ruh dnyasndan madde
dnyasna indirgemilerdir. Engels
A n ti-D h r in g de yle der:
M arxla benim hemen hemen tek
yaptmz ey bilinli diyalektii bi
zim doa ve tarih asndan mad
deci kavraymza geirerek alman
lkc felsefesinden kurtarmak ol
du. Buna gre insanln tarihi do
ann belirleyici gcne baldr ve
bilimin ortaya koyabilecei yasa
larla koullanmtr. Bu yasalar in
san dnyas iin iktisadi yaam d
zeyinde kendini gsteren yasalar
dr. ktisadi yaam insan dnyas
iin tam anlamnda belirleyicidir,
MADDECLK
toplumsal yaamn temelinde yer
alr ve diyalektiin a n ndan
geerek ilerler. Tarihsel maddeci
lik, diyalektik maddeciliin bir ba
ka anlatm gibidir, iktisadi olgula
rn toplumsal styapy ve siyasal
styapy belirlemesiyle ilgili bak
a sd r. T arih se l m a d d e c ilik
M arxla Engelsin 1848de yaym
ladklar Komnist parti bildirisi'Ti
de ilk anlatmn buldu, daha sonra
Marxin Sermaye adl yaptnda ay
rntl bir biimde akla kavutu.
Bu grlere gre insanlk tarihi en
bandan beri snf savamlar ta
rihi olmutur. Tarihte nce kleler
efendilerle, sonra seriler senyr-
lerle savamlardr, bugn de pro
letarya burjuvalarla savamaktadr.
Demek ki insanlk tarihi smr
lenlerin smrenlerden kurtulmak
iin ortaya koyduu direniin tari
hidir. nsanlk tarihi boyunca e
imlerde engellenmeye allan bu
smr amzda proletaryann ta
rihsel grevini yapmasyla son bu
lacaktr. Hibir ey retmeyen, bu
na karlk her eye sahip olmak
isteyen sermayecilerin smr d
zenini ykacak olan proletarya,
M arxin deyiiyle tarihin tand
devrimci snflarn en devrimcisi
proletarya sonunda snfsz toplu
mu gerekletirecektir, bu gerek
letirme srecinde zel mlkiyet t
myle ortadan kalkacaktr. Buna
gre tarihsel maddecilik bizi a
da topluma ve gelecek toplumla-
ra aan bir dnce biimidir, bir
reti olmaktan ok bir baktr, bir
MADDESZCLK
dizge olmaktan ok bir grtr ve
elbette insanlk tarihiyle ilgili ola
rak yaplm ve yaplabilecek son
aklama deildir. nk M arx Bylece tarihsel maddecilik durma
felsefe her eyden nce son ak
lamalar ngren kat dizgeci tutu
mu kesinlikle yadsr, ona gre u
suz bucaksz bir gelecee alan in
sanlk tarihini tm yarnlar koul-
larcasna imdiden belirlemek ola
sl yoktur. Deimezlik fikrini
gerekd bulan M arx gr an lk, tam bir devinimsizlik iindeki
cak tarihin bir blmn aydnla
tabilmek abasndadr. Marx bu ko
nuda u belirlemede bulunur: Dn
yaya retici insanlar olarak yeni
bir ilke getirmek zere ynelmi de
iliz. te doru, karsnda diz cenin en byk zaferi oldu. Tarih
kn! demiyoruz. Dnyann kendi
ilkelerinden giderek dnya iin ye
ni ilkeler gelitiriyoruz. Gerekte
diyalektik maddecilikten tarihsel
maddecilie uzanan yol kuramdan
uygulamaya gei yoludur. Gelii
mi yazgnn stne karan ve in
san gelien bir dnyada etkin k
lan bu bak as insann kendini
kendi tarihi iinde arayn ve bu
aray iinde bir bilin devrimini
gerekletirerek kesin bir biimde
dorulara ynelm esini ngrr.
Bilin dzenlemesi, der Marx,
dnyay bilinli klmaya dayanr,
dnyay kendiyle ilgili uykusundan
uyandrmaya, ona kendi eylemle
rini aklamaya dayanr. Bylece
dnce dnya ya da insanlk ze
rine herhangi bir dnce olmak
tan kacak, dnyay deitirmek
zere etkin bir g olacaktr: Fi
lozoflar dnyay deiik biimler
de yorumlamaktan baka bir ey
yapmadlar, oysa szkonusu olan
dnyay deitirm ektir (Marx).
dan gelien bir dnya karsnda
dncenin gcn ve ykml
lklerini aratrmaya ynelmitir.
Marx yle der: Tarihsel m adde
cilik bir an elinden brakmad ger
ek ilkelerden yola kar. Onun il
keleri insanlardr; tam bir yaltk-
insanlar deil, deneysel olarak ay
dnlk olan gerek geliimleri iin
de belirgin koullara uyan insan
lardr. Lenin de yle der: Marxin
tarihsel maddecilii bilimsel dn
ve siyaset kavraylarnda o zama
na kadar sren karmaay ve geli-
igzellii byk lde tutarl ve
uyumlu bilimsel bir kuram izledi.
Bu kuram retim glerinin artyla
bir toplumsal rgtlenme biimin
den daha yksek bir rgtlenme bi
iminin nasl doup gelitiini gs
termektedir. (Bk. DYALEKTK,
FELSEFE, MADDESZCLK)
M ADDESZCLK (fr. immateri-
alisme-, alm. Immaterialismns; ing.
immaterialism). Maddenin varl
n yadsyan, yalnzca ruhlarn ve fi
kirlerin varln varsayan reti.
Maddesizcilik terimini ilk kulla
nan Berkeley onunla maddeciliin
tam kart olan felsefesini akla
m oluyordu. Berkeleye gre mad
de diye adlandrlan eyin alglan
maktan te bir varl yoktu, bu al
g olgusu da dorudan doruya

Tanr nn istemiyle gerekleiyor
du. Berkeleyin ruhu gerekilik
diye de adlandrlan felsefesi ba
tan sona m addenin olm adn
gstermeye adanmtr. Berkeley
varlk bir alglamadr (esse est
percip) der. (Bk. MADDE, MAD
DECLK)
M AARA B EN ZETM ES. Pla-
tonun Devletinde (VII. kitap) bil
gimizi bir tutsan bilgisiyle e tut
mak iin kulland benzetme. Bir
maarada yz maarann duvar
na gelecek biimde zincirlenmi bir
tutsak duvarda yalnzca gne
nn vurmasyla beliren glgeleri
grecek, ancak bu glgeleri olu
turan nesneleri hibir zaman gre
meyecek ve tanyamayacaktr. Bu
na gre bizler bu duyulur dnyada
dealarn kendilerini deil ancak
glgelerini grebilmekteyiz. (Bk.
LKCLK)
M AN (lat. mania\ fr. manie; alm.
M anie; ing. mania). iddet devi
nimleri oluturacak kadar an uya
rlmayla belirgin ruh hastal. Tu
tarsz sevin gsterileri, bkmadan
usanmadan ileri geri konumalar,
beklenmedik tutum deiiklikleri,
birdenbire ortaya kan fkelilik
maninin balca belirtileridir. Ma
nide yz renkli ve canldr, gzler
prl prldr, davran itenlikli gibi
dir, aralksz konumalar sk sk
kahkahalarla kesilir, ark sylemek
ve lk atmak gibi davranlar ok
grlr. Hasta belli bir yerde dura
maz, bir oraya bir buraya gider. En
M A N C L K
nemli belirti kararszlktr. Btn
balarndan kurtulmu olan imge
lem birbirinden kopuk imgeler re
tirken sz karmakark olur. Mani
yapsal kkenli bir hastalktr, bu
nunla birlikte eitli duygusal ne
denler, alkol ve uyuturucu kulla
nm manide kolaylatrc etkenler
olurlar. Baz ruhsal bozukluklarda
maninin melankoliyle dnml
olarak ortaya kt grlr. O
durum da m aniyle m elankoli bir
hastaln iki ayr yz olur. (Bk.
MELANKOL)
M A N C L K (fr. manichisme',
alm. Manichdismus; ing. manicha-
eism). M.S. III. yzylda M aninin
sonradan dinsel inanca dnen d
nceleri. randa ortaya kan ma-
nicilik, Zerdt diniyle eski mezo-
potamya dinlerinin bir karmdr,
hristiyan diniyle ilgili birtakm e
leri de iermektedir. Zerdt dinin
de yi Tanr (Ahuramazda) ve K
t Tanr (Angramanyu) kartl
vard, evren bu iki ilkenin att
aland. Manicilikte de iyilik (Hayr)
ile ktlk (er) atrlar: evrende
olduu gibi insanda da bu iki ilke
ykmaktadr. Birlikde bu ykma
son bulacaktr. Birlike yalnzca bil
giyle ulalacaktr. Maddi deerler
le ilgilenmeyen, gsteriten holan
mayan, bbrlenmek nedir bilme
yen, yalan sylemeyen, bakalar
n kk grmeyen insanlar Birlik
yolunda insanlardr. Sevgi, Birlikin
asl kaynadr. Manicilik, randan
baka lkelerde de etkili oldu, zel-
lik le T rk is ta n da, T ib e tde,
MANTALTE
inde, Hindistanda, Ispanyada
yayld. Roma mparatorluu iin
de maniciliin yaylmas hristiyan-
lar korkuttu, bu yzden bu top
raklarda bu dinin yandalar byk
basklar altnda kaldlar. VI. yz
yldan sonra Avrupada manicilik
eriyip gitti. Ortadoudaki etkileri
de X. yzyldan sonra silindi.
M ANTALTE Bk. ANLAYI.
M ANTIK(lat. logicia; fr. logique;
alm. Logik\ ing. logic). Doruyu
ortaya koymak iin gvenilir d
nsel ilem biimleri belirlemeye
d ay a n a n u sa v u rm a la r bilim i.
D orunun k u rallarn biim sel
adan aratran bilim ya da bilgi
alan. Jean Piaget mant doru
nun biimsel koullaryla ilgili ara
trma olarak tanmlar. Littrye g
re mantk usavurma yntemlerini
konu edinen bilimdir. En genel an
lamda mant usavurmalar bilimi
olarak tanmlayabiliriz. Felsefenin
bir blm olarak mantk doru bil
giye ulama yolunda zihnin ilev
lerini ve hatta ilemlerini belirler
ken belli koullara gre hangi bil
gilerimizin geersiz olacan da be
lirlemeye alr. Mantk bize her
eyden nce doru dnmenin
yollarm retecektir. Fernando da
Rojas Bir eyin kara olmayndan
onun beyaz olduunu karmamak
gerekir derken bize mantkl d
nmenin inceliklerini duyurur. An
cak hibir zaman mant doru bil
gi 1er retme alan diye dnme
mek gerekir. Doru bilgiye man
tkta deil mantkla ulalr. Mantk
elbette bir toplumsal etkinlik alan
olarak insan yaamn olas klan or
tak zelliktir, temel insani dayanak
tr. Her toplumsal dzenlenme, her
toplama zorunlu olarak bir man
tk temeli zerine kurulur. Uygar
lk zelliklerine gre ortaya kan
deiik yaam biimleri ne olursa
olsun, insanln ortak bir mant
vardr. Mit dncesinde de bilim
dncesinde de ayn mantn et
kin olduunu ve insann her zaman
ayn biimde dnm olduunu
bir gn ortaya koyarz belki de der
Lvi-Strauss. Buna gre benini
bakasnn b en ine balayan en
gl ara olarak mantkla donan
m bulunan insanolu zihin sal
n yitirdii zaman gereklikten ko
puk bir yeni manta balanrken
toplumsal yaamla balarn da yi
tirecektir. Gene de genel mantk
tan tmyle uzaklama ya da kop
ma olas deildir. Shakespearee
Hamletde lgnlk olsa da bu,
mantktan uzak deil dedirten bu-
dur. Bununla birlikte, tam tamna
ortak bir mantktan szederken e
itli mantklardan szetmemiz de
olaandr. Genel manta ters d
meyen mantklar olmaldr, birey
lerin mant, sanatn mant, sa
van mant gibi. zellikle este
tikiler gndelik mantktan ya da
bilimsel mantktan ayr bir sanatsal
mantn varlndan szettiklerin-
de, sanatn anlatm olanaklarnn,
kavrama ve kavratma koullarnn
gndelik yaamdakinden ayr ola
bileceini, hatta olmas gerektiini

duyururlar. Dil gibi mantk da sa
natta zel bir kullanma urar ya
da daha dorusu sanatn zel man
t zel anlatm olanaklarn, zel kk nerme, varg. Tasmda k
bir dili gerekli klar. Lautramont
yle der: iirin bir mant var meden vargy karrz. Btn in
dr. Bu mantk felsefenin mantyla
ayn ey deildir. Filozoflar airler
gibi deillerdir. airlerin kendileri
ni filozoflardan stn grme hak
lar vardr. Ancak ne olursa olsun
her mantk mantkl olduu srece
ya da mantk olduu srece geer-
lidir ve mantn doru kullanlma
s bilimde de, sanatta da, gndelik
yaamda da iletiimi kolaylatrr ve
gl klar. B una gre dilin bir
mant olduunu sylerken onun
bir mantk olduunu da syleyebi
liriz. Mantk anlaylarnn en eski
si Aristoteles mantdr. Aristote
les zihnin doru bilgiye ulatran te
mel ilevlerini Organon'da incele
di, bylece mantn, daha zel an
lamda biimsel m antk'm kurucu
su oldu. Aristoteles mantnn z
bir bilgiden bir baka bilgiyi kar
maya dayanr. Buna gre mantk
usavurmalar yapma sanatdr, bir
bilgiden bir bilgiyi gidimli olarak
karma ya da Aristotelesin deyiiyle
bir bilinenden bir bilinmeyene ge
me sanatdr. Aristotelesde bilgi iki
ynl bir ilemle elde edilir. Tme
varmda tikelden tmele ya da zel
den evrensele doru, tmdengelim
de tmelden tikele ya da evrensel
den zele doru ilerlenir. Aristote
les daha ok tmdengelim zerin
de yani evrenselden zele doru
karmlar yapma yntemi zerinde
MANTIK
durmu, tmdengelimi tasm ola
rak belirlemitir. Bir tasm e
den olumaktadr: byk nerme,
k nerme araclyla byk ner
sanlar lmldr byk nerme
si, Sokrates insandr kk ner
m esine gre, Sokrates lm l
dr sonucunu verir. Aristotelesin
tasm yntemleri Ortaada zel
likle Ortaan ikinci dneminde,
skolastik felsefe dneminde hris-
tiyan retisinin temellendirilme-
sinde bir aratrma yntemi olarak
kullanld, ancak bilinenin gsteril
mesi dnda bir amaca kullanlma
d iin verimli olmad. Aristoteles
mantnn Ortaadan sonra hak
sz eletirilere uramasnn asl ne
deni budur, onun uzun sre bir gs
terme arac olarak kullanlm ol
masdr. Rnesansla birlikte orta
ya kan yeni dnce devinimleri
ve bu devinimler iinden szlp
gelen yeni bilimsel kavray birok
dnr Aristoteles mantna,
hatta tm Aristotelesilie ya da
Aristoteles den sonra gelien Aris-
totelesi eilimlere kar eletirici
bir tutum almaya gtrrken tasm
yntemlerini yrrlkten kaldrd.
nk yeni dncenin nclerin
den Descartes tmdengelime birinci
planda yer vermi olsa da bundan
byle tmevarm yntemi genelde
yeni bilimsel anlayn yntemi du
rumuna geliyordu. Bu deiim bi
raz da mantn nemini yitirmesi,
yntem dncesinin nem kazan
mas olarak dnlmelidir. Aris-
 MANTIK
totelesin Organonuna kar Ba-
conn Novum Organum u yazmas
artk apayr bir bilimsel kavrayn
dnyaya egemen olacann ok
nemli bir belirtisiydi. Aristoteles
mant bir bilimsel yntem olmak
tan karken mantn temel kural
larn ortaya koyan en yetkin ara
trm a olm a deerini korumutur.
Deiiklik uydu: mantk yntem
deildir, yntem olarak mant kul
lan m ak d o ru olm az, elb ette
m an t a ters dm eyecek yeni
aratrma yntemlerinin bulunma
s gerekir gr ne geiyordu.
Bylece eski Organon'un yerini ye
nisi alrken yntem sorunu bilim
sel dncenin bata gelen sorunu
oluyordu. Kant, Aristoteles mant
nn doru mantk olduunu, man
tn Aristotelesden sonra byk
bir gelime gstermediini syler
ken haklyd. Aristotelesden son
ra mantk alamnda en nemli katk
Kantm katksdr. Kant bilgi an
lay deneyin alanyla metafiziin
alann birbirinden aynr. Deneysel
dzeyde duyularla elde edilen izle
nimler anln kategorileriyle bilgi
ye dntrlrken, metafizik d
zeyde us deneyi aan fikirlere y
nelir. Buna gre Salt usun eletiri-
iznde Kant bize elbette birbiriyle
balantl iki paral bir bilgi anlay
verir. K anta gre bilimler, zel
olarak da matematik ve fizik her
trl metafizikten bamsz olarak
ilerler. Bilimlerin ilkeleri biletirmeli
a priori nermelere yani zneyle
yklemi zorunlu bir bala birleti
354 ren ve ayrtrma yoluyla yklemi
zneden ayrmann olas olmad
yarglara gtrlebilirler. Burada
K an tn yargdan ne anladn
anm sam akta yarar vardr. Kant
yarglar hem a priori ve a posteri-
ori olmak zere, hem de ayrtr
m ak ve biletirmeli olmak zere
ikiye ayrr. Ayrtrmal yarglar
kavramlar aklamakta snrlanr
lar, biletirmeli yarglar adndan da
anlalaca gibi bileim yoluyla bil
gimizi genileten yarglardr. Her a
priori nerme ayrtrmal nerme
dir, her a posteriori nerme bile
tirmeli nermedir. Birinciler zihin
de ncesel olarak vardr, deneyden
gelmez; kinciler deneyle ilgilidir.
nemli olan hem a priori hem bi
letirmeli yarglara ulaabilmektir.
yleyse biletirmeli yarglarn a
posteriori olanlar dnda a priori
olanlar da varsa, o zaman bilim
gerek anlamda byk b h ilerleme
iinde olacaktr. A posteriori olan
yani deneyle ilgili olan bileimsel
yarglarla zaten srekli olarak yeni
bilgiler ediniriz. A priori olan bile
imsel yarglara gelince, bilimde asl
amalanmas gereken bu yarglar
dr. Bylece Kant mantnn k
keninde lkc bir bak as ya
tar. Buna gre bilgimiz deneyle ba
lasa da, zihin kendi yapsnn zel
liklerini nesneye yklemektedir.
Kant mantnn temeli duyulur bil
ginin a priori biimleriyle anln a
priori biimlerini ortaya karmak
tr. Duyulur olanla ilgili aratrma
akn estetikin, anlkla ilgili ara
trma akn ayrtrmann konu
sudur. Birincide uzay ve za-
 MANTIKNCES

man, kincide kategoriler yani nc bir kavram da birleirler.

temel kavramlar ele alnr. Bylece rnein varlk kavram kartn,
Kant ayrtrma alanyla ilgili ola hilik kavramn getirir, varlk ve
rak dorular mantm ortaya ko hilik de oluum kavramnda bir
yarken, bir de ayrtrma alanna araya gelirler, bu da varlkla hili
kart ve diyalektiin alanna kar in bir bileimidir. Simgesel m an
lk olarak yani Noumenon alanyla tk'. Kk ok eskiye dayanmayan
ilgili olarak bir grnler mant simgesel mantk btnleyici bir bi
belirler. Grnler mant zorunlu lim olarak dnlr. eitli dn
olarak bir yanllar mantdr. Es ce biimlerinden yola kan, bu bi
kilerin mant tmyle grnler imleri iaretlerle belirleyen bu ye
mantdr. Grn her znellie ni mantk birok bakmdan mate
ayr ayr grnen eyi karlar ve matik bilimine yaklar, bu yzden
fiziksel dnyann herkes iin ortak matematiksel mantk diye adland-
olan grnme biimleriyle kart rld gibi lojistik diye de adland
lar. Buna gre akn ayrtrma rlr. (Bk. TASIM, TMDENGE
anln ar bilgisinin eleri iinde LM, TMEVARIM)
apriori bilgilerimizin ayrtrlma
s iin vardr, akn diyalektik de M A N TIK D II (fr. illogique; alm.
zihnimizin usavurmalarlatm olas unlogisch; ing. illogical). Mantk
deneyin alann aarak dt sal olmayan. M antk kurallarna
yanllarn giderilmesi iin vardr. uyarl olmayan. M antksz olan (fr.
Kant mant yle tanmlar: Anl alogique; alm. alogisch; ing. alo-
n ve genel usun zorunlu yasala gical) yani mantkla hibir balan
rnn bilimini ya da bir baka de ts bulunmayan. (Bk. MANTIK)
yile genel dncenin basit bii
minin zorunlu yasalarnn bilimini M A N T IK L A T IR IC IL IK (fr.
mantk diye adlandryoruz. Kant logicisme; alm. Logizismus; ing.
mantndan sonra en nemli man /og/c/im).Felsefede manta belir
tk Hegel mantdr. Hegel mant leyici bir yer veren ya da ilev yk
Aristoteles ve Kant mantklarndan leyen reti. Her eyi mantk a
olduka deiiktir. Kavramlarn sndan ele alma eilimi. Dnce
birbirine uyarll ya da uyarszl de ruhbilimci eilimlere karlk ola
dnda mantk yoktur diyen He rak mantkla dorulama eilimi.
gel iin mantk metafizikle karan Matematii manta indirgeme ei
mutlak bir bilimdir. Bu Mantk, bir limi. (Bk. MANTIK)
bileimi getirecek kartlarn man
tdr. Buna gre sav olarak konu MANTIKNCES (fr.prlogique;
lan bir kavram elikili kavram ola alm. Praelogik; ing. prelogical).
rak zorunlu kartn gerektirir. ki Fransz dnr ve toplumbilim
kavram, st dzeyde bileim olan cisi Lvi-BruhPiin uygar ve yeti
MASALCILIK
kin insann dnce biiminden ayr
olarak ilk ellerin ve ocuklarn
dnce biimini belirlemek zere
kulland terim. (Bk. MANTIK)
M A SA L C IL IK (fr. mythomarie;
alm. Mythomanie; ing. mythoma-
nia). Ar yalan syleme eilimi.
M asalclk cinsel sorunlardan bes
lenir ve zellikle bo bbrlenme
lere dayanr. ocuklarda grlen
m asalclkla byklerde grlen
masalcl birbirinden ayrmak ge
rekir. mgelemi ar llerde al sallamalann bilincinde deildir. Oy
an ocuk usuyla imgelemini de-
netleyemedii iin srekli masallar
uydurma eilimindedir. ocuun
bu durumunu kendi mitoslarna s
k skya balanm ilkellerin duru
muna benzetebiliriz. Gene de o
cukta masalclk eiliminin bir ei
timden geirilmesi gerekir. Salkl
yetien ocuk byyp gerekler
le kar karya geldike masalcl-
brakacaktr. Yetikinlerde ma-
salclk elbette bir hastalk belirtisi
dir ve ok zaman baka ruhsal
dengesizliklerle birlikte grlr (A.
Porot). Baz ok zeki bireyler bile,
uslarn iyi kullanmay reneme
milerse, masalcla yatkn olacak
lardr. Masalc, uydurduu masal
lara inandrmay ok iyi bilen kii
dir. Dupre, masalcln temelinde
ilke belirler: heyecanllk, imge
lemini ar kullanma, inandrclk.
(Bk. MASALLAMA)
M A SA L LA M A (fr. fabulation;
alm. Erfm durg; ing. fabulation).
Gerek gibi sunulan uydurma olay.
P. Lonardon masallamay yle ta
nmlar: Bazen belli bir konu er
evesinde azok tutarl ykler
biiminde bazen yerin ve zamann
koullarna tam anlamnda uymaz
bir biimde ortaya konulan imge-
lemsel rnlere verilen ad. ocuk
larn ortaya koyduu masallamalar
bir hastalk belirtisi olarak deer-
lendirilmemelidir. Onlar imgelem
lerinin ar almasyla, kitaplarn
ve filmlerin de etkisinde masalla
malar yaparlar. ocuk yapt ma-
sa yetikin kii yapt masallama-
larn bilincindedir ve bu bir hasta
lk belirtisidir. Masallama bir takm
zihin bozukluklarnn sonucunda
ortaya kar. Geri zekallk, buna
ma, Korsakoffhastal masallama-
lara olanak verir. (Bk. MAS ALCI-
LIK)
M AZOHZM ya da M AZOZM
(fr. masochisme; alm. Masochis-
mus; ing. masochism). Avustur
yalI romanc Sacher-M asochun
romanlarndan esinlenerek belirlen
mi olan ve acdan haz duymayla,
acy aramayla belirgin olan ruhsal
bozukluk. yklerinde ve roman
larnda acdan haz duyma temas
na ok sk raslanlan Sacher-Ma
soch da gerekte bir mazohistti.
Mazohist kamlanmaktan, iken
ce grmekten, aalanmaktan, iti
lip kaklmaktan haz duyar. Mazo-
histin cinsel hazza ulamas buna
gre iddete bal olacaktr. Ba
kasna eziyet etme hazz diye belir
lenebilen sadizme ok yakn olan

ve hatta ok zaman onunla birlikte
grlen mazohizmin kaynaklar el
bette ocuk yalardaki eitim bo
zukluklarnda aranmaldr. Bazen
ocuun dayak yem ekten ya da
herhangi bir biimde cezalandrl
maktan haz duyduu grlr. Ma
zohizmin tam bir edilginlie ya da
baeie varan ar biimleri ok lik diye bir eyin szkonusu ola
sk grlmese de vardr. (Bk. SA-
DZM)
M EC ZU PLU K (fr. illuminisme-,
alm. Illum inism us; ing. illum i-
nism). sel aydnlanmaya inanan
larn retisi. Tanryla inanl bi nism). Olgularn mekanik belirle
rey arasnda gizemli bir alveri ol
duuna inananlarn retisi. M ec
zupluk retisini ortaya atanlardan
biri Swedenborgdur. Swedenborg
sann lm n n karanlk r atomcu Epikurosa kadar uza
zerindeki zaferi olarak nitelendir
di. saya ulama akyla arnabilir,
kendimizi sada kutsallatrabilir-
dik. Swedenborgdan sonra XVIII.
yzyln ikinci yarsnda bir baka
gizemci Louis-Claude de Saint-
Martin doruya sezgiyle ulalabi
leceini bildirdi. Saint-Martin bu
dnceleriyle XIX. yzyl dinci
dnce dnyasn byk lde umlarn varln benimser. (Bk.
etkiledi. (Bk. GZEMCLK, SEZ
G)
M EG A LO M A N Bk. BYK-
LKDUYGUSU
MEG ARA OKULU M . IV. yz
ylda Eukleidesin Megarada (Ati
nann bats) kurduu felsefe oku
lu. Sokratesi okullar diye bilinen
MELANKOL
okullar arasnda ad geen bu okul
tartmac zelliiyle bilinir. Eukle
idesin dncesi Sokratesin g
rleriyle Parmenidesin grle
rinin bir karmdr. Megara oku
lunun filozoflar Sokratesin yi sini
Parmenidesin Bir Varhkyla z
deletiriyorlard, bilgide evrensel
mayacan bildiriyorlard. Eubuli-
des, Dioklides, Pasikles, Stilpon
okulun nde gelen adlardr.
MEKANKLK(fr. mcanisme;
alm. Mechanismus; ing. m echa-
nimlere indirgenebileceini ng
ren felsefi bak as. Her eyi d
zenli devinimle aklayan felsefi ba
k as. Felsefede mekaniki g
nr. XVII. yzyl felsefeleri ruhu
eilimlerini brakmamakla birlikte
byk lde mekaniki oldular.
Descartes ruhsal tzden ayr bir
maddesel tz belirledi ve maddesel
dzeyde her eyi uzamla ve devi
nimle aklamaya yneldi. Meka
nikilik maddecilik deildir, yalnz
ca madde dnyasnda mekanik olu
MADDECLK, RUHULUK)
M E L A N K O L (fr. m lancolie;
alm. Melankcholie; ing. melanc-
holia). Ar zntyle belirgin ruh
sal bozukluk. Melankolide en nde
gelen belirtiler yklmlk, isteksiz
lik, dnceden ka ve devinim-
sizliktir. Melankoliklerde yaama is
tei neredeyse yokolmu, onun ye
MERKANTLZM
rini mutlak bir znt almtr. Has
ta nedeni belirsiz olan byk bir ac
iinde kvranr, gene nedeni belir
siz sululuk duygulan, aalanm-
lk duygular duyar. Bu acl yaam
intihar arzusunu kendiliinden ge
tirebilir, bu yzden melankoliklerin
yakndan gzlemlenmesi gerekir.
Baz durumlarda bakalanm ldr
me giriimleri de szkonusu olabi
lir; bir melankolik anne acdan kur
tarmak gerekesiyle ocuunu l
drebilir. ntiharda ya da ldrme
de son derece etkin grnen me
lankolik genelde istemli ynelimini
tmyle yitirmi gibidir. Bu duru
mun ar karamsarln mantksal
sonucu olduu sylenebilir; hasta
yaamdan tmyle kopmutur, ne
yapsa bounadr. M elankolinin
younlat durumlarda hasta an
cak kendini zorlayarak ayakta du
rabildiini syler. Baz durumlarda
sann ya da duyu yanlsamalan g
rlebilir, hasta hi de yle bir du
rum yokken birileri benden sze-
diyor diyebilir. Binlerinin kendisi
ni ldrmek istediini, bunun iin
bir idam sehpas hazrlanmakta ol
duunu bildirebilir. Bu tr bozuk
luklar bir yana, hastann zihinsel et
kinlii enaza inmi durumdadr, dik
kat hemen tmyle dalmtr, es doslu Andronikos tarafndan ve
ki anlar canl kalmakla birlikte has
taln belirdii zamanlarla ilgili an
lar ve daha sonrakiler hemen t
myle unutulmutur, bellek karma
karktr. Uykusuzluk en ok ya
knlan durumdur ve zellikle ge
cenin ikinci yarsnda ortaya kar.
Tepkimeler iyiden iyiye azalmtr.
Sindirim dzeninde bozukluklar
szkonusudur, zellikle kabzlktan
yaknlr. Melankoli genel olarak
maniyle birlikte grlmektedir. (Bk.
ACI, MAN)
MERKANTLZM Bk. KAZAN-
ILIK.
M E T A FZ K (fr. m itaphisique\
alm. M etaphysik; ing. metaphy-
sics). Duyular araclyla kavran-
lamayan eylerin bilgisi. lk neden
lerin ya da ilk ilkelerin bilgisi.
Kantda yalnzca us kaynandan
gelen yani deneyin verilerine ba
vurmakszn ortaya konulan bilgi.
Auguste Com teda dinsel dn
ceyle olumlu dnce arasnda yer
alan, bir gei yeri zellii gste
ren soyutlamaclk eilimiyle belir
gin olan dnce. nsanolu d
nmeye balayal beri kendisiyle
ve evrenle ilgili kkl sorular so
rarken somut olann, elle tutulur
gzle grlr olann dnda ya da
tesinde bir baka varlk alannn
bulunup bulunmad sorusunu da
sormutur. Bu sorunun olumlu ya
ntlar metafizik bilgisini oluturur.
Adn Aristotelesin bilgi kuramyla
ilgili yaptna M.. I. yzylda Ro-
rilmi olan Metaphysika (yun. me
ta ta ph ysika , fizikten sonra)
adndan alan bu kavram uzun sre
felsefede eyleri raslantlanyla deil
de kendileri olarak ele alan temel
aratrma alann belirlemitir. Me
tafizik terimini felsefesinde hi kul
lanmam olan Aristoteles de me-

fizikten varlk olarak varlk ara-
rmasn anlyordu. Aristotlesden
sonra m etafizik terim i vaktiyle
Aristotelesin ilk felsefe dedii
kkl nedenler aratrmasna kar
lk kullanlr oldu. Hristiyan dog
malarnn XIII. yzyldaki Aristo-
telesi temellendiricisi AzizTom-
maso metafizik aratrmasn ya da
varlk olarak varlk aratrmasn fel
sefenin temeli durumuna getirdi.
Daha sonra metafizik terimi felse
fe tarihi boyunca olduka deiik
anlamlar ald. Bilginin ncesel ko
fullarn benimseyen filozoflar iin
metafizik bu koullarla ilgili tm us
sal aratrmay ierir. Kant, meta
fizie kendi felsefe anlayna gre
deiik bir anlam ykler, buna g-
le metafizik yalnzca us kaynan
dan ya da kavramlar a priori tan
ma yetisinden gelen, yani deneysel
verilerle ilgisi olmad gibi zama
nn ve uzayn sezgileriyle de ilgisi
olmayan tm bilgileri ierir. Me
tafizik, gerekte salt usla sahip ol
duumuz her eyin dizgesel bir bi
imde dzenlenmi bilanosudur
der Kant. Auguste Comteda me
tafizik deneyin alann ya da olgu
lar alann aan eydir. Auguste
Comte olumlu dnemi nceleyen
ve olgularn deneyine ulaamaya
camz bilgilerle akland dne toplumun eski ve yeni tm toplum-
mi metafizik dnem diye adland
rr. Bylece felsefe tarihi boyunca
eitli anlamlar alan metafizik
Auguste Comteda olumsuz bir an
lam kazanmtr. Gnmzde so
yut, karmak, dorulanamaz tm
bilgileri metafizik bilgilerdiye nite
MTOLOJ
lemek alkanlk olmutur. N e var
ki baz ada filo zo flar onun
olumlu anlamn korum aya zen
gstererek ona insan yaamyla il
gili en genel aratrma anlam ver
milerdir. Varoluu felsefede tm
yaarl iinde ya da yaamla ili
kisi iinde ele alnan insann arat
rlmas metafizik aratrma olarak
deerlendirilir. M arx felsefeye
gre dural olan, tarihsel olmayan,
diyalektikle ilgisi bulunmayan tm
bilgiler metafizik bilgilerdir. (Bk.
FELSEFE, MANTIK)
M T O L O J (fr. mytfologie', alm.
Mythologie\ ing. mythology). Bir
halkn ya da bir uygarln ortaya
koyduu mitoslar ya da efsaneler
toplam. Eskiada tanrlar, yar-
tanrlar ve kahramanlarla ilgili an
latlar. Mitoloji felsefe ncesi top-
lumlann temel dnsel etkinlikle
rini ierir ve felsefi ve bilimsel ara
ya karlk olur. Eskiam ilk uy
garlklarn oluturan tm toplum-
lar mitoloji toplumlan diye tanm
lamak yanl olmaz. Felsefi ara
trmaya konu olan temel sorunlar
ilk karlklarn masals bir anlatm
iinde ilkin mitolojide bulmulardr.
Bu yzden mitolojiyi felsefenin ilk
biimi diye nitelendirebiliriz. Her
larn mitolojileri vardr, bu mitolo
jiler ilgili olduklar toplumun altbi-
lincini olutururlar, ortaya koyduk
lar simgelerle o toplumun aclar
n, korkularm, saplantlarn dile ge
tirirler ve byle olmakla insanln
btnsel altbilincine balanrlar. Bir 359
M TOS

toplumun altbi linindeki ilkmek- dan ussal aratrm ay a g eite

ler evrensel altbilincin zel rnek nemli bir dnm noktas olu
leri gibidirler; evrensel altbilin top turan liada ve Odysseia insann
lumsal altbilincin en yksek anlam dnsel ve duygusal derinlikleri
larn ierir. Bylece bireyselden ev ne k tutan, ayrca ortaya ktk
rensele uzanan zel ve ilkel bir te lar toplumun yaam koullarn he
mel bilin izgisi oluur. Mitolojiler men tm nemli ayrntlaryla yan
bu zel ve ilkel bilincin enine bo stan birer inan kitabdrlar. Mito
yuna anland anlatmlardr. En lojilerde dnsel eler inan e
nemli deil am a en ilgi ekici ve leriyle btnleerek insan akla
felsefe asndan en incelenmeye maya ynelirler. (Bk. LKRNEK,
deer mitoloji yunan mitolojisidir, MTOS)
kendisinin ok genel bir yorumu
nu ieren latin mitolojisiyle birlikte M TO S (fr. mythe; alm. Mythe-,
insani altbilin dzeyinde en youn ing. mythe). M itolojinin konusu
gereleri barndrr ve derinden de olan anlatlar. Tanrlarn, yantanr-
rine felsefeyi, felsefe ann yak lann, kahramanlarn yaamlaryla il
lamakta olduunu duyurur, rt gili gerekd ykler. Yunancada
l bir kkl felsefi aratrmay ie muthos yk demektir. Mitoslar
rir. lk uygarlklardan hemen tm bir mitolojiyi oluturan elerdir.
nn verimli bir kalts olmu olan Herbiri bir insanlk durumunu or
yunan toplumu, ortaya koyduu taya koymakla bir simge deeri ta
mitolojik deerlerle ussal dnce r. Herbir mitosta insan gereiy
erevesinde geliecek olan felse le ilgili, evrenle ilgili, insann evren
feye bir gei yeri olmutur. Yu deki yeriyle ilgili, insanlk durum
nan mitolojisinin kkeninde br laryla ilgili simgesel felsefi akla
toplumlann mitolojilerinden, msr, malar buluruz. Bu aklamalar duy
hitit, girit vb. mitolojilerinden izler gu dolu aklam alardr ve usun
vardr. Felsefenin gelimesi, imge- gstermeci gcyle olmaktan ok
lemsel aratrmann yerine ussal imgelemin cokun eilimleriyle or
aratrmann gemesi mitolojilerin taya konulmutur. M itoslar daha
toplumsal altbilin olma zellikleri ok insanln ocukluk dnemle
onlarla ilgimizi srdrmek zorun rinin rnleridirler, o dnemde us
da b rak m a k ta d r bizi. H om e- henz yetkinlememitir ve imge
rosdan Hesiodosa, Hesiodosdan lemin belirleyicilii altndadr. He
H erotodosa uzayan izgi dn nz tartmal dnce yani felsefi
cenin ussallama abasnn yk dnce ortada yoktur; mitoslar A.
sn ierir. te yandan her mito Kojevenin de belirttii gibi birer
loji, zellikle eski toplumlar iin, monolog zellii gsterirler, bu
dinsel bir arlk tar, inan ele yzden dnceden ok inanca ya
riyle doludur. Mitolojk aratrma kndrlar ya da inan eleriyle do-

hdurlar. rnein dnyann bir tan
mn gzyalanndan olumu olma rurlar. Bu yzden miza daha ok
s bu yzden kimseyi inandrmasa
da kimseyi yadrgatmaz: ortaya ko
nulmak istenen yalnzca ve yalnz
ca oluumun fikridir. Ne var ki d
nce bu oluumu ilkel yaps ge
rei somut bir erevede ya da elle
dokunulur bir biim altnda gste
recektir. Bu yzden G. Gusdorfun
dedii gibi Mitosla ilgili bilin hi
bir eye amaz. O her zaman im
diye ncesel bir temel arar, bu yz
den geriye gider ve olaanst bir
balang noktas yaratr. Her e LK)
yin balangc artc bir olaans
tlkte olmaldr. Mitos bylece us
sal geliimlere usd bir temel ku
rar, ussalln varolu nedeni bu us-
dnda aranmaldr; usdnn d kadar dayanr. Platon Philebos'da
lanmas ussaln kavranlmasna en
azndan tarihsel erevede glk
karr. Mitosu simgecilikte btn
bir insan usunun kendini varetme
serveninin nedenleri yatar. te
yandan m itosu kaldrdm zda
inan tmyle ker gider: inancn
dayanaklar mitoslarn somut gs
termelerinde bulunur. Her mitos,
imgelemin bir sunumu olmakla, bir
inan esinin belirtenidir. (Bk. M
TOLOJ)
M ZA (fr. temprament', alm.
Temperament; ing. temperament).
Kiiliin temelini oluturan biyolo
jik ve ruhsal etkenler. Bir bireyin
kiiliinin temel nitelikleri. Kiilik
yapsn belirleyen pekok etken
vardr, bu etkenlerin zellikle biyo-
lojik kaynakl olanlar miza dedi
MONAD
imiz zellikler btnn olutu
kaltmsal etkenlere bal diye d
nlr. Yunan hekimi Galien M..
II. yzylda drt temel miza belir
lemitir: kanl, arkanl, melanko
lik, kaygl. Kanlda kan belirleyi
ciyken, arkanlda lenf belirleyici
dir; m elankolik kara safrayla,
kaygl safrayla belirgindir. nsan
ruhsallnn biyolojik temellerini be
lirlemek olas olmadndan miza
aklamalar her zaman biraz kk
sz kalmtr. (Bk. NSAN, K
MONAD (fr. monade; alm. Mo
nade', ing. monade). Basit tz. Te
rim olduka eskidir, Pythagorasa
bu terimi deiik anlamlarda kul
lanmtr, ancak dealan aklamak
iin kullanmtr. Yunancada monas
ya da monados birlik demektir.
Terimi daha sonra, daha belirgin bir
biimde kullanan Giordano Bruno
olmutur. Bruno eylerin elerini
minima ya da monades diye ad
landrmtr. XVI. yzyln nl
heptanrcs B runoya gre mad
deyle biim tam anlamnda bir bir
lik iindedirler. Evren Tannnn ken
disidir. Tanr tm birliklerin bir
liidir. Tanr monas monadum'dm,
hem enazdr hem enoktur. Enaz-
dr, nk her ey ondan gelir; en
oktur, nk her eyi ierir.Bru-
nonun monadyla Leibnizin mo
nad arasnda byk bir aynm var
dr. Brunonun monad ruhsal e
dir, gerekleecek bir biimdir, tz
 MONADCILIK
dr ve eydir. Leibnizin monad
bir znedir, tzdr ve znedir;
onun en belirgin zellii alglayc
ve etkin olmasdr. O her zaman da
ha karmak bir algdan daha az kar
mak bir algya geme eiliminde
dir. Bu zgn bakyla Leibnizi
monadn gerek kurucusu saymak
doru olur. M o n ad terim ini
Leibniz ilk olarak 1697de Fardel-
laya yazd bir mektupta kullan
mtr. Leibniz monadyla ilgili ola
rak unlar syler: Monad bileik
lere katlan basit bir tzden baka
bir ey deildir. Basit olmas par
alanmam olmas demektir. Bile
ikler varolduuna gre basit tz
lerin de olmas gerekir. nk bi
leik olan basitlerin bir ylma
sndan ya da agregatum 'undan
baka bir ey deildir. Bu durum
da ne paralar vardr, ne uzam, bi
im, ne olas bir blnebilirlik sz-
konusudur. Bu monadlar doann
gerek atomlardrlar, ksacas ey
lerin eleridirler. (...) Monadlarn
pencereleri yoktur, bu yzden on
lara herhangi bir ey girip kamaz.
Ne t z ne raslant bir m onada
dtan girebilir. Bununla birlikte
monadlarn nitelikleri vardr, byle
olmasayd onlar varlk olamayacak
lard. (...) Nitelii olmayan monad-
lar birbirinden ayrmak olanaksz
olacakt. Leibnize gre-her mo
nadn bir baka monaddan ayrlma
s gerekir, nk doada birbiri
nin ayn olan iki varlk yoktur. Mo
nadlar srekli bir deiimin zne-
sidirler. Her yaratlm varlk dei
362 kendir, monadlar da aralksz dei
ime urarlar, monadlarn doal
deiimleri bir i ilkeden gelir, n
k d bir neden onu iten etkile
yemez. Pekiyi, bu deiim nasl
olur? Her doal deiim derece
derece olduundan, baz eyler de
iir ve baz eyler deimez. Bu
na gre basit bir tzde bir etkiler
ve ilikiler okluu bulunmak ge
rekir, her ne kadar onun paralar
yoksa da. Basit tzdeki bu gei
durumunu Leibniz alg diye adlan
drr ve algy stalgdan ve bi
lin'Aen ayrr; bir algdan bir ba
ka algya gei demek olan edimi,
monadn bu i ilkesini istek diye ad
landrr. Algs ya da istei olan her
ey ruhtur. Tm basit tzler ya
da yaratlm monadlar ruh diye ad
landrlabilir. Leibnize gre her
imdiki durum daha nceki duru
mun bir sonucudur; bunun gibi,
imdi de gelecee aktr. (Bk. L
KCLK)
M O N A D C ILIK (fr. monadisme\
alm. Monadismus; ing. monadism).
Evrenin monadlardan olumu ol
duunu bildiren felsefe anlaylar
nn genel ad. Leibnizin monadlar
felsefesi. Kant bu felsefeyi yle
eletirecektir: eyler genel bir
uyum iindedir. Ancak, bundan Le
ibnizin tzlerin karlkl bamll
n deil de uyarlln varsayan
ncesel uyum gr km az.
nsan ruhu d eylerle olan ba
lantlarndan kopan Id zaman ken
di i durumunu deitirmekte ye
tersiz kalr. (Bk. MONAD, N
CESEL UYUM)

M O N A D O L O J (fr. monadolo-
gie; alm. Monadologie; ing. mo-
n ado lo g y). M o n ad lar retisi.
XVIII. yzyl balarndan sonra fel
sefe adamlarnn Leibniz felsefesi
ne temel olan monadlar retisini
belirlemek iin, zel olarak da XIX.
yzylda Leibnizin yaptlarn ya
yna hazrlayan Erdmannn bu ya
ptlar btn iinde adlandrmak
iin kulland terim. (Bk. MO-
NAD)
MONAR Bk. MUTLAKYNE-
TM.
M O R FO L O J BkBMBLM.
M U C ZE (lat. miraculum\ fr. mi-
racle; alm. Wunder, ing. miracle).
artc olay. Olaan koullarda
gerekleemeyecek, ancak tanrsal
gcn istemiyle gerekleebilecek
gr lm ed ik olay. n san usuna
smayacak kadar deiik olay. Do
ann bilinen yasalar dnda ger
ekleen olay. Mucize inancn vaz
geilmez bir yzdr. Her inan us
sal dayanaklar yannda mucizeler
le kendini dorular. Bu yzden Go
ethe Mucize inancn sevgili ocu
udur der. aknlkla hayranln insanlar varoldu. Tanr onlarn b
bir araya gelmesiyle oluan muci
ze inanc, insanlar Tannya ya da
tanrsal glere balamakta en k
sa ve dolaysz yoldur; yetkin var
lk ya da yetkin varlklar olaans
t olaylarn etkin nedenidir, muci
zelerin varl tanrsalln varln garln mucizesidir. / Lamartine:
dorular ya da gsterir. Yalnz eski
dinler deil, tektannc dinler de mu
MUCZE
cizeye byk yer verirler. Aziz
Tommaso yle der: Nedeni her
kese kapal olduu iin tam anla
mnda aknlk yaratan bir olguyu
belirlemek zere mucize deriz. Bu
radaki neden Tanrdr. yleyse, bi
zim bildiimiz nedenler dnda Tan
rnn yapt eyleri mucize diye
adlandrrz. Buna gre mucizede
de bir nedenlere dayal aklama
vardr, ancak bu aklama ne ka
dar ussal grnrse grnsn tam
anlamnda bilind bir aklama
dr. nsanlar yalnzca dinsel doru
larn belirleyiciliinde deil, bilim
sel aklamalara ulaamadklar du
rumda da mucizeyle aklama yo
lunu tutmulard. XVII. yzylda
gkkuan oluturan doal neden
ler bilinmiyordu, bu yzden gk
kuann grnmesi bir mucize sa
ylyordu. Bilim getirdii aklama
larla mucizenin anlamn ne lde
daraltm olsa da insanlar inandk
lar srece mucizeye bel balaya
caklardr. Belki de en byk muci
ze bilimsel aratrmalarla ortaya ko
nulan bululardr. / Guez de Bal-
zac: Aziz olmamakla birlikte, aziz
grnm tamamakla birlikte ya
amlar mucizelerle dopdolu olan
tn yanllarn balad, tm l
gnlklarm hogrd. / B. Pascal:
Tek bir Tanry sevmek gerei
son derece grnr bir durumdur,
bunu gstermek iin mucizelere ge
rek yoktur. / Stendhal: Ak uy
Doa ve mucize bir btn deil
mi? /G . Duhamel: Mucize yapt
MUTULUK
deildir. / M. Jouhandeau: Mu
cize Tanr deil, biziz. (Bk. B
LM, DN)
M U T U LU K (fr. eudmonisme;
alm. Eudmonismus, ing. eudae-
monism). Mutluluu en yce iyi
olarak belirleyen ahlak kuram.
Mutuluk mutluluu insan yaam
nn son erei diye belirler. Mutu
luk anlay Aristotelesle balar.
Aristotelese gre mutluluk doru
yu izleyen zihinsel etkinlikle sala
nr. Mutuluk dnsel ynelime
arlk vermekle duyumsal hazlar
ngren hazclktan ayrlr. Aristo
telese gre insan mutlulua er
demle ular. Bunun iin insann
mutlulua uyarl olmas, bedensel
ve ruhsal adan yetkin olmas ge
rekir. (Bk. HAZCILIK)
M U TL A K (lat. absolutus; fr. ab
solu', alm. absolut', ing. absolute).
Tm olaslklardan bamsz olan.
Kendiyle llen. Hibir eklemeye
ve karmaya yatkn olmayan. Her
koulun dnda kendiyle varolan.
Bir baka eye bal olmayan. Kendi
varolu koulunu kendinde tayan.
Bir mutlakn varolup olmad so
runu felsefenin en eski sorunlarn
dandr. Felsefede mutlak aratr
mas daha ok metafizik ereve
de bir aratrma oldu; onun var-
sanmas ve yoksanmas Tanrnn
varlnn benimsenmesiyle ve yad
snmasyla ilgiliydi. Mutlakn var
ln baz yeni felsefeler yadsdlar.
David Hum ea gre mutlakn var
lm benimsemek olas deildi. Da
ha sonra Auguste Comte mutlak
diye bir eyin olmadn bildirdi.
Ona gre bir tek mutlak vardr, o
da mutlak diye bir eyin olmama
sdr. (Bk. GREL)
M UTLAK ILIK (fr. absolutisme',
alm. A bsolutism us; ing. absolu-
tism). Tm glerin tek bir yetke
ye baedii siyasal rejim. Yneti
cinin mutlak yetkeye sahip olduu
ynetim biimi. Mutlakynetim de
iinde, tm mutlaklklar, tek bir
kiinin ok zaman Tanr adna ege
men olduu siyasal rejimlerdir. (Bk.
MUTLAKYNETM)
M UTLAKYNETM (fr. monar-
chie\ alm. Monarchie', ing. mo-
narchy). Tek kiinin ynetim i.
Gcn Tanrdan tek yneticiyle
belirgin ynetim biimi. Feodal d
zenin k ve sermayeci dze
nin kurulmas dnemlerinde (XV.-
XVII. yzyllar arasnda) ortaya
kan teki ynetimlerin genel ad.
Mutlakyneticiler kralln yce
yasalaryla ve Tanr adna devleti
tam bir yetkeyle ynetirlerdi. Bu
nunla birlikte kralln yce yasa
lar diye yazl bir takm yasalar
yoktu. Mutlakynetimler sarayda
gelien saray soyluluunun olu
turduu tartma ortamnda yerle
rini yava yava demokratik yne
timlere brakmaya baladlar. Fran
sz Devrimi bu dnm n kilit
noktalarndan biridir. (Bk. FEO
DALLK, MUTLAKILIK, SER
MAYE)
 MLKYET

M U TLU L U K (yun. eudaimonia; ahlaklar mutlulukla bilgelik arasn

fr. bonheur, alm. Glck, Glckse- da bir balam belirlediler. Aristo
ligkeif, ing. happiness). Yetkin teles Mutluluk kendine yetenlerin
dzeyde doymuluk duygusu. Ek iidir diyordu. Platon da yle
siksiz esenlik duygusu. Mutluluk sylyordu: Mutluluu salayan
insann kendiyle ve dnyayla ili ey bilime gre yaamak deildir,
kisinde ortaya kan bir uyarllk btn bilimleri bir araya toplamak
durumudur ve bu durumun duygu da deildir. M utluluu salayan
dzeyindeki yanssdr. Olumsuz yalnzca iyinin ve ktnn bilimine
hibir koulla kar karya deilse sahip olm aktr. / akya M uni:
insan kendini mutlu duyar, herhangi Mutluluk zgecilikten, mutsuzluk
bir olumsuz koul mutluluk duy bencillikten doar, / J.F. Ducis:
gusunu sakatlar ya da tmyle da Mutluluumuz azok avutulmu
tr. Mutluluk d koullardan ok bir m utsuzluktur. / N ietzsche:
i koullara bal bir olgudur. K Mutluluk bir kadndr. / Byron:
k eylerle yetinebilenler ya da k Mutluluk ikiz doar. / Carmen
k eylerden sevinebilenler byk Sylva: Mutluluk yank gibidir, ses
eylerin peine denlerden daha verir ama gelmez. / M. Proust:
mutludurlar. Her trl olumlu ko Akla mutlu olan hangi kadn mut
ul iinde bile mutlu olamayan in luluunu tartr? Ona mutluluu
sanlar grrz. Yaamn srekli veren erkek, insanlar arasnda bi
ak ve deikenlii mutluluu el rincidir. Birileriyle karlatrmak
bet geici klar. nemli olan mut gerekmez: kraldr o... / Barbey
luluun sresi deil younluudur d Aurevilly: Haz lgnlarn mut
ya da anlamdr. Mutluluun baz luluudur. / ehov: Mutlu dei
koullara bal olduu dorudur. liz, mutluluk yoktur. Biz yalnzca
M.. V. yzylda Thales mutlulu onu arzuluyoruz. / J. Soulary:
u koula balyordu: Kimdir Elimizin demedii mutluluk bir
mutlu? Salkl, zengin ve bilgili dtr. / Andr Gide: Kendini
olandr. Epikuros da daha sonra m u tlu k lm a k b ir g re v d ir.
yle diyecektir: Bilge, onurlu ve Mutluluun ilk koulu insann ite
drst olm adan m utlu yaamak sevin bulabilmesidir.(Bk. HAZ,
olas deildir, mutlu olmadan da bil HAZCILIK, Y)
ge, onurlu ve drst olmak olas
deildir. Eskia ahlaklar mutlu M LK Y ET (lat. proprietas; fr.
luu oka nemserlerdi, hatta ba proprit', alm. Eigentum; ing.
zlar onu yaamn son erei olarak property, propriety). Sahip olma
gsterirlerdi. Hristiyan ahlak mut hakk. Hukuk yoluyla sahip olunan
luluk ereinin yerine ahlaki gerek ey. Yasann belirleyiciliinde bir
leri koydu: nemli olan br dn eyi mutlak olarak elde etme hak
yada mutlulua ulamakt. Eskia k. Mlkiyetin tarihi insanln tari 36
 MTASYON

hi kadar eskidir. En eski atalarmz sanlar zengin ve yoksul diye ikiye

mlkiyeti tanmyorlard, nk on ayrd. Klelik kurumlat bylece.
lar hep birlikte avclkla ve meyva Mlkiyet zerine etin tartmalar
toplayclyla yayorlard. Mlki XVIII. ve XIX. yzyllarda sr
yetin ortaya kmas uygarlama d. Proudhon mlkiyet hrszlk
da ilk gerek admlarn atlmasyla tr formln ortaya att. Mlki
ve topraa yerlemeyle ortaya k yet zerine en ayrntl dnceyi
t. Avclkla belirgin doal yaam M arxda buluruz. M arxa ve En-
dzeninde mlkiyetin olmamas ne gelse gre drt ayr mlkiyet bii
deniyle insann daha mutlu ya da mi yaanmtr: ilkel mlkiyet, es
son derece mutlu olduu gr kia mlkiyeti, feodal mlkiyet ve
yaygn gibidir. Adam Smith bu g bujuva mlkiyeti. Bugnk bii
re katlmaz. Adam Smithe gre minde mlkiyet atkl iki terim
avclkla, balklkla yaayan ilkel arasnda, sermayeyle emek arasn
toplumlarda her birey azok yararl da devinir der Marx ve Engels.
bir i iin emek harcar durumda M arxa gre zel mlkiyet dze
dr. Ne olursa olsun bu ilk toplum nindeki (...) her insan bir baka in
lar yabanl toplumlardr, bu yzden sanda yeni bir gereksinme yarat
ocuklar, yallar, hastalan yoket- mann yollarn arar, amac onu yeni
meyi dnrler. Buna karlk uy bir adanmla itmek, yeni bir ba
gar ve gelien uluslarda pekok ie mlla atmak, onun gzn yeni
yaramaz insan bulunsa da, retme bir zevkle kamatrmak ve byle
den tketenler reterek tketenle ce onu iktisadi adan ykmaktr.
rin yannda olduka kalabalk olsa I^arxa gre insann gerek mutlu
da zenginlik daha byktr. Jean- yaam zel m lkiyetin ortadan
Jacques Rousseau byle dn kalkmasyla gerekleecektir. yle
mez. R ousseauya gre uygarlk der Marx: zel mlkiyet fikrini or
ncesi insan yani mlkiyeti tanma tadan kaldrmak iin kuramsal ko
m olan insan mutlu insand, tam mnizm tmyle yetecektir. Ama
anlamnda zgrd, bamszd ve gerek zel mlkiyeti kaldrmak iin
eitti. eitli nedenlerle insan do gerek komnist eylem gerekecek
al dzenden uzaklat ve mlki tir. (Bk. KOMNZM, SERMA
yete dayal uygar toplumu kurma YE)
ya yneldi. Toplumsallama eit
sizlii getirdi. Tarm etkinlii ml MTASYON Bk. DENM.
kiyeti ortaya kard. Mlkiyet in

366
 N
N A RK SSO S U LU K (fr. nar dine, zellikle kendi bedenine hay
cissisme; aim. Narzissmus; ing. nar ranlkla belirgin N arkissosu ei
cissism). Kendine ar hayranlk. limler ortaya kabilir. Bu eilimler
Narkissosuluk eski Yunanistan bireyi dnyadan kopmaya kadar
daki Narkissos mitosuna dayanr. gtren eilimler olabilir. Narkis-
Narkissos pnara su imeye indi sosuluun olaan ya da hastalk
inde kendi imgesini su yzne sz biimleri ar olmayan ve zel
vurmu grr. Kendi kendine y likle sanatlarda grlen biimle
le der: Kendi akmdan yanyo ridir. Charles Lalo yle der: Nar
rum. Suya vuran bu gzellie nasl kissos bir kendiyle ilgilenir. Bencil
ulaacam? Bu imgeden uzaklaa olarak deil sanat olarak. nan-
myorum. Beni yalnz lm kurta d bir ehvet adna deil bir g
racak. Narkissos kendi imgesini zellik tapnmas adna. (Bk. BEN
gzleye gzleye lr. Ruhayr- CLK)
rmasnda libido dediimiz eneji
nce kendi stne ynelir, sonra NATRALZM Bk. DOALCI
benle bakas arasnda bltr LIK.
lr, bu enerji daha sonra bakala
rndan uzaklap bene balandn NEDEN (lat. cansa; fr. cause; alm.
da Narkissosu eilimler oluur. Ursache; ing. cause). Bir eyin olu
Kiiliin geliiminde Narkissosu umunu salayan. Bir sonucu ya
evre ilksel evredir. ocuk kiiliini ratan etken. Felsefe nedenler ara
d dnyadan tmyle ayrmadan trmasyla balar diyebiliriz. lk fi
nce bir Narkissosu evreden ge lozoflarn ortaya koyduu evreni
er: dncelerinin ve eylemlerinin vareden ilksel ilke fikri nedensel
tam yetkinliine, esizliine inan dncenin temelini oluturur. El
mtr. Yetikinlik dneminde ps bet felsefeden nceki dnce bi
rklk gibi nedenlerle kendine ka iminde yani mitolojik dncede
pal bir yaam srdrenlerde ken de mitoslar dzeyinde nedensellik 3 6 7
NEDENBLM

fikri vard. Ancak gerek anlamda gizli nedenlerini grebilenlere ne

nedenler aratrmas ussal dn mutlu. / Montherlant: Bir neden
ceyle birlikte balamtr. Evren iin lmek bu nedenin doruluunu
n eden geliyor? sorusu nedensel gsterm ez. / A uguste C om te:
dncenin tarihsel temelini olutu Hukuk kavram siyaset alanndan
rur diyebiliriz. Daha sonra Platon karlmaldr, felsefe alanndan
duyulur dnyann varln dn neden kavramnn karlmas gibi.
lr dnyann varlna balarken bir /Emile Meyerson: Herhangi bir
nedenler aklamas ortaya koyu olgu iin nedenlere ykselm ek
yordu. Aristoteles drt tr neden sonusuz bir aba demektir. Bu
belirledi; biimsel neden, madde abay sn rlam ak ve belli bir
sel neden, etkin neden ve sonusal so n u la y etin m ek g e re k ir./
neden. Skolastikler Aristotelesin Konfuius: Tek bir szck ii
nedenler arayn srdrdler ve elden karabilir, bir insan bir
eitlilendirdiler. Causa form alis im p ara to rlu u n y az g sn
(biimsel neden), causa materialis b e lirle y e b ilir. / M ile to s lu
(maddesel neden), causa effciens Phokylides: Bir kvlcm bir orman
(etkin neden) ve causa fnalis (so yakmaya yeter. / Publilius Syrus:
nusal neden) kavramlarna prima Atein olduu yerde duman eksik
causa (kendi kendinin nedeni olan olmaz. (Bk. EVREN, FELSEFE,
neden), causa principalis (ii), M EKANKLK, M TOLOJ,
causa insturmentalis (ara), causa YASA)
directe (dolaysz neden), causa in
directe (dolayl neden) gibi kavram NEDENBLM (fr. tiologie; alm.
lar eklediler. Yenia filozoflar me Aetiologie; ing. etiology). Neden
kaniki bir dnya kavray iinde leri aratran bilim. Nedenlerle ilgili
ncelikle etkin nedeni benimsedi aratrma. Nedenbilim zellikle bi
ler, dinci bir anlay iinde ereklili yolojik organlarn oluumuyla ilgili
i nerirken sonusal neden fikrini aratrmadr. Patolojide nedenbilim
benimseyenler de oldu. Bacon ve bir hastaln nedenleriyle ilgili ara
Descartes nedenler aratrmasna trmadr. Tarihte nedenbilim olay
oka nem verdiler. Bacon gerek larn temelindeki etkenlerle ilgili
bilginin nedenlere dayal bilgi oldu aratrmadr. (Bk. NEDEN)
unu bildirdi. Baconla balayan
deneyci anlayta neden kavra N ED EN SELLK (fr. causalit',
y yasayla zdeletirildi: bir ol alm. Kausalitt', ing. causality). Bir
gunun nedenlerine inmek onun te nedenle bir sonucun ilgisi. Neden
melindeki yasalar belirlemektir. Bi olan eyin zellii. Nedensellik in
limsel dncede nedenler aratr san dncesinin en belirgin, en te
masnn yerini giderek yasa ara mel etkinliini ortaya koyar. Geli
trmas almtr./Vergilius: eylerin mi bir insan zihni tm oluumlar
 NESNE

neden-sonu balants iinde kav bir dnyay alglama biimim var

rar. Nedensellik ilkesi, her eyin dr. Dnyay doru olarak algla
bir nedeni bulunduu, ayn koul yp alglayamadmz sormamal-
larda ayn nedenlerin ayn sonula yz, tersine dnya bizim alglad
r dourduu ilkesidir. lkeller ne mz eydir diyebilmeliyiz der
densellik ilkesinden yoksundurlar. Merleau-Ponty. Bedenimle dnya
Mircea Eliade bunu yle bir r ya yerleirim ve bilincimle, srekli
nekle aklar: Avustralya yerli top- olumakta olan bilincimle bu dn
lumlarnn pekou cinsel ilikiyle yada bir a olutururum. Dnya
gebelik arasndaki ilikiyi bilmez. daki gr noktas olan bedenimi
(Bk. NEDEN) bu dnyann nesnelerinden biri ola
rak belirliyorum (Merleau-Ponty).
NESNE (lat. objectum; fr. objet; Bedenimin karsnda deilim, be
alm. Objekt, Gegenstand; ing. ob- denimin iindeyim, daha dorusu
ject). Karmzda bulunan, gr bedenimim (Merleau-Ponty). Bu
mze ak olan. Dnen zneye na gre Condillac nesneyi yle ta
kart olarak dnlen ey. Bilgi nmlar: Duyulara ve ruha kendini
sine ulaabileceimiz her gerek sunan her ey. Her cisim duyula
lik. eylerin bizim iin alglanabilir rn nne den bir nesnedir, sa
ve kavranabilir olan yanlan, bize hip olunan her fikir kendini ruha
ak yzleri. Nesne dnebildii sunan bir nesnedir. Tanm ne ka
miz her eydir ya da dncemize dar belirgin de olsa nesne kaygan
konu olabilen her eydir. Bir zne dr. M. D ufrenne bu kayganl
nin karsnda btn bir dnya nes yle belirler: Alglanm nesne
ne olduu gibi znenin kendisi de nin kaygan bir yaps vardr: o alg
her dnlr durumda ya da d- ladm u nesnedir, nk bana
nlebilen tm yanlanyla nesne sunulmutur, ama o ayn zamanda
dir. zne dnyay ve kendini d baka bir eydir, algnn tketeme-
nrken yalnzca eyleri deil, dii yabanc gerekliktir. Buna g
tm durumlar, konumlar, ilikile re dncemizin tm ieriini de
ri de nesneletirir. Nesne buna g d dnyadan algmza sunulan tm
re kendisini zneye sunan eydir, eyleri de nesne diye belirlememiz
ayn zamanda d dnyann ya da gerekir. Bu erevede zneyle nes
i dnyann ya da onlarla ilgili her ne bir btn oluturur, bilincimiz
hangi bir eyin znedeki sunumu de nesnel dnya znel dnyaya ka
dur. Nesnesiz dnce ya da nes vuur; kendi kendinin bilinci ayn
nesiz ussallk yoktur. Ar ussallk zamanda dnyann bilincidir ve
gerek ussallktan yaplm bir so dnyann bilinci de ayn zamanda
yutlamadr (Hegel). D dnyay kendi kendinin bilincidir. (Bk. Z
kendi trmn yapsal koullanna NE)
gre algladm kesindir. Buna gre
 NESNEL
NESNEL (fr. objectif, alm. objek
tiv, ing. objective). Nesneyle ili
kili olan. D escartes anlamda,
kendini zihinde ortaya koyan her
ey nesneldir. Bu anlamda gerek
olanla nesnel olan birbirinden
ayrmak gerekir. Nesnel olan zihin
de kendini gstermekle birlikte her
hangi bir gereklii karlamayabi
lir. Drt bal ve alt kuyruklu bir
yaratk tasarlarm, benim bu tasa
rmm gerek deildir ama nesnel
dir. Ancak nesnel olan tam anla
mnda nesneyle ilgili saymak daha
doru olabilir, nk nesnel olan
gerekte zneden bamsz olandr.
(Bk. ZNEL)
N EV R O Z Bk. SNRLLK
N C E L K (lat. quantitas; fr. qu
antit', alm. Quantitt', ing. quan-
titiy). llebilir ya da saylabilir
olann nitelii. Artabilir ya da aza
labilir olann nitelii. Ayn cinsten
eylerin belli bir blmnn saylarla
belirlenmesi. (Bk. NTELK)
N H L Z M Bk. HLK limsel dilde dnce edimi, dn
NRVANA (sanskrite szck).
Buddhaclkta ruhun en stn yet
kinlie ulamas. Schopenhauerin
yaygnlatrd bu terim istemli ya GUBLM]
am dan u zak lam ay , duyulur
dnya nesnelerinden kopmay, tam
anlamnda bir dinginlie ve esenli
e ulamay anlatr. Acdan ka NORMAL Bk. OLAAN.
anlamnda Nirvana tam tamna bir
yokluk durumudur. Nirvanaya d
370 zenli bir abayla ulalr, bu aba
hem bedensel hem ruhsal alma
y ierir (yoga).
N T E L K (lat. qualitas; fr. qua
lit; aim. Qualitt; ing. quality).
Bir eyin olu biimi. Nitelik ger
ekliin nicelie indirgenelemeyen
bir yzn ortaya koyar. Locke zo
runlu olarak varolan ilk nitelikler' i
zorunlu olarak varolmayan ikincil
nitelikler'den ayryordu. lk nite
likler maddeden ayrlmayan, mad
deye sk skya bal niteliklerdir,
ikincil nitelikler birincilerden tre
yen niteliklerdir. Lockeun bu ni
telikler ayrmn daha nce skolas
tikler yapmlardr. Locke bu ayr
m belirginletirdi. Bu ayrmn ilk
biimini Demokritosda buluruz.
Bu arada Leibniz de bu ayrm be
nimsemitir. (Bk. NCELK)
N O EM A (yun. sz.). Olgubi-
limsel dilde dncenin yneldii
nesne ya da genel fikir. (Bk. OL-
GUBLM)
N O ESS (yun. sz.). Olgubi-
cenin ynelgen etkinlii. Somut
ruhsal gereklik noesis diye adlan
drlr, onda varolan anlam da noe-
m adiye adlandrlr (Sartre). [OL-
N O M NALZM Bk. ADCILIK.
NOUM ENON (alm. sz.). Ken
dinde eyin alan. Deneysel ya da

duyulur dzeyde bilgilerine sahip
olduumuz olgular alanna kart
olarak yalnzca usla aratrlabilir
olan eylerin alan. Kantm olgular
alanna kart olarak koyduu ve
usla kavranlabilir olmakla birlikte
alglanamaz diye belirledii mutlak
gerekliin ya da kendinde eyin
alan. Kant, Platonun Tmaios di
yalogunda kulland noumenon te
rimini almancaya uyarlarken bili
nemezin alann belirleyecek bir
szck ortaya koyuyordu. Olgu
NOUMENON
larn alan grnrn alanyken No
umenon'\n alan grnmezin ala
ndr. Kant yle der: Duyulur im
geler kategorilerin birliini izleyen
nesneler olarak dnldklerinde
olgular (Phaenomena) diye adlan
drlrlar. Ama basite anln nes
neleri olan ancak duyulur sezgide
verilmi olmayan eyleri dnd
mde onlar Noum enonla ilgili
eyler diye adlandrmak gerekir.
(Bk. OLGU)
37
 o ld, filozoflar kendi grlerini or
O . Mantkta tikel olumsuz ner
gelerin simgesi. rnek: Baz in taya koyan bamsz kiiler olma
a n la r lml deildir. yoluna gittiler. Bugn eski anlamn
da felsefe okullar yoksa da ayn
O K K A N IT I Yunan filozofu retiyi benimsemi filozoflar top
EleaI Zenonun varln birliini, luluu iin okul terimi kullanlmak
devinimin olanakszlm gstermek tadr. (Bk. SKOLASTK)
iin ileri srd kant. Buna gre
an ok devinimsizdir. nk bu OKU M AYTM (fr. alexie; alm.
ok uarken her an belli bir noktada Alexie; ing. alexia). Yazl dili an
bulunacaktr. Belli bir noktada bu lama gcnn ortadan kalkmas.
lunmak da durmak demektir. (Bk. Kii konuurken hibir olaand
ELEA OKULU) grnm ortaya koymaz yani ra
hat rahat konuur ve sylenilenleri
O K K A ZY O N A LZM B kA R A - kolayca anlar, hatta rahat rahat ya
NEDENCLK. zar, buna karlk kendisine verilen
bir yazy okuyamaz, nk yaz
OKKLTZM Bk. GZLBLM- daki szcklerin anlamlarn unut
CLK. mutur. Bir alglama eksiklii olan
okumayitiminin organik nedenleri
OK U L (lat. schola; fr. cole; alm. vardr. (Bk. YAZMAYTM)
Schule\ ing. schoot). Bir ortak
reti erevesinde bir araya gelmi OLAAN (fr. normai, alm. nor
filozoflar topluluu. Felsefe okul mal-, ing. normal). Kurala ya da ya
larnda genellikle bir nder vardr saya uygun. Allagelmi olana uy
ve nderlik zinciri en bilgili ve en gun. Hibir zel durum gsterme
yetenekli kiilerden oluur. Eskia yen. En geerli tipe uygun. Tr
felsefeleri zellikle okul felsefele nn zelliklerine uygun. Hibir zel
riydi. Giderek felsefe okullar da durum ortaya koymadan sren d
OLAANDII

zenekler ve organizmalar olaan gre insann yarglarn kesin bir

dr. Olaan olan her zaman genel biimde ortaya koymas gerektii
olanla ve ortalama olanla badar ni bildiriyor, eitli olaslk derece
olandr. (Bk. OLAANDII) leri belirliyordu. Yeni Akadem ici-
lerin en nl filozofu Kameades
O LA ANDII (fr. anormal-, alm. usu salam bir lt saymyor, bil
abnormisch; ing. abnormal). Ku ge kiiyi en uygun grdn do
rala ya da yasaya uygun olmayan. ru diye neren kii sayyordu. Ona
Allagelenle badamayan. Bir ya gre de eitli olaslk dereceleri
da birka zel durum ortaya ko vardr ve hibir eyi sonuna kadar
yan. Geerli tipe uygun dmeyen. kesin diye belirlememek gerekir. A.
(Bk. OLAAN) Coumot bu retiyi usu ereve
de gelitirdi.
O L A N A K (lat. possibilitas-, fr.
possibilit-, alm. Mglichkeit; ing. O LA SILIK (lat. probabilitas; fr.
possibility). Gerekleebilir olann probabilit; alm . P robabilitt,
zellii. Varolabilir ya da yaplabilir Wahrscheinlichkeit; ing. probabi-
olann zellii. Leibnize gre, tan lity). Doru olarak alnmak iin ge
rsal anlk, evreni yaratmadan nce erli nedenleri bulunann zellii.
sonsuz dnyalar olanana sahipti. G erekleebilir olm a asndan
Tanrsal istem bu olanaklardan bi geerli nedenli olmakla birlikte yan
rini, en yetkin olann seti. Leibniz l pay da tayann durumu. Mut
yle der: Bir eyin olanan, kav lak llerde kesin olmamakla bir
ramn elerine ayrdmzda ve likte yanltan ok doruya, olmaz
bu elere uyarsz bir ey kar dan ok olabilire yakn olann du
madnda, a priori olarak tanrz. rumu. Gerekleebilmek iin sa
Olanak her zaman bir gerekle lam nedenleri olmakla birlikte ger
memii ii dndrr. Bir olana ekleip gereklemeyecei biline
n gereklemesi elbette baz ko mez olann durumu. (Bk. OLUM
ullarn yerine gelmesine baldr. SALLIK)

O L A S IC IL IK (fr. probabilisme-, O L G U (fr. ph n o m n e; alm.

alm. Probabilismus; ing. probabi- Phnom en; ing. phenom enon).
lism). Dogm aclkla kukuculuk Duyu organlaryla alglanabilir olan.
arasnda yer alan ve bilgide mutlak Ruhsal alanda da fiziksel alanda da
doruluk olamayacan, ancak biri kendini bilince aan. Hum eda tek
brne gre daha olas grler gereklik olan dolaysz deneysel ve
bulunabileceini bildiren eskia ri. Kantda bizim iin olan ya da
ahlak retisi. Yeni Akademinin olas deneyin koulu olan, buna g
kurucusu Arkesilaos gerein ke re uzayda ve zamanda kendini gs
sin bir gstergsi olmadn, buna teren, bylece bilginin an gerecine

olduu kadar kendinde eye yani
Notmenon'a kart olan. ada
olgubilimcilerde gerek varlk ola
rak deerlendirilen dolaysz deney
sel veri. En genel anlamda olgu, bi
limin konusunu oluturan eydir.
Btn bilimler kendi alanlarnn zel
koullarna gre ya da konular ve
yntem leri erevesinde olgular
aratrmasna ynelirler. zellikle
Kant olguyu olas deneyin nesne
si olarak anlar. Zaman ve uzay ka
tegorileri erevesinde kendini or
taya koyan her ey olguyla ilgilidir.
Byle olmakla olgu bir belirlenim
alan olan d dnya koullaryla be
lliindir. Ksacas bilinli zneye g
rnen ve kendini ya i duyumda
ya da d duyumda ortaya koyan
her eye olgu diyebiliriz. Buna g
re dsal ya da fiziksel olgulardan
olduu kadar isel ya da ruhsal ol
gulardan da szedebiliriz. yleyse
bilincin eitli etkinliklerini, d
nceleri, duygular, izlenimleri de
birer olgu saymak yanl olmaya
caktr. (Bk. NOUM ENON, OL
GUBLM)
O L G U B L M (fr. phnomnolo
gie', alm. Phnomenologie', ing.
phenomenology). Olgularn tant-
lamal incelemesi. Bir olgular b
tnyle ilgili tamtlamal inceleme.
Uzamda ve zamanda kendini gs
teren her trl olguyla ilgili incele
me. Olgularn yaplarn inceleme
ye ve tantlamaya, onlarn uzamda
ve zamanda bilince almalarnn
koullarm aratrmaya dayanan fel
sefe anlay ya da yntemi. Hus-
OLGUBLM
serlin felsefi yntemi ve dizgesi.
Bugn olgubilim denilince zellikle
Husserl felsefesi ve bu felsefenin
zn oluturan yntem anlay
anlalr. Husserl felsefede Descar-
tes gibi kktenci bir tutum almak
ister, eski metafizii eletirerek so
muta ynelmeyi ngrr. Somuta
dn gerekte eylerin ve fikirle
rin kkel sezgisine ynelitir. Ol-
gubilimin tek amac olgularn zle
rini yakalam aktr diyebiliriz. M.
Merleau-Ponty yle der: Olgu
bilim zler incelemesidir. Ona g
re, tm sorunlar zlerin tanmlan
masna gtrlr, rnein algnn
znn, bilincin znn tanmlan
masna. Husserle gre olgubilim
aratrmas bilimsel nitelikli bir ara
trmadr, hatta filozof bu anlamda
felsefenin bilim olduu inancnda
dr. Onun balca amac varoluun
ne olup ne olmadn bilimsel d
zeyde ortaya koymaktr. Husserl
iin nemli olan kesin bilgiler orta
ya koymak deil, Descartes an
lamda kesin bir apakla ulamak
tr. Bu apaklk da kendini bizim
dnen benimizin varlk varlk
olarak sezme deneyinde gstere
cektir. K sacas felsefe yapm ak
Husserl iin olguya ynelmektir.
Husserl Bir olgubilim iin yneti
ci fikirler adl kitabnda yle der:
Ayrcal yerini br bilimler kar
snda belirleyerek giri yaptmz
ve ayrca felsefenin temel bilimi
olarak kurmak istediimiz ar ol
gubilim tam anlamnda yeni bir bi
limdir, temel zellikleri onu doal
dnceye yabanc klar, te yan
OLGUCULUK

dan o yalnz gnmzde gelime rilerden yola karak dncenin

ye balamtr. O, olgular bilimi di birliine ulamaya alr (Hff-
ye adlandrlr. oktandr br bi ding). Olumculuk denilince Augus-
limler de olguya yneliyorlar. Ruh- te Comteun ve onun gibi dnen
bilimde bir ruhsal grntler ya da baz filozoflarn, bu arada John-
olgular bilimi bulmuyor muyuz? Stuart M illin ve Spencerin felse
H usserle gre varolu kendisini feleri dnlr. O lum culuun
ngren ya da kendisine ynelen kkleri ok eskiye, her eyden n
bilince alacaktr. Husserl olgubi- ce Rnesansla birlikte gelen bilim
limi dtan ie yani varolutan ze ci bak asna, Galileo Galileinin
giderek kurar. Husserl bizi olgular grlerine, daha ok B aconn ve
karsnda titiz bir gzlemci klmak Descartesn felsefelerine dayanr.
ister: olgubilimci her trl nyar Olumcu baka gre insan zihni
gdan syrlm olarak gzlemler eyleri mutlak yaplar iinde kav
yapacaktr ve bir olguyu btn yan ramaya, onlarn gerek nedenlerini
laryla grmeye zen gsterecek ortaya koymaya yatkn deildir, bu
tir. (Bk. OLGU) yzden olgulara, olgulararas g
reli ilikileri kavramaya ynelme
O L G U C U L U K (fr. phnomnis m iz gerekir. C om te yle der:
me', alm. Phnomenalismus\ ing. Mutlak tek bir kural vardr, o da
phenomenalism). Yalnzca olgula mutlak diye bir eyin olmaddr.
rn yani nesnelerden aldmz su Bacon gibi Comte da dnyay de
num larn varln gerek sayan, itirmek adna bilime ve felsefeye
kendinde ey ya da Noumenon kav byk grevler dtne inanr.
ramnn bo olduunu ne sren Olumculukta bilim kavramyla fel
reti. Bu retiye gre zamanda sefe kavram birbirine olduka ya
ve uzamda kendini gsteren olgu kn durur. Com tea gre bilim bize
larn dnda kalan ya da daha do doruyu gsterir: doruyu grmek
rusu varolduu dnlen her ey eylem iin bir gerekliliktir. Filozofa
samadr. Olguculuk tm tz kav gre bilimden ngr doar, n
rayn yoksar. rnein Hum ea grden de eylem doar. zetle,
gre ne bedenin ne ruhun tzsel Comte olumcul uu sonsuz bir bi
bir gereklii vardr. (Bk. OLGU, lim inancna dayanr. Comte olum-
OLGUBLM) culukla ilgili grlerini 1830-1842
arasnda oluturduu Olumlu fe l
O LU M C U LU K (fr. positivisme', sefe derslerinde aklad, daha son
alm. Positivismus; ing. positivism). ra 1844de yaymlad Olumlu d
Bilgide olgular dnyasn ve onla nce zerine konuma'da gelitir
rn temelindeki yasalar esas alan di. Felsefe dersleri'm n banda u
ve tm metafizik ynelimleri dla szlerle karlarz: Olumlu felse
yan reti. Olumculuk gerek ve fenin gerek doasn ve zel z-

yapsn uygun bir biimde akla
yabilmek iin nce btn iinde
ele alman insan dncesinin geli
en ilerleyiine bir gz atmak ka
nlmazdr, nk herhangi bir kav
ray en iyi tarihiyle anlalabilir.
Bylece insan dncesinin btn
sel geliimini onun en basit ilk atl-
mndan gnmze kadar eitli et
kinlik alanlarnda inceleyerek, onun
deimez bir zorunlulukla bal ol
duu ve bana gerek bizim dzeni
mizin bilgisiyle salanan ussal ka
ntlarla gerek gemiimizin dikkatli
bir biimde gzlemlenmesiyle elde
edilen tarihsel dorulamalarla sa
lam bir biimde ortaya konulabilir
grnen bir byk temel yasay or
taya kardm a inanyorum .
Auguste Comteun szn ettii ya
da temellendirdii yasa durum
y a s a s jdr. A u g u ste C o m teun
olumculuu her eyden nce bir
bilimler felsefesi, daha sonra da bir
siyaset ve din anlaydr, ne var ki
bu alan birbirinden ayr alanlar
deil, tersine birbirini tamamlayan
alanlardr. Bu alanlarn aklanmas
durum yasasnda dile gelir. Bu
na gre insanlk dinbilimsel durum,
metafizik durum ve olumcu durum
olmak zere dnem yaamtr.
Dinbilimsel durum insanlk yaa
mnn ilk evresini oluturur ve in
sann her bilmedii, anlayamad
eye akn bir yorum getirdii d
nemdir. Bu dnem de insanolu
usundan ok imgelemini kullanm,
bununla aklamalardan ok yak
trmalar yapmtr. Metafizik du
rumda mitolojik tanrsal glere du
OLUMLAMA
yulan inan dalm, bylece me
tafizik kavramlarn aratrlmasyla
insan zihni mutlak bulmaya y
nelmitir. nc dnemde, olum
cu dnemde, mutlak aratrmas
nn yerini greli aratrmas alm
tr. Usun imgeleme baskn olduu
bu dnemde insanolu deney ol
gularyla, bu olgular arasndaki
ilikilerle, bu olgular belirleyen ya
salarla ilgilenmitir. Bu noktada A-
uguste Comteun siyaset anlay
belirir: artk toplumlar olumcu bir
anlayla yeniden dzenlemek ge
rekmektedir, bunun iin dnrle
rin ve sanatlarn etkin olduu bir
manevi ortam yaratmak gerekmek
tedir. Auguste Comte bu yeni d
nem iin yeni bir din nerir, bu da
elbette olumcu din olacaktr. Her
hangi bir akn varl gerekli kl
mayan bu yeni dinde tek taplas
g insanlk olacaktr. ngilterede
John- Stuart Mili olumculuu uy
gulamaya ynelik bir anlayla ge
litirmeye yneldi. Onun felsefesi
armcla dayanan bir deney
ciliktir. Mili felsefesinde yararc ah
lak anlay zgrlk siyaset an
layyla btnlenir. Auguste Comte
anlayn pekok ynyle benim
seyen Mili olumcu din anlayna
kar kar. (Bk. BLM, META
FZK)
OLUM LAM A (lat. affirmatio; fr.
affrmation', alm. Behauptung, Be-
jahung; ing. affrmation). Bir yar
gnn doru olarak belirledii d
nce edimi. Olumlu ya da olum
suz bir yargnn doruluunu be 377
OLUMSALLIK

lirleme. (Bk. OLUMSUZLAMA) belli bir yetkin yap kazanmas s

reci. Oluum doumla geliimi ie
OLUMSALLIK (lat. contingent', ren bir sretir. (Bk. OLU)
fr. contingence; alm. Kontingenz,
Zuflligkeit', ing. contingency). ONRZM Bk. DILGINLI-
Zorunluluun kart olan durum. I.
Olabilir ya da olmayabilir olann
zellii. Varlnn nedeni kendisin ORGANCILIK (fr. organicisme;
de olmayann zellii. (Bk. OLA alm. Organizismus; ing. organi-
SILIK) cism). Canlcla kart olarak ya
am organlamann sonucu sayan
OLUMSUZLAMA (lat. negatio; reti. Bu retiye gre yaam or
fr. ngation', alm. Verneinung', ing. ganlarn basit etkinliiyle ortaya k
ngation). Bir yargnn yanlln mtr. Oganclk ayn zamanda bir
belirten dnce edimi. Bir ner toplum kuramdr, buna gre top
meyi yadsmaya dayanan dnce lum bir organizm a gibidir. (Bk.
edimi. (Bk. OLUMLAMA) CANLICILIK)

OLU (fr. devenir, alm. Werden; O RTAK (fr. com m un; alm .
ing. becoming). Bir durumdan bir gemein; ing. commori). Ayn anda
baka duruma gemekle belirgin birok varlkla ilgili olan. Belli bir
deiim. Bir durumdan bir duru yerde ve belli bir zamanda birok
ma, bir andan bir ana gei. Gei kiiyi ya d a b ir o k n esn e y i
anlam nda deiim. B ir varln ilgilendiren. Ortak duyu (fr. sens
srekli deiimi. Oluu gerek an commun; alm. Gemeiner Verstand;
lamda ilk belirleyen Herakleitos ol ing. common sense), eski ruhbilim
du. Her eyin tam bir olu iinde kavraynda eitli duyu organla
akp gitmekte olduunu bildirdi. rnn verilerini bir araya toplayan
Ayn rman suyunda iki kere y ve onlarn bileimini kuran duyu ya
kanlmaz diyordu. Hegel felsefe da skolastiklerin deyiiyle insann
sinde olu temel kavramlardan bi duyulur yaamn olgularn almas
rini oluturur, bu felsefede srekli n ve duyu verilerini birletirmesini
deiim iinde bulunan, srekli olu salayan duyulur bilin. Descar-
durumunda olan bir varlk szko- tes bu kavram olduu gibi benim
nusudur. Spencerin evrimcilii de semitir. (Bk. DUYU)
olu fikri zerine temellenmitir.
(Bk. DEM, EVRM, LOGOS) ORTAKLAMACILIK (fr. col-
lectivisme; alm. Kollektivismus;
OLUUM (lat. genesis; fr. gense; ing. collectivism). retimde ve da
alm. Genesis; ing. genesis). Bir e tmda devlet denetimini savunan,
yin belli bir duruma gelmesi ya da yalnzca baz tarla, maden oca ve

fabrika gibi retim aralarnda zel
mlkiyeti tanmayan, baka alan
larda zel m lkiyeti srdrmeyi
amalayan iktisat retisi. Sosya
listler M arsilyada toplanan i
Kongresinde (1879) baz retim
aralarnn ortaklatrlmasn iste Bugn ortam daha ok toplumbi
milerdi. Daha nce, 1869da Ba-
selde toplanan sosyalistler bu te
rimi ortaya atarken M arxlarn
devlet sosyalizmine kar devleti
ve merkeziyeti olmayan bir top
lumsal dzen nermilerdi. Zaman
la ortaklamaclk sosyalizmi an
latmak iin kullanlr oldu. (Bk.
SOSYALZM)
ORTAM (fr. millieu; alm. Mitte;
ing. middle). Birka eyin ya da bir
ok eyin arasnda kalan yer. Za
manda ve uzamda iki ucun arasn
da kalan yer. Herhangi .bir eyin
yerletii alan. Ulardan eit uzak
lkta olan orta yer. Bir ya da birka
eyin kaplad alan. Fiziksel ev
re. Toplumsal evre. Felsefede or
tam sorunu XIX. yzyln evrimci
eilimleri arasnda kendini gster
di: organizma bulunduu ortama
hangi koullar altnda uymaktayd,
buna gre ortam organizmada ka
ltmsal deimeleri hangi koullar
altnda yaratmaktayd? Organizma
nn ortamda geirdii deiiklikler
konusunu geni erevede ilk ola
rak ele alan Lam arck oldu. La-
marck organizmann ortamda u
rad deiimlere u ok ilgin ol KTERM)
guyu rnek gsteriyordu: Afrika
da kuraklk bagsterince ve aa
yapraklan ykseklere knca z
OTAR
rafalar yapraklara uzanabilmek iin
aba gsterdiler, bu yzden onla-
nn boyunlan uzad, bu arada n ba
caklar da uzad. Lamarckdan son
ra D arw in o rtam la organizm a
ilikisini geni erevede ele ald.
limle ve ruhbilimle ilgilidir. Bug
nn toplumbilim aratrmalar zel
likle ortamn bireysel yaam ze
rindeki, bireyin duygusal ve dn
sel yaam zerindeki etkilerini ko
nu edinirler. Ruhbilim erevesin
de ortam her trl ruhsal alveri
in ya da ruhsal etkileimin gerek
letii yerdir. Ortam bireyi doum
dan lme kadar etkiler ve hatta
biimler. Birey ok zaman bu olu
umun farknda deildir. nsan bi
reyi bir insani ortama deil de bir
doal ortama dosayd bir yrtc
olacakt. Ancak insani bir ortamda
bireyin insan olma koullarn ger
ekletirme ans vardr. Yaplan
aratrmalarn tm bireyin yeti
mesinde ortamn birinci planda et
kin olduunu gstermektedir. (Bk.
EVRM, UYMA)
ORTATERM (fr. moyen terme;
alm. M ittelbegriff, ing. m iddle
terme). Mantkta bykterimle k-
kterim arasnda balant kuran
arac terim . nsan m em elidir /
Sokrates insandr / Sokrates me
melidir tasmnda insan ortate-
rimdir. (Bk. BYKTERM, K-
OTAR Bk. KENDNEYETME.
 OYUN

O T Z M Bk. KENDNEKAPALI- da, zellikle ocuun yetimesin

LIK. de byk bir nemi olduunu gs
terdi ve eski zamanlarda yararsz
O T O N O M Bk. ZERKLK. ve hatta zararl saylan oyunu ye
niden deerli kld. Bu yzden oyun
OYUN (lat. jocus; fr. jeu; alm. giderek eitimin vazgeilmez bir
Spiel] ing. play). Dorudan do esi durumuna geldi ve oyunla
ruya yarargzetir olmayan ruhsal eitim yntemlerinin gelitirilmesini
ve bedensel etkinlik. Haz almaya salad. Ruhhekimliinde oyun iyi
dayal ruhsal ve bedensel etkinlik. letirici bir etkinlik olarak dnl
Ruhsal ve bedensel etkinliin ba d ve bu erevede yntemler ge
ar ve baarszlk belirleyecek ku- litirildi. Bu arada sanatn ocuk
ra lla rla d ze n le n m i b iim i. luktaki oyun deneyimlerinin veri
Nietzsche Gerek insann iki ar lerini kullanan bir tr oyun olarak
zusu vardr: tehlike ve oyun diye deerlendirildii grld. Buna g
rek insan yaamnda oyunun ne re oyun in san y a a m n n ok
mini gsterdi. Latincede jocus, lu- nemli bir esidir, insann dnyay
d u sa. yani ie kart olarak ey- la ilikisinin ilk ve en kkl biimi
lenmeyi belirliyordu. Oyun, zel dir. Bebein nesnelere ynelii oyu
likle ocukta, amasz igdsel et nun en doal ve en yaln biimi ola
kinlii belirler. ocuk oyununu ku rak grnr. Bebeklikten sonraki
rallardan ok kendiliinden eylem dnemde oyun dle eylemin bir
lere dayandrr, bu eylemlerin ger liktelii olarak belirir. Oyunun en
eklemesinde imgegc balca yetkin biimi elbette sanatta ortaya
belirleyici gtr. Buna gre ocuk kan biimidir. Sanatsal oyunun
oyunlar ok zaman dzenlenme amac dnyay tartmak, dnyay
mi yani kendiliinden edimlerle aklamaktr. zgr eylem ve z
oluur. Bu edimler bir enerji bo gr dnce sanatta bireysel do
almyla birlikte ocua dnyay ta yumun snrlarn aar ve bir insan
nma eilimi kazandrrlar. ocuk aratrmas zellii kazanr. Oyun
dnyay oynayarak tanr, nesnele da birey dnyaya kavuur, dnyay
rin niteliklerini ve ilikilerini oyna la btnleir. Oyun deneyi yarar-
yarak renir. Buna gre oyun b gzetmez bir deney de olsa en ya
yk geliimlere yol aan ciddi bir rarl deneylerden biridir. (Bk. SA
itir. ada eitimle ilgili aratr NAT)
malar bize oyunun insan yaamn

380
 D EV (fr. devoir; alm. Pjlicht;
o

bir ayncallk ortaya koymadan b

ing. d u ty ). T o p lu m sal o la ra k tn bireyleri, dnyadaki btn in
gerekletirilmesi gereken edim. sanlar ilgilendirirler. Bylece ahlak
Ahlaki adan yerine getirilmesi ge yasalar insana eksiksiz ya da ke
reken ykmllk. Bireyin ahlak sin bir zorunluluk getirir. Kant bu
asndan yapmak zorunda olduu na koulsuz buyurucu |der. Bu ko
ey. dev duygusu ahlaki davra ulsuz buyurucu tm ahlak yasa
nn temelinde yer alr ve toplum larnn a priori biimidir. Ahlaki ya
sal yaamn bir gerei olarak orta am kuran tek ey ite bu mutlak
ya kar. Kimi dnrler devin buyurucudur. Bu koulsuz buyu
ar balayc grnmnden te rucuya dayanarak uygulamal us
dirgin olmulardr. Bata Comte ol bir temel bileimsel a priori yarg
mak zere baz filozoflar da devi ortaya koyar. Kant bundan for
hakla zdeletirecek kadar dev- ml elde eder: 1 . steminin kural
cidirler. rnein Comte yle der: her zaman evrensel bir yasann il
Kimse devini yapmann tesin kesi olarak alnacak biimde dav
de haklara sahip deildir. Kant ran. Ya da ksacas Eylemin ev
devi ahlaki yaamn temeline yer rensel bir yasa ortaya koyabilecek
letirir ve yle der: Dnyada iki mi gibi davran. 2. Kendi kiili
gzel ey biliyorum: bamzn s inde ve bakalarnn kiiliinde in
tndeki yldzl gk ve yreimiz sanl hibir zaman basit bir ara
deki dev duygusu. Kanta gre olarak deil de bir ama olarak ele
Fikirlere ynelen Us ( Vernunft) alabilecek biimde davran. 3. s
uygulamal us olarak devlere y temin kendisini kurallaryla evren
nelir. A nlkla elde edilen zorunlu sel yasalar ortaya koyan bir ey ola
ve evrensel yasalar yannda U sun rak alglayabilecek biimde dav
belirledii ahlaki yasalar ya da ev ran. (Bk. BUYURUCU)
rensel ve zorunlu ahlaki gerekler
yani devler vardr. Bu devler hi D EV B LG S (fr. dontologie', 381
alm. D ontologie; ing. deonto- birbirinden ayrmak gerekir. fke
logy). Bir meslek topluluuna bal de bir dnsel tutarllk bulmak da
insanlarn uymas gereken kuralla olasdr. Buna gre Nietzsche y
r aratran bilgi alan. Terimi Bent- le der: Akn ateiyle fkenin ate
ham ortaya att. 1834de yani l i tm erdemlerde parldar. An
mnden iki yl sonra yaymlanan cak fke ok zaman duygusal k
yaptnn ad Deontology or the sci kenlidir ve yoksunluklardan besle
en ce o f m o r a lity yd i (A h lak nir. Yoksunluklarn aamayan kii
biliminin devbilgisi). devbilgisi fkeye kaplr. Kiilik aksamalar
kavramn dev kavramna bala nn kapatlmasnda da fke belirle
yp km ak olm az. devbilgisi yici grnr. Hatta ok zaman f
eitli mesleklerde davrann ku ke kendisiyle ilgili nesneye deil de
rallarn koymaya alan bir bilgi bir baka nesneye ynelir. Kendi
alandr. Bu bilgi alan zellikle tp sini kzdran arkadan dvemeye-
bilimiyle ilgili gibidir. (Bk. DEV) ceini anlayan ocuk kediye ya da
masaya tekme atar. fke durumun
F K E (lat. choiera; fr. colre; da bilincin buland, denetimin or
alm. Zorn; ing. anger). iddete ei tadan kalkt ok grlr. Kii o
limli ar ve ani heyecan. Davra gibi durumlarla ilgili olarak daha
nlarda anlanan, yz izgilerin sonra ne yaptm bilmiyorum
de, el kol sallaylarda kendini belli diyecektir. yi eitim grmekle ki
eden takn fkeyle davranlara ilik aksamalar gstermeyen kii
ok az yansyan, dnce dzeyin ler herhangi bir olum suz durum
de olup geen sessiz fkeyi birbi karsnda kendilerini tutmay ve
rinden ayrmak gerekir. Birincisi k fke bunalmna girmemeyi bilen
sa erimde iddete eilimliyken kin kiilerdir./ Michel de Montaigne:
cisi iddeti ancak uzun erimli bir Yarglarn itenliini fke kadar
tasarmda gerekletirmeyi ama sarsan birbaka tutku yoktur. /
lar ya da hi byle bir ama gt Molire: Tanr katnda korkacan
mez. fke ok zaman bir hakllk bir ey yoksa onuru krlm bir
belirtisi gibi alglansa da, hakszl kadnn fkesinden kork. / C.-P.
a urayan kiinin olaan tepkisi C o la rd e a u : yi in s a n la rn
gibi deerlendirilse de genellikle bir yreinde fke gl bir balama
sorumsuzluk yansmasdr. Kii bir gereksinim inden baka bir ey
sorunu zmekte eksik kald ve deildir. / Simone de Beauvoir:
eitli nedenlerle kendini aresiz A ktan dom u fkenin ak
duyduu zaman fkelenir. D ldrmesi yaman bir elikidir./
nlm, tasarlanm fke fke ol M arcu s A u re liu s: fk e n in
maktan kar, gene de tam anlamn so n u lar n e d e n le rin d e n daha
da duygusal temellere dayal fkey ciddidir. / Publilius Syrus: fkeyi
le dnceden kaynaklanan fkeyi yenm ek en b y k d m an n

yenmektir. fkeden baka hibir
ey gecikmeden kazanl kmaz.
/B. Franklin: fkeli adam vahi bir
ata binm itir. / T rk atasz:
S usk u n ad a m n fk e sin d e n ,
yumuak bal hayvann iftesinden
koru k e n d in i. / L o u is XIV:
K ral o lm asay d m fkeye
kaplabilirdim. /Sokrates: fkeli
olmasaydm seni dvebilirdim. /
Euripides: fkesinde ok ateli bir
toplum snmeye hazr parlak ate
gibidir. / Seneca: Us doru olan
zerine karar vermek ister, fke
k arar v e rile n ey in d oru
bulunmasn ister. (Bk. HEYE
CAN, DDET)
G E (fr. lment', alm. Element;
ing. element). Bir btnn en k
k paras. Bir snfn yesi. lk alm. Kriterium, Merbnat, ing.
sel olan. lksel bilgi. Bir bileimin
en basit bileeni.
R E T (lat. doctrina; fr. doct
rine; alm. Lehre; ing. doctrine).
retilen ey. Felsefi ya da bilim
sel erevede doru diye nerilen.
reti doru diye bilinen ya da
nerilen btnlkl bir fikirdir, bir
bilgi alanyla ilgili temel bilgileri or
taya koyar. reti genel bilgiye ya
da genel kavraya temel olan az-
ok belirgin temel bilgiler toplam
dr. reti bir bilgi toplamnn b
tnn deil ana izgilerini belirler,
bu yanyla tartlmaktan ok gs
terilmeye ya da hatta retilmeye
aktr. O bir dogma belirleyiciliin
de olmasa da belirleyici yanlaryla
belirgindir. Her gerek reti sa
LM
lam bir btnsellik ve mantksal bir
tutarllk gsterir.B ilimle retiyi
birbirinden ayran, bilimin akla
yc, retinin nerici olmasdr.
reti kuramla eanlaml olarak da
alnmaktadr. (Bk. DOGMA, KU
RAM)
R E T C (fr. didactique; alm.
didaktisch; ing. didactics). Eitim
le ilgili olan. retimle ilgili olan.
Bilgi gelitirici nitelii olan. Bir ko
nuyu aklamak iin oluturulmu
olan.Sanat kaygs gtmeden salt
bilgi vermek ya da bir ahlak kuraln
benim setm ek iin oluturulm u
san a t y a p tla r re tic i diye
nitelendirilir.
L T (lat. critrium; fr. critre;
criterion). Bir eyi anlamaya yara
yan belirti. Bir eyi yarglamakta te
mel alnabilecek belirti. Bir yargia
temel olan dayanak. Doru olan
yanl olandan ayrmamz salayan
ilke. Deerleri ortaya koymamz
salayan dayanak. Felsefede l
t salayan her filozofun ortaya
koyduu temel kavraytr, bu te
mel kavray ayrntlaryla bilgiku-
ramnda ierilmitir. Bilgikuram bir
felsefede tm bilgiler iin lt olu
turacaktr. (Bk. BLGKURAMI)
L M (lat. mors; fr. mort; alm.
Tod; ing. death). Yaamn sonu.
Yaamsal ilevlerin son bulmas. n
sanlar lme her zaman kaygyla
baktlar. lmden sonraki yaam
fikri bu kaygy elbette artryordu. 383
 LM
lmden sonraki yaam gerekten
var myd, varsa nasld? lmden
sonraki yaam fikrine gnah fikri,
cezalandrlma fikri baland. br
dnya buna gre adaletin gerek
letii bir lmszlk kat olacak
t. Tm eski uygarlklarda ahiret
fikriyle birlikte lm korkusu yer
alr. lmden korkmamak gerek
tii dncesi ilkin eski Yunanis
tan da ortaya kmtr. Atomcu
luk bir br dnya fikrini olanak
szlatryordu. Varolma bileimle
aklandna gre lm de dal gerekletirir. Stoac yaamna son
m adan baka bir ey olmayacakt.
Epikurosa gre yaam bir bileim,
lm bir ayrmdr. Epikuros lm der: lm doann bir isteminden
den sonraki yaam olanaksz g
rerek insan lm korkusundan
kurtarr. Epikuros yle der: Her
trl ktln en korkuncu ola
rak grnen lm bir kuruntudan
baka bir ey deildir, nk ya
am srdke o yoktur, o gelince
de ruh artk yoktur. Bu yzden
lm ne yaayanlar ne lleri et
kiler. Yaayanlar onun vurularn
duymazlar, artk varolmayan l
lere de onun zarar dokunmaz. Ay
n gr latin filozofu Seneca sa
vunur ve yle der: Post mortem
n ih il est ip sa g u e m ors n ih il
(lmden sonra hibir ey yoktur
ve lm hibir ey deildir). nem
li olan lm dnmemek ya da
lm nemsememektir. M.T. Ci-
cero yle der: Emori nola: sed
me esse mortuum nihil aestumo
(lmek istemiyorum, lmeyi de hi
nemsemiyorum). Ayn dnce
384 yi Spinozada buluruz: zgr in
san lmden baka bir eyi d
nr, bilgelik lm deil yaam d
nmektir. Oysa Stoa filozoflar
yaam kadar lm de nemse-
milerdir. Yaam karsnda tam
anlamnda soukkanl olan Stoa fi
lozofu lm karsnda da souk
kanldr. Yaam kadar lm de do
aldr ona gre. Aalar gibi insan
lar da lecektir. nsana den, g
zel bir lmle, insana yarar bir
lmle lmektir. lm geciktii za
man Stoac lmn kendi eliyle
vermek konusunda kararl ve be
ceriklidir. Marcus Aurelius yle
baka bir ey deildir, doann is
tem inden korkan da ocuktur.
Epiktetos da unlar syler: Bili
yorum, doan her ey lmek zo
runda, bu bir doa yasas. yley
se ben de lmeliyim. Ben lmsz
lk deilim. Ben bir insanm, bt
nn bir parasym, saat nasl g
nn bir parasysa. Saat gelir ve
geer. Ben gelir ve geerim. Gei
biimi nemli deil. Atele ya da
suyla. H epsi b ir. M o n taig n e
Stoaclarn intihar dncesine
kar kar. F elsefeyi lm den
korkmamay reten bir bilgi alan
olarak gren dnre gre yaa
mn ba dman lm deil ac
lardr, te yandan insann kendini
lme hazrlamas gerekir. Felse
fe yapmak lmeyi renm ektir
der Montaigne. Dnyann tm er
demi ve tm szleri gelir bu nok
taya, lmden korkmamak nokta
sna dayanr. M ontaignee gre
 NCESEL UYUM

ancak lmden korkmamay bece ln srdrenin durumu. lm

rebilen kii ilerleyebilir. / Konfui- szlk fikri insann ya da ruhun
us: Ku lme yaklat m arks lmden sonra da varln srd
ac olur, insan lme yaklat m recei inancna dayanr. Bu inan
szleri erdemle dolu olur. / Publi- dinlerin tarihi kadar eskidir. Platon
lius Syrus: Bir bakasnn istemiy ruhun lmszln Orpheusu-
le lmek iki kere lmektir. / P.J. Pythagoras inan erevesinde
Martin: lme kar duracak kale felsefenin temeline koymutu. Tek-
yoktur. / A. Comte: nsanlk di tannc dinler, en bata hristiyanlk
rilerden ok llerden olumutur. ve slamlk ruhun lmszln
t Maynard: Burada bekliyorum benimsedi. (Bk. LM, YAAM)
lm - Arzulamadan ve korkma
dan. / Voltaire: Her ey yitip git LSEVME (fr. ncrophilie\ alm.
tiinde, umut yokolduunda - Ya Nekrophilis; ing. nekrophilism).
am bir yzkarasdr, lm de bir Cesetlerle cinsel ilikide bulunma
devdir. / C. Delavigne: Yaam ya ynelik sapklk. lsevme sa-
da her adm lme doru bir adm dizmin bir biimidir ve zellikle ka
dr. / Montaigne: Doumumuz dndan utanan erkek tipinde Tasla
bize her eyin doumunu nasl ge nlan bir hastalktr. (Bk. SADZM,
tirdiyse, lmmz de bize her e MAZOHZM)
yin lmn getirecek. En istemli
lm en iyi lm dr. lm N B LG Bk. LKBLG.
nemseyerek yaam gletiriyo
ruz, yaam nemseyerek de l N C E L (lat. antecedens; fi.
m. lm yaamn amac deil antcdent', alm. Antecedent; ing.
sonudur. / F. Maynard: Ruhum, antecedent). Mantkta sonucun
artk gitmeli. imiz bitti artk, - Son karld nerme. Mantkta bir var
gnm geecek ufkun stnde. - saymsal yargda koulu bildiren
zgrlkten korkuyorsun. Sahi nerm e. K oullanm bildiren
bkmadn m - Altm yl yaadn ardla karlk ncel koullayan
duvarlarn iinde? / Schopenhau- gsterir. A doruysa B de do-
er: lm olmasayd insan felsefe rudurda A ncel, B ardldr. (Bk.
yapamayacakt. (Bk. NTHAR, ARDIL)
YAAM)
N CESEL UYUM (fr. harmonie
LM SZL K (lat. prtablie', alm. Praestabilierte
vnmortalitas; fr. immortalit', alm. Harmonie', ing. p reesta b lish ed
Unsterblichkeif, ing. immortality). harmony). Leibniz retisinde ruh
lml olmayann durumu. l la bedenin ncesel olarak dzen
me konu olmayann zellii. nsan lenmi ilikisi ve monadlarn kendi
larn belleinde srekli olarak var aralarnda ncesel olarak dzenlen 385
 NCL

mi ilikileri. Leibnizde monad de proposition). Doru ya da yanl

iken niteliklidir. Monad devinir, herhangi bir yargy anlatan sz. Bi
deiir, bir durumdan brne ge imsel mantkta tmel olumlu ner
er. Her monad deviniminin ilkesi meler A ile, tmel olumsuz ner
ni kendinde tar, buna gre her meler E ile, tikel olumlu nermeler
m onadn devinimi ya da deiimi ile, tikel olumsuz nermeler O ile
kendiliinden olur. Bu devinimde ya gsterilir. Tmel olumlu nermey
da deiimde bir baka monadn le tmel olumsuz nerme arasn
mekanik etkisi szkonusu deildir. daki iliki bir kartlk ilikisidir. T
Bir monad bir baka monad do mel olumlu nermeyle tikel olumlu
rudan doruya etkileyemez. Mo- nerme arasndaki iliki de tmel
nadlarn deiimleri karlkl bir olumsuz nermeyle tikel olumsuz
dzen iinde olur. Bu dzenlen- nerme arasndaki iliki de altklk
milie ncesel uyum diyebiliriz. ilikisidir. Tikel olumlu nermeyle
Leibniz ruh ve beden ilikisini de tikel olumsuz nerme arasnda alt-
bu uyumla aklar. Kkel bir kar kartlk ilikisi vardr. Tmel olum
lkllktr bu. Leibniz yle der: lu nermeyle tikel olumsuz ner
Tanr evren zerinde sahip oldu me arasndaki ve tmel olumsuz
u deiik grlerine gre eitli nermeyle tikel olumlu nerme ara
tzler yaratr. Tanrnn araya gi sndaki karsallk ya da elikililik
rileriyle her tzn kendine zg durumu tmel olumsuz nermeyle
doas u zellie sahip olmutur: tikel olumlu nerme arasnda da
tzlerden birinde olan bir ey tm vardr. (Bk. MANTIK, YARGI)
br tzlerde olan biteni karlar,
ama tzler birbirleri zerinde ey N G R (fr. prvoyance-, alm.
lem de bulunam azlar. ncesel Voraussicht; ing. foresight). Ola
uyum Tanrnn varln da gste ca nceden sezme yatknl. n
rir: Organizmalarn etkin sonsuz sanlar daha ok kt bir durumla
luunda her yana yaylm olan karlama korkusu iinde gelece
uyum ve ruhla beden arasndaki in neler getireceini merak eder
uyum bir Yce Uyumcunun var ler. Gelecei grebilmek imdiyi iyi
lna tanklk eder. (Bk. KOUT deerlendirme kolayl verecektir,
ULUK, MONAD) gelecei korkulan olmaktan ka
racaktr. Bir latin atasz nce
N C L (fr. p r m is s e ; alm . den grlm darbe daha az ar
Prmisse; ing. premiss). Tasmda olur der. Bu yzden gelecei n
sonucun karld nermelerden grme ve gelecee zenle hazrlan
herbiri. (Bk. TASIM) ma istei insan ruhsallnn temel
zelliklerindendir. Ancak ngr
NERM E (lat. propositio\ fr. iin donanml olmak gereklidir. Bir
386 proposition-, alm. Proposition-, ing. hint atasz de Tavan avlamak
 NYARGI

iin kaplan ldrecek silahn olma lemeden ve ona uyarlanarak zel

l der. Gelecei grme gc, bir letirir. Deneysellik ancak zeli or
yanlsamadan kaynaklanmyorsa, taya koyar: alg iin yalnzca deney
gerekliin kkl ve salam bilgi vardr. (Bk. SONSAL)
siyle elde edilmi bir kavrayllk
olmaldr. Ancak her zaman ng- N Y A N IL G IL A R (lat. dey.
riinn snrlarn ya da ufkunu ger idolaya karlk). B aconda ger
eklerin nda doru olarak be ee ynelmemizi engelleyen en de
lirlemek ve ngrmekte ly ka rin ve en genel yanlglar. B acona
rmamak nemlidir.Jean-Jacques gre insan doaya ynelmeden n
Rousseau bu saknklm gereklili ce nyanlglarn zihninden atma
ini u szlerle belirtir: Her eyi ldr. nsan kendisini bilime ancak
ngremeyeceimizi bilmek ng byle hazrlayabilir. Filozof insann
r iin ok gereklidir. Olumcu fel doasndan gelen nyarglar idola
sefenin kurucusu Auguste Comte, tribus yani soy nyanlglar diye
eylem iin ngrnn, ngr iin adlandrr. Biryapl olan insan zih
fcle bilimin gerekli olduunu bildi ni karma basit diye grme yan
rir. (Bk. SEZG) lna debilir. Bu yanla dt
mzde gereklii kendi lleri
N SEL (lat. dey. a priori ye mize gre anlamaya alrz. Ba
karlk). D eneyden nce gelen. con bireyin yapsmdan gelen yan
D eney seli karlayan so n sala llar Platonun maara simgesin
(a posterior) kart olarak nsel den esinlenerek idola specus yani
(apriori) her trl deneysel etkin maara nyanlglar diye adlan
lii nceleyendir. nsel olan tarih drmtr. Kiilik yapmz, eitimi
sel dzen asndan deil mantk miz, ortammz bu yanlglara d
sal adan ncelikli olandr. Leibniz memizi kolaylatrabilir. Gndelik
bu erevede nsel olarak deil de konumann bozulmu biimlerin
deneyle tanmak diye bir sz kul den gelen nyanlglar da ar n-
lanmtr. K antda nsel daha ge yanlglardr (idola fori). Bu n-
ni bir anlam kazanr, ona gre yal yanlglar szn dnceyi etkile
nz zaman ve uzay fikri deil, ayn mesinden doar ve bizi olmayana
zamanda yargya biimini kazand inandrr. Daha ok felsefede g
ran ya da deney verileriyle birlikle rlen tiyatro nyanlglar (idola
bilgiyi salayan kategoriler de n theatri) yetkeye ar ballktan
seldir, ayrca usun fikirleri de (ev kaynaklanr.
ren, tz) nseldir. Mikel Dufrenne
yle der: Her olumlu aratrma NYARGI (fr. prjug; alm.
deneyselin zerinde grlen nse Vorurteil; ing. prejudice). ncesel
lin sezgisiyle ynlendirilir. nk yarg. Gerek bir aratrmann so
deneysel nseli zelletirir, onu giz nucu olmayan yarg. Acele veril 387
RTKTASIM
m i y arg . n y arg doru
dnceye ulam ak iin gerekli
d n ce a ra trm a sn gze
almayan ya da bilinci bylesi bir
aratrm a iin y eterli olm ayan
kiinin herhangi bir konuda ortaya
k o y d u u te m e ls iz g r t r. /
Malebranche: nyarglar zihnin
bir blmn tutar ve kalan bl
m n bozarlar. / Montesquieu:
nsanlarn nyarglarndan kurtu
labilmeleri iin bir eyler yapabil-
seydim kendimi insanlarn en mut
lusu sayardm. / Voltaire: nyar
glar, dostum, bayann krallardr.
/ J-J. Rousseau: elikili biri ol
may nyargl biri olmaya ye tu
tarm. / A.L. Thomas: Yaamn
akam na k gerekm ez artk -
Uzun nyarglarmz bizi mezara
kadar izler. / Duc de Levis: n
yargllar yabanc bir gk altnda
tm glerini yitiren bitkilere ben
zerler. / W. Hazlitt: nyarg ca
hilliin ocuudur. / Publilius
Syrus: nyarg can skcdr, n
k h e r t rl yargy d la r. /
Friedrich II: nyarglar kapdan
atn pencereden girerler. / Carlo
Goldoni: lkesinden ayrlmam
insan nyarglarla doludur. / J.
Chardonne: zgnlk ok zaman
bir yn nyargdr. / Hugo: En
kk hayvanlarn en kk kurt
lar vardr, en kk ruhlarn en b
yk nyarglar vardr. / Proust:
Bugnn elikileri yarnn nyar
glardr.
RTKTASIM (lat. enthymema',
fr. enthymme\ alm. Enthymem\
ing. enthymeme). Ya byk ner
mesi ya kk nermesi ya da var
gs eksik olan usavurma. 1. B
yk nermenin eksik olmas: Mer-
nu kedidir - M emu drt ayakl
dr 2. Kk nermenin eksik ol
mas: Btn kediler drt ayakldr
- Memu drt ayakldr 3. Varg
nn eksik olmas: Btn kediler
drt ayakldr - Memu kedidir.
(Bk. TASIM)
YKNM E (lat. imitatio\fr. imi-
tation; alm. Nachahmung; ing. imi-
tatiori). Bakas gibi davranmak.
Bakas gibi yapmak. Bakas gibi
dnmek. Bile bile ya da bilin
sizce bakasn mek almak. Ba
kasna benzemeye almak. y
knme hayvanlarda da sk grlen
bir olgudur, ancak yknme daha
ok insanla ilgilidir. renme bir
ok bakmdan yknmedin Birey
kiiliini yknerek kazanr; nce
bakas ya da bakalar olur, sonra
kendisi olur. Tardea gre toplum
yknmeyle salanm birok ben
zer davranlar ortaya koyan bir in
san topluluudur: insanlar birbirle
ri karsnda yknme davranlar
ortaya koyarlar, nk onlar basit
e yknecek kadar alakgnll
olmadklar gibi ok zaman yarata
cak gte de deillerdir. Baz ya
zarlar yknmeye olumlu bakmaz
lar. Gide yle der: yknme ya
salarn ben korkunun yasalar di
ye adlandryorum. Aristotelese
gre tm sanatsal etkinlik ykn
meye dayanr. Genel yaps iinde
tm yknme biimlerini yknme-
edik (fr. mimtisme', alm. Nachah renmeleri ve daha nce edinilmi
mung; ing. mimetism) diye adlan alkanlklarn kullanmay bilmeleri
drabiliriz. Bu konuda Paul Guil- gerekir. (Bk. ZDELEM E,
hum e yle der: yknmenin in SANAT)
san yaamnda etkisi ok byk
tr. Szcn en genel anlamyla Z (yun. ousia; lat. essentia; fr.
eitimin en byk blm, yani essence; alm. Wesen; ing. essence).
evrenin davranma, sezme, dn Raslantsala kart olarak deime
me biimlerinin ocukta ve bykte den kalan. Bir eyin temelini olu
zm lenm esi, gelenekle tanan turan. Varolua kart olarak bir
tekniklerin, dilin, gereksinimlerin, varln doasn kuran. Bir eyin
inanlarn, tm kltrel elerin ge doas, kendine zg zelliklerini
limesi yknmeye dayanr. C. kuran temel yaps. Varolu nede
Mlinand yknmenin alkanlkla ni. Bir eyi vareden ey. Bir eyin
ayn yapda olduunu bildirirken temel zyaplarnn btn. z
unlar syler: ocuklukta byk her eyden nce deikenle, ras-
bir rol oynayan, onuncu ve onbi- lantsalla, gelge olanla kartlar.
rinci aylardan sonra tm edintileri, Raslantsal olan araladmz za
zellikle dilin edinilmesini aklayan man geriye z kalacaktr. rnein
yknme ayn dzenein yeni bir Sanat znde bir insan aratrma
biimidir. Her zaman bir iaret ve sdr dediimde sanatn balca
bir tepki v ardr: bu rad a iaret zelliinin insan aratrmas oldu
rnek'dir yani benzerlerimden bi unu, baka zelliklerinin daha son
rinin gerekletirdii eylemdir ya da ra geldiini, hatta onlara raslantsal
iinde bulunduum ortamdaki tm zellikler yani olsa da olur olmasa
topluluun gerekletirdii bir ey da olur zellikler diyebileceimi be
lemdir. Tepki de benim gerekle lirtmi olurum. z ve varolu
tirdiim ayn devinimdir. rnein ayrm felsefede zellikle dinci ba
bir toplantda herkes ayaa kalkar, k asyla ilgilidir ve Tanryla
ayakta karlanacak nemli kiinin onun yarats olan evren arasnda
kim olduunu bilmeden ben de aya ki ayrmda Tanry belirler. Bu ba
a kalkarm. Topluluun devinimi k asna gre Tanrda z ve va
doal iaretlerle edeerli olan ve rolu bir btn oluturur. Ancak
onun yerini tutan bir iarettir: do Tanr katndan uzaklatm zda
al iaret tplantya giden kiinin Tannmn varettii, varolu duru
dorudan doruya alglanmasyla munda olan, varolusal olan ey
olur. Munn yle der: nsanlar lerle karlarz. Bu eylerin z
bakalarnn eylemlerini gzlemle Tanrdr ya da Tanrdadr. Varo
yerek ve yknerek ok ey luu felsefede z varoluu nce-
renirler, ancak bunun iin onlarn lemez. Sartren deyiiyle Varolu
her eyden nce yknmeyi zden nce gelir. Bu da insan ya
ZCLK
amnn nceden belirlenmediini,
insann yaarken kendini yaratt
n ya da zn kurduunu gste
rir. nsan zn zgr isteminin
seiiyle vareder. Demek ki nce
den verilmi bir yaam ya da bir
varolu yoktur. / Descartes: O za
man ben tm z ya da doas d
nmekten baka bir ey olmayan
bir tz olduumu anladm. Tm
br eylerde varolu ve z ayr
mn yapmaya alm olarak varo
luun Tanrnn znden ayr ola
cana ve bylece Tanrmn edim
sel olarak bir ey diye anlalabile
ceine kolayca inandm. Ama da
ha dikkatli olarak konuya yneldi
imde varoluun Tanrnn zn
den ayr olamayacan (...) ak
ak grdm. / Spinoza: Bir in
san bir baka insann varoluunun
nedenidir ama znn nedeni de
ildir, nk bu z lmsz bir
dorudur. / J.J. Rousseau: Ru
humu seziyorum, onu duyguyla ve
dnceyle tanyorum. znn ne
olduunu bilmeden varolduunu
biliyorum . (Bk. BM, RAS-
LANTI)
Z C L K (fr. essentialisme).
ze varolu karsnda ncelik ta
nyan, z hem gereklik hem de
er asndan varoluun stne ko
yan, varlklarn varolularn deil
de zlerini incelemeyi ngren
reti. (Bk. VAROLU, VAROLU
ULUK)
ZD ELEM E (fr. Identificati
on', alm. Identifkation; ing. iden-
tification, identifying). Kendini bir
eye zde klmak. Kendini bir e
ye benzetmek. Bir kiinin bir ba
ka kiiye benzemesi ve bunu sa
layan bilind ruhsal dzenek. o
cukta zdeleme ilk yan deney
leri arasnda yer alr ve anababaya
benzeme abasyla kendini gste
rir. Kiiliin oluumunda en nem
li dzeneklerden biri zdeleme
dzeneidir. zdeleme eksiklii
ok nemli ruhsal karklklara ne
den olabilir. zdeleme konusun
da H. Ey unlar syler: zde
leme bakasnn oynad roln
azok bilind bir biimde alnmas
ya da edinilmesidir. Bu dzenek te
mel bir dzenektir, tm eitimin et
kinliklerinden biridir (anababayla
zdeleme, retmenlerle zde
leme, byklerle zdeleme), ay
rca kiiliin kuruluunu salayan
eksendir. Hastalkl biimlerinde
dsel zdeleme (histeride bir
hastayla zdeleme, sadist-mazo-
hist sapklkta bir saldrganla ya da
rakiple zdeleme) sinirli Benin
zellikle kulland bir yoldur. (Bk.
YKNME, SAVUNMA DZE
NEKLER)
Z D E L K (lat. identitas\ fr.
identit; alm. Identitt; ing. iden-
tity). Bir eyin bir baka eye ke
sin llerde benzemesi. ki varlk
arasndaki benzerlik. ki varln bir-
yapl bir btn oluturacak biim
de ortak zelliklere sahip olmas.
ki eyin birbirine indirgenebilir ol
mas. Bir olann zyaps. zdelik
ilkesi, mantn varolann varoldu

unu, varolmayann varolmad
n, her eyin kendine zde oldu
unu, bir eyin kendinden baka
bir ey olamayacan bildiren te
mel ilkesidir; a=a formlyle gs
terilen bu ilke dncenin temel ya
sas gibidir. zdelik yasas, do
ra bir usavurma iin kavramlarn
usavurma boyunca ayn anlamda
kullanlmalar zorunluluunu ortaya
koyan yasadr. zdelik felsefesi,
Schell ingin doayla dnceyi, l
kyle gerei kkel olarak bir sa
yan felsefesidir. (Bk. MANTIK)
ZD EY (lat. maxima', fr. ma
xime; aim. Maxime; ing. maxim).
Bir doruyu ya da bir kural ortaya
koyan ksa forml. Geni kapsaml
bir dnceyi aklayan nerme. Fi
lo z o fla r ya da d n rle r bir
gerei, bir insanlk durumunu, bir
duyguyu ya da bir davran for
mln ortaya koyan zdeyiler
yazm ya da sylemilerdir. ok
zaman bir zdeyi bir yazda ge
en bir cmledir, ancak geni kap
samyla zel olarak ilgimizi eker.
zel olarak zdeyi yazm La Roc
hefoucauld gibi Vauvenargues gibi
dnrler de vardr. Kantda z
deyi znel ilkedir, bu znel ilkeye
gre birey davrann dzenler ya
da ynlendirir. Oysa yasa herkes
iin geerli nesnel ilkedir. Kant yle
der: Salt uygulamal usun ilkeleri
zneldirler ya da zdeyiler olu
tururlar, bu durum znenin koulu
yalnzca kendi istemi iin geerli
saymas durum unda olur; ancak
koul nesnel olarak bilindiinde ya
ZERKLK
ni tm ussal varlklarn istemleri
iin geerli sayldnda bu ilkeler
nesneldirler ve uygulamal yasalar
olutururlar. Descartes Bilgelerin
zd e y ile ri az say d a k u ra la
indirgenebilir der. (Bk. ZL-
SZ)
ZEL (lat.particularis; fr. parti
culier; alm. partikulr; ing. parti-
cular). Bir trn tm bireyleriyle
ilgili olmayan. Tek bir bireyle ilgili
olan. Dzenli bir toplumsal toplu
lukla ilgili olan. (Bk. GENEL)
Z E R K L K (fr. autonomie; alm.
Autonomie; ing. autonomy). Ken
di yasalarn kendi koyann duru
mu. Kendi kendini yneten bir top
lumun ya da toplumsal topluluun
durumu. Kendini kendi yasalaryla
ynetme erki. zerklik kendi du
rumunu ve kendi geleceini kendi
istemine gre belirleme istemi Ve
gcdr. Tm zerklikler bask ve
kargaa dzenlerinin kart olarak
vardrlar. Kendi kendine ya da ken
disi iin karar verme yeteneinde
olmayan kii zerk olmayacaktr.
Kant felsefesinde istemin zerklii
kendi kendini belirleyen an istemin
zyapsdr. Kii tam anlam nda
kaygsz davrand yani hibir il
keye uymak istemedii zaman tam
anlamnda kargaa szkonusu ola
caktr. Yasa bireye dardan be-
nimsetildii zaman da derklik olu
acaktr, buna gre doru davra
nn ahlaki hibir anlam, hibir ge
erlilii olmayacaktr. Baeen kii
zerklikle deil derklikle belirgin
ZGECLK
dir. Kii ancak yasalarn kendi is
temiyle kendine benimsettii zaman
zerklik ya da zgr davran sz-
konusu olacaktr. Derklik bir k
lelik durumudur, zerklik bir ba
mszlk ya da istemli bamllk
durumudur. zerk birey kuralsz
yaayan insan deildir, kendi ku
rallarn kendi istemiyle belirlemi
insandr. (Bk. DIERKLK)
Z G E C L K (fr. altruisme; alm.
Altruismus; ing. altruism). Baka
snn mutluluunu ama edinme
eilimi. Kendini bakalarna adama
yatknl. Yarargzetmez biimde
bakasna yneli. Spencerin ben
cillik anlayna kart olarak terimi
nce Auguste Comte kulland. Bir
ahlak anlay olarak zgecilik ben
cillie kart olduu gibi mutulu
un ve yararcln da byk l olan bir kiilik, artk kendisi iin hi
de karsndadr. zgecilik znde
insan sevgisini hatta insanla ak
la balanmay gerektirir. Comteun
lke olarak ak, temel olarak d
zen, ama olarak ilerleme form
l olumculuun formln ortaya
koyarken zgeciliin nemini de
duyurur. Filozofa gre insann iki
doal eiliminden biri kendi yara
rn dnmeye dayanan bencillik,
br bakalarnn yararn dn
meye dayanan zgeciliktir. Bu iki
temel duygu tm tarih boyunca in
san yaam na egemen olmutur,
kurumlar buna gre kurulmutur,
savalar, fetihler, yenilgiler buna g
re yaanmtr. Balangta bencil
lik zgecilie basknken insan ge
litike zgeci tutumlar ne kma
ya balamtr. nsan iin nemli
olan zgecilii daha da gelitirmek
ve bakas iin yaamak form
ln geerli klmaktr. Dostoyevs-
ki iin zgecilik insan olmann ya
da kiilikliliin temel kouludur:
Tam bir bilinle ve her trl bas
knn dnda istemli bir biimde
adanmak, insann kendisini baka
larnn yararna adamas bence ki
iliin en byk geliiminin, yce
liinin, yetkin bir biimde kendine
sahip olmann, en byk zgr se
iin belirtisidir. Yaamn isteyerek
bakalarna adamak, bakalar iin
armha gerilmek, odun ynlar
zerinde yaklmak, btn bunlar an
cak kiiliin gl bir biimde ge
limesiyle olasdr. Gl bir biim
de gelimi olan bir kiilik, bir kii
lik olma hakkna tmyle inanm
bir kukuya kaplm ayacandan
kendi kendisine baka bir ey ya
pamaz, kendini bakalarna adan
maktan baka bir yolda kullana
maz, onun amac tm br insan
larn kendisi gibi zgr ve mutlu
kiiler olmasdr. Doann yasas
dr bu: her olaan insan buna ula
maya alr. (Bk. BENCLLK,
ZVER)
ZG (fr. propre; alm. Eigene;
ing. proper). Yalnz bir trde ya da
bir bireyde bulunan, baka bir tr
de ya da bireyde bulunmayan. Bir
eyi br eylerden ayran. Belli bir
nesneye bal olan. zg be ev
renselden biridir (cins, tr, zgl
ayrm, zg, raslant). Lalande z
 ZGRLK

gy yle tanmlar: Bir snfn Z G R L K (lat. liber tas; fr. li

tm varlklarna, yalnz onlara bal bert; alm. Freiheit; ing. liberty).
zyap ya da zyaplar toplam. Kle ya da tutsak olmayann duru
mu. Bir bakasnn istediini deil
ZG L (fr. spcifique', alm. spe- de kendi istediini yapabilenin du
zifisch; ing. specific). Tr belir rumu. Herhangi bir bask altnda
leyen. Tr br trlerden ayran. bulunmayan ve kendi istemine g
Bir tre zg olan. Kendi zellikle re davranann durumu. yiyi de k
riyle belirgin olan. Bir trn tm ty de kendi istemiyle gerekle-
bireyleriyle ilgili olan. zgl ayrm'. tirenin durumu. Kendi ilkelerine
bir tr br trlerden ayran. gre davranann durumu. Latince-
de libertas, servus olmayann yani
Z G L L E T R M E (fr. spcifi kle olmayann durumunu belirli
cation', alm. Spezifikation', ing. sp yordu; o durumda liber olmak ya
cification). Ayn cinsin trlerini bir ni zgr olmak st snf insan ol
birinden ayrma ilemi. Bir tr bir makla belirgindi. Eskian kle
baka trden ayran zellii gs lik dzeninde zgr olabilenler yal
terme ilemi. nzca st snf insanlarydlar. Or-
taada da durum deimedi; ser-
ZGN (lat. originalis; fr. origi fn ok snrl haklar vard, o hem
nal', alm. originell', ing. original). krala, hem senyre, hem kiliseye
Kopya ya da yknme rn ol balyd. zgrlk savlar, ortaa
mayan. Kendinden baka bir eye koullarna son veren mutlakyne-
benzemeyen, kendi zelliklerini timin hemen her snf iin ar bas
kendinden getiren. Dorudan do kc tutumlarna kar yepyeni bir
ruya yapcsnn elinden km tutumu belirlercesine geliti. Yeni
olan. Sradan olana ya da basit ola ykselen snf, burjuva snf, her
na kart olarak belli bir deer ta anlamda, siyasal anlamda da kl
yan. zgnlk her sanat yaptnn trel anlamda da iktisadi anlamda
balca nitelii olmaldr ya da nite da zgrl savunarak ortaya k
liidir. zgn olmayan yani ben t. zgr toplum ve zgr birey fik
zersiz olmayan bir yapta sanat ya ri Sanayi Devrim iyle olgunlua
pt demek doru olmaz. Her yapt eriti ve ba Fransz Devriminin
benzersizliiyle deer kazanr. Ben ektii pekok zgrlk atlmla
zersiz olan hi grlmemi olan yaama gemeye balad. zgr
dr. Gene de onu basit bir dg- lk fikri yasa dzeni fikriyle birlik
cnn rn olan gariple kartr te geliti ve az sonra Jean-Jacques
mamak gerekir. Gerek anlamda Rousseaunun toplumsal szle
zgn bir yapt elbette bir dehann me kavraynda anlatmn buldu.
rn olacaktr. (Bk. ESTETK, zgrlk geliigzel davranma hak
SANAT) k olamazd, zgrlk ancak yasa-
ZGRLK

lara uyma kouluyla gerekleebi- n bakalarndan dilenemez. z

lirdi. Buna gre Montesquieu z g rl elde etm ek g e re k ir.
grlk yasalarn izin verdii eyle M arx dnce burjuva toplum
ri yapm a hakkdr der. N icola dzeninin zgrlk anlayna ele
B erdiaeff daha da ileri giderek, z tiriler getirdi. Bu eletirilerin buju-
grl insan yaam iin bir zo vatoplumunu kktenci bir anlay
runluluk sayar. zgrlk bir hak la yarglad kesindir. Lenin yle
deil bir zorunluluktur der. Bu ara diyordu: Para gcne dayal bir
da ada dnrler zgrl bi toplumda, kitlelerin sefalet iinde
reysel dzeyde deil toplumsal d srnd bir toplumda, bir avu
zeyde geerli sayarlar, buna gre zengin insann asalak olarak yaa
insan ancak bakalaryla zgr ola d bir toplumda gerek ve kat
bilir ya da insan ancak bakalaryla ksz zgrlk varolamaz. Marx
zgrse zgrdr dncesi yay ve Engels u grtedirler: Bu
gndr. nsan ancak bakalar z gnk burjuva retimi koullarn
gr olduu lde zgr olur der da zgrlkten ticaret zgrl,
B. Whichcote. ada toplum z alma ve satma zgrl anlalr.
grln tm katlara, tm kesim Tam anlamnda zgr yaam d
lere yayld bir dzen ortaya ko zeninin kurulmas M arxlara g
yacaktr, bundan byle insanlar re burjuva yaam dzeninin gide
zgr olanlar ve zgr olmayanlar rilmesinden sonra olacaktr. Lukacs
diye ikiye ayrma olasl yoktur. unlar syler: Faizmin ykln
Abraham Lincoln yle diyordu: dan bu yana demokrasinin kurul
Klelere zgrlk verirken zgr mas ve glendirilmesi tm lke
insanlarn zgrln gvence al lerdeki halk oyunun ilgi odanda
tna alyoruz. Kimileri zgrl yer alyor. Tm ciddi tartmalar
bireysel dzeyde ele alrlar ve bir faist barbarln brakt yknt
bilin sorununa indirgerler. Buna lar zerinde kurulacak olan ve fa
gre zgrlk bilinli insann ken izme ve savaa dn sonsuza
dini varetme ve evresiyle hesap kadar engellemekle ykml bulu
lama edimlerinde kendini gste nan bu zgrlk rejimine bal ye
rir. I. Silone yle der: zgrlk ni demokrasinin yapsn belirleme
size armaan edilmi bir ey deil ye yneliyor. Sermayeci toplu
dir. nsan diktatrlkle ynetilen bir mun daha ne kadar sreceini ve
lkede yaayabilir ve zgr olabi sosyalizmin onu ne zaman izleye
lir. Bunun iin diktatrle kar bir ceini bugn kimse bilemez. An
yaam srm ek yeterlidir. Ancak cak bugn burjuvazinin zerk, ev
kendi kafasyla dnen insan z rensel ve ilerlemeci bir ideoloji ya
gr insandr. nand ey adna ratma gcne sahip olduunu gs
kavga eden insan tam olarak z terir hibir belirti yoktur. M arx-
gr insandr. nsan kendi zgrl larn toplumsal erevede ortaya
 ZGRLK

koyduu zgrlk anlay daha ne zgrlklerini satyorlar. Byle-

sonra varoluularn benimsedii ce genler yallarn, yoksullar zen
zgrlk anlayyla kartlar. z ginlerin, kyller soylularn, prens
grlk, varoluular iin, bir ken ler mutlakyneticilerin, mutlaky-
dini varetme etkinliidir. Gerek neticiler kendi koyduklar yasala
te biz seen bir zgrlz; ne var rn klesi oluyorlar. / Nicolas de
ki zgr olmay semiyoruz, z Malebranche: Duyularmz sanl
grle mahkumuz biz der Sart d kadar bozulmu deildir, bo
re. Varoluular iin zgr olmak zulm u olan ruhum uzun d erin
toplumsal alm olmayan bir du li id ir, z g rl m z d r. /
rumdur; herkes kendi zgrl Fnelon: nsanlarn en zgr k
n yaar ya da bu bir mahkumi leyken bile zgr olabilendir. /
yetse herkes kendi zgrlne Montesquieu: Bir devlette yani ya
mahkumdur. Bakasnn zgrl salarn bulunduu bir toplumda z
ne sayg bo bir szdr der grlk insann yapabilecei eyi
Sartre ( Varlk ve hilik). Gene de yapmas, yapamayaca eyi yap
Sartre bu konuda elikili gibidir. mamasdr. / J-J Rousseau: z
Varoluuluk insanclktr'd a u grlnden vazgemek insan ol
satrlar okuruz: Kendi zgrl maktan vazgemektir, insanlk hak
m isterken bakalarnn zgrl larndan vazgemektir, hatta dev
n de istemek zorundaym. / lerinden vazgemektir. / Diderot:
Madame de Stal: Ben her zaman Hibir insan doadan baka insan
byle oldum, canl ve zgn. Tan- lara egemen olma hakkn alama
ry, babam ve zgrl sev mtr. / Baron d Holbach: D
dim. / E. Einstein: Terimin felse nce zgrl insanlara ruh y
fi anlam nda insan zgrlne celiini ve insanln verir. / Ro
inanmyorum. Her kii yalnzca bir bespierre: Halkm, unutma, cum
d bask altnda deil, ayn zaman huriyette adalet mutlak bir gle
da bir i gereklilie gre davranr. egemen olmad zaman zgrlk
/ Etienne de la Botie: zgrlk bo bir sz olarak kalacaktr. /
gene de ok iyi ve ok ho bir ey Chateaubriand: Devrim cinayetler
dir, o yok oldu mu tm ktlkler le balamasayd beni peinden s
ardarda gelir. / Montaigne: l rkleyecekti. Bir mzran ucunda
mn bizi nerede bekledii belli deil ilk kafay grnce geriledim. Be
dir, onu her yerde bekleyelim. l nim gzmde lm hibir zaman
meyi renen kii kle olmay unu bir hayranlk konusu ve bir zgr
tur. / Corneille: Herkes zgr ol lk kant olmayacak. Bir terrist
duunda zgrlk bir hitir. / ten daha adi, daha sefil, daha al
Cyrano de Bergerac: nsanlar k ak, daha ahmak hibir ey tan
lelie o kadar yatkn ki, klelik et m yorum . zgrlkte arlk
mekten geri kalrz diye birbirleri zorbala yol aar, tiranlkta arlk
ZGRLKLK
an c ak tira n l a g t re b ilir. /
Napolon Bonaparte: Size zgr
lk verdik, onu korumay bilin. /
Lamennnais: zgrlk halklarn
aln teriyle kazanabilecekleri emek
tir. / Lamartine: Ak ve zgrlk
hi lm e y e c e k ta n rla rd r. /
Alfred de Vigny: Bana yasa diyor
sunuz, ben zgrlkm . (Bk.
DEMOKRAS,MUTLAKYNE-
TM, ZGRLKLK, YA
SA)
ZG RL K L K (fr. libra
lisme', alm . Liberalism us', ing.
liberalism). zgr giriimden ya
na olanlarn retisi. Siyasal ve d
nsel zgrlkten yana olanlarn
retisi. Yasama, yrtme ve yar
glama erklerini kesin bir biimde
birbirinden ayrarak yurttalara bi
reysel zgrlk gvencesi sala
may ngren siyasal reti. Dev
letin bata sanayi ve ticaret olmak
zere tm iktisadi alanlarda herhan
gi bir etkinlii olmamas gerektii
ni ne sren iktisadi reti. zgr
lklk ada bujuva sanayi top-
lumunun lks ve yaam biimi
dir ve znde tam bir bamszlk
fikrini barndrr. Buna gre gerek
iktisadi gerek siyasi anlamda birey
ler hibir kstlanmaya uramadan
yaamlarn srdreceklerdir. Ya
trmc ya da giriimci bir iktisat an
layn ngren bu reti her trl tutkusu burjuva snfna sanayi
kstlam acla kar olduu gibi
devlet planlamaclnn da karsn-
dadr. zgrlklk en bata La yaan bir gr darl getirir. Oysa
issez faire laissez passer (Brak
nz yapsnlar braknz gesinler) for
mlnde anlatmn buldu. Fransz
devlet adam Colbert bir sanayici
ye lkenin zenginlemesi iin ne
yapmak gerektiini sorar. Sanayi
ci Colberte Braknz yapsnlar,
braknz gesinler der. Bu sz da
ha sonra iktisadi zgrlkln
temel ilkesi olur. Mutlakynetimin
demir peneleri altnda gelimeye
balam olan zgrlk eilimler
gerekte her zaman bir dnce z
grlnden ok bir kazan ve gi
riim zgrln ne kard.
Prens devletin mutlak efendisi ol
maktan tede devletin birinci hiz
metisidir diyen Friedrich II ikti
sadi yaamla ilgili temel grn
yle ortaya koyuyordu: Nasl is
terseniz yle dnn, yeter ki ba-
ein ve deyin. Friedrich-Wil-
helm soylulara vergi bindirince
Tm lke yklacak gr orta
ya atlr. Kral bunu u szlerle ya
ntlar: Sanmyorum. Yalnzca soy
lularn yetkesi yklacak. Ben mut-
lakynetimi bronzdan bir kaya ze
rine kuruyorum. Mutlakynetimin
yerini demokratik yaam dzenleri
almaya baladka zgrlklk
giriimde olduu kadar kltr re
timinde de belirleyici olma yoluna
girer. Ancak bunun uzun srmedi
i, yeni ynetimlerin dncede z
grlk giriimleri baltalad ya
da bastrd grlr. Ar kazan
devrimiyle birlikte yalnzca iktisadi
zgrlkl benimsemeye da-
rekabet ve benzeri etkenler iktisadi
zgrlkl de sarsacak ve teh

likeye drecek boyutlara ula
mtr. John-Stuart Mili gibi filo
zoflar zgrlkln ar atlm- l k le kartlamaya balamtr.
lann engellemeye alrlar. Mili
toplumsal yaamda bireyin zgr
lklerini savunurken nitelikleri ni
celiklerden daha deerli sayd, bu
arada ii haklarn savundu. B
yk topraklarn bltrlmesini,
tarma toplumcu bir dzen getiril
mesini istedi. Onun ngrleri by-
lece yaral sermayecilii iyiletir
m ekle ilg ili oldu. D aha sonra
M arxlar burjuva toplumuna ve
zgrlk anlaya kkten eleti Bir bak asn zetleyen ya da bir
riler getirdiler. M arx anlayta
proletarya diktatrlnn ynetim
biimi sosyalist demokrasi olacak
tr ve ii snfnn iktidaryla bala ZN E (lat. subjectus; fr. sujet;
yacaktr. Toplumcu retim ilikile
rine d a y a n a n bu d em o k rasi
emekilerin haklarn salarken hal
kn maddi ve manevi yaamn d
zenleyecektir. Proletarya diktatr
lyle kurulan dzen elbette ge
ici bir dzen olacaktr ve bu d
zeni devletin ortadan kalkmasyla
belirgin gerek demokrasi ve ger
ek zgrlk dzeni izleyecektir.
(Bk. ZGRLK, SERMAYE)
ZG R SE (fr. libre arbitre,
franc arbitre; alm. Freier Wille,
Willensfreiheit', ing. free will). En
geni anlamnda istem. yi niyete
dayal ahlaki zgrlk. Aziz Tom-
maso yle diyordu: stem ve z-
grsei iki ayr yeti deil tek bir
yetidir. zgrln temelinde il
kesizlik olamayacandan, zgr-
sei zgr eylemin kayna gibi
ZNE
dnlemez. Bu yzden bu terim
giderek eskimi ve hatta zgr
D e sc a rte s H a y v a n la rn baz
eylem lerinde grdm z ar
yetkinlik onlarn bir zgrseii
olabilecei konusunda kukular
yaratr bizde diyordu.(B k. S
TEM)
ZL S Z (lat. aphorismus', fr.
aphorisme; alm. Aphorismus; ing.
aphorism). A z szckle ok ey
anlatmay ngren ksa nerme.
konuda gr ortaya koyan ksa
forml. (Bk. ZDEY)
alm. Gegenstand, Subjekt; ing.
subject). Birey. Dnen varlk.
zne her eyden nce tek bir bi
reydir, bir topluma katlan her kii
yi zne diye nitelendirmek gerekir.
zne, nesneyle ya da konuyla ean
laml olarak da kullanlr. Sz edi
len her ey znedir. nsan ilgilen
diren her ey bu kk almann
znesidir dediimde zne nesne
ya da konu anlamna gelir. Gene
de z n e yi zgl anlam o lan
d n en v a r lk d n d a
kullanmamak doru olur. znenin
en belirgin anlam onun dnlen
nesneye kart olarak dnen var
lk olmasdr. Her bilgi kuram bir
zne-nesne kartl zerine kuru
lur ve zneyle nesneye verdii an
lamlara gre bir a oluturur. l
kc bak alan zellikle zneye
arlk verirler ve genelde ncesel
ZNEL
bilgilerin ya da doutan fikirlerin
varlna inanrlar, buna karlk ger bunun dnda hibir gerekliin
eki bak alar bilgide belirleyi varln benimsemeyen bak a
ci arln nesnede bulunduunu
ne srerler. zne, dilbilgisi asn
dan yklemin dayana olan ey
dir. (Bk. NESNE)
ZNEL (lat. subjectivus; fr.
subjectif, alm. subjektiv, ing. sub-
jective). zneyle ilgili. Tek bir z
neyle ilgili ya da tek bir zne iin
geerli. Nesnel geerlilii olmayan,
evrensel boyutlu olmayan. Tek ki
i olarak zneyle ilgili olan da ge-
nelgeer anlamda zneyle ilgili olan
da zneldir. znel olan ayn zaman
da evrensel olarak geerli olmayan
dr, tek kiinin ya da tek tek kiile
rin ortaya koyduu bir belirlenim
olmakla nesnel dzeyde btn ki
ilerce benimsenmi olmayandr.
Evrensel dzeyde dorulanamayan,
nesnel diye belirlenemeyecek olan
her ey znel olarak kalacaktr. r
nein ruhbilim iebak yntemini
kulland srece znel yarglar or
taya koymutur, ancak laboratuva-
ra indikten ve bilimsel yntemler
kullandktan sonra nesnellie ula
abilmitir. (Bk. NESNEL)
Z N E L C L K (fr. subjektivisme;
alm. Subjektivismus; ing. subjec-
tivism). znel olann nesnel olan
karsnda ncelikli olduunu bil
direrek znel verilerin dnda ka
lan verileri geersiz sayan reti.
H er deer yargsn ve gereklik
yargsn bireysel bilin durumlar
na indirgeyen felsefi bak as.
Ancak znel gereklii varsayan,
s. Deer yarglarn kiisel izlenim
lere indirgeyen estetik kavray.
znelcilik bilgiyle, ahlakla, estetikle
ilgili tm yarglarn, bir baka de
yile iyiyle ktnn, doruyla yan
ln, gzelle irkinin kiisel bak
alarna gre olutuunu ya da de
itiini benimser. Buna gre z
nelcilik bir tr greciliktir ve nes
nel bilginin deeri asndan ku
kuculuu kendiliinden getirir. lk
gerek znelci bak asn ortaya
koyan Protagoras olmutur. Pro-
tagoras nsan her eyin ls
dr diyerek evrensel nitelikli bil
giyi yadsyordu. Birine gre gzel
olan brne gre irkin olabilir,
birinin doru dediine br yan
l diyebilir, hatta bir zaman bize
yle grnen bir durum daha son
ra bir baka grnebilir. Giderek
znelcilik tm varoluu znenin va
roluuna indirger. (Bk. KUKUCU
LUK)
Z N T E L K (lat. attributum\ fr.
attribut; alm. Attribut; ing. attri-
bute). Bir tzn temel zellii ya
da zelliklerinden biri. Spinoza:
znitelikten anln tzde kurucu
olarak alglad eyi anlyorum.
ZSEV G S (fr. amour-propre\
alm. Eigenliebe; ing. self-love).
nsann kendisine kar duyduu
sevgi. zsevgisi bireyin kendisine
verdii an deerle belirgindir. z
sevgisi belli llerde her kiide bu-

hmur diyebiliriz. zsevgisi kii ol
mann bir sonucudur. Ancak z-
vgisinin belirgin bir arlk kazan
mas bencilie hatta bencillie a
lan durumlar yaratabilir. Ancak z-
sevgisini bencillikle zdeletirmek
doru olmaz. zsevgisi kiiyi ken
dini ar yceltmeye kadar gt
recek bir ben olma duygusudur. Bu
na karlk bencillikte hep kendinin
klma, srekli elde etme, hatta kendi
kan iin bakalarn rahata ze-
deleyebilme eilimi ar basar. z-
sevgisine her kiide raslarz, ben
cillik hastalkl bir kiiliin belirtisi
dir. / La Rochefoucauld: zsev
gisi lkesinde ne ok keif yaplr
sa yaplsn, geriye gene de nice bi
linmedik yerler kalacaktr. zsev
gisi tm dalkavuklarn en by
dr. Gurur ykmlenmek iste
mez, zsevgisi demek istemez.
Doadaki sertlik zsevgisinden
daha az acmaszdr. / Voltaire:
Tm tutkular zamanla lr - z
sevgisi ylece kalr. Ak kr di Chrysostome: Ar yalnz kendisi
ye gstermek doru deildir, kr
olan zsevgisidir. / Bossuet: Kar
tlar kendilerini birbirleriyle tanr
lar: zsevgisinin adaletsizlii ken
dini iyilikseverliin adaletiyle tanr.
i Jules de Mascaron: Kendi ken
disiyle ilgilenmenin insan onuruna
ters dtne inanan ve insann
ancak sevdiiyle ilgilenmesinin ge
rektiini dnen kii zsevgisinin
onu her yerde izlemekte olduunu
grmemektedir. / Malebranche:
zsevgisinin etkinliini gidermek
olas deildir, ama onu tanrsal ya
saya gre bir dzene sokabiliriz. /
ZYAPI
Fontenelle: zsevgisinin etkinlii
bizim iin ylesine doaldr ki ok
zaman onu duymayz bile. / Henry
de Montherlant: zsevgisini ya
ralayabilirsiniz ama ldremezsi-
niz. (Bk. BENCLK, BENCL
LK)
Z V E R (lat. a b n e g a tio ; fr.
abngation; alm. Entsagung', ing.
abngation, self-denial, self-sac-
rifice). nsann kendisiyle ilgili bir
ok eyden vazgeip kendini kendi
dnda bir eye adamas. Kendini
bakalarna adama. nsann st de
erler adna baz eylerden vazge
mesi. zverili davran, deerler
adna, zellikle yce deerler ad
na yaamn hazlarmdan ve ekici
yanlarndan, hatta yaamsal gerek
sinimleri karlamaktan vazgeme
ye dayanr. Her zveri bir zgeci
eilimi gerektirir. zveride bulun
mak bencil eilimleri gidermekleya
da altetmekle olasdr. / Saint-Jean
iin deil, herkes iin altndan
yceltilir. / H.G. Bohn: Mum eri
yerek aydnlatr. /A . Oihenart:
ne bakalarn giydirir, kendisi p
lak kalr. (Bk. BENCLLK, Z
GECLK)
ZYAPI (lat. character, fr. ca
ractre', alm. Charakter; ing. cha
racter). Bir kiinin ya da toplulu
un ruhsal yapsn oluturan temel
zelliklerin toplam. Bir nesneyi be
lirlemeye yarayan ayrc zellikle
rin btn. Bir bireyin ya da bir
topluluun davran biimi. zya-
 ZYAPI

pyla miza arasnda byk bir ya liklerin varolmas gerekir. zyap

knlk vardr, hatta bu iki terim ge benzerliklerinde ve ayrlklarnda
nellikle ayn kavram karlar gibi evrenin, eitimin, deneyimlerin
dir. zyap kiilerin ya da toplu byk nemi vardr ve zyap be
luklarn belirlenmesine ve bunlarn lirlemelerinde insann deien bir
birbirlerinden ayrlm asna temel varlk olduunu unutm am am z
olan dayanaktr. Bu da onlarn tu onun beikten mezara kadar sre
tumlarnn kavranlmasyla ve dav cek sarslmaz zelliklere sahip ol
ranlarnn gzlemlenmesi ve yo duunu dnmenin pek de doru
rumlanmasyla salanacaktr. Mi olmayacan benimsememiz gere
za belirlemelerinde olduu gibi z- kir. nsan baz zelliklerini dou
yaplar da snflamak olasdr. An tan bile getiriyor olsa pekok zel
cak bireysel zelliklerin arl d liini dnya deneyleri iinde kazan
nldnde bylesi bir snfla maktadr. Gene de hem bireyler
mann ne lde nesnel olaca tar hem topluluklar iin belli zellikler
tlabilir. Bu tr snflamalarn ya saptamann zor olmad kesindir.
plabilmesi iin ak ve seik ruhsal (Bk. MZA)
zelliklerin, genelgeer ruhsal zel

4 00

PANTEZM . Bk. HEPTANRICI-
UK
PARANOYA. Bk. DZENLIL-
GINLIK.
PARANTEZE A LM A K (fr. mise
entre parantheses; alm. Einklam
merung). Olgubilim cinin dnya
karsnda belirleyici bir tutum al
mas. H usserlin felsefe diline ar
maan ettii bu deyim dnya kar
snda belirleyici olma tutumunu
belirler. Olgubilimci iin ne dnya
y yadsm ak ne de onu kukuya
koymak vardr. Paranteze almak
henz dorulanmam bir belirle
meyi doru ya da yanl saymadan
nce yaltmak ya da yanszlatr bu alan bir sanat saymak yanl ol
mak, eletiriye amak, bir baka
deyile askya almak ilemidir. (Bk.
OLGUBLM).
PE D A G O J (fr. pdagogie-, alm.
Pdagogik, ing. pedagogy). o
cuk yetitirme bilimi. ocuk ye
titirme sanat. Eski Yunanistanda
paidagogos ocuklar okula gtr
mekle grevli kleydi. Bu kleler
p
zamanla ocuklarn eitimiyle ilgi
lenir oldular. Pedagoji bir ocuu
ya da ocuklar topluluunu bilgi
lendirmekten daha ok bir eydir.
Pedagoglar bir ocuun ya da o
cuklar topluluunun fiziksel, d
nsel ve ahlaki niteliklerini geli
tirmekle, ocua salam bir kiilik
kazandrmakla, bu arada onlarn
renimlerini salamakla ykm
ldrler. ada dnyada her ka
demede grev yapan retmenin
pedagog nitelikleriyle donanm ol
mas gerekir. Her ocuk ayr bir ki
ilik gelitirme zellii ortaya ko
yacandan, pedagojide am az
ku rallard an ok y atk n lk la rn
nemli olduu kesindir. Bu yzden
maz. Gene de pedagojide geldigeti
kurallar szkonusu olamayacana
gre, pedagojinin salam temelle
re dayal bir bilim olarak da d
nlmesi doru olur. Pedagog o
cuun kiiliini gelitirirken onun
toplumsal evreye uymasn sala
yacak etkinlikleri gstermekle y
kmldr. ocuu bir byk adam
rnei olarak grme kolaylna 4 01
 PERPATETKLER
dmeden, basit bir biimde bu
gnn k yarnn bydr ler, ruhayrtrmaclar, toplumbi
gibi formller kullanmaya kalkma
dan her eitimci ocuun gelece
ini kurmasnda yardmc rol oy
nayacaktr. Bunun iin ocuk dn
yasnn apayr bir dnya olduu
nu, ocuun zgn bir varlk ol
duunu unutmamak gerekir. Jean-
Jeaques R ousseaudan Piagetye
kadar pekok dnr ve bilim ada
m ocuk dnyasnn apayr zel
likleri olduunu grerek ocuk ye
titirmede zel yntemler gelitir
meye altlar. Bunun iin elbette
ocuun ne olup ne olmadn iyi
bilmek gerekir. Bu yzden peda
goglar ocuk dnyasnn zellikle
rini aratran bir bilimden, ocuk-
bilim den (fr. pdologie) geni l
de yararlanmlardr. Her yaa
gre, bireyin eilimlerine gre, or
tamn koullarna gre eitim yn
temleri gelitirme zorunluluu pe
dagojinin ne kadar kaygan ve ne
kadar sorunlu bir bilim olduunu
gstermeye yetecektir. Ruhbilimin
gelimesi pedagojide eski llerin
braklmasna yol am, tembel,
kt niyetli, salak gibi nitele
melere hi mi hi yaknlk duyma
dan her ocuu apayr bir dnya
olarak kavramak gereini duyur
mutur. te yandan tek tip eitim
anlay geride braklrken, geri ya
da eksikli domu ocuklarn da
olabildiince eitilebilmesi iin apay
r yntemlerin gelitirilmesine al
lmtr. Pekok lkede aa yu srklk kekeleme, terleme, yz k
kar yarm yzyldr eitli zel du
402 rumlar iin eitim merkezleri al
mtr, bu merkezlerde ruhbilimci
limciler ve pedagoglar ibirlii ya
parak geri kalm ocuklarn eiti
mini salayabilmek iin aba gster
mektedirler. Bu arada yetikinlerin
eitim koullarn ve yntemlerini
tartan eitimbilim pedagojiden ke
sin olarak ayrlmtr. (Bk. ETM)
P E R P A T E T K L E R (fr. pri-
patticien; alm. Peripatetiker, ing.
peripatetics). Aristotelesin yan
dalar ve rencileri. Aristoteles
Lykeion adl okulunda derslerini
oturarak deil gezinerek yapt iin
okuldakiler p eripatetikos (yun.
sz.) yani gezinenler diye anlm
tr. Peripatetiklerin en nemlileri
Pontoslu Herakleides, Rodoslu E-
udemos ve Aristotelesden sonra
okulun ynetimini ele alan Midil-
liliTheophrastosdur. (Bk. LYKE
ON)
PERSEPSYON Bk. ALGI
PERSEPSY O N ZM Bk. ALGI-
CILIK
P IS IR IK L IK (lat. timiditas] fr.
timidit, alm. Schchternheit; ing.
timidity). Atlganlktan yoksun ki
inin durumu. Gvenlik duygusun
dan yoksun olula belirgin edilgin-
lik durumu. Psrk kii bir ii kt
yapmaktan ve bu yzden bana
kt bir i gelmesinden korkar. P
zarmas, titreme gibi durumlarla
kendini belli eder. Psrklar baka

insanlar karsnda rahat deinler
dir, srekli olarak bakalarndan
kama duygusunu yaarlar. Bun
lar ocukluktaki yanl eitimin sa
katlad kiilerdir. Ar korunma,
srekli azarlanma, sorumluluklar
dan zak tutulma, yeterli toplum
sal evre bulamama gibi durumlar
kiiyi psrk yapar, onlan aalk
duygusuna, yetersizlik, beceriksiz
lik, sululuk duygusuna iter. Ps
rklk bazen bir geici bunalm bi
iminde bazen de bir kiilik yaps
olarak kendini gsterir. Psrklk
bunalmlarnda kii ne yapacan
bilemez olur, neredeyse inmeli gibi
davranr, konuam az ve yrye
mez duruma girer, birilerinin y
zne bakmakta glk eker. Ya
fan dostlaryla az nce rahat rahat
glp konuan kii daha sonra
bir bakasnn yannda inmeli gibi
kalmtr. zellikle tanmad ya da lemekle ykml olduunu savu
az tand birilerinin kendisiyle il
gili dikkati onu kendinden geirme
ye yetecektir. Kiilik yaps olarak
psrklk toplumsal evreye uyum
suzlukla belirgin srekli bir durum
dur. Psrk kiilikli insanlar her za
man yalnzla eilimlidirler.
PO P L Z M Bk. HALKSEVER-
LK
P O R P H Y R O S A A C I (fr.
arbre de Porphyre; alm. Baum des
Porphyris; ing. tree o f Porphyry).
Porphyriosun kavramlar arasnda
ki ilikiyi ortaya koymak iin yap
t ve latincede arbor porphyria-
na diye adlandrd ema.
PRAGMACILIK
Tz
Cisimsel Cisimsiz
\Cisim
Canl Cansz
\
Yasayan
Duyarl Duyarsz
\
Hayvan
Ussal Usd
\nsan
POSTULAT Bk. KONUT
P R A G M A C IL IK (fr. pragma
tism e; alm. P ragm atism us; ing.
pragmatism). Uygulamay doru
nun lt sayan ve buna gre ze
kann eyleri tanmakla deil eylem
lerimizin eylere ynelimini dzen
nan reti. Pragmaclk ncesel ol-
rak Charles S. Peircein retisi
dir. Peirce, 1897de How to make
our ideas clear (Fikirlerimizi nasl
ak klarz) adl almasnda
retisini geni olarak aklad, ancak
pragmaclk terimini kullanmad,
daha dorusu ok sonra, 1902de
kulland. Terimi ilk olarak kullanan
W. Jam esdir (1898). Bu retiye
gre Doru tmyle insan dene
yinde ikindir; bilgi etkinlii sala
yan bir aratr, dncenin tam an
lamnda ereksel bir zyaps var
dr (Lalande). Buna gre bir ner
menin geerlilii onun yararl olu-
undandr, doru tmyle bireysel
yararla belirgindir, yleyse bir ya 403
 PRATK
lan da gerektiinde bir doru de
eri kazanabilir, biri iin yanl olan
bir bakas iin doru olabilir. Bu
erevede pragmacl bir tr de PRATK Bk. UYGULAMA.
neycilik sayabiliriz. Bu retinin en
nde gelen savunucusu W. James
Pragmacln ortaya koyduu tu
tum uzun zamandan beri pek iyi
bilinen bir tutumdur, nk bu de
neycilerin tutumudur der. W. Ja
mes yalnz deneye dayal bilginin
gvenilir olduuna inanr. Bilginin
uygulama deerini gz nnde tut
mak pragmacnn balca kaygs
olacaktr. W. Jamese gre bir
reti yararlysa ya da yararl olduu
lde dorudur. Pragmaclk ayn
zamanda bir tr greciliktir: prag-
matik dorunun mutlak deeri ola
maz, bu doru insanla birlikte de
iebilen dorudur. Mutlak da, son
suz da varolan eyler deillerdir.
Pragmaclk ayn zamanda bilin
emezci bir bak da ierir: insan
zihni bir yanyla bir bilinemeze
mahkumdur. Am erikan dnce
dnyasnn temel retisi diyebile
ceimiz pragmaclk bir reti ol
duu kadar genel bir bak biimi
dir, hatta pragmaclk deil prag
maclklar vardr demek daha do
ru olacaktr. Buna gre Peircei
mantksal pragmacln, G.H. Me-
adi toplumsal pragmacln kuru
cusu saymak doru olur. Bu arada
M. Blondel ve H. Bergson gibi tran
sz filozoflarn pragmacla yakn
duran filozoflar olarak deerlendi
ren grler de vardr. F. Gonseth,
E. Le Roy, M. Pradines, I. Labert-
404 honniere gibi birok filozof prag
macla deiik yorumlar getirdi.
(Bk. ARAILIK)
PRA X IS (theoria'ya yani ku-
rama kart olarak uygulama an
lamnda yun. sz.). Bir amaca y
nelik olan bedensel ve ruhsal et
kinlik. Uygulamann eanlamls
olan bu szck zellikle M arxi
dncede dnyay dntrmeye
ynelik eylemi ya da etkinlii belir
ler. Buna gre praxis nesnel ger
eklii deitirebilecek olan temel
kategoridir. Tarihsel m addecilik
praxis in dntrc gcn
gerektirir. Marx yle der: nsan
dncesinin nesnel bir doruya
ulap ulaamayacan bilmek so
runu uygulamayla ilgili bir sorun
dur. nsan, dncesinin dorulu
unu, gerekliini, gcn, apak
ln praxis'de gstermelidir. (Bk.
UYGULAMA)
PRO LETARYA (fr. proltariat;
aim. Proletariat; ing. proletariat).
i sn f.Y a am n em eiyle
srdrenler kesim i. O rtaa n
sonlarnda ve Yenian balarnda
san a y ile m e d e v in im le rin in
h z la n m a sy la o rta y a kan
proletarya ada retimin en gl
esi d u ru m u n a g eld i. Y alnz
em eiyle yaayan ve em eiyle
sermayeyi oluturan ve glendiren
proletarya zellikle sanayilemi
lkelerde iktisadi yaama arln
koydu. Ancak bu byk kitle yere
ve zamana gre byk deiiklikler
 PSKOZ

gsteren bir kitledir. Proletarya proleterlerin kanlm az destei

iinde alm an to p lu m cu larn n olm ad srece ok sevim siz
Lum penproletarya diye adlan grnecektir. Gerekten felse
drd ve kltr asndan oka fenin etkinlii d n d a yeni ve
geri k alm o lm ak la se ile n korkun bir siyasal g yakn
kesimler yannda son derece iyi zam an d a h er y erd e z e llik le
rgtlenmi kesim ler de vardr. n g ilte re de so ru n u n y n n
XX.yzyihn zellikle ortalarnda deitirecek ve gidi yollarn
proletaryadan ayrlan bir kesim k ar k o n u lm az b ir b iim d e
iiy le iv ere n a ra sn d a bir basitletirecek gibi geliyor bana; bu
teknisyenler topluluu oluiturdu, elbette proleter kitlelerinin yaknda
bu topluluk zamanla ii hakkna kanlm az bir biim de siyaset
kar serm a y e c in in k arn sahnesine km as olacaktr, bu
sav u n a n st d zey y n etici sahnede onlar bugne kadar bir
topluluu nitelii kazand./ Engels: ara olarak kaldlar, bu sahneye
Proletarya ya da ii snf bu a onlarn dorudan doruya girii
n alan snfdr. Kle bir de bugnk kavgalarn grnmn
falna satlmtr, ii her gn her d e i tire c e k ./ E. Q u in et:
saat kendini satmak zorundadr. Aramzda pleb olmad gibi gerek
/ Marx: Fransada fabrika iileri anlamda proletarya da yoktur; bu,
kanlarnn ve kzlarnn kt yola kullanlmamas gereken eski bir
dn ek alm a saatlerine szcktr, nk gerekten can
balarlar, bu kesinlikle dorudur. skyor ve gerei hi mi hi
i Jean Jaurs: B undan byle k a rla m y o r./ L o u is Blanc*:
sosyalizm ve proletarya aynlmaz Proletaryann kendini kurtarmas
b ir b t n d r, so sy alizm tm iin bugn eksik olan ey alma
lksn proletaryann zaferiyle aralandr: hkmetin grevi bunu
gerekletirecek ve proletarya tm onlara salamaktr.(Bk. KOM
varln sosyalizm in zaferiyle NZM)
gerekletirecek.VChateaubriand:
Bireysel mlkiyet olmadan kimse PSK A N A LZ Bk. RUHAYRI-
klelikten kurtulm u deildir; TIRMASI.
m lk iy eti o lm ay an b a m sz
olamaz; o ancak proleter ya da PSK A STEN Bk. RUHSALB-
cretli o la b ilir. / A. C om te: TKLK.
O lum lu fe ls e fe n in ku rduu
dnce alannn m antksal ve P S K O L O J Bk. RUHBLM.
bilimsel temelleri ne kadar salam
olursa olsun bu ciddi anlay PSK O Z Bk. RUHSALBOZUK-
bugnn insanlanna kadnlarn ve LUK
405

RASLANTI (lat. accidens\ fr.
a ccid en t; alm . A kzid en s; ing.
accident). znede hibir deiikli
e neden olmakszn ortaya kan
ve yitip giden. Be evrenselden bi
ri. Olumsal ve geici bir biimde
kendini gsteren. zle ilgisi olma
yan. Tze kart olarak, kendinde
olmayan, bir baka eyde olan. Bir
varln zyle ya da doasyla il
gisi olmayan. zsel olan, varln
ze bal olarak ya da zle ve zde
srdrendir. Raslantsal olan gei
ci olandr, zde hibir deiiklie
yol amadan geip gidendir. Bir in
sann zsel nitelikleri onun varlk
nedenleridir, ama burada ya da u
rada olmas, bununla ya da unun
la olmas, uzanm ya da oturuyor
olmas bir raslantdan baka bir ey
deildir. Aristoteles varlk olarak
varlk1la raslantsal olarak varlk
bu erevede kesin olara!' birbirin
den ayrmt. Mimarn ev yapma
s onun zyle ya da varlyla ilgi
lidir, ama onun yemek yapmas ras-
lan tsald r. A ris to te le s e gre
raslantnn bilimi olmaz. (Bk. Z)
R
REA LTE Bk. GEREKLK.
R EA LZM Bk. GEREKLK.
R EFLEK S Bk. TEPKME.
R E JM Bk. YNETMBM.
REVELASYON Bk. AINIM.
R T M (lat. rhythmus\ fr. rythme;
alm. Rythmus; ing. rythm). ev
rimsel bir devinimin bizdeki izleni
mi. Sanatta llen ya da llebi
lir olan. Doada ya da dnyada de
vinim vardr, devinimin bizdeki iz
lenimi ya da devinimden bizim al
dmz izlenim ritmiktir ya da ritm-
dir. Ritm sanat yaptnn temel e
sidir ve uzam-zaman diyalektiin
de kendini gsterir. Ritm bizim her
hangi bir evrimsel devinime ver
diimiz anlamdr ya da bizim her
hangi bir evrimsel devinimi lk-
letirmemizdir, bakml klmamz-
dr. Doada da, doann devinim
lerinde de tam anlam nda bak-
mllk yoktur, en mekanik devi
nimlerde bile bakmllk bulmayz.
 RTM
Nasl doadaki yuvarlak cisimler
den lksel daire fikrini karyor
sak doadaki devinimlerden de rit
me ularz. Ritm duygusunun k
keninde elbette dzenli devinimler
vardr; gnlerin geceleri ve gece
lerin gnleri izlemesi, mevsimlerin
ardndan mevsimlerin gelmesi, bir
sertliin ardndan bir yumuakln
kendini gstermesi, sevinten son
ra acnn ve acdan sonra sevincin
ortaya kmas, iin dinlenmeyle
kesilmesi, yreimizin arpmas,
gzlerimizi krpmamz bizdeki ritm
duygusunun temel kaynaklardr.
Ritm uzam ve zaman btnnde
ortaya kar ve ncesel olarak eit
aralklar, ama daha genel ereve
de eitsiz aralklar dndrr.
Ritm belli aralklarla srerlik kadar
belli aralklarla iniler ve klarla
kurulmutur. Bu yzden ritmi za-
mansalla balayp kamayz: ritm
zamansal ve uzamsal bir bileim
dir. Buna gre yalnzca zamansal
aralklardan deil, ayn zamanda
uzamsal aralklardan da szedebi-
liriz. Bu yzden ritmi yalnzca iit
me duyusuyla deil, btn bir be
densel duyum dzeneiyle akla
mak doru olur. Ritm bir uyumlu
dzenlenitir. Ona iselliimizin za
mansal boyut iinde ve uzamsal ze
minde dla ilgili bir yorumu diye
biliriz. Yaln ya da katksz ritm
yoktur, her yerde ritmler karma
nn ya da karmaklarnn varol
duunu grrz. Ritmler kimi ne
karak kimi gerileyerek son dere
ce karmak bir yap olutururlar.
4 08 Trende giden adam hem trenin de
vinimiyle hem yreinin atyla
hem az nceki ayrlk sahnesinin
zellikleriyle ve daha baka etken
lerle belirgin bir ritmler karma
yaar. Sanata yansyan ve sanat
vareden temel ge bylece yaa
mn koullanndan bizim bilincimi
zin zellikleri erevesinde salan
m olur. Birey kendi i yaam d
zeninin renkleriyle her zaman yeni
ritmler oluturmaya ya da yaama
ya yatkndr. Ritmin varlnda tm
duyumsal yap belirleyicidir. Tre
nin gidii bende yalnzca ses ola
rak deil, bir duyumsanabilir b
tnsellik olarak kendini gsterir. Bir
baka deyile trenin gidii yalnzca
kulamla deil, tm bedenimle il
gilidir, hatta tm varlmla ilgilidir.
Bir senfoniyi dinlerken belli bir ritm
ler karmana tm bedenimle ka
tldm duyarm. Piyanist piyano
alarken tm bedenini kullanr. Pi
yano alan kiiyle dans eden kii
arasnda ruhsal ve bedensel ilev
leri kullanma asndan bir ayrm
yoktur. Mzik sanat szkonusu ol
duunda bile ritm kulakta balayp
kulakta bitmez, mzii kulaa ba
layp kan grler ilkel grler
dir. Ritmde ne el, ne gz, ne kulak
nceseldir. Ritmin oluumunda yal
nzca doal devinim dzeni deil,
bilincimin, tm dnselliimin ve
duygusallmn, anlarmn, karma
klarmn, izlenimlerimin zellikleri
belirleyicidir. Bilin her ediminde ol
duu gibi ritmde de ayrc ve b
tnleyicidir. Ritm yarattmz, ya
ayarak yarattmz bir eydir; rit
min oluumunda, duyumlarn da ie
 RUH
kart bir insani btnsellik ken RUH (lat. anima, animus; fr. me\
dini gsterir. Nesnel devingenin z alm. Seele\ ing. soul). Yaam ilke
nelle bulutuu yerde ritm balar. si. Yaam ve dnce ilkesi. Mad-
Ritmde doal etkene insani etken ded tz. Latincede anima lm
katlr. Ritm zne-nesne diyalekti le birlikte kp giden soluu, ani
inin kurulduu yerde, insanlam mus da dnsel ve duygusal an
doann ak biiminde kendini lamda ya da zihinsel anlamda ruhu
gsterir. zne-nesne diyalektiin anlatr. Ruh, en genel anlamda, be
de varln ortaya koyan ritmik du denle btnleen ve bedenle kar
yum kendi iinde de diyalektik bir tlaan eydir. D escartes ruhu
yap ortaya koyar: yavan hzlyla, benle zdeletiriyordu: yle ki
koyunun akla, uzunun ksayla bu bu ben yani ruh beni ben yapan ey,
lutuu bir yapdr bu. Onda bir ya bedenden tmyle ayrdr. Oysa
va bir hzl iin, bir koyu bir ak daha nce Eskiam maddecileri
iin, bir uzun bir ksa iin vardr. ruhu maddesel bir varlk olarak
Hatta her ritmik yapda ritmik ol grmlerdi. Atomcu filozoflar De-
mayan bir eylerin bulunabilmesi mokritos ve Epikuros ruhu ince
olaandr. Ritmik olmayan enin atomlardan yaplm bir yap ola
ritme katlmasdr bu. Ritm hibir rak gryorlard. E p ik u ro sun
zaman birbiim deildir, ritm bir- a to m lar tam an la m n d a
biimletike doala yaklar, insa maddeseldi, buna gre ruh tmyle
ni zelliklerinden uzaklar, giderek maddeden olumutu. Daha sonra
ritm olmaktan kar, devinim olma Yenian maddecileri de ruhu be
ya balar. Sanat bir ritmler kimya densel etkinliin bir sonucu y& da
sdr. Tm yaptlar ritmik yaplar fizyolojik ilevlerin bir sreci say
dr, ritm demetleriyle kurulmular dlar. Eskian ilk byk filozofu
dr. Ritmlerden giderek sanat an Platon, ruhu dnceyle donanml
lam birimleri ya da anlatm forml ve lmsz saymt, onun beden
leri oluturur, biz bu formlleri en le yaknl ya da bulumas geiciy
genel erevede simge diye adlan di. Aristoteles Yenia maddecile
drrz. Simgeyi ayrtrdmzda rine ok yakn decek grler or
onun bir ritmler btn olduunu taya koyuyordu bu konuda. Yeni-
grrz. (Bk. SMGE) a n n l m ad d ec isi B aron
d H olbach yle der: Ruhum u
ROM ANTZM Bk.DUYGUCU- grmyorum, ancak bedenimi ta
LUK. nyor ve duyabiliyorum. yleyse
dnen, yarglayan, ac eken ve
RFULM AN Bk. BASTIRMA. sevinen bedendir. Oysa ruhu bir
filozof olan Malebranche daha n-
RVANDKASYON Bk. HAK- ce, XVII. yzylda Ruhun varl-
NERME. n tanmak kolaydr, onun zn 4 0 9
 RUH
ve doasn tanmak zordur diyor
du. M alebranche ruhun bedenle
ilikisini yle belirliyordu: lk in
sann gnah ruhumuzun Tanryla
birliini yle zayflatt ki, bu birlik
ancak yrei arnk, zihni aydnlk
kimselerde kendini gsterir oldu.
nk bu birlik duyularn yargla
rn ve tutkularn devinimlerini k
r krne izleyenler iin bir d ola
rak grnmektedir. Buna karlk
gnah ruhumuzun bedenimizle bir
liini glendirdi, yle ki bizim bu
iki paramz tek bir tz gibi gr
nr oldu. Ya da bizi duyularmza
tutkularmza ylesine kle yapt ki
bedenimizin bizi oluturan bu iki
paradan balcas olduuna inan
dk. K anta gre ruh anln kav
rayabilecei bir ey deildir, ancak
o Noumenon olarak vardr, zgr
dr ve zamanddr. Deneyciler,
Hume, John-Stuart Mili ve brle
ri ruhu bilin olgularna indirgedi
ler. Bugn ruhtan daha ok bilin
durumlarnn ya da ruhsal olgula
rn btn anlalmaktadr. Dn ol dorudan doruya bir bilgi szko-
duu gibi bugn de ruh bazen
zihinle kartrlmakta, bazen de
ondan tmyle ayr olarak yaam
ilkesi diye anlalmaktadr. Paul
Foulqui ruh ve beden ilikisini
ada ruhbilim asndan yle
aklar: Ruhsal olgularn fiziksel ol
gulara kart olan zyaplar varsa
da, her bireyin bilin ak kendine
gre bir zgnlk gsterse de ruh
sal olgular yaltk olarak gzlemle-
nemezler. Dnen ve duyan in
san ayn zamanda soluk alan insan
410
dr, yrei belli bir ritme gre ar
pan insandr: ruhsal olgularn her
zaman fizyolojik karlklar vardr.
te yandan, dnen ve duyan in
san kendi dnceleri ve kendi duy
gulan olan bir topluma girmitir, bu
toplumun ruhsal yaam ortak ruh
sal yaamda yanksn bulur: kii
sel ruhsal yaam bir anlamda or
tak ruhsal yaamda varln sr
drr. Paul Foulqui6 ruhsal olgu
larla bedensel olgularn ayn biim
de tannamayacan bildirerek y
le der: Fizyolojik olgular ancak
duyularla dorudan doruya tan
nabilirler, ruhsal olgular ancak bi
linle dorudan doruya tannabi
lirler. Buna gre benim gzlerim al
dm yaray grr ve bilincim on
dan doan acy alglar. Ben elbette
duyduum acdan giderek, grme
diim yarann varolduu sonucu
na varrm ya da arkadamn ya
rasn grrm ve onun ac ektii
sonucuna varrm ki bu ac benim
yaam adm bir acdr, burada
nusu deildir. Foulquieye gre
ruhsal olgular kiiseldir, onlar an
cak yaayan kii anlayabilir. Ruh
sal olgular yer kaplamayan ve l
ye gelmeyen olgulardr. Ayrca
ruhsal olgular zamanda akp geer
ler. Onlar sreri i, deiken ve ke
sintisizdir. Bununla birlikte ruhsal
olgularla bedensel olgular arasnda
sk bir ba vardr. (Bk. BEDEN,
KOUTULU K, NCESEL
UYUM, ZHN)
 RUHAYRITIRMASI

R U HAY RITIRM ASI (fr. psyc da kukuyla karland, daha sonra

hanalyse; alm. Psychanalyse; ing. yava yava yaygn bir biimde uy
psychanalysis). Ruhsal hastalklar gulanmaya balad. Ruhayntrmas
derin ruhsal aratrmaya dayana yntem inin z hastay sorguya
rak iyiletirme yntemi. Klinik ruh- ekmeye deil de onu rahat biim
bilim yntemi. Bu yntem ar de konumaya brakmaya dayanr.
ma dayal eitli yollardan giderek, Hastann burada kendini son dere
bilinaltnda eitli karmaklar ola ce zgr duyabilmesi, dncesi
rak yer alm olan anlar, imgeleri, ni kendiliinden boalma braka
arzulan bilinte grnr klmaya cak kadar gven duygusu iinde
dayanr; bunlarn bilinte grnr olmas gerekir. Bylece hasta ken
klnmas ya da bunlarn bilincine dini iten rahatsz eden eyleri bul
vanlmas eitli ruhsal bozuklukla ma ve ortaya koyma olana kaza
rn giderilm esini salayacaktr. nacaktr. Hastann bu abas yaa
Yntemin en belirgin zellii onun mnn en eski olgularna kadar uza
dorudan doruya soru sormaya narak tm yaamnda, zellikle o
dayanyor olmasdr. Sorulan eitli cukluk anda varlna ilemi
somlar bilinaltnda yer alan ve sa olan bozucu etkileri ortaya kar
l bozucu nitelik tayan bir e maya ynelecektir. Bu arada heki
nin bilince ykseltilmesini sala min tutumu basit bir tanklk duru
maktadr. Bu yzden ruhayntrma- munu amamaya zen gstermek
sma bilinaltnn bilimi diyenler olacaktr. Aylarca sren ortalama
vardr. Yntemin kurucusu Freud bir saatlik oturumlarda zgr a
onu baz sinir hastalklann iyile rm yoluyla kendini anlatmann
tirme yntemi olarak tanmlyor dnda dlerin yorumuna da y-
du. Bu yntem Freudun deyiiyle nelinecektir. Btn bu grmeler
hastay konuturm aya dayanr: srasnda hekim hastann ortaya
Hasta gemi yaamnn olgular koyduu tm tepkileri not edecek
n ve imdiki izlenimlerini anlatr, tir. Bu not alma szlerin arasndan
yaknr, arzulann ve heyecanlann salam verileri szme amacna y
aklar. Freud ruhayrtrm as neliktir. Bylece hekim hastann el
yntemiyle ilgili olarak yle der: bette pekou cinsel kkenli olan
Ne kurgusal felsefe, ne tantlamal aksamalar zerine bilinlenmesini
ruhbilim, ne deneysel diye adlan- salayarak onu iyiletirmi ya da
dnlan ve duyular fizyolojisine ba onun iyilemesine yardm etmi
lanan ruhbilim (...) bedenle ruh ili olacaktr. Ruhayntrmas yntemi
kisi zerine yararl veriler salaya ruhhekimliinin br yntemleri
bilir ve herhangi bir ruhsal bozuk kadar etkili bir yntem saylr. An
luu anlama kolayl getirebilir. cak hastann ruhsal yapsn de
Freudun ortaya att bu iyiletir meye yarayan byle bir yntemin
me yntemi balangta tp alann zel olarak ruhayrtrmasnda uz
RUHBLM

manlamam bir hekim tarafndan itkileri yceltmeye ynelir ve iktiyle

kullanlmas son derece tehlikelidir. b a strm a a ra s n d a b ir denge
Bu yntem iyi kullanlmad zaman bulmaya alr, sinirli kiiyse bir
hastal derinletiren ve hastann utan br uca gider gelir. (Bk.
evresiyle ilikisini daha da bozan RUHBLM)
bir yntem olabilmektedir./ Freud:
Ruhayrtrm asnn doldurmaya RUHBLM (fr. psychologie; alm.
alt ey bir boluktur. Ru- Psychologie; ing. psychology).
hayrtrmas ruhhekimliine onda Ruhsal olaylar inceleyen bilim. n
eksik olan ruhsal temeli salyor. san davranlar incelemesi ya da
(...) Bu amaca ulama yolunda o, bilimi. Ruhbilim XIX. yzyldan
anatomi, kimya, fizyoloji dzeyin nce felsefenin bilin olgularyla ya
de tm nyarglardan uzak durmak da duygu ve dnce aratrm a
ve tmyle ruhsal kavramlara da syla ilgili blmyd. XIX. yz
yanarak alm ak zorundadr. / yldan sonra ruhun yapsn ve ruh-
Kari Abraham: Ruhayrtrmas salln yasalarn eitli nesnel yn
y n te m i y aa m k o u lla rn temlerle ve zellikle fizyolojik ve
tanmakla ve sinirli kiinin klinik rilere gre aratran bir deney bili
tablosunu karmakla yetinmez, o mi oldu. Ruhbilim tarih boyunca
ayn zamanda hastann bilindna felsefenin bir dal olarak kald ve
g irer ve sin irlilik b elirtileriyle ruh olgularn incelemekle snrlan
b ilin d n n ilikilerini ortaya d. Nitekim, Akademinin szln
koymaya alr. Hastayla ibirlii de ruhu, ruhun yetilerini ve ilem
iinde biz hastann libidosunun lerini inceleyen felsefe dal olarak
ta rih in i b e lirle riz yani onun tanmland, bu anlay iinde o fel
ocukluktaki durum unu, cinsel sefenin yntemlerini kullanmakla
b a s trm a n n so n u cu n u ve ykmlyd. Fizyoloji nasl beden
b a s trlm a rz u la ra d n olgularn inceliyorsa, ruhbilim de
belirleriz. (..) Ancak biliyoruz ki ruh olgularm ya da zihin olgularn
sa lk l insan da b ilin altn d a ele alyordu. Ruhbilim biim olarak
sinirlinin itkisel glerinin tpksn ilk nemli atlmlarn XVIII. ve
barndrr, anababa karsndaki XIX. yzyllarda kazand. Bu alan
bilind tutum onda da bir temel da zellikle deneyci ngiliz filozof
karmak oluturur. Erkek ocuk larnn almalar anlmaya deer.
lib id o su n u n nce anneye Bu bilgi alan XIX. yzyldan son
y n elm esi o lg u su , o n d a ilk ra deney ve gzlem yntemlerini
dmanlk-kskanlk duygularnn kulanarak olumlu bilgiler arasna
babaya evrilmi oluu her bireyde girmeye balad. Ruhbilim aratr
ortaya konulabilen bir gzlemdir. malarnn hzl geliimi birok ruh
Ne var ki salkl birey toplumsal bilim okulunun domasna yolat.
n ed en leri b astrm ay salayan Bu okullar iinde birok bak a-
 RUHBLM

s, birok kuram geliti. Ruhbilim turulmas yolunda ok nemli ve

balangta iebak yntem ine riler salar, salamaktadr. Buna g
arlk verdi. Nice sonra bu ynte re ruhbilimde balca yntemin ta
min yeterli olmad grld, ken ntlama yntemi olduunu syle
di ruhsal durumunu gzlemleme yebiliriz. Bunun iin hem ruhsal ol
ye kalkan birey gzleme balar ba gularn hem de davranlarn ayrn
lamaz bu durumu elden karyor tl biimde gzlemlenmesi ve gz
du. gzlemin ya da iebak yn lemle elde edilen kalc verilerin sap
teminin yetersizlii ruhbilimi zorun tanmas gerekmektedir. Davran
lu olarak davran incelemesine y gzlemlemesi bir laboratuvar etkin
neltti. nsanlar ruhbilimde iebak- lii gerektirir; lmelere dayanmak
la elde edemedikleri birok bilgiyi szn geliigzel yaplacak bir gz
davran gzlemlemesiyle elde et lem byk yanlmalara yol aabilir.
tiler. Bylece ruhbilim giderek bir Ruhbilimciler insanlarla hayvanla
davran bilimine dnt, yle ki rn, bireylerle toplumlann, hasta ki
baz bilim adamlar ruhbilim yerine ilerle salkl kiilerin, ilkellerle uy
davran bilimi' nin kullanlmasn garlarn, byklerle ocuklarn dav
nerdiler. Ancak szn ettiimiz ranlarn gzlemleyerek insan ruh-
bu iki yntemin birbirine taban ta sallnm yasalarna ykselmeye a
bana kart olduunu dnmek de ltlar. Btn bu abalar iinde bir
doru olmaz. nsan davranlarn ocuk ruhbilimi ortaya kt. An
doru olarak kavrayabilmek ruh cak, ocuk ruhsalln ortaya ko
durumlarnn incelenmesini de ge yabilmek iin gerekli olan alma
rekli klar, te yandan davranlar larn, ocuk ruhsallnn giriltfez-
kendileri olarak deil ruh durumla lii dnldnde hi de kolay
rn anlayan belirtiler olarak ele bir i olmad anlalr. Ne olursa
alndklar zaman ruhbilimin konu olsun laboratuvar almalar son
su olabilirler. Elbet bunun kart da derece bilimsel sonular veren a
dnlebilir: ruh durum larnn lmalar olmutur. Olgular yeniden
kavranlmas insan davranlarnn, yaratmakla deneye ulamak, by
toplumsal insann etkinliklerinin an lece son derece ayrntl gzlemler
lalabilmesi iin nemlidir. Bugn yapabilmek abas testlerle destek
de pekok alanda, zellikle felse lendiinde insan ruhunun dtan ele
fede ve estetikte pekok eyi doru geirilmesi serveni gerekletiril
anlayabilmek iin insan zihninin et mi olmaktadr, en azndan verimli
kinliklerini en ince ayrntlarna ka bir temele oturtulmu olmaktadr.
dar, hatta kurgunun snrlarna ka Dikkat, bellek, zeka testleri ruhsal
dar gzlemlemek bir gerekliliktir. edimleri lmelere indirgeyen a
eitli ruh durumlarnn, duygu ve da ruhbilimin sk sk kulland
dnce etkinliklerinin kavranlma aralardr. Bu arada ruhbilim br
s insan yaamnn aydnla kavu insan bilimleriyle ve doa bilimle 4 1 3
 RUHBLM

riyle ilikiler kurarak konusunu ge sefeye de her zaman gereksinim du

niletmeye ve yntemlerini geli yaca kesindir. Ruhbilim olgular
tirmeye alt. zellikle yaam bi n ayr bekte toplamak doru
limi diye tanmlanan biyoloji ve top olur: 1. Etkinlik olgular', tepkim e
lumsal olgular bilimi diye tanmla ler, igdsel davranlar, alkan
nan toplumbilim ruhbilimine bellek lklar, istemli eylemler; 2. Duyu ol
le, zekayla, kiilikle, heyecanlarla gular: hazlar, aclar, tutkular, ar
ve daha baka yetilerle ve etkinlik zular, heyecanlar; 3. Dnce ol
lerle ilgili almalarnda ok nemli gular'. alglar, yarglar, imgeler, an
veriler salad. Munn ruhbilimin lar, fikirler. Bylece ruhbilim d
ada geliimi konusunda unlar nen ve duyan insanla eylemde
syler: Deneyi ve davran orga bulunan insan bir btn olarak ele
nik ilevler olarak gren modem alr. Ruhbilimin byk gl bi
ruhbilim zellikle davrann bilim lin olgularn ya da bilind olgu
sel aratrmasyla, yaptklarmzla ve larn kavramaya almakla ilgili
dediklerimizle ilgileniyor. Ruhbi dir. Bilincin bilgisi her eye karn
lim bu yolda tam anlamnda bilim dorudan doruya bilgidir, sezgi
sel yntemlerle donanm durum seldir ya da doruca gzlemle elde
dadr: Denilebilir ki ruhbilimde bi edilir. Bu tr bilgiler tam anlamn
limsel yntem br bilimlerin yn da znel olmakla birlikte tam tam
temiyle znde ayndr, ancak onun na bilin olgularnn gzlemlenme
baz ruhsal sorunlara uygulanmas sinden elde edildikleri iin kendile
brlerinde grlmeyen bir gl rince bir nesnellik deeri de tar
getirmektedir. Bu durum zel lar. Bu tr bilgi benimizin kendisi
likle uradan geliyor: insan orga ni bir nesne olarak alglayabildii
nizmas daha ok d dnyann g yerde kendini gsterir. Benim bi
lklerine ve skntlarna kar koy lincimi benden iyi kimse gzlemle-
mak zorunda kald zaman herhan yemez. Bilinci gzlemlemek onun
gi bir olgudan daha karmaktr. kefine kmaktr. Bilin denilen ka
M unnn da belirttii gibi ruhbili pal dnyaya tek giri znenin ka-
min asl gl konusunun etre psndandr ya da bilin bir kapal
filliinden gelmektedir. Btn bu dnyadr, ona ancak sahibi girebi
gelimeler iinde ruhbilim eski ba lir. Bilincin herhangi bir nesneye
k asn tmyle brakm mdr? ynelii basit bilin'\, kendine y
Gene de btn bu gelimeler iin nelii de dnlm bilin'i orta
de felsefeye bamlln tam ola ya koyar. Bilin edimleri genellikle
rak nerede bittiini ve bilimselliin basit bilin edimleridir, bilincin ken
nerede baladn kestirmek zor dini kavramak zere kendine y
dur. Ayrca olumlu bir bilim olarak nelii pek az grlr ya da zellikle
ruhbilimin yntemlerini dorula gerekletirilir. Bilinaltna gelince,
414 makta enaz br bilimler kadar fel o varl uzun uzun tartlm ve

pek g benimsenmi bir bilin et
kinliidir. XVII. yzylda Leibniz
Yeni denem ede ruhun karanlk
blgelerinden szetmiti. Zaman
la bilincin derinlere doru inildike
karanlklaan bir etkinlii olduu
anlald. Bilin st tabakalarnda
kargak ya da karmak bile olsa
aydnlktr. Bilin bu st kesimde
kendini ya da kendindekini yetkin
bir dikkatle rahata kavrayabilir. En
derine indiimizde en byk dik
kate bile kapal kalabilen duygu ve
dnce bileikleriyle ya da karma
klaryla karlarz. Gelgelelim bu RU H U LU K (fr. spiritualisme;
tabakalara inmek hi de kolay deil
dir. Orada uyuyan, kapal, rtl,
hatta ussallkla tersleen ya da ken
dine gre ussal eler vardr. Bu
bilinalt ya da bilind alan gr lojik ilevlere bal olmadn, ayr
nrde bilincin oluumunu ve ak
n hi etkilemeyen, gerekte her
an bilin zerinde etkili olan alabil
diine zengin ya da verimli alandr:
yaratmann son derece prltl ve
rileri kadar ok byk skntlar da
bu alann rn olabilirler. Bylece
bilincin ve bilindnn tm olgu
larn ve bu olgularn davranlar
mz zerindeki etkilerini incelemek
ruhbilimin konusudur. Alkanlk,
istem, arzu, eilim, heyecan, dik
kat, alg, bellek, imgelem, yarg,
kavram, fikir, usavurma, daha pek
ok ge ruhbilimin aratrma ala
nn kurarlar. Ruhbilim bugnk b
yk verimini elbette salt bilin ol
gularnn gzlemlenmesi dzeyin
den laboratuvar aratrmalar d
zeyine ynelm ekle kazanmtr.
B unda W u n d tun 1 8 7 9 da
RUHULUK
Leibzigde ilk ruhbilim laboratuva-
rn aarak att admn pay b
yktr. (Bk. BLN, BLNAL
TI, BLNDII)
R U H B L M C L K (fr. psycho-
logisme; alm. Psychologism us; ing.
psychologism). Birok bilgi alann
da zellikle bilgi kuramnda ve man
tkta ruhbilimsel bak asn ge
erli klma eilimi. Felsefenin so
runlarn ruhbilimsel erevede z
me eilimi. (Bk. RUHBLM)
alm. Spiritualismus; ing. spiritua-
lism). Ruhun bamsz bir gerek
lik olduunu benimseyen reti. Zi
hinsel etkinliklerin yalnzca fizyo
bir ruhsal ln szkonusu olmas
gerektiini savunan reti. Ruhu
bedenden ya da maddeden stn
sayan reti. Maddeciliin kart.
Dar anlamda ruhuluk ruhun apayr
yani organizmadan bamsz oldu
unu benimser. Bu yanyla ruhu
luk lkcle ok yaklar. Geni
anlamda ruhuluk Tanrnn varl
n belirler ve yce manevi deer
lerin varolduunu bildirir. Ahlak
asndan ele alndnda insan iki
ynl bir varlktr, birinci yn hay
van olmann zellikleriyle ilgilidir,
ikinci yn ruhsal yani duygusal-d-
nsel yndr ve bu iki yn kar
tlklar iinde insan varln olu
turur. Ahlaklar insann hayvansal
zelliklerini deerler asndan ge
nellikle bir tehlike kayna olarak
grrler. Bu yzden teden beri be 4 1 5
 RUHSAL

den aalanm, ona bal olarak R U H SA L (fr. p sychique; alm.

hazlar ve tutkular hor grlm, psychisch; ing. psychical). Ruhla
insann usuyla tutkularna egemen ilgili olan. Bilin etkinlikleriyle ilgili
olmas gerektii dnlmtr. olan. Davran olgularyla ilgili olan.
zellikle tektanrc dinler ruh olan Ruhsal olgular her eyden nce en
insan yceltirken onun bedensel genel erevede bilin olgulardr.
liine egemen olmas gerektiini bil Ancak ruhsal olan yalnzca bilinle
dirm ilerdir. Oysa bata Epiku- deil, bilincin yansmalaryla ya da
ro suluk olmak zere baz eski dlama alanlaryla ve biimleriyle
a ahlaklar hazz insan yaam de ilgilidir, bu yzden onu davra
nn olduu kadar ahlakn da teme nla da ilgili saymak gerekecektir.
line yerletiriyorlard. Getirdii nous (Bk. RUH, RUHBLM)
kavramyla Anaxagorasi belki de
ilk ruhu saym am z doru olur. R U H S A L B T K L K (fr. psyc
zetle ruhun bam szln ve hasthnie', alm. Psychasthenie; ing.
m addeye stnln varsayan psychasthenia). Ruhsal gerilimde
tm retileri ruhu saymamz ge an azalmayla belirgin sinir bozuk
rekecektir. Lalandenin belirledii luu. Yunancadaki psucheyle (ruh)
gibi ruhuluk nitelikleriyle birbi astheniann (zayflk) birletirilme
rinden kkel olarak ayrlan iki t siyle oluturulmu olan bu terimi
zn varln benimseyen retidir. ilk olarak Pierre Janet kulland.
Bu tzlerden birinin temel nitelii Ruhsalbitiklik taklmalarla, an he
dnce ve zgrlktr, brnn yecanlarla, kukularla, eksiklik
temel nitelii uzamsallktr ve me duygularyla kendini gsterir: dik
kanik ilikilerin ortam olutur. Ge kat ve karar eksiklii istemli edim
ne de, hangi alardan baklrsa ba lerden ka, lsz utangalk ya
klsn, ruh ve beden ya da ruh ve da psnklk ruhsalbitiklikte ok be
madde bir btn oluturur. Honor lirgindir. Kii gereklie uyarlana-
de Balzac yle der: Maddecilik maz duruma gelmitir, dsel bir
ve ruhuluk szckleri belki de belli dnyaya snma eilimindedir, ya
bir eyin iki ayr yzn ortaya ko rarl edimlerin yerine bo eylemleri
yuyor. Thodore Jouffroy da y koym utur (tik, gevezelik, vb.).
le der: Maddecilii en iyi yads Kararszlk ortama uyma glyle
yan ruhuluktur, ruhuluu en iyi iie grlr. Bunalt ya da boun
yadsyan da maddeciliktir. Bu g tu, korku, yabanclk duygular,
rlerden birinin samaln iyice salyla ar ilgilenme eilimi,
anlayabilmek iin kart bak a kendinden utanma gibi durumlara
sna yerlem ek yeterlidir. (Bk. bu hastalkta ok raslanlr.
GEREKLK, MADDECLK,
LKCLK) RUHSALBOZUKLUK (fr. psyc
416 hose; alm. Psychose; ing. psycho-
 RUHSALKNT

sis). Gereklikten uzaklamayla ve gsterir. almada verim enaza in

toplumsal uyumsuzlukla belirgin mi, baars, dikkat toplayama
nh hastal. Kiisel durumunun ma, anlara taklma gibi belirtiler or
bilincinde olan sinir hastalarna kar taya kmtr. Bunalty byk bo
t olarak, ruhsalbozuklua ura yutlarda yaayan kii bundan by
m kii kendi durumunun bilincin le en kk bir gl kaldrabi
de deildir. Ruhsalbozuklukta kii lecek durumda deildir. lgisi azal
d dnyadan hatta yakn evresin m, istemi iyiden iyiye zayflam
den kopar, gerek anlamda yaltk tr. Zihin yetilerini yeterince kullana
bir yaam srme eilimi gsterir. mamaktan yaknmaktadr. Btn bu
Onun kendine zg bir dnyas skntlar onu aalk duygularna
vardr, o bu azok ayrcal dnya drr, melankoliye iter. Kalc ya
da yaar. Bildii gibi dzenledii bu da srekli ruhsalkntler yann
d dnyasnda kendini son dere da gndelik yaam glklerinin
ce gl duyar. izofreni, mani- getirdii geici ruhsalkntler de
melankoli, lgnlk balca ruhsal- vardr, bir dostla bozuma, iten
bozukluk tipleridir. kartlma, aile bireylerinden biriyle
tersleme, yalnz kalma gibi neden
RUHSALKN T (lat. ler geici ruhsalkntlere yol
depressio; fr. dpression nerveuse; aabilir. A n almayla gelen zi
aim. Nervenzusammenbruch; ing. hin durgunluu da ruhsalknt
break-down). Duygusal ve dn yaratabilir, o durumda kiinin bir
sel gerilimin azalmasyla belirgin ge klinikte dinlendirilmesi uygun olur.
ici ya da srekli ruhsal ykm du Yadnm ve bunama da ruhsal-
rumu. Ruhsalknt yorgunluk kntye yolaabilmektedir.
la, bkknlkla, isteksizlikle kendini

417
 SAM A (lat. absurdus; fr. absr
s isi Albert Camusda buluruz: Her
d e ; alm . Absrd', ing. absrd). eyi bana aklasnlar ya da hibir
Mantn kurallarna aykr olan. Us- eyi aklamasnlar isterim. Us y
d olan. Kendi iinde elikili olan. rein bu l karsnda gsz
Anlamdan yoksun olan. Varoluu kalr. (...) Sama, insann arsy
felsefe sama kavramn yaamn la dnyann anlalmaz sessizlii
temel kavramlarndan biri yapt. Va nin bu atksndan doar. Bu ara
roluu felsefe bu eilimin kayna da Sama duygusu br duygu
n Pascalin bilinmez olan kar lar arasnda bir duygudur diyen
sn d ak i te d irg in li in d e bulur. Camus samay bir tabula rasa sa
Pascal yle diyordu: Kavray yar: Yntemli kuku gibi sama
mz dnlebilir uzaylarn tesi da tabula rasa oluturur. Sama Bi
ne bouna tayor, eylerin gerek zi amazda brakr. Ama yntemli
liine karlk yalnzca kk ey kuku gibi o da kendi stne d
ler elde ediyoruz. Merkezi her yer, nerek yeni bir aratrmay balata
evresi hibir yer olan sonsuz bir bilir. Sama, varoluu flozofla-
byklktr bu. Bylece insan nn herbirinde azok deiik anlam
yaam aralksz bir yanlmadr, in lar alr. rnein Kierkegaard ve He-
sanlar birbirlerini yanltrlar, birbir idegger bu dnyadaki yabancl
lerini verler. Biz varken kimse biz anlatm ak iin onu kullanrlar.
yokken and gibi anmaz bizi. Bu Gabriel Marcel iin sama insani
' deiklik insan zorda brakan, tu- varoluun gizidir. Sartre onu evre
I tarszlklara iten bir eksikliktir. nin anlamszl olarak grr. Sart
[ Pascale gre insan bu eksikli du re yle der: Varln ussal daya
nunu aamayacaktr: nsan ken- na yoktur, varlk nedensiz ve zo-
disi iin de bakalar iin de rtl- runluksuzdur: varln tanm bile
[ lkten, yalandan, ikiyzllkten bize onun kkel olumsalln gs
' baka bir ey deildir. Ayn kay terir. Dinci varoluulan ayr tu
gy varoluu dncenin nl ki tarsak, tm br varoluu flozof- 419
 SADZM
lar yaam tmyle samaya indir
gerler. Dnyaya geli sama oldu
u gibi lm de samadr. Do
mu olmamz samadr, lyor ol
mamz da sam adr der Sartre.
Em m anuel M ounier bu konuda
unlar syler: Her yaam nne
geilemez bir biimde lme do
ru ilerler. lm bir raslant deil
dir, dardan gelmez. (...) nsan
yaam lm iin varlkdr. Ger mez, bir ecinse, bir hayvana ya
ekte kendi lmm lmek kim
senin benim adma hibir ey ya
pamayaca tek eydir. Benim l
mm en kiisel olaslktr, en gerek
olaslktr, ayn zamanda en sama
olaslktr. O benim yaam m n
ucunda yer almaz, yaammn her
annda, hatta yaam a edimimde
kendini gsterir. Ben onu iyiden
iyiye unutmak, ondan kamak, onu
elenceyle, ilgisizlikle ya da dinsel
mitoslarla deitirmek isterim. /
A.M. Barthlmy: Sama insan
hibir zaman deimeyen insandr.
/ Raoul Rigault: Tanr samadr.
/ R Valry: Gerek kendini ancak
samayla aklayabilir. (Bk. VA
ROLUULUK)
SADZM (fr. sadisme; alm. Sa-
dismus; ing. sadism). Arzulanan ki
iye ac ektirmekle belirgin cinsel
sapklk. Ac ektirme yoluyla cin
sel hazza ulama eilimi. Fransz
yazar Marquis de Sadem yaptla
rnda anlatmn bulan sadizm cin
sel ynelimde iddeti ieren tm
eilimlerin genel addr. Sadizmde
cinsel uyar kesin olarak iddete
420 baldr. Baz durumlarda iddet uy
gulamas ldrmeye kadar gidebi
lir. En genel, en kaba biim leri
kamlama, srma, aalama olan
sadik ynelimlerin kaynan baz
yazarlara gre doutan getirilen ki
ilik zellikleri oluturmaktadr. Ba
z yazarlar, zellikle ruhayrtrma-
syla ilgilenenler sadizmi anal d
nemdeki bir taklmaya balarlar.
Sadizm yalnzca kar cinse ynel
da bir ocua da ynelebilir. Hatta
cinsel nesneye ynelmeyen sadik
tutumlar da vardr: bazlar cinsel
ilikiye girmeden nce ilgisiz bin
lerine iddet uygulayarak kendile
rini bu ilikiye hazrlarlar. Bir iken
ce olaym gzlemleyerek uyarlan
sapklar da vardr. Bu gibi durum
larda ein varl da gerekmeyebi
lir, doyum mastrbasyonla sala
nabilir. Sadik kii genellikle cinsel
konularda ar heyecanl kiidir.
lsevme ve vampirlik gibi ar sa
dik ynelimler youn bir cinsel he
yecann rn olarak grnr. Sa
dizm birok biim lerinde mazo-
hizmle birlikte grlr. Mazohizm
sadizmin br yz gibidir. (Bk.
MAZOZM ya da MAZOHZM,
LSEVME, SADOMAZOZM
ya da SADOMAZOHZM)
SA D O M A Z O Z M ya da SA
DOM A ZOHZM (fr. sadomasoc
hisme; alm. Sadomaso chismus;
ing. sadom asochism ). Sadizm le
mazohizminyani cinsel hazza ula
ma yolunda ac ektirme ve ekme
eilimlerinin ayn kiide birleme
si. Ruhayrtrmasyla uraanlar

bu iki sapk eilimiin birbirinden
ayr olamayacan dnrler. On miklii ya da hakll dndren
lara gre bir kiide sadik eilimler
varsa mazohist eilimler de olacak
tr. rnein eziyet etmekten hola
nan kiinin ayn zamanda sululuk
duygularyla kvranyor olmas sa-
domazohizmin ahlaki dzeyde ke
sin bir belirtisidir. (Bk. MAZO-
HZM, SADZM)
SADUYU (fr. bon sens; alm. Ge
sunder Verstand, Gescheidtheit;
ing. g o o d sense, right sense). Duy
gularn dna karak doru yarg iddet uygulamalar gelir. Anne o
lar ortaya koyma yetisi. Descartes
saduyuyu us anlamnda kullan
yor, onu dnyann en iyi paylat
rlm yetisi olarak gryordu. Fi
lozof Yntem zerine konuma'da
yle der: zel olarak saduyu ya
da us diye adlandrlan doru yar
glama ve doruyu yanltan ayr
ma gc tm insanlarda doal ola
rak eittir. Descartesn bu belir
lemesine karn usla saduyu-
yu birbirinden ayrmak gerekir.
Us teknik bir terimdir, evrensel
geniliktedir. Oysa saduyu her
kiideki doruya ynelme istemi
ni, drstlkle ve tam bir tutarl
lkla doruyu belirleme eilimini or
taya koyar. (Bk. US)
SA LD IR G A N L IK (fr. agressi
vit; alm . A g g re ssiv it t; ig.
agressivity). Bask ve iddet uygu
lamaya eilimli kiinin zyaps.
Kama ya da ilgisiz kalmadan ok
saldrya gemeye yatkn olula be
lirlenen kiilik zellii. Freudda
^SALDIRGANLIK
ykma igds. Saldrganlk dina
bir takm nedenlere dayansa da bir
bozuk kiilik gstergesidir. Saldr
ganlar genellikle dorucu, etkin, a
lkan, korumay seven insanlar
olarak grnrler ya da grnme
ye alrlar. Ne olursa olsun, sal
drganlk temelinde yoksunluklar
yatan bir ruh bozukluudur. Sal
drgann adalet datmaya km
olmas adalet adna deil saldrganlk
adnadr. nsanlar saldrganla iten
etkenlerin banda engellenmeler ve
cuunu amurla oynamaktan en
gellediinde ocuk fkeye kaplr
ve saldrganlar. Taze diye ald
ekmein bayat olduunu anlayan
kii de hemen saldrganlk duygu
suna kaplacaktr. Saldrganlk her
zaman yoksunluu yaratan nesne
ye ynelmez. Bir baka deyile d
a kar saldrgan olamayan kii
kendine kar saldrgan olur. Pek-
ok kii yoksunluklar karsnda
iddeti kendine uygulama yolunu
seerek intihar etmitir. Bakasnn
fkesini uyandrmaktan ekinen ki
i saldrganln kendine ynelte
cektir. Saldrgan ak, kendisine k
zn vermeyen babay deil de ken
dini ldrecektir. Bykte saldr
ganl kkrtan pekok neden var
ken ocukta saldrganl yaratan
hemen yalnzca sevgisizliktir. o
cuk kendisine stn slatmamas
gerektiini bildiren annesini sevgi
sizlikle sulayacaktr. renciler
ok zaman baarszlklar karsn
da tedirginlie kaplan anababalar 421
 SANAT

sevgisizlikle sularlar. Bu yzden lar: Sinirli kii yaama gl e

byklerin ocuklar anlamaya a ken bir varlktr: sinirli davrann
lmas ve yarglamadan sevmesi bu yz elbette evre iin son de
ok nemlidir. Ancak her insanda rece arpcdr. O, kararsz, ho
belli bir saldrganlk eiliminin bu grsz, elikili bir kiidir, hep
lunduunu, bylesi bir eilimin sa sylenildii gibi kt huyludur. Si
natsal yaratmada ba etken oldu nirlinin klinik aratrmasnda saldr
unu da unutmamak gerekir. Sal ganlk sorunlar birinci sray alr di
drganlk insan trnn temel zel yebiliriz. Saldrganln iyiletiril
liklerinden biridir. Buna gre bir sal mesi son derece g bir hastalk
drganlk igdsnden szetmek olduu kesindir. Doutan ya da
olasdr, insan tm st dzey hay yapsal diyebileceimiz saldrgan
vanlar gibi varlm saldrganlk lk en kalc saldrganlktr. Saldr
iinde gerekletirmeye eilimlidir. gan kiilerin alkolden uzak durma
Saldrganlk konusunu ele alrken lar ya da durdurulmalar gerekir.
bu temel zellii gzden uzak tut (Bk. DDET)
mamak gerekir. Ancak istemli ve
ussal bir varlk olan insann yaa SANAT (fr. art-, alm. KunsV, ing.
mnda saldrganln ne lde ol art). Belli bir amaca ulamamz
duu ya da olabilecei hatta olma salayan yollarn btn. Bir bilgi
s gerektii byk bir tartm a alannda bilgiler ve kurallar topla
konusudur. Kimi yazarlar saldr m. Gzeli gerekletirmek iin or
ganl tam tamna ykc bir etken taya konulan zel etkinlik alanlar
sayarken kimileri bir zorunluluk nn herbiri. Sanat, Yeniaa kadar
olarak grrler ve savunurlar. toplumun ve dinin hizmetinde, ya-
gdler kuramnda Freud iki temel rargzetir bir etkinlik alan olarak
igdsel g belirler: biri yaam, kald ve kuramdan ok uygulamay
br lm. Cinsel igd birinci la ilgili oldu, byk lde zanaata
yi temsil eder. Ykc eilimleriyle yakn durdu. H er an sanattan
saldrgan itkiler kinciyi temsil eder anlad ve sanattan bekledii ba
ler. Bu iki igd, btnleerek ya ka baka oldu. lk uygarlklar d
da kartlaarak, tm yaam olgu neminde sanatn dinsel-toplumsal
larn retirler. ocuun evriminin bir ilevsellii vard. Bu an sa
deiik evrelerinde bu iki igd nats zgr yaratc deildi, sa
arasnda koutluk ve hatta kayna natta bireysel etken tmyle geri
m a vardr. Saldrgan itkiler cinsel itilmiti, sanat bir toplum hizmet-
itkilere g ve etkinlik kazandrr lisiydi. Bu zamanlarda sanatsal in
lar ve bu katk sayesinde cinsel it celik sanatnn toplumsal gerekler
kiler amalarna ulaabilirler (A. erevesinde deil de kendiliinden
Porort). Sinirli kiiliklerin saldrgan gerekletirdii bir incelikti. Orta-
422 la yatknln H. Ey yle ak ada ars hem bugnk anlamda
 SANAT

sanat hem her anlamda bilimsel, anlam Rodin bize u szlerle ak

felsefi, zanaatsal uygulamay kar lar: Sanat insann en yce grevi
lyordu. Ortaa sonlarnda orta dir, nk sanat dnyay anlamak
ya kan niversitelerde okutulan ve anlatmak isteyen dncenin a
dersler belli bir dizge iinde topar basdr. Voltaire bunu daha deiik
lanyor ve zgr sanatlar diye ad bir biimde yle aklar: Sanatla
landrlyordu. Bu zgr sanatlar ye rn gizi doann eksiini kapamak
di taneydi (trivium: dilbilgisi, bela tr. Bylece sanat bir ilev ykle
gat, diyalektik; quadrivium: aritme nir: sanatn eski ilevi doastyle
tik, mzik, geometri ve gkbilim). insan arasndaki ba kurmaksa,
Ortaada sanat bizi belli bir so onun yeni ilevi insan aratrmak
nuca ulatran usullerin toplam ola ve dnyay buna gre bir dzene
rak anlalyordu: Ars est systema koymaktr. Bu yolda sanat bilim
praeceptorum universalum, vero- den ve felsefeden ayr olarak salt
rum, utilitum, consantientum ad kavramsal dnceyle yetinmez,
m u m eumdemque fnem tendenti- onda insan bir btn olarak vardr.
tan (Sanat bir ve ayn amaca y Yrein etkinlii kafann etkinliiy
nelik genel, doru, yararl, uyu- le btnlemedike gerek sanat
umlu bir genel kurallar dizgesidir). yapt ortaya kmaz. El, ba ve
Buna gre ars yalnzca dilbilgisini, yrek birlikte alrsa sanat iyi
mzii, belagati... deil ayn za olur der Ruskin. Btn sanatlar,
manda resmi, yontuyu, marangoz kullandklar gereler ve uyguladk
luu, mimarl... ieriyordu. Ars lar yntemler ayr da olsa insan
bu durumda Yunanllarn teksin\y\e duygu-dnce dzeyinde ortaya
eanlaml gibiydi. Yenian ba karmakta ortak bir aba ortaya
larnda sanat bu genel anlamn yi koyarlar ve ortak zellikler tar
tirerek gerek anlamda bir insan lar. Sanatlar birbirinden ayr alan
aratrmas olmaya balad ve ya- lar saymak ve hele bunlardan biri
rargzetirlikten uzaklat. Eski top- ni ya da birkan brlerinden ne
lumlarda, yukarda da belirttiimiz karmak ancak sanattan uzak kal
gibi sanatn zel bir ilevi vard, in m kiilerin yapabilecei bir itir.
san doastne aan bir kap gi Tm sanatlar kardetir, her sanat
biydi. M ircea Eliade bunu yle br sa n a tla ra k v e rir der
aklar: Eski toplumlann gznde Voltaire. Tm sanatlarn ortak ama
kltr insan rn deildir, doa c gzeli gerekletirmek ve gzel
st kkenlidir. Ayrca insann tan de insan gereini ortaya koymak
rlar ve br doast varlklar tr. Sanat yazgmz aydnlatr, ya
dnyasyla iliki kurmas ve onla ammz bulur karr der Bayer.
rn yaratc gcne katlmas sanat Sanat bunu yaparken donanml
araclyla olur. Oysa sanatn a dr, apayr bir grme gcdr, bir
da anlam ok daha deiiktir. Bu gzdr. Sanatnn bize gster- 4 2 3
 SANAT

dii o grnmez dnya ok zaman mak nce bir tasary ya da fikri,

gzlerimizin nndeki dnyadr sonra da bir eylemi gerekletir
(Bayer). Buna gre sanatn tek ama mektir. Bu yolda sanat hem gi-
c gzeli yaratmaktr diyebiliriz. Sa dimli dnceyi hem de sezgisel
natn yaratt gzel dorudan do dnceyi kullanacaktr. Hegel
ruya yararl deildir, insan insana yle der: Belirlemeyi, ayrmay,
gsterm ekle, dolaysyla yararl semeyi bilen dnce olmakszn
olur. Sanat kendi amalarn ken sanat ele almak istedii konuya
dinde tayan bir aratrma alan egemen olamaz, buna gre gerek
dr. Kendi dnda amalar olmas sanat ne yaptn bilmez diye d
onu kendi olmaktan uzaklatrabi nmek glntr. / H. Delacro
lir. Sanatsal yaratma yoktan varet- ix: Sanat sanatnda kendi evin
me anlam tamaz, sanat dzeyin dedir. Bu bir dnyadr. Sanatnn
de yaratmak zgn bileimler olu yatknl genellikle tam anlamnda
turmaktr. Sanat hibir eyi yoktan zellemitir. Sanatmn sanatnda
varetmeyecektir. Sanatn iki temel da kendi zellii, kendi zel tema
zorunluluu vardr: doal gereci lar, kendi gereci vardr. / Hippok-
kullanmak ve insan boyunda kur rates: Yaam ksa sanat uzundur.
mak. Demek ki insana insan gs / Quintillianus: Sanat ak kimse
teren bu etkinlik insan olmann ko yi zengin etmedi. / A. Bosse: yi
ullar iinde gereklemelidir. Sa bir ressamn tm br sanatlar ta
nat yaparken ne baka bir dnya nmas gerektiini ok kii syledi
nn gerecini kullanabiliriz ne de bir ve yazd, nk onun sanat insa
sanat yaptn insann alglayama nn gzne arpabilecek her eyi
yaca llerde kk ya da b evrensel dzende ortaya koyabil
yk yapabiliriz. Sanat bileimle melidir. / Cardinal de Retz: K
rini kurarken zgn bir yap olu k kafalar sanatn yaratt hibir
turma abasndadr. zgnlk sa eyi doal saymazlar. / Fnelon:
nat yaptn sanat yapt klan birin Sanat ne kadar byk olursa ol
ci kouldur, zgn olmayan hibir sun gerek bir tutku gibi konu
sanat yapt gerek sanat yapt ola maz. / Fontenelle: Sanat uyruk
maz. Henri Delacroix Her bileim larn skmay seven ama onlarn s
kendini oluturan kurucu eleri klm grnmesini istemeyen bir
aar, her bileim yaratcdr der. tirandr. / Csar Chesneau: Bilim
Hibir bileim rasgele toparlama ler ve sanatlar uygulamayla ilgili
deildir, her bileim bir fikrin ger gzlemlerden baka bir ey deil
eklemi biimidir. Her sanat ya lerdir; kullanm ve uygulama tm
pt b ir fikrin anm dr, fikir bilimleri ve tm sanatlar nceledi,
gerekleti mi yaratc zihin o fikri ama bilimler ve sanatlar daha son
en iyi biimde dlatracak olan bi ra uygulamay yetkinletirdiler. /
424 leimi aramaya kacaktr. Yarat J.-R. Bloch: Sanatn yararll

maddesel dzeyde deildir. Sana
tn yararll duygu, heyecan ve
yksek kavray dzeyindedir. Sa
nat herhangi bir kesimden yana de
ildir, ancak o hibir kesimi gz
den uzak tutmamaldr, onlarn ne
k a n tla rn ne b y k l k lerin i
grmezden gelmelidir. Sanat onla
ra egemen olur, onlarla yzyze ge
lir, onlarn hakemi olur, herbirini ay
r ayr aklar. Szcn en derin
anlamnda sanat bir aklamadr. O
insanlar birbirlerine aklar, kadn
erkee ve erkei kadna aklar, bu
gnn insann yarnn insanna
aklar, eski zamanlarn insann yeni
yetien gen insana aklar. /
D escartes: D erin dncelerle
filo z o fla rn y a z la rn d a n ok
airlerin yazlarnda karlayor
olm am z a rtc gr nebilir.
Bunun nedeni airlerin heyecanla
ve im gelem gcnn etkisiyle
yazyor olmalardr. akmaktanda
nasl k v lc m la r v a rsa (ate
k v lc m lar) bizde de b ilim in
kvlcmlar vardr. Filozoflar onlar
uslaryla ortaya karrlar; airler
onlar imgelemle ortaya koyarlar:
kv lcm lar o zam an d aha ok
parlar. (Bk. GZEL, ESTETK,
YARATMA)
SANATI (fr. artiste; alm. Knst-
ler; ing. artist). Duygu ve dn
ce erevesinde gzeli gerekleti
ren. Sanat yapan. Kendini gzelin
gerekletirilmesine adam kii. Bir
sanat yaptnn yaratcs. Bir yapt
yorumlayan kii. Gzeli kuran ya
da gzelden sorumlu olan kii ola
SANATI
rak sanat her eyden nce bir in
san aratrmacsdr ve insann duy
gu ve dnce dnyasn tanmak
la ve yanstmakla ya da tantmakla
ykmldr. Byle olmakla o ya
pc ve yaratc bir duyarlln in
sandr, bu duyarlln sanatn
oluturma serveni iinde ya da ya
ratma sreleri boyunca ustalaa-
rak kazanmtr. O her eyden n
ce bir yaam gzlem cisidir, bir
yaam ayrtrmacsdr, ayn za
manda bir yaam yorumcusudur.
Bilgin iin yaam bilimde akla
nrken sanat iin yaam sanatta
alanr der Henri Delacroix. Ona
gre Sanat duygular estetik bi
imleri iinde ve estetik biimleri
ne doru yaar. Sanatnn sanat
kendi sanatdr, sanat sanatn
dnyayla ilikileri iinde zelleti
rerek kurar ya da kendi zellikleri
nin belirleyiciliinde oluturur. Bir
anlamda estetik dzeyde dnyann
iselletirilmesidir bu. Sanat sa
natnda kendi kurmu olduu zel
likli bir ortamdadr, kendi zel yur-
dundadr. Sanatnn kurduu bu
dnya apayr bir dnyadr. Bu an
lamda sanat yatknlklarn zel
letirmi kiidir. Sanatnn sana
tnda kendi kiiliinin izleri vardr
ya da yanslar vardr. Buna gre
her sanat kendi zel temalaryla
ve kendi zel gereciyle belirgindir.
Her sanat sanatsal gereci kendi
bilin koullar erevesinde kulla
nr, kendi ngrleri erevesinde
kullanr. Bylece sanat kiiliim
oluturmu olur. Sanat iin birey
sel kiilikten ayn olarak ama elbet
 SANRI
te onun zerinde temellenmi olan
bir sanat kiiliinden szetmek hi
de yanl olmayacaktr. Sanat bu
erevede zel bir duarlln insa
ndr, onun ok zaman deha diye
tannmas ya da tanmlanmas bu
radan gelir. Yalnzca sanatlar ve
ocuklar yaam olduu gibi grr
ler der Hofmannstahl. Baudelaire
sanat etkinliinde ocukluun iz
lerini bulur: Olgun bir sanatnn
yaptlaryla ocukluundaki ruh
durumu arasnda yaplacak bir fel
sefi karlatrma dehann ak ak
ortaya konulmu bir ocukluktan
baka bir ey olmadm kolayca
kantlamaz m? Bu erevede ok
lar sanaty olaanst insan say
ma eilimindedirler. Gide yle der:
Gerek sanat, yaratt zaman
lar yar yarya kendi bilincinden
uzakta gibidir. O kim olduunu da
tam olarak bilmez. O kendini an
cak yaptnda, yaptyla, yaptndan
sonra tanyabilir. Dostoyevski hi
bir zaman kendini aramad, o ken
dini lgnca yaptna verdi. Kitap
larndaki kiiliklerde yitip gitti. te
bu yzden bu kiiliklerin herbirin-
de onu buluruz, Oysa Dostoyevs-
k inin kiilerinden biri yle d
nr: nsanlar sradan ve olaans
t olmak zere ikiye ayrlrlar. Bi
rinciler baeerek yaamak duru
mundadrlar, bunlarn yasalar i
neme haklar yoktur, nk onlar
sradan insanlardrlar. brleri ola
anst insanlar olmakla tm su
lar ilemek, tm yasalar hie say
mak hakkna sahiptirler. Elbette sa
426 nat ayrcalkl deil ama duyula
ryla ve sezileriyle insan kavra
mak ve aklamak asndan zel
likler edinmi kiidir. (Bk. GZEL,
ESTETK, SANAT, YARATMA)
SANRI (fr. hallucination\ alm.
Halluzination-, ing. hallucinatiori).
Gereklikte karl olmayan alg.
Bo alg. Lalande: Uyank bir bi
reyin, pek ender olarak da bir bi
reyler topluluunun gerekte varol
mayan bir duyulur nesneden ya da
gerekte varolmayan bir olgudan
edindii alg. N. Sillamy: Uyank
bir bireyin gereklikte varolmayan
bir duyulur nesneden elde ettii al
g. Basit sanrlar karmak sanr
lardan ayrmak gerekir. Basit san
rlar genellikle basit k ve ses al
gs dzeyinde gerekleir. Karma
k sanrlarda kiiler grlebilir,
cmleler iitilebilir. Sanr beyinde
ki bir bozuklukla ilgili olabildii gi
bi izofreni gibi bir takm ruhsal
hastalklardan da gelebilir. Yerleik
alkol tutkusunun da sanrl rahat
szlklara yol at kesindir. J. M.
Sutter sanrl grnm leri yle
zetler: Sanrlar genellikle belirgin
dir: hasta kendisini tehdit eden d
manlardan kaar, yrtc hayvanlar
dan korunur, olmayan seslere ya
nt verir; tepkisi bazen gerek ola
bilir, o zaman gzlerini odann bir
kesine diker ya da grnr bir
biimde baz seslere kulak verir, ba
zen sessizlikte dudaklarn kprda
tr. Bazen hastann kulland baz
aralar bizi sanrlar konusunda bil
gilendirir: zaman zaman burnuna ya
da kulana pamuk tkam kiiler-

le karlarz, bu kiilerin ou ne
den byle yaptklarn aklamak is
temezler. Topluluk sanrlar daha
ok etki altnda kalmaya ya da top
lumsal histeriye dayanan sanrlar
dr. (Bk. DILGINLII)
SAV (lat. thesis\ fr. these\ alm.
These\ ing. thesis). Doru olarak
belirlenen ve savunulan nerme.
Aristotelesde kantlanmas gerek
meyen, bir gstermede k nok
tas olan nerme. Kantda atkla
rn birinci esi. Fichtede znenin
mutlak eylemi, kendini mutlak bi
imde koruyuu. Hegelde dn
cenin karsav ve bileimden n
ceki evresi, ilk evresi. M arxda di
yalektik geliimin karsav ve bile
imden nceki evresi, ilk evresi.
Her sav kendini tam bir parallkta
ortaya koyar ve her ne kadar ek
siksiz grnse de bir karsav ge
rektirir. Savla karsavn karlkl
durumundan bir bileime ulalmas
beklenir. Her trl diyalektik d
ncenin genel oluum izelgesi
byledir. (Bk. BLEM, DYA
LEKTK, KARISAV)
SAVA (fr. guerre\ alm. Krieg;
ing. war). Devletler ya da toplum
lar arasnda silahl kavga. Savan
tarihi insanln tarihi kadar eski
dir. Dnrler batan beri sava
o lg u su z e rin e e n in e b o y u n a
dnmlerdir. Hibir tr kendini
yoketmezken, insan tr savalar
la kendini yokeden tek tr olma
zellii gsterir. Bu yzden Home
ros liada'smda Sava insanlarn
SAVA
iidir demitir. Gene de savan bir
gereklilik mi yoksa raslant m ol
duunu tartmak gerekir. Baz fi
lozoflar sava insani geliimin ko
ulu saymlardr. Herakleitos ev
renin ya da doann bir sava ala
n, bir atklar alan olduunu bil
diriyor, sava varl vareden te
mel ilke olarak gryor, Sava her
eyin anasdr diyordu. Ona gre
sava bir toplumu sarst lde
o toplumun kendi bilincine varma
sn salyordu. Ancak insanlk sa
vaa her zaman olumlu bakmad.
Bir alman atasz yle der: Sa
va bir lkeye ordu brakr: bir
sakatlar ordusu, bir alayanlar or
dusu, bir de hrszlar ord u su .
Schiller Sava sava besler di
yerek sava eilimin tehlikelerini
gstermek istemitir. Sava neler
getirebilecei belli olamayan acl ve
tehlikeli bir kumardr, onu balat
mak bitirmekten ok daha kolay
dr. Machiavelli yle der: nsan
sava istedii zaman balatr, in
san sava bitirebildii zaman biti
rir. / H. Barbusse: Tm lkelerin
barnda sava ldrmek gerek.
/ V. Hugo: Bir savan iyilii orta
ya koyduu ktle gre belirle
nir. / Montaigne: Askerlik sana
tnn en byk erdemlerinden biri
dman umutsuzlua itmektir. /
Romaine Rolland: Sava beni tik
sindiriyor, daha ok da savama
dan sava arks syleyenler tik
sindiriyor. / Sir A.N. Chamberla-
in: Savata kazananlar yoktur, yal
nz yitirenler vardr. / S. Butter:
Adaletsiz bir bar adaletli bir sa-
 SAVSZ
vaayetutalm.VB. Franklin: yi
sava da kt bar da hibir za
man olmad. / Nietzsche: Bar
yeni savalarn arac olarak sevin,
ksa bar uzun bartan daha ok
sevin. / A. Malraux: Sava an
cak bir defa kefedilir, ama yaam
birok defa kefedilir. (Bk. BA
RI)
SAVSZ Bk. KALIPSZ.
SAVUNMA DZENEKLER (fr.
m c a n ism e s de dfense', alm .
M ekanism us von A bw ehr, ing.
mechanisms o f defence). Kiinin
bunalm n giderm esine yarayan
ruhsal zmler. Savunma dze
nekleri i atk lann getirdii skn da yarglamadan nce onlar bir de
tlar yapay biimde giderme yolla
rdr. Savunma dzeneklerinin ba
nda bastrma ve yceltme gelir.
Bastrma, bir ruhsal enin bilin-
dna itilmesidir. Yceltme, baz
aa duygularn baz yce duygu
lara dntrlmesidir. Bir baka
savunma dzenei gerileme eski
yalardaki baz tutumlarn ve dav
ranlarn benimsenmesidir: anne
sinden ayrlan bir ocuk tek bana
yemek yemekten kanr ya da ok
kat olmayan yiyecekler yiyebilir.
Yanstmaa kii kendi duygularn
bakalarran ykler. zdeleme,
kendini bir baka kiiye benzetme
dir. (Bk. BASTIRMA, GERLE
ME, ZDELEME, YANSITMA,
YCELTME)
SAYGI (fr. resp e ct; alm .
428 Ehrfurcht; ing. respect). Bir kiiye
ya da bir fikre duyulan zel duy
gu. Bir kiide ya da bir fikirde se
kin bir ahlaki deer ya da herhangi
bir stnlk bulmaktan gelen y
celtme duygusu. Sayg insanlara-
ras ilikiyi dzenleyen ve toplum
sal yaam olas klan temel duy
gudur, her eyden nce bakas
nn varln onaylamaya, onu bir
deer saymaya dayanr. Bakalar
nn varl benim iin herhangi bir
durum deil insani varoluun te
mel kouludur. Simone de Beau-
voir yle der: Bakalarnn zgr
lne sayg soyut bir kural deil
dir, abamn baarya ulamasnn
tek kouludur. nsana saygl ol
mak, birilerini u ya da bu anlam
er olarak belirlemeyi gerektirir.
Buna gre, saygnn bir ykml
lk olduunu syleyebiliriz, bu y
kmlln temelinde Her birey
insan olmakla deerlidir forml
yatar. nsan kendi varln ancak
bakalarnn varlyla sezebilir, bu
yzden bakas ben olmann ko
uludur. Birini yok saymak, bask
altna almak, gidermeye almak
kendi varlnn bilincine yeterince
varamam olmann belirtisi olabi
lir. Kendine sayg bakasna sayg
y, bakasna sayg kendine sayg
y getirir. (Bk. ZSEVGS)
SE K (lat. distinctus; fr. distinct;
alm. deutlich; ing. distinct). Ayr
olarak kendini gsteren. Baka ey
le karmayan. Bir nesnenin seik
fikrine sahip olmak iin o nesneyi
br nesnelerden ayran eyleri

kavramamz gerekir. Byle bir kav
raya varamamsak, elde ettii
m iz fik ir k a rm a k o laca k tr.
Descartesda fikirlerin ak ve se
ik olmas ok nemlidir. Bir fikir
ak olabilir yani kendini apak or
taya koyabilir, ama seik olmaya
bilir yani baka fikirlerle karabi
lir, oysa seik olan ama ak olma
yan fikir yoktur. Leibniz yle der:
Sahip olduum iaretleri aklaya
bildiim zaman bilgim seiktir. Al
tnn tanmn veren baz deney ve
iaretler yardm yla gerek altn
uydurma altndan ayran ayar uz
mannn bilgisi byle birbilgidir.
(Bk. AIK)
S E M E C L K (fr. clectisme',
alm. Eklektizismus', ing. eclecti-
cisni). eitli dizgelerin uygun g
rnen yanlarn biraraya getirerek
bir dizge ortaya koyma tutumu ya
da eilimi. Semecilik yeni bir ey
getirmekten ok ya da yeni bir ey
getirirken varolanlardan yararlan
ma ngrsyle gerekleir. Birbi-
riyle kartlaan dizgelerin bile bir-
biriyle uyuan yanlan bulunabilir.
Dizgelerin birbiriyle uyuan yanla
rm alp uyumayan yanlarn bra reti olarak temellendiren XIX. yz
karak yeni bir dizge oluturmaya
gidilebilir. Bununla birlikte seme-
ci tutum lara felsefe tarihinde az
raslanlr. Bu da elbette apayr par
alardan bir btn kurmaktansa z
gn bir dizge oluturmay ye tut
malarndan gelir. Felsefe tarihinin
bu konuda anlmaya deer ilk filo
zofu skenderiyen Potam ondur
(M.S. I. yy). Potamonun felsefe
SEMECLK
sinden gnmze ok bir ey kal
mamsa da bu felsefenin metafi
zik konularda Aristotelesi, ahlak
konularnda biraz Stoac biraz Epi-
kurosu olduu bilinir. Semeci
likte ad en ok anlmas gereken
kii elbette Leibnizdir. Leibniz fel
sefesini kurarken semeci bir tu
tum almakla kalmam, ayrca se
mecilii savunmutur. Onun se
mecilii biraz da kendinden nceki
felsefelere, zellikle skolastik fel
sefeye kar kesin yadsyc bir tu
tum alm olan Descartesa ynel
tilmi bir eletiridir. Leibniz skolas
tik felsefeye yle arka kar: Sa
nrm, eskilerin de, derin dnme
alkanlna ermi, birka yzyl
nce dinbilim ve felsefe retmi,
ilerinden bazlar azizlik katna yk
selmi usta kiilerin de szn et
tiimiz eyler zerine bilgisi olmu
tur; onlar bugn gzden dm
bulunan tzsel biimlerin varln
benimsemeye ve korumaya ynel
ten bu bilgidir. Ama onlar bizim ye
ni filozoflar topluluunun sand
gibi ne ylesine dorularn uzan
dadrlar ne de ylesine gln du
rumdadrlar. Semecilii bir
yl fra n sz filo z o fu V icto r
Cousindir. Descartesdan ve Kant-
dan byk lde esinlenmi olan,
felsefeyle dini birletirmeye alan,
ruhbilim sel yntem i kullanarak
kendine zg bir ruhuluk gelitir
mi olan ve Dizgeler varsadklar
eylerle doru yoksadklan eyler
le yanltrlar diyen Cousinin se
mecilii Fransada Temmuz Mut-
 SEKNCLK
lakynetimi srasnda niversitenin
resmi retisi durumuna gelmitir.
C ousine gre tm felsefe dizgele
ri drt temel anlaya indirgenebi
lir: lkclk, duyumculuk, ku
kuculuk, gizemcilik. Semeci filo
zoflar bu drt bak asnn olum
lu yanlarn almaldrlar. Taine ve
Renouvier gibi filozoflar bu anla
y temelsizlikle eletirdiler. Se
mecilik giderek kltc bir an
lam kazand. (Bk. BRLETRME-
CLK)
S E K N C L K Bk. D N G N
CLK.
SELEKSYON Bk. AYIKLAMA.
SEM ANTK Bk. ANLAMBLM.
S E M Y O L O J Bk. BELRTB-
LM.
SENTEZ Bk. BLEM.
S E R G L E M E C L K (fr. exhibi
tionnisme: aim. Exhibitionismus',
ing. exhibitionism). Cinsel organ
larn sergileme taknts, zel ya
amyla ilgili olan ve gizli kalmas
gereken eyleri uluorta aklama
eilimi. Cinsel organlarn bakalar
karsnda ak ak sergilenmesi,
bir dalgnlk sonucu olmad za
man, bir taklma belirtisidir. Baz ge
ri zekallar ve bunaklar cinsel or
ganlarn bilinsizce sergilerler, an
cak onlarn bu davrann sergile-
mecilik saymak doru olmaz. Ser-
430 gilemecilikte zel olarak cinsel haz
szkonusudur. Bardenat bu konu
da yle der: Gerek anlamda ser-
gilemecilik sergilemenin allm
biimde gerekletirilmesiyle olur.
Bu i daha ok erkeklere zgdr,
ama seyrek olarak kadnlarda da
grlr. Sergilenen blm genel
likle cinsel organdr, bazen de kal
alardr. Seilen kurbanlar da ge
nellikle yetikin kadnlardr, kk
kzlardr, bazen de delikanllardr.
Sergilemecilerin daha ok tapnak
larda, parklarda, gezi yerlerinde,
apartman girilerinde, pencere n
lerinde cinsel organlarn bakala
rna gsterdikleri grlr. Sergile
me iin zellikle ama kapama ko
layl nedeniyle palto ya da manto
gibi giyecekler kullanlr. Sergile-
meci karsndakini ya da karsm-
dakileri artmakta byk bir he
yecan kayna bulur, ancak sergi
leme ayn zamanda bir cinsel iliki
ye ar anlam tar. Sergilemeci-
Iikte ocukluktaki N arkissosu
eilimlere kadar uzanan bir izgi
szkonusudur. Kadnda sergileme-
cilik cinsel organlardan bedenin
br paralarna kaymtr ve ok
zaman bir sapklk belirtisi olmak
tan tede bir kadnca davran zel
liidir.
SERMAYE (fr. capital\ alm. ka
pital', ing. capital). Gelir salayan
zenginliklerin tm. Uzun bir a
badan sonra elde edilmi manevi
kazanm. Sermaye geni ereveli
retimin sonucunda elde edilen ka-
zanmdr, yeni retimlere olanak
salar. Eski toplumlarda geni er-

eveli retim yoktu, buna gre ok
byk sermaye birikimleri de ol
m uyordu. O rtaan sonlarnda
balayan yeni geni apl retim
dzeni byk sermaye birikimleri
ne yol at, uluslararas ticari iliki
leri genileterek sermayeye ulusla
raras bir geerlilik kazandrd. Ser
maye birikimleri retim aralarnn
reticiden serm ayeciye gemesi
sonucunu dourdu. Dank re
timden merkezi retime geite tez
gah sahibi ii durum una dt,
bylece yeni retici snf, ii snf kiilikler, iyimserlikleri iinde, en
olutu. Giderek, yalnzca para de
il, btn kazan kaynaklan ser
maye birikimlerini olutururken,
emekle sermayenin kartlat ye
ni retim dzenine, sermayecilik'e
(fr. capitalism e\ alm. K apitalis
mus-, ing. capitalism) geilmi ol
du. Sermaye bylece bir toplum
sal deer olarak ortaya kt. Marx
ve Engels yle der: Sermaye or
tak bir rndr. yleyse sermaye
kiisel bir g deil, toplumsal bir
gtr. Marx Sermaye adl yap
tnda sermayeci dzenin elikile
rini ortaya koymaya alt, serma
yeci dzen enaz emekle ve en ucuz
emekle en ok kazan elde etmeye
alan bir dzendir. Patron belli bir
ii yaptrmak iin iilere drt sa
atlik cret der, daha sonra ayn
ii daha gl iilere grdrerek
ayn i iin saatlik cret deme
yolunu bulmu olur. Sonra onlara
daha ksa srede daha ok i -
karmalan iin bask yapar ve ek c
ret der, bylece ii daha ucuza ge
tirmitir. Artan kazan her zaman
SEVN
patrona gider ve bylece artkde-
er olumu olur. (Bk. ART1KDE-
ER, DYALEKTK, MADDEC
LK)
SEVN (fr. joie; alm. Freude\
ing. joy). Youn esenlik duygusu.
Olumlu duygularla belirgin derin
heyecan. Sevin bir i doygunluk
belirtisi olduu kadar bir sonucu
elde etmi olma belirtisidir. Olayla
ra bal olduu kadar kiilik yap
sna da baldr. Sevinmeye yatkn
kk bir olaydan bile sevin pay
karrlar; buna karlk sevinmeyi
pek bilmeyenler sevinebilecekleri
eylerden bile yeteri kadar sevin
pay elde edemezler. Her duygu gi
bi sevin duygusu da srekli deil
dir. Bu yzden insanlar arasnda
Sevin korku tu cu d u r gr
yaygndr, nk bir sevincin ar
dndan hemen bir acnn gelecei
dnlr. Sevinci yaratan balca
kaynak duygusal dzeydeki do
yumlardr. Sevin genellikle ite
olup biter, zellikle olgun insanlar
sevinlerini yaarlar ama gster
mezler. ocukarda ve erginlerde
sevin gsterilere brnr. O du
rumda sevin el kol sallaylarda,
yz izgilerinde belirginleir, hatta
elikili bir biimde alaylarla or
taya konulabilir. Solunumun, kan
dolamnn, metabolizmann hz
lanmas gibi durumlar da sevince
tanklk edebilirler. Sevin da ta
maya hazr olduka youn bir duy
gudur, onu kendisini ok andran
duygularla, rnein hazla kartr- 431
 SEZG
mamak gerekir. ok zaman yaln
ve btnseldir: baka duygularla
karmam olarak tm bilince ya
ylr ve tm ruhu ele geirir. H.
Bergson, Bilincin dorudan do
ruya verileri zerine deneme'sin
de sevinle ilgili olarak unlar sy
ler: Ar sevin durumunda alg
larmz bir scaklkla ya da bir k
la karlatrlabilecek bir nitelik ka
zanrlar, bu ylesine yeni bir ey
dir ki baz anlarda kendi zerimize
dnerken bir varolma aknl ya
arz. Koyu sevinleri anlatrken
P.J. Jouve nsanlarn sevinleri de
aclar kadar korkuntur der.
SE ZG (lat. intuitio\ fr. intuition-,
alm. Anschauung; ing. intuition).
Zihnin herhangi bir doruya usa-
vurmalara bavurmadan dorudan
doruya ulamas. Descartes bize
sezgiyi ilk olarak tanmlad. Des
cartes felsefesinde ilksel dorular
da, onlarn arasndaki bantlar da
zihnin dorudan doruya edimi olan
sezgiyle elde edilebilir ya da gr
lebilir. Descartes yle der: Sezgi
bir yandan tm basit doalara bir
yandan da onlarn aralarndaki zo
runlu ilikilerin bilgisine ynelir, ay
rca anln kendinde ve imgelem
de apak bir biimde varln be
lirledii tm br eylere ynelir.
Bylece Descartes sezgiyi zihnin
kendi iinde basit dorulara ula
mas edimi olarak grr: lk ilke
lerin dorudan doruya sonular
olan nermeler konusunda, dei
ik biimlerde ele almza gre, on
432 lar bazen sezgiyle bazen tmden
gelimle tandmz syleyebiliriz,
ama ilk ilkelerin kendileri yalnzca
sezgiyle tannabilirler, uzak sonu
larsa yalnzca tmdengelimle ta
nnabilirler. Descartes anlam
nn dnda sezgiyi e ayrabiliriz.
Birinci tr sezgi deneysel sezgi'dir,
duyulardan ya da i duyumdan ya
ni dorudan doruya bilinten elde
edilir. Ussal sezgi, nedensellikle be
lirgindir, benzerlikleri ve ayrlklar
gsterir. Metafizik sezgi dorudan
doruya dncenin Tanr ya da
Ben gibi temel kavramlarna yne
lik sezgidir. Felsefe adamlarnn
yapt bu l ayrmn pek inan
drc olmad aktr. Sezgiyi da
ha ok bilincin kendinden getirdii
dorudan doruya bilgiye karlk
olarak dnmek doru olur. Des-
cartesdan sonra sezgi iki filozof
ta, Kant ve Bergsonda belirleyici
bir anlam kazand. Kanta gre uzay
ve zaman erevesinde d dnya
dan elde ettiimiz tm veriler sez
gilerdir. Dnceyi nceleyecek
biimde verilmi olan sunum sezgi
diye adlandrlr der Kant. Buna g
re sezgi bilginin gerecidir ve anl
n kategorileriyle bilgiye dne
cektir. Bu erevede Descartes
sezgiyle Kant sezgi birbirinden
olduka ayrdr. Descartes dn
cede varl bir sezgiyle, anlk bir
yakalayla sezer, bunda hibir usa-
vurma, hibir zamansal ardarda ge
li yoktur. Kant dncede sez
gi anln bir edimi deil, yalnzca
duyumsamayla elde edilen ilksel ya
da hatta ilke veridir. Zaman ve
uzam zel sezgilerdir, onlar kav
 SINIF

ramlar deillerdir; bu sezgiler hi larnn felsefi temelini oluturur.

bir nesneye ynelmez; onlar bo Sezgiciliin en nemli ad Bergson-
tur, onlar sezgilerin basit biimleri dur. Bergson sezgiyi yle tanm
dir der Kant. Bergsonda sezgi her lar: B ir nesneye ulam am z, o
trl ayrtrmadan, her trl us nesnedeki tek olanla yani anlatlmaz
sal kavraytan kaan bir ideney- olanla akmamz salayan duy
dir. Daha sezgisel bir felsefeye ula gudal sezgi diye adlandryo
abilmek iin kavramsal dnce rum. Bylece Bergsonda sezgi
yi dlamak gerekir diye dnr zneyle znelliin rn olan nes
Bergson. Onda sezgi zamansal bir ne arasnda gizemli bir ba kurul
ak iinde bilinin ya da benin masn salayan bir ynelgenlik an
dorudan doruya kavranlmasdr lam kazanmtr. Bergsonun sez
ya da daha dorusu kendini kavra gicilii, bilimle ilgili olan kavram
masdr. (Bk. TMDENGELM, sal dnceye kar, bir znenin
TMEVARIM) zn oluturan anlamlara ulama
y ngrr. (Bk. SEZG)
S E Z G C L K (fr. intuitionisme',
alm. Irtuitionismus; ing. intuitio- SIN IF (lat. classis; fr. classe; alm.
nism). Sezginin bize mutlak bilgiyi Klasse\ ing. class). Ortak bir ya da
ya da gereklii saladn ne s birka nitelii olan nesnelerin olu
ren reti. Zihnin deneysel doru turduu kme. Ayn toplumsal ve
lar dndaki tm akn dorulara iktisadi koullan yaayan bireyle
sezgi yoluyla ulaabileceini ne s rin oluturduu topluluk. Doal du
ren reti. Sezgicilere gre sezgi rumda avclkla ve meyva toplay
bize mutlak bilgiyi ya da kendinde clyla geinen insan snflama
gereklii salayabilir. Dorudan m insandr. Snflama doal du
doruya i algya dayanan ve gi- rum dan uygar duruma, sr du
dimli dnceye yani usavurmala- rumundan toplum durumuna ge
ra gereksinme gstermeyen sezgi mekle ya da bir baka deyile ml
Descartes yntemin temel tay kiyetin olumasyla balad. lk uy
d. D escartes dnce sezgiyi garlklar kuran toplumlar kat s-
dnsel arayn tem eline yer nflamlk dzenleriyle belirgindir,
letirmekle birlikte sezgicilik deil bu toplumlarda bir snftan bir ba
dir, nk onda sezgiyle elde edi ka snfa hatta bir meslekten bir
len dorular gidimli dnceye baka meslee gei olas deildi:
k noktas salyordu ve sezgisel snfsallk da meslek dzeni de ba
yolla elde edilen bilgi tek bilgi de badan oula geiyordu. Yunan-la-
ildi. Sezgicilik daha ok yzyl tin uygarlyla belirgin olan ikinci
mzn bir anlaydr ve geen yz uygar dnemde ya da Eskiam
yldan beri gelien ve varoluulu ikinci dneminde snfsallk varl
a kadar ulaan znelci bak a n korudu ve kle dzeni iyiden 433
 SINIFLAMA
iyiye yaygnlat. Eyayla ya da
hayvanla bir tutulan kle retimin
tm ykn omuzluyordu. Orta-
ada klenin yerini serf ald. Or-
taada toplumsal dzen serfn
alnteriyle ve dedii ar vergiler
le ayakta duruyordu. Yeniam
sermayeci dzeninde retici snf
ii snf oldu. Toplum snf deni
lince, kltr, yaam dzeyi ve ikti
sadi olanaklar asndan yan yana
konabilecek bireylerin oluturduu
geni kitle anlalr. Snf sorunu
zerine en geni dnen Marx ol
mutur. M arxa gre her an ege
men dnceleri egemen snflarn
dnceleridir. Marxm snf konu
sunda nemli belirlemeleri vardr:
Belli bir ada devrimci dnce
lerin varolmas her zaman devrim
ci bir snfn varolmasn gerekti
rir. Devrimci snf, bir snfla kar
lat iin kendini bir snf ola ve gr olmak zere ikiye ayr
rak ortaya koymaz, tm toplumun
temsilcisi olarak ortaya koyar, tek
egemen snf karsnda toplumun
btnsel kitlesi olarak grnr.
Fransz burjuvazisi soyluluun
egemenliini yktnda birok pro
letere proletaryann stne yksel
me haklar verdi, ama bu hakk on
lara yalnzca burjuva olmalar ko
uluyla verdi. Her yeni snf, ege
menliini eski egemen snfa gre
daha geni bir temel zerinde ku
rar. Feodal toplumun ykntlar
zerinde ykselen modem burju
va toplumu snf atmalarn or
tadan kaldrmad. O ancak eskile
rin yerine yeni snflar koydu, yeni
434 bask koullar, yeni kavga biim
leri getirdi. Ne olursa olsun a
mzn, burjuva ann ayrc zel
lii snf atmalarnn basitlemi
olmasdr. Toplum giderek kart iki
kesime, dorudan doruya birbiri
ne dman iki kart snfa, burju
va snfna ve proletaryaya bln
yor. (Bk. TOPLUM)
SINIFLAM A (fr. classification;
alm. Klassifkation\ ing. classifi
cation). Nesneleri niteliklerine g
re ayrma. Ortak nitelikleri olan
nesneleri belli kmelerde toplama.
Snflara ayrma. Doal snflama,
eyleri doal niteliklerine gre s
nflara ayrmaktr. Yapay snflama,
eyleri kendi isteimiz ya da ng
rmze gre snflara ayrmaktr.
Bilim snflamas, birbirine yakn
bilimleri ayn kmede toplama a
basdr. Aristoteles bilgiyi kesin bilgi
mt. Ortaada skolastikler bil
giyi mekanik sanatlar ve zgr sa
natlar olmak zere ikiye ayrdlar.
Meslee hazrlayan mekanik sanat
lara kart olarak zgr sanatlar in
san zgr alma alanlarna ha
zrlyordu. zgr sanatlar ikiye ay
rlrd: trivium ve quadrivium. Tri
vium ya da l dilbilgisi, belagat
ve diyalektikten oluuyordu. Qu
adrivium ya da drtl aritmetik,
mzik, geometri ve gkbilimden
oluuyordu. Descartes Yenian
balarnda bir bilgi aac izdi. Aa
cn kkleri metafizik, gvdesi fi
zik, dallar ahlak, mekanik ve he
kimlikti. Ayn dnemde Bacon bi
limlerle ilgili ok karmak bir s

nflama yapt. Bacona gre bilim
gerek olann yani somut olann
aratrlmasyla kurulacakt. Bu da
deneysele, olgulara ynelmek de
mekti. Bu yeni bilimin ilk ve en
nemli blm doa olaylarn bir itirici etkide bulunabiliriz. Kim
btn olarak ele alan ve bellek bili
mi diye nitelendirilebilecek olan ta-
rihdir. Doa olgularn sergileyen
doal ta rih '\q insanlk olaylarn
sergileyen uygarlk tarihi'm birbi
rinden ayrmak gerekir. Bacon ta
rihin yanna usla ilgili bilgi alan di
ye belirledii felsefe'yi ve imgelem
bilimi diye belirledii iir' i koyar.
Felsefede ayr blm belirler:
dinbilim, doabilimi (fizik) ve in
san bilimi. Fizik ikiye ayrlr: ku
ramsal fizik ve ilevsel fizik. Ku
ramsal fizik Aristotelesin belirle
dii drt nedeni aratrr. Madde nokta, izgi ya da yzey. Kant No-
sel ve etkin nedenler zel fizik'm ,
sonusal ve biimsel nedenler me
tafizik''m konusudur. nsan bilimi
de ikiye ayrlr: bireysel insan bili
mi ve toplumsal insan bilimi. He
kimlik, mantk ve ahlak bireysel
le, ynetim sanat ve insan iliki
leri [toplumsalla ilgilidir. En yeni ve
en belirgin olmakla birlikte bilimle
rin eyitli dallara ayrlmasyla ge
erliliini yitirmi olan snflama
Auguste Com teun snflamasdr.
Comte bilimleri konulanna gre ya
lndan karmaa doru snflar. Bi eyi sunan iaret ya da biim, im
rinci srada gerek nesnelerle ilgisi
olmayan, yalnzca saylarla ilgile
nen matematik vardr, bu bilim en
soyut bilimdir. kinci srada say
larla ve nesnelerle ilgili olan gkbi
lim yeralr; gkbilimin nesneleri ze
SMGE
rinde bizim hibir deitirici etki
miz szkonusu olamaz. nc s
radaki fizik de saylarla ve nesne
lerle ilgilidir, bu alanda nesneler de
ikendir ve biz onlar zerinde de
y a 'fa fiziin karmaklna zgl
tepkilerde eklenir. Biyoloji'de kim
yann karmaklna yaam olgu
lar eklenir. Sonuncu bilim en so
mut bilim olan ve insani olgularla
ilgilenen toplumbilim'dr. Bugn bu
bilimler okluunda bir bilim snf
lamas yapmak kolay deildir. An
cak bilimler doa bilimleri ve in
san bilimleri diye ikiye ayrabiliriz.
(Bk. BLM)
SIN IR (fr. limite', alm. Grenze; ing.
limit). Yanyana iki alan ayran
umenon kavramn bir snr-kavram
(ein Grenzbegriff) olarak adland
rr. Felsefeyi bir bilgi eletirisi <5la-
rak gren Kant, onu kendi snrla
rn bilen dnce olarak nitelendi
rir. (Bk. NOUMENON)
SM ETR Bk. BAKIIMLILIK.
SM G E (lat. symbolum; fr. sym-
bole\ alm. Symbol; ing. symbol).
Bir anlam dlatran biim. Bir
benzerlik ilikisi altnda bir baka
ge ya da nesne. Biimsel yapsyla
soyut bir eyi ya da kendinden da
ha karmak bir eyi dndren
ey. Simge basit ya da karmak
herhangi bir imgedir. Basit simge
ler daha ok gndelik yaamda kul 435
 SMGE
lanlan ortak iaretlerdir (adaleti
simgeleyen terazi, yolun darald
n gsteren yol iareti). Karmak
simgeler yalnzca sanatta kullan
lan simgelerdir. Simgesel anlatm
ussal anlatmdan dolayl oluuyla
ayrlr; ussal anlatmda bir fikir do
rudan doruya ortaya konulurken
simgesel anlatmda bu yaplmaz;
bunun yaplmamasnn nedeni an
latlacak eyin ussal erevede an
latlamayacak kadar karmak ol
masdr. zellikle sanatta dlaan
ya da dlaacak duygu-dnce
bileimlerini simgelere bavurma
dan anlatma olasl yoktur. Buna
gre simge en eski zamandan beri
sanatn kurucu esi olmutur.
Yzylmzda sanat batanbaa sim
geci bir anlatma brnmtr. S.
Jarocinski yle der: Eski kltr
lerde simge doann ve yaamn
byk gizlerini bulmaya yaryordu,
hristiyan Ortaanda dnceyi
Tanrya ykseltiyordu, duygucu
dnem de sanatnn znelliini
aklyordu. Sanat dilinin zgll
n ve anlatmn ilikiler ama
bal kayganln grebilen simge
cilerde simge sanatla zdeleti.
Bugnk sanat gzlenmek iin ya
planmtr, onun yaamn yaratl
m asna katlmas gerekir, yalnz
gndelik besin olarak kalmamas,
ayn zamanda insann gndelik ara
c, onun yaratma gereksinimlerinin
bir yanss olmak gerekir diyebili
yorsak, bunu tm gzelciliine ve
yapmacklna karn simgecilie
borluyuz. Jarocinski amzda
436 sanatn tmyle simgeci nitelikler
kazanmasn yle anlatyor: a
da anlamda simge kavramn olu
turan deiik eler en eski zaman
lardan beri sanatta kendini gste
rir. Ama btn bu eler ancak
simgecilik anda tek bir btnde
bir araya geldi ve sanat yapt sim
geyle zdeleti. Simge, buna g
re, yzylmzda sanatn her eyi
dir. Sanat yapmak artk simgeler
yaratmaktr, sanat izleyicisi olabil
mek de simgeleri okuyabilecek yat
knla ulam olmak demektir. Bu
yzden bugnn sanat izleyiciyi
belli bir etkinlie zorluyor, ondan
belli bir yatknlk bekliyor. Ancak
simgeyi bizi bir rpda anlam a
ulatran ak bir kap ya da kolay
bir geit gibi grmemek gerekir.
Balca zellie karmaklk olan
simge iletken olduu kadar da ya
ltkandr, hem bizi anlama gtre
cek tek yoldur hem de bu ite bize
engel karr. Karmaklyla kay
gandr, okanlamlla eilimlidir,
saydam grnd yerde bulank
tr: o zel bir dildir, anlam kucak
layan biimdir. Anlam ondadr ya
da onda grnr, ondan giderek
anlam kavramak gerekir. Simge
nin karmakl anlamn karmak
lndan gelir biraz da. O ayn za
manda ok geni bir anlam kucak
layan kck bir yap oluturma
ya ynelmitir. Yapt bir simgeler
btndr. Simge bir aracdr, iyi
kurulduu zaman iyi gsteren, ama
gene de bir eyi bir rpda olduu
gibi gsterm ek yerine duyuran,
sezdiren bir aracdr. Simgeler her
zaman aydnlk olmaktan ok ka
 SNRLLK

ranlktr ya da yar karanlktr der |Henri de Rgnier, Emile Verhaeren

Bayer. Sanatta simge, yaratc a gibi airlerin ardndan Apollinaire
bann zorunlu bir yzn olutu bir yldz gibi doar ve R im ba
rur. yi kurulmu bir simge duy- ud nun gerekstcle doru
gu-dnce btnn en geni er at yoldan korkusuzca ilerler. Bi
evede dlatrr. Simge anlatmn lincin yzeysel etkinliklerinin rn
tek gerek olanan oluturur. Yet lerini anlatmaktan ok bilincin de
kin olamayan simge yapt amaza rinliklerini gzlemlemeye alan
drr. Simgenin yeterli olmad Apollinaire bu yeniliki atlm iin
yerde bulanklk ortaya kar. (Bk. de gelenein verimli kaynaklarn
RTM) dan kopmay dnmez ve yle
der: Hem biimde hem zde yep
S M G E C L K (fr. symbolisme', yeni bir air olmak istiyorum, ama
alm. Symbolismus', ing. sym bo- sanatlarn iyi kuramam baz ye
lism). Simgeler kullanma eilimi. nilerin tersine bende byk ala
Simgelerle gsterme tutumu. D rn derin beenisi var. Bylece ge
latrma yntemi olarak simgeler lien simgecilik baka sanatlar et
kullanmay benimseyen sanat an kiler, baka topraklara doru ve sa
lay. ada simgeci sanat anla natn temel yntemi olmaya doru
y XIV. yzyl fransz edebiyatn gider. (Bk. ESTETK, SANAT)
da kendini gsterdi. Baudelairein
doalc diye nitelendirilen iirleri S N R L L K (fr. nevrose; alm.
youn simgelerle rlmt ve a Neurosis; ing. neurosis). Ruhsal ya
da simgeciliin k noktas ola pda ilevsel bozukluklara yol aan
rak belirlendi. Paul Verlaine ve hastalkl ruh durumu. Sinirlilik or
Stephane Mallarm simgeci iirle taya kt kiide kiilik bozukluk
rin ncleri oldular. Verlainein ii larna yol amamakla birlikte onu
rinde giz dolu duyarllklar youn byk lde skntya uratan bir
simgelerle dlatrlr. Mallarmnin durumdur. Bilinen bir fizyolojik ne
simgelerinde dlaan olduka ka deni olmayan, hastann ruhsal zel
pal bir dnselliktir. Rimbaudnun liklerinden gelen, ruhsalbozukluk-
iirlerinde simgesel anlatm doru lar gibi kiilik kaym alarna yol
a ulamtr. Rimbaud simgeleriy amayan hastalkl ruh durumlar
le bilinmezi bulup karmaya al nn tmn, saplantlar, takntla
r. Onun simgeleri yetkin ama a r, kukular, tikleri, korkular, bu
rtc simgelerdir; bu artc sim naltlar, bountular vb. bu ad al
geleriyle Rimbaud simgecilikten tnda toplayabiliriz. Sinirlilik insan
gerekilie doru bir gei yapar. lar arasnda olduka yaygndr ve
Yetkin simgeler oluturmakta en yzde on gibi bir oran gsterir. Si
ok ustalam airlerden biri de nirliler ortak zellikler ortaya ko
A p o llin a ire dir. Jean M oras, yarlar: kendilerini gven altnda
 SNRLLK
duymazlar, toplumla btnleme
de sknt lan vardr, bakalanna ge
nellikle iddete yatkn bir ynelim
leri vardr, en azndan alaycdrlar;
ayn uyarsz tutumu kendilerine de
gsterirler, intihar giriimi her za
man olasdr, uyku bozukluklan (uy
kusuzluk, ar uyku) yaygndr,
cinsel yaam larnda bozukluklar
vardr (mastrbasyon eilimi, so
ukluk), her zaman bir eylerden
yaknrlar, hibir ey yapmadklar
zaman bile kendilerini yorgun ve
bitkin duyarlar. Sinirliliin neden
leri genellikle ite, bilindnda ol
duu iin sinirlinin neden yle de
il de byle davrandn kavramak
genellikle ok zordur. Hemen btn
sinirlilerde duygu dzeyinde bir ol-
gunlamamlk szkonusudur: si
nirli pekok durumda, hatta mes
lek konulannda ya da toplumsal ili
kilerde ocuk gibi davranmaktan
kendini alamaz, onun ne yapaca
pek belli deildir, onun bu ocuk
su davranlarnn ocukluuyla il
gili baz fkelere bal olduu el
bette dnlebilir, ama gene de or
tada kesin bir belirti yoktur. Btn
sinirlilik durumlar youn duygu
tamalarna yol aabilecek zel ne
denlerle ortaya kar (lm haberi,
biriyle atma). Hasta her zaman
bilinli olduundan yaknlar onun
sorumlu bir insan gibi davranma
sn beklerler, hatta bu konuda ona
bask yapabilirler: bu kadar iyi d
nen, akl banda bir kimsenin
tam bir sormsuzluk iinde ocuk
gibi davranmas olacak ey deil
438 dir, evredekiler kadar hasta da bu
duruma amaktadr. Sinirlilerin
iyiletirilmesinde en etkin yntem
ruhayrtrm as yntem i olabi-
lir.Herta Orgler yle der: lerin
ters gitmesiyle para kaybeden, bir
dostunu yitiren ya da sevdii kii
tarafndan aldatlan bir bireyin
urad sarsnt tmyle doaldr,
an c ak bu b irey bu h ey ecan
getikten sonra da bedensel ve
ruhsal aclardan yaknyorsa bu bir
sin irlilik belirtisid ir. A d ler bu
sinirliliin sanatsal yaps zerinde
durmakla birlikte, her sinirli kiide
onun zgnln ve zellikliliini
gsterm ekle birlikte tm sinirli
b ire y le rin o rta k z e llik le rin i
aratrmaktan da geri kalmad. (..)
O n lar (s in irlile r) d se l b ir
d n y ad a y aam ay y e lerler.
o cu k lu k la rn d a n b a la y a ra k
onlarda bir eylem eksiklii ve
to p lu m sa l k av ra y e k sik li i
grlr. Aalk karmaklarn
amak iin bir ykseklik karma
g elitirirler. B yk b ir itkiyle
ynlendirilmi olarak onlar kiisel
stnlklerinin amacn en yksek
yere yerletirirler. O nlarda ar
duyarllk, sabrszlk, yreksizlik,
kuku, an lde heyecanllk gibi
kiilik zelliklerine taslarz; daha
ciddi durumlarda gvensizlik, hrs,
kskanlk, agzllk kendini
g sterir; o n lar zm eye h azr
olmadklar kanlmaz yaamsal
sorunlarla karlatklarnda bir
sarsnt geirirler ve bu sarsntnn
k o u lla d b e lirtile r o rtay a
koyarlar. (Bk.RUHAYRITIR-
MASI, RUHSALBOZUKLUK)
 SOMUT

SSTEM Bk DZGE. mektir), zengin ocuklarn siyaset

adam olarak yetitirme ykml
SK O LA ST K (Iat. scholasticus\ l iinde felsefe kadar hemen her
fr. scolastique\ alm. Scholastik\ konudan anlyorlar, ahlak, hukuk,
ing. scholastik). Okulla ilgili olan. iktisat, siyaset, felsefe ve zellikle
Avrupada X. yzylla XVII. yz belagat retirken bol para kazan
yl arasnda kilise okullar ve daha yorlard. Onlar iin nemli olan
sonra niversiteler erevesinde dorunun bulunmas deil, doru
gelien dnce. Skolastik Aristo diye bilinenin iyi savunulmasyd.
telesin mantn kullanarak gs Felsefe tarihinin ilk kukucular
termeler ortaya koyan dinsel-fel- olan sofstlerin iki nemli temsilcisi
sef dncedir. Bu dnce ay vardr: Abderal Protagoras ve Le-
rnt tutkusuyla, tutuculukla, yet ontinoili Gorgias. Protagoras in
keye an ballkla belirgindir ve san her eyin ls diye belirli
hristiyan dininin dogmalarn var- yordu, bylece kesin yargnn, ge-
samay ngrr. Kendi iinde tar nelgeer yargnn varln yads
tmac ve aratrmac grnen bu yordu. Gorgias da varlkn varol
dnce gerekte bilinenin yinelen madn bildiriyor, varlk varolsa
mesini yntem edinmitir. Tanrsal da bilinemezdi grn ortaya ko-
anmla usun doal arasnda oyuyordu. Sofistler okulu yunan
ki balanty ortaya koymaya da felsefesinde byk okulun ar
yanan skolastik dncenin bal dndan gelmi olan bir umutsuzluk
ca temellendiricisi azizlerden Aqu- okuludur. B u okul P la to n dan,
inolu Tommasodur. Skolastik s zellikle Aristotelesden sonra ne
z zamanla kltc bir anlam ka mini yitirmitir. Sofistlerin belki de
zanm, kat ve kalplayc tm d en nemli yanlan bunalml Yuna
nceleri skolastik diye belirlemek nistanda insan sorunlanyla ilgilen
alkanlk olmutur. (Bk. MANTIK) mi olmalandr. Platonun sevgili
hocas Sokrates de bir sofisttir, onu
SLOGAN Bk. KALIPSZ. sofistlerden ayran aratrmac ya
n ve yntemli dnme eilimidir.
SO FST (lat. sophista; fr. sophis- Platonun Symposion |diyalounda
te\ alm. Sophist; ing. sophist). Es Alkibiades Sokratesle ilgili olarak
ki Yunanistanda parayla ders ve Bilgisizlii geneldir ve bilmedii bir
ren ve kiilere felsefe ve belagat ey yoktur, en azndan grn
reten filozof. Sofistler genlere byledir der. (Bk. FELSEFE)
topluluk iinde rahat ve gzel ko
numa ve herhangi bir konuyu in SO FZM Bk. BLGCLK
celikle savunma dersleri veriyor
lard. M.. V. yzyln bu tccar SOM UT (lat. concreto', fr. corc-
bilgeleri (yun. sophos bilge de ret; alm. konkref, ing. concrete).
 SONSAL
Duyularla alglanabilir olan. Gerek
lik te k a r l b u lu n an . (B k.
SOYUT)
SONSAL (lat. dey. a
posteriori"ye karlk). Deneyle il
gili olan. Deneyden nce gelene ya
ni nsele (a priori) kart olarak
sonsal (a posteriori) deneyle ilgili
olandr. (Bk. NSEL)
SONSUZ (lat. infinitus; fr. infini',
aim. Unendlich', ing. infinite). S
nrlar olmayan. Sonsuz ok zaman
dinbiliminde Tanryla, bilimde ev
renle zdeletirilir. Felsefede son
suz bazen bir gereklik bazen bir
olaslk olarak dnlmtr. Aris dan bamsz olarak seimler ya
toteles somut sonsuzu kavranla-
m az bir ey diye dnyordu.
Kant salt usun atklarn tanm katlar. Sakatlanm sorum luluk
larken sonsuzu kavramann ve son
luyu tasarlamann olanaksz oldu
unu bildirdi. Sonluluk snrllkla
ve geicilikle, sonsuzluk snrsz
lkla ve srerlikle ilgilidir diye d
nlr. (Bk. TANRI)
SORU (lat. quaestio; fir. questi
on; aim. Frage, Befragung;, ing.
question). Tartmaya konulmu
olan. inde glkler barndran,
tartmaya ak konu. Bir yant ge
rektiren nerme.
SORU M LU LU K (fr. responsabi
lit; aim. Verantwortlichkeit', ing.
responsability). Bir yanl dzelt
me ya da bir amac gerekletirme
ykmll. Sorumluluk kavra
440 mnn temelinde zerklik yani ah
laki zgrlk kavram yatar. Buna
gre ancak zerk olan, zgrce se
imler yapabilen sorumludur. z
grlkten ve zgrl salayacak
bilinten yoksun olduu iin kle
sorumlu deildir, kendini sorumlu
duyduu anda da kle olmaktan
kar. Eksik bilinle yaayanlar so
rumlu tutulabilirler ama tam anla
mnda sorumlu olamazlar. Yetkin
bilin bireyi kendine egemen klar.
Sorumluluun gerekleebilmesi
iin istemin zerklii gerekir. Hi
bir d belirleme olmadan gerek
leebilen istem olmakszn gerek
anlam nda sorum luluk olumaz.
Sorumlu birey tm d balantlar
pabilen bireydir. Derklik sorum
luluu kaldrr ya da en azndan sa
gerek sorum luluk deildir. D-
erklikle zedelenen sorumluluk so
rum luluk deil, ykm llktr.
Hibir eye inanmadmz zaman,
hibir eyin anlam olmad zaman,
hibir deeri varsaymadmz za
man her ey olasdr ve hibir eyin
nemi yoktur der Camus. Zorla
yaplan i sorumsuzca yaplan i
tir. O durumda sorumluluk baka-
lannndr. Oysa kimse kimsenin ye
rine sorumlu olamaz. Sorumsuz
luk bilinli bir kii iin yapabilecek
ken yapm am ak anlam na gelir.
Antoine de Saint-Exupry nsan
olmak her eyden nce sorumlu ol
maktr der. Sorumluluk evrensel
dir, paral deildir. nsan undan
ya da bundan olmaktan nce b
tn insanlktan sorumludur. nsa-
 SOSYALZM

na kar olan her durum her so neklerinin alanlar yararna kul

rumlu kiiyi ilgilendirecektir. So lanlmasn ngren siyasal-toplum-
rumluluk yazg fikrinin ald yer sal reti. Sosyalizm retimi ve de-
de balar. nsann bana gelecek itokuu kesin kurallara balaya
olanlar nceden belirlenmise so rak toplumu tm bireylerin yarar
rumluluk szkonusu olamaz. Sop- na yeniden dzenlemeyi ngren
hoklesin Oidipus epi Kolonosun tm siyasal ve iktisadi retilerin
da u satrlarla karlarz: Eylem ortak addr. Sosyalizm kavram bir
lerim mi? Onlara ben katlandm, birinden uzak hatta birbirine azok
onlar ben yapmadm zlediim aykr birok dzenleme biimine
yolu bir ey bilmeden izledim. Ki karlk olmakla olduka kaygan
inin insanlktan sorumlu olmas hatta bulank bir kavramdr. Deyim
her eyden nce kendinden sorum yerindeyse, deiik sosyalizmler
lu olmasn gerektirir. Her kii ken vardr. Reformcu sosyalizm ya da
di olarak sorumludur. Eski Ahidde evrimci sosyalizm iddete dayan
unlar okuruz: Her kii kendi l madan ya da devrim yapmadan ya
mn lecektir. Bir oul babasnn sal yollarla yeni bir dzen kurmay
yanln yklenemez. Bir baba da amalar. Devrimci sosyalizm ii s
olunun yanllarn yklenemez. nfnn yapaca devrimle gerek
Doru doruluunun, kt kt leecek, toplumsal ve iktisadi ya
lnn karln grecektir. Or pda birdenbire deimelerle yaa
tak sorum luluklar elbette vardr, ma geirilecektir. topyac sosya
ama ortak sorumluluklarda da her lizm gereklerden ok ngrler ve
kes her eyren nce kendinden so iyi dileklere gre tasarlanm,uy
rumludur. Sorumluluk insan yaa gulama ans pek olmayan sosya
ma balayan ve umutlu klan g list k u ra m la rn genel a d d r
tr. Saint-Exupry nsan hem so (Thom as M orus, S aint-S im on,
rumlu hem umutsuz duyamaz ken Fourier). Sosyalizm konusunda
dini der. (Bk. BLN) savlar XIX. yzylda gelim eye
balamtr ve o yzyln sermaye
SORUN (lir. problme; alm. Auf- ci dzen iinde gelien toplumsal
gabe, Problem', ing. problem). Us adaletsizliklerini dengeleme dilek
sal yntemlerle yantlanmas gere lerinden kaynaklamtr. Bu anlam
ken soru. Bilimsel adan zm da sosyalizm burjuva ve kk bur
bekleyen karmak durum. Kuram juva snflarnn topluma yeni d
la ya da uygulamayla ilgili olan ve zenekler, yeni bir retim ve dei
zm bekleyen karmak yap. toku dzeni getirme abasnda an
latmn bulur, bunda retimi ve t
SO SY A LZ M (fr. so cia lism e; ketimi belli kurallara balama ve si
alm. Sozialismus; ing. socialism). yasal dengesizlikleri ve olas patla
Byk retim ve deitoku dze malar nleme istei baskndr. Ser
SOYUT

mayeci dzenin iyiden iyiye yer dorudan doruya tasarlamayla or

lemesiyle ve sanayi devrimiyle tm taya konulmu olan genel bir fik
geliimini kazanm olan braknz rin zyaps. Soyut olan ya da ger
yapsnlar, braknz gesinler an eklikte karl olan ya dorudan
laynn sonucu olan serbest re doruya dncenin ya da imgele
kabet ve onun sonucu olan ar m in abasyla ortaya konulm u
toplumsal dengesizlik bylece ye olandr. Kedi fikri soyuttur, ke
ni nlemlerle giderilmi olacakt. Bu dilerden soyutlama yoluyla elde
dzenleme dilekleri XIX. yzyl d edilmitir. Ama melek fikri so
nrlerinde, zellikle ngiliz ikti yuttur ve dncede belirlenmi
satlarnda ak bir biimde yer alr. tir, gereklikte karl yoktur. (Bk.
ngiliz filozofu John Stuart Mili top SOMUT)
lumda kazan ve tketim denge
sizliklerinin giderilebilmesi iin bir SOYUTLAMA (lat. abstractio\ fr.
dizi nlem nerir. M arx balam abstraction', alm. Abstraktion\ ing.
da sosyalizm sermayecilikle ko abstraction). Bir soyut fikre ula
mnizm arasndaki gei evresidir. ma. Bir eyin herhangi bir nitelii
Komnist dzende devletin kesin ni kendisiyle doal bir btnlk ku
olarak ortadan kalkacana inanan ran br niteliklerden ayr olarak
M arx dnrler sosyalist evre belirlemeye dayanan zihin ilevi.
de devletin varln srdreceini (Bk. SOYUT)
bildirirler. Bugn sosyalizm terimi
Bat Avrupadaki sosyal adaleti de SO Y U TLA M A C ILIK (fr.abst-
mokratik siyasetlere karlktr ve ractionnisme', alm. Abstraktionnis-
demokratik sosyalizm ya da sosyal mus\ ing. abstractionism). An so
demokrasi diye bilinen ve kom yutlama eilimi. Soyutlamalar so
nist eilimli olmayan solcu siyaset mut gerekliklere edeer sayma
devinimlerinin genel addr. Bu da eilimi. (Bk. SOYUTLAMA)
sosyalizmi yere ve zamana gre
oka deien ve belirgin kurallar SZLEM E (lat. contractus; fr.
olmayan bir dnya gr duru contrat-, alm. Vetrag, Kontacf, ing.
muna getirmektedir. Belki de sos contract). Bir kiinin ya da bir top
yalizm gelecekteki yetkin insan top- luluun baka kii ya da kiilerle
lumlarnn adaletli yaam biimle bir eyi yapmak ya da yapmamak
rine karlk olacaktr. (Bk. DYA konusunda uzlamas. B ir toplulu
LEKTK, KOMNZM, MADDE un ya da bir toplumun kendi iin
CLK, ORTAKLAMACILIK) de bir eyi yapmak ya da yapma
mak konusunda uzlamas. Top
SOYUT (lat. obstractus; fr. abst- lumsal szlem e, Jean- Jacques
rait; alm. Abstrakf, ing. abstract). Rousseaunun 1762de yaymla
Somut verilere dayanlarak ya da nan Toplumsal szleme y a da si

yasal hukukun ilkeleri adl yap
tnda ortaya koyduu grler iin
de balca yeri alan ve insanlarn
ortak bir yaam dzeninde bir ara
ya gelmelerini salayan temel ko
ullardr. Toplumsal szleme bit
memi byk bir yaptn bir bl
mdr. Balbama bir yapt zelli
i kazanm olan bu yaz bireylerin
istekleriyle toplum sal gerekleri
dengeleme konusunda neriler ge
tirir. Rousseau bu yaptta cumhu
riyeti grlerini dile getirirken, in
sann doal durumda yani uygar
lamadan nce yaad mutlulua
dnem eyeceini, bundan byle
devlet dzeni iinde yani bir top
lumsal szleme altnda yaayarak
eitlii ve zgrl salamaya a
lmas gerektiini bildirir. Toplum
sal szleme dzeni elbette demok
ratik bir yaam dzeni olacak, bu
nun iin bir yasakoyucunun yasa
larna gereksinim duyulacaktr. Bu
dzende, demokratik yaam koul
lar erevesinde genel istem ger
eklemi olacaktr. Jean-Jacques
Rousseau yle der: nsann top
lumsal szlemeyle yitirdii doal
zgrlktr ve elinin erdii her ey
de snrsz bir haktr; kazandysa
yasal zgrlktr ve elde ettii e
ye sahip olm a hakkdr. Jean -
Jacques R ousseaunun bu gr
leri Fransz Devriminin dnce
temelini olutururken nsan Hak
lan Bildirisinin zn esinlemitir.
(Bk. DOAL)
SPEKLASYON Bk. KURGU.
STOAC IU K
SPR T U A L Z M Bk. RUHU-
LUK.
STOAC IL IK . M.. IV. yzyl
da Kbrsl Zenonla balayan ve
M.S. III. yzyla kadar gelien hep-
tanrc, usu, maddeci felsefe oku
lu. Bu okul aamada geliti: Es
ki Stoa (Zenon, Kleanthes, Khry-
sippos) dneminde okulun tm te
mel grleri ortaya kondu. Oku
lun ad da bu dnemden kalmadr.
K bnsl Zenon Atinada Stoa Poi-
kile'de, resimlerle ssl revakl bir
galeride dersler veriyordu. Orta
Stoa diye bilinen ikinci geliim ev
resinde en nemli adlar Rodoslu
Panaitios ve Apameial (Suriye)
Poseidoniosdur. Poseidosiosun
S toacl P latonculua doru
yaklatrd bilinmektedir. Her iki
dnemden elimizde birinci elden
metinler bulunmamas Stoa okulu-
nun kurulu ve geliim koullan-
mn neler olduunu bilmemizi en
gelliyor. Elimizdeki metinler mpa
ratorluk Stoa's diye bilinen n
c dnemden Seneca, Epiktetos,
Marcus Aurelius gibi nemli filo-
zoflann metinleridir. Stoaclar fel
sefeyi mantk, fizik, ahlak olmak
zere e ayrdlar. Evrensel usun
(logos) varln benimsediler. Ev
renin dnda hibir varlk ya da var
lk alan kabul etmeyen Stoaclara
gre insan doann bir paras ol
makla evrensel ustan pay alyor
du. yleyse en uygun yaam do
ann gereklerine gre srdrlen
yaamd.
443
 SUBSTRATUM

SUBSTRATUM Bk. DAYANAK. lemesidir. Paul Foulquie sreyi

derin dnsel yaamn bir koulu
SUNUM (lat. repraesentatio; fr. olarak belirler. Bilincimize her yeni
reprsentation', alm. Reprsen g elen ge b ir ta b u la r a s a 'ya
tation', ing. reprsentation). Bir y e rle irc e s in e k en d in i o rta y a
nesneyi zihinde ya da imgelemde koym ayp s re rli b ir b ilin c e
grnr klan bilin olgusu. Bir katlacaktr, bu bilin o eye
imge araclyla bir kavram ya da re n k le rin i v erirk en o n u n la
bir grnr nesneyi duyulur klma btnleecektir: Kiilii belirleyen
edimi. sre srerlii de belirler. Derin
ruhsal yaamda evrimler varsa da
SRE (fr. dure; alm. Dauer, ing. devrimler yoktur. Elbet bazen bizi
duration). Zamann snrl paras. artan kararlar kendini gsterir,
Zamann bir balangla bir biti ancak burada zincirin bizden kaan
arasnda kalan paras. Bergsonda birka halkas szk o n u su d u r.
zamanla sre kartlar. Za A n c ak P aul F o u lq u ie s re d e
man llebilir olandr, matematik kendini ortaya koyan derin benin
seldir, znellikle deil nesnellikle il kavranlmas konusunda Bergson
gilidir, yaam kolaylatrmak, ile kadar iyimser deildir. nsann derin
tiimi salamak iin vardr. Nesnel y aam n n in celen m esi b iro k
zamana karlk sre znel zaman glk karacaktr.(Bk. ZAMAN)
dr, a n sredir, canl zaman de
neyidir, ruhbilimsel gerekliktir, ya SRE (lat. processus; r.proces,
amn ya da znelliin kendisidir. processus; alm. Prozess; ing. pro-
Sre duygusalln zamandr, so cess). Bir birlik ya da bir dzen or
muttur, bekleyilerde uzar, sevin taya koyduu gibi bir sonuca da
lerde ksalr. O, gerek olarak ya ynelik olan olgular ve ilemler di
anlandr. Bergsonun tanmyla zisi. Belli bir zamanda yer alan et
sre Ben kendini yaamaya brak kin ve dzenli olgular btn.
tnda bilin durumlarmzn ard
klnn ald biimdir, buna gre SRREALZM B k GEREKS
niteliksel deiimlerin kesin snr TCLK.
lar szkonusu olmadan birbirini iz

444

AM A (fr. tonnem ent; alm.
Verwunderung; ing astonishment).
R uhsal sarsnt. O laand bir
durum k a r s n d a d u y u lan
deiiklik duygusu. Beklenmedik
bir olayn uyandrd ruhsal tepki.
A llm adk bir durum zellikle
birdenbire karlatmzda bizde
ama duygusu yaratr. Bu duygu
bizim bu yeni durumu kavramamza
ve ona biraz da olsa almamza
kadar srecektir. H er yeni bizde
azok youn bir am a duygusu
yaratr. Yaratc insan etkinliinin
te m e lin d e ite bu d u y g u n u n
varolduunu syleyebiliriz. Her
gn yeni olsun grdn, bilge kii
her eye aan kiidir der Gide.
Birdenbire karmza kp bizde
am a d u y g u su uy an d ran ey
ortadan ekilmeye baladnda biz
de yava yava olaann snrlarna
ekilm eye balarz. A ristoteles
M e ta p h y s ik a nn 1. k ita b n d a
felsefenin m eraktan doduunu
anlatrken Gerekte bugn olduu
gibi ilk filozoflar felsefi kurgulara
iten a m a d r der. G asto n
Bachelarda gre bilimsel kltr
iin olduka yararl olan ama
bireysel kalamayacaktr. Ona gre
bir konuda aknla urayan kii
aknln bakasna yanstmak
ister. Bylece insan ama yoluyla
kendini eitir. K arlkl eitim
b irb irin d e a m a d u y g u su
yaratmaktan baka bir ey deildir.
S p in o za K sa in c e le m e 'sin d e
amayla ilgili u rnei verir: Hi
uzun kuyruklu koyun grmemi
o lan kii uzun k u y ru k lu fas
k o y u n la rn g rd zam an
aacaktr. Anlatrlar, kendi tarlas
dnda tarla olmadn sanan bir
k y l , inei k a y b o lu n c a onu
uzaklarda aramak zorunda kalr ve
kendi tarlas dnda ok sayda tarla
olduunu grp aar.
EM A (fr. scheme-, alm. Schema;
ing. scheme). Herhangi bir nesne
nin basitletirilmi sunumu. Leib-
n izde m onadlarn tem el ilkesi.
Kantda kategorilerle olgular ara
sndaki arac birim. K anta gre
duyulur sezgide verilmi olan ol
guyla anln kategorileri arasnda
bir nc terim olm aldr, bu
445
 EY
nc terim bir yandan katego
riyle biryapldr bir yandan da
olgularla biryapldr ve bylece bi
rincinin kinciye uygulanmasn ola
s klar. Bu ara sunum an olmaldr
(hibir deneysel ge banndrma-
maldr), bununla birlikte bir yan
dan dnsel br yandan duyu
lur olmaldr. Akn ema ite bu-
dur. (Bk. ANLIK, SEZG)
EY (fr. chose; alm. Ding, Sache;
ing. thing). Dnceden bamsz
olan kendinde varlk. Varolduu ya
da varolmad dnlen her var le olmuyor; iddetin en by yu
lk. Kii olmayan her varlk. Gn
delik dilde bu szck dnlen,
varsaylan, varsanan ya da yoksa-
nan her eyi belirler (Lalande).
Apayr ele alnabilen dural durum
daki her varlk, olaya ya da olguya
karlk olarak bir eydir (otomo
bil bir eydir, otomobil kazas bir
olaydr). Metafizik anlamnda ey
kendinde varl ya da tz kar fikir retemeyenler, salkl iliki
lar. D escartes ruh dnen bir
eydir diyordu. Kantda ey, ol
gunun kart olan ya da olgu ol
mayan eydir, Noumenori dur, ken
disinden edindiimiz sunumdan ba
msz olarak kendinde varlktr, va
rolan ama bilinemez olandr. Kant
yle der: Duyular dnyas ken
dinde eyler olmayan olgular ie
rir; ama brlerini (Noumenori) an
lk dorudan doruya benimsemek
zorundadr, nk o deney nesne
lerini basit olgular olarak tanr.
(Bk. KENDNDE, NOUMENON,
VARLIK)
446
DDET (lat. terror, fr. terreur;
alm. Terror, ing. terror). A n kor
ku yaratma. Bir toplumun ya da bir
topluluun hatta bir kiinin diren
cini krmak iin bozgun yaratc
maddi ve manevi yntemler uygu
lama. Byk korku yaratan nesne
ya da eylem. iddet dnyamzda
bandan beri bir sindirme ynte
mi olarak kullanlyor. ada top
lumda iddeti zellikle brokrasi ay
gt retiyor. nsan iin iddetin kay
na usd dzenlerdedir. iddet
yalnzca dvmekle ya da ldrmek
muak grnmler altnda uygula
nan manevi iddettir. Ama korku
yaratmaktr. nsanolu okamay
bile iddet arac olarak kullanabil
mektedir. Pekok tehdit yumuak
bir dille gerekletirilir. Her trl
tehdit insan yaamnda nesneye in
dirgeyici bir iddet dzenei olu
turmaktadr. Sevgi retemeyenler,
retemeyenler genellikle tehdit ya
ni iddet retirler. nsann i dn
yasnda bask oluturabilecek her
ey bir iddet aracdr. Her iddet
btnc ve kktencidir, sorunu bir
rpda zmek ister ve Machiavel-
lici bir dizgede akla kavuur.
id d ete y n elen k ii, engel
grd her eyi niteliine, anla
mna, deerine bakmadan giderme
ye alr. iddetin mant toptan
giderme mantdr, ya hep ya hi
mantdr, asla bir tartma mant
deildir. O en yce deerleri bile
ama edinebilir. Her iddet bir ke-
 ZOFREN

sin sonuca gre dzenlenmitir. (yun. schizein yarlm a , phren

iddet sanld kadar kesin ve ve ruh demektir). E. Minkovski i
rimli bir yntem deildir, her id zofreniyi 1927de gereklikle canl
det benzeri bir baka iddeti yara balantnn yitirilmesi diye tanm
tarak son bulur. iddet sonsuza ka lad. izofren ilkel bir dnyada ya
dar dourgandr. Etkenin nitelii ne ar. Alglar ve dnsel kazanm-
olursa olsun iddette ama ruhu lar salkl olsa da izofren genel-
kaldramayaca bir ykn altna geer mantn dnda bir mant
koymaktr. iddetin bedene yne benimsemi gibidir. evresiyle he
lii dolayldr, ama ruhu zedele men btn balarn koparmtr.
mektir. Beden iddete dayankldr, Yalnzlk iinde tam tamna bir d
zlen ruhtur. Bu yzden iddet ler dnyasna yerlemitir. Hastal
hhsal koullara gre dzenlenir. n organik bir temeli yoktur; baz
iddeti iddet yapan onun ruhta ya yazarlar hastal organik nedenle
ratt zlmedir. iddet yaamn re balamak istemilerse de bunun
akn deitiremez. Solon idde iin salam bir dayanak gstere
tin rnleri kalc deildir der. memilerdir. izofreni gelien bir
Tolstoyun syledii gibi Doru hastalktr, bazen tam bir srerlikle
kendini iddete dayanmadan orta bazen sramalarla geliir. Her i
ya koymaldr. Shakespeare Kral zofren garip davranlaryla ilgi e
Richard/ / de iddet ateleri ken ker. Dnce aknda ve bilin ala
di kendilerini yakarlar der. Ancak nnda her zaman allm adk bir
gelimi bir bilin iddetin anlam eyler kendini gsterir. Bunun ya
n ya da anlamszln kavrayabi nnda, konumada dzensizlikler
lir. Yetkin bilin iddet retmeyen ortaya kar. izofren sorulan so
ve iddete her durumda sonuna ka rulara genellikle yandan yantlar
dar kar duran bilintir. (Bk. HE verir, bu yzden onunla iliki kur
YECAN, FKE, SALDIRGAN mak her zaman kolay deildir. ok
LIK) zaman kendi kendine konuur ve
kimseyi dinlemez, hzl hzl konu
ZO FR E N (fr. schizophrenie\ tuu olur, syledikleri genellikle so
alm. Schizophrenie; ing. schizoph- yut eylerdir. Mantk dzeni bula
renie). Kiiliin paralanmasyla ve nktr: duyarsz grnmler ortaya
gereklie uyarlanamamayla belir koyar, genellikle tam bir soukluk
gin ruh hastal. Terimi ilk olarak iindedir. izofrenlerin ruhayrtr-
1911 de Bleuler kulland. izofreni mas kadar ilala iyiletirme yntem
ruhsallkta yarlma anlamna gelir lerinden yararlandklar grlmtr.

447
 T
TABU (Polinezyaca sz). Doku les balangta zihnin hibir bilgi
nulmas yasak olan. Tabu, Polinez- iermediini, bilginin ancak duyu
yada, gndelik kullanmn dnda organlar araclyla, deney yoluyla
tutulan eydir. Tabu olan bir aac sonradan salandn benimsiyor
kesmek yasaktr. Bu yasaa uyma du. Skolastikler Aristotelesin bu
yan kii doast glerin hmna grne gre zihni Tabula rasa
urayacak, bylece cezalandrla in qua nihil est scriptum yani s
caktr. Tabunun bugnk dillerde tnde hibir yaz bulunmayan dz
ki anlam, dokunulmas ya da kul bir levha olarak tantladlar. Bu ilke
lanlmas yasak olan, ksaca doku felsefede lkc bak asna kar
nulmaz olan kutsal nesnedir. nan t olarak deneyci anlayn temeli
asndan ve ahlak asndan doku ni oluturur. lk gerek anlatmn
nulmaz olan her ey tabudur. Aristotelesin rencisi Platonda
bulan lkclk her eyden nce
TABULARASA (stndeki bal ncesel bilginin varln benimser.
mumu dmdz duruma getirilmi Aristotelesi izgide deneyci ya da
tablet anlamnda lat. sz.). Aris gereki bir felsefe ortaya koymu
totelesden gelen, zihnin deneyden olan ngiliz filozofu Locke tabula
flnce bo bir levha olduunu ne rasa'y yle aklar: Balangta
suren, bylece deneyciliin teme ruh, tm niteliklerden uzak, her
lini belirleyerek doutanclkla ve hangi bir fikirden yoksun, tabula
usulukla kartlaan forml. (Or rasa diye adlandrlan bir eydir. Bu
taada Avrupada renciler bal ruh fikirleri nasl elde eder? Her za
mumu kapl bir levhay bugnk man snrsz eylemde bulunan in
defterlerin yerine kullanrlar, ucu san imgeleminin kendisine hemen
sivri bir madenle balmumu zerine hemen sonsuz bir eitlilikte sun
yaz yazarlar, sonra balmumunu duu bu pekok saydaki fikri bu
dzleyerek levhay yeniden kulla ruh hangi aralarla salar? Tm
nlr duruma getirirlerdi.) Aristote usavurmalannn ve tm bilgilerinin 4 4 9
 TAKINTI

temelleri gibi olan bu gereleri bu sudur, bazen metafizik bir konu

ruh nereden getirir? Buna tek bir
szckle yant vereceim: deney
den. Tm bilgilerimizin temeli odur
ve tm bilgilerimiz kaynaklarn on
dan alrlar. lkc Leibnizbu g
re kar kar ve Bu kadar konu
ettikleri bu tabula rasa bana kalr
sa bir yanlsamadan baka bir ey
deildir der. Leibniz u gr
ne srer: Ruhun u ya da bu d
nceye uyarlanmas iin, bizdeki
fikirleri gz nne almas iin de
ney zorunludur, tamam, ama de
neyin ve duyularn salad olanak
fikirleri vermeye yeterli mi? Leib
niz ruhumuzda duyularn bize hi
bir zaman salayamayaca fikir
lerin, ncesel fikirlerin bulunduu
nu bildirir: Ruh duyularn bize ve
remeyecei varlk, tz, bir, ayn,
neden, alg, usavurma gibi pekok
kavram ierir. (Bk. GEREK
LK, LKCLK)
T A K IN T I (fr. obsession; alm.
Belagerung; ing. obsession). Bir
fikrin zihinde sk sk kendini gs
termesi. Skc duygularla ykl bir
fikrin bilinte istemle nlenemeye
cek b iim d e ikide b ir kendini
gstermesi. Taknt yerli yersiz bi
linte ortaya kan, ieriiyle ve yi
neleniiyle kiiye skntlar ykle
yen, istemin etkin gcyle nlene
meyen bir asalak fikirdir. Bu bazen
bir szcktr, bazen aksak bir
sahnedir, bazen sama bir sorun
dur (acaba bu vagonda ka kii
var?), bazen bir cinayet ileme ya
450 da cinayete kurban gitme korku
dur. Takntl kii durumunun bi
lincinde olmakla birlikte kendini ta
kntdan kurtaramaz. R Janet y
le der: Taknt kendini dikkate su
nan, kii azok onun yararsz ve
sama olduunu anlasa da bunalt
c olacak kadar uzun ve skc bir
zihin ilevi gerektiren baskn bir d
ncedir. Takntyla bunalan kii
istemini kullanarak onu gidermeye
alr; takntl fikir ortaya ktnda
utanr, kendini sulu duyar, gln
bulur. Sulandrlma ya da aa
lanma korkusuna kaplr. Takntl
fikirler yalnzca hastalarda deil,
ar bir yorgunluun sonucunda
hibir sorunu olmayan kiilerde de
grlebilir. Ancak yalnzca srekli
olan taknty gerek anlamda ta
knt saymak doru olur. A dlere
gre takntda bir gereklikten ka
szkonusudur, kii gereklikle a
tmann yerine bir baka eyi ko
yup kmtr. Ruhayntrmaclan-
na gre taknt bir ocuklua d
n belirtisidir: gereksinimlerini kar
layamayan ve ahlaki engellerle
karlaan birey oral ve sadik-anal
dnemlere kadar gerilemektedir.
Melankolilerde, izofreni balang
larnda taknt belirgin bir biimde
grlr.
TAMBLlRLK (fr. omniscience',
alm. Allwissenheit', ing. omnisci-
ence). Tektanrc din anlaynda
tm bilgilerinTannda ierilmi ol
mas, onda hibir bilinmez yann
bulunmamas ilkesi. (Bk. HERYER-
DELK, TAMGLLK)
 TANITLAMA

TA M G L L K (fr. omnipo TANIM LAM A (lat. defmitio; fr.

tence', alm. Allmacht; ing. omni dfinition', alm .D efinition, B eg
potence). Tektanrc din anlayn riffsbestimmung', ing. dfinition).
da, Tanrnn her eyi gerekleti Bir varl doasn oluturan zel
rebilecek yetkinlikte olmas, Tanr liklerin en nemlilerini sayarak ta
gcnn sonsuz olmas ilkesi. (Bk. ntma. Bir nesnenin temel nitelikle
HERYERDELK, TAMBLRLK) rini belirleyen zihin ilem i. P.
Foulqui: Bir eyin doasn, bir
TAM M UTLULUK (lat. beatitudo; kavramn ieriini, bir terimin an
fr. beatitude; alm. Seligkeit; ing. lamn olabildiince ksa bir biim
blessedness). Eski ahlaklarda hi de belirleme. Her tanmlama bir
bir eksiklii barndrmayan yetkin tmevarmla belirlenmi olan genel
ahlaki doyum. Bir baka eyi iste bir kavramn balca zellikleriyle
meyecek biimde tam doygunlua gsterilmesidir. Tanmlama bir var
ulamlk. Mutluluk geici ve ras- ln en nde gelen birka zelliini
lantsal olarak dnlr. Tammut- ortaya koyan genellikle bir cmle
luluk raslantyla yakalanm her lik ksa aklamadr. Forml gr
hangi bir duygu deil, ussallkla ula nmndeki bu aklama ne kadar
lm bir ruh yetkinliidir. Aristo uyarl ya da ne lde kapsayc
teles Nikomakhos ahlak'ndatam - olursa olsun eksikli kalacaktr. Bu
mutluluu bilge kiinin lksel ruh yzden tanmlamalar eylerin tann
durumu olarak gsteriyordu. Stoa masnda ancak ilksel bilgiyi sala
filozoflar ruhsal yetkinlie ulaan yabilirler. Tanmlamann salkll
insann tammutuluu srekli ola tanmlanan nesnenin en belirleyici
rak yaayacan dnyorlard. zelliklerinin br zelliklerinden
Spinoza yalnzca bilgeler iin yal ayrt edilmesiyle salanr. Nesney
nzlkla belirgin bir tammutluluk d le ilgili en genel ema olan tanmla
nd. (Bk. MUTLULUK) ma ok zaman bir kavram akla
mas iin giri nitelii tar. Geni
TAMU YAR (lat. adaequatus; fr. ereveli aklama tanmlama ol
adquate, alm. adquaf, ing. ad maktan kar, tantlama olur. (Bk.
quat). Nesnesini eksiksiz bir biim TANITLAMA)
de sunan fikrin nitelii. Spinoza iin
tamuyar fikir gerek fikrin tm ni TANITLAM A (lat. deseriptio; fr.
teliklerini tayan fikirdir. Leibniz description', alm. Beschreibung',
iin tamuyar olan seik olandr. Le ing. description). Bir nesneyi ge
ibniz yle der: Seik bir tanma nel zellikleriyle belirleme. Bir sa
ya da bilgiye giren her ey seik vn doruluunu mantksal ere
olarak tannyorsa ben bu bilgiyi ta vede ortaya koymak zere doru
muyar bilgi diye adlandrrm. (Bk. bilinen nermelerden giderek ka
DOSDORU, SEK) rm lar yapmak. Tantlam a geni 451
 TANRI
ereveli tanmlamadr. Onda tanm
lamada olduu gibi tutumlu olma
zorunluluu yoktur. Her tantlama
geni ereveli bir kavram ayr
trmasdr. Tanmlamada rnein bir
trn (insan) cinsi (hayvan) ve z
gl ayrmlar (ussal) belirlenirken
(insan, ussal bir hayvandr), tant
lamada btn nitelikleri saylr. (Bk.
TANIMLAMA)
TANRI (lat. Dews; fr. Dieu\ alm.
Gott\ ing. God). Evrenin tek ve y
ce ilkesi. Doast yce varlk.
Evrenin tek ve yce ilkesi olarak
Tanr tektanrc dinler erevesin
de ortaya konulmutur. Doast
yce varlk fikri tektanrc dinler
den nceki pagan dinleriyle ya da
oktanrc dinlerle ilgilidir. Eski uy
garlklarda inan dzeni oktanrl
bir anlaya dayanyordu. Platonun
yi deas, hatta daha nce Par-
menidesin Bir Varlk tektannc-
la doru geiin ilk belirtilerini du
yurur. M.. V. yzylda Kenopha-
nes bize oktanrl inan dizgesinin
bitmeye yztuttuunu u szlerle
belirtiyordu: Tek bir Tanr vardr,
tanrlarn ve insanlarn yce efen
disidir, o ne bedeniyle ne dnce
siyle lmllere benzer. Stoa filo
zoflar, maddeci anlay iinde Tan-
r yla E v re n i zdeletirdiler.
Diogenes Laertios, Stoa okulunun
kurucusu olan Zenonla ilgili ola
rak yle diyordu: Tanrnn tz
Zenon iin gkle yerin toplamdr.
M.. XII. yzyllarda ortaya kan
yahudi dini tektanrl inancn teme
452 lini kurdu. Ancak gerek anlamda
tektanrclk hristiyan vi slam din
lerinde anlatmn buldu. Bu yce
Tanr tambilir, tamgl ve heryer-
de olan varlkt. Rnesansla bir
likte tanrtanmazlk eilimleri ba
lad. Feuerbach Tanr insanlarn
yetkin doru olarak dnlm
zdr diyordu. XIX. yzylda
Nietzsche Tanrnm ldn, s
tn insann ortaya kmaya bala
dn, Tanrnm yerine gelecekte
stinsanm geeceini bildiriyor
du. Tm tanrlar ld: imdi s-
tinsan yaasn istiyoruz diyordu.
Ona gre Tanr bir sandr. yle
der Nietzsche: Tanr bir sandr,
ama ben sannz yaratc isteminizi
am asn isterim . / Th. Fuller:
Tannmn n grmek iin o k
k mumunuzu sndrn. / M
sr atasz: le Tanrsz gidile
bilir, ama Nil vadisine onsuz dn
lemez. / Pascal: Tanry sezen
us deil gnldr. / Voltaire: Tann
varolmasayd onu yaratmak gere
kecekti. Saat saatisiz olmaz. /
AzizAugustinus: Tanr bir hk
r bir ardan daha abuk duyar.
/ Cervantes: Tann ktlere ac
ektirir, ama her zaman deil. /
Sophokles: Tannlarn zan her za
man iyi der. / Descartes: ok
zaman benim bir kural olarak be
nimsediim ey yani ok ak ola
rak ve seik olarak kavradmz
eylerin tmyle gerek olmas an
cak ve ancak Tanrnn olmasyla
ya da varolmasyla, yetkin bir var
lk olmasyla, bizdeki her eyin on
dan geliyor olmasyla salanmtr.
Us bize grdmz ya da dle

diimiz eyin gerek olmas gerek
tiini gstermez, ancak tm fikir
lerimizin ve kavramlarmzn bir
doruluk temeli olmas gerektiini
gsterir; nk tam yetkin ve tam
gerek olan Tanrnn bunlar bize
bir temel olmadan koymu olmas
dnlemez. Gene de oktan
dr zihnimde belli bir gr var, o
da her eyi yapabilen bir Tanrnn
varolduudur. Ben Tannyla hi
lik arasnda bir orta yerim. ok
ak olarak gryorum ki tm bi
lim gerek Tanr bilgisine baldr.
/ La Bruyre: Tanrnn yokluu
nu kantlamann olanakszl ben
de onun varln ortaya karyor.
/ Fnelon: nsan Tanry sevdik
e akn da sevgilinin de Tanr ol
duunu daha ok duyar. / J.B.
Masillon: Ey Tanrm, gnahly
kendi krlne braktnzda ne
kadar korkunsunuz. /
Baptiste Rousseau: Geici byk
lklerimizi bouna nemsedik - n
san kln atalarnn klne kat
mal - Hepimizi yarglayacak olan
ayn Tanrdr nk. / Bernardin
de Saint-Pierre: Ben burada insa
ni bilimlerden szediyorum; n
k gerek bilimlere gelince, onlar
ancak Tanr tanr; kendi bilgisinin
g izin e y a ln z c a o s a h ip tir. /
Marquis de Sade: Doutan bir
kr iin renkler neyse insan iin
Tanr odur, krn renkleri gzn
de canlandrmas olas deildir. /
Camille Desmoulins: Bir Tann ya
ratanlarn bir ocuk yapabilmeleri
pek byk bir i deil. / Maine de
Biran: nsan biliminin iki terimi ya
TANRIBLM
da iki kutbu olan Tanr ve ben ayn
anda yok olurlar. / Stendhal: H
ristiyanlarn Tanrsm bulduum
zaman kendimi yitiriyorum: o bir
zorbadr ve zorba olmakla intikam
fikirleriyle doludur; onun ncili yal
nzca kaba cezalandrmalardan s-
zeder. Onu hibir zaman sevme
dim ve onun itenlikle sevilebile-
ceine hibir zaman inanmak iste
medim. (Bk. BLM, OKTAN-
RICILIK, DN, HEPTANRICILIK,
TANRIARATIRMASI, TANRI
TANIM AZLIK, TEKTANRICI-
LIK, TZ)
TANRIA RA TIRM A SI (fr. th-
odice; alm. Theodizee; ing. theo-
dicee). Metafiziin Tanry arat
ran blm. Leibnizin bulduu ve
Thodice sur la bont de Dieu, la
liberte de l homme et l'origine du
Jean- mal (Tanrnn iyilii, insann z
grl ve ktln kkeni re
rine tanraratrmas) adl yaptn
da aklad bu terim tanrtanmaz
lk ve dnyann ktl savlarna
kar Tanrnn iyiliini ortaya ko
yan bir aratrma alannn ad oldu.
(Bk. METAFZK, TANRI, TAN-
RIBLM)
TA N R IB LM (lat. theologia; fr.
thologie; alm. Theologie\ ing.
theology). Tanrnn niteliklerini,
dnyayla ve insanla ilikilerini ara
tran bilgi alan. Tanryla ve dinle
ilgili felsefi aratrma. Tannbilim di
nin dogmalarn kutsal metinlere
gre dorulamaya alan bir bilgi
alandr. Tannbilim felsefenin bir da 453
 TANRICILIK

l olmaktan ok dine dayal bal- Gidele yeni bir boyut kazand. Ta-
bama bir aratrma alandr. Fel nrtanmazln asl savunucular
sefe bamsz bir aratrma alan Feuerbach ve M arxdir. Onlar Tan
dr, oysatanrbilim ilgili olduu din rya inanmann bir gereklikten ka
sel kavrayn dogmalaryla belir olduunu gstermeye altlar.
lenmitir. Felsefe tanrbilime yak Marx Din halklarn afyonudur di
latka bamszln yitirir, tan- yordu. / La Bruyre: Tanrtanmaz
rbilim felsefeye yaklatka dog kii Tanry ve dini yadsmaz, an
malar temellendirmekle snrl ama cak onlar hi dnmez. / Denis
cndan uzaklar. Hemen her felse Diderot: Evet, bana kalrsa, boi-
fe Tanr fikri konusunda kendi yo nan Tanry tanrtanmazlktan da
rumunu ortaya koyar, ancak bu du ha ok y aralar. / M arquis de
rum felsefeyi dinin kurallarna zo Sade: Tanrtanmazlk ehitler is
runlu bir biimde baml klmaz. tiyorsa sylesin, kanm hazrdr. /
Felsefe Ortaada byk lde Hugo: Tanrtanmazln sonsuz
tanrbilim anlamn kazanmt, da lukta at yaralar bir bombann
ha sonra eski geniliini ya da denizde at yaralara benzer. Hep
zerkliini kazanmaya balad. (Bk. si kapanr ve bylece srer gider.
TANRI, TANRIARATIRMASI) / Gustave Le Bon: Tanrtanmaz
lk yaylsayd eski dinlerden daha
T A N R IC IL IK (fr. thisme-, alm. ho g r s z b ir din o lu rd u . /
Theismus-, ing. theism). Dnyann Blanqui: Ne Tann ne efendi. / G.
nedeni olan kiisel birTannnn va Santayana: Benim tanrtanmazl
rolduunu ne sren dinsel reti. m Spinozannki gibi evren kar
Bu retiye gre Tanr canldr, ki snda gerek bir sofuluktur. (Bk.
iseldir, dnyadan ayrdr. (Bk. AHLAK, AHLAKSIZCILIK, H
TANRI) LK, TANRI)

T A N R IT A N IM A Z L IK (fr.a^e- T A PIN C A K ILIK (fr. ftichis

me; alm. Atheismus; ing. atheism). me-, alm. Fetichismus-, ing. fetis-
Tanrnn varln yadsyan reti. hism). Bir kiiye ya da bir nesneye
Tanrtanmazln kkenlerini R duyulan ar hayranlk. Bir nesne
nesans dncesinde aramak ge ye ar ballkla belirgin cinsel sap
rekir. Hristiyan dogmalarna kar ma. Tapncak cinsel sapmada cin
insanc aydnlar dnyay ve insan sel ilgi bedenin bir blmne (g
yceltirken kutsalla olan balar da s, kala, sa, el, ayak vb.) ya da
byk lde kopardlar. Tanrta giysilere (gm lek, orap, klot,
nmazlk bununla birlikle daha ok ayakkab vb.) ynelir. Tapmcak-
XIX. yzylda geliti ve zellikle lk psrklarda, bunalmllarda, i
Nietzsche dncesinde anlatm zofrenlerde sk grlen bir durum
454 n buldu, daha sonra XX. yzylda dur. Ona daha ok erkeklerde ras-
 TARH

lanlr. O kadnlarda ok az gr zamanda ve uzamda belirlenmi bi

lr. H. Ey bu konuda yle der: reylerdir. nk doal tarih trler
Cansz eylere ya da bakasnn le ilgili grnr, bu da genellikle do
bedeninin paralarna dokunmak al varlklar tek bir trde bir araya
szkonusudur. Belirgin tapncakla- getiren benzerlikten gelmektedir,
n n ou erkeklik organ simgeleri yle ki bunlarn birini tanmak t
dir (bot, kalem vb.). Tapncak mn tanmaktr. Btn bunlar bel
davran dkya, sidie, kkenleri lekle ilgilidir. Tarih bireyseli im-
ya da anmsatc gleriyle nemli gelemsel dzeyde ele alan iirle ve
bir deer kazanan herhangi nesne ussal erevede genele ynelen fel
lere (salar, giysiler vb.) ynelebi sefeyle kartlar. Bousset tarihi
lir. Genel olarak tapncaklk ya tanrsal tasarmn geliimi olarak
da herhangi bir nesneye tapnma grd. Herder iin tarih yazgsal bir
inanc olarak tapncaklk tm il ilerlemenin konusuydu. Hegel onu
kel toplum larn dinsel inan ve mantksal bir dizgenin ak diye an
e d im le rin i k arlar. A u g u ste lad. Comte iin tarih insanlk evri
Comte da tapncakl dinsellik d minin yasasnda anlatmn buluyor
neminin ilk biimi sayd ve bizim du. Marxagre insanln tarihi her
kine benzeyen ama bizimkinden da zaman retimin ve deitokuun ta
ha enerjik olan bir yaama balan rihiyle ilikisi iinde ele alnmaldr.
m a eilim i o larak tan m lad. M arxa gre ilk tarihsel olgu ge
Marx dncede tapncaklk reksinimleri karlama aralarnn
metayla ilgili olarak ele alnd ve me retimidir, bylece maddesel yaa
tann deeri insann retici emei mn retimidir. kinci tarihseHolgu
ne bal olduu halde bu deeri i karlanan ilk gereksinimin yeni ge
kin bir deermi gibi gsterme ei reksinimleri getirmesidir. nc
limi olarak belirlendi. tarihsel olgu yaamlarn her gn
yenileyen insanlarn yeni insanlar
TA RH (lat. historia; fr. histoire\ yapm alardr yani rem eliridir.
alm. G esch ich e; ing. histry). Marx ve Engels yle derler: Mad
Gemiin belli bir adan ya da ge deci tarih kavray lkc tarih
nel olarak incelenmesi. Eski top- kavray gibi her dnem iin bir
lumlarn en genel bilgisi. nsann kategori aratrmaz ama tarihin ger
gemiiyle ilgili en genel aratrma. ek toprana salam bir biimde
Aristoteles tarihi bir belgeler topla yerleir. M addeci tarih kavray
m olarak gryordu. Gerekten ta uygulamay fikirle aklamaz, fikir
rihi bir belge bilimi olarak tanmla lerin oluumunu maddesel uygula
yabiliriz. Bacon tarihi bireyselin bil maya gre aklar. XIX. yzyla
gisi olarak deerlendirdi: onun te kadarki tarih kavray yinelemele
mel arac da bellekti. Bacon yle re bal tarih kavraydr, bugn
diyordu: Tarihin gerek konusu bizim ilerlemeleri temel alan tarih 455
TARH

kavraym zdan uzaktr. XVII. mun neden yle deil de byle dav
yzyla kadar geliim fikri yoktu, randn, yzyllar nceki bir ko
buna gre gelien bir insanln ta mutann neden yle deil de byle
rihi de szkonusu deildi. XVIII. yaptn kestirmek zordur. Ayrca
yzyln aydnlanmac dnrleri tarihi kavramakla ykml kiinin
bile tarihi birbirinden kopuk uygar yani tarihinin de bir insan olduu
lklarn ayr ayr sergilendii alan di nu, znellikle belirgin oluumlar
ye grdler. Vltairein u szn kavramakla ykml bir zne ol
de bu gr ak ak belirir: Tra duunu unutmamak gerekir. Tarih
jedide olduu gibi tarihte de bir se i Seignobos bu yzden olduka
rim, bir dm, bir de sonu ol karamsar bir tablo izer: Tarih ka
mal. Oysa ada anlamda tarih dar kt koullarda alan bir ba
bir ilerleme bilincidir, bizi kr k ka bilim yoktur. Tarihte dorudan
rne gem ie balamaz, tersine gzlemler yoktur, her zaman yitip
yetkin bir gelecee aar: nsan iin gitmi olgular vardr; btnsel ol
insani deer olarak tarih gemii gular hi yoktur, her zaman ras-
deil gelecei belirler derL. Gold- lantyla korunmu dank paralar
mann. lk uygarlklarn insanlarn vardr, gemiin dkntleri var
da da yalnzca ve yalnzca yazgyla dr, tarihi bir paavracdan baka
belirgin bir yaam fikri vard. D bir ey deildir. te yandan tarih
ey nedensellik diyebileceimiz bir her ne kadar birbirini anmsatsa da
nedensellik anlay iinde ilk uy birbirine benzemez olaylardan rl
garlklarn insanlar her olan biteni mtr. Tarih eskilerin sand gibi
tanrsal glerin istemine balyor bir yinelemeler alan deildir. Buna
du. Yunan-latin dnyasnda ve hris- gre tarihinin her olguyu tarihsel
tiyan dnyasnda dnllk fikri zemin zerinde apayr bir yap ola
egemen oldu: balangla bitii bir rak kavramas gerekir. Paul Valry
letiren dairesel devinim en yetkin Tarih yinelenmeyen eylerin bili
devinimdi, buna gre her ey tam midir der. Thukydidesin Tarih
bir yazgllk iinde balad yerde srekli bir yeniden balaytr s
bitiyordu. Buna gre ada anlam z artk tarihin derinliklerinde kal
da tarihi olduka yeni bir bilim say mtr. / Voltaire: Byk prensle
mak doru olur. Ancak onun her rin tarihi genellikle insanlarn ya
anlamda ok rahat alan mutlu bir nlglarnn tarihidir. / Chateaubri
aratrma alan olduunu dnme and: Ben size olgularn br y
m ek gerekir. Tarih sonunda bir zn gstereceim, tarihin gster
ruhbilim sorunudur der Taine. medii yzn. / Napolon Bo
Ruhsal etkinlikler her zaman kay naparte: Gemite sizin yry
gan ve anlalmas g etkinlikler nz geciktirebilecek rnekler
dir, tarih de bu etkinliklerle rl aramak gerekmez. Tarihte hibir
mtr. Yzllar nceki bir toplu ey XVIII. yzyl sonlarna benze
 TARHSELLK

m ez, X V III. yzyl so n larnda onursuzluu da tarihin olumsalln

hibir ey imdiki zamana benze gerektirir, bu olumsallk olmadan
mez. / J. Michelet: H er insan bir siyasette sulu olmaz, tarihin us
insanlktr, bir evrensel tarihtir. sall olmadan da ortada yalnzca
Dnyann yargc olan tarihin ilk deliler vardr. (Bk. DYALEKTK,
grevi saygy elden brakmaktr. MADDECLK, OLGUBLM)
/ Flaubert: Yaam bitmez bir so
run, tarih de her ey d e. / A. T A R H S E L C L K (fr. historis
Daudet: Roman insanlarn tarihi me', alm. Historismus', ing. histo-
dir, tarih krallarn romandr. / B. rism). Tm olgular tarihsel koul
Disraeli: Adam ldrme dnyann lardan giderek anlamaya ve akla
tarihini hibir zaman deitirmedi. maya alan dnce biimi. Ta
/ Mao e Tung: nsanln tarihi rihe ar ballk ve bu ballktan
zorunluluun egemenliinden z giderek gemi deerleri abartp
grln egemenliine doru sa yceltme ve gemii bugnden s
lam bir devinimdir. / H. G. Wells: tn tutma eilimi. Dnceleri ta
nsanln tarihi giderek eitimle rihsel koullarn rn sayan tarih-
felaket arasnda bir ak zellii ka selcilik olgular aklamakta ve de
zanyor. nsanlk tarihi z gere erlendirmekte tarihsel verileri bi
i fikirler tarihidir. / A. Schopen- rinci planda nemser. (Bk. TARH)
hauer: Tarihin anlatt gerekte
uzun bir dtr, insanln uzun ve T A R H SE L L K (fr. historicit',
karmak ddr. / Lukacs: Ta alm. Geschichtlichkeit; ing. histo-
rihsel olarak eylemde bulunan in ricity). Tarihsel olann, tarihlellgili
sanlarn kahraman ya da alak, tra olann zyaps. Zamanla deime
jik ya da gln zyapl oluu b zelliine sahip olamn zyaps. Va
yk lde tarihin nesnel ieriine roluu felsefede insann zamana
ve gerek ynelimine baldr. / M. ve gemie bamlln gelecee
Merleau-Ponty: Tarihte bir eit doru zgrce amas. Tarihsellik
aldatc by vardr. Tarih insanla insana insanla ilgili temel sorular
r byler, kendine eker, insanlar sordurur: insan nedir ve nereden
tarihin gittii ynde gittiklerini sa gelip nereye gitmektedir, yaamak
nrlar, derken tarih oyunbozanlk nedir ve lmek nedir? Varoluu fel
eder, bir baka durum olas olduu sefede genel anlamda nesnel tarih
lde olaylar yn deitirir. Tari sellik fikri yoktur, onda her birey
hin yzst brakt insanlar, onun kendi olarak ele alnr. Bu felsefede
su ortaklarndan baka bir ey ol insan geici bir varoluu lme
madklarn dnen insanlar bir doru aralksz srdrr. Buna g
den onun kendilerine esinledii ci re insann tarihsel varoluu mutlak
nayetin elebalar olurlar. Dire biimde lme adanmtr. (Bk. GE
nenlerin onuru da ibirlikilerin LM, TARH, TARHSELCLK, 457
 TARHSEL MADDECLK

VAROLUULUK) dikleri yasalar asndan (mantk

sal ya da fiziksel yasalar) ya da ah
T A R H SE L M A D D E C L K Bk. lak asndan birlie indirgenebilir
MADDECLK. gren felsefe dizgelerinin tm di
ye tanmlar. Buna gre maddeci
T A S IM (lat. sy llo g ism u s; fr. lik, lkclk, heptanrclk teki
syllogisme\ alm. Syllogismus-, ing. retilerdir; Leibniz, Hegel, Spino
syllogism). Tmdengelimli usavur- za dizgeleri de teki dizgelerdir. Ba
ma. Doru saylan iki nermeden z filozoflar tekilii bir arlk ola
nc bir nerme karmaya da rak grrler. J. Rostand yle der:
yanan usavurma yolu. (Btn in Maddeci tekilikle ruhu tekilik
sanlar lmldr byknerme- arasnda ancak ok kk bir ay
sinden ve Sokrates insandr k- rm gryorum: her eyin madde
knermesinden Sokrates lm diye adlandrlmas ya da her eyin
ldr sonucunu karabiliriz.) [Bk. dnce diye adlandrlmas hemen
MANTIK, TMDENGELM] hemen ayn anlama gelir. Bazen
tekilikte maddeci yorumla ruhu
T E K B E N C L K (fr. solipsisme-, yorum tek bir eyin iki ayr gr
alm. Solipsismus; ing. solipsism). nm gibi olur. Bunun en belirgin
B eni tek gereklik diye alan ve bi rneini Spinoza felsefesinde bu
reysel dncenin dnda herhan luruz. Heptanrc bir anlay iinde
gi bir gereklik kabul etmeyen a Tanryla D oay zdeletiren
r lkc reti. Bireysel gerekli Spinoza bazen maddeci bazen ruh
i tek gereklik sayan Claude Bru- u bir bak as gelitirir. Gene de
netnin retisi. Tekbenciliin te onun felsefesi ruhuluktan ok
m e lin d e k u k u c u lu k y atar maddecilie yakndr. ngiliz lk
denilebilir. Descartes gibi biz de c filozoflarnn, zellikle F.H. Brad-
kendim izden baka her eyden leynin varlkta birlik bulunan
kukuya debiliriz. (Bk. BEN, BE- retisini de tekilik diye adlandrabi
NOLMAYAN) liriz. B radleye gre zne (that)
nesneden (what) ayrlmaz. Deney
T E K L K (fr. monisme\ alm. sel gereklik mutlak yani gerek
Monismus-, ing. monism). Her eyi gereklii rten bir d grntr.
bir birlik iinde gren felsefi bak Haeckelin retisi de tekidir, on
as. Gerekliin temeli olarak tek da evren kendini fiziksel ve kim
bir ilkeyi zellikle yalnzca madde yasal glerle dlatrr. Tek ger
yi ya da yalnzca ruhu varsayan eklik tzdr. Tz yasasnn evren
reti. Bu reti maddeyle ruh, bi sel bir deeri vardr. B u yasa mad
linle dnya ayrmn kaldrr. A. denin sakinimi yasasyla gcn sa
Lalande tekilii eylerin btn kinimi yasasn ierir. (Bk. OUL
458 n ya tzleri asndan ya yneltil CULUK, KCLK)
 TEKNK

T E K L (fr. s in g u lie r \ alm . sallkla donatt sylenebilir. lkel

Einzelr, ing. singular). Tek olan.
Birey olan. Her trl genellikten
uzak olan. Tek bir nesneyle ilgili
olan. (Bk. OUL)
T E K N K (fr. tech n iq u e; aim.
Technik; ing. technics). Baz yararl
sonular elde etmek iin konulmu
usuller toplam. Bilimsel olana ve
estetik olana kart olarak, kuram
sal bilgi dnda elde edilmi uygu
lama yntemleri toplam. Bilimin
uygulamalaryla ilgili olan. Gn
mzde teknik, salt deneysel olma
yan, uygulamayla ilgili olmakla bir
likte bilimsel bilgiye dayanan her
trl usul ve etkinlii ierir. Top
lumsal yap iinde tm teknik et
kinlikler styap alan olan kltre
kart olarak altyap alann olutu
rurlar. Bir uygarlk teknik ve kl
tr olmak zere ikili bir etkinliin
varln gerektirir. Yenian ba ilgili olurken bir yandan da uygula
larna kadar teknik makinalarla ol
maktan ok el becerileriyle, zana
atlkla ilgiliydi. zellikle makina
reten makinalarn yaratld Sa
nayi D evrim inden sonra teknik
dorudan doruya makinayla ve
toplu retimle ilgili oldu. Zanaat
nn bilimsel dzeyde tartlmam
babadan kalma usulleri yerlerini ge
ni ereveli sanayi usullerine b
raktlar. Yunanllarn tekneden (sa
nat) gelen technikos'lan anlam de
itirerek bundan byle toplu re
timi anlatr oldu. Bu erevede tek
niin bilimi dourduu, bilime kay
naklk ettii, bilimi nceledii, bili
min de teknii genelgeer bir us
adamn bilimi yoktu, yalnzca tek
nii ya da teknikleri vard, o tek
niin ya da tekniklerin ierdii bilgi
sezgilere ve deneysel araylara da
yal bir uygulama biimiydi. Tek
nik bir el bilgisiydi, bir yapma n-
grsyd. A lainin deyiiyle d
nceden korkan bir d n ce
ydi. Zanaat ok zaman kendi tek
niklerine hapsolmu insand, iyiyi
bulduu zaman daha iyiyi ya da en
iyiyi aramak gereksinimi duyma
yan bir yapmcyd. Bugnn tek
nii geni ereveli retim ng
rs iinde otomatlkla ayn anla
ma geliyor. Buna gre teknik her
ne kadar bilimsel araylarla dn
trlen bir etkinlik alan olsa da ok
zaman allm dndryor,
gndelik arklar akla getiriyor. Bu
na gre teknik bir yandan ussal er
evede ortaya konulmu kurallarla
ma biimlerini iermektedir. Bu
yzden artk bugn teknik denilin
ce yalnzca ve yalnzca bilimsel tek
nikleri anlamak gerekir, gelenein
ngrsyle deil de dnlm
deneyle ortaya konulan etkinlii
anlamak gerekir. Bylece srekli
dnlen teknik bir nceki usul
lerin ald yeni usullerle srekli
olarak ilerler. amzn en byk
korkusu, tekniin iyiden iyiye d
nlp tartlm, insan iin ya
rarl olduu kesin olan ereklere
doru olmaktan ok kazanca do
ru, daha ok kazanca doru ilerli
yor olmasdr. Bilimin denetiminden
km ve parann denetimine gir
TEKTANRICILIK
mi bir tekniin bu makinalar a
nda insan yiyen makinaya dn
m esi iten bile deildir. Teknik
adam ya da teknisyen bir uygula
macdr, bilim adam deildir ve ar
tk her yerde bilim adaml teknis
yenlie doru dnr durumda
dr. Teknisyen bir ii deildir, o
ada dnyann en sevilen, en ge
erli kiisidir. Gelimi her tekni
in youn bir bilgi birikimiyle ya
da bilimsellikle denetlenmesi gere
kir. Teknoloji'mn (fr. technologie;
alm. Technologie; ing. technology)
varl tekniklerin salkl geliimi
iin bir gvence olabilir mi? Bir tek
nikler bilgisi, bir teknik usullerle il
gili aratrma, bir teknikler kuram
olarak teknolojinin bilimsel aratr
mann yerini tutmas, hzl retim
ve kazan yntemlerinden ok in
sani amalar ngrmesi pek d
nlemez. (Bk. KLTR, UY
GARLIK)
TEK TANRICILIK (fr. m ono
thisme; alm. Monotheismus; ing.
monotheism). Dnyadan ayr tek
bir Tanrnn varln ngren din zandrmak. (Bk. TEMEL)
anlay. Tektanrclk oktannclk-
tan sonra gelen ve zellikle hristi-
yan ve slam dinlerinde anlatmn
bulan bir anlaytr, bu anlayn k
kenleri M.. XII. yzyla, yahudi
dinine kadar dayanr. Ancak tek-
tanrcln gerek geliimi Eski-
an kapanp Ortaan balad lexe; aim. Reflex; ing. reflex'). Be
dnemlerde olmutur. Tektanr-
clk her yerde bulunan, tamgl
olan ve her eyi bilen mutlak bir
Tanrnn varlna inanr. Bu Tanr istemsiz tepki. Organizmann zel
tektanncln bir baka biimi olan
ve resmi dinlerce sapknlk saylan
heptanrclkta olduu gibi yaratt
dnyayla karm deildir, onun
tmyle dndadr. Bir ressam na
sl tablosunun dndaysa Tanr da
yaratsnn dndadr. Heptannclk-
ta yaratmadan ok bir trm, bir
treme szkonusudur, evren Tan
ry srdrr durum dadr. (Bk.
OKTANRICILIK, DN, HEP-
TANRICILIK)
TEM EL (lat. fondam entum ; fr.
fondement; alm. Grund, Begrn
dung, Grundlage; ing. fundation).
Bir eye varln kazandran. Bir
eyin varolu nedeni olan. Daya
nak. k noktas. Bir dncenin
ana ilkesi. Bir dncenin doru
layc esi. (Bk. DAYANAK)
TEMELLENDRMEK (fr. fonder;
aim. begrnden; ing. to ground, to
found). Salam bir dayanaa oturt
mak. Bir bilginin, bir dncenin
dayanaklarn gstermek. Bir d
nceye dizgesel bir tutarllk ka
TEOKRAS Bk. DNCYNE-
TM.
TEORETKBk. GRMC.
TEPKME (lat. reflexus; fr. ref-
denin herhangi bir uyarana gster
dii doal ya da edinilmi dolaysz
tepki. evreden gelen bir uyarya
 TP

bir uyarana gsterdii dolaysz ve ortaya koymaya yarayan deneme

istemd yant. Dizkapann he yntemlerinin genel ad. Uyum test
men altna sert bir cisimle vurul leri kiinin evreye uyum zellik
duunda bacak ileriye frlar, gze lerini belirler. Zeka testleri kiinin
flendiinde gzkapa kapanr. Bu zeka dzeyini belirler. Kiilik test
tepkiler herkesin doutan sahip ol leri kiinin kiilik zelliklerini sap
duu doal tepkimelerdir. Koullu tar. B ir snama arac olarak test
tepkimelere gelince, bunlar ger pekok alanda kullanlr. Ribot yle
ek anlamda edinilmi tepkimeler der: Test yntemi, normal bir ki
dir. Kendi uyaranna deil de bu ide, o kiiye zg fiziksel ve ruh
uyarana bal bir baka uyarana sal zellikleri belirlemeye dayanr.
karlk veren her tepkime koul Testler ruhhekimliinin gelimesi
ludur. nne et koyulan bir kpek ne byk katkda bulunmutur.
salya karr. Kpee et verilirken
ayn anda bir krmz k yaksak T K E L Bk. ZEL.
ve bu iki uyary sk sk yinelesek
kpek krmz grd ama T P (lat. typus\ fr. type; alm. Ty-
kendisine et verilmedii zaman da pus; ing. type). Bir nesneler topla
salya karacaktr. Koullu tepkime mn belirleyen rnek. Bir nesneler
her zaman bir doal tepkime ze toplamnn zn belirleyen ve onu
rine kurulur ve yerlemesi iin uya baka nesnelerden ayrmay sala
rann bir sre yinelenmesi gerekir. yan zellikler toplam. Bir nesneler
Koullu tepkimelerin niteliini bize toplamnn temel zelliklerini en iyi
rus bilgini Ivan Pavlov (1849-1936) biimde ortaya koyan rnek.* Bir
gsterdi. Doduumuz andan ba nesneler toplamnn ayrc zellik
layarak birok koullu tepkimenin lerinin btn. Bir trn zellikle
yaammzda byk bir yer tuttu rini en iyi gsteren birey. Lalande:
unu Pavlovla rendik. Buna g Bir varlk snfn belirleyen ger
re tm alkanlklarmzn ve tm ek ya da dsel somut varlk. Tp-
davranlarmzn temelinde koul bilim (fr. typologie; alm. Typolo
lu tepkimeler yatmaktayd. nsa gie; ing. typology) fiziksel-ruhsal
nn geliimi, doumla birlikte ken oluumlar erevesinde insan tip
dini gsteren tepkimelerden bala leri bilimidir. Tpbilim, tip biimle
yarak, artan bir karmaklkta bir rini ayrtrmaya ve tantlamaya a
koullanm etkinlikler dizisidir (A. lr. Tpbilim kiilerin yaplaryla ol
Porot). duu kadar toplumlann yaplaryla
da ilgilidir ve bir toplumun bir kl
T E ST (denem e" anlam na ing. tr reticisi olarak belirleyici kiili
sz.Bu terimi ruhbilime 1890da J. ini ortaya koymaya alr.
Mc Keen Cattell sokmutur). Bi
reyin fiziksel ve ruhsal zelliklerini +61
 TOLERANS
TOLERAN S Bk. HOGR.
T O P L U IL G IN L IK (fr. dlinqu
ance). Toplum yasalarna topluca
ve bilinsizce kar k. Toplul- yatkndrlar. Serseriler arasnda en
gnlk zellikle genlerde grlen,
garip davranlarda bulunmaya, vu
rup krmaya dayanan, cinayete ka
dar uzanabilen bir toplu davran
tr. Her lkede pek ciddiye alnma
sa da son derece nemli, sonular
yaratmaktadr. Toplulgnlk sulu
ocuk sorunu yaratan bir kaynak
tr. Ceza dzeneklerinden ok top
lumbilimcileri, ruhbilimcileri ilgilen
dirmesi gereken bu sorun balca
alanda sulular ortaya karmak
tadr; bu alanlar hrszlk, fahielik
ve serseriliktir. Bu sorundan iki
sinin, serseriliin ve fahieliin hu
kukta pek karl yoktur, oysa
hrszlk dorudan doruya su
oluturmaktadr. Ne var ki toplu-
lgnlk sorunu cezalandrma yn
temiyle zlebilecek kadar basit
bir sorun deildir. Serseri topluluk
larna katlan kiilerden bazlar so
rumluluk tamayan kiilerdir: ge-
rizekallar, sarallar ve izofrenler
iyi kollanmadklar zaman toplul-
gnla eilimli olmaktadrlar. Bu
nun dnda serserilii besleyen en
byk kaynaklardan biri aile uyu
mazlklardr: uyumsuz bir aile or
tamndan kovulan ya da kendi is
temiyle ayrlan ocuklar iin en ko
lay snma ortamlar serseri top
luluklardr. zellikle sinema ve te
levizyon gibi aralardan beslenen
servenci kiilikler de serserilie
462 oka eilimlidirler. Healy yle der:
Serserilik suun ilkokuludur, ha-
pisane yksek okuludur, mahkeme
ilam da diplomasdr. Serseriler
cinsel sular ilemeye son derece
ok grlen cinsel edim fahielik
tir. Greneklerin daha az belirleyi
ci olduu lkelerde ocuk fahie-
lerin says ok yksektir. Kz
ocuklar on iki yatan sonra fahi
elie almaktadrlar ve hemen he
men her serseri kzn yazgs fahi
elikten gemektedir. Serserilik er
kek ocuklardan ok kz ocuklar
iin kolay ya da kazanldr diyebi
liriz. Bu yzden kinci Dnya Sa
vandan sonra serseri erkekler
serseri kzlarn te biri kadard.
Hrszlk da serseriliin vazgeilmez
bir yz gibidir ve serseri delikanl
kendini cinsel anlamda pazarlama
olanan pek bulamadndan hr
szlk yapmak zorundadr. Hrszl
n temelinde yalnzca maddi ge
reksinim deil, zellikle balang
ta ruhsal etkenler de belirleyicidir.
ocuk kskand kardeinin ve in
tikam almak istedii babasnn pa
rasn alar. Serseriler bir tr top
lum dman ya da hatta insanlk
dman olduklar iin cinayete ei
limlidirler. Serserilerde cinayete y
neli on be yatan sonra bala
maktadr. N. Sillamy yle der:
Toplulgnlk bir uyumsuzluktur.
Bireyi toplumun karsna koyan
atky aklar. Toplulgnlk so
rununu hukuk yolundan zmek
olas deildir. Bir kk fahieyi ve
geri zekal bir serseriyi cezalandr
mak hibir olumlu sonu getirme
 TOPLUM

yecektir. Toplulgnlk gl bir TO PLU M (lat. societas; fr. soci

toplumsal dzenle ve iyi bir eitim t; alm. Gesellschaft; ing. soci
dzeniyle nlenebilir. Kyden ken ety). Aralarnda kkl ve kolay ko
te g, sanayide hzl deiim gibi lay giderilemez balar bulunan bi
sorunlar toplulgnlk eilimlerini reyler topluluu. Snflar halinde
artrmaktadr. Toplulgnl gl yaplam olan geni insan toplu
k la n ve to p lu m sa l b ir k orku luu. Foulqui: Aralarnda dzen
durumuna getiren balca etken ser li ilikiler bulunan, bilinli, zellikle
seri topluluklar iindeki ve hatta insan olmann bilincinde olan birey
arasndaki dayanmadr. Ailesinden ler toplam. Toplum, bireyleri ie
kopup toplumd bir yaam seen ren dzenli ve sradzenli bir yap
ve bylece bir serseri topluluuna dr. Byle olmakla, ada yaam
katlan birey tpk klanda olduu gibi dzeni erevesinde, toplum kav
yzde yz korunm as, savunulma ram, ulus kavramna ok yakla
s ve iyiletirilmesi gereken kiidir. r. Toplum kavram, te yandan,
(Bk. DEKENLK, DDET) birey kavramyla bir kartlk ku
rar. Foulqui toplumbilim kuram
T O PL U L U K (lat. communalitas\ nn temel ilkelerini yle belirler: a.
fr. communaut; alm. Gemeinsc- Toplum kendisini oluturan birey
haft\ ing. community). Herhangi bir lerin toplam deildir, onun manevi
nedenle ya da amala bir araya gel bir kiilii vardr, onun kendi yaa
mi insanlarn oluturduu btn m, fikirleri, duygular, istemleri
lk. Ortak karlar adna bir araya vardr; b. nsandaki her ey zgl
gelmi insanlarn oluturduu bir olarak insanidir ve hayvanlafda bu
lik. Toplum kavram topluluk kav lunmayan ey toplumun manevi ya
ramn ierir, te yandan toplum amna katlmadr; c. Bylece tm
toplulua gre daha kkl ve daha ahlaklarn belirledii gibi insan iki
kalc nedenlerin varln duyurur. ynldr ve manevi yaam bizi
Topluluk kendisini vareden neden oluturan iki ge arasndaki bir kav
ya da urunda kendisini varettii gaya dayanr; ancak klasik ahlak
ama ortadan kalknca anlamn yi lar iin bedene kar savaan ey
tirecek ve dalp gidecektir. Top ruh ya da us iken, toplumbilimci
luluk herhangi bir kurumdur, hatta okula gre bizde bedenin olutur
bazen kurum bile deildir. Yklm duu bireysel insana kar savaan
bir evi seyreden insanlar da bir top ey toplumsal insandr. zgrlk
luluk olutururlar ama bir kurum bak as, bireyi, toplumsal ya
oluturmazlar. Toplum bata en k py aan bir istemli varlk olarak
k kurum olan aile kurumu olmak belirler. Baz ykmleyici grler
zere pekok kurumu ieren en b toplum iin birey kavrayn geli
yk kurumdur. (Bk. TOPLUM) tirirler. H. Spencer yle der: Top
lum insanlarn yaran iin vardr, in
 TOPLUM

sanlar toplumun yarar iin var de lar. Jean-Jacques Rousseau top

ildir. Bu kartlkta hak ve dev lumsalln nemini yle belirler:
kavramlar belirir. Kimileri toplum nsan toplum iin domutur. Onu
karsnda bireyden yana kp hak toplumdan ayrn, toplumdan yal
k, kimileri birey karsnda toplum tn, fikirleri dalacak, zyaps de
dan yana kp devleri savunur iecek, yreinde binlerce duygu
lar. Her ne olursa olsun bireyle top belirecektir, ilenmemi topraktaki
lumu kar karya koymak pek de dikenler gibi ruhunda garip dn
gereki bir tutum gibi grnm celer flizlenecektir. nsan bir or
yor, nk toplumsallk insan iin mana koyun, orada o yrtc ola
herhangi bir seim konusu deil bir caktr; bir itin iine kapatn, zo
zorunluluktur. Aristoteles insann runluluk fikrinin klelik fikrine ka
ussal bir hayvan olduunu, toplum vutuu bu yerde yaamak daha
salla mahkum olduunu, nk da ktdr. Bir ormandan klr,
bir insan bireyinin toplumsallk d bir itin iinden klmaz. nsan or
nda varolmasnn olas olmad manda zgrdr, itin iinde kle
n bildirmiti. Gerekten her trn dir. Sefillikten ok yalnzla katla
bireyi doann barnda yaamn nabilmek iin belki de ok byk
u ya da bu koulda tek bana sr bir ruh gc gerekecektir. Sefillik
drebilir, bu insan iin olacak ey alaltr, yalnzlk bozar. te yan
deildir. Yaamnn aa yukar ya dan toplumsallk insan tek bir top
nsn yetkinlemek iin harcayan in lumun yesi olmak ve onda snr
san bireyi son derece krlgandr, o lamaktan tede btn bir dnyaya
ancak ve ancak trdeleriyle yaa aan bir zelliktir. Gerek anlamda
yabilir. Buna gre toplumsallk in toplumsallam insan kendini tek
sann zorunlu bir niteliidir diyebi bir toplumun deil btn bir insan
liriz. Ne lde toplumsallaabil- ln yesi sayacaktr ya da duya
misek o lde insanlamz de caktr. Bem ardin de Saint-Pierre
mektir. Montesquieu, biraz da ken yle der: nsan toplumlar karn
di toplumuna ballkla yle diyor ca toplumlar gibi yaltk olsalard
du: nsann toplumsal hayvan ol karnca toplumlarndan daha bilge
duunu sylerler. Buna gre ben olmayacaklard. Gereki ere
ce bir Fransz baka bir insandan vede Yenia gerek anlamda top
daha insandr, esiz insandr, n lumsallam insan fikrini getirir
k yalnzca toplum iin yaratlm ken duygucu eilimler ya da top
gibidir. Montesquieu insann top lumsalla aykr tutumlar insana
lum iinde gszlk duygusundan doaya dn dndrd. Mar
syrldn syler: nsanlar toplum quis de Sade Ben toplumun insa
iine girdikleri anda zayf olduklar n olmaktan nce doann insan
duygusunu yitirirler; aralarndaki ym der. Ne olursa olsun birey
464 eitlik kalkar ve sava durumu ba toplumun zorunlu bir yesidir, n-
 TOPLUMBLM

fc insan toplumsalla mahkum XIX. yzyln dnmleri insana

dur. nsan toplumla vardr, top unu gsterdi: srekli deien, s
lum insan kendi iin biim ler rekli eitlilenen karmak toplum
(Chamfort). / Honor de Balzac: sal oluumlar iinde genelgeer ola
nsan ne iyi ne ktdr, igd rak saptanabilir bir eylerin, kalc
lerle ve yatknlklarla doar; top bir eylerin olmas gerekirdi. By
lum onu Rousseaunun sand gi lece toplumbilimsel dnce bir de
bi bozmaz, yetkinletirir, en iyi k- ien ve deimeyen kartl iin
b r, ancak karlar onun kt ei de geliti. Dural dnemlerden ok
limlerini de gelitirir. / Gobineau: devingen dnemler insan toplum
Bir toplum kendinde ne iyi ne k zerinde, toplumsal yaplama ze
tdr, ne akll ne lgndr; o odur. rinde dnmeye itmitir. Bu ko
/ Proudhon: Toplumlar yneten nuda G. Bouthoul unlar syler:
insanlar deil ilkelerdir, ilkeler ol Toplumsal olgular zerine dn
mad zaman da durumlardr. / mede elde edilen en belirgin ilerle
R. Queneau: Toplumdaki insann me bunalm dnemlerinde ya da bir
temel kavramlarndan biri yrtc bunalm nedeniyle olaylar allm
lktr. / Saint-Sim on: Toplum ereveleri ve geleneksel zmle
olumsuz fikirlerle yaamaz, olum ri atnda ortaya kmtr. n
lu fikirlerle yaar. / Buffon: n k biz ancak deiiklii dorudan
san insanla birlemeyi bildii iin alglarz. Birbiim ve oturmu bir
insandr. / Eugne Delacroix: n devlette dikkatimiz ekilmez. n
san benzerlerinden irenen toplum grlmemi durumlar bir dn
sal bir h ay v an d r. / Louis de me, tasarlama, uyum abas gerek
Bonald: Sz nasl insan anlatrsa tirir. Doduu andan balayarak
edebiyat da toplum u anlatr. / toplumbilim srekli dnm iin
Denis Diderot: Doada tm tr de bulunan bir konunun aratrl
ler birbirlerini yerler, toplumda tm masna ayrlm tek bilimdir. Top
koullar birbirlerini yerler. (Bk. SI lumbilim bir ussal aratrma alan
NIF, TOPLULUK) olarak felsefede batan beri varl
n srdrd, bir baka deyile fel
T O P L U M B L M (fr. sociologie', sefenin iinde bir toplum felsefesi
alm. Soziologie; ing. sociology). her zaman varoldu. ok zaman si
Toplumsal olgular bilimi. nsan yaset felsefesine dnen ve top
toplumlannn yaplarn, oluum ve yalara karan bu felsefe daha ok
geliim koullarn inceleyen bilim. Daha iyi bir yaam dzeni nasl
XIX. yzyln en byk baarla kurulabilir? sorusuyla ilgiliydi, yok
rndan biri toplumbilimin bir bilim sa onun toplumsal yaplar ele al
olarak kurulmas olmutur. Top mak gibi bir sav yoktu. Platon,
lumbilim son derece karmakla Aristoteles, M achiavelli, Bodin,
m bir yaam dzeninin rndr. Hobbes, Locke, Montesquieu, Ro- 4 6 5
 TOPLUMBLM

usseau, Diderot gibi adlar toplum mlln yaratabilecei sofistlikleri

sorunlar zerine kurgusal dzey bir rpda ykacaktr. Daha sonra,
de de olsa enine boyuna dnen ezamanl ya da ardzamanl eitli
kimseler oldular ve toplumbilimin toplumsal durumlarn istemd kar
kurulmasna elbette kendilerince latrlmas bile her insann tm
katkda bulundular. lk toplumbi br insanlar karsndaki baml
lim ci o la ra k b elk i de S aint- ln ortaya serecektir. Bugn ken
Sim onun adn anm am z doru dine en ok gvenen bir d de
olur. Durkheim da onu ilk toplum zamanlarn ve ortamlarn bireysel
bilimci saymtr. Snf atma grler zerindeki byk etkisini
s n ilk olarak Saint-Simon kullan grmezden gelemez. Sonunda, en
m, iktisadi olgularn toplum ya doal olgularmza ynelik bir ara
amndaki nemini ilk olarak o gr trma, kiisel duygularmzn ortak
mtr. 1789, 1830, 1848 olaylar dzene bal olduunu sugtrmez
bu bilincin olumasnda elbette ok bir biimde ortaya koyacaktr. A-
nemli olmutur, bu erevede in uguste Comte bu kavray iinde
san sk skya topluma bal bir var bir bilimler snflamas yapm, bi
lk olduunu grmtr. Auguste limler dizisinin sonuna en yeni bi
Comte bu bamll yle anlatr: lim olarak toplumsal fizik ' i ekle
Aramzda her kii kendisini mate- mitir. Com teun bilimler snfla
matiksel-gkbilimsel dzenle ve ya mas yledir: matematik, gkbi
amsal dzenle belirlenmi duyar. lim, fizik, kimya, biyoloji ve top
Ancak ok derin bir ayrtrma ona lumsal fizik. Daha sonra filozof
son bir boyunduruun varolduu toplumsal fizik deyimi yerine top
nu gsterecektir. Azok deitiri lum bilim terim ini nerecektir.
lebilir olsa da daha az yenilmez ol Doal felsefenin toplumsal olgu
mayan, toplumsal dzene bal du larla ilgili olan bu blmn tek bir
ral ve etkin yasalarn btnnden adla belirleyebilmek iin daha nce
km olan bir boyunduruktur bu. kullanm olduum toplumsal fizik
Tm brleri gibi bu tmleyici ka deyimine tam anlamnda edeer
nlmazlk da her eyden nce ken olan bu yeni terimi imdi kullan
dini bize fiziksel sonularyla, son mam gerekir diye dnyorum.
ra dnsel etkisiyle, en sonunda Comtea gre toplumbilim her ey
da ahlaki stnlyle duyurur. den nce toplumsal yaamda tm
Uygarln gerek anlamda ortaya dnsel ve ahlaki olgular gzlem
kt zamandan beri her kii ken lemek ve anlamakla ykmldr.
di yazgsnn maddi olarak tm a Ailenin yaps, ailenin toplumda g
dalarnn yazgsna bal olduu revleri, sanayi dzeninin koullan,
nu grd. nsani retimin kullan kurumlarm zellikleri ve benzeri
lan rnlerine yneltilen sradan bir tm konular toplumbilimle ilgilidir.
4 66 bak bile bu konuda dsel bir ba Toplum bilim C o m tedan sonra

baka bilimlerden de yardm ala
rak toplumsal yaplan inceleyen bir
deney bilimi olma zellii kazan
mtr. Toplumbilimin en ok ya
rarland bilimlerden biri ruhbilim-
dir. Ruhsal bir varlk olan insann
oluturduu toplumsal btnl ya dayanr. Kktoplumbilim ala
ruhsallk dnda ele alma olasl nnda en nemli almalar L.J.
yoktur. Bununla birlikte toplumbi
limi ruhbilime indirgemek gibi bir
yanla da dmemek gerekir, bu
konuda Durkheim unlar syler:
Biyolojiyle fzik-kimya bilimleri
arasndaki sorun ruhbilimle top
lumbilim arasnda da var. Buna g
re, bir toplumsal sorun dorudan
doruya bir ruhsal olguyla aklan
d zaman aklamann yanl ol
duuna kesin gzyle baklabilir.
Bu arada sk sk yaplan bir eyi
yapmamak, toplumbilimi siyasetle
kartrmamak gerekir. Toplumbi
limci G. Palanteagre her iki alan
apayr koullar olan alanlardr:
Toplumbilim toplumlarla ilgili ger
ek bir incelemedir. Siyaset kural
lar koymaya alr, toplumsal bir
lk belirlemeye alr. ki ey bir zleceine inanr. (Bk. TOPLUM,
birinden iyiden iyiye ayndr. Sorun
lar pek iyi bilmeyen baz kiilerin
yapt gibi yapmamak, bu iki teri
mi, toplum bilim le toplumculuu
birbirine kartrm am ak gerekir.
Toplumsal bir inceleme baka ey
dir, siyasal bir dizge baka eydir.
Bugn toplumbilim, deyim yerin
deyse, dallanp budaklanm bir bi
limdir ve toplumbilimin ya da b-
yktoplumbilimin yannda nemli
bir aratrma alan olarak kk-
toplumbilim vardr, kktoplum-
TOPLUMSAL KTSAT
bilim kk topluluklar arasndaki
belirgin ilikileri toplumsal-ruhsal
erevede ele alan bir bilgi alandr.
Kktoplumbilim aratrmas top
lumun dar bir kesitinden yola ka
rak toplumsal oluumlar kavrama
Moreno yapmtr ve ruhsal dra
ma ya da toplumsal drama diye an
lan bir yntemin kurucusu olmu
tur. Onun yntemi bir ruhayrtr-
mas yntemidir, sahnede doa
lamayla kuulan diyaloglarda top
lumsal ve ruhsal sorunlar tartma
ya dayanr. (Bk. RUHBLM, TA
RH, TOPLUM)
T O P L U M B L M C L K (fr. so
ciologisme; alm. Soziologismus;
ing. sociologism). Felsefenin temel
sorunlarn zmek iin toplumbi
limsel bilgilerin yeterli olacan ne
sren reti. Toplumbilimcilik? fel
sefeyle ve hatta dinle, bunun ya
nnda ahlak deerleriyle ilgili sorun-
lann toplumbilimin verileriyle
TOPLUMBLM)
T O PLU M C U LU K Bk. SOSYA
LZM
TOPLUM SAL K TSA T (fr. co
nomie politique; alm. Volkswirtsc
haftslehre, Nationalkonomie; ing.
political econom y). Zenginliin
retimi, dalm, dolam ve kul
lanmyla ilgili olgulan inceleyen bi
lim. Toplumsal iktisadn balca ko
nusu retim ve tketimdir. retim
TOPLUMSALLIK
ve tketim olgularm deerlendiri
biim lerinin ok ayr olmas bu
alanda deiik kuramlarn ortaya
kmasna yol amtr. Ricardo, K.
Menger, Bhm-Bawerk, Coumot
gibi baz dnrler tmdengelim-
ci bir tutumu benimseyerek iktisa
di yaamla ilgili temel kavramlarn
a y rtrm a sn a y n elm ilerd ir,
Roscher ve Schmoller gibi d
nrler de tam tersi bir tutum ala
rak yere ve zamana gre deien
ilikileri tantlamakla yetinmilerdir.
B. Porchnev bu bilimin alann y
le belirler: Toplumsal iktisadn ko
nusu tm oluumlar iin ayndr: ik
tisadi ve toplumsal ilikilerin ince
lenmesi. (...) Ancak toplumsal ik
tisat, alanna giren tm sorunlarn
k noktas maddi retim olduu
halde retimin teknik yanyla ilgi
lenmez. Toplumsal iktisat insan-
doa ilikilerini ele almaz, insanlar
arasndaki ilikileri ele alr. Toplum
sal iktisat retim ilikilerini kendi
leri olarak ele almaz, retimin mad
di temelini oluturan retim gle
riyle organik iliki iinde ele alr.
T O PL U M SA L L IK ( fr. sociabi-
lite; aim. Geselligkeit; ing. socia
bility). Toplumsal yaama uyarl-
lk durumu. nsanlarla kolay iliki
kurabilenin durumu. Toplumsallk
insana zgdr, bireyleri birbirle
rine balarken bireyi toplum kar
snda gnll biimde ykml k gisini dikkate aldklar zaman hi
lar. Gerek anlamda toplumsallk
salkl insan bireylerinin iidir.
Yoksunluklar iinde bymemi,
salkl bir ocukluk yaam, bu YKSEKLKDUYGUSU)
na gre oka aalk karmakla
r yklenmemi birey topluma ba
lanmakta glk ekmeyecektir.
Herta Orgler yle der: ocukta
yreklilii ve bakalarna ilgiyi ge
litirmek ok nemlidir. Yalnzca
kendilerini ve kiisel karlarn d
nenler her zaman yar yolda ka
lacaklardr. Her zaman syledii
miz gibi, bu erevede kyc, si
nirli kiilerin toplumsallk anlay
ok snrldr. Toplumsallk bilin
cine ulam kiiler yalnzca ken
dini dnenlerden ok daha mut
ludurlar, nk onlar dnyayla ba
rktrlar. Bir yanda kendileri dn
da deer tanmayan toplumd in
sanlar te yanda kendilerini baka
larna adam insanlar tam kart bir
grnm ortaya koyuyorlar. Baz
kiilerde toplumsallk duygusu aile
evresini amazken baz kiilerde
btn bir insanla ulayor. Herta
Orgler yle diyor: Bir gn Pro
fesr Adlere Neden baz insanlar
insanlk iin hibir karlk bekle
meden alacak kadar ileriye gi
derken tek bir bireyle hi mi hi
ilgilenmiyorlar? diye sordum. Be
ni yle yantlad: Btn bir dn
yay kucaklamak tek bir bireyi ku
caklamaktan daha kolaydr. Baz
insanlar ancak yalnz olduklar za
man ve bakalaryla ibirlii yap
maya yatkn olmadklar zaman a
lrlar. Baz kiiler bakalarnn il
bir ey yapamayacaklarn dnr
ler. Bu byk biryanlgdr. (Bk.
AAILIKDUYGUSU, TOPLUM,
T O P L U M S Z L E M E S Bk. rndandr ve deienin altnda de
SZLEME. imeden kalan bir eylerin bulun
mas inancndan domutur. Tz
TOPTANANILI (fr. rdintgra kavram ada felsefelerde bu me
tion; alm . R d in tg ra tio n ; ing. tafizik anlamn tmyle yitirmi gi
rdintgration). Bir annn bilinte bidir. Platonda dealar tz kar
grnd anda kendisiyle ilgili layan gerekliklerdi. Aristoteles
baka anlar da bilince karmas. tz ikiye ayrd: birincil tz yani
Toptananlta anlarn arm ya bireysel varlk ve ikincil tz cinsle
sas kendini gsterir. Terimi ilk ola (hayvan) ve trle (insan) ilgili var
rak Hamilton kullanmtr. lk. Aristoteles birincil tzlerin ya
da ilk tzlerin bir znede bulun
TO TA LTER Bk. BTNC. madn, bir zneye balanmad
n yani yklem olmadn, buna
T O T E M (fr. totem; alm. Totem; karlk gene bir znede bulunma
ing. totem). Klanda egemen nes yan ikincil tzlerin bir zneye ba
ne. Totem szc Kuzey Ame landn yani yklem olduunu bil
rika yerlilerinin dilinden gelmedir. dirir. Aristoteles tz azalmayan ve
Klanlara blnm olan Amerika ve oalmayan bir ey olarak belirler,
Avustralya yerlileri baz maddi nes onu hep zde ve saysal bakm
neleri (hayvan, bitki, vb.) topluluk dan bir sayar. Tz her zaman z
larnn atas olarak belirler ve onu ne olan eydir. Tz oluturan ey
tabu sayarlar. Totem klann koru ler basit cisimler, onlarn bileikleri
yucusudur. Durkheim yle der: ve paralardr, ayrca tanrsal var
Totem bir kurtsa, klann tm ye lklardr. A ristoteles yle der:
leri atalarnn bir kurt olduuna ve Dnya, ate, su gibi basit cisim
sonu olarak kendilerinin de kurt lere ve benzer btn eylere, genel
tan bir eyler tadna inanrlar. olarak cisimlere ve onlarn bileik
Totem kavray zerine temellen lerine, hayvanlara olduu kadar
mi tm toplumsal yaam biimle tanrsal varlklara da tz denir, n
ri totemcilik (fr. totemisme; alm. k onlar bir znenin yklemleri de
Totemismus; ing. totemism) diye illerdir, tersine br eyler bunla
adlandrlr. rn yklemleridirler. Bir baka an
lamda, yaps gerei bir zneye ba
T O T O L O J Bk. ESZ. l olmayan varlklarn varoluunun
ikin nedeni olan her ey tzdr,
T Z (lat. substantia; fr. substan rnein hayvan iin ruh byledir.
ce; alm. Substanz; ing. substance). Bunlar ayn zamanda varlklarn i
Deiende deimeden kalan ey. kin paralardr, varlkmar snrla
Kendinde olan. Kendiyle olan. Tz yan ve onlarn bireyselliini belir
klasik felsefenin temel kavramla- ten paralardr, bu paralarn yo-
 TRANSFER
koluu btnn yokolounu geti
rir. Baz filozoflarn deyiiyle, ci
sim iin yzeyin ve yzey iin iz
ginin durumu byledir ve daha ge
nel dzeyde, bu filozoflar sayy bu
yapda bir tz olarak belirler, n
k say bir kere ortadan kalkt m
artk hibir ey kalmayacaktr, n
k her eyi snrlandracak olan
odur. Ayrca tanmda ortaya konu
lan zelliklilik de her eyin tz
dr. Descartes iin tz varol
mak iin kendinden baka bir eye
g erek sin im i o lm a y a n eydir.
Descartesa gre, baz eyler, ba
ka baz eyler varolmadan yarala
mazlar; baz eyler de varolmak
iin yalnzca Tannnn yardmndan
baka baka bir eyi gereksinmez
ler; ite bu kincilere tz demek ge
rekir. Spinoza iin de tz kendinde
olan eydir: T zden kendinde
olan, kendiyle kavranlan, fikri bir
baka eyin fikrine gereksinim gs
termeden oluan eyi anlyorum.
Leibniz iin tz monaddr: Bir tz
ancak yaratlla balar ve yokolu-
la lr; bir tz ikiye blnemez; iki
tzden bir tz yaplmaz; tzler d
nrler ama saylar doal olarak
ne artar ne eksilir. Ayrca her tz
btn bir dnya gibidir, her tz
Tanry ya da evreni kendine gre
aklar. Tzsel olgularn karlkl neye byk bir istekle ya da heye
uyumunun nedeni yalnzca Tan-
rdr, birinde zel olan tmnde
genel klan yalnzca Tanrdr, yle
olmasayd hibir balant olmazd.
(...) Tek bir tz hibir zaman ba
ka bir tz zerinde etkide buluna
4 70 maz ve onun etkisinde kalamaz.
Locke tzle ilgili olarak unlar sy
ler: Niteliklerin yalnz balarna
varlklarm nasl srdrdklerini an
lamayarak onlarn kendilerine da
yanak olan baz ortak nesnelerde
varolduklarn varsayyoruz ve bu
dayana da tz diye adlandryo
ruz. te yandan, olguculua kar
t olarak tzn ya da tzlerin va
rolduunu bildiren retiye tzc
lk (fr. substentialisme', alm. Subs-
tantialismus; ing. substantialism)
diyoruz. (Bk. DYALEKTK, D
NCE, FELSEFE, METAFZK)
TRANSFER Bk. GEM.
TR A N SFO R M ZM Bk. DN
MCLK.
TU TA R LILIK (lat. cohaerentia;
fr. cohrence', alm. Zusam m en-
hang; ing. consistency). Bir bilgide
eliki bulunmamas. Bir retiyi
oluturan fikirlerin arasnda man
tksal balantnn varolmas. Bir bil
ginin uyumlu bir birlik oluturma
s. Bir fikirler topluluunun dzen
li bir birlik oluturmas. (Bk. YN
TEM)
TUTK U (lat. passio', fr. passion',
alm. Leiden; ing. passion). Bir nes
canla yneli. Bir nesneye yneli
te belirgin youn duygusallk. Tut
ku yarglar askya aldracak ya da
yan yarglar verdirecek kadar yo
un bir duygudur. Bu yzden Ri-
bot; Dnce dzeninde sabit fi
kir neyse duygu dzeninde tutku
 TUTKU

odur der. Descartes tutkulan duy yecek kadar youn olurlar. Tutku
gusal olgular olarak tanmlam, yu verimli klmak onu bilincin de
hayranlk, ak, kin, arzu, sevin, netimine almakla olasdr. Bilinle
ac olmak zere alt ayr tutku be denetlenen bir tutku da tutku ol
lirlemiti. Melinand tutkunun her maktan kacaktr. Tutku cinayet
eyden nce bir itki olduunu sy lere ve hrszlklara yo! aacak ka
ler. Ona gre tutku bir varla ya dar koyu olduu zaman tm ussal
da bir nesneye doru gl bir at denetimin dnda gerekleiyor de
lmdr, bu atlm durdurmak zor mektir. Tutkunun bazen lgnlk
dur ya da olanakszdr. O ayn za lara yol at da grlr. Demop-
manda bir taknt'dr. Tutkulu kii hiles M.. VI. yzylda Gne ba
dikkatini tek bir ey zerinde top zen bulutlarla kararr, us da bazen
lamaktadr. O bir alkanlk deil tutkularla kararr diyerek tutkula
dir, ancak alkanlklara bal ola rn nemini gstermitir. Publilius
bilir: her akam kumar oynayan kii Syrus Tutkularn sana egemen ol
iin kum ar bir tutku olm utur. sun istemiyorsan sen tutkularna
Tutkularn kkeninde unutulmaz egemen ol demitir. Ribot tutku
bir an vardr. Bizde bir gn yle bir larla ilgili olarak unlar syler: He
yaama sevinci, yle derin bir hay yecan ilksel ve kaba bir durumdur,
ranlk, ylesine bir sevin -ya da tutku ikincil ve daha karmak bir
tersine ylesine bir bakaldrma, durumdur. Heyecan doann r
ylesine bir tiksinti- uyanr ki, on ndr, varlmzn dorudan do
dan sonra bu esiz ann etkisinde ruya sonucudur, Tutku bir lde
yaarz. Bundan sonra arzu byr doal bir lde yapaydr, dn
de byr, bu arzu esiz heyecan cenin rndr, igdlerimize ve
yeniden yaama arzusudur (Meli eilimlerimize uyarlanm dn
nand). Tutkuda her zaman abart menin rndr. Buna gre tut
ma ya da gereklikten uzaklatr kuda her zaman bir arlk vardr.
ma vardr. Tutkulu kii arzulad Tm tutkular abartlmtr, onlar
nesneyi bakalarnn grdnden abartlm olduklar iin tutkudur
daha deiik grr, hatta bazen da lar der Chamfort. Juffroy da Tut
ha iyi grr. Anne ocuunun, ak kularla dnmek samadr: onlar
sevgilisinin zelliklerini ok zaman usu dinleselerdi tutku olmazlard
daha iyi kavrar. Ancak bu olumlu der. Tutkuda buna gre ussalla us-
gr tutkuda her zaman olas de d arpr. Tutku hem usddr
ildir. Tutku tm bilin alanna ya hem mantksaldr, mantksal oldu
ylan ve onu ele geiren, kendin u lde usddr, onda ussal
den baka her eyi bulandran ya elerle ussal olmayan eler bir
da etkisiz klan bir duygudur. Tut btn oluturur. /Descartes: Bir
kular bazen tm enejimizi ynete tutkudan bir tutkuya gei komu
cek, tm davranlarmz belirle tutkular araclyla olur. Bununla 471
 TUTUCULUK
birlikte ok zaman kart tutkular
arasnda ok iddetli bir gei de
olabilir: rnein sevinli bir lende
b ize b ird e n a c l b ir h ab e r
verdiklerinde./ La Rochefoucauld:
Tutkularmza direnebiliyorsak, bu
bizim gcm zden ok onlarn
gszlnden gelir. / Publilius
Syrus: T utkularna egem en ol,
onlarn sana egem en olm am as
iin./W. Wander: Yreinde ate
tayan kiinin ba dumanl olur.
/Guillargues: Gene de bana ver
diiniz umutsuzluktan tr size
btn varlmla teekkr ederim,
sizi tanmadan nce yaam oldu
um dinginlikten nefret ediyorum.
Yreimi dolduran bunca kin ve
bunca ak olmasayd ben ne ya
pardm. / Fnelon: Tutku szn
ruhudur. / Voltaire: Tutkularm
dzenlemek yerine onlar yoketmek
isteyen bir melek yaratmak iste
mektedir. Gerek tutkular y
reklilik kazandrrken g de kazan
drrlar. / Crbellion: Tutkuyu hi
duymam birine her ey tutku g
rnr. / J.-J. R ousseau: Tm
byk tutkular yalnzlkta oluur.
Mutsuz byk bir tutku byk bir
bilgelik aracdr. Tutkular varl
mzn balca aralardr, onlar ulam ay salayan zihin ilemi.
ykmak istemek gln olduu ka
dar da bo bir giriimdir. Kl k den zele ya da genelden zele do
lfn eskitir derler bazen. te ben
bunu yaadm. Tutkularm beni ya
att ve beni ldrd. / Vauvenar-
gues: Dnce ruhun gzdr,
gc deil. Onun gc yrektedir
yani tutkulardadr. / Marquis de
472 Sade: nsann tutkular doann
amalarna ulamak iin kulland
aralardr. (Bk. DUYGU, HEYE
CAN)
TU TU CULUK (fr. conformisme',
alm. Konformismus; ing. confor-
mism). Yenilikten yana olmayann,
varolan deerlerle yetinenin duru
mu. Tutuculuk varolan kurallara
uymaya, sregiden deerleri, ba
zen eskimi deerleri benimseme
ye ve alklarn belirgin dnyasn
da, greneklerin yolgstericiliin-
de yaamaya eilimli olmak de
mektir. Tutucu kiide bulunduu
ortama uyma, o ortamn koullar
n olduu gibi benimseme yatknl
vardr. Aziz Augustinus Rom ada
olacaksan Romallar gibi davran
der. Tutuculuk gelenekiliin ean
lamls gibidir. (Bk. GELENEK
LK)
T M D EN G ELM (lat. deductio;
fr. dduction', alm. Deduktion; ing.
dduction). Gidimli dnce yoluy
la bir kavramdan ya da bir ilkeden
zel bir bilgiyi karmaya dayanan
usavurma. ncl olarak alman ge
nel nermelerden gidimli dnce
yoluyla daha zel bir nermeye
Tmdengelim her zaman evrensel
ru gelien zihinsel karmlarn ad
dr. nsan zihni, deyim yerindeyse,
iki ynl bir ileyie sahiptir. O s
rekli olarak zelden genele ve ge
nelden zele doru ynelir ve by
lece tek tek durumlardan bir genel
duruma ularken bir genel durum-

dan tek tek durumlara iner. Tm
dengelim tek bir nermeden yola
klarak yaplyorsa dolaysz tm
dengelim, birka nermeden yola
k la ra k y a p ly o rs a d o la y l
tm dengelim diye adlandrlr.
Tmdengelimi ve onun br yz
yani ei ya da bir bakma kart
olan tm evarm bize ilk olarak
Aristoteles aklad. Aristotelese
gre tmdengelim denilince tasm
yntemleri anlalr. Tasmda kk
nerme araclyla byk nerme
den sonuca ya da vargya ularz:
Btn insanlar lmldr (byk
nerme), Sokrates insandr (k
k nerme), Sokrates lml
dr (varg). Bu rnekte lml
byk terim, insan orta terim,
Sokrates kk terimdir. Tasm
da en nemli rol orta terimindir; o
bir arac ve bir dayanaktr. Tas
mn deiik biimleri vardr ve bu
biimlerde orta terim her zaman be
lirleyicidir. Tasmn ayr biimi
vardr ve her biim deiik tiplere
ayrlr. Birinci tasm biiminde orta
terim byk nermenin znesi ve
kk nermenin yklemidir. kin
ci tasm biiminde orta terim b
yk nermenin ve kk nerme
nin yklemidir. nc tasm bii
minde orta terim byk nerme
nin ve kk nermenin znesidir.
Aristoteles felsefesinde yntemin
zn oluturan tmdengelim yn
temi skolastik felsefede bol bol kul
lanld. Descartes XVII. yzylda
yntemini kurarken tmdengelim
ve tmevarma sezgiyi ekledi, an
cak bu nden sezgiyi ve tmden
TMEVARIM
gelimi temel ald. Descartesda sez
gi anlk bir sunuma karlk olan
bir zihin ileviyken, tmdengelim
kesinlikle bilinen baz eylerden
zorunlu olarak kan her eydi.
U su bir filozofun, rnein bir
D escartesn yntem in temeline
tmdengelimi koymas doaldr. Bir
deneyci iin bilgi duyu deneyleriy
le tek tek toplanan eydir, onun bu
yzden tmevarm birinci planda
nemsemesi doaldr. Usu bir fi
lozof, doutan fikirlerin varlna
inandndan, yntemini kavram ya
da fikir ayrtrmasna dayandra
cak, bu yzden tmdengelimi bi
rinci planda nemseyecektir. Bu
erevede D escartesm ada
Francis Bacon yeni bir bilimsel
yntem kavray gelitirirken t
mevarm tm dengelim den daha
nemli sayacaktr. Akn tmden
gelim, Kantda ruhun ilksel yap
talar olan ve tm deneyi ncele-
yen kategorilerden yola karak bi
limin genel ilkelerini ortaya koy
maktr. (Bk. M ANTIK, SEZG,
TASIM, TMEVARIM)
TM EVARIM (lat. inductio\ fr.
induction-, alm. Induktion; ing.
induction). zel verilerden bu ve
rileri ieren bir nermeyle geme
mizi salayan usavurma. Belli sa
yda zel veriden daha genel bir ya
da birka nermeye ykselme. Baz
verilerden baz genel sonular
karmaya dayanan zihin ilemi. La-
lande: Bazen usavurarak bazen or
taya koyarak baz belirtilerden bu
belirtilerin azok olas kld olgu- 4 7 3
 TR

lara ykselmemizi salayan kuru TRM (lat. emanatio', fr. ma

cu dnce sreci. Aristoteles nation', alm. Emanation', ing. ma
Topika'nn 1. kitabnda tmeva nation). Evreni oluturan varlkla
rm zelden evrensele geitir der. rn tek bir yce ilkeden ya da Tan-
Analytica I lde de unlar yazar: rdan gelmesi. Trm fikri yarat
Gerekte ilkeleri bize tantan zo m a fikriyle kartlar. Yaratma
runlu olarak tmevarmdr, nk fikrinden uzak olan onial fiziki
duyum da bizde evrenseli byle filozoflarn evreni bir ilk ilkeden
oluturur. Bacon, yeni yntem getiriyor olm alar bir tr trm
kavray iinde tmevarm bilim anlay olarak yorum lanabilir.
sel aratrmaya temel alr. Bacona T rm en b e lirg in b iim d e
gre tmevarm olgulardan yasa Plotinosun felsefesinde akla
larn bilgisine gememizi salayan kavuur. Bu heptanrc kavrayta
yntemdir. Goblot bununla ilgili tm varlk tanrsallk kaynandan
olarak yle der: Baconc tme tremitir. Hristiyan filozoflarnda
varmn amac olgularda bu olgu da, rnein Leibnizde de trm
lara egemen olan yasalar bulmak fikriyle karlarz. Leibniz yle
ya da kantlamaktr. Descartes t der: Tanr onlar ardarda bir tr
mevarm ikinci planda nemli say t r m le y a ra tt, b iz nasl
m, ynteminin temeline tmden dncelerim izi y araty o rsak .
gelimi koymu, tmevarm say Hristiyanc bak as yaratm a
ma diye adlandrmtr. (Bk. MAN fikrinden uzaklaam ayaca iin
TIK, TMDENGELM) trm k av ray y la p ek kolay
b a d a trla m a z . B u y zd en
T R (lat. species; fr. espce', aim. hristiyan inancnda trmc bak
Art', ing. species). Bir cins iinde ok gerilerde kalmtr.Trmc-
ayrc zellikleri olan topluluk. Or Ik (fr. manationnisme, mana-
tak zellikler gsteren bireyler top tisme', alm. Emanationslehre, Ema-
luluu. (Bk. CNS) natismus; ing. emanatism) evrenin
bir trmle varolduuna inanan her
T R E V R M (fr. phylognse', rettinin genel addr. (Bk. HEP-
aim. Phylogenesis', ing. phylogene TANRICILIK)
sis). Trn evrime uramas. Bire-
yevrimine kart olarak trn geir
dii evrim. (Bk. BREYEVRM)

474
U T E R M (fr. extrme; alm. Ae-
usserste; ing. extreme). Mantkta
ortaterime kart olan bykterim
ve kkterim. rnek: Btn in
sanlar lmldr. Sokrates insan
dr. Sokrates de lmldr. Bu ta
smda insanlar ortaterim, Sok
rates ve lml uterimdir. (Bk.
BYKTERM, KKTERM,
ORTATERM)
ULUS (fr. nation; alm. Nation;
ing. natio\). Aralarnda kltr bir
lii bulunan bireylerin kurduu top
lum. Bir devlet oluturan toplum.
Bir lkede birlikte yaayan yurtta
lar topluluu. Ulus bir kltr birlii
ortaya koyuuyla bir ynetim ay
gt olan devletten ayrlr. Ulus kav
ram ulusal btnlklerin yani or
tak kltr deerleri ortaya koyan
toplumlann ortaya kt XVI. ve
hatta XVII. yzyldan sonra olu
maya balamtr. Gerek anlamda
ulusal devletlerin kuruluu XVIII.
yzylda olmutur. ada toplum
da ulus en byk yetkedir ve ege
menliin tek sahibi ve temsilcisi
dir. Ulusuluk (fr. nationalisme-,
u aim. Nationalismus-, ing. nationa
lism) ulusal deerlerin oka y
celtilmesi eilimidir. Bylesi bir y
celtm e ar biim lerinde baka
uluslar hie saymay ve hor grme
yi getirebilir. Georges Chastellain
XV. yzylda yle diyordu: Kral
lar lr, uluslar dalr gider; insan
mezara kadar izleyen ve ona lm
sz onuru kazandran yalnzca er
demdir. Ulusuluk, ar biimle
rinde erdemi umursamayan ve in
san saygsndan uzak den bir an
laytr. / Montesquieu: Tm ulus
lar inceleyin, greceksiniz, oun
da ciddiyet, gurur ve tembellik uy
gun adm ilerlemektedir. / N apo
lon III: karlar uluslarnn
karlarna balanmayan yneticile
re ok yazk! / Louis Blanc: in
de bir snfn ezildii bir toplum ya
ral bir adama benzer: yaral bacak
salkl bacan almasn engel
ler. / Baudelaire: Uluslarn kendi
lerine karn byk adamlar var
dr. / Jean Giraudoux: Uluslar da
insanlar gibi grlmez kabalklarla
yokolurlar. / M. Prvost: Kadn,
yorgun uluslarn barnda, yepye- 475
 UNUTU
ni k o sk o ca m a n b ir h a lk tr. /
Madame de Stal: Ancak zgr
olan bir ulusun belli bir zyaps var
dr. / Joseph de Maistre: Her ulus
kendine yaraan biimde ynetilir.
/ P. Merimee: Uluslar yasalar kur
maz, yasalar uluslarn zyaplann
gsterir. (Bk. TOPLUM, TOP
LUMBLM)
UNUTU (lat. oblitum; fr. oubli;
alm. Vergessen, Vergessenheit; ing.
forgetting). Bir bilginin ya da bir
bilgiler topluluunun bellekten si
linmesi, bu yzden bilin alanna
kamamas. Anlarn silinmesi. Bilgi
yitimi. Her bireyin kendi yaam ko
ullar erevesinde olumu bir
bellei vardr. yi bir bellek ancak
iyi bir eitimin rn olabilir. Ei
timden her eyden nce bellek ei
timini anlamamz gerekir. yi ku
rulmam bir bellek, dzenli bir ya
pya ulam olmad, bilgileri kar deneyde ya da birinci deneyde s
makark bir biimde barndrd nrlanp kalacak, daha yetkine ula
iin, neyi renmesi gerektiini, ne
ye ynelmesi gerektiini bilmeyen
dank bir yap ortaya koyacaktr.
Nitekim iyi bir bellek eitiminden
gememi insanlar gereksiz bilgi
leri inatla koruduklar iin son de
rece karmak bir dnce dze
nine sahip olurlar. Dolu bir bellek
ten ok iyi bir bellek nemlidir. Fre
ud u n ututa bir kt anlardan
uzaklama eilimi buluyordu. Ger
ekten bellek garip bir bencillikle
yalnzca tutmak istediklerini tutma
ya, tutmak istemediklerini unutma
ya eilimlidir, zaten unututa dik
+ 76
kat eksiklii birinci planda etkin
dir. Bizim iin yaamsal nem ta
yan bir bulumay unutmayz, ama
bize yk ykleyecek bir buluma
y unutabiliriz. Birdenbire ortaya
kan artc olaylar ya da youn
heyecanlar da unutuu getirebilir.
Bilgi edinmede ve yinelemede ye
tersiz kal biimindeki unutular
daha ok yallkta, bunama durum
larnda grlen unutulardr. Anm
sama gl yallkta ok sk g
rlen bir durumdur, yeni anlar t
myle unutulmu gibidir. Bu tr
salksz unutular bir yana, unut
ma zihnin salkllnn bir belirti
sidir ya da zihnin salkl kalmasn
salar. nsan unuta unuta ilerler.
U stalam ann tem elinde unutu
vardr: bir nceki daha az yetkin
deneyin yerine koyduumuz yeni
deney ustalam ada bir aamann
belirtisidir. Unutma olmasayd bir
am ayacaktk. /Publilius Syrus:
B ild i in i u n u tm ak b azen
yararldr. /B . Gracian: Unutmay
bilmek bir sanat olmaktan ok bir
m u tlu lu k tu r. / M o n taig n e:
Unutmay dleyen anmsar. / Ch.
Dickens: Unutmak elimde olsa
unutacaktm. Tm insan bellei
aclarla ve karklklarla doludur./
La Bruyre: Aklar tiksintiyle lr,
unutu da onlar gmer. / Victor
Hugo: Mutlu ve an tutkunun insan
yetkinlie ulatracan sanm ak
yanltr, o inam dorudan unutua
g t r r. / R o b e rt D esn o s:
Belleimi unutua kar savunabilir lak us, deneyden ayr olan ve du
miyim? (Bk. BELLEK, BELLEK- yulardan bamsz dorular ortaya
YTM) koyan ustur . K anta kadar us
ve anlk kavramlar tam akm
US (lat. ratio; fr. raison; alm. Ver- salar da birbirinden ayr dmeyen
nunft; ing. reasori). Yarglama yet kavramlard, us daha genel bir
kisi. Gidimli bir biimde karla erevede bir dnme gcn be
trma, birletirme ve ayrtrma ye lirlerken anlk dorudan doru
tisi. Gereklii tanma yetisi. Us ya yarglama aygtn belirliyordu.
zerine enine boyuna dnen ilk Kant bu iki kavram ayr ayr an
filozof Descartes oldu. Descartes lamlarda kulland ve herbirine ayr
usla saduyuyu ayn anlamda bir ilev verdi. K anta gre Tm
alyor, bu yetiyi doru yarglama bilgimiz duyularla balar, ordan an
ve doruyu yanltan ayrma g la geer ve sonra usa ular. Kant
c olarak tanmlyordu. Yntem yle der: Burada usu anlktan ay
zerine ko n u m a 'da, D escartes ryoruz ve onu ilkeler yetisi diye
Saduyu dnyann en iyi payla adlandryoruz. Kantda anlk zih
trlm eyidir der. Verilmi bir ey nin doutan kavramlarla ya da ka
olan bu saduyu ya da us, doru tegorilerle donanm yetisidir, do
yu yanltan, bir eyi bir eyden rudan doruya deneye ynelir. De
ayrma yetisidir. Descartes yle neyi aan alana, Noumenon'a y
der: yi yarglam a ve doruyu nelen ustur. Us, deney bilgisini de
yanltan ayrabilme gc, tam ta saracak biimde btnsel bir kav
mna us ya da saduyu diye adlan ray iindedir. Kant ussal dn
drdmz g elbette tm insan cenin nesnelerine, Platona antr
larda eittir; ayrca grlerimizin ma yaparak, Fikir ya da dea der.
eitlilii baz grlerimizin baz Kantda fikir duyularda karl bu
grlerimizden daha ussal oluun lunmayan salt ussal bir kavramdr.
dan gelmez, dncelerimizi de Fikir koullanmam olan eydir,
iik yollardan gtryor olmamz oysa duyularn alan koullanmn
dan gelir. yi bir zihne sahip olmak alandr. Salt us, K antda a priori
yetmez, nemli olan onu iyi kulla olandr yani deneyden bam sz
nabilmektir. En byk ruhlar en b olandr, ksaca usun kendisidir.
yk erdemlere sahip olacak yete Kantda us yalnzca bilgiye ynel
nekte olduklar gibi en byk k dii zaman kuramsal wjdur ya da
tlklere de sahip olacak yetenek kurgusal wsdur, ahlaki eyleme y
tedirler; yava yryenler daha iyi neldii zaman uygulamal usdur. /
ilerlerler. Descartesdan sonra Le- Marx: Us her zaman varoldu ama
ibniz usla duyarllk kartla her zaman ussal bir biimde varol
trd ve buna gre bir an us kav mad. / La Bruyre: Bilge kii ne
ram getirdi. Ona gre Ar ve p kendini ynetilmeye brakr ne ba-
 USAVURMA
kal arn ynetmek ister: o yalnzca
ve her zaman us ynetsin ister. /
J.R Regnard: Ak konumak is
tedii zaman us susmaldr. / Pub-
lilius Syrus: Us onlar ynetirse
gzler yanlmazlar. / Voltaire: Us,
Zam ann kzdr, her eyi babasn sefeleri usu felsefelerdir. Usuluk
dan bekler. / Vauvenargues: Us
bizi doadan daha sk yanltr. /
La Rochefoucauld: Tm usumu
zu izleyecek kadar gl deiliz.
/ Malebranche: Ele aldmz us
evrensel bir ustur, deimez ve zo
runlu bir ustur, onun deimez ve
zorunlu olduu doruysa o Tan-
rnm usundan ayr bir ey deil drecektir. Ilml anlamnda us
dir. (Bk. ANLIK, SADUYU)
USAVURMA (fr. raisonnement;
alm. Vernunftschluss; ing. reaso-
ning). Bir ya da birka nermeden
gidimli biimde sonu karmaya
dayanan zihin ilemi. Belli yarglar
dan belli sonulara gitmeye daya
nan zihin ilemi. Lagneau Usavur-
ma dncenin ardarda yarglarla
gerekletirdii devinimdir der.
Bousset de usavurmay Bir eyin
bir eyden karld zihin ilemi sel erevede usuluk anma ina
olarak tanmlar. (Bk. GDML,
YARGI)
USULUK (fr. rationalisme', alm.
Rationalismus; ing. rationalism).
Bilgi edinmede usun birinci dere
cede belirleyici olduunu bildiren
reti. Bilgi edinmede deney veri
lerinden ok usun ilkelerini ya da
doutan fikirleri belirleyici sayan
reti. Deneycilie kart olarak
478 usun hibir deneysel veriye bavur
madan dorulara ulaabileceini sa
vunan reti. Usuluk insan usu
nun deneyden bam sz olarak
dorulara ulaabileceine inanan
retilerin genel addr. Bu ere
vede Descartes, Leibniz, Kant fel
tm bilgilerimizi deneyden getiren,
ncesel bilginin varln benimse
yen deneyciliin tam kartdr. Hi
bir usu felsefe usa mutlak bir ar
lk verme eiliminde deildir, n
k mutlak gerekilik gibi mutlak
usuluk da zne-nesne kartln
ortadan kaldrarak bilgiyi tehlikeye
uluk bilgi edinmede deney verile
rinden ok usun ilkelerini ya da do
utan fikirleri belirleyici grr. Pla-
tonun dealar, Descartesn do
utan fikirleri, Kantm apriori bi
imleri ncesel bilgileri oluturur.
Bu felsefeler bilgi iin deneysel ve
riyi de oka nemserler. Descar
tes doutan fikirler yannda edi
nilmi fikirleri varsayar. Kantda
anlk duyumlarla salanan sunum
larn devindirdii bir g olur. Din
nr ve dinsel inanc dorulamakta
usun zorunlu olduunu bildirir.
(Bk. ANLIK, DENEYCLK, US)
USDII (fr. irrationnel', alm. Ver-
nunftlos', ing. irrationnal). Usa ay
kr olan. Usa gtrlemez olan.
Ussal olmayan. Usla ilgisi olmayan.
Ussal olmayan her ey ya usa ay
kr ya da yabancdr. Usd olan
ey ya yalnzca sezgiyle alglanabi
lir ya da tmyle samadr. Bilin-
 UYGARLIK

d olgularn da usd diye nite lincinde ya da duygu ve dnce

lendirebiliriz. Bu erevede bir in dnyasnda kaynaklarn bulan az-
san tanmak, Andr M alrauxnun ok zgn bir deerler dizgesidir.
da dedii gibi, onda usd olan, Bir yere ya da bir zamana gtr
onun denetleyemediini tanmak len bir uygarlk deeri olduu gibi
demektir. Albert Camus Bu dn kalmaz, gittii yerin ve zamann
ya kendinde ussal deildir, onunla renklerini giyinir, zgnln yi
ilgili olarak sylenilebilecektek ey tirirken yeni bir zgnlk kazanr.
budur der. (Bk. SAMA) Her uygarlk hem bir altyap hem
bir styap deerleri dizgesidir. Uy-
UYARAN (fr. stimulus', alm. Sti garl oluturan g birbirini etki
m ulus; ing. stimulus). Bir canl leyen ya da etkileen bu iki kart
varlkta tepkiler yaratan olgu. Bir gtr. Bir uygarlk baka uygar
denbire gzmze vuran ve gzle lklarla etkileirken kendi iinde de
rimizi kapamamza yol aan canl bir etkileim dzeni ortaya koyar,
k bir uyarandr. Uyarandan daha altyap srekli olarak styapy, st
ok fiziksel etken anlalr. (Bk. yap srekli olarak altyapy etkiler.
UYARIM) Eski tarih kavray uygarlklar za
manda ve uzamda apayr btnlk
UYARIM (lat. excitatio', fr. exci ler olarak yer alan ve birbirini he
tation', alm. Reiz\ ing. excitation). men hi etkilemeyen etkinlikler ola
Bir uyarann bir duyu organ ze rak gryordu. Bugn etkilemeyen
rinde yaratt etki. Bu etkinin olu ve etkilenmeyen uygarlk fikrinin
masyla kii d dnyadan izlenim son derece sama olduunu bili
ler alacaktr. H. Piron uyarm or yoruz. Bir uygarlkta altyapy olu
ganizmann etkin bir uyarana gs turan teknik deerler styapy
terdii bir tepki olarak tanmlar. oluturan kltr deerlerinin nite
(Bk. UYARAN) liklerini kesin bir biimde belirler
ken kltr deerleri de tekniin olu
U Y G A RLIK (fr. civilisation', alm. umlarnda koullayc bir arlk
Zivilisieren, Zivilisation; ing. ci tar. Bunu Auguste Comte yle
vilisation). Bir toplumun belli bir anlatr: Gerekten uygarlk bir yan
yerde ve belli bir zamanda ortaya dan insan zihninin geliimine, te
koyduu maddi ve manevi etkin yandan da bu geliimin bir sonucu
likler toplam. Her uygarlk tana olan insan eyleminin geliimine da
bilir ya da ulatrlabilir deerlerin yanr. Buna gre kltr bir uygar
bir toplamdr: uygarlk deerleri bir ln ruhu, teknik de bedenidir di
yerden bir yere, bir zamandan bir yebiliriz. / J.B. d Aurevilly: Geli
zamana geerler, ulatklar yerde mi uygarlklarn cinayetleri geli
etki gc olutururlar ve dnr mi barbarlklarn cinayetlerinden
ler. Her uygarlk, bir toplumun bi daha korkuntur. / V. Dury: Uy
 UYGULAMA
garlk doru izgi stnde ilerle
mez; insanlk yaamnn uzun bir
yolda g bir yolculuk olduu, bu
yolda lmsz yolcunun her zaman
ilerleyerek bir inip bir kt bilin
mediinde onun insan mutsuz ede
cek durma ve gerileme zamanlar
vardr. / P. Bourget: nsan uy
garlaarak barbarln karmakla mayla ilgili bir sorundur. (Bk. KU
trp sefilliini inceltmedi mi? / L.
Febvre: Bir uygarlk lebilir, uy
garlk lmez. / George Duhamel:
Uygarlk insann yreinde deil
se hibir yerde deildir. / Paul
Ricoeur: Her insann uygarl hem
bir i uygarl hem bir sz uygar
l o lacak tr. (Bk. KLTR,
TEKNK)
UYGULAM A (lat. practice; fr.
pratique; alm. Praxis, bung', ing.
practice). evreyi dntrmeye
ynelik istemli etkinlik. Somut so
nular elde etmeyi ngren istem
li etkinlik. Kuramsala kart olarak
edimsel olan etkinlik. Uygulama
dnyaya ya da somut gereklie
dnmler getirebilecek eylemle
rin ortak addr. Kant Salt usun
eletirisi' nde yle diyordu: Usu
mun (kurgusal ya da uygulamal)
tm ilikisi u soruda ierilmi-
tir: 1. Ne bilebilirim? 2. Ne yapabi
lirim? 3. Ne umabilirim? Birinci so
ru basite kurgusaldr. (...) kinci
soru basite uygulamaldr. (...)
nc soru: yapmam gerekeni
yaptmda ne umabilirim? hem uy
gulamal hem kuramsal bir soru
dur. Uygulama sorunuyla en ok
480 M arxi felsefe ilgilenmitir. Marx
yle der: Toplumsal yaam zn
de uygulamaldr. Kuram gizemci
lie doru ynelten tm gizler us
sal zmlerini insani uygulamada
ve bu uygulamann kavranlmasn
da bulurlar. nsan dncesinin
nesnel bir doruya ulap ulaama
yacan bilm ek sorunu uygula
RAM, PRAXS)
UYMA (fr. adaptation; alm. An
passung; ing. adaptation). Orta
myla uyum iinde olann durumu.
Bir organn ya da bir ilevin ortamla
daha uygun bir iliki adna deiik
lie uramas. Bir organizma yeni
yaam koullaryla uyum iinde ol
mak zere yava yava deiiklie
uradnda uyma gerekleir. Uy
ma ya da ortama uyma konusunda
balca iki kuram vardr. Bunlardan
biri Darwinin kuramdr. Bu kura
ma gre canlda uymay salayan
etki dtan yani ortamdan gelmek
tedir. br Lamarckn kuram
dr. Bu kurama gre de uyum or
ganizmann kendi etkinliinin bir
sonucudur. Darwine gre Afrika
topraklar kuraklanca ve aa
yapraklan hayvanlann uzanamaya
ca kadar yukarlara knca yal
nz bu yapraklara ulaabilen uzun
boylu hayvanlar (zrafalar) yaa
m larn srdrebilm ilerdir. La-
m arcka gre hayvanlar yukarda
ki yapraklara uzanabilmek iin ku
aklar boyunca yava yava bo
yunlarn uzatmlardr. evreye
uyma sorunu ayn zamanda ruhbi
limin de sorunudur. Toplumsal ya

am bireylere evreye uyma zorun
luluunu getirirken bu yolda g
lkler de karmaktadr. Ar ya
am koullan, eitim bakalklan,
kiisel yap deiiklikleri pekok bi
reyi uyma gl iine sokmak
tadr. ada toplumda uyma g
l eken kiilerin says sanld
ndan oktur. Kskanlklar, aa
lk duygular, byklk duygula-
n kiilerin birbirleriyle salkl iliki
kurmalarn engellemektedir. Top
lum sal insan iin salkl iliki
uyumla olduu kadar atkyla be
lirgindir. Oysa uyma zorluu e
ken kiiler zellikle evreden ko
parak yalnzla snmay ye tu
tan kiiler olmaktadrlar. (Bk. D
NM , DNM CLK,
EVRM, EVRMCLK, ORTAM)
UYUM (lat. harmonia; fr. harmo-
nie; alm . H arm onie; ing. har-
mony). Bir okluun dzenli birli
i. Dzenle bir araya gelmi eler
arasndaki iliki. Bir btnde var
lklar ya da ilevleri birbirine ters
dmeyen paralann durumu. Par
alan birbiriyle uyuan bir btnn
nitelii. Uyum gerek sanat yapt
nn balca nitelii gibi grnr. Ya
pt yapt klan tm paralarnn bir
biriyle uyumlu bir btn olutur
masdr. Alfred de Musset yle der:
Acnn kz! uyum! uyum! - De
hann ak iin yaratt dil. (Bk.
NCESEL, UYUM)
UYUM AZLIK (fr. antagonisme;
alm. Gegnet-schaft-, ing. antago-
nism). lkeler, gler ya da birey
UYUMAZLIK
ler arasnda kartlk. Karmakla
m toplumsal yaam dzeni dei
ik dncelerle ve kurumlarla bir
uyumazlk ortam gibi grnr ya
da zaten bir uyumazlk ortamdr.
Onu uyumlu bir btn durumuna
getiren ya da uyumlu bir btnm
gibi gsteren ykm llkleri ve
haklan iyice belirlemi olan yasa
dzenidir. Uyumazlklar yasa d
zeninin belirleyiciliinde zmle
nirler ya da en azndan ykc ol
maktan kanlrlar. Demokratik ya
am dzeni uyumazlklar kaldr
may deil de onlan dengelemeyi
ve hatta toplum iin yararl klmay
dnr. Uyumazlk insann zn
deki bir zelliktir, bireyin ve dola
ysyla kurum lann ve giderek top
lumun gelimesini salar. Uyu
mazlk ilerlemenin olumsuz etkeni
gibidir. Kant yle der: Uyumaz
lktan insanlarn toplumd toplum
salln, onlarn topluma katlfta
yatknln anlyorum; bununla bir
likte bu yatknla toplumu tam an
lamnda ykma tehlikesi gsterecek
genel bir ka eklenmitir. nsann
bir badama eilimi vardr, nk
byle bir durumda insan doal ye
teneklerinin gelimesiyle kendini
daha insan duyar. Am a o ayn za
manda byk bir kopma eilimi de
gsterir, nk onda ayn zaman
da toplumdlk zellii vardr, bu
da onu her eyi kendine gre d
zenlemek isteine gtrr; bu yz
den o her yandan direnilerle kar
lamay bekler, bunun yannda
bakalarna direnmeye eilimli ol
duunu sezer. nsann tm gle 481
 UZAM

rini uyandran bu direnitir. (...) Bu mizle dokunduumuz som ut or

toplumdlk nitelikleri olmasa (...)
tm yetenekler tohum halinde ka
lacaktr. (Bk. NSAN, TOPLUM)
UZAM (fr. tendue', aim. Ausdeh-
nung\ ing. extension). Uzayda yer
kaplayan cisimlerin nitelii. Cisim
lerin uzayda kaplad yer. Boluk
fikri. Grnr, alglanr, som ut
uzay. Foulqui: Soyut anlamda:
paralar uzaya konmu olan ve
birbirinin dnda bulunan eylerin
zyaps. Somut anlamda: bir e
yin tm boyutlaryla tuttuu uzay
paras. Descartes uzam m ad
deyle zdeletiriyor, boluk fikri
ni kkten yadsyordu. (Bk. UZAY)
UZAY (lat. spatiurt, fr. espace',
aim. Raum\ ing. space). Duyulur
nesnelerin yer ald sonsuz ortam.
Tm snrl genilikleri ya da uzam-
lar ieren b o lu k . D e sc arte s
uzayMa uzam zdeletirerek onun i belirlenimlerine bal bir e
yle der: Uzay ya da isel yer ve
onda ierilmi cisim ancak dn
cemizde birbirinden ayrlr. nk
gerekte en, boy ve derinliiyle
uzay kuran, cisimleri kuran ayn
uzamdr. Leibnize gre uzay ci
simlerle ilgili dzendir: Uzay tam
olarak zaman gibi greli bir ey di
ye aldm grdm; zaman nasl yulur sezginin basit bir biimi ola
ardardaln dzeniyse uzay da
yanyanaln dzenidir. Locke iin
uzay gzmzle grdmz, eli eitli elerini verir. (Bk. UZAM)
tamdr. Kanta gre uzay duyarll
n a priori biimlerinden biridir:
Uzay ve zaman, nesnelerin bize
verilme olaslnn koullan olarak
ancak duyu nesneleriyle ilikilidir
ler. Kanta gre biz d dnyann
verilerini duyarlln a priori biim
leri olan uzay ve zaman ereve
sinde alglarz. K ant yle der:
Zihnimizin d duyuma karlk
olan zellii araclyla nesneleri bi
zim dmzda olarak ve tmn
uzaya yerlemi olarak gryoruz.
Bylece onlarn biimleri, byk
lkleri ve karlkl ilikileri belirlen
mi ya da belirlenebilir oluyor. Ru
hun kendisini sezgisel olarak alg
lamasn ya da kendi i durumunu
alglamasn salayan i duyum el
bette ruhun kendisinden bize nes
ne olarak herhangi bir nesne sun
maz, ancak burada kendi i duru
mundan sezgi almay olas klan ve
yin zaman ilikilerine gre kavra
nlmasn salayan belli bir biimin
varln benimsemek gerekir. Za
man dsal olarak alglanamaz, uzay
da bizdeki herhangi bir ey gibi al
glanamaz. Kanta gre zaman gibi
uzay da bize bilgi salamaz, deney
sel bilginin temelini salar: D du
rak uzay henz bir bilgi deildir; o
olas bir bilgi iin a priori sezginin

482

C R ET (lat. salarium; fr. salaire;
alm. Lohn\ ing. salary). Bir eme
in maddi karl. alana emei
karlnda denen para. cret so
lunu iblmnn artt, retimin
byk boyutlara ulat ada
dnyann nemli bir sorunudur. Es
ki uygarlklar dneminde byle bir
sorun yoktu: kle boaz tokluu
na retim yapmakla ykmlyd.
Ortaam serilik dzeninde de
byle bir sorun olmad. reticinin
makinasm sermayeciye kaptrp i
i durum una gelm esinden sonra
cretli ii ortaya kt. Bugnk
anlamnda cret sermayecinin i
iye belli bir i zaman iin dedii
paradr. Bylece sermayeciyle ii
arasnda emek ve cret deitoku-
u yaplr. cret emein fiyatdr.
i alrken kendisi iin cret re
tir ve bylece sermayeye baml
bir varlk olur. M arxin da belirle
dii gibi, en yksek cret bile ii
nin yaamn doru drst srdr
mesine yetmez. Bununla birlikte i
i enaz yaam koullarnda varl
n srdrm ek zorunda braklr.
cretin azl sermayenin glen
u
mesini salar. retimin oalma
syla birlikte zenginlikler artsa bile
cretlinin durumunda bir deiik
lik olmaz. (Bk. EMEK, BL
M, SERMAYE)
LK (fr. idal; alm. ideal; ing.
ideal). Duygularmz ve dnce
lerimizi tam olarak karlayan ve
ok zaman bir ama olarak belirle
nen yetkin fikir. lk gerekliin
iinde olsa da ya da grnse de ger
eklii aan zellikle gsteren bir
fikirdir ya da fikirler toplamdr. Her
lk gereklii dntrme istemi
ne gre dnlm bir taslak ya
da tasrmdr. Her lk eksiksize
yaklat lde gerekliin dna
dme tehlikesine urar. Eylem-d-
nce kartlnda lk dnce
yi temsil eder ve gereklikten kop
tuu lde tehlikeli olur. lk ok
zaman renkli, gzel kokulu, parl
tl bir bileimdir, ne var ki ok za
man gerekleemeyecek tasarm
larla rlmtr. Her lk kendi
iinde insanlk, yurt, evren, sanat,
ulus, uygarlk, bilim gibi kategori
leri barndrr ve hatta onlara daya- 483
 LKCLK

nr, gelgeldim bu kavramlarla her belirleyici sayan felsefi bak as.

zaman canl ve gerek bir iliki iin nsann ilerlemesi asndan dsel
de deildir. D n gerei altet- tasanm lara arlk veren dnce
meye balad yerde lk klar biimi. En eski lkcler Eleallar-
parlam aya balar. lk yetkine dr (K senophanes, Parm enides,
ulamak iin zorunlu bir dayanak Eleal Zenon). Bu filozoflar bir
gibi grnse de daha ok bir ger okluklar ve devinim ler dnyas
eklikten ka dayanadr. Gon- olan duyulur dnyay ancak usla
court kardeler Tm byk lk kavranlabilen dnlr dnyadan
sel sanat yaptlar lk fikri ta ayryorlar, d n l r dnyay
m ayan zam anlarn ve insanlarn mutlak ve evrensel bir btnlk
rndr derler. Ne olursa olsun olarak belirliyorlard. Onlara gre
gerekliin eksikli ya da yetersiz devinim ve oluum olanakszd,
grnen yanlan insanlara, zellikle bunlar yanlsamalardan baka bir
de yetkin bir bilince sahip olmayan ey deillerdi. Felsefe tarihinin ilk
insanlara lkler dndrecektir. byk lkcs Platondur. O da
lk ok yerde aya yere basma E leallar gibi dnlr dnyay
yan siyasal ideolojilerin renkli d duyulur dnyadan aynyor, duyu
dr. lkler ok zam an topya lur dnyann bir glgeler ya da g
zellikleri gsterirler. / Grard de rntler dnyas olduunu bildiri
Nerval: Afrikada Hindistan d yor, sarslmaz gereklikler diye be
leri grlr. Avrupada Afrika d lirledii dealarla donatlm olan
leri grld gibi. lk her za dnlr dnyay gerek dnya
man bugnk ufkumuzun tesin olarak belirliyordu. Platonun lk
de parldar. / Paul Verlaine: Ya cln Eleallannkinden ayran
am kazand sonunda lk ld. / balca nokta, Platonda duyulur
Albert Einstein: Benim siyasal l dnyann bir yanlsama deil de
km demokrasi lksdr. Her in ikincil nemde bir gereklikler dn
san kii olarak sayg grmeli ve yas olmasdr. Bu yzden bu du
kimse tanrlatrlmamaldr. / V. yulur dnya, dnlr dnyann
Larbaud: Her lk ortaya konul bilgisine ulamada bize bir k yolu
duu anda kt bir biimde bir okul salar, dnlr dnyada edinmi
grnm kazanr. (Bk. FKR, olduumuz bilgileri anmsamada ilk
TOPYA) itkiyi kazandrr. Platondan sonra
Plotinos, heptannc bir anlay iin
L K C L K (fr. idalisme-, de, lkc bir felsefe gelitirdi.
alm. Idealism us; ing. idealism). Onun yeni-Platonculuk diye an
B enin dndaki nesnel gereklii lan felsefesinde temele Bir ad al
yadsyarak tm varoluu dnce tnda Tann konulur. Tann ilk tz
ye indirgeyen retilerin tm. Bilgi ya da ilk dayanaktr. Ondan ikinci
484 edinmede zneyi nesne karsnda tz olan dnsellik tremitir. Bu
 LKCLK

ikinci katta hem yaratlan eylerin tr. Condillac maddi gerekliin

rnekleri olan dealar hem de on dorudan doruya gzlemde sezi-
lar dnen Nous yer alr. Bu d- lemez olduunu bildirir. Kantm l
nsellikten nc tz olan ruh kclnde d dnya bilgisi du
tremitir. Bylece Plotinos kat kat yumsamann ve anln apriori ko
bir varlk tablosu izer. Bilgi insan ullarna indirgenir. Kendinde ey
ruhundan tanrsalla kadar uzanan ler vardr ama biz bu kendinde ey
izgide isel bir arayla elde edile lerin bilgisine ya da dorudan do
cek tir. D ah a so n ra h ristiy a n ruya bilgisine ulaamayz. Bunlar
felsefesinin ilk nemli kiisi Aziz bizim deneylerimizi aar. Biz ancak
Augustinus Plotinosu izgide bir olgularn bilgisine ulaabiliriz, d
lkclk gelitirir. Descartesn dnya zerinde elde ettiimiz bil
lkcl kendinden ncekileri gileri de olgulardan elde ederiz. Bu
ne gre olduka lml bir lkc ynyle Kantn lkcl biline
lktr. nk Descartes madde mezci lkclktr. Hegelin hep-
sel ve mekanik bir d dnyann tanrc lkcl varl evrensel
varln benimserken doutan fi fikre indirger, bu fikrin geliimi al
kirler yannda d dnyadan edinil glanabilir varlklarn eitliliini
mi bilgilerin varln da benimser, oluturmaktadr. Buna gre evren
ayrca deney dnyasn bize sa gelien bir mutlak varlk anlam ka
lam bilgi verileri salayan bir alan zanr. Schellingbeni ve ben olma
olarak grr. Gene de doutan fi yan ayr ayr eyler saymakla bir
kirlerle ykl beni bilgide belir likte onlar bir mutlakn altnda top
leyici saymasyla Descartes felse lar, bu mutlak zneyle nesrtenin,
fesi tam anlamnda lkc bir fel maddeyle biimin zdeletii yer
sefedir. Leibniz lkclk ve mad dir. Hegel mutlakm yerine fkiri
decilik ayrm yapan ilk filozoftur koyar, ama onu mutlak bir ey ola
ve onun m onadlar retisine da rak koyar. Schellingin lkcl
yanan lkcl ruhu lkclk yle Hegelin lkcl ayn ba
diye adlandrlabilir. Berkeleyin l k asna dayanr. Hegeli yeni k
kcl maddeyi yadsr yani d lan evrensel oluuma diyalektii ge
dnyann varolmadn syler ve tirmi olmadr. zetle, lkclk
deyim yerindeyse varl varln m addeye kar fikri koyuuyla
fikrine indirger. Bu yzden onun maddecilie tam kar bir dnce
felsefesine maddesizcilik ad veri biimidir, ancak bilgi edinmede z
lir. Berkeleye gre yalnz alg var neyi nesne karsnda belirleyici
dr ya da eyler alglandklar iin saymakla birlikte deneyin bilgisini
vardr, bir baka deyile eylerin yadsmadndan hatta kendi l
varl onlardan elde ettiimiz alg leri iinde zorunlu grdnden de
dadr. Tanr, insan dncesinde neycilie tam kar bir gr ola
eylerin varln yaratan akn g rak belirmez. (Bk. DYALEKTK,
RETM

GEREKLK, MADDECLK, baladklar andan sonra hayvan

MADDESZCLK, RUHULUK) lardan ayrlmaya balyorlar. Kari
Marxa gre toplumsal ilikiler re
R E T M (lat. productio\ fr. pro tim glerine sk skya baldr. n
duction-, aim. Produktion-, ing. pro sanlar yeni retim gleri elde ede
duction). Tketim iin ilenmi rek retim biimlerini deitirirler.
madde elde etmek. Hammadde ya retim aralar iinde en byk
da ilenmi tketim maddesi elde retici g devrimci snfn kendi
etmek. Tarm ve sanayi rn elde sidir. (Bk. EMEK, BLM,
etmek. Tarihin ilk belirgin olgusu SERMAYE, CRET)
insann yemek, imek, barnmak gi
bi gereksinimlerini karlamas ol STALGI (fr. aperception, ap
mutur. Tarihte her zaman retim perception-, aim. Apperzeption-, ing.
biimleri yaam biimlerini belirle apperception). Bilince alan alg.
mitir. te yandan retim gleri Algnn bilinte grnm. Bir nes
retim ilikilerinin ve deitokuun nenin algsnda zihnin kendisini al
biimini belirler. Geliimlerinin belli glayan zne olarak sezmesi. Littr:
bir basamanda retim gleri va Zihnin kendisini herhangi bir izle
rolan deitoku biimleriyle eli nimi alglayan ya da sezen bir nes
kiye derler. Engelleyici duruma ne olarak duymas ilemi. stalg
gelen deitoku biimlerinin yeri Leibnizde bilind algdan ayr
ne yeni deitoku biimi geer, bu olarak bilinli alg ya da dnceye
da daha gelimi retim glerine bal algdr, i durumun dnce
karlktr. Marxi dnce bu er yoluyla elde edilm i bilgisidir.
evede retim ilikilerini geni ola K antda stalg kendi kendinin bi
rak ele alr. Marx ve Engels Ta lincidir ya da dnyorum dene
rihte tm atmalarn kkeni re yidir. Kant tlstalgy deneysel stalg
tim gleriyle deitoku biimi ve akn stalg ya da ar stalg
arasndaki elikidedir derler. On olmak zere ikiye ayrr. Birincisi
lara gre Bireylerin yaamlarn gerekliin sezgisiyle, kincisi tm
dlatrma biimi onlarn ne oldu olas deneyin dnda yer alan, bu
unu da tam olarak belli eder. On nunla birlikte deneyi kuran birlik il
larn ne olduu retimleriyle belli kesiyle yani benle ilgilidir. Kant an
olur, rettikleri eyle ve rettikleri stalgyla ilgili olarak yle der:
ni retme biimiyle belli olur. Bi Ben onu deneysel stalgdan ayr
reylerin ne olduu retimlerinin mak zere ar stalg diye adland
maddi koullarna baldr. Gene ryorum; nk bu kendi kendinin
M arxa ve Engelse gre nsan bilinci, dnyorum 'un sunumu
lar hayvanlardan bilinle, dinle, da nu yaratarak tm br sunumlara
ha baka eylerle ayrabiliriz. n elik etmektedir: her bilinte bir ve
sanlar yaama aralarn retmeye zde olan bu sunuma baka bir

sunum elik edemez. Gerekte
belli bir sezgide verilmi eitli su
numlar tmyle bir kendi kendinin
bilinciyle ilgili olmasalar tmyle
benim sunumlarn olam azlard.
Maine de Biranda dolaysz isel s-
talg (aperception interne immdi
ate) etkin g olarak kendi kendi
nin bilincidir. (Bk. ALGI)
STNSAN (fr. surhomme; alm.
bermensch; ing. superman). Ni
etzsche felsefesinde gelecein g
l insan. Terimi Goethe ve Herder
kullanm, Nietzsche de onu felse
fesinin temel kavramlarndan biri
durumuna getirmitir.. Nietzsche
yle der: insanlkta daha gl
bir tr, stn bir tip ortaya kma
ldr, bu tipin ortalama insandaki
retim ve yaam srdrme koul
larndan daha baka koullan olma
ldr. Fikrimin ad, bu tip iin seti
im simge, bilindii gibi stin-
sandr. Nietzscheye gre insan
nasl m aym unun yerini alm sa
stinsan da insann yerini alacak
tr. Nietzsche, A Iso sprach Zarat
houstra' da (Byle buyurdu Zer
dt), Zerdtn azndan unla- n. Bu kavram zellikle M arx d
n syler: Size stinsan retiyo
rum. nsan alm as gereken bir
eydir. Onu amak iin ne yapt
nz? Btn varlklar imdiye kadar
kendilerini aan bir eyler yaratt
lar. (...) Eskiden insan maymun
du, bugn insan herhangi bir may
m undan daha m aym undur. (...)
stinsan topran anlamdr. ste
mimiz unu sylesin: stinsan top
ran anlam olsun. Kardelerim,
STYAPI
size yalvaryorum, topraa bal
kaln ve size dnyast umutlar
dan szedenlere inanmayn. (...)
nsan hayvanla stinsan arasna ge
rilmi bir iptir, bir uurumun s
tndeki bir ip. Onda yrmek teh
likelidir, geriye bakmak tehlikelidir,
titremek ve durmak tehlikeli. n
sanda byk olan ey onun bir erek
oluu deil bir kpr oluudur. Ni
etzsche stinsan ortaya kana ka
dar stn insann, sekin insann
egemen olmas gerektiini dnr.
Artk Tanr lmtr ve onun yeri
ni insan alacaktr, bu da stinsa-
nn ortaya kmasyla gereklee
cektir. stinsann ortaya kmas
iin de Zerdt gibi byk, ses
siz, kat, yalnz stn insanlara ge
reksinim vardr. stn insan s-
tinsamn ilk biimi gibidir. stn in
san her eyden nce halktan olma
yan yetkin kiiliktir. (Bk. NSAN)
STYAPI (fr. superstructure', aim.
Superstruktur; ing. superstructure).
Teknik etkinlikleri belirleyen altya
p alanna karlk dnce etkin
likleri ya da kltr etkinlikleri ala
nceyle ilgilidir. styap ve altya
p alanlar hep birlikte uygarlk et
kinliklerini olutururlar. styap de
nilince ncelikle bilim, sanat, fel
sefe ve siyaset alanlarn dn
rz. styapyla altyap srekli bir
etkileim iindedir. Altyap gvdey-
se styap beyindir. Her iki alan bir
btnn iki ayr yznden ya da
iki ayr grnmnden baka bir
ey deildir. (Bk. ALTYAPI) 487
 TOPYA

TOPYA (fr. utopie\ aim. Utopie; kurar, bu arada zel mlkiyeti her |
ing. utopia). Gereklikle ilgisi ol trl ktln kayna olarak be- j
mayan siyasal ve toplumsal dzen lirler. Thomas M orusun tasarla- |
tasarm. lksel yaam dzeni. d Utopia adasnda zel mlkiyet i
Gereklemesi olanaksz grnen de para da yoktur. Orada herkes j
tasarm. Terim ngiliz yazar Tho emeiyle yaama katlr. Utopial-
m as M o ru s un (1 4 7 8 -1 5 3 5 ) lar rettiklerini ortak depolarda bi
1516 da yaymlanan ve ksaca Uto riktirirler ve gerektiinde kullanr
pia diye bilinen De optimo reipub- lar. bu adada tam anlamnda de
licae statu deque nova insula Uto mokratik bir yaam dzeni vardr.
pia adl yaptndan gelmedir. Daha A. France yle der: topya her
sonra lksel ve uygulanamaz dev ilerlemenin ilkesidir, eskinin top-
let tasarmlar getiren tm yaptlar yaclan olmasayd insanlar bugn
topya diye nitelendirilmilerdir, de maaralarda sefil ve plak ya
bu yaptlarn banda da Tommaso yor olacaklard. lk sitenin izgi
Cam panellamn Civitas solis (G lerini topyaclar izdiler. yilie ak
ne lkesi) vardr. Thomas Morus gereklikler genel dlerden kar.
Utopia'snda adaletli dzen dleri (Bk. FKR, LK)

4 88

VARGI (lat. consequential fr. con
sequence; aim. Konsequenz; ing.
consequence). Bir usavurmada n
cllerden karlan sonu. (Bk. N
CL)
VARLIK (fr. tre; aim. Sein; ing.
being). Varolan her ey. Genel
olarak varolu. Varolduu d-
nlebilen her ey. Varlk sorunu fel
sefenin en eski sorunlarndan biri
dir. Varlktan ok zaman yaratlm
olan evren anlald. Varlk ok za
man da Tanr anlamnda kullanld.
Varlkla ilk ilgilenen filozof Parme
nides oldu. O Bir Varlk varsay
yor, onu her eyin temeli olarak de
erlendiriyordu. Felsefe tarihi bo
yunca filozoflar bu terime olduka
deiik ama birbirine yakm anlam
lar verdiler. Ayrlklar ne olursa ol
sun o her zaman varolan karl
yordu. / Hegel: nsann gerek
varlk zellikle onun ilemidir; bi
rey yalnzca bu ilemde etkin ola
rak gerektir. / M. Merleau-Ponty:
Varln iine kendimizde, yalnz
ca kendimizde dokunabiliriz, n
k bir ii olan ve hatta bir iten ba
V
ka bir ey olmayan bir varl biz
ancak k en d im izd e b u lu y o ru z.
B enle bedenim, benle dnya ara
snda geili bir iliki yoktur, ben
yalnzca ie doru taabilir. (Bk.
KENDNDE, EY)
V A R LIK B LM (fr. ontologie;
alm. Ontologie; ing. ontology).
Varlk zerine ussal aratrma. Var
l varlk olarak ele alan aratrma.
Kendinde varlk aratrmas. Var-
lkbilim varlk olarak varlk aratr
mas yaparken varlkla ilgili eitli
kavramlar tartr, bu kavramlarn
banda olas, gerek, etkin,
edilgin, olumsal, zorunlu,
belirlenm i, belirlenm em i,
sonlu, sonsuz, yetkin, ek
sikli, z, biim gelir. Varlkbi-
limin kurucusu varlk olarak var-
lkla raslantsal olarak varlk bir
birinden ayran ve bilimi ya da fel
sefeyi varlk olarak varlk aratr
mas diye anlayan Aristotelesdir.
Aristoteles yle der: Varlk ola
rak varlk ve ona temelden bal
olan nitelikleri inceleyen bir bilim
vardr. Bu bilim zel bilimler deni-
489
 VARLIKBLMCLK
len bilimlerin hibiriyle karmaz,
nk zel bilimlerden hibiri ge
nellikle varlk olarak varlka ynel
mez, ama varlkm belli bir bl
mn ayrarak, yalnzca bu bl rolmak yapmaktr, ancak bu ikisi
mn niteliini inceler: matematik bi
limlerinin durumu budur. lk ilke
leri ve en yksek nedenleri arad
mza gre, bu ilkelerin ve bu ne
denlerin zorunlu olarak bal oldu
u bir gerekliin varolaca kesin
dir; bu gerekliin zyaps gerei,
bu ilkeler ve nedenler bu gerekli
e baldrlar. Demek ki, varlkla
rn elerini arayanlar, temelde,
mutlak olarak ilk olan ilkeleri ar
yorlard, aradklar bu ilkeler zorun
lu olarak varlk olarak varlkm e
leriydi, raslantsal olarak varlkn
deil. Bu yzden biz de varlk ola
rak varlkm ilkelerini kavramlyz.
Gerekte en genel erevede her
felsef aratrmann bir varlkbilim
aratrmas olduunu syleyebiliriz.
(Bk. METAFZK, VARLIK)
V A R L IK B L M C L K (fr. onto
logisme', alm. Ontologismus; ing.
ontologism). Felsefede varlkbilime
yani varlk olarak varlk aratrma
sna ynelme eilimi. nsann Tan
r bilgisine sezgiyle ulaabileceini
ileri sren reti. rnein Maleb-
ranchem Tanrya ulamayla ilgili
kuram bir tr varlkbilimciliktir.
(Bk. VARLIKBLM)
VAROLU (fr. existence; alm.
Existenz, Dasein\ ing. existence).
Varolma durumu. Bir gereklii ol
490 ma durumu. Varolmak, somut ola
rak olmaktr. nsan iin varolu so
mut ve bilinli bir deneye sahip ol
maktr. Bergson varoluu srekli
deime durumu olarak anlar. Va
gene de birbirinden ayrlabilecek
eylerdir: yaamak daha ok ya
amsal etkinliklerini gerekletir
mek hatta biyolojik ilevlerini sr
drmek olarak anlalabilirken va
rolmak kendini bilinle kendi ola
rak koymak anlamna gelir. Bu yz
den Gabriel Marcel yle der: Ya
amak diye bir ey var, bir de va
rolmak diye bir ey var: ben varol
may setim. Kierkegaarda gre
bir birey olarak varolmaktan daha
korkun bir ey yoktur. Varolu bir
olma biimi, bir kendini ortaya ko-
yu biimi olarak ele alndnda,
zle kartlar. Varolua kart ola
rak z varln doasn kurandr.
(Bk. Z, VAROLUULUK)
VAROLUULUK (fr. existen
tialism e; alm. Existentialism us;
ing. existentialism). nsan varolu-
sal bir varlk olarak ele alan felse
felerin tm. Bireysel varolu ara
trmalarnn temeline yerletirilen
felsefelerin tm. Bireyi somut ger
eklik olarak ele alp inceleyen fel
sefi reti. nsann nceden belir
lenmi bir varlk olmadn ve z
gr eylem iinde kendini varettii-
ni ne sren fe lse fi reti.
R. Vemeaux varoluuluu Ussal
felsefenin soyut dncesine kar
t olarak insan zerine younla
m somut ve tantlamal dnce
abas olarak tanmlar. Varoluu
 VAROLUULUK

felsefe eitliliiyle olduu kadar ilgi ekicisi olan varoluuluun bu

karmaklyla dikkati eken bir fel sav bize ok yeni gibi grnse de
sefedir, bu yzden belki de varo neredeyse felsefenin tarihi kadar
luuluktan ok varoluuluklardan eskidir. Bu, Aristotelesden beri y
szetmek doru olur. Varoluu fel rrlkte olan bir gerekilik ilkesi
sefeler hep birlikte klasik felsefe dir. Bu gr, ncesel bilginin var
lere, zellikle klasik lkcle kar ln benimseyen lkc bak a
drlar. Onlara gre olumculuk da larna kart olarak bilgi yaam de
bilimsel veri dnda salam da neyleriyle elde edilir grdr.
yanak yo k tu r gryle yaam Ancak arada u kk ayrm var
dlamaktadr. Varoluu felsefe dr: varoluunun bilinci, eski ger
tm eski lkc ya da dinci meta ekiliklerde ya da deneyciliklerde
fiziklerin tersine zden deil de va olduu gibi basit bir alc deildir.
rolutan yola kar, zden varolu O, her eyden nce, Husserlin di
a deil varolutan ze ilerler. Bu liyle sylersek, bir ynelgenliktir.
nun bir baka anlatm fikirlerin ya Bu temel zerine kurulmu olan va
amla varolduudur, yaamdan n roluuluklar bu noktadan sonra
ce fikir olmaddr. Basitletirmek kendine gre zelleir ve eitlile-
zere rneklersek yle diyebiliriz: nirler. Buna gre, J. Hyppolitein
lmden nce ben lyorum de belirttii gibi varoluuluk zel
vardr, lm de ben lyo- belli bir felsefe olmaktan ok ortak
rumdan dolay vardr. Sartre y bir anlaytr. Fransz varoluulu
le der: Her nesnenin bir z ve bir uyla alman varoluuluunu, tan
varoluu vardr. Bir z, yani bir de rtanmaz varoluulukla diftci va
imez zellikler toplam; bir va roluuluu, tanrtanm az varo
rolu, yani dnyada belli bir etkin luuluklardan rnein Heidegger
bulunu. oklar zn nce, varo varoluuluuyla Sartre varoluu
luun sonra geldiine inanrlar, bu luunu ayn kaba koyamayz. Fran
fikrin kkeni dinci dncededir. sz varoluuluu sola yatkn z
Tanrnn insanlar yaratm oldu grlk bir izgi izlemitir. Alman
una inanan herkes iin Tanrnn varoluuluu da daha sada, da
bunu onlarla ilgili olarak sahip ol ha dinci bir tutum almtr. Lukacs
duu fikre bavurmakla yapm ol yle der: Fransz varoluuluu
mas gerekir. Varoluuluk, tersi sol aydnlarn, toplumcularn, iler
ne, insanda -yalnzca insanda- va leme ve demokrasi dostlarnn fel
roluun z ncelediini benimser. sefesi olma eilimi gsterdi. Bu
Bu da, basite, insan nce vardr, moda olmu ada felsefenin k
sonra udur ya da budur demektir. kenlerini nerede aramalyz? Bu ara
Ksaca insan kendi zn yaratmak yta Sokratese, Stoaclara, Aziz
zorundadr. ada felsefelerin en Augustinusa kadar gidenler var.
ilgi ekicilerinden biri, belki de en Bu felsefenin asl temelini Pascalin 491
 VAROLUULUK

dinci dncesi oluturuyor. Zin asl kurucusuKierkegaarddr. Pas

cirin ikinci halkas Kierkegaard, cale ve K ierkegaarda bakarak,
nc halkas Nietzsche, drdn Varoluuluk hristiyanlm Yeni-
c halkas da Husserldir. Varolu adaki anlatm m? sorusunu
uluk iin en byk kaynak Pascal sorabiliriz. Bu soruyu sorarken
kaynadr, onun dnyaya brakl- tanrtanmaz varoluuluklarn var
mlk fikridir. Pascal unlar sy ln unutmamak gerekir. Kierke
ler: Beni dnyaya kimin brakt gaard tam anlamnda bir dizge d
n, ayrca dnyann ne olduunu, mandr, bu yzden Hegeli kyas
benim ne olduumu bilmiyorum. ya eletirir, son byk dizgenin ku
Her ey zerine korkun bir bilgi rucusunu ok byk bir profesr
sizlik iindeyim. Kavraymz diye hafife alr. znelciliin usu
dnlebilir uzaylarn tesine bo lua tepkisidir bu. nk znedir
una taryor, eylerin gereklii nemli olan, bireyin kendisidir. Bu
ne karlk yalnzca ok kk ey na gre N. Berdiaeff Varolusal
ler elde ediyoruz. Merkezi her yer, felsefe kiiliki bir felsefedir: bilgi
evresi hibir yer olan sonsuz bir nin konusu insan kiisidir der. Va
byklktr bu. yleyse nedir roluulukta birey ayr ya da ayr
insan doada? Sonsuzluun kar calkl deildir, yalnzca zgndr,
snda bir btnlktr, hilikle b zeldir, esizdir, apayr bir dnya
tnlk arasnda bir orta yerdir. U dr. Varoluular nsan nedir? so
lar anlamaktan sonuna kadar uzak rusuna kkl ve ussal bir zm
tr. Nesnelerin sonlar ve ilkeleri aramak yerine insan znellii iin
onun iin kesin bir biimde giril de kavramaya ve olabildiince ta
mez olan bir gizde sakldr. O kt ntlamaya alrlar. Bu znelci tu
hilii ve dald sonzuluu g tum her znelcilikte olduu gibi fel
recek gte deildir. nsan bir ka sefeyi ussal bir aratrma olmak
mtr, doann en gszdr, ama tan karp sanata yaklatnr. Va
dnen bir kam tr o. Onu ez roluuluk insann ne olduunu bil
mek iin doann tepeden trnaa meye yneldii noktada yitip gide
silahlanmas gerekmez: bir buu, cektir der Jaspers. E. M ouniernin
bir dam la su yeter onu ldrme belirledii gibi, insan olan ya da ol
ye. Pascalin bu ktmser bak mu olan ey deildir, olmakta olan
varoluu felsefeye temel olmu gi eydir, dolaysyla olacak olan ey
bidir. Varoluuluk ktmser bir dir. Demek ki o henz olmad ey
yaam ya da insan felsefesidir, in dir. Bu znelci felsefede insan de
san dnyaya braklm bir varlk nilince dural bir dnya dnmek
olarak dnr. E. M ouniernin de gerekir ya da dural olduuna ina
dii gibi, H er varoluuluk bir nlm bir dnyada, bir bakma ta
doa felsefesi olmaktan nce bir rihi olmayan bir dnyada srekli
492 insan felsefesidir. Bu felsefenin olarak kendini yaratmak iin tek ba-
 VAROLUULUK

ma rpnp duran o gizemli tek ki evrenselliin bireysellikle iselle

iyi anlamak gerekir. Husserlin ol- mesi olarak dnlemez. Bilin
gubilimini ynteminin z durumu kendini hilike kar kurar. Sart-
na getirmi olan varoluu felsefe reda dnen zne ya da bilin var-
tm olgubilimcilerin yapt gibi top- lkm kart olan hilikle ortaya ko
lumsal-tarihsel insan yadsyacak- nulur. Heideggere gre hilik lm
tr. Husserl varoluu deildi, an duygusunun verdii bunaltda ken
cak onun olgubilimsel yntemi va dini gsterir. O, varolan snrlayan
roluuluu derinden etkiledi der eydir. Sartre da Heidegger de bi
L u k acs. B erg so n d n ce sin i lin iin hiliki zorunlu bir kavram
uzaktan yakndan antran Hus- olarak belirlerler. Heidegger yle
serle gre kesin bilgiler aramak de der: Hilik varolan karsnda be
il kesin apakla ulamaya al lirsiz bir kart deildir, bu varola
mak gerekir. Toplumsal insan va nn varlnn bileeni olarak ken
roluu filozoflar arasnda yalnz dini gsterir. Hilik varolann b
ca Maurice Merleau-Pontyde var tnlnn kkel olumsuzlamas-
dr. Varoluu felsefenin bu sosyal- dr. Hilik varoluun tek dayana
demokrat yesi dnyay ortak bir , tek k noktasdr. Lukacs in
kltr dnyas olarak belirler: Kl san tarihten deil de hilikten geti
tr dnyas kaygan bir dnyadr, ren bu anlay u szlerle eletirir:
ama karmda varolan bir dnya Hilik bir mitostur, tarihin lme
dr. Orada tannmas gereken bir mahkum ettii sermayeci toplumun
toplum vardr. Bir kltr nesne m itosudur. Bu felsefeye temel
sinde bakasnn yakn varln bir olan deneyimi zetlemek pek<Ie zor
adszlk rts altnda duyarm. Va deil: insan hiin, hilikin kar
roluu baka insanlarn varln el snda bulunmaktadr; insanla dn
bette yadsmaz. Bakalar elbette ya arasndaki temel iliki hibir eyle
vardr. Ne var ki o bu varla kar kar karya olu anlamna gelmek
ilgisizdir ve hatta tedirgindir. Ken tedir. Sartrea gre insan varlkta
dimizi herhangi bir yalnzlkta de bir ayrlma, bir kopma, bir bozul
il, yolda, kentte, kalabaln orta ma noktas ortaya koyar. Varln
snda, eya varsa eyada, insan biryaphl insanla dalmtr. Ek
varsa insanda ortaya karyoruz siklik denilen ey insanla ortaya
der Sartre. A ncak, o, dorudan kmtr. Durmadan arzuluyor ol
doruya bakasmn varl szko- masnn da gsterdii gibi insan bir
nusu olduu noktada tedirginliini eksikliktir ya da bir yoksunluktur.
aka ortaya koyar ve bakalarn Bu yzden eksiksizlie doru s
cehennem sayar. Bakas cehen rekli bir atlm iindedir. Varlk ve
nemdir ya da hiliktir. Hilik her du bilin, yani kendinde ve kendi iin
rumda belirleyicidir. Varoluu fel ayn ey olduu gn tam dolgun
sefede bilin toplumsalln ya da luk gerekleecek ve eksiklik bite-
 VAROLUULUK
ektir. Bu da insann Tanr olmas
demektir. Sartrea gre hilik de
neyi bir zgrlk deneyidir. nsan
arzu iinde zgrln gerekle duyurur. Varoluuluk yalnzca bir
tirir. Sartre bunu bize Varlk ve hi
liksin 655. sayfasnda yle anla
tr: Hiletirmenin varlk eksikli
i olduunu, baka bir ey olma
dn biliyoruz. zgrlk zellikle
kendini varlk eksiklii klan var
lktr. Arzu varlk eksikliiyle z
de olduu gibi, zgrlk de ken
dini varlk arzusu klan varlk ola
rak ortaya kacaktr, yani kendin-
de-kendi-iin olmann kendi-iin-ta-
sars olarak ortaya kacaktr. Bu
rada hibir zaman zgrln do
as ya da z olarak ele alnama
yacak soyut bir yapya ulatk, n
k zgrlk varolutur ve varolu
da kendinde z inceler. zgrlk
dorudan doruya som ut gr
nmdr ve seiminden ayrlamaz,
yani fciyzden ayrlamaz. Ama ele
alnan yapya zgrln dorusu salnmla Dasein der) lm
denilebilir, yani o zgrln insa
ni anlamdr. Bylece dnyaya b
raklm olmakla yaamaya ve l
meye mahkum edilmi insan tam
anlamnda samay yaarken, sa-
m ann getirdii bountuyu ancak
kendini zgrce kurma deneyleri
iinde aabilir. zgr eylem sa-
m ann panzehiridir, samay yo-
kedemez ama bir lde giderebi
lir. Dnya yzde yz sama olsay
d zgrlk deneyi de sama ola
cakt. Sama mutlak deildir, ama
yaygndr, ayrca yaamn znde
vardr. ncesel hibir ey yoktur,
494 insan zgrlk iinde kurar kendi
ni. nsan bir lm iin varlkdn,
lme adanmtr. lm yaamn
sonunda deil btnnde kendini
lm felsefesi deil, ayn zamanda
bir mutlak zgrlk felsefesidir
der Sartre. Sama yaygndr. Sart
ren dedii gibi Douyor olma
mz samadr, lyor olmamz da
samadr. Bu sama bizi yalnzl
a ve umutsuzlua iter. Yalnzlk
Sartreda ve Heideggerde mutlak
tr. Samanm ve hilikin korkun
basks altnda insan, tam anlamn
da bunalan umutsuz bir varlktr.
Umutsuzluk insan mezara kadar iz
ler. nsan tmyle, tm varlyla
umutsuzdur. Gene de kendi varl
n zgrce gerekletirm ekten
baka salam yol yoktur. Samaya
kar giriilen bu deney zor bir de
neydir yani zgrlk kolay bir z
grlk deildir. Varoluun ortasna
salnm olan insan (Heidegger bu
szl arayan Glgam gibidir.
nsan srekli bir am a (Heideg
gere gre Ekstase) durum unda
dr, kendi dna kma durumun
dadr. Sartre iin insan birdir; sac
Heidegger insan gerek varolu ve
gerek olmayan varolu diye ikiye
ayrr. Gerek varolu, bunalm de
neyiyle gerekleen gerek zgr
lk durumudur; gerek olmayan
varolu, insan topluluklarnn var
lnda ortaya kan ve bunalm de
neyinden kaan varolutur. Birin
cisi aydn insann varoluunu, b
r kitle insannn varoluunu kar
lar. zetlersek, varoluu felse-

fede insan, kendini tam bir eksik
lik duygusu iinde ama tam bir z
grlkle kuran tarihsiz ve toplum-
suz bir varlktr. (Bk. HLK, N
SAN, ZG R L K , SAM A,
VARLIK)
VARSAMA Bk. OLUMLAMA.
V A R SA Y IM (lat. h yp o th esis\
fr.hypothese; alm. Hypothese\ ing.
hypothesis). Dorulanmay bekle
yen san. Henz doruluu kant
lanmam olan nerme. Tm bilim
sel aba varsaymdan dorulanma
ya doru gelien bir izgi izler. Var
saym bir fikirdir, dorulanmay
bekler, doruland anda da var
saym olmaktan kar ve doru ni
telii kazanr. Dorulamalar yeni
varsaymlar getirir ve bilimsel d
nce bylece ilerler. Sav her za
man doru diye ne srlen ve bu
yzden dorulanmas dnlme
yen eydir. Buna karlk varsaym
her zaman dorulanmak adna so
mut verileri gerektirir. Bu yzden
her varsaymn bir geicilik nitelii
vardr. Deneyin yntemli denetimi
onu ya giderecek ya da doru diye
belirleyecektir. Bu erevede var
saym kuram la eanlaml olarak
dnebiliriz. ncesel fikir olarak
varsaym bir nyag da olabilir. An
cak varsaym yoktan varedilmedi-
ine, daha nce edinilmi bilgiler
den karldna gre dorulanma
ansna da sahiptir. Varsaymak
ncesel bilgilere gre tasarlamak
tr. Bu yzden varsaym biraz da
imgelemin bir rndr. Salam
VER
gereklere ulamak iin verimli d
ler grebilmek gerekir. Alman kim
yacs Kekule von Stradonitz yle
diyordu: Beyler, d grmeyi
renelim. Ondan sonra belki doru
ya ulaabiliriz. Ama dlerim iz
usun uyank denetiminden geme
den onlar ortaya dkmeyelim. Bu
neride varsaymlarn doru diye
ele alnmas titizlii yatmaktadr.
Claude Bernard varsaym ortaya
koymakla ilgili bir ansn yle an
latr: Bir gn laboratuvarma pa
zardan alnm tavanlar getirdiler.
Onlar masann zerine koydular.
O srada tavanlar masaya iediler.
Sidiklerinin beyaz ve asitli olduu
nu raslantyla grdm. Tavanla
rn sidiindeki asitlilii gzlemle-
yiim bana bu hayvanlarn etobur
beslenme koullarnda olmas ge
rektiini dndrd. O zaman u
nu anladm: bu hayvanlar uzun za
mandr bir ey yememilerdi ve bu
yoksunlukla onlar kendi kanlaryla
beslendiklerinden gerek etobur
hayvanlara dnmlerdi. Bu n
cesel fikri ya da bu varsaym de
neyle dorulamak bundan byle
ok kolayd. Buna gre bilim her
zaman ngry gerektirecek ve
ngr de varsaym olarak ortaya
konulacaktr. R Lecomteun dedi
i gibi Varsaymlar ortaya koya
mayan insan bir olgu saptaycsn
dan baka bir ey deildir. (Bk.
KURAM)
V E R (fr. donn', alm. Gegeben;
ing. giveri). Bir dnce ileminin
dayanaklarn oluturan bilgilerin ya 4 9 5
 VTALZM

da koullarn herbiri. Veriler (fr. ma gerektirmeyen ilkelerdir.

donnes; alm. Data, Annahmen',
ing. data) bilinmezin bilinir klna- V TA LZM Bk. YAAMSALCI-
bilmesi iin gerekli dayanaklar ya LIK.
da k noktalardr. Veriler tart-

496

YABANCILAMA (fr. alienati-
on\ alm . Verausserung, Irrsinn',
ing. alienatiori). Bireyin yaamy
la tersleir duruma dmesi. Bilin
cin tutarl ve btnsel bilin niteli
ini yitirerek dalmas. Yabancla
ma kavram H egel felsefesinde
nemli bir yer tutar. Hegel iin ya
banclama bilincin kendi dna
kmas ya da zihnin kendini kendi
dnda duymasdr, kendini baka
bir ey olarak alglamasdr. Bu ge
ici ve mutlu bir durumdur, nk
sonunda bilin yeni bilgiler derle
mi olarak kendine dnecek ve by-
lece ilerleme gereklemi olacak
tr. Hegele gre, kendi dna
kan dnce bilinsiz olan eyler
dnyasnda kendini yoksunlam
duyacak, bountuya decek, ye
niden isellemenin, kendine dn
menin yolunu arayacaktr. Marx
felsefesinde yabanclama olumsuz
bir anlam kazanr: yabanclama bi
reyin eitli i ve d koullar altn
da kendini eya gibi duymasdr,
eyaya indirgenm i duymasdr.
Marxda yabanclama retim ili
kileriyle ilgilidir, bireyin bu ilikiler
Y
iinde rettii eye ters dmesi
ne, giderek kendini eylerin klesi
gibi duymasna karlktr. Yaban
clama zel mlkiyetin varlndan
gelir: iktisadi yabanclama baka
alanlardaki yabanclamay dou
rur. Bylece Marx felsefesinde ya
banclam emek kavray ortaya
kar. Bir nesneyi retmek iiye
g kazandrr, ama rettii nesne
yi bakasna kaptrmak ona yaban
clamay getirir. nk bu dlhm-
da o nesne iinin karsna ya
banc bir varlk olarak, reticisin
den bamsz bir g olarak ka
caktr. Bylece retenin almas
retmeyene g kazandrm olur.
rettii lde rnyle byyen
sermayenin egemenlii altna giren
ii giderek yoksullaacak, byle
ce emein yabanclamas sorunu
ortaya kacaktr. Emein yaban
clamas emekle sermaye arasn
da uurum almas anlamna gelir.
Bu durumda cretli kendini onay
lamaz, kendini yadsr, kendini esen
lik iinde duymaz, mutsuz duyar,
giderek kendini kle saymaya ba
lar. O artk yabanclam yani bo 4 9 7
 YABANCILAMA

zulmu bir kiidir; ancak hayvani doru diye benimsemise, o du

isteklerini giderdike ve almadk rumda znde kendine aykr ol
a rahat duyar kendini. En genel mas gereken bir bilgiyle biimsel
erevede yabanclama, Hegelci bir uyum iinde btnlemi de
ve M arx anlamlarnn tesinde mektir. Bu bilginin bilince katlma
bilincin salksz bir geliim iinde s bilincin salkl yapsn bozacak
gereklie uymayan ve dolaysyla ve onu kendine yabanclatrmaya
kendinde tutarsz bir bilin duru balayacaktr. Bir bilin kendi b
muna girmesidir. Bu tr yabanc tnl ve zgl yaps iinde tm
lamann neredeyse dnsz ol nesnel geliimini geici bir olgu olan
duu ve ruhsal yabanclamaya ya yabanclama olgusuyla salarken
da hatta lgnla temel olabilecei kendiyle kkel bir yabanclk iin
kesindir. Sorunu irdelemeye He- de deildir. Yanl bilgi edinen bi
gelle ayn k noktasndan ba lin kkel yani dnsz biimde
lamak doru olur. Bilin herhangi kendine yabanc decektir. Her bi
bir eyi kendinin klabilmek iin ken lin kendinde barndrd uyarsz
di dna kar. Bilincin kendi d bilgiler lsnde gereklikle ters
na kmas onun dalmaya ura leirken kendiyle de tersleecektir,
mas demektir. Dalm olan bi giderek m utsuz ya da bunalml bi
lin btnln yitirmi ve ken lin zellikleri gsterecektir. Kkel
dine yabanclamtr. Bilin bu da olarak kendine yabanclam bir
lma serveninin yneldii nesne bilin, tutarsz ya da btnlksz
yi kendinin klarak bitirir ve btn bilin olmakla, yeni yanllara ak
lne yeniden kavuur. Bu girdi olacaktr. Ruhsal yabanclam a,
i kendinden km a ve kendine toplumsal yaam olanaksz klan
dnme serveni iinde bilin ken bir durumdur ve lgnlkla ean
dini yenilemi ve hatta yaad d laml olarak alnabilir. Yabancla
nm iinde yeni bir zyap ka m kii olaan bir insan yaam
zanmtr. nemli olan bilincin ken srdrmekte, zellikle kurallara
dine ald ve kendinde dizgesel ola uymakta yetersiz kiidir. O artk bir
rak kavramlar dzeni iinde en uy yabancdr (latincede alienus ya
gun ya da en doru yere yerletir banc anlamna gelir), evreyle ili
dii bu bilin esinin bir yanlsa kileri kopuktur, tutumu ve dili an
ma olmamas ya da gereklikte kar lalr olmaktan uzaktr, davran
lnn bulunmasdr. Doru diye lar tmyle dzensizdir, toplum
alnan ama gereklikte karl bu iin tehlike oluturabilir. Yabanc
lunmayan her ge zihin iin bozu lama dehayla ilgili deilse tam ola
cu ya da yabanclatnc bir etken rak uyumsuzlukla ilgilidir, bu ara
dir. Bilin bir yanl ynelimle ger da elbette zihnin yetkin olmayy
eklikte karl olmayan bir eyi la ilgilidir. (Bk. BLN)
498
 YANILSAMA

YANILGI (lat. error\ fr. erreur, olabilir. Lachelier yle der: Fel
aJm. Irrtum; ing. error). Zihnin bir sefe yanlglar yava yava gider
yanl doru diye benimsemesi. mekten baka bir ey deildir, bel
Yanl doru diye belirleyen zihin ki de biz bu eletirinin sonunda
ilevi. Malebranche yle der: Ya doruya ulaabiliyoruz. / Cicero:
nlg insanlarn gszlne neden Yanlmak insana zgdr, yanl
olur. O dnyada ktl reten glarnda ayak direyen yalnzca de
uygunsuz ilkedir. Bize ac veren lilerdir. / Seneca: Yanlg cinayet
tm ktlkleri ruhumuzda yara deildir. /AzizAugustinus: Yanl
tan ve srdren odur. Salam ve mak insanidir, yanlgsnda ayak di
gerek mutlulua ancak ondan cid remek eytanidir. / Pierre Char
di olarak kanmakla ulaabiliriz. ron: En kk yanlglar her za
Kutsal Kitap bize insanlarn gnah man en iyi yanlglardr. / J. Jou-
kar ve sulu olduklar iin sefalete bert: Tm dorulardan yanlgya
dtklerini retiyor: Onlar ya giden kafalar vardr, tm yanlg
nlgya derek kendilerini gnahn lardan byk dorulara ulaanlar
klesi klmasalard ne gnahkar ne en m utlu kiilerdir. / M asillon:
de sulu olacaklard. Descartes Aclarmzn kayna genellikle ya-
iin yanlgnn balca kayna du nlglanmzdr. / Fontenelle: Ge
yulardr. Duyu yanlmalarm usu reksinim duyduumuz tm yanl
muzun belirleyici ya da dzeltici g glarn kayna gnlmzdr. / O.
cyle etkisiz klmamz gerekir. Kant Wilde: Deney herkesin kendi ya
yanlgy duyarlln anlk zerin nlglarna verdii addr. / Leonar
deki gizli etkisi diye tanmlar. Baz do da Vinci: Az dnen olc ya
filozoflar yanlgy salkl bilginin nlr. (Bk. YANILSAMA, YAN
k noktas sayarlar. Yanlgda a LI)
las bir yan yoktur, o her bilginin
ilk durumudur der Alain. Gaston YANILSAMA (lat. illusio- fr. il
Bachelard da yle der: Bir iten lusion; alm. Illusion, Tuschung-,
ve ilk yanlgnn bilinci olmadan ing. illusion). Her trl alg ve yar
nesnel apaklk olmaz. Filozofa g yanlgs. Alglar deerlendirme
gre Yanlg diyalektiin zorunlu biimimizden gelen yanlg. Algla
olarak geilmesi gereken zamanla nanla ilgili yanl yorum. Duyu ve
rndan biridir. O ok ak araylar rilerinin kt yorumlanmasndan
getirir, bilginin itici esidir. Jean gelen yanlgl alg (Foulqui) ola
WahFe gre biz Dorunun olum rak yanlsamada alkanlklar, n
lu fikrine ancak yanlg deneyiyle yarglar, heyecanlar son derece be
ulaabiliyoruz. Gene de elbet ya lirleyicidir. Korkak insan yandaki
nlg kalmas gereken bir eydir odadan gelen bir trty hemen hr
ve yanlglarmzn kayna nyar szn ayak sesleri olarak deerlen
glar, yntemsizlikler, alkanlklar dirir. Bastonun yarsn suya batr- 4 9 9
 YANKILAMA

dmz zaman baston krlm gibi de Stal: Fetih yenenin dehasn

grnr. Bilinli kii btn bunlar dan ok belki de yenilenin yanlla
usunun belirleyiciliinde yanlsama
olmaktan karr. Yanlsamann has
talkl bir biimi de vardr. Hasta da
ha nce baz eyleri grm ya da
yapm olduuna inanr, baz insan
lar tanm olduunu sanr. A.Po-
rot Yanlsama alglayan kiinin bo
zup arptt gerek bir algdr der. nin kendi duygularn ya da duyum
Joubert yanlsamay duyumla, ya
nlgy yargyla ilgili sayar. (Bk. G
RNM, YANILGI, YANLI)
YANKILAM A (fr. echolalie\ alm.
Echolalie, Echosprache; ing. ec-
holalia, echochasia). Kiinin ken
disine sylenilenleri hibir ey an
lamadan yinelemesi. Yanklama ze
ka geriliklerinde ve bunamalarda
ok grlen bir durumdur. Yank
lama alt ya da yedi yalarda sk
grlr. Bunun dnda abuk etki ilerde de belirleyicidir ve elbet ba
lenen kiiler de her zaman syleni
lenleri yinelemeye eilimlidirler.
(Bk. YKNME, ZDELEME)
YANLI (fr. faute; alm. Fehler,
ing. fault). Ahlaki, mantksal, bi
limsel kurallara uymama durumu.
Yanln temelinde bilgisizlik, dik
katsizlik ya da sorumsuzluk yatar.
Yazma, konuma, hesaplama, dav
ranma yanllarnn tm kurallar
hie saym aktan gelir. / Diderot:
Dizgeler siyasette felsefedekinden
daha tehlikelidir. Filozofu artan
imgelem onu ancak yanlglara d
rr, devlet adamn arten im alt elerin o rtaya km asn
gelem ona yanllar yaptrr ve ba
500 kalarn mutsuz klar. / Madame
rndan gelen raslantsal bir durum
dur. / E. Chatelain: Siyasette her
yanl bir cinayettir. (Bk. YANIL
GI, YANILSAMA)
YANSITMA (ir.projection-, alm.
Projektion-, ing. projection). Kii
larn bilinsiz bir biimde kendi d
ndaki nesnelere ulamas. Kiinin
kendi duygularm bakalarnda var
sanmas ya da yaptlarna dkme
si. Yanstma kiinin dayanlmaz g
rnen duygularndan kurtulmasn
salar. Baka erkeklere eilim du
yan evli bir kadn ikide bir kocasn
ihanetle sulayabilir. Yanstma bi-
nialtnn nemli dzeneklerinden-
dir. bu dzenek yalnz hastala
eilimli kiilerde deil herhangi ki
z yanl yarglara yol aabilecek
arlktadr. Salkl kiiler salam
bir zeletiriyle bu gibi yarglara
dmekten kendilerini koruyabilir
ler. Hastalkl kiilerde yanstma t
myle bilin denetiminin dnda
geliir, bu yzden tehlikeli boyut
lar ortaya koyabilir. (Bk. SAVUN
MA DZENEKLER)
YAPAYUYKU (fr. hypnose-, alm.
Hypnose; ing. hypnosis). Fiziksel
ya da ruhsal etkenlerle yapay ola
rak gerekletirilmi uyku durumu.
Yapayuyku baz unutulmu bilin
salar. Yapayuykunun balangc
1776ya dayanr. Viyanal hekim

Mesmer (1734-1815) baz sinirli
lik belirtilerini mknatsla giderdii
ni aklamt. M esmere gre mk lkl ilikileri iinde bir dizge olu
natstan kan g hastann bede
nine giriyor ve hastay uyutarak
hastal gideriyordu. Mesmer bir
sre sonra hastay uyutmak iin
mknatsn zorunlu olmadn gr
d: ayn ii elleriyle de yapabiliyor
du. Bilginler Mesmeri arlatan ilan
ettiler. M esmerden sonra yapayuy-
ku unutulur gibi oldu. Daha sonra
kgiliz hekimleri M esm erin at
yoldan ilerlediler. Yapayuyku artk
belli bir etki altnda zihnin yorulup
uykuya dalmas olarak anlalyor
w ar ameliyatlarda uyuturucu
olarak kullanlyordu. Kloroform
bulun d u k tan so n ra yapayuyku
aneliyatlarda kullanlmaz oldu. Ya
payuyku hibir zaman tam anla
mnda uyku deildir, o deyim ye
rindeyse eksikli uykudur; an dik
katle, kas geriliminin azaltlmasy
la, bir takm el kol devinimleriyle
salanr; zellikle baklar uyutu
lacak kiinin gzlerinde younla
trm ann yapayuyku salam ada
nemi byktr. Ksacas, yapa-
yuyku salayabilmek iin uygun bir
nhsal ortam yaratabilmek gerekir.
Yapayuykuda uyuyan kii uyutan
kiiye tam bir yumuakballkla
oymaktadr: onun tm sorularm
yantlar, bylece bilinalt eler bi
lince karlr. (Bk. RUHBLM)
YAPI (lat. atructura; fr. structu-
re\ alm. Struktur, ing. structure).
Bir btn oluturan elerin duru
mu. Dayank elerin oluturdu
YAPISALCILIK
u btn. Birliktelii bir dzen or
taya koyan elerin toplam. Kar
turan paralarn ortaya koyduu
btn. (Bk. BTNSELLK, YA
PISALCILIK)
Y A PISA LC ILIK (fr. structura
lisme', alm. Strukturalismus; ing.
structuralism). Bir yapt, bir olgu
yu, bir deeri toplumsal-tarihsel
zellikleri iinde deil de bir btn
olarak kavramay ngren reti.
Bir yapt elerinin karlkl ko
numuna gre deerlendirmeyi n
gren eletiri yntemi. Yapsalclk
her eyden nce bir eletiri ynte
midir ve bir yapt toplumsal-tarih
sel oluum koullarndan kopar-
makszn ele alp inceleyen toplum
sal eletiri anlayna kart bir an
lay iindedir. Yapsalc bak as
dili, sanat yaptn, toplum dzeni
ni ve daha baka yaplar barfsz
ya da koullanmam bir dizge ola
rak grr, bu yaplarn kendi e
leri arasndaki balarla kavranabi
leceim dnr. Yapsalclk ilk an
latmn dilbilimci Ferdinand de
Saussuren retisinde bulmu
tur. Buna gre her dil yaplam
bir btndr, tm dilbilgisi tantla
malar zorunlu olarak yapsal tant
lamalardr. Yapsalc dilbilim anla
yna gre her dil kendi zellikle
riyle apayr bir btn oluturur. Her
dil zgl bir dizge olmakla apayr
bir yapdadr. Saussuren retisi
budunbilimci Levi-Straussun g
rleriyle btnlenir. Levi-Strauss
budunbilimi dnsel yaplarn ge- 501
 YAPTIRIM

ni ereveli aratrmas olarak g Y A RAD ANCILIK (fr. disme;

rr. Budunbilimde en nemli ara alm . D eism u s; ing. d eism ).
trmalar dncenin gizli ya da bir Tanrnn varln benimsemekle
rpda grnmeyen zellikleriyle il birlikte tanrsal anm ve dini yad
gilidir. Buna gre budunbilimi bi syan reti. Terimi XVI. yzylda
linalt ruhsalln bilimi olarak da Sozziniiler kendilerini tanrtan
tanmlayabiliriz. Levi-Straussun mazlardan ayrmak iin kullandlar.
gelitirdii yapsalc anlay evrim Pascal tanrtammazcl da yara-
dncesinin tmyle dnda ka dancl da hristiyan inancna ay
larak her yapy indirgenemez bir kr buluyordu: Tanry sa dn
dizge olarak deerlendirir. Yapsal da arayan tm insanlar hristiyan
clk gnmzde en geni boyut dininin tmyle dlad iki eye,
larda edebiyat eletirisine uygulan tanrtanmazla ya da yaradancl-
maktadr. Rolland Barthes gibi ya a dyorlar. (Bk. DN, TANRI)
zarlarn nclnde gelien bu
eletiri anlay yapt kendisi ola Y A R A R C ILIK (fr. utilitarisme;
rak tm eleriyle kavrayp deer alm. Utilitarismus; ing. utilitaria-
lendirmeyi ngrr. Ruhbilimde ya nism). Yararc anlay. En yce de
psalclk ilevsel ruhbilimin kar eri yararllkta gren, eylemlerimi
snda yer alr. levsel ruhbilim zi zin temelinde kiinin ya da toplu
hinsel sreleri dinamik adan in mun yararna ynelik eilimleri bu
celer, buna karlk yapsalc ruh lan reti. ngiliz filozoflar Bent-
bilimin yntemi biime yneliktir, ham, John Stuart Mili ve Herbert
ruhsal olgular elerine (duyum, Spencerin dncelerinde anlat
imge) ayrarak zmeye, sonra bu mn bulan yararclk yarar en y
elerin boyutlarn (younluk, s ce deer olarak belirler. Buna gre
re) belirtmeye dayanr. Byle ol yararclk her eyden nce teme
makla yapsalc ruhbilim ayrtr- linde haz ilkeleri bulunan bir ahlak
mal ruhbilimdir. (Bk. BM, DL, anlaydr. Bentham ahlakla ilgili
DLBLM, YAPI) grlerini hazlar aritmetii for
ml zerine kurar. Benthama g
Y A P T IR IM (fr. sanction; alm. re hazlar birbirlerinden niteliksel
Sanktion; ing. sanction). Bir yasa olarak ayrlmazlar, onlar deerli k
y geerli klma yolunda uygulanan lan younluklar ve sreleridir. Mili
ceza, bazen de verilen dl. Bir yce hazlarla aa hazlan birbirin
yanl dengelemek iin verilen ce den ayrr, yksek hazlarn temeli
za. B ir yasaya ya da bir kurala ne iyilik ve doruluk fikrini yerleti
kart bir eylemi nlemek zere rir. Spencer evrim i m utluluun
kurulmu ceza uygulamas. (Bk. kayna olarak grr. Ona gre bi
YASA) reylerin mutluluu evrim iinde git
502 tike artan bir genel mutluluu ge-

tirecektir. M utluluklar arasnda
mutlak uyumun gereklemesi in
san toplumunu bir dev toplumu
olmaktan tede bir istek toplumu
durumuna getirecektir. (Bk. EV
RM, HAZ, HAZCILIK, MUTLU
LUK)
Y A R A R L I (lat. utilis', fr. utile',
alm. ntzlich', ing. useful). Deeri
kendinden deil bir amac gerek
letirmekte iyi bir ara olmasndan
gelen. nsan yaam iin gerekli
olan, yaam kolaylatran ya da
yaama m utluluk getiren. nsani
gereksinim leri karlayan. Marx
yle der: Sunulan rn kendinde
yararl deildir. Onun yararn be
lirleyen tketicidir.
YARATMA (lat. creatio', fr. cra
tion', alm. Schpfung, Schaffen',
ing. cration). zgn bir eyi do
al gereleri kullanarak retme. Ya
ratma kavram hem dinle hem es
tetikle ilgilidir. Dinsel anlamnda ya
ratma en yce varln tm varl
hiten varetmesi anlamna gelir. Yu
nan dncesinde yaratma kavra
y yoktur: dnya tremi bir dn
yadr, tanrlar da onda varolmu bir
olan eyler olarak bulunurlar, on
larn hibir yaratc hatta kkten de
itirici gc yoktur. Buna gre
Aristoteles de yaratma fikrinden
uzaktr, onun dnyas ncesiz-son-
rasz bir dnyadr. Descartes ve
skolastikler srekli yaratma fikrini
getirmilerdir, buna gre Tann her
an dnya zerinde tam anlamnda
etkindir. Malebranchem dnd
YARATMA
gibi, Tanr artk dnyann va
rolmasn istemese dnya yokolup
gidecektir: Dnya varln srd
ryorsa, Tanr dnya varolsun is
teini srdrd iindir. Aziz
Tommaso dnyann varln sr
drmesi iin hep yeni bir eylem ge
rekmediini, ona varln veren ey
lemin srdn dnr. Kant iin
yaratma sorunu usun atklaryla
ilgilidir ve zlemeyecek bir so
rundur. Spinoza yle der: Yarat
ma etkin nedenden baka nedenle
rin gerekmedii bir ilemdir, bir
baka deyile yaratlm bir ey va
rolmak iin kendinden nce Tan-
n dan baka bir eyi gerektirme
yen eydir. Estetik anlamnda ya
ratma doal gereci kullanarak g
zeli gerekletirmek adna bir yapt
ortaya koymaktr. Bu anlamda ya
ratma biletirmeden baka bir ey
deildir. Dinci gr bu biletirmeyi
yoktan varetmekle bir tutarak za
m an zam an sanatsal yaratm ay
mahkum etmitir. Sanat doal ge
reci kullanarak insan boyunda ya
ni kklyle ve byklyle
insan algsn amayan yaptlar ku
rar. Biletirmek bir araya toplamak
deil, zgn bir yap oluturmak
tr. Bu yzden Henri Delacroix y
le der: Her bileim kendini olutu
ran kurucu eleri aar. Her bile
im yaratcdr. Hibir bileim ras
gele toplama deildir. Her bileim
bir fikrin gereklemi bir biimi
dir. H er sanat yapt b ir fikrin
anmdr. Yapttan nce fikir var
dr, yapt bu fikre gre oluturulur.
Fikir gerekleti mi yaratc zihin o 5 0 3
YARATMA
fikri en iyi dlatracak bileimi ara
maya kacaktr. Buna gre yarat
ma sreleri boyuncagzelin olu
umunu iki ayr erevede ele al
mak gerekecektir: fikrin gerekle
mesi ve fikrin dlamas ya da so
mutlamas. yleyse yaratmak n
ce bir dnceyi sonra da bir eyle
mi gerekletirmektir. Sanatsal fi
kir ussal ya da gidimli dnce er
evesinde ortaya konulamaz: o an
cak bir sezgide zaman zaman us
salla da bavuran bir derin kav
rayta kendini gsterir. Sanatsal fi
kir sezgide alr ve duyulur duru
ma girer. Fikirin belirmesi esinle
ilgilidir ya da fikir esinde cisimle-
ir. Esin zihnin bir fikri retmesi
ve sonra onu grnr ya da duyu
lur klmasdr. Hibir fikir yoktan
varolmaz, her fikir kavramlarn ve
kavramlarla rlm baka fikirle
rin rndr. Henri Delacroix yle
der: Birok estetik esin durumuy
la ilgili dikkatli bir inceleme sanrz
unu ortaya koyacaktr: ok zaman
esinde yeni gibi grnen fikir sa
natyla yaam, onda gelimi ve
bir an gelip yeni deeri kazanm
eski bir fikirdir. ok zaman onun
rtl, kefedilmemi kald, son rasnda esin yeniden kendini gs
ra esin biiminde kendini ortaya
koyduu grlr: bilinsiz ya da bi
linli hazrl oluturan budur, esin
onun sonucundan baka bir ey de
ildir. Fikrin esinle oluumu este
tik nesnenin bir taslak olarak belir
mesidir. Zihin fikiri dorudan do
ruya kendinden getirebilir, kendi
gerelerinden derleyebilir, ayrca fi
kir zihinle d dnyann ortak bir
yapm olabilir. Bilin kendindeki ya
da kendi dndaki bir nesneyi pa
ranteze ald zaman estetik nesne
gereklemi olur. Bu znenin nes
neyi belirlemesi olduu kadar nes
nenin zneyi belirlemesidir. Esinin
gereklemesiyle ortaya kan fi
kir zneyle nesnenin btnletii
yerdir ya da ortamdr. O zaman z
ne kendini nesneyle sarlm duyar,
oysa o ne lde nesneyle sarlm
sa o lde nesneyi kavramtr.
Estetik nesnenin gereklemesi bir
heyecan konusudur ya da estetik
nesne bir heyecanla kendini ortaya
koyar. Flaubert yle der: Miche-
langelo, ben yaklatmda mermer
titriyor derdi: gerek olan Miche-
langelonun mermere yaklatn
da titrediiydi. Esin yalnzca bir
balang noktas deildir, yalnzca
ilk dizeyi yazdran etkinlik deildir.
Esin yaratm a sreleri boyunca
kar konulmaz bir heyecan iinde
sk sk kendini gsterir. Gerekte
sanatta dlatrlan ey bir fikir ol
maktan ok bir fikirler karma
dr. Henri D elacroix yle der:
Esinle yaratmay kart durumlar
saymak doru deildir. Yaratma s
terebilir. Baz sanatlarda yaratma
esin edimlerinin birbirini izleyiin
den baka bir ey deildir. Yaptn
douunu kendiliinden bir gce,
geliimini de dnsel bir yetiye
balayp kmak doru deildir.
Esinde beliren fikir yaptn basit bir
zeti ya da tasla olmaktan ok bir
k noktasdr. O kendine en uy
gun anlatm zelliklerini kazanarak

somutlamaya yani yaptlamaya
eilimlidir. Fikrin dlatrlmasna
yani yapta gtrlmesine gelince,
bu olduka uzun yaratma abasn
gerektirebilir. Esin ya da fikrin sez
gisi her ey demek deildir, ayrca
yaratmada gidimli dncenin de
belli bir katks vardr. Bir baka
deyile, yaratan dnce yalnzca
se z e n d n c e d e ild ir, ayn
za m a n d a ta rt a n d n ced ir.
Hegel yle der: Belirlemeyi, ayr
may, semeyi bilen dnme ol
makszn sanat ele almak istedii
konuya egemen olamaz, buna g
re gerek sanat ne yaptn bil
mez diye dnmek glntr. Bu
noktada, bilimde ve felsefede de ol
duu gibi, dsellikle ussalln or
tak abasna gereksinim vardr. Fik
rin dlatrlmas ya da somutla
trlmas onun kendine en uygun e
maya gtrlmesidir. Burada e
may kaba bir belirleyen olarak d
nmemek gerekir. Sanatn ema
lar karmaktr, sanatsal emaclk
gerekte emac olmayan bir e-
maclktr. Olmu bitmi bir btn
lk ya da yetkin bir btnsellik ola
rak sanat yapt znel-nesnel bir
duygu-dnce btn olan fikirin
dsallam biimidir. O izleyicinin
algsnda ema olmaktan teye ge
ecek ve isellie kavuacaktr, du
yurduu anlamlarla bir heyecan ko
nusu olacaktr. te gzel dediimiz
ey bu emann duyu organlarmzla
alglanan, yani duyumsal dzeyde
kendini ortaya koyan, duygu ve d
nce dzeyinde haz veren oluum
zellikleridir. Sanatta haz duyum
YARATMA
dzeyinde, duygu dzeyinde ve
dnce dzeyinde ama bir btn
olarak kendim duyurur. Gzelliiyle
ilgimizi eken emay ya da biim
sel yapy ayrtrdmzda, onun
ritmik bir yapya sahip olduunu,
ritmik zellikler tayan simgeler
den kurulmu olduunu grrz.
Buna gre gzel ritmik-simgesel bir
yap ortaya koyar diyebiliriz. Her
yaptn yaamn eitli ritmlerinden
gelen zel ritmik bir yaps vardr,
her yapt bir ritmler karmadr.
Simgeler biimbozmalarla ya da
zel bileimlerle elde edilir. Bayer
yle der: Her sunumsal gr ke
sin biimde simgeseldir: bu gr,
byk lde simgelere bavurma
gereksinimi iinde, gerein imge
sini elde etmek zere gerein bi
imini bozar. Her simge ii anlamla
dolu zel bir yapdr. Simgelerin an
lamlan hep birlikte bizi kendilerini
yaratm olan fikrin bir benzerine
ulatrr. Yaratmaya temel olan fi
kir sanatnn kendi fikridir. Bizi
dorudan o fikrin kendisine ulat
racak rahat ve dz yollar yoktur.
H. Delacroix yle der: Sanat sa
natnda kendi evindedir. Bu bir dn
yadr. Sanatnn yatknl genel
likle tam anlamnda zellemitir.
Sanatnn sanatnda da kendi zel
lii, kendi zel temalar, kendi ge
reci vardr. Bylece gzel sanat
nn dnyasyla bizim dnyamz ara
snda orta bir yerde durur. O bir
soyutlamadr, ayn zamanda bir so-
mutlamadr. Yapaylyla ya da ger
ee aykr den gerekliiyle
gerektir. Gzel hem bizimle bir 5 0 5
 YARGI
birlik kurar, hem kendi iinde b-
tnlkldr. Gzel bizimle k a r duu yarglardr, bunlar a p rio -
larken kendi iinde de eliir. Res
sam Eugne Delacroix yle der:
Gzel, bir iftliin kalt gibi akta
rlmaz ya da verilmez. O, birbirini
izleyen srekli abalardan baka bir
ey olmayan direnli bir esinin r
ndr. Yaamaya ynelen her ey
gibi aclarla ve yrtlmalarla iten ge
lir. (Bk. ESN, ESTETK, G
ZEL, RTM, SANAT, SMGE)
Y A R G I (fr. jugem ent-, alm .
Urteil; ing. judgement). Kavram
lar ya da fikirler arasndaki ilikiyi
belirleyen zihin ilemi. ki ya da da
ha ok terim arasndaki ilikiyi be
lirleyen zihin ilemi. ki ya da daha
ok nesne arasndaki ilikinin ger
ekliini benimseyen ya da yads
yan nerme. U savurm a yarglar
arasndaki ilikiyi belirlerken yarg
da kavramlar ya da fikirler arasn
daki ilikiyi belirler. Kant yargy
kurallarn altna koyma gc ola
rak tanmlar ve Bir yarg belli bil
gileri bilinlenmenin nesnel birlii
ne gtrme biiminden baka bir
ey deildir der. Buna gre Kant
iin yargda bulunmak bir eyin bel
li bir kurala uyup uymadn belir
lemektir. Kant yarglan drde ay
rr: nicelik yarglar (evrensel, zel,
tekil), nitelik yarglar (olumlu,
olumsuz, belgisiz), bant yarg
lar (belirleyici, varsaymsal, ba
lal), kiplik yarglar (sorunlu,
savl, zorunlu). Kant yarglar ay-
rtrmal ve biletirmeli olmak ze
506 re ikiye ayrr. Ayrtrmak yarg
lar yklemin znede ierilmi ol
n dirler, deneyle ilgili deildirler. Bi
letirmeli yarglar, tersine, ykle
min znede ierilmi olmad yar
glardr, bunlar a posteriorV dirler,
deneyle ilgilidirler. Yetkin varlk
dorudur dediim zaman ayrtr-
mal, Adam oturuyor dediim za
man biletirmeli bir yarg ortaya
koym u olurum . B u snflam a
mantkta genelgeer olan bir snf
lamadr. Kant da bu snflamay be
nimser. Kantn getirdii yenilik bi-
leimsel a priori yarglarin varl
n benimsemek olmutur. Bunlar
hem bileimseldirler: bunlarda yk
lem znede ierilmitir, hem de a
prz'orf dirler,bunlarn zorunluluklar
deneyi amaktadr. Bilimin asl ama
c bu tr yarglar ortaya koymak
olmaldr. rnein Her olumsal
varln bir nedeni vardr dediim
de bu tr bir yarg belirlemi olu
rum. Varolu yarglaryla deer yar
glarm da birbirinden ayrmamz ge
rekir. Varolu yarglar herhangi bir
gereklii ortaya koyan yarglardr
(yamur yayor). Deer yargla
r niteliksel erevede bir deer be
lirleyen yarglardr (bu tablo ok g
zel). Deer yarglar zellikle ahla
kn ve sanatn alannda geerlidir.
(Bk. USAVURMA)
Y A R G IG C (alm . Urteils-
kraft). Kantda deer yargs orta
ya koyabilme gc. Kant estetikle
ilgili grlerini 1790da yaymla
nan Kritik der Urteilskraft'da (Yar-
ggcnn eletirisi) aklamtr.
Kant 1781de yaymlanan Kritik GZEL, SANAT)
der reinen Vemunftda (Salt usun
eletirisi) deneysel dncenin ya YASA (lat. lex; fr. loi; alm.
da bilim dncesinin, olgularn Gesetz; ing. law). Genel ve buyu
belirlenim dzeniyle ilgili dnce rucu kural. Bir toplumun yetkele
nin, ayrca zgr aray belirleyen rince karlan ve tm yelerin uy
ussal dncenin koullarn gs mak zorunda bulunduu forml ya
termiti; 1788de kan Kritik der da formller toplam. Doa olgu
praktischen Vernunft'da (Uygula lar arasndaki zorunlu ve sarslmaz
mal usun eletirisi) ahlak sorunlar iliki. Yasa kavramyla kural
erevesinde zgr dncenin ko kavram ok yerde birbirine kar
ullarn gstermiti. Yarggc bi yor. Yasa terimi daha ok doa
lim dncesiyle zgr dnce olgular arasndaki deimez iliki
arasnda yer alr. Salt usun eleti lerle ilgili olmak gerekir. Yetkeler-
risinde yer alan anlk bir kavram ce karlan uyulmas zorunlu for
lara dayanarak kavrama yetiiy mller zellikle kural olarak be
ken anln bir edimi olan yargg lirlenebilir. nk kural bilincin ve
c bir eyin bir kurala uyup uy istemin gereklerine gre koyulan
madm belirleme yetisidir. Kant eydir, yasa da bilincin ve doann
Yarggcnn eletirisinde iki e koullan erevesinde ortaya ka-
it yarg belirler: belirleyici yarg rlandr. Ne var ki gndelik ko
ve yanstc yarg. Bilimle ilgili olan numann gerekleri hukukla ilgili ku
belirleyici yargda bir nesneyi va rallara da yasa demeyi gerektir
rolan bir kuraln altna yerletiririz, mektedir. Ahlak, din, hukuk; este
oysa estetikle ilgili olan yanstc tik gibi kuralkoyucu (fr. normatif,
yargda bir nesneden bir kurala aim. normativ; ing. normative) bil
ykseliriz. Bir baka deyile bir gi alanlar yaam koullannn zel
z e ld e b ir ev re n se li bu lu p liklerine gre uyulmas gereken bir
karmaya yneliriz. Yanstc yar takm kurallar belirlerler. Bilim er
gda yani beeni yargsnda znelle evesinde yasa deney yoluyla ol
nesnel btnleir. Kant yle der: gular arasndaki zorunlu ilikilerin
Genel olarak anlk kurallar yetisi belirlenmesi sonucu ortaya kan
olarak tanmlanrsa, yarggc ku formllerdir. Bu erevede her ya
rallar altna koyma yetisi yani bir sa tmevanmla elde edilir: ayn ol
eyin belli bir kural altnda olup ol guyu birok defa gzlemleriz ve de
madn anlama yetisidir. Belirle imezdi bulduumuz anda yasaya
yici yargda bir zeli bir evrensele ykselmi oluruz. Yasann doru
balarz ya da onun zorunlu olarak lanmas gene deney yoluyla olacak
baland evrenseli gsteririz. tr: yasadan olguya yneli bir tm
Yanstc yargda bir zele uygun dengelim abasn gerektirecektir.
evrenseli ararz. (Bk. ESTETK, Bu da ya szkonusu olgunun labo-
 YASA

ratuvarda yeniden oluturulmasy Toplum yasalarna gelince, bunlar

la ya da doada yeniden gzlem- her toplumun kendi yapma, ken
lenmesiyle olacaktr. En eski top di anlayna, kendi deerlerine uy
lumlar doa yasas kavrayna gk gun olarak ortaya koymu olduu
leri gzlemleyerek ve bylece gk yaam formlleridir. Bu formller
bilimin temelini atarak ulatlar. uygulanabilir olduklar lde kal
Henri Poincare Gkbilim bize ya c olacaklar, yaam koullan dei
salarn varln retmekle kalma tike de geerliliklerini yitirecekler
d, bu yasalarn zorunlu olduklarn dir. Bu yzden her yasa ortaya k
da rettider. Poincarye gre t toplumun renklerini tar. Ya
B ilim sel yasalar yapay yasalar salar glerini greneklerden alr
deillerdir. Onlar olum sal diye der Helvetius. Yasalar alknn k
belirlem em iz iin hibir neden leleridir der Plautus da. Her yasa
yoktur.(..) nsan zihninin doada kesinliiyle ya da katlyla belir
bulduuna inand uyum zihnin gindir. Bir latin atasz bunu yle
dnda varolabilir mi? Hayr, elbette belirtir: D ura lex se d lex (Yasa
kendisini kavrayan, gren, sezen katdr ama yasadr). Yasalann kat
dnceden tmyle bamsz bir olmasndan yana olanlar vardr. J.L.
gereklik olas deildir. (..) Ancak Mercier Psrk bir yasa her za
nesnel gereklik dediim iz ey man kt bir yasadr der. Danton
sonunda birok dnen varlkta Yasa korkun olsun, her ey dze
ortak olan ve herkes iin ortak nine girsin ister. Vaktiyle Sparte
olabilecek olan eydir. Bu ortak yan kral Pausanias yle demitir: Ya
(..) belki de matematiin yasalaryla sa insanlar zerinde yetke olmal
aklanm uyumdan baka bir ey dr, insanlar yasa zerinde deil.
deildir. Bergson yle der: Do Ancak yasalara gven genelgeer
ann belli bir dzeni var, bu dzen gibidir: hemen herkes yasadan ya
kendini yasalarla ortaya koyuyor: nadr. Yasann bittii yerde zor
olgular bu dzene uymak iin bu balk balar der W. Pitt. Bir halk
yasalara baeeceklerdir. Bilim yasalar gl olduu zaman g-
adam yasann olgulara egemen ol ldr der Publilius Syrus. te
duuna, sonu olarak Platonda yandan Anatole France yasalarn
eylerin dzenlerini kurmalarn ahlaki ynn belirlemek iin y
salayan dea gibi onlar nceledi- le der. Yasalar doru olursa insan
ine inanmaktan kendini alamaz. lar da doru olur. Camille Des
L. de Broglie de yle der: Doa moulins sorunu istem asndan ele
yasalar vardr demek olgular de alr:Bir ulusun istemi yasadr. Ya
imez bir dzende birbirlerine ba salara gvenmeyenler de vardr. A.
lanrlar ve bir koullar toplam ger Vermorel yle der: Siyasal dilde
ekletiinde u olgu zorunlu ola zgrlk denilen ey yasalar yap
508 rak kendini gsterir dem ektir. ma hakkdr yani zgrl zinci
re vurma hakkdr. Tacitus da vak ruhu adl yapt ada yasa dze
tiyle yle demiti: Devlet bozul ninin temel kitab gibidir. Yasa ge
duka yasa kar. Yasa dzeni en nel olarak yeryznn tm halkla
eski uygarlklardan bu yana tm rn yneten insan usudur der
toplumlarda u ya da bu biimde Montesquieu. Ona gre Yasalar
geerli olmutur. Eski toplumlarda da belli bir saflk olmaldr. nsan
kargak bir dzen ortaya ktn larn ktlklerini cezalandrmak
da yani toplumsal denge bozuldu iin yaplm olan yasalar kendile
unda yneticiler yasakoyucu ol rinde byk bir masumluk tama
mulardr. Smerlerde Urukagina, ldrlar. M ontesquieu yle der:
Ur-Nammu, Lipit-tar, Asurlular Yasalar en yaygn anlamnda ey
dneminde Babil kral Hammurabi lerin doasndan tremi ilikiler
yasakoyucu krallar oldular. Yuna dir; bu anlamda tm varlklarn ya
nistanda tiranlk grevi yapan ki salar vardr, tanrsalln yasalar
ilerin en nls olan Atinal So vardr, maddi dnyann yasalar
lon Atinann kargak bir dnemin vardr, insandan stn ruhlarn ya
de koyduu ve uygulad yasala salar vardr, hayvanlarn yasalar
ryla nl oldu. Gerek anlamda ya vardr, insann yasalar vardr.
sa gereksinimi Yenian karma Montesquieu, Spinoza gibi d
k yapl toplumlannda ortaya k nr. Tannnm evreni geliigzel bir
mtr. Yeniam balarndaki mut- istemle deil kendi yasalarna gre
lakynetimlerde kraln sz yasa yarattna ve kurduuna inanr:
yerine geiyordu. Her mutlakyne- Yaratan bu kurallar olmadan da
tim dzeninde kralln yce yasa dnyay ynetebilirdi gr sa
larndan szedilse de yazl herhangi madr, nk dnya bu kurallarn
bir yasa yoktu, daha dorusu kra dnda varolmayacakt. Montes-
ln yetkesini azaltacak ya da snr quieuye gre, yasalardan tr
layacak herhangi bir anayasa d Her eitlilik bir tekbiimciliktir,
zeni yoktu. Yasa gereksinimi zel her deiim birkalclktr. Gerek
likle XVIII. yzyldan sonra ken te nsan dnyasnn da fiziksel
dini gsterdi. Biz bu gereksinimin dnya gibi iyi ynetilmesi gerekir.
en youn anlamn Montesquieude nk insan dnyas doas gere
buluyoruz. Montesquieu zellikle i deimez olan yasalara sahip ol
an kurumlarm eletirir, zgr makla birlikte bu yasalar fizik dn
ln nemini ve deerini tartr: yann kendi yasalarn izledii gibi
ona gre insan Tannnn koyduu izlemez. nk dnen tek tek
yasalar durm adan bozar, kendi varlklar kendi doalaryla snrldr
koyduu yasalar durmadan dei lar ve buna gre yanlmaya eilim
tirir. M ontesquieu Ben yasalarn lidirler, te yandan kendilerine g
bedenini deil ruhunu aryorum re eylemde bulunmalar doalar
der. M ontesquieunn Yasalarn gereidir. Bu yzden onlar kendi
YAAM
ilkel yasalarm sk skya izlemez
ler ve kendileri iin koyduklar ya
salara her zaman uymazlar. Ksa
cas, insann uyduu yasallk do
ann uyduu yasallk kadar belir
lenmi ya da belirleyici deildir. n
san, fiziksel bir varlk olarak, tm
br varlklar gibi, deimez yasa
larla ynetilmektedir, ancak, d
nen bir varlk olarak o, Tanrnn
koyduu yasalar deitirir. Onun
kendini ynetmesi gerekir, bunun
la birlikte o snrl bir varlktr, tm
snrl varlklar gibi bilgisizlie ve
yanlgya yatkndr. yle der
Montesquieu: Ben bir lkeye git
tiim zaman burada iyi yasalar var
m diye aratrmyorum, olan ya
salar uygulanyor mu uygulanm
yor mu diye aratryorum, nk
her yerde ok iyi yasalar var. Mon-
tesquieuye gre Yararsz yasalar
gerekli yasalar zayflatmaktadr.
/ Honor de Balzac: nsan yasala
r tutkularn nda yarglar. / E. bu sreyle ilgili olaylar. Canllarn
Burke: Yasalar da evler gibi bir
birlerine yaslanrlar. / Pindare: Ya
sa, dnyann, insanlarn ve tanrla
rn kraliesi. / Caius Petronius Ar-
biter: Parann egemen olduu yer
de ne yapabilir yasalar? / Plautus:
Yasa zenginlerle yoksullara ayn
hakk vermez. / C.C. Colton: Ya
sa ve drstlk Tanrmn birletir
dii, insann ayrd iki eydir. / den nce canllarn bata reme ve
J. Perk: Gerek zgrlk yasala
ra baeer. / Lope de Vega: Ya
sann ktl dourduunu gr insan iin yaam biyolojik ere
myor musun? / Carlo Dossi: Ya
sa tm sefiller iin ayn eydir. /
1. Kant: Bamn stnde yldzl san yalnzca biyolojik bir varlk de
gk, yreimin derininde ahlakn
yasalar. / Shakespeare: Yasa
uyuyor olsa da lm em iti. / J.
Swift: Yasalar rmcek alarna
benzerler, kk sinekleri tutar,
eekanlarn veyabananlarm gei
rirler. / olohof: Yaam insanla
ra hibir yerde yazl olmayan ya
salarn yazdrr. / Diderot: A n
lamsz yasalara bu yasalar dzelti
lene kadar kar kacaz ve o za
mana kadar onlara krkrne ba-
eeceiz. / Camus: nsann en
byk sknts yasasz yarglan
maktr. / Vauvenargues: Yasalar
dan daha ciddi olan insan tirandr.
(Bk. ADALET, HUKUK)
YAAM (lat. vita\ fr. vie; aim.
Leben; ing. life). Canl varlklarn
varlklarn srdrme etkinliklerinin
btn. Bir bireyin varln srdr
me etkinliklerinin balad noktayla
bittii nokta arasnda kalan sre ve
doumdan lme kadar sren va
rolu etkinlikleri toplam. Canlla
rn, zellikle insann varolu etkin
liklerini srdrm e biim i. Paul
Foulquie yaam Varoluun ve or
ganik etkinliin belirleyici olgular
nn, incelenmesi biyolojinin konu
su olan o lg u la rn ilk e si diye
tanmlar. Yaam denilince her ey
beslenme olmak zere tm varo
lu etkinliklerini dnrz. Ancak
vede kalmaz, duygusal ve dn
sel etkinlikleri de ierir. nk in
 YAAMSALATILIM

il ayn zamanda bilinli bir varlk culuktur der. K onfuius sorar:

tr. Platonun A>/'founda u sz Yaamn ne olduunu bilmeyince
okuruz: nemli olan yaamak de lm nasl tanyacaz? / Samuel
il iyi yaamaktr. nsan yaam Butler: Yaam yetersiz ncller
hayvanlarn yaam gibi tek boyut den yeterli sonular karma sa
lu deil boyutludur: onun bir natdr. / H. Havelock Ellis: Ya
gemii, bir imdisi, bir de gelece am bir sanat gibi alnabilir. /
i vardr. Her insan bireyi gelecee Shakespeare: Yeterince yaadm;
ak bir varlktr yani uman ve ta yaammn yolu imdi sararm ve
sarlayan bir varlktr. nsan sayg kurumu yapraklar arasnda yitip
snn temelinde de bir somut ger gidiyor. / H.F. Amiel : Her yaam
eklik yatar: gelecei olan bir var kendi sonunu k u ra r. / S aint-
lk umut eder, umut eden her var Exupry: Sonsuzluk iin deil de
lk saygdeerdir. M.. IV. yzyl kendi yaam iin alyorsa insan
da Theokritos Yaam varsa umut dan h i b ir ey u m m a. / R.
da vardr diyordu. Montaigne ya Vailland: Yaam bana tm biim
amn insan etkinlikleriyle bir an lerinde (..) dramatik olarak d
lam kazandn dnr ve Ya nlebilir ve aklanabilir grn
am kendinde ne iyi ne ktdr, yor. / A. Camus: zm lmse
yaam sizin yapp ettiklerinize g doru yolda deiliz demektir. Do
re iyinin ve ktnn yeridir der. ru yol yaama, gnee gtren yol
Yaamak, her durumda insani et dur. (Bk. LM)
kinlikler ortaya koymaktr. Yalnz
varolmak yetmez, yaamak da ge YAAM ADN (fr. rvivis
rekir der Plutharkos. Filozoflar cence; alm. Wiederaufleben; ing.
yaamn kolay bir i olmadn, er reviving). Bir sre unutulmu olan
demli yaamann bir sanat olduu ruhsal durumlarn yeniden ortaya
nu dnrler. Yaam renmek kmas.
iin btn bir yaam gerekir der
Seneca. Yaam ksa ve geldigeti YAAMSAL A T IL IM (fr. lan
grenler ounluktadr. Varron n vital). Bergson felsefesinde yaa
san bir sabun kp gibidir der. mn kkel atlm. Bergson yle
Latinler yaam dncenin teme der: Bu yaamn kkel atlmdr,
line yerletiren forml verdiler: terimler arasnda balant izgisi
Primum vivere, deinde philosop- oluturan gelimi organizmalarn
hari (nce yaamak sonra felse araclyla bir tohum oluumundan
fe yapm ak). Yaam her zam an sonraki bir tohum oluumuna ge
lmle birlikte anlr. Dnrler de er. Bergsona gre evrende her
herkes gibi lm yaamn bir ger- eyi yaamla, yaam sal atlm la
eklii o larak yaarlar. Seneca aklamak gerekir. Bergsona gre
Tm yaam lme doru bir yol yaam bizim u kk dnyamzla
YAAMSALCILIK
snrl deildir, evrenseldir. Her e
yi, maddeyi de yaamsal atlmla
aklamamz gerekir. Yaamsal at
lma canl atlm da diyebiliriz.
Y A A M SA LCILIK (fr. vitalism;
alm. Vtalismus', ing. vitalism).Ya-
am olgularnn fiziksel ve kimya
sal olgulara indirgenemeyeceini
ne sren retilerin tm. Her bi
reyde ruhun ve organizmann d
nda yaam olgularn belirleyici bir
yaamsallk ilkesinin varolduunu
ileri sren reti. Pythagoras ve
A ristotelesden sonra Bordeu ve
Barthez gibi filozoflar yaamsalc-
ln srdrcleri oldular. Claude
Bemard daha sonra yaamsalclar-
dan yana kt: Yaamsalalar canl
varlklarn kaba doada bulunma
yan ve dolaysyla kendilerine z
g olan olgular ortaya koyduklar
n sylemek istiyorlarsa ben de on
lardan yanaym. Ben de gerekten
canl oluum larn yalnzca kaba
maddede tannan fziksel-kimyasal
olgularla aydnlatlamayacana ina
nyorum. (Bk. YAAM)
YATK IN LIK (fr. aptitude\ alm.
Eignung; ing. ability). Bir ii ger
ekletirmekte kiiyi gl klan
zellik. Beceri isteyen abalan ger
ekletirmekte doal ya da edinil
mi zellik. ada ruhbilim yat
knlk kavramna ayr bir yer veri
yor. zellikle Edouard Claparedein
iledii bu kavram bireyleri birbi
rinden ayrmay salayan zellikle
ri belirliyor. Dikkat gsterme g
c, yarglar ortaya koyabilme yet
kinlii kadar resim yapma ya da iir
yazma yetenei de yatknlklar ara
sna girmektedir. Birey yatknlkla
rn ocukluun ilk deneyimleri ara
snda bilinsiz ve gzle grlmez
bir biimde kazanmakta ve onlar
dokuz ya da on yalarndan sonra
gelitirebilmektedir. Daha ok ge
litirilmi dnsel kazanmlarla il
gili olan yatknlk kavramm zel
likle yanl bir kavrayla doutan
diye belirlenen yetenek'den (fr.
habilet', alm. G eschicklichkeit\
ing. ability) ayrmak gerekir. Ye
tenek olduka bulank ve gizemli
bir kavramdr. Her kiinin apayr
yatknlklar vardr, baz kiiler baz
kiilerden daha yatkndrlar. Biz
hepimiz her eyi yapamayz der
Vergilius. (Bk. ETM)
YAZGI (lat. fatalitas-, fr. fatalite-,
alm. Fatalitat, ing. fatality). Ger
eklemesi kanlmaz olan eyin
zyaps. Tmolgulan nceden be
lirledii dnlen gizil g. nsan
lar en eski zamanlardan beri doa
st gizil glere ve dolaysyla yaz
gya inanmlardr. Bu inanca gre
tam olarak belirleyici bir biimde
yaam u ya da bu akn g tara
fndan tm geleceiyle belirlenmi
tir ve insann buna kar herhangi
bir ey yapmas olasl yoktur. Her
yazg fikri yazlan yazlmtr for
ml stne kurulmutur. A. Vi-
net Yazg ve kayra ayn eydir
der. Erik Satieye gre Yazg bi
zim istediimiz eydir. Antoine de
Saint-Exupry yle der: Dsal
yazg diye bir ey yoktur. Ancak
 YAZGICILIK

bir isel yazg vardr: bir an gelir, felsefesindedir. Yunan uygarln

insan kendini krlgan duyar, o za dan nceki uygarlklarda da yazg
man yanllar sizi bir badnmesi fikri vardr. Yunanl, evreni bir kar-
gibi kendilerine ekerler. (Bk. D konulmaz dnllkler alan ola
YALEKTK, DNCE, KAYRA) rak gryordu. Bu grn olu
masnda elbette evrendeki evrim
Y A ZG IC IL IK (fr. fatalisme; alm. sel dzenin (gece-gndz, yaz-
Fatalismus; ing. fatalism). Evren k...) etkisi byk olmutur. Bu
de tm olgularn nceden belirlen na bal olarak yunan trajedisi yaz
mi olduunu ne sren retile g fikri zerine kurulmutur: baa
rin tm. Evrenin ve insann yaz gelecek olanlar nceden belirlen
gsn Tannnn nceden belirlemi mitir, kii ne yapsa bunlar nle
olduunu, insanlarn bunu deiti yemez. Sophoklesin Oidipus epi
remeyeceini benimseyen tm Kolono sunda u satrlarla karla
retileri yazgclk ad altnda topla rz: Eylemlerim mi? Onlara ben
yabiliriz. zellikle bir din retisi katlandm, onlar ben yapmadm.
olan ve hemen hemen btn dinle zlediim yolu hibir ey bilme
rin, daha ok da tektanrc dinlerin den izledim. Stoaclk da doac
zn oluturan yazgclk insann anlay iinde bir yazgclkt. Bu
kendi yaamyla ilgili dntrc maddeci felsefe insann doadaki
kararlar alamayacan bildirir; bu yasallk (logos) karsnda herhan
na gre yaam tam tamna bir be- gi bir deitirici g tamadna,
lirlenmilikler alandr. Bu yzden erdemli yaamann doay sk s
maddeci belirlenimcilie kart ola kya izlemekle salanacana ina
rak ruhu belirlenimcilii dinselli- nyordu. Tektanrc dinler yazgc
in temel anlatm olarak grebili lk inancn gelitirmilerdir. Bu din
riz. Yazg konusunda dinci bak ler insan her zaman tanrsallk kar
alar elikili grnrler: baz din snda gsz, baeen bir varlk
ciler insanda tanrsal istemden pay olarak gstermilerdir. Felsefe ala
alan bir insani istemin varln be nnda belirlenimcilie yaslanld
nimserken (Aziz Tommaso), baz lde zorunlu olarak yazgcla
dinciler evrende her anlamda ke ynelinmitir. rnein Spinozamn
sin bir belirlenim dzeninin geerli her eyi tanr istemine dayandran
olduunu, insan iin zgrlk ya heptannc felsefesi zgrl ke
da istemlilik diye bir eyin szko- sinlikle yoksayarak tam anlamnda
nusu olmadn benimserler (Aziz yazgc olur. Gene de dinsel belir
Augustinus). Bylece yazgclk in lenimcilik demek olan yazgcl
san zgrln kkten yadsya genel anlamda belirlenimcilikten
rak insan belli bir yazgya doru ayrmak gerekir. (Bk. DYALEK
ilerleyen bir varlk olarak belirler. TK, DNCE, KAYRA, LO
Yazgc dncenin kkleri yunan GOS, YAZGI) 513
 YAZMAYTM

Y A Z M A Y T M (fr. agraphie\ YENDENYAAMA (fr. param-

alm. A g ra p h ie; ing. agraphia).
Yazma yeteneinin yitirilmesi. Yaz-
mayitimi organik bir nedene, baz
beyin bozukluklarna bal olarak
geliir. (Bk. OKUMAYTM)
nesie\ alm. Paramnesie; ing. pa-
ramnesia). Daha nce yaanm
bir durumu tm ayrntlaryla yeni
den yaama duygusu uyandran ya
nlsama.

YED B L G E L E R lk yunan filo YETENEK Bk. YATKINLIK.

zoflar ve felsefe tarihinin ilk filo
zoflar. Bu ahlak filozoflar hep ye Y E T E R NEDEN L K E S (fr.
di kii saylm, ancak deiik ad principe de raison suffisantee; alm.
larla belirlenmitir. Daha ok u yedi Satz vom zureichenden G runde;
kiinin ad geer: Kleobulos, Solon, ing. principle o f sufficient reason).
Khilon, Pittakos, Thaes, Bias, Pe- Varolan her eyin bir nedeni oldu
riandros. lk felsefe tarihisi ola u ilkesi. Yeter neden ilkesini
rak anlan Diogenes Laertios skit Leibniz ortaya koymutur ve onu
filozofu Anakharsis, Khenli (Pe- ayn zamanda belirleyici neden il
loponnesos) Myson, Syros adasn kesi (fr. principe de raison deter-
dan Pherekydes ve Knossoslu (Gi minante) diye adlandrmtr. Le
rit) Epimenidesi de bu filozoflar ibniz yle der: Hibir doru ya
arasnda sayabileceimizi syler. da varlk, hibir gerek nerme
Bazlar tiranlk da yapm olan bu onun neden byle olduunu ve ba
filozoflar evren sorunlaryla hemen ka trl olmadn belirleyen ye
hemen hi ilgilenmeden ahlak so terli bir neden olmakszn varola-
runlarna ynelm iler, Yunanis maz, bu nedenler genellikle bizce
tann smrgeletirme dnemle bilinm ese d e . L e ib n iz e gre
rine girerek salad ar ve den ruhum uz yalnzca fikirleri deil
gesiz zenginlikle gelen ahlak sorun ilkeleri de barndrr. zdelik ilkesi,
larn toplumsal erevede tarta elimezlik ilkesi, yeter neden ilkesi
rak zmeye almlardr. gibi ilkelerden baka ilkeler de
vardr. Bunlar anln kendinden
Y EN D EN C SM LEM E (fr. elde ettii lm sz dorulardr.
rincarnation, palingenesie; alm. U sun d o ru la r z o ru n lu y k e n
Wiedergeburt, Palingenesie', ing. olgunun dorular olum saldr,
rincarnation, palingenesis). Olay bunlar baka trl de olabilirdi diye
larn evrimsel biimde yinelendii d n d m z d o ru la rd r.
inanc. Varlklarn ve insanlarn ye O lgunun dorular yeter neden
niden dnyaya geldii inanc. Daha ilkesine baldr. Bir baka deyile
nce herhangi bir bedende bulunan zorunlu nerm eler tanrsal usa,
bir ruhun bu defa bir baka bedene olumsal nermeler tanrsal isteme
514 girmesi. (Bk. EVRMLLK) baldr. Schopenhauere gre ye-

ter neden ilesinin iki biimi vardr:
biri, doru olmak iin zorunlu ola
rak her zaman bir nedeni olmas
gereken yarglar, br zorunlu
olarak bir nedeni olmas gereken
gerek nesne oluumlar. Arthur
Schopenhauere gre yeter neden
ilkesi olu'la, tanma' yla, varlk' la
ve eylem 'le ilgilidir. Schopenhauer
yle der: Bilgide bilin kendini d
ve i duyarllk (alrlk) olarak, anlk
ve us olarak ortaya koyarken z
neye ve nesneye ayrlr ve baka
bir ey iermez. zne iin nesne
olmak ve sunumumuz olmak ayn
anlama gelir. Tm sunumlarmz
znenin nesneleridir ve znenin
tm nesneleri bizim sunumlanmz-
dr. Gerekte, tm sunumlarmz
arasnda belli bir kurala uyan bir
iliki vardr. (...) Bu iliki yeter ne
den ilkesiyle aklanr. (Bk. E
LK, NCESEL UYUM, Z
DELK)
Y E T (lat. facultas', fr. facult',
alm. Fhigkeit, Vermgen', ing.
faculty). Trsel dzeyde yapabil
me gc. Yetenek ve yatknlk ka-
zanmlarla ilgilidir ve bireysel d
zeyde szkonusudur. Yeti, doru
dan doruya trle ilgilidir ve trn
tm salkl bireylerinde etkindir.
Klasik ruhbilimde insan tr iin
ayr yeti belirlenirdi: dnme yeti
si tm dnsel yaamn temelini
olutururdu; duyumsama yetisi d
dnyadan duyumlar almakla belir
gindi; eyleme yetisi istem, zgr
lk, eilim gibi etkinlikleri salama
yetiiydi. Bugn de bu smflama-
YETKNLK
nn geerli olduunu dnebiliriz.
Ancak eski ruhbilim yetileri birbi
rinden bamsz, apayr gler ola
rak alma eilimindeydi. Gerekte
insan ruhsall tm yetileriyle bir
btn oluturur ve yetiler snfla
mas bu durumda azok yapay bir
snflama olarak kalr, nk rne
in duyumsamann nerede bitip d
nmenin nerede baladn kes
tirmek olas deildir. (Bk. EYLEM,
DUYUM, DNCE)
Y ET K N L K (fr. adolescence;
d\m.Jugendalter\mg. adolescence).
Erginlik dnemini izleyen genkz-
lk ya da delikanllk dnemi. Er
ginlik dnemi ocuklukla yetikin
lik arasnda yer alan ok sorunlu
bir dnemdir ve balama ve son
bulma noktalar kiiye gre dei
iklikler gsterir. Bu yzden yeti
kinliin u ya da bu yata balad
n kesin olarak belirtme olasl
yoktur. klim, aile, kltr koullar
yannda bireysel koullar da son
derece belirleyicidir. Yetikinliin
temel zellii cinsel igdnn be
lirgin bir biimde kendini gster
mesi ve dnsel hatta metafizik
sorunlarn kiinin bilincinde ba yeri
almasdr. Erginlikle balayan ye
tikinlik dnemi ortalam a yirmi
yalann sonlarnda bitmi olacak,
kii bundan byle ok uzun bir ye
time ve olgunlama dnemini tm
etrefil sorunlaryla birlikte geride
brakarak yetimi birey durumu
na girecektir. O artk toplumun bi
linli bir yesi olacak, toplumsal,
ahlaki, estetik deerleri olan bir 515
 YETKE
varlk olarak bilinecektir. Ancak bu
durum elbette salkl bir ocukluk
ve salkl bir erginlik geirenler iin
szkonusudur. (Bk. OCUKLUK,
ERGNLK)
Y E T K E (lat. auctoritas', fr. auto
rit; alm. Autoritt', ing. authority).
Bakasn ynetme, bakasna ege
men olma gc. Kendine bae-
dirme gc. Yetke bir toplumun ya
am dzenini belirler ve. yetkenin
bittii yerde kargaa balar. Her
yetke bireyleri kendine uymaya zor
lar. Yetke ne kadar ussalsa ve top
lumun yararna gre olumusa bi
rey yetkeye uymakta o lde is
tekli olacaktr. Yetke sz yasadan
ok bir ynetici kiiyi ya da yne
tici kiiler topluluunu dndrr.
Yasann gerek anlamda yetke ola
bildii yerde zorbalk szkonusu
olmayacaktr. Paul-Louis Courier
yle der: Baylar, Fransada en
byk szck yetkedir. Baka yer
de yasa derler bizde yetke. Bask
c yetkeye kar koyabilecek tek
g insan usudur. Voltaire yle
der: Yalnzca usun egemen olduu
yerde yetkeye bavurmaya kalk
mayn. Yetke ada ruhbilimde
ve eitimbilimde nemli bir yer tu
tar. Eitimbilimciler ocuk yetitir
mede yetkenin sevgi kadar nemli
olduunu sylerler. Toplumbilim
cilerin ve ruhbilimcilerin pekok l
kede yapm olduu soruturma
lar genlerde ruhsal ve ahlaki bo
zukluklarn byk lde yetke ek
sikliinden ortaya ktn gster m, anne sevgisindeki azln ya
516 mitir. zellikle kltr dzeyi d
k ailelerde yetke olmak bask uy
gulamak anlamna geldiinden bu
ailelerin birou ocuklarn babo
bir yaam biimini semesiyle hat
ta evden kamasyla tam bir yk
ma ya da paralanmaya uramak
tadr. Yetke yokluunun ocuklar
ve genleri bunalma drd,
onlar ahlakd eilimlere ittii ke
sindir. Bu yzden yanl bir yetke
nin bir yetke eksikliinden daha k
t sonular olabileceini unutma
mak gerekir. ocuklarndan ve
zellikle ocuklarnn tm gelece
inden kendilerini sorumlu sayan
bir takm kat anababalar ocukla
rna gitmeleri gereken yolu gste
rirken onlann zelliklerini, yatkn
lklarn, eilimlerini hesaba katma
yarak geliigzel davranabilmekte
dirler. Gerek bir yetke zorla be
nimseten deil tartarak doru yolu
bulduran yetkedir. (Bk. AHLAK,
ETM)
YOKSAM A Bk. OLUMSUZLA-
MA.
Y O K SU N LU K (fr. frustration\
alm. Enttuschung, Unbefriedigt
sein', ing. frustration). Bir kiinin
beklediini elde edememesi duru
mu. Gerekli doyuma ulaamam,
umduklarn bulamam kiinin du
rumu. Ruhbilimcilerin belirttii gi
bi yoksunluk onarlamayan bir du
rumdur, bu yanyla adaletsizlie
benzer. oklar yoksunluun pek
erken, anneyle ilikilerde balad
da tutarszln kiiyi ileride idde

te itecek yoksunluklara yolatn
bildirirler. Yoksunluun rn yal
nzca iddet eilimi deildir, ayn
zam an d a ken d in e kapanm a is
teidir. iddet uygulayamayan kii
bir eit sessiz iddet uygulayarak
ya da iddetin ynn kendine e
virerek dnyadan uzaklar ve ken
di dnyasna snr. Yoksunlua
uram kii arzularn yerine geti
rememi kiidir, ayrca arzularn
gerekletirmenin kendisi iin bir
hak olduuna inanm kiidir. O
kendisini suyun banda susuz kal
m duyar ya da o meyva aacnn
dibinde kpek olduu iin meyva-
ya uzanamayan a ve susuz kal
m kiidir. Yoksun brakan neden
ler ok zaman dtadr, ama bunlar
ite de olabilir. Ahlak anlay gere
i kar cinsle rahat iliki kurama
yan kii kendi iinde yoksunluk
kaynaklan bulundurmaktadr. D-
adnk kiiler yoksunluu kendi
ne kapal kiilerden daha ok du
yacaklardr. Yoksunlua tepkiler
deiiktir: bunlar yoksun brakan
etkenin doasna bal olduklan gi
bi yoksun kalan kiinin kiiliine de
bal olabilirler (N. Sillamy). Okul
andaki ocuklar arasnda pekok
intihar giriiminin nedeni yoksun
luklardr. Bu konuda hayvanlar ara
snda yaplan deneyler de ilgin so
nular vermitir. Karanlkta anne
lerinin memesini emmeye braklan
iki olaktan biri bir sre annesinin
yanndan alnmakta, br btn
gn annesiyle braklmaktadr. An
nesiyle braklan uyum salarken,
annesinden alman lmektedir. R.
YNELGENLK
Spitz anneden yoksun kalan ocuk-
lann mikroplu hastalklara ok ko
lay tutulabildiklerini saptamtr.
Yoksunluk duygusuyla byyen
ocuklar bencil, yrtc, an duyarl
ve baml olmaktadrlar. yi bir ei
tim yoksunluu gideremese de yok
sunluun at yaralan sarabilecek,
kiiyi bunalml ya da bountulu ol
maktan karabilecektir. (Bk. EK-
SKKALI)
Y N ELG EN LK (fr. intention-
nalite; alm. Intentionalitt', ing.
intentionality). Ynelim durumun
da olma. Ynelime yatkn olma.
Zihnin bir nesneye etkin bir yne
lim iinde olmas. Kk skolastik
felsefeye dayanan ynelgenlik Hus-
serlin ve br olgubilimcilerin ve
onlarn izinden giden varoluula
rn temel kavramlarndan biri du
rum una geldi. ada felsefede
ynelgenlik geni lde Franz
Brentanonun dncelerinde yer
tutar. Aristotelesin ve skolastikle
rin etkisinde yaptlar vermi olan
Brentano, zne ve nesne ilikilerin
de ynelgenlii belirleyici bir kav
ram olarak ele alr, bilenin bilinenle
bir ynelgenlik dzeyinde zde
letiini bildirir. Brentano iin y
nelgenlik bir eye ynelen bilincin
temel zelliidir. Husserl de ynel
genlii ayn anlamda ele alr. (Bk.
OLGUBLM)
Y N ELM (lat. intentio', fr. Inten
tion; alm. Absicht; ing. intention).
Engellerle dolu olabilecek bir yol
da bir yere ulaabilmek iin aba
 YNELM
gsterme eilimi. Kendi iin bir
ama belirleme ve o amaca doru
ilerleme. Skolastikler iki eit y
nelim belirlerdi: ilk ynelim zihnin
bir bilgi nesnesine uyarlanmasyd;
ikinci ynelim zihnin kendi dn
ce edimleri zerine ynelmesiydi.
Ynelimde her zaman birdnsel
ve bir de eylemsel yan var gibidir
ya da ynelimleri dnselolanlar
ve eylemsel olanlar diye ikiye ay
rabiliriz. nsan, srekli tasarlayan
bir varlk olmakla her zaman bir y
nelim iindedir. Her ynelim bir ta
sary ve bir istemli k gerekti soyluluun sapm biimi oligari,
rir. stemsiz ynelimler kadar iyi
tasarlanmam ynelimler de ayr
yolda kalmaya mahkumdur. Ancak
istemle ynelimi birbirine ka
rtrmamak gerekir. stem belirgin
dir, tutarldr, inatdr; oysa yne
lim daha az belirgindir hatta bula
nktr.
Y N E T M B M (fr. rgime-,
alm. Regime; ing. regime). Bir dev
letin toplumsal, siyasal ve iktisadi
yaplan. Roger Martin du Gard
Her toplumsal ynetimbiimi in
san doasnda iyilemez biimde va
rolan eyi kanlmaz biimde yan
stmaya mahkumdur diyerek bize
lksel ynetimbiimlerinin varo-
lamayacan duyurur. M arxa g
re retim ilikilerini siyasal yne
timler belirlemez, tersine siyasal y
netimleri retim ilikileri belirler. Bu
yzden herhangi bir siyasal yne-
timbiimini istediimiz anda gn
lmze gre ortadan kaldramayz.
518 Bunun iin gerekli iktisadi ve tarih
sel koullar olgunlamal, yani re
tim ilikileri varolan siyasal stya
pyla tam anlamnda elikiye d-
melidir. Aristoteles Politika'nn 4.
kitabnda ynetimle ilgili olarak un
lar syler: Teki ynetimler ara
snda ortak kar gz nnde tu
tana genellikle krallk denir. Az ki
inin ynetimine soyluluk denir.
ounluk ortak kar gzeterek
egemen oluyorsa buna tm yne-
timbiimlerinde ortak olan ad ve
ririz: cumhuriyet. Aristotelese g
re kralln sapm biimi tiranlk,
cum huriyetin sapm biimi de
mokrasidir. Montesquieu yne
tim biimi belirledi: despotluk, mut-
lakynetim, demokrasi. Despotluk
korkuya dayanr ve Dounun b
yk lkelerine uygun der. Mut-
lakynetim onura dayanr. Filozo
fa gre kendi lkesi Fransa iin en
uygun ynetimbiimi mutlakyne-
timdir. Demokrasi iyi bir rejimdir
ama kk lkelere uygundur. (Bk.
DEVLET, D EM O K R A S,TO P
LUM)
YN TEM (lat. methodus', fr. mt
hode; alm. Methode; ing. method).
Dnceyi bir amaca ynelten i
lemlerin toplam. ngrlm bir
sonuca ulatran usullerin toplam.
nceden belirlenmi bir tasarma
gre ortaya konulan ussal ilemler
btn. Bir aratrmann en sa
lkl biimde ve en ksa yoldan ger
eklemesini salayan usuller top
lam. Zihnin bir doruyu ortaya ko
yabilmek iin izledii kurallar top

lam. Yntem sorunu bilimsel d
ncenin ve felsefi dncenin en
temel sorunudur. Her bilimsel ve
felsefi aratrma yntemli bir y
nelimi gerektirir. ok zaman sanl
d gibi yntem her kapy aan bir
anahtar deildir, onu her aratrma
iin genelgeer olan bir kalp d
nce olarak belirleyemeyiz. Yn
temin koullar aratrmann koul
laryla belirlenmitir. Her aratrma
kendi yntemini gerektirir. Ger
ek yntemler aratrmann bir par-
asdrlar, aratrmayla onlar ara
trmadan nce verilmi deillerdir,
ortaya karlar; nk bir devinimin
yn devinimden nasl ayr deilse
bu yntemler de aratrmadan ayr
deillerdir. Bir bilimin yntemi,
yaayan bilim bu devinimin kendisi
olduuna gre, onun deviniminin
ynnden baka bir ey deildir
(Charles Lalo). Aristoteles M..
IV. yzylda eyleri incelemek iin
tek bir yntem yoktur diyordu.
Aratrmann karmakl lsn Organonuna karlk Novum or-
de yntem bir zorunluluk olur. O
durumda yntem karmak yapy
snflamalarla yalna indirgemenin,
bylece zm kolaylatrmann tek eylerin bilgisinden evrensel bil
yollarn gsterecektir. Eski felse
felerde yntem kaygs Sokratesle
balar. Sokrates tartm alarnda
y a n la d m em ey e, d o ru y u
zenle bulup karmaya alyor tesda doruya ulamann birinci
du. Platon diyalektiini temellendi
rirken belli bir yntem kavray ge
tirdi, tmevarm ve tmdengelimi
tanmlad. Ne olursa olsun eskia
dncelerinin hibiri gerek an
lamda bir yntem kavrayna sa
YNTEM
hip deildir. Onlarda yntem us
salln bir etkinlii, bir uzants, bir
uygulama biimi olarak ortaya ko
nulur. Yeniala birlikte gelime
ye balayan yeni bilimsel dnce
her eyden nce yntemin kendi
sini tartm ay a y neldi. U sun
ilemlerini ya da mantn kalpla
rn yntem diye kullanmak, bir
baka deyile sorunlar salt usla z
meye almak bundan byle ye
terli olmayacakt. Yeni yntem kav
raynn kurucularndan biri Fran-
cis Bacondr. Bacon doayla in
san zihninin ayr yaplarda olduu
nu bildirir. Filozofa gre bu iki ey
ayr yaplarda olmakla apayr zel
likler gsterirler. nsan zihni belli
koullar altnda doay tanyabilir.
Bylece Bacon yntem sorununu
kkl bir biimde ele alm olur.
Ona gre bilgi edinmenin tek yolu
doaya yntemle ynelmektir. Bu
yolda Bacon yeni bir mantk ge
litirmeye ynelir ve Aristotelesin
ganum u yazar. B aconin ngr
d yeni yntem somuta ynele
cek, skolastiin hor grd tek-
giye ykselmeye alacaktr. Ba
conm ada ve ardl olan Des-
cartes yntem sorununu kkl bir
biimde ele ald. Yntem Descar-
kouludur. Descartes yntem an
laynn kkeninde usu iyi kullan
ma dncesi vardr. Bu konuda
Descartes yle der: yi yargla
ma ve doruyu yanltan ayrabil
me gc tam tamna us ya da sa-
 YNTEM

duyu diye adlandrdmz gil el XVII. yzyln bir zelliidir. An

bette tm insanlarda eittir; ayrca cak bazen y ap ld gibi D e s
grlerimizin eitlilii baz gr cartesin yntemini matematiksel
lerimizin baz grlerimizden da yntem diye belirlemek yanl olur.
ha ussal oluundan gelmez, dn Descartesn yntemi apak olana
celerimizi deiik yollardan gtr ulam ay ngrr: apak olan,
yor olmamzdan ve ayn eyleri ele doruluu tartlmaz olandr. Apa
almyor olmamzdan gelir. yi bir k bilmediim, apak grmediim
zihne sahip olmak yetmez, nemli eyleri doru diye almamam gere
olan onu iyi kullanabilmektir. En b kir. Bunun iin acelecilikten ve n
yk ruhlar en byk erdemlere sa yargdan zenle kanmam gerekir.
hip olacak yetenekte olduklar gibi Ayrca insan zihni ancak belli b
en byk ktlklere de sahip ola yklkte bir btn zerinde youn
cak yetenektedirler; yava yr laabilecei iin inceleyeceim ey
yenler daha iyi ilerlerler. Descar- leri blerek, paralayarak, blm
tes yntem kukudan yola kar leri ya da paralar ayr ayr ele
ve m atem atik inancna dayanr. alarak incelemem gerekir. Yaplma
Yntem zerine konuma'da filo s gereken basiti yakalamak, basit
zof Doruyu aratrmak iin her ten bileie doru adm adm iler
kii her eyi yaamnda bir defa lemektir. Btn yntem, baz do
kukuya koymaldr der. Byk rular bulabilmek iin zihnin bak
adam olmadan nce ocuk olduk, nn kendilerine doru evrilmesi
o zaman duyularmza kendini su gereken nesnelerin konumundadr.
nan eyleri gn oldu doru yarg Eer karmak ve karanlk nerme
ladk gn oldu yanl yargladk, leri derece derece en basit ner
nk o zam anlar usum uzu t melere indirgiyorsak ve daha son
myle kullanamyorduk, bylece ra tmnn en basit sezgilerinden
oluan birok yarg bizim doru kalkarak ayn derecelerde kendimizi
nun bilgisine ulamamz engelli btn br nermelerin bilgisine
yor. M.S. IV. yzylda Aziz Agus- k adar ykseltm eyi den iy o rsak
tinusun yaptn, kukudan yola yntemi tam olarak bulmuuz de
karak kesinlie ulama deneyini mektir. Yntem zerine dnm
Descartes da yapar ve cogito'ya filozoflardan biri de John-Stuart
ular. Bacon Descartes gibi yap Milldir. Mili, felsefeden ok bilimi
maz: zel olarak bir kukulanma ilgilendiren drt aamal bir yn
deneyine bavurmadan, kukudan tem gelitirmitir: uygunluk yn-
yola ktmzda kesinliklere, ke teminde, aklanacak olgunun her
sinliklerden yola ktmzda ku zaman ayn nselden sonra gerek
kulu sonulara varacamz bildi letii benimsenir ve br durum
rir. Matematik inancna gelince, o lar deiken olduklarndan dlanr.
520 Descartes ann, daha dorusu Bu yntem ya da yntemin bu bi

rinci aamas, gzlemde deimez
olann saptanmasn, brlerinin
dlanmasn salar. kinci aama
olan ayrlk yntem inde aklana
cak olgunun ortadan kaldrlmas
neden olarak alnan nselin de or
tadan kalkmas sonucunu getirece
inden olgu varolduunda yaplan
gzlemlerin listesi olgu yokoldu-
unda yaplan gzlemlerin listesiy
le kar latnlr, bylece iki ayr lis
tede ortak olan durumlar dlanr.
Ezamanl deiimler yntem i'n-
de olgunun her deiimi iin dei
en ya da deimeyen ezamanl
koullar belirlenir ve deimeden
kalanlar dlanr; aklanacak olgu
daki deiim nsel nedendeki ben
zer deiimleri getirecektir. Dr
dnc aama olan artklar ynte
mi, etkisi bilinen koullarn dlan
masndan sonra bir olgunun ak
lanmam olan yznn ortaya ko
nulmasyla ilgilidir. nceki tme
varmlarla bir olgunun bilinir kl
nan yn karldktan sonra olgu
nun geriye kalan kalan nsellerin
nedeni olarak belirlenir. MilPin XIX.
yzylda izdii bu deney tablosu
XVII. yzylda B aconn izdii
tablonun gelitirilmi bir biimidir.
B acona gre olgularn arasndan
doa yasalarn okuyabilmemiz iin
tablo yasasn kullanmamz ge
rekir. Birinci tablo olanlar tab
losu' dur, burada bir olayn gerek
lemesi srasnda ortaya kan du
rumlar gzlemlenir. kinci tabloda,
olmayanlar tablosu'nda olayn ol
mad zam anlarda ortaya kan
benzer olaylar gzlemlenir. n
YNTEMBLM
c tablo olan dereceler tablosun-
da da olay deitike ortaya kan
benzer olaylar belirlenir. Baconn
tablosu da Mili in tablosu da tme
varmn dikkatli ve verimli kullanl
masyla ilgilidir. / Spinoza: Do
ruyu aratrmann en iyi yntemini
bulabilmek iin, bu aratrma yn
tem ini aratrm am za yarayacak
ikinci bir yntem e, bu yntem i
aratrmak iin de nc bir yn
teme ve onun iin de baka bir
ynteme gereksinmem iz yoktur;
byle yapmakla hibir zaman do
runun bilgisine varamayacamz
gibi, herhangi bir bilgiye de vara
mayz. (...) Anlk doutan gcyle
dnsel aralar oluturur, onlara
dayanarak baka dnsel yaptlar
oluturma yolunda glerini artrr,
bu glerle baka aralar elde eder
yani aratrmasn daha ileriye g
trme gcn elde eder, bylece
geliimini srdrr, sonunda bilge
liin doruuna ular. (Bk. DYA
LEKTK, FELSEFE)
Y N TEM B LM (fr. mthodo
logie', alm. Methodologie', ing. met-
hodology). Mantn bilimsel ara
trma yntemlerini ele alan blm.
Yntembilim eitli bilimlerin yn
temlerini a posteriori olarak yani
deneyle ve uygulamayla balants
iinde ele alr. Biimsel mantk yar
gnn ya da usavurmann yapsn a
priori olarak ayrtrrken, yntem
bilim her zaman ilgilendii uygula
mal dnce biimlerini aratrr.
Demek ki yntembilimci bir bilim
alannda geerli olan ya da o sra
 YCE

kullanlmakta olan yntemlerin de deerdir. O ok zaman doayla il

erlendirilmesini yapmakla ykm gili bir izlenimde kendini gsterir.
ldr. Yntembilim elbette ada Yceyi biz doann bir dncesi
dncenin am olduu bir a gibi sezeriz der Jean Prvost. Y
lma alandr. Felsefe tarihinde yn- ce ok zaman gln olanla kart
temli dnme abas Sokrates ka latrlr. Yce olan, kendisine g-
dar eski de olsa yntem zerine d lemediimiz eydir. Yceyle g
nceler ancak Baconla ve Des ln arasnda ve glnle yce ara
cartesla balamtr. Yntem kav snda bir admlk yol vardr diye
rayndan yntembilim kavray rek Th. Payne bu iki kavram bir
na doru ilerleyi zel bilimlerin a- birine yaklatrr. Gzelle yce ara
payr alma alan oluturmasn snda her zaman bir yaknlk seze
dan sonra olmutur. Yntembilimin riz. Gzel olanda yceyi duyuran,
yntemi ya da yntemleri sorunu yce olanda gzeli andran bir ey
na gelince, bu sorun yntembili ler vardr. Yce gibi gzel de g-
min en temel sorunu olacaktr. (Bk. lnle kartlar. Gzel tanrsal
YNTEM) dr, yce insanidir der Thodore
Jouffroy. Amiele gre Gzel, y
YCE (fr. sublime; aim. Erha- ceden stndr, nk sreklidir
bene; ing. sublime). Olaan olan ve doymak bilmez; yce grelidir,
aan. Sradan olamayan. Yksek geicidir ve katdr . Thodore
durumda olan. Ulalamayacak ka Juffroy ycenin tem eline kav-
dar yksekte bulunan. Yksekliiy gakavramm koyar, yceyi gelii
le bize korku ve heyecan veren. mi engelleyenlerle ykmakta olan
Burke, A plilosophical inquiry in g diye anlar. Voltairee gre in
to the origin o f our ideas o f the san duyarl deilse her zaman y
sublime and beatiful (Yceyle ve cedir. Ktlk gibi yce de bula
gzelle ilgili fikirlerimizin kkeni cdr der Balzac. Yce zerine
zerine felsefi bir aratrma) adl en geni ve kkl alma Kantn
incelemesinde yceyi ruhun du 1790da yaymlanan nl Kritik der
yabilecei en yksek heyecan diye Urteilskraft (Yarggcnn eleti
tanmlar: Herhangi bir biimde ac risi) adl yaptnn bir blmdr.
ve tehlike fikri yaratabilen yani u Kant bu yaptnda gzelden sonra
ya da bu biimde korku duyurabi yceyi tartr, onu da gzel gibi
lir ya da korkun nesnelerle ilgili beeni yargsna balar. Yce bize
olan ya da iddete benzer bir biim hibir arac kavram gerektirmek
de davranan her ey ycenin kay sizin dorudan doruya haz verir
nadr yani ruhun duyabilecei en ve bu yanyla gzele benzer. G
yksek heyecan yaratandr. Y zelde snrllk belirginken yce in
ce, her zaman bizi aan eydir, bi san kavrayn aacak biim de
522 zim iin eriilmez ya da uzakta olan sonsuza alr. Bu yzden sonsuz
 YKSEKLKDUYGUSU

ve smrsz yce anlkla deil usla gilidir. Th. Kammerer yle der:
ilgilidir. Her zaman imgelemi zor Yceltme bir atknn zm gi
layan yce znelliin bir rndr bi grnr ve genellikle kiiye bas
yani nesneden deil ruhtan gelir. trmadan ve sinirlilikten kama ola
Tm duyu llerini aan ruhun na verir. (Bk. SAVUNMA D
bir yetisinin gstergesi der Kant ZENEKLER)
onun iin. Yce bazen matematik
byklkle, bazen de gllkle il Y K LEM (lat. praedicatum; fr.
gilidir. Yksek dalar karsnda prdicat', aim. Pradikf, ing. pre
duyduumuz ycelik duygusu ma dicate). Bir nermede ya da bir yar
tematiksel, gk grlts karsn gda zneyi olumlayan ya da olum-
da duyduumuz ycelik duygusu suzlayan ge. (Bk. BAINTI)
gseldir. (Bk. GZEL)
Y K S E K L K D U Y G U S U (fr.
Y C E L T M E (fr. sublim ation; sen tim en t de supriorit; aim.
alm. Sublimierung', ing. sublima b e rle g e n h e itsg e f h l; ing.
tion). Baz aa duygularn baz su p erio rity com plex). K endini
yce duygulara dntrlmesi. yksek grme duygusu. Ykseklik
gdsel bir enerjinin yksek bir duygusunu Adler belirledi, onun
amaca dntrlmesi. Terimi ilk aalkduygusunun bir biimi ya
olarak Freud kulland. Freud, in d a onu b a s trm a k la ya da
sann gerekletirmek istemedii gizlemekle ilgili bir tutum olarak
bir takm doal eilimlerin yerine gsterdi. Bu duygunun hastalkl
toplumsal ve ahlaki anlamda yce biimlerini stnlk karmad diye
olan deerler koyduunu gzlem adlandrd. Adler, Yaamn anlam
ledi. Karmak cinsel sorunlar olan adl kitabnda yle der: Tantlam
bir kiinin kendini sanata vermesi olduum gibi ykseklikduygusu
ona gre bir yceltmeden baka bir g en e llik le b irey in tu tum unda,
ey deildi. iddete eilimli kiile zyap zelliklerinde ve grnde
rin adam baklayacak yerde cer kendini gsterir, bu birey kendi
rah olmay semeleri de bir ycelt zel yeteneklerine ve insanlk
me edimiydi. Yceltme kiinin top o rta la m a sn aan g le rin e
lumsal yaama uyabilmesi iin ok inanmtr. Bu arada kendiyle ve
nemlidir. P. Bovetnin belirledii bakalaryla ilgili abartsz istekleri
gibi yceltmeyi ruhbilimden ok vardr. D grnle ilgili olarak
hekimlikle ve pedagojiyle ilgili gr vnme ve ssllk grlr, d
mek doru olur, o her zaman bir grn zenli ya da dkntdr,
deer yargsn gerektirir ve gide giyim acaiptir, kadnlarda ar
rek ahlaki bir deer kazanr. Bu er erkeksi tav r, erk ek lerd e ar
evede aa duygular diye belirle k a d n s ta v r gze a rp ar;
diimiz ey daha ok cinsellikle il kmseme, taknlk, zppelik,
 YREK

palavraclk, despot davranlar, hayranlk gibi duygusal abartmalar;

z e llik le b e lirle y ic i o lara k a lk a n lk d u ru m u n a gelm i
tan tlad m d eerini drm e kahkahalarla glme, kaak baklar,
eilimi, kahramanlara ar ballk, b ir k o n u m ay d in le m e k te
nemli kiiliklerle bir arada olma, dikkatsizlik, konuma konusundan
zayflar, hastalar, nemsiz kiileri uzaklap kendine kapanma, ikide
ynetme eilimi, stn zelliklere bir basmakalp bir kendinden geme
nem verm e, deerli grleri d u ru m u g e n e llik le y k se k lik
ktye kullanm a, bakalarnn karm ana varan bir aalk-
deerini drc fikir akmlarn duygusunun belirtileridirler. (Bk.
ktye kullanma dikkat eker ve AAELIKDUYGUSU)
bu y kseklikduygusunu ortaya
k arm ay a yarar. A yrca fke, Y R EK Bk. GNL.
in tik a m a rz u su , ac ekm e,

524
ZAM AN (lat. tempus\ fr. temps\
alm. Zeit\ ing. time). nce ve son
ra kavray iinde ele alnan sre.
Ardarda geliin sezgisi ya da fikri.
nceki olayla sonraki olay arasn
da kalan dnem. Srekli deiimin
llebilir bilgisi. Olaylarn birbiri
ni izledii biryapl ortam. Descar-
tes zaman srenin dnlm bi vuur, zaman dorunun babasdr.
imi diye tanmlyordu. Leibnize
gre zaman birbirini izleyen olgu
larn dzenidir. Kantagre zaman
bizde izlenimleri olas klan bir zel
kouldur, duyarlln a priori bir
biimidir, tm izlenimlerin teme
linde yer alan zorunlu bir sunum
dur, buna gre ayr zamanlar tek
bir zamann paralarndan baka bir
ey deillerdir . Zaman bazen s-
reyle eanlaml alnr, bazen de sre
zamann bir paras olarak d / Euripides: Zaman her eyi aa
nlr. Bergson sreyi gerek za
man olarak belirler. Filozofa gre,
br, matematiksel zamandr ya
da llebilen zamandr. Daha ge
nel erevede znel zaman nesnel
zamandan ayrabiliriz. znel zaman
ya da varolusal zaman yaanlan
zamandr, beklemenin, umudun,
z umutsuzluun, skntnn zaman
dr. Nesnel zaman ya da ilevsel za
man niceliksel zamandr, llebi
lir zamandr. / Ovidius: Zaman her
eyi yer bitirir. / Cervantes: Za
mana zaman tanm ak gerekir. /
Rabelais: Zaman her eyi olgun
latrr, zamanla her ey akla ka
/ Comeille: Zaman byk bir us
tadr, ok eyi dzene koyar. /
Pascal: Zaman aclar ve ekime
leri giderir. /Theophastos: En b
yk harcama zaman yitirmektir. /
Goethe: Zaman iyi kullanrsan za
man her zaman vardr. / Thales:
Zaman her eyi aydnlatr. / Pin-
dare: Zaman drst insanlarn en
iyi kurtarcsdr. / Perikles: Za
man t verenlerin en bilgesidir.
karr; o sormadan syleyen bir
gevezedir. / Philon: Zaman ru
hun hekimidir. / Epiktetos: ncir
aacnn meyvas bir anda olgun
lamaz. / Baudelaire: Ey ac! Ey
ac! Zam an yaam yiyor,- Ve
y re im izi k em ire n k a ra n lk
dm an - Y itird i im iz k a n la 5 2 5
byyor besleniyor.(Bk. SRE, alannda byk kolaylklar salar
UZAM) ken zekay bir lde de olsa geli
tirebilme abalarna katkda bulun
ZEK A (lat. intelligentia; fr. intel- maktadr. Her kii zihnini gelitire
l\g en ce\ alm . In tellig en z\ ing. rek zekasn bir lde ilerletebilir,
intelligerce). Durumlarla ve iliki ancak geri bir zeka dzeyinden ile
lerle ilgili belirtileri kavrama yetisi. ri ya da ortalama bir zeka dzeyine
Tanma, biletirme, ayrtrma, se ulama olasl yoktur. Kiilerin ze
me y e tisi. Z ek a V icom te de ka ortalamas'm bulmak iin zeka
Bonaldn belirledii gibi Nesne yan gerek yaa blmek gerekir.
ler arasndaki doru ve gerekli ili On yanda bir ocuun zihni zeka
kileri grebilme yetisidir. Zeka testlerine gre on iki ya dzeyin
kavram dncenin tarihsel geli deyse bu ocuun zeka ortalamas
imi boyunca deiik anlamlar al 1.20dir (12/10=1.20), genellikle
mtr. Eski felsefede zeka hemen bu sonu yzle arplarak kullanlr
hemen zihnin tm ilevlerini kar ve verdiimiz rnekteki ocuun
lard, dnsel yaamn tm edim zeka ortalamas 120 olarak belir
lerini ierirdi. Zamanla bu terim zih lenmek gerekir. (Bk. DNCE,
nin yalnzca kavrayla ilgili edim RUHBLM)
lerini karlar oldu. Zekay anlktan
ayran ey zekann gidimli dn ZH N (fr. esprit; alm. Geist; ing.
ceden ok sezgisel dnceye ya spirit). Ruhun dnsellikle ilgili
kn oluudur, ayrca armsal ve yan. Dnsel gereklik. Zihin
duygusal dzeyde usd elere de hemen hemen ruhun eanlaml
ak oluudur. Zeka bir kavrama sdr. Ruh dnsel-duygusal b
gc olduuna gre, kavrayn hz tnl karlarken zihin daha ok
ve derinliiyle belirlenir. Ne var ki dnsellikle ilgilidir. (Bk. RUH)
hzl bir kavray yzeysel olabile
cei gibi derinlikli bir kavray belli ZO R B A LIK (fr. despotisme\ alm.
bir zaman gerektirebilir. Zekay uy Alleinherrschaft; ing. despotism).
gulamal zeka ve kuramsal zeka Baskc mutlak ynetim. Tm erk
diye ayrmak alkanlk olmutur. lerin tek kiide topland ynetim
Kuramsal zeka kavramlara ve ya biimi. Zorbal mutlakynetimler-
salara ynelmeye yatknken uygu le kartrmamak gerekir. Mutlak-
lamal zeka somuta ynelmeye yat yneticiler zaman zaman zorbaca
kndr. Elbette bu ayrm bu yetide tutumlar alm olsalar da onlar bir
gerek bir blnmeden ok kiile takm arac gler kullanmlardr
rin uygulamayla ya da kuramla da ve devleti kralln temel yasalar
ha ok ya da daha z ilgili olular diye bilinen ilkelere gre ynetmi
na baldr. Zekay lmek iin d lerdir. Zorbalk her zaman kiinin
zenlenmi testler eitim ve meslek istemiyle gerekleir. Zorbal en
 ZORBALIK

iyi tanmlayan Montesquieu olmu ba kendini zorba klarken kle

tur. Irmaklar denizde birbirlerine olur.te yandan Louis Blanc top
kavumak zere akarlar, mutlak- lum sal rgtlenm eyi zorbaln
ynetimler de zorbalkta yitip gi panzehiri olarak grr: Bir lkede
derler diyerek m utlakynetim i hibir yerde rgtlenmi g yok
zorbalkla zdeletirmi olan Mon sa her yerde zorbalk vardr. En
tesquieu zorbala somut bir r zorba ynetimler rneklerini Eski-
nekle birlikte yle bir tanm geti ada Yunanistanda ve Ortaan
rir: Luisiana yerlileri canlan mey- sonlarnda talyada grdmz
va isteyince aac dipten keserler tiranlk (fr. tyrannie', alm. Tyran
ve meyvay toplarlar; ite zorba y nie', ing. tyranny) ynetimleridir.
netim budur. Filozofa gre Ar Adamlaryla devleti basp yetkeyi
eitlik dncesi tek kiinin zorba ele geiren tiranlar soylulara kar
lna yol aar. Fransann nl halkn koruyucular olarak gr
devrimcisi Jean-Paul Marat zorba nrler, sonra tm toplumu pene
lk konusuna biraz karamsar bakar: leri iine alarak acmasz bir yne
Hibir yerde zgr olamamak ben tim dzeni kurarlar. Tiran her za
ce insann kanlmaz yazgsdr: man korkulas kiidir. W illiam
yneticiler her yerde zorbala, Shakespearein oyunlanndan birin
halklar da klelie doru ilerliyor de u szlerle karlarz: Bir ti
lar. Marquis de Sade zorbal in ran sizi kurtarmak istedi mi kork
sann kkel bir eilimi sayarak yle mak zaman gelmi demektir. Ti
der: Btn insanlar zorbala y ranlar her zaman drlme kor
nelebilirler, bize doann esinledii kusu iindedirler, genellikle de'gel-
ilk istek budur. Victor Hugo zor dikleri yoldan giderler, daha do
bala kar kar, N e zorbalk ne rusu ldrlrler. Thaes yle der:
iddet. Yumuak bir eimde ilerle Bir tirann yalanmasndan daha
mek istiyoruz der. P. Lerouxya az grlen bir ey yoktur. (Bk.
gre zorbann da ii zordur: Zor DDET, YASA)

527
 DZN
ngilizce/Trke
Ability Yatknlk Antecedent ncel
Abnegation zveri Anthropocentrism nsanmerkezdlik
Abnomial Olaand Anthropology lnsanbilim
Aboulia stemsizlik Anthropomorphism nsanbiimcilik
Absolute Mutlak Antinomy atk
Absolutism Mutlaklk Antithesis Karsav
Abstract Soyut Anxiety Bunalt
Abstraction Soyutlama Apathy Duyumsamazlk
Abstractionism Soyutlamaclk Aphorism zlsz
Abstruse aprak Aporia kmaz
Absurd Sama Apparan Grnm
Accident Raslant Apperception stalg
Act Edim Apreciation Deerlendirme
Action Eylem Archetyp lkmek
Activism Edimcilik Argument1 Kant
Activity Etkinlik Ait Sanal
Actualism Edimselcilik Artist Sanat
Adaptation Uyma Ascetism ilecilik
Adequate Tamuyar Assertion HerisOrme
Admiration Hayranlk Association arm
Adolescence Yetikinlik Associationism anmclk
Aequipollency Egeerlilik Astonishment ama
Aesthetics Estetik Atheism Tanntanmazlk
Affectivity Duygululuk Atom Atom
Affirmation Olumlama Atomism Atomculuk
Agent Etmen Attention Dikkat
Aggregate, aggregation Katma Attribute Oznitelik
Agnosticism Bilinemezcilik A na Esim
Agtaphia Yazmayitimi Autarky Kendineyetme
Agreeable. Ho Authority Yetke
Agressivity Saldrganlk Autism Kendinekapallk
Alexia Okumayitimi Autonomy zerklik
Alienation Yabanclama Auto-suggestion Kendiniinandrma
Allegory Biimsimge Axiology DeerOretisi
Ambiguity Kayganlk Axiom Belit
Altruism zgecilik Backwardness Gerilik
Amnesia Bellekyitimi Barbarism Barbarlk
Analogy Benzeim Beautiful Gzel
Analysis Ayrtrma Becoming Olu
Anarchy Kargaa Behavior Davran
Andventitious Dtan Behaviorism Davranlk
Anger 06te Being \brlk
Anguish Bountu Being for self Kendiiin
Animisim Canlclk Belief nan
Antagonism Uyumazlk Blessedness Tammutluluk
 Body Beden Continuous Kesiksiz
Body Cisim Contract Szleme
Bourgeoisie Burjuvalk Contradiction eliki
Break-down Ruhsalknt Contradictory Karsal
Bureaucracy Brokrasi Contrary Kart
Buridanss donkey Buridann eei Convergency Kesime
Canon Kanon Conversion Evirme
Capital Sermaye Conviction Kan
Characteristic Belirleyici Corpuscle Cisimcik
Caste Kast Correlation Ballam
Casuistry BilinzOmlemesi Cosmogony Evrendoum
Categorical Koulsuz Cosmology Evrenbilim
Category Kategori Creation Yaratma
Causality Nedensellik Criterion lt
Cause Neden Criticism Eletiricilik
Certitude Kesinlik Critique Eletiri
Change Deiim Crowd Kalabalk
Character zyap Culture Kltr
Childhood ocukluk Custom Alk
Civilisation Uygarlk Death lm
Claim HakOnerme Debility Ahmaklk
Clan Klan Decision Karar
Class Snf Deduction Tmdengelim
Classicism Klasiklik Definition Tanmlama
Classification Snflama Deism Yaradanclk
Clear Ak Delirium lgnlk
Collectivism Ortaklamaclk Dementia Bunama
Common Ortak Democracy Demokrasi
Communication letiim Demonstration Gsterme
Communism Komnizm Deontology devbilgisi
Community Topluluk Dereliction Braklmtk
Comparaison Karlatrma Description Tantlama
Compensation Dengeleme Desire Arzu
Complex Karmak Despotism Zorbalk
Complex Karmak Determinate, definite Belirli
Comprehension Ilem Determination Belirleme .
Concept Kavram Determinism Belirlenimcilik
Conception Kavray Development Geliim
Conceptualism Kavramclk Dialectic Diyalektik
Concrete Somut Didactics retici
Condition Koul Difference Ayrm
Conditioned Koullanm Dignity Deerlilik
Conflict atma Dilemma kilem
Conformism Tutuculuk Dimension Boyut
Confusion Bulanklk Discontinuous Kesikli
Conjunctive Bititirici Discursive Gidimli
Consciousness Bilin Disjunction Ayrklk
Consequence Varg Dissimulation Gizleme
Consequent Ardl Dissolution Dalm
Consistency Tutarllk Distinct Seik
Contemplation lselbala Distraction Dalma
Content erik Division Blme
Context Balam Division of labour blm
Contingency Olumsallk Doctrine reti
530
Dogma Dogma Excitation Uyarm
Dogmatism Dogmaclk Exhibitionism Sergilemecilik
Domain llgialam Existence Varolu
Doubt Kuku Existentialism Varoluuluk
Dream D Exoteric Drak
Dreaming Dlem Experiment Deneyim
Drive, urge tepi Experimentation Deney
Dualism kicilik Explicit Dsal
Duration Sre Expression Anlatm
Duty dev Extension Uzam
Echolalia, echochasia Yanklama Extention Kapsam
Eclecticism Semecilik Externalization Dlama
Economism ktisatlk Extravasion Dadnklk
Economy controlled Gdmclk- Extreme Uterim
gdml iktisat Fabulation Masallama
Ecstasy Coku Factor Etken
Education Eitim Faculty Yeti
Efficacy Etkililik Faith nan
Effort aba Faith-philosophy nanclk
Egoaltmism Benzgecilik Family Aile
Egocentrism Beniincilik Fanaticism Darkafallk
Egoism Bencillik Fancy mgegc
Element Oge Fatalism Yazgclk
Emanation Trm Fatality Yazg
Emotion Heyecan Fault Yanl
Empirism Deneycilik Fear Korku
Emptiness, void Boluk Fechners law Fechner yasas
Encyclopedia Ansiklopedi Feeling zlenim
End, purpose Erek Fetishism Tapncaklk
Enlightment Aydnlanmaclk Feudalism Feodallik
Enthusiasm Cokunluk Field Alan
Enthymeme rtktasm Finalism Erekilik
Entity Btnlk Finality Ereklilik
Environment evre Foresight ngr
Epistemology Bilgibilim Forgetting Unutu
Equality Eitlik . Form Biim
Equity Denkserlik Formalism Biimcilik
Equivalency Edeerlilik Freewill zgrsei
Equivocal okanlaml Friendship Dostluk
Eiror Yanlg Frustration Yoksunluk
Eschatology Erekbilgisi Function lev
Esoteric rek Functional levsel
Essence z Functionalism levcilik
Ethnography Budunbilgisi Fundation Temel
Ethnology Budunbilim Futurism Gelecekilik
Etiology Nedenbilim Gemus Cins
Eudaemonism Mutuluk General Genel
Euphory Esenlikduygusu Generalization Genelletirme
Evhemerism Evhemerosuluk Generation Kuak
Evidence Apaklk Genesis Oluum
Evil, wrong Kt-ktlk Genius Deha
Evolution Evrim Given \feri
Evolutionism Evrimcilik Gnosiology Bilgiaratrmas
Exact Dosdoru Gnosticism Bilinircilik
531
 God Tanr Improvisation Doalama
Good yi Impulse tki
Good sense, right sense Saduyu Inclusion erilmilik
Greatness Byklk Indefinite Belirsiz
Group Kktopluluk Indeterminism Belirlenmezcilik
Habit Alkanlk IndiSrenDe lgisizlik
Hallucination Sanr Individual Birey
Happiness Mutluluk Individualism Bireycilik
Harmony Uyum Individuation Bireyleme
Heart Gnl Induction Tmevanm
Hedonism Hazclk Inertia Eylemsizlik
Heredity Kaltm inferiority complex Aalkduygusu
Hermetism Kapallk Infinite Sonsuz
Heterogeneous okyapl Influence Etki
Heteronomy Derklik Infrastructure Altyap
Heuristic Bulgulama Insanity Delilik
Historicity Tarihsellik Insolvency Eksikkal;
Historism Tarihselcilik Inspiration Esin
History Tarih Instability Deikenlik
Homogeneous Biryapl Instant, moment An
Humanism nsanclk Instinct gd
Humanity nsanlk Institution Kurum
Hylmorphism lkiilkecilik Instrumentalisme Aralk
Hylozoism Canlmaddecilik Intellectual Aydn
Hyperaestesia Arduyarllk Intellectualism Dnselcilik
Hypermnaesia Ananmsama Intelligence Zeka
Hypnosis Yapayuyku Intelligible Dnlr
Hypothesis \fcrsaym Intention Ynelim
Hysteria Histeri Intentionality Ynelgenlik
Idea Fikir Introspection ebak
Ideal lk Introversion ednklk
Idealism lkclk Intuition Sezgi
Identification, identifying zdeleme Intuitionism Sezgicilik
Identity zdelik Involition Gerievrim
Ideology deoloji Irony Alay
Idiocy Aptallk Irrationrial Usd
Illation kasama-kanm Isomorphism Ebiimcilik
Illogical Mantkd Jealousy Kskanlk
llluminism Meczupluk Joy Sevin
Illusion Yanlsama Judgement Yarg
Image mge Justice Adalet
Imagination mgelem Katharsis Anma
Imbecility Alklk Kenlore Bilgikuram
Imitation yknme Knowledge Bilgi
Immanence kinlik. Labour Emek
Immanent kin Language Dil
Immaterialism Maddesizcilik Law Yasa
Immediate Dolaysz Learned man Bilgin
Immoral ism Ahlakszclk Liberalism zgrlklk
Immortality lmszlk Liberty zgrlk
Imperative Buyurucu Life Yaam
Implication erme Limit Snr
Implicit sel Linguistics Dilbilim
Impressionism zlenimcilik Logic Mantk
532
Narcissism Narkissosuluk
Nation Ulus Logicism Mantklatnclk
Nativism Doutanclk Love Ak
Natural Doal Macrocosm Bykevren
Naturalism Doalclk Magic, spell By
Natue Doa Maieutics Dourtma
Naturism Doaclk Major Byknerme
Necessity Gereklilik Major Bykterim
Need, requirement Gereksinim Man nsan
Negation Olumsuzlama Mania Mani
Nekrophilism lsevme Manichaeism Manicitik
Neurosis Sinirlilik Manners Grenek
Nihilism Hiilik Masochism Mazohizm-mazoizm
Nominalism Adclk Materialism Maddecilik
Non-being Hilik Matter Madde
Non-ego Benolmayan Maxim zdeyi
Norma] Olaan Me, myself Ben
Object Nesne Mechanisms of defence Savunma dzenekleri
Objective Nesnel Mechanism Mekanikilik
Obscurantism Karanlklk Mediation Araclk
Obscure Karanlk Megolomania Byklkduygusu
Observation Gzlem Melancholia Melankoli
Obsession Taknt Memory Bellek
Occasionalism Aranedencilik Mentality Anlay
Occultism Gizlibilimcilik Mercantilism Kazanlk
Omnipotence Tamglulk Metaphysics Metafizik
Omniscience Tambilirlik Method Yntem
Ontogenesis, ontogeny Bireyevrimi Methodology Yntembilim
Ontologism Vartkbilimcilik Microcosm Kkevren
Ontology Varlkbilim Middle Ortam
Opinion Gr Middle terme Ortaterim
Optimism yimserlik Minor Kknerme
Order Dzen Minor Kklerim
Organicism Organclk Miracle Mucize
Origin Kk Mobile Drt
Original zgn Modality Kiplik
Other Bakas Mode, mood Kip
Overtaking Ama Monade Monad
Paidology ocukbilim Monadism Monadclk
Pain Aa Monadology Monadoloji
Palingenesis evrimcilik Monarchy Mutlakynetim
Pancosmism Hepevrendlik Monism Tekilik
Panentheism Heptanndaclk Monotheism Teklannclk
Panpsychism Hepuhsallk Moral Ahlak
Pantheism Heptannclk Moralism Ahlaklk
Parallelism Koutuluk Morphology Biimbilim
Paramnesia Yenidenyaama Motive Gd
Paranoia DOzenlilgnlk Movement Devinim
Participation Katlma Mutation Deiinim
Particular zel Mystery Gizem
Passion Tutku Mysticism Gizemcilik
Passion Edilim Mythe Mitos
Passivity Edilginlik Mythology Mitoloji
Peace Bar Mythomania Masalc!k
533
 Pedagogy Pedagoji Providence Kayra
Perception Alg Psychanalysis Ruhayntumas
Perceptionism Algcltk Psychasthenia Ruhsalbitiklik
Peripatetics Peripatetikler Psychical Ruhsal
Person Kii Psychologism Ruhbilimcilik
Personalism Kiilikilik Psychology Ruhbilim
Personality Kiilik Psychosis Ruhsal bozukluk
Perspectivism Baklk Puberty Erginlik
Pessimism Ktmserlik Puluralism oulculuk-okuluk
Phenomenalism Olguculuk Pure An
Phenomenology Olgubilim Quality Nitelik
Phenomenon Olgu Quantitiy Nicelik
Philanthropy Insanseveriik Question Soru
Philosopher Filozof Quietism Dingincilik
Philosophy Felsefe Quintessence Beinciz
Phrenology Kafyonmu Race Irk
Phylogenesis Trevrimi Racism Irklk
Physics Fizik Radicalism Kktencilik
Play Oyun Rationalism Usuluk
Pleasure He Reactionary Gerici
Plural oul Real Gerek
Political economy Toplumsal iktisat Realism Gerekilik
Polysyllogisim oklutasm Reality Gereklik
Polytheism oktannclk Reason Us
Populism Halkseverlik Reasoning Usavurma
Positivism Olumculuk Receptivity Alrlk
Possession yelik Reciprocity Karlkllk
Possibility Olanak Recurrency Dnllk
Postulate Konut Redintegration Toptananl
Power G Reduction ndirgeme
Practice Uygulama Reflection Dnme
Pragmatism Pragmaclk Reflex Tepkime
Predicate Yklem Refutation rtme
Preestablished harmony ncesel uyum Regime Ynetimbiimi
Prejudice nyarg Regression Gerileme
Prelogical Mantkncesi Reincamalion, palingenesis Yenidencisimleme
Premiss ncl Relation Bant
Prenotion lkbilgi Relation liki
Primary lksel Relatism Grecilik
Primitive lkel Relative Greli
Principle lke Relativity Grelilik
Principle of sufficient reason Yeter neden ilkesi Religion Din
Probabilism Olasclk Remembrence Ara
Probability Olaslk Reminiscense Anmsama
Problem Sorun Representation Sunum
Process Sre Repression Bastrma
Production retim Resemblance Benzerlik
Profane Dind Resolution zmleme
Progress lerleme Respect Sayg
Projection Yanstma Responsability Sorumluluk
Proletariat Proletarya Revelation Anm
Proper zg Reviving Yaamadn
Properly, propriety Mlkiyet Revolt Bakaldrma
Pfoposition nerme Revolution Devrim
534
Right Hukuk Stage Evre
Romanticism Duyguculuk State Devlet
Rule Kural State Durum
Rythm Ritm State control Devletilik
Sacred Kutsal Stimulus Uyaran
Sadism Sadizm Structuralism Yapsalclk
Sadomasochism Sadomazoizm- Structure Yap
sadomazohizm Subaltern Altk
Safety, salvation Kurtulu Subconsciousness Bilinalt
Salary cret Subcontrary Altkart
Sanction Yaptrm Subject zne
Satisfaction, fulfilment Doyum Subjective znel
Scepticism Kukuculuk Subjectivism znelcilik
Scheme ema Sublimation Yceltme
Schizophrenie izofreni Sublime Yce
Scholastik Skolastik Subordination Altasalama
School Okul Substance Tz
Science Bilim Substrate Dayanak
Scientism Bilimcilik Subsumption Altakoyma
Selection Ayklanma Suicide ntihar
Self Kendinde Superiority complex Ykseklikduygusu
Self-love zsevgisi Superman stinsan
Semantics Anlambim Superstition Boinan
Semiology Belirti bilim Superstructure styap
Sensation Duyum Surplus value Arbkdeer
Sense Duyu Surrealism Gerekstclk
Sensibility Duyarllk Syllogism Tasm
Sensible Duyulur Symbol Simge
Sensualism Duyumculuk Symbolism Simgecilik
Sentiment Duygu Symmetry Bakmllk
Sexuality Cinsellik Syncretism Birletirmecilik
Sign Belirti Synergy Eilevlilik
Simple Basit Synthesis Bileim
Singular Tekil System Dizge
Slave Kle Target Ama
Slaveiy Klelik Taste Beeni
Sociability Toplumsalltk Tautology Esz
Socialism Sosyalizm Technics Teknik
Society Toplum Teleology Erekbilim
Sociologism Toplumbilimcilik Temperament Miza
Sociology Toplumbilim Tendency Eilim
Solidarity Dayanma Tenstion Gerilim
Solipsism Tekbencilik Terror iddet
Sophism Bilgicilik Theism Tanrclk
Sophist Sofist Theocracy Dinciynetim
Soul Ruh Theodicee Tannaatirmas
Space Uzay Theology Tanrbilim
Species Tr Theoretic Grmc
Specific zgl Theory Kuram
Specification zglletirme Theosophy Ermilik
Speculation Kurgu Thesis Sav
Spirit Zihin Thing ey
Spiritualism Ruhuluk Thought Dnce
Spontaneity Kendiliindeni ik Threshold Eik
 Time Zaman Understanding, intellect Anlk
Timidity Psrklk Uneasiness, restlessness Kayg
To explain Aklamak Universal Evrensel
To ground, to1found Temellendirmek Universalism Evrenselcilik
Toleration, tolerance Hogr Universe Evren
Totalitarian Btnc Useful Yararl
Totality Btnsellik Utilitarianism Yararclk
Totem Totem Utopia topya
Tradition Gelenek Validity Geerlilik
Traditionalism Gelenekilik \felue, worth Deer
Transcendence Aknlk 'Ariation eitleme
Transcendent Akn Velleity Gelgeistek
Transcendental Aknsal Veracily Doruculuk
Transcendentalism Akmclk \feibalism Boszclk
Transference, transfer Geiim Verification Dorulama
Transformation Dnm Vicious circle Ksrdng
Transfbrmism Dnmclk Virtuality GcOllk
Tree of Porphyry Porphyrios aac Virtue Erdem
Truth Doru Vision G tt
Type Tip Vitalism Yaamsalclk
Ubiquity, omnipresence Heryerdelik Voluntarism Istemcilik
Ugly irkin Vfcr Sava
Unconditional Koullanmam Will stem
Unconscious Bilind Wisdom Bilgelik
World Dnya

536
 Almanca/Trke
Ausdehnung Uzam Analyse Ayrtrma
Verallgemeinerung Genelletirme Anamnese Anmsama
Aberglaube Boinan Anarchie Anarchie
Abnormisch Olaand Andere Bakas
Absicht Ynelim Angenehm, Gefllig, Freundlich Ho
Absolut Mutlak Angst Bountu
Absolutismus Mutlaklk Animismus Canlclk
Abstrakt Soyut Anpassung Uyma
Abstraktion Soyutlama Anschauung Sezgi
Abstraktionnismus Soyutlamaclk Antecedent ncel
Abstrus aprak Anthropologie nsanbilim
Absurd Sama Anthropomorphismus nsanbiimcilik
Abulie, Willenslosigkeit stemsizlik Anthropozentrismus tnsanmerkezcilik
Adquat Tamuyar Antinomie atk
Aehnlichkeit, Gleichheit Benzerlik Antithese Karsav
Aenderung, Veraendenmg Deiim Apathie Duyumsamazlk
Aequipollenz Egeerlilik Aphorismus zlsz
Aequivalenz Edeerlilik Aporie kmaz
Aequivok okanlaml Apperzeption stalg
Aesthetik Estetik Arbeit Emek
Aetiologie Nedenbilim Arbeitsteilung blm
Aeusserste Uterim Archetyp, Urbild lkmek *
Affekt, Gemtsbewegung He>ecan Argument, Beweis Kant
Affektivitt, Gemtsleben Duygululuk Art Tr
Aggregat Katma Asketik ilecilik
Aggressivitt Saldrganlk Assoziation arm
Agnostizismus Bilinemezcilik Assoziationspsychologie anmclk
Agraphie Yazmayitimi Atheismus Tanrtanmazlk
Aktivismus Edimcilik Atom Atom
Aktivitt, Ttigkeit Etkinlik Atomistik Atomculuk
Aktualismus Edimselcilik Attribut znitelik
Akzidens Raslant Aufgabe Sorun
Akzidentell Dtan Aufleben Ama
Alexie Okumayitimi Aufklrung Aydnlanmaclk
Allegemein Evrensel Auflsung Dalm
Allegone Biimsimge Aufmerksamkeit Dikkat
Alleinherrschaft Zorbalk Augenblick, Moment An
Allgegenwart Heryerdelik Aura Esim
Allgemein Genel Ausdehnung Kapsam
Allmacht Tamgllk Ausdruck Anlatm
Allwissenheit Allwissenheit Ausgleich Dengeleme
Altruismus zgecilik Autarkie Kendineyetme
Amnesie Bellekyitimi Autismus Kendinekapallk
An sich Kendinde Autonomie zerklik
Analogie Benzeim Autoritt Yetke 537
 Autosuggestion Kendiniinandrma Disjunktion Ayrklk
Axiologie Deeredsi Diskursiv Giditnli
Axiom Belit Dogma Dogma
Barbarei, Barbarismus Barbarlk Dogmatismus Dogmaclk
Baum des Porphyris Porphyrios Aac Dualismus kicilik
Bedingte Koullanm Dunkel Karanlk
Bedrfnis, Bedarf Gereksinim Echolalie, Echosprache Yanklama
Befriedigung, Zufriedenheit Doyum Egoaltmismus Benzgecilik
Begeisterung Cokunluk Egoismus Bencillik
Begriff Kavram Egozentrismus Beniincilik
Begrnden Temellendirmek Ehrfurcht Sayg
Behauptung llerisrme Eifersucht Kskanlk
Behauptung, Bejahung Olumlama Eigene zg
Behaviorismus Davranlk Eigenliebe zsevgisi
Begehrung, Begehren Arzu Eigentum Mlkiyet
Beklemmung Bunalt Eignung Yatknlk
Belagerung Taknt Einbildungskraft mgelem
Beobachtung Gzlem Eindruck, Reiz zlenim
Bereich, Gebiet tlgialan Einfach Basit
Beschreibung Tantlama Einfluss Etki
Besitzen, Besitz, Besessenheit yelik Einklammerung Paranteze Almak
Bestimmen, Bestimmung Belirleme Einschliessung terilmilik
Bestimmt Belirli Einteilung Blme
Bewegung Devinim Einzeln Tekil
Bewunderung Hayranlk Eklektizismus Semecilik
Beziehung, Relation Banu Ekstase Coku
Bild, Vorstellung mge Element ge
Billigkeit Denkserlik Emanation Trm
Bldsinn, Schwachsinn Bunama Empfindung Duyum
Bldsinnigkeit Aptallk Empirismus Deneycilik
Brauch Alk Ende, Zweck, Endzweck Erek
Buridans Esel Buridann Eei Enthymem Ortktasm
Brgertum Bujuvalk Entsagung zveri
Brokratie, Brokratismus Brokrasi Entscheidung Karar
Kapital Sermaye Enttuschung, Unbefriedigtsein Yoksunluk
Casuistik Bilinzmlemesi Entwicklung, Wachsen Geliim
Charakter Cteyap Enzyklopdie Ansiklopedi
Charakteristik Belirleyici Erfindung Masallama
Dauer Stt Erhabene Yce
Deduktion Tmdengelim Erinnerung An
Definition, Begriffsbestimmung Tanmlama Erkenntnis, Kenntnis Bilgi
Deismus Yaradanclk Erkenntnistheorie Bilgikuram
Delirium lgnlk Erklren Aklamak
Demokratie Demokrasi Erst, primr lksel
Demonstration Gsterme Erzeugung, Generation Kuak
Deontologie devbilgisi Erziehung Eitim
Determinismus Belirlenimcilik Eschatologie Erekbilgisi
Deutlich Seik Esoterisch rek
Dialektik Diyalektik Etatismus Devletilik
Didaktisch retici Ethnographie Budunbilgisi
Differenz Ayrm Ethnologie Budunbilim
Dilemma ikilem Eudmonismus Mutuluk
Dimension Boyut Euphorie Esenlikduygusu
Ding, Sache ey Evhemerismus Evhemerosuluk
538
Evidenz Apaklk Genie Deha
Evolution, Entwicklung Evrim Gerechtigkeit Adalet
Evolutionismus Evrimcilik Geschichte Tarih
Exakt Dosdoru Geschichtlichkeit Tarihsellik
Exhibitionismus Sergilemecilik Geschmack Beeni
Existentialismus \faroluuluk Geselligkeit Toplumsallk
Existenz, Dasein Varolu Gesellschaft Toplum
Exoterisch Drak Gesetz Yasa
Experiment Deneyim Gesunder Verstand, Gescheidtheit Saduyu
Experimentation Deney Geweiht, Heilig Kutsal
Explicit Dsal Gewissheit Kesinlik
Extraversin Dadnklk Gewohnheit Alkanlk
Fhigkeit, Vermgen Yeti Geworfenheit Braklm k
Faktor Etken Glaube nan
Familie Aile Glaube nan
Fanatismus Darkafallk Glaubensphilosophie nanclk
Fatalismus Yazgclk Gleichgltigkeit lgisizlik
Fatalitt Yazg Gleichheit Eitlik
Fechners Gesetz Fechner Yasas Glck, Glckseligkeit Mutluluk
Fehler Yanl Gnoseologie Bilgiaratnnas
Feld Alan Gnostizismus Bilinircilik
Feodalismus Feodallik Gott Tanr
Fetichismus Tapncakk Grenze Snr
Finalismus Erekilik Grsse Byklk
Finalitt Ereklilik Grund, Begrndung, Grundlage Temel
Forderung, Anspruch Haknerme Grund, Prinzip lke
Form Biim Gruppe Kktopluluk
Formalismus Biimcilik Grndung, Errichtung Kurum
Fortschritt lerleme Gut, Wohl yi
Frage, Befragung Soru Gltigkeit Geerlilik
Freier Wille, Willensfreiheit Ozgrsei Halluzination Sanr
Freiheit zgrlk Harmonie Uyum
Freude Sevin Hsslich irkin
Freundschaft Dostluk Hedonismus Hazclk
Frieden Bar Heil, Erlsung Kurtulu
Funktion lev Hermetismus Kapallk
Funktionalismus levcilik Heiz Gnl
Funktionell levsel Heterogen okyapl
Furcht Korku Heteronomie Derklik
Futurismus Gelecekilik Heuristik Bulgulama
Fr-sich-sein Kendiiin Historismus Tarihselcilik
Gattung Cins Homogen Biryapl
Gedchtnis, Erinnerung Bellek Humanismus nsanclk
Gedanke, Denken Dnce Hylmorphismus tkiilkecilik
Gefhl Duygu Hylozoismus Canlmaddecilik
Gegeben \feri Hypersthesie Anduyarllk
Gegenstand, Subjekt zne Hypermnesie Ananmsama
Gegnerschaft Uyumazlk Hypnose Yapayuyku
Geist Zihin Hypothese Varsaym
Geistesschwche Alklk Hysterie Histeri
Gelehrte Bilgin Ich Ben
Gemein Ortak Ideal lk
Gemeinschaft Topluluk Idealismus lkclk
Genesis Oluum Idee Fikir
 Identifikation zdeleme Konkret Somut
Identitt zdelik Konsequent Ardl
Ideologie deoloji Konsequenz Varg
Illuminismus Meczupluk Kontemplation selbak
Illusion, Tuschung Yanlsama Kontext Balam
Immanent kin Kontingenz, Zuflligkeit Olumsallk
Immanenz kinlik Kontradiktorisch Karsal
Immaterialismus Maddesizcilik Kontrr Kart
Immoralismus Ahlakszclk Konvengenz, Zusammenlaufen Kesime
Imperativ Buyurucu Konzceptualismus Kavramclk
Implikation erme Konzeption, Begriffsbildung Kavray
Implicit sel Korpuskel, Krperlein Cisimcik
Improvisation Doalama Korrelation Ballam
Indeterminismus Belirlenmezcilik Kosmogonie Evrendoum
Individualismus Bireycilik Kosmologie Evrenbilim
Individuation Bireyleme Krper Beden
Individuum. Einzelding Birey Krper Cisim
Induktion Tmevarm Kraftlosigkeit Ahmaklk
Inferiren karsama-kanm Krieg Sava
Infrastruktur Altyap Kriterium, Merkmal lt
Inhalt erik Kritik Eletiri
Inspiration Esin Kritizismus Eletiricilik
Instinkt gd Kultur, Bildung Kltr
Instrumentalismus Aralk Kunst Sanat
Intellektualismus Dnselcilik Knstler Sanat
Intellektueller Aydn Leben Yaam
Intelligenz Zeka Leere Boluk
Intelligibel Dnlr Lehre reti
Intentionalitt Ynelgenlik Leiden Tutku
Introversion ednklk Leidenschaft Edilim
Intuitionismus Sezgicilik Liberalismus zgrlklk
Involition Gerievrim Liebe Ak
Ironie Alay Linguistik Dilbilim
Irrtum Yanlg Logik Mantk
Isomorphismus Ebiimcilik Logizismus Mantklatnclk
Jugendalter Yetikinlik Lohn cret
Kanon Kanon Mackrokosmus Bykevren
Kaste Kast Magie By
Kategorie Kategori Maieutik Dourtma
Kategorisch Koulsuz Major, Oberbegriff Bykterim
Katharsis Arnma Major, Obersatz Byknerme
Kausalitt Nedensellik Manichismus Manicilik
Kindheit ocukluk Manie Mani
Klar Ak Masochismus Mazohizm
Klasse Snf Materialismus Maddecilik
Klassifikation Snflama Materie, Stoff Madde
Klassizismus Klasiklik Maxime (geleyi;
Kollektivismus Otaklamaclk Mechanismus Mekanikilik
Kommunikation letiim Megalomanie Byldkduygusj
Kommunismus Komnizm Mehrwert Amkdeer
Komplex Karmak Meinung Gr
Komprehension, Inhalt llem Mekanismus von Abwehr SavumaDsrekb
Konformismus Tutuculuk Melankcholie Melankoli
Konjunktiv Bititirici Menge, \blksmasse Kalabalk
540
Mensch nsan Obskurantismus Karanlklk
Menschheit, Offenbarung Anm
Menschlichkeit, Humanitt nsanlk Okkasionalismus Aanedencilik
Mentalitt, Geistesrichtung Anlay Okkultismus Gizlibilimcilik
Merkantilismus Kazanlk Ontogenesis Bireyevrimi
Metaphysik Metafizik Ontologie Varlkbilim
Methode Yntem Ontologismus Varlkbilimcilik
Methodologie Yntembilim Optimismus yimserlik
Microkosmus Kkevren Ordnung Dzen
Minderwertigkeitsgefhl Aalkduygusu Organizismus Organclk
Minor, Untersatz Kknerme Originell zgn
Mitte Ortam konomismus ktisatlk
Mittelbegriff Onaterim Pdagogik Pedagoji
Modalitt Kiplik Paidologie ocukbilim
Modus, Schlussmodus Kip Palingenesie evrimcilik
Monade Monad Panentheismus Heptanndaclk
Monadismus Monadclk Pankosmismus Hepevrencilik
Monadologie Monadoloji Panpsychismus Hepruhsallk
Monarchie Mutlakynetim Pantheismus Heptannclk
Monismus Tekilik Parallelismus Koutuluk
Monotheismus Tektannclk Paramnesie Yenidenyaama
Moral Ahlak Paranoia Dzenlilgnlk
Moralismus Ahlaklk Partikulr zel
Morphologie Biimbilim Passivitt Edilginlik
Motiv, Beweggrund Gd Peripatetiker Peripatetikler
Mglichkeit Olanak Person Kii
Mutation Deiinim Personalismus Kiilikilik
Mysterium Gizem Persnlichkeit Kiilik
Mystizismus, Mystik Gizemcilik Perspektivismus Baklk
Mythe Mitos Perzeption Alg
Mythologie Mitoloji Perzeptionnismus Algclk
Mythomanie Masalclk Pessimismus Ktmserlik
Nachahmung yknme Pflicht dev
Narzissmus Narkissosuluk Phnomen Olgu
Nation Ulus Phnomenalismus Olguculuk
Nativismus Doutanclk Phnomenologie Olgubilim
Natur Doa Phantasie mgegc
Naturalismus Doalclk Philanthoropie tnsanseverlik
Naturismus Doaclk Philosoph Filozof
Natrlich Doal Philosophie Felsefe
Nebenordnung, Koordination Dzenleiklik Phrenologie Kafayonmu
Nichts, Nichtseindes Hilik Phylogenesis Trevlimi
Nekrophilis lsevme Physik Fizik
Nervenzusammenbruch Ruhsalknt Planwirtschaft Gdmclk-
Neurosis Sinirlilik Gdml ktisat
Nicht-Ich Benolmayan Plural oul
Nichtvorhandensein Eksikkal Pluralismus oulculuk
Nihilismus Hiilik Polysyllogismus oklutasm
Nominalismus Adclk Polytheismus oktannclk
Normal Olaan Populismus Halkseverlik
Notwendigkeit Gereklilik Positivismus Olumculuk
Ntzlich Yarari Postulat Konut
Objekt, Gegenstand Nesne Pradikl Yklem
Objektiv Nesnel Praelogik Mantkncesi
 Praestabilierte Harmonie ncesel Uyum Rckstndigkeit Gerilik
Pragmatismus Pragmaclk Rythmus Ritm
Prmisse ncl Sadismus Sadizm
Praxis, bung Uygulama Sadomasochismus Sadomazoizm
Primitiv lkel Sanktion Yaptrm
Probabilitt, Wahrscheinlichkeit Olaslk Satz vom zureichenden Grunde Yeter Neden lkesi
Probabilismus Olasclk Schein Grnm
Produktion retim Schema ema
Piofen Dind Schizophrenie izofreni
Projektion Yanstma Schmerz Ac
Proletariat Proletarya Scholastik Skolastik
Proposition nerme Schne Gzel
Prozess Sre Schpftmg, Schaffen Yaratma
Psychanalyse Ruhaynrmas Schule Okul
Psychasthenie Ruhsalbitiklik Schchternheit Psrklk
Psychisch Ruhsal Schwelle, Reizschwelle Eik
Psychologie Ruhbilim Scientismus Bilimcilik
Psychologismus Ruhbilimcilik Seele Ruh
Psychose Ruhsalbozukluk Sehen Gr
Pubertt Erginlik Sein \ferlk
Qualitt Nitelik Selbstbeobachtung ebak
Quantitt Nicelik Selbstbewusstsein Bilin
Quietismus Dingincilik Selbstmord ntihar
Quintessenz Beinciz Selektion Ayklanma
Radikalismus Kktencilik Seligkeit Tammutluluk
Rasse Irk Semantik Anlambilim
Rassismus Irklk Semiologie Belirtibilim
Rationalismus Usuluk Sensibilitt Duyarllk
Raum Uzay Sensualismus Duyumculuk
Reaktionr Gerici Sexualitt Cinsellik
Realismus Gerekilik Sinn, Sinnlichkeit Duyu
Realitt, Wirklichkeit Gereklik Sinnlich, Fhlbar Duyulur
Recht Hukuk Sippe Klan
Redintegration Toptananl Sitte, Sitten Grenek
Reduktion ndirgeme Skeptizismus Kukuculuk
Reflexion, berlegung Dnme Sklave Kle
Reflex Tepkime Sklavrei, Sklaventum Klelik
Regel Kural Slogan Kalpsz
Regime Ynetimbiimi Solidaritt Dayanma
Regress, Regression, Rckgang Gerileme Solipsismus Tekbencilik
Rein An Sophisma Bilgicilik
Reiz Uyarm Sophist Sofist
Rekurrcnz Dnllk Sozialismus Sosyalizm
Relativ, Bezglich, Soziologie Toplumbilim
Verhltnismssig Greli Soziologismus Toplumbilimcilik
Relativismus Grecilik Spannung Gerilim
Relativitt Grelilik Spekulation Kurgu
Religion Din Spezifikation zglletirme
Reprsentation Sunum Spezifisch zgl
Resolution zmleme Spiel Oyun
Revolte, Emprung Bakaldrma Spiritualismus Ruhuluk
Revolution Devrim Spontaneitt, Selbstttigkeit Kendiliindenlik
Rezeptivitt Alrlk Sprache Dil
Romantik Duyguculuk Staat Devlet
542
 Stadium Evre Transzendenz Aknlk
Stetig Kesiksiz Traum D
Stimmung evre Trumerei Dlem
Stimulus Uyaran Trieb ltepi
Streben, Anstrengung aba Trieb tki
Streben, Tendenz Eilim Trieb, Beweggrund Drt
Struktur Yap Tugend Erdem
Strukturalismus Yapsalclk Typus Tip
Subaltem Altk Umkehrung Evirme
Subjektiv znel Umwandlung, Transformation Dnm
Subjetivismus znelcilik Unbedingt Koullanmam
Subkontrr Altkart Unbestaendigkeit Deikenlik
Sublimierung Yceltme Unbestimmt Belirsiz
Substanz Tz Unbewusst Bilind
Substrat Dayanak Unendlich Sonsuz
Subsumtion Altakoyma Universal ismus Evrenselcilik
Superstruktur styap Unlogisch Mantkd
Surrealismus Gerekstclk Unmittelbar Dolaysz
Syllogismus Tasm Unruhe, Unbehagen Kayg
Symbol Simge Unsterblichkeit lmszlk
Symbolismus Simgecilik Unstetig Kesikli
Symetrie Bakmllk Untertiegriff Kkterim
Synergie Eilevlilik Unterbewusstsein Bilinalt
Synkretismus Birletirmecilik Unterordnung Altasralama
Synthese Bileim Untersuchung Dorulama
System Dizge Ursache Neden
Tat, Handlung Edim Ursprung Kken
Tat, Handlung Eylem Urteil Yarg
Tautologie Esz Urteilskraft Yarpgc
Technik Teknik Utilitarismus Yararclk
Teilnahme, Partizipation Katlma Utopie topya
Teleologie Erekbilim bel Kt-Ktlk
Temperament Miza beriegenheitsgeftlhl Ykseklikduygusu
Tenor iddet bermensch stinsan
Theismus Tanrclk bertragung Geiim
Theodizee Tannarabrmas berzeugung Kan
Theokrae Dinciynetim Velleitt Gelgeistek
Theologie Tannbilim Vernderung eitleme
Theoretisch Grmc Verantwortlichkeit Sorumluluk
Theorie Kuram Verausserfichung Dlama
Theosophie Ermilik Verausserung, Irrsinn Yabana tama
These Sav Verdrngung Bastrma
Tod lm Vfererbung Kaltm
Toleranz, Duldung Hogr Vergessen, Vergessenheit Unutu
Totalitr Btnc Vergleichung Karlatrma
Totalitt, Ganzheit, Allheit Btnsellik Vfeigngen Haz
Totem Totem Verhalten Davran
Tradition, berlieferung Gelenek Verhltnis liki
Traditionalisms Gelenekilik Vermittlung Araclk
Trgheit, Beharrungsvermgen Eylemsizlik Vermgen, Fhigkeit G
Transformismus Dnmclk Verneinung Olumsuzlama
Transzendent Akn Vernunft Us
Transzendental Aknsal Vemunftlos Usd
Transzendentalismus Aknclk Vemunftschluss Usavurma
543
 Versehung Kayra Widertegmg rtme
Verstand, Intellekt Anlk Widerspruch, Kontradiktion eliki
Verstellungkunst, Verstellung Gizleme Widerstreit atma
Verworrenheit, Vermengung Bulanklk Wiederaufleben Yaamadn
'Sferwunderung ama Wiedergeburt, Palingenesie Yenidencisimleme
Vetrag, Kontrakt Szleme Wille, Willenskraft, Willkr stem
Virtualitt Gctlk Wirkende Etmen
Vitalismus Yaamsalclk Wirklich Gerek
Volkswirtschaftslehre, Wirksamkeit Etkililik
Nationalkonomie Toplumsal ktisat Wissen, Wissenschaft Bilim
Volontarismus lstemcilik Wissenschaftslehre Bilgibilim
Voraussetzung, Bedingung Koul Wortklauberei Boszclk
Voraussicht ngr Wunder Mucize
Vorgreifen, Vorbegriff lkbilgi Wurzel Kk
Vorurteil nyarg Wrde Deerlilik
Wahn, Irrsinn, Narrheit Delilik Zeichen Belirti
Wahrhaftigkeit Doruculuk Zeit Zaman
Wahrheit Doru Zerstreutheit Dalma
Wechselseitigkeit Karlkllk Ziel Ama
Weisheit Bilgelik Zirkelbeweis, Diallele Ksrdng
Welt Dnya Zivilisieren, Zivilisation Uygarlk
Weltall, Universum Evren Zorn fke
Werden Olu Zusammengesetzt Karmak
Wert Deer Zusammenhang Tutarllk
Wertschtzung Deerlendirme Zustand Durum
Wesen z Zweideutigkeit Kayganlk
Wesenheit, Entitt Btnlk Zueifel Kuku

544
 Franszca/Trke
Abngation zveri Anormal Olaand
Aboulie tstemsizlik Antagonisme Uyumazlk
Absolu Mutlak Antcdent ncel
Absolutisme Mutlaklk Anthropocenrisme nsanmerkezcilik
Abstraction Soyutlama Anthropologie nsanbilim
Abstractionnisme Soyutlamaclk Anthropomorphisme tnsanbiimcilik
Abstrait Soyut Antinomie atk
Abstrus aprak Antithse Karsav
Absurde Sama Anxit Bunalt
Accident Raslant Apathie Duyumsamazlk
Acte Edim Aperception stalg
Action Eylem Aphorisme zlsz
Activisme Edimcilik Aporie kmaz
Activit Etkinlik Apparence Grnm
Actualisme Edimselcilik Apprciation Deerlendirme
Adaplation Uyma Aptitude Yatknlk
Adquat Tamuyar Arbre de Porphyre Porphyrios aac
Admiration Hayranlk Archtype Ukmek
Adolescence Yetikinlik Argument Kant
Adventice Dtan Arriration Gerilik
Affectivit Duygululuk Art Sanat
Affirmation Olumlama Artiste Sanat
Agent Etmen Asctisme ilecilik
Agnosticisme Bilinemezcilik Assertion lerisrme
Agraphie Yazmayitimi Associationisme anmclk
Agrable Ho Association arm
Agrgat Katma Athisme Tanrtanmazlk
Agressivit Saldrganlk Atome Atom
Alexie Okumayitimi Atomisme Atomculuk
Alination Yabanclama Attention Dikkat
Allgorie Biimsimge Attribut znitelik
Altruisme zgecilik Aura Esim
Ambiance evre Autarcie Kendineyetme
Ambigut Kayganlk Autisme Kendinekapaltlk
Ame Ruh Autonomie zErklik
Amiti Dostluk Autorit Yetke
Amnsie Bellekyitimi Auto-suggestion Kendiniinandrma
Amour Ak Autrui Bakas
Amour-propre zsevgisi Axiologie Deerretisi
Analogie Benzeim Axiome Belit
Analyse Ayrtrma Baibarie Barbarlk
Anarchie Kargaa Batitude Tammutluluk
ne de Buridan Buridann eei Beau Gzel
Angoisse Bountu Behaviorisme Davranlk
Animisme Canlclk Besoin Gereksinim
 Bien yi Conscience Bilin
Bon sens Saduyu Consequence Varg
Bonheur Mutluluk Consquent Ardl
Bourgeoisie Burjuvalk Contemplation selbak
Bovarysme Bovarycilik Contenu erik
Bureaucratie Brokrasi Contexte Balam
But Ama Contingence Olumsallk
Canon Kanon Continu Kesiksiz
Capital Sermaye Contradiction eliki
Caractre zyap Contradictoire Karsal
Caractristique Belirleyici Contraire Kart
Carence Eksikkal; Contrat Szleme
Caste Kast Convergence Kesime
Casuistique Bilinzmlemesi Conversion Evirme
Catgorie Kategori Conviction Kan
Catgorique Koulsuz Corps Beden
Catharsis Arnma Corps Cisim
Causalit Nedensellik Corpuscule Cisimcik
Cerle vicieux, diallle Ksrdng Corrlation Ballam
Certutide Kesinlik Cosmogonie Evrendoum
Champ Alan Cosmologie Evrenbilim
Changement Deiim Coutume Alk
Chose ey Cration Yaratma
Civilisation Uygarlk Critre lt
Clair Ak Criticisme Eletiricilik
Clan Klan Critique Eletiri
Classe Snf Croyance nan
Classicisme Klasiklik Culture Kltr
Classification Snflama Dbilit Ahmaklk
Coeur Gnl Dcision Karar
Cohrence Tutarllk Dduction Tmdengelim
Colre fke Dfinition Tanmlama
Collectivisme Ortaklamaclk Deisme Yaradanclk
Commun Ortak Dlinquance Toplulgnlk
Communaut Topluluk Dlire lgnlk
Communication letiim Dmence Bunama
Communisme Komnizm Dmocratie Demokrasi
Comparison Karlatma Dmonstration Gsterme
Compensation Dengeleme Dontologie devbilgisi
Complexe Karmak Dpassement Ama
Complexe Karmak Dpression nerveuse Ruhsalknt
Comportement Davran Drliction Braklmtk
Comprhension llem Description Tantlama
Concept Kavram Dsir Azu
Conception Kavray Despotisme Zorbalk
Conceptualisme Kavramclk Dtermination Belirleme
Concret Somut Dtermin Belirli
Condition Koul Dterminisme Belirlenimcilik
Conditionn Koullanm Dveloppement Geliim
Conflit atma Devenir Olu
Conformisme Tutuculuk Devoir dev
Confusion Bulanklk- Dialectique Diyalektik
Conjonctif Bititirici Didactique retici
Connaissance Bilgi Dieu Tanr
546
Diffrence Ayrm quivalence Edeerlilik
Dignit Deerlilik quivoque okanlaml
Dilemme kilem Eneur Yanlg
Dimension Boyut Eschatologie Erekbilgisi
Dirigisme, Esclavage Klelik
conomie dirige Gdmclk Esclave Kle
Discontinu Kesikli sotrique rek
Discursif Gidimli Espace Uzay
Disjonction Ayrklk Espce Tr
Dissimulation Gideme Esprit Zihin
Dissolution Dalm Essence z
Distinct Seik Essentialisme zclk
Distraction Dalma Esthtique Estetik
Division Blme tat Devlet
Division du travail iblm tat Durum
Doctrine reti tatisme Devletilik
Dogmatisme Dogmaclk tendue Uzam
Dogme Dogma Ethnographie Budunbilgisi
Dolorisme Acclk Ethnologie Budunbilim
Domaine lgialan tiologie Nedenbilim
Donn Veri tonnement ama
Douleur Ac tre \ferlk
Doute Kuku Eudmonisme Mutuluk
Droit Hukuk Euphorie Esenlikduygusu
Dualisme kicilik Evhmrisme Evhemerosuluk
Dure Sre vidence Apaklk
cholalie Yanklama Evolution Evrim
clectisme Semecilik volutionisme Evrimcilik
cole Okul Exact Dosdoru
conomie politique Toplumsal iktisat Excitation Uyarm
conomisme ktisatlk Exhibitionnisme Sergilemecilik
ducation Eitim Existence Varolu
Efficacit Etkililik Existentialisme Varoluuluk
Effort aba Exotrique D^ak
galit Eitlik Exprience Deneyim
go-altniisme Benzgecilik Exprimentation Deney
gocentrisme Beniincilik Explicite Dsal
goisme Bencillik Expliquer Aklamak
gotisme Bencilik Expression Anlatm
lan vital Yaamsal adlm Exlase Coku
lment ge Extension Kapsam
manation Trm Extriorisation Dlama
motion Heyecan Extraversin Dadnklk
Empirisme Deneycilik Extrme Uterim
En soi Kendinde Fabulation Masallama
Encyclopdie Ansiklopedi Facteur Etken
Enfance ocukluk Facult Yeti
Entendement, Intellekt Anlk Famille Aile
Enthousiasme Cokunluk Fanatisme Darkafllk
Enthymme rtktasm Fantaisie mgegc
Entit Btnlk Fatalisme Yazgclk
pistmologie Bilgibilim Fatalit Yazg
Equipollence Egeeriilik Faute Yanl
quit Denkseriik Fodalisme, Fodalit Feodallik
547
 Ftichisme Taptncaklk Idalisme lkclk
Fidisme nanclk Ide Fikir
Fin Erek Identification zdeleme
Finalisme Erekilik Identit zdelik
Finalit Ereklilik Idologie deoloji
Foi nan Idiotie Aptallk
Folie Delilik Illogique Mantkd
Fonction lev Illuminisme Meczupluk
Fonctionalisme levcilik Illusion Yanlsama
Fonctionnel levsel Image mge
Fondement Temel Imagination mgelem
Fonder Temellendirmek Imbrilit Alklk
Formalisme Biimcilik Imitation yknme
Forme Biim Immanence kinlik
Foule Kalabalk Immanent kin
Frustration Yoksunluk Immatrialisme Maddesizcilik
Futurisme Gelecekilik Immdiat Dolaysz
Gnral Genel Immoralisme Ahlakszclk
Gnralisation Genelletirme Immortalit lmszlk
Gnration Kuak Impratif Buyurucu
Gense Oluum Implication erme
Gnie Deha Implicide sel
Genre Cins Impression zlenim
Gnosologie Bilgiaratrmas Impressionisme zlenimcilik
Gnosticisme Bilinircilik Improvisation Doalama
Got Beeni Impulsion tki
Grandeure Byklk Inclusion erilmilik
Groupe Kktopluluk Inconditionn Koullanmam
Guene Sava Inconscient Bilind
Habitude Alkanlk Indtermin Belirsiz
Hallucination Sanr Indterminisme Belirlenmezcilik
Harmonia Uyum Indiflraxe lgisizlik
Harmonie prtablie ncesel uyum Individu Birey
Hdonisme Hazclk Individualisme Bireycilik
Hrdit Kaltm Individuation Bireyleme
Hermtisme Kapallk Induction Tmevarm
Htrogne okyapl Inertie Eylemsizlik
Htronomie Derklik Infrence karsama-kanm
Heuristique Bulgulama Infini Sonsuz
Histoire Tarih Influence Etki
Historicit Tarihsellik Infrastructure Altyap
Historisme Tarihselcilik Inquitude Kayg
Homme nsan Inspiration Esin
Homogne Biryapl Instabilit Deikenlik
Humanisme nsanclk Instant An
Humanit nsanlk Instinct gd
Hylmorphisme kiilkecilik Instrumentalisme Aralk
Hylosoisme Canlmaddecilik Institution Kurum
Hyperesthsie Anduyarllk Intellectualisme Dnselcilik
Hypermnsie Ananmsama Intellectuel Aydn
Hypnose Yapayuyku Intellekt Anlk
Hypothse Varsaym Intelligence Zeka
Hystrie Histeri Intelligible Dnlr
Idal lk Intention Ynelim
548
Intentionnalit Ynelgenlik Mise entre parantheses Paranteze almak
Interaction Etkileim Mobile Drt
Introspection ebak Modalit Kiplik
Introversion ednklk Mode Kip
Intuition Sezgi Moeurs Grenek
Intuitionisme Sezgicilik Moi Ben
Involition Gerievrim Moment An
Ironie Alay Monade Monad
Irrationnel Usd Monadisme Monadclk
Isomorphisme Ebiimcilik Monadologie Monadoloji
Jalousie Kskanlk Monarchie Mutlakynetim
Jeu Oyun Monde Dnya
Joie Sevin Monisme Tekilik
Jugement Yarg Monothisme Tektannclk
Justice Adalet Morale Ahlak
Laid irkin Moralisme Ahlaklk
Langue Dil Morphologie Biimbilim
Libralisme zgrlklk Mort lm
Libert zgrlk . Motif Gd
Libre arbitre, Franc arbitre zgrsei Mouvement Devinim
Limite Snr Moyen teime Ortatenm
Linguistique Dilbilim Mutation Deiinim
Logicisme Manklatnclk Mystre Gizem
Logique Mantk Mysticisme Gizemcilik
Loi Yasa Mythe Mitos
Loi de Fechner Fechner yasas Mythologie Mitoloji
Macrocosme Bykevren Mythomanie Masalclk
Magie By Narcissisme Nartdssosuluk
Maieutique Dourtma Nation Ulus
Majeur Bykterim Nativisme Doutanclk
Majeure Byknerme Naturalism Doalclk
Mal Kt ya da kttlk Natue Doa
Manichisme Manicflik Naturel Doal
Manie Mani Natnisme Doaclk
Masochisme Mazohizm Nant Hilik
Matrialisme Maddecilik Ncessit Gereklilik
Matire Madde Ncrophilie lsevme
Maxime zdeyi Ngation Olumsuzlama
Mcanisme Mekanikilik Nvros Sinirlilik
Mcanismes de dfense Savunma dzenekleri Nihilisme Hiilik
Mdiation Araclk Nominalisme Adclk
Mgalomanie Byklkduygusu Non-moi Benolmayan
Mlancolie Melankoli Normal Olaan
Mmoire Bellek Objectif Nesnel
Mentalit Anlay Objet Nese
Mercantilisme Kazanlk Obscur Karanlk
Mtaphisique Metafizik Obscurantisme Karanlklk
Mthode Yntem Observation Gzlem
Mthodologie Yntembilim Obsession Taknt
Microcosme Kkevren Occasionalisme Aranedencilik
Millieu Ortam Occultisme Gizlibilimcilik
Mineur Kklerim Omnipotence Tamgllk
Mineure Kknenre Omniscience Tambilirlik
Miracle Mucize Onirisme Dlgml
 Ontogense Bireyevrimi Possession yelik
Ontologie Varlkbilim Possibilit Olanak
Ontologisme Varhkbilimcilik Postulat Konut
Opinion Gr Pour soi Kendiiin
Optimisme iyimserlik Pouvoir G
Ordre Dzen Pragmatisme Pragmaclk
Organicisme Organclk Pratique Uygulama
Original zgn Prdicat Yklem
Origine Kken Prjug nyarg
Oubli Unutu Prlogique Mantkncesi
Panenthisme Heptanndaclk Prmisse ncl
Paix Ban; Prnotion lkbilgi
Palingnsie evrimcilik Prvoyance ngr
Pancosmisme Hepevrencilik Primaire lksel
Panpsychisme Hepruhsallk Primitif lkel
Panthisme Heptannclk Principe lke
Paralllisme Koutuluk Principe de
Paramnesie Yenidenyaama raison suflisante Yeter neden ilkesi
Paranoia Dzenlilgnlk Probabilisme Olasclk
Participation Kalma Probabilip Olaslk
Particulier zel Problme Sorun
Passion Edilim Procs, Processus Sre
Passion Tutku Production retim
Passivit Edilginlik Profane Dind
Pdaggie Pedagoji Progrs lerleme
Pdologie ocukbilim Projection Yanstma
Pense Dnce Proltariat Proletarya
Perception Alg Proposition nerme
Perceptionnisme Algclk Propre zg
Pripatticien Peripatetikler Proprit Mlkiyet
Personnalisme Kiilikilik Providence Kayra
Personnalit Kiilik Psychanalyse Ruhayntrmas
Personne Kii Psychasthnie Ruhsalbitiklik
Perspectivisme Baklk Psychique Ruhsal
Pessimisme Ktmserlik Psychologie Ruhbilim
Peur, Crainte Korku Psychologisme Ruhbilimcilik
Phnomne Olgu Psychose; Ruhsalbozukluk
Phnomnisme Olguculuk Pubert Erginlik
Phnomnologie Olgubilim Pulsion tepi
Philanthropie nsanseverlik Pur An
Philosophe Filozof Qualit Nitelik
Philosophie Felsefe Quantit Nicelik
Philosophie des lumires Aydinianmacilik Question Soru
Phrenologie Kafeyorumu Quitisme Dingincilik
Phylognse Trevrimi Quintessence Beinciz
Physique Fizik Race Irk
Plaisir Haz Racine Kk
Plural oul Racisme Irklk
Pluralisme oulculuk, okuluk Radicalisme Kktencilik
Plus-value Artkdeer Raison Us
Polysyllogisme okl utasm Raisonnement Usavurma
Polythisme oktannclk Rapport liki
Populisme Halkseverlik Rationalisme Usuluk
Positivisme Olumculuk Ractionnaire Gerici
550
Ralisme Gerekilik Smiologie Belirtibilim
Ralit Gereklik Sens Duyu
Rcptivit Alrlk Sensation Duyum
Rciprocit Karlkllk Sensibilit Duyarllk
Recuirence Dnllk Sensible Duyulur
Rdintgration Toptananl Sensualisme Duyumculuk
Rduction ndirgeme Sentiment Duygu
Rel Gerek Sentiment dinfriorit Aalkduygusu
Reflexe Tepkime Sentiment de supriorit Ykseklikduygusu
Rflexion Dnme Seuil Eik
Refoulement Bastrma Sexualit Cinsellik
Rfutation rtme Signe Belirti
Regim Ynetimbiimi Simple Basit
Rgle Kural Singulier Tekil
Rgression Gerileme Slogan Kalpsz
Rincarnation, Sociabilit Toplumsallk
Palingenesie Yenidencisimleme Socialisme Sosyalizm
Relatif Greli Socit Toplum
Relation Bant Sociologie Toplumbilim
Relativisme Grecilik Sociologisme Toplumbilimcilik
Relativit Grelilik Solidarit Dayanma
Religion Din Solipsisme Tekbencilik
Rminiscence Anmsama Sophisme Bilgicilik
Reprsentation Sunum Sophiste Sofist
Rsolution zmleme Souvenir An
Respect Sayg Spcification zglletirme
Responsabilit Sorumluluk Spcifique zgl
Ressemblance Benzerlik Spculation Kurgu
Rve D Spiritualisme Ruhuluk
Rvlation Anm Spontanit Kendiliindeni ik
Revendication Haknerme Stade Evre
Rverie Dlem Stimulus Uyaran
Rviviscence Yaamadn Structuralisme Yapsalclk
Rvolte Bakaldrma Structure Yap
Rvolution Devrim Subalterne Altk
Romantisme Duyguculuk Subconscience Bilinalt
Rythme Ritm Subcontraire Altkart
Sacr Kutsal Subjectivisme znelcilik
Sadisme Sadizm Subjectif znel
Sadomasochisme Sadomazoizm Sublimation Yceltme
Sagesse Bilgelik Sublime Yce
Salaire cret Subordination Altasralama
Salut Kurtulu Subsomption Altakoyma
Sanction Yaptnm Substance Tz
Satisfaction Doyum Substrat Dayanak
Savant Bilgin Suicide ntihar
Scepticisme Kukuculuk Sujet zne
Schme ema Superstition Boinan
Schizophrnie izofreni Superstructure styap
Scince Bilim Surhomme stinsan
Scientisme Bilimcilik Surralisme Gerekstclk
Scolastique Skolastik Syllogisme Tasm
Slection Ayklanma Symbole Simge
Smantique Anlambilim Symbolisme Simgecilik
551
 Symtrie Bakmllk Transcendental Aknsal
Syncrtisme Birletirmecilik Transcendental isme Aknclk
Eilevlilik Transfert Geiim
Synergie
Bileim Transformation Dnm
Synthse
Dizge Transformisme Dnmclk
Systme
Tautologie Esz Travail Emek
Technique Teknik Type Tip
Tlologie Erekbilim Ubiquit, Omniprsence Heryerdelik
Temprament Miza Univers Evren
Zaman Universalisme Evrensel
Temps
Eilim Universalisme Evrenselcilik
Tendance
Gerilim Utile Yararl
Tension
Teneur iddet Utilitarisme Yararclk
Thisme Tanrclk Utopie topya
Thocratie Dinciynetim \fcleir Deer
Theodice Tannaratrmas Validit Geerlilik
Thologie Tanr bilim Variation eitleme
Thortique Grmc Vellit Gelgeistek
Kuram Vracit Doruculuk
Thorie
Thorie de connaissance Bilgikuram Verbalisme Boszclk
Thosophie Ermilik Vrification Dorulama
Sav Vrit Doru
Thse
Psrklk Vertu Erdem
Timidit
Hogr Vide Boluk
Tolrance
Totalitaire Btnca Vie Yaam
Totalit Btnsellik Virtualit Gcllk
Totem Totem Vision Gr
Tradition Gelenek Vital ism Yaamsalclk
Traditionalisme Gelenekilik Volontarisme stemcilik
Transcendance Aknlk Volont stem
Transcendant Akn

552
Felsefenin tarihi b o y u n c a
oluturduu kavramlar, her
a a m a d a kazand ierikleriyle
bize tantan bu szlk, ayn
z a m a n d a bir felsefe el kitabdr.
Felsefenin te m e l konularna
girm ek isteyen her kii iin bir
ba la n g kitab nitelii tayan
felsefe szl, binlerce rnekle
zenginletirilmitir,
Bu szlkte yalnzca felsefeyle
snrl kalnmam, felsefeyi
ilgilendiren estetik, toplum bilim ,
ruhbilim kavram larna d a yer
verilmitir.
Ayrca szln sonunda
ngllizce-Trke, Alm anca-Trke
ve Franszca-Trke dizin d e yer
alm aktadr.