ELiFBA
Anlardan Damlalar ( 1981)
El if Nacl' nin
resim le
h att
bada tra n
bir al mas
oldu. ilk alt gazete Celal Nuri, Sup-
hi Nuri ve Sedat Nuri kardelerin kar
d leri gazetesidir. Ardndan kdam,
fham, Milliyet, Tan, Son Telgraf ve
Cumhuriyet gazetelerinde alt. Aka-
demiyi bitirince Trk ve islam Eserleri
Mzesi'ne nce mdr yardmcs, son-
ra mdr oldu. Bu grevi srasnda re-
simlerine Arap harflerini ve Trk motif-
lerini soktu. Bunu tenkit edenlere. "Bra-
que'ta yok mu? Juan Gris'de; Picasso,
Chagall, Dufy, Klee'de yok mu? Var, ama
onlar Latin harflerini yerletirmiler. ben
Arap harflerini yerletirmiim" cevabn
veriyordu.
ilk ahsi sergisini 1930 da Alay K
k'nde at. Bu sralarda bir yandan Ga-
latasaray sergilerine. bir yandan da Ms-
takil Ressam ve Heykeltralar Birlii'
nin sergilerine katlyordu . Sanat haya-
tna byk bir grltyle girii, 1933'te
alan, kurucular arasnda bulunduu "D
Grubu"nun ilk sergisiyle oldu. Ondan
sonra bu grup Halkevi, Gzel Sanatlar
Akademisi ve Fransz Konsolosluu sa-
lonlarnda olmak zere on be sergi da-
ha at. Yurt dnda da Budapete. Ati-
na, Bkre, Moskova, Brksel, Londra
ve Paris'te eitli karma sergitere kat
lan Elif Naci, ikinci ahsi sergisini 1947'-
de Eminn Halkevi'nde. ncsn ise
retrospektif olarak 1951'de Galatasa-
ray Lisesi giriinde at. Bu sergi dolay
syla yaymlanan Eli! Naci adl brorde
otuz drt fikir adam ve sanat onun
hakkndaki fikirlerini dile getirdiler. Res-
sam Cemal Tollu. Elif Naci'nin resimle-
riyle iir yazan, Avrupa tesirinden uzak
yerli bir sanat olduunu syler. 1963
ylnda Topkap Saray Mzesi mdr
yardmclndan emekliye ayrld. Fakat
gazeteciliini Cumhuriyet gazetesinin
ariv memuru olarak hayatnn son yl
larna kadar srdrd. Pek ok makale-
sinden baka On Ylda Resim 1923-
1933 ( 1933). arkta Resim ( 1943}, Elif'in
60 Yl, Resimde ve Basnda (1976) ve
adl kitap- arkeoloji- sanat tarihi ve tarih konuya
lar da bulunmaktadr.
BBLYOGRAFYA :
Eli{ f'laci, istanbul 1951 ; "Elif Naci Kendini
Anlatyor", Trkiyemiz, sy. 27, istanbul 1979,
s. 21 3 1; "Elif Naci", Trk ue Dnya nlleri
Ansiklopedisi, istanbul 1983, IV, 1956 1957 ;
"Elif Naci", ABr., VIII , 127 1 28.
il ZAHR GvEML
ELFBA
Arap dilinin seslerini
ve yaz sistemini gsteren
harfler dizisi.
L _j
Alfabenin Tarihesi. insann duygu ve
dncelerinin ifade vastas olan dil an-
cak yazyla hayat kazanr. Bir dilin varl
na iaret eden. bir dille kltr biriki-
minin ortaya kon ulmasn salayan, onu
koruyan ve gelecek nesillere aktaran en
nemli unsur yazdr. Yaznn tarihiyle il-
gili olarak kesin bilgi verilememektedir.
Bununla beraber deiik zamanlarda dil-
ciler. tarihiler ve sanat tarihileri yaz
nn douu , gelimesi ve yaylmas ko-
nusunda eit li grler ileri srmler
dir. Elde ok eski deviriere ait yeterince
yazl belgenin bulunmamas , bulunan-
larn da tam anlamyla zlememesi,
ilim adamlarn imdilik kesin bir sonu-
ca varmaktan alkoymaktadr. ilmi ara
trmalardan nce kltr ve medeniyet
hayat iin ok nemli olan yaznn do-
uu tanrlarla, peygamberlerle veya ila-
hi gce sahip olduuna inanlan kiiler
le aklanmaya allmtr. Dil bilimi,
a
ilk alf abenin
o l uumuna
tes ir eden
yaz sistem leri:
al ivi yaz s i Babili
bl Piklografik
yaz sumer
cl Hiyerog lifik
b c
yaz ! M s ri
titizlikle yakla makta, en kk bulgu-
lar dahideerlendirerek ortaya inand
rc bir zm koymaya uramaktadr.
insanolunun en nemli bulularndan
biri olan yaz bugnk foneti k sisteme
u lamak iin uzun bir dnem geirmi
ve bu devreler madde yazs, resim ya-
zs, fikir yazs, hece yazs ve ses yazs
eklinde birbirini takip etmitir.
insan nce eya vastasyla anlama
ya almtr. Gidilen mahalli gstermek
iin yere eik bir sapann dikilmesi, say
belirtm ek iin ipe dm at l mas veya
sapaya entik almas ilk anlama e
killerinden birka dr. Daha sonra resim-
yaz dnemi (pictographi c) ba lamtr.
ilk kullanmnn 10.000 yl kadar neeye
gittii tahmin edilen bu yaz daha ok
nesnelerin resimlerinden olumaktayd.
Maara duvarlarnda ve kayalarda rast-
lanan resimlerin de en azndan bir ks
mnn estetik anlaytan ziyade anla
ma amal olduu sanlmaktadr. Yaznn
nc sa fhas resmin daha basit iz-
gilerle ifade edilmi eklidir (ideograph-
ic) Balcalarn Msr, Hitit ve Maya - Az-
tek hiyerogliflerinin tekil ettii bu sis-
tem, birbirine bal bir dizi resimden
oluan ve bir olay anlatan yazdr. Dr-
dnc safha resimlerin tamamen izgi-
ye dnmesi , yani bir anlamda yaznn
ses kazanmas devridir (logographic). Bu
sistemde izilen her ekil nsz ve n-
ly birlikte karlayan bir hece deerin
dedir ; en nemli rnekleri ivi yazs ile
hiyer ogliflerin ikinci aamas ve bugn-
k in, Japon yazlardr. Son safhasn-
r;7.~~f ~.,a~1 r nt~ rmr~.7.
t~ =.1f: ~ 1;,; 1p ~ :,:. ~ = :7:
39
ELiFBA
da, hece yazsndaki nlterin dmesi
ve eklin tek bir sesi karlar hale gel-
mesiyle ses- yaz dnemine geilmitir
(phonographic). Sesleri karlayan ekil
ler stilize edilmi, varln isminin ilk fo-
nemi ekle (harf) ad olmu ve tek ekil
tek ses esasna dayal bugnk fonetik-
alfabetik yaz sistemine ulalmtr.
Seslerin itibari ekillerinden oluan al-
fabetik yazy hangi kavmin bulduu ko-
nusu kesin olarak zlebilmi deildir.
Bugn genellikle kabul edildiine gre
alfabe milattan nce 1700'1erde Bat Sa-
mfleri ' nden Ken'anfler tarafndan icat
edilmitir. lk rneklerine, Trisfna 'nn
gneyindeki Serabftlhadim harabele-
rinde bulunan bakr eya ve tapnak du-
varlar zerinde rastlanan Ken 'anf yazs
balangta gler sebebiyle iki ayr y-
ne gitmi ve gneyde Mafn- Se be, Him-
yer. Habe yazlarnn, kuzeyde ise Ku-
zey Samf alfabe sisteminin asln olu
turmutur. Kuzey Samf alfabe sistemi-
ne bal yazlarn en nemlileri, dnya-
daki pek ok alfabenin asln tekil eden
Fenike ve yine ondan gelitirilmi olan
Ara mf yazlardr (bk. ARAMICE) .
Arap Elifbas. nceleri "msned" de-
dikleri Gney Arabistan yazsn kullanan
Araplar, muhtemelen III. yzyln sonla-
rndan veya IV. yzyln balarndan itiba-
ren. Ariimf yazsndan gelitirilmi olan
Nabatf alfabesinden faydalanarak dzen-
ledikleri yirmi iki harfli alfabeyi kullan-
maya baladlar (geni bilgi iin bk. ARAP
[Yaz]) Elifbann biri balangtan hicre-
te, dieri hicretten gnmze kadar de-
o
6!7
o
U).
_J[J07 .+
_.!)
i~
+ :r*P
.. <::>.J9
,:,
b
40
vam eden iki dnemi vardr. Birinci d-
nemde, Nabatfler'den alnan alfabeye
Arap diline has olan baz sesleri kar
lamak iin nceleri noktasz kullanlan
t . :. )
. ( t .;. ,_;, s harfleri ilave edil-
mi, ancak bylece saylar yirmi sekize
karlan harflerin dizimi deitirilmeye
rek dier Samf alfabelerde de ortak olan
orijinal sra aynen korunmutur (bk. EB-
CED). Baz dilcilerin sayy yirmi dokuza
ulatrdn kabul ettikleri "lamelif"in
ise ( 'i ) VI. yzylda Tamarallar'dan aln
d sanlmaktadr .
Tarihi kesin olarak tesbit edileme-
yen bir dnemde. harflerin bir ksm
nn ayrt edilemeyecek kadar dierle
rine benzemesinin yol at karklk
lar gidermek iin Sryanf ve brani ya-
zlar rnek alnarak baz harflerin nok-
talanmas (i'ciim, rak) yoluna gidilmi
tir. nceleri yalnz gerekli durumlarda
t . :. .
ve ( [ , ] .s . .:. ; j s w . . .,., )
harflerinde kullanld anlalan bu nok-
talar daha sonra oaltlarak ( ..:., w . .,.,
.:.d._;t.l;, .,_;.,,_;.j.St:)
ve yerine gre ( [ , ] .. ) harflerinin ta-
mam noktal hale getirilmitir (hurf'l -
menkuta, -mu 'ceme). Noktalama ilemi
nin ne zaman yapld tesbit edileme-
mekle birlikte Hz. Peygamber'in sal
nda vahiy katiplerinin zaman zaman
bu yola bavurduklar bilinmekte ve bu-
radan sz konusu i lemin en ge Asr-
saadet'te veya daha kuwetli bir ihtimal-
le Cahiliye devrinde balad sonucuna
varlmaktadr.
Arap eli f basn n
gelitiri l dii
ilk alfabetik
yazl a r :
a Arami
bl TOrisina
c Fenike
dl Nabati
Hicretle balayan ikinci devre, yaznn
harekelenmesi ve ilek hale getirilmesi
dnemidir. slam'n ilk yllarnda am ile
Hicaz'da yuvarlak ve keli olmak zere
iki ayr yaz slbu gelimi ve bn's
Sfd ei-Batalyevsi'den renildiine g-
re yuvarlak hatt yazya Enbar'da " mek",
Hfre'de "cezm", am'da "celf" veya "a
mf". keli olana da "ma'klf" veya "Hi-
caz!" denilmitir. Mevcut en eski nsha-
larndan Kur'an'n nceleri ma'klf tarz-
da yazld anlalmaktadr.
Elifbadaki btn harfler nsz olup
bunlardan "h urf'l-med" (uzatma hali-
leri) denilen ( IS .J ) uzun nlleri (s
rasyla a, ,n. "fetha" (stn ..: ), "kesre"
(esre ~)ve "zamme" (tre :_ ) denilen
iaretler de (hareke) ksa seslileri (s rasy
la a/e, i, u) belirtmek iin (vocalisation )
kullanlr. Yalnz Kur'an yazsna has ol-
mak zere bazan (.J) ile (IS )'nn () g-
revi yapt da grlr ve bu duruma ia
ret etmek iin o harfin zerine, aslnda
kk bir eliften baka bir ey olmayan
ksa, dik bir ekme iareti ( ..l ) konulur;
mesela .#- (hayiiten). ,;..._,. (Musa) ve
~ (Isa) gibi. Farsa'da ve Trke'de
harfleri seslendirrnek iin hurQf'l-med-
den baka 1 (he) de kullanlmakta
ve bununla yalnz kelime sonlarnda ol-
mak zere a, e sesleri elde edilmekte-
dir; mesela Farsa ~~ (dfde). ... ~ (ca-
me), ~.JJb (darga); Trke ~~ (dede).
..:..; (koma), ~ (kma) gibi. Aslnda
Farsa'da ve Trke'de "he"nin kelime
sonlarnda fetha grevi yapmas ve n-
ne geldii nsze ksa a, e sesini verme-
si, bu sadasz grtlak srtncs (rihve
mehmse) harfin Arapa 'da kelime son-
larnda skn halinde iken zayf telaf-
fuz edilme zelliinden kaynaklanmak-
tadr; mesela ;;_;t:.. (minareh > minare).
:..l! (ikameh > ikame) gibi. ranllar Arap
alfabesini kabul ederken "he"nin bu zel-
liinden onu bir seslendirici harf olarak
kullanmak suretiyle faydalanmlar ve
sonu a, e sesiyle biten kendi kelimele-
riyle ~x.J (voyvoda) gibi yabanc kken-
li kelimeleri onunla yazmlardr. Daha
sonra Arap yazsn ranllar araclyla
alan Trkler de bu durumu aynen be-
nimsemilerdir. "He" seslendirici harfle-
re dahil edildii halde tekilerden farkl
olarak nne geldii sessizleri ksa akut-
masndan dolay hurf'l- med kapsa-
mna alnmam ve ( IS .J ) harfle-
rinin drdne birden. dier harfleri oku-
tup onlara birer hece karakteri kazan-
drdklar iin "hurf-i heca" denilmitir.

Arapa'da ise bu tabirin tad anlam
biraz farkldr ve alfabenin btn harf-
lerine, kelimeleri hecelerine ayrmala
rndan dolay "hurf'l-heca" denilmek-
tedir.
Harflerin harekelenmesi de noktalan-
masnda olduu gibi yine Sryanf ve b
rani yazlar rnek alnarak gerekleti
rilmitir. "Nakt'l- mushaf" denilen bu
sistemin ilk defa Eb'I-Esved ed - De-
lf tarafndan uyguland bilinmektedir.
Harekeler nceleri nokta eklinde ve harf-
lerin noktalaryla kartnlmamas iin
renkli mrekkeple konulmu, VIII. yz-
yln sonlarna doru da imdiki biimle-
rine dntrlmtr. Kabul edildii yazs olmasndan dolay "slam yazs"
ne gre harekeleri bugnk ekillerine
kavuturan kii, nl Kitdb '1- cAyn 'n
yazar Halfl b. Ahmed'dir ( 175 /791}
Halfl b. Ahmed. nokta halindeki fethay
verev izilen kk bir elife, kesreyi ba-
ok kk yazlp etei ekilen (kei
deli) kk bir yaya ve zammeyi de k-
k bir vava evirmi, bylece hareke
olarak yine hurf'l-meddi kullanm
tr. Ancak bunu yaparken onlar stilize
ederek hem metin iindeki asl elif, vav,
ya harfleriyle. hem bu harflerin hurf'l-
med halleriyle, hem de hurf'l-menk-
tann noktalaryla kartnlmalarndan
kurtarm, ayrca kklkleriyle hur-
f'l-medden farkl olduklarn, yani k
sa seslendirme yaptklarn gstermitir.
Halfl b. Ahmed'in getirdii dier okut-
ma iaretlerinden, zerine konulduu
harfi iki defa akutturan (nduplication)
"edde" de ( ...:. ) noktasz yazlan kk
bir "n" (.;) harfinden ibarettir. Ayn e
kilde tenvini (nunation) gsterebilmek iin
zammenin eteinin bir kvrmla bitiril-
mesi de ( .::'... ) iaretin sonuna yine nok-
. tasz yazlan bir sonda nun ( "-') harfinin
eklenmesiyle elde edilmi olsa gerektir.
Halfl b. Ahmed'in ilgili kelimelerin rem-
zi mahiyetinde ortaya koyduu okutma
iaretleri sistemi zamanla gelitirilip
Kur'an imlasnda "alamat' - vakf" de-
nilen ve bir tr noktalama iareti yeri-
ne kullanlarak ayetlerin okunurken du-
rulacak veya durulmayacak yerlerini gs-
teren iaretler meydana getirilmitir. Ay-
n ekilde hat sanatnda da okunnas zor
harflerin stlerine veya altlarna o harf-
lerin kk birer mcerret rnei konul-
maktadr.
Emevf Halifesi Abdlmelik b. Mervan
zamannda (685-705) elifbann ebced ter-
tibindeki dizilii deitirilerek yerine bu-
gnk birbirine benzeyen harflerin ar-
ka arkaya getirildii tertip kabul edilmi-
tir. Arap harfleri dier Sami alfabelerin-
de olduu gibi sadan sola doru ya-
zlr. Harflerin bitiip bitimeme zel-
likleri vardr; bitienler kelimenin ba-
nda, ortasnda ve sonunda ekil de-
iikliine urar. Baa ve ortaya geldi-
inde bir sonraki harfe bitimeyenler
( ':1 ve J j .J .; J 1)'tir; son da ise b-
tn harfler birleir. Harfler arasnda ma-
jskl ve minskl fark bulunmamak-
ta, yalnz hat sanatnda Allah adna mah-
sus olmak zere elif nokta boyu da-
ha uzun yazlarak majskl denilebile-
cek bir hale getirilmektedir.
slamiyet'le beraber yaylan ve Kur'an
adyla anlan elifba, kullanld lkele-
rin fonetik zelliklerine gre kk de-
iiklikler gstererek eitlenmi ve za-
manla "mmet yazs" haline gelmitir.
Msr yazs, ran yazs, Marib yazs,
Osmanl yazs gibi isimlerle tannan bu
eitler, harflerin eklinden doan s-
lp zelliklerinin yannda ilave harflerle
de kendini belli etmitir. Mesela ranllar
pe ( '-;' ), e ( (E ), j e () ) ve gef (
harflerini katmlar, Trkler de elifba-
y bu haliyle ranllar'dan alarak sadece
"kaf- Farsi" dedikleri gefe, yerine gre
geniz n'si (n, ng), (yumuak g). v ve y
seslerini de vererek bu gibi hallerde ad
n " sar kef, kaf- yayi" veya "kaf- Tr-
ki" eklinde sylemilerdir; mesela $_,5
(gnl). erS_,5 (gs). 0:?'".}_,5 (gvercin <
ggercin) ve <.!J...;S_j (gynmek, gynmek).
.s!j (gveyi <gyeg) gibi. Osmanl elif-
biis sar kef ve lam elif ile birlikte otuz
harften meydana gelir.
Arap elifbas yayld yerlerde bazan
mevcut yaznn yerine gemi (Afrika' da
Berberi, Msr' da Kpti, Suriye ve Irak'ta
Arami, SryanT ve dier Sami yazlar ile
Grek. ran'da Pehlevi, Orta Asya'da Uygur).
baz yerlerde de ilk yaz olarak kullanl
mtr (Afri ka Zengibar'da SevahiiTier, Su-
dan'da Hevsalar. Madagaskar'da Malga
lar, Kafkasya'da erkezler, Avrupa'da Bo
naklar ve Arnavutlar). Bu alfabe gizli Ye-
zidi yazsnn ve Kemir'le Tibet arasn
daki alanda kullanlan Baltf yaz sistemi-
nin de esasn oluturmutur.
slamiyet' in resim ve heykeli yasakla-
mas mslmanlarn estetik ilgilerinin
yaz zerinde toplanmasna sebep olmu
ve Em evi! er' den itibaren ilk mimarlk
eserleriyle el sanat rnleri yazlarla be-
zenirken XII-XIII . yzyllarda "aklam- sit-
te" denilen alt eit yaz ortaya km
t r. zellikle bir merhale tekil eden Ya-
kt ei-Msta'smi'nin (. 698 / 1298) eser-
ELiFBA
leri ve rencileriyle bu sanat "hsn-i
hat" adyla gzel sanatlarn bir kolu ola-
rak slam dnyasna yaylmtr (bk. HAT).
Dnyada Latin alfabesinden sonra en
ok kullanlan yaz durumunda olan Arap
elifbas, bugn slamiyet'in yayl alan
ierisinde Atlas Okyanusu'ndan Endo-
nezya adalarna, in'den Afrika ortalar
na kadar uzanan geni bir alanda ve ba-
z Amerika lkelerinde tek veya ikinci
yaz olarak ku llanlmaktad r.
Arap Elifbas ve Trkler. Elde yazl me-
tin bulunmamakla birlikte Arap harfle-
rinin Trkler tarafndan slamiyet'in ka-
bulnden hemen sonra kullanlmaya ba
land tahmin edilmektedir. Arap elifbii-
snn Trke'ye uyguland bilinen ilk
eser. Kagarl Mahmud'un 1072-1074 yl
lar arasnda tamamlad Divdn luga-
ti't- Trk'tr. Eserin elde bulunan 1266
tarihli nshasnda metin ksm Arapa
olduu gibi, verilen Trke kelime ve r-
nekler de Arap harfleriyle yazlmtr. n-
celeri Uygur yazsnn yannda yardmc
a'
5) olarak kullanld anlalan Arap elifbii-
s bu gei dneminden sonra Trkler'in
millf alfabesi durumuna gelmitir. Ms-
lman Trkler'le birlikte Anadolu'ya gi-
ren Arap yazs Seluklu, Beylikler ve Os-
manl devirlerini yaadktan sonra Tr-
kiye Cumhuriyeti'nin inklaplar ereve-
sinde kard bir kanunla terkedilmi
ve yerine Latin alfabesinden tretilen
yeni Trk harfleri alnmtr. Arap elifbii-
snn braklmas ve yeni harflerin aln
mas uzun sren tartmalardan sonra
gereklemitir.
Tannm Trk asll hekim ve filozof
Bfrni ( 453 / 1061 I?J) Arap yazsnn.
harekeleme ve eklen benzer harfleri
birbirinden ayrmak iin nokta konul-
mas zarureti sebebiyle dier dillerde-
ki kelimeleri ifadede yetersiz kaldn
sylemi (Kitab'sSaydele {i't Tb Mu
kaddimes i, s. 34). Katib elebi de nokta
G ~~ vwy t
j j l Gc
~ .l
e b Q {J t w
J i i 6
Yeni Yaz
dergisinin
teklifi olan
'''
J1 (!. l .J IJ.
hurf
" cJ A
T o
munfas l a
alfabesi
J J T
(Ertem , rs. 21)
4~
 ELiFBA
ve harekenin Kur'an ' n yazm bata ol-
mak zere baz durumlarda zarurf ol-
duunu , bunu ihmal etmenin nemli ha-
ta ve karklklara yol aacan belirte-
rek ( Ke{ 'z-zun a n, 1, 7 12-713) ayn hu-
susa iaret etmitir. Fakat asl alfabe
tartmalar siyasette, kltrde, hukuk-
ta ve gnlk hayatta kkl dei i klikle
ri hedef alan Tanzimat hareketiyle ba
lam tr. Bu dnemde Bat dnyas ile
alan mesafeyi kapatma, daha vasfl
insanlar yetitirme dncesinden ha-
reket edilerek bu hedeflere ulamak
iin eitim kurumlarn yenilemekle i e
balanm , bu arada okuma yazmay
kolaylatrmak, yaygnlatrmak, okul
kitaplarn modern anlaya gre d-
zenlemek ve yaymlamak iin de imla-
daki karkln giderilmesi art grl-
mt. Bu konuda dikkatleri ilk eken
ve yllarca srecek bir tartmann ba
lamasna sebep olan Ahmed Cevdet Pa-
a'dr. Cevdet Paa Kavmd-i Osma-
ni yye ( stanbul 28 ) adl eserinde ilk
defa, Trke'de yer alp da Arap harf-
leriyle gsterilemeyen sesleri belirtmek
iin bir yol bulunmas gerektiini yaz-
mt. Yine o yllarda Mnif Mehmed Pa-
a , kurucusu olduu Cem'iyyet-i ilmiy-
ye-i Osmaniyye'de verdii bir konferans-
ta ayn endieleri dile getirmi ve bu-
nun giderilmesi iin harflerin hareke-
lenmesini, yani nllerin belirtilmesini
veya harflerin bititirilmeden yazlmas
n tavsiye etmiti. Bu ekilde balayan
Tanin gazetesinin matbaa iin teklif etti i harflerden iki
rnek lbit lsik ha rfler, ayr harfler (Ertem. " 261
42
tartma zamanla farkl bir alfabe ara- fikri ileri srldyse de bu defa Latin
ma veya bir yenisini yapma eklinde bo- harflerini isteyenlerin saysnda hzl bir
yutlar kazand. art grld. Devrin gazetelerinden Ta -
Tanzimat devri airi Namk Kemal H r- nin, ctihad ve Hrriyet-i Fikri yye bu
riyet gazetesindeki bir makalesinde (Lon- grn yaygnlamasnda ve olgunla
don 9 Austos 1869) alfabenin slah edil- masnda nemli rol oynadlar . Bu tart
mesi fikrini anladn . fakat harf dei malar da yaznn fonetik bir imiaya ka-
t irmenin bir dizi mahzurlar olduunu vuturulmas dilekleriyle balam , bu
yazmt. Bu konu devrin iki nemli ga- arada Milasl smail Hakk Bey ilk mus-
zetesi a rasnda ateli tartmalara se- haflarn bitimeyen harflerle yazldn
bep oldu. Hayreddin Bey Terakki gaze- delil gstererek harflerin bititirilmeden
tesindeki bir makalesinde (nr. 92 , istan- yazlmasn teklif etmi, s k sk gnde-
bul 3 Temmuz 1869), harfler deitiril me getirilen Latin harflerini ise milletin
medike ilmi gelimenin zor olacan ruhuna uygun dmeyecei gerekesiy-
ve okuma yazma renmenin fazla za- le reddetmiti. Celal Sahir (Erozan ) Ser-
man alacan belirterek ilmi, ticarf ve vet-i Fn1n dergisinde kan bir yaz
idari ilerde kullanlma k zere sade, ko- snda (c . 37, nr. 953, istanbul 25 Kanunu-
lay bir alfabenin bulunmasn istedi ve ewel 325 1 19 0). lsmayl Hakk ( Ba lta c
bunun iin bir komisyon kurulmasn tek- o lu ) tarafndan da benimsenen bu g-
lif etti. Ebzziya Mehmed Tevfik ise Te- re katldn yazd : dergi daha sonra
rakki (nr. 193- 195, 2- 4 Austos 1869) ve bu dorultuda bir de ilave verdi. Bu fi-
R1zn am e -i Ceride-i Ha v adis'teki (nr. kirlere karlk Latin harflerini isteyen-
22 5, s tan b ul 30 Austos 869) cevabi ler ise bunun korkulacak bir taraf bu-
yazlarnda matematik, felsefe, co raf lunmadn, mslman Arnavutlar' n La-
ya ve kimya gibi ilimlerde dnyaya yol tin asll bir alfabe kullandklarn yazd
gsterenierin Araplar olduunu , bu ilim- lar ve zellikle Hseyin Cah it (Ya l n ) Ta -
lerin de Arap harfleriyle yaz ldn be- nin 'de, imkan varsa Latin harflerinin
lirtti ve Arap elifbasn kullanarak geli kabul edilmesinin yerinde olacan be-
mi olan Endls ' rnek gsterdi. Bu lirtti. Hatta bu arada Arnavuta ' nn La-
arada inasi de 400 kadar olan matbaa tin harfleriyle ya z lp yazlamayaca ko-
harflerini 112'ye indirerek Arap elifba- nusu eyhlislamdan sorularak f etva is-
snda ilk slahat deneme safhasna koy- tendi. Fakat olumsuz cevap alnd. Bu-
du. Ayn dnemde Ali Suavi, Yeniehirli
Avni, Feraizcizade Habfb, Necip Asm da
(Yaz ks z) harflerin slah edilebileceini,
fakat yeni bir alfabeye ka r olduklarn
belirttiler. Hatta Feraizcizade Habfb, Os- Melkon Han ' n 1303'te 118851 Londra'da huruf -i munfa
sl a ile bastr d Durab-i Emsal' in il k sayfas
manl alfabesinde yapt kk dzen-
lemelerle ngilizce, Franszca , Almanca,
Rumca, Ermenice ve branice bile yaz
labilece i ni rneklerle ispata alt. Bu
arada hazrlanan baz zel ve resmi ra -
porlarla da Arap veya Osmanl alfabesi-
nin slah tavsiye edildi. Avrupa'ya kaan ~\(\ ,~,;;,
ttihat ve Terakki Cemiyeti kurucularn
dan brahim Tema ise stanbul'a gelip --
ynetimi devrald k larnda Latin harfle-
rini Trke'ye uydurarak kullanacaklar !
n sylyordu.
)." litll .:.,( .:jJ .til il
Tanzimat'tan ll. Merutiyet'e kadar
.~;'~' fl
~~
( 908) geen yetmi yllk sre ierisin- ~'iJ~
de bu konuda yaplan tartmalarn ana
noktas , kullanlmakta olan Osmanl harf-
lerinin yazda karkl nleyecek ekil
.~ .;,)",, itl ~-'~' .:.'..;!ct .:.,)",,
.
;1
de dzeltilmesiydi : yazy deitirip La-
tin alfabesini almay dnenler ok az- . ),)") o,/> ...
..;41 ~.:1 ,e
.~
oiJJ
d. ll. Merutiyet ' ten sonra gelen nisbi ~t "":"rt
hrriyet havasnn yaratt rahatlk or- .~ ~ ~
tamnda yaplan tartmalarda yine ge- --~
nellikle mevcut alfabenin dzeltilmesi

nun zerine yazarlarla aydn slahatlar
ve Latinciler eklinde ikiye ayrld. lsla-
hatlarn zerinde srarla durduklar
" hurf- munfasla " veya " hurf- mu-
kattaa " denilen uygulamaya da bu ta-
rihlerde baland. Harbiye Nezareti, 1
Mays 1913'ten itibaren yalnz askeri
amalarla yaplacak her trl yazma
nn bitimeyen harflerle olacan duyur-
du ve haritalar. askeri kanunlar, talimat-
nameler. salnameler bu yazyla hazrlan
d. Ancak Harbiye Nazr Enver Paa ' nn
emriyle kullanma giren ve adna " hatt-
cedid , hatt- Enveri. Enver yazs. Enve-
riye, ordu elifbas ", hatta "Alman yazs "
denilen bu yaz bir sre sonra yine En-
ver Paa'nn emriyle kaldrld.
. Dnya Sava ' ndan sonra yaz konu-
sundaki teebbslerin ilki Maarif Neza-
reti 'nce yapld ve bu maksatla Ali Ek-
rem 'in ( B o l ay r ) bakanlnda kurulan
Tedkikat- Lisaniyye Heyeti Sarf ve mla
Encmeni'nin almalar hakknda dev-
rin aydnlarnn grne bavuruldu . Ce-
nab Sahabeddin verdii cevapta, Latin
harflerinin alnmasn Bat medeniyeti-
ne girmenin en kestirme yolu olarak de-
erlendirirken Veled elebi (i zbudak) ile
Halit Ziya (U a klgil ) harflerin slahn tek-
lif ettiler. Ancak bu dnemdeki tart
malarda Hrriyetiler' le Trkler' in de
arlk koymalaryla ibre Latin harfleri-
ne doru kaymaya balamtr. ll. Me
rutiyet'le Cumhuriyet arasnda geen on
be yllk srede Latin harfleri adna. bi-
rincisi Maarif Nezareti ' nin kendi bn-
yesinde kurduu komisyon tarafndan.
ikincisi zmir'de toplanan . Milli ktisat
Oras'nda ( 17 uba t 923). ncs de
Zonguldak milletvekili Tunal Hilmi'nin
meclise verdii nerge ile (Ha ki miyet i
Mi/liye, Ankara 27 Aust os 1923) resmi
teklif yapld . Bu teklifierin ilki ilgi uyan-
drmam , ikincisi kongre bakan Kazm
Karabekir tarafndan uygun grlmedii
iin gndeme alnmam , ncs de
mzakereye deer bulunmamtr .
1851 'den 1928 'e kadar geen yetmi
yedi yl boyunca sert tartmalara yol
aan. basnn gndeminden dmeyen ,
ilim evrelerini megul eden. kabul iin
fetvalar istenen, hakknda dernekler ku-
rulan ve dergiler karlan bu konu ze-
rine birbirinden farkl eitli grler ile-
ri srlm ve teklifler yaplmtr. Bu
gr ve teklifleri maddede toplamak
mmkndr: 1. Kullanlmakta olan harf-
Iere devam etmek ; z. Latin harflerini al-
mak; 3. Ortaya yeni ve modern bir alfa-
be koymak.
Arap asll Osmanl alfabesine devam
edilmesini isteyenler konuyu din. mil-
let. siyaset ve kltr asnd a n deer
lendirmiler ve alfa be deitirmenin ko-
lay bir i olmad . bir kltr deitir
me manasna gelecei, bunun da pek
vahim sonular dauraca grnde
birlemilerdi. Mevcut alfabenin deva-
mndan yana olanlar da aynen kalmasn
ve slah edilerek kullanlmasn isteyen-
ler eklinde ikiye ayrlmt. Bunlardan
ikinci grubu oluturanlarn says dier
lerinden daha fazlayd. Tartmalardan
kan sonu u noktalarda siahat yapl
mas eklinde toparlanabilir: a) Elif, kaf
ve vavn zerine birtakm iaretler ko-
yarak bu harflerle yazlan kelimelerde-
ki karkln nne gemek. Bunu Ah-
med Cevdet Paa , Namk Kemal, Ebzzi-
ya Mehmed Tevfik. emseddin Sami, Ah-
med Vefik Paa , Ali Seydi ve smail k
r istiyordu. b) Alfabeye nl ilave et-
mek ve bylece kelimelerin Trk foneti-
ine gre yazlmasn mmkn klmak.
Yanyal Ali Rza . Ali Sedad. Hseyin Ka-
zm Kadri. Veled elebi, Avram Galanti
ve Servet-i Fn1n dergisi bu gr
savunuyordu. c) Trke'de karl ol-
mayan Arap harflerinin alfabeden atl
mas. Daha ok matbaaclarn ileri sr-
d bu gr Yanyal Ali Rza. smail
kr ve Celal Esat (Arseven) benimse-
..... s Jo
.iJ'!'"ft' ~~'-.
- .
.....r"'s ~;T.;r':! 4li'4J.irla. ~ .!'r~r. .. ~~-"'-,J j(~ i::-
. v-JV
....j,- ~;. !.1
. IT .. '
:;,., );-.(j ~ ,:,.oJ~./ -1'1~ J-~-'* ~. ~~4-~
Celal Esad ' n
!Arsevenl
matbaa
harfleri
ve el yazs
teklifi
( Ertem, rs. 25)
ELiFBA
miti. d) Harflerin oaltlmas. Ahmed
Midhat Efendi salkl bir yazma iin
krk bir harfe ihtiya duyulduunu belirt-
mi , Feraizcizade Habib de yeni harfle-
rin gerekliliini savunmutu . e) Harflerin
bititirilmeden ayr ayr yazlmas. 1910-
1918 yllarnda hakim olan bu gr im-
lay dzeltecei , okuyup yazmay kolay-
latraca. matbaacl gelitirecei id-
diasndayd. Enver Paa, Mnif Paa, Mi-
lasl smail Hakk Bey. Jsmayl Hakk (Bal-
ta c o lu ). Celal Sahir ve Ali Nusret'in sa-
vunduklar bu tez yurt dnda da Mirza
Feth Ali Ahundzade, Melkon Han. Ha-
ritanof. mad Nogaybek. Abdurrahman
Burnaolu , Abdullah Alpar, Hadi Mak-
sudi. Mehmed dris. Alimcan eref ile
M. akir ve M. Zakir kardeler tarafn
dan benimsenmi ve bu harflerle kitap-
lar bastrlmt. f) Kullanlmakta olan
harflerin Latin harfleri gibi soldan sa-
a doru ya zlmas. Bunu sadece Hoca
Tahsin Efendi savunmutur.
Elifbann brak lp Avrupallar' n
kul-
land Latin harflerinin alnmasn iste-
yenler, Arap harflerinin aslnda branice
iin icat edildiini ve daha sonra birta-
km dzenlemelerle Arap fonetiine uy-
gun hale getirildiini ne sryorlard.
Yine bu gr sahipleri, Arap harfleri-
nin ada dillerin ihtiyalarn karla
maktan uzak olduunu ve okumay. yaz-
j -~-;;.,~ ~- -':'~(4 !.:.~~
a ':!_..tr;.:,. J SJ/13 ;~"
"+ ~~-.J-4 ~ .:.ucJ .:;..~~"~:-rA .i-4~J~. Jni
v~r~ .. .i-4~ .;.._,.;"' o-.;1':! 1~ot 1 r...tr ~
~
&S... <J.. .;...A_, r"!~ ~_,,)~~ "tt r~r~
.r.. -- .~......... ,,. 41- 1oi,l~~. _.... .: L...o. ..:. .- ~
. .., . . V ' ~
. . . i::.
.;r . ""-. ...;;
/
-.Ib ..r,.~ - ,-,1"
..,..,t,
43
 ELiFBA
may gletirdii n geri kalmamza ekillendirerek kulland
yol atn . harflerin dinle, milliyetle il-
gisi bulunmadn, siahat teebbsle lalr.
rinin ise hibir olumlu sonu vermedii
ni ve Cumhuriyet'le yeni bir an ba
ladn , bunun gerei olarak da Latin
harflerinin kabul edilmesinin lzumunu
belirtiyorlard. Devrin tannm ilim, ede-
biyat ve siyaset adamlarndan Hayred-
din Bey, Hseyin Cahit, Fatih Rfk (Atay),
brahim Necmi (Dilmen). Yakup Kadri (Ka-
raosmanolu ). Yunus Nadi, Celal Nuri {ile-
ri). Klzade Hakk. Tahsin mer. smet
nn, kr Saraolu, Cenab ahabed re birtakm iaretler koyarak sese zen-
din, Mustafa Necati. Mustafa ekip (Tun),
Abdullah Cevdet. brahim Temo, Necip
Asm, Mahmut Esat (Bozkurt). Ahmet Ce-
vat (Emre), Raufpaazade Fuat, Hamdul-
lah Suphi (Tanrver). Hasan Fehmi {T-
merkan), Reit Galip, Neet mer (irdelp).
Mehmet Ali Ayni bu iddialarda bulun-
mulard.
Anlald zere seksen yla yakn bir l bir paray Latin asll bir alfabeye e-
sre imla ve harf tartmalaryla alfabe
konusunda bir alt yap oluturulmu ,
Batllama temposunun hzlanmasyla
Latin harflerini almak isteyenler oal
mt. zellikle Cumhuriyet'ten sonra La-
tin rakamlarnn kabul (kanun nr. 288;
kabul tarihi 20 Mays 928), ardndan al-
fabe komisyonunun kurulmas (23 Ma-
ys 928), bu komisyonun bir rapor ha-
zrlamas ve benimsenecek harfleri ta-
ntma geziler'ine klmasyla bu yoldaki
baskc almalarn sonuna varlmt.
Nihayet 31 Ekim 1928 tarihinde ban
dan beri harflerin deitirilmesine ve
bu yolla daha kolay bir kltr deiikli
i gerekletirileceine inanan hkme-
tin alelacele hazrlayp sunduu kanun
teklifiyle Arap harflerine dayal Osmanl
alfabesi brakld ve Latin asll yeni Trk
harfleri kabul edildi (kanun nr. 353; ka-
bul tarihi I Kasm 1928; ResmiGazete 'de
yayn tarihi 3 Kasm 928).
Alfabe ve Sosyoloji. Harfler bir dilde-
ki sesleri yaklak olarak karlayan ia
retlerdir. Sesle ekil arasnda ounluk
la ilgi yoktur; bu sebeple harfler duyu-
larak ve grlerek renilir. Milletler.
dillerini yazya dkmek ve kaydetmek
iin ya kendileri bir alfabe icat etmi
ler veya komu dillerden birinin alfabe-
sini alarak kendi dillerine uygulamlar
dr. Bunlarn ilkine "milli alfa be". ikinci-
sine de "adapte alfabe" denir. Aslnda,
karakterleri farkl da olsa resim- yaz
dan doduklar kabul edilen btn al-
fabelerin birbirlerinden etkilendikleri.
birinin dierinin harflerini alp yeniden
44
gz nnde tu- (Flgel), s. 6 7; ibn Paris. eahibr tr fkhi'l-luga
tulursa orijinal alfabe olamayaca an-
Bir dildeki sesleri tam olarak karla
yan alfabeye "zengin alfabe" denir. Dil-
lerin ses zenginlii alfabelerindeki harf
zenginliiyle llr. Ancak ok harfli
alfabelerin kullan lmas birtakm g-
lkler de dourduu iin benzer sesle-
rin tek harfle gsterilmesi, harf veya e
kil kalabalklndan kanlmas daha
pratik bulunmutur. Dilciler, bir dildeki
ses farkllklarn gstermek iin harfle-
Cevad Ali, elMu{aal, 1, 186 vd.; lll, 436 vd.;
gin bir alfabe meydana getirmilerdir.
Bir dildeki sesleri btn incelikleriyle ya-
zya geirmek iin kullanlan alfabeye
"fon etik alfa be". bir paray baka bir
alfabeye, zellikle Latin alfabesine e-
virmek iin kullanlan zel iaretli alfa-
beye "transkripsiyon alfabesi" (ev riyaz)
bir dilin az zelliklerini gsteren yaz
gnk Trk Al{abeleri, Ankara 977 , I; Rekin
virmek iin kullanlan alfabeye de "trans-
literasyon alfabesi" denir.
Sosyoloji, alfabeyle milletierin dini ve
itimal hayat arasnda birtakm ilikiler
kurmutur. Din bir alfabenin seiminde
nemli bir faktrdr ve mesela Arap ya-
zs slamiyet'i seen milletler tarafndan
bu etkiyle kabul edilmi ve kullanlm
tr. Yine ayn etkiyle Sryaniler mezhep-
lere ayrlnca Nastiln. Ya'kbl ve Melkit
alfabeleri tremi, Katalik Lehler. ek-
ler. Slovaklar, Vendler, Slovenler ve Hr
vatlar Latin ; Ortodoks Ruslar. Srplar,
Bulgarlar Kiril alfabesini almlardr. Kp
t. Got ve Slav alfabeleri de din etkisiyle
Bizans ve Yunan alfabelerinden tretil-
mitir. Arnavutlar'n Katalik olanlar La-
tin, Ortodoks olanlar Yunan. mslman
olanlar da Arap asll alfabeyle yazmak-
tadrlar. Alfabe seiminde ikinci faktr
kltr olmutur. Milletler hangi klt-
rn etkisinde iseler ya isteyerek o kl-
trn yazsn almlar yahut da buna
mecbur braklmlardr. Trkler'in 1928'-
den sonra Latin asll yeni Trk harfleri-
ni, Romenler'in Kiril'i terkedip Latin ve
Hindistan'daki mslman Guceratlar'n
da Hint asll Devanagari alfabelerini al-
malar kendi a rzular iledir. Uzakdou ve
Afrika'ya Latin, Orta Asya'ya Kiril alfa-
belerinin girmesi ise smrgeci - istila-
c glerin kltr etkisi ve zorlamasyla
olmutur.
BBLYOGRAFYA :
Belazrf. Ftah (Fayda). s. 476477 ; ibn Ab-
drabbih, el' ikd 'l{erfd, IV, 240 vd.; SGli, Ede
b'l-kttab, s. 28-30; ibn'n-Nedfm, elFihrist
(nr. Mustafa es-Sveymf), Beyrut 1963, s. 7
vd.; BirOnf. Kitab 's -Saydele fi't Tb Mukad
dirnesi (tre. e refedd in Yaltkaya), istanbul 1937,
s. 34; Kalkaendf. ubJ:u'l-a'a, lll, tOr.yer.;
Ke{ '?>?Unn, 1, 712713; Sheyle Yasin ei-
CbOrf. Al ' l -!Ja !!i'l 'Arabf ve tetavvruh, Ba
dad 1977, s. 2277; Ahmet Cevat (Emre), Alfa
benin Menei, istanbul 1933; Cl. Huart, Arap
ve Arap Dilinde slam Edebiyat (tre. Cemal
Sezgin). istanbul 1944; Agah Srr Levend, Trk
Dilinde Gelim e ve Sadeleme Evreleri (Anka-
ra 1949). Ankara 1972, s. 149177, 354-370,
392405 ; Faruk Kadri Timurta , Osmanlca
Grameri, istanbul 1964, s. 239; A. Dilaar, Trk
Diline Genel Bir Bak, Ankara 1964, s. 172 ;
Alphabete und Schriftzeichen des Mo rgen-und
des Abendlandes (ed. O. Harrassowitz), Berlin
1969, t~.yer.; Nasrddin ei-Esed, Meadir '
i'ri'l-Oihilf, Kahire 1978, s. 23103; evki
Dayf. Tarf!Ju ' ledeb, 1, 104137; R. Tahhan, "el-
Lugat'l- 'Arabiyye ve'l- bnyaniyye", el
Mer/i:, Beyrut 1970, LXI/6, s. 1-2; Z. H. Zl-
fikar- Zeynep Uzun. Mtala'ay Zeban Ur
du, s. 7 28 ; D. Diringer, The Alphabet, New
York 1948, s. 40 - 176; Ahmet B. Ercilasun. Bu
Ertem, Eli{beden Alfabeye, istanbul 1991 ; Va-
zr. Kalem Gzeli, IIII, tr. yer.; J. R. Strager,
Dictionary of Middle Ages, New York 1989, I,
376-378; J. Naveh, Early History of the Alpha
bet, Jerusalem 1987, tr.yer.; Harf Devrimi'nin
50. Yl Sempozyumu, Ankara 198; Bilal N.
imir. Trk Yaz Devrimi, Ankara 1992; Ali
Suavi, "Lisan u Hatt- Trki", Ulm Gazetesi,
sy. 2, istanbul 1286/1870, s. 69 78; sy. 3, s.
115134; sy. 4; s. 214228; Frederick Bodmer.
"Alfabenin Tarihi" (tre. Vural lk), DTCFD,
XXV /3- 4 (1970), s. 245276; AbdussabOr a
hin, "Hz. Muhammed Devrinde Arap Yaz
snda Hareke ve Nokta" (tre. Tayyar Altku
la), Diyanet Dergisi, IX/ 102- 03, Ankara 1970,
s. 403-406; Cahit Baltac, "slam Medeniye-
tinde Yaznn Gelimesi", a.e., XIX/ 4 (1983).
s. 3642; Talat Tekin, "Tarih Boyunca Trk-
enin Yazs", Ulusal Kltr, 1/2, Ankara 1978,
s. 8-42; Grkan Tmer, "nsanlar ve Harfler",
ada Eletiri, 11 /7, istanbul 983, s. 30-37;
Ali Aktan, "Arap Yazsnn Douu, Gelime
si ve slam Yazs H&line Gelmesi", slamr
Aratrmalar, 11/6, Ankara 1988, s. 6167; Mu-
hammed Hamidullah, "Allah'n Elisi (S.A.V)
ve Sahabe Devrinde Yaz Sanat", ae., 11 / 7
(1988). s. 95 -102 ; Midhat Sertolu, "Eski Ya-
znn Menei ve Tekful", Trk Dnyas
Tarih Dergisi, lll / 25, istanbul 1989, s. 11-17;
el-Mu/i:teta{, Beyrut 1888, XII, 279-287 ; "Alfa-
be", TA, ll, 52-65; B. Moritz, "Arabistan (Ya-
z)", A, I, 498512; "Alphabet", Encyclopedia
lnternationale, I, New York 1970, s. 318321 ;
The Book of Popular Science ( 1970). I, 111
118; "Alphabet", EAm., New York 1970, I,
618626; H. Pleisch, "Hurf al-Hi~a'", E/ 2
(ng .), lll, 596-600; EBr., I, 618627; "Alfabe",
ABr., I, 368369; Nihad M. etin. "Arap !Ya-
z !" , DA, Iii, 276-282; Mustafa Uzun. "Ebced",
ae.,X, 68. r;;;:
~ REKN ERTEM
Trke'nin Yazld Alfabeler. Tarih bo-
yunca Trke'ye uygulanan yaz sistem-