Atatürk Araştırma Merkezi - Cumhuriyet Dönemi Demokratikleşme Faaliyetleri Cs PDF

ATATRK KLTR, DiL VE TARH YKSEK KURUMU
ATATRK ARATIRMA MERKEZ
CUMHURYET DNEM
DEMOKRATKLEME
FAALYETLER
SEMPOZYUMU BLDRLER
28 Ekim 2005 - stanbul
Ankara - 2010
5846 sayl kanuna gre bu eserin btn yayn, tercme ve iktibas
haklan Atatrk Aratrma Merkezine aittir.
Cumhuriyet Dnemi Demokratikleme Faaliyetleri

Sempozyumu (2005: stanbul)
Cumhuriyet dnemi demokratikleme faaliyetleri:
bildiriler, stanbul, 28 Ekim 2005. - Ankara: AKDTYK
Atatrk Aratrma Merkezi, 20 1 0 .
LV, 248 s .; 2 4 cm. - (Atatrk Kltr, Dil v e Tarih Yk-
sek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi YayIlU)
ISBN: 978-975-1 6-2 333- 1
1 DEMOKRAS - TRKYE - KONGRELER, V.B.
2. SYAS BLMLER - TRKYE
I.E.a. II. Seri
32 1 .89561
KTAP SATII :
ATATRK ARATIRMA MERKE Z
Ziyabey Cad. No: 1 9
06520 Balgat / ANKARA
Tel: (O 3 12) 285 55 12 - 285 65 1 1
Belgegeer: (O 3 12) 285 65 73
e-mail: bilgi@atam.gov.tr.
web:http://www.atam.gov.tr
ISBN : 978-975-16-2333-1
LESAM : o.06.Y.Ol.50-339
BASK SA Ys: 1 500 adet
BASK HA ZRLK : ERDAL BASN YAYN DAITIM - Tel: (03 1 2)

398 05 30
BASK : DYANET VAKF MATBAASI - Tel: (03 1 2) 354 9161
* B ildiriler iinde geen gr ve bilgilerden bildiri sahipleri sorumludur.

NDEKLER
TRKLERDE DEMOKRAS KAVRAM

slam ncesi Trklerde Demokrasi ve Parlamento
Anlay
Mehmet SARAy ...................... . . . . ........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... 3
Osmanl mparatorluunda Parlamento ve Demokrasi

Anlay
hsan GNE . . . . . . . . .. . . .. . . . ....... . . . . . . ...... . . . . . . . ................... 15
TRKYE CUMHURYET'NN KURULUU VE

DEMOKRAS YNELM
Atatrk'n Halklk Anlay ve Demokrasi Anlay
Cezmi ERASLAN . . . . ...... ......................... ................... ... 43
Tek Parti Rejimi ve Demokrasi

Oktay UyGUN ........ . . . . . . . .......... . . . . . . . ....... . . . . . . . . . . . . . . . ....... 65
ATATRK'TEN SONRA TRKYE'DE

DEMOKRASNN GELM
Atatrk'ten Sonra Demokratiklemede Ortaya kan
Aksaklklar
Ahmet MUMCU . . ............. ....... . . ................... ....... . . . . . . .. 81
Askeri Darbelerin Demokratik Hayatmza Etkileri

Sleyman BEYOGLU . . . . . . . ....... . . . . . . ............ . . . . .......... .... 93
LV iiNDEKiLER
1980 ncesi stikrarszlk Dneminin

Demokrasimize Olumsuz Yansmalar
Esat ARSLAN ....... . . . . . . . . . . . . . . ....... . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Cumhuriyetten Gnmze Trkiye'de nsan

Haklarnn Gelimesi
Semih GEMALMAZ . . . . . . . . . .. . . . . ...... . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . 213
SUNU
Ynetim biimleri ierisinde insanlarn en adil ekilde

ynetilebilecei sistem olan demokrasi, kii hak ve hrriyet
leri, fikir, din, vicdan zgrl gibi temel alanlarda insanla
rn istediklerini dier kiilerin snrlarn zorlamadklan sre
ce rahata yapabilecekleri bir zgrlkler ortamdr.
Bilinen tarihinin ilk devirlerinden itibaren ynetimlerini

dorudan ya da dolayl halk seimi ile belirleyen Trk mille
tinin ada demokrasiye ulama yolundaki en byk proje
si Trkiye Cumhuriyeti olmutur.
"Bizim milletirniz esasen demokrattr..." diyen Atatrk

demokrasinin en belirgin zelliinin cumhuriyet olduunu
yine u szleriyle ifade etmitir; "Demokrasi ilkesi, egemen
liin millete olduunu, baka yerde olmayacan gerektirir.
Bu suretle demokrasi ilkesi, siyasi kuvvetin, egemenliin
kaynana ve meruiyetine temas etmektedir. Demokrasinin
tam ve en belirgin hkmet ekli Cumhuriyettir." Atatrk de
mokrasiye ters den ada siyasal akmlarnn hibirinin
Trkiye iin uygun olmad da her frsatta ifade etmitir.
Bu eser, deerli hocam Prof. Dr. Mehmet Saray'n Atatrk

Aratrma Merkezi Bakanl dneminde 28 Ekim 200S'de
stanbul niversitesi'nde gerekletirdiimiz "Cumhuriyet
Dnemi Demokratikleme Faaliyetleri Sempozyumu"nun
bildirilerinden olumaktadr.
VI SUNU
slam ncesi Trkler'deki temsil anlayndan Osmanl

dnemi merutiyet deneyimlerine kadar kazanlan tecrbe
TBMM etrafnda milli mcadelenin nasl ynetildiine k
tutmaktadr. Atatrk dnemi demokrasi anlay, Atatrk'ten
sonra Trkiye'deki demokrasi anlay, darbelerin demokra
siye etkileri ve cumhuriyetten gnmze insan haklar konu
laryla demokrasinin Trk milleti iin nemi ve vazgeile
mezlii eitli rneklerle ortaya konmutur.
Sempozyumun gerekletirilmesindeki deerli katklarn

dan dolay Prof. Dr. Mehmet Saray bata olmak zere deer
li katlmclara ve stanbul niversitesi yneticilerine kran
larm sunarm.
Prof. Dr. Cezm ERASLAN

.
TURKLERDE
.
DEMOKRASI KAVRAM
SLAM NCES TRKLERDE DEMOKRAS
VE PARLAMENTO ANLAY
,
Prof. Dr. Mehmet SARAY*
zin verirseniz demokrasinin genel tarifi ile sze ba

lamak istiyorum. Demokrasi, iktidan elinde tutanlarla
iktidara tabi olanlar , idare edenlerle idare edilenlerin
ayn olduunu, dier bir tabirle , halk tarafndan kurulan
halk hkmetini ifade eder. Baka bir deyile demokra
si , bir lkedeki ileri halkn ynetmesidir.
Bilindii gibi, demokrasi kelimesi eski Greke' de
"demos" (halk) ve "kratein" (idare) kelimelerinden ya
plm olan "demokratia" sznden treyip bugnk
eklini almtr. Buna gre demokrasi "halk idaresi" an
lamna gelir. Ancak "halk idaresi" eitli anlamlarda da
kullanlmaktadr. Bunu da hatrlatmak isterim.
Demokrasinin ve Parlamentonun tarihesine bakt
mzda, bugnk anlamda olmasa dahi eski Yunan' da ve
Roma'da bu sistemin uygulandn gryoruz. Demok
rasinin yaayabilmesi iin en nemli gda, adalet ve hr
riyettir. Demokratik ynetirnde herkes kanunlar kar
snda eit saylr, din ve fikir zgrlne sahiptir. Bun
lar eski Yunan'da ve Roma'da eksik olan hususlard.
* Atatrk Aratrma Merkezi eski bakan.

4 MEHMET SARAY
Peki , Trkler ' de durum ne idi? Trkler demokratik

bir hayat iin gerekli zemine sahipler miydi? Nasl bir
parlamentolar (veya meclisleri) vard? Bu sorularn ce
vaplarnn byk lde mspet olduunu gururla be
lirtmek isterim.
Trklerin bir nevi hayat gr olarak kabul edilen
Trk Tresi ve onun prensipleri, uygulan, bize Trk
lerde demokrat bir hayat oluturmak iin ne kadar uy
gun bir zeminin genel anlamda var olduunu gster
mektedir. ngilizlerin Magna Carta'sna benzeyen Trk
Tresi , Trk sosyal hayatn dzenleyen "mecburi" ka
ideler btndr. Pertlerin ve milletin hak ve hukukunu ,
hrriyetini, hkmdarn vazifelerini belirleyen ve cezai
hkmleri ile dikkati eken Trk Tresi, yazl olmayan
!
bir prensipler topluluudur . Tre'nin tatbikatndan so
rumlu olan kii ise devletin banda bulunan hkmdar
idi . Hkmdar, yerine ve zamann artlarna gre yeni
umdeleri ve prensipleri Tre' ye ilave edebiliyordu. r
nein, Asya Hunlarndan Mete olarak bilinen Mo-tun ,
Gk-Trkler 'de Bumin ve lteri, Tuna Trk Bulgar
devletinde Kurum Hanlar, gnn artlarna gre T
2
re'ye yeni prensipler ilave etmilerdir. Bununla bera
ber, Tre 'nin Anayasa hkmnde deimez prensipleri
de vard ki, bunlar nl siyaset kitabmz "Kutadgu Bi
lig" yle belirtmektedir: "Knilik (Adalet), Tzlk
(Eitlik), Uzluk (yilik, Faydallk) ve Kiilik (insanlk,
brahim Kafesolu, Trk Milli K ltr, sta nbul, 1984 , 3 . bask, s .22
2 brahim Kafesolu, a.g.e., stanbul, 1084. 3 . bask, s. 234.
SLAM NCES TRKLERDE DEMOKRAS VE 5
PARLAMENTO ANLAY
hogr3), Tre' nin tatbikatndan sorumlu olan hkm

dar, ayn zamanda halkna her hususta bakmakla grev
li bir hizmetkar idi. Bir devlet adam veya hkmdar,
idaresi altnda yaayan insanlardan fakir adn kaldra
maz ise onun idarecilii veya hkmdarl kabul edile
mez. Kutadgu-Biligi Tre'yi anlatrken, onun halk na
mna hkmdardan isteklerini yle sralar: a)ktisadi
istikrar, b)Adil kanun ve uygulama, c)Asayiin iyi sa
lanmas. Sonra, devleti idare edenlere yle seslenil
mektedir: "Ey hkmdar, sen nce bunlar yerine getir.
Sonra kendi hakkn isteyebilirsin. Ey hkmdar, iyi ka
nun yap, kanuna herkesten evvel kendin riayet etki, halk
da sana inansn . ,,4 . .
Burada akla yle bir soru gelebilir: Acaba Trk h

kmdarnn nazarnda Tre ne ifade etmi ve nasl tatbik
edilmiti? Bunu da ksa yle izah etmek mmkndr:
Trk hkmdara gre olu, halktan herhangi bir kii ve
Trklerle yan yana yaamak durumunda olan bir yaban
c , eit haklara sahiptir ve eit muamele grrler. Bu ise
Trklerin kendileriyle birlikte yaayan ve Trk olma
yan herhangi bir yabancya kar gsterdikleri toleransn
ve insani davranIn en gzel rneini tekil eder. te
yukarda izah ettiimiz sebeplerle bu husus , Trklerin
niin sk sk devlet kurduunu, hukuka riayet ettiini ve
3 .Kafesolu, "Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri" Tarih

Enstits Dergisi, Say: 1 (1979), s. 1 5
4 Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig (et v e Neir, R.R.ATat), B eyitler:
2983, 5578 ,1458 , 2 1 1 1 .
6 MEHMET SARAY
sinesinde pek ok yabanc millete rahat ve adil bir hayat

hakk tandn ve bunu baaryla devam ettirdiini biz
lere aka gstermektedir. Tarihin seyri iinde , Trkler
le yan yana yaamak durumunda kalm olan yabanc
milletlerin dillerine, dinlerine, f ve adetlerine daima
hrmet ve msamaha gsterilmitir. Bu durum slam di
ninin yce prensiplerinin tesiriyle Trklerin hayatnda
daha da gelierek devam etmitir. Asrlar boyu devam
eden Seluklu ve Osmanl devletlerinde bu hususta pek
ok misalIere rastlamaktayz.
"Tre"nin prensipleri ile hkmdar tarafndan nasl
tatbik edildii hususunda yaplan bu izahlar Trk toplu
munda ne kadar adil , serbest ve hogrl bir hayat tar
znn var olduunu gstermektedir. B yle bir idare ek
linin ise, ancak demokratik bir toplumda veya cumhuri
yet idaresinde var olabilecei aikardr. Burada, akla
yle bir soru gelebilir: Acaba Trk devletlerinde bu
gnk manada olmasa bile, bir eit parlamenter hayat
var myd? Veya, Trkler bir meclise sahip miydiler?
Yerli ve yabanc ilim adamlarnn yaptklar aratr
malara gre Trklerin bir eit "Devlet Meclisi"ne sa
hip olduklar anlalmtr.
Eski Trklerde "Devlet Meclisi" (Toy)

slam ncesi Trk tarihinin ve kltrnn en byk
mtehassslarndan biri olan rahmetli hocam Prof. Dr.
brahim Kafesolu, yabanc bilim adamlarnn grle
rine de yer verdii "Trk Milli Kltr" adl eserinde,
PARLAMENTO ANLAY
Trklerin bir eit parlamento olarak kabul ettikleri bir

"Devlet Meclisi"ne sahip olduklann ve nemli mesele
leri bu mecliste tartarak hallettiklerini yle izah et
mektedir:
"Asya Hun mparatorluu' nda Mo-tun devrinde
(M. . 2 099 -174) devlet toplantlardan biri , daha ok di
ni trenlerle ilgili olarak ayn toplantdan bahsedil
mitir. Bu toplantlardan biri, daha ok dini nitelikte g
rnmekte olup , senenin ilk aynda Tanhu 'nun saraynda
yaplyordu. Dier toplant , ilk bahannda 5. ayda (bizim
takvimimize gre Haziran) Long-'eng (Ong-kin Ongin
rma vadisinde , Karakum ehri)'nde olurdu . B iri de
atlann semirdii mevsim olan sonbaharda, hayvan mev
cudunu, devletin insan ve askeri gcn tespit etmek
zere , Ma-i (an-si'de) blgesindeki Tailin'de yapl
makta idi. Bunlar arasnda en byk ve en mhimi ikin
cisi, yani ilkbahar toplants idi . Gk'e, Yer 'e Atalar' a
"
ve dier tabiat glerine kurbanlann sunulduu, at ya
nlan ve deve greleri v.b nin tertiplendii bu toplant
da hkmdarlklar tasdik edilir veya yeni Tanhu seimi
yaplr, gerektiinde idareye geni icrai yetkiler verilir
(Tre'ye yeni hkmler getirilir) ve btn lke mesele
leri zerinde umumi mzakereler alarak, grlp
karara balanrdi. Tanhu' nun bakanlnda ve Yin-
(Yen Shih veya Yen-ki= Hatun)'nun, prensIerin huzu
runda balayan toplantya hkmet yelerinin , asker-si
vil grevli btn babulann , dier yksek makam sa
hiplerinin, tabi Hm boylan ve yabanc zmreler temsil
cilerinin katlmalan mecburi idi. nk , bu mecliste
8 MEHMET SARAY
toplant mnasebeti ile hkmdar etrafnda verilen ye

mekte hazr bulunmak devlete sadakat iareti saylyor,
aksi durum ise, itaatsizlik, isyan manasn tayordu.
Mesela, Tanhu O'yen-tee (M..85-68)'in tahta k s
rasnda haneden yeleri arasnda anlamazlklar yzn
den sa kalan Elig (prens-veliahd)'leri protesto gsteri
si olarak, bu toplantlara gelmemilerdi. Daha sonraki
devirlerde Trk tarihinde ok sz edilen "Toy" gelene
inin asl bu meclis olmaldr.5 Mo-tun'un ilk Tanhu Tuk
ylnda komu TanhuTarla siyasi ilikiler meselesinin
byle bir mecliste (Toy'da)m, yoksa daha kk apta
ki nazrlar toplantsnda (bakanlar kurulu) m konuul
duu kesin deilse de M..55'de, Tanhu-Ho-Han-yeh
ile kardei i-i taraftarlan arasnda iddetli mnakaa
lara yol aan ve Hun birliinin blnmesi ile sonula
nan grmelerin ve Gney Hunlan Ordusu'nu (ba
kentini) Orhun blgesine nakletmek hususundaki mza
kerelerin (M..43) bu mecliste cereyan ettii phesiz
dir. Hun devletlerindeki bu meclis, tad byk ehem-
5 Eski Trk geleneklerini zl ekilde yanstan Ouz Han destannda

grld zere. Ouz dzen, Ouz. Dzenledii byk Toy'a ve "Gn"
(devlet sorumluluklann ve halk) davet etmi, halk temsilcilerinin kendi
aralarnda "Kenge"likten (mzakereler yapldktan) sonra katldklan
Toy'da Ouz'un hakanl kabul ve gelecekle ilgili kararlar tespit olunarak
(Kenge: Hakann tekliflerini milletin grlerine sunmas . Divan- Lu
gat'it Trk. s.345 . III. s. 394: ayrca bk. GDoerfer, Trkische und Manga
lache Elemente im Neuperasidchen. 1II.Weisbaden. 1965- 1975 . s. 613:
M.Saray. "XIX.Asrda Trkmenler'den Demokrasi Anlay ve Parlemen
to". Trk Kltr, Say: 197 (1979). Sonu hakan tarafndan ilan edilmi
tir. (Bk. Ouz Kaan Destan . Str 358 vd.) Kagarl'nn u ibaresinde de
(Divan- Lgat't-Trk. 1 . s. 522). Toy'da yer almann itaat ifade ettii g
rlr. "Toydm an grgen... " "Onu hakan ordugilindan (hkmdar top
lantsndan), yani itaatten uzaklatnhp ... "
iSLAM NCESi TRKLERDE DEMOKRASi VE 9
PARLAMENTO ANLAY
miyet, kurulu tarz ve idari-siyasi fonksiyonundan do

lay Fr.Hirth, De Groot, L.Wieger, W.Schmidt, B .Szasss
vb. gibi aratrmaclar tarafndan "Devlet Meclisi" veya
"Millet Meclisi" (=Rat, Reichstag, Nemzefgyles, Ors
zagtanacs) olarak tavsif edilmitir.6
Meclisin yalnz Asya Hun devletlerinde olmadm,
Avrupa Hun ve dier Trk devletlerinde de olduunu g
ryoruz. Mesela, Hun Trklerinin mehur hkmdan
Atilla zamannda 448 ylnda, Bizans elilik heyetine da
hil olarak Hun bakentine giden nl tarihi Priskos, Bi
zans tekliflerini mzakere eden bir Hun "Meclisi" (Lo-
,gades)nden bahsetmektedir.7 Bundan baka yine As
ya'da Tabga devletinde ve Hazar Hakanlnda, devlet
ve nazrlar meclisi ile ihtiyarlar meclisinden, Peenekler
de de buna benzer bir meclisin varlndan bahsedilmek
tedir8 . Ouzlarda ise millet ilerinin "Timek" ad verilen
bir mecliste mzakere edildii, pek ok eserde zikredil
mektedir? Tuna Trk Bulgar Devleti'nde bir "Millet
6 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, s.246-247: Ayn mellif.

"The State Parliament Among Ancant Turks" Studia Turculogia, Memo
riss Alaxii Bombad Dicate, Napoli 1982: Ayn makalenin iktibas!. Dou
Trkistan'n Sesi, Say: 2 ( 1984), s. 14-16.
7 EAlheim. Geschichte der Hunnen. Berlin 1962 . V. S. 200 vd. ve B .
Szess A.Hunok Trtenete, Atilla Negykiray, Budapest 1943, s. 1982'den
naklen veren, .Kafesolu, a.g.m., s . 247.
8 A.N.Krat, Peenek Tarihi, stanbul 1937, s. 136. 1 80: A. Kollarz.
H.Miyakevva, Geschichte und Kultur eines Vlkeranderungzeitlichen
Nomadonvolkes, I-II.Klagefurt 1970. s . 1 10-292 arasnda Tabga devle
tine ait vesikalar D.M. Dunlop, The History of the Jewish Khazere, Prin
caton 1967.
9 M.Kagari Divan- Lugat'it Trk, I, s. 477; R.een. bn Fedlen
Seyahatnamesi, stanbul 1975, s. 30.
10 MEHMET SARAY
Meclisi"nin varl bilinmektedir. LO Grc kraliesi Tha

mara'mn ilk hkmdarlk ylnda (1184) ordunun Trk
ler elinde olduu srada Kpak babuu Kutlu Arslan'n
siyasi mcadele vererek bir "Devlet stiare Meclisi"
kurdunnak suretiyle idareye merut! bir tarz getinnesi,
Kuman-Kpak topluluunda da ayn gelenein varlm
ortaya koymaktadr.
Ancak, urasm da belirtmek gerekir ki, btn bu
meclislerin "Devlet Meclisi" yerine gemedii, bilhassa
Avrupa Hunlan ile Tabga ve Hazarlar'daki meclislerin
"Nazrlar Meclisi" durumunda olduu anlalmaktadr.
Gk-Trk ve Uygur hanlklarna gelince: Tarihleri
hakknda aynntl bilgiye sahip olduumuz bu Trk dev
letlerinde, hkmetten ayn olarak birer de meclis bulu
nuyordu. Devleti ilgilendiren siyasi, askeri, iktisadi ve
kltrel mesele1erin grlp karara baland bu
meclisler, Trklerin hayatnda son derece arl olan
messeseler idi. Mesela, Gk-Trk Hakam Bilge (716-
734)'nin lkedeki ehirlerin surla evirilmesi ve Bu
dizm ile Taoizm'in serbeste propaganda edilmesi hu
susunda yapt iki teklif, Trk milletinin hayat gr
ne ters dt gerekesiyle meclis tarafndan reddedil
miti.1 Gk Trkler ile Uygurlardaki bu meclis, h
kmdar seiminde de tam yetkiye sahip idi. Yeni h-
LO .Kafesolu , "Tiirk-Bulgarlarn Tarih ve Kltrne Ksa Bir Bak"

Gney Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, 10- 1 1 (1983), s. 1 1 7 .
II
M.Bala, "Grcistan", rnad . .A., V., s. 840.

Kollarz-Miyakwa., a.g.e., s. 282: M.Liu. Die Chinesisehen N ah
richten zur Geshiehte der stTrken, Wiasbaden, 1958,1 ., s . 177-224.
PARLAMENTO ANLAy
kmdan tasvip veya gereke gstererek reddedebiliyor

du. 13 Bu meclisin Uygurlarda grld gibi, kudretli
idareciler ile kumandanlan da hkmdar seebiliyordu.
Btn bunlardan anlalyor ki, bir yasama kurulu mahi
yetindeki bu millet meclisi, Trk siyasi topluluklarnda
M..'ki asrlardan beri sregelen "Devlet Meclisi" m
essesesinin bir devam idi.14
Trk hkmdan "Devlet Meclisi"nin, yani "Toy"un
tabii bakan idi. Belirli yerlerde ve belirli zamanlarda
hkmdann bir konumas ve dini-milli trenlerle alan
meclis, devlet ve millet ilerini mzakereye balardJ.
akat bilhassa Tanhuluun (hkmdarln) tasdiki ve
hakan seimi hallerinde meclis kadar "devlet ve ba
maviri" olarak bilinen kiinin yapt anlalyor ki,
meclis (Toy)in bakan vekili durumundaki bu zat, Ay
guci veya ge (ge) diye anlyordu. Ayguci'nin veya
ge'nin ayn zamanda hkmet bakam (Babakan) ol
duu, kendilerinin hanedan yesi olmayp, hkmdar
ailesi dndan seildikleri bilinmektedir. IS
Burada akla yle bir soru gelebilir: Trk devlet te
kilatnda siyasi, iktisadi ve kltrel meseleleri karara
13 W.Eberhard, in'in imal Komular (ev. N.Ulutu), Ankara,

1942. s. 86; Lu.a.g.e., Ls. 43.
14 Trklerin Toy adill verdikleri bu meclis, sonraki asrlarda ortaya
kp zamanla dilimize de yerleen Moolca "Kurultay" (asl Khurillai) s
znn Trke karldr. (.Kafesolu, "Yanl kullanlan Trk kltr te
rimlerinden birka rnek: Ulus, Yasa, Kurultay". Tarih Enstits D ergi
si, Say: XII (1 982), s. 29-256) . Toy kelimesinin yemek yiyerek "doymak"
ile bir ilgisi yoktur. (LKafesolu , Trk Milli Kltr, s . 248-249).
15 i. Kafesolu , Trk Milli Kltr, s. 250 .
12 MEHMET SARAY
balayan "Devlet Meclisi" (Toy)'ne kimler katlyordu.

Prof.Dr.Kafesolu, yukarda zikredilen eserinde, bu hu
susta u bilgiyi vennektedir: Trkler, Toy'a katlma hak
kna sahip olanlara "Toygun" demekte idiler. Kitabeler
de yerde geen ve toy ile "-gun" ekinden tredii ilk
bakta dikkati eken "Toygun" sz, Y.Thomsen (Gk
Trk Kitabelerini okuyan Danimarkal ilim adam)'den
beri (1896) eitli ekilde manalandnlmaya allm
ve "Toygun" diye anlan kiinin, hakanlk idaresinde se
zilen neminden dolay, "yksek makam sahibi" gibi ta
ntlmak suretiyle pek de ak olmayan bir deerlendiril
mesi yaplmtr. Fakat, ikinci hecedeki "-gun", Trk
e'deki "birlik, topluluk veya bir topluluktan olan" ma
nasn veren bir ek olduuna gre, "Toygun" kelimesinin
"toy birlii iinde, toya mensup" veya daha doru bir
ifade ile "toy yesi" manasna geldii kabul edilmelidir.
Nitekim, in kaynaklar "Ta-kuan" eklinde kaydettik
leri "Toygun" deyiminin, bu mana ile balantsn ortaya
koymaktadr. in yllklarnda Trk devletindeki "Ta-ku
an"lardan bahsedilirken onlarn unvanlar da sralanm
tr: Tegin, Klor, Apa, Erkin, Yen-hung-ta, Tudun, l-te
ber, Tarhan vb. Bu unvanlar tayanlar, yukarda belirtil
dii gibi, askeri -sivil idare sorumlular olarak devlet
meclisine katlan kimselerdi. Esasen bunlarn devlet i
lerini mzakere ve icraatn kontrol etmekle grevli ol
duklarna da dier bir in kaynanda iaret edilmitir.
Grlyor ki, devlet meclisi yeleri olan Toygunlardan
ou hkmdar ailesinden deillerdir.16
16 .Kafesolu, a.g.e., s. 249-250.

PARLAMENTO ANLAY
Yukandaki izahardan da anlalaca gibi, devlet

meclisi, Trk devlet tekilatnda en yksek kurulu idi.
Yukandaki izahardan da anlalaca gibi, devlet
meclisi, Trk devlet tekilatnda en yksek kurulu idi.
Fakat, bu meclisin, her ihtiya annda hemen toplanma
s olduka g idi. Zira, geni imparatorluk veya hakan
lk arazisinde grevleri icab, dank halde bulunan
Toygunlan sratle bir araya toplamak hemen hemen im
kansz idi. Nitekim, in kaynaklan, Hunlardan beri
Trk devletlerinde idareyi tanzim etmek ve d ilikile
ri dzenlemek gibi vazifeler gren Trk "bakan (minist
re)"lanndan sk sk bahsetmektedir.l?
Btn bu izahardan da anlalmaktadr ki, Trkler,
bugnk modem manada olmasa bile, bir eit meclise,
yani parlamentoya sahip olmulardr. Kurduklan devlet
lerin selameti iin nemli addettikleri, siyasi, iktisadi ve
kltrel meseleleri bu mecliste tartarak kararlatnl
mlardr. Zaten, Trklerin hayat gr olarak zikretti
imiz "Tre'nin prensiplerini de baka trl gerekle
tirmeleri mmkn deildi.
Trkler, Uygur lkesinde kurulan Karahanl Devleti
zamannda topluca slamiyet'e girip bu dini resmi dev
let dini kabul ettikten sonra, slamiyet'teki "meveret"
kaidesi ile bu eski Trk geleneini birletirmi ve daha
da gelitirerek uygulamaya devam etmitir.
17 .Kafesolu , a.g.e., s. 251.

OSMANL MPARATORLUGU'NDA
PARLAMENTO VE DEMOKRAS ANLAY
Prof. Dr. hsan GNE*
Sayn bakan deerli meslektalanm ve sevgili cum

huriyet sevdallan,
inde yaamaktan onur duyduumuz ada, de
mokratik ve laik Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunun
, 82 . ylnda byle bir toplantda bulunmaktan bir cumhu
riyet ocuu olarak mutluluk duyuyorum. Emei geen
herkese teekkr ediyorum.
Deerli hocam Osmanl ncesi zerinde durdu. Ben
de Osmanl dnemi zerinde duracam.
Osmanl mparatorluu da adalan gibi mutlak
monariye dayanan bir devletti. Devletin banda bulu
nan padiah, bu greve irsi yolla geliyordu. Yaptklarn
dan dolay kendi vicdanndan baka bir yere hesap ver
mezdi. lkeyi ynetme yetkisini tanrdan ald iin yet
kileri snrszd.
Padiah yasama yrtme grevlerini kendi elinde
toplamt. lke ynetiminde en yakn alma arkada
lan Sadrazam ve eyhlislamd. Biri askeriyenin dieri
ise ulemann temsilcisiydi.
* Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi retim yesi.

16 HSAN GNE
Padiah lkeyi divan denilen kurum araclyla yne

tirdi. Emirleri fennanlan ise yasal nitelik tard. Kendine
zg dinamik bir sisteme sahipti. Ancak bu sistem 17.
Yzyln bandan itibaren tkanmaya balad. Bu geli
mede kukusuz taht deiiminin nemli bir yeri vard 1 .
Zira her ne kadar egemenlik hakk Osmanl slalesi
ne verilmi ise de 1 7. Yzyla kadar bu slaleden lke
yi ynetme yeterliliine sahip olanlar tahta oturuyordu.
Bu yzyldan itibaren ise yeteneklerine baklmakszn
hanedann en yal kiileri tahta otunnaya balad. Bu da
yeteneksiz, aklndan zoru olan hatta ocuk yanda kii
lerin byk bir sorumluluk altna girerek lkenin kade
rini belirlemelerine yol at.Gl sadrazamlar sayesin
de bir sre daha eski sistem srdrld ise de zamanla
sistem tkand, devlet gcn yitirdi, ada dnyadaki
saygnln kaybetti. Kurumlann ounda rme yoz
lama yaanmasna karlk bunun en iyi gstergesi as
keri rgtler oldu. Zira savalar uzuyor, yenilgiler yaa
nyor ve sonunda topraklar kaybediliyordu2.
Bundan rahatszlk duyan kimi padiah ya da sadra
zam devleti glendinnek iin kimi zaman almalar
yapt ise de bunlar bir program erevesinde olmad
iin kalc bir sonu vennedi.
Ahmet Mumcu, Milli Egemenlik ve TBMM, Ankara: TBMM, 987,

s.20
2 Yusuf Akura, Osmanl mparatorluunun Dalma Devri,
Ankara: Trk Tarih Kurumu . 1985, s.6-9, Bemard Lewis, Modern
Trkiye'nin Douu, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1970, s. 22-45 , Niyazi
Berkes, Trkiye'de adalama, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1973 , 8.66-78
OSMANL MPARATORLUGU'NDA PARLAMENTO 17
V E DEMOKRAS ANLAY
III.Selimin tahta otunnasyla yeni bir dnem ald..

lmden baka her eyin aresinin olduuna inanan III .
Selim devleti kurtarmak iin adalamann zorunlu ol
duu sonucuna vard. Devleti adalatnnak iin b
yk bir refonn projesi hazrlatt ve bunu Meveret Mec
lisinde tartarak refonnlar bireysellikten karp devle
tin kurtuluu projesine dntrd. Onun abalarn da
ha da gelitirerek II. Mahmut ve sonrakiler srdrd.
Askeri alanda balatlan fakat giderek devlet ve top
lum yaantsnda deiikliklere yol aan adalama
hareketi ayn zamanda sistem arayna dnt. Aranan
sistem ise Anayasal, temsile dayanan parlamentolu
, meruti sistemdi. Bu da bir demokratikleme mcadele
siydi. Bu mcadelenin ana unsurlarn Anayasann hazr
lanmas, Mec1is-i Mebusan'n almas ve Seimlerin
yaplmas oluturuyordu.
Anayasann Hazrlanmas
Osmanl mparatorluunda snrsz yetkiye sahip olan
Padiahn yetkilerinin snrlandrlmasna 3 Kasm
1839 'da ilan edilen Glhane Hatt Hmayunu ile ba
land grlmektedir.
ada dnyada olduu gibi Osmanl mparatorlu
unda da bu fennanla hukuk devletine yneliin kaps
aralanmtr. Dil, din rk fark gzetilmeden tm insanla
n Osmanllk ba etrafnda birletinne abas balatld.
Bunun iinde kiilerin can gvenlii, mal gvenlii, ko
nut dokunulmazl gibi temel haklar gvence altna
18 HSAN GNE
alacak,mahkemelerin ak olmasn salayacak,vergi

adaletsizliini giderecek, askerlik sorunundaki karma
ay zecek yasal dzenlemeler yaplacakt. Eitim ve
hukuk alannda nemli deiimler ve dnmler ya
and. Okul says ve eidi artrld. erii yasalarn dn
da Avrupa'dan yasalar alnd. Yaplan reformlar 1 9 yz
yln ikinci yarsnda lkede yaplanlar sorgulayan yeni
bir aydn kuak dourdu.
Medrese d okullardan, eitli eliliklerden yetien,
yabanc dil bilen, Baty tanyan insan kutsal sayan,
onun ve toplumun sorunlarna eilmekten haz duyan,
olaylar dinsel etkilerden uzak akl ve mantk lleriy
le zmeye alan, devlet grevini halka hizmetin ara
c gren bu kuak; Tanzimatn getirdiklerini yetersiz bu
larak meruti sisteme geme mcadelesinin de ncs
oldu. inasi, Namk Kemal, Ziya, Ali Suavi bunlarn ba
nda geliyordu3.
Gazete yazhanelerinde bir araya gelen bu genler,
Osmanl mparatorluunda ilk kez siyasi iktidara kar
rgtl bir muhalefetin de temsilcisi oldular. Halkla b
tnlemede gazeteyi etkin bir ara olarak grdler.
Bunlarn bir yandan devlet memurluu. yaparken te
yandan iktidar eletirir yazlar yazmas iktidar rktt.
Abdlaziz eitli memuriyetler vererek Ziya Paa, Na
mk Kemal ve Ali Suavi'yi stanbul'dan taraya srerek
3 hsan Gne, Trk Parlamento Tarhi: Merutiyete Gei Sreci,

Ankara: TBMM. Basmevi, 1 997, s.24
VE DEMOKRAS ANLAY
zgrlk sesi bomak istedi. Ancak tam tersi bir ge

limeyle karlat.
Msr Hidivlii yznden padiahla aras alan ve
Paris'te bulunan buradan Padiaha yazd mektuplarla
mutlak monariyi yerden yere vurup meruti sistem is
teyen Mustafa Fazl Paa bu genleri Paris'e ararak
onlarn dncelerini daha aka ortaya koymalarna
olanak salad. Mustafa Fazl Paa'nn arsna uyarak
Fransa'ya katlar ve Avrupa'nn zgr ortamnda daha
ak bir ekilde ynetimi eletirmeye yneldiler. kar
dklargazetelerle, brorlerle seslerini Osmanl halkna
duyurmaya altlar4 .
Mustafa Fazl Paann maddi koruyuculuu altnda
bulunan bu genler Paris'te, kendilerini Yeni Osmanllar
olarak adlandrdlar. Bu ad Franszca Jeune terimine
karlk olarak benimsemilerdi .
Genlerin yannda brokratlardan da sisteme ynelik
eletiriler geliyordu. rnein Tunuslu Hayrettin Paa,
4 bkz.Ebuzziya TevfIk, Yeni Osmanllar Tarihi, stanbul: Hrriyet Ya

ynlan,1973 , erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, stan
bul: letiim Yaynlan, 1996, s.56 vd
5 Zira Jeune terimi xx. yzylda Avrupa'da mutlak ynetimlere kar
verilen zgrlk hareketini yanstyordu. Dolaysyla bu kavramn iinde
"Ulusuluk, Merutiyetilik, Cumhuriyetilik" gibi ilerici zler vard . Oy
sa bu kavram, Osmanl mparatorluunda hem Osmanl kurumlann eski
saf geleneklerine dntrmeyi isteyenler hem de eriatn zamann ihtiya
lann karlayamadn belirterek devleti dinden ayrarak Avrupa modeline
gre yeni bir dzenin kurulmasn isteyenleri anlatmak iin kullanlyordu.
Dolaysyla Jeune teriminden hem din hem de devlet dmanl anlam
kanlyordu. te bu nedenle Avrupa'ya kaan Osmanl aydnlan Yeni Os
manllar adn kullanmay tercih ediyorlard bkz. B erkes, a.g.e., s. 251
20 HSAN GNE
Avrupa'nn stnlnn "adalet ve hrriyete" dayand

n, "zulm ve kt ynetimin" lkeleri tahrip ettiini,
"meveret olmayan yerde hi bir dorunun" olamayaca
n, "eriat- garrann en ehemmiyetli usulnden birinin
de meveretin vcudu" olduunu belirtiyor, halkn h
kmet ilerine katlmasn, hkmetin sorumlu tutulma
sn ve denetlenmesini istiyordu6 .
Paris 'te toplanan Yeni Osmanllar da Osmanl Devle
ti'nin bunalmlardan kurtulabilmesi iin mutlak sistem
den meruti sisteme geilmesini istediler. Hkmetleri
Meruti Hkmet ve Mutlak Hkmet olarak ikiye ay
ran ve dnyada gl hkmetlerin (arta bal) meru
ti hkmetler olduunu vurgulayan Ali Suavi, slam h
kmetlerinin mevereti terk ettikleri iin geri kaldn
belirterek . "Halkn istedii adalettir. Adalet msavattr.
...Adaletin icras ise tarz- idaremizin deimesiyle olur.
Usul Meveretin vazyla olur. ...byle keyfi idare ol
maz. Byle devlet yrmez. Bizler Msman'z. sla
miyet'in hrriyet ve adalet zre messes olduunu bili
riz. stediimiz usul meveret ve merutiyet, kitap ve
snnet ve icma- mmet ile sabittir" "Biz hkmeti me
ruta istiyoruz, meveret usuln istiyoruz" diyordu?
Namk Kemal ada sistemleri irdeledikten sonra
ada devletlerden birinin rnek alnmasn neriyor
du. Ancak, Amerika'nn Cumhuriyet olmas, ngiltere ve
Almanya'da ise "zadegan" snfnn bulunmas nedeniy-
6 Mardin, a.g.e., 8 .428-439.

7 Gne , a.g.e., 8 .29.
VE DEMOKRAS ANLAy
le Osmanl mparatorluu'na rnek olamayacan belir

tiyor ve Osmanl Devleti'nin benimseyebilecei ve uy
gulayabilecei sistemin, Osmanl hanedannn yneti
minde bir meruti sistem olduunu sylyordu. Bu ko
nuda da Fransa'nn rnek alnmasn yeliyordu, "bina
enaleyh biz devlet eklimiz iin Fransa'y numune ola
rak alabiliriz ve onun Nizamat- Esasiyesini bir takm ta
dilat ile memleketimizde tatbik edebiliriz diyordu8.
Yeni Osmanllar hareketi ksa srd. Mustafa Fazl
Paann padiahla anlaarak yurda dnmesi merutiyet
i akm zayflatt. Fakat bu hareket genlerden brokrat
lara geti. Ali ve Fuat Paalarn lm, Mahmut Nedim
Paa'nn Sadrazam olmas; onun baskc, israfa dayanan
'
Rusya yanls bir politika izlemesi merutiyetilerin sa
ysn oaltt ve gcn artrd.
stanbul'da bulunan Fatih, Bayezid, Sleymaniye
Medresesi rencileri rencilerinin 11 Mays 1876'da
yaptklar eylemlere halkn da katlm Mtercim Rt
Paa, Hayrullah Efendi, Hseyin Avni Paa ve Mithat
Paa gibi merutiyet yanllarn hkmete girmelerine
ortam salad.
lkedeki bunalmlarn stesinden ancak meruti bir
sistemle gelinebileceini dnenler meruti sisteme
kar olan Padiahn deitirilmesini zorunlu grdler.
Sleyman Paa'nn rgtlemesiyle Abdlaziz'in, Mah
mut Nedim Paa'y yeniden sadrazamla getirecei ge-
8 Gne, a.g.e., s. 30.

22 HSAN GNE
reke gsterilerek 29 Mays gecesi bir darbe yaplarak

Abdlaziz tahttan indirildi ve yerine V. Murat geiril
di(30 Mays 1876'da.) Darbeciler bir sre sonra ama
lanna ulama konusunda Murad yetersiz bularak onu
da tahtan indirip yerine merutiyet yanls gzken Ab
dlhamit'i geirdiler.Balangta Abdlhamit meruti
sistem yanllanna yz vennedi fakat artlarn zorlamas
sonunda meruti sisteme gemek zorunda kald. Bunun
balangcn da 8 Ekim 1876'da toplanmasna izin veri-

len komisyon oluturdu?

Mithat Paann bakanlnda merkezi hkmet, bele
diye, adliye, maliye, nafia, dileri, eitim ve ordu men
suplar yannda Mslman olmayan kimselerinde iinde
yer ald bir komisyon kuruldu (8 Ekim 1876).Komis
yonun ye says almalarn gidiine gre artt Komis
yonun haftada drt gn almas saptand yeler gn
dzleri Bab Alide geceleri Mithat, Damat Mahmut ve
Server Paalarn konaklarnda alacaklard LO
Komisyon almalar srasnda eitli alt guruplara
aynmt. Bakanln Ziya Paa'nn yapt iinde Na
mk Kemal, Ohannes Efendi, Ramiz Efendi, Sava Paa,
Abidin Bey ve Hayrullah Efendi gibi merutiyetilerin
bulunduu komisyona Kanun- Esasi ve seim yasasn
hazrlama grevi verilmiti.
9 Babakanlk Osmanl Arivi, Duit, 49/ 1 1 -3-2, Belge 1 .

o Robert Deveraux,The First Constituonal Period. A study at Constu
tion and Parliement, Baltimore: 1983, s .48 Abdurrahman eref, Tarih Ko
numalar, stanbul: 1978, s .l38.
OSMANL MPARATORLU U'NDA PARLAMENTO 23
VE DEMOKRAS ANLAY
Namk Kemal'in bu i iin bin cilt kitap incelendiini

belirttii komisyonun Kanun- Esasi'yi hazrlama konu
sunda pek de aceleci davranmad grlmektedir smail
Hami Danimend'in belirttiine gre komisyona yirmiye
yakn tasar sunulmutur Ancak bunlar komisyon ka
.
bul etmemitir. 1 30 maddeden oluan bir tasar hazrlam

ve bunu sadrazama sunmutur. Ancak, "Ahval ve istidat
memlekete" uygun grlmeyen, hkmranlk haklaryla
rttrlemeyen tasarnn hkmranlk haklaryla uyu
mas gerektiine dikkat ekilerek Hevas- Vkela arasIn
da incelenerek "tadil" edilmesi istenmitir. Bu inceleme
srasnda Namk Paa tasardaki baz maddelere aka
kar kmtr Rd Paa ise politik davranarak padiah
haklarm gzetir grnts iin de anayasa kart bir ta-
, vr takruntr. Kanun- Esasi yerine "Tanzimat layihas"
eklinde bir layiharun yaynlanmasm daha uygun bul
mutur. Tasarmn balangcndaki maddelerin padiahn
gcn azaltacam ve onu halkn gznde kk d
receini iddia etmitir.Tasardaki sadrazarn1k kurumunun
kaldrlarak yerine bavekaletin oluturulmasna da kar
krm ve geleneksel dzenin srdrlmesini istemitir.
Narmk Kemal'in deyimi ile tasar kua evrilmitirl2.
Heyet-i Ykela'da incelenen tasar Padiaha sunul
mutur. Padiah, eitli kiilerden komisyonlar kurarak
bu tasary incelemelerini ve grlerini bir raporla ken-
ii
Oysa yazar belli o lan tasan e limizde bulunmaktadr. Bunlar; Mit
hat Paa'nn tasans, Sait Paa'nn tasans ve Sleyman Paa'nn tasandr.
Gne, a.g.e., s .64
24 HSAN GNE
dine bildinnelerini istemitir. Tasany inceleyen her b

rokrat bu konudaki dncelerini bir raporla padiaha
sunmutur13
Bu arada lkenin d sorunlar giderek younlam
t. Balkan sorununu zmek iin stanbul'da toplanmas
kararlatnlan konferansn tarihi giderek ksalyordu.
Mithat Paa Kanun- Esasi konferanstan nce ilan edil
mez ise batl devletler tarafndan dayatlan tekliflerin
kabul edilmesi zorunlu olacakt. O nedenle Kanun-
Esasi vakit geirilmeden ilan edilmeliydi.
Kanun- Esas'nn ilan uzadka Anayasa kart akm
da gleniyor ve su yzne kyordu. Bunlar Kanun-
Esasi'yi lanetleniyorlard. ncln Grc erif. Da-
13 Yazar belli olmayan, fakat Padiaha sunulduu anlalan bir belge

de "Millet Meclisi" ve "Meclis-i Umumi" kavramlan tartlmtr. Her ne
kadar Millet Meclisi ile Meclis-i Umumi anlatlmak istenmi ise de arada
ufak da olsa baz farkllklarn olduu vurgulanmtr. Bu belgeye gre; Os
manl mparatorluJ iin Meclis-i Umuminin uygun olaca dikkati ek
mektedir. Meclis-i Umumi her vilayetten-Meclis-i dare yeleri arasndan
seilecek er kiiden oluacakt!. Meclis, devlet btesini yapacak, kar
lacak nizamnameleri inceleyecek, lkenin imar edilmesi iin ihtiya duyu
lan yasalann hazrlanmasna yardmc olacak, vkela ve dier devlet me
murlannn yasalara aykn davranmalan halinde onlan yarglayacak, sava
ilan edecek, barn yaplmasna karar verecek, herhangi bir vilayete asker
gnderecek. Mslman olmayanlarn askere alnmasna karar verecekti.
Yazar, Meclis-i Umumi toplanacak ise vakit geirmeden "nizamatnn"
yaynlarnasn, Meclis-i Umumi ya da Millet Meclisi adlarndan birinin vi
layetlerden gelecek yelerce verilmesinin daha uygun olacan belirtmitir.
Zira meclisin adn bu yeler belirler ise buna ulemann da kar kamaya
ca dncesindedir Nereye yazld belli olmayan bir belgede ise "iktiza
eden nizamattan sonra yaplmak zere tekili irade-i seniyye-i padiahi ik
tizasndan olan Meclis-i Umumi'nin ne vech'le ve kimlerden ve ne nisbet
te ve hangi kaide zerine intihap olunaca vezaifinin neden ibaret ve daha
sair icras mutasavver olan slahat- umumiyenin ne gibi eylerden kifayet
olaca misll mevad- esasiyeyi" iereceinin iki gn ierisinde bildi
rilmesinin istendii dikkatimizi ekmektedir Gne, a.g.e., s.52-53
OSMANLI MPARATORLUGU'NDA PARLAMENTO 25
VE DEMOKRAS ANLAY
stanzade Muhyiddin Efendi, Ramiz Paa. Uzunetek

Rza Bey vb. yapt almalar Anayasaclar tedirgin
ediyordu. nk bunlar Sadrazam ve Mihat Paa'nm
kafir olduunu, Mslmanlar Mslman olmayan ce
maatlerin mebuslaryla gsz brakmaya altn sy
leyerek halk tahrik ediyorlard. Bu illegal almalarn
farkna varan hkmet Anayasa kartlarn lkeden
karlmasn istedi ve padiahda fesad karan 20 kiinin
stanbul'dan karlmas kararn onaylad.I4
Bunun yannda Padiahn her maddesini eitli kii
lere incelettirerek Anayasann ilann geciktirmesi Ana
yasa yanllarn da tedirgin ediyordu. Sleyman Paa Pa
diah'n sarayna giderek Kanun- Esasi karlmaz ise
sonucun kt olacan bildinnitir. Sleyman Paa'nn
bu tavn padiah zerinde ne kadar etkili olmutur bilin
miyor. Ancak yakn dnemdeki taht deiiklikleri gz
nne alndnda Abdlhamit'in bundan etkilenmesi
doald. Zira Murat henz sad. te byle bir ortamda
Damat Mahmut Paa nl 1 1 3 .maddenin Anayasaya
konulmasn nerdi. Namk Kemal bu maddenin benim
senmesiyle Kanun- Esasinin deil Tanzimat Ferma
n'nn verdii haklarn bile yitirileceini belirterek mad
deye kar kt. Padiah ise Anayasaclar keye sk
trarak bu madde Anayasada yer almaz ise Kanun- Esa
siyi imzalamayacan belirtti. Anayasann ilan kmaza
girmiti. Buna en ok zlenlerin banda Mithat Paa
geliyordu. nk stanbul'da toplanacak konferansn
14 Gne, a.g.e., s.65, Sabah Gazetesi, 1 2 Terinisani 1 876 , Mahmut

Celalettin, Mirat- Hakika (Yayna Hazrlayan smet Mirolu), c.2, s.42
26 HSAN GNE
gn iyice yaklam, hatta konferansa katlacak lkele

rin delegeleri stanbul'a gelmeye ve Rus elisi ile g
rmeye balamt. lke sorunlarnn bu denli arlat
bir dnemde Sadrazam Rt Paa istifa etti. Yerine
Mithat Paa atand (19 Aralk 1 87 6). 2 2 Aralk 1 87 6'da
Damat Mahmut'un karsnn saraynda bir toplant yapl
d. Kanun-i Esasi tasars grld. Padiah da
113.maddeden vazgemedi. Kendi eliyle maddeye son
eklini verdi ve 23 Aralk 187 6'da Anayasa'y (Kanun-
Esas'yi) imzalayarak ilann salad. 11 Blm ve 119
maddeden oluan anayasa byk bir trenle ilan edildi.
(7 Zilhicce 1 293/
paratorluu da artk kiilerin keyfine gre deil bu ana
yasann n grd ereve ierisinde ynetilecekti.
Mutlak sistemden meruti sisteme geilmi oluyordu.
erik asndan bu Anayasa meruti sistemin yaama
sn salayacak ilkeler tamyordu. Padiah haklarnda
nemli bir kstlama getirmiyordu. Hkmet yelerinin
meclise kar sorumlu tutulmas, hkmet yelerinin mec
lise drlmesi, hkmetin meclisten gvenoyu almas,
mebuslara kanun teklif etme hakknn verilmemesi, mecli
se bakann bile seme izninin verilmemesi, alma sre
sinin padiahn isteine braklmas padiahn su iledii
polis raporuyla belirlenen kiileri srgne gnderme hak
knn verilmesi gibi hkmler anayasay anayasa olmaktan
karyordu. Ancak yinede bir balangtI5 .
15 Tanr, a.g.e., 104-121 s. 15 Enver Ziya Kara, Osmanl Tarihi, An

kara: Trk Tarih Kurumu, 1962, c.8, s.230., s ..Tanr, a.g.e., s.104-121 ,
Mumcu, Milli Egemenlik... s.30
VE DEMOKRAS ANLAY
1 909 da bu anayasada olduka nemli deiiklikler

yaplarak-21 madde deitirildi, 1 madde karld, 3 yeni
madde eklendi- lkede parlamenter sistemin kurulmas
saland.Hkmet meclise kar sorumlu hale getirildi.
Padiahn anayasaya bal kalmas iin yemini etmesi il
kesi benimsendi. Kendi iinden bakann seme olana
na kavutu. Mebuslarn yasa teklifi hazrlamalar salan
d. Haklarn ve zgrlklerin snrlar geniletildi 16 .ze
rinde yaplan ufak tefek deiikliklerle 1 924'e kadar y
rrlkte kald. Vahdetin' in Padiah olmasndan sonra
zellikle 2 1 Aralk 1 9 1 8 'de Meclis-i Mebusan'n kapatl
masndan sonra anayasann kimi hkmleri gz ard edil
di .. rnein 21 Aralk 1 9 1 8'de kapatlan Meclis-i Mebu
san 1 yl 2 1 gn sonra 1 2 ocak 1920'de ulusalclarn ZOf
lamasyla alabildi. Oysa Anayasaya gre meclisin enge
4 ay iinde almas gerekiyordu. Bu da Vahdetinin ana
yasal dzenden pek honud olmadn gsteriyordu.
Meclis - Mebusan'n Almas

Osmanl imparatorluu ynetiminde Divan- Hma
yun arl olan bir kurumdu. Padiah bakanl altnda
toplanp lkenin her trl sorununun grlp zme
baland bu kurum 17. yzyln sonlarna doru etkin
liini yitirerek adeta trensel bir kuruma dnt 17. Bu
nun zerine Veziri azam dairesi etkinlik kazanmaya
16
Suna Kili-eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, Trkiye
Bankas Kltr Yayn, s.74-83
17 Ahmet Mumcu, Divan Hmayuo, Ankara: Birey ve Toplum Ya
yn1an,1986, s. 157 vd
28 HSAN GNE
balad ..Burada sorunlar grlrken belirleyici olan

tartma deil bireysel karar oluyordu. Bu da sknt do
uruyordu .Bu sknty gidennek zere islam devlet ge
leneinde nemli bir yere sah'ip olan fakat Osmanl im
paratorluunda Divan hmayunun glgesinde kalm
olan Meveret Meclisi gelenei canlandnld.Temsil ni
telii olmayan Padiah ya da Sadrazamn ans ile
toplanan bu mecliste insanlann grlerini zgrce
aklanmas, karar alndktan sonra danda eletirilme
mesi istendi IS.
III. Selim dneminde Meveret Meclisi'nin etkinlii
artnd . II.Mahmut'un ilk yllannda da bu meclis toplan
d, hatta Senedi ittifak ta Meveret Meclisince kabul
edildi. Ancak II .Mahmut glendikten ve devlet yneti
minin dizginlerini eline aldktan sonra bu meclis yerine
srekli meclislerin oluturulmasn yeledi ..zellikle
Meclisi Vala- Ahkam- Adliye ve bundan tremi olan
uray Devlet Engelhardt' a gre- grevleri ve oluum
biimi bakmndan- adeta ibtidai bir Meclisi Mebusan
ilevini grd 1 9 .
Takvimi Vekayi'nin yaynlanmasyla Osmanl aydn
Avrupa' da ki parlamentolu yaamdan daha ok haber
dar olmaya balad . Gazete daha ok ingiliz parlamen
tosu ile ilgili haberler veriyordu . Parlamento iin .Mec
lis-i Meveret, Meveretgah Vkela, Meveretgah Ha-
18 Gne, a.g.e., s. 10 vd
1 9 Engelhadrt, Trkiye ve
Tanzimat Devlet-i Osmaniye'nin Tarihi
Islahat (eviren, AH Read), stanbul: 1 328, s .233
OSMANL MPARATORLUU'NDA PARLAMENTO 29
VE DEMOKRAS ANLAY
nedan, Divan- Umumi deyimlerini kulland.. Haberler

de meclisin Kraln ans ile ylda iki yada kez topla
nan bir meclis olarak gsteriliyordu . Terimler farkl ol
sa da gazete milleti temsil eden ve seimle gelen bir ku
rumun varl konusunda Osmanl okuyuculanm bilgi
lendirmi oluyordu . . . Zaman zaman parlamentodaki ko
numalann verilmesi meclisin nemini daha da artn
yordu20 .
Genlerin oluturduu Yeni Osmanllar da temsile
dayal bir meclisin oluturulmasyla lkenin sorunlanmn
alabilecei tezini ilediler. Ali Suavi slamiyet'in ilk
dnemlerindeki meveret kavramndan yola karak Os
manl mparatorluunun da temsile dayanan parlamen
tolu sisteme gemesini istedi. Ali Suavi Halk adalet is
tiyor. Adalet eitlik demektir. Adaletin icras usul-
meveretle olur. . . Biz hkmeti meruta istiyoruz. Biz
meveret usuln istiyoruz, diye yazyordu ..Namk Ke
mal de Osmanl devletinin uygulayabilecei sistem Os
manl hanedammn ynetiminde usul- meverete ve u
ra-y mmete dayanan bir sistemdi. .. Namk Kemal,
Meclis-i uray devlet, Meclis-i ura-y mmet ve se
nato gibi meclisten oluacak bir parlamento neri
yordu . Bu rnek Fransa'da uygulanan III. Napolyon
devri parlamentosu idi.
Namk Kemal'e gre bu ynetimle devlet yneticile
rinin keyfi davranlan nlenecek,yasama ve yrtme
20
Alpay Kabacal, Trk Basnnda Demokrasi, Ankara: 1999, s. 1 - 2
30 HSAN GNE
aynlacak, zulm, israf aynlk hareketler sona erecek

halkn birlii salanacakt.
9 Mart 1 876'da "Mslman Vatanperverler" adyla
yaymlanm olan bir bildiride de , "Mstebit padiahn
yerine cins ve mezhep aynm yapmadan tm Osmanl
vekillerinden oluan bir meclis ile idare edilen" bir y
netimin kurulmas "Meclis-i Milli"nin oluturulmas is
tendi2 l . Sabah Gazetesi 2 Haziran 1 876 'da Osmanl
Devleti'nin kalknmas , milletin refaha ulaabilmesi iin
ura-y mmetin oluturulmasn istedi ura-y mmet
olmadan yaplacak reformlann sorunlan zemeyecei
ni belirtti. Zira "bir devletin temelini yasalar oluturur.
Ancak yasalara temel tekil edecek bir Kanun- Esa
si'nin de yaplmas zorunludur. Halk tarafndan seilen
bir heyetin bu yasay yapmas en uygun olan yoldur.
zellikle bu yol, Osmanl Devleti iin ok daha nem
lidir. nk , Osmanl Devleti ok geni bir corafyaya
yaylmtr. Toplumsal yaam, gelenek, grenek, anlay
birbirinden farkldr. Dar bir kadro ile hazrlanacak yasa
lan lkenin her yerinde uygulamak zordur. Uygulansa
bile istenilen kalknma ivmesi salanamaz. Bu nedenle
ura-yi mmet gereklidir"; ura-y mmet olmadan l
kede yaplacak reformlar devlet binasm tamir eder fakat
yeniden kuramaz.
8 Haziran 1 876'da eyhlislam konanda bir top
lant yapld ve burada Merutiyet konusu tartld.Sad-
Engelhardt, a.g.e., s .338-340

VE DEMOKRAS ANLAY
razam Rd Paa'nn, "Ehl-i vatanda meruti idareye

kabiliyet yoktur. Hrriyt-i ehalide enva- mazarrat mev
cuttur"-szleriyle balayp , "biz, ahaliye baz mseddat
gsterelim ki onlar devletten hukukumuzu aldk zannet
sinIer. Lakin nefs-el emirde bir ey vermi olmayalm"
diyerek szlerini bitinnesi merutiyet yanllarn rahatsz
etti . Namk Paa'nn da" yeleri Mslmanlardan olu
acak ngiltere Parlamentosuna benzer bir ynetim ne
risine sadrazarnn sen de ruj (mfrit) olmusun diyerek
Namk Paa'y sulayc bir tavr taknmasna merutiyet
yanllar tepki gsterdi. Sadrazam ise, "canm bu ahaliye
imtiyaz venneye gelmez, verdike daima daha fazlasn
isterler. rnein Girit" diyerek, merutiyete kar oldu
unu ortaya koymutur.Bu toplantda Halil Efendi ."'Siz
devlet adamlarsmz . Tmnz de akll kiilersiniz.
Anadolu'nun ve Rumeli'nin bir takm cahil nsanlarm
toplayp onlardan onay m alacaksnz? Her eyi adilaile
grnz . ayet kukulandnz bir sorun olur ise fetva
ya bavurunuz" diyerek er'i devlet anlayn daha da
pekitinnek istedi.22
1 6 Temmuz 1 876 Cumartesi gn Bab- Ali' de tm
hkmet yelerinden , rtbe- bala sahiplerinden kibar
ulemadan ve askeri meradan 200 kiinin katlm ile bir
Mec1is-i Umumi topland. Bu toplantda eitli lke so
runlar yamnda Kanun- Esasi konusu da tartld.23
22 Gne, a.g.e., s .38

2 3 Vakit, 19 Temmuz 1 876, s.2
32 HSAN GNE
26 Eyll 1 876 da yaplan toplantda ise lkenin bir

blm iin deil tm iin slahatn yaplmas kararla
tnld ve bu slahatn temelinin de kanunu esas dolaysy
la da parlamentolu bir sistem olduu vurguland24 . Bu
grler padiaha iletildikten sonra 8 Ekim 1 876'da
Kanunu Esasi hazrlamak ve Meclisi Umuminin grev
lerini belirlemek zere bir komisyonun kurulmasn be
lirten bir irade yaynland.2S .
Komisyon yapt ilk toplantda ncelikle ele alnma
s gereken konuyu tartt ve Meclis-i Umumi konusuna
ncelik verdi. Zira, Kanun- Esasi'nin hazrlanmas uzun
zaman alacak bu da vakit kaybna yol aacakt. Oysa se
imlerin yaplp mebuslann stanbul ' a gelmesine kadar
geecek sre iinde Kanuni Esasiyi oluturma olana
doabilecekti . Belgelerden anlaldna gre komisyo
nun oluumundan ksa bir sre sonra meclisin ad ve
yelerin seimi yntemi konusunda tartmalar yaplm
ve varlan karar bir yazyla hkmete sunulmutu6 .
Hkmet tarafndan padiaha arz edilen bu belgeye
gre komisyon; Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan gi
bi iki heyetten bir Meclis- Umuminin olumasn, Mec
lis-i Mebusan'n yelerinin halk tarafndan seilmesini,
seimin yapl eklini belirleyecek olan nizamnamenin
24 B.O.A.,Yldz Esas, 23/801

25 Gne, a .g.e., s.51 vd
26 Osmanl mparatorluu'nun siyasal yapsnda byk bir dnm
balatacak olan bu komisyonun almalan hakknda arivimizde yeterli
belge bulunamamtr. Eldeki belgelere gre Padiahn dier lkelerin
meclisleri konusunda bir inceleme yaptrtt grlmektedir
VE DEMOKRAS ANLAY
yapl vakit alaca iin- o yla zg olmak zere halk

tarafndan seilmi olan vilayet idare meclisi yeleri
arasndan 70 'i Mslim, SO'si gayrimslim olmak zere
1 20 mebusun seilmesini, her mebusa 3000 kuru maa
verilmesini , bu meclisin eriat kurallarna uygun, lke
nin ihtiya duyduu yasalan hazrlamas, bunlan tart
mas, btenin uygulanmasn denetlemesini saptamt.
Vilayetlerden seilecek mebus saysn da (mslim ve
gayrimslim olarak) bir izelgeyle belirlemiti. Padiah
bu belgeleri incelemi, mebus saysn gsteren izelge
ye 5'i Msrdan, 5 ' i de Tunus ' tan olmak zere 1 0 mebus
ekleyerek onaylamt127 .
Meclis istemine eitli kesimlerden farkl tepkiler
geldi, bunlan yle sralayabiliriz .Birincisi sistemin s
lam nitelik tayp tamad idi. Gerek Suavi'nin ge
rekse Namk Kemal'in yazlannda merutiyetin meve
rete dayand , meveretin ise slamiyet'e yabanc bir
kavram olmad belirtildi kincisi Osmanl Devletinin
ok uluslu , ok dinli olmas nedeniyle bu sistemin lke
ye uygun olmayaca varsaym idi. Namk Kemal her
eyalette (vilayette) birer meclisin olduunu, bu meclis
lerde her milletten yenin bulunduunu, bunlann resmi
dil olan Trke'yi konutuklanm syleyerek ura-y
mmet'in kanunsuz olamayacan, yelerinin mutlak
zerklie sahip bulunmayacan dolaysyla bu kurumun
"bir cemiyeti mefsedet" olamayacan, "Nizamat- Esa
siye ve Meclisin Talimat- idaresine" herkesin uymak
27 Gne, a.g.e., s. 54
34 HSAN GNE
zorunda olacan vurgulayarak bu soruyu da anlamsz

latrd . ncs de halkn cahil olduu, seim hakla
nn iyi kullanamayaca, o nedenle de devlet grevlile
rinin istediklerini yapabilecekleri idi . Merutiyetiler
bu iddiay da dayanaktan yoksun braktlar. Zira Avru
pa'da da durumun ayn olduunu , seim ii baladktan
ksa bir sre sonra bu sorunun zleceini, halkn z
gr oy verme bilincinin gerekleeceini sylediler.
Namk Kemal; Srbistan'da, Karada'da, Msr ' da birer
"ura-y mmet'in olduuna dikkati ekerek orada bu
na mani olmayan cehalet bizde niin olsun? Biz bunlar
dan daha m geriyiz? Diyerek merutiyet kartlarnn
savlarn rtt28 . Kald ki Msr' da , Tunus'ta da birer
meclis vard.
Drdncs Mslman bir lkenin parlamentosunda
Mslman olmayan mebuslarn bulunabilmesinin sla
miyede uzlatrlamamasdr. Bu iddiada bulunanlar H
ristiyan mebuslarn yasama grevine katlmasyla er'i
erife aykr yasalann kanlmasndan korkuyorlar ve bu
nu bid'at sayyorlard. Bunlar eletirilerini daha da ileri
gtrerek Kanun- Esasi'nin kabul ile padiah haklar
nn da ksntya urayacandan da sz ediyorlard.
Zamann deimesine paralel olarak hkmlerin de
deimesi gerektii dncesinden hareketle Msl
man olmayanlarn da mecliste bulunmalarnn eriata
aykn olamayacan savunan merutiyetiler; Hazreti
28
Hrriyet, 30 Temmuz 1285
VE DEMOKRAS ANLAY
Muhammed zamannda Ebu Sfyan'n daha Mslman

olmadan Hazreti Muhammed bakanlnda yaplan bir
toplantya katld rneini vererek bu iddiayda geer
29
siz kldlar.
Meruti sistem yanls olup ta Kanun- Esasiye hazr
lanma yntemi asndan kar kanlar da vard. B u
grup, "Kanun- Esasi hkmet tarafndan verilmez mil
let tarafndan alnr" dncesinden hareket ediyor ve
30
onun hkmete hazrlanmasn istemiyorlard.
Tm bu itrazlar alarak Meclis-i Umumi ad verilen
Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan olmak zere iki
meclisten oluan Meclis-i Umumi 1 9 Mart 1 877 'de a
larak Osmanl Devlet sistematiindeki yerini ald . Yeni
olmasna ramen adalar lsnde olgunlukla lke
31
sorunlarna eildi .
Ne yazk ki bu parlamentonun ilk dnemi ksa srd .
1 4 ubat 1 878'de padiah iradesiyle kapatld . Oysa da
ha o yllarda lkeyi parlamenter sisteme tayabilmek
iin olduka ciddi bir yasalatrma projesi hazrlamlar
2
d. Bunlann hibirini gerekletiremedile? .
23 Temmuz 1 908 askeri hareketinden sonra Padiah
Kanunu Esasiyi yrrle koyunca Meclisin almas da
gndeme geldi. 17 Aralk 1 908'de yeniden almalar
na balayan Osmanl Parlamentosu ksa aralklar dnda
29 Ahmet Mithat, a.g.e., c.2,s. 1 82

30 Ahmet Mithat, a.g.e., s. 179
31 bkz.Gne, a.g.e., s.l 1 3-165 , 121-218
32 Gne, a .g.e., s.221 -222
36 HSAN GNE
1 6 Mart 1 920'de i stanbul'un igaline kadar kurumsal

varln korudu.5 Nisan 1 920'de Padiah iradesiyle ka
patld ve bir daha almad. Meclis-i Umumi yerine An
kara'da Trkiye Byk Millet Meclisi adyla yeni bir
33
kurum oluturuldu . .
II.Merutiyet dneminde Meclis-i Mebusan zellikle
LDevrede verimli bir alma sergiledi. Anayasay me
ruti sistemle uyumlu hale getirdi .Kurulan Hkmetlerin
programlarn tartt,Hkmeti denetleme ilevini sr
drd hatta Kamil Paa Hkmetini gvensizlik oyuyla
drd.Cemiyetler Kanunu , itimaat Umumiye Kanu
nu , Tatil-i Egal Kanunu gibi kanunlar kard. ok
uluslu bir yap iinde demokratik siyasal kltrn olu
turulmasna kaynaklk etti.
Seimler
Seim halkn ynetime katlmasnn bir aracdu.Os
manl imparatorluunda halkn ynetime katlmas sre
ci Tanzimat dneminde oluturulan Muhassllk Meclis
4
leriyle ba . Tanzimat dneminde yaplacak reform
larnn ihtiya duyduu paray salayabilmek amacyla
vergi toplama ilerini dzene balamak amacyla bu
meclisler oluturuldu . Meclis merkezden atanan bir mu-
33 Bu Meclis'in zellikleri iin bkz.hsan Gne, Birinci Trkiye B

yk Millet Meclisinin Dnce Yapsl(l 920-1923) Trkiye Bankas
Kltr Yaynlan,1997
34 lber Ortayl, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei,
stanbul: Hil Yayn, 1985,s.34 vd, Muhassllk Meclisleriyle ilgili olarak
bkz.Abdurrahman Vefk. Tekalif-i Kavaidi, c.2, stanbul: 1 330, s.9, Ayla
Efe.
VE DEMOKRAS ANLAY
hassln bakanlnda sancak st brokratlanyla halk

temsilen seilecek 4 yeden oluacakt. Meclisin grevi
toplanacak vergileri saptamak ve bunlann dzenli top
lanmasna yardmc olmakt. Muhaassllk meclisine
aday olabilmek iin kiinin bulunduu yre halkndan
olmas, yre halkmn akll, namuslu , sekinlerinden ol
mas, lke sorunlanm bilmesi ve devlet ilerinden anla
mas gerekiyordu . Kylerin birer seim nitesi olarak
kabul edildii bu sistemde her ky kura ile 5 kiiyi se
ip kazaya gnderiyordu . Bunlar kazada toplanyor ka
zamn byklne gre buradan seilenlerle birleip
nceden adaylklarn koymu olanlardan istedii kiiyi
meclis yesi olarak seiyordu . Ak oy ak tasnif olarak
adlandracaffilz bu sistem olduka basitti3 5 .
Sistem idare meclislerinin kurulmasndan sonra daha
da gelitiriIdi. rnein idare meclislerine aday olabil
mek iin devlet teb ' asndan olmak , devlete dorudan
vergi verir birey olmak, itibar sahibi olmak, okur yazar
olmak, otuz yan gememi olmak gibi koullar geti
rildi . Seim yntemi de kapal oy usulne dntrld
ve elemeli bir sistem benimsendi36 .
Kanun- Esasi ilan edildikten sonra sra Meclis-i
Umuminin almasna geldi. Ancak Meclis-i Mebusan
oluturabilmek iin seim yasasna ihtiya vard. Byle
bir yasa hazrlanmamt. Bu sorunu zebilmek 28
35 bkz Gne , a.g.e., s.40-41 . Musa adrc, Osmanl Kentleri'nin

Soso Ekonomik Yaplar, Ankara:Trk Tarih Kurumu Yayn, s .21 2 vd.
6 Gne, a.g.e., s. 44 vd
38 HSAN GNE
Ekim 1 876'da hazrlanm olan Talimat- Muvakkate

uygulamaya konuldu. Meclis-i Mebusan' toplayabil
rnek iin dare meclislerinden yararlanma yoluna gidil
di. Vilayet, liva ve kaza idare meclisi yeleri ikinci se
men kabul edilerek stanbul dnda ki vilayetlerden se
ilecek mebuslar bu yelerin semesi kararlatnld37 .
stanbUl iin ise ayn bir uygulamaya gidildi3 8 . Burada
nce oy verecek kiiler (semenler) tespit edildi . stan
bul 20 blgeye aynld. Her bir blgeden 2 temsilci ol
mak zere 40 ikinci semenin seilmesi saland . Bu 40
ikinci semen de stanbul'dan seilecek 5 i mslm 5 i
gayri mslm olmak zere 1 0 mebusu seti .
stanbul'a uygulanan seim yntemi Meclis-i Mebu
san' da daha da olgunlatnlarak seim yasas biimine
dntrld . Meclis-i Mebusan 'da grlp kabul
edildikten sonra Meclis-i Ayan'a da sunuldu . Buradan
da geen tasar Padiahn onayndan gemedi. Dolay
syla da yasalaamad
Merutiyetin yeniden ilanndan sonra seim sorunu
yeniden gndeme geldi. Elde seim yasas olmad ve
seim yasas hazrlayacak bir oluum da gereklemedi
i iin yasalamayan tasar bulunarak kararname bii
mine dntrld ve geici seim yasas olarak yayn
land. Bu belge gerek imparatorluk gerekse erken Cum
huriyet dneminde yaplan seimlerin yasal dayanan
37 BOA., Dut,49/1 1-3-1 ,1-2

38 Vakit, 8 Kanunusan 1 876, Gne , a.g.e., s.77-80
OSMANLI MPARATORLUGU'NDA PARLAMENTO 39
VE DEMOKRAS ANLAY
oluturdu. Kadnlann katlmad, vergi verir kiilerin

semen olduu bu sistem ayn zamanda iki dereceli idi.
nce Mebus seecek olanlar seiliyor, onlar da mebus
adaylan arasndan mebus olanlan seiyorlard3 9 .
mparatorluk dneminde 1 908 , 1 9 1 2 , 1 9 1 4 ve 1 9 1 9
da drt kez genel seimler yapld . Bu seimler ayn za
manda oulcu zelliklerde gsterdi . rnein 1 908 se
imlerine ttihad ve Terakki Cemiyeti yeleri yannda
Ahrar Frkas da katld. 1 9 1 2 Seimlerine ise muhalefet
partisi olmaktan te muhalefet bloku diyebileceimiz
Hrriyet ve tilaf partisi katld40. 1 9 1 9 seimlerine kat
lan parti cemiyet says ise bir hayli fazladr.
Her seim dneminde Mslman olmayan unsurlarn
seim almalan srasnda yaynladklan bildirilerde, et
nik nisbi temsil istemeleri, ademi merkeziyeti bir y
netimi dillendinneleri, kendi dillerini resmi dil olarak
kabul ettinne giriimleri, her unsurun askerlik grevini
kendi blgelerinde yapma gibi devleti paralanmaya
gtrecek isteklerin seslendirildii bir dnemde seim
lerin yaplmas demokratik siyasi kltr asndan nem
li bir kazanmdr.
Sonu olarak diyebiliriz ki Osmanl mparatorluun
da demokratikleme mcadelesi bat lkelerinde olduu
gibi snf savann bir sonucu olmamtr. Devletin kt-
39 Takvim-i Vekayi, 20 Eyll 1 324, ntihab- Mebusan Kanunu, zmit:

132io Dstur,Tertib- san, c. , s. 14-37.
Gne, a .g.e., s. 249-270
40 HSAN GNE
ye gidiini nlemek ve eski gcne kavuturarak, a

da dnyada varln srdnnek ve saygnln artnnak
iin yaplan refonn hareketinin bir sonucu olmutur. Bu
nedenle de demokratikleme istei hep yukardan gel
mitir. Meruti sistemi koruyacak alt yap olmad iin
Birinci Merutiyet dnemi ksa srmtr. ttihad ve
Terakki Cemiyeti'nin abalaryla ve ordunun zorlama
syla yeniden ilan edilen merutiyet ordunun destekle
mesiyle daha uzun sre yaatlabilmitir. Bu dnemde
yaanlan olumsuzluklara ramen demokratik siyasal
kltr asndan nemli kazanmlar elde edilmitir.
00 o
TURKIYE
o o o
CUMHURIYETI'NIN
KURULUU VE
DEMOKRAS YNELM
ATATRK'N HALK LIK LKES VE
DEMOKRAS ANLAY
Prof. Dr. Cezmi ERASLAN*
Atatrk dncesini ve uygulamalannn temel ekseni

ni oluturan ana unsur onun manevi miras olarak b
rakt ilim ve akl rehberliinde hem ilkelerini hem de
uygulamalann anlamada en nemli anahtar mahiyetini
haizdir. Bunlar Atatrk'n 1 Kasm 1 937 tarihinde Tr
kiye Byk Millet Meclisi'nin alnda bizzat yapt
konumada net bir biimde yer almtr: "Bizim yolumu
zu izen; iinde yaadmz yurt, banndan ktmz
Trk milleti ve bir de tarihin bin bir facia ve ztrap kay
deden yapraklanndan kardmz neticelerdir" l . Burada
Atatrk, politikalann belirleyen ana unsur olarak 1 -
zerinde yaadmz corafyann gerek i gerek d po
litika alternatiflerinde belirleyici neme sahip olan ko
numunu ,(jeopolitiini) 2- Eldeki insan malzemesi olarak
Trk Milleti' nin tarihi, dnyay, dini ve devleti anlama
ve deerlendirmedeki hassasiyetlerini , 3- Skntlarla do
lu yakn tarihin devlet yneticilerinin uyguladklan poli-
Atatrk Aratnna Merkezi Bakan.

Atatrk'n TBMM'nin Beinci Dnem nc Toplant Ylru Aar
ken Yapt i Kasm 1 937 tarihli konuma, Atatrk'n Sylev ve Deme
Ieri i (ASD),Atatrk Aratnna Merkezi Yayn, Ankara 1997, s. 423
44 CEZM ERASLAN
tikalarn neticeleri, artlar ve eksileriyle deerlendirilme

sinin zel bir nem tadn ortaya koymaktadr. Bu an
lay gereki vasf dolaysyla Trk milleti iin her d
nemde takip edilecek dstur olma zelliini haizdir. Ge
rek i gerekse d politikada sosyo-ekonomik, kltrel
ve hatta askeri politikalarda bu anlayn izleri aka g
rlmektedir.
Atatrk'n gerek Ha1klk ilkesi, gerekse demokrasi
anlaynda ve uygulamalarnda bu yaklamn belirleyici
olduunu ifade etmeliyiz.
Atatrk'n Halklk lkesi
Atatrk'n halklktan ne anlad ve neyi kastettii
ne baktmz zaman lke ve millet gereklerinin hare
ket noktasn oluturduunu grrz. Trkiye Byk
Millet Meclisinin, kurulu srecinde yaanan gelime
lerin de etkisiyle tam bir meclis hakimiyeti ve kuvvetler
birlii anlayn hayata geinnesi bir ksm milletvekili
tarafndan tam olarak anlalamamt . Bu sebeple Mec
liste kendisine yneltilen sorular cevaplarken: "Bizim
itikadmza gre, milletimizin temin-i hayat ve tealisi
kendi kabiliyet-i hazmiyesiyle mtenasip olan nokta-i
nazarlar(da)dr. Fakat esas itibaryla tetkik olunursa bi
zim nokta-i nazararmz -ki halklktr-kuvvetin, kudre
tin, hakimiyetin , idarenin dorudan doruya halka veril
mesidir, halkn elinde bulundurulmasdr"z anlaym or-
2 Erzurum Milletvekili Durak ve Arkadalarnn ark Cephesi Kuvvet

lerinin Mtecavizlere Kar Mukabele Etmemeleri Sebeplerinin Bildiril
mesi Hakkndaki Sual Takriri zerine 14 Austos 1 920 tarihinde yapt
konuma, ASD I, s. 102.
ATATRK'N HALKLIK LKES VE DEMOKRAS 45
ANLAY
taya koymutur. Giriilen mcadelenin vasfn tarif

ederken de "biz memleket ve milletimizin mevcudiyeti
ni ve istiklalini kurtarmak iin karar verdiimiz zaman
kendi nokta-i nazarlanmza sahip bulunuyorduk ve ken
di kuvvetimize istinat ediyorduk. Hi kimseden ders al
madk. Hi kimsenin mufl mevaidine (kandnc vaatle
rine) aldanarak ie girimedik"lerinin altn zenle iz
mekteydi . Bu erevede "biz benzememekle ve benzet
memekle iftihar etmeliyiz. nk biz bize benzeriz
efendiler" derken de son derece samimidir.
Yine ortaya konulan sistemin mevcut sistemler ara
snda nasl bir yer alaca, hangisine benzedii soruldu
unda gerekletirilen sistemin "kitaplarda mevcut olan
hkmetlerin mahiyet-i ilmiyesi itibanyla hibirine ben
zemeyen bir hkmettir.Fakat hakimiyet-i milliyeyi , ira
de-i milliyeyi yegane tecelli ettiren bir hkmettir, bu
mahiyette bir hkmettir. lmi, itimai noktasndan bi
zim hkmetimizi ifade etmek lazm gelirse "halk hk
meti" deriz . . .Fakat meslek-i itimai itibanyla dahi d
ndmz zaman, biz hayatn, istiklalini kurtarmaya
alan erbab- sayiz, zavall bir halkz. Mahiyetimizi bi
lelim. Kurtulmak, yaamak iin alan ve almaya
mecbur olan bir halkz.Binaenaleyh her birimizin hakk
vardr. Salahiyeti vardr.Fakat almak sayesinde bir
hak iktisap ederiz. Yoksa arka st yatmak ve hayatn
sayden muarra geirmek isteyen insanlann bizim heyet-i
itimaiyemiz ierisinde yeri yoktur, hakk yoktur. O hal
de ifade ediniz. Efendiler! Halklk nizam- itimaisini
sayine, hukukuna istinad ettirrnek isteyen bir mesleki i-
46 CEZM ERASLAN
timaidir. Efendiler biz bu hakkmz mahfuz bulundur

mak, istikl.limizi emin bulundurabilmek iin heyet-i
umumiyemizce, heyeti milliyemizce bizi mahvetmek is
teyen emperyalizme kar ve bizi yutmak isteyen kapita
lizme kar heyet-i milliyece mcahedeyi caiz gren bir
,,
meslei takip eden insanlarz. 3 diyerek milletin ve l
kenin iinde bulunduu nazik duruma dikkati ekmekte
dir. Bylesi bir ortamda herhangi bir sistemin ideoloji
nin esaslarn uygulamaya kalkmaktansa mevcut artlara
gre varln korumak iin her eyini ortaya koymak en
aklc yol olacaktr.
Nitekim, Atatrk'n halkl ve demokrasi anlay
byk lde bu artlarn belirledii bir mahiyet arz
ederler. Atatrk'n halkl ve demokrasiye yaklam
nn mcadelenin en bandan itibaren ortaya k zemi
nini incelediimizde dz bir izgi zerinde sylem ve
eylemin birlikte devam ettiini greceiz .
Atatrk'n halklk anlay kendine zgdr. Gerek
dnyada gerekse blgemizde daha ziyade bir snf m
cadelesi ezilen kesimlerin savunuculuu n plana kar
ken Atatrk halklnda toplumun bir btn halinde al
glandn, var olabilmek iin dayanmann esas alnd
n sylemeliyiz. Ksaca Atatrk dncesi , farkl kay
naklardan ayn hedefe, Trk milletinin varlna yne1e
rek onu tarih sahnesinden silmeye alan milletleraras
3 Bakanlar Kurulunun Grev ve Yetkisini Belirten Kanun Teklifi M

nasebetiyle yapt 1 Aralk 192 1 tarihli konuma, ASD I, s. 2 1 1 .
ANLAy
bir tehdidin giderilmesi iin verilen bir mcadelenin;

milletin btn fertlerini kapsayabilmesinin yoludur. O ,
bu mcadelenin baansn sonsuza kadar srdrecek tl
sm daha yolun banda yle ifade etmiti: "Milletirniz
tekilat fikrini henz zihnine sokmamtr. Ekseriya bu
nu hkmete terk eder. Bu milletimizin teden beri iti
yat ettii bir ahlaktr. Byklere hrmet iyi bir ahlaktr.
Fakat zaman, hadisat ve tecarub gsterdi ki bizatihi
milletin mtehassis ve mtefekkir olmas lazm. Her ne
ekil ve vasfta olursa olsun ahara terk etmemek lazm
dr, ederse bugnk netice hasl olur. Nazanmz tarihe
evirecek olursak, millet derece-i hakimiyetinden aa
doru inmeye balamtr. Fakat, dnnz ! Milleti
mizin her ferdi mtefekkir ve mtehasss bir tarzda ye
titirilmi olsayd muhakkak bu hale gelmeyecekti.
Memleketi ve milletin idaresini deruhte etmi olanlar,
itihadatnda hata etmi olur, fakat btn bu hatalann
,,
netice-i mellimesinden millet mutazamr olmutur 4
Bu yaklamn, hak ve sorumluluk bilinci , vatan ve mil
let sevgisiyle yetimi nesillerin millet egemenliinin
en byk teminat olacan ortaya koyduunu ifade et
meliyiz.
Gerekten de Trkiye 'nin maruz kald artlar dik
kate alndnda Atatrk'n halklk anlayn ortaya
koyduu srada lkesi igal edilmi bir milletin farkl
merkezlerin blc etkilerinden kurtanlarak ortak bir
4 Sivas'tan Ankara'ya ilk geliinde yolda Krehir Genler Demein

de 24 12.1919 tarihli konuma, ASD II; s. 2 .
48 CEZM ERASLAN
hedef etrafnda kenetlenmesini salamak birinci nce

liktir. Bu yaplmaldr, zira galip kuvvetlere maddeten
kar koymann mmkn olmayacana inanan mevcut
iktidarn fiilen mcadele etme gc ve inanc yoktur.
Dier yandan millet adna mcadele sahasna atlmak,
millet adna sz sylemek srf byle iddialarda bulun
makla olacak eyler deildir. Millet adna sz syleme
nin, onu temsil etmenin zemini millete dayanmakla
onun desteini almakla mmkn olacaktr.
Daha Erzurum Kongresinin ncesinde kendisinin fa
aliyetlerinden endieye den merkezi hkmetin duru
mu anlamak iin yapt giriimler arasnda baz tahkik
heyeti mensuplarn Mustafa Kemal Paa ile grtre
rek onun hakiki maksadn anlama almalar vardr. Bu
grmelerden birisini yapan Trabzon Heyet-i Tahkiki
yesi azas Ziya beyin 29 Austos 335( 9 9) tarihli ya
zsnda belirttii zere "mumaileyhin ihtisasat da halkn
efkar ve tahasssatyla mterafk bir derecededir. Hali
feye sadakatten ve devlet ve memleket iin de hizmet
ten baka bir fkr .mali olmadn beyan ve ifade et
m ... Sivas'taki kongre iin de "bu hususta katiyen frka
ihtirasat gibi gizli bir fkr- emel de yoktur" diyerek
mcadelesinin mahiyeti ni ortaya koymutur5 .
Atatrk, devleti ynetme yetkisinin halka dayanarak
alnmas gerektiini, maruz kalnan dman igali kar-
5 Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Belgelerle Mustafa

Kemal Atatrk (1916-1920), Ankara 2003,s. 73 .
ANLAy
snda da ynetimin halkn desteine sahip, onu temsil

eder mahiyette olmasnn bir mecburiyet olduunu fiilen
gstermitir. tilaf devletleriyle yaplacak bar anla
masna mutlaka halkn temsilcilerinden oluan Millet
Meclisince karar verilmesinin salanmasn istemi , Er
zurum ve Sivas Kongreleriyle balatt srecin temel
hedefini bylece belirlemiti . Bunu yaparken de ekilde
kalmam, z aramtr. Meclisin mutlaka igalden
uzak, milletin iradesinin tecelli edecei bir yurt ke
sinde toplanmas gerektiinin altn izerek mcadelesi
ni vermitir. lk aamada netice alamamsa da gelime
ler onun haklln ksa srede ortaya koymutur.
Bylesi problemlerle dolu zor bir zamanda dahi me
ru olmann kuvveti milletten almann millet adna sz
sylemek iin temel art olduunun bilincinde olan Ata
trk, mcadelesinin ve hayatnn sonuna kadar bu temel
ilkeye sadk kalmtr:"kuvvet birdir ve o milletindir" .
Gerekten de TBMM'de yapt son a konumasnda
da belirttii bu hakikati Atatrk son Osmanl Mebusan
Meclisinin seimleri srasnda da tekrarlamt . Bunda
da sadece szde kalmam , hayatna fiilen uygulamtr.
O gnlere ok ksa da olsa dnersek, onun Anadolu ve
Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliye
si namna 7/ 1 01 1 335( 1 9 1 9) tarihiyle nahiye ve kylere
kadar gnderilmek zere yaynlad Beyanname' de
mevcut hkmeti deerlendirirken "Millete istinat ede
memek itibaryla hadd- zatnda hibir kuvvet ve ehem
miyeti olmayan ehas- mezkurenin her naslsa re's-i ka-
50 CEZM ERASLAN
ra gelmi bir hkmet" olduunu belirtiyordu6 . Kendi

sinin millet adna sz sylemek zere Osmanl Mec1is-i
Mebusanna seilmesi srecinde yaananlar ise Ata
trk'n milli egemenliin tecellisi yolunda syledikleri
bizzat yaadm ortaya koymas asndan manidardr.
Gerekten de yaplacak seimlerde Mdafaa-i Hukuk
cemiyetlerinin halka bask yapmasndan ve kendi ele
manlarn setirmesinden endielenen stanbul hkme
ti baz seim blgelerine gnderdii Fevkalade Tefti
heyetleriyle gelimeleri kontrol etmek istemekteydi . Er
zurum'daki seimlerde Mustafa Kemal Paa'nn seil
mi olmasnn arka plann renmek isteyen hkmetin
blgeye gnderilen heyetten ald malumat durumu b
tn aklyla ortaya koymutur. Erzurum'da bulunan
Heyet-i Teftiiye-i Fevkalade'den ekilen ifreli telg
rafnameye dayanarak Dahiliye Nazn namna mstear
Kefi Efendi'nin fi 25 R.evvel 338 ve 1 8 K.evvel
1 335( 1 8 Aralk 1 9 1 9) tarihli raporunda: "intihabatta
ahalinin kemal-i serbesti ile bila-mdahale rey verdikle-
6 Haricive dahili feHiketlerin tehdidi altnda hukuk- tabi'iyesiyle mu

kaddesatnn temin gayesi etrafna toplanan byk milletimiz bu gne kadar
hakimiyet-i milliyeyi ayaklar altna alan birka ahsn husumet-i hainanesi
karsnda kalmt. Millete istinad edememek itibanyla hadd- zatnda hi
bir kuvvet ve ehemmiyeti olmayan ehas- mezkurenin her naslsa re's-i ka
ra gelmi bir hkmet eklinde olmas bu mahiyetinden bir ehemmiyet-i
resmiye almasn intac ediyordu.Bu sebeple imdiye kadar milletin vahdet
i ma'neviyyesi noksansz olmakla beraber hkmet-i merkeziyenin bu vah
det-i milliyeye dahil olmam bulunmas yar ayara kar milletin deil fa
kat devletin vahdet-i umumiyesini na-tamam olarak gsteriyordu". Belge
nin tam metni iin bkz. Belgelerle Mustafa Kemal Atatrk, s. 1 25-127.
ATATRK'N HALKLIK LKES VE DEMOKRASi 51
ANLAY
ri umumen beyan edilmekte ve vilayet halknn kanaati

ne gre Mustafa Kemal Paa Tekilat- Milliye' nin m
vellidi olmayp kendilerinin muhafaza-i nefs ve vatan
endiesiyle teebbs eyledikleri harekata itirak ve bun
larn tanzimine sa' y etmesinden nai kendisine kar
ammede bir his s-i hrmet husule gelmi ve arzusu hila
fna olarak beyz mhrl mazbata ile ahali tarafndan
namzed ilan edilmi olup kendisine kar besledikleri
hrmet -i samirnaneden baka intihabta bir guna maddi
ve manevi saik mevcut olmad umumen sylenmekte
id ve ihraz- ekseriyet etmeleri melhuz olan dier
namzedler miyannda da sui hal ile mtehir adamlar
mevcut olmad gibi memurine kar hibir taraftan
,,7
mdahale vuku bUlmad sylenmekteydi .Bu telgra
fn meali Atatrk' n millet hizmetinde olmann, millet
adna konumann , onun adna i yapmann art olarak
ortaya koyduu esaslar bizzat kendisinin de uygulad
n gsterir mahiyettedir. Sz konusu evrakta Erzurum
halknn milli tekilat kurmalarnn hkmete muhale
fetle ilgisi olmad , aksine Birinci Dnya Sava sra
snda ektikleri byk skntlar ve Ermenilerden gr
dkleri eziyetlerden ders alarak blgede bir Ermenistan
devletinin kurulmasna elbirlii ile engel olarak hk
mete yardmc olmaktan baka bir amac olmad halk
arasnda yaplan tahkikattan anlaldnn alt izilmek
tedir. Grnen odur ki halk grevini yapmakta aciz gs-
7 Belgelerle Mustafa Kemal Atatrk, s. 1 37- 138.

52 CEZM ERASLAN
teren ynetime mukabil iradesini eline alp bann are

sine bakmaya ve kendisine hizmet edecek ahslar lay
kyla semeye muktedirdir.
Kuvvetin, kudretin, idarenin halka verilmesi, mil
li egemenliin hakim klnmas = demokrasi
Atatrk'n lkeyi dman igalinden kurtarmak, mil
li egemenlik ilkesini gerekletirmek zere yola kar
ken ortaya koyduu hareket esaslar o gn iin "biz bize
benzeriz" szleriyle lke ve milletin artlanna zgl
vurgulanan hususlard. Ancak gerek sz konusu esaslar,
gerekse demokrasinin tarifini kar karya koyduumuz
zaman lkenin kurtanlmas iin milletin bir kll halinde
mcadelesi gerekletirildikten sonra yaplan ilerin iza
h ve yeni nesillere aktanlmas gndeme gelmitir.
te bu aamada Atatrk halkl demokrasi karl
kullandn da ifade etmitir. Nitekim, mcadelenin
askeri ksmnn baanlmasndan sonra yabanc basn
mensuplarna yapt deerlendirmelerde kurduu siste
mi zetlerken: "Bu yeni hkmet , taraf- milletten man
sup (atanm) ve ayn zamanda hem kuvve-i icraiye
yi (yrtme) hem de kuvve-i teriiyeyi haiz mebuslar
dan teekkl eder. Bu mebuslann bazlan umur- idare
nin teferruatn tanzime ve halk komiserleri vazifesini
ifaya memurdurlar. Hakikatte hakim olan ve her eyi
idare eden merci Millet Meclisidir. Zannma gre yery
znde buna benzeyen dier bir hkmet de vardr. ura
sn unutmamal ki , bu tarz- idare bir Bolevik sistemi
deildir. nk biz ne Bolevik'iz, ne de Komnist. Ne
ANLAy
biri ne dieri olamayz. nk biz milliyetperver ve di

nimize hrmetkmz . Hulasa bizim ekli hkmetimiz
tam bir demokrat hkmettir ve lisanrnzda bu hkmet
halk hkmeti diye yad edilir. Bu hkmet dorudan
doruya milletin arzularn tatmine hadim ve millet ve
,,
memleketin idaresine bizzat sahiptir 8 szleriyle siste
min esas mahiyetini ortaya koymutur.
Atatrk'n Demokrasi Anlay
Devlet tekilatnn dayand anane haline gelmi esas
prensiplerin banda Demokrasi prensibini gsteren Ata
trk bu kavram halklk karl olarak kullanmaktadr.
Bu esasa gre "irade ve hakimiyet milletin umumuna
aittir ve ait olmaldr" zira demokrasi prensibi hakimiyet
i milliye ekline dnmtr9 . Dier temel esaslardan
birisi "temsili hkmet prensibi" ki , milli hakimiyetin
tatbik ve icrasn dzenler; dieri Anayasann dier ka
nunlara stnldr. Atatrk, anayasann dier kanun
lara stnln kanuniyetin ve adli istikrarn gvence
si olarak grmektedir. Bu esasn demokrasi binasn
oluturduuna, demokrasinin uygulamadaki kymetini
de bu prensiplerin saladna iaret etmektedir.
Devlet ekillerini incelerken Monari, Oligariden
sonra ele ald Demokrasi (Halklk) eklini izah eder-
8 Atatrk'n 2 Kasm 1 922 tarihinde Petit Parisien Gazetesi muhabiri

ne Bursa'da verdii deme, ASD III, s . 72 .
9 Atatrk'n devlet ve demokrasi kavramlan zerine grleri iin
bkz. A. Afetinan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrk'n EI Yazlar,
Ankara 1988 , s. 26-34
54 CEZM ERASLAN
ken "demokrasi esasna mstent hkmetlerde hakimi

yetin , halka , halkn ekseriyetine ait" olduunu vurgula
maktadr. Atatrk , demokrasi prensibinin "hakimiyetin
millette olduunu , baka yerlerde olmayacan iltizam"
ettiini , dolaysyla demokrasi prensibinin siyasi kuvve
tin hakimiyetin meneine ve meruiyetine temas ettii
ni ortaya koymakta , demokrasinin tam ve en bariz hk
IO
met eklinin Cumhuriyet olduunu ifade etmektedir .
Demokrasi fikrinin "daima ykselen bir denizi andr
dn" ifade eden Atatrk, bir milletin ameli olarak de
mokrasi prensibini ilan etmesini "o millet ekseriyetinin
itimai kuvvetinin bir neticesi" olarak deerlendirmek
tedir l l . Milletin yeterince kuvvetlendii zaman kuvvet
ve kudreti eline aldna, bunun da bazen ihtilal , bazen
de hkmdarla bar bir anlama ile gerekletiine
iaret eden Atatrk, demokrasi fikrinin de ok eski tari
hi boyunca eitli aamalardan getiini belirtmektedir.
Hkmdarlann karsnda nceleri mtevazi bir tavrla
onun yetkilerini snrlamaya altn , sonralan hkm
darn dayand ilahi irade yerine kuvvetin milletten gel
diini ve milletin vekillerinin oluturaca bir meclis ta
rafndan kullanlmas gerektiini ifade etme aamasna
geldiini gstermitir. Demokrasi prensibinin 1 8 . Asr
da kar konulamaz bir kuvvet haline gelerek hakimi
yet-i milliye prensibi ekline girdii , temel haklar ara
snda yerini aldna dikkat eken Atatrk , bu aamada
10 A. Afetinan, ayn eser, s. 27.

1 1 A. Afetinan, ayn eser, s. 29.
ANLAy
milletle hkmdar arasnda anlama fikrinin kayboldu

una ve ortaya aynlamaz devredilemez bir fikrin kt
m ortaya koymaktadr. Bu dnce Atatrk'n birinci
Trkiye Byk Millet Meclisinde kuvvetler birlii ilke
sini srarla savunmasnn da temelini oluturmaktadr.
Milli hakimiyetin "fertlerin iradesi fevkinde, fertle
rin tekil ettikleri milletin mterek ahsiyetine raci,
umumi , maeri bir irade" olduu, dolaysyla "hakimi
yetin bir, paralanamaz ve hakimiyetin ifade ettii ma
eri iradenin onun sahibi olan millet tarafndan hibir
vakit bakasna devredilemeyeceine ve satlamayaca
na" dikkat ekilmektedir.
Demokrasi prensibinin temelinde "hakimiyeti kulla
nan vasta ne olursa olsun esas olarak milletin hakimi
yete sahip olmasm ve sahip kalmasnn" yer aldn ne
karan Atatrk, demokrasinin esas itibanyla 1 -siyasi
olup hedefinin de milletin idare edenler zerindeki
kontrol sayesinde siyasi hrriyeti temin etmek olduu
nu vurgulamaktadr. 2-fikri olup, adalet sevgisini ve ah
lak fikrini gerektirdiini , 3-ferdi olup vatandan haki
miyete insan sfatyla itirak etmesiyle gerekleecei
ni , 4- eitliki olup btn fertlerin ayn siyasi haklara
sahip olmasn ngrmektedir 1 2 Atatrk'n bu srala
.
may yaparken zellikle fikriliine vurgu yapmasna

iaret etmek istiyoruz . Demokrasinin kesinlikle bir mi
de meselesi olmadn, bir sosyal yardmlama, bir ikti-
1 2 A. Afetinan , ayn eser, s. 3 1 .

56 CEZM ERASLAN
sadi tekilat sistemi ve maddi refah meselesi olmad

nn da altn izdiini vurgularnalyz.
Btn bunlardan sonra demokrasinin idealini "mille
tin heyeti umumiyesinin, ayn zamanda, idare eden va
ziyette bulunabilmesini , hi olmazsa, devletin son ira
desini , yalnz milletin ifade ve izhar etmesini ister" sz
leriyle ortaya koyan Atatrk, bunun bir takm problem
leri olduunun da altn izmektedir: milletlerin an n
fusu yannda fikri terbiye dereceleri idealin gerekleti
rilmesinde ihtiyatl olmak mecburiyetini getirmektedir.
Aksi takdirde idealden tamamen mahrumiyet sz konu
su olabilecektir l 3 .
Atatrk, Cumhuriyetin milli hakimiyetin en iyi ekil
de muhafaza edildii sistem olduunu hatrlatmaktadr.
Milletvekillerinden oluan meclis , belli bir sre iin se
ilen devlet bakan ile her ynetici unsurun milletin
hrriyetini, emniyetini ve rahatn dnmek ve temin
etmeye almaktan baka bir ey dnme anslarnn
olmadnn altn izmektedir. Zira grevlerinin kendi
lerine salad iktidarn snrl bir sre iin olduunun
bilincinde olmak zorundadrlar. Meruti monarilerde
de partilerin olduunu hatrlatan Atatrk, bu sistemde
hkmetin temsili olduunu , dolaysyla demokrasi
prensibinin geerli olduunu, ancak hkmetlerin tam
manasyla demokrat hkmetler olmadklarn belirle
mektedir.
13 A. Afetinan, ayn eser, s. 32.

ANLAY
Atatrk'n demokrasi kavramna ykledii anlam ve

zellikleri ortaya koyduktan sonra Cumhuriyetin ilanna
giden yolun en nemli vastas olarak Millet Meclisi' nin
altnlmasndaki srar zerinde dunnak gerekmekte
dir. Gerek sosyal gerekse dnce yaps bakmndan
Trkiye' nin adeta bir aynasn oluturan meclis hakika
ten hemen her fikrin temsil edildii bir ortamdu.
Atatrk'n Amasya Tamimi 'nden Trkiye Byk
Millet Meclisi'nin alna kadar olan dnemde her ve
sile ile millet hakimiyeti dncesinin n plana kard
n gryoruz. Amasya Genelgesinde, Erzurum ve Si
vas Kongrelerinde milletin bamszln yine milletin
azmi ve mcadelesinin kurtaraca ilan, "milli iradeyi
amir ve hakim klmak" esas kabul edilmitir ki , sz ko
nusu esas gerekletirecek olan da Millet Meclisidir.
Atatrk Dncesinde Meruiyet Kayna Ola
rak Meclis
Mustafa Kemal Paa'nn Ankara'daki almalar an
cak yukardaki kendi ifadesi ile tarif olunabilecek mahi
yetteydi: "lden bir hayat karmak; inhilaIden bir te
,,
ekkl yaratmak 1 4 . Dnemin milli hareketi destekle
yen birka gazetecisinden biri olan Yunus Nadi Bey'in
her eyin Meclis 'ten beklenmesinden duyduu endieyi
ifadesi zerine syledikleri meseleyi btn aklyla
ortaya koymaktayd: "Bence Meclis nazariye deil , ha-
14 Ankara'ya geldii ilk gnlerde Atatrk ile yapt durum deerlen

dirmeleri iin bkz. Yunus Nadi, Kurtulu Sava Anlar, stanbul 1978,
s. 260.
58 CEZM ERASLAN
kikattir ve hakikatlerin en bydr. Ben bilakis her

,,
kerameti Meclisten bekleyenlerdenim 1 5 . Her iin me
ru olmas gereken bir devirde yaadklarna dikkat eken
Atatrk, millet ilerinde meruiyetin , milli kararlara da
yanp, kamuoyunun hissiyatna tercman olmakla sala
nabileceinin altn izmekteydi . Milletinin de gerekle
ri rendii zaman kendisi gibi dneceine inanan
Atatrk' milleti ile bir ve beraber yapan, ona asl b
ykln salayan g bu inan ve anlaydr. Her or
tamda ve koulda millete inanmak, gvenmek ve irade
sine saygl olmak.
Bu inan ile de tilaf devletlerinin Trk milletinin
iradesine yaptklar hukuk d mdahale zerine "sala
hiyet-i fevkaladeyi haiz bir Meclis" oluturulmas iin
17 Mart 1 920 tarihli seim teblii Heyet-i Temsiliye re
isi ve son Osmanl Mebusan meclisinin Ankara millet
vekili olarak Mustafa Kemal Paa tarafndan yaplmt.
Temsilcilik iin her parti, zmre ve cemiyet tarafndan
aday gsterilecei gibi her ferdin bamsz adaylm
koyarak milli mcadeleye fiilen itirak edebilecek ol
mas temsil hakknn umumiliine olan inancn gsterge
si 0Ima1dr 16 .
stanbul ' daki hkmetin ve Padiahn milli mcade
le aleyhindeki faaliyetleri ve d basklar karsnda en
15 Yunus Nadi, a.g.e., s. 262.

16
Heyet-i Temsiliye Nanuna olarak 9 Mart 920 tarihinde vilayetle
re, mstakil lvalara ve Kolordu Kumandananna gnderilen tanim iin
bkz. Kemal Atatrk, Nutuk i, stanbul 1973 , s. 421-422.
ANLAY
yetkili makarnn Meclisin olmas gerektiini vurgulayan

Mustafa Kemal Paa, Ankara'y terk etmek mecburiye
tinde bile kalsalar gidecekleri her yerden daha byk bir
salahiyet ve kuvvetle barabileceklerini; "Milletimizin
halas ve istiklalini vatamnzn son kaya paras zerin
de dahi" 17 savunacaklarm ve mutlaka muvaffak olacak
larm haykrmaktayd.
Meclis 20 Ocak 1 92 tarihinde kard 85 numaral
kanunCTekilat- Esasiye) ile Yeni Trk Devletini res
men ilan etmekteydi . lk maddesi ile "hakimiyet bila
kayd art milletindir. dare usul halkn mukadderat
m bizzat ve bilfiil idare etmesi esasna mstenittir" 1 8
dsturunu ortaya koyan Meclis dorudan demokrasiyi
temel hedef olarak aldn ifade etmektedir.
Yapsndaki eitlilik ve dnce bakmndan sahip
olduu farkllklara ramen Birinci Meclis Trk halknn
hakikaten en imkansz grnen zamanlarda bile mesele
lerini tartarak zebileceinin en gzel rneini ver
mitir. Osmanl yneticilerinde mevcut anlayn tam
aksine olarak asl olaanst zamanlarda milletin irade
sine sahip kmas ve mcadelenin faydas iin kullan
masmn demokrasiye uygun olduu fiilen gsterilmitir.
Ancak bunu yaparken milletin hakimiyeti belirli bir
zaman dilimi iin devrettii meclislere bile lzumundan
1 7 Yunus Nadi , Kurtulu Sava Anlar, s. 282.

1 8 Tekilat- Esasiye Kanunu madde 1 . Anayasann tam metni ii n bkz.
Suna Kili-eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, Ankara 1982, s.
9 1 -93.
60 CEZM ERASLAN
fazla gvenmemesi gerektiine dikkat ekmekten geri

durmarutr. "nk meclisler dahi istibdat yapabilir ve
bu istibdat ahs istibdattan daha mhlik (ykc) olabi
lir" .Meclislerin belli dnemlerde seimlerle yenilenme
siyle "hakimiyet-i milliye daha emin eraite rabtedilmi
olacakt" .Meclislerin lzumundan fazla bir sre devam
etmesi halinde "vekillerle mvekkiller arasndaki nokta
i nazarIar birbirinden aynImaya ve revabt (balar)
zlmeye balar. Nihayet vekiller baka ey, mvekkiller
baka ey dnmeye balar" i 9 ite o zaman milli ira
denin o mecliste tezahr edeceini dnmek mmkn
olamayacaktr.
Atatrk ve muhalefet
Cumhuriyetin ilk yllar iin "muayyen yolun mebde
inde bulunulduuna" iaretle "henz mlahazalara tesir
edecek kadar mesafe kat olunmu deildir. Nokta-i na
zarlar lzumu derecede vuzuh ve isabet kesb etmelidir.
Ondan evvel tefrika fikri alelade frkaclktr ki , memle
ket ve milletin huzur ve emniyet eraiti henz byle bir
,,
tefrikaya yol amaya msait deildir 20 dncesini
seslendiren Mustafa Kemal Paa'nn Terakkiperver Par
tinin eitli sebeplerle yaatlamamasndan sonra da ok
partili hayat denemelerinde bulunmas bu konudaki sa
mimiyetine iarettir.
19 An nan, Gazi Mustafa Kemal Atatrk'n 1923 Eskiehir-zmit

Konumalar, Ankara 1996, s. 32.
20 Atatrk'n 20 Eyll 1924 tarihinde Samsun'da yapt konuma,
Atatrk'n Sylev ve Demeieri (ASD), II (1906-1938), (derleyen Ni
met Unan), Ankara 1997 , s. 199.
ANLAY
Gerekten de "taraflann dengeyi bozmamasn, ak

mnakaa ile hakikatlerin anlalmasn" isteyen Ata
trk'e gre, " yaplan ilerde doru ve eri hareketler
mantkl mnakaalar, fenni ve ilmi muarazalar ile mey
dana neden kmasn"d? "Bundan ne fenalk gelebilir?
Fenalk deil , ancak iyilik gelir ve ne kadar iyi olur"du.
"Mnakaalarn tereddisi siyasi terbiyede gerilik eseri
dir. Evvela makul mnakaa yolunu renmemiz lazm
dr" . Sonra, bu memlekete mnakaalar karsnda niza
mn muhafaza etme kabiliyetini vermek lazm. Buna
,,
alacaz 2 1 diyordu . Ancak Serbest Frka deneyimine
ksa srede son vermek mecburiyeti hasl oldu.
Bu deneyimden elde edilen en net sonu Atatrk' n
halkn durumunu yerinde grmek amacyla partinin ka
patld gn kt yurt gezisi oldu. Halkn yeni partiye
desteine balangta pek ihtimal vermeyen Atatrk, ne
ticeyi grnce sebepleri yerinde tespit etmek ihtiyac
duymu olmaldr. Cumhurbakan Trabzon'da "tek par
tili idarenin mahzurlann gidermek iin her an tarihe he
sap verecek olmann bilinci ile daha ok almak mec
,,
buriyetinde olduklann 22 ifade ederken yaplan inklap
lann ve Cumhuriyet ideolojisinin halka ulatnlamad
n da grmtr. Parti tekilatnn halktan kopuk oluu
ve kendi iinde bir ibirlii ile lkeyi ynetmeye al-
21
Asm Us, 1930-1950 Hatca Notlar, Atatrk, nn, kinci Dn
ya Harbi ve Demokrasi Rejimine Giri Devri Hatralar, stanbul 1966,
s. 13-15.
22
Atatrk'n Aralk 1930 da Trabzon da yapt konumann tam met
ni iin bkz. ASD, III, s .200.
62 CEZM ERASLAN
t, bunun da partiyi bir brokratlar ve memurlar parti

si haline getirdii anlalmaktayd. Mecliste bir muhale
fet grubu oluturuldu23 .
Bu ikinci denemeden sonra, Atatrk'n nazariyede
eitli partilerin milli hakimiyet esasna gre ynetilen
devletlerde tabii olduunu ifade etmesine ramen yeni
bir parti kurma teebbsne souk baktn gryoruz;
Trabzon'da partililere hitaben yapt konumada birin
ci meclisten itibaren ortaya kan parti ve hizipler ara
snda arzulanan fikir mnakaas yerine bir takm "basit
hissiyatn tesadmne ahit olduumuzu" kaydetmi ,
btn bu tecrbelerden sonra iktidar ve inklap frkasna
den vazifeyi "Karmzda birok frkalar varm gibi
her gn daha fazla bir faaliyetle almak, fikirlerimizi
halk kitlelerinin iine yaymak, ve kylere kadar gtr
mek mecburiyetindeyiz. Her an tarihe kar, cihana kar
hareketimizin hesabn verebilecek bir vaziyette bu
lunmak lazmdr. Tasavvur ve faaliyetimizde bu kadar
hassas ve mteyakkz olmak suretiyle muhalifsiz bir fr
,,
kann mahzurlarn bertaraf etmi oluruz 24 eklinde ifa
de etmitir.
Atatrk'n millet ilerinin kontrol altnda yaplmas
fikrinden kolay vazgemediini gryoruz . 24 Nisan
1 93 1 tarihinde yaplan LV. Dnem milletvekili seimle-
23 Hilmi Uran, Hatralarm, Ankara 1 959, s . 230.

24 Trabzon'da Halk Partili vatandalarla konuma, 28 Kasm 1 930,
ASD Il, s. 289-290 .
ANLAY
rinde 20 seim blgesinden 30 kadar milletvekillii iin

parti tarafndan aday gsterilmeyerek bamsz milletve
killerinin meclise girmesine imkan tannmtr. Konu ile
ilgili Frka Umum Katiplii tarafndan yaynlanan 1 5
Nisan 1 93 1 tarihli teblide dikkat ekici yaklamlar
mevcuttur. Uygulamann amac , "Cumhuriyet Halk Fr
kas programndan baka bir programla TBMM de al
,,
mak isteyenlerin seilmelerine imka? brakmak 25 idi .
Parti kendi programndan farkl olmakla beraber samimi
olanlarn eletirilerine muhatap olmaya devam edecek
ve eletiriler ile kendi aklamalarnn millet karsnda
mukayesesinden fayda beklemekteydi .
Atatrk de partisinin ikinci semenlerine yaynlad
bir beyanname ile uygulamann sebebini frkann faali
yetlerinin kendi grlerine itirak etmeyen milletve
killeri tarafndan tahlil ve tenkit edilmesini salamak
olarak aklamaktayd. Zira "yaptn bilen ve hizmet
yolunda tedbirlerine inanan mefkureciler olarak kendi
mizi tenkide muhatap klmay lzumlu" grmekteydi .
B amszlar iin dikkat edilmesini istedii vasflar ise
"laik, Cumhuriyeti , ve samimi olmalar"d?6 . Bu esas-
25 Tedbirin "siyasi hayatta Cumhuriyeti, milliyeti ve samimi mtala

alarn mdavelesine memleketi altrmakta yararl grlmesi" dikkate a
yandr. Tebli metni Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar II, stan
bul 1973, s.470-47 1 'de yer almaktadr.
26 Soyak , Hatralar II, s . 47 1 , Bu dnemde seilen bamsz millet
vekillerinden bir ksmnn ciddi muhalefeti karsnda Parti Genel Bakan
vekili ve Babakan smet nn , ile Parti Genel Sekreteri Recep Peker 'in
ikayetleri ve yeniden seilmelerini engellemeleri hakknda bkz. Soyak ,
ayn eser, s. 43-46.
64 CEZM ERASLAN
larn sadece o gnler iin deil bu gnmz ve gelece

imiz iin de ayn derecede geerlilii ve nemi haiz ol
duunu , Trkiye Cumhuriyeti Devletinin lkesi ve mil
letiyle beraber sonsuza kadar bir btn halinde yaama
snn ifreleri olduu hatrdan karlmamaldr.
TEK PART REJM VE DEMOKRAS
Prof. Dr. Oktay UYGUN*
Trkiye 1 9 1 8 - 1 923 yllan arasnda siyasal rejimini

deitiren kkl dnmler yaad . Monariden cum
huriyete , ok uluslu bir imparatorluktan ulusal devlete
geii mmkn klan deiiklikleri "Trk Devrimi" ola
rak adlandryoruz. Ancak Trk Devrimi , yalnzca 1 9 1 8-
1 923 yllar arasnda yaplanlarla snrl bir kavram de
ildir. O tarihlerde devrimin siyasal boyutu gerekle
mi , daha sonra 1 945 hatta 1 950'lere kadar uzanan s
rete , devrimin farkl boyutlar tamamlanmaya all
mtr. zellikle ulusal kimliin oluturulmas ve laik
devlet dzeninin kurulmasn amalayan politikalar
adm adm gerekletiriimi ve uzun bir zaman dilimi
ne yaylan reformlar gerekli klmtr. Yaklak 30 yl
sren bu reform srecinde, Trkiye tek partili bir rejim
le ynetilmitir. Trkiye ' yi dardan gzlemleyenler,
tek partili rejimin geerli olduu dnemi , genellikle ,
"Kemalist Rejim" olarak adlandnrlar. Konumamn ko
nusu , bu rejim ile yani Trk Devrimini gerekletiren
rejim ile demokrasiyi karlatrmaktr.
Trkiye'deki tek parti rejiminin nitelii konusunda

farkl grler ve farkl bak alar mevcuttur. Bu g-
* stanbUl niversitesi Hukuk Fakltesi retim yesi .

66 OKTAY UYGUN
lleri iki ana gruba ayrabiliriz. B irinci grupta, tek par

ti rejimini demokratik zellikleri ar basan bir rejim
olarak nitelendiren gller yer alr. kinci grupta ise ,
bu rejimin otoriter karakterinin baskn olduunu ileri
sren gller yer alr. Birinci grup iindeki gllerin
en u noktasnda, tek parti rejimini tam bir demokrasi
olarak niteleyen gller vardr. kinci grup gllerin
en u noktasnda da, bu rejimi totaliter nitelikte gren
hatta dnemin Avrupa' daki faist ve nasyonal sosyalist
rejimIerine yakn bulan gller yer alr.
Trkiye' deki tek parti rejiminin nitelii zerindeki

tartmalar, yalnzca tarihileri ilgilendiren bir konu de
ildir. Bu konunun gncel ve hukuki bir deeri de bulu
nuyor. Trk hukuk mevzuatnda, anayasadan balayarak
yasalarda , tzk ve ynetmeliklerde , bata eitim ve
kltrle ilgili olanlar olmak zere , baz kamusal faali
yetlerin "Atatrk lke ve nka.plar" dorultusunda y
ltlecei , bu konularda izlenecek politikalarn "Ata
trklk"e aykr olamayaca belirtilir. Bu nedenle,
Atatrk ilke ve inklaplarnn ve Atatrkln ya da
Atatrk dncenin ne olduu konusunun akla ka
vuturulmas byk nem tayor. Sz konusu kavram
larn anlamn ortaya koyabilmek iin , hi kukusuz, n
celikle tek parti rejimi dnemini incelemek gerekir.
Tek parti rejiminin demokratik olduunu savunan

gllerin dayand argmanlar u ekilde zetlenebi
lir: Monariden cumhuriyete geilmi , egemenliin
millete at olduu ilkesi kabul edilmitir. Bu durum,
TEK PART REJM VE DEMOKRAS 67
egemenliin kaynanda demokrasi esasnn benimsen

diini gsterir. Tek parti rejiminde btn yasalar
TBMM tarafndan yaplmtr. Bu da egemenliin kulla
nmnn demokratik bir organ araclyla gerekletiini
gsterir. Aynca sosyolojik adan bakldnda da, yeni
devletin siyasal eliti , Osmanl siyasal elitine oranla hal
ka daha yakn olan orta snflardan gelmektedir.
Kar gr savunanlar u noktalara vurgu yaparlar:

Yasalan halkn temsilcilerinden oluan bir Meclis yap
maktadr ama seimler serbest ve yanmal deildir. Mus
tafa Kemal' in denetiminden gemeyen bir adayn seime
katlmas sz konusu deildir. Dolaysyla rejim, aslnda
tek adam rejimidir. Yarg bamszl yoktur. nsan hakla
nna 1 924 Anayasasnda yer verilmi; doal haklar anlay
benimsenmitir. Ama bu haklar pratikte kullanlama
maktadr. 1 935 'ten sonra parti ile devlet kaynamtr:
1 936'dan sonra ileri Bakan CHP'nin genel sekreteri ,
valiler de il bakan oldular. Bu organik kaynama
1 937 'de ideolojik kaynamayla tamamland: CHP' nin al
t ilkesi (alt ok) anayasal ilkeler haline getirildi. CHP,
talya' daki Faist Parti ya da Almanya'daki Nasyonal
Sosyalist Parti gibi "devlet partisi" haline geldi . Tm
bunlara Hyanet-i Vataniye Kanunu , Takrir-i Skfin Ka
nunu ve stiklal Mahkemeleri uygulamalann eklersek,
rejimin demokrasiyle bir ilgisi olmad ortaya kar.
Bu iki farkl gr nasl deerlendirmeliyiz? Tek

parti rejiminin baskn zellii nedir? Birinci gruptaki
grlerin savunduu gibi "tam bir demokrasi" ya da
68 OKTAY UYGUN
"demokratik zellikleri ar basan bir rejim" mi , yoksa

ikinci gruptakilerin savunduu gibi "otoriter" hatta "to
taliter" bir rejim midir? Bu konuda bir deerlendirmeye
gemeden nce, tartma konusuna k tutacak bir sap
tamada bulunmak istiyorum . Trkiye' deki tek parti reji
mi , Trk Devrimi ' nin rejimidir. Trk Devrimi deyince ,
tpk Fransz Devrimi gibi monariden cumhuriyete , te
okratik bir dzenden laik devlet dzenine geii sala
yan kkl bir dnmden sz ediyoruz. Doas gerei
btn devrimlerin rejimIeri otoriterdir. nk devrim
demek , mevcut dzeni zorla, g kullanarak deitir
mek , eski ynetici snflar tasfiye edip yerine yenisini
getirmek, mevcut dzeninin meruluk anlayn ykarak
yeni bir meruluk anlay oluturmaktr. Eer bunlar
zor kullanmadan , barl yntemlerle ve demokratik
usullerle olmusa, zaten o olay "devrim" olarak adlan
drmayz. Byle bir durumda sz konusu olan devrim
deil, evrimdir. Tarihte, burada akladm trden kk
l deiiklikler genellikle "devrimler" yoluyla gerek
lemitir. Trkiye ' de de byle olmutur. O halde , tart
ma konumuz bakmndan u noktay ncelikle kabul et
memiz gerekir: Trk Devrimi ' nin rejimi olan tek parti
rejimi ya da Kemalist rejim, doas gerei otoriter, sert
ve baskc zellikler tayacaktr. Burada nemli olan
nokta, tek parti rejiminin, o dnemin Avrupa'daki tek
parti rejimIeri gibi otoriterliin yan sra totaliter bir ni
telie dnp dnmedii , bireyi yok sayarak devleti
kutsallatnp kutsallatrmaddr.
Trk Devrimi , bir modernleme (adalama) sre

ci olarak ele alndnda, Merutiyet'ten gelen genel
dorultu iinde grlebilir. Modemlernek uygar dn
yann ilkelerini , kurumlarn ve uygulamalarn benimse
rnek olarak grlmtr. Bylece Trkiye yzn B a
t ' ya evirmitir. Bat kltrnn sistemletirdii aklc
lk, laiklik , demokrasi , hukukun stnl gibi ilke , de
er ve kavramlar zmsenmeye allmtr. Bununla
birlikte , Trkiye'nin kkl reformlara giritii dnem
de , Batl lkelerin bir ksm demokrasiden uzaklamaya
balamtr. 1 922' de talya' da, 1 927 ' de Portekiz 'de ,
1 933 'te Almanya'da , 1 938 'de spanya'da tek parti re
jimleri kurulmutur. Bu lkelerde parti ile devlet i ie
gemi , muhalefet ok sert nlemlerle bastrlm , bire
yin haklar ar biimde ihlal edilmitir. zellikle Al
manya ve talya'daki rejimler totaliter nitelik kazanm
lardr.
1 920 'li ve 1 930 'lu yllarn Trkiye 'sine baktmzda,

o dnemin Avrupa'sndaki otoriter ve totaliter rejimler
ile baz benzerliklerini gzlemlemek mmkndr. Bu
benzerliklere iaret eden; rejimin tek partili olmas , se
imlerin gdml olmas , yarg bamszlnn bulun
mamas gibi uygulamalara az nce deinmitim . imdi
aradaki farkllklara bakalm. Bu konuda nl siyaset bi
limci Maurice Duverger'nin tespitlerinden yararlanaca
m. Duverger, "Siyasal Partiler" isimli kitabnda "tek
parti rejimleri"ni inceler ve Trkiye' deki CHP'yi Avru
pa'daki benzerleriyle karlatrr. Bu inceleme sonu-
70 OKTAY UYGUN
cunda Duverger'nin ulat sonu ok arpcdr.
Duverger ' ye gre , Trkiye 'deki tek parti ne Alman

ya'daki Nasyonal Sosyalist Parti ne de Sovyetler Birli
i 'nde Stalin ' in liderliindeki Komnist Parti gibi tota
liter bir ideolojiyi benimsemitir. Almanya' daki rejim
rk ideolojiyi , S SCB ' deki Marksist ideolojiyi topluma
empoze etme gayreti iindeyken , Trk tek partisi totali
ter bir ideolojiye sahip olmamtr. Bilindii gibi , totali
ter rejimler toplumsal yaamn her alann kapsayan "to
tal" bir ideolojiye dayanr. Bu ideoloj i , tm yurttalarn
kabul etmesi gereken "mutlak gerei" bulduunu sy
ler. Totaliter rejimde resmi ideoloji bir din gibidir; sor
gulanamaz , tartlamaz yalnzca itaat edilir. Otoriter re
jimlerde resmi grleri benimsemeden ama bu gr
lere muhalefet de etmeden sessizce yaamak mmkn
olduu halde , totaliter rejimde bu mmkn deildir.
Devlet, eitim kurumlanyla, kitle iletiim aralanyla,
parti rgtyle, herkesi ayn dorultuda ayn ideolojiyle
yetitirmek grevini stlenmitir. Resmi ideolojiyi be
nimsemeyenlerin varlm srdrmesine izin verilmez.
Trkiye'ye baktmzda, CHP'nin bir ideolojisinin

olmadn syleyebilir miyiz? Kukusuz bu sylene
mez. CHP' nin ve Trk Devriminin nderlerinin yaptk
lan ie dair tutarl bir bak alan ve ideolojileri vard.
Ama bu totaliter bir ideoloji deildi . Gerek Trk Devri
mi ' nin 1 9 2 1 ve 1 924 Anayasalannda ifade edilen temel
ilkeleri , gerekse Mustafa Kemal Atatrk' n entelektel
birikimi totaliter grlerden tmyle uzaktr. Yeni dev-
letin anayasasnda belirtilen ulusal egemenlik, cumhuri

yet, laiklik gibi ilkeler demokratik rejimIerin ilkeleridir.
Atatrk' n fikri yapsn belirleyen Montesquieu , J . J .
Rousseau gibi dnrlerin grlerinde d e totalitariz
mi artran bir ey yoktur.
Yeni devletin eitim politikas , Almanya , talya ya da

SSCB 'deki uygulamalann aksine, hibir ekilde insan
lan tek tipletiren , sadece belli ideolojide insanlann ye
timesine hizmet eden , farkl bir bak asna sahip olan
insana asla msaade etmeyen bir politika olmad . Elbet
te ki eitim sistemi ile Osmanl toplumunda yaygn olan
kaderci bak as deitirilmeye allm , insann
kendi kaderine hakim olabilecei, kendi geleceini be
lirleyebilecei gr temel alnmtr. Yoksulluun , ge
ri kalmln kader olmad , alarak, akl ve bilimi
rehber edinerek hem insann kendisinin hem de lkenin
geliebilecei , kalknabilecei gr stn tutulmu
tur. Ama bu tek tip insan yetitirmek demek deildir.
Nitekim o dnemin okullardan mezun olanlar liberal ,
Marksist, Kemalist, muhafazakar gibi farkl ideolojilere
sahip olabildiler.
Farkl grler CHP iinde de her zaman var olmu

tur. Bu balamda nn-Bayar ekimesi veya partinin
radikal kanadn temsil eden Recep Peker ile lml kanat
arasndaki ekimeler kiisel gr aynlklan olmayp
belli lde ideolojik farkllklara dayanr. CHP Alman
ya ve talya'daki benzerleri gibi, farkl grlere asgari
dzeyde de olsa tahamml edemeyen bir parti deildi .
72 OKTAY UYGUN
CHP, Almanya ve talyadaki benzerlerinin aksine , aske

ri bir grnm arz etmemitir. Partinin paramiliter r
gtleri yoktur. Partinin liderlii veya yelii niformay
la zdeletirilmemitir. Atatrk ve nn askeri elbise
lerle halkn nne kmam , tmyle sivil bir grnt
vermilerdir. Parti yelii , partiye girmek ve kmak
kolaydr. Kat bir doktrine dayanmayan partide farkl g
rler tartlabilmitir.
CHP'yi dier tek partili rejimIerin partilerinden ay

ran en nemli fark , CHP'nin tek parti rejimini geici
olarak grmesidir. Almanya, talya ve S SCB ' deki parti
ler, kendi lkeleri iin mutlak doruyu bulduklarn ve
bu doru siyasetin her zaman parti araclyla yrtle
ceini kabul etmilerdir. Oysa CHP, kendi tekelini gei
ci grm ve reformlar yerletikten sonra ok partili ha
yata geilebileceini kabul etmitir. Daha Atatrk'n
salnda iki kez ok partili rejim denemesine giriiI
mi fakat baarl olmamtr. 1 924'te Terakkiperver
Cumhuriyet Frkas , 1 930'da Serbest Frka'nn muhalif
partiler olarak kurulmu olmas , Almanya, talya ve
S SCB iin dnlemeyecek uygulamalardr.
Birey-devlet ilikisi asndan ele alndnda, Trk

tek parti rejimi yine Avrupa' daki benzerlerinden farkl
lar. Almanya ve talya'da devlet yceltilmi , birey
adeta yok saylmtr. Devlet her konuda bireyin yaam
n kuatm, ona "zel" bir alan brakmamtr. Sivil top
lum devletin ezici stnl ve youn kontrol karsn
da geliecek alan bulamamtr. Buna karlk, Trki-
ye' de devlet bu kadar kapsayc ve kuatc deildir. Re

fonnlan uygulamak iin sert yntemler ve merkeziyeti
politikalar benimsenmekle beraber, devletin kutsallat
olmas sz konusu deildir. Bu farklla ilikin birka
rnek vennek yararl olacaktr:
Yeni devlet bir "ulus devlet" modeli zerine ina edil

diinden, ulusal kltrn , ulusal dilin ve ulusal kimliin
pekitirilmesi byk nem tayordu . Devletin bu alan
daki politikasn belirlemek bakmndan iki nemli ku
rum oluturuldu : Bunlar, bugnk isimleriyle sylersek ,
Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu' dur. Atatrk her
iki kurumu da bir devlet dairesi olarak deil , bamsz bi
rer demek statsnde kurdu . Devlet rgtnden bam
sz bu kurumlann hkmetlerin etkisi altna girmeden a
labilmesi iin mali zerkliklerini de salamaya alt:
Onlara kendi mirasndan belirli bir pay brakt . Alman
ya'da Hitler' in , talya'da Mussolini' nin , devletin kltr
politikasm belirleyecek bylesine nemli iki kurumu
devlet rgt dnda oluturmalanm dnmek bile
mmkn deildir. Anadolu Ajans bir baka nemli r
nektir. Totaliter rejimler kitle iletiim aralan zerinde
kurduklan tekel sayesinde tm halk istedikleri dorultu
da ynlendirmeyi baanrlar. Medyaya haber veren tek
ulusal ajans olan Anadolu Ajans, bir devlet dairesi ola
rak deil , 1 925 ylnda anonim irket olarak kurulmutur.
Tek parti rejiminin sonlanna doru kurulan Ky Enstit
leri, katlmc ve demokratik yaplan nedeniyle totaliter
rejimlerde asla grlemeyecek trden kurululardr.
74 OKTAY UYGUN
Ekonomik alandan bir rnek verelim: Bankas'nn

zel bir banka olarak kurulmas devletin ekonomi ala
nnda da kapsayclk iddiasnda bulunmadm gsterir.
Oysa o dnemde Mussolini , lkedeki tm ekonomik i
letmeleri 22 adet korporasyon altnda toplam, bu kor
porasyonlarn bakanlna da kendisini atamtr. Ama
tm ekonomiyi devlet eliyle etkili biimde kontrol et
mek hatta ynetmektir. Almanya ve talya' da devlet, her
faaliyeti devlet bnyesine almaya alrken , Trki
ye'de , merkezileme gereksinimi her alanda kendini
gstermesine ramen , zerk kurumlara , serbest teeb
bse ve bireysel giriime kap aralanmtr. Devlet her
eyi iine alan, her eyi kontrol eden totaliter bir yap
olarak dnlmemitir.
Rejimin meruluk temeli bakmndan da Trkiye ile

dier lkelerdeki tek parti uygulamalar farkllk gste
rir. talya'da Mussolini ve Almanya'da Hitler seimlere
katlp belli lde halk destei salam ve daha sonra
usulne uygun ekilde babakan olarak atanmlardr.
Fakat bu iki lider, ksa srede demokratik rejimin temel
ilke ve kurumlarm ortadan kaldrn ve ynetme yetki
lerinin kayna olarak halk gstermekten vazgemiler
dir. Her ikisi de ynetme yetkisinin kaynan halkta de
il, kendi entelektel kapasitelerine grmtr. Hitler
de Mussolini de, lkelerini ynetecek kapasiteye sahip
tek lider olduklarm sylemi, partileri de onlar kutsal
latrmtr. Bu noktada yllar nce televizyonda izledi
im bir belgeseli hatrladm. Almanya'da Nazi dnemi-
ni anlatan bir programd . O dnemi yaayan insanlarla

syleiler yaplyordu . Programda yal bir Alman yle
demiti: "Bizim iin Hitler kutsal bir insand. Yazd ki
tap (Kavgam) ncil 'den daha nemli ve daha kutsald .
nci/ 'den ok Kavgam ' okurduk" . Trkiye ' deki durum
farkldr. Rejimin korunmas iin pek ok radikal nlem
alnmakla birlikte , bunlarn hepsi halkn temsilcilerin
den oluan bir Meclisten geerek yasalamtr. Seim
ler serbest ve yarmal olmasa da, iktidar yetkisini hal
ka dayandrmaktadr. Egemenliin kaytsz artsz mille
te ait olduu ilkesi rejimin temelidir. Atatrk ve nn,
Parti tarafndan "ebedi ef' ve "milli ef' unvan verile
rek belli lde kutsallatrlmak istense de , bu yndeki
abalar Hitler ve Mussolini rnekleriyle karlatrld
nda olduka zayf kalmtr.
Trkiye' deki tek parti rejimini Avrupa' daki rnekle

riyle karlatrrken son bir noktaya daha deinmek isti
yorum. Almanya ve talya' daki tek parti rejimIeri mev
cut demokrasiyi ykarak iktidara gelmilerdir. Hitler de,
Mussolini de seimleri kazanarak iktidara gelmilerdir
ama geldikten sonra hemen parlamentoyu kapatrnlar,
partileri yasaklamlar btn muhalif rgtleri sindir
milerdir. Her iki lider demokrasiyi "kt" bir rejim ola
rak mahkum etmi, kendi tek parti rej imIerini ideal bir
rejim olarak sonsuza kadar yaatmak istemilerdir. Tr
kiye'deki durum olduka farkldr. Birinci Dnya S ava
' ndaki yenilginin ardndan ttihat kadrolarn lke d
na kmas zerine bir iktidar boluu domu , bu bo-
76 OKTAY UYGUN
luu , Saray mutlakyeti rejime dnerek doldurmutur.

Parlamento kapatlm ve hkmet yalnzca Padiaha
kar sorumlu hale getirilmitir. Mustafa Kemal Anado
lu'da kurtulu mcadelesini yrtrken, Osmanl Devle
ti'nin rejimi "mutlak monari"dir. Mustafa Kemal, hem
sava yrtrken hem de kkl reformlar gerekleti
rirken , Ankara'da kurulan bir Meclise dayanm , kapat
lan son Osmanl Meclisi'nden gelebilenler de Anka
ra'daki Meclise katlmlardr. Kurtulu S ava gibi ola
anst koullar altnda bile, halkn temsilcilerinden
oluan bir Meclis devletin temel organ olarak faaliyet
gstermitir. Almanya ve talya'da Hitler ve Mussolini
mevcut demokratik rejimi ykarak ibana gelirken,
Atatrk olmayan bir demokrasiyi kurmaya almtr.
Almanya ve talya'daki tek parti rejimIeri bir sre

sonra yklmlardr. Oysa Trkiye ' deki tek parti rejimi
iin "yklma"dan sz edilemez . Sz konusu olan tek
partili hayattan ok partili hayata lml bir geitir. Tek
parti rejiminin lideri , partisindeki muhalif sesleri yat
trarak bu srece nclk etmitir. Trkiye' de tek parti
rejiminin sona ermesi bir kar devrim olarak grle
mez. ok partili hayat Trk Devrimi ' nin ulamak iste
dii bir hedefti. Oysa Almanya ve talya'da tek parti re
jimleri yklarak demokrasiye geilmitir. Trkiye' deki
geiin lml bir sre olmasnn bir gstergesi de, ana
yasa deiikliine gerek duyulmam olmasdr. Tek
parti dneminin anayasas , liberal demokratik ilkeleri
sayesinde ok partili hayata da uyum gstermitir. Son-
raki yllarda iktidarlarn Trk Devrimi'nin ilke ve deer

lerini ypratacak politikalar izlemesi ve anayasann o
ulcu demokratik rejimi koruyacak baz eksikliklerinin
hissedilmesi ayn bir konudur. Bu eksiklikler, ileride,
1 9 6 1 Anayasas ile karlanmaya allacaktr.
Konumamn sonunda, en bata sorduum soruya ge

ri dnmek istiyorum. Atatrklkten ve Atatrk ilke ve
inkHiplarndan ne anlyoruz diye sormutum. Bu kav
ramlar nemli, nk her ikisi de hukuki deeri olan
kavramlar. Anayasamz ve yasalarmz bu kavramlara
gnderme yapyor. rnein, Yksek retim Kanunu
rencilerin Atatrk ilke ve inkHplarna ve Atatrk mil
liyetiliine bal olarak yetitirileceini sylemektedir.
Atatrklkten, Atatrk ilkelerinden ne anlamalyz?
Bazlar, Atatrkl ve Atatrk ilkelerini CHP'nin
alt ilkesi ve tek parti rejiminin uygulamalar ile zde
letiriyor. Bu tutum, doal olarak Atatrkln otori
ter, sert ve demokratik olmayan elerini n plana kar
tyor. Konuya bu bak as ile bakarsak Atatrkl
de, Atatrk ilke ve devrimlerini de eksik ve yanl anla
m oluruz. Tek parti rejimi dnemi uygulamalarnda
Atatrkln baz temel ilkeleri bulunduu kadar, ta
mamen gei dnemine zg uygulamalar da vardr. r
nein, ulusal egemenlik ilkesi, laiklik gibi ilkeler Trk
Devrimi'nin temel ilkeleridir. Ancak refonnlar uygula
mak iin gerekli olan olaanst uygulamalar; tarafsz
ve bamsz mahkeme stats bulunmayan istiklal Mah
kerneleri, serbest ve yanmal olmayan seimler, tek
78 OKTAY UYGUN
parti rejimi Trk Devrimi' nin ulamak istedii hedefin

unsurlar deildir. Bu tr demokratik olmayan uygula
malar, devrimi yerletirmek iin gerekli olan geici n
lemlerdi . Bunlar Atatrkln esaslar olarak gr
mek , Atatrk grn demokrasi kart olduunu ka
bul etmeyi gerektirir. Atatrk'n dncesi de eylemi de
bu gr hakl karmaz. Atatrk'n amac lkeyi a
da uygarlk dzeyine karmakt . ada uygarln g
nmzdeki ilke ve deerleri bellidir: B unlar imdiki
anayasamzda ifade edilen demokrasi , laiklik, hukukun
stnl, oulculuk gibi evrensel deer ve ilkelerdir.
Konuyu netletirmek iin Atatrklk iki dneme

aynabilir: Birinci dnem , Trk Devrimi ' nin ilkelerinin
yerletirildii "Kemalist rejim" ya da "tek parti rejimi"
dnemidir. Bu dnem asla kalc olarak dnlmemi
tir. Ama , bu gei dneminde yeni rejimi salam te
mellere oturtmak ve reformlan gerekletirmektir.
1 945'te sona eren bu dnemin ardndan Atatrkln
ikinci aamas balamtr. Bu aama, artk tek parti re
jimi, olaanst yarg yerleri gibi demokratik olmayan
unsurlar iermiyor. kinci dnemin temel ilkeleri gn
mz demokrasilerinin evrensel ilke ve deerlerinden
farkl deildir. Dolaysyla bugn Atatrkln ilkele
ri nedir diye sorduumuzda , yant; "oulcu, zgrlk
demokrasilerin temel ilkeleri ne ise Atatrkln
de ilkeleri onlardr nk hedef odur, ama odur" olma
ldr. O nedenle Atatrkl zgrlk demokrasile
rin ilkelerinden ayn dnmemek gerekir.
00
ATATURK'TEN
SONRA TRKYE'DE
DEMOKRASNN GELM
ATATRK'TEN SONRA
DEMOKRATKLEMEDE ORTAYA KAN
AKSAKLIKLAR
Prof.Dr.Ahmet MUMCU*
Deerli dinleyenlerim ,
Her eyden nce stanbul niversitesinde ben ilk kez

konuuyorum. Bunu eref olarak kabul ediyorum, Tr
kiye' nin en eski niversitesinde konumay . Aynca bu
salon bu salona adn veren Cumhuriyetimize adn ve
ren nemli bir kiilik. Biliyorsunuz 5 Kasm 1 925 ' de
Ankara Hukuk Fakltesi kuruldu . O zaman ki adyla
Ankara Adliye Kurumu . Cumhuriyetimizin ilk yk
sekretim kurumu. En nemli sylevlerinden birini de
bu kurumun alnda sylemitir. Cumhuriyet'in yapt
nm olacak bu byk kurumun alnda duyduum
mutluluu baka hi bir giriimde duymadm bunu ak
lamakla vnyorum der. te kendisi de Ankara Hukuk
Fakltesi' nin ilk reisiydi. O zaman dekanlk yoktu . Fa
klte Milli Eitim B akanl'na balyd . Milli Eitim
Bakan adna profesrler grubunun setii bir kii reis
adyla Faklteyi ynetirdi . te Ankara Hukuk Faklte-
Bakent niversitesi Hukuk Fakltesi retim yesi.

82 AHMET MUMCU
si'nin ilk reisi de Cemil Birsel'di . Fakltenizin, ben Hu

kuk Fakltesi kkenli bir hocanzm . Cemil Birsen ni
versite refonnu yaplncaya kadar Ankara niversitesi
nin reisi olarak kald . Tahmin edersiniz ki ben Hukuk
Fakltesinin tarihini de yazan bir kii olarak ve Cemil
Birsel hocamzn adn tayan bu yce niversitenin g
zel ats altnda konumaktan aynca gurur duyuyorum.
Bunu ifade ettikten sonra konumuz zerinde ufak bir

aklamada bulunmak istiyorum . Atatrk'ten sonra de
mokratiklemede ortaya kan aksaklklar. Atatrk'ten
sonra demokrasimiz zaten aksak olmayan bir gidie gir
di , bunlann hepsini anlatmak 4-5 sempozyuma sar.
Kald ki benden sonra konuacak olan Sayn Beyolu,
Askeri Darbelerin Demokratik Hayatmza Etkileri . Da
ha sonra konuacak olan Esat Arslan 1 980 ncesi stik
rarszlk Dneminin Demokrasimize Olumsuz Etkileri ,
ok deerli arkadam sevgili Gemalmaz Cumhuriyet
ten Gnmze nsan Haklarnn Gelimesi, Oktay Bey
kardeim de Tek Parti Rejimi Demokrasi benim syle
yeceklerimin bir baka adan deerlendinnesini yapa
cak. O yzden ben Atatrk 'ten sonra Trk demokrasinin
aksaklklarn btn aynntlaryla anlatarnam. nk
Atatrk 'ten sonra Trk demokrasisinin ilerlemesi b
yk lde durdu . Zorlamalarla biz bugnki dzeyimi
ze geldik. Ne yazktr ki tpk Tanzimat sonras gibi bu
zorlamalara dardan geldi ve gelmekte . imdi btn
bunlar syledikten sonra demokrasi nedir? Demokrasi
yi ksaca bir tanmlayalm ki Atatrk dneminden sonra
demokratiklemede ortaya kan aksaklklarn anlal-
ATATRK'TEN SONRA DEMOKRATKLEMEDE 83
ORTAYA KAN AKSAKLKLAR
mas iin Atatrk' n demokrasi anlayn grmek gere

kiyor. O yzden demokrasinin ne olduunu anlamak ge
rekiyor. Deerli meslektam S ayn S aadet sabah ki ko
numasn da Demokrasiyi tanmlad . Gzel bir tanm .
Halkn kendi kendini ynetmesi . Baka bir tanm halkn
halk iin kendi kendini ynetmesi. Bu artk geride kal
mtr. Demokrasi aslnda bir ynetim rejimidir. Bu re
jimde btn yurttalar siyasi ve sosyal zgrlklere sa
hiptirler ve eittirler. Kiinin can bata olmak zere b
tn maddi ve manevi varl tam bir gvence altndadr.
Devlet bireyin zgrl , gvenlii ve mutluluu iin
kurulmutur. Dier bir deyile devlet yurtta iindir.
Devletin koruyucu ve gelitirici nitelikleri tam bamsz
yarg gcyle denetim altna alnmtr. Bu eleri ile de
mokrasi bugn gerekten erdemli doru bir rejim olarak
gzmze arpmaktadr. Ama demokrasinin ok nem
li zaaflar var. Atatrk bu zaaflarn byk lde farkn
dayd . O da temsili demokrasidendir. imizde hukuku
olmayan arkadalar varsa onlar iin anlataym . Madem
ki demokrasi de btn yurttalar eittir.Madem ki btn
yurttalar egemenlik hakkna sahiptirler, kendi kendile
rini ynetmeleri lazmdr. Tahmin edersiniz ki milyon
larca insann , bu lkedeki her yurttan kendi kendini
ynetmesi beklenemez . Bu mmkn deiL. O yzden
Jan Jack Russo' dan beri sregelen bir nazariye ve de
mokratikleme sreci iin de uygulamaya dnm ve
halkn kendilerini belli bir sre iin ynetecek temsilci
leri semeleri esas ortaya kmtr. Bu Jan Jack Russo
ile ngiltere 'de atlmaya balanm ve Parlamento sz
c de ngilizce'den gemitir. Parlamento Fransz h-
84 AHMET MUMCU
tilalinden sonra ite bu sylediim biimde halk tarafn

dan seilmi temsilcilerin bir araya gelerek halk halkn
temsilcileri olarak ynetmesi anlamna gelir. Durum
byle olunca ok nemli baz sorunlar ortaya kyor.
Bir defa halkn hepsinin, btn bireylerin , ayn siyasi
grteki kiilerin semesi sz konusu olamaz . Siyasal
partiler demokrasilerin vazgeilmez esidir. Kimi o
unluk salar, kimisi salayamaz , kimisi koalisyon. Bu
durumda halkn gerek iradesi gerekten o parlamento
da temsil ediyor mu? Demokrasinin en byk sorunu ,
zaaflar da burada yatyor. kincisi bu zaaf gidermek
mmkn olmad iin mmkn olduu kadar adil bir
seim sistemi kurmak lazm ki bu seim sisteminde is
tikrar gibi bir takm yan etkenlere baklmakszn madem
ki halkn , milletin btn bireyleri birbirine eittir, her
bireyin oyunun da temsil edilmesi lazmdr. O zaman
adil eitliki bir seim sistemine ihtiya var. Byle bir
seim sistemi kurulamazsa ortaya kan tabloda ortasn
da yer alacak parlamentonun halkn gerekten ne an
lamda temsilcisi olup, olmad tartlr.
Kimse alnmasm bu bir gerek. Bugn ki iktidarn da

kabahati deiL. Seim kanunlar daha nceki iktidarlarn
hazrlad bugn baknnz kaytl semenlerin %24'nn
seime katlanlarn % 34' nn oyunu alan bir parti seim
sistemindeki aksaklk yznden parlamentonun % 65 'ini
eline geirdi . Bu durumda buras Trkiye olmasn baka
bir yer olsun ngiltere olsun, Fransa olsun. Byle bir du
rumda bu iktidarn btn Trk halkn temsil ettiini sy
leyebilir miyiz? Baraj sistemi mesela bence demokrasi-
nin temsil zelliine tamamen ters den bir zellik.

Madem ki btn yurttalar eit neden onlann oylan tem
sil edilmesin. imdi size S ayn Bakan 'n izniyle dnya
nn en nl kamu kurulularndan biri olan Karl
Bum'den bir alnt okumak istiyorum.Bu alnty oku
mam zellikle bir iki arkada tarafndan rica edildi. B
yk yazar demokrasi hakknda yle diyor. Kendisi su
katlmam bir demokrattr. Batl liberal devlet anlay
iinde halkn hi olmazsa ounluunun isteklerinin ge
ne halkn kendi iradesi ile giderme yolu olan demokrasi
nin ok uygun ve ok iyi bir sistem sayld hakknda ge
nel bir uyuma vard . Var demiyor, vard . Ama bu uyu
mann yan sra bu tr devlet rgtne ynelen eletiriler
le ayn derecede younlam saylabilir. zellikle o
unluk iradesinin neden , mutlaka karann dayana oldu
u yolundaki soru yle pek kolay yantlanamaz. oun
luun iradesi karan dorudur eklindeki hkm dier
vatandalann zgnlklerini , eitliklerini inemi olur.
Daha 1 923 ylnda Parlamenter sistemine dayanan Al
man Cumhuriyeti 'nin kuruluundan drt yl gemesine
ramen Karl Smitt gelmi gemi en nl anayasa hu
kukulanndan biridir. Karl Smitt bu devlet biimine ya
da rejimine ok nemli kayglarm dile getirmi
tir.Smitt'in o zamanki dnceleri imdi gncel ve s
rekli saylabilir. Bu nedenle yazarn kukuculuunu
abartmamak gerekir.Yazarn dnceleri ksaca yle
zetlenebilir. Parlamentolu sistemler belli bir huzursuz
luk yaratr. Zira bu rejimler halkn deil siyasal partilerin
iktidara gelii . l 923 de yazyor bunlan. Bu da siyasal
86 AHMET MUMCU
amal olmayan bir personel rejiminin geni lde uy

gulanmasna yol aar. Yalan m? Yksek dereceli parla
menterlerin atanmas . Hkmet ekseriye amatrlerden
oluturulur. nk ou kesim Bakanlar konunun uzma
n siyasal bakmdan ie yararlk1arna gre atanrlar.Par
lamentodaki konumalar bast ve baya derecelere kay
maya meyillidir. nk ama parlamento iin inandrc
ve etkileyici dnceleri etkileyici davranlarda bulun
mak deil , demagojiye ynelmektir.
Ayn nedenle parlamento iliki kalplarnda yani par

lamento adabnn kalitesinin yitirilmesi de bu ekilde
yzmze arpar ve parlamento yelerinin toplanma
dzeylerinde bir alalma grlr. Objektif bakmdan
milletvekillerinin byk bir ounluu ayn dnce
erevesinde birlemi olsalar bile bir grup yine bir en
gelleme yollarna ba vurur. Baka bir deyile o millet
vekilleri siyasal rakipleriyle ayn dncede olsalar bile
yine mcadeleyi srdrrler.ok dikkate deer bir hu
sus ise milletvekillerinin saf kiisel karlar iin her tr
l onursuzluun nerdeyse snnna gelecek bir biimde
deneklerini kendi istekleri dorultusunda arttrnalar
ve dokunulmazlk iin ayn tarz uygulamalar srdr
mektedirler. Parlamenterlerin asl etkinlikleri asla genel
kurulda yaplmaz. Komisyonlarda veya parti liderleri
nin genel istei zerine kapal kaplar ardnda toplanan
gruplarla alnan n kararlar asl genel kurulda belirtil
mesi gereken halk teatisi brakmaz.u soruyu sornak
gerekmektedir. Parlamentodaki siyasetilerin , ekonomi-
ATATRKTEN SONRA DEMOKRATKLEMEDE 87
ORTAYA KAN AKSAKLIKLAR
nin, basnn , partilerin , sennaye ve dier kar gruplar

nn akl sra cirit att bir bina cephesinde deil midir?
imdi yazara dnyoruz. Karl Smitt'ten alnt yaptktan
sonra bu eksiklerin balangta geersiz olduunu sy
lyor yazar, maalesef. Bu eksiklik bugnde zellikle
modem dostluk standartlar karsnda parlamentonun
ve demokrasinin en zengin yann oluturuyor.Yazar
bunlar yazarken Trkiye' de ki dostluk da bilinmeyen
eyler var. Ben bu tercmeyi yaptktan sonra bu pasajda
evirmenin notu olarak parantez iinde Karl Smitt'in bu
benzetmesi gnmz Trkiye'sine uyuyor mu? Diye bir
soru sonnutum . Okuyucuyu Trkiye acsndan dn
meye zorlamak iin.
yle ise demokraside esas olan btn zgrlklerin ,

btn insan haklarnn, mal v e can gvenliinin , beden
dokunulmazl bata olmak zere dier zgrlklerin
salanmas ciddi temin edilmesidir. Temsili demokrasi
yani btn bu ileri yapacak parlamentonun oluturul
mas ise bal bana nemli problemler ortaya kar
maktadr.imdi eer okuduum pasajdaki eletirilerin
mmkn olduu kadaryla az dzeyde olmasn istiyor
sak o zaman ulustaki demokrasi kltrnn ok yksek
olmasna zen gstennek gerekir. Brakn demokrasinin
ne olduunu bilmeyen vatandalar , devletin , zgrl
nn, serbestliin , bakalarna saygnn ne olduunu
bilmeyen yurttalardan oluan bir toplumda demokrasi
nin yaamas dnlemez .
88 AHMET MUMCU
imdi bir ksa pasaj daha okumak istiyorum. Ata

trk'n nerdeyse bir eit kabahat sayd bir ortama bu
gnlerde yine giriyoruz. Neden ve ne zaman yazl ve
grsel basnmzda baz nl kalemlerin bu adam dur
durmak iin ellerinden geleni yapyorlar. rnein dn
yada yeni kreselleme akm karsnda Kemalizm artk
yaam ans kalmadn vurguluyorlar. Atatrk'n re
simlerini kaldnn diyen Avrupa Birlii yetkilisi gibi .
Ulusal ve uniter devletlerin sonu geldi diyorlar.En ar
sulamalar ise Atatrk dneminde demokrasinin olma
d onun zellikle askeri gce ve kendine gre biim
lendirdii sivil brokrasiye dayanarak ar bir totaliter
sistem kurduunu ileri srmeleridir. Bu sistem iinde
insan haklarnn da olmadnn altn zellikle iziyorlar.
Bu tr sylemleri daha da sralayabiliriz.
Soru yle geiyor: Atatrk acaba bugn ki evrensel

glere dayanan demokrasiyi 920- 938 yllar arasnda
nasl kuracakt . Hangi demokrasi pigmeleri , hangi ileri
demokratik lke onun en stn niteliklerini geirerek g
ze alacakt , bir tek rnek verilemez. Ltfen Amerikan de
mokrasisi dnlsn. ilk gerek Cumhuriyet' i kuran
Kuzey Amerikallar zenci diye nitelendirdikleri kiiler
den ok uzunca bir sre yurttalk haklarn esirgemediler
mi? Hem de hangi gereke ile Amerikan anayasasnda
eitlik ilkesi insanlar iindir ama zenciler insan deildir.
Abraham Lincoln 86 - 865 yllar arasnda tarihin

en kanl i savalarndan birinin kmasna neden olmad
m? Klelik. S avan Lincoln'un dnceleri dorultu
sunda kazanlmasna karlk Amerika Birleik Devletle-
ORTAYA KAN AKSAKLIKLAR
rinde ki rk aynm eski aynlk federal devletin i mev

zuatnda 1960 'l yllarda kitabna uydurularak srdrl
medi mi? Bunu engellemek isteyen Amerika Bakan
Kenedy ldrlmedi mi? Lincoln 'de ldrlmtr.
Peki , oralara kadar gitmeyelim . Avrupa Birlii'nin

kurulu aamasn oluturan Avrupa Konseyi II.Dnya
S ava'ndan sonra demokrasi klub biiminde domad
m? Dodu. Tam o srada bu konseyin ba kuruculann
dan Franszlar Cezayir 'de bamszlk sava veren in
sanlan hibir insan hakkna dayanmadan nasl ihmal et
tiler. S iyasal nedenlerle bugnn demokrat lkeleri
dnyann eitli yerlerinde kanl olaylann kmasna
dorudan doruya veya dolayl olarak rol oynamyorlar
m? Bunun altnda Kemalizmi yatyor yoksa bata Al
manya olmak zere ok demokratik lkeler mi?
Atatrk kurtulu savan bile Ulusal egemenlie da

yanarak yrtt. Kurulan Trkiye Byk Millet Meclisi
aslnda bir cumhuriyetin balangcyd. Kazanlan akl al
maz byk zaferin ardndan yzlerce kltr, ekonomi , bi
lim kmesi iinde olan bir toplumda cumhuriyeti kurdu
u zaman demokrat ruhlu olduklann ileri sren ve mec
lis hkmeti sistemini destekleyen arkadalan bile bu ka
dan da fazla demediler mi? Dediler. Buna ramen bu yol
arkadalannn kurduu Terakkiperver Cumhuriyet Frka
s 'na Atatrk btn kzgnlna ramen tahamml etmedi
mi? Hatta bir bat gazetecisine demokraside siyasal parti
leri bulmak ok doaldr demedi mi?bunu demitir. Bir
batl gazeteci paam size muhalif bir parti kuruldu ne di-
90 AHMET MUMCU
yorsunuz? Demokraside siyasi partileri bulmak son dere

ce doaldr diye cevap vermi . eyh Sait ayaklanmas ya
anmasaym bu Terakkiperver Frkas kapatlabilir miy
di?Belki o zaman ok partili sisteme geilirdi .
Atatrk demokrasinin en temel elerinden olan ka

dn-erkek eitliini hangi halk destei ile salayacak
tr.Bugn de Trkiye'de kadn ayrlk etmenler bir ke
nara braklrsa toplumsal ve bireysel ilikiler bakmn
dan eit mi? Erkekle. Atatrk' e kar gelen bir baka
grubun en nemli malzemesi uygulanan bu eitliin kal
dnlmas deil miydi? Bu yolda kendilerine siyasal des
tek salarnyorlar myd?
Belki bugnknden yz kat yeni bir Trkiye 'de Ata

trk Trkiye 'sin de yle bir eitlii nasl salayacakt .
Siyasalla ilgili meslektalar bu sorunun yantn bilirler
ama vermezler.
Cumhuriyet' in kurulu dnemlerinde ilkokul ret

menliine balayan ve Amerikan kz kolej li kkenli rah
metli annem Atatrk dneminde Nazm Hikmet'in dize
lerinin serbeste okunduunu eriat propagandas yap
mamak kouluyla (ki bugnn en demokrat lkelerinden
biri olarak anlan Almanya'da pek ok kiinin Hitler 'le
vnmesi ve onlarn dncesi dorultusunda siyasal
parti kurulmas yasaktr) her trl dnceye ak bir ei
tim yapldn anlatr durur.
zellikle ok partili yaama geildikten sonra d

nce alannda nasl banazlk ktn yana yakla ele
tirildi. Atatrk yle bir ate yakmtr ki Amerikan Ko-
lejlinde okuyan ve ilkokul retmenliini en byk

onur olarak kabul ediyorlard . Annem tek deildi . An
nem Amerikan Koleji kkenli sekiz arkada da ilkokul
retmenlii yapmtr. Kutsal i olarak .
Daha fazla konumak istemiyorum. unu dndm

bugn ok deerli bir siyaset adam uzun sre baba
kanlk yapm eski parti lideri de retmenlii burslu ol
duunu dnrseniz Atatrk dneminin retmenleri
ni daha iyi anlarsnz .
Atatrk 'n yakt o gnki atei bugn rahat koltuk

larnda ahkam keserek neden byle deerlendirmek is
temiyorlar, Atatrk kendine bal sivil ordusuyla byle
bir eitici kadro oluabilir miydi? Baka bir hcum ko
nusu da insan. Tanr akna syleyin ltfen 1 920- 1 93 8
yllar arasnda tarih bilenler b u dnemin nasl zor bir
dnem olduunu bilirler dnyada. Hangi lke ileri de
mokratik lkelerin bayra olan insan haklar ne derece
de evrensellemilerdir, bu fasiizm davas kmasa de
mokratik devletler onlarla savamasalard sonradan in
san haklar evrensel bildirisi yaynlamay hemen d
nebilirler miydi? Hitler 'dir. nsan haklar nazariyesinin
aznlklar karsnda harekete gemesini salayan .
nsan haklarnn evrensel reformunun gelitirilmesi

batllarn kendi aralarnda hem de yzlerce yl kan dk
menin yaratt tiksinti hem de acmaszca gnah kar
ma isteinden domutur.Aslnda ben hangi vesileyle
ortaya karsa ksn , bir hukuku olarak ve daha nce
bir insan olarak insan haklanmn her eit gelime, te-
92 AHMET M UMCU
miz,z olmasn itenlikle benimsiyorum ama Atatrk

dneminde batdaki demokratisler Hitlerin at fela
ketler nedeniyle kendi kabuklarna ekilmilerdir.Ata
trk 1 924 anayasasnda, (ki Mussolini iktidardadr o s
rada talya'da.) klasik, halk ve zgrlkler korunur. Bu
sadece o istektir. Unutulmasn ki o anayasa milletvekil
leri kadnlarn siyasal hakkn nlemilerdir Atatrk' n
ak buyruu olmasna ramen kadnlara da seme ve
seilme hakk verin demesine ramen o maddeyi kar
mlardr. Eer Atatrk o ok eletirilen Kemalizm esas
larna gre inanl durmasayd kadnlanmz bugn bile
siyasal haklardan yoksun kalacaklard. Medeni kanunda
getirilen kadn-erkek arasnda meslek eitlii , din z
grl ise 1 926'da hibir hukukunun ryasnda bile
gremeyecei mthi yeniliklerdi. Bu yenilikler yapl
madan acaba Atatrk nasl bir parti kurdu? Konuma
mn banda sylediim gibi eer Atatrk halklk ilke
sine gereken nem verilseydi, halklk ve devletilik,
siyasal parti kurma serbest braklp ama halkn denetimi
altnda, halka inen siyasal partiler kurulsayd o zaman
Atatrk'n izdii yol belki bu gn Trk demokrasisi
nin yolunu am olacakt. Ama ne yazk ki yozlama ki
en byk yozlamas da din arlkl Cumhuriyet Halk
Partisi balatmtr. 1 947 ylnda sadece okullarda se
meli ders olarak konmutu . 1 950 den sonra geniletil
mi imam hatipler kurulmutur.
TRKYE'DE ASKER DARBELERN
DEMOKRASYE ETKLER
Prof.Dr. Sleyman BEYOGLU*
Tarih boyunca Trk Devletlerinde ordunun siyasal

yaam zerinde etkin bir rol vardr. Bu etki asker mil
Zet tabiriyle bugnde ifadesini bulmaktadr. Trkiye' nin
gen demokrasi deneyimi birok kez darbe ve mdaha
lelere maruz kalmtr. Cumhuriyet dneminden nce de
Osmanl sarayna birok kez mdahalede bulunulduu
anlar olmutur. Bunlar ou zaman Yenierilerin kazan
kaldrmas , eitli talepleri ve genelde isteklerini yaptr
malan eklinde gereklemekteydi . Bu istekler bazen
Sadrazam veya vezirlerin grevden el ektirilmesi ek
linde olurken, bazen de padiahn tahttan indirilmesiyle
sonulanmaktayd (Mesela Gen Osman ve III . Selim
gibi) . Bu mdahaleler Yenierilerin veya askeri grupla
nn kendi isteklerini ortaya koymalan eklinde tezahr
ederken , bazen de baz yneticilerin menfaatleri dorul
tusunda yenierileri kkrtmalanndan kaynaklanmak
tayd. Bu dnemdeki mdahalelerde n plana kan ah
si kar kavgalan olmutur. Zaten temelde hedef alnan
Mannara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi retim yesi.

94 SLEYMAN BEYOGLU
bir veya birka ynetici olmutur. Yalnz 1 876 ylnda

Padiah Abdlaziz'in tahttan indirilmesi biraz daha
farkllk arz eder. Burada Hseyin Avni Paa ve Mithat
Paa gibi baz idareciler kendi konumlarn tehlikede
grmeleri ile lkenin kurtuluunu bir merutiyet idare
sinde gren zellikle Gen Osmanllarn etkisi olduunu
da aktr. Fakat merutiyet istei , bir siyasi cemiyetin
nderlii veya halkn benimsedii bir fkr akm eklin
de deil, baz entelektellerin abalaryla n plana k
mtr. Saltanata yaplan mdahalenin bir taban ve halk
destei yoktu . Nitekim II. Abdlhamid'in Osmanl tah
tna kmas ancak Mithat Paa ve arkadalarna Meru
tiyet ilan sz vennesiyle gereklemitir. I .Merutiyet
dneminin ksa sre sonra padiah tarafndan askya
alnd. II. Merutiyetin ilan ilkine gre biraz daha fark
hdr. Bu sefer Merutiyet ilan iin II. Abdlhamid'e
bask yapanlar birka tecrbeli ve etkili paa deil, B al
kanlardaki byk bir ordu desteindeki idealist gen su
baylard . Bu hareket gcn ttihat ve Terakki Cemiye
ti'nden almaktayd. Ordunun ve gen subaylarn bask
ve tehdidi karsnda II. Abdlhamid, merutiyeti tekrar
ilan etmek zorunda kald ( 1 908) .
Mustafa Kemal'in ordunun siyasete bulamas konu
sundaki anlayn, ttihat ve Terakki'nin 1 908 tarihli Se
lanik kongresinde yapt konumada grebiliyoruz:
" ...Subaylar partide kaldka; ne kuvvetli bir parti kura
biliriz, ne de kuvvetli bir ordu. 3 .0rdu subaylarnn o
u partiye yedir ve 3 .0rdu'ya birinci snf bir ordu de
nilemez. Aynca parti kuvvetini ordudan ald iin, hal-
TRKYE'DE ASKER DARBELERN DEMOKRASYE 95
ETKLER
ka cazip gelmeyecektir. Parti' de kalmak isteyen btn

subaylann ordudan istifa etmelerine, hemen burada ka
rar verelim. Gelecekteki subaylann siyasal balannn ol
masn yasak eden bir yasay da kabul etmeliyiz . . .
Osmanl Devletindeki mdahaleler, tepedeki yneti
cilerin deimesi ve idare tarznn dayatlmas bakmn
dan belki ksmi darbeler olarak kabul edilebilir. lkenin
iyi ynetilmedii ve vatann menfaatlerinin yeterince
savunulmad yaklamyla gerekleenI 9 1 3 'deki Ba
baJi Baskn darbeler tarihimizde askerin hkmete m
dahalesi bakmndan ayn bir nem arz etmektedir. Yeni
yeermeye balayan ok partili hayat ortamnda yaplan
ttihat darbe ile sadrazamn istifas ve hkmetin d
mesi saland. Sadrazam Kamil Paa'ya dikte ettirilen
istifa yazsnda, istifasnn asker ve millet tarafndan ta
lep edildii vurguland . Millet tabiri Kamil Paa'nn
yazmak istememesine ramen, Talat Paa tarafndan s
rarla ekletiIdi. Bylece darbenin meruiyet kaynann
millet olduu ve alttan gelen bir hareket olduu izleni
mi yaratlmak istendii sylenebilir. Bundan sonraki
darbelerde ve demokrasinin kesintiye urad anlarda,
mdahalenin hep millet adna ve ondan gelen taleple ya
pld vurgulanacak ve n plana kanlacaktr.
Mustafa Kemal Paa, iktidann gerek sahibinin mil
let olduunu 1 2 Temmuz 1 920 tarihinde mecliste yapt
konumada " . . . Bugnk mevcudiyetimizin mahiyet
i asliyesi , milletin temaylat- umumiyesini ispat etmi
tir, o da halklktr ve halk hkmetidir. Hkmetlerin
halkn eline gemesidir. Efendiler biz memur smf ya-
96 SLEYMAN BEYOGLU
ratmak iin almayalm ve mutlaka bir memur kadro

su dahilinde bulunanlan bir yere koymakla dimamz
itap etmeyelim. dareyi halka teslim etmek iin ala
lm. O zaman btn mklatn bertaraf olacana ben
deniz kaniim." diyerek aklamtr l .
Mustafa Kemal Paa, zgrln , eitliin ve adale
tin dayana ve koruyucusu olarak millet egemenliini
grmektedir. Toplumda ve devlet de zgrln snr
mn millet egemenliini korumak ve kollamakla mm
kn olduunu sylemektedir. l Mart 1 923 'te bu dn
cesini yle aklayacakt? " . . . Heyet-i itimaiye de en
yksek hrriyetin, en ali msavat ve adaletin temin-i is
tikran ve mahmziyeti ancak ve ancak tam ve kati mana
syla hakimiyet-i milliye messes bulunmasyla daimdir.
Binaenaleyh hrriyetin de msavatn da, adaletin de
nokta-i istinad hakimiyet-i milliyedir. Heyet-i itima
iyemizde, devletimizde hrriyet blpayandr. Ancak onun
hududu, onu bpayan yapan esasn mahfuziyetiyle kaim
ve mahduttur.
Milll Mcadele'den hemen sonra, Rtbe-i Askeriyeyi
Haiz Mebuslar Hakknda Kanun ( 1 9 Aralk 1 923) ya
ynlanacak bu durumda bulunanlardan milletvekillii
veya subaylk konusunda bir tercih yapmalan istenecek
tir. Zira daha nce, savan nde gelen kumandanlarn
dan ou , hem komutanlk grevini ve hem de milletve
killiini uhdelerinde toplamlard. Buraya kadarki be-
Atatrk'n Svlev ve Demeleri, I, Ankara 1 997, s. 9 L .

2 Atatrk'n Svlev ve Demeleri, II, s. 326-327.
ETKLER
yan ve uygulamalanndan da anlalaca zere ordunun

siyasete bulamas veya ynetime grevleri dnda m
dahalesi Cumhurbakan Mustafa Kemal 'in temel anla
yna tmyle aykrdr3 . Dolaysyla Atatrk ve nn
dnemlerindeki tek parti iktidannda devlet bakanlan
nn asker kkenli ve karizmatik kiilikleri dolaysyla
ordunun mdahalesini gerektiren bir gelimeye rastlan
mamaktadr.
Mustafa Kemal Atatrk, siyas partilerin mevcudiye
tinin cumhuriyet ve demokrasinin aynlmaz bir unsuru
olduunu 1 1 Aralk 1 924' de verdii demete vurgula
maktadr4 : "Hakimiyet-i milliye esasna mstenit ve bil
hassa cumhuriyet-i idareye malik bulunan memleketler
de siyasi frkalann mevcudiyeti tabiidir. Trkiye Cum
huriyetinde de, yekdierini murakib frkalar tekevvn
edeceine phe yoktur." Nitekim Atatrk' n bu szle
rinde ne kadar samimi olduu hem Terakkiperver Fr
ka'nn kurulmas ( 1 924- 1 925) , hem de bizzat kurulmas
n istedii Serbest Cumhuriyet Frkas ( 1 930) tecrbele
rinden anlalmaktadr. Atatrk, dnce ve dneminde
ki uygulamalanyla demokratik hayat hazrlamtr.
Burada Atatrk'n 1 927 ylnda TBMM'de okuduu
byk Nutuk'ta Trkiye Cumhuriyeti' ni koruma ve kol
lama grevini Trk genliine emanet etmesi zerinde
durulmas gereken bir konudur. nk ordu bu grevi
3 Nevin Yurtsever Ate, "Askeri Darbeler ve Trkiye rnei" , Yeni

Trkiye Cumhuriyet zel Says, Say: XXIll-XXIV, s. 1 226-1227.
4 Atatrk'n Svlev ve Demeieri, III, Ankara1 997 , s. 109 .
98 SLEYMAN BEYOGLU
1 960 ihtilaliyle tekrar uhdesine alacaktr. 1946 ylnda fi

ilen ok partili hayata geilip , 1 950 seimlerini Demok
rat Parti' nin kazanmas ile ordu ve sivil otorite arasndaki
tek parti dneminde kurulan dengeler sarslmaya balad.
Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Parti' nin uy
gulad siyasetle askerlerin sosyal ve ekonomik statle
rindeki kayplar, ordunun iktidara ve sivil siyasetilere
kar tavnnn deimesine neden oldu . Demokrat Parti
ise, milletten ald destek ve meclisteki ounluuna
dayanarak, ordu ile ilikilerini gz ard ederek, ordu ile
ilikilerin gerilmesine neden olmutur' . Hatta ihtilalin
kudretli albaylarndan AlparslanTrke , " Bu dnemde
ynetim, Milli ef ve onun nde giden su ortaklan, or
duya ve subaylara ve onlara nderlik eden generallere
kar yukardan bakan ve kmseyici bir tavn benimse
diler. Hayat pahal1 ve geim mcadelesi subaylan
utandnyor ve bunaltyordu . Subaylar her yerde ikinci s
nf muamelesi gryorlard . Ankara' da insanlar bodrum
katlanna, kurmay subay kat diyorlard . Elence yerle
rinde subaylara limonatac ad tak:lmt, nk pahal
iecekler smarlamaya, karaborsac ve vurgucularla ya
nmaya gleri yetmiyordu . Bu fedakar ulusun ocuk
,,
lan byle isimlerle anlyorlard 6 .
5 Bu konularda geni bilgi iin bkz. Nuren Mazc, Trkiye'de Aske

ri Darbeler ve Sivil Rejime Etkileri, stanbul 1 989; mit zda, Men
deres Dneminde Ordu-Siyaset ilikileri ve 27 Mays ihtilali, (Yayn
lanmam doent1ik tezi), Ankara 1993; Hikmet zdemir, Rejim ve Asker,
stanbul 1993; Ayn yazar, Ordunun Olaan D Rol, stanbul 1994.
6 Feroz Ahmad, Modern Trkiye'nin Oluumu, ev. Yavuz Alogan,
stanbul 1995, 8 . 175.
ETKLER
Cumhuriyet dneminde askerin ynetime el koydu

u ilk hadise 27 Mays 1 960 ihtilalidir. Bu darbe De
mokrat Parti ynetimine ve parlamentoya olduu kadar
ordu hiyerarisine kar da yapld iin sonra yaplan
darbelerden farkldr. Darbe bir grup albay ve alt rtbeli
subay tarafndan gerekletirilmiti. Darbenin sebepleri
arasnda Demokrat Parti' nin seim sistemini bozmas ,
dier siyasi partilere hakszlk yapmak, hakim ve me
murlara bask uygulamak , meclisin hkmeti denetleme
grevini zayflatmak, meclis aratrma kurumunu yoz
latrmak, ara seimleri yapmamak, halkn Millet Parti
si ' ne oy vermesine ceza olarak Krehir' i ile yapmak ,
muhalefetin varl ve denetimine tahammlszlk gs
termek, parti ve devlet ilevlerini birletirmek, devlet
hizmetine girecekleri yandalarndan semek ve pek
ok kanunsuz davranta bulunmak saylmaktadr. De
mokrat Parti iktidar on yllk sre iinde anayasa ve ka
nunlara aykn pek ok eylem ve ilem yapt . Ancak bun
lar btn iddialara ramen halkn setii bir iktidarn as
keri darbe ile yklmasn meru gsterecek nitelikte de
ildi7 . Darbeyi gerekletiren subaylar Orgeneral Ce
mal Grsel bakanlnda balangta 38 kiinin yer al
d Milli Birlik Komitesini kurdular. Darbeyi yapmala
nna ramen MBK'da yer alanlarn subaylarn aralarnda
bir gr birlii bulunmamaktayd. MBK'daki subayla
nn ya ortalamas 4 1 civarndayd. Bu gen subaylarn
oluturduu MBK'nn en nemli icraatlar arasnda De-
7 kr Karatepe, Darbeler, Anayasalar ve Modernleme, stanbul

1993, s.224.
100 SLEYMAN BEYOGLU
mokrat Partililer, yanda st rtbeli subaylar ve yolsuz

luklara kanan sivillerin yargland 1 5 lm, 32 meb
bet, 4- 1 5 yl arasnda hapis cezalan verilen olaanst
Yassada Mahkemeleri saylrnaldr. Aynca 235 general
ve 5000 kadar subayn yirmi be yl doldunna bahane
siyle resen emekliye sevk edilmeleri yani Emekli nk
Hip Subaylan (Eminsu Olay) , niversitelerden tembel
ve refonn kart gerekesiyle atlan 1 47 retim yesi
olaylar saylabilir. Darbenin amac asker tarafndan de
mokrasiyi rayna oturtmak olarak aklanmtr8 .
Bu arada 22 ubat 1 962 ve 2 1 Mays 1 963 yllann
daki Albay Talat Aydemir ve baz arkadalannn darbe
giriimleri baarszlkla sonulanm ve Albay Talat
Aydemir ile Binba Fethi Grcan idam edilmitir. M
dahale gelenei , gelimelerden memnun olmayan , k
k komitelerin de ihtilal konusunda adm atmalanna
yol amtr.
Oysa ortaya kan sonu, en basit yaklamla demok
ratik bir srele ve seimle, halk desteiyle iktidara ge
len bir hkmete, bir partiye mdahaledir. Seim irade
sinin gz ard edilmesidir. Bylece milll iradenin tevec
chnn yani ounluk egemenliinin iktidar olmaya
yetmeyecei gsterilmi oluyordu . Trk Cumhuriye
ti'nin deneyimli politikacs 9 . Cumhurbakan Sley
man Demirel, 1 960 ihtilalini halkn elinden devleti alma
hareketi olarak tanmlamtr.
8 Mete Tunay, "Siyasal Gelimenin Evreleri", Cumhuriyet Dnemi

Trkiye Ansiklopedisi, VII, stanbul 1 983 , s. 1 980
ETKLER
27 Mays darbesinden sonraki dnem bir ok adan

ar gelimeler ve rneklerle doludur. Darbeyi yapan
Milli Birlik Komitesi (MBK) yelerinden bazlar seim
ncesinde Milli Birlik Partisi kurulmas teklifini getir
mitir. Yani siyaset hayatna ordu gcn arkasna ala
rak girecek bir parti dnlmtr. Bylece ordu , ha
kem ve beki ilevleri tesinde bizzat siyasi aktr hali
ne gelecekti . eitli sebeplerden bu giriim gerekle
memi, ama darbe sonras siyasi oluumlarn kontrolsz
gelimesini nlemek iin izinli siyasi partiler kurulmas
kararna varlmtr. Darbenin amac ve etkisinin hzla
azalmasn nlemek iin siyasi oluurnlara mdahale ve
ynlendinne dnemi balayacaktr9 . 1 2 Ocak 1 96 1 tari
hinde siyasi parti faaliyetlerine izin verilmi, l I u
bat'ta Ragp Gmpala bakanlnda Adalet Partisi,
1 3 ubat'ta Ekrem Alican'nn bakanlnda Yeni Trki
ye Partisi ile Kemal Trkler ve Rza Kuas nderliinde
Trkiye i Partisi kuruldu . Subaylarn seimlerde oy
kullanmalarn salayan yasa MBK tarafndan kabul
edildi. Yeni anayasa darbenin yl dnmnde %60 .4
evet oyuyla kabul edildi. 1 2 Temmuz 1961 Tarihinde
Trkiye 'nin Ortak Pazar' a ginne nerisi reddedildi . 1 5
Ekim 1 96 1 seimleri darbeyi gerekletiren Milli Birlik
Komitesi (MBK) yesi birok subay ve Silahl Kuvvet
ler Birlii (SKB) yelerini tatnn etmemitir. Onlara
9 rfan Nezirolu, "ok Partili Trk Siyasi Hayatnda Askeri Mdaha

leler 1946-1 997", Yeni Trkiye Cumhuriyet zel Says, Say: XXIII
XXIV, s. 1 237- 125 1
1 02 SLEYMAN BEYOOLU
gre, milli irade tam olarak gereklememitir. nk

bu seimler de CHP %36.7 oy ile 1 73 , AP %34.7 oy ile
1 5 8 , CMKP % 1 3 .9 oy ile 65 YTP % 1 3 .7 oy ile 54 mil
letvekili karmtr DP'nin devam niteliindeki Adalet
Parti 'nin ald oy MBK'y da artmtr. 1 957 seim
lerinde %40 seviyesinde oy alan CHP' nin oyu
%36.7 ' ye dmtr. Demokrat Parti' ni devam olduk
larn iddia eden partilerin oylarna gre ok dk oy
orannda kalan CHP, birinci parti olmas ve dnemin
zel artlar sonucu 20 Kasm tarihinde AP ile Trk Par
lamento tarihinin ilk koalisyon hkmetini kurmutur.
Bu darbeyle sivil iktidar ele geiren ordunun stats
ykselmeye balamtr. Milli Savunma Bakanl'nn
birok yetkisi Babakanla balanan Genelkurmay
Bakanl'na verilmi , Milli Gvenlik Kurulu ve Yk
sek Askeri ura kurularak hkmet ile diyalog artna
rak; ordunun grlerinin hkmete bildirilmesi salan
o
mtr . Bu durum aslnda ordunun dolayl da olsa hk
metin stnde birok konuda yrtme ve icra yetkisinde
yer almas anlamna gelmektedir. Trk siyasi hayatnda
her dnemde etkili bir bask gc olan ordu , iktidarlar
dardan ynlendiren bir hakem ilevinin snrlarn a
mazken , 27 Mays mdahalesiyle yaplan i hizmet ka
nunun 35 . maddesine dayanarak cumhuriyeti koruma ve
kollama grevini stlenmi ve tamamen siyasetin iine
girmitir. Ordu, sivil ynetime getikten sonra da bu
LO
Birsen rs, "Ge Modemleen lkelerde Ordunun Rol: Trkiye
rnei", Yeni Trkiye Cumhuriyet zel Says, say: XX-XXv, s .
1 222.
ETKLER
alkanln terk etmemi ve siyasi hayatn kendi istei

dorultusunda gelimesini salamak iin dikkatini mec
lis ve hkmetin zerinden ayrmamtr l l . Bundan son
ra bir nevi kontroll demokrasi sz konusu olmutur. 27
Mays ile sadece Demokrat Parti iktidarna son verilmek
le kalnmam, silahl kuvvetlerin sivil idareye mdahale
geleneini adeta merulatrlmtr. Aynca bu darbe ile
sadece askeri personel ve yaknlarnn faydaland aske
ri hastaneler, ordu evleri, dinlenme kamplar, cretsiz
servisler, bir ehirden dierine eya nakli, lojman, ordu
pazarlar ve Ordu Yardmlama Kurumu (OYAK) gibi
pek ok ayncalklar meydana getirilmitir i 2 .
27 Mays darbesini yapanlar bilerek veya bilmeyerek
1 96 1 Anayasas ile merkezin sanda ve solunda, o za
man kadar rejimin sempatiyle bakmad radikal dn
celeri benimseyen aydnlarn eitli engellemelere ra
men dar gelirli emeki gruplar ve kyller ile ehir ve
kasabalardaki dindar-muhafazakar eilimli orta snflar
iindeki faaliyetlerine ortam hazrlamtr. Bu balamda
Trkiye i Partisi ve Milli Nizam Partisi'nin kuruluu
ile Trk dnceleri politikada etkili bir ekilde kul
lanan (eski CMKP) Milliyeti Hareket Partisi ' nin orta
ya kmas Trk demokrasisine 1 96 1 Anayasas'nn sa
lad genileme sayesindedir. 27 Mays Anayasas'nn
salad dolayl bir sonuta slam diniyle ilgili yaynla-
11
.Karatepe, ayn eser, s . 27 .
Hakan Ay," Demokrasiye Mdahaleler ve Bir Bask Grubu olarak
Ordu", Yeni Trkiye Cumhuriyet zel Says, say: XXIII-XXIV, s.
1230- 123 1 .
104 SLEYMAN BEYOOLU
nn hzla artmasyla slam evrelerin okuma ve kendini

gelitirmesine hizmet etmi olmasdr. Bu durum ayn
ekilde sol radikal akmlarn beslenmesini ve bu konu
lardaki temel eserlerin yaylp tannmasn salamtr.
Ksaca sylemek gerekirse; 1 96 1 Anayasas dnemi d
nce hayatnn olduu kadar, demokratik hayat ve tem
sil gc ile sivil toplumun rgtlenme alann genilet
mitir. Fakat salanan serbestlikle demokratik ortamn
dinamitlendiini syleyenler de vardr. Baz kimseler bu
dnemde getirilen zgrlk anlaynn lkeyi terr ey
lemleriyle kan glne evirdiini iddia etmektedirler 1 3 .
Nitekim dnemin etkili gleri olarak ortaya kan

genlik ve iiler, direni ve eylemleriyle siyas hayat
taki arlklarn arttrdlar.
Genelkurmay Bakan Memduh Tama ve kuvvet
komutanlar 1 2 Mart 1 97 1 ' de Cumhurbakan, meclis
ve senato bakanlklarna bir muhtra vererek mdahale
de bulunmulardr. Bu muhtra 27 Mays 'tan daha yu
muak bir tarzda gereklemitir. Muhtra ile parlamen
to ve hkmet, anari , sosyal ve ekonomik huzursuz
luklardan sorumlu tutulmaktayd. Muhtra'da anayasa
nn ngrd reformlar Atatrk bir grle ele ala
cak ve inklap kanunlarn uygulayacak yeni bir hk
met ans yaplmakta aksi halde silahl kuvvetlerin m
dahale edecei ifade edilmekteydi . Gelimeler istifa et
mesi iin bir neden olmadn aklayan Babakan S
leyman Demirel'in istifa etmesi ve yerine Nihat Erim' in
13 Hikmet zdemir, Trkiye Cumhuriyeti, stanbul 1995, s.239-241 .

TRKYE'DE ASKER DARBELERN DEMOKRAsYE 105
ETKLER
hkmet kunnasyla sonulanmtr 14 . Ordu bu sefer,

ynetimi fiilen eline almam hakem roln stlenerek
partiler st yeni bir hkmetin kurulmasna zemin ha
zrlamtr. Bylece 1 2 Mart muhtras ile ordu, bozulan
yapya mdahale etmek ve siyas dengeyi restore etmek
amacyla kontrol eline almtr 1 S . Alnmaya allan
tm tedbirlere ramen, 1 97 1 'den sonra Trkiye 'deki
anari ortam giderek bymtr. Bu bakmdan 1 2 Ey
ll 1 980 darbesinin en nemli gerekesi anari ve ter
rn art olutunnutur. Gerekten bu yllarda enflas
yon oran 1 97 8 ' de % 44'den 1 980' de % l O7 'ye tnnan
m , d bor 14.6 milyar dolara km, 1 977'de siyas
iddet olaylannda 23 1 kii ldrlm, 1 97 8 ' de 832 ki
i , Aralk 1 978- Eyll 1 979 arasndaki dokuz ayda 898
ve sonraki 12 ayda 28 1 2 kii terr ve iddet olaylarn
dan hayatn kaybetmiti. Son dnemdeki gnlk lm
8 kiiye ulat 16 . Genelkunnay B akan Kenan Evren
bakanlnda dier kuvvet komutanlanndan oluan
Milli Gvenlik Konseyi lkede ynetimi Trk Silahl
Kuvvetleri Hizmet Kanunu'nun verdii Trkiye
Cumhuriyetini koruma ve kollama grevini millet adna
emir ve komuta dzeni iinde yerine getinnek iin y
netime el koydu 17 . Aslnda bir darbenin gelebileceine
14 . Nezirolu, ayn makale, s.1247.

15 Feroz Ahmad, "Trkiye'nin Cumhuriyet Dnemi Siyasal Geli
meleri", Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, stanbul 1983,
VII, s. 1997 .
16 William Hale , Trkiye'de Ordu ve Siyaset, ev. Ahmet Fethi, s
tanbul 1994, s . l 92-193.
17 Kenan Evren, Kenan Evren'in Anlan, I , stanbul 1990, s.546-547.
106 SLEYMAN BEYOGLU
dair baz belirtiler de mevcuttu. Ordu , 27 Aralk 1 979 ta

rihli uyar mektubu ile partileri uzlamaz ksr ekime
leri brakmalar ve grevlerini yapmalar konusunda
ikaz etmi ve bu mektup basnda yaynlanm t 1 8 .
Milli Gvenlik Komitesi Meclis ve hkmetin feshe
dilmesine , milletvekillerinin dokunulmazlklarnn kal
dnlmasna, tm yurtta skynetim uygulanmasna ve
yurtdna klmasn yasaklad. ktidar ve muhalefet
partilerinin yneticileri , aktif sivil toplum rgtlerinin
idarecileri gzaltna alnd . Bu erevede ok sayda da
va ald. 24 Ocak kararlarnn mimar Turgut zal eko
nomiden sorumlu babakan yardmclna getirildi .
Banker skandallaryla toplumun finans piyasasna gve
ni sarsld . Sa sol atmalan byk oranda azalmakla
beraber Gneydou sorunu n plana kt . 1 2 Eyll'den
sonra 43 .000 kii terr sulamasyla tutuklanarak, yak
lak 3 milyon mermi ile 734.000 silah ele geirildi , si
yasi cinayetlerde byk bir azalma grld . Din dersi
orta retim kademesine konmu, I ve 27 Mays resmi
bayram olmaktan karlarak 1 9 Mays Atatrk' Anma
Genlik ve Spor Bayram olarak kabul edilmitir. Yeni
bir anayasa hazrlamak zere Prof. Dr. Orhan Aldkat
bakanlnda bir komisyon kurularak, hazrlanan taslak
Danma Meclisi ve Mim Gvenlik Konseyi' nde tart
ld. Bundan sonra halkoyuna sunulan anayasa 7 Kasm
1 982'de % 92 ounlukla kabul edildi . 1 982 Anayasas
ile 1 96 1 Anayasasndaki an bulunan hak ve zgrlk-
18 . Nezirolu, ayn makale, s.1249

TRKYE'DE ASKER DARBELERN DEMOKRASYE 1 07
ETKLER
lere yeni dzenlemeler getirildi. 3 Mart 1 983 'te kabul

edilen Siyasi Partiler Kanunu ile siyasi partilerin faali
yetlerine izin verildi . Askeri mdahale ncesi dnemin
partilerinde grev alanlar bu partilere ye olamayacak
lard. Milli Gvenlik Konseyi , yeni parti kuruculanm da
veto hakkna sahipti . Bylece 723 siyaseti veto edile
rek, onlara siyaset yasa getirildi.
1 2 Eyll darbesi ile sivil idareye bir kez daha ara ve
rilmi , 1 960 darbesinden sonra her 10 ylda bir mdaha
le yaplmas kurah deimemitir. 1 960 darbesinden
sonra darbecilerin siyasi oluumlan kontrol etme d
ncesi 1 980' de de ortaya kmtr. Burada dikkate de
er nokta ise , seim sonulannn iki darbeden sonrada
darbecilerin arzulad gibi gereklememi olmasdr.
zellikle 1 983 seimlerinde Milli Gvenlik Konse
yi' nin iaret ettii Milliyeti Demokrasi Partisinin deil
de Anavatan Partisinin baanh olmas ilgin olmutur. 6
Kasm 1983 ylnda yaplan seimlerde kaytl semenin
%92.3 'nn oy kulland seimlerde Anavatan Partisi
%45 . 1 5 oy alarak 2 1 1 milletvekili , Halk Parti % 30 .46
oy alarak 1 17 milletvekili ve Milliyeti Demokrasi Par
tisi, Konseyin ak desteine ramen % 23 .27 oy ile 7 1
milletvekili kazand. B u gelimelerden u sonuca var
mak mmkndr. Halk, darbelerden sonra madur ol
duunu dnd parti ve gruplara seim sandklann
da destek vermitir. Bu sonu, 1 2 Eyll ' den sonraki se
imde kendisine dayatlan partiyi sememe eklinde te
zahr etmitir. in ilgin ksm, halk belki tm darbeler
ierisinde gerekeleri dolaysyla en ok 1 2 Eyll darbe-
108 SLEYMAN BEYOGLU
sine destek vermi ve anlalr bulmutur. Parlamen

to'nun alamaz olduu, hatta vatandalann siyasi par
tilerden nefret etmeye balad dnemde darbe olmu
ve halk askeri mdahalenin kanlmazln kabul et
mitir. Buna ramen, seimlerde halkn verdii mesaj ,
ordudan lke savunmas ve gvenlik konusunda grev
ve hizmet istedii ve kontroll demokrasiye scak bak
mad eklindedir.
28 ubat 1 997 Muhtras MGK'nn askeri kanadnn
cumhurbakannn da destei ile hkmete dayatt ka
rarlar, 1 2 Mart Muhtrasnn aksine hkmetin istifas ile
sonulanmamsa da atanmlarn seilmilere day atma
larda bulunmas dolaysyla bir muhtra olarak deerlen
dirilmelidir. Bu MGK bildirisi vesayeti bir anlay sa
vunan, sadece hkmete deil parlamentoya da yaptnm
ngren bir nitelik tamaktadr. Zaten bildiriyi hazrla
yanlar generallerden biri bunu post modern darbe, bir
dieri balans ayar olarak tanmlamtr. 28 ubat karar
lan ksaca laikliin korunmas iin yasalar yetersizse ye
nilerinin yaplmas, tarikatlara bal zel yurt ve okulla
nn Milli Eitim Bakanlna devredilmesi, zorunlu ei
timin kesintisiz sekiz yla kanlmas, tarikatlann faali
yetlerine son verilmesi , irtica nedeniyle ordudan atlan
personelin baka . yerlerde istihdamnn engellenmesi ,
devrim kanunlannn ve klk kyafet kanunlannn uygu
lanmasn ieriyordu . Bu srecin normalleme dnemi
hala devam etmektedir.
Askeri mdahalelerin demokrasiye etkileri u ekil
de zetlenebilir: Askeri mdahaleler Trkiye' de bir de-
TRKYE'DE ASKER DARBELERN DEMOKRASYE 1 09
ETKLER
mokrasi kltrnn olumasn geciktirmekte ve toplu

mu siyasetten soutmaktadr. Bylece bata parlamento
olmak zere hem demokratik kurumlara, hem de atan
nlann seilmilere gveni olumsuz ynde etkilenmi
tir. Yaplan mdahalelerden sonra siyasal partilerin ka
patlmas kkl ve gelenekleri olumu etkin siyasi par
tilerin olumasna engel olmaktadr. Her mdahale aka
binde yeni birok parti ve siyasetinin ortaya kt g
rlmektedir. Bu da siyasi alanda tecrbe ve birikim sa
hibi siyaseti yetimesini engellemekte ve siyasi yelpa
zede dankl beraberinde getirmektedir. B una kout
olarak darbeler sonras ortaya kan siyasi partiler genel
likle ksa mrl olmakta ve tabann kayganlamasna
neden olmaktadr. Semenin bir sre iinde olsa ideolo
jik deil, daha faydac ve aklc davrann ne kar
maktadr. Askeri mdahaleler Trkiye'nin uluslar aras
ilikileri ve ekonomik hayatn da olumsuz ynde etki
lemektedir.
Askeri mdahaleler sonucu ordunun siyasal sistem
zerinde etkinlii , Bat demokrasilerinin aksine artmak
tadr. Bu balamda askeri dnemlerde yaplan anayasalar
veya deiikliklerle sivil toplum rgtlerinin glenme
si yavalanakta ve sivil bir anayasann yaplmasn g
lemektedir. Halkn siyasete ilgisinin azalmas berabe
rinde deneyimli ve kaliteli insanlarn siyasi arenadan
uzak durmasn getirmektedir. Askerin siyasete bu ekil
de mdahalesi, siyasi yelpazedeki dankl artrm , is
tikrarsz ara rejimler, gdml hkmetler ve zayf ko
alisyonlara neden olmutur. Askeri brokrasinin adeta
1 10 SLEYMAN BEYOGLU
devleti tek bana sahiplenmesi ve seilmilere gven

sizliini arttnntu. Trkiye'de siyaset yapanlann veya
yapacaklann silahl kuvvetleri dikkate almalan gereini
pekitirmektedir. Aynca mdahaleler halkn siyasetilere
ve demokratik kurumlara gvenini sarsmakta ve siyas
sistemden umudunu kesmesine yol amaktadu. Buna
karlk askeri mdahaleler sonras toplumda meydana
gelen deiimlerden biri de sivil toplum ve ordunun si
yas krizlerde ilk are olarak askeri mdahaleyi deil ,
pazarlk yapma, uzlama gibi tkanklklan aacak baka
mekanizmalan gelitirme alkanln kazandnntu.
Hatta baz siyas dncelerin rgtlenme alanlan geni
lemitir. 27 Mays 1960 ihtilali tecrbesi ordunun i hi
yerarik yapsn glendirmeye vesile olmutur, aynca
bu ihtilal sonras yaplan anayasa kuvvetler aynl pren
sibini meclisin stnl aleyhine de olsa sisteme dahil
etmitir. Trkiye'de yaplan askeri mdahalelerdeki or
tak zelliklerden biri ordunun iktidannn kalc olmama
s yannda askeri mdahalelerin demokratik sistemdeki
tkanklklan zme , lkedeki kemeke ve anariyi n
leme bakmndan da etkili olduudur. Askeri mdahale
lere toplumda demokratik hayatn ve zgrlklerin ky
metinin anlalmasna vesile olmaktadr. Mdahaleler,
Trk Silahl Kuvvetlerinin kamuoyunda olumlu ve
olumsuz ynde tartlmasn ve ordunun ypratlmas en
diesini dourmaktadr. Btn askeri mdahalelere kar
n, ordunun yaplan kamuoyu yoklamalannda en gve
nilir kurum olma zelliini devam ettirmesi Trk Mille
ti'nn ordusuna duyduu sevgi ve gvenin bir ifadesidir.
SYASAL STKRARSIZLIK, ANAR VE
TERRN TIRMANII 12 EYLL ASKER
MDAHALESNE GDEN YOL
(1977-1980 DNEM)
Prof.Dr. Esat ARSLAN*
GENEL SYASAL EREVE

Siyasal stikrarszlk ve Kkenleri!
Kukusuz, iktidar ve muhalefetiyle siyasal partilerin
oluumu ve partileme sreci Trk parlamenter sistemi
nin olmazsa olmazlan olarak karmza kmaktadr.Kuru
luunda bu yana Trkiye Cumhuriyetinin belkemiini te
kil eden ve Osmanl' dan devralnan miras zerine bina
edilen Trk Parlamenter sistemi de siyasal partiler ve par
tileme srecinin aynlmaz bir parasdr. Bu noktadan ha
reketle TBMM'nin genel ats da; siyasal partiler ve par
tileme srecinin bir uzantsn oluturmaktadr.Ancak,
kendine zg toplumsal-siyasal erevenin bir rn olan
Trk siyasal partilerinin, batl rnekler incelenirken rast
lanlan ereveden daha farkl bir yapda olduu da grl-
* a niversitesi Uluslararas likiler Blm retim yesi .

Hakan Altnta, "Trk Siyasal Sisteminde Kentlemenin Kutup
lama Srecine Etkileri", Akdeniz niversitesi BF Dergisi, Sa.5 , An
talya, 2003, ss.1 -29
1 12 ESAT ARSLAN
mektedir. Trk siyasal partileri kken itiban ile, daha ok

modernleme sreci iinde ortaya km fkir hareketleri
ve fkir hareketlerinin biimlendii dernekler olarak de
erlendirilmektedir. Siyasal hareketin rgtlenmesi ve ku
nlan derneklerin kurucularna bakldnda ise; bu dernek
lerin genellikle siyasal partilernee doru evrim srecin
de,bir baka deyimle batllama sreci iinde kuruldukla
n, kurucularnn ise bat tipi eitim kurumlarnda yetimi
kiiler olduklan gzlemlenmektedir.
Genelde siyasal partiler, birbirinden farkl grleri
temsil ettiklerinden, birbirlerine rakip siyasal kurumlar
olarak uzlama zemininde siyaset yaparak ilevlerini
yerine getirmektedirler. Ancak, Trkiye'de siyasi parti
lerin ortaya koyduklan siyaset, demekleme srecinden
partileme srecine evrilirken bir atma olarak deer
lendirilmi , siyasal yaam da bir kar mcadelesine d
nmtr. te bu kar mcadelesinin nemli aktrle
rini de siyasi partiler oluturmaktadr. Oysaki , batnn
demokratik deerleri, eitlilik ve farkllk iinde bir
arada yaamay gerektiren uzlama ve ho grr un
surlanna dayand da bilinen bir gerektir. Bu balam
da, lkemizde halen geerliliini koruyan siyasal parti
kutuplamas, demokratik bir rejimde sz konusu olma
yan ve olmamas gereken bir durumu da sergilemekte
dir. Uzla ve paylam sanat olarak siyaset, atma ve
kutuplamadan ok, farkl kulvarlarda ortak hedefe y
nelik bir yan gzyle grlmelidir. Bu bakmdan, siya
si partilerin siyasal yaama bak alan , siyasal siste-
SiYASAL iSTiKRARSZLIK, ANAR VE TERRN 1 13
TRMAN 12 EYLL ASKER MDAHALESNE GDEN YOL
min gelimesine ya da bozulmasna yol aabilecek

nemli bir etken olarak karmza kmaktadr. Trk si
yasal yaamnda partilerin toplumsal btnlk ya da ku
tuplamaya katklarn bu yaklamda aramak gerekir.
Uzlamac bir dnya grn benimsemesi gereken si
yasi partilerin amac, farkllklar attrmak ya da bir ta
raf yok etmek deil, bunlar bir arada tutabilecek poli
tikalar retebilmee ynelik olmaldr.Bu bak asna
gre , Trkiye'deki siyasi partilerin kendilerine demok
ratik bir mcadele tarzn esas almadklarm sylemenin
yanl olmayaca deerlendirilmektedir.Bu dnce
nin kklerine inildiinde grlmektedir ki , demokrasi
dncesi , demokrasi araylarndan deil, jakobenist
bir yaklamla yukardan aaya dayatma ile gelmi ol
duu savm glendirmektedir.Bu nedenle , tabandan ta
vana doru, bir baka deyile halktaki siyasi tercihlerin
alt yaplar oluturulmadan tekil edilen siyasal partiler,
toplumu kaynatrmak ve birletirmekten uzak etkinlik
ler sergileyebildikleri de bilinen bir gerektir. Bununla
birlikte , son dnemlerde , siyasal partiler ve nde gelen
aktrlerinin adlarmn ok sk olarak kart yolsuzluk
savlan ve zellikle siyasal partilerin rgtlenme ve ile
yi modellerinin Trk siyasal yaamn, "siyasal anlam
da, krizli, zm retmekte zorlanan bir model" biimi
ne dntrd de bilinmektedir. te bu nedenledir ki,
Trkiye'deki siyasi partiler, demokratik yaamn vazge
ilmez unsurlar olarak kabul edilip, benimsenmekle be
raber, demokratik yaama zaman zaman zararlar verdi
i dnlmekte , etkinliklerine sk -sk mdahalelerle
1 14 ESAT ARSLAN
son verilebilmesi de baz evrelerce doal karlanabil

mektedir.
1 977-80 dnemine damgasn vuran "siyasal istikrar

szlk" kavramnn Trkiye'nin gndeminde yerini s
rekli koruyan kroniklemi bir grnm arz etmesinin
nedenlerinden birisi de budur.Aynca, halkn dorudan
katlmyla demokrasiye gei srecinin toplumsal bilin
anlarnnda tamamlanarnam olmasnn yan sra, yine bu
toplumun rettii siyasi partilerin de bu oyunda barol
oynadlli da yadsmamak gerekmektedir.ok partili si
yasal yaama resmen gei yapld 1946 yl baz alnr
sa, yarm asrda siyasal partiler sorun retir nitelikleri ile
sre ierisindeki kesintilerin nedeni olmakla kalmayp ,
sonulardan da derin bir ekilde etkilenen kurumlar 01-
malannn arkasnda yatan neden de hi tartmasz bu
almlardr. Gnmzde yaanan skntlann kkleri si
yasal partilerin Trkiye 'de ortaya k srecinden ba
msz olarak aklanamaz; dier bir deyile , kurumsal
lamadaki skntlar gemiten gnmze daha younla
arak tanan kutuplamac anlayn atmac uzantla
ndr. Dier yandan Trkiye' deki siyasi partileri , toplum
sal farkllklan uzlatran , toplumsal btnlemeyi sala
yan arac kurumlar olmaktan ok, toplumsal kutupla
may ve blnmeyi artran, toplumsal atma alanlann
su yzne karan kurumlar olarak nitelendirmek de ,
doru bir yaklam olarak kabul edilmemelidir. Aynca,
siyasi partilerin iinde bulunduu dier faktrlerin ve
evresel unsurlann bu blnmeye giditeki rol gzden
SYASAL STKRARSZLIK, ANAR VE TERRN 1 15
TIRMAN 12 EYLL ASKER MDAHALESNE GDEN YOL
uzak tutulmamaldr.Yantlanmas gereken bir baka soru

da,Trkiye' de, 1 977-80 dneminde siyasetin nnn t
kanp tkanmad mese1esidir.Siyasal partilerin, gnlk
yaamla siyaset arasnda bir kpr olma ilevini yerine
getiremernesi ve toplumdaki deiim taleplerine cevap
verememesinin bu tkanmada nemli bir rol oynadn
gstermektedir. Bundan baka, siyasal partilerin top
lumla olan karlkl etkileiminin arttmlmas, topluma
ynelik yaklamn temel gereksinimlerden birisini
oluturmaktadr. Bu noktadan hareketle , 1 973 yllarn
dan itibaren halkla parti arasnda srekli etkileimi ger
ekletirmede nispeten baarl olan Cumhuriyet Halk
Partisi(CHP) , halkn bu yndeki istemlerini CHP ' ye
yanstabilmede baarl olmutur. ! 973 'lerden itibaren
CHP'nin ortaya koymu olduu "ortann solu" yakla
m, 5 Haziran 1 977 seim kampanyas srasnda, "Ak
gnlere" alm ile kendi programn ve siyaset yapma
tarzn kkl biimde elden geirebilmitir. Bir zorunlu
luk olan bu alm, her parti tarafndan ortaya konulmas
gerekirken, bir kitle partisi grnmndeki Adalet Par
tisi (AP) bunu baaramam , bu durum ve toplumsal ta
lebin gereksinimlerine cevap veremedii iin 1 973 ve
1 977 seimlerinde oylanna olumsuz olarak yansmtr.
AP dndaki Milliyeti Cephe (MC)' yi tekil eden Mil
liyeti Hareket Partisi (MHP) ve Milli Selamet Partisi
(MSP) bu yaklam benimsedikleri iin oylarn arttr
may bilebilmilerdir. Kukusuz, soruna bu adan bakl
dnda, meselenin tek boyutlu olmad da grlmekte
dir. Konunun bir baka boyutu da, kitle partileriyle ge-
1 16 ESAT ARSLAN
ni toplum kesimlerinin bann glendirilmesi ve si

yasal partilerin nnn almas da ayn lde zorunlu
olduu da kuku gtrmez bir gerektir.
Bir baka irdelenmesi gereken konu da mevzuat ile
siyasal partilerin ilikilerinin incelenmesidir. Mevcut
mevzuatn siyasal partilerin kuruluuna, faaliyetlerine,
rgtlenmelerine getirilmi kstlamalar olup olmad ,
varsa, bu kstlamalarn toplumun sosyo-ekonomik ge
limesinin bugnk evresinde bir anlam tayp , tama
d ve ada demokratik normlara uygun olup olmad
nn aratrlmasdr. Partilerin nndeki tm yasal en
geller kalktnda, program ve zihniyet deiiklii ger
ekletiinde, partilerin i ileyii gerekli iletiimi ve
deiimi salayacak bir yapda oluturulup oluturula
madnn da incelenmesi gereklidir. 1 977-80 yasama
dnemi ele alndnda bu sorulara verilecek yantlarn
genellikle olumsuz olduu grlmektedir. Bu yelpaze
iinde, salkl sonulara ulaabilmek iin Trk siyasal
sisteminin temel yapsnn betimlenmesi gerekmektedir.
1977 ncesi Siyasal Arka Plan2

Kukusuz, 5 Haziran 1 977 seimleri ile 1 1 Eyll
1 980 tarihine kadar gittike artan bir "siyasal istikrarsz
lk" olarak zetlenebilen sre ierisindeki cereyan
eden olaylar tarafsz bir biimde irdeleyebilmek iin
olaylarn siyasal arka plannn incelenmesi gerekmekte-
2 Sina Akin, Trkiye Tarihi4 ada Trkiye 19081980, 7.bs.,

stanbul, Ekim 2002, ss 269-280.
SYASAL STKRARSIZLIK, ANAR VE TERRN 1 17
TIRMANII 12 EYLL ASKER MDAHALESNE GDEN YOL
dir. 5 Haziran 1 977 ylnda balayan yeni yasama ylnn

en nemli zelliklerinden biri TBMM' de tek bana ik
tidar olabilecek sayya ulam bir partiyi tekrardan ay
nen bir nceki yasama dneminde olduu gibi taya
mam olmas olarak da betimlenebilir. Dier bir ifadey
le seim sistemi byk bir deiimin yaand bir d
nemde deiim beklentisi ierisinde bulunan halkn
beklentilerini karlayamamtr. Siyasal partileri tek tip
bir yapya zorlayan, deiimi simgelemeyen Siyasi Par
tiler Yasas da parlamento aritmetiini byk lde de
iimini salayamamtr. Oysa ki bir nceki yasama
dneminin ortalanndan itibaren Trkiye ' nin en belirgin
nitelii deiimdir. Trk toplumu ok dinamik bir bi
3
imde ve hzn arttrarak gelimesine devam etmitir.
Bu deiimin ardnda yatan temel ge ise ekonomiktir.
Trkiye batnn yzyllar boyunca geirdii aamalan ,
on yllar ierisinde amaya almtr.Bu deiim rz
garlannn parlamentoda yanstlamam olmas kaotik
ortam da beraberinde getirmitir. Ekonomik deiim,
lkede bir snfsal deiimi de gndeme getirmitir. Ye
ni snflar kendi ilerinde belli nitelikler kazanrken ,
belli blnmelere uram , bir yandan da kart snflar
nnde glenmitir. Toplumda iiler nem kazanr
ken, brokrasinin temelini tekil eden memurlar gide
rek nemlerini yitirmilerdir. Bu arada toplumdaki i
olanaklan da deimi , bir yandan yeni i olanaklar do-
3 Emre Kongar, "1979 Yl Eiinde Trkiye", Dnenlerin

Forumu, Milliyet Gazetesi, 3 1 Aralk 1978, s . 1 1
1 18 ESAT ARSLAN
arken , te yandan bu olanaklara ulama koullan da

zorlamtr.Aynca toplumun byk ounluunda
inan sistemi giderek zayflam , aznlktaki kesimde de
inan sistemi belli farkllama noktalanna kaymtr.
Dnemin siyasal arka planna inan sistemi asndan
bakldnda ise; dinsel ya da toplumdan kendini soyut
layan teki inanlarn kendi ilerinde, baka farkllkla
nn rnein snfsal farkllklann daha belirginlemesi
iin ara olarak kullanlmaa balanld da grlmek
tedir. Dinci ve eriat akmlar, inan ve dnce zgr
lnn salam olduu ortamda ve "Siyasal slam
retisi" ierisinde giderek taraftarlarn arttrma yoluna
doru bir evrim srecine girmilerdir. Milliyetilik ise,
1 960'lar sonras giderek eylemci ve militan bir nitelik
ald gibi ieriini de yitirmi ve tam bir anti kom
nizm arac haline gelmitir. Bu cmleden olarak btn
leyici olmas gereken Kemalist Milliyetilik anlay , bir
blm Kemalist'in sol akmlara kaymas ve giderek ku
tuplamas sonucu bu niteliini yitirmi , toplumun belli
kesimlerini tekiletirerek, toplumda blc bir nitelik
kazanm olduu da sylenebilir.
te yandan insanlar kyden, kente ya da yurt dna
akarke n , evre ile ilikilerini de deitirmektedirler.
Kente gelerek ii olan insan evresi ile birlikte tm
toplumsal , ekonomik stats , dnya gr ve ilikile
ri deiime tabi tutulmaktadr.
Bir nceki dnemde, bu deiimi yeterince deer
lendiremeyen parti nderleri geni tabanl bir hkmet
TRMAN i 12 EYLL ASKER MDAHALESNE GDEN YOL
kunnay baarabilmi olsalard , lke belki bir mdaha

lenin eiine gelmeyecek, belki de anari ve terrn
beli kolay yoldan knlacakt. Bu genel kan siyasetin
doruklarnda ve siyaset bilim evrelerinde hala tartl
maktadr.AP Genel B akan Sleyman Demirel' in
"CHP le sadece sava koullarnda hkmet olma
y dnrm, yoksa asla",saptamas birbirlerine te
ki haline getirilmi toplum kesimleri arasnda sava ko
ullarnn yaanmasna neden olduu da kuku gtr
mez bir gerektir.
1973 Seimleri: Trk Siyasal Yaamnda Dnm

Noktas
1 973 seimleri Trk siyasal yaamnda bir dnm
noktasn belirler. Bu seimlerin ilk zellii , seime ka
tlma orannda grlen arttr. Aslnda bu art, ordunun
siyasete karmasn benimsemeyen semenlerin tutu
mundan kaynaklanmaktadr. Ayn biimde, katlma ora
nnda bir art da 1 960 eyleminden sonra yaplan 1 96 1
seimlerinde grlmektedir. Her iki seime katlma ora
n da semenlerin, ordunun siyasal yaama karmasna
kar olumsuz bir tutum takndn belirtmektedir.
Cumhuriyet Halk Partisi 1 973 Seimlerine, smet
nn'den yoksun olarak ginniti . Yeni nder ve yeni
so1cu tutumu ile Parti, toplumdaki yeni umutlar belirle
mi ve yeni oylar toplamtr. Parti' nin geleneksel yak
lam, rgtn Blent Ecevit'i smet nn ' ye karn
genel sekreter semesinden sonra, nn' nn partiden
aynlyla artk braklmt.
120 ESAT ARSLAN
te yandan radikal dinci unsurlar da 1 973 seimleri

ne kendi siyasal rgtleriyle katlmlard. Her ne kadar
Milli Nizam Partisi Anayasa Mahkemesi tarafndan ka
patlmsa da onun uzants olan Milli Selamet Partisi bu
kez hibir kstlama ile karlamamt . Hi kukusuz,
bu durum Trk demokrasisi iin salkl bir gstergeydi.
Aslnda, din , 1 970'ler Trkiye'sinde siyasal olarak
nemli ilev deiikliklerine uramt. lkenin birta
km yerlerinde vahi kapitalist gelimelere kar , ekono
mik ve siyasal bir tepki arac olma niteliini kazanm
4
t. Bu sre iinde Milli Selamet Partisi , byk kent
lerdeki sermaye kesimine kar , Anadolu'daki kk
imalat ve tccar kendi rgtnde topluyordu.5
Trk toplumsal yapsndaki nemli deiiklikleri
yanstan 1 973 seimlerinin nc nemli nitelii, snf
sal aynlklarn seim urandaki grntleriydi. Seim
ncesi , Adalet Partisi, burjuvazinin denetiminde olan o
gnk toplumsal ve ekonomik yapnn savunuculuunu
yapyordu . Buna karlk , sol kesim, egemen olan top
lumsal ve ekonomik yapya, kyl ve ii snflaryla,
gecekondularda yaayan gruplar adna, iddetle saldn
yorlardI. Devletin devamlln savunan brokrat kesim
ise devlete sahip kan yaklamyla, kendi ideolojik
modeline gre yaratt toplumsal yapya, artk, Curnhu-
4 Ahmet Ycekk, Trkiye'de rgtlenmi Dinin Sosyo

Ekonomik Taban, Ankara, 1971 , 88. 175- 1 9 1
5 Muzaffer Sencer, Trkiye'de Kylln Maddi Temelleri, 8tan
bul, 197 1 , 88.364-372
SYASAL STKRARSIZLlK, ANAR VE TERRN 121
TIRMANII 1 2 EYLL ASKER MDAHALESNE GDEN YOL
riyet Halk Partisi de kar kyordu. Solcu bir nitelik ka

zanan Cumhuriyet Halk Partisi, kendi eseri olan top
lumsal ve ekonomik yapy deitirmek iin semenden
oy istiyordu . lgin olan nokta, bu yeni yaklamn de
mokrasi adna gelitirilmi olmasyd. Dzen deiiklii
istekleri , 12 Mart muhtrasndan sonra ana sorunlardan
biri durumuna gelen demokratik hak ve zgrlkler er
evesinde savunuluyordu . 1 923 ' den beri oluan top
lumsal ve ekonomik deimeler sonucu , asker-sivil b
rokrasi ile geleneki mteebbis arasndaki yapay kar
tlk artk bitmiti . Bu kartlk toplumun iindeki belli
snflar tarafndan desteklenen, anlaml bir sa kanat, sol
kanat ayrmna dnmt .Sadece burjuvazi deil ,
onun kanlmaz kart olan ii snf da Trk toplu
munda ilk defa siyasal , ekonomik ve toplumsal g ni
telii kazanm ve bu gelime, 1 973 seimleri sonula
nnda gzlenebilmitir.6
1 973 seimlerinin yukarda aklanan zellikleri, Bat
tipi bir toplumun niteliklerinin siyasal yansmalar ola
rak karmza kmaktadr. Anadolu htia.linin yaratmay
amalad sistem, ite byle bir toplumu dikte ettirmek
teydi. Byle bir toplumun yaratlmasnda, siyaset, yal
mzca bir ara olarak karmza kmamaktadr. Asker-si
vil brokrasi ile geleneki mteebbis arasndaki iktidar
deiikliini de dzenleyen siyaset, bu oluum iinde
ayni zamanda bir temel belirleyici e olmutur. Siyasal
6 Ergun zbudun, "Sosyal Deiim ve Oy Verme Davranlar:

1973 Genel Seimleri", zgr nsan No. I S , Ankara, 1 974
1 22 ESAT ARSLAN
parti yelpazesi ad ne olursa olsun, ttihat ve Terakki'den

bu yana asker-sivil brokratlarn iktidar dnemleri , top
lumun Bat modeline gidiini simgelemektedir. Bat mo
deline gidite yaplan gerici klar, sistemin geri brak
tmImas olarak a1glanmakta ve sistemin sigorta1ar bu
ynde tesis edilmektedir. Buna karlk, Ahrar Partisin
den bu yana geleneki liberal iktidar dnemleri , bu g
dmlemelerin ve dzenlemelerin toplum tarafndan kar
kld bir dnemi gstennektedir.Dier bir deyimle
bu yndeki almalarn zgrlkler ad altnda topluma
mal edilmee alld bir evre grnmndedir. Bu
anlamda 1 973 sonras Trkiye dorudan doruya halkn
siyasal katlm , toplumun toplumsal ve ekonomik dze
nini deitinnekte zerine den grevi yapar duruma
geldii yadsnamaz bir gerek olarak karmza km
tr7 1 973'ler Trkiye'si, semenin bilinlenmee bala
d ve siyasal nderleri de bu ynde bilinlenmeye zor

lad bir lke nitelii kazanmaya balamtr.
CHP-MSP Karma HkmetiS

1 973 seimlerinin yeni yasama dnemine yansyan
tartma ve belirsizlik ortamnda CHP-MSP ortakl
gndeme gelmitir. Bunu savunanIara gre MSP, eko
nomik yoksulluk ve ezilmiliklerini dine snarak gi
dennek isteyen halk kesimlerinin partisiydi. CHP ile
MSP'yi destekleyen sosyal ve ekonomik snf ve tabaka-
7 Deniz Baykal, Siyasal Katlma, Ankara, 1 970, s . 154

8 Sina Akin, Trkiye Tarihi, ada Trkiye 1908-1980, c.IV, An
kara, Ekim 2002, ss 269-79
lar hemen hemen aym idi. Buna karlk iki parti iinde
karma hkmete direnenler vard . Kimi CHP'liler
MSP'nin siyasi amalan iin din smrcl yapt
m , bu yzden Atatrk devrimlerinin ve cumhuriyetin
karsnda yer aldn syleyerek kar kyorlard. Ki
mi MSP'liler ise, solda yer alan CHP ile ortaklk istemi
yorlard.
26 Ocak 1 974 gn CHP ile MSP, Blent Ecevit ba
kanlndaki karma hkmeti i bana getirirlerken,
TC 'nin siyaset anlayna da yeni ve nemli bir boyut
katmlardr. slami dnceyi savunan parti bylece
meruiyet kazamyordu . Devleti kuran ve laiklii titiz
likle yerletiren CHP' nin gnn birinde MSP gibi dini
siyasal bir rejim olarak gren bir akm ile iktidar ortak
l yapmas daha nce dnlemezdi bile . . .
Trkiye Cumhuriyetinin ynetim biiminin, Cumhu
riyetin ilanndan bu yana "Siyasal slam" olmasm savu
nan evreler asndan byk aama saylmas gereken
bu olay, sz konusu kesimlerin yasalara gre rgtlen
mekle birlikte Anayasa'da tanmlanan laik devlet asn
dan tehlike kabul edilmeyeceini de bilmektedirler. Na
sl ki, Trk Ceza Kanunu 'nda 141 . ve 1 42 . maddelerin
sosyalizmi benimseyen parti ve kiilerin zerinde "De
mokles' in Klc" olarak durduu gibi, MSP ve teki s
lamc grup ve kiilerin zerinde de TCK'nin 1 63 . mad
desi bulunmaktayd. Bununla birlikte 1 2 Eyll 1 980 'e
kadarki dnemde MSP, seimlerde yasama dzeyinde
kazand meruiyeti, yrtme dzeyinde de kazanma ve
1 24 ESAT ARSLAN
srdrme baarsn gstermitir. Bunun ilk ve en byk

admn 1 974'teki CHP-MSP ortakl oluturmutur.
14 Ekim 1 973'deki genel seimlerin sonucu Trk si
yasal yaamnda belki de ilk defa olarak beklenmedik
bir gelime olarak grlmektedir. Siyasi gzlemciler ve
kamuoyu Adalet partisi (AP) 'nin zaferi dnrlerken
450 sandalyeden 149'unu bu parti , 1 8S 'ini 1 965 'ten
sonra gelitirdii orta-sol strateji ve 1 972' de yeniledii
parti nderlii ile CHP kazanmtr. smet nn'den
sonra Partinin bana geen gen lider Blent Ecevit ve
ekibinin semenieree umut olarak grlmeleri bu adan
deerlendirilmesi gerekmektedir. CHP'nin yeni grn
ts kyde ve kentte dar tabanl oy snmn krm ve i
i snfnn youn durumda olduu byk kent merkez
lerinde ve pazar iin retim yaplan tarm blgelerinde
nemli oy patlamasn salamtr.
Seim sonulann deerlendirirken sa kanattaki se
menin blnm olduunu gz ard edilmelidir. 1 973
genel seimlerinde, AP'nden baka, Trkiye genelinde
kitle desteini bularak rgtlenmesini tamamlayan
parti daha seimlere katlmtr.Bu parti; 1 969 seim
lerinde AP'ne kar Konya'da bamsz olarak kazanan
Prof. Dr. Necmettin Erbakan bakanlndaki Milli Ni
zam Partisi(MNP)'nin Anayasa Mahkemesi'nce kapatl
masndan sonra ayn evrelerce kurulan Milli Selamet
Partisi (MSP) , AP'den aynlan baz gruplarn kurduu es
ki meclis bakan Ferruh Bozbeyli nderliindeki De
mokratik Parti (DP) ve 1 970'lerin banda kktenci sa
grleri benimseyen ve zellikle genlik iin yaygn-
SYASAL STKRARSIZLlK, ANAR VE TERRN . 1 25
latnnay baaran Alparslan Trke ' in nderlik ettii

Milliyeti Hareket Partisi (MHP) ' dir . Seimlerde, bu
partilerden MSP 48 , DP 45 , MHP 3 sandalye kazanm
tr. teki partilere gre merkezde saylabilecek eski
CHP'li Prof. Dr. Turhan Feyziolu' nun Cumhuriyeti

Gven Partisi (CGP) dnda sa kanat partilerinin top
lam sandalye says ( 149+48+45+3) 245 'tir. Esasen bu
saysal tablo CHP-MSP iktidarnn baarszla urama
snda sonra Trk Siyasal Tarihi literatrnde yer alan
Milliyeti Cephe' nin oluumuna yol aacak aritmetik
tabloyu da beraberinde getirmitir. Semen tabannda
belki ok byk deime grlmemekle birlikte, her
yerde oy kaybeden AP'nin semenleri, sanayi merkez
lerinin bulunduu byk kentlerde CHP'ne , Bat ve Or
ta blgelerdeki Konya gibi tarm merkezlerinde DP'ye,
Dou ve Gneydou'da MSP'ne , Orta Anadolu 'nun ge
ri kalm yrelerinde MHP'ne kaymlardr.
CHP nceki seimlere gre en ok art salad s
tanbul , Ankara, zmir, Adana'da kent-ii geerli oylarn
yarsna yaknn almtr. Daha ok mezhep partisi kim
lii ile ve baz sosyalist gruplarla g birlii yaparak se
ime katlan Trkiye Birlik Partisi (TBP) ise yzde bir
oy ile ancak bir sandalye kazanabilmitir.
1 2 Mart 197 1 ynetiminde yldz parlayarak hk
metlerde nemli koltuklar, hatta bir ara babakanlk el
de edebilen Cumhuriyeti Gven Partisi yzde 5 ,3 oy
ile 13 sandalye, Milliyeti Hareket Partisi yzde 3 ,5 oy
ile 3 sandalyeye sahip olmulardr.
1 26 ESAT ARSLAN
Seimlerden sonra hkmetin kurulabilmesi iin

ay gemesi gerekmitir. Sa kanattaki partilerin hibiri
en ok sandalyeye sahip CHP ile ortak hkmet kurarak
tekilerine etkili propaganda malzemesi vermek istemi
yordu. Ayn partiler kendi ilerinde de anlaamyorlard.
AP lideri Sleyman Demirel'e muhalefet ederek parti
den kopanlarn kurduu DP, Demirel 'in bakanlndaki
hkmete girmiyor, buna karlk AP, Demirel dnda
bir AP'linin babakan olmasna yanamyordu.
Aslnda bu gelime CHP asndan da son derece
nemlidir. 1 9S0 'de iktidardan halkn oyu le uzaklatn
lan ve 1 96 1 'de ancak ordunun zorlamas sonucu kuru
labilen nn koalisyonlar sayesinde hkmet olan
CHP iktidara gelmektedir. Belki de MSP'nin asl ans,
CHP'nin uzun aradan sonra ilk kez iktidarn eiine ama
ancak eiine gelebilmesindedir.Ksaca ortak hkmet
iki parti asndan kazanl balamsa da uzun mrl
olamamtr. zellikle MSP ortaklk kurarken gsterdii
esneklii hkmette gsterememi , gereksiz ve anlam
sz ekimelerle siyasetin karlkl dn verme ilkesini
unutur grnmtr. Bunun zerine ortak hkmet ksa
srede blnme durumuna gelmitir. Protokolde yer
alan ve 12 Mart 1 97 1 'in at yaralar sarmak amacyla
karlacak genel af tasars 14 Mays 1 974 tarihinde
TBMM' de oylanrken, MSP'li baz yeler teki sa ka
nat partileriyle birlikte oy kullanarak koalisyon protoko
lne kar bir tutum taknmlardr. Kukusuz iki parti
arasndaki ortaklk protokol ve hkmet programnn i
SYASAL STKRARSIZLlK, ANAR VE TERRN 1 27
TRMANi 12 EYLL ASKER MDAHALESNE GDEN YOL
ban savunmak eklinde dile getirdii grleriyle de

eliki oluturmutur.Ancak CHP'nin bundan sonraki
sreler iin ortaya koyaca aflar sreci daha sonraki
terrn trmanmasnda sonun balangc olmutur.
Sa Kanatta Btnleme ve Milliyeti Cephenin

Oluumu
Cumhurbakan Fahri Korutrk tarafndan 1 7 Kasm
1 974'te Ecevit'in yerine babakanla atanan kontenjan
senatr Ord. Prof. Dr. Sadi Innak'n hazrlad bakan
lar kurulu listesinin gvenoyu alamayaca belli olmas
na karn Cumhurbakan srarl bir biimde sulann du
rulmasn beklemitir. Teknokrat ve brokratlardan olu
an partiler st grnml Prof. rmak hkmetine an
cak 1 7 gvenoyu verilmesine ramen, hibir demokra
tik lkede grlemeyecek bir biimde yerine baka h
kmet kurulamadndan aylarca grev yapmak duru
munda kalmtr. Yaklak drt ay sonra 1 Mart 1 975 ta
rihinde babakanlk grevi yeniden Prof. Irmak' a veril
diyse de demokrasinin daha fazla askya alnmasna izin
vermeyen Prof.Innak babakanl bu sefer kabul etme
mitir. Daha sonra hkmeti kurmakla grevlendirilen
Blent Ecevit de ayn eyi yapmtr. Nihayet bu srecin
tamamlanmasndan sonra AP lideri Sleyman Demirel
babakanlk grevine getirilmitir.
Aslnda Cumhurbakan Korutrk tarafndan yapl
mas gereken, Ecevit istifa ettikten sonra ikinci byk
parti lideri Demirel' in , hkmeti kurmakla grevlendi
rilmesiydi.Burada ilgin olan yaplmas gerekenin ne-
1 28 ESAT ARSLAN
den byle yaplmaddr? Anayasa'da belirtilen srecin

neden bu biimde iletilmedii sorusu bu gn iin de
belirsizliini korumaktadr. Yaplan deerlendirmeler
balangta siyasi iki byk partinin birlikte bir milli
mutabakat hkmeti oluturulmas hususu benimsen
mi, ancak aylar gemesine karn byle bir giriim ger
ekletirilemeyince kerhen sa kanat partilerinin birle
ebilmeleri srecine giriilmitir. Bir baka gre g
re de sa kanat partilerinin hkmet oluturabilmesi
iin zamana gereksinim olduu , bu srecin olgunlatn
hnca ileme konulduu dnlmektedir. Bu grn
gerekeleri olarak, 200 gn akn sre hkmet kuru
lamamas , CHP'ne yeni ortak kmamas, parlamento
ounluunun erken seime yanatnlamamas, AP lide
rine sa kanat partilerini toparlama ve ortak hkmet
oluturma imkann vermitir denilebilir.
12 Nisan 1 975 gn Demirel bakanlndaki AP
MSP-CGP-MHP-Bamszlar ortak hkmetine 2 1 8'e
kar 222 gvenoyu ile iba yaptnmas , Trkiye siya
setinde 1 960'Iarda ortaya kan sa ve sol eklindeki
kutuplamann artk yerletiinin bir gstergesidir.Bir
baka nemle zerinde durulmas gereken konu ise salt
ounluk olan 226 saysnn altnda bile uzlama yerine
partilerin hibir zaman dnmedii konularda bile
dn verilmesi pahasna hkmet olunaca gstermesi
bakmndan nemlidirDier yandan iktidar ya da muha
lefet olmada parlamento aritmetiinin ne kadar nemli
olduu da demokratik parlamento tarihinin vazge il-
mezleri arasna giriyordu. Olduka glkle tesis edile

bilen sz konusu ortaklk, bir hkmet bunalmn gide
riyordu, ancak bunun yannda Milliyeti Cephe diye
anlan koalisyonda yer alan partilerin ince hesaplarna
dayand iin de ayn bir anlam tayordu. 1 2 Mart dne
minden klrken yaplan 1 973 genel seimlerinde 1 965
ve 1 969 seimlerine gre AP'nin geriledii grlyor
du.Bunun oluumunda sadaki blnme nemli bir et
men olarak kendini gstermektedir. AP ynetimi de
"millet bize muhalefet grevi verdi" diyerek 1 973 se
imlerinden sonra CHP ile veya teki partilerle hk
met kurmaya yanamamtr. Bylece solda yer ald
iin CHP' ne iktidar yolunu kapatmak, sa kanat partile
rini AP bayra altnda toplayarak birlik isteyen seme
nin gznde prestij kazanmak olana elde edilmitir.
Bu yoldan AP, rakip sac partileri yanna ekerek onla
nn kendisine kar muhalefetini trpledii gibi , gle
nen sola kar birleik cephe kurmu oluyordu .
MSP, COP ve MHP'nin ortaklktan umduklar, byk
lde iktidarn nimetlerini iyi kullanarak ayakta kal
malarn ve gelimelerini salamakt . zellikle MSP
iin, oluan birlie katlmak kanlmazd . Bu parti "sol
cularla ibirlii" yapt, sulamasndan da kurtulmak is
tiyordu . Parlamentodaki sandalyesine karlk iki ba
kanlk verilen MHP'nin durumu ise Milliyeti Cep
he'den en avantajl kan siyasi g olduunu perinle
mitir. Nitekim, 5 Haziran 1 977 seimlerinde oylarn
362 binden, 951 bine kard gibi , meclisteki sandalye
1 30 ESAT ARSLAN
saysn da 3 ' den 1 6'ya ykseltmitir. MHP esas olarak

Milli Eilim B akanl bata olmak zere devlet kurum
larnda ve kamu iktisadi teebbslerinde yaygn rgt
lenmeye gitmi , bu durumuna Demirel'in Austos
1 977 ' deki II. Milliyeti Cephe Hkmeti dneminde de
devam etmitir.
Milliyeti Cephe'nin ortaklarndan sol kanatta yer al
mas beklenen CGP ise; CHP'den aynmas nedeniyle,
ancak sac partilerin arasnda kendine yer bulabilmitir.
CGP, CHP'nden "partinin programndan ve demok
ratik usullerden aynlarak sosyalizm yoluna saptnld
n" ileri srerek istifa eden 47 milletvekili ve senatrn
1 967 'de oluturduklan eski Gven Partisi'nin, daha
sonra yine CHP'nden kopan Cumhuriyeti Parti ile bir
lemesinden olumutur. Prof. Dr. Turhan Feyzio
lu'nun liderliini yapt parti Kemalist dnce siste
mini ileriye dnk biimde deil, kurulu dzeni srdr
meye yarayacak ekilde savunmas MC iersisinde ken
disine bir yer edinmesine neden olmutur.CGP bu ne
denle gittike den bir oy trendiyle 1 973 seimlerinde
1 3 , 1 977 ' de ise ancak 3 sandalyeye sahip olabilmitir.
Milliyeti Cephenin stratejisi kendi iinde amazlar
tayordu. Milliyeti Cephe'deki partilerin soldan oy ol
malar sz konusu olamayacana gre, aralarnda kya
sya mcadele edecekleri kesindi. Dolaysyla bu nokta
koalisyonun en zayf halkasyd . te yandan MC'ye ka
tlan partiler 1 970' l er Trkiyesi'ndeki yerlerini ve dei
en lke sorunlar karsnda neler dndklerini etraf
lca belirleyebilmi deillerdi. 1 975 - 1 978 yllar arasn-
da lkeyi yneten iki MC hkmeti de bir ok ciddi si

yasal ve anayasal konuda nemli atmalar ieren ko
alisyonlard. MC Hkmetleri kendi ilerinde kan so
runlar zemedikleri gibi ksa srede bu problemleri l
kenin siyasal srecine yanstmlard.Bu durum bir yer
de hkmetin ve brokrasinin yaamsal ilevlerini yeri
ne getirememesine neden olurken, dier yandan sivil
halkn siyasal kurumlara gven ve saygsn andrm
ve dolaysyla ynetimin meruiyeti sorununu ortaya
kararak 1 970'lerin sonlarnda hkmetin tamamen ile
mez hale gelmesine yol amtr. 9
5 Hazran 1977 Seim Sonular ve II. Ecevit

Aznlk Hkmetinin Gvenoyu Alamamas
ktidardaki B irinci Milliyeti Cephe Hkmeti , 1 977
ylnn ilk ay geilirken bireysel terrn gittike top
lumsal terre doru evrilmesi sonucu, sonbaharda yapl
mas gereken seimleri Haziran ayna ekmek zorunda
kalyordu. CHP lideri, doal olarak kt yurt gezilerin
de "hesap sonnak" tezini iliyor, halkn, ekonomi ve te
rr bu boyutlara ulatranlardan hesap sonnasn isti
yor; bu da halkta, muhalefetteki CHP'ye kar bir sem
pati uyandnyordu. 1 975 ylndaki Gerede Mitingi ve
1 977 seimlerinden nce ili Havaalannda dorudan
CHP Genel B akan Blent Ecevit'i hedef alan suikast
giriimi, Ecevit' i bir anda mazlum durumuna getiriyor,
9 HakanAltnta, "Trk Siyasal Sisteminde Siyasal Partiler ve

Kentlemenin Kutuplama Srecine Etkileri", Akdeniz niv. iiBP Der
gisi , No .5 , Antalya, 2003 s . 1 7
1 32 ESAT ARSLAN
halkn bu yndeki sempatisini arttnyordu. D SK'in s

tanbul' daki 1 Mays 1 977 tarihinde Taksim mitinginde
kalabaln zerine "faili mehul" bir ate alnca ,
kan panikte 34 kii ezilerek lmesi 10 CHP'nin sessiz
ounluun ve kararsz oylarn zerindeki bilinmezlii
kaldnyor, bunun da CHP'nin oylarna yansyaca ak
seik belli oluyordu.
Trkiye'de partilerin seim kampanyalar srasnda
ki belirsizlik ortam d basna da yansyor, Sol eilimli
Fransa!Paris'te kan 440,000 tirajl Le Nouvel Obser
vateur adl dergi de, 23 Mays 1 977'de Trkiye ile ilgi
li aadaki grlere yer veriliyordu .:
"Trkiye iflasn eiinde bulunuyor. Yl bandan beri
yz yedi kiinin ldrlmesiyle, politik kargaann te
sinde, imdi de, gerek bir ekonomik felaket karsnda
bulunuluyor. lkenin tarihinde ilk kez, Merkez Banka
snca tedavle karlan eker, artk yabanc bankalardan
ou tarafndan itibar gnnyor. Bir aydan beri, Fran
sa'da, talya'da, Japonya'da, Almanya'da Trk diplomat
ve gazetecileri: "Trkiye Devleti'ne artk kredi vere
meyiz. Gvenlik tedbirleri almak zorundayz" zry
le, maalarnn denmesinin reddedildiini grdler."
Byle bir duruma nasl gelindi? Maliye Bakannn
bizzat itiraf ettii gibi, yl iinde d ticaret a on
milyar dolar amtr. Enflasyon ylda yzde ynni civa
nndadr ve isizlerin says milyona ykselmitir. EI-
10 SinaAkin , a.g.e., 8 .252

bette , petrol ve ham madde fiyatlannn artnn, bu buh

rana katks olmutur. Kbns'n igali de, lke maliyesi
iin ar bir yk tekil etmektedir. Fakat, btn bunlar
dan fazla, bata OECD 'ninkiler o]mak zere, tm uz
manlann ifade ettii gibi, ulusal ekonominin berbat y
netimi , byle bir bozgunun sorumlusudur." l l
Trkiye 'de yaanan anari v e terrn yaygnlamas
nn yannda memur maalann demek iin bile danya
bal kalnp, reddedildii bir ortam gelecekteki belirsiz
lii de iaret ediyordu .
Benzer konu liberal eilimli ABD , Washington ,
600,000 tirajl The Washington Post gazetesinde de, 30
Mays 977 tarihinde John Lawton imzasyla "Trki
ye' de seim kampanyas sonuna yaklarken iddet olay
lan artyor" balkl aadaki makalede yer alyordu:
"Trkiye 'de iddet hareketleri ile ykl seim kam
panyas son haftasna girerken dn, Yeilky Havaala
nnda ve bir tren gannda patlayan bombalar kiinin
lmne yol am ; Ana Muhalefet Partisi lideri Blent
Ecevit' e alan ate srasnda ise bir kii yaralanmtr.
stanbul'un uluslararas havaalannda patlayan bomba,
aynca ilerinde kimlii henz renilemeyen bir Ameri
kal kadnn da bulunduu 30 kiinin yaralanmasna sebep
olmutur, stanbul'un Sirkeci Gannda patlayan bomba
sonucu ise 9 kii yaralanmtr. Polis yetkilileri bombala
nn bagaj emanetlerine konulduunu aklamlardr.
II
Le Nouvel Observateur dergi, Paris, 23 Mays 1 977
1 34 ESAT ARSLAN
Bombalama olaylan, slam adetlerine dnlmesini

savunan Milli Selamet Partisi' nin dzenledii mitingle
ayn ana rastlamaktadr.
te yandan eski Babakan Blent Ecevit ve yannda
kiler zmir Havaalanna geldiklerinde kendisine sklan
bir kurun taraftarlanndan birini yaralamtr.
Dnk hadiselerde hayatlarn kaybedenlerle birlikte
seim kampanyasnn balad 1 5 Maystan bu yana
lenlerin says o'a ykselmitir.
Bu ylki seim kampanyas, en iddetli geeni olma
snn yan sra en renkli ve en mcadeleci kampanyadr.
Liberal Cumhuriyet Halk Partisi' nin Genel Bakan
Ecevit, krmz izgili bir otobsle seim gezilerini sr
drmekte ve sosyal adalet vaat etmektedir.
Trkiye artk ithalat faturalann deyememekte , lira
nn devalasyonu ise -son 1 2 ay iinde nc olacak
tr- kanlmaz grnmektedir. Enflasyon ylda yzde 1 8
orannda seyretmektedir. 2.5 milyon Trk ise isizdir.
Trkiye, Kbns sorunu yznden batl mttefiklerin
den giderek tecrit olunmakta, NATO ile ilikilerinden
tr nc dnya lkelerinden kabul grmemekte, es
ki dman Sovyetler Birlii' nin, ou Trkn amacnn
kt olduunu hissettikleri kurlanna hedef olmaktadr.
Sokaklarda ve niversite kampuslannda iddet hare
ketleri gnlk hadiseler olmu, son iki ylda kan poli
tik atmalarda 200 kii hayatlann kaybetmi , 4 bin ki
i ise yaralanmtr.
SYASAL STKRARSZLlK, ANAR VE TERRN 1 35
Seim kampanyas 4 Haziran gn hava kararrken

resmen sona erecektir. Ertesi gn oy verme sk gven
lik tedbirleri altnda srdrlecek olmasna ramen, ge
ne de olaylar beklenmektedir. Oylar sayldnda sonu
cun muhtemelen hibir partiyi tek bana iktidara getir
medii grlecektir. Ancak sa oylarn Demirel ile Er
bakan arasnda blnecek olmasndan ve seimlere ilk
kez katlacak 4 milyon semenin ounlukla sola meyil
li olmalanndan tr sola doru bir kayma olaca sanl
maktadr.
973 genel seimlerinde 85 milletvekillii kazana
rak en byk parti hviyetine erien Ecevit' in Cumhu
riyet Halk Partisi 450 koltuklu Parlamento' da mutlak
ounluu muhtemelen kazanamayacaktr. 1 973' de 49
milletvekili karan Demirel'in Adalet Partisi ' nin iki n
cilii, Erbakan' n Milli Selamet Partisinin ise ncl
koruyacaklar sanlmaktadr.
Yeni hkmetin izleyecei politika, kurulacak ko
alisyona bal kalacaktr. Muhtemelen ne Ecevit ne de
Demirel ABD ile ilikilerin iyiletirilebilmesi iin ilk
adm olan Kbns'ta taviz verecek gc kendilerinde bu
,, 12
lamayacaklardr.
Israrla terr sorununu gndeme getiren Ecevit'e Tak
sim'de yaplacak miting ncesi suikast ihbar yaplyor
du . Bunu , bizzat B abakan Sleyman Demirel akla-
12
John Lawton, "Trkiye'de Seim Kampanyas Sonuna Yaklar
ken iddet Olaylar Artyor", ABD, Washington, 30 M ays 1 977 , s.l
1 36 ESAT ARSLAN
mt. Ancak Ecevit btn uyanlara karn Taksim Mey

dan'nda toplanan byk bir kalabala aadaki ekil
de sesleniyordu:
"Halk, dzeni deitirme kararn verdi. Dursam beni
aar," diyen Ecevit'in partisi CHP, ok partili siyasal ya
ama geilen 1 946'dan bu yana, 5 Haziran 1 977 seim
lerinde ilk kez tek bana iktidara bu kadar yaklayordu .
Sonular gerekten bunu teyid eder mahiyetteydi:
Semen says 2 1 .207 .303
Oy kullanan semen says 1 5 .3 5 8 .2 1 0
Geerli oy says 1 4 .827 . 1 72
Seime katlma oran % 72.4
Partiler Oy Says Oy Oran Milletvekili
CHP 6 . 1 36 . 1 7 1 4 1 .4 213
AP 5 .468 .202 36.9 1 89
MSP 1 .269.9 1 8 8 .5 24
MHP 95 1 .544 6.4 16
CGP 277.7 1 3 1 .9 3
DP 274.484 1 .9 1
TBP 58 .540 0.4
Tp 20.565 0.1
Bamsz 370.035 2.5 4
Toplam 14.827.172 100 450
Milletvekili genel seimleriyle birlikte yaplan Cum

huriyet Senatosu 1/3 yenileme seimlerinde katlma
oran yzde 72.4 ile hayli yksek bir sayya ulayordu .
Ancak tek bana iktidar olma stratejisi zerine kuran

iki byk parti dier bir deyile ne CHP ne de AP se
imde bekledii yeterli sayya ulaamyorlard . 5 Hazi
ran 1 977 seimlerinin gsterdii bir baka gerek de,
1 980' lere giderken, kutuplamann iinden klmaz bir
duruma doru dnecei korku ve endiesiydi. Ger
ekten de olaylar bu yargy doru karacakt.
Bir nceki dnem seim sonularna gre CHP oyla
rn %8 arttrarak (yzde 4 1 .4) ile 2 1 3 sandalye, AP de
oylarn %7 arttrarak (yzde 36.9) 1 89 sandalye ve
MHP oylarn %3 .4 ten (yzde 6 .4) 'e ykselterek 1 6
sandalye kazanyordu . 24 sandalye ile nc sradaki
yerini koruyan MSP (yzde 8 .6) oylarnda nemli d
me gzleniyordu P En dramatik zlme ise 1 973 se
imlerinde 48 milletvekiline sahip olan DP'dedir (yz
de 1 .9 oy, 1 sandalye) . Demokratik Parti gibi Cumhuri
yeti Gven Partisi (yzde 1 .9 oy, sandalye) de an
laml taban oluturmam partilerin siyaset sahnesinden
silinecek lde gszlemesine yol amtr. TBP es
ki gcnn yarsndan aza inmi (binde 4) , ikinci kez
kurulduktan sonra seime katlan Tp ise varlk gstere
memitir (binde 1 ) . B amszlar 4 sandalye kazanm
lardr. 1 977 seim sonular ile 1 973'teki eilimin pe
kitiini sylemek doru olacaktr. Trkiye'de semen
lerin yaklak yzde 42'si dzen deiiklii isteyen ve
13 Sabri Sayan, The Turkish Party System in Transition in Government

and Opposition (ktidar ve Muhalefette, Gei Dneminde Trk Parti
Sistemi), ABD , 1978, s.l2
138 ESAT ARSLAN
aka solda yer aldn syleyen partiye oy vennekle

ve onun iktidara gelerek programn uygulamasn iste
mektedir. Fakat CHP'nin parlamentoda yeterli ounlu
a eriemeyerek 2 1 3 milletvekilliinde kalmas, bekle
nen bir sosyal demokrat iktidarn geliini de engelliyor
du . Bireysel terrn gittike toplumsal terre evrilme
sreci , kararsz olan sessiz ounluu seim kampanya
snda terr konusunu gndeme getiren CHP'ye bir e
kilde yneitmiti . CHP en yakn rakibi Adalet Parti
si'nden 24 milletvekili fazla kartarak, bir anlamda
1 970' lerin balarndan itibaren izmi olduu deiim
ve yenilenme stratejisinin yansmasn olarak grlyor
du. Ancak TBMM'nin salt ounluk says dier deyi
le tek bana iktidar olacak 226 saysna ulaamam , 1 3
milletvekili eksik kalmt .
Tek bana iktidar olamayan , ancak buna ok yak
laan CHP'nin lideri Blent Ecevit, partisinin yetkili
organlarndan aznlk hkmeti araylar iin yetki al
yordu . 1 973 seimlerinden sonra MSP ile kurduu ko
alisyon hkmetinin zararn gren Ecevit, bu kez "Ya
tek bana, ya da hi kimseyle," demekteydi . Aslnda bu
tr alm bir anlamda Ecevit'in kuraca aznlk hk
metinin gvenoyu alamamasnn nedenlerinden biri ola
rak da grlmelidir. Evet CHP, 5 Haziran 1 977 seimle
rinden birinci parti olarak kmt ancak, (%4L .4)'lk
oran tek bana hkmet olmasna yetmiyordu.
Aznlk hkmeti kunna almalarna balayan Ece
vit, bir yandan temaslarn yaparken , dier yandan da,
"Sorumluluunun bilincinde 1 3 kii bu Parlamentodan

kacaktr," diyerek gvenoyu iin umudunu dile getiri
yordu. Aynca, CHP lideri Blent Ecevit hkmet kurma
almalannda "AP ve MHP dnda her trl koalisyo
na haznz" derken, AP lideri Demirel "Milliyeti parti
ler topluluu iktidar sola teslim etmemeli" diye gr
lerini aklyordu.
Cumhurbakan Fahri Kortrk tarafndan hkmet
kurma grevi seimden birinci parti olarak kan Cum
huriyet Halk Partisi'nin Genel Bakan Blent Ecevit'e,
14 Haziran 1 977 ' tarihinde veriliyordu. Ksa srede
aznlk hkmetini oluturan CHP liderinin kabinesi 2 1
Haziran gn onaylanarak aklanyordu .
II. Milliyeti Cephe (V.Demirel) hkmetinin Ku

rulmas ve TC Tarihinde lk Kez II. MC Hkmeti
nin Gensoruyla Drlmesi
Ecevit' in gvenoyu garantisi olmadan bir hkmet
kurmas , sa partilerin tepkisine neden olurken hkme
ti onaylayan Cumhurbakan Fahri Korutrk de eletiri
lerden nasibini alyordu . Ve bu tepkiler Mecliste birle
ince, Ecevit'in aznlk hkmeti, sa saysal stnlk
nedeniyle 2 1 7 ' ye kar 229 oyla reddediliyordu.
Ecevit' in , istifa mektubunu Cumhurbakan Fahri Ko
rutrk'e sunmasndan sonra Demirel bakanlnda kin
ci Milliyeti Cephe Hkmeti kuruluyordu. Ksa zaman
da kurulan Demirel'in liderliindeki II. Milliyeti Cephe
Hkmeti, gven oylamasna gidiyor ve meclisten 2 1 9
140 ESAT ARSLAN
ret oyuna karlk 229 ile gvenoyu alyordu.Siyasal

alandaki cepheleme zellikle parlamentoda yasama ve
hkmeti denetleme fonksiyonlarnn grlmesini engel
liyordu. 5 Haziran seimlerinden sonra Millet Meclisi,
yeni yelerinin yemin treni dnda hemen hemen tam
ounlukla toplant yapamam, meclis bakanl sei
minden aylarca sonu alnamamtr. Acil olarak zm
lenmesi gereken ynla sorun dururken, parlamento ade
ta polemik arenas haline getirildii gzlemleniyordu .
1 973 'te olduu gibi gndemde yine bir yerel seim
vard; ancak genel seimden birinci parti olarak kma
sna karn, CHP, olaylar yanl alglama ve gereksiz
meydan okumann sonucunda bir anda birinci parti
durumundan , sa kanattaki saflarn sklatrlmasna
da sebebiyet verdii iin iktidarda olmayan bir parti
durumuna gemiti . Hal byle olunca da yerel seim
ler CHP'liler iin tarihi bir frsat oluyordu . CHP'liler
genel seimde aldklar baarnn geici olmadn gs
termek iin kollar svamak gereine inanyorlar ve b
tn glerini yerel seimler zerine odaklatnyorlar
d .Seimlere gitmeden ksa bir sre nce millet meclisi
bakanl sorunu zmlenmi ise de bu kere bakan
lk divan yelerinin seimi yaplamamt . Ancak yerel
seimler bittikten sonra millet meclisi bakan vekilleri
ve dier divan yeleri seilerek greve balayabiliyor
lard. Ama bu arada Haziran seimlerinden itibaren alt
aylk uzun bir zaman yitirilmi oluyordu .
I l Aralk 1 977 tarihinde Trk nsan br kez daha
sandkla buluuyordu. Tm gzler sandktan kacak
sonuta btnlemekteydi. Seimden nce CHP lideri

Ecevit "Demirel iktidar deiir m? Deimez mi? 1
Aralk'ta greceiz" diyerek sandktan kacak sonuca
gvendiini belirtiyordu .
Semen CHP'nin yzn kara kartmyordu. Sonu
CHP'nin bekledii gibi kyor ve 67 il merkezinden
42'si kazanlyordu.Yerel seim sonular , Milliyeti
Cepheyi oluturan partileri sarsmasa da etkiliyordu.AP
ierisinde seim sonularndan memnun olmayan ve iin
doas gerei ister istemez bir ksknler grubu kendili
inden oluuyordu . Ancak MC 'nin iktidardan gitmek gi
bi bir niyeti bulunmuyordu . Sonuta CHP lider grubu
Adalet Partisi ierisindeki bu ksknler grubu ile yakn
temasa geiyordu.Hedef, az saydaki sandalye stnl
ile iktidarda bulunan MC'yi dnnek olarak belirleni
yordu. 1 1 Aralk 1 977 gnnden itibaren , CHP, AP'ye
ynelik olarak eyleme geiyordu . Bu operasyon kapsa
mnda AP'den erafetttin Eli, Mustafa Kl ve Ouz
Atalay istifa ediyorlar,. Sleyman Demirel'in buna yan
t ise; aylardr sylediklerini yinelemekten baka bir ey
olmuyordu ."Hkmetten ekilmek iin hibir sebep
yoktur.biz kendimizi baarl sayyoruz Bulsunlar 226'y
4
devirsinler bizi. Bu bir matematik iidir." 222 oyla ik
tidara gelen MC hkmetinin babakan parlamento salt
ounluunu ne karmas gerekten ilgin idi.
Siyasi tarihimize "Gne Motel" olay eklinde yerle
ecek olan siyasi pazarlk, ban Ali Topuz'un ektii bir
14 Mehmet Ali Birand, Diyet, stanbul, 6.B . , Ausos 1981, s.2S 1

1 42 ESAT ARSLAN
grup CHP'li ile Adalet Partili bir grup milletvekili ara

snda yaanyordu. CHP'liler AP'lilere, istifa etmeleri
halinde kendilerine bakanlk verilecei sz veriyorlard.
Sonuta parlamentoya giren her milletvekilinin
hedefi olan bakanlk sz ksa zamanda semeresini
veriyordu . CHP'liler iin olumlu sonu veren pazar
lkla AP' den bir biribiri pei sra istifalar balyor ve
istifa sonras da CHP' ye katlm trafii sklayor
dU . 1 4 ve 1 5 Aralk 1 977 gnleri Adalet Partisi' nden
kopan Tuncay Matarac, erafettin Eli, Mustafa K
l , Enver Akova , Hilmi gzar, Ahmet Karaaslan , G
ne ngt, Mete Tan , Orhan Alp ile bamsz Ali Rza
Septiolu CHP' nin yannda yer aldklarn aklyorlard.
Bu milletvekillerinin desteini ekmesi zerine Parla
mentodaki stnln yitiren II. MC , saysal stnl
n muhalefete kaptlOyardu. II.MC'nin mrnn dol
duunun en belirgin gstergesi saysal durumda gster
rnee balamt .
Babakan Demirel yine bir demagoji rnei gstere
rek "Hkmet grev bandadr. Her hkmet olmak is
tiyorum diyen herkes hkmet olmaz" demekteydi.
17 Aralk 1 977 gn AP'den aynlan ve saylar 1 2'yi
bulan milletvekilleri adna Gne ngt ve Ouz Atalay,
gece 22.'de Oran mahallesindeki CHP Genel Bakan
Blent Ecevit' in evine giderek, gayretlerini IT.MC hk
S
metin drlmesi yolunda birletiriyorlard. 1
1 5 a.g.e., S.25 1
Bunun zerine derhal harekete geen CHP, hkme

ti drmek iin yeni araylara geiyor ve ilk yol ola
rak anayasa ve meclis i tznde yer alan etkili gen
soru mekanizmasn iletrnee balyorlard. Byk l
de meclisteki almalar engellernee ynelik bu et
kili argman parlamento tarihinde ilk kez kullanlyor
du .Gensoru nergesi giriiminde baanl olan CHP, mu
halefet partilerinin de desteini alarak kinci Milliyeti
Cephe Hkmetini, 3 1 Aralk 1 977 tarihinde iktidardan
228 gvensizlik oyu ile dryordu . Verilen gensoru
nergesi hkmetin ite ve dta gvenlii salayamad
, cephecilik anlay ile ulusal birlii zedeleyip Trki
ye'nin gelimesini engelledii , halk ounluunu yok
sullua srkledii ve Trkiye Cumhuriyeti Devleti ' ni
Anayasa'nn belirledii ereveden uzaklatrmaya a
lt gerekelerini kapsamaktaydI.
II. MC Hkmeti TC Tarihinde ilk kez gensoru ile
drlen ilk hkmeti olma zelliini de alyordu. B ir
baka deyile Cumhuriyet Halk Partisi'nin giriimiyle
Cumhuriyet tarihinde ilk kez bir hkmet, gvensizlik
oyu ile drlm oluyordu . Oylama sonras krsye
gelen Adalet Partisi Genel B akan Sleyman Demirel ,
millet iradesini saygyla karladklarn ve hkmetin
istifasn hemen Cumhurbakanna sunacan sylemek
zorunda kalyordu.
III. Ecevit Hkmeti Kurulmas

Demirel'in Cumhurbakan Fahri Korutrk'e istifas
n sunmasndan sonra hkmet kurma grevi , tekrar
dan 1 Ocak 1 978 gn CHP Genel B akan ve Zon-

144 ESAT ARSLAN
guldak Milletvekili Blent Ecevit'e veriliyordu . Ecevit

yetkili kurullarndan , AP'den istifa eden bamszlar,
Cumhuriyeti Gven Partisi ve Demokratik Parti ile bir
hkmet kurmak iin yetki alyordu .
anakkale Milletvekili Cemalettin nkaya dnda
Adalet Partisinden istifa eden btn milletvekilleriyle g
ren Blent Ecevit'ten, Konya Milletvekili Ouz Atalay
dnda hepsi bakanlk talebinde bulunuyorlard. pazarl
bitiren ll'ler Ecevit'le yaptklar grmeden sonra, Ece
vit'in Babakanlndaki hkmette grev alacaklarn ve
gvenoyu vereceklerini aklyorlard. Hkmeti ekil
lendiren Ecevit, koalisyon ortaklarnn sandalye dalm
n CGP 2 , DP 1 , Bamsz 10 olarak belirliyordu.
Hkmet araylarn drt gn iinde bitiren Ecevit,
koalisyon ortaklaryla birlikte 4 Ocak 1 978 tarihinde or
tak bir bildiri yaymlyordu . Bildiride , "Yeni kurulacak
hkmet bir partinin, belli dncedeki baz evrelerin
deil , milletin hkmeti olacaktr," deniliyordu .
5 Ocak 1 978 'de AP'nden istifa eden 1 1 'ler, CGP ve
DP destei ile kurulan III. Ecevit Hkmeti 229 gve
noyu alrken bakanlk saysnn 34' e kartlm olduu
dikkati ekiyordu . CHP arlkl hkmetin i ve d po
litikas eitli evrelerin tepkisine yol amaktayd.
ABD ' nin Ankara Bykelisi B abakan Ecevit' in
"aklsz bir milliyetilie sapland" grndeydi .
34 bakanl "nc Ecevit Hkmeti" Cumhurbaka
n Fahri Korutrk tarafndan ayn gn onaylanyordu.H
kmet bunalmlaryla geen alt aydan sonra Trkiye
1978 ylna byk umutlarla giriyordu. Aslnda il.MC'nin
bana gelebilecek tm olaslklar . Ecevit Hkmetinin

stnde "Demokles'in Klc" gibi bir grnm arz edi
yordu. 1 978 ylnn Ocak aynda Trkiye'yi i ve d dar
boazlardan ok ksa zamanda kurtarabilecek gte gr
nen ve varsaymn abartlarak krklenip desteklendii
bir liderdi. Bu byk umut ve snrsz destek, aslnda yeni
Babakan Blent Ecevit iin de en byk tehlikeydi. 16
1 7 Ocak 1 978 gn gvenoyu alan hkmet 28 u
bat gecesine kadar bteyi meclislerden geirmek zo
runda kalyordu . Bu nedenle yeni iktidar, eski hkme
tin satr satrna hazrlad 1 978 Mali Yl btesini Mec
lislerde savunmak zorunda kalyor ve bu bteye kabul
oyu verirken , Anamuhalefet Partisi, kendi hkmetince
hazrlanm olan bu bteye ret oyu kullanyordu.Byle
sine tezatlarla dolu bu davran Trk Parlemanto tari
hinde daha nceden rnei grlmemi bir ilk olarak
bir siyasal istikraszl krkleyen bir rnek olarak yer
alyordu . nk iei burnunda babakan daha iki ay
nce "yasal dayana yok" dedii bu bteyi imdi sa
vunmak durumunda kalmt.
ANAR VE TERRN SYASAL STKRAR

SIZLIKTAK ROL
Terrizmin Olumasnda Siyasal Partilerin Rol
Terrizmin domasnda da, eitim ve rgtlenme,
devlet kurulularnda yer etme aamalarna varmasnda
da siyasal partilerin sorumluluu yadsnamayacak bir
16 Mehmet Ali Birand, a.g.e., s . 255

1 46 ESAT ARSLAN
younlukta olduu kuku getinnez bir gerektir. Trk

demokratik yaamnda gndemi belirleme erkine sahip
siyasal partilerin , kendi varlklannn gerekesi olan "de
mokrasi" kavramnda temel bir anlay birliine iten
likle ulamam olduklan liderlerin geleneksel durula
nndan anlalmaktadr. Bir baka deyile siyasal partiler
demokratik yntemlerden ok, liderlerin kiilikleri ve
lider davran biimleri zerine bina edilmitir. Bu yz
den yandalan olan geni ynlar, ortak bir demokratik
kltrel taban zerinde buluamamaktadrlar. Demokra
sinin, iddete bavunnamak , iddetin vgsn yapma
mak kouluyla her trl dncenin zgrce anlatm
olana bulduu bir dzen olduu zellikle balca b
yk partilerimizin hepsince ortaklaa benimsenmi bir
ilke olmad bilinen ve kapal kaplar arkasndaki dav
ran biimlerinden anlalmaktadr.Trk demokrasi
platfonnu siyasal , dinsel vb . konulardaki gr ve d
nce farkllklannn toplumu oluturan bireyler arasn
da asla krgnlk nedeni olmamas gerektii, her trl g
re kar bir hogr ortamnn gereklilii zerinde bir
uzla ortamnn devamll ve gerekliliini maalesef
oluturulamamtr. l 970'lerin sonlanna doru , bu tutum
ve davran biemi btn siyasal partilerimizin varlk
nedeni olmasna karn, bu husus siyasal partilerimizce
itenlikle savunulan ve uygulanan bir ilke durumuna
henz kavuabilmi deildi. Buna kout olarak demok
rasinin siyasal iktidann anayasal organlar arasnda pay
lalmas dzeni olduu da itenlikle benimsenmi g
rnmemekteydi . Bir karlatnna yaplacak olursa,
SYASAL STKRARSIZLIK, ANAR VE TERRN 147
Anayasa Mahkemesi, yarg bamszl, basn, yayn ve

anlatm zgrl, sendikal rgtlenme ve grev hakk
gibi demokratik ilke ve kurumlar sahiplenmesi, zle
rek ifade etmek gerekir ki , siyasal partilerin ayn inan
la sahip kmad grlmektedirler.Nfusun yardan o
u kentlerde, her drt kiisinden biri de be byk kent
te yaad Trk toplumu , demokratik dzenin bu me
ruluk ilkeleri ve otorite simgeleri zerinde anlay birli
ine varlmamas demokratik istikrar olgusunun nn
deki engellerden sadece bir ka olarak grlmekteydi .
Bu anlay bulunmad iin kimi siyasal partilerin de
mokrasiyi kstlamak hatta ykmak iin terrden yarar
umduklar , dahas, terr eylemlerini bizzat rgtledikle
ri, ajan provokatrler kullanarak kkrtmaclk yaptkla
n kamu oyunda yank yapacak lde gncel siyasal tar
tmalarn nemli blmn oluturmaktayd .
Demokratik eletiri haklanm kullanan , ekonomik
haklarn arayan kurululann, dnen insanlann anar
ist ya da terrist gibi gsterilmek istenmesi , terrn
yalmz ceza yasalaryla, demokratik haklarn kstlanma
s ile nlenebileceinin dnlmesi terrn gerekli
ine olan inanc sarsmakta, siyasal iktidarn terr ol
duundan fazlaym gibi gstermee gereksinim duy
duu kukularm yaygnlatrmakta, genel olarak hal
kn , zellikle de lke aydnlannn terrle mcadeleye
etkin katks bu yzden yeterince salanarnamaktadr.
Partilerin iinde rgtii demokrasinin gereken etkin
likle uygulanamamakta, demokratik siyasal sorumlu-
1 48 ESAT ARSLAN
luk mekanizmasnn iletilmemekle ve anmasna kar

n st siyasal kadrolann yenilenememekte olmasnn
da bu sonucun ortaya kmasnda pay bulunduu sy
lenebilmektedir.
Bireysel Terrn Toplumsal Anari ve Terrizme

Doru Trmannda ki nemli Olay
Birinci rnek Olay CHP Lideri Ecevit'e Yaplan
ili Suikast
1 970 'lerdenitibaren bireysel terr eylemleri btn
yurt sathna yaylrken toplumun nndeki insanlarda
bundan nasibini alyorlard . 1 977 seim kampanyas
balarken , zellikle Niksar, iran ve Erzincan'da kitle
saldrlar seim meydanlanm hedef alyordu . Sada b
tnleerek Milliyeti Cephenin kurulmas ve uzun za
mandr iktidarda kalmas sonucu doal olarak muhale
fetteki Cumhuriyet Halk Partisi'nin yldrma giriimi
kitlesel terrn kullammna olanak salyordu. Terr ve
anari burada hedefini ak ve seik olarak belirlemi
ti. nk bu tr kitle yldrma hareketlerinin lke apn
da tepkimesi byk oluyor ve yaygnlamasna taban
oluturuyordu . Seim kampanyasnn durdurulmas
iin, iktidardaki Adalet Partisi ' nin Yksek Seim Ku
rulu'na bavurusundan da sonu alnamyordu .Bu bek
lenti de gereklemedii gibi, bir hafta sonra, Cumhu
riyet Halk Partisi'nin zmir Konak Alam'nda dzenle
dii ak hava toplants, aksine kitle psikolojisi gerei
kitleleri seim meydanlanna ekmesi tepkimesini bera
berinde getirmiti .
Fakat belli ki , Trkiye'nin demokrasinin temel ilke

lerinden olan seimlerin yaplmasn istemeyen anari
ve terrden medet uman baz evreler, seim argman
n kullanarak toplumun nde gelen bir partinin liderini
de gerekirse ortadan kaldrmay dahi gze almlard.
Onun iin , 29 Mays 1 977 gn, seimlere birka gn
kala, bir Bat Anadolu gezisi iin ili Havaalanna ge
len CHP lideri Blent Ecevit'e dzenlenen suikast giri
imi anari ve terrn ulam olduu boyutu gsterme
si bakmndan olduka ilgin bir yaklam da sergile
mektedir. Bunu dzenleyenler, iktidardaki MC 'nin bir
giriimi olduu izlenimini vermeye alarak, aslnda
toplumu iki kutba ayrma ve bunun sonucunda yaygn
iddet eylemleriyle olaylar bir karde kavgasn dn
trneyi bir esas hedef olarak belirlemilerdi .
Ecevit'in iktidara gelmesiyle birlikte toplumun dina
mik kesimlerini hedef olarak belirleyen terr odaklar
yaygn iddet eylemlerine zaman geirmeksizin girii
yorlard. Bir baka deyile yasa d rgtler toplumda ses
getiren olaylarda masum insanlarn ldrlmesine yne
lik eylemleri hedeflemilerdi.Halk, iktidardan yurdun her
kesinde can ve mal gvenliinin salanmas yolunda
gerekli nlemlerin bir an nce alnmasm korku ve ksmen
mitsizlik iinde bekliyordu .Terr can almaya devam
ediyordu.Terrn adeta canavarlk ha1ine ulatn sim
geleyen byk bir kanl olay da Trkiye'nin en byk
niversitesi meydana geliyordu. niversitede amfiler,
dershaneler sa-sol diye ikiye aynlmt .Ders srasnda
toplum polisleri ile smfn ortasnda oturarak dersler g-
1 50 ESAT ARSLAN
lkle yaplabiliyor, boykotlar birbirini izliyordu. Her iki

gruba mensup renciler de niversiteye ayr zamanlarda
polis korumasnda gelip, gidiyorlar, zaman zaman birbir
lerine kar ta ve sopalarla saldnyorlard.Mart 1 978 ' de
stanbul niversitesinden kan oO'e yakn rencinin
zerine tahrip gc yksek bir bomba atlyordu Aynca
bombann patlad yerdeki genler de kurun yamuruna
tutuluyordu .Bu tyler rpertici olay srasnda 6 kii l
yor ve 47 renci de yaralanyordu .Bombay atanlardan
hi kimse yakalanamyor ve bu nedenle niversite sre
siz kapatlyordu .Bu kanl olayn ertesi gn binlerce
renci 2 1 saat igal altnda tuttuu stanbul niversitesi ,
bahesinden ayrlarak yrye geiyordu.
Bireysel terrden toplumsal terre doru sratle ev
rilen olaylarn nicelik bakmndan byk bir art gste
riyordu . Bu sefer kanl terr kendini bir ii yerleim
blgesi stanbul'un nraniye'sinde kendini hissettiri
yordu. Rejim ve halk dman yasa d rgt militanla
nnca "kurtanm blge" ilan edilen nraniye'de be
iinin ikence ile katledilmi cesetleri bulunuyordu .
Cesetler tannmayacak haldeydi , balan tala ezilmi,
tenasl uzuvlar kesilmi , gzleri oyulmutu . Bu insan
lk d katliam, kurduklan "halk mahkemesi "nin kara
r olarak uyguladklan daha sonra yakalanp, kanlacak
lan Trk adaleti karsnda byk bir soukkanllkla iti
raf edilecekti.
III . Ecevit Hkmeti' nin nnde zm bekleyen
pek ok sorun bulunuyordu. Halk, iddet eylemlerine
kar nlem alnmasn , can ve mal gvenliinin salan-
masn istiyordu . 1 978 ilkbahar Malatya'da nemli

olaylara sahne oluyordu . Belediye B akan Hamid
Fendolu'na gnderilen bombal paket Fendolu ve ai
lesinin lmne yol ayor, Malatya mezhep kavgasnn
kkrtlmak istenildii bir kent haline geliyordu. Malatya
olaylar yznden Erzurum ili de kana bulanyor, olaylar
da yaral says 60' geiyordu. Hkmetin 100'nc g
nnde terr tablo rkntc rakamlara ulayordu. 210
l, 1 2 1 6 yaral, 4 1 1 patlama ve 43 soygun olay.
Kukusuz terre elverili ortamn , ancak etkin, g
l ve drst bir kamu ynetimi eliyle deitirilip dzel
tilebilecei de konunun bir baka erevesini olutur
maktadr. Yads gtrmez bir gerektir ki , her eyden
nce toplumda uyum ve bann temel gerei olan eko
nomik ve toplumsal refah, etkin, gl ve drst bir y
netim ile salanabilmektedir. Bilimsel verilere dayanla
rak ynetilmesi zorunlu olan toplum, yneticilerin ka
rarlarndaki isabetsizlik ve yanlmalar nedeniyle ok y
kml sonular verdii de bilinmektedir. Kamusal karar
larn isabetle alnabilmesi ve verimli yrtlebilmesi
iin ynetirnde yetenein dllendirilmesi , yetenekli
grevlilerin elden kanImayp tersine saylarnn arttnI
mas , bylece de ynetimin bilgi ve deneyim biriktire
bilmesi zorunlu olmasna karn siyasallamann yukan
da belirtilen yapya sirayet etmesiyle istikrarszlk taba
nnn genilemesi terrizmin yaylmasna olanak ver
mitir. rnein terr eylemlerinden dolay yakalanp ke
sinlemi yarg kararlar ile mahkum olmu bulunanla
nn says birka bine ulat bir ortamda faili mehul c-
1 52 ESAT ARSLAN
nayetler de bir gibi byyerek drst devlet yaplan

masnn tehdit eder hale gelmitir. Sada ve solda Em
niyet Mdr, sendikac, savc, profesr gibi toplumun
nde gelen kiiler bir ou faili mehul kalm silahl
saldryla ldryorlard.Bunlardan kimileri an uta
dnceleri olmaya sa sol kavgasnda yer almam ki
7
ilerdi . 1 ou kez cinayetlerin failleri mehul kalyor
du. Milliyet Yazar Abdi peki 'nin katili daha sonra Pa
pa II Jean Paul'e suikast dzenleyen M Ali Aca , Em
niyet Genel Mdrlnde sorgusu devam ederken , s
tanbul Skynetim Komutanlnn emriyle bizzat so
ruturmay yrten ileri Bakan Hasan Fehmi G
ne'in elinden alnarak Skynetim Komutanlnn s
tanbu1JMaltepe Zrhl Tugaynda ok sk gvenlik n
lemleri altnda olmas gereken bir askeri hapishaneye
konuluyor, ancak ksa sre bu hapishanede tutulamyor
du. zellikle terr trmandrmak ve karklk kart
mak amacyla seilen hedefler son derece dikkat ekici
olduu da grlmektedir. Savc Doan z, Hacettepe
niversitesi S anat Tarihi Doenti Bedrettin Cmert,
Karadeniz Teknik niversitesi retim yesi Doent
Dr. Necdet Bulut, Milliyet Gazetesi Bayazar Abdi
peki , Adana Emniyet Mdr Cevat Yurdakul , gaze
teci-yazar lhan Darendeliolu , stanbul niversitesin
den Prof. Dr. mit Doanay ve Prof. Dr. Orhan Cavit
Ttengil, yazar mit Kaftancolu, eski Gmrk ve Te
kel Bakan Gn Sazak, stanbul milletvekili Abdurrah-
17 Sina Akin, Trkiye'nin Yakn Tarihi, Ankara , 1997, s. 252

SYASAL STKRARSZLIK, ANAR VE TERRN 153
TIRMAN 1 2 EYLL ASKER MDAHALESNE GDEN YOL
man Kksalolu , eski B abakan Prof. Dr. Nihat Erim.

D sK eski genel bakan ve Maden- Sendikas baka
n Kemal Trkler...
Toplum nnde, toplumun dinamik kesimini hareke
te geiren olan insanlar ile gvenlii salamada en te
pedeki kiilerin bu ekilde faili mehul cinayetlere kur
ban gitmesi kamuoyunda byk bir infial yaratyordu.
Bugn bile zme ulatmlamam olan bu cinayetler
Trkiye Cumhuriyetinin demokratikleme, temiz toplu
ma ulama snavnda baarszla uradnn en byk
kantdr. Yllara gre Faili Mehul Cinayetler Listesi
aada grlmektedir: 1 8
YILLAR CNAYET SAYS
1 975 1
1 976
1 977 6
1 978 44
1 979 104
1 980 1 24
Ceza ve TutukevIerinde bulunan kiiler zerinde bi
limsel , dier bir deyimle yan tutmayan nesnel aratr
malar yaplmayp terr odaklar iin bir reti yuvalar
haline getirilince, terr yuvalar konusunda, bunlarn
ideolojileri, gerek amalar ve kimliklerini aka orta
ya karmak mmkn olamad . Oysa bunlar gerekten
s Orhan Gkdemir, Faili Mehul Cinayetler Tarihi, stanbul , 2005 ,

5.3 1 2
1 54 ESAT ARSLAN
yaplm olsayd , bunlar salanabilirdi. Bu yaklamn

ancak kamu ynetimi, bir baka deyile ileri ve Ada
let Bakanlklar , Emniyet Genel Mdrl vb. niver
sitelerin de bilimsel katksm salayarak gerekletirebi
lirdi. Bu yaplmad iin Trkiye' de terristlerin sosyo
lojik ve ideolojik portreleri tam olarak anlalamamtk.
Kimlerin , nasl, niin terrizme kaydrtabildii, zellik
le bu ii planlayanlarn , rgtleyenler, gdleyenlerin,
kkrtanlarn kimler olduu gibi sorular ve birok ben
zerleri yamtlanmamt. Bunun yerine yaplan ise; yan
tutucu, uzmanl ve yetenei gzetmeyen, bilgi ve de
neyim biriktirmeyen bir ynetimin kendisi toplumsal
zlmenin etkeni olduu gereiydi.
Kahramanmara Olaylar
ok partili yaamn doal sonucu olarak demokratik
politik mcadelede genellikle Cumhuriyet Halk Partisi
taraftar olarak bilinen Aleviler, sa evrelerce siyasi ih
tiraslar uruna "Komnistler ve din dmam" olarak
Snni halka lanse edilmiler ve Snni halk zerinde
Alevilere kar bir dmanlk yaratlmaa allmtr.
1 973 yl seimlerinden itibaren de seim kampanyalar
srasnda mezhepilik siyasi bir potansiyel olarak kulla
mlmaa balanmtr. zlerek ifade etmek gerekir ki,
siyaseten gittike artan younlukla kullamlmaa bala
mlan Alevilere kar olan bu tutum ve davran irticai
evreler tarafndan da desteklenrnitir. Buna karlk a
n sol evreler de Alevi halk Snniler aleyhine tahrik et
rnee almlardr. Olaylar bu sefer de toplumsal baz-
TRMANi I Z EYLL ASKER MDAHALESNE GDEN YOL
da potansiyel arbede alanlarn hedef almt. 1 978 Yl

bandan itibaren Kahramanmara il merkezinde nce
bireysel bazda balayan gittike artan olaylar daha da
younlamaya balad gryordu.Kahramanmara
olaylar aadaki ekilde gelime gsteriyordu:
Ocak, ubat ve Mart 1 978 aylarnda gerek sa , gerek
sol grl olarak tannan birok kii ve kurulularn
evlerine ve alma yerlerine patlayc madde atlmtr.
3 Nisan 1 978 gn Alevi dedesi Sabri ZKAN ld
rlmtr.
1 6 Nisan 1 978 tarihinde ildeki anarik olaylara son
verme gayesi ile gvenlik kuvvetleri tarafndan byk
bir operasyona giriiImi, an sa grl 27 kii oto
matik silah , tabanca, dinarnit ve mermilerle yakalanarak
tutuklanmlar ve 5 kii hakknda da gyabi tutuklama
karar verilmitir.
Bylece Kahramanmara ilinde 1 978 yl sonlarna
an sa ve an sol gruplarn aktif ve fiili mcadelesi al
tnda gelinmi olduu; her iki ar ucun da mezhepili
i kendi mcadelelerinde bir ara haline getirdikleri g
rlyordu .
Kahramanmara olaylarnn kmasnda en byk k
vlcm iek Sinemasna patlayc madde atlmasyla
balam ve olay u ekilde cereyan etmitir:
Konusu Rusya'dan Trkiye'ye kaan iki Trkn y
ks olan "Gne Ne Zaman Doacak" isimli film 1 6
Aralk 1 978 Cumartesi gnnden itibaren Kahraman
mara iek Sinernasnda oynatlmaya balanmtr. Da-
1 56 ESAT ARSLAN
ha nceleri oynatld yerlerde eitli olaylarn kmas

na neden olan ve sa grllerin ilgisini eken bu fil
min, film denetleme, yksek kurulundan geen kopyas
68 dakika olmasna ramen, halkn duygularn galeyana
getirecek yasaklanan blmler de dahil olmak zere
film 85 dakika olarak Kahramanmara' a getirilmitir.
Film oynatlmaya baland tarihten itibaren Kahra
manmara 'taki sa grller arasnda byk bir ilgi
grm ve sinema uzun sre kapal gie oynamaa de
vam etmitir. Filmin her balamasndan nce sinemada
sa gr yanstan "Liseli Gen" dergisi ile "Pol-Bir"
dergisi satlm, aynca film oynarken seyirciler tarafn
dan "Mslman Trkiye, Milliyeti Trkiye, B abu
Trke, Komnistler Moskova'ya, Katil ktidar" gibi
sloganlar atlm, tezahrat yaplmtr. Ayni zamanda
gieye filmin vizyondan kaldnlmas konusunda basklar
yaplm ve telefonlar edilmitir.
1 9 Aralk 1 978 Sal gn akam da seans her zaman
olduu gibi saat 20 .00 de balam ve sinemada 857 se
yirci bulunmaktadr. Filmin ilk yars gsterildikten son
ra saat 20.45 sralarnda ara verilmi, sinema ierisinde
bir patlama duyulmutur. Bu patlama zerine panie
kaplan izleyiciler k kapsna hcum etmiler, gerek
patlamadan gerekse kan kargaadan dolay 9 kii
muhtelif yerlerinden yaralanm ve hastaneye gtrle
rek ayakta tedavi edilmilerdir.
Patlama sonrasnda sinemadan darya kan 1 50-200
kiilik sac bir militan grup sinemann nndeki bo
lukta toplanarak, yukarda belirtilen benzer sloganlar
atarak, daha sonraki olaylann itici gcn olutunnular

ve Snni kitlenin psikolojisini olumsuz ynde etkilemi
lerdir.Bylece iek sinemasna patlayc madde atlma
syla balayan ve 2 1 Aralk 1 978 Perembe gn Endst
ri Meslek Lisesi retmenlerinden sol grl iki ret
menin ldrlmesi , 22 Aralk 1 978 Cuma Gn bu iki
retmenin cenazelerini tayan kortejin an sa evre
lerce Ulucami'ye sokulmayarak saldoya maruz brakl
mas, cenaze namaznn kinmamas nedeniyle, Snni ve
Alevi toplumun kar karya gelii ve cenaze treninde
kan olaylar sonrasnda Snni vatandan ldrlme
siyle olaylar doruk noktasna ulamtr. 23-24-25 Aralk
1 978 Cumartesi , Pazar ve Pazartesi gnleri Kahraman
mara' n muhtelif mahallelerinde ve kylerinde devlet
kuvvetlerine kar gelme, yakma, ykma, ldnne ek
linde devam eden olaylar 25 Aralk 1 978 Pazartesi gn
akam 26 Aralk 1 978 gn saat 07 .00 den geerli ol
mak zere Skynetim ilan edilmesiyle sona ermitir.
Bakanlar Kurulu ve Parlamentoda On ilde S

kynetimin lam Grmeleri
B akanlar Kurulu , 25 Aralk 1 978 gecesi saat
23 .30 'da balayan ve ge saatlerde Genelkunnay B a
kan Kenan Evren ile Kara Kuvvetleri Komutan Orge
neral Nurettin Ersin' in de katlmas ile sabah saat
3 .45 ' e kadar devam eden toplantsnda 1 3 ilimizde iki
ay mddetle skynetim uygulamasna karar veriyordu .
B akanlar Kurulu karannda, Anayasann tand hr de
mokratik dzeni , temel haklan ve hrriyetleri ortadan
158 ESAT ARSLAN
kaldnnaya ynelik yaygn iddet hareketlerinin kesin

belirtilerinin ortaya kmas zerine Adana, Ankara,
Elaz, B ingl, Erzincan, Erzurum, Gaziantep stanbul,
Kahramanmara , Kars , Malatya, Sivas ve Urfa illerinde
bugn saat 7 ' den balamak zere iki ay sre ile Anaya
sann 124 . maddesine gre Bakanlar Kurulunca sky
netim ilanna karar verilmitir denilmekteydi .
..
Bakanlar Kurulunun 26 Aralk 1 978 sabahndan iti

baren uygulanmasna karar verdii ve 1 3 ili kapsayan
iki aylk skynetim karar TBMM'nin ayn gnk bir
leiminde Bamsz Mardin Milletvekili Nurettin Yl
maz'n ret ve Kontenjan Senatr Metin Toker'in bir
ekimser oyuna karlk 5370yla onaylanyordu. Yaplan
mterek oturma CHP'den 27 , AP'den 29, MSP'den
10, MHP'den 4, Milll Birlik Grubundan 6, Kontenjan
Grubundan 2 ye oylamaya katlmad grlyordu .
Kahramanmara Olaylarnn Genel Bilanosu

Kahramanmara 'ta belirtilen tarihlerde cereyan eden
olaylarda 1 1 1 vatanda ldrlm , 552 ev, 289 iyeri
ve 8 oto tahrip edilmi, milyonlarca liralk hasar meyda
na gelmitir. Olaylarla ilgili basnda kan fotoraflar ve
Askeri Savclk Ek Klasr 2/ 1 dosya 1 ,2,3; Askeri Sav
clk Ek Klasr 2/2 dosya 5-6 fotoraflar ve filmler ile
Askeri Mahkeme Ek Klasr 5 ' de aka grlecei ze
re Kahramanmara kenti sanki harpte bombalanm,
yaklm , yklm bir hale dnmtr.Olaylardan sonra
ehrin genel grntsne bakldnda ILDnya Sava
filmlerini aratmayacak bir grnt vennektedir.
SYASAL STKRARSZLIK, ANAR VE TERRN 159
23 Aralk 1 978 gn balayan olaylarda kan yangn

lan sndnnek zere skenderun, Adana, Osmaniye, An
takya, Kayseri, Knkhan, Glba, Gaziantep, Adyaman
ve Sivas 'tan toplam 1 5 arazz ve 5 1 itfaiye personeli
Kahramanmara ' a geimi , Kahramanmara belediyesi
nin 6 arazz , 1 ar motopompu ve 74 personeli ile be
raber 2 1 arazz, 1 25 itfaiye personeli grev yapmlardr.
Olaylann nlenmesi iin Kahramanmara 'ta bulunan
l J .A .K.l, B irlikleri, 39 . P. Tugay 3 .P. Tb. u ve
607.Lv. kmal B akm BL. den ayn olarak; Gaziantep 'ten
5 nci Zh. Tugayn 2 .Mknz. Tb. u, 1 .Tank Tb . u, Uaksa
var Bataryas , Islahiye ' den 39. Tugay 1 . Taburu ve Tank
Bl , Glba Jandarma Komando Bl, Doan
kent Jandarma Komando Bl , 23 nc Seyyar Jan
danna Tugay Asayi Bl., Malatya Jandarma Komando
Bl, Nevehir Jandarma Komando Takm, Nevehir
J. Komando Taburu , Mardin Jandarma Komando Bl
, Kayseri Hava ndinne Tugay'nn iki Hava ndinne
Taburu grev almlardr. Olaylarn bylesine geni
bir biimde yaygnlamas, Trkiye'nin 13 ilinde S
kynetim ilanna neden olmutur.
Olaylar srasnda 1 8 tabanca, 225 tabanca fiei , 22
tabanca arjr , makineli tabanca, 329 makineli ta
banca fiei , drt makineli tabanca arjr, ngiliz pi
yade tfei, 7 piyade tfei fiei , 244 av tfei, 24 b
ak ve kama, 9 satr, 2 balta, 2. pala, iki tahra, 2 tomavi
9
da, 27 dinamit lokumu , 1 Kg. sama ele geirilmitir. 1
19 a.g.gerekeli hkm(aggh), s.334

1 60 ESAT ARSLAN
STATsTK VER AsNDAN ANAR VE

TERRN DEGERLENDRMES
Anari ve terrn gerek kayna olan ykc ve bl
c unsurlarn 1 960'l yllarda balayan hzl geliimi uzun
zamandan beri devam etmekte olan "hazrlk ve rgtlen
me" safhalarnn 1 970 ylna gelindiinde tamamlanmas
sonucunu dourmutur. 197 1 yl bandan itibaren "ey
lem" safhasna geilmek suretiyle anari ve terr srekli
olarak trmandrlm ve nihayet daha 1 970'li yllarn so
nunda lke adeta bir i savan eiine getirilmitir.
Anari ve Terr Olaylarnn Durumu

Toplam Olay Saylarnn Karlatrlmas ve
Olaylarn Trlerine Gre Dalm
ekil- ' de grld gibi skynetimin ilan edildii
26 Aralk 1 978 tarihini takip eden 1 979- 1983 yllarnda
meydana gelen toplam olay says "40.037" dir. Ancak
1 2 Eyll 1 980 ncesi trmanan ve bir ylda 23 .841'e ula
an terr olaylar , bu tarihten sonra giderek azalm ve
983 ylnda 1 Nisan 1 983 tarihine kadar olan srede
1 85'e kadar dmtr.Toplam olay saysnda grlen
bu azalmann yan sra olaylarn niteliinde de 1 2 Eyll
ncesine gre deiim kaydedilmitir. 1 979 ve 1 980 ' li
yllarda meydana gelen; silahl saldr ve atma, patla
yc madde atma trndeki kitlesel ve toplumsal olaylar
1 9 8 1 ve 1 982'li yllarda yerini daha ziyade; bildiri da
tma, gasp ve soygun gibi bireysel nitelikli olaylara
terk etmitir.Baka bir ifade ile (ekil- l )' de grld
gibi 1 1 Nisan 1 983 tarihi itibariyle meydana gelen top
lam 40.037 olay ierisinde yer alan 10.33 1 bildiri dat-
TRMAN 1 2 EYLL ASKER MDAHALESNE GDEN YOL
ma olaynn % 67 'si; 1 2 Eyll ncesi % 3 3 ' ; 1 2 Eyll

sonras; 4558 gasp ve soygun olaynn % 66's 1 2 Eyll
ncesi; % 34' 1 2 Eyll sonras, 9841 silahl saldn ola
ynn ise % 92'si 1 2 Eyll ncesi; % 8 ' i sonras yllarda
olmutur. Ayn eklin incelenmesinde grlecei zere
1 2 Eyll ncesi olaylarda 9 .090 olay (Toplam olaya ora
n % 28) ile ilk sray alan silahl saldm trndeki kanl
iddet olaylar 1 2 Eyll sonras yerini 3438 olay (Top
lam olaya oran % 48) ile pasif bir eylem tr olan afi
asma bildiri datma eylemine brakm bulunmak1a
dr.Yine ayn ekilde grld gibi 1 2 Eyll ncesi
meydana gelen ' 9090 silahl saldm olaynn 1 2 Eyll n
cesi ve sonras yllarda meydana gelen toplam 984i si
lahl saldm olayna (olay tr toplamna) oran % 92 ,
3 ; 1 2 Eyll sonras yllarda meydana gelen 75 1 silahl
saldr olaynn ise sz konusu toplama oran o lo 8 ' dir.
Olaylarn Eylemci Gruplara Dalm

Eylem gruplarnca 1 2 Eyll ncesi ve sonras yllar
da gerekletirilen olaylarn toplam olay says ile eylem
gruplar toplamlarna oranlar deerlendirildiinde ise
40.037 toplam olayn 14929' u eylemci sol , 2089'u ise
eylemci sa gruplarca gerekletirilmitir. 7 8 1 olayla
blc kesim ise nc srada yer almaktadr.
1 2 Eyll ncesi ve sonras devrelerde meydana gelen
olaylarda 1 2 Eyll ncesi dnemde % 3 3 , ( l 2 Eyll n
cesi eylemci sol tarafndan gerekletirilen 1 0879 ola
yn toplam 32893 olaya oran) sonras dnemde ise % 57
(12 Eyll sonras eylemci sol tarafndan gerekletirilen
4050 olayn toplam 7 1 44 olaya oran) ile eylemci sol ilk
1 62 ESAT ARSLAN
srada yer almtr. Dier eylem gruplarnca ortaya kona

n eylemlerin durumlar ekilde grlmektedir.
Yine; 1 2 Eyll ncesi ve sonras yllarda eylemci sa

tarafndan gerekletirilen toplam 2689 olayn; % 92'si ,
( 1 9 1 8/2689) 1 2 Eyll ncesi, % 8 ' i ( 1 7 1 /2689) 1 2 Ey
ll sonras meydana gelmitir.
1 2 Eyll sonras meydana gelen ve henz yn sap
tanamam olan 2732 olayn byk ounluunun da
eylemci sol ve blc gruplardan kaynaklanm olabile
cei tahmin edilmektedir.
l ve yaral durumu
Anlan olaylarda eitli nedenlerle len toplam 4078
kiinin 3838 vatanda , 240 ehit gvenlik grevlisi
olup, silahl atma srasnda len terrist says ise 370
olmutur.
l ve yaral durumuna 1 975 - 1 978 yllar arasndaki
skynetim ncesi dnemde meydana gelen anari ve
terr kkenli olaylar sonucu hayatn kaybeden 1 1 86 ki
iyi de dahil ettiimizde silahl atma srasnda len te
rristler de dahil toplam l says 5634'e ulamaktadr.
Olay, l ve yaral durumunun deerlendirilmesi:

Skynetimin ilan edildii tarihten (26 Aralk
1 978' den) l I Nisan 1 983 ' e kadar geen srede meyda
na gelen toplam 40037 olayn 7 144' (% 1 .8 ' i) 1 2 Ey
l' den sonra gereklemitir. 1 2 Eyll'den nce mey
dana gelen ayda ortalama . 1 645 olaya karlk, 1 2 Ey
ll' den sonra ayda ortalama 230 olay meydana gelmi
tir. 1 2 Eyll'den sonra oluan bu olaylarn daha nce de
belirtildii gibi bireysel nitelikte olmasna ve rgtlerin

de byk darbeler yemelerine karn bunann yine de
eylemden vazgemedikleri grlmektedir.
1 975- 1 978 skynetim ncesi dnem de dahil , yaa
mn yitiren 5634 kiinin terristlerde dahil 592'si (%
ll' i) yaralanan 1 3286 kiinin 869 ' u (% 8 ' i) 12 Eyll'den
sonraki yllarda meydana gelmitir, 12 Eyll'den nce
ki 20 aylk devrede ayda ortalama 193 kiinin lmesi ve
520 kiinin yaralanmasna karn , 12 Eyll' den sonraki
yaklak 3 1 ay (2,5 yl) ierisinde ayda ortalama 1 9 kii
lm , 28 kii de yaralanm bulunmaktadr. 12 Eyll
sonras ilk alt ay iinde meydana gelen olay, l ve ya
ral saylannn son 3 1 ay (2,5 yl) iindeki toplama oran
lann incelediimizde ;
Toplam olay saysnm yzde 71'i (4590/7 144)
l saysnn yzde 61 'i, (200/368)
Yaral saysnn yzde 88'i, (537/869)
Afi , pankart asma ve bildiri datma olaylannn yz-
de 7Tsi (2 1 40/ 3438)
Gasp ve soygun olaylannn yzde 55 ' i , (756/1 544)
Silahl saldr olaylannn yzde 69 'u, (484/75 1 )
Patlayc madde atma olaylarnn ise 8Tsinin
(3 1 9/373) 12 Eyll' takip eden ilk alt ay iinde ortaya
ktn grmekteyiz.
Genel bir deerlendirme yapldnda, olay saylarn
da ilk sray stanbul, Ankara, Adana alrken; l sa
ylannda ise stanbul , Adana ve Tunceli illerinin ald
grlmektedir.
1 64 ESAT ARSLAN
Ele geirilen silah ve cephane :

Skynetim gvenlik kuvvetlerince yaplan planl ve
seri operasyonlar sonucu ele geirilen eitli tip ve ap
ta toplam 832 . 1 86 silah ve 5 .563 .503 adet mermi ele ge
irilmitir.Ele geirilen silah saysyla Trk Silahl Kuv
vetlerinin tmnn hafif silahlarla donatlaca grl
mektedir.
12 Eyll'den nce eitli tip ve apta toplam 29 .526
silah , 2 . 1 5 3 .365 mermi gibi ok az sayda silah ve cep
hane ele geirilmesine karlk , 12 Eyll' den sonra ge
rek yasal olarak salanan teslim etme imkanlar ile hal
kn elindeki silah kendi eliyle getirmesi ve gerekse ope
rasyonlar sonucu ele geirilen silah ve cephanenin du
rumu bu saylarn giderek artmasna neden olmutur. Bu
durum gvenlik kuvvetlerimizin etkinliinin yan sra
1 2 Eyll ncesi dnemde ykc unsurlara salanan d
destek ve kaakln younluunu da aka gster
mektedir.
26 Aralk 1 978 - 1 1 Nisan 1 983 tarihleri arasndaki
sre ierisinde ayda ortalama 1 6 .3 1 7 silah, 1 09 .088
merminin ele geirildii grlmektedir.
TRKYE'Y 12 EYLL 1980 ASKER MDA

HALESNE GTREN SOSYAL VE SYASAL D
NAMKLER
VI. Demirel Aznlk Hkmeti
14 Ekim 1 979 Cumhuriyet Senatosu te bir yenile
me seiminde Adalet Partisi 33 senatrl kazanrken ,
CHP ancak 1 2 senatrlk alabiliyordu. Bu seimle be

raber yaplan Millet Meclisi'nin Aydn, Edirne, Konya,
Manisa ve Mula illerindeki ara seiminde de Adalet
Partisi' nin 5 milletvekilliinin 5 ' ini de kazanmas ,
nc Ecevit Hkmeti'nin de sonu oluyordu. CHP,
50 bo yelik iin yaplan seimde sadece 1 2 yelik ka
zanrken, muhalefet, Ecevit Hkmetini drebilecek
ounlua ulamt . Sonular nce evinde izleyen
Babakan, daha sonra gece saat 02.25 dolaylannda ei
Rahan Ecevit' le birlikte genel merkeze geldi . Ecevit'in
ilk deerlendirmesi, "Sonular, iyi bir durumda olmad
mz aka gsterdi ," eklindeydi. Ecevit saduyulu
davranm , salkl bir deerlendirme yapmt. Bu tav
rn , ilerleyen gnlerde de srdrecekti . nce hkmeti
brakacak sonra da partisini kurultaya gtrecekti.
Ecevit'in istemiyle genel ynetim kurulunu toplantya
aran CHP Genel Sekreteri Mustafa stnda, hk
met sorununun grleceini aklyordu . . Genel yne
tim kurulunda yaplan grmeden sonra Ecevit, 1 6
Ekim 1979 tarihinde hkmetten ekildiklerini aklyor
ve istifasn Cumhurbakanna sunuyordu.Babakan B
lent Ecevit'in istifasn sunmasndan sonra, 24 Ekim 1979
gn Cumhurbakan Fahri Korutrk, Isparta Milletveki
li Sleyman Demirel' i beinci yasama dneminde bir kez
daha hkmeti kurmakla grevlendiriyordu . Ecevit,
Cumhurbakan Fahri Korutrk tarafndan yeniden hk
meti kurmakla grevlendirilmek istenmesine karn buna
yanamyordu . Buna karn Demirel "Grevden ka-
1 66 ESAT ARSLAN
mak mmkn deildir," diyerek mazbatay alyordu.

Demirel , hkmeti ayakta tutacak admlar atarken,
CHP'de tartma dinmek bilmiyordu. CHP merkez karar
ynetim kurulunun istifasna zlen Ecevit, "Benim, ne
pahasna olursa olsun ve hangi koullar altnda olur
sa olsun, genel bakan kalmak gibi bir dncem ve
buna ihtiyacm yoktur," diyerek, parti ii muhalefete de
aba altndan sopa gsteriyordu. Ecevit, parti ii muhale
feti "eker giderim" diyerek resmen tehdit etmiti. An
cak parti ii muhalefetin buna aldn ettii bile yoktu .
Onlarn derdi, parti iinde etkin olmakt. En azndan yeni
dnemde genel sekreteri kendilerinin belirlemesiydi. 4-5
Kasm 1 979 tarihlerinde yaplacak olan olaanst ku
rultay yaklamt . Parti ii muhalefet genel sekreterlik
iin ortak bir aday zerinde bir trl uzlaamyordu. Ece
vit'in parti meclisi listesi 1327 delegeden 732 delegenin
oyunu alyordu. Parti ii muhalefetin listesi ise 604 oyda
kalyordu. Genel merkezin listesi ancak 1 19 oy farkla se
ilmiti.ktidarda kalmann bedeli CHP ynetimini ke
ye sktrmt. Bir byk partinin kurultay daha bu e
kilde son bulurken, artk konuulan bir dier konu da
Ecevit'in ypranp ypranmadyla ilgiliydi. CHP, kurul
tayla urarken, l I Eyll 1 980'e kadar iktidarda kalacak
olan Adalet Partisi Genel Bakan Sleyman Demirel' in
dardan destekli hkmeti, 25 Kasm 1 979 tarihinde
208 'e kar 229 oyla gvenoyu alyordu.
Adalet Partisi' nin son hkmeti olacak bu aznlk h
kmeti, Babakan Sleyman Demirel' in dnda 6's
SYASAL STKRARSZLlK, ANAR VE TERRN 1 67
TRMANI 12 EYLL ASKER MDAHALESNE GDEN YOL
Devlet Bakan olmak zere 28 bakan ile oluturuluyor

ve 1 2 Kasm 1 979'da greve balyordu . Bu kabinenin
grev sresine gre kendi ierisindeki uyum deerlen
dirildiinde ileri Bakanl dnda dier bakanlklar
da grev sresi ierisinde normal bakan deiimi olma
mas , Devlet Bakanlarndan birinin zel nedenlerle isti
fa edip yerine bir atama yaplmadndan, devlet bakan
lnn kaldnlmas , tek partiye dayal aznlk hkmeti
nin istikrarl olma ltn yanstyordu .
Bir Kez Daha Gensorular Zinciri

Ancak TBMM tarihinde ilk kez II. Milliyeti Cephe
hkmetini gensoruyla dren CHP, siyasal istikrarsz
ln diz boyu olduu bir lkede yine ayn harekete yel
teniyordu .CHP lideri ve ekirdek kadro , MSP ile yeni
bir hkmet kurma arayna girmiler, hkmeti dr
mek iin de Millet Meclisi Bakanl'na bir gensoru
vermilerdi.MSP' nin n koulu hazrd, kendi genel
bakanlar bakanlnda bir hkmetin kurulmas. MSP
Genel Bakan Prof. Dr. Necmettin Erbakan'n bakan
lnda koalisyon hkmeti kurmay iine sindiremeyen
CHP'nin hareketi akim kalyor, gensoru sonucu Baba
kan Demirel gven oylamas isteminde bulununca , ye
niden gven tazeleyerek yoluna devam ediyordu.Oen
sorular bitmek bilmiyordu . gvenlik ve terr trmana
dursun, CHP hkmet drmeye ynelik almala
rna devam ediyordu .CHP gensorular zincirinde imdi
daha baka bir yntemi gndeme getirmiti. Srasyla
eylemli bakanlar hakknda gensoru vermek suretiyle ,
1 68 ESAT ARSLAN
Hkmetin Bakanlann teker teker drme yntemini

deniyordu . Bu yntem, TBMM II .yasama dneminden
o da 1 924 Tekilat- Esasiye Kanunundan devralnan bir
miras gibi grlyordu. 1 924 Anayasasna gre tek tek
bakanlar TBMM tarafndan seildii iin, geerli bir
sistemdi . Ancak burada yaplmaya allan yeniden sis
temi istikrarszla sevk edecek bir yntemin denenme
siydi . Maliye B akan smet Sezgin hakknda gensoru
nergesi veriliyor, bunu Enerji ve Tabii Kaynaklar Ba
kan Esat Kratlolu, Salk Bakan Mnif slamolu
iin gensoru nergeleri izliyordu . Bundan baka, Gm
rk ve Tekel Bakan Ahmet akmak, alma Bakan
Cavit Erdemir iin gensoru hazrlklan lke gndemine
geliyordu . Bu arada, MSP'nin Dileri Bakan Hay
rettin Erkmen hakknda verdii gensoru nergesi,
AP ve MHP'nin ounluunun bulunmad oyla
mada CHP'nin destei ile 231 oyla kabul edilince,
Trk siyasi hayatnda ilk kez bir bakan, hkmet
dururken, gvenoyu ile drlm oluyordu. B a
bakan Demirel , yeni bir Dileri Bakan atamak yerine ,
Devlet Bakan Ekrem Ceyhun vekaleten atanarak ,
hkmetin btnl korunmaa allyordu .
CHP'den ise, "Bakan gensoru ile drlen hk
met istifa etmelidir" sesleri ykseliyordu. Buna kar
Adalet Partisi de , siyasetin bu kadar gerginletii bir or
tamda erken seime gidilmesi iin Millet Meclisi Ba
kanl' na bir nerge veriyordu. ki siyasi partinin bu
kadar kutuplatnc hareket yapmas yerine, seimden
baka zm grlmyor, iki byk siyasi partinin bu
yne gelmesi ynnde herhangi bir adm atlmyordu .

Ancak ne yazk ki, CHP seime yanamyor, gereke
olarak da "Seimin Anayasa'ya aykr olaca" tezini
ne sryordu .
Trk Silahl Kuvvetlerinin Uyar Mektubu (27

Aralk 1979)
Genelkunnay B akan Org . Kenan Evren'in 27 Ara
lk 1 979 tarihinde haftalk mutat grme srasnda
Cumhurbakan Fahri Korutrk'e " Hizmet Yasas ve
kendisine verilen grev ve sorumluluunun idraki iin
de" anari , terr ve blcle kar "lke ynetiminde
etkili ve sorumlu anayasal kurulular ve zellikle siya
si partileri greve davet etmek mecburiyetinde" kald
n belirtiyor ve "lkemizin siyasi, ekonomik ve sosyal
sorunlarna bir zm getirerneyen, anari ve blcl
n lke btnln tehdit eden boyutlara vannasn
nleyerneyen, blc ve ykc gruplara tavizler veren ve
ksr siyasi ekimeler nedeni ile uzlamaz tutumlarn
srdren siyasi partileri uyannaya karar vennitir." bi
iminde ifade edilen ve dorudan siyasal partileri hedef
alan muhtra eklinde bir mektup veriliyordu . Cumhur
bakan Korutrk' n 2 Ocak 1 980'de kamuoyuna du
yurduu Trk Silahl Kuvvetlerinin uyar mektubunda,
lkenin iinde bulunduu durumun deerlendirilmesi
yapldktan sonra yle deniliyordu:
"Sayn Cumhurbakanm,
lkemizin iinde bulunduu ortamda Devletimizin
bekas, milli birliin salanmas , halkn mal ve can g-
1 70 ESAT ARSLAN
venliinin ternni iin; anari , terr ve blcle kar

parlamenter demokratik rejim ierisinde anayasal kuru
lularn ve zellikle siyasi partilerin, Atatrk milli bir
grle mtereken tedbirler ve areler aramalar ka
nlmaz bir zorunluk olarak grlmektedir.
Milli Gvenlik Kurulunun muhtelif toplantlarnda
bu konuda alnan kararlarn muhalefete mensup siyasi
partilerin ksr tutum ve davranlar yznden olumlu
sonulara gtrlemedii yksek malumlardr.
Kuvvet Komutanlar ile beraber yaptm son gezile
rimde Ordu ve Kolordu Komutam seviyesindeki gene
ral ve amirallerle grmelerimde milli birlik ve bera
berlie en ok ihtiya duyduumuz bu dnemde sratle
bir sonuca ulaabilmek iin gerekli tedbirlerin mtere
ken tespiti amac ile tm anayasal kurulular ve siyasi
partilerin bir kere daha uyarlmas btn komutanlarca
mtereken dile getirildi .
Bu karar nda Trk Silahl Kuvvetlerinin grle
rini , Milli Gvenlik Kurulu B akan olarak zatalilerine
sunuyorum.
Gereini yksek takdirlerine arz ederim.
Sayglarmla."
Mektupta Genelkunnay Bakan Org. Kenan Ev
ren'den baka Kuvvet Komutanlan KKK Org . Nurettin
Esin, HKK Org . Tahsin ahinkaya, DKK Orarnral B
lent Ulusu ve Jandanna Genel Komutan Org . Sedat Ce
lasun'un imzalar da yer alyordu . 2 Ocak 1 980 tarihin-
de komutanlann hkmete baka bir uyan mektubu da

ha verdii ileri srlm ise de ancak bu mektubu sa
hiplenen olmuyordu .
Genelkurmay Bakan drt Kuvvet komutannn im
zalaryla Cumhurbakan Fahri Korutrk'e verdikleri
uyar mektubu 2 ve 3 Ocak 1 980 tarihli gazetelerde
yer alyordu . Bunun nedeni Korutrk' n ylba nce
si halk tedirgin etmek istememesiydi . Dolaysyla
mektup verildikten bir hafta sonra basma aadaki
ekilde yansyordu .
2 Ocak 1 980 tarihli Hrriyet gazetesi olay man
etten "Ordu Uyar Mektubu Verdi" eklinde duyu
ruyordu . Cneyt Arcayrek' in haberine gre anari ve
teki tehlikelere kar btn anayasal kurulularn bir
lemesi istenilen mektubun 1 2 Mart muhtrasndan
fark "bir kiiye verilmemi olmas " yd . Haberin de
vamnda bir ordu yetkilisinin bu uyar metninin " 1 2
Mart Muhtras'ndan farkl olduunu, yazl metnin so
nunda bu istemlerin yerine getirilmemesi halinde or
dunun ynetime mdahale edecei" ibaresinin bulun
madn, ayrca uyar mektubunun bir siyasi partiyi
veya partileri deil, btn Anayasal kurulular olum
lu ynde uyarmay amaladn belirtiliyordu. Ancak
haberde ayni ordu yetkilisinin "Eer uyarmz ieren
nemli. hususlar yerine gelmeyecek olursa, geriye el
bette ki tek alternatif kalyor" seklindeki szleri dik
kat ekicidir. Arcayrek sonraki yllarda bu aklamala
r yapan yetkilinin Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral
1 72 ESAT ARSLAN
0
Blent Ulusu olduunu aklamtr.2 Uyar mektubunu
muhtra olarak tanmlayan Arcayrek muhtrann ieri
inde yer alan unsurlarn sratle yerine getirilme
mesi durumunda TSK Hizmet Kanunun 35 nci
maddesi gereince "Cumhuriyeti korumak ve kolla
mak" vazifesine gre mdahale etmesinin gerekesi
ortaya kyordu .
3 Ocak 1 980 tarihli Hrriyet gazetesi , "Silahl Kuv
vetler lke Btnlnn Korunmasn stedi: Grev
Hepimizin" manetinin hemen altnda uyar mektubunun
tam metnine yer vermiti. lk sayfada Hrriyet imzasy
la kan "Birlie ar" balkl yorumda komutanlarn
"vatanda olarak aylardr pek oumuzun syledik
lerini" ifade ettikleri belirtilmi ve uyarnn kimden gel
diinden ok, ierii zerinde durulup, acilen nlem
alnmas arsnda bulunulmutu. Ayn gnk "Ve Niha
yet! " balkl yazsnda Oktay Eki demokrasinin iyi
...
iledii lkelerde "dur" sesinin kamuoyundan geldii

ni, ancak milletimizin devlete itaat dncesiyle ne ge
lirse sineye ektiini ve sonuta gidiata ordunun dur
dediini ifade etmiti. Eki' ye gre; Trk Silahl Kuv
vetleri "yapmas mmkn olann en az" ile yetinmi
tir. Yazar siyasi parti liderlerinin anlamamaya devam
etmeleri halinde nmzdeki gnlerin bugnden daha
iyi olmayacan da vurgulamt. Ayn gn "Grnen
Ky Klavuz stemez" balkl yazsnda Cneyt Arca-
20
Cneyt Arcayrek, Hrriyet Gazetesi, 3 Ocak 1980
yrek, nceki gece konutuu "yksek grev sahibi bir

general"in "meslek kurulularnn , derneklerin, sendika
larn lkenin sorunlar zerinde alabildiine konutuu
bir lkede , Cumhuriyetin kollanmas ve korunmas gre
viyle ykml anayasal kurulu olan ordunun grleri
ni aklamasndan" neden tedirginlik duyulacann anla
lr olmad eklindeki grlerine yer vermitir. Arca
yrek, kendi yorumunda herkesin birbirinin boazna sa
nld ve her ynl huzursuzluun artt bir ortamda
"geleneklerine bal ordu gibi nemli bir anayasal kuru
luun zerine deni bir gn yapaca esasen varsayl
yor ve herkes tarafndan bekleniliyordu da" demitir. Ar
cayrek uyar mektubu hazrlamakla ordunun "anaya
sal" grevini yaptn, mektuptaki uyarlar dikkate aln
mazsa yarn hangi harekete yneleceinin belli olmad
m, dolaysyla "ordunun uyar metnini bir tehdit, bir
mdahale gibi grmeden bunu lkesine bal insan
larm ciddi uyars olarak grmek, buna gre dzen
lemelere gitmek ve ksacas -bir askerin bana syle
dii gibi- akllar balara toplamak" gerektiini belirt
mitir. Oktay Eki 4 Ocak 1 980 tarihli yazsnda muht
rann muhatabnn siyasi parti liderleri ile Anayasal kuru
lularn mensuplar olduunu belirtmitir. Aym gn "Bu
Muhtra Kime Verildi?" balkl yazsnda Hasan Pulur
da siyasi parti liderlerinin muhtray zerlerine almama
larn eletirmitir.Tercman Gazetesi mektubu , 2 Ocak
1 980 tarihli nshasnda manetten muhtra ibaresini kul
lanmadan "Evren ve Komutanlar Korutrk'e Yazl
Metin Sundu" balyla duyurmutur. Haberde,
1 74 ESAT ARSLAN
Kk'e yakn evrelerin olayn kesinlikle bir muhtra ol

mad grne yer verilmitir. Gazetenin 3 Ocak tarih
li maneti "Ordu Partileri Son Defa Uyard" eklinde
olmutur. Haberde mektup "yazl metin" olarak tanm
lanm ve ierii hakknda bilgi verilmitir. 2 Ocak tarih
li yazsnda Gneri Civaolu komutanlar tarafndan veri
len yazl metnin bir muhtra olmadn, ancak silahl
kuvvetlerin siyasete arln koyduunu ve bu arln
bata siyasi partiler olmak zere btn Anayasal kurum
lar tarafndan "hassasiyetle ve ciddiyetle" ele alnmas
gerektiini belirtmitir.
Nazl Ilcak 3 Ocak 1 980 tarihli Tercman gazetesin
deki "Mini Muhtra" balkl bayazsnda "btn kuv
vet kumandanlarnn, emir-komuta zinciri iinde vaziyet
allarna, stelik dncelerini yazl bir metinle Cum
hurbakanna bildirmelerine" muhtradan baka ne isim
verilebileceini sorduktan sonra muhtrann "bana de
il, sana verildi" mantyla alklanamayacan, "n
k dan tepesinden kopan kar parasnn ne kadar b
yyeceini, kimlere arpacan imdiden kestinnenin
g olduunu" belirtmi , yaznn devamnda uursuzca
davranan ana muhalefet partisi CHP'yi eletirmitir. Il
cak 4 Ocak tarihli yazsnda askeri mdahalelerin hukuk
tesine taan olaylar olduklarn ve bunlara kanuni mes
net aramann hatal ve faydasz olduunu , demokrasiler
de askerin ancak skynetim erevesinde sz sahibi
olabileceini, skynetim komutanlarnn da nihayetin
de B abakana kar sorumlu olduklarn, bu erevenin
SYASAL STKRARSZLlK, ANAR VE TERRN 175
dna talmas halinde meruiyeti normal hukuk dze

ni iinde aramamak gerektiini belirtip mdahaleye
meruiyet zeminini lkenin artlarnn hazrladn ifade
etmitir. Ilcak yaznn devamnda "muhtrann antide
mokratik bir olay olduunu ancak muhtevas itibariyle
birok kiinin zlemini dile getirdiini" belirtmitir. Il
cak muhtrann muhatabnn da iktidar partisinden ok
muhalefet partileri olduunu tekrar etmitir.
Ahmet Kabakl 5 Ocak tarihli kesinde mektubun
muhtra veya onun tam tercmesi olan uyar deil bir
"uyan mektubu" olduunu belirttikten sonra komu
tanlarn Ecevit dneminde kendilerinden gizlenen ger
ekleri Demirel' in nlerine koyduu ak belgeler sayesin
de grdklerini ve tehlikenin boyutlarn fark ettiklerini
yazmtr. Kabakl CHP lideri Blent Ecevit'i kastede
rek, yazl metinden maksadn "anary nleyecek ka
nunlarm br an nce karlmas iin, devaml ve
irkin engellemeler yapan kiiyi vicdana davet et
mek" olduunu belirtmitir. Kabakl'ya gre mektup
"hkmetin i bar, huzur ve refahmz iin, el att her
tedbiri durdurmak ve saptrmak gcn partizanca kul
lanmay meslek haline getiren 'Anayasal kurululara'
artk 'hukuka dnn' manasnda bir muhtra yerine ge
ebileceini ifade etmitir. Ayn gnk yazsnda Rauf Ta
mer muhtramn 30 gnlk Demirel hkmetini deil,
CHP ve lideri Ecevit' i hedef aldn belirtmitir. Gne
ri Civaolu 5 Ocak tarihli yazsnda "ordunun siyasete
arln koyduu tespitini bir defa daha yaptktan son-
176 ESAT ARSLAN
ra bundan sonraki politik gelimeler zerinde bu mek

tubun ipoteinin olacan, aslnda demokrasiye ballk
larndan kuku duymad komutanlarn bunu arzu et
mediklerini ancak olann olduunu ve bundan sonra ya
placaklara baklmas " gerektiini vurgulamt. Civao
lu ayrca, Silahl Kuvvetlerin arlk koyduu dorultu ile
AP hkmetini n icraat dorultusunun paralel olduunu ve
dolaysyla mektubun muhatabnn AP deil , komniz
me destek veren evreler olduunu dile getirmitir.
Ergun Gze 4 Ocak tarihli Tercman gazetesindeki
yazsnda askerlerin verdii metnin "komnizme,
anariye, blcle ncelikle verilmi bir muht
ra" olduunu belirttikten sonra metnin ieriinde milli
iradeye dayanan ve milli iradenin hkmn her zaman
kabul etmi bulunan hkmetin alnaca bir nokta
olmadn belirtmitir. Tercman gazetesinin ke
yazarlar zaman zaman askerlerin zerinde durduu ge
rekli yasal deiikliklerin CHP tarafndan engellendii
ne dair rnekler de vererek srarla muhtrann muhatab
nn CHP olduunu vurgulamtr.
Milliyet gazetesi mektubu 3 Ocak 980 gn "Ordu
Partileri Milli Birlik in Greve ard" manetiy
le vermitir. Haberin devamnda mektubun ierii ve si
yasi parti liderlerinin grlerine yer verilmitir. Ayn
gnk bayazda Ali Gevgilili , mektupla "Trkiye'nin
siyasal tarihine yepyeni bir adm daha" atldn be
lirttikten sonra AP ile CHP arasndaki diyalog eksiklii
zerinde durmutur. Gazetenin mektupla ilgili haberle-
rin yer ald sekizinci sayfasnda ordu eski mensuplar

nn mektubun ne kadar isabetli olduuna dair grleri
ne yer verilmitir. 4 Ocak tarihli Milliyet gazetesinde yer
alan Ankara'dan isimli kede Trk Silahl Kuvvetleri
nin de toplumun bir paras olduu, toplumun geirdii
bunalmn onlar da etkiledii, "demokratik dzene
ballklarndan kuku duyulmayan" komutanlarn
zellikle kendi alt kademelerinden gelen skntlar byle
bir giriimle ynlendirdikleri belirtilmitir. Haberde me
tinde yer alan grlerin dikkate alnmamas durumunda
"skntlar daha da artacak olan uyar sahiplerinin"
baka kararlar vermesinin beklenebilecei de ifade edil
mitir. rsan ymen, 4 Ocak tarihinde Politika Kazan
isimli kesinde "Demirel borazan" gazetelerin muh
trann muhatabnn Ecevit olduu eklindeki yaynlarn
eletirdikten sonra muhatabn tm siyasi partiler olduu
nu belirtip bir araya gelmeleri ansnda bulunmutur.
Burhan Felek 5 Ocak tarihli yazsnda komutanlarn uya
nsnn yapl eklinin tartlabileceini ancak ieriin
son derece hakl olduunu, ordunun temel grevlerinden
birinin de Cumhuriyeti korumak olduunu ve Cumhuri
yet dneminin yarm asrlk mrnde sivil idarenin ordu
nun yardm olmadan lkeyi idare etmekte daima zorlan
dn dile getirmitir. Felek siyasi parti liderlerinin de
mokrasi oyunu oynarlarken bir er sesinin "kendine gel"
demesinden tedirgin olmalarn ve zlmelerini "Bana
da shhatim iin ine yapyorlar, canm yanyor, i
kayet ediyorum ama katlanyorum. te bugnk du
rum bu." eklinde deerlendirmitir.
1 78 ESAT ARSLAN
Cumhuriyet Gazetesi ordunun uyan mektubunu 3

Ocak 1 980 tarihli nshasnda "Silahl Kuvvetlerin G
r Akland" balyla manetten vermitir. Ayn
gnk "Olaylann Ardndaki Gerek" kesindeki yo
rumda mektubun salt hukuk asndan aklanmasnn
olanaksz olduu , ordunun da toplumun bir paras ol
duu dnldnde , Trkiye'de ve dnyada hzla ge
lien olaylardan etkilenmesinin doal saylmas gerekti
i belirtilmitir. Uur Mumcu 4 Ocak'taki "Uyar Mek
tubu" balkl yazsnda ok partili yaama geilen 1 950
ylndan bugne kadar bir ihtilal ve ihtilal giriimi ya
andn ve sekiz skynetim ilan edildiini, her on yl
da bir demokrasiye nokta olmasa bile, noktal virgl ko
nulduunu belirttikten sonra son mektubu "Silahl
Kuvvetler Muhtras" olarak tanmlamtr. Oktay Ak
bal ile Ali Sirmen 4 Ocak tarihli yazlannda Demirel' in
"Ben 35 gnlk babakamn" szleriyle uyannn mu
hatab olmad eklindeki yaklamn eletirmilerdir.
CUMHURBAKANLIGI SEM KRz

Siyasetin gerginletii ortamda, tansiyonu ykselten
bir gelime de 6 Nisan 1 980 tarihinde Altnc Cumhur
bakan Fahri Korutrk'n grev sresinin dolmas
idi.22 Mart 1 980 gn TBMM , Anayasann 95. madde
si gereince Cumhurbakannn semek zere topland.
Fahri Korutrk'n seiminde bir araya gelen TBMM ,
ayn ilgiyi bu sefer gstermedii gibi, adaylann bile be
lirleyememiti . 22 Mart'ta doal olarak aday gsteril
medii iin seimler baka gne ertelendi. B u tarihten
TIRMANlI 1 2 EYLL ASKER MDAHALESNE GDEN YOL
itibaren TBMM sonu bir trl alnamayan Cumhurba

kanl seim maratonuna giriyordu . Seimin bir baka
birleime ertelenmesi ilk gnlerde anlayla karlanma
sna karn, ileriki gnlerde seim turlarndan bir trl
sonu alnamamas gerginlii daha da arttmyordu. Siya
si partiler devletin en yksek makamn dahi siyasi kar
ve beklenti zerine kuruyorlard .Korutrk'n Cumhur
bakan seilmesinde anlaan ve ortak iradelerini ortaya
koyan CHP ve AP arasnda, bu sefer trmana geen si
yasi gerginlik nedeniyle bir uzlama ortam kalmamt.
CHP' nin Cumhurbakan aday , 1 2 Mart Muhtra
s' na imza atan eski Hava Kuvvetleri Komutan emekli
Orgeneral Muhsin B atur idi. Batur, Beinci Cumhur
bakan Cevdet Sunay tarafndan kontenjan senatr se
ilerek parlamentoya girmi , senatrken CHP' ye ge
miti . AP'nin Cumhurbakan aday ise, 1 2 Mart'n s
tanbul Skynetim Komutan ve skynetim uygulama
lar ile nlenen emekli Orgeneral Faik Trn idi .
Korutrk' n grev sresi dolmadan nce Cumhur
bakanl seimi sonulandnlamamt. B atur, en ok
oyu salyor, ancak seilmek iin gerekli bir trl yeter
li oy saysna ulaamyordu. 6 Nisan 1 980 tarihinde
Cumhurbakanl grevinin son bulmas ile Cumhur
bakanln vekaleten Cumhuriyet Senatosu Bakan ve
AP Senatr, eski Dileri Bakanlarndan deneyimli
devlet adam hsan S abri alayangil yrtrnee bal
yordu. alayangil Senato Bakanl' na nc Ece
vit Hkmetini sona erdiren seimin ardndan 6 Kasm
1 979'da seilmiti.
1 80 ESAT ARSLAN
hsan Sabri alayangil'in AP'nin kunnaylarndan

oluu, CHP'yi ileden karyor, Cumhurbakanl sei
mini sonulandnnak iin aceleye sevk ediyordu. AP
Genel Bakam ve Babakan Demirel ise, "ankaya'da
liyakat sahibi bir devlet adamnn ileri yrtt
n, seimin Anayasa kurallarna gre srdrld
n" syler olmutu , ama Cumhurbakanl seimi k
maza ginniti .
Bu ortamda durum stnl AP de olduu iin
zm yolu da yine AP tarafndan gsteriliyor, AP Grubu
adna Dr. Saadettin Bilgi, "Cumhurbakann halkn
semesi" iin Anayasa deiiklii nerisini Meclis ba
kanlna veriyordu , ama bu neri olarak kalmaktan te
ye geemiyordu . Oysa bundan nce Korutrk' seer
ken, AP ve CHP gayet gzel bir ibirlii yaparak de
mokrasi rnei vennilerdi .Ancak o gnden sonra kp
rlerin altndan ok sular gemi, hatta iki parti arasn
daki kprlerin atlmasna ramak kalmt. AP srarla ka
muoyunda seimi gndeme getiriyor, Cumhuriyet Halk
Partisi ' ne mensup profesr milletvekilleri seimin Ana
yasaya aykn olacan meclis komisyonunda ifade edi
yorlard . 1 980 yaznda komisyon Adalet Partisi Gru
bu'nun verdii, erken seimlerin yaplmas konusunda
ki nerge teklifini reddediyordu . CHP lideri Blent Ece
vit' in "Yedi Seenek" eklinde ortaya koyduu geliti
rilmi seenekler de AP lideri Sleyman Demirel tara
fndan uygulama yetenei olmad gerekesiyle dikka
te bile alnmyordu. Gnlerce ve aylarca sren neticesiz
seim turlar yznden, sorunlarla mcadelede kritik
dnem de bo yere harcanm oluyordu. Cumhurba

kanl seimi dnyann hibir lkesinde bylesine siya
sal istismar konusu yaplmamt .
ASKER MDAHALEYE GDEN YOL

Terrn Namlusu Parlamento'da
Gnde ortalama lm ile terrizm can almaya de
vam ediyor, bu sefer ilk defa terrn namlusu parlamen
toya kadar uzanyordu. Terrizm Ramazan aynda da
durmam , can almaya devam ediyordu.Terr imdiye
kadar parlamentoyu hi vurmamt. CHP stanbul Mil
letvekili Abdurrahman Kksalolu , 7 Temmuz 980
gn ili'deki dkkanna giren bir terristin at yay
lm atei sonucunda ar yaralanyor. Kaldnld hasta
nede lyordu.
Bu olay zerine siyasi parti liderleri, alld gibi ve
yine birbirlerini sulaye basal mesajlar vermekle
yetiniyor ve yle diyorlard:
Anamuhalefet Partisi Genel Bakan Blent Ecevit:
" ...Demokrasiyi ve Atatrk Cumhuriyetini ykmak u
runda her eyi gze alanlar bu amalan nndeki en g
l ve almaz engel olan partimize kar bir sreden beri
cinayet ebekelerini harekete geirmilerdir. Bunlarn
son kurban stanbul ' da silahl kiilerce taranarak can ve
ren stanbul Milletvekili , deerli arkadamz Abdurrah
man Kksalolu' dur...
lk defa bir TBMM yesi de terristlerin kurunlarna
hedef olarak yaamn yitirmitir. Babakann son zaman-
1 82 ESAT ARSLAN
larda partimize ynelttii irkin iftiralardan ve terrizmi

kkrtc beyanlarndan sonra bu cinayetin ilenmesi du
rumun vehametini bsbtn artrmaktadr... "
Babakan Sleyman Demirel : " stanbUl Milletveki

li Sayn Abdurrahman Kksalolu' nun menfur bir cina
yete , kurban gitmesinden fevkalade zldm . . ."diyor
ve CHP Genel Bakannn kendisini sulayc beyanna
u karl veriyordu: " . . . "Byle bir beyan ayet ver
milerse ,verenin aklna aarm. Bu fevkalade ar bir
ithamdr. Byle bir eyin normal bir akla, normal bir
zihne nasl gelebildiine ayorum ... Ya ortaya delil
koysunlar, ya da byle abuk sabuk eyleri sylemekten
vazgesinIer. Delil koymadan bir defa daha sylerlerse ,
kendileri bilirler, piman ederim sylediklerine ..."
Dier bir muhalefet lideri: " . . . lk defa bir TBMM
yesinin hayatna kasteden iddet rgtleri karsnda
btn vatanseverlerin, siyasi tercihleri ne olursa olsun
el ele vermeleri gerektii yolundaki srarla talebimizi
bir defa daha tekrarlyoruz . . . "
Bu olayn meydana geldii gn , dier olaylarda oldu

u gibi basnda yine uyarc nitelikte yazlar yer alyor
du . te bunlardan bir rnek daha . . .
"Fidan gibi evlatlarrnz kurban alarak, topluma ilk
dehet rpertilerini saan terrn uursuz admlar yllar
OO, kanl trmann srdryor. i, sendikac, gazeteci ,
avukat, savc, hakim, er, astsubay, subay, general, siyasi
parti yneticileri . . . Ve imdi de bir milletvekili .
Bylece, anarinin souk namlulan, artk, milli ira

deyi temsil edenlere de ynelmi bulunuyor.
Hi phe yok ki, gzel Trkiyemiz zerinde oyna
nan bu kanl ve bu dehet verici oyun , lkemizi kert
mek, tasada ve kvanta bir ve. btn olan milletimizi
blerek birbirine drmek zere, danda planlanm
tr. Hyanet ve delalet iindeki katil kuklalar tarafndan
oynanmaktadr. nsanlarmzn scak duygularla daha da
birbirlerine yaknlatklar, krgnlklann, ksknlklerin
unutulmak istedii , u mbarek Ramazan aynda hala
sel gibi akan ve bir trl durdurulamayan karde kam
karsnda, 45 milyon Trk dalga dalga kabaran tepkiler
ve engin bir keder iindedir.
Trkiye, zerine dandan tezgahlanan bu kanl tertip
lerin baarya ulamasnda bir baka faktr de, bir trl
uzlap, terre kar g ve gnl birlii yapamayan si
yaset kadrolardr. Kk politik hesaplarn zerine ka
mayan, 45 milyon Trk'n yakarIarn iitemeyen li
derlerin kat tutumlardr. Hatta bir ksmnn tahrikleridir.
Dn ilk defa anari bir milletvekilini kurban ald. Te
rrn kanl elleri milli iradenin temsilcilerine de uzand .
Dileriz ki, hi deilse bu elim olay yani terrn kendi
lerini de hedef alm olmas, siyasi parti yneticilerine
bir ok etkisi yapar, doruyu yapmalan gerekeni gr
rneklerine yardmc olur. Aksi halde yann ok ge ola
,,
caktr. 2 1
21
Milli Gvenlik Konseyi Genel Sekreterlii, Eyll ncesi ve
Sonras, Ankara, Ekim 198 1 , s. 1 7 1 - 172
1 84 ESAT ARSLAN
Eski Babakan Prof.Dr.Nihat Erim ile DsK Eski

Lideri Kemal Trkler'in Terre Kurban Verilmesi
Siyasal istikrarszln, siyasal umarszla dnt
ortamda, yaplan son neriler de dikkate alnmyordu.
Bir baka deyile 1 2 Eyll Askeri Mdahalesini nleme
ye ynelik son abalar da sonusuz kalyordu . Parlamen
toyu hedef alan son bir darbe de 1 2 Mart dneminin Ba
bakan ProfDrNihat Erim'in Kbns Ban Harekatnn yl
dnm 20 Temmuz 1980 tarihinde stanbul' da 4 terris
tin at yaylm ateiyle katledilmesiydi. Bir parlamen
terin ldrlnden gn sonra bu defa eski bir ba
bakan terrn kurban olmutu . Bu olay, Trkiye zerin
de oynanan oyunlann ne ilki, ne de sonuncusuydu.Yllar
dr uygulanan bir planlfun sadece bir halkasyd. Ve bu
halkalar giderek sklayordu . Babakan Nihat Erim'in
cenaze treninin yapld gn, 23 Temmuz 1 980 gn
D sK eski genel bakan ve Maden- Sendikas bakan
Kemal Trkler de yaamn yitiriyordu. Siyasi parti lider
leri her iki olayla ilgili olarak, yine bilinen esasa taalluk
etmeyen bilinen konumalar yapyorlard.22Basn zeri
ne den grevi yaparak, zellikle siyasileri "olaylar
karsnda birlernee aran" yazlar yazyordu .
CHP Lideri Blent Ecevit'le AP Lideri Sleyman

Demirel Arasndaki Son Grme
Milliyeti Cephenin kurulmasyla balayan kutupla
ma, bireysel terrn toplumsal anari ve terr ortamna
22 a.g.e., s . l 73
SiYASAL iSTKRARSZLIK, ANAR VE TERRN 85
TRMANI 1 2 EYLL ASKER MDAHALESNE GiDEN YOL
doru gelime gstermesi ve her iki partinin tabanar

ve sivil inisiyatifin de olmas gereken uzla zemini bir
trl oluturamamalar, iki byk partinin liderini bir
araya getirecek uzlac ortama ulatramamt. Doal
olarak bu durumdan fazlasyla etkilenenler ise, halkn
bizzat kendisiydi. 24 Temmuz 1 980 gn, iki byk si
yasi Parti lideri Ecevit ile Demirel, 12 Eyll Askeri m
dahalesine giden yolda siyasi hayatlarnn son grme
lerini yapyorlard.Aslnda bu son bir mit toplantsyd.
ki lider de askeri kanatta yaplan mdahale hazrlklarn
dan habersizdi. Cumhurbakan Vekili hsan Sabri a
layangil' in kkte yapt toplantda bu konudaki kayg
ve endielerini u ekilde dile getiriyordu:
"Cenaze banda sulu arama zaman da gelip geti
imdi mutlaka bir eyler yapmak lazm. Buna da siz iki
niz kadirsiniz.
Ecevit:
"Sleyman Bey gelin, snrl bir program iinde sei
me kadar yryecek sresi snrl bir hkmet kuralm.
Uzlama karlkl dn ile gerekleir. lkeyi ancak
byle kurtarabiliriz."
Demirel :
"Hemen zlmesi gereken konu Komutanlarn
nerdikleri yasa deiiklikleridir.Bu konuda ibirlii
yapabilirsek yapalm. Yapamayacaksak seime gidelim.
Hakem millettir." 23
23 Mehmet Ali Birand, 12 Eyll Saat 04.00, stanbul 1993 s. 34

1 86 ESAT ARSLAN
CHP Lideri Ecevit bir milli mutabakat hkmeti

nerirken, aznlk hkmeti lideri Demirel, skynetim
komutanlarnn nerilerinin TBMM'de yasalamas ko
nusunda aba gsterilmesi lazm geldiini ifade ederek,
bu ynde tavrn ortaya koyuyordu. AP Lideri Demirel
607 gnlk CHP ve onbirler hkmetinin ypranml
n da hesaba katarak seimi yaplmas gereken bir adres
olarak gstermekten de geri kalmyordu. Demokrasinin
kendi kurallar ierisinde yaplmas gereken, halkn bek
ledii ve denenmemi olan iki byk partinin bir uzla
ma hkmetinin kurulmas seenei bir trl gerekle
emiyordu . Dier bir deyile , son umut toplants da bu
ekilde sonusuz bitiyordu .
Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Ev

ren'in Son Uyars
Trk Silahl Kuvvetlerinin yapm olduu , fakat ad
resini kime verildii bir trl anlalamayan uyar mek
tubunun ardndan Genelkurmay Bakan Orgeneral Ke
nan Evren ikinci bir uyary da 30 Austos 1 980 tarihin
de Zafer Bayram dolaysyla yaynlad mesaj ile aa
daki ekilde yapyordu:
"Aziz Yurttalarm, Kahraman Silah Arkadalarm,
Yce ulusumuzun yeniden douunu mjdeleyen ve
Trkiye Cumhuriyetine hayat veren byk zaferimizin
58 inci yldnmne, ulu nderimiz Atatrk' n aydn
latt yolda ve ilkelerinden asla taviz vermemeye karar
l olarak ulam bulunuyoruz.
SYASAL iSTKRARSIZLlK, ANAR VE TERRN 1 87
Ulusumuza ve Trk Silahl Kuvvetleri mensuplarna

kutlu olsun . Ebedi bakomutanmz Atatrk' n 30
Austos 1 922 byk zafer destannn bir ans olarak
Trk ordusuna armaan ettii bu mutlu bayram bu yl
dan itibaren ayn zamanda silahl kuvvetlerimizin kuru
lu gn olarak da kutlanacaktu.
Kara kuvvetleriyle 2 1 89 , deniz kuvvetleriyle 890 ,
hava kuvvetleriyle 59 ve jandarma genel komutanl ile
de 1 4 1 nci yln idrak eden Trk Silahl Kuvvetleri
iin, bu muhteem zaferin yldnmnden daha anlam
l ve daha gzel bir kurulu gn dnebilmek esasen
mmkn deildir.
Ulusunun engin gven ve gurur kayna kahraman
Trk Ordusu, kendisine bahedilen bu kutsal gne layk
olduunu , gerektiinde, daima en mkemmel ekilde
gsterecek ve birok yzyllan aarak byk zaferin
mealesini, Ulu Atatrk' n izinde, sonsuza kadar an ve
erefle nesilden nesile tayacaktr.
nk o, eriilmez gcn, tarih sayfalarn menki
beleriyle ssleyen kahraman soyundan , stn moral ve
disiplin ruhundan almakta, ada bilim ve teknie da
yanan eitimini, modem harp silah ve malzemesi ile de
her geen gn bir kat daha gelitirmektedir.
Son yllarda lke ekonomisinin urad talihsiz bu
nalmlarn olumsuz etkilerine ramen, onun Atatrk
inanc ve snrsz yurt sevgisiyle dolu elik gs , en k
t emellerin tufanyla dahi yklmaz bir kale ve almaz
bir da olarak kalacaktu.
1 88 E S AT ARSLAN
Ancak, Trk Silahl Kuvvetlerini, da baml lke

lerin daima zarar grd baz olumsuz etkilerden koru
yabilmek veya bu zaran en dk dzeye indirebilmek
iin, milli harp sanayiine ncelik vennek ve sratle ger
ekletinnek gerektiini de ayrca nemle vurgulamak
isterim.
Ne yazk ki, Yce Atatrk'n uza gren stn de
hasyla balatt yerli harp sanayii atlmnn, ayni heye
canla devam ettirilememesi bir aralk tamamen terk
edilmesine sebep olan hata ya ihmallerin bedelini Trk
Silahl Kuvvetleri bugn olduka ar bir bunalmla de
mektedir.
Dnyann en gl ve kahraman ordusunun korkusuz
savalar, ihtiya duyduklan ve ok iyi deerlendire
cekleri muhakkak olan yeterli silah ve malzemeyi d
lkelerden binbir glkle ve ok pahal bir ekilde sa
layabilmek yerine, ulusunun esiz zekasndan ve bece
risinden beklemektedir. nk onlar, glerinin de te
sinde, tm abalarn, lkemize en iyiyi , en doruyu ve
en gzeli verebilme tutkusuna adam, tarih boyunca fe
dakarlk ve kahramanln simgesi, uygarlk ve bilimin
ncs , ahlakn ve halkn koruyucusu olarak, Trk ulu
sunun hayatna byk deerler katmtr. Toprann
ekilmesinde, yurdunun imannda, yurttann eitilme
sinde daima yardmc olmu , Trk'n bamszlk ve
onurunu kt emellerden korumu ve kurtarmtr.
Nitekim bugn de aldatlarak i ve d ihanet odakla
nnn kuklalan haline getirilmi baz zavall kiilerin, g
zel vatanmz kan ve kin gl haline getirerek parala-
may amalayan anarik eylemlerinin karsna byk

bir heyecan ve hassas bir grev bilinci ile dikilmi bu
lunmaktadr.
Ulusumuzun mutluluk ve huzuru uruna seve seve
stlendii skynetim hizmetini, eitli yerlerde ala
rak esas grevinden ayn kalma pahasna da olsa, gece ve
gndz ara vermeden sadakatle ve gayretle yrtmekte
dir. Bununla beraber, eitimin ve sava grevlerinin ak
satlmamas iin gsterilen btn abalara ramen, bir
likler zerinde az da olsa yaratt olumsuz etkileri orta
dan kaldrabilmek iin, iki yla yaklaan skynetim uy
gulamasna bir an nce son verilmesi gerektiine inan
maktayz.
Uygun yasal tedbirler alnmak suretiyle, normal d
zene dnlmesini birok defalar talep etmi olmamza
karlk, halen yrrlkteki yasalanmzn buna imkan
vermediini ve bu konuda yeni yasal dzenlemelere ih
tiya duyulduu grn tamaktayz .
Ancak skynetim komutanlannn hi olmazsa baz
sorunlanna zm getirebilmek zere, yetkilerinin artt
nimas ile ilgili olarak sunulan yasa deiikliinin mec
lislerimizden geirilebilmesi iin sarfedilen abalanmz
maalesef netice vermemitir.
Son 20 ylda, yurdumuzda, ortalama her iki yla kar
lk bir yl skynetim uygulamas zorunluluu ortaya
ktna gre, nedenlerinin ok iyi bir tahlilden geirile
rek bir zm yolu bulunmas gerekli grlmekte ve bu
grevin de meclislerimize dtne inamlmaktadr.
1 90 ESAT ARSLAN
Meclislerimizin aylardr alamaz ve Cumhurbaka

n seimi gibi ok nemli bir grevini yapamaz duruma
getirilmi olmasndan derin strap duyarken, lkede hu
zur ve skunun sadece skynetim komutanlarndan
beklenmesinin ve ksa srede gereklememesi zerine
de, onlarn sulanmasnn insafla ve saduyu ile bada
tnlmas elbette mmkn deildir.
Nitekim, yurdumuzda olduu gibi, anarinin hkm
srd tm lkelerde, mcadele, ulusa verilerek yapl
makta ve ancak bu suretle stesinden gelinebilmektedir.
Tarihimizin, birlik ve beraberliimize ait birok g
zel rneklerle dolu olmasna karlk bugn byle bir
btnlemeyi sadece szle istemekte, fakat ne yazk ki,
asla gerekletirememekteyiz.
Btn bunlara ilave olarak, devlet otoritesinin dt
zafiyet de , anari ve terrn reyip gelimesine el
verili ayr bir ortam yaratmakta, nceleri, renci
retmeninden, sulu emniyet grevlisinden, evlat baba
dan ekinmekte iken, bugn bu dzen tamamen tersine
dnm bulunmaktadr.
Unutmamak gerekir ki, vatanda devlet otoritesinin
etkinliini ve sulularn sratle cezalandnldklann gr
mek ister. Ancak o zaman devletine gvenir, yardmc
olur ve beklenen btnleme de bu suretle salanabilir.
Deerli arkadalarm, yurt ekonomisinin iinde bu
lunduu bunalmn ortadan kaldnlabilmesi iin elbirlii
ile sarfedilecek abalar yerine, sapk ideolojilerin bilin
siz kleleri tarafndan srdrlen bu azgn anari ve te-
TRMANI 12 EYLL ASKER MDAHALESNE GDEN YOL
rr, hibir soruna zm getirmemekte ve sadece btn

lmze gz diken kt emellere hizmet etmektedir.
Yurtta domasn dledikleri kargaa ile demokratik
dzenin ve lke btnlnn yok edilmesini amala
yan anarinin idrakten yoksun vatan haini yaratclan ,
elbette layk olduklar cezay bulacak, tarihimizde bir
zamanlar tremeye yeltenen benzerleri gibi , Trk Silah
l Kuvvetleri' nin kahredici yumruu altnda ezilerek,
akttklan karde kanlannn gnahlan iinde boulup gi
decekler ve yce Trk ulusu, banndan kopan Trk Si
lahl Kuvvetleri' nin yaratt gven ortam iinde, son
suza kadar daha birok bayramlar refah ve mutluluklar
la kutlayacaktr.
Trk Silahl Kuvvetleri' nin kahraman evlad , sen ba
mszlrnzn tek ve en byk gvencesi, Atatrk ilke
lerinin sadk ve fedakar bekisi, geleceimizin gerek
sahibisin .
Atatrk ideali en gl rehberin, Cumhuriyetimiz en
kutsal emanetindir.
Onlarla yaa, onlarla sonsuza ula .
Cennet yurdun iin mucizeler yarat; her kesi iyilik,
doruluk ve gzellik iekleriyle dolsun.
Kahraman ulusunu mutlu ve hr yaat ki, ehitleri
nin ruhlan ad olsun.
Atatrk ilkelerinden asla taviz verme, onlan amacna
gtr.
Bu senin, Trk ulusuna ve yurduna kar en kutsal
grevin ve en yce sorumluluundur.
1 92 ESAT ARSLAN
Ulusun sana gvenmekte , seninle gurur duymaktadr.

Sen bu gvene layk olduunu yzyllardan beri her za
man, en mkemmel ekilde gsterdin, gelecekte de,
kudretle ve byk bir grev anlay ile gstereceine
kesin inan besliyorum.
Sayn Yurttalarm, Deerli Arkadalarm,
Trk Silahl Kuvvetleri, sorumluluklarnn engin bi
linci ierisinde , kendisine decek grevleri, yasalarn
verdii yetkilerden g alarak, evk ve heyecanla yeri
ne getirmeye hazr bulunmakta, aziz ve kahraman ulu
sunun daima emrinde ve hizmetinde olmann snrsz gu
rurunu yaamaktadr.
Sizleri, bu engin gurur ve heyecanla selamlyor, Trk
Silahl Kuvvetler kurulu gnn ve Zafer Bayramnz
en iten salk, mutluluk ve baar dileklerimle kutluyo
rum.
Bizlere bu esiz zaferi armaan eden byk kurtar
cmz Atatrk' ve aziz ehitlerimizi tazimle anyor, ma
ll ve muharip gazilerimizle, ehitlerimizin dul ve ye
timlerine, silahl kuvvetlerimize uzun yllar deerli hiz
metler vermi ve bugn saflarndan eklen ayrlm tm
emeklilerine derin kranlarnla, hepinize sevgiler su
nuyorum."
Siyasi tarihilere gre, Evren'in 30 Austos Zafer
Bayram dolaysyla yaynlam olduu bu bayram me
saj , 1 2 Eyll'den nceki son uyar niteliindeydi.
TBMM ortak birleimlerinin kilitlendii , Cumhurba-
kan seiminin aylardr alamaz duruma gelerek, bu

ok nemli bir grevini yapamaz duruma getirilmi ol
mas TSK' nin btn kademelerinde duyulan huzursuz
luk derin strap szc ile ifade edilirken, lkede hu
zur ve skunun sadece skynetim komutanlarndan
beklenmesinin ve ksa srede gereklememesi zerine
de, onlarn sulanmasnn insafla ve saduyu ile bada
tmlmas zerinde nemle duruluyordu. Bu son uyar me
saj adm adm yaklaan askeri ynetimin de son haber
cisi olmutu .
SONU VE DEGERLENDRME
1 970'li yllarn ikinci yarsnda, Trkiye' nin i politik
yaamn niteleyen partiler aras ve partiler ii elikile
rin kutuplamasnda ve lkedeki politik gerginliin uz
la ortamndan uzaklaarak, demokratik rejimin vazge
ilmezleri konumundaki siyasal partilerin birbirlerini
sistemin dna atma hareketleri terr ve anari ortamnn
gelimesine neden olan ortam hazrlamtr. Yasal ze
minde ho gr ortamnn salad bir evrede sorunla
nn zlebilmesi seeneine kar halkn temsil erkinin
yansd siyasal partilerin cepheleerek birbirlerinden
giderek uzaklamalar, anari ve terr ortamn gittike
trmandrm, Trk toplumuna yansyan ekliyle, sa ve
sol kanat olarak farkllamasna yol amtr. Demokra
tik sistem ierisinde Trk Toplumunun giderek kutup
lamasna doru giden bu durum merkezde younlama
yerine, am ularn demokratik yaam akim klarak
otoriter bir yapy zendiren mdahalelerini kolaylatra-
1 94 ESAT A RSLAN
cak zemini hazrlamtr.24 ktidann 226 saysna kilitle

nip, pamuk ipliine bal iktidar-muhalefet gelgitleri ya
amas, Millet Meclisinin etkin bir biimde almama
sna yol amtr. Meclisin altmlmas deil, altml
mamas bir ama olarak belirlenmi , hkmetin ya da
en azndan bakan drlmesini hedefleyen gensoru
nergeleri bir ylda 106 adete kacak sayya ulamtr
Meclis adeta gensoru kurumuna nemli bir ara gibi ki
litlenmi ve odaklanmtr. Trkiye Cumhuriyeti tarihin
de ilk kez II. MC Hkmeti ile VI. Demirel Aznlk H
kmetindeki Dileri Bakan gensoruyla drlm
tr. Gerek 14 Ekim 1 973 parlamento seimleri 25 gerek
5 Haziran 1 977 seimleri hi bir partiye kendi bana
hkmet kurma olana vennemitir. 1 970' ler Trki
ye'si gl hkmetler yerine, kk anahtar partilere
dnler verilerek zayf koalisyonlarla ynetilmek zo
runda ka1nmtr. l 977 seimlerinden sonra iki byk si
yasi partinin tek bana iktidar olmasna yetecek sayya
sahip olamamas, 1 5 . yasama dneminde olduu gibi ,
1 6 . yasama dneminde de Trk toplumunun beklentisi
ne uygun ve optimum bir seenek olan iki byk siyasi
partinin birlikteliini ngren koalisyonunu engelle
mitir. ki byk parti arasnda lkenin daha ileri dzey
de sosyo-ekonomik gelimesi, demokratik srecin de-
24 Cengiz Hakov, 1980 Mdahalesinin n koullar, XLTrk Tarih

Kon esi,Ankara, 1 994, s.2329-2333
N 14 Ekim 1973 Millet Vekili ve Cumhuriyet Senatosu yeleri
Seimi Sonulan, Ankara, 1 974, s.6.
rinlemesi ynleri zerinde fikir birliinin olmamas bir

baka engeli oluturmutur.Kk partilerin Milliyeti
Cephe yaplanmas ierisinde iktidar paylamalar, iki
byk siyasi partinin yaknlamasn deil, birbirinden
uzaklamasna neden olmu, bu da demokratik rejimin
olmazsa olmaz uzla ortam yerine, aralarnn keskin
lemesine etki etmitir. Bu arada CHP dndaki an u
taki sol kanadn meclis ierisinde temsil edilmeyii, de
mokratik sisteme olumsuzluk olarak yansm, sol kana
dn paralanm ve iindeki akmlar arasndaki elikiler
bulunan yaps ve illegal rgtlerin eylemleriyle anari
ve terr olarak sokaa ve Trk toplumuna yansmtr.
Cumhuriyet Halk Partisi ' nin (CHP) sosyal demokrat
olan programndan , Milliyeti Hareket Partisi ' nin
(MHP) milliyeti programna kadar, siyasi partilerin
programlarndaki dn verilmez farkllklar, deiik ya
plardaki koalisyon hkmeti kurulmasn seeneklerini
daha balangta engellemi ve seeneklerin eitlen
mesinde byk glkler yaratmtr. 1 974 seimlerin
den sonra kurulan Ecevit Bakanlndaki CHP-MSP bi
rinci koalisyon hkmetinin 8 aylk iktidarnda Hk
metin radikal program hem ortann sandaki partilerin,
hem de ksmen hkmet orta olan Milli Selamet Par
6
tisi' nin tepkileriyle karlanmtr. 2 Aslnda hkmet,
20 Temmuz 1 974 tarihinde gerekletirilen Trk Silah
7
l Kuvvetlerinin Kbns Bar Harekat2 olmasayd, daha
26
Cengiz Hakov, a.g.e, 5 .2330
27 M . Ali Birand, 30 Scak Gn. stanbul, 1980 .
196 ESAT ARSLAN
nce de debilirdi. MSP'nin kar bir hareket olarak

Kbrs Harekatnn getirilerinin i politika malzemesi ha
line getirilme giriimleri, CHP'nin de baanl "ban ha
rekatn" izleyen ve kendisi iin elverili olan ortamdan
yararlanarak, ne ektii parlamento seimlerinden
sonra tek bana iktidar olma denemesi baarszlkla so
nulanmtr.28 Yedi ay sren hkmet bunalmndan
sonra Adalet Partisi lideri Demirel ynetiminde sa ve
ar sa siyasi partiler koalisyonu, dier bir deyile Bi
rinci Milliyeti Cephe hkmeti kurulmutu . Ecevit'in
B irinci Koalisyon Hkmeti' nin sosyal demokrat prog
ramndan farkl olarak, Demirel ' in koalisyon hkmeti
nin program kinci Dnya Savandan sonra ABD ' de
olduu gibi Mccarthy' ici bir yaklamla antikomnizm
ve genellikle sol kanada kar rtl bir sava temeline
dayandnmt. Programn lkeye yansmas ise; an
sa ve ar sol silahl gruplan arasndaki atmalarda
kendini gstenni, anari ve terr lke apnda zaman
zaman n alnamayan yaygn boyutlara ulamtr. AP
Lideri Sleyman Demirel koalisyon ortaklannn gr
lerine tamamen katlmasa ve onlann hareketlerini her
defasnda onaylamasa da, ne olursa olsun koalisyon h
kmetinin dalmasna olanak vennemek iin pasif dav
ranlanyla ortaklarna kar hibir tavr almakszn,
CHP'yle kprlerin atlmasna ve ortamn daha da kes-
28
Suna Kili, 1960-1975 Dneminde Cumhuriyet Halk Partisinde
Gelimeler. stanbul, 1 976,299-330.
kinleip, derinlemesine de katkda bulunduu dikkatli

29
gzlerden kamamtr.
5 Haziran 1 977 erken parlamento seimlerinden hem
CHP, hem de AP milletvekili saysn arttrmasna karn ,
her ikisi de kendi bana hkmet kurabilmeye yeterli
parlamento ounluunu salamay baaramamtr.
CHP ile AP arasndaki atma, liderleri arasndaki uz
lamazlk ve rekabet, o zaman lkeye ok gerekli olan,
gl iki partili koalisyon hkmeti kurulmasn olanak
sz klmtr. 30
Ecevit ve Demirel daha kk partilerle mmkn ol
duu kadar daha gl hkmet kunna giriimleri ise ,
her defasnda sonusuz kalyor, nk bu partiler mey
dana gelen durumdan yararlanarak, u ya da bu koalis
yon hkmete katlmak iin kendi gerek politik etkile
rinin kat kat stnde olan koullar ne sryorlard.
Meclisteki siyasal g dengesi ve iki byk partinin
(CHP ve AP) bir byk koalisyon ya da bir aznlk h
kmeti kunna konusundaki yetersizlikleri ya da istek
sizlikleri kk partilere ok byk lde pazarlk da
ha dorusu antaj yapma gc vennesine yol amtr.
Koalisyon ierisinde yer alan kk partiler bu gc
nemli bakanlklar elde etmede ve bu bakanlklara ba
l kurululara kendi partililerini yerletinnede kullan
maktan ekinmemilerdir. Bu gerek, sistem ve bir an
lamda rejim krizini aklamada ok nemli gzkmek-
29 Cengiz Hakov,a.g.e., s. 2331

30 Cneyt Arcayrek, Demokrasinin Son Babar 1977-1978, c.7. s
tanbul, 1985, s. o8
1 98 ESAT ARSLAN
tedir. Birok lkedeki deneyimler gstermektedir ki ,

sistem kart, partilere belki muhalefetteyken msama
ha gsterilebilir ama, bunlarn iktidara gelmeleri de
mokratik yollarla baa klamayacak arln sisteme
yklenmesine vesile olmaktadr.Demokratik rejimin du
raksamasnda bir baka nemli engel de yukarda ifade
edildii gibi, kktenci solun , radikal sadan farkl ola
rak Meclis 'te temsil edilmemesiydi . Ancak an solcu
retiler, renciler, retmenler ve ii snfnn baz
sektrlerinde birok destekleyiciye sahip bulunmaktay
d . Siyasal kutuplama ayrca kamu brokrasisini etkile
mi ve zayflatmt . ada Trk Demokrasi Tarihinin
hibir dneminde, kamu grevlileri , 1 970' lerin sonla
rndaki kadar blnmemi ve siyasallamamtr. Hk
met deiikliklerini btn bakanlklarda yaplan geni
bir temizlik izlemekteydi ve bu temizlie sadece st se
viyedeki personel deil, birok orta ve alt dzeydeki
memurlar da dahil edilmekteydi. Partizanlk, 1 970' lerin
ortalarna kadar siyasal olmayan karakterini muhafaza
eden devlet hizmetinde bir norm haline gelmiti.
Doal olarak btn bu olumsuzluklar da "siyasal is
tikrarszlk" olarak kendini gstermi, rnein sadece
1 973- 1 980 dneminde Trkiye ' de 7 koalisyon hkme
ti deimi, grev sresi Nisan 1 980'de sona eren Cum
hurbakan Fahri Korutrk' n yerine be aydan fazla
bir sre yeni cumhurbakan seilememitir.3 1 stelik
parlamento , demokratik rejimin selameti iin seimleri
31 Cneyt Arcayrek, 12 Eylle Doru Koar Adm Kasm 1979

Nisan 1980 , c . 9, stanbul , 1986, sS.44 1 -462.
TIRMANII EYLL ASKER MDAHALESNE GDEN YOL
yeniden yaplmas yolunu amada, kendisini fes etme

karann da alamamtr. Bu olumsuzluklann tm, Tr
kiye' de parlamenter sisteminin bir kmaza girdiini
nemli kantlan olarak Trk demokrasi yaamnda yeri
ni almtr.
Her eyden nce Trkiye' nin sosyo-ekonomik ve
politik gelimesinin bir sonucu olan , lkedeki siyasal
istikrarszlk da, lkedeki ekonomik ve politik bunalmn
derinlemesi zerine kendi etkisini gstermitir. 70 'li
yllann ikinci yansnda hammadde ve yan fabrika ma
mulleri, petrol ve elektrik enerjisi sknts ve aynca bun
lan dardan salamak iin dviz yetersizliinden tr
Trk sanayi yarm kapasite ile almak zorunda kalm
tr. Bunlann sonucu, Trkiye'nin ekonomik kalknma
temposu giderek dmtr. yle ki, gayri safi milli ha
sla art 1 977'da % 7 ,2 iken, 1 980 'de % 1 ,7 'ye d
mtr. Dnya enerji bunalm yznden Trkiye petrol
ithaline daha yksek fiyat demek zorunda kalm, bu
da onun dviz gelirlerinin hemen hemen tmn sarfet
mesini zorunlu klm ve lke 75 sente muhta bir du
rum gelmitir. Bir milyar dolar ek askeri harcamaya ne
den olan 1 974'teki "Kbns Ban Harekat" akabinde
ABD ' nin ambargosunu getirmitir.Kbns'ta "Kbns
Trk Ban Kuvvetleri Komutanlmn kalcl ve beka
mn bir gerei olarak, devlet btesinin % 1 8-20'si aske
ri harcamalara aynmtr. Aynca lkenin dviz yedekle
ri 1 974'de 1 ,4 milyar dolar iken, 1 979'da 500 milyon
dolar azalmtr. 1 970'de faiziyle birlikte 1 0 ,8 milyar
200 ESAT ARSLAN
dolar olan Trkiye d borlar 1 980'de 20 milyar dola

ra ykselmitir. Sokaktaki insan iin yaamn devaml
olarak pahallamasndan, enflasyondan ve isizlikten
doan memnuniyetsizlik, Trk toplumunun deiik kat
manlarna yaylrken , meydana gelen bu durum, lkede
ki grev hareketlerinin genilemesiyle de ifadesini bul
mutur. Bunun en arpc rnei, 1 980 Hazirannda s
tanbul' dan btn lkeye yaylan bir milyon dolaynda
kiinin katld grev olmutur. 3 2
Grev ve lokavt hareketleriyle birlikte lkede giderek
genileyen terrizm ve koalisyon hkmetlerinin ter
rizm karsnda aciz kalmalar, halk arasnda endie ve
korku yaratmtr. nanlar ve dnya grleri farkl top
lumun nde gelen siyasal parti ve sendika liderleri, bilim
adam, st dzey brokrat, yazar ve gazeteciler terrizmin
kurban olmulardr. lkenin birok ilinde bu arada Anka
ra ve stanbul' da da sk ynetim ilfin edilmesine ramen
terrizmin n a1namamtr.33
Bylece Trkiye'de 70'li yllarn sonlarnda ve 80'li
yllarn banda, ekonomik bunalmla arlaan ve o za
mana kadar grlmemi terrizmIe ok kannak bir hal
alan derin bir politik bunalm olgunlamtr. Bu bunalm
ortamnda, ordu, yine n plana karak, lkenin yaa-
32 Mejdunarodniy ejegodnik 198 1 Politika Ekonomika (1981 Ulus

kraras Yll Siyaset ve ktisadi), Moskova, 198 1 , s.258-259, Aktaran
Cengiz Hakov, 1980 Mdahalesinin n koullar, XLTrk Tarih Kong
resi,Ankara, 1994, s.2331
33 M.Ali Birand, 12 Eyll Saat 04.00, stanbul, ss.53-55, 455-456,
5 1 6-5 17, 554-556
mnda yeniden konumlanarak, siyasal partileri bunalma

zm bulamamakla sulamakla beraber, bunalmdan
kmak iin aralarnda g birlii yapmalar konusunda
siyasi parti liderlerini defalarca uyarmtr. siyasal bu
nalmn ilgisiz gzlemcisi konumunu hi bir vakit zeri
ne yaktrmayan Trk Silahl Kuvvetleri(TSK) birbiri
pei sra koalisyon hkmetleri tarafndan gerekletiri
len genel aftan honut olmadm, her vesileyle gster
mesini bilmitir.Trk Silahl Kuvvetleri, Ceza ve Tutu
kevlerinden daha da bilinlenmi olarak serbest brak
lan, sempatizanken militan , militanken lider seviyesine
ykselmi olan anari ve terrizmin temelini tekil eden
terristlere kar tavnm hemen her zaman gstennitir.
Trkiye Cumhuriyeti devletinin temeli olan ve Anaya
sada vcut bulan laiklie kar lkenin politik yaamn
da slam dini dogmalarmn yeniden canlanmasn ve is
ter lml isterse kktendinci slam'n bayraktarlm ya
pan siyasal partiler ve bunlarn yan kurulular ve yasa
d rgtler TSK tarafndan demokratik rejimin gerek
tehditleri olarak grlmtr. Ordunun kansna gre,
milli birlik ile Trkiye'nin toprak btnlne tehlike
yaratan Krt hareketinin aktiflemesi de koalisyon h
kmetlerinin gsz olmasndan kaynaklanmtr. Ordu,
lkedeki bunalma politik zm bulabileceklerine, si
yasal partililerden ve ncelikle bunlarn en bykleri
olan CHP ile AP'den umut kesince, 1 2 Eyll 1 980'de
mdahale edip iktidara el koymak zorunda kalmtr.
1 980 askeri mdahalesinin dorudan nedeni, Kurtu
lu Sava srasndaki Trk tarafnn kaybna eit 1 975
202 ESAT ARSLAN
ile 1 980 arasnda peinden be binden fazla l ve bu

saynn kat yaral brakan siyasal iddet ve terrizm
olmutur. zellikle 1 978 ile 1 980 arasnda vahim bo
yutlara erien iddet eylemleri silahl saldn , sabotaj ey
lemleri, adam karma, banka soygunlan , iyerlerinin
igali ve tahrip edilmesi ve bombalamay da kapsamak
tayd . Krk dokuz adet radikal so1cu grup sol kanat ter
rizmine dahil olurken, sa kanat terrizm ise siyasal s
lamc "Aknclar" ile milliyeti gr benimseyen "l
kc" rgtlerde younlamt. III. Ecevit Hkmeti
en byk krizi 22 Aralk 1 978 gn Kahramanmara' ta
yaamtr. Hkmet, bir gn nce, ldrlen sol gr
l iki retmenin cenazeleri srasnda kan olaylar ze
rine stanbul ve Ankara'da dahil olmak zere 1 3 ilde s
kynetim ilan etmek zorunda kalmtr. lan edilen sk
ynetimin zararl bir yan etkisi de , Silahl Kuvvetlerin
grnte kanlmaz siyasallamas ya da siyasal m
cadelenin askerilemesidir, ki bunlar tam bir askeri m
dahaleye doru giden srecin de balangcn olutur
mutur. Gerekten de, ada Trkiye tarihinde
askeri mdahalenin hepsi de sivil hkmetler tara
fndan kurulmu skynetim rejimierinden sonra
gereklemitir. 961 Demokrasisinde 1 965 ve 1 969
seimleriyle parlamentoya yansyabilen kktenci akm
lar, 1 2 Mart 1 97 i rtl mdahalesiyle balatlan ve iki
yl sren askeri ynetimin tm engelleme ve basksna
karn 1 973- 1 980 kesitinde siyasetin dinamik gleri
arasna ykselmilerdir. Sa kanattaki MSP ve MHP,
hkmet orta olmann salad stnlklerden de ya-
rarlanarak MT, emniyet tekilat, bakanlklar ve kamu

iletmeleri gibi devlet kurumlarnda kadrolarken , kk
tenci solda yer alan ok sayda parti ve grup, ii sendi
kalan , meslek birlikleri, dernekler gibi sivil toplum ku
rurnlarnda sz sahibi olmulardr. Ancak bu aynmac
yaklam parlamentoya yansmas halinde , dier bir de
yile, demokratikleme asndan bakldnda Trki
ye' de siyasetin ok sesli yapya kavumas olarak grl
melidir. Bununla birlikte farkl grlerde olan ve doal
bir yarmaya giren partiler yerlerini silahl eylem bir
liklerine brakmlarsa, her gn onlarca yurtta ldrl
m , mahalle , kasaba ve kentler kar grtekilerin ve
ya tarafszlarn giremedikleri "kurtarlm blgelere" d
nmlerse, bunun nedenlerini aratrmak ve zerinde
dnmek gereklidir.
Bu anlamda Trkiye' nin 1 976'dan sonra i sava ko
ullarn , 1 978 den sonra i sava ortamn yaad ger
ei kabul edilmelidir. iddet eylemlerinde , stanbul' da
( 1 Mays 1 977) , Kahramanmara 'ta ( 1 978) olduu tr
den kitle knrnlarnda Kurtulu Savandaki kaybmz
kadar bir sayda yurtta can vermi ok sayda yurtta
yaralanm ve sakat kalm, bombal ve silahl saldnlar
sonucu ev ve iyerleri kinci Dnya S avan aratmaya
cak grnmdeki ykk kentler haline getirilerek tahrip
edilmitir.
Ordunun politik yaamdaki yer ve roln grebil
mek iin, 1 980 ylna kadar Trkiye Cumhuriyeti'nin 7
cumhurbakanndan 6'snn asker olduu , sivil cumhur-
204 ESAT ARSLAN
bakanlarndan birisinin de askeri mdahaleden sonra

lme mahkum edilmi olduunu anmsamak yeterlidir.
Ayrca Trk Silahl Kuvvetlerinin durumdan grev ka
ran bir yaklam geleneksel bir biimde benimsemi ol
duu gerektir. Dier taraftan, ordu Trkiye'nin toprak
btnl ile bamszlnn koruyucusu olmakla bir
likte bu lkede Anayasaya gre kurulan cumhuriyet re
jiminin garantr niteliini tamaktadr. Trk Silahl
Kuvvetlerinin Trk demokrasi yaamndaki bir baka
nemli yeri de "cumhuriyeti koruma ve kollama gre
vi"ni kendine iar edinmesidir. Bu konu , Hizmet Ka
nunun 35 . maddesinde, "Silahl kuvvetlerin vazifesi
Trk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi olan Trki
ye Cumhuriyeti' ni korumak ve kollamaktr."biiminde
ekillenmitir.3 4 Bir baka deyile, TSK, Hizmet Ka
nunun 35 . maddesi gereince kendisini geleneksel ola
rak rejimin sigortas olarak grp , yasal grevli addet
mektedir.
TSK'nn ada Trkiye'deki politik rol zerinde
bir deerlendirme yaplmak gerekirse, lkenin btnsel
sosyal-ekonomik ve politik gelimesi nda ordunun
Kemalist Devrimindeki nazm rolnn gz nne aln
madan yaplamayaca gereidir. Bu gerek de Musta
fa Kemal etmeni ile onun nderliindeki ordunun Trk
halknn ulusal kurtulu savan rgtleyerek zaferle so
nulanmasnda, Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasnda,
eski Osmanl Devleti kurumlarn ortadan kaldrp, yeni
34 M. Ali B irand , Emret Komutanm, stanbul, 1 986, p.44 1 .

Trk devleti kurumlarnn oluturulmasnda, nc rol

oynamas gereidir. Merkezletirilmi devlet ynetimi
deneyimine sahip olan TSK, cumhuriyetin kuruluunda,
politik yaamnda ve ynetiminde arln ortaya koy
.mutur. Ancak TSK ok partili siyasal yaamla birlikte,
giderek ynetirnde ikinci plana itilmi olsa da, lkenin
politik yaamnda nemli rol stlenmee devam etmi
tir. ok partili sistemin derin bunalmlara dmesi sra
snda, ordu , iki defa sisteme mdahale edip , biri doru
dan dieri rtl bir biimde iktidara el koymutur.
Askeri mdahalelerin bir baka nemli yan da o l
kedeki siyasal kltrn askeri mdahalelerdeki rol ol
maktadr. Siyasal kltrn , askeri mdahalelerdeki ne
mini ortaya atanlarn banda gelen Finer, "At Srtndaki
Adam Siyesette Askerlerin Rol" (The Man on Horse
back: The Role of the Millitary in Politics) adl yaptm
da farkl kltrel yaplar gzlemleyerek, farkl kltr
lerdeki ordularn siyasal rollerinin de farkl olduu so
nucuna ulamaktadr. Finer, ncelikle drt askeri mda
hale dzeyi belirlemitir. Bunlar: 3 5
1 ) Ordunun sivil otoriteler zerindeki nfuz dze
yi:Bu dzeyde, askerler sivillerin mantk ve duygularna
bavurarak, belirli konularda istedikleri ynde karar al
mn salamak iin onlar ikna etmeye almaktadrlar.
35 Koray Keskin, Ordunun Siyaset zerindeki Etkileri (Trkiye

rnei), Yaynlanmarn Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi, 1999,
s.17
206 ESAT ARSLAN
2) Bask ve tehdit: Bu dzeyde, ordu yaptnm tehditi

ile sivil iktidar ikna etmeye alr. Bu tr basklar ol
duka eitli olabilmektedir; anayasaya uygun veya ay
kn tehditlerden , tehdit ieren eylemlere kadar uzanabil
mektedir.
3) lk iki tr mdahale dzeyinde , ordu daima perde
arkasnda almaktadr. nc ve drdnc dzeylerde
ise, mdahale daha aktr. nc dzey, bir kabinerun
veya siyasal yneticinin ordu tarafndan deitirilmesidir.
Ama, bir dizi sivil yneticinin baka bir dizi ynetici ile
deitirilerek isteklerinin gerekletirilmesidir.Bu olmas
veya bunu salamak iin ordunun sk sk mdahalede bu
lunmas gerekirdi. Oysa, askeri mdahalelerin her lkede
sz konusu olmadn bilinmektedir.Baz lkelerde ve
blgelerde mdahalelerin daha sk grlmesi, bizleri ba
ka sorular sormaya yneltmektedir.
Bunun nedeni, askeri mdahaleleri sadece bir kurum
olarak ordunun yaps ve bu yapsal zelliklerinden kay
naklanan mdahaleye sevk edici drtlerle aklanama
masdr. Bu drtler nemli olmakla birlikte , ordunun
harekete geebilmesi iin evresel faktrler denilen
baka etmenlerin de bulunmas gerekmektedir.
4) Drdnc dzeyde, sivil rejim ortadan kaldnlarak
onun yerine ordu yerlemektedir. Bu dzey, en kapsam
l mdahale dzeyi olan "sivil ynetimin yerini al
ma"dr. Piner'a gre, ordunun bu mdahale dzeyleri,
toplumun siyasal kltr dzeyi ile ok yakndan ilgilidir.
Trk siyasal kltrnn zayf zellikleri , askeri m
dahaleleri kolaylatrmaktadr. Bu da, halkn siyasal ku-
rumlan alglama ve siyasal kurumlara ballk dzeyi

dk olmasndan kaynaklanmaktadr. Aynca, bu du
rum, daha ok siyasal iktidann deimesini dzenleyen
kurallar konusunda tam bir anlamann olmad zaman
larda ortaya kt grlmektedir. Grnr ve grn
mez otorite aynmnn geerli olduu Trk siyasal klt
rnde, egemen otorite konusunda da genel bir anlay
bulunmamaktadr.Trkiye'de devletin merkezi konu
munun , sosyal ve ekonomik alanlann siyasal alandan
aynmasna izin verilmemesi nedeniyle 1 970' li yllarda
sivil inisiyatifin zayf olduu sylenebilir. Sivil rgt
lenmenin gl olmad, yurttalk haklannn tam ola
rak kurumsallaamamas da askeri mdahalelerin basa
n ansn artrmaktadr.
Trk siyasal kltr, nemli bunalm dnemlerinde
askerlerin siyasal yaama mdahalesini kabul edebil
mektedir.Ordu, Trkiye'de siyasal ynetimin bir para
s , gerektiinde ynetim grevini stlenebilecek bir ku
rum olarak grlmektedir. Trk toplumunda, Silahl
Kuvvetlere duyulan gven ve sevgi de buna eklendiin
de askeri mdahalelere ak bir yap kendiliinden olu
maktadr.
Bir baka yantlanmas gereken soru da askeri mda
halelerin Siyasal Ynetimin Baanszl zerine iktida
ra gelmesi sorunudur. Huntington, nl "Toplumlarn
Deimesinde Siyasal Dzen" (Political Order in
Changing Societies) adl yaptnda, "Siyasete askeri m
dahalelerin en nemli nedenleri askeri deil siyasaldr
ve askeri kurumun sosyal ve rgtsel zelliklerini deil ,
208 ESAT ARSLAN
toplumun siyasal ve kurumsal yapsn yanstacan" be

lirtmektedir. Askeri mdahalelerin az gelimi lkeler
de sosyal glerin ve kurumlarn siyasallamasnn so
nucu olduunu vurgulamaktadr. Bu tr toplumlarda si
yaset, zerk, karmak, uyumlu ve esnek deildir.Sosyal
snflar fonksiyonel olarak henz ayrmamtr. Tm
sosyal gler ve gruplar, dorudan siyasete katlmakta
dr. Bu lkelerde ordular siyasal bir nitelik tad gibi ,
kamu ynetimi, niversiteler, sendikalar, cemaatler da
siyasal niteliklidir. Aslnda burada sadece ordu deil , bir
bakma toplumun tamam siyasallamtr.Az gelimi
lkelerde gelimi lkelerden farkl olarak silahl kuv
vetler sadece bteden daha fazla pay almak iin deil,
ayn zamanda iktidarn siyasal sistemde kaynaklarn da
tmna etkide bulunmak iin de siyasete mdahale et
mektedir. Ordunun siyaset zerinde etkili hale gelmesi
olarak nitelenen Pretoryenizm daha ok demokrasileri
gelimemi lkelerde grlen bir sorundur.Siyasi ku
rumlarn tam meruiyet kazanmad siyasal ileyi ve
karar mekanizmalar zerinde tam bir oydamann ger
ekletirilmedii bu gibi lkelerde silahl kuvvetler et
kili bir g olarak ortaya kmaktadr. Pretoryenizmin
kaynaklarn aklamaa alan Samuel Huntington or
dunun siyasete mdahalesini tamamen az gelimi ve
gelimekte olan lkelere has bir olgu olarak grmekte
dir. Toplum siyasal ve sosyal deime srecine girdii
andan itibaren, tm sosyal gruplarn ksa srece siyase
te girmesi dier bir deyile siyasal katlmn hzla artma
s, siyasal ve sosyal bozulmaya neden olmaktadr. Bu-
nun sonucu ordunun siyasete mdahalesidir. Kamusal

dzeni koruyamama, siyasal atmalann artn nle
yememe, an kutuplama, siyasal iddet ve terrn tu
manmas gibi baanszlklar askerlerin mdahaleci dr
tlerini harekete geirmektedir. Silahl kuvvetler, yeter
siz ve kt olarak niteledikleri sivil otoritelere kar m
dahalede bulunurken, bu eylemlerini daha kolay rasyo
nalize edebilmekte ve hakl gsterebilmektedirler. Daha
da nemlisi, siyasal ynetimin baanszlklan halkn
gznde siyasal meruiyetin azalmasna da neden 01-
maktadu. Dolaysyla ite bu nedenle askerlerin mda
haleci eilimlerini harekete geiren etmen de bu olmak
tadu. Huntington yine bu yaptnda mdahale hallerini
blmde toplamaktadr. Bunlardan birincisi siyasal
iktidann zellikle yaygn siyasal bozulma olarak nitele
nebilecek olan anayasaya ve yasalara aykn eylemleri
dir. kincisi ekonomik k ve enflasyon nedeniyle si
yasal muhalefetin iddetlenmesi, nc olarak da yay
gn iddet, anari ve terr eylemleri ile yasal glerin
ba edememesi olarak grmektedir.
Trkiye'deki askeri mdahaleler incelendiinde, si
yasal kargaa ve ekonomik bozulmalann ardndan de
mokratik yaamn kesintiye urad grlmektedir. Si
yasal partilerin lke iin nemli konularda anlaama
mas, an siyasallama, toplumda siyasal iddet, anari
ve terre ortam hazrlamaktadu. Artan siyasi istikrarsz
lk, ekonomik bozulmayla desteklenince lkenin krize
girdii grlmektedir.
210 ESAT ARSLAN
Demokratik rejime yaplan askeri mdahalenin ana

hedefleri: lkenin toprak btnln , milli birlii ko
rumak ve bir i sava nlemek; lkede ok partili siste
min normal ilemesini saladktan sonra iktidar yine
politik partilere devretmek.36olarak belirlenmiti. Ken
dini ulusu ve rejimi koruma misyonunun sahibi gren
Trk Silahl Kuvvetleri , ekonomik ve siyasal bozulma
y bir tehdit olarak grmekte ve mdahale etmeyi ken
dine grev addetmektedir. 1 960 , 1 97 1 ve 1 980 Askeri
mdahalelerinin nedenleri olarak askeri ynetimlerce
kamuoyuna yaynlanan bildirilerde bu husus da aka
grlmektedir. 1 2 Eyll 1 980 mdahalesinden sonra,
Milli Gvenlik Konseyi'nin 1 numaral bildirisinde :
"Giriilen harekatn amacnn lke btnln koru
mak, milli birlik ve beraberlii salamak, muhtemel bir
i sava ve karde kavgasn nlemek , devlet otoritesi
ni ve varln yeniden tesis etmek ve demokratik dze
nin ilemesine mani olan sebepleri ortadan kaldrmak"
mdahalenin meru nedenleri olarak kamuoyuna duyu
rulmutur.
Bu hedefleri gerekletirebilmek iin ordu 3 yl s
ren bir askeri iktidar kurmu ve bunu da 4 yl sren ya
n askeri ynetim olarak nitelendirilebilecek olan bir y
netim izlemitir.
Sonu olarak, ordunun siyasi yaama mdahalesi ,
onun Trkiye' de siyasal etkisinin glendii deil, de-
36 a.g.e., 55.288 , 294-299

mokratk srecin ciddiyetten uzak ve buhranh bir geli

mesinin ksaca siyasal bir istikraszln ifadesidir. Bu
sre sosyo-ekonomik gelimeyle ve lkedeki demok
ratik srecin derinlemesiyle, ordunun siyasal rolnn
zayflamas eilimi giderek daha da glendirecek ve
Trk siyasal yaamndan ordunun rolnn spanya r
neklemesinde grlecei zere tamamen ekilmesine
kadar devam edecektir.
12 Eyll ncesi ve Sonras Dnemlerde Meydana Gelen Olaylarn Toplam Olaya Oranlar
12 Eyll ncesi 1 2 Eyll Sonras

16 Aralk 1978 - 11 Eyll 1980 12 Eyll 1980-11 Nisan 1983
Toplam Olay Tr Olay Toplam Olay Tr Olay Tr
Olay Trleri Olay Olaya Toplamna Olaya Toplamna Toplam
Oran Oran Oran Oran
Silahl Saldn 9090 %28 %92 75 1 %10 %8 9841

Patlayc Madde Atma 6365 %19 %94 373 %5 %5 6738
Afi Asma Bildiri Datma 6893 %2 1 %67 3438 %48 %33 10331
Gsteri ve Direni 1 1 63 %3 %94 79 %1 %6 1242
Gasp ve Soygun 30 14 %9 %66 1 544 %22 %34 4558
renci Olaylar 2532 %8 %98 60 %1 %2 2592
Dier Olaylar 3836 %12 %81 899 %13 %19 4735
Toplam Olay 32,893 % 100 %82 7144 % 100 % 17 40.037
-- - - -- - -
CUMHURYETTEN GNMZE
TRKYE'DE NSAN HAKLARININ
GELMES
Prof.Dr. Mehmet Semih GEMALMAZ*
n tespitler:
Trkiye'de 1 920-2005 arasndaki seksen-be yllk
dnem insan haklarnn kurumsallatnlmasna ynelik
giriimler, mevzuat, kurumlar ve i leyii ile btn bun
larn arkasnda yatan temel motifler yahut itici unsurlar
asndan ele alndnda, yekpare ve tek dze bir tarih
sel sreten sz etmek g gzkmektedir.
Kanmca anlan sreci gelimeler nda blmlen
dirmek gerekirse balca u dnemlerden sz edilebilir,
i) 1 920- 1 950, ii) 1 950- 1 960 , iii) 1 960- 1 980, iv) 1 980-
1 983 ve v) 1 983-2005 . Elbette byle bir blmlendirme
hem zneldir hem de dorudan hangi faktrlerin esas
alndna bal olarak deiik ekillerde yaplmaya
aktr. rnek olsun, demokratik dzenin kurulmas, ya
ni "Kurulu Dnemi" eklinde 1 920- 1 960 ve demokra
tik dzenin kurumsallamas , yani "Kurumsallama
Dnemi" eklinde 1 960-2005 olarak daha genel ve ku
atc bir tarihsel blmlendirme yaplabilecei gibi da-
* stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi retim yesi .

214 MEHMET SEMH GEMALMAZ
ha aynntl ve sayca fazla blmlendinne de olanakldr.

Sonu olarak, yaparm kulland gzle ve ne kar
d aratnna malzemesine bal olarak Cumhuriyet ta
rihi farkl olarak okunabilecektir.
Dahas, ynteme ilikin bir n mesele de , bir lkenin ,
kururnlann ve benzerlerinin tarihini okumaya alrken
kavramlara yklenen anlamda ortaya kmaktadr. Te
rimler kavramlara dnmekte, kavramlar deer yarg
larn iennektedir. Bunlarn tm tarihsellik ve toplum
sallkla belirlidir ve bu nedenle de kanlmaz biimde
grece ve geicidir; baka deyile eretidirler; dei
meye, dnmeye ve hatta tmden bakalamaya yahut
yok olmaya, yerlerini yenilerine brakmaya aktrlar.
Buna karlk, baz kavramlar, o kavranlan imleyen
szckler daha uzun mrldrler. Ne var ki, bu tr r
neklerde bile, kavrama yklenen anlamda, o kavramn
tad varsaylan deer yknde sre iinde farkllk
lar grlebilmektedir.
"zgrlk" , "eitlik" , "birey" , "bireyin deeri" gibi
ve fakat bunlardan daha kapsayc bir kavram bei olan
"insan haklan" da byledir. Daha ncesine dek uzanan
yn bir yana, modem dnyada kullanlan ve genel ola
rak anlalan anlamna en yakn ieriiyle "insan hak
lan" kavram , burjuva devrimi dneminden gnmze
sarkp gelmektedir l ve Osmanl-Trk tarihi iinde, 1 9 .
Mehmet Semih Gemalmaz, Ulusalst nsan Haklar Hukukunun

Genel Teorisine Giri, Legal Yaynclk, stanbul, Ekim 2005 (Geniletil
mi 5. Bask), sf.32- l 50, 979- 1026.
CUMHURYETIEN GNMZE TRKYE'DE NSAN 215
HAKLARININ GELMES
Yzyln ikinci yarsndan balayarak ama zellikle er

ken 20. Yzyldan itibaren daha belirgin ve gnmzde
ki anlamna yakn ekilde dilde yerini almaya; bu kav
ramla ifade edilen fikir, hukuki ve siyasi kurumlarn ih
dasyla cismanilemeye balamtr.
Cumhuriyet tarihinin kendi btnl iinde ele aln
dnda ise, uluslararas dzlemdeki gelimelere de kout
olarak, 1 945 , yani ikinci Dnya Sava sonrasnda adyla
adl olarak "insan haklar" kavram belirginleecektir.
Aynlatrmak ve farkllatrmak atks:
Cumhuriyet devrimlerinin ayrt edici niteliklerinden
biri, yklan bir imparatorluktan yeni bir "devlet" kur
maya ve bu cihaz aracyla "ulus" oluturmaya soyunur
ken demokratik bir rejimin temel mevzuatn ve kurum
larn getirmesidir. Bu , her eyden nce , Cumhuriyet ku
rucularnn ngrdkleri amacnhedefin dayatt bir
durumdur. Cumhuriyet devrimi bu nedenle , daha en ba
nda, sadece baardklaryla deil ve fakat hedefleriyle
bir btn olarak okunmas gereken nitelik tamaktadr.
Herhalde, iinde Trkiye Devletinin kurulduu 20 .
Yzyln ilk yarsnn, emperyalizmin, saldrganln, b
yk savan, devam eden smrgelerin ve smrgecili
in, otoriter ve giderek totaliter rejimIerin, derin ekono
mik krizlerin dnyas olduu da gz ard edilemez .
te bylesi bir iklim iinde, Cumhuriyet devrimi
"ulus" oluturmak iin "yurtta" yaratmak, "yurtta"a
varabilmek iin ise "birey"i ne karmak gibi etrefil
bir amac gerekletirmek zorluuyla kar karya idi .
Cumhuriyet devrimi bu ynyle bir "kimlik" oluturma
hareketidir.
Kurulan yeni Devlet de, 20/0 111 337 ( 1 92 1 ) tarih ve

85 sayl "Tekilat Esasiye Kanunu" (md.3)'de ifade
edildii zere "Trkiye Devleti" olarak adlandrlacak
tr. Devletin merulatrc ideolojisi de, dinden (s
lam'dan) ve etnik kkenden anndmlan bir "milliyeti
lik" zerinde temellendirilmitir. Ne ki , sorun da tam bu
noktada belirginlemektedir. Bir yanda, etnik adan
farkl ama dinsel bakmdan byk lde trde bir kit
leyi Trk kimliinde btnletirmek; dier yanda, birey
ve yurtta oluturmak, yani farkllatrmak. Btn bun
lan da, i) geleneksel-dinsel deer yarglanna ve yaam
biimine ve alkanlklanna sahip bir toplumsal dokuda,
ii) e zamanl ve ksa srece sktmlm olarak ve iii)
yukandan aaya doru ileyen bir toplumsal dnm
tasanmyla gerekletirmek?
Objektif bir deerlendirme yaplacak olursa, erken
dnemde Devlet aygtnda istihdam edileceklere ilikin
2 Bu konuda ok geni kaynaka vardr. Baz almalan rnek olarak

zikredelim. Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, YKY,
stanbul, Mart 2000 (5 . Bask), sf.247-255. Blent Tanr, "Tekilat Esasi
ye Kanunu ", Birinci Meclis, (editr, Cemil Koak), Sabanc niversitesi
Yay., stanbul, 1998 , sf.75-82. Haldun Glalp, Kimlikler Siyaseti: Trki
ye'de Siyasal slamn Temelleri, Metis Yay., stanbul, ubat 2003, sf.24-
40. Taha Parla, Trkiye'de Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklar, Ciit 3,
Kemalist Tek Parti ideolojisi ve CHP'nin Alt Oku, letiim Yay., stan
bul, ubat 1995 , sf. 19-5 1 , 176-2 1 1 . Baskn Oran, Atatrk Milliyetilii:
Resmi deoloji D Bir nceleme, Bilgi Yaymevi, Ankara, Mays 1990
(ikinci basm), sf. 1 26- 128, 1 35- 139. Sleyman n, "Trk Politik Kl
tr ve LL. Cumhuriyet", Trk Politik Kltr, Alfa Yay., stanbul, Ocak
2000, sf. 1 1 7- 1 29 . Ergun zbudun, "Milli Mcadele ve Cumhuriyetin Res
mi Belgelerinde Yurttalk ve Kimlik Sorunu", Cumhuriyet, Demokrasi
ve Kimlik, (yayma hazrlayan, Nuri Bilgin), Balam Yay., stanbul, Eyll
1997, sf. 63-70.
CUMHURYETTEN GNMZE TRKYE'DE NSAN 217
HAKLARININ GELMES
baz mevzuatta farkl dzenlemelere yer verildiini de

tespit etmek gerekir. rnek olsun, 1 8/03/1 926 tarih ve
788 sayl "Memurin Kanunu" (RG , 3 1/031 1 926,
s .336) (mdA/A) 'da devlet memuru olabilmek iin ara
nan birinci koul Trk olmaktu. Ayn Kanun (md. l O) ' a
gre her memurun bir sicili bulunur; b u sicilde yer ala
cak unsurlarn ilki ise, "smi, mahlas, lakab, mezhebi,
milliyeti"dir. lk tespit, dinle yetinilmeyerek, mezhebe
de baklyor olmasdu, ikinci tespit, milliyetle alakaldr.
Nitekim, "Memurin Kanunu" (mdA/A) 'daki Trk ol
mak ile (md.lO/A) 'daki milliyeti unsurlar birlikte okun
duunda, milliyet unsuru memurun vatandalndan
tede, soyuna/rkna, belki etnik kkenine iaret eder
hale gelmektedir. Bu hususu iyice net hale getiren veri,
1 927 ylnda kartlan bir alt mevzuatta grlecektir.
Bakanlar Kurulunun 1 3/02/1 927 tarih ve No A721 say
l kararyla kabul edilen "Memurine Verilecek Sicil ve
Hviyet Varakalar Numunelerinin Kabulne Dair
Kararname" (Dstur, 3 . Tertip, Cilt 8 , sf.84- 105) so
nundaki "mahrem tezkiye varakalarna dair cetvel" iin
de "Ahvali bedeniye" bal altndaki 5 numaral bent
"An'asl Trk mdr, yoksa Trkn gayri kavmiyelerin
den birine mensup mudur?" eklindedir. Ancak bu du
rum bilahare dzeltilmitir. Gerekten de B akanlar Ku
rulunun 05/041 1 934 tarih ve No.2/377 sayl "Mahrem
Tezkiye Varakasna Dair Kararname" de (RG ,
26/04/1 934, s .2685) , 1 3/02/1 927 tarihli Kararnamedeki
unsurlar kartlmtr. 788 sayl "Memurin Kanunu",
14/05/1 965 tarih ve 657 sayl "Devlet Memurlar) Ka

nunu" (RG, 20107/1 965 , s . 1 2053) ile kaldnlmtr ve
657 sayl Kanunda sadece "Trk vatanda olmak" ko
ulu ngrlmtr.3
Dnemsel gelgitler ne olursa olsun genel izgisi iti
bariyle Cumhuriyet devrimi , "evrimci bir gelime mo
deli" tasarmyla zellemektedir ve bu spesifik nedenle
tm beeri unsurlar kapsayc bir "bar iinde birlikte
yaama" projesini ngrd sylenebilir.
20 . Yzyln ikinci byk ykmndan, yani 2 . Dnya
Savandan sonra ancak net biimde kavranacak olan,
ulusal dzlemde insan haklarn kurumsallatran de
mokratik rejim ve dolaysyla bar iinde birlikte yaa
ma kltryle ile uluslararas ban, ibirlii ve gvenlik
arasnda kopanlmaz bir ba olduu dncesi, 1 920-
1 930 dnemindeki Cumhuriyet devrimlerinin dokusu n
da yer almaktadr.
u hususu da gz ard edemeyiz . Bir "ban iinde bir
likte yaama/yaatma" projesi pratik planda iki ekilde
tasanmlanabilir. lki, "aynlatrmaya" , bir btn haline
getirmeye ynelik kltrel kodlar bireye ve topluma
nnga edilir. Bu, farkllklan deiik derecelerde ve l
de silikletirmeyi ya da btn iinde eritrneyi gerektirir.
Bu yaklam yahut yol , demokratik grnl bir reji
min, sonu faizme dek uzanabilecek ama her daim mev
cut arka kapsn unutmann yahut grmezden gelmenin
3 Mehmet Semih Gemalmaz, Trk Kyafet Hukuku ve Trban, Le

gal Yaynclk, stanbul, Nisan 2005, sf.2 18-22 1 .
HAKLARININ GELMES
tehlikelerine iaret eder. kincisi, "farkllklan" tanmaya

ve farkllklarla bar iinde bir arada yaamaya ynelik
kltrel kodlar ilenir. Bu takdirde de , iki aamal yahut
dereceli olarak bireylerin ve gruplann kendini kimleme
sine olanak tanyan aralara ve srelere ihtiya duyulur.
Bireyler demokratik bir rejimin, hukuk devletinin elver
dii uurlar ve yntemler iinde kendi bireysel farkllk
larn ifade eder ve yaarken; yaanan corafyay lke ol
maktan vatana dntren, hemen yan bandakileri bir
dier kii/teki olmaktan kanp ortak sevinlerin, ke
derlerin, kayglann, gelecee dair umutlarn ve tasanmla
nn eit ve edeer paylamcs olmaya dntren va
tandalk bilinci bir buluma noktas haline gelir.
Anlan iki tasanmdan ilki, kmaz bir yoldur; olutur
duu dnlen sanal istikrar ise, ne zaman patlak vere
cei kolayca kestirilemeyen tepkiye gebedir. kincisi,
zor bir yoldur; hep daha ok sz sahibi olma hakkn
kendinde grme eilimini frenleyecek dzeneklere ihti
ya duyar. Sekincilikle olduu kadar poplizmle de r
selenir. ounluku deil, oulcu olmak zorundadr.
Demokratik hayat - demokratik katlm:

oulcu demokratik rejim, onsuz olamad "demok
ratik katlm" , zellikle de "demokratik siyasal katlm"
ilkesiyle birlikte yrr. Cumhuriyetin erken dnemi , tek
partili siyasal rejimin uyguland sretir. Ancak bu ya
ln gerei, yine bir o kadar yaln olan muhalif siyasal
partilerin kurulmas ve ok partili rejim denemeleri y
nndeki bir dier gerekten yaltarak okumak isabet l i 01-
maz. Erken dnemin bu nc giriimleri baarsz ol

musa da, kinci Dnya Sava sonrasna denk den
ok partili siyasal yaama4 geiin ilk iaretleri olarak
grlmelidir. Baka deyile, tek partili siyasal yaamn
sz konusu olduu evrede , kategorik olarak bir ok par
tili rejim kartlndan sz edilemez. Bu birinci tespittir.
kinci tespit, tek partili dnemde Meclis iinde yer
alan muhalif milletvekillerinin ve gruplarn varldr. S
Mustafa Kemalin etkileyici ve gl siyasal kiiliinin
manevi arlna ramen, Mecliste bir ok temel kanu
nun grmelerinde muhalif grler ifade edilebilmi
tir. Meclis zabtlar bu canl siyasal atmann belgelerini
sunmaktadr. Ksacas, Cumhuriyetin erken dneminde
TBMM'de zengin bir dnce eitlilii grlmtr.6
nc tespit, tek partili rejim evresinde siyasal mu
halif olanlarn izleyen seimlerde aday gsterilmeyerek
ayklanmas rnekleri grld bir vaka ise de, ok
partili siyasal yaamn oktan yerletii sylenen gn
mzde bile, siyasal lider sultasna, parti ii demokrasi
eksikliine ve muhalif ya da potansiyel muhalif siyasal
figrlerin ya hi aday gsterilmeyerek ya da seileme
yecekleri sralarda aday gsterilerek tasfiyesi gerekle-
4 Suna KiIi, Cumhuriyet Halk Partisinde Gelimeler, Boazii ni

versitesi Yay., stanbul, 1976, sf.93-107 .
5 Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler (1859-1952), stan
bul, 1952, tm kitap, zellikle sf.527-692.
6 Mete Tuncay, T.C.'nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-
1931), Cem Yaymevi, stanbul, 1992 (3 . Bask), tm kitap. ihsan Gne,
Birinci TBMM 'nin Dnce Yaps (1920-1923), Trkiye Bankas
Kltr Yaynlan, Temmuz 1997, tm kitap. Nkhet Turgut, Siyasal Muha
lefet, Birey ve Toplum Yay., Ankara, Aralk 1984, sf.255-266.
CUMHURYETTEN GNMZE TRKYE'DE NSAN 22 1
HAKLARININ GELMES
rine nesnel ve gncel bir veri olarak: herhalde iaret ede

biliriz. Dier deyile, anlan sorunlar balanmda fatura
y bir basma tek partili rejim evresine karmann hakl
l da tartmaya aktr.
Siyasal haklarn kullanlmas:
Mlkiyet, Cinsiyet ve Ya Unsurlar Bakmndan
Osmanh ve Cumhuriyet Dnemleri: 7
Osmanl dneminde Meclisi Mebusan seimlerine
ilikin mevzuata bakldnda u temel dzenlemeler
grlmektedir. 8 1 876 tarihli "Kanuni Esasi"nin
(md.65 , 67 , 68 ve 72) hkmleri nda mebus seil
mek iin "erkek" ve "30 ya tamamlam" olmak: aran
yordu .9 1 0 evval 1 293 ( 1 876/ 1 877) tarihli "Meclisi
Mebusan Azasnn Sureti ntihap ve Tayinine Dair
Talimat Muvakkate" (mdl , 3 ve 6) hkmlerine bakl
dnda ise Mebus seilmek iin "erkek ": "25 ya ta
mamlam " ve "az ok emlak sahibi " olmak koullan
na yer verildii grlyor. 1 876 tarihli "Kanuni Esasi"
dzenlemesi ile 1 293 ( 1 876/ 1 877) tarihli "Talimat
Muvakkate" dzenlemesi, seilme hakknn mnhas-
7 Bu bahisteki veriler byk lde u almamzdan zetlenmektedir.

Mehmet Semih Gemalmaz, Ulusalst nsan Haklar Hukukunun Ge
nel Teorisine Giri/200S, sf. 104-120.
g Bu konuda bilgi iin bkz., Ali Fuad Bagil, Trkiye Siyasi Rejimi
ve Anayasa Prensipleri, Birinci Cilt, Ba1a Matbaas, stanbul, 1 957,
sf.93-95. Tuncer Karamustafaolu, Seme Hakknn Demokratik lkele
ri, AHF Yay. No.262, Ankara, 1970, sf. 100- 1 10. Oya Arasl, Adaylk
Kavram ve Trkiye'de Milletvekili Adayl, AHF Yay. NO.3 1 1 , An
kara, 1972 , sf. 89-94.
9 Hasan B . Tarman, Seim Mevzuat erhi, Ankara Desen Matbaas,
195 3 , sf.625-627 .
ran "erkek"lere tannm olmas hususunda kout ierik

tedirler. Buna karlk, 1 876 Anayasasnda yer almayan
"mlkiyet" unsuru, 1 293 Talimatnamesinde "az ok
emlak sahibi" olmak eklinde ifadesini bulmu ve Ana
yasada "seilme ya" 30 yandan kk olmamak iken
Talimatnamede bu husus 25 yandan kk olmamaya
indirilmitir. Birinci Meclisi Umumi 1 9103/1 877 'de a
larak almalarna balad. Bu almalar arasnda, ''n
tihab Mebusan Kanunu Layihas"o da bulunmakta
dr. Bu Layiha kanunlamadan birinci Meclis datlm
tr. Anlan Layihann Semen olma artlarn dzenleyen
(md . 1 ) ' de , "yirmi be yam ikmal etmeyenler " ile
"dorudan doruya devlete az ok vergi vermeyenler
intihap hakknda sakUr " unsurlan grlmektedir.
20 Temmuz 1324 ( 1 908) tarihli "ntihab Mebusan
Kanunu Muvakkati"l l (Takvimi vekayi ile neir ve
ilam 20 Eyll 1 324- 1 908) (md.2, 1 1 ve 1 7) hkmleri
ne baklrsa, mebus seilmek iin "erkek" , "30 yan ta
mamlam" olmak, ve bu seimde oy kullanmak iin ve
"erkek" , "25 yam tamamlam" ve "devlete az ok ver
gi veriyor" olmak aranyor. 1 293 ( 1 876/1 877) tarihli
"Meclisi Mebusan Azasnn Sureti ntihap ve Tayini
ne Dair Talimat Muvakkate" (md.2) hkmne gre,
Meclisi Mebusana o yl iin ve geici olarak mebus se
ecek olanlar "ikinci semenler" olup , bunlar "her vila-
LO
Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umur- Belediyye, Cilt 4, stanbul
Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlan No.21 , s
tanbul , 1995, sf. 1 844- 1 861 , zellikle sf.1 844- l 848 .
II
Hasan B. Tarrnan , Seim Mevzuat erhi, sf.633-66 1 , zellikle
sf.633 , 637.
HAKLARININ GELMES
yet ve liva ve kazalarn idare meclisleri yeleri"dir. S

z edilen il idare meclisleri yeleri, phe yok ki sade
ce erkektirler, 864 tarihli Vilayet Kanununa ve bunda
bilahare yaplan deiikliklere gre bu meclislere seil
milerdir. Anlan 1 864 tarihli Kanuna gre ise, kylerde ,
muhtar ve ihtiyar heyeti seimlerine katlabilmek iin
ylda en az 50 kuru vergi vermek arttr. Ve 1 875 yln
da kartlan bir ynetmelie gre ise, idare meclislerine
ye seebilmek iin, miktar gsterilmeksizin, vergi y
kmls olmak gerekmektedir. 1 2
3 Nisan 1 339 ( 1 923) tarih ve 320 sayl "ntihab
Mebusan Kanunu Muvakkatinin Baz Mevaddn
Muaddil Kanun" (RG, 1 6 aban 134111925 , s .320)
(md.l, 2 ve 5) hkmlerine gre seme hakk iin "er
kek" , " 1 8 yan tamamlam" olmak aranyor; ancak
"vergi deme " kayd kaldrlmtr. 20/101 1 924 ( 1 340)
tarih ve 49 1 sayl "Tekilat Esasiye Kanunu"nun
(Dstur, Tertip 3 , Cilt , sf. 1 96) orijinal metninde
(md.lO) 'da seme hakk iin "erkek" ve " 1 8 yalli ta
mamlam" olmak ve seilme hakk iin "erkek" ve "30
yalli tamamlam" olmak koullan aranyor. Ancak,
05/1 211 934 tarih ve 2599 sayl "20 Nisan 1340 tarihli
Tekilat Esasiye Kanununun 10. ve 11. Maddelerini
Muaddil Kanun" (RG, 1 11 1 21 1 934, s .2877) kanlarak,
1 924 tarihli Tekilat Esasiye Kanunu (md.lO ve 1 1 ) de
itirilmitir. Seme hakk iin "kadn, erkek" "22 ya-
12
Cem Eroul, Devlet Ynetimine Katlma Hakk, mge Kitabevi,
Ankara 199 1 , sf.2oo.
n bitinni" olmak ve seilme hakk iin "kadn, erkek"

ve "30 yan bitinni olmak" koullan aranyor. Byle
likle, Cumhuriyet tarihinde ilk kez kadnlann milletveki
li seme ve seilme haklan Anayasada dzenlenmitir.
05/12/1 934 tarih ve 2598 sayl "1293 tarihli intiha
b mebusan kanununun (layiha) muaddel 2 ve asl S,
11 ,16, 23 ve S8'inci maddelerini muaddil ve kanunu
mezkure mzeyyel madde hakknda Kanun" (RO ,
1 1112/ 1 934, s .2877) (md.! ve 2) hkmleriyle, nceki
1 923 tarih ve 320 sayl Kanunda geen "erkek" terimi
kaldrlarak, bunun yerine "erkek, kadn" terimleri geti
rilmi ve kadnlara da milletvekili seme ve seilme
hakk ilgili kanun dzeyinde de dzenlenmitir. Bu h
kmde dikkatten kamamas gereken bir unsurun da
"Trkiye halkndan" ibaresi olduuna dikkati ekelim.
1934 ylnda Anayasada ve Seim Kanununda yap
lan ve kadnlara seme ve seilme hakk tanyan dei
iklikler konusunda ulusal baz almalarda, bunun bel
li bir mcadelenin kazanm olmad ynnde grler
yer almtr. rnein, 1 970'de yaymlanan bir eserde bu
yndeki gr ileri srlmt: " . . . Ne var ki, Trki
ye'de kadnlar haklann baka lkelerde olduu gibi,
kendi abalan ve rgtleri ile elde etmemilerdir. Bizde,
Bat' daki gibi bilinli ve rgtlenmi kadn akmlanna
,,
rastlanmaz . 1 3 1 960 ve 1 970'lerde Osmanl-Trkiye ka-
13 Tuncer Karamustafaolu, Seme Hakknn Demokratik lkeleri,

1970, sf.35.
HAKLARININ GELMES
dn haklar hareketlerine ilikin aratnnalarn yetersizli

i dikkate alndnda ileri srlen bu gr bir lde
anlalabilir. Ancak, zellikle 1 980'lerden sonra bu ko
nuda Trkiye'de son derece nemli bilimsel aratnna
lar yaplm ve yaymlanmtr. Dolaysyla ilk bass
1 990 'larda ve dokuzuncu bass 2004'de yaplan bir
eserde 1 4 ileri srlen, "5 . 1 2 . 1 934 tarih ve 2599 sayl
kanunla Anayasada yaplan deiiklikle , kadnlara se
me ve seilme hakk tannrken, daha nce bu ynde ve
rilmi bir mcadele sz konusu olmamtr" gr , s
zn ettiimiz aratnna ve yaynlar nda isabetli g
zkmemektedir. nk Osmanl Devletinin zellikle
son dneminden balayarak Trkiye' de nemli bir "ka
dn hareketi" grlmtr 1 5 ve dahas bu kadn hareke
ti , yeni Trkiye Cumhuriyeti 'nin erken evrelerinde de
srmtr. Dolaysyla 1 924 Anayasasnda 1 934 ylnda
yaplan deiiklii , tepeden inme, salt ynetici elitlerin
kadnlara bir ba eklinde takdim eden grler ulu
sal tarihi gereklerle badamamaktadr. 16
1 4 Erdoan Tezi, Anayasa Hukuku, Beta Yay., stanbul, Eyll 2004
(9. Bas), sf.243 .

15 rnek olarak bkz., efka Kurnaz, II. Merutiyet Dneminde Trk
Kadn, MEB Yay. No.2970, stanbul, 1996. Serpil akr, Osmanl Kadn
Hareketi, Metis Yaynlan, stanbul, Eyll 1996 (2. Bask). Meral Altndal,
Osmanlda Kadn, Altn Kitaplar, stanbul, Aralk 1994. Sadk Albayrak,
Merutiyet stanbul'da Kadn ve Sosyal Deiim, Yeditepe Yaynlan, s
tanbul, 2002. B urhan Gksel , alar Boyunca Trk Kadn ve Atatrk,
Kltr Bakanl Yaynlan , Ankara, 1993 .
16
Bu hususta, inceleme konusunun snrlarnn elverdii lde bilgi
ve zellikle referanslar iin bkz., Mehmet Semih Gemalmaz, Trk Kya
fet Hukuku ve Trbanl200S, sf.376-389 ve aynca kadnlarn kamu hiz
metlerine girme hakk balamnda sf.644-645 , 835-837
Cumhuriyet reJmnn kapsaml ilk seim kanunu

14/12/1 942 tarih ve 4320 sayl "Mebus Seimi Kanu
nu'dur (RG , 1 7/ 1 211942, s .5285) . 4320 sayl Kanun
(md.54) ile Osmanl dnemi mevzuat olan 1 908 tarihli
"ntihab Mebusan Kanunu" ile bundan deiiklik
yapan Cumhuriyet dnemi mevzuat olan 320 , 3385 ,
1079 , 2598 , 263 1 sayl Kanunlar kaldnlmtr. 4320 sa
yl Kanunun ardndan 05/06/1 946 tarih ve 49 1 8 sayl
"Milletvekili Seimi Kanunu" karlmtr. 49 1 8 say
l Kanun (md.2)'ye gre , "Trkiye Cumhuriyeti halkn
dan (40.000) vatanda iin bir milletvekili seiliL . . "
Ayn Kanunun "Semenlik artlarn" dzenleyen
(md.7) 'de " 1 . Trk olmak. 2. 22 yan bitirmi olmak "
hkmleri ile "Milletvekilliine seilerneyecek olanlar"
kenar balkl (md.lO)'un "6. Trke okuyup yazmak bil
meyenler. 7 . 30 yam bitirmemi olanlar milletvekili
seilemezler" hkmleri, fark edilecei zere , bir nce
ki 4320 sayl Kanunun hkmleriyle kouttur. 49 1 8 sa
yl Kanun (md.47) ile, nceki 4320 sayl Kanun yrr
lkten kaldnlrntr. 16/121 1 950 tarih ve 5545 sayl
"Milletvekilleri Seimi Kanunu" (RG, 2 1 1 1 211 950)
(md.4/I) hkmne gre, "Trkiye Cumhuriyeti vatan
dalarndan her 40 .000 kii iin bir milletvekili seilir"
ve (md.7)'ye gre "Milletvekili seiminde 22 yam bi
tiren her vatanda semendir " hkmleri vardr. "Sei
lebilme" kenar balkl (md.33)'de "30 yan bitiren
her vatanda milletvekili seilebilir " hkm ngrl
mtr. 5545 sayl Kanun (md . l 69) uyarnca, nceki
49 1 8 sayl Kanun yrrlkten ka1dnlrntr.
CUMHURYETIEN GNMZE TRKYE'DE NSAN 227
HAKLARININ GELMES
Milletvekili seme ya: 1 924 AY (md.lO) ' a gre,

semen ya erkeklere mnhasr olarak 1 8 eklinde be
lirlenmi iken; 05/ 1 2/1934 tarih ve 2599 sayl Kanunla
deiik Anayasa (md.lO) 'da seme hakk erkeklerin ya
n sra kadnlara da tannarak nemli bir reform gerek
letirilirken , semen ya 1 8 ' den 22' ye ykseltilmitir.
Semen yann kmsenemeyecek ekilde drt yl
ykseltilmesinin arkasndaki motif herhalde, semenlik
hakknn kadnlara da tannm olmasyla alakaldr. Do
laysyla burada da aslnda kadnlar aleyhine cinsiyeti
bir yaklamn izleri bulunmaktadr; ancak bu faktr, ka
dnlara semen olma hakk tannmas eklindeki nemli
bir reformun glgesinde kald iin doktrinde zerinde
hemen hi durulmayan bir unsur olmutur. Cumhuriye
tin eitim reformlarndan (kzlarn ve erkeklerin okula
gnderilmesi) dnemin her iki cinsiyetten gen kuak
lar yararlandna gre, kadnlara semen olma hakknn
tannmasyla e zamanl olarak semen yann da
I S 'den 22' ye ykseltilmesi , rnein, kadnlarn eitim
dzeyinin dk olmas gibi, eitim faktrne referans
la izah edilerek hakllatnlamaz.
Trkiye, "semen ya" bakmndan modem dnyada
genel kabul bulan " 1 8 ya" unsuruna pek ok lkeden
daha nce, 1 924 AY'nn orijinal metninde yer vermi ;
bunu kadnlara semen olma hakknn tannd 1 934' de
kadar yrrlkte tutmu ve fakat kadnlara bu hakk ta
nynca semen yam 22'ye karm; bu dzenlemeyi
1961 AY 's dneminde 298 sayl Kanun karlana dek
yrrlkte tutmu ; 298 sayl Kanunla semen yan bir

ya indirerek 2 1 olarak belirlemi; 1982 AY dneminde
1 985 ylnda bunu 20'ye ekmi ve en son semen ola
bilmek iin " 1 8 ya" standardna ancak 1924 AY'snda
deiikliin yapld 1 934 ylndan 60 yl sonra 1 995 y
lnda yeniden ulaabilmitir.
Milletvekili seilme ya: Osmanl dnemindeki "25
ya tamamlamam olmak" dzenlemesi aynk tutula
cak olursa, bu hususta Cumhuriyet rejimi mevzuat "30
ya" milletvekili seilebilmek bakmndan esas kabul
etmitir.
14/12/ 1 942 tarih ve 4320 sayl "Mebus Seimi Ka
nunu" (md.7)'de ve 16/ 1 2/1 950 tarih ve 5545 sayl
"Milletvekilleri Seimi Kanunu" (md.7)' de semen
yann yine "22 yan bitinni olmak" eklinde belir
lendiini yukanda akladk. 1 96 1 AY (md.55) aynntla
nm kanuna brakarak "Vatandalar, kanunda gsterilen
artlara uygun olarak seme ve seilme hakkna sahip
tir" hkm yer alyordu. Ancak u aynnty da gzden
kannayalm ki, TBMM'ni Millet Meclisi ve Cumhuri
yet Senatosu eklinde iki kanatl olarak ngren 1 96 1
AY dneminde , AY (md.72) uyannca Senatoya seile
bilmek iin "40 yam doldurmu " ve "yksek renim
grm " olmak artlan ngrlmt .
1982 AY (md.76) 'mn birinci fkra hkmne gre,
"Otuz yan dolduran her Trk milletvekili seilebilir "
ve aym maddenin ikinci fkrasnda, dierlerinin yam sra,
"en az ilkokul mezunu" olmak art yer almaktadr. 1 982
HAKLARININ GELMES
AY dneminde kanlan 1 0/06/1 983 tarih ve 2839 sayl

"Milletvekili Seimi Kanunu" (RG , 1 3/06/ 1 983 ,
S .1 8076) (md.lO)' a gre, "Otuz yasn dolduran her Trk
vatanda milletvekili seilebilir " ve (md.1 1/l)'e gre
"ilkokul mezunu olmayanlar " milletvekili seilemezler.
"30 ya" olan seilme ya an derecede yksek, de
mokratik lkelerin bu konudaki standartlanndan kayda
deer lde farkl ve gen bir nfus ounluuna sahip
Trkiye gerei ile de badar deildir.'
TBMM' de kadn temsilci says ve yzdeleri;
TBMM'de kadn milletvekili saylan ve oranlan yle
dir: 1 935- 1939= 1 8 (% 4.08); 1 939- 1 943 = 1 5 (% 3 .23) ;
1 943- 1946 = 1 6 ( % 3 .3 1 .) ; 1 946- 1 950= 9 ( % 1 .8 1 ) ;
1 950- 1 95 1 = 3 ( % 0 .6 1 ) ; 1 954- 1 957 = 4 ( % 0 .75);
1 957- 1 960 = 8 (% 1 .35); 1 96 1 - 1 965 = 3 (% 0 .67) ;
1 965- 1 969 = 8 (% 1 .76) ; 1 969- 1 973 = 5 (% 1 . 1 1 ) ; 1 973-
1 975 = 6 (% 1 .3 1 ) ; 1 977- 1 980 = 4 (% 0 .88); 1 983- 1 986
= 12 (% 2.93); 1 987- 1 99 1 = 6 (% 1 .34); 1 9 9 1 - 1 995 = 8
(% 1 .77); 1 995 = 1 3 (% 2 . 1 6); 1 999 = 24 (% 4.3). 17
17 Mehmet Sernih Gemalmaz, Trk Kyafet Hukuku v e Trban!

2005, sf.376 ve referanslar iin dp.608. Anlan dipnotta belirttiimiz kay
naklar yledir: Ayegl Yaraman, Trkiye'de Kadnlarn Siyasal Tem
sili, Balam Yaynlan, stanbul, Kasm 1999, rakamsal verileri aldmz b
lm sf.55-56. Yeim Arat, ''Trkiye de Kadn Milletvekillerinin Deien
Siyasal Rolleri, 1934-1980", 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, (editr, Aye
Berktay Hacmirzaolu) , Tarih Vakf Yaynlan, stanbul, Ekim 1998, sf.249-
266. Ayn konuda aynca bkz., Trkel Miniba, "Siyasal Partiler Yelpazesin
de Kadnn Konumu", Kadn Gereklikleri, (yayna hazrlayan, Necla
Arat) , Say Yaynlan, stanbul, Mart 1996, sf.173-189. Meryem Koray, Tr
kiye'de Kadnlar, Yeni Yzyl Kitaph, stanbul, tarihsiz, sf.30.
Bir baka kaynakta ise 1 935- 1 973 dnemine ilikin

olarak kadn milletvekillerinin says ve oranlar hakkn
da farkl rakamlar ve yzdeler verildii grlmektedir
ve yledir: 1 935 = 1 7 (%3.8); 1 939 = 1 6 (% 3 .4); 1 943
= 1 6 (% 3 .2); 1 946 = 9 (% 1 .8); 1 950 = 3 (% 0 .6); 1 954
= 4 (% 0 .7); 1 957 = 8 (% 1 .3); 1 960 Kurucu Meclis = 4
(% 1 .4); 1 96 1 = 3 (% 0 .6); 1 965 = 8 (% 1 .7); 1 969 = 5

(% 1 . 1 ) ve 1 973 = 6 (% 1 .3). 1 8
0311 1/2002 tarihinde yaplan genel seimde toplam
550 milletvekilinin 25 'i kadn olup bunun toplam say
iindeki oran % 4.5'tur. Bu veri, 1999 seimi sonun
da ortaya kan 24 kadn milletvekili ve % 4.3 oran
eklindeki sonularla kout ieriktedir. 19
18
Ahmet Taner Klal, "Parlamentonun Yapsal Evriminde Eitim,
Ya ve Cinsiyet Boyutlar ", Trk Parlamentoculuunun ilk Yzyl:
1876-1976, Kanun Esasnin 100. yl Sempozyumu (9- 1 1 Nsan 1976),
Hazrlayan: Siyasi ilimler Trk Demei , Ajans-Trk Gazetecilik ve Matba
aclk Sanayii, Ankara, tarihsiz, sf. l 63- 1 76, zellikle sf. 170.
19 Mehmet Semih Gemalmaz, Trk Kyafet Hukuku ve Trban,
sf.378. Trkiye'de kadnn siyasete katlm konusunda stteki ilgili dipnot
larda gsterdiimiz kaynaklar dnda ayrca bkz., Aye Gne-Ayata,
"Trkiye 'de Kadnn Siyasete Katlm ", 1980'ler Trkiye'sinde Kadn
Bak Asndan Kadnlar, (yayna hazrlayan, irin Tekeli), letiim Ya
ynlar 1 993, (2. bask), ( 1 . basta, 1 990), sf.293-3 12. Aye Gne-Ayata,
"Laiklik, G ve Katlm geninde Trkiye 'de Kadn ve Siyaset, 75 Yl
da Kadnlar ve Erkekler, (editr, Aye Berktay Hacmirzaolu), Tarih
Vakf Yaynlan , stanbul , Ekim 1998; sf,237-248-. irin Tekeli, "Kadnla
rn Siyasetten Dlanm/klarnn 55 Yllk yks ", -Kadnlar ve Si
yasal Yaam Eit Hak-Eit Katlm, (yayna hazrlayan, Necla Arat),
ada Yaam Destekleme Dernei Yaynlan, stanbul, Nisan 1996, sf.
1 1 5- 1 25. irin Tekeli, "Birinci ve kinci Dalga Feminist Hareketlerin Kar
latrmal ncelemesi zerine Bir Deneme ", 75 Ylda Kadnlar ve Er
kekler, 1998 , sf.337-346. Nennin Abadan-Unat, "Sylemden Protestoya:
Trkiye 'de Kadn Hareketlerinin Dnm", 75 Ylda Kadnlar ve Er
kekler, 1998, sf.323-336. Aye Kadolu, "Cinselliin nkar: Byk Top-
HAKLARININ GELMES
Rakamlarn ve yzdelerin ortaya koyduu gerek,

kadnlara milletvekili seilme hakknn tannd
1934 ve bunun ilk kez uygulamaya geirildii
1935'den gnmze, yani 2005 ylma dek geen 70 yl
lk dnemde TBMM'de kadn milletvekillerinin ora
n hibir zaman % 5'e ulamamtr. Bu yaln rakamsal
gerek, Trkiye'de parlamentonun baskn ekilde er
kek egemen cinsiyet profiline sahip olduu anlamna
gelir. Semen nfusun yarsn oluturan kadn se
menlerin ise, her ne kadar siyasi partilerce snrl sa
yda kadn aday gsterilmekte ve dahas gsterilenIere
de ou kez seilerneyecek kadar alt sralarda yer veril
mekteyse de, hi olmazsa listelere konulan kadn
adaylara oy verme ynnde cinsiyeti gzeten bir ba
kla siyasi tercih kullanmam/kullanmyor olmala
r da ayn rakamsal verilerin bir dier sonucudur.
lumsal Projelerin Nesnesi Olarak Trk Kadnlar ", 75 Ylda Kadnlar ve

Erkekler, 1998, sf.89- 100. Yaprak Zihniolu , Kadnsz nklap: Nezihe
Muhiddin, Kadnlar Halk Frkas, Kadn Birlii, Metis Yaynlan, stan
bul, Ekim 2003, sf. 1 1 9- 149, 220-233 . Mehmet An, "Erkek Egemen Mec
liste Kadnlar ", 20. Yzyln Sonunda Kadnlar ve Gelecek, (editr,
Oya iti), TODAE Yaym, Ankara, Kasm 1998 , sf.543-55 1 . Oya Tok
gz, "Doru Yol Partisinin Kadna Ynelik Sylemi (1987-1995)", 20.
Yzyln Sonunda Kadnlar ve Gelecek, (editr, Oya iti), TODAE
Yaym, Ankara, Kasm 1998, sf.553-568 . Bemard Caporal , Kemalizmde
ve Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn n, eviren Ercan Eybolu , Ye
nign Yaynclk, stanbul, Mart 1999. Feride Acar, "Trkiye 'de slamc
Hareket ve Kadn: Kadn Dergileri ve Bir Grup niversite rencisi ze
rinde Bir nceleme ", 1980'ler Trkiye'sinde Kadn Bak Asndan
Kadnlar, (yayna hazrlayan, irin Tekeli), letiim Yaynlar, stanbul,
1993 (ikinci bask), (birinci bask 1990), sf.79- 100. Sevda Alanku Kural,
"Trkiye 'de Alternatif Kamular/Cemaatler ve slamc Kadn Kimlii ",
Toplum ve Bilim, B ahar 1997, Say 72, stanbul , sf.5-42.
Osmanl ve Cumhuriyet dneminde mahalli se

imler:
Belediye seimleri mevzuatna bakalm. 27 Ra
mazan 1294/(1877) (ve 23 Eyll 1 293) tarihli "Vilayet
,,
Belediye Kanunu 20 kinci Fasl altnda (md.4)'e g
re (28 Nisan 1 3 30( 1 9 1 4) tarihli Kanunla2 1 deiik
hkm) , "Belediye Meclisi ... mahallince ashab- em
lakten ve tebea-i Osmaniyye'den olmak zere mahalli
nin cesametine ve nfusunun kesretine gre ahali tara
fndan drt sene iin mntehab altdan on ikiye kadar
azadan terkip olunur. " nc Fasl altnda
..
(md.l8) 'de Belediye Meclisi seiminde seme hakk

iin, dier unsurlarn yan sra, u artlar aranmaktadr:
"o ehir ya da kasabada oturmak " ; "yirmi be yan
ikmal etmi olmak ", "mensubu bulunduu ehir veya
kasaba dahilinde bulunan emlaki iin senevi elli kuru
miktar vergi vermek " ve "Osmanl tebaas olmak" .
(md.19)'a gre, Belediye Meclisine seilebilmek iin
aranan koullar, dierlerinin yan sra, unlar da ier
mektedir: "o ehir ya da kasabada oturmak "; "orada
bulunan emlaki iin canib-i devlete senevi yz kuru
miktar vergi vermek "; "otuz yan ikmal etmi ol
mak " , "Osmanl tebaas olmak " ve "Trke tekellm
edebilmek " . Yine bu Kanunda, Belediye Meclisi ye-
20
Osman Nuri Ergin, Mecee- Umur- Belediyye, Cilt 4,1995,
sf. 1658- 1 67 1 , zellikle sf. 1 658- 1 659, 1 66 1 .
21
Osman Nuri Ergin, Mecee- Umur- Belediyye, Cilt 4,1995,
sf.1 672.
HAKLARININ GELMES
liine seme ve seilme hakknn "erkeklere" tann

m olduu, (md.2) 'nin son cmlesinden, "Ve bir eh
rin nfusu zkuru ne miktar ise nfusu inas dahi ol mik
tar itibar edilecektir " hkmnden anlalmaktadr.
Trkiye'de kadnlara "belediye seimlerinde" seme
ve seilme hakk ilk kez, 03/04/1 930 tarih ve 1 580 sa
yl "Belediye Kanunu" (RG, 14/04/1930, s. 1471) ile
tannmtr. 1 580 sayl Kanunun "ntihap etmek art
lar" kenar balkl (md.23)'de belediye seimlerinde oy
kullanmak iin, dier hususlarn yan sra, " 1 . Trk ol
mak " . "3 . 18 yam bitirmi olmak " ve "ntihap olun
mak artlan" kenar balkl (md .24)' de belediye mecli
sine ye seilmek iin " 1 . Trk olmak " , "4. 25 yaSln bi
tirmi olmak " ve "5 . Trke okur yazar olmak " koul
lan aranmakla, kadnlar bakmndan bu seimde seme
ve seilme hakk tannmt. Dikkati ekelim ki, 1580 sa
yl Kanunun karld 1 930 ylnda yrrlkte bulunan
20/10/ 1 924 ( 1 340) tarih ve 49 1 sayl "Tekilat Esasiye
Kanunu"nun orijinal metnine gre, milletvekili seimle
ri zelinde olarak , hem seme hem de seilme hakk
mnhasran "erkeklere" tannm bulunuyordu .
03/04/ 1 930 tarih ve 1 580 sayl Kanun (md.23)' deki , be
lediye meclisi seimleri iin "semen yam 1 8" olarak
belirleyen dzenleme, 20/10/1 924 ( 1 340) tarih ve 49 1
sayl "Tekilat Esasiye Kanunu"nun orijinal metninde
(md.lO) ' da milletvekili seiminde 1 8 olarak belirlenmi
bulunan "semen yann" , belediye seimleri zelinde
de benimsendiini gstermektedir. Buna karlk kanun
koyucunun , o tarihte yrrlkte olan Anayasada millet

vekili seilme bakmndan ngrlen "30 yam doldur
mu olmak " esasm belediye seimleri zelinde uygun
gnnedii, 1 580 sayl Kanunun "seilme ya'.' bak
mndan "25 yan bitirmi olmak " hkmn getinne
siyle kamtlanmaktadr.
Ky muhtar ve ihtiyar heyeti seimleri mevzuatna
baknca unlar greceiz. Trkiye'de kadnlarn ky
muhtar ve ihtiyar heyeti yeliine seme ve seilme
hakk asndan meseleye baktmzda ise, 08/03/1 924
tarih ve 442 sayl "Ky Kanunu"nda (RG , 07/04/ 1 924,
s .68) kadnlara bu hakkn tannp tannmad hususu ilgi
ekicidir. u nedenle;
442 sayl Kanunun orijinal metni (md.24) 'de, ky
muhtar ve ihtiyar meclisi yesi seecek olanlarda ara
nan artlar be bent halinde sralamrken bunlardan ikisi
" 1 . Trkiye Cumhuriyeti tebaasndan olmak " ve "3 .
Onsekiz yan bitirmi olmak " belirlenmiti . Aym Ka
nun (md.25)' de ise "Ky muhtarlna ve ihtiyar mecli
si azalna seilmek iin yukardakiler den baka u
artlar da bulunmaldr " denildikten sonra drt unsur
say1maktayd.
u aynntlara dikkat edelim: i) seme bakmndan bu
hakk mnhasran erkeklere tamyan herhangi bir ibare
(md.24)' de yoktur; ii) seilme hakk balonundan bu
hakk mnhasran erkeklere tamyan herhangi bir ibare
(md.25)'de bulunmamaktadr; iii) (md.25) hkm, "yu
kardaki/erden baka " ibaresiyle bir nceki semen 01-
HAKLARININ GELMES
ma artn dzenleyen (md.24) 'e gnderme yapmakta

dr; iv) seilme hakkna ilikin (md.25)' de, seme hak
kna ilikin (md.24) 'de saylm be unsurdan hibiri
tekrarlanmamaktadr. Bu ak veriler karsnda, ky
muhtar ve ihtiyar meclisi yeliine seilme hakk balo
nundan. 442 sayl Kanunun orijinal metninde aslnda
kadnlar teknik-hukuki adan bu haktan yoksun bra
kan bir dzenleme bulunmad ortadadr. Fakat ne hik
metse Trkiye'de , 442 sayl Ky Kanunu zelinde, ka
dnlara ky muhtar ve ihtiyar heyeti yeliine seme ve
seilme hakknn ilk kez 1 933 tarih ve 2329 sayl Ka
nunla tannd sylene gelmektedir. Elbette, Mart
1 924'de karlan 442 sayl Ky Kanundan yedi ay son
ra Ekim 1 924'de kabul edilen Tekilat Esasiye Kanu
nunda seme ve seilme hakknn mnhasran erkeklere
tannm olduunun farkndayz; ancak Anayasann d
zenlemesi milletvekili seme ve seilme konusundadr.
26/10/1933 tarih ve 2329 sayl "8 Mart 1 340 tarihli
Ky Kanununun 20 ve 30 'uncu Maddelerini Muaddil
Kanun" (RG, 28/1 0/ 1 933, s .2540) ile yaplan deiiklik
sonucunda, kadnlarn ky muhtar ve ihtiyar meclisini
belirleyecek seimde kadnlarn oy kullanmas (seme)
ve bu organlara seilebilmesi dzenlenmitir. 2329 sa
yl Kanunla deiik 442 sayl Kanun (md.20)'ye gre,
"Her kyde bir ky dernei, bir ky muhtan, bir de ihti
yar meclisi bulunur. Kyde 24' nc maddeye gre ky
muhtarn ve ihtiyar meclisi azalarn semeye hakk
olan kadn ve erkek kyllerin toplanmasna ky derne-
i derler. Ky muhtar ve ihtiyar meclisi azalar doru

dan doruya ky dernei tarafndan ve kyl kadn ve
erkekler arasndan seilir. " 1 930 tarih ve 1 580 sayl
.
Belediye Kanununun kadnlara da belediye seimlerin

de seme ve seilme hakk tand hususunda gr bir
lii bulunduunu okura hatrlattktan sonra esasa gele
lim. Burada ele aldmz seme ve seilme hakkna ili
kin normlar erevesinde 1580 sayl Kanunla hemen
ok benzer hkmler ieren 1 924 tarih ve 442 sayl
Ky Kanununun, daha 1 933 tarih ve 2329 sayl Kanun
la deiiklik yaplmadan nceki orijinal metni , yani
1 924- 1 933 dneminde yrrlkte olan hkmleri itiba
riyle, kadnlara da ky muhtar ve ihtiyar heyeti seim
leri zelinde seme ve seilme hakk tanyan ierikte ol
duu pekala ileri srlebilir.
Ara tespitler: 1 ) Ky muhtar ve ihtiyar meclisi ye
si "seilme hakk" bakmndan ele alndnda, 442 say
l Kanununun orijinal metni "kadnlarn" bu hakka sa
hiplii asndan aslnda ak bir yasak ngrmyorsa
da, bu hakkn kadnlar bakmndan kanunda ak dzen
leme haline getirilmesi 26/ 10/ 1 933 tarih ve 2329 sayl
Kanunla 442 sayl Kanun (md.20 ve 30)' da gerekle
tirilen deiiklikler olmutur. 2) ky muhtar ve ihtiyar
meclisi yesi "seilme hakk" bakmndan ele alndn
da, 442 sayl Kanununun orijinal metninde (md.25)'in
(md.24) 'e yapt gnderme suretiyle, "seilme ya"
art "On sekiz yam bitirmi olmak " iken; bu Kanun
dan 40 yl sonra kartlan 1 8/07/1963 tarih ve 286 say-
HAKLARININ GELMES
l "Ky Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Ka

nun" (RO, 26/07/1 963 , s . 1 1 464) ile deiik 442 sayl
Kanun (md .25) 'e gre "seilme ya" art "25 yan
tamamlam olmak " haline getirilmitir. 3) ky uhtar
ve ihtiyar meclisi yesi "seme hakk" bakmndan ele
alndnda, 442 sayl Kanununun orijinal metninde
(md.24) 'de " 1 . Trkiye Cumhuriyeti tebaasndan ol
mak " arandna gre aslnda kadnlarn seme hakk
balamnda ak bir engel yoktu. Ancak, 261 1 0/ 1 933 ta
rih ve 2329 sayl Kanunla 442 sayl Kanun (md.20 ve
30)'da gerekletirilen deiiklikler kadnlarn "seme
hakk"m da aka kanuna koymutur. 4) 442 sayl Ky
Kanununda ky muhtar ve ihtiyar meclisi yesi seim
lerinde "semen olma ya" asndan tablo zetle y
ledir: 1 924 tarih ve 442 sayl Kanunun yrrle gir
mesinden balayarak 1 963 tarih ve 286 sayl Kanun
karlana dek geen krk yllk srede "semen ya
1 8"dir. 1 963 ila 3377 sayl Kanunun karld 1 987
arasndaki 24 yllk dnemde "semen ya 2 1 "dir ve
1 987 ' den sonras iin ise "semen ya 20"dir.
Olaanst Rejim:
Trk hukuk dzeninde olaan rejim-olaanst re
jim ikicilii kurumsallatrlmtr. Cumhuriyetin ilk ku
ruluundan itibaren bu ikicilik hukuk dzeninde yer al
mtr. Osmanl Devleti hukuk dzeninde de istisnai re
jim tannmt.
Olaanst rejimlerin hukuken tamnrnas ve dzen
lenmesi iin Anayasalara ve ardndan da ilgili yasal d-
zenlemelere bakmak gerekir. Halen yrrlkte olan 1 982

Anayasasnda olaanst rejim dzenlenmitir (md. 1 1 9-
1 22) . Bir nceki Anayasa olan 1 96 1 Anayasasnda da bu
kuruma yer verilmiti (md. l 23 - 1 24) . Keza 1 924 Anaya
sas (md.86)'da da istisnai rejim dzenlenmekteydi.
Olaanst rejimleri dzenleyen yasalara bakldnda
ise karmza kapsaml bir mevzuat kmaktadr. Ola
anst rejim formlar eit1idir ama en ok kullanlan
formlar "skynetim" ve "olaanst hal" kategorileridir.
Skynetim Kanunu ekseninde meseleye bakldn
da, bir n saptama olarak belirtilebilecek olan, Cumhu
riyet evresinde balca iki Skynetim Kanunundan sz
etmenin olanakl olduudur. Bunlar srasyla 22/05/1 940
tarih ve 3 882 sayl " rfi dare Kanunu" (RG ,
25/05/1 940 , s .45 1 8) ve 1 3/05/197 1 tarih v e 1402 sayl
"Skynetim Kanunu 'dur (RG, 1 5/05/197 1 , s . 1 3837) .
unu da hatrlatmak uygun olacaktr: 1402 sayl Sky
netim Kanununda 1 2 Eyll askeri darbesi sonras o ka
dar kapsaml deiiklikler yaplmtr ki bu kanun dei
iklikler ncesinin Kanunu olmaktan kp neredeyse
yeni bir kanun haline gelmitir.22
te yanda skynetim yasalar zelinde meseleye ba
kldnda Cumhuriyet tarihinin son derece ilgi ekici ve
paradoksal olarak ne hukuk evrelerinin, ne tarihilerin
22
Bu konuda aynntl bilgi ve analiz iin bkz., Mehmet Semih Gemal
maz, Ulusalst nsan Haklar Hukukunda ve Trk Hukukunda Ola
anst Rejim, Beta Yay., stanbul, Kasm 1994 (2. bas), sf.257-389.
HAKLARININ GELMES
ne de ilgili baka evrelerin zerinde durduklan bir

zellik dikkati ekmektedir. Buna gre, Cumhuriyet ta
rihinin ilk Skynetim Kanunu 1 940 tarihlidir. Cumhu
riyetin kuruluundan 1 940' a kadar geen yaklak 20
yllk evrede Trkiye'de skynetim iktidarlann sklkla
bavurduu ve uyguladklan bir ynetim biimi olmu
tur. te anlan ilk 20 yllk evrede uygulanan skyne
tim rejiminin anayasal dayana 1 924 Anayasasdr; ama
yasal dayana ve erevesini belirleyen Osmanl Dev
leti' nin rfi idare mevzuat olmutur.
Osmanl Devleti yklp yerine Cumhuriyet kurulur
ken bir ok alanda kkten hukuk reformlan da zorunlu
lukla yaplmt. Bu denli kkl yasalatrma yaplan ev
rede, istisnai ynetim usullerine likin olarak yeni
Cumhuriyet rejimine uygun yeni yasann kartlmam
olmas zerinde dnlmesi gereken tarihi bir veri
dir.23 Bir baka deile, Cumhuriyet rejimi , Osmanl
dan kopuu gerekletirmek zere ulusal hukuk dze
ninde hemen her alanda yepyeni kanunlar, bunlara uy
gun alt dzenlemeler karmakta ok azirnli ve faal ol
musa da, ayn giriim kararllill zabtayaJkollua ve
gvenlie likin alanlarda ve zellikle de burada ele al
dmuz istisnai ynetim hukukuna giren skynetim
23 Bununla birlikte Cumhuriyetin kurulu yllaonda refonnlara kar

gsterilen tepkileri engellemek ve yeni refonnlar iin uygun ortam yarat
mak amacyla 04/03/1925 tarih ve 578 sayl "Takriri Skun Kanunu"
(Dstur, 3. Tertip, Cilt 6, sf.l44) kanlmtr. Bu kanun aslnda bir istisnai
rejim kanunudur.
mevzuatn yeni rejimin gereklerine uygun olarak dei

24
tirmede gstermemitir.
Olaanst hali dzenleyen Olaanst Hal Kanunu
na gelince, bugn yrrlkte olan kanunun 25/10/ 1 983
tarih ve 2935 sayl "Olaanst Hal Kanunu" (RG,
27/101 1983 , s. 1 8204) olduu grlmektedir. Bu da,
1 980 darbesi sonrasndaki defacto rejim srecinde kar
tlan kanunlardan birisidir. 1 96 1 Anayasasnda da bu ku
ruma yer verilmiti ancak bu istisnai ynetim usulnn
gerek normatif gerekse de pratik adan kapsam 2935
sayl Kanun kartlana dek belirsiz kalmt. Dolaysyla
olaanst hal rejiminin, Cumhuriyet tarihi ierisinde
hem yasal erevesi hem de uygulamas bakmndan 1 2
Eyll Rejiminin rnlerinden birisi olduunu sylemek
2S
yanl deildir.
Genel gzlem dzeyinde yaplmas gereken bir ba
ka saptarna udur: Tarihsel geliimi iinde, kartlan
her yeni yasa bir ncekine gre daha "antidemokratik
nitelikli" olmutur. Dikkate ayan bir baka zellik ise ,
btn olaanst rejim kanunlarnn hep bunalm evre
lerinde, daha doru bir deile grece de olsa demokra-
24 Bu konuda aynntl bilgi ve analiz iin bkz., Mehmet Sernih Gemal

maz, "Historical Roots oJMartial Law within the Turkish Legal System:
Perspectives and Texts", Turkish Yearbook of Hu m an Rights , Vol. 1 3 ,
1991 , Ankara, sf.73- 145, zellikle sf.73-1 1 O. Mehmet Semih Gemalmaz,
Trkiye'nin Demokrasi Sorunu , SMMMO Yaynlan No.!7, stanbul,
1996, sf.94-95.
25 Mehmet Sernih Gemalmaz, "State of Emergeney Rule in the Turkish
Legal System: Perspectives and Texts ", Turkish Yearbookof Human
Rigbts, Vol. 13 ,1991 , Ankara, sf.l-42.
HAKLARININ GELMES
tik rejimin hemen btnyle devre d brakld d

nemlerde biimlendirilmi olmasdr.
Avrupa Birliine tam yelik srecinin etkin ynlen
dirmesiyle 1 990'l yllarn sonundan itibaren ve zellik
le 2000 'li yllarda ulusal mevzuatta Anayasa ve yasalar
dzeyinde nemli deiikliklerin yapldn biliyoruz.
Ne ki, ne doktrinde ne de basnda zerinde durulmayan
nemli bir konu , hukuk reformu olarak takdim edilen
mevzuat deiiklikleri, Trk hukuk dzeninin kurum
sallatrd olaanst rejim mevzuatnda en kk bir
deiiklik yapmamtr.
Dikkati ekelim ki, 1 985-2005 arasndaki 25 yllk
dnemde siyasal partilerin ve kurulan hkmetlerin t
zk ve programlar , ayn srede sivil toplum kuruluu
kategorisinde mtalaa edilebilecek deiik rgtlerin
demokratiklemeye ynelik yaptrdklar ve aleniletir
dikleri almalar ve yaynlar , demokratiklemenin
olaan olaanst rejim kolonlaryla ancak bir btn
olarak ele alndnda salam ve kalc olabilecei pers
pektifinden btnyle yoksundur.26
Askeri darbeler ve fiili rejimier:

te yanda, Cumhuriyetin insan haklar tarihi, demok
ratik rejimin askeri darbeler ve izleyen fiili rejimler pra-
26 Mehmet Semih Gemalmaz, Anayasada Olaanst Rejim De

mokratiklemede Sivil Toplum, Kavram Yaynlar, stanbul, Eyll 1995,
si.93- 1 30. Adil ahin, Trkiye'de nsan Haklan: Siyasal Parti Prog
ramlan, Hkmet Programlan ve Uygulama (1920-2003), Beta Yay., s
tanbul, Mays 2005 , tm kitap.
tilderinde yahut parlamenter rejim iindeki baskn Mec

lis ounluklannn bu avantaj ktye kullanma giriim
lerinde grld gibi, ya u ve bariz kesintilere ya da
istismara maruz braklmann da bir tarihidir elbette. B
tn bu pratikler, ciddi insan haklan ihlallerine de zemin
oluturmutur. Dolaysyla, demokratik rejimin ileyii
balamnda bir istikrardan sz etmeyi gletiren veriler
de bu tarihin bir parasdr ve srecin gelgitli olduunun
da kantdr. Ne ki , sre btnl ve genel ynelimi
nda okunduunda, baskn olan izginin demokratik re
jimin srdrlmesi dorultusunda olduu grlmektedir.
Askeri darbelerin ve izleyen fiili rejimIerin ve bu ara
da zellikle de, sresi, uygulad iddet ve yaratt in
san haklar ihlalleri ve Cumhuriyet tarihinin balangcn
da bile grlmeyen ekilde bu denli ksa bir sreye s
drd anti-demokratik mevzuat retimi ile yeniden kur
maya soyunduu siyasi-hukuki yaps itibariyle " 1 2 Ey
ll Rejimi" hi kuku yok, "demokratik rejimin ileyii
ni" kesen etkiler dourmutur. Ve " 1 2 Eyll Rejimi" ve
darbesi, zellilde 1 970'li yllara damgasn vuran parla
menter rejimin ileyiindeki istikrarszlk yahut politik
figrlerin basiretsizlii, siyasal arenadaki kirlenmitik
gibi argmanlarla yeterli biimde aklanamaz. 1 970 ' li
yllann siyasal, etnik, dinsel motifli cinayetleri ve iddet
uygulamalan byk lde engellenmeyen yahut engel
lenemeyen ve askeri darbeye hakllk zemini iin kulla
nld bilahare anlalan oluumlardr. " 1 2 Eyll Reji
mi" , demokratik toplumsal muhalefetin tasfiyesi arac
HAKLARININ GELMES
olarak kurgulanm ve uygulanmtr ve aslnda " 1 2 Mart

Ara Rejimi"nin yanm kald dnlen projesini ta
mamlamak ilevini yklenmitir.
Gz ard edilemez ki , paradoksal ekilde yine bir as
keri darbenin, "27 Mays 1 960" darbesinin getirisi olan
ve Cumhuriyet tarihinin en demokratik Anayasas oldu
u hususunda ortak bir kanaatin bulunduu 1 96 1 Ana
yasas , " 1 2 Eyll Rejiminin" tersyz etmeyi en baa al
d hedefiydi. Byle olduu iin de, Anayasa bata ol
mak zere , siyasi-hukuki rejimin hemen hemen btn
temel mevzuat 1 2 Eyll fiili rejimi evresinde ya bt
nyle yeni olarak kanmtr ya da mevcut mevzuatta
radikal deiiklikler yaplmtr. Hatrlayalm, 1 2 Eyll
Rejimi srasnda Anayasa, yasalar, (darbe rejimi erki)
Milli Gvenlik Konseyi'nin yasa hkm douran Ka
rarlan , Bildirileri ve benzeri balklar altnda retilen
mevzuatn toplam says 800 ' amaktadrP
Ve, Cumhuriyet tarihinin hibir dneminde grlme
yen younluk ve yaygnlkta insan hak1an ihlalleri " 1 2
Eyll Rejimi"nin tarihe brakt not olarak kald. kence
ve kt muamele tm Cumhuriyet tarihi boyunca hibir
zaman bu dnemde olduu denli yaygn, sistematik ve
youn olarak grlmedi.28 Cumhuriyet tarihinin hibir
27 Mehmet Semih Gemalmaz, Trkiye'nin Demokrasi Sorunu,

SMMMO Yaynlan No . 17, stanbul, 1 996, sf. 1 1- 12,29-3 1 .
28 Mehmet Semih Gemalmaz, The Institutionalization Process of the
"Turkish Type of Demoeraey": A Politieo- Juridieal Analysis of Human
Rights, Ama Publishers, stanbul 1989, sf.52-58. Blent Tanr, Trki
ye'nin nsan Haklar Sorunu, BDS Yay., stanbul, Eyll 1 991 (2. Bask),
sf.35-42.
evresinde, bu denli ksa sreye , bu kadar ok sayda

lm cezas infaz sdnlmamt . Gerekten de, sadece
fiili rejim dnemleri bakmndan bir karlatrma yapl
dnda veriler yledir: i) 27 Mays Rejimi (27/05/1 960
- 1 5/10/1961) 3 siyasi + 22 adli sulu = 25 infaz; ii) 1 2
Mart Ara Rejimi ( 1 2/03/1 97 1 - 1 4/10/1 973) 3 siyasi +
1 4 adli sulu = 1 7 infaz; iii) 1 2 Eyll Rejimi
( 1 2/09/1 980 - 06/ 1 2/ 1 983): 24 siyasi + 24 adli sulu =
48 infaz.29 Cumhuriyet tarihinin hibir evresinde ii
memur binlerce kii iinden atlmamt . Cumhuriyet ta
rihinin hibir dneminde, yarg nne kanlmakszn
90 gn sreyle gzaltnda tutma uygulanmamt. Bu
gn unutulmu olabilir ama, Adalet Bakanlnca Aus
tos 1 987'de yaplan bir aklamaya gre, 1 980 ila 1 987
arasndaki dnemde, Trkiye genelinde 1 244 kii hapis
hanelerde lmtr. Bakanln verileriyle, bunlardan
74' intihar etmi , 23 ' hapishanelerde kan olaylarda
lm, l 'i (biri) kt muameleden lm ve 1 1 47 mah
30
pus ise "normal lm"le yaamn yitirmitir. Yine bu
Rejim dneminde yz binlerle ifade edilen kitap/yayn
toplatlm ve imha edilmitir; siyasal partiler, sendika
lar, dernekler bir arada ve toptan bu sayda kapatlm ,
29 Mehmet Semih Gemalmaz, Trkiye'de lm Cezas (1920-2000):

Zihniyet, nrazlar, Mevzuat, Yarg ve Siyaset, Cilt 1, Beta Yaynlan, s
tanbul, Ocak 200 1 , sf.74-79. 1920-2000 dneminde lm cezas mahkum
Ian ve infazlara ilikin verilerin btn olarak Tablolar halinde ayrntl d
km iin bkz., age., sf.64-73.
30 Milliyet, 17/08/1987, Say 14280, sf. 1 ve 7. Mehmet Semih Gemal
maz, The Institutionalization Process of the "Turkish Type of Democ
racy'71989, sf.2S , dp.82. Ayrca ikence sonucu lmJere ilikin birbiriy
le elikili resmi aklamalar iin bkz., a.g.e., sf.53 , dp.1 63 .
HAKLARININ GELMES
3
mallarna el konulmutur. 1 Ksacas, Cumhuriyet tarihi
boyunca 1 2 Eyll Rejiminde grlen trde toptan bir
"zgrlkler" ve "zerklik1er" kartl ve tasfiyesi hi
bir zaman bu boyuta ulamamt. Liste uzatlabilir, ama
gereksizdir.
Dolaysyla, askeri mdahalelerin ve fiili rejimIerin,

hakl olarak ve isabetle eletirebileceimiz pek ok y
n bulunsa da darbeye ngelen srete u ya da bu bi
imde ilernekte olan demokratik rejim zerinde ar bir
tahribat yarattn teslim etmek zorunludur. Bunun, bi
reysel ve toplumsal dzlemde demokratik yaam klt
r zerindeki olumsuz sonular ve bu balamda siyasal
yabanclama ile demokratik kurumlara ve siyasal ak
trlere gvensizlik iklimi yaratma etkileri de herhalde
bir yana braklamaz.
Bu srecin etkilerini , yani siyasal yabanclamay ,

demokratik bir rejimin temel kurumlarna duyulan g
ven erozyonunu grmek iin gnlk basn izlemek her
halde yeterlidir. Belki de bu oluumu , daha mikro d
zeyde de olsa somut biimde, her yl yzlerce yeni
renciyle karlaan biz niversite retim elemanlar
gen kitle zelinde gzlemlemek durumunda kalyoruz.
3 Ka;saml bir bilano ve deerlendirme .iin bkz., Blent Tanr, Tr

kiye'nin Insan Haklar Sorunu, BDS Yay., Istanbul, Eyll 1991 (2. Bas
k), tm kitap. Mehmet Semih Gemalmaz, "12 Eyll Rejimi", Cumhuriyet
Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 1 4 , iletiim Yay., stanbul, 1996,
sf.974-998 .
Darbelerin ve fiili rejimierin dourduu toplum

sal tepki:
Ne ki , askeri mdahalenin etkileri bir baka gzlk
le de okunabilir kansndaym. Demokratik rejimin ile
yiini kesen mdahaleler, zorunlulukla tepkisini de be
raberinde getirmektedir. Baka deyile, resim, sadece
darbe erkinin oluturmaya altndan ibaret deildir.
rnek olsun, iddetten ylm geni bir kitlenin 1 2
Eyll sabahn honutlukla karlad her ne denli yad
snamazsa da, ayn kitle 1 983 sonbaharnda yaplan se
imde darbe erkinin iaret ettii siyasal figrlere oy ver
memitir. rnek olsun, Anayasa referandumunu (plebi
sit mi demeli?) darbe liderinin Cumhurbakanl ile b
tnletiren uygulamay , sancl da olsa sivil rejime gei
anlamna geldii iin olumlamtr. rnek olsun, 1 980
ncesi politik figrlerin ve partilerin siyasal sahneye
kna siyasi onay da ayn kitleden gelmitir. rnek ol
sun, daha nce pek sk rastlanmayan ekilde ok ortakl
koalisyon hkmetleri tablosu ortaya kmtr; icraatla
n beenilmeyen baz siyasal partileri ve liderleri de yi
ne 1 2 Eyll sonrasnda halk tasfiye etmitir yahut Mec
lis dnda brakmtr. rnek olsun, on binlerce maden
iisinin Zonguldak'tan Ankara'ya yrmesi bu boyutu
ve apyla 12 Eyll rejimi sonrasndadr. rnek olsun ,
siyasi taahhtlerini ne denli yerine getirdikleri bir yana,
1 2 Eyll Rejimi sonrasnda siyasal yarmaya katlan
tm partiler ve siyasal nderler, demokratikleme sy-
HAKLARININ GELMES
lemini kullanmak durumunda hissetmilerdir kendileri

ni . rnek olsun, lkenin her tarafnda on binlerce konut
ta k yakp sndrme eklindeki kitlesel ve banl bir
protesto eylemi Cumhuriyet tarihinde ilk kez grlm
tr. rnek olsun, bir Genelkurmay B akannn ve ilk ve
tek kadn Babakann ocuklannn nerede ve nasl asker
lik yaptklan gnlerce basnda yazlan ve tartlan konu
lardan biri olabilmitir. rnek olsun , bir yksek mahke
memiz, 1 2 Eyll skynetimi tasarruflannn etkisinin o
dnemli snrl olduu itihadm reterek madurlann
greve iadesi yolunu amtr?2 rnek olsun, Cumhuri
yet tarihinin en kanl, uzun sreli ve resmi rakamlara
gre on binlerce kiinin kaybna yol aan terr kampan
yasnn ar etkilerine karn , bu lkenin vatandalan
arasnda kitlesel bir atma ve aynma grlmemitir.
Dikkati ekelim ki, burada sraladmz birka r
nek, Trkiye'nin AB yelii konusunda herhangi bir
belirgin iaret daha mevcut deilken gzlemlenen olay
lardr. Btn bu oluumlann arkasnda ulusal dzlem
deki demokratik toplumsal tepki belirleyici ve besleyici
unsurdur. Ve kanaatimce , askeri darbelerin demokratik
32 Dantay 'n nl 1402'likler karan, bkz., D/BKK, 07/12/1989,

E.1988/6, K.l989/4; (RG, 09/02/1990, s.20428). Celal Erkut, "Dan
tay 'n "1402 'likler" Karar: Trk Kamu Hukukunun Yzak ", Tank Zafer
Tunaya'ya Armaan, stanbul Barosu Yay., Nisan 1992, sf.7 1 -86 . Rona
Aybay, " Olaanst Haller ve nsan Haklar " , i. Ulusal dare Hukuku
Kongresi, 2. Kitap-Kamu Ynetimi, 1-4 Mays 1 990, Ankara, 5f.46 1 -470,
zellikle sf.467-47Q. Mehmet Semih Gemalmaz, Olaanst Re
jinl1994, sf.272.
rejim zerindeki tahribine ramen demokratik rejime

ballk ve bar iinde bir arada yaama iradesi can
lln korumaktadr.
te bu tablo , Cumhuriyetten gnmze Trkiye 'de
insan haklarnn geliimi konusunda kaydedilen iler
lemeyi ve salanan demokratik kltr birikimini gz ar
d etmemiz gerektii sonucunu destekleyen bir veridir.

Atatürk Araştırma Merkezi - Cumhuriyet Dönemi Demokratikleşme Faaliyetleri Cs PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atatürk Araştırma Merkezi - Cumhuriyet Dönemi Demokratikleşme Faaliyetleri Cs PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ATATRK KLTR, DiL VE TARH YKSEK KURUMU

ATATRK ARATIRMA MERKEZ

Cumhuriyet Dnemi Demokratikleme Faaliyetleri

BASK HA ZRLK : ERDAL BASN YAYN DAITIM - Tel: (03 1 2)

BASK : DYANET VAKF MATBAASI - Tel: (03 1 2) 354 9161

* B ildiriler iinde geen gr ve bilgilerden bildiri sahipleri sorumludur.

TRKLERDE DEMOKRAS KAVRAM

Osmanl mparatorluunda Parlamento ve Demokrasi

TRKYE CUMHURYET'NN KURULUU VE

Tek Parti Rejimi ve Demokrasi

ATATRK'TEN SONRA TRKYE'DE

Askeri Darbelerin Demokratik Hayatmza Etkileri

1980 ncesi stikrarszlk Dneminin

Cumhuriyetten Gnmze Trkiye'de nsan

Ynetim biimleri ierisinde insanlarn en adil ekilde

Bilinen tarihinin ilk devirlerinden itibaren ynetimlerini

"Bizim milletirniz esasen demokrattr..." diyen Atatrk

Bu eser, deerli hocam Prof. Dr. Mehmet Saray'n Atatrk

slam ncesi Trkler'deki temsil anlayndan Osmanl

Sempozyumun gerekletirilmesindeki deerli katklarn

Prof. Dr. Cezm ERASLAN

Prof. Dr. Mehmet SARAY*

zin verirseniz demokrasinin genel tarifi ile sze ba

* Atatrk Aratrma Merkezi eski bakan.

Peki , Trkler ' de durum ne idi? Trkler demokratik

hogr3), Tre' nin tatbikatndan sorumlu olan hkm

Burada akla yle bir soru gelebilir: Acaba Trk h

3 .Kafesolu, "Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri" Tarih

sinesinde pek ok yabanc millete rahat ve adil bir hayat

Eski Trklerde "Devlet Meclisi" (Toy)

Trklerin bir eit parlamento olarak kabul ettikleri bir

toplant mnasebeti ile hkmdar etrafnda verilen ye

5 Eski Trk geleneklerini zl ekilde yanstan Ouz Han destannda

miyet, kurulu tarz ve idari-siyasi fonksiyonundan do

6 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, s.246-247: Ayn mellif.

Meclisi"nin varl bilinmektedir. LO Grc kraliesi Tha

LO .Kafesolu , "Tiirk-Bulgarlarn Tarih ve Kltrne Ksa Bir Bak"

kmdan tasvip veya gereke gstererek reddedebiliyor

13 W.Eberhard, in'in imal Komular (ev. N.Ulutu), Ankara,

balayan "Devlet Meclisi" (Toy)'ne kimler katlyordu.

16 .Kafesolu, a.g.e., s. 249-250.

Yukandaki izahardan da anlalaca gibi, devlet

17 .Kafesolu , a.g.e., s. 251.

Prof. Dr. hsan GNE*

Sayn bakan deerli meslektalanm ve sevgili cum

* Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi retim yesi.

Padiah lkeyi divan denilen kurum araclyla yne

Ahmet Mumcu, Milli Egemenlik ve TBMM, Ankara: TBMM, 987,

III.Selimin tahta otunnasyla yeni bir dnem ald..

alacak,mahkemelerin ak olmasn salayacak,vergi

3 hsan Gne, Trk Parlamento Tarhi: Merutiyete Gei Sreci,

zgrlk sesi bomak istedi. Ancak tam tersi bir ge

4 bkz.Ebuzziya TevfIk, Yeni Osmanllar Tarihi, stanbul: Hrriyet Ya

Avrupa'nn stnlnn "adalet ve hrriyete" dayand

6 Mardin, a.g.e., 8 .428-439.

le Osmanl mparatorluu'na rnek olamayacan belir

8 Gne, a.g.e., s. 30.

reke gsterilerek 29 Mays gecesi bir darbe yaplarak

len komisyon oluturdu?

9 Babakanlk Osmanl Arivi, Duit, 49/ 1 1 -3-2, Belge 1 .

Namk Kemal'in bu i iin bin cilt kitap incelendiini

bul etmemitir. 1 30 maddeden oluan bir tasar hazrlam

dine bildinnelerini istemitir. Tasany inceleyen her b