Mübadele:

Ortak ac›,
farkl› sözcükler
S A Y I 3 • O C A K 2 0 0 9 • A G O S G A Z E T E S ‹ N ‹ N Ü C R E T S ‹ Z E K ‹ D ‹ R
 4 5
Çeviren Yasad›fl› bir aflk bu:
Hollandal› “Özgürlük savaflan›n” diyor editörden
Türkçeden John Berger
Hollandacaya çeviriler A’dan X’e: John Berger
yapan Hanneke van
der Heijden’la söylefli
Taraf›ndan Kurtar›lm›fl
Mektuplar
O cak 1923’te, Türkiye ile Yunanistan aras›nda, ulusla-
raras› düzeyde tan›nan ilk zorunlu nüfus de¤iflimi an-
laflmas› olma niteli¤i tafl›yan bir sözleflme ve protokol imza-
lanm›flt›. Her iki devlet için de, ulus infla etme sürecinin en
ASLI B‹ÇEN BÜLENT KALE önemli dönüm noktalar›ndan biri olan ve büyük bir insan-
l›k dram›yla sonuçlanan bu anlaflman›n y›ldönümünde,
Agos Kitap/Kirk’in üçüncü say›s› için, ‘Mübadele’ kitaplar›-
6-7 8
Cudi’nin ete¤inde bir köy vard›... ‘Analar’, ‘yoldafllar’ na iliflkin bir dosya haz›rlad›k.
‹smail Keskin, bu dosya için kaleme ald›¤›, Türkçe ve
ve ‘tanr›çalar’›n Yunancadaki Mübadele literatürüne iliflkin yaz›s›nda,
August Thiry kimlik mücadelesi 1923’te imzalanan sözleflmenin öncesinde ve sonras›nda ya-
flanan zorunlu göçlerin, bu iki dilin sözcükleri ve edebiya-
Mechelen aan de Tigris
Handan Ça¤layan’la t›ndaki ifadelerine odaklan›yor. Amed Gökçen ise, Türki-
[Dicle’deki Mechelen]
söylefli ye’de ancak son y›llarda tart›fl›lmaya bafllayan bu konuda,
Türkiye’de son üç sene içinde yay›mlanm›fl olan araflt›rma
BEL‹NDA MUMCU FUNDA TOSUN ve inceleme kitaplar›n› de¤erlendiriyor.
Bu say›da yer verdi¤imiz bir di¤er yaz›da, Belinda Mum-
cu, bir baflka zorunlu göçün ma¤durlar›n›n, Cudi Da¤›’n›n
10 - 11 - 12 - 13 DOSYA : K‹TAPLARDA TÜRK-YUNAN NÜFUS MÜBADELES‹ eteklerindeki Süryani köyü Hasanna’n›n sakinlerinin, kö-
yün 1990’da devlet taraf›ndan boflalt›lmas›n›n ard›ndan
Belçika’da “yeni bir Hassana” kurmalar›n›n hikâyesinin an-
Göçmek / göç-ür-ül-mek lat›ld›¤› Dicle’deki Mechelen adl› kitab› ele al›yor. Mumcu,
yaz›s›nda, Asuri’, ‘Süryani’, ‘Keldani’, ‘Nasturi’, ‘Melkit’,
‘Maruni’ gibi kimlik kategorilerinin iflaret etti¤i dinsel ve
etnik ayr›mlara ve geçiflliliklere, ve Türkçede bu konuda ya-
Türkçe ve Yunanca Mübadele edebiyat›
y›mlanm›fl çeflitli kitaplara da de¤iniyor.
‹SMA‹L KESK‹N Agos Kitap/Kirk’in bu say›s›nda üç söylefli yer al›yor.
Türkçeden Hollandacaya edebiyat çevirileri yapan ve geçti-
¤imiz ay, 2008 Hollanda Edebiyat Fonu Çeviri Ödülü’nü
Mübadele: Mübadele komplosuna alan Hanneke van der Heijden’la, çevirmen ve yazar Asl›
Biçen konufltu. Analar, Yoldafllar, Tanr›çalar adl› kitab›yla
Kurgulanan millet için göç tarafs›z ve insanc›l PEN Duygu Asena Ödülü’ne lay›k görülen Handan Ça¤la-
yan’la, kad›nlar›n Kürt hareketi içindeki yeri üzerine ko-
Türkçede Mübadele kitaplar› bir yaklafl›m nufltuk. Fransa’da, otuz senedir, titiz bir yay›nc›l›k anlay›-
fl›yla, Ermeni edebiyat›n›n seçkin örneklerini Frans›zcaya
AMED GÖKÇEN
kazand›ran Paranthèses Yay›nevi’nin kurucular›ndan ve
Bruce Clark
editörlerinden Varoujan Arzoumanian’la yapt›¤›m›z görüfl-
‹ki Kere Yabanc› me, diasporada Ermeni edebiyat›, tarihi ve kültürü üzerine
kitaplar yay›mlayan yay›nc›larla yapaca¤›m›z bir dizi söyle-
flinin ilkini oluflturuyor.
BAHAR MUCUK DEM‹RTAfi
Bu say›da, ayr›ca, son iki ay içinde yay›mlanan üç roma-
na iliflkin tan›t›m-de¤erlendirme yaz›lar› bulunuyor. Bülent
Kale, John Berger’in “bir aflk›n, direniflin, ve firar›n” hikâ-
yesini anlatt›¤› A’dan X’e adl› roman›n› de¤erlendiriyor.
14 15 Ohannes K›l›çda¤›’n›n, Ahmet Yel’in Rüzgâr Ekenler’ini
Marsilya’dan Ermeni edebiyat›na Ah flu kötüler olmasayd›! elefltirel bir okumaya tabi tuttu¤u yaz›s›, son günlerde Tür-
kiye’nin gündemini bir kez daha kaplayan 1915 tart›flmala-
aç›lan parantez r›na katk› sa¤layabilecek ipuçlar› bar›nd›r›yor. Sait Çetino¤-
lu ise, 1915 trajedisini foto¤raflar›yla belgeleyen Armin T.
Editions Parenthèses’in kurucular›ndan Hakan Yel Wegner’in Çanakkale Kedileri adl› kitab›n›, çarp›c› al›nt›lar-
Varoujan Arzoumanian’la söylefli Rüzgâr Ekenler la tan›t›yor.
Çocuk sayfas›nda, çeflitli kitap tan›t›mlar›n›n yan› s›ra,
iki çocuk yazar›m›z›n, ‘büyükler’in bir türlü anlamad›¤›
TAMAR NALCI - S‹B‹L ÇEKMEN OHANNES KILIÇDA⁄I
meselelerle ilgili, ayd›nlat›c› yaz›lar›n› bulacaks›n›z.
***
Yaflar Kemal, geçti¤imiz ay, 2008 Y›l› Cumhurbaflkanl›-
20 - 21 ERMEN‹CE ¤› Kültür ve Sanat Büyük Ödülü’nü ald›¤› törende yapt›¤›
16
Türkiye’de konuflmada, Türkiye’nin çokkültürlü bir ülke oldu¤unu
vurgularken “Anadolu’da yaflayan her halk, kendi anadilini
Ermeni Edebiyat› kullanacak, kendi anadilinde e¤itim görecek, kitaplar yaza-
• ‘Adontz’dan Pakraduniler cak, filmler çekecek” demifl, hiçbir zaman karamsar olmad›-
¤›n› ve hâlâ sonsuz düfller kurdu¤unu söylemiflti.
60’l› y›llar›n kalemleri • ‘Karanl›¤›n Yal›mlar›’ 2009’un, Yaflar Kemal’in düfllerinin hayat bulaca¤› bir
y›l olmas›n› diliyoruz.
GARB‹S HORASANCIYAN • ‘Ay-ay mama’ Altu¤ Y›lmaz
altug@agos.com.tr

‹ M T ‹ Y A Z S A H ‹ B ‹ A G O S Y a y › n c › l › k B a s › m H i z m e t l e r i S A N . v e T ‹ C . L T D . fi T ‹ . A D I N A Rahil Dink KURUCU • Hrant Dink

• SORUMLU YAZI ‹fiLER‹ MÜDÜRÜ Aris Nalc› • K‹TAP EK‹ ED‹TÖRÜ Altu¤ Y›lmaz • REKLAM SORUMLUSU Linda Karin Özsu
reklam@agos.com.tr • Y Ö N E T ‹ M Y E R ‹ Halaskargazi Caddesi Sebat Apt. No 74 (Eski No 192), Kat 1, Daire 2
Osmanbey 34371 ‹stanbul • Tel: (212) 296 23 64 - 231 56 94 - 219 50 82 Fax: (212) 247 55 19 •
H T T P w w w . a g o s . c o m . t r • e - p o s t a : agos@agos.com.tr • B A S K I Star Matbaac›l›k A.fi. ‹nönü Cad. B a s › n e k s p r e s y o l u
Star Sok. No:2 ‹kitelli 34303 ‹ST. Tel: (212) 629 08 12 • YAYIN TÜRÜ Ayl›k Yayg›n Süreli Yay›n

T ürkçeden Hollandacaya edebiyat çevi-
rileri yapan Hanneke van der Heijden,
Hollanda’da, Hollanda Edebiyat Fonu
(Fonds voor de Letteren) 2008 y›l› çeviri
ödülüne lay›k görüldü. Van der Heijden’la
ödül ve çevirmenlik deneyimi üzerine söy-
lefltik.
• Hollanda’da ald›¤›n ‘Y›l›n Çevirmeni
Ödülü’nden bahseder misin?
Asl›nda iki çeviri ödülü var. Biri, ‹ngiliz-
ce, Frans›zca gibi çok bilinen dillerden, di-
¤eri de Türkçe gibi az bilinen dillerden çe-
viri yapanlara veriliyor. Ödülü, Benim Ad›m
K›rm›z›, Kar, Aflk-› Memnu, Bit Palas ve
Türk Edebiyat›ndan Öyküler Antolojisi’ni
birlikte çevirdi¤imiz Margreet Dorleijn’la
paylaflt›k. Sadece çeviriler için de¤il, Türki-
ye edebiyat›n› tan›tmak için yapt›¤›m›z ça-
l›flmalardan dolay› da ald›k bu ödülü.
• Bu çal›flmalar neler?
Çeflitli yaz›lar yay›mlad›k, baz› dergilerin
Türkiye edebiyat› özel say›lar›na katk›lar›-
m›z oldu. Seçkisini ve çevirisini yapt›¤›m›z
öykü antolojisi için, Türkiye’de öykünün
tarihçesini inceleyen bir sonsöz yazd›k.
Hollanda’da bir vakf›n Türkçe ve Hollan-
daca aras›nda edebiyat çevirisi yapmak iste-
yenler için düzenledi¤i atölyeleri yönettik.
Bu tür bir rehberlik çal›flmas›, bir çevirmen
aday›yla birlikte tüm bir kitab›n çevirisine
odaklan›larak da yap›labiliyor. Mesela ben
en son, Perihan Ma¤den’in Haberci Çocuk
Cinayetleri’ni çeviren bir arkadafla dan›fl-
manl›k yapt›m. Türkiye edebiyat›ndan çe-
viriler yay›mlamak isteyen yay›nevlerine da-
n›flmanl›k hizmeti de veriyoruz. Bunun d›-
fl›nda, Türkiye edebiyat›n› tan›tmay› hedef-
leyen Umut Vakf›’nda gönüllü olarak çal›fl-
t›m; Hollanda’ya yazarlar getirdik; ç›kard›-
¤›m›z dergide editörlük yapt›m.
Hollandacaya, tek bafl›ma çevirdi¤im ki-
taplar da var: Orhan Pamuk’un ‹stanbul:
Hat›ralar ve fiehir, Babam›n Bavulu ve Öte-
ki Renkler adl› kitaplar›.
• Bundan sonra çevirmeyi düflündü¤ün
kitaplar var m›?
fiu anda Tanp›nar’›n Saatleri Ayarlama
Enstitüsü’nü çeviriyorum. Aflk-› Memnu çe-
virimizi basan yay›nevi, O¤uz Atay’›n Tutu-
namayanlar adl› roman›n› da çok be¤endi.
Tanp›nar’dan sonra onu çevirmeye bafllaya-
ca¤›z. Bu, uzun zamand›r çevirmek istedi-
¤im bir kitapt›.
• Türkçeden yap›lan çevirilere talep var
m› Hollanda’da?
Son zamanlarda epey bir merak var. Ya-
y›nc›lar da, okurlar da ilgileniyor. 1937’de,
Sinekli Bakkal çevrilmifl Hollandacaya; Ha-
lide Edib’in roman› ‹ngilizce yazm›fl olma-
s›n›n da etkisi var bunda tabii. Bir y›l sonra
Yakup Kadri’nin roman› Ankara ç›km›fl.
Ard›ndan, 60’l› y›llarda Yaflar Kemal’den
bir-iki roman bas›lana kadar, uzun bir bofl-
luk olmufl. 60’l› y›llar›n sonundan itibaren,
Türkiye’den Hollanda’ya iflçi olarak giden-
lerle birlikte, özellikle köy hayat›n› ve Tür-
kiye’nin siyasi durumunu anlatan kitaplara
ilgi artt›. Türkçe kitaplar genelde ‹ngilizce
ve Almanca çevirileri üzerinden tercüme
ediliyordu. Son y›llarda ilgi yeniden artt› ve
bu kez farkl› kitaplara kaymaya bafllad›. Or-
han Pamuk’un Nobel’i almas› çok etkili ol-
AGOS kitap
Çeviren Hollandal›
ASLI B‹ÇEN
Hanneke van der Heijden
du. Ama ondan önce de, Türkiye’nin AB’ye
girme çabalar›n›n ve kültürel olarak daha
çok tan›nmaya bafllamas›n›n etkisi görülme-
ye bafllam›flt›. Türkiye’deki edebiyat da de-
¤ifliyordu. 70’lerde Türkiye’de popüler olan
ama Hollandal› okurlar›n pek tutmad›¤›
toplumsal gerçekçilik, yerini, Hollanda
okuruna da yak›n olan ak›mlara b›rakt›.
Türkiye eskiden sadece Hollanda’daki göç-
menlerin anavatan› gibi görülürken, flimdi,
kendine has kültürü olan bir ülke olarak al-
g›lan›yor. Athenaeum-Polak & van Gennep
Yay›nevi’nin, Türk klasiklerinden pek çok
kitap basmay› planlamas› buna bir örnektir.
• Edebiyat çevirmenli¤inden memnun
musun?
Memnunum. Sevdi¤im iki dilin en ince
ayr›nt›lar›yla u¤raflmak hofluma gidiyor.
Nüanslar› kavramak, ifade zenginlikleri ve
darl›klar›n›n fark›na varmak, beni hâlâ hay-
rete düflüren, heyecanland›ran, s›k›nt›ya so-
kan ve çok da güldüren bir fley. Türkçe me-
tindeki bir fleyin uygun karfl›l›¤›n› ararken,
Hollandacan›n bana o çok tan›d›k gelen yü-
zeyinin alt›nda uzayan hacme inmek hoflu-
ma gidiyor. Hep kulland›¤›m›z sözcüklerin
alt›nda ne kadar genifl bir ifade çeflitlili¤inin
var oldu¤unu görüyor, farkl› sözcükler ara-
s›ndaki ba¤lar›n fark›na var›yorsun. fiimdi,
Osmanl›ca ö¤renirken benzer bir fleyi yafl›-
yorum. Kula¤›na s›k çal›nan sözcükler ara-
s›ndaki iliflkileri, tarih boyunca u¤rad›klar›
anlam kaymalar›n›, yüklenen ça¤r›fl›mlar›
ö¤renmek zihnimi aç›yor. Ama edebiyat çe-
virisi, tek tek sözcüklerin karfl›l›¤›n› bul-
makla olmaz tabii. Her metnin kendine öz-
gü bir ses tonu, bir ritmi de var. Onu yaka-
lamak, sözcüklerin karfl›l›¤›n› bulmaktan
çok daha zor, bir o kadar da keyifli. Bir çe-
virinin ilk tasla¤›nda birçok cümle ‘odun’
4 ocak 2009
Foto¤raf • Sarkis Güreh
gibi dururken, bazen çaresizli¤e kap›l›yo-
rum. Sonra bir fleyler de¤ifltirmeye bafll›yor-
sun, bir sözcü¤ün yerine baflka bir ifade ko-
yuyorsun, iki sözcü¤ün yerini veya bir fiilin
kipini de¤ifltiriyorsun, ve cümle çok farkl›
bir ça¤r›fl›m, etki kazan›yor. Bir bak›yorsun,
o odun gibi, kopuk kopuk cümleler bir me-
tin olmufl. Sihirli bir fley. Ama ikinci dilini
çok sonradan ö¤renen bir çevirmen için, ay-
r›nt›lar›n bu müthifl etkisi, ayn› zamanda
çok da ürkütücü.
Ben de, bütün meslektafllar›m gibi, saat-
lerce bilgisayar karfl›s›nda oturuyorum.
Uzun saatler tüm dikkatini bir metne ver-
mek, insan› gündelik hayattan koparan bir
durum. Bu hareketsizlik, çok yo¤un çal›fl-
mam gereken dönemlerde beni s›kar. Ara
s›ra, novella, oyun ve fliir türü, daha k›sa
fleyler de çevirmek istiyorum.
• Türkiye’de olmak mesleki aç›dan fay-
dal› oluyor mu?
Oluyor tabii. Etrafta herkes Türkçe ko-
nufltu¤u için yeni fleyler, mesela deyimler,
ya da bildi¤im ifadelerin farkl› ça¤r›fl›mlar›-
n› ö¤renme imkân› buluyorum. Türkçe
edebiyat› daha yak›ndan takip edebiliyo-
rum. Burada beni en memnun eden fleyler-
den biri de, Hollanda’ya nazaran daha fazla
çevirmen tan›yor olmak. Üyesi oldu¤um
ÇEVB‹R sayesinde pek çok meslektafl›mla
tan›flma ve çeflitli etkinliklerde birlikte olma
flans›na sahibim. Ama iflin ikinci bir yönü
de var: Hollandacan›n da içinde yaflamam,
oradaki de¤iflimleri de takip etmem gereki-
yor. Bundan biraz mahrum kal›yorum. ‹ki
dille birden iç içe olmak zor…
• Fazla bilinmeyen bir dilden çeviri yap-
man›n zorluklar› neler?
Hollandaca bilenler çok daha az oldu-
¤undan, Türkçe bana hiç öyle gelmiyor as-
l›nda. Ama, Türkçe daha yayg›n bir dil olsa
da, dilbilimsel çal›flmalarda eksiklikler var.
En büyük zorluk, sözlük s›k›nt›s›. Genifl
kapsaml› bir Türkçe sözlük bulmak zor. ‹yi
bir Türkçe-Hollandaca sözlük de yok.
Türkçe-‹ngilizce ya da Türkçe-Almanca
sözlüklerden yararlan›yorum en çok. Ge-
rekti¤inde Almanca-Hollandaca veya ‹ngi-
lizce-Hollandaca sözlü¤e de bak›yorum;
kula¤›m› tersten gösteriyorum yani...
Bir baflka zorluk ise, Hollanda’da, çeviri-
yi Türkçe metinle karfl›laflt›rarak gözden ge-
çirecek editör bulamamak. Bu, yay›nevinin
editörlü¤e verdi¤i önemle de alakal›. ‹yi, ti-
tiz bir editör, Türkçe bilmese de önemli
katk›larda bulunabilir. Aflk-› Memnu çeviri-
sinde böyle bir editörle çal›flma f›rsat› bul-
dum.
• Aflk-› Memnu çevirisi ne kadar sürdü?
Ortak çal›flma nas›ld›?
Araya baflka bir kitap girdi¤i için bu ki-
tab›n çevirisi uzad› ama 4-5 ay sürmüfltür
herhalde. Kitab› bölüflmüfltük. Bir bölüm
ben yap›yordum, bir bölüm Margreet. Ge-
nelde öyle çal›fl›r›z zaten; birbirimizin yap-
t›¤› bölümleri titizlikle okuyup düzeltiriz,
tekrar okuruz, ve bunu her fley oturana ka-
dar tekrarlar›z. Çeviride tekrarlanan terim-
leri ya da özel isimleri, baz› s›fatlar› uyumlu
hale getirmek için bir nevi sözlükçe olufltu-
ruruz. Bir ara, Orhan Pamuk’un kitaplar›n-
da çok geçen kelimelerden, kendime küçük
bir Orhan Pamuk sözlü¤ü oluflturmay› dü-
flünmüfltüm. Hem bundan sonraki çevirile-
rime faydal› olabilece¤i, hem de bir yazar›n
ve kitaplar›n›n portresini, kulland›¤› söz-
cüklerle çizme fikri hofluma gitti¤i için.
• Hollanda’da Türkiye edebiyat› oku-
nuyor mu?
Henüz çok fazla yazar çevrilmedi¤i için,
Türkçeden yap›lan çevirilerin nas›l alg›lan-
d›¤›n› kestirmek zor. Orhan Pamuk çok
okunuyor ve seviliyor. Perihan Ma¤den’in
kitab›, bir ilk roman olarak çok be¤enildi.
Aflk-› Memnu da bekledi¤imden fazla ilgi
gördü; hakk›nda befl yaz› ç›kt›, hatta biri,
bir gazetenin kitap ekinin manfletinde yer
ald›. “Türkiye’de, 20. yüzy›l›n bafl›nda, bi-
zim edebiyat›m›za bu kadar uygun düflen
bir kitap yaz›lm›fl” diye, çok flafl›rd› herkes.
Türkiye edebiyat›na ilgi, yay›nc›lar›n ‹ngiliz
ve Amerikan edebiyat›ndan b›kmas›yla art-
m›flt›. Dünyan›n baflka yerlerine yöneliyor,
yeni edebiyatlar keflfediyorlar. Fakat bu ke-
flif merak› kitap dünyas›n›n her sektöründe
ayn› flekilde yaflanm›yor. Örne¤in, Türkiye
edebiyat›n› tan›tmak için bir festival düzen-
lendi¤inde, hep ayn› yazarlar davet ediliyor.
• Agos için gönüllü olarak Türkçeden
‹ngilizceye çeviriler yapt›n. Bu nas›l
bir deneyimdi?
Çok güzel bir deneyimdi ama maalesef
internette haberlerin ‹ngilizce çevirisinin
yay›mlanmas›ndan vazgeçildi. Ben bu kara-
r› do¤ru bulmuyorum, bence internette çe-
virilerin bulunmas› önemli. S›rf Hollan-
da’ya bak›ld›¤›nda bile, okurlarda bir ilgi ol-
du¤u görülüyor. Belki daha genifl çapta du-
yurmakta fayda vard›. Keflke bu ‹ngilizce
sayfalar› imece usulüyle yaflatabilsek…
 Yasad›fl› bir aflk bu:
“Özgürlük savaflan›n” diyor
John Berger
A’dan X’e: John Berger Taraf›ndan
Kurtar›lm›fl Mektuplar
çev. Asl› Biçen
Metis Yay›nlar›, Ekim 2008, 192 s.
T ürkçedeki yanl›fl bir kal›b› k›rarak
bafllayal›m A’dan X’e, John Berger Ta-
raf›ndan Kurtar›lm›fl Mektuplar’dan bah-
setmeye. Cezaevine giren insanlar ‘içeri’
düflmezler, ‘d›flar›’ düflerler. Hayat›n özne-
si olmak isteyen gayretli insanlar, munta-
zaman hayat›n d›fl›na at›l›r ve cezaevine
kapat›l›rlar. Sistem, hep yapt›¤› gibi bel-
den afla¤› vurur; hayata hudutsuz kat›l-
mak isteyen insanlar›n en de¤erli fleylerini
ellerinden al›r, onlar› hayat›n d›fl›na kapa-
t›r. ‹çeriden d›flar›, kad›ndan erke¤e,
A’dan (tan›d›¤›m›z kifliden) X’e (tan›ma-
d›¤›m›z kifliye), A’ida’dan Xavier’ye yaz›-
lan bu mektuplar, bize bir hikâye anlat›r-
lar. Kitab›n ‹ngilizce orijinalinin ad› da
–okurla yazar› buluflturma anlam›nda,
Türkçe ad›ndan daha ifllevsel olan– ‘Mek-
tuplardan Bir Hikâye’dir. Nas›l bir hikâye
anlat›r bize A’dan X’e? Bir aflk hikâyesi an-
lat›r, bir direnifl hikâyesi, ve bir firar…
Mektuplarla, küçük notlarla, amatör
çizimlerle örülü kitapta, kurgusuna yaza-
r›n da kat›ld›¤› bir romanla karfl›lafl›r›z.
John Berger (J.B.), sunufl yaz›s›nda, hiçbir
haritada görünmeyen Suse flehrinin art›k
terk edilmifl olan eski cezaevinde, Xavi-
er’nin 73 no’lu hücresinde üç tomar mek-
tup buldu¤unu anlat›r. Mektuplar, yak›n-
lardaki (yine hiçbir haritada görünmeyen)
Sucrat’ta yaflayan A’ida taraf›ndan gönde-
rilmifltir. J.B., A’ida’n›n göndermekten
imtina etti¤i mektuplara da ulafl›r ama
ocak 2009
BÜLENT KALE
Xavier’nin A’ida’ya gönderdi¤i mektuplar
ortada yoktur. Xavier yaln›zca A’ida’n›n
mektuplar›n›n arkas›na düfltü¤ü notlarla
görünür. J.B., sunufl yaz›s›nda, gönderi-
len ve gönderilmeyen mektuplar›n eline
nas›l geçti¤ini aç›klayamayaca¤›n› söyler,
A’ida’n›n mektuplar›nda baz› flifreli me-
sajlar›n olabilece¤ini ima eder ve sanki ya-
flad›klar›n› vurgulamak ister gibi, Xavier
ve A’ida’n›n “gölgelerine” selam eder.
A’ida’n›n mektuplar› Xavier’ye yaz›lm›flt›r
ama cezaevi idaresi taraf›ndan da okun-
maktad›r; J.B. de her fleyi anlatamaz, çün-
kü hikâye daha s›cakt›r; Xavier, A’ida ya
da örgütlü dostlar zarar görebilir... Dola-
y›s›yla, hem sunuflta hem de A’ida’n›n
mektuplar›nda söylenen fleylerin do¤ru
olmama yahut baflka anlamlara gelme ih-
timali hep vard›r. Kurguya kat›lan J.B.,
bir flekilde, yukar›daki soru iflaretlerini ›s-
kartaya ç›kar›r ve yazar John Berger’›n eli-
ni rahatlat›r.
“… ‹lk gerçeklik hikâyedir. Tamircilik
bana bunu ö¤retti” yazar ilk mektup toma-
r›n›n üzerinde, ve bizi bir fleye haz›rlar. Su-
nufl, bize yeri ve zaman› bir yana b›rakma-
m›z› söylemiflti. A’ida’n›n mektuplar› ve
Javier’in mektuplar›n arka sayfalar›na düfl-
tü¤ü notlar, bunda ›srar eder, bizi bütün
zamanlar›n, dillerin ve co¤rafyalar›n bir
araya getirildi¤i bir atmosfere tafl›rlar. Ai-
da’n›n Xavier’ye ‘ya Nur’ (›fl›¤›m), ‘mi sop-
lete’ (nefesim), ‘Kanad›m’, ‘mi guapo’ (ya-
k›fl›kl›m), ‘hayati’ (hayat›m) diye seslenme-
si, küçük Sucrat kasabas›nda ya da Suse ce-
zaevinde dünyan›n bütün halklar›n› an›flt›-
ran isimlere sahip bireylerin olmas›, Xavier’nin
mektuplar›n arka-
s›na düfltü¤ü
güncel is-
tatistiki
bilgiler,
bizi öyle
bir yer ol-
mad›¤›,
öyle in-
sanlar
olamaya-
ca¤› düflün-
cesine sevk
etmez. Tam
aksine, tek bir
dünyam›z ol-
du¤unun alt›n›
çizen, hepimizi ay-
n› kitab›n sayfalar›n-
da buluflturan bu enter-
nasyonal kurguyla, bütün
farkl› renklerine, farkl› koflullar›-
na ra¤men dünyan›n her yerinde,
5 AGOS kirk
bütün halklar›n ayn› adaletsiz sisteme ma-
ruz kald›¤›n›n, sisteme karfl› ayn› mücade-
leyi verdi¤inin ay›rd›na var›r, kalabal›klafl›-
r›z. Her fleyi bir yana b›rak›r, ilk gerçekli-
¤in, hikâyenin pefline düfleriz.
Okura çok fazla yer vard›r, A’dan X’e
yaz›lan mektuplardan oluflan romanda.
Okur, kurgunun ana bileflenlerinden biri-
dir. Okurun hayal gücü, özgürlük tasav-
vuru nereye kadarsa, roman da oraya ka-
dard›r. Okurdan boflluklar› dolduracak
hayal gücünü, azmi ve cesareti talep eder
Berger. Eksiltili bir romand›r çünkü bu;
bir mektuplaflman›n tek taraf›n› sunar bi-
ze Berger, ve zor olan› seçer: A’ida’n›n,
yani kad›n karakterin kaleme ald›¤› mek-
tuplar› aktar›r okura. Kurgu zekâ dolu-
dur. Mektuplar, maharetini sergiler usta
yazar›n. Her fley bu mektuplardad›r. Aflk
A’ida’n›n, âfl›k kad›n›n lirik üslubundan
saç›l›r; direnifl, gündelik hayat tasvirlerin-
deki gerçeklikten al›r memba›n›; firar,
mektuplardaki belli belirsiz flifrelerde giz-
lidir. “[F]aydas›z kelimeler aras›nda be-
nim gördü¤ümü sen de göreceksin” der
A’ida, ilk mektuplar›ndan birinde.
E¤er yaln›zca bir aflk hikâyesi gibi oku-
nursa, arabesk bir tona bürünebilir A’dan
X’e. Erke¤ini çok seven bir kad›n›n, cezae-
vi yak›nlar›nda bir kasabaya yerleflip, haya-
t›n d›fl›na at›lan sevdi¤ini mektuplarla, ih-
tiyaçlar›n› karfl›lad›¤› paketlerle besle-
mesini, temeli hayat›n sür-
prizlerine dayanan bir
umuda s›¤›nma-
s›n› anlatan
bir aflk
hikâyesi olarak kal›r. Bu haliyle de güzeldir
hikâye; bize, kültürümüze, Ortado¤u’ya
daha yak›nd›r, ancak eksiktir. ‹nsancad›r
ama devrimci de¤ildir, ‘klifle’ olarak nite-
lenmeye pek müsaittir. Üstelik, John Ber-
ger’›n emeklerine haks›zl›k olur böylesi bir
okuma.
Farkl› bir okuma daha vard›r – okurun
oyunlar› keflfedip kat›ld›¤›, belki daha zah-
metli ama çok daha keyifli bir okuma. Da-
ha dikkatli, özgürlükten, hayat›n içinde bu-
luflmaktan vazgeçmeyen bir okumad›r bu:
A’ida bir devrimcidir; hayat›n içindedir an-
cak sevdi¤i adam hayat›n d›fl›na at›lm›flt›r
ve onun bak›fl aç›s›na göre, hayat›n içinde
yeniden buluflmaktan baflka ç›kar yol yok-
tur. “Sana EVET diyorum, sürdürdü¤ü-
müz hayata HAYIR” diye yazar son mek-
tuplar›ndan birinde. Bir Xavier dikkatiyle
okumal› A’dan X’e’yi. Böyle okunursa, kita-
b›n bize ad›m ad›m bir firar hikâyesi anlat-
t›¤› fark edilebilir; A’ida’n›n gerçek ismi-
nin ‹rene oldu¤u, Xavier’yle 7 y›la yak›n
bir süredir görüflemedikleri gibi detaylar
ö¤renilebilir. ‹flte o zaman, kitap, tam da
Berger’in istedi¤i gibi, okuru heyecanland›-
ran, yüksek bir tempo kazan›r.
Esareti kabul etmeyen, arabeske yüz
vermeyen, böyle bir devrimci okuma,
oyunlara çok aç›k olan John Berger’la oy-
nama f›rsat› sunar okura. Onunla kitab›n
sayfalar›nda bulufluruz, ama as›l
önemlisi, kitab›n sonunda-
ki çizimin ötesinde,
A’ida’n›n bir mek-
tubunda söyledi¤i
gibi “etraf›ndan,
üzerlerinden,
altlar›ndan
geçmenin
hep bir yo-
lu bulu-
nan” du-
varlar›n ard›n-
da, “kaçan bir
kufl gibi, incir-
kuflu gibi ba¤›-
ran” Xavier ve
A’ida’n›n özgürlük
盤l›klar› aras›nda,
hayat›n içinde buluflu-
ruz. Benim bir okur
olarak naçizane dile-
¤im, John Berger’la,
Xavier’yle, A’ida’yla
ve birbirimizle bu-
lufltu¤umuz yer
buras› olsun, ve
tanr› gölgeleri-
mizi korusun.
 Cudi’nin ete¤inde bir köy vard›...
August Thiry
Mechelen aan de Tigris
[Dicle’deki Mechelen]
CIMIC (Mechelen) - EPO (Berchem),
Haziran 2001, 238 s.
C udi Da¤›’n› kuzeyine, Dicle Nehri’ni
bat›s›na alan, Türkiye, Irak ve Suriye s›-
n›rlar›n›n kesiflti¤i Silopi’ye yak›n bir Asuri
köyü olan Hassana (Kösreli), 1990’larda ‘gü-
venlik nedeniyle’ devlet taraf›ndan boflalt›l-
m›fl. Hassanal›lar, ‘Ferman’ ismiyle hat›rla-
d›klar› 1915 y›l›na kadar Cudi Da¤›’nda afla-
¤› yukar› 38 H›ristiyan köyü oldu¤unu söy-
lüyorlar. Ferman’dan sonra ise Cudi’de üç
H›ristiyan Asuri köyü kalm›fl: Hassana, Her-
bul (Aksu) ve Bespin (Görümlü). ‘Ferman’,
daha sonralar›, Ermeniler d›fl›ndaki ‘di¤er
H›ristiyanlar›n ‘serbest’ b›rak›lmas›n› buyur-
muflsa da, bölgede H›ristiyanlar›n katlin-
de/sürgününde pek ayr›m gözetilmemifl.
Hassanal› Melkan ‹shak, Ferman’da; köyde-
ki iki papaz›n öldürüldü¤ünü, Hassana’n›n
da¤lardaki ma¤aralara yak›n olmas›n›n, köy-
lülerin kurtulmas›na yard›mc› oldu¤unu söy-
lüyor. Bugüne gördü¤ümüz ise, kalan birkaç
köyün de, Ferman’›n Cumhuriyet’e ve günü-
müze uzanan sözüne, nefesine karfl› varl›kla-
r›n› sürdüremedikleri.
1970’lerden itibaren, ekonomik sebeplerin
yan› s›ra, bölgede H›ristiyan olarak yaflaman›n
güçlüklerinden dolay› uzun y›llar göç vermifl
olan Hassana, 1993’te ölümcül bir darbe ala-
rak Anadolu’nun boflalt›lma, harabelefltirilme
tarihindeki yerini alm›fl. Hassana, 80’lerde,
PKK ile Türk Silahl› Kuvvetleri (TSK) ve ko-
rucular aras›ndaki çat›flmalardan do¤rudan et-
kilenmifl köylerden biri olmufl. Geceleri da¤-
lardan inen PKK militanlar›n›n Hassanal›la-
r›n kap›lar›na dayanmas›, gündüzleri askerle-
rin silah arama ziyaretleri ve köylüleri PKK’ya
yard›m etmekle suçlamalar›yla devam etmifl.
Bu ‘ziyaret’lerle köyde artan huzursuzluk,
TSK’n›n köyün girifline karakol kurmas› ile
zirveye ulaflm›fl. Köyü koruma gerekçesiyle
kurulan, 40 askerin yerlefltirildi¤i bu karakol,
daha sonra, Cudi Da¤›’ndaki PKK’l›lara karfl›
AGOS kitap
BEL‹NDA MUMCU
havalanan helikopterlerin yerlefltirildi¤i bir as-
keri kampa dönüflmüfl. Haliyle, köy de hedef
noktas› olarak damgalanm›fl. 1989 yaz›nda,
askerlerle PKK aras›nda ç›kan bir çat›flmada
köylüler do¤rudan iki atefl aras›nda kalm›fl.
Bu çat›flmadan sonra, köyün yar›s› Hassana’y›
terk etmifl. Köyünü terk etmek istemeyen ya
da baflka bir yere gitmek için paras› olmayan
30 aile ise direnerek köyde kalm›fl. Hassanal›-
lar›n ifadelerine göre, 1993 Kas›m’›nda, gü-
venlik güçleri, bölgedeki bir afliret a¤as›n›n,
Hassana’n›n bir Ermeni köyü oldu¤u ve
PKK’ya yard›m etti¤i yönündeki sözlerini ge-
rekçe göstererek köylülere köyü boflaltma em-
ri vermifl. Kalan son 30 aile de Tur-Abdin
bölgesinde, Midyat’ta bulunan Mor Gabriel
Manast›r›’na s›¤›nm›fl ve oradan Avrupa’ya
göç etmifl.
Hassana köyünün bu hikâyesini, Belçika-
l› yazar August Thiry’nin Hollandaca olarak
kaleme ald›¤›, 2001’de yay›mlanan (ve
2007’de 4. bask›s› yap›lan) Mechelen Aan de
Tigris (Dicle’deki Mechelen) adl› kitab›ndan
ö¤reniyoruz. 25 sayfal›k ‹ngilizce bir özeti de
bas›lm›fl olan kitap, Hassana’y›, Hassana’n›n
tarihini, H›ristiyan bir Asuri köyünün bölge-
deki di¤er Müslüman köyler aras›ndaki s›k›fl-
m›fll›¤›n›, köyün bölgedeki çat›flmalarda
PKK ile TSK ve korucular aras›nda kalmas›-
n›, köylülerin Avrupa’ya kaç›fl›n› ve Avru-
pa’daki Hassana’y› anlat›yor.
Thiry, Asurilerle ilk olarak 1983’te, Rus
yazar Victor Shklovsky’nin 1923’te, Berlin’de
yay›mlanan Sentimental Journey (Duygusal
Seyahat) isimli otobiyografisini okurken kar-
fl›laflm›fl. 1917-1918 y›llar› aras›nda Urmi-
ye’de olan Shklovsky, 1918’de Asurilerin Ur-
miye’den sürgününe tan›kl›k etmifl. 1915’te
Hakkâri’de maruz kald›klar› sald›r›lardan ka-
çarak Ruslar›n yard›m›na s›¤›nan ve ‹ran’a
yerlefltirilen H›ristiyan Asuriler (Nasturi, Kel-
daniler), 1919’da Ruslar›n ‹ran’dan çekilmesi
ile yine kaderleri ile bafl bafla kalm›fllar. Bölge-
de u¤rad›klar› sald›r›lar, katliamlar ve özellik-
le bu halk›n haf›zas›nda özel bir yeri olan Pat-
rikleri Mor fiamun’un öldürülmesinin ard›n-
dan, Asuri mülteciler, Irak’taki ‹ngiliz birlik-
lerine ulaflmak için kafileler halinde yola ç›k-
m›fllar. Bu yolculukta binlerce insan yollarda
ölmüfl ya da öldürülmüfl. ‹ngilizler, sa¤ kalan-
lar› kuzey Ba¤dat’taki Bakuba kamp›na yer-
lefltirmifller.
Shklovsky’nin kitab›nda anlatt›¤› Asuri
mültecilerin yerlerinden edilme flekilleri,
Thiry’nin haf›zas›nda yer etmifl. Bu kitab›
okuduktan 15 y›l sonra, 1998’de, Belçika’da
yerel bir gazetede yay›mlanan, Türkiyeli
Asuri mültecilerin çocuklar›n›n Belçika’da
ilkokula kabul edilmediklerine ve Asurilerin,
ayr›mc›l›¤a maruz kald›klar› için flikâyetlerde
bulunduklar›na dair bir haber dikkatini çek-
mifl. Thiry, bu haberi okuduktan sonra,
Shklovsky’nin kitab›ndan aflina oldu¤u bu
halk› daha yak›ndan tan›maya karar vermifl.
Hikâyenin devam›n› ö¤renmek için, Belçi-
ka’da, Mechelen kentine henüz yeni gelmifl
bir Asuri kafilesinin önderlerinden olan bir
melkan (Asurilerde köy/afliret lideri) ile bu-
6 ocak 2009
luflmufl. Flemenkçe konuflabilen bu melkan,
yazara köyünü, Hassana’y› anlatm›fl.
Belçikal› yazar›n 1983’te, Viktor
Shklovsky’nin kitab›yla Asurilerin tarihine
do¤ru bafllad›¤› bu yolculuk, melkanla tan›fl-
mas›yla h›z alm›fl. Hassanal›larla görüflmeler
yapan ve 2001 y›l›nda, köyü görmek için
Türkiye’ye de gelen Thiry, Hassana’yla ilgili
monografik çal›flmas›na paralel olarak, Asuri
tarihi ile ilgili araflt›rmalara da bafllam›fl.
Dicle’den Mechelen’e
Hassana köyünün göç hikâyesinin benzerleri-
ni, 1980 sonras›nda, bölgede bulunan di¤er
binlerce köy gibi, Nasturi, Keldani, Süryani
köyleri de yaflad›. Araflt›rmac› Yakup Bilge,
Geçmiflten Günümüze Süryaniler adl› kitab›n-
da, söz konusu dönemde Anadolu’da kalan
son H›ristiyan yerleflim yerleri olan 25 köyün
boflald›¤›n›/boflalt›ld›¤›n› belirtiyor. Zülküf
K›flanak’›n, 1980 sonras›nda boflalt›lan köyle-
ri konu alan Yitik Köyler adl› kitab›nda Asuri
köyleri yer almasa da, K›flanak’›n anlatt›¤› hi-
kâyelerin içinde, Ermeniler gibi, Asurilerin de
ruhlar› geziyor. Yazar, örne¤in, Asurilerde,
dik da¤lar›n yamaçlar›nda bir tarla açmayan
genç erkeklere k›z verilmedi¤inin, bölgede hâ-
lâ anlat›ld›¤›n› söylüyor.
Hassana, 1993’te tamam›yla boflalt›lma-
s›ndan çok daha önce göç vermeye bafllam›fl.
Göçün önemli bir sebebi de, bölgede çok s›k
yaflanan ‘k›z kaç›rma’ olaylar›. Zengil ailesin-
den ‹shak Bey, Hassana’da genç k›zlar›n kaç›-
r›lmas›n›n s›k yaflanan bir olay oldu¤unu,
ama, 1983’te Zengil ailesinden evli bir kad›-
n›n, komflu bir Kürt köyü olan Gerçulaye’den
gelenler taraf›ndan kaç›r›lmas›n›n, köyde çok
büyük bir tepki uyand›rd›¤›n› anlat›yor. Has-
sana’dan öfkeli, kalabal›k bir grup Gerçulaye
köyüne gidiyor ama kaç›r›lan kad›n buluna-
m›yor. Bunun üzerine, ‹shak Bey devlete suç
duyurusunda bulunuyor. Suç, devlet otorite-
leri taraf›ndan pek ‘duyulmuyor’ ama Gerçu-
layelilerin tepkisini, ‹shak Bey’in o¤lu Melkan
Bey flu sözlerle anlat›yor: “Sanki bir fetva ve-
rilmifl gibiydi; babam bir gecede Hassanal›
Salman Rüfldü oldu.” Bu olay üzerine, aile-
cek, bir y›l önce yapt›rd›klar› evlerini terk
Geznakh köyünde bir dü¤ün
Mor Melki Manast›r›’ndan iki din adam› (1909)
edip ‹stanbul’a gidiyorlar. Oradan da, ilk uça-
¤a binip Belçika’ya kaç›yor ve Mechelen’e
yerlefliyorlar.
Thiry, Mechelen’de, ço¤unlu¤u Hassana-
l› olmak üzere, Herbul, Bespin, Geznakh
(Ceviza¤ac›) köylerinden ve Kuzeydo¤u Su-
riye ile Kuzey Irak’tan göç etmifl 300 Asuri,
Keldani, Süryani aile yaflad›¤›n› yaz›yor.
Thiry’nin deyimiyle, art›k Mechelen’de “ye-
ni bir Hassana” var.
Thiry, Asurilerin Belçika’da yaflad›¤› en
önemli sorunlardan birinin iflsizlik oldu¤unu
ve bunun, yeni göç edenlerin e¤itim duru-
muyla da ilgili oldu¤unu söylüyor. Thiry,
Hassana’da ve bölgedeki di¤er köylerdeki
okullarda befl s›n›fa tek bir ö¤retmen düfltü-
¤ünü, çocuklar›n, derslere girmeden, bazen
bir rüflvetle s›n›f geçti¤ini, Asurilerin anadili
olan ‘Sur›th’›n kati suretle yasakland›¤›n› ve
çocuklar›n bir ‘dilsizlefltirilme’ travmas› yafla-
d›¤›n› anlat›yor. 1981 y›l›na kadar, Hassa-
na’n›n suyu da¤lardaki kuyulardan tafl›n›yor-
mufl; 1981’de, Dünya Kiliseler Birli¤i, Has-
sana’ya bir su sisteminin infla edilmesi için
maddi destek sa¤lam›fl, Elektrik ise, 1985’te,
köyün yak›nlar›na kurulan askeri barakalar
vesilesi ile gelmifl.
Hassana, Ferman’dan sonra hep Türki-
ye’nin ve bölgenin az›nl›¤›, ötekisi olarak,
‘gitmek ile kalmak’ aras›nda sal›nm›fl. Fer-
man’dan da önce, 1900’de, Protestan bir
misyoner olan E. W. Mac Dowell, köylülerin
hepsine Kanada’ya göç etmelerini ve köyü
Kanada’da kurmalar›n› teklif etmifl. Köyün
lideri, “Buray› b›rakamay›z. Ölülerimiz bu-
rada. Buras›, bize büyüklerimizden kalm›fl
bir mirast›r” demifl. Tabii, köy bu tercihin
bedelini fazlas›yla ödemifl. Mac Dowell’›n
teklifinden çok önce bafllayan ve bugün hâlâ
devam eden bir korkuyla oradan oraya sü-
rüklenen bu halk, flimdilerde yine Mezopo-
tamya’dan, Irak s›n›rlar› içinde kalan ‘ev’le-
rinden ediliyorlar. Ferman’da canlar›n› bu-
günkü Irak’a s›¤›narak kurtaranlar, flimdi de
Irak’ta maruz kald›klar› sald›r›lardan, yine
apar topar kaç›yorlar.
Bir zamanlar Mezopotamya’da
Mezopotamya’n›n en eski halklar›ndan Asu-
rilerin tarihi hakk›nda, Türkçede, resmi ta-
rih çizgisi d›fl›nda okunabilecek az say›da ki-
tap var. Bunlardan biri, “Süryaniler Arami-
dir” / “Süryaniler Asurludur” tart›flmalar›na
da k›saca de¤inen, Yakup Bilge’nin Geçmifl-
ten Günümüze Süryaniler adl› kitab›. Bil-
ge’nin bu çal›flmas›, içeri¤indeki konu bafl-
l›klar›n›n çeflitli¤ine ra¤men, Süryaniler hak-
k›nda detayl› bilgiler vermiyor; ancak, kilise-
ler aras›ndaki farkl›l›klar›, Süryanilerin kö-
kenleri ile ilgili tart›flmalar› anlayabilmek
için baflvurulabilecek bir kaynak. Bilge, kita-
b›n›n önsözünde flöyle diyor: “Daha önce
Süryanilerin ülkeden neden göç etti¤ini bil-
meyen gazete ve dergilerin yazarlar› flimdi
Süryanilerin ülkeye geri dönüp dönmeyece-
¤ini soruyor.”
Bu halk(lar)›n neden göç ettikleri, nas›l
gittikleri konusunda, Alman tarihçi Gabriele
Yonan’›n Asur Soyk›r›m›: Unutulan Bir Holo-
caust adl› çal›flmas› okunabilir. Yazar, bafll›k-
1993’te boflalt›lan ve harabeye dönen Hassana köyü
ta, kapsay›c› bir terim olarak ‘Asur’u kullan-
may› seçmifl olsa da, kitapta, s›kl›kla bu te-
rim alt›nda toplanan kiliseler ve diller aras›n-
daki farkl›l›klar› ve ortakl›klar› anlat›yor.
Ama kitap, esas olarak, 19. yüzy›lda yaflanan
katliam ve sürgünlere odaklan›yor. Yonan’›n
temel argüman›, II. Dünya Savafl› s›ras›nda-
ki Yahudi Soyk›r›m›’n›n, ayn› dönemde yok
edilen Sinti ve Romanlar›n yaflad›klar›n› ört-
mesi gibi, Asur k›y›m›n›n da, Ermeni k›y›m›
içinde kayboldu¤u. Bu kitab›n açt›¤› pence-
relerle, 90’larda Türkiye’den göç eden Asuri-
leri ve bu halk›n son 15 y›ld›r Irak’tan devam
eden göçlerini birlikte görmek, hikâyenin, o
bölgede hâlâ ayn› zihniyetlerin etkisiyle de-
vam etti¤ini düflündürüyor.
Bu yaz›da Nasturi ve Keldani halklar›n›
tan›mlamak üzere ‘Asuri’ sözcü¤ünü kullan-
may› seçtim. Asl›nda Keldaniler ve Nasturi-
ler, farkl› kiliselere mensup olmalar› nede-
niyle yer yer kendilerini ayr› milletler olarak
görse de, ayn› dil, tarih ve kültürden olan
ayn› halk›n farkl› kiliseler etkisiyle bölündü-
¤ü görüflü de, büyük bir ço¤unluk taraf›n-
dan paylafl›l›yor.
19. yüzy›lda bafllayan ulusal Asur hareke-
ti, tek bir ulus olarak, tek bir isim etraf›nda
birleflmeyi, kiliseler, dil ve bölgeler aras›nda-
ki farkl›l›klar› ötelemeyi tam olarak baflara-
mam›fl. Bu hareket Nasturileri, Keldanileri,
Yakubileri (Süryaniler), Süryani Katolikleri,
hatta Melkitleri ve Lübnan’da yaflayan Ma-
runileri de Asur halk›na dahil ediyor. Ama,
bu kimlikler, zaman zaman kendilerini
Asurlularla ortaklaflt›rsalar da, ayr› kimlik-
lerle, ayr› birer ‘millet’ / ‘cemaat’ olarak dur-
may› tercih ediyorlar.
Yakubi (Bat› Süryani) Kilisesi (7. yüzy›l-
da yaflam›fl olan kilise reformcusu Yakup
Baradoyo’nun ismiyle an›lan Yakubiler) ve
Nasturi Kilisesi’nden (5. yüzy›lda yaflam›fl
Patrik Nasturi’nin ismi ile an›lan Nasturi-
ler) ayr› olarak, Nasturilerin önemli bir k›s-
m›, 17. ve 18. yüzy›lda Katolik misyonerle-
rin etkisiyle Katolikli¤i seçmifl, ve olufltur-
duklar› kilise, ‘Keldani Kilisesi’ olarak ad-
land›r›lm›fl. Tarihlerini farkl› ba¤lamlarda
Aramiler, Asurlular ve Kaldelilere ba¤layan
bu halklar, Aramca’n›n farkl› lehçelerini
konufluyorlar. Tur-Abdin / Mardin bölge-
sinde Turoyo (Suroyo), Musul Ovas›, Bo-
tan bölgesinde Sur›th, Urmiye-‹ran ve
Hakkâri bölgesinde ise Aturaya konuflulu-
yor(du).
Yukar›da anlat›lan köyden olan Melkan
‹shak ise, kendisini ‘Asuri’ olarak tan›ml›yor.
Hassana’n›n bir Nasturi köyü oldu¤u, 1915
sonras›nda Nasturi Kilisesi’nin Türkiye’deki
varl›¤›n›n bitmesi ile Yakubi (Süryani) Kili-
sesi’ne ba¤land›klar›n› söylüyor.
Cudi’nin eteklerindeki ‘hayaletler’
2001’de köyünü ziyaret etmek isteyen
ama Silopi’deki askeri makamlardan izin ala-
mayan Melkan ‹shak, daha sonra Silopi’deki
bölge komutan›n› ikna ederek köyüne git-
meyi baflarm›fl. Melkan ‹shak, köyün ‘fan-
tom’ (hayalet) köye dönüfltü¤ünü, köyde
“yaln›z, korkunç canlar›n dolaflt›¤›n›” hisset-
ti¤ini söylüyor. Onun bu benzetmesi, köyle-
rin ne flekilde harabeleflti¤ini bilenlerin anla-
yabilece¤i bir duyguya iflaret ediyor.
Hassana, flu anda bir harabe halinde; böl-
gedeki di¤er binlerce köy gibi yaflad›klar›n›n
görünece¤i, bilinece¤i, maruz kald›¤› flidde-
tin bedelinin bir flekilde tazmin edilece¤i, ba-
r›nd›rd›¤› “yaln›z, korkunç canlar›n”, “ruhla-
r›n” huzura kavuflaca¤› günleri bekliyor.
de¤inilen kitaplar:
Yakup Bilge
Geçmiflten Günümüze Süryaniler
Zvi-Geyik Yay›nlar›, Aral›k 2001, 152 s.
Zülküf K›flanak
Yitik Köyler: Bin Y›llar›n Miras›
Nas›l Yak›ld›
Belge Yay›nlar›, A¤ustos 2004, 183 s.
Gabriele Yonan
Asur Soyk›r›m›: Unutulan Bir Holocaust
çev. Erol Sever
Pencere Yay›nlar›, Mart 1999, 444 s.

S‹V‹L TOPLUMDA TÜRK-ERMEN‹ D‹YALO⁄U TEHL‹KEL‹ B‹R HAYAT EFRONYA

derleyen: Rag›p Zarakolu
Ermeni-Türk iliflkileri 90 y›l boyunca her anlam-
da kopuk kald›. Bu derlemede, baz› cesur Erme-
ni ve Türk ayd›nlar›n›n 1990’larda bafllatt›¤›, fe-
dakârl›klarla dolu bir diyalog çal›flmas›n›n öykü-
leri ve belgeleri yer al›yor.
Paris’te bafllayan bu diyalog çabas›, sonunda
Erivan ve ‹stanbul’u da kapsar düzeye geldi. Bu,
ayn› zamanda soyk›r›m inkârc›l›¤›na karfl› veri-
len, zorlu bir mücadele idi.
S›n›rs›z Bir Sevgi
Wartkes Tewekelyan
çeviren: Gül Sabar
Stina Kaçaduryan
çeviren: Zekiye Hasançebi
Ermenilerin 1908’de Osmanl› ‹mparatorlu-
¤u’nda bafllay›p Yunanistan, Beyrut, Sovyet-
Ramzi ve Efronya’n›n hikâyesi, Rome ve Juli-
ler Birli¤i, Ermenistan’›n kuruluflu, ‹kinci
et’inkine benziyor. Erkek ‹ranl› bir Müslüman,
Dünya Savafl› ve 1950’lere kadar olan serü-
kad›n Ermeni ve H›ristiyan. ‹lk bak›flta birbirle-
venleri…
rine âfl›k olurlar. Ancak Müslümanlar ve H›risti-
Tewekelyan, Hayat›n Anlam› roman›yla baflla-
yanlar, Türkler ve Ermeniler aras›ndaki derin
d›¤› bu serüvene, Tehlikeli Bir Hayat ile de-
uçurum onlar› ay›r›r. Ramzi’nin ailesinin hoflgö-
vam ediyor.
rüsü onlar için bir umut ›fl›¤› yakt›¤›nda Birinci
Dünya Savafl› bafllar…

Stina Kaçaduryan, Kaliforniya’daki Stanford

Üniversitesi’nde, psikiyatri alan›nda, ‹nsan Bi-
yolojisi ve Davran›fl Araflt›rmalar› profesörü ola-
rak çal›flmaktad›r. Efronya Kaçadutyan’›n tek
o¤lu Hrant’la evlenen Stina Kaçaduryan, kay›n-
Pencere Yay›nlar› validesinin al›fl›lm›fl›n d›fl›ndaki hayat›n› yazma-
ya karar verdi. Bu kitap, Efronya’n›n an›lar› te-
Osmana¤a Mah. Pavlonya Sok. No: 10 / 6 Nuho¤lu ‹flhan› Kad›köy ‹stanbul
melinde olufltu.
0216 414 64 41

ocak 2009 7 AGOS kirk

 ‘Analar’, ‘yoldafllar’ ve ‘tanr›çalar’›n
kimlik mücadelesi
Handan Ça¤layan
Analar, Yoldafllar, Tanrݍalar:
Kürt Hareketinde Kad›nlar ve
Kad›n Kimli¤inin Oluflumu
‹letiflim Yay›nlar›, May›s 2007, 278 s.
G eçen y›l ‘Periferinin Periferisinden Ses-
ler: Türkiye’de Kürt Kad›nlar›n Siyase-
te Kat›l›m›’ bafll›kl› makalesiyle Uluslararas›
Feminist ‹ktisat Derne¤i’nin Rhonda
Williams Ödülü’nü kazananan Handan
Ça¤layan, geçti¤imiz ay, Analar, Yoldafllar,
Tanr›çalar: Kürt Hareketinde Kad›nlar ve Ka-
d›n Kimli¤inin Oluflumu adl› kitab›yla PEN
Duygu Asena Ödülü’ne lay›k görüldü.
Ça¤layan, kitab›nda, yafllar› 30 ile 60 ara-
s›nda de¤iflen, çeflitli toplumsal s›n›flar ve ko-
numlardan (iflçi, iflsiz, ö¤renci, mahkûm) 40
kad›nla yapt›¤› sözlü tarih çal›flmas› yard›m›y-
la, kad›nlar›n siyasette özne mi nesne mi ol-
du¤u sorusuna cevap ar›yor. Sözlü tarih yön-
temini “sesi duyulmayanlar› duyulur k›lma-
n›n yolu” olarak nitelendiren Ça¤layan, gele-
neksel sosyal bilimin, kad›n›n toplumsal bir
aktör olarak oynad›¤› rolü ‘yok sayma’ ve ‘kü-
çümsemeye’ dayal›, ‘erkek gözüyle’ yap›lan
pozitivist araflt›rma yöntemlerini reddederek,
kad›nlar›n deneyimlerinden hareket ediyor.
Ça¤layan, ‘Kürt kad›n›’ kimli¤ini bir toplum-
sal cinsiyet kurgusu olarak, köy boflaltmalar,
göçler, cezaevleri, milliyetçilik, namus cina-
yetleri gibi temalar çerçevesinde inceliyor.
• Neden böyle bir çal›flma yapma ihtiya-
c› duydunuz?
‘Kürt sorunu’, 1980’lerden bu yana ülke-
nin en önemli gündem maddelerinden biri ve
bu dönem boyunca cezaevi önlerinde, açl›k
grevlerinde, sokak gösterilerinde hep kad›nla-
r› gördük. 1990’lar›n bafl›nda Leyla Zana ile
sembolleflen bir politik kat›l›m deneyimi ya-
fland›. Sadece siyasal alanda de¤il, sosyal alan-
da da altüst olufllar yaflan›yor. Otuz y›la yay›-
lan fliddet, boflalt›lan köyler, yerinden edilen
milyonlarca insan var. Bu olgular üzerine söy-
AGOS kitap
FUNDA TOSUN
lenen çok fley vard› ama Kürt kad›nlar›n sesle-
ri pek duyulmuyordu. Entelektüel dünya on-
lar› milliyetçi hareketin seferber etti¤i bir kit-
le olarak görürken, Kürt siyaseti de ‘hakl›l›¤›-
n›n’ ve ‘meflrulu¤unun’ göstergesi olarak sun-
du. Feminist bir sosyal bilimci olarak kad›nla-
r›n kendi seslerine ulaflmay› önemsedim.
• Kürt hareketinin Kürt kad›n kimli¤i-
nin oluflumundaki etkilerinden bahse-
debilir misiniz?
Asl›nda karfl›l›kl› bir infla sürecinden söz
etmek daha do¤ru. Analar, Yoldafllar Tanr›-
çalar’da ortaya ç›kan en önemli sonuçlardan
biri, kad›nlar›n, Kürt hareketinde birer sem-
bolden ibaret kalmad›klar› ve onlara, hatta
Kürt kimli¤ine iliflkin söylemin, bizzat onla-
r›n aktif kat›l›m› ile dönüflüm geçirdi¤i idi.
Burada eylem bir praksis olarak karfl›m›za ç›-
k›yor. Kad›nlar›n kat›l›m› kendi öznellikleri-
ni infla etmeleri ile s›n›rl› kalm›yor, Kürt
kimli¤ini de etkiliyor. Kad›n kimli¤i, hare-
ketin çizdi¤i ideolojik söylem çerçevesinde
ortaya ç›k›yor ama eylem içinde flekillendi¤i-
ni göz ard› etmemek gerek. Kuflkusuz, cinsi-
yete dayal› kodlar›n tümden de¤iflti¤ini öne
sürmek mümkün de¤il, ama baz› de¤ifliklik-
ler oldu. Bunlardan biri, kad›nlar›n gelenek-
sel cinsiyet rollerinin de¤erli k›l›nmas›. ‘Ana’
nitelemesi biraz bunu ifade eder. Özellikle
‘Bar›fl Anneleri’nde oldu¤u gibi, Kürt hare-
keti içinde anal›k sayg›n bir konum ifade
ediyor. Öte yandan, ‘yoldafll›k’ kavram›n›n
ifade etti¤i fley, yani kad›nlar›n siyasal süreç-
lere anneler, efller ya da k›z kardefller olarak,
geleneksel cinsiyet rolleriyle de¤il, yoldafllar
olarak kat›l›mlar›, geleneksel cinsiyet kodla-
r›n› sars›c› bir etki yarat›r.
• Milliyetçili¤in ‘erillefltirilmifl haf›za ve
tahayyül’, ulusun ise bu tahayüllün ci-
simleflmifl hali oldu¤u kabulüyle, kad›-
n›n görünürlük halleri için neler söyle-
yeceksiniz?
Milliyetçilik, cinsiyetlendirilmifl bir ide-
oloji; kad›nlar›n kamusal alandaki görünür-
lük halleri de milliyetçili¤in ortaya ç›kt›¤›
ba¤lama göre farkl›l›k gösteriyor. Örne¤in
19. ve 20. yüzy›llardaki sömürgeciler, kendi
sömürgeci edimlerini meflrulaflt›rmak için
sömürge ülkelerdeki kad›nlar›n ma¤duriyeti-
ni, ‘peçe’yi, ‘recm’i ya da benzer fleyleri iflle-
meyi tercih etmifllerdir. Bugün bile, Ameri-
ka, Afganistan’› iflgal ederken, Afgan kad›n-
lar›n ‘burka’dan kurtar›lmas›, Amerikan ifl-
galcili¤ini meflrulaflt›rma arac› olarak ifllendi.
Buna karfl›n, sömürge karfl›t› hareketler de,
kad›nlar›na ‘düflman eli de¤mesi’ konusunu
iflleyerek toplumu, daha do¤rusu erkekleri,
erkekliklerini geri almaya ça¤›rd›.
• Kitab›n›zda, küreselleflmenin, ulus-
devletlerin homojenlefltirici milli kim-
lik inflas›n› k›rd›¤›, etnik ya da mezhep-
sel kimliklerin canlanmas›na zemin ha-
z›rlad›¤›n› savunuyorsunuz...
Homojenlefltirme, ulus-devlet inflas›n›n
do¤as›nda var. Bu, bazen etnik temizlik, gö-
8 ocak 2009
çertme, nüfus mübadelesi gibi fiziki bir süre-
ci içeriyor, bazen asimilasyon ve inkâr süreç-
lerini, bazen de her ikisini birden. Daha ge-
çen günlerde Türkiye savunma bakan›,
“Mübadele olmasayd› ulus-devlet olamaz-
d›k” itiraf›nda bulundu.
Resmi makamlarca zor yoluyla infla edilen
kurgunun tekrenklili¤i ile hayat›n hücrelerin-
de bar›nd›rd›¤› ço¤ulluk, birbirinden çok
farkl›. Uygun koflullar olufltu¤unda, inkâr
edilen, yok say›lan fley su yüzüne ç›kabiliyor.
Yok farz edilen toplumsal gruplar, var olduk-
lar›n›n kabulünü, farkl›l›klar›n›n tan›nmas›n›
ve kendilerinden özür dilenmesini istiyorlar.
Bunu tek bafl›na küreselleflmeye ba¤laman›n
do¤ru olmayaca¤› kan›s›nday›m. ‹letiflim tek-
nolojilerindeki geliflimin, göç hareketlerinin,
sosyal muhalefetin nirengi noktalar›ndaki de-
¤iflimin etkisinden de söz edilebilir.
• T.C., ‘iffetli ama modern’ bir kad›n
kimli¤i kurgularken, kad›n› ulusun bi-
yolojik ve ideolojik yeniden üreticisi
olarak da konumland›rm›flt›. Bir Kürt
ulus-devlet tahayyülünde Kürt kad›n
temsilleri herhangi bir seküler-moder-
nist ulus-devletten farkl› m› olacak?
Kürt hareketi ve kad›n temsilleri aç›s›ndan
bakt›¤›m›zda ‘cinsiyetsizleflme’ konusunda
bir benzerlik oldu¤unu söylemek mümkün.
Ancak farkl›l›klar da mevcut. Örne¤in Kürt
hareketinin millet kurgusu, klasik bir aile
benzetmesine dayanm›yor. Ataerkil bir kuru-
cu baba figürü yok ve kad›nlar otantik Kürt
kültürünün tafl›y›c›lar› olarak ifllenmiyorlar.
Kürt hareketinde, daha çok, kad›nlar›n ka-
musal alana ç›kmalar› ve politik olarak hare-
kete geçirilmeleri önemseniyor, kad›n temsil-
leri de bunu teflvik etmek üzere oluflturulu-
yor. Burada tek tarafl› bir belirlenimden söz
etmek de güç. Kürt kad›nlar›yla ilgili imgeler,
Handan Ça¤layan
hareketin, belirli ihtiyaçlar› karfl›lamak için
üretip kamusal dolafl›ma soktu¤u, içi bofl kur-
gular de¤il. Aksine, bunda kad›nlar›n belirli
dönemlerdeki kat›l›m biçimlerinin etkisi var.
Örne¤in ‘ac›l› ana’ imgesini, 12 Eylül uygula-
malar›ndan, tutuklu yak›nlar›n›n cezaevleri
kap›lar›nda yaflad›klar›ndan ba¤›ms›z düflün-
mek mümkün mü? Bu imgeyi yaratan bir
gerçeklik vard›. Ve bu gerçeklik, Kürt hareke-
tince, ma¤duriyetin simgesi olarak ifllendi.
‘Yoldafl kad›n’ imgesi de buna benzer.
1990’larda kentlerden, üniversitelerden çok
say›da genç kad›n kat›ld› harekete. ‘Yoldafl
kad›n’, hem bu kat›l›m›n tezahürüdür, hem
de yeni kat›l›mlar› teflvik amac›yla ifllenmifltir.
Bunlar›n sonucunda Kürt kad›nlar› ka-
musal alana ç›km›flt›r ama, baflta da dedi¤im
gibi, ‘cinsiyetsizleflmek’ kayd›yla. Bu, kad›n›
kapatan özel alandaki ataerkil engellerin afl›l-
d›¤›, ama kamusal alanda yeniden yap›land›-
r›ld›¤› anlam›na da geliyor.
• Çal›flman›zda namus olgusunun dönü-
flümüne iliflkin saptamalarda da bulu-
nuyorsunuz.
‹deolojik metinlerin analizi, ‘namus’ kav-
ram›n›n yeniden tan›mland›¤›n› gösterdi.
‘Namus’, kad›n bedeni yerine ‘ülke’ ile iliflki-
lendirilerek yeniden anlamland›r›lm›fl. Bu
dönüflüm, kad›nlar›n namus engeline tak›l-
madan evden ç›kmalar›n› kolaylaflt›r›c› etki-
de bulunmufl. Hat›rlarsan›z, Ertu¤rul Özkök
namus cinayetlerini Kürt kültürünün bir
parças› olarak de¤erlendirmiflti. Namusa
yüklenen anlam, iddia edildi¤i gibi de¤iflmez
olsayd›, kad›nlar›n evden ç›k›p siyasi partile-
re ya da da¤lara gitmelerinin, tutuklan›p ce-
zaevine konmalar›n›n da birer ‘namus cina-
yeti’ gerekçesi olmas› beklenirdi, de¤il mi?
Öyle olmad›. Çünkü ‘namus’ kavram›na
yüklenen anlam›n dönüfltürülmesi yoluyla,
kad›nlar›n politik kat›l›m için evden ç›kma-
lar›n›n kabul görmesi mümkün k›l›nd›. Ta-
bii, bu, namus olgusuna iliflkin bütün kodla-
r›n çözüldü¤ü anlam›na gelmiyor. Araflt›r-
mam›n baflka bir bulgusu da, bu dönüflü-
mün kad›nlar› serbestlefltirme etkisinin poli-
tik ba¤lamla s›n›rl› kald›¤› idi.
• Gelenek ve modernlik aras›na s›k›flm›fl
olan kad›nlar›n özgür olabilmeleri
mümkün mü?
Bu soruya olumlu yan›t vermek güç. Az
önce de belirtti¤im gibi, ataerkil engeller özel
alanda çözülüyor ama kamusal alanda yeni-
den ortaya ç›k›yor. “Peki, hiç mi olumlu bir
yön yok?” derseniz, “Elbette var” derim. Her
fleye ra¤men, kad›nlar›n evden ç›kmalar›
önemli. Bir kere, kamusal alandaki ataerkil
engelleri fark edip ona karfl› mücadele etmek
için bu gerekli. Öte yandan çal›flmam›n bul-
gular›ndan biri, kad›nlar›n kamusal alana
ç›kmalar›n›n, eylemlere kat›lmalar›n›n, hem
kendilerini hem de hareketi dönüfltürücü et-
kide bulundu¤u idi. Yani, k›s›tl›l›klar olmak-
la birlikte, bar›nd›rd›¤› potansiyeli göz ard›
etmemek gerek.
Heinrich Böll Stiftung Derne¤i
Türkiye’de 15 y›ld›r
faaliyet gösteriyor.
“Müdahil olmak, gerçekçi olabilmenin tek yoludur”
Alman yazar Heinrich Böll’ün bu deyimi, derne¤imizin
bütün faaliyet alanlar›n›n ana motorudur.

Demokrasi, tarihle yüzleflme, sürdürülebilir kalk›nma, enerji

politikas› ve uluslararas› iliflkiler ile ilgili faaliyet alanlar›m›zda,
gerçe¤i ortaya ç›karma imkânlar›n› aramaktay›z.

Bu aray›fla Türkiye’de bulunan sivil toplum, üniversite, yazar ve

çizer ile birlikte yola ç›kt›k. Hak temelli demokrat, sosyal ve
gelecek nesillerin yaflam koflullar›n› yok etmeyen bir toplumun
inflas›na destek vermeye çal›flmaktay›z.

19 Ocak 2007 y›l›nda öldüren Hrant Dink dostumuzun makalesi

içinde blundu¤u ‘Ermeni sorunu tart›fll›rken...’ adl› yay›n›
faaliyetlerimizin bir örne¤i olarak size sunuyoruz.

Bu yay›nda, Ermenistan ve Türkiye’de yaflayan ayd›nlar,

‘Ermeni sorunu’ tart›flmalar›n›n arka plan›n› ortaya ç›kararak
önümüze iki toplumun bu konudaki aynas›n› tutmaktad›rlar.

Yay›nlar›m›z›, Heinrich Böll Stiftung

Derne¤i Türkiye Temsilcili¤i’nden
ücretsiz olarak siparifl edebilirsiniz.
Ayr›nt›l› bilgi için:
www.boell-tr.org veya info@boell-tr.org
 Göçmek / göç-ür-ül-mek
S on dönemlerin en ilham verici felsefecile-
rinden Edward S. Casey, Hat›rlamak adl›
kitab›nda “Hat›rlamak asl›nda bir unutma
yoludur” der. Çünkü, bir fleyi unutman›n en
iyi yolu, onu farkl› bir flekilde hat›rlamakt›r.
E¤er bu konular bireysel de¤il de –bir an için,
var oldu¤unu varsayacak olursak– toplumsal
haf›zaya dairse, sadece zihnimiz de¤il, tüm bir
sistem, hat›rlatmak ve unutturmak konusun-
da bize var gücüyle yard›mc› olacakt›r.
Bu hat›rlatma/unutturma sürecinde, tarih
gibi kaygan bir zemin üzerinde kan›tlanmaya
çal›fl›lan varsay›mlar, en çok da kelimelerin
bulan›kl›¤›ndan ve kavram karmaflas›ndan
beslenir; bu noktada etimoloji de özel bir
önem tafl›r. Mübadele ve Mübadele kitaplar›
üzerine konuflmadan önce, bu alanda kulla-
n›lan kelimelere bir göz atmakta fayda var.
Mübadele, ‘bedel’ kökünden türetilmifl,
Arapça bir kelimedir; bir fleyin baflka bir fley-
le, bedel edilerek de¤ifltirilmesi anlam›na ge-
lir. ‘Mübadil’ ise, bu duruma maruz kaland›r.
Kelimenin bugünkü anlam›n› kazanmas›,
Osmanl›’n›n, Kas›m 1913’te Bulgaristan’la
imzalad›¤›, ve Osmanl› Trakya’s›ndan
44.764 Bulgar ve Bulgar topraklar›ndan
48.700 Müslüman’›n –en az›ndan k⤛t üze-
rinde, zorunlu olmayan– mübadelesini öngö-
ren Edirne Anlaflmas› ile bafllar. Osmanl› ve
Yunanistan aras›nda ‘az›nl›klar›’ mübadele
etme fikri, ilk kez, Osmanl›’n›n I. Dünya Sa-
vafl›’na kat›lmas›yla son bulan, ‘Pan Helleno-
Ottomanizm’ olarak da adland›r›lan, k›sa sü-
reli Yunanistan-Osmanl› flörtü döneminde
ortaya ç›kar. Bu fikir, Osmanl›’n›n I. Dünya
Savafl›’na Almanya saflar›nda kat›lmas›yla ge-
çici olarak unutulur ama tamamen ortadan
kalkmaz. Savafl tamam›yla sona erip Lozan
görüflmelerine var›ld›¤›nda bu tasar›ya ‘zo-
runlu’ kaidesi de eklenir ve böylece, Mübade-
le, uluslararas› düzeyde tan›nan ilk zorunlu
nüfus de¤iflimi olur.
Mübadele süreci resmen 1 May›s 1923
tarihinde bafllar ve 1929’a kadar devam eder.
Bu süreçte 189.916 Rum Yunanistan’a,
355.635 Müslüman da Türkiye’ye zorunlu
olarak göç ettirilir. Bu yaz› aç›s›ndan, anlafl-
AGOS kitap
‹SMA‹L KESK‹N
man›n 3. ve 7. maddeleri özel bir önem tafl›-
yor:
MADDE 3: Karfl›l›kl› olarak, Rum ve Türk
nüfusu mübadele edilecek olan topraklar› 18
Ekim 1912 tarihinden sonra b›rak›p gitmifl
olan Rumlar ve Müslümanlar, 1’nci Madde’de
öngörülen mübadelenin kapsam›na girer say›-
lacaklard›r. ‹flbu sözleflmede kullan›lan ‘göç-
menler’ (emigrants) terimi, 18 Ekim 1912 ta-
rihinden sonra göç etmesi gereken ya da göç et-
mifl bulunan bütün gerçek ya da tüzel kiflileri
kapsamaktad›r.
MADDE 7: Göçmenler, b›rak›p gidecekleri
ülkenin uyruklu¤unu yitirecekler ve var›fl ülke-
sinin topraklar›na ayak bast›klar› anda, bu ül-
kenin uyruklu¤unu edinmifl say›lacaklard›r. ‹ki
ülkeden birini ya da ötekini daha önce b›rak›p
gitmifl olan ve henüz yeni bir uyrukluk edinme-
mifl bulunan göçmenler, bu yeni uyruklu¤u, ifl-
bu sözleflmenin imzas› tarihinde edinmifl ola-
caklard›r.
Anadolu’dan Yunanistan’a giden Rumla-
r›n say›s›n›n resmi verilerde neden bu kadar
düflük oldu¤unu, 3. madde anlat›yor. Komis-
yonlar denetiminde gerçekleflen mübadelede,
yaklafl›k olarak 200 bin Rum göçe tabi tutul-
mufltur. Oysa, 1912-22 y›llar› aras›nda, Yu-
nanistan baflta olmak üzere Amerika, Avus-
turya gibi birçok ülkeye ‘mülteci’ s›fat›yla s›-
¤›nan Rumlar›n say›s› 1 milyondan fazlad›r.
Mübadele anlaflmas›n›n Rumlardan ‘resmi’
olarak al›p ‘mübadil’e dönüfltürdü¤ü s›fat,
‘mülteci’dir. Bu anlaflma ile, Rumlar, kabul
etsinler ya da etmesinler, gittikleri ülkelerin
vatandafll›¤›na geçirilirler ve mülteci statüle-
rini, yani savafl sonras› do¤duklar› topraklara
dönme hakk›n› yitirirler.
Özellikle son dönemde, mübadele anlafl-
mas› kapsam›na al›nan iki toplulu¤un, yani
Küçük Asya Rumlar› ile Yunan tebas› Müslü-
manlar›n durumlar› ve bu travma sonras›n-
daki tecrübeleri aras›nda bir denklik kurma
e¤ilimi s›kl›kla görülmektedir. Oysa, söz ko-
nusu iki topluluk, öncesi ve sonras›yla, birbi-
rinden tamamen farkl›d›r. Ayr›ca, her ikisi
de, kendi içlerinde, çok farkl› gruplar bar›n-
d›rmaktad›r. Elbette, bu farkl› gruplar içinde,
aralar›nda çeflitli yönlerden benzerlikler ku-
rulabilecek olanlar da vard›r – Türkçe bilme-
yen Girit Müslümanlar› ve Rumca bilmeyen
Karamanl› Rumlar gibi. Öte yandan, anadili
bu iki dilin d›fl›nda kalan mübadillerin say›s›
da az de¤ildir – anadili Ermenice olan Rum
Ortodokslar, anadili Makedonca olan Müs-
lümanlar gibi. Bu noktada unutulmamas› ge-
reken, çok dillili¤in ya da diller aras› geçifllili-
¤in, o dönemde ortak yaflam›n bir parças› ol-
du¤u, insanlar›n diller aras›ndaki geçifllerinin
ve dil ediniminin, ulus-devletin standart dil
e¤itimiyle k›s›rlaflm›fl dima¤lara nazaran çok
daha kolay olabildi¤idir.
Bu alandaki literatüre geçmeden önce,
Mübadele’nin, Türkiye ve Yunanistan’daki
alg›lar›ndan da k›saca bahsedecek olursak et-
raf›m›z› sarmalayan kavram karmaflas›ndan
bir miktar kurtulabiliriz.
Mübadele, ‘anayurt’ kavram›n›n alg›lan›-
fl›n› belirleyen anlay›flla bire bir ilintilidir.
Buna göre, Türk Müslüman’d›r, Müslüman
da Türk. ‘Türk’, üzerinden befl yüz y›l geçse
10
dahi Bat›’da ‘yerli’ olamaz; o yüzden, geldi-
¤i yere gönderilmesi meflrudur. Bu yerli ol-
mayan ‘Türk’ler aras›nda, din de¤ifltirerek
Müslüman olan ‘yerli’ halklar›n bulunmas›
önemli de¤ildir. Müslümanlar Türk, Türk-
ler ise Do¤uludur. Bu aç›dan, ‘yerli Rum’ -
‘göçebe Türk’ çeliflkisi üzerinden üretilen
anlamland›rmalar, Mübadele’nin, ‘göçmek’
fiilinin say›s›z yüzünden biri olarak alg›lan-
mas› ya da o flekilde aksettirilmesine dayan-
maktad›r; Bat› kökenli olan bu anlay›fl, son-
radan, iki ülkenin kendi milliyetçilerince de
benimsenmifl ve kemiklefltirilmifltir. Burada,
dehfletli derecede dikkate flayan ve ac›kl›
olan nokta, milyonlarca Müslüman’› yüzy›l-
lard›r yaflad›klar› memleketlerinden eden zo-
runlu göçün do¤al bir süreç olarak alg›lan-
mas›d›r.
Mübadele, Türkiye aç›s›ndan, bir anlam-
da, ‘medeni bir flekilde’ Rum ihraç edilip
Türk ithal edilmesi durumudur (Yunan dev-
leti de bu konuda benzer bir yaklafl›m sergi-
ler: Türklerin ihraç, Rumlar›n ithal edilme-
si). Burada s›kl›kla gözden kaç›r›lan nokta,
Balkan göçmenlerinin de büyük ac›lar yafla-
m›fl oldu¤udur. II. Abdülhamid devrinde ge-
lifltirilmeye bafllayan, Anadolu’nun Müslü-
manl›¤›n anayurdu olmas› motifi, yak›nmay›
ay›p sayar ve ‘anayurdun’, bu son mümkün
‘yurdun’ yaralar›n› sarmaya odaklan›r.
Tüm bu tart›flmalarda göz önünde bulun-
durulmas› gereken en önemli nokta, Lozan
mübadilleri de dahil olmak üzere, bu grupla-
r›n hiçbirinin, ne uluslararas› kamuoyu, ne
Osmanl›, ne de Türkiye Cumhuriyeti tara-
f›ndan mülteci olarak görülmeyiflidir. Resmi
anlaflmaya tabi olan ve bu anlaflma sebebiyle
göç ettirilen Müslümanlar bir yana, çeflitli sa-
vafllarda can havliyle göçenlerin dahi kendile-
ri için ‘mülteci’ kelimesini kullanmay›fllar›
da, yukar›da bahsedilen tezi desteklemekte-
dir. Bu grupta, Yunanistan’daki Anadolu
Rumlar›n›n Anadolu’ya duyduklar›na benzer
bir ba¤›n ve bu yönde bir bilincin ortaya ç›k-
mamas›n›n sebebi de, Mübadele öncesinde
yaflad›klar› topraklarda yeterli ölçüde ‘yerli’
olmamalar› de¤il, onlara, 100 y›l› aflan bir sü-
re içerisinde, bu kovulma, anayurda kabul ve
göç kavramlar›n›n kabul ettirilmesidir.
Geçti¤imiz ay, Yap› Kredi Yay›nlar›’ndan
ç›kan, Bir Mübadilin Hat›ralar› adl› kitap, bu
tart›flmalar aç›s›ndan de¤erli veriler sunuyor.
Kavala do¤umlu Kobakizade ‹smail Hak-
k›’n›n macera dolu yaflam›, bize, Nobel ödül-
lü, ‹sveçli yazar Eyvind Johnson’un deyimiy-
le, “titrek kavak a¤ac›n›n yapra¤›”n› yurt
edinmenin ne denli zor oldu¤unu anlat›yor.
Yunan Parlamentosu’nda kralc› partiden mil-
letvekilli¤i; Yunanistan’da milletvekiliyken,
Osmanl› yarar›na Bulgar birlikleriyle iflbirli¤i
yapmas›; Bulgar ve Yunan hapishanelerinde
yaflad›klar›; diplomatik cambazl›klar›; komis-
yonlardaki görevleri; tren yolculuklar›, ve ti-
caret… ‹smail Hakk› Bey’in, kendini ‘son
yurda’ atmas›yla de¤iflen, pamuk ipli¤ine ba¤-
l› yaflam hikâyesi, bize geçirgen kimliklerin s›-
n›rlar›n› ve s›n›rs›zl›klar›n› gösteriyor.
Hikâyedeki di¤er tarafa geçecek olursak,
Rumlar, ‘Küçük Asya Felaketi’ olarak adlan-
d›rd›klar› olaylar silsilesi sonras›nda büyük
oranda Yunanistan ve di¤er devletlere s›¤›n-
mak durumunda kald›lar. Bu, pek de öngör-
dükleri bir durum de¤ildi. Girit Müslüman-
lar›ndan, mübadele süreci bafllamadan önce
durumu sezip tafl›nmaz mallar›n› alt›na çevir-
meyi baflarabilenler olmufl, oysa Küçük Asya,
bilhassa Bat› Anadolu Rumlar›, de¤il on y›l
öncesi, felaketin on y›l sonras›nda dahi te-
melli bir göçün mümkün olabilece¤ine inan-
mak istememifllerdir. Bu yüzden, Rumlar,
kendilerini adland›rmak için ‘mübadil’ de¤il
‘mülteci’ (prosfigas) kelimesini kulland›lar.
Resmi anlaflma sonras›nda dahi, evlerine dö-
necekleri hissi, travmatik bir flekilde devam
etti. Yunan devleti ve onun vatandafl› olma
saadeti (ki toplumun onlar› d›fllamas› ve eko-
nomik zorluklar bunu pek zor k›l›yordu),
do¤duklar› topraklara duyduklar› özlemi gi-
dermeye yetmedi. Rembetiko flark›lar›nda,
‘esrar’ ve ‘haflhafl’a, hep ‘mülteci’ kelimesi ve
türevleri efllik etti. Pire’de, Küçük Asya Rum-
lar›n›n yaflad›¤› mahalle bugün hâlâ ‘Mülteci
Mahallesi’ ad›yla an›lmaktad›r…
Lozan Anlaflmas›’nda, bu durum, üç dil-
de, farkl› terimlerle adland›r›lm›flt›r: Türkçe-
de mübadele, ‹ngilizcede exchange obligatoire,
Yunancada andallagi plithismon. Ancak, ‘mü-
badil’in Yunanca karfl›l›¤› olan andallaksimi,
halk aras›nda, prosfigas kelimesi kadar yayg›n-
laflmam›flt›r.
Asl›na bak›lacak olursa, Yunanistan’da,
bir ‘Mübadele Edebiyat›’ yoktur; orada ancak
bir ‘mülteci edebiyat›’ndan bahsetmek müm-
kündür. Bu alandaki eserler, üçüncü kuflakta
dahi ‘mültecilik’ temelinde flekillenir.
Rum mültecilerin Mübadele sonras› ya-
flamlar› üzerine en erken ve önemli kitaplar-
dan biri, antropolog Renée Hirschon’un,
70’li y›llarda, Pire’nin varofllar›ndan Yeran-
ya’da yapt›¤› alan araflt›rmalar›na dayanan
Heirs of the Greek Catastrophe: The Social Li-
fe of Asia Minor Refugees in Piraeus’tur
(1989). Türkçede Mübadele Çocuklar› ad›yla
yay›mlanm›fl olan kitab›n ‹ngilizce orijinali-
nin bafll›¤›nda kullan›lan terim ‘mübadil’ de-
¤il ‘mülteci’dir.
Rumlar›n Küçük Asya’daki hayatlar›na
iliflkin en iyi araflt›rma kitab›, flüphesiz, Sia
ocak 2009

Anagnostopoulou’nun, Rumlar›n Küçük
Asya’daki Mübadele öncesi yaflamlar›na
dair birçok bilgi içeren, Mikrasia (Küçük
Asya) adl› çal›flmas›d›r.
Bu alandaki literatürün, görsel malze-
me aç›s›ndan en zengin örneklerinden bi-
ri, 2004 y›l›nda Yunanistan’daki Küçük
Asya Araflt›rmalar› Merkezi’nce (KAAM)
yay›mlanan Sinasos’tur. Türkçe bask›s› da
geçti¤imiz y›l yap›lan adl› kitapt›r. Evan-
gelia Balta’n›n editörlü¤ünde haz›rlanan
kitapta, bir Kapadokya kasabas› olan Sina-
sos (bugün Mustafapafla), sözlü tarih ka-
y›tlar›ndan edinilen bilgilerle tan›t›ld›ktan
sonra, foto¤raflar arac›l›¤›yla, zihnimizde
tüm canl›l›¤›yla infla ediliyor.
Yunanca edebiyat, Mübadele konusun-
da, en az›ndan nicelik aç›s›ndan bir hayli
zengin. 1945 gibi erken bir tarihte, birin-
ci kuflak mültecilerle yap›lan mülakatlar
arac›l›¤›yla oluflturulan sözlü tarih hazine-
de¤inilen kitaplar:
Evangelia Balta (ed.)
Sinasos: Mübadeleden Önce
Bir Kapadokya Kasabas›
Yunancadan çeviren: Ari Çokona
Birzamanlar Yay›nc›l›k, May›s 2007, 240 s.
Edward S. Casey
Remembering:
A Phenomenological Study
Bloomington, Indiana Univ. Press,
2000, 392 s.
Jeffrey Eugenides
Middlesex
çev. Solmaz Kamuran
‹nk›lap Kitabevi, May›s 2008, 640 s.
ocak 2009
si, Yunanistan’da bu konuda araflt›rma ya-
panlar için büyük bir nimet. Öte yandan,
Yunan e¤itim sistemi, milli tarih ve mitle-
ri aç›s›ndan, Türkiye’den pek de geri kal-
m›yor. Bilincimizin en taze döneminde
onu darmada¤›n eden tank, Yunan edebi-
yat›nda da –alt tonlardan da olsa– karfl›-
m›za ç›k›yor. Yunanistan’da, bu mitlerin
ve her türlü tutuculu¤un ‘belal›s›’ olan,
nevi flahs›na münhas›r araflt›rmac›, mer-
hum Elias Petropoulos gibi aç›k sözlü
araflt›rmac›lar›n edebiyattaki karfl›l›¤›n›
bulmak maalesef bir hayli zor.
Rea Galanaki, günümüz Yunan edebi-
yat›nda, bu alanda öne ç›kan yazarlardan.
Galanaki’nin, UNESCO’nun ‘Örnek Ça-
l›flmalar Koleksiyonu’na dahil edilen ilk
Yunan roman› olma özelli¤ini tafl›yan ‹s-
mail Ferik Pafla’n›n Hayat› adl› kitab›, do-
kuz y›l önce Türkçeye çevrilip yay›mlan-
m›flt›. Yazar›n iki kitab› daha Türkçeye
çevrilmekte. ‹thaki Yay›nlar› taraf›ndan
yay›mlanacak olan bu kitaplardan O Aio-
nas ton Lavirinthon’da (Labirentler Yüzy›-
l›, 2002), Galanaki, 1878’den bafllay›p
20. yüzy›l bafllar›na uzan›yor ve 1918-38
aras›ndaki dönemin göç sanc›lar›n› da an-
lat›yor.
Kapan›fl› diasporayla yapal›m. Rum
kökenli Amerikal› yazar Jeffrey Eugeni-
des’in Pulitzer ödüllü roman› Middlesex,
Rea Galanaki
‹smail Ferik Pafla’n›n Hayat›
Yunancadan çeviren: Herkül Millas
‹letiflim Yay›nlar›, May›s 1999, 174 s.
Renée Hirschon
Mübadele Çocuklar›
çev. Serpil Ça¤layan
Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›,
Kas›m 2000, 245 s.
Kobakizade ‹smail Hakk›
Bir Mübadilin Hat›ralar›
Yap› Kredi Yay›nlar›, Kas›m 2008, 88 s.
Kayseri ve Kilikya’dan gelen
mülteciler Kerkira Adas›’nda
(11 Ekim 1924)
melezlik artt›kça yarat›c›l›¤›n da artmas›na
örnek teflkil edebilecek bir yap›t. Üç kufla-
¤›n hikâyesinin yer ald›¤› romanda, ilk ku-
fla¤›n göç, mültecilik, adaptasyon ve özlem
karmaflalar›na, baflkahraman›n –çift cinsi-
yetlili¤inden kaynaklanan– cinsel karma-
flalar› da ekleniyor; anlat›lan genetik mu-
tasyon, en az zaman kadar gerçek ve kur-
maca. Türkçe çevirisi geçti¤imiz aylarda
yay›mlanan bu melezlik anlat›s›n› salt Kü-
çük Asya Felaketi üzerinden okuman›n,
roman›n üçte ikisinin kayb› anlam›na ge-
lece¤i de unutulmamal›.
okuma önerileri:
Raif Kaplano¤lu
Bursa’da Mübadele
(1923-1930 Yunanistan Göçmenleri)
Avrasya Etnografya Yay›nlar›, 1999, 145 s.
‹skender Özsoy
‹ki Vatan Yorgunlar›
Ba¤lam Yay›nlar›, fiubat 2003, 130 s.
Elias Petropoulos
Yunanistan’da Türk Kahvesi
Yunancadan çev. Herkül Millas
‹letiflim Yay›nlar›, Eylül 1995, 108 s.
11
Ça¤dafl
‘göç romanlar›’*
HERKÜL M‹LLAS
1 990’l› y›llarda ama özellikle 2003 y›l›nda, ye-
ni nüfus mübadelesinin 80. y›l›nda yay›nla-
nan birkaç romanda göçün anlat›m›nda ‘ça¤dafl’
bir yaklafl›m görülmektedir. Yunan romanlar›yla
k›yasland›klar›nda bu yap›tlarda bir eksiklik gö-
rülür: Türk yazarlar 1930 kufla¤›ndan farkl› ola-
rak bu olaylar›n görgü flahitleri de¤ildir, bundan
dolay› da anlat›m daha soyut, genellemelere daha
fazla dayal› ve daha duygusald›r. Belki daha az
‘gerçekçidir’ bile denebilir. Ama buna karfl›l›k,
göç olay›n› yaflayanlar›n yazd›¤› romanlara k›yas-
la son 5-10 y›lda roman yazanlar›n önemli bir
‘avantaj›’ var: Ulusçu ideolojiye ve yaflanan olay-
lara zaman›n sa¤lad›¤› bir mesafeden bakabilmifl-
lerdir. Yaklafl›mlar› hem daha so¤ukkanl› hem da-
ha tarafs›zd›r. En önemlisi de, son on y›llarda
ulusçulu¤un ne oldu¤unu anlatan önemli araflt›r-
malar yay›nlanm›fl oldu¤undan ve tarihçilik ve si-
yaset bilimi alan›nda at›lan büyük ad›mlar›n so-
nucu olarak, yaln›z olaylar›n anlat›lmas›yla yeti-
nilmemekle ‘ça¤dafl’ yorumlar da edebi metnin
içinde sezilir olmaktad›r. 1930’larda yaz›lan ro-
manlar›n perde arkas›nda bulunan ahlaki/kuram-
sal temel Marksizm ya da insanc›l anlay›flt›r. Ör-
ne¤in Dido Sotiriu’nun yorumunda ‘suçlu’, halk-
lar› birbirine düflüren büyük güçlerdir, yani kapi-
talizmdir. Venezis’te olaylar›n ac›kl› yan›n› görü-
yoruz, üzüntüyü ve piflmanl›¤›n duygusunu yafl›-
yoruz, ama romanlarda ‘yorum’ k›tl›¤›, hatta yer
yer ulusçulu¤un kendisi bile seziliyor.
Kimi yazar kötü insanlar› ya da ‘fanatikleri’
gündeme getirebilir. Türk taraf›nda ‘kötü yöneti-
ciler’ mübadillerin çektiklerinin bafl nedenidir.
Kimi zaman sorun, soyut bir biçimde ‘düzendir’.
Ulusçulu¤un ne oldu¤u yazarlar taraf›ndan anla-
fl›lmad›¤›n› seziyor okuyucu. Asl›nda bu roman-
lar yaz›ld›¤›nda böyle bir ‘eksikleri’ yoktu çünkü
o y›llarda ‘ulusçulu¤un’ elefltirisi henüz olgunlafl-
mam›flt›. Bugün, ça¤dafl geliflmeleri izleyen bir
okuyucu 1930’lar›n aç›klamalar› say›lan ‘s›n›fsal’
aç›klamalar›nda art›k bir ‘eksiklik’ hissetmekte-
dir; ulusçulu¤un elefltirisini aramaktad›r. Bu yaz›-
n›n elverdi¤i s›n›rlar içinde, bu ‘ça¤dafl’ anlat›m-
dan birkaç örnekle yetinelim. Feride Çiçeko¤-
lu’nun Suyun Öte Yan› (1992) göç olay›n› anla-
tan ilk romanlardan say›labilir. Rum ve Türkle-
rin göçü romanda önemli bir konudur. Cun-
da’da Giritli Türkler görülür, daha geç dönem-
lerde ayr›lan ‹stanbul Rumlar› ve Yunanistan’a
kaçmay› düflünen siyasi Türk göçmen adaylar›…
Hepsi ayn› sert, kaba, hoflgörüsüz anlay›fl›n kur-
banlar›d›r. Devlet politikalar› elefltirilir Rumca
konuflmak yasakt›r Giritlilere Cunda’da: onlar-
dan zorla sanki bir kimlik ‘al›nmak’ istenmekte-
dir. Rum evlerinde ise eskiden kalan kan izleri
vard›r. Vahfleti suskunlukla geçifltirmez yazar,
belli ki geçmiflle ve kimli¤iyle hesaplaflabilmifltir,
ça¤dafl yorumunu yapm›flt›r. Bu romanla yeni bir
yol aç›l›r gibidir. Mübadele baflka bir boyutuyla
art›k gündemdedir.
* Yeniden Kurulan Yaflamlar:
1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi
(der. Müfide Pekin) içinde, ‘Türk ve Yunan
Edebiyat›nda Mübadele: Benzerlikler
ve Farklar’ s. 41-43
AGOS kirk

Mübadele:
Kurgulanan millet için göç
N ostaljik bir ö¤e ve orta s›n›f bir köken
aray›c›l›¤›n›n bafl a¤r›tmayan, renkli ve
bol hat›ratl› figürü olarak karfl›m›zda duran
Mübadele, genellikle içi boflalt›lm›fl kültürel
bir biblo olarak sunuluyor bizlere. Peki, biz-
ler Mübadele’ye iliflkin neler biliyorduk? Ge-
lenler ve gidenler Mübadele’nin sebeplerini
biliyorlar m›yd›? Mübadele, iki halk aras›nda-
ki husumete son vermek amac›yla m› yap›l-
m›flt›? Mübadil yemeklerine ve kültürüne,
anne ve babalardan kalma hat›ralara, solmufl
foto¤raflara, kahramanl›k öykülerine, komflu
köylerdeki gezilere, birkaç aflk ac›s›na s›k›flan
bir mübadil anlat›s›yla donat›lm›fl olan da¤ar-
c›¤›m›z›n yeni bilgilere kavuflmas› için, Mü-
badele’nin üzerinden 70 y›l geçmesini bekle-
yecektik.
Osmanl› tebaas›, devletin bekas› için uy-
gun zamanda, uygun mekâna yerlefltirilebilir-
di. Memlekete dahil edilen yeni topraklarda-
ki halklar›n, imparatorlukla ve Müslüman
kültürle bütünleflmesi amac›yla, Anado-
lu’nun birçok yerinden insanlar, büyük grup-
lar halinde göç ettirildi. Balkanlara göç ettiri-
len / yerlefltirilen halk, Mübadele ile, çok de-
¤il, birkaç kuflak sonra, benzer sebepler ve
kayg›lardan dolay›, fakat bu sefer ‘topra¤a hâ-
kimiyet’ için, ‘hâkim millet’ olmak üzere ge-
ri ça¤r›l›yorlard›. Genç devletler, benzer bek-
lentilerle girdikleri bu durumdan, farkl› eko-
nomik, siyasal ve kültürel sonuçlarla ç›km›fl-
lard›. Bu durum Herkül Millas’›n, Yeniden
Kurulan Yaflamlar’daki tespitiyle daha da so-
mutlafl›r:
Yunan edebiyat›nda mübadele olay› bir
‘son’ olarak anlat›l›r. Türk edebiyat›nda
–ve genel olarak Türk tarih yaz›c›l›¤›nda
da– ‹stiklal Savafl›’n›n sonu ve dolayl› ola-
rak nüfus mübadelesi de bir ‘bafllang›c›n’
iflaretidir; hatta sevindirici ve umutlu bir
bafllang›c›n iflaretidir. Bu bafllang›ç yeni
bir siyasal rejimle ilgilidir. Bu siyasal de¤i-
fliklik topluma yeni ve daha mutlu bir ge-
lece¤i vaat ediyordu. Yunan taraf›nda ayn›
dönem kuflkusuz ac›l›, nostaljik ve bazen
elefltirel bir biçimde ele al›nan bir ‘son’-
AGOS kitap
AMED GÖKÇEN
dur. Romanlarda yap›lanlar›n yanl›fl oldu-
¤u gündeme gelir. 20. yüzy›l›n yirmili y›l-
lar› bir bafllang›c›n de¤il, yeni bir gelece-
¤in de¤il, olsa olsa yeni bir durumun ifla-
retidir. Olay ‘Küçük Asya Felaketi’ ad›n›
alan bir yenilgiyle iliflkilidir.
Gidenlere hiçbir zaman güven duyulma-
m›flt›; onlar›n gitmesiyle milli birlik yeniden
infla edilecek ve kuvvetlenecekti. Fakat gelen-
lerle de hemen millet olunamad›. Çünkü ge-
lenlerin bir k›sm› Rumca konufluyor, nere-
deyse hiç Türkçe bilmiyordu. Bir k›sm›n›n
Bektafli ve Yahudi inanc›na sahip olmas›, hat-
ta Türkiye’ye gelmemek için din de¤ifltirmifl
olmalar› ve yeterli milli bilince sahip olma-
malar› da önemli bir sorundu. Görüldü ki,
gelenler de tam olarak ‘biz’den say›lmazd›;
bu sebeple onlara ‘yar› gâvur’ dendi. Yuna-
nistan’dan göç edenlerin güle oynaya
gelmedikleri de art›k biliniyordu.
Yüzlerce aile, devletin toprak
yard›m›ndan hakk›nca fayda-
lanamad›. Çünkü bu aileler,
savafltan sonra topraklar›na,
yani memleketlerine geri
döneceklerini düflünüp ge-
rekli evraklar› yanlar›na al-
mam›flt›. Mübadele önce-
sinde Yunanistan’da yafla-
yan bir k›s›m Türk’ün, Tür-
kiye’ye gelmemek için ‹talya
ve Arnavutluk uyru¤una geçti-
¤ini de Mihri Belli’nin Türkiye-
Yunanistan Nüfus Mübadelesi
Ekonomik Aç›dan Bir Bak›fl ad›yla
kitaplaflan yüksek lisans çal›flmas›ndan
ö¤reniyoruz. Tüm bu sebeplerden dolay›,
Mübadele ma¤durlar› uzun y›llar boyunca
kendilerini, ‘kendi’ milletlerine, kabul ettir-
me çabas› içerisinde oldular. Ve bu çaba ha-
len sürmekte.
9 Eylül 1922’de Milli Mücadele’nin ‹zmir
k›y›lar›nda fiilen bitmesi ve 6 Ekim’de iflgal
ordular›n›n ‹stanbul’dan çekilmesinin ard›n-
dan sona erdi¤i san›lan savafl, yerini, Türkiye
ve Yunanistan hükümetleri aras›nda uzun
y›llar sürecek olan, siyasal bir savafla b›rakt›.
Bu çekiflmenin sonucu olarak, 30 Ocak
1923’te imzalanan 19 maddelik Mübadele
protokolünün ard›ndan, yaklafl›k iki milyon
kifli yer de¤ifltirdi. Bu kopuflu haz›rlayan ger-
ginli¤in kayna¤›, 1831 baflkald›r›s›n›n ard›n-
dan ‘kurulan ve tan›nan ilk küçük Yunanis-
tan Krall›¤›’na dayan›r. Ve ard›ndan gelen
1896 Girit Ayaklanmas›, 1897 Osmanl›-Yu-
nan Harbi...
Siyasal sorunlardan sonra, Mübadele’nin
ikinci önemli sonucunu ekonomik sorunlar
oluflturuyor. Savafl, genel olarak Türkiye top-
raklar›nda devam etti¤inden, Türkiye’deki
Rumlar daha çok sorun yafl›yorlard›. Fakat,
Mübadele sonras›nda bu durum tersine dön-
dü. Savafl›n sürdü¤ü alanlar›n neredeyse ta-
mam›n›n yeniden inflas› ve ekonominin dü-
zenlenmesi gerekiyordu. Bu yüzden, müba-
12
dillerin üretime kazand›r›lmas› ve Yunanis-
tan’da b›rakt›klar› mülklerin karfl›l›¤›nda on-
lara toprak verilmesi amaçland›. Bu da¤›t›m-
lar s›ras›nda, Yunanistan’da bal›kç›l›k yapan-
lara pamuk tarlas›, tütüncülük yapanlara da
ba¤ verilmesi gibi uygulamalar yafland›. Mü-
badillerin, kendilerine verilen arazilerdeki
ürünleri söküp kendi tan›d›klar› ürünleri ek-
tiklerini göz önünde bulundurursak, üretime
kazand›rma politikas›n›n, Cumhuriyet tari-
hinin en büyük toprak k›y›mlar›ndan birine
yol açt›¤›n› söyleyebiliriz.
Renée Hirschon’un deyimiyle, gelen-
ler/gidenler, sadece vatan›n kültürel altyap›s›-
n› de¤il, fiziki co¤rafyas›n› da millilefltirdi.
Göçler sonras›nda, Türkiye, sanayi ve ticaret
alanlar›n› elinde bulunduran ‘giriflimci s›-
n›f’›n›n bir bölümünü
kaybetti.
G ö ç
edenler, gittikleri
yerlere sadece maddi birikimleri-
ni de¤il, tecrübelerini de götürdüler. Yuna-
nistan’dan göç eden/ettirilen Müslüman
Türklerin büyük bir k›sm›, çiftçi olmalar› se-
bebiyle ülke ekonomisinde etkili olamad›, ye-
ni zanaatlar gelifltiremedi. Bu durum, ülke-
nin zaten tar›m temelli olan ekonomisini iyi-
ce zay›flatt›.
Öte yandan, Anadolu’dan göç eden Rum-
lar k›sa zamanda kültürel, ekonomik ve siya-
sal haklar›n› korumak için örgütlenirken,
Türkiye’de mübadil kültürünü ve tarihini,
Mübadele’nin ekonomik ve siyasi sonuçlar›n›
ciddi bir flekilde de¤erlendiren ilk kurum
(Lozan Mübadilleri Vakf›), Mübadele’den
tam yetmifl befl y›l sonra faaliyete bafllad›.
Rum örgütlenmeleri taraf›ndan, yaklafl›k 1,5
milyon kifliye, o y›llarda nüfusu 6 milyon,
topraklar› ise Türkiye’nin beflte biri kadar
olan Yunanistan’da on binlerce konut imkâ-
n› sa¤land›. Türkiye’de ise, mübadillerin sa-
y›s›n›n, göç eden Rumlar›n say›s›n›n üçte bi-
ri kadar olmas› sebebiyle böylesi bir konut
yap›m›na ihtiyaç duyulmad› ve var olan ko-
nutlar, belli koflullar karfl›l›¤›nda, mübadille-
re taksim edildi. Konut da¤›t›m› s›ras›nda
Rumlardan kalan yap›lar›n onar›lmad›¤›n›,
hatta bu yap›lar›n baz›lar›n›n so¤uktan don-
mamak için mübadiller taraf›ndan y›k›l›p so-
balarda yak›ld›¤›n› ve mallar›n da¤›t›-
m› s›ras›nda ciddi usulsüzlüklerin
yafland›¤›n›, konuya iliflkin
araflt›rmalarda görmek müm-
kün.
2008 y›l›na gelinceye ka-
dar, ilk kuflak mübadillerin
neredeyse tamam›n›, onla-
r› dinleyemeden yitirdik.
Olanlar› bir de onlar›n a¤-
z›ndan dinleyerek ve bu bil-
gileri karfl›laflt›rarak farkl› bir
sonuca ulaflmak mümkün ola-
bilirdi. ‹kinci kuflak mübadiller
ise Türklefltirme politikalar›ndan
ciddi bir flekilde etkilendi ve onlar
için mübadele, bir flekilde, ülkenin
kültürel ve psikolojik birli¤inin olufl-
mas›n›n önündeki k›smi engellerden bi-
riydi. Acilen unutulmal›yd›. Unutulmas› ge-
rekli görülen konular ve sorular unutuldu.
Diplomasi ve Göç, Ege’yi Geçerken, Yeniden
Kurulan Yaflamlar ve k›sa süre önce yay›mla-
nan ‹ki Kere Yabanc›, bu asimilasyonlar ve
unutma iste¤i sebebiyle art›k ikinci kuflak
mübadillerin bile hat›rlamad›¤› bir kültürün,
edebi, siyasal ve ekonomik boyutlar›n› inceli-
yor, tart›fl›yor. Bu kitaplardan, Ege’yi Geçer-
ocak 2009
ken ve Yeniden Kurulan Yaflamlar, genifl kat›-
l›ml› iki konferans›n bildirilerinden olufluyor.
Konuya iliflkin dört çal›flmada da, süregiden
savafl›n sadece belirtilen k›sa zaman dilimi
içerisinde ve belli askeri tekniklerle de¤il,
uzun vadeye yay›lan ve toplumsal hayat›n her
alan›nda ciddi sonuçlara yol açan genifl çapl›
bir psikolojik harekâtla birlikte yürütüldü¤ü-
nü görüyoruz.
Mübadele’nin 75. y›l› vesilesiyle Oxford
Üniversitesi Mülteci Çal›flmalar› Merkezi’nde
düzenlenen konferans›n bildirilerinin yer ald›-
¤› Ege’yi Geçerken, Mübadele çal›flmalar› için
önemli bir kaynak oluflturuyor. Nüfus müba-
delesinin sonuçlar›n› bir bütün olarak de¤er-
lendirmeye çal›flan bildiriler, ço¤unlukla, Mü-
badele’nin siyasi ve ekonomik sonuçlar›na da-
yan›yor. Mübadele protokolü, uluslararas› po-
litikada bir emsal teflkil etmifl, dünyan›n pek
çok yerinde daha sonra gerçekleflen toplu nü-
fus ihraçlar›nda s›k s›k referans olarak kulla-
n›lm›flt›r. Renée Hirschon, Ege’yi Geçerken’de
Türk-Yunan mübadelesinden sonra gerçekle-
flen göçleri ve ülkeler aras›ndaki nüfus de¤i-
flimlerinin büyüklü¤ünü ortaya koyar:
“Türk-Yunan nüfus mübadelesinin günü-
müzle iliflkisi, Hindistan-Pakistan, ‹srail-
Filistin ve K›br›s’ta ortaya ç›kan durumlar-
da oldu¤u kadar, Arnavutluk, Afganlar,
Eritreliler, Irakl›lar, Kürtler, Sri Lankal›lar,
Somalililer, Sudanl›lar, Tibetliler ve vatan-
lar›ndan ayr›lmaya zorlanm›fl di¤er grupla-
ra iliflkin örneklerde de görülmektedir.”
ocak 2009
Atina Tiyatrosu’nun localar›na
yerlefltirilen Anadolulu mübadil aileler
Ege’yi Geçerken’de yer almayan veya derin-
lemesine tart›fl›lmayan bafll›klara, Yeniden
Kurulan Yaflamlar’da rastl›yoruz. Kas›m
2003’te, Lozan Mübadilleri Vakf› ve AEGE-
E Ankara Seksiyonu ortakl›¤›yla ‘Türk-Yu-
nan Sivil Diyalo¤u’ program› çerçevesinde
‘Yunan ve Türk Halklar›n›n Mübadelesine
‹liflkin Sözleflme ve Protokol’ün 80. y›l› dola-
y›s›yla iki günlük bir sempozyum düzenlendi.
Sempozyumun notlar›, Müfide Pekin’in der-
lemeleriyle yay›mland›. Kültürel miras, Mü-
badele’nin edebi yans›malar› ve Mübadele’yle
birlikte an›lan ulus-devlet yaratma politikala-
r›n›n a¤›rl›kl› olarak dillendirildi¤i ‘Yeniden
Kurulan Yaflamlar’ seminerinin konuflmac›la-
r›ndan, Mübadele’nin siyasi ve sosyo-ekono-
mik boyutlar›na de¤inen Halil Berktay’›n be-
lirtti¤i gibi, Mübadele, 19. ve 20. yüzy›llarda
“her iki tarafta gerçekleflen homojenlefltirme
operasyonlar›n›n” bir parças›d›r. Söz konusu
iki konferansta sunulan bildiriler, Mübade-
le’nin alg›lan›fl›n› ve konuya yap›lan araflt›r-
malar›n yönünü güçlü bir flekilde de¤ifltirdi.
Mübadele, Yunanistan veya Türkiye arfliv-
lerinde bulunan resmi evraklar›n d›fl›nda, var
olan siyasal beklentiler ve sonuçlarla da iliflki-
lidir. Onur Y›ld›r›m, Diplomasi ve Göç adl› ça-
l›flmas›n›n önemli kanallar›ndan birini olufltu-
ran tarihyaz›m› tart›flmas›na giriflirken, temel
argüman olarak bu bilgi geçiflini kullan›r:
Türk tarihçili¤i, belki konuyu henüz daha
yeni keflfetti¤i için, iki farkl› ve birbiriyle
tezat e¤ilime ev sahipli¤i yapm›flt›r. Bir ta-
raftan, bir grup araflt›rmac› orijinal arfliv
araflt›rmas› yaparak,
mübadeleyi Türk Dev-
rimi’nin temel yap›s›na
uydurmay› kendine va-
zife edinirken, di¤er
yandan, baz› araflt›rma-
c›lar da, muhacirlerin
yaflad›klar› s›k›nt›lar›
da göz önünde bulun-
durarak, var olan ikinci
el kaynaklar›, mübade-
leyi ülkeye sundu¤u
f›rsatlar ve getirdi¤i
tahditler aç›s›ndan ba-
¤›ms›z bir olay olarak
ele alarak yeniden oku-
maya giriflmifllerdir.
Mübadele’yle olufltu-
rulmak istenen politika-
lar› sadece Mübadele sü-
recine veya mübadillere
13
özgü bir politik sald›r› olarak görmek ciddi yi, kurulacak devletin asli ö¤esi sayan yeni bir
bir t›kan›kl›¤a yol açar. Mübadele ile yap›l- ulusa ihtiyaç vard› ve bunun için de devlet
mak istenen ‘milli saflaflt›rma’ ve de sonras›n- düzeyinde bir de¤iflim arzulan›yordu. Var
da gerçekleflenler, Türkiye’nin ve Yunanis- olan hikâyeleri de¤ifltirmek ve yeni hikâyeler
tan’›n bugünkü politikalar›ndan hiç de ba- oluflturmak, tam da bu fikre hizmet eden bir
¤›ms›z de¤ildir. Onur Y›ld›r›m’›n “Türkler anlay›fl›n ürünüydü.
için Türkiye” slogan›yla örneklendirdi¤i ben-
zer durumu, zaman›n Yunan Hükümeti’nde
de görmek mümkün.
Mübadele ve özellikle Türkiye’ye göç
Diplomasi ve Göç, Ege’yi Geçerken, Yeniden
Kurulan Yaflamlar’da sunulan, Mübadele’nin
siyasal altyap›s›na iliflkin genifl literatür, ‹ki Ke-
re Yabanc›’n›n yaflayandan yola ç›karak olufl-
turdu¤u argümanlarla daha da zenginleflebilir.
edenler hakk›nda o kadar az fley biliyoruz ki,
bu konuda sorulabilecek yüzlerce soru var.
Tüm sorular ve cevaplar bir yana, öncelikle,
Mübadele’ye iliflkin bilgilerin hangi politik de¤inilen kitaplar:
kabullenilme talepleri içerisinde oluflturuldu-
¤unu görmekte fayda var. Bu nedenle, verilen
Mihri Belli
cevaplar›n, Mübadele’yi farkl› bafll›klar alt›n-
Türkiye-Yunanistan Nüfus Mübadelesi:
da de¤erlendirmemize ciddi bir katk›s› da ol-
Ekonomik Aç›dan Bir Bak›fl
mayabilir. Çünkü temelde tart›fl›lmas› gere-
çev. Müfide Pekin
kenlerden biri, do¤rudan do¤ruya tarihyaz›-
Belge Yay›nlar›, Kas›m 2004, 106 s.
m›n›n kendisidir. Mübadele’de yaflananlar›
seçen, de¤erlendiren, önem s›ras›na göre be- Bruce Clark
lirleyen, unutturan veya hat›rlatanlar, bizzat ‹ki Kere Yabanc›: Kitlesel ‹nsan ‹hrac›
tarih yaz›c›lar› de¤il mi? Modern Türkiye’yi ve Yunanistan’›
Bruce Clark, ‹ki Kere Yabanc›’da, bu du- Nas›l Biçimlendirdi?
çev. Müfide Pekin
rumu flu flekilde aç›klar:
Okullarda, konferans salonlar›nda ve or- ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay., Kas›m 2008, 326 s.
du barakalar›nda her iki ülkenin gençleri-
ne zorunlu mübadele mutlu sonla biten Reneé Hirschon (der.)
bir kahramanl›k öyküsü olarak anlat›l›- Ege’yi Geçerken:
yor. Türkiye resmi tarihinde yabanc› ç›- 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi
karlara hizmet ederek kendisini lekelemifl çev. Müfide Pekin - Ertu¤ Alt›nay
Ortodoks H›ristiyan az›nl›¤›n bu toprak- ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay., Nisan 2005, 461 s.
lardan ç›kmas›, ülkenin kurtuluflu ve mo-
dernleflme sürecinde zorunlu bir durakt›r. Müfide Pekin (der.)
Ortodoks Yunan devleti için Türkiye’nin Yeniden Kurulan Yaflamlar:
dindafllar›n› yurt d›fl› etmesi sonucu bu 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi
insanlar›n anavatan Yunanistan’›n ba¤r›- ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay., Ekim 2005, 496 s.
na bas›lmas› mutlu sonla biten trajik ama
asil bir hikâyedir. Onur Y›ld›r›m
‹ki Kere Yabanc›’y› di¤er kitaplardan ay›- Diplomasi ve Göç: Türk-Yunan Mübadelesinin
ran as›l özellikler, tam da bu anlat›lar üzerine Öteki Yüzü
kurulmufltur. ‘Güvenilir’, ‘söz dinleyen’ bire- ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay., Aral›k 2006, 363 s.
Mübadele komplosuna
tarafs›z ve insanc›l bir yaklafl›m
BAHAR MUCUK DEM‹RTAfi
S on zamanlarda, 1923 Lozan Anlaflmas›’yla hükme ba¤lanan ve gerçeklefltirilen Türk-Yunan
Mübadelesi’ni iflleyen birçok kitap, art arda yay›mlan›yor. Geçti¤imiz ay Bilgi Üniversitesi Ya-
y›nlar›’ndan ç›kan ‹ki Kere Yabanc›, konuya iliflkin en önemli çal›flmalardan biri. 2006’da ‹ngilte-
re’de, 2007’de de Yunanistan’da yay›mlanan kitap, her iki ülkede de olumlu elefltiriler alm›flt›.
Çok iyi bir araflt›rmaya dayanan ve bir arfliv kayna¤› niteli¤i tafl›yan kitab›n yazar› Bruce
Clark’›n Kuzey ‹rlandal› olmas› da anlaml›; ülkesinin maruz kald›¤› ba¤naz ve bask›c› politikalar,
Mübadele’nin içyüzünü kavramas›na katk› sa¤lam›fl olmal›. Cambridge’de Siyaset Bilimi e¤itimi
ald›ktan sonra Reuters Haber Ajans›’n›n ve Financial Times’›n Atina temsilcisi olarak çal›flan ya-
zar, 1990’dan bu yana, The Economist dergisinin d›fl haberler editörü.
Kitapta, memleketlerini terk edip suyun öte yan›na yerleflmek zo-
runda b›rak›lm›fl, kimi gönderildi¤i ülkenin dilini bile bilmeyen iki mil-
yona yak›n insan›n trajedisi, sadece Türkiyelilerin ve Yunanl›lar›n de¤il,
köklerinden zorla kopar›larak hiç tan›mad›¤› topraklarda hep yabanc›
olarak yaflamaya mahkûm edilmenin nas›l bir duygu oldu¤unu anlamak
isteyen herkesin ilgisini çekecek biçimde, genel okuyucu hedef al›narak
yaz›lm›fl. Yaflananlar›n üzerinden 80 y›l› aflk›n bir süre geçmifl olmas›na
ra¤men, biri Avrupa Birli¤i üyesi, di¤eri Avrupa Birli¤i aday› iki ülke
üzerindeki etkileri halen sürüyor. ‹ki Kere Yabanc›, bu etkileri hem top-
lumsal hem de bireysel aç›dan iflliyor. I. Dünya Savafl› sonras› yeniden
flekillenen iki ülkedeki durumu, II. Dünya Savafl› sonras› Almanya üze-
rindeki bask›lar›, ‹srail’in kuruluflunu, Yahudilerin ve Filistinli Arapla-
r›n yaflad›klar›n›, 90’larda Bosna’daki nüfus hareketlerini ve Kuzey ‹r-
landa’da hâlâ süren çat›flmalar› da göz önünde bulundurarak, ulusçuluk
kavram› zemininde sunuyor. Yazar, o döneme ait belgelerin yan› s›ra,
birinci ve ikinci kuflak mübadillerle yapt›¤› görüflmelere de yer veriyor.
‹ki Kere Yabanc›, s›radan insanlar üzerine oynanan devasa politik
oyunlar›n etkileri ve insanlar›n hâlâ etnik veya dinsel kimlikleriyle tan›m-
land›¤›, dolay›s›yla canh›rafl çekiflmelerin yafland›¤› bölgelerde bulunan
‘modern’ uluslar›n yaflad›¤› güçlükler konusunda haf›zam›z› tazeliyor.
AGOS kirk
 Marsilya’dan Ermeni edebiyat›na
aç›lan parantez
E ditions Parenthèses, 1978’de, Marsil-
ya’da kurulmufl bir yay›nevi. Patrick Bar-
dou ve Varoujan Arzoumanian’›n, mimarl›k
ve flehir planlama kitaplar›yla bafllayan yay›n-
c›l›k serüveni, zamanla, edebiyat, müzik, fo-
to¤raf, sosyal bilimler alanlar›na da yay›lm›fl. 30
y›ld›r, Ermeni edebiyat›n›n önemli eserlerini
Frans›zcaya kazand›ran Editions Paranthèses’in
‘mimar’lar›ndan Arzoumanian’la, yay›nevinin
kuruluflu, yay›n çizgisi ve karfl›laflt›¤› zorluklar
üzerine söylefltik.
• Editions Paranthèses nas›l kuruldu?
Yay›nevimiz 1978’de kuruldu. Patrick
Bardou ve ben, mimarl›k okuduk. Toprak
yap›lara ilgimiz vard›, özellikle de K›z›lderili-
lerinkine. Mezun olduktan hemen sonra bu
konuda bir kitap yazd›k. O dönemde, mi-
marl›kla ilgilenen çok az yay›nevi vard›; biz
de kitab› kendimiz yay›mlamaya karar verdik.
Böylece, hiç mimarl›k yapmadan yay›nc› ol-
duk! Paranthèses, bugün, mimarl›k ve flehir
planlamas› konusunda uzman bir yay›nevi.
• Genifl bir kadroyla m› çal›fl›yorsunuz?
Yay›nevini yaflatan, sürekli olarak burada
çal›flan dört kifliyiz. Tabii, elyazmalar›n› oku-
ma ve redaksiyon için yard›m ald›¤›m›z kifli-
ler de var. Ama tüm grafik tasar›m ve teknik
çal›flma, yay›nevi bünyesinde yürütülüyor.
Kitaplar›n bask› kalitesine, örne¤in k⤛t seçi-
mine çok önem veriyoruz.
• Yay›mlayaca¤›n›z kitaplar› nas›l seçi-
yorsunuz?
Yay›nc›lar, toplumda izole olmufl insanlar
de¤il, toplumun ve belirli bir dönemin aktör-
leridirler. Dolay›s›yla, yay›nc›l›kla ilgili karar-
lar birçok etkene ba¤l›d›r. Kitap yay›mlamak
asl›nda her zaman politik bir eylemdir. Ya-
y›nc›n›n bu alandaki tercihlerinin bütünü de,
onun bak›fl aç›s›n› niteler ve tarz›n› yans›t›r.
30 y›l önce, ekoloji ve günefl mimarisiyle ilgi-
li ilk kitaplar›m›z› yay›mlad›¤›m›zda, bunla-
r›n ilgi uyand›raca¤›ndan emin de¤ildik; yal-
n›zca bir ümidimiz vard›. Bu kitaplar çok ba-
flar›l› oldu, fakat bunun için beklememiz ge-
rekti. Bu konularda henüz yeni yeni bir bilinç
oluflmaya bafllad›.
• Bugüne kadar ne tür kitaplar yay›mla-
d›n›z?
Hiçbir zaman h›zl› ve çok kitap yay›mla-
maya dönük bir çizgimiz olmad›. fiu anda
AGOS kitap
TAMAR NALCI - S‹B‹L ÇEKMEN
300 kitapl›k bir katalo¤umuz var. Y›lda yak-
lafl›k 20 kitap yay›ml›yoruz; bunlardan 1 ya
da 2’si ‘Diasporales’ serisinden. Yay›nlar›m›-
z›n büyük bir bölümü mimarl›k ve flehir
planlamas› üzerine. Sosyal bilimler alan›nda
da birçok kitab›m›z, ayr›ca bir müzik (özel-
likle caz) serimiz var. Konusu ilgimizi çeker-
se, foto¤raf kitab› da yay›mlad›¤›m›z oluyor.
• ‘Diasporales’ serisinde yaln›zca Ermeni
yazarlar›n kitaplar› m› var?
Yay›nevinin kurulmas›ndan itibaren, bu
alanda mücadeleci bir tavr›m oldu. Ermeni
kültürüne iliflkin ilk yay›n›m›z, Avedis Aha-
ronyan’›n Azadutyan Canabarhin kitab›n›n
çevirisi oldu (Bu kitap Türkiye’de de Belge
Yay›nlar› taraf›ndan Fedailer Özgürlük Yolun-
da ad›yla yay›mland›). Bu, ‘Arménies’ (Erme-
nistanlar) serimizin ilk kitab›yd›. Serinin
ad›nda, ‘Ermenistan’ kelimesini ço¤ul ekiyle
birlikte kulland›k, çünkü birden fazla ‘mem-
leket’ oldu¤unu düflünüyorduk. O dönemde
Sovyet Ermenistan› ve büyüklü küçüklü bir-
çok diaspora toplulu¤u vard›, oysa Ermenis-
tan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan ettikten sonra,
‘Arménies’ bafll›¤›n›n pek bir anlam› kalmad›.
Diaspora kültürüne a¤›rl›k vermeye karar
verdik. O günden beri, bu seri için ‘Diaspo-
rales’ bafll›¤›n› kullan›yoruz, yine ço¤ul ekiy-
le…
• Fransa’daki Ermeni diaspora edebiyat›-
n›n tarihinden biraz bahseder misiniz?
Bildi¤iniz gibi, Türkiye, Suriye ve Lübnan
d›fl›nda, Ermeniceyi ustal›kla kullanan yazar-
lar pek ç›km›yor. Fransa’da da durum böyle;
Ermenice yazan çok az yazar var. Ama, iki
dünya savafl› aras›nda, Ermeni edebiyat›nda
‘Paris Okulu’ olarak an›lan bir grup edebiyat-
ç› ç›kt›: fiahnur (Armen Lubin), Sarafyan,
Vorpuni... Bu yazarlar›n eserlerini besleyen,
onlar›n yaflad›klar› sürgün hayat› olmufltur.
Biz de, imkânlar›m›z dahilinde, bu eserlerin
baz›lar›n› Frans›zcaya çevirip günümüz okur-
lar›na ulaflt›rmaya çal›fl›yoruz.
• Hangi dillerden çeviriler yay›ml›yorsu-
nuz?
Mimarl›k alan›nda birçok dilden çevirip
yay›mlad›¤›m›z kitaplar var: ‹ngilizce, ‹tal-
yanca, Almanca, ‹spanyolca, Rusça, Çince…
‘Diasporales’ koleksiyonu için, elbette Erme-
niceden, fakat ayn› zamanda Türkçeden,
Rusçadan ve ‹ngilizceden de çeviriler yay›m-
14
l›yoruz. Bir edebiyat›n farkl› dillerde konuflan
okurlara ulaflmas›, varl›¤›n› sürdürmesi için
elzemdir. Ermenice gibi dillerde, bu ihtiyaç
daha da belirginleflir. Çeviriler, bir dilin, özel-
likle zihinsel tecridinden ç›kmas›na yard›mc›
olur.
• Fransa’da okurlar genel olarak ne tür
kitaplara ilgi gösteriyorlar? Pa-
ranthèses’in en çok satan kitaplar› han-
gileri?
Her kitab›n kendine ait bir kitlesi vard›r.
Mimarl›k klasiklerini saymazsak (Rem Kool-
haas ve Le Corbusier yaklafl›k 15 bin nüsha
satt›), en iyi sat›fllar›m›z›, flu ana kadar 20 bin
nüsha bas›lan, Billie Holliday ve Charles
Mingus’un otobiyografilerinde yakalad›k. Er-
menilerle ilgili serimizde öne ç›kan tek bir ki-
taptan söz edemeyiz. Ama Ermeni okurlar›n
edebiyatla aralar›n›n pek de iyi olmad›¤›n› ve
tarih kitaplar›n› tercih ettiklerini söyleyebili-
riz. Frans›z okurlar›n yabanc› edebiyatlara
gösterdi¤i ilginin gittikçe artmas› mutluluk
verici. ‹yi çevirmenlerin say›s› çok az olsa da,
çeviriler yay›mlamaya devam etmek gerekir,
çünkü bu, ‘öteki’nin bak›fl›nda var olabilmek
aç›s›ndan çok önemli.
• Mali s›k›nt›lar yafl›yor musunuz? Size
destek veren kurumlar var m›?
Mali s›k›nt›lar, mesle¤imizin merkezinde
duruyor. Bu durum, dünyadaki tüm yay›m-
c›lar için geçerlidir. Her gün, çözülmesi gere-
ken yeni bir mali problem ç›kar ortaya. E¤er
sadece ekonomik kriterlerle hareket etseydik,
katalo¤umuzdaki kitaplar›n %10’u bile gün
göremezdi. Yay›nevi olarak, çal›flmam›z› en
ciddi, titiz ve mücadeleci bir tav›rla sürdür-
dü¤ümüz alan, Ermeni kültürü ve edebiyat›-
na iliflkin kitaplar. Bu yay›nlar›, yay›nevimi-
zin da¤›t›m a¤› sayesinde birçok yere ulaflt›ra-
biliyoruz. Yay›mlad›¤›m›z mimarl›k kitaplar›-
n›n geliriyle, Ermeni edebiyat› kitaplar›n›n
sat›fl› konusundaki olas› baflar›s›zl›klar› kapa-
t›yoruz. Arkadafll›k ba¤lar› d›fl›nda, hiçbir ku-
rumla do¤rudan bir iliflkimiz yok. Bazen,
yapt›¤›m›z iflte, kendimizi yaln›z ve tecrit
edilmifl hissediyoruz. Baz›lar› için sanki yo-
kuz! Fakat, tüm kültürel alanlar için geçerli
olan bir fley bu. Bütün zorluklara ra¤men,
projelerimizi hiçbir zaman yar›da b›rakma-
d›k. Yapt›¤›m›z ifle inan›yor olmam›z çok
önemli.
• Yay›nevinizden ç›kan baz› kitaplar
Türkçeye çevrilerek Aras Yay›nc›l›k ta-
raf›ndan yay›mland›. Farkl› ülkelerde,
kitaplar›n›zla ilgilenen baflka yay›nevle-
ri var m›?
Aras Yay›nc›l›k bugüne kadar iki kitab›m›-
z›n Türkçe çevirisini yay›mlad›: L’Apatrié
(Jean Kéhayan, Vatans›z) ve Les passagers d’Is-
tanbul (Esther Heboyan, ‹stanbul Yolcular›).
Biz de, yak›nda, Aras’tan ç›kan, Takuhi Tov-
masyan’›n, aile ve mutfak an›lar›n› anlatt›¤›
Sofran›z fien Olsun adl› kitab›n›, Frans›zca
olarak, Souvenirs culinaires du Bosphore (Bo-
¤aziçi’nin Mutfak An›lar›) ad›yla yay›mlaya-
ca¤›z. Ayr›ca, Yerevan’da, çok zor flartlar al-
t›nda, dikkate de¤er ifllere imza atan Sarkis
Khatchents ile de ba¤lant› halindeyiz.
• Fransa’da ifade özgürlü¤üyle ilgili s›-
k›nt›lar yafl›yor musunuz?
‹fade özgürlü¤ünün tam olarak korundu-
¤u bir ülkede yafl›yoruz. Fakat baflka alanlar-
da ciddi zorluklarla karfl›lafl›yoruz. Bunlar›n
ilki, ekonomik sansür. ‹kincisi ise duyars›zl›k;
bas›n›n görmezden geldi¤i, hiç bahsi geçme-
yen bir kitab› yay›mlamak neye yarar? Bu
noktada, en çok, Fransa’daki Ermeni bas›n›y-
la sorun yafl›yoruz. Çok az kitap, okurlar› bil-
gilendirebilecek elefltirel bir analize tabi tutu-
luyor. Sizin bugün yay›mlad›¤›n›z, kitaplar ve
yay›nevleriyle ilgili böyle bir söyleflinin Fran-
sa’da yap›lmas›n› hayal edebilir miyiz? En
az›ndan bugün için, hay›r.
• Gelecek projeleriniz neler?
Bir yay›nc›n›n hayat›nda, her zaman, son-
suz say›da proje vard›r; baz›lar› gerçekleflir,
baz›lar› ise uygun zaman› bekler. Bizim de
elimizde, gelecek 10 y›la yetecek kadar proje
var. Bir sonraki yay›n›m›z, Anahide Ter Mi-
nassian ve Houri Varjabedian’›n, Terres d’en-
fance (Çocuklu¤un Ülkeleri) ad› alt›nda der-
ledi¤i, yazarlar›n ve sanatç›lar›n yaflad›klar› ya
da kurgulad›klar› Ermenistan an›lar›ndan
oluflan bir antoloji olacak. 2009’da, Takuhi
Tovmasyan’›n kitab› d›fl›nda, Sergey Paradja-
nov’un hapishane mektuplar›n› ve Sayat No-
va ve Confessions (‹tiraflar) adl› filmlerinin se-
naryolar›n› yay›mlayaca¤›z. Ayr›ca, sizin de
yak›ndan tan›d›¤›n›z bir yazar olan Zaven Bi-
beryan’›n Kar›ncalar›n Günbat›m› (Aras Yay.,
Babam Aflkale’ye Gitmedi, 2000; M›rçünneru
Verçaluys›, 2008) da projelerimiz aras›nda...
ocak 2009
 Ah flu kötüler olmasayd›!
L isede okudu¤umuz ‹nk›lâp Tarihi kita-
b›nda ‘Ermeni Sorunu’ ünitesinde bir
‘okuma parças›’ vard›. Parça ‘Ermenilerin’
Erzurum’un Müslüman bir köyünde yapt›k-
lar›n› tasvir ediyordu. Son derece kanl› ve
mide buland›r›c› sahnelerdi. Ne zaman o
okuma parças›n› hat›rlasam akl›ma duvara
çivilenmifl bir çift insan ci¤eri geldi¤ini söy-
lemekle yetineyim. Hakan Yel’in Rüzgâr
Ekenler roman›n› okumaya bafllay›nca bu
parçay› hat›rlad›m; zira roman ço¤u Ermeni
olan ‘çetecilerin’, 1914’teki benzer bir köy
(gene Erzurum’da Müslüman bir köy!) bas-
k›n›yla aç›l›yor ve anlat›lan dehflet sahneleri
o parçadakini aratm›yor. Zaten yazar, bu
dehflet sahnelerine o kadar s›k ve ayr›nt›l› bir
biçimde yer veriyor ki hani neredeyse bun-
dan zevk ald›¤› düflünülebilir.
Bafllarda ‘bildik’ bir hikâyeyle karfl› karfl›-
ya oldu¤umuz izlenimini verse de elimizde-
ki eser, bildik baz› klifleleri tekrarlamas›na
ra¤men farkl›l›klar› da olan bir roman.
Bir Müslüman (Çi¤demli) ve bir Ermeni
(Armanl›) köyü etraf›nda flekillenen olaylar
anlat›l›yor. Çi¤demli köylüleri diken üstün-
dedirler, çetecilerin baflka bir köyde (Ulya)
yapt›klar› gibi bir bask›na maruz kalmay›
beklerler. ‹çlerinde, bask›ndan Armanl›’y›
sorumlu tutanlar ve bunun cezas›z kalma-
ocak 2009
OHANNES KILIÇDA⁄
mas› gerekti¤ini düflünenler vard›r. Bunlar-
dan biri de köyün ileri gelenlerinden Hüse-
yin A¤a’n›n, küçükken bir Ermeni çocuk
(Aret) yüzünden sakat kalm›fl o¤lu Aksak
Osman’d›r. Osman, bir gece, yan›na ald›¤›
iki kifliyle birlikte Armanl›’ya sessiz bir bas-
k›n yapar. Köyün papaz› Zaven’i ve küçük
k›z› Sara’y› öldürür (Kambur Hasan Sara’ya
tecavüz de eder ama Osman’›n bundan ha-
beri olmaz), kiliseyi atefle verirler. Köyden
sessizce ayr›l›rlar ama beklenmedik bir tan›k
onlar› görür ve kusurlu gölgelerinden onlar›
teflhis eder. Armanl›’dan baz› köylüler de çe-
tecilerden yard›m alarak Çi¤demli’ye bask›n
verip intikam almak isterler. Bu tür ifllerin
bafl›n› Garbis çeker. Fakat, köyün akl›selim
sahibi kiflilerinden Demirci Haçik (roman-
da ‘Hacik’) araya girer; ahbab› Hüseyin
A¤a’y› olanlar› gözleriyle görmesi için köye
getirir. Küçük tan›¤› da dinleyen Hüseyin
A¤a Çi¤demli’ye döner ve o¤lunun a¤z›n-
dan, yapt›klar›n› do¤rulayan itiraflar› al›r.
Art›k yap›lacak tek bir fley vard›r: Katilleri
Armanl›’ya teslim ederek, do¤an kan borcu-
nu kapatmak. Nitekim, Çi¤demli’den bir-
iki güçlü adam, bafllar›nda Hüseyin A¤a ol-
mak üzere Osman’›, Hasan’› ve suç ortakla-
r› Durmufl’u derdest ederek, as›lmak üzere
Armanl›’ya teslim ederler. Hüseyin A¤a’n›n
15
o¤lunu, ölece¤ini bile bile teslim ederkenki
hali iç burkar.
Bunlar olup biterken, “ba¤›ms›zl›k sev-
das›na düflüp Rusya’n›n maflas› olmufl ma-
ceraperestlerden” (iflte bunlar bildik) oluflan
çeteci tehdidi ortadan kalkm›fl de¤ildir. Her
an bask›n bekleyen Hüseyin A¤a, geceleri
nöbet tutturur ve olas› bir bask›n durumun-
da köyün kad›nlar›n› “namuslar›yla cennete
gitmeleri için” bir ma¤arada toplay›p son
çare olarak k›z› Nuriye’ye ma¤aray› havaya
uçurtmay› planlar. Bir gece, beklenen bas-
k›n gerçekleflir. Vaziyet umutsuz hale gelin-
ce, kararlaflt›r›lan iflaret verilir, k›z da dina-
mitlerin fitilini atefller. Fakat son anda Ar-
manl› köylüleri imdada yetiflerek Çi¤demli
köylülerini Ermeni çetecilerden kurtar›rlar;
dinamitler de patlamaz. Çi¤demli köylüleri
bunu unutmaz ve bir müddet sonra savafl
patlak verip de, askeri manevralar gere¤i ku-
rayla baz› köylerin güneye göç ettirilece¤i
ama asl›nda kuran›n düzmece oldu¤u, tabii
ki Ermeni köylerinin gidece¤i haberini al›n-
ca, bunu Armanl›’ya iletmekle kalmaz, bu
sefer de onlar Armanl› köylülerini sürgün-
den kurtar›rlar.
Bütün bu toz duman içinde, üzerine ha-
fif flehvet sosu gezdirilmifl bir aflk hikâyesi-
nin de eksik olmad›¤›n› söyleyelim. Hüse-
yin A¤a’n›n on dört yafl›ndaki o¤lu Ham-
di’yle Armanl› köyünden “yirmi iki yafl›nda
karta kaçmaya bafllam›fl çocuklu dul” Talin
birbirlerine ç›lg›nca âfl›kt›rlar ve ço¤u yasak
aflk gibi, bunun da sonu hazindir.
Yazar›n adeta Anadolu evliya kültüne bir
selam› olan Dervifl karakterini zikretmeden
geçmek olmaz. Dervifl, do¤aüstü güçleri ol-
du¤una inan›lan, ‘görünmeyenlerle’ yaren-
lik eden, hayvanlarla konuflan, H›ristiyan-
Müslüman bütün halk›n koruyucusu olan
bir figürdür. Biz fanilerle k›yasland›¤›nda,
t›pk› Anadolu gibi zaman üstüdür. Her fley,
herkes geçer, o kal›r.
Romanda iki grup insan var: ‹lki, düfl-
manca davrananlar, ikincisi ise akl›selim sa-
hibi olanlar. ‹lk gruptakiler ya ruhen kötü
olduklar› için (Garbis, Kambur Hasan, Çe-
tecibafl› Arto) ya da üstesinden gelemedikle-
ri travmalar› yüzünden (Osman) böyle dav-
ran›rlar. Yazar, kötülerin insanl›k d›fl› yara-
t›klar oldu¤unu ima eder. Ruhen kötü ol-
makla bedenen kusurlu olmak veya zahiri
i¤rençlik aras›nda kurulan ba¤ da dikkat çe-
kicidir. Armanl›’da papaz› öldüren, küçük
k›za tecavüz edenlerden biri topald›r, biri
kambur. Çeteciler, vücutlar› irinli, balgam-
lar› kanl› kimselerdir. Çetecibafl› Arto, “öz
babas›n› s›rf içti¤i flarab› paylaflmad› diye
bafl›n› gövdesinden ay›rarak üzüm ba¤›na
gömen bir manyak”t›r. Romandaki buna
benzer birçok ifadeden anlafl›l›yor ki, Yel,
‘kötülü¤ün s›radanl›¤›’ konusunda
Arendt’le ayn› fikirde de¤il. Ayr›ca, roman-
daki ataerkil hava bariz biçimde kendini his-
settiriyor. Küçükler lafa kar›flamaz; kad›n-
lar, korunmas› gereken, namus göstergesi,
zay›f varl›klard›r… Olaylar›n geçti¤i yer ve
zaman düflünülecek olursa bu da roman›n
Hakan Yel
Rüzgâr Ekenler
Alt›n Kitaplar, Ekim 2008
muhteviyat› aç›s›ndan oldukça ola¤an ve
beklenebilir bir durum tabii.
Rüzgâr Ekenler, kendince dengeli olmaya
çal›flan bir roman. Örne¤in, bütün kötüler
tek bir etnik/dini gruba mensup de¤il. Her-
kesin kendi kötüsü var. Yazar›n ‘iyi Ermeni-
kötü Ermeni’ ayr›m›n› yapmaya çal›flt›¤›
söylenebilir. Fakat roman, Ermeniler içinde
‘do¤ru davrananlar›n’ istisna oldu¤u izleni-
mini veriyor. Yani, Armanl› bir istisnad›r; zi-
ra bir Müslüman köyüne yard›m ettikleri
anlafl›l›rsa “kendi dindafllar› taraf›ndan hain
olmakla suçlan›rlar.” Ermenilerin ço¤u, gül
gibi geçinip giderken ‘kand›r›lm›fl’ insanlar-
d›r (bu da tan›d›k de¤il mi?). Baflka bir de-
yiflle, kitapta ‘rüzgâr ekme’ ihalesi yine Er-
menilere kal›yor, zaten f›rt›nay› da onlar bi-
çiyorlar. (‹nsan bu noktada ‘Rüzgâr eken f›r-
t›na biçer’ sözüyle ‘Eden bulur’ sözü aras›n-
daki paralelli¤i de düflünmeden edemiyor.)
Roman›n o zamanlar›n siyasetine dair
yapt›¤› birçok tespit tart›flmaya aç›k. Sözü
edilen baz› olaylar›n da maddi gerçeklikler-
le örtüflmedi¤i söylenebilir. Gerek bu gibi
maddi ‘uyarlamalar’, gerek siyasal tespitleri
için romanc›y› elefltirmek mümkünse de,
burada as›l sorumluluk okuyucunundur.
Okuyucu elindeki eseri, bir romandan tarih
veya siyaset ö¤renilmeyece¤inin bilinciyle
okumal›d›r, çünkü tarihçiyi ba¤layan yön-
tem, ilke ve ölçütler, romanc›y› ba¤lamaya-
bilir. Romanc› sadece birtak›m duygu ve
düflünceleri aktarmak, beyninizi ve yüre¤i-
nizi hareketlendirmek için bir hikâye anla-
t›r. Bütün bunlar› ak›ldan ç›karmamak flar-
t›yla, insafl› bir roman olmaya çal›flan, bü-
tün Ermenilere karfl› de¤il ama en az›ndan
Armanl›l› Ermenilere karfl› bunu baflaran
Rüzgâr Ekenler, okuyucuda uyand›rmas›
muhtemel baz› duygular, zaman zaman
yükseltmeyi baflard›¤› dramatik tempo ve
sürükleyicilik için okunabilecek bir roman.
AGOS kirk
 TÜRK‹YE’DE ERMEN‹ EDEB‹YATI
60’l› y›llar›n kalemleri
E debiyatta bir yazar› on y›la, yirmi y›la,
hatta daha fazlas›na hapsetmek, s›n›rla-
mak, do¤ru de¤ildir. Çünkü, bir yazar kale-
mi eline ald› m›, bir ömür sürer bu maraton.
Ço¤u edebiyatç›, sa¤l›¤› izin vermeyince ve-
ya ömrü bitince b›rak›r kalemi. Bu aç›dan,
bu köflede Cumhuriyet Dönemi Türkiye
Ermeni Edebiyat›’n›, 40’l›, 50’li, 60’l› y›l-
lardan bugüne uzanan süreç içinde inceler-
ken, zaman zaman ayn› yazarlardan, ayn›
isimlerden bahsetmemiz gerekecek-
tir.
fiair, öykü yazar› ve araflt›rmac›
Haçik Bedros Amiryan’›n (1915-
1998) ilk kitab›, 1939’da yay›mla-
nan Ovasis adl› edebiyat ve sanat al-
mana¤›d›r. Edebiyat alan›ndaki ki-
taplar›ndan baz›lar› Yerker Siro Yev
Baykari (Sevda ve Kavga fiark›lar›,
1949), Azadarar ‹nknaflarj (Can-
kurtaran, 1959) ve –ülkesinin ba-
¤›ms›zl›¤› için mücadele veren ve
bir askeri darbenin ard›ndan öldü-
rülen Kongo Baflbakan› Patrice Lu-
mumba’ya ithaf etti¤i– Lumum-
ba’d›r (1962).
1948’de yay›mlanan fliir kitab›
Yerani Te’nin (Keflke) ard›ndan, öyküleriy-
le, edebiyatta ismini unutulmazlar listesine
yazd›rm›fl olan Yervant Gobelyan (d. 1923),
Marmara, Jamanak ve Agos gazetelerinde
sürdürdü¤ü köfle yazarl›¤› ile de öne ç›km›fl
bir yazard›r. Öykü kitaplar›ndan baz›lar›:
Yeraz Çunetso¤ Martig (Düflsüz Yaflayan ‹n-
sanlar, 1984), Ho¤ov M›g›rd›vadzner (Top-
rakla Vaftiz Edilenler, 1992), Menk Anun›
‘Hay Dza¤ig’ T›rink (‘Ermeni Çiçek’ Dedik
Ad›na, 1991), ve Giaynki Lusantsken (Yafla-
m›n Kenar›ndan, 1998).
T ürkân fioray, y›llar geçse de ‘Türk sine-
mas›n›n sultan›’ olarak an›lacak bir sa-
natç›. Filmleri, canland›rd›¤› karakterler ve
güzelli¤iyle, oyunculu¤unun her dönemin-
de konuflulan fioray’›n sinema kariyerinin
kitaplaflt›r›lmas› da kaç›n›lmazd›. Feridun
Andaç’›n Türkân fioray’la Yüz Yüze adl› ki-
tab›, bir dönemin seyircisinde derin izler b›-
rakan Türkân fioray’›n hayat›ndan birçok
kesiti a盤a ç›kar›yor.
‹lk olarak sekiz y›l ön-
ce, Can Yay›nlar› eti-
ketiyle yay›mlanan ki-
tap, geçti¤imiz günler-
de, Turkuvaz Yay›nla-
r›’ndan ç›kan yeni bas-
k›s›yla, okuyucuyla
tekrar bulufltu.
Türkân fioray, si-
nemaya âfl›k oldu¤u-
nu, sinemay› hayatta
her fleyin üzerinde tut-
tu¤unu her zaman dile
getiren bir oyuncu.
AGOS kitap
GARB‹S HORASANCIYAN
Zahrad (1922-2007) ve Zareh Khrakhu-
ni (d. 1926), 50’li y›llarda modern Ermeni
fliirini ray›na oturtmufl flairlerdir; 60’larda bu
alanda t›rmanm›fl, 70’lerde zirveye ulaflm›fl,
80’lerde ise tahta oturmufllard›r. Her ikisi
de, yirmiden fazla kitaba imza atarak, en
üretken flairlerimizden olmufltur. Khrakhu-
ni’nin fliir d›fl› çal›flmalar› da çok önemlidir.
Potorig (F›rt›na, 1999) adl› tiyatro eseri, yaz-
d›¤› makaleler, denemeler, araflt›rma yaz›la-
Haçik Amiryan, Ovasis (1939)
r› ve edebi tahliller, onun di¤er alanlarda da
güçlü bir yazar oldu¤unu gösterir.
Edebiyat›m›za, eme¤i, yoksullu¤u, hak-
s›zl›klar› hayk›ran fliirleri ile renk katan flair-
lerimizden biri de Varteres Karagözyan’d›r.
O da, Türkiye’den göçüp uzak diyarlara gi-
den yazarlar›m›zdan olmufltur: Önce Erme-
nistan’a, ard›ndan ABD’ye yerleflmifltir; ha-
len Los Angeles’ta yaflamaktad›r.
Bu kervana 1950’li y›llarda kat›lm›fl, bil-
hassa 60’l› y›llarda edebiyatseverlerden ka-
bul görmüfl yazarlar›m›z da vard›r. Onnik
Edebiyatç› bak›fl›yla
‘Türk sinemas›n›n sultan›’
JANET BARIfi
Andaç’›n edebi bir duyarl›l›kla oluflturdu¤u
bu biyografik çal›flma da,
fioray’›n sinema tutkusu-
nun alt›n› çiziyor. K›rk y›l›
aflk›n bir süredir sinemaya
emek veren fioray, An-
daç’a, yaflad›¤› güçlükleri,
sevinçleri, ac›lar›, piflman-
l›klar›, aflklar› anlat›yor.
Kitab›n en dikkat çekici
cümlerinden biri, “Onlar
nas›l istiyorsa öyle yaflaya-
ca¤›m.” Her zaman merak
edilen hayat›n›, kendi iste-
di¤i gibi de¤il, seyircinin
istedi¤i gibi yaflad›¤›n› an-
16
F›ç›c›yan (1931-1976) bunlardan biridir.
Kumkap› Bezciyan Okulu’nda ö¤retmenlik
ve müdürlük yapm›fl olan F›ç›c›yan, e¤itim
çevresinde oldu¤u kadar edebiyat çevresin-
de de sevilen bir yazar olmufltur. Kiflili¤in-
deki hümanizm ve alçakgönüllük fliirlerine
de yans›m›flt›r. F›ç›c›yan’›n zamans›z ölü-
mü, hem edebiyat, hem de e¤itim alan›nda,
toplumumuz için büyük bir kay›p olmufl-
tur.
60’l› y›llarda bu kervana
kat›lan genç kalemlerden biri
de Musada¤l› Arsen Can-
yan’d›r (d. 1938). Anado-
lu’nun suyu ve havas› ile yo¤-
rulmufl, Anadolu kokan bir
flair olan Canyan’›n fliirlerinde
hümanizm ve sevgi temalar›
öne ç›kar. Önce Musada-
¤›’ndan, sonra da Türki-
ye’den ayr›lm›fl ve Ermenis-
tan’a yerleflmifltir.
Bu bölümü, Ermeni edebi-
yat ve e¤itim camias›nda se-
vilmifl bir isim olan ‹rma
Acemyan’la (1936-1990)
noktalamak istiyorum. Kad›-
köy Aramyan Okulu’nda y›llarca ö¤retmen-
lik ve müdürlük yapan Acemyan, edebiyat
dünyas›na iki fliir kitab›yla kat›lm›flt›r. Dal
Miyayn (Sadece Vermek, 1975) ve ‹m Do¤e-
r›s (M›sralar›m, 1985) adl› fliir kitaplar›nda,
yaflama ve insana karfl› duyarl›l›¤›n›, ço¤u
zaman hüzünlü bir üslupla ifade etmifltir.
fiiir dili sade, edebi sanatlardan ve süsleme-
lerden uzakt›r. Topluma gerek e¤itim ge-
rekse edebiyat alan›nda daha da verimli bir
flekilde hizmet verebilece¤i bir yaflta aram›z-
dan ayr›lm›flt›r.
lat›yor fioray…
Sorular ve cevaplar›n art arda s›ralanma-
s›ndan oluflan, kuru bir kitap de¤il bu; An-
daç, fioray’la ilgili düflüncelerini, röportaj
öncesinde ve sonras›nda hissettiklerini, rö-
portaj s›ras›nda araya kar›flan gündelik soh-
betleri de paylafl›yor okurla.
Bir dönemin sinema tarihini merak
edenler de Türkân fioray hayranlar› kadar
zevk alabilir bu çal›flmadan. fioray, yönet-
menler, oyuncular ve sette yaflanan ilginç
olaylarla ilgili birçok an›s›n› anlat›yor. Sa-
natç›n›n çocukluk ve gençlik y›llar›, sine-
mayla tan›flmas›, yönetmenlik deneyimi, k›-
z›yla olan iletiflimi ve gündelik hayat›na da-
ir birçok ayr›nt› yer al›yor söyleflide. Özel
Onnik F›ç›c›yan Foto¤raf • Ara Güler
NOEL BABA
Binlerce naz ile geldin– binlerce hay›rla
Ak sakal›n›n binlerce teliyle
Binlerce bacadan içeri döktün–
Ve hasretle dolu binlerce can
S›ra s›ra dizildiler yoluna
Bir günde
Binlerce cana türküler verdin
Düfl verdin
Sevgi verdin
Bir günde
Binlerce kifliye yara verdin
Tasa verdin
Ac› verdin
Baz›lar›na çok çok - baz›lar›na çok az
Baz›lar›na ise yok yok - kalmad› dedin...
Halbuki ötede
Binlerce etten kemikten bebek
Binlerce kez derkenardan
Bak›yor
Binlerce söz - binlerce düflle bekliyor
Yoksa e¤er onlara verece¤in binlerce fley
Al benden
Bin kere bin tane koca sevgiler yürekten
Götür benden
Binlerce selam, binlerce kez...
ONN‹K FIÇICIYAN
hayat›n› bak›fllardan uzakta yaflamay› tercih
eden fioray’›n neredeyse her cümlesi, sine-
maya olan tutkusunu ele veriyor. Kitapta,
fioray’›n gündelik hayat›n› nas›l yaflad›¤›na,
y›ld›z olman›n getirdi¤i zorluklarla nas›l bafl
etti¤ine dair ipuçlar› da yakal›yoruz. Öte
yandan, Andaç’›n sinemaya ve Türkân fio-
ray’a olan tutkusu da kendini sürekli belli
ediyor.
Kitapta, Türkân fioray’›n dostlar›ndan
Selim ‹leri’yle yap›lm›fl bir söylefli de yer al›-
yor. Popülerli¤ini her daim koruyan, her
kuflaktan Türkiyelinin tan›d›¤› fioray’›n fo-
to¤raflar›yla renklenen bu ayr›nt›l› biyogra-
fi, fioray severler kadar sinemaseverler için
de, de¤erli bir an› kitab› niteli¤i tafl›yor. Ay-
r›ca, bir sanatç›y›, bir edebiyatç›n›n gözlem
ve de¤erlendirmeleri üzerinden okumak,
anlamaya çal›flmak da keyifli olabilir.
Feridun Andaç
Türkân fioray ile Yüz Yüze
Turkuaz Yay›nlar›, Kas›m 2008, 208 s.
ocak 2009
 Çocu¤un ‘gör’ dedi¤i

Vah flu büyükler... Kokulu misketler,

“Derslerin
nas›l evlad›m?”
Ah flu büyükler... Hani iyiler hofllar da bir de
bizi anlasalar… Oda toplamak mesela; oda
toplaman›n gerçekten ama gerçekten e¤lence-
li bir yan› yok, hatta biz odan›n da¤›n›k oldu-
¤unu bile fark etmiyoruz. Ama annem zorla-
y›nca odam› toplamak zorunda kal›yorum ta-
bii. Hem ben ne güzel her fleyi dolab›ma geli-
fligüzel bir flekilde t›km›flken bunlar› y›k›p kat-
lay›p koyman›n ne anlam› var anlam›yorum...
Bir de bilgisayar ve televizyon olay› var;
“K›z›m, bu kadar çok televizyon izleme, göz-
lerin bozulur.” “O¤lum, bilgisayarla çok u¤-
rafl›yorsun, biraz ödev yap!”
‹lk olarak, televizyonu 2 metre yak›ndan izle-
mezsek gözlerimizin bozulma ihtimali yok, ve biz
de gözlerimizi televizyona dayam›yoruz. Ödev
yapmam›z gerekti¤ini de bilgisayarla oynarken
söylerseniz insan›n siniri bozuluyor, hiç yapmak
istemiyoruz ödevi. Ayr›ca, ödevimiz varsa da
eninde sonunda yapmam›z gerekiyor zaten, bafl›-
m›za kakman›za gerek yok böyle, de¤il mi ama?
Ayy, bir de bizim misafirlerle oturup soh-
bet etmemizi isterler... fiöyle bir konuflman›n
gerçekten çok rahats›z edici oldu¤unu anla-
Can›m› s›kanlar…
Ah flu büyükler! Benim için önemli olan hiçbir
fley genellikle onlar için önemli olmuyor.
Derslerim, mesela onlar› hiç umursam›yorlar.
Sonra da karnende niye dört var diyorlar.
Ne olursa olsun benim için endiflelenmi-
yorlar ve bu benim için çok önemli. Mesela
haz›rlad›¤›m bir proje ödevim kayboldu¤unda
bifley olmaz, yine yapars›n diyorlar. Bu benim
çok can›m› s›k›yor. O kadar eme¤im bofla gi-
malar› laz›m yani:
Misafir: Derslerin nas›l evlad›m?
Zorla cevap veren çocuk: (s›k›lm›fl bir flekilde)
Fena de¤il…
Burada araya giren anne: Matematikte pek iyi
de¤il ama çal›flm›yor ki, ne desem anlatam›-
yorum…(!)
Ve iki kad›n, çocuklar› hakk›nda birbirle-
rine dert yanmaya bafll›yor...
Gördü¤ünüz gibi, bizim için çok e¤lenceli
de¤il...
Hele dinledi¤imiz müzi¤e kar›flmazlar
m›… Sesini çok aç›yormufluz, komflular k›za-
cakm›fl. Ya, gerçekten o sesi komflular›n duy-
mas›na imkân yok. Hem az›c›k müzik sesi
duysalar ne olacak ki...
Yani k›sacas›, sizce büyükler insan olabilir
mi? (Yanl›fl anlamay›n, bu asl›nda bir sonraki
yaz›mda anlataca¤›m kitab›n ad›)
Sonuç olarak, buradan büyüklere sesleni-
yorum: Az›c›k anlamaya çal›fl›n bizi.
Büyüklere okuma önerisi
Bu konuyla ilgilenen büyükler varsa, Aytül
Akal’›n kitaplar›n› okumalar›n› kesinlikle tavsi-
ye ediyorum: K›z›m, Ben Çocukken..., O¤lum,
Ben Çocukken…, K›z›m Nerdesin ve O¤lum
Nerdesin. Bir annenin çocuklar›yla yaflad›¤›
sorunlar› anlat›yor Aytül Akal; k›sacas› büyük-
lerle niye anlaflamad›¤›m›z›. Hepsi kesinlikle
diyor. Sonra sabaha kadar onu bafltan yapmak
beni daha da çok üzüyor. Hele okul toplant›-
lar›, ah. Önceden anneannem gidiyordu top-
lant›lara. Ama o da art›k gidemiyor.
Daha bir sürü fley var. Ama yine de do¤um-
günüm gibi benim için daha önemli olan fley-
leri hat›rl›yor ve umursuyorlar.
Ah, bi de baz› ö¤retmenlerim benim yapt›¤›m
fleyleri görselerdi, duysalard› yani beni dinleseler-
di bana daha az k›zarlard›. Bir keresinde, fotoko-
piyle çekilen ve görünmeyen bir kelimeyi görün-
medi¤i için yanl›fl söylüyordum. Ö¤retmenin ya-
çok baflar›l› kitaplar, okurken sanki sizin haya-
t›n›z› yazm›fl gibi hissedeceksiniz.
PINAR TERZ‹ (12)
Aytül Akal
K›z›m, Ben Çocukken… 1996, 64 s.
O¤lum, Ben Çocukken… 1995, 64 s.
K›z›m Nerdesin, 1999, 73 s.
O¤lum Nerdesin, 1999, 71 s.
Uçanbal›k Yay›nlar›, Gülen Öyküler Dizisi
n›ndayd›m provalarda, ve yanl›fl söylemeye de-
vam ediyordum. Son provada bir ö¤retmen yan-
l›fl söylüyorsun dedi. Ö¤retmenim ç›k›flta bana
ba¤›rd›, sen önceden yanl›fl demiyordun, flimdi
mi tuttu inad›n ki yanl›fl söylüyorsun dedi. Arka-
dafllar›ma önceden yanl›fl diyor muydu diye sor-
du. Arkadafllar›m evet dedi¤inde ö¤retmenim
onlara da k›zd›. Bu beni çok üzdü.
Büyükler, lütfen küçüklerin önemli dedi¤i
fleyleri siz de umursay›n.
NARE GAVR‹LOF (11)
tarç›n seminerleri
Merhaba arkadafllar. Bu ay size önerece-
¤im kitap, Annemin Kokulu Misketleri.
‹smi gibi roman›n kendisi de komik
ve çok e¤lenceli. Ana karakterler Ruddy
Mudd, Doria Mudd (Ruddy’nin annesi)
ve Pookie Tunnbaum. Bu romanda, as-
l›nda Ruddy’nin ad› Aurora ve Pooki-
e’nin ad› da Priscilla, çünkü kendi adla-
r› yerine takma adlar›n› kullan›yorlar.
Ruddy’nin o kadar çok hayvan› var ki,
kafesler dolusu ve bütün odas›n› kapl›-
yor. Agnes adl› yafll› köpe¤i, Larry ve Vi-
vien adl› fareleri, Margaret adl› iguanas›,
Gregory ve Peck adl› papa¤anlar› bun-
lardan sadece birkaç›. Hayvanlar› çok se-
viyor ve onlar›n yavrusu oldu¤unda yav-
rular› vermek istemiyor. En yak›n arka-
dafl› da Pookie ad›nda bir k›z. Annesi
Doria’n›n ifli de, insanlara çok pis kokan
misketleri satmak. Örne¤in, bu kokular›
tan›tmak için Tarç›n Seminerleri düzen-
liyor. Böylelikle de¤iflik yollarla kokular›
tan›t›yor.
Anlayaca¤›n›z, çok zevkli bir roman.
Eminim ki siz de benim kadar seveceksi-
niz.
‹nsanlar›n duygular›na, hislerine,
dünya görüfllerine göre farkl› kitaplar
var. Benim size tavsiye etti¤im bu kitap,
komik olaylar› seven insanlar için. Hem
zaten herkesin gülmeye ihtiyac› vard›r,
de¤il mi?
NAD‹N TALAR AÇIKBAfi (12)
Martha Freeman
Annemin Kokulu Misketleri
çev. Nesrin Çi¤iltepe Akbay
Bulut Yay›nlar›, 1996, 165 s.

man› Ahtapot Nino. Ilgar, kitapta gör-
o k u l ö n c e s i dü¤ü resimleri çok sevdi; kendi kendine
ahtapot resimleri çizmeye bafllad›.
ILGAR’IN Nino çok sevimli bir ahtapot ama ha-
linden pek memnun de¤il. Annesi ne ka-
Kalem tutmay› bilmeden, sadece kara-
lasa bile, öyle e¤lenerek karal›yordu ki…
Ilgar bir sürü kitab› ve duvar› kara-
lad›ktan sonra, bir gün kitapç›da bu
kitab› gördüm; almak neredeyse bir

K‹TAPLI⁄I dar dil dökse de, bu konudaki mutsuzlu-

Ilgar, annesi, dedesi ve anneannesi ile
birlikte bir sahil kasabas›nda yaflayan,
üç buçuk yafl›nda bir afacan. Minik
o¤lum, yafl› gere¤i çok hareketli ve çok
merakl›, ve kitaplar› çok seviyor. Her
gece, uyumadan önce, mutlaka ona ki-
tap okumam› istiyor. Tabii, ona hangi
kitaplar› okuyaca¤›m› kendisi belirli-
yor; kaç tane okuyaca¤›m› da öyle. ‹ki,
üç, befl – art›k, onun keyfine kalm›fl...
‹flin en güzel yan›, kitaplardan ö¤ren-
YA⁄MUR BATTAL
di¤i kelimeleri ve cümleleri, konuflur-
ken kulland›¤›n› fark etmek.
Bu köflede, Ilgar’la birlikte yaflad›¤›-
m›z ‘okuma’ deneyimlerine dayanarak,
okul öncesi çocuklar için haz›rlanm›fl ki-
taplardan söz edece¤im.
***
Minikler büyürken, tak›nt›l› olduklar›
dönemlerden geçiyorlar. Ayn› masal›
dinlemek, ayn› çizgi filmi seyretmek,
ayn› flark›y› söylemek ya da ayn› kitab›
Sara fiahinkanat
Yavru Ahtapot Olmak Çok Zor
resimleyen: Feridun Oral
Yap› Kredi Yay›nlar›, Eylül 2008, 36 s.
yüzlerce defa okutmak isteyebiliyorlar.
Bu s›ralar o¤lumun tak›nt›s›, Yavru Ah-
tapot Olmak Çok Zor adl› kitab›n kahra-
¤unu dindiremiyor Nino’nun. Çok say›-
da kolu oldu¤undan, giyinmek, Nino
için çok zahmetli bir ifl; “Keflke y›lan ba-
l›¤› olsayd›m, çabucak giyinirdim, haya-
t›m ne kolay olurdu” diye düflünüyor.
Ancak, okula giderken yaflad›¤› bir olay,
Nino’ya, kendisi gibi olman›n gurur du-
yulacak bir fley oldu¤unu ö¤retiyor.
Çocuklar› özgüvenli, kendileriyle ba-
r›fl›k bireyler olarak yetifltirme çabalar›na
katk› sa¤layabilecek bir kitap…
***
Minik o¤lum Ilgar boya kalemle-
riyle yapabileceklerini fark edince, ona
boyama kitab› yetifltiremez olmufltum.
zorunluluktu. Hem istedi¤i gibi boya-
yacak, karalayacak, hem de bir sürü fley
ö¤renecekti: Kalem tutmay›, renkleri,
flekilleri, saymay›…
Sayfalar›, boyand›ktan sonra siline-
bilecek flekilde haz›rlanan kitapta, mi-
nicik, tombul ellere kalem tutmay› ö¤-
retebilmek için özel olarak tasarlanm›fl
bir kalem de var. Ilgar, kitab› ald›¤›m›z
gün bu kalemi bitirmeyi baflard› tabii.
fiimdi baflka kalemlerle çizmeye ve e¤-
lenmeye devam ediyor.
Silinip Temizlenen Kitap:
Renkler ve fiekiller
Do¤an Egmont Yay›nc›l›k,
A¤ustos 2008, 24 s.

ocak 2009 17 AGOS kirk

 Türkiye’de Asker
ve Siyaset (siyaset)
Levent Ünsald›
çev. Orçun Türkay
Kitap Yay›nevi,
345 s., 30 YTL
Levent Ünsald›, Paris
Sorbonne-I Üniversi-
tesi’ne doktora tezi olarak sundu¤u bu çal›flma-
da, “Türk Silahl› Kuvvetleri ne tür örgütsel
özelliklere sahiptir ve bir kurum olarak nitelik-
leri nelerdir?”, “Toplumsal çat›flmalar›n üstün-
de, ne ölçüde homojen bir toplumsal grup
oluflturur?”, “Siyaset sahnesinde sivillerle asker-
ler iki ayr› ve muhalif cephe olarak m› karfl›m›-
za ç›kmaktad›r?”, “Asker hangi nedenlerle ve
hangi koflullar alt›nda siyasal yaflama müdahale
etmektedir?”, “Askeri iktidar hangi süreçlerden
geçerek anayasal düzen içinde kurumsallafl›r?”,
“Ulusal savunma harcamalar› üzerinde kurum-
sal korporatif ç›karlar›n etkisi nedir?”, “Askeri
iktidar›n ülkenin ekonomik yap›s›yla iliflkileri
nelerdir?” gibi sorulardan hareketle, Türkiye’de
ordunun siyasal rolüne iliflkin yeni bir aç›klama
modeli sunmaya çal›fl›yor.
* Dink’in, “bizleri bu köprünün devam› ve güç-
Türkiye’nin
Linç Rejimi (siyaset)
Tan›l Bora
Birikim Yay›nlar›,
72 s., 7 YTL
“Tarihimizde pek çok
örne¤i bulunan, bu-
gün de gayet ola¤an
bir flekilde sürüp gi-
den linçler silsilesi, Türkiye’de sürekli bir linç
‘rejimi’nin var oldu¤unu düflündürüyor. Hep-
sinin bahanesi ya da hedef ald›¤› kesimler,
isimler birbirine benziyor. Bunlar eskiden
az›nl›klar, daha yak›n zamanda Aleviler, ko-
münistler olurdu; flimdilerde linç, PKK’y› ba-
hane ederek Kürtlere yöneliyor. Linçleri besle-
yen tarih anlat›s›, ‘milli’ e¤itimden itibaren
resmi a¤›zlarca yayg›nlaflt›r›lan düflmanca ›rk-
ç›-etnisist söylemler bar›nd›r›yor. (…) Tan›l
Bora, (…) bahanesi ve meflrulaflt›rma meka-
nizmalar› hep haz›r tutulan linç eylemlerinin
analizini sunuyor. Nazi Almanyas› ile halimi-
zi karfl›laflt›rarak... TV dizilerinin bu iflteki ro-
lüne iflaret ederek... Son y›llardaki linç giri-
flimlerinin inan›lmas› zor dökümünü suna-
rak...” (tan›t›m bülteninden)
* Ratip, Turgut Tur-
Yaflad›¤›m›z fiu
Korkunç Otuz Y›l:
1978-2008 Türkiye-
si Üzerine Notlar
(siyaset, yak›n tarih)
Halil Berktay
Kitap Yay›nevi,
71 s., 7 YTL
Halil Berktay, 2008 Frankfurt Kitap Fuar›’nda
aç›lan modern Türk sanat› sergisinin katalo¤u
için kendisinden Türkiye’nin son 30 y›l›n› an-
latan bir yaz› istenmesi üzerine kaleme ald›¤›,
ancak “fazla uzun” oldu¤u gerekçesiyle katalo-
¤a konmayan, ve ard›ndan, 30 Eylül - 7 Ekim
2008 tarihleri aras›nda Taraf gazetesinde tefri-
ka edilen bu çal›flmas›nda, 12 Mart darbesi son-
ras›ndan Ergenekon tutuklamalar›na uzanan,
“büyük, sars›nt›l›, zikzakl› bir geçifl dönemi”
olarak nitelendirdi¤i bir zaman dilimini mercek
alt›na al›yor. Yetkin bir tarihçinin kaleminden,
son otuz y›l içinde gündeme damga vuran olay-
lar ›fl›¤›nda, Türkiye’nin yak›n dönem siyasi ta-
rihine iliflkin gözlemler ve tespitler…
AGOS kitap
Geçen ay›n kitaplar›
* hiyerarflik yap›lar›, gerilimleri gözler önüne se-
Sivil Toplumda
Türk-Ermeni
Diyalo¤u
(siyaset, yak›n tarih)
Rag›p Zarakolu (der.)
Pencere Yay›nlar›,
345 s., 25 YTL
Rag›p Zarakolu, ki-
tab›n girifl yaz›s›nda,
Nisan 1915’te Türk-Ermeni diyalo¤unun res-
mi düzeyde kesintiye u¤ramas›yla oluflan “ses-
sizlik duvar›nda”, 90’l› y›llar›n bafllar›ndan
bugüne, gayr› resmi, sivil kanallardan aç›lan
“oyuklar›” kronolojik bir s›rayla aktar›yor. Di-
yalo¤un tek çare, diyalogdan kendimizi dö-
nüfltürmeye geçmenin ise “zorunlu bir görev”
oldu¤unu belirten Zarakolu, iki toplum ara-
s›nda kal›c› bir tinsel köprü kuran Hrant
lendirilmesi için vicdani bir yükümlülükle
karfl› karfl›ya b›rakt›¤›n›” belirtiyor. Kitapta,
Haziran 2000’de Paris’te toplanan ‘Günü-
müzde Ermeni Sorununa ‹liflkin Türk-Erme-
ni Diyalo¤u’ kolokyumunda sunulan tebli¤ler
ve yap›lan tart›flmalar›n yan› s›ra, bu toplant›-
n›n öncesinde ve sonras›nda, akademi ve ya-
y›nc›l›k alan›nda yap›lan diyalog çal›flmalar›n›
yans›tan metinlere ve belgelere yer veriliyor.
* ac›lar›, deneyimleri dikizleyip, duyumsama-
II. Meflrutiyet’in
‹lk Y›l›: 23 Temmuz
1908 – 23
Mete Tunçay
Temmuz 1909
(tarih)
Yap› Kredi Yay›nlar›,
400 s., 100 YTL
II. Meflrutiyet’in 100.
y›l› dolay›s›yla, Aygaz ve Yap› Kredi Yay›nla-
r›’n›n iflbirli¤iyle, Prof. Dr. Mete Tunçay,
Nuri Akbayar, Raflit Çavafl, Yücel Demirel ve
Bahattin Öztuncay’›n dan›flmanl›¤›nda haz›r-
lanan kitapta, II. Meflrutiyet’in ilan edildi¤i
23 Temmuz 1908’den, ilk y›ldönümünün
kutland›¤› 23 Temmuz 1909’a kadar geçen
olaylar ele al›n›yor. Önsözünü Mete Tun-
çay’›n kaleme ald›¤› eserde, dönemin gazete ve
dergilerinden al›nm›fl haberler, makaleler ve
yorumlar›n yan› s›ra dönemin olaylar›na bu-
günden bak›larak yaz›lm›fl kurgu haberlere yer
veriliyor. Kitab›n zengin görsel malzemesinin
önemli bir bölümünü, ilk kez gün ›fl›¤›na ç›ka-
cak olan foto¤raflar ve belgeler oluflturuyor.
*
Smyrna’n›n Sonu:
‹zmir’de
Kozmopolitizmden
Milliyetçili¤e
(flehir tarihi)
Hervé Georgelin
çev. Saadet Özen
Birzamanlar Yay›nc›l›k,
332 s., 30 YTL
II. Abdülhamit devrinden, Eylül 1922’deki
Büyük ‹zmir Yang›n›’na uzanan dönemde ‹z-
mir’in yaflamak zorunda kald›¤› de¤ifliklikleri
inceleyen kitap, nostaljik bir güzelleme olma-
n›n ötesinde, flehirdeki ve etraf›ndaki dinamik
18
riyor. Osmanl›’n›n geç döneminin ‹zmir’ini,
tek bir cemaat de¤il, flehirde yaflayan farkl›
topluluklar üzerinden inceleyen Georgelin,
kitab›n ilk üç bölümünde flehirdeki mahallele-
ri, okullar› ve ders programlar›n›, halk›n kut-
lad›¤› bayramlar› ve e¤lence hayat›n› el al›yor.
Abdülhamid devrinin siyasi hayat›n›n anlat›l-
d›¤› dördüncü bölümden sonra, ‘Ölümcül
Son’ bafll›kl› bölümde, ‹zmir Yang›n› ve so-
nuçlar›, tarih yaz›m›ndaki boflluklara vurgu
yap›larak aç›klan›yor. Kitaba, foto¤raflar,
kartpostallar ve haritalar efllik ediyor.
* lenen iki günlük atölye çal›flmas›nda Özgür
Üç Devirde
‹stanbul:
Konstantin’in
Kutsanm›fl fiehri
(flehir tarihi)
Önder Kaya
Küre Yay›nlar›,
208 s., 20 YTL
‹stanbul’un Bizans,
Osmanl› ve Türkiye Cumhuriyeti dönemleri-
ni ele alan ‘Üç Devirde ‹stanbul’ serisinin ilk
kitab› olan bu çal›flmada, ‹stanbul’daki Bizans
kültürünü ortaya koyan ilginç olaylara,
an›tlara, efsanelere yer veriliyor. Kitapta,
Konstantinopolis’in önemli flahsiyetlerinin
portreleri, flehrin an›tlar›, folkloru, efsaneleri,
kronolojik bir seyirle anlat›l›rken, flehrin dün-
ya miras› içindeki rolünün, de¤iflen devirler-
deki dokusunun, anlam ve de¤er dünyalar›-
n›n, siyasi tutumlar›n, yaflam tarzlar›n›n izi sü-
rülüyor. Görsel malzeme kullan›m› aç›s›ndan
bir hayli zengin olan kitapta, ele al›nan her
konu ile ilgili k›sa kaynakçalar da sunulmufl.
* ren yazar›n ölümünden sonra, o¤lu David Ri-
K›br›sl›l›k
(sosyoloji, siyaset)
Mehmet Hasgüler
(der.)
Agora Kitapl›¤›,
222 s., 10 YTL
Mehmet Hasgüler,
Etienne Copeaux,
Ümit ‹natç›, Mehmet
han, K›vanç Ulusoy, Özdemir Özgür ve Mus-
tafa Mehmetçik’in makalelerinden oluflan ki-
tapta, K›br›s konusu, kültürel ve siyasal kimlik
ekseninde ele al›n›yor. Hasgüler, 2007’de vefat
eden K›br›sl› sosyolog Ulus Baker’e ithaf edi-
len kitab›n sunufl yaz›s›nda flöyle diyor: “K›b-
r›s, sadece K›br›s de¤ildir: Biraz Ortado¤u, bi-
raz Akdeniz, biraz Lübnan, biraz Filistin, biraz
Avrupa, biraz askeri üs, biraz garnizon, biraz
iflgal, biraz Helenizm, biraz Bizans, biraz Os-
manl›, biraz H›ristiyanl›k, biraz Müslümanl›k,
biraz Türkçülük ve biraz da her fley demektir.
K›br›sl›l›k ise bütün bunlar› toplayan, ama ay-
n› zamanda bunlar›n hepsinin ötesine geçen,
üstelik s›n›rlar› fazla da belirgin olmayan bir
durumu ifade eder.”
*
Dün, Bugün
‹stanbul (foto¤raf)
Dünya Yay›nc›l›k,
100 s., 50 YTL
fiehir rehberi niteli¤indeki internet sitesi ‘is-
tanbul.com’un foto¤raf editörlerinin çekti¤i,
‹stanbul’un geleneksel de¤erlerinden tarihi
eserlerine, al›flverifl merkezlerinden ifl dünyas›-
n›n kalbinin att›¤› gökdelenler ve canl› gece
hayat›na kadar, flehrin çok renkli yaflam›n›
gözler önüne seren, 300’ü aflk›n özel foto¤raf-
tan oluflan bir albüm.
*
Oda: Virginia
Woolf’un
Odas›nday›z
(Deneyimlerimiz
Hangi Kap›lar›
Aç›yor? – I)
Sema Aslan (ed.)
Amargi Yay›nlar›, 54 s.
‹ngiliz feminist yazar Virginia Woolf’un, ya-
y›mland›¤› 1929 y›l›ndan bu yana kad›n hare-
ketinin baflucu kitaplar›ndan biri olmufl Kendi-
me Ait Bir Oda adl› kitab› üzerine, Ocak
2008’de Amargi Feminist Kitabevi’nde düzen-
Sevgi Göral’›n yapt›¤› sunumun yan› s›ra, kat›-
l›mc› kad›nlar›n sorular› ve yorumlar›n›n yer al-
d›¤› Oda, Amargi Feminist Kitabevi taraf›ndan
düzenlenen etkinliklerin kitaplaflt›r›lmas› proje-
sinin ilk ad›m› olma niteli¤ini tafl›yor.
*
Ölüm Denizinde
Yüzmek: Bir
O¤ulun An›lar›
(an›)
David Rieff
çev. P›nar Savafl
Agora Kitapl›¤›,
144 s., 14 YTL
Modern dünyan›n
dan tüketmesini, duyumsasa bile edilgen kal-
mas›n› elefltiren, Amerikal› edebiyatç›, kuram-
c› ve insan haklar› savunucusu Susan Sontag,
“Savafllar flimdi bir de oturma odalar›n›n sesi
ve manzaras› oldu” demiflti. 1975’te yakalan-
d›¤› kansere karfl› 2004’e kadar mücadele ve-
eff, onun hayat ve ölümle iliflkisini, ve son dö-
nemlerinde yaflad›klar›n› yazd›. “Onun, bu
dünyada var olma biçimini betimlemek için
tek bir sözcük seçmek zorunda kalsayd›m
e¤er, bu sözcük ‘arzulu’ olurdu: Görmek, yap-
mak, denemek ve bilmek istemedi¤i hiçbir fley
yoktu. Nitekim hayat›n› bir kütüphaneyi dol-
durur ya da özlemlerini cisimlefltirircesine ya-
flad›; günlü¤üne düfltü¤ü bir nota göre, kendi-
ni hep ‘ebedi ö¤renci’ saym›flt›.”
*
Hiçbir Aflk Hiçbir
Ölüm (roman)
‹nci Aral
Turkuvaz Kitap,
200 s., 14 YTL
Sara ve Simden, fark-
l› öykülere, farkl› de-
¤erlere sahip iki ka-
d›n, birbirlerini geç
tan›m›fl bir anne-k›z. Boflan›p yeni bir yaflama
ad›m atmak üzere olan Simden’le, dopdolu
yaflam›fl ama ölümün efli¤inde yaln›z ve umut-
suz kalm›fl Sara’n›n; hem kendilerini hem de
birbirlerini varolufl ve ölüm ekseninde yeni-
den sorgulay›fllar›n› anlat›yor Hiçbir Aflk Hiç-
bir Ölüm. Bu iki kad›n›n aralar›ndaki ana-k›z,
sevgi-nefret iliflkisini anlama çabalar› ve bir-
birlerine olan duygular›n› yerinde ve zama-
n›nda dile getiremeyifllerinin ac›s›yla yüklü bu
roman›n, aflk, evlilik, özgürlük ve ba¤l›l›klar›
sorgulayan kal›c› ve çarp›c› konusuyla ‹nci
Aral’›n romanlar› aras›nda özel bir yeri var.
(tan›t›m bülteninden)
ocak 2009
 Gizliajans (roman)
Alper Can›güz
‹letiflim Yay›nevi,
204 s., 13,50 YTL
Gizliajans, yazar›n,
Tatl› Rüyalar (2000)
ve O¤ullar ve Rencide
Ruhlar (2004) adl› ro-
manlar›ndan sonraki
üçüncü roman›. “Dünyan›n, flahs›na karfl› ku-
rulmufl bir komplo oldu¤una inanan, genç ve
avare metin yazar› Musa, hayat›n her alan›na
derin ve samimi bir merakla yaklaflan, Mu-
sa’n›n ev arkadafl› temiz kalpli fiaban, gaddar
bir kedi taraf›ndan yönetilen, birbirinden tu-
haf çal›flanlar›yla bir reklam ajans›: Menekfle
gözlü sanat yönetmeni Sanem, esmer ve seksi
Türkiye’den ve dünyadan...
• 2008 Cumhurbaflkanl›¤› Kültür ve Sanat
Büyük Ödülleri, 4 Aral›k’ta Çankaya Köfl-
kü’nde yap›lan törenle sahiplerine verildi.
Edebiyat dal›nda ödüle lay›k görülen Yaflar
Kemal, törende yapt›¤› konuflmada, Anado-
lu’nun çok kültürlü yap›s›na dikkat çekerek
bar›fl ça¤r›s›nda bulundu: “Benim macerala-
r›m insan›n gizemine varmak içindi.
(B)ugün de sonsuz düfller kuruyorum. (…)
Umut, düfl gücünün yaratt›¤› ve insano¤lu-
nun sahip oldu¤u en büyük de¤erlerden bi-
ridir. (…) Her savafl, ad› ne olursa olsun, bir
y›k›m, bir ölümdür; insanl›¤›m›z› ve vicda-
n›m›z› çürütür. (…) Türkiye, en çok bar›fla
susayan ülkelerden biridir. (…) Anadolu’da
yaflayan her halk kendi dilini kullanacak,
kendi ana dilinde e¤itim görecek, kitaplar
yazacak, filmler çekecek. Biz çok kültürlü
toprak oldu¤umuzun fark›na varaca¤›z. Ç›-
kar›m›z›n yasakta de¤il özgürlükte oldu¤u-
ocak 2009
sekreterler Mehtap ile Sevilay, durmaks›z›n a¤-
layan yarat›c› yönetmen Çeflme, psiflik-sismog-
raf çayc› Ercan... Ve flöhretler: Tesla, Prens
Charles, Kaan Sezyum, Küçük Prens, Süper-
men ve di¤erleri...” (tan›t›m bülteninden)
* ›c›k c›c›k incelense de hâlâ tasvir edilemiyor,
Morel’in Buluflu
(roman)
Adolfo Bioy Casares
çev. Nevzat Y›lmaz
Helikopter Yay›nlar›,
208 s., 15 YTL
Morel’in Buluflu, La-
tin Amerika edebiya-
t›n›n en önemli ya-
zarlar›ndan Adolfo
Bioy Casares’in en çok tart›fl›lan kitab›. Aral›k
nun bilincine varaca¤›z. (…) Kitaplar›m›
okuyanlar bar›flç› olsunlar, yoksa zahmet et-
mesinler.”
• Murat Bardakç›’n›n, Aral›k ay› ortalar›nda
Everest Yay›nlar›’ndan ç›kan Talât Pafla’n›n
Evrak-› Metrûkesi: Sadrazam Talât Pafla’n›n
özel arflivinde bulunan Ermeni tehciri konu-
sundaki belgeler ve hususi yaz›flmalar adl› kita-
b›n tüm kopyalar› –yazar›n aç›klamas›na gö-
re, “bask›n›n kalitesiz olmas›” nedeniyle– da-
¤›t›ma girmeden imha edildi. Talat Pafla”n›n
özel arflivinde bulunan ve bugüne kadar yay›n-
lanmam›fl olan belgelerden oluflan kitab›n ta-
n›t›m bülteninde flu ifadeler yer al›yor: “Talat
Pafla, tehcir öncesindeki Ermeni nüfusu, kaç
Ermeni’nin nereden nereye gönderildi¤i ve
tehcir sonras›ndaki Ermeni nüfusunun ne ol-
du¤u gibi (…) konulara, flahsi kay›tlar›na da-
yanarak bizzat cevap veriyor(…) [B]u belgele-
19
ay›nda kurulan Helikopter Yay›nlar›’n›n yay›n
yönetmeni Levent Y›lmaz’›n, Jorge Luis Bor-
ges’in önsözüyle yay›mlanan Morel’in Buluflu
için yazd›¤› tan›t›m yaz›s›ndan: “(N)as›l bir
roman ki bu, 1940’da yay›nland›¤›ndan beri
tan›mlanam›yor? Neden Arjantin ve dünya
edebiyat›n›n en önemli kitaplar› aras›nda yer
al›yor? Bu soruya cevab›m yok, ama benim
için niye önemli oldu¤unu biliyorum: Bir ke-
re, hayal var. Macera var. Gerçekli¤in s›n›rla-
r›nda gezintiye ç›kmak var. Daha sonra bofl ol-
mad›¤› anlafl›lacak bir ada ve o adaya s›¤›nan
bir kaçak var (…) Sonra gizemli bir kad›n be-
lirecek, adadaki kaça¤›n dünyas› de¤iflecek.
Uzaktan âfl›k olacak: Umutsuzca kad›n› cez-
betmeye çal›flacak, kaybedecek onu, araya-
cak... Öyle bir an gelecek ki, arzunun bu ka-
rin yay›nlanmas›yla, Ermeni tehciri ile ilgili
gerçek say›lar ilk kez ortaya ç›km›fl oluyor.”
Yazar, kitab›n yeni bask›s›n›n Ocak 2009’da
da¤›t›laca¤›n› duyurdu.
• Aras Yay›nc›l›k, Anadolu Kültür ve Karfl›
Sanat iflbirli¤iyle haz›rlanan ‘William Saroyan
100 Yafl›nda: Fresno-Bitlis-Yerevan: Neresi
S›la, Neresi Gurbet?’ adl› sergi, 20 Aral›k’ta,
‹stanbul Tophane’deki Tütün Deposu’nda
aç›ld›. Sergide, yazar›n Fresno’daki gençlik
y›llar›n›, Anadolu ve Ermenistan seyahatlerini
belgeleyen, –Ara Güler, Bo¤os Bo¤osyan,
Bedros Zobyan ve Fikret Otyam’›n çekti¤i–
foto¤raflar ve eserlerinden yap›lan çeflitli al›n-
t›lar›n yan› s›ra, Karin Karakafll› ve Rober
Koptafl’›n kaleme ald›¤› metinler yer al›yor.
‹lk say›s›n›n ard›ndan kapat›lan Alternatif
gazetesinin sahibi ve sorumlu yaz›iflleri mü-
dürü Cevat Düflün ve genel yay›n yönetme-
ranl›k nesnesinin var olup olmad›¤›ndan bile
emin olamayacak.”
*
Bir Gün Askerler
Geldi: Savafltaki
Çocuklar›n Sesleri
(roman)
Charles London
çev. Mine Öncüer
Goa Bas›m Yay›n, 320
s., 20 YTL
Yazar, mülteciler için çal›flan uluslararas› bir
organizasyonda görevli iken Afrika, Burma ve
Balkanlarda çat›flmalar› yaflam›fl mülteci ço-
cuklar ile yapt›¤› söyleflilere, gözlemlerine da-
yanarak yazd›¤› romanda fliddetin bu çocukla-
r›n hayatlar›n› nas›l de¤ifltirdi¤ini anlat›yor
ni Rag›p Zarakolu’nun ‘terör örgütü propa-
gandas› yapmak’, ‘halk› askerlikten so¤ut-
mak’ ve ‘suçu ve suçluyu övmek’ iddialar›y-
la yarg›land›klar› davan›n ilk duruflmas› 23
Aral›k Sal› günü, ‹stanbul 9. A¤›r Ceza
Mahkemesi’nde yap›ld›. Yay›nc› Zarakolu,
duruflmada yapt›¤› savunmada, yarg›lamala-
ra genel yay›n yönetmeninin de eklenmesi-
nin muhalif bas›na yönelik farkl› bir mu-
amelenin iflareti oldu¤unu belirtti ve “Yeni
Bas›n Yasas›’ndaki bas›n özgürlü¤ünü k›s›t-
layan tuzaklardan biri daha böylece ortaya
ç›kt›” dedi.
• ‹ngiliz oyun yazar› ve tiyatro yönetmeni
Harold Pinter, 24 Aral›k’ta, 78 yafl›nda ha-
yat›n› kaybetti. 2005’te Nobel Edebiyat
Ödülü’nü alan Pinter, 1985’te, ABD’li
oyun yazar› Arthur Miller’la birlikte Türki-
ye’yi ziyaret ederek 12 Eylül darbesi sonra-
s›nda cezaland›r›lan yazar ve düflünürlere
destek vermifl, ayn› dönemde Türkiye’de
Kürtçenin yasaklanmas›n› konu edinen
‘Da¤ Dili’ adl› bir oyun yazm›flt›.
• Eserlerinde, topra¤›ndan kopan insan›n
trajedisi ve kendini bulma çabas›n›n yan› s›-
ra, Türk ayd›nlar›n›n düfltü¤ü amans›z açma-
z› anlatan yazar ve düflünür Cemil Meriç’in
yaflam öyküsünü anlatan ‘Ülkesinin geçmifl
ve gelece¤ini yüklenen bir Ayd›n: Cemil Me-
riç’ adl› belgesel, 22 Aral›k Pazartesi gecesi,
Cemal Reflit Rey Konser Salonu’nda gösteril-
di. fiafak Bakkalbafl›o¤lu’nun yönetti¤i belge-
selin senaryosu Metin Tavukçuo¤lu’na ait.
• ‹spanyol oyun yazar› Rodrigo Garcia, ‘Ve
Di¤er fieyler Toplulu¤u’ taraf›ndan düzen-
lenen bir etkinli¤e kat›lmak için, 4-6 Aral›k
tarihleri aras›nda ‹stanbul’dayd›. Politik aç›-
dan k›flk›rt›c› metinleri ve rejisiyle dikkat
çeken Garcia, ‹stanbul Cervantes Enstitüsü
ile Pera Müzesi’nin destekleriyle düzenle-
nen, tiyatro eserlerini tan›tmay› ve tart›flma-
y› amaçlayan ‘Yeni Metin Yeni Tiyatro Pro-
jesi’ne kat›ld›. ‘Agamemnon - Süpermarket-
ten döndüm ve o¤lumu bi temiz dövdüm’
ve ‘Küllerimi Mickey’nin Üzerine Savurun’
adl› oyunlar›, okuma tiyatrosu fleklinde su-
nulan Garcia, ‘Yazarla Tan›flma Partisi’ et-
kinli¤inde sevenleriyle bir araya geldi.
AGOS kirk
 ™ïù·£Å©·Î Äá·´Ûï ÆàÒùâÒØè
àÒâıÅ´ï ‰âÔÅùÅ´ ûÅßÅóÎÅÒÅ´ï
ù·£ßç, ÑÅó·ıÎÔ úïıóÂç´ùâÅ´ üïß-
´ÅÒùï ßÅÔâ´Å≠ÅÒç´ 2006 ë·ıï´
üÒÅÔÅÒÅù·ıâÛÅ´ ™ïù·£Å©·Î Äá·´-
Ûï ÆàÒùâÒØ üï´ÖüÅÔ·ÒâÅùï´ ÅÈÅ-
Áï´ âÒù·ı üÅÔ·Ò´âÒè: ÏâÒÅüÒÅÔÅ-
ÒÅù·ıëâÅ´ Ä. üÅÔ·Òè ù˛è´áÖÒùç üâ-
£ï´Åùï´ üï´ âı ßïÁ´ÅáÅÒâÅ´ ûÅ-
©ÅÎÔÅ´ï ˘Å£Å˘ÅùÅ´ ÂÅÔß·ıëâÅ´
·ı ü·Öâı·Ò ùâÅ´˘ï´ ´·ıïÒ·ıÅõ Å≠-
ôÅÔÅÎïÒ·ıëïı´´âÒè:
ûÅÔ·Òï´ ß˚Ô 100 çÁâÒè ´·ıïÒ·ıÅõ
â´ ÇÅÖÒÅÔ·ı´âÅÛ Ó·üßï ©·©ì üâÔÅ-
˘Ò˘ÒÅùÅ´ ÂÅÔß·ıëâÅ´, ·ıÒùç ßÅ-
ÎâÒ üÅßÅÈ˚Ôâó·Ì` ÂïÔï ÁÅ´Å´˘
ó·©Î ΘÈâó Å©Î ßâõ ï≠ôÅ´ÅùÅ´ ÔÅ´
·ı≠ÅÖÒÅı ÂÅÔßÅùÅ´ Å´ÛâÅóï´,
·ıÒ, ï´„ÂçÎ ÖïÔâ´˘, ´·©´ ≠ÒÁÅ´ï´
ÖÅüÅùÅóÅõ â´ ßï´„âı âÒ⢠ëÅÖÅ-
ùïÒ ÇÅÖÒÅÔ·ı´ï ï≠ôÅ´´âÒ, ïÒÅÒ·ı
üÅÒâıÅ´ âÒùïÒ´âÒ-˘Å£Å˘´âÒ·ı ßçÁ:
ÇÅÖÒÅÔ·ı´âÅÛ ï≠ôÅ´·ıëâÅ´
ÂÅÔßÅùÅ´ Å´Û·ıáÅÒ°âÒ·ı´ ùÅß ·ı-
≠ÅÖÒÅı ÅÒùÅõÅô´áÒ·ıëâÅ´Û ó·ı-
ÎÅÉÅ´·ıëâÅ´ ÂÅüÅ´Á˘è Å©ìßçÅ-
ùÅ´ áÅÒ°Åı ßÅÎÅßÉ ÌâÒÁï´ ≠ÅÉÅë-
´âÒ·ı´ ÆÄ´ïØ ˘Å£Å˘ï ˜óÅÔÅù´â-
Ò·ı´ üÅ´áç ۷©Û ÔÒ·ıÅõ ƘŘùÅ-
´ùÅÔ·ıëïı´´Ø ·ı Å©á ßÅÎï´ ó·©Î
ÔâÎÅõ ó·ıÒâÒ·ı ÂÅÔ•âÈÅı, ßÅÎÅßÉ
Åó ÌâÒÁï´ ≠ÒÁÅ´´âÒ·ı´ üÒÅÂÅÒÅù
ëŘÅõ ·ı ©ÅÔùÅÂçÎ ÉÅÖÒÅÔ·ı-
´âÅÛ Ô·üßï´ ï≠ôÅõ ü·£ÅßÅÎâÒ·ı´
ÌÒÅ© ùÅÈ·ıÛ·ıÅõ, ÉÅ©Û âı Å©´ÂçÎ
°âı·Ì ßè ÆÌÒÅÛÅùÅ´ •ÅÒÔÅÒÅÂâ-
Ô·ıëâÅ´ Ö·ÒõâÒØ üÈ„Åù·ıÅõ ÉÅã-
ßÅëïı ÂÅÔßÅùÅ´ ©·ı≠ÅÒ°Å´´âÒ·ı´
Å´ÛâÅó´ ·ı ãÅ´·´˘ ≠ï´·£´âÒ·ı.ï´˘-
´·ıëïı´è •≠áâó·ı üÅßÅÒ, ÂÅÒãÅÂçÎ
ÎÅ ïßÅÎÔ·Ì, ·Ò ÆÌÒÅÛÅùÅ´Ø ù·-
„·ıÅõ Å©á ©·ı≠ÅÒ°Å´´âÒ·ı´ ßÅÎï´
ÖïÔÅùÅ´ ÅıÅÒÔÅ•ÅÈâÒ ÂÅÔÒÅÎ-
Ô·£ ÅùÅáâßÅùÅ´´âÒ Å´ÖÅß è´á-
üÅ´ÒÅÂçÎ ù˛Å´ÖïÔÅ´Å´ ùÅß Åó „â´
áïßâÒ üÅ©ùÅùÅ´ Å£ÉïıÒ´âÒ·ı,
·Ò·´˘ ˜ÅÈ˘ ÄÎÔ·ıõ·© „â´ ÂÅùÎïÒ
üÅ©Åóâã·ı ÖÒÅáÅÒÅ´´âÒ·ı ßçÁ:
™ïù·£Å©·Î Äá·´Ûï ÆàÒùâÒØ·ı´ Ä.
üÅÔ·Òï 439-534 çÁâÒ·ı´ ßçÁ ÔÒ·ıÅõ
ÆÇÅÖÒÅÔ·ı´âÅÛ ˆÅÈ˘èØ Å©á ßâõ
ëïı·Ì ·ıηıß´ÅÎïÒ·ıëïı´´âÒç´ ßï-
Å©´ ßçù´ ç, ã·Ò ù˛·ıãâ´˘ ©Å´°´âó
Å©á ·ı££·ıëâÅßÉ Å≠ôÅÔÅ´˘ ÔÅ-
´·£´âÒ·ı ·ı≠ÅáÒ·ıëâÅ´:
Äá·´Û Å©Î Å≠ôÅÔÅÎïÒ·ıëïı´è
ÖÒï ÅÈÅõ ç 1928 - 29 ëë. ˆÅÒïãï ßçÁ
·ı óï·Ìï´ ÌâÒÅ≠ÅÒÅáÒÅõ` 1930-
ÅùÅ´´âÒ·ı´ ‰Òïı˘Îçó: ‡ıηıß´ÅÎï-
Ò·ıëïı´è ÅÈÅÁï´ Å´ÖÅß 1929-ï´
ó·©Î ÔâÎÅõ ç ÆûÅ©Òâ´ï˘Ø ÅßÎÅÖÒï,
âÒùÒ·Òá Å´ÖÅß ÔÂÅÖÒ·ıÅõ ç ƉÅÔ-
ßÅùÅ´ ‡ıηıß´ÅÎïÒ·ıëïı´´âÒØ üÅ-
Ô·Òï´, ïÎù âÒÒ·Òá Å´ÖÅß Åó` 1963 -
64-ï´ Æ®·ıÎÅÉâÒØ ˚ÒÅëâÒëï ßçÁ:
Í. ÍâÒ·ÌÉâÅ´
ÇÅÖÒÅÔ·ı´âÅÛ ˆÅÈ˘è
Äú˙Í ˘ïëŘ
ÍÄÑîÍ Íà‡ÏÇàÄ™
. áÅÒè è´ù•·ıÅõ ÅãÖ·ıëïı´´â-
ê Ò·ı ÎëŘ·ıßï âı ãÅÒë˚´˘ï
áÅÒ çÒ: ÄÒÅÉÅùÅ´ ÂâÔ·ıëïı-
´´ Å©óâıÎ ÅüÅÒù·ı „çÒ ë·ıâÒ: ÄßïÒÅ-
ÂâÔ´âÒ·ı âÒçù·ıÅ´ ü·ıìù·ı °Å©´è Îù-
ÎÅõ çÒ ´·ıÅãïó: Ä´·´Û ù·ıÎÅùÅó´âÒ´
Å´ÖÅß Å´ÁÅÔÅùÅ´ üÅù·ıß´âÒ Û·©Û
ù·ı ÔÅ©ï´ âı ÂÅÔÒÅÎÔ çï´ ÂÅÔâü
ÅÈïë·Ì ôãâó ïÒâ´Û ùÅÂâÒè ùâáÒ·´Å-
ùÅ´ ï≠ôÅ´·ıëâ´ç´: òÅóï˝´âÒ·ı Ââ-
Ô·ıëïı´è Å´ÂÅ©ßÅ´ ˘Å©˘Å©ßÅ´ ßçÁ
çÒ, ßï´„ Å´·Ò Åô·©âÅ´ ÇïıãÅ´áÅùÅ´
ùÅ©ÎÒ·ıëïı´è ´·Ò ·Öï ÅÈÅõ ù˛è´ëÅ-
´ÅÒ áçÂï ÉÅÒ°Ò·ıëïı´:
¯Å£Å˘ÅùÅ´ ßë´·ó·ÒÔï ó·ıõ áÒ·ı-
ëïı´è ÖÅ£Ô´ï˘ „çÒ: òóÒÔ·ıß´âÒ ·ı
ôÈ·Ì·ıëïı´´âÒ Å´ÂÅùÅÎ çï´, ·ÒÂçÎ
É´ÅùÅ´ üâÔâıÅ´˘: ÄãÖÅ©ï´ •´≠·ıÅõ
ãÖÅÛ·ıß´âÒè ÅÒë´ÛÅõ, üâÔÅß·ıÔ çï´
ïÒâ´Û ˚Òï´ÅùÅ´ ïÒÅı·ı´˘´âÒ·ı´:
‰ÅÒÎùÅÎÔÅ´è, ùÒ˚´ÅùÅ´ ţŴáÅı·Ò
ÂÅÔÒ·ıÅùï ÔÅù, ùè δçÒ ·ı ùè õÅıÅ-
óçÒ ˘Å£Å˘ÅùÅ´ ÅãÅÔÅÖÒ·ıëâÅ´
õÒÅÖïÒ´âÒ: ä˚ÒÅı·Ò ≠ÅÒì·ıßè õÅ©Ò
Ô·ıÅõ çÒ ûÅ©ÅÎÔÅ´ï ÎÅüßÅ´ÅÖó-
ô·ı´` ÄÔÒÂÅÔÅùÅ´ï ßçÁ:
ÓÅÒÅìÅß ÅÂÎÔÅßÉ·ıëïı´è, ·Ò
ÂÅ©ëâÛÅı é. áÅÒ·ı âÒùÒ·Òá ùçÎï´
(774-775 ëïıï üÅùÅÅÒÅÉÅùÅ´ ÅÂ-
ÎÔÅßÉ·ıëïı´è), ÁóÅÔÅõ çÒ üÅ© ßÅÒ-
Ôïù ·ıìâÒè: ¶Åßïù·´âÅ´´âÒè ÌâÒÁï´
üÒÅìâ≠Ô Ô·ıâÒ çï´ üÅ© ùâÅ´˘ï´: ÄÎ-
ÂÅÒçãè ß´ÅÛ·ıâÒ çÒ Å´·´Û üÅùÅÈÅ-
ù·Òá âı ßÒÛ·Òá ÇÅÖÒÅÔ·ı´ï ï≠ôÅ´-
´âÒ·ı´: ò·üâß·ıëïı´ „çÒ Å´≠·ı≠Ô
ÉÅÛ •ÅùÅÔ ©ÅÒáÅÒâó ë≠´Åßïï áçß,
Å©´ÂïÎï ìÅßÅ´Åù, âÒÉ Å´, ëçâı ÅÒ-
áç´ Å´ùßÅ´ •Å´ÅÂÅÒüï ÌÒÅ©, ÉÅ©Û
ÔÅùÅıï´ ÉÅıÅùÅ´ ã˚Ò⣠çÒ ÎÅ´°â-
ó·ı üÅßÅÒ Å´ü´ÅãÅ´á·ıëâÅ´ •ïÖâ-
Òè: ‰çÔ˘ çÒ ÎÂÅÎâó üïıõßÅ´ ÌâÒÅ-
üÅÎ ìÅß·ı´, ·ÒÂçÎãï ùÅÒâóï èóóÅÒ
©Å´Öïó ©ÅÁ·£·ıëâÅ´, ©Å´Öïó ßÅ´Å-
ıÅ´á ÅÈÅ´Û ßâõ ã·ü·£·ıëâÅ´:
ÇÅ©Û âı Å©´ÂçÎ, 775 ë·ıï ÅÂ-
ÎÔÅßÉ·ıëâÅ´ ôïãÅô ˜·Ò°è Å´Â-
Ô·ı£ „Å´ÛÅı: ‰ÅÒÔ·ıëïı´´âÒè âıÎ
ïÒâ´Û ©ÅÔ·ıù ô·Òü·ıÒáè ·ı´ï´: ¶Å-
ßïù·´âÅ´ è´áÌã·ıßè ë·£·ıÛ Å©´
ùÔÅùè, ·Ò ©Å£ëÅùÅ´ ÅÒÅÉè É´Åı Åó
Å´ÂÅÒÔâóï „ç, ´Åâı üÅ© ˘Å£Å˘Å-
ùÅ´ Ôâ´„Å´˘´ Åó Îï´ âÒÅã ßè „ç:
àÒÅãè ïÒÅùÅ´ÅÛÅı ≠´·Òüïı ÇÅÖ-
ÒÅÔ·ı´ï´âÒ·ı, ·Ò·´˘ üâÔâıâÛÅ´ âı
©ÅÁ·£·ıëâÅßÉ ÂÎÅùâÛï´ ˘Å£Å˘Å-
ùÅ´·ıëïı´ ßè, ·Ò·ı üïßè áÒÅõ çÒ ÇÅ-
ÖÒÅÔ·ı´ï Ä≠·Ô ú·©Òè, Å©´ ·Ò ã·üâÛ
üÅ©Òâ´ï˘ï´ ïÒ Å„˘âÒ·ı´ ó·©Îè:
***
Ä©ÎÂçÎ, ÇÅÖÒÅÔ·ı´âÅÛ Ô·üßÅ©ï´
õÅÈè ÌâÒè´°ïı£âó·Ì üï´Åı·ıÒÛ ÅÒ-
ßÅÔç´, õÅ£ùâÛÅı âı ãÅÒÖÅÛÅı Åß-
É·£Á ê. áÅÒ·ı è´ëÅÛ˘ï´ âı ˜ÅÒëÅß
·ÎÔâÒ·Ì ÔÅÒÅõ·ıâÛÅı âÒ⢠âÒùïÒ´â-
Ò·ı ÌÒÅ©, ûÅ©˘, ÏïÒ˘ âı Ä£·ıÅ´˘:
20
ÜçÂï ÏÒÅÎÔÅ´ ÂÅÒã·ıÅõ ÇÅÖ-
ÒÅÔ·ı´âÅÛ •ïı£è „·ı≠ÅÛÅı Å´Û´ïó
ùÒ˚´ÅùÅ´ ôÔÒ·ıëâÅ´ ùÅß·ıÒÁè âı
ÅÂÅãÖÅ©´ÅÛÅı, áÅÈ´Åó·Ì ÌÒÅÛÅ-
ùÅ´ ÅãÖÅ©ï´ üÅÒÎÔ·ıëïı´: ®Åßâ-
´Å©´áçÂÎ ÇïıãÅ´áÅùÅ´ ˘Å£Å˘Å-
ùÅ´·ıëïı´´ Åó ïÒ ßâ˘â´Å©·ıëâÅßÉ
ôŘŴâÛ ≠ÒÁÅ´ï áÒÅÛï âÒùïÒ´âÒ·ı
˘Å£Å˘ÅùÅ´ üÅıÅ˘·ıßè ÇÅÖÒÅÔ·ı-
´âÅÛ Ô·üßï £âùÅÌÅÒ·ıëâÅ´ ÔÅù:
Ä©ÎÂçÎ, ÇïıãÅ´áïÅ©ï ÅÁ´ çÒ, ·Ò
´ÂÅÎÔâÛ ÓÅ©˘ï ÇÅÖÒÅÔ·ı´ï ùïıÒÅ-
ÂÅ£ÅÔ·ıëâÅ´ ©ÅÈÅÁÅ´Åó·ı´ âı
ôÒÅô·ıÎâÛ Å´·Ò ßâù·ıÎÅÛ·ıßè ûÅ-
©ÅÎÔÅ´ç´: Ä©Î ˘Å£Å˘ÅÖïÔ·ıëâÅ´
Å´ßïÁÅùÅ´ ÅÒáïı´˘´ çÒ, ·Ò ÅÒÅÉ´â-
Òè „ùÅÒ·£ÅÛÅ´ ß˚Ôâ´Åó Íâı ö·Ì·ı
ŘâÒ·ı´ ùÅß §·Ò·ôï ü·ÌÔï´:
¶ïıÎ ù·£ßç, ùÅ©ÎâÒÅùÅ´ ÅãáâÛ·ı-
ëïı´è üâÈ·ı ß´ÅÛ ûÅ©ÅÎÔÅ´ç´:
ÄÒÅÉ-ÉïıãÅ´áÅùÅ´ üÅùÅßÅÒÔè
õ´Åı üÅßÅÂÅÔÅÎôÅ´ ÔÒÅßÅáÒ·ı-
ëïı´´âÒ. ÇÅÖÒÅÔ·ı´ï´âÒè ûÅ©ÅÎÔÅ-
™ïù·£Å©·Î Äá·´Û
´ï ßçÁ Å´ÂÅ©ßÅ´ ë⢷ıÅõ çï´ ÅÒÅÉ-
àúà
´âÒ·ı ù·£ßè ÅÈÅıâóÅÂçÎ, ßï´„ ÓÅ©˘ï
ßçÁ Å´·´˘ üÅßÅùïÒ çï´ ÇïıãÅ´áï·©: àÒâıÅ´ï ‰âÔÅùÅ´ ûÅßÅóÎÅÒÅ´ï
ÏÒÅÛï´âÒè Åıâóï Ì•ÈÅùÅ´ ÖÔ- ûÒÅÔÅÒÅù„·ıëïı´
´·ıâÛÅ´ âı ˚ÖÔ·ıâÛÅ´ ÅÈïëç´ ôãâ- àÒâıÅ´-2006
ó·ı ïÒâ´Û ùÅô·ıßè ûÅ© âùâ£âÛïç´ âı
ùÅ·ıâó·ı ÇïıãÅ´áÅùÅ´ âùâ£âÛïï´: üÅ©: àÒÉ ÇÅÖÒÅÔ·ı´ï´âÒè ©Å´°ï´
é. áÅÒ·ı ÎùïãÉè ßë·ıëïı´è ˜ÅÒÅÔâ- ÏÅÎÅùï ßÔÅ´ âı üÅÎÔÅÔ·ıâÛÅ´
ÛÅı ˘Å£Å˘ÅùÅ´ ü·Òïã·´ç´ âı Å©óâ- ÓÅ©˘ âı ú£ÅÒÁ˘, âÒùÒï É´ïù ÅãÖÅÖ-
ıÎ ùÅÎùÅõ „ùÅÒ, ·Ò ûÅ©ÅÎÔÅ´ï ßâ- ÒÅùÅ´ ÂÅÔùâÒè ˜·ô·ıÅõ çÒ ùÒ˚´Å-
õÅÖ·©´ ÉÅìï´è ÂïÔï ß´Å© ÅÒÅÉÅ- ùÅ´ ÖâÔ´ï ÌÒÅ©: ™·Ò ï≠ôÅ´ÅùÅ´
ùÅ´ ï≠ôÅ´·ıëâÅ´ ÔÅù: Ô·ı´è üÅßÅùâÒ·ıâó·Ì Ôâ£ÅùÅ´ ßï-
726 ë·ıï´, âÒÉ ®·ÌüÅ´ ˙°´âÛï ùÅ- ÁÅÌÅ©Òï´, ≠·ıÔ·Ì áÅÒ°Åı ÌÒÅùÅ´
ë·£ïù·Îè Ö·ıßÅÒâÛ ¶Å´ÅãùâÒÔï ÅãÖÅ©ï´ üÅÒÎÔ·ıëïı´: Ä©Î üÅ´ÖÅ-
©Å©Ô´ï ì·£·Ìè âı ÌâÒÁ áÒÅı âÒùÅÒÅ-
ßÅ´˘·Ì ÇÅÖÒÅÔ·ı´âÅÛ ÔÅ´ ßï·ı-
Ôâı ÌÅÒÅ´·ıßï´, ë˚ëŘâÛ è´áßï≠Ô
ëïı´è ÁóÅÔ·ıâÛÅı âı Å´·´Û ˘Å£Å-
ÉïıãÅ´áÅùÅ´ âùâ£âÛı·© üÅıÅù´·ı-
˘ÅùÅ´ ©£ÅÛ·ıß´âÒè ùÅ´Ö ÅÈï´ ùçÎ
ëïı´´ ·ı ˘Å£ùâá·´ÅùÅ´ üÅßÅùâÒ-
•Å´ÅÂÅÒüï´:
·ıëâÅ´ ôß·Òè âı ÌâÒÅüÅÎÔÅÔâÛ
ÇÅÖÒÅÔ·ı´ï´âÒè ©ÅÁ·£âÛ·ıÛï´
ûÅ© âùâ£âÛï´ ïÒ üï´Åı·ıÒÛ ü·ı´ï
ïÒâ´Û ¨ïÒÅùï ≠ÒÁÅ´ï õÒÅÖïÒè ßï´„âı
ßçÁ: Ä≠·Ô ÂÅÔÒïù´ ÅÒáç´ üÒÅÂÅ-
·Ò·≠ ÅÎÔï•Å´ ßè: ÇÅıÅùÅ´ ç ÌâÒ©ï-
ÒÅùï ÌÒÅ© çÒ, Å´ ·Ò 732 ë·ıï´ ´≠Å-
≠âó ÆÏÒÅÛ ÔÅÒâÖïÒ˘Øï ãÒ·©Ûè, ·Ò
´Åù·ıâÛ ï≠ôÅ´ ÅÒÅÉ´âÒ·ı ù·£ßç,
ê·ÒÖ·ßï ·ıëè ·Òáï´âÒè, Öó·ıô ·ı´â-
üÈ„ÅùÅı·Ò Ä≠·Ô ú·©Òè, ÇÅÖÒÅÔ·ı- ´Åó·Ì ûÅ©·Îï´, ùè ùÅãßçï´ è´ÔÅ´ï˘
´âÅÛ ÌâÒÅõ´·ı´áï üÅ©Òè: ûÅ© ˘Å£Å- ßè, ·Ò Å´·´˘ É·ó·Òè ùè ô˚Îçï´ ßçù óâ-
˘ÅùÅ´·ıëïı´è ùè ë⢷ıçÒ ÅÒÅÉ´â- ã·ı âı Å©á óâã·ı´ üÅ©âÒç´ çÒ: Ä©á ≠Ò-
Ò·ı ù·£è ùÅßÅ© ëç ÅùÅßÅ©: ÁÅ´è ÇÅÖÒÅÔ·ı´âÅÛ áÅÒ´ ç: ÇÅÖ-
ÏÒÅÛ âùâ£âÛı·© Ìï•Åùè Å©´˘Å´ ÒÅÔ·ı´ï ù·Ò·Ìï Ö·Òõï„´âÒ´ çï´, ·Ò
Åó ÂÅÒã „ç: å. áÅÒ·ı ÌâÒÁâÒ·ı´ ù˛- üÅÒëâÛï´, ÂÅÔÒÅÎÔâÛï´ Å©´ ü·£è,
è´áüÅÔ·ıï ÌÒÅÛ ùÅë·£ïù·Î´âÒ·ı ·Ò·ı´ ÌÒÅ© ïÒÅı ùÅÒ·£ çï´ É·£É·Áâó
≠ÅÒ˘è âÒùÅÒ ìÅßÅ´Åù·Ì: ÍÅùÅ©´, ù·ÌùÅÎâÅ´ â£ÉÅ©ÒÅùÛ·ıëâÅ´ ÎâÒßâ-
ÄÒÅÉÅùÅ´ ÅãáâÛ·ıëïı´è âÒÉ⢠Òè âı Å´·´Û °Å©´ÅÔ·ı âı ÖţŘÅ-
„ëÅ´°ÒÅÛÅı ÓÅ©˘ï âı ú£ÅÒÁ˘ï ≠Ò- ÒÅô˚Î ãÒ·©Û´âÒè:
ÁÅ´è, ïÎù ÄÉôÅãÅùÅ´ âÒùïÒ´âÒè ÇÅÖÒÅÔ·ı´âÅÛ ˜·Ò°è` è´áÖÒùâó
ß´ÅÛï´ ÅãÅÔ: üÅßÅ©´ ú·ÌùÅÎè, ï´„ÂçÎ ßâõ è´ÔÅ-
ê. áÅÒ·ı´ §·Ò·ôï ü·ÌïÔè ÅÒáç´ ´ï˘ ßè, ˘Å£Å˘ÅùÅ´ ùâ´ÅùÛ·ıëâÅ´
´·ıÅ•·ıÅõ çÒ ˘Å£ùâá·´ÅùÅ´ âùâ£â- ≠Å£ùÅÂï ßè ßçÁ, ùè ´âÒùÅ©Å´Å© ßâã
Ûïï´ ù·£ßç: úÒ˚´Å˜·ô·ıëâÅ´ ÅÈÅ- ·ÒÂçÎ ôïãÅô·ıß ßè` ÖţŘÅÒÅùÅ´
Áï´ üâÔâıÅ´˘è â£Åı ÅãÖŘ·ô·ı- óÅ©´·ıëâÅßÉ Å´˚Òï´Åù ßïÁ´ÅáÅ-
ëïı´: ÜÅıÅ´·ıëïı´´ çÒ ÅãÖ·ıëâÅ´ ÒâÅ´ ´â£ÎïÒÔ ßë´·ó·ÒÔï ßçÁ âı ùè
©ÅÔùÅ´ï≠è, âı ˘Å£ùâá·´ïù üÅ©è ùè ùÅãßç Å©Î ´≠Å´Åı·Ò Ô·üßï ÂÅÔßÅ-
üÅßÅÒ·ıçÒ ü·È·ß, ÌÒÅÛï, ÉÅ©Û ·'„ ùÅ´ ˜ÅÈ˘è:
©·ı´·ıÅÒ 2009
 ÜÅÒ°âÅó à£ïÅ ÓçßïÒ•ïÂÅ≠âÅ´ï üâÔ
ÇÄÑÄÓ åÍ܇ÙÑàÄ™

ÎëŴ·ıóÅüÅ© üÒÅÔÅÒÅù„·ı- ìÅ´ï` ÆûÅÛï´ àÒÖèØ âı ÆûâëÅ´·Î àÒ- ÒÅù„ÅùÅ´ ·ı ß≠Åù·ıëÅ©ï´ ãÅÒÖÅÛ-

î ëâÅ´ ≠·ıùÅ´, ÉÅ£áÅÔßÅßÉ Å´-

ÛâÅó ÔÅÒï´âÒ·ı´, ÌâÒÁâÒÎ Åıâóï
©Å•ÅôÅùï˚Òç´ ó·©Î ù˛è´õÅ©ç ûÅ©
ÖÒÅùÅ´·ıëâ´ç´ üâÔÅ˘Ò˘ÒÅùÅ´ ˚Òï-
´Åù´âÒ: àÒÉ ßçù ù·£ßç áÅÎÅùÅ´Å-
ÛÅõ Ö·ÒõâÒ ùè ëÅÒÖßÅ´·ıï´ ëÒ˘âÒç-
´ï ·ı ùè üÅÎ´ï´ ≠ÅÔ Åıâóï ßâõ ëïı·Ì
è´ëâÒÛ·£´âÒ·ı, ßïıÎ ù·£ßç Åó ùè ´ùÅ-
Ôâ´˘ Å©á ÖÒ·£´âÒ·ı´ É´ÅÖïÒ´âÒ·ı´
ÌâÒÅüÒÅÔÅÒÅù·ıëïı´´âÒè: Ä©Î É·ó·-
Òï´ ù˛Åıâó´Å´ ´Åâı ìÅßÅ´ÅùÅùïÛ
üÅ© ÖÒ·£´âÒ·ı ´·ÒÅÎÔâ£õ Ö·ÒõâÒè:
Ä´≠·ı≠Ô ·Ò ÎÅüßŴŘÅù ·ıÒÅô·ı-
ëïı´ ßè´ ç Å©Î, ˘Å´ï ·Ò ëç’ üÒÅÔÅ-
ÒÅù·ıëâÅ´Û ˘Å´Åùè Å´ÉÅıÅÒÅÒ ç
üÒÅÔÅÒÅù„·ıëâÅ´ ßè •·ô·ıëïı´è
Û·ıÛÅáÒâóç âı ëç Å©á ÖïÒ˘âÒè, ·Ò·´˘
©Å•Åô Åó ÉõÅô´áïÒ Å≠ôÅÔÅ´˘ï ÅÒ-
áïı´˘´ â´, ≠ÅÔ üÅßâÎÔ ÔÂÅ˘Å´Åù-
´âÒ·Ì ùè üÒÅÔÅÒÅù·ıï´:
™âÒùÅ© ïÒÅÌï•Åùï Û·óÅÛ·ıß´ â´
ùÅÒõâÎ ïÎëŴ·ıóâÅ´ ÔÂÅÖÒ·ı-
ëïı´´âÒè: Ä´·´˘ ëç’ ùè Û·óÅÛ´â´ óï-
´âó·ı ·ı Ö·Òõâó·ı üÒÅßÅ©ÅùÅ´è âı ëç
ùè ©Å©ÔÅÒÅÒâ´ ì·£·Ì·ıÒáï è´ùÅó-
ßÅ´ ÔÅÒ·£·ıëïı´è: Äßç´ ÂÅÒÅÖÅ-
©ï´ ´·Ò üÒÅÔÅÒÅù·ıëïı´´âÒè, ´·©-
´ïÎù ÌâÒÅÔ·ıß´âÒè ßï≠Ô ·ıÒÅô·ı-
ëâÅßÉ ÂïÔï áïßÅı·Ò·ıï´ è´ëâÒÛ·-
£ï´ ù·£ßç: ú˛·ıãâ´˘ ©ï≠âÛ´âó, ·Ò ÔÅÎ-
´ÅßâÅù´âÒ·ı óÈ·ıëâ´ç ßè âÔ˘ ïÒâ-
ÒÅ©ÅÁ·Òá ó·©Î ÔâÎÅ´ ÜÅ´ïçó ÏÅÒ·ı-
ÖâÒØè, (·ıÒâß´ ùè ÎÂÅηıï ÆÚâ£ï´
ÍïÒÔèØï ÌâÒÅüÒÅÔÅÒÅù·ıßè): ™·©´-
ÂçÎ ÌâÒÅüÒÅÔÅÒÅù·ıâÛÅı ¶ÅÔëç·Î
äÅÒï˝âÅ´ï ÉÅ´ÅÎÔâ£õ·ıëïı´´âÒ·ı
è´ÔÒÅ´ï´: ÇÅÛï ëÅÒÖßÅ´·ıëïı´´â-
Òç´, ïÒ É´ÅÖïÒ´âÒ·Ì Åó ó·©Î ÔâÎÅ´
äÅÒë˚´˘ï ≠ÒÁÅ´ï ≠ÅÒ˘ ßè ÅÒâıßÔÅ-
üÅ© ÖÒ·£´âÒ·ı Ö·ÒõâÒè:
úÅÎùÅõ „ùÅ© ëç üÒÅÔÅÒÅù·ıëïı´-
´âÒ·ı •·ôÅÛ·ıßè Å©ìß üâÈ·ı ç è´ëâÒ-
ÛÅÎçÒ´âÒ·ı ÅÒìÅ´ÅÌÅ©âó Ö´ÅüÅ-
Ô·ıßç´: Ęη’Î ·Ò, áâÈ ≠ÅÔ ˜·˘Ò ç
üÅ©ÅÔÅÈ ÖïÒ˘âÒ·ı ÎÂÅÈßÅ´ ≠·ı-
ùÅ´: îÒ·£·ıëïı´ ßè, ·Ò ùÒ´Å´˘ üâ-
ÔâıÛ´âó ÔÂÅ˘Å´Åù´âÒç´ Åó: ÇÅ©Û
´·Òç´ Åó ÌâÒÁï´ üÅ≠·ı·Ì ·ıÒÅôÅóï âı
·£Á·ı´âóï ç ´·Ò üÒÅÔÅÒÅù·ıëïı´´â-
Ò·ı ©Å©Ô´·ıëïı´è:
àëç Å©Î ·ıÒÅô·ıëâÅ´ ßçÁ ÉÅìï´
·ı´ï ÆÄÒÅÎØè, ùÅ´ ´Åâı üÅÎÔÅÔ·ı-
ëïı´´âÒ, ·Ò·´˘ ßâÒë è´á ßâÒë ùè ùÅ-
ÔÅÒâ´ üÒÅÔÅÒÅù·ıëïı´´âÒ: ™·©´-
˘Å´ ùÅÒâı·Ò áâÒ ·ı´ï´ ßâùâ´ÅδâÒè:
ÄüÅıÅÎïù ÂÅÔßÅùÅ´ üï´ ÅıÅ´á·ı-
ëïı´ ·ı´âÛ·£ üÅÎùÅÛ·£·ıëïı´ ßè` ·Ò
Å´ÛâÅóï´ ïÒ ùÅÒâı·Ò ´âÒáÒ·ıßè ùè
ÉâÒçÒ ß≠Åù·©ëï ãÅÒÖÅÛßÅ´, ïÎù
ÅÂÅ` ÛÅߢÅõ ·ı £ԷÒÅõ ßâÒ˚ÒâÅ©
ô·ÂÅ´ ü·£ï ÌÒÅ© ïÒ Ôâ£è ë·£·ıÛ
ÆÍïÒ·© Îâ£Å´Ø´âÒ·ı ´·ıïÒÅÔ·ı-
ëâÅ´Û: Ä©Î˚Ò ßâÒ ÉÅÒâÒÅÒ´âÒè
áì·ıÅÒ ç üÅß·ãâó ùÒëÅùÅ´, áÅÎÔïÅ-
ßÅ´ ´ÂÅÎÔ·£ ÉÅÒï˘´âÒ·ı´ ßÅÎï´
´·Ò üÒÅÔÅÒÅù·ıëâÅ´ ßè: ‡ıÒâß´, ßâ-
ùâ´ÅδâÒ·ı ÌâÒÅ©Å©Ô´·ıëïı´´ Åó
âıÎ ·ıÒÅô·ıëâÅ´ ÂÅÔ•ÅÈ ç:
Ä©Î ô·ÒüÒáÅõ·ıëïı´´âÒ·ı´ Ôâ£ï
Ô·ıÅı ‡ıηıÛ„ÅÛ ûïß´ÅÒùï ÌâÒÁï´
üÒÅÔÅÒÅù·ıëïı´è` à£ïÅ ÓçßïÒ•ï-
ÂÅ≠âÅ´ï ÆûÒÅ©Ò˘ ¶·ıëï´Ø ô·ÒÅÖ-
ÒâÅó ÉÅ´ÅÎÔâ£õ·ıëïı´´âÒ·ı üÅıÅ-
˘Åõ·´, ·Ò üÒÅÔÅÒÅù·ıëâÅ´ ÂÅÔÒ-
ÅÎÔ·ıÅõ ç ÍïÒÅ´·©≠ Üı·©âÅ´ï âı Íâ-
ıÅ´ Óç©ïÒßç´•âÅ´ï ù·£ßç: ÇÅãßÅ-
ù·£ßÅ´ï ßÔÅı·ÒÅùÅ´ ÂçÔ˘ ç
Å´·ıÅ´âó ÓçßïÒ•ïÂÅ≠âÅ´è, ˘Å´ï ·Ò
Å´ùÅÒâóï ç ´âÒùÅ©ÅÛ´âó ó·ù ïÉÒâı
ÉÅÈÅÒÅ´ÅÖïÒ ùÅß ·ıηıÛï„, ÉÅ´Å-
ÎÔâ£õ âı ùÅß ˜ïóïη˜Å©: ÓçßïÒ•ïÂÅ-
≠âÅ´ ÌâÒ·©ï≠âÅó ÉÅ£ÅáÒ·ıëïı´´ çÒ: ûâ´Òïù ÇÅô„ï´âÅ´
àëç ´ùÅÔï ÅÈ´â´˘ ïÒ ùâÅ´˘ï ìÅßÅ-
ÆûÅ© ¶ïÁ´ÅáÅÒâÅ´
´ÅùÅüÅÔ·ıÅõè (1851-1908) É´ÅùÅ´
ÑÒÅùÅ´·ıëïı´Ø
ÂïÔï ë·ıï Å©Î üÅ´ÖÅßÅ´˘è: é´ùâ-
ÒÅùÅ´, ˘Å£Å˘ÅùÅ´ âı ÖţŘÅÒÅ- ˆÅÒïãï åÎÅâÅ´ ÍÅ´·ıÛ ¶ï·ıëïı´
ùÅ´ ÅÈ·ıß·Ì ˜ôÒ·ı´ ßïÁÅÌÅ©Òï ßè àÒâıÅ´ 2006, 230 çÁ
ßçÁ ÅÂÒ·£ ßÔÅı·ÒÅùÅ´è „çÒ ùÒ´ÅÒ
Å´ÔÅÒÉâÒ ß´Åó ÅÈùÅ© üÅÒÛâÒ·ı´ âı
ÖïÔÅùÅ´ ãÖóôï„ ãÅÒÖÅÛ·ıß´âÒ·ı´: Å©´ ÌâÒÁÅı·Ò·ıëâÅ´` 5 çÁâÒ·ı ßçÁ ùè
Ä©Î üÅÔ·Òè ÎÅùÅ©´, üâÈ·ı ç Óç- üÅ´áïÂï´˘ üÅßÅÈ˚Ô Åù´ÅÒùï ßè:
ßïÒ•ïÂÅ≠âÅ´ï ùâÅ´˘´ ·ı Ö·Òõè õÅ- ÍÅùÅ©´ ï´„ÂçÎ ©ï≠âÛï´˘ ÌâÒâı,
´˚ëÅÛ´âóç: Äıâóï •ï≠á, ÖÒ˘ï´ ÎÅü- Å©Î üÒÅÔÅÒÅù·ıëïı´´ Åó ù·ı ÖÅ© ·Ò-
ßÅ´´âÒè Å©á „â´ ÅÒáç´: ÑïÒ˘ï´ 320 ÂçΠţÉïıÒ õÅÈÅ©âó ´·Ò ÎâÒ·ı´áï´,
çÁâÒ·ı´ ßçÁ Ôâ£ÅáÒ·ıÅõ â´ ÓçßïÒ•ï- ïÉÒâı ßÅÔ„âóï ´ß·©≠ ßâÒ íê. áÅÒ·ı
ÂÅ≠âÅ´ï ÉÅ´ÅÎÔâ£õ·ıëïı´´âÒè, ßï- ÖÒÅùÅ´·ıëâÅ´:

Ä~©, Å~© ßÅßÅ

äàˆîÙË Äñêé™ÑÄ®Ä

ÅÉ˚ ÖâÔï Å˜ï´ ù˛ÅÂÒçÒ ÍïÖ·- ãï ßâõ ÂÅÔïì ùÅ©Ø: ÔâÎÅõ ç Å©á ˜·˘Òïù ëÈ„·ı´è, ·Ò

™ âÅ© ü´áïù Ûâ£è, ·Ò·ı´ ÂâÔ´ çÒ

Ñ·ÒÅ´Öç: ú´·Áè Å´·ı´è ™ÅÒÅ
çÒ: ™ÅÒÅ´ áÅ≠ÔâÒ·ı´ ßçÁ ù˛Å≠ôÅ-
ÔçÒ âı Å£Áïù ßè ·ı´çÒ ÌÅÒáï ´ßÅ´
Öâ£âÛïù: ‚·ıóÅ„ÅÖï´ Å´ÔÅÈï „ÅÒ
·Öï´ çÒ: àÒÉ ßÅÒáïù ·ıÒÅô èóóÅ©ï´,
‚·ıóÅ„ÅÖï´ ùè ´ÅôÅ´°çÒ:
‚·ıóÅ„ÅÖï ˚Ò ßè ™ÅÒÅ´ ÔâÎÅı,
Å£Áïùè ˚Ò˚Ò·Ûï´ ßçÁ ùè ˘´Å´ÅÒ: ®Å-
Á·Òá ˚Ò ‚·ıóÅ„ÅÖï´ èÎÅı. Æ™ÅÒÅ’,
Öâ£âÛïù ™ÅÒÅ, âÎ ˘âãï ÎïÒÅüÅÒ·ıÅõ
âß, üâÔÎ âù·ıÒØ: ™ÅÒÅ´ Åó èÎÅı. ÆàÎ
Ñ·ÒÅ´Öç´ „âß °ÖâÒØ: ÏâÛ ÅßïÎ âÔ˘
‚·ıóÅ„ÅÖï´ ´·Òç´ âùÅı ·ı èÎÅı.
ÆÓâ’Î ·Ò˘Å´ üÅÒ·ıÎÔ âß, ù˛·ıãâß ·Ò
üâÔÎ ÖÅÎØ: ™ÅÒÅ´ áÅÒ°âÅó èÎÅı.
ÆàÎ Ñ·ÒÅ´Öç´ „âß °ÖâÒØ: ‚·ıóÅ„Å-
Öï´ èÎÅı. Æàëç üâÔÎ „ÖÅÎ, ùÒ´Åß ˘â-
ãï ÎÂÅ´´âó, ÎÂÅ´´âó ´Åâı Ñ·ÒÅ´-
Öç´Ø: ™ÅÒÅ´ ÂÅÔÅÎôÅ´âÛ. ÆÄãÅÔ
âÎ, èÒç’ ï´„ ·Ò ù˛·ıãâÎØ: ‚·ıóÅ„ÅÖï
èÎÅı. ÆÏâÛ ÅßïÎ âıÎ ìÅßÅ´Åù ù·ı-
ÔÅß, âëç ´·©´ ÂÅÔÅÎôÅ´è ÔÅÎ °â-
™ÅÒÅ âÒÉ Ô·ı´ ÌâÒÅáÅÒ°Åı Ñ·-
ÒÅ´Öç èÎÅı. ÆàÒÉ ìÅßÅ´Åùè ÖÅ©, âÎ
˘·Ìá ùè ß´Åß, ·ÒÂçÎãï âÒÅôÅ´ âı
˘âã ÂÅ≠ÔÂÅ´âßØ: ÏâÛ ÅßïÎ Å´ÛÅı
‚·ıóÅ„ÅÖï ÌâÒÅáÅÒ°Åı ·ı Æàëç
„ÖÅÎ ùè ùÅôÅÒáâß Å£Áïùá âı ëÈ„·ı-
´ï ùè ÌâÒÅõâßØ èÎÅı: ™ÅÒÅ´ Åß·ı-
Îï´è ˚Ö´·ıëâÅ´ ùÅ´„âÛ: Ñ·ÒÅ´Öç
üÅÎÅı, ÉÅ©Û ‚·ıóÅ„ÅÖï´ ˜ÅôÅõ çÒ,
˚Ò˚Ò·Ûï´ ßçÁ Åó Å£Áïùè „ùÅÒ: Ä©á
ïÒïù·ı´, ™ÅÒÅ âı Ñ·ÒÅ´Öç ÔâÒâı´â-
Ò·ı ô≠Ô·Ûï´ ßçÁç´ óÎâÛï´ óÅóÅÖï´,
Ôô·ıÒ °Å©´ ßè, ÆÅ~©, Å~© ßÅßÅfiØ:
™ÅÒÅ âı Ñ·ÒÅ´Öç ≠ÅÔ âÒùÅÒ „ÅÂÒâ-
ÛÅ´: Ñï≠âÒ´âÒè, ßÅ´ÅıÅ´á ó·ıδÅù
Öï≠âÒ´âÒ·ı´ ùè óÎçï´ ëÈ„·ı´ â£Åõ
ïÒâ´Û Å£ÁùÅ´ óÅóÅÖï´ ·£Éè:
û´áïù´âÒè ùè ˜·Ò°â´ ãÅ©´ ÉÈ´âó,
·ÒÂçÎãï ˘Åù·ıï ‚·ıóÅ„ÅÖïï ùÅôÅÒ-
á·ıëïı´è: ÇÅ©Û ßï´„âı Å©Î˚Ò ·„ ·˘
Ôô·ıÒ` ·£ÉÅóï °Å©´·Ì ù˛âÒÖçfi
ÆÄ~©, Å~© ßÅßÅ, Å~©, Å~© ßÅßÅfiØ:
***
Ä©Î ÖïÒ˘è ≠ÅÔ ÎïÒâÛï, ÎçÒï´ ï´„
èóóÅóè ùè ÂÅÔßç: ÇÅ©Û ‚·ıóÅ„ÅÖï´
É´Åı „ÎïÒâÛï, ·Ò·ÌüâÔâı üÅÒÎÔ·ı-
ëâÅßÉ ™ÅÒÅ©ï´ üâÔ Åß·ıδŴÅó ù˛-
·ıãçÒ: ÇÅ©Û âÎ Åó ™ÅÒÅ©ï´ ÂçÎ ù˛è-
´çï âı Ñ·ÒÅ´Öç´ „çï °ÖâÒ, ·Ò·ÌüâÔâı
ÖïÔâß ·Ò üÅÒÎÔ·ıëïı´·Ì ·ıÒÅô·ı-
ëïı´ „èóóÅÒ, ßÅÒá·ı´ ÎïÒÔè üÅÒ·ıÎÔ
èóóÅó·ı ç, ·„ ëç ÖÒÂÅ´è, ·Ò ÎïÒçfi:
¯Å£âÛ` Ä´ÅüïÔ
˙≠ÅùÅ´ ‡ÎùâÒï„âÅ´
‡Íúî ‰Ó‡Ùúé
™ùÅÒÅãÅÒáâÛ` ÍâÒùç© Ë·ıÉï´âÅ´
ÄÒÅÎ ûÒÅÔÅÒÅù„·ıëïı´, 48 çÁ, ‰·-
óïÎ, 1999

©·ı´·ıÅÒ 2009 21 Äú˙Í ÖïÒ˘

 Wegner’in kaleminden
savafl ‘kare’leri
Armin T. Wegner
Çanakkale Kedileri
çev. Nesrin Oral
Belge Yay›nlar›, Kas›m 2008, 111 s.
B irinci Savafl’ta, 4. Ordu Kumandan›
Cemal Pafla bir emir yay›mlar: “Ba¤dat
Demiryolu ‹nflaat› fiirketi mühendisleri ya
da di¤er görevlilerinin Ermeni kafileleriyle
ilgili olarak çektikleri tüm foto¤raflar, nega-
tifleriyle birlikte 48 saat içinde Halep’teki
Ba¤dat Demiryolu Askeri Komiserli¤i’ne
teslim edilecektir. Bu emre herhangi bir fle-
kilde itaat etmeyenler Divan›harp taraf›n-
dan cezaland›r›lacakt›r.” O dönemde, s›hhi-
ye askeri olarak Osmanl› topraklar›nda bu-
lunan Armin T. Wegner, bu emre ra¤men,
Ermeni kafilelerinin ölüm yürüyüfllerini fo-
to¤raflar. Çekti¤i foto¤raflarla, 1915 trajedi-
sinin belgelenmesinde önemli bir rol üstle-
nen Wegner, Belge Yay›nlar› taraf›ndan ya-
y›mlanan Çanakkale Kedileri adl› kitaptaki
düzyaz›lar›nda da, savafl›n getirdi¤i y›k›m›
tüm aç›kl›¤›yla betimliyor: Bir yanda açl›k-
tan gözü dönmüfl kediler ve köpekler, yük
tafl›maktan canlar› ç›kan, savafl›n ortas›nda
kalm›fl develer, öküzler ve kat›rlar, di¤er
yanda askerler, analar, sevgililerin çektikleri
eziyetler…
Wegner, sözlerine, savafl›n, kendi ruhun-
da yaratt›¤› tahribatla bafllar:
Sefalet ve ac›yla geçen bunca aydan son-
ra, hangi felaketin bu yabanc›laflm›fl ru-
hu, daha da büyük bir karamsarl›¤a düflü-
rebilece¤ini, kendi kendime tekrar tekrar
soruyorum. Belki de içimdeki bu umars›z
hüznü uyand›ran, küle bulanm›fl sürüler
halinde, açl›ktan periflan, tarazlanm›fl
tüyleriyle peflim s›ra sokaklarda dolaflan
kedilerdi… Kerpiçten kulübelerin aras›n-
da t›pk› ç›lg›n bir derviflin gece gündüz
ba¤›rmas› gibi, bo¤uk feryatlar ç›kararak
AGOS kitap
SA‹T ÇET‹NO⁄LU
dolan›yorlar… Duraklad›¤›mda kediler
çevremde toparlan›yorlar, sanki bofl ek-
mek torbam içlerindeki yaray› iyilefltire-
bilecekmifl gibi yakaran gözlerle bana ba-
k›yorlar.
Savafl, tüm h›z›yla, gezegenin bu parças›-
n› yutmaktad›r:
Gelibolu da¤lar›n›n ötesinden kesintisiz,
yo¤un silah sesleri geliyor. Bu sesleri yal-
n›zca k›y›ya vuran dalgalar›n u¤ultusu
bölüyor. fiimdi de sokakta kedilerin bo-
¤uk ba¤r›flmalar› bafllad›. Ac›yla yak›nan
sesler, h›r›lt›l› tonlarla gitgide ço¤al›yor,
kabar›yor, t›rman›yor. […] Yoksa kentin
sakinleri kaçarken ruhlar›n› bu kedi be-
denlerine mi b›rakt›?
Annesine 16 May›s’ta Ba¤dat’tan yazd›¤›
mektupta, savafl karfl›tl›¤› en üst düzeydedir.
Uygarl›¤›n, insanl›¤›n geliflmesine hizmet
edece¤ine, insanl›¤›n yok edilmesi için kul-
lan›lmas›na isyan eder:
Ah asla unutamayaca¤›m›z o büyük ya-
lan, çocuklu¤umuzun tarih öncesinde
parlayan o sahte günefl. Ne u¤runa savafl-
t›k ki? Bunca y›l ne için çal›flt›k ve umut
besledik? […] Akl›n ve ellerin bunca
mucizesi, salt askerleri öldürecekleri in-
sanlar› bulacaklar› yerlere daha çabuk
gönderecek araçlar›m›z olsun diye; silah-
l› katilleri en uzak denizlerin ötesine gö-
türmek için, öldürme ifllerinde usta, ak›l-
l› ve cesur olan adamlar› ve ölüm araçla-
r›n› ve iflkence odalar›n› tafl›mak için...
[…] Ah anneci¤im, ne kadar da zavall›
ve güçsüz olduk. Gönlümüzdekine he-
men hiç benzemeyen bir dünyada yafla-
mak zorunda olman›n utanc›ndan ölü-
yoruz.
Bu sat›rlar›n yer ald›¤› mektuba, sansür
kurulu taraf›ndan el konacak ve Wegner’in
bafl› derde girecektir.
Wegner, yaral›lar›n dayan›lmaz ac›lar›n› ve
çaresizli¤ini paylafl›r. Ölmek üzere olan yaral›
bir sivil karfl›s›nda duygular›n› ifade ederken
bu kadersiz Anadolu insan›yla özdeflleflir:
Ölüm çetin ifltir kardeflim. Bense sana
ölümü kolay göstermek istiyorum. An-
nen seni Anadolu’nun bir köy evinde,
m›s›r tarlalar› ve incir a¤açlar› aras›nda
do¤ururken, bu da zorlu, ac› dolu bir ça-
bayd›; ama önünde serilen, bu can› yeni-
den verme ifli çok daha güç… Yan›nda
oturuyorum, dilini anlam›yorum; ama
kan›m›n damarlar›nda konuflarak ak›fl›n›
anl›yorum.
Alman yay›lmac›l›¤›n›n hizmetine koflan
‹ttihad’›n sorumsuzlu¤uyla cepheden cep-
heye koflturulan Anadolu insan›, savafl için
donan›ms›zd›r. Yeterli say›da sa¤l›k görevli-
si ve doktor yoktur.
Sonunda uykuya dald›m, ama daha
uyuklarken karfl›mda a¤›r, hantal hare-
ketleriyle babacan Türk hastabak›c›lar
belirdi, bunlar sokaktan toplad›klar› es-
naf ve köylülerdi. […] Dalgalar›n borda-
ya do¤ru att›¤› yaral› askerlerle dolu ba-
l›kç› kay›klar› flaklama sesleriyle asma
22
merdivene yanaflt›lar. […] Yaral›lar ince-
cik battaniyelerin, kuzu pöstekilerinin
üzerine, ç›plak döflemeye, sivri uçlar› ac›-
mas›zca etlerine batan a¤aç dallar›yla
doldurulmufl incecik fliltelere dip dibe
çöküyorlard›.
Wegner, Anadolu halk›n›n topyekûn sava-
fl›n içine sokuluflunu resmeder. Rum kad›nlar
hastanelerde hizmetli olarak görevlidirler:
Gün a¤ard›¤›nda k›y›dan çamafl›rc›lar›n
tokmak sesleri geliyor. fialvarl› Rum ka-
d›nlar› suya e¤iliyorlar. Deniz sevecendir,
tuzlu gözyafllar›yla lekeli çarflaflardan ka-
n› y›kay›p temizliyor.
Bir Ermeni askerin naafl›, son görev için,
sessiz sedas›z, din görevlileri taraf›ndan al›n-
maktad›r:
Hastanenin kap›s›nda Ermeni papaz›n
siyah sakal› beliriyor. Ö¤leye do¤ru öl-
müfl olan bir Ermeni askerin cenazesini
almak için gizlice geliyor. Hamallar s›rt-
lar›nda çarflafa sar›lm›fl, sallanan cesetle
karanl›kta sessizce kayboluyorlar.
Osmanl› topraklar›nda Ermeni halk›na
yaflat›lan ac›lar›, tehcir konvoylar›n›n ölüm
yürüyüflünü, foto¤raflar›nda oldu¤u gibi ya-
z›lar›nda da resmeder Wegner:
Akflam Halep’e ulaflt›lar. Kent kayn›yor-
du, sokaklara girmelerine izin verilmedi-
¤inden bahçelerin önüne kamp kurdular.
Gece baz›lar› içeri s›v›fl›p ekmek, incir,
karpuz getirdi. Kentin ne durumda oldu-
¤u soruldu¤unda, sokaklarda ölülerin
yatt›¤›n› söylediler… Bir keresinde, sür-
gün edilen Ermenilerin kamplar›na rast-
lad›lar. Yolda yar› çürümüfl cesetler yat›-
yordu. ‘Ne yapt›lar?’ diye sordu Osman
ve içi parçalanarak açl›ktan bitkin bir ço-
cu¤a ekme¤inin yar›s›n› uzatt›. ‘Bunlar
gâvur,’ dediler. ‘Allah onlar› cezaland›rd›.
Jandarmalar›n kaçmalar›n› engellemek
için ellerinden uzun iple ba¤lad›klar› köylü-
lerin, k›fllalarda dayaktan geçirilerek dönüfl-
türülmesini de anlat›r:
Falakayla burada tan›flt› ve jandarmalara
iki kurufl verildi¤inde darbelerin daha az
can yakt›¤›n› burada ö¤rendi. Geceleri
bir yorgana sar›narak kuru yerde uyuyor-
lard›. Ama sabah akflam borular ötüyor,
trampetler çal›yordu, hepsi iki s›ra olup
meydanda hayk›r›yorlard›: ‘Padiflah›m
çok yafla!’ K›sa sürede garip bir de¤iflime
u¤rad›lar.
Anne, Anadolu halk›n›n yazg›s›n›, tren
gar›nda o¤lunu u¤urlarken feryatla ifade
eder:
Baban Rusya’ya gitti ve geri dönmedi.
Kardeflini Bulgarlar vurdu. Tarlalar›n sü-
rülmeden kald›. O¤lunu kim yetifltirecek,
Osman? Yafll› anan› kim teselli edecek?
Askerler daha cepheye varmadan, yollar-
da k›r›lmaktad›r:
‹ki bin kifliydiler… Ayakkab›lar› kötü,
üniformalar› yamal›yd› ve daha ilk ak-
flam yirmi hastalar› vard›. […] Hastalar›-
n› kentte b›rakarak, ›ss›z yollarda dökün-
tüleri soyup so¤ana çeviren Bedevi sürü-
lerinden ürkmüfl birbirlerine sokularak,
nehir boyunca afla¤› iniyorlard›. Her ge-
ce atlar› çal›n›yor, salg›n yeni kurbanlar
al›yordu. Gece yeni ölümler oldu. Onla-
r› do¤ruca çarp›flmaya soktular.
Cepheye çok az› varabilecek, cepheden
sa¤lam dönmek mucizelere kalacakt›r. Savafl
kaybedildi¤inde, Turan hayalleri kurarak
Alman yay›lmac›l›¤›n›n pefline koflulan or-
dunun, yaral›lar›n› evlerine gönderecek ka-
dar bile takati kalmam›flt›r.
Cihat fetvas›n›n yürütücüleri siperlerden
talimat verirken, yoksul Anadolu halk› kur-
flunlara siper olmaktad›r:
Savafl, Allah’a ibadetti. Siperlerin derin-
liklerinden imamlar›n sesleri hücuma ça-
¤›r›yordu: ‘Haydi, ‹slam’›n ordusu! Sa-
vaflmadan ölen çürümeye mahkûmdur.
Kimin ayaklar› Allah yoluna savafl-
maktan tozlanm›flsa k›yamet günü azap
yerlerinden en h›zl› atl›n›n bin y›lda ala-
ca¤› yoldan daha uzak olacakt›r. Ey inti-
kam ordusu, yel ol ve es!
Askerlerin firar etmemeleri için al›nan
önlemler de dâhicedir:
Dört askere bir banknot da¤›t›ld›. Bu
durumda askerler paylar›n› yitirme kor-
kusuyla birbirlerini göz hapsinde tutu-
yorlard›. Oysa banknot de¤erini tümüy-
le yitirmiflti, kimse bunu bozmay› göze
alam›yordu.
‹ngiliz askerlerine de de¤inmeden geç-
mez. Onlar da oraya ayn› flekilde gönderil-
mifllerdir; büyük ço¤unlu¤u sömürgelerden
getirilen zavall›lard›r:
Dün Kut el Amara’dan tutsak ‹ngilizler
geldi. Sat›c›lar›n alaylar›, sarraflar›n ›sl›k-
lar› aras›nda ne denli afla¤›land›klar›n›
daha da derinden hissetmeleri için uzun,
toza bulanm›fl konvoylar halinde çarfl›n›n
geçitlerinden, a¤z›n› açm›fl bakan esnaf
ve seyyar sat›c› kalabal›¤›n›n aras›ndan
geçirildiler. Ceketlerini, çizmelerini bir
parça ekmek, bir avuç hurma karfl›l›¤›nda
vermifl olan, yal›nayak, yar› ç›plak insan-
lar sendeliyordu. […] Aralar›nda yüzle-
rinde tüm bu olaylarda hiçbir suçu olma-
man›n anlat›lmaz ifadesi, ana kuca¤›n-
dan henüz kurtulmufl, hâlâ çocuksu sar›-
fl›n gençler, paçavralar içinde periflan is-
keletler.
Savafl a¤alar›, Balkan Savafllar›’n›n ac›lar›
henüz sa¤almadan, Osmanl› halklar›n› ye-
niden savafl›n cenderesine sokar. Wegner,
dost-düflman ayr›m› yapmadan, herkesin
ac›lar›na ortak olur. Savafl a¤alar›n›n d›fl›n-
daki herkes ma¤durdur. Ve ma¤durlar, ken-
dilerinin neden olmad›klar› vahfletin ac›lar›-
n› çekmektedir.
Foto¤raflar›nda ve yaz›lar›nda, savafl›n
Osmanl› topraklar›ndaki seyrini, ölüm ko-
kan flehirleri, insanlar›n ölümün pençesine
at›lmas›n› ve savafl›n getirdi¤i çaresizli¤i, her
türlü tehlikeye ra¤men, tüm aç›kl›¤›yla bel-
gelemekten vazgeçmeyen bu yürekli hüma-
niste selam olsun…
ocak 2009
 TAR‹HLE YÜZLEfiMEYE AKADEM‹K KATKI
2007 Saraybosna 7. IAGS (Uluslararas› Jenosid Araflt›rmac›lar› Birli¤i) Ödülü
“Jenosid inkârc›l›¤›na karfl› mücadeleye katk› nedeniyle…”

Prof. Dr. Vahakn N. Dadrian
ULUSAL VE ULUSLARARASI
HUKUK SORUNU OLARAK
JENOS‹D
(1995/Beraat)
Prof. Dr. Vahakn N. Dadrian Prof. Dr. Vahakn N. Dadrian Prof. Dr. Vahakn N. Dadrian
ERMEN‹ SOYKIRIMINDA TÜRK KAYNAKLARINDA ‹TT‹FAK DEVLETLER‹
KURUMSAL ROLLER ERMEN‹ SOYKIRIMI KAYNAKLARINDA
TOPLU MAKALELER 1 TOPLU MAKALELER 2 ERMEN‹ SOYKIRIMI
(2004) (2005) TOPLU MAKALELER 3
(2007)

Prof. Dr. Vahakn Dadrian
ERMEN‹ SOYKIRIMI TAR‹H‹
BALKANLARDAN ANADOLU VE
KAFKASYA’YA ETN‹K ÇATIfiMA
(2008)
Prof. Dr. David Gaunt Prof. Dr. Verjine Svazlian Dr. Vartkes Yeghiayan
KATL‹AMLAR, D‹REN‹fi, ERMEN‹ SOYKIRIMI VE MALTA BELGELER‹
KORUYUCULAR TOPLUMSAL HAFIZA SAVAfi SUÇLULARI DOSYASI
I. DÜNYA SAVAfiI’NDA DO⁄U (2005) (2007)
ANADOLU’DA MÜSLÜMAN-
HIR‹ST‹YAN ‹L‹fiK‹LER‹
(2007)

BELGE ULUSLARARASI YAYINCILIK

Divanyolu Cad. Binbirdirek Han 15/1 Sultanahmet - ‹stanbul
Tel: +90 212 638 34 58
Faks: +90 212 517 44 53
belgekitapkulubu@yahoo.com
www.belgeyayincilik.com