M. YETGN, T. ZDAMAR XX.

Yzyln Balarnda

XX. Yzyln Balarnda

Osmanl Devletinde Aile Kurumu:
Besni rnei

Mehmet YETGN
Prof.Dr.,Kahramanmara St mam niversitesi, Fen Edebiyat
Fakltesi Tarih Blm, myetisgin@ksu.edu.tr
Toroshan ZDAMAR
Ara.Gr., Kahramanmara St mam niversitesi, Fen Edebiyat
Fakltesi Tarih Blm, tozdamar@ksu.edu.tr

z: Aileler, toplumu oluturan ve onun devamlln salayan temel

toplumsal kurumlardandr. Bir toplumu anlamak iin ncelikle o toplumun aile
kurumu incelenmelidir. Bu temel prensipten yola karak Osmanl Devleti'nin
XX. yzyl bandaki durumunu anlayabilmek iin bu dnem aile yapsn
incelemek gereklidir. Bu alma da er'iyye sicilleri vastsyla tipik bir
Osmanl-Anadolu kenti olan Besni'nin aile yaps incelenmektedir. Bu
dorultuda almann temel k noktas 176, 184, 196 ve 202 numaral Besni
er'iyye sicilleridir. 1905-1923 yllar arasn kapsayan bu siciller Besni er'i
mahkemelerine yansyan evlenme, mihr, boanma, nafaka, miras gibi konular
ierir. Sosyal tarihiliin zgn kaynaklar olan bu belgeler dorultusunda
mikro dzeyde Besni ailesi, makro dzeyde Osmanl ailesi konu edilmektedir.
almada ailenin temel eleri olan evlenme, boanma, miras gibi konular ile
ailenin sosyo-ekonomik yaps sicillerden elde edilen bulgularla
incelenmektedir. Buna gre Besni ailesi Osmanl dnemi aile yapsnn kk
bir rneidir.
Anahtar Kelimeler : Besni, Osmanl Ailesi, Osmanl Aile Hukuku, slam
Miras Hukuku, er'iyye Sicilleri

The Family Institution

In The Ottoman Empire
At The Beginings Of The 20th Centruy:
Besni Example

Abtract: As one of the fundamental social institutions, famlies make

sociaties and provide continuities to societies. In order to understand a society,
the institution of family ought to be examined first. For that reason, to

Makale tr:Aratrma-derleme

Geli tarihi: 20.06.2015

Kabul tarihi: 22.07.2015

KS Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:13 Say:1 (2016)

understand the situation of the Ottoman Empire at the beginning of the XX

century, it is necessary to examine family structures for this period. In this
study, family structures operating within the Ottoman-Anatolian city of Besni
are examined by the help of court records. Therefore, the starting point of this
work is books of Besni court records numbered; 176, 184, 196 and 202. These
records covered the period of 1905-1923 contain such issues as marriage, mihr,
divorce and alimony. Through these documents the original sources of the
social historiography of Besni at the micro level and Ottoman Family at the
macro level are eximened. The study focuses on social themes such as,
marriage, divorce, family heritage, etc.. Issues which are pertaining to the basic
elements and the socio-economic structure of family are studied. Thus, with the
help of Besni court records, Besni family structure could be considered a tiny
example of the Ottoman family.

Keywords: Besni, Ottoman Family, Ottoman Family Law, slamic Heritage

Law, Judical Registers

GR

Ailenin farkl toplumlarda ve disiplinlerde pek ok tanm vardr. Sosyolojik

olarak en yaygn kullanlan tanma gre aile; kadn, erkek ve ocuklardan
oluan toplumun en kk birimi ve dayanak noktasdr. Toplumsal bir kurum
olarak aile, insanln bilinen tarihinden beri varln srdrmektedir. Bu sre
boyunca toplum ve aile etkileim ierisindedir. nk aileler halinde yaayan
insanlardan meydana gelen toplum, bu kurumun salkl nesiller yetitirmesiyle
varln devam ettirebilir (Doan, 2009: 1). Aile, toplumun temel dinamiini
oluturmas asndan baz deimeyen ve nemli fonksiyonlara sahip olmutur.
Bunlardan ilki ve en nemlisi bireyin topluma oryantasyonunu aile vesilesi ile
salamas olmutur. Aile kurumu bunu yaparken nceki nesillerden alm
olduu salam kltrel ve sosyal miras kullanr. Ailenin ikinci nemli
fonksiyonu ise insann cinsel ihtiyalarnn doyurmas ve neslin devamn
salamas, ncs ise toplum ii ekonomik faaliyetleri dzenlemesidir
(Gngr, 1997: 206).
Temel fonksiyonlarnn ayn olmas ile beraber aile kurumunun evrimi ve
geliimi btn toplumlarda ayn olmamtr. Bu balamda Trk aile yapsnn
geliim sreklilii uygarlk alan ierisinde tanmlanmtr. Bunlar slamiyet
ncesi, slamiyet sonras ve nihayetinde Bat medeniyeti dorultusunda gelien
yenileme dnemi olarak snflandrlabilir (Trkdoan,1993: 29). slamiyet
ncesi Trklerde aile, kan ba ve baba hukukuna dayanan aile d evliliklerin
esas olduu, genellikle tek eliliin grld, ekirdek aile tipinin yaygn

220
M. YETGN, T. ZDAMAR XX.Yzyln Balarnda

olduu bir yapya sahiptir (Donuk, 1991: 297-298). slamiyet'ten sonra gelien
slami Trk aile tipi ise slamiyet ncesi tre ve geleneklerini koruyarak slami
normlarla bir sentez oluturmutur. nc olarak yenileme dnemi Trk
ailesi olarak adlandrlan modern Trk ailesi; Lale devri ile balayp Tanzimatla
resmi bir kimlik kazanan batllama hareketleri neticesinde olumu olan sosyal
dnmler sonucunda ortaya km aile tipidir (Trkdoan, 1992: 52-54).
Bat uygarl dorultusunda gelien yenileme dnemi, ele alacamz Besni
rnei erevesinde Osmanl Ailesi yapsnn temel karakteristii grnmn
verir. Keza bu dnemde Osmanl ailesi, ataerkil bir yap gsteren hem
geleneksel hem modern izleri barndran bir nitelik tamaktadr. Bu dnemde
Osmanl aile kurumu rf ve din etrafnda ekillenen temel zelliini
kaybetmeyen bir grnt arz etmitir (Doan, 2009: 126-127). Nitekim Osmanl
Devletinde kamusal alan ve toprak dzenini ilgilendiren konularda rfi hukuka
bavurulurken aile hukuku gibi zel hukuk alanlarnda ise genellikle er'i hukuk
kurallarnn uyguland grlmtr. Osmanl aile hukuku kapsamnda zel
hukukun esnek bir ereve iinde deerlendirildiini grlr. rnein, eri
hukuka gre evini terk eden kadnn evine dnmesi bir gereklilik iken Osmanl
hukuk sisteminde kadndan bu durum istenmezdi. Yine Osmanl hukukuna gre
nafaka srf boanma halinde deil, kocann evini terk etmesi veya kadnn
masraflarnn karlanmamas halinde mahkemeye bavurarak bunu talep etmesi
gibi sebeplerle istenebilirdi (Ortayl, 2007: 67).
Osmanl Devletinde aile kurumunun yapsal boyutu ise olduka tartmal bir
konu grnmndedir. Ortayl, geleneksel toplumlarda olduu gibi Osmanl
Devletinde de geni aile biriminin yaygn olduunu ifade ederken (2007: 61)
Gler, eriyye sicillerine gre sanlann aksine Osmanl Devletinde geni aile
tipinin yaygn olmadn belirtmitir (2002: 33). Her iki gre de hak veren
dier bir teori ise smail Doan tarafndan tereke defterlerine gre incelemi
olduu "Dnden Bugne Trk Ailesi" kitabnda dile getirilmitir. Doan,
Osmanl Devletinde ebeveynlerinde dhil olduu aile nfusu ortalamasnn
%4.42 ile gnmz ortalamasna yakn olduunu fakat bunun Osmanl ailesinin
modern zamanlarn ekirdek ailesi olarak kabul etmek iin yeterli olmayacan
vurgular (Doan, 2009: 68).
Osmanl toplum hayatn ve aile kurumunu anlamak iin elimizdeki en
nemli veriler dnemin atmosferini yanstan birincil unsurlar konumunda olan
seyahatnameler ve er'iyye sicilleridir. Ancak seyahatnameler, aile kurumunu
anlayabilmek asndan baz eksik ynlere sahiptir. Seyahatnameler, Osmanl
corafyasnn tmn kapsamaz ve say olarakta olduka azdr. Bu nedenle
Osmanl Devlet'inde toplumun hemen her kesimi arasndaki hukuki ileri
kapsayan er'iyye sicilleri, Osmanl sosyal tarihinin temel kayna durumunda
olmutur (Uur, 2003:8). eriyye Sicilleri; halk arasndaki her trl hukuki ve
cezai uyumazlklar zmek ve gnmzde noter huzurunda yaplan akd

Makale tr:Aratrma-derleme

Geli tarihi: 20.06.2015

Kabul tarihi: 22.07.2015

KS Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:13 Say:1 (2016)

ilemlerini yapmakla yetkili olan er'i mahkemelerin kayt defterleridir. Bu

sicillerin kapsam ok genitir. Sicillerde youn olarak cinayet, hrszlk,
evlenme akdi, boanma, miras taksimi, vasi tayini, vakf ileri, atama gibi
konular gze arpar. Ancak, XIX. yzyln ikinci yarsnda yeni mahkemelerin
kurulmasndan sonra sicillerin konu kapsam daralmtr (Uur, 2003: 9).
Osmanl aile kurumunun tipik bir rnei olarak incelenen Besni'ye ait
gnmze ulam 31 adet er'iyye sicili vardr. Bu sicillerden en eskisi 1609
ylna ait olmasna karn ad geen sicillerin byk bir blm XIX. ve XX.
yzyllara aittir. Makalemiz 176, 184, 196 ve 202 numaral sicillerin
incelenmesini konu almtr. Bunlardan 176 numaral sicil, 154 sayfadan
oluurken 196 numaral sicil 106, 184 numaral sicil 186 ve 202 numaral sicil
217 sayfadan olumaktadr. Bu belgeler nda makro lekte Osmanl aile
yaps incelenerek mikro dzeyde Besni ailesiyle karlatrmak ve
rneklendirmek almann temel k noktas olacaktr.
Anadolu'nun en eski yerleim merkezlerinden biri olan Besni, Malatya-
Halep ve Mara-Diyarbakr yolu zerinde ticari ve stratejik bir lokasyona
sahiptir (Yetigin, 2012: 10). Besni, Osmanllar zamannda tipik bir Osmanl
ehri grnmndedir. Bu nedenle Osmanl sosyo-ekonomik zelliklerini
tayan Besni'nin 1905 ve 1923 yllar arasndaki er'iyye sicilleri incelenerek
Osmanl'nn XX. yzyln balarndaki aile profili ortaya karlmaya
allacaktr. Keza bu dnemde devletin geliimine paralel olarak aile
kurumunda da yeni gelimeler sz konusu olmutur. XX. yzyln balarnda
Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu ekonomik ve siyasi buhranlar toplumun
yapta olan aileyi de sarsm ve bu ailede yetien bireyler gen Trkiye'ye
ayak uydurmaya almtr. Bu nedenle dnemin sosyal tarihinin aratrlmas
bir yandan ar aksak da olsa modernlemeye alan yal bir imparatorluu te
yandan modernlemeyi bir ideoloji olarak gren gen Trkiye Cumhuriyetini
anlamamza yardmc olacaktr.

BESNDE ALE YAPISI

Ailenin Kuruluu: Evlilik

Evlilik, ailenin toplum ve devlet nazarnda meru bir zeminde

deerlendirilmesini salayan sosyolojik ve hukuki bir olgudur. Sosyolojiktir,
nk ilikiyi kabul eden ve onaylayan toplumdur, hukukidir; nk evlilik
devletin bireyle olan ilikisini hukuki bir zemine oturttur (Doan, 2009: 53-
134). Bunun yan sra evliliin dini temelleride evlilie yadsnamaz bir
meruiyet kazandrmtr. Nikh, slam'a gre dini ve sosyal bir birim olan
ailenin, nesebi belli ocuklar edinmek, gayri meru ilikilerin nne gemek ve
bireyi yasak ilikilerden korumak, bireyin eitim ve retimine hizmet ederek

222
M. YETGN, T. ZDAMAR XX.Yzyln Balarnda

sosyal entegrasyonunu salamak gibi amalara hizmet eden kutsal bir

messesedir (Aktan, 1992: 398-399). slama gre ailenin pek ok teekkl
evresi vardr. "Nikhn Mukaddimesi" saylan nian (Namzedlik) evliliin ilk
evresi olarak grlebilir. Niann evlilie dair gelecek adna verilen bir sz
mahiyetinde olmas nedeniyle hukuki bir boyutu yoktur ama nian merasimi
srasnda karlkl verilen hediyeler bazen er'iyye sicillerine kaydedilmitir
(Sava, 1992: 504-505). ncelediimiz dneme ait Besni er'iyye sicillerinin hi
birinde nian veya bu zellikte evlilik ncesi hediye alveriine
rastlanmamtr.
Nianlanma ile gelin ve gvey adaylarnn evlenme niyetleri ilan edilir ve
nianda verilen szler nikh akdi ile yerine getirilir. Vesikalar nda nikh
akdinin pek ok evresi saptanmtr (Sava, 1992: 510). Bunlardan ilki kaddan
izinname alnmas usuldr. Devletin evlenmeye ilk mdahalesini tekil eden
bu aamada izinname, kad veya naibleri tarafndan dzenlenen resmi
evraklardr. lk defa Kanuni devrinde resmen bahsedilen bu usul, er'i bir
uygulama deil rfi bir uygulamadr. yle ki kaddan izinname alnp
alnmamas hibir ekilde nikhn shhatine etki etmez ve yalnzca idari
nedenlerden dolay dzenlenir (Cin, 1974: 282-284) ve ileride kabilecek
sorunlar nlemek amacyla bu izinnameler muhafaza edilirdi (Sava, 1992:
511). Alnan bu izinname ile iftler imam huzurunda yaplan tren ve hccet
yani nafaka senedi tanziminden sonra nikh merasimlerini tamamlarlar. Bu
aamadan sonra evlilik olay sicile nikh akdi olarak kaydedilirdi. Burada dikkat
edilmesi gereken husus, nikhta imamn bulunmasnn nikhn dini vaziyetini
gsterme asndan yeterli olmaydr. nk her ne kadar slam nikh,
kaynan Kuran'dan alsa da slam, evlilii dnyevi bir olay olarak grr (Cin,
1974: 284).
eriyye sicillerinde, kaytl nikh akdi rneine pek rastlanmamakla beraber
aksi birka rnei grlmtr. rnein, 1901-1923 arasndaki Besni er'iyye
sicilleri olduka geni bir zaman dilimini kapsamasna ramen nikh akdi kayt
says sadece 11'dir. Nikh akidleri iki ahit nnde yaplrken slam hukukuna
gre kadna verilmesi mecburi olan mihr yani "dulluk geliri" miktar da
belirlenerek sicillere kaydedilmitir (Thevenot, 1978: 135). 196 numaral Besni
er'iyye sicilinin sekinci belgesinde yer alan nikh akdi kaydn snrl sayda
rnek olmas nedeniyle olduu gibi aaya aktarlmtr:
"Behisni Kazsnn Aa Nasrl karyesi skinelerinden
kasabann Hamr mahallesinden Musa Aazde Ali Aa ve
Meydan mahallesinden Said Efendizde Ahmed Efendi tarfleriyle
muarrife Aie binti Mamo nam kadn kaz-y mezkr mahkeme-i
er'iyyesinde mecls-i er'i erf-i enverde karye-i mezkr
skinlerinden Nizam olu eyho nm kimesne muvcehesinde
takrr-i kelm ve ta'br-i ani'l-merm idb hla ben kil ve blia

Makale tr:Aratrma-derleme

Geli tarihi: 20.06.2015

Kabul tarihi: 22.07.2015

KS Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:13 Say:1 (2016)

olub 500 kuru mehr mukbelesinden hzr- merkm eyho'yu

kendime kfv grb merkmu zevclie kabl ve bi emrillh-i te'l
merkma vardm dey ifde eyledikde merkm eyho'da mehr-i
mezkr ile Mezbreyi tezevvc eyledim dey tarafeyn ifdeleri zabt
oldu" (Besni er'iyye Sicili No. 196: Belge No.8).
Evlenme konusunda bahsedilmesi gereken dier hususta mihrdir. slam
hukukunun cahiliye dneminden devirdii bu uygulamada cahiliye devrinde
koca, evlilik srasnda kadnn ailesine belli bir miktar para veya mal verirdi.
slamiyet ile birlikte bu uygulama para veya maln kadna verilmeye balanmas
eklinde deimitir (Aktan, 1992: 405). Mihr, bir mslmann zmmi kadnla
evlenmesi durumunda dahi verilmesi gereken bir zaruri bir uygulamadr. Mihr o
kadar nemlidir ki miras paylamlarnda ncelikli olarak tahsil edilir. slam
Hukukuna gre mihr nikhtan nce (mihr-i muaccel) ve nikhtan sonra
denmesine (mihr-i meccel) gre iki ksma ayrlr (Ortayl, 1992: 459).
Boanma hakknn byk lde kocaya verildii islam hukukunda zellikle
mihrin meccel ksm yksek tutularak bu hakkn ktye kullanlmasnn nne
geilmeye allmtr (Aydn, 2003: 490).
Mihr miktarlarnn belirlenmesinde bakirelik, dulluk, gzellik, ya ve
zenginlik veya fakirlik gibi kstaslar etkili unsurlar olmutur. Ancak
vesikalardan anlald kadaryla bu miktarn belirlenmesinde ki temel lt
zenginlik ve saygnlktr. rnein; Besni'nin Meydan mahallesinden, "zade"
unvann kullanmasndan dolay Besni'nin zengin ahslarndan biri olduunu
anladmz Emir zade Mehmet aa, zevcesi Zehra binti Hasan'a yedi bin kuru
mukabilinde mihr-i meccel vermitir (BS, 202: 168). Buna karn unvan
kullanlmamasndan anladmz kadaryla Besni'nin sradan vatandalarndan
biri olan Timur olu Hasan, zevcesi Elif'e 150 kuru mihr-i meccel
verebilmitir (BS, 202: 74).
slam hukukuna gre mihr; kadnn mal olup, kadn onu diledii gibi
tasarruf edebilme hakkna sahiptir. Mihri kullanmas iin ne kocas ne de
ebeveyni kadn zorlayamaz. Ancak kadn eer isterse mihrin bir ksmn veya
hepsini kocasna hibe edebilir (Ortayl, 1992: 459). rnein; Besni Ta Camii
mahallesinden Fruze binti Hseyin adl kadn 2500 kuruluk mihr-i
meccelinin 500 kuruunu kocas Hasan efendiye hibe etmitir (BS, 202: 177).
XX. yzylda Osmanl Devletinin gayrimslim tebaas arasnda da mihr
uygulamasnn varl dikkati ekmektedir. ncelediimiz sicillerde gayrimslim
kadnn kocasndan mihr talep ettii kaytlar vardr. Besni'nin Hristiyan
mahallesinden Seryohi Serkis adl gayrimslim kadn zevci Kirkor'un kendisine
1000 kuru mihr verdiini ve kocasnn vefatndan sonra bu paray kayn pederi
Artin'den talep ettii belgelere yansmtr (BS, 196: 21).

224
M. YETGN, T. ZDAMAR XX.Yzyln Balarnda

Mihrin miktarna dair net bilgiler iin baz rakamlara ihtiya vardr.
ncelediimiz dneme ait Besni er'iyye sicillerinde 58 adet mihr-i meccel
kayd tespit edilmitir. Bu kaytlara gre Besni'de verilen mihr-i meccel
miktar ortalama 962 kurutur. En ok belirlenen miktar ise 500 kurutur.
Kaytlarda rastladmz en dk mihr-i meccel 150 kuru iken 7000 kuru
gibi ok yksek bir mihr bedelide vardr. Bu verilerin daha iyi anlalabilmesi
iin XX. yzyln balarnda Besni'de, terekelere gre baz emtia fiyatlarn
belirtmekte fayda vardr. Buna gre; bir adet koyun 50 kuru, bir adet inek 200-
250 kuru, bir kat yatak 100-150 kuru ve pekmezin kilosu 50 kuru
civarndayd (Tablo 1). Buna gre yukarda bahsettiimiz ortalama bir mihr
bedeli ile 4 adet inek alnabilirdi ki o zaman iin gayet yksek bir meblad.

Tablo I: 176, 184, 196, 202 Numaral Besni er'iyye Sicillerinden

Alnmtr.
denecek Sicillerde Ka Defa
Miktar (Kuru) Belirlendii
150 3
200 4
300-399 3
400-499 4
500 15
600 4
700 2
800 3
900 1
1000-1100 5
1200-1500 3
1600 3
2000-2999 2
3000-4000 2
7000 1

Evlilik kurumunun dier nemli bir konusu ise ebeveynlerin evlilik

srasndaki rzas meselesidir. slam Aile hukukunda "Velisiz nikh olmaz"
hadisine atfen akil ve bali olmayanlarn nikhnda velilerinin muvafakat
vaciptir. afi mezhebine gre velilerin muvafakati akil ve bali olsalar bile
arttr. Hanefi mezhebine gre ise velinin izni vacip olarak grlmemektedir.
Buna gre eer ebeveyn bali olan kznn evlenmesine msaade etmezse kz
mahkemeye bavurarak nikh akdinin kabuln isteyebilmektedir (Aktan, 1992:
400; Cin,1974: 283). rnein, Besni'ye bal Hocal kynde Asiye binti Bekir
adl kadn mahkemeye bavurarak kendisini zorla Maho bin Hac'yla

Makale tr:Aratrma-derleme

Geli tarihi: 20.06.2015

Kabul tarihi: 22.07.2015

KS Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:13 Say:1 (2016)

evlendirmek isteyen enitesini dava ederek on be yanda yani "akile ve bali"

olduunu ve Ahmed bin Mehmed ile evlenmek istediini belirtmesi nemli bir
veridir (BC, 176: 81).
Pek ok geleneksel toplumda olduu gibi Osmanl Devletinde de farkl din
gruplar arasnda evlilik (ntermarriage) ok azd (Ortayl, 2007: 62). Kur'an da
mslman bir erkein mrik kadnla evlenmesi katiyetle yasaklanmasna
karn ehl-i kitap bir kadnla evlenmesine msaade edilmitir. Ancak kadnlara
bu hak kesinlikle tannmamtr (Aktan, 1992: 404). Osmanl Devletinde ise
durum ok daha katyd. Devlet uygulamalarnda evliliklerde aranan temel art
uyrukluktu. yle ki mslman bir kadn ranl mslman bir erkekle dahi
evlenemezdi. Bu durum Osmanl tebaas olan gayrimslim bir kadn iin de
geerliydi. rnein Selanik'te yaayan musevi kadnlarn Toskana tebaas olan
musevilerle evlenmesi kanunen yasakt (Ortayl, 2007: 80-81). Aslnda devlet
bu duruma daha ok siyasi ve ekonomik nedenlerden dolay kar karken
toplumun kayglar ise daha ok din eksenli olmutur. Osmanl toplumunda
genellikle bu tarz evlilikler din deitirme karlnda onaylanabilirdi.
Besni er'iyye sicillerinde ihtida eden yani mslman olan gayrimslim
erkek ve kadnlarn mslmanlarla evlendii grlmtr. Ancak bu duruma
Hristiyan cemaati tarafndan iddetle kar klmtr. Bu konu hakknda ok
ilgin bir rnek 196 Numaral Besni er'iyye sicilinde ortaya kmaktadr. Buna
gre zetle, Rumkale kazasnn Narsid karyesi sakinlerinden iken sonradan
Besni kazasnn Ermeni kilisesinde ikamet eden Hristiyan milletinden Sre binti
Boyac Kiyoruk kendi rzas ile bir sre nce slamiyeti semitir. Kzlin
Nahiyesi Mdr Mehmed Fehmi efendinin ifadesi ile "mmenin ma'lmu
olduu halde be seneden beri de slmiyeti kabl ve bu yzden ebeveyni
tarafndan ta'kbt ve ferd ve itlf- nefer yoluna gidildiini ve ancak tahls-i
cn itmek arzusuyla nehir kenarna gelb hkmetimize dehlet ve slmiyeti
Kem fi's-sbk kabl iden Mezbre Sre Binti Boyac Kiyoruk" Kzlin
Nahiyesi sakinleri tarafndan kurtarlmtr. Daha sonra Mehmet Fehmi Efendi,
Sare'ye evlenme teklif etmi ve Sare'nin kabul etmesi ile imam huzurunda
evlenmitir. Ancak Sare ailesi tarafndan zorla geri gtrlm ve slamiyet'ten
geri dndrlerek kilise Papazna teslim edilmitir (BS, 196: 58). Yine
sicillerde hristiyan iftin birlikte mslman olduu rneklere de rastlanabilir.
Besni eriyye Sicillerinde tespit edildii kadaryla Meydan Mahallesi
sakinlerinden be yl nce ihtida eden Hac mer mahkemeye bavurarak einin
de ihtida ettiini ve adnn Aye olarak deitirilmesini istediini belirtmitir
(BC, 184: 16) Ancak bunun tersi rnekler de grlmtr. Buna gre ilingir
Beni olu Mhtedi Abdullah, ihtida ettii ve evini mslman mahallesine
tamak istedii iin zevcesi Seryoki'nin kendisine itaat etmediini belirtmi ve
zevcesine itaat tembihi iin mahkemeye bavurmutur (BC, 184: 16).

226
M. YETGN, T. ZDAMAR XX.Yzyln Balarnda

Evlilik konusundaki dier nemli mevzu slami hukuk erevesinde kabul

edilen e saysdr. Kur'an'da Nisa suresi 3. ayette belirtildii zere slam erkee
belirli kurallar dahilinde drt ee kadar evlenme msaadesi vermitir. Burada
dikkat edilmesi gereken husus bunun kural deil zaruri durumlarda k yolu
olduudur. yle ki Medeniyet-i slamiyye Tarihi adl eserinde Lbnanl yazar
Corci Zeydan aratrmalar neticesinde Ortadou toplumlarnda ok zevceliliin
(polygyny) orann %5 gibi olduka dk bir oran olarak saptamtr. Bu durum
Osmanl toplumu iin de geerlidir (ztrk, 2002: 376). Osmanl ariv belgeleri
ve yabanc seyyahlarn gzlemleri neticesinde edinilen bilgiye gre mslman
Osmanl ailesinde birden fazla kadnla evlenme yaygn deildir. Bununla
beraber muhtelif kaynaklarda Osmanl toplumunda taaddt- zevcat yani ok
zevcelilik orannn % 9 olduu saptanmtr. Osmanl toplumunda birden fazla
e ile evlilik hususunu sosyo-kltrel kstaslarla deerlendirmek daha uygun
olur. Ynetici kesimin ve zenginlerin ounlukla yaad ehirlerde ok elilik
durumu, krsal yerlemelere gre olduka fazladr. Ayrca konu kltrel ve
corafi boyutlardan ele alndnda da Osmanl toplumunda douya doru
gidildike ok elilik orannn artt grlr (Demirel, vd., 1992: 103).
Osmanl Devletinde ok elilik hukuken ve ahlaken gayr-i meru olarak
deerlendirmese de toplum tarafndan ho karlanan bir durum olmamtr.
yle ki 16. yzyln nemli sosyologlarndan Knalzade "(...) ok elilie
zenen kiilerin ekseriyesinde: evlerinde mcadele, husumet, kt yaay
mevcuttur, aile dzeni bozuktur. lk kadn hakl olarak eve ka ilgisizdir. Erkek
evde tendeki can gibidir. ki bedende bir can olmad gibi, iki evde bir erkek
yaayamaz" diyerek ok eliliin sakncalarn dile getirmitir (Trkdoan,
1992: 52). Bununla beraber Osmanl Devletinde ok elilik on dokuzuncu
yzyla kadar byk bir problem olarak grlmyordu. Ancak Tanzimatla
birlikte yzn Batya dnen Osmanl aydnlarnn modernleme ynnde
verdii mcadelenin en nemli tartma konularndan birini ok elilik konusu
tekil etmi ve bu durum zamanla ideolojik bir problem haline gelmitir
(ztrk, 2002: 378). II. Merutiyet ile birlikte Batclar ve Trkler Osmanl
Aile Hukukunun yeniden dzenlenmesini hararetle savunmaya balamasyla
beraber ok evliliin snrlandrlmas ynnde atlan en nemli adm, yalnzca
Osmanl hukuk tarihinde deil slam hukuk tarihinde de ilk rnek saylabilecek
1917 tarihli Hukuk-i Aile Kararnamesidir. Bu kararname ile kadna kocasyla
evlenirken tek e art koabilmesine olanak salanmtr (Aydn, 1992: 449-
452).
Besni er'iyye sicillerinde de rastladmz ok elilik mevzusu yalnzca
belgede grlmtr. Bu belgelerin tamamnda erkein iki zevcesinin olduu
grlmektedir. Besnide ok elilik olgusuna kocann, zevcesinin kendisine itaat
etmemesinden dolay mahkemeye bavurmas sonucu mahkeme kaytlar ve
dnemin tereke kaytlarndaki bilgilerde rastlanmtr. Buna gre; Behisni

Makale tr:Aratrma-derleme

Geli tarihi: 20.06.2015

Kabul tarihi: 22.07.2015

KS Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:13 Say:1 (2016)

kazas Meydan Mahallesinden Hanm binti Mehmet adl kadn mahkemeye

bavurarak kocas Tac olu Hac'dan mihrini ve nafakasn vermesini talep
etmi, kocas ise mihr ve nafakay vermeyi kabul etmi ancak einin evine geri
dnmesini de istemitir. Hanm, buna karlk " merkm Hacnn dier bir
zevcesi dahi vardr onunla birlikte oturmam dier bir hanede bana infak etmesi
tembihi matlubumdur." diyerek kocasndan kendisini dier karsdan ayr bir
evde ikamet ettirmesini istemitir (BS: 202: 161).
Dier bir belgede ise Seydi b. Ali adl kimse mahkemeye bavurarak
karsnn kendisine itaatini talep etmitir. Ancak kars;
"Seydi beni hanesinden tard ve tebit ve bila nafaka terkeylediini
unun bunun hanesinde srnmekteyim ve bununla beraber
mihrimden mtebaki zimmetimde olan altyz kuru ve yz kuru
kymetinde gm calm ve elli kuru kymetinde bir ift nakl
cival ve yz elli kuru kymetinde bir kat yatak ve bir uval kendi
malm olmakla hazr merkm zevcim zimmetinde olduundan
mezkr eyalarn tarafma teslimi ile beraber zevcim hazr merkm
benden baka dier zevcesi dahi olmakla beraber bir hanede lfet
ve muaeretimiz olmadndan ayrca bir gz hanede ikamet
ettirmesini taleb eylerim." ifadeleri ile ikinci bir e durumundan
bahsetmitir (BS, 202: 76).
Bu iki belgeden yola karak yukarda Besnide Knalzade'nin bahsetmi
olduu ok elilik durumunun sakncalarnn kk birer rneine rastladmz
syleyebiliriz.
Osmanl toplumunda ortalama bir aile 4-5 (ana-baba ve ocuklar) kiiden
olumaktadr. Bu rakamlar ailenin sosyo-ekonomik durumu ve yaad corafi
artlar nedeniyle deiiklik gsterebilmektedir. rnein Anadolu'nun muhtelif
ehirlerine ait tereke kaytlar incelenerek yaplan bir Osmanl demografik
yaps aratrmasnda Adana'da ortalama ocuk oran %2,89 iken Trabzon'da bu
oran %2,13, Manisa'da %2,03'tr. Ayrca el-hac unvan tayan kiilerin ocuk
oran %3,18 iken avu unvanna sahip kiiler %2,54 ocuk oranna sahiptir.
Genel ortalamalara bakldnda ise; aile bana den ortalama ocuk oran
%2.33 olarak tespit edilmitir. ocuksuz ailelerin genel nfus oran ise %11'dir.
Krsal kesimde yaayan ailelerin ocuk oran %2.64'tr. Yine bu almadan
anladmz kadaryla gayrimslimler %2.49 ile mslmanlardan daha fazla
ocuk sahibi olmutur (Demirel,vd., 1992: 104-122).
Besni eriyye sicillerinde yer alan nafaka, mihr, vasi tayini, alacak-verecek
sorunlar gibi sebeplerle alan dava kaytlar ve tereke defterleri kaytlarndan
yola karak toplam 67 ailenin analiz edilmesiyle ulatmz veriler bu

228
M. YETGN, T. ZDAMAR XX.Yzyln Balarnda

blgedeki toplam ocuk saysnn 228 olduunu gstermitir.1 Buna gre 67

aileden ikisinin sekiz ocuu vardr ve geri kalanlarn ou yukarda
bahsettiimiz ortalamaya sahiptir. Bunlarn yan sra 6 aile ise ocuk sahibi
deildir. Ailelerin yarsna yakn ve drt ocuk sahibi iken aile baznda
ocuk ortalamasnn %3.40 ile dnem itibariyle lke ortalamasnn bir hayli
stnde olduu grlmtr. Bunun yan sra ocuksuz ailelerin ortalamas,
lke ortalamas ile paralel olarak %11,1'dir. Yine dier nemli bir tespit ise 228
ocuun %54' erkek olmasdr (BS, 176, 184, 196, 202).
Gayr-i Mslim ailelerin ocuk says ile ilgili verilerin olduka kstl olduu
grlmtr. Belgelerden anlald kadaryla yalnzca 11 gayrimslim ailenin
nfus bilgilerine ulalmtr. Bu durum byk lde gayri mslimlerin Besni
er'iyye mahkemesine tereke ve boanma gibi sebeplerle bavurmam
olmalarndan kaynaklanmaktadr. Aile saysnn az olmas nedeniyle genelleme
yapmak salkl olmayacandan yalnzca verileri aktarmak yeterli bir kanaat
olumas iin nemli grnmektedir. Bu verilere gre gayrimslim ailelerin
ikisi ocuksuz iken geri kalan aileler iki ve ocuk sahibidirler. Toplamda
ailelerin sahip olduklar 19 ocuktan 7'si kzdr (BS, 176,184, 196, 202).
Ayn veriler nda XX. yzyln balarnda Besni'de ortalama bir ailenin
5-6 kiiden olutuu grlmektedir. ncelenen tereke kaytlarndan baz ailelerin
geni aile zellii gsterdii ancak bunun byk ihtimalle her aile biriminin
ayn avluda olmalar fakat farkl hanelere sahip olmalarndan kaynaklandn
dolays ile Osmanl toplumu genelinde olduu gibi Besni'de de ekirdek aile
tipinin yaygn olduu grlr.

1
Drt er'iyye sicilini incelememize ramen bu tarzda yaplm dier almalara gre
daha az aile verisine ulatk. Bunun nedeni 184, 196, 202 numaral er'iyye sicilinin
byk ounluunu asker vefatlarnn oluturmasdr. Asker vefatlaryla ilgili
belgelerde len kiinin ailesi ve ocuklar hakknda bilgi edinmek mmkndr. Ancak
biz ortalama Besni ailesini saptamak istediimiz iin asker vefat gibi normal olmayan
lmler nedeniyle ocuk saysn tam olarak yanstmayacandan yalnzca normal
yaam srelerini yaam ebeveynlerin ocuk saysn almay uygun grdk.

Makale tr:Aratrma-derleme

Geli tarihi: 20.06.2015

Kabul tarihi: 22.07.2015

KS Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:13 Say:1 (2016)

Aile Toplam Kz ocuk Erkek ocuk Toplam

ocuksuz 6 - - -
Bir ocuklu 8 1 7 8
ki ocuklu 8 6 10 16
ocuklu 16 22 26 48
Drt ocukl. 17 25 43 68

Be ocuklu 8 17 23 40
Alt ocuklu 3 8 10 18
Yedi ocukl 2 9 5 14
Sekiz ocukl 2 12 4 16
Dokuz ocukl - - - -

Toplam 67 100 128 228

Boanma

Sicillerden elde ettiimiz dier nemli veri de boanma vakalardr. slam'a

gre kar-koca lnceye kadar evli kalmak niyetiyle evlendii iin nikh, kayd-
hayat artyla yaplr. Ancak izdivata devamllk esas ise de kar ve kocann
biri ya da her ikiside evlilii devam ettiremezse boanma son are olarak
dnlen bir uygulama olmutur. Bu balamda evliliin srdrlmesi imknsz
hale geldiinde slam hukuku evliliin eitli yollarla bitirilmesine izin
vermitir. Bunlar talak, ila, muhale'a, muhayyerlik, lian, fesih, tefviz-i talak'dr
(Aktan, 1992: 408).
Osmanlda, trl boanma uygulamasndan bahsedilir. Bunlardan ilki
olan talak, kocann mahkeme kararyla onaylanmasna gerek olmadan
tek tarafl irade beyanyla yapm olduu boanmadr. kincisi kar ve kocann
anlaarak ayrlmas olan muhalaadr. ncs ise Osmanlda daha ok XX.
yzylda grlmeye balayan, kocann vazifelerini yerine getirmemesi
durumunda kadnn mahkemeye bavurarak boanma talebinde bulunduu kazai
boanmadr (Aydn, 1992: 441).

Tablo II: XX. Yzyl Banda Besni'de Mslman Ailelerin Nfus Analizi
Talak, Kur'an'n muhtelif ayetlerinde bahsedildii zere kocann tek tarafl
iradesiyle gerekleen boanmadr. Cahiliye dneminde grlen kocann

230
M. YETGN, T. ZDAMAR XX.Yzyln Balarnda

snrsz talak hakk slamiyet'le snrlandrlmakla birlikte talakta koca iddet

sresince (zevcenin bakasyla evlenmeden nce ay beklemesi) karsnn
nafakasn ve mihrden kalan borcu varsa demek zorundadr. Talak hakknn
bilinli bir ekilde kullanabilmesi iin belirli zaman dilimi gereklidir. Hanefi,
Maliki, afii ve Hanbeli bilginlerin ouna gre koca eer evlilie devam
edemeyecei kanaatinde ise zevcesinin ay hali grp kmasn beklemesi ve bu
sre iinde karsyla ilikide bulunmadan boamas gerekir (Aktan, 1992: 410).
Besni eriyye sicillerinde boanma ve bilhassa talakla ilgili belgeler bir
hayli fazladr. Sicillerde yer alan talak olay genellikle koca tarafndan
mahkemeye bildirilmesi zorunluluu olmad iin, zevcenin talak sonrasnda
mihrini kocasndan alamad iin mahkemeye bavurmas sebebiyle yer
almtr. rnein; Besni'nin Kk Kzlin karyesinden Aye Fatma adl kadn
mahkemeye bavurmu eski kocas Osman olu Abuzer'in "muvacehesinde
da'v ve takrr-i kelm idb zevcim bulunan merkm Abuzer ile miynemizde
olan adem-i hsn-i mu'eretden dolay bundan birka gn mukaddem beni
talk- selse ile tatlk" etti diyerek mihri olan 500 kuruu istedii grlmtr
(BS, 202: 18).
Talakla ilgili olarak bahsedilmesi gereken dier bir konu ise verilen szn
tutulmamas neticesinde meydana gelen boanmalardr. yle ki koca, karsna
veya bir bakasna bir konu hakknda sz verir ve szn tutmamas halinde
karsnn kendinden bo olduunu belirtir. Koca szn tutmad takdirde
yeterli ahit varsa boanma gerekleir. Bu konuyla ilgili olarak mhtedi
Mehmed'in durumu rnek verilebilir. Hamra Mahallesinden mhtedi Mehmed
adl ahs evlenmeden nce eine " badem rak arab mskirat iersem
iylim benden ten mestr bo olsun" yani bundan sonra iki imeyeceim
diye sz vermi fakat bu szn tutamad ahitlerle kantlandndan "mhtedi
Mehmedin zevcesi Aye merkm mhtedi Mehmedden talaka-i selase ile
mutallaka olduuna bil-hkm netice ve ilm olundu" diye karar verilmitir
(BS, 184: 103). Yine 196 numaral er'iyye sicilinde mm adl kadn, kocas
Mehmet'in "eer iylimi (karm) der isem veyhut a kor isem vlidem ile
berber iskn itdirir isem mezbre mm benden ten dokuza bo olsun" diye
sz verdiini ve szn tutmad iin mahkemeye bavurmutur (BS, 196:
16). Bu rnekler bize bu tr boanmalarn Anadolu'da yaygn olarak
grldn gstermektedir.
slam hukuku nikh sona erdirme yetkisini temel olarak kocaya vermi ise
de nikh akdini devam ettiremeyeceini dnen kadn belli bir bedel
karlnda kocasyla anlaarak boanabilme hakkna sahip olduu boanma
eidi ise muhalaadr. Ksmi olarak kadn isteiyle gerekleen ve "muhalaa"
yani anlamal boanma denilen bu tr boanmalarn temel nedeni "hsn-i
zindegane" veya "adem-i hsni muaeret" olarak ifade edilen iddetli
geimsizliktir (Sava, 1992: 530). Vesikalar incelendiinde Besni'de de bu tr

Makale tr:Aratrma-derleme

Geli tarihi: 20.06.2015

Kabul tarihi: 22.07.2015

KS Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:13 Say:1 (2016)

boanmalara rastlanmaktadr. Boz Mekan mahallesinden Hamdi bin Mehmed

adl kimse mahkemeye bavurarak iddetli geimsizlik nedeniyle kars Sultan'
boadn ve Sultan'n kendi rzasyla hakk olan mihr ve nafakasndan feragat
ettiini sylemitir. Sultan bu durumu kabul etmi ve "mihr ve nafaka
davasndan dolay merkm Mehmedden bir gna hakk ve mutalebesi
olmadn" ifade etmi yani haklarndan vazgemesiyle boanma
gereklemitir (BS,184:101).
Kazai boanma (tefrik) kar- koca arasnda geimsizlik durumunun var
olmas, kocann evinin nafakasn temin etmemesi, kocann baka diyarlara
gitmesi, kamas veya kaybolmas gibi durumlarda geerli olmaktadr. Ancak
kazai boanma usul ile boanma ekline XX. yzyla gelinceye kadar olduka
az sayda rastlanmtr. Bu durumun temel sebebi Osmanl hukukunun temelini
oluturan Hanefi fkhnn kazai boanmaya kar taknd kat tutumdur. Kazai
boanma hususu Osmanl aile hukukunda bir problem olarak kalm ve ilk defa
1916 ylnda Heyet-i ftaiyenin (Fetva Odas) hazrlad iki fetvann irade-i
seniye olarak ilan edilmesiyle bu alanda resmi admlar atlarak kazai boanma
hukuki hale getirilmeye allmtr (Aydn, 1992: 442). 1917'ye gelindiinde
slam hukuk tarihinin ilk aile hukuku olma hviyetine sahip olan Hukuk-u Aile
Kararnamesiyle, kocann evlilie mani bir ayp veya hastal, czam, bnyevi
ve zhrevi veya akli rahatszl gibi sebeplerin varl durumunda kadna, kazai
boanma olarak adlandrlan boanma hakk tannmtr (Aydn, 1992: 453).
Kazai boanma hususu incelediimiz sicillerde ilgin kaytlar eklinde yer
almtr. Besni'nin akall kynden Elif isimli kadn, kocas Mehmed bin
Molla'nn iktidarsz olduunu iddia ederek mahkemede; kocasnn uzuvlarnda
bir eksiklik olmad halde kendisiyle hi cinsel ilikiye girmediini ve
kocasnn rahatsz olduunu syleyerek boanmak istemitir. Kocas Mehmet
ise kendisinde byle bir rahatszln olmadn bu durumun einden
kaynaklandn iddia etse de Elif buna karlk ilgin bir teklifte bulunmutur.
"Benimle zevcimi bir halvet yere terk idilb bana dhil olur ise ifdem kzib
olub olmaz ise sa'yemizin tefrkini tekrr taleb iderim" ifadeleriyle kocasyla
kendisinin bir uygun bir yere braklp kocas onunla cinsel ilikiye girerse
boanmak istemediini aksi halde nikhn feshini talep etmitir.. fakat kocas bu
teklifi kabul etmemi, kendisinin doktorda muayene ettirilmesini istemitir.
Belgede, Elif'in mi yoksa kocasnn m teklifi kabul edilerek uygulandna dair
kayt olmamasna ramen mahkeme Elif'i kocasndan boam ve gnlk iki
kuru nafaka tahsis etmitir (BS, 196: 5).
Kazai boanmalarn dier bir nedeni ise kocann kayp olmasdr. XX.
yzyln balarnda pe pee meydana gelen savalar neticesinde erkeklerin
byk ounluu askere gitmi ve bir ksm ehit olarak geri dnememitir. Bu
sebeple incelemi olduumuz 184, 196, 202 numaral Besni er'iyye

232
M. YETGN, T. ZDAMAR XX.Yzyln Balarnda

sicillerindeki belgelerin birou askerdeki ein vefat ve kadnlarn askerde

kaybolan veya vefat eden kocalarndan ayrlp bakasyla evlenme istei
taleplerini iermektedir. rnein; Hatice binti Mehmed adl kadn mahkemeye
bavurarak kocasnn Hasankale hastanesinde vefat ettiini Turan bin Sleyman
isimli ahstan rendikten sonra, boanmak ve "() zev-i ahara varmazlm
iin kbel-i erden izin" isteiyle mahkemeye bavurmutur. Mahkeme Hatice
lehinde karar alp onu kocasndan boamtr (BS, 184: 160). Yine, am bayat
kynden mi binti Yusuf adl kadn kocas Mustafa'nn Erzurum
Palandken'de silahaltnda iken souktan eceliyle ld haberini aldn
sylemi ve bu nedenle bakasyla evlenebilmek iin izin istemitir.
Mahkemede kadna bakasyla evlenebilme izni vermitir (BS,184:100).
eriyye sicillerine gre boanmalarda genellikle tatlik edilmi kadn,
nafakasn kocasndan tahsil etmek iin mahkemeye bavurduunda davalarn
byk bir ounluu kadnn lehine sonulanmaktadr. Eer koca, einin
nafakasn deyemeyecek bir durumda ise kadnn ve ocuklarn nafakas
genellikle kaynpederi ve kaynbiraderi tarafndan denirdi (Aktan, 1992: 407).
rnein; Meydan Mahallesinden Zeyneb binti Hseyin kocasnn silah altnda
olmasndan dolay reit olmayan kz iin kaynpederi Abidin'den " nafaka ve
kisve ve meskeni ve sair levazm- zarryesi iin miktar- kafi farz takdr
edilmesi" hususunda mahkemeye bavurmu ve mahkeme "merkum Abidin
zerine nafaka ve kisve ve sair levazm- zarriye iin evrak- nakdiye olarak
yevmi on kuru baha farz ve takdr" etmitir (BS, 184: 165).

Besnide Miras Anlay

Mlkiyet hakkna sayg duyan btn hukuk sistemlerinde olduu gibi slam
hukukunda da miras bir hak olarak grlr. Temelini Kur'an'dan alan slam
miras hukukunun boluklar snnet ve icma ile doldurulmutur (Aktan, 1992:
429). slam hukukunda mris veya varis olmak zorunludur (Ortayl, 2007: 70).
Feraiz olarak adlandrlan slam miras hukuku ksma ayrlr. lki ashab-
feraiz yani muayyen pay sahipleridir. Bunlar; kar, koca, ana, baba, kz, oul
kz, z kz karde, baba bir kz karde, ana bir kardeler, nene, dede olmak
zere 11 hak sahibinden oluur. kincisi olan Asabe, miras brakann baba
tarafndan olan akrabalardr. Bu kiiler ashab- feraiz sahipleri haklarn
aldktan sonra kalan mirastan paylarn alabilirler. nc zevi'l erhamdr ki
lenin pay sahiplerinden veya asabelerinden kimse olmamas durumunda
miras olabilen akrabalardr (Aktan, 1991: 87-173).
Osmanl miras hukukuna bakldnda hem er'i hem de rfi hukuktan
yararlanld grlmektedir. rnein, Osmanl Devletinde tm menkul ve
gayr-i menkul mallar slam hukukuna gre paylatrlrken, esas mlkiyeti

Makale tr:Aratrma-derleme

Geli tarihi: 20.06.2015

Kabul tarihi: 22.07.2015

KS Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:13 Say:1 (2016)

devlete ait olan miri arazilerin kullanlmas rfi hukuka gre dzenlenmitir
(Akylmaz, 2007: 472).
Osmanl toplumunda miras paylamn belirleyen temel unsur dini
farkllklardr. Mslman ailede erkek ocuu, mirastan kz ocuunun iki kat
pay alrd. Mirasta kadnn hissesi, terekeden mihrini aldktan sonra ocuu
varsa 1/8 yoksa 1/4 orannda olmutur. Kocann hissesi ise evlad varsa 1/4
yoksa 1/2 oranndadr (Aktan, 1991: 89-98). eriyye sicilleri bu durumu ieren
birok rnekle doludur. rnein Besni'nin Yeni Mahalle sakinlerinden Ahmet
bin Kk Mustafa'nn 12600 kuruluk terekesi oullar Mehmed, Mahmut,
Mustafa, kz Emi ve zevcesi Aye binti Mehmet'e kalmtr. Mahkeme ve
dier masraflar karldktan sonra 8 hisseye blnen mirastan oullarn her biri
2562 kurua mukabil ikier hisse, kz Emi ise bir hisseye denk gelen 1281
kuru almtr. Zevcesi Aye, evlatlar olduu iin 1/8 hisse orannda 1281
kuru almtr (BC, 184: 58). Durum gayrimslim aznlklar iin farkllk arz
etmektedir. Ancak zellikle Anadolu'da baz gayrimslimlerin tereke taksimi
iin er'i mahkemelere bavurduu grlmtr. Bu durum zerinde yaanlan
evre ve maruz kalnan hayat artlarnn her dinden tebaay ayn kanunu
izlemeye sevk etmesi asndan nemli grlmektedir (Ortayl, 2007: 71).
Belgeler dorultusunda Besni'de de bu durumun kk bir rneine
rastlanmtr. Buna gre er'i mahkemeye bavuran gayri mslimlerin tereke
taksimi slam miras hukukuna gre yaplmtr. Besni'nin Hristiyan Mahallesi
sakinlerinden olan Turuz olu Masnik adl gayrimslimin terekesi slami
usullere gre pay edilmitir. Buna gre bir olu bir kz bulunan ve validesine
de miras isabet eden Masnik'in terekesi 72 hisseye blnerek 34 hisse oluna,
17 hisse kzna, 12 hisse validesine ve 9 hisse karsna pay edilmitir (BS, 184:
205).
slam miras hukukuna gre len kiinin mirass reit deilse haklarnn
korunmas iin aile iinden ya da mahkemenin uygun grd birisi vasi olarak
tayin edilebilirdi (Bardakolu, 2013: 67-68). Besni'nin Ksceli kynde vefat
eden Vakkas bin mer'in sulb-i sair yani reit olmam olu mer'in
vasiliine annesi erife bint-i Hac Hasan "hakim-i mevki-i sadr- kitab tba
lehu ve hsne meb efendi hazretleri vas nasb tayn edip ol dahi vesyet-i
mezkreyi ber-minvl-i muharrer kabul ve f-y merasimini kem-yenba
edya taahhd ve ilzam etmein ma-vakaa bi't-taleb ketbolundu. " denerek
mahkeme tarafndan atanmtr (BS, 184: 104). Ayrca Khta mahallesinden
Tccar Hasan olu Hac brahimin reit olmam ocuklar iin aileden birisi
deil de mahalle sakinlerinden Aye Fatma bint-i lmi Efendi vasi tayin
edilmitir (BS, 184: 185).
Yukarda bahsedildii zere tereke konusunda slam hukukundan faydalanan
gayrimslimler vasi tayini konusunda da er'i mahkemeye bavurmutur.

234
M. YETGN, T. ZDAMAR XX.Yzyln Balarnda

Besni'nin Hristiyan mahallesinden Agob kz Ahsa kendisine vasi tayin edilmesi

hususunda mahkemeye bavurmutur. Anladmz kadaryla evli olan Ahsa on
yanda olduunu ve kendine bakabilecek nitelikte olmadn ve tesviye-i
umuruna (ilerini yapmas iin) kayn pederi Mardrus Aann tayin edilmesi
iin er'i mahkemeye bavurmu ve mahkeme kayn pederi Mardrus'u vasi
tayin etmitir (BS, 202: 127).
Eer ocuk akil ve bali olduunu ispatlarsa ki bu genellikle 15 ya
civardr, kendisine vesayet eden kiinin vasilii der ve kendi mallarna
kendisi tasarruf ederdi. Besni'nin Hamra mahallesinden Vakkas aann olu
smail "onbe ya ikmal ile akl ve bali ve buluuma rtm mnazaam"
diyerek rtn ispatlamak iin mahkemeye bavurmu ve vasisi olan
biraderinin tasarrufunda bulunan mallardan kendisine ait olanlar istemitir
(BS, 202: 96).

Besnide Ailenin Ekonomik Durumu

retimi kstl olan Osmanl gibi toplumlar kanaatkr olarak vasflandrmak

pek doru deildir. Ancak slamn israf reddeden anlay slami toplumlarda
tketimi olduka snrl tutmutur. XX.yy balarnda Osmanl ailesinde tketim,
evin zaruri ihtiyalarnn mevsiminde ve ucuzluk durumuna gre
karlanmasna gre ekillenmitir. ou zaman da rnlerin stoklanmasyla
aile ekonomisi perakende alveri dalgalanmalarndan daha az etkilenmi ve ev
ihtiyalarnda pazara bamllk azaltlmtr (Alkan, 1992: 787-788). Osmanl
ailesinde baz istisnalar dnda ailenin geimi tek kii tarafndan ve ounlukla
ailenin reisi olan baba tarafndan salanrd. Aile ekonomisine dardan,
alarak maddi destek salayan ikinci kii genellikle erkek evlat olurdu. Bunun
yan sra ailede kadn parasal olarak olmasada i gc balamnda ailenin
ekonomik faaliyetlerine yardm ederdi (Kal'a, 1992: 312).
Besni'de incelediimiz dnemde krsal kesimde ailelerin en nemli
ekonomik faaliyeti tarm ve hayvanclk iken ehirde zanaatkrlk olmutur.
Tarmda zellikle, sicillerde krm ba olarak adlandrlan zm bacl
Besni ailesinin nemli uralarndan olmutur. Sicillerde bu dnemde zm
balar nemli gayrimenkuller arasnda zikredilirken bu balar ska rastlanan
davalara konu olmutur. Bunun yan sra fstk ve buday retimi de Besnide
etkin olarak yaplan faaliyetler olmutur. Ancak fstklk ile ilgili pek fazla
ayrntnn yer almad kaytlar incelediimiz dnemde fstkln ok fazla
gelimediini buna karn bacln temel zirai retim meta olduunu
gstermesi asndan nemli olmutur.
Terekeler de blgenin mikro ekonomik yapsyla ilgili ok nemli bilgiler
vermektedir. zellikle blgede, aileye den erzak ve tarm rnleri miktar,
eya fiyatlar vastasyla ailenin ekonomik gcn anlama gibi hususlar

Makale tr:Aratrma-derleme

Geli tarihi: 20.06.2015

Kabul tarihi: 22.07.2015

KS Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:13 Say:1 (2016)

hakknda ortalama bilgiler vermesi asndan nemlidir. Bundan hareketle

tereke kaytlarndan yola karak XX. yzyln balarnda Besni'de baz menkul
ve gayr-i menkullerin fiyatlarna ulamamz mmkn olmutur. rnein
ortalama olarak canl hayvan fiyatlar; inek 250 kuru, kei 50 kuru, koyun 50
kuru, eek 200 kuru civardr. Dokuma rnleri ise kalite ve ilemelerine gre
farkllk gstermekle birlikte ortalama olarak; hal 80 kuru, kilim 120 kuru,
uval 7 kuru, kee 15 kuru civarnda belirlenmitir. Madeni malzemeden
yaplm ev eyalar ise; byklkleri ve iiliine gre farkllk gstermekle
beraber ortalama kazan fiyat 25 kuru, tet (leen) 15 kuru, satl (su tamada
kullanlan bir ara) 10 kuru, tas 4 kuru, sahan 4 kuru civarndadr.
Gayrimenkul fiyatlarna gelince; drt odal iki katl bir evin fiyat ortalama 1500
kurutur (BS,176, 184, 196, 202).
XX. yzyla ait incelediimiz drt er'iyye sicilinden elde edilen on dokuz
adet tereke kaydnn incelenmesi ile ulalan veriler nda ortalama bir
mslman Besni ailesinin malvarlnn 14550 kuru olduu belirlenmitir. Bu
terekelerde karlatmz en yksek mebla Hamra Mahallesinden Hac Bekir
olu brahim'e ait 80520 kuru tutarndaki terekedir (BS, 184: 12).
Gayrimslim ailelerin malvarlklaryla ilgili ise yeterli kayt bulunmadndan
ortalama bir istatistiki veriye ulalamamtr.
Sicil kaytlarndan elde edilen baz tereke miktarlar aadaki tabloda
ayrntl olarak verilmitir.

Tablo III (BS, 176,184,196.202)

Mahalle Tereke Sahibi Miktar (Kuru)

Meydan Mahallesi eyh Aazade 4880

Vakkas
Urban Beydili KaracaoluVeli 4994
Karyesi Mustafa
akall Karyesi Vakkas Aa 23955
Viranehir Karyesi mer olu Yusuf 11220
Aa Nasrl Karyesi Vakkas Olu Hasan 22977
Ali Paa Mahallesi HacMustafaKz 14075
Fatma
Hamra Mahallesi HacBekir Olu 80520
brahim

236
M. YETGN, T. ZDAMAR XX.Yzyln Balarnda

Kol Karyesi lyas Ou eyho 9385

Yeni Mahalle Ahmed Olu Mustafa 12600

ilboaz Karyesi Mehmet Olu Mahmut 7015

Keysun Karyesi Kadir Olu Mustafa 6500

Besnide ailelerin ikamet alanlar ile ilgili olarak ta ayrntl bilgilere
ulalmtr. Ev, aile yelerini barndran ve benzerlerinden bamsz ikamet
alan olarak en nemli barnak konumunda bulunmaktadr. Bu haliyle ekli ne
olursa olsun ev, btn toplumlarda bamsz bir nite grevi stlenmitir.
Osmanl toplumunda ev "hane" terimiyle sosyal organizasyonun alt birimi
olarak kabul edilmi ve devlet ile toplum arasndaki askere alma, nfus saym,
vergi tahsili gibi ilikilerde temel unsur olarak kalmtr (Alkan, 1992: 786-
787).
Yaanlan mekann fiziki ehresine gz attmzda er'iyye sicillerinden
anlaldna gre hemen hemen btn evlerde bulunan avlu ve bahe, Osmanl
ailesinin youn olarak kulland mekanlar olmutur. Osmanl ailesinin youn
gnlk hayatnn bir paras olan, mahrem ilerini grd avlu ve bahesi
kaln ve yksek duvarlarla evrilmitir (Demirel,vd., 1992b: 704-705). er'iyye
sicillerindeki eitli kaytlardan anlaldna gre evin i blmleri iki gz
atma anbar, tahta odunluk, bir bab ahr, frn dam, kiler, fevkani harem odas,
st kat sofas, selamlk, aralktan olumaktadr. Bu blmlerin st kat (fevkan)
ve alt kat (tahtan) olarak dalmnda ise ahr, samanlk, kiler, anbar, k odas
alt katta bulunurken divanhane, kahve odas, yaz odas st katta bulunurdu
(Demirel, vd., 1992b: 705). Ancak bu blmler her evde bulunmazd. Besni'nin
am bayat kynde, kaytlarda "tahtan fevkan dokuz gz mtemil ma ahr
ve eyvan ve selamlk" olarak betimlenen evin, ahr ve selamlk blmlerinin
olmad anlalmaktadr (BS, 184: 159). Ayrca Besni ailesi hayatnda
hanesinin yan sra bahane de byk yer tutar.
Besni'de inceldiimiz dneme ait ev fiyatlarnn bulunduu yere ve
kullanlan malzemeye gre deimekle birlikte ortalama 1000 ila 1500 kuru
arasnda deitii grlmtr. rnein, Besni'nin Hristiyan mahallesinde
tahtan ve fevkani (iki kat), drt odal bir evin fiyat 2000 kuru (BS, 196: 63)
iken, Viranehir kynde ayn mahiyette bir evin fiyat 1000 kurutur (BS,
196: 44). Bir inein fiyat o dnem iin ortalama 250 kuru olarak dnlrse
ortalama dzeyde bir evin fiyat be inek fiyatna denk olduu belirlenmitir.
Ev eyalarnn eitlilii ve says da ait olduu ailenin sosyo-kltrel
zeliklerini yanstmas asndan olduka nemlidir. Ev eyalaryla ilgili en net
bilgiye er'iyye sicillerindeki tereke kaytlar aracl ile de ulalmas
mmkndr. Kaytlara gre Besni'de sergi amacyla en yaygn kullanlan
eyalar; hal, kilim ve keedir. Terekelerde kilim, ul ve nakl kilim olarak

Makale tr:Aratrma-derleme

Geli tarihi: 20.06.2015

Kabul tarihi: 22.07.2015

KS Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:13 Say:1 (2016)

gemektedir (BS, 184: 47). Yataklk eyalar ise yatak, yorgan, araf, minder,
yastk ve kutnu, kadife, it, dimil vb. kumalardan nevresimlere kadar olduka
eitlilik gstermitir. Kaytlara gre mutfak eyalar ise satl, sahan, kazan, tas,
lenger vb. eyalardan olumaktadr (BS,176, 184,196, 202).

SONU

Osmanl Devletinde aile kurumu erevesinde bir rnek olarak ele alnan
Besni aile modeli incelemeler sonucunda dnemin sosyo-ekonomik ve kltrel
yapsna dair nemli bilgilere ulalmtr. Besni eriyye sicillerine gre
incelenen Besni aile yaps baz farkllklar ierse de klasik bir Osmanl aile
yaps olarak deerlendirilebilir. ekirdek aile yapsnn hkm srd
Besnide aile ortalama 5-6 kiiden olumaktadr. Osmanl genel ortalamas
dnldnde bu rakam bir ekirdek aile yapsna oranla olduka yksektir.
Bunun yan sra Besni'de bir ailenin ortalama ocuk says 3-4 civarndadr ki bu
rakam yine incelenen dnemde Osmanl ortalamasnn stndedir. ok elilik
konusundaki kaytlarn az olmas Besnide bu yapnn stteki verilerin aksine
Osmanl ortalamasnn altnda olduunu gstermitir. ncelenen kaytlarda
sadece 3 adet ok elilik durumuna rastlanmtr.
Etnik ve dini adan eitlilik gsteren Besni, farkl kltr etkileimlerine de
ak bir noktada yer almtr. Buna gre bu etnik yap ierisinde karlkl evlilik
ve boanma tarzlarnda bir kltr al verii iinde bulunulmutur. Besni'de
gayrimslim aileler ve durumlaryla ilgili olarak incelenen eri kaytlar altnda
birok mevzu saptanmtr. Bu kaytlar gayrimslimler ve mslmanlarn
paralel bir sosyal hayata sahip olduunu gstermektedir. Hatta bu kaytlarda
gayrimslimlerin boanma, mihr ve miras gibi konularda er'i hukuktan
faydalandklar grlmtr. Boanma ve evlilik konularnda gayr-i
Mslimlerle bir hogr iinde karlkl aile yaplarnn kurulduu
grlmtr. Bu durum kimi zaman toplum yaps kimi zaman dini gereklilikler
nedeniyle din deitirme yoluyla evlilik kurumunun devamnn salanmas
adna da nemli olmutur. Kaytlardan elde edilen dier nemli bir sonu ise
modern dnyada kadna sunulan birok hakkn henz erken saylabilecek bir
dnemde ve ok daha kk bir Anadolu beldesinde slami kurallar
erevesinde kadnlara verilmi olmasdr. Keza kaytlar Besnide kadnlarn
eitli gerekelerle boanma davas aabilme, nafaka alma gibi haklara henz
erken dnemde sahip olduunu gstermitir. eri hukuk erevesinde kadna
sunulan bu haklar uygulamal olarak Besni eri mahkemelerinde fiiliyata
geirilmitir.
Besninin belirtilen dnemdeki sosyo-ekonomik hayatnn ipularn elde
ettiimiz sicillerden anlald kadaryla ekonomik faaliyetlerin temelinde

238
M. YETGN, T. ZDAMAR XX.Yzyln Balarnda

tarm yer almaktadr. Besni tarm ekonomisi iinde en byk pay ise baclk
almaktadr. Bu balamda zm ve zmden mamul rnler Besni ailesinin
hayatnda nemli bir yer tutmutur. Yine Besni ailesinin genellikle iki katl ama
az odal evlerde barnd grlmektedir.
Besni ailesi eri slam hukuku ierisinde btn kurallarn uyguland tipik
bir Osmanl ailesi rnei tekil etmitir.

KAYNAKA

176 Numaral Besni er'iyye Sicil Defteri

184 Numaral Besni er'iyye Sicil Defteri
196 Numaral Besni er'iyye Sicil Defteri
202 Numaral Besni er'iyye Sicil Defteri
AYDIN, Mehmet Ali, (2003), "Mehir", TDV slam Ansiklopedisi, TDV,
Ankara.
AYDIN, Mehmet Ali, (1992), "Osmanllarda Aile Hukukunun Tarihi
Tekaml", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, C.II., T.C.
Babakanlk Aile Aratrma Kurumu, Ankara.
AKTAN, Hamza, (1992), "slam Aile Hukuku", Sosyo-Kltrel Deime
Srecinde Trk Ailesi, C.II., T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu,
Ankara.
AKTAN,Hamza, (1991), Mukayeseli slam Miras Hukuku, aret Yaynlar,
stanbul.
AKYILMAZ, Gl, "Osmanl Miras Hukukunda Kadnn Stats", Gazi
niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, C.XI, s.I-II, Ankara.
ALKAN, Turan, 1992, "Ev Ve Ailenin Deiimi", Sosyo-Kltrel Deime
Srecinde Trk Ailesi, C.II., T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu,
Ankara.
BARDAKOLU, Ali, (2003), "Vesayet", TDV slam Ansiklopedisi, C.43,
stanbul.
CN, Halil, 1974, slm ve Osmanl Hukukunda Evlenme, Ankara
niversitesi Hukuk Fakltesi Yay., Ankara.
DONUK, Abdlkadir, (1991), "eitli Topluluklarda Ve Eski Trklerde Aile",
Aile Yazlar I, T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu, Ankara
DEMREL, mer, GRBZ, Abdullah, TU, Muhiddin, (1992),
"Osmanllarda Ailenin Demografik Yaps", Sosyo-Kltrel Deime
Srecinde Trk Ailesi, C.I., T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu,
Ankara.
DEMREL, mer, TA, Muhiddin, GRBZ, Abdullah, (1992b),"Osmanl
Anadolu Ailesinde Ev, Eya Ve Giyim-Kuam" Sosyo-Kltrel Deime

Makale tr:Aratrma-derleme

Geli tarihi: 20.06.2015

Kabul tarihi: 22.07.2015

KS Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:13 Say:1 (2016)

Srecinde Trk Ailesi, C.II., T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu,

Ankara.
DOAN, smail, (2009), Dnden Bugne Trk Ailesi, Atatrk Kltr
Merkezi, Ankara.
FEYZOLU,Hamiyet Sezer, (2010), Tanzimat Dneminde Kadlk Kurumu
ve er'i Mahkemelerde Dzenlemeler, Kitabevi, stanbul.
GNGR, Erol, (1997), Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, tken
Yaynlar,stanbul
GLER, brahim, (2002), "XVIII. Yzylda Aile: Sinop rnei", Trkler,
C.X, Yeni Trkiye Yay., stanbul.
KAL'A, Ahmet, (1992),"XIX. Yzyl ortalarnda Osmanl Devleti'nde Ailenin
ktisadi Yaps", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, C.I.,
T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu, Ankara.
SAVA, Saim, (1992), "Fetva ve er'iyye Sicillerine gre Ailenin Teekkl ve
Dalmas, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, C.II., T.C.
Babakanlk Aile Aratrma Kurumu, Ankara.
ORTAYLI, lber, (2007), Osmanl Toplumunda Aile, Pan Yaynclk,
stanbul.
ZTRK, Said, (2002), "Osmanl'da ok Evlilik", Trkler, C.X, Yeni Trkiye
Yay., stanbul.
UUR,Yunus, (2003), " er'iyye Mahkemeleri", TDV slam Ansiklopedisi,
TDV, Ankara
THEVENOT, Jean, (1978) 1655-1656'da Trkiye, ev. Nuray Yldz,
Tercman Yaynlar,stanbul.
TRKDOAN, Orhan, (1992), "Trk Ailesi'nin Genel Yaps", Trk Ailesinin
Genel Yaps, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, C.I.,
T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu, Ankara.
YETGN, Memet, (2012), "Besni Corafyas Ve Tarihi Geliimi",
Uluslararas Dulkadir Beylii Sempozyumu, C.III, Kahramanmara

240