Batman niversitesi Batman University

Yaam Bilimleri Dergisi; Cilt 5 Say 2 (2015) Journal of Life Sciences; Volume 5 Number 2 (2015)

Osmanl Toplumunda Ailenin Teekklnde lk Adm:

Namzedlik
Arzu KARASLAN
Batman niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, BATMAN
arzu.karaslan@batman.edu.tr

zet

Toplum yapsnn en kk birimi olarak nitelendirilen aile, var olduu zaman ve mekan
ierisinde dini, kltrel, ekonomik ve siyasi birok etkinin gdmnde kendi tipolojisini
meydana getirmektedir. Bundan dolaydr ki, farkl toplumlarda farkl aile modelleri
oluabilmektedir. Keza, ayn toplumun bahsi geen etkenlerden dolay aile kurumunda
deiimler yaayabilecei de muhakkaktr. Ana-erkil veya ata-erkil bir yapnn
benimsenmesi, poligaminin ya da monogaminin tercih edilmesi, aile byklerinin katlm
gibi konular bu farkllklardan bazlardr. Peki, eitimden dine, ekonomiden siyasete btn
kurumlarla ilintili olan bu ekirdek yap nasl teekkl etmektedir? Bu soruyu Osmanl
toplumu zerine ynlendirdiimizde bizi ne gibi cevaplar beklemektedir? almamzda
ksmen de olsa aydnlatmay amaladmz meselelerdir.

Bu erevede, bir mahallin itimai yaps, en cra kelerine kadar cereyan eden hadiseleri,
rf ve adetleri hakknda zengin bilgiler sunan eriyye sicillerindeki baz rnekler,
aratrmamza kaynaklk etmektedir. Osmanlda itimi yapnn temeli olan aile
kurumunun olumasnda ilk adm saylan Namzedlik (Nianlanma) ile ilgili rf ve detler
sicillere konu olan davalardan tespit edilebilmektedir. Esasen namzedliin bozulmas
durumunda ortaya kan bu gibi davalarda karlkl verilen hediyeler, balk paras, harc-
mkul, arlk, niann bozulma sebepleri, evlenecek kzn sz hakk olup olmad gibi
konular yer almaktadr.

Anahtar Kelimeler: Namzedlik, Nianlanma, Arlk, Harc- Mkul

186
Batman niversitesi Batman University
Yaam Bilimleri Dergisi; Cilt 5 Say 2 (2015) Journal of Life Sciences; Volume 5 Number 2 (2015)

First Step towards Family Foundation in Ottoman Society:

Namzedlik (Engagement)

Abstract

Characterized as the smallest unit of the social structure, family creates its own typology
with the impact of many religious, cultural, economic and political factors within the place
and time it existed. Due to this reason, different family models can emerge in different
societies. Likewise, it is certain that the family institution can undergo changes because of
the factors of the same society mentioned above. Adoption of matriarchal or patriarchal
structure, preference of polygamy or monogamy and participation of the family elders are
some of these differences. Then, how is this nucleus structure that is affiliated with all
these religious, economic and political institutes formed? When directed towards the
Ottoman society, what kind of answers can this question bring forth? These are the issues
we aim to enlighten though partially in our work.

Within this framework, some examples like the social structure of a neighborhood, events
in the remotest corners which take place and some examples from the court records that
offer us rich information about their manners and customs provide resources to our study.
Habits and customs about Namzedlik (Engagement), which was considered the first step in
the formation of the family institution in the Ottoman Empire, can be detected from
registers that are subject to lawsuits. Essentially, in these cases there were issues, which
resulting from malfunctioning of engagement, causes of deterioration of engagement,
given to the mutual gifts, girls have right to speak over her marriage, harc- makul,
arlk and dowry.

Key Words: Namzedlik, Engagement, Arlk, Harc- Makul

187
Batman niversitesi Batman University
Yaam Bilimleri Dergisi; Cilt 5 Say 2 (2015) Journal of Life Sciences; Volume 5 Number 2 (2015)

Giri

Aile, insan neslinin devamn salayan, toplumsallama srecinin ilk ortaya kt,
karlkl ilikilerin belirli kurallara baland, ekonomik, sosyal, hukuki vb. gibi ynleri
bulunan toplumsal bir birimdir (Sayn, 1990, s.2). Zaman, mekn ve toplumlara bal
olarak aileyi meydana getiren unsurlar, bazen ok sayda bireyin katlmyla geni aileyi,
bazen de az sayda birey ile ekirdek aileyi ortaya karmaktadr (Demirel ve Grbz ve
Tu, 1992, s.97). Knalzde li elebiye gre, bu birimi meydana getiren unsurlar betir.
Bunlar; baba, anne, ocuklar, hizmeti ve beslenmeyi salayan yiyeceklerdir (ztrk,
1991,s.98).

Geni bir corafyaya sahip olan Osmanl Devletinde ok farkl etnik ve dini
gruplar bulunduundan tek bir aile tipinden bahsetmek zordur. Bu corafyada bata
Anadolu olmak zere, Suriye, Irak, Msr, Cezayir ve Tunus halknn byk bir ounluu
Mslmanlardan olumaktayd. Mora Yarmadas, Erdel, Eflak, Bodan, Srbistan ve
Macaristanda ise Hristiyan halk ounluktayd. Mslmanlar arasnda da dil, kltr
farklar bulunmakla birlikte mezhep eitlilii de mevcuttu (zelik, 2013, s.9). Bu
topluluklarn hepsinde de dini inanlar, bireyin ilk kalc tesirlere maruz kald ailenin
salam temellere dayanmas iin nemli ilkeler getirmilerdir (Kurt, 2006, s.517). rf ve
adetler noktasnda farkl uygulamalar olsa da toplumun ortak talebi kutsal saylan bu
kurumun btnlnn muhafazasdr. Osmanl Devletinde de aile kurumu kutsal
saylarak hukuki dzenlemelerle koruma altna alnmtr.

Osmanl Toplumunda Namzedlik

Esasen Osmanl Devletinde aile hukuku, slam aile hukukunun alt asr boyunca
tatbikinden ibarettir (Aydn, 1982, s.1). Osmanl mahkemelerinde evlenme, boanma,
miras gibi aile hukukuna dair uygulamalar bu alt asrlk zaman diliminin bir numunesi
niteliindedir. slam hukukuna gre nikh akdi ile balayan ailenin nitelik ve nicelii
hakknda dnemin eriyye sicillerinden zengin bilgiler edinildii gibi, bunun hazrlk
evresi olan namzedlik (nianllk) dnemi de gzlemlenebilmektedir.

lk olarak, Osmanl toplumunda aile kurmak isteyen bireylerin, e tercihi

konusunda ne dereceye kadar zgr davranabildiklerini sorgulamak gerekir. Bunu

188
Batman niversitesi Batman University
Yaam Bilimleri Dergisi; Cilt 5 Say 2 (2015) Journal of Life Sciences; Volume 5 Number 2 (2015)

anlayabilmek iin hem ehirlilerin yaantsnn hem de krsal kesimdeki hayatn tetkik
edilmesi son derece nemlidir. Osmanl ehir hayatna baktmzda bir bireyin ailesine
kar olan mesuliyetlerinden sonra sorumlu olduu topluluk yaad mahallenin
sakinleridir. Mahalle birimine kar ilk sorumluluk, devletin byk bir titizlikle takip ettii
vergiler hususunda dahil olduu hane halk ile birlikte zerine deni yerine getirmesidir.
Dier sorumluluklar ise kimsenin malna, canna, namusuna zarar vermemektir. Mahalle
sakinleri bu tr konularda birbirlerinin kefili durumundadrlar. lenen bir suta olayn
akla kavumasndan ve yapan tespit edilememise doan zararn karlanmasndan
ortaklaa sorumludurlar (Ergen, 1984, ss.74-75). Krsal kesimde ise ayn hususlar karye
ahalisi arasnda geerlidir. Krsal hayatta evler birbirinden uzak olsa da ayn camide namaz
klan bireyler birbirlerini iyi tanmakta, birok konuda ibirlii ierisinde bulunmaktadrlar.
Ve blgelerinde yaanan ahlaka ve hukuka aykr meselelerin aydnlatlmasndan
mesuldrler. Bu sebeple mahalle ve karye sakinleri toplumu rahatsz eden, ahlak ve namus
d davranlar sergileyen kimseleri mahalleden veya karyeden kartma hakkna
sahiptirler.1 eriyye sicillerinde bununla alakal oka kayt bulunmaktadr. rnein, 1678
ylnda Boluda yaayan Hadice bint-i Abdullah ahlaka aykr fiiller yapt gerekesiyle
karyesinden ihra edilmitir. Kk yataki kzn dahi yanna alamadan yaad yeri terk
etmek zorunda kalan Hadice, ocuunun vefat zerine mahkemede hak arayna girmitir
(Bolu eriyye Sicili,2096/5-6). Kadnlarda olduu gibi erkeklerin de toplum huzurunu
bozan davranlar mahalle sakinleri tarafndan kontrol altnda tutulmaya allmtr.
Mesela, Ankarann Hac Doan mahallesi ahalisi, birbirleri ile avret olan dvp
asla namaz dahi klmazlar, fsk- fcurdan hali olmazlar, bir gn mahallemizde kan olur
mahallemizde ya biz duralm veyahud bunlar dursunlar diyerek nci bin Abdullah ve
oullarnn ihralarn istemilerdir (Ergen, 1984, s.75). 2 Grld zere mahalle
sakinleri bireyler zerinde bir kontrolr vazifesi grmektedirler. Bireyler ve aileler
mahallede adlarnn ktye kmasn istemezler. Bu sebeple evlilik hususunda gen erkek
veya kzlarn kendi balarna braklmadklar grlmekte ve evlenecek iftlerin
kendilerinin konuup anlamas yerine bugn hala varln srdren grc usulnn
yaygn olduu anlalmaktadr. Mahalle hayatnn dar sokaklar arasndaki hareketli
yaamda veya krsal kesimde tarla ileri ya da hayvan otlatma gibi retim ve alma

1
H.1153 tarihli Kanunname 45b-46-a yledir: ve bir kimesneyi hrsuz veya kahbedr dey mahallesi veya karyesi
halk ikayet idb bize gerekmez dey reddetseler, thmeti dahi vki olub beynen-nas maruf olsa, mahallesinden
reddedb sreler (alntlayan Ergen, 1984, s.75)
2
lgili eriyye sicilinin numaras: A..S.-I-918

189
Batman niversitesi Batman University
Yaam Bilimleri Dergisi; Cilt 5 Say 2 (2015) Journal of Life Sciences; Volume 5 Number 2 (2015)

alanlarnda kzlar ve erkeklerin birbirlerini beenmeleri mmkndr. Ancak ailelerinin

onay olmadan ve namzedlik gibi ailevi bir szleme bulunmadan grmeleri toplumda
ho karlanmamaktadr. 1539 ylnda Emine Meleki adl gen kzn bana gelenler bunun
gzel bir rneidir. Suba Verdi tarafndan alan dava kaydnda, Bahadrl taifesinden
Mehmed bin Uzun Hasan ile Krklar taifesinden Emine Meleki bint-i Hseyinin
birbirleriyle syleirken yakalandklar iddia edilmektedir. Emine savunmasnda, kimseyle
sylemediini Mehmed isimli kiinin ardnca geldiini ve szne uymad iin kendisine
iftira ettiini dile getirmektedir. Kz tanyan gvenilir kimselere ahvali sorulduunda
doruluuna ve istikametine ehadet etmeleri zerine bu thmetten kurtulabilmitir
(Akgndz vd., 1988, s.262).3 Ksaca unu sylemek gerekir ki, e tercihi konusunda gen
kzlar beendikleri kiinin kendilerine talip olmasn beklemek, erkekler ise talip olduklar
kzn ailesini ikna etmek durumundadrlar.

*Buluma Yerinde Yakalanma. Bir adamla kadn su kenarndaki buluma yerinde, suya braklm iecek testileriyle
birlikte kolluk kuvvetlerinde grevli yenierilere yakalanrlar. Kadn yenierilerden affn isterken, iki yenieri de adama gzda
vermektedirler (Peirce, 2005, s.475).4

3
lgili eriyye sicilinin numaras: G..S. 1/194(704)
4
Peirce, I. Sultan Ahmed Albm (1603-1618), Fol. 20b. Topkap Saray Mzesi Kitaplnn izniyle aktarmtr.

190
Batman niversitesi Batman University
Yaam Bilimleri Dergisi; Cilt 5 Say 2 (2015) Journal of Life Sciences; Volume 5 Number 2 (2015)

Toplumda aile kurumunun olumas evlenme ile mmkn olur. Yukarda da

belirttiimiz gibi gelenek ve adetler, bunun iin ncelikle erkek tarafndan evlenme
teklifinde bulunulmasn ister. Kadn evlenme teklifini kabul etmise aralarnda bir
nianllk mnasebeti doar (Cin,1988, s.46). slam fkhnda htbe olarak adlandrlan
nianlanma, eriyye sicillerinde namzedlik eklinde ifade edilir. Evlilie aday olma yani
namzedlik sadece bir evlenme vaadinden ibarettir, taraflara evlenme mecburiyeti
yklemez. Nianllar dilediklerinde bunu bozma hakkna sahiptirler (Aydn, 1985, s.14).
1670 ylnda Konya mahkemesinde kaydedilen bir dava da bunu gstermektedir. smihan
bint-i Elhac brahim mahkemeye gelerek Hasan bin Elhac Sleymann kendisine namzed
olduunu fakat bundan feragat ettiini ve durumun Hasana sorulmasn istemektedir.
Hasan ise cevabnda herhangi bir sebep ne srmeden benim namzedlim idi beynimizde
akd-i nikah olmamala fari oldum diye cevap vermitir (Kk, 2013, ss.20, 108). 5
Grld zere taraflar istediklerinde herhangi bir gereke gstermeden namzedlik
durumunu sonlandrabilmektedirler. Burada dikkati eken bir husus da smihann bu
durumu sicile kaydettirmesidir. smihan Hasann ileride nikh iddiasnda bulunmamas
iin tedbir alm olmakla birlikte, muhtemelen halk arasnda niann bozulmas ile ilgili
kendisine isnat edilebilecek dedikodular da nlemeyi amalamtr. Toplum nezdinde
nianldan ayrlmann getirdii psiko-sosyal etkiler olduu muhakkaktr.

Namzedlik Dneminin Baarszlkla Sonulanmas

Hukuki bir yaptrm olmayan namzedlikten maksat taraflarn birbirini tanmas,

ileride evlilik akdinin yaplacann duyurulmas, evlilie mani bir durum varsa bu srete
ortaya kmas veya bulua ermemi kimselerde evlilik yann beklenmesidir. Aile iinde
yaplan bu merasim hukuki bir hviyet tamadndan eriyye sicillerine kaydettirilmesi
gibi bir durum sz konusu deildir. Ancak bu srete ortaya kan baz anlamazlklar
mahkemelere intikal ettiinden nemli bilgilere ulalabilmektedir. Peki, toplumda
namzedlik uygulamasnn hangi kaidelere dayandnn anlalmasn salayan bu hususlar
(yani anlamazlklar) nelerdir? ncelikle namzed olunan ya da olan kimsenin slam aile
hukukunun gerektirdii artlar haiz olmamas karlalan ilk sorundur. Bilindii zere
slam fkhnda bir kadna namzed olabilmek iin iki art gerekmektedir. 1) Evlenmeyi
nleyecek evlenme engellerinin olmamas. Bunlar, stkardelii, iddet sresinin bitmemesi
v.b. durumlardr. 2) Ayn kadna nceden bir bakasnn evlenme teklif etmemi olmasdr.

5
lgili eriyye sicilinin numaras: K..S. 14/31-2

191
Batman niversitesi Batman University
Yaam Bilimleri Dergisi; Cilt 5 Say 2 (2015) Journal of Life Sciences; Volume 5 Number 2 (2015)

Byle bir teklife kadn henz cevap vermemi veya kabul etmise, ikinci evlenme teklifi
muteber olmaz (Cin, 1988, ss.46-47). Toplumda da bu kurallara uyulduu hukuki
kaytlardan grlebilmektedir. rnein, 1817 tarihinde Konya mahkemesinde grlen
davada Raziye ismindeki kzn talibi ile stkardei olduklar gerekesiyle evlenmekten
ekindii belirtilmektedir. Yaplan tahkikat sonucunda stkardei olduklarnn
anlalmasyla Raziyenin istedii kiiyle evlenmesine izin verilmitir (Ercokun, 2010,
s.28).6 Baka bir belge ise Manisa eriyye sicillerinde yerini almtr. Manisann Kzlca
kazasnda yaayan Yunus, olu Yusufu Serabad mahallesinden Mehmedin kz Sultana
namzed eylemitir. Fakat nikah akdi gereklemeden Sultann Ahmed isimli bir kiiye
namzed edildiini duyar. Mahkeme kaydnda davas olmadn belirtip, benim harcm
versin demekle sadece yapt masraflarn karlanmasn talep etmektedir (Manisa
eriyye Sicili [M..S.], 61/108-7; 61/108-8). Yukarda bahsettiimiz zere namzedlikten
vazgemenin herhangi bir cezai yaptrm olmamakla birlikte dava konusu olamayaca da
muhakkaktr. Burada Yunusun davam yoktur dedii husus, Sultann kendi oluna
namzed olunmuken slami hkmlere aykr olarak bir bakasna tekrardan namzed
edilmesidir. Peki dava etseydi sonucu ne olacakt? kinci namzedliin shhati bozulacak ve
Sultan ile Ahmet nianl saylmayacakt. Kz taraf iin bu durumun zm de olduka
kolaydr. Davac olan Yunusun olu Yusufla olan nian bozduktan sonra tekrar Ahmet
ile kzlarn namzed eyleyebileceklerdir. Bu sebeple Yunus gnlsz olan bu namzedlik
durumunun peine dmemi sadece yapm olduu masraflarn kendisine iade edilmesini
istemitir. Bu durum, baz suistimaller olsa da toplumda evlenme teklifinin yaplp
namzedlik saylmada slami hkmlerin geerli olduunu gstermektedir.

Namzedlik Durumunda Geline ve Ailesine Yaplan demeler

Namzedli iftler ve ailelerini kad kapsna getiren en nemli anlamazlklardan biri

de ayrlk sonras tazmini istenen harcamalar hususundadr. ncelikle konuyu slam
hukuku asndan deerlendirecek olursak, namzedlik yani nianlanma caylabilir bir vaat
hkmnde olduundan taraflara herhangi bir maddi ykmllk yklemez. Fakat evlilik
akdinin gereklemesi iin erkein kadna belirli bir miktar mihr vermesi zaruridir. Kuran-
Kerimde Kadnlara mihrlerini gnl rzas ile (cmerte) verin; eer gnl holuu ile o
mihrin bir ksmn size balarlarsa onu da afiyetle yiyin.(Kuran- Kerim, 4/4) ayeti ile
kadnlarn mihr hakk kesin hkme balanmtr. slam ncesi Arap toplumunda kadnn

6
lgili eriyye sicilinin numaras: K..S. 70/46

192
Batman niversitesi Batman University
Yaam Bilimleri Dergisi; Cilt 5 Say 2 (2015) Journal of Life Sciences; Volume 5 Number 2 (2015)

velisine bir miktar para veya mal verilmesi deti, slam dini ile kaldrlm ve kadnn
hakk olarak deitirilmitir. Beeri aile hukuku sistemlerinde byle bir uygulamaya yer
verilmez(Aktan, 1992, ss.405-406). Peki, uygulamada kadn bu hakkn ne dereceye kadar
kullanabilmektedir ve namzedlik ile ilgili davalarda mihrin gndeme gelmesi neyi ifade
etmektedir? Evliliin sona ermesi veya vefat durumlarnda ortaya kan niza ve
anlamazlklarda, denmemi mihr hakk konusunda genellikle kadnn lehine karar
alnd grlr. nk bu kazanlm bir haktr. Fakat kadnlarn genellikle ocuklarnn
vesayetini almak uruna bu haklarndan feragat ettiklerini gryoruz. Bu nevi pek ok
dava kayd sicillerdeki yerini almaktadr (rn. M..S., 61/131-3; 61/137-6). Mahkeme
kaytlarna baktmzda karmza kan bir hadise de evlilik akdinin gerei olan mihr
demesinin henz namzedlik srecinde iken dendii durumlardr. Mihrin namzed olunur
olunmaz veya nikh esnasnda denmesinin, evlenilecek kadn veya ailesini ikna etmek
maksadn tamas muhtemeldir. Mihr tamamen kadnn hakk olup, bununla eyiz
hazrlamak gibi bir ykmll yoktur. O halde aileyi ikna meselesi, kzlarnn rahat
etmesi veya slam hukukuna mugayir olarak denecek mihrden yararlanmak istemeleri
hususunda olsa gerektir. rnein, 1673 tarihinde Kastamonuya tabi Hallalar karyesinden
Mehmed bin Elhac Mehmed, olu Sleyman ayn karyeden Ahmed bin Mehmedin kz
Aieye namzed eylemitir. Namzedlik esnasnda da baz eyalar ve mihr-i muacceli de
vermitir. Ancak kzn babas Sleymann aher diyarda olmas ve ne zaman dneceinin
belli olmamas gerekesiyle Aieyi bakasna nikhlamak istemektedir. Aralarndaki
anlamazlk da burada ortaya kmaktadr. nk kzn bakasna nikhlamak isteyen
Ahmed verilen eyalar ve mihr-i muacceli iadeden imtina etmektedir (Kankal, 2000,
s.48). 7 Dava 10 esedi guru zerine sulh ile sonulansa da, Aienin babasnn mihr
zerindeki tahakkm dikkat ekicidir. Babann mihrin tamamn dememesi de bu
meblan harcanm olabileceini dndrmektedir. Verdii akelerin tamamn
alamayacan anlayan davac sulh yolunu tercih etmi olsa gerektir. Mahallenin ileri
gelenlerinin araya girmesiyle gerekletirilen sulh esnasndaki diyaloglar mahkeme
kaytlarna yansmadndan konuyu tam olarak aydnlatmak ok gtr. unu sylemek
gerekir ki, kadnn mihr hakk evlilikte kocas tarafndan suistimal edilebildii gibi
nianllk evresinde de ebeveynleri tarafndan mdahaleye urayabilmektedir. Bununla
ilgili dava kayd olduka azdr. nk ebeveynler slami bir hkm olan mihr hakkna
dokunup gnaha girmektense, rf ve adetlerde yerlemi olan baka uygulamalardan maddi

7
lgili eriyye sicili numaras: Kastamonu .S. 2, B.13

193
Batman niversitesi Batman University
Yaam Bilimleri Dergisi; Cilt 5 Say 2 (2015) Journal of Life Sciences; Volume 5 Number 2 (2015)

destek salamaktadrlar. slami bir hviyet tamayan bu uygulamalar eri mahkeme

kaytlarnda bulmak mmkndr.

Toplumlar gelenek ve adetlerini uzun yzyllar ierisinde geirdikleri tecrbeler ve

evrelerindeki dier kltrlerle yaadklar etkileim sonucunda olutururlar. Dini inan
veya bal bulunduklar devlet idaresi deise bile, sre gelen rf ve adetleri ile birlikte bir
adaptasyon yaarlar. Osmanl Devletinde de bu durum gz ard edilmemitir. zellikle,
aileye ilikin konularda sk sk eri hkmlerin dna kld grlmektedir. Osmanl
kads, ksa bir mddet kald tayin blgesinde, eri hukuk kurallarn kat bir ekilde
uygulamaz, byk bir eliki yoksa rf ve dete uygun hkm verirdi. Kadlara gre yerel
dzene ve geleneklere uymak, yerel dzeni bozup karkla sebep olmaktan daha iyidir
(Ortayl, 2002, ss.65-66). Kadlarn bu tutumunu namzedlik ile ilgili meselelerde de
mahede etmek mmkndr. yle ki, Osmanl toplumunda aileler arasnda nian
merasimi yapldnda taraflarn birbirlerine baz hediyeler vermesi, zellikle kz tarafna
harc- mkul, arlk, namzedlik akesi ad altnda bir miktar ake verilmesi deti
yaygndr. Mahkemeye intikal eden davalarn bir ou da bu eya ve akelerin iadesiyle
alakaldr.

Arlk hem mihr, hem de balk paras manasnda kullanlabilmektedir

(Akgndz vd., 1990, s.311). Ancak ele alnan belgelerde balk paras olarak verildii
anlalmaktadr. rnein, 1630 tarihinde Manisa ehrinde grlen dava kaydnda bu ayrm
yapmak mmkndr. Zevcesinden boanan Kadn bint-i Ebubekir 6000 ake olan mihr-i
meccelini zevci Sinaya hibe ettiini sicile kaydettirmektedir. Akabinde ocuklarn
vesayetini alan amcalar mer, Kadnn karnda Elhac Hseyin bin Ebubekire arlk
olarak 4 guru verildii kaydn da mahkemeye ilettirmektedir (M..S., 61/37-2; 61/37-4).
Burada arln, hem mihr-i meccelden ayr olarak denmi olmas, hem de evlenen kza
deil kardeine verilmesi balk olarak kullanldn gstermektedir. Evlilikte gelin iin
damadn bu tr bir deme yapmasna btn geleneksel toplumlarda rastlamak mmkndr.
zellikle krsal hayat ierisinde retime katlacak bireyler son derece nemlidir. Bu nem
statlerini ykseltmek anlamnda deil, i yapma potansiyeli asndandr. Tarlalar ekip
bimek, hayvanlar otlatmak v.b. faaliyetlerde ailenin her ferdine den grevler vardr. Bu
minvalde, kz ocuklar bir aileden dierine transfer edilen retim unsuru konumundadrlar
(Ortayl, 1991, s.75). Erkek ocuklar da retim unsurunun en nemli paras iken,
patriarkal(babaerkil) yapnn sonucu olarak baka bir aileye gitmemekte, gelin getirerek

194
Batman niversitesi Batman University
Yaam Bilimleri Dergisi; Cilt 5 Say 2 (2015) Journal of Life Sciences; Volume 5 Number 2 (2015)

yeni bir yeyi aileye kazandrmaktadrlar. 8 Terim olarak bakldnda kadnn ailesine
denen arln zaman zaman mihr yerine kullanlmas, slam dinini benimseyen yerel
unsurlarn gei srecindeki kavram kargaasndan olsa gerektir (Aydn, 1985, s.105). 18.
Yzyla geldiimizde bu ayrmn daha net yapldn gryoruz. 1723 ylnda Amed
mahkemesinde zme kavuturulmaya allan bir namzedlik davas gzel bir rnektir.
Bu tarihlerde ger ulu ekraddan olduu belirtilen Karakeilik airetine mensup Abbas bin
Selim yine ayn airete mensup Ahmedin bikr-i balia kk kz rdeke (?) talib
olmutur. Kendi malndan balk nam ile 100 guru kymetli 6 res ebi ve 6ar guru
kymetli 2 res inek ve 1 res kz ve nakit olarak 30 guru vererek namzed olmulardr.
Fakat gen kz evlenmek istemeyince Abbas da balk olarak verdii hayvanlar ve nakit
paray mevcut ise aynen, tketilmi ise kymetleri ile geri almak istemitir. Miktarlar
konusunda anlaamasalar da Ahmed kzn bu kimseye namzed ettiinde balk aldn
kabul etmi, ancak geriye iade ettiini belirtmitir (Diyarbakr eriyye Sicili [D..S.],
3712/32-2). ki taraf da iddialarn ispatlayamamakla mahkemeden mhlet istedikleri iin
davann nasl sonuland bilinmemektedir. Ancak, babaya verilen bir meta olarak balk
paras tabirinin kullanld grlmektedir. Bu dava kaydnda u hususa da deinmek
gerekir ki, retim unsuru olarak bir aileden dierine transfer edildiini sylediimiz
kadnn rzas da dikkate alnmaktadr. Baba Ahmed krsal hayatta son derece kymetli olan
9 ba hayvan ve 30 guruu kz evlilii istemedii iin geri iade etmitir veya edecektir.
Onu evlilie zorlamamtr.

Balk paras olarak verilen emval ve nukudun kzn eyizi olarak kullanld
durumlar da sz konusudur. Bu konudaki bir rnek iin de Amedin krsal kesiminden
yzmz ehir hayatna evirelim. 1738 ylnda Amedin Mehdi(?) mahallesinde
yaamn srdren mer elebi satn yaptn iddia ettii 11 guru kymetindeki 2 sark
ve 100 guru kymetindeki 1 cevahir altn kemerin peine dmektedir. Davac olduu
Satnn vekili olan babas Elhac Zekeriyya ise olay bambaka bir mecraya ekmekte, bu
eyalarn vefat eden damad tarafndan kzna balk olarak verildiini ve Satnn cihaz
defterine kaydedildiini sylemektedir. Bunun zerine dava geniletilmi, ehrin ileri
gelenlerinden mam Sleyman Efendi ve Bekir elebinin ahitliine bavurulmutur.
Onlar da bu eyalarn Sat iin balk olmak zere verildiine ve kendi huzurlarnda cihaz

8
Erkein igveyi olarak kz tarafnn evinde kald durumlar da olmaktadr. Ancak bunun pek ho karlanmad
ataszlerine dahi yansmtr. Durumu pek iyi olmayan kimseler iin igveyinden hallice tabirinin kullanmas gibi.
Ahmet Kala 1840-1848 yllarn kapsayan Temettuat Defterlerinden (Bursa, Edirne, anakkale, Silistre, Ankara, Konya,
Erzurum) elde ettii veriler dorultusunda igveysi olan hanelerin orann %0,2 olarak vermektedir (Kala, 1992, s.312)

195
Batman niversitesi Batman University
Yaam Bilimleri Dergisi; Cilt 5 Say 2 (2015) Journal of Life Sciences; Volume 5 Number 2 (2015)

defterine kaydedildiine ahitlik etmilerdir (D..S., 3754/99-3). Belgeden anlaldna

gre baba Zekeriya kz iin ald balk paras yerine geen eyay eyiz olarak kzna
vermi, cihaz defterine kaydettirerek de ileride kocasnn hak iddia etmesini engellemitir.
Bu durum Zekeriyann maddi yetersizliklerinden kaynaklanabilecei gibi, kadnn krsal
hayattaki retim unsuru olma zelliinin ehir yaantsnda n plana kmamasyla da
aklanabilir. ehir hayatnda dkkan ileten, ticaretle uraan veya bir esnafn yannda
alan ailenin erkei olmakla birlikte, geimi salamak hususunda kadnn almas bir
zaruret deildir.9

eriyye sicillerinde namzedlik esnasnda yaplan demelerden biri de harc- makul

olarak adlandrlmaktadr. Bu da nian ve evlilik masraflar iin kullanlmaktadr. Manisa
Saruhanlda yaayan Ali bin Hseyinin davas buna bir rnektir. Ali, Sefer bin lyasn
kz kardeine namzed olmu ve harc- makul olarak da kendisine 12 guru vermitir. Ancak
kz bakasna nikhlamalar zerine akesini geri istemektedir. Sefer ise cevabnda bir
gmlek ve iki makramem var getirb virsnler akesin alsn demitir (M..S., 61/11-1).
Mahkeme kaydnda bundan sonraki sre hakknda herhangi bir bilgi yer almamaktr.
Erkek taraf sre gelen gelenekler zerine belli miktar nakit vermekle birlikte (nakit yerine
hediye de olabilir), kz tarafnn da eitli hediyeler vermesi adettendir. 10 Bu sebeple
karlkl olarak belli harcamalar yapldndan kad tarafndan herhangi bir ilem
yaplmam olmaldr. Burada kz tarafnn 12 guruluk harc- makul hediyeler iin sarf
ettii de anlalmaktadr.

ncelediimiz belgelerde karlkl olarak verilen hediyeleri yle sralayabiliriz:

altn yzk, altn kpe, gmleklik kaftan, gmlek, tlbent, makrame, ayna, sahan, keten,
ipek, un, buday, ebi, kz ve inek.

Namzedli Olarak Geirilen Sre

Mstakbel gelin ve damat adaylarnn ne kadar sre namzedlik statsnde bekledii

de nemli konulardandr. Sicillere yansyan kaytlarda 3 ay ile 6 sene arasnda deiebilen

9
slam hukukunda ve geleneksel toplumlarda ev halknn geimini salamak erkee den bir grevdir. eri ve rfi
hukukun uyguland Osmanl toplumunda da bu genel geer bir uygulamadr. Ancak, kadn kamusal alandan tamamen
soyutlanmamtr. Hamam ileten, tarla tasarruf eden, evlerindeki tezgahlarda sof v.b. rnlerin retimini yapan, hatta
ar-pazarda bu rnlerin satn yapan kadnlar bulunmaktadr. Kadnn kamusal alandaki faaliyetlerine dair ayrntl
bilgi iin bkz. (Ta, 2014, ss.177-182)
10
rnein 1718 ylnda Konyada yaayan Havva bint-i brahimin nianls tarafndan babasna ve halasna helva ile bir
miktar para gnderilmitir. Bunun karlnda kz taraf da 1 gmlek, 1 don, 1 ukur ve 1 makrameyi hediye olarak
gndermilerdir (Sak, 2006, s.500). lgili eriyye sicili numaras: Konya .S. 48/76-4

196
Batman niversitesi Batman University
Yaam Bilimleri Dergisi; Cilt 5 Say 2 (2015) Journal of Life Sciences; Volume 5 Number 2 (2015)

nianllk sreleri olduu grlmektedir (Sava, 1992, s.507). Bu farkllk genellikle

evlenecek iftlerden birinin veya ikisinin ya haddini doldurmas, uzak diyarda bulunan
namzedliin dnnn beklenmesi gibi sebeplere bal bulunmaktadr. Beklemeyi
gerektiren bir durum sz konusu olmad takdirde ise toplumun benimsedii makul bir
nianllk sresinin olup olmad tespit edilememektedir.

Sonu

Btn toplumlar tarafndan kutsal saylan aile kurumu, Osmanl Devletinde slam
aile hukukunun esaslar dorultusunda koruma altna alnmtr. Evlilik akdi ile ortaya
kan hak ve sorumluluklar slam aile hukukunun konusu olmutur. Ancak henz nikh
akdi gereklemeden gen kz ve delikanllarn birbirine talip olduklar bir nianllk sreci
vardr ki, hukuka deil daha ok rf ve adetlere gre ekillenmektedir. Osmanl
toplumunda uygulana gelen ve sicillerde namzedlik tabiri ile yerini bulan nianlanma
adetleri zerine yaanan anlamazlklar mahkemelerce yok saylmam, gelenek ve
greneklere uygun hkmler verilebilmitir. slam hukukunda evlilik akdi srasnda kadna
verilen mihr hakknn yan sra tamamen geleneklere dayanan arlk, namzedlik akesi,
harc- makul gibi kzn velisine verilen paralar ve hediyeler de davalara konu olmutur.
slami hkmlere dayanan mihr hususunda hakkn arayabilenler gibi bahsi geen
geleneksel harcamalar hususunda da hak iddia edenlere eri mahkemelerce dava imkn
sunulmutur. Bu dorultuda, zaman ve mekn genilii nispetinde Osmanl kad
sicillerinden ok eitli bilgi ve belgelere ulaabileceimiz muhakkaktr. Ele aldmz
eri sicil kaytlar da bunu gstermektedir. Namzedlikten herhangi bir sebep olmakszn
vazgeilebilecei, iftlerin aile bireyleri, mahalle veya karye ahalisinin gzetimi altnda
olduklar, ebeveynlerin kk yataki ocuklarn namzed eyleyebildii, bunun da
nianllk srelerinin uzamasna neden olduu, yine ebeveynlerin retim unsurunun bir
paras olan kz ocuklar iin balk niteliinde para ve hediyeler aldklar, bu konuda
ehir hayat ve krsal yaam ierisinde baz farklarn olabilecei incelemi olduumuz
kaytlar sonucu tespit edebildiimiz uygulamalardr. eriyye sicilleri arivinin belge
zenginlii dnlrse Osmanl dnemindeki namzedlik yani nianlanma detlerinin,
geniletilmeye msait bir konu olduunu da sylemek gerekmektedir.

197
Batman niversitesi Batman University
Yaam Bilimleri Dergisi; Cilt 5 Say 2 (2015) Journal of Life Sciences; Volume 5 Number 2 (2015)

*16. yzylda bir dn alay (Sakaolu, 2009, s.218)

Kaynaka
1. Akgndz, A. vd. (1988-1989). eriyye sicilleri: mahiyeti, toplu katalou ve seme
hkmler (2 cilt). stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf
2. Aktan, H. (1992). slam aile hukuku. Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk
Ailesi(ss.396-433). Ankara: T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar.
3. Aydn, M. A. (1982). Osmanl hukukunda nikh akitleri. Osmanl Aratrmalar, III
(ss.1-12). stanbul: Enderun Kitabevi.
4. Aydn, M. A. (1985). slam ve Osmanl aile hukuku. stanbul: Marmara niversitesi
lahiyat Fakltesi Yaynlar.
5. Bolu eriyye Sicili. 2096-5-6
6. Cin, H. (1988). slam ve Osmanl hukukunda evlenme. Konya: Seluk niversitesi
Hukuk Fakltesi Yaynlar.
7. Demirel, . ve Grbz, A. ve Tu, M. (1992). Osmanllarda ailenin demografik yaps.
Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi(ss.97-161). Ankara: T.C. Babakanlk
Aile Aratrma Kurumu Yaynlar.
8. Diyarbakr eriyye Sicili. 3712/32-2
9. Diyarbakr eriyye Sicili. 3754/99-3
10. Ercokun, T. (2010). Osmanl mparatorluunda 19. yzylda evlilik ve nikaha dair
dzenlemeler. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Ankara.
11. Ergen, . (1984). Osmanl ehrindeki mahallenin ilev ve nitelikleri zerine.
Osmanl Aratrmalar, IV (ss.69-78). stanbul: Enderun Kitabevi.
12. Kala, A. (1992). XIX. Yzyln Ortalarnda Osmanl Devletinde Ailenin ktisadi
Yaps. Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi(ss.396-433). Ankara: T.C.
Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar.
13. Kankal, A. (2000). XVII. ve XVIII. Yzyllarda Kuzeybat Anadoluda sosyal hayat.-
eriyye sicillerine gre. Tarih ncelemeleri Dergisi, XV, 31-74.
14. Kuran- Kerim ve Aklamal Meali. Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
15. Kurt, A. (2006). Dnden bugne Trk ailesi. M. Zincirkran (Ed.), Dnden Bugne
Trkiyenin Toplumsal Yaps (s.517). Ankara: Nova

198
Batman niversitesi Batman University
Yaam Bilimleri Dergisi; Cilt 5 Say 2 (2015) Journal of Life Sciences; Volume 5 Number 2 (2015)

16. Kk, F. (2013). 14 numaral Konya eriyye sicili (1080-1081/1669-1670)

(Deerlendirme ve transkripsiyon). Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya.
17. Manisa eriyye Sicili. 61/11-1
18. Manisa eriyye Sicili. 61/37-2
19. Manisa eriyye Sicili. 61/37-4
20. Manisa eriyye Sicili. 61/108-7
21. Manisa eriyye Sicili. 61/108-8
22. Ortayl, . (1991). Osmanl toplumunda ailenin yeri. Trk Aile Ansiklopedisi (ss.74-81).
Ankara: T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar.
23. Ortayl, . (2002). Osmanl toplumunda aile. stanbul: Pan Yaynclk.
24. zelik, . (2013). Devlet-i Aliyyenin toplumsal dzeni ve kurumlar. Ankara: Gazi
Kitabevi.
25. ztrk, H. (1990). Knalzde Ali elebide aile. Ankara: T.C. Babakanlk Aile
Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar.
26. Peirce, L. (2005). Ahlak oyunlar-1540-1541 Osmanlda Ayntab mahkemesi ve
toplumsal cinsiyet (. Tansel, ev.). stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
27. Sak, . (2006). Osmanl toplumunda namzedin (niann) bozulmas ve sonular: Konya
rnei-18. Yzyln ilk eyreine ait Konya eriyye sicillerine gre. Seluk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 16, 493-523.
28. Sakaolu, N. (2009). Bu mlkn kadn sultanlar. stanbul: Olak Bilimsel Kitaplar.
29. Sava, S. (1992). Fetva ve eriyye sicillerine gre ailenin teekkl ve dalmas.
Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi(ss.504-547). Ankara: T.C. Babakanlk
Aile Aratrma Kurumu Yaynlar.
30. Sayn, O. (1990). Aile sosyolojisi. zmir: Ege niversitesi Yaynlar.
31. Ta, H. (2014). XVII Yzylda Ankara. Ankara: Trk Tarih Kurumu

199