EBAD/JABS

Ege ve Balkan Aratrmalar Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies

Cilt/Volume: 2015-2 Say/Issue: 2

EBAD
EGE VE BALKAN ARATIRMALARI DERGS
Journal of Aegean and Balkan Studies

CLT / VOLUME I Say / ISSUE 2

KI / WINTER 2015

Yaynlanan yaz ve evirilerin her trl sorumluluu yazar(lar)na aittir.

 EBAD/JABS
Ege ve Balkan Aratrmalar Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies
Cilt/Volume: 2015-2 Say/Issue: 2

Sahibi/Proprietor Chief
zmir Ktip elebi niversitesi Adna
Prof. Dr. Turan GKE

Editr/Editor in Chief
Prof. Dr. Levent KAYAPINAR

Yaz leri Mdr/Redactor in Chief

Do. Dr. Yusuf AYN

Yardmc Editrler/ Deputy Editors

Ar. Gr. Hseyin ALI
Ar. Gr. Mahmut Halef CEVROLU

Yayn Kurulu/ Editorial Board

Prof. Dr. Turan GKE
Prof. Dr. Saffet KSE
Prof. Dr. Aye KAYAPINAR
Prof. Dr. Sleyman ZKAN
Prof. Dr. idem NAL
Prof. Dr. Levent KAYAPINAR
Do. Dr. Harun RER
Do. Dr. Osman KONUK
Do. Dr. Fikri SALMAN
Do. Dr. Aydn IIK
Do. Dr. Yusuf AYN
Yrd. Do. Dr. nal ENEL
Yrd. Do. Dr. Elif KORAP ZEL
Yrd. Do. Dr. Haydar YALIN
 Hakemler/Referees
Prof. Dr. Mehmet Yavuz ERLER (Ondokuz Mays niversitesi)
Prof. Dr. Mehmet HACISALHOLU (Yldz Teknik niversitesi)
Prof. Dr. Yunus KO (Hacettepe niversitesi)
Prof. Dr. Mustafa TRKE (Orta Dou Teknik niversitesi)
Prof. Dr. Zeynep ZAFER (Ankara niversitesi)
Do. Dr. Casim AVCI (Marmara niversitesi)
Do. Dr. Trkan ERDOAN (Pamukkale niversitesi)
Do. Dr. Nuri KARAKA (Ege niversitesi)
Do. Dr. Alp Ycel KAYA (Ege niversitesi)
Do. Dr. zer KPEL (zmir Ktip elebi niversitesi)
Do. Dr. Nuray ZDEMR(Abant zzet Baysal niversitesi)
Do. Dr. Cahit TELC (zmir Ktip elebi niversitesi)
Do. Dr. Harun RER (zmir Ktip elebi niversitesi)
Yrd. Do. Dr. nal ENEL (zmir Ktip elebi niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Neriman ERSOY HACISALHOLU (stanbul niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Beycan HOCAOLU (zmir Ktip elebi niversitesi)
Yrd. Do. Dr. rfan KOKDA (zmir Ktip elebi niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Sema KSK (zmir Ktip elebi niversitesi)
Dr. Esra ZSER (stanbul niversitesi)

Sekretarya/Secretarial
Ar. Gr. Hseyin ALI
Kapak Tasarm/Cover Design
Tue AKICI
Yazma Adresi/Correspondence Address
zmir Ktip elebi niversitesi Sosyal ve Beeri Bilimler Fakltesi Tarih Blm
Balatk Kamps
35620 ili/ZMR
0232 329 35 35/8503
levent.kayapinar@ikc.edu.tr
huseyin.calis@ikc.edu.tr
Basm Yeri/Place of Publication
Meta Basm
87. Sok. No:4/B
Bornova-ZMR
Tel: 0232 343 64 54 Fax: 0232 342 75 24

Yaynlanan yaz ve evirilerin her trl sorumluluu yazar(lar)na aittir.

 EBAD
EGE VE BALKAN ARATIRMALARI DERGS

Cilt I Say 2
KI 2015
NDEKLER

MAKALELER
ACIPINAR, Mikail: 16. Yzylda Balat ehri .... s.1-18
AKKU YT, Fatma: skenderiyede Venedik Ticareti, Konsoloslar ve Fondacosu .. s.19-36
ARISOY, brahim Alper-MICHALIPOULOS, Dimitris: Mora Trklerinin Sosyo-Kltrel
Hayat zerine Baz Grler ........ s.37-58
BEKR, Harun: Bulgaristanda Dil Planlamas erevesinde Anadil Olarak Trkeye
Ynelik Dil Politikalar ..... s.59-68
KARA, Nilgn Nurhan: 1950 Ylnda Bulgaristandan Trkiyeye G ve
zmir Basn ................................................................................................................... s.69-100
PARLADIR, Halil Saim: Arnavut Milli Kimliinin Tarihsel ve Sosyolojik mkn ve
Kstlarna Dair.. s.101-134
SOLAK, Mehmet: Bir Hazine-i Evrak rnei: Hrvatistan Devlet Arivi ..... s.135-146
TAMAT, ala: Yunan Bavekili oannis Metaksasn Anlarnda Trkiye Cumhuriyeti ve
Mustafa Kemal Atatrk s.147-164
YILMAZ, Mehmet Emin: Peuy Tekkeleri ....... s.165-180

BELGELER
KAYAPINAR, Aye: Fransz Baronu Boislecomteun Tuna ve Balkan Sradalar Civarnda
Osmanl Savunmas Hakkndaki Raporu ..... s.181-208

EVRLER
ALEKSOU, Elli: (ev. Ahmet brahim KELAA): ada Yunan Edebiyatndan Bir Yazar,
Bir yk: Elli Aleksiounun brahim Baba emesi Adl yks..... s.209-224

KTAP TANITIMLARI
ALI, Hseyin: Aye KAYAPINAR-Emine ERDOAN ZNL, Mihaloullarna Ait 1586 Tarihli Aknc
Defteri.. s.225-227
 JABS
JOURNAL OF AEGEAN AND BALKAN STUDIES

Volume I Issue 2
Winter 2015
CONTENTS

ARTICLES
ACIPINAR, Mikail: Balat in 16thCentury ... p.1-18
AKKU YT, Fatma: Venetian Trade, Its Consuls and Fondaco in Alexandria .... p.19-36
ARISOY, brahim Alper-MICHALIPOULOS, Dimitris : Some Remarks on the Socio-Cultural
Life of the Turks of Morea (17 th -19th Centuries) . p.37-58
BEKR, Harun: The Language Politics Regarding Turkish as Mother Tongue within
the Frame of Language Planning in Bulgaria .... p.59-68
KARA, Nilgn Nurhan: The Migration from Bulgaria to Turkey in 1950
and the Press of Izmir ..... p.69-100
PARLADIR, Halil Saim: On the Historical and Sociological Possibilities and
Restrictions of an Albanian National Identity .. p.101-134
SOLAK, Mehmet: The Archives of Croatian State ...... p.135-146
TAMAT, ala: Republic of Turkey and Mustafa Kemal Atatrk in Memoirs of Greek
Prime Minister Ioannis Metaxas.... p.147-164
YILMAZ, Mehmet Emin: Pecss Dervish Lodges ... p.165-180

DOCUMENTS
KAYAPINAR, Aye: French Baron Boislecomtes Report Regarding the Ottoman
Defence alongside the Danube and the Balkan Mountains p. 181-208

TRANSLATIONS
KELAA AHMET, brahim: An Author and a Story from the Contemporary Greek Literature:
Elli Alexious brahim Baba Fountain p. 209-224

BOOK REVIEWS
ALI, Hseyin: Aye KAYAPINAR-Emine ERDOAN ZNL, Register of Mihaloullar
Akncs Dated 1586 ... p.225-227
 EBAD/JABS
Ege ve Balkan Aratrmalar Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies
Cilt/Volume: 2015-2 Say/Issue: 2

16. YZYILDA BALAT EHR

Balat in 16th Century

Mikail ACIPINAR

ZET
13. yzylda Mentee Trkleri tarafndan ele geirilen Bat Anadolu blgesinin nemli liman ve
ticaret ehri Balat, corafi konumu ve ticari potansiyeli sayesinde n plana km, Mentee
beylerinin yatrmlaryla da nemli bir gelime gstermitir. 14. yzylda ehirde ykselen dini ve
ticari yaplar Balat bir cazibe merkezi ve Anadolu ile Akdeniz arasndaki ticaretin balant
noktalarndan biri haline getirmitir. Osmanl hkimiyetine girdikten sonra bu geliimini devam
ettiren ehir, 16. yzyldan itibaren denizle balantsnn zayflamas, korsan basknlar ve salgn
hastalklar gibi nedenlerle tedrici bir gerileme srecine girmi, 17. yzyln sonlarndan itibaren
de eski grkemini kaybetmeye balamtr. Bu makalede ilk olarak, Balatn Menteeoullar ve
Osmanllar dnemindeki geliimine deinilecek, ardndan Osmanl ariv kaytlar nda ehrin
zellikle 16. yzyldaki idari ve fiziki yaps ortaya konacaktr.
Anahtar Kelimeler: Balat Kazas, Mentee Sanca, Menteeoullar, Osmanllar, tahrir
defterleri, nfus, ticaret

ABSTRACT
Balat in 16th Century
Balat, an important seaport and trade center of Western Anatolia, experienced a significant
improvement thanks to its geographical location as well as commercial potential and enterprises
of Menteshe governors after being seized by Menteshe Turks in the 13th century. The religious
and commercial buildings rising in the city throughout out the 14th century has turned Balat into
a center of attraction and a junction of the trade routes between Anatolia and Mediterranean.
After coming under the Ottoman rule, the city maintained its growth; however, after the 16th
century Balat entered a process of gradual decline due to weakening connections to the sea,
corsair raids and epidemics. From the end of the 17th century onwards Balat began to lose its
former glory. This article firstly deals with the improvement process of the city in the periods of
Menteshe-oghullari and Ottomans. Secondly, in the light of Ottoman archival records, it reveals
the administrative and physical structure of the city, particularly in the 16th century.
Keywords: Balat district, Sandjak of Menteshe, Menteshe-oghullari, Ottomans, survey
registers, population, trade

Yrd. Do. Dr., zmir Katip elebi niversitesi, Sosyal ve Beeri Bilimler Fakltesi-Tarih Blm, ZMR.
2
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Aratrmalar Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)

GR
13. yzyldan itibaren Bat Anadolunun birok sahasnda balayan Trk fetihleri
Mentee blgesinde de yaanm, ancak bu sre dierlerinden ksmen farkl bir yol
takip etmitir. Menteeoullarnn blgedeki ilk yerleme faaliyetlerinin balang
noktasn daha ziyade deniz kylar oluturmutur. Her ne kadar beyliin hangi tarihte
ve ne surette ortaya ktna dair kaynaklar kstl olsa da, denize ve denizcilie aina
olduklar phe gtrmeyen Mentee yresindeki Trkmenlerin, ilk olarak nemli
liman kentlerini hkimiyetleri altna alarak donanmalar marifetiyle Adalar Denizindeki
asker ve ticari faaliyetlerini gerekletirdikleri bilinmektedir 1. Hatta ilerleyen yllarda
kk Batnos (Patmos) Adas 2 da dhil olmak zere civardaki adalarla ticari ilikilerini
gelitirdikleri gibi bir ksmn da haraca balamlardr 3.
Trkiye Seluklu Devletinin inkrazyla birlikte birbiri ardna ortaya kan
Anadolu Beylikleri arasnda yer alan ve 1260lardan itibaren blgeye hkim olmaya
balayan Menteeoullar, ilk olarak kyda bulunan yerleim birimlerini ele geirmiler,
ayn srete nemli bir liman kenti olan Balat da hkimiyet sahalarna dhil
etmilerdir 4. Beyliin teekkl ettii ve merkez yapsn glendirdii dnemlerde Balat
ehri de ticari, ekonomik ve kltrel bakmlardan hzl bir gelime yaamtr. Nitekim
ksa bir dnem iin Menteeoullarna bakentlik de yapan Balattaki canl hayatn
sonraki yzyllarda geirdii duraklama ve gerileme sreci son almalar neticesinde
artk daha ak bir ekilde takip edilebilmektedir 5.
Balatn gerileme sreci ok hzl olmaktan te, denizle balantsnn zamanla
zayflamasna bal olarak, yava ancak srekli surette meydana gelmitir. yle ki
Menderes Nehrinin Ege Denizine dkld yerde kurulan Milet ehrinin antik
dnemlerden itibaren dier Anadolu ehirlerinin Adalar Denizi ve bilhassa Girit Adas

1
. Hakk Uzunarl, Mentee-oullar, MEBA., C. VII, s. 724; Mentee donanmasnn Akdenizdeki
faaliyetleri iin bk. Halil nalck, Anadoludaki Denizci Trkmen Beyliklerin Douu, Bizans ve Hallar, ev.
Mikail Acpnar, Prof. Dr. Necmi lker Armaan, zmir 2008, s. 61-86.
2 Mentee Beylii ile sregelen bu ilikilerinden mi, yoksa sonraki dnemlerde Osmanllarla yaanan

mnasebetlerden mi olduu ak olmasa da Pr Reis, adada trbesi bulunan Aziz Batnosun veya Trklerin
ifadesiyle Batnos Babann kabrinin iki defa adadan Balata getirilerek buraya defnedildii ancak her
defasnda tekrar Batnosta zuhur ettii eklinde bir rivayetten bahseder. Hatta ona gre, ol sebebden
Trkden ve kfirden kimse mezkr adanun halkn incitmezler, ruhbanlardur dey. (Pr Reis, Kitb- Bahriye,
(The Walters Art Museum Nshas), Baltimore, v. 80a). Pr Reisin naklettii rivayet Batnos Adas ile Balat
merkezli Menteeoullar arasndaki ilikilerin bir tezahr olarak kabul edilebilir. Muhtemelen iki yerleim
yeri arasnda eskiye uzanan ilikilerin bir yansmas olsa gerek, Batnoslu zmmiler 16. yzylda bile zor
zamanlarnda buday ihtiyalarn Balattan karlamaktaydlar. Bununla ilgili bir hkm iin bk. BOA, Kamil
Kepeci 74, s. 79.
3
Elizabeth A. Zachariadou, Historical Memory in an Aegean Monastery: St. John of Patmos and the Emirate
of Menteshe, The Hospitallers, the Mediterranean and Europe: Festschrift for Anthony Luttrell, Eds. K.
Borchardt-N. Jaspert-H. J. Nicholson, Ashgate Publishing 2007, s. 131-137.
4
Paul Wittek, Mentee Beylii 13-15inci Asrda Garb Kk Asya Tarihine Ait Bir Tetkik, ev. O. aik Gkyay,
Ankara 1999, s. 24-26.
5 Balatn demografik, fizik ve ekonomik geliimi hakknda bir ksm karmlar iin bk. Tuncer Baykara,

Balatn Beylikler Devri, Balat lyas Bey Klliyesi: Tarih, Mimari, Restorasyon, stanbul 2011, 39-46. [Esere
ulamam salayan Sayn Tue zge zdereye teekkr ederim]
 3
EBAD/JABS
M. Acpnar 16. Yzylda Balat ehri

ile srdrdkleri ticarette ok nemli bir yere sahip olduu bilinmektedir 6. M.. 7.
yzyldan itibaren Anadoluyu evreleyen denizlerde koloniler kuran Miletliler, ayn
dnemde limanlarnn da yardmyla kenti hatr saylr bir ticaret ve kltr merkezi
haline getirmilerdi 7.
Menteeoullar tarafndan fethinden sonra ilk dnemlerde Trk korsanlar iin
bir s haline gelen Balat zamanla ticari bir liman hviyetine kavutu 8. Birok vakf
eserin ina edildii Balatn bu hzl geliimi, Mentee beylerinden Orhann ehri
bakent yapmas ile en st seviyesine ulat 9. Nitekim dnemin batl kaynaklarnn
Mentee hkmdarlarndan bahsederken Balat Beyi (il signore della Palata) 10 ifadesini
kullanmalar bir tesadf olmasa gerekir. Efesteki kazlarda ortaya kan Latince yazl
sikkelerden Balatn Orhan Bey dneminde beyliin uluslararas ticaretinde ok nemli
bir yer igal ettii rahata anlalabilmektedir 11. Nitekim liman, Anadoludan gelen
safran, susam, bal, balmumu, hal, maz, ap, hububat ve zm gibi ticari emtialarn
Msr ve talyan limanlarna sevk edildii bir antrepo zelliini tamaktayd. Bilhassa
Cenevizliler bu ticarete yn vermekte, Balattan aldklar mallar Msra gtrmekte,
karlnda ise kuma, sabun, kalay ve kurun gibi rnler getirmekteydiler 12. Buna
ilaveten, 14. yzyl Ceneviz vesikalar ayrca Balatn nemli bir kle pazar ve ihra
liman olduunu, yine pamuk ve Trk ynlerinin de Balat limanna demirleyen gemilerle
Avrupaya nakledildiini gstermektedir 13.
ehirde birok milletten tccar ve insann varlna kanaat getirmek mmkn
olmakla birlikte, bunlardan daha nceliklisi Venedikliler olmaldr. nk Mentee
Beylii ile Venedik Cumhuriyeti arasnda yaplan 13 Nisan 1331 tarihli bir ticaret
muahedesi sayesinde Venedik tebaasna Balatta oturma izni veriliyordu. stelik
Venedikli vatandalara ikamet edebilecekleri bir yer tahsis edildii gibi onlar temsil
edecek bir konsolos atanm ve ibadetlerini ifa edebilecekleri bir de kilise (San Nicola)
yapmalarna msaade edilmiti. Sonraki yllarda Osmanl Devleti ile ilikilerini
dzenleyen ahidnmelerin benzeri bu antlama, 1335 ylndaki anlamazlklar
nedeniyle 1337de yeniden dzenlenmi ve Venedikliler Balatta ikametleri iin binalar
ina etmek gibi yeni ticari haklar elde etmilerdi. Bu bakmdan Venediklilerin ehre
verdikleri nem, Rodos valyeleri ile mttefik olan dier Hristiyan donanmalarn

6 Volkmar von Graeve-Wolf Dietrich Niemeier, 1998-2000 Yl Milet almalar, XXIII. Kaz Sonular

Toplants 28 Mays - 01 Haziran 2001 Ankara, C. II, Ankara 2002, s. 75-82.

7
Milet limanlar ve bilhassa Aslanl Liman hakknda bk. H. Brckner-A. Herda-M.Mllenhoff-W. Rabbel-H.
Stmpel, On the Lion Harbour and other Harbours in Miletos: recent historical, archaeological,
sedimentological and geophysical research, Proceedings of the Danish Institute at Athens, Vol. VII, Athens
2014, s. 49-94.
8
nalck, a.g.m., s. 64.
9
Remzi Durana gre Orhan Bey dneminde beyliin merkezleri Milas ve Peindi. Bk. Remzi Duran, Mimari
Eserleri, Sikkeleri ve Ariv Belgeleriyle Menteeoullar Tarihine Yeni Bir Bak, Prof. Dr. Zafer Bayburtluolu
Armaan-Sanat Yazlar, Kayseri 2001, s. 226.
10
Cronica di Matteo Villani, Libro Decimo, Tomo V, Firenze 1826, s. 56.
11 Wittek, a.g.e., s. 154-155.
12 Feridun M. Emecen, Balat, DA, C. V, stanbul 1992, s. 5.
13 Kate Fleet, Erken Osmanl Dneminde Trk-Ceneviz Ticareti, ev. zkan Akpnar, stanbul 2009, s. 38, 47,

100.
4
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Aratrmalar Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)

Balat ve Ayasulu limanlarna ynelik mtecaviz hareketlerine kar buralar korumak

amacyla 1351-1352 yllarnda bir donanma gndermesinden anlalabilmektedir 14.
Gelimeleri mteakip, alt yllk bir grme srecinin ardndan 1358 ylnda Venedikle
yeni bir antlama daha akdedilmiti 15. Sz konusu tarihte Mentee tahtnda olan
brahim Beyin ksa sre sonra vefat zerine oullar arasnda balayan taht kavgalar
srasnda Musa Bey, Balat ve Pein ehirlerine hkim olmutur 16. Musa Bey ile Mehmed
Bey arasnda meydana gelen bu mcadeleler bir ekilde ngiliz edebiyatna da konu
olmutur 17.
Sonraki yllarda da asker ve ticari nemini muhafaza eden ehir, 1389-1390
yllarnda Anadolu seferine kan Yldrm Bayezidin eline geti. Hemen ardndan 1390
ylnda Osmanl Devleti ile Venedik arasnda, Venedikin Balattaki imtiyazlarn
srdrmesine izin veren yeni bir antlama imzaland. Ancak bu antlamann
uygulanmas ve tecdidi konusunda baz sorunlarla karlald 18. Osmanllarn blgedeki
hkimiyetleri Timurun Bat Anadoluya gelmesiyle son buldu. Hatta Clavijoya gre,
Timur bir ara k mevsimini Balatta geirdikten sonra blgeden ayrld 19. Timur ve
ordusunun blgeden ayrlmasnn ardndan Mentee hanedan ehre tekrar hkim
oldu. Beyliin idaresini eline alan lyas Bey 20 ilk olarak Venediklilerle akamete urayan
ilikileri yeniden tesis etmek amacyla 1403 ylnda bir antlama daha yapt 21. Sz
konusu antlamann imzalanmas iin Girit Dukas tarafndan gnderilen eli Leonardo
della Porta da, lyas Beyin Peindeki bahelerle evrili saraynda konuk edilmiti 22. 1
Mays 1416 tarihinde yannda bulunan kiiyle Venedikten yolculua balayan
talyan Jacopo da Sanseverino da seyahatnamesinde Balatla ilgili olarak ksaca 23: o
[Trk sultan] btn Trkiyenin ve Yunanistann byk blmnn hkimidir.
Trkiyede Balat [Palazia] ve eskiden ok byk bir ehir olan Ayasuluk [Altoluogo]
adnda ehirler vardr demektedir. Bununla birlikte lyas Beyin lmnden bir sre
sonra blgede kendisini yeniden hissettirmeye balayan Osmanl nfuzu, nihayet II.

14 nalck, a.g.m., s. 74-75.

15 Elizabeth A. Zachariadou, Trade and Crusade: Venetian Crete and the Emirates of Menteshe and Aydn
(1300-1415), Benetia 1983, s. 60-62; Necmi lker, Bat Anadolunun Trklemesi: zmir rnei, Trkler, C.
6, Ed. Hasan C. Gzel-Kemal iek-Salim Koca, Ankara 2002, s. 291.
16 Wittek, a.g.e., s. 71-72.
17 Himmet Umun, Balatta Bir ngiliz valyesi: Beylikler Dneminde Trkiyenin Bat le likileri, XIII. Trk

Tarih Kongresi, Ankara: 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler III. Cilt- I. Ksm, Ankara 2002, s. 1-10.
18
Zachariadou, Trade and Crusade, s. 77-79; Ayrca bk. Max Silberschmidt, Venedik Menbalarna Nazaran
Trk mparatorluunun Zuhuru Zamannda ark Meselesi, ev. Kprlzade Ahmet Cemal, stanbul 1930, s.
59-60.
19
Yine Clavijo, Balattan kalkan Trk gemilerinin sk sk civardaki adalara aknlar dzenlediinden ve bu
gemilerin yakn bir tarihte leryoz (Leros) Adasn vurarak yamaladktan baka, baz ada sakinlerini de tutsak
ederek Balata getirdiinden bahseder. Bk. Ruy Gonzales de Clavijo, Embassy to Tamerlane 1403-1406,
Translated by Guy Le Strange, London 2006, s. 25.
20
lyas Bey ve dnemi hakknda bk. Feridun M. Emecen, Beylikler Dneminde Bat Anadolu: Menteeoullar
ve lyas Bey, Balat lyas Bey Klliyesi: Tarih, Mimari, Restorasyon, stanbul 2011, s. 31-37.
21 Zachariadou, Trade and Crusade, s. 82-83.
22 Zachariadou, Trade and Crusade, s. 83.
23 Viaggio fatto da Jacopo da Sanseverino con altri gentiluomini, testo inedito del sec. XV, Lucca 1868, s. 37.
 5
EBAD/JABS
M. Acpnar 16. Yzylda Balat ehri

Murad zamannda Mentee Beyliinin tamamna hkim oldu. Bylece beylik 1426
ylnda kesinkes Osmanl topra haline geldi 24.

OSMANLI HKMYETNDE BALAT

15. yzylda kesin olarak Osmanllarn hkimiyetine giren Mentee beyliinin
nemli ehirlerinden birisi olan Balat, gerek ticari etkinlikler gerekse donanma
faaliyetleri bakmndan blgenin nde gelen liman ehirleri arasnda yer almtr 25.
Mentee Beylii topraklar, Osmanl idari sisteminde ayn isim altnda sancak haline
getirildi ve sancan merkezi Mula Kazas oldu. Balat ise bu yaplanmada kaza merkezi
olarak yer buldu.
Balat, nceki dnemlerde olduu gibi Osmanllar zamannda da Bat Anadolu
Blgesinin mhim limanlarndan biri olma zelliini devam ettirdi. 1430 ylna kadar
sren Osmanl-Venedik savalarnda Balat liman, Venedike kar srdrlen korsan
seferleri iin bir hareket merkezi olarak kullanlmt. Muhtemelen
Menteeoullarndan tevars eden Balattaki donanma da bu tarihlerde Osmanl
Devletinin deniz seferlerinde kullanlyordu. yle ki buras gvenli bir yer olmas
bakmndan Ege Denizine ynelik seferlerde grev alan askerlerin de toplanma
yeriydi 26.
II. Murad zamannda Balatn ne kadar nemli bir ehir olduuna iaret eden en
nemli olay, 4 Eyll 1430da Venedikle yaplan antlamadr. Kendisinden sonra tahta
kan II. Mehmed de 23 ubat 1446 tarihinde babasnn yapt antlamay yinelemitir.
Antlamaya gre Gelibolu, zmir, Ayasulu ve Balat gibi merkezlerde grev yapan kad,
suba, sancakbeyi ve naipler Venediklilerin Osmanl topraklarndaki her trl
zararlarnn tespiti amacyla, Yusuf isimli devlet memuruna yardmc tayin edilmilerdi.
Sz konusu mfettiin en nemli grevi, Venediklilerin urad zararlar ad geen
grevliler marifetiyle tespit ve iade etmekti 27.
Osmanl idaresi altnda Balatn, bilhassa denizle balants sayesinde, dnem
dnem inden ngiltereye kadar uzanan ticaret ann urak noktalarndan biri haline
geldii anlalyor. Dou lkelerinden etkilenerek retilen baz rnler daha sonra
Batya ihra ediliyordu. Bu minval zere 15. yzyl Balat sanatnda kullanlan renklere
Toskana Blgesi seramiklerinde bile rastlamak mmkn oluyordu 28. Balatn bu canl
ticari hayatnda Venedikli, Dubrovnikli ve Sakzl Giustiniani ailesinin ban ektii
Cenevizli tccarlarn nemli bir yeri olduu ileri srlmektedir 29.
Daha nce belirtildii zere, Balat Limannn 16. yzylda da kullanlmaya
devam ettii muhakkaktr. Osmanl donanmasnn daha 1503 ylnda yerel korsanlara
kar yrtt harektlarda Balat ve Seferihisar civarnda dolaan onlarca kalyatay ele
geirip yakt bilinmektedir. Yine Karaburunlu Kemal Reis ve Kurdolu gibi nl

24
Emecen, Balat, s. 6.
25
Wittek, a.g.e., s. 102-103; Emecen, Balat, s. 6.
26 Wittek, a.g.e., s. 102-103.
27 Wittek, a.g.e., s. 103.
28 Alan M. Greaves, Miletos Bir Tarih, ev. Hseyin nar ztrk, stanbul 2003, s. 189.
29 Emecen, Balat, s. 6.
6
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Aratrmalar Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)

Osmanl denizcilerinin deniz faaliyetlerinde Balat limann s olarak kullandklar talyan

kaynaklar tarafndan ak biimde ortaya konmaktadr. Kemal Reisin 1508-1509
yllarnda, tpk bir asr nce olduu gibi, leryoz Adasna ynelik seferleri Bat Anadolu
limanlar vastasyla idare edilmitir. Kemal Reisin ada civarndaki donanmasna
yardma giden Kurdolu, emrindeki 13 gemi ile birlikte Balattan hareket etmitir 30.

Figr I: Pr Rese gre 16. yzyl balarnda Balat ehri, liman ve Deveboynu Burnu Mevkii
(Kitb- Bahriye, v. 86b)

16. yzyln balarnda Balat ve civar hakknda bilgi veren Pr Reis, Menderes
Nehri ve Balat Suyunun birleerek denize dkld yerlerin s olduundan, Balata
gelen gemilerin Deveboynu denilen burnun gneyinde yer alan Karaaa Limanna
demir attklarndan bahseder 31. Nitekim henz M.. 10. yzyldan itibaren Miletin
gneydousundaki Pirene ve Bafa Glnn kuzeyindeki Myus 32 limanlar Menderesin
tad alvyonlarla dolmu, M.S. 200-300 yllarna doru ise drt liman bulunan

30 Volkan Dkmeci, Venedik Kaynaklarna Gre II. Bayezid ve I. Selim Dnemlerinde Osmanl Denizcilii ve

Korsanlk, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 2011, s. 198, 205.

31 Pr Reis, Kitb- Bahriye, v. 85b.
32 Balatn 15 km. dousunda, Avar ky yaknlarnda Antik alarn kk bir liman ehri.
 7
EBAD/JABS
M. Acpnar 16. Yzylda Balat ehri

Miletin tm limanlar dolmaya balamt 33. Menteeoullarnn Balata hkim

olduklar dnemde nehrin tad alvyonlarn ehrin nlerine kadar vard ancak
ehrin denizle balantsnn tmyle kesilmedii anlalmaktadr 34. Buna karlk Pr
Reisin eserini tamamlad dnemde ise Balatn denizle dorudan balantsnn
byk lde koptuu anlalmaktadr. Sonraki yllarda denizle ehir arasndaki
ulam her ne kadar nehir yoluyla yaplsa da, 16. yzyln ikinci yarsnda bile
adalarda yaayan gayrimslim halkn buday ihtiyalarn hl Balattan
karladklar da grlmektedir 35. Sonraki yllarda limann benzeri hizmetlerine
devam ettiini 36, bununla birlikte zaman zaman da, ilerleyen ksmlarda grlecei
zere, Hristiyan korsan gemilerinin basknlarna maruz kaldn gsteren eitli
belgeler mevcuttur.
Sosyal ve ekonomik bakmdan klasik dnem Osmanl ehir zelliklerini
tad grlen Balat, 1571 ylna kadar Mentee Sancana tbi olarak
mevcudiyetini devam ettirmitir. Bu tarihten itibaren Kaptanpaa Eyaletine
balanmak amacyla Aydn ve Mentee sancaklarnn sahil kesiminden koparlan
baz kazalarn bir araya getirilmesiyle Sla Sanca tekil edilmitir 37. Sz konusu
tarihte yaplan idari taksimat gereince ncelikle Aydn Sancandan zmir, eme,
Ayasulu 38 ve Akaehir ile Mentee Sancandan Balat ve ine kazalar Sla
Sancana balanmtr. Ancak Balat ve inenin 1580lerdeki Mentee Sanca
tahririnde yer ald, merkezden gelen arz gereince de 1583 ylnda ayr bir defter
halinde Sla Sancana nakledildii anlalmaktadr 39.
Kuyd- Kadime Arivinde 302 numara ile kaytl defterin tahrir fermannda,
Balat ile ine kazalarnn Mentee Sancandan ayrldktan sonra tahrire tbi
tutulmamasndan kaynaklanan karklk nedeniyle defterin tanzim edilmi olduu
belirtilmitir. Defterin tamamlanmas 27 Receb 989 (27 Austos 1581) tarihinde
gereklemi, icml defterin Defterhneye teslimi ise evil-i Zilkade 990da (27
Kasm-6 Aralk 1582) olmutur 40. Bu durumda Balatn 1571deki yeni idari
taksimatta yer ald, yeni tahrirlerinin ise ancak 1580lerde yapld
anlalmaktadr.
Evliya elebiye gre salgn hastalklar 17. yzylda Balat etkilese de hl
Tire, Manisa, Aydn ve Saruhan blgesinden gelen tccarlar mallarn Balat
iskelesine tamaktaydlar. Denizle balants ksmen kopsa da kayk, firkate ve

33 Sha Gney, Byk Menderes Blgesi, stanbul 1975, s. 54-55.

34
Gney, a.g.e., s. 320-321.
35
BOA, Kamil Kepeci 74, s. 79.
36
BOA, MD 5, s. 351/926.
37 Feridun Emecen, Aydn, DA, C. IV, stanbul 1991, s. 236.
38
XV-XVI. yzyllarda Ayasulu Kazas ile ilgili olarak bk. Cahit Telci, cr Yerde ve Deniz Kenarnda, htiyatlu
Mahalde Bir ehir: Ayasulu (Seluk) XV-XVI. Yzyllar, stanbul 2010; Taksimatla ilgili olarak ayrca bk. a.g.e.,
s. 35.
39 TKGM, KKA., TD 156, v. 1b.
40 TKGM, KKA., TD 302, v. 1b; Bununla ilgili deerlendirmeler iin ayrca bk. Mbahat S. Ktkolu, XV ve XVI.

Asrlarda zmir Kazasnn Sosyal ve ktisdi Yaps, zmir 2000, s. 6.

8
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Aratrmalar Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)

ayka gibi eitli deniz ulam aralar Menderes Nehir zerinden Balat Limanna
ulaarak, burada toplanan buday, arpa, pamuk ve meyan kk gibi ticari rnleri
eitli blge ve lkelere naklediyorlard 41.

16. YZYILDA BALAT NFUSU

Mentee Sancana ve dolaysyla Balat Kazasna ait en erken tarihli ariv
belgelerinin byk bir ksm maalesef 16. yzyldan balamaktadr. Dzenlendii
tarih tam olarak tespit edilemese de, II. Bayezid (1481-1512) dneminde
hazrland kabul edilen Menteeye ait en erken tarihli tmar defterinde Balat
kaza olarak kaydedilmitir. Sz konusu defterde kazann sosyal ve fizik yaps
hakknda bilgiler bulunmamaktadr 42.
Balat Kazasnn ilk mufassal tahriri 43 1517 senesinde gerekletirilmitir. Bu
tahririn ardndan dzenlenen 1530 tarihli defter ise 1517 tarihli mufassal defterin
icmli durumundadr. Tahrir almalarnn ortaya kndan itibaren nfus
hesaplamalar hne ve nefer yntemi zerinden yaplmakla birlikte, bu
yntemlerin kati sonular iermemesi ve baz karklklara neden olmas 44
mnasebetiyle almamzda Balat Kazasna ait verilerin genel nfus
hesaplamalarndan ziyade nefer usulne gre verilmesi uygun grlmtr. Bu
bakmdan 16. yzyln ilk yarsna ait ilk mufassal tahrire gre Balat Kazasda nefer
hesabna gre 629 kii yaamaktayd 45.

41
Evliya elebi, Seyahatnme, 9. Kitap, Haz. Y. Dal-S.A. Kahraman-R. Dankoff, stanbul 2005, s. 78.
42
BOA, MAD 152, v. 66a-67b; BOA, TD 39; Ayrca bk. Mikail Acpnar, XVI. Yzylda Balat Kazs (Tahrr
Defterlerine Gre), (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir 2005.
43 BOA, TD 61, s. 473.
44
Tahrir almalarndaki nfus hesaplamalarnn birer analizi iin bk. Turan Gke, Mstakil Bir dari Birim
Olarak Bodrum lesinin ncs: XVI. Yzylda Sravolos Kazs, 1522-2007 Osmanllardan Gnmze Her
Ynyle Bodrum, Haz. M. Akif Erdoru-Ahmet zgiray, Bodrum 2008, s. 248-249; Yunus Ko, mer Ltfi
Barkann Tarihsel Demografi almalarna Katks ve Klasik Dnem Osmanl Nfus Tarihinin Sorunlar, Bilig,
Bahar 2013, Say 65, s. 177-202.
45
Acpnar, a.g.t., s. 54-68; 16. yzyln ilk yarsnda Bat Anadolu Blgesinde yer alan zmir ve Ayasulu gibi
ehirler, corafi saha ve ticari faaliyetler bakmndan Balatla benzerlik gstermekteydiler. Bu bakmdan Balat
nefsiyle mukayese edildiinde iki merkezden Ayasulu Kazas nefer says itibariyle Balattan daha fazla
nfusu barndrrken, zmir ancak Balatn yars kadar bir nfusa sahiptir. 1528 tarihli mufassal tahrire gre
zmirde 299 (Ktkolu, zmir Kazas, s. 25), 1512 ve 1529 yllarna ait iki ayr tahrire gre Ayasulu
Kazasnda ise srasyla 815 ve 857 nefer bulunmaktayd. (Telci, a.g.e., s. 124). zmir ve Ayasulula ayn
tarihlerde tahriri yaplan Nefs-i Seferihisarn nfusu ise 1529 ylnda sadece 200 neferdir. (Mbahat S.
Ktkolu, XVI. Asrda eme Kazasnn Sosyal ve ktisd Yaps, Ankara 2010, s. 58-59). Dier yandan, Mula
Kazas hari, Mentee Sancana bal dier byk yerleim birimleri olan Milas ve Pein gibi kazalar da,
1517 ylnda sahip olduklar nefer says itibariyle Balat Kazasnn olduka gerisinde kalmaktadrlar. 1517
tahririnde Mulada 593, Milasta 323 ve Peinde 203 nefer kaydedilmitir. Bu veriler iin bk. Zekai Mete,
XV. Ve XVI. Yzyllarda Mula ve Yresi, (Yaymlanmam Doktora Tezi), stanbul 2004, s. 125-134.
 9
EBAD/JABS
M. Acpnar 16. Yzylda Balat ehri

Tablo-I: 1517 Tarihinde Balat Mahalleleri ve Nfusu

Mahalle Hne Mc. mam Muf Nefer % Tahmin

Cmi-i brahim Bey 35 12 1 4 47 7.47 187

Helvayi 16 8 - 2 24 3.82 88
Kayal nd. Kubbeli 46 22 - 6 68 10.82 252
Hac shak 16 7 1 - 23 3.65 87
Mescid-i Lala 46 56 23 - 4 79 12.56 303
Mescid-i Kazancyan 40 16 - 3 56 8.9 216
Gi 31 17 - - 48 7.64 172
Mescid-i Hac Mahmud 22 6 - - 28 4.45 116
eyhler 41 14 - 5 55 8.75 219
Karyecik 10 4 1 - 14 2.22 54
Mescid-i Kzl Ali 24 2 - 1 26 4.14 122
Zaviye-i Ahmed Gazi 12 1 - - 13 2.06 61
Mescid-i Hsameddin 31 5 - 1 36 5.72 160
eri mer 11 4 - - 15 2.38 59
Mrgbi 11 3 - - 14 2.22 58
Mescid-i Merenl 22 8 1 - 30 4.77 118
Suba 17 7 - - 24 3.81 92
Gebran 29 - - - 29 4.61 145
Toplam 470 159 4 26 629 100 2.509

1563 ylnda yaplan ikinci tahrirde Balatta bulunan mahalle saysnn 18den
16ya geriledii, buna bal olarak nefer miktarnda da nemli bir d yaand gze
arpmaktadr. Bu tarihte kaza merkezindeki nefer says 480 olarak hesaplanmtr. Bu
verilere gre iki tarih arasndaki belirgin dn temel nedeni mcerred olarak
kaydedilen bekrlarn saysnda yaanan azalma olarak karmza kmaktadr. Bu
bakmdan 1517 ylnda 159 kii olan bekr nfusun 1563 ylnda 15 kiiye gerilediini
grmekteyiz 47. Bahis mevzuu durumun izahna ynelik kati bilgiler mevcut olmasa da,
en azndan isizlik ve benzeri nedenlerden dolay yerlerinden ayrlm olabilecekleri
tahmin olunabilir.
16. yzyln sonlarndan itibaren balayan genel iktisad bunalmla birlikte ortaya
kan maddi darlk devlet hazinesini de zor durumda brakm, bu da dorudan halktan
alnan vergilere yansmtr. Vergilerin arlamasnn yansra Osmanl devlet
grevlilerinin kanunlara aykr ekilde para tahsil etme yolunu semeleri insanlar
zerindeki basky arttrm, iftilikle geinen halkn nemli bir kesimi yerlerini terk
ederek byk ehirlere g etmeye balamtr. ehir merkezlerinde toplanan birok
bekr ve isiz-gsz genler zamanla levent taifeleri oluturarak hrszlk, soygun ve
eitli adi sulara karr olmulardr 48. Anadolu genelinde yaanan bu gelimeler
muhtemelen Balat Kazasn da etkilemitir.

46 1530 ylna ait icmal defterde hne says 57, mcerred says ise 22 olarak kaydedilmitir.
47 Acpnar, a.g.t., s. 66-71.
48 Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi 1453-1559, C. II, stanbul 1974, s. 457-461.
10
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Aratrmalar Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)

1570lerde yaplan idari dzenleme ile Mentee Sancandan ayrlarak Sla

Sancana balanan Balat Kazasnn 1583 ylnda dzenlenen tahririne gre merkez
nfusunda belirli bir art gzlemlenmektedir. 1563 ylnda 480 olan nefer miktar
1583de 650ye ykselmitir 49. Bu dnemle ilgili elde edilen veriler incelendiinde,
Balatn dier nemli yerleim birimleriyle neredeyse ayn oranda bir nfusa sahip
olduu 50 ve nemini muhafaza etmeyi srdrd anlalmaktadr.

Tablo-II: Yllara Gre Balatn Tahmini Nfusu

Tahmini Deiim Tahmini Deiim
Yl Nefer Hne Mc.
(Hne5) Oran (%) (Nefer3) Oran %
1517 629 470 159 2.509 - 1.887 -
1530 629 470 159 2.509 0 1.887 -
1563 480 465 15 2.340 -6.73 1.410 -10.13
1583 650 592 58 3.018 22.5 1.834 23.1

Bu noktada 1583 ylnda Balatn genel nfus yapsndaki deiiklik zerine

birka varsaymda bulunmak mmkndr. 1571 ylnda Balat kads tarafndan
stanbula gnderilen bir arzda Balat Kazasnn o tarihlerdeki durumu hakknda
nispeten ayrntl bilgiler verilmitir 51:
Mentee Sancanda derya kenarnda Balat nm kasaba cmi ve yigirmi
mescidl bir azm kasaba olup, lakin kadmden olan hisr yklup harba
merref olmala ekser eyymda kffr gemileri gelp deryaya karb olan kur
ve mahallelerin urup, Mslmanlarn bazn katl ve bazn esir itmekle kfir
zulmnden vehminden vilyet halk dalup gidp ve mevcud olanlar dahi her
gece beki ve gzc ile yatup, Cuma namazn saf-y kalble klmaa kudretleri
olmayup tamir ve termm olunmak fermn olunursa kasaba-i merkme kemkn
mamr olduundan maada eyym- adlet-i padihde ahli-i vilyet dahi
sde-hal olup ol vilyet halknn emn emn olmalar in zikr olan kalann
mamr olmas lzm olduun bildirirler...
Balat kads tarafndan ikyet olunan korsan saldrlar hususu belki de ehrin en
nemli sorunlar arasnda grnmektedir. Gerekten de bu tarihten birka yl ncesine
kadar deniz kenarnda bulunan kyler ve yerleim birimlerinin sk sk Mslman ve
Hristiyan korsanlarn saldrlarna maruz kald anlalmaktadr 52. yle ki Balata
ynelik korsan saldrlarna k tutan 1560larn ortalarna ait mhimme kaytlar,
aslnda Balat kadlarnn 1571 ylndan nce de stanbula defalarca arzlar sunduunu

49
Acpnar, a.g.t., s. 70.
50
1575 tahririne gre zmir Kazasnda 668 (Ktkolu, zmir Kazas, s. 26-27), Ayasulu Kazasnda ise 726
neferden oluan bir nfus yaamaktadr(Bk. Telci, a.g.e., s. 124). Seferihisarn 1575 ylna ait tahrir verileri ise
kazada, 16. yzyln ilk yarsna nazaran %50lik bir artla, 403 neferin varlna iaret etmektedir (Ktkolu,
eme Kazas, s. 59.). 1583 ylnda Mulada 625, Milasta 398 ve Pein Kazasnda 131 nefer bulunmaktadr
(Mete, a.g.t., s. 125-134).
51 BOA, MAD 18092, s. 76. Belgeyi ilk defa Feridun Emecen tespit etmi ve kullanmtr, bk. Emecen, Balat,

s. 6.
52 BOA, MD 5, s. 10/28, 11/30, 12/33, 14/38, 15/39, 36/84, 50/115.
 11
EBAD/JABS
M. Acpnar 16. Yzylda Balat ehri

gstermektedir. Merkez hkmetin bu konuya ilikin tedbirleri bir kenara,

muhtemelen kadnn bu yardm talebinden sonra ehrin daha gvenli bir yer haline
gelmesine katks aka anlalan kalenin tamiriyle ilgili gelimeler de yaanm,
bylece sz konusu iyiletirme ehirdeki nfus artnda veya glerin durmasnda etkili
olmutur. Nitekim belgeden anlald zere Balatn sosyal ve ekonomik hayat ile
blgenin gvenlik ve asayii mevcut kalenin durumu ile dorudan ilgilidir. Kalenin
harap olmas ve ehri koruyamamas durumu halkn terki diyar etmesine zemin
hazrlam, bu da Balatn nfusuna ve canllna dorudan etki yapm gibi
grnmektedir. Bununla birlikte divana sunulan arzda ehrin nfus yapsna
deinilmese de Balatn byk bir kasaba olarak tavsif edilmesi dikkat ekmektedir.
Balat Kazasnn yzyln ilk yarsndaki nfusunun bir ksm Gebran
Mahallesinde toplanan gayrimslim tebaadan olumaktayd. 16. yzyln ilk yarsna ait
mufassal tahrir defterinde Mahalle-i Gebrnda yalnzca 29 nefer kaytldr 53. Ancak bu
nfusun 1563 ve 1583 yllarna ait mufassal tahrirlerde yer almadn grmekteyiz.
Bundan nceki ve sonraki dnemlere ait kaytlarda yer almamalar, kendileri hakknda
ayrntl bilgi edinmemizi engellemekle birlikte, bahsi geen yegne kaytta Zekeriya
veled-i Mihal, Durmu veled-i Dolmiye ve Turgud veled-i Andreya 54 gibi Mslman
isimleriyle kaydedilmeleri kendilerinin zamanla Trkletikleri ynnde pheleri artrsa
da, ehrin ekonomik ve ticari zenginliini kaybetmesine bal olarak adalara veya dier
blgelere g etmi olmalar da mmkndr.

Tablo-III: Nefer Esasna Gre 16. Yzylda Balat Mahalleleri

Mahalleler 1517 % 1530 % 1563 % 1583 %
Ahmed Gazi Zaviyesi 13 2.06 13 2.06 17 3.54 15 2.30
eri mer 15 2.38 15 2.38 - - - -
Gi 48 7.63 48 7.63 31 6.45 25 2.36
Hac shak 23 3.65 23 3.65 40 8.33 66 10.15
Hac Mahmud Mescidi 28 4.45 28 4.45 31 6.45 43 6.61
Helvayi 24 3.81 24 3.81 16 3.33 23 3.53
Hsameddin Mescidi 36 5.72 36 5.72 41 8.54 39 6
brahim Bey Cmii 47 7.47 47 7.47 45 9.37 55 8.46
Karyecik 14 2.22 14 2.22 23 4.79 26 4
Karyeli Mescidi - - - - 30 6.25 31 4.76
Kayal nd. Kubbeli 68 10.81 68 10.81 49 10.20 71 10.92
Kazanclar Mescidi 56 8.90 56 8.90 24 5 52 8
Kzl Ali Mescidi 26 4.13 26 4.13 23 4.79 15 2.30
Lala Mescidi 79 12.55 79 12.55 20 4.16 42 6.46
Merenl Mescidi 30 4.76 30 4.76 - - - -
Mrgbi 14 2.22 14 2.22 20 4.16 14 2.15
eyhler 55 8.74 55 8.74 58 12.08 123 18.92
Suba 24 3.81 24 3.81 12 2.5 10 1.53
Gebran 29 4.61 29 4.61 - - - -
Toplam 629 100 629 100 480 100 650 100

53 BOA, TD 61, s. 183; BOA, TD 166, s. 506.

54 BOA, TD 61, s. 183.
12
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Aratrmalar Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)

ehir nfusunun 16. yzyldaki durumunu tespit etmemize yardmc olan tahrir
defterlerinden baka, 17. yzyldaki demografik yapsna ilikin bilgileri Evliya
elebiden ve yzyln ortalarna ait iki avarz defterinden renmekteyiz. Emecenin
tespitlerine gre, nceki yzylda yaplan son tahrirdeki 16 mahallelik yapsn
korumasna karlk, 1655 ylnda Balatn nfusunda bir d yaanmtr. 1676 ylnda
yaplan ikinci avarz tahriri ise kazann mahalle saysnn 14e gerilediini, nfusunun ise
yaklak 500 kiiye kadar dtn gstermektedir 55. kinci avarz tahririnin yapld
tarihten birka yl nce blgeyi ziyaret eden Evliya elebi, Balat toprak rtl 200
hne, bir han ve kk bir cminin bulunduu harap bir yerleim yeri olarak tasvir
etmektedir 56.
18. yzyln hemen balarnda blgede yaanan doal afetler ve veba salgn
nedeniyle byk bir ykm yaayan kasabadaki eski mahalleler tmyle terk edilmi,
geride yalnzca 150-200 civarnda bir nfusun yaamn srdrd alt mahalle
kalmtr. Nitekim bu hzl gerileme neticesinde 18. yzyln son eyrei ve 19. yzylda
blgeyi ziyaret eden seyyahlar Balat harabe ve ok az sayda kimsenin yaad bir ky
olarak tasvir etmilerdir 57.

EHRN FZK YAPISI

ehrin fiziki yapsnda Mentee Beylii ve Osmanllar dneminde ina edilen
vakf eserlerin nemli bir yeri olduu muhakkaktr. Bilhassa cmi ve mescitler etrafnda
gelitii anlalan Balatta bulunan ok sayda ar, han, hamam, dkkn, zaviye ve belli
bal eitim kurumlar da ehrin yapsnda birbirini tamamlayan asli unsurlar olarak
karmza kmaktadr. Bir ksmnn farkl ihtiyalara ynelik olarak Menteeoullar
dneminde tesis edildii anlalan bu eserler, Balatn ekonomik ve sosyal
gereksinimlerini karlamaktayd. Bunlar arasnda ehrin ekonomik canllna iaret
eden ar ve pazarlarn saylar da olduka fazla idi. 16. yzylda Balatta, bir ksm
harap olan yzlerce dkkn 58 ve tespit edebildiimiz kadaryla 11 kadar ar ve pazar
bulunmaktayd 59. Kaza dhilinde bulunan vakflarn byk ksm ise cmi ve mescitlere
aitti. Yine kpr, hamam, eme ve benzeri yaplar da dorudan halkn ihtiyalarna
ynelikti.

55
Emecen, Balat, s. 6.
56 Seyahatnme, s. 78.
57
Emecen, Balat, s. 6; 1826 ylndan sonra Sla Sanca yeni dzenlenen Aydn Eyaletine balanmtr
(Emecen, Aydn, s. 236). 1831 tarihli ilk nfus saymnda Balat Kazasnn nfusu 1.711dir olarak tespit
edilmitir. Bu nfusun az bir ksm ingenelerden oluurken herhangi bir gayrimslim nfusa
rastlanmamaktadr (Kemal H. Karpat, Ottoman Population 1830-1914 Demographic and Social
Characteristics, Wisconsin 1985, s. 111). 1896 ylnda Balat, Aydn Vilyetinin Ske Kazasna bal bir ky
durumunda olsa da ayn tarihte yeni tekil edilecek olan bir nahiyeye merkez yaplmas kararnn alnd
anlalmaktadr(BOA, DH. TMK.S 4/115, vesika 6).
58 16. yzylda sadece Karagz Paa Bazarghnda 240 dkkn bulunduu grlmektedir. Bk. BOA., TD 338, s.

24; TKGM., KKA., TD 156, v. 88a; Ayrca bk. Baykara, Balat ehri Yaplar, s. 7.
59 BOA., TD 166, s. 513-515; BOA., TD 338, s. 14-19, 24; TKGM., KKA., TD 156, v. 83a, 84a-b, 88a.
 13
EBAD/JABS
M. Acpnar 16. Yzylda Balat ehri

Birok Anadolu ehrinde olduu gibi Balat Kazasndaki vakf eserler de ehrin
iktisad ve itimai hayatnda vazgeilmez bir yere sahipti 60. 16. yzylda Balatta
bulunan vakf eser says 124 civarnda idi. 1563 tarihli vakf defterinden Mentee
Sancann tmnde 600 civarnda vakf eserin bulunduu, bunlarn byk
ounluunun ise Balat snrlar iinde yer ald tespit edilebilmekle birlikte 61, ehrin
vakf gelirlerinin oran bakmndan Peinden sonra ikinci srada geldii grlmektedir 62.

Grafik-I: 1530 Ylnda Mentee Sanca Vakf Gelirlerinin Kazalara Gre Dalm
Tavas Prnaz
2,5% 0,59%

Meri
13,6% Pein
28%
Milas
7,77%
Bozyk
3,9%
Mazon
ine 1,62%
Balat 10,4%
20,4% Mula
10,19%
Kyceiz
0,56%

Hemen belirtmek gerekir ki, sz konusu vakf eserler arasnda ibadet

merkezlerinin ayr bir yeri vardr. Balatta hemen hemen her mahallenin bir cmi veya
mescidi bulunmakla birlikte, bunlarn nemli bir blm mahallelerin oluumunda n
plana km, hatta baz mahallelere adlarn vermilerdir. Mentee Beyliinden intikal
eden bir merkez olarak Balatta yer alan brahim Bey Cmii ve ayn ad tayan
mahallesi ile Ahmed Gazi Zaviyesi ve etrafnda gelien mahalleler Osmanl ncesi
yerleimlerinin ipularn vermektedir. Muhtemelen bunlardan birka mescitle birlikte
Kazanclar Mescidi Mahallesi de sz konusu dneme aittir. Nitekim Balat

60
1530 ve 1583 tarihlerinde Mentee sancanda yer alan vakf eserlerin bir listesi iin bk. Mehmet Akif
Erdoru, Onaltnc Yzyl Sonlarna Kadar Mentee Sancanda Mevcut Vakf Eserlere Genel Bir Bak,
Uluslararas Osmanl Tarihi Sempozyumu Bildirileri, zmir, 8-10 Nisan 1999, zmir 2000, s. 124-139.
61 Ahmet Yiit, XVI. Yzylda Mentee Livas Vakflar (338 Numaral Mufassal Evkf Defteri H.970/M.1562),

Ankara 2009, s. 12, 111 ve tablolar.

62 Bununla ilgili olarak ayrca bk. Yiit, a.g.e., s. 8-9.
14
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Aratrmalar Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)

mahallelerinden bir ksm isimlerini bu ekilde almlardr 63. Sz konusu cmi ve

mescitler dnda hemen her mahallenin birer mescidi bulunmaktadr 64.
Balattaki en nemli cmilerden ilki 1337-1358 yllar arasnda Ulu Bey olarak
hkm sren brahim Bey zamannda onun adna ina edilmi olan ve Krk Merdiven,
Merdiven, Merdiven Minareli 65 gibi isimlerle de anlan brahim Bey Cmiidir 66. Sz
konusu cami Balat ve civarnn, Cuma namazlarnn da klnd en byk camisi
durumundayd. Yine beylikler dnemine ait olan dier bir byk cmi ise 1404 ylnda
yapmna balanan ve bnisinin adn tayan, zaman zaman Cuma Cmii olarak da
karlalan lyas Bey Cmiidir. Muhtemelen lyas Bey imareti kapsamnda kabul
edildii iin vakf defterlerinde cmiyle ilgili mstakil bilgiler bulunmamaktadr. te
yandan tahrir defterlerinde Balat mahallerindeki nfus ierisinde cminin imam ve
hatiplerine atflar yer almaktadr 67.
Balatn kltrel hayatnda nemli bir yere sahip olan yaplardan en nemlisi,
dnemin yksek eitim kurumu niteliindeki medreselerdir. Bunlardan ilki ve en
nemlisi Menteeoularnn son hkimi lyas Beyin adn tayan medresedir. 15.
yzyln balarnda ayn isimli cmiyle ortak bir avluya sahip olan medresenin 16.
yzylda ilevini srdrd anlalmaktadr 68. 1530 ylnda tanzim edilen icmal defterin
vakf kaytlarna gre lyas Bey mareti ile birlikte kaydedilen medresenin yllk geliri
49.476 akedir. Bu meblan yaklak 36.000 akalk ksm vakf grevlileri ve dier
giderler iin harcanmaktayd 69. 1563 tarihli vakf defterine gre vakfn gelirlerinin
54.816 akaya ykseldii, giderlerin ise ayn kald grlmektedir 70. Balatta yer alan
bir dier medrese ise Ta Medrese adn tamaktadr 71. Kendisinden 1563 tarihli vakf
defterinde yaplan bir atf sayesinde haberdar olduumuz medrese hakknda herhangi
baka bir kayt bulunmamas, Ta Medresenin lyas Bey Medresesinin halk arasndaki
ad olabilecei ihtimalini akla getirmektedir 72. Bu iki medrese dnda ayn yzylda
Balat merkezinde eitim hayatna yn veren iki tane de mektep bulunmaktadr 73.

63 Bu mahalleler unlardr; Cmi-i brahim Bey, Mescid-i Lala, Mescid-i Kazancyan, Mescid-i Hac Mahmud,

Mescid-i Kzl Ali, Mescid-i Hsameddin, Mescid-i Merenl. Bk. BOA, TD 61, s. 176-182; BOA., TD 166, s. 506;
BOA., TD 337, v. 205b-207b; BOA., TD 338, s. 15-23.
64
Kayal, Hac shak, Gi, Mrgabi ve eri mer mahallelerinde ayn isimli birer mescitle 1530 ve 1563
tahrirlerinde harap halde olduu belirtilen Felekddin ve Sle Bey mescitleri Balat nefsinde yer alan dier
mescitlerdir. (BOA, TD 166, s. 513-515; BOA., TD 338, s. 14-24). Bunlarla birlikte Bazaristan arsnda ayn
adl bir mescit daha mevcuttur (Ayrca bk. Tuncer Baykara, Balat ehri Yaplar (XVI. Yzyl Sonlarnda),
Tarih ncelemeleri Dergisi, C. XIV (1999), s. 1-9.)
65 Wittek, a.g.e., s. 129.
66
BOA, TD 166, s. 513; BOA., TD 338, s. 15-22; TKGM., KKA., TD 156, v. 82b.
67
BOA., TD 337, v. 206a-b.
68
BOA., TD 166, s. 511 vd; BOA., TD 338, s. 5; 1528 ylnda medresenin mderrisi 25 akayla Mevlana
Muslihiddin idi, bk. Turan Gke, 934 (1528) Trihli Bir Deftere Gre Anadolu Vilyeti Medreseleri ve
Mderrisleri, Tarih ncelemeleri Dergisi, C. XI (1996), s. 166.
69
BOA., TD 166, s. 511-512.
70 BOA., TD 338, s. 5-12.
71 BOA., TD 338, s. 10.
72 Baykara, Balat ehri Yaplar, s. 4.
73 BOA., TD 338, s. 21-22; TKGM., KKA., TD 156, v. 86a-86b.
 15
EBAD/JABS
M. Acpnar 16. Yzylda Balat ehri

Tahrir kaytlarna gre, ehrin ticari hayatna yn verdii anlalan iki adet han,
Balatn yakn gemiteki ticari canllnn birer kant olarak karmza kmaktadr. Biri
antik tiyatronun hemen gneyinde ve dieri Humaytepe eteklerindeki Arslanl Limann
yaknlarnda bulunan bu hanlardan sadece bir tanesi ayakta kalabilmitir. 16. yzylda
kervansaray olarak tescil edilmi olan hann hangisine tekabl ettii bilinmemektedir.
Muhtemelen Osmanl hkimiyetine getiinde bu hanlardan sadece biri faal halde idi.
Nitekim 17. yzylda ehri ziyaret eden Evliya elebi de ayrntya girmeden Balatta
yalnzca bir hann bulunduunu syler 74. ehirde yer alan ve gelirleri vakflara tahsis
edilen ar ve pazarlar ise Balatn iktisad hayat ve potansiyeli hakknda nemli bir
fikir vermektedir 75. Ayrca Balat iskelesi ve dalyannn ilevini gsteren kaytlar dnda
kaza merkezindeki un kapan, emhne, tahunhne, mumhne ve bahne gibi kk
iletmeler de gze arpmaktadr 76.
Mevcut bilgilerden anlald zere, Menteeoullar dneminde Trk
yerleimine alarak demografik ve fiziki bakmdan ok hzl bir gelime gsteren Balat,
bir ksm ayn dnemde ina edilen yaplar ve henz denizle balants daha fazla olan
liman sayesinde beylik ehirleri arasnda mstesna bir yere sahiptir. Bu geliimi ve
nemini Osmanl hkimiyetine getii 15. yzyl ve sonrasnda da devam ettirdii
anlalan ehrin, deiik dnemlerde ina edilen vakf eserler ve kk lekli iletmeler
sayesinde civarndaki dier nemli yerleim merkezleriyle boy lecek kadar nfus ve
ticaret hacmine sahip olduu grlmektedir. 16. yzylda bilhassa Mente Sancana
tbi ve birou beylikler dneminden intikal eden Mula, Pein ve Milas gibi yerleim
birimlerinden gerek vakf eser says gerekse nfus bakmndan daha gelimi olan
Balatn ayn tarihlerde ticari faaliyetlerini de devam ettirdii eitli kaytlar vesilesiyle
renilebilmektedir. Dier taraftan ekonomik, sosyal ve ticari hayatna ayr bir canllk
katan limannn, henz erken dnemlerden Evliya elebinin ziyaretine kadar uzanan
srete denizden uzaklamasna sebep olan doal gelimelerden dorudan etkilendii
de bir gerektir.
17. yzyla gelindiinde, eitli tabii ve beeri nedenlere bal olarak eski
nemini kaybetmeye balayan ehrin nfus yaps da ayn oranda gerilemeye
balamtr. Blgenin sonraki yzyllarda en byk cazibe merkezi haline gelecek olan
zmirin bu gerilemeye etkisi konusunda kati ifadeler kullanmak ok mmkn
olmamakla birlikte, doal etmenler dnda korsan basknlar, hastalklar ve civarda
grlen ekyalk olaylarnn da ehrin boalmasnda etkili olduunun ipularn
yakalayabilmekteyiz.

74
Seyahatnme, s. 78.
75
Sz konusu ar ve pazarlar Balat Bazrgh, Attarlar ars, Bazaristan ars, Kara Yakub ars, Karagz
Paa Bazrgh, Kasaplar ars, Kazanclar ars, Lalaolu Bazrgh, Pirin Pazar, Tahl Pazar ve zm
Pazar adlarn tamaktayd. Bk. BOA., TD 166, s. 513-515; BOA., TD 338, s. 14-19, 24; TKGM., KKA., TD 156, v.
83a, 84a-b, 88a.
76 BOA., TD 61, s. 117, 184, 501; BOA., TD 166, s. 506-507; BOA., TD 337, s. 207b; TKGM., KKA., TD 156, v. 50a
16
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Aratrmalar Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)

KAYNAKA

a. Ariv Belgeleri
I. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA)
Tahrir Defteri (TD): 39, 61, 166, 337, 338
Mliyeden Mdevver Defterler (MAD): 152, 18092
Mhime Defteri (MD): 5
Kamil Kepeci (KK): 74
Dhiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH. TMK. S): 4/115, vesika 6.
II. Tapu Kadastro Genel Mdrl-Kuyd- Kadme Arivi (KKA)
Tahrir Defteri: 156, 302
b. Kaynak Eserler
Cronica di Matteo Villani, Libro Decimo, Tomo V, Firenze 1826.
Evliya elebi, Seyahatnme, 9. Kitap, Haz. Y. Dal-S.A. Kahraman-R. Dankoff, stanbul
2005.
Jacopo da Sanseverino, Viaggio fatto da Jacopo da Sanseverino con altri gentiluomini,
testo inedito del sec. XV, Lucca 1868.
Pr Reis, Kitab- Bahriye, (The Walters Art Museum Nshas), Baltimore.
Ruy Gonzales de Clavijo, Embassy to Tamerlane 1403-1406, Translated by Guy Le
Strange, London 2006.
c. Aratrma-ncelemeler
Acpnar, Mikail, XVI. Yzylda Balat Kazs (Tahrr Defterlerine Gre), (Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi), zmir 2005.
Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi 1453-1559, C. II, stanbul 1974,
s.457-461.
Baykara, Tuncer, Balat ehri Yaplar (XVI. Yzyl Sonlarnda), Tarih ncelemeleri
Dergisi, C. XIV (1999), s. 1-9.
---------, Balatn Beylikler Devri, Balat lyas Bey Klliyesi: Tarih, Mimari, Restorasyon,
stanbul 2011, s. 39-46.
Brckner H.-A. Herda-M.Mllenhoff-W. Rabbel-H. Stmpel, On the Lion Harbour and
other Harbours in Miletos: recent historical, archaeological, sedimentological
and geophysical research, Proceedings of the Danish Institute at Athens, Vol.
VII, Athens 2014, s. 49-94.
 17
EBAD/JABS
M. Acpnar 16. Yzylda Balat ehri

Dkmeci, Volkan, Venedik Kaynaklarna Gre II. Bayezid ve I. Selim Dnemlerinde

Osmanl Denizcilii ve Korsanlk, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul
2011.
Duran, Remzi, Mimari Eserleri, Sikkeleri ve Ariv Belgeleriyle Menteeoullar Tarihine
Yeni Bir Bak, Prof. Dr. Zafer Bayburtluolu Armaan-Sanat Yazlar, Kayseri
2001, s. 221-246.
Emecen, Feridun M., Aydn, DA, C. IV, stanbul 1991, s. 235-237
---------, Balat, DA, C. V, stanbul 1992, s. 4-7.
---------, Beylikler Dneminde Bat Anadolu: Menteeoullar ve lyas Bey, Balat lyas
Bey Klliyesi: Tarih, Mimari, Restorasyon, stanbul 2011, s. 31-37.
Erdoru, Mehmet Akif, Onaltnc Yzyl Sonlarna Kadar Mentee Sancanda Mevcut
Vakf Eserlere Genel Bir Bak, Uluslararas Osmanl Tarihi Sempozyumu
Bildirileri, zmir, 8-10 Nisan 1999, zmir 2000, s. 117-140.
Fleet, Kate, Erken Osmanl Dneminde Trk-Ceneviz Ticareti, ev. zkan Akpnar,
stanbul 2009.
Gke, Turan, 934 (1528) Trihli Bir Deftere Gre Anadolu Vilyeti Medreseleri ve
Mderrisleri, Tarih ncelemeleri Dergisi, C. XI (1996), s. 163-175.
---------, Mstakil Bir dari Birim Olarak Bodrum lesinin ncs: XVI. Yzylda
Sravolos Kazs, 1522-2007 Osmanllardan Gnmze Her Ynyle Bodrum,
Haz. M. Akif Erdoru-Ahmet zgiray, Bodrum 2008, s. 239-276.
Gney, Sha, Byk Menderes Blgesi, stanbul 1975.
Greaves, Alan M., Miletos Bir Tarih, ev. Hseyin nar ztrk, stanbul 2003.
nalck, Halil, Anadoludaki Denizci Trkmen Beyliklerin Douu, Bizans ve Hallar,
ev. Mikail Acpnar, Prof. Dr. Necmi lker Armaan, zmir 2008, s. 61-86.
Karpat, Kemal H., Ottoman Population 1830-1914 Demographic and Social
Characteristics, Wisconsin 1985.
Ko, Yunus, mer Ltfi Barkann Tarihsel Demografi almalarna Katks ve Klasik
Dnem Osmanl Nfus Tarihinin Sorunlar, Bilig, Bahar 2013, Say 65, s. 177-
202.
Ktkolu, Mbahat S., XV ve XVI. Asrlarda zmir Kazasnn Sosyal ve ktisdi Yaps,
zmir 2000.
---------, XVI. Asrda eme Kazasnn Sosyal ve ktisd Yaps, Ankara 2010.
Mete, Zekai, XV. ve XVI. Yzyllarda Mula ve Yresi, (Yaymlanmam Doktora Tezi),
stanbul 2004.
18
EBAD/JABS
Ege ve Balkan Aratrmalar Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies 2015-2 (2)

Silberschmidt, Max, Venedik Menbalarna Nazaran Trk mparatorluunun Zuhuru

Zamannda ark Meselesi, ev. Kprlzade Ahmet Cemal, stanbul 1930.
Telci, Cahit, cr Yerde ve Deniz Kenarnda, htiyatlu Mahalde Bir ehir: Ayasulu
(Seluk) XV-XVI. Yzyllar, stanbul 2010.
Umun, Himmet, Balatta Bir ngiliz valyesi: Beylikler Dneminde Trkiyenin Bat le
likileri, XIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara: 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan
Bildiriler III. Cilt- I. Ksm, Ankara 2002, s. 1-10.
Uzunarl, . Hakk, Mentee-oullar, A., C. VII, s. 724-731.
lker, Necmi, Bat Anadolunun Trklemesi: zmir rnei, Trkler, C. 6, Ed. Hasan C.
Gzel-Kemal iek-Salim Koca, Ankara 2002, s. 288-293.
von Graeve, Volkmar Niemeier, Wolf Dietrich, 1998-2000 Yl Milet almalar,
XXIII. Kaz Sonular Toplants 28 Mays - 01 Haziran 2001 Ankara, C. II, Ankara
2002, s. 75-82.
Wittek, Paul, Mentee Beylii 13-15inci Asrda Garb Kk Asya Tarihine Ait Bir Tetkik,
ev. O. aik Gkyay, Ankara 1999.
Yiit, Ahmet, XVI. Yzylda Mentee Livas Vakflar (338 Numaral Mufassal Evkf
Defteri H.970/M.1562), Ankara 2009.
Zachariadou, Elizabeth A., Trade and Crusade: Venetian Crete and the Emirates of
Menteshe and Aydn (1300-1415), Benetia 1983.
---------, Historical Memory in an Aegean Monastery: St. John of Patmos and the
Emirate of Menteshe, The Hospitallers, the Mediterranean and Europe:
Festschrift for Anthony Luttrell, Eds. K. Borchardt-N. Jaspert-H. J. Nicholson,
Ashgate Publishing 2007, s. 131-137.