T.C.

sncrvss ONtvERSiTESi SOSY AL BiLlMLER ENSTiTDSO

MUHAMMED B. EL-HASAN E~-~EYBANi'NiN HUKUK ANLA YI~I

(USUL ANLA YISI)

T ezi Hazjrlayan

AydtnTAS

T ezi Y oneten

Prof. Dr. H. Yunus APA YDIN

Temel islam Bilimleri Anabilim Dab

Doktora T ezi

Ocak 2003 KAYSERi

BlI cahsma, jurimiz tarafsndan Erciyes Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Temel islam Bilimleri Anabilirn Dalinda doktora tezi olarak kabul edilmistir.

1~, .. I. Q '~" / ,:2..&',0.3

ONAY:

B 'k b '" E 'to, Y" ti K 1 01 ~ 1.0t) '3 'I

u tCZIIl a u u nsu II one rm uru unun ... : ... :....... tan 1 ve

I.~~ ~ r.. ?~,~", sayilr karan He onaylannusnr.

...... / ...... / ......

EnstiW Mtidtirtl

Mtihur ve lmza

i<;iNDEKiLER

.. .

I(:I.NDE'KILER __ t 1

ONSOZ _ .. _ " 11 " •• _ •••••• ., •••••••••• VI.

.KISAL TMA.LAR vru

ctats

1. TEZiN KONUSU I

II. TEZiN SINlRLANDIRlLMASI 1

lll. TEZiN ONEMi VE AMACI.. 3

IV. TEZiN' YdNTEl\1l 4

V. iMAM MUHAMMED OZERiNE Y APlLAN CALISMALAR 5

Birinci Bolilin

iMAM MUHAMMED'iN HAYATI VE ESERLERi

1. IMAM MUHAMMED 'iN fIAYATI. 10

A. K.irn.ligi , , 10

B. Dogumu ve Yetismesi 11

C. Ilmi Faaliyeti 13

1. Tahsili ve Hocalan 13

2. Talebeleri 18

D. Kadihk Gorevi 21

E. Vefatl _ 25

1I IMAM MUHAMMED 'jN ESERLERI 26

n

A. Eserterinin Tamtrrru .. , "'I'~' , ••• , -4 " •••••• tt ••• ttll ••• ,.' ••• 0' •••• 11 ••• ",,26

1. el-Asl / el-Mebsut (J..~\ I J.,...:.~I) 27

2. el-Camiu's-Sagir (~I t'""4J1) 33

3. el-Camiu' I~ Kebir (~\ t-"4J') 37

4. Ziyadatu'z-Ziyadat ( wl..l4)1 d..)4J) 42

5. es-Siyeru's-Sagir (~ ~I) .43

6. es-Siyeru'l-Kebir (~ ~) 44

7. el~Kegb (~I) 5 L

8. el-Ernali lel~Keysaniyyat(w~1......p1\I..)..-.1I) 55

9. el-Asar (_)J"YI) 56

10. Muvattau'l-lmam Malik Rivayetu Muhammed (~~J') ~ ,J-.'!I tla."..) 62

11. el-Hucce ala Ehli'f-Medine (~I J,.[ ~ ~1) 65

f2. el-Meharic fi'I-Hiyel (~ ~ C..?-J1) 69

13. er-Rada' (tW:.)I) 71

14. ihtilafu Ebi Hanife ve ibn Ebi Leyla (~t.r.1 U!I_'~ t.F-1 ~l) 72

[5. Metnu's-Seybaniyye (~~l~) 74

B. Eserlerinin Taksim.i 76

I.lahirurrivaye 77

2. Nadirurrivaye 79

C. Eserlerinin Genel Olarak Degerlendirilmesi 81

fund B6)Um

$EYBANi'NiN HUKUM c;IKARIMINDA BAt)VURDUGU DELiLLER

I. KITAP 89

A. Hucciyeti 89

B. Deliller Hiyerarsisindeki Yeri.. 90

n. SONNET 91

A. imam Muhammed 'in Rivayetleri Degerlendirirken Kullandtgt Tahirler93

B. Hiicciyeti 95

C. Deliller Hiyerarsisindeki Yeri.. 96

D. Kitap Karststndaki Konumu 96

L Kitab' in Mucmelini Aciklamasi 96

2. Kitab'in Ammim Tahsis Etmesi 97

ill

3. Kitab'm HUkmU Uzerine Ziyade Getirmesl 97

E. imam Muhammed'e GlJre Hz. Peygamberin Fiillerinin Degeri 98

m. ONCEKt SERiA TLAR 99

rv. ieMA 100

A. Hiicciyeti 104

B. Deliller Hiyerarsisindeki Yeri 104

V. SAHABI sOZV 105

A. Hucciyeti 106

B. Deliller Hiyerarsisindeki Yen 107

C. imam Muhammed'in F 'arkh Sahabe Sozlerini Tercih Kriterleri 108

1. Sababenin Sahsiyla llgili Kriteri 109

2. Rivayetle ngili Kriteri 111

3. Sahabi S6zOniin Muhtevasiyla lIgili Kriterleri 111

B. Naslara daha uygun olmasuu dikkate alma III

b. MuslilmanJann ~gunlugunun kabultine daha uygun olarn dikkate a.lma112

c. lhtiyath olani dikkate alma 113

VI. ORF 114

O~fincil BBlfim

~EYBAN1'NtN t«;TtHA T yONTEMi

I. tMAM MUHAMMED'tN lC;TtHA T ANLA YISI 117

A. lctihadm Sarti 118

B. lctthadm Degeri 119

C. Ictihatta Hata ve Isabet 121

D. lctihatta Goz Onune Aldlgl Hususlar 121

1. Sosyal Sartlann Degismesini Dikkate Alma 121

2. Galip Durumu Dikkate Alma 122

3. Salt Dini Olanlar He Salt Hukuki Olanlan Ayuma 123

II. iMAM MUHAMMED'iN METOT ANLA YI~I 125

A. Naslardan Hukum Ctkarmada Dikkate A/dlgz Prensipler J 25

1. Lafzi Prensipler 125

a. Lngavi anlama oncelik verme 125

N

b. Emir ve nehiy 126

c. Nassin Mutlagim takyit, amrrunt tahsis etmeme 127

2. Akli Prensipler 128

a. Nassm illetini dikkate almasi: Kiyas l28

i. S5z1t1k anlammda 129

ii. Gene! kural anlammda 129

iii. Hukuk mantigi anlammda 130

iv. Teknik anlarnda 130

b. Istihsan 133

i. Sozltik anlaminda 134

ii. Kisisel kanaat anlammda 13 5

iii. Teknik anlarnda 135

iii 1. Eser nedeniyle istihsan 136

iii2. Sahabi sozu nedeniyle istihsan 137

iii3. Orf nedeniyle istihsan 137

iii4. Kapah kiyas nedeniyle istihsan 138

iii5. Zaruret nedeniyle istihsan 139

iii6. Mesakkat nedeniyle istihsan 140

iii7. ihtiyat nedeniyle istihsan 140

c. Nassin hikmetini dikkate alrnasi. 141

i. Zaruret 141

ii. Mesakkat , .. 142

ill. Ihtiyac , 143

d. lstishab t 45

eIhtiyat 145

B. Celisen Rivayetler Arastnda Tercih Kriterleri , 146

1. Sene tle Ilgili Kriterleri 147

a. Raviyi dikkate alma l47

i. Ilmini dikkate alma 147

ii. Sayisini dikkate alma 148

b. Rivayet coklugunu dikkate alma 148

2. Metinle tlgili Kriterleri 149

a. Naslara daha uygun olmasirn dikkate alma 149

b. Sahabi sozunun desteklemesini dikkate alma 149

v

c. Yenilik getirici aciklama icermesini dikkate alma 143

d. Daha kolay olmasmi dikkate alma 143

e. Ihtiyath olmasiru dikkate alma 144

f. Nasih olmasim dikkate alma 145

Dorduncu Bolam

iMAM MUHAMMED~iN HANEFi: EKOLi)NDEKi YERi VE ROLU

I. HANER EKOLU 147

A. Imam Muhammed'e Kadar Tarihi Cizgisi 147

B. Gene/ Karakieristiklert 155

1. Reycilik 156

2. Farazi Fikih 160

3. Hiyel 162

4. Birden Fazla Muctehit Tarafmdan Olusturulmus Olmasi 164

II. WAM MUHAMMED 'iN $EYHA YN iLE tHTiLAFININ NEDENLERi 165

A. Bakis ApSI Farkliltg: 165

B. Metodolojik Farkltltk 166

1. Muanz Hadisleri Tercihteki Farklihk 166

2. Rivayeti Yorumlayarak Uygulayrp-Uygulamarna 167

3. Farkh Sahabi veya Tabu Kavli ile Amel Etme 167

4. Orfte Meydana Gelen Farkhhk 168

C. Yeni lie Farkli Rivayete Ulasma 168

m. iMAM MUHAMMED'iN EKOLE KATKlLARI 170

A. Ekolun Giiriislerini Nakledip Kaydetme 170

B. Ekoliin Goriislerini Sistemlestirme 170

C. Yeni Ictihatlanyla Ekolii Zenginlestirme 171

D_ Ekolu Savunma 171

SONUC; 175

.KA. YNAK(:A _ iIII •••••• ~ t t ••• '.4 ~ •••••••••••••••• t •••••• l11 , "' •• <II 178

- .

OZGE«;:l\U~ __ " " ....•...•.• 201

" ..

TURKCE OZET , , 211

iNGiLtzCE OZET " 111." 212

TEZ YEW FORJ\II'U ,.~ 1t 213

ONSQZ

islam hukukunun, di.inya hukuk tarihinde, kendine ozgli ozellikleriyle ozel bir yere sahip oldugu bilinmektedir. Fikhi ekollerin tesekkul etmeye baslamasmdan dolayi fikih tarihinin en onemli asirlanndan birisi olan hicri ikinci (miladi sekizinei) asnn onde gelen sahsiyetlerinden birisi olan Imam Muhammed (189/805) fikih tarihinde 6nemli bit yere sahiptir. Cunktl 0, su anki bilgilerimize ve yaygm kabule gore orijinal bir tarzda teJif ettigi eserleriyle bir t;l~r acarak fikhm bugiinldi yazoo sistematigini almasina onculuk eden1erden olmus ve kendisinden sonra gelenler buynk olcude onun izinden yurumuslerdir, Ustelik onun eserleri, genelde kendisinden onceki ve asnndaki onemli sahsiyetlerin, ozel Nehai (961714), Ebu Hanife (1501767), Ebu Yusuf(I82/798) ve diger Irakh fakihler ile imam Malilc (179/795) ve oteki Medineli bilginlerin fikhi gorii.?lerini tenkitli olarak sonraki nesillere aktaran, fikhin hemen hemen tamarruna iliskin ilk kapsamh ve belli bir sistemarige sahip eserler olmalan hasebiyle, fikih tarihinin olusumuna isrk tutmalan acisindan btiyuk bir onemi haizdirler, Imam Muhammed, devletler hukuku ve kazanc konusunda ilk kapsamh eseri yazrrus, gUn:Umiiz Musltlmanlannm cogunlugunun tabi oldugu Hanefi ekolunun goruslerini nakletmis ve onun onde gelen bir imami olmustur. Bunlara ilaveten onun, iki onemli ekolun irnanu clan imam Safii'nin (204/819) dogrudan, imam Aluned'in (241/855) ise dolayh olarak hocasi olmasi, bir fakih olarak onemini daha da artirmaktadir.

Biz, fikih tarihi acismdan boyle onemli bir sahsiyetin hukuk anlayisi uzerine, sirf onun eserlerine dayarularak aynntih bir arastrrmanm yapilmanus olmasmi, tel afi si gerekli bir eksiklik olarak gorduk ve onun hukuk anlayismi tespit ederek fikrh tarihinin daha iyi anlasilrnasina katkida bu1unmak istedik. Fikhm olusumunda ve sisternati.k yapisina kavusmasmda oneil rol oynamrs olan fakihlere, daha sonra yazilan fikih eserlerinde cesitli gori1~Ier nispet edilrnistir. Bu goruslerin, onlann eserlerinden hareketle ortaya konulmasuun daha saghkh olacagi dG~i.i.neesiyle islam hukuku

vn

acisindan muhim hi! ko~e ~J olan imam Muhammed'in hukuk anlayismi, kendi eserlerinden hareketle ortaya koymaya cahsuk.

Arastirmamiz bir giris ve dart bolumden meydana gelmektedir.

Birinci bolumde, imam Muhammedin kisisel ve ilrni hayan ile kadihk gorevini ele aldik, aynca bize ulasan eserlerini tek tek taninp, guvenilirlik acismdan taksimi uzerinde durduk ve genel bir degerlendirmeye tabi tuttuk. Arastirmarruzda esas olarak imam Muhammed'in matbu eserlerine dayandrgimiz icin, onlan tarutmamizm, arasnrmanuzm genye kalan kisimlannm daha iyi anlasilrnasma hizmet edecegini d~ilndlik.

Ikinci bolumde, imam Muhammed'in fikhi y5zilmlerinde basvurdugu delilier clan, Kitap, sunnet, seru men kablena, icma, sahabi sozU ve orfti ayn ayn ele aldik.

Ucunct; bolumde, imam Muhammed'in ictihat yontemini ortaya koymaya cahsuk. Bunu yaparken onun, ictihadm alam, sarti, degeri, ictihana hata ve isabet problemine dair gortisleri ile ictihatta goz online aldigi hususlan, aynca naslardan hukum crkarmada dikkate aldrg, lafzi ve akli prensipler ile tearuz eden deliller arasmdaki tercih kriterlerini ortaya koymaya gayret ettik.

Dorduncu boliimde ise, Hanefi ekolunun imam Muhammed'e kadarki tarihi eizgisi hakkinda bilgi verip, ekolun genel karakteristiklerini tarutmaya, daha sonra da imam Muhammed'in hocalan Ebu Hanife ve Ebu Yusuf He ihtilaf nedenlerini ve ekole katkilanru tespit etmeye cahstik.

Tez damsmanhgmu kabul etme nezaketinde bulunan ve tez suresince yardimmt esirgemeyen saygideger hocam Prof. Dr. H. Yunus AP AYDIN' a en icten sukran ve saygrlanrm arz ederim.

Aydin TA$ 09 Oeak 2003

KlSALTMALAR

a.mlf.: Aym MUellif AO: Ankara Universitesi

AOHF: Ankara Oniversitesi Hukuk FakOltesi

AOtF: Ankara Universitesi llahiyat Fakultesi

AfJUF: Atarurk Universitesi lslami llimler Fakultesi AUSBE: Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitasu b.: ibn. bin

Bk.1.Jbb.: Baknnz

Cev.: Ceviren/ Cevirenler Dan.: Darusman

DEO: Dokuz Eylul Oniversitesi

DtA: Turkiye Diyanet Vakfi islam Ansiklopedisi DiB: Diyanet Isleri Baskanhgt

DT: Doktora Tezi

EiJGNTTE: Erciyes Ilniversitesi Gevher Nesibe T'rp Tanhi Enstitllstl EOlF: Erciyes Universitesi llahiyat Fakllltesi

EOlFD: Erciyes Universitesi llahiyat Fakultesi Dergisi

EUSBE: Erciyes Universitesi Sosyal Bilimler EnstitUsU EOSBED: Erciyes Dniversitesi Sosyal BilimJer Enstinlsu Dergisi F01FD: Firat Dniversitesi llahiyat Fakultesi Dergisi

Hz.: Hazreti

IA: Islam Ansiklopedisi

iSAM: Turkiye Diyanet Vakfi Islam Arasnrrnalan Merkezi to: istanbul Oniversitesl

tOHFD: Istanbul Oniversitesi Hukuk Fakilltesi Dergisi iOSBE; Istanbul Universitesi Sosyal Bilimler Eostitllsu md.: madde

MEB: Milli Egitim Bakanlig,

M01F: Marmara Universitesi llahiyat Fakllltesi

MOS8E: Marmara Universitesi Sosyal Bilimler Enstltusu nk.: Nakleden

N~r.: Nesreden

ra: radiyallahu anb Rn.: Rivayet no

S.: Sayfa

say: Sallahu aleyhi ve sellem 5S. : Sayfalar arasr

TA: Turk Ansiklopedisi (l:r16nU Ansiklopedisi) TDV; Turkiye Diyanet Vakfi

Thk.: Tahkik eden

ty.: (Baskt) Tarihi yok

UNESCO: United Nations Educational Scientific and Cultural Organization YL: YOksek Lisans Tezi

yy.: (Baski) Yeri Yok

ctats

I. TEziN KONUSU

Arastrrmarruzin ana konusunu, imam Muhammed'in bukuk anlayisuu tespit etmek teskil etmektedir. Bir fakihin goruslerini saghkh olarak degerlendirebilmek icin onun usul anlayisiru, icinde yer aldigr ekoltin tarihi cizgisini, ekol icerisindeki yerini ve ekole katlalanru bilmek gerekir, Bunun icin tezirnizin ilk kisminda imam Muhammed'in delil anlayisuu, sonraki kisimda ictihat yontemini, en son kisimda ise, ana hatlanyla Hanefi ekolunil, imam Muhammed'in Ebu Hanife ve Ebu Yusufile ihtilaf sebeplerini ve ekole katkilanru ele aldik.

U. TEziN SINIRLANDIRILMASI

Bildigimiz kadanyla herhangi bir fakihin hukuk anlayrsiru konu edinen kapsamli, mustakil bir cahsma yoktur'. Buna mukabil banh hukukcularla ilgili olarak ulkemizde bu tOr cahsmalann yapildigiru goruyoruz. Bu cahsmalar ilzerine yapnguruz incelemede, bir hukukcunun hukuk anlayismm arastinlmasmda belli bir standart

olmadiguu, daha ziyade her hukukcunun temayiiz ettigi yonnn incelendigini gorduk'.

, Bir fakihin hukuk anlayisuu ortaya koyan ornek bir sablonun olmayrsi, tezi hazirlarken karsilasngim en onernli gO~IGklerden birisi oJdu. Son ana kadar boyle sablon nasil olmalrdir sorusuna cevap aradIm.

~ Bk.z. Bulent Tah1rollu; "Platon'nun Hukuk. Anlaytst", tOHFD (Ord. Prof. M. Resit Belgesay Hanra SaYLSl). Cit. XXXVI, Sayi 1-4. 349-370; Vecdi Aral, "Kelsen'in Hukuk Anlaytsi", toHFD (Ord, Prof. M. Resit Belgesay Hanra Sayisi), Cilt XXXVI, Sayi J -4. 513-552; Olker Gi1rkso. Sosyolojik Hukuk llmi, AOHF, Ankara 1961, 19-36,38-91. 93-122.

Hukuk genet o larak , toplum hayatinda uyulmasi zorunlu olan kurallan ifade ede~. Ancak bu kurallann kaynagi, amaci ve olusturulurken dayarulmasi gereken

prensiplerin neler olmasi gerektigi meselesinde hukuk ekolleri fakh bakis acilanna sahip olmuslardrr. Bu farkhhk dogal olarak, hukukun kaynagi ve arnacim esas alan tarumlara yansurus ve neticede birbirinden farkli bir cok tarum ortaya cikmisnr. Hukuk ekollerini birbirinden ayiran temel unsurlann bu farkhhklar oldugunu soyleyebiliriz. Bu farklihklar ayrn zamanda bir hukukcunun hukuk anlayismi ortaya koyan temel parametrelerin neler oldugunu gostermektedir. Nitekim genellikle herhangi bir hukuk anlayismm; hukukun tarumi, kurallanmn belirlenmesi, uygulanrnasr ve yorumlanrnasma

ait acrklamalarla ortaya konuldugu belirtilmektedir".

Bu bilgiler 1~1W. altmda bit fakihin hukuk anlayisi ortaya konurken, oncelikli olarak onun, hukukun kaynagi, yorumlanmasi ve uygulanmasma dair goruslerinin; islami terminolojideki adi ile, delil anlayismm ve ictihai yonteminin, aynca ortaya koydugu genel kura1lann ve frkhin cesitli alanlanyla ile ilgili goruslerinin ele ahnabilecegini soyleyebiliriz,

Biz, bir tezin sirurlan icerisinde bunlann hepsini ele alma imkaru olmadigi icin, rsin mantigi uzerinde yogunlasarak imam Muhammed'in delil anlayisi ve ictihat yontemi uzerinde durduk, aynca bunlarla ilgili olarak ifade ertigi kulli kurallara da isaret ettik. Baslangicta tezimizi biraz d.aha genis bir perspektifle ele ahp, bunJara ilaveten onun, din, seriat, fikih ve ahlak kavramlanna, temel hak ve hnrriyetlere yaklasmuru da incelemeyi planladik. Ancak zaman icerisinde konu uzerindeki arasurmamiz ilerledikce, biittin bunlan bir tez icerisinde ortaya koymarun imkansiz

_; Bkz. Hayreddin Karaman, islam Hukuku I, Ensar Nesriyat, istanbul 19&4, 21; Necip Bilge., Hukuk Baslangtct Hukukun Temel llkeleri, Turhan Kitapevi, 7. Baski, Ankara 1990,49-50; Huseyin Atay, "Girts" (Islam Hukuk Felsefesi cevirisine yazdrgi), A OiF. 2. Baski, Ankara 1985, 62-63.

4 Mehmet Nun GIUer. "Ebu HanJfe'nin HuM Anlaytstmn Bauli (Avrupa) HuM Ekolleri Arastndaki Yeri -Cozumse! KarSliQ§Jlr!na1(:f/ulcuk Arasurmasi-", Islarni Arastirrnalar (Ebu Hanife Ozel Say lSI), eilt IS, SaYI 1-2, Ankara 2002, 95-96.

oldugunu gorerek konuyu biraz daha simrland mp, onun delil ve ictiha: yontemi iizerinde yogunlastik.

DJ. TEZiN ONEMi VE AMACI

Genelde fikiha, ozelde de Haneft ekolune onemli katkrlan olan imam Muhammed'in bukuk anlayismr, sirf kendi eserlerine dayanarak ortaya koyan mustakil, kapsamli bir cahsrna bildigimiz kadanyla mevcut degildir, Bu acidan arasnrrnarmz bir ilk alma 5zeUigini tasrmaktadir,

Ebu Hanife, Ebu Yusuf ve imam Muhammed'in usule dair bir eseri elimizde mevcut degildir. Bugun elimizde Hanefi fikih usuliiyle ilgili olarak mevcut alan ilk kapsamh eser, imam Muhammed'den yaklasik iki asir soma yasarms olan Cessas'm (370/981) el-Fusul fi'l-Usul adli eseridir. Cessas'rn mezkur eserinin kapsam ve tekamulune bakarak, onun bu eserini telif ederken kendisinden once yazilmis bazi Hanefi usul kitaplanndan -her ne kadar bunlar bize ulasmamis olsa da- yararlandigi izlenimini edinmekteyiz. Hanefi fikhmm tarihi surec icerisindeki gelisimini tam olarak izleyebilmek icin, mutlaka imam Muharnmed'den ile Cessas arasinda ~u an icin gorunen bu bosluk daldurulup aydinlaulmahdrr. Bu gayeye matuf bir cahsmaya mutlaka bir noktaclan baslamak gerekmelctedir. Biz baslangic noktasi olarak imam Muhammedin secilmesinin daha isabetli olacagi kanaatindeyiz. Cunkil 0 ekolun olusum surecinde yer alnus ve ilk defa Hanefi ekoltinun goruslerini belli bir sistematik icinde nakletrnistir, aynca ooun guvenilir kabul edilen (zahlrurrivaye) eserlerinin hemen hemen tamarmnm kendisi veya serhi elimizde mevcuttur.

Bir kisi imam Muhammed'in eserlerini okumadan, Cessas'rn Fusul adli eserinde veya ondan soma telif edilmis alan usul eserlerinde yer alan bilgilere bakarak, onun delil anlayisr ve ietihat yontemi hakkinda ana hatlanyla bilgi sahibi olabilir. Bizirn tezimizin onemi ise, onun usul anlayisim, bizzat kendi eserlerine dayanarak ortaya koymasidir. Boylece hem imam Muhammed'in delil anlayisi ve ictihat yontemi daha saghkh bir sekilde tespit edilmis olacak, hem daha sonraki Hanefi usul eserlerinde ona nispet edilen goruslerin dogrulugu test edilmis olacak, hem de Hanefi usultintin gelisimini daha iyi an1amak mnmknn olacaktir,

Gilnfuni1zde acikliga kavusturulmasi gereken hususlardan birisi de olusurn donemi fakibleriyle tedvin donemi ve SOMaSl fakihlerinin usul anlayislan arasmda farkhlasmarun olup-olmadigmm, eger farklilasma varsa bunun nedenlerinin ortaya konulmasidir. Olusum donemi fakihlerinin usul anlayisma iliskin bilgilerimizin cogu tedvin donemi sonrasi fakihlerin eserlerine ve anlayislanna dayanmaktadir, Bu cahsmarmz ilk donem Hanefi fakih1eriyle, sonraki donem Hanefi fakihlerin usul anlayislannda bir farkhlasmanm olup-olmadiguun anlasilmasma katki saglayacaknr.

Hanefi ekolu bir tek muctehide dayanrnaz, onun tesekktllunde Ebu Hanife basta oimak uzere onun ders halkasinda yer alan bir kisim onde gelen ogrencilerinin katkisr olmustur. Bunlar icerisinde Ebu Yusuf ve imam Muhammed'in ilk sirada yer aldiklannda kusku yoktur. BW1Wl icin imam Muhammed'in hukuk anlayismin ortaya konulmasi, hem yer aldigi ekol icindeki konumunun daha iyi anlasilmasma, hem de bu ekoliin irnann olan Ebu Hanife'nin ve ondan soma ekoliin en 5nernli sahsiyetlerinden birisi alan Ebu Yusufun hukuk anlayislanrun tebelliir etrnesine yardimci olacaknr,

IV. TEziN V6NTEMi

imam Muhammed'in usulle ilgili bir eseri yoktur, elimizde mevcut olan eserleri furu-i fikihla ilgilidir ve bunlann hicbirisinde sistematik olarak delil anlayisuu ve ictihat yontemini anlatmamisur. Bunun icin biz onun hukuk anlayisiru, matbu olan eserlerinde ortaya koydugu fikhi cozumlemeleri inceleyerek, onlardaki ipuclarmdan hareketlc tespit etmeye calisarak tiimevanm metodunu uyguladik, Burada karsrlastigimiz en bnyuk zorluk, eserlerinde delilleri, ozellikle de onlardan istinbat vechini pek belirtmemis olmasi oldu.

imam Muhammedin hayan ve eserlerini taruurken, tabakat ve islam hukuk tarihi kitaplarmdan da yararlandik. imam Muhammed'den uzerine yapilan cahsmalara ulasmaya gayret ederek, onlarda yer alan bilgileri, ulastiguruz sonuclarla rnukayese edip, degerlendirmeye cahsuk.

5

Arastirmamizda yararlarulan kaynaklann ve rnuellifinin adi ilk gectigi yerde tam olarak yazilmis, tekrannda ise, muellifin soyadi veya meshur adi veya kunyesi veya lakabt kullamlnus, bun1ardan hangisinin kullanilacagi ilk gectigi yerde boltlanmis, eserin adi ise ekseriyet1e kisa verilmis ve bu kisaltma kaynakcada, eserle ilgili bilginin sonunda parantez icerisinde gosterilmistir. Sahrs ve eser adlanrun basmda yer alan harf-i tarifler, eserin dipnotta ilk g~tigi yer haric yazilmarmsur. Yararlarulan tezlerin darusmanlan kaynakcada belirtilmistir. Kullarulan eserlerin cilt numarasi Rorna rakanuyla, sayfa numarasi ise normal rakarnla verilmis, aynca cilt ve sayfa diye belirtilrnemistir .

Salus adlanmn ilk gectigi yerde ve eser muelliflerinin kaynakcada, eger tespit edebilrnissek parantez icerisinde vefat tarihlerini hieri ve miladi olarak, son dort asirda yasan muelliflerin vefat tarihlerini ise sadece miladi olarak verdik.

Arapca kelime ve kavramlar Turkce'ye gore yazilrms, zorunlu olmadikca inceltme isareti, harf-i tarif, hemze ve aym isaretleri kullanrlmarmsnr.

Sure adlarmdaki "el" takilan yazilrnamis, once sure adi, soma sure numarasi, daha soma da ayet numarasi verilmistir.

v. iMAM MUHAMMED OZERiNE Y APILAN (:ALI$MALAR

imam Muhamrned'In gunurnuzdeki arasnrmacrlann dikkatini cekegeldigini goruyoruz. Onun uzerine yaprldigiru tespit ettigimiz mustakil cahsmalar sirasryla soyledir:

1) Iwan Dimitroff. Abu Abdullah Muhammad Ibn Al-Hasan Asch-Schaibani und Sein Corpus Juris al-Gami' as-Sagir (Ebu Abdullah Muhammed h. el-Hasan es-Seybani ve Fikthtaki Eseri el-Camiu's-Sagir), DT, Friedrich-Wilhelms Universitesi Felsefe Faktiltesi, Berlin.

Temin edip inceleme irnkarum bulamadignmz bu cahsmamn, 1908 yilmda 147 sayfa olarak tab edildigi ve icerisinde imam Muhammed'in hayati, eserleri ve ilmi

o

sahsiyetinin ele almdrgi, aynca Camiussagir tercume edilerek, bazi kisa degerlendirrnelerde bulunuldugu belirtilrnektedir'.

2) Muhammed Zahid b. el-Hasan el-Kevseri (1952), Bulugu 'l-Emani fi Sireti '1- Imam Muhammed b. el-Hasan es-Seybani (imam Muhammed b. el-Hasan e$Seybani 'nin Hayau Hakkmdaki Beklenulerin Karsilanmast), yy. 1355 (72+ XIV s.).

Kevseri bu k~ilk hacimli eserinde once, imam Mubammed'in hayan, hocalan, ogrencileri ve ahlaki hakkmda bilgi vermis, daha soma Imam Muhammed'in cagmda tartisrlan itikadi meseleler hakkindaki goruslerini ve ilim ehJinin onun hakkmdaki yorumlanru belirtmis, aynca eserleri hakkmda bilgi vermis, delil anlayrsina ve ictihat yontemine ise deginmemistir,

3) Zafar Ishaq Ansari, The Early Development of Islamic Fiqh 1n Kufah with Special Reference to The Works of Abu Yusuf and Shaybani (Kufe'de ilk Islam Frkhuun Gelisimi, Ebu Yusuf ve imam Mubammedin Eserlerine Ozel Referans ile), DT, McGill University, Institute of Islamic Studies, Montreal (Amerika Birlesik Devletleri) 1966 (XIV+608 s.). Ensari'nin bu arasnrmasmm icerigi sirasiyla soyledir:

a) Hz. Peygamber (ll/632) donerninden baslayarak Ebu Hanife'den onceki fikhi hayat ele ahnrms,

b) Fikih literatiliiinOn onemli terirnlerinden olan hadis, sunnet, icma, rey, ktyas ve istihsamsi semantik analizi yapilmis ve kisaca vacip, farz, sunnet, mendup. mubah,

j Sami Sahin, Muhammed b. el-Hasen es-lmam Muhammed'in Hadis Kultarandeki YeTi, DT, AOSBE, Ankara 1999, s. lU, 3-4, 19, dipnot 52. Dimitroff'un bu cahsmasinda Camiussagir'u: bir b010mQnu Almanca'ya cevirdigi de soylenmektedir (Yunus Vehbi Yavuz, "el-Camiu's-Saglr", DiA, TDV, Istanbul 1993, VIJ, 112). Dimitroff'un cahsmasmdan baska, Imam Muhammed ile ilgili olarak cesitli bat I dillerinde bir cok makale yazilausnr. Ancak bu yanlaniann cogu onun Ukh.i gO~ierine, ozellikle de "Styer" denilen devletler hukuku ile ilgili goruslerine dairdir, Sahin, $eyhani, s, Ill, 4 ve dipnot 2.

naram, mekruh, sahih. fasit, battl. efdal, hasen, ehabbu, la be's, mustakimun caizun, marufun hasenun cemilun, caiz vefi si 'a terimleri uzerinde durulmus,

c) Kuran, stinnet ve icma delillerini incelenmis.

d) Genel olarak reyin, ozel oJarak da kiyas ve istihsanm kullarum alam ve sartlan ilzerinde durmus, Irak Kufe ekoliiniin on de gelen simalan alan Nehai, Ebu Hanife, Ebu Yusuf ve imam Muhammed'In doktrinleri ve bu cizginin doktrinlerinde meydan gelen gelisme ana hatlanyla ele alnus ve teknik hukuki dusnncenin gelismesinin bir sonucu olarak dini nitelikli eylem sonuclanyla, hukuki nitelikli eylem sonuclan icin iki farki degerlendirme m~i1tlerinin/kategorilerinin ortaya cikrnasinm tespitiyle arastirma son bulmustur,

4) islam Medeniyeti (Seybani Ozel Sayisi), YI1 2, SaYI 20, istanbul 1389/1969 (64 s.).

imam Muhamrned'in vefatmm 1200. yildonumu munasebetiyle yaymlanan bu ozel sayida yer alan yazrlarda daha ziyade imam Muharnmed'in hayau ve eserleri ele ahnrms, az da olsa devletler hukukundaki yerine temas edilmis, deli! anlayrsi ve ictihat yontemi uzerinde pek durulmarrnsur.

5) Muhammed ed-Desuki, el-lmam Muhammed b. el-Hasan es-Seybani ve Eseruhu fi 'l-Fikhi 'I-lslami (imam Muhammed b. el-Hasen es-Seybani ve islam Fikhtndaki Etkisi), Daru's-Sekafe, 1. Baski, Katar 140711987 (403 s.).

Desuki, Kahire Universitesi Daru'l-Ulum Fakilltesinde DT olarak hazirlayip 1972 yihnda tamamladigi bu cahsmasmda", imam Muhammed'den onceki fikhi hayati,

imam Muhammed'in asnmn siyasi, ictimai ve fikri vechesini, ODWl hayati ve eserlerini, fikhi ve hadiscilik yom1nli, Siyerulkebir adli eseri baglaminda vaz' i (beseri) hukuka ve seriata gore devletler hukukunu ve imam Muhammed'in fikha etkisini ele alnnstir .

.; Muhammed ed-Desukl, el-lmam Muhammed b. el-Hasan es-Seybani ve Eseruhu fi 'l-Ftkhl 'l-Islami, Daru's-Sekafe, I. Baski, Katar 1407/1987, 11, dipnot 1.

Tezimizin icerigine en yakm olan Desuki'nin bu cahsmasidir. Ancak 0, imam Muhammed'In delil anlaysuu ve ictihar metodunu incelerken daha c;:o.k imam Muhammed'den sonraki Hanefi bilgin1erin ve baska ekole mensup bilginlerin yazdigi eserlere dayanrms, sadece bazi omekleri imam Muhammed'in eserlerinden vermistir. Biz ise arastirmarrnzda esas olarak Imam Muhammedin eserlerinden yararlandik,

6) Muhammed Makbul Huseyn, Muhammed h. el-Hasen es-Seybani ve Eseruhu fi'l-Ftkhi'l-Islamt (Muhammed b. el-Hasen es-Seybani ve islam Ftkhindaki Etkisi), Camiatu'l-Ezher, Kulliyetu's-Seria ve'l-Kanun, Kahire 1972. Henuz nesredilmemis olan bu calismayi temin etrnemiz mllinkiin olmarmsur.

7) Ali en-Nedvi, el-lmam Muhammed b. el-Hasan es-Seybani Nabigatu '/Fikhi 'l-lslami (el-Imam Muhammed b. el-Hasan es-Seybani Islam Ftkht Dahisi), Daru'f-Kalem, 1. Baski, Dimesk 1414/1994 (271 s.).

Nedvi bu eserinde, imam Muhammedin asnm, kisisel ve ilmi hayatmi, hocalanm, ogrencilerini, eserlerini, ortaya koydugu ilkleri, ictihattaki dururnunu, seyhayne muhalefet ettigi ornekleri, akideyle ilgili gortislerini, kazai vazifesini, ahlakim, bilginlerin onu ovmesini ve tenkitci muhaddisler indindeki konumunu ele alrrustir.

8) Sami Sahin, Muhammed b. el-Hasen es-Imam Muhammed'in Hadis Kulturundeki feri, DT, AOSBE, Ankara 1999 (Vm+256 s.).

Sahin ar~lI1ID ilk kisminda imam Muhammed'in hayati, eserleri ve yasadig; ilmi, siyasi ve toplumsal cevreyi ele alnus ve burada gene! olarak onun fikhi yonnne de deginmis, geri kalan kisrmda ise, imam Muhammed'in hadis ilmindeki yerini, hadis/sunnet anlayisuu ve cerh ve tadil yonnnden degerlendirilmesini islemistir,

9) Mehmet Oz~ne1> Sunnet ve Hadisi Degerlendirmede Ehl-i Rey-Ehl-i Hadis Yaklastmlart ve Imam Seybani, DT, MDSBE, istanbul 1999 (VI1+208 s.),

9

Ozsenel tezinde ilk iki asirda sunnet ve fey kavramimn kullammiru, sunnet-hadis aynmmi, sunnetin kapsammi, hadis-rey iliskisini, siinnet ve hadisi degerlendirme ve anJamada rey ehli ve hadis ehli yaklasunlanni ve imam Muhammed'in hadis anlayisim ele alrmsur,

Birinci Bolum

iMAM MUHAMMED'iN HAYATI VE ESERLERi

Bu bolumde, arastirmamizda hukuk anlayisuu ortaya koyrnayi amacladigimiz Imam Muharnmed'in hayatiru ve eserlerini tarutacagiz, Bunun, tezimizin asil amacuu gerceklestirmemize yardimci olacagi kanaatindeyiz.

I. iMAM MUHAMMED'iN HAYATI

A. Kimligi

imam Muhammed'In adi Muhammed, kunyesi Ebu Abdullah", nispeti ise; Bern Seyban kabilesine mensup oldugu icin imam Muhammed'dir, Bildigimiz kadanyla fikih eserlerinde ondan soz edilirken ismi kullamlmakta, nispeti ise kullamlrnamaktadir. Bu

; fun Kesir'In (774/1373) eserinde Imam Muhammed'jn adr "Muhammed b. el-Hasan b. Ziifer" olarak verilmektedir (Ebu'I-Fida ibn Keslr, el-Bidaye ve 'n-Nihaye, Mektebetu'l-Mearif ve Mektebetu'nNasr, 1. Baski, yy. 1966, X, 202), ancak dogrusu, "Muhammed b. el-Hasan b. Ferkad'vs. Bu yanhs, matbaa harasmdan kaynaklanrms olabilir, Ibnu'I-Imad (1089/1679), imam Muhammed'den "Muhammed b. el-Hasan" olarak soz eder ve "Muhammed b. Ebi Hanife" olarak da isimlendirildigini soyler (Ebu'I-Felah Abdulhay Ibnu't-Imad, Sezeratu 'z-Zeheb fl Ahabari Men Zeheb, el-Mektebu'tTicari, Beyrut ty., I, 321).

i 1

durumun, Seybani nispetine sahip bir cok bilgin olmasindan" kaynaklandigini, bir

kansikhga meydan vermernek icin boyle yapildigim tahmin ediyoruz",

B. Dogumu ve Yetismesi

imam Muhammed'in babasi Hasan, Emevi asnrun sonlannda, son lrak.

Emevilerinin baskenti olan Vasit'a tasmrms ve imam Muhammed orada diinyaya

gelmistir'". imam Muhammed'in degum yihyla ilgili olarak 1321749, 1311748 ve

8 Sozgelimi, Ahmed b. Hanbel ve Hassaf'rn (261/875) da nispeti "Seybani'dir. Bu nispete sahip bir cok bilginin olmasmdan dolayi Muhammed Yusuf Gandur, Abbasilerin ilk doneminde yasarms olan Beni Seybanh bilginleri konu edinen es .... 5eybaniyyun fi'I-Abbosiyyi'l-Evvel adh bir eser telif etmistir (Atemu'l-Kurub, Beyrut 1986).

" Sarkiyatcrlann, onun isminden ziyade, nispetini kullandiklan soylemektedir (Sahin, Seybani; 7, dipnot 2). 6mek olarak bu. W. Heffeoing. "Seybani. Al-Seybani, Abd Allah", lA. MEB, Istanbul}993, Xl, 450~ Joseph Schacht, Mom Hukukuna Girls. Cev, Mehmet Da~ ve Abdulkadir Sener, AOff, 2. BaskJ, Ankara 1986, 50. 51, 53, 55.

Gorebildigimiz kadarryla, gunamuzdeki Musltnnan arasnrmacilar genellikle onun nispetini kullanmaktadirlar. Ornek olarak bkz. Zafar lshaq Ansari, The Early Developmeni oj islamic Ftqh in Kufah with Special Reference to The Works of Abu Yusuf and Shay bani, DT, McGill University, Institute of Islamic Studies. Montreal (Amerika Birlesik Devletleri) 1966, 12!, 138, 146, ... ; Ahmet Hasan, ilk Donem islam Hukuk. Biliminin Gelisimi, Cev. Haluk Songur, Ragbet, 1. Baski, istanbul ]999,25,37,53, ... ; M. Esad Ktll~r, Islam Fikhinda Rey Tarafiarlart. DIB. Ankara 1975,86,89; Ahmed Ozel, Haneft F'/(lh Allmleri, rov, Ankara 1990, 22, 23, 57, 60. 153; ~llkrO Ozen, islam Hukuk Diqimcesinin Aklilesme Sttreci (Baslangtctan Hicri IV. Asrin Ortalanna Kadar), DT, MUSBE, istanbul 1995, 246, 247, 250, ... ; Mehmet EDlin (')za~8r, "Sistematik Usul Donemleri Oncesinde Rivayetlerin Muhseva Tahlili \Ie Muhammed b. Hasan es-Seybani Ornegt', tslami Arasnrmalar, Cilt 10, Sayi 2, Ankara 1997, 78-85; a.m1f., Hadisi Yeniden Dfi$fmmek Fikhi Hadi.sler Baglamtnda Bir lnceleme, Ankara Okulu, 1. Baski, Ankara 1998, 2&,29,31, ... ; Sahin, Seybanl. 2,3, 4, ... ~ Mehmet OZ$(!nel, Siinnet ve Hadisi Degerlendirmede Ehl-i Rey-Ehl-i Hadis Yaklasimlart ve imam Seybani, DT, MOSBE, Istanbul 1999, 5, 133, 134, 135, ... ; Giyasertln Arslan, Hicri Ikinci Asrtn Siyasi Yaptst lcinde imam Safii'nin Kur'an'i Tefsir Meiodoloiisi. DT, MOSBE, Istanbul 2001, 7,8.

10 Bkz. Ibn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. el-Muslirn, el-Mearif, Thk. Server Ukkase, Daru'lMearif, Kahire 1981, 500~ lbnu'n-Nedlm, Ebu'l-Ferec Muhammed b. Ebu Yakub Ishak el-Varrak, el-Fihrist, Thk. Ibrahim Ramazan, Daru'l-Marife, 1. Baski, Beynrt 141511994,253; Ebu AbdulJah

''") 1<..

1351752 tarihleri" soylenmektedir. Ancak bunlar icerisinden en cok kabul goreni iktidann Emevilerden Abbasilere gectigi yil olanl2 1321749 tarihicfu13. Desuki'nin

nilseyin b. Ali es-Saymeri, Ahbaru Ebi Hanife ve Ashabih, Daru'l-Kitabi'l-Arabi, 2. Bash, Beyrut (976, 120, 126; Muhammed b. Ahmed ez-Zebebi, el-Iber ft Haber; Men Gaber, Thk, Ebu Hacer Muhammed es-Said BUsyfini Zeglul, Daru'l-Kutubi'f-Ilmiyye, Beyrut 1985, 1,234; Salahuddin HaJil b. Aybek es-Safedl, el-Vafi bi'l-Vefayat. Franz. Steiner, Stutgard 141211992, 11,332; Ebu Muhammed Muhyiddin el-Kuresl, el-Cevahiru'l-Mudiyye Ii Tabakati'l-Hanefiyye, Thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv, 2. Bash, Riyad, 14l3/1993. Ill, l23; Ebu Adl Zeynuddin KasID1 ibn Kutlubo!s, Tacu'tTeracim fi Tabakdti'l-Hanefiyye, Mektebetu'l-Mnsenna, Bagdat 1962, 54; [bnu'l-lrnad, Sezerat, I, 322~ Orner Riza Kehhale, Mu'cemu'l-Muellifin, Matbaatu't-Terakki, Dimesk 141411993, lX, 207; Hayruddin ez-Zirikli, el-A'lam Kamusu Teracim, 3. Baski, yy. ty., Vl, 309; Huseyn b. Muhammed el-Hasan ed-Diyarbekri, Tarlhu 'l-Hamis Ii Ahvali Erfes! Nefis, Mnessesetn Sa'ban, Beyrut ty., II,

.333.

II SkI. Ebu Orner Yusuf ibn Abdulber en-Nernri, el-lntlka Ii Fadaili's-Selaseti 'l-Eimmeti 'l-Fukaha Malit: ve 's-Scfii ve Ebi Hanife, Daru'l-Kutubi'I-llmiyye, Beyrut ty., 174; Ebu'l-Abbas Semsuddin Ahmed b. Muhammed ibn Hallikan, Vefayatu'I-A yan ve Enbau Ebnai'z-Zaman, Thk. ihsan Abbas, Daru Sadr, Beyrut ty., IV, 184, IS5; Safedi, Vafi, II. 334; lbnu'J-lmad, Sezerat, I, 322. Savas Pa$B (1901), bazilanmn Imam Muhammed'in 122n40 yihnda, bazilannm ise 13 ln48 yilmda dogdugunu soylediklerini belirtir (San Pasa, Islam Hukuku Nazariyait Hakkinda Bir £tilt, Fransizca'dan Cev, Sana Ankan, DID, Ankara 1955, 1,97). imam Muhammed'in 122n40'de dogduguna dair bir kayda baska hiebir kaynakta rastlarnadik. Bunun icin bu, yazirn veya matbaa hatasmdan kaynaklanmrs olabilir.

Jl Bkz. Ramazan Hure, Emeviler Dtmemi, Elaztg 2002, 103; Karaman, islam Hukuk Tarihi, Nesil, Istanbul 1989, 16 (-162; Muhammed Hamidullah, "Olumunun }200 'Unci] Yildonionunde Sarlman 'm Muastrt: imam Muhammed b. el-Hasan es-Seybani", Cev, Yusuf Ziya Kavakci, Islam Medeniyeti (Seybani Ozel Sa)'lSI), VII 2, SaYI 20, lstanbul 138911969, 6; Salahuddin el-Muneccid, "Mukaddime" (SSK tahkikine yazdigi), Matbaatu Senkeri'l-l'lansti's-Sarkiyye, Kahire 197 J, I, 9; Desuki, Seybani, 47; Ali en-Nedvi, el-lmam Muhammed b. el-Hasan es-Seybani Ndbigan« 'l-Ftkhi '1- is/ami, Daru'I-Kalem, I. BaslcJ, Dirnesk 1414J] 994, 13; Sahin, Seybani, 65.

IJ Muhammed ibn Sad, et-Tabakatu'l-Kubra, Daru'l-Fikr, Beyrut ry., vn, 336; Ebu Bekr Ahmed b. Ali el-Hatib el-Ba~dadi, Tarihu BagdoJ ev Medinetu s-Selam, Daru'f-Kitabi'l-Arabi, Beyrut ty., Il, 172; Ebu Said Abdulkerim b. Muhammed et-Teymi es-Semtanl, el-Ensab, MOessesetu'I-Kutubi'sSekafiyye, I. Baski, Beyrur 1408/1988, 111, 483, 484; Ibn Kesir. Bidaye, X, 202; Ahmed b. Ali ibn Hacer el-Askalani, Lisanu'l-Mizan, MUessesetu'I-Alemi, 2. Baski, Beyrut 1390/1971, V, 121; Ahmed Emin, Duha'l-lslam. Mektebetu'n- Nahdati'l-Misriyye, 10. Baski, Kahire ty., It 203; Heffening, "Seybani", Xl, 450; Muhammed Zahid b. el-Hasan el-Kevseri, Bulugu'l-Emani fl

i3

belirttigi gibi, belki de dogru alan, imam Muhammed'in 131/748 yihrun sonlannda veya 1321749 yilmm baslannda dogmus olmasidu '". imam Muhammed'in babasi

Emevi hilafetinin dusrnesi ve Abbasi hilafetinin kurulmasi ilzerine Vasit't terk edip"

Kufe'ye tasmrms ve Imam Muhammed orada yetismistir'",

C. Ihni Faaliyeti

1. Tabsili ve Hocalan

imam Muhammed temyiz yasma geldiginde, Kuran'i fiwenip bir miktar ezber yaptiktan soma, Arapca ve rivayet derslerine devam etmeye baslarmsnr. 0 tarihlerde

Kufe, gerek bir kisim bilyiik sahabilerin orada yerlesmesi 17, gerekse Hz. Ali'nin

hilafetinin (35-40/656-661)l8 baskenti olmasi sebebiyle, ftla.h19, badis20, dil ve grame~1

Sireti'l-Imam Muhammed b. el-Hason es-Seybani, yy. 1355, 4-5, aynca bkz, 70; Osman Keskio~lu, Fiah Tarihi lie Islam Hukuku, DtB. Ankara 1988. 95.

l~ Desuki, Seybani, 71,377.

J5 Suheyl Zekkar, "Mukaddime" (Kesb tahkikine yazdrgi), I. Baskr, Nsr, Abdulhadi Harsuni, Dimesk i 980/1400, 10,

II, ibn Sad, Tabakat, VU, 336; ibn Kuteybe, Mearif, 500; lbnu'n-Nedim, Flhrist, 253; Saymeri, Ahbar, 126; Bagdadi, Tarih; II, 172; Sem'ani, Ensab, W, 483; 100 Hallikan, Vefayat, IV, 184; Zehebi, Iber, I, 234; Safedi, Vaji, 1I, 332; Ibn Kesir, Bidaye, X, 202; Ibn Hacer, Lisan, V, 121; Ibnu't-Imad, Sezerat, 1, 321,322; Kehhate, Mucem, Ix.. 207; ZirikJi, Alam, VI, 309; Diyarbekri, Tarih; II, 333; Emin, Duha, 11,203; Desuki, Seybani, 76; Nedvi, Seybani, 25.

!7 Kufe'ye 70 kadan Bedir savasina kanlanlardan olmak nzere 1500 kadar sahabenin yerlestigi belirtilrnektedir, Kevseri, "Mukaddime" (Nasbu'r-Raye li-Ehadisi 'l-Hidaye'ye yazdl~), ldaretu Meclisi'I-f1mi, 1. Baski, Hind 1357/1938, 1,30; Hamidullah, "Seybani", 6.

1& Hz. Ali donemi hakkinda ayrmnh bilgi iein bu. Hure, Islam Tarihinde DOH Halife Donemi, Ftrat Oniversitesi Basrmevi, ElllZIg 2003, 217-287.

19 Omegin, Alkame b Kays (62/681), Kadi Sureyh (80/699), Abdurrahrnan b. Ebu Leyla (1481765), Ibrahim en-Nehai, Ebu Hanife'nin hocasr Hammad b. Ebu Silleyman (1201738) ve Ebu Han.ife Kufe'de yerismislerdir, Hl!JJldi D6ndfiren, "Hanefi Mezhebi", $amil lA, Dergah Ofset., Istanbul 2000, )11, 160.

20 Sozgelirni, hadislerin yazihp toplanrnasinda onernli rol oynamis kisilerden olan SUfyan es-Sevri {J611777) Kufe'de bulunuyordu. Bkz, Zehebi, Tarihu'l-lslam ve Vefeyatu'l-Mesahir lie '/-A 'Jam

14

alanlannda temayuz etmis bilginlerin bulundugu yerlerden birisiydil2. Bu cevre, imam

Muhamrned'In dil, fikih, siir ve hadise yonelmesine neden olm~2J ve onun hukuk

anlayisi bu atmosfer icerisinde sekillenmeye baslarmstir.

Imam Muhammed Kufe'de iken on dart yasina ulastigmda'" Ebu Hanife'nin ilim

meclisine kanldi ve Ebu Hanife vefat edene kadar dort ytl25 devam ederek reycilik"

alarunda temayiiz etti.27. Onun, Ebu Hanife'nin ilim rneclisine iki sene28 veya sekiz

(Hlcri 141-160 Arast Olaylar ve Vefatlar), Thk, Orner Abdusselam Tedmuri, Daru'l-Kitabi'l-Arabi, 2. Baski, Beyrut, 1411/1991, 13; ~ahin, Seybani, 72.

'::1 Mesela meshur dilcilerden Kisai (189/804) ve onun ogrencisi Ferra (207/822) orad a yerismislerdir (Ignaz Coldziher, Klasik Arap Literaturu, Cev, Azmi Yuksel ve Rahmi Er, lmaj, I. Baski, Ankara 1993, 77·78; Sahin, Seybani, 9, 71). Kisai ayru zamanda yedi ksraar imammdan birisidir ve Safii onun hakkmda "Nahiv konusunda derin bilgi sahibi olmak isteyen Kisai ye muhtacur" demistir. Zehebi, lber, I, 234.

22 Kevseri, Bulug, 5, aynca bkz, Muneccid, "Mukaddime", 1,9; Zekkar, "Mukaddime", 10; Ham i dullah , "Seybani", 6; Bekir Sadak, "imam Muhammed es-Seybani", islam Medeniyeti (Seybani 6zel Sayisr), Yil 2, Sayi 20, Istanbul 13&9/1969, 2t; Muhammed EroAlu, "Imam Muhammed es-$eybani (/321749-189/805) Nesebi, Hayen 'Ye llmi", islam Medeniyeti (Seybani Ozel Say lSI), Y112, Sa}'l20, Istanbul 1389/1969, 31 ~ Desuki, Seybani, 76; Sahin, Seybani, 10. Kufe'nin ilmi yaprsi hakkinda bkz. ~ahin, $zybani, 80-82.

13 Muneccid, "Mukaddime", 1, 9; Heyet, "Muhammed b. Hasan es-Seybani", ${JJ1/il u, Dergah Ofset, istanbul 2000, V, 311.

~~ Heffening, "Seybani", Xl, 450; Ke vseri , Bu/ug, 5; Zekkar, "Mukaddime", to; Ebu'f-Vefa el-Afganl, "Mukaddime" (Seybani'nin Asar tahkikine yazdigt), Daru'l-Kutubi'f-Ilmiyye, 2. Baski, Beyrut J 413/1993, I, 16; Ham idullah, "Seybani", 6.

15 Kevseri, BuJug, 6; Zekkar, "Mukaddime", 10·11; Sadak, "Seybani", 21; Ero~u, "Seybani", 31; Desuki, $eybani, 44,80,289; Nedvi, Seybani. 27.

26 Erdogan, muctehit imamlar devrinde reyden maksadm, [acik] nassm bulunmadigi yerde bl1kilm cikarmeya yarayan kiyas, istihsan, mesalih, orf ve adet gibi ictihat yollan oldugunu soyler (Mehmet Erdogan, Ftkth ve Hukuk Terimleri Sozlagu, Ragbet, I. Baskr, Istanbul 1998, 385). Rey kelimesinin Hz. Peygarnber, sahabe, tabiin ve rebe-l tabiin devirlerindeki kullamrm hakkmda aynnnh bilgi icin bkz. M. Hilmi Merttfirkmeo, Buhari 'nin Ebu Hanife'ye ltirazlan ve Aralartndaki lhrilaflar, DT, AOitF, Erzurum 1976, 5410; Ismail Hakki Dnal, imam Ebu Hanife'nin Hadis Anlayis) ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, DID, Ankara 1994, 31·37; Ozsenel, Seybani, 42-69.

17 tho Sad, Tabakat, Vl\ 336; tho Kuteybe, Mearif. 500; Ibnu'n-Nedim, Fihrist, 253; Safedi, Vafi, H,332.

i5

sene" devam ettigini soyleyenler de olmustur, Ancak imam Muhammed'in 14 yasmda iken ondan ders almaya basladigi, Ebu Hanife'nin de l501767 yilmda vefat ettigi dikkate ahmrsa, onun Ebu Hanife'nin derslerine dort yrl katildigr anlasilir. imam Muhammed'in Ebu Hanife'nin derslerine sekiz yil devam etmis olmasi, su anki bilgilerimize gore, tarihi gerceklere terstir. Cunkt; Ebu Hanife 150/767'de vefat etmis,

imam Muhammed ise 1321749'de dogmusrur'". imam Muhammed 14 yasmda itibaren

onun derslerine devam etmeye basladigma gore, 8 yil devam edebilmesi icin ya imam Muhammedin 128/74S'de dogmus olmasi, ya da Ebu Hanife'nin 1541770 tarihinde vefat etrnis olmasi gerekir ki, ne onun derslerine sekiz y:Jl devam etti diyenlerin kendileri, ne de baskalan bunu soylememektedir, Aynca kaynaklarda imam

Muhammedin 20 yasmda iken kendi ilim halkasirn olusturdugu bilgisi yer almaktadir" ki, bu durum da yukandaki bilgiyi curutmektedir. Burada imam Muharnmed'in Ebu Hanife'nin derslerine 14 yasmdan once baslamis olrnasi ihtimali akla gelmektedir. Ancak kaynaklarda bunu teyit eden herhangi bir bilgiye rastlamadik.

imam Muhammed Ebu Hanife'nin halkasma devam ederken, ondan ve arkadaslanndan duyduklanru yazmak konusunda 90k hirsh davraruyordu". 0, bu

ozelliginin serneresini, daha sonra ortaya koyacagi eserlerinde gorecekrir.

Ebu Hanife'nin vefatmdan sonra, ders halkasmm basma Zufer geemistir. Aneak Muhammed'in ona pek devam etmedigi anlasrlmaktadir. Ctinktl Imam Muhammedin hayanru yazanlar, onun Ebu Hanife'den sonra Ebu Yusuf'a talebelik yaptigim

.:lI Ebu Ishak ~~iraxl, Tabakatu'l-Fukaha, Daru'l-Kalern, 8eyrut ty., 142; ibn Hallikan, Vefayat, IV, 184; Kehhale, Mucem, lX, 207; Diyarbekri, Tarih, II, 333.

:9 Hamidullah, "Seybani", 6; Ali Safak, Islam Hukukunun Tedvini, AtatUrk Universitesi, Erzurum 1977, 87, aynca bkz Heyet, "Hanefi Mezhebi", TA, MEB, Ankara 1970, xvnr, 466.

;0 Hamidullah, "Ebu Hanife'nin islam Hukukunu Tedvin lcin Kurdugu Akademi", Cev. Kemal Kuscu, is/am Hukuku Emdler! Makaleler Kiilliyatt, Bir, istanbul 1984, 183; a.mlf., "Seybani", 7; Safak, Tedvin; 4 J, 87.

)1 Bagdadi, Tarih, II. 174; Sem'ani, Ensab, JII, 483~ Heffening, "Seybani", XI, 450. J2 Bkz, Desuki, Seybani, 98.

16

soylemektedirler. Bununla beraber Zufer, imam Muhammed'in hadisteki hocalanndan sayilmaktadir+' ve eserlerinde onun bazi fikhi goruslerini aktarmisur'".

imam Muhammed, fikihta ilk ustadi olan Ebu Hanife'nin gen~ ogreucilerinden olup, onun ders halksina gee kanldigi icin, vefatina kadar gecen sure icerisinde onun fikhi goruslerini ve yontemini tam olarak cgrenme firsatnu bulamamistir. Hocasmm vefatmdan sonra on un fikhi goruslerini ve yontemini o~enmeyi, Ebu Hanife'nin en ouyuk ve en gozde ogrencilerinden clan ve Him meclisine uzun yillar devam etmis clan

Ebu YusuCtan':;s tamamlanusur". Bunun icin imam Muhammedin eserlerinde Ebu

Hanife'ye nispet ettigi goruslerinin bir kisnuru, dogrudan kendisinden degil, Ebu Yusuf

.i3 Kevseri, 8u/u8, 7 .

.rI Imam Muhammed Asl, Camiussagir, Camiulkebir, Em ali, Asar, Meharic ve Siyerulkebit adli eserlerinde, az da olsa Zufer'In bazi g{\~lerini belirtmistir,

35- Ebu Yusuf'un Ebu Hanife'nin ilim halkasma kac YJl devam ettigi konusunda farkh rakamlar verilmektedir. BUDun yirmi yrl (Desuki, Seybani, 99), yaklasrk on yedi yrl (Salim ()!Ot, "Ebu Yusuj', DIA, TOV, istanbul 1994, X, 261) ve on alti ytl (Kasrm Kufrah, "Ebu Yusuj', MEB, istanbul 1993, rv, 59; Ali Ozek, "Ebu Yusuf'un Hayau, llmi Sohsiyeti, Eserleri" (Horae cevirisine yazdrgr), to-Ozek., 2. Bask I, Istanbul 1973, 12; Heyet, "Ebu Yusuf", Samil lA, Dergah Of set. istanbul 2000, If, 178) oldugu ifade edilmektedir .

.l6 BIa. Ibn Abdulber, lntika; 174; Sirazi, Tabakat, 142; ibn Hallikan, Vefaytu, lV, 184; Safedi, Vafi, II, 332; fuou'l-Imad.. Sezerat, I, 321; Ta~kijprizade., Ahmed b. Mustafa, Tabakatu'l-Fukaha, Nsr, elHac Ahmed Neyle, Musul ty., 16 [Bu eserin aslmda Kmahzade Ali Efendi'ye ait oldugu, yanhshkla Taskoprizade'ye nispet edilerek basrldrgi bellrtHmektedir (Muhyi Hilal es-Serhan, "Tashihu Hatain Kebir Kitabu Tabakati'l-Fukahai'l-Mensub ila T~fcjjprizade Huve li-lbn Hinai", el-Mevrid, Cilt 10, SaY! 3-4, 483-48&; Menderes Garon, UMiictehit/erin Tasnifinde Kemalpasazade lle Ktnaltzade Arastnda Bir Mukayese"; Kinahzade Ali Efendi Sempozyumu Tebligi, EUGNTTE, Kayseri 1998. 86]; Kevseri, Bulug. 6; Kehhale, Mucem, rx, 207; Diyarbekri, Tarih; Il, 333; Sah Veliyyullah Ahmed b. ibrahim ed-Dehlevi, Huccetullahi 'l-Baliga, Daru lhyai'l-Ulurn, 3. Baski, Beyrut 1413/1992, I, 420; Muhammed EbuZebra, Ebu Hanife, <;:ev. Oman Keskioglu, Can. (stanbull98l, 240; Mahmud b. Muhammed ibn Arnus, "Mukaddime" (lk1isah tahkikine yazdigi), Matbaatu'IEnvar, I. Baski, y.y. 1357/1938, s. dal, ze; Zekkar, "Mukaddime", 10-11; Muhammed Faris, "Mukaddime" (SSK'e yazdigt), 1. Baski, Daru'l-Kupibl'l-Ilmiyye, Beyrut 1417/1997, I, s. dal; Vehbe Zobayli, el-Ftkhu'l-lslami ve Edulletuh, Daru'i-Fikr, 3. Rasia, Dimesk 1409/1989, 1,30.

i7

kanahyla alrrustir". Burada Camiussagir'in esas olarak imam Muhammed'in, Ebu Y usuf kanaltyla Ebu Ham fe' den aldigi bilgileri icerdigini hatirlamanuz yararh olacaktir. Yeri gelmisken belirtelim lei imam Muhammed, Ebu Yusuftan sadece EOO Hanife'nin fikhi goruslerini 5grenmerni~, ayru zarnanda Irak fikhmin temelini olusturan hadis ve

eserleri de 6grenmi~t:i?8. Bunun yansimasnu Imam Muhammedin eserlerinde gorrnek

mo.mkOndUr .

imam Muhammed'in ikinci hocasi Ebu Yusuf'a on YIJ 5grencilik yapug: belirtilmektedir. Ancak onun birazdan soz edecegimiz ilmi seyahatlanru, ozellikle de Medine'ye gidip orada U9 yil kalmasiru goz onUne aldiguruz zaman, bu ogrenciugin

surekli olmadigr, cesitli kesintilere ugradig: ortaya cikrnaktadir'".

Imam Muhammed gerek Ebu Hanife'den, gerekse Ebu Yusuf'tan ders ahrken ayru zamanda, Kufe' deki hadiscilerin ve diger bilginlerin halkalanna da devarn ederek

onlardan da ilim almisur'". Bu sekilde kendisini ilrnen yetistiren imam Muhammed'in yirmi yasmda iken, Kufe rnescidinde kendisine mahsus bir Him rneclisine sahip oldugu soylenir'". Bu rivayet onun, hem Ebu Yusuftan ders ahrken, hem de diger ilim

merkezlerine seyahatinden once ders vermeye basladigmi gostermektedir.

imam Muhammed, Kufe'deki ogrenimini tamamladigi kanaatine v anne a, ikmali tahsil icin Him yolculuguna cikmaya karar vermistir, 0 slrada.J2 Medine ehlinin imanu

;; Ebu Bekr Muhammed es-Serahsl, Usul, Tttk. Ebu'\-Vefa el-Afgani, Eda. istanbul 1990, I, 378-379;

Desuki, Seybani; 99, 100. 3S Desuki, Seybani, 81.

39 Desuki, Seybani, 81, 100,289. 40 Bagdadi, Tarih, II. 174.

41 Bagdadi, Tarlh, 174; Sem'ani, Ensab, Ill, 483; Heffening, "Seybani", XI, 450; Desuki, Seybani, 174.

Hamidullah, imam Muhammed'in cok gene yasta Kufe'de ders verdigini soyler, Hamidullah, "Seybani", 9.

-12 Bu, Mehdi'nin hilafetinin (158-169/775-785) ilk yillanna rastlar. Desuki, Seybani, 171, aynca bkz, Afgani, "Mukaddime Asar", I, IS.

i8

Malik b. Enes ve kitabi Muvatta'tvui sohreti etrafa yayIlID1~·B. imam Muhammed

bundan dolayi, hadis konusunda derinlesmek i9in44 once Medine'ye gidip orada u9

kusur yil kalarak? Malik'ten Muvatta 'Y1 dinlemistir'". Daha sonra ilim yolculuguna

devam ederek Mekke'ye gidip Sufyan b. Uyeyne'den (198/8l3), Sama gidip Evzai'den (1571773), Basra'ya gecip oradaki bircok bilginden ders aldi ve en son olarak cia

Horasan'a gidip47 Abdullah b. Mtibarek'ten (181/797) ders aldJ48• imam Muhammed bu

ilirn yolculuklan esnasmda burada ismini zikretmedigimiz bir 90k bilginle de geruserek onlardan cia ilim almisur'".

2. TalebeIeri

imam Muhammed ilim yolculuklanrn tamamladiktan sonra, Abbasi bilafetinin merkezi olan Bagdat'a yerlesti'" ve sohreti etrafa yayildi, Onun sohretini duyan insanlar

gelip ilminden faydalanrnaya'", ondan hadis ve rey dinlemeye basladilar'". imam

43 Desuki, Seybani, 169, 17 I; Nedvi, Seybani, 29.

-101 Carl Brockelmann, Tarlhu 'l-Edebi 'l-Arabi, Alrnanca'dan Cev. Abdulhalirn en-Neccar, es-Seyyid Yakub Bekr ve Ramazan Abduttevvab, Ceviriyi kon rro 1 eden Mahrnud Fehmi Hicazi, el-Hey'eru'fMisriyyetu't-Amme li'f-Kitab, 1993-1999, II, 264. Imam Muhammed'in, Hz. Peygamberin, hayatrmn yaklastk son on yihm Medine'de g~irrni~ olmasmr dikkate alrp, sunnet bilgisinin en iyi orada oldugunu dusnnerek, Medine'ye gidip orada fit; yil kaldiguu tahmin ediyoruz,

45 Bagdadi, Tarih, II, 173.

46 Taskoprizade, Tabakat, 16; Zekkar, "Mukaddime", J 1. 41 Zekkar, "Mukaddimri", 1 L

4~ Hamidullah, "Seybani", 6-7; Sadak, "Seybani", 21; Heyer, "Seybani", V, 311.

J9 imam Muharnmed'in hocalan hakkrnda bkz. Ibn Sad, Tabakat, vn. 336~ lbnu'n-Nedim, Fihrist, 253; Saymeri, Ahbar, 120; Desuki, Seybani. 96-120; Nedvi, Seybani, 3 I-53; Sahin, Seybani, 14-43.

jO lrnarn Muhammed'in Medine'den donusunden sonra, Bagdat'a gitmeden ~nce yaklasik on yil Kufe'de kalru~ ve bu esnada eserlerinin eogunu }'8ZIP, ders verdigi de soylenmektedir. Desuki, Seybani, 83.

31 Bkz, Ibn Sad, Tabakat, VII, 336; Ibnu'n-Nedim, Fihrist, 253; Saymeri, Ahbar, 120; Safedi, Vofi, ll, 332-333,334; ibn Kesir, Bidaye, X 202; Muneccid, "Mukaddime", 1.9; Zekkar, "Mukaddime", 11- 12; Abdulfettah Ebu Gudde, "Mukaddime' iKesb tahkikine yazdigi), N~r. Mektebu'J-Matbuati'llslarniyye, Daru'f-Besairi'l-lslamiyye, I. Baski, Beyrut 1417/1997,32-33.

52 fun Kuteybe, Mearif, 500; Bagdadi, Tarih. 11, 172.

19

Muhammed'den Him ogrenmek icin gelenlerin arasrnda Suayb b. Suleyman el-Keysani (204/819), Ebu Stileyman el-Cuzcani (210/825), Ebu Hafs el-Kebir (216/831), Hisam b. Ubeydullah er-Razi (221/835), lsa b. Eban (221/836), ibn Semaa (233/847), Ismail b.

Tevbe el-Kazvini (249/863), Ebu Cafer Ahmed b. Muhammed en-Nesevi'", Safii ve

Esed b. el-Furat el-Kayrevani (213/828) yer almaktadrr'". Bunlardan $afiiS5 ve Esed56,

!l Bunlar, eserlerinin taruturunda belirtecegimiz tlzere kendisinden bir kissm kitaplanm rivayet etmislerdir .

':4 imam Muharnmed'in ~grencileri hakkmda bkz. Kevseri, Bulug, 9-10; Nedvi, Seybani, 54-91; $ahin, Seybanl, 43-46; Ebu GUdde, "Mukaddime", 32-33.

ss lbnu'n-Nedim, Fihrist, 259; Saymeri, Ahbar, 123, 124, aynca bkz, Bagdadi, Tarih, II, 176~ Ibn Abdulber, lntika, 174; ibn Hallikan, Vefayat, IV, 184; Kuresi, Cevahir, m, 123; Taskoprizade, Tabakat, \6; Kevseri, Bu/ug, 2()"'35; Erot1u, "Seybani", 32; Nedvi, Seybani, 55-57~ Habit NazlJgUI, imam $afii 'nin Hadis KultUriimilzdeki Yeri, OT, AUSBE, Ankara 1993,30-32; Heyet, "Seybani", V, 311; Mehmed Emin Ay, "Muhammed h. Uris es-Safii", Samil LA. Dergab Ofset, istanbul 2000, V, 313. Imam Safii'nin, imam Muhammed'den cok istifade etti~ (Saymeri, Ahbar, 123, J 24; Ibn Kesir, Bidaye. X, 202; Zehebi, Iber. I, 234; Taskoprizade, Tabakat, 16) ve ondan aldlgl ilim ile bir cok kitap yazdigi, bizzat kendisinin agzmdan aktanlmaktadir. tbnu'n-Nedim. Fihrist, 259, aynca bkz. Katip Celebi, Mustafa b. Abdullah el-Kostannni er-Rumi, Haci Halife, Kesfu'z-Zunun an Esami'l-Kutub ve'l-Funun, Daru'I-Fikr, Beyrut 1410/1990, I. 631~32; n, 1285; Ebu Zehra, Imam Safit, Cev, Osman Keskioglu, DiB, 4. Baskr, Ankara 2000, 151-152.

Kevseri, Safii'nin imam Muhammed ile gorusmesinden Once fikihla ilgili dikkate deger bir eahsmasmm bilinrnedigini (Kevseri, Bulug. 28, aynca bkz, 61), fikh: ondan ~grendigini ve ancak Imam Muhammed'in vefatmdan sonra insanlan kendi ictihadma davet ertigini soyler (Kevseri, Te'nibu'I-Hatib ala Ma Sdkahu fi Tercemeti Ebi Hanife mine'l-Ekazib, Daru'f-Kitabi'f-Arabi, Beyrut [40111981. 63). Yemani, Kevseri'nin bu yondeki sozlerine ~I cikar ve ona cevap verir (Abdurrahman b. Yahya el-Muallimi el-'Utrni el-Yemanl, et-Tenkil bi Ma fi Te'nibi'l-Kevseri mine 'l-Ebatil, el-Mektebu'l-Islami, 2. Bask I, Beyrut t 406/1986, 649·656). Desuki de, Safii'nin tedvinde imam Muhammed'in izini takip ertigini, Omm'de, tertip, tebvib, meselelerin tefrii ve "fa be'se", "La hayra fih ", "la yecuz", "fe-huve caiz" gibi fi.kbi isnlahlann kullanumnda hemen bernen hocasimn yolunu takip ettiginl, bunlann onun imam Muhammed'den etkilenmesine acikca delatet ertigini soyler (Desuki, Seybani, 355, aynca bkz. Ozafsar, Hadis, 68 ve dipnot 175, 248, 258, 259). Safii'nin Imam Muharnmed'den etkilenmis olduguna itiraz etmeyen Arslan ,. Yukaridaki isttlahlarm her iki imamtn ~agmdaki ortak lciii/Ur mevsiminin I1rUnieri oldugunu gi5z ardt edemeyiz" diyerek Desuki'yi tenkit eder, Arslan, Softi; 7-8.

,XI Bkz, Abdurrahman tbn Haldun, el-Mukaddime Kitabu'l-Iber ve Divanu'l-Mubtedel ve'l-Haber Ii Eyyami'l-Arabi ve'l-Acemi ve'l-Berber ve Men Asarahum min Zevi's-Sultani'l-Ekber, Daru't-

20

tikih tarihinde cok onemli yere sahip kisilerdir, <;Unld.i birincisi varhgl gunumuze kadar devam eden bir fikih ekolunun imamrdir, ikincisi Maliki fikhuun tcdvininde oaemli bir yere sahiptir. Bu durum imam Muhammed'in fikih tarihinde onemli bir etkiye sahip oldugunu gostermektedir,

imam Muhammed'den, kendisini iyi yetistirmis, fasih konusan" bir bilgin oldugu icin, Bagdat'ta yerlesmesinden kisa zaman sonra., daha Ebu Yusuf hayatta iken, Bagdatlilar onu Ebu Yusuf'a tercih etmeye baslanuslar", Ebu Yusuf'un vefatindan

soma iseS9, tarnamen rey ehlinin reisi konumuna gelmistir'", Daha Ebu Yusuf hayarta

iken Bagdatlilann ona yonelmesinin bir diger nedeni de, Ebu Yusuf'un kadilrk goreviyle rnesgul olmasi sebebiyle fikih ogrenmek isteyenlerle yetirince ilgilenememesi, imam

Tunusiyye, Tunus 1993, 547; Muhammed el-Hudari, Tarthu't-Tesrn'i-lslaml. Daru'l-Kalem, I. Baski, Beyrut 1983, lSI; Hamidullah, "Seybani", 5; Hamidullah, "Imam Muhammed The Great Muslim Juris''', islam Medeniyeti (Seybani 6zel SaYISJ), YII 2. Say! 20, istanbul 1389/1969. 54; Nedvi, $eybani, 62-63.

Esed, Maliki mezhebini tedvin eden, Mudevvene'v, cern eden Sehnun'un (240/854) hocasidrr (Kevseri, Bulug 14-20; Zekkar, "Mukaddime", 12, 13-14; Karam an, Tarih, 224). Imam Muhammed'in yanma gelmeden once Medine'de bulunan Esed, Malik'e cok soru sormaya baslayinca bundan raharsiz olmus ve ona, '"Eger bunu istiyorsan lrak'a gitmen gerekir" demis, bunun nzerine 0 da lrak'a gienistir (Kevseri, 8uJug, 14; Ahmed Abdusselam, "Mukaddime" (e/Mudevvenetu 'l-Kubra tahkik.ine yazdi gr.), Daru'l-Kutubi'f-ltrniyye, Beyrut 1415/1 <}94, I, 104; Desuki, Seybani, 125). Esed daha sonra kadi sifanyla, Afrika'da Ebu Hanife'nin goro~Jerinin yayilmasmda etkili olmustur. Mahmood Huseyin Ali, Ebu Hanife'nln (lmam-t Azam'tn) Islam Hukuku ile llgili Temel Goruslert, DT, ruSBE, Istanbul 1988, 168.

!J7 Bkz, Bagdadi, Tarih, H, ]75; Ibn Abdulber, lnttka. J 74; Serahsi; Usui, 1,220; Sem'ani, Ensab, m, 483; fun Hallikan, Vefayat, IV, 184; Zehebi, lher, r, 234~ Safedi, Vafi. 11,333; ibn Kesir, Bidaye, X,202; ibn Hacer, Lisan, V, 121.

58 Bkz, lbn Arnus, <I Mukaddime", s. ze; Faris, "Mukaddime", I, s. dal; Hudari, Tarih, 171; Desuki, Seybani, 84, 368.

59 Ebu Yusuf'un vefan, imam Muhammed'in Rakka'da bulundugu zamana tesadOf eder. DeS1Jki. Seybani, 87.

00 Bkz, Ebu Gudde, "Mukaddime", 32-33; ibn Arnus, "Mukaddime", s. yeo aynca bk.z. Sem'ani, Ensab, rrI,483.

21

Muhammed'in ise, onun aksine, sadece ilimle mesgul olmasi, yoneticilere (hukkam) yakmhktan nefrer etrnesidir?'.

imam Muhammed'in eserleri, onun ilmi faaliyeti icerisinde 90k onemli bir yer tutar, Ancak bunlan asagida mustakil bir bashk altmda aynnuh olarak ele alacagumz icin, burada onlara deginrnedik,

D. Kadlhk Gorevi

imam Muhammed'in yasami boyunca bes Abbasi halifesi iktidara gelmi~ir62.

Ancak kaynaklar bunlardan sadece sonunculan olan Harunurresid (193/809) He munasebetinden sDZ etmekte, digerleriyle ilgili herhangi bir iliskisinden bahsetmemektedir. Bu durum onun halifelerden uzak durdugunu gostermektedir. Bunun nedeni, kendisini ilim ogrenme, dgretme ve telife vermesi ve bundan ahkoyacak her seyden siddetle kacmrms olmasidrr. Onun Harunurresid ile olan munasebeti, kendi nzasi ahnmadan hocasi Ebu Yusuf'un tavsiyesiyle baslamis ve bu durwn ikisi arasinda,

Ebu Yusuf'un vefanna kadar slirecek olan bir soguklugun olusmasma neden olmustur'".

·il Desuki, $eybani, 102.

62 Bu halifeler ve hilafet donemleri suasryla soyledir: Seffah (132-1361749-154), Mansur (136-158/754- 775), Mebdi (158-169/775-785), Hadi (169-170/785-786) ve Harunurresid (170~193/786-809). Nedvi, Seybani, 13; Sahin, Seybani, 66.

,,3 Ebu Yusuf ile imam Muhammed arasmdaki dargmh~ nedeniyle ilgili farkh yorurnlar yapilmisttr.

Bkz. Serabsi, $erhu Kltabi 's-Siyeri 'l-Kebir, Thk.. Abdullah Muhammed Hasan Ismail es-Safii, Daru'f-Kutubi'f-Ilmiyye, 1. Baski, Beyrut 1411/1997, I, 3-4; Sava Pasa, Nazariyat, I, 99-100; Kevseri, Bulug, 37-39: Emin, Duha; II, 204; Kufrah, "Ebu Yusuf", IV. 59; lsmet Parmakstzoglu, "Ebu Yusuj. Yakub b. Ibrahim el-Kufi", TA, MEB, Ankara 1976, XIV, 282; Heffening, "Seybani", Xl, 450; Ozek, "Ebu Yusuf"; II; Yemani, Tenkil, Il, 514-515; ibn Arnus, uMuJuuidime", s. ze-ha; Faris, "Mukaddime", I, s. dal; Eroglu, "Seybani", 32; Desuki, Seybani, 84, 85-85, 102-110, 378; Nedvi, Seybani, 229-230: ognt; "Ebu Yusuf", X 261. Muneccid, ikisi arasmda husumetin meydana geldigine dair kLSSaIl..lD uydurma oldugunu soyleyerek, bunu dogruymus gibi rivayet et1igi icin Serahsi'yi tenkit etmistir (Muneccid, "Mukaddime", I. 18). Ancak ikisi arasmdaki dargmhk meydana geJdigi hususu bir cok kaynakta zikredilmekte ve g~rdngUmOz kadanyla cogunluk tarafmdan kabul edilmektedir. Bunun icin boyle bir seyin olmus olrna olasrhgt dabs fazladu, ancak boyutu tarn ~ ilabilir.

22

Harunurresid, ilmen kendisini yetistirmis olan imam Muharnmedi'", Ebu

Yusuf'tan sonra65 onun tavsiyesiyle'f Abbasi halifelerin yazm ikamet ettikleri67

Rakka'run68 kadiltgina atam1~69 ve Seybani bir rnuddet orada ikamet etmistir ",

imam Muharnmed'in once kadihk gorevini kabul etmedigi, bunun uzerine vezir Yahya b. Halid b. Bermekin (189/805) onu tehdit ettigi, yine kabul etrneyince elli kusur gun hapsedildigi ve ancak basma k6tU bir sey geleceginden korkunca bunu kabul

ertigi rivayet edilmekted.ir71• Onun kadihk gorevini kabul etmek istememesi ve bunda

direnmesi, bu gorevi ilmi faaliyetlerine engel olarak gormesinin yam sira, 0 gi1nkii idareye karst olwnsuz bir tavir ve bakis acisma sahip olmasmdan cia kaynaklanmis

olmahdrr".

""' Brockelmann, Tarih, Il, 264. 65 Safedi, Vaji, n, 333.

66 Ebu Yusuf'un imam Muhammed'in Rakka kadihgma atanmasi tavsiye etmesi nedeniyle ilgiJi farkh yorumlar icin bkz, Serahsi, SSK, 1,3-4; Kevseri, Bulug, 39.

67 Kevseri, Bulug, 39.

ss Suriye'de H.alep sehrinin kuzeyinde, FIrat kenan nzerinde Harunurresid zamarunda imar edilrnis, Harunurresid'in sayfiye olarak kullandigr bir belde olup, nata daha mamur bir yerdir, Ebu Gudde. "Mulwddime", 54, dipnot 1.

69 ibn Sad, Tabakat, VII., 336-337; ibn Kuteybe, Mearif, 500; lbnu'n-Nedim, Flhrist, 253; Saymeri, Ahbar, 120; Sern'ani, Ensab, Ill, 483; Seybani, Ibn Kesir, Bidaye, X, 202; Ibn Kutluboga, Tac. 54; Taskeprizade, Tabakat, J6; Kehhale, Mucem, lX, 207; Zirikli, Alam, Vf, 309.

;0 Kuresi, Cevahir, Ill, 125. imam Muharnrned'in 180n96 yilmda kadi tayin edildigi soylenmektedir (Fuat Sezgi.n, Tarihu't-Turasi'l-Arabi, Arapca'ya Cev, Mahmud Fehmi Hicazi, Camiuatu'l-imam Muhammed b. Suud el-Islamiyye, 1411/1991, 1lI. 55). Heffening'nin de, Harunurresid'in bu yilda Rakka'yi kendisine rnerkez edinmesini gez on{lne alarak, imam Muhammed bu senede oraya kadi tayin edilmis olmahdir der (Heffening, "Seybani", XI, 450).

71 Bkz. Ali b. Sultan Muhammed el-Kari el-Herevl, el-Esmaru 'l-Ceniyye fi 'l-Esmai'l-Hanefiyye; varak 166, nk. Desuki, Seybani, 86; Kevseri, Bulug. 37; Says Pasa, Nazariyat, r,97·98.

n Bkz, Sahin, Seybani, 67.

23

Eser telifine duskun olan Seybani, kadihk gorevi sirasmda cia ilmi cahsmalanna ara vermemis, bu esnada er-Rakkryyat73 ve es-Secedal" adh iki eser telif etmistir,

imam Muhammed Rak.ka kadisi iken Safii 184/800 Yllmda75 halifeye isyan etme hususunda Ali taraftarlanna (Aleviyyin) destek olmak itharmyla" tutuklarup Harunurreside getirildi ve Harunurresid ile kadi imam Muhammed'in huzurunda yargilandi, Halife, Safii ile beraber tutuklananlan oldnrrmesine ragmen, imam

Muhammedin tavassutuyla onu serbest blraktJ77 ve Safii bu olaydan sonra yaklasik iki

Yl1 imam Muharnmed'e giderek ondan Iraklrlann fikhmi l:Sgrendi i8.

Seybani Rakka kadihgr gorevinde bulundugu sirada Harunurresid, 17617921deki Zeydi imam Yahya b. Abdullah'm isyaru meselesiyle ilgili olarak onunla istisare

etmi$79, bu istisarenin sonucunda Ali ogullan taraftan olmak suphesi altmda kalarak

;j Katip Celebi, Kesf. 0, 1669; Kevseri, Bulug, 64. 74 Katip Celebi, Kesf. D. 1424.

7S Desuki, Seybani, 121.

;6 Safii'nin bu ithama maruz kalmasirun gercek nedeni hakkmda bir yorurn icin bkz.. Nazhgnl, Sofii, 12- 13.

t: Ebu Bekr Ahmed b. el-HOseyn el-Beyhaki, Menaktbu 's-Scfii. Thk, Ahmed Sakr, Daru'r-Turas, L Baski, Kahire 139I1l971, 1,112-113; ibn Abdulber, lntika; l55, aynca bk:z. Hefreoing, "Scfii", lA, MEB, istanbul 1993, XI, 268; Desuki, Seybani, 121. lbnu'l-Irnad, bu olayi lbn Abdulber'in (463/1071) intika'smdan aktardtktan sonra soyle der. "Ktyamet gunune kadar Sofii mezhebinden olanlar imam Muhammed'e sitkron borcludurlar ve bunun icin de onun icin magfiret dilemeleri gerekir" (lbnu'l-lmad, Sezerat, I, 324). Nazhgul, bu olayi aktardIktan sonra Harunurresid'in Safii'yi affermesiyle ilgili olarak su yorumu yapar: "Bize gore Sofii'nin affedilmesinin bir baska sebebi de Halife Harun er-Resid ile imam Malik arasinda bulunan kuvvetli dostluk ve sevgi bagldlr. Belki de halife, Malik 'in bu gozde talebesini onun hitrmetine affetmistlr". Nazhgul, Sajii. 15.

7! Bkz, Zekkar, "Mukaddime", 12; Ebu (Judde, "Mukaddime"; 37-38.

~ Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberl, Tarihu'l-Umem ve'l-Muluk; Daru'l-Kutubi'l-limiyye, 2.

Baski, Beyrut 14()8/1988, IV, 631.

24

halifenin gtrvenini kaybetmis", nihayetinde 187/803 YlLInda81 kadihk gorevinden

az1edilmi~81, fetva vermesi yasaklanrms't' ve eserlerinde isyana sfuilkleyeo parcalann

olup olmadigi kontrol edilrnistirf", imam Muhammed bu gelisrneler uzerine Bagdat'a geri donm~85 ve 189/805 yihna kadar orada kalrrusur".

Seybani daha sonra halife Harunurresid ile konusarak tekrar fetva vermek icin izin alrnl$S7, halife bu olayda kusurlu oldugunu aniaYlp88 onu kendisine yakm kilrms ve

Ebu Yusuf'tan sonra89, ooun yerine90 baskadi (kadl'l-kudat)91 olarak atarrusur'", imam

Muhammed vefat edene kadar bu vazifede kalnusnr'".

se imam Muhammed'm, Yahya b. AbduUab icin yazilmts emam iptal ermek isteyen Harunurresid'e, ona veri len emamn saglam oldugunu ve O11U bozmak icin bir care (hile) olrnadigim soylemesi Harunurresid'i kizdirmrs, bunun Uzenne onun fetva vermesini ve hUkmetmesini (kadihk yapmasun) yasaklarrusnr, Saymeri, Ahbar, 121-123, 126-127.

31 Brockelrnann, Tarih; II. 264; Desuki, Seybani, 91 .

.l2 ibn Sad, Tabaka', VII, 337; Ibnu'n-Nedirn, Fihrtst, 251; Saymeri, Ahbar, 120; Sem'ani, Ensab, III, 483; Ibn Hallikan, Vefayat, IV, 185; Ibn Kesir, Bidaye, X, 202; Kuresi, Cevahir, III, 125; Kehhale, Mucem, ix, 207; Zirikl~ A/am, VI, 309.

8J Bkz, Saymeri, Ahbar, 121-123, 126-127.

SJ BIa. Desuki, Seybani, 87.

as ibn Sad, Tabakat, VU, 337~ Saymeri, Ahbar, 120; Sem'ani, Ensab, Ill, 483; Ebu Zekeriya Muhyiddin b.

Serif en-Nevevl, Tehzibu 'l-Esma ve't-t.ago», ldareru't- Tibaati'f-Muniriyye, yy., ty., I, 81; Ibn Hallikan, Yefayat, IV, 185.

S6 Heffening, "Seybani", XI, 450.

S7 Imam Muhammed'in ifta ve tedrisine izin verilmesinin Harunurresid'in esi Zabeyde'nin cabasi sonucu oJdugu da aktanhr, Soyle ki; Zubeyde bir ~ey vakfetrnek isteyip, imam Muhammed'e bunun hilkmilnU sordurmus, imam Muhammed ise, Harunurresid'm fetva vermesini yasakladigim soyleyerek cevap vermemistir. Bunun uzerine Zubeyde, imam Muharnrned'In ferva ve ders vermesine izin verene kadar Hanmurresid nezdinde girisimde bulunrnustur, Desuki, Seybani, 88.

IlS Nedvi, Seybani. 231.

89 Muneccid, "Mukaddime", I, 10.

90 Harnidullah, "Imam Muhammed", 54, 55.

91 Baskadi olan zat, fiilen halifenin yanmda bulunan kimse idi. Harniduliah, "islam Devletler Hukuku", 29.

25

E. Vefat1

Harunurresid ] 89/805 yihnda", lran'm Horasan bolgesinde bulunan Rey~e9S giderken imam Muhammed'! de kendisi ile beraber gortlnn~ ve imam Muhammed ayru ytl% orada'", elli sekiz98 veya elli yedi99 yasmda iken vefat etm~IOO ve oraya

defnedilmistir''". imam Muhammed'in vefat yihyla ilgili olarak 187/803102 tarihi de verilmekteyse de, en yak kabul goreni 189/805 tarihidirl03.

'l1 Sayrneri, Ahbar, 126, aynca bkz. Zehebi, Iber, I, 234: nmu'l-lmad_, Sezerat, I, 322; Diyarbekri, Tarih; n, 333; Desuki, Seybani, 87; Nedvi, Seybani; 231. Ebu Zehra ise Imam Muhammed'in Ebu Yusuf gibi baskadt olmadiguu soyler, Ebu Zebra, Ebu Hanife, 240-241.

ss Hamidullah, '-Seybani OJ, 7_

94 Taheri, T arih.rv, 674.

~\ Rey, su an Tahran yakimnda bulunmaktadrr. Zekkar, "Mukaddime", 15; Sahin, Seybani. 12.

ss fun Hallikan, Vefayas, IV, 185~ Zehebi, lber, I, 234; Safedi, Vofi, IT, 334; [bnu'f-lrnad, Sezerat, t, 321; Diyarbekri, Tarih, II, 332-333; Emin, Duha. II, 204; Keskioglu, Tarih,95.

'II Hamidullah, "Seybani", 7.

~ ibn Kesir, Bidaye, X, 203; Kuresi, Cevahlr, Ill, 125. Ibn Abdulber onun 54 yasinda men vefat etrigini, 58 yasmda iken vefat ettiginin de soylendigini be 1 irtir. Ibn Abdulber, lntika; 175.

:)9 Zehebi, lber, [, 234; Ibnu'l-Imad, Sezerat, I, 322; Hamidullah, "imam Muhammed", 54. CMctlldngu uzere, muelliflerin bepsinin, imam Muhammed'in 58 yasmda vefat etti~i hususunda murtefik olduklanru soyleyen Sava Pasa yaOJI01I~ur. Sava Pasa, Nazariyat, 1,91.

100 Tho Sad, Tabakat, VII, 337; ibn Kuteybe, Mearif. 500; lbnu'n-Nedim, Fihrist, 253; Saymeri, Ahbar, 120, 127, 129; Sirazi, Tabakat, l42; Ibn Kutluboga, Tae, 54; Taskoprizade, Tabakat, 16; Kebhale, Mucem, IX, 207; Zirikli, Alam, VI, 309.

101 Bagdadi, Tarih, II, 172, aynca bkz. 181, 1&2; Sem'ani, Ensab, ill, 483, 484; Nedvi, Seybani, 242.

Onun, Rey'de, Taberak dagindaki bir kaleye defnedilmis oldugu soylenmektedir (Herevi, elEsmaru'l-Ceniyye fi'l-Esmai'l-Hanefiyye, varak 57. nk, Desuki, Seybani, 94). Hamidullah, kaynaklara gore Taberak veya Renbuye defnedilmisrir, belki de Renbuye 0 dagda bir park veya bahce idi, der. Hamidullah, "Seybani", 7 ve dipnot 1.

102 Katip Celebi, Ked, I, 561, 567; Il, 1395. Katip Celebi eserinin bazi yerlerde ise Imam Muharnmed'in vefat tarihini 189/805 olarak verir, a.mlf., K eif, I, t07; 11, 962, 158 J, 1669.

103 Bkz. Ibn Kesir, Bidaye, X, 203; Heffening, "$eybani", Xl, 450; Eroglu, "Seybani", 33_ Hamidullah, Haydarabad'a mevcui olan 'Arasname'de herhangi bir kaynak gcsterilmemekslzin 1mam Muhammed'in 14 Cemaziyulahtr 189/19 MaylS 80S'de vefat etriginin zikredildigini haber verir, Harnidullah, "Seybani ", 1 0; a.rnlf., "imam Muhammed", 54.

26

n. iMAM MUHAMMED'iN ESERLERi

A. Eserlerinin Tanrtum

Imam Muhammed, ilk donem fakih1eri arasinda cok eser tasnif edenlerin ve eserlerinin onemli bir kismi bize kadar ulasanlann basmda gelmektedir'f". Ayntabi

(1823) onun tasniflerinin adedinin 999, kimilerine gore ise 1000 oldugunu soyler105•

Her ne kadar bu rakam abartih olsa da, Schacht'rn (1969) da ifade ettigi gibi 106 onun

velut bir yazar oldugu kesindir'l". Kaynaklarda imam Muhammed'e atfedilen eserlerin

hepsi, maalesef bize kadar ulasmamrsnr'l". Biz tezimizi esas olarak, onun eserlerinden,

metni veya serhi matbu olarak bize ulasanlara dayali olarak hazrrladigrrruz icin, burada munhasiran onlan tarutmakla iktifa edecegiz. Kaynaklarda imam Muhamrned'in

,0)4 Bkz. Kevseri, Bulug, 4,60; Muneccid, "Mukaddime", I, II. lmam Muhammed'in ikinci 3SU' fakihleri arasmda en cok eser veren bilgin oldugu soylenir. Heyet, "Seybani", V, 312.

;01 Muhammed Munib Ayotabi, "Mukaddime" tTercume-t Serb-i Siyeri 'l-Kebir'e yaz.dlgJ), Istanbul 1241, I, 7. Bu eserlerin cogunun, imam Muhammed'in zahirurrivaye olan kitaplanmn bolnm bashklan olmasmin kuvvetle muhtemel oldugu soylenmektedir. Mustafa Baktrr, "Imam Muhammed'in Hayatt ve Eserleri' (Kesb cevirisine yazdigt), Seha, Istanbul 1993, 17.

106 Schacht, Giris, 55.

101 Hamidullah, Kerderl'nin (64311244) Menalclb'rndan (II. 163) "Onun drrunde su ile dolu bir las durur ve Arap ditine ve yaustna vakil on Yunanli cariye haztr bulunurdu ve istenilen malumau okuyarak (Imam Muhammed Imam Muhammed'e) dinletirlerdi" bilgisini aktardiktan sonra soyle der: "Eger imam Muhammed Seybani diger muastrlarmdan daha fazla bilyilk eserler yazmts ise bunun strrt bu suretle meydan r;tlun/~ oluyor. Mtuvedde yazmak; temlze cekmek islerini bizzat kendisi yapmtyordu, belki - gDruJdi1go gibi- yardtmcilan vardr (Hamidullah, .. Ebu Hanife ve Eseri ", Cev, Kemal Kuscu, islam Hukuku Etudleri Makaleler Kiilliyat), Bir, Istanbul 1984, 360. dipnot 17, aynca bkz, Hamidullah, "Seybani", 7). Imam Muharnrned'in muasirlanna gore cok fazla eser sahibi olmasmda bu durumun olumlu bir katktsi olrnus olabilir, ancak meseleyi sadece bununla aciklamak, gercekci otmadJg. gibi, imam Muhammed'in telifteki kabiliyeti gormezlikten gelindigi icin ana karst bir haksizhknr.

:08 Bkz. Ibnu'n-Nedim, Fihrist, 253-254; Sezgin, Tarih, Ill, 76-78. Zeydan, Ebu Yusufun kitaplanmn aksine onun kitaplannm bize kadar tam olarak geldigin! soylemektedir (Abdulkerim Zeyden, Mom Hukukuna Girls, Cev, Ali ~a.fak, Kayhan, 2. Baski, Istanbul 195,242), ancak bu ifade g~rold(l~ gibi gen;egi tam olarak yansttrnamaktadir,

27

eserterinin hicbirisinin yazirn tarihi bildirilmernekte, sadece bir kisrmmn yazim strasi belirtilmektedir. Biz once imam Muhammed'in eserlerden yazihs SIIaSl bilinenleri, sonra da bilinmeyenleri ele alacagiz.

1. el-Asl J el-Mebsut (b~ J ~~')

Bu eser, matbu nushanm kapaginda da belirtildigi gibi el-Mebsut olarak da bilinirlO9• imam Muhammed'in bizzat kendisi de ona, el-Mebsut diye anfta

bulunrnustur'!", Imam Muhammed bu eseri Bagdat'a tasinrnadan once Kufe'de ikenl'l

ogrenciIerine imla ettirmistir' 12. Bu onun ilk eseri oldugu i~inll3, ayru zamanda ona el-

As! denilmistir!". ASI'ID imam Muhammed'in ilk eseri olmasmm yam sua. aym

zamanda en hacimli t 15 ve en onemli eseri oldugu ve bir anlamda diger eserlerinin,

ozellikle de zahirurrivaye olanlann temelini olusturdugu belirtilmektedir II 6. Bu eserin 1mam Muharnmed'in en hacimli ve en 6nemli eserlerinden birisi oldugu dogrudur, ancak eser icerisinde imam Muhammed'in diger bazi kitaplanna atiflar yapllmaslll7,

onun imam Muhammed'in ilk eseri olrnasi konusunda bir kusku uyandirmaktadir. Gerci

,(j') Katip Celebi, Keif, II, 1581.

110 Bkz. Seybanl, es-Siyeru'l-Kebir (Serahsi'nin $SK'inin icinde), Thk. Abdullah Muhammed Hasan

tsmail, Daru'l-Kutubi't-llmiyye, 1. Baski, Beyrut 1417/1997, V, 379.

III Desuki, Seybani, 108. III ibn Kutluboga, Tac, 54.

II) Ebu'l-Hasenat Abdulhay el-Leknevl, en-Nafiu'l-Kebir, Alemu'l-Kurub, I. Baski, Beyrut 1986, 33~ Seybanl, el-Asl el-Maruf bi'l-Mebsut (Afgani notu), Thk. Thk, Ebu'l-Vefa el-Afgani, Alemu'JKutub, L Baski, 8eyrut 1990, 1,87, dipnot 6; 11,208, dipnot 5; Heyet, "Ebu Hanife, Numan b. Sabit el~Kufi", TA, MEB, Ankara 1996, XIV, 270.

iH Muhammed Emin ibn Abidin, "Ukudu Resmi'l-Mufii", Mecmuatu Resaili Ibn Abidin, Darn Ibyai't-

Turasi'f-Arabi, Beyrut ty., I, 19; Leknevi, Nafi, 33.

I Ij Kevseri, BuJug, 61.

IJ6 Afgani., "Mukaddime: (Asl tahkikme yazdigr), Alemu'l-Kutub, 1. Baski, Beyrut 1410/1990, I, 12.

117 Seybani, AsJ, I, 87; Il, 208, 348 (el-Camiu's-Sagtn, 416 (el-Cami), 208 (el-Haruniyy. Son eserin dogru isrni el-Haruniyyat'ni, Seybani, Asl (Afgani notu). 11,208. dipnot 5.

28

Atgani bunlann kitaba sonradan eklendigini soylemekte ise del18 bunu gosteren acik argumanlar bul unmamaktadir.

Elirnizdeki rnatbu nusha icerisinde yer alan Kitabu'l-Menasik; esenn yazma.lannda bulunmadrgi icin Hakimin (334/945) Muhtasar'mdan ahnarak kitaba

eklenmi~tir"9 .

Bu eser, imam Muhammedin bir cok ogrencisi tarafindan rivayet edilmis Olup'20, bunlann en rneshuru Cuzcani'nin rivayetidir'<' ve su anda elimizde bulunan Asl

nushasmm ekserisi onun rivayetine122, bir kismi ise Ebu Hafs'm rivayetine

dayanmaktadir 123 , Bu iki rivayetten Ctizcani'ye ait olamn daha acrk (ezhar) oldugu

bdirtilmektedirI2..J.

Asl'), Ebu Yusufun yazdigi, imam Muhammed'in ise tertipledigi soylendigi gibi125, eserde yer alan bilgilerin cogunun Ebu Yusuf'a ait oldugu da soylenmistir'<". Aneak kaynaklarda ilk iddiayi destekleyen herhangi bir bilgiye rastlarnadignmz gibi, eserin icerisinde de buna clair bIT ipucu yakalayamadik. Bunun icin bu iddiarun gercegi

lIS Seybani, As] (Afgan! now), 1,87, dipnot 6; 11,208. dip not 5.

119 Bkz, Kevseri, Bulug, 61~ Afgani, "Mukaddime ve notu Ast', 1, 15; II, 291. Aynca Kitabu Edebi'lKadi'nfu de Hakim'in Muhlasar'mdan tamamladiklanru be Iirtmesine ragmen (Afgani, ... Mukaddime Asl", I, J 5), matbu nushada boyle bir bolnm yer almamaktadrr.

120 Ibn Kutluboga, Tac, 54; Taskoprizade, Tabakat, 17.

121 Nedvi, Seybani. 133.

m Seybani, AsJ, I, 27, dipnot 1. Kevseri, Imam Mubarnmed'in, aln eserinin (Asl, Camiussagir, Camiulkebir, Siyerussagir, Siyerulkebir ve Ziyadats, doguda ve banda onun sayesinde yayildrgim soyler (Kevseri, Butut 9).

12."l Bkz. $eybani,As/. u, 416; V, 5.

llot Katip ~elebi, Kesf, TI. 158 t; ibn Abidin, "Ukud", r, 17. us Heyer, "Ebu Yusuf', II, 1 &0.

126 Karip ~elebi. Ked, II, 1581, aynca bkz, Brockelmann, Ta,.ih, D, 265; Halit Unal, "eJ-AsJ", DlA, mv, Istanbul 1991, II!, 495. Karip Celebi, ~efl furuu hakkmda el-Mebsut adh eserlerin cok oldugunu, bunlardan birisinin de Ebu Yusuf'a ait oldugunu soyler. Katip Celebi, Ked: II, 158t.

29

yansrrtigi kanaatinde degiliz, Ikinci iddiaya gelince; rniktanm tespit etme imkamna sahip olmamakla beraber, kitaptaki bilgilerin onemli bir kismirun Ebu Yusuf'tan almmis olmasi kuvvetle muhterneldir. Cunkti imam Muhammed, kendisi gene yasta iken Ebu Hanife'nin vefat etmesi nedeniyle onun derslerine uzun sure devam etme imkanmt bulamarms ve vefatmdan sonra fikih tahsilini esas olarak Ebu Yusuf'un yanmda ta1llaJTlIGU111~tlr.

imam Muhamrned'in Asl'i once, Kitabu 's-Salat, Kitabu 'l-buyu' gibi, kitap-kitap yazdirdigi, sonra bu kitaplann bir araya getirilmesiyle bu eserin meydana geldigi

belirtilmektedir127, Kimi yazarlann onun., Kitabu's-Salat, Kitabu 'z-Zekat, Kitabu 'n-

Nikah ve sair kitaplan oldugundan soz etmeleri 128 bununla ilgili olmahdir. Yani bunlardan kasit, imam Muhammed'in sonradan As] icerisinde topladigi Kitap bashklan altmdaki boltimlerdir.

Asl'm ilk dort cildinde konular esasen sorulu-cevaph olarak 129 diyalog seklinde

ele almmaktadir'r" ve eser bu haliyle bir fetva kitabi gi bid ir. Soruyu soran ve cevabi

m Katip Celebi, Ked, II, 158); Heyer, "Ebu Yusu.f', II, 180.

l~ lbnu'n-Nedirn, Fihrist, 253-254, aynca bkz, Katip Celebi, Ked', II, 1395; Sezgin, Tarih, Ill, 75,76-78. m Asl'daki soru ve cevaplann 860'dan fazla oldugu soylenmektedir (Hamldullah, "Profesor Majid

Khaduri 'nln islam Devletler Hukuku (imam Muhammed'in Styer 'i)", Cev, Yusuf Ziya Kavakci, islam Medeniyeti (Seybani Ozel S avis I), YII 2, Say! 20, Istanbul 138911969, 26). Malum oldugu azere Ebu Hanife, ilirn halkasmda rneseleleri seckin ~grencileriyle tarnsarak sonuca baglardi ve kimi ogTencileri de bun Ian [Jot ahrlardi. Asl'vn sorulu-cevaph otmasi dikkare ahnarak ondaki bir cok bolUmIln buradaki tarnsmalar ve sonuclanndan meydana geldigi soylenmektedir (Abdtllkadir Karahan, "1200. Olnm Ytldonnmunde lslam'in Biiyuk: Hukuk ve Din Bilgini Seybani", Islam Medeniyeri ($eybatti Ozel Sayisi), YII 2, Say' 20, Istanbul l389/1969, 4142). Miktanrn tespit etrne imkanma sahip olmasak da bunun muhtemel oldugunu ve eserde takip edilen diyalog yonterninin bu ihtimali daha da kuvvetlendigini soyleyebiliriz,

IJO Asi'm bazi nnshalaruun soru-cevaph olmadtgr belirtilmektedir (N, Bayraktar, Hamidullah, Salih Tug ve Yusuf Ziya Ksvak~l. "Muhammed h. el-Hasen es-lmom Muhammed'in Istanbul Ktlrupnaneierindekt Mevcut Yazma Eserleri", islam Medeniyeti (Seybani Ozel SaY1Sl), YII 2, SaYI 20. istanbul 1389/1969,46-47). Bu durum imam Muhammed'in bu eserini daha sonra tekrar gozden gecirmis olmasmdan kaynaklanrms olabilir. C;Unkn onun eserlerini tasnif ettikten SOnTa, onlan tekrar

30

verenle ilgili farklt yorumlar vardir". Kanaatimizce eser bu acidan ele ahrup

incelenmelidir. Muhtemelen Asl, imam Muhammed'e sorulan sorulara onun verdigi cevaplardan meydana gelmistir, imam Muhammed'in cevabindan sonra cogu zarnan ogrencisi "Nicin boyle hukum verdln ?" diye sorrnakta, 0 da verdigi hukrnun gerekcesini acrklamaktadir. As!' da takip edilen bu uslupta hafif tartisma kokusu sezilmektedir. imam Muhammed bazen verdigi hnkmun gerekcesini, benzer baska bir meselenin

hukmunu zikrederek ~lkJartn. 0, takip ettigi bu yontemle, daha sonra Esbah ve Nezair

adiyla ortaya cikacak olan [doh lYah~masmmJ33 oneulerinden olmustur.

Asl'm dili, Camiussagir'e, ozellikle de Camiulkebir'e gore daha sade, anlasilmasr daha kolaydir". 0 kadar ki, bu acidan bakildigmda bu eserler sanki farkli muelliflerin kal emin den cikrms gibidirler, Dikkatli bir okuyucuda, imam Muhammedin, Camiussagir's ozellikle de Camiulkebir'i Him ehli icin, Asl't ise diger insanlar icin yazmis oldugu intibai uyanmaktadir. imam Muharnmed'in As/'da basit

sayilabilecek kimi rneselelere yer vermesi de bu kanaati desteklemektedir'Y. Nitekim

Serahsi (483!1090) bu eserin yazihs amaciyla ilgili olarak ~yle der: "imam Muhammed

gozden gecirip, bir kismuu eledigi belirtilmektedir (Serahsi, el-Mebsut, Daru'l-Ma'rife, 2. BBSk.t, Beyrut ty .• XXX,287). Hamidullah (2002), sorulu-cevaplr sekilde olan ve boyle olmayan nushalann, soru-eevap dismda, alt bolnmlerin bashklanmn bir cok hallerde birbirinden farkh oldugunu, birinde bulunan bazi alt bolumlerin digerinde mevcut olmadignn haber verir ve hakh olarak. soyle der: "Adt gecen bolumlerin revizyonundan veya yeniden kaleme almmastndan bizzat imam Muhammed'ln mi yoksa ravilerinden birinin mi sorumlu bulundug« rahkik mevzuudur": Hamidullah, "Islam Devletler Hukuku •. , 26, dipnot 4.

III Bkz. Hamidullah, "Islam Devletler Hukuku'', 26; Karahan, "Seybani", 41; Onal, Ebu Hanife. 70,71, 72-73.93, 103, 134, 136, 139; Sahin, Seybani, 15-16~ Eyyup Said Kay a, Mezheplertn Tesekkulunden Sonra Ftkh; lstidlal. DT, MOSBE, istanbu12001, 196.

m Omek olarak. bkz, Seybani, Asl, 1,40,53, 70,77, 126, 130.

m Bunlara misal olarak $U nc eseri zikredebiliriz: Muhammed b. Vekil (71611516). el-Esbah ve'n-Nezair; Ebu Nasr Tacuddin Abdulvehhab es-Subki (771/14370), el-Esbah ve'n-Nezair; Zeynuddin b. Naceym (970/1563), el-Esbah ve 'n-Nezair.

lJJ Afgani AsJ'rn, imam Muhammed'in eserlerinin rne'haz olarak en kolayi oldugunu soyler. Afganl, "Mukaddime_Asf'. I, 12. aynca bkz, Nedvi, Seybani, 101, 133.

13$ Misal olarak bkz, Seybani, Asl, I, 113, 1164117. 127. 130, 130-13t, 134,136.

31

bu eserinde, ogrencileri ftkih ogrenmeye tesvik etmek ve (fikhm) 6grenilmesini kolaylasttrmak icin aynt meseleleri uzun uzadtya yazdi ve aym konulart farkli kitaplarda anlaltl,,136.

Imam Muhammed'in Asl'« orijinal bir metot Uzere yazdJ~137, bu nedenle fikih

kitaplanrun yazirmna ornek oldugu, bu metodun kendinden sonra da bUyt1k ol~Ude benimsenerek devam ettirilmesi sonucu 138 fikhin klasik yazim sisternatiginin meydan

geldigi, fikhm butun bahislerini aynnnh olarak ihtiva ettigi139 ve Mebsut olarak

isimlendirilmesinin de buna delalet ettigi 140 ifade edilmektedir. Aynca Imam Muhammed'den sonra Hanefi fikhi hakkmda telifte bulunan alimlerin bu esere muhtac otdugu"" ve mutekaddimin Hanefilere gore bu eseri ezberlemeyen bir alimin ictihat

derecesine ulasamayacagi 142 soylenmektedir, Bu soylenen hususlar, Asl'm ilk sistematik

fikih kitaplanndan 01 mas 1 hasebiyle buyi1k olyiide dogru olmakla beraber eser, elimizdeki haliyle, klasik fikih kitaplannda ele alman bUtiin konulan icermedigi gibi 143,

1* Serahsi, Mebsut, I, 3. Serahsi, Hakim'in Muhtasor'uu telif sebebini soyle aciklar: "Hakim. kimi ogrenciJerin, (konularm} uzun uzodtya yazilmast ve meselelerindeki tekrar (meselelerin degisik bolumlerde tekrarlanmast) nedeniyle Mebsut 'u okumaktan yiJz cevirdiklerini gorunce, iktibas edenleri tesvik icin, Imam Muhammed 'in kitaplarinda ayrmuli olarak belirtilmis olanlari zikrettigi ve meselelerden makerrer alan/art htajetligi Muhtasar't lelif etmesinin dogru olacagmi g6rdii, guzel de yapu", Serabsi, Mebsut, I, 3,

137 Desuki, Seybani, 7, 144, 151.

;}S Safii'nin onu ezberledigi (Katip Celebi, Kesf, n, 1581) ve onu ornek alarak Omm'O telif ettigi soylenmektedir (Kevseri, Bulug. 6), aynca bkz. Desuki, Seybani, 355). Ancak Omm Uzerinde yapuginuz incelemede onun, tasnif; icerik ve dil actsindan, Asfdan hayll farkhhk an ettigini gorduk. Nitekim Nazlignl'nn de, Kevseri'nin bu ifadesini ~1iI buldugunu gorayoruz, Nazhgul, Sofii, 32. aynca bkz, Kaya, Fikhi lstidlal. 132.

139 Desuki, Seybani, 15 I, 276.

140 Afgani, "MukaddimeAsl", I, 12. 141 Desuki, Seybani, 151.

142 Hacevl, el-Ftkru's-Sami, U, 209, nk.. Desuki, Seybani, 151.

143 Asfda evlenme, OO$3JUtla, icare, havale, hibe, vasiyet, miras ve siyer gibi kirni konulara deginilmemistir. Matbu nushada bu sekilde fikhm onemli konulanrun yer alrnamasi, hakh olarak,

32

konular klasik fikih kitaplannda oldugu gibi biitO.nlilk icerisinde resmedilmemekte, mantiki bir sua izlenmemektedir. Bu durum As!'m esas olarak, sorulan sorulara verilen cevapJan icermesinden kaynaklanrms olabilir,

Bu eserin farkl: basktlan yaprlmisur".

Asl'm "Fesad" bolumunnn G. Wiedonsohler tarafindan Almanca'ya tercume edildigi ve bu tercumenin "Mangel beim Kauf nach Islamische Recht" (Islam Hukukuna Gore Alts- Veriste AYlp) adiyla Walldorf-Hessen'de 1960 yihnda nesredildigi

belirtilmektedir!45. Aneak bizim yararlandigimiz Asl'da boyle bir bolnm yer

almamaktadir. Wiedensoler'in tercumesinin bashgina bakarak onun, Asl'm "Babu'lUyub fi 'l-Buyu '1 Kullih" 146 kisrmm tercume etmis olabilecegini tahmin ediyoruz.

Washington John Hopkins Universitesi profesorlerinden Irakh bir Hiristiyan olan Mecid Hadduri' nino Astm Kitabu's-Siyer boliimiinii The Islamic Law of Nation. Shybani's-Siyer (islam Devletler Hukuku, imam Muhammed'in Styer'i) (Baltimore

onun nesrinin veya gUnilrnUze ulasan yazmalannm eksik olmasi kuskusunu dogurmaktadir ve bu hususun arasnnhp aydmlrga kavusrurulmast gerekrnektedir (Sahin, Seybam, 15). Nitekim Hamidullah, Asl'm yazma nushalanrun Kitabu's ... Salas, Kitabu'l-Hiyel gibi altrrus kadar bOlUmO ihti va enigini haber vermektedir (Ham idu llah, "Seybani ", 8), halbuki bizim yararlandigirmz matbu nOshada on bes Kitap bulunmaktadir.

144 Ilk defa Sefik Sehate, eserin s.adece besinci cildini tahkik ederek 1954 yrlmda Kahire'de yeymlanrmsnr (Unal, "el-Asl ". III, 494; G{jrkan~ Islam Hukuk Metodolojisinin Olusumu ve Safi! 'nin Yeri, DT, BOSBE, Kayseri 1997. 131). Daha sonra eserin tam olarak yapilan ilk baskrsi, ldaretu'l-Kur'an ve'lUlurni'l-lslarniyye tarafmdan Karaci'de, baski tarihi verilmeden yaprlrms ve eserin ilk dorr cildini Afgani, besinci cildioi ise Sefik Sebate tahkik etmistir, Biz Asl'm Beyrut 141 {)fl990 baskisun kullandik, Bu iki baskiyi karsilasnran Sahin, eserin Beyrut baskrsrmn, Karaci baskismm of set olarak yeniden basmu oldugunu, sneak bu baskida gereken itinarun g03!eriJmedigini, sozgelimi, besinci cilt, Sefik Sebare tarafmdan tahkik edilrnis olmasina ragmen kitabin bes cildinin nzeriae de tahkik edenin Afgani yaztldigrru, ban sanrlarmm eksik oldugunu ve mustensihlerin eklemesi denilebilecek yerler oldugunu soyleyerek, bu baskryi tenkit eder, Sahin, Seybani, 15, dipnot 37.

14~ Qzel, Alimler. 23, aynca bkz. Schacht, Giris, 239. 146 Seybani, Asl, V, 166.

33

1966) adiyla Ingilizce 'ye cevirdigi, bu esere Lahey'deki Milletlerarasi Adalet Divaru hakimi Jessup'un on sayfahk onsoz, mutercirnin de yetmis dort sayfalik giris ekledigi

belirtilmektedirl47• Ancak Astm bizim yararlandiguruz matbu nushasinda Kitabu 's~

Styer diye bir bolurn yer almamaktadir. Hamidullah, yazdrgi bir makalesinde Hadduri'nin bu cahsmasmi degerlendirmis ve genel olarak faydali gordiigti bu eserin

kimi yerlerini tenkit etrni~tirI48. Desuki de bu kitabi kisaca degerlendirerek icindeki

hatalara ragmen iyi bir arastirma oldugunu soylemi~tiri49. Biz bu eseri temin edip inceleme imkaru bulamadik.

2. el-Camiu's-Sagir (~ ~~)

Kitabm basinda Imam Muhammed'in bu eserini, el-Camiu's-Sagir 01arak'50 isirnlendirdigi belirtilmektedirl51. Leknevi eserin bu sekilde isirnlendirilrnesinin,

hacminin kacuk olmasmdan kaynaklandrgini soylemektedirl52• Onun bu yorumu

IH Bk:z. Hamidullah, "Islam Devletler Hukuku ", 24; Desuki, Seybani; [50-151.

148 Hamidullah'in bu makalenin tercamesi, islam Medeniyeti dergisinin 1389/1969 yrhnda, Imam Muhammed'in vefatunn 1200. yildOnflmfi rnunasebetiyle cikanlan Seybani Ozel sayrsuida yaymlanmisnr, Bkz. Hamidullah, "Prcfesor Majid Khadduri'nin islam Devletler Hukuku (Imam Muhammed'in Siyer'i}", Cev. Yusuf Ziya Kavakci, islam Medeniyeti (Seybani Ozel Sayisi), Ytl 2, Sayt20, istanbul 1389/t969, SS. 24~30 ve 62.

H~ Desuki, $eybani, 151.

ISO Seybani Siyerulkebir'ne, bu eserinden el-Cami' olarak soz ederek ona anfta bulunur (Seybani, SK, IV, 120. Bu dunnn ayru zamanda imam Muhammed'in bu eserini Siyerulkebir'tieti once yazdigm: gostermektedir .

lSI Seybani, el-Camiu's-Sagir, Alemu'f-Kutub, I. Baski, Beyrut 1986,67-68. Bu bilgiyi kirnin yazrugl belirtilmiyor, ancak bu ifadeler muhtemelen kitabm rsvisine aittir,

152 Leknevi, Nofi; 67, dipnot L

34

imam Muhammed'in Camiussagir'i Asl'dan sora tasnif ettigi153, icerisinde yer

alan bilgilerin ona dayandigi ifade edilmektedirl54. Rivayetlere gore Imam Muhammed

Asl's yazdiktan sonra, Ebu Yusuf ondan, Ebu Hanife'den rivayet ettik1erinden ezberlediklerini ihtiva eden bir eser telif etmesini istemis, imam Muhammed de bu

eserini telif etmi~irI5S. Kitaptaki bablann "Muhammed, an Yakup, an Ebi Hanife (Muhammed, Yakub kanaltyla Ebu Hanife'den naklederek)" seklinde baslamasi bu rivayetleri dogrulamaktadtr, Aneak imam Muhammed, Ebu Hanifc'nin go~Unil aktardiktan soma, cogu zaman kendisinin ve Ebu Yusuf'un gOril$linU de

belirtmektedir'i", Bu durum, Camiussagir'ui sadece imam Muhammedin, Ebu Yusuf

kanahyla Ebu Hanife'den aldJgJ bilgilerden ibaret olmadigini gostermektedir.

Bu eseri kimin tasnif ettigi hakkmda ihtilaf edildigi, bazismm, 0, Ebu Yusuf ve imam Muhammed'in beraber telifidirl57, bazilannm ise imam Muhammedin telifidir

dedigi aktanhnaktadtrlS8. Bu g5~ aynligmm, imam Muhammed'in eserdeki bilgileri esas olarak Ebu Yusuftan aktarmis olrnasmdan kaynaklandigr kanaatindeyiz. Kimileri, imam Muhammed'in kitaptaki bilgileri Ebu Yusuftan aktardigun goz onune alarak, onun ikisinin telifi oldugunu, kimileri ise sadece bilgileri aktararu nazar-i dikkate alarak eserin imam Muhammed'in telifi oldugunu soylemis olmahdirlar, Eseri, tasnif edene nispet etmek daha isabetli olacaktir.

153 Leknevi, Nafi, 33; Heyet, "Ebu Honife", XIV, 270. )$1 Ibn Abidin, "Ukud", I> 19.

1~5 Katip Celebi, Kesf. I, 561, 562; Kevseri, B1UUg. 62. aynca bkz. ibn Abidin, "Ukud", I, 19; Leknevi, Nafi, 33; ibn Arnus, "Mukaddime", s, ze,

:S6 Meseta bkz. Seybani, CS. 72, 74, 76. Imam Muhammed'in bu eserinde daha ziyade Ebu Yusuf'un fetvalanna yer verdigi ifadesi (Safak, Tedvin, 91), kitabm i~eri~iyle tam olarak uyusmamaktadir.

m Yavuz, "el-Camiu 's-Sagir", VII, 112.

lsa Katip Celebi, KeY, I, 561. aynca bkz. Brockelmann, Tarih, n,272.

35

Bu eseri imam Muhammed'den ogrencisi Isa b. Eban ve ibn Semaa rivayet

. 1 di 159 etmis e~ If .

Onun bu eserinde fikih kitaplanndan kirk kitabi cern ettigi

soylenmektedir'f", ancak elimizdeki matbu nushada otuz dokuz kitap bulunmaktadir'?'.

imam Muhammed' in Asl'daki kitapsen bablara ayirdigi gibi,

Camiussagir'dekileri bablara ayumadtgl162, daha sonra Kerhi'nin (340/951) cagd~1163

Ebu Tahir ed-Debbas'm talebelerin kolayca 6grenip ezberlemeleri i9ID, onu bablara ayirdigi ve duzenledigi belirtilmektedirl64.

Camiussagir'tie toplam 1532 konuya temas edildigi ifade edilmektedirl65.

Kitabm hacrninin kli9llk1ugli dikkate ahndigmda bunun abartih bir rakam oldugu aeiknr. Belki de, eserin ktiv11k hacmine ragmen 90k meseleyi ihtiva etmesinden dolayi

159 Ebu Zehra, Ebu Honife, 245; Hudari, Tarih; 220; Safak, Tedvin, 92; Yavuz, "el-Camiu's-Sagir", VlI, 112.

)60 Seybani, CS, 67~8.

:61 Camiussagir'it: basmda boyle denilmesine ragmen, onun 33 kitap ihtiva etti~1. bu farkhgm, birbirine yakm konulan iceren bazi kilaplann Debbas tarafmdan birlestirilmis olmasindan kaynaklanrms otmasi gerektigi soylenmektedir (Yavuz, "el-Camiu's-Sagtr", VIl, '12). Muhtemelen eserin icindekiler kisrnma bakilarak onda 33 kitap oldugu soylenrnistir, Halbuki eserdeki kitaplann saYISI az once belirtrigimiz gibi 39'dur, Su kiloplar, eserde oldugu halde icindekiler kisrnmda gosterilmemistir:

Kitabu'l-ltak (5. 244), Kitabu'l-Eyman (s. 255), Kitabu'l-Hudud (s. 277), Kitabu's-Sirkat (s. 295), Kitabu 's-Siyer (s, 303) ve Kitabu'l-Muzaraa (s. 469).

102 imam Muhammed'in bu eserini, muhtemelen muhtasar olusu sebebiyle bOIUm ve alt blJlOrnlere aytrma ihtiyaci duymadigi soy I enir. Desuki, Seybani, l53; Yavuz, "el-Camiu's-Sagir", VII, 112.

163 Nedvi, Seybani, 135; Kaya, Hanefi Mezhebinde Nevazil Lueratarunun Do~u ve Ebu 'l-Leys e.sSemerkandi'nln Kitabu'n-Nevazil'i, YL, MDsBE. istanbul 1996, 23.

L6<I Seybani, Cs, 67-68. Bu ifadelerden bu baskirun Debbas'm tertibi oldugunu anhyoruz, Bu eseri, Debbas'tan baska, Imam Muhammed'in ogrencisl Ebu Abdullah el-Hasan b. Ahmed ezZa'ferani'nin de duzenledigi, bablara aYlrdl~ soylenmektedir (Katip Celebi, K~ I, 562, 563; Kevseri, Bul"g. 62; Yavuz, "el-Camiu's-Sagir", VD, 112). Leknevi, Camiussagir'i tertip ve tanzim edenlerin bilinemeyecek kadar cok oldugunu soyler, Leknevi, Naft, 46.

:1>5 Katip Celebi, Kerf, I, 561; Ibn Abidin, "Ukud", r, 19; Kevseri, Bulu~, 62; Kihcer, Rey, 87; Kararnan, Tarih; 2] 8; Desuki, Seybani, t52-l53; Yavuz, "el-Camiu's-Sagir ", VD, 112; Ned vi , Seybani. 134.

36

"kesretten kinaye" olarak boyle soylenmistir. Eserde hemen hemen hie delil zikredilmedigi, sadece fikhi sonuclann ifade edilmesiyle yetinildigi icin, icerisine hacrnine gore oldukca fazla fikhi htikurn srgrrustir. Bundan dolayi olsa gerektir ki, Ebu

Yusuf'un Camiussagir'i hazarda ve seferde yarundan aymnadlgll66, pek cok alirnin

ondan ovguyle soz ettig: 167, ozellikle Hanefi bilginlerin ona cok onern verdikleri ve

ancak onun meselelerini bilen kisinin, fetvaya ve kazaya ehil olacagiru soyledikleri 1b8

be I irti lrnekted ir.

Katip Celebi (1067/1657) ve rnuhternelen onun beyamna dayanarak bazi arasnrmacilar, eserde ik.i konu dismda kiyas ve istihsandan bahsedilmedigini

soylerierl61>. Ancak eserde, iki yerde by as, sekiz yerde istihsan ve sekiz yerde de kryas

ve istihsan birlikte gecrnektedir'f".

Camiussagir'iie birer yerde imam Muhammed'In, Siyerulkebir, Emali ve Nevadir'deki kavli belirtilmistir!". Kaynaklarda, Siyerulkebir'ssi; imam Muhammedin son tasnifinden oldugu bel irti lmektedir. Bunun icin bunlar imam Muhammedin ogrencileri veya baskalan tarafmdan esere eklenmis olabilecegi gibi, bizzat imam

1606 Katip Celebi, Ked. l, 561.

167 Katip Celebi, Ked, I, 561; Afgso!, "Mukaddime" (CK tahkikine yazdigi), Lecnetu Ihyai'l-Mearifi'nNumaniyye, Hint. yy. ty., 3-5. Yahya b. Main'nin (233/847) Camiussagir'i imam Mubammed'den yazdJ~1 rivayet edilir. Saymeri., Ahbar, 125; Bagdadi. Tarih, II, ] 76; Kuresi, Cevahir. III, 124; ibn Hacer, Lisan, Y, 121.

1611 Katip Celebi, Kesf, I, 561. Cessas'tn Camiussagtr hakkmda ~Oyle ded.ig.i aktanhr: "Kim bu kitabt anlarsa, 0 ashabimtzt en iy! anlayandir. Kim onu ezberlerse, 0 ashabtmizt en iyl ezberleyendir. Onceki hocalanmu, hicbir kimseyi. bu eser ile imtihan etmedikce kaza ile gorevlendirmezlerdi. Eger onu ezberlemis ise kaza ile gorevlendirlrler, eger ezberlememis ise, onu ezberlemesini emrederlerdi". Katip Celebi, Ked: 1, 561.

lb~ Karip c;elebi. Ked, I. 561; Kevseri, Bulug, 62; ; Kihcer, Rey, 87~ Kamman, Tanh. 218, aynca bkz, Nedvi, Seybani. 134.

m Kiyasm ge¢gi yerler: Seybani, CS, 130, 187; istihsarun gectigi yerler: 152,251,359,390,395,441. 460, 490; kiyas ve istihsanm beraber g~jgi yerler: 116, 236. 260, 298. 3-00, 376, 406, 50 J .

m Seybani, CS, llC}-120 (Siyerulkebir), 394 (Ema"), 140 (Nevadin.

37

Muhammed tarafindan sonraki bir gozden gecirrnede eklernis olabilir. Ancak yine de bu durum, Camiussagit'ux bu eserlerden soma tasnif edilmis olma ihtimalini de ortaya cikarmaktadir.

Eser bauh ilim adamalanrun da ilgisini cekrnistir. Iwan Dimitroff 1908 yihnda Berlin Friedrich-Wilhelms Universitesi FeLsefe Fakultesinde, Abu Abdullah Muhammad Ibn Al-Hasan Asch-Schaibani und Sein Corpus juris al-Gami' as-Sagir (Ebu Abdullah Muhammed Ibn el-Hasan es-Seybani ve Onun Kanunlar Mecmuasi el-Camiu's-Sagir)

isrninde Almanca olarak bir DT hazrrlanrrustir' n. Dimitroff, aynca Camiussagir 'in sans

b61ilmilnil., serhiy le beraber Ingilizce 'ye cevirmistir'P,

3. el-Camlu'I-Kebir (~ ~'+1l)

imam Muhammed, Camiulkebir adh eserini Camiussagir'oes: sonra bizzat kendisi telif etmi~irI74. Camiussagir'ssi hacmi, isminden de anlasrldigr gibi ki19i1ktiir. Bunun icin Imam Muhammed, bu eserinden soma konulan daha genis olarak ele aldig; Camiulkebir's telif etmi~tirl7S. 0, Slyerulkebir'tie, bu eserine anfta bulunmakta ve ondan

Serhu 'l-Cami' olarak: sOZ etmektedir'". imam Muhammed her ne kadar onun icin

Serhu 'l-Cami ' demis olsa da, bu eser Camiussagirui klasik anlamda bIT serhi degildir. 0, Camiulkebir'ee meseleleri biraz dabs aynnuli olarak aciklarmsnr, iki eser arasmda,

171 Sabin, Dirnitroff'un 147 sayfadan olusan ve 1908 yilmda Beriin'de basilan tezinin ilk 37 sayfasmda lmam Muhammed'in hayan, eserleri ve ilmi sahsiyerini ele aldigun, geriye kalan krsimda ise, kitab: rercame ederek, bazi kisa degerlendirmelerde bulundugunu (Sahin, Seybani, s. ilL, 3-4, 19, dipnot 52), Yavuz ise, onun bu calismasmda Camiussagir'u» bir bOIQmOnU Almanca'ya cevirdigini soyler. Yavuz, "ef-Camiu's-Sagir", VII, 112.

m Schacht, Girts, 239, 310; Ozel, A/imler, 23.

11-1 ibn Abidin, "Ukud", I, 19; Leknevi, Naji. 33; Heyet, "Ebu Hanife", XIV, 270; Yavuz, "el-Camlu'lKebir", DIA, TDV, Istanbul J993, VB, 109.

us Bkz, Seybani, CS (Leknevi notu), 67, dipnot t.

176 Seybani, SK, IV, 121. Bu dunun., I:mam Mubammed'in Camiulkebir's, SfyeruJkebir'den Once yazdigun gostermektedir,

38

ele al man konular' 77 ve konulann Slralaru~1178 acismdan da bazi farklann olmasi

Camiulkebir'ssi; Camiussagir'ui klasik anlamda bir serhi olrnadigun gosterrnektedir. A fgani , Camiulkebir'ux meselelerinin, Asl'daki meseleler esas ahnarak ortaya

kondugunu soylerl79.

imam Muhammed Camiulkebiri ilk tasnifinden sonra, tekrara inceleyerek yeni bablar ve bir cok mesele Have etmis, bazi ibareleri yeniden yaznustir. Ogrencileri her ill nushayi da ondan rivayet etmislerdir. Bu eseri imam Muhammed'den aktaran

ogrencileri arasmda Ebu Hafs, Ctlzcani, Hisam ve Ibn Semaa bul unmaktadir I 80. Ancak

Kaynaklarda elimizdeki baskirun, eserinin ilk sekli mi, yoksa ikinci sekli mi olduguna dair bir bilgiye rastlamadik.

imam Muhammed Camiussagir'deki meseleleri esas olarak Ebu Hanife'den aktanyordu. Burada ise, dogrudan meselelere girmektedir. ik.i eser arasindaki bu [ark, Camiussagirui yukanda aktardigirmz telif edilrne nedeninden kaynaklanmis olabilecegi gibi, Camiulkebir'ui, Asl ve Camiussagir'tiesi sonra telif edilmesinden de kaynaklanmis olabilir; imam Muhammed As} ve Cam iussagir , de Ebu Hanife'nin go~lerini belirttigi icin Camiulkebir'tse bunlan tekrar zikretme ihtiyaci duymarms olabilir.

imam Muhammed kendi zamanda nahvin iki imami olan Kisait81 ve onun

talebesi Fecral82 - ki 0, imam Muhammed'in teyzesinin OgJUdurl83- He siki iliski

In Camiussagir'de yer alan su kitapiar Camiulkebtr'sie yoktur. i/o, zlhar, uk; hudud, sirkat, slyer, vedia; ariyet, hibe; me 'zun, gasp, muzaraat, harac, zebaih; kerahiyye, esribe ve sayd, Camiulkeblr'de yer alan, sehadet ve sirket kilaplan ise Camiussagir'de yoktur.

178 Mesela Camiussagir'sse, zekat, namazdan sonra ikinci, uikah besinci, yeminler onuncu sirada ele ahmrken, Camiulkebir'tu: ise zekat, namaz, oruc ve itikaftan soma u~ancu.. nikah besinci, yeminler dordancu Strada ele almmaktadir.

179 Seybani, Asl (Afgani notu), 253, dip not &.

lItO Afgani, "Mukaddime_ClC', S. aynca bkz, Kevseri, Bu/ug 9; Ebu Zebra, Ebu Hanife, 246. IHI Onun Kisai ile irtibatunn bir ~rnegi icin bkz. Serahsi, Mebsut, VI,77.

ISl Onun Ferra ile irtibatmm bit omegi icin bkz. Ebu Ishak es-Sanbi, el-Muvafakat fi Usuli 's-Serio; Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1417J1997, I, 75.

39

kurmus", fikih alanmda oldugu gibi, dil alarunda da kendisini yetistirmis ve otorite olmus bir fakihtirJ8S, cesitli bilginler onun diide hnccet oldugunu acikca ifade

etmislerdir". Hatta onun, fikih meseleleriyle nahiv meseleleri arasinda irtiban kuran ilk

kisi oldugul87 ve bunun en cok bu eserinde tezahur ettigi soylenmektedir'f". Kanaatimizce boyle soylenmis olmasnun nedeni, imam Muhammed'in nahve ozel bir

19) ibn Hallikan, Vefayat, IV, 185; Sanbi, Muvafakat, I, 75. Kisai icin de, Imam Muhammed'in teyzesinin oglu oldugu ifade edilmektedir (Serahsi, Mebsut, l, 224; a.mlf., SSK, I, l75; Ebu Bekr b. Mesud elKasanl, Bedaiu's-Santi'l fi Tertibi's-Serai', Daru'I-Kutubi'!-Ilmiyye, 2. Baski, Beyrut 1406/1 986, I, 165). Ancak Desuki ve Nedvi, bunun dogru olmadiguu, iki arasmda akrabalik bulunmadiguu soylemektedirler. Desuki, Seybani, 118-119, dipnot 8; Nedvi, Seybani. 168, dipnot 1.

1&4 Nedvi, Seybani, 167.

135 Heffening, "Seybani", Xl, 450. Imam Muhammed'in ~yle dedigi rivayet edilir: "Babam oldi; ve geriye otuz bin dirhem btraku. Onun on bes bin dirhemini nahiv ve stir, on bes bin dirhemini ise hadis ve fikih icin harcadtm", Saymeri, Ahbar, 125; Bagdadi, Tarlh, II, 173; Sern'ani, Ensab, Ill, 483; Safedi, Vafi, n.334.

1&6 Serahsi, Usul. I, 220; Kasani, Bedai, I) 163; Ebu Gudde, "Mukaddime", 41; ibn Abldln, Reddu'lMuhtar ale 'd-Durri'l-Muhiar Serhu Tenvlri 'l-Ebsar, Daru'l-Kutubi'f-llmiyye, Beyrut 1415/1994, Ill, 212; X, 385. Serahsi, Ebu Hanife'nin ileri gelen 6~encilerioin hangi hususta onde olduklannr sirlarken soyle der: "Seybani trap, nahiv ve hesap ilminde onde id;' (Serahsi, Mebsut, 1,3, aynca bkz, ibn Kutluboga, Tac, 54). Ville Serahsi, Siyerulkeblr serhinde, eman ile ilgili ilk babmm basmda ~le der: "Bil ki, bu kitabtn meselelerinln en incesi (edaq) vs en mahoretllsi/giaeli (eltof} eman bablarinda bulunmaktadtr. Seybani bu bablarda, nahiv ilminin lnceliklerini lie fihh usulu ilminin inceliklerini toplamisur. Bunlar hakkinda Ali b. Hamza el-Kisai'ye dantsmtsttr ki; 0 teyzesinin oglu idi ve nahiv ilminde onde geliyordu. $l'Jy/e deni/di: ... Ftkihra derinlesmis olanlart imsihan etmek isteyenin, bunu el-Cami'in yemin (bahistleri ile yapmast gerekir, Nahivde ve fik/hta derinlesmis olanlart imtihan etmek isteyenin ise, bunu Siyer'in emant (bahsi) ile yapmast gerekir" (Serahsi, SSK, I, 175). Kuresi (775/1373) de, imam Muhammed'in Arapca, nahiv, hesap ve fitnatta (akil ve zekada) onde otdugunu soyler (Kuresi, Cevahir, IIJ, t 25). Kevseri, imam Muhammed'in eserlerinin, onun Arapca'rnn inceliklerine hakkiyla vakif oldugunu gosterdigini ve onun, taassup icinde olmayan bilginleria ittifaksyla dilde hnccet oldugunu soyler. Kevseri, B2:1/ug. 3, 6, aynca bkz, Muneccid., "Mukaddime", I, II; Ebu Bela- Ahmed b. Ali er-Razi el-Cessas, el-Fusul fi'l-Usul, Thk. Acil Casim en-Nesmi, Vezaratu'I-Evkafve'~-Sul1ni'l-tslamiyye, I. Baski, Kuveyt 1405·1414/]985·1994, 1,83.

181 Abdulvehhab Abdusselam Tavlle, £Seru'I-Luga fi Ihtilaf: 'l-Muctehidin, Daru's-Selarn, yy. ty., 5; Nedvi, Seybani, 164. 167.

18:8 Bkz. Desuki, Seybani, 154.

40

ilgi gostermesi, bu konuda derinlesmesi ve nahiv bilgisini ozellikle sozlu eylernlerle ilgili fikhi cozumlerde cokca kullanan ilk kisi olrnasidtr. Onun Camiulkebir'ae hem

fikihta hem de dilde ustat oldugunu gosterdigi ifade edil mektedir 1 89. Bunun, imam

Muhammedin Camiulkebir'tie sozlu tasarruflarla ilgili alan bosanma ve ozellikle de yemin konusuna cokca deginmesinden ve bunlan anlanrken sikca dil agirhkh yorumlar yaprms olmasmdan kaynaklandigi kanaatindeyiz, Eserdeki ifadelerinin zorlugu da

bundan kaynaklanrrus olmahdrrl9o.

imam Muhammedin Camiulkebir'eess ftkhi coznmlerinde Arapca'yi kullarunasma dair bit ornek soyledir: Bir kisi rnuhatabma, karumn (bosama) isi benim ve senin elindedir dese, muhatap da onu bosasa, bu bosama koca onaylayana ka.da.r

gecerli olmaz+". imam Muhammed bu meselede, muhtemelen "vav (vel' edatmm

139 Bkz. Ebu'l-Feth Osman ibn Clnnl, el-Hasais, Thk. Muhammed Ali en-Neccar, el-Mektebetu'l[lmiyye, yy. 1371J1952, I, 163; Nedvi., Seybani, 164, 165. Muhammed b" Suca' (266/879) imam Muhammed'! birakip Hasan b. Ziyad'a (204/819) meylettiginde "lslam'da Muhammed b. e/Hasan'm Camiulkebir'i gibi bir kltap yaztlmadi" demistir, Vine onun soyle dedigi aktanhr:

"Muhammed b. el-Hasan'in Camiulkebir'deki benzeri, bir konak insa eden bir adam gibidir. Adam onu her yiikselniginde, bir basamak insa eder, ta ki. onunla binanm ustune pklp bu sekilde binayi tamamlar. Sonra ondan mer ve basamaklan ytkar sonra insanlara, durumunuzu gorelim (ona) "Janrz, de,". Kevseri, Bull/g, 5&.

Kevseri, Cessas'tn Camiulkebir Uzerine yaznll~ oldugu serhte, Camiulkebir'u: bazi meselelerini, nahivde (lode gelen (Ebu Ali el-Farisi'ye [377/987]) okudugunu, onun da bu kitabi telif edenin nahiv konusundaki dermligine taaccup ettigini belirtrigini, Ibn Ebu'I-A vvam'm (418/1 027) ve Ahfes'In (1771793) bu kitabi, Arapca'ya tam uygunlugu bakimmdan cok {\vdtlgtlnO aktardiktan sonra eserle ilgili olarak. ~~y[e der: "Bu kitap, fakihlerin fikih biigllerini olcen niter saytlir. Onunla idraklannm JarkJllIgl ve fikihtaki uyarukliklanmn mikian denenlr. Him ehlinin fogunlugu, bu kitabi telif edenin Arapca'daki derinligini, onun fikrhta huccet oldugu gibl, Arapca'da do huccet oldugunu ikrar etmislerdir. ibn Teymiyye [728/1328], rey ehllne muhalefet etligi bir cok verde, bunu ikrar etmistir" (Kevseri, Bulug, 63), Tavile, Imam Muhammed'in Camtulkebir'i, nahiv temelleri Ozerine kurdugu tikhi bahislerle olusturdugunu soyler. Tavile, Eser, 5.

)lJ() Bu eser, Nedvi'nin isaret ettigi, Imam Muhammed'in eserlerinin anlasrlmasi en zor olanidtr. Nedvi, Seybani, 100.

19J Seybant, el-Camiu'l-Kebir, Thk, Thk, Ebu't-Vefa el-Afgani, Lecnetu lhyai'f-Mearifi'n-Numaniyye, Hint,yy.ty_,IRO.

41

Arapca'da matufve matufun aleyhin birlikte olrnasma delalet etrneslni" dikkate alarak,

sadece muhatabm bosamasmi yeterli gormemis, bu tasarrufu kocarun da onaylamasim sart kosrnustur,

Camiulkebir'ui imam Muhammed' in hem rivayetl93, hem de dirayet bakirrundan

en onemli eseri oldugu belli1ilmek1edirI94. Camiulkebir'ux imam Muhammed'in dilsel

kabiliyetini ve bunu fikhi cozumlerine yansitmasnu gostermesi acrsindan en onemli eseri oldugu soylenebilir. Yoksa mutlak olarak Camiulkebir'us fikih acisindan, onun eserlerinin en onemlisi oldugu soylenemez. Kanaatimizce imam Muhammed'In Asl, Hueee, Siyerulkebir, Asar ve Muvatta Rivayeti, onun hukuk anlayisiru yansitmalan acrsmdan, Camiulkebir'iiea daha onernlidirler.

Muhammed b. Abbad Hilati'nin Camiulkebir ihtisanrun bir kisrru, Mevkufati Muhammed Efendi tarafmdan Osmanlica Turkce'sine c;evrilerek serh edilmistir". Mahmud b. Muhammed Hamza el-Huseyni (1305/1887), fi1ru meseleleri olrnaksizm sadece Camiulkebir'iies: fikhi asillan ve kurallan zikrettigi en-Nuru 'l-Lamifi Usuli'lCam; J adh usa bir risale telif et.mi~tir!96.

,\)2 Bkz. Muhammed Abdullah Cemaluddin b. Yusuf Ibn Htsam, Muftni'l-Leblb an Kutubi'l-Earib, elMektebetu'l-Asriyye, Beyrut, 1992. II, 408; Mustafa Galayini, Camiu'd-Durusi'l-Arabiyye, elMekrebetu'l-Asriyye, 26. Baski, Beyrut, 1412/1992, Ill, 245.

193 Eserde sadece birkac yerde, birkae sahabinin gorO~u aktanhr.

1?4 Katip Ce[ebi. Ked. I, 567, aynca bkz. Kevseri, Bulut 62; Afgani, "Mukaddime_CK". 3.

I~ Bunun bir nnshasunn Terceme-i Telhisi'l-Camii'l-Kebir adiyla Suleymaniye Kutttphanesi'nde (Sehit Ali Pasa, numara 719) kayitlr bulundugu haber verilmektedir. Yavuz, "el-Camiu 'l-Kebir ", Vll, 109. 1% Desuki, Seybani, 155-156.

42

4. Ziyadatu'z..Ziyadat (~I~ ~I~)

imam Muhammed Camiulkebir adh eserini yazdiktan sonra Ziyadat adli ktiytlk bir eseriJ97. ondan sonra da Ziyadatuzziyadat adh baska bir kU~11k eseri telif etrni~tir198.

Ziyadat ve Ziyadatuzziyadat matbu degildir, ancak cesitli ktlttlphanelerde yazmalanrun bulundugu belirtilrnektedirl99. Ziyadatuzziyadat'Xz: ilgili matbu olarak

elimizde bulunan eserler ise, Serahsi'nin en-Nuket ve Attabi'nin (586/1190) Talik adh Ziyadatuzziyadat serhleridir. Bu iki eseri tahkik edip yaymlayan Afgani, kendi

gayetiyle, her iki serh icinde yer alan rnetni parantez icerisine almI~ur-2°o.

imam Muharnmed'in Ziyadatuzziyadat't telif nedenini bazi Ian , Ziyadat'ts. zikretrnedigi kimi meseleleri telafi etmek'?', bazilan ise, Camiulkebir'tie deginrnedigi

kimi meseleleri telafi etme~(}2 seklinde izah ederler, Ancak eserin adi, birinci izahm

daha tercihe sayan oldugunu gostermektedir. Ziyadatuzziyadat, yedi babi iceren kily11k bir kitap olup, muamelatla ilgili kimi rneseleleri icermektedir'".

197 Imam Muhammed'in Ziyadat'i telif nedeni ve icerigiyle ilgili olarak bkz, Katip Celebi, Ked Il, 963~ Leknevi, Nafi, 33; Kevseri, 8u/ug 63,64; Brockelmann, Tarih, 11,267; Afgani, "Mukaddime_AsaT, I, 21: Ebu Zebra. Ebu Hanife, 250. Ziyadat'sn, bu sekilde isimlendirilis sebebi hakkmda bkz, Katip ~Iebi, Keu, II, 963.

19S imam Muhammed'in Ziyadonaziyadat'v tarnamlayarnadigi da soylenir, Karip Celebi, Ked, H, 963;

Afgani, "Mukaddime" (ZZ tahkikine yazdrgr), Daru'l-Mearifi'n-Nurnaniyye, 1. Baski, Lahar, 1981, I. 199 Bk:z. Bayraktar, Hamidullah, Tug ve Kavakci, "Imam Muhammed'in Yazmo Eserleri", 49.

~oo Afgani, "Mukaddime_ZZ", 3.

101 Katip Celebi, Kesf, II, 963; ibn Abidin, "Ukud", I, 19; Leknevi, Nofi, 33; Afgani, "Mukaddime_ZT', t~ Desuki, Seybani, 164; Heyer, "Ebu Hanife", XIV, 270.

m Kevseri, Bulug, 63; Nedvi, Seybani, 146.

203 Bkz, Seybanl, Ziyadatu 'z-Ziyadat (Serahsi'nin Nuket ve Attabi'nin Talik adh serhlerinde, parantez icinde), Thk. Ebu'l-Vefa el-Afgani, Daru'l-Mearifi'n-Numaniyye, L Baskl, Lahor, 1981, 1-147.

43

5. es-Siyeru's-Sagir (~ ~)

Ebu Hanife'nin 6grencilerine Kitabu 's-Siyer diye bir eser yazdtrrug12()4,

ogrencilerinin de bu eseri gozden gecirip yeniden dtlzenleyerek ve kendilerinden ilavede bulunarak ondan rivayet ettikleri ve bunu yapanlardan birisinin de imam Muhammed

oldugu scylenmektedir''". Bu eser adindan cia anlasilacagi tlzere, devletler hukuku He ilgilidir.

imam Muhamrned'in Siyerussagir adh eserinin ash bize kadar ulasrnarrustrr.

Bize ulasan, Hakim'in yapllgJ. ihtisar iizerine Serahsi'nin yazdig; serhtir ve Mebsut adli

eserinde Kitabu 's-Siyer b~hgl alnnda yeT almaktadti°6. Serahsi, bu kitapla ilgili bilgi vermeden dogrudan konuya girmis, ancak bolumiin sonunda burasirun, imam Muhammedin Styerussagir'uesx serhi oldugunu ifade e~ti?()7.

Kitapta, Hariciler babmda, esas olarak Hz. Ali'nin (40/661) uygulamalanrun delil gosteril digi, hatta "Bu babta kendisine uyulan odur" denildigi208 dikkati

cekmektedir, Bu durum, Hz. Ali ile muhalifleri arasmda cereyan etrnis clan siyasi mucadele onun tarafuun tutuldugunu gostermektedir.

"C}.! Hamidullah ~~yle der: "Ben iddia ederim lei, Devletler Hukukunu; ilk deja hukukian ayrt bir konu olarak goren ve ona "Styer" ad: vererek; bu mevzuda yaz) yazan da ylne Ebu Hantfe'dtr". Harnidullah, "Em, Hanife'nin islam Hukukunu Tedvin lcin Kurdugu Akademi", 192. aynca bkz. Hamidullah, "Eb» Hanife \Ie Esert', 345.

lO3 Afgaoi, "Mukaddime' (er-Red ala Siyeri'l-Evzai tahkikine yazdigr), I. Baski, M1SIr 1357, 2, aynca

bkz. Kevseri, Bulug, 62 . .?06 Serahsi, Mebsut, X, 2-144. 201 Serahsi, Mebsut, X, 144.

108 Serahsi, Mebsut, X, 131. Serahsi Mebsut'ts; ekseriyetle kendi s(}zoyle imam Mubammed'in s~z:nnn bir birinden ayirrnamaktadsr. Onun icin bu soznn Imam Muharnmed'e mi, yoksa Serahsi'ye mi ail oldugunu tefrik edemedik,

44

6. es-Siyeru'I-Kebir (.J.H1lI ~)

Siyerulkebir, imam Muhammedin tamamlayabildigi'f" en son telifidi?10. Ancak

bu eserin ash bize kadar ulasmamisur. Bize ulasan, Serahsi'nin Siyerulkebir $erhi'nin.2J I

icinde yer alan metindil12• Yararlandrgnruz baskinin list kismmda metin, alt kismmda serh yer almaktadir,

imam Muhammed, bu esenni, ogrencisi Ebu Hafs Bagdat'tan aynlipll3

Buhara'ya gittikten soma telif etmistir, Bunun icin onu, Cuzcani ve Kazvini gibi sadece Bagdath ogrencileri rivayet etmislerdir''". Serahsi Siyerulkebir $erhi'ne yazdigi Mukaddimede, imam Muhammed'in bu eseri, Ebu Yusuf ile arasina nefret yerlestikten sonra yazdigrru, bunun icin imam Muhammed' in kitapta onun adirun zikretmedigini, ondan rivayet etmeye ihtiyac duydugunda "Bana guvenilir kisi (es-sika) haber verdi"

:O'J Seybani, en son olarak Kitabu'l-Kesb'e baslamrs fakat onu tamamlamaya omrU vefa etmernistir.

Serahsi, Mebsut, XXX, 282-283.

;10 Muneccid, "Mukaddime", I, 13. Seybani Siyerulkebir'de, kendisinin su eserlerine anfta bulunmustur:

Mebsut: Seybani, SK, V, 379; Cam;' (Camiussagir): IV, 121; Serhu'l-Cami (Camiulkebir): IV, 121. Bu dunrm, refere ettigi eserlerini daha once yazdJ~ gosterrnektedir.

111 Serahsi, Mebsut adh eserinden sonra, Siyerulkebir'i. serh etmis olrnahdir. Cunkn Siyerulkebir Serhi'nde zaman zaman "Bunu Serhu 'l-Muhtasar 'da actkladik" demektedir (mesela bkz, Serahsi, $SK, Ill, 25, 65). Vine Serabsi, Ziyadat serhini de bundan once yazrms olmahdir. <;:nnkQ 0, Siyerulkebir $erh'inde kimi yerlerde "Ell meseleyi orada aakladv:' demektedir. 6rnek olarak bkz. Serahsi, SSK, I I I, 25. I 08.

cl2 Bk.z. Brockelmann, Tarih, H,273-274.

~Il Serahsi, $SK. I, 3. Aynca bkz. Katip Celebi, K~ II, 1014. Brockelmann ise, bu eserin Imam Muhammed'in Bagdar'i terk ettikten sonra tasnif errigi son kitap oldugunu soyler (Brockelmann, Tarlh, II, 273). Yukanda belirrtigimiz gibi $eybani, Rakka kadrhgindan azledilip 187/803 yrlmda Bagdat'a geldikten sonra, oradan 189/805 yilmda Harunurresid ile beraber Rey'e gitmek nzere aynlrms ve ayni yil orada vefat etrnistir. Boyle hacimli bir eseri bu kadar kisa bir zamanda yazmrs olrnast uzak bir ihrimaldir.

214 Kevseri, BuJug, 64, aynca bkz, 10.

45

dedigini, bu lafzi zikrettigi her yerde muradmin Ebu Yusuf oldugunu s()yle~'.s. Ancak

bizim yararlandigimiz niishada "guvenilir kisi' kelimesi gecmedigi gibi, eser icerisinde Ebu Yusuf'un ad. zikredilmektedir'l". Bu durum daha sonra eseri istinsah eden1erin "es-

sika" kelimesinin gectigi yerleri Ebu Yusuf olarak degistirmelerinden kaynaklannus olabilir.

Serahsi, imam Muhammedin Siyerulkebir'i tasnif etmesinin sebebini soyle aciklar: "Siyerussagir, Samltlartn alimi Abdurrahman b. el-Amr el-Evzai'nin eline gecince, bu Jalap kimindir ? dedi. Ona; lraklt Muhammed'in denildi. Bunun uzerine Evazi, bu babta tasnifte bulunmak Iraklilann ne haddine ! Onlartn siyer ve Rasulullah'tn savaslart (megazi) konusunda bilgileri yoktur, Hz. Peygamberin ashabt, Sam ve Hicaz taraftndan idi, Irak tarafindan degildi, cunku Irak yen; fethedildi, dedi. Evzai 'nin bu sozu Muhammed'e ulasuginda, onu ofkelendirdi ve kendisini bu ise

vererek: Siyerulkebir 'j I asnif elii',). J 7.

Ebu Zehra'nm (1974) ifade ettigi gibi, Serahsi'nin aktardigr bu olay tarihi gerceklere pek uymamaktadir. Qtinkii Evzai (1571773) vefat ettiginde, imam Muhammed 25 yaslanndaydi. Bu eser, Imam Muharnmed'in son tasnifi olduguna gore, bunu yazdigmda Evzai'nin hayatta olmamasi gerekir. Eger Serahsi'nin aktardigi bu bilgiyi dogru kabul edersek, imam Muhammedin en son eserini 25 yasmda yazmis ve bundan sonra vefat edene kadar 32 sene telifte bulunmarms olmasi gerekir ki, bu makul

degildir, Cunkil onun gibi telife dtiskun bir ·bilginin21\ omrunun en verimli caglanm

:15 Serahsi, $SK. 1,3, aynca bkz. Karip Celebi, Kesf, II, 1014; Ebu Zehra, Ebu Hanife, 249; Hudari, Tarih;

220.

~16 Bla. Seybani, SK, IV, 195,331; V, 167.

::17 Serahsi, $SK, 1. 4. aynca bkz. Katip Celebi, Kesf, II, 1014.

~Ia imam Muhammed'in en SOD olarak Kesb adh eserini telife baslarms, fak.at bir madder sonra hastalamp hafizasr dumura ug;radlgl icin bu kitabun tamamlayamarmsnr. Bunun nzerine Ogrencileri ona, bize tasnif etmeyi istedigin seyleria fihristini yap demisler, 0 da, onlara, zOht ve vera hakkinda tasnif etmeyi istedigi bin bablik fihrist yapmisnr (Serahsi, Mebsut, XXX, 282-283). Bu bilgi dahi Imam Muhammed'in kitap tasnifine kadar dn~kfin oldugunu, hatta tasnif etmeyi tasarladrgi seyleri gerceklestirmesine ~mrQnUn kafi gelmedigini gostermektedir,

46

telifte bulunmadan gecirmesi dusunnlemez'". Ustelik Styerulkebir'u: icerisinde

Evzai'nin adi sadece bir yerde g~mektedi?o. Sahin'nin belirttigi gibe21, imam Muhammed'in bu eserini halifenin talebi uzerine telif etmis olmasi muhtemeldir. Clinkil 0, bu kitabiru yazdiktan sonra halifeye gonderrnis ve balife de bunu inceleyerek cok

begenm.i~t:i? .

Siyerulkeblr sadece Muslumanlar arasmda degil, insanhk tarihinde223 devletler

hususi hukukul24 ve devletler umumi hukuku alamnda yaztlan22S ilk kapsamh eserd_i?26.

us Ebu Zehra, Ebu Hanife, 248-249, aynca bkz. Harnidullah, "Seybont", 9; Desuki, $eybani, 159-160, 277. Muneccid de bu rivayeti aktanrken. "E~er Serahsi'nin zikrettikleri sahih ise" diyerek (Muneccid, "Mukaddime", 1, 13), bunu biraz kusku ile karsiladigim gostermistir, Hamidullah, ortada bir tarih tutmazhgl oldugunu, Imam Muhammed'in eserlerinin bUyflk bir kismuu ik..i defa yazdigm: ve ikinci sekli, birincisinden tamamen farkh bir rnahiyet alacak sekle getirdigini belirttikten sonra soyle der: "Evzai 'nin medhu senalart birincisini kastedecek sekilde acaba 0, Siyeru 'l-Kebir 'j iki deja mt yaumsnr ? Biz bW1U bilmiyoruz ". Hamidullah, "Seybani", 9.

no Seybani, SK, II, 124. 221 Sahin, Seybani, 24-25.

222 Serahsi, SSK, I, 4. Aynca bkz. Katip Celebi, Keif,IJ, 1014. 2Zl ~afak, Tedvin; 93.

~4 Bu eserin devletler umurni hukuku alanmda yazi Idlgl ifade edilmektedir (Nedvi, Seybani, 171; Sezgin, Tarih, lll, 72; Kamman, Tarih, 218). Ancak eser incelendigi zaman onun icerisinde, yabanci (like vatandaslannm durumu gibi, devletler hususi huJcuku alanma giren konulann da incelendigi g6rUJecektir. Devletler ozel hukuku ve Devletler hukuku hakkmda bkz. Bilge, Hukuk Baslangsct, 115·137,16g...170.

125. Bu eserin savasla alakah hukurnleri ihtiva ettigi soylenrnektedir (Sava PCI$a, Nazariyat, T, 98~ Brockelmann, Tarih, IT, 273; Kihcer, Rey. 87; Muneccid, "Mukaddime"; I, 13). Ancak eserde bansla ilgili hllkUmler de vardir,

26 Bk.z. Desuki, Seybani, 7, 9, 343, 359,360; Nedvi, Seybani, [71. Mnsluman bilginler arasmda Siyer konusunda ilk tasnifte bulunarun Muhammed b. Ishak (1511768) oldugu belirtilir (Katip Celebi, Kerf, Il, \012). Desuki, imam Muhammed'in bu eserini, Muhammed b. Abdullah b. el-Hasan en-Nets ezZekiyye'nin (144 veya 1451761 veya 762) S,yer'inin tarzinda telif eniginin soylendigini (Ali Hasan AbdliLkadiT, Nazratun Amme fl Tarihi'l-Ftkhi'l-lstami, Mektebetu'l-Kahire el-Hadisiyye, 2. Baski, Kahire [956, 180), ancak. kaynaklann onun bu isimde bir telifinden soz etmediklerini, astelik onun hayarmm Emeviler ve Abbasilerle rnucadele icerisinde gectigini ve Mansur zamaumda (136-

47

Bunun icin bir COk ki~i onu devletler umumi hukukunun kurucusu olarak gOtilrle~7. Batt dunyasmin, devletler hukuku alanmdaki ilk bi1im adami olarak kabul edilen, Hollandah hukukcu Hugo Grotius'tur (107911645/28 ve imam Muhammed ile onun

arasmda 840 senelik bir zarnan dilirni vardir, Alman mustesrik Hans Kruse bu durumu dikkate alarak, Hugo Grotius'u Hiristiyanlann Imam Muhamrned'i olarak tammlayacagma, imam Muhammed'! Miisltimanlann Hugo Grotius'u olarak

tammlamt~t1?29. imam Muhammed'in cok erken tarihte bu alanda kapsarnah eser vermis olmasmdan dolayi, Batilrlar ve Dogulular bu esere ve imam Muhammed'e bUyUk onem vermisler ve ona nispet edilen demeklerlkurumlar (cem'iyyat)

1581754-775), 1441761 veya 145/762 yihnda olduruldugnno., buna ehil olsa da siyasi olaylann onun kitap telifinde bulunmasma firsat vermedigini soyleyerek bu iddiayi dogru bulmaz (Desuki, Seybani, J59, 160-161 ve 160'daki dipnot 2, (63). Vine Desuki, imam Muhammed'in SiyemJlceb;y·injn ashnm Vakidi'ye (207J823) art oldugunun ve bu eserini ondan aktardlgmm da rivayet edildigini, sneak Vakidi'nin Bagdat'a 1801796 yihnda geldigini, bundan once Medine'de ticaretle ugrasngnu, lmam Muhammed'in ise bu eserini Ebu Yusuf ile arasma dargmhk girdikren sonra yazdigmr, bu dururnun imam Muhammed'in eserini Vakidi Bagdat'a gelrneden once bitirdigini tercihe sayan klldlgml. aynca kaynaklann Vakidi'nin imam Muhammed'in tanzim ettigi sekilde bir Siyer'inin oldu~ ve imam Muhammed'in bu eseri ondan rivayet yoluyla aldrgina isaret etmedigini soyleyerek bu iddiamn da dogru olrnadiguu soyler, Desuki, Seybani, 159, 161-163, 16 J -162 dipnot I, 3.

Imam Muhammed'den sonra da bu alanda kapsamh eser yazilmarms, yazilanlar ise sadece fikih kitaplanmn Siyer veya Cihad ~hgl alnndaki Out fasillanndan ibaret olrnustur. Desuki, Seybani, 366.

221 Desuki, Seybani, 191.

~ Bkz. Muneccid, "Mukaddime", I, 14; Desuki, Seybani, 343. Bazrlanntn bir ihtimal olarak, Grotius'un Siyerulkebir'i okuyup, imam Muharomed'in uluslararasi iliskiler hakkmda yazrrus oldugu temel prensipleri alarak kendisine nispet ettigi g6r1l~de olduklan belirtibnektedir (MeceJtetu Minbeti'lIslam, Rabiulahir 1386,5, nk. Desuki, Seybani. 343). Bu iddiarun dogruluk derecesi arastmlmahdrr.

~'>9 Bkz. Kruse, Die Begrtlndung der islamischen V~lkerrechtslehre -Muhammed al-Saybani- "Hugo Grotius der Moslimen" (islam Devletler Hukukunun Ortaya C;Uc~l - Mflslumanlarm Hugo Grotius'u Muhammed Seybaniy, Saeculum 5. Mtmchen, 1954, ss. 221-241. Kruse 'nin bu makalesi, Mohammed Aman Hobohm tarafmdan "The Foundation of Islamic international Jurisprudence -Muhammed alShaybani -Hugo Grotius of the Muslims" adiyla lngilizce'ye cevrilmis ve Journal of Pakistan Historical Society, 3, Karaci, 1955,55. 231-267'de nesredilmistir, nk. Sahin, Seybani, 2~ dipnot J.

kurmuslardir=". Sozgelimi, Almanya'mn Gottingen Universiresinde, Uluslararasi Fikih Enstitusu 'ne bagh bir imam Muhammed bolumu a~llml~tt?:ll,

Siyerulkebir, fikhm belli bir konusunda yazilrrus olmasina ragmen, icerisinde konular anlauhrken, bit fikih kitabi gibi aynnuh fikhi tahlillere girilmektedir. Hatta bu acidan onun, imam Muhammed'in furu-i fikih konusundaki en kapsamh eseri olan Asl'dan dahi ileri dtizeyde oldugunu so yleyebiliriz. Bu durum Siyerulkebir'ux. imam Muhammedin son tasnifi olmasmdan kaynaklanrrus olrnalrdir. O~ bu eserini, ilrni tecrube ve olgunlugunun zirvesinde iken yazdigi icin icerisinde, fikihtaki ustahgmi ve

maharetini en iyi sekilde sergilemistir+". Bunun icin Siyerulkebir, imam Muhammed'm

hukuk anlayisuu tespitte onemli bir yere sahiptir.

Gerek Siyerulkebir' de233, gerekse Siyerussagir'de2J.4 ilk dart halifenin dismda

sadece Orner b. Abdulaziz' e (99/717) referans verildigi23s dikkati cekmektedir'". Bu

no Nedvi, Seybani, 9, 171.

'::;1 Sahin, Seybani, 3. Fransiz hukukcular 1932 yihnda Imam Muhammed Uluslararasi Hukuk Dernegi'ni kurmuslardir. Daha sonra da Alman hukukcular ayru seyi yapip Gottingen'de Imam Muhammed Uluslararasi Hukuk Dernegi'ni kurmuslar, baskanhgine Mtsirh ftkih bilgini Dr. Adulhamid Bedevi'yi (1965), baskan yarduncrhgma da Salahuddin el-Muneccid"i getirilrnisler, dunyanm cesitli yerJerindeki devletler hukuku bUginlerini ve bu isle ugrasanlan bunyelerine katnnslardir. Bu demek Imam Muhammed'i ramrmayi, bu alanla ilgili goruslerini ortaya ctkarmayt ve bu saba ile iJgili eserlerini yaymlamayr hedeflernistir, Muneccid, "Mukaddime"; J, J 4, 29~ Desuki, Seybani, 343-344.

m Sadak, Siyerulkebir icin "/lmi sahsiyetinin ve istiklalinin en cok due geldig] eser muhtemelen budur'

der. Sadak, "Seybani", 22, aynca bkz. Nedvi, Seybani, 139. zn Seybani, SK, J, 63,97; IV. 62, 78; V, 242.255.

~4 Serahsi, Mebsut, X, 130.

as Ayru durum Ebu Yusufun Horae ve er-Redd ala Siyeri'l-Evzai isimli eserlerinde de sBz konusudur (Ebu Yusuf, Yakub b. Ibrahim, el-Harac (Kuresi'nin el-Harac ve Ibn Receb'in el-lstihrac liAhkami 'J-Harae'l ile beraber), Daru'l-Ma'rife, Beynrt ty., 16, 17, 21, 58, 86, 87, 114, 119, 127, 130. 132, 137, 150, 153, 182, 186; Muhammed b. Idris es-Safh, Mevsuatu'l-lmam es-Sofii el-Kitobu'lUmm, Thk. Ahmed Bedruddin Hassun, Daru'l-Kuteybe, I, Baski, yy, 1 C}96, XV, 297, 298,

~6

Buna ragmen eserde Hz. Peygamberin ve ashabmm yasad1g, donemde islam toplumunuo d~

devletlerle savas ve bans hallerindeki iliskilerinin ele almdlgl soylenmektedir. M. Said Slmsek ve

49

durumun, onun, bir anlamda diger halifelere kars: bir tavir icerisinde oldugu iutibami uyandirmaktadrr.

Imam Muhammed'in eselerinden sadece Siyerulkebir' de Safii'den SQZ edilmektedi?3 7•

Serahsi'nin Siyerulkebir Serhi, haiz oldugu onemden dolayt Arapca olarak farkh

tahkiklerle yaymladigi gibi23g• Osmanli Tiirk~'sine239, kismen giiniimiiz

Tiirkce' sinelAO, Fransizca' ya24 J ve lngilizce 'ye242 de cevril mistir,

ibrahim Saruus, "Mukaddime" (Siyer-j Kebir cevirisine yazdiklan), EVS Dagrnm-Pazarlama Ansiklopedik, istanbul 19S0, 5.

m Seybani, SK. Y, 349.

m ilk defa dort cilt halinde 1335-6/1917 yrhnda Haydarabad'da basilrmsnr (Heffening, "Seybani", XI, 450; Desuki, Seybani, 159), daha soma ilk {lc cildi Salahuddin el-Muneccid tarafmdan tahkik edilmis ve ilk cildi 1957'de, ikinci cildi 1959'da ve (l~Unc1l cildi de 1960'da Kahire'de yay mlanrm stir. Bu baski; geriye kalan son iki cilt Abdtllaziz Ahmed tarafindan tabkik edilerek bes cilt halinde 1971 yrlmda Kahire'de yeniden yaymlanmrsnr (Kasrm el-Hattat, "Mukaddime" (SSK'e Y3UiJy), Thk. Salahuddin el-Muneccid. Matbaatu Seriketi'l-l'lanati's-Sarkiyye, Kahire 1971, 1, 3). Desuki, baski tarihini belirtmeden, bu serhin ilk cildinin Ebu Zehra ve Mustafa. Zeyd'in tahkikiyle Kahire Oniversitesi tarafindan yaymlandiguu fakar gerisinin gelmedigini soyler (Desuki, Seybani, 159) ve cabsmasuun cesitli yerlerinde Ebu Zehra'run bu baskiya ekledigi mukaddimeye referansta bulunur (5mek olarak bkz, Desuki, Seybani, 35 ve dipnot 2, 42 ve dipnot 2, 70 ve dipnot 3, 74 ve dipnot 1). Bu serhia en son baslosi, Abdullah Muhammed Hasan Mubammed Hasan Ismail es-Safii'nin tahkik.i tie 14l7/1997 yrlmda Beyrut'ta basilrmsnr. Biz tezimizde bu baskrdan yaralandik,

:;)9 Sultan II. Mahmud doneminde (1808-1839), Muhammed Munib Ayntabi, askerlerin cihat hUkUmlerine muttali olmalanrn kolaylasnrmak icin (Kevseri, Bu/ug, 64), Serahsi'nin Siyerulkebir $erhi'ni Tercume-i Serh-i Siyeri 'l-Kebir adiyla iki cilt halinde Osmanlt Turkce'sine cevrilrnistir. Bu ceviri Yeniceri askerlerinin cesaretlerin.i artnrmak i9in Nizam-i Cedid'in teskilinden evvel kislalarda okurulmakta olao Harnzaname vesaire eserlerin yerine konulmak uzere Nizam-i Cedid'in kurucusu olan Sultan II. Mahmur'un (1839) emriyle, alay m11fliileri ve tabur irnamlan tarafindan subaylara ve askerlere milnasip vakitlerde ders kitabi oJarak okurulmustur (Mehmet Tahir Bursali, Osmanh MaeJlijleri, Sadelestirenler: A. Fikri Yavuz ve Ismail Ozen, Meral, istanbul 1972-1975, 1,407) 'Ie Avrupa devletleriyle olan savaslannda, Osmanh askerlerinin (uyacaklan) temel kitap olarak kabul edilrnistir (Muneccid, "Mukaddime", 1, 14; Sadak, "Seybani", 22). Bu ceviri, eserin Ara~'SI basilrnasan doksan iki sene 5nce lstanbul'da 124lJl825 yiltnda bastlmtsur. Onun 1241/1825 ve

50

Hanefi alimlerinin bazilanrun imam Muhammed'in, Camiussagir, Siyerussagir gibi "es-Sagir" olarak vasfedilen her telifi Ebu Yusuf kanahyla Ebu Hanife'den rivayetidir, "el-Kebir" olarak vasiflandmlanlar ise, dogrudan Ebu Hanife'den rivayetidir

dedikleri belirtilmektedir''". imam Muhammed'in Siyerussagir adh eserinin ash bize

kadar ulasmarmstrr. Ancak Siyerulkebir't goz online alarak, Camiussagir ile Camiulkebir's. mukayese ettigimizde, bu s5ziin dogru bit tespiti ifade ettigini soyleyebiliriz.

1341/1922 tarihli baskilan cesitli ktitOphanelerde bulunmaktadir. Sozgelirni, EOiF KtlttlphanesPode onun bir nushasi mevcurtur (kaytt: 7376 ve 7377, tasnif 297.51, dernirbas: 3933, Istanbul 1241). Ayntabi, aynca Serahsi'nin Siyerulkebir Serhi o.zerine et-Teysir ala 's-Siyeri 'l-Kebir adiyla Arapca kisa bir serh de yazrrusnr. Bu serhin bir yazmasr, MOlF KUtnphane prograrnmdaki kayda g{'jre, to Merkez Kutnphanesi'nde bulunmaktadtr (kayit: 6375 ve 4842, tasnif 297.5, dernirbas: 5867, yil: 123811822). Harnidullah bu serhin admi el- Teysiru 'l-Mesir olarak belirtir, Hamidullah, "Seybant", 9 .

. ut) M. Said Sirnsek ve Ibrahim Sarrnis, Siyerulkebir serhinin, Selahaddin el-Mtineccid'in tahkik.i ile 5 cilt olarak Mistr'da yaymlanan baskrsrm esas alarak (Sirnsek ve Sarrms, "Mukaddime", 4), ilk cildini gilillimUz Tarkce'sine cevirmislerdir, MOtercimJer eserin tamanuru tercnme etmeyi tasartadtklanru soylemelerine ragmen (Simsek ve Sarnus, "Mukaddime", 5), bildigirniz kadariyla su ana kadar bu tercurnenin devarm gelmemistir,

~.jl UNESCO, Devletler Hukuku sahasmda en eski eser durumunda olan btl kitab: Fransizca'ya tercnme ettirip nesretmeyi kararlasurrms (Hamidullah, "Seybani", 9~ a.mlf., "Imam Muhammed", 57) ve baskiya hazir hale getirilmis (Karahan, "Seybanl", 41) ancak daha sonra bundan vazgeemistir. Bu Fransrzca rercnmeyi, TDV nesretmistir, Serahsl, Le Grand Ltvre De La Conduite De L'etat Kitabu Siyeri'l-Kebir, Fransizca'ya Cev, Muhammed Hamidullah, mv, Ankara 1989-1991.

l42 Eserin lngilizce'ye cevirisinia yapilrnakta oldugu ifade edilmektedir (Bakttr, "Muhammed", 23), ancak bu cevirinin tamamlamp-tamarnlanrnadigi, eger tamamlandi ise, yaymlamp-yeymlanmadigt hakkmda bir bilgiye ulasarnadik.

2.4J ibn Arnus, "Mukaddime", s, zel-ha, aynca bkz, Sadak, "Seybani", 22. imam Muhammed'In, "essagir"olarak vasfedilen eserlerini Ebu Yusuf'a arz edip omm onayrm aldigr, "el-kebir" olarak vasredilenleri ise ona an etmedigi soylenmektedir, ibn Abidin, "Ukud", I. 19.

51

7. el-Kesb (~)

1mam Muhammed en son olarak, Kesb244 admda hi! eserin tasnifine baslamis

falcat onu bitinneye amra vefa etmemistir, 0, bu eserinde, kitabm isminden de anl~tlacHgI ilzere, esas olarak kazanc konusunu ele almt~t:t?45. Kesb'us ash bize kadar

ul~mamt~, bugOn elimizde mevcut olan Serahsi' nin bu eser i1zerine yazdigi ~rhtrrM1. Onun bu serhi, Mebsut adh eserinde, Kitabu 'l_Kesb24i bashgr almda yer aimaktadu2"9 ve Serahsi adeti uzere kendi serhini, imam Muhammed'in soznnden ayirmamisnr. Bunun icin, kolayca fark edilenler dismda, metni serhten ayumak zordur .

.!44 Bu eserin ad! Kitabu'l-Kisb olarak belirtilmektedir (Safak, Tedvin; 91. 95). Ancak her ne kadar bu kelime mastar olarak bu ~kilde okumaya mnsait ise de. bildigimiz kadanyla Kesb olarak okunagelmistir,

24S Imam Muhammed., bu eserinde, kazanma, biriktirme ve harcama konusunun lmemli ylSnlerine deg~ ve onun bu eseri, dini/ahlaki LSgntler ~ltklldtr. Zaten kendisi de, bu eseri, zOht ve vera hakkmda telif ettigini ~lk¥a ifade etmektedir (Serahsi, Mebsut, xxx. 282). 0, bu kitabmda hem maddi, hem de manevi kazanetan beraberce s6z etmekte, harta manevi kazanca daha fazla vurgu yapmaktadir, Serahsi'nin, eserde zikredilen, savas bali drsmda erkekleri.o ipek giymesi.o.i.n mek.ruh olmast meselesinin, bu babm meselesl olmadigrm, ~ imam Muhammed'in bu kitabi zOht konusunda tasnif etrigini soylemesi (Serahsi, Mebsut, xxx, 282) de bunu gostermektedir.

246 Ibn Amus, .. Mukaddime", s, elif-cim; Ebu Gudde, "Mukaddime", 21. 20'7 Ebu Gudde, "Mukaddime", 2J.

248 Serahsi, kitabin icerisinde de bu eserden, Kitabu'l-Kesb olarak bahseder (Serahsi, Mebsut, .xxx, 252). 249 Serahsi, MebstJt, XXX, 244-287. Zekkar, Serahsi'nin lmam Muhammed'in Kesb'i uzerine yazdJgJ

serhi, Mebsut'a dahil etrnedigini, ondan ayn olarak serh ettigini S(')yler (Zekkar, "Mukaddime", 16). Halbuki Serahsi'nin bu serbi, Mebsur icerisinde yer almaktadrr ve uzun seneler Once onunla beraber basilmisnr. ibn Arnus lkusab:« yaz.dt~ mukaddimede, 1marn Muhammed'in bu eserini Serahsi'nin serh ettigini Katip Celebi'nin Keifu'z~Zumm adh eserinden nakletmesine ragmen, Serahsi'n.in Mebsut'unda yer alan Kitabu'I-Kesb'den hie sOz etmez (tim Arnus, "Mukaddime", s. be). Belki de 0, Serahsi'nin bu eser uzerine yazdig; serhin, MehsuJ'a yer aldsgim bilmedigi icin bundan sOz etmemis ve onda olabilecegini tahmin etmemisrir. C;llnkn gorebildigimiz kadanyla, genelde Mebsufun sadece Hakim'in Muhtasar'tnl.n serhi oldugu samlmaktadlr. Halbuki, MebsuJ'tJ! Hakim'in MuJI1asar'lfJJ.D serhinin ~mda, 1mam Muhammed' in Kesb ve Radd' adh eserlerinin serbi de vardir,

)2

Serahsi Kitabu 'l-Kesb'ux basmda, eserle ilgili kisa aciklamada bulunur ve bu aciklamasinda; bu eserin imam Muhammed'in tasniflerinden oldugunu, ancak ondan Ebu Hafs ve Ctizcani isitmedigi ve sadece ibn Semaa rivayet ettigi icin meshur

olmadtgiru, bundan dolayi da Hakim 'in Muhtasar'mda bunu zikretmedigini soyle~50.

Serahsi, imam Muhammed'in bu kitabi tasnif etme sebebiyle ilgili olarak soyle der: "Hikaye edildigine gore, kitaplann tasnifini bitirdigtnde ona (imam Muhammed'e), zuht ve vera hakktnda bir $ey tasnif etmedin mi ? denildi. 0 cia Kitabu 'l-buyu 'u tasnif

ettim ded/51. Sonra bu kitabtn tasnifine basladi. Muteakiben hastalandt, haftzasi durdu

ve muradini tamamlayamadtt", Hikaye edilir ki, on a, bize tasnif etmeyi istedigin

seyierin fihristini yap denildi. 0 da, onlara bin babltk fihrist yaptt, bunion zuht \Ie vera hakkinda tasnif etmeyi istiyordu. ... Bu eser, Imam Muhammed'in zaht ve vera

konusundaki tasniflerinin ilkidir,,253. Serahsi'nin bu ifadelerinden imam Muhammed'in

bu eseri tamarnlayamadan, hastalamp vefat ettigi ortaya cikmaktadir.

2.lG Serahsi, Mebsut, XXX, 244. Halbuki Hakim. asagtda imam Muhammed'in eserlerinin taksimi kismmda deginecegimiz uzere, Muhlasar'mda lmam Muhamrned'in rneshur olmayan Hiyei'ini ve Ebu Yusuf'un lhtilofu Ebi Hanife ve ibn Ebi Leyla adli eserini de ihtisar etmistir.

m lmarn Muhammed bu sBztI ile, kisinin kazanci temiz oldugunda amelinin de gnzel olacagim (Kevseri, Bulug. 65), kitabmda muamelat usulleriyle ilgili anlatttklartyla amel etmenin dogru ZOht ve vera yolu oldugunu (Desuki, Seybani, 176) anlatmak istemistir.

m j

Zekkar, Kesb'u: sonlanmn okunmasmdan, mam Muharnmed'in, kazane hakkmdaki risalesinin

rasnifini bitirdikten sonra, vera hakkmda ozel bir risale tasnif etmek istedigi, bilfiil buna basladig; fakat bu isinde az bit zaman gectikten sonra "has/allga mana kaldrgz, hafuasmtn durdugi; muradint tamamlayamadigi" gozlenir der (Zekkar, "Mukaddime", 23). Halbuki burada imam Muhamrned'in bu eserini, zO.ht ve vera hakkmda yazdrg: ve hastahgrndan dolayi tamamlayamadtgi acikca ifade edilmektedir (Seybani, el-Kesb, Thk. Suheyl Zekkar, N~. Abdulhadi Harsuni, I. Baskt, Dunesk 1400J1980,114). Zekkar'tn bu yarulgrsi "lemma. feriga min tasniifi'l-kutub (kitaplartn tasnifini bitirdiginde)" ifadesindeki "kutub" lafzmr, goz yamlgrsi olarak "kesb" seklinde okumasmdan kaynaklanmrs olabilir,

2S3 Serahsi, Mebsut, XXX, 282~283. Lmam Muhammed' in bu eseri.ni telif nedeni ile ilgili olarak Zekkar'in yorumu icin bkz. Zekkar, "Mukaddime", 9, 16.

53

Bu eserin imam Muhammed'e aidiyetinin ihtilafh oldugunu soyleyenler vardir.

Ancalc boyle bir supheyi gerektirecek onemli bir hususun olmadigi kanaarindcyizf".

Kazanc konusu insan hayannda cok onemli bir yer tuttugu icin fakihler -onlann basinda da imam Muhammed- bunun htlktlmlerini aciklamaya onem vermislerdir'".

Imam Muhammed bu konuda mustakil eser telif ettigi bilinen ilk Musluman bilgindirr". Bunun icin onun bu eseri, hakh olarak bu alana ilgill duyanlann dikkatini ~ekegelmi~ti;57. Serahsi'nin Mebsut'unWl icerisinde yer alan bu serhin, aynca mustakil

!54 Bu eserin Imam Muhammed'e aidiyetinde ~Uphe edilmesiyle ilgili olarak Ebu Gudde soyle der.

"Kitabtn 96. sayfasmda, Muhammed b. Kerram 'a (256/869) mensup bidatci Kerramiyye firkasi, sayfa 235 'de Davud b. Halef el-Isbehani ez-Zahiri'ye -Allah ona rahmet etsin- (270/883) muniesip zahiriler ve say/a 197 'de iki imam; Ahmed b. Hanbei ve Ishak b. Rahuye (238/852) zikredilmekiedir. Malumdur ki, buniartn zikredilmesi -onlara red icin olsun veya onlann sozlerini nakletmek icin oisun-. eseri serh eden Semsu'l-Eimme Serahsi'nin (48311090) kelamtnda olmustur. Bunlann lie Imam Muhammed b. el-Hasan es-Seybani ile, ne de kitabi ondan rivayet eden Muhammed b. Semaa (133/847) ile bir alakast yoktur. Bun/arm zikredilmis olmasindan dolayi. kitabtn asltntn Imam Muhammed'e nispetinin sthhati hususunda fUpheye dusurmeye mahal yoktur. (Ancak) bu oldugu icin au hususta uyartda bulundum. Cilnki1 Prof Dr. Muhammed ed-Desuki -Allah Teala ona ihsanda bulunsun-, el-lmam Muhammed ve Eseruhu fi 'l-Ftkhi 'l-lslami adlt eserinin 178-/79. sayfalartnda kitapta zikredilen bu kisilerin, eserin, onu Imam Muhammed'den akiaran Ibn Semaa ya nispetinln sihhati hakktnda supheye dusurme vehmi uyandtrdtgmt zikretmekie, sonra do bunu izole etmeye r:aJl$makta ve kitabtn, imam Muhammed'den rivayet eden lbn Semaa ya nispetini dogrulamakiadtr. $ilphesiz lei, bu vehme dusmeyi tahayyul etme. sadece Fazlletli OSIa! ed-Desuki'nin, Muhammed b. Arnus 'un baskisi ile aldanarak, elimizde mevcut olan nusharun. Serahsl'nin serhl ile kansik' olduguna, OTJUn, kitabin asltrun mishast olmadtg) gibi, lbn Semaa 'nm ihtisart olmadigina, Ibn Kerram ve ondan baskalanrun zikredilmesinin ancak Serahsi 'n;11 kelammda varit olduguna dikkat etmemesinden kaynaklanmtsur. Bu kitabtn, Mebsut'un icerisinde yer aldlgml ve onunla beraber boslidJgml bilen Dr. ed-Desuki'nin buna dikkat etmemcsi tuhafirr' (Ebu Gudde, "Mukaddime", 26- 27). Ebu Gudde'nin bu aciklamasirun ve tenkidinin yerinde oldugu aeikca gorulmektedir.

~~ Ebu Gudde, "Mukaddime", 13-\4.

Z5Q ibn Arnus, "Mukaddime", s. elif; Sadak, "Seybani". 23; Zekkar. "Mukaddime", 9, 16; Ebu GUdde, '"Mukaddime", 5, 15, 19,47,48; Nedvi, Seybani, 169. Imam Muhammed'den SOMa bu alanda telif edilen eserler icin bkz, (Ebu Gudde, "Mukaddime"; 15~ 18), bu alanda yazilan bazi muasir calismalar i~in blcz. Ebu Gudde, "Mukaddime", 49: Nedvi, Seybani, 170 ve dipnot 3.

m Zekkar, "Mukaddime", 16; Ebu Gudde, "Mukaddime", 48; Desuki, Seybani, tSO; Nedvi, Seybant; t 70.

54

olarak Uy ayn tahkikli baskismm yapilmasr'" ve Tnrkce'ye tercnrne edilmis olrnasi

da259 bu esere atfedilen onemi gostermektedir.

2~8 Bunlar srrasryla soyledir: BlrincisJ, el-lkrisab ft'r-Rizki'l-Mustetab adryla, Mahmud b. Muhammed b.

Amus ve lzzet Emm el-Attar'm tahkiki ile (357/1938 yilinda basilrmsur. fun Amus bu esere yazdlgl rnukaddimede, Imam Muhammed'in bu eserine el-lktisab fi 'r-Rizkt 'l-Mustetdb adiru verdiginl, eserin admm Katip Cclebi'nin belirttigi gibi el-Kesb (Katip Celebi, Ked II, 1452) olrnadignu, bu eserin asluun bize kadar ulasmadrguu ve bize ulasarnn Imam Muharnmed'in o~encisi ibn Semaa'rnn rnuhtasan oldugunu sayler (ibn Arnus, "Mukaddime", s. elif-cim). lkusab ~()yle baslamaktadir:

"Seyh, Imam, Alim. Allame Muhammed b. Semaa ~6yle dedi: Bazi arkadaslar -Allah genii omurler versin- benden, Imam Alim Allame Muhammed b. el-Hasan es-lmam Muhammed'in el-lktisab fi 'rRizkl'/-MiiStetab olarak isimlendirilmis olan kitabini ihtisar etmemi istediler .... " (Seyban], el-lktisab j"·r-Rizkrl-Musletab, Mahmud b. Muhammed b. Arnus ve but Emin el-Attar, Matbaatu'I-Envar, l. Bask I, )IY. 1357/1938, 14). lksisab'u: bastnda yer alan bu ifadelerden sonraki kisrm, Mebsut't» ve diger iki ayn basunda yer alaniar ile, Mebsut ve diger iki ayn basimm bastnda yer alan Serahsi'nin aciklamalan haric, anlama pek etkisi olrnayan bazi lafzi farkhhklar dismda, hemen hernen aymdir. Bu durum bu eserin, ibn Semaa'run ibtisan degil, Serahsi'nin serhi oldugunu, aksini soyleyenlerin (Sadak., "Seybani", 23) yamldtklanm acikca gostermektedir, Aynca, Zekkar'in hakh olarak ifade errigi gibi, yukandaki ifadeler (yani Imam. A lim, Allame), ibn Semaa'nm asnnm ifadelerine benzemeruektedir, dolayisiyla esere sonradan kanlmu o lmahdrr. Bu durum da, bu eserin, fun Semaa'mn ihtisan degil, Serahsi'nin serhi oldugunu acikca gl:lstermektedir (Zekkar, "Mukaddime", 23-24). Hatta Ebu Gudde'nin bellrnigi gibi, bu nnshanm ismi bile onun, bazi mUstensihler tarafmdan sonradan uyduruldugunu acrkca gostermektedir. <:i1nkO bu bashk, t:!ncekilerin teliflerini isimlendirmedeki sozlerinin sadeligine ve vecizligine benzememektedir, eserin dogru b~lIg\ eJKesb'dir (Ebu Gudde, "Mukaddime", 22-23). Kevseri de el-lkiisab fi'r-Rnki'l-Mustetab'sn yazma nushasmdan soz ederek, bu kitabm bu isimle ibn Semaa'va nispet edilmesinin supheli oldugunu ifade eder (Kevseri, Bulug. 65). Kehhale, Brockelmann (1956) ve baskalan, muhtemelen bu eserin icerigini incelernedikleri icin, suf adma bakarak onun ismini el-Iktisab fi'r-Rj:zICl'I-Mlisietab olarak vermislerdir (Kehhale, Mucem, lX. 207; Brockelmaun, Tarih; II, 275; Sadak, "Seybani'', 23). Desuki, Serahsi'nin Ikiisab': Mebsut'te el-Kesb bashgi alnnda rivayet ertigini ve ik.isi arasmda az lafzi ihtilaf haric farkhhk olmadigim (Desuki. Seybani, 177-178), aynca Serahsi'nin eserin basmda, bu eserin imam Muhammed'io tasniflerinden oldugunu ve bunu ondan ibn Semaa'nin rivayet ertiginl soylemesine (Serahsi, Mebsui, XXX, 244) ragmen, bunun Tho Semaa'run ihtisan oldugunu soyler (Desuki, Seybani, 176-179, 278). Nedvi de, ibn Arnus'un tahkiklyle yaymlanan lksisab'uu Serahsi'nin Mebsut'unda yer alan Kitabu 'l-Kesb ile aym oldugunu soylemesine (Nedvi, Seybanl, 169 ve dipnot 1), Serahsi'nin ve baskalannin az once ve yukanda belirtrigirniz aciklarnalarma ragmen, lkrisab'is: fun Semaa'nm ihtisan oldugunu belirtir (Nedvi, Seybani, 146-147). Safak Kevseri'yi kaynak gostererek "Ibn Semao ktsaltmastnm sonunda Kltabu 'l-Ikiisab fi'r-Rizki 'J-MUSIBtab 'I

55

8. el-Emali I el-Keysaniyyat (~~~ I~'i')

Bu esere el-Keysaniyyar60 da deni.r261• Bunun ancak bir PM9a51 bize kadar u1~ml~tl?62. Su an elimizde matbu olarak bulunan da, isminden anlasildigi gibi263, sadece eserin bir krsmidir. Emali'yi Imam Muhamrned'den ogrencisi Suayb b. Suleyman el-Keysani, ondan oglu Suleyrnan (273/887)264, ondan da Tahavi (321/933)

rivayet etmistir''".

zikreder" dedikten sonra, "Buna gore. eser Kitabu'l-Asl'tn bir boliJmiinil teskil etmekiedir" der (Safak, Tedvin, 95). Onun bu eseri, Asl ile iliskilendirmesinin nedenini anlayamadim. ikincisJ, SUheyl Zekkar'tn tahkiki ile 1400/1980 yilmda Dunesk'te el-Kesb adr ile basrlrnisnr. U(:ilnclJslIlse, Ebu Gudde 'nin tahkiki ile 141711997 yilmda Beyrut'a el-Kesb isrni ile basilnusnr.

Mebsut ve uc ayn basimda yer alan metinler arasmdaki farklarm fi:ogunlu~u, respit edebildigim kadanyla, Ebu Gudde'nin de ifade ettigi gibi (Ebu Gudde, "Mukaddime", 25), anlama etkisi olamayan bazi lam farklardan ibarerrir. 6mek olarak karsilasnnmz: Serahsi, Mebsut, XXX, 244, 144-245, 246; Seybani, lktisab, [4, t 5, 16, 17; a.mlf., Kesb (Zekkar Tahkiki), 31, 32, 33, 34, 35; Seybanl, el-Kesb, Thk. Abdulfertah Ebu Gudde, N~r. Mektebu'l-Marbuati'l-lslamiyye, Daru'lBesairi'l-Islarniyye, 1. Bask]. Beyrut 1417/1997,65,69,70,71,74,78.

zss Seybanl, Kltobu'l-Kesb islam lktisadinda Helal Kazanc, Serh Semsu'l-Eimrne Serahsi, Cev. Mustafa Bakttr, Seha, istanbul 1993.

zoo Taskoprizade (967/1560) Imam Muhammed'in bu eserinden el-Keyaniyyat olarak bahseder (Taskoprizade, Tabakat, l7). Hamidullah Taskoprizade'nin bu esertn isrnini Keyaniyat seklinde okumak gerekrigine israr ettigini soyler ve soyle der: "Bizim g<>ru.siimilze gore bu [Taskoprizade'nin bir insandir dedigi Keyan] bir istiridye kabugudur". Harnidullah, "Seybani", 8.

161 Ibnu'n-Nedirn, Fihrist, 254; Karip Celebi, Kesf, II, [525; Kevseri, Bu/ug. 64; Ibn Arnus,

"Mukaddime", s. yeo 262 Kevseri, Bulug; 64-65.

Z63 Seybani, COz'tln mine'l-Emali, Thk. Hasim en-Ned vi , el-Habib Abdullah b. Ahmed el-Ulvi ve Abdurrahman el-Yemeni, Matbaaru Daireri'l-Mearifi'n-Nurnaniyye, Haydarabad ed-Dekkan, 1360.

264 Katip Celebi, Kesf 1I, ]525~ Hasirn en-Nedvi, "Nebzetun mine'l-Ledli'l-Meknune fi'l-Emali" (Emali'ye yazdlM, Thk. Hasim en-Nedvi, el-Habib Abdullah b. Ahmed el-Ulvi ve Abdurrahrnan elYemeni, Matbaatu Daireti'l-Mearifi'n-Numaniyye, Haydarabad ed-Dekkan 1360,71.

~6S Kevseri, Bulug, 64; Nedvi, "Nebze", Seybani, Emali, 71.

56

EmaWde giinlUk hayatta insanlar arasmda karsilasilabilecek, muamelatla ilgili bazt problemler ele ahnrmstir. Eserin delilden hali oldugu soylense de266, bir yerde ayet,

bir yerde hadis267, birkac yerde de sahabe268 kavli aktanhr.

9. el-Asar (.J~t)

imam Muhammed, Ebu Hanife'nin diger bir kisrm tlgrencileri gibi269 ondan

i~ittigi eserlere onem vermi~270 ve onlan Asar isimli kitabmda27! kendinden ekledigi

rivayetler ve yorumla birlikte tasnif etmi~tir272. Asar'daki rivayetlerin cogunlugunun

Ebu Hanife kanahyla aktan lmasi , onun ashmn Ebu Hanife'ye ait oldugunu acikca

W6 Desuki, Seybani; 175. '1,; Seybani, Emali, 33.

26!! Seybani, Emali, 28·29, 29, 32-33, 33. 40. Birkae yerde de tabiln kavli aktanhr. a.rnlf., Emali, 33, 50, 65-66.

269 Zufer (158nI5), Ebu Yusuf Hasan b. Ziyad ve Ebu Hanife'nin oglu Hammad (17()/786) gibi. Bkz, Ebu'l-Mueyyed Muhammed b. Mahmud el-Harizmi, Camiu'l-Mesanid; Daru'l-Kutubi'f-Ilmiyye, Beyrut ty., I. 4-5; Muhammed Abdurresid en-Numanl, "Mukaddime" (Asar'a yazdtgi), Nsr, Muhammed Abdurrahman Gadanfer, Karaci t310, 18-23.

2iil Afgaoi, "Mukaddime" (Ebu Yusufun Asar tahkikine yazdl~(), Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, Beyrut 1355,

s, cim.

171 Imam Muhammed'in Asar'mrn hadis ilrni acismdan degerlendirilmesi icin bkz. Abdulbari b.

Abdulvebhab b. Abdurrazik el-Ensarl, et-Taliku '/-Muhtar a/a Kitabi'l-Asar (Numani'nin "Mukaddtme'tsi. imam Muhammed'in kar'l, ibn Hacer'in [sar': ve Muhammedu's-Sani'uin Ihttyar'i lie birlikte), Nsr. Muhammed Abdurrahman Gadanfer, Karaci 13 10, 57-73 .

.rn Imam Muhammed'in bu eseri Ebu Hanife'nin Milsned'ierinden birisi sayihr (Desuki, Seybani, 274).

Ensari, Asar icin bazen "Musnedu Ebi Hanife hi Rivayeti Muhammed' denildigini soyler (Ensari, Tatik; 56). Hanzmi (665/1267) Camiu'l-Mesanid 0011 iki ci1tlik eserinde Ebu Hanife'den rivayet edilen on bes Milsned'i bit araya getirmistir. imam Muhammed'in Asar'L. bunlann ieerisinden on d{\rdililcll sirada yer almaktadir. Buradaki musnedlerin on ikincisi de, Nushatu Muhammed adiyla Imam Muhammed'e aittir (Harizmi, Camiu'l-Mesanid, I, 4-5) ve Hz. Peygamberden aktanlan yaklasik 50 hadisi ihtiva etrnektedir. Bunlarm 'O~n haric geriye kalarumn tamami kavlidir, cogunlukla rnurtastl senetlidir, ekserisi Asar'da da mevcurtur ve ash bize kadar ulasmamisur (Desuki, Seybani, 168). Neticede Imam Muhamrned'in Ebu Hanife'den iki Milsned rivayet etmis oldugu ortaya cikmaktadir .

57

gostermektedir ". Ancak imam Muhammed Asar'da sadece Ebu Hanife'den aldigr

rivayetleri aktarmakla yetinmeyip, az cia olsa Ebu Hanife'nin dismdaki ki!?ilerden274 aldig: rivayetleri275 ve kendi yorumunu cia ekledigi icin, bu kitap hakh olarak ona nispet

Ebu Hanife'nin Musnecfi2?7 He Ebu Yusuf'un Asar'1278 da matbu olarak elimizde

bulunrnaktadir. Bu iki eserle, imam Muhammed'in Asar'mda yer alan rivayetleri karsrlastirdigmuz zaman, rivayetlerin bir kisrmrun aym279, bir kismmm benze?80, bir

m 1mam Muhammed'in Asar'trun Karaci baskismrn kapaginda eser Ebu Hanife'ye nispet edilmis ve ravisiain imam Muhammed oldugu yazilmisnr. Eserin en son baskisi ise, imam Muhammed'e nispet edilerek Atgani'nin tahkiki ile yaymlanmaya baslanus ve iki cilt yaymlanrms, ancak Afgani'nin omro vefa etrnedigi icin eksik kalrmsnr (Sabin, Seybani, 32, dipnot 123). Afgani'nin tahkiki ile yaymJanan da, sadece taharet ve namazla ilgili rivayetler vardir. Asar'm Karaci baskisi ile Afgani'nin tahkik edip yaymladigt kistm arastnda, anlarm etkilemeyen kimi lam farklar haric, pek bir fark yoktur. Ornek olarak karsilasnnmz: Seybanl, el-Asar (Numani'nin "Mukaddime"'si, Ensari'nin Talik'i, ibn Hacerin lsar'v ve Muhamrnedu's-Sani'nin lhiiyar'v ile birlikte), Nsr, Muhammed Abdurrahman Gadanfer, Karaci 1310, 163, 169, 209; Seybanl, el-Asar, Thk. Thk. Ebu'l-Vefa el-Afgani, Daru'f-Kutubi'I-llmiyye, 2. Baski, Beyrut 1413/1993,1,39,85,620.

m Kevseri, Imam Muhanuned'in bu eserinde Ebu Hanife'nin drsmda yirmi kadar seyhten az cia olsa rivayerte bulundugunu soyler, Bkz, Kevseri, Bulug, 67, aynca bkz, Nedvi, Seybani, 145; lsmail LOtti Cakan, "el-Asar", DiA. rDV, ist.anbulI991, UI,460.

Z7S Ornek olarak bkz, Seybani, Asar A, L, 3, 5, l3, 25, 27, 29,31, 39. Bu durum, 1mam Muhammed'in Asar'da Ebu Hanife'den rivayette bulundugu ytiDOndeki ifade1erin (Katip Celebi, Kesf, II, 1384; Ebu Zehra, Ebu Hanife, 243; Muneccid, "Mukaddime", I, 12; Ozel, Hanefi Fikih A limleri, 24) gercegi tarn olarak yaostrrnadtgtDl gostermektedir.

:!76 Bkz. Ensari, Talik; 56; Afgani, "Mukaddime Asar", I, 8·9; Kasani, Bedai. 1. 157.

m Ebu Hanlfe, Nurnan b. Sabit, Musned; Thk, Safvet es-Seka, Daru'z-Zehra, I. Baski, Haleb 1962. Bu eserin Turkce'ye su iki ayn tercOmesi yapilrnrsnr: B/rincts!, Ebu Hanife, Numan b. Sabit, Musned, Cev, Muhammed Selim Kose, Samil, istanbul 1978. Bu tercnme Emin Yaymlan tarafindan lstanbul'da 1993 yiltnda yeniden bast1rnJ~nr.lkincisi, Ebu Hanlfe, Numan b. Sabir, Mrlsneci, Cev. Kazun Agcakaya, Ravza, istaobu.l2000. Bu tercumeyle birlikte eserin Arapca'si da bas ilnu $1 tr,

m Ebu Yu.suf, el-Asar, Thk. Thk, Ebu'l-Vefa el-Afgani, Daru'l-Kurubi'f-llmiyye, Beyrut 1355. 2'79 Omek olarak mukayese edminiz:

Ebu Hanife, Musned, 37, Rn. 58: Seybani, Asar _A, I. 17- J 9, Rn. 11.

58

kismuun da farkl1281 oldugunu goruyoruz. Bu ii~ eserdeki rivayetlerin onemli bir

kismmin ayru veya benzer olmasi, Ebu Yusuf'un ve imam Muhammed'in Asar'l~ esas olarak Ebu Hanife'den alman rivayetlere dayandigun gostemiektedir.

imam Muhammed'in Asar'da Ebu Hanifeden aktardigi rivayetlerin cogunlugu Hammad kanehyla Nehai'den aktanlmaktadir ve bu sekilde olan rivayetlerin ekserisi

Nehai'nin gorusunun, bir kisnu Hz. Peygamberin hadisininl8'2, bir kismi sahabenin

g0ri1~iini1n183, az bir kisnu da Nehai dismdaki tabiinin gorli~ilnUn284 aktanlmasi seklindedir. Boylece Asar'lD ekseriyetle Nehai'nin kavlini ihtiva ettigi ortaya

Seybani, AsarA, 1,36, Rn. 23; Ebu Yusuf, Asar, 6, Rn. 19.

Ebu Hanife, Mianed, 102-103, Rn. 20t; Ebu Yusuf, Asar, 176-177, Rn, 803.

:30 Ornek olarak rnukayese edininiz:

Ebu Hanife, Musned, 39, Rn. 62; Seybani, Asar _A. I, 17, Rn, 10. Seybani, Asar _A. I, I, Rn. I; Ebu Yusuf, Asar, I, Rn. 10.

Ebu Hanife, Miisned; 106-107, Rn. 214; Ebu Yusuf Asar, 174, Rn. 793.

lB) Ebu Hanife'nin Mu.sned'inde, mesh le ilgili olarak var olan 14 rivayetin 3 tanesi, imam Muhamrned'in Asar'mdaki meshle ilgili rivayerlerden tamarnen farkhdtr (Ebu Hanife, Musned, 35-36, Rn. 53; 36. Rn, 54, 55). Imam Muhammed'in Asar'mm bu kisrmnda yer alan 8 rivayetin 3 tanesi de, Ebu Hanife'nin Miisned'inin bu krsrmnda yer alan rivayerlerden farkhdir. Seybani, Asar _A. I, 21-23, Rn. 13; 24, Rn. 14; 25, Rn. 15.

Ebu Hanife'nin MrtSneti'inde orucla ilgili olarak var olan 22 rivayerin 16 tanesi Ebu Yusufun Asar'mdaki orucla ilgili rivayetlerden farkhdir. Mesela bkz, (Ebu Hanife, Milsned. 102, Rn. 199-200; 103, Rn. 202; 103-104, Rn, 203; 104, Rn. 205). Ebu Yusut'un Asar'mm bu kismmda yer alan 36 rivayetin 19 tanesi de, Ebu Hanife'oin Mi1sned'inin bu kisrnmda yer alan rivayetlerden farkhdir. Meseta bkz. Ebu Yusuf, Asar, 174-175, Rn. 794; 175, Ro. 795; 17:5, Rn. 796; )76, Ro. 797-802.

Z82 Ornek olarak bkz. Seybani, Asar K. 186, Rn. 120; 192, R.n. 145; 196. Rn. 165; 197, Rn. 168; 200, Rn. 185. Hamidullah bu eseri, "Hz. Peygamberin hukuki muhtevaya sohip hadislerini ihtiva eden bir kitap" diye tarntir (Hamidullah, "Seybani", 8). Muhternelen 0, bu eseri incelerne firsan bulamadtgr il):in bu yarulgiya dusmusttlr,

Desuki ASUl"da yer alan rivayetlerden yaklasik 1 SO tanesinin Hz. Peygamberin kavlini ve nehyini, yaklasik 100 tanesinin de fiillerini kapsadigim soyler, Desuki, Seybani, 275.

283 6mek olarak bkz, Seybani, Asar _K. 186, Rn. 123; 188, Rn. 130~ 189, Rn. 132~ 192, Rn. 145; 193, Rn. 151.

284 Ornek olarak bkz. Seybani, Asar K, 274, Rn, 478; 310, Rn. 619.

59

crkrnaktadrr'". imam Muhammed'in Asar'da Ebu Hanife ve Hammad kanahyla

aktardig: rivayetlerin az bir kismmda ise Nehai yerine baskasi bu1un~&6_

Asar ekseriyetle fikhi konularla ilgili rivayetleri ihtiva etmektedir ve klasik fikih kitaplannda ele ahnan konulann hemen hemen hepsine deginilmi~i?87. Eserin

icerisinde az da olsa akair8.8 ile adap ve muaseretle ilgili289 rivayetler de vardir.

Kitaptaki toplam rivayet adedi 916'd.lr"9o.

imam Muhammed Asar'da genellikle rivayetlerden sonra, 0 rivayetle ilgili gorii~linU belirtir ve bazi aciklamalarda bulunul91• Bu aciklamalarda onun hukuk

anlayisi ile ilgili olarak hayli malzeme ve ipucu vardir. 0, rivayetlerden sonraki aciklamasmda cogunlukla Ebu Hanife'nin g6rU$unu zikreder, zikretmediklerinde ise

ekseriyetle ., bize gore (indena) "ZCf.2, "bu gorusteyiz (nera) ,,293, "bu gorii~u

benimsiyoruz (ne 'huzu) ,,294, "bunu almiyoruz (lema ne 'huz) ,,295 gibi cogul ifadeler

kullarur. Bu ifadelerin zunnen Ebu Hanife'yi de kapsadig lID , OOUll da bu gorusleri

28$ Bir fikir vermesi icin, Seybani, Asar _A, I, 122, Rn, 72'ye kadar ohm kisimdaki dunnnu belirtelim.

a. Nehai'nin kavli: Seybani, Asar _A. r, 53, 54-55, 63-64, 65, 72, 73, 74-15, 87-88, 93, 94, 95, 96-97,97-98,99, tOO, \01, 105, 108, 115, 116.

b. Nehai'den baskasmdan rivayet: Seybani, Asar_A, I, IS, 2t-23, 36,37,40,41,56--57,61,75- 16,85,98, J04, 109-110,111, 113.

~6 MeseJa bkz. Seybani, Asar_A, I, 17, Rn. 10; 186-187, Rn. 87; 289, Rn. 110; 311, Rn. 117; 413, Rn_

159_

281 Eserde, musakai konusuna deginilrnemistir.

Z8S Seybani, Asar _K, 244 (iman), 246 (sefaat), 248 (leader). 289 Seybani, Asar K, 310,371,372,373,374,376,381.

m Desuki ise ASl1r'm yaklasik 850 eseri ihtiva ertigini soyler, Desuki, Seybani, 275.

291 Ornek olarak bkz, $eyban~ Asar K, 162, Rn. 21, 163, Rn. 25; 164, Rn. 27; 165, Rn. 31; 168, Rn. 44_ Seybani, bir krsim rivayetlerden sonra ise g~~ belirtmez, Omek olarak bkz, a.mlf., Asar _ K, 173, RJl. 68; 174, Rn. 70; 217, Rn, 259 ve 260; 223, Rn. 286-287; 227, Rn. 308.

;m Ornek olarak bkz, Seybani, Asar A, I, 66.

293 6mek olarak bkz, Seybani, Asar _A, 1, 115, 141,422,564_

m Omek olarak bkz. Seybani, Asar_A, 1,356,358,630.632,634; lI, 21.24,37. 295 Ornek olarak bkz, Seybani, Asar A, 1.347.

60

ifadelecitl :l1lnneR Eb"l Hanifs'yi ae kapsadlSml, QUl]g t:1a W gorQ~leri benimsemis oldugunu soyleyebiliriz.

Asar'da yer alan meselelerin cogunda, Ebu Hanife'nin Nehai'nin goru~lini.i benimsecligini296 gortlyoruz, Imam Muhammed ise, cogunlukla bu ikisinin go~ilnil

kabul etmekle beraber kimi meselelerde Ebu Hanife297 ve Nehai'ye298 muhalefet etmistir, Bu durum onun genel olarak Nehai ve Ebu Hanife kanahyla gelen gelenegi devam ettirdigini, aneak bu gelenege, taklidi olarak degil de tahkiki olarak uydugunu gostermektedir,

Desuki imam Muhammed'in Asar'md.a299 yer alan hadislerin, sahih hadis

kitaplannda, Ebu Hanife ve Muhamrned'den baskasuun senediyle de elsa, lafziyla veya benzeriyle gectigini soyle?Oo. Onun bu ifadesinin dogrulugu ayn bir cahsrna ile tahkik edilmelidir,

296 Bu tespitimiz, Dehlevi'nin (1764) bu durumla alakah su yorumuyla ertusmektedir: "Ebu Hanife, Allah ondaa razt olsun, az durumlar mustesna Ibrahim ve akranlartntn mezhebinden aynlmamistir. Ibrahim 'in mezhebi uzere (mesele) tahrici hususunda biiyfik paye sahlbiydi. __ . Eger bu dediklerimizin hakikaiini bilmek istersen, Muhammed'in Kitabu 'l-Asar'tndan, ... lbrahim'in ve akranlanntn kavillerinin ozettni al, sonra on/art Ebu Hanlfe'nin mezhebi ile karstlastir. Az bir yer harte; on/ann yolundan aynlmadtgtm goreceksin. Bu az alan yerlerde de Kufe fakihlerinin gorfJJlerinin distna ctkmaz .... Ebu Yusuf ve Muhammed (de), Ebu Hanife'nin yapttg: gibi. mumkiJn oldukca Ibrahim ve akranlartmn yolundan yilriidiller' (Dehlevi, Huccetullah; I, 419, 420, benzer yorum i~in bkz, Kevseri, Husnu't-Tekadi fi Sireti'l-lmam Ebi Yusuf el-Kadi, Matbaaru Envari'z-Zahire, Kahire 1368. 26; farkh yorum icin bkz. Ali BardakogJu, "Hanefi Mezhebi" (Kurulusu ve Yaytlmast, Dokirinin Gellsmesi. Usula ve Gene! Karakreristigi), DfA. TDV, Istanbul 1997, XV], I. Dehlevi'nin bu sozOnUQ kisa bit degerlendirilmesi icin bkz, Mustafa Uzunpostalci, "Ebu Hanife ". DiA, Istanbul 1994, TDV, X. 136). Kevseri, vakifla ilgili bir meselede Ebu Hanife'nin bizzat kendisinin i~tihat etmedigini, bu konuda Kadi Sureyh'e tabi oldugunu soyler (Kevseri, Makalat, Matbaaru'f-Envar, Kahire 1372, 201). Ebu Hanife'ye hocalanrun tesirleri hakkmda bkz, Ebu Zehra, Ebu Hanife, 258- 263; Merrtnrkmen, Buhar i, 79-8 1, 1 03.

'::97 Mesela bkz. Seybani, Asar K, 165, Ra 34; 226, Rn. 301; 227-228, Rn. 303, 339, RrI. 730. m Mesela bkz. Seybani, Asar _K 208, Rn. 218; 209, Rn. 221; 257-258, Rn. 413.237, Rn. 344. 299 Ve Niishatu Muhammed'de yer alan hadislerin, Desuki, Seybanl, 275.

100 Desuki, Seybani, 275.

61

Ibn Harer el-Askalani (85211447), TIm Kutluboga'rnn (879/1474) onerisiyle, bu eserde gecen rical tercumeleriyle ilgili olarak el-isar hi Ma'rifeti Ruvati'l-Asar adh

kU'Yiik bir eser telif etmis?", daha soma ibn Kutluboga'run kendisi de ayru konuda bir

eser telif euni~tir'°2. Imam Muhammed'in Asar'ma ozellikle Hindistanh bilginler ilgi gostererek onun tlzerine serh ve talik yazrruslardir. Bunlar arasmda Ensari'nin (1928) etTaliku'l-Muhtar ala Kitabi 'I_Asar'tJ03} Abdulaziz b. Abdurresidin Feyzu's-Settar fi

Serhi Kitabi'l-Asar'i ve Mehdi Hasan el-Sahcihanpuri' nin Kalaidu 'l-Ezhar Serhu Kitabi 'l-Asar'i dikkati cekmektedir'i'". Aynca Muhammed Abdulhalim'in el-Ihtiyar fi

Tertibi 'l-Asar adh cahsmasi vardI~05.

JOI ibn Hacer bu eserinde, Asar'1Il ricali arastnda Ebu Hanife'yi zikretmemistir. Bundao dolayi kitabm sonunda Muhammed Abdurresid en-Numani (1999) tarafmdan ten kit edilmistir (ibn Hacer, el-Isor bi Ma'rifeti Ruvati'I-Asar (Numani notu) (Numani'nin "Mukaddimr!"si, Ensari'nin Talik'i; imam Muhammed'in Asar', ve Muhammedu's-Sani'nin Ihtiyar': ile birlikte), Nsr, Muhammed Abdurrahman Gadanfer, Karaci 13JO, 429.

302 Kevseri, Bulllg, 67.

;o~ Abdulbari b. Abdulvehhab el-Ensart, et-Taliku 'J-MuhlCU' ala Kitabi'I-Asar, (Numani'nin "Mukaddime"'si, imam Muhammed'in Asar'l, ibn Hacer'in Isar", ve Muhammedu's-Sani'nin lhtiyar'v ile birlikte), N~, Muhammed Abdurrahman Gadanfer, Karaci 13117480. Bu eserde; Hanefi rnezhehinin nasil ortaya kondugu ve yayildigi, Hanefilerin hadis kitaplan, Imam Muhammed'in Asar'v ve alfabetik olarak bu eserde gecen ricaller hakkinda cesitli bilgiler vermis ve degerlendirmelerde bulunmustur.

304 Cakan, "el-Asar", Ill. 460.

30.1 Muhammedu's-Ssni, Muhammed Abdulhalirn, el-Ihtiyar fi Tertibi'l-Asar (Numani'nin ·'Mukaddime"'si, Ensari'nin TaJik'i, Imam Muhammed'in Asar'1 ve Ibn Hacer'jn [sar'l ile birlikte), Nsr, Muhammed Abdurrahman Gadanfer, Karaci 1310. Bu cahsmada; imam Muhammed'in Asar'mdaki rivayetler, once Hz, Peygamberden, soma da sahabe ve tabiinden aktanlanlar seklinde olrnak uzere, rivayet rnetinlerinin bas kisrnma gore alfabetik olarak, cizelge seklinde siralarms, aynca her rivayetin karsisma, 0 rivayetin rakarm \Ie ilk rivayet edeninin adi eklernistir.

62

10. Muvsttau'l-imam Malik Rivayetu Mubammed (~~j.jJ ~ rLA'i' Lb.,..)

Malik'In Muvatta adh eseriJ06, sunnetle ilgili olarak bize ulasan ve ekseriyetle

bablar uzerine tertip edilmis alan ilk eser oldugu gibi, aym zamanda hadis ve fikhm birlikte ele ahndigi ilk eserdi~07. imam Malik. onda Hicazhlann hadislerinden saglam

olanlar He Medineli sahabe ve tabiinin kavillerini toplamrstrr ", Malikin Muvatta'y:

fikih bablanna gore tasnif ettigi soylenmekte ise de" 09 , icerisinde itikarHO ve cokca

ahlak ile ilgiliJ II bablar d.a vardir,

Mehdi'nin hilafetinin ilk yillannda Muvatta'tnt: tinO errafa yayilmca, iclerinde imam Muhammed'in de bulundugu kisiler cesitli yorelerden Medine'ye gelip Malik'ten

_;oo Malik'in Muvalfa'YI telif nedeni icin bkz, Ebn Zebra, imam Malik (Hayan-Gortsslert-Fikshra Yeri}, Cev, Osman Keskioglu, Hilal, Ankara 1405/1984,214-215; Ebu GUdde, "Mukaddime' (MRL'ye yazdlgl), Thk. Takiyyuddin en-Nedvi, Daru's-Sunne ve's-Sire-Daru'l-Kalem, I. Baskr, Dimesk 1412- 1413/1991-1992,8-10; Orner Tdlio~lu, "Malik h. Ene. .. ", $amiIIA. Dergah Ofset, istanbul 2000, V, 97 .

.107 Bkz. Desuki, Seybani, 168, 269, 271; Mehdi Allam. "Mukaddime" (MR'ye yazdigt), Thk.

Abdulvehbab Abdullatif, lbyau'r-Turasi'l-Islami, 3. Baski, Kahire 1987, 7; Tellioglu, "Malik b. Ems", V, 96. Zeyd b. Ali'nin (122/740). el-Mecmuu 'l-Ftkhi de denilen Mianed adh eseri, fikhi hadiseler konusunda telif edilmis ilk eserdir, ancak bu eseri Abdtiiaziz b. Ishak el-Bagdadi (363/973) cem etmis, bablara aynlmasi ise 1201/1786 yihnda el-Huseyin b. eJ-Yakub tarafmdan yapmrsnr ve rnatbudur (Zeyd Ibn AIi~ MilSned (el-Mecmuu'l-Ftkhi), Daru'f-Kutubil-llrniyye, Beynrt 1339, 10, 13, 19, 20). Bu eser hakkmda aynnuh bilgi icin bkz, Ebo Zebra, Imam Zeyd Hayen Fikirleri \.Ie (:akl. Cev, Salih Parlak ve Ahmet Karababa, Safak, I. Baski, istanbul 1993,215-298; Muhammed Yusuf Muss, Fikh-i lslam Tarlhl, Cev. Ahmed Meylani, Arslan, lstanbul ]973.285-293.

sO! Muhammed Ebu'l-Fadl lbrahtm, "Mukaddime' (MR'ye yazdigi), Thk. Abdulvehhab Abdullatif, lhyau't- Turasi'l-lslami, 3. Bask I, Kahire 1987, 5; Abdulvehhab Abdullatif, "Mukaddime" (MR rahkikine yazdigr), lhyau't-Turasi'f-lslami, 3. Baski, Kahire 1987, 10; Tellioglu, "Malik b. Enes", V, 96.

>09 Ibrahim, "Mukaddime", 5.

310 Seybani, MR. 294, Rn. 908; 297, Rn. 918-919.

m Omegin bkz. Seybani, MR, 2&8-293, Rn. 886-906; 295-299, Rn. 909-921; 299-30 I, Rn. 925-935.

63

onu dinlemisler " ve soma kendi beldelerine donerek Muvaua'v: rivayet etmislerdir'". Bu rivayetler, ravilerinin isrni ile beraber arulrmstir. imam Muhammed Malik'in yarunda llC kUsUr yil kalarak, ondan Muvatta'v: dinleyip", daha sonra da onu,

m Bkz, Eroglu, "Seybani", 32; Desuki, $eybani, 169, 171; Afgani, "Mukaddime_Asar". T, 15; Nedvi, Seybani, 28,29.

jn Muvalta'run nushalanmn ve rivayet edenlerinfn saYIS1 hakkmda ittifak yolctur. Onun nushalanam on bes, yirmi, yirmi don veya otuz oldugu, rivayet edenlerin ise altmrs veya seksen U<; oldugu belirtilrnektedir (Celaluddin Abdurrahrnan es-Suyuti, Tenviru'l-Havalik Serhun ala Muvattai Malik; Daru'f-Kutubi'f-llmiyye, Beyrut ty., I, 11, 12; Ibrahim, "Mukaddime", 5; Ebu Zehra, Imam Malik. 229; Desuki, Seybani, 170; Schacht, "'Malik b. Enes", u. MEB, Istanbul 1993, VII, 254; Parmakslzo~lu, "Malik h. Enes". TA. MEB, Ankara 1976, XXIH, 230; Ebu Gudde, "Mukaddime", I, 23-27; Sahin, Seybani, 27; Tellioglu, "Malik h. Enes", V, 97). Muvolta'mn rivayetlerinden meshur olam Yayha b. Yahya el-Leysi el-Masmudi en-Endelusi'nin (234/848) rivayetidir (Suyuti, Tenvir, I, II, 12; lbrabim, =Mukaddime", 5; Desuki, Seybani; 170) ve mutlak olarak Muvaua dendiginde bu rivayer anlasihr.

Muvatta rivayetlerinden rnevcut olanlann dokuz tane oldugu, bunlardan bes tanesinin noksan, d6rt tanesinin ise tam oldugu; tam olanlann da i1~ tanesinin rnatbu, bir tanesini ise yazma halinde oldugu, matbu olanlann, Seybani, Yahya b. Yahya el-Leysi ve Yahya b. Bukeyr (262/875 7) rivayetleri oldugu, yazma olanm ise, Silveyd b. Said el-Hadesani (240/854) rivayeri olup, Dimesk'teki ez-Zahiriyye KQtQphanesinde ve Tunus'ta bulundugu haber verilmektedir (el-Fadil ibn ~ur'UD Mecelletu'l-Ezher, Zilhicce Sayisr, YII 1383 ve Muharrem Sayisr, VIi 1384 saytsinda yer alan ilgili makalesi, nk. Desuki, Seybani, 169; Ebu Gudde, "Mukaddime", 1,27). Sabin, Ebu Musab et-Medeni'nin (198/813) rivayetinin de nesredildlgini haber vermektedir (Sahin, Seybani, 100). Bu nashalar birbirinden farkh bazi ozellikler tasimaktadu, icerdikleri rivayet acismdan fazlahk veya noksanhk, takdim veya tehirleri SOz konusudur, Muvatta nushalannm farkhhklan icin bkz, Suyuri, Tenvir, 1,9; Leknevi, et-Ta'Iiku'l-Mumeccid ala Muvattai Muhammed, Thk. Talayyuddin en-Nedvi, Daru's-Sunne ve's-Sire-Daru'l-Kalern, l. Baski, Dunesk 1412- 1413/1991 -1992, 1,81-90; Ebu Gudde, "Mukaddime", 1,23-27; Desuki,$eyhani. 170,272; Sahin,Seybani, 97-98,100-104.

314 Safii, imam Muhammed'in soyle dedigini aktanr: "Malik'in kaptstnda U(l kiaur yt! ikamet eitim, ondan yedi yuzden fazla hadis dlnledim" (Bagdadi, Tarih, 1I, 173; Kuresi, Cevahir, III, 123~ Ibn Hacer, Lisan, V, 121; lbn Kutluboga, Tac, 54). Yararlandigim basktda (Seybanl, Muvattau 'l-Imam Malik Rivayetu Seybani, Thk. Abdulvehhah Abdullatif, lhyau't-Turasi'l-lslarni, 3. Baskr, Kahire (987). 1008 rivayet yer almaktadir, Imam Muhammed'in Muvatia Rtvayeti Ozerine serh yazan Leknevi (1886) ise, onda 1005 tanesini Malik, 175 tanesi baska yolla olmak uzere toplam 1180 rivayet bulundugunu; Malik'in dismdaki tarikle gelenlerden 13 tanesinin Ebu Hanife, 4 tanesinin Ebu YU5uf, geriye kalan (158 tanesinin) ise baska bir yolla geldigini soyler. Leknevi, Talik; J, J 41.

64

kendinden ekledikleriyle beraber rivayet ettigi icin, rivayeti hakh olarak ow nispet edilmistir. imam Muhammed'in ekledigi rivayetlerin ekserisinin, Malik'in rivayetlerine

alternatif rivayetler oldugu dikkati cekmektedir'". Bu eseri imam Muhammed'den

ogrencisi Ebu Cafer Ahmed b. Muhammed b. Mihran en-Nesevi rivayet etmi~tirH6.

Eserde takip edilen iislup soyledir; once "[Muhammed dedi.] Ahberana Malik (Malik bize haber verdi)" denilerek rivayet aktanlir, sonra d.a "Kale Muhammed

(Muhammed dedi)" denilerek imam Muhammed'in go~ii aktenhr'!', imam Muhammed'in Malik'ten aktardigi rivayetler "Ahberana Malik" diye baslarken, kendisinin ilave ettikleri ise "Kale Muhammed: Ahberane" diye b~lamaktadI~IB.

imam Muhammed, rivayetlerden sonra ekseriyetle rivayetle ve konuyla ilgili kendisinin ve Ebu Hanife'nin'", aynca bir cok yerde bazi tabiinirr'" ve isirn vermeden

kimi fakihlerin';21 go~iinii bel irti r. Onun cogu yerde murtefik olsa da kimi konularda

Ebu Hanife'den farkli goruste oldugu gtkilluri22.

imam Muhammed, Muvatta Rivayeti'tvie -diger Muvatta rivayetlerinin aksinesadece Malik'ten aldigi rivayetleri aktarmakla yetinrneyip, bunlara ilave olarak

.)1' Ornek olarak bkz, Seybani, MR, 35, Rn. 13-15; 36, Rn, 16-21; 37, Rn. 22-27. imam Mubarnmed'in ekledigi rivayetler ieerisinde az cia olsa, Malik'in rivayet erriklerini destekleyenler de vardir. Ornek olarak bkz, a.rnlf., MR. 59-61, Rn, 115-127; 120, Rn. 360; 123, Rn. 371.

J16 Kevseri, Bu/ug, 10; Nedvi, Seybani, 143.

317 A._.._ •

Ornek olarak bkz, Seybani, MR, 32, Rn. 4; 33, Rn. 5-6; 34, Rn. 9-10.

jlR Oroek olarak bkz.. Seybani, MR, 35, Rn, 12; 36, Rn, 17-21; 37, Rn. 22-27; 38, Rn. 28 .

.119 Ornek olarak bkz. $eybani, MR. 32, Rn. I; 33, Rn. 4; 34, Rn. 7; 39, Rn. 34; 40, Rn. 39. imam Muhamrned'in go~ belirtmedigi rivayetler de vardir. Ornek olarak bkz. a.mlf., MR, 84, Rn. 226- 231; 97, Rn. 2S8; 100, RD. 295; 102, Rn. 301-303; 114, Rn. 341-342; 123, Rn. 373; 124, Rn. 375- 376.

32(} Ornek olarak bkz. Seybaei. MR, 109, Rn. 324; } 12, Rn. 336; 134, Rn. 409: 196, Rn. 268. 321 Omek olarak bkz. Seybani, MR. 32, Rn. 4; 45, Rn. 53; 52, RD. 83; 90, Rn. 252.

m Ornek olarak bkz, Seybani, MR, 63, Rn, 135; 72, Rn. 170; 100. Rn. 294~ 109, Rn. 325; 112, Rn. 336; 113, Rn, 337; 115, R.n. 345; 133, RD. 403; 148, Ro. 466.

65

baskalanndan duydugu rivayetleri':", ozellikle kimi Hicazlilann ve Iraklilann

rivayetlerini ve cogu zaman da kendi gO~tlnti314 ekledigi icin, onun rivayeti, diger

Muvatta rivayetleri arasinda onemli ve ayncahkh bir yere sahip~25. Aynca eser bu

haliyle, iki ekolun go~lerinin karsilasunp degerlendirilmesi anlammda mukayeseli fikth konusunda tasnif edilmis kitaplann ilklerinden olma ozelligini tasimaktadir'r".

Leknevi Muvatta Rivayeti'ni, et-Ta 'liku 'l-Mumeccid ala Muvattai Malik adiyla serh etmistir ve bu serh ii~ cilt halinde matbudur.

11. el-Huece ala Ehli'l-Medine (~ JA\ ~ ~)

imam Muhammed'in bu eserinin ad. kaynaklarda Kitabu'r-Red ala Ehli'lMedine327, el-Ihticac ala MaliJ?28, el-Hucec fi'l-Ihticac ala Ehli'1-Medine329 ve

Kitabu'I-Hucec330 olarak ifade edilmektedir. Yazma nushasmda admin el-Hucec fi

323 Leknevi ve Kevseri, lmam Muhammed'in bu eserinde, Malik'in dismda kirk kadar seyhten yOz yermis bes civannda hadis rivayet etti~nj soylerler (Leknevi, Talik; r, 141; Kevseri, Buiu?" 66). Desuki ise, Leknevi'nin soylediginin hilafma, imam Muhammed'in Muvaua Rivaye/i'nde Malik'in dismdaki yolla rivayet ettiklerinin yaz eser civannda oldugunu soyler, Desuki, Seybani. 272.

12A Schacht, lmam Muhammed'in bahislerin ekserisinin sonuna kisisel fikirlerini ve Ebu Hanife'nin da~uncelerini ilave etmesinden dolayi, onun Muvatta Rtvayeti'nin aynr zamanda, Malik'in bu eserinin, dnzeltilmis ve tenkitli olarak genisletilrnis bir sekli oldugunu soyler. Schacht, "Malik b. Enes", VU, 254, aynca bkz, Heffening, "Seybani", Xl, 450; Abdutkadir Sener, JS/(T171 Hukuku Dersleri I, DEO, 1. Bask), [zmir 1987,50.

m Bkz, Kevseri, Bu/ug, 10-11; Oesuki, Seybani, 171; lbrahim, "Mukaddime", 5-6; Sahin, Seyboni, 99-

100, aynca bkz, Abdullatif, "Mukaddime", 24.

326 Desuki, Seybani, 168,171; Ibrahim, "Mukaddime", 6. m lbnu'n-Nedim, Fihrist, 254 .

.m Kehhale, Mucem, I x, 207.

n~ Kevseri, Bulut 67.

330 Brockelmann, Tarih, fI,275.

66

Ihtilafi Ehli'l-Kufe ve Ehli'l-Medine olarak gectig! belirtilmektedir''". Matbu nushanm

adi ise Kitabu 'l-Hucce ala Ehli 'l-Medine'tus ve icerisindeki bir bashk "Kitabu'l-Feraid mine 'I-Hucec"J32 seklindedir, G5rtUdugu gibi bu bashkta kitabin ismi el-Hucec olarak

ifade edilrnistir,

Yukarida belirttigimiz gibi Medine'ye Malik'in yamna gidip orad.a uy kusur yil kalrms olan imam Muhammed, bu esnada Malik'ten ve Medineli baska bilginlerden hadis dinlemesinin yam sua, onlarla ilmi tarnsrnalarda da bulunmus ve bu tarnsmalanru Hucceee toplarmstrr, 0, Medine'den Kufe'ye geri dondukten sonra, o~ncileri bu eseri ondan almislar ve rivayet etmislerdir. Bu eseri rivayet edenler arasmda Isa b. Eban'inki

meshurdur ve su an elimizde bulunan rnatbu nushanm ravisi de Od~33. Hucce'siui

bnynk bir kismi bize kadar ul~rru~tI~14.

Imam Muhammed Hucce'de ekseriyetle 5nce konuyla ilgili olarak Ebu Hanife'nin335 ve Medine ehlinin g()ti1~Unil aktanr336, sonra iki tarafin del illerini ,

gerekcelerini aciklayarak, onlan degerlendirir ve tercihte bulunur. Onun umumiyetle Ebu Hanife'yi savunma, Medine ehlini tenkit etme pozisyonunda oldugunu

;:01 BIa. Bayraktar, Hamidullah, Tug ve Kavakcr, "imam Muhammed'in Yazma Eserleri", 48. Sezgin de, eserin adrm bu sekilde verir (Sezgin, Tarih, III, 75). Ahrnet Hasan, bu eserin adiru Kitabu 'l-Hucec fi Red ala Ehli'l-Medine olarak vermekte, ancak kullandigi nnshanm yazma rm yoksa matbu mu oldugunu belirtmernektedir, Hasan, Islam HuM Bilimi, 256.

;:<2 Seybani, el-Hucce ala Ehli'l-Medine, Thk. Mehdi Hasan el-Keylani, Alernu'l-Kutub, Beyrut J965- 1971 , IV, 191-254.

:.n Afgani. "Mukaddime" (Hucce'ye yazdigr), Thk. Mehdi Hasan el-Keylani, Alernu'I-Kutub, Beyrut 1965-1971. I, 1, aynca bkz, Kevseri, Bulug, 10.

_lJ<I

Kevseri, Bulug, 67. Afgani, Hucce'nin Kitabu'd-Diydt ve 'I-KlSa~ kisnunm, Safii'nin Umm adh

eserinden bulunarak, Hucce'tiu: sonuna ekledigini (Seybani, Hucce, IV, 255-418), Safii'nin bu him]. ona reddiye yazmak icin Umm'de naklertigini soyler (Afgani, "Mukaddime Hucce", J, 2). Afgani'nin sozunu ettigi ktsun, Omm'de "er-Red eta Muhammed b. el-Hasan" bashg; altmda yer alan kisundir, diyet ve kisasla ilgilidir ve burasi Hucce'ye aktanhrken Safii'nin degerlendirmeleri almmamrsnr.

3SS lmam Muhammed'in Hucce'de az da olsa Ebu Hanife gOrQ$Onu belirtrneyip sadece kendi gorusnno belirnigi de olur. Bkz, Seybani, Hucce; IV. 155, 174, 178, 189.

336 Seybani bir yerde Medinelilerin go~unu belirtmez. Seybani, Hucce, Il, 269.

67

g6rliyoruz}37. imam Muhammed'in bu konurnu, eserine verdigi isim ile uygunluk an

etmektedir. Onun, Ebu Hanife'nin goruslerini savunurken, bolca rivayet kullandigr ",

muhataplanm eseri terk etmekle.139 ve tutarsizhkla itham ettige40 dikkati cekmektedir. Imam Muhammed'in bu tavnyla adeta Irakhlann rivayet bilgisinin az oldugu ve reyi kullanmada asm gittikleri seklindeki yaygm kanaati reddettigi soylenir'"".

Hucce'tie, yazihs amacma uygun olarak, ekseriyetle ele alman mevzulann sadece g6rii~ aynhgma dusulen yonlerine deginili?42. Bu haliyle Hucce, Irak ve Hicaz

fikhirun mukayesesi konusunda telif edilen bir eser oldugu gibe"3, ayni zamanda, iki

ekolnn goruslerinin karsilasunp degerlendirilmesi anlaminda mukayeseli fikhm da ilk omeklerindendir''". imam Muhammed eserde, Medine ehli ve imam Malik'in

.i,; Seybani bir yerde Ebu Hanife'nin g~rtI~i1nO terk edip Medinelilerin g~rO~tlna ahr (Seybani, Hucce, I, 128), bir yerde ise ~Oyle der: "Medinelilerin bu konudaki kavli bonn Ebu Hanlfe'nin kavlinden daha sevimlidir" (a.mlf., Hucce, 1£, 43 I). Onun bu sOzU, kanksiz bir Ebu Hanife mOdafii ve mukallidi otmadigtm acikca gestermektedir. Aynca Seybani, bir yerde de iki taraftan farkh g<lrtlS belirtir. a.mff', Hucce, IV, 2.

})8 Desuki, Hucce'nin hacminin Asl'dao kflyOk: olmasma ragmen, Imam Muhammed'in fiklh kitaplan ifl:erisinde en cok hadis ve haber icereni oldugunu, nerede ise Asar'dakine esit hadis ve haber i~erdigini soyler. Desuki, Seybani, 277.

:·,9 Ornek olarak bkz. Seybani, Hucce, n, 56, J92-193, 260-261, 649; HI, 126- 136,210-214.

j.j() Mesela bkz, Seybani, Hucce, 11,419,466. Muhatabin tutarsrzlig: He kendini savunma yontemi, Imam Mubammed'den soma da kabul gorerek devam ettirilmistir. Sozgelimi Safii'de ve daha belirgin olarak d.a ibn Hazm'da (456/1063) bunu gormek mumknndar.

341 Bkz. Desuki, Seybani, 277: Ozen, Aklllesme, 308 .

.>42 Hucce'de hazen iki tarafm gtkO$ birlig! icerisinde oldugu hususlar da belirtilir, Omek olarak bkz.

Seybani, Hucce, J, 20, 179, 18t, 182,234,239, 269,286,287, 323,362.364,377,378. Bu durum eserin, sadece iki taraf arasmdaki ihtilafh rneseleleri ele almadigmi gostermektedir,

343 Desuki, Seybani. 173.

jM Bkz, Desuki, Seybani; 168) Bayraktar, Hamidullah, Tu~ ve Kavakci, "Imam Muhammed'in Yazma Eserleri", 44; Muneccid, "Mukaddime", I, 12; Sezgin, Tarih, III, 75; Oul, "Hanefi Mezhebi" (Literatur), DiA, TDV, istanbul 1997, XVI, 24; Hamidullah, "Seybani", 8; Ozsenel, Seybani, 150.

68

dismdakilerin gorusnne hemen hie yer vermez?". Hucce'tsu yazihs gayesi acismdan

bunu normal gormek gerekir. Cunkt; o, kitabirun aduu el-Hucce ala ehli'l-Medine koymustur.

Ekol ici fikhi hukumleri iceren Asl, Camiussagir ve Camiulkebir'iie, imam Muhammed He Ebu Hanife arasinda cokca ihtilaf zikrediLiyordu. Buna mukabil, baska ekole karst yazilmis olan Hucce ve Muvatta Rivayeti'nde ise ikisi arasmda fazla ihtilaf olmadigiru gortlyoruz. Bu durum, ikisi arasmdaki go~ aynhgmm usulden ziyade fiiruda olmasmdan kaynaklanrrus olmahdir.

imam Muhammed Hucce'de Medinelilere karst kendi goruslerini savunurken delillerini ve gerekcelerini ayrmtih olarak izah ettigi icin, onda hukuk. anlayrsiyla ilgili bolca malzeme bu1mak rnumkundur. Nitekim biz de tezi..m.izde bu eserden cokca yararlandik, Eserde Medine ehline karst Ebu Hanife'nin sahsinda lrak. ehlinin gorusleri delil ve gerekceleriyle birlikte savundugundan dolayi olsa gerek, Kufe'Ii bilginler Dna

cok onem vermislerdir ".

Hudari (1925) ve muhtemelen onun beyanma dayanarak kimi arastirmacilar, Safii'nin bu eseri Umm'de rivayet ettigini ve sonunda da ona reddiye yazdigiru

scylemektedirler ". Umm uzerine yaptigmuz incelemede bu gorustm gercegi yansrtmadigrru, Omm'de rivayet edilenin, Hucce'tiui metodu uzere imam Muhammed'e reddiye olarak yazilrms olan348 er-Red ala Muhammed h. el_Hasan349 oldugunu ve bu

W Hucce'de bir yerde U~Uncll tarafin gt'jrU~u de belirtilir (Seybani, Hucce, II, 516), bir yerde de, Basra ~hli ve Sam ehlinden bahsedilir. Seybani, Hucce, IV, 318.

3·16 Afgani, "Mukaddime , Hucce"; r, 1.

),17 Bkz. Hudari, Tarin. 221; Ebu Zebra, Ebu Hanife, 243; Safak, Tedvin. 94; Zeydan, Gir~, 243; Ebu Zehra, Ebu Hanife, 24:3; Nedvi, Seybani, 145 (Ebu Zehra'nm beyanma dayanir); Cui, Alimler, 24.

j4& Safii burada ekseriyetle Medine ehlinin gllri1~tlnO savunup, Ebu Hanife ve Imam Muhammed'in gOrO~Qnil tenkit etmekte, nadiren de elsa bu ikisinin gtl~l1nll savundugu olrnaktadir. Bkz, Safii, Umm, XV, 169-170,234-235.

~.j9 Safi], Umm, XV, 141-235.

69

kismm diyet ve kisasla ilgili oldugunu gordiik350• Bunun icin sayet, su an elimizde matbu olarak bulunan Hucce'deki bu kismm, yazma nOShada olmayip Omm'den almdt~ goz 5nfine almarak, Safii Omm'de, Hucce'eus diyet ve kisasla ilgili kismmi rivayet ederek, ona reddiye yazmrsnr denilseydi, bir dereceye kadar dogru olabilirdi.

Meharic'is: Imam Muhammed'in tasnifi olup-olmadigr tarnsmahdir. Serahsi Meharic'in Hakim tarafindan yapilan muhtasanni serh etmi~351, ancak bu eserin imam

Muhammed'e aidiyetinin tarnsmah olduguna dikkat cekmistir, Onun aciklamasma gore, Imam Muhammed'in Ogrencilerinden Ebu Hafs bu eserin ana aidiyetini kabul etmi~352,

diger ()p-encisi Cnzcani ise bunu reddetroi¢?53. Serahsi birinci g()~i1n dogrulugunu

savunmustur=". Meharic imam Mubammed'in ismi He bastlnu~tt?ss ve sonunda imam

J~ Safii Irak'ta iken, hadiseiler ondan Ebu Hanife'nin kitaplan U:z.erine millahazalar yazmasun Istemisler, o da, ben onlann kavillerini bilnnyorum, once onlann kavillerini inceleyeyim demis, bir yil Imam Muhammed'in kitaplanm inceleyip ezberled.ik:teo soma, bOyflk bir ciltlik halinde el-Hucce adh bir eser yazmisnr ve onun mezhebinde kadim dentldiginde bu tasnifi kastedilir (Ka.tip Celebi, Kesf, 1, 631-632; II, 1285; Ebu Zebra, imam Safii; 151-1.52; Kevseri, Butut 28~ Safak, Tedvin, 98, 100, lO5; Muhammed Enis Ubade, el-Mumeka fl Tarihi't-Tesrit'l-Islami, Daru't-Tibeari'l-Muhammediyye, 1. Baski, Kabire 1385/1965, 142; Keskioglu, Tarih; 118-119; Ay. "Scfii", V, 131; WndDren, "Sofii Mezhebi", Samil U Dergah Ofset, Istanbul 2000, VII, 266). Hem imam Muhammed'in, hem de Safii'nin Hucce admda eserinin olmasi, kan~Ikbga neden olarak, Safii'nin, Imam Muhammed'in Hucce'sini, 1lzerine talik yazarak Omm'de rivayet ettiginin zannedilrnesine neden olmus olabilir.

lSI Serahsi, MebsuJ, xxx. 209-244. Hakim'in, zahirurrivayeden olmamasma ragmen 1mam Mubammed'in bu eserini muhtasanna dahil etmis olmasi, onun sadece zahirurrivaye olan eserleri ihtisar ertigi seklindeki yaygm kanaatinin yanlJ~ oldugunu gOstermektedir.

m Ibnu'l-Kayyim (751/1350), imam Muhammed'in Kilabu'I-Hiyefine referansta bulunur. Bkz, Ebu Abdullah Muhammed h. Ebu Bekr Eyyub tbnu'I-Kayyim el-Cevziyye, l'lamu'l-Muvakki'm; Thk. Muhammed el-Mu'tasunbillah el-Bagdadi, Daru'l-Kitabi'l-Arabi, 1. Baski, Beyrut 1996, ill. 325- 326.

153 Kevseri de, bazi nakillerde bulunarak bu go~n savunur, Kevseri, Bu/ug, 65. JS4 Serahsi, Mebsur, xxx, 209, aynca bkz, Kevseri, BuTut 65.

70

Muhammedin ¥1 sozn yer almaktadir: "Dedim ki, btl; Ebu Yusuf'tan akianltp, elMeharic olarak isimlendirilen Kitabu'l-Hiyel'in sonuLiuf',J56, Kitaptaki on aluncr, on sekizinci, yirminci, yirmi birinci ve yirmi dorduncu bablann tamarni, diger bablardaki meselelerin de cogu Ebu Yusut'tan aktanlmaktadir'V. Ucuncu babt.aki3S8 meselelerin

ekserisi imam Muharnrned'den, bir kisrm ise Ebu Yusuf ile birlikte b~kaslfidan3S9 aktanlmaktadrr. Bu tabla eserin iceriginin cogunlugunun Ebu Yusuf'a ait oldugunu, aneak. imam Muhammed'In de ana kendisinden bazi seyler katngiru gostermektedir,

Bunun icin eseri imam Muhammed'e nispet etmek daha dogru olacaktl~60.

Kitapta, Ebu Yusuf'tan aktanlan meselelerde cogunlukla onun adi zikredilmez'?', "Kultu-Eraetye (Dedim ki-Gorusun nedir)" 362 veya "Kultu-Kale

.iSS

Kevseri, bu eserin, Daru'I-Kutubi'l-Mtsriyye'deki nnshasmm Ebu Yusuf adina kayith oldugunu

belirtir (Kevseri, Bulug, 65). Brockelmann bu eserin, Asl'ln bir kisrm olarak nesredildiglni haber verir, Brockelmann, Tarih; 11, 274.

JS6 Seybani, el-Meharic fi'l-Htyel, Mektebetu's-Sekafeti'd-Dinfyye, Kahire ty., 86.

357 Seybani, Meharic, 61-63 (on alnnci bab), 67-68 (on sekizinci bab), 72-74 (yirminci bab), 74-76 (yirmi

birinci bab), 80-84 (yirmi dfuduncil bab) . .3~ Seybani, Meharic, 13.18,

JS9 Ornek olarak bu. Seybani, Meharic, 11·12. 17-18, 19-20, 21,23,27-28,31, 32.

~60 Sezgin Meharic'i, imam Muhamrned'in eserleri arasmda zikreder, adim Kltabu'l-Meharic fl'l-Hiyel an Ebi Hanife hi Rivayeti Ebi Yusuf olarak verir ve bu eserin Ebu Hanife'nin telifi, Ebu Yusuf'un rivayeri oldugu ortaya ctkmaktadir, der (Sezgin, Tarih, III, 73). Muhtemelen 0, eserin belirttigi adma bakarak bu kanaate varrrusur. Ebu Han.ife, Ebu Yusuf ve imam Muharnmed'in hile konusunda kitap yazrp-yazrnadig: ve elimizdeki bu eserin bunlara nispetiyle ilgjli gorusler ve bunlann degerlendirilmeleri i~in bkz, Kevseri, Ebu Yusuf, 70; Desuki, Seybani, 180·183; Saffet K6se, Islam Hukukunda Kanuna Karst Hi/e Hile-i Ser '!):ye, Birlesik, istanbul 1996, 28-48; Safak, Tedvin; 89-90, 96; Ahmed ~rak~ ve Said Kmhrmak, "Ebu Hanife", Samil fA, Oergah Of set, {staobul2000, 11, 168,

361 Omek olarak bkz. Seybani, Meharic, 67,69,81,83 .

.>62 imam Muhammed'in de iclerinde bulundugu lrak Kufe ekolune measup bilgin1er farazi meseleleri ortaya koyarken "Rae", "Era", "Eraeyte" gibi fiilleri cokca kullandiklan icin, muhalifleri tarafindan kendilerine "Ardiyyur: ", "Eraeytiyyun", "Ashabu Eraeyete' gibi isimler verrnisledir, Bkz. Ozsenel, Seybani, 128.

71

(Dedim-Dedi) n seklinde verili~63 ki, Astda da bu uslup takip edilmisti. Meselelerinin cogunlugunun imam Muhammed'den aktanldigi ii~ilncii babin meseleleri ise, "Lev enne (Sayer soyle olursa)" seklinde baslamaktadtr. Meharic'te ihtilafli durumlarda Ebu

Yusuf'un admm acikca zikredildigini gtirtiyoru.i64.

Meharic'de esas olarak, muamelatla ilgili kimi meseleler ele ahnnus, ozellikle yemin konusuna cok yer verilmistir. Eserin, onuncu, on birinci ve on yedinci bab

bashklan yeminle ilgili oldugu gibi, on sekiz, on dokuz ve yirminci bablar da'>65.

bashklannda yemin kelirnesi gecmese de yeminle ilgilidir, Bu durum yemin konusunda hileye basvurma ihtiyacuun daha cok hissedildigini gostermekte ve 0 gU.nkii toplumsal problemi yansitmaktadrr.

Meharic bildigimiz kadanyJa, myel konusunda telif ed.ilen ilk miistakil eserdir366. Ancak eserde hiyel konusu uzerinde genel bir degerlendirme yap!lmaml~367,

sadece meselelerin ele alinmasiyla yetinilmistir.

13. er-Rada' (tW:a)I)

er-Radd' kil~i.lk bir risaledir ve ash bize kadar ulasmarmsnr. Bize ulasan Serahsi'nin bunun uzerine yazdtgi serhtir ve Mebsut icerisinde yer almaktadrrf".

Serahsi Kitabu'r-Rada'ui basinda, kitapla ilgili olarak yanm sayfa civannda bazi aciklamalarda bulur. 0, bu acrklamasmda insanlann, Radli'm imam Muhammed'in tasnifinden olup-olmadigi hususunda gorus aynlrgma dnstuklerini, bazilanrun onu imam Muhammed'in tasnifinden saymayip bazi ogrencilerinin tasnif edip, revac

i61 Eserde, respirirnize gore "kultu-eraeyte" ile baslayan 385 civannda mesele vardir, 3M Meseta bkz. Seybani, Meharic, 17-18, 19-20,21,23,31,32,33-34,35,35.36.

j6~ Seybani, Meharic, 43-44 (onunco bab). 44-47 (on birinci bab), 63~67 (on yedinci bab), 67-76 (00 dokuz ve yirminci bablar),

366 Kose, Hile, 28.

,67 Serahsi Kitabu 'l-Hiyel'is: basinda, hiyel konusunu genel bir degerlendirmeye tabi tutar. Serahsi, Mebsut, XXX, 209-210.

;68 Serahsi, Mebsut, XXX, 287-309. Bu kitap ile birlikte Mebsut son bulmaktadir.

72

bulrnasi icin ona nispet ettikleri g~rU~iinde olduklanni, buna delil olarak da kitaptaki kimi ifadeleri g<Jsterdiklerini369 aktardiktan soma, kendi tercihinin imam Muhammed'in tasnifinden oldugu yonUnde oldugunu belirtir ve ~yle der. "Doha once actkladik ki, imam Muhammed kitaplanru bir deja tasnif em, sonra (tekrar) gozden gecirip onlann ancak az bir kismtm btraku. Bu kitap da onlardandir. c;ankU 0 bu eserini tekrar gozen gecirdiginde, Kltabu 'n-Nikah 'ta anlatug: rada I (sut kardesligi, sUI emme) hukumleri ile ikiifa etti. Hakim de -Allah ondan razz olsun- onunla iktifa etti ve imam Muhammed'in

bu kitabtnt Muhtasar 'inda aynca zikretmedl'~70. Bu kfit;ilk risalede, evlenilmesi haram

olan kadmlar, nesep yoluyla haram kilma, silt baba ve ~npheli nikah konulan ele ahnrmsnr.

14. Thtllafu Ebi Hanife ve ibn Ebi Uyla (~ ~ ~.J ~ cA ~)

Imam Muhammed'in Ebu Yusuftan rivayet ettigi bu eseri Dna nispet eden1er oldugu i~in371 kisaca i1zerinde duracagiz. Ebu Yusuf ilk hocasi fun Ebu Leyla ile sonraki hocasi Ebu Hanife arasmdaki g6~ aynhklanru Ihtilofu Ebi Hanife \Ie ibn Ehi Leyla adb eserinde toplanu~tt?n. 0 bu eserinde, her iki hocasmm gO~nnU aktardiktan

soma ekseriyetle kendi g~i1 verir ve cogunlukla Ebu Hanife'nin g5~Unn3n t bazen de Ibn Ebu Leyla'nm gOrtl.$Onil tercih ede~74. Ebu Yusuf bir kisim rneselede ikisinin glS~t1nOn disinda yeni bir glS~ savunmu~·37S, bazi meselelerde ise tercihte

~ Radti't imam Muhammed'in tasnifinden saymayanlann gerekceleri i~in bkz, Serahsi, Mebsut, xxx, 287.295,304.

m Serahsi, Mebsut; xxx. 287 .

. >71 Desuki, Seybani, 145, 165-166, 1M; Heyet, "Ebu Yusuf", SamiriA. Dergah Ofset, Istanbul 2000, II, 180.

m D~ "Ebu Yusuf", X. 263.

m Omek olarak bkz. Ebu Yusuf, lhtilafo Ebi Hanife ve lbn Ebi Ley/a, Thk. Thk, Ebu'l-Vefa el-Afgani, Lecnetu thyai 'I-Mearifi 'n-Numaniyye, 1. Baski, Haydarabad ed-Dekkan 1357, 112, 12. 13, 14, 15, 16. 17, 18,19,20.21.

J74 Omek olarak bkz. Ebu Yusuf,lhJilaj, 13, 17, 19,22,24.26,28,29,46,56,57. m Ebu Yusuf, /hiilaf, 58, 68,76, 160, 170, 176.

i3

bulunmarmsnr ". Eserin adi lhtilaju Ebi Hanife ve ibn Ebi Leyla olsa da, ele alman meselelerin bir kisnunda Ebu Hanife ile ibn Ebu Leyla'nm g5rti~ birligi icinde olduk1an gorillwJ77 .

Afgani'nin tahkiki ile mustaki olarak yaymya1anan bu esere378 Safii Omm'de, kendi kavli ve aktardigi nakiller ile birlikte buna yer vermi~j79, Hakim imam Muhammedin diger bir kisirn eserleriyle birlikte onu ihtisar etmis, Serahsi de Mebsut'« imam Muhammed'in diger bazi kitaplanyla bi.rlikte onu da serh e~ti~80. Serahsi Mebsut'taki Kitabu lhtilafi Ebi Hanife ve ibn Ebi Leyla'run basma bir sayfahk onsoz yazmis ve burada bu eserle ilgili kisaca bilgi vermistir. 0, Ebu Yusuf'un bu eseri, ibn

Ebu Leyla'run meclisinden aynhp, Ebu Hanife'nin meclisine gectikten sonra" I yazdigiru, imam Muhammedin de onu, icerisine Ebu Yusuf'un drsmdaki kisilerden duymus oldugu bazi bilgileri de ilave ederek rivayet ettigini, bunun icin, eserin rasnifinin ashrun Ebu Yusuf'a, telifinin ise imam Muhammed'e ait oldugunu ve bu eser imam Muhammed'in tasnifinden sayildrgi icin Hakim'in onu Muhtasar'isvie zikrettigini

s6yle?82. G5riildiig{i gibi Serahsi, imam Muhammed'in esere kendisinden ilavelerde

)76 Ornek olarak bu. Ebu Yusuf, lhtilaf 45,86,91. 105, J 15-117,1 IS, 119, 122. rn Ornek olarak bkz, Ebu Yusuf, [htilaf, 15, 17, 18,20.25,30,35,48,52.53,55 .

.178 Ebu Yusuf, Ihtilafu Ebi Hanife ve Ibn Ebi Leyla, Thk. Thk. Ebu'l-Vefa el-Afgani, Lecnetu lhyai'l-

Mearifi'n-Numaniyye, I. Baski, Haydarabad ed-Dekkan 1357. m Safii, Umm, XlV, 7~235.

380 Serahsi, Mebsut, XXX, 128-167 .

. '31 Bunun nedenleri icin bkz. Serahsi, Mebsut, XXX, 128-129; Mahrnud MatJubt Ebu Yusuf Hayatuhu ve Asaruhu ve Arauhu'l-Ftkhtyye, Camiatu Bagdat, Bagdar 1972, 2~-27; Parmsksizoglu, "Ebu Yusuf, XlV,282.

m Serahsi, Mebsut, XXX, 129. Afgani, bu eserin imam Muharnrned'in tasnifinden olmasi konusunda Serahsi'yi teyit eder (Argllni, "Mukaddime" (ihtilaju Ebi Hanife Vi? ibn Ebi Leyla tahkikine yazdigi), Lecnetu lhyai'l-Mearifi'n-Nu'maniyye, I. Baski, Haydarabad ed-Dekkan 1357, 5). Ancak onun tahkiki He yaymlanan bu eser, Ebu Yusuf adryla basilnnsnr, Ebu Zehra Hakim'in bu eseri Muhlasar'mlXa zikretmesinin; ya Imam Muhammed veya ban ravilerin ondaki meseleleri Asl'« ilave ennis 01 malanndan, ya da bu kitaptaki meselelerin Asl' da daguuk hal de bulunmasmdan kaynaklanrrus olabilecegini, kendisinin ise, birinci ihtirnali tercih ettigini soyler (Ebu Zehra, Ebu

74

bulunarak rivayet ettigini soyleyerek bu eseri onun tasnifinden saymaktadir, Ancak

I d iki d kt 383

eserde mam Muhammed'in adi, ayn basimmda sa ece 1 1 yer e g~me e ,

Umm'dekinde ise, hie gecrnemektedir. Bu durum, imam Muhammedin Ebu Yusufun bu eserine, onu rivayet etmesinin drsmda, hemen hemen hicbir katkida bulunrnadiguu gostermektedir, Bunun icin bu eserin imam Muhamrnede nispet edilmesinin isabetli olmayacagi kanaati ndeyiz.

15. Metnu's-Seybaniyye (~~\ Ule)

Metnu 's-Seybaniyye nazim seklinde yazilrrus olup, toplam 79 beyitten olusan aln sayfahk bir metindirr". Bu metin MDiF Kutuphane programmda, el-Akaid adiyla imam

Muhammed'e ait gosterilrnektedir'V. Metnin uzerinde herhangi bir maellif ismi zikredilmemektedir. Inane konulanyla ilgili olan bu met in incelendiginde onun imam Muhammed'e ait 01mad.I~1 gorulmektedir. Cunku;

Hanife, 244-245, 237). Onun ortaya attlgl bu iki ihtirnal pek gercekci gorunmemektedir, Zira imam Mubammed., bizzat Ebu Zehra'run cia ifade ettigi gibi ondaki meseleleri Asfa katmamtsnr (Ebu Zehra, Ebu Hanife, 244) ve Asl'da Ibn Ebu Leyla'nin adt sade bes yerde gecmektedir (Seybani, Asl. f. 379; U, 369,374,384,410). Halbuki bu eserin temel esprisi, Ebu Hanife ile ibn Ebu Leyla'nm ihtilaf ertigi rneseleleri ortaya koymaknr, Eger durum Ebu Zehra'nm dedigi gibi olsaydi, Hakim Muhtasar'uvu: aynca bu eseri ihtisar etme ihtiyacim duymazch. Zira 0 eserini, Imam Muhammed'in eserlerindeki rekrarlan hazfetmek icin telif etmistir, Serahsi'nin yukandaki ifadelerinden, bu eserin As/'m bir cUZO oldugunun anla~lldl~l, Hakim'in Muhtasar'mda.. Serahsi'nin de serhinde buna yer verrnesinin bunu gosterdig] soylenmekredir (Safak, Tedvin, 86). Ancak Serahsi, yukanda belirtrigimiz gibi, eserin tasnifinin aslmm Ebu Yusuf'a, telifinin ise Imam Muh.ammed'e ait oldugunu, eser imam Muhammed'in rasnifinden sayrldig: i~rn Hakim'in onu Muhlasar'mda zikrettigini soylemekte, Asl', hie s~z konusu etmemektedir.

183 .

Ebu Yusuf, Ihtilaf 13. 58.

>$<! Mecm(} u 'l-M utfini' I· Kebir, "Metnu 's-Seybaniyye ", el-Mekrebetu 't- Ticariyye, Kahire J 3781' 958.

315 Bu programda, eserle ilgili su bilgiler kayrthdir: Seybani-Ebu Abdullah Muhammed b. Hasan b.

Ferkad el-Hanefi (1891805), el-Akaid; el-Mektebetu't-Ticariyye, Kahire 1378119:5&, Prof Dr. Bekir Topaloglu KUtOphanes~ Kayrt No: 876, TasnifNo:297.413-I, Demirbas No: 512.

75

1) Metnin icerisinde, Sahihayn'c« rivayet edilen badisterr'", Safii ve Ahmed b.

Hanbel'derr'V bahsedilrnektedir. Bilindigi gibi Ahmed b. Hanbel ile Sahihayn muellifleri olan Buhari (256/870) ve Muslim (2611875) imam Muhammed'den sonra yasamislardrr ve Imam Muhammed diger eserlerinde bir yer hariy388 Safii'den s6z

etmernistir.

2) Metindeki ifadeler imam Muhammed'in diger eserlerindeki ifadelerine benzememektedir. Brockelmann'm dedigi gibi389 inane konulanyla ilgili olarak nazrm

seklinde telifte bulunmak daha soma ortaya cikmisur .

.

3) Metnin Suleymaniye Kntnphanesinde bulunan nushasmda (Fatih, numara

300112) mustensihin "Bu. Ve/iyyullah $eyh imam Muhammed'in (kaddesallahu ruheh) akidesidir" dedigi, baska bir nushada (Pertev Pasa Kntuphanesi, numara 626, varak

346a) ise, rnuellifin admm Seyh Seybani diye yaztldigi bel irti lmektedir' 90. Belirtildigi

gibi391, "Seyh", "Veliyyullah", "kaddesellahu ruheh" gibi unvan ve ifadeler genellikle so tiler hakkinda kullanihr ve imam Muhammed icin boyle bir durum soz konusu degildir. Ayrica bunlar imam Muhammed'in zamanma ait ifadeler 01 rnayip, daha sonralan kullamlmaya baslannusnr.

4) Metindeki kimi ifadelerden, rnuellifinin Safii ekolune mensup birisi oldugu anlasilrnaktadir. <;Unkti metnin mUellifi Safii'den "Imammuz" diye SQZ etmekte, onu

ovmekte ve onun icin dua etmektedir.l92•

:;3<. Mecmuu'f-Mutuni'l-Kebir, "Metnu 's-Seybaniyye ", 39. 3&7 Mecmtru'f-Munmi'f-Kebir, "Metnu 's-Seybaniyye ", 4 J. 3118 Seybani, S!(, V, 349.

J'89 Brockelmann, Tarih; II, 274, aynca bk.z. Desuki, Seybani, 184.

';90 Yusuf Sevki Yavuz, "el-Akidetu 's-Seybaniyye", DJA, TDY, istanbul ]989. II, 258. )91 Yavuz, "Aktde", 258.

m Mecmuu'l-Murani'I-Kebir, "Memu's-Seybantyye", 41. Nitekim Katip Celebi, Imam Muhammed'in akaitle ilgili Kaside'sinden ve bunu en-Necrn b. Kadi Acelun, Safii Ali b. Attyye el-Hamevi

76

5) Metnin erken doneme rut bir serhi bilinmemektedirv", oldukca gee; donemden

itibaren yapilan serhleri ise sadece Safii bilginlere aitti~94.

Buran bunlar bu metnin imam Muhammed'e ait olmadtgmi ve ondan sonra yazridtgiru acik bir sekilde ortaya koymaktadir. Bu metin ya Seybani lakaph baska bit

kisiye ailtir'9S ya cia imam Muhammed'den sonra yasamis olan bir kisi, imam

Muharnmed'in el-Akfiicf96 veya Akfde397 adh eserinden esinlenerek boyle bir nazim

B. Eserlerinia Taksimi

imam Muhamrned'in eserleri degi~ik bakis ve amaclarla farkh taksimlere tabi tutularak tamnlagelmistirf". Ancak bu taksimler icerisinden en cok kabul goreni

(936JI530), Safii Ebu'I-Beka el-Ahmedi ve Muhammed b. Ali Allan'rn (1057/1647) serh eniklerinden bahseder, Katip <;:eJebi, Keif, II, 1142-1 J 43.

m Brockelrnann, Tarih; 11,274; Yavuz, "Akide", 258. Bu risalenin serhleri icin bkz, Katip Celebi, Kesf 1[, 1142-1143; Brockelmann, Tar/h, 11.274-275; Sezgin, Tarih, Ill, 74.

394 Yavuz, "Akide", 258.

m Ya\IU.Z yukanda siraladigmuz gerekeelerin yam sira, rnetnin ruyerullah konusunda tasavvufi bir anlayl~1 ihtiva etmesini de goz onune alarak. muellifinin bUyOk ihtimalle, tabakat kiiaplannda biyografilerinden bahsedilen Seybani'Ierden, Abdulkadir Geylani'nin (562/1166) mnntesiplerinden olup, Kadiriyye tarikanmn Seybaniyye kolunu kuran Ebu Muhammed Yunus b. Yunus es-Seybani (619/1222) oldugunu soyler, Yavuz, "Akide", 258-259 .

.)')6 Katip Celebi, Kesf, IJ, 1142. Bunun yazmalan icin bkz, Bayraktar, HamiduJlah, Tu~ ve Kavakcr,

"imam Muhammed 'in Yazma Eserleri", 45.

m Sezgin, Tarih, Ill, 73-74; Harnidullah, "Seybani", 8.

m Sezgin bu metnin imam Muhammed'e nisperinin tarnsmalt oldugunu soyler. Sezgin, Tarih, Ill, 73.

';99 Bu taksirnler icin bkz, Ibn Abidin, "Ukud", I, 17-18; Zeydan, GMS, 242-243; Ebu Zebra, Ebu Hanife, 243-251; Sener; islam Hukuku Dersleri I, 49-50; Desuki, Seybani, 144-145, 180; Bakur, "Muhammed", 20-25~ Nedvi, Seybani, 92-93~ Heyet, "Seybani". V, 312; Ensari, Talik; 56-57; Nedvi, Seybani; 94, 142, 146; Sahin, Seybani, 13-40.

77

zohirurrivdye-nddirurrivdye seklindeki taksirn oldugu rem burada sadece bunun uzerinde kisaca duracagiz,

imam Muhammed hayatta iken ogrencileri, ondan yazdiklan kitaplan bizzat kendisine okuyarak kontrol ertirmislert'", vefatmdan soma da onlan rivayet ederek,

sonraki nesillere aktanlrnasiru saglamislardir. Daha sonra onun eserleri, bu rivayetlerin saglamligma gore zahirurrivaye ve nadirurrivaye seklinde taksim edilmistir''?'. Boyle

bir taksirne ekolnn goruslerini saglam kaynaklara dayandmlmak amaciyla gidilmis olmalidir. Nitekirn daha sonraki Hanefiler nadir uzerine ekol bina edilemeyeccgini soylemislerdir. Bu taksirnin alnnda aynca hukuk guvenligini ve istikranru saglama

dusuncesinin yattigt ifade edilmektedirr".

1. Zahirurrivaye

Imam Mubammed'in bir kisirn eserleri, gnvenilir (sohret veya tevarur) yolla rivayet edildigi icin bunlara, saglam yoldan aktanlrrus anlarmnda zahirurrivaye denir. imam Muhammed'in Mebsut (Asl), Camiussagir, Camiulkebir, Ziyadat, Siyerussagir ve

-OIl Bkz, lbnu'n-Nedim, Fihrist, 253.

401 Bu taksimin, Ebu Hanife'nin ogrencilerinden flklh 6grenimi gBnnUS kisilerin en-Nevadir b~h~J1I ~TYan mecmualar rneydana getirerek ozellikle Imam Muhamrned'in eserlerinde yer vermedigi bazi rivayetleri bir araya gerirme cabalanyla baslanlabilecegi, nihai olarak tebellnrunun ise birkac nesil veya tabaka devam eden bir surec sonunda gerceklestigi ve Hakim'in Kafi adh eserinde Imam Muhammed'in bazi eserlerini bir araya getirmesinin bu ayinrn icin bir donum ncktasi kabul edilebilecegini soylenmektedir, Kaya, Nevazil, 17, IS, 27; bu taksimin ortaya ~1kl~1 hakkmda aynnnh bilgi icin bkz. a.rnlf., Nevazil, 16-32 .

• 02 Apaydm'run bununla ilgili yorumu soyledir: "BllgtlnltiJ anlamda bir kanunlasurmarun olmadtg) ve ftkhtn hemen tamamen sivil bir sureae olU$lugu toplumlarda, mevcut goriiJleri derleyen kitaplar arastnda boyle btr kategorik aytrumn yapilmast, mezhep cizglsini koruma dastmcest yantnda, hukuk guvenlig] lie istikrari acisindan do yararli \Ie gerekli gIJrolmilS olmahdsr". H. Yunus Apaydm, "Kmaltzode'nin; Hanefi Mezhebini Olusturan Gorii.$lerin Toplandtgt Eserlerin Gruplandmlmasina Dair Btr Risalesl", Kmahzade Ali Efendi Sempozyumu Tebligi, EUGNlTE, Kayseri 1998,96.

78

Siyerulkebir adh eserleri bu gruba girerler?". Bu alb kitap, guvenilir yoldan rivayet

edildigi4{)4 ve icindeki konular Hanefi fiklurun ternelini teskil ertigi icin bunlara ayru

zamanda, Hanefi ekolunnn uzerine bina edildigi temel eserler anlammda.J05 mesailu 'J-

usur06, usurO? veya zahiru'l-mezheb408 isimleri de verilmistir, Bazilan,

Ziyadatuzziyadaf®, Asar, Hucce410 ve Muvaua Rivayeti'nin411 de bu gruba dahll

oldugunu soylerler.

~03 Bkz, Kmahzade Ali Efendi, "Risale li'l-Mevla el-Allame Ktnaltzade", Cev, H_ Yunus Apaydin, EOGNTTE, Kayseri 1998,97; lbn Abidin, "Ukud", r, 16; Ensari, Talik, 56, 111; Kevseri, Bulug, 64; Emin, Duha; H, 204; Ebu Zehra, Ebu Hanife, 243; Orner Nasuhi Bllmen, Hukuku lslamiyye ve Isttlahat-i Fikhtyye Kamusu, Bilmen, istanbul 1985, I, 322; Sadak, "Seybani", 21; Yusuf Ziya Kavakei, "Imam-s Azam'tn Talebesi imam Muhammed", lslam Medeniyeti (Seybani Ozel Sayrsi), YLI 2, Say! 20, istanbul 1389/1969, 52; Krhcer, Rey, 87-88; Afgani, "Mukaddime_ZZ", 8-9; a.mlf., "MukaddimeAsl", 1, 2; a.mJf., "Mukaddime , Hucce", I, 7; Ibn Arnus, "Mukaddime", s. n-ye; Zeydan, Girts. 242-243; Safak, Tedvin. 90; Desuki, Seybani, 144-145, 354; Nedvi, Seybani, 92; Matlub, Ebu Yusuf 64--65; Kamman, Tarih; 219; Keskioglu, TOJ"ih, 96. 100; Zuhayli, Ftksh; I, 49:

Heyet, "Seybani", V, 312; Ag,rak~ ve Kizrlumak, "Ebu Hanlfe", Il, 165; Dondttren, Delilleriyle islam Hukuku SahLS, Aile ve C";i5ziim/(j Miras, islam Hukuku Kulliyau, 2. Baskr, istanbul 1403/1983, 74; a.mlf., "Hanefi Mezhebi", III, 161; Ozel, Alimler, 24; a.rnlf., "Hanefi Mezhebi", XVI, 2); Uzunpostalcr, "Ebu Hanife ", X, 134_ Hudari Ziyadat': nadirurrivaye icinde gosterir (Hudari, Tarih, 219-220, 223). Bir ansiklopedide yer alan iki maddede, zahirurrivaye eserleri sayrhrken Siyerussagir be lirtilmemektedir. Heyet, "Ebu Hanife", XIV, 270; Heyet, "Hanefi Mezhebi", XVIII, 466 .

.j6.j Nedvi, Seybani, 92-

-lOS Bkz, Ebu Zebra, Ebu Hanife, 251~ Abdulvehhab Hallaf, Tesrii islam Tarihl, Cev, HUseyin AJgi1I, Samil, istanbul 1971,87; Keskioglu, Tarih, 101; Zuhayli, Fiksh, I, 49; D~ndo.rell.lslam Hukuku, 74; Heyet, "Seybani", V, 312, Donduren, "Hanefi Mezhebi", m, 16l; Ahmed Ozalp, "lmameyn", Samil u. Dergah Ofset, istanbul 2000, IV, 92_

406 Bkz. ibn Abidin, "Ukud", I, 16; Leknevi, Nafi: 17, 18; Zeydan, Girls, 243~ Bilmen, Kamus, I, 322; Keskioglu, Tarih; 100; Safak, Tedvin; 90; Sener; Islam Hukuku Dersleri I, 49; A~~a ve Kizihrmak. "Ebu Hanife", U, 165.

~Ol Taskoprizade, Taboka!, l7; Kmahzade, "Risale", 97; lbn Abidin, "Ukut!', 1.16; Ensari, Talik, III; Ebu Zehra, Ebu Hanife, 243, 257; Keskioglu, Tarih, 96; Ozel, A limier, 24.

~ Donduren, islam Hukuku, 74_

-I()9 Kevseri, Bu/ug, 63-64; Kilrcer, Rey, 88; Afgan.i, "Mukaddime_ZZ'"', 8-9; a.mlf .. "Mukaddime Asl", I, 12; a.mlf., "Muk.addime_ Hucce", I, 7; Hamidullab, "Seybani". 8; Karaman, Tarih; 219; Erdogan, Soz/u/c, 490. Afgan.i bu konuda soyle der: "Zahirurrivaye kitaplari alttdtrlar. Onlara

79

2. N adirurrivaye

Imam Muhammedin bir kisirn eserleri, gtivenilir yolla rivayet edilrnedigi icin bunlara, saglarn yoldan aktanlmarms anlarrunda gayru zahirirrivaye veya az kisi

tarafmdan (ahad yolla) aktanlrms anlarrunda, nadirurrivaye denilmi~t]r·m. Onun

K . (E li) U . C . R kki 413 M h . 414 AT di 415

eysaniyyat rna 1 ) tiaruntyyat, urcantyyat, a .yyat , e aru: ve tveva tr

adh eserleri bu kisimda yer alirlar. Ziyadatuzziyadat 'in .. 16 da bu kisimdan oldugunu

soyleyenler v ard tr, Tespit edebildigimiz kadanyla sadece Hudari, Ziyadat'va da bu gruptan oldugunu soyler')I? Aynca bazilan Hucce, Asar'l", Muvatta Rivayeu419 ve

Ziyadatuiziyadat '1 katIJgmdo. yedi olurlar. Bu, {zahirurrtvayenin altt olmastna) hole] getirmez. Cunkil Ziyadat, Ziyadatuzziyadar ile beraber tek bir ~ey gibidtt", Afgani, "Mukaddime_ZZ', 8-9.

m Ebu Zehra, Ebu Hanife, 243; Zeydan, Girts, 243. Seybani'nin er-Red a/a Ehli'I-Medine'sinin bu kisunda, Hucec'iiu: ise nadirurrivaye arasinda yer aldiguu soylenmekte ve her ikisi ayn eserler olarak tamnlrnaktadir (Safak, Tedvin, 90, 91, 94, 96). Yukanda belirttigimiz Ozere bu yamlgi, bu eserin farkh isimlerle amlrms olmasmdan kaynaklanrms olmahdir. Muhtemelen bu eseri bizzat tetkik etrne imkam bulunamadrgi icin bu durum fark edilememistir,

m Nedvi, $6hretinden ve hadis (rivayet) yonlerinin fikrh yonlerinden daha fazla olmasi nedeniyle haiz olduklan onemden dolayi, Muvatta Rivayeti, Asar ve Hucce'nin bu gruba kanlrnasrmn mamkun oldugunu soyler, Nedvi, Seybani, 142.

m Desuki bunlara ba 'du 'r-rivaye de denildigini belirtir. Desuki, Seybani, 145.

m Bkz, Kmalizade, "Risale", 97; ibn Abidin, "Ukud", I, 16-17; Ensari, Talik, 56-57; Bilmen, Kamus, T, 322; Ibn Arnus, "Mukaddime", s. n-ye; Zeydan, Girls, 243: Sadak, "Seybani", 21; Matlub, Ebu Yusuf. 65; Desuki, Seybani, 145, 354; Nedvi, Seybanl, 148-149; Keskioglu, Tarih, 102-103; Dondnren, islam Hukuku, 75; Heyet, "Seybani", V, 312-313.

m Kihcer, Rey, 88; Kamman, Tarih, 2 [9; Nedvi, Seybani, 147; Zuhayli, Ftkth, /,49.

-11:1 Bkz. Kevseri, Bulug, 64-65; Safak, Tedvin, 91; Desuki, Seybanl, 145; Afgani, "Mukaddime_ZZ', 9.

~16 Zeydan, Girls, 243; Sener, Islam Hukuku Dersleri 1. 50; Nedvi, Seybani, 146; Zuhayli, Ftkih; 1,49; Dondnren, is/am Hukuku, 75; Heyet, "Seybani ". V, 312. Ebu Zebra, ekseriyetin Ziyadat's zahirurrivayeden, kirni bilginlerin ise nadirurrivayeden saydigiru soyler (Ebu Zehra, Ebu Hanife, 250), ancak buradaki Ziyadat'tss: kasrt, Ziyadatuzziyadat ohnahdu. canktl bizzat kendisi eserinin baska bir yerinde Ziyadat'i zahirurrivaye arasmda, Ziyadatuzziyadat'v ise nadirurrivaye arasinda gostermektedir (a.rnlf., Ebu Hanife, 243). Bu durum matbaa hatasmdan kaynaklanmrs olabilir,

m Hudari, Tarin, 223; Keskioglu, Tarih, 102.

41S Nedvi, Seybani. 93; Ozel, "Honefi Mezhebi", XVI, 21.

80

Kesb'i~10 de nadirrurrivaye icerisine dahil ederken, bazilan ise, Hucce, Asar'", Muvatta

Rivayeti, Ziyadatuzziyadat ve Kesb'i~22 bu iki taksimin dismda sayalar,

Hakim'in imam Muhammed'in zahirurrivaye kitap Ian ru, el-Muhtasaru'l-Kafl admi verdigi bir eserinde krsalltlg1423, Serahsi'riin de bunlan el-Mebsut424 adh eserinde

serh ettigi soylenmektedir=". Ancak yukanda da belirttigimiz gibi Hakim'in ihtisan sadece zahirurrivaye kitaplanyla SIron olmadigi gibi, Serahsi'nin Mebsut adh serhi de sadece Hakim'in ihtisar ettiklerinin serhi ile sirurh degildir. Hakim zahirurrivaye kitaplannin dismda, imam Muhammed'in Kitabu'l-Hiyel ve Ebu Yusuf'un ihtilafu Ebi

Hanife ve Ibn Ebi Leyla adh eselerini ve Ebu Hanife'ye nispet edileo426 Kitabu '~-

$urut'U427 da zahi.rurrivayeden sayilmadiklan halde ihtisar etmistir, Serahsi ise

Hakim'in ihtisar ettigi kitaplann dismda, imam Muhammedin Kitabu'I-Kesb'u8 ve

m Hamidullah, "Seybani ", 8.

~20 Ktlrcer, Rey, 88; Afgani, "Mukaddime ZZ', 9; Ozel, Alimler, 24, aynca bkz, Safak, Tedvin, ~l. m Heyet, "Seybani", V,313,

.122 Desuki, Seybani, 145 .

.au Serahsi, Hakim'in bu eseri telif sebebini soyle aciklar: "Hakim, kim; ogl'encilerin, lafizlanndaki genisiik ve meselelerindeki tekrar nedeniyle Mebsut 'u akumaktan yiiz cevirdiklerini gorunce; iktibas eden/err tesvik icin. imam Muhammed'in kitaplarinda ayrtnnlt olarak belirtilmls olan anlamlan zikrettigi ve meselelerden mukerrer olanlart hrajetligi Muhtasar't telif etmesinin dogru olacagmt gdrdU. guze! de yapti", Serahsi, Mebsut. I, 3.

-I;:.! Serahsi bu serhine Serhu'l-Muhtasar ad III I vermektedir. Bkz. Serahsi, SSI( Ill, 25, 65; IV, 124, 172, 194; V, 19.98, 130; Mebsut, 1,4. Bu eser hakkmda genis bilgi icin bkz. Yavuz, Hanefi Mezhebinde lctihad Fetsefesi; lsaret, l. Baski, istanbul 1993, 187·192,196-197.

m Bkz. Emin, Duha, [1,204; Bilmen, Kamus, 1,322; Kthcer, Rey, 8&; Dondtlren, Islam Hukuku, 75; Ibn Arnus, "Mukaddime", s. u-ye; Zeyd an , Giris, 243; Sener; islam Hukuku Dersleri 1, 49~ Kamman, Tarth. 219: Keskioglu, Tarih, 96, 99, 10 1; Heyer, "Seybani", V, 312; Donduren, "Hanefi Mezhebi", Ill, 161; Ozel, "Hanefi Mezhebi", XVI, 21; Erdogan, S6z111k, 490; Ahmet Onsal, "[mom Ebu Hanife Hakkinda Yaztlmis Eserler Blbltyografyasi", lslami Arasurmalar (Ebu Hanife Ozel Sayist), Cut 15, Say! 1-2, Ankara 2002,334.

m Serahs], Mebsut, XXX, 168.

m Serahsi, Mebsur, XXX, 167·209. m Serahsi, Mebsut, XXX, 244,287.

8l

Kitabu'r-Radd ..;29 adli eserlerini de serh etmi~tir430. Yen gelmisken belirtelim ki, Serahsi aynca, usulii anlamak, furuu anlamaya yardirnci olur dusuncesiyle, bu serhte dayandig: prensipleri acikladigr bir usul kitabi da yaznu~]r43J.

Hakim'In Muhtasar's, Hanefi ekolunun g6rU~lerinin aktanlmasi hususunda itimat edilen bir eser oldugu icin onu, Serahsi'nin disinda bir grup Hanefi bilgin daha

serh etmi~lerdir4J2. Afgani bu serhlerin en guzelinin ve en faydahsimn Serahsi'nin serhi

oldugunu soyler433. Serahsi'nin Mebsut adh bu serhi, otuz cilt halinde matbudur ve Hanefi fikhmm en muteber kaynaklanndan birisi olarak kabul edilmektedir ".

C. Eserlerinin Genel Olarak Degerlendirilmesi

imam Muhammedin eserleri iizerinde yapngmuz inceleme sonucunda, onlan genel olarak degerlendirdigimizde asagidaki hususlan tespit ennis bulunuyoruz:

1) Imam Muhammed'in eserleri, fikih tarihinde cesitli acilardan ilk olma ozelligine sahip oldugu icin cok onemlidirler. Soyle ki;

a) imam Muhammed eserlerini; gerek konulan belli list (kitap) ve alt (bab) bashklar altmda toplayarak telif etmesi, gerekse hemen hemen fikhm bi.iti1n konulanna yer vermesi hasebiyle ozgun bir y6ntemle telif etmistir. 0, mevcut fikhi bilgiyi, tam

J19 Serahsi, Mebsut, xxx, 287-309.

m Desuki bu konuda soyle der. "Serahsi'nin Mebsut'u sadece Kafi kiiabtrun $erhi degildir. fakat o. nerede ise Muhammed'in biUiin eserlerinin serhidir. Cunkt; icerisinde Hakim'in kitabtnda ihrisar etmedigi cesitl! eserlerine isaretler vardir", Desuki, Seybani, 186.

·m Bkz, Serahsi, el-Muharrer ft Usuli'l-Ftkh; Thk, Ebu Abdurrahrnan Salah b. Muhammed b. 'Uveyda, Daru'l-Kutubi'f-llmiyye, l. Baski, Beyrut 1417/1996, 1,5 .

.jJ2 Halvani (448/1050), Isbicabi (480/1087), Haherzade (483/1090) ve Pezdevi (4&2/1089) onu serh eden1er arastnda yer almaktadirlar. Bkz, Katip Celebi, Key, II, 1378, 1581.

·m Afgani, "Mukaddime_Asf', 1,12-13.

434 Bk.z. ibn Abidin, "Ukud", 1,20.

82

oiarak daha sonraki klasik anlamda olmasa da, belli bir sistematige gore duzenledigi icin ilk sistematik furu eseri telif edenlerdendir.

b) imam Muhammed ozellikle Asl'da bit rneseleyi benzer baska bir meseleyle iz.ah etmek suretiyle kendi gortlslerinin tutarhhgmi ortaya koymaya calrsmisnr. 0 takip ettigi bu metotla, daha soma Esbah ve Nezair amyl a ortaya cikacak olan fikih cahsmasirun onculerinden olmustur.

Imam Muhammed ozellikle Asl, Camiulkebir ve Hucce'ae, ashnda farkh olduklan halde goninuste birbirine benzeyen meseleler arasindaki farka dikkat

'Yekerek43S. ictihatlannda 19 tutarhligi gozettigini ortaya koymustur, Boylece 0, daha soma Furuk adiyla ortaya cikacak alan fikih caltsrnasiru yapanlann ilklerinden olmustur,

C) imam Muhammed ilk defa bazi fikhi konularla ilgili olarak mtistakil eser telif etrnistir. Kazancla ilgili olarak Kesb, hileyle ilgili olarak Meharic ve devletler hukuku ile ilgili olarak ilk kapsamh eser olmasi hasebiyle de Siyerulkebir, alanlannda telif edilen ilk mfistakil eserlerdir. Bu dwum imam Muhammed'in konulu ftkih cahsmasi yapan ilk fakihlerden oldugunu gostermektedir.

d) Hucce ve Muvatta Rivayeti, iki ekolun goruslerinin karsilastmp degerlendirilmesi anlarmnda, rnukayeseli fikhm ilk orneklerindendir.

2) imam Muhammed Asl, Camiussagir ve Camiulkebir'ae farazi meselelere cokca yer vermistir. 0 bunu, ogrencilerine ekoliln ic tutarhhgiru ve fikih mantrgim

ogretmek"'J6 icin yapmis olmahdir.

Jl$ Bunun omekleri iCin bkz. Seybani, As!. 1, 61-62, 99,113,209,301-302: H, 61, 116. 174, 196-197; a.mlf., CK, 28; a.m1f., Hucce; 0.619-620.

WI BIa. Serabsi, Mebsut, 1,242; III, 16l; Nedvi, Seybani; 107-108; Apaydm, "Bir Muhafazakar Reycilik Teorisyeni: Ebu Hanife"; lslami Arasurmalar (Ebu Hanife Ozel Sayisi), Cilt 15, Sayi 1-2. Ankara 2002, 147.

83

3) imam Muhammed'in eserlerinin bir kismmda yer alan "Ktyasu kavl!

Muhammed (Muhammed'in baska konularda soylediklerine/hukuk manugtna gore)" ifadesi, eserlerine ogrencilerinin eklemede bulundugunu acikca gostermektedir ve bunlann ayiklanrnasi ayn bir cahsrnayi gerektirmektedir. Onun eserlerinde aynca "Ktyasu kavli Ebi Hanife ve kiyasu kavli Ebi Yusuf" ifadeleri de gecer. Bu ifadeler ayru zamanda, kendi tabii seyri icerisinde bir ekollesmeye gidildigini go stermektedir. Cunku artik onlann sadece ne dedikleri degil, ne demek istedikJeri de dikkate ahmp referans verilmeye baslanmisur.

4) imam Muhammed Asl'm basmdaki "Size Ebu Hanife ve Ebu Yusuf'un kavlini ve kendi kavlimi acikladim, ihtilaf olmayanlar ortak kavlimizdir,.,437 ifadesi haric,

eserlerinin hicbirisinde, eserinde takip ettigi metotla ilgili herhangi bir actklamada buluumanusnr. AsJ imam Muhammedin ilk eseri oldugu icin, onda takip ettigi uslubu belirtmis, diger eserlerinde de aym minval uzere hareket ettigi icin bunu tekrar belirtme ihtiyaci duymamis olabilir. Bunun icin bu uslubun, onun diger eserlerinde de gecerli oldugunu soyleyebiliriz, Cunku onlarda da ikisinden aynldigi gortlslere yer vermistir,

5) Imam Muhammed'in eserlerinin cogu dogrudan fikihla ilgili olsa da, Asar ve Muvatta Rivayeti hadisle ilgilidir, aynca MI, Hucce ve Siyerulkebir'iie cokca rivayet kullanmisur, Bu durum onun hadis konusunda, 6zellikle de fikhi hadisler konusunda derin bilgi sahibi oldugunu gcstermektedir.

0) imam Muhammed eserlerinde, Ebu Hanife'den sonra en cok Nehai'ye anfta bulunulmakta, Hammad'i ise daha cok Ebu Hanife kanahyla Nehai'nin goruslerini aktanrken, rivayet zincirinde zikretmektedir, Bu durum Ebu Hanife ve Nehai'nin ekol icerisinde 90k etkili olduklanrn gosterirken, Hammad'rn ise fazla bir etkiye sahip olmadiguu, daha cok Nehai'nin goruslerini nakletme fonksiyonunu icra ertigini

gostcrmektedir=" .

~31 Seybani, As/, I, 27.

m Bkz. Mehmet Ozgu Aras, "Hammed b. Ebu Suleyman', DiA, TDV, istanbul 1997, XV, 484.

84

Imam Muhammed'in Nehai'nin ve baska tabiinin goruslerine anfta bulunmasmm alunda, ekolun temel gortislerinin yeni ortaya ctkmadtgiru, ummet tarafmdan genel kabule mazhar olmus kisiler tarafmdan da kabul edildigini gostermek amacuun yatugmi soyleyebiliriz.

7) imam Muhammed, Hucce ve Muvatta Rivayeti'ivse Ebu Hanife'nin onde gelen <:Sgrencilerinden hicbirisinin g<:S~Unil belirtmemis, diger eserlerinde ise sadece

Ebu Yusuf'un439 ve az olarak da Zufer'in go~iinii belirtmi~tir44o. 0, Hucce ve Muvatta Rivayeri'nde baska bir ekole karst kendi ekolunun gOIi1~Onii savundugu icin, sadece bu ekolun reisi konumunda. olan Ebu Hanife'nin g5~i1nii belirtip, savunmasim onun uzerinden yapmayt yeterli gormus, Ebu Yusuf ve Zufer Ebu Hanife'den sonra ekolun iki onernli simasi olduklan icin ekol ici gorusleri topladigi eserlerinde bu ikisinin gcrusleriae de yer vermis olabilir. Aynca Ebu Yusuf imam Muhammed'in hocasi oldugu icin eserlerinde onun gorilijUnu belirtmesi gayer tabiidir, imam Muhammed'in Ziifer'in goruslerini az aktarmasi, onun g()rll~lerine fazla deger vermemis olmasiyla veya goruslerini fazla bilrnemesiyle aciklanabilir. Ulasabildigimiz kaynaklann hicbirisinde imam Muhammed'in ondan ders aldigma, onunla irtibatmin olduguna dair bir kayda rastlamadik. Bilindigi gibi Zufer, Ebu Hanife'nin hem en buyuk ogrencis~ hem de kendisinden sonra ilk vefat eden ogrencidir. 0 vefat ettiginde imam Muhammed yirmi aln yasindaydi. Bunun icin muhtemelen imam Muhammed ya Zufer'in bazi goruslerini Ebu Y usuf kanahyla ogrendi, ya da sadece Ebu Hanife'nin halkasmda gorastuler ve onun dismda diyaloglan olmadi, Cilnktl Zufer Ebu Hanife'nin vefatmdan krsa bir zaman sonra Basra'ya gitmek zorunda kalmis ve yaklasik sekiz sene sonra

1581775 yilmda orada vefat etmi~44I.

~~;9 Imam Muhammed Asl, Camiussaglr, Cam iulkeb ir, Ziyadatuzziyadat. Siyerulkebir, Email, Asar ve Meharlc'te Ebu YUSLlf'"W1 g~rO~ijnli belirtmistir,

44() Imam Muhammed hi, Camiussagir, Camiulkebir, Emali, Asar. Meharic ve Siyerulkebir'de Znfer'in g~ril~UrlO belirtmistir .

.j.jl ZUfer'in hayan hakkmda bkz, Saymeri, Ahbar, 104, 106, 107-108; Kamman, Tarih; 217; Ozel, A/imler. 19; Kaya, Fikhi lsttdlal, 134.

85

8) imam Muhammed ilk eseri olan Asl'd~ eserin hacrnine gore az da olsa'"

ayet, hadis, sahabe soztmden delillerini belirtmis, Siyerulkebir ve Hucce haric bundan sonraki eserlerinde ise, bunlan ya hie belirtmerni~.w3 ya da cok daha az belirtmistir'i". 0, ilk eserinde deli1lerini ana hatlanyla belirrtigi icin diger eserlerinde tekrar etmek ihtiyaciru fazla duymamis olabilir. Siyerulkebir ve Hucce'tiux bu at; 1 dan farkh olmasirun, bu iki eserin yazim amacryla ilgili oldugu kanaatindeyiz. imam Muhammed Siyerulkebir'i devletler hukuku alaruyla ilgili kapsamh bir eser olarak tasarladigmdan ve bu acidan da ilk oldugundan, meseleleri delilleriyle birlikte aynntih olarak ortaya koymus, aynca son eseri olmasi hasebiyle de dogal olarak ilmi birikimini miimkiln oldukca yansitmaya cahsrrusttr, Hucce'vi ise baska bir ekole ~1 kendi ekolunu savunroak icin yazdigmdan, de lillerini ve gerekcelerini teferruath olarak belirtmek durumunda kalrrustir.

Siyerulkebir ve Hucce haric imam Muhammed'in eserlerinde, delillerle istidlal vechinin; ya eserin hacmine gore az belirtildigini, ya da hie belirtilmedigini goruyoruz, Bu dururnun da eserlerin yazim amaciyla ilgili oldugu soylenebilir. BaZI

arastinnacilann belirttikleri gibi445 imam Muhammed eserlerini insanlann problemlerini cozmek icin yazdigmdan daha cok sonuca onem vermistir. Zira halk genellikle delili ve

.... 2 Kevseri'ye gore imam Muhammed Asl'da rnuasm alan fakihlerin cumhurunun bilgisi dahilinde alan hadisleri zikretmemistir (Kevseri, BuJug, 61). Imam Muhammed'in Asl'm her Kilabm.a., kendisince sihhati sabit olmus hadislerle basladtguu soylenmekredir (Ebu Zebra, Ebu Hanife, 243, aynca bkz. Desuki, $eybani, 276), ancak bizim yararlandtguruz matbu nusha bu sekilde degildir.

-143 Camiussagir, Camiulkebir ve Meharic'ie ayet kullamlrnamis, aynca Camiulkebir'iie had is de kullamlmarmsnr.

#I Bazi arasnrmacilar bu durum un , 0 donemde tedvin edilen eserlerin genel karakteri oldugunu ifade ennektedirler, Bkz, Ebu Zehra, imam Safi], 66; Nedvi, Seybani, 21; Bardakoglu, "Hanefi Mezhebi", XVI, 12-13; Ozsenel, Seybani, 151 .

.145 Akranlan fikhi hUkClmlerin talillerinin belirtilmemesinin ilk tedvin edilen fikih eserlerinin ortak karakteri olduguou soyleyen Bardakoglu, bunun nedeniyle ilgili olarak su yorumu yapar: "Bunun belki de en basta gelen sebebi, ftkhsn ilk dbnemlerden itibaren toplumda grmdeme gelen cesitlt murferit meselelere getlrilen ~jjzum/.er sekiinde gelismesi. gundeme getirenler icin t;6ziJmde takip edilen yo} ve usultin deg;l, sonucun onem tasimasidtr", Bardakoglu, "Hanefi Mezhebi", XVI, 12-13, aynca bkz. Ozsenel, Seybani, 150.

86

istidlal vechini degil probleminin cozumunu sormaktadir, Aynca 0 zaman ekol ana hatlanyla tesekkul etrnis oldugundan muhtemelen delil ve metotlan umumi olarak halk tarafindan bilinmekteydi ve bu konuda genel bir tereddUt yoktu. Bunun icin imam Muhammed bunlan zikretme ihtiyaciru pek hissetmedi,

9) Imam Muhammed'in eserleri, kendisinden oncesine gore sistematik olsa <fa, daha sonraki klasik fikih eserlerindeki gibi sisternatik degildir, konu tam bir biitOnliik icerisinde ele almmaz ve tekrarlar vardir. Onun kitaplan fikih alarunda yazilan ilk eserlerden oldugu icin, bunu dogal karsilamak gerekir, Fikih eserleri zaman icerisinde icerik ve sistematik olarak olgunlasrmsladir.

J 0) imam Muhammed cesitli ekollere ait temel fikih eselerinin ortaya cikmasmda onemli etkiye sahip olmus bir bilgindir'i". Sozgelimi Safii'nin eserJeriuin447

ortaya cikmasmda onun eserlerinin cok bUyiik katkisi oldugu bizzat Safii 'nin agzmdan aktanl maktadir, Mudevvene adli eseriyle Maliki fikhmi tedvin eden Sehnun'un hocasi olan Esed, Mudevvene'uu: aslmi olusturan Esediyye'yi Imam Muhammed'den fikih

ogrendikten sonra onun eserlerinin l~lgI altinda telif etmi~tir~8, Ahmed b. Hanbel'in

onun eserlerini oven sozlerinden+49 imam Muhammed'in eserlerinden yararlandigt

~ Bkz, Ahmed Ibn Teymiyye, Mecmuu Fetava, Darn Alemi'l-Kutub, Riyad 1412/1991, IV. 450-451; Nedvi, Seybani, ISO-LSI. Kevseri bu konuda sunlan soyler: "Ftkih tarihi, MiJslUmanlarm geneli tarafmdan kabul edilen mezheplerin temel kitaplartndan alan Mtuievvene, Hucce, Umm Vii! benzerinin. Imam Muhammed'in kitaplanndan ilham ahnarak yaztldtgtm bize gosterir " (Kevseri, Bu/ug, 3, aynca bkz, Muneccid, "Mukaddime", I, II), "Onun kitaplart; tarnsmastz bir sekilde, bumn mezhepler hakkinda tedvin edilmis alan kitaplann 6zud/ir" (Kevseri, Bulug, 4), "Onun kitaplan, mezheplerin ftkh) hususunda tedvin edilen kitaplarin diregidlr", Kevseri, Bulug, 60, aynca bkz, a.mlf., Tenib.263.

m lmam Mubammed'den soma fikihla ilgili telif edilen ilk kapsamlt eser, Safii'nin Omm adh eseridir, Desuki, Seybani, 187.

4-l~ Bkz, Kevseri, Bulug, 61; Zeydan, Girls, 251-252; Hamidullah, "Imam Muhammed", 54.

'«9 Ahmed b. Hanbel'e bu ince meseleleri nereden aldm denilmis, 0 da Imam Muhammedin kitaplarmdan demistir, Saymeri, Ahbar, 125; Bagdadi, Tarih, 11, 177; ibn Kesir, Bidaye, X, 203; Kuresi, Cevahir, III, 124.

87

anlasilmaktadir. Ancak gerek bu bilginlerin, gerekse baskalanrun onun eserlerinden ne kadar yararlandiklannm ve etkilendik1erinin tespiti ayn bir cahsrnayi gerektirmektedir.

11) imam Muhammed'in eserleri, ozellikle de zahirurrivaye olanlar basta Nehai, Ebu Hanife ve Ebu Yusuf olmak iizere, Irak ekolunun onde gelen simalannm goruslerini sonraki nesillere aktaran ilk kapsarnh eserlerdir, Bunun icin bilhassa Hanefi

bilgiuler tarafindan 90k onem verilerek serh edilmi~450} tekrarlan cikernlarak

klsaltdDll{5! > nazirn seklinde yazllm.t~4S2, hatta ihtisar ve nazimlan da serh edilmi~tir453.

0, fikih tarihinde eserleri en cok serh ve ihtisar edilen bilginlerdendir. Hatta Leknevi, coklugundan delay! bunlan tam olarak tespit etmenin mumkun olmadigiru sCSyler"H4 .

.; so Serhleri icin bkz, Karip <;elebi, Kqf, I, 562-564, 569; II, lO 14, 1384, 1581; Leknevi, Nafi, 48-60; Kevseri, Bulug_ 63, 66; Brockelrnann, Tarih, II, 266, 267-268, 268-270, 271-272, 272-273; Sezgin, Tarih; TIl, 58,59,60-63,67-70; Nedvi, Seybanl, 116-131; Bayraktar, Harnidullah, Tug ve Kavakci, "Imam Muhammed'in Yazma Eserlert", 48, 49; Afgani, "Mukaddime_CK", 4-5; Abdullatif, "Mukaddime", 27; Afgani, "Mukoddime , EY_Asar', s. dal.

451 lbtisarlan icin bkz, Karip Celebi, Kesf; I, 569, 570; Brockelmann, Tarih, 11,266-267,270,271; Sezgin, Tarih, III, 57, 63-64; Bayraktar, Harnidullah, Tug ve Kavakci, "Imam Muhammed'in Yazma &erlerr,47 .

.15'2 Naznnlan icin bkz, Karip Celebi, Kesf, I, 569, 570; Brockelmann, Tarih, II, 270, 273; Sezgin, Tarlh, IH, 63-64,70-71; Bayraktar, Harntdullah, Tug ve Kavakci, "imam Muhammed'in Yazma Eserleri", 48 .

. <S3 Brockelmann, Tarih, 11,270-272; Sezgin, Tarih, m, 58, 64-67.

~$4 0, Camiussagir icin soyle der: "Bil ki; Camiussagir alimlerin sikca muracaat ettikleri bir kaynak kitap otmaya devam etti. Bunun icin onu; ne kadar serh eden in, hasiye eden in in, tertip edeninin ve tanzim edenin oldugu bilinmez", Leknevi, Nofi, 46.

Ikinci Bolum

iMAM MUHAMMED'iN HiJKuM <;IKARIMINDA BA~VURDUGU DELiLLER

Bu boltimde imam Muhammed'in fikhi coztunlerinde muracaat ettigi kaynaklan, klasik usuldeki ifadesiyle kulli (icmali) delilleri ele alacagiz, OnW1 ftkhi dayanaklan arasmda Kitap, sonnet, onceki seriatlar, icma, sahabi sam ve orf bulunmaktadir. imam Muhammed bunlardan Kitap, sUnnet ve sahabi s5zi1 icin huccet, asl, burhan ve delil

tabirlerini-l55 kullanrnaktadir. Aynca stinnet ve sahabi sozleri hakkmda beyine456 tabirini

de kullandigi gorulmektedir. Fakat bu kullarurnda ozel bir anlam gozetip-gozetmedigini tespit edemedik, imam Muhammed'in iema ve orf icin bu tabirleri kullandigma

m Kitup tctn, Huccet: Seybani, SK, V, 167.

Asl: a.mlf., SK, IV, 90.

Burhan: a.mlf., Hucce, IV, 322.

Delil: a.mlf., SK I, 39, 13J, 175~ II, 124; IV, 226; V, 167.

SQnmu irin, Huccet: a.mlf., Asl, fIJ, 82; a.mlf., Hucce, I, 128; II, 231, 467,514,568,622; 1II, 500.

Asl: a.mlf., SK, I, 74, 75, 121, 122, 156, 157,239, .... Burhan: a.mlf., Hucce, D, 514, 563, 568; IV, 322. Delil: arnlf., SK, 1,41,45,93,96, 105, 171. 185, ....

Sahab! sozQ icin, Hnccet: a.rnlf., Asl, JIl, 82; a.rnlf., Hucce, 1.44, 96,216; TI, 467, 514, 561. 568,622; m,500.

AsL' a.mlf., SK, I. 156; Ill, 120, 124; IV, 229, 251; V, 70, 139. Burhan: a.mlf., Hucce, 11, 514, 563, 568.

Delil: a.mJf., Hucce, IV, 6; a.mlf., SK, II, 49; rn, 40; IV, 207; V, 109-; a.mlf., SK, I, 178, 182,204; n, 139,159; IV, 59, 188,311; v, 152.

~.s6 Seybani, HUC:Ge, 11,563,56&.

89

rastlamadik. Ancak 0, icrna ve on icin boyle teknik tabirler kul1anrnamakla birlikte, asagida gorecegirniz uzere. cesitli ifadelerle ikisinin, ozellikle de icmain hilccet oldugunu belirtmistir,

I. I(jTAP

Genet olarak islam inane ve fiklunm genel referansiru Kuran olusturur. Bu konuda Muslurnanlar arasinda herhangi bir g5rii~ aynhgi soz konusu degildir, Fikhr ilk yaziya gecirenlerden olan imam Muhammed'de de bu durum farkh degildir. 0, Kuran

icin, Kitap451 ve TenzitS8 kelimelerini kullarur.

A. HG.cciyeti

imam Muhammed frkhi cozuml erinde, ozellikle de rey ile bilinemeyecek olan konularda yeri geldikce Kuran'a atifta bulunur. Ornegin, korku namazl.J59 He ilgili

olarak; harp arazisinde dtisman mevkilerinde iken namaz vakti gelir ve imam (devlet baskam) insanlara namaz kildirmak isterse, Kuran'da ge~en ayetten460 dolayi rekat rekat

kildinr der.J61. Ancak 0, asagida gorecegimiz uzere, iema ve sahabi soztinu delil kabul

ermesinin gerekcesini ortaya koyan ifadeler sarf etmis olmasma ragmen, bu konuda Kitap He ilgili olarak herhangi bir ~ey soylememistir, Bu durum, Kitab'in delil olusuna kimsenin itirazinm olrnamasindan kaynaklannus olmahdir.

01$7 Seybani, Hucce, II, 623: IV, 58, 82, 137,302,322. m Seybani, Hucee, V, 148.

~~9 Fakihlerin cogunluguna gore korku namazi, dusman saldmsi gibi ciddi bir tehlike arunda cemaatin iki gruba aynlarak imarrun arkasmda farz bir namazi nobetlese krlmalandir, Apaydm, "NomOI", llmihal J lman ve lbadetler, iSAM, Istanbul 1998, 334. Bu konuda aynnnh bilgi icin bkz, Serahsi, Mebsut, II,45-49.

460 "(Ey Peygamber, savasta) sen iclerinde buiunup onlara namaz ktldtrdtgtn zaman, onlardan bir kismi seninle beraber namaza dursunlar, silahlartm {yanlartna) alsmlar, onlar bu sekilde (namazt ktltp) secde ettiklerinde (namaza durmamts oIan diger grup) arkanuda olsunlar. Sonra hema namauru kilmamts alan digu gurup gelip (seninle beraber) namazlarmt kdstnlar ve onlar da tedbirli olsunlar, silahlanru alsinlar". Nisa 4/lO2.

161 Seybani, As/.I, 350-351. Baska bir Ornek icin bkz, a.mlf., Asl. lll, 139·140

90

B. Deliller Htyerarsismdeki Yeri

Imam Muhammed Kuran'i birinci, sunneti ise ikinci kaynak olarak gortir ve hukuki cozumlerinde bunu dikkate alir. Onun su ifadesi bunu acikca ortaya koymaktadir: "Kisas ve diyetin hukmu, okunan bir nasla sabittir, katl sebebiyle mirastan mahrum olma ise, rivayet edilen bir haber/e sab itt ir. Suphesiz ki, Tenzil'in

nasst .. 62 ile sabit olanlar ev/ad/rl463. imam Muharnmed'in meseleleri temellendirirken

once Kuran'r, sonra sunneti zikretmesi de.,j64, Kuran'r birinci kaynak olarak g(jrdilgiinil

gostermektedir. Mesela, kisinin yiyecegini satip ondan bir seyi istisna etmesi meselesini Medine alimleriyle tarnstiktan soma su ifadeyi kullanrmstir: "Kitap ve siinnete muvaftk

olant terk etmek uygun olmlJ.Z,.465.

imam Muhammed Kuran': birinci delil gormesinin bir sonueu olarak ona uygun olmayan hukmu kabul etmez. Mesela 0, Ebu Hanife'ye gore bakima muhtac birisine, akrabalaruun yakmlik derecesine gore bakmakla yi1kUmHi oldugunu, Medine ehline gore ise, sadece babarun cocuguna, cocugun cia ebeveyne bakmakla yiikO.mll1 oldugunu, dede nine gibi diger akrabalann boyle bir sorumlulugunun bulunmadrgini belirttikten

sonra "Kitap, Medine ehlinin soylediklerinin hilafiru s6yler:~ der ve konuyla ilgili

·W,2 Bilindigi gibi naslar tabiri ile Kuran ve sonnet kastedilmektedir, Ahmet Hasan, "nas" terimini kullandrgi bilinen ilk a1imin Seybani oldugunu, lInceki fakihlerin genellikle "nos" yerine, "Kitap ve siinnet" terimini kullandiklanm soyler. Hasan, islam Hukuk: Bilimi, 149. aynca bkz, Ozafsar, Hadis, 260-261; a.mlf., "Seybani", 83-84.

463 Seybani, SK. V, 148.

464 Bkz, Seybani, Hucce, Il, 179-180; Ill, 499-500; IV, 212-213 .

.u.s Seybani, Hucce, II, 622-623. Buounla ilgili diger bir omek de ~~yledir: lrnarn Muhammed, bir k~le baska bir koleyi kaMII olarak OldQrdUgUnde, oldnrnlen kolenin efendisi muhayyerdir; dilerse kisas ister, dilerss diyet ahr diyerek bu konuda h1lr ile kolenin arasmi ayiran Medine ehlini tenkit ederken $6yle der: "Bu konuda hur ile kolenin arasint aytrantn, Allah 'In konusan Kitab'tndan ve maruf sunnetten burhan getirmesi gerekir", a.rnlf., Hucce, IV, 319-322 .

.166 $eyban~ Hucce, 1lI, 153.