BOSTAN İdris - Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği

BEYLiKTEN iMPARATORLU~A OsMANLI DENizci Li~ i
KiTAPYAYlNEVI-no
TARiH VE COGRAFYA Dizisi - 38
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiGi{iDRiS BOSTAN
2006, KiTAP YAYlNEVi LTD.

TM HAKLARI SAKLlDlR. BU KiTABlN HiBiR BLM, YAYINCININ YAZlll izNi OLMADAN,
FOTOKOPi DAHiL ElEKTRONiK VEYA MEKANiK YNTEMLERLE
KOPYALANAMAZ, OGALTJLAMAZ VEYA KAYDEDiLEMEZ.
DZELTi
Ni HAL BOZTEKiN
KiTAP TASARIMI
YETKiN BAARlR, BEK
TASARlM DANIMANUGI
BEK
KAPAK RESMi
KK HSEYiN PAA'YA iSKENDERiYE ZAFERi YESiLESiYLE
VERiLEN SANCAGIN YER ALDlGI KALYON RESMi
GRAFiK UYGULAMA VE BASKI

MAS MATBAACILIK A..
KAGIT HANE BiNASI

HAMiDiYE MAHALLESi, SOGUKSU CADDESi NO. 3
34408 KAG ITHANE
$ERTiFiKA NO. 090534000415
T: 0212 294 10 00 F: 212 294 90 80
E: INFO@MASMAT.COM.TR
1. BASlM
NiSAN 2006, iSTANBUL
2. BASlM
HAZiRAN2007, iSTANBUL
3. BASlM
MART 2008, iSTANBUL
ISBN 978-975-6051-20-7
YAYIN YNETMENi
AGATAY ANADOL
KTAP YAYINEV LTD.

KAGIT HANE BiNASI
HAMDYE MAHALLESi, SOGUKSU CADDES NO. 3/I-A
34408 KAGITHANE STANBUL
Sertifika no: no7-34-009'7S
T: 212 294 Gs ss F: 212 2 94 Gs sG
E: k:itap@kitapyayinevi.com
w: www.kitapyayinevi.com
Beylikten mparatorlua
Osmanl Denizcilii
ioRiS BOSTAN
KitapYAYlNEvi
GRENCLERME
N SZ
smanllann sadece kylan korumak amacyla denizlere donanma
O gnderdikleri, ak denizlere uygun gemi ina edemedikleri, hatta

Akdeniz'de deniz sleri bile olmad gibi iddialarn yakn zama-
na kadar ok tekrar edilmesinde, Osmanl tarihilerinin deniz tarihi konu-
larna ilgi duymam olmalan ve aratrmalarn bu konuya yneltmemele-
ri etkili olmutur.
Halbuki bir kara devleti olarak tarih sahnesine kan Osmanllar salil
Iere ulatktan ksa sre sonra denizle tanm, onu eski sahiplerinden ya-
va ama emin admlarla teslim almlardr. nce Karadeniz ve Akdeniz ad-
laryla yeniden tanmladklan iki byk denize sahip ve hakim olan Os-
nanllar daha sonra Anadolu'nun kuzey ve batsn gsteren bu iki denizi
padiahlannn sfatna ekleyerek onlar "sultanfhakan'l-bahreyn" olarak
annaya balamlardr.
Fatih'in r48o'de Gedik Ahmed Paa kamutasnda talya zerine, Mesih
Paa kamutasnda ise Rodos'a ayn sene iinde iki donanma gndermesi Ka-
radeniz' den sonra Akdeniz'deki deniz gcnn de konumuna iaret etmek-
tedir. Il. Bayezid devrinde Msr'n henz MemlUk devleti ynetiminde bu-
lunduu srada, Kzldeniz'de ba gsteren ve mukaddes topraklan denizden
tehdit eden Portekiz karsnda Memluklerin Osmanl devletinden yardm
istemesi, Selman Reis ile dier Osmanl denizcilerinin donanma ina etmek
ve denizlerde kar mcadeleyi balatmak suretiyle ak denizlere ynelme-
leri Osmanl deniz politikalarnn ulat noktay gstermesi bakmndan
nemlidir. Yine Kanuni dneminde, r538'de Barbaros Hayreddin Paa'nn
Preveze'de Akdeniz hakimiyetini kesinletirmesi ile Msr Beylerbeyi Hadm
Sleyman Paa'nn donanmasyla Svey'ten kp Yemen'i feth ederek Hin-
distan'a gitmesi ayn senede gereklemitir ve o sene Kanuni, bizzat kt
Bodan seferinde Bender'i fethetmitir. r538 tarihli Bender kitabesine gre
artk o, "gemiler yrden balr- frenk u marib ve Hinde" bir sultandr. Do-
u ve Uzakdou'nun nl baharat ticaret yolu Portekiz'in btn abalarna
ramen Osmanllarn mdahalesi sayesinde eski gzergahn korumaya de-
vam etmitir.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiG i

5
6. yzyl dnyasnda yeni kefedilen ve smrlmek dnda bir zel-
lii olmayan Amerika ktas bir tarafa braklrsa, dnemin gl devletle-
rinin Akdeniz evresinde olutuu ve bir Akdeniz dnyas meydana getir-
dikleri grlmektedir. Bu dnyada etkin rol oynayan ise Osmanl mpara
torluu idi ve denizlerdeki byyen gc tartmaszd. Osmanl donan-
mas ou defa spanya, Venedik, Fransa, Papalk, Ceneviz, Napoli ve Mal-
ta gibi denizlerde sz sahibi devletlerin oluturduu mttefik Hal donan-
malan ile tek bana mcadele ediyordu. spanya ve Venedik arivlerinde
ki raporlar Osmanl donanmasnn hareketlerinin ne kadar yakndan takip
edildiinin rnekleriyle doludur.
Osmanl denizcilii devletin karadaki gelimelerine paralel olarak ilerle-
di. Denizlerdeki hakimiyetini yaklak iki yz yl iinde gerekletiren im-
paratorluk donanmas, 8. yzyl sonlarna kadar bu konumunu korumay
baard ve bir yzyl daha denizlerdeki iddiasn srdrebildL
Btn dnemler boyunca deniz teknolojisindeki deimeleri yakn
dan izleyen Osmanl denizcileri mevcut teknelere kendi tarzlarn uygu-
ladlar ve 17. yzyln ortalarna kadar krekle hareket eden gemileri, ya-
ni kadrga ve benzerlerini ina ettiler. 17. yzyln ortalarndan itibaren
ise Akdeniz'e Okyanus'tan gelen, yeni teknikle donanm yelkenli gemi-
lere, yani kalyon ve benzerlerine geii gerekletirdiler. Bunu yaparken
baz denemeler dnda pek zorlanmadlar. Bu sebeple kadrgadan kalyo-
na gei artlarn bilmeden bu deiimi doru deerlendirmek mm-
kn deildir.
Osmanl mparatorluu denizlerde siyasi ve askeri stnlk salamak
la yetinmeyip gerek kendi tebaasnn ve gerekse kendisine ahitnamelerle
dost ve mttefik olmay kabu1 eden devletlerin kendi su1arnda ve limanla-
rnda ticaret yapmalarna izin verdi. Bu konudaki asl prensibi denizlerde
gvenlii salamak ve himayesi alhnda ticaret yaplmasna imkan vermek
olan Osmanl deniz politikas, devlet eliyle ticaret yerine zel teebbs te
vik etmeyi tercih ediyordu. Yabanc devletler bu haklan yzyllar iinde bel-
li artlarla elde edebildiler. 6. yzylda Osmanl vasal olan Dubrovnik d
nda Venedik ve Fransa uzun sre bu hakk paylahlar; yzyln sonlarn
da onlara ngiltere de kahld. 17. yzyln balarnda Hollanda bu hakk el-
6 N SZ
de etti ve nihayet 1774'te Rusya Karadeniz'de ayn haklara sahip oldu. Bu-
nunla beraber Osmanllarn bir i deniz ticaret blgesi halinde ynettii
Karadeniz'de, Akdeniz'deki liman ehirlerinde, Kzldeniz ve Basra Krfe-
zi'nde gerekleen i ve d ticaretin boyutlarn hala yeterince bilemedii
miz ortadadr. Btn bu denizlerde yaanan ticaretin zel artlan ve uygu-
lamalan aratrldnda Osmanl mparatorluu'nun farkl corafyalarda
ki deniz ticaret politikasn anlamak mmkn olacaktr.
Gnmze intikal eden denizeilikle ilgili Osmanl belgelerinin oklu-
u bile, vaktiyle denizlere gsterilen alakann bir iareti olarak kabul edil-
melidir. r6. yzyl sonrasna ait yzlerce tersane muhasebe defteri, gemi
inas ile ilgili malzemelerin kaydedildii belgeler, gemilerin donanm,
mretlebat ve onlarn yiyecek-giyecek ihtiyalarnn salanmas hakkn
daki saysz evrak aratrmaclarn beklemektedir. Osmanl ariv belge~
leri sadece denizciliin siyasi tarihini deil, deniz tekilatn ve deniz ti-
caret tarihini de aydnlatacak zelliktedir. Bu engin belge topluluunu
doru okumak ve anlamandrmak bize en salkl bilgilere ulamann
yolunu aacaktr.
Elinizdeki kitap uzun yllar iinde yaptmz aratrmalar sonunda Os-
manl deniz politikalar, deniz teknolojisi ve deniz ticareti hakknda birta-
km ipular ihtiva eden baz makalelerden olumaktadr. Bunlarn yeni
nerinde btnne ynelik bir deiiklik yaplmamtr. Sadece basm ay-
n zamana rastlayan makalelerden bir ksmnda benzer ifadelerin varl
sebebiyle cz'i mdahale sz konusu olmutur.
Osmanl deniz tarihi ve Akdeniz dnyas tarihi konularna ilgi duyan-
lar bu makalelerin bir araya getirilmesini byk bir istekle tevik ediyor-
lard. zellikle Dz. Kur. Yrb. Mustafa Ko'un seneler nce baslm baz
makaleleri yeniden bilgisayar ortamna aktarmak iin gsterdii gayret be-
ni bu hususta cesaretlendirdi. Kendisine mteekkirim. Yine deerli
rencilerim zgr Oral ve Mehmet Sait Trkhan ksa srede btn maka-
leleri yeniden kontrol ederek yayna hazrlanmasna yardmc oldular. Bu
eserin ortaya kmas iin esirgemedikleri destekleri iin kendilerine te-
ekkr ederim. Denizcilie verdii nemi aratrmalarnda ve yakn d-
nemde dzenledii "Trkler ve Deniz" adl sempozyumda ortaya koyan
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENiZCiLiG i

7
deerli meslektan zlem Kumrular'n kitabn basm iin gsterdii il-
gi ve tavassuta ise minnet borluyum. Nihayet denizeilikle ilgili pek ok te-
lif ve tercme eseri yaynlamak suretiyle konuya zel bir yer ayran ve bu
kitabn basmn hi tereddt gstermeden stlenen Kitap Yaynevi sahibi
aatay Anadol'a teekkrlerimi sunanm.
Son sz deerli okurlara ... Alt yz yllk Osmanl mparatorluu'nun
denizcilii hakknda zaman iinde oluan ve ou bir iddiadan teye ge-
meyen mspet veya menf kanaatlerini belgelere dayanan yeni aratrma
larla tashih edebilme erdemini gsterebilsinler.
Burhaniye / Beylerbeyi, 20 Ocak 2006
nRis BosTAN
8 N SZ
NDEKLER
BRNC AYRIM: OSMANLI DENZ POLTKALARI
I. BEYLKTEN MPARATORLUGA OSMANLI DENZCLG I3

2. 0SMANLILARIN DENZLERE ALMA SRECiNDE GELiBOLU 33
3 CEZAYR-i BAHR-i SEFiD EYALETNN KuRULUU, 1534 47
4 OSMANLI DONANMASlNDA KREK TEMN VE
9 58 ( 55 r TARiHLi KREKi DEFTERLER 67

5 KIBRIS SEFER GNLGVE
OsMANu DoNANMASININ SEFER GzERGAHI 87

6. ADRYATK'TE OSMANLlLAR VE USKOKLAR III
7 AKDENiZ'DE OsMANLI DiRENii:
SPANYA'NIN q83 VE q84 CEZAYR KUATMALARI I2I

8. BASRA KRFEZi'NN GNEY KESM VE 0SMANLILAR, I876-I908 I35
KiNci AYRIM: OsMANLI DENZ TEKNOLOJS
. PiRi REis'iN KiTAB- BAHRYE'siNDE BuLUNAN
TERSANE- AMiRE PLANLARI I47

2. GALATA TERSANESi'NiN 1527-1528 YnNA AiT GELR GiDER MuHASEBEsi 155
3 I7. YZYILIN KNC YARISINDA
OSMANLI GEM TEKNOLOJSNN DEGM: KADIRGADAN KALYONA I83

4 OSMANLI BAHRYESNN MODERNLEMESiNDE
YABANCI UZMANLARlN RoL, q85-I819 207

5 OsMANLI BAHRiYEsiNDE MoDERNLEME HAREKETLER-l
TERSANEDE BYK HAvuz NASI, 1794-8oo 221
Nc AYRM: OsMANLI DENZ TicARET TARH
I. AHTNAMELERE VE UYGULAMALARA GRE 0SMANU-DUBROVNK
TicARi MNASEBETLERi, r5-r6. YzYLLAR 249

2. GARP OcAKLARININ AvRUPA LKELER LE
SiYAsi vE EKoNoMiK LiKiLERi, r58o-r624 26r
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiG i

9
3 RUSYA'NIN KARADENZ'DE TicARETE BAlAMASI VE
OsMANLI MPARATORtuGu, qoo-1787 285

4 zN- SEFNE DEFTERLER VE KARADENZ'DE RusYA LE TicARET YAPAN
DEVLET- AiYYE TccARIARI, 78o-846 325

5 OsMANLI MPARATORLUGU DNEMNDE sTANBUL BaGAZI'NDAN GEN
TAB LDUGU KURALlAR 349

SELM KAYNAKA 361
DZN 367
BRNC AYRIM
OsMANLI DENZ PoLTKALAR
BEYLKTEN MPARATORLUGA
OSMANLI DENZCLG*
DENZLERLE TANIMA
(
1. uruluundan stanbul'un fethine kadar Osmanl denizciliinin ge-
irdii yz elli yllk dnemde meydana gelen gelimele.r iin baz
nemli deiim noktalan tespit etmek gerekmektedir. Ilk dnem
Marmara sahillerine ulama ve denizci beyliklerle temasla balayan deniz-
lerle tanma, ikinci dnem Yldrm Bayezici'in Gelibolu'yu donanma s-
s ve tersane olarak tekil etmesi ve Venedik'le rekabet abalar, nc
dnem ise Fatih Sultan Mehmed'in stanbul'u fethederek Karadeniz ile
Akdeniz' e almas ve Osmanl deniz imparatorluunun temellerini atma-
s olarak karmza kmaktadr.
Trklerin denizlerle karlamas Anadolu'nun ilk fetih
yllarna kadar uzanr. Sratle Kuzey ve Bah Anadolu sahille-
rine ulaan Trkler, derhal denizlerde faaliyetlere baladlar.
o85'te zmir ve civann fetheden aka Bey ilk defa ciddi ola-
rak denizlerde hareket balatan Trk beyi oldu; kurduu 40
paradan oluan donanmasyla Midilli, Sakz, Sisarn ve Rodos
gibi stratejik nemi haiz olan adalan fethetti ve Bizans'a kar varln ko-
ruma mcadelesini zellikle denizlerde baaryla srdrd. Tekilat bir
devlet adam ve iyi bir denizci olan aka Bey, kendisinden sonra geliecek
olan Trk denizciliine de rnek olmutur.'
Seluklularn ise Alanya' da kurduklar tersaneyle Akdeniz iin, Si-
nop'ta kurduklar tersaneyle de Karadeniz iin bir donanma hazrladklan
n biliyoruz; bylece Anadolu'nun Akdeniz sahillerini gvenlik alhna aldk
lar gibi Karadeniz'de Krm'a kadar sefer dzenlediler.
Seluklulardan sonra kurulan baz beylikler de yer aldklan corafi
mekann sahillerde olmas sebebiyle deniz faaliyetlerini ihmal etmediler.
rnein, Aydnoullan beyliinin en nemli beylerinden olan, Orhan
* Bu makale, Trkler, ed. H. C. Gzel, (Ankara 2002), X, 122-128'de yaynlanmtr.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiGi 13

Bey'in ada Gazi Umur Bey'in kurduu gl donanma, Kbns ve Girit
zerine sefer dzenieyecek kadar kuvvetliydi. Anadolu'nun Ege sahillerini
zellikle Venedik saldrlanna kar korumaya ynelik olarak Bozcaada ve
Sakz Adas ile Gelibolu'ya seferler dzenleyen Gazi Umur Bey'in 300-400
gemiden oluan donanmasyla denizlerde kazand baanlar Osmanl de-
nizcileri arasnda da efsanevi bir hviyet kazanmasna vesile oldu. 2
Osmanl denizcilii 14- yzyl balanna kadar giden bir Bat Anado-
lu deniz gazilii geleneine dayanmaktadr. 3 Kk bir kara beylii olarak
kurulmasna ramen, saliliere ulatktan sonra denizcilik bilgi ve tecrbe-
sini devaml ekilde artrmaya alan Osmanllar, kendilerine nclk eden
Bat Anadolu sahillerinde kurulmu olan denizci beyliklerden tevars ettik-
leri donanma ve denizcilerden yararlanma yoluna gittiler. Sz konusu bu
Anadolu beylikleri arasnda yer alan Menteeoullan, Aydnoullan, Sam-
hanoullan ve zellikle corafi yaknl sebebiyle Karesioullan beylikleri
Osmanl denizciliinin kuruluuna nemli katkda bulundular. 4 Aslnda bu
denizci Trk beylikleri de donanmalann kurarken yerli ahalinin tecrbele-
rinden istifade etmilerdi. 5 Bununla beraber bu beylikterin deniz gleri ve
tecrbeleri olduu gibi devralnamad ve yeterli olmad iin Osmanllar
her eye yeniden balamak zorunda kaldlar.
Osmanllar, Karesi Beylii'ni kendi snrlan iine kattktan {I347-
I348) sonra denizlere ulanca bir donannaya sahip olma ihtiyacn ilk de-
fa ciddi bir ekilde grdler. Orhan Bey zamannda yani Rumeli'ye gei
srecinde Osmanl donanmas, byk lde Karesi beyliinin sahip oldu-
u donannaya dayal olarak tedrici bir ekilde artt. 6 Ksa zamanda Edin-
cik, Gemlik, Karamrsel ve zellikle zmit'te kurup gelitirdikleri tersane-
ler sayesinde Osmanl deniz kuvvetlerinin ilk nvesini kurdular; hatta Ka-
ramrsel Bey'in kendi icad olan ve onun adyla anlan ekdiri tipi kk
geminin yzyllarca Osmanl denizlerinde kullanlmas ilk gayretierin
nemli lde kalc olduunu gstermektedir.7
RUMELi'YE LK ADlM
Osmanllar, Gelibolu'yu fethetmek (1354) suretiyle baladklan Ru-

neli ftuhatn bir taraftan Balkanlar'a doru geniletirken dier taraftan
BeYLiKTEN iMPARATORLUGA OsMANLI DeNizciLiG i

denizlere yneiterek yeni politikalar gelitirmeye altlar. Bu sebeple Geli-
bolu, Osmanllarn sadece Balkanlar'a ald ilk kap ve hareket ss deil,
ayn zamanda denizlere kn da ilk hareket noktas olmutu. Yine Osman-
l ordulannn Anadolu' dan Rumeli'ye geilerinde tek gvenli noktay tekil
.. eden Gelibolu sayesinde boazn gvenliini salamak mmkn olmaktay-
d. Bu sebeple Gelibolu'da gei iin yeterli sayda gemi bulundurmak da
nemli bir zaruretti. Nitekim, r388'de Balkanlar'da oluturulan yeni Srp it-
tifakna kar koymak iin harekete geen I. Murad, Anadolu'daki Osmanl
ordusunu, Gelibolu BeyiYenice Bey'in hazrlad gemilerle Gelibolu'ya ge-
irmiti. Gelibolu beyine "Sen gemiyi bekle, azablarla bunda otur, ta ki ka.fir
gemiyle gelp bir ftsad etmesn, key ihtiyat eyle" diye talimat veren I. Murad,
ayn zamanda Osmanl deniz politikalannn ilk hedeflerini de gsteriyordu. 8
Osmanllar Rumeli'ye yerletikten sonra anakkale Baaz'n ve
Marmara sahillerini muhafaza edebilmek iin Gelibolu'da nemli bir ter-
sane kurmaya ve bir donanma tesis etmeye alhlar, nk bu tarihlerde
gerek Karadeniz ve gerekse Ege Denizi'nde nemli ticaret kolonileri kur-
mu bulunan Venedik ve Ceneviz ciddi bir tehdit oluturuyordu. Bu du-
rum karsnda ilk kkl faaliyetleri balatan, padiah Yldnm Bayezid ol-
du. Bayezid boazlarn stratejik ve iktisadi nokta-i nazardan ne derece
nemli olduunu takdir ederek Gelibolu'yu bir deniz ss olarak kurmaya
alh ve bu amala 1390 ylnda Sarnca Paa'y kapudan- deryalk grevi-
ne getirerek Gelibolu'daki liman tahkim ve tersaneyi yeniden tamir ve in-
a ettirdi. Bu almalar sonunda Gelibolu tersanesi sra krekli kadr
galarn barnmasna msait liman, gemi ina tezgahlar, malzeme depola-
r, gemilerin su ihtiyacn temin iin sahildeki emeleri, peksirnet frnla
r ve baruthanesiyle tam teekkll bir devlet tersanesi halini ald. Bundan
sonra boazn Trk hakimiyetinde olduu ilan edildi ve boazdan geecek
gemilerin kontrol edilmesine baland. Bu dnemde Gelibolu'daki Osman-
l donannas 6o gemiden olumaktayd. 9
0SMANLI-VENEDK REKABETi
elebi Mehmed'in Osmanl birliini yeniden tesis ettikten sonra
donanma ilerine nem vermesi Gelibolu kalesini salamlahrarak boaz
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiGi s

muhafzln canlandrmas, Osmanl devletinin deniz savalannda baa
rl sonular almasn temin etti. Dnemin nl Trk denizeisi al Bey,
Gelibolu tersanesinde hazrlanan donanmasyla Venediklilere kar yapt
byk deniz savanda (1416) yeniidiyse de, baazn kontroln elinde tut-
maya devam etti.
Bu dnem Osmanl denizcilii zerinde, talya ehir devletlerinden
olan ve denizlerdeki ticareti ve hakimiyeti elinde tutan Venedik ve Ceneviz
gibi iki byk devletin deniz teknolojisi ve personel takviyesi bakmndan
nemli etkisi olmutu. Ceneviz'in dostane ilikilerine karlk Venedik'in
zaman zaman dmanca ilikiler iinde olmas Osmanllarn bu iki devle-
tin denizciliinden ne ekilde yararianm olabilecei konusunda da fikir
vermektedir. Cenevizliler, rakipleri Venediklilere oranla ok eski bir tarih-
te, daha Orhan Bey'in saltanatnn ilk senelerinde Osmanllada dostane
ilikileri balatm olmann avantajlarn da kullanmlardr. Bu sebeple
denizlerde hakimiyet mcadelesi yapan bu iki devletten Ceneviz'in yann
da yer alan Osmanllarn kendi mcadelelerinde de Cenevizli denizciler-
den yararianm olmalar tabiidir. Nitekim, 1416 Osmanl-Venedik deniz
savanda grev yapan cretli denizcilerin ounluunu bata Cenevizliler
olmak zere pek ok Latin tekil etmiti. Buna karlk tersane ve gemi tek-
nolojisinin gelitirilmesinde ise Akdeniz dnyasnn en nl deniz impa-
ratorluu olan Venedik'in tesiri grlmt.
10
Il. Murad devrinde Gelibolu'daki deniz ss takviye edildi ve bu-

nun sonucu olarak 1429'da Ege denizine alan Osmanl donannas Yene-
dik hakimiyetindeki baz adalan yama ettii gibi karadan kuatlan Sela-
nik'i denizden abluka altna almay baard (1430)."
Gn getike gelien Osmanl denizcilii, s. yzyln ilk yarsndan
itibaren daha tecrbeli kapudanlann elinde hizmet vermi, al Bey ku-
mandasnda Venediklilerle mcadeleye girimiti.
Gerek Seluklular, gerek Anadolu beylikleri ve gerekse Osmanl
Beylii srasnda kurulan donanmalar, birer sava donannas olmaktan
ok bir akn donannas mahiyetindeyili ve sahilleri korumakla grevliydi.
Venedik ve Ceneviz gibi gelimi donanmalar karsnda zaman zaman ga-
libiyet elde etmelerine ramen esas itibariyle daha zayf durumdaydlar.
6 BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiG i

STANBUL KUATMASI VE KARADAN GEM YRTLMESi
II. Mehmed'in stanbul kuatmasyla ilgili hazrlklan arasnda de-
nizden gelebilecek her trl yardm nlemek ve deniz yolu gvenliini
salamak bulunuyordu. Bu amala Anadolu Hisar'n tamir ettirdii gibi
tam karsna Rumeli Hisar'n yaphrmakla Karadeniz' e geii kontrol alh-
na alm, daha sonra anakkale Baaz'nn giriindeki iki sahile karlkl
olarak Sultaniye ve Kilithahir kalelerini ina ettirerek stanbul'u denizden
abluka alhna alm ve bylece Akdeniz'le Karadeniz arasndaki ticaret yolu-
nun hakimiyeti Osmanllara gemiti. Nihayet 1452'de dier ad Boazke
sen olan Rumeli Hisar yaplarak Karadeniz'den stanbul'a yardm maksa-
dyla gelecek her trl iae ve mhimmat ikmali denetim alhna alnm ol-
du. Ayrca bunu teyit etniek amacyla bir duyuruda bulunularak boazdan
geecek btn gemilerin hisar nnde durmalar ve selamiye akesi de-
dikten sonra gei izni alarak yollarna devam etmeleri arh getirildi. Aksi
takdirde hangi devlete ait olursa olsun izinsiz gemeye teebbs edecek ge-
miler Rumeli Hisar'na yerletirilmi toplada bahnlacakh. Nitekim ok
gemeden Kasm 1452'de, Karadeniz'den stanbul'a tahl getiren bir Yene-
dik gemisi denetim emrine uymaynca hisardan alan top ateiyle bahrl
d. stanbul'un fethinden sonra ise bu denetim daha da sklahrld ve bo-
azdan geen her gemi, iinde kaak mal ve kle olup olmad anialmak
zere tefti edildi. '
2
II. Mehmed'in stanbul'u fetih maksadyla balath hazrlklar

arasnda Gelibolu'daki faaliyetler de nemli yer tutmaktadr. lk saltanat
yllarnda Gelibolu tersanesi yeniden tahkim edildii gibi Kapudan- der-
ya Baltaolu Sleyman Bey'3 burada eski gemileri tamir ve yeni gemileri
ina ettirdi. Bylece teekkl eden ve irili ufakl 350-400 gemiden oluan
Osmanl donanmasnn -stanbul'un fethinde ciddi bir rol slenmi ol-
masa bile-caydrc etkisi olduu ve ehri abluka altnda tuttuu aikar
dr. ehrin kuatlmas srasnda donannaya ait gemilerden bir ksmnn
karadan yrtlerek Hali'e indirilmesi ve bu uygulamann daha sonra
1456'da Belgrad'4 ve 1470'te Eriboz' 5 kuatmalarnda da tatbik edilmesi,
zerinde yzlerce yl konuulan nemli bir taktik olarak tarihe geti. ' 6 23
Nisan sabah yetmi civarnda kk Trk gemisinin Hali'e indirilmesi

hem Bizansilan hem de Yenedildileri artt; ilk anda bunlar yok etme-
yi planlayp ate gemileriyle hcum ettilerse de nihayet Trk topusunun
ah atele Venedik kadrgas bahrlm ve kan ahma Osmanllarn
stnl ile sona ermitir.' 7
stanbul fatihi, fetihten sonra bir mddet Bizans'tan intikal eden
Kadrga limann tersane olarak kullanm ve daha sonralar Hali'te im
diki tersanenin bulunduu tarafta Bizans tersanesinin kalnhlar zerine
birka gzden ibaret olan ilk tersanesini kurmu, yanna bir de mescit ve
divanhane yaphrmh. '8
stanbul'un fethi Fatih'in denizierin sultan olarak anlmasna yol
ah gibi, bu dnemden sonra Osmanllarn denizlerde giritikleri youn
fetihler de Osmanl deniz imparatorluunun kuruluunu balath.' 9
SULTAN-I BERR u BAHR

stanbul'un fethi Osmanl deniz politikalarnn daha uzak denizle-
re yneldii ve i denizlerdeki mcadelenin ak denizlere tand bir d-
nemin balangc oldu. Bu sebeple Fatih, artk "sultan- berr u bahr" (kara
ve denizierin sultan) olarak anlmaya balad. Bu yneli esas itibariyle
20
stanbul'un savunmasna dnk bir politikayd ve iki cihetten harekete ge-

ti. Birinci yn Karadeniz, ikinci yn ise Akdeniz'di. Nitekim, Halil nal
ck'n da belirttii gibi tarihte stanbul'a sahip olan ve baazn iki yakasna
hakim olan btn devletler ncelikle Karadeniz' e ynelmilerdir. 2
'
zellikle fethi takip eden senelerde Sadrazam Mahmud Paa'nn

Karadeniz salillerindeki Amasra, Sinop ve Trabzon Rum mparatorlu
u'nu Osmanl topraklarna katmas (46ry ve Gedik Ahmed Paa'nn K
2
rm seferi ile Kefe bata olmak zere baz mhim mevkileri Cenevizlerden
almas (I47SY 3 Fatih'in Karadeniz'i bir Trk gl haline getirmek iin ath-
ilk ve nemli admlard.
Fatih Sultan Mehmed, fethi mteakip Asya ve Avrupa ktalarn bir-
birine balayan boazlarda daha nce salad hakimiyeti kuvvetlendirdi;
bundan sonraki fetih politikasn ise Karadeniz'e yneltti. Sadrazam Mah-
mud Paa'nn ynetimindeki Osmanl donanmas, Karadeniz'in Anadolu
kylarn kendi topraklarna katmak amacyla 1459'da Amasra'y Ceneviz-
8 BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiG i

lilerden, 46'de
yz kadrgadan oluan donanma ile Sinop ve civann Can-
daroullarndan ald. Ayn yl karadan ve denizden kuatlan Trabzon-Rum
mparatorluu Osmanl hakimiyetine girdi. Yine bu srada Osmanl do-
nanmasnda so gemi bulunuyordu. 24
Karadeniz'in Anadolu kylannda fetih tamamlandktan sonra sra
kuzey kylarna gelmiti. Krm Hanl'nda ba gsteren taht mcadelele-
ri esnasnda, Gedik Ahmed Paa, gl bir donannayla hareket ederek Ke-
fe bata olmak zere baz mhim mevkileri Cenevizlerden ald (1475). K
rm'n fethiyle Dou ticaret yollan Osmanllarn eline geti. Krm seferi,
Karadeniz'i bir Trk gl haline getirmek iin Fatih'in att ilk ve nemli
admlardan biridir.
EGE'DE 0SMANLI-VENEDK ATlMAS: BOGAZN ADALARININ FETH
Fatih, stanbul'un fethinden sonra stanbul Boaz'n ve Karade-

niz'i kontrol altna ald gibi gneyde anakkale Boaz'n tahkim etmeyi
de ihmal etmedi. stanbul Boaz'nda karlkl olarak bulunan Anadolu
Hisar ile Rumeli Hisar gibi anakkale Boaz'nn da iki tarafna Sultani-
ye (Kal'a-i Sultaniye) ve Kilithahir (Kilid-i Bahr) istihkamlarn yaptrd.
Bylece Venedik, Ceneviz, Papalk ve Rodos donanmalar gibi o devrin en
nemli deniz glerine kar stanbul gvenlik altna alnd, Akdeniz ile
Karadeniz arasndaki ticaret yolu da kesin olarak Osmanl kontrolne ge-
mi oldu.
stanbul'un fethi Osmanl politikalarn denizlerden gelecek sal-
drlara kar bu yeni bakenti korumaya yneldi. Bir taraftan Karade-
niz'in Anadolu sahillerine alan donanma dier taraftan Ege Deni-
zi'ndeki hedeflere yneldi. 1455'te Rodos valyeleri zerine giden ve
yaklak seksen gemiden oluan donanma, Rodos civarndaki stanky,
ncirli, Smbeki, Leryos ve Kalimnos gibi baz adalara basknlar dzen-
leyerek ganimet ve esir ald. Ertesi yl Fatih, Sadrazam Mahmud Paa'y
Boazn'nde sralanm olan ve boazn giriine hakim bir blgede
bulunan Ceneviz idaresindeki Taoz, Semadirek, mroz ve Limni adala-
rn fethetti (1456). Bu adalarn ynetimi nce Limni'de hkm sren
Cenevizli Gattilusio ailesine brakld halde, daha sonra ada halknn
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OsMANL DENizciLiG i

ynetimden memnuniyetsizliini bildirmesi zerine kesin olarak Os-
manl idaresine alnd. Boazn adalan, idari bakmdan Osmanl do-
nanmasnn ss ve deniz harekatlarnn merkezi olan Gelibolu sanca-
na baland. 25
Nihayet r462'de Fatih'in emri zerine Mahmud Paa'nn Gelibo-
lu'da hazrlatt yz on gemiden oluan donanmann harekatyla Midilli
de Osmanl idaresine girdi. 26 Bylece anakkale Boaz'nn Ege Denizi'ne
alan ksm tamamen kontrol altna alnm oldu. Ada merkezli bir sancak
statsnde idari yapya kavuturulan Midilli, tahtir uygulamalannn ilk g-
rld adalar arasnda yer ald.
r463-r479 yllan arasnda on alt yl sren Osmanl-Venedik sava
lan, denizlerde ve Venedik idaresinde bulunan sahil ehirlerinde cereyan
etti. Bu seferler iinde en nemlisi Eriboz'un fethidir (1470). Sadrazam-
lktan Gelibolu sancakbeylii grevine getirilen Mahmud Paa, Osmanl
donanma komutan olarak hazrlatt kadrga, yelkenli ve kayk tr gemi-
lerden oluan yaklak drt yz gemilik donannayla Eriboz'u kuatt ve
ehri ald. Bu kuatmada Eriboz ile anakara arasndaki denizi gemilerden
oluan bir kpryle birbirine balad. 27
PULYA SEFER: TALYA'DA LK OSMANLlLAR
Arnavutluk sahillerinin nemli bir ksm Osmanllarn eline ge-

miti. Nihayet Osmanl-Venedik anlamasnn (1479) salanmas da Os-
manllarn denizlerde ilerlemesini cesaretlendirdi. Bu noktadan bakldn
da Fatih'in son yllan Osmanl denizciliinin Bat Akdeniz'e alma teeb
bslerinin balad bir dnem olmutur. Nitekim, bu amala grevi Av-
lonya sancakbeyliine nakledilen Gedik Ahmed Paa, hazrlklarn ta-
mamladktan sonra, s.ooo'den fazla asker ve kuatma toplan ykledii
donanmasyla r48o'de talya'nn Pulya sahillerine geldi. Osmanl donan-
mas Napoli Krall'na bal olan Otranto limanna demirledi, karaya as-
ker ve mhimmat kartarak Otranto ve civann ksa srede fethetti. Otran-
to'nun en byk kilisesi olan Aziz Petrus hakimiyetin bir simgesi olarak
camiye evrildi. Ordu sahil kesiminde ve ierilere doru ilerleyerek Lecce,
Brindisi ve Taranto'ya aknlar dzenledi. Aslnda talya ftuhatn devam
20 BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANli DENizCiLiG i

Resim . Osmanl Kadrgas, 1720 (Bostan, Osmanl Gemileri, s. 8o-8).
ettirmek isteyen Gedik Ahmed Paa, Fatih'in lm zerine geri anln

ca28 bir seneden fazla Osmanl idaresinde kalan Otranto, yeniden Napoli
Krall'nn eline geti. talya seferinin devam edememesinde Cem mese-
lesinin olumsuz etkisi byk oldu.
Bu seferle Fatih, Dou Roma mparatorluu'nun merkezi olan s
tanbul'dan sonra, Bah Roma mparatorluu'nun merkezini de ele geir-
, rnek istiyordu. Osmanl donanmasnn talya seferine kt r48o senesin-
de bir baka donanma Mesih Paa kumandasnda Rodos zerine gnderil-
diyse de kuatma baanl olmad. 29 Bununla beraber ayn sene iinde iki
nemli deniz seferinin dzenlenebilmi olmas da, Osmanl deniz beylii
nin deniz gcn arhrarak arhk bir deniz imparatorluu olma yolunda
ilerlediini gsteriyordu.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLici 2!

II. BAYEZiD FATiH'iN YOLUNDA
II. Bayezid devri Osmanl denizcilii, Fatih devrinde gelitirilen Os-
manl deniz politikalannn devam mahiyetindeydi. r484'te Karadeniz'in en
nemli ticaret limanlanndan olan Kili ve Akkirman'n alnmas zerine g-
ney-kuzey ticaretinin btn k noktalar Osmanl hakimiyeti altna girmi
oldu.30 Bu sayede Karadeniz'in nl ticaret limanlan imparatorluun baeh
ri stanbul ile Dou Avrupa arasndaki ticaretin antrepolan haline geldi.J'
Karadeniz' de hakimiyet salandktan sonra yeniden Akdeniz' e y-
nelen Osmanl deniz politikas dorultusunda, bir taraftan tersanelerini
gelitirirken dier taraftan hummal almalarla gemi ina ediliyordu. Bu-
nun sonucu olarak giderek denizlerde glenen Osmanllar 1499'da ne
baht, rsoo'de Moton, Koron ve Navarin'i aldlar. 32 Bylece Akdeniz'deki
Osmanl varl giderek kklemeye balarken Osmanl denizcileri de daha
iyi tanmaya baladklan bu denizde tecrbelerini artryorlard.
Fatih devrinde olduka nem kazanan Osmanl donanmas, II. Ba-
yezid devrinde sayca Akdeniz'in en kuvvetli donanmasna sahip olan Ve-
nedik donanmasn gemi olsa bile henz yeterince stn ve tecrbeli de-
nizcilere sahip deildi. zellikle Venedik ve mttefikleriyle yaplan uzun
sreli deniz savalarndan sonra Osmanl gemi ina teknolojisinde deiik-
likler oldu. Uzun sredir Venedik, Ceneviz ve spanyol gemilerini yakn
dan inceleyen Osmanl denizcileri Venedik gemileri tarznda ekdiri ve kal-
yon, spanyol gemileri tarznda gke ina ettiler. Kadrga ve kalyon arasn
da iki katl yelkenli bir gemi eidi olan gkeden iki tane yaptnlarak Kemal
ve Barak Reisierin emrine verildi.
s. yzyln sonlarnda Osmanllarn takip ettii deniz politikas so-
nucunda Fatih ve II. Bayezid devri donanmalar, Ceneviz'in Karadeniz'de-
ki kolonilerini blgeden uzaklatrd, yine Dou Akdeniz ve Ege'deki Yene-
dik ve Ceneviz gcne de byk darbe indirildi. Bu savalar sonunda mu-
zaffer Osmanl donanmas, Akdeniz' deki geleneksel deniz teknolojisini
nceki sahiplerinden kendi dnyasna aktarmay baard33 ve Akdeniz'deki
hakimiyet mcadelesinde varln gstermeye balad.
nl Akdeniz tarihisi Braudel'in dedii gibi "Kta savalarna ve
korsanlarn apulculuklarna ramen en azndan r2. yzyldan itibaren
22 BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiGi

Hristiyanhimaye ve korumas alhnda bulunan Akdeniz' de uzun sre bir
dzen vard ve bu dzen, Osmanllarn Akdeniz' de varlk gstermelerine
kadar srd." 34
DENZLERDE YEN HEDEFLER
s. yzylnikinci yarsnda Akdeniz'de iki yeni gcn ortaya kh

na ahit olunmaktadr. Osmanllarn stanbul'u fethi (1453) zerine tari-
he intikal eden Bizans mparatorluu ile spanya'nn Endls slam devle-
tini tarih sahnesinden uzaklahrmas zerine her iki devlet danannalarn
gelitirerek Akdeniz' e ald ve Orta Akdeniz' de karlaarak yzyldan faz-
la srecek bir mcadele balathlar. 35 Bu dnemde spanya'nn Akdeniz'e
girmesi zerine Osmanllar Adriyatik ve Kuzey Afrika'ya yneldiler.
IL Bayezid dneminde denizlerde mcadele balahlan iki nemli
alan karmza kmaktadr. Bunlardan biri Akdeniz'in bah ucunda yer
alan spanya' da, katliama maruz kalan Endls Mslmanlarnn feryatla-
rna cevap vermek zere spanya'ya kar, dieri ise Hint denizlerine ula-
an Portekiziiierin tehdit ettii Kzldeniz salillerindeki Mslman belde-
lerin, zellikle Mekke ve Medine gibi kutsal topraklarn korunmas iin yar-
dm talebinde bulunan Msr' daki MemlUk devletinin isteklerini yerine ge-
tirmek zere Portekiziilere kar geliti. Bylece Osmanllar Akdeniz ve K
zldeniz gibi iki nemli denizde iki byk deniz imparatorluuna kar ha-
kimiyet mcadelesine balam oldular.
OSMAN LI- ENDLS YAKINLAMASI
Endls Mslmanlan, spanya tarafndan din deitirme mecbu-

riyerine tabi tumlmalan zerine kendilerini kurtarabileceini dndkle
ri IL Bayezid'den yardm istemilerdi. Ancak o srada ehzade Cem mese-
lesi ve Memllk devleti ile megul olan Osmanllarn Endls'e donannay
la yardmlar yeterince gereklememiti. Bununla beraber denizlerde gi-
derek mstakil hareket eden Kemal Reis ve benzeri denizcilerin kendi im-
kanlarn seferber ederek Endls Mslmanlarn kurtarma teebbsleri
yararl oldu. Bu dnemde ve Barbaros Hayreddin Paa'nn Osmanl donan-
masnn banda Akdeniz' de bulunduu srada, mdeccel taifesi veya Mo-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENiZciLiGi 23

risco'lar olarak da tanmlanan spanya Mslmanlannn ksmen Kuzey Af-
rika'ya tand, ounluun ise kendi topraklarnda kald bilinmektedir.
Morisco'lann spanyollarakar kendilerini koruma mcadelesi 17. yzyln
balarna kadar devam etti ve nihayet tarih sahnesinden silinmeleriyle son
buldu. 36 A. Hess, Endls Mslmanlannn Osmanllarn spanya'daki be-
inci kolu olarak varlklarn srdrdklerini ifade etmektedirY
KORSANLIGIN ORTAYA IKII
rs. yzyl Osmanl denizciliine damgasn vuran en nemli zellik,

denizlerde tarih kadar eski olan korsanln n plana kmasdr. Akde-
niz'de Osmanl korsanlnn geliimi ise rs. yzyln sonlannda ou
isimsiz deniz korsanlannn yar resmi faaliyetleriyle balamhr.
Daha ok haydutluk olarak anialmak istenen korsanln aslnda
slam hukukunun prensiplerine gre hareket eden ve slamn cihat ve gaza
anlaynn bir gerei olarak karada snr boylarnda nc kuvveti olarak m-
cadele veren alanclarn denizlerdeki benzeri olduunu hahrlamak gerekir.
Bu sebeple Osmanl korsarlan devlet hizmetinde veya kendi adianna sava
tklar zamanlarda dahi slam hukukuna gre inan sava yaphlar. Bunun
sonucu olarak bu dnemde kendilerinden daha ok levend veya gnll le-
vend eklinde bahsedilen Osmanl korsanlar hukuk dna ktklan zaman
"harami levend" olarak adlandrldlar ve bu yzden cezalandrldlar.
Osmanl deniz korsanlarnn s. yzyln sonlarna doru Akde-
niz' de gelimeye baladn grdmz faaliyetlerinin ileride geliecek
olan Osmanl donanmasna nemli bir destek tekil ettiini unutmamak
gerekir. Nitekim, Osmanl devlet donanmasnn gl bir ekilde Akde-
niz' de grlmeye balamasyla korsan gemileri devlet donanmasna iltihak
ettiler ve bylece glerini birletirdiler. Osmanl donanmasnn sefere k
t senelerde donanmann emrinde ve maiyetinde hareket eden korsan ge-
mileri dier zamanlarda bamsz hareketlerini srdrdler. Bunun en g-
zel rneklerini oluturan Kemal Reis ile Barbaros Hayreddin Paa arasn
da geen dnemde yetien denizcilerin aslnda birer korsan olarak deniz-
lerde grlmeye baladklar ve sonra devlet hizmetinde resmi faaliyet gs-
terdikleri bilinmektedir.38
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OsMANLI DENizciLiG i

Akdeniz'deki ilk mcadeleler srasnda korsanlar ferdi hareket edi-
yorlard ve organize deillerdi. Daha sonraki yllarda fetihler gelitike Os-
manl devlet donanmasyla birlikte hareket ettiler veya devlet hizmetine
girerek Bat Akdeniz' e kadar ulatlar ve spanya ile boy lmeye teeb
.bs ettiler.
OsMANLI DENZciLERi KzLDENiz'DE
s. yzyln sonlannda corafi keiflerin nn at Portekizli de-

nizciler, mit Burnu'nu dolaarak ulatklar Hindistan'daki39 emtiay s-
ratle lkelerine tama denemelerine balamlard. Ksa srede cesaretle-
nen Portekizliler, blgede daha nce faal olan baharat ticaretinin Msr ba
lant yolunu ilemez hale getirmek amacyla Kzldeniz'eha.kim olmaya te-
ebbs ettiler. Bu amala I503-I5I3 arasnda birok defa Kzldeniz'e girme-
ye ve Arap yanmadas veya Afrika kylannda tutunarak Hindistan ticareti-
ni kontrol altna almaya teebbs ettilerse de muvaffak olamadlar.
Bu mcadelede Memlukler nce kendi imkanlaryla Portekizlilere
kar koymay denediler, ancak 5o9'daki malubiyetten sonra, deniz g-
leri kafi gelmediinden Osmanllardan yardm isternek durumunda kald
lar. Artk btn slam alemi, kutsal topraklarn gvenliini de tehdit eden
Portekiziiiere kar durabilecek tek gcn Osmanllar olduunu grmek-
teydi. Bu sebeple ilk defa so'da Kansu Gavri, Osmanl padiah II. Baye-
zici'den Svey'te bir donanma inas iin yardmc olunmasn istedi. Bu
yardmlar iinde en nemlisi Selman Reis'in Svey'te ina ettii donan-
mayd. Eyll ss'te Selman Reis kumandasnda Svey'ten yola kan on
dokuz gemiden mteekkil Memluk donannasndaki askerlerin byk o-
unluunu da yenieri, levend ve parayla tutulmu Anadolulu Trkmenler
tekil ediyordu. Bu donanmann Kzldeniz'de henz hakimiyeti kurmaya
alt srada Yavuz Sultan Selim'in Msr' fethettii (I5I7) haberleri her
tarafa yayld ve Selman Reis grevini Osmanl padiahnn emrinde sr-
drmek zere Svey'e dnd. Bundan sonra Kzldeniz, Basra Krfezi ve
Hint denizlerindeki mcadele Osmanl padiahlar tarafndan yrtlecek-
ti.40 Yavuz Sultan Selim'in Msr' fethinden sonra Kzldeniz vastasyla
Hint Okyanusu'na fiilen ulaan Osmanllar bylece yeni bir dnyaya al-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZciLiG i

m oldular. Karlannda ise Hindistan ve Uzakdou'ya ha.kim olarak bu-.
rann emtiasn ele geirme ve ticaret yollarn deitirme mcadelesi ve-
ren Portekiziilen buldular.
s. yzyln ikinci yarsndan itibaren Akdeniz ve Kzldeniz'de g-
rlen bu uzun mcadelenin sonunda devaml gelien Osmanl donanma-
s bir imparatorluk donannas haline gelmeye balad.4'
MFARATORLUK DoNANMASININ TEKL VE AKDENZ FTUHATI

Osmanllar, Akdeniz'de ticaretin merkezi haline gelmi olan Suri-
ye ve Msr limanlarn ele geirerek Dou Akdeniz kylarn hakimiyetle-
ri altna aldlar. Gerek Portekiz tehlikesi ve gerekse yeni fethedilen blgele-
rin sahillerini koruma ve denizleri kontrol alhnda tutma zorunluluu de-
niz meselelerine son derece nem vermeyi gerektiriyordu. Bu sebeple Ya-
vuz, donanmann gelitirilmesi amacyla Hali'te eskiden mevcut tersane-
nin Galata'dan Kathane'ye kadar geniletilmesine ve ok sayda gemi in-
a tezgah kurulmasna nem verdi. Bata Sadrazam Piri Mehmed Paa ol-
mak zere devrindier devlet ricali de tersane ve donanma inasyla yakn
dan ilgilendiler ve stanbul' daki Galata tersanesi bir imparatorluk tersanesi
olarak hizmet vermek zere ina edildi (ss). Yavuz Sultan Selim'in bn-i
Kemal' e belirttii gibi, tersanenin 300 gemi yapmna uygun kapasitede ya-
plmas dnlmtY Bu teebbslerin ne derece uygulanm olabilece-
ini anlamak iin bu bilgiyi A. Hess'in "ss senesinde Yavuz'un 400 ge-
milik bir donanma vcuda getirdii haberlerinin Memlf.kler tarafndan
korkuyla takip edildii" 43 konusunda verdii bilgiyle birletirmek isabetli
olacakhr. Bilhassa Gelibolu Sancakbeyi Cafer Bey'in donanma komutanl
srasnda Msr seferi iin yaplan hazrlklar gibi, yeni deniz seferleri
iin yeni donanmalar ina edilmeye baland. 44
Yavuz'un Msr'n fethinden sonraki ilk hedefi Anadolu'nun he-
men ucunda yer alan, ancak henz fethedilmemi olan Rodos'tu; ancak
onun vefatyla yarm kalan hazrlklar olu Kanuni tarafndan tamamland
ve 1522'de Rodos Adas fethedildi. 45 Osmanl padiahlar iinde denizierin
nemini en fazla idrak eden phesiz Kanuni Sultan Sleyman'd. Onun
deniz siyasetine verdii nem en az kara siyasetine verdii nem derece-

sindeydi. Bu sebeple Kanuni dnemi denizciliinin de Akdeniz ve Hint de-
nizleri olmak zere iki nemli mcadele alan vard.
Osmanllarn Avrupa'daki topraklarn hakimiyet altnda tutabilme-
. si iin Akdeniz' e; Msr, Arap Yanmadas ve civarna hkmedebilmesi iin
de Kzldeniz ve Basra Krfezi'ne hakim olmas gerekiyordu. Bunu sala
mak zere Osmanl mparatorluu byk deniz flolan kurarak denizlerde
stnlk salamal ve bir deniz imparatorluu halinde tekilatlanmalyd.
LK DENZ BEYLERBEY: HAYREDDiN PAA

Kanuni Sultan Sleyman'n saltanatnn ilk yllannda Dou Akde-
niz'in Osmanl hakimiyetine girmesi zerine mcadele Orta ve Bat Akde-
niz' e intikal etti. Osmanl mparatorluu'nun Akdeniz'de yeni bir mcade-
leye balad bu sralarda bir baka Trk denizcisi, maiyetiyle birlikte Ku-
zey Afrika'da spanyollada kyasya mcadele ediyordu. Bu denizci, kor-
sanlktan yetien ve sratle temayz ederek ileride Akdeniz dnyasnn ka-
derini deitirecek olan Barbaros Hayreddin Paa'yd.
Osmanl bahriye tarihinde Barbaros Hayreddin Paa'nn Osmanl
donannas hizmetine girmesi ve denizeilikle ilgili bir eyaletin tekiliyle
onun beylerbeyliine ve donanma komutanlna getirilmesi bir dnm
noktas olmutu. Cezayir sultan olarak mehur olan Hayreddin Reis, Kanu-
ni'nin kendisini daveti zerine Kasm 1533'te stanbul'a geldi ve bizzat padi-
ah tarafndan kabul edildi. Derya beylerbeyliine getirilmesi uygun grlen
Hayreddin Reis, Irakeyn seferi hazrlklan iin Halep'te bulunan brahim
Paa'nn yanna gnderildi ve hkmet ilerinden sorumlu olan sadrazam
onu ubat 1534'te Cezayir beylerbeyi (mirmiran- derya) olarak t~yin etti.
Hayreddin Reis'in Osmanl hizmetine girdii ve Osmanl donanmasnn
kapudan- deryalna getirildii haberleri Avrupa devletleri zerinde byk
bir yank uyandrd. Yabanc gzlemcilerin ifadesiyle, Fransa ve spanya
krallar onu kendi taraflarna ekebilmek iin teebbslerde bulunmular, o
ise Osmanl hizmetine girmeyi Cezayir sultan olmaya tercih etmiti. 46
stanbul'a dndkten sonra ilk i olarak tersaneye yeni bir dzen
veren Barbaros Hayreddin Paa, gemi mhendislii ve inas konusunda-
ki eksikleri gidermeye alt; nk o ve beraberindekiler sadece usta bir
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENiZCiLiGi

denizci olmakla kalmamlar, yllar sren denizcilikleri srasnda gemi in-
a ve tamir ilerinde de uzmanlamlard. 1534 kn stanbul tersanesin-
de youn bir almayla geiren Hayreddin Paa, Osmanl donanmasn bir
imparatorluk donannas olarak Akdeniz' e karmak zere yeniden tekil
etti. Bu maksatla Kanuni Sultan Sleyman tarafndan seferle grevlendiri-
len ve hilat giydirilen kapudan paa, Mays 1534'te oo gemiden oluan do-
nanmasyla Tunus'a doru yola kt. nce talya kylann yamalayan
Barbaros, sonra Benzert'e gittiyse de spanya Kral V. Karlos'un 300 gemi-
lik donanmasyla Tunus'a gelmesi ve karaya asker karmas zerine Bar-
baros Cezayir' e ekilmek zorunda kald. stanbul'a dnerken Mayorka Ada-
s'na saldran ve pek ok esir ve ganimet alan Barbaros, bylece deniz bey-
lerbeyi olarak ilk seferini tamamlam oldu. 47
Barbaros Hayreddin Paa'nn Akdeniz'deki hakimiyet mcadele-
sinde en nemli baans Osmanl denizcilii iin bir dnm noktas olan
Preveze Deniz Sava'dr (1538). Bu savan kazanlmasnda Barbaros'un
taktik dehasnn yannda donanmadaki gemi trlerinin de etkisi oldu. Pre-
veze zaferiyle Hristiyan dnyas Akdeniz' deki hakimiyetini slam dnyas
lehine kesin olarak kaybetti. O zamana kadar bir kara imparatorluu gr-
nmnde olan Osmanl mparatorluu'nun artk bir deniz imparatorluu
na dnt grlyordu.
Kanuni devrinde Osmanl deniz gcnn ikinci mcadele blgesi
olan Hint denizlerine kmalan da yine nemli hadiselerle gerekleti. M
sr' fethederek Kzldeniz'e ulaan Osmanllar, Badat ve Basra'nn fethiy-
le de Basra Krfezi'ne ulamak suretiyle Portekiz'e kar mcadelesini iki
cephede srdrd. Yemen ve Habe eyaletleri Kzldeniz'in, Basra ve Lah-
sa eyaletleri de Basra Krfezi'nin korunmas amacyla organize edilen yeni
eyaletler olarak ayn dnemlerde kuruldular ve Osmanl devletinin gney
siyasetine yn veren idari merkezler oldular. Svey tersanesiyle Basra ter-
sanesinde hazrlanan donanmalar sayesinde mcadelelerini Hindistan'a
ve Uzakdou'ya kadar ulatran Osmanl mparatorluu, Akdeniz mcade-
lesini kazand gibi, Hint Denizi'nde de etkili oldu.48
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiGi

NoTLAR
aka Bey'in kimlii ve deniz faaliyetleri hakknda genel olarak bkz. M. lgrel, "aka Bey", Diya-
net slam Ansiklopedisi, c. 8, 86-88.
2 Bat Anadolu'daki denizci Trk beyliklerinin ortaya kn ve zellikle Aydnolu Umur Bey'in
Ege Denizi'ndeki faaliyetlerini Enveri'nin Dsturname'sini esas alarak dnemin dier kaynaklan
ve yaplan aratrmalarla mukayese etmek suretiyle inceleyen bir makale iin bkz. Halil nalok,
"T1e Rise of the Turcaman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium, and the Crusades",
The Middle East and the Balkansunder the Ottoman Empire, Bloomington, 1987, s. 309-341. Aynca
bkz. E. Zachariadou, Trade and Crusade: Venetian Crete and the Emirates of Menteshe and Aydn
{1]00-1415), Venedik, 1983.
3 Halil nalck, Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1J00-16oo), c. , stanbul
2000, s. 55
4 nalck, Turcoman Maritime Principalities, s. 309-341.
5 erafettin Turan, Trkiye-talya likileri, stanbul, 1990, s. 342-343.
6 Karesi Beylii'nin Osmanl hakimiyeti altna ginnesi ve donanmasnn durumu ve Osmanllarm Ru-
meli futhatndaki rol konusunda bkz. Zerrin Gral den, Karas Beylii, Ankara, 1999, 62, 8o-82.
7 Karamrsel gemisi ile ilgili olarak bkz. dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat: XVII. Yzylda Ter-
sane-i Amire, Ankara, 1992, s. 88.
8 Neri, Kitab- Cihan-nma, (yay. F. R. Unat-M. A. Kymen), Ankara, 1995, 1,248-249 Neri'nin bu
kaydn baka bir kaynakta bulmak mmkn olmamtr. smi YncfYence eklinde de okunnas
mnkn olan Gelibolu beyinin ayn zamanda kapudan- derya olarak kabul edilmesi gerekmektedir.
9 Gelibolu'nun Osmanl denizciliindeki yeri konusunda bkz. dris Bostan, "Osmanllann Deniz-
lere Alma Srecinde Gelibolu", Avrupa'ya lk Adm, Uluslararas Sempozyum, stanbul, 2001, s.
4849
o Osmanl-Ceneviz ve Osmanl-Venedik ilikilerinin tarihi seyri ve Osmanl denizciliinin bu iki
devletten nasl etkilendii konusunda bkz. Turan, Trkiye-talya, s. 191-308,342-343. Osmanl de-
nizciliinin Venedik'ten etkilerrmesi ile ilgili aynca bkz. Bostan, Tersane-i Amire, s. , 3, 83, or.
n 1423'te balayp yedi yl sren Selanik kuatmasnn Venedik tarafndan nasl ilgiyle takip edildii ve
ehrin kurtanlmas iin yaplan teebbsler konusunda bkz. Turan, Trkiye-talya, s. 285-296; ayn-
ca bkz. Donald M. Nicol, Bizans ve Venedik, (ev. G. . Gven), stanbul, 2000, s. 346-359.
12 Dukas, Bizans Tarihi, s. 152; Boaz'dan gei ile ilgili baz uygulamalar iin bkz. Nicol, Bizans ve
Venedik, s. 380-381. Bu dnemde stanbul Baaz'ndan geiin tabi olduu kurallar ve Karade-
niz'in ticari ehemmiyeti konusunda bkz. nalck, Osmanl mparatorluu, s. 329; Halil nalck,
"T1e Question of the Closing of the Black Sea under the Ottomans", Arkheion Pontou, Atina, 1979,
s. 74-89.
13 Biyografisi iin bkz. dris Bostan, "Baltaolu Sleyman Bey", Diyanet slam Ansiklopedisi, c. 5, s. 41.
14 Tursun Bey, Tarih-i Eb'lfeth, (haz. M. Tulum), stanbul, '977, s. 8o-8; bn Kemal, Tevarih-i Al-i
Osman, VII. Defter, (haz. . Turan), Ankara, 1991, s. 126.
s Tursun Bey, Tarih, s. 147; bn Kemal, Tevarih, VII, 288.

r6 stanbul kuatmasndan nce Aydnolu Gazi Umur Bey de donanmasn Atina Krfezi ile ne
bahh Krfezi arasndaki alh millik mesafeyi (bugnk Korint Boaz) karadan geirmi ve Kei
lik (GermefHexanilion) Adas'n fethetmitir (Piri Reis, Kitab- Bahriye, stanbul, 1988, c. 2, vr.
r58a). Tafsilat iin bkz. Himmet Akn, Aydn Oullan Tarihi Hakknda Bir Aratrma, Ankara,
!968, s. 44-45
17 Bu hususta dnemin Osmanl kaynaklannda yer alan bilgilerin deerlendirilmesi iin bkz. bn
Kemal, Tevarih, s.52-53, dipnot 3; Selahattin Tansel, Osmanl Kaynaklanna Gre Fatih Sultan Meh-
med'in Siyas ve Asker! Faaliyetleri, stanbul, 1971, s. 72-78; ayrca bkz. Dukas, Bizans Tarihi, (ev.
Vl. Mirmirolu), stanbul, 1956, s. r66; Nicol, Bizans ve Venedik, s. 387; Colin Imber, The Ottoman
Empire 1300-1481, stanbul, r990, s. I53
r8 Bostan, Tersane-i Amire, s. 3
r9 A. Hess, "The Evolution of the Ottoman Seabome Empire in the Age of the Oceanic Discoveries,
r453-r525", American Historical Review, sayr 75, s. r899
20 Tursun Bey, Tarth-i Eb'l:feth, (haz. M. Tulum), stanbul, r977, s. r7r.
2r nalck, Closing of the Black Sea, s. 74
22 Mahmud Paa'nn Karadeniz kylarndaki deniz harekah iin bkz. Stavrides, The Sultan ofVezirs,
S. I32-134, I38-140.
23 Kefe ve dier Knm sahil ehirlerinin Osmanl idaresine girii ve blgenin r6. yzylda Osmanl
mparatorluu iin haiz olduu nem konusunda geni bilgi Ycel ztrk'n Osmanl Hakimiye-
tinde Kefe 1475-1600, (Ankara 2000.) adl eserinde bulunmaktadr. Kefe'nin fethi sonrasna ait eh
rin ticari kapasitesini gsteren bir gmrk defterinin neri iin bkz. Halil nalck, The Customs Re-
gister of Caffa, 1487-1490 (ed. V. Ostapchuk), Cambridge (MA) 1996.
24 Stavrides, The Sultan ofVezirs, s. 133, I39
25 . Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul, 1971, c. I, s. 276-278, 298-299.
26 Thealaris Stavrides, The Sultan ofVezirs, The Life and Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud
Pasha Angelovi (1453-1474), Leiden, 2oor, s. r55-r56.
27 Stavrides, The Sultan ofVezirs, s. r68-r72.
28 Oru b. Adil, Tevarth-i Al-i Osman, (yay. F. Babinger), Hannaver 1925, s. r3r. Osmanllann Otranto
seferi iin en son deerlendirme iin bkz. Konstantinos Giakoumis, "Osmanllann Otranto ve Apu-
lia Seferi (r48o-r48r)", ev. K. Akpnar, Trkler (ed. H. C. Gzel vd), IX, Ankara, 2002, s. 373-382.
29 Rodos'un Fatih devri kuatmas iin bkz. Nicolas Vatin, L'Ordre de Saint-]ean-de]erusalem, l'Empire
Ottoman et la Mediterranee orientale entre les deux sitiges de Rhodes 1480-1522, Paris, 1994, s. r48-r49
30 Matrak Nasuh, Tarih-i Sultan Bayezid, TSMK, Revan, r272, vr. 6b-roa.
31 nalck, Osmanl mparatorluu, s. 348-349
32 Matrak, Tarih, vr. zra-28a.
33 Colin Imber, "The Navy of Suleyrnan the Magnificient", Archivum Ottomanicum, VI, The Hague,
1980, S. 2II.
34 Femand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, (ev. M. A. Klbay), stanbul, 1990, c. II, s. q6.
35 Bu konu ve Osmanl denizciliinin rs. ve r6. yzyllardaki Akdeniz serveni ve zellikle korsan-
lk hakknda geni bilgi iin bkz. Andreas Rieger, Die Seeaktivitaten der mslimischen Beutefahrer
als Bestandte der staatlichen Flotte wahrend der osmanisehen Expansion im Mittelmee~ im 15. und 16.
JO BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiGi

Jahrhundert, Berlin, 1994, s. 36-63. Bu eserle ilgili bir tantma yazs iin bkz. dris Bostan, Kita-
biyat, Osmanl Aratrma/an, c. XVI, s. 253-257.
Osmanllan Kuzey Afrika'da ve Akdeniz'de spanya karsnda mcadeleye sevk eden asl dn
36
cenin dini sebeplere ve hakimiyet mcadelesine dayand konusunda bkz. Abdulcelil et-Temimi,
"XVI. Yzylda Kuzey Afrika'daki Osmanl-spanyol Mcadelesinin Dini Arka Plan", (ev. M. z-
demir), slami Aratrmalar, r2j2, (r999), s. I79-r89.
37 Andrew Hess, "The Moriscos" An Ottoman Fifth Column in Sixteenth Century Spain", American
Histarical Review, 74/I, (Ekim 1968), s. r-25. Moriskolann ve Yahudilerin spanya'da maruz kald
muamelenin ksa bir zeti iin bkz. Braudel, Akdeniz Dnyas, c. II, s. 91-II9.
38 Osmanl korsanlnn tanm hakknda bkz. dris Bostan, Adriyatik'te Korsanlk 1575-1620, Osman-
l/ar, Uskoklar ve Venedikliler, (baslmam profesrlk takdim tezi), stanbul, 1998, s. 14-20; Ri-
eger, Seeaktivitiiten, s. 9-19.
39 Portekizli denizcilerin Hint denizini aarak Hindistan'a ulamalan kolay olmamhr. Bu denizle-
re geldiklerinde kendilerine klavuzluk yapan Ahmed ibn Macid ve benzeri Arap denizciler kendi-
lerine rehberlik etmeseydi belki de bu macera akamete urayacakh. bn Macid ve eseri hakknda
bkz. G. R. Tibbets, Arab Navigation in the Indian Ocean Bifore the Coming ofthe Portuguese, London,
r98r (rep.), XXVI+6r4 s.
40 Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti: Habe Eyaleti, stanbul, 1974, s. r2-r5;
Salih zbaran, "Osmanl mparatorluu ve Hindistan Yolu", Tarih Dergisi, 3r, stanbul, 1978, s.
8o-9r; nalck, Osmanl mparatorluu, s. 378-38r.
41 A. Hess, r6. yzyln balannda Osmanl donannas iin "imparatorluk donanmas" tabirini kul-
lanmaktadr: "The Evolution of the Ottoman Seaborne Empire in the Age of the Oceanic Discove-
ries, I453-r525", American Histarical Review, say 75, s. r892-r9I9.
42 stanbul Tersanesi'nin kunluu ve mtemilah hakknda bkz. Bostan, Tersane-i Amire, s. 3-14.
43 A. Hess, The Evolution, s. 1909.
44 ahabettin Tekinda, "Hali Tersanesinde na Edilen lk Osmanl Donannas ve Cafer Kapu-
dan'n Anzas", Belgeler/e Trk Tarihi Dergisi, 11/7. stanbul, 1968, s. 66-70.
45 Geni bilgi iin bkz. Vatin, Rhodes, s. 329-360.
46 Barbaros Hayreddin Paa'nn Akdeniz'deki faaliyetleri hakknda geni bilgi ve deerlendirmeler
iin bkz. Emle Bradford, Barbaros Hayrettin (ev. Z. Aral), stanbul, 1970; Miguela Angel de Bu-
nes, "Kanuni, Barbaros Paa ve V. Charles: Akdeniz Dnyas", Osmanl, (ed. G. ren), Ankara,
I999 c. I, s. 392397
47 dris Bostan, "Establishment of the Province of Cezayir-i Bahr-i Sefd", The Kapudan Pasha: His
Office and his Domain, Rethymnon 2002, s. 241-25r.
48 Preveze ve Hint denizlerindeki Osmanl varl hakknda bkz. Salih zbaran, "Osmanl mpara
torluu ve Hindistan Yolu", Tarih Dergisi, say 31, stanbul, 1978, s. 65-146.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiG i JI

OSMANLlLARlN
DENiZLERE AlLMA SRECiNDE
GELiBOLU*
2. ahip olduu stratejik mevki sebebiyle anakkale Boaz evresinde
S yer alan yerleim blgeleri iinde en nemlisi olan Gelibolu'ya sahip

devletler btn boaz kontrol altna alabildiler ve Marmara ile Kara-
deniz'e geii ellerinde tuttular. Bu sebeple Gelibolu, stanbul merkezli ku-
rulan btn imparatorluklar iin de ileri bir deniz ss oldu. Rumeli ve
Anadolu' dan karlkl geiler iin de mhim bir geit yeri olan Gelibolu,
daha nceleri olduu gibi Osmanllar tarafndan fethinden sonra da askeri
ve ticari nemini yzyllarca korumaya devam etti. Trk fetihleri-
nin Anadolu'nun bat kylanna ulamasndan ksa sre sonra
ve zellikle Anadolu beylikleri dneminde Gelibolu'nun
Trklerin ilgi alanna girdii ve nihayet Sleyman Paa tara-
fndan fethedildii grlmektedir (1354).'
Gelibolu, Osmanllarn sadece Balkanlar'a ald ilk
kap ve hareket ss deil, ayn zamanda denizlere knn da
ilk hareket noktasyd ve bu zelliini hibir zaman kaybetmedi. Akdeniz' e
ve Marmara'ya ynelen ilk Osmanl donanmalar burada hazrland; hatta
Osmanl fetihlerinin btn Rumeli'ye ulamasndan sonra, kara ordular
bakmndan nemini kaybetse bile donanma iin stratejik konumu bak
mndan ehemmiyetini srdrd. Nihayet, Osmanl ihtiamnn doruun
da da stanbul' dan Akdeniz' e doru sefere kan donanma, Gelibolu'yu
nemli bir toplanma yeri ve hareket ss olarak kulland.
Boazlarn gerek askeri ve gerek iktisadi bakmdan ne derece m-
him olduunu takdir eden Yldrm Bayezid, 1390 ylnda Sarnca Paa'y ka-
pudan- deryalkgrevine getirerek Gelibolu'da bir deniz ss kurmakla va-
zifelendirdi. ehrin Osmanllar tarafndan ilk fethinden 36, ikinci fethinden
23 yl sonra uzun sre devam edecek olan limann tahkimine ve tersane in-
* Bu makale, Avrupa'ya lik Adm, Uluslararas Sempozyum, stanbul2oor, s. 47-6r'de yaynlanmhr.

33
asna baland. Bu faaliyetler srasnda harap olan d kale ykld ve buna
mukabil bir tepe zerinde bulunup hem ehre hem de limana hakim olan
i kale yeniden yaphrld. ektiri snfi gemileri (ki bunlar asl itibariyle k-
rekle hareket ediyorlard) dman donanmalannn hcumundan ve frhna
l havalardan korumak iin yaplan ve i ie iki byk havuzdan oluan su-
ni liman temizlendii gibi bu liman muhafaza etmek zere her iki limann
azna ikier kule yaplm ve gerektiinde liman kapatmak zere katl
2
zincir ekilmitir. Bizans tarihisi Dukas, bulimann sra krekli kadr
galann barnmasna msait olduunu yazmaktadr.3
Gelibolu'nun deniz ss olmasndan sonra zmit, Karamrsel ve
Edincik gibi beylikler dneminden kalma tersanelerdeki harp gemileri
buraya getirildi ve Gelibolu tezgahlarnda yeni tekneler ina edildi. Bu !i-
manla birlikte yaplan gemi ina tezgahlan, malzeme muhafaza depola-
r, gemilerin su ihtiyacn temin iin sahile yakn emeleri, peksirnet f
rnlar ve baruthaneleri ile Gelibolu tersanesi Osmanl devletinde tam te-
ekkll bir devlet tersanesi halini ald. Bundan sonra anakkale Boa
z'nn Trk hakimiyetinde olduu ilan edildi ve boazdan geecek gemi-
lerin kontrol edilmesine baland. Bu cmleden olarak gemiler Gelibolu
nnde durdurulup muayeneye tabi tutuluyor ve emir dinlemeyenler ce-
zalandrlyordu. Bu dnemde Gelibolu'daki Osmanl donannas 6o ge-
miden meydana gelmekteydi. Gelibolu'da byle bir deniz ssnn ku-
rulmas Bizans mparatorluu'nun Akdeniz'le balantsn kopard ve
Yldrm Bayezid bu durumdan cesaret alarak stanbul'u kuatmaya te-
ebbs etti. 4
Gelibolu, Osmanl deniz kuvvetlerinin ss olmas yannda giderek
Rumeli'de topraklarn genileten Osmanllarn Anadolu ve Rumeli arasn
daki irtibahn salamas ve askeri nakliyahu gerekletii geit yeri olmas
bakmndan da nem kazand. Yldrm Bayezid'den sonra oullan arasn
da kan anlamazlklar srasnda (Fetret Devri) bunu fazlasyla grmek
mmkndr. Ankara Sava (1402) sonunda Osmanllarn Timur'a yenil-
mesi zerine kurulmakta olan yeni devlet yok olma tehlikesiyle kar kar
ya gelmise de Gelibolu'daki donanma hibir zarara uramadan gelimele
ri beklemek durumunda kald.
OsMANLlLARlN DENiZLERE ALMA SRECiNDE GELisoLu
34
Bu dnemde Aragon kral tarafndan eli olarak Timur'a gnderilen
ve 1403 ylnda Gelibolu'dan geen seyyah Clavijo, burada harp gemilerinin
ve dier gemilerin korunduu bir tersane ile byk bir havuz bulunduu
nu, gemilerin her an harekete hazr beklediini ve saylannn 40 kadar ol-
duunu anlatmaktadr. 5
elebi Mehmed'in tahh ele geirmesinden sonra donannaya nem
vermesi, Gelibolu kalesini salamlahrarak Boaz muhafzln carlandr
mas, Osmanl devletinin deniz savalannda baarl sonular almasn te-
min etti. nl Trk denizeisi al Bey, 46'da Gelibolu ssnde hazrla
nan donanmasyla Venediklilere kar byk bir deniz sava yaph ve so-
nunda yeniidi ise de boazn kontroln elinde tutmaya devam etti. Yine
Il. Murad zamannda Gelibolu'daki deniz ssnn takviye edilmesine a-
lld grlmektedir. 1429'da Ege Denizi'ne alan donanma Venedik
hakimiyetindeki baz adalan yama ettii gibi karadan kuahlan Selanik'i
denizden abluka alhna ald. 6
stanbul'un fethine kadar donanmann en nemli ss olan Geli-
bolu, Fatih'in ilk saltanat yllannda yeniden tahkim edildi; hatta boazn gi-
riinde karlkl iki sahile Sultaniye ve Kilidbahir adlarnda iki kale ina
edilerek gei tam anlamyla kontrol alhna alnd. Yine Baltaolu Sleyman
Bey kamutasnda stanbul'un fethine kahlan Osmanl donannas Gelibo-
lu'da hazrland. Fatih Sultan Mehmed, stanbul'u fethettikten sonra Ka-
drga ve Hali'te birer deniz ss meydana getirdiyse de devletin asl tersa-
nesi Gelibolu' da faaliyet gstermeye devam etti.
Gelibolu'nun tersane ve deniz ilerine tahsisinden sonra ~hir ve ci-
varnn yeni yerleimiere urad ve gelierek imar edildii tespit edilmek-
tedir. Bu dumm Gelibolu'yu nl denizcilerin yetitii bir ehir haline ge-
tirdi. Nitekim II. Bayezid devrinin anl denizcilerinden olan Kemal Reis
bunlarn en nde gelenlerindendir. Tarihi Kemalpaazade, Kemal Reis
hakknda bilgi verirken "Mevlidi daru 'l-guzat Gelibalyd ki, ol diyarun doan
olanlan timsah gibi su iinde byrler. Beikleri ecel tekneleridr. Sabahda ve
ahamda gemicilerin silsiresi avazesiyle uyurlar'' diye yazmaktadr.7
Gelibolu'nun bir deniz ss olarak nemi, Yavuz Sultan Selim ta-
rafndan stanbul'daki Galata (Hali) tersanesinin bir devlet tersanesi ek-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENizciLiG i 35

Resim 2. Osmanl batardas. (Bostan, Osman/1 Gemileri, s. 172).
linde tekilatandmhp geniletilmesine kadar srd8 . s. yzyl boyunca

ve r6. yzyln ilk eyreinde Osmanl donanmasna kumanda eden kapu-
dan- deryalar Gelibolu sancakbeyi olarak grev yapyorlard. stanbul'da
Tersane-i Amire'nin kurulmasndan sonra Gelibolu tersanesi ksmen ne-
mini kaybetmekle beraber idari statsn bir sre daha devam ettirdi. Ni-
hayet Barbaros .Hayreddin Paa'nn Osmanl mparatorluu'na dehalet et-
mesinden ve kapudan- derya tayin edilmesinden sonra bir ara Rodos ve ar-
dndan Gelibolu, s34'te yeni kurulan Cezayir-i Bahr-i Sefd, yani Kapudan-
Derya eyalerinin merkez sanca (Paa livas) oldu. Bu tarihten itibaren .do-
nanmann merkez ss stanbul'a tandndan Gelibolu'da gemiina fa-
aliyetlerinde nemli azalmalar grld.
s. yzylda Gelibolu'nun nasl nemli bir deniz organizasyonuna
merkezlik ettii konusuna k tutacak son derece nemliverilere sahip bu-
lunmaktayz. Nitekim, Gelibolu'ya ait evval879 (ubat I47SF ve Rebi'la-
OSMANLlLARlN DENiZLERE AlLMA SRECiNDE GELiBOLU

hr 924 (Nisan s8)'o tarihli iki tahrir defteri ehrin Osmanl denizcilii
bakmndan geldii noktay gsteren en eski kaytlan ihtiva eden ariv bel-
gelerini tekil etmektedir.
s. yzyln son eyreine girerken kara ordusunu giderek giilen"
diren Osmanllarn imdiye kadar ok dikkat ekmemi olsa bile gl bir
ekilde donanmasn da gelitirdii. grlmektedir. Gelibolu'daki gemile~
rin organizasyonu ve ynetiminde rol alan gemicilerin, bulunduklan gemi-
lere gre gruplandnld tespit edilmektedir. 1475 senesinde Gelibolu'da-
ki donanma kadrga, kalyata, kayk, at gemileri ve tccar gemilerinden olu-
uyordu. Bunlardan kadrga, kalyata ve kayklarda grev yapan reis, azap ve
glmiler maal olarak donannaya hizmet veriyorlard~ At gemilerindeki re-
islerin iftlik gelirleri bulunuyordu. Tccar gemileri ise, ihtiya halinde do-
nanmaya katldklarndan avanzdan muaftlar.
Her reisin bir kadrgaya sahip olduunun kabul edilmesi halinde
defterde yer alan "Cemaat- Reisan- Kadrga" bal altndaki blklerin
donannada 93 kadrgann mevcudiyetine iaret ettii anlalmaktadr. n
Daha sonraki dnemlerde rnekleri grld gibi bu kaytlarda donan-
mann gemi mevcudu kadar donanma ricalinin mevcutlan 'da yer almak-
tadr. Bu sebeple ilk kadrga, donanma komutan olan kapudan- deryaya
aitti ve genellikle o dnemde kim kapudan ise onun adna kaydedilirdL 12
Osmanl donanmasnda kapudan- deryann bindii kadrga hem daha

bykt, hem de daha fazla mretlehata sahip bulunuyordu. Nitekim
1475 senesine ait bu kayda gre kapudan kadrgasnda otuz iki azap ya-
nnda be glmi ve yedi kiiden oluan bir mehteran bl yer alyordu.
Donannada bir mehter blnn bulunmas, sava esnasnda askeri
eaturmak iin kara ordusunda bulunan mehterin bir benzerinin -says
az da olsa- mevcudiyetini gstermektedir. Azaplarn tekilatlanmas da
yenieri bliiklerine benzemekte ve her blkte bir odaba bulunmakta-
dr. Dier kadrgalardaki azap says genellikle ondu, glmiler ise iki kii
den oluuyordu. Odabalarn yevmiyesi genellikle be ake, azap ve gl
milerin ise drt akeydi. Gemilerdeki mretlebat arasnda yer alan reis ve
azaplarn tamam Mslmanlardan teekkl ettii halde glmiler arasn
da ksmen gayrimslimlerin bulunduu grlmektedir.
BEYliKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiG i 37

Donanmann ikinci gemisi tersane kethdasnn nezareti altnday
d. Bu tarihte kethda olan Hasan Veled-i Hokadem Aa, on yedi ake yev-
miye alyor ve ayrca Lapseki'de bir mezraa tasarruf ediyordu. nc
nemli kii ise bu dnemde tersanenin gelir gider harcamalann takip
eden ve onlann muhasebesini tutan katipti. Bu sorumluluk daha sonra
emine devredilecek ve katip sadece bu muhasebelerin kaydn tutmakla g-
revli olacakt. Katip Hseyin sekiz ake yevmiye alyordu ve kendisi ile bir-
likte on kiilik mretlebat bulunuyordu.
Kapudan, kethda ve katibin dnda kalan dier doksan kadrga bi-
rer reis ve azaplar topluluunun oluturduu byk bir kadro tekil etmek-
tedir. Buna gre 1475 senesinde devlet donanmasnda grevli doksan
kadrgada reisieriyle birlikte n74 maal mretlebat bulunduu anlal
maktadr.'3
Gelibolu tersanesine bal gemiler sadece kadrgalardan ibaret de-
ildi ve kalyata, kayk ve at gemileri yannda kendi zel gemileriyle ihtiya
halinde sefere katlmay taahht eden tccar gemileri de donanmann
mevcudunu tekil eden gemiler arasnda yer alyordu.
1475 senesinde Gelibolu tersanesine bal be kalyata bulunmakta
ve her gemide bir reis ile birlikte be azap grev yapmaktayd. Bylece otuz
kiilik bir mretlebat kalyataiara bal olarak Gelibolu tersanesinde bulun-
maktayd. Donannada yer alan kaykiann says ise on birdi ve elli dokuz
kiilik bir mevcutlan vard.'4
Gelibolu'da Rumeli ile Anadolu kylan arasnda asker ve mhim-
mat tamaclnda kullanlan ve yine bu amala deniz seferlerine de kat
lan at gemileri de nemli bir sayya ulat. 1475'te tersaneye bal alan el-
li dokuz at gemisinden otuz dokuzunun reisieri gelirlerini tasarruflannda
bulunan iftliklerden elde etmekte,'5 dierleri ise muhtemelen cretle al
maktayd.
Osmanl donanmasnn ihtiya olduu takdirde tccar gemilerin-
den de yararland bilinmektedir. zellikle byk sefer senelerinde devlet,
tccar gemilerini ya asker sevk etmek veya malzeme ile yiyecek maddeleri-
ni tatmakta istihdam edebilmekteydi. Nitekim bu dnemde on tccar
gemisinin tersane hizmetine verildii grlmektedir. Devletin denizlerde-
OSMANlllARlN DENiZlERE AilMA SREciNDE GEliBOlU
ki her trl tamaclk ihtiyacn karlamak artyla gemi kullanmalanna
izin verilen bu tccar gemileri de Gelibolu tersanesine balydlar.' 6
Bylece Gelibolu'da slenen Osmanl donanmasnnn 1475'teki ka-
drga, kalyata, kayk, at gemisi ve tccar gemileriyle birlikte mevcudu r8r ge-
miden olumaktayd ve sadece devletten maa alan kadrga, kalyata ve kayk
lardaki reis ve azaplarn tekil ettii grevli says 1263'e ulayordu. 17 Geli-
bolu' da grevli reis ve azaplarn maalan ise Gelibolu gmrk gelirlerinden
denmekteydi. Bu grevlilerin aylk recec 88o (Austos-Ekim 1475) ma-
ana ait bir deme kaydnda ise saylannn r4n olduu belirtilmitir.'
8
Donanma gemilerinin krekle hareket ettii ve yelkeni yardmc

olarak kulland dnemlerde gemilerin hareket ettirilmesi iin ok sayda
krekiye ihtiya vard. Denizlerdeki gcn giderek artran Osmanllarn
ksa srede yzden fazla kadrga tr gemiye sahip olmas krekiye olan
ihtiyac da artrmh. Bu sebeple blgedeki halkn bir ksm avanz, hara ve
ispene gibi vergilerden muaf olma karlnda donanma gemilerinde k-
rek ekmekle grevlendirildiler. Tamam gayrimslimlerden oluan krek-
ilerin bir ksm Gelibolu ehrinde, bir ksm ise kylerinde oturuyordu.
Gelibolu'da krk bir kreki,' 9 ehir merkezine bal olan Hora kynde
seksen sekiz kreki, Ganos kynde krk yedi krekizo olduu dikkate
alndnda toplam 176 kreki verdikleri anlalmaktadr.
Gelibolu'nun Eceovas nahiyesine bal Kirte ve Maydos kyleri de
donanma iin kreki veriyorlard. Kirte'de 15, Maydos'ta ro2 kreki ava-
rz, hara ve ispeneden muafiyet karlnda donarmada krek ekmek-
le mkelleftiler." Bylece Gelibolu'dan toplam 293 kreki, donanmann
sefere kmas halinde krek ekmekle sorumlu tutuluyordu. Donanma-
nn btn kreki ihtiyac phesiz bu kadarla snrl deildi. Bir kadrga
da ortalama 196 krekinin bulunduu dikkate alnrsa kreki ihtiyacnn
dier yollarla temin edildii anlalacakhr.
22
Gelibolu'da oturan ve donarmada sava olarak bulunan drt cebe-

ci, doksan dokuz topu ve alh oku olmak zere 109 kii mevcuttu!3
Gelibolu'da donanma hizmeti yannda tersanenin bakm ve tami-
ri ilerini grmek zere grev yapan dier snflar da vard. Bunlarn bir
ksm hizmeti karlnda maa veya cret alrken bir ksm da hara, is-

Tablo . Gelibolu'da 1475 ve r5r8 Yllannda
Donanma ve Tersane Hizmetinde Grev Yapanlar
!ili rsr8
Donanma Mevcudu Gemi saY!s Mevcud Gemi saY!s Mevcud
Kadrga cemaati 93 II74 93 296
Kalyata cemaati 5 30
Kayk cemaati II 59*
At gemisi cemaati 59 59* 13 13
Tccar gemisi 13 13
Kreki 293 299
Cebeci 4 4
Topu 99 30
Oku 6
Toplam 8 1737 o6 642
Tersane Mevcudu
Meremmeti I7 13
Kalafat 6 29
Marangoz 4I 7
Demirci 3
Makarac 3 3
Kumbarac 8
stpc 3
Malzenci 7
Limanc I
Bkc 2
Ok yapmc 3
Krek yapmc ro 4
Halat bkc 1
Toplam 89 74
TOPLAM 8 1826 o6 716
* At gemisi ve tccar gemisi mrettebat bilinmediinden sadece reisler toplama dahil edilmitir.
OSMANLlLARlN DENiZLERE AlLMA SRECiNDE GELiBOLU

pene ve avarz-divaniye karlnda bu grevlerini yerine getiriyorlard.
rnein, r475'te kii zemberek oku yontnakla sorumluydu ve avarz
dan muaf olma karlnda senede ro.8oo ok hazrlamaktaydlar. Bu sa-
y rs. yzylda donannada sava aleti olarak ok miktarda ok kullanld
n gstermektedir.
skelelerin bakmnda ve gemilerin tamir ilerinde alan benna ve
meremmetiler on yedi, kalafatlar alh, marangozlar krk bir, krek yap
clar on, demirciler , makaraclar , halat yapanlar , bkclar iki ve li-
manc bir kiiydi. Bylece toplam olarak seksen dokuz kii tersane ve lima-
nn bakm ile gemi tamir etmek ve gemilere baz malzemeleri hazrlamak
la sorumluydu. 24 Bu sonulara gre I475 senesinde Gelibolu'ya bal do-
nanmann mrettebah r737, tersane halk 89 kii olmak zere toplam de-
niz personelinin says r826'yd.
Bundan yaklak 45 sene sonra rsr8'de donanma ve tersanenin du-
rumunda gzle grlr bir deime fark edilmektedir. Gelibolu'daki kadr
ga azap ve reisieri cemaatinde yine 93 blk bulunmakla beraber mrette-
bahn saysnda nemli bir azalma tespit edilmektedir. Ayrca kalyata, kayk
ve tccar gemileri kaytlarda yer almamakta, at gemilerinde ise byk bir
d grlmektedir. nk Yavuz Sultan Selim'in byk gayretleriyle ye-
niden kurulan stanbul tersanesi arhk imparatorluk tersanesi halini alm
ve denizierin merkez ss Gelibolu'dan stanbul'daki Galata (Hali) tersa-
nesine tanmh. Bu dnemde Gelibolu'daki tersanede ve gemi ina ve ta-
mirinde alanlar ise meremmeti, kalafat, stpc, malzenci ve ma-
karac gibi sanatkarlar ile kreki, topu, cebeci ve kumbarac gibi askeri
personeldi. 25 Bu durumda donanma mevcudu 642, tersane halk74 kii ol-
mak zere toplam 7r6 kii bulunuyordu.
Tablo r'de grld gibi Gelibolu'daki donanma ve tersane mev-
cudu r475 senesinde r826 kiiyken rsr8'de bu say 7r6'ya dmtr.
Kuruluundan itibaren Gelibolu tersanesinin faaliyetlerini tam ola-
rak takip etmek mmkn olmamakla beraber rs. yzyln sonlarna ait ar-
ivlerimizde bulunan iki masraf defterinden istifadeyle konuya k tutmak
mmkn olmaktadr. Buna gre gor-903 (r4g6-1498) yllar arasnda, iki
sene iinde, Gelibolu tersanesinde yirmi kadrga, be kalyata, sekiz kayk ve

yirmi be sandal ina edilmi, aynca on dokuz kadrga ve be top gemisi ta-
. mir edilmi ve yirmi drt at gemisinin de ikmali yaplmtr. Gelibolu tersa-
nesinde gemi inas iin yaplan masraflar Gelibolu'nun btn giderlerinin
% 52'sini tekil etmektedir. Bu da 15. yzyln sorlannda Gelibolu tersane-
sinde youn bir faaliyet olduunu gstermektedir. 26 Ancak 30 sene kadar
sonra 1527'de durum olduka farkldr ve stanbul'daki tersanenin n plana
kmas sebebiyle Gelibolu tersanesinde gemi inasna raslanmamaktadr. 27
Daha sonraki senelerde ise ihtiya zerine gemi ina ve tamirine devam
edilmitir. Nitekim, 153o'da bir batarde, dokuz kadrga ve sekiz at gemisi
tamir edilmi ve otuz kadrga kalafat edilmiti. 28 1544'te sekiz at gemisinin
tamirine, 29 565'te be kadrgann inasna,30 Kbns seferinin henz srd-
Nisan 157'de on geminin tamamlanmasna allmtY nebaht ma
lubiyetinden (57I) hemen sonra ise on drt gemi inasna teebbs edilmi
se de bilahare on tanesinin Kemer'de ina edilmesine karar verilmiti. 32
6. yzyln ilk eyreinden itibaren Gelibolu tersanesi nemini
kaybetmekle beraber ihtiya halinde burada yine gemi ina edildi ve donan-
ma sefere karken, Akdeniz'e almadan nce burada topland. 17. yzyl
da Gelibolu'yu gezen bata Evliya elebi olmak zere yabanc seyyahlar da
ehrin tersanesinden bahsetmekte, ksaca da olsa bilgiler vermektedirler.
Nitekim, 17. yzyln banda Gelibolu'yu gezen Polonyal Simeon, sefere
kan kadrga ve gemilerin Gelibolu' da toplandklarn ve buradan hareket
ettiklerini, gemilerin yiyecek ve ieceklerinin burada hazrlanarak gemile-
re yklendiini yazmaktadr. 33 r655 senesinin son aylannda Gelibolu'ya u
rayan Thevenot tersanede yedi eski kadrgann bulunduundan bahset-
mekte34 ve Evliya elebi de tersane gzlerinde gazi kadrgalann bulundu-
unu belirtmektedir.35
Gelibolu tersanesi, ariv belgelerinde yer alan bilgilere gre 6-8.
yzyllar arasnda zaman zaman tamir edilmitir. 1526 ylnda otuz gemi
ina tezgah36 bulunduu anlalan tersaneye 153o'da drt tezgah daha ila-
ve edilmi 37 ve s6s-66'da on dokuz tezgah yaplmasna teebbs edilmi
ti. Bu amala Ekim 565'te i limanda tersane olarak kullanlan yerin eba-
d aratnld ve tersanenin tamiriyle burada be kadrgann inas iin ge-
rekli kereste, ta, kire gibi malzemelerin temin edilmesine alld. 38
OSMANllLARlN DENiZLERE AlLMA SREciNDE GELiBOLU

r569'da ise Gelibolu liman yeniden temizletildil 9 r626'da tersanenin ta-
mir edildii ve tersanedeki kadrgalann baz eksiklerinin giderildii anla-
lmaktadr.40 Yine Mart r7o2'de deniz tarafndaki duvarlan yklan i lima-
na lodos tesiriyle dolan kumlarn ieriye gemi girmesini engelledii bildi-
rilerek limann temizlerilmesi yoluna gidildi. 4'
r8. yzyln son eyreinde Gelibolu tersanesinin tamamen harap
olduu, zelzeleler dolaysyla tavanndan sonra duvarlannn da ykld ve
yikk duvarlarn talarnn baz kimseler tarafndan gizlice alnarak liman
etrafnda mahzen ve dkkan yapmnda kullanld tespit edilmektedir.
Bu durum stanbul'a bildirilmi olacak ki 13 Rebi'lahr n8o (8 Eyll
q66) tarihli bir hkmle Gelibolu' daki grevliler uyarlarak tersane gzle-
rinin mesafelerini lmeleri ve talarn muhafaza etmeleri istendi. Bu ta-
rihte Gelibolu tersanesinde limann bir tarafnda on iki, dier tarafnda
olmak zere on be gz bulunduu grlmektedir. 42
Osmanllar Rumeli'ye ilk adm attktan sonra giderek nem kaza-
nan ve zellikle Osmanl denizciliine byk katks olan Gelibolu, impa-
ratorluun yklma kadar yzlerce yl gerek askeri ve gerekse ticari bakm
dan bu nemini korudu.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiG i 43

NoTLAR
Gelibolu'nun Osmanl idaresine girii ile ilgili olarak bkz. Fevzi Kurtolu, Gelibolu ve Yresi
Tarihi, stanbul, 1938, s. 34-37. Bu konuda aynca bkz. Halil nalck, "Gelibolu", EI2 (ng), II,
London, 1965, s. 983; Feridun Emecen, "Gelibolu", Diyanet slam Ansiklopedisi, 14, stanbul,
1996, s. I.
2 Kurtolu, Gelibolu ve Yresi, s. 4r.
3 Dukas, Bizans Tarihi (ev. VI. Mirmirolu), stanbul, 1956, s. 9
4 Kurtolu, Gelibolu ve Yresi, s. 42.
5 Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve Timur (ev. mer Rza Dorul, sad. K. Doruk), stanbul 1993, s. 36.
6 Kurtolu, Gelibolu ve Yresi, s. 44-46. Akpaazade de bu sefere Gelibolu'dan donanmann katl
dna temas etmektedir (Tevarih-i Al-i Osman, Ali neri, stanbul 1332, s. rr8).
7 bn Kemal, Tevfrih-i Al-i Osmfn, VIII. Defter (haz. Ahmet Uur), Ankara 1997, s. 145.
8 Galata Tersanesi'nin kuruluu ve faaliyetleri hakknda geni bilgi iin bkz. dris Bostan, Osmanl
Bahriye Tekilat: XVII. Yzylda Tersane-i Amire, Ankara 1992.
9 Gelibolu'nun Osmanl denizcilii iindeki nemini bize gsteren en mufassal ve nemli bilgile-
rin yer ald bu tahtir defteri Atatrk Kitapl Muallim Cevdet Yazmalan, nr. O. 79'da kaytl bu-
lunmaktadr. Bu defterin s. 25-82 ve s. 170-175 arasndaki blm tamamen Osmanl bahriyesi-
nin Gelibolu'daki organizasyonu ile alakaldr. Bu defterdeki bilgileri ilk defa kullanan H. nalck
olmutur (Gelibolu, s. 985).
ro Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) Tahtir Defteri (TD), nr. 75 Bu defterdeki bilgilere ilk dikkat e-
ken de F. Kurtolu olmutur (Gelibolu ve Yresi, s. 47-57). 1475 ve 1518 tarihli bu defterleri kullan-
mak suretiyle brahim Sezgin tarafndan M. Sosyal Bilimler Enstits bnyesinde XV ve XVI.
Asrlarda Gelibolu Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi (stanbul, 1998) adl bir doktora tezi hazr
lanmhr.
rr Muallim Cevdet Yazmalan, nr. O. 79, s. 25-49.
r2 Bu tarilite tayin edilmi bir kapudan- derya bilinmemektedir. Aynca defterde kapudan kadrgas
nn reisi de kaydedilmemitir. Ancak bu tarihten iki yl sonrasna ait bir kaytla 9 Zilka'de 881'e
(23 ubat 1477) kadar Hamza Bey'in, 21 Zilka'de 881'den (7 Mart 1477) itibaren de Ahmed Pa-
a'nn (Gedik) Gelibolu sancakbeyi olduu tesbit edilmektedir (BOA, Maliyeden Mdevver Defter-
ler, MAD. nr. r76, s. 405b).
13 Muallim Cevdet Yazmalan, nr. O. 79, s. 25-49.
15 Bu iftliklerin dokuzu Gelibolu'da ve otuzu ise Biga sancana bal atalburgaz'daki bal k-
ynde bulunmaktadr. Bu iftlikleri tasarrufunda tutmakla beraber biri Gelibolu'da dieri Biga'da-
ki iki reisin 1475'te ellerinde gemilerinin olmadna iaret edilmitir (Muallim Cevdet Yazmala-
n, nr. 0.79, s. 54-57).
16 Muallim Cevdet Yazmalan, nr. O. 79, s. 53
17 At gemileri ile tccar gemilerinde ne kadar mretlebat bulunduu bilinnediinden bu toplama
dahil edilmemilerdir.
44 OSMANllLARlN DENiZLERE ALMA SRECiNDE GELiBOLU

8 (MAD. nr. 76, s. 402a). Bu saynn tahrir defterlerindekine gre daha fazla olmasnn sebebi, Ge-
libolu'ya bal Kilithahir ve Sultaniye'de grevli olan reis ve azaplarn da ilave edilmesinden kay-
naklanm olmaldr. Ancak bu say 88'de (477) 222'ye, 883'de (478) ise 83'e dmtr
(MAD, nr. 76, s.402a-b). Bu dn sebebinin, Gelibolu'daki reis ve azaplarn kendi saysnda
ki azalmadan m, yoksa Gelibolu gmrklerinden maa denenierin saysndaki azalmadan m
kaynakland tespit edilememitir.
9 Muallim Cevdet Yazmalan, nr. O. 79, s.s7-6. 475'te Gelibolu'ya bal olan Manyas'tan kreki
yazlan yirmi iki kiinin ldne iaret edilmitir.
20 Kylerde yaayan krekilerden Hora'dakilerin yirmi dokuz olu, Ganos'takilerin yirmi yedi olu
olduu grlmektedir. Bunlar sancakbeyine 35'er ake vergi demektedirler (Muallim evdet Yaz-
malan, nr. O. 79, s. 6-72). Baz becayi kaytlanndan yle anlalmaktadr ki, bunlar ileride baba-
lannn yerine kreki olacaklardr (BOA. TD. nr. 7S s.6).
22 Donanmann kreki ihtiyac ve hangi yollardan karland konusunda geni bilgi iin bkz. Bos-
tan, Tersane-i Amire, s. 87-220.
23 Muallim Cevdet Yazmalan, nr. O. 79, s. 74-7s-
24 Muallim Cevdet Yazmalan, nr. O. 79, s. 7-7s
2S BOA, Tahrir Defteri, nr. 7S s. 39S2, s7-64.
26 BOA. bnlemin-Maliye, nr. 2, 4 Defterler hakknda aynntl bilgi iin bkz. Bostan, Tersane-i Ami-
re, s. 6.
27 933-934 (S27IS28) tarihli Gelibolu harc- hassa defterinde gemi inasndan bahis yoktur (BOA.
Kanil Kepeci, nr. 2s48).
28 BOA. KK. nr. s636, s. sa, 8a, Kr. Sezgin, ayn tez, s. 84.
29 Bostan, Tersane-i Amire, s.6. Bu gemilerin tamir masraflan iin s.7oo ake harcanmh (BOA.
Maliyeden Mdavver Defterler, (MAD). nr. ss, s. 43).
30 o Cemaziyelevvel 973 (3 Aralk s6s) tarihli Gelibolu kadsna gnderilen hkm: MAD. 277s, s. 62s.
3 Sezgin, ayn tez, s. 84-
32 BOA. Mhimme Defteri, XVI, s. so/297, s. 336fS9S
33 Bostan, Tersane-i Amire, s .. s.
34 Jean Thevenot, bu kadrgalarn Kbrs karmasndan kald konusundaki halk arasnda dolaan
kanaate kahlmaz ve aslnda bunlarn nebahh yenilgisi sonrasnda buraya Korint Boaz'dan in-
san gc ile Adalar Denizi'ne nakledildiklerini ve sonra da Gelibolu'ya getirildiklerini yazmakta-
dr (6ss-6s6'da Trkiye, ev. N. Yldz, s. s).
3S Evliya elebi bu ifadesi ile gemilerin Kbrs seferinden kald yolundaki kanaate itirak ettiini
gstermektedir (Seyahatname, V, 39).
36 Bostan, Tersane-i Amire, s. 7.
37 KK. s636, s. 7a.
38 Bostan, Tersane-i Amire, s. 7. o Cemaziyelevvel 973 (3 Aralk s6s) tarihli Gelibolu kadsna
gnderilen hkmde Gelibolu tersanesinde on sekiz gemi ina gz iin baz mahzenlerin ye-
rinin kullanlmas ve yine bir baka tersane gz iin ihtiya duyulan kerestenin civardan te-
min edilmesi ve Gelibolu'da bulunan eski sarayn bozdumhp kereste, ta ve ivi gibi malze-
BEYKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiG i 45

melerinin muhafaza edilmesi emredilmiti (BOA. MAD. 2775, s. 625). Aynca bkz. Sezgin, ay-
n tez, s. 84-
39 KK. 1767, s. 35b.
40 Bu sene ayn zamanda Gelibolu-ardak iskeleleri de tamir edilmiti (MAD, nr. 453, s. 2, 4-5).
41 Bostan, Tersane-i Amire, s. !7
42 BOA, Cevdet-Bahriye, nr. 2794.
OsMANLlLARlN DENiZLERE AlLMA SRECiNDE GeLiBoLu

CEZAYR- BAHR-i SEFID EYALETNN
3 o
KURULUU, 1534*
smanl mparatorluu denizciliinin ilk devirlerine ait bilgilerimiz,
. yeterli kaynaklara sahip olmadmz iin olduka snrldr. Bu se-
beple Osmanl deniz tekilatmn teekkl konusu da nemli bir il-
gi oda olmasna ramen henz tam anlamyla aydnlatlabilmi deildir.
Bununla beraber dnemin kaynaklannda mevcut bilgilerden hareketle ve bu
bilgileri sonraki uygulamalann altnda deerlendirmek suretiyle bir-
takm tespitler yapmak mmkn grnmektedir. Bu aratrmada Osmanl
bahriyesinin belkemiini oluturan tersane ve donanmamn en st dzeyde
yneticisi ve komutam olan kapudan- deryamn banda bulunduu eyaletin
hangi aamalardan getii ve esas itibariyle nasl teekkl ettii ko-
nusunda baz ipular elde edilmeye allacaktr.
Mevcut bilgilere gre, I. Murad devrinde Gelibolu Beyi
Yenice Bey'in hazrlad gemilerle Osmanl ordusu Gelibo-
lu'ya geirildi ve eldeki gemilerle blge dman donan-
masndan korundu. Deniz ileriyle de grevlendirilen bu Geli-
bolu beyinin ayn zamanda kapudan- derya olarak kabul edilmesi
doru olacaktr.'
Kurulu dneminde Osmanl tersane ve donanmasnn btn faali-
yetlerini yrten ilk nemli isim ise Sarnca Paa'dr; nk r39o'da
Yldnm Bayezid, Gelibolu tersanesini adeta yeniden imar ve ina ettirmek
ve. o gnn artlarnda gl bir donanma vcuda getirmek istediinde o
srada Anadolu beylerbeyliinden aziedilen Sarnca Paa'y Gelibolu san-
cakbeylii ile kapudan- deryala getirmi, tersane ve donannay kurmak-
la grevlendirmiti. Gelibolu'nun Yldrm Bayezid devrinde bir deniz s-
2
s olarak tekilatlandrld, 922 (rsr6) tarihli Gelibolu tahrir defterinde

de zikredilmektedir. Buna gre Gelibolu'ya bal baz kylerin gemiler iin
zift, katran ve demir temin etmek karlnda avanzdan muaf olduklar ve
* Bu makale, Tarih Dergisi, 38 (stanbul, 2003), s. 6-78'de yaynlanmtr.

ellerinde Bayezid tarafndan verilmi fermanlar bulunduu anlalmak
tadr.3 Bu dnemden itibaren Barbaros Hayreddin Paa'nn beylerbeyi ola-
rak Cezayir-i Bahr-i Sefid eyaletinin ynetimine ve donanmann komu-
tanlna getirilmesine kadar btn kapudanlann esas itibariyle Gelibolu
sancakbeyi olarak donannaya kumanda ettikleri grlmektedir.
Bir sancakbeyi olarak tayin edilmekle beraber kapudan- deryalann
yetki ve sorumluluklan bakmndan dier sancakbeylerinden farkl olduk-
lan anlalmaktadr. Bu greve gelenlerin grev yerleri ve bu grevden ter-
fi ettikleri mevkiler dikkate alndnda bu husus daha iyi anlalmaktadr.
Nitekim, Fatih Sultan Mehmed devrinde baz vezir ve sadrazamlarn gz-
den dtklerinde veya yeni bir greve tayin edildiklerinde Gelibolu san-
cakbeylii verilerek kapudanlk grevine getirilclikleri grlmektedir. r-
nein, Vezir Zaanos Paa gzden dt srada (463), 4 Mahmud Paa
birinci saclaretinden sonra (469), 5 Vezir Mesih Paa Rodos muhasa-
rasndaki baarszl zerine (48o) 6 yeniden greve tayin edildiklerinde
Gelibolu sancakbeylii ile kapudan olmulard. bn Kemal, Mahmud
Paa'nn Gelibolu sancakbeyliine tayininden bahsederken Gelibolu'nun
bir "deniz belii" olduunu belirtmitir. 7 Yine Gedik Ahmed Paa, sada-
retten azlinden sonra, nce Rumeli hisarna hapsedilmi ve 88'de (477)
affedilerek Gelibolu sancakbeylii ile kapudan olmutur. 8
. Bayezid devrinde Sinan Paa (894/489), 9 Kk Davud Paa (904-
go8/I499-I502),10 Sinan Bey (gog/5o3)" ve Hersekzade Ahmed Paa (gog-
g6fso4-I5IOY2 gibi kapudan- deryalar da Gelibolu sancakbeyi statsndey-
diler. Bu durum Yavuz Sultan Selim devrinde ve Kanuni Sultan Sleyman d-
neminin ilk senelerinde de deinedi ve Gelibolu sancakbeyleri terfi ettikle-
rinde beylerbeyi oldular. Nitekim Sinan Bey (920-922/I5I4-I5I6) Gelibolu
sancakbeyliinden terfi ederek Rumeli beylerbeyliine getirildi.'3zellikle Ka-
nuni Sultan Sleyman devri balannda kapudan- derya bulunarlar arasnda
Gelibolu sancakbeyliinden Karaman, Rum, am ve Rumeli beylerbeylikleri-
ne terfi edenler bulunmaktadr. rnein, adi Paa4 ve Ltfi Paa' 5 kapu-
darlkdan Karaman beylerbeyliine, Lala Sinan Paa,' 6 Behram Paa,'7 Musta-
fa Paa' 8 ve Mehmed Paa' 9 Rum beylerbeyliine, Hadm Sleyman Paa am
beylerbeyliineo ve Kasm Paa Rumeli beylerbeyliine>' ykseltilmilerdi.
(EZAYiR-i BAHRi 5EFiD EYALETiNiN KURULUU

Bu dnemde, yani 933-934 (r527-I528) senelerinde Osmanl mpa
ratorluu'ndaRumeli, Anadolu, Karaman, Rum, Msr, am ve Diyarbekir
olmak zere sadece yedi eyalet bulunuyordu. 22
BARBARos'uN OsMANLI MPARATORLUGU HizMETiNE GiR
Osmanl bahriye tarihinde Barbaros Hayreddin Paa'nn Osmanl

donannas hizmetine girmesi, denizeilikle ilgili bir eyaletin tekiliyle bey-
lerbeyliine ve donanma komutanlna getirilmesi son derece nemli bir
hadisedir. Bir taraftan Avrupa ilerine kadar ilerleyen Osmanl mparator
luu'nun dier taraftan da denizlerde ayn baary gstermesi gerekiyor-
du. Bu sebeple Barbaros gibi n btn Akdeniz'i tutmu bir deniz amira-
linin Osmanl devlet hizmetine girmesi, Osmanl mparatorluu denizci-
liinde bir dnm noktas oluturmutur.
Barbaros Hayreddin Paa'dan nceki kapudan- deryalarn kimler
olduu ve faaliyetleri konusunda yeterli ve kesin bir bilgiye sahip al-
madmz iin dnemin kitabi kaynaklarnn ve ariv kaynaklarnn byk
nemi bulunmaktadr, nk Barbaros Hayreddin Paa'nn Osmanl hiz-
metine girdii srada kimin kapudan olduu konusu dahi kesin deildir.
Daha ok Kemanke Ahmed Paa'nn bu tarihlerde kapudan- derya ol-
duu ve Koron'da bulutuu Barbaros ile stanbul'a geldii belirtilmekte>3
ise de, Barbaros'tan nce Osmanl kapudan- deryasnn kim olduu husu-
suna aklk getirecek asl bilgiler sadece ariv kaytlar arasnda bulunmak-
tadr. Nitekim tespit edilebildii kadaryla, Kapudan Ahmed Bey, Evahr-
evval 938'de (26 Mays-4 Haziran 1532) 8o kadrgayla spanya donan-
masna kar mcadele etmek zere denize alm, fakat bir donannayla
karlamad iin geri dnmt. Koron'un igali zerine bir yl sren
baarsz kuatmadan sonra geri dnmek zereyken burada Barbaros'un
24
flosuyla birleti ve stanbul'a doru yola kt. Halbuki bu sralarda stan

bul'da "kapudan- derya"la, 7 Safer 94o'ta (28 Austos 1533) Ltfi Bey'in25
getirildii grlmektedir. 26
Akdeniz dnyasnda Cezayir sultan olarak hret kazanan Barba-
ros Hayreddin, 27 7 Rebi'levvel 94o'ta (26 Eyll 1533) stanbul'a geldi 28 ve
byk bir merasinle karland. 29 Beraberinde on reis 30 ve Tunus'taki ikti-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENiZCiLiGi 49

dar mcadelesinde kardei Mulay Hasan'a kar Trk tarafn tercih eden
Reid3 ' de bulunuyordu. Kanuni Sultan Sleyman tarafndan kabul edilen
Hayreddin Reis, 12 Cemaziyelevvel 940 (29 Kasm 1533) Cumartesi gn
getirdii hediyeleri saraya takdim etti. Bu hediyeler arasnda 21 glman ve
2 tavai ile birlikte marapa ve srahi gibi gm kaplar; renkli kumalar;
mercandan yaplm bir ta; iki saat; kadife, atlas, kemha ve ukadan
oluan Frenk kumalan bulunuyordu. 32 Osmanllann bu srada Hayreddin
Reis adyla mehur olan Barbaros'u Marib beyi olarak kabul ettikleri an-
lalmaktadr. 33
Kanuni Sultan Sleyman bu grmede Hayreddin Reis'i derya
beylerbeyliine getirmeyi uygun grmekle beraber, bizzat hkmet ilerin
den sorumlu olan ve o srada Irakeyn seferi hazrlklan iin serasker olarak
Halep'te bulunan veziriazam brahim Paa ile grmesini istedi. 34 Bunun
zerine Hayreddin Reis, muhtemelen Cemaziyelahr 94o'ta (Ocak 1534)35
stanbul'dan hareket etti ve Halep'te veziriazamla grt. Bu millakat
srasnda Barbaros "Mirmiran- Cezayir d der derya-y sefd" (Akde-
niz'deki adalann beylerbeylii) grevine getirildi. 8 Receb 940 (2 ubat
1534) tarihlibuinam kaydnda Halep'ten aynimak zere olan Hayreddin
Bey' e iki hilat hediye edildiP 6 grlmektedir ki, bu tarihi Barbaros'un Ce-
zayir Beylerbeyi sfahyla kapudan- deryala tayin tarihi olarak kabul et-
mek gerekir. Nitekim, brahim Paa'nn bu vesile ile Venedik docuna gn-
derdii Evast- Receb 940 (25 Ocak-4 ubat 1534) tarihli bir mektupta da,
Hayreddin Paa'nn Cezayir beylerbeyi olarak atand, donanmann emri-
ne verildii ve Rodos'un ona ikametgah olarak tahsis edildii belirtilmekte,
denizlere aldnda kendisine yardm edilmesi istenmektedir. 37 Halep'ten
aynidktan yirmi iki gn sonra (ubat sonlan) muhtemelen deniz yoluyla38
stanbul'a gelen39 Barbaros'un kapudan- deryala tayini ile ilgili span
ya'ya ulaan ilk haberler de 6 Mart 1534 tarihlidir ve Venedik eli rapor-
lannda yer alan bilgilere dayanmaktadr. 40
Kanuni Sultan Sleyman'n 4 Ramazan 940'ta (9 Mart 1534) vefat
eden annesi Hafsa Sultan iin 6 Ramazan'da (21 Mart) devlet ricaline baz
ihsanlarda bulunulduunda "mirmiran- derya" olarak Hayreddin Paa'ya
da iki hilat verilmi olmas4' Barbaros'un arhk beylerbeyi rtbesi ve "paa"
(EZAYiR-i BAHR-i SEFiD EYALETiNiN KURULUU

nvan ile anlmaya baladn gstermektedir. 7 Ramazan 940 (22 Mart
r534)'da ise, "bahariye"42 olarak iki elbise verildi. 4
Hayreddin Paa'nn Halep'e gidi-dn sresi esnasnda ise, Lt-
fi Bey kapudan- derya olarak grevini srdrd ve r2 Cemaziyelahr
94o'ta (29 Aralk 1533) deniz seferine gnderilen donanma krekileri iin
kendisine hazineden deme yapld. 44 Ayrca yrtt kapudanlk grevi
ile ilgili olarak en son 23 Receb 94o'ta (7 ubat 1534) salyane dendiine45
gre Hayreddin Paa'nn beylerbeylie tayini zerine de ikinci kapudan
olarak grevine bir sre daha devam etmitir. Nitekim Valide Sultan'n ve-
fah mnasebetiyle hilat verilenler arasnda "kapudan- sani", yani ikinci ka-
pudan olarak Ltfi Bey de bulunmaktadr. 46 Ltfi Bey bu statdeki kapu-
danlk grevini muhtemelen bir mddet daha srdrmtr ve 19 evval
94o'ta (3 Mays 1534) hala salyanesinin bir ksmn almaya devam etmek-
tedirY Daha sonra Kanuni Sultan Sleyman'n veziriazam olacak olan bu
Ltfi Bey'in 12 Zilka'de 94o'ta (25 Mays 1534) Karaman beylerbeyliine
atand grlmektedir. 48
stanbul tersanesindeki hazrlklann tamamlayan Hayreddin Paa,
Osmanl donanmasn bir imparatorluk donannas olarak Akdeniz' e kar
mak zere yeniden tekil etti. Bu maksatla Kanuni Sultan Sleyman ta-
rafndan kabul edildi49 ve kendisine 4 Zilka'de 940'ta (r7 Mays 1534)'da hi-
lat giydirilerek inamda bulunuldu. 5 Kapudan- deryann beraberinde 35'i
batarda, 52'si kadrga, 6's kalyata ve 7'si kayk olmak zere roo gemi ve
24-400 kreki, cenki ve alat bulunuyorduY 270 topunun52 da birlikte ha-
reket ettii bu donanmann asl hedefi Tunus'taki iktidar mcadelesinde
spanya'ya kar blgeyi korumakt. 53 nce talya kylann yamalayan Bar-
baros, 6 Safer 94r'de (r7 Austos 1534) Benzert'e ulah. Buna karlk span
ya Kral V. Karlos da, 300 gemilik donanmasyla 13 Zilhicce 94r'de (s Hazi-
ran 1535) Tunus'a asker kartarak Tunus Sultan Mulay Hasan'n yardmyla
buray ele geirdi. Bunun zerine Tunus'tan Cezayir' e ekilmek zorunda ka-
lan Barbaros, daha sonra donannas ile Mayorka Adas'na saldrd ve pek ok
ganimet ve esir alarak Evast- Cemaziyelevvel 942'de (6-r6 Kasm 1535)
stanbul'a dnd. 54 Bylece Hayreddin Paa mirmiran- derya olarak Os-
manl mparatorluu hizmetindeki ilk seferini tamamlam oluyordu.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiG i s

Resim 3 ll. Osman'n batardas (Bostan, Osman!J Gemileri, s. 182-183).
CEZAYR- BAHR-i SEFD EYALET HAKKINDAKi LK BLGLER

Cezayir-i Bahr-i Sefid eyalerinin ortaya k ile ilgili gelimeleri ve
Cezayir-i Garb eyaleti ile ilikisini dnemin kitabi kaynaklannda ve ariv mal-
zemesinde yer alan bilgilerin altnda deerlendirmek gerekmektedir.
Dnemin nl tarihisi Celalzade, Hayreddin Bey'in, brahim Paa
ile grmek zere Halep'e gittiinde orada kendisine Cezayir beylerbey-
lii ad altnda geldii lkenin beylerbeylii, yani Cezayir-i Garb beylerbey-
lii verilmesinin kararlatrldn ve bu hususun padiaha arz edildiini,
bunun sonucu olarak da 22 Ramazan 94o'ta (6 Nisan 1534) Hayreddin
Paa'ya berat, tabl, nakkare ve tu gnderilerek Cezayir-i Garb beylerbeyi
olarak tayin edildiini kaydetmektedir. 55 Yine Celalzade'nin, 945'te (r538)
ikinci adalar ftuhatna kan Hayreddin Paa' dan Gelibolu sancakbeyi ve
donanma kapudanl yannda Cezayir-i Garb beylerbeyi olarak bahsetme-
si dikkat ekmektedir. 56 Buna karlk ona isnat edilen bir kanunname mec-
muasnda ehzade Bayezid ile Cihangir iin tertip edilen Receb 946
(Kasm 1539) tarihindeki snnet dnne ait bir terifat kaydnda Cezayir
ve Cezayir-i Garb olarak iki ayr beylerbeylik kaydetmesil7 ve yine Ta-
bakat'l-memalik'ine dere ettii idari tekilata ait listede de iki ayr eyalet
CEZAYiR-i BAHR-i SEFiD EYALETiNiN KURULUU

zikretmesi58 bu hususta kankla sebebiyet vermektedir. Bu durumun,
eserlerin telif tarihi dikkate alnarak aynca incelenmesi gerekmektedir. Bu-
nunla beraber, Celalzade dnda -Matrak, sadece Barbaros'un vefahile
ilgili bilgilerde muhtemelen Celalzade'yi esas ald iin istisna edilecek
olursa- Hayreddin Paa'nn ilk tayini srasnda Cezayir-i Garb beylerbeyi
olduuna dair bir bilgiye o dneme ait baka bir kaynakta rastlanmamak-
tadr. Nitekim, brahim Paa'nn sadareti srasnda (929-942/1523-1536)
tutulduu belirtilen bir terifat kanunnamesinde de divanda dier beyler-
beyiler yannda Cezayir beylerbeyinin kaydedilmi olmas ilk dnemde bu
ad alhnda sadece bir tek eyaletin bulunduunu gstermektedir. 59
Bostan ise, Sleymanname'sinde hibir tereddde mahal brak
makszn Hayreddin Paa'ya "aktar- biharda olan cezayirin beylerbeyilii"
verildiini belirterek bu tevcihin Cezayir-i Bahr-i Sefid beylerbeylii ol-
duunu anlatmak istemi ve adeta tayinden bahseden ilk belgenin ifadesi-
ni yanstrntr. 60 Bu tarihlerde Venedik elisi Daniele de Ludovici6' ile
stanbul'a gelmi olan Ramberti Benedetto da, kendisinin stanbul'da bu-
lunduu 1534 senesinin ilk aylannda Barbaros'un deniz beylerbeyliine ta-
yin edildiini ve Osmanl mparatorluu'ndaki drt vezirden drdncs
olarak nvannn "paa"ya evrildiini belirtmektedir. 62
Dnemin dier nemli kaynaklanndan olan bata Ltfi Paa63 ol-
mak zere Matrak Nasuh, 64 Muhyi elebi65 ve dier anonim Osmanl ta-
rihleri66 de Barbaros'a bu ilk grev tevcihinde derya beylerbeyliinin veril-
diinden bahsetmektedirler. Yine Matrak, Sleymanname'sinde 2 Muhar-
rem 95o'de (7 Nisan 1543) Nice seferine kan 67 ve 8 Cemaziyelevvel953'te
(7 Temmuz 1546) vefat eden68 Barbaros Hayreddin Paa'dan "mirmiran-
bihar" olarak bahsetmektedir.
Barbaros Hayreddin Paa'nn Cezayir beylerbeyliine tayini ile ilgi-
li belgelerde yer alan bilgiler ise olduka tafsilatldr. Yukanda da zikredil-
dii gibi, Barbaros Irakeyn seferi hazrlklan iin Halep'te bulunan ve ken-
disini burada kabul eden Vezir-i azam brahim Paa tarafndan 8 Receb
94o'ta (2 ubat 1534) Cezayir-i Bahr-i Sefid beylerbeyliine tayin edil-
miti.69 Bizzat Hayreddin Paa'ya gnderilen Evast- Muharrem 941 (23
Temmuz 1534) tarihli bir fermandakendisine Cezayir beylerbeyi olarak hi-

53
tap edildii gibi/o Venedik docuna gnderilen 940 (1534) ve 941 (1535) ta-
rihli dier baz mektuplarda da nvan Cezayir beylerbeyi olarak gemekte,
denizierin ve adalann (cezayirin) muhafazas ile vazifelendirildii ifade
edilrnektedir. 7' Yine 946 (1539) senesine ait Nova seferine katlan donanma
rnrettebat ile ilgili bir rnevacib muhasebe kaydnda Hayreddin Paa'nn
"rnirmiran- cezayir ve kapudan" olduu belirtilrnektedir. 72
29 evval949'da (5 ubat 1543) spanyaseferiiin denize alma iz-
ni alan Hayreddin Paa'ya, birka ay iinde hazrlklann tamamladktan
sonra stanbul'dan aynimak zereyken "rnirrniran- Cezayir" olarak muh-
temelen bir ksm dier donanma reisierine verilrnek maksadyla 50 hil'at
verildi.73 Yine Kanuni Sultan Sleyman'n onuncu sefer-i hrnaylinu olan
Avusturya seferisrasnda fethettii iklo Kalesi'nde 7 Rebi'lahr 95o'de
(ro Haziran 1543) datlan inarnlar arasnda nebaht sancakbeyine de
hil'at giydirildi ve onun "rnirrniran- Cezayir" olan Hayreddin Paa'nn eya-
letine bal olduu ifade edildi. 74 Aynca Tunus halk tarafndan spanya'ya
kar, Cezayir halk tarafndan da blgedeki i kanklklan gidermek
amacyla Hayreddin Paa'ya hitaben yazlan 950 (I543-1544) tarihli mek-
tuplarda dorudan beylerbeyliinden bahsedilrnese bile "vezir'r-reis, erni-
r'l-kebir'l-rnuazzarn, vezir'l-vzera kebir'l-kbera" gibi sfatlarla hitap
edilmesi onun vezir sfatyla beylerbeyi bulunduuna iaret etmekte, Ceza-
yir-i Garb ile ilgili bir bilgi bulunrnarnaktadr. 75
Barbaros Hayreddin Paa'nn kendisine hitaben yazlan 8 a'ban 951
(25 Ekim 1544) tarihli bir fermanda "Cezayir beylerbeyisi ve kapudanrn" ifa-
desi kullanlmas yannda eyalete bal olarak Gelibolu, Eriboz, nebaht ve
Karlili sancaklannn zikredilrnesi,76 bu eyalet ile Cezayir-i Garb arasnda
dorudan bir irtibat olmadn gstermektedir. Yine Ramazan 951-Safer 952
(Ocak-Nisan 1545) tarihleri arasnda Cezayir Beylerbeyi Hayreddin Paa'ya
gnderilen pek ok hkm de bu hususu teyit etrnektedir.77
Btn bu belgeler de gstermektedir ki, Barbaros Hayreddin
Paa'nn beylerbeyi olarak grev yapt eyalet, deniz beylerbeylii olarak
bilinen Cezayir-i Bahr-i Sefd eyaletidir.
Barbaros Hayreddin Paa'nn vefatndan sonra kapudan- deryalk
grevine gelenler, bazen nce Gelibolu sancakbeyi olarak kapudan- derya
54 CEZAYiR-i BAHR-i SEFio hALETiNiN KuRuLuu

tayin edilmi ve bir sre sonra da Cezayir beylerbeyliine ykseltilmiler
di; Sokollu Mehmed Paa ve Piyale Paa bu uygulamaya rnek gsterilebi-
lir. Nitekim 8 Cemaziyelevvel 953'te (7 Temmuz 1546) Gelibolu sancakbe-
yi olarak kapudan- deryalk mevkiine tayin edilen Sokollu Mehmed Paa,
yaklak bir yl sonra 8 Rebi'levvel 954'te (8 Mays 1547) "mirmiran- ce-
zayir" olarak beylerbeylie ykseltilmitir. 78 Piyale Paa ise, nce Gelibolu
sancakbeyi olarak 15 Safer 962'de (9 Ocak 1555) kapudanla getirilmi 79 ve
965(1557)'deki Minarka seferinden zaferle dnmesi zerine Cezayir bey-
lerbeyliine getirilmitir. 80 Bu uygulamalar ilk dnemlerde eyaletin beyler-
beyliine yaplan atamalarda hizmet yeterliliinin n planda turulduunu
gstermekte ise de, Sokollu Mehmed Paa'dan sonra 15 Rebi'lahr 956'da
(3 Mays 1548) Sinan Paa'nn dqrudan "Mirmiran- Cezayir-i Bahr-i Se-
fd ve Kapudani" olarak tayin edilmesinde, veziriazam Rstem Paa'nn
kardei olmasnn rol oynadn gstermektedir. 8' Piyale Paa'dan sonraki
dier kapudan- deryalarn Cezayir beylerbeyi olarak bu grevi srdrdk-
leri bilinmektedir. 82
Cezayir-i Garb beylerbeyleri ile ilgili bir liste, 83 bize dier beylerbey-
lerin kimler olduu konusunda fikir vermekte ve bunlardan hibirinin Bar-
baros Hayreddin Paa dahil bildiimiz Osmanl dnemi kapudan
paalanndan biri ile ayn zamanda grevde olmadn gstermektedir.
CEZAYR- BAHR- SEFID VE CEZAYR- GARB EYALETLERNN LK DNEMLER

Muhtemelen iki eyaletin adlarnn ayn olmas konu ile ilgili bir
yanl anlamaya yol amhr; Barbaros'un Osmanl mparatorluu hizme-
tine iltihak ettii dnemde Kuzey Afrika' daki Cezayir iin "Marib"
yannda"Cezayir" tabirinin de kullanlmas bu iki eyaletin kanhrlmasna
sebebiyet vermi olmaldr. XVI. yzyln ilk eyreine ait corafi bilgiler,
Kuzey Afrika'daki "Cezayir" ile nceleri sadece Cezayir ehrinin kastedil-
diini belirtmektedir. rnein Piri Reis Kitab- Bahriye'sinde "Vilayet-i
Marib" veya "Diyar- Marib" adyla Akdeniz kysnda yer alan Fas, Ceza-
yir, Tunus ve Trablusgarp' iine alan bir blgeyi ifade etmekte ve Cezayir
ehri iin "Kal'a-i Cezayir" tabirini kullanmaktadr. 84 Barbaros Hayreddin
Paa'nn stanbul'a ilk geliinde "Mir-i Marib" olarak kabul edilmesi,

onun Cezayir lkesini iine alan blgeyi temsil ettiini ve Cezayir ehrinin
de bu blgenin merkezi olduunu ortaya koymaktadr. Yine 942 (1536) ta-
rihli bir ruzname defterinde Barbaros Hayreddin Paa'nn daha nce Ce-
zayir-i Garb'n idaresi iin vekil brakt Hasan Aa'dan "hakim-i Vilayet-i
Cezayir" 85 ve 957-958'de (1550-1551) "mir-i sabk- liva-i Cezayir" 86 olarak
bahsedilmesi Cezayir'in ilk dnemlerde henz sancak statsnde ol-
duunu gstermektedir. Cezayir-i Bahr-i Sefd eyaleti ile Cezayir-i Garb
eyaletini ilk defa birlikte gsteren kaynak, 957-958 (1550-155r) senesine ait
bir sancak tevcih defteridir. Bu defterde her iki eyalet ayr ekilde kaydedil-
mi ve deniz beylerbeyliine iaret eden eyalet "Cezayir-i Bahr-i Sefd ve
Kapudani" ad alhnda, Kuzey Afrika'daki eyalet ise "Cezayir-i Vilayet-i
Marib" eklinde yer almhr. 87 Osmanl kaynaklannda Afrika'daki Cezayir
iin esas itibariyle "Cezayir-i Garb" veya "Marib-i Zemin" tabirleri kul-
lanlmhr. ki eyaletin birbirine yakn isimleri sebebiyle ilk dnemlerde
hangi eyaletin kastedildii kanhnlm ve ayn ahsa tevcih edildii zanne-
dilmi olsa bile bu doru deildir. Barbaros Hayreddin Paa'nn kendi im-
kanlan ile fethettii ve bu sebeple "Cezayir Sultan" olaraktannd Ceza-
yir-i Garb'n nceleri eklen Osmanl mparatorluu'na bal olduu an-
lalmaktadr. Bu sebeple Barbaros, stanbul'a geldii zaman Marib beyi
olarak kabul edilmitir. Cezayir beylerbeyi tayin edildii zaman da deniz
beylerbeyi ve kapudan olarak tayin edilmi, Cezayir-i Garb ise bir mddet
daha sancak statsnde kalmhr. Bu dnemde Cezayir'in idari sorumlu-
luu Hayreddin Paa'nn zerinde braklm, vekaleten Hasan Aa ta-
rafndan sancakbeyi statsnde ynetilmitir. Nitekim Hayreddin Paa'nn
olu Hasan Bey (Paa), daha babasnn salnda Rebi'levvel 952'de
(Mays 1545) Cezayir sancakbeyliine getirilmitir. 88 Bu srada Barbaros
Hayreddin Paa, Cezayir beylerbeyi olarak grevine devam etmektedir. 89
Hasan Paa'nn Cezayir beylerbeyliine tayin tarihi 13 Safer 955'tir (24
Mart 1548). 9 Cezayir-i Bahr-i Sefd eyaletinin sancaklan konusunda da ilk
dnem iin yeterli bilgiler bulunmamakla beraber, eyaletin ilk tekil edil-
dii tarihte Rodos'un eyalet merkezi yapld ve dier adalann buraya
baland grlmekte ve Gelibolu'nun da bu eyaletin bir sanca olduu
anlalmaktadr. Nitekim, Barbaros Hayreddin Paa eyalete beylerbeyi ta-
CEZAYiR-i BAHR-i SEFiD EYALETiNiN KuRuLuu

yinedildii halde kendisinden nce kapudan olan Ltfi Bey'in be alh-ay
kadar bir sre bu grevde devam etmesi Rodos'un eyalet merkezi olduu
tezini kuvvetlendirmekte ve Gelibolu sancann da eyalet sanca arasnda
bulunduunu gstermektedir. 948 (54) senesinde ise Cezayir-i Bahr-i Se-
.fid eyaleti iinde Gelibolu sanca merkez olmak zere Midilli ve Rodos
sancaklan yer alyordu. 9 ' 95'de (1544) eyalette Gelibolu, Eriboz, nebahh
ve Karlili sancaklan bulunuyordu. 92 Gerek Celalzade'nin Tabakat'l-me-
malik'ine dere ettii idari tekilata ait listede93 ve gerekse 957-958 (I55I-
I552) tarihli sancak tevcihine ait listede 94 sancak says alhdr ve Gelibolu,
Eriboz, Karlili, nebahh, Rodos ve Midilli'den olumaktadr. Eyaletin ku-
ruluunda her ne kadar Barbaros Hayreddin Paa'ya Rodos, paa sanca
olarak verilmi olsa bile daha sonra yine Gelibolu'nun eyalet merkezi ol-
duu grlmektedir. Daha sonraki tarihlerde ise eyalete eitli hasl ve sal-
yaneli sancaklar ilave edilmitir. Bu sancaklann haricinde sefer senelerin-
de donanma ile giden timarl sancaklann says da bir hayli fazladr. Nite-
kim, 945 (538) senesinde ikinci defa adalar seferine kan Barbaros Hay-
reddin Paa'nn donanmasna Anadolu eyaletinden 19 sancak kahlmtr. 95
Bu sancaklardan bir ksm daha sonraki tarihlerde Cezayir-i Bahr-i Sefid
eyaletine balanmhr. Yukandan beri izah edilen bilgilerin nda Ceza-
yir-i Bahr-i Sefid eyaleti veya Kapudan- Derya eyaleti olarak bilinen eyale-
tin ayn eyalet olduu ve ilk deniz beylerbeylii olarak tekilatlandrld,
bu eyaletin Cezayir-i Garb eyaleti ile bir ilgisinin bulunmad anlalmak
tadr. Cezayir-i Bahr-i Sefid eyaletinin kuruluu Barbaros Hayreddin
Paa'nn resmen Osmanl mparatorluu hizmetine girmesiyle balam
ve adn Akdeniz' deki (bugnk Ege Denizi) adalara verilen genel bir ad
olarak "Cezayir" den almhr. Bu eyaletin denizlerle ilgisi ise "kapudani" is-
minin ilavesi ile "Cezayir-i Bahr-i Sefid ve Kapudani" eklinde birletiril
mesiyle ortaya konulmutur. Bu sebeple ariv belgelerinde eyaletin beyler-
beyine hitaben bazen "Cezayir beylerbeyi", bazen de "kapudan" veya "ka-
pudan paa" ifadelerinin ska kullamld grlmektedir.

'S:, Tablo . Cezayir-i Bahr-i Sefid Eyaleti'nin Kuruluu ncesinde Baz Kapudan- Deryalar (r476-rs46)
Kapudan- Derya Grev Tarihi Kaynak
Hamza Bey B 88-ZA 88 (X 1476- 1477) MAD. 176, s. 4osb

2 Gedik Ahmed Paa 21 ZA 881-29 L 882 (7111 1477-3 n 1478) MAD. 176, s. 4osb
3 Mesih Paa 88s-893 (48o-488) Danimend, Kronoloji, V, 76; Akpaazade, s. 236
6 Ahmed Paa Hersekzade 893 (488) bn Kemal, Tevarih, V111, o8
4 Sinan Paa 23 C 894-N 902 (24 V 1489-3 V 1497) E-Maliye, nr.2
s Mustafa Bey L 902-CA 904 (V 1497-X 1498) E-Maliye, nr.3-4

7 Kk Davud Paa ZA 904-908 (V 1499-1so2) Akpaazade, s. 263, bn Kemal, Tevarih, V, 220, 243, 244
8 Sinan Bey 23 C 909'da Gelibolu Sancakbeyi Barkan, Belgeler, s. 329, 331

9 Ahmed Paa Hersekzade 893 (1488) ve 23 N 909-RA 916 Barkan, stanbul , s. 3SS; Ruzname Difteri,
n
,..,
N (o n so4-V. so) s. 389, 433, 43S
~
~- o skender Bey RA 916-2 L 917 (V so-n s2) Ruzname, s. 389, 433, 43S
~.
OJ
~
n Hasan Paa 21 L 917 (n 1512) Gelibolu Sancakbeyi oldu Ruzname, s. 492
I
~. 12 skender Bey 21 R 919 (21 V 1s13)'da grevi bitti MAD. 7, s. 3na
,..,Vl 13 Kasm Bey 21 R 919-17 M 920 (21 V 1s13-14 111 s14) MAD. 7, s. 3a, 312a
:!!.
o
m 14 skender Bey I7 M 920-14 ZA 920 (14 111 1s14-31 X IS14) MAD. 7, s. 312a, 313 b; Haydar elebi, , 464
-<
~
,..,
r s Sinan Bey 14 ZA 920-23 RA 922 (31 X 1514-26 V 1516) MAD. 7, s. 313b, 107b, Haydar elebi, , 476
-i
z 6 Cafer Aa 23 RA 922-L 926 (26 V 1516-X s2o) MAD. 7, s. 313b; Bostan, Sleymanname, vr. 7b
z
;;:
c
"'c
r
c
""'c
o:
r7adi Paa L 926-S 927 (X I520- I52I) Bostan, Sleymanname, nb
"'-<
!:.
r8 Sinan Paa S 927-ZA 927 ( I52I-X I52I) Bostan, Sleymanname, 36b
"'
-<
m
z 20 Mustafa Bey (Palak) ZA 927-27 M 929 (X r52r-r6 X r522) Bostan, Sleymanname, 4oa, 49b, Haydar elebi, , 537
;::
-c
)>
"'-<
)>
r9 Behram Paa 27 M 929-RA 929 (r6 X r522- r523) Bostan, 49b, 57a-b
o
"'rc 2r Ltfi Paa RA 929- 929 ( I52}-Vl I523) Bostan, Sleymanname, vr. 6ob
Cl<
)> 22 Sleyman Paa 929- 93I (V r523-V I525) Bostan, Sleymanname, vr. 6ob, 67b, 72b
o
V1
;:: 23 Kasm Paa 93I-934 K (V r525-r528) Bostan, Sleymanname, vr. 74b, 77b, 98b
)>
z 24 Mustafa Paa (Palak) 934 K-R. 936 (r528-Xll r529) Bostan, Sleymanname, vr. 98b, rr7b; Gkbilgin,
!:
om Rumeli Eyaleti, s. 252
z
N 25 Mehmed Bey R 936-937 (X I529-I53I) Bostan, Sleymanname, vr. n7b, r27b
Q.
!:.
Cl<
26 Ahmed Bey (Kemanke) CA 938-7 s 940 (Xll ISJI-28 V rm) K.K. r863, s. r3; Bostan, Sleymanname, vr. r3oa
27 Ltfi Bey 7 S 94o-r8 B 940 (28 V r533-2 ll I534) KK. r863, s. n3; Bostan, Sleymanname, vr. r47b
28 Hayreddin Paa r8 B 940-8 CA 953 (2 ll r534-7 Vll r546) KK. r86}, s. II}; Bostan, Sleymanname, vr. 56b
v.
\O
NoTLAR
Neri, Kitab- Cihan-nma (yay. F. R. Unat-M. A. Kymen), Ankara, 1995, c. , s. 248-249. smi
Ync veya Yenice olarak da okunabilecek olan bu bey ile ilgili baka bir kaynakta bilgi bulunama-
mtr.
2 Gelibolu tersanesinin Osmanllar devrinde yeniden kuruluu ve faaliyetleri iin bkz. dris Bostan,
"Osmanllann Denizlere Alma Srecinde Gelibolu", Avrupa'ya lk Adm, Uluslararas Sempoz-
yum, stanbul, 2001, s. 47-6. Aynca bk. dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat: XVII. Yzylda
Tersane-i Amire, Ankara, 1992, s. 14-15.
3 Irene Beldiceanu-Steinlerr, "L'Approvisionnement de !'Arsenal de Gallipoli en Boudron, Bois et
fer en 1516", The Kapudan Pasha, His Office and Hxis Domain, ed. E. Zachariadou, Retlymnon
2002, S. 71-86.
4 . H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul, 1971, V, 175.
5 Tursun Bey, Tarih-i Ebu'l:feth (haz. Mertol Tulum), stanbul, 1977, s. 147; Neri, Cihan-nma, s.
785. Akpaazade, Tevarih-i Al-i Osman, stanbul 1332, s. 171. Y. Ycel-H. E. Cengiz, "Ruhi Tari-
hi", Belgeler, 18, Ankara 1992, s. 462. Malmud Paa'nn kapudan olarak 1469-1472 arasnda Ge-
libolu sancakbeyi olduu konusunda bk. Theoharis Stavrides, The Sultan ofVezirs, The Life and Ti-
mes of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Paa Angelavit 1453-1474. Brill, 2001, s. 167-168.
6 Ali, Knh'l-ahbfr, Nuruosmaniye Ktphanesi, nr. 3407, vr. 152b.
7 bn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, V. defter, (nr. . Turan), Ankara 1991, s. 279, 284-285. Aynca
bk. ehabeddin Tekinda, "Sadnazam Adni Malmud Paa'ya Ait Bir Tedkik Mnasebetiyle", Bel-
leten, 95, Ankara 1960, s. 520.
8 Gedik Ahmed Paa, 21 Zilka'de 881-29 evval 882 (7 Mart 1477-3 ubat 1478) tarihleri arasnda
Gelibolu sancakbeyi olarak grevine devam etinitir (BOA. MAD, nr. 176, vr. 405b). Baz kaynak-
larda Amavud (Avlonya) sancakbeylii verildii kaydedilmektedir (Ycel, Ruhi Tarihi, s. 468; bn
Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, V, 470). Gedik Ahmed Paa'ya nce Selanik sancakbeylii verildii
konusunda bk. Hoca Sadeddin, Tac't-tevarih, stanbul, c. , s. 566.
9 23 Cemaziyelahr 894'te (24 Mays 1489) 70o.ooo akelik has ile Gelibolu sancakbeyliine geti-
rildi (MAD. 17893, s. 408).
IO Zilka'de 904'te (Haziran 1499) Gelibolu'nun emiri ve kapudanyd ((bn Kemal, revarih-i Al-i Os-
man, haz. Ahmet Uur, Ankara 1997, V, 178). Yine 905 (1500) senesinde de Davud Bey'in, Ge-
libolu kapudan olduu grlmektedir (Matrak Nasuh, Tarih-i Sultan Bayezid, TSMK, Revan
1272, s. 22). Bu grevde 9o8'e (1502) kadar kaldna dair bk. bn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman,
V, s. 220, 243-244.
n 23 ve 28 Cemaziyelahr 909'da (13 ve 18 Aralk 1503) Gelibolu mirlivas olan Sinan Bey'e in'amda
bulunulmutur (mer Ltfu Barkan, "stanbul Sarayianna Ait Muhasebe Defterleri", Belgeler, sa-
y 13, Ankara 1979, s. 329, 331).
12 Ahmed Paa'nn ilk kapudanl 893 (1488) senesindedir (Akpaazade, s. 236; bn Kemal, Te-
varn-i Al-i Osman, VIII, 108). kinci defa Gelibolu sancakbeyi olarak kapudanla tayini ise 23
Ramazan 909'dadr (10 Mart 1504) (Barkan, stanbul Saraylar, s. 355; l"Documenti Turchi"
60 CEZAYiR-i BAHR-i SEFiD hALETiNiN KURULUU

dell'Archivio di Stato di Venezia, haz. M. Pia Pedani-Fabris, Roma 1994, s. 37). Ahmed Paa'nn
26 Cemaziyelilir 9IOI5 Safer 915 (4 Aralk 1504-4 Haziran r509) tarihleri arasnda bu grev-
deyken eitli in'amlar ve maalar ald anlalmaktadr (Mustafa Akgz, II. Bayezid Devri
n'amat Defteri, Marmara niversitesi Sosyal Bilinler Enstits Yksek Lisans Tezi, stanbul
r996, s. 40, 84, ro6; Ruzname Defteri, Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet Yazmalan, nr. o.7I, s.
r54, r65, r92, r99, 2n, 2r9, 225, 233, 238, 240, 24r, 250, 332). n Rebi'levvel 9r6 (r8 Haziran
rsro)'da skender Bey Gelibolu sancakbeyi bulunduuna gre (ayn defter, s. 389, 433, 435) Her-
sekzade, bu tarihlere kadar grev yapm olmaldr. bn Kemal, Hersekzade'nin bu greve geti-
riliini, kendi isteiyle aynid saclaretten sonra padialn iltifat olduunu ve 916 sonlarna
(rsn balar) kadar devam ettiini belirtnektedir (Tevarih-i Al-i Osman, VIII, 237, 28r-282).
I3 Sinan Bey'in yerine kapaas Cafer Aa, 23 Rebi'levvel922 (26 Nisan rsr6)'de soo.ooo akelik
has ile kapudan tayin edildi (MAD. 7, s. 3r3b; "Haydar elebi Ruznamesi", Feridun Bey, Mnea
t 's-selatin, stanbul, 1274, c. , s. 4 76-4 77).
14 Safer 927'de (Ocak I52I) kapudan iken Karaman beylerbeyi oldu (Bostan elebi, Sleymanname,
Sleymaniye Ktbhanesi, AyasofYa Ktp, nr. 33r7, vr. nb).
I5 a'ban 929'da (Haziran 1523) kapudan iken Karaman beylerbeyi oldu (Bostan, Sleymanname, vr.
6ob). Bu Ltfi Paa, Rebi'lahr 939 (Kasm r532)'da am beylerbeyiyken vefat ettiine (vr.r43a)
gre sadrazam Ltfi Paa'dan ayn olmaldr.
r6 Zilka'de 927'de (Ekim 1521) kapudan iken Rum beylerbeyi oldu (Bostan, Sleymanname, yr. 36b).
I7 Rebi'levvel 929'da (Ocak r523) kapudan iken Rum beylerbeyi oldu (Bostan, Sleymanname, vr.
49b, 57a-b).
r8 Avlonya beyiyken Safer 933'te (Kasm r526) kapudan olan Mustafa Paa (Palak), Rebi'lilir
936'da (Aralk 1529) Rum beylerbeyi oldu (Bostan, Sleymanname, vr. 98b, n7b).
I9 Silistre beyiyken Rebi'lilir 936'da (Aralk r529) kapudan olan Mehmed Paa, 937'de (r53I) Rum
beylerbeyi oldu (Bostan, Sleymanname, vr. n7b, r27b).
20 hazinedarba iken a'ban 929'da (Haziran r523) kapudan olan Sleyman Paa, 93r'de (r525)
am beylerbeyi oldu (Bostan, Sleymanname, vr. 6ob, 72b).
2I a'ban 93r'de (Haziran 1525) Gelibolu beyi olarak "aktar- bihara kapudan" yaplan Kasm Paa,
sadaret kaimmakam olarak stanbul muhafzlna ve 934'te (1528) Rumeli beylerbeyliine ta-
yin edildi (Bostan, Sleymanname, vr. 74b; 77b, 98b). Kasm Paa, I7 a'ban 935'te (26 Nisan
r529) ikinci vezir oldu (Bostan, Sleymanname, vr. ro8a. Ayrca bk. Mehmed b. Mehmed. Nuh-
bet't-tevarih, haz. A. Sarl, .. Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, stanbul 2000, s.
r68;). Ramazan 94o'ta (Mart I534) nc vezirlikte bulunan (BOA. Kamil Kepeci (KK), nr.
r863, s. I4I). Kasm Paa'nn 944-946 (I538-rs4o) senelerine ait bir listeden lm olduu an-
lalmaktadr (. L. Barkan, "933-934 Hicri Ylna Ait Bir Bte rnei", FM, say, s, stanbul
I954, S. 3I7)
22 Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, stanbul r978, s. !25-132.
23 Katip elebi, Tuh.fet 1-kibarfi esfari'l-bihar (haz. O. . Gkyay), stanbul I97), s. 62. Danimend,
Anavarin'de bulutklann yazmaktadr (Kronoloji, , r6o-r6r).
24 Bostan, Sleymanname, vr. 130a, I4ob-r4ra. Donanmann a'ban 938'de (Mart r532) deniz muha-
fazas amacyla stanbul'dan ayrld konusunda ise bk. Menakb- Selatn-i Al-i Osman, Courtesy
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZciLiG i 6

Biblioteca Nacional, Madrid, s. 63. Bu sayfann fotokopisi, A. Cassola, The 1565 Ottoman Malta
Campaign Register, Malta I998, s. rr2'den sonra yer almaktadr.
2S Ltfi Bey'in dala sonra veziriazam olan Ltfi Paa olmas gerekir. Ltfi Paa, kendisinin kapudan-
lkgrevinde bulunduunu ima etmekte ise de seneleri hakknda bilgi vermemektedir (Mbahat
Ktkolu, "Ltfi Paa Asafnamesi", Bekir Ktkolu'na Armaan, stanbul I99I, s. 89).
26 940 (IS33IS34) senesine ait bir irad ve masraf ruznamesindeki kaytlara gre Ltfi Bey, bu gre-
ve Mora sancakbeyi olarak gelmitir (KK. nr. I863, s. rr3). Kendisine I2 Cemaziyelahr 940'ta (29
Aralk IS33) so.ooo ake (KK. nr. I863, s. 90), I9 Cemaziyelahr 940'ta (S Ocak IS34) so.ooo ak-
e (KK. nr. I863, s. 93) 28 Cemaziyelahr 94o'ta (I4 Ocak IS34J'da Ioo.ooo ake (KK. nr. I863, s.
97) ve 23 Receb 940'ta (7 ubat IS34) IOO.OOO ake (KK. nr. I863, s. rrs) salyane iin deme ya-
plmtr.
27 Barbaros Kardelerin Cezayir' e yerleme mcadeleleri hakknda zet bilgi iin bk. S. Soucek, ;,The
Rise ofBarbarossas in North Afiica", Archivum Ottomanicum, n, The Hage I97I, s. 238-2so.
28 Matrak, Sleymanname, TSMK. R. I286, vr. 204a-b.
29 Papalk ariv belgelerinde Barbaros'un stanbul'a geli tarihi 9 Kasm IS33'tiir. (M. Ankan-P. To-
ledo, XIV-XVI. Yzyllarda Trk-spanyol likileri ve Denizcilik Tarihimizle lgili spanyol Belgeleri,
Ankara I99S s. 264).
30 2I Cemaziyelevvel 940'ta (8 Aralk IS33) bu gemi reisierine de birer hil'at giydirilmitir (KK. nr.
I863, s. 7S)-
3I Reid, Tunus hkmdan olan kardei Mulay Hasan'a kar Osmanllardan yardm isternek zere s
tanbul'a gelniti. Bu ziyaret srasnda Osmanl padial tarafndan kendisine 2o.ooo ake verilni
ve hilat giydirilmitir (KK. nr. I863, s. 7S)- Mehmed Reid Bey'in uzun yllar stanbul'da kald ve
kendisine maa baland Safer 9S2 (Nisan IS4S) ve IS Cemaziyelevvel 962'de ald 3000 akelik
mevacib kaydndan anlalmaktadr (AE-Kanuni, nr. 2SOJI, s. 4b); D.BRZ. nr. 206I7, s. IS7
32 KK. nr. I863, s. 68. Hayreddin Bey'in bu pikei arasnda yer alan ukalar 6 Zilka'de 94S'te (26
Mart IS39) mezada karlm ve SS3-SOO ake karlnda satlarak hazineye gelir kaydedilmitir
(BOA. Maliyeden Mdevver Defterler (MAD), nr. S23, s. 667).
33 Bu husus belgede "Pike-i Hayreddin Bey mir-i Marib el-mehur be-Hayreddin Reis" eklinde
gemektedir (KK. I863, s. 68).
34 Gazavat- Hayreddin Paa'da bu husus, brahim Paa'nn Kanuni'ye bir mektup gndererek ken-
disiyle grsmek istedigi seklinde izah edilmektedir. Gazavilt-i Hayreddin Pasa, Ankara I99S s.
I64-I6s.
3S Ali, Knh'l-ahbar, Nuruosmaniye Ktb, nr. 3407, s. 309.
36 940 (IS33-IS34) tarihli Halep'te ttulan bu ruzname defterindeki "mirmiran- cezayir d der der-
ya-y sefid" eklindeki kayt (KK. nr. 1764, s. 2I5) daha sonra Mfrmfran- Cezayir-i Bahr-i Sqfd ek
linde (Feridun M. Emecen-lhan ahin, "Osmanl Tara Tekilatnn Kaynaklanndan 9S79S8
(I550IS5I) Tarihli Sancak Tevcil Defteri", Belgeler, 23, Ankara I999 s. S8) formle edilmitir.
37 Elimizde sadece talyanca tercmesi bulunan bu belgeye gre Hayreddin Paa 70o.ooo ake sal-
yane ile tayin edilmitir. (Archivio di Stato di Venezia (ASV), Documenti Turchi, busta, 3, nr. 3IS)-
38 Arifi, Sleymanname, TSMK. H. ISI?, vr. 36oa-36Ia.
39 Katip elebi, Tuhfet'l-kibar, s. 63.

40 Ankan-Toledo, Trk-spanyol flikileri, s. 245.
41 Bu kaytta "be-cihet-i Hayreddin Paa mirmiran- deryil, cameha 2 sevb" denilmektedir (KK. nr.
1863, s. 141).
42 Bahariye, ilkbaharda devlet erkanna verilen st elbisesi veya kumaa verilen addr (M. Sertolu,
Osmanl Tarih LUgati, stanbul 1986, s. 374).
43 KK. nr. 1863, s. q. Bu elbiseler, ayn gn 7000 ake karlnda geri alnmtr veya elbise ver-
meksizin bedeli denmitir (KK. nr. 1863, s. 142).
44 Bu sefere katlan 456 krekiye 15.048 ake denmitir (KK. nr. 1863, s. 90).
45 Ltfi Bey son salyanesini de kapudan olarak almtr (KK. nr. 1863, s. n5).
46 Ltfi Bey'e bir hilat verilmitir (KK. nr. 1863, s. 141).
47 Salyane olarak so.ooo ake denmitir (KK. nr. 1863, s. 185).
48 KK. nr. 1863, s. 214- Ayrca bk. Bostan, Sleymanname, vr. 147b. Tayyib Gkbilgin, "Lutfi Paa",
A, V, 97
49 Venedik elisinin mektuplan 1534 Nisan ay sonlannda kapudan- deryann padiah ile grt
n belirtmektedir (Ankan-Toledo, Trk-spanyol likileri, s. 265).
50 50.000 ake nakit ve 2 hilat verilmitir (KK. nr. 1863, s. 202).
51 Donannada 2335 alat, 7130 cenki ve 14.975 kreki bulunuyor ve hepsine 8 ay iin
23.703.336 ake para deniyordu (KK. nr. 1863, s. 204). Bostan, donanma saysn aynen ver-
mekle beraber, Anadolu ve Rumeli'den toplanan kreki ve azap saysnn 30.000 olduunu
zikretmektedir (Sleymanname, vr. 147a-148b, 168a-17oa). Donanmann 100 gemiden olutuu
konusunda Venedik elisinin mektubunda da bilgi bulunmaktadr (Arkan-Toledo, Trk-span
yol likileri, s. 265).
52 12 Zilka'de 940 (25 Mays 1534) tarihinde topulara peksimed bedeli olarak 13.500 ake denmi
tir (KK. nr. 1863, s. 214).
53 Belgede "Diyar- Magrib'e" ifadesi kullanlmtr (BOA. MAD. 523, s. 668).
54 Bu seferle ilgili tafsilat iin bk. Bostan, Sleymanname, vr. 168a-170a. stanbul'da bulunan Seydi
Ali e-erif adl bir Tunuslu da Hayreddin Paa'nn 13 Cemaziyelevvel'de (9 Kasm) stanbul'a gel-
diini dier nemli baz hadiselerle birlikte rapor etmitir (Archivo General de Sirnancas -span
ya-, Estado 472).
55 Tabakat'l -memalik ve Derecat'l-mesalik; (nr. P. Kappert), Wiesbaden 1981, vr. 245a-246a.
56 Tabakat'l -memalik, vr. 293b.
57 Ahmed Akgndz, Osmanl Kanunnameleri, stanbul 1994, s. 250-251. Snnet merasiminin tari-
hi olan 15 Receb 946 (26 Kasm 1539) iin bk. Tabak,t'l-memalik, vr. 337a-340a.
58 "Cezayir" ve "Marib-i Zemin ve Cezayir" olarak iki ayr beylerbeylik gemektedir (Tabakat1-me-
malik, vr. 14b-15a).
59 Bu merasirnde Cezayir beylerbeyinin Rumeli, Anadolu ve Karaman beylerbeylerinden sonra otur-
duu anlalmaktadr (Kanunname Mecmuas, Sleynaniye Ktb, Esad Efendi, nr. 2362, s.8ob.
Muhtemelen bu kayt brahim Paa'nn son yllarnda tutulmu olmaldr. nk Hayreddin Pa-
a'nn Cezayir beylerbeyliine tayin tarihi 940'tr (1534). Kanunnarnede bu kanunun 932'de
(1526) yazld sylenmekte ise de doru olmamas gerekir.
6o Bostan, Sleymanname, vr. 146b; KK. 1764, s. 215.

61 Denizlerle ilgili baz meseleleri grmek zere Aralk 1S33'te stanbul'a gelmitir (Maria Pia Pe-
dani, Elenco, degli inviati diplomatici veneziani presso i sovrani ottornani, Venezia 2000, s. 21).
62 Salyane geliri 14.000 duka olan Barbaros Hayreddin Paa'nn Rodos, Eriboz ve Midilli'den ge-
len bir bu kadar daha geliri bulunmaktadr ve 4000 kleye sahiptir. Rambem'nin raporunun n
gilizce tercmesi iin bk. A. H. Lybyer, T1e Governrnent of The Ottoman Empire in the time of Sule-
iman the Magnificent, Cambridge 1913, Appendix , s. 246, 2SS-2S6, 314-
63 Tevarih-i Al-i Osman, stanbul 1341, s. 344-
64 Matrak, Hayreddin Paa'nn ilk tayinini sadece "Cezayir beylerbeyi" olarak zikretrnekle (Sley-
manname, TSMK R. 1286, vr.2o4a-b) beraber, vefatma ait bilgi verirken "mirniran- bihar" yanm-
da "Cezayir-i Garb beylerbeyisi" tabirlerini (Sleymannarne, Arkeoloji Ktphanesi, nr. 379, vr.
s6b, s6b) kullanarak bu konuda tenakuza dmektedir. Nitekim Matrak "Gelibolu kapudan ve
Cezayir-i Zemin beylerbeyi" dedii Sokullu Mehmed Paa'nn Rumeli beylerbeyiine tayini ze-
rine yerine Sinan Bey'in getirildiini (127b) belirttii halde, ayn sene iinde Hasan Paa'dan
"Marib-i Zemin" beylerbeyi (vr. 137a) olarak bahsetmesi bu iki grevi dikkatlice ayrmadn gs-
termektedir. Ayrca Matrak'nn Gelibolu iin kulland tabirler (127b) dikkate alndnda Celal-
zade'den ( Tabakat'l-rnemalik, vr. 293b) yararland veya bunun tersi olduu anlalmaktadr.
Matrak'nn eserinin bu nshas hakknda bk. Hseyin G. Yurdaydn, Beyan- Menazil-i Sefer-i
Irakeyn, Ankara 1976, s. r6-r7.
6s Bu greve krk kez yz bin (4-ooo.ooo) ake salyane ile tayin edilmitir (Tevarih-i Al-i Osman, Ali
Emiri Ktb, Tarih, s, s. 203). Ayrca bk. Anonim Tevarih-i Al-i Osman, F. Giese (haz. N. Azamat),
stanbul 1992, s. I43 Bu miktar iltiyatla karlamak gerekmektedir.
66 Tarih-i Al-i Osman, (haz. M. Karazeybek), . Sosyal Bilirnler Enstits Yksek Lisans Tezi, stan
bul 1994, s. 332. Bu eserde derya beylerbeyliine tayin edildikten sonra Halep'e gittii kaydedil-
mektedir.
67 Hayreddin Paa, bu sefere kmadan nce Edirne'de Kanuni tarafndan kabul edilmiti (Sleyman-
name, Tarih-i Feth-i iklo, Estergon ve stol-Belgrad, stanbul 1999, vr.r3oa). Bu eserin mellif ile
ilgili olarak bk. Yurdaydn, Beyan- Menazil, s. 12-16. Bu eserin benzer, fakat eksik ve minyatrsz
bir nshas Kanuni'nin Belgrad Fethi Sifernamesi (stanbul niversitesi Ktphanesi, TY. 7S4 vr.
3b-4a) ad altnda kaytldr.
68 Sleymanname, Arkeoloji Ktphanesi, nr. 379, vr. s6b. Barbaros'un vefat tarihi olarak 6 Cemazi-
yelevvel/S Temmuz (Katip elebi, Tuhfe, s. 87) ve S Cemaziyelevvel/4 Temmuz (Danimend, n,
249) tarihleri de verilmektedir.
69 KK. nr. I764- s. 2IS- Ayrca bk. dipnot, 36.
70 ASV, Busta 3, nr. 330.
71 Evast- Receb 940 (2S Ocak-4 ubat IS34) brahim Paa'nn mektubu (ASV, Docurnenti Turchi, Bus-
ta, 3, nr. 3IS) ile Evast- Ramazan 941 (rS-2S Mart 1S3S) tarihli brahim Paa'nn ve 24 Ramazan 941
(29 Mart 1S3S) tarihli Kanuni'nin mektuplar: ASV, Docurnenti Turchi, Busta, 3, nr. 334, 336. brahim
Paa'nn mektubu iin bk. M. Tayyib Gkbilgin, "Venedik Devlet Arivindeki Trke Belgeler Kol-
leksiyonu ve Bizimle lgili Dier Belgeler", Belgeler, say 9-12, Arkara 1971, s. S4s6. Kanuni'nin di-
er baz mektuplar iin bk. M. Tayyib Gkbilgin, Venedik Devlet Arivindeki Vesikalar Klliyatnda
Kanuni Sultan Sleyman Devri Belgeleri", Belgeler, 2, Arkara 1964, s. 133-r3s, r62, r7r.

72 Bu sefere s8 batarda, 82 kadrga, II kalyata ve 4 top gemisi olmak zere s s gemiden oluan do-
nanma kahlm, 352 reis, 8os alemdar, 2S09 alat ve 23.s38 kreki olmak zere toplam 27.204
kii grev yapmh (MAD, nr. S23, s. s6o,s64S6S) Nova kalesinin geri alnmas ile ilgili bu mu-
hasebe defteri konusunda ayrca bk. Colin Imber, "The Cost of Naval Warfare the Accounts of
Hayreddin Barbarossa's Herceg Novi Campaign in IS39", Archivum Ottomanicum, IV, The Hague
1972, S. 203-216.
73 BOA. D.BRZ. nr. 20614, s. 57, 8.
74 KK. nr. r765, vr. r4b.
75 Evail-i Cemaziyelalr 9SO (-ro Eyll 1S43); 14 a'ban 9SO (r2 Ekim 1S43) ve Evalr- a'ban 9SO
(r8-27 Ekim IS43) tarihli Tunus, r6 Zilhicce 9SO (12 Mart 1544) ve Evast- Zilhicce 9SO (6-r6 Mart
1544) tarihli Cezayir halknn gnderdii mektuplar: Archivo General de Sirnancas (spanya), E.
474- Bu belgelerde Hayreddin Paa'dan EbU Mehmed (veya Muhammed) knyesi ile balsedil
mektedir. Mektublarda yer alan ve Tunus emiri Mulay Hasan'n spanya ile ibirlii yaphn an-
latan olaylar hakknda ayrca bk. Tarih-i Feth-i iklo, vr. r3oa-r32b.
76 Bu sancaklardan sefere kahlmayan timarl sipahilerin tesbit edilip gnderilmesi istenmitir (KK.
nr. 62, s.S75./2). Benzer bir hkm de 26 Safer 9S2 (9 Mays IS4S) tarihlidir (KK. nr. 209, s. 14).
77 Topkap Saray Mzesi Arivi, E. 12321. Bu hkmlerde bazen "Hayreddin Paa", bazen de Ceza-
yir Beylerbeyi" ifadesi kullanlmaktadr. Bu defterde yer alan hkmlerden istifade ile donanma-
nn faaliyetlerini inceleyen bir makale iin bk.' Gilles Veinstein, "La Demiere Flotte de Berberous-
se", The Kapudan Pasha, s. 181-200. Vefahndan sonrasna ait 4 a'ban 953 (30 Eyll 1S46) tarihli
Amavud Belgrad kadsna gnderilen bir fermanda da ondan "sabka Cezayir beylerbeyisi" ek
linde bahsedilmektedir (BOA. D. BM. dosya , nr. 62).
78 700.000 ake has geliri ile Mehmed Bey bu greve tayin edilmitir (KK. 208, s. 76, r69, r87). Ay-
nca bk. Barkan, 954-955 Btesi, s. 256. 9SS'te (1548) grevine devam etmektedir (MAD. nr. 94, s.
26a, 39a).
79 Piyale Bey, bu greve "mirliva-i Gelibolu ve kapudan" olarak getirilmitir (KK. nr. 1766, s.ro3, 104).
8o Piyale Bey'in Minorka seferinden sonra padiala sunduu pike ile ilgili 19 Safer 96s (n Aralk
1SS7) tarihli bir kayt: BOA, D. BRZ. 2o6r8, s. Ss. 9 Rebi'lalr 96s (29 Ocak ss8) tarihli bir bel-
gede ise Cezayir beylerbeyi Piyale Paa olarak gemektedir (KK. :'r. 2r6a, s. 107).
8r Rstem Paa'nn kardei olan Sinan Paa, bu greve Hersek sancakbeyliinden getirilmi (MAD.
nr. 94, s. 63b, 66a) ve 7oo.ooo ake ile tayin edilmitir (Emecen-ahin, Tevcih Defteri, s. s8). Si-
nan Paa'nn Cezayir beylerbeylii dnemi ile ilgili baz hkmler: KK. 209, s.47; KK. 21o, s. s.
82 Kapudan Paa'lk hakknda genel olarak bk. dris Bostan, "Kapudan Paa", DA, 24, stanbul
2001, s. 3543S5
83 Aziz Samih lter, imali Afrika'da Trkler, stanbul 1936, , II4-
84 Piri Reis, Kitab-i Bahriye (ed. E. Z. kte), stanbul 1988, , r298-r366, V, 1392-1452.
85 Hasan Aa'ya hil'at verildiini gsteren bir kayt, Barbaros'un Tunus'a dzenledii ilk seferinden
stanbul'a dnerken onunla birlikte geldiine iaret etmektedir (BOA, bnlemin-Hil'at, nr. r, s.
S)- Bu defterde yer alan, mesela Ayas Paa'nn veziriazam ve Ltfi Paa'nn Rumeli beylerbeyi ol-
duu gibi bilgilerden (s. 8) ve bir kayttan hareketle defterin tarihinin 943 (IS37) olduu anlal
maktadr.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiG i 6s

86 Emecen-ahin, Tevcih Difi;eri, s_ g8.
87 Nitekim bu defterde Cezayir-i Bahr-i Sefd beylerbeyi olarak Sinan Paa, Cezayir-i Garb beylerbe-
yi olarak da Hayreddin Paazade Hasan Paa kaydedilmi bulunmaktadr (Emecen-ahin, Tevcih
Difi;eri, s.58-6o, 97-98)-
88 Belgenin bir ksm yrtk olduu iin bu bilgi karine ile tespit edilmitir (BOA. Ali Emiri-Kanuni,
nr. 250j2. Hasan Bey "Mirliva-i Cezayir" olarak 19 Ramazan 954'te (2 Kasm 1547) grevine de-
vam etmektedir (KK. 1864, s. 41). A. S. lter, Hasan Paa'mn Haziran 1544'te Cezayir'de greve
baladm yazmaktadr ( imali Afrika'da Trkler, , 123-124). Ayrca bk. Francisco L6pez de Go-
mara, Cr6nica le los Corsarios Barbarroja, Madrid 1989, s. 182. 2 Zilka'de 949'da (7 ubat 1543)
Kocaeli sancakbeyi olan Hayreddin Paazade Hasan Bey (D.BRZ. nr. 20614, s. 58), 7 Rebi'lilir
95o'de (ro Temmuz 1543) de bu.grevine devam ediyordu (D.BRZ. nr. 20614, s. g8; KK. nr.1765,
vr.14b). Hasan Paa'nn Sell-i Receb 956'da (24 Astos 1549) Beylerbeyilik blgesine gittii an-
lalmaktadr (D. BRZ. 2o6r6, s. rr).
89 BOA. A. NT. nr. Dosya rfrg.
90 BOA. KK. r864, s. 8o.
gr MAD. nr. 34, s. 587, 589.
92 KK. nr. 62, s. 575/2.
93 Tabaki:t'l-memalik, vr. r4b.
94 Emecen-ahin, Tevcih Defteri, s. 58-59.
95 Preveze Deniz Sava'ndan sonra tutuldu anlalan Anadolu'daki 19 sancaa ait yoklama defter-
lerinde sava srasnda leilere ve esir deilere de iaret edilmitir (MAD, nr. 6r6o, s. 24-20).
66 (EZAYiR-i BAHR-i SEFiD EYALETiNiN KURULUU

OSMANLI DONANMASlNDA
KREKi TEMiNi MESELESi VE
95 8 (ss) TARiHLi KREKi DEFTERLERi*
ersanelerdeki gemi inasndan donanmann tekiline kadar gerek
4
T teknolojik adan ve gerekse insan gc bakmndan Osmanl do-
nanmasnn nasl bir yapya sahip olduunu bilmek zellikle kuru-
lu ve gelime dnemi iin byk nem tamaktadr. Osmanl donanma-
snn denizlere almasyla birlikte gemilerin hareket ekline uygun olarak
krekiye ihtiya duyulduu ve donanmann bymesine paralel olarak da
kreki saysnn devaml art gsterdii tespit edilmektedir.
ilk deniz ss olmas ve 6. yzyln balannda stanbul'da-
ki Tersane-i Amire'nin inasna kadar bu zelliini srdrmesi
sebebiyle Gelibolu'daki tersane ile donanmann yaplanmas
konusundaki bilgilerimiz, daha sonraki yzyllarda karmza
kan baz uygulamalann balangcnn hangi dnemlere ka-
dar gittiini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Bu husus-
ta tespit edilebilen ilk kaytlar evval 879 (ubat 1475) tarihli Geli-
bolu tahrir defterinde yer almakta ve Osmanl donannas ile tersanenin or-
ganizasyonu hususunda olduka ayrntl bilgiler vermektedir.'
Bu tarihte Osmanl donannas doksan kadrga, be kalyata, on
bir kayk, elli dokuz at gemisi ve on tccar gemisinden oluuyordu ve
gemi personeli olarak kadrgada bin yz yetmi drt, kalyatada otuz, kayk
ve at gemisinde elli dokuz, tccar gemisinde on kiiden oluan daimi
personel bulunuyordu. 2 Donanmadaki bu grevliler dnda sefere kld
nda gemilere bata sava ve krekiler olmak zere byk bir insan g-
c gerekiyordu. Gemilerdeki savalann tmarl sipahiler dnda yenieri,
cebeci ve topulardan olutuu ve sadece sefer esnasnda gemilere bindii
bilinmektedir. Krekle hareket eden donanmann en byk insan gcn
* Bu makale, Tarih Dergisi, 37, stanbul 2002, s. 59-76'da yaynlanmtr.

tekil eden krekilerin nasl temin edildii hususu ise genel olarak bu ma-
kalenin konusunu oluturmaktadr.
Osmanl donanmasnda krekilerin esas itibariyle avanz karl
temin edildii ve daha sonra bunun ocaklk ekline brnd grlmek-
tedir. Bunun dnda kreki temininde 6. yzyln ortalanndan itibaren
mahkU.mlardan3 yararlanld, 17. yzyldan itibaren ise hadgirifte denen
cretli mecburi krekiler tutulduu ve cretle tutulan veya esirlerden olu-
an forsa grubunun da nemli bir sayya ulat bilinmektedir. 4
Krekilerin avanz karl olarak temin edilmesine hangi tarihten
itibaren baland kesin olarak bilinmemekle beraber, bunu donanmann
denizlere almaya balad dneme kadar gtrmek mmkndr. Os-
manl mparatorluu'nda avanz uygulamasna kurulu dnemlerinden iti-
baren rastlanmas 5 donanmann denize ald ilk tarihlerde krekilerin
de bu usulle karlanm olabileceini hatra getirmektedir. Osmanl kay-
naklarnda krekilerin avanz karlnda toplandna dair yer alan ilk
bilgiler, Rebi'lahr 9o7'de (Ekim so) Midilli Adas'n igal eden Vene-
dik'e kar hazrlanan Osmanl donanmasna kreki temini ile ilgilidir.
Dnemin baz Osmanl kaynaklannn 6 krekinin avarz karl olarak
ilk defa bu sefer srasnda alndn kaydetmesi, kreki teminincieki ilk
avarz uygulamasnn bu olduunu dndrmtr. Halbuki yine dne-
min baka kaynaklarnda7 konuyla ilgili verilen bilgiler dikkatle incelendi-
inde bunun avarzn ilk ihdas olmad, sadece acele olarak krekiye ih-
tiya duyulmas sebebiyle daha nce avarz vermeyen stanbul halkndan
da avarz karl azap ve kreki toplanmas zerine ortaya kan yeni bir
dumm olduu anlalmaktadr.
Bu tarihten ncesine ait kreki teminiyle ilgili baz ariv kaytlar,
avarz karl kreki toplanmasnn daha nce de uygulandn gster-
mektedir. Nitekim s. yzylda Osmanllarn denizlerdeki gcn giderek
artrmas ve Gelibolu'yu s edinerek ksa srede yzden fazla kadrga tr
gemiye sahip olmalar krekiye olan ihtiyac da artrmt. 879 (1475) ta-
rihli Gelibolu defterine gre, Gelibolu blgesindeki halkn bir ksm avarz,
hara ve ispene gibi vergilerden muaf olma karlnda donanma gemile-
rinde krek ekmekle grevlendirilmiti. Tamam gayrimslimlerden olu-
68 OSMANLI DONANMASlNDA KREKiTEMiNi

an krekilerin bir ksm Gelibolu ehrinde, bir ksm ise kylerde oturu-
yordu. Gelibolu' da krk bir kreki, ehir merkezine bal Hora kynde
seksen sekiz kreki, Ganos kynde krk yedi kreki olmak zere yz
yetmi alh kreki daimi olarak bu hizmeti yapyordu. Yine Gelibolu'ya
bal Eceovas nahiyesine bal Kirte'de on be, Maydos'ta yz iki kreki
de ayn ekilde grevliydiler. Bylece Gelibolu sancanda toplam iki yz
doksan kreki, donanmann sefere kmas halinde krek ekmekle so-
rumluydu. Hatta Gelibolu tahrir defterinde kaytl baz bilgilerden bu k-
rekilerin oullannn da daha sonra kreki olarak donannaya katrldkla
rna dair bilgiler bulunmaktadr. 8 Muhtemelen Gelibolu krekileri tecr-
beli olmalan hasebiyle kapudan- deryann gemisinde krek ekiyorlard.
Gelibolu rnei dnda 89 (486) 9 senesinde rastladmz ve daha
sonra nebahh (905/1499) ve Moton (9o6jsoo) seferleri'o iin tutulduu
nu tespit ettiimiz kreki kaytlarna ait baz rnekler de bu konuyu aydn
latnaya yarayacak mahiyettedir. Bunlardan 89(486) tarihli olan kreki
defteri, o dnemde henz eyaletten oluan Osmanl mparatorluu'nda
Anadolu, Rumeli ve Rum vilayetlerinden alnan krekileri gstermektedir.
Evahr- Cumadelula 89 (24 Mays-3 Haziran 1486) tarihli bir fermana g-
re, bu vilayette kreki verecek sancaklar ve bu sancaklarda yer alan ka-
zalar belirlenmi, Mslmanlardan her yirmi drt hane, gayrimslirnlerden
ise on sekiz hane bir kreki vermekle ykml tutulmu ve krekilere
maa olmak zere her haneden otuz ake toplanmak suretiyle her kreki-
nin bir aylk maa temin edilmitir. Buna gre, Anadolu vilayetinden 8304,
Rumeli vilayetinden 5369 ve Rum vilayetinden 869 kreki olmak zere
toplam 14.542 kreki alnmhr." Bu krekilerden kann Mslim, ka
nn gayrimslim olduu ayrt edilememektedir. Bu kaytlar Osmanl devle-
tinde bu dnemde krekilerlu avanz karl toplandn gstermektedir.
s. yzyl sonu ve 6. yzyln banda arka arkaya Venedik'e kar
vuku bulan nebahh ve Motondeniz seferlerinin krekitoplanmasna b-
yk tesiri olduu grlmektedir. Krekiye duyulan ihtiyacn giderek am
gstermesi, bu srada toplanan krekilerle ilgili baz bilgilere ulamamza
yardmc olmaktadr. Muharrem 906'da (Austos soo) fethedilen Moton
iin yaplan sefer hazrlklan ile ilgili evval905 (30 Nisan soo) tarihli bir

ferman, Karaferye, Siroz ve Satlm kazalanndan toplanacak krekilere ait
bilgiler vermekte, hangi artlarda toplandklar konusuna k tutrriaktadr.
Bunlardan Karaferye kazasnda nfusun gayrimslim olduu, bu sebeple
on sekiz haneden bir kreki alnd ve her kreki iin hane bana yirmi
alt ake topland anlalmaktadr. Karaferye'den alnan krekilerin yev-
miyesi , balannda bulunan reisierin ise alt akeydi. Buna gre tamam
yz elli kreki ve alt reisten oluan krekilere drt aylk maa ola-
12
rak toplam 132.120 ake denmiti. Siroz kazasndaki uygulama da benzer
zellikler tayordu ve bu kazadan yedisi reis olmak zere yz krk krek-
i alnm, drt aylk mevacibleri iin ise 124-920 ake denmiti.'3 Satlm
kazasndan toplanan yetmi krekinin ise tamam Mslman olup, yev-
miyeleri drt akeydi. Bu kayttan ky ahalisinin krekilere kefil olduu, on
krekinin yolda kat ve drt krekinin ise hasta olduu anlalmakta
dr.'4 Yine 906 (15or) tarihli alkarn defterinde yer alan baz hkmler de
kreki almnn bir avanz vergisi olduunu gstermektedir.'5
Barbaros Hayreddin Paa'nn kapudan- deryala getirilmesinden
sonra Osmanl donannas daha gl ve organize bir ekilde denizlere
ald. Barbaros, bu greve geldii ilk senede yz gemiden oluan bir do-
nanma ile Akdeniz' e giderken 5 Zilka'de 94o'ta (18 Mays 1534) beraberin-
de 14-975 kreki bulunuyordu ve bunlarn sekiz aylk maalar Hazi-
ne'den denmiti. Krekilerin gndelik cretleri drt-sekiz ake arasnda
deiiyordu ki, bu durum Mslman ile gayrimslim krekilere farkl
maa denmesinden ve balannda bulunan sorumlulara denen cretierin
de farkl olmasndan kaynaklanmaktaydi.'6 944'te (1537) Barbaros Hayred-
din Paa'nn denizden, Kanuni'nin de karadan katld Pulya ve Korfu se-
feri iin yz on yedi kazadan toplanan krekilerden ou iin bedel ake-
si alnmt. Bu tarihte bedel akesinin 8oo veya 1000 ake olduu tespit
edilmektedir.'7 Nova Kalesi'nin alnd 946 (1539) senesinde de donanma-
ya 23.538 kreki katlmt.' 8 Bu sebeple donanmann byk seferlerde
ok sayda krekiye ihtiyac olduu grlmektedir. 16. yzyln ortalanna
ait en mufassal kreki kaytlar Trablusgarb seferine aittir.
Nitekim 958 (1551) senesinde Akdeniz'e karak Malta Adas'n topa
tutan ve Kk Malta olarak anlan Gozo'yu yamaladktan sonra Trablus-
OsMANLI DONANMASlNDA KREKiTEMiNi

Resim 4 17. yzylda izilmi bir Yenedi k mavnas (Bostan, Osmanli Gemileri, s. 222-223).
garb'a ynelen Osmanl donannas iin Rumeli ve Anadolu'daki kazalardan

kreki toplanmt.' 9 Ayrca Papalk belgelerine yansyan bilgilere gre de bu
senenin balannda donanmann kreki ve peksirnet temini hazrlklann
sratle yapt dikkat ekmektedir. 20 Trablusgarb seferiiin toplanan krek-
iler de avanz karl alnd iin buna esas olan hanelerin ve krekilerin
kaydedildii defterler tutulmutur. Bu defterler sayesinde krekilerin nere-
lerden ve hangi artlarda temin edildii ak bir ekilde anlald gibi sz ko-
nusu kazann tahriri mahiyetinde olan baz kreki avanz defterlerinden o
blgenin nfus ve sosyal yaps hakknda da bir fkir sahibi olmak mmkn-
dr. zellikle o blgenin tahrir defteri bulunmamas halinde blge tarihi iin
bu defterlerden hane saym bulunaniann nemi daha da artmaktadr.
Osmanl devleti Trablusgarb seferi iin hazrlklann olduka erken
bir tarihte balatm olmal ki krekitemini iin kadlklara fermanlar gn-

dermiti. Mevcut kreki defterlerinden tespit edilebildii kadanyla bu sefer
iin kreki ihrac ile ilgili gnderilen en eski hkmn mahalline ulama ta-
rihi Evast- Muharrem 958'di (8-28 Ocak ss) ve Saruhan sancana ba
l Adala kazasna gnderilmiti. ' Bu kreki defterlerine gre her kaza, yir-
2
mi haneden bir kreki karmak ve onun bir aylk maan vermekle

mkellefti. Sadece Kefe~ de yirmi iki haneden bir kreki toplanmh. 958 22
(s s) senesinde btn kazalar krekilerini aynen gnderdikleri halde sade-

ce Aydonat kazas krekiyerine bedel akesi gndermiti. Bu uygulama bi-
ze, bu tarihte bir kreki bedelinin soo ake olduunu gstermektedir. 23
Krekiler toplandklan kazann yapsna gre Mslman ve gayrimslim
olabiliyordu. Mevcut rneklerde krekilerin byk ounluunun Msl-
manlardan temin edildii grlmektedir. Mslman krekilere aylk maa
olarak o6 ake verildii halde, gayrimslimlere 8o ake deJ!mekteydi. Her
kreki iin haneler durumlauna gre a'la, evsat veedna usUlne gre k-
rekinin bir aylk maan aralanndan toplamaktaydlar. 24
Krekilerin toplanmas ve gemilere bindirilmek zere yetkililere
teslim edilmesi kadlann sorumluluu altrndayd. Kreki toplanmasyla il-
gili fermann kadya ulamasndan sonra, fermanda belirtilen artlarda k-
rekiler kazann idari birimlerine taksim edilir ve her karye, divan, nahiye,
mahalle veya cemaat kendi zerine den krekiyi kanr veya hane says
az gelirse bir baka birim ile birleerek birbirini tamamlar, krekinin ma-
an da aralannda taksim edildii ekilde dedikten sonra onun kamaya-
cana kefil olur, aksi takdirde bedelini tazmin etmeyi taahht ederdi. Bu
husus "kefl bi'l-mal ve bi'n-nefs", "kefl bi'n-nefs ve zararu'l-mal" veya ben-
zeri ekilde formle edilmekte, 25 daha sonra kefilierin ad veya kefil olarak
sadece "ehl-i mahalle", "ehl-i karye" veya "ehl-i karye zkUru" yazlmaktay
d.26 Gayrimslimlerin ounlukta olduu yerlerde Mslman kreki iin
bir Mslman kefil olarak yazld ve bu yeterli bulunduu halde gayrims-
lim krekiler iin "ahali-i karye" kefil olarak kabul edilmekteydi. 27 Kreki
defterlerinde kreki olan ahsn ad ve ait olduu mahalle yazlmakta, ad
nn alhnda ise kefili kaydedilmekteydi. Kefaletin nedeni krekinin kama-
s halinde devlete denecek bedeli tazmin etmekti. Nitekim 958'de (ss)
Nevrekob'dan alnan krekilerin kefilleri, gnderdikleri krekiler tersane-
OSMANLI DONANMASlNDA KOREKi TEMiNi

ye teslim olmadan katklan takdirde "kreki bana miriye drt bin ake
ve sahib-i arz olan ehl-i rfe bin ake cerime vermek arhyla" kefl oldukla-
nn kad ve ahitler huzurunda kabul etmilerdi. 28 Btn bunlarn sorumlu-
su olarak kad bu krekileri bir liste halinde deftere kaydeder ve altn tas-
dik ederdi. Bu defterin asl kazada muhafaza edilir, bir sureti ya bizzat ken-
disi veya naibi tarafindan krekilerle birlikte stanbul'a veya istenen yere
gtrlerek ilgililere teslim edilirdi. 29 Krekiler toplandktan sonra onar ki-
ilik gruplara aynlr ve biri odaba veya onba olarak belirlenerek her be
grubun yani elli kiinin bana da bir sancaktar verilirdi. 3 Krekilerin do-
nanma iin teslimi esnasnda kad veya naibi ile birlikte padiah tarafndan
kreki toplamakla grevli olan kul ve reisin de orada hazr bulunmas ge-
rekirdi. Bu uygulamalar srasnda baz problemler yaand, baz krekile-
rin hasta ve sakat olduu iin gemilere binmedii, bazlannn da maalan
n alarak katklan grlmektedir. Bu durumda ise krekilerin durumu ve
kaaklada ilgili teftiler sz konusu olmaktadr.
r6. yzyln balanndan itibaren krekilerin temini ve teslimi sra
snda baz glklerle karlald anlalmaktadr. Krekilerden bazla
rnn muaf olmalar gerektii halde, bazlarnn ise hasta ve sakat olmalar
na ramen yazldklar, bazen ise iltimas veya rvetle bir ksm krekinin
listeden karhld, bazlarnn ise katklar tespit edilmektedir.
Krekilerin teslimi srasnda ortaya kan problemlerle ilgili aynn-
tl bir rnek Kandra'ya aittir. ro Ramazan 906 (30 Mart rsor) tarihli bir
fermanla Kandra' dan kreki toplanmas istenmi ve hane saysna gre
294 kreki yazlmtr. Krekilerin teslimi srasnda yaplan yoklamada
ise, bunlardan 286'snn mevcut olduu, ikisinin asl kreki yerine bedel
olarak geldii, bir kiinin kaybolduu, birininkat ve altsnn hasta ol-
duu tespit edilmitir. Bu konuda bilgi vermek zere kaddan aklama is-
tenmesi zerine ise Kandra' da kereste teminiyle megul olan kadnn biz-
zat gelmedii ve yerine adamyla kreki temini iin padiah adna blge-
ye gitmi olan kul ve blgeden seilen reisin hazr olduu anlalmtr. Bu
grevliler uygulamalarn sebepleri hakknda adeta ifade vermi, hatta so-
nunda sulu bulunduklar iin cezalandrlmlardr. Yaplan bu tefti k-
reki temininin ne derece sk turulduunu gstermektedir.

Bu tefti srasnda mevcut krekilerden ikisinin niin bakalannn
yerine kreki geldii yetkililere sorulmu, kadnn adam olan Yusuf, biri
evli olduu, dieri ise yolda hastaland iin yerlerine kardelerinin geldi-
ini, bunlarn "yarar yiit" ve "henz gen olan yiit" olduunu belirterek
krek ekme konusunda bir problem tekil etmeyeceklerini savunmutur.
Hasta olduu iin donannaya kahlmayan alh krekiden Fazlul-
lah'n yolda hastalandndan Darifa' da yath ve bu sebeple yoklamaya
gelmedii, Demirhan'n yoklama srasnda hasta olduu, Bahadr'n yolda
ayandan rahatsz olduu arlalmhr. Kolu sakat olan Mehmed'in, k-
reki yazlrken kah iin kolunun grlmedii sylenmise de kendisi
buna kar kmhr. Hamza, sakat kolunu gsterdii halde yazldn id-
dia etmise de, yazm srasnda kah, sonra gelip kolunu gsterdii, an-
cak yerine salam birisini bulamad belirtilmitir. Yine hasta olan Veliy-
yddin'in kaan olunun yerine onu bulmas amacyla yazld ileri srl-
m, o ise olundan haberi olmadn, zorla getirildiini belirtmitir.
Bu uygulamalardaki belirsizlik ve karlkl ifadelerdeki eliki, telli-
i yrtenleri rahatsz etmi olmal ki, bilgi ve hesap vermek zere kadnn
kereste iini derhal tamamlayarak gelip aklama yapmas gerekmitir.3'
Kreki temininde grlen benzer uygulamalar znikmid, Gebze,
Yoros ve ile kadlklan iin de sz konusu olmutur. Bunlar arasnda Geb-
ze rnei de sz konusu edilmesi gereken ilgin bilgiler ihtiva etmektedir. 32
Gebze kazasndan Ramazan 906 (z Mart so) tarihli ferman gereince
kreki toplanmas iin padiah adna Karagz Bey ile Reis Mehmed b. Ah-
med grevlendirilmi, ancak toplanan 219 krekiden alhs kaybolmu, bi-
ri kam, biriulakah besledii iin kreki yazlmasna itiraz etmi, yedi
kiinin de hasta ve ie yaramaz olduklan grlm, bu sebeple kad ile di-
er sorumlular teftie tabi tutulmulardr. Teftii yrten kiinin bizzat
Gelibolu sancakbeyi Kaptanderya Kk Davut Paa olduu, zrl krek-
ilerin aklamalan srasnda geen ifadelerden anlalmaktadr.
Gebze krekilerini bizzat teslim ettii iin kad teftite kul ve reis-
le birlikte hazr bulunmu ve yaplan soruturmada esas itibariyle avanz-
dan muaf olanlarn, hasta ve sakatlarn, asl yerine bedel krekilerin niin
yazld zerinde durulmutur. Bedel gelen yedi krekiyle ilgili kad, k-

rekiler cemaat halinde geldii iin bu durumu yoklama srasnda fark et-
tiini sylemitir.
Vakf reayas olan on krekinin Ebu Eyyb- Ensari, eyh Muhyid-
din, Medine-i Mnevvere ve ehzade vakflanndan, on ikisinin ise sk-
dar halkndan olduu tespit edilmitir. Gebze kads, avanzdan muaf olan-
Iann kreki yazlmas hususunda Sadrazam Mesih Paa'ya dantn,
onun da cretle tutulduklan iin yazabileceklerini sylediini ve bu sebep-
le uygulamay avanz saymadn belirtmitir. Aynca ulakat besleyen Pir
Hamza'nn da muaf olmas gerektii halde cretli olduu iin avanz sayl
madn dile getirmitir.
Bu tefti srasnda kadya, fermanlarda salam ve gl kuvvetli
kimselerin kreki alnmas gerektii belirtildii halde hasta ve sakat yedi
kiiyi kreki yazma sebebi sorulmutur. Bunlardan Musa iin kad, asln
da olu yazld halde yoklamada babasnn geldiini, eyh Muhyiddin va-
kf reayasndan olup olunun yerine gelen ve sakat olduu iin Kemal Re-
is tarafndan gemiye kabul edilmeyen Yusuf hakknda da cretli olduu
iin avanz saylmadn sylemitir. Bununla beraber skender'in grl-
meden, Ahmed'in talebe olan olunun yerine, Selman'n hasta ve sakat ol-
masna ramen yazld anlalmtr. Dier hastalardan Yusuf ve veys
ise teftite hazr bulunmamlardr.
Bu istintak tamamlandktan sonra krekilerden Durmu, Kapu-
dan Kk Davud Paa'ya giderek nefs-i Gebze'den be kiinin nce krek-
i yazld halde sonra kartld ve onlann yerine fermana aykr olarak
Medine evkafndan alnalanna ramen kendilerinin yazldn sylemi
ve ikayette bulunmutur. Kad bu krekilerle ilgili verdii cevapta, Ivaz'n
Yakup Paa'nn terzisi olduunu, Hasan' reisin beenmediini, Ahmed'in
zayf ve ftk hastas olduunu, Mustafa'nn dizinden rahatsz ve yaral ol-
duunu ne srmtr. Mustafa iin ise kad, reisin beenmediini, reis
evinde oturduklan kimsenin isteiyle kartldn, kul ise buna rvetin
sebep olduunu sylemitir. Bir dier kreki olan Hokadem de kendisi-
nin ftk hastas olduu halde yazldndan ikayet etmitir.
Bu tefti srasnda g durumda kalan kad ve beraberindeki kul ile
reis, kayp ve kaak olan krekileri bulmay zerlerine alnalanna ramen
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OsMANLI DENizciLiG i 75

verdikleri ifadelere gre sulu bulunmular, kad grevinden aziedilerek
kul ve reisle birlikte hapis cezasna arptrlmtr.
Kreki kaaklarnn takibiyle ilgili yine ayn dneme ait baka r-
nekler de bulunmaktadr. Mesela, nebaht ve Moton seferleri iin toplanan
baz krekilerin katklar anlalm ve savatan sonra bunlarn bal ol-
duklar kadlklar tefti edilerek krekilere denen paralar yeniden tahsil
edilmitir. Bu kazalar arasnda Pirlepe, Manastr, ehirky, Berkofa, Fili-
be ve Sofya yer almaktadr. Bir rnek olmak zere Sofya kazasndan topla-
nan krekilerden on ikisi birer aylk, bei er aylk, Moton seferine gi-
denlerden de alts birer aylk, ikisi ise er aylk maalarn alarak kam
lar, bu yzden bal olduklar yerlerin reayas bunlar yeniden demek zo-
runda kalmtr. Bu kazalara ait kaytlardan gayrimslim krekilerin go
ake, Mslmanlarn 120 ake maa aldklan ve bu parann temini iin ha-
ne bana 25 ake topland grlmektedir. 33
OsMANLI DoNANMASlNDA KREKiTEMiNi

EKLER
Ek : 905'TE (1499) SATILMI KAZASINDAN TEMN EDLEN KREKLERE AiT DEFTER

Atebe-i ulyaya ve barigah- a'laya irsal olan suret-i defter budur ki;
Padiahdan -halledet hlafetuhu-nun senehamseve tis'a-rnie ylnda vlli olan der-
ya seferi in kreki yazmaa fahru'l-emacid ve'l-ekarim Cancaa? suba krullah Bey
emin ve kapukulu Sinan Bey kul ta'yin olup kaza-iSatlm emr-i padiahi ile yetmi drt
nefer kreki yevmi drder akeden drt aylk ul1fe ile yazmak huyurulup ve elli nefer bir
reis ulUfesi alh ake emr olup gayet bu ki, ol mikdar ta'yin olan neferden naks ola denildik-
de emr-i ali mucebince bir nefer naks olup baki yehni nefer piyade ulUfesi ile yazlup
ihrac olup iki aylk ulUfe padiah emr ile verilp baki iki aylk ulUfe Devlet Asitanesine ir-
sal klnd. Bu hkm-i padiahide iki defter edilp biri kazada ve biri Hazine'ye gnderile
dey huyurulduu ecilden zikr olan mikdar neferin esamisi zikr ve erh olup Devlet Asita-
nesine irsal olundu.
Divan- Kei Deresi

An karye-i Kuz Pnan
Ahmed veled-i Gayb, Mustafa veled-i Pir Hasan, Mehmed veled-i Mahmud
Kefil ehl-i karye zkUru.
An karye-i Fndk
Ahmed veled-i Mena, Pir mer veled-i Mustafa, Osman veled-i Mehmed, Eyb
veled-i Pir Mahmud (giriht), Mehmed veled-i Ras1l
An karye-i Hoy
Pir Kadem veled-i brahim
An karye-i Aka Kilise
Halil veled-i Yusuf
An karye-i Tur Ali
Pir Ahmed veled-i Rasul (mariz olup terk olundu), Mehmed veled-i mer, Yusuf
veled-i Belene
Kefil ehl-i karye zkfuu.
An karye-i Penaris
Halil veled-i Bee (mariz olup terk klnd), Hasan veled-i Of Mehmed
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENizciLiG i

77
Divan- Serkiz
An karye-i Eriklce
Ali veled-i Aykud
An karye-i Kazma
Mustafa veled-i Ali, Mahmud veled-i Ahmed
An karye-i Bel alan
Hseyin veled-i Pir Mehmed
An karye-i Derbend
Mahmud veled-i Piri, Mehmed veled-i Krbyk
An karye-i Demrc
Hseyin veled-i brahim, Hseyin veled-i Mehmed
An karye-i Serkiz
Mehmed veled-i Hac
An karye-i Kzl Aka
Latifveled-i Hasun, Mehmed veled-i Hasan
An karye-i Mera
Pir Nazar veled-i Kandan
Kefil ehl-i karye zklru.
Divan- Sarnur
An karye-i Tefkur (Tekfur)
Mahmud veled-i Mehmed
An karye-i Karaca-i Kafr
Hamza veled-i brahim (mariz)
An karye-i Kovanclu (?)
Ramazan veled-i Osman
Dfvan- ok Deirmen
Hasan veled-i Mustafa
An karye-i Ballk
Ali veled-i brahim, Nazar veled-i Musa, Mehmed veled-i Yakub (giriht)
Dfvan- Meydan
Ali veled-i mer (giriht), Hamza veled-i Mustafa (giriht), Veli veled-i mer
OsMANLI DoNANMASlNDA KREKiTeMiNi

An karye-i Penik
brahim veled-i Yakub (giriht), Ahmed veled-i alh Bee
An karye-i Kadnck
PirMehmed veled-i Bayezid
An karye-i Denuk
Mena veled-i sa
An karye-i Geyiklce
Ayud (?) veled-i Mezid (Reis), Mustafa veled-i Halil
Kefil ehl-i karye ve aalan.
Divan- Kuz Deresi
An karye-i Bilei (?)
Hasan veled-i Halil, Rasw veled-i Mehmed, Mahmud veled-i Bahay, Pir Nazar
veled-i Yayla
Kefil ehl-i karye zkCru.
An karye-i Dralna (?)
lyas veled-i Taal
An karye-i Manor (?)

Mustafa veled-i Fark
An karye-i Ensizce (?)
Mustafa veled-i sa, Yunus veled-i Pir Ali
Kefl ehl-i karye zkCru.
Ez Divan- Grene
An karye-i Ak Kilise
Ramazan veled-i Mustafa, Muzafferveled-i Hasan, Yakub veled-i Mehmed (mariz),
Hseyin veled-i Hoca Ali, Pir Mehmed veled-i Hseyin
An karye-i Sarayck
srail veled-i Ahmed (giriht)
Divan- erki
Pir Mehmed veled-i Hseyin (mariz olup terk olundu), Durmu veled-i Mena,
Mustafa veled-i Ali
An karye-i Kei
Ahmed veled-i Sa' d Ahmed, Ali veled-i Erzen
Kefl ehl-i karye zkCru.

An karye-i Fartil
Mehmed veled-i Musa (marlz), Rasul veled-i Ahmed
Kefil ehl-i karye zkt1ru.
An karye-i Karkucak
Sleyman veled-i Mezid
Dfviln- Bice
rak veled-i Mehmed (giriht), Yusufveled-i Hac (giriht)
An karye-i Gvez
Mahmud veled-i Hac Yusuf, lyas veled-i Ahmed
Dtvan- ama
An karye-iatak
Yusufveled-i Mehmed
An karye-i Keerik (?)
Rasul veled-i Hamza
An karye-i Kil Gni
Hamza veled-i Yusuf
An karye-i Emire Beyi
Pir Kasm veled-i Ahmed (giriht).
el-Emru kema zkire ve'l-halu ala ma sutre ene'l-fakir Ali bin el-hac Dursun el-
mvella bi-kaza-i Satlm bi-emr-i men leh'l-velaye -azze nasruhf.-.
(BOA, KK. 2544)
8o SMAN Ll DONANMASIN DA KREKi TEMiN i

o:
m
-< Ek 2: 958 (s s) senesinde KrekiTemin Edilen Kazalar ve Kreki Saylan
!:.
"_,
m
z KazaAd Kreki Says Krekinin Hkm Kad Kaynak
;:: Hazr Olduu Teslim Getiren Kimse
.,
)>
G. Mslim Mslim Tarih Tarihi
"'_,
)>
o zvomik 32 40 7C Hseyin b. Ahmed MAD. 23301

"'rc: orlu 2934 Evail-i RA Yusuf E-Bah. 3
Clc
)>
o Tatarpazan 19 Evail-i RA Sheyl E-Bah. 4

lll
;:: Konia 4o.soo ake35 Yakub E-Bah. S
)>
z ehirky 32 IO CA Mehmed E-Bah. 6
!:
om Gnen 2 14M brahim b. Yusuf D.MKF. dos. /9
z Hezargrad z6 Evast- S Mehmed D.MKF. dos. fo
N
Q.
r
Arpaz s zs s. o CA Budak Alsen b.? D.MKF. dos. /II
CiC Berkofa z8 zRA Mehmed b. Kasm D.MKF. dos. jz
Karinabad 8 Evahr- RA zs R Mehmed D.MKF. dos. j3
Lofa 39 zs R Hdr b. Ebi Abbas D.MKF. dos. /I4
St ve Pazarck 7 z6 R Cafer Musa D.MKF. dos. /s
Gmlcine zo6 s 29 R dris D.MKF. dos. j6
Alasonya 37 27R D.MKF. dos. j7
Turhal 4S 6CA Yusuf D.MKF. dos. f8
Pirepolye 37 s CA Seyyid Mahmud D.MKF. dos. j9
Adala z8 Evast- S s CA Ali Taceddin D.MKF. dos. fzo
Manastr 163 zoCA Yusuf Ali b. Mustafa D.MKF. dos. fz
Pmaz 38 Evahr- RA 3 CA Hamza Hamza D.MKF. dos. fzz
Turgud 8 zs CA Mehmed Halil D.MKF. dos. fz3
Krtn 41 II CA Hsrev D.MKF. dos. I/24
Kal'a-i Kili 3 2 Ahmed D.MKF. dos. fzs
00 mova 5 32 Ebu'I-Kasm D.BM.dosya. /64
,_,
00
N
Eskibisar I9 IO CA AE-Kanuni 239
Aydos 27 s Evail-i RA 2S c Syami b. Ali AE-Kanuni 240
Vidin t7 RA 4R AE-Kanuni 2S2
Sultann 33 IO CA Ali sa b. Hamza D. MKF. 27417
Kyceiz 44 mer D. MKF. 27417
Amasya 177 s RA Mehmed b. Yakub D. MKF. 27417
Katar IO 27 R Cafer Musa b. shak D. MKF. 27417
Kandra ve Ada 6t8 r8 R Cafer-Ali Hsam b. Seydi D. MKF. 27417
Angeli Kasn 143 2S R sa b. Ramazan D. MKF. 27417
Bellite I 47 26 R Abdlketim b. Ali D. MKF. 27417
Ka 39 Evail-i CA IS CA Ltfuilah b. Emrullah D. MKF. 27417
erke S240 ake9 D. MKF. 27417
Ilgun 2! Ahmed KK. 2S49' s. I
Zeytun 2! Ataullah KK. 2S49' s. 3"4
Nevrekop r8o 6 Evast- M 2S R Mustafa Hsrev KK. 2S49' s. 7
Gerede 43 26 R HacMehmed KK. 2S49' s. I3I4
Uak 87 2S R Ali Abdurrahman KK. 2S49' s. ISI7
o
v
;:: Mudumu 40 2S R Mehmed b. a'ban KK. 2S49' s. 21-24
)>
Bozdoan 27 R Selman KK. 2S49' s. 2729
~ 33
o Seydigazi I3 Evail-iR 21 R Ahmed b. Serac KK. 2S49' s. 3132
o
z
)>
Balkesir 27 nR Mehmed KK. 2S49' s. 3334
z Kre-i Selindi 2r R Sinan
;:: 37 KK. 2S49' s. 3S36
)>
!!! Erigz 3S 21 R Mahmud Ali b. Hamza KK. 2S49' s. 37-38
z
o
)>
Gedus 39 Evahr- RA 22 CA Hasan Mehmed b. Mustafa KK. 2S49, s. 43"44
A
C
Aydonat 44 7CA Hseyin KK. 2S49' s. 4748
"'m Kurunlu 37 27 R Cafer Meyyed KK. 2S49' s. 49SI
"
'Q.
Marmara r8 27 R Mustafa KK. 2S49' s. S3
-1
m
;::
z
"""'-< Yedidivan 27 26 R brahim Muslihiddin Dervi KK. 2549, s. 55-56
!:. Mehmed
""'....z Glhisar 66 Kasm KK. 2549, s. 57
Niksar 25 2oRA 25 R Nasuh Yusufb. Yakub KK. 2549 , s. 58
,
;::
;.
eyhl 72 27RA 29R Hdaverdi eyh Mehmed KK. 2549, s. 67-68
"'....
;.
Yrkan- Ankara 35 21 R Mehmed b. dris KK. 2549, s. 69-71
o
"'c
r Milan 26 Evail-i RA 21 R Ali Reis Ali KK. 2549, s. 73-74
Ci<
;. Bigadi I7 28 R Abdllatifb. Kasm KK. 2549, s. 75-76
o
v
e me 4040 7CA Mustafa Seydi Ali KK. 2549, s. 77-78
;::
;. Satlm 48 5 CA Mahmud Piri b. Muharrem KK. 2549, s. 79-80
z
c Karahisar- Demirl 9 oCA brahim eref KK. 2549, s. 8-82
o
z"' Kefe 55 27 R Mustafa KK. 2549, s. 83-84
N. ubukabad 47 27 R Ahmed Serac b. lyas KK. 2549, s. 85-86
!J.
!:. Akhisar 23 Evast- RA 27 R Receb Ali KK. 2549, s. 87
Ci<
Mihalk 8 21 R Mehmed KK. 2549, s. 89-90
Yenice-i Zara 19 4 25 s I RA Hseyin Mahmud b. veys KK. 2549 s. 91-92
Tikve 49 Evast- RA 28 R Mahmud b. Kenan KK. 2549, s. 93-94
Trhala 12! 28 R Bali KK. 2549 s. 95-I02
Eirdir 173 23 R Sanca Fethullah KK. 2549, s. o7-o9
skb 131 22CA Muhammed b. Ali D. RS. 25995
00
\,N
NoTLAR
Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet Yazmalan, nr. O. 79 s. 2s-82, 7o-7s. Ayrca bkz. Halil nal
ck, "Gelibolu", EI2, II, Londra, 96s. s. 983.
2 Gelibolu'nun Osmanl denizcilii iin nemi ve tersanesinin faaliyetleri konusunda geni bilgi
iin bkz. dris Bostan, "Osmanllann Denizlere Alma Srecinde Gelibolu", Avrupa'ya lk Adm,
Uluslararas Sempozyum, stanbul2oo, s. 47-61.
3 Osmanl mparatorluu'nda baz sululann krek cezasna arptrumas usul 6. yzyln ortala-
nna doru uygulanmtr. Bu konu ile ilgili tespit edilebilen ilk ferman, Diyarbakr Beylerbeyi Ayas
Paa'ya gnderilen Evast- Safer 9S7 (-o Mart sso) tarilli olup Ruha kalesi ketldasnn hapset-
tirdii kimselerin krek ekmek zere stanbul'a gnderilmesi ile alakaldr (A. DVN, dos. 3/Sl
4 Krekilecin temini ile ilgili zellikle XVII. yzyldaki uygulamalar konusunda geni bilgi iin bkz.
dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat: XVII. Yzylda Tersane-i Amire, Ankara 992, s. 187-224-
Avanz vergisinin lhanl, Seluklu ve Anadolu Beylikleri'nde de uyguland konusunda bkz. . H.
Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatma Medhal, Ankara, 1970, s. 49,s, 170, 72, 73; . L. Bar-
kan, "Avanz", A, II, s. 14.
6 Mesela Matrak (Tarih-i Sultan Bayezid, TSMK, Revan 272, vr. 28a), Katip elebi (Tuhfet'l-kibar
fi Esfari'l-bihar, haz. O. . Gkyay, stanbul, 973. s. 33), Karaelebizade, (Ravzat'l-ebrar, Bulak
248, s. 394) ve nihayet Hammer (Devlet-i Osmaniye Tarihi, tre. M. Ata, stanbul, 1330, IV, s. 49)
gibi tarihilecin kaydettii bilgiler bu ekildedir. Midilli kuatmasna kar hazrlanan donanma
iin so.ooo kreki topland konusunda Firdevsi'nin (Kutb-name, Ankara, 1980, s. 178) verdii
bilginin mbalaal olduu anlalmaktadr.
7 Anonim Tevarih-iAl-i Osman,F. Giese neri, haz. N. Azamat, stanbul, 992, s. 3; Tarih-iAl-i Os-
man, haz. Mustafa Karazeybek, (. Sosyal Bilimler Enstits, baslmam yksek lisans tezi), s
tanbul, 994, s. 237.
8 Bostan, Gelibolu, s. S4-SS
9 BOA, Mteferrik Defterler, nr. 368o6, s. so-s.
o Kamil Kepeci (KK), 2S44. s_ 2; Mteferrik Defterler, nr. 368o6, s. 290, 292.
n Mteferrik Defterler, nr. 368o6, s. so-s. Bu kaytlarda yekln kreki says bulunmakla beraber
sadece Kastamonu, Biga ve ksmen Bolu sancaklanna ait ayrntl bilgi yer almaktadr.
2 Karaferye'nin 6oo6 hanesinden krekimaa iin s6.s6 ake toplanm, bunun 27.o8o akesi
yz elli krekiye, so4o akesi ise krekilecin banda grevlendirilen alt reise drt aylk ma-
a olarak denmi ve dier baz masraflar kanldktan sonra kalan 23.872 ake de 27 a'ban
906'da (8 Mart so ) Hazine'ye intikal etmitir (Mteftrrik Defterler, nr. 368o6, s_ 290). Peksirnet
iin ise ayn sefer srasnda tib kazasndan her on hane iin alt kantar peksirnet (Ayn defter, s.
7S8), Moton seferi hazrlklan iin Avlonya ve Preveze'de Ina edilen gernilere Ayazmend'den kala-
fat ve neccar istenmi, ancak sadece on alt neccar gnderilmitir (MAD. 230s1, s. 2, 7).
3 Siroz'un 5263 hanesinden krekimaa olarak 36.838 ake toplanm, drt aylk kreki maa
ve dier masraflar dldkten sonra kalan 11.448 ake ise 2 Ramazan 906'da (22 Mart so ) Ha-
zine'ye intikal etmitir (Mteferrik Defterler, nr. 368o6, s. 292).

14 Bu krekilere ne kadar maa dendii ve ka haneden topland kaydedilmemitir (KK 2544).
15 . ahin-F. Emecen, II. Bayezid DnemineAit go6fso TarihliAhkiim Defteri, stanbul 1994, h. 47,
86, 144, 202, 2II, 352, 396.
16 Bu krekilere bir gn iin 62.6oo ake, sekiz ay iin .ise 14-273.024 ake denmitir (KK 1863,
s. 204). Bostan elebi, Anadolu ve Rumeli'den toplanan kreki ve azap saysnn 30.000 olduu
nu belirtmektedir (Sleymanname, Sleynaniye Ktp, AyasofYa Blm, nr. 3317, vr. 147a-48b,
168a-r7oa).
17 MAD. 523, s. 574
r8 MAD. 523, s. 56o, 564-
19 XVI. yzylda kreki toplanan kazalar ile ilgili baz listeler MD'de bulunmaktadr. 29 Zilhicce
980 (2 Mays 1573) tarihli kreki kazalan (MD. 21, s. 289-294/685-696) ile ro Zilhicce 986 (8
Ocak 1579) tarihli liste (MD. 36, s. s6f165-171) zikredilebilir. XVII. yzyl. iin bkz. Bostan, Tersii-
ne-i Amire, s. 187-195.
20 Papalk'n Venedik'teki elisi Ludovico Beccadelli, stanbul'da toplanan krekiler hakknda bilgi
vererek Nisan 155r'de stanbul'da 1500 kreki toplandn ve bu saynn artmasnn beklendii
ni rapor etmektedir (M. Ankan-P. Toledo, XIV-XVI. Yzyllarda Trk-spanyol likileri ve Denizci-
lik Tarihimizle lgili spanyol Belgeleri, Ankara, 1995, s. 286.
21 D. MKF. dosya 1j2o.
22 Bu krekilerden otuz aynen gelmi ve yirmi ikisi iin de bedel akesi gnderilmiti (KK.
2549 s. 83-84)-
23 Krk drt kreki vermesi gereken Aydonat kazasnn on be hanelik Sulu ky inat ederek bedel
akesi vermemilerdir (KK. 2549, s. 47-48). Ayni kreki vermek istemeyenlerden bedel ake aln
masna msaade edildii 24 Safer 954 (s Nisan 1547) tarihli Dukakin kadsna gnderilen fer-
manda da zikredilmitir (D. MKF. dosya rf8).
24 KK. 2549, s. 55
25 MAD. 23301, s. 2-6; KK. 2549, vr. 27a-29a; bnlemin-Bahriye, nr. 4-
26 KK. 2549; KK. 2544.
27 D. MKF. dosya 1/13-
28 Evast- Muharrem 958 (r8-28 Ocak 1551) tarihli sicil kayd: KK. 2549, vr. 7a.
29 KK. 2544, s. 2; 24 Muharrem 954 (r6 Mart 1547) tarihinde Eridir kadsna hitaben yazlan fer-
manda krekilerin naipleri ile birlikte gnderilmesi emrediliyordu (D. MKF, dosya 1/46)._
30 KK. 2549, 906 (15oo)'da Kandra'dan toplanan krekiler bu ekilde dzenlenmiti (Mteforrik
Dqterler, nr. 368o6, s. 734-736, 741-742). Kandra krekilerinin ayn zamanda azap olarak zikre-
dilmi olmas onlann sava olarak da kullanldklann gstermektedir.
31 Benzer bir kayt da znikmid iin tutulmutur. znikmid'den gelen krekinin yz elli drt oldu-
u ve bunlardan ikisiulakab besledikleri, biri kle olduu ve de hasta olduu iin teslimatta-
ki yoklamada eksik bulunmulardr (Mtiferrik Dtjierler, nr. 368o6, s. 697). Kandra'dan toplanan
krekilerin hangi kylerden ne kadar temin edildii Mteforrik Dtjierler, nr. 368o6, s. 734-742,
746-752'de bulunmaktadr.
32 Altm krekisi olan Yoros ile iki yz krk dokuz krel<;isi olan ile kazasnda da ksmen benzer
meseleler olmutur (Mteforrik Defterler, nr. 368o6, s. 719-720).

33 Bu tefti Evail-i Ramazan 906'da (2r-3r Mart rsor) 405 krekisi olan Pirlepe'de, Evail-i evval
906'da (2r-3o Nisan rsor) Manashr'da (Mteferrik Difterler, nr. 368o6, s. 822-823), Evahr- Re-
bi'lahr-Evast- a'ban 907 (Kasm rsor-ubatr5o2) tarihleri arasnda da SofYa, ehirky, Ber-
kofa ve Filibe kazalannda yaplm ve kaan krekilerin bedelleri yeniden tahsil edilmitir
(Ayn defter, s. I022-I027)-
34 orlu'dan aynca I3 alat alnmhr.
35 6r8 hanesi olan Konia'dan alnan bu bedelin ka krekiye karlk dendii tesbit edilemenitir.
36 Gmlcine'den aynca r9 alat alnmhr.
37 Defter noksan olduu iin tam sayy gstermemektedir.
38 Kandra ve Ada'dan sadece alat alnmhr.
39 Sadece bedel alnmhr.
40 eme'den aynca sialat alnmhr.
86 OsMANLI DoNANMASlNDA KREKiTEMiNi

KIBRIS SEFER GNLGVE OSMANLI
DONANMASININ SEFER GZERGAHI*
O
smanl deniz imparatorluunun, 6. yzyl boyunca btn Akde-
5 niz'de gcn iyice hissettirdii halde stratejik ve ticari nemi b-
yk olan Kbrs' henz topraklar arasna katmam olmas ticaret
yollarnn gvenlii iin saknca tekil etmekteydi. Msr'n fethi sonrasn
da Venedik'e verilen a'ban 923 (Eyll po) tarihli ahitnamede' daha n-
ce MemlUk devletine verildii belirtilen 8ooo floriden oluan Kbrs hara-
cnn artk Osmanl mparatorluu'na denmesi kabul edilmi ve bu du-
mm 1570 ylna kadar devam etmiti.
Kaynaklarn ortak tespitine gre, Il. Selim daha ehzadelii srasn
da Osmanl topraklar arasnda kalm olan adann ehemmiyeti-
ni idrak etmi ve kendisinin padiah olmas halinde ilk iinin
bu aday fethetmek olduunu dile getirmiti. Ayrca Akde-
niz'deki Hristiyan devletlerin korsan gemileri Msr'a giden
deniz yollar zerinde hem ticaret gemilerine zarar vermek-
te, hem de hac yollarnn gvenliini tehdit etmekteydi. Bu
korsanlarn Venedik idaresindeki Kbrs' s edinmeleri Osman-
llarn dikkatini ada zerine evinneye sebep oldu. Nitekim, o sralarda M
sr'a giden Msr defterdarnn gemisine el koyarak iindeki mal ve eyay
yamalayan, glman ve cariyelerini esir eden Kbrsllarn padiaha ikayet
edilmesi seferin balahlmasna sebep tekil etti. 2
Bu dnemde Venedik ile Osmanl mparatorluu arasndaki anla
nazln zlemez hale geldii grlmektedir. Bu durumun ortaya k
masnda Venedik'in ahitnamelerle belirlenmi snrlar ihlal etmesi ve bl-
ge halkn kkrtarak yeni kyler oluturmaya teebbs etmesi ile Kilis san-
cana bal baz kylere girerek halkn bir ksmn esir edip bir ksmn l-
drmesi ve mallarn yamalamas etkili oldu. Buna mukabil Osmanllarn
Kbrs zerindeki niyetlerini iyice belirgin hale getirmesi Venediklilerle an-
* Bu makale, Dnden Bugne Kbns Meselesi, (haz. A. Ahmetbeyolu-E. AfYoncu), stanbul2oo, n-

38'de yaynlanmhr.

lamazl derinletirdi. Osmanl mparatorluu Kilis civarndaki tecavz-
leri sebebiyle Venedik'i protesto etmise de bir sonu alamad. Bunun ze-
rine blgedeki sancakbeylerine fermanlar gnderilerek Venedik tarafndan
snrlarda kurulan yeni kylerin vurulmas emri verildi. 3 Aynca bu mesele-
nin halli ve zellikle Kbrs adasndan vazgemelerini teklif etmek zere
Kubad avu 4 eli olarak Venedik'e gnderildi ve Bosna ile Hersek beyleri-
ne onun dnne kadar blgeyi terk etmemeleri talimah verildi. 5
Kubad avu'un Kbrs'n sulh yolu ile teslimini salama hususun-
da olumlu bir cevap getirmemesi zerine Osmanl devlet adamlar, Sadra-
zam Sokollu Mehmed Paa'nn baz itirazlarna ramen eyhillislam
Ebussuud Efendi'nin fetva 6 ve desteini de alarak Dou Akdeniz'deki bu
stratejik aday hakimiyetleri alhna almay kararlahrdlar ve bu amala sa-
va hazrlklarnn arhnlmasn istediler. Bu cmleden olarak tersanelerde
kadrga, batarde, mavna ve at gemileri yaplmas iin emirler gnderildi.
Donanmann eksiklerinin tamamlanmas yannda, ordunun yiyecek ihtiya-
cn karlamak zere zahire temini ile sefer srasnda yaklak yl yete-
cek miktarda silah ve mhimmat hazrlanmasna baland.
Kbrs seferi ncesinde stanbul tersanesinde yaplan hazrlklar
arasnda gemilerin ina ve tamir edildii grlmektedir. Receb 976-15
Rebi'levvel 977 (20 Aralk I570-28 Austos rs69) tarihleri arasna ait bir
tersane muhasebe defterinde yer alan kaytlara gre Bae-i Amire'de 9 ka-
yk ina ve tamir edildi. Tersanede ise 12 batarda, kadrga ve kalyata ina
s yannda, 45 batarda, kadrga ve kalyata, 7 top gemisi, 3 ta gemisi ve 3
palakerme tamir edilerek donanma iin 79 gemi ve kayk hazr hale geti-
rildi/ Ancak daha nce Karadeniz kysndaki Ahyolu, Bartn ve Amasra'da
ina edilmesi istenen gemilerin sefer vakti geldii halde henz tamamlan-
mam olmas skntya sebebiyet vermekteydi. 8 Buna karlk Aydn beyi-
nin kendi blgesindeki levent korsanlada gemi ina etmesi takdirle kar
lanmakta ve en ksa zamanda hazrlklarn tamamlayarak Piyale Paa'ya
kahlmas isteniyordu. 9
Osmanllar, Kbrs ile ilgili hareketlerinin ve hazrlklannn Kbrs
halk tarafndan bilinmemesi amacyla baz tedbirler almaya teebbs etti-
ler. ncelikle adaya gidi gelii engelleme yoluna gittiler ve adaya civar olan
88 KIBRIS SEFERi GNLC VE OSMANLI DONANMASI

nemli ticaret merkezlerindeki Venedik balyoslann tutuklattlar. Venedik-
lilerin Bosna ve Hersek topraklanndaki tecavzlerini ne sren Osmanl
mparatorluu Halep ve Msr' daki Venedik konsoloslann hapsettirdi ve
onlann Kbns'a sefer ile ilgili haber gndermelerine engel olmaya alt. Bu
maksatla Kbns'a gidip gelen gerek tccar, gerekse konsolasun adamlan,
hatta casuslan tespit edildii takdirde hemen yakalanmalan, ellerinde mek-
tup veya yazl kat bulunursa bunlara el koyup en ksa zamanda stanbul' a
gnderilmelen saland. Osmanl yneticileri Kbnsllann sefer hakknda
bir bilgilerinin olup olmadn da merak ediyor ve bu amala adaya casus-
lar gndererek bilgi almaya urayordu. Kbns'a kar alnan tedbirler biraz
daha artinlarak Trablus ve skenderiye gibi Osmanl limanlanndaki Yene-
dik gemilerine iindeki kaptan ve yolcular da tutuklanarak el konuldu. Ve-
nedikli konsolos ve tccarlan tutuklamaianna ramen Osmanllar, Fransz
lara dokunulmamasna zellikle dikkat ediyorlard.o Hatta Venedik'e kar
yrtlen ambargo arasnda onlara tereke satlmamas, Venedik' e giden
tccarlann eyalannn aranmas ve ykleri arasnda altn, ake ve mektup
bulunmas halinde hepsinin stanbul'a gnderilmesi isteniyordu.r
II. Selim'in byk nem verdii Kbns seferine nceleri kendisinin
de bizzat katlma fikrinde olduu Divan- Hmayun'dan kan fermanlar-
dan anlalmaktadr. Il. Selim 6 Zilka'de 977'de (22 Nisan 1570) Manisa'da
bulunan ehzade Murad'n lalasna gnderdii bir fermanda Kbns seferi-
ne bizzat katlma niyetinde olduunu belirterek bunun kesinlemesi halin-
de olunun Edirne'ye gitmesi gerektiini sylemekte ve ehrin muhafazas
n slenmesini istemektedir; hatta bunun iin yol hazrlklannn yaplmas
dahi tembih edilmektedir. Halbuki o sralarda ehzade Murad'n da Kbns
12
seferi iin hazrlk yapt lalasnn gnderdii mektuplarda belirtilmekte-

dir.13 Aynca kara ordusunun bizzat padiahla gidecei hesaba katlarak s-
kdar'dan el' e kadar olan konaklann asker iin hazrlanmas ve konaklar-
da ihtiya olan ekmek, arpa, odun ve ordunun ihtiyac olan dier zahirenin
toplanmas istenmekteydi. Hatta Silifke'deki Kestel yaylasnn bizzat padia
hn ikameti iin hazrlatlmas, tamire muhta olan yerlerin ananlmas ve
yaylada var olan bir hamamn tamir edilerek yanna bir kubbelik ilave yapl
mas, aynca ordunun kanmasna uygun olan yerlerin temizlenip geniletil-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OsMANL DENizciLiG i

mesi talimat verildi. Bu menziller arasnda Maldepe, Gekivize, narl, z
nikmid, Derbendaz, Dikilita, Glba, Yeniehir, Akbyk, Pazarck, Bo-
zyk, nn, Kalburcu, Ktahya, Saka, Der, Kazlgl, Karahisar, Kzlki
lise, Akehir, Ilgn, Suluzengi, Bozuk, Konya, Peykariolu, smil, Karapnar,
Kayaun, Akaehir, Kertiky, Yrkyeri, Deregeeli, Bekprs, ay,
Gksin, Kestel yaylas yer alyordu."~ Donanmann ihtiyac olan peksirnet ve
zahire ise deniz yollan zerinde bulunan kaza ve sancaklardan temin edili-
yordu. Bunlar arasnda yer alan Yeniehir,'5 Aydn, Saruhan, Mentee' 6 ve
Teke'7 nazrlanna hkmler gnderilerek gemi yanaacak saliliere hazrla
dklan peksimet, un ve arpay getirmeleri emrediliyordu.
Kbrsseferiiin dzenlenen organizasyonda Cezayir-i Bahr-i Sefd
eyaleti ile Anadolu, Rumeli, Rum, Zlkadriye, Karaman, Haleb, am ve
Trablusam eyaletleri arlm, bu eyaletlere ait baz sancaklar bulunduk-
lar blgelerin stratejik nem tamas ve korunmaya ihtiya duyulmas se-
bebiyle yerlerinde braklmlar, dierleri ise sefere itirak etmilerdi.' 8
Osmanl hkmeti bir taraftan sefer hazrlklarn yrtrken dier
taraftan Kbrs halk ile temas kurmaya alyor ve henz sefer balama
dan onlarn desteini kazanmaya urayordu; hatta devlet el beyine m-
racaat ederek Kbrs halkna mektuplar gndermek suretiyle temas kurma-
sn ve desteklerini salamaya almasn istemiti. Bu mektuplarda, Os-
manl ordusuna dostluk gsterdikleri takdirde fetih sona erdikten sonra ti-
marlar ile ev ve mlklerinin kendilerine braklaca, aksi takdirde hepsi-
nin ldrlerek ocuk ve kadnlarnn esir edilecekleri bilgisi yer alyordu. ' 9
Kbrs'a hareket karar alnmas zerine Osmanl kara ve deniz or-
dusunun sefer serdarlna altnc kubbe veziri Lala Mustafa Paa getiril-
20
di ve onun emri altna verilen nc vezir Piyale Paa ise donanma ser-
dan olarak grevlendirildi. Cezayir beylerbeyi ve Kapudan Mezzinzade
Ali Paa ise Lala Mustafa Paa ile birlikte deniz yolu ile Kbrs'a gitmek ve
sonra Piyale Paa'nn emrinde olmakla vazifelendirildi.
ilk sefer hazrlklar srasnda bizzat sefere katlmak niyetinde olan
II. Selim'in, daha sonra bu dncesinden vazgetii anlalmaktadr. Kb
rs seferinin yetkileri Lala Mustafa Paa'ya verilmekle beraber yine de sava-
n ynetiminde daha nceki uygulamalarda olduu gibi merkez etkili ol-
go KIBRIS SEFERi GNLC VE SMANLI DONANMASI

mu, gerek serdardan gelen, gerekse Piyale Paa'dan ve dier yerlerden ge-
len baz bilgiler deerlendirilerek ne yaplmas gerektii ve nasl davranla
ca her iki tarafa da merkezden bildirilmi ve sefer komutanlar arasnda
gzel bir ibirlii salanmtr.
Osmanl donanmasnn grup halinde stanbul' dan Kbrs seferi
iin denize ald anlalmaktadr. Birinci flonun banda bulunan Murad
Reis 25 gemiden oluan flosu ile birlikte Rodos'u s edinmek zere grev-
lendirilmiti. Asl vazifesi dman donannas hakknda bilgi toplamak ve
Kbrs'a deniz yolu ile yaplmas muhtemel yardmlar nlemekti. evval
977'de (Mart 1570) stanbul'dan ayrlm olduu tahmin edilen Murad Reis
kumandasndaki flonun Ege adalar arasnda ve Girit taraflarnda keifha
reketlerinde bulunduu grlmektedir. Donanmann ikinci byk ksmn
tekil eden Piyale Paa komutasndaki flo, 65 batardave kadrga ile nakli-
ye amal3o kalyon tr gemi bulunduu halde 20 Zilka'de 977'de (26 Ni-
san 1570) stanbul'dan ayrld. 2 ' Filonun asl vazifesi dman donanmasn
bulduu yerde vurmak ve Kbrs'a yardm gtrmelerini engellemekti.
Donanmann nc grubunu tekil eden ve Kbrs serdan Lala
Mustafa Paa ile Kapudan Paa'nn emrinde bulunan 36 kadrga, r2 ekti-
ri, 8 mavna ve hayvan tamak iin 40 gemi ile asker, yiyecek ve top ta
mak zere 40 karamrselden oluan flo ro Zilhicce 977 (6 Mays 1570)
22
Sal gn Beikta'tan yola kt. O gn kurban bayramyd ve Lala Musta-

fa Paa, beraberinde Kapudan Mezzinzade Ali Paa olduu halde bayram
namazn Beikta'ta kldktan sonra Saray- Amire nne gelip padiah
top atarak selamlam, burada enlik yaplm, hatta padiah da bir saltanat
kayna binerek Yedikule'ye kadar donannaya elik etmiti. 23
Kbrs seferine katlan donanmann says hakkndaki bilgiler ol-
duka farkldr. Selaniki, Piyale Paa'nn stanbul'dan ayrld srada ya-
nnda 84 kadrga ve batarda olduunu, Mustafa Paa ile hareket eden do-
nanmada ise 124 gemi bulunduunu, toplam olarak donannada 208 ge-
mi olduunu; 24 Ali Kbrs'ta toplanan donanmann 300 para kadrga,
mavna ve kalyatadan olutuunu, roo levend gemisinin katlmasyla
4oo'e ulatn; 25 Mehmed b. Mehmed, r9o' batardave kadrga, r3o'u
kalyon, karamrsel, at gemisi ve kayk olmak zere 320 gemi katldn; 26

Katib elebi ise r8o kadrga, ro mavna 170 bara ve karamrsel tr ol-
mak zere toplam 360 gemi bulunduunu27 belirtmektedir.
DONANMANIN GZERGAHI
Osmanl donanmasnn stanbul' dan ayrldktan sonra takip ettii

gzergah konusunda elimizde baz kaytlar bulunmaktadr. Bunlardan r6.
yzyla ait olan rs6s Malta seferi, I570 Kbrs seferi, 29 I57I nebahh deniz
28
30
sava ile 1784 senesine ait3' olanlan ayrnhl bilgiler vermektedir.
Kbrs Serdan Lala Mustafa Paa ile Kapudan Mezzinzade Ali Pa-
a'nn birlikte yola kh donanmann Beikta'tan ayrldktan sonra Kb
rs'a gidinceye kadar takip ettii gzergah ve Kbrs'taki kuatma ve fetih
olaylarnn hangi tarihte, nasl cereyan ettiini renebilmek bakmndan
elimizde Kbrs seferi srasnda verilen rusun gnlk olarak kaydedildii
son derece kymetli ruzname defterleri bulunmaktadr. Bunlardan Baba
kanlk Osmanl Arivi mhimme defterleri arasnda bulunan ve ro Zilhic-
ce 977'de (r6 Mays 1570) Beikta'tan balayp II Receb 978'de (9 Aralk
1570) Magosa nlerinde biten yolculuun kaydedildii 8 numaral defter
ile, 32 Kamil Kepeci ruus defterleri arasnda bulunan ve yine ayn tarihte ba
layp r6 Rebi'lahr 979'da (7 Eyll 1571) Magosa'nn fethi ile sonra eren
221 numaral defterin ortak tarihleri birbirine ok benzemektedir. Yine bu
defterlerle benzer zellikler gsteren Kamil Kepeci alkarn defterleri ara-
snda kaytl 64 numaral defter ise, ayn tarihte balamakla beraber ks
men farkl kaytlar ihtiva etmektedir. Bu defterler sayesinde Kbrs seferi
srasnda yaanan ve tarihin karanlklarnda kalan pek ok ayrnhnn orta-
ya karlmas mmkn olmaktadr; hatta buradan yola karak bu defter-
leri Kbrs Seferi Gnl olarak adlandrmak daha doru olacaktr.
Bu defterlerde kaytl bilgilere gre donanma, ro Zilhicce 977 (r6
Mays 1570) Sal gn, yani Kurban bayramnn birinci gn Beikta'tan
hareket etmi ve Yedikule'de demirlemiti. Sarayburnu ile Yedikule arasn
da padiah bizzat donarmaya elik ediyordu. Ayn gn gece saat drtten
sonra Yedikule'den ayrlan donanma, II Zilhicce'de (r7 Mays) le ile ikin-
di arasnda Tavan Adas'na gelmi, gece saat drt buuktan sonra buradan
da kalkarak 12 Zilhicce'de (r8 Mays) Lala Mustafa Paa ve Ali Paa'nn ye-
KIBRIS SEFERi GNLC VE OSMANLI 00NANMASI
deklerinde baz mavnalar olduu halde ikindi ile akam vakti arasnda Ge-
libolu'ya vard. Donanma Gelibolu'dayken Lala Mustafa Paa o zamana ka-
dar Gelibolu'ya gelmi olmas gereken Rumeli eyaletine mensup sancakla-
rn askerlerini almak iin arahrma yaphrd, ancak henz hazr olmadkla
h iin durumu merkeze bildirmek zorunda kald. 33 ki gn burada kaldk
tan sonra I4 Zilhicce (20 Mays) gn cumadan sonra yola koyulan donan-
ma akam zeri 30 mil mesafedeki Boazhisan'na ulah. Ayn gn Piyale
Paa'dan gelen bir mektup 2o kadrga, on iki mavna ve otuz baradan olu-
an dman donannas hakknda bilgi vererek bir araya gelinmesini ve ne
yaplacann kararlahnlmasn istemekteydi. Yine ayn gn Ankara beyi
ile Dumdum Memi Reis zmir ve Foa taraflarna peksirnet temin etmek
zere gnderildi. s Zilhicce (2 Mays) Cumartesi gn donanma su ik-
malini yaphktan sonra Boazhisar'ndan ayrld ve 6 Zilhicce'de (22 Ma-
ys) Bozcaada'da demirledi. I7 Zilhicce'de (23 Mays) Midilli'nin Sr lima-
nna yanaan donanma, ertesi gn Kalina limanna geti ve I9 Zilhicce'de
(25 Mays) Sakz'a vard. Alh gn burada kaldktan sonra 25 Zilhicce'de (3I
Mays) gece saat alhda hareket edip Sack yaknnda bir limancktan aa
almaya gidildi ve ertesi gn Sack'ta kalnd. Donanma Sakz' dayken Ve-
zir Mustafa Paa'ya Divan- Hmayun'dan 2 Zilhicce (27 Mays) tarihli bir
ferman geldi; buna gre geride kalan baz levent kayklan etrafa zarar ver-
meye baladklanndan Kurdolu Abdlcebbar Bey'in veya mnasip bir
bakasnn kendi gemisi dnda iki kalyata ve bir frkate ile Midilli-Sakz
civadarn gzetlemekle grevlendirildi. 34 Bu srada Piyale Paa' dan ve e-
itli yerlerden dman donanmasyla ilgili haberler gelmekteydi. Mora san-
cakbeyinin yaph tahkikata gre dman, 90 kadrga ve 20 bara ile Gi-
rit'te bulunuyordu. Bunu renen Piyale Paa, Rodos civarnda bulunan
Murad Reis'in gemileriyle birlikte kendi yanna gelmesini ve dman Gi-
rit'te kstnp imha etmeyi, sonra da Mustafa Paa'ya iltihak etmeyi planla-
maktayd. Halbuki Eriboz beyinin bir adamnn batan bir Venedik hara-
sndan elde ettii bilgilere gre, dman 6o kadrgas ile Holomi'e asker
karmh. Kocaeli Beyi Kaya Bey'in Andre Adas'ndan toplad bilgilere
gre ise, dman donanmasnn says oo'den fazla deildi. Bu farkl bil-
giler merkezin dikkatini ekmi olmal ki, Venedik donanmasnn Korfos'a

93
gitmeden Girit'e gemesinin imkansz olduu deerlendirilerek dman
donannas ile ilgili bilgilerin doru olmad sonucuna varld. Bu sebeple
Murad Reis kumandasndaki flonun Piyale Paa'ya yardma gitmesi yeri-
ne Kbrs'a asker tamak zere Lala Mustafa Paa'nn hizmetinde olmas
tavsiye edildi. 35
26 Zilhicce'de ( Haziran) Sisarn Baaz'na gelen dorianma, 27 Zil~
hicce'de (2 Haziran) stanky'e geti. Donanma burada demirlemiken Ro-
dos Beyi Hamza Bey katld ve ertesi gn 28 Zilhicce'de (3 Haziran) Kbrs
seferiiin stanbul'dan ilk ayrlan Murad Reis de 2S kadrgadan oluan f
losuyla gelerek asl donannaya iltihak etti. Osmanl donanmasnn Rodos
civarnda toplanmaya balad sralarda Mslman gemisi ekline brn-
m iki kadrga ve 3 frkateden oluan bir dman flosu Trablusam !ima-
nna gelerek sabun ykl bir tccar gemisini alp gtrd ve etraftan dil al-
dklar haberleri geldi. Bunun zerine Rodos 36 ve iskenderiye 37 beyleri ile
am beylerbeylerP8 gereken tedbirleri almalar konusunda ikaz edildiler.
Donaima, 29 Zilhicce'de (4 Haziran) Rodos'a geti ve ertesi gn
Muharrem'de (S Haziran) Piyale Paa beraberindeki donanma ile gelip La-
la Mustafa Paa ve Kapudan Ali Paa donanmasyla birleti, bylece Kbrs
seferine katlan btn Osmanl donannas bir araya gelmi oldu. 3 Muhar-
rem'de (7 Haziran) hep birlikte Meis Adas'na geen donanmann kadrga
lan burada yaland. gn Meis'te kaldktan sonra yeniden yola kan do-
nanma, 6 Muharrem'de (ro Haziran) Pinike'ye ulat. Donanma, 26 Mu-
harrem'e (30 Haziran) kadar yirmi gn sre ile henz blgeye gelmemi
olan Anadolu' daki sancak askerlerinin yetimeleri iin bekledi.39 Bu sre
zarfnda zahire, 40 un ve koyun4 ' ihtiyac saland gibi, daha nce verilen
emirler erevesinde yakn civardan ihtiya olan malzemeler temin edildi.
Donanma Pinike'de demirlemi ve gerekli tanma hazrlklan ya-
plyorken, s Muharrem 978'de (g Haziran s7o) Piyale Paa, Mustafa
Paa ve Kapudan Ali Paa hep birlikte birka kadrga ile iskelesinin duru-
munu incelemek zere Antalya'ya gittiler. Ertesi gn yakn civarda bulu-
nan Atrasan (Adrasan) limannda konaklayan paa yeniden Pinike'ye
dndY Askerin Kbrs'a bu civardan geecei daha nce belirlenmi ol-
mal ki yollarn geniletildii ve iskelelerin gei ve asker ykleme iin ta-
94 KIBRIS SEFERi GNLC VE OSMANLI DONANMASI

mamland haberleri stanbul'a geldi. 43 Kara yoluyla gelen askerlerin top-
lanp Kbns'a geecei iskeleler de bu sahillerde bulunuyordu. Bu sebeple
Antalya ve Elmal kadlanna hitaben gnderilen hkmlerde askerden at
gemilerine yetiemeyenlerin sratle renper gemileri buldurularak adaya
tanmalan emredildi. 44
Osmanl donanmasnn Kbns'a karma hazrlklan srerken s
tanbul'dan Piyale Paa'ya baz haberler geldi. Cerbe'den Trablusgarb'a gi-
den ve oradan Moton'a geerek sonra stanbul'a ulaan bir tccar gemisin-
den alnan bilgiye gre spanya'ya ait 25 kadrga Venedik'e yardm amacy
la Halku'l-vad'e zahire ve silah gtrmt. Dubrovniklilerin verdii ha-
berlere gre ise, Venedik'in oo kadrga ve 12 mavnas vard ve 20 kalyata-
nnda inas istenmiti. Buna ramen spanya'nn Venedik'e yardma ge-
lip gelmeyecei haberleri kesin deildi. 45
Osmanl donannas 26 Muharrem 978 (30 Haziran 1570) Cuma
gn le vakti Pinike'den ayrld ve iki gn sonra 28 Muharrem (2 Tem-
muz) Pazar gn Kbns'n Limosa (Limasol) Kalesi nne geldi. Osmanl
donanmasn karsnda gren kale halk kaarak mekan terk etti ve kara-
ya kan asker kaleyi yamalayarak geceyi orada geirdi. 46 Hatta bu ilk k
ta atl birinin peinden giden Ahmed adl bir zaim dmann elinden bay-
ran alarak getirdii iin terakki aldY 29 Muharrem'de (3 Temmuz) ak-
ama doru Tuzla'ya (Larnaka) gelen donanma, 30 Muharrem'de (4 Tem-
muz) Serdar Lala Mustafa Paa'nn emriyle karaya asker karmaya bala
d. nce Piyale Paa adaya kt ve bir miktar asker ile kendi adamlann ya-
nna alarak serdann otan kurdu. Orduda bulunan beylerbeyi, sancakbe-
yi ve dier askerler atl ve yaya olarak deniz kenannda dizildikten sonra La-
la Mustafa Paa karaya kt ve otana gitti. nce Piyale Paa'y ve sonra
srasyla dier beylerbeyi ve sancakbeylerinin selamlamalann kabul etti.
Bu merasirnde Anadolu Beylerbeyi skender Paa, Karaman Beylerbeyi
Hasan Paa, Sivas (Rum) Beylerbeyi Behram Paa, Mara (Zlkadriye)
Beylerbeyi Mustafa Paa, Halep Beylerbeyi Dervi Paa, Kilis Hakimi Can-
polad Bey, ehri-i Zor beylerbeyliinden mazul Muzaffer Paa48 hazr bu-
lundular.49 Bu srada yaplan grmelerde Piyale Paa nce Magosa'nn
kuatlmasn tavsiye ettii halde, Lala Mustafa Paa adann idari merkezi

olduu gerekesiyle LefkoaKalesi'nin kuahimasma karar verdilo ve ku-
atmada kullanlacak toplar sratle karaya kanld.s' Btn kaynaklar
nc vezir ve padiahn damad olan Piyale Paa' nn, paye itibariyle al-
hnc vezir Lala Mustafa Paa'dan daha st mevkide bulunmasna ramen
bu durumu ihtilafa dntrmedii ve kuatma boyunca serdann emirle-
rini yerine getirdii konusunda ittifak halindedir.
Lefkoa'nn kuahimas karannn alnmasndan sonra Piyale Paa,
hem serdar hem de kapudan olarak donannaya dnd ve yardm iin ada-
ya gelecek dman donanmasna engel olmak, aynca Halep ve am aske-
rini adaya tamak zere harp gemileriyle denize ald. Kapudan Ali Paa
ise, eski yenieri aas olduundan kara savalanndaki tecrbesi sebebiyle
Lefkoa'nn kuahimasnda vazife ald. Tuzla limannda kalan zahire ve ce-
behane gemilerinin korunmas Rum Beylerbeyi Behram Paa'ya, 52 Mago-
sa'nn danyla irtibahnn kesilmesi grevi Mara Beylerbeyi Mustafa Pa-
a'ya verildi. 53
Bu srada Venedik de hazrlklarn srdrmeye devam ediyordu.
Dubrovnik'ten gelen haberlere gre, o civarda asker ve silah dolu 65 kk
ve ro byk kadrga ile o nakliye gemisi, Girit'teki 30 gemiyle birlikte bir-.
ka gn iinde hareket edecekti. 54
Piyale Paa donannayla Kbns'tan aynidktan sonra Trablusam ve
Silifke'ye giderek geride kalan yaklak 2o.ooo askeri Tuzla'ya tad; 8
Safer'de (22 Temmuz) beraberine ald 30 gemiyle denize ald ve Kb
ns'ta 45 kadrgayla 40 at gemisi brakh. 55
ilk karma tarihinden itibaren 22 Safer'e (26 Temmuz) kadar
Tuzla' da kalan ve btn hazrlklann burada tamamlayan ordu, nihayet
kuatmay balatmak zere yola kt ve 23 Safer'de (27 Temmuz) Lefko-
a Kalesi yaknlannda Alana kyne gelerek burada konaklad. 56 nce-
den ota kurmakla. grevlendirilen Krehir ve Akehir beylerine kar
Lefkoa Kalesi'nden yaplan mani olma teebbsleri Karaman Beylerbe-
yi Hasan Paa'nn yetimesiyle pskrtld ve kalenin kuahimasma
baland. 57 Kuatmada Anadolu Beylerbeyi skender Paa, Mezzinzade
Ali Paa, Halep Beylerbeyi Dervi Paa, Karaman Beylerbeyi Hasan Paa
ve Muzaffer Paa birer taraftan katldlar ve karargahta bulunan Lala
KsRs SEFERi GNLc VE OsMANLI DoNANMAs
Resim 5 ehbaz- Bahri Kalyon u. (Bostan, Osmanl Gemileri, s. z88-z8g)
Mustafa Paa kolu ile yenierilerin58 bulunduu Yahya Kethuda kolu ay-
r bir grup oluturdular. 59
Piyale Paa'nn donannayla Kbrs'tan ayrlmas zerine adada ka-
lan asker arasnda dmann Kbrs'a yardm gnderecei haberleri dola
maya balad ve bu gelime huzursuzlua sebep oldu. Bu durum karsn
da frsat bulursa Girit' e giderek oray yamalamas emredilmi olan Piyale
Paa'nn donannayla Kbrs' kuatma alhnda tutmas ve adadan uzakla
mamas zarureti ortaya kt. 60 Ayrca dman donannas hakknda haber
almak amacyla da levent ve korsan kayklarnn Girit tarafna gnderilme-
si dnld. 6 '
Lefkoa kuatmasnn balamas zerine Lala Mustafa Paa, stan
bul'a kalenin durumunu anlatan baz mektuplar gndererek kalenin iinde
ve dnda kat kat derin hendekler bulunduunu, etraf tal ve kuru oldu-
undan su sknhs ekildiini anlatt ve kuatmann dier zorluklarn dile

getirdi. stanbul'dan verilen cevapta ise k mevsimini adada geirmek gere-
kecekse am, Halep ve Karaman' dan toplanan zahirenin vakit geirmeden
Trablus, Payas ve Silifke'den adaya tanmas gerektii belirtiliyordu. 62
Lefkoa kuatmasnn balamasndan krk drt gn getikten sonra
Serdar Lala Mustafa Paa son bir deerlendirme yaparak yeni bir hcuma
geilmesi emrini verdi ve nihayet 8 Rebi'lahr 978 (9 Eyll 1570) Cumar-
tesi gn sabah namazndan iki saat sonra Lefkoa Kalesi fethedildi. 63 Ay-
n gn Kbrs beylerbeylii kurularak Avlonya Sancakbeyi Muzaffer Paa
bu greve getirildi. 64 n Rebi'lahr 978'de (2 Eyll 1570) Lefkoa'nn en
byk kilisesi camiye evrildi. 65 Bu savata pek ok ganimet ve esir alnd
ki Serdar Lala Mustafa Paa'nn verdii bilgiye gre esir says 2o.ooo'di. 66
9 Rebi'lahr-9 Cemaziyelahr 978 (o Eyll-8 Ekim 1570) tarihleri arasna
ait bir penyek defterinde kaytl 13.719 Kbrsl esirden 65o'sinin donan-
madaki gemilere dalm olduu grlmektedir. 67
Lefkoa kuatmasnn henz devam ettii srada Venediklilerin ne
tr hazrlklar yaptn renmek zere Rebi'levvel 978'de (Austos
1570) iki kalyata ile Girit tarafna gnderilen Piri Reis, el koyduu bir frka
teden ald esiri stanbul'a gtrm ve ondan nemli bilgiler elde edil-
miti. Bu bilgiye gre 130 gemiden oluan Venedik donanmasna spanya
49, Papalk n gemi ile yardmc olmaktayd. Kbrs'n durumu hakknda
bilgi almak zere Korfu ve Girit'ten drt kadrga gnderen Venedik, do-
nanma gemilerinde hastalk kt iin Girit'ten ayrlamam ve Kbrs'n
Osmanllar tarafndan alndn renince de ileri gitrnekten vazgemi
tir. Mttefik donanmasnn bu hazrlklar zerine Piyale Paa, bir miktar
gemiyi Kbrs' muhafaza amacyla adada brakarak so-6o gemiden olu-
an donannayla dman zerine gitme emrini ald. 68
Lefkoa'nn alnmasnn ertesi gn teslim olmalan iin Girne ve
Baf yneticilerine haber gnderilmesi zerine bu kaleler savamadan tes-
lim oldu. Girne'ye elilikle giden Kapudan Ali Paa'nn kethudas ile Ha-
san b. Piri bu hizmetlerinden dolay taltif edildiler. 69 o Rebi'lahr 978'de
(n Eyll 1570) Bafkapudanl 2oo.ooo ake ile sancak statsnde olarak
hassa reisierden Receb Reis'e,7o 14 Rebi'lahr 978'de (s Eyll 1570) Girne
sanca yine hassa reisierden Kaid Mustafa'ya7 ' verildi.
KIBRIS SEFERi GNLC VE OSMANLI DONANMASI

Lefkoa
ve civarnn fethinin tamamlanmasndan sonra Lala Mus-
tafa Paa, s Rebi'lahr'da (6Eyll)7 Magosa zerine hareket etti ve 20
2
Rebi'lahr'da (2 Eyll) Magosa'ya ulatnda derhal kuatmay balatt. 73

Ayn zamanda Piyale Paa komutasndaki donanma da Magosa'ya gelerek
kaleyi denizden kuatma altna ald. Ancak kuatmann uzun srme ihti-
mali ve donanmann demidemesine msait geni bir liman bulunmama-
s sebebiyle74 Rodos Beyi Arab Ahmed Bey 40 kadrga ile adada brakld;
Piyale Paa ve Kapudan Ali Paa 7 Cemaziyelevvel 978'de (7 Ekim 570)
donannaya binerek Kbrs'tan ayrldlar. Asl maksat, Rodos ve Girit taraf-
larn gzetlernek ve korumak amacyla blgede bir miktar gemi brakmak
ve sonra stanbul'a gitmekti75 . Nitekim, Piyale Paa hava muhalefeti sebe-
biyle Girit'e kadar gitmemi ve donanmann stanbul'a dnmesi halinde
dman donanmasnn da dalacan dnmt. Ancak, stanbul'dan
Kapudan Ali Paa'ya gnderilen Cemaziyelahr 978 (Kasm 570) tarihli
fermancia dman donannas dalmadan donanmann stanbul'a dn-
mesinin doru olmad, eer gelinecekse mutlaka 6o-7o donanml ge-
minin muhafaza iin adalar arasnda braklmas istendi. Dman donan-
masnn dalp 30-40 geminin kalmas halinde ise Osmanl donanma-
sndan da 40 geminin braklmas ve dierlerinin stanbul'a gelmesi uy-
gun grld. 76
Bylece Kbrs seferinin ilk safhas tamamlanm oldl.J-. Magosa ku-
atmas ise bir yl sonrasna kadar devam etti ve nihayet 9 Rebi'levvel
979'da ( Austos 157) vire szyle teslim olan Magosa beyi, arada varlan
antlamaya uymad iin 14 Rebi'levvel'de (6 Austos 57) tutukland ve
idam edildi.77

EKLER
Ek : KIBRIS SEFER GZERGAHI
MD. 8. KK. 22I.*

Yevrn'l-isneyn, fi 10 Zilhicceti'-erife sene 977 d-i adha
Bugn [namaz- idden sonra] donannaf-i hmayfn] gemileri Beikta'dan salup
Yedi Kule'de yatmlardr.
Yevrn's-slesa, fi n Zilhicceti'-erife sene 977
Sal gecesi drt saatden sonra kalklup bugn beyne's-salateynde Tavan adasna
gelp yatlmdr.
Yevrn'l-erbi'a, fi 12 Zilhicceti'-erife sene 977
Gece drtbuuk saatden sonra kalklup Paa Hazretleri ve Kapudan Paa ba'z
mavnalar yediin ikind ile alam mabeyninde Gelibolu'ya gelindi.
Yevrn'l-cum'a, 14 Zilhicce sene 977, der Gelibolu.
Bugn Cum'adan sonra kalklup alama karib Boazhisar'a gelinmidir. Mabeyn
otuz mildir
Bugn Piyale Paa'dan mektUb gelp kafrin yzyirmi pare kadrga ile oniki mav-
na ve otuz haras vardr. Cmlemiz bir yere gelelim dimein mavere olunup Ankara be-
yi ile Dumdum Memi Reis zmir' e ve Foa'ya peksimed in gnderilp ertesi ki cum'a er-
tesidir anda sulanld.
Yevrn'l-ehad, 16 Zilhicce sene 977, der Bozcaada.
Yevrn'l-isneyn, fi 17 Zilhicce sene 977, der liman-Sr tabi-i Midill.
Yevrn's-slesa, r8 Zilhicce sene 977, der liman- Kalina tabi-i Midill.
Yevrn'l-erbi'a, fi 19 Zilhicce sene 977, der Cezire-i Sakz.
Yevrn'l-ehad, fi 23 Zilhicce sene 977, der Sakz.
Rodos reisierinden nc blkde yevrni sekiz ake ullfesi olan Musa Reis kf-
fardan (yarar]dil [alup]getrmein iki ake terakki buyuruldu.
[Deryada yryen] Gnll reisierden Macar Reis demekle ma'rlfilyas (Reis] da-
hi [mezblr Musa Reis ile] dil alup getrmein Rodos'da on ake ile reislik buyuruldu.
Yevrn'l-isneyn, fi 24 Zilhicce sene 977, der Sakz.
Yevrn's-slesa, 25 Zilhicce sene 977
Bu gece alt saatden sonra kalklup Sack kurbunda bir limanckda aa alnaa
gelinmi dir.
Yevrn'l-erbi'a, 26 Zilhicce sene 977, der Sack.
Bugn yle zamannda yine kalklup Sisarn Boaz'na gelindi.
Yevrn'l-hamis, 27 Zilhicce sene 977, der stanky.
* Bu metin, MD. 8 ve KK. 221 numaral rus defterlerinden yararlanmak suretiyle hazrlanmtr.
Keli parantezle yaplan ilaveler KK. 221' den alnmtr.
100 KIBRIS 5EFERi GNLC VE SMANLI DONANMASI

Rodos Beyi Hamza Bey bunda gelp mlaki oldu.
Yevm'l-cum'a, 28 Zilhicce sene 977, der stanky,
MalrUse-i stanbul'dan Donanma-i hmayundan mukaddem kan 25 pare kadr-
galar bunda gelp vasl oldu. .
Yevm's-sebt, f 29 Zilhicce sene 977, der Rodos.
Yevm'l-ehad, f gurre-i ehr-i Muharremi'l-haram sene 978. der Rodos.
Bugn Piyale Paa Hazretleri cmle gemiler ile gelp mlaki oldular.
Yevm's-slesa, 3 Muharrem sene 978, der Cezire-i Meis. Kadrgalar yalanld.
Yevm'l-hamis, 5 Muharrem sene 978, der cezire-i m[ezblr].
Yevm'l-cum'a, 6 Muharremi'l-haram sene 978, der Finike tabi-i kaza-i Elmalu.
Dergili- Ali avulanndan olup Trhala sancanda zeamete mutasarnf olan Hzr
avu donanma gemileriyle Finike nam mahalle geldikde askerin zahireye ziyade muzaya-
kalan oldukcia gnderilp klli zahire getrp hidmeti sebkat etmein iki bin ake terakki
buyunldu.
Yevm'l-ehad, 8 Muharremi'l-haram sene 978.
Yevm'l-isneyn, f 9 Muharremi'l-haram sene 978, der Finike.
Yevm's-slesa, f ro Muharrem sene 978, der Finike.
Yevm'l-erbi'a, n Muharrem sene 978, der Finike.
Yevm'l-hamis, f 12 Muharremi'l-haram sene 978, der Finike.
Ka kads mektb gnderp kaza-i mezblrdan Donanma-i hmayln in koyun
ve un ve sair zehair tedariki in Dergah- Ali avulanndan Ali avu gelp zahireyi emr
zere cem edp reayay dahi rendde etmeyp nza ve kran zere olmulardr dey bildir-
rnein iki bin ake terakki buyunldu. Aydn sancanda yirmidokuz bin zeameti var.
Yevm'l-cum'a, f 13 Muharremi'l-haram sene 978, der Finike.
Yevm'l-ehad, 14 Muharremi'l-haram sene 978.
Yevm'l-isneyn, s Muharrem sene 978, der Antalya.
Asker mruru in Antalya iskelesi nicedr dey birka pare kadrga ile Piyale Pa-
a hazretleri ve Mustafa Paa ve Kapudan Paa Hazretleri grrnee vardlar.
Yevm's-slesa, 6 Muharrem sene-i m[ezblr], der liman- Atrasan.
Yevm'l-erbi'a, f 17 Muharremi'l-haram sene 978, der Finike.
Yevm'l-hamis, 25 Muharremi'l-haram sene 978, der Finike.
Yevm'l-cum'a, 26 Muharrem'l-haram sene 978.
Bugn yle zamannda Pinike'den kalklup muttasl yrnp mal- mezblrun
. yirmisekizinci gn pazar gn Limosa nam hisanna gelinp ahalisi kaup asker kup garet
ve hasaret edp ol gece anda yatld.
Yevm'l-isneyn, 29 Muharrem sene 978, alama karib Tuzla nam mahalle gelindi.
Yevm's-slesa, f selh-i Muharremi'l-haram sene 978.
Bugn bi-inayeti'llahi Te'ala Tuzla'ya ordu gelp toplar kanlup kal'a-i Lefko-
e'nin fetline niyyet olundu.
Yevm'l-erbi'a, f gurre-i Saferi'I-muzaffer sene 978, der Kbrus.
Yevm'l-cum'a, f 3 Saferi'I-muzaffer sene 978.

Yevm's-sebt, f 4 Saferi'I-muzaffer sene 978, der Kbrus.
[Nahiye-i Balkas der Yanya, Zeamet benam- Ali miralay- Yanya, 44744
Tuzla nam mahalde gemilerden top karlup arabalara konulup ekilrken mez-
burun aya basup mecrlh etmein iki bin ake terakki buyuruldu].
Yevm'l-erbi'a, s Saferi'I-muzaffer sene 978, der Kbrus. [der Tuzla]
Yevm'l-erbi'a, f 22 Saferi'I-muzaffer sene 978, der Kbrus.
Yevm'l-hamis, f 23 Saferi'I-muzaffer sene 978, [der karye-i Alana]
Bugn Kal'a-i Lefkoa kurbunda Alana nam mahalle konuldu.
Yevm'kum'a, f 24 Saferi'I-muzaffer sene 978, der [kurb-] Lefkoa.
Yevm'l-hamis, f gurre-i Rebi'levvel sene 978, der nezd-i Lefkoa.
Yevm'l-erbi'a, f 14 Rebi'levvel sene 978, der Lefkoa.
Bu gece Aydnzade Mehmed avu ba'z alkam- erife ile gelp vasl oldu.
Yevm's-slesa, f 27 ehr-i Rebi'levvel sene 978, der kurb-i kal'a-i Lefkoa.
Yevm's-sebt, f 8 Rebi'lahr sene 978.
Bugn bi-inayeti'lahi Te'ala Kal'a-i Lefkoa feth olundu.
Namaz- subhdan sonra iki saate dein feth oldu.
[Bugn sabah namazndan iki saat gep tamam oluncaya dein Kal'a-i Lefkoa
feth olundu].
Yevm'l-ehad, f 9 Rebi'lahr sene 978.
Yevm'l-isneyn, f ro Rebi'lahr sene 978.
Kbrus Ceziresinde vaki olan Baf nam malall kapurlanlk sancala Receb Reis' e buyu-
ruldu.[Uva-i Baf ma'a Kapudanlk, Hassa reisierden Receb Reis'e ikiyzbin ake ile buyuruldu.]
Yevm's-slesa, f n Rebi'lahr sene 978.
Liva-i Girine, Hassa reisierden Kaid Mustafa'ya buyuruldu. Fi 14 Rebi'lahr se-
ne 978.
Yevm's-slesa, f r8 Rebi'lahr sene 978.
Yevm'l-hamis, f 20 Rebi'lahr sene 978, der kurb- Magosa.
. Hassa reisierden onbir akesi olan Dervi Reis, metrisde urulup ehid olman ge-
di sabka Msr mteferrikalarndan olup denden kadrga reisliine emr verilen Ha-
ver' e verilmek buyuruldu.
Yevm'l-isneyn, f 24 Rebi'lahr sene 978, der kurb-i Kal'a-i Magosa.
Nahiye-i Mula der Mentee.
Timar- Mahmud, karye-i Derek? tabi-i m. 6209.
Mezbfr Bafkapudan Receb Bey'in yannda hidmet in ta'yin olunup timarna
dahl olunmamak in emr-i erifbuyuruldu.
Piyale Paa hazretleri mektUb gnderp kethudalar olup Karlili sancanda
22.500 ake zeameti olan Mehmed'e terakki reca etdikleri ecilden altbin ake terakki
buyuruldu.
Yevm's-sebt, f 7 Cumadelilla sene 978.
[Bugn Piyale Paa hazretleriyle Kapudan Paa kefere donannas vardr dey ce-
zireden ekilp Rodos canibine mteveccih oldular.]
102 KIBRIS SEFERi GNLC VE OsMANLI DONANMASI

Haliya Galata Emini olup Dergili- ali mteferrikalanndan Mustafa elebi'ye on
ake terakki buyunldu.
[Yevm's-slesa, fi o CumadelUla sene 978
Terakki, Kapudan Paa mekteb verp Paa hazretlerinin ketludas Mustafa ketlu
da in Kbrus ceziresinde Lefkoa muhasarasnda gece ve gndz yarar ademler ile al
up uur- hmayln- padiahide yznde ilifenkle urulup mecnih olup yryde dahi ni-
ce yarar kapudanlan tutup getrdkden gayn Girine nam kal' aya elilik ile gnderilp Ha-
san b. Piri ile kefere-i fecereyi itaat etdirp bi-ta'b u meakkat kal'ay verdirp askerin sti
rahatine sebep olup bu mukabelede terakkiye deil belki sancaa laykdr dey bildirrnein
ellibin ake terakki buyunldu.]
Nahiye-i Mekri der Mentee,
Ze'amet be-nam- Ali, karye-i Mendl ve gayruh, 25.ooo. Cezire-i Kbns'da Girine
kal'as re'ayas itaat eyleyp tamam olunup, re'ayaya kirnesne dahl eylemeye dey defe'atle
tenbill oldukdan sonra mezbur za'im levend kalyatasyla kal'a-i mezbureye tabi' nice kura-
y garet edp re'ayasn esir eylemein ze'ameti alnup yirmi bine mstahk olup Kocaili
sancanda onbebin yzbe ake timardan ma'zUl iken Hamid sancanda yirmialtbin ak-
e ze'amet verilp myesser olmayan Bayezid Bey olu Mehmed'e buyuruldu.
Yevm'l-erbi'a [hamis), fi 19 Cumade'l-Ula sene 978, der Baf.
[Yevm'l-isneyn, fi 27 Receb sene 978, der kurb- Magosa)
[Yevm'l-isneyn, fi 5 a'bani'l-mu'azzam sene 978, der nezd-i Magosa]
[Yevm's-slesa, fi 27 Zilhicce sene 978]
[Girine beyi mekteb gnderp keferezamannda Girine limannda bir liman reisi
olup haliyle reis nasb olunmak lazmdr dey bildirrnein yeni mslman Mehmed'e on
ake ile liman reislii buyunldu.)
[Yevm'l-cum'a, fi gurre-i Muharremi'l-haram sene 979, der kurb-i Magosa]
[Yevm's-slesa, fi 9 Rebilevvel sene 979]
[Bugn kefere gedk bana gelp vire dey arup bu canibden bir yarar adem
taleb eylediler)
[Yevm'l-ehad, 14 Rebilevvel sene 979)
[Bugn Magosa beyi olan kafir gelp Paa ile buluup ahde muhalif vaz eyled
ne ikrar etnein kayd u bend olunmudur]
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiG i 103

Ek 2: KIBRIS SEFERiNE KATILAN DONANMA
Batarda-i
veys Danimend Reis
Hac Osman Reis
Behram Reis
Memi Reis Dumdum
Ali-i Zerd Dmeni
Hac Mustafa kapudan
Ali-i Bzrk
Hsrev Reis-i hassa
Kadrga-i
Mehmed Reis
Ali-i Nakka Reis
Kadrgaha-i skenderiye
Ali-i erkes Reis-i Hassa
Hac lyas Reis
Ahmed
Memi-i Korsika reis-i hassa
Ahmed Arab kapudan
Mehmed Dmeni Reis
uca avu
Halil Hindi Reis
Hsam tabi-i sipah- kk
Sleyman Reis
Hasan birader-i Hseyin Bey
Mahmud tabi-i Turgud Bey
Mustafa Reis
Memi-i Kreki
Mahmud Divane
Muslu- Zerd Reis
Mehmed
Hsam skandil
Hac Bayram Reis
Hac Reis
Hsam birader-i a'ban avu
Hasan Fak
Memi-i Billur Reis
Bekir avu
Sefer avu
Memi-i Aydn
104 KIBRIS SEFERi GONlG VE SMANll DONANMASI

Karamrsel-i
Dervi Reis
Hasan Reis
Murad Reis
Nasuh reis
Rasl Reis
Pervane Reis
Kestiha-i esb
Hasan Pilavi Reis
Sipah Ali tabi-i emin-i ehr
Mustafa b. Ali tabi-i emin-i ehr
Hac Nebi
Kara Muslu ser-oda
Arab Mehmed Reis
sa Reis
Ali Reis vardiyan
Nasuh Reis
Mehmed b. Hasan Reis
Hdaverdi Reis
Muslhiddin Reis
sa Reis
Hseyin Karamani
Mavna-i
Kara Muslu
San Ahmed Reis
Abdi-i Zerd Reis ve Musa Reis arab
skender Reis
Hdr b. Meyyed Reis
sa b. Yusuf sipah
Yahya Zerd
Salih Bodur
Memi-i Kladfz
Igrib-i
Yunus Divane
MAD. 5471.*
* Bu liste Kbrsl esirlerin kaydedildii penyek defterinden yararlanlarak hazrlanmhr. Kbrs se-
ferine kahlan donanmann bir ksmn ihtiva ehnektedir.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENiZCiLiG i 105

NOTLAR
Bu abitnarnede Kbrs harac ilgili pasaj "ve mukaddema diyar- Msr erllise elinde iken cezire-i
Kbrs'dan sal be-sal sekiz bin floriye bedel kuma ve harac vermek adetleri imi. Eyle olsa haliya
diyar- Msr devlet-i kahirem muktezasnca klliyen feth olurrup sair memalik-i mahrlsemden
vak' olup zikr olunan harac yce padiahlma verilmesi lazm olman buyurdum ki harac-
mezbur kuma olmayup her yl sekiz bin nakid firengi flori olup malruse-i stanbul'a gnderp
Hzane-i Amire'me teslim edeler" eklinde gemektedir (M. Tayyib Gkbilgin, "Venedik Devlet
Arivi'ndeki Trke Belgeler Kolleksiyonu ve Bizimle lgili Dier Belgeler", Belgeler, 9-2, Ankara,
97, S. 53).
2 Mehmed b. Mehmed er-Rfuni, Nuhbet't-tevarih ve'l-ahbar, haz. A. Sarl (.. Sosyal Bilimler
Enstits, baslmam doktora tezi), stanbul, 2000, s. 329-330. Selaniki de, ehzadelii srasnda
kendisine Msr'dan gelen baz hediye, eker, pirin ve atlarla ykl geminin firtnaya yakalanp
kurtlduu halde Kbrsllar tarafndan el konmasn unutmadin belirtnektedir (Selaniki Mus-
tafa Efendi, Tarih-i Selanikf, haz. Mehmet pirli, stanbul, 1989, I, 77).
3 skenderiye, Dukakin, Prizren, Hersek, Kilis sancakbeylerine gnderilen 2 Ramazan 977 (8 ubat
1570) tarihli hkmler: Mhimme Zeyli Defteri, nr. 5, s. 5-8j3-8.
4 Kubad avu'un elilik grevi ve sresi hakknda bkz. Maria Pia Pedani-Fabris,"Ottoman Diplo-
nats in the West: The Sultan' s Ambassadors to the Republic ofVenice", Tarih ncelemeleri Dergi-
si, XI, zmir, 996, s. 89-19; M. P. Pedani, In N ome del Gran Signore, Venedik, 1994, s. 207. Ku-
bad avu'un Venedik'e gtrd II. Selim'in ve Sadrazam Sokollu Mehmed Paa'nn Ramazan
977 (ubat 1s7o) tarihli mektuplan ile ilgili olarak bkz. M.P. Pedani Fabris, I "Documenti Turchi"
deli' Archivio di Stato di Venezia, Roma, 1994, s. 210-202.
Bosna, Hersek ve skenderiye beylerine gnderilen hkmler: Mhimme Zeyli Difteri, nr. s, s. 8-
9/92I.
6 Ebussuud Efendi'nin Kbns seferi iin verdii gerekeli fetvann suretleri iin bkz. M. Erturul
Dzda, eyhlislam Ebussuud Efindi Fetvalan Imda 6. Asr Trk Hayat, stanbul, 983, s. 108-
109; Peuylu, Tarih, stanbul, 128, I, 486-487; Katip elebi, Tuhftt'l-kibarfi eifari'l-bihar (haz. O.
aik Gkyay), stanbul, 973, s. 28-129.
7 Mezzinzade Ali Paa'nn kapudanl srasnda tutulan bu defterde tersanenin gelirleri 2.223-3S4
ake, giderleri ise qs8.264 akeydi (BOA. Maliyeden Mdevver Difterler (MAD), 851, s. 2).
8 Alyolu'nda 20, Amasra'da 5 at gemisinin inas emredildii konusunda Zilka'de 977 (Nisan
s7o) tarihli hkmler: Bab- Asaf, Divan- Hmayun, Mhimme bejteri (A.DVN.MHM), 932,
h. 4, 2S, 30, 33, 36, s. Kbrs seferine ait olan bu cz Babakanlk Devlet Arivleri Genel M-
drl yaynlar arasnda (2 Numaral Mhimme Defteri, I'in banda s. 3-37) neredilmitir
9 4 Zilka'de 977 (2o Nisan s7o) tarihli Aydn beyine gnderilen hkm: A.DVN. MHM, 932, h. 26.
o 2S a'ban 977 (2 ubat 570) tarihli Halep ve Msr beylerbeyleri ile Trablus, Antalya, Alaiye, il,
Teke ili, Rodos ve skenderiye beylerine gnderilen hkmler: MZD, s, s.j3, 2/45, 3/9. 4/o.
n 2S a'ban 977 (2 ubat 57o) tarilli Delvine, Yanya, skenderiye ve Dukakin beyleri ile Venedik
yolu zerindeki kadlara gnderilen hknler: MZD. s, s.j-2.
o6 KBRs SEFERi GNLc VE OsMANLI DoNANMAs

r2 A.DVN.MHM. 932, h. 28.
13 ro Zilka'de 977 (r6 Nisan rs7o) tarihli Lala'ya ve Samhan alaybeyine gnderilen hkmler:
A.DVN.MHM. 932 h. S ro.
14 Ordunun ihtiyac olan zahirenin temini iin 17 Ramazan- Zilka'de 977 (23 ubat-7 Nisan rs7o)
tarihleri arasnda menzillerin bal olduu yerlerin yneticilerine hkmler gnderilmiti:
A.DVN.MHM. 932 h. I,I3,I6.
rs Yeniehir kadsna gnderilen I3 Zilka'de 977 (I9 Nisan IS70) tarihli hkrnde peksirnet ve za-
hirenin gemilere yklenip Sakz'a gnderilmesi, eer burada donannaya yetiemezse vezir
Mustafa Paa'nn arkasndan Rodos'a kadar gitmesi emrediliyordu (A.DVN.MHM. 932, h. 23).
r6 r8 Zilka'de 977'de (24 Nisan 1570) Aydn ve Samhan nazn Seydi Ahmed, ile Mentee nazn Ta-
hir' e ve Rodos beyine gnderilen hkmler: A.DVN.MHM. 932, h.48, so.
I7 r8 Zilka'de 977 (24 Nisan IS70) tarihli Teke nazr Mehmed av'a hkm: A.DVN.MHM. 932, h. 46.
r8 Kbrs seferine kablan kara ve deniz sancaklar iin en doru bilgiler sefer srasnda verilen ruus-
larn kaydedildii MD. 8 ve KK. 64 ve 22r numaral defterlerde bulunmaktadr. Ayrca bkz. Meh-
med b. Mehmed, Nuhbe, s. 331.
19 r8 Zilka'de 977 (24 Nisan rs7o) tarihli el beyine gnderilen hkm: A.DVN.MHM. 932, h. 19.
20 Hayab ve daha am beylerbeyi iken Kbrs'n fethinin zarureti hakknda stanbul'a mracaatta bu-
lunduu konusunda bkz. Bekir Ktkolu, "Mustafa Paa (Lala)", slam Ansiklopedisi, VIII, stan
bul 1971, S. 733
2r Selaniki, Kapudan Mezzinzade Ali Paa'nn Piyale Paa ile birlikte gittiini yazmakta ise de do-
ru deildir. Gemi saysn ise 84 batardave kadrga olarak vermektedir (Tarih, I, 77).
22 Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, (ter. M. Ata), stanbul, 1332, VI, 2s2.
23 Selaniki, Tarih, I, 77; Mehmed b. Mehmed, Nuhbe, s. 331.
24 Selaniki, Tarih, I, 77-78.
2S Ali, Knh1-ahb.r, Nuruosmaniye Ktp, nr. 3407, vr. r58a-b. Ali, adaya k tarihini yanl olarak
27 Rebi'lahr olarak vermektedir (rs8a).
26 Nuhbe, s. 331.
27 Tuhfet'l-kibar, s. 129.
28 BOA. KK. 7so2.
29 BOA. MD. 8. KK. 22r; KK. 64-
30 KK. 223. Bu konuda ayrca bk. dris Bostan, "nebahb Deniz Sava", Diyanet slam Ansiklopedisi,
stanbul, 2ooo, 22, 287-289.
31 MD. r82, s. r.
32 Muhtemelen defterin ciltlenmesi srasnda baz hatalar olduu iin tarihler kronolojik olarak de-
vam etmemektedir. Bu defterden seilerek yaplan bir neir iin bk. SafVet, "Kbrs Fethi zerine
Vesikalar", TOEM, r9, stanbul, 1329, s. II77-II93
33 Rumeli beylerbeyine hitaben yazlan ve sancak askerleri hazr ise Gelibolu'da gemilere binebile-
ceini, aksi takdirde kara yoluyla Antalya'ya gidip oradan gemiye girebileceklerini bildiren 25 Zil-
hicce 977 (3r Mays rs7o) tarihli hkm: MD. 9 s.95/24r.
34 Vezir Mustafa Paa'ya gnderilen bu hknn ayn tarihli bir benzeri de Piyale Paa'ya gnderil-
mitir BOA. MD. 9, s. 91/235-236.

3S Donanma ve ordunun Kbrs'a kmasndan sonra skenderiye kapudannn so kadrga ile
Piyale Paa'ya yardma gitmesi daha uygun grlmt. 22 Zilhicce(28 Mays s7o) tarihli
Piyale Paa'ya ve Vezir Mustafa Paa'ya gnderilen hkmler: MD. 9, s. 92-94/237, 239
36 26 Zilhicce 977 ( Haziran s7o) tarihli Rodos beyine gnderilen hkmdeayrca zooo ra tom-
ruu hazrlatmas istenmitir (MD. 9, s. 96/246).
37 28 Zilhicce 977(3 Haziranrs7o) tarilli skenderiye Kapudan Mehmed Bey'e gnderilen hkmde,
dman gemilerinin Venedik, Kbrs ve Malta gemilerinden hangisine olduunun aratrlnas is-
tendii gibi bu saldndan niin haberdar olmadklannn hesab da sorulmaktadr (MD. 9, s. 97/247).
38 29 Zilhicce 977 (4 Haziran 1s7o) tarihli hkm: (MD. 9, s. 98/2so).
39 Ordu ve donanmann Pinike'de bekleme sresini Mehmed b. Mehmed de ruus defterindeki kay-
da uygun olarak 20 gn eklinde vermektedir (Nuhbe, s. 331-332).
40 Dergili- Ali avlanndan Hzr av'a zahire teminindeki hizmeti sebebiyle zooo ake terak-
ki verildi (MD. 8, s. 3).
41 Ka civarndan zahire, un ve koyun getirmekle grevlendirilen Ali av'a zooo ake terakki ve-
rildi (MD. 8, s.s)- el blgesinden Kbrs'a yaplan asker, zahire tanmas ile ilgili bk. enol e-
lik, "Osmarl Devletinin Kbrs Seferi'ndekiAskerve Zahire Naklinde el Sancann Rol", kin
ci Uluslararas Kbns Aratrmalan Kongresi, 24-27 Kasm 1998 (Gazi Magosa 1999), s. !07129.
42 MD. 8. s. 6; KK. 221. s. 7
43 Tekelli beyine, Antalya ve Elmal kadlanna gnderilen 29 Zilhicce 977 (4 Haziran rs7o) tarihli
hkmler: MD. 9 s. 97/248; 98/zsr).
44 MD. 9 s. 97/ 248; 98/zsr.
4S Muharrem 978 (S Haziran 17SO) tarihinde Piyale Paa'ya gnderilen hkm: MD. 9, s. oojz56.
46 MD. 8, s. 9; KK. 221, s. 9 Sefere bizzat katld bilinen Piri'nin Pinike'den ayrl tarihini 24 Mu-
harrem, Tuzla'ya var tarihini ise 29 Muharrem olarak vermesi rus defterlerindeki kaytlara uy-
mamaktadr (Fethiye-i Cezfre-i Kbns, yay. Harid Pedai, Ankara 1997, s. 8).
47 MD. 8, S-9/IIS-
48 Ali, Knh1-ahbiir, vr.1s8a; Peuylu, Tarih, I, 488; Katip elebi, Tuh.fet'l-kibar, s.r29. Selaniki, Mu-
zaffer Paa'nn Badat beylerbeyliinden mazul olduunu kaydetmektedir (Tarih, I, 78). Kbrs ru-
usunda ise o srada Avlonya sancakbeyi olduu belirtilmektedir. MD. 8, s. 20/136o; KK. 221, s. 3S-
49 Ali, Knh1-ahbiir, vr. s8a-b; Selaniki, Tarih, I, 78.
so Kbrs'a asker ihrac ile ilgili olarak bk. Mehmed b. Mehmed, Nuhbe, s.332; Selaniki, Tarih, I, 78.
MD. 8. s. 9; KK. 221, s.9. Toplarn karaya karlmas srasnda aya ezilerek yaralanan Yanya Mi-
ralay Ali'ye iki bin ake terakki verildi (MD:. 8. s. z; KK.22r. s. ro).
Piyale Paa, adada kalan gemilerin deniz ilerinden anlamayan Behram Paa'ya braklnasn
doru bulmadn bir mektupla stanbul'a bildirmitir (MD. 14jr, s. 3S4/422).
S3 Mehmed b. Mehmed, Nuhbe, s. 332-333; Katip elebi, Tuh.fet'l-kibiir, s. 130.
54 Dubrovrik beylerine gnderilen 14 Safer 978 (r8 Temmuz s7o) tarilli hkm: MD. 4j1, s.
22S/307-
ss I7 Rebiylevvel978 (9 Austos s7o) tarilli Piyale Paa'ya gnderilen hkm: MD. 14/I, s. 3S4/422.
s6 MD. 8. s.87; KK. 221 s.r4. Selaniki, Tuzla'ya ilk karma tarihini yanl olarak 22 Safer (Ta-
rih, I, s. 78). Mehmed b. Mehmed. ise, 20 Safer eklinde kaydetmitir (Nuhbe, s.332). Bu ta-
o8 KBRlS SEFERi GONLG VE OSMANLI DONANMASI

rih Tuzla'dan Lefkoa'ya hareket tarihi olmaldr. Piri Efendi ise Tuzla'dan Lefkoa'ya hare-
ket tarihini 19 Safer olarak kaydetmektedir (Fethiye, s. o) ki tarihin, ota kurmak iin nce-
den gnderilen Krehir ve Akehir beylerinin hareket tarihi olmas mmkndr.
S7 Kuatmann safalat hakknda kaynaklara dayanan bilgi iin bk. Kbns Siferi (1570-1571), Trk Si-
lahl Kuvvetleri Tarihi, III/3, Ankara 1971, s. 93-oo.
ss Kaynaklarda Kbrs seferine katlan yenierilerin soo o olduu kaydedilmekle beraber (Katip e-
lebi, Tuhft, s. 129) bu say cebeci, topu, arabac, sipah, silahdar, ulufeci ve gariblerin tamamna
amil olmaldr. Sadece yenierilerin says3983'tr (KK. 1768, s. 14a,14b,7b).
S9 Piri Efendi, Fethiye, s.2-3; Ali, Knh'l-ahbar, vr.s7a; Mehmed b. Mehmed, Nuhbe, s. 334
6o Piyale Paa'ya ve Mustafa Paa'ya gnderilen 23 Safer 978 (27 Temmuz) tarihli iki hkm: MD.
I4/I, s.368J441; s.369/442. 14 Rebiylevvel'de (6 Austos) Aydnolu Mehmed avu ile Lefko-
a'ya stanbul'dan baz hkmler geldii (MD. 8, s. so) bilindiine gre bunlar arasnda sz ko-
nusu hkmn de bulunmas mmkndr.
61 MD. 4j1, s. 3S33S4/422.
62 17 ve 19 Rebiylevvel978 (19 ve 21 Austos 1s7o) tarihli Mustafa Paa ve Kapudan Ali Paa'ya gn-
derilen hkmler: MD. 14/, s. 333-334/389, 391.
63 MD. 8, s. 120; KK.221, s. 3S Lefkoa'nn fethi sreci hakknda bkz. Piri, Fethiye, s. 15-20; Ali, Kn-
h'l-ahb.r, vr. 157a; Selaniki, Tarih, , 78; Katip elebi, Tuhfet'l-kibiir, s. 130-132; Mehmed b. Meh-
med, Nuhbe, s. 33S
64 MD. 8, s. 120/1360; KK. 221, s. 35
6s MD. 8. s. !28/1454-
66 Rumeli beylerbeyine gnderilen Cemaziyelevvel 978 (Ekim 1570) tarihli hkm: MD. 14j, s.
427/520. Adann yerli halknn Osmanl askerleri ve yneticileri ile ilikileri konusunda bkz. Ne-
jat Gyn, "Trk Hizmetine Giren Baz Kbrs Mdafleri", Milletleraras Birinci Kbns Tetkikleri
Kongresi, Ankara, 1971, s. ros-ro7.
67 Kimin esiri olduu kyneti meslei, konumu belirtilen bu defter esirlerin ismen kaydedilmesi
Kbrs halknn kimlii hakknda salkl bilgi elde etmek iin bu defterin deerlendirilmesi emin
bir yol olarak grnmektedir (MAD. S471).
68 Bu bilgi stanbul'a 18 Rebi'lahr'da (19 Eyll 1s7o) ulamtr. Cemaziyelevvel 978 (Ekim 1570)
tarihli Rumeli beylerbeyine, Mustafa Paa'ya ve Piyale Paa'ya gnderilen hkmler: MD. 14j, s.
427/520; s. 429/S2I, s. 443/539
69 Bu hizmeti ve Lefkoa kuatmas srasndaki gayretleri sebebiyle Mustafa kethdaya o Cemazi-
yelevvel 978'de (ro Ekim 1s7o) 5o.ooo ake terakki verildi (KK. 221, s. 5St-
70 MD. 8, s. 121; KK. 221, s.36; MD. 14/, s. 427Js2o. Bafkapudanna yardmc olmak zere erbab-i
timardan Mahmud grevlendirildi (MD. 8, s. 39).
71 MD. 8, s. 2s.
72 Mehmed b. Mehmed, Nuhbe, s. 336.
73 MD. 8, s. 136.
74 Donanmann Kbrs'ta demidemesine msait bir yer olarak Baf tespit edilmi, birinde 100 kadr
ga, dierinde so bara kalacak iki liman olduu anlalm, hatta tamir edilmek zere liman a
zna iki bur yaplmas dahi dnlmili (MD. 4j2, s. sSs/837)-

75 MD. 8, s. 52; Piri, Fethiye, s. 2526; Mehmed b. Mehmed, Nuhbe, s. 337-338.
76 Kapudan Paa'ya hkm: MD. I4f2, s. 677-678/872.
77 KK. 22I, s. r8r.
110 KIBRIS SEFERi GNLC VE SMANLI DoNANMASI

ADRiYATiK'TE
OSMANLlLAR VE USKKLAR*

KoRSAN KAvRAMI vE HuKuKi STATs HAKKINDA
ncelikle belirtmek gerekir ki, Arapa korsan kelimesi talyanca cor-
6.
O saro'dan gelmektedir ve denizlerde dman gemilerine yaplan sal-
dny ve yine denizlerden gelerek saliliere yaplan aknlan ifade
etmektedir.
Bu kavram iin kullanlan kelimeler arasndaki farka nem verilme-
mesi sebebiyle korsarln ve zellikle Osmarl korsarlnn bir haydutluk
gibi alglanmas denizlerde yaanan olaylara ok az dikkat edildii sonucunu
dourmaktadr. Bu hususa temas eden Rieger, 15. yzyl sorlannda ve r6.
yzyln balannda korsan kelimesinin sadece Hristiyarlar iin kul-
lanldn ve Mslmarlara levent denildiini ileri srerek bu
kavram kargaasnn dzeltilmesi gerektiini savunmaktadr.'
Gerekten Osmanl. mparatorluu'nda korsanlk ya-
pan denizcilerin belgelerde ve dnemin kaynaklannda daha
ok levent reisieri veya gnll reisler olarak anlmas bu iddi-
ay teyit etmektedir. Gnll reisierin esas itibariyle Cezayir'de
bulunduklar, devlet donanmasnn denizlere ald zamarlarda ona katl
dklar, dier zamanlarda ise slendikleri yerlerde sahil muhafaza grevi y-
rttkleri grlmektedir. Levent reisierinin sadece, Osmanl mparatorlu
u'nun hakimiyetindeki yerlere veya adalara saldnda bulunduklan zaman
"korsan" ve "harami" kelimeleriyle adlandnldklan dikkat ekmektedir.
Korsanlarn hareket serbestliine sahip olduklann dndren
pek ok rnek olmasna ramen yine de bal bulunduklar Osmanl devle-
tinin hukuk kurallarna gre davranmak mecburiyetinde olduklar anlal
maktadr. Mslman korsanlar, devletten bamsz olarak hareket ettikleri
zaman bile slam hukukunun snrlar iinde kalmlardr; nk slam
hukukuna gre, dar'l-slam olan islam lkesi ile dar'l-harb olan gayri-
* Bu makale, Toplumsal Tarih, 127 (stanbulzoo4), s. 64-7'de yaynlanmtr.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiGi III

mslimlerin yaad lke arasnda devaml sava hali geerlidir ve bar
yaplm olsa bile bu dumm geici olduundan sava hali her zaman hazr
olmay gerektirmektedir. Bu sebeple Osmanl devletiningaza ve cihat iin
denize alacak levent reisierine mdahale etmesi beklenemezdi. Bunun
tek istisnas dost ve mttefik olarak eman verilmi bulunan ve iliki artla
n ahirnamelerde aklanm olan devletlerdi. Osmanl leventlerinin, yani
korsanlarn 6. yzylda Venedik ve Fransa gibi devletler dnda denizde
rastlanacak gemilere ve topraklara kar gazaya kmalar takdir ediliyordu.
Nitekim, tarihi Mustafa Selaniki, bunlarn "kffar- haksar stne gah u
bi-gah cihad u gazada olan benarn korsan ve kurnaz levend taifesi" olduk-
lanndan bahsetmektedir. Bu sebeple Osmanl korsanlannn birer haydut
deil, aslnda birer deniz gazisi olduu ve karadaki aknclara mukabil var
olduklan dikkate alnmaldr. 2
Korsan kelimesinin devlet izniyle savaanlar iin kullanlmas ve

takdir grmesi ise muhtemelen r6. yzyln sonlarna doru yerlemeye
balamtr.
ADRiYATiK'TE KoRSANLIG-N YKsEii
nebaht Sava (r57r) Akdeniz'de byk donanmalarn karlat

son deniz meydan sava grnmndedir ve bu tarihten sonra Mslman
Trk dnyasyla Hristiyan dnyas arasnda resmiyet kazanmam bir ba-
ra vanldndan korsanlk nemli bir hareketlilik gstererek byk bir
hamle gerekletirmitir .3
Adriyatik, r6. yzyln ikinci yarsnda artmaya balayan ve yzy
ln son eyreinde zirvesine ulaan Akdeniz korsanlnn nemli bir me-
kanyd. Yine r6. yzyln sonlarna doru Akdeniz'de etkin olan garp
ocaklar korsanlnn gz kamatrc ykselii, phesiz Adriyatik'teki
gelimeleri de etkilemiti. 4 Bu dnemde Adriyatik'in dou sahilleri esas
itibariyle Osmanl hakimiyetindeydi ve Venedik'e verilen ahitnamelerde
varlan mutabakat sonucu denizde asayiin salanmas Venedik' e brakl
mt. Bu sebeple, Osmanllar bu denize Venedik Krf~zi diyorlard. 5 Ve-
nedik, bu sularda Uskok ve dier korsanara kar gvenlii salamak ze-
re merkezi Korfu' da bulunan bir sahil koruma flosu oluturmutu.
II2 ADRiYATiK'TE OSMANLilAR VE USKOKLAR

r6. yzyln sonlarnda,
Adriyatik'te Osmanl korsanlar ile Uskok-
larn ve ksmen Venedik korsanlarnn kendilerine hareket alan buldukla-
r grlmektedir. Blgede gelien bir g olarak Osmanl korsanlar sahil-
lerde ina ettikleri kayk, sandal, frkate ve kalyata trundeki gemileriyle
Adriyatik'te faal olan spanya, Venedik ve Uskok korsaniarna ve hedefleri-
ne kar harekete gemilerdi; hatta r7. yzyln balarnda Osmanl gemi
ve sahillerine zararlar hat safhaya ulaan Uskoklara kar Avlonya, Gabe-
le, Nova ve Kirka'da deniz sleri kurulmu ve savunma amacyla buradaki
Osmanl sava gemileri mcadeleye girimiti.
ADRiYATiK'TE 0SMANLI KORSAN SLERi
Adriyatik'te Osmanl korsaniarna s grevi gren ana blge

olumutu. Korsanlkla ilgili ikayetler dikkate alndnda bu slerin sahil-
lerdeki nemli baz liman ehirleri ve kaleler olduu tesbit edilmektedir.
rnein Hersek'te Nova; Arnavutluk'ta Avlonya ve Dra; Adriyatik'in g-
neyinde Ayamavra, Preveze ve nebaht; Mora'da Moton ve Koron korsan-
larn topland sahil ehirleriydi ve bu ehirler r7. yzyldan itibaren
nemli korsan sleri olarak tarihe geti.
Osmanllarn Adriyatik salillerindeki ilk limanlarndan olan Avion-
ya, sahip olduu tersane ve kaptanlyla nemli bir deniz ss konumun-
dayd; spanya'dan getirilen Yahudilerin buraya yerletirilmesi ile bir tica-
ret liman haline gelmiti. Avlonya tccarlarnn en ok ticaret yaptklar
yerler Venedik kadar talya salillerindeki Aneona ve Pulya'yd. Bu ticari ha-
reketlilik sebebiyle Adriyatik'teki deniz korsanlarnn ilgi oda olan Avion-
ya, bazen kuzeydeki Uskoklarn, bazen de Venediklilerin saldrsna uru
yordu. Bu saldrlara kar koymak ve mukabil basknlar dzenlemek ze-
re de Mslman korsanlar ile Maripli korsanlar Avlonya'da toplanyorlar
d. Muhtemelen korsanlk olaylarnn yaygnlamasyla r6. yzyln sonla-
rna doru ticari nemini kaybeden Avlonya, Venedik'e ait Spilit'in r59o'da
serbest liman haline gelmesi ile de sadece askeri bir s olarak kald. 6
Adriyatik'te Osmanl korsanlarnn topland nemli bir baka liman
ehri olan Dra, Via Egnatia denilen ve Balkanlarn ilerine uzanan tarihi ti-
caret yolunun en nemli balang noktasnda yer alyordu. 7 r6. yzyln son

eyreinde Adriyatik kylannda ortaya kan korsanlar ile zellikle Kuzey M-
rika'dan gelen Marib korsanlannn s edindikleri Dra, ayn zamanda kor-
sanlarn el koyduklar gemilerde bulunan eyalan getirip sattklan nemli bir
pazar olarak da dikkat ekiyordu. Bu zendirici durum, Dra'taki askeri grev-
lilerin korsanlk yapmaya balamasna ve olaylarn artmasna sebep oldu. Ni-
tekim, 5 Mays 1594'te Venedik'in Dalmaya kysndaki Rogoznie limanna
gelen bir kadrga, her sene Spilit'te dzenlenen bir panayra katlan ibenik
beyi ile oullarn ve dier beyleri beklerken Mslman frkatesinin sald
rsna uram, olayda sadece ibenik beyi ve oullan sa kurtulmutu. Le-
ventler ise gemideki ok miktarda paraya el koyarak Dra'a gitmilerdi. 8
Bu olay Osmanl makamlarn zor duruinda brakm, gereken ted-
birlerin alnmas ve izinsiz gemi donatarak denize alan leventlere engel
olunmas konusunda blgedeki idareciler defalarca ikaz edilmiti. Aslnda
bu tr korsanlk hareketleri tccarlarn Dra'a geliini etkilemi ve iskele
gelirlerinin azalmasna yol amt.
Dra'ta slenen leventler, Noval ve Cezayirli korsanlada ibirlii
yaparak Venedik ticaret gemilerine de baskn dzenliyorlard; rnein
6os'te farkl zamanlarda Adriyatik'te seyreden Mauka, Marciliana Bone
ve Marciliana Noris adl Venedik haras ile iki kalyona el koyarak 400
bin altn deerindeki mal ve eyay esirlerle birlikte Dra'a getirmi ve ora-
da satmlard. Bunu yaparken leventlerinibirlii yapt Osmanl askeri
yneticilerinin banda Dra aalar geliyordu. 9
Osmanl korsanlarnn Adriyatik kysndaki nemli Osmanl mer-
kezlerini s edinerek Venedik ticaret gemilerine saldrdklar bir dier yer
Nova Kalesi'ydi. 159o'da bazleventler, bir kalyata ile denize alm ve Kor-
fu boazna giderek Venedik tccarna dzenledikleri basknda mallarn
yamalamlard. Yine 1593'te drt levent frkatesi Kotor Krfezi'nde gelip
geen gemilere zarar vermilerdi.
Adriyatik'in Venedik tarafndan en fazla kontrol edilen yer olmas
bakmndan Nova civarndaki korsanlklarn ou defa nlendii veya taz-
min ettirildii anlalmaktadr.
Bu dnemde Adriyatik'te korsanlk yapan Osmanl leventleri yann
da garp ocaklanndan gelen gnll reisler de etkili oluyordu. Bunlarn en
ADRiYATiK'TE SMANLILAR VE USKOKLAR

Resim 6. Gke. (Bostan, Osmanl Gemileri, s. 270-271)
nllerinden olan Cezayir leventlerinden Murad Reis, 159r'de bir levent

kalyatas ile Adriyatik' e gelip Spilit'deki bir gemiye el koymu ve rs.ooo f
lorilik para ve mal almt. 10
Denizlerdeki korsanlk hareketlerinin sebepleri zaman zaman o

derece basit alacak-verecek davalarna dnmtr ki, bunlar korkun
imajlar artran korsanlk olaylar karsnda sradan hadiseler olarak ka-
bul etmek ihtiyac domaktadr. Bu durum ayn zamanda Osmanl ve Ve-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiGi II5

nedik halklarnn ne derece sk ekonomik ilikiler iinde olduunu gste-
recek mahiyettedir.
ADRiYATiK'iN ZoRLU KoRSANLARI: UsKOKLAR
6. yzyln balarndan itibaren Venedik ve Osmanllar dnda

Adriyatik'te grlen nemli bir korsan grubu Uskoklard. zellikle Os-
manllara kar karada ve denizde faaliyet gsteren bu topluluk, Osmanl
tccarlarnn denizlerdeki korkulu ryasyd. Uskoklar, 6. yzyl boyunca
denizde Adriyatik'te ve karada Seng blgesinde Habsburg mparatorlu
u'nun hizmetinde Trklere kar basknlar yaparak Hristiyanlarn koru-
yuculuu grevini stlenmi bir korsanlar topluluuydu. Genel olarak Bal-
kanlar' daki Osmanl fetihleri srasnda buralar terk eden sava Hristi
yan mltecilerden oluuyorlar ve yerletirildikleri Hrvatistan-Slovenya bl-
gesinde Habsburg topraklarn Trklere kar koruyorlard." Bu zellikle-
riyle Uskoklar, Karadeniz'e kan ve sratli tekneleri aykalarla stanbul
Baaz'na kadar gelip zarar veren Kazaklara benzemektedirler.
Osmanl ariv belgelerinde Uskoklar iin "harbi kafr, hrsz ve e
kiya" tabirleri, sleri olan Seng iin de "harbi kal'a" veya "dar'l-harb
12
kal' as" ifadeleri kullanlmtr. Piri Reis'in Kitab- Bahriye'sinde ise, Seng
kalesi "Sanya Kal'as" olarak gemektedir.'3
Uskoklarn Adriyatik sahillerinde saldrdklar Osmanl limanlarn
ana blgede toplamak ve bu merkezleri esas alarak incelemek konunun
takibi bakmndan daha isabetli olacaktr. Bu blgeler kuzeyden gneye
doru Kilis blgesi, Gabele ve Nova civardr.
6. yzyln balarndan itibaren saldrlarna ahit olunan Uskoklar
daha ok Yenedildilerden cesaret aldklar iin onlarn ada ve kylarna ka-
dar sokulmakta ve buralara gelip giden Osmanl tccarlarna saldrmaktay
dlar. Uskoklarla ilgili en son ve muhteval aratrnay yapan Bracewell, k
ylarn ve deniz ticaret yollarnn Uskoklar iin ok karl bir hedef olduu
nu ve yaklak po'lerden itibaren Adriyatik'teki Osmanl ticaretini hedef
alan saldrlar dzenlediklerini belirtmektedir.
Venedik ile ibirlii sayesinde denizden gelen ve Osmanl topraklar
na kan Uskoklar, Venedik tebaasndan aldklar yardmla blge halkna b-
n6 ADRiYATiK'TE OSMANLlLAR VE USKOKLAR

yk zarar vermekteydiler. Bu sebeple, Adriyatik'in ky blgesinde olan ve
Venedik'e tabi bulunan Zadra, ibenik, Spilit ve Trogir'in hinterlandndaki
pek ok Osmanl ky de bu durumdan etkilenmekteydi. Hatta sg'de bu
saldnlar sonunda Osmanl reayas yerlerini terk etmek zorunda kalmt.
Ayrca Uskoklann deniz kenarna yakn yerlerdeki stnlkleri sebebiyle bu-
ralarda yaayan ve says o.ooo haneye ulaan Osmanl reayas Uskoklara
hara vermek durumundayd. 4 Osmanl idaresindeki kyler, yamalanmak
tan kurtulmak iin 1576'dan beri bu vergiyi demek durumunda kalyordu.
Bu haralann toplanmas hibir resmi yetkisi olmayan U skok voyvodolan ile
kyler arasndaki mutabakat sonucu gereklemekteydi. Yine s88'de Us-
koklann Neretva Nehri'nin azndan Zadar snrlarna kadar olan blgede
her haneden bir Venedik altn hara aldklan tespit edilmektedir.'5
USKOK BASKISI ALTINDA 0SMANLI LiMANARI
Venedik devleti nceleri Uskoklara kar Osmanl tccarn himaye et-

tii halde, daha sonralan ve zellikle Osmanl devleti ile arasnn ak olduu
zamanlarda bu tavnn deitirmi ve U skoklara yardmc olmaya balamt.
Bu yzden Uskoklann Osmanl tccarlanna ve topraklanna yaptklan saldn
lar ikayet konusu oluyordu. Seng Kalesi'nden kan Uskoklar, Venedik'e ait
Zadar, ibenik ve Spilit'e urayp Dalmaya kylarn takip ederek gneye
doru iniyor, nemli bir ticaret iskelesine sahip olan ve deniz ticaret trafii iti-
bariyle dikkat eken Osmanl idaresindeki Makarska limannn karsndaki
Venedik'e ait Bra (Brast) Adas'na yerleiyordu. Sonra da denizlerde rastla-
dklan tccar gemilerine saldrarak mailanna el koyuyor, tccarlan esir alyor
lard. Venedik'e ait adalara uradklannda ise ada halk onlann hem snma
lanna yardmc oluyor ve hem de yiyecek ihtiyalarn karlyordu.
Deniz kenarnda olan Makarska iskelesi saldrlardan olumsuz etki-
lendii iin tccann gidi gelii azaldndan iskele gelirleri de dm, bu
sebeple korunmas iin i blgelerdeki kalelerden nefer gnderilmesi ve
gereken mcadeleyi yapmak iin kalelerde azap aal makamnn yeni-
den faal hale getirilmesi uygun grlmt.
Osmanl topraklarndan Venedik' e giden ve bu esnada Uskoklann
saldnlanna urayarak madur olan Mslman tccarlarn says hi de az

deildir. 1578'de Gabele'den yola kan Osmanl tccarlan ibenik tarafla-
nnda Uskoklann saldnsna uram ve arasnda sof gibi kymetli mallarn
da bulunduu btn eyalan yamalanmt.
Gabele blgesinden Venedik'e gitmek zere yola kan tccarlar, ge-
nellikle Far (Lesina) Adas'ndan Venedik gemilerine biner ve bu yolla Vene-
dik'e ular, dnte de ayn yolu kullanrd. Ne var ki bu yolculuk srasnda
Venedik kaptanlannn U skoklara gz yummas veya yardm etmesi sebebiy-
le Mslman tccarlarn bulunduu gemiler saldnya uruyordu.
Ankaral tccar Seyyid Abdi'nin bandan geenler bunun tipik bir
rneidir ve stanbul-Venedik arasnda srdrlen ticaretin aamalarn
gstermesi bakmndan da dikkat ekicidir. Seyyid Abdi 1586 senesi bala
nnda Ankara'dan 38 yk (76 denk) sof temin edip stanbul'a getirmi, bu-
rada miri gmrn dedii gibi, Venedik balyosunada her yk iin 6o
ake vermi ve iki adam ile birlikte maln Venedik' e yollamt. Tccarlar
Gabele iskelesine geldiklerinde orada da gerekli gmr demi ve 5 u
bat 586'da Venedikli bir sof tccarnn gemisiyle yola karken Uskoklann
saldnsna uramt. Gabele'nin zerinde bulunduu Neretva Nehri'nin gi-
riinde gvenlii salamak Venediklilerin sorumluluunda olduu halde,
Venedikli kadrga reisi Uskoklarla ibirlii yaptndan geminin haslnas
na ve yanalannasna gz yummular, olayda tccann iki adamndan biri
ldrlm, dieri esir edilmiti. El konulan mallar ise Uskoklarla Yenedik-
li gemi reisi arasnda taksim edilmiti. Tccar Seyyid Abdi srarla hakkn
aramsa da, 24 Ekim 1590 tarihli bir kayttan anlaldna gre, hadisenin
zerinden yaklak drt yl getii halde bir sonu elde edememiti.' 6
Osmanl padiah III. Murad, Venedik Docu Pasquale Cicogna'ya
Kasm 1594'te bir mektup gndererek Uskoklarn Venedik'le ibirlii ha-
linde Gabele iskelesini yamalamaya altklanna, tccar gelmedii iin
Gabele iskele gelirlerinin azaldna dikkatini ekmitir. Ayrca, Osmanl
toprana bir top menzili mesafede olan ve Neretva boaz karsnda bu-
lunan Skurye Adas'nda yaptnlan kalenin derhal yktnlmasnn Osmanl
menfaatleri bakmndan nemini vurgulamtr.
Buna karlk Venedik makamlar, Osmanllarn kendi sahillerini
korumak iin blgeye gemi gnderme ve oraya savunma amal kale yapma
n8 ADRiYATiK'TE OsMANLlLAR VE UsKOKLAR

eilimlerine daima kar kmh. Venedik'in asl maksad blgedeki ticaret
merkezlerini kendi limananna tamakt; nk Uskoklar, Osmanl iskele-
lerini yamaladka tccar gvensiz bulduu bu limanlan terk ediyor, Vene-
dik'e tabi Spilit, ibenik, Trogir ve Zadar gibi daha kuzeydeki limanlara y-
. neliyordu.
Venedik'in Osmanl makamanna kar deniz gvenliini salaya
cana dair taahhtte bulunmalanna ramen ou defa Uskoklara yardm
c olmas Osmanllarn sabrn tarm olmal ki, Evail-i Muharrem ro23'te
(n-20 ubat 64) Venedik doju Marcantonio Memma'ya bir mektup gn-
deren I. Ahmed szlerini u tehditkar ifade ile bitiriyordu:'7
Her emrin intihasn ibtidasndan akdem ve her maslahatn hati-

mesini fatihasndan mukaddem fikr ve teemml eyleyp beka-y
devletinize ve imtidad- zamannza lazm olan hal-i sadakat ve
ral- mutaba'atdan knarnaa sa'y u ikdam ve cidd u ihtimam ey-
leyesiz.
Btn korsan tehditlerine karlk Osmanl tccarlan ile Dubrovnik

ve Venedikli tccarlarn Adriyatik'in iki yakas arasnda gerekletirdikleri
sk ilikiler sayesinde Dalmaya ve Arnavutluk kylarnda pek ok liman
ehri ortaya km ve blgenin hinteriand ile olan ticari ilikiler artmtr.
Galiba, Godfrey Fisher'in dedii gibi, korsanln varl gelien ticaret
trendi ile yakndan ilgilidir ve ticaret gemisi olmazsa korsan gemisi de ol-
mayacakhr.

NoTLAR
A. Rieger, Die Seeaktivitaten der Muslimisehen Beutifahrer als Bestandteil der Staatliehen Flotte wah-
rendder Osmanisehen Expansion im Mittelmeer im 15. und 16. ]ahrhundert, Berlin, 1994, s. q-20.
2 Korsanln tanm ve hukuki stats iin aynca bkz. dris Bostan, Adriyatik'te Korsanlk (1575-
1620 ): Osmanllar, Uskoklar, Venedikliler (Baslmam Profesrlk Takdim Tezi), stanbl, 1998, s.
14-17.
3 A. Tenenti, Piracy and the Decline ofVenice 158o-1615, (ev. J-B. Pllan), Londra, 1967, s. XVI.
4 F. Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, (ev. M. A. Klbay), stanbl, 1990, c. II, s. 158-160.
5 Piri Reis de Adriyatik'in Dubrovnik'ten yukan olan kesimini Venedik Krfezi olarak tannlyordu
(Kitab- Bahriye, stanbl, 1989, c. II, s. 761-889).
6 Avianya'daki korsaniann kant olaylar iin bkz. Bostan, agt, s. 26-3r.
7 Elizabeth Zachariadou ed., The Via Egnatia Under Ottoman Rule (1]8o-1699), Rethymnon, 1996.
8 III. Murad'n Venedik doju Pasquale Cicogna'ya gnderdii Evast- evval roo2 (30 Haziran-9
Temmuz 1594) tarihli mektpta, stanbul'daki Venedik balyosu Marco Venier'nin verdii bilgiler
zerine gerekli tedbirlerin alnaca, sullann cezalandnlaca belirtilmi, Venediklilerin buna
karlk vermek amacyla korsanlk hareketlerine girimemeleri hatrlatrimitr (Archivio di Stato
di Venezia (ASV). Documenti Turchi, busta 9 nr. 1057; ASV. Bailo, Carte Turche, busta, 252/343).
9 Bostan, agt, s. 32-34.
10 Cezayir-i Garb beylerbeyisine gnderilen Evail-i evval 999 (23 Temmuz- Austos 1591) tarihli
hkmde Murad Reis'in bunlann dnda daha pekok Venedikli'ye zarar verdii, bu sebeple der-
. hal yakalanp stanbl'a gnderilmesi isteniyordu (ASV. Bailo, Carte Turche, busta, 250 /330; ASV.
Documenti Turchi, busta, 8, nr. 1or8).
n Uskoklar hakknda en son aratrma iin bkz. C. W. Bracewell, TheUskoks OfSenj, Piracy, Banditry,
And Holy W ar in The Sixteenth-Century Adriatie, Ithaca, 1992, s. r.
12 BOA. Kamil Kepeci, nr. 216, s. I4/3
13 Kitab- Bahriye, c. II, s. 8o5, 8r7.
14 BOA. MD. 67, s. I09/295
15 Bracewell, Uskoks, s. ro4-108.
16 Bostan, agt, s. 89-93-
17 ASV. Documenti Turchi, busta, 10, nr. n84.
120 ADRiYATiK'TE OsMANLlLAR VE UsKOKLAR

AKDENZ'DE OSMANLI DREN:
SPANYA'NIN 1783 ve 1784
CEZAYiR KUATMALARI*
smanl-spanyol mcadelesi Osmanllarn Akdeniz'de ilerl.em.esiyle
7
O balam
ve zellikle Cezayir'in Trk hakimiyetine girmesiyle gn-
deme gelen Cezayir-spanya atmalan Kuzey Afrika'da emelleri ve
menfaatleri bulunan spanya'nn daimi mcadele alann oluturmutur.
Batl kaynaklar genellikle Cezayir'i dorudan bir Osmanl topra
grmemeyi bir adet haline getirmi olsalar dahi, r8. yzyln sonlannda bi-
le spanya'nn Osmanl devletiyle salad bar antlamalanna srarla Ce-
zayir'i dahil etmek istemesinden blge zerindeki Osmanl h-
kmranln tand anlalmaktadr.
8. yzyl sonlarnda, Osmanl devleti nazannda ise
garp ocaklarnn imaj "muzafat- memalik-i mahrusemden
olup ahalileri ise devletime bal kffar- haksar ile ikame-i fa-
riza-i gaza ve cihad eder guzat- mcahidin ve grnan- mura-
2
btinden" saylmaktadr. Bir mhimme fermannda ise "Ceza-
yir-i dar'l-mcahidin oca" ifadesP Cezayir'in sahip olduu mevkiyi
vurgulamaktadr. Yine Cezayir valilerine ait belgelerde mahall-i mevki ola-
rak eskiden beri kullanlan "be-makam- Dar'l-cihad- malruse-i Cezayir-i
Garb" unvan, Cezayir'in Osmanllar iin nemini ortaya koymaktadr. 4
OSMANLI-SPANYA SULH (1782)

spanya, daha III. Mustafa'nn saltanat srasnda ve Koca Ragb Pa-
a'nn sadareti (II70-n76/r757-I763) esnasnda Osmanl devleti ile dostluk
ilikileri iin teebbste bulunmu ve bu riaksatla pek ok maddenin yer
ald bir metin oluturulmu ise de baz sebeplerle akim kalmt. Bir
mddet sonra spanya'nn Cezayir zerine n89 (1775) seferi vuku bulmu,
* Bu makale, 28 Eyll- Ekim zoos'te Venedik'te dzenlenen Osmanl Sosyal ve Ekonomi Tarihi
Sempozyumu'na sunulan bildirinin geniletilmi eklidir.

bu durum karsnda spanya ile ilikiler yeniden bozulmu ve devletin
iinde bulunduu dier gaileler sebebiyle ahitname terk edilmiti. 5
spanya'nn aradaki irtibah salamak ve bir ahitname almak iin ye-
niden mracaattabulunmas zerine, tekrar ilikiler kuruldu ve spanya
murahhasnn istekleri mer Vahid Efendi, Abdrrezzak Efendi, Halil Ha-
mid Efendi ve Sleyman Feyzi Efendi'nin reislkttablklan zamannda
defalarca grlmse de bir sonu alnamad.
Nihayet spanya murahhas, reislkttab Mehmed Hayri Efen-
di'nin vastasyla kendi devletinin Osmanl tarafnn tekliflerini kabule ra-
z olduunu Sadrazam zzet Mehmed Paa'ya {II95-II96/r78r-r782) bildir-
di. Bunun zerine sadrazam, nemine binaen konunun Krm meselesini
mzakere iin toplanacak olan istiare meclisinde grlmesini istedi. s
panya' nn Osmanl tarafnn tekliflerini kabul etmi olmas sebebiyle me
veretten olumlu sonu kh ve anlama temesskleri yazlmas iin reisill-
krtaba emir verildi. Hatta on be gn sonra sadarette deiiklik olup Ye-
en Mehmed Paa'nn bu greve gelmesi dahi sonucu deitirmerli ve 7
evval rr96'da (r4 Eyll r782) spanya byk murahhasna yeni sadraza-
rnn imzalad bir ahitname temessk verildi. 21 madde ve bir hatime-
den oluan bu temesskte Sicilyateyn'e verilen II53(1740) tarihli ahitname6
esas alnarak baz maddeler ilave edildU
spanya'ya verilen ahitname taslanda yer alan konular arasnda,
gemilerin limanlarda tabi olaca kurallar, gmrk resmi, konsolos mese-
lesi, seyahat, muhallefat, resm-i ksmet, dava dinlenmesi, bor maddesi,
ehbender bulundurulmas ve gemi kazas gibi konular yer alyordu.
Bu ahidnamenin 17. maddesi korsanlkla ilgiliydi ve denizlerde ya-
anan anlamazlklara zm olmak zere hazrlanmh. zellikle lgn
ve Arnavutluk'ta slenen korsanlar ile dier korsanlarn spanya gemileri-
ne dmanca davranmamalar, aksi takdirde zararn tazmin ettirilmesi Os-
manl devleti tarafndan kabul ediliyordu. Ayrca spanyallarn ak deniz-
lerde tesadf ettiideri korsanlarn haklarndan gelmelerine izin veriliyordu.
Buna karlk ayn uygulama Osmanl donannas iin de geerliydi. Bu
maddede yer alan bir dier nemli husus, spanya ile yaplan bu antlama
ya garb ocaklarnn dahil edilmesi meselesiydi. Osmanl devleti garb ocak-
122 AKDENiZ'DE OsMANLI DiRENii: isPANYA'NIN 1783 VE 1784 CEZAYiR KuATMALARI
lannn sulh yapma konusunda kendi iradeleriyle hareket etme hakkna sa-
hip olduklann ileri srerek buna yanamam, 8 sadece antlama yapmala-
n konusunda onlan tevik edecek ferman gndermeyi kabul etmiti. Bu se-
beple ahirnamenin ilgili maddesinde bu husus da yer ald. 9 Hatta bunun
gerei olarak Cezayir, Tunus ve Trablusgarb beylerbeylerine, kad, mft
ve btn ocak mensupianna hitaben birer ferman gnderildi. ro
Bu ahitname metninin spanya kral tarafindan 24 Aralk 782'de
Madrid Saray'nda tasdik edilen suretinin stanbul'a ulamas zerine I.
Abdlhamid, 20 Cemaziyelevvel ng7'de (23 Nisan q83) asl ahimarneyi
yazdrarak spanya'ya gnderdi."
Ahitname metninde yer almayan, ancak iki devlet arasnda bir sava
srasnda karlkl saldrmazlk prensiplerini arta balayan bir gizli madde
daha bulunuyordu. Buna gre spanya, Osmanl devletine dman devletle-
re, Fransa ve Sicilyateyn hari gizli ve ak hibir yardmda bulunmayacak,
Osmanl devleti de Fas sultan ve Yemen iman hari spanya'nn dman
olan dier bir devlete yardm etmeyecekti. Osmanl devleti bu karan bir be-
ratla spanya kralna bildirdi. '2 Bu maddenin ilk mzakereleri de olduka
uzun srd. Daha 12 a'ban ngs'te (3 Austos q81) Osmanl devleti bir
meveret toplad, meseleyi uzun uzadya mzakere etti'3 ve spanya, Osman-
l tarafnn teklifini bu ekliyle kabul etmek zorunda kald. '4
Grmelerde iki devlet arasndaki sulhe Cezayir, Tunus ve Trablus-
garp'n da itirak etmesi iin spanya ok srarl olmutu; nk uzun bir s-
redir Osmanl padiahnn Cezayir' e spanya hedeflerine veya sahillerine sal-
drmamas iin emir vermesini ve sulhe tevik etmesini istemekteydi. Daha
ng3'te (1779) garp ocaklannn sulhe tevik edildii konusunda spanya eli-
sine gvence verilmi, bunun zerine spanya kral Cezayir' e bir murahhas
gndermi ve karlkl dmanlk bir sre iin durdurulmutu. Ancak Ce-
zayir korsanlan spanya sahillerine gelerek tccar gemilerine el koymular,
Martin Burnu'nda bir Sicilyateyn gemisine saldrarak, pek ok spanya gemi-
sini kaleleri altndan kamaz hale getirmilerdi. Bunun zerine spanya ara-
daki dostluu bozmak zereyken Kapudan- derya CezayirliGazi Hasan Pa-
a araya girerek eliye yeniden Cezayir'i sulhe tevik eden bir belge verdi.' 5
Ayrca a'ban ngs'te (Temmuz 1781) bir ferman gnderilen Cezayir beyler-
BeniKTEN iMPARATORLUGA OsMANLI DeNizciLici 123

beyi spanya ile dost olunmas konusunda tevik edildi,'6 Evail-i evval rr96
(9-19 Eyll 1782) tarihli benzer bir ferman da spanya elisine verildi.l'J An-
cak Cezayir Beylerbeyi Mehmed Paa, spanyollarn samimi olmadn ve
Cezayir iin donanma hazrladklarn ileri srerek sulhe yanamad.
sPANYA'NN II97 (783) CEZAYiR KuATMASI

ok gemeden Don Antonyo Barello komutasndaki spanyol do-
nanmas 13 Temmuz 783'de spanya'dan ayrld. Donanma drt kalyon,
on alh frkateyn, iki brik, on sekiz bomba gemisi, on bir alope, ate ge-
misi, iki krlang, iki mhimmat gemisi, on flika, on asker sandal ol-
mak zere yetmi sekiz tekneden'8 oluuyordu ve hava muhalefeti sebe-
biyle ancak 29 Temmuz'da Cezayir nlerine ulat. Austos leden
sonra balayan top atlar dokuz gn srd ve bu srede 3752 bomba ve
3833 glle kullanld.
Cezayir'deki Fransz konsolasunun raporuna gre, spanya'nn h-
cumu birinci gn bir saatten fazla srd. Cezayirliler atee en nce bal
yor ve en son kesiyorlard. Cezayir days nce halkn ehirden ayrlmasna
izin vermedii halde saldrnn iddeti karsnda ekilmelerine msaade
etti ve kendisi de i kaleye kh. kinci, nc ve beinci hcumlar ok id
detli olmutu. Son drt hcum ise nemsizdi. Bu saldrlarda 400 ev, dk-
kan, cami ve benzeri pek ok bina hasar grd. sve konsolasunun evi
yand. spanya'nn harekahna kar Cezayir gemileri Austos'un 4, 6 ve
7'sinde limandan karak spanya donanmasna kar savahlar ve donan-
nay akta durmak mecburiyerinde brakhlar.
Bu masrafl sefer spanyollara hibir fayda salamad. Donanma e-
kildikten sonra Cezayirliler hemen tamirata baladlar. Limandaki taln
nihayetinde muhafazal bir batarya yapld ve limana girecek yerde havanl
dubalar konuldu. Ertesi sene Don Antonyo yeniden geldiinde bir sene ev-
velki tahribattan iz kalmamt.' 9
Bu kuatmann nasl cereyan ettii Osmanl makamlarnca ya-
kndan izlenmi olmal ki bunun bir plan zerinde canlandrlmas is-
tenmi ve mhendis Ahmed Rasim s X 76 cm lsnde, bir derecelik
mesafeyi 6o deniz mili kabul ederek bir kat zerine izim yapt. 20
124 AKDENiZ'DE SMANLI DiRENii: isPANYA'NIN 1783 VE 1784 (EZAYiR KUATMALARI

I. Abdlhamid olay anlatan evraklada birlikte bu haritay da inceledi ve
yannda alkoydu.
21
sPANYA'NN n98 (r784) CEZAYiR'i KuATMASI

ok srmeden spanya yeni mttefkler toplayarak Cezayir' i tekrar ce-
zalandrmak istedi ve ertesi yl yeniden harekete gemek zere donanma ha-
zrlklar yapt. Bu srada Akdeniz' deki gelimeler byk lde Osmanllar
aleyhine ilerliyordu. Osmanl bakentine eitli merkezlerden bu gelimelere
ilikin raporlar geliyordu. Bunlardan Eflak voyvodasna ait s Cemaziyelevvel
n98 (6 Nisan r784) tarihli rapora gre; Venedik on iki gemiden oluan do-
nanmasyla Tunus zerine, spanya ve Sicilyateyn donannas Cezayir zeri-
ne sefere karlarken, Fas hakimiyle anlamazl olan Fransa donannas da
Akdeniz' e almt. Ayrca ayn sene Venedik ile Felemenk arasndaki ihtilaf
sebebiyle iki devletin donannas ve bir-iki senedir Alikoma'da demirlemi
olan 7-8 gemilik Rus donannas da Akdeniz'de bulunuyordU. Bunun ze-
22
rine Akdeniz' e sevk edilecek donanmann artrlnasna ve gerekli tedbirlerin

alnmasna dair I. Abdlhamid bir hatt- hmayun kard. 23
Byk ve Kk spanya'nn Cezayir, Venedik'in ise Tunus zeri-
ne donanma sevk edeceklerinin anlalmas zerine derhal harekete gei-
lerek daha nce tedarikli olmas iin Cezayir'in talep ettii mhimmat ile
Tunus'un istedii yardmn yerine getirilmesine teebbs edildi; istenen
mhimmatn Cezayir' e yolland, Tunus iin de gemilere yklenmek ze-
re olduu I. Abdlhamid'e bildirildi. Sadrazam telhisinde spanya'nn ne
zaman Cezayir' e saldrd ise her defasnda malup edildiini byk bir
memnuniyetle dile ge,tiriyordu. I. Abdlhamid de bu telhis zerine "Ce-
nab- Hazreti Allah Teala Cezayirlnn gayretini bizim askerimize dahi
nasib u myesser eyleye, amin" diyordu. 24
Daha nceki denemeleri malubiyetle sonulanm olan spanya,
Cezayir hcumlarnn bu defa daha etkili olmas iin Malta, Portekiz ve
Anabolu'daki mttefiklerini tevik etmi, deniz savalarnda mahir olan
pek ok denizeiyi davet etmi ve aralarnda manevi irtibatn salanmas
iin papadan bir papaz istemi, irili ufakl toplam r36 sava gemisi ile Ce-
zayir zerine gitmiti.

25 a'ban n98 (r4 Temmuz r784) Cuma gn spanya ve mttefik
donannas Hanes mevkiinden Bab'l-vad'e kadar olan blgeyi kuatt. Ce-
zayirliler de grne ve tedbirine gvendikleri Selam Mehmed'i kapudan
tayin ettiler. nce alh-yedi oturakl 50 sandala top ve mhimmat koydular
ve ilerine tayabilcekleri kadar asker yerletirerek burlarn bir mil a
na demirlediler. Kapudann bindii filikaya birka alarnet koyarak bunlarla
nasl davranacaklann belirlediler.
spanya donannas iki gn dinlendikten sonra nc gn sabahle-
yin harekete geerek ilerlemeye balam, nn kesen Cezayir gemilerini
hi dikkate almadan burlara doru ilerlemeye ve Cezayir ehrini tahrip et-
meye yneldi, bunun zerine Cezayir sandallan spanya donanmasna soku-
larak hep beraber toplannn fitilierini atelediler; ardndan iki taraftan alan
atele ortalk dumanla kapland, sahilde bekleyen Cezayir gazileri byk bir
endieye kapldlar, ne olduunu anlayamadlar. ki saat sren ahmadan
sonra Cezayir flosu lehine esen bir rzgarla ortalk ald, bu hengirnede
birka Cezayir sandalnn drt byk Malta ektirisini kuath ve dier san-
dallarn da dier gemilere glle yadrd anlald. Bu durum sahilde bek-
leyen Cezayirliler tarafndan sevin gzyalaryla karland. spanya donan-
masnn ath humbaralar sandallara isabet etmedii gibi sahile de erime
miti. Buna karlk sandallardan ahlan glleler, spanya donannas gemile-
rine isabet ederek zarar verdii gibi muhalif esen rzgar da donanmann
ate, su ve rzgar arasnda kalarak perian olmasna ve her birinin bir tarafa
dalmasna yol amh. Rzgar durduktan sonra baz spanya gemileri ye-
niden saldrya getiyse de tekrar yenilerek geri ekildiler ve bu durum yedi-
sekiz kere tekrar edildi. Nihayet bir sonu alamayacaklarn anlayan spanyol
donannas bir kere daha malup olarak geri ekilmek durumunda kald. 25
Cezayir ile spanya arasnda vuku bulan savalar anlatmak zere
Fransa'nn stanbul'daki batercman Fonton 23 Zilka'de n98 (8 Ekim
r784) tarihli bir rapor sundu.
spanya, Portekiz, Sicilyateyn ve Malta gemileri alope denilen ve
top atabilen altm tekneyle Barilo adl spanya generalinin idaresinde Ce-
zayir nlerine vard. Cezayir'in de seksenden fazla top atan teknesi bulunu-
yordu. lk ahmada spanya ve mttefikleri alope gemileriyle sava ba-
AKDENiz'DE OSMANLI DiRENii: isPANYA' N IN 1783 VE 1784 (EZAYiR KUATMALARI

. ladnda spanya gemileri gerideki byk gemileri tarafna ekilmek zo-
runda kald, bunun zerine cesareti artan Cezayirliler top atan tekneleriyle
spanya'nn sava gemilerine zarar verdi. Ayrca Malta'nn drt ektirisin-
den birinin byk stunu knld ve mrettebatn bir ksm helak oldu. Ce-
zayirlilerin tekneleri kk olduundan dmanlannn nlerine ve arkala-
nna sokularak zarar verebildiler. Sava gemileri Cezayir tekneleri arasnda
toplu olarak Cezayir Kalesi'ne yaklamaya altysalar da geceleyin de tek-
nelerden kesintisiz atlan toplar yznden baarl olamadlar. spanya ge-
milerinin uzak mesafeden att humbaralann hibiri kaleye yetimiyordu.
Ayrca Cezayir tabyalanna yerletirilen toplar da spanya gemilerinin yak-
lamalanna izin vermiyordu. Cezayiriiierin cesareti spanya ve mttefikle-
ri tarafndan da takdir edilmiti. Bu srada kuzeyden esen muhalif rzgar
yznden neredeyse btn spanya donannas byk zarar grecekti.
Derhal palamarlann keserek lengerlerini amandralar zerinde brakp e-
kilmek zorunda kaldlar. 26
Cezayir'in bu baans zerine spanya yeniden geri adm atarak
ilikilerin dzelmesi iin aba sarf etti ve ok gemeden Cezayir valileriyle
dostane ilikiler balatt.
20 Muharrem n99'da (3 Aralk 1784) Cezayir days ve valisi Mehmed
Paa spanya kralna gnderdii mektupta, aralannda kurulan dostluk gerei
olarak 9 Muharrem'den ro Rebi'lahr'a kadar (22 Kasm 1784-20 ubat
1785) ay sre ile korsanlarn sefere kmayacaklarn taahhd ediyordu.
r6 Cemaziyelevvel 12oo'de (r7 Mart 1786) spanya kralna bir mek-
tup gndererek ondan ald dostluk mektubundan duyduu memnuniye-
ti dile getiren Mehmed Paa, kraldan kendi vatandalan haricinde kimseye
pasaport vermemesini istiyor, bunun aradaki bana zarar vereceini bildi-
riyordu. Ayrca teknelerinin mart sonuna kadar denize kmayacaklan ko-
nusunda gvence veriyordu.
Mehmed Paa, a'ban r2oo'de (q86) spanya babakanna gnder-
dii bir mektupta ise spanya kralnn ricas zerine bir ahitname yazp m
zaladm bildiriyordu.
Bu mektuplarn en stnde Cezayir Valisi Mehmed Paa'nn im-
zas ve mhr yer alyordu (tura yerine dnlm olmal); daha sonra
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiGi !27

paa, I. Abdlhamid'in zamann padiah olduunu belirterek uzun bir du-
ada bulunuyor ve kendisinin onun hizmetinde olduunu belirtiyordu. Bu-
nun alhnda ise spanya kralna hitap ederek "Emir'l-mera.i zam- seviy
ye kebir'l-kberai benam- frka-i Mesihiyye hala izzetl, devletl, sada-
katl muhabbetl byk dostumuz spanya Kral (veya Don Karlo) huti-
met ... " ifadesini kullanyor, bir baka mektupta ise kral iin "spanya ve
Hind ve sair sevahillerin kral ve maliki byk dostumuz" diyordu. Belge
iinde ise yine kral iin "ve dahi benim byk dostum hazretleri ... " ifadesi
yer alyordu. 27
Resim 7 1783 Cezayir Kuatmasnn Plan.
AKDENiZ'DE OSMANLI DiRENii: isPANYA'NIN 1783 VE 1784 CEZAYiR KUATMALARI

EKLER
Ek : {II97 /I783) SPANYA'NIN CEZAYR'i KUATMA PLANI
Afrika sahilinde vaki Cezayir limannn resm-i musattahdr.
Tarih-i Hicret-i ekmeli'n-nbvvet -aleyhisselann- n97 senesinde ve Milad- sa
-aleyhisselamn- I783 tarihinde spanya seraskerlerinden Don Antonyo Barello nam do-
nanma seraskerinin liman- mezktirda vaki kal' aya hclmudur.
) Heybetl namnda kumandar sefinesi
2) San Lorenso nam sefine
3) San Sakual nam sefine
4) San Cuvan Batiste nam sefine
S) Santa Roza nam firkate
6) Karmen nam sefine
7) Yono nam sefine
8) Raffina nam sefine
9) Santa Mariya nam sefine
ro) Yavakova Malorgin? nam sefine
II) Morcana nam sefine
r2) Katalan nam sefine
13) Gamo nam sefine
14) Lebrel nam sefine
s) Palar nam sefine
6) San Antonyo nam sefine
17) San Luis nam sefine
8) San Sebastiyan nam sefine
19) San lino? nam sefine
20) San Pilas? nam sefine
21) brikler (Brik)
22) Krlanglar
23) Ate gemileri
24) Mhimmat Gemileri
2S) Bomba gemileri
26) alopalar
27) Asker sandallan
28) Yardm fiilikalan
29) Serasker fiilikas
30) Serasker millazm fiilikas
31) Yardmclar fiilikalan
32) Cerrah kayklan
33) Cezayir gemileri
(TSMK. H. 8s)

Ek u: HATT-l HMAYUN
Benim Vezirim
Resm-i mezkur alkondu. ktizas var ise gnderelim. Cenab- kerim, ... Kadir-i mutlak
olan Allah -azze anuhu- zirnam- devlet-i saltanatmda nice ve nice gaza ve ftuhat- celfle ile
cmlemizi mesrnr eyleye amin.
Telhis:
Kerametl, mehabetl, kudretl, Veliyyini'metim Efendim Padiahm
Cezayirlnn mukaddemce Rikab- hmayunlanna tahrirat ve hlasas arz olun-
dukda Cezayir ve spanyalu ile vuk' bulan muharebenin resmi taraflanndan tahriratlany-
la ma'an gnderilcliine binaen varid oldukda huzur- hmayunlanna takdim olunaca ifa-
de olunmu idi. Muharebe-i mezblrenin bir arlbede kad zerine resm olunan mces-
semi Kapudan Paa kullanna gnderilmekle atebe-i gerdln-mertebe-i tacdarilerine arz
olundu. Ma'llm- hmayunlan buyurldukda emr u ferman ...kerametl, mehabetl, kud-
retl, veliyy-i ni'metim efendim Padiahm Hazretlerinindir.
(AE-1. Abdlhamid, n98)
IJO AKDENiZ'DE SMANLI DiRENii: isPANYA'NIN 1783 VE 1784 CEZAYiR KUATMALARI

Ek m: HArr- HMAYUN
naallahu Teala Mukaddime-i nusret Ehl-i slamdr. Hemen iktiza eden herren ve bah-
ren tertib olunanda kusur olmasun.
Telhis:
Cezayirlnn spanyalu zerlerine bi-hamdihi Teala galebeleri etraftan bi'd-defe-
at istihbar olunmu olup ve Frane tercmannn ibu takriri dahi shhate akreb olduu ag-
leb-i ihtimalatdan id ve hamden Iiliahi Teala dman- din-i mbin olan kffar- dzah-
karann her tarafda mahzw ve makhur olmas hususuna ibu mukaddemat- fevz u nusret-
val olup alope tabir olunur sal fi nefsi'l-emr ie yarar sefayin-i harbiyeden olmala mrn-
kini vechile bu canibde dahi Frane mhendisleri marifetiyle nizamma ibtidar olunaca
malum- ali buyunldukda emr u fennan Hazreti men leh'l-emrindir.
Cezayirl ile spanyalunun vaki olan muharebeleri keyfiyetini muhtevt Frane bater
cman Fonton kullannn arz ettii varakann tercmesidir. Fi 23 Zilka'de 1198.
Cezayirin muhasarasna mteayyin olan spanya ve Portokal ve Sicilyateyn ve Mal-
hz gemileri alope tabir olunur saldan mterekkib altm kta top-endaz tekneleriyle Bari-
lo nam spanya ceneralinin zir-i idaresinde mcternian badban-ka olup Cezayir pigah
na kemal-i kuvvet-i kalb ile vardklannda zikrolunan tekne nev'inden Cezayirlnn dahi
seksen kt'adan mtecaviz top-endaz tekneleri kagelp ibtida spanyalu ve rfekasnn ha-
lada mezkr alope tekneleriyle muharebeye r olundukda spanyalu rfekasyla tab-aver
olamayup ger kebir gemileri tarafna ekilince Cezayirlnn cretleri mzdad olup top-
endaz tekneleriyle spanyalu ve rfekasnn cenk gemilerine isal-i hasaret ve Malhz'n drt
kt'a ekdirisinden birisinin kebir stUnunu ifna ve taifesinin bir mikdarn ihlak velhasl
ekdirilerin derunu dahi rahnedar edp kardlar. Cezayirlnn tekneleri sagir iken d
manlannn pi u pesini alup vafirini krdlar. Cenk gemileri Cezayirlnn tekneleri arasn
da mctemian Cezayir kal'asna karib varmak zere mteheyyi olmuiken Cezayirlnn
gece ile dahi la-yenkati' teknelerinden ahlan toplanndan kaleye karib mahalle gelerneyp
Cezayir' e bir drl isal-i hasaret edemediler. spanyalunun gemilerini veeh-i merh zere
Cezayirlnn top-endaz tekneleri yakladnnamala spanya gemilerinin hemen baid me-
safeden ahlan humbaralannn birisi Cezayir kalesine yetierneyp bazen deryaya der ve
bazen havada atlar idi. Cezayir'in tabyalan toplar ile techiz olunmu bulunup fiiliakika me-
hib olmala spanya gemilerinin yle bir mhlikeye karib yere gelernedilleri dahi kendille-
re mals- hayr olduunu spanyalu ve Sicilyateynl ve Portukallu ve Malhzlu bi'l-ittifak iti-
raf edp Cezayirlnn cretini ve esbab- muhafazalarn ve metanetlerini istirab ederler.
Cezayirlnn hin-i muharebede bilcmle harekatlan ve ale'I-husus top-endaz teknelerinin
cevelanlar birka nefer Franel'y maiyyetine istishab eden Tomol nam Frane ofiyali
nin idaresine mtevakkf olup Cezayirl veeh-i merl zere spanyalu ve rfekas zeri-
ne kesb-i tefevvuk eylemidir. spanyalu bu halde iken canib-i imalden muhalifbir rzgar
dahi esp az kaldki spanya sefnelerine klli musibet vaki ola. Ne hal ise palarnadarnn
bir mikdarn kat' ve bir mikdarn lengerlerinden vafrini tekasllerinden nai Cezayir su-
larnda amandra zerinde terk edp gittiler. Zuhur eden muhalif rzgar ile badan kara-
ya dmedikleri dahi bahhn msaadesinden ad olunsa sezadr. Maltzlunun'ekdirileri ke-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OsMANLI DENizciLiGi IJI

mal-i ribh ve ta'bla varta-i tehlikeden reha buldular. Deniz cenginde dman mdafaa ve
nefsini muhafaza hususuna balada mezk1r alope ta'bir olunur saldan mterekkib tekne-
lerin istimalinden slah- istimal olmad bu hadiseden bi-hasebi't-tecrbe ayandr dey
muharrerdir. Emr u ferman men leh'l-ernr Hazretlerinindir.
(AE-I. Abdlharnid, 1274)
Ek v: HArr- HMAYUN
BenimVezirim
Cezayirlnn zerine byk ve kk spanya ve Venedik dahi ittifak donanma-
y menhuseleri ile gelmeleri hususu Maazallahi Teala bycek i. Avn-i inayet-i Bari ile
mnhezimen avdetleri Cenab- Hazreti Hzr'dan memur. Lakin yine kavi dman iltiyata
mebni taraf- devletden matlublan olan mhimmat ve gayn var ise irsali hususu ve??? ta-
rafndan gelen eli ve matlublan ne ise nizarn ve spanya tarafna taraf- devletden mukad-
dema tertib olunan eli hususu nice olacakdr. Meram ve sualdir.
(AE-I. Abdlhamid, nr. 141)
132 AKDENiZ'DE SMANLI DiRENii: iSPANYA'NIN 1783 VE 1784 (EZAYiR KUATMALARI

NoTLAR
Akdeniz'de gelien Osmanl-spanyol ilikileri hakknda geni bilgi iin bkz. F. Braudel, Akdeniz
ve Akdeniz Dnyas (ev. M. A. Klbay), stanbul, I998-I999, 2 c.; M. Arkan-P. Toledo, XIV-XVI.
Yzyllarda Trk-spanyol likileri ve Denizcilik Tarihimizle lgili spanyol Belgeleri, Ankara, I99S;
Osmanh-spanyol Mcadelesinin Kanuni Devri'ndeki gelimeleri iin ksaca bkz. dris Bostan,
Kanuni ve Akdeniz Siyaseti, ed. . Kurnrular, (baslyor).
2 BOA, Cevdet-Maliye, nr. S8I3.
Evahr- Safer n98 {IS-23 Ocak I784) tarihli hkm: BOA, Mhimme Defteri (MD.) I82, s. 28-29,
h. 89.
4 Archivo Historico Nacional (A.H.N. Madrid Milli Tarih Arivi), Estado, Leg. 36IS.
s spanya'nn Cezayir zerine dzenledii n89 {I77S) seferi ile ilgili biri emsi Mustafa, Name, (Vi-
yana Milli ktphanesi, Trke Yazmalar, nr. nr6, 22 vr.), dieri Alskal Hasan b. Yusuf, Tarih-
i Cezayir veya Tehzlb't-tevarih, TSMK, H. I6o6) adl iki mhim eser bulunmaktadr. emsi Mus-
tafa'nn eserinin Viyana'dan getirttii fotokopisini bana verme ltfunda bulunan meslektam Er-
han Myoncu'ya teekkr bir bor bilirim.
6 Sicilyateyn'e verilen 4 Receb IIS3 (2S Eyll I740) tarihli 2I madde ve bir hatimeden oluan ahima-
menin metni, daha nce Sicilyateyn murahhas ile sadrazam Mehmed Paa'nn hazrladklar te-
messkleri, Sicilyateyn Kral Karolo'tan (Karlos) gelip Anabolu'da tasdik edilmi, imzal ahidna-
me metninin tercmesi, BOA, Dvel-i Ecnebiye (DE), nr. 96, s. 3-4I arasnda yer almaktadr.
7 spanya'ya verilen n96 (I782) ahimamesinin hazrlk sreci ile ilgili gelimeler iin bkz. Enveri,
Tarih, Millet Ktp. Ali Emiri, Tarih, nr. 67, vr. I?Ib-q3a.
8 Osmanl devleti, geimini ganimetten salad iin garb ocaklarna mdahale etmek istemiyordu
ve bunu "Ocaklunun bu hususda inan- ihtiyarlan ellerine teslim ve harb u silm hususunda mu-
hayyer olduklar" eklinde izah ediyordu (Ahmed VasfEfendi, Mehasin'l-asarve Hakaik'l-ahbar,
yay. M. lgrel, Ankara, I994, s. I47)
9 BOA, DE, nr. 46, s. I-6. Ahitname temessknde sekiz ay iinde teati edilmesi art yer almh
(BOA, DE, nr. 46, s. 27).
ro BOA, DE, nr. 46, s. I3. Halbuki, 3 Haziran I74I'de Sicilyateyn Krall ile vanlan mutabakat gere-
i Trablusgarb beylerbeyi ile I? maddelik bir antlama yaplmhr (BOA, DE, nr. 96, s. 43-48).
n BOA, DE, nr. 46, s.r7-24. Ahidnamenin bir sureti iin bkz. Ahmed Cevdet Paa, Tarih, c. II,
s. 338343
I2 BOA, DE, nr. 46, s. 24.
I3 BOA, A. DVN. DVE. dosya, I77/IO.
I4 BOA, Hatt- Hmayn (HH),. S7863.
IS BOA, Babasaf, Divan- Hmayn, Dvel-i Ecnebiye (A. DVN. DVE), dosya, I77/4
I6 BOA, A. DVN. DVE, dosya, I97/2.
17 BOA, DE, nr. 46, s. I3.
I8 TSMK. H. r8sr. Fransz kaynaklan ise gemi saysn4 kalyon, 6 frkateyn, r2 ebek, 3 kotra, IO bar-
ka ve 40 alope olarak vermektedir (Aziz Samih lter, imali Afrika'da Trkler, stanbul, 1936,
c. II, s. Go).
BEYLiKTEN iMPARATO-RLUGA OSMANLI DENiZCiLiG i 1 33

19 Seferin Fransz kaynaklanndan yaplan bir zeti iin bkz. lter, imali Afrika'da Trkler, c. II, s.
6o-6.
20 TSMK. H. 8s.
21 BOA, Ali Emiri (AE), I. Abdlhamid, nr. n98.
22 BOA, Cev-Hariciye, 4830.
23 BOA, AE. I. Abdlhamid, nr. 918.
24 BOA, AE. I. Abdlhamid, nr. 894-
25 Cevdet, Tarih, c. III, s. S -82.
26 BOA, AE-I. Abdlhamid, nr. 1274.
27 A. H. N. Estado, Leg. 3615.
134 AKDE N iz' DE SMANLI DiRENii: isPANYA'NIN 1783 VE 1784 (EZAYiR KUATMALARI
BASRA KRFEZi'NN GNEY KESM VE
OSMANLILAR, 876-9o8*
osmanl devleti, 16. yzyln ortalarnda Basra (1546) ve Lahsa (s ss)
8. eyaletlerini kurmak ve Bahreyn'i ilhak etmek suretiyle Basra Krfe-
zi'nde varlk gstermeye balad. Hicaz'n Osmanl hakimiyetine
girmesi ve Ceziret'l-arab'n bat ve gney sahillerinin alnmasyla Arap ya-
rmadas kontrol altnda bulundurulmaya alld. Basra'da kurulan tersa-
ne ile krfezdeki Portekiz hakimiyeti engellenmek istendi ve bylece kr-
fezin bat sahillerinde bulunan Arap eyhlikleri birka asr dorudan veya
dolayl olarak Osmanllarla iliki kurmu oldular.
19. yzyln ikinci yarsnda Osmanl devleti Badat ve Basra'da bir-
takm slahat hareketlerine giritii srada blgenin idari yaps
yeniden dzenlenmi oldu. rnein Katar, yeni tekil edilen
Necid sancana baland. Uman sahillerinde ise dorudan
idari bir tabiyet olmamakla birlikte Osmanl hilafetinin nfu-
zu bulunuyordu.
Bu dnemden itibaren Osmanl devletinin krfezin
gney ksmlar ile yeniden ilgilendii grlmektedir. Bu yazda
Babakanlk Osmanl Arivi'nde yer alan baz vesikalarn altnda bu-
gn Birleik Arap Emirlikleri'nin bulunduu Uman sahilleri blgesi, Hr-
mz ve civarndaki adalar ve ran'a ait Lince'deki Osmanl tebaas ve bl-
gedeki dier gelimeler sz konusu edilecektir.
0SMANLI DEVLETNN BLGE LE GENEL OLARAK LGS
19. yzyln sonlarnda ve 20. yzyln balannda Osmanllarn

Basra Krfezi'ndeki nfuz mcadelesi esas olarak ngiltere il~ yaand.
Krfezin bat sahilini tekil eden Kuveyt, Bahreyn, Katar, Uman sahilleri ve
Maskafa ait Osmanl ariv belgelerinden anlaldna gre, Osmanl dev-
leti blgede meydana gelen her olayla yakndan ilgilenmekteydi. Ancak cid-
* Bu makale, Osmanl Aratrma/an, IX stanbul 1989, s. 3II322'de yaynlanmtr.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZciLiG i 1 35

di olarak Osmanl-ngiliz rekabetinin grld blgede gizli bir nfuz
mcadelesinin ne kt grlmektedir.
Ariv belgeleri blge yneticilerinin ncelikle Osmanllardan yana
olduklarn ifade etmektedir. Nitekim, Osmanl devletinin himayesinde
Zufar'da hakimiyetini ilan eden Fazl b. Alevi, blgenin Osmanl himaye-
sinde olduunu aklarken uluslararas hukuk pninsiplerirti ne kartyor,
Babali'ye takdim ettii 8 Ramazan 1296 (5 Eyll 879) tarihli layihasnda
bir blgede merkeziere sahip olan devletin onun uzantlarna da sahip ol-
duu grn (hinterland prensibi) savunuyor, aynca buna dayanarak
Hicaz'a sahip olan Osmanl devletinin btn Ceziret'l-arab'a sahip oldu-
unu ve nfuzunu icra etmesi gerektiini ileri sryordu.'
Ayn dnemde Maskat iman olan Trki b. Said de ngiltere'nin hi-
maye tekliflerini reddediyordu; ancak onun lmnden sonra oullan ara-
snda kan atmada idareyi ele alan Faysal, ngiliz yanls politikalar se-
bebiyle halk tarafndan pek tutulmad.
ngilizlerin Uman sahillerini idareleri altna almak istemelerine
ramen blgedeki eyhler bunu reddetmekteydi! Osmanl devletinin Bas-
ra blgesindeki slahatlar srasnda Uman ve Maskafa kadar olan yerlerde-
ki eyhler ballklarn bildiriyorlard. Bunun iin Devlet-i Aliyye-i Osma-
niye sanca altna girmek ve bu sanca tamak dncesinde olduklan-
n belirtmelerine karlk, siahat memurlarnn hatal davranlar yzn-
den bundan vazgetiler. 3 Halbuki Osmanl devleti, Uman sahilleri ile Mas-
kat'taki eyhler ve ahalinin halifeye olan sadakat ve ballklarn kuvvetlen-
dirmeye almalar gerekiyordu. 4
g. yzyln sonlarnda ngiltere'nin Basra Krfezi'ndeki gc gi-
derek artt. Maskat'taki ngiliz konsolosu ile arika'daki konsolos vekili za-
man zaman blgedeki eyhlere ve ahaliye eitli tekliflerde bulunuyor, is-
tekleri kabul edilmedii takdirde ise Ebuehr konsolosu emrinde bulunan
harp gemilerini gndermek suretiyle halk zerinde bask kumyorlard. 5
Osmanl devleti karadan arazi artlarnn msait olmamas ve de-
nizde yeterli donannas bulunmamas yznden sahildeki eyhlere yar-
dm edemiyor ve haklarn komyamyordu. Bu sebeple krfezdesadece Ku-
veyt ve Katar'a ait gemiler Osmanl bayra ekiyor, Uman salillerindeki
BASRA KRFEZiNiN GNEY KESiMi VE OSMANLlLAR

eyhlikler ise ay yldz olmayan krmz bir bayrak tayorlard. Osmanl
devletinin bu durumundan yararlanmak isteyen ngilizler, eitli frsatlan
deerlendirerek sk sk sahildeki kasabalara uruyor ve ticari mnasebetle-
rini gelitirmeye alyorlard; fakat bununla iktifa etmedikleri, gizlice si-
lah ve cephane getirterek Kuveyt, Bahreyn, Katar, Uman sahilleri ve Mas-
kat taraflanndaki kabile ve airetlere sattklan anlalmaktadr. Buna kar
lk blgedeki Osmanl yneticilerinin de bo durmad, gerekli tedbirleri
almak iin donanma getirtilmesine alhklan grlmektedir.
Nitekim, Necid sabk mutasamf brahim Paa'ya gre Osmanl
devletinin de salillerin muhafazas iin on yelkenli gemiyi Basra Krfe-
zi'ne gndermesi ve korvet ile bunlar desteklemesi gerekmekteydi. Ay-
nca bu donanma attlarab'dan balayarak Kuveyt, Katif, Uceyr, Katar,
Bahreyn, Uman ve Maskat sahillerinde dolamal ve saliliere silah sokul-
masna mani olmalyd. 6 Bylece Basra Krfezi'nin Osmanl sahillerinde
gvenlik salanm olacakh.
OsMAN LI DEVLETi VE u MAN SARLLER

Osmanl devleti, ngiltere'nin krfezin bah sahillerine mteveccih fa-
aliyetlerini dikkatle takip ediyordu. Osmanl ariv belgelerinde bulunan bilgi-
lere gre ngiltere bilhassa Uman sahilleriyle ilgileniyordu. Nitekim, 4 evval
1323'te (2 Aralk 1905) Maskat Hakimi Faysal hususi vapuruyla, ngiltere'nin
Maskat konsolosu ise iki harp gemisiyle Ebu Zabi'ye gelmi, ngiliz konsolos
Uman eyhi Zaid b. Halife ile yaph grmede oraya ngiliz bayra ekil-
mesini teklif ettiyse de kabul ettirememiti. Ayrca konsolasun Sultan b. Mu-
hammed'le grmek zere karadan Uman taraflarna gitme istei de redde-
dildi. Bunun zerine Maskat hakimi ve ngiliz konsolos 8 evval'de (6 Ara-
lk) geri dnmek zorunda kaldlar. Dn srasnda Maskat hakimi, Dubai'ye
urayarak eyh Mektlm ile grt. Konsolos ise mm'l Kayveyn'e giderek
arika eyhi Abdiliaziz ve Acnan eyhi Abdurrahman ile kendi vapurunda
grmek istediyse de eyhler kabul etmediler. Konsolos, karada keif yapma
isteinin de kabu1 edilmemesi zerine Maskafa dnmek zorunda kald.
Bu davranve ziyaret Uman ahalisinin huzursuz olmasna yol
at. Bu olaylar Osmanl devletine bildiren Lince ehbenderi, ngiliz pas-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiG i 1 37

ta vapuruyla Maskat'tan helva sandklar iinde blgeye silah sevk edildi-
ini de bildirdi.? Bu gelimeler karsnda, ngiltere nezdinde bir teeb
bste bulunmayan Osmanl devleti, konsolosu kabul etmeyen eyhlere
komu olan memurlar araclyla onlara gzel davranlmasn ve ho
nutluklarnn salanmasn istemekle yetindi. 8 Bu ise Osmanllarn bl-
gedeki nfuz mcadelesinde siyasi gcn yeterince kullanamacln
gstermektedir.
ngiltere'nin Ebu Zabi, Dubai ve arika'da kendi bayraklarnn e-
kilmesi iin sran karsnda blge eyhlerinin Osmanl halifesine sn
dklar anlalmaktadr. Nitekim Lince ehbenderinin bildirdiine gre,
eyhler kendi sahillerinde ve gemilerinde Osmanl bayra tamak iin
izin istemiler; bunun zerine Sultan II. Abdlhamid 14 Cemaziyelevvel
1325'te (25 Haziran 1907) meselenin Meclis-i Vkela'da grlmesini
emretmiti. 9 Osmanl hkmetinin ald karar, meselenin yeniden ince-
lenmesi, buralarda daha nce hangi hkmet bayrann ekildiinin tes-
piti ve blgedeki Arap eyhlerin gerek maksatlannn renilmesi istika-
metinde oldu.o Bunun renilmesi iin de Lince fahri ehbenderliine
tembihatta bulunuldu.n
OSMAN LI DEVLETi VE H RMZ ADASI
Basra Krfezi'nin en gney ucuyla dahi yakndan ilgilenen Os-

manl devleti, bu dnemde Hrmz Adas'nn kendi topraklar arasnda
olduunu iddia ediyordu. Nitekim, II. Abdlhamid, 29 Safer 1317 (9 Tem-
muz 1899) tarihli iradesinde bir sreden beri ranllann idaresinde bulu-
nan Hrmz Adas'nn aslnda Osmanlmlk olduunu belirterek bu
hususu teyit edecek vesikalann Divan- Hmayun kaleminde aratrlna
sn istemiti.' Ancak yaplan tetkiklerde istenen kaytlara rastlanmad,
2
sadece ran ile yaplan antlamalarda ve ilgili haritalarda bu isme tesadf

edildii anlaldndan haritalarn uzmanlar tarafndan incelenmesi ge-
rektii kanaatine varld. ' 3
H rmz Adas zerindeki Osmanl iddias bu kadarla kalmad.
Yaklak be sene sonra (322/1904), ran'n Hrmz ve civarndaki Sella-
me ve Ebu Musa adalanna bayrak diktii haberleri zerine Osmanl ma-
BASRA KRFEziNiN GNEY KEsiMi VE OsMANllLAR

Resim 8. Batarda-i HmayOn (Bostan, Osmanl Gemileri, s. 184-185).
kamlar bu uygulamaya kar kt; nk vaktiyle ran, Hrmz'de bir ka-

rantinahane amak ve oraya bayrak dikmek teebbsnde bulunmu, an-
cak Osmanl devletinin mdahalesi karsnda bundan vazgemiti. Bu se-
beple imdi de bir hak iddia etmesi mmkn olamazd. '4
0SMANLI DEVLETi VE LNCE
Basra Krfezi'nde ran sahilinin en gneyinde bulunan ve nemli

bir ticaret merkezi'5 olan Lince, 20. asrn balarnda Re's'l-hayme'den ge-
len Kavasm kabilesine mensup eyh Salih tarafndan ele geirilmiti ve
onlar tarafndan ynetiliyordu.' 6
Osmanl devletinin Lince ile ilgilenmesi, nceleri Bombay'daki
ba ehbenderi vastasyla oldu. Ba ehbender Hseyin Hasib Efendi,
Lince'den Bombay'a gelen tccarla iliki kurmu ve aradaki samimiyeti
artrarak blge hakknda bilgi edinmiti. nk Lince'den Muhamma-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiGi 1 39

ra'ya ve i kesimlerde iraz'a kadar olan beldeler ile bilhassa Bender Ab-
bas ve Ebuehir'de yaayanlar Snni-afii olup, Osmanl halifesi adna
hutbe okuyorlar, ran devletinin hutbelerde ahn adnn anlmas konu-
sundaki srarlarna kar kyorlard.
~a ehbender Hseyin HasibEfendi her sene bu blgeden Bom-
bay'a gelen Snni tccarlar ile yakndan ilgileniyordu, hatta bu tccarlar
Rusya ile sava halinde bulunan (877-878) Osmanl devletine bir miktar
maddi yardm dahi yapmlard. Bu savata Rusya tarafn tutan ran ile Os-
manl devleti arasnda bir sava kmas durumunda Osmanllar tarafnda
yaklak oo.ooo Snni askerle savaa katlacaklarn bile bildirdiler.'7 Ni-
tekim blge halknn ileri gelenlerinden on kiinin imzasyla Hseyin
Hasib Efendi'ye gnderdikleri bir mektup bu husustaki ballklarnn ve
fedakarlklarnn bir nianesiydi. Her ne kadar ran idaresinde yayorlarsa
da eskiden beri Selatin-i Al-i Osman' imam'l-mslimin ve halife-i my-
zemin tandklarn bildiriyorlar,'8 Kuran'daki "Ul'l-emre itaat edin" ayeti-
ne uyarak btn mminlerin "Sultan'l-berreyn ve hakan'l-bahreyn, ha-
dim'l-haremeyni'-erifeyn" olan Sultan Abdlhamid Han- Sani'ye itaat
etmesi gerektiini savunuyorlard. Ayrca o srada savamakta olan Osman-
l devletine can ve malla yardma hazr olduklarn bildiriyorlard. ran sa-
hillerinde yaayan bu Mslmanlarn sava halinde bulunan Osmanl dev-
letine yardm teklifi stanbul'da memnuniyetle karland. Ancak, blgenin
uzak olmas sebebiyle asker alnmasnn zor olduuna karar verildi ve gs-
terilen bu iyi niyete karlk meihat makamndan o blge ulemasna hita-
ben hususi bir mektup gnderilmesi uygun grld. Nitekim II. Abdlha-
mid'in bu konuya dair 2 Cemaziyelahir 1294 (4 Haziran 877) tarihli bir
iradesi bulunmaktadr. ' 9
Lince ve civarnda yaayan ahalinin bu ballklar zerine Lince' de
Osmanl tebaasn temsil etmek ve haklarn korumak zere bir idare-i mah-
susa acentesi kuruldu. 21 Eyll 898'de buradaki Osmanl temsilcisi Mu-
hammed b. Abdullah el-Hoca ile birlikte ileri gelen yirmi bir tccar IL Ab-
dlhamid'e bir mektup gndererek ballklarn sundular. Ayrca blgede
ran devleti ile Lince Hakimi Muhammed b. Halife arasnda meydana gelen
karklklardan bahsediyorlard. Meydana gelen olaylar srasnda Osmanl
BASRA KRFEZiNiN GNEY KESiMi VE OSMANLlLAR

donanmasna ait Zuhaf korveti Lince'ye gitmi ve bu durum ahali tarafn
dan byk bir memnuniyetle karlanmh. Gemi kumandamnn gayretle-
riyle idare-i mahsusa acentehanesine Osmanl bayra ekildi. Bu bayrak al-
hnda toplananlarn ve Osmanl tebaasnn hukukunun korunmas iin Lin-
ce Hakimi Muhammed b. Halife'den bir teminat senedi alnd. Bu gelime
ler sebebiyle Lince ahalisi padiaha bir teekkrname gnderdi. 20
Lince Hakimi Muhammed b. Halife de 5 Cemaziyelevvel 36'da

(2 Eyll 898) Basra valisine hitaben bir mektup gndererek Osmanl te-
baasnn ve dier Mslmanlarn hukukunun korunacam bildirdi. Ayr
caLince beldesinin kendisine ecdadndan kaldm anlatan Muhammed
b. Halife burada yerleebilmeleri iin yardm edilmesini istiyor ve ball
n tekrarlyordu. Basra valisinin bu olaylarla ilgili belgeleri stanbul'a
gndermesi zerine Babali, bir tedbir olarak, Katar'da bulunan gemiler-
den birinin ara sra Lince'ye gitmesini ve Osmanl tebaasnn haklarnn
korunmasn emretti.
2
'
Osmanl devletinin Lince ile olan ilikileri sonralar da devam etti.

Lince'deki Osmanl ehbenderi Muhammed el-Hoca 23 evval 1326'da (8
Kasm 1908) Basra valisine bir mektup gnderdi. Bu mektuba gre Fran-
sa, Lince' deki Kenek mevkiini ran' dan alarak burada bir telgrafhane, aske-
ri kla ve rsumat dairesi ina etmeyi planlyordu. Bu maksatla Fransa' mn
Lince Vis konsolos vekili Abdurrahman Kazm blgede incelemelerde bu-
lunuyordu. Osmanl devletinin Lince ehbenderinin fikrine gre Fran-
sa'nn Kenek'i almasna karlk Osmanl da nas mevkiini almalyd.
22
Bunun zerine Babali, haberin doru olup olmadn Paris Sefareti vas
tasyla renmeye alh. Paris sefaretinden alnan cevaba gre ise bu ha-
berler doru deildi ve Fransa'mn Lince konsolosluu lavedilmiti. 23
Osmanl devletinin Lince'deki ehbenderinin verdii bu haberin
aslsz olmas mmkn deildir; ancak bu dnemde ne gibi olaylar geliti
ini arivdeki arahrmalarla imdilik tespit edilememektedir. Blgeyle ilgi-
li arahrmalann oalmas halinde Osmanl mparatorluu'nun Basra
Krfezi'nin gneyindeki varl daha iyi anlalabilecektir.

NOTLAR
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Yldz Esas Evrak (YEE), ksm 18, evrak 553{182, zarf 93 kar-
ton 35 Fazl b. Alevi'nin Zufar'da hakimiyet ilan ve sonras ile ilgili olarak geni bilgi iin bkz. Lo-
rimer, Delil'l-halic, (Tarih), c. II, s. 900-902, 906-908, 9I0-9n, 915. Fazl'n Babali'ye takdim
ettii Kzldeniz'in dou ve bah kylan ve Cezlret'l-arab hakkndaki iki raporu BOA, YEE, ksm
14, evrak 88{26, zarf88, karton 12'dedir.
2 Muhammed Ali'nin Basra Vilayeti hakknda kaleme ald 8 Kanunsani 1304 (2o Ocak 1888) ta-
rihli layihas: BOA, YEE, ksm 14, evrak 366, zarf 126, karton 9
3 Nusret Paa'nn M azi ve Mstakbel Irak'n Ahvaline Dair Layihas: BOA, YEE, ksm 14, evrak 2256,
zarf 126, karton r.
4 Ahmed Muzaffer-Seyyid smail, Katar Hadisesinin Esbab ve Suret-i Vuk'u ad ile tanzim edilen 12
Rebi'levve/1311 (23 Eyll1893) tarihli raporu: BOA, YEE, ksm 14, evrak 250, zarf 126, karton 8.
Bu raporla ilgili olarak bkz. dris Bostan, "The 1893 Uprising in Qatar and Sheikh Al Sani's Let-
ter to Abdlhamid II", Studies on Turkish-Arab Relations, II, stanbul, 1987, s. 81-89; Cemal Zeke-
riya Kasm, el-Halic'l-arabi, dirasat li't-tarihi'l-imarati'l-arabiyye (1840-1914), Kahire, 1966.
Gst. yer. ngiltere'nin Basra Krfezi'ndeki faaliyetleriyle ilgili olarak bk. Abdlaziz Abdlgani b
rahim, Hkmet'l-hindi'l-britaniyye ve'l-idaret fi'l-haltci'l-arabf, Riyad, 1401/1981; Cemal Zekeri-
ya Kasm, el-Haltc'l-arabt, dirasat li't-tarihi'l-imarati'l-arabiyye (1840-1914), Kahire, 1966.
6 Necid sabk mutasamf bralim Paa'nn 1312{1896 tarihli raporu: BOA, Babali Evrak Odas
(BEO), nr. 59642. kinci Osmanl Meclis-i Mebusan'na Basra mebusu olarak kahlan Abdlval
hab Paa, blgenin slal ile ilgili takdim ettii layiliasnda Basra salillerinin muhafazas ve silah
kaaklnn nlenmesini istiyordu (BOA, BEO, nr. 292124).
7 Osmanl devletinin Lince ehbenderliinden Basra vilayetine gelen 17 evval 1323 (15 Aralk 1905}
tarihli yaz: BOA, BEO, nr.2o78o7.
8 Sadaretn Daliliye Nezareti'ne gnderdii 6 Muharrem 1324 (2 Mart 1906) tarihli tezkiresi: BOA,
BEO, nr. 207807.
9 BOA, rade-Hususi, 14 Cemaziyelevvel 1325, nr. 40.
ro 15 Cemaziyelevvel 1325 (26 Haziran 1907} tarihli mazbata: BOA, Meclis-i Vkela Mazbatas, nr. n6.
n Sadrazarnn Hariciye naznna 20 Cemaziyelevvel 1327 (9 Haziran 1909} tarihli tezkiresi: BOA,
BEO, 231678.
12 BOA, rade-Hususi, 29 Safer 1317, nr. n7. Bu dnemdeki Hnnz Adas ile ilgili olarak ayrca
bkz. Lorimer, Delil'l-halic, (Corafya), c. II, s. 938-941.
13 BOA, rade-Hususi, u Cemaziyelevvel 1317, nr. 96.
14 BOA, rade-Hususi, 19 a'ban 1322, nr. 49
15 C. E. Bosworth, "Linga", EI2, V, 765; George N. Curzon, Lince'nin nfusunun 189o'da ro.ooo
(Persia and the Persian Question, Londra, 1966, c. II, s. 407-4ro), Lorimer ise 2o.ooo civarnda (De-
lil'l-halic-Cora.fYa, c. IV, s. 1357-1366, 1371-1375} olduunu yazmaktadrlar. Bu asrn balarnda
Fransa'nn Behir konsolosu olan R. Yadalada nfusu 2o.ooo olarak verir (Halic-i Paris, terc.
Chaf Djevadi, Talran, 1977, s. 135).
BASRA KRFEziNiN GNEY KEsiMi vE OsMANLlLAR

6 Kavasm ailesinin Lince'deki hakimiyeti iin bkz. Muhammad M. Abdullah, The United Arab Emi-
rates, A Modem History, Londra, 1978, s. 341.
17 Bombay'daki Osmanl baehbenderinin 23 Rebi'lahr 1294 (7 Mays 877) tarihli mektubu:
BOA, rade-Hariciye, nr. 6634, lef. r. Bu mektupla ilgili olarak yaplan bir neir iin bkz. Yusuf
Halaolu, "Bombay ehbenderi Hseyin Hasib'in 876 tarihli bir mektubu", Trk Kltr,
XII/36-38, stanbul, 1974, s. 259-265. Mektuptaki asker saysnn mbalaal olduu anlal
maktadr.
8 BOA, rade-Hariciye, nr. 6634, lef. 2.
19 Sadrazarnn arz ve padiahn iradesi: BOA, rade-Hariciye, nr. 6634-
20 BOA, BEO, nr. 92363.
21 Lince ahalisinin teekkmamesi, Muhammed b. Halife'nin senedi ve Basra valisine gnderdii
mektubu, Basra valisinin saclarete gnderdii mektubu ve Saclaretin Hariciye Nezareti ile yaz
malan: BOA, BEO, nr. 92363'tedir.
22 BOA, BEO, 268o2.
23 Lince ehbenderinin yazs ile konunun tahkikah arasnda (23 evval 1326-23 Muharrem 1327)
yaklak ay gemitir (BOA, BEO, nr.268o2; BOA, BEO, nr. 260372).

KNC AYRIM
SMANLI DENZ TEKNOLOJS
PR RES'N KTAB-I BAHRYE'SNDE
. o
BULUNAN TERSANE- AMiRE PLANLARI*
Osmanl devletinin kuruluuyla teekkl eden ve sonralan devletin
genilemesine paralel olarak esasl bir tekilata kavuan Os~anl
bahriyesinin merkez ss 6. yzyldan itibaren Tersane-i Amire
(stanbul Tersanesi) idi.
6. yzyla kadar donanmann ihtiyac olan gemiler ekseriyetle Ge-
libolu'da ina edildikleri halde, devrin kaynaklannda Gelibolu iin tersane
tabirine rastlanmad gibi, stanbul'un fethinden sonra mevcut olan Gala-
ta iin de bu tabir zikredilmemitir.'
Tersane kelimesinin asl Arapa dar's-sna'a'dan gelmektedir. Bu
kelime birok Akdeniz lkesinin bahriye terminolojisinde kulla-
nlm, sonra Venedik vastasyla Osmanllara gemitir. Os-
nanllar, kelimenin talyancas olan darsena'dan yaptklan
iktibasla biraz daha Trkeletirerek "tersane" veya "tersha-
ne" eklinde ifade etmilerdir. 2
Osmanllarda tersane kelimesi, gemilerin ina ve te-

hiz edildii tekilatl bir messese iin kullanld gibi, 6.
yzyln balanndan 17. yzyln ortalarna kadar Piri Reis'in Kitab-
Bahriye'sinde izilen planda da grld zere, gemilerin ina edildii
gzler manasma da kullanlmhr.
Fatih Sultan Mehmed'in stanbul'u fethinden sonra bir mddet ka-
drga liman tersane olarak kullanlm, 3 daha sonra Hali'te birka gzden
ibaret ilk tersane ina edilmiti. Bu tersanenin binalar arasnda sadece bir
mescit ve divanhane bulunuyordu.
s. yzyl sonlarna ait Hali resimlerinde Kasmpaa koyunda de-
mirli kadrgalardan baka, karada ina edilen veya kalafatlanan kadrgalar
yer almaktadr. 4
Galata tersanesine ll. Bayezid devrinde birka ilave yapld, Yavuz
Sultan Selim ise tersaneyi yeniden ina ve organize etti. Cafer Kapudan'n
* Bu makale Sanat Tarihi Aratrmalan Dergisi (Nisan 1988), fz'de yaynlanmtr.

nezaretinde balayan ve Galata'dan Kathane Deresi'ne kadar uzanan bir
blgeyi kaplayan tersane inas ss'te tamamland. 5 Bylece Osmanl do-
nanmasnn merkez ss olan Galata (Hali-stanbul) tersanesi kuruldu.
6. yzyln ortalannda Tersane-i Amire olarak isimlendirilen Galata Ter-
sanesi'nin gelimesinde Kanuni'nin kapudan- deryalanndan Gzelce Ka-
sm Paa'nn hizmeti byk oldu. Osmanl donanmasnn Akdeniz ve Ka-
radeniz' deki faaliyetlerinin bykl, bu tersanenin devaml bir ekilde
gelimesini icap ettiriyordu. Bu arada gemi inas ve tamiri iin lzumlu
gzler yannda idari binalar ve mahzenler nerrili yer tutuyordu. Evliya e-
lebi'ye gre, Kanuni Sultan Sleyman devrinde tersane binalan arasnda
baruthane kulesi, 70 kapudan mahzeni, krekhane, yedi kurunlu mah-
zen, yeni divanhane, zindan, cirit meydan kasn, ahkulu kaps ve Meyyit
iskelesi kaps bulunuyordu. Sokullu Mehmed Paa'nn kapudan- deryal
srasnda (1546-sso) ve nebahh malubiyetinden (s7) sonraki hum-
mal almalar srasnda tersaneye baz ilaveler yapld.
6. yzylda tersanede bulunan binalar hakknda bilgi bulunan
nemli bir kaynak, Piri Reis'in Kitab- Bahriye'sidir. Eserini Kanuni Sultan
Sleyman'a takdim eden Piri Reis, donannaya seyrsefer srasnda kla
vuzluk edecek ok kymetli bilgiler vermektedir. Kitap ilk defa sz ylnda
yazld ve sz6'da geniletilerek Kanuni'ye sunuldu. Bu sebeple ilk nsha-
dan istinsah edilen mevcut Kitab- Bahriye nshalan, bylece iki koldan o-
ald.6 Bugne kadar dnyada her iki edisyona ait 35 yazma nsha tespit
edilmitir. 7
Piri Reis her ne kadar eserinde dorudan tersane hakknda bilgi
vermemise de, Kitab- Bahriye nshalarnn bazlannn sonlannda bulu-
nan harita bizi bu konuda ksmen de olsa aydnlatmaktadr. 8 Bu yazma
nshalardan Topkap Saray Mzesi Ktphanesi (Revan kitaplar, nr.
633, vr. 434 a) ve Kprl Ktphanesi'de (Fazl Ahmed Paa Kitaplar,
nr. 171, vr.428 a) bulunan haritalar muhtemelen 6. yzyl sonlarna aittir.
Resimde grlecei gibi, Revan kitaplan arasndaki yaznada srasyla
"H asky, tersane baesi, tersanler (tersaneler), mahzen, divanhane, k-
reklik, eski divanhane, meyyit iskelesi, azap kapusu" bulunmaktadr. Fazl
Ahmed Paa kitaplan arasndaki nshada ise Hasky, tersane baesi, ter-
PiRi REis'iN KiTAB-I BAHRiYE'SiNDE BULUNAN TERSANE-i AMiRE PLANLARI
saneler, kreklik eski divanhane, mahzen, meyyit iskelesi, azap kapusu,
krk kapusu, ya kapan, Karaky kapusu ve kurunlu mahzen" yer al-
maktadr. Bu haritalardan da anlald gibi, tersane binalann ve mte
milahn ak bir ekilde grmek mmkn deildir. Harita tarihi zerine
bir kitap yazan Uyod A. Brown9 bu haritalardan birini kitabn kapak konu-
su yaph halde, eserin kime ait olduunu tespit edemediini ifade etmi
tir. Hi phesiz bu harita da Kitab- Bahriye nshalanndan birine aittir.
Ancak bunda, tersane binalan ksmen izildii halde, yeterli aklama kay-
dedilmemitir. Bu hantalann ne zaman izilmi olduunu tespit etmek
iin resimlerin sanat tarihi asndan incelenmesi aynca byk bir nem
tamaktadr.
Bu stanbul haritasnn btn Kitab- Bahriye nshalannda bulun-
mamas ve olan1ann pek ounda ise uydurma bir ekilde izilmesi, esere
sonradan ilave edilmi olabileceini dndrmektedir. Tersane hakknda
bilgi bulunabilecek nern1i bir dier kaynak da hi phesiz yabanc seyahat-
nameler ve eli gnlkleridir. Bu konu ise ayn bir incelemede ele alnacaktr.
Resim g. Kitllb Bahriye, TSMK, R. 1633, vr. 434a.
PiRi REis'iN KiTABI BAHRiYE'siNDE BULUNAN TERSANEi AMiRE PLANLARI

Resim 10. Kitab- Bahriye, Kprl Ktp. 11/171, vr. 428a.

Resim 11. Llyod A Brown, The Story of Maps, New York, 1979.
PiRi REis'iN KiTAB-I BAHRiYE'SiNDE BULUNAN TERSANE-i AMiRE PLANLARI

NoTLAR
Bu konuda geni bilgi iin bk. dris Bostan, XVII. Asrda Tersane-i Amire, .. Edebiyat Faklte-
si Tarih Blm, baslmam doktora tezi, stanbul, 1985, s. .
2 G. S. Colin-C. Calen, "Dar al-Sna'a", Encyclopaedia of Islam, (2. edisyon), Il, Londra, 1965, s. 129.
Geni bilgi iin aynca bkz. Henry ve Renee Kahane, Andreas Tietze, The Lingua Franca in the Le-
vant, Turkish Nautical Terms of talian and Greek Origin, Urbana, 1958, s. 428-430, mad. 645.
dris Bostan, "Galata Tersanesinin 1527-1528 Ylna Ait Gelir-Gider Muhasebesi", Trklk Aratr
malan Dergisi, II, stanbul, 1987, s. 26.
4 Semavi Eyice, "Tarihte Hali", stanbul Teknik niversitesi, stanbul Geoteknik Su ve evre Mhen-
dislii Sorunlan Aratrma Grubu Sempozyumlan, No : Hali Sempozyumu o- Aralk 1975, stan
bul, 1975, S. 27}
5 Bostan, agm, s. 27.
6 Svat Soucek, "A Propos du Livre d' instructions Nautiques dePiri Reis", Revue des Etudes slamiqu
es, Xllj2, Paris, 1973, s. 243-
7 Kitab- Bahriye'nin dnya ktphanelerinde bulunan yazma nshalannn bir listesi iin bkz. So-
ucek, agm, s. 244-245.
8 Bu haritalardan ksaca bahseden A. Adnan Advar (Osmanl Trklerinde lim, stanbul, 1970, s. 73-
74) Topkap Saray nshasnda haritann bulunmadn yazmakta ise de, bu doru deildir.
9 UyodA. Brown, The StoryofMaps, New York, I979

GALATA TERSANESi'NN
1527-1528 YILINA AT
GELR-GDER MUHASEBESi*
(
uruluundan itibaren snrlann bahya doru genileten ve ok geme-
2. den saliliere ulaan Osmanl Devleti, Bizans ve bilhassa Anadolu bey-
liklerinden kalan miras zerine denizciliini gelitirmeye alh.' Yld
nn Bayezid devrinde s haline getirilen Gelibolu ter~anesinin faaliyete ge-
2
mesiyle byk bir canllk kazanan Osmanl bahriyesi, stanbul'un fethini m-

teakip bu tersanenin devlet merkezine tanmasyla gcn giderek arhrd. 3
Yavuz Sultan Selim'in rsr6'da Suriye ve r5r7'de Msr' almasyla Dou
Akdeniz' e sahip olan Osmanllar, deniz kontroln ele geirmek iin gl bir
donanma vcuda getirme zarureti duydular. 4 Bu maksatla stan-
bul'da donanma inasna hz veren I. Selim, tasarlad Rodos se-
ferinin hazrlklan iindeyken hayata gzlerimi yumdu. 5 Olu
Kanuni Sultan Sleyman ise babasnn niyetini gerekletirme
sadedinde, Rodos'u fethetmek suretiyle ie balad, mteakip se-
nelerde ve uzun saltanah srasnda birbirini izleyen zaferlerle Ak-
deniz' de Osmanl hakimiyetini kurma teebbslerinde bulundu. Ni-
tekim I522'de Rodos'un fethi, I538'de Preveze Zaferi ve rssr'de Trablusgarb'n
zaphile rs6o'taki Cerbe baans bu hakimiyetin gereklemesini salad. 6
r6. yzylda kemal seviyesine ulaan Osmanl denizcilii, hi p
hesiz bunu birok etkene borluydu. ilk devirlerin teknik imkanszlklan
ve idari acemilikleri artk geride kalm, gemi teknolojisinin gelimesi,
ateli silahiann laykyla kullanlmas ve ehliyetli denizcilerin varl Os-
manl devletini bir deniz imparatorluu haline getirmiti?
GALATA TERSANESi HAKKINDA
Osmanl tersanelerinin temelini Gelibolu ve Galata tersaneleri te

kil etmekteydi. Devletin donannas bu tersanelerde ina, gerektiinde ta-
* Bu makale, Trklk Aratrmalar Dergisi, II. stanbul, I987. s. zs-sr'de yaynlanmtr.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OsMANLI DENizciLici. 1 55

mir edilir ve kn buralarda muhafaza olunurdu. Bilhassa Galata tersane-
si en byk gemi ina merkeziydi. Bu iki tersaneden baka Sinop, zmit,
Svey, Birecik, Basra, Rusuk, Samsun ile Kefken tersanelerinde ve bir-
ok gemi ina tezgahnda da gemi yaplyordu. 8
Fatih Sultan Mehmed'in stanbul'u fethinden sonra bir mddet Ka-
drga liman tersane olarak kullanlm, 9 daha sonralan Hali'in Aynalka
vak semtinde birka gzden ibaret olan ilk Galata tersanesi ina edilmiti. ro
Bu tersanenin mtemilah arasnda sadece bir mescit ve divanhane bulu-
nuyordu. n Yeni tersanenin faaliyetlerini devam ettirebilmesi maksadyla da
stanbul'a imparatorluun ky blgelerinden marangoz, gemici ve sanat-
karlar getirilmiti. ' 2
s. yzyl sonlanna ait resimlerde, Galata surlannn yukansnda,

Kasmpaa koyu nnde demirli kadrgalardan baka karada yaplmakta
olan veya kalafatlanan kadrgalar yer almakta, Hali'te kadrga ve kalyonlar
grlmektedir. '3
II. Bayezid devrindeki birka ilave istisna edilecek olursa,'4 Yavuz
Sultan Selim'in saltanatma kadar tersanede byk bir deiiklik yaplma
d. Karadaki galibiyetleri yannda denizde de gl olmay isteyen I. Se-
lim, vezir-i azan Piri Reis Paa'nn gayretleriyle tersane ve donanma i
lerine ehemmiyet verdi.'5 300 gz bulunmas tasarlanan'6 ve Galata'dan
Kathane deresine kadar olan yerde Cafer Kapudan'n'7 nezaretinde ba
layan tersanenin inas 92'de (ss) tamamland. Bu inaatta her gz iin
so.ooo ake tahsis edilerek so ektiri yaplmas emredilmiti.'8 Bylece
Osmanl mparatorluu'nun yklma kadar donanmann inai ve idari
merkez ss grevini yrtecek olan Galata (Hali=stanbul) Tersanesi
kurulmu oldu.
Yavuz Sultan Selim devrinde balayan bu faaliyet' 9 Kanuni Sul-
tan Sleyman'n saltanatnda da srd ve Rodos seferi hazrlklan bura-
da tamamlandL Galata Tersanesi'nde, Rodos'un fetih tarihi olan
20
522'de n4, s34'te 92 ve ss7'de 23 23 gz bulunuyordu. Tersanede

21 22
gemi yaplan gzlerden baka divanhane, mhimmatn muhafaza edil-

dii mahzenler, ambarlar, tersane zindan, mescit, tersane bahesi gibi
yaplar vard.
GALATA TERSANESiNiN 1527-1528 YLINA AiT GELiR-GiDER MUHASEBESi

933-934 (1527-1528) GALATA TERSANESi MUHASEBESi
1515'ten itibaren tersane faaliyetlerinin Gelibolu'dan stanbul'a inti-
kaliyle merkezi s haline gelen Galata Tersanesi'nin gelimesini ve bnye-
sindeki gemi ina faaliyetlerinin inkiafn tespit edebilmek, bu tekilata ait
mevcut muhasebe defterleriyle mmkn olmaktadr.
Osmanl mparatorluu'nda merkezi devlet idaresine ait bteler
yannda, eyaletlerin ve devletin dier messeselerinin de bteleri olduu
bilinmektedir. 24
Galata Tersanesi'nin devletin idari, askeri ve itimai bnyesindeki
yeri ve nemi nispetinde, tersane btelerinin de devletin merkezi btele-
rine yansmas tabiidir. Btn bteler gibi, 25 ait olduklan sre iinde tah-
sil edilen gelirleri ve yaplan masraflan kaydeden tersane bteleri, tersane
bnyesindeki faaliyetler konusunda birok bilgi ihtiva etmektedir.
933-934 (1527-1528) ylna ait tersane muhasebe defterinin nemi,
ayn sene iin bir merkezi-devlet btesinin neredilmi 26 olmas yannda
imdiye kadar Galata Tersanesi iin tespit edebildiimiz ilk bte oluun"
dan kaynaklanmaktadr. Sz konusu defter Babakanlk Arivi bnillemin
Tasnif Bahriye ksm nr. 14o'ta kaytl olup, 12x34 cm ebadnda ve 4-14.
sayfalar arasnda yer almaktadr. Bu defterle birlikte bir seri tekil eden drt
defter daha vardr ki, makalede bunlar bir mukayese imkan iin ana konu-
lanyla tablolar halinde belirtilecektir. 27
Burada ele aldmz bte 12 Rebi'lahr 933-12 Rebi'lahr 934
(16 Ocak 1527-5 Ocak 1528) tarihleri arasndaki tersane muhasebesini ihti-
va etmektedir. Btenin tanzim edildii bu tarihte kimin kapudan- derya
olduu muhasebe defterinde kaydedilmedii gibi, tarihlecimizde de bu hu-
sus aka ifade edilmemitir. Defteringiri ksmndan anlaldna gre,
bteyi Galata Harc- Hassa Emini Ali dzenlemi ve Dergah- Ali katiple-
rinden Muhyiddin adl bir katip yazmtr.
933-934 (1527-1528) senesi Osmanl mparatorluu iin bir sulh se-
nesidir. 1522'de Rodos'un fethinden sonra herhangi bir deniz seferi olma-
m, 1526'da Moha zaferiyle Macaristan fethedilmi, 1527'de ise Sadrazam
brahim Paa'nn Anadolu'daki baz isyan hareketlerini bastrma teebb
snden baka zikre deer bir olay medyana gelmemitir. 28
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiGi 1 57

BTENN TAHLL
Tersane btesi de dier btelerin karakteristik hususiyetlerinden
olan gelirler (asl- mal), giderler (vuzi'a min zalike) ve kalan (el-baki) gibi
ana blme ayrlr.
Gelirler (Asl- mal): 933-934 (1527-1528) ylnda .662.377 akeden
oluan tersane gelirleri ayr kaynaktan temin edilmekteydi.
I. Hazine-i Amire'den (An Hzane-i Amire): Bu sene Hazine-i Ami-
re'den tersane masraflar iin 16 ayr tarihte 1.518.2oo ake denmitir.
Il. eitli gelirlerden (An emval-i mteferrika): Hassa gemilerden
bazlaryla yaplan nakliyeden elde edilen gelirden oluuyordu. Bu yl, drt
gemi reisinin aribar gemileriyle 22.444 ake temin edilmitir.
III. Sahlan malzemelerden (Ani'l-mebi'at): Eski ve ie yaramaz ha-
le gelen gemi, top vs. mhimmahn sahlmasyla tersane hazinesine 121.733
ake gelir salanmhr. Sahlan gemi eitleri arasnda mavna ve bara zik-
redilebilir (metin IIB).
Tersane btesi gelirlerinin yaklak% 91'ini hazine,% 1'ini emval-i
mteferrika ve% 7'sini sahlan eski gemi ve mhimmat tekil etmekteydi.
Giderler: Bu defterde, .658.667 ake tutanndaki tersane giderleri29
iki ana ksmda ele alnmhr. I. Vuz'a min zalike., II. Minha'l-baki.
I. Vuz' a min zalike: Bu balk alhnda tersane sanatkarlarna de-
nen rnaa "mevacibat" ile "ihracat", tersane iin lzumlu mhimmatn sa-
hn alnmas "mbayaat" ve gemi inasyla tamir ilerinde alan sanatkar-
lara denen "icarat" yer almaktayd.
A. Mevacibat: Bu baliste tersanede grevli sanatkarlarn kendi sa-
nat gruplar altnda ad, memleketi, yevmiyesPo ve alt sre zarfnda al-
d toplam mebla yekln olarak belirtilmitir. Btenin yekun faslnda ya-
plan ilemler hakknda ise u bilgileri verebiliriz.
Neferen: O sanat grubunda grevli ve metinde ad yazl kiilerin
toplam saysn vermektedir.
Fi yevm: Maa herhangi farkl bir ileme tabi olmayanlada yalnz
"ziyade" alanlarn yevmiyesP' toplanarak hesap edilmi, o yl iinde lenler
ve baz sebeplerle maa kesilerler, greve sonradan balayanlar dahil edil-
memitir. Bir ileme tabi tutulanlar arasnda yevmiye toplamna yalnz "zi-
GALATA TERSANESiNiN 1527-1528 YILINA AiT GELiR-GiDER MUHASEBESi

yade" alanlarn ilave edilmesinin sebebi, onlarn senenin tamamnda mev-
cut bulunmalandr. Buna bir misal verecek olursak, yedi kiilik makarac
grubundan o sene zarfnda olan lyas [pek] ile onun yerine "ber~muceb-i
herat- hmayun" greve balayan a'ban [bin] sa hesap d braklacak
olursa "ziyade" alanlarla birlikte geri kalan be kiinin yevmiyesinin on
ake olduunu grrz.
Fi sene cz msterika: 354 gnn "f yevm" ile arplmas sonucu
elde edilmektedir.
el-Mahere: Sanatkarlardan lm, yevmiye artrm, maa kesil-
mesi ve ilk ie balama gibi, senenin tamamnda mevcut olmayanlar iin
mevacib senelik belirtilmiyordu. Bunlar iin "el-Mahere" ad altnda hak
ettikleri mevacib hesap ediliyor ve sonra "f sene" ile toplanyordu. Buna
neccar grubunu misal verebiliriz.32 Nitekim, Neccar Hamza [bin] Abdullah
I ake, Hasan [lbasan] ile Alagz'e [Yeniehir] yarmar ake ilave yaplm
ve o tarihten itibaren yl sonuna kadar bu ilaveler hesap edilerek mahe
re adyla kaydedilmitir. Bu mahereler deftere yazld ekilde topland
nda (I72+r31+44=347) yek1n hanesindeki "el-Mahere" ile ayn sonucu
vermitir.
Kalafat,neccar, par-tra, makarac, kumbarac, haddad, stp-
c, meremmeti ve erre-ke'ten oluan sanat gruplarndaki btn sanat-
karlann Mslman oluu dikkat ekicidir ve byk ounluu Rumeli'den
gelmitir. Mesela, kalafat zmresinde mevcut 39 kiinin 3I'i Rumeli, 5'i
Anadolu tarafndandr. kiinin ise memleketi belirtilmemitir.
Galata tersanesinin daimi maal personeli olduu anlalan bu sa-
natkarlara denen yevmiye, herkesin kendi sanatndaki ihtisas ve kabiliye-
tine gre tespit ediliyor ve ihtiya halinde artnlyordu. Bu sebeple yevmi-
yelerde baz farkllklarn olmas tabiidir. 33
Erre-ke gurubu hari, dier btn gruplar I Rebi'lahr 933 gayet-i
Rebi'lahr 934 tarihleri arasnda istihkaklar olan mevacibi almlardr.
Erre-keler dierlerinden farkl olarak acemi olanlanndan (glman- ace-
mi) teekkl ettiinden yevmiyeleri de dierlerine nispetle dkt. Acemi
olanlarnn eitli sanat kollarnda altrld bilinmektedir. 34 On bir ay
sreyle tersanede bkc olarak grev yapan acemi olanlan, askeri bir te-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENiZCiLiG i 1 59

kilata bal olarak ve ihtiya halinde tersaneye sevk edildiklerinden mte-
akip senelere ait tersane btelerinde grlmemektedir. Acemi olanlan
arasnda yalnz iki kii 2'er ake, dierleri , s ake yevmiye almaktadrlar.
denen "mevacibat" arasnda sanatkarlardan ayn olarak, 35 ake
yevmiyeli gemi reis ve azaplar kethdas, 27 ake yevmiyeli "ihracat- has-
sa" katibi, 12 ake (sonralar s ake) yevmiyeli malzenci ba, 8 ake yev-
miyeli "icarat" katibi ile 3 ake yevmiyeli malzeme tartcsnn "vezzan" me-
vacibleri de vard.
B. hracat: 702-443 ake tutanndaki "ihracat" faslnda eitli m-
himmat ve malzemenin satn alnmas (mbayaat) bahis mevzuu olduu
kadar, gemi inasnda ve sair hizmetlerde alan sanatkarlara denen c-
retler (icarat) de yer alyordu.
"Mbayaat" bal altnda gemi ina ve tehizinde kullanlan ke-
reste ve ivi eitleri, kendir teli, tafta, uka, ksele, balmumu, eitli
yalar, kmr, kurun, fanus, yelken inesi, lenger, apa, zincir, bk,
varil ve benzeri malzemeler yannda peksirnet gibi yiyecek maddesi de
bulunuyordu.
cretler bahsinde ise, fanus yapcs, mumcu, nakka, demirci, i-
lingir, eeci, bkc, makarac, stpc, marangoz, kalafat, bmgucu gi-
bi sanatkarlar ile hammal, deveci ve arabac gibi nakliye ilerinde alan
lar belirtiliyordu.
II. Giderlerin ikinci ksmn tekil eden "minhal'l-baki'' faslnda,
donanma ve gemiler iin ihtiya olan malzemelerin satn alnmas ile do-
nanmadaki kreki ve alatlara denen maa yer alyordu.
Kalan (Nass'l-baki): Tersane iin yaplan masraflardan sonra 3710
ake Hazine'ye kalmtr.
933-934 (I527-1528) TERSANE MuHASEBE DEFTERNN DiG-ERLER LE

MuKAYESES
933-937 (527-I531) seneleri arasnda eitli masraflara sarf edilmek

zere Galata Tersanesi'ne tahsis edilen gelirler bu seneler arasnda byk
farkllklar gstermemektedir. Hemen hepsinde gelirlerin tamamna yakn
ksm Hazine-i Amire'den denmektedir.
6o GALATA TERSANESiNiN 1527-1528 YLINA AiT GELiR-GiDER MuHASEBESi

Tablo I. 1527-1531 Seneleri Arasnda Tersane Gelirleri 35
1527 1528 15 2 9 1530 1531
ASL-I MAL (GELiRLER) .662.377 !.524-979 .249.18o,5 .843-726,5 !.457-988,5
. An bakyye-i
muhasebe-i maziye 3-710 323.030,5 340-501,5 352-943>5
2. An Hzane-i Amire . 5 18.2oo !.402.648 816.564 !.477-750 !.040.000
3- An emval-i mteferrika 22444 3356 1 8.266 6.8oo
4 Ani'l-mebi'at 12 !.733 85.o6o 10!.320 18.675 65.045
Giderler de geliriere muvazi olarak gerekletirilmi, malzemelere

denen paralar ile sanatkar ve dier cretlilere verilen maalar bte iin-
de byk yeknler tekil etmitir.
Tablo II. 1527-1531 Seneleri Arasnda Tersane Giderleri36

1527 1528 15 2 9 1530 1531
1- Vuzi'a min zalike 839-372 603-138,5 684-000,5 !.394-0 24 .oo2.556,5J7
A. Mevkibat 136-929 125.301,5 133-992,5 215-508 145-2 14>5
B. ihracat 7 2 443 477-837 550.008 .q8.516 858.342
a) Mbayaat 35I.8638 262.943 258939 479-839 556.862
b) icarat 349-790 214.894 29!.069 698.677 30!.480
II- Minha'l-baki 8 19 2 95 598.810 22 4 .678,5 96758,5 319.224,5
1530 senesi, gemi inasnn o sene artm olmas sebebiyle muha-

sebesi bakmndan dierlerinden ayrlmaktadr.
Galata tersane muhasebesinde bor hanesinin olmayp bir miktar
parann gelecek seneye intikali ise ihtiyalann rahatlkla karlandn gs-
termel<tedir.
Tablo III. 1527-1531 Seneleri Arasnda Tersane Gelir-Gider Toplam39

1527 1528 1529 1530 1531
Gelirler .662.377 !.524-979 .249.18o,5 !.843-726 1.457-988,5
Giderler .6 5 8.667 !.20!.948,5 908.679 !.490-782,5 I.J2I.7814o
Kalan 3-710 323-030,5 340-50 1,5 352-943>5 135-207,5
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OsMANLI DENizciLici 6

Bu defterlerin "mevaciba.t" ksmnda kaydedilenler,tersane halkn
tekiletmeleri hasebiyle r6. yzyl balanndaki mevcudu ve denen maa
lan gstermeleri bakmndan nem tamaktadr. 1527 senesinde bkc
olarak alan acemi olanlan istisna edilirse -ki bunlar sonraki senelerde
mevcut deildir- mevcudu en fazla olan kalafatlardr. Ancak, yevmiyesi
yirmi ake olan neccarba hari brakldnda, yevmiye olarak da, me-
remmetilerin birinci srada yer aldklan grlr. Tersane halk kadrolu ol-
mas sebebiyle 354 gn zerinden maa almaktadr. Sadece acemi olan
lanndan teekkl eden erre-keler on bir ay almlardr. (Tablo IV)
Tablo IV. 1527 Senesinde Tersane Halknn Mevcut ve Maalan4r

Nefer Yevmiye Senelik Mahere Yekfn Asgari Azami
{354 gn) cret cret
Kalafat 39 81, 5 28.851 3-023 3!.874 2 6
Neccar II 65 23.010 347 23357 2 23
Paru-tra 13 335 1!.859 948 12.807 6
Makarac 7 13 4.602 !.555 6.157 1,5 55
Kumbarac 4 6 2.124 2.124 2
Haddad 7 18 6.372 264 6.636 1,5 5
stpc 3 9 3 185 p86 1,5 55
Meremmeti 3 28 9912 9912 75 II
Erre-ke 25 31 10.059 !.219 II.278 1,5 2
1528 senesinde tersane halknn mevcut ve cretlerinde az da olsa bir

deime olduu grlmektedir. Sanatkarlardan kalafatlar dokuz, makarac
ve haddadlar birer kii azalrken, paru-tralar iki kii artmtr. (Tablo V)
1529 senesinde de meydana gelen nemli deiiklik yoktur. Tersa-
ne halknn mevcudundaki birka kiilik art ile baz yevrniyelerin yksel-
dii grlmektedir. (Tablo VI)
1530 senesinde nceki senelere nispetle gemi inasnn artnimas
ve yirmi drt kadrga inas gibi krnsenrneyecek bir faaliyete giriilrnesi,
mevcut tersane halkna baz ilaveler yaplmasn gerektirrni, maalan gm-
rk gelirlerinden denrnek zere kalafat, neccar, par-tra, kurnbarac,
haddad ve stpcden mteekkil krk alt kii ilave edilmitir. Yevrniyele-
ri, dierlerine nispetle daha yksek olan bu sanatkarlar sadece dokuz aylk
maa almlardr. (Tablo VII, VII/)

Tablo V. 1528 Sertesinde Tersane Halknn Mevcut ve Maalan42
Nefer Yevmiye Senelik Mahere Yekfn Asgari Azami

(354 gn) cret cret
Kalafat 30 30 10.620 5 .886,s 26.so6,5 6
Neccar II 6o 21.240 2.694,5 23934>5 2,5 23
Par1-hra s 35,5 12.567 I.628 14 195 6
Makarac 6 8, 5 6.549 44 6.593 ,s s,s
Kumbarac 4 6 2.124 2.124 2
Haddad 6 8 6.372 44 6.416 ,s 5
stpc 3 9 3.184 J.I84 1,s s,s
Meremmeti 3 28 9912 26s,s 10.177,5 7,5 II
Tablo VI. 1529 Senesinde Tersane Halknn Mevcut ve Maalan43

Nefer Yevmiye Senelik Mahere YekUn Asgari Azami
(354 gn) cret cret
Kalafat 38 52 8.4o8 12.310 30-718 6
Neccar II 6o 21.240 3541 24781 2,5 23
Par1-hra 14 33 II.682 2.654 14336 ,s 6
Makarac 6 19 6.726 6.726 ,s s,s
Kumbarac 4 8 2.8p 2.832 1,5 2,5
Haddad 7 16 s.664 1.202,5 6.866,s 1,s 5
stpc 3 9 3.186 44 3230 1,s s,s
Meremmeti 3 29 10.266 10.266 8,s II
Tablo VII. 1530 Senesinde Tersane Halknn Mevcut ve Maalan44
Nefer Yevmiye Senelik Mahere YekUn Asgari Azami

(354 gn) cret cret
Kalafat 40 92,5 32745 2.055 34.8oo 6
Neccar II 74 26.196 88, 5 26.248 2,5 23
Par1-hra 14 43 15.222 133,5 15355,5 ,s 6
Makarac 6 19 6.726 133 6.8s9 ,s s,s
Kumbarac 4 8 2.832 2.832 ,s 2,5
Haddad 6 20 7.080 88, 5 7.168,5 2 5
stpc 3 9,5 3-363 3363 1,s s,s
Meremmeti 5 18 6.372 I.762 8.134 2 II

Tablo Vllf. 1530 Senesinde Tersane Halkna lave Olunan Sanatkarlann
Mevcut ve Maalan45
Nefer Yevmiye 9 Aylk Mahere Yek1n Asgari Azami
(265,5 gn) cret cret
Kalafat 13 77 20.443>5 20.443>5 4 8
Neccar II 74 19.647 44 19.691 3>5 10
Parl-tra 5 25,5 6.770 6.770 4 8
Kumbarac 2 12 p86 p86 2 5
Ha dda d 9 47 12.478 12-478 2,5 10
stpc 6 35 9-292,5 9-292,5 4>5 7
Tablo VIII. 1531 Senesinde Tersane Halknn Mevcut ve Maalan46

(177 gn) cret cret
Kalafat 38 103 18.231 107 18.338 6
Neccar II 74>5 13-186,5 174 13-360,5 2,5 23
Parl-tra14 43>5 7-699>5 44 7-743>5 1,5 6
Makarac 6 19>5 3451 3-45 1 1,5 5>5
Kumbarac 4 8 1.416 1.416 1,5 2,5
Haddad 6 20 3540 44 3-584 2 5
stpc 3 9>5 .681 .681 1,5 5
Meremmeti 5 32 5.664 5.664 2 10,5
Tablo Vlllf. 1531 Senesinde Tersane Halkna lave Olunan Sanatkarlann

Mevcut ve Maalan47
cret cret
Kalafat 13 77 13.629 13.629 4 8
Neccar II 68, 5 12.124,5 6o 12.184,5 10
Parl-tra 5 25 4-425 4-425 4 8
Kumbarac 2 12 2.124 2.124 2 10
Haddad 9 47 8.319 8.319 2,5 10
stpc 6 35 6.195 6.195 5 7
1531 senesinde de tersane halknn mevcudu maalan gmrk ge-

liderinden tahsisli ilave sanatkadarla birlikte devam etmi, maa sreleri
177 gn hesabyla alh ay zerinden denmitir. (Tablo VIII, VIII/)
1527-I53I arasnda tersane halknn mevcuduna gelince; 1527'deki
acemi olanlan ile 1530-I53I'deki ilaveler hari 84-87 kii arasnda deien
sanatkar gruplanna ihtiya halinde ilaveler yaplm ve bu da tersane halk
nn mevcudunu giderek artrmhr. (Tablo IX)
Tablo IX. 1527-1531 Seneleri Arasndaki Tersane Halknn Mevcudu48

I527 p8 !529 I530 (ilave) I53I (ilave)
Kalafat 39 36 38 40 13 38 13
Necd.r II II II II II II II
Paru-tra 13 s 14 14 5 14 5
Makarac 7 6 6 6 6
Kumbarac 4 4 4 4 2 4 2
Haddad 7 6 7 6 9 6 9
stpc 3 3 3 3 6 3 6
Meremmeti 3 3 3 5 5
Erre-ke (acemi olan) 25
TOPLAM II2 84 86 135 133
Muhasebe defterlerinden anlaldna gre 933-937 (r527-1531)

arasnda Galata Tersanesi'nde her sene gemi ina faaliyetleri devam etmi
tir. Bu sre zarfnda en fazla gemi inas 936-937 {1530) senesinde gerek-
letirilmi, yirmi drt kadrga yeniden yaplm, sekiz kadrga da tamir edil-
mitir. Be sene zarfnda ina edilen kadrga says krk drt, tamir edilen
kadrga says ise otuz ikidir. 933-936 {1527-1530) arasnda her sene sadece
birer ta gemisi ina edilmi, mevcutlan 10-12 arasnda deien top gemi-
lerinin tamiri de dzenli olarak yaplmhr. Ancak, batardalarda yeniden
ina grlmedii gibi, 933-934'te {1527-1528) tamir edilenler de sekizdir.
Galata muhasebe defterlerinde ina ve tamir edilen gemilerin kay-
dedilmesi bize o dnemde kullanlan gemi eitlerini de gstermektedir.
Bunlar arasnda batarda, kadrga, bara, aribar, kalyata., ta ve top gemi-
leri ile kayk bulunmaktadr. (Tablo X)

Tablo X. 1527-1531 Seneleri Arasnda Galata Tersanesi'nde Gemi nas49
Gemi eitleri
Batarda Kadrga Bara Aribar Kalyata Ta Gem. Top Kayk

Gem.
Sene T T T T T T T T
I527 8 9 IO 8 I - I - IO I 7
I528 - I 3 I I I - II 2 I4
I529 II 2 - 2 I - I2 3 4
I530 24 8 I - II 2 7
I53I - II - 3 IO 3' 3
(: na, T: tamir edilen gemi saylann gstermektedir.)
933-934 (1527-1528) TARHL GALATA TERSANEsi MuHASEBESNN METNi

(s.4) Muhasebe-i ihracat- hassa-i malrCse-i Galata an 12 Rebi'lahr
sene 933 ila 12 Rebi'lahr sene 934 be-ma'rifet-i kemine Ali emin-i ihracat-
hassa-i malrCse-i mezblre ve Muhyiddin el-katib an canib-i dergah- ali.
ASL-I MAL f sene-i kamile I.662.377

I- An hzane-i amire bi'd-defeat . 5 I8.2oo
Defa f:
A- 8 Cemaziyelevvel sene 933 50.000
B- I6 minhu sene 933 300.000
C- 8 Cemaziyelahr sene 933 54450
D- 5 Receb sene 933 be-cihet-i karz bera-y
mevacib-i resa ve azehan- Galata 50.000
E- 20 Receb sene 933
be-cihet-i harc- ketiha 50.000
be-cihet-i harc- peksimed bera-y donanma 30.000
F- I2 a'ban sene 933 IOO.OOO
G-I8 a'ban sene 933 50.000
H- 27 a'ban sene 933 5<?000
I-2I evval sene 933 I20.000
-4 Zilhicce sene 933 50.000
J-3 Muharrem sene 934 50.000
66 GALATA TERSANESiNlN 1527-1528 YILINAAiT GELiR-GiDER MUHASEBESi

K-6 Muharrem sene-i menhu 105.ooo
nakdiye 50.000
hasene-i sultaniye ooo sikke fi 55
L- 6 Safer sene 934 (218.ooo)
nakdiye 50.000
hasene-i sultaniye 300 sikke fi 56
M-13 Rebi'lahr sene 934 (98750)
nakdiye 30.000
hasene-i sultaniye 1250 sikke fi 55
N- 7 evval sene 933 be-cihet-i bala-i
peksimed bera-y kal'a-i Rodos 42.000
O- 3 Zilhicce sene 933 bera-y bala-i kirpas-
badhani 100.000
II- An emval-i mteferrika ma'a bala-i mebi'at 144177

A-An mals11-i faide-i ketiha-i mezkfuin 2 2 444
a. an mals11-i keti-i aribar-i hassa der
dest-i Seydi Ahmed Reis f 2 tarik !0.070
b. an rnahs11-i keti-i aribar-i hassa der
dest-i Muhyiddin er-Reis an 2 tarik 8.400
c.an mals11-i keti-i aribar-i mudanya der
dest-i Muhyiddin Zerder-Reisan 5 tarik 2.J74
d. an mahsUl-i keti-i aribar-i mudanya der
dest-i Hsam Reis an 3 tarik .8oo
B. Ani'l-mebi'at I2J.733
a. an bala-i topha-i khne-i kk 105
kt'a an malzen-i hassadade 2-978
b. an bala-i mavnala-i khne ki der zaman-
Piri elebi, 50 emin-i sabk- Galata fiiruhte
udend 9 kt'a 65.ooo
c. an bala-i hara-i hassa ki Ltfi Aa
be- Derya-y Sefid girifte ve fristade de
bld be-dest-i Tomazi frenk tacir der Galata 50.000
d. an bala-i pererne-i khne be dest-i
Hamza an stanbul 305
e. an bala-i ket-i mudanya-i khne
bedest-i Ali Bey an znikmid 2.8oo
f. an bala-i lb-i hurda-i ketiha-i hassa 65o

(GiDERLER 1.658.667)
(s.5) 1- Vuz'a min zalike 839372
A- el-Mevacibat 136929
a. Mevacib-i cema 'at-i kalafatyan- ketihd-i hassa
der Galata an gurre-i Rebf'lahr sene 933 ila gayet-i
Reb'levvel sene 934
Yusuf (skp) 6 Rstem (Yanya) 2
Hdr5 ' (Siroz) 6 Karagz (Debri) 2
Hasan (Karaverye) 55 Mustafa (Simav) 2
Ali (bin) Yunus 2,5 lyas 52 (lbasan) 2
Hseyin (Ilca) 2,5 Ali (Kayseri) 2,5
Kasm (Ustrumca) 2,5 Karagz (Ser-i blk) 2,5
shak (Ustrumca) 2,5 Yusuf (Ohri) 2,5
Ali (Ohri) 2,5 Nasuh (Ohri) 2,5
Yakub (Ohri) 2,5 Ali (Ohri) 2,5
Veli (Pritine) 2,5 Sleyman54 (Yanya) 2
Piri 53 (N arda) 2 Mahmud 55 (Ohri) 2
lyas (skenderiye) 2 Hasan56 (skenderiye) 2
Rstem (skenderiye) 2,5 Aliss (Bosna) 2
Hasan 57 (skenderiye) 2,5 Yunus 60 (Sinop) 2
lyas 59
(Debri) 2 Hseyin6 ' (skenderiye) 2
Hamza (Yanya) 2 Ahmed (Kayseri) 2,5
Hasan (agird-m1temed) 2 Mustafa (vranya) 2
shak (Ohri) 2 Hseyin (Alacahisar) 2
62
Yusuf (skenderiye) 2 Hasan (Bosna) 2
Hdr (Kangn) 2,5
Yekun 31.874
Neferen 39
Ffyevm 8,s
Ff sene cz msterika 28.85
el-Mahere 3.023
(s.6) b. Mevacib-i cemaat-i neccaran- ketiha-i hassa der

Galata an gurre-i Rebf'lahr sene 933 ila gayet-i
Rebt'levvel sene 934
Receb (ser-i neccar) 23 Hasan 63 (l basan) 2
Yusuf (Szebolu) 55 irmerd64 (Belgad) 2,5
Cavid (lbasan) 6 Alagz (Yenipazar) 2,5
Hamza (Manashr) 45 Hurrem (bin)Abdullah 4,5
Hamza (bin)Abdullah65 IO Hamza (Ohri) 2,5
68 GALATA TERSANESiNiN 1527-1528 YLINA AiT GELiR-GiDER MUHASEBESi

Hamza (Sinop) 2
Yekun 2 3-357
niferen 11
.fiyevm 6s
.fi sene cz msterika 23.010
el-M ahere 347
c. Mevricib-i cemaat-i par-traan- ketiha-i hassa der

Galata an gurre-i Rebt'lahr sene 933 ila gayet-i
Rebf'levvel sene 934
6
Hasan Ohri 6 Kasm(bin) Yusuf' 2
Mehmed bin Mustafa 45 Hasan bin Yusuf I
Ali bin Hasan 4 Nasuh Kayseri 2
Yahya bin ahin 3 Perhad Turhala 2
Hseyin (bin)Hasan 67 2,5 Cafer Narda 2
68
Mustafa (bin)Yakub 2,5 Mustafa (bin)Mehmed69 4
Ali bin Yusuf 2
Yekun 12.807.
niferen
.fiyevm
.fi sene cz msterika
el-M ahere
d. Mevacib-i cemaat-i makaracyan-i ketiha-i hassa der

Galata an gurre-i Rebf'lahr sene 933 ila gayet-i
pek Hdr Vulitrin
Hasan Samgl Ferhad7' Deb ri
Ali (bin) Hamza72 a'ban (bin) sa73 4
Musa (bin) Hamza
YekUn 6.157
neftren
.fiyevm
ji sene CZ msterika
el-M ahere

(s.7) e. Mevacib-i cemaat-i kumbaracyan-
ketiha-i hassa der
Mehmed skenderiye 2 Hamza skenderiye 1,5
Hamza Argirokasn ,5 Fevzi (bin)Abdullah
Yekun 2.124
niferen 4
fiyevm 6
fi sene cz msterika 2.124
[ Mevacib-i cemaat-i haddadan- ketiha-i hassa der

Ali lbasan 5 Ferhad skenderiye
Hamza Trhala 5 Behram Yanya
Ali Bosna 2 Ahmed Bosna
skender74 rgb 2
Yekun 6.626
nefo ren 7
fiyevm 18
fi sene cz msterika 6.]72
el-Mahere 264
g. Mevacib-i cemaat-i stpcyan- ketiha-i hassa der

Ali stp 5,5 Mehmed (bin) Turan
skender Yanya 2
Yekan 3.186
niferen 3
fiyevm 9
fi sene cz msterika 3.186
h. Mevacib-i cemaat-i meremmetiyan- mahzenha ve

tershaneha-i ketiha-i hassa der Galata an gurre-i
Rebt'lahr sene 933 ila gayet-i Rebt'levvel sene 934
Mustafa Sinop Hseyin Trabzon
Hdr bin Abdullah

Yekun 9-912
niferen 3
fiyevm 28
fisene cz mstertka 9912
(s.8) . Mevacib-i cemaat-i glman- acemiyan- erre-kean-
ketiha-i hassa der Galata an gurre-i Rebt'lahr sene
933 ila gayet-i Rebt'levvel sene 934
Ali Mihal 2 skender75 Filibe ,s
Ali Edincik 2 Hdr7 6 Selanik 1,5

Murad Edirne ,s skender Berkofa , s
Ali ehirky 1,5 Yusuf7 Ofbolu 1,5
lyas Bilecik 1,5 Mustafa Edirne 1,5
Mustafa Pirlepe 1,5 Mustafa Biga 1,5
Ali Kalkandelen 1,5 Ayas Selanik 1,5
Aydn78 Mihal ,s Hamza Mihal 1,5
Hasan Biga 1,5 Nasuh Kprl 1,5
brahim Edirne 1,5 Ali Ofbolu 1,5
Yunus Vodina 1,5 Sleyman Tatarpazan 1,5
Hamza79 Kalkandelen 1,5 Hdr Vodina 1,5 .
Ali Vodina 1,5
Yekun 11.278
niferen 25
fiyevm 31
fi II ehr 10.059
el-Mahere 1.219
i. Mevacib-i cemaat-i mtiferrika el-mezkrnn

) mevacib-i Piri kethuda-i resa ve azehan-
ketiha-i Galata an gurre-i Rebi'lahr sene 933 ila gayet-i
Rebi'levvel sene 934
f yevm 35 f sene cz mstarika
z) mevacib-i Muhyiddin katib-i ihracat- hassa
der Galata an 21 Cemaziyelevvel sene 933
ila gayet-i Rebi'levvel sene 934
f yevm 27 f ro ehr ve 10 yevmen 8.370
3) mevacib-i Pir Mehmed ser-mahzeni an
gurre-i Rebi'lahr sene 933 ila gayet-i
Rebi'levvel sene 934 f sene 4944
an gurre-i minhu sene 933 ile 5 a'ban
sene-i minhu f yevm 12 cz msterika 1.464
an 5 a'ban sene 933 ila gayet-i

Rebi'levvel sene 934 fi yevm
s cz msterika 3.480
4) mevacib-i Haa Hdr katib-i idt an gurre-i
Rebi'lahr sene 933 ile gayet-i Rebi'levvel
sene 934 f yevm 8 fi sene cz msterika 2.832
S) mevacib-i Semtiye yahudi vezzan ve becayi-i
Cafer bin Nasufi ber-mi.ceb-i herat- hmayun
an gurre-i Rebi'lahr sene 933 ile gayet-i
Rebi'lahr sene 934 fi yevm 3 fi sene cz
msterika .o62
(s.9) B-el hrkat

a. el-Mbaya'at- Mteferrika
Bala-i
) Peksimed hera-y kalafatyan ve neccaran
ve paru-hraan- hassa ez-an vakit ki
fitistaden-i ketiha-i hassa be-derya-y
sefd bi'd-defa'at 30 neferen beher
nefer f kantar 30 l(odra) f so . soo
2) Pererne-i cedid 3 kt'a an yed-i Ivaz Sipah .6so
3) em'-i asel an yed-i Reis Ramazan
4 kantar 34 l(odra) beher kantar fi soo 2.J70
4) Til-i kendir hera-y ketiha-i hassa der Galata
an yed-i Jorji frenkan Galata 920 kantar
I7l(odra) beher kantar fi 270
S) Karavana-i ahen hera-y ketiha-i donanma
an yed-i Hac Kasm Bey emin-i beyt'l-mal-
Galata 29 zevc 3 kantar 2 l(odra)
6) Tafta-i srh hera-y alemha an yed-i Salamon
yahudi ss zira f 22 1.210
7) Rig hera-y haddadan- hassa an yed-i Hasan
mu'temed pererne 20
8) Fam1s-i frengi heray- donannaha an-yed-i
Hasan mu'temed 32 kt'a 330
9) Erre-i bzrk hera-y erre-kean- hassa
an yed-i Piri kethuda I kt'a 220
ro) em'-i asel be-cihet-i hera-y donanma-i Msr
an yed-i Semtiye yahudi 2 yakyye
n) Revgan- zeyt hera-y malzerr-i amire an yed-i
Nikola Davale Venedikli I fu 99 mdre
2) Revgan- mahi hera-y kalafat- ketiha-i hassa
an yed-i Agosti ve Hasan mu'temed 84 mdre 900

13) Kufulha ma'a reze-i ahen an yed-i skender 8 kufl 3S
14) uka-i garziyye hera-y hayme-i kayk ma'a bala-i
bitane an Salamon yahudi uka 21 zira bitane 3 kt'a 5s8
s) Lenger-i engal hera-y kayk- mudanya ve keti-i
esb-i ma'ber-i dil an yed-i Ali ve Mihal 2 kt'a
kantar s lodra 402
6) b- na'llk hera-y sandalha an yed-i Hamza
neccar ve lye yahudi 4 kt'a n6
17) Tc hera-y ser-i stun- keti-i Dede Reis 2 kt'a 22
8) Mertek-i voynuk ve samanlu ve bask 6o aded
an yed-i lye yahudi 2!0
19) Elvah- srb an yed-i Hac Perhad ve Musa yahudi
3,5 kantar 340
20) Mismar- kalafat hera-y keti-i Piri Reis an yed-i
m[ezblr] 13
21) Szen-i badhan an yed-i Musa yahudi 5000 aded
beher ooo fi so 250
s
22) Kayk- kk an yed-i Veli arahac oturak !.200
23) Elvah- derya-y siyah hera-y blme-i kadrga-i
cedid an yed-i Murad Reis oo kt'a 205
24) Pedavra-i draz an yed-i Ali Paa hera-y
meremmet-i odaha-i kalafatyan- hassa ooo aded 230
2S) Mertek ve verge ve Ub-i voynuk ve elvah-
Karadeniz ve tetimme-i borya hera-y meremmet-i
odaha-i kalafatyan- mezkl 212
26) Zencir-i ahen hera-y kaykha-i kadrgaha an yed-i
Mustafa 8 kantar !.000
27) Varilha hera-y donanma-i Msr an yed-i
Manol ve Dimitri ve Nikola, 220 aded f 8
28) Kfe hera-y mahzen-i Galata an yed-i Kosta ve
Dimitri 300 aded beher ro aded f 8
29) Resen-i uflamur hera-y ketiha-i hassa 4300 kt'a
30) Post- ganem hera-y? ketiha-i hassa
137 erm (412)
defa 8o erm fi 3 S40
31) Engit hera-y haddarlan- hassa bi'd-defe'at (2.562)
289 kfe !.95 2
defa 100 kfe 700
32) Post- cav- siyah be-cihet-i bera-y
kerden-i delv-i tulunba 3,5 kt'a 260

(s.o)33) Elvah- draz bera-y ketiha-i hassa bi'd-
defe'at 2n kt'a 1.993
34) Mismar- umari ve ayka an yed-i Hac Perhad
4o.ooo aded
35) apa-i ahen an yed-i Hac Perhad ma'a kabza
30 aded fi 2 360
36) Varya an yed-i Hac Perhad 2 kabza f 22 44
37) Mismar- ubuk an yed-i Hac Perhad sooo aded 20
38) ub- mtenevvi'a rna'a elvah- keti bera-y

meremmet-kerden-i aribar- hassa derdest-i
Hac Muhyiddin ber veeh-i maktU' I. OOO
39) ub- mtenevvi'a bera-y keti-i seng ma'a
ketiha-i kadrgaha ve kaykha an yed-i Murad
elebi emin-i ubha 22.os
40) ub- stunhave serenha bera-y ketiha-i

hassa ber-muceb-i defter-i Mevlana Kad-
Bendereli stun 8 kt'a seren 83 zevc so.ooo
4) Mismar- bask bera-y kayk- enderlni 9 vukyye f 5 45
b. Be-cihet-i harc ma 'a mbaya 'at- kaykha ve sandalha-i

endemn der Bae-i amire 2.973
Bala-i
) Mandal- ahen ma'a reze-i mzehheb an yed-i Murad
Reis 20 zevc f 5,5 no
2) Mandal- ahen ma'a reze-i kal'i ve mismar an yed-i
m[ezbur] oo zevc f 2,5 250
3) Halka-i ahen ma'a reze an yed-i m[ezbur]
so kt'a f 2,s I2S
4) Reze-i alen-i ilte an yed-i m[ezbur] 30 aded s
S) Mh- Trabzon an ahen an yed-i m[ezb1r] oo aded o
6) ub- krek-i kayk an yed-i lyas bin Abdullah
20 kt'a f 8 6o
7) Lengerha an yed-i Hac Kasm ve ermeni Yorgi ve
Ali haddadan, 7 kt'a 12 kantar 43 l[odra] 1.987
8) ub- zi bera-y kayk- cedid-i Enderlni 6o kt'a an
yed-i Duka neccar f 3 8o
9) ub- kolluk ve parmaklk bera-y kerden-i reisiik-i
kayk- cedid an yed-i Mahmud ubuk:I 24 kt'a 64
o) Mismar- bask ve ubuk an yed-i Hasan mu'temed 6o
n) ub- ?an yed-i uca mu'temed o aded 2
1 74 GALATA TERSANESiNiN 1527-1528 YILINA AiT GELiR-GiDER MUHASEBESi

(s.n) c. el- ca rat 349790
ca. carat- Mteferrika
cret-i:
I Arahacyan bera-y averden-i pererne an Berkoz
ila Galata kt' atan 2 araba 130
2) Krekiyan bera-y brden-i berf an stanbul ila
znikmid be-cihet-i Hazret-i brahim Paa-yesserallahu
ma yea - r6 neferen beher yeki fi-3 f yevm 48 f 8 yevmen
3) Fan1s-ger bera-y meremmet-kerden-i fan1s- bzrk
bera-y donanma, kt'a an yed-i Salamon Yahudi 8o
4) Ahmed ernma bera-y sahten-i em'-i revgan-
pih, 4 kantar, beher kantar f s 6o
S) Nakkaan bera-y renk-kerden-i reisiik-i kayk-
hassa ber-vech-i makt1' 6o
6) Harnmalan bera-y keiden-i resenha ve stp
ve revgan- pih ve revgan- mahi ve post- gav-
siyah ve til-i kendir ve zift an iskele ila mahzen-i
Galata bi'd-defe'at 6308 kantar r.6oo
7) Murad ilingir bera-y salten ve ka'i kerden-i
? ve alen-i turre-b1daz ve gayrulu ber-vech-i makt1' I.I20
8) Eeciyan bera-y meremmet-kerden-i eeha-i
erre-kean- hassa bi'd-defe'at ro kt'a
9) Erreciyan bera-y meremmet-kerden-i erreha-i hassa
4 kt'a 36
def'a 2 kt'a z
ro) Makaracyan berf-y sahten-i makara-i bzrk
r6 kt'a f 40 ber-vech-i makt1'
n) stp-bafan bera-y nev-baf-kerden-i stp-i hassa
so kantar 30 lodra beher kantar f 14 ber-vech-i makt1' 2.IOI
z) Gerderciyan bera-y meremmet-kerden-i gerderhave
sahten-i varilha 321 aded !.342
13) Hadciadan bera-y meremmet-kerden-i lengerha
bi'd-defe'at n kt'a
14) Keti-i Kandil? Reis bera-y averden-i zift an
Midill ila Galata 1431 kantar f 4
s) Ketiha-i Kasm Reis ve brahim Reis bera-y
averden-i resenha an Samsun ila malzen-i
Galata 306r kantar f 9
r6) trbanan ve arahacyan bera-y averden-i
stp an ba'z- kaza-i Rumili ila mahzen-i
Galata 7S4, s kantar

q) Arahacyan hera-yaverden-i alen-i ham ve
mismar- mtenevvi'a ve gevele an Samakov ila
mahzen-i Galata 254 araba 4.620,5 kantar
r8) Meakan hera-y cem-kerden-i hurdavat- 1bha
der mahzen-i karye-i Siyah der Galata 95 neferen f 5 475
19) Resen-tab hera-y tabden-i resenha-i hassa
65 neferen f 5
20) Neccaran hera-y sahten-i keti-i mudanya her-
vech-i naktU' l.JOO
(s.r2) cb. cret-i neccaran ve kalafatyan ve erre kean-

ketiha-i hassa an 12 Reb'lahr sene 933 ile sene-i kamile
Be-cihet-i :
) meremmet-kerden-i kaykha 6 kt'a 3-5II
neccaran 393 neferen 2805
kalafatyan 65 neferen 463
erre-kean- hayrana 20 neferen r62
nafaka-i erre-kean 54 neferen 8r
2) Nev-sahten-i kayk- hassa der bae-i enderlni hera-y
mesalih-i padiah- alem-penah-halledallahu mlkehu-
(r) kt'a 6.222
erre-kean- hayrana r84 neferen r632
3) Meremmet-kerden-i ketiha-i top ro kt'a
neccaran 1485,5 neferen 9906
kalafatyan 2346 neferen r8.990
erre-kean- hayrana 46 neferen 368
nafaka-i erre-kean r6o neferen 240
4) Meremmet-kerden-i barala-i hassa 8 kt'a 19-439
kalafatyan r63o neferen 13.596
nafaka-i erre-kean 152 neferen 228
5) Meremmet-kerden-i kadrgaha-i hassa hera-y donannaha
ro kt'a
Neccaran 854 neferen 5975
kalafatyan ror6 n eferen 6474
nafaka-i erre-kean 83 n eferen 124

6) Kalafat ve bina-kerden-i batardaha-i cedid 8 kt'a 37300
n ecdran 1584 neferen 12.778
kalafatyan ma'a bmgucuyan 2726 n eferen 22.098
erre-kean- haymana 214 neferen 1920
7) Nevsahten-i kadrgaha-i hassa 9 kt'a 4 6.16 5
n ecdran 3862 neferen 29.II9
kalafatyan ma'a bmgucuyan 1095 neferen 7949
erre-kean- haymana 840 neferen 7557
hadciadan hera-ykerden-i? 146 neferen 1272
(S.13)8) Nev-sahten-i ket-i seng der Bae-i amire ~] kt'a

na-tamam 2435 2
n ecdran 2624,5 n eferen 19713
bmgucuyan 387 n eferen 2987
erre-kean- haymana 170 neferen \ 1532
nafaka-i errekean so neferen 75
cret-i hadciadan 9 neferen 45
9) Traiden-i par1ha-i kadrgaha 1.004
n ecdran 44 neferen 407
erre-kean- haymana 32 n eferen 288
nafaka-i erre-kean 206 n eferen 309
ro) Nev-sahten-i aribar- mudanya [l] kt'a !.549
neccaran 140 neferen I384
yenserciyan 12 neferen 72
n) Meremmet-kerden-i pererne-i skdar [l]kt'a 62
12) Nev-salten ve meremmet-kerden-i fuiha-i hassa 3589
neccaran 502 neferen
r3) Nev-sahten-i rgadha ve makarahave tulunba ma'a
meremmet-kerden-i sahdalha s.r02
kalafatyan II9 neferen 955
erre-kean haymana 40 neferen 360
(s.r4)d. Be-cihet-i nafaka-i glman- acemiyan- ketiha-i esb-i hassa

hera-y averden-i elvah- vrdinar an Mihal ila Tersane-i Galata

ve brden-i esbab- hassa an stanbul ila kal'a-i Rodos 8 kt'a
128 niferen
790
) be cihet-i keiden-i elvah- vrdinar 7 kt'a nafaka 310
2) be-cihet-i brden-i esbab an stanbul ila Rodos
~] kt'a nafaka
el-BAKI
II- Minha'l-bak
Be-cihet-i :
A-Hariden-i esbabha bera-y Cidde-i ma'mtlre
ber-mceb;i tezkire-i dergili- ali
B-Hariden-i esbabha bera-y donanma-i kal'a-i
Rodos ber-mtlceb-i tezkire-i dergah- ali
54645
C-Hariden-i mismarha-i mtenevvi'a ve ilien-i
ham bera-y ketiha-i zniknid ber-mtlceb-i
tezkire-i dergili- ali
D-Hariden-i esbabha bera-y ketiha-i Akkirman
ber-mtlceb-i tezkire-i dergah- ali
E-Mevacib-i krekiyan ve alatyan- donanmaha-i
hassa defateyn 612.803
bera-y donanma-i Kurd-zade 8' 296.68
bera-y donanma-i Msr ve Rodos 82 316.635
NASSE'L-BAK 3710
Bu yazda Babakanlk Arivi'ndeki tasnifler iin kullanlan ksaltmalar.
BA = Babakanlk Arivi
E-Bah. = bnillemin tasnif-Bahriye ksm
KK = Kamil Kepeci tasnif
GALATA TERSANESiNiN 1527-1528 YLINA AiT GELiR-GiDER MUHASEBESi

NoTLAR
Anadolu Seluklularnn paralanmasyla ortaya kan Anadolu Beylikleri dneminde Trk

denizcilii, Seluklulara nispetle daha faal ve ileri seviyedeydi. Beylikler dnemi denizcilii
hakknda toplumalumat iin bkz. . H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatma Medhal, An-
kara, 1970, s. 145-146. Osmanllar, bilhassa Karesioullar Beylii (bkz. . H. Uzunarl,
"Karasi-Oullar", slam Ansiklopedisi, (A) IV, stanbul, 1977, s. 331-335) ile Aydnoullar
Beylii (bkz. Himmet Akn, Aydnoullan Tarihi Hakknda Bir Aratrma, Ankara, 1968);
Mentee Beylii (bkz. Paul Wittek, Mentee Beylii 13-15 nci Asrda Garbi kk Asya Tarihine
Ait Tetkik, ev. O. . Gkyay, Ankara, 1944) ve Karadeniz'deki Candaroullar Beyliinin
(bkz. Yaar Ycel, 13-15. Yzyllar Kuzey-Bat Anadolu Tarihi, oban-Oullan, Candaroullan
Beylikleri, Ankara, 198o) denizcilik bilgilerinden istifade etmilerdir. Bu konu ile alakah ola-
rak ayrca bkz. M. Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stan
bul, 1981, S. 72-75.
2 Gelibolu tersanesinin 16-18. yzyllar arasnda, ihtiyaca gre faal olduu konusunda bkz. dris
Bostan, XVII. Asrda Tersane-i Amire, (baslmam doktora tezi), stanbul, 1985, s. 24-29.
Semavi Eyice, "stanbul (Tarihi Eserler)", A, Vj2, stanbul, 1977, s. 1214/48; A. C. Hess, "The
Evalutian of the Ottoman Seabome Empire in tle Age oftle Occanic Discoveries 1453-1525", Ame-
rican Histarical Review, LXXV/7 (Aralk 1970), s. 1901.
4 Fernand Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II, London,
1976, c. I, s. 136.
5 Mehmed kri, Bahriyemizin Tarihesi, stanbul, 1328, s. 8.
6 erafetlin Turan, "Rodos'un Zaptndan Malta Muhasarasna", Kanuni Armaan, Ankara, 1970, s.
47-48; Braudel, age, c. II, s. 967-987; C. H. Imber, The Administration of the Ottoman Navy during
the reign ofSuleyman I, 1520-1566, (baslmam doktora tezi), Cambridge, 1970, s. 17-23; (Bu ksm,
tezin baslm ekli olan "The Navy of Sleyman The Magnifcent", Archivum Ottomanicum, XV,
Belika, 1980, s. 2n-282'de yer almamaktadr.) Halil nalck, The Ottoman Empire, The Classical
Age 1J00-16oo, London, 1973, s. 35-37.
7 David Ayalon, "Merrlkler ve Deniz Kuvvetleri", Tarih Dergisi, 25, stanbul, 1971, s. 40-41, Osman-
l mparatorluu'nun o devirlerdeki harp teknolojisi hakknda baz bilgiler iin bkz. Carlo M. Ci-
polla, Guns, Sails and Empires: Technological Innovation and the Early Phases of European 14001JOO,
New York, 1965, s. 90-o3; Hess, agm, s. 1918-1919.
8 Bu tersane ve gemi ina tezgahlar hakknda toplu bilgi iin bkz. Bostan, agt, s. 4-50.
9 866'da (1642) Fatih Sultan Mehmed, Kadrga limann tamir ettirniti (Ome bin Adil, Tevarih-i
Al-i Osman, ner. F. Babinger, Hannover, 1925, s.74). Kadrga limannn tersane olarak kullanld
ve tersanesinde kadrgalar bulunduu konusunda bkz. Eyice, stanbul, s. 1214/48.
10 . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara, 1948, s. 396.
n Evliya elebi, Seyahatname, stanbul, 1314, c. I, s. 416.
12 Hess, agm, s. 1901. Fatih ayn zamanda talya'dan da mimarlar getirterek 3000 tonluk gemi ina
ettirniti (kri, age, s. 6).

r3 Semavi Eyice, "Tarihde Hali", stanbul Teknik niversitesi, stanbul Geoteknik Su ve evre Mhen-
dislii Sorunlan Aratnna Grubu Sempozyumlan, No. : Hali Sempozyumu o Aralk 1975, stan
bul, I975, S. 27J.
I4 Ali Haydar Alpagut, Marmara'da Trkler, stanbul, r94r, s. ro8.
rs Tersanenin geniletilmesiyle alakah olarak padiah ile Piri Mehmed Paa arasnda geen ko-
numa iin bkz. Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi (ev. Mehmed Ata), stanbul, r330, c. IV,
s. rsr-rs2.
r6 Yavuz Sultan Selim, tersaneyi 300 gz yapmak istediini bn-i Kemal'e amhr. (Ltfi Paa,
Asajiame, stanbul, rp6, s. 2r). Ali ise, tersane gzlerinin soo olarak planlandn yazmakta-
dr. (Knh'l-ahbar, K. TY. 5959, vr.r8sa). Nitekim 1515 senesinde Yavuz'un 400 gemilik bir
donanma vcuda getirdii haberleri Memluk Devleti tarafndan korkuyla takip edilmitir
(Hess, agm, s. I909).
I7 Cafer Kapudan'n ksaca hayah ve tersane hizmeti iin bkz. Ramiz Paa-zade Mehmed zzet, Ha-
rita-i Kapudan- Derya, stanbul, r285, s. 25.
r8 M. C. ehabeddin Tekinda, "stanbul (Trk Devri r453-1520 yllan)", A, Vf2, stanbul, 1977, s.
r2o4; ayn mellif, "Hali Tersanesinde na Edilen lk Osmanl Donannas ve Cafer Kapudan'n
Arizas", Belgeler/e Trk Tarihi Dergisi, lif?, stanbul, 1968, s. 66-70.
19 Yavuz, Rodos'un fethi iin giritii hazrlklan byk bir gizlilik iinde srdrm, bir kadrgann
izinsiz denize indirildiini grd zaman kzgnlndan Kapudan Cafer'in idamn emrederek
vezirleri azarlam ve Sadrazam Piri Mehmed Paa tarafndan glkle teskin edilebilmiti (Hoca
Sadeddin Efendi, Tac't-tevarih, stanbul, 1279, c. II, s. 389).
20 r522'deki Rodos seferinde Osmanl donanmasnn 300-700 gemi arasnda olduu gz n-
ne alnacak olursa, tersanelerdeki faaliyetin bykl hakknda bir fikir edinmek mmkn-
dr. Bu sefer esrrasndaki Osmanl deniz gc hakknda geni bilgi iin bkz. Turan, agm, s.
5758.
21 Imber, agm, s. 239.
22 Allert H. Lybyer, The Government of the Ottoman Empire in the Time of Suleiman the Magnijicent,
Cambridge, 1913, s. 255.
23 Imber, agm, s. 239. Uzunarl, Kanuni devrinde Galata Tersanesi'ndeki gzlerin saysn 200
olarak kaydeder (Merkez-Bahriye, s. 397).
24 Osmanl mparatorluu'nda btelerin hususiyetleri, hazrlan ve ihtiva ettikleri konular hak-
knda geni bilgi iin bkz. mer Ltfi Barkan, "Osmanl mparatorluu Btelerine Dair Not-
lar", ktisat Fakltesi Mecmuas (FM), XV/1-4, stanbul, r955, s. 238-250. Barkan, merkezi dev-
let btelerinden bazlann ktisat Fakltesi Mecmuas'nda neretmitir. Bibliyografya iin bkz.
Halil Sahilliolu, "mer Ltfi Barkan", FM, 41/r-4, stanbul, r984, s. 26. Eyalerlerden ise sa-
dece.Msr (S. Shaw, The Budget ofOttoman Egypt, roos-oo6/1596-1597, Mouton-The Hague-
Paris-1968) ve Kbns'a (H. Sahilliolu, "Osmanl daresinde Kbns'n lk Yl Btesi", Belgeler,
IV/7-8, Ankara, 1967, s. r-33) ait olanlan ilim alemine sunulmutur.
25 Osmanl bteleri, klasik bte anlayndan farkl olarak gelecee ait bir taslak olmayp gemi
gelir giderlerin hesabn yanstmaktadr. Btelerin bu hususiyetleri konusunda bkz. Barkan, Os-
manl Btelerine Dair, s. 241-242.
8o GALATA TERSANESiNiN 1527-1528 YILINA AiT GELiR-GiDER MUHASEBESi

26 mer Ltfi Barkan, "H. 933-934 (M.527-1528) Mali YlnaAit Bir Bte rnei", FM, XVjq, s
tanbul, 1955. s. 251-329.
27 933-937 (I527-I53I) senelerine ait be defter tarih srasyla unlardr.
. r2 R 933-12 R 934 (16.I.1527-5.I.1528), BA, E-Bah. nr.14o, s. 4-14.
2. 12 R 93412 R 935 (5.l.1528-5.L1529). BA, E-Bah. nr.140, s. 18-29-
3 12 R 935-12 R 936 (24-L1529-14.XIL1529), BA, E-Bah. nr.2, s. 2-13.
4- 12 R 936-12 R 937 (14.XII.15293.XII.1530), BA, KK. 5637, s. 214-
5- 12 R 937-29 Z 937 (3.XIL1530-13.VIII.1531), BA, KK. 5637, s. 16-28.
28 smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul, 1971, c. II, s. 75-126. Ayrca
bkz. Barkan, 933-934 Btesi, s. 253-254.
29 Barkan'n nerettii ayn seneye ait merkezi devlet btesinde Galata harc- hassa masraftanna ay-
nlan miktar .o5r.212 akedir (Barkan, 933-934 Btesi, s. 288). 1524-1525 senesinin Osmanl bt-
esinde ise, tersane giderlerine 2.221.350 ake tahsis edilmitir (Halil Sahilliolu, "1524-1525 Os-
manl Btesi", FM, 41/1-4, stanbul, 1984, s. 442).
30 Tersane halk da denilen bu sanat gruplanna yeni katlanlar, yevmiyesi artruanlar ve maa kesi-
lenler ile lenler orijinal metinde isimlerinin zerinde kaydedildii halde, buradaki neirde dip-
not olarak gsterilmitir.
Eski yevmiyeye zam olarak verilen "Ziyade", "yevm" toplamna dahil deildir. Maaa yaplan zam-
dan doan fark "el-mahere" olarak hesap edilmektedir.
32 Bkz. Bte metni, not 63-66.
33 Bu ve benzeri baz tafsilat, dier btelerdeki bilgilerle birlikt, tablolar halinde gsterilecektir.
34 Bu konu ile alakal geni bilgi iin bkz. mer L. Barkan, Sleymaniye Cami ve mareti naat (1550-
1557 ), Ankara, 1972, c. I, s. 108-131.
35 Bkz. Not 27'de gsterilen yerler.
36 Gst. yer.
Bu rakamn doru ekli 1.003-556,5 olmaldr.
"Mbayaat" ve "harc ma'a mbayaat"n toplam olan bu rakamn doru ekli 352.663 olmaldr.
39 Bkz. not 27'de gst. yerler.
40 Giderler arasnda yer alan ve r.oo2.556,5 olarak kaydedilen "Vuzi'a min zalike"nin dorusunun
r.oo3556,5 olmas sebebiyle, bu rakamn da doru eklinin 1.322.781 olmas gerekmektedir. Ayr
ca bkz. Not 37
Sadece bu sene, acemi olanlanndan teekkl eden erre-keler on bir ay almtr. BA, E-Bah.
nr. 140, s. 5-9.
42 BA, E-Bah. nr. 140, s. 19-22.
43 BA, E-Bah. nr.2, s. 3-7.
44 BA, KK. Nr. 5637, s. 2-6.
45 BA, KK. Nr. 5637, s. 6-7.
46 BA, KK. Nr. 5637, s. 17-19.
47 BA, KK. Nr. 5637, s. 19-21.
48 Bkz. Not 41-47 arasnda gst. yerler.
49 BA, E-Bah. nr. 140, s. 12-13, 26-28; E-Bah. nr. 2, s. 7-8; BA.KK. nr. 5637, s. n-12, 24-25.
BEYLiKTEN MPARATORLUGA OSMANLI DENiZciLiG i 8

so Bu defterintanzim edildii tarihte Galata harc- hassa emini olan Ali'den nce, Piri elebi'nin
emin olduu anlalmaktadr. Piri elebi'nin I524-ISZS'te de ayn vazifede bulunduu konusun-
da bkz. Salilliolu, 1524-1525 Osmanl Btesi, s. 442.
SI Mteveffa d f I2 Cemaziyelahr sene 933 el-mahere 420.
s2 Mteveffa d f gurre-i Muharrem sene 934 el-mahere S3L
S3 Ziyade d f gurre-i Receb sene 933 f yevm o,s el-mahere I3L
S4 Ziyade d f gurre-i evval sene 933 f yevm o,s el-mahere SS.
SS Ziyade d f gurre-i Receb sene 933 f yevm o, sel-mahere I3L
s6 Ziyade d f gurre-i evval sene 933 f yevm o,s el-mahere SS.
S7 Fi gurre-i Rebi'lalr sene 933
sS btida f gurre-i Receb sene 933 be-cay- Ali (Sinop) el-mahere S3L
S9 Ziyade d f gurre-i Muharrem sene 934 el-mahere 44
6o Bride d ez-an sebeb ki ena'at kerd f IS a'ban sene 933 el-mahere 264.
6I Bride d ez-an sebeb ki ena'at kerd f IS a'ban sene 933 el-mahere 264.
62 btida be-cay- lyas (Belgrad) f gurre-i Receb sene 933 el-mahere S3L
63 Ziyade d f gurre-i Receb sene 933 f yevm o, sel-mahere I3L
64 An gurre-i Rebi'lalr sene 933
65 Ziyade d her-mleeb-i tezkire-i erif f 7 evval sene 933 f yevm I el-mahere I72.
66 Ziyade d f gurre-i evval sene 933 f yevm o,s el-mahere SS.
67 Ziyade d f gurre-i Muharrem sene 934 f yevm o,s el-mahere 44
6S Ziyade d f gurre-i Rebi'lalr sene 933
69 btida f 4 Ramazan sene 933 her-mleeb-i herat- hmayln el-mahere SI6.
70 Mteveffa d f n Receb sene 933 el-mahere 49S.
7I Ziyade d f gurre-i evval sene 933 f yevm o,s el-mahere SS.
72 Ziyade d f gurre-i Muharrem sene 934 f yevm o,s el mahere 44-
73 btida f 6 a'ban sene 933 be-cay- lyas (pek) ki mteveffa d her-mleeb-i berat- hmayln, el-
mahere 92s.
74 Bride d f IS a'ban sene 933 ez-en sebeb ki ena'at kerd, el-mahere 264.
7S Mteveffa d f gurre-i evval sene 933, el-mahere 266.
76 Mteveffa d f't-tarihi'l-mezblr, el-mahere 266.
77 Mteveffa d f't-tarihi'l-mezblr, el-mahere 266.
7S Mteveffa d f IS a'ban sene 933, el-mahere ISS
79 Mteveffa d f gurre-i evval sene 933 el-mahere 266.
So Dorusu 27S49 olmaldr.
SI Drt kadrga, bir kalyata ve bir kayk bulunan Kurd-zade'nin donanmasnda Sss nefer vard (BA.
Ali Emiri-Kanuni, nr. 32Sl
S2 Msr donanmasnda drt Rodos donanmasnda ise bir kadrga bulunuyordu ve toplam 9u nefer
vard (BA. Ali Emiri-Kanuni, nr. 32S)
GALATA TERSANESiNiN 1527-1528 YI Ll NA AiT GELiR-GiDER MUHASEBESi

I7 YZYILIN KNC YARISINDA OSMANLI GEM TEKNOLOJSNN DEGM
KADIRGADAN KALYONA*
Akdeniz'de gemiciliin s-7. yzyllar arasnda geirdii srece ge-
3 nel olarak baktmzda, ahap teknelerden oluan gemilerin b-
yklk ve hareket etme zelliklerine gre baz deiimler yaad
anlalmaktadr.
Akdeniz s. yzyln sonlarna doru
nce byk yelkenli gemilerin
geliimine ahit olmu, 6. yzyl ile birlikte ise daha kk gemiler n pla-
na kmtr. Yaygn kanaatin aksine bu yzylda Akdeniz'de gemicilik okya-
nusta gelienden ok farkl deildir. Okyanusta ortaya kan yeni bir gemi-
nin benzerleri ksa sre sonra Akdeniz' de grlmeye balad gibi, kk
tonajl gemiler de okyarrus gemiciliinde nemli bir yer tutmu-
tur. Byk tekneler esas itibariyle uzun yolculuklar iin ve kor-
san saldnlarna kar bir gvence olarak dnldnden
devlet desteiyle srdrlmtr.'
Aslnda kadrgalar rnek alnarak yaplan ve daha
uzun bir gvdeye sahip olan kalyonlar manevra kabiliyeti olma-
yan ve sratli hareket edemeyen gemilerdi; bu sebeple 6. yzyln
ortalanndan itibaren gemi mhendislerinin gayretleri bu byk gemilere
stnlk salayan yeni zellikler katt. Kalyon, adnn da iaret ettii gibi s
panyol meneliydi ve ok gemeden ngiliz ve Hollandallar tarafndan be-
nimsenerek gelitirildi. Buna karlk kendine has gemi tipleri bulunan ve
2
geleneksel olarak bunlar deitirmeme eiliminde olan Venedik s. yzyl

da byk yelkenli gemileri tercih ettii halde, 6. yzylda krekli gemilere
ynelmi ve yzyln sonlanndan itibaren bir ara yeniden kalyon ve burton-
lara dnme ihtiyac duymusa da bu teebbs ksa srmtr.
Venedik bata olmak zere dier Akdeniz devletleri de gemicilikte
eski gelenekiere bal kalmt. Bu devletler kadrgann sava stratejisi olan
* Bu makale, Osmanl Aratmnalan, XXIV, stanbul, 2004, s. 6s-86'da yaymlanmtr. Bu makaleyi oku-
mak ltfunda bulunduu gibi, kalyon kelimesinin etimolojisi hakknda talyanca kaynaklardan baz
nemli bilgilere ulanama yardma olan Prof. Dr_ Maria Pia Pedani'ye teekkr bir bor bilirim.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZciLiGi

cepheden hcum, rampa etme ve nn kesme taktiklerinin geerliliine
inanyorlard. Nitekim, 17. yzylda batrdan gelen okyanus yelkenlileri kar-
snda uzun tarhmalar yaayan Venedik, yine de kadrgalar lehine tercih-
te bulunmutu. Venediklilerin bir sava gemisi olarak kalyon inasnda bir
gelenekleri olmadndan r6o8'de Venedik tersanesi dnda yapruma te-
ebbs edilen bir kalyon hz dk olduu iin donannada kullanlama
m ve denizde yzer bir kaleye dnmt. 3 Venedik tersanesinde sava
kalyonu inas, r7. yzyln ikinci yarsnda tersanede bu tip gemilerin ya-
pmna uygun bir havuzun inasndan sonra balamh. 4
Osmanllar da benzer bir tecrbeyi 17. yzyln ortalannda yaadlar.
Bu sebeple kadrgalar yzyln yaklak sonlarna kadar Akdeniz lkelerin-
deki sava flolannn en nemli gemileri olma zelliklerini korudular. Hal-
buki ngilizler daha 17. yzyln balannda kalyon lehine tercihlerini yapa-
rak bu yeni gemileri ina etmeyi ve gelitirmeyi srdrmeye balamlard. 5
phesiz, Osmanllar kurulu dneminde denizlere alrken he-
nz yeterli bir tecrbeye sahip olmadklar iin Ceneviz ve Venedik'in ge-
mi ve denizcilerinden yararlanmlard. Ancak ok gemeden gemiler ina
ederek kendi donanmalann oluturdular ve eksiklerini gidererek yeni mo-
deller gelitirmeye baladlar. 6
Osmanl denizcilik tarihinde gemiciliin geliimini ayr dnem-
de incelemek gerekmektedir. Birincisi imparatorluun kuruluundan 17.
yzyln ikinci yarsna kadar devam eden kreidi gemiler (ektiri veya ka-
drga) dnemi, ikincisi 19. yzyln ortalarna kadar devam eden yelkenli
gemiler (kalyon) dnemi, ncs de imparatorluun yklma kadar s-
ren buharl gemiler dnemidir.
r6. yzyln balarna kadar Osmanl gemi teknolojisinin daha
ok bir oluum sreci yaad ve bir gei zellii yanstt tespit edil-
mektedir. Bu dnemde Osmanl donanmasnn geleneksel olarak Akde-
niz' de yaygn olan ve esas itibariyle krekle hareket eden kadrga tr ge- ,
milere nem verdii, dier denizci devletlerin zellikle Venedik'in etki-
sinde olduu grlmektedir. Bununla beraber zaman zaman okyanus
tecrbesi olan ve Akdeniz'de en byk dman kabul ettii spanya'nn
gemi teknolojisini rnek ald, bunun sonucu olarak da gke denilen
I<ADIRGADAN KALYONA
bara tr byk yelkenli gemiler ina ettii tespit edilmektedir. 7 Bu olu-
um sreci Barbaros Hayreddin Paa'nn 1534'te "mirmiran- derya" ola-
rak Osmanl deniz beylerbeyliine getirilmesine kadar devam etmitir. 8
Esas itibariyle Venedik gemi ina tekniklerini uygulayan Osmanllar,
Barbaros ile birlikte bu sahada baz deiiklikler yaptlar. Bu yeni dne-
me zellikle Osmanl gemi teknolojisine kendi bilgi ve becerilerini ilave
eden Barbaros Hayreddin Paa damgasn 'vurdu. Barbaros ve adamlar
denizlerde dolatklar uzun yllar boyunca sadece denizci olmakla kal-
mamlar, savalarda zaptettikleri spanya kalyonlarn, Napoli kadrgala
rn ve eitli milletiere ait byk ticaret baralarn ayrntlaryla incele-
yerek gemi onarm ve inas konusunda uzmanlamlard. Barbaros
ektirilerin en etkili sava tekneleri olduu kanaatindeydi, nk yelken-
li byk gemiler rzgar estiinde daha hzl yol alsalar bile Akdeniz' de
yaz mevsiminin uzun srmesi ve bu aylarda havann durgun gitmesi se-
bebiyle hayli zaman adeta hareketsiz kalyordu. Yine bu gemiler krek
arlkl kadrgalar gibi koylarda ve kk limanlarda kullanlmaya elve-
rili deildi. Sava srasnda da hzl hareket edip dman gemilerini s
ktramyorlard.9 Bu sebeple 17. yzyln ikinci yarsna kadar Osmanl
donanmasnn esasn krekle hareket eden ve yelkeni yardmc olarak
kullanan ektiri snf gemiler tekil etmitir. Bu tercih Osmanl denizci-
leri tarafndan benimsendii iin zellikle srdrlm ve Barbaros eko-
l her zaman etkili olmutur. Osmanl gemi teknolojisinin gelien Avru-
pa denizciliine ayak uyduramad eklindeki iddia, bu husus dikkate
alnmadan zmlenemez. Barbaros ve takipisi Osmanl denizcilerinin
bu tercihi tenkit edilebilir olsa bile bunun birtakm hakl gerekelerinin
olduu unutulmamaldr.
Kadrga Osmanl donanmasnn belkemiini tekil etmi olsa da
kalyonun kullanlmas olduka eski dnemlere kadar gitmektedir. Gerek
donannada sava gemisi ve gerekse nakliyede ticaret gemisi olarak kalyon-
lardan yararlanlm, ama hibir zaman bu durum yaygnlk kazanmam
tr. Nitekim s. yzyln sonlarna doru 488'de Mustafa Tanburi'nin kal-
yonu,o 1498'de skenderiye seferine katlan kalyonn ile Kemal ve Barak Re-
islerin Sinop'ta ina edip 1499 nebaht ile soo Moton ve Koron seferle-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OsMANLI DENizciLici

rinde kullandklanbara denilen kalyonlarn birer sava gemisi,' r554'te
2
Msr'a giden kalyon- bzrk ile hara-i kebirin'3 birer ticaret gemisi olduk-
lan anlalmaktadr
0SMANLI GEM TEKNOLOJSNDE DEGMN DNM NOKTASI:

GRT SEFER (r6 45 -r66 9 )
6. yzyln sonlanndan Girit seferinin balad o55 (645) sene-
sine kadar Osmanl donanmasnn byk apta bir sefer iin Akdeniz' e k
mad ve sadece muhafaza hizmetinde olduu bilinmektedir; hatta Kara-
deniz' e donanma kartld halde,'4 bunlar da nceki byk deniz sefer-
leri ile karlatrmak mmkn deildir. Buna ramen donanmann sahil-
leri korumak amacyla denizlere almas sebebiyle yaklak yarm yzyl
boyunca Osmanl tersanelerinde yine gemi inasna devam edilmitir. ' 5
o55-o8o (645-669) seneleri arasnda yaklak yirmi be yl s-
ren Girit seferi Osmanl denizciliinde nemli bir dnm noktas tekil
eder. O zamana kadar donanmann belkemiini tekil eden krekli gemi-
ler, yani kadrgalar ile ilgili kanaatler deimeye ve artk Akdeniz'de grl-
meye balayan yelkenli gemilerin yani kalyonlarn hreti artmaya bala
mt.'6 Bu sebeple Girit Sava srasnda Osmanllar kalyana geme teeb
bslerinde bulundularsa da donanmann esasn yine kadrgalar oluturu
yordu.'7 Buna karlk daha ok korsanlk ve ticaret iin Akdeniz' e gelen n
giltere ve Hollanda'nn yelkenli gemileri ok gemeden stnlk salama
ya balad. Nitekim Venedik bu devletlerin gemilerini kiralamak suretiyle
Girit'i kuatan Osmanl donanmasn engellemeye, hatta anakkale Baa
z'n ablukaya alarak asker ve malzeme naklini nlemeye alt ve aradaki
g dengesini kendi lehine bozdu.'8 stanbul'dan Girit'e yardm iin giden
donanmann anakkale Baaz'ndan kna mani olacak kadar etkili olan
Venedik donannasndaki kalyonlar Osmanl denizcilerini bu gemiler ko-
nusunda ciddi olarak dndrd ve baz mzakere ve stiarelerden son-
ra devlet adamlan sratle ok sayda kalyon inasna karar verdiler.
Osmanllar burtun denilen ilk kalyonu bu karardan daha nce, Girit
seferinin hemen arifesinde, 1054 (644) senesinde ina ettiler. Bykl bi-
linmeyen bu kalyana yaplan ina masraflan bir kadrgannkinin drt kat ci-
86 KADIRGADAN KALYONA
vanndayd.' 9 Ancak bu teebbsn devam etmedii ve ciddi olarak kalyon in-
asna bu ilk denemeden be-alu yl sonra yeniden baland anlalmaktadr.
Girit kuatmas srasnda az sayda kalyonun varl dikkate alnrsa bumin
deneme mahiyetinde istisnai bir durum olduu veya garp ocaklarna mensup
kalyonlar olabilecei anlalacaktrr. rnein kuatmaya katlan krk iki toplu
Cafer Reis kalyonu byle bir rnek olmaldr, nk Girit seferinin20 balad
oss (645) senesinde tersanedeki gemi yapmfaaliyetleri arasnda on be
kadrga ina, otuz kadrga ve drt batarda tamir edildii halde kalyon ile
ilgili bir kayt grlmemektedir." Tersane muhasebe defterleri ile alkarn def-
terlerindeki kereste teminine ait hkmlerden Girit seferinin balamasndan
itibaren daha ok mavna denilen gemiler yapld tespit edilmektedir.
Bu dnemde Osmanl donanmasnn ikmal yolunu kapatmak ze-
re anakkale Boaz nne gelen Venedik donannas bu stratejisini srar
la srdrd; nitekim Safer os6 (Nisan 646)'da stanbul'dan kan do-
nanma22 anakkale nnde yolunu kesen yirmi alu kalyonluk Venedik do-
nanmasn kk bir anma ile aarak Girit'e ulam olsa bile, arkasn
dan Venedik donannas Bozcaada'y kuatTI ve bundan sonra Girit seferi-
ne yardm iin gidecek btn donanmalar engellemeye balad. Yine
os8'de (648) Girit' e yardm iin malzeme ve mhimmat tayan bir ba
ka Osmanl donanmas, Boazhisadar nnden geerken Venedik donan-
masnn ablukasna takld iin yardm Ege'de bulunan bey gemilerine
kara yoluyla tanmak zorunda kalnd ve ancak bu ekilde Girit'e ulahr
labildi. Kendisi tersane kethdalndan geldii halde bu husustaki baar
szl, Kapudan Ammarzade'nin hayanna mal oldu (Haziran 648)!3
KALYON MESELESiNN MEVERET MECLiSi'NDE MZAKERES
Osmanllarn 17. yzyln

ikinci yarsndan itibaren kalyona geme
teebbsleri iki aamada gerekleti. Birinci aama o6o-o72 (6so-662)
yllar arasndaki deneme dnemiydi ve sonunda kadrgaya geri dnld.
kinci ve kalc olan dnem ise o93'te. (682) yeniden balad.
Sofu Mehmed Paa'nn saclarete (os8J648) ve Voynuk Ahmed Pa-
a'nn kapudanla (os8/648) getirilmesi ile, Girit meselesi ve donanma-
nn Venedik karsndaki olumsuz durumu tartlmaya ve devlet erkan ta-

rafndan donanmann slah hakknda eitli grler ortaya koyulmaya ba
land. Kimi isimler Venediklilerin kalyonlaryla denizlerde dolatklarn ve
sava srasnda rzgar sayesinde karlarna kan kadrgalar inediini
ileri srerek kadrgalarn bunlarn karsna kmasnn imkansz olduunu
ileri sryordu. Bu sebeple Venedik donanmasna kar koyabilmek iin
kalyon yaplmas gerektii zerinde durdular ve kalyona kalyonla karlk ve-
rilmesini teklif ederek os8'de (648) kalyon inasna karar verdiler. 24
Katip elebi, dnemin kamuoyunda tartlan bu konu ile ilgili u
ayrnhy ilave etmektedir: Bu mzakereler sonunda devrin eyhlislam
Abdrrahim Efendi25 kendi yaknlarndan olan ve bahriye tarihini iyi bildi-
ini dnd Katip elebi'den, gemite Osmanl kapudanlarnn kal-
yon ile sefere kp kmadklarn renmek ister. Katip elebi, eyhlisla
ma Kbrs ve Tunus'un fethine giden donannada asker, top ve mhimmat
tamak zere kalyon, burtun ve dier trde gemiler kullanldn, ancak
sava gemisi olarak sadece kadrga ve mavna bulunduunu belirtir; Barba-
ros'un dman kalyon ve kadrgalarna hep kadrgayla kar khn ve za-
fer kazandn hahrlatarak kendi eiliminin de kadrga tarafnda olduu
nu ifade eder. Katip elebi ayrca, eer sava gemisi olarak kalyon yapla
caksa sadece gemi yapmann yeterli olmadn, top ve dier tehizahn ta-
mamladktan sonra bunlar kullanacak eitimligemici ve topular yetiti
rilmesi tavsiyesinde bulunur ve eyhillislam da onun bu grn tasdik
eder. 26 Ancak gelimeler kalyona geme eiliminin ar bashn ve ok
gemeden kalyon inasna balandn gstermektedir.
o59'da (649) Kapudan- derya VoynukAhmed Paa kumandasn
da Girit' e yardm gtren Osmanl donanmas, anakkale Baaz'ndan
karken karadan ahlan toplada Venedik donanmasn gei yolundan uzak-
lahrmak suretiyle yoluna devam edebildi. 27 Bu donannada kalyon bu-
lunuyordu.28 Kalyonlar ektirller gibi sratli olmadndan ve henz n s
raya gemediinden kadrgalarn yedeinde gidiyordu. 29
KALYON DNEMNN LK SAFHAs (6so-66z)

Kadrgalar lehindeki eilim bir mddet sonra yerini kalyonlara b
rakmak zorunda kald, nk Venedik donannas Osmanl donanmasn
adeta anakkale Baaz'na hapsetmiti. Cemaziyelevvel o6o'ta (Mays
6so) Girit' e yollanan Osmanl donannas yine anakkale'den kamayn
ca ok gemeden 23 Receb o6o'ta (22 Temmuz 6so) otuz civaonda kal-
yon ve burtun yaplmas iin etrafa fermanlar gnderildi. 30 Bir ksm bur-
tun olan bu kalyaniann Karadeniz kylanndaki Sinop, Samsun, Bartn ve
Vama'da ina edilmesi kararlatnld. 31 Bylece Osmanl mparatorluu do-
nanmasnda krekli gemiler olan kadrgalardan yelkenli gemiler olan kal-
yanlara gei sreci ilk defa gerek anlamda balam oldu. Bu kalyon in-
as seferberliine bizzat katlan devrin sadrazan Melek Ahmed Paa da
masraflann kendi karlamak zere 6o zira (45 m) uzunluunda byk
bir kalyonun Bahekaps'nda yaplmasn emretti. o6'de (6s) inas ta-
mamlanan bu kalyon denize indirildii srada muhtemelen baz eksikleri
sebebiyle yan yatarak iine su ald. Byk zntye sebebiyet veren bu olay
zerine kalyonun suyu boaltld ve st ksm haffletilerek tersaneye gt-
rld. Halk ise bu durumun sebebini haksz uygulamalarda ve an vergi
toplanmasnda buluyor, "zulmle yaplan geminin hali budur" diyordu. 32
Ayn yl tersanelerde hazrlanan otuz kalyon, otuz sekiz kadrga ve al-
t mavna Girit' e yardm iin donannaya katld ve Santorin yaknlannda rast-
lanan Venedik donannas ile yaplan savata kalyaniann bir ksm Venedik-
lilerin eline geti; nk bu savata hala ikinci derecede nemli grlen kal-
yonlar kullanlamayp kadrgalann yedeinde gitmiti. 33 Bu uygulama kalyan-
Iann henz n plana kmadn veya onlan kullanacak yeterli uzmann bu-
lunmadn yahut stratejik olarak kalyaniann ne gemesine donanma ko-
mutanlannn henz karar vermediini gstermektedir. Bu tarihten itibaren
Osmanl donanmasnda kalyonlar giderek oalmaya balad. Nitekim
o63'te (653) avuzade Mehmed Paa kumandasnda krk kadrga, alt
mavna ve on be burtundan oluan donanma Girit'e gnderildi.34
Yine Girit iin o64'te (654) sefere kan Kaptarderya Murad Paa,
anakkale Baaz'ndan geerken Venedik kalyonlannn baaz kapattn
grnce sava karan ald ve ne kalyonlan, arkaya mavna ve kadrgalan dize-
rek denize kt. Bu savata donanma ksmen zayiata urasa da yolu aarak
denize ald. Daha sonra Tunus, Msr ve Cezayir kalyonlan donannaya ka-
tld. Ayn dnemde derya beyleri ise henz kadrgalara biniyorlard. 35
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OsMANLI DENizciLiG i 8g

Kalyonlarn kesin olarak ne kmas ile birlikte tersanede tamir
edilen on bir kalyonun da yer ald36 otuz iki kalyonluk Osmanl donanma-
s Sumazen Mustafa Paa kamutasnda Akdeniz'e ald ve r6 a'ban
o6s'te (2 Haziran 655) anakkale Baaz knda Venedik kalyonlar
ile karlahlar. Derhal sava nizamma geerek ahmaya girien Osmanl
donannas bu savata galip geldi. 37 Ancak ertesi yl o66'da (656) Kenan
Paa'nn kamutasnda yine boaz nnde yaplan savata Osmanl donan-
mas byk kayplara urad gibi J.<alyonlarn ou Venediklilerin eline
geti. 38 Bu yenilgi tarihiler arasnda genellikle nebahh'da yaanan malu
biyete benzetilmektedir; hatta Karaelebizade dman donanmasna kar
koymak bahanesiyle burtun yaplmasn ve bunun iin halktan haksz ver-
gi toplanmasn tenkit ederek bu yenilginin sebebi olmak zere "hun- ci-
er-pare-i reaya ve ek-i dicle-i ah- derun- fukara ile suret-pezir olan gemi-
lerden ne makle hner cilve-ger-i munassa-i suclur ola" demektedir. 39 Bu
yenilgiden sonra Bozcaada ve Limni'nin Venedik tarafndan igal edilme-
sinin Osmanl kamuoyunda byk huzursuzluk yaratmas zerine Evail-i
Zilka'de o66'da (21-31 Austos 656) Yalkk'nde Sultan IV. Meh-
med'in de bizzat hazr bulunduu kubbealh vezirleri, eyhlislam, kadas
kerler ve yenieri aasnn kahld ura meclisinde kalyonlardan vazgeil-
mesi ve kadrga yapmnn srdrlmesi hususunda srarl tarhmalar ol-
du. Dnemin tarihileri bu tarhmay naklederken kendi grlerini de be-
lirtmekte, rnein Karaelebizade, kalyonlar iin "bi-hude" tabirini kulla-
nrken,40 Katip elebi ve Silahdar da ektiriyi kalyana tercih ettiklerini ifa-
de etmektedirler.4'
Bununla beraber kalyonlarn nemini ve stnln koruduU
nu, ayn sene yeni kalyonlarn inas iin verilen emirlerden anlamak
mmkndr. Bunun gerei olarak Sinop, Samsun, Ereli, Balkla, Var-
na, Kemer, zmit ve Silivri'de yirmi kalyonun inas kararlahrld. 42 Niha-
yet ro67'de (657) denize alan Osmanl donanmasnda yapmbitmi on
yedi kalyon bulunuyordu ve garp ocaklarndan Cezayir, Tunus ve Trablus-
garb da yirmi alt burtunla bu donannaya kahlmh. 43
Osmanllarn Bozcaada ve Limni'yi geri almas (657) zerine Ve-
nedik donannas da artk anakkale Baaz'n kapatma planndan vaz-
KADIRGADAN KALYONA
Resim 12. Bir ambarl kalyon minyatr, 1720 (Bostan, Osmanl Gemileri, s. og).
geti. Bu mcadeleler srasnda Venedik'le yaplan deniz savalarnda Os-

nanllar pek ok kalyonu kaybetmelerine ramen her yl yenilerini ina
etmeye devam ettiler ve en son I07I-1073'te (66-62) alt eski kalyonu ta-
mir ettirdiler. 44
Kalyon kullamlmas ayr bir maharet istedii ve kalyonlarda grevli
mretlebat ise bu tecrbeyi henz kazanmad iin Venedik'le yaplan de-
niz savalarnda byk baarlar elde edilemedi. Bu sebeple 1072'de (66)
Merzifonlu Kara Mustafa Paa'y kapudan tayin eden ve bahriyede slahat

yapmak isteyen Sadrazam FazlAhmed Paa kalyonlan kaldrarak kadrga
ya dnilimesini emretti; bu amala tersanede krk ve derya beylerinin em-
rinde krk kadrga olmak zere toplam seksen kadrgadan meydana gelen
bir donanma vcuda getirmeye alt. 45 Bu karar zerine kalyon dnemi-
nin ilk safhas kapanm oldu. Ancak ro82 (r67r) senesinde on be kalyon
iin lzumlu direk, stun ve seren temin edilmesi iin Sinop civanndan
gerekletirilen teebbs 46 ve yeni kalyonlar iin yaplan baz masraflar47
hala kalyon inasnn ksmen srm olduunu dndrmektedir. Silah-
dar'n Girit seferi ile ilgili verdii bilgiler nda ise garp ocaklannn kal-
yon kullanmaya devam .ettikleri anlalmaktadr. 48
GARP OcAKLARI KALYONLARININ OsMANLI DONANMASINDAK

DEGME ETKS .
13 Rebi'lahr 1055'te (8 Haziran r645) Giritseferiiin Avarin'de de-

mirleyen Osmanl donanmasna takviye maksadyla Tunus ve Trablus-
garb'dan gelen flolarda sadece ektirme ve kadrgalann bulunmas garp ocak-
lan donanmasnda da henz tam olarak kalyon dzenine geilmediini d-
ndrmekle beraber, 49 bundan drt yl sonra 1059'da (r649) Venedik'e kar-
Deirmenlik limannda hazrlk yapan Voynuk Ahmed Paa komutasnda
ki Osmanl donanmasna yardma gelen Marib flosunda yirmi alt burtun ve
on bir ekdirmenin varl artk kalyonun kullanlmaya baladn gster-
mektedir.5o Bu srada Osmanl donanmasnda sadece kalyon bulunuyordu
ve bunlardan biri de yine Tunuslu brahim Reis'e aittiY Osmanl kaptander
yas hava rzgarsz olduu iin savaa girilmesini istemeyen Cezayir, Tunus
ve Trablusgarb kapudarlannn tavsiyesine uymutu. Ertesi gn rzgarla bir-
likte harekete geilmi ve Venedik donannas karsnda stnlk salanm
t.52 Bu olay garp ocaklan donanmasnn Osmanl danannasndan daha nce
kalyonlan benimsediine ve sava taktiklerine sahip olduklanna iaret etmek-
tedir. zellikle Cezayirli denizciler 17. yzyln balannda, kendi faaliyetleri
iin en uygun liman olarak bulduklan Cezayir'e gelen Bollandal ve ngiliz
korsarlann yelkenli gemilerini benimsemeye balamlardY
ro64'te (r654) Venedik donanmasnn Boaz kn kapatmas
sebebiyle btn Osmanl deniz askeri yeniden greve arldnda
KADIRGADAN KALYONA
Trablusgarb'tan yedi kalyonluk bir flo gelmi ve merkezi donanmann
dzenlenmesinde etkili olmulard. Filo kumandanlar Trablusgarb Aa
s Mehmed Aa ile Kalyonlar Kapudan Kk Mehmed stanbul'da b-
yk ilgi grdler. Dnemin kapudan- deryas Kara Murad Paa bu de-
nizcilere deer vererek donanma ilerinde kendilerini danman edindi;
hatta Sultan IV. Mehmed ile grmelerini salad. Bu grmede pek
ok iltifata mazhar olan Kalyonlar kapudan Kk Mehmed, yllardr pa-
ra ve asker harcand halde Venedik karsndaki baarszlktan duydu-
u znty belirterek sahip olduklar mkemmel kalyonlada savaa
hazr olduklarn syledi. Bu grme sonunda IV. Mehmed, Trablus
kalyonlarnn ihtiyac olan mhimmat ve halahn Tersane-i Amire'den,
yiyecek ihtiyalarnn ise kaptanderya tarafndan karlanmasn emret-
ti. Bunun gerei olarak her kalyona yirmi be kantar halat, drt tun top
ve iki bin kuru verilecekti; ancak bu karar tersane kethdasnn tepkisi-
ne yol atndan mhimmatn yarsn teslim etmi ve denmesi gere-
ken parann bin kuruluk ksmn da kendisi almt. Ayrca Kk Meh-
med'in gemisine verilen drt toptan ikisi daha enlik at srasnda at-
lad iin durum padiaha kadar aksetmek zorunda kald ve Kapudan
Paa'nn ikaz ile toplar yenilendi. Bu olaylar merkezi donanmann tem-
silcileri ile garp ocaklar mensuplar arasnda bir ekememezlik ortaya
ktn da gstermektedir.
Kapudan Paa bir meveret meclisi toplayarak deniz savalannda
takip edilmesi gereken strateji ve taktik konusunda Trablusgarb kapudan-
lan ve reisieriyle stiare etti. Kk Mehmed, sava mahallinde gemiler
tertip edilirken "kanun- kadime"e gre nde arhac gemilerinin bulun-
masn, sa, sol, orta ve kanat eklinde durmalarn, bu gemilerden birinin
bile ayakta kalmas durumunda kapudan batardasnn ne kmamasn
tavsiye etti; nk daha nce Kapudan Cafer Paa (r632-r634), Kesendire
nnde giritii savata nce kendi batardas ile savaa girerek yanl bir
uygulama balatm ve bu yzden baz savalar kaybedilmiti. Bu tekliftop-
lantya kahlanlar tarafndan da uygun bulunduu iin padiaha sunularak
onay alnd. Kk Mehmed ayrca kendi flosundaki her kalyoncia bulu-
nan topulardan ikisinin donanma kalyonlarndaki topulada yer deitir-

mesini ve bylece Osmanl donannasndaki topulann da eitilmesini tek-
lif etti. Bu maksatlayedi kalyondan oluan Trablus flosunun 14 topusu ile
Osmanl donannasndaki topular yer deitirdi. 54
Btn hazrlklar ve takip edilecek stratejiler belirlendikten sonra
Osmanl donannas 21 Cemaziyelahr ro64'te (9 Mays r654) Murad Paa
kamutasnda Beikta'tan hareket etti ve Boazhisarlan'na geldiinde Serv
Burnu nnde yine Venedik donanmasyla karlah. Bunun zerine top-
lanan harp medisinde Kk Mehmed Kapudan'a alnmas gereken nizarn
hakkndaki gr soruldu. O da Venedik kapudanesinin karsna kendi
kalyonu, patranasma patronas, riyalesine riyalesi ile kar kmay ve drt
kalyana da yine kendi flosundaki drt kalyonu karmay planiad ve dier
Venedik gemilerine donanmadaki gemilerin kar kmasn nerdi. 55 Bu-
na gre nde bey gemileri ile eyalet askerlerinin bindii stanbul kalyonla-
r, sada Trablusgarb kalyonlar, solda dier kalyonlar, merkezde yenieri-
lerin bindii gemiler ve kadrgalar bulunuyordu. 56 Bu dzenlemeye ra
men Trablusgarb kalyonlar savaa karmadan boazdan khlar ve Yene-
dik donanmasyla yalnz savamak zorunda kalan Osmanllarn bu ah
mada bir kalyonu yand. Kapudan paa bu tavrlar yznden Trablusgarb
kalyon kapudanlarn ve zellikle Kk Mehmed Kapudan' iddetle azar-
lad. Osmanl donanmasna daha sonra Tunus ve Msr kalyonlar ile on bir
Cezayir kalyonu daha kahld. 57
Yoluna devam eden Osmanl donannas stendil Adas yaknlarn
da Venedik donannas ile yeniden karlahnda Trablusgarb flosu yine
ayn tavr sergiledi ve savaa katrlmad. Kapudan- derya bu davranlarnn
sebebini renmek istediinde ise, gemilerini kendi geimieri iin kullan-
dklarn ve Venedik donannasndaki ate gemilerinden ekindiklerini ile-
ri srdler. Bunun zerine Murad Paa onlardan yararlanamayacan an-
layarak vilayetlerine dnmelerine izin verdi. 58
Garp ocaklar flolarnn Osmanl donanmasyla mterek hareket
etmeme tavr bununla snrl kalmad. Mesela 1o67'de (r657) Cezayir, Tu-
nus ve Trablusgarb'dan donannaya destek maksadyla gelen yirmi alh bur-
tunun Venedik donannas ile karlaldnda savamamas ve Osmanl
kamuoyunda iddetli tenkitlerle karland. 59 Bununla beraber, Osmanl
1 94 KADIRGADAN KALYONA
merkez donannas iinde Garp ocaklanndan gelme denizciler bulunuyor-
du. Mesela ayn sene Osmanl donanmasna iki Cezayirli reisin kumanda-
snda iki kalyon kahlmh. 60
Osmanllar r662'de kalyon dzeninden bir sre iin vazgeip yeni-
den kadrga nizamma gemeleri ile kalyon kullanma stratejisine ara vermi
oldular; ancak r682'de yeniden kalyon dnemi balaynca garp ocaklan kal-
yonlan da tekrar Osmanl donanmasna kahlmaya balad. Marib kalyon-
lannn zaman zaman Venedik donanmasyla savamaktan kanmalan Os-
nanllar zerinde olumsuz etki yapm olsa bile, 6' merkezi donanma ile
garp ocaklarnn ilikisi devam etti ve pek ok garp oca mensubu denizci
Osmanl donanmasnda grev yaph gibi, top ve mhimmat eksiklikleri
de tersaneden karland. Nitekim no2'de (r6go) Trablusgarb kalyonu
tersanede dier kalyonlada birlikte kalafat edildii 62 gibi, no7'de (r6g6)
Akdeniz' e kacak donannaya kahlmak zere Trablusgarb'tan be kalyon-
luk bir flo yeniden stanbul'a geldi. 63 nog'da (r697-r6g8) tersanedeki kur-
unlu mahzenden mhimmat verilen on yedi kalyon arasnda Tunuslu Ali
Kapudan ile Trablusgarbl Mehmed kapudanlarn, 64 rno'da (r6g8-r699)
ise Cezayirli Hseyin, Mustafa, Ahmed ve Sleyman kapurlanlar ile Trab-
lusgarbl Mehmed ve Bayram kapudanlarn 65 kalyonlannn bulunmas, M
sirlolu brahim Paa ve Mezemorta Hseyin Paa gibi garp ocaklanndan
yetien denizcilerin kapudan paalk grevine getirilmelen merkezi impa-
ratorluk donannas bnyesinde garp ocaklarna mensup gemi reisierine
verilen nemi gstermektedir.
YENDEN KALYONA DN (r682)

Kadrga dnemini n plana karan ve kalyondan vazgeilmesini
ngren karar (r662) yirmi yl devam ettikten sonra nihayet rog3'te (r682)
Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn saclareti ve Bozoldu Mustafa Paa'nn
kapudan- deryal srasnda on kalyon inas iin verilen emirle deimi,
Osmanl denizciliinde kalyon dnemi ikinci defa yeniden balam oldu.
Uzunluklar sekizi 45 ve ikisi so zira (34 m ve 38 m) olan bu kalyonlardan
drd ambarl, seksen tun toplu, alhs ise altm tun toplu olacakh. 66
Bu kalyonlarn ina sorumluluu ile beinin kumandas Trablusgarb oca-

nda yetien67 Msrlolu brahim Paa'ya Rodos sancakbeylii greviyle,
dier beinin kumandas ise derya beylerinden Baba Hasan Bey'e Reid68
sancakbeylii greviyle69 verildi. Msr'dan Rodos'a kadar olan blgeyi Ba-
ba Hasan, Rodos'tan stanbul'a kadar olan blgeyi Msrlolu korumakla
vazifelendirildi. Msrlolu daha sonra Kbrs beylerbeylii ile miri kalyon-
lar ba kapudanlna, Baba Hasan da ikinci kapudanla getirildi. Bylece
kalyonlarn yeniden devreye girmesiyle birlikte kalyonlar iin yeni bir d-
zenleme yaplm oldu. Silahdar'n, "Zuhur- Kalyonha-i Miri" bal altn
da verdii bu bilgilere gre, garp ocaklannda olduu gibi tersanede de ye-
ni bir ocak oluturuldu ve uygulamalar iin kanun hazrland. Buna gre
kalyonlardan byklerine drt yz, kklerine yz levent yerletirilme
si ve btn grevlilere denecek maalarn belirlenmesi kararlatrld. Ay-
nca Bamuhasebeci Mustafa Efendi defterdar tayin edilerek bu gemilerin
inas iin nazr olarak grevlendirildi?o Kalyonlar Ramazan 1095'te (Aus
tos r684) tamamlanm 7' ve bu dzenlemelerden hemen sonra ro96'da
(r685) donannada bulunan on kalyon, altm be kadrga ve derya beyi ge-
mileri denize kmaya hazr hale gelmiti.7 2
II. Viyana kuatmasnda Avusturya ordusunda mhendis olarak

grev yapan ve diplomatik-askeri bir misyonla bir _sre stanbul'da da ka-
lan Marsigli'nin73 verdii bilgiye gre, Osmanl donanmasnn kalyona ge-
iinde nemli rol oynayan Livomolu mhtedi Mehmed Aa'nn marifetiy-
le yeni model kalyonlar yapld. r692'de stanbul'dayken tersanede yapt
gezilerde kalyon ina faaliyetlerini mahede eden Marsigli, Mehmed
Aa'nn Sadrazam Kprlzade Fazl Mustafa Paa'ya olan yaknl sebe-
biyle n plana getiini ve mkemmel gemiler yaptrdn zikretmekte-
dir.74 Marsigli'nin zikrettii bu ahs, Osmanl kaynaklannda ismi miri kal-
yonlarn inasndanazr olarak geen Frenk Mustafa Efendi olmaldr. 75
Kalyonlara yeni bir nizarn verilmesinden sonra daha dzenli bir e
kilde kalyon ina edilmeye baland gibi uzunluklarnn da giderek artt
anlalmaktadr. Nitekim nor-no3 (r69r-r692) senelerinde tersane ve
ayaz'nda ina edilen kalyonlardan Kapudane kalyonu 54 zira (41 m), di-
erleri ise 50 zira (38 m) olarak planlanmt. 76 no6'da (r695) Sakz' igal
eden Venedik' e kar karlan donannada yirmi alt kalyon ve yirmi drt
KADJRGADAN KALYONA
eldiri bulunuyordu. Venedik donanmasnda ise yirmi kalyon, alt mavna
ve yirmi drt eldiri yer alyordu. Bu tespitler Venedik donanmasnda da
henz krekle hareket eden gemilerin var olduunu gstermektedir.77
rro8'de (1696) yirmi kalyon Akdeniz'e/8 rro9'da (1697) yine yirmi
kalyon Akdeniz'e, drt kalyon Karadeniz'e sevk edildi.79 II09IIIo'da
(1698) yirmi alt kalyon Akdeniz, alt kalyon da Karadeniz donannas iin
hazrland ve daha nce inasna balanan byk yeni kalyonun yapm ta-
mamland.8o Bu sebeple, 1096-rr1o (1685-1699) yllan arasnda kalyon in-
asna hz verilerek kalyonculuun gelitirilmesi sayesinde deniz savala
nnda galibiyet saland halde karadaki malubiyetler Karlofa Antlama
s'yla sonulanmtr.
17. yzyln sonlannda kadrga inasnn adeta durduu ve kadrga
larn yerini kalyonlara terk ettii grlmektedir. Ancak derya beylerinin bir
mddet daha kadrgalanna bindii ve bu gelenein bir sre daha devam et-
tii bilinmektedir. 8' rro2-1rr3 (1691-1701) seneleri arasnda tersanede 70
kalyon yannda 4 batardann tamir edilmi olmas gemi teknolojisindeki
deiimi rakam olarak gstermesi asndan nem tar. rr12'de (1700) ter-
sanede yirmi drt kalyon tamir edildii gibi ambarl byk kalyonun
(kalyon- kebir) eksikleri tamamlanm ve ilk defa 62 zira (46 m) uzunlu-
unda byk bir kalyonun inasna balanmt. 82 O zamana kadar yaplan
kalyonlardan ok daha byk olduu anlalan bu kalyon rr13'te (1702) ta-
mamlanarak denize indirildi. 83
1rr3 (1701) tarihli Bahriye Kanunnamesi ile getirilen dzenlemeler-
den sonra kalyon inasnn hzla gelitii, 1n4'te (1702) kalyonun ina
ve yirmi be kalyonun tamir edildii, 84 IliS'te (1703) tersanede yirmi sekiz
kalyon bulunduu, 85 rr16'da (1704) yine kalyonun ina ve yirmi sekiz
kalyonun tamir86 edildii grlmektedir. Bu saylar kalyon inasnn gerek
say ve gerekse byklk itibariyle gelitiini gstermektedir.
KALYONLARlN BAZI TEKNK ZELLKLER
Kalyonlar ile kadrgalar arasnda gerek ina teknikleri ve gerekse

m rettebat, malzeme ve mhimmatlan bakmndan pek ok farkllk oldu-
u tespit edilse bile tam bir karlatrma iin elimizde yeterli veri bulun-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiG i 1 97

mamaktadr. Aslnda kalyon, gemi modeli olarak kadrga rnek alnarak
yaplmt ve dier yelkenli sava gemilerine gre gvdesi daha uzundu. 87
Maliyetleri bakmndan normal byklkte bir Osmanl kalyonunun ina
masraf yaklak -drt kadrgann masrafna eitti. 88 Bir kadrgann mali-
yetinin miri hesapla ro72'de (r66r-r662) r.2ro.756 ake, 89 rog6'da (r685)
972.000 ake 90 civarnda olduu dikkate alnrsa bir kalyonun 3-4 milyon
akeye mal olaca anlalmaktadr. 9 '
na teknikleri bakmndan ise dnemin artlarna uygun olarak
kalyonlar da kadrgalar gibi keresteden yaplmakla beraber, geminin mo-
delinden kaynaklanan farkllk sebebiyle pek ok kereste eidine ihtiya
duyuluyordu ve bu dumm kereste temini iin devletin yeni orman kay-
naklanna ulamas mecburiyetini beraberinde getiriyordu. Kalyonlarn
kadrgalara nispetle uzun ve yksek olmas sebebiyle ok daha fazla ke-
resteye ihtiya duyulmas yannda kalyonlarda bulunmas gereken stun
ve seren direklerinin varl ve eitlilii bu konuda ayr tedbirler alnma
sn gerektirdi ve kalyon aksamma gre kereste eitleri ortaya kt. 92 Bir
kalyonun stun ve serenierinin eitlilii geminin byklne gre de
deiiyordu. Mesela ro82'de (r672) ina edilen bir kalyanda yirmi stun
ve seren bulunuyordu ve byk direin uzunluu 37 zira (28 m), tirinke-
te stunu 33 zira (25 m), cvadora 32 zira (24 m) idi; dier serenler 24-30
zira arasnda deiiyordu 93 ki, bu llerin kalyonlarn uzunluklarna ya-
kn olduklar grlmektedir. Stun ve serenierin uzunluklar daha sonra
ina edilen kalyonlarn byklklerine gre farkl oluyordu. Kalyon ke-
restesinin temin edildii en nemli blgeler Bolu blgesi, Sinop ve Sam-
sun havalisiydi. Bu blgelerdeki yetkililere gnderilen fermanlarda kal-
yon kerestelerinin dzgn ve ie yarar olmas, kavak kerestesinin kulla-
nlmamas ve kalyon direklerinin mutlaka kknar am olmas art kou
luyor, her senetamire muhta olmalar halinde masraflarnn tazmin et-
tirilecei bildiriliyordu_ 94
Kalyonlarda kadrgalardan farkl olarak en nemli ihtiya malzeme-
si yelkendi. Bir kadrgada gen biiminde cankurtaran, orta ve borda adn
da , drtgen biiminde tirinkete denilen bir olmak zere toplam drt yel-
ken kullanlyordu. Kalyonlarda ise maystra, tirinkete, mancana, gabya, ba-
KADIRGADAN KALYONA
bafngo, cvadora ve alborta denilen lleri byk yelkenler bulunuyordu.
Yelken bezi Gelibohi, Eriboz, Benefe, Ege Blgesi, Msr ve Kbrs gibi
yerlerden belli arlk ve llerde temin ediliyordu. Bu bezler tersaneden.
verilen llere uygun olarak cllah denen dokumaclar tarafndan pamuk
ipliiyle dokunuyor, sonra boyanyor ve terziler tarafndan istenilen lle-
re gre dikiliyordu. 9s
Kalyonlarda dier nemli malzeme ise toptu. Normal byklkteki
(4550 zira/3438 m) bir kalyanda 56 top bulunuyor, bu say kalyonlarn b-
yklklerine gre deiiyordu. 16. yzyln balannda top says ambar-
l bir kalyanda n2, byk kalyanda ise 13o'a ulamt. Topa olan ihtiyacn
okluu sebebiyle her zaman Tophane'nin bu ihtiyac karlamas mm-
kn olmamakta, bu yzden eksik olan toplar tccar gemilerinden kirala-
mak suretiyle karlanmaktayd. Kalyonlardaki toplar iin ok sayda yuvar-
lak da gerekiyordu ve bunun iin Pravite'de yeni bir demir madeni ala
rak yuvarlak dkld. no9'da (1697) Pravite'de 5oo.ooo yuvarlak dkl-
d tespit edilmektedir.9 6
Kalyonlar byk gemiler olduu iin tadklan insan says da ka-
drgaya oranla fazlayd. Normal byklkte bir kadrgada sava ye mret-
tebat dahil ortalama 330 kii bulunuyordu. 97 nor'de (1690) gemi mrette-
bat normal byklkteki bir kalyanda 289, riyalede 393, patrona ve kapu-
danede 418 kii arasnda deiiyordu. ambarl bir kapudane-i hmayl
nun mevcudu ise 6oo ile 1001'di. 98
Kalyonculuun gelitirilmesi ve Osmanl denizciliine dzen ver-
mek amacyla yaplan en nemli dzenleme 1n3 (1701) tarihli Bahriye
Kanunnamesi'dir. 99 Bu kanunnameye gre kalyon says krka tamam-
land halde bile eskilerin yerine birer ikier yenilerini yapmak iin ke-
reste hazrlanmas artt. Ayrca kanunnamenin kt tarihte yirmi olan
kalyon saysnn en ksa zamanda krka tamamlanmas gerekiyordu. Ka-
nunnamenin dier maddeleri arasnda donanma meral iin yapla
cak tayinlerde silsile-i meratibin gzetilmesi ve kara paalarnn kapu-
danla getirilmemesi gibi hususlar nemli yer tutuyordu. Bunun gerei
olarak da kapudanpaala kapudane-i hmayun kumandanlndan ge-
linmesi prensibi getirildi.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiG i 1 99

Bu dnemden itibaren btn r8. yzyl boyunca Osmanl denizcili-
i kalyonlarn gelimesi istikametinde bir seyir takip etti ve denizlerde ye-
niden varlk gstermeye balad. Kadrgalar dier devletlerdeki mekleri-
neoo paralel olarak yzyln ortalarndan itibaren sahneden ekildi. Sadece
kapudan- deryalarn bindii batarda, yzyln sonlarnda ayn zamanda
bir merasim gemisi olarak mevcudiyetini koruyordu. ror zellikle Cezayirli
Hasan Paa ve Kk Hseyin Paa'nn kapudan- deryal srasnda tek-
nik yaplanma ve eitim dikkate alnarak tersanede ve gemi ina teknikle-
rinde dzenleme cihetine gidildi.

NoTLAR
Akdeniz gemicilii ile Okyanus gemiciliinin benzer ve farkl zellikleri hususunda deerlen
dirmeler iin bkz. Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas (ev. M. A. Klbay), stanbul,
1989, s. 195-206. 6. yzylda Venedik'te gemi ina faaliyetleri ile ilgili bkz. R. Romano, "Eco-
nomic Aspects of the Construction ofWarships in Yenice in the Sixteenth Century", Crises and
Change in the Venetian Economy in the 6th and 17th Centuries (ed. B. Pullan), Londra, 1968, s.
59-87.
2 Carlo M. Cipolla, Yelken ve Top, stanbul, 2003, s. 44- talyan kaynaklannda "galeone" 15. yzyl
da Po nehrinde kullanlan yelkenli ve krekli sava gemileri iin kullanlmt (Dizionario di Ma-
rina Medievale e Moderno), Roma, 1937, s. 286; 6. yzylda ise byk kadrga anlamna geliyordu.
Nitekim bu yzyln ortalarnda Vettor Fausto'nun ina ettii kalyon, aslnda her srasnn iki ya-
nnda beer krek olan byk bir kadrgayd ve kaytlarda "galeone" olarak geiyordu (Venetian
State Archives, Esposizione principi, dos. 4 bis, belge, -2v, 14 July 58o'den naklen E. Concina,
Navis. L'umanesimo sul Mare (14J0-1J40), Torino, 1990, s. 52-53).
Alberto Tenenti, Piracy and Decline of the Venice s8o-65, Londra, 1967, s. 36-38.
4 Guglielmo Zanelli, L'Arsenale-di Venezia, Venedik, 1991.
5 Cipolla, Yelken ve Top, s. 40-46. Nitekim Kapudan- derya Hasan Paa 1035'te (1626) bir ngiliz
tccar kalyonuna Sakz'da el koynu, daha sonra bu kalyonun serbest braklmas iin emir gel-
miti Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) Baba.saf, Divan- Hmayln, (A. DVN) 24- gmlek 89).
6 Osmanllarn Anadolu salillerindeki denizci beyliklerin donanmalann kullandklan ve denizcile-
rinden yararlandklar konusunda bkz. Halil nalck, "The Rise of the Turcoman Maritime Princi-
palities in Anatolia, Byzantium, and the Crusades", The Middle East and the Balkans under the Ot-
to man Empire, Bloomington, 1987, s. 309-341. Denizlere alma sreci ve etkilendikleri denizci
devletler iin ayrca bkz. dris Bostan, "Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii", Trkler, (ed.
H. C. Gzel), X, Ankara, 2002, s. 122-123.
7 Donanma gemilerine verilen top miktarlarn gsteren 893 (1488) tarihli bir listede Bali Reis ve
Muhyiddin Reis baralanna eitli byklkte seksen top, Musa Reis agribanna ise yirmi do-
kuz top verilmiti (TSMA, E. 594). Kemal Reis ile Barak Reis'in nezaretinde Sinop'ta 90'de
(1496) bir bara (gke) ina edilmiti (BOA), Maliyeden Mdevver Defterler (MAD ), nr. 23501).
8 Barbaros Hayreddin Paa'nn Osmanl mparatorluu hizmetine girmesi ile ilgili ayrntl bilgi
iin bkz. . Bostan, "Establishment of the Province of Cezayir-i Bahr-i Sefid", The Kapudan Pas-
ha: His Office and his Domain (ed. E. Zachariadou), Rethynnon, 2002, s. 241-251.
9 Krekli gemilerle yelkenli gemiler arasndaki fark ve Barbaros'un kadrgalar ile ilgili dnceleri
iin bkz. Ernle Bradford, Barbaros Hayrettin (ev. Zelra Aral), stanbul, 1970, s. 105-II4.
o dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat: 17. Yzylda Tersiine-i Amire, Ankara, 1992, s. 94 S. So-
ucek, Osmanllarn kalyon kelimesini ilk defa 6. yzyln ilk yllannda iittiklerini yazyorsa da
doru deildir ("Certain Types of Ships in the Ottoman-Turkish Terminology", Turcica, VII, Pa-
ris, 1975. s. 244).
n Bostan, Tersiine-i Amire, s. 94

r2 dris Bostan, "Kemal Reis", Diyanet slam Ansiklopedisi (DA), c. 25. Aynca bkz. dipnot 7 Katip e-
lebi bu baralara gke (kke) demektedir (Tuhfet'l-kibar fi Esfari'l-bihar, (haz. O. . Gkyay), s
tanbul, 1973, s. 23, 27, 29.
13 Byk kalyanda r8 topu bulunuyordu BOA, Bab defteri, Byk Ruzname (D. BRZ) defter nr.
2o6r7, s. 8, n).
14 17. yzyln balarnda Kazak saldrlarna kar Karadeniz' e sevk edilen Osmanl donanmalar hak-
knda en son aratrnalar iin bkz. Victor Ostapchuk, "The Human Landscape of the Ottoman
Black Sea in the Face of the Cossack Naval Raids", Oriente Modemo, XX (LXXXI), I, 2001, s. 23-95.
15 17. yzylda tersanedeki gemi ina faaliyetleri iin bkz. Bostan, Tersane-i Amire, s. 97-ror.
r6 r6. yzyldan itibaren Portekiz, spanya ve ngiltere gibi Avrupal devletlerin donanmasnda gr-
len kalyonun geliimi hakknda genel deerlendirmeler iin bkz. G. P. B. Naish, "Ships and Ship-
building", A Short History ofTechnology, ed. C. Singer, Oxford, 1957, III, 480-486.
r7 Svat Soucek, "The Strait of Chios and the Kaptan Paa's Navy", The Kapudan Pasha:His Office and
his Domain (ed. E. Zachariadou), Rethymnon, 2002, s. 142.
r8 Venedik r6r6-r62o yllar arasnda Napoli ile giritii savata da yine bu iki devletin gemilerini ki-
ralamt (Jan Glete, Warfare at Sea, soo-65o, London 2000, s. ro9).
19 BOA, MAD, nr. 1572; Topkap Saray Mzesi Arivi (TS MA) D. 5906.
20 Girid Seferi ve safalat ile ilgili geni bilgi iin bkz. Ersin Glsoy, Girit'in Fethi ve Osmanl dare
sinin Kurulmas, 64s-67o, stanbul, 2004.
21 BOA, MAD. nr. 15432.
22 Bu donannada byk bir kalyon ve burtn bulunuyordu (BOA. E-Bahriye, nr. 324). Donanma ile
birlikte Girit' e asker, top ve mhimmat tamak zere sevk edilen tccar gemilerinin says yz
doksand ve sahiplerine I4 Safer ros6'da (r Nisan I646) kumanya ile birlikte tama creti olarak
25o.o66 kuru denmiti (BOA, Kamil Kepeci (KK), nr. r84r, s. 6-9.
23 Girit' e sevk edilen donanmalar ile ilgili bkz. Glsoy, Girit'in Fethi, s. 92-r26.
24 Katip elebi, Tuhft, s. r85.
25 ro66'da (r656) vefat eden ve Hoca lakabyla tannan Abdrrahim Efendi'nin biyografisi iin bkz.
Mehmet pirli, "Abdrrahim Efendi, Hoca", DA, I, 289.
26 Katip elebi eyhlislamn konu ile ilgilendiini, ama baarl alamadn belirtmektedir (Tuhft,
s. r8s) .
.27 stanbul'daki Venedik Balyosu Giovanni Soranzo, bu donanmann byk bir ihtianla denize
aldn, ald bilgilere gre zmir'den gelen on ngiliz, Fransz ve drt Hollanda gemisi-
nin bu donannaya katlacan Venedik'e bildiriyordu (Daniel Goffman, Osmanl mparatorlu
u'nda ngilizler [ev. Aye Ba-Sander], stanbul, 2oor, s. r36-r37). Giovanni Soranzo iin ksa
ca bkz. Maria Pia Pedani, Eleneo degli inviati diplomatici Veneziani presso i sovrani Ottomani, Vene-
dik, 2000, s. 35-36. Sz konusu yabanc gemilerin Osmanl asker ve mhimmatn Girit'in Res-
mo !imanna inciirdikleri konusunda bkz. Abdurrahman Abdi Paa, Vekayi'name (haz. F. etin
Derin, Sosyal Bilinler Enstits baslmam doktora tezi), stanbul, 1993, s. r8.
28 Bu kalyonlara burtn da deniliyordu (BOA, MAD. nr. 5932, s- 33, 45). Bu baar Venedik ve ngi
liz elilerinin mektuplaryla da teyit edilmektedir (Goffinan, ngilizler, s. 136)- Daha sonra Osman-
l donannas Kara Foa'da demirlemiken Venedik donannas ile meydana gelen atmada Ve-
202 I<ADIRGADAN KALYONA

nedikliler burtunu alp gtrdler (Katip elebi, Tuhfe, s. 186). Burtun hakknda bkz. Bostan,
Tersane-i Amire, s. 9596.
29 Kalyonlann ektiri ile ayakda olmad ve yedeinde gittii konusunda bkz. Katip elebi, Tuhfe,
s. 186, 19!.
30 Katib elebi, Tuhfe, s. 188-189). 24 Receb ro6o (23 Temmuz r65o) tarihli fennan ile bu kalyonlar
iin zmit ve civaundan kereste teminine balanmt (BOA, MAD. nr. 2787, s. 123-126).
3! BOA, MAD. 2787, s. r28-130; MAD. r8r5, s. 124.
32 Katib elebi, Fezleke, stanbul, r287, II, 369; Bostan, Tersane-i Amire, s. 98-99. Kalyon yapmn
daki ilk denemelerin olumsuz sonulanmas sadece Osmanl mparatorluu'nda yaanma~. Ve-
nedik'te 16o8'de ina edilen kalyon, yzer bir kale grnmndeydi (Tenenti, Piracy, s. 136-137;
Cipolla, Yelken ve Top, s. 45). 1628'de sve'te yaplan Wasa adl kalyon, daha Stockholm liman
nn dna kamadan batnt (Richard Harding, "Deniz Savalan 1453-r8rs", Top, Tfek ve Sn-
g Yeniada Sava Sanat (145J8s), ed. J. Black, (ev. Y. Alogan), stanbul, 2003, s. rrr).
33 Katip elebi, Tuhfe, s. 190. Karaelebizade bu donannada krkayakn kalyon, yetni kadrga, alt
mavna bulunduunu belirtnektedir (Kara elebi-zade Aldlaziz Efendi, Ravzat'l-ebrar Zeyli,
haz. Nevzat Kaya, Ankara, 2003, s. 6o).
34 Donanma, r Cemaziyelahr'da (29 Nisan} Boaz'dan geti (Kara elebi-zade, Ravzat'l-ebriir Zey-
li, s. I53}
35 Katip elebi, Tuhfe, s. 193-196.
36 BOA, MAD, nr. 20220.
Katip elebi, Tuhfe, s. 196-198; Silahdar, Tarih, stanbul, 1928 , I, r2-r3.
Katip elebi, Tuhfe, s. r98-r99; Silahdar, Tarih, I, 44-46. Venedik'in anakkale Baaz'n kapama
teebbsleri ile ilgili ayrca bkz. Daniel Panzac,"Affrontement Maritime et Mutations Technologi-
ques en Mer Egee:l'Empire Ottoman et la Republique de Yenise (r645-1740)", The Kapudan Pas-
ha: His Office and his Domain (ed. E. Zachariadou), Rethymnon 2002, s. 127-129.
39 Kara elebi-zade, Ravzat'l-ebrar Zeyli, s. 264- Silahdar bu bilgiyi tekrar etmektedir (Tarih, I,
4647}
40 Kara elebi-zade, Ravzat'l-ebrar Zeyli, s. 287.
41 Katip elebi, Tuhfe, s. r85; Silahdar, Tarih, I, 55-56.
42 Sinop kadsna gnderilen 20 evval o66 (n Austos 1656) tarihli hkmde drt kalyana yete
cek kereste temin etnesi isteniyor ve aynca bir baka listede dier kalyon ina edilecek yerler be-
lirtiliyordu (BOA, MAD. 9837, s. 105).
43 Cezayir sekiz, Tunus on ve Trablusgarb sekiz burtun ile katlmt (Kara elebi-zade, Ravzat'l-eb-
riir Zeyli, s. 305; Silahdar, Tarih, I, 69-73).
44 26 Zilhicce ro7r-28 Safer 1073 (22 Austos r661-r2 Ekim r662) tarihleri arasna ait bir tersane
muhasebe defteri: BOA, MAD. nr. 1077, s. 24-
45 Silahdar, Tarih, I, 22r.
46 14 a'ban o82 (r6 Aralk r67r) tarihli Sinop ve civaundan kalyonlar iin direk, stn ve seren te-
mini hakknda hkm: BOA. MAD. nr. 6572, s. 69.
47 BOA. MAD. nr. r5846, s. r.
48 Silahdar, Tarih, I, 467, 469, 479

49 Burada Marib beylerine hilat giydirilmitir (Katip elebi, Tuhfe, s. I73) Garp ocaklan flosunda
Cezayir gemilerinin bulunmamasnn sebebi, ro48'de. (r638) padiahn davetiyle Venedik'e kar
yardma anlan Cezayir gemilerinin Avianya'da urad saldnnn tazmin ettirilmemesiydi
(Aziz Samili lter, imali Afrika'da Trkler, stanbul, r936, I, 206, 208).
50 Kara elebi-zade, Ravzat'l-ebrar Zeyli, s. 26; Abdi Paa, Vekayi'name, s. r3.
5r BOA. MAD. 5932, s. 33
52 Abdi Paa, Vekayi'name, s.r8. Garp ocaklan donannas o srada Moton aklannda rastladklan
George adl bir ngiliz gemisine Venedik'e kar kendilerine katlmasn isteyerek nce kiralam
lar ve sonra el koymulardr (Goffman, ngilizler, s. I39l
53 Glete, Waifare at Sea, s. ro9.
54 Naima, Tarih, stanbul, r283, V, 39I397
55 Abdi Paa, Vekayi'name, s. 53
56 Naima, Tarih, V, 398-400. Abdi Paa, bu sralamada nde Trablus kalyorlan, arka arkaya stan
bul kalyorlan, 6 mavna, 40 ekdirme iki saf olup ortada Kapudan Paa batardas eklinde oldu-
unu yazmaktadr (Vekayi'name, s. 53-54).
57 Katip elebi, Tuhfe, s. I94
58 Ocak gemisi olan bu kalyorlann her biri iin IOO.OOO kuru denmiti. Bu savan genel olarak
ele alnd kaynaklar iin bkz. Katip elebi, Tuhfe, s. r93-r96; Abdi Paa, Vekayi'name, s. 53-57;
Naima, Tarih, V, 39I-400. Ticaret amal kullanlan gemilerin kaptanlan genellikle savalara ka-
hlmaktan ekiniyorlard.. Bu durum, r7. yzyln ikinci yansnda Hollanda ve ngiltere arasnda ya-
anan savalarda da mahede edilmiti (Harding, Deniz Savalan, s. n3).
59 Karaelebizade, Ravzat'l-ebrar Zeyli, s. 305.
6o BOA. MAD. 4688, s. r9; BOA. MAD, 5662, s. 6o. ro62'de (r65r) de bir Trablusgarbl bulunuyor-
du (BOA. MAD. 967, 968).
6r Mesela, Kapudan- derya Kalaylkoz Ahmed Paa, nor'de (r689) Benefe'yi kuatan Venedik'e
kar Cezayir, Tunus ve Trablusgarb flolanndan yardm istedii halde, ekingen davranniard
(Silahdar, Tarih, II, 485-486).
62 BOA. KK. 5652, s. 8.
63 Defterdar, Zbde, s. 577
64 BOA. MAD. r5658.
65 BOA. KK. 5650, s.r-3; BOA. KK. 5656, s. r-4.
66 Bu kalyarlar iin lzumlu kereste eitleri ve temini hakknda bilgi BOA, D. BM. TRE, nr. r4572,
r4573'te yer almaktadr. Kalyorlara konulacak toplardan eitli byklkteki 349 top, 200 eynek,
r2 evval ro95'te (22 Eyll r684) (KK. 5649, s. n), 236 top ise 23 Zilka'de ro95'te (r Kasm r684)
(MAD. 4039, s. I54) tersaneye teslim edildiler.
67 Trablusgarb days olan Msrlolu brahim, ro87'de (r676) Trablusgarb beylerbeyi oldu (Abdi
Paa, Vekayi'name, s. 399).
68 Defterdar San Mehmed Paa, Zbde-i Vekayiat'ta (haz. A. zcan, Ankara r995, s. 177) skenderi
ye olarak gemektedir ki, sancak merkezinin yeri ile ilgili bir farkllk olsa gerektir.
69 Baba Hasan Bey, r9 evval ro83'te (7 ubat r673) Karlili sancakbeyiydi (BOA. KK. 5596, s. 7-8).
Msrlolu, ro97'de (r686) kapudan- derya olunca Baba Hasan da Kbns beylerbeylii ile miri

kalyonlar ba kapudan oldu (Silahdar, Tarih, II, 227), Baba Hasan'n a'ban ro97'de (Temmuz
686) Karyot Adas yaknlannda taundan vefat etmesi zerine (Silahdar, Tarih, II, 254-255), bu g-
reve 2 evval 1097 (22 Austos 686)'de Benefeli Ali Kapudan no kise ake ile tayin edildi (BOA.
Babasafi, Divan- Hmayfn, (A. DVN), Dosya, nr. 84/32).
70 Silahdar, Tarih, I, 762-763.
71 Bu kalyonlardaki mrettebahn mevacib ve dier masraflan iin 537 kise ake gerekmiti. Bunun
123 kisesi Rodos ve Kbns'tan, 20 kisesi skenderiye'den ve kalan ise Hazine'den karlanacakh
(Defterdar, Zbde, s. 177-178; Raid, Tarih, stanbul n53, I, 444-445).
72 Defterdar, Zbde, s. 201.
73 Aslen Bologna'l olan ve Karlofa sonrasnda snr tespiti yapan heyetle bulunan Luigi Ferdinan-
do Marsigli'nin (6s81730) bu grevi ile ilgili bkz. Monik<i Molnar, "Karlofa Antiamas'ndan
sonra Osmanl-Habsburg Snn (699I7o)", Osmanl I, Ankara, 1999, s. 4_72479
74 Mehmed Aa'nn ayn zamanda Darphane'de akenin ayan ile grevlendirildiini belirten Graf
Marsigli, bu geminin maketinin yapldn ve bilahare maketi kendisinin sahn aldn belirtrnek-
tedir (Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakkisinden nhitat Zamanna Kadar Askeri Vaziyeti
[ev. M. Nazmi], Ankara, 1954, s. 269-270).
75 Marsigli'nin, mau sikke uygulamasnn msebbibi grld iin Edirne'deki isyanda ld-
rldn belirttii Mehmed Aa (Osmanl mparatorluunun Askeri Vaziyeti, s. 269-270) ile Si-
lahdar (Tarih, II, 603), Defterdar Mehmed Paa (Zbde, s. 4n) ve ondan naklen Raid (Tarih, II,
175)'in sahib-i ayar tayin edilen ve mankn ihdas ettii iin halkn tepkisini ekerek 23 Muharrem
no3'te (692) ayn bahane ile Edirne'de ldrldn naklettikleri Frenk Mustafa Aa ayn kim-
sedir. Frenk Mustafa'nn msadere edilen mallan arasnda Silahdar'a gre 6o.ooo gum nakit,
elli kyye kadar gm kap, on alhn saat, on murassa haner ve kl bulunuyordu. Defterdar, yz
sekiz kise nakit ve iki yz kise zirnneti ve bir miktar mcevheri khn kaydeder. Marsigli ise,
msadere edilen mcevher ve paralanndan baka, yanalanan eyas arasnda bulunan Arapa ve
Rumca baz kitaplan kendisinin aldn ifade eder. Sahib-i ayar Mustafa'nn muhallefah ile ilgili
kaytlar MAD. 5370, s. 269-27'de yer almaktadr. Kalyon inas vesilesiyle bu konuya temas eden
D. Panzac ise, r682'de stanbul Tersanesi'nde ilk defa yelkenli gemi ina eden Mehmed Aa isim-
li Livornolu mhtedi bir gemi yapmcsndan bahsetmekte ("The Manning of the Ottoman Navy
in the Heyday of Sail (66o-8so)", Arming the State:Military Canscriptian in the Middle East and
Central Asia, 1775-1925), ed. E. J. Zrcher, Newyork-Londra, 1999, s. 44, 57 ve "Affiontement Mari-
time et Mutations Technologiques", s. 134) ise de kaynanda sz konusu bilgiler bulunmamaktadr.
76 BOA. MAD. nr. 3456, s. 322.
77 Defterdar, Zbde, s. 529
78 Bu donanma ile birlikte derya beylerinin gemileri de bulunuyordu (Defterdar, Zbde, s. 6n).
79 (BOA. MAD. 2731, s. 63; MAD. 2321, s. 46; MAD. 888o, s. 4- no9'da (697) 17 kalyona verilen
mhimmahn aynnhl bir listesi MAD. r5658'de kaytldr.
8o Mezemorta Hseyin Paa'nn kapudanl srasnda yrtlen bu kalyon, kalyata, frkate, ikam
poye ve dier gemilerin ina faaliyetleri Cemaziyelahr no930 Receb mo (15 Aralk 697- u
bat 699) tarihleri arasnda gereklemitir (BOA. Kamil Kepeci (KK), 5657, s. ).
8r Bostan, Tersane-i Amire, s. 99-oo.

82 MAD. 4876, s. 74-75. Ayn sene Neme esirlerinin bulunduu on yedi kalyonda esir mbadelesi
iin saym yapld (MD. III, s. 731; MAD. 4876, s. 33b).
83 130 tun top bulunan bu byk kalyon (MAD. 4875, s. 20), ambarl kalyondan yedi kan dala
bykili ve 7 Zilka'de r3'te (5 Nisan 1702) inas tamamlanmb (Defterdar, Zbde, s. 724).
84 MAD. 5897, s. 4-
85 MAD. 888o, s. 236.
86 MAD. 2637. s. 2.
87 Cipolla, Yelken ve Top, s. 44
88 o66'da (656) yaplan kalyonlar ile ilgili bu bilgiyi Karaelebizade vermektedir (Ravzat'l-ebrar
Zeyli, s. 266).
89 Bu miktar tccar hesabyla .364.57I akeydi (MAD. 666, s. 204).
90 MAD. 8274-
91 I054(644)'de ina edilen ve lleri sonrakilere oranla dala kk olan bu ilk kalyonun sadece
ahap tekneolarak ina masraf ve alan creti olarak maliyeti 756.330 akeydi (Bostan, Tersane-i
Amire, s. 94-95).
92 Kalyonlarda kullanlan kereste eitleri konusunda bkz. Bostan, Tersane-i Amire, s. II7-120.
93 Kalyon stun ve serenierinin temin edildii yerler arasnda Sinop, ayaz ve Kitroz bulunuyordu
(MAD. 6572, s. 69).
94 MAD. 2714, s. 87. Geni bilgi iin ayrca bkz. Bostan, Tersane-i Amire, s. n6, n9.
96 Bostan, Tersane-i Amire, s. 175-177
98 Kalyonlarn mretlebab byklklerine gre farklyd. Geni bilgi iin bkz. Bostan, Tersane-i Ami-
re, s. 8-86, 240.
99 Balriye Kanunnamesi BOA. Mhimme Defteri (MD) nr. II2, s. 8-22'de, bir sureti Anonim Osman-
l Tarihi (ogg-6j688-1704) (haz. A. zcan), Ankara 2000, s. 67-171'de bulunmaktadr. Neri
ile ilgili bkz. . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara, r984, s. 523-
527.
oo Fransa ve spanya, 1748'de kadrga snf gemileri terk etti (Harding, Deniz Savalan, s. 120).
o Belki de son ina edilen batarda 8 Receb 1203'te (4 Nisan 1789) denize indirilmiti (Taylesaniza-
de, stanbul'un Uzun Drt Yl (1785-1789), yay. F. M. Emecen, stanbul 2003, s.43, 147, 357, 375
vs. Kk Hseyin Paa, 27 a'ban 1205'te ( Mays 1791) donanma ile Karadeniz' e hareket ettii
srada batardaya binmiti (III. Selim'in Srkatibi Ahmed Tarafindan Tutulan Ruzname, yay. S. An-
kan, Ankara, 1993, s. o-n).

OSMANLI BAHRYESNN
MODERNLEMESiNDE YABANCI
UZMANLARlN ROL, 7 8s-8 9 *
O
smanl donanmasnn r77o'te eme'de urad yenilgi, bahriye
4 tarihinde nebaht'dan (r57r) sonra grlen ikinci :emli felaket
oldu. Ruslarn Baltk'tan hareket eden donanmasnn Ingiliz ve Da-
nimarkal denizcilerin nezareti altnda Akdeniz' e gelmesi ve eme' de kar-
lat Osmanl donanmasn yakmak suretiyle yok etmesi, Osmanl dev-
let adamlan zerinde bahriyenin modernlemesi gerektii konusunda uya-
rc rol oynad.
Cezayirli Gazi Hasan Paa'nn kapudan- deryal srasnda zel-
likle gemi inasnda nemli gelimeler oldu ve eme' de yok
olan donanmann yeniden inas iin nce Fransz gemi mi-
marlanndan faydalanma yoluna gidildi. Bu dnemden itiba-
ren Fransz, sveli, ngiliz mimar ve mhendislerin Osman-
l bahriyesi hizmetinde ve bilhassa gemi inasnda mhim
rol aynadklan grlmektedir.
Bir taraftan gemi inasyla ilgili almalar srerken dier
yandan Sadrazam Halil Hamid Paa'nn gayretleriyle 1773'te Mekteb-i Riya-
ziye adl bir matematik okulu, 1775'te Hendesehane adyla Tersane
Mhendishanesi okulu ve r784'te Mhendishane-i Bahri-i Hmayun ald.'
Bu arahrmada daha ok gemi inas ve tersane hizmetindeki ya-
banc uzmanlar hakknda bilgi verilmeye allacakhr. r8. yzyln sonlan-
na doru Osmanl hizmetine giren yabanclan Fransz ve sveli uzmanlar
olmak zere iki grupta incelemek mmkndr.
FRANSIZ UZMANLAR HEYETi
Osmanl bahriyesinin iinde bulunduu kt vaziyeti, ilk tespit
edenler Franszlar oldu. r77o-r784 yllan arasnda incelemelerde bulun-
* stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi'nde (Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Hatra
Says, stanbul, 35.1994, s. r77-192) yaynlanmtr.

mak zere stanbul'a gelen M. Bonneval, hazrlad raporda Osmanl bah-
riyesine nemli yer ayrarak gerek ynetim durumu ve gerekse gemi ina
teknolojisi bakmndan olduka geri bulduu bu tekilat hakknda neler ya-
plabilecei konusunda baz bilgiler verdi. Gemi kaptanlannn tecrbesiz
ve ehliyetsiz olduunu, donanma mevcudunun disiplinsiz ve yetersizliini
dile getiren Bonneval, ina edilen gemilerin de bakmlar iyi yaplmad
iin ksa zamanda ie yaramaz hale geldiini anlahyordu.
Bu raporun hazrland 1784 senesinde Osmanl devleti ile Fran-
sa arasnda teknoloji transferi konusunda ibirlii teebbsleri yapld. 2
Bu sebeple bahriye hizmetinde almak iin Osmanl lkesine gelen ilk

uzmanlar eski dostluklarnn verdii imtiyaz sayesinde Franszlar oldu.
Osmanl kapudan- deryas Vezir Kk Hseyin Paa Fransa'dan uzman
getirilmesi iin ciddi teebbslerde bulunan ilk devlet adamdr. Bu d-
nemde tersanedeki modernleme almalarnn yeni tekniklerle gemi in-
a edilmesi eklinde balad anlalmaktadr. Nitekim bu maksatla 1784
senesinde tersanede hizmet etmek zere Fransa'dan getirtilen bir mimar
ile drt yardmcs derhal yeni tarzda kalyon inasna baladlar. 3 Bu uz-
manlarn says birka sene iinde on ikiye ulat. 4 Bylece Fransz heye-
tin yeni tarzda kalyon ina etme teebbsleriyle Osmanl gemi ina tekno-
lojisinde yeni bir dnem ald. Fransz uzmanlar kullandklar malzeme-
yi de kendi standartlarna gre hazrlatmak istediler. Nitekim, 1785 sene-
sinde inasna balandn tespit ettiimiz s zira uzunluundaki iki kal-
yanun mimar olan Fransz, verdii demir aksama ait malzeme numune-
lerinin tersanede imal edilmesinin g ve pahal olmas sebebiyle Fran-
sa' dan ithalini salad. 5 Bu tarihten yaklak sekiz yl sonra Fransa' dan
drt kiilik yeni bir uzman heyeti daha 1793'te stanbul'a geldi. Bunlar
arasnda nl Fransz gemi ina mimar Brun da bulunuyordu. Kendile-
rine maa balanarak giyecek eyalar verildi6 ve stanbul' da bulunan dier
Fransz heyetinden bazlar Brun'un emrine verilerek yedi kiilik bir kad-
ro oluturmalar saland. 7 Bylece, mhendis Brun ve beraberindekiler
gerek stanbul'da gerekse dier Osmanl tersanelerinde Fransz teknoloji-
sine uygun gemi inasna baladlar. Dier taraftan da Fransa'dan yeni uz-
manlar getirilmeye devam edildi. 1796'da mhendis Brun'un kardei Po-
208 SMANLI BAHRiYESiNiN MODERNLEMESiNDE YABANCI UZMANLARlN ROL

lid Brun, Kk Hseyin Paa'nn isteiyle donanma ilerinde yardmc
olmak zere stanbul'a geldi8 ve kendisinden derhal Brun'un ina ettii
tarzda bir korvet ina etmesi istendi. 9 Bu tarihten sonra tersane hizmeti-
ne giren Franszlarn saysnda giderek bir art oldu. Eyll 1796'da on iki
kii'o olan ve Eyll 1797'de yirmi kiiyen ykselen Fransz uzmanlarn
mevcudu Mays 1798' de' de deimedi.
2
Mhendis Brun'un Osmanl bahriyesinin gelimesini balatnada

oynad rol olduka nemlidir. stanbul'da olduu srece tersanede ina
ettii gemiler ile dier Osmanl tersanelerinde ina edilen kalyon ve frka
teynler hep onun verdii l ve planlara gre yapld.'3 Bu sebeple 1793-
1799 seneleri arasnda ina edilen dokuz kalyon, sekiz frkateyn ve alh kor-
vetn yapmnda mhendis Brun'un mhr bulunuyordu.'4
Tersanede hizmet veren mhendis Brun ve beraberindekiler o de-
rece sk alyorlard ki, dier tersanelerde alan Franszlarn kendileri
kadar fedakarlk gstermediklerinden ikayeti oldular. Kendileri sabahtan
akama kadar yaz-k demeden alhklan halde dierlerinin gnde birka
saat grevlerinin bana geldiklerini ve buna karlk daha fazla maa aldk
larn ileri srerek maalanna zam yaplmasn istediler.'5
Osmanl devleti hizmetindeki Fransz heyetinin 1798 yl ortala-
nnda ok zor bir duruma dt grlmektedir. Fransa'nn Temmuz
1798'de Msr' igale teebbs etmesi Osmanl devleti zerinde son dere-
ce menf bir tesirde bulundu ve devlet hizmetindeki Franszlarn kovul-
mas kararnn alnmasna sebep oldu. Ancak Kapudan- deryaKk H-
seyin Paa hemen sadrazarola grerek donanmann iyi bir duruma
ulamasnda Brun ve arkadalarnn nemli tesirleri olduunu ve bu se-
beple hi olmazsa Brun ve bir mimarn alkonulmasn, dierlerinin geri
gnderilmesini teklif etti. Kaptanderyann bu istei kabul edildi ve uygu-
land. Bununla beraber III. Selim bir hatt- hmayununda "msa'ade olu-
na, instahdem olunsun, lakin dikkat ve ihtimam etsnler" diyerek
Brun'un kontrol altnda tutulmasn istedi.'6 Bu durumun Fransz uzman
heyetini de olumsuz etkilemi olmas mmkndr. Heyetin byk bir
ksmnn lkesine geri dnmesine ramen gerek stanbul tersanesinde ve
gerek dier tersanelerde kalanlarn almalanrt srdrdkleri anlal-

maktadr. Nitekim r2r3'te (1798) tersanede ina edilen iki korvet Brun ta-
rafndan ina edildii gibi, r2r4'te (1799) Ereli tersanesinde ina. edilen
frkateyn yine onun verdii llere gre yaplmt. '7 Brun ve Benuva'nn
stanbul'da kalmas iin Kk Hseyin Paa'nn srar etmesinin bir se-
bebi de her iki mimarn Fransa hkmeti tarafndan lkelerinden kar
hlm madur kimseler olmalanyd.'8
Brun btn bu hizmetleri gerekletirdikten sonra muhtemelen
1799'un son aylannda gizlice Rusya'ya gitti ve onun yerine daha nce ya-
nnda bamarangoz olarak alan Benuva mhendis tayin edildi. Brun'un
Rusya'ya gitmesinde Rusya'nn Akdeniz donannas kumandan Amiral
Uakof etkili oldu. U akof, Osmanl gemilerinin kendi gemilerinden daha
stn olduunu grnce bunun sebebini renmeye alt. Mimar
Brun'un Osmanl gemi teknolojisindeki baarsn renince onu Rusya'ya
gtrmeye karar verdi. O sralarda Brun, Osmanl ynetiminden Fransa ile
olan ihtilaflar sebebiyle huzursuzdu ve kzlarn Rusya sefaretine brakarak
gizlice stanbul'dan aynld.' 9
Osmanl devlet adamlar mhendis Brun' dan ok memnun kal-
m olmal ki, onun ayrlndan sonra yardmcs ve vekili olan Benu-
va'y ellerinden karmamak hususunda daha dikkatli davranmaya a-
ltlar ve maann dzenli denmesine gayret ettiler. Benuva'nn ge-
20
mi ina etmek maksadyla tersanede mhendis olarak grevlendirilme-

sinden sonra r2r4-r234 (r8oo-r8r9) yllar arasnda devam eden faali-
yetleri srasnda kendisiyle birlikte kalan byk bir kadro olmamt.
Devaml beraberinde olanlar arasnda olu Benu va, kalafat Kiryas, yel-
kenci Petri, tercman Aleksandr, mimar Andriya (daha sonra Andon)
bulunuyordu. 2
'
phesiz, bu uzmanlardan ayr olarak Osmanl devleti hizmetinde

alan baka pek ok Fransz bulunuyordu. Nitekim kalyon toplannn d-
kmnde alan Kisi, Osmanl toplarnn dayanksz olmas sebebiyle
kendisinin dkt toplada ksa zamanda n kazanmh. Yine Hasky 22
tophanesinde, 23 mhendishanede, 24 zi istihkamlannda, 25 Karadeniz baa

zndaki kalelerde ve Kili' de 6 alan mhendisler de dier Fransz uzman-
lar heyetini tekil ediyordu.
210 OSMANLI BAHRiYESiNiN MODERNLEMESiNDE YABANCI UZMANLARlN ROL

SVEL UZMANLAR HEYETi
stanbul tersanesinde bir havuz ina edilmesi fikri daha fazla ya-
banc uzmann lkeye girmesine vesile oldu. Bir havuzun ina edilmesinin
nemi Osmanl devlet adamlan tarafndan destekleniyordu. Nitekim K-
. k Hseyin Paa'nn kapudan- deryal srasnda yaplan grmelerde
Osmanl gemilerinin bir yldan fazla dayanmad, oysa Avrupa havuzla-
nnda bakm yaplan gemilerin 40-45 yl dayand savunuluyordu. n-
celeri Fransz uzmanlarn ortaya att kum havuz inas projesi maliyeti-
nin yksek olmas sebebiyle gereklemedi; fakat III. Selim'in konuya ver-
dii nem sebebiyle havuz inas yeniden gndeme geldi. Bu maksatla s
ve'ten havuz inasnda uzman mhendisler getirilmeye alld. 27 stan
bul'daki sve Konsolosluu'nda tercman olarak grev yapan Murata
d'Ohsson 28 iki devlet arasnda uzmanlarn getirilmesine yardmc oldu.
Aralk 1794'te d'Ohsson, sve'in mhendis ve uzman gemi naclarn s
tanbul'da gndermeye karar verdiini bildirdi. 29 Mhendis Rhode ve bera-
berindeki on kiiden oluan heyet 7 Haziran 1795'te stanbul'a geldi. Ara-
larnda iki de tercman bulunan bu uzmanlar grubunun isimleri bata
Rhode olmak zere Klintberg, Kihlberg, Schantz, Minthen, Weidenhielm,
Hrling, Malmen, Carlstrand, Hallen, Liljogren, Lngren ve Elmstrm' d.
Bu heyetle gemi ina mhendisleri ve donanma subaylar bulunuyordu. 30
ilk i olarak tersanede arazi kef yaparak havuz inas iin uygun yer ara-
maya koyuldularY Dier bir sveli uzman grubu da Rodos'ta ambarl
bir kalyon inas iin almaya balad.
Havuzun inas konusunda Fransz ve sveli uzmanlarn grleri
farklyd. sveli uzmanlar karada, Fransz uzmanlar denizde havuz yapl
masn teklif ediyorlard. Bunun zerine onlardan kendi grlerini ispat
edecek mahiyette geni raporlar hazrlamalar ve dncelerini Osmanl uz-
manlar huzurunda aklamalar istendi. Yaplan grmelerde sveli m-
hendis heyetinin teklifleri uygun grld. 32 Alh aylk bir deneme alma
sndan sonra 1797 ubahnda balayan havuz inas 8oo Maysnda tamam-
land. Bu srede sve'ten yeni uzmanlar geldi; ayrca Rode'ye yardmc ol-
mak zere mhendis Lakos yine sve'ten getirildi. 33 Rode tersanede havuz
inas iin msaade aldktan sonra kendisine yardmc olmak zere s-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiGi 2II

ve'ten bir yardmc istedi. Bu giriimi Osmanl devlet adamlan tarafndan
ona olan gveni sarslmasna sebep oldu ise de bunun hastalanna gibi zel
bir durum karsnda ilerin aksamamas maksadna matuf olduunun an-
lalmas zerine bu giriime mani olunmad. 34 Bununla beraber Kapuelan-
derya Kk Hseyin Paa'nn Fransa' dan havuz mhendisi getirmeye te~
ebbs ettii grlmektedir. Kk Hseyin Paa, Tolun tersanesindeki ku-
m havuzu ina eden Grognard'n getirilmesini istedii halde, onun yardm
cs olan olu Tussen Dumen geldi. Fransz gemi ina mimar Brun, Tus-
sen'in Tolun'daki havuzda babasyla beraber altrn ve yetimi bir uz-
man olduunu sylemesi zerine ona da maa balanmas emredildi.35 Ha-
vuz inasnn tamamen svelilere braklmas zerine Fransz Tussen Du-
men de aslnda havuz mhendisi olmasna ramen stanbul'dan uzaklah
rlarak Rodos limannn derinletirilmesinde altrrlmak zere Mart
797'de Rodos'a gnderildi. 36 Ancak bir sre sonra orada bir ie yaramad
ve stanbul'a aldnlmasnn daha uygun olaca haberi geldi.37
Tersaneele byk havuz inas meselesi Fransz ve sveli uzmanlar
arasnda rekabet konusu oldu; hatta projeyi svelilerin kazanmasyla iki
grup arasndaki soukluk daha da arth. 38 Franszlar eskiye dayanan dost-
luklar sayesinde saladklan avantajla Osmanl devleti hizmetine girmi
ler ve gemi inasnda almlard. sveli uzmanlar ise havuz inas pro-
jesi yannda gemi inasyla da uratrlar ve Osmanl bahriyesini modem-
letirmeye gayret ettiler.
Havuz inasnda grevli olan sveli uzmanlardan bir ksm havu-
zun tamamlanmasndan sonra sve'e dnmek istediklerinden 8oo sene-
sinde kendilerine iki biner kuru harcrah verilerek lkelerine dnmeleri-
ne izin verildi. Bundan sonraki dnemde mhendis Rode'nin maiyetinde
sadece bir tercmannkald ve dierlerinin de sve'e dnd anlal
maktadr. Kendisine yardmc olarak getirtmi olduu Lakos'un grevine
de 8o4'te son verildi. Mhendis Rode ise 8o6'da hala Osmanl devletin-
deki hizmetindeydi ve bu grevini 8n'de lmne kadar srdrd. 39
Osmanl bahriyesi hizmetindeki dier yabanc uzmanlar arasnda
Cenevizli demirci Yakomi ile Venedikli marangoz Yozop uzun yllar gerek
tersaneele ve gerekse Rodos'ta ina edilen kalyonlarda almlard. 40

Bahriyeyi gelitirmek amacyla ngiltere teknolojisinden de yararla-
nlmak istendii 1205'te (1791) sahn alnan iki ngiliz frkateyninden anla-
lmaktadrY ngilizlerin gemi mhendisliinden de istifade etmek iin te-
ebbste bulunularak 121o'da (1795) getirilen Daniel adl mhendis ise bir-
ka ay alhktan sonra ie yaramad dncesiyle geri gnderildi. 42
Fransz ve svelilerin zellikle gemi inasnda ve tersanenin gelie
tirilmesinde gsterdikleri gayretler nemli sonular alnmasn salad. Ay-
nca kara ve deniz mhendishanelerinde yetien Osmanl mimar ve m-
hendisler teknolojideki bu yeni tarz sratle benimseyerek ayn tekniklerle
gemi ina etmeye devam ettiler. Nitekim, 1793-1797 yllar arasnda Os-
manl mimarlarndan Ahmed Hoca, smail Kalfa, Molla Mustafa, Nevsim
Kalfa, Nikola Kalfa ve Limitri Kalfa gibi bazlan yabanc uzmanlarn neza-
retinde gemi ina ettiler. 43

EKLER
Belge I
Sall
Telhis m leebince Bamuhasebe'ye kayd ve sureti verilmek buyuruldu. 17 Rebi'la-
hr II99
Arz-
bendeleridir ki,
Bundan akdem Frane Devleti tarafndan tevard edp Tersane-i Amire'de istih-
dam olunan kalyon kalfalan ve birer nefer marangoz ve burgucu arnelelerinin ehriyeleri
tertib ve mal be-mal i'ta olunu gelp ancak merslmlnun vrldlanndan on be gn son-
ra bir nefer direki ustas dahi varid ve cmle ile ma'an mstahdem olup henz mahiyesi
tertib ve ta'yin olunmad ihbar ve inha olunmala direki-i merslma dahi burgucunun
ehriyesi mikdar aylk ta'yin ve tertib olunmak babnda sadr olan ferman- alileri nleebin
ce derkenara havale olundukda ber-vech-i muharrer Frane Devleti tarafndan gelp Tersa-
ne-i Amire ve Hasky Karhanesinde ba'z hdemat- mhimmede istihdam olunan kalyon
kalfalan ve sr'at top ustas ehriyelerinden ma'da iki nefer burgucu ve marangoz ustalan-
nn dahi beherine altmar gurudan ehriye ta'yin ve sene-i sabka gurre-i evvalinden i'ti-
bar ile mal be-mal Tersane-i Amire Emini tarafndan verilp aylk hesabna mahslb ol-
mak zere slret verilmi olduu Bamuhasebeden derkenar olunmudur. Ma'llm- devlet-
leri buyruldukda sadr olan ferman- alileri ve derkenan mlcebince direki ustas merslma
dahi ibu sene-i mbareke Rebi'lahresinden i'tibar ile ehriye altm guru emin-i mlma
ileyh tarafndan verilmek zere Bamuhasebeye kayd ve sureti i'ta olunmak babnda fer-
man devletl, sa'adetl Sultanm hazretlerinindir. Slret dade.
Fi 21 Rebi'lahr II99
(Cevdet-Bahriye, nr. 10778)
Belge II
Fi 25 Rebi'levvel 1209
zzetl
Tersane-i Amire Emini,
Bu defa hidmet-i Devlet-i Aliyyede istihdam olunmak zere sve canibinden teva-
rd eden end nefer ofiyal ve ma'iyyetlerine terfh olunan ba'z ofiyal ta'bir olunur avene
ve tebe'alan sve Devleti'nde donanma ba kapudan olan ampon? nam arniralin mntehab-
lan ve ilerinden ba'zlan kend terbiyet-kerdeleri idi, sve bavekili tarafndan Asitane-i
Sa'adet'de muk:m sve elisi da'ilerine tevard eden evrakcia muharrer olup amiral-i mlma
ileyh fnln- hendesiye ve mimariyede sahib-i yed-i tlla ve umfu- donannaya mteferri' kaf-
fe-i ahvale bi-dakaylcha vakf ve aina olmak zre cemi' Avrupa'da kesb-i etemm-i hret ve
bahusls fenn-i ina-y sfne bir slret-i cedide ihtira'na muvaffak olmala nihayet ilim ve ke-
maline ngilterel dahi ser-frl- perde-i teslimiyyet olduklann ve Devlet-i Aliyye-i ebeci-kya
rnn mesalih-i mlkiyesi sve Devleti'nin vclhla milltezimi olmala amiral-i mlmaileyhe
intihab etdirilp irsal olunan marr'z-zik ofiyal ve aveneleri her biri vakf olduu fenniri bil-
214 SMANLI BAHRiYESiNiN MODERNLEMESiNDE YABANCI UzMANLARlN ROL

dii vech zre icraya me'zln ve murahhas olacak olur ise ald-i karibde donanma-y hmayln
bir vefk-i dil-hal mceddeden kesb-i kuvvet ve i'tibar edecei zalir olmala mersfunln i'ti-
madname ile istihdam buyurulmaklazmeden idini ihtar ve i'ara eli-i mfunaileyh da'ileri
bavekil-i mfunaileyhden me'mfu olduunu ve mersfunlndan Minten ve Sanic ve Vindenha-
lem nam nefer kirnesneler ... ofiiyali olup i'mal ve tanzim-i sfne mahsus olmalanyla tez
elden hidmetlerine mdavemet eylernlerin donanma-y hmaylna irsalleri iktiza eylediin
den baka vezir-i mkerrem Kapudan Paa Hazretlerinin dahi matlub idi donanma-y h-
maylnun bi'l-ymni ve'l-ikbal azimeti g1na canib-i mannileyhden ifade olunmu mevad-
den idini ve mersfununun ber-rninval-i muharrer donanma-y hmaylna irsalleri istisvab
huyurulur ise Malmen ve Feribri? nam iki nefer ki biri donanma topusu ve dieri gemi do-
nata stadlan olmala bunlann dahi tefrikan tesbilleri lazm geleceini ve Rode nam havz
rni'manyla Kilgem nam sefine mi'man her biri ma'iyyetinde olan ikier nefer tebe'alanyla
Asitane-i Sa'adet'e terfk olunmak iktiza eylediine nazaren hdemat- me'mfuelerini icraya
medar- sh1let olmak zere Tersane-i Amire kurbunda bir mahall-i mnasibde iskanlan em-
rine hirnmet huyurulmasn sve ba tercman Murata kullan ifahen taktir eder.
(Hatt- Hmay1n, nr. 56923)
Belge III
zzetl Defterdar Efendi
Mucebince iktiza-y nizamma mbaderet eyleyesin dey buyuruldu. 17 Rebi'lev-
vel sene [r]2r4.
Tersane-i Amire' de m staldem Franel Beyzade mhendis Brun nezd-i akeraneme
gelp canib-i Devlet-i Aliyye'den grd ikram ve inayetden egeri mteekkir olup ancak yi-
ne Tersane-i Amire'de mstahdem Franel stadlan her akam evlerine gitmezden evvel ken-
dye gelp sayf u ita bir saat mnfek olmayarak kll yevm sabahdan aharna dek hidmetde
bulunduklanndan ve sair mahallerde mstahdem Franeller bir gnde birka saat ancak hid-
metde bulunup grdkleri i meydanda yoiken mstevfa maliye ile mkerrem olarak kayd-
zamretden vareste olduklanndan ve bunlann maliye-i mu'ayyeneleri me'k1lat ve merubatlan
na kifayet eylemeyp mbtela-y mzayaka olduklanndan bahs ile istirham eylediklerini savb-
akeraneme inha etmekle hidemat- sairede bulunan Franeller bulunduklan hidmete ge ge-
lp alama birka saat kalarak daldklan aikar ve bunlar hergn sabahdan alama dek arne-
le-i saire ile Tersane-i Amire'de hidmet-i lazmelerinde bulunarak i grdkleri ve sair mahaller-
de ileyeniere nazaren hidmetleri kesirve ma'alan kalil olduu zalir ve bedidar ve birka sene-
den ber Tersane-i Amire'de ina olunan sefayin mhendis-i merl<m Beyzade Brun ma'rifetiy-
le ina olunduundan gayn tara mahallerde yaplan mecmu' kalyon ve firkateynlerin resimleri
ve endazeleri mersfun rna'rifetiyle yapldndan meam1' sefayin-i hmaylnun hendese ve in-
as maddelerine nezaret ve dikkatle leyl u nehar mstahdem olarak mesb1ku'l-hademe olup bu
def'a dahi yine mersfun ma'rifetiyle mceddeden kurulan altm arun kalyon dahi bi-avni-
hi te'ala bu sene-i mbareke Rarnazanna dek tekmil ve deryaya tenzil olunmak levazm istih-
zar olunup her biri vc1hla ayan- ikram u inayet olduklanna binaen emr-i ma'ada kayd- za-
rfuetden tahlis ve evkle hidmet eylemee tergib u tahris in salif'z-zikr mstahdem Frane-

llerin esfu:nilerini ve maliye-i kadimelerini mbeyyin ve istihkaklanna gre maliyelerine
zamm iktiza edenlere birer mikdar mebla zammiyle terkm olunan defteri ibu takrir-i akera-
neme mevzi''an takdim-i hakpa-y sfu:nileri k:lnmdr. Manzi'r- ilileri buyruldukda defter-i
mezkfu Bamuhasebe'ye kayd ve ber-mCceb-i defter maliyeleri i'ta buyrulmak muvafik- ira-
de-i sfu:nileri ise ernr u ferman devletl irayetl Sultanm hazretlerinindir.
(Cevdet-Bahriye, nr. 2294)
Belge IV
Kapudan Paa kullannn kaimesidir.
Mersum mi'mar Benuva'nn mahiyesi marnileyh bendelerinin tahriri vechile
tanzim ve senedi canib-i marnileyhe tesyir ile mi'mar- mersm dahi marnileyhin
matlubu zre tarafna irsal ve Brun Beyzade misill bir tarafa gitrnee temayl etmemek
zre gzedilmesi iktiza edenlere tenbih ve re'aya maddesi dahi Reis Efendi kullan ma'rife-
tiyle iktizasna gre Rusya elisine ifade ve tefhim olunaca karin-i ilm-i alem-umul-i hi-
divaneleri buyuruldukda emr u ferman men-leh'l-emr efendimiz hazretlerinindir.
Devletl, sa'adetl, re'fetl, ahfetl, kerim'-iyem Sultanm hazretleri
Tara mahallerde kurulacak sefayin maddesine dair bundan mukaddemce takdim-i
pigah- samileri klnan arizamzn hulasas sa'adetl Tersane-i Amire Emini Efendi bende-
lerine havale ve sefayin-i mezkCrenin endaze ve resimleri Brun Beyzade ma'rifetiyle tanzim
ve tersim olunmak ferman buyurulmakdan naa efendi-i mumaileyh bendeleri sudfu eden
irade-i aliyyeyi kendye ifade ve tefhim in Beyzade-i mersumu alup yanna getrmesini
mersumun tercmanna tenbih eyledikde mersum Brun'un bir kt'a Rusyalu frkateynine e
yasn tahmil ve kendsi dahi svar olup Bykdere'den kalkup azimet eylediini tercman-
mersm ihbar etmekle mhendis-i mersumun Rusya'ya azimetinden bahisle sefayin-i mez-
kCrenin resirnleri ve endazeleri el-yevm Tersane-i Amire'de mstahdem olan mi'mar Benuva
ma'rifetiyle tersim ve tanzim olunmak hususunu Efendi-i mumaileyh bendeleri bir kt'a
kaimesiyle su-y senavetiden istizan eder. Bundan mukaddem Rusyalu'nun amiral Ochakov
ma'iyyetiyle Akdeniz'de olan sefnelerinden Bahr-i Siyah'a avdet eden end kt'a teknelerden
bir kt'as Boaz'dan mrurunda bundan birka sene mukaddem Akdeniz'de getu gzar ey-
lediirn krlangda istihdam olunan psara re'ayasndan end nefer maharetl reisler sefne
i merkrnede olduklanndan mersurnlar savb- senavetiye gelp donanmalara dair ba'z keyf
yet ve kendillerinin Rusya teknesinde bulunmalanna bais-i halet mersurnlardan sual olun-
dukda Kapurlane Bey ile amiral Ochakov bi' -ittifak Akdeniz'de get gzarlan esnasnda Ka-
pudane Bey ma'iyyetinde olan sefayin-i hmayn orsa ve pupa seyr u hareketlerinde Rusya se-
fnelerine tefavvuk edp sfn-i hmaynun bir volta ile tayy- menazil eyledii mahalle Rus-
ya tekneleri birka volta ile vasl olduklanndan Arniral-i mersum Osmanl teknelerinin resm
ve hnerini gayet tahsin ve bu gemiler mhendis Brun Beyzade'nin endazesiyle yapldn
tashih edp bu hengamda mhendis-i mersum canib-i Devlet-i Aliyye'den galiba mstaskil ol-
duundan mersumun Rusya Devletine gitmesin Amiral-i mersmun kad olmak gerek-
dir dey hufYeten takrir ve kendleri yedierine Rusyalu tarafndan patente verildiini ve sef
ne-i merkrnda ofiyallk ve kapurlanlk hidmetinde olduklann ihbar etmiler idi. Rusya tek-
216 SMANLI BAHRiYESiNiN MODERNLEMESiNDE YABANCI UZMANLARlN ROL

neleri Bahr-i Siyah'dan Akdeniz' e ve Akdeniz'den Bahr-i Siyah'a gelp gitdike adalara ura
yup re'aya-y saltanat- seniyyeden beendikleri ie yarayan resa ve mellahlan teknelerine al-
makdan half deillerdir. Ba-husus mhendis-i mersum Brun alh-yedi seneden ber Devlet-i
Aliyye'nin maliyel Tersane hadernesinden olup kendye izin verilmek misill halet tekev-
vn ehnemiken mersum kzlann Rusya elisi himayetinde olarak braup kends Rusya-
lu tarafndan celb olunmak Devlet-i Aliyye ile Rusya Devleti beyninde hulus ve safVet zre der-
kar olan revabt- musavat ve muvalata mugayir ve karargir olan ittifak ve ittihad mu'ahedesi-
ne mnafi olmala muhlisleri zikr olunan Moskov teknesinde bulduum Devlet-i Aliyye
re'ayasndan her-mukteza-y urlt- mu'ahede egeri tevkif eder idim. Lakin her-mukteza-y
vakt u hal kil u kale meddi bir keyfiyet olacandan zarlri hazm ve iltiyata ri'ayet olunna
la husus- merklm iktizasna gre Deraliyye'demukum Rusya Devleti elisine resmen taraf-
samilerinden ifade ve tebyin ve el-halet hazili Tersane-i Amire'de mstahdem rni'mar Be-
nuva kalfa ma'rifetl ve mtefennin ve mesblku'-hademe bir sadk kllan oldundan ina
lanna, irade-i aliyye mte'allk olan sefayinin endizeleri ve resimleri merslm Benuva ma'ri-
fetiyle tanzim ve tersim etdirilmek tasvib olunup ba'z vesaya-y lazme lisanen ifade ve tefhfm
olunmak in mi'mar- mersumun savb- seniveriye gnderilmesi mumaileyh Tersane Emi-
ni Efendi bendelerine tahrir olunmala ancak mersum Benuva Brun Beyzade'nin dest-i yemi-
ni mesabesinde olup merslm yannda olmadka bir ie yaramayaca hasebiyle mersum Be-
nuva'y dahi bir takrib Rusya'ya celb eylemek da'iyesinde olacaklan icla-y bedihiyyatdandr.
Merslm Benuva dahi elden kanlmak lazm gelr ise Tersane-i Amire'de istihdama ayan
mi'mar olmayup behe-mahal mersumun gzedilmesi ve refah- halini istihsal lazmeden ol-
mala mersumun mu'ayyen olan mahiyesi mstevfa olmadndan maliyesinin zamm hde
mat- celile-i padiahi reviyyetinde tevik vetergibini mlcib olaca muhtac- beyan olmama
la merslmun mu'ayyen olan miliiyesinin kayd terkin ve Brun Beyzade'nin mahiyesi bi-ayni-
ha merslma ta'yin ve iktiza eden senedi tanzim etdirilp merslm Benuva'nn yedine i'ta ve
tatyib'l-hahr olunmak in sened-i mezklrun savb- seniveriye irsali hususuna himillet-i ce-
lile-i miraneleri masrlf ve mebzll huyurulmak mniyesiyle ariza-i hulls-nma terkim ve
firistade pigah- lazm'l-kerimileri klnd. naallahu te'ala leda sa'd'l-vusll ol-babda fer-
man devletl sa'adetl Sultanm hazretlerinindir. Fi 6 Zilhicce sene 1214.
Hseyin
Metn-i kaimemizde tahrir olunciuu zere merslm Benuva'y be-on gnlk iini
iktiza edenlere ta'rif tavsiye eylerlikden sonra ta'yin olunan Kemiksiz Mustafa avu'a tes-
limen seri'an tarafmza irsale himmet huyurmalan me'mlldur. Ancak bu tahrirahmz ka-
radan tatar ile irsal ve gerek Mustafa avu ve gerek Eriboz'a gidecek mhimmata ta'yin
olunan Zeybek? Hasan avu denizden gnderilmekle keyfiyyet ma'llm- sa'adetleri huyu-
nldukcia avuan- merkrnan vasl oluncaya dek merslm Benuva'y ihzar ve mhimmat-
merkrneyi dahi izhar eylemesin liman reisi Ahmed Kapudan'a tenbih edp merkro
Mustafa avu vusllnde hemen elendirmeyp Benuva'y teslim ve irsale himmet buyur-
malan me'mlldr.
Hseyin
(Hatt- Hmayln, nr. 4503)
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiGi 217

NoTLAR
Stanford Shaw, "Selim III and the Ottoman Navya, I, Turcica, Paris, r969, s. zr6. Mhendishane-i
Bahri-i Hmayun hakknda aynca bk. aatay Uluay-Enver Kartekin, Yksek Mhendis Okulu, s
tanbul, r9s8. s. zo-24-
z Bonneval bu raporunda Osmanl donannasndaki gemi mevcudunu gsteren bir liste de vermi
tir (E. Ziya Karal, "Osmanl Tarihine Dair Vesikalar", r4-rs, Belleten, s. q6, r78-r8r).
3 ki kalyon kalfas, bir marangoz bir burgucu ve bir direkiye aylk 6o'ar guru verilmesi 17
Rebi'lahr II99 (27 ubat r78s) tarihli buyuruldu ile kararlabrlmbr (Babakanlk Osmanl ar-
ivi (BOA), Cevdet-Bahriye, m, ro778).
4 rzoz (r788) senesinde tersanede grevli on iki kiiye denen aylk cret 74S guru idi (BOA, Cev-
det-Hariciye, nr. 3182; Cevdet-Bahriye nr. 9IS9 I7S9)
s BOA, Cevdet-Bahriye, nr. 11052, 2820, 4210.
6 Evast- evval rzo7{22-JI Mays r793'de Mhendis Brun'a aylk soo, maiyetindeki marangoz,
bur~cu ve kalafatya roo'er guru olmak zere toplam 8oo guru denneye ve Brun'a ev kira-
s olarak sS guru verilmeye balanmb (Cevdet-Bahriye, nr. n864). Aynca 29 evval rzo7 /9 Ha-
ziran r793 tarihli buyuruldu ile mimar Brun ve beraberindeki uzmana verilen elbiseler iin 380
guru denmesi uygun grld (BOA, Ali Emiri, AE, Selim III, nr. 476r) .
7 Muharrem rzo8j Austos r793'de maa dendiini tespit ettiimiz bu uzmanlardan mhendis
Brun'a soo guru, drt kiilik marangoz, kalafat ve burculara roo'er, marangoz kk Benu-
va ile bir tercmana so'er guru olmak zere toplam rooo guru verilmiti (Cevdet-Bahriye,
nr. sSSs).
8 Badefterdann takriri zerine ona da soo guru maa denmesi konusunda rz Safer I2II/I7
Austos 1796 tarihli buyuruldu: Cevdet-Bahriye, nr. n64.
9 28 Safer rznjz Eyll r796 tarilli buyuruldu: Cevdet-Bahriye, nr. ro69r. Kapudan- DeryaKk
Hseyin Paa muhtemelen bu ikinci Brun'u denemek istiyordu. Gemi inasna lzurnlu kereste-
nin temini iin bata zmit olmak zere eitli yerlere hkmler gnderildi.
ro Bu kadroda Brun'dan baka bamarangoz Benuva, marangoz, burgucu, kalafat, bamarangozun
olu, iki tercman bulunuyordu ve son olarak bunlara kalafat, bareis ve yelkenci kablmt. An-
cak bamarangozun olunun Mslman olmas ve tersanede almamas sebebiyle so guru he-
saptan dld. Bunlara denek aylk 203S guru maala ilgili olarak zs Rebi'levvel r2n (z8 Ey-
ll 1796) tarihli buyuruldu: Cevdet-Bahriye, m. 2372. ubat 1797'de mevcut 13 kii ve cret 2638
guru idi (Cevdet-Bahriye, nr. 1074).
rr Bunlara Rebiylahr r2r2 (Eyll 1797) maa olarak 3908 guru dendi (Cevdet-Bahriye, nr. 8orz).
z s Zilhicce rzr2 (3r Mays 1797) tarihli buyuruldu ile cretlerinin denmesi emredildi (Cevdet-
Bahriye, nr. s63).
13 Kapudan- Derya Kk Hseyin Paa'nn Rebi'levvel rzrz (Eyll 1797) tarihli takriri: Cevdet-
Bahriye, nr. 2294-
14 Gemilerin nerede ve hangi senede ina olduu konusunda bkz. Enver Ziya Karal, "Selim III Dev-
rinde Osmanl Bahriyesi Hakknda Vesikalar", Ij3, Trk Tarih Vesikalar, s. zo6-209.

s 3 Reb!'lilir 22'de {2S Eyll 797) isteklerine uygun olarak maalanna zam yapld (Cevdet-Bah-
riye, llL 2294).
6 BOA, Hatt- Hmayun (HH), nL s824. Bu vesikann arkasna sonradan yazlan 2n tarihinin
doru olmas mmkn deildir, nk baka vesikalarda Brun'un Zilhicce 22'ye {Mays 798)
kadar maan dzenli ald grlmektedir (Cevdet-Bahriye, nL os63)- Bu sebeple vesikann ta-
rihinin 23 ylnn ilk aylanna ait olmas daha dorudur.
I7 Karal, Osmanl Bahriyesi, s. 207-208.
8 Kapudan- deryaKk Hseyin Paa'nn 4 Reb!'lewel 24 (6 Astos 799) tarihli ukkas:
HH. 6SI2-B.
9 Kapudan- deryaKk Hseyin Paa'nn 6 Cemaziyelewel 24 (6 Ekim I799) tarilli kaime-
si: HH. llL 4S03-
20 Benuva'nn maann vaktinde denmesi iin gereken dikkatin gsterilmesi isteniyordu (Cevdet-
Bahriye, nL 228r).
2 Benuva'nn maa 900, olunun so, kalafatnn 3o, yelkencinin 140, tercmann mo ve mirna-
nn so guru idi. Maa denmesi ile ilgili mhendis Benuva'nn istidalan ile deme buyuruldu-
lan konusunda pek ok belge bulunmaktadr (Cevdet- Bahriye, nr. mG, 2394, o87, 7939, 6674,
7370, 973, I92S, ro ss, 2430, 3682, 3os, 4267, os2, 9899, 8r2o, 4787, 7498, 3841, 44n; AE-Se-
lim III, nr. 1390, S704)-
22 Kisi'ye I2S guru aylk veriliyordu { AE-Selim III, nr. 89; Cevdet-Bahriye, ~r. 2808, 874).
23 Cevdet-Bahriye, nr. 7214.
24 Cevdet-Hariciye, nr. 7398.
2S r787'de zi'de faaliyette bulunan Laftte-Clave hakknda bk. Frederic Hitzel, "Dense de la Place
Turque d'Oczakow par un offcier du Genie Franais {r787)", 2 inci Tarih Boyunca Karadeniz Kong-
resi Bildirileri, 1-3 Haziran 1988, Samsun, 990, s. 639-Gss-
26 Kale inas ve istihkam uzman olan Kauffer'e verilen nem bykt { HH, nL 10374, 10369-A,
12198 ; Cevdet-Hariciye, nr. I3IS)-
27 dris Bostan, "Osmanl Bahriyesinde Modenleme Hareketleri I, Tersanede Byk Havuz na
s, 794-r8oo", 150. Ylnda Tanzimat, stanbul, 1992, s. 69-90.
28 D'Ohsson'un Osmanl devleti hizmetindeki faaliyetleri konusunda geni bilgi iin bkz. Kemal
Beydilli, "gnatius Mouradgea D'Ohsson (M uradean Tosunyan)", Tarih Dergisi, 34, stanbul, 1984,
S. 247-34.
29 Osmanl devleti hizmetinde bulunan sveli uzmanlar konusunda. sve dilinde deerli bir ara
hnna bulunmaktadr. T. J. Arne, "Svenskt-Turkist va penbrdraskap", Kapital 8, Svenskama I Os-
terlandet, Stockholm 9s2, s. 92-o3. Bu makaleden yararlanman salayan Danimarkah meslek-
tam Dan Andersen'a teekkr bir bor bilirim.
30 Cevdet Bahriye; nr. 2o4; HH. nL s6923
31 HH, nr. 4S87
32 Yaplan mzakereler ve alnan kararlar konusunda geni bilgi iin bkz. Bostan, agm, s. 7273-
33 Bostan, agm, s. 73-76. 2n-2r8 seneleri arasnda havuz hizmetinde mhendis vekili olarak so
guru maa alan Lakos'un (Cevdet- Bahriye, nr. 290, o824, 906, s8o, s2o, 44s; AE-Selim III,
nr. s264) Ramazan 28'den {Aralk 8o3) itibaren yetersiz ve tersanede almasnn lzumsuz

olduu mhendis Rode'nin de desteklenmesi ile kabul edilmi ve ina iine son verilmitir (Cev-
det- Bahriye, nr. 1417, 5264).
34 Bostan, agm, s. 74
35 Bu konuda sadr olan Hatt- Hmayun'da "nki byledir bu mi'mann dahi elden kmas caiz
deildir. Miliiye ta'y!n olunup svel' ye refk olup bilece yapsunlar" denilmektedir (HH, nr.
!0258).
36 24 Ramazan r2n (23'Mart 1797) tarihli buyuruldu ile Tussen'in Rodos'a gnderilmesi uygun g-
rld (Cevdet -Bahriye, nr. 886, 7716) Rodos limannn derinletirilmesi ile ilgili ro Reb!'levvel
r2r2 (2 Eyll 1797) tarihli Rodos mutasamf Muratpzade Hasan Kapudan'a gnderilen hkm:
Cevdet-Bahriye, nr. 12232.
37 Nisan 1798 tarihli Kapudan Paa'nn takriri: Cevdet-Bahriye, nr. 12624.
38 ki devlet tebaas arasndaki soukluun Osmanl devlet adamlan tarafndan da tespit edildii, iki
grup arasndaki ihtilaf arttracak iler yaplmamas konusundaki ikazlanndan anlalmaktadr
(Cevdet-Hariciye, nr. 44n).
39 Ame, agm, s. ro3.
40 26 Zilka'de r2ro (2 Haziran 1796) tarihli buyuruldu ile her ikisine 8o2'er gr maa verilmesi
uygun grlm (Cevdet-Bahriye, nr.n24, r638), Muharrem r2r6'dan (Mays r8o5) itibaren Yako-
mi'nin aylna 20 gur zam yaplarak roo gru olmu (Cevdet-Bahriye, nr. 2478, 8o98, 1534).
41 BOA; Bab- Defteri, Bamuhasebe, Tersane Emini (D.BM.TRE.), nr. 15209, I52II.
42 Mhendis Daniel'e aylk 400 gru maa denmiti (Cevdet- Bahriye, nr. 8o82).
43 Karal, Osmanl Bahriyesi, s. 206-209. Yabanc uzmanlar ve onlann yetitirdii Trk mimarlarla il-
gili olarakaynca bkz. Ali hsan Gener, Bahriye'de Yaplan Isiahat Hareketleri ve Bahriye Nezare-
ti'nin Kuruluu (1789-867), stanbul, 1985, s. 49-50.
220 OsMANLI BAHRiYESiNiN MoDERNLEMESiNDE YABANCI UzMANLARlN RoL

OsMANLI BAHRYESNDE MODERNLEME HAREKETLER - I
TERSANEDE BYK HAVUZ iNASI,

1794-8oo*
O
smanl donanmasnn r77o'te eme'de urad yenilgi, Bahriye
5 tarihinin ikinci nemli felaketidir. Rus donanmasnn Akdeniz'e
gelmesi ve eme' de Osmanl donanmasn yakmak suretiyle yok
etmesi' Osmanl devlet adamlan zerinde bahriyenin modemlemesi ge-
rektii konusunda uyanc rol oynad.
CezayirliGazi Hasan Paa'nn Osmanl kapudan- deryalna geti-
rilmesi2 ile zellikle gemi inasnda nemli gelimeler oldu. eme faci-
asnda yok olan donanmann yeniden inasnda Fransz, sveli, ngiliz mi-
mar ve mhendisler mhim rol oynadlar. 3 Btn bu gayretler sonunda,
yeniden kurulmaya allan Osmanl donanmasnn mevcudu
r784'te, yani eme yenilgisinden on drt sene sonra 22 kal-
yon ve rs frkateyne ulat. 4
Bu dnemde bir taraftan gemi inas ile ilgili alma
lar srerken dier yandan Sadrazam Halil Hamid Paa'nn5
gayretleriyle Tersanede eitim ve retime nem verildi ve
mhendishane ald. 6
Osmanl donanmasnda asl nemli gelime, Sultan III. Selim ve
kapudan- deryas Kk Hseyin Paa zamannda gerekleti. Nizam-
Cedid hareketi iinde tersane ve deniz ilerine? zel bir nem veren III. Se-
lim, st kardei Kk Hseyin Haa'y kapudan- deryala8 getirerek bah-
riyenin yeni bir dzene kavuturulmasn ve gerekli slahatn yaplmasn
salamaya alt. 9 Osmanl kara ve deniz ordusunu modemletirebilmek
ve bir nizarn altna almak maksadyla yaplan teebbsler ve alnan karar-
lar bu konulara dair kartlan kanunnamelerde de grlmektedir. ro
Batl mimar ve mhendisler tarafndan Bat tekniine uygun ina
edilen yeni gemiler ve tersanenin gemi ina edilen gzlerinde yaplan baz
* Bu makale, 150. Ylnda Tanzimat, (ed. H. D. Yldz), Ankara r992, s. 69-roo'de yaynlanmhr.

yenilikler, Osmanl bahriyesinde nemli bir mesafe alndn gsterecek
mahiyettedir. Osmanl gemi teknolojisinde balatlan modernleme hare-
keti tersanenin bnyesindeki deiiklikleri de beraberinde getirdi. Tersa-
ne-i Amire'de gemiler nceleri, em veya gz denilen yerlerde ve karada
ina edilmekteydi. Bu ise inas biten geminin suya indirilmesi ve tamiri
gerekenierin kzaklara ekilmesi gibi g bir ii gerektiriyordu." Ayrca kal-
yonlar ina edildiklerinde suya indirilirken k ksmlan ar geldiinden
byk bir hzla suya oturuyor ve kmek suretiyle nemli zarara uruyor
du. 8. yzyln sonlannda tersane hizmetine giren Fransz asll gemi m-
hendisi Brun, buna bir are olmak zere kalyonlarn sadece top lombarla-
rna kadar karada ina edilmesini ve suya indirildikten sonra st ksmlan
nn tamamlanmasn tavsiye etti. Bizzat Brun'un uygulad bu usul, gemi-
lerin suya indirilmesi esrrasndaki kmesini byk lde engelledi.'2 Ay-
rca bu tarihlerde Avrupa tersanelerinde gemilerin tamir ve kalafat edilme-
leri iin havuzlar ina edilmeye balamt. Bu havuzlarda yaplan tamirler-
le gemiler ok daha uzun sre dayanabilmekteydi. ok gemeden bu fkrin
Osmanl devlet adamlan tarafndan da benimsendii grlmektedir.
TERSANEDE BYK HAVUZ NASI PROJES
stanbul Tersanesi'nde bir havuz ina edilmesi fikri, muhtemelen

Osmanl bahriyesinin slah iin Fransa'dan getirtilen mimar ve mhen-
disler tarafndan ortaya atlmtr. Bu maksatla, sadrazam Damad Melek
Mehmed Paa'nn saclareti (792-I794) ve Kk Hseyin Paa'nn kapu-
dan- deryal (792-r8o3) esnasnda ilk defa baz grmeler yaplm,
Avrupa'da havuzlarda muhafaza ve kalafat edilen gemilerin yaklak 40-45
yl dayand, halbuki Osmanl gemilerinin s yldan fazla dayanmad an-
lalm ve tersanede bir havuz ina edilmesi kararlatnlmt. '3 Ancak
Fransa elisinin byle bir havuzun yaplabilmesi iin ne srd bin-bin
be yz kese akelik masraf ve inaatn ylda bitebilecei kanaati zeri-
ne Osmanl maliyesinin durumu gz nne alnarak bu projeden vazgeil-
miti. III. Selim'in tersane ilerine verdii nem, bu konunun tekrar gn-
deme getirilmesine vesile oldu.'4 Bu maksatla ayrca sve'ten havuz ina
snda uzman olan mhendisler getirtildi.'5 sveli mhendisler derhal ter-
222 TERSANEDE BYK HAVUZ iNASI

Resim 13. Mahmud Riilf'in eserinde byk havuz maketinin resmi.
sanede incelemeler yapmaya baladlar. Kapudan- derya Kk Hseyin

Paa'nn 19 Muharrem 2o (S Austos 1795) tarihli taktirinde belirttiine
gre, bu mhendisler tersanede havuz inasna uygun yer bulmak amacy
la aratrmalarda bulunuyorlard. ' 6 Hatta isveli havuz mhendisi Rode, ilk
almalannda kullanmak zere ihtiyac olan iki destgah ve bir arh yapa-
rak hazrlkianna balad. '7
Tersanede bir havuz inasnn kesinlik kazanmas zerine inaatn
btn safhalanna nezaret etmek, mhimmah temin ve alacaklarn ma-
alann tanzim etmek iin bir bina emini tayin edilmesi gerekti. Bunun
iin Kk Evkaf Muhasebecisi Canib Mehmed Salih Efendi 750 guru
maala bu greve getirildi ve kendisine bamuhasebe payesi verildi.'8 Ha-
vuz masraflan iin de irad- cedid hazinesinden bin kese ake tahsis edildi
ve gerektiinde badefterdann emriyle deme yaplmas kararlahnld.' 9
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENizciLii 223

Havuz inasnn nemi sebebiyle, sveli mhendis Rode'nin bu- 20
nu tek bana baaramayaca veyahut havuz inas srasnda hastalanabi-

lecei dnlerek Kapudan- deryaKk Hseyin Paa tarafndan Fran-
sa'da Toulon tersanesindeki havuzu ina eden Grognard'n getirilmesine
de teebbs edildi.>' Ancak onun yerine mstearnn olunun gelmesi
zerine bunun da greve alnmas ve mhendis Rode ile birlikte almas
22
uygun grld.
sve ve Fransa'dan getirilen havuz inas uzman mhendislerin
bu konudaki grleri renilmek istendi; nk uzmanlarn ina teknik-
leri birbirinden farklyd. sveli uzmanlar karada, Fransz uzmanlar deniz-
de havuz yaplmasn teklif ediyorlard. Bunun zerine onlardan kendi g-
rlerini ispat edecek mahiyette geni raporlar hazrlamalar istendi. M-
hendislerin Ekim 1796'da kendi dillerinde raporlarn takdim etmeleri ze-
rine Babali, bu risaleleri, tercmesini hazrlamas iin divan terrumanna
verdi. 23 sveli mhendisler ne ekilde bir havuz ina edeceklerini gster-
mek zere ahaptan bir maket de yaptlar24 ve havuzun plann izdiler. 25
Havuz inasna balamadan nce inaat iin verilen teklifierin isa-
betli olup olmadn tartmak zere bir toplant yapld. Kapudan Pa-
a'nn huzurunda Tersane Emini Mehmed Raid Efendi, sabk Tersane
Emini Osman Efendi, Mimar Aa, inaat ilerinde mtehasss usta ve kal-
falar davet edildi. nce Fransz ve sveli mhendislerin Babali'ye sun-
duklar risalelerin tercmeleri okundu ve mhendisler kendi grlerini
ifade etmek zere aklamalarda bulundular, ayrca kendilerine sorulan so-
rular cevapladlar. sveli mhendislerin gr, kazlacak yerden kacak
suyu boaltmak mmkn olursa havuzu karada sandksz yapmakt. Bu
takdirde bina salam olacak ve daha az masrafla gerekleecekti. Fransz
mhendislerin gr ise havuzu denizde, sandk iinde yapmakt; ancak
bu takdirde de inaat pahalya mal olacakt, nk havuzun uzunluunun
100, geniliinin so ve derinliinin 14 zira olmas planlanyordu. Temeli
su iinde olacak binann dayankll konusunda ise Osmanl bina uzman-
lan pheliydiler. Bu sebeple Franszlardan nce, sveli mhendislerin
eni-boyu 24'er zira, derinlii ise 14 zira olacak bir havuz iin tecrbe al
malanna balamalan kararlatrld. Hafriyat srasnda topran altndan

su kacak olursa sveli mhendisin kendi ina ettii tulumbalarla bunu
nasl boaltacan gstermesi, ayet ta kacak olursa Fransz mhendi-
sin bunu kendi tarifine uygun su iinde lam edip barutla atmas istendi.
Bylece her iki mhendisin kendi projelerine uygun denenmelen mm-
kn olacakh. Bu deneme almalan srasnda su tahliyesi iin gerekecek
tulumba ile arhlann sveli uzmanlar tarafndan hazrlanmas ve hafriyat-
ta bir zira yer iin 40 ake lamc creti aynimas esasa baland. 26
HAVUZ DENEME ALIMAlARI VE NAATA BAIANMASI
Havuz deneme inaah iin hafriyat yaplacak yer mimari zira ile
eni-boyu 24'er, derinlii 14 zira olmak zere toplam 8o64 zira3 'lk bir sa-
hay kaplyordu. Bu sebeple topra kazma iinde alacak lamc arnele-
sinin hangi artlarda temin edilebilecei sz konusu oldu. Havuz Bina
Emini Mehmed Salih Efendi, mevsimin k olmas sebebiyle ksa gnlerde
yevmiye ile arnele alhrmann fazla cret demeyi gerektireceini, hafri-
yat, zira3 hesabyla sipari edilirse daha karl olunacan dnyordu. Bi-
na emininin teklifiyle bu konuda mimar aann da gr alnd. Mimar
aa incelemeleri sonunda arn derinlie kadar lamc arnelesinin top-
ra krekle danya atmasnn mmkn olduunu, ancak daha derine
inildiinde arh kurulup, iten anlayanlarn alhrlmas gerektiini belirt-
ti. Aynca hafriyat iin be bin, arh ve tulumba masraflar iin de be bin
olmak zere on bin guruluk bir masrafkard. 27 Bunun zerine Sadra-
zam zzet Mehmed Paa, tespit edilen bu giderlerin irad- cedid hazinesin-
deki havuz inasna tahsis edilen paradan denmesini 13 Cemaziyelahr
1211 (14 Aralk 1796) tarihli buyruldusuyla emretti. 28
Hafriyat almalarnn balamasndan bir buuk ay kadar sonra
sveli mhendis Rode, yaplan kazda yeterli derinlie inildiini, etraftan
gelen sular tulumbayla boaltmaya muvaffak olduunu ve almalarn
incelenmesini istedi. Bunun zerine mimar aa, kalfalar, her iki tersane
emini ve bina emini birlikte giderek durumu mahallinde tetkik ettiler. So-
nunda herkes sveli mhendis Rode'nin bu havuzu kendi projesine uy-
gun yapabileceine kanaat getirdi. Ayrca bu tarzda yaplacak havuzun
devlete daha ucuza mal olaca grlerek inaatn Rode'nin gzetimi al-

tndayaplmas gr arlk kazand. Bu ilk alma deneme mahiyetin-
de olduundan, havuz iin asl hafriyatn deniz kenannda yaplmas, sahi-
le kazklar aklp kou tahtalaryla denizin kapatlmas ve deniz suyu-
nun ieri gemesinin nlenmesinden sonra havuz iin alacak kuyunun
altna temel atlmas kararlatrld. Havuz deneme almalannn baa
ryla sonuland Kapudan- deryaKk Hseyin Paa tarafndan sadra-
zama arz edilince 4 a'ban r2n'de (2 ubat 1797) havuzun Rode tarafn
dan yaplmas uygun grld. 29 Rode'nin balatt havuz deneme al
malar Muharrem-s a'ban 2n (7 Temmuz 1796-3 ubat 1797) tarihle-
ri arasnda alt ay kadar devam etmiti. Bu sre zarfnda arh ve tulumba-
lann yapm, tersanede havuz inas iin sz konusu sahann kazlmas,
yeni bir kap, parmaklk ve kaldrm yaptrlmas, ineili Kk nndeki de-
nizde ta krdrlmas gibi iler gerekletirildi ve yaplan masraflar top-
lam 5448,5 gum ve s paray buldu. 30
Rode, havuzun inasna balamadan nce sve'ten bir-iki mhen-
dis daha getirtmek istedi; ancak bu dumm Osmanl devlet adamlarnn
kendisi hakknda phelenmelerine ve derhal sve elisinin bilgisine m-
racaat etmelerine sebep oldu. Yaplan grmelerde Rode'nin havuz ina
snda uzman bir mhendis olduu, yardmc istemesinin ise byle byk
bir projenin gerekletirilmesi srasnda mzakere edebilecek birisine olan
ihtiyatan ve bir hastalk halinde inaatn yarm kalmas endiesinden kay-
nakland anlaldY Nihayet havuzun tersanedeki zahire ambarlan bitii
inde yaplmasna ittifakla karar verildi. 32 Bylece 6 a'ban r2n (4 ubat
1797) Cumartesi gn havuz inasna baland. 33
BYK HAVUZ NASINDA ALIAN YABANCILAR VE DiGER SANATKARLAR
Osmanl bahriyesinin slah iin alnan kararlar arasnda dandan

getirtilecek uzmanlar nemli bir yer tutuyordu. Bu maksatla sve'ten ge-
tirtilen mhendis ve ofiyaller gemi inas ve havuz yapm konusunda
pek ok hizmette bulundular. Dardan uzman getirtilmesi, 8. yzyln
sonlarna doru Fransa ile sve arasnda rekabet konusu oldu. Franszlar
eskiye dayanan dostluklar sayesinde saladklar avantajla daha nce Os-
manl devleti hizmetine girmi ve gemi inasnda almaya balamlar-
TERSANEDE BYK HAVUZ iNASI

d. sve devleti de kendi uzmanlarn getirterek gemi inas ve dier ko-
nularda kendilerine pay almaya alt. 34 Bu maksatla sve'ten, bata ha-
vuz mhendisi Rode olmak zere tamam on bir kiiden oluan bir heyet
1795 senesinde stanbul'a geldi. Bu mhendis ve ofiyallerin ikametinin
salanmas ve maalarnn denmesi Osmanl devletinin sorumluluu al-
hndayd. Nitekim, sve devleti tercman Muratca35 ile yaplan grme
lerde heyetin geli tarihi olan g Zilka'de 1209'dan (7 Haziran 1795) itiba-
ren kendilerine maa verilmesi ve diledikleri yerden ev kiralamalar uy-
gun grld. 36
On bir kiilik heyete iki de tercman verilmiti. Bunlardan havuz
mhendisi Rode'ye 400 gum, derya ofiyali kiiye 35o'er gum, ge-
mi inas ikinci mimarna 310 gum, gemi donatres ve topusuna 2oo'er
gum, makarac, doramac, ahenger ve taya 6o'ar gum ve iki terc-
nana oo'er gum olmak zere 13 kiiye toplam 3000 guru aylk maa
tahsis edildi. 37 Bu heyetle gelenlerden bazs Rodos'ta yaplacak bir kalya-
nun inasnda, 38 dierleri ise byk havuzda grevlendirildiler.
Havuz inasnda grevli olanlardan cerr-i eskal ve duvar kalfas iki
kii ile ressam, havuzun tamamlanmasndan sonra sve'e dnmek iste-
diklerinden 1215 (8oo) senesinde kendilerine 2ooo'er gum harcrah ve-
rilerek lkelerine gitmelerine izin verildi. 39 Bundan sonraki dnemde m-
hendis Rode'nin maiyetinde sadece bir tercmann kald ve dierlerinin
sve'e dnd anlalmaktadr. 40
Rode, kendisine yardmc olmak zere Lakos adl bir mhendisi da-
ha getirtmiti. Ocak 1797' de mhendis vekili olarak kendisine so gum
maa denen Lakos'un bu grevi Ekim 8o3'e kadar devam ettiY Bu ta-
41
rihten sonra tersane emini, liman reisi ve kapudan paa ile Rode arasnda
ki bir grme sonucunda Lakos'a ihtiya olmad anlald ve o Zilka'de
28'de (2 ubat 8o4) Osmanl devletindeki hizmeti sona erdi.43 Byk
havuzun inasn baaryla sonulandran Rode ise, Rebi'levvel r22'de
(Haziran r8o6) hala hizmetini srdrmekteydi. 44
Tersanedeki havuz inasnda eitli hizmetlerde alan Osmanl
tebaasndan olan sanatkarlar arasnda ise marangoz, neccar, erre-ke, de-
mirci, ta, makarac, duvarc, kalafat, tavan, svac, boyac, renper, ha-

mal, kfeci, lamc, dolap, harbende, p, marinar, snbeki ve beki
bulunuyordu. 45
BYK HAvuz NASINDA KuLLANILAN MALZEMELER
Byk havuz inasnda kullanlan malzemeler dier inaatlarda ol-

. duu gibi esas itibariyle kereste, ta, kire ve demirdi. Bu malzemeleri te-
min etmek ise pek kolay bir mesele deildi. zellikle stanbul'da tamir edi-
len binalarn ve yeni inaatlarn ok fazla olmas bu malzemelere olan ihti-
yacn da artmasna yol ayordu. Nitekim, henz byk havuz inaahnn
balamad gnlerde Kapudan- deryaKk Hseyin Paa Sultan III. Se-
lim' e takdim ettii taktirinde bu hususa temas ederek "havaic-i asliye-i bi-
nadan" olan ta, kire ve demirin bir an nce tedarik edilmesini tavsiye edi-
yordu.46 Bu maksatla derhal kereste teminine teebbs edildi. Kereste te-
min edilen yerler arasnda bulunan Kidros ve Cide' den am,47 Misivri ve
Alyolu'dan mee, 48 zmit'ten grgen49 getirtiliyordu.
Kidros ve Cide taraflarnda temin edilen kereste byk am keres-
tesi olduundan tanmas iin stanbul' dan zel gemi kiralanmas ge-
rekiyor ve tersaneye getirildiinde miri kirpas karhanesinin bahesine is-
tif ediliyordu. 50 Misivri, Alyolu ve Sergen dalarndan kestirilen kereste
ise nce ineada iskelesine getiriliyor ve oradan gemilerle tanp eski
tersane sahasna yerletiriliyorduY Tersane-i Amire'nin eskiden beri
ocaklk kereste temin ettii bir yer olan zmit'ten salanan kereste ise
mahzen-i uba tanyordu. 52 Kerestenin kestirilmesi ve tanmasyla ilgi-
li btn masraflar irad- cedid hazinesinde havuz masraflar iin ayrlan
paradan deniyordu.
Havuz inas iin nemli bir dier malzeme olan ta, Boazii'nde
stinye'deki ta ocaklarndan salanmaktayd. 53 1213 (1798) senesinde b-
yk havuz inasnda kullanlmak zere 14 bin zira yontulmu ta gerek-
miti.54 Bu talarn ta ocaklarndan kestirilmesi ise duvarc esnafnn so-
rumluluundayd.55 Ancak talarn madenden karnlmas iin lani atl
mas lzumlu olduundan ve bu i iin de barut gerektiinden Cebehane-i
Amire'deki siyah baruttan alnmas cihetine gidilmekteydi. 56 Boazii'nde
ta ocaklarndan kestirilen siyah, moloz ve tomruk talar Balta Liman ve

civarndan mavnalada tanyordu. 57 naatta kullanlacak kire ise ekseri-
yetle Pendik taraflanndan temin ediliyordu. 58
Havuz inasnda kullanldn tespit ettiimiz nemli bir malzeme
de bolana ad verilen toprakt. Daha ok talya'dan temin edilen bolana
toprana olan ihtiya 3o.ooo kantar olarak tahmin edilmekteydi. Sicilya-
teyn elisi ile yaplan mukavelede bir kantan 77 para olan bolana iin
57750 guru deme yaplmas kararlatnld. 59
BYK HAVUZ NASININ TAMAMLANMASI
Havuz inasna balanmasndan sonra denizden su gelmesini n-

lemek iin deniz ksm kapatlmt; ancak almalar devam ederken yan
taraflardan ve ksmen de deniz tarafndan kazlan blgeye su dolmaya ba
lad. Mhendis Rode, yapt aratrmalar sonunda suyun, havuzun kara
tarafndaki ambar eminlerine ait binalarn altndaki topran amurluk ve
gevek olmasndan ileri geldiini tespit etti. Bu suyun havuza akmasn n-
lemek iin bu binalarn yklnas ve zeminin toprakla doldurolmas gere-
kiyordu. 6 Cemaziyelahr 1212 (26 Kasm 1797) tarihli buyrulduda binala-
rn yklnas ve ambar eminine baka bir yerde bina yaplmas emredildi. 60
Aynca, tersanede ina olunan byk havuzun iki yanna ahaptan iki kuyu
yaplmas plarlanyordu. Bunlardan birinin yapm kolaylkla tamamland
halde, dierinin yaknnda zahire ambarlannn duvar olmas sebebiyle
temel kazlmas srasnda bir kme meydana gelmemesine dikkat edildi. 6'
Balangta havuz inas iin irad- cedid hazinesinden denmek
zere ooo kese ake verilebilecei hesaplanmt; ancak yaplan masraf-
larn bu miktan gemesi zerine gereken harcamalann yaplabilmesi iin
Muharrem 1213'te (Temmuz 1798) bizzat III. Selim'in emri gerekti62 ve
Zilhicce 1214'te (Mays 18oo) inaat tamamlandnda 63 giderlerin miktan
1487 kese ake ve 484.5 gurua ulat. Bundan baka havuz inasnn bit-
mesinden sonra yaplacak baz ilaveler iin lzumlu parann ise Hazine-i
Amire'den karlanmas kararlatnld. 64 Nitekim, asl inaatn tamamlan-
masndan sonra havuzun etrafna duvar ekilmesi ve mahzenler yaplma
s gerekli grld. Bu yeni ilaveler iin masraf olarak tespit edilen
64-982.5 guruun ise Darphane'den verilmesi istendi. 65 Bylece btn ha-

vuz iin 8o8.967 gum, yani 1617 kese ake ve 467 gum masraf yaplm
oldu. 66 Havuzun inasna baland tarihte yaklak 3000 kese ake gide-
cei tahmin edilmise de, Bina Emini Mehmed Salih Efendi ve dier g-
revlilerin tasarmflu almalar sayesinde inaat ok daha ucuza tamam-
land.67 Byk havuza daha sonraki tarihlerde de baz ilave ve tamirler ya-
pld tespit edilmektedir. 68
Byk havuzun Mays 18oo'de tamamland, inaat srasnda
emei geenlerin ne ekilde taltif edileceklerine dair tespit edilen bir belge-
den anlalmaktadr. 12 Zilhicce 1214 (n Mays 18oo) tarihli bu belgede ha-
vuzun tamamlandna temas edilerek verilen mkafat ve hediyelerden
bahsedilmitir. Buna gre, sveli mhendis ve dier alanlara eitli he-
diye ve hilatler verilmi ve ayrca bazlarna mhendis Rode'nin tavsiyesiy-
le hizmetlerine mukabil yeni grevler tevdi edilmiti. Mesela, havuz inas
srasnda gnlk gelir-giderleri kaydeden katip Msrizade Mehmed Emin
Efendi'ye bamuhasebe kaleminde bir katiplik, lamc Ltfullah'a haseki
tekatl, duvarc Trandafl kalfaya cizye muafiyeti, Manol kalfaya ayak
mimarl, demirciba Sergis'e arh edevat imali hizmeti, marangoz Pet-
ro kalfaya ayak mimarl, burgucu Mikail' e havuz burgucubal, tavan
lardan Yakomi'ye arh hizmeti ve Fener'de dkkan ama izni verilmesi uy-
gun grlmt. 69
Bylece inasna a'ban 12n'de (ubat 1797) balartan Byk Havuz,
Zilhicce 1214'te (Mays 18oo), sene ay sonra tamamlanm oldu.?o

:I
I
<
o
e
EK
Tablo.
Byk Havuz nas in Yaplan Haftalk Harcamalar
denen Para
Sene Ay Hafta Guru Para Kaynak
2II a'ban 6-3 83 3 Cev-Bal.989
4-20 430 8 D.BM.TRE'.S297
2-28 66o 8
Ramazan -7 090S 3
8-14 o7,S s
s-2 II77 4 u ; Cev-Bal.68s6
22-28 I79 2
evval 29-S 488,s 6
6-2 932,S 7
3-9 82o II
20-26 29s o " ;Cev-Bah.6933
Zilka'de 27-4 2S92,S s ",Cev-Bal.6s48
s-n 2382,S s D.BM.TRE.s3o2
2-8 2637>5 6 ";Cev-Bah.n240
9-2S 3S27 7 u ;D.BM.b6ss
Zilhicce 26-2 S24S ";MAD.' 927
3-9d 424 4
n-7 2S92 6
8-24 4427 3 " "
22 Muharrem 2S-2
24-30 S398,s 6 D.BM.6s9o
Safer 8-4 4846 s Cev- Bal.72
Rebi'levvel 14-20 6340 3 D.BM.BNE.e 6o79
2!-27 6400 IS
Rebi'lahr 28-4 69I9 3
s-n S402 r6 Cev-Bah.9484
I2-2S 3849 9 Cev-Bah.88sr
Cemaziyelevvel 4-10 48s,s 3 D.BM.TRE.rs3o9;
Cev- Bal.68oo
II-I? SI23,S 3
r8-24 2969 s
Cemaziyelahr 2S-I 3S97,S s
2-8 435! !2

9-15 4469.5 5
16-22 466s.s II " ";Cev-Bah.6753
23-29 4 277 13
Receb 30-6 3210 13
713 2028, 5 7
1420 1636, 5 16
21-27 2202,5
a'ban 28-4 3065.5 12 " ";Cev-Bah.4263
s-n 2929,5
12-18 1720,5 17
19-25 1700,5
Ramazan 26-2 3181, 5 " ";Cev-Bah.2416
39 3195 7
10-16 1721 8
17-23 3307,5 II
2430 2768 8 " ":Cev-Bah.8168
evval 17 2761 II
8-14 3142,5 7
15-21 3105,5 9
22-28 29 145 16
Zilka'de 29-6 4262,5 9
7 13 4046,5
1420 2124,5
21-27 4662,5 4 " ";Cev-Bah.6859
Zilhicce 28-5 43375 10
6-12 2845 18 " " ;D.BM.66p
13-19 3822,5 8
20-26 so88 13
1213 Muharrem 274 4290 14
evval 12-18 n61,5 IO Cev-Bah.7155
Zilka'de 18-24 1230,5 10 Cev-Bah.6862
1214 R.ev.-R.ah. 19-2 1392 10 D.BM.68oo
2430 1632 D.BM.68o4
Cemaziyelevvel 8-14 1422 10 D.BM.68o7
a'ban 23-29 1417,5 2 D.BM.6818
a D.BM.TRE. : Bab- Defteri, Bamuhasebe Kalemi, Tersane Emini

bD.BM. : Bab- Defteri, Bamuhasebe Kalemi
cMAD. : Maliyeden Mdevver Defterler Tasnif
d o Zilhicce, Kurban Bayram olduu iin o gn allmamhr.
e D.BM.BNE. : Bab- Defteri, Bamuhasebe Kalemi, Bina Emini

BELGELER
Belge I
sveli mhendislerin havuz deneme almalan yaptklarna dair
Manzurum Olmudur.
Kapudan Paa kulannn taraf akerineme olan ukkasdr.
Celb olunan sve stadlan Tersane-i Amire'de ba'z mahallerde egeri kuyular hafr et-
mekde olup lakin henz bir mahalli intihab ve u mahalle havuz ina edebilirz dey kat't ta 'ah-
hd edememeleriyle karan verilerneyp el-yevm tecrbe ile megullerdir. naallahu Te'ala kari-
ben bir mnasib mahal intihab ve uraya havuz yapabilirz dey ta'ahhd etdiklerinde derhal
levazmtn ta ve kire ve demir tedarkne rn' ve mceddeden birka kire ocaklan dahi in-
a olunaca ve levazmatn tedarknde bir vehile tecvtz-i kusur olunmayaca ma 'lum-i hma-
yunlan buyuruldukda ferman men-leh 'l-emr hazretlerinindir. Ba 'dehU marunileyh daht ikti-
zasna gre cevab tahrir olunur.
Devletl inayetl, re'fetl, afetl, veliyy'n-ni'am kesir'l-kerem Efendim Sulta-

nm Hazretleri,
Tersane-i Amire'de havz- ma'hud inasin ha-irade-i aliyye celb olunan sve s-
tadlan bu def'a ekdiriler malallini mu'ayene ve bir-iki bi'r hafriyle mnasib mahal tedar-
ki zere olduklar ba'z amed-degandan mesmu'- akeri olmala f'l-vak' ba'de't-tecrbe
mnasib mahal bulunup inasna mte'ahhid olurlar ise meyamin-i himem-i klh-endaz-
hazret-i hilafetpenahi ve me'ali-i mesa'i-i cenab- asafleriyle inasna rl' olunaca cay-
grnan deildir. Ancak bir tarafdan binasna bir tarafdan usUl-i binann istihzarna mba-
eret olunsa me'mur-i inas olacak bendelerinin metalibat- rlz-merresinden ve hem eya
y lazmenin su'ubet-i tedarkinden sklet ekileceinden ma' da Dar's-saltana-i seniyyede
ta'mir vetecdid-i ebuiyenin her zaman kesreti ve bir kayk kire iin halkn ikayeti ma'lum-
i asafaneleridir. Havaic-i asliye-i binadan olan ta ve kire ve demir gibi klliyetl eyann
imdiden tedarki teshil-i maslahah mucib olacalayh- hatr- akeri olmala levazmat-
bina her ne ise stadlarn pein takriri alnarak sa'bu'l-husll olan eyann tedarkine im
diden baklmak mukteza-y masahatdan olaca zat- asafanelerine mahsus olan rabta-i ka-
viyye-i ubudiyyet ve ihlasma mebni mahremane ihtara cesaret klnd muhat- ilm-i alile-
ri buyuruldukda ol babda emr u ferman devletl, inayetl, re'fetl, ahfetl, veliyy'n-ni'am,
kesir'l-kerem efendim Sultanm hazretlerinindir.
Fi 19 Muharrem 1210.
(BOA, Hatt- Hmayfu, nq587)

Belge II
Havuz Bina Eminliine Tayin
Buyuruldu
Ha.la Kk EvkafMuhasebecisi olan Canib Mehmed Salih Efendi bu defa Tersa-
ne-i Amire'de mceddeden ina olunacak Havz- Kebir'e Bina Emini nasb u ta'yin olunup
mlmaileyhin tezayd-i nfuz ve takviye-i bazl-y iktidanna medarolmak in terfi'-i kadr
u am hususuna irade-i aliyye ta'alluk eylediinden baka zahnda aslab- dirayet ve fetanet-
den bi'l-vclh muhill-i re'fet ve ayan- mekremet olmaa avahf- aliyye-i milllkane ve ava-
nf- seniyye-i ehinahane'den Bamuhasebecilik payesi tevcih ve mls- hmaylnu i'ta
olunmak Fi n Cemaziyelevvel []2o
(BOA, Cevdet-Bahriye nu87)
Belge III
talya'dan bolana topra temini hakknda
zzetl Defterdar Efendi
Takriri mlcebir_ce tanzim eyleyesin dey buyuruldu_
13 Rebi'levvel []2.
Tersane-i Amire'de Donanma-y Hmayln kalyonlannn ta'mir ve kalafatlarin
inasna irade-i seniyye ta'alluk eden Havz- Kebir malzemesinden olan Bolana topra Av-
rupa' da kain talya memleketine muhtas eyadan olmak hasebiyle havz- mezklre muktezi
olan ohz bin kantar bolana toprann beher kantan yetmi yedier paraya olarak Asitane-i
Aliyye'ye celbi Sicilyateyn elisi ma'rifet ve tavassuhyla Salzani nam bazirgan ile mukavele
olunup ale'l-hesab olmak zere yirmi be bin gum i'ta buyurolmu idL Bu esnada biribi-
rini mte'akib drt kt'a mste'men sefneleri bolana hamilieleriyle Dersa'adet'e tevard
eyleyp derlnlannda olan hamlle-i mezklreleri ihrac ve mukaddema ferman buyuruldu-
u vechile Eski Tersane'de tahsis olunan mahallere vaz' olunmakcia olup ancak ibu drt
kt'a sefnelerde ve yakn mahallere gelp bugn yann ann dahi gelmesi muntazr olan di-
er bir kt'a sefne de tahminen yirmi bin kantar bolana olduunu beyan ve mukaddema
mukavelelerinde dahil olduu zere bu defa dahi on iki bin be yz gum verilmesini ba-
zirga'n- merslm istid'a eylediini tercman gelp inha etmekle keyfyet devletl vezir-i
mkerrem Kapudan Paa hazretlerine lede'l-ifade ber-vech-i mukavele mukteza-y istid'as
tanzim olunmasn irade huyurduklan ma'llm- devletleri buyuruldukda kuyld- lazmesi
ne bi'l-mraca'a mebla- mezblmn i'tasn tanzim eylemelerin sa'adetl Defterdar
Efendi hazretlerine havale buyurolur ise emr u fennan devletl inayetl Sultanm hazretle-
rinindir_
Kuyid-lazmesi Bamuhasebe'den
Bera-y bala-i toprak- bolana lazime-i ina-i Havz- Kebir der Tersane-i Amire ki
bera-y kalafat ve tedhin-i kalyonha-i donanma-y hmayln ve sefain-i saire mceddeden in-
ae irade-i aliyye ta'alluk kerde ve hala ha-hatt- hmayln- evket-makrn toprak- mezklr
an cibal-i Tire(?) der canib-i talya be-ma'rifet-i eli ve bazirgan- Devlet-i Sicilyateyn hafr ve

be-Asitane-i Sa'adet nakl ve be- Tersane-i Amire teslim de fermude ve hera-y balae ale'l-
hesab in kadar mebla an ake-i mahsusa be-ebniye'i havz- mezkUr der hazine-i rad- Ce-
did mahfUz bude ve an mebla- mezbfu dade ve be-eli-i rninhu teslim de fermude. El-
vak' der sene 2o ber-muceb-i takrir ve i'lam- menltir Mehmed Salih Efendi an hacegan-
Divan- Hmayin emin-i bina-i havz- mezbur ve ferman- ali. Fi 29 Ca. sene 2o ve ha-
ferman- erif suret dade
Fi 3 Cemaziyelevvel sene-i minh.
An canib-i Hazine-i rad- Cedid an ake-i ebuiye-i havz dade fermude.
Bolana 30.000 kantar fi 77=23.ooo para=
57.750 guru, ale'l-hesab 25.ooo guru.
(BOA. Cevdet-Bahriye nr.278)
Belge IV
Fransa'dan getirtilen havuz miman hakknda Tersane Emini'nin takriri
nki byledir. Bu mi'mann dahi elden kmas caiz deildir. Maliye ta'yin olu-
nup svel'ye refk olup bilece yapsunlar.
eref-yafte-i sudtir olan hatt- hmayin- evket-makrfulan mucebince Tersane-i
Amire Emini Efendi kullanndan sual olundukda takdim eyledii takrir olmala manzfu-
hmayinlan buyuruldukda ferman men-leh'l-emrindir.
Frane'de havuz ina eyleyen ikinci mi'mar hala Asitane'de imi. Tersane-i Ami-
re'de olan Franel mi'mar Brun bilmek gerek. Hufyeten mersumdan tashih ve huzfuumu-
za takrir edesin dey akerlerine emr u ferman buyurulmala ferman efendimindir.
Asitane'de olan svel havuz mi'man ayed mstakllen idare ederneye veyahud
esna-y inasnda hastalk anz olsa mlahazalanyla bir mtefennin mi'mann dahi mersu-
ma teriki lazm geldiinden Frane'nin Tulon Tersanesi'nde olan havuzun rni'man
sa'adetl Kapudan Paa kullan tarafndan taharri olunarak Frane'de idi istihbariyle ta-
raf- marunileyhden mersumun Deraliyye'ye irsalin Frane'ye mektUb tahrir ve irsal
olunduu ma'lum- alileridir. Geenlerde akerleri Divanhane'de iken tccardan Galata'da
muki:m bir frenk nezd-i bendeganeme gelp Kapudan Paa hazretleri bana havuz yapar
Frane mi'man sipari buyurmular idi. Emirleri zere yazmidim. imdi benim menzili-
me geldi. Kirnesne bilmez, re'yiniz nedir? Demekle akerleri dahi ba-mektUb- maruni
leyh Frane'den celbi murad olunan mi'man zan edp, getr grelim cevabyla merslimu
ba'de'l-iade keyfiyeti havuz binasna me'mur CanibEfendi kullanna ifade-i bendeganem es-
nasnda mi'mar- mersum taeir-i mesfUr ile vrud etmekle mahfice bir odada istintak ve
tahkik-i madde eylemesi Canib Efendi kullanna taraf- abidanemden tenbih olunmala
mersumu istintak eyledi. Mersum, mektUb ile Frane'den taleb olunan rni'mar olmayup
ann mstean olu olduunu ve Tulon'da olan havuzun binasnda beraber idini beyan
etmekle, var yine tacirin menzilinde mukm ol, sonra seni celb ederiz denilp iin evvel ve
ahnn tahki:k in keyfiyeti marunileyh Kapudan Paa kullanna tahrir eylemiidim.
Ba'dehu marunileyhden tahrirat gelp, mazmlinunda mi'mar- merslimu ma'rifetl ola-
rak istihbarlanna binaen hufyeten celbi hususunu taeir-i merslima f'l-haki:ka sipari etmi

olduklann ve nefsinde havuz binasna kadir midir, deil midir ve f'l-asl havuz bina eyle-
mi midir? Tersane'de olan Franel Brun mhendisden sual ve tahkik eylememi tahrir bu-
yurmu olduklanna binaen merslm Bnn'dan sual eylediimde maharet-i kamilesini gya
ben her ne kadar beyan etmi ise dahi dedii adam bu mudur, deil midir, bi'l-mahede
tekrar beyan eylemesi iradesiyle merslm Bnn bu babda kend tercmanndan pek emin
olamadndan Eflak Kapu Kethudas Hanerliolu Aleko kullann marunileyhin re'y u
tahrirleri zere tavsit eyledim. Merslm Aleko, gerek mi'mar- merslm ve gerek mhendis
Brun kullannn ikisini dahi bir Pazar gn mahfce menziline celb etmekle ikisi birbiriyle
mlakat eyledikleri gibi merslm Brun, ite ta'rif ettii mi'mar budur, Frane'den matllb
olan mi'mann mstean oludur, havuzu babasylq beraber yapdlar. Bu babasndan ma'ri-
fetl ve mtefennindir dey vicahnda ifadesinden baka gyabnda dahi merslm Haner-
liolu'na ve ba'dehl mahfyyen akerlerine ifade etmekle meclisi donanma tercman olan
kanndama yazmak zere Aleko'ya tenbih eylediimden ma'da akerleri dahi tafsilini mer-
slmun tahririne havale ile marunileyh hazretlerine yazmidim. Bir slret-i karar-gir ol-
mamak hasebiyle kararsz hakpa-y devletlerine takrir ve inha eylemeyp, takrir ve inhay
marunileyhden tekrar haber vrlduna ta'lik etmiidim. El-halet hazihi sual-i alilerine
binaen keyfyet bu vechile olduu ve merslm Brun, mi'mar- merkrnun derece-i hner ve
ma'rifetini ve havuz binasnda maharetini mukaddem ve muahhar beyan etmi olmak ha-
sebiyle ferman- alileri muktezas zere tekrar sualden mstani olmala husus-i mezblr
evvelinden ber ne vechile olduu malum-i alileri huyurulmak in tafsile cesaret olundu.
Emr u ferman men-leh'l-emr hazretlerinindir.
zn (tahmini)
(BOA. Hatt- Hmayln, nr.ozs8)
Belge V
Fransz ve sveli mhendislerin havuz inas iin yaphklan projeleri takdim et-
tiklerine dair
evketl, kerametl, mehabetl, kudretl, veliyy-i ni'metim, efendim Padiahm.
Ma'llm- hmaylnlan huyurulduu zere Devlet-i Aliyyelerinde devlet-i sairede
olan havuz misill havuz inasna mbaeret olunmas hususuna irade-i ahaneleri ta'alluk
eylediine binaen sve ve Frane taraflanndan celb olunan stadlar ile syleiierek iktizas
hakpa-y hmaylnlanna arz u beyan olunmas ehem ve akdem iken bu ana dek husus-
merkrnda msara'at olunamamas undan lazm geliyor ki) svel havuz mhendisine berr-
de ina edecei havuzun slret-i inas ne vechile olaca keyfyyahn kaleme alup arz eyleme-
si kezalik Franel havuz mhendisi dahi bahide yapaca havuzun inas ne vechile ve ne
sfuetde olacan ol dahi kaleme alup takdim eylemesi her birine baka baka etrafiyla ifade ve
tenbih olunduna mebni merslmandan her biri havuz inasnda olan ma'llmatlann ve in-
a ve icmallerinin slretlerini mbeyyin mufassal ve merlh kaleme alup Babali'ye bundan
on gn mukaddem arz u takdim eyledikleri risale misill tafsil zere takrirleri lisan- Trkiye
terceme eylemek ir ol gnden ber Divan- Hmaylnlan tercman kullan sarf- makdr
etmekde olduu ve yedi sekiz gne dek zik olunan risale-glne takrir kadlannn tercmele-

ri hitfuna reside olduk:da gerek isvel ve gerek Franel havuz mhendislerinin yapacaklan
havuzlar ne vechile ve ne sfuetde olaca ve ikisinin dahi takrirlerinde beyan eyledikleri ma'lu-
matlan ve inada olacaklan fi'l hareketleri gerei gibi harice ihrac olunup keyfiyetieri huzfu-
meyamm-mevfCr- ciavermelerine ayan ve ifade olunaca ve tercmeleri tekmilinde resim-
leriyle ma'an tercmeleri dahi hakpa-y haciz-va-y ahanelerine arz u takdime msara'at olu-
naca muhat- ilm-i alem-um11- taedarneri buyuruldukda her halde ferman evketl, kera-
metl, mehabetl, kudretl, veliyy-i ni'metim, efendim Padiahm hazretlerinindir.
21 Rebi'illahr [r]2n.
Reislkttab Efendimizin tashihleridir. Bu vechile tebyiz olunmudur.
(BOA. Cevdet Bahriye nr.2663)
NOT: Parantez iindeki ksm Reislkttab tarafndan ilave edilmitir.
Belge VI
Havuz inas konusundaki projelerin mzakeresi ve deneme inaatna balanma-
s hakknda
Takrir mikebince tecrbe olunsun.
evketl, kerametl, mehabetl, kudretl, veliyy-i ni'metim, efendim Padiahm.
nasna irade-i seniyye-i millUkaneleri ta'alluk eden Havz- Kebir'e mbaeret oln-
mak in Havuz Nazn Canib Efendi kullarna ferman- ali sdanyla tenbih olunman mu-
maileyh Canib Efendi kullan dahi mazmln- ferman- aliyi Kapudan Paa kullanna i'ar, m-
arunileyh kullan dahi Rical-i Devlet-i Aliyyelerinden bir iki kullan hazr olduu halde huzu-
nrda husus- mezklru mhendisler ve fenn-i kargiri bilrkalfalar bahs u mzakere eyleme-
lerini istisvab etmein Tersane-i Amire Emini Raid Efendi kullan ve sabk Osman Efendi
bendeleri ve Mi'mar Aa hazr olduu halde Franel ve svel mhendisler ve kalfalar m-
arunileyh kullannn huzlnra celb ve mukaddema Franel ve svel taraflarndan verilen
risale-i layihalannn tercmeleri meclisde kraat ve bu babda mhendislerin millahazat kalfa-
lara teflirn ve kalfalann millahazalan dahi kendillerden sual ve istintak olunarak ebhas- kesi-
re cereyanndan sonra svel mhendisler hafr olunacak malallerin suyunu nez' u def ile
iinde iieyecek mertebe suya galib olabilrler ise ina edecekleri havuz karada bila-sandk in-
a olunacana binaen metin ve masraf kalil olacan ve Franel mhendisler havuz inas
musannem olan Eski Tersane'de ekdiriler bal olduu mahallin verasnda olan salay ta-
rak ile hafr ve ka'nnda zuhfuu melhlz talan iddi' alan vechile su iinde lam edp barut ile
atarak tesviye ederler ise anlar dahi ina edecekleri me'mUI olup lakin sandk iinde ina ede-
ceklerine binaen beher hal masraf kesir olacan inha ve beyan etmeleriyle saha- mezkfue-
de li-ecli't-tecrbe svel mhendisler ma'rifetleriyle tUlen ve arzen yirmi drder ve unkan
on drt zira' havuz yaplarak mevzi'de bir mahal kad ve talar zuhur eder ise Franel ma'ri-
fetleriyle su iinde larn olunup barut ile atlmasna karar ve kable'l mbaeret bu vechile tec-
rbeye rl' olunmasn marunileyh kullan kendye tenbih etmi oldundan iktiza eden
tlumba ve arhlann svel mhendisler rna'rifetiyle tanzimine mbaeret ve hafr olunacak
yerin tek'iben beher zira'na krkar ake verilmek zere istihdam olunacak lamo arnelesinin
cretlerini Yani kalfa ma'rifetiyle kat' etmi oldunu ve arnele-i merl<meye ve zikr olunan

tulumba ve arhlara vafir ake gidecei karili-i halden msteban olmala bir hafta arnelenin
cretleri verilerek ve masarif-i saire r'yet olunarak hafr maddesine ve tulumba ve arhlara gi-
den mebaliin mikdan bilinmek ve ba'deh1 defter-i sahilini takdim eylemek zere 1<endye
bu maddeye tahsisen ale'l-hesab kadr-i kifaye ake i'ta eylemesi hus1su Defterdar Efendi kul-
lanna tenbill huyurulmak men1t- re'y-i ali idini m1maileyh Canib Efendi kullan bir kt'a
takririyle inha etmekle takrir-i mezkfu manzfu- ahaneleri huyurulmak ir ma'r1z-i atebe-i
ulya-y mlftkaneleri klnd. Kald ki ina olunacak sandk maddesi her ne kadar mukaddema
havuz inasir tahmini tertib olan eya ve levazma dahil deil gibi grnr ise dahi zayi' ve
telef olacak eylerden olmayup, ba'deh1 adem-i lz1mu tebeyyr etse dahi yine fesh ve mal-
zemesi havz- mezkfuun levazm- inaiyyesine ilave ve sarf olunmak mmkin olacan Ka-
pudar Paa kullan dnk gn resmen Babali'ye vrldunda ifahen dahi i'ar etmi olmala
karar verildii zereli-edi't-tecrbe saha-i mezkfuede havuz yaplacak mevzi'de bir mahal k-
ad ve sandk inas muvafik- re'y-i samileri ise efendi-i m1rnaileyh kullanna madde-i
merkrneye tahsisenkadr-i kifaye ake i'ta olunmak huslsu Defterdar Efendi kullanna tenbill
olunaca ma'llm- hmayfulan buyunldukda ferman evketl kerametl, mehabetl, kud-
retl, veliyy-i ni'metim, efendim Padiahm hazretlerinindir.
z. Cemaziyelahr z.
(BOA. Hatt- Hmayln , nr.o694)
Belge VII
sveli uzmanlarn yapaca havuz deneme almalar
Telhis m{icebince Bamuhasebe'ye kayd ve sCret ve ilm u haberi i'ta olunmak bu-
yuruldu. IJ Cemaziyelahr []2II.
Arz- bendeleridir ki,
Donanma-y hmayln kalyonlarnn kalafat ve ta'mirlerir inasna irade huyu-
rulan Havz- Kebire nmlne olarak ve derlin- takrirde tafsil u beyan olunduu zere bu
defa svel mhendisler ma'rifetiyle hafr olunacak mahallin beher zira'na ber-vech-i mak-
tl' krkar ake crete raz olan ameleye ol mikdar cret ok mudur, yolsa yevmiye mi veril-
mek ehven ve esheldir ve i bu hafr maddesine ve tulumbalara ve arhlara ne mikdar meba-
li gider, taraf- akeriden isti'lam ile beher hafta arnelenin creti ve masarif-i sairesine tah-
sisen ale'l-hesab olarak kadr-i kifaye ake i'tas zemininde havuz bina emini Hacegan- Di-
van- Hmaylndan CanibEfendi kullannn Babalilerine takdim eyledii ibu takriri balas
na takrir-i mezk1r huzlr- hmaylna arz olundukda takrir mlcebince tecrbe olunsun de-
y hatt- hmayln- evket-makrln eref-yafte-i sudfu olmala her nleeb-i hatt- hmayln
ve takrir seri'an iktiza-y nizamma mbaderet olunmak babnda ferman- alileri sudlr etmek-
le mlcebince Mi'mar Aa kullarndan lede'l-isti'lam ibu hafr olunacak mahallin zerinde
iki buuk nihayet arun amik mahalden krek ile trabm harice ilirac kabil olup umku
ziyade oldukda arh kurulup mahsus arnele istihdamna muhtac olaca ve yalnz hafriyenin
beher zira'- terbi'ine salif'z-zikr kat' ve takvim olunan krkar ake cret hadd-i i'tidalde nok-
san ile hafr kabil olmayaca ve ibu hesab ile hafriye ve ihraciye masarif ve arzn rutlbeti
hasebiyle derlinuna trab dklmernek in tahta perde keidesiyle hafr olunacak mahallin

be bin gurua muhtac olup bundan baka iktiza eden tulumba ve arhlann ayn- ekali
ma'lum deil ise dahi Efrenkari ve masnu' alat ile olmala bir ol mikdar masarif ile vcftda
geldii halde tecrbe-i mezkftrun masarif on bin guruu tecavz edecei aikar olmakdan
nai masarif-i mezkftre in ale'l-hesab on bin guru mikdan ake i'tas hususunu i'lam
eder. Ma'lftm- devletleri buyuruldukda ber-vech-i muharrer rad- Cedid hazinesinde havuz
masarifine mahsus akeden ale'l-hesab on bin guru verilmek zere Bamuhasebe'ye kayd
ve sfuet ve Emin-i mftmaileyh tarafna ilm u haberi i'ta olunmak babnda ernr u ferman dev-
letl sa'adetl Sultanm hazretlerinindir. Slret ve ilm u haber dade.
Fi 6 Cemaziyelahr []2n.
(BOA. Cevdet-Bahriye nr.qgg)
Belge VIII
Havuz inas izninin sveli mhendisiere verilmesi hakknda
zzetl Defterdar Efendi,
Takrir mucebince isvel mbaeret eylesn dey hatt- hmayln- evket-mak
rn sadr olup mucebince Bina Emini Efendi'ye hitaben beyaz zerine ferman- ali sdar
olunmala ibare-i takriri Bamuhasebeye kaydile Emin-i mumaileyh yedinetekrar suret ve
rad- Cedid Hazinesine ilm u haberi'ta etdirdesin dey buyuruldu. 4 a'ban []2n.
Kapudan Paa kullannn takriridir.
Tersane-i Amire'de inas irade-i seniyye buyurulan havuzu svel mhendisi ka-
rada sandksz ve Franel mhendisi ancak sandk iinde yapacaklanna binaen her biri ala
nn re'yini tezyif etmekle ikisinden hangisi olur ise olsun re'yi zere hemen ina edebilirm
demesiyle, bu kadar masarifkable'l-imtihan olunmak mnasib olmayup evvel emirde hner-
leri tecrbe olunmak lazm geldiinden Devlet-i Aliyye'de umur- ebniyede mstahdem
Mi'mar Aa vesair mntehab kalfalar ve harnarnc ve duvarc kalfalan celb ve bu hususda
mbahaselerine sabk Tersane Emini sa'adetl Osman Efendi kullan taraf- bendegiden
zerlerine nazr ta'yin ve hala Tersane Emini sa'adetl Raid Efendi kullan dahi beraber ol-
duu halde nezd-i akeride merslman mhendisler ile bir iki def'a akd-i meclis-i mubahase
olunup tllen yz ve arzen elli ve urnkan on drt arun hafr olunacak mahallin suyunu ilrac
ve arz tecff etmek muhaldir. Ve su iinde vaz'- esas olunan bina paydar olmaz. Eer sve
l mhendis suya galebe edp arz tecff edebilr ise sandk iinde yaplmakdan metin ve
masarif kalil olur dedikleri ve svel'nn kend ma'rifetine olan i'timadna iltifat olunma-
yup tllen ve arzen yirmi drder ve unkan on drt arun mahal hafr edp icad edecei tu-
lumbalann isti'maliyle suya galebe etmesi mahade olunmak in tecrbeye havale olun-
duu ve Franel dahi terakm eden su iinde barut ile ikeste muhtac ta zuhur eder ise ne
keyfyetle ikest edebilecei marr'l-beyan kazlacak mahalde tecrbeye havale olunduu ve
ikisi dahi szlerini isbat edebilir ise canib-i miriye hayrlu olan tarafa meyl olunaca ve haf-
ra mbaeret olunduu ol vakitde huzfu- asafanelerinde inha ve hafr olunanmahal ve tu-
lumbalar dahi manzur- samileri olmuidi. El-halet hazili isvel mi'mar gelp hafr olu-
nan mahal iktizas mertebe ta'mik olunup etrafdan teraklll eden suya galebe eylediini ili-
bar etmekle Mi'mar Aa ve salif'z-zikr kalfalar dnk gn ilzar ve mlmaileyhima ve Bi-

na Emini Efendi kullan dahi beraberce mahall-i merkuma varup hafr olunan mahalli ve te-
rakm eden suyun ihrac ve tahliye ve suya galebe olunduunu re'ye'l-ayn mahede etmele-
rine mCmaileyhima Osman Efendi ve Raid Efendi kullan mesbCku'z-zikr kalfalara, imdi
ne dirsiz, bheniz zail oldu mu? svel mhendisinin bu havuzu yapnaa iktidan var m
dr, yok mudur? dey sual eylediklerinde cmlesi bherniz def olmudur. Ve mhendis-i
mersn bu havuzu yapacana aklmz ehadet eder dey ittifakla verdikleri cevaba kana'at
olunmayup mnaileyhima kullan tekrar i'ade,i kelam ile svel bir mhendisdir. Bu havu-
zun inas hidmetinde cmleniz bulunup beraber alacaksnz. Sonra gadr u illet etmeyp
bir diyeceiniz var ise sual idn dey hitab eylediklerinde mersumCn kalfalar biz dahi bu
hidmetde bulunacamz bilrz, zerre kadar phemiz kalmamdr, bu havuz yaplur de-
y cevab verdiklerinden sonra mumaileyh Raid Efendi kullan edna mertebe bir iliik yer kal-
mamak in tedk:k ve tekrar sevk-ikelam idp bu madde gayn eyekyas deil, masarif-i ke-
sire ile vcuda gelecek eydir. Ba'z mkilleriniz olup lisana getrrnei istemezseniz, ya'ni
Devleti Aliyye bu havuzun inasn murad etmi ve sve'den mhendis gelmi dey zamir-
lerinizde mkil ve mektCm kalm ve sualden ictinab eylediiniz bir madde var ise syleyi-
niz, bhe def olsun dey tekrar istintak eyledikde, anlar dahi mkilimiz ancak suya gale-
be olunup arzn kurudulmas idi, bu mkilimiz hall oldu, hi diyeceirniz kalmad yaplur
dey yek-zeban- vifak olarak cevab vermeleriyle Franel mhendisinin sandk iinde yapl
mas ve su iinde ta krma tecrbesi svel mhendisinin adem-i iktidan millahazasma
mebni idi. Mersum svel szn isbat edp bu havuzu inaya iktidan cmle indinde za-
hir ve svel'nn masarif bin yz elli kise akeye reside olaca ve Franel'nn masa-
rif bin kise akeyi tecavz edecei verdikleri defterlerden msteban ve sandksz yaplan
havuz sandk iinde yaplmakdan metin olaca mecmu' rni'mar kalfalannn ihbarlanndan
nmayan olmala bu sfuetde svel mhendisinin inasnda hem metanet ve hem Frane-
l'nn defterine gre iki bin kise ake canib-i miriye menfa'at ve vakt-i kalilde tekmiline ve-
sile olmak hasebiyle fevaidi bedihi ve bahir olduundan Franel mhendise sual dahi tevec-
ch etmedii ve havz- mezkCr yerinde hafr olunan mahal ancak tecrbe in hafr olunmu
olup mersn svel mhendisi hini mbaeretde hafr olunan yerden balamayup ebniye,
sahil-i bahri tathir ve ta'mik eyledikten sonra derya canibini iliata edecek mikdar kazklar ka-
kup ve gemekou tahtalanyla kapayup derya suyunun ier topraa nfUzunu sed ile bed'
edecek olduunu ihbar edp gerek kazklar kaklmas ve gerek hafr hususu ba'de't-tetmim
esas vaz' olunmas, ol vakitde Hak-pa-y devletlerine inha ile vakit ihtiyar olunacak olmala
imdilik mhendis i mersum ma'rifetiyle mbaeret olunmas babnda Bina Emini muma-
ileyh bendelerine beyaz zerine fennan- alileri suduruna muhtac idi muhat- ilm-i alileri
buyunldukda bu babda emr u fennan devletl inayetl Sultanm hazretlerinindir.
Mticebince Bamuhasebe'ye kayd olunup Emin-i mumaileyh yedine tekrar slret
ve rad Cedid Hazinesine ilm u haber verile.
Slret ve ilm u haber dade.
Fi 6 a'ban [1]211.
(BOA. CevdetBahriye nr. 12415)
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OsMANli DENizciLiGi

NoTLAR
eme olay hakknda zet bilgi iinbkz. M.C. ehabettin Tekinda, "eme", slam Ansiklopedi-
si (lA), lll. 386-388.
2 CezayirliGazi Hasan Paa'nn hayat ve Kapudan- deryal konusunda bkz. i. H. Uzunarl,
"Cezayirli Gazi Hasan Paa'ya Dair", Trkiyat Mecmuas, VII-VIIIf, stanbul, 1942, s. 17-40.
Osmanl devleti hizmetindeki yabanclar ve onlarn tersanelerde gemi inas ile ilgili faaliyetleri iin
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Cevdet-Bahriye (Cev-Bah.), Cevdet-Hariciye (Cev-Har.) ve Hatt-
Hmayun (HH) tasniflerinde pek ok belge bulunmaktadr. Osmanl devleti hizmetindeki sve
li mimar ve mhendisler iin T. J. Ame'nin Svenskt-Turkist Vapenbrdraskap, Kapital 8, Svenskarna
i Osterlandet, (Stockholm, 1952, s. 92-103) adl eserine, Franszlar iin Ahmed Refik, (terc.) "Onse-
kizinci asrda Fransa ve Trk Askerlii", (Trk Tarih Encmeni Mecmuas, yeni seri l/4, stanbul,
1930, s. 17-33) ve E. Z. Karal, "Osmanl Tarihine Dair Vesikalar", (Belleten, IV/14-15, Ankara, 1940,
s. 175-189) adl makalelere baklmaldr. Ancak Fransa ile ilgili almalar olduka yetersizdir.
4 Stanford J. Shaw, "Selim III and the Ottoman Navy", Turcia, I, Paris, 1969, s. 216. Shaw'un bu
makalesi, Between Old And New (Cambridge, Mass., 1971, s. 150-166) adl eserinde hemen aynen
tekar edilmitir.
. H. Uzunarl, "Sadrazam Halil Hamid Paa", Trkiyat Mecmuas, V, stanbul, 1936, s. 213-
268.
6 Shaw, agm, s. 216.
7 Nizam- Cedid hareketi iinde bahriye meselelerine nem verildii Tatarck Abdullah Molla'nn
layihasndan ("Sultan Selim-i Salis Devrinde Nizam- Devlet Hakknda Mtalaat", Tarih-i Osman
Encrneni Mecmuas, Vll/41, s. 257-284; Vll/42, s. 321~346; VIII/43 s. 15-34) da anlalmaktadr.
Yine Seyyid Mustafa'nn Nizam- Cedid'in uygulamasn anlatt nsalesinde (Kemal Beydilli, "lk
Mhendislerimizden Seyyid Mustafa ve Nizam- Cedid'e Dair Risalesi", Tarih Enstits Dergisi, 13,
stanbul, 1987, s. 440) de donanmann durumundan ksaca bahsedilmitir.
8 Kk Hseyin Paa'nn hayat ve kapudan- deryal dnemi hakknda geni bilgi iin bkz. Ne-
jad Gyn, "Kapudan- DeryaKk Hseyin Paa", Tarih Dergisi, II/3-4, stanbul, 1952, s. 35-50;
J. H. Mordtmann, "Hseyin Paa (Kk)", A, Vfi, 654-655; Mnir Aktepe, "Husayn Pasha" (K-
k Hseyin Pasha), The Encyclopedia of Islam, III, 627-628).
9 III. Selim'in saltanat srasnda bahriyede gerekletirilen yenileme almalan ile ilgili olarak
bkz. Ali lsari Gencer, Bahriye'de Yaplan Isiahat Hareketleri ve Bahriye Nezareti'nin Kuruluu
(789-867), stanbul, 1985, s. 29-91.
10 Mhendishane-i Bahri-i Hmayun (Deniz Mhendishanesil iin bilinen kanunnameler hakknda
bkz. i. H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara, 1984, s. 528-546;
aatay Uluay-Enver Kartekin, Yksek Mhendis Okulu, stanbul, 1958, s. 471-477. Kanunname-
nin deerlendirilmesi iin bkz. Gencer, age, s. 61-84. Kanunnamenin tersane hazinesi tekili ile
ilgili ksm iin bkz. Yavuz Cezar, "Osmanl Devleti'nin Mali Kurumlanndan Tersane-i Amire Ha-
zinesi ve Defterdarl'nn 1805 Tarihli Kunlu Yasas ve Eki", ktisat Fakltesi Mecmuas (. L.
Barkan'a Armaan), 41/1-4, stanbul, 1984, s. 361-388.

II Ahmed Vasf Efendi, gemilerin suya indirilmesi ve kzaa ekilmesi srasnda urad zarardan
baka bu iin "kesret-i ameleye ihtiyac mes eyledii ve maslahat- mezkfue klli zahmet ve meak
katle ancak mddet-i vafirede" gerekletiini anlatmaktadr (Tarih, stanbul niversitesi Ktp-
hanesi, Trke Yazmalar, nr. 6o2. vr. oa.).
12 Mhendis Brun tersanede ina ettii S9 zira uzunlundaki kalyonu istedii ekilde suya indir-
mi ve bu esnada Sultan III. Selim de hazr bulunduundan takip edilen usul benimsenerek yak-
lak krk yl uygulamada kalmtr. (Cevdet Paa, Tarih, stanbul, 1309, VI, I43-I44) Asl ad Jac-
ques-Balthasard Le Brun olan bu Fransz mhendis, Haziran 1793'te Osmanl devletinin hizme-
tine girmiti (Shaw, agm, s. 222).
13 Bu takrirde gemilerin havuzda kalafat ve tamir edilmesi halinde sadece 8oo bin kese kazanlm
olaca ve ksa zamanda donanma gemilerinin oalaca ileri srlmektedir (BOA, Cev-Bah. nr.
S53l Mahmud Raif de ngiltere'deki havuzlarda tamiri yaplan gernilerin 6o yl kadar dayand
n yazmaktadr. (apar Fkrkoca, ev. "Bir Osmanl Gzlemcinin ngiliz Siyasal Sistemine Bak
", Tarih ve Toplum, o, stanbul, 1984, s. 280).
14 III. Selim konuyla ilgili hatt- hmayununda "Kaimmakam Paa, Geri minnin mzayakasna na-
zaran masraf grnr. Lakin kalyonlann.dahi tiz vakitde fena-pezir olmas bundan ziyade miriye
hasaret grnyor" diyerek dncesini belirtmitir (BOA, Cev-Bah. Nr. SS3l
s 2S Rebi'levvel 1209 (20 Ekim 1794) tarihli sve devletinin stanbul'daki batercmam Murat-
ca'nin ifahi beyanatm arz eden bir belgede havuz inas iin Rode'nin stanbul'a geldii anlatl
maktadr (BOA, HH. nr. 56923).
6 BOA, HH. Nr. 4S87.
17 Mhendis Rode'nin Beyolu'ndaki evinde imal ettii bu destgah ve arh iin tersaneden kereste
ald, Havuz Bina Emini'nin 28 Receb 1210 (7 ubat 1796) tarihli takririnden anlalmaktadr
(BOA, Cev-Bah. nr. 998r).
8 Mehmed Salih Efendi, II Cemaziyelevvel 1210 (23 Kasm I79S) tarihinde bina eminliine tayin
edildi (BOA, Cev-Bah. nr. s83, II67, II87)
19 s Cemaziyelevvel IZIO (27 Kasm I79S) tarihli bamuhasebe kayd: BOA, Kamil Kepeci, (KK), nr.
2380, s. 23-
20 Rode'ye nce 400 guru verilmi, fakat sonra roo guru daha zam yaplarak Muharrem I2IO
(Temmuz I79S) tarihinden itibaren aylk maann soo guru olmas kesinlemitir (BOA, Cev-
Har. nr. 44n, derkenar).
21 Galata'daki bir tccar vastasyla Fransa'ya mektup gnderilmitir (BOA, HH. nr. ro2s8; Cev-Har.
nr. 44II).
22 Gelen mimarn gerek kimliinin tespitinde tersanede grevli mimar Brun'dan yararlanld
(BOA, HH, nr. o2ss8I, Cev-Har. nr. 44n). Aylnn ise Rode ile ayn miktarda, yani soo guru
olmas: Rebi'levvel I2II (4 Eyll 1796) tarihinde emredildi (BOA, Cev-Har. rd. 44n).
23 BOA, Cev-Bah. nr. 2663.
24 BOA, Cev-Bah. nr. oo3; HH. nr. s6928.
2S BOA, HH, nr. ss so. Bu plann bulunduu yeri bana bildiren ve konuya duyduu ilgi sebebiy-
le almalarm srasnda yardnlarn esirgemeyen Sayn Prof. Dr. Kemal Beydilli'ye teekkr
ederim.

26 Btn bu grmeler ve vanlan kararlar bina emini tarafndan sadrazama arz edildi. (BOA, Cev
Bal. nr. 1799). Sadrazarnn n Cemaziyelahr zn'de (z Aralk 1796) konuyu III. Selim' e takdim
etmesi zerine "takrir mikebince tecrbe olunsun" eklinde hatt- hmayln sadrr oldu (BOA,
HH. nr. 10694). Sadrazam telhisinin msveddesi BOA. Cev-Bah. nr. 3S9'da bulunmaktadr. S.
Shaw havuzun 14 zira derinliinde, 24 zira uzunluunda olduunu yazyorsa da (Between Old and
New, s. 441) bu ller deneme iin yaplacak olan havuza aittir.
28 Ayn vesika.
29 Kk Hseyin Paa, konuyla ilgili safabah anlatt takririni sadrazama takdim etmi ve 4 a'ban
zn (z ubat 1797) tarihli buyuruldu ile inaahn balamas uygun grlmtr. Havuz inas ko-
nusunda Fransz mhendislerle yeni bir grme yaplmamhr. (BOA, Cev-Bah. nr. I24IS) 6
a'ban z n' de (4 ubat 1797) ilmuhaber verilmi (ayn vesika) ve 7 a'ban'da (S ubat) tezkire, il-
muhaber defterine kaydedilmitir (BOA, KK. nr. 2380, s. 23).
30 BOA, Cev-Bah. nr. n762. Havuz iin yaplan tecrbe almalar ile ilgili bir dier belge BOA, Bab-
Defteri-Bamuhasebe Kalemi (D.BM.) nr. 6639'dadr.
31 Vasf, Tarih, vr. oza.
32 Ayn yer.
34 Osmanl devleti hizmetindeki sveliler iin bkz. Arne, age, s. 92-103.
3S Muratca hakknda geni bilgi iin bkz. Kemal Beydilli, "Igratius Mouradgea D'Ohsson (M urad-
can Tosunyan)", Tarih Dergisi, 34, stanbul, 1984, s. 247-314-
36 22 Zilhicce zo9'da (ro Temmuz I79S) sve'ten gelen mhendis ve ofiiyallere maa denneye
balanmas kabul edildi (BOA, Cev-Bah. nr. 1204). Mhendis Rode'nin Beyolu'nda bir ev kirala-
d tespit edilmektedir. (BOA, Cev-Bah. nr. 9981).
37 BOA. Cev-Bah. nr. 1204. Daha sonraki bir tarihte Rode'nin aylnn soo, ahengerin zoo, gemi
topusunun 300, tann 6o, ressamn 6o ve tercmann oo guru olduu grlmektedir. s
Muharrem zz (30 Haziran 1797) tarihli maa denmesi ile ilgili istida ve buyuruldu: BOA. Cev-
Bah. nr. S343 Mhendis ve dier memurlara denecek maalada ilgili dier belgeler: BOA. Cev-
Bah. 9873. 6IS9 6 evval zz (24 Mart 1798) tarihli bir maa tezkiresinden ise mhendis Ro-
de'nun maann 6so gurua ykseltildii anlalmaktadrr (BOA. Cev-Bah. nr. 2463-6670).
38 BOA. Cev-Bah. nr. 9869-8713-
39 8 Muharrem 1215 ( Haziran 8oo) tarihli buyuruldu: BOA, Cev-Bal. nr. 8zs6.
40 9 Muharrem zs ( Haziran 8oo) tarihli buyurulduda Rode ile birlikte drt kiiye daha maa
dendii grlmektedir (BOA, Cev-Bah. nr. 839). Ancak Receb zs-Rebi'levvel zz (Kasm
8oo-Haziran 8o6) arasnda Rode ile birlikte sadece tercmanna maa denmitir (BOA, Cev-
Bah. nr. S39,I0339 n38, S3I7 8931).

42 BOA, Cev-Bah. nr. 2190, 10824, 906, s8o, szo, 4451.
43 BOA, Cev-Bah. nr. 5264-1417.
44 27 Rebi'levvel zz (4 Haziran 8o6) tarihli maa denmesi ile ilgili tezkire: BOA, Cev-Bah. nr.
8931.

4S Bunlann yaptklan iler, altklan gnler ve aldklan cretler haftalk hesaplar halinde bina emini
tarafndan tutulmu ve muntazam olarak badefterdara takdim edilmitir (Tablo-' deki kaynaklar).
46 19 Muharrem I2IO (S Austos I79S) tarihli takrir: BOA, HH. nr. 4S87.
47 Kidros ve Cide kazalanndan salanacak kereste iin nceden verilen sooo guna ilave olarak
4000 gun daha verilmesi hususunda r6 Zilka'de 1210 (23 Mays 1796) tarihli buyunldu: BOA,
Cev-Bah. nr. 8849.
48 Misivri, Alyolu ve Sergen dalanndan kestirilecek kereste iin emin tayin edilen marangoz kal-
fasna ayl s guntan aylk 4S gun cret verilmesi hakknda 19 Zilka'de r2ro (26 Mays
1796) tarihli buyuruldu: BOA, Cev-Bah. nr. r86. s Zilhicce r2ro (21 Haziran 1796) tarihli Ah-
yolu kadsnn ilannda ise byk ve kk ebatta 7S adet kerestenin hazrland bildirilmek-
tedir (BOA, Cev-Bah. nr. 2so7). 7S adet kereste de Sergen dalarndan kestirilmitir (BOA, Cev-
Bah. nr. 23S4)
49 BOA, Cev-Bah. nr. r879. Kerestenin nce r8 ktalk bir ksm (BOA, Cev-Bah. nr. 2499), sonra Gs s
ktalk dier ksm (BOA, Cev-Bah. nr.s8s) kestirilerek nakledilmitir.
so BOA, Cev-Bah. nr. 8849, 88so, r9os, 9sor.
s BOA, Cev-Bah. nr. r86, 2so7, 23S4 19os.
S2 BOA, Cev-Bah. nr. 19os.
S3 BOA, Cev-Bah. nr. 8oro. Ergn Torol-. H. Aksoy, "Drydocks of istanbul GoldenHam Ship-
yard", I. Uluslararas Trk-slam Bilim ve Teknoloji tarihi Kongresi, T, 14-18 Eyll1981, stanbul,
r98r, s. S9 Bu makalede havuzlar hakknda zet bilgiler bil.unmaktadr.
S4 Bu miktar ta iin ise S9-soo guru denmiti (BOA, Cev-Bah. nr. 8ss).
ss Bu i iin duvarc esnafna 7 a'ban 1210-29 evval r2n (r6 ubat 1796-27 Nisan 1797) tarihleri
arasnda defada 12.soo gun denmitir (BOA, Cev-Bah. nr. 6408).
s6 Cebehane-i Amire'den I4 a'ban I2IO'da (23 ubat I796) s kantar siyah barut verildi (BOA, Cev-
Bah. nr. r683).
S7 Bkz. Tablo-' deki kaynaklar.
s8 Ayn yer.
S9 Bu i iin 3 Muharrem r2ro'da (20 Temmuz I79S) 2s.ooo guru, r6 Rebi'levvel r2rr'de (r9 Ekim
1796) 12.soo guru olmak zere 37-SOO guru denmi ve s.721 kantar bolana topra tersaneye
getirilmitir (BOA, Cev-Bah. nr. 2320). a'ban 1210 (ro ubat 1796) tarihli tersane emininin ar-
zndan anlaldna gre, havuz mahallinin tespiti srasnda Deirmenlik ve Santron adalanndan
da numune olarak bolana topra getirtilniti (BOA, Cev-Bah. nr. roro3). Bolana ile ilgili bilgiler
aynca byk havuzun haftalk masrafbilanolannda da mevcuttur (Tablo-' deki kaynaklar).
6o BOA, Cev-Bah. nr. 888.
6r 8 evval 1212 (26 Mart 1798) tarihli buyuruldu: BOA, Cev-.Bah. nr. 9261. Havuzun iki kenanna
ina edilen yeni kuyulara yaplan masraflar Tablo-' deki kaynaklarda yer almaktadr. Bu kuyulan,
havuz iin izilen planda da grmek mmkndr (BOA, HH. ssso).
62 27 Muharrem 1213 (n Temmuz 1798) tarihli ilmuhaber kayd: BOA, KK. 2380. s. 23
63 BOA, Cev-Bah. nr. 74SO.
64 6 Muharrem I2IS (30 Mays r8oo) tarihli ilmuhaber kayd: BOA, KK. 2380, s. 23.
Gs s Safer 12rs (28 Haziran 18oo) tarihli ilmuhaber kayd: BOA, KK. 2380, s. 23; BOA, KK. 14025.

66 Byk havuza irad- cedid hazinesinden yaplan demeler iin ayrca bkz. Yavuz Cezar, Osmanl
Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, stanbul, 1986, s. 204, 210. Bir kese ake 500 gurutur.
67 Ahmed Vasf Efendi, havuz iin yaplan masrafn, ilk tahmin edilenin yaklak yans kadar oldu-
unu yazmaktadr (Tarih, K, TY, nr. 6o12, vr. 102b).
68 BOA, Cev-Bah. nr. 6410, 5322.
69 BOA, Cev-Bah. nr. 7450. Burada zikredilen tayin ve maa balanmasyla ilgili baz belgeler BOA,
Cev-Bah. nr. 1638, 9269, 8389, 1250, 737, 777o'te bulunmaktadr. Verilen hediyelerden tarihi Va-
sf da bahsetmektedir (Tarih, vr. 1o2b).
70 Havuzun ina tarihi konusunda Olivier'i (Voyage dans I'Empire Othoman, Paris 18oo, I, 68-69)
kaynak gstererek inaahn 1793-96 tarihleri arasnda tamamlandm yazan tarihi S. Shaw (agm,
s. 224) ve W. Mller-Wiener'in (Zur Geshichte des Tersane-i Amire in stanbul, Turkische Miszel-
len, Robert Anhegger Armaan, stanbul 1987, s. 261-262) havuzun ina tarihi olarak verdii
(1793-1796) bilgiyi burada tashih etmek yerinde olacakhr. Ayrca Olivier'nin verdii bilgilerden o
sonucu karmak da mmkn deildir. Nitekim, Shaw da, makalesinden sonra baslan Between
Old and New adl kitabnn havuzla ilgili bahsinden (s. 157, 440-441 Not. 18) ina tarihi ile ilgili bil-
giyi kartmtr. Devrin kaynaklan da havuzun 18oo'de bittiini gstermektedir. Nitekim, tarihi
Ahmed Vasf Efendi 1215 (8oo) senesi olaylan arasnda havuz inaahnn tamamlanmas vesile-
siyle muhtemelen resmi evraktan istifade ederek zet bir bilgi vermitir (age, vr. ro1a-103a). Ayr
ca Mahmud RaifEfendi de, 1798'de baslan eserinde tersanede mkemmel bir gemi havuzu ina
edilmekte olduunu belirttiine (Mahmoud Rayf Efendi, Tableasu des Nouveaux Reglemens de
I'Empire Ottoman, Constantinople, 1798, s. 48) gre byk havuzun 1796'da bitmesi mmkn
deildir.

NC AYRlM
OSMANLI DENZ TicARET TARH

AHTNAMELERE VE UYGULAMALARA
GRE OSMANLI-DUBROVNK
TCARI MNASEBETLERi, s-6. Yzyllar
ubrovnik, Osmanl mparatorluu iin nemli yiyecek ve hammad-

1.
D de kaynaklanna sahip olan Balkanlar ile talya ve dier Avrupa dev-
letleri arasnda gerekleen ticaretin transit merkezlerinden biri
olarak s. ve 6. yzyllarda hayati bir nem tamakta ve benzeri grlme-
dik bir gelime gstermekteydi.
Dubrovnik'in Osmanl Trkleri ile ilk karlamas, Osmanl ftu-
hahnn Dou Balkanlar'a ulah sralarda balad. Dubrovnikliler eskiden
beri bu blgelerde ticari faaliyetlerini srdrmekteydiler.' Nite-
kim, II. Murad'n 10 Temmuz 1430 tarihli Dubrovnik beyleri-
ne gnderdii mektup bu hususa ksmen k tutmaktadr. II.
Murad bu mektubunda, kendi topraklarnda serbeste ticaret
yapan Dubrovniklilerin o gne kadar grmek ve dostluk te-
sis etmek iin hibir teebbste bulunmadklann, hatta bir el-
i bile gndermediklerini belirterek onlar suluyor ve byk bir
askeri kuvvet gndererek ehri ykma tehdidinde bulunuyordu. 2 Bu teh-
dit tesirini gstermi olmal ki ksa srede Dubrovnik'ten iki eli gelerek 6
Aralk 1430' da Osmanl devletinden ilk ahitnameyi almay baard. Bu alit
nameye gre, Dubrovnikli tccarlar Osmanl topraklarnda ve denizde, Sr
bistan, Arnavutluk ve Bosna'da mutat gmrk vergisini demek arhyla ti-
caret yapabilecekler ve Osmanl devleti tarafndan komu devletlere kar
komnacaklard. Bu dostluun bir nianesi olmak zere 1433'te Bosna kra-
l ile arasnda kan anlamazlk yznden Osmanllardan yardm isteme-
si, Dubrovnik ehir devletinin sultann hakimiyetini resmen tanmasna
vesile oldu. Yardm isternek amacyla gelen eli yllk soo duka hara de-
meyi de vaat ediyordu.
Fatih Sultan Mehmed, 14s9'da Srbistan', 1463'te Bosna'y impara-
torluuna kattktan ve 467'de blgedeki topraklarn biraz daha genilet-

tikten sonra Dubrovnik'ten dedii hara miktarn sooo dukaya ykselt-
mesini istedi. Bylece Osmanllar bu devletle ilikilerini daha bir kesinle
tirerek kurala balam oluyorlard.
Osmanl mparatorluu ile Dubrovnik arasndaki ilikileri dzenle-
yen ahimarnelerin ilki, yukanda da temas edildii gibi 1430 tarihlidir ve
serbeste ticaret yapma imtiyazn ihtiva etmektedir. s. ve r6. yzyllarda
Dubrovnik'e verildii tespit edilen dier ahirnameler ise 1442,3 1459,4
r48r, 5 1512,6 1525,7 sso, r567 8 ve 1575 9 tarihlidir.
Bunlardan r48r, sso ve 1567 tarihli olanlarn metinleri mevcut ol-
mamakla beraber baz hkmlerde yaplan atflardan bu tarihlerde ahima-
me verildii veya nceki bir ahitnamenin tecdid edildii anlalmaktadr.
Osmanl mparatorluu'nun Dubrovnik'e verdii ahirnamelerde
yer alan maddeler ortak zellikler gstermektedir. Hara miktarn belir-
leyen madde ile gmrk tarifelen hari, dier haklar ve sorumluluklar
ahirnamelerde hemen hemen hi deimemitir. Bu noktadan ele alnd
nda 1442, 1512 ve 1575 tarihli ahitnamelerde u ortak maddeler dikkat
ekmektedir:
Dubrovnik Osmanl himayesindedir. Bu sebeple Dubrovnik hisar-
larna, vilayetlerine ve halkna hibir Osmanl grevlisi sancakbeyi, suba
ve hisareri zarar vermeyecek ve buna karlk Dubrovnik Osmanl mpara
torluu'na hara deyecekti.
Dubrovnikli tccarlar btn Osmanl topraklannda serbeste tica-
ret yapabilecekler, mailanna ve eyalarna dokunulmayacak, Osmanl lke-
sinde mallarn sattklar takdirde % 2 gmrk deyeceklerdi.
Bir Dubrovnikli ile bir Mslman arasnda anlamazlk karsa
bu ihtilafkad huzurunda zmlenecek, iki Dubrovnikli arasndaki anla
mazlk ise kendi aralarnda veya isterlerse kad huzurunda halledilecekti.
Borlu bir Dubrovnikli iin bir bakas sorumlu tutulmayacak, bir
Dubrovnikli Osmanl lkesinde vefat ederse beytlmalc mailarna el koy-
mayacak ve kendi veresesi gelip eyay teslim alacakt.
Osmanl mparatorluu'nun dman olan devletlerin tccarlar,
gmrklerini demek kaydyla Dubrovnik'te serbeste ticaret yapabilecek-
lerdi. Sava hali bile olsa Dubrovniklilerin ticaretine kimse kanmayacakt.
250 AHiDNAMELERE VE UYGULAMALARA GRE SMANLI-DUBROVNiK TiCARI MNASEBETLERi
Ahirnamelerde ortak olan ve en nemli maddelerin banda gelen,
Dubrovnik'in demeyi kabul ettii hara meselesiydi. 1442 tarihli ahima-
rnede 1000 flori olduu tespit edilen senelik haracnro 1458'de 1500,"
1468'de 5000,12 1471'de 9000, 1472'de IO.OOO floriye ykseltildii grl-
mektedir. Bu sralarda gmrk vergisinin de % 5'e ykseltildii anlal
maktadr. Bu uygulama 1478'e kadar devam etti;'3 28 ubat 1478'de Dub-
rovnik tccarlarndan gmrk almaktan vazgeilerek yeni bir dzenleme
yapld. Buna gre Dubrovnik'in ro.ooo flori cizye ve 2500 flori de gm-
rk vergisi karl olmak zere her sene hara+gmrk r2.500 flori gn-
dermesi esasa baland. Bu miktar hara ve gmrk ilk defa s evval
883'te (9 ubat 1479) Hazinei Amire'ye teslim edildiyse4 de, 884'ten
(148o) itibaren bu para daha nce kararlatrld zere sadece hara ad
altnda denneye baland.' 5 Bu tarihten itibaren ve r6. yzyl boyunca
Dubrovnik'in dedii hara miktarnda rakamsal bir deime gerekleme-
yip, gmrk vergisi oranlarnda ve bunun tahsilinde bazen deiiklikler
sz konusu oldu.
Dubrovnik' e verilen ahirnamelerde gmrk meselesi nemli bir yer
tutmakta ve uygulamalar srasnda ortaya kan anlamazlklar fermanlada
zmlenneye allmaktayd. Dubrovnikli tccarlar ahimarnelere gre Os-
manl topraklarnda mallarn serbeste delatrma hakkn elde etmilerdi ve
bu mallar herhangi bir ehirde satmalar halinde % 2 gmrk dyorlard.
Dubrovniklilerin gemiyle yaptklar ticarette ise, demeleri gereken gmrk
miktar % 4't. ' Ancak zaman zaman bunun dna kld ve gmrk
6
oranlarnda ve tahsilinde problem yaand anlalmaktadr. lk defa r478'de

hara ve gmrk gelirleri birletirilerek r2.500 floriye karldnda % 5
olan gmrk vergisi nce Mslmanlarnki gibi% 4'e indirilmi, sonra ta-
mamen kaldrlmt. Bu durum sadece Dubrovnik tccarlarna bir sre iin
uygulanm olmaldr; nk r48o'de 17 ve r48r'de' 8 gmrk vergisinin% 2
olduu grlmektedir. Muhtemelen dier gmrk gelirlerinin tahsilinde uy-
guland gibi Dubrovnik gmr iin bir emin tayin edilmiti.
Ahitnamelerin uygulamalarn gsteren btn fermanlar Osmanl
mparatorluu topraklarnda Dubrovnikli tccarlarn % 2 gmrk deye-
ceini teyit etmektedir. Nitekim 3 evval9o6'da (22 Nisan rsor) Rumeli ve

Resim 15. 17. yzylda bir kalyon (Bostan, Osmanlt Gemileri, s. 104).
Anadolu kadlanna gnderilen bir fermancia Dubrovniklilerin Osmanl l-

kesinde mallarn sattklan takdirde % 2 gmrk demeleri gerektii ifade
ediliyordu.'9 Yine so'da Mslmanlar hala% 3, gayrimslimler% 4 ve
yabanc tccarlar% 5 gmrk derken Dubrovnikliler en imtiyazl tccar
olarak% 2 demeye devam ediyorlard; ancak Osmanl himayesi alhnda ol-
malarna ve en dk oranda gmrk demelerine ramen sultann reaya-
s veya tebeas saylmyorlard.
252 AHiDNAMELERE VE UYGULAMALARA GRE OsMANu-DuBROVNiK TicARI MNASEBETLERi

Yavuz Sultan Selim'in tahta kmas zerine Dubrovnik tccarlan-
na ait gmrn istanbul'da% s'e, dier iskelelerde% 4'e kanlmas tc-
carlarn ikayetine sebep oldu. Bunun zerine 27 Zilhicce 98'de (6 Mart
s3) elilerin istei ile yeniden gmrk resmi% 2'ye drld, tahsili ii
ise emin olan yerlerde emine, olmayan yerlerde kadya havale edilerek iki-
ayda bir gnderilmesi Rumeli ve Anadolu kadlanna duyuruldu. Bu d-
zenlemede Mslmanlardan% 2, gayrimslim tebaadan% 4, harbilerden
% S gmrk alnmas emredildi. 20
Nova memlahas arnili olan Nikola 923 (s7) senesi balannda s

tanbul'a gelerek Dubrovnik'teki gmrk uygulamalanndan ikayet etti.
Amil Nikola'ya gre, Dubrovnik'te ithal ve ihrac gmr olarak nceleri
% 2 ake denirken bir sredir Dubrovnik gmrk emini rvet karln
da dar kan mallardan gmrk almam ve gelen mallardan da bazen
gmrk ald iin pek ok zarara ve anlamazlklarasebep olmutu. Ayn-
ca yabanc tccarlar, yani "Frenk kafirleri" eskiden Dubrovnik'e uka ve
benzeri mallar getirdiklerinde kanun gerei % s ake gmrk dederken
artk sadece yk bana s,s altn demeye balamlard. Ayrca Dubrovnik-
lilerin bunlarn mallarn kendi mallar gibi gstererek gmrk denmesi-
ne mani olduklar grlyordu.
Bu durumun dzeltilmesi halinde Hazine'ye byk gelir salana
cann bildirilmesi zerine, Osmanl ynetimi durumu bir fermanla No-
va kadsna yazarak tahkikat yapmasn ister ve Dubrovniklilerin Dubrov-
nik'te gmrk dememek iin ellerinde bir fermanlar varsa bunu tespit et-
mesini, aksi takdirde Dubrovniklilerden ve Dubrovnik'e gelip giden yaban-
c tccardan eskisi gibi gmrk alnmasn emretti. Muhtemelen bu sra
2
'
larda Dubrovnik gmr mukataaya dntrlm ve Nova tuzlas

gmr ile birletirilerekamil Nikola'ya iltizama verilmitir.
Kanuni Sultan Sleyman'n ilk saltanat yllarnda yine Dubrovnik
gmr uygulamasnda baz deiiklikler yapld anlalmaktadr. Daha
nce Nova tuzlas gmr ve bac ile birlikte iltizama verilen Dubrovnik
taeider gmr Dubrovnik elilerinin istei zerine evval 927'den (4
Eyll s2) itibaren aynlarak mstakil bir gmrk haline getirildi ve yl
iin 30o.ooo ake karlnda Nikola veled-i Petro'ya iltizama verildi. Bu

gmrk gelirlerinin her alt ayda bir so.ooo ake olarak denmesi karara
baland. Ahirnamelerde gmrk mukataas gelirlerinin her alt aydabir
denmesi istendii halde s6s ve s8o'de>3 olduu gibi senelik dendii
22
de tespit edilmektedir.
s2 dzenlemesine gre, gmrk vergisi miktan Dubrovnikliler
iin stanbul, Bursa ve Edirne hari her yerde % 2, Dubrovnik'te ticaret ya-
pacak yabanc tccar iin ise% s'ti. Dubrovnikliler mallarn stanbul'da sat-
tklan zaman% s, Bursa ve Edirne'de sattklan zaman ise% 3 gmrk ver-
gisi deyeceklerdi. stanbul, Bursa ve Edirne gmr taeider gmr
nn dnda tutuldu ve gelirleri dorudan Hazine-i Amire'ye tahsis edildii
iin mukataaya dahil edilmedi. Yine ayn dzenlemeye gre, Dubrovnik'te-
ki gmrk emini Dubrovnikli tccarlara kanmayacak ve onlardan giri
klarda gmrk istemeyecekti. Bir baka husus ise daha nce taeider gm-
rk mukataasi iinde olan mumhane mukataasnn bu yeni uygulamada ay-
rlm olmasyd. 24 Aynca Dubrovnikli tccarlar gmrk vergisi dememesi
iin yabanc tccarlarn mallarn kendi mallan gibi gstermeyecekti.
Ancak bu uygulamann da ok uzun srmedii grlmektedir. 12
Cemaziyelahr 929'da (28 Nisan s23) Dubrovnikli tccarlarn kuma ve
eyalarndan alnan gmrk vergisi yeniden% s' e karld ve taeider gm-
r mukataas kaldrld. Dubrovnik elilerinin % s gmre itiraz etme-
leri zerine 7 Muharrem 93o'da (6 Kcsm s23) durum yeniden dzeltil-
di ve nceki ahirnameye gre uygulamalar devam etti. Bu srada Dubrov-
nikli tccarlarn Osmanl lkesinden alp gtrdkleri kkrt, ipek, kur-
un ve balmumu gibi maddeler iin% 2 gmrk alnmasna karlk sah-
tiyan, mein ve benzeri eyalardan bir ey talep edilmiyordu. Ahimarnede
kkrdn ihracna izin verilmedii hatrlatlmaktayd. 25
940 (IS34) senesinde Dubrovnik eizye ve gmrnn ayn olarak

dendii Hazine ruznamelerindeki kaytlardan anlalmaktadr. Buna g-
re 2 evval 940'ta (2S Mays IS34) "gmrk-i taciran-i Dubrovnik"in bir
taksidi, 28 evval'de (n Mays) ise Dubrovnik cizyesi getirilmitir! 6
Dubrovnik tccarlarndan alnacak gmrk vergisi miktar uygula-
malarda zaman zaman aksadndan 28 Rebi'lahr 931'de (22 ubat
IS2S) btn Rumeli ve Anadolu kadlklarna ferman gnderilerek Dub-
254 AHiDNAMELERE VE UYGULAMALARA GRE SMANLIDUBROVNiK TiCARl MNASEBETLERi

rovniklilerin sathklar mallardan nceki gibi% 2 gmrk alnmas salan
mt.27 Ancak bu konudaki anlamazlklarn zaman zaman tekrarland
grlmektedir. Nitekim, 957'de (sso) Dubrovnikli tccarlar, mallarn
Belgrad'da satmadklar halde gmrk istendii konusunda baz ikayet
lerde bulunmulard. 28 Yine 1559'da Rumeli kadlanna gnderilen bir h-
kmde, kumata % 5'e karlan gmrk vergisinin % 2'ye indirildii,
gmr Dubrovnik'te denmi mallardan yeniden gmrk istennerne
si hatrlatlyordu. 9
2
Uygulamalarda gmrk vergisinin Dubrovnikli tccar aleyhine ba-

zen bozulduu grlmektedir. Nitekim 958'de (1552) Dubrovnik elileri,
stanbul' dan satn aldklar mallardan % 5 gmrk alndn ileri srerek
ikayette bulundular; nk bu miktar sadece sathklar mallar iin den-
mekteydi. Ahitnamelerde, limanlardan satn aldklar mallar iin % 2 gm-
rk deyecekleri hatrlatlarak fazlasna msaade edilmemi, 30 bu durum
Msr gibi yerler iin de geerli kabul edilmitiY
Dubrovnikli tccarlarn gmrkle ilgili ikayetleri arasnda Dub-
rovnik'te sur iinde yaad halde, Nova ve Dubrovnik gmrk eminleriy-
le dier arniller tarafndan Osmanl reayas olduklar iddiasyla gmrk
demeye zorlanmalar yer alyordu. Osmanl makamlar, gmrk verme-
mek iin Dubrovnik' e katklar ileri srlen bu tccarlar hakknda ilgili
blgelerin "mhrl suret-i cedid-i hakani" defterlerine baklarak karar
verilmesini istiyordu. 32
Abitname ve uygulamalarda raslanan nemli bir konu da Osman-
l lkesinde yerleen Dubrovniklilerin ikametiyle ilgiliydi. Osmanl huku-
. kuna gre prensip olarak dorudan Osmanl tebaas olmayanlarn Os-
manl lkesinde yerlemelerine msaade edilmiyordu. Bu hkm slam
fkhnn mukim ve misafir konusundaki kararlaryla ilgiliydi. En eski
abitnamelerden olmasna ramen Yenedildi tccarlara bile 1503 abitna-
mesinde Osmanl lkesinde sadece bir yl ikamet izni verilmi, daha faz-
la kaldklar takdirde cizye ve benzeri tekalif ile me sul tutulacaklar belir-
tilmiti. 1513 ve sonraki tarihli Venedik abitnamelerinde ise sre belirtil~
rneksizin ticaret iin gidip gelenler orada yerlemedikleri takdirde muaf
tutulmulard. Ancak uygulamada misafirlik mddeti olan 5 gnden faz-

la kaldklar takdirde grevliler tarafndan rahatsz edilenler oluyordu.
Halbuki Dubrovnikliler haragzar reaya olarak bundan muafkabul edil-
miler ve bir Osmanl ehrinde yerletiideri halde hem ikametlerine m-
dahale edilmemi, hem dereaya muamelesi grmemi, yani cizye, ispen-
e gibi vergilerle sorumlu tutulmamlard. Bu durumun zaman zaman
anlamazlklara sebebiyet verdii anlalmaktadr. Mesela 22 Rebi'lahr
956 (20 Mays 1549) ve 8 Safer 983'te (9 Mays 1575) Rumeli kadlarna
gnderilen fermanlarda bu hususa temas edilerek ticaret iin gelip kalan,
oluk ocuk sahibi olan ve maddi durumu iyi olmad iin Dubrovnik'e
dnemeyeniere reaya olduklar iddiasyla vergi istenmemesi hatrlahlm
ve bunlarn kimliinden phe edilmesi halinde blgenin en son yaplan
tahrirlerine baklmas istenmiti. Aksi takdirde ahitnameye aykr hareket
edilmi olacakt. 33
Dubrovnikli tccarlar Osmanl lkesinde alveri yaparken Osman-
l ve Dubrovnikli tccarlar ile anlamazlklar olduunda ve kadya gitme
hakkn kullanmak istediklerinde34 veya bir Dubrovnikli Osmanl toprakla-
rnda vefat ettii takdirde beytlmalc, mevkufat veya kassarnn karma
yp mirassnn gelmesi hususunda35 ahirnamelerde yer alan taahhtlerin
yerine getirildii grlmektedir. Mahkemelere intikal eden davalarda huccet
ve sicil bulundurulmas konusunda Yavuz Sultan Selim devrinde verilen bir
kararn III. Murad devrinde de devam ettii anlalmaktadr. 36
Ahitnamelere gre Dubrovniklilerin mallar, canlar gvence alh-
na alnm ve topraklar iin koruma taahhdnde bulunulmu olmasna
ramen baz Osmanl askerlerinin gerek sahillerde gerek denizde bir k
sm Dubrovnikli halk esir etmesi ve hatta satmas da hakl olarak derhal
itirazlara sebebiyet vermiti. Bu hususta alnan tedbirlerle esirlerden
Mslman olanlarazat edildi, kendi dininde kalanlar ise Dubrovnikli yet-
kililere teslim edildi. 37
Dubrovnikli tccarlarn ticaret yaph blgeler sadece Rumeli ve
Anadolu ile snrl deildi. Daha Yavuz Sultan Selim'in Msr' fethi zeri-
ne kendilerine Msr'da serbest ticaret yapma ve dkkan ama hakk veril-
miti. Bylece Msr limanlan Dubrovnikliler iin nemli birer ticaret mer-
kezi haline gelmi oldu. 8
256 AHiDNAMELERE VE UYGULAMALARA GRE OsMANLI-DUBROVNiK TicARI MNASEBETLERi

Btn bu uygulamalar ahitnamelerin sadece yazl metinler ha-
linde kalmadn ve uygulama srasnda kan problemierin srarla ta-
kip edilip zmlendiini gstermektedir. Hatta o dereceye kadar ki, i
kayet konularyla ilgili fermanlarn hemen hepsinde sz konusu proble-
mi alakadar eden ahitname karar da zikredilmektedir. Bu da bazan ns-
has elde bulunmayan ahitnameleri fermanlardan takip etme imkann
vermektedir.

NoTLAR
Halil nalck, Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I, 1JOO-6oo (ev. H. Berktay),
stanbul, 2oor, s. 3II-3r2. Dubrovnik'in s. yzyl balannda stanbul ve Selanik'teki ticareti iin
bkz. Bari..:.a KrekL, "Courier Traflic between Dubrovnik, Constantinople and Thessalonika in the
First Half of the Fourteenth Century", Variorum Reprints, Londra, 1980, XI, s. r-8.
2 Ciro Truhelka, "Dubrovnik Arivinde Trk-Islav Vesikalan", ter. stanbul Enstits Dergisi, , stan
bul, I9S6, s. 42.
3 1442 tarihli ahirnamenin zeti iin bk.Truhelka, Dubrovnik Arivi, s. 444S
4 I4S9 tarihli ahirnamenin zeti iin Truhelka, Dubrovnik Arivi, s. 47-48.
S II. Bayezid'in Evalur- Ramazan 886'da (13-23 Kasm r48r) Dubrovnik'e ahidname verdii hususu,
Yavuz Sultan Selim'in Rumeli ve Anadolu kadlanna gnderdii 27 Zilhicce 918 (5 Mart s3) tarih
li bir hkmde zekredilmektedir (Fahri Dalsar, "Bursa er'i Mahkeme Sicillerine Gre: Selim I'in
Dubrovnik Cumhuriyeti ile Yapt Muahede", Tarih Vesikalar, II/r2, stanbul, 1943, s. 414-
6 1512 ahimamesinin Trke metni iin bkz. Dalsar, Dubrovnik Cumhuriyeti, s. 412413.
7 931'de (1S2S) Dubrovnik'e ahitname verildii hususunda 26 Receb 994 (13 Temmuz 1s86) tarihli
Msr beylerbeyine gnderilen hkmde bir atfta bulunulmaktadr (BOA, Kamil Kepeci (KK),
nr.ro8, s. 123).
8 N. H. Biegman, The Turco-Ragusan Relationship, The Hague, 1967, s. SS Biegman, II. Selim tara
fndan yenilenen ahirnamenin tarihini s66 olarak vermekte ise de, padiahn tahta clusunun 30
Eyll 1s66'da gerekletii dikkate alndnda ay gibi ksa bir sre iinde yenilenmi olmas
ihtimalini biraz azaltmaktadr. Aynca Rumeli sancakbeyleri ile kadlarna gnderilen Evahr- Re-
ceb 974 (3r Ocak-9 ubat 1s67) tarihli bir hkmde Kanuni devrinde verilen bir hknn yenilen-
mesini istedikleri ve ahirnameye uyulmasna dikkat ekildiine gre ahitname tarihinin de bu s
ralarda verilmi olmas daha uygundur (Dubrovnik Devlet Arivi (DDA), AT. 8, nr. 21).
9 Biegman, Turco-Ragusan, s. s6S9
10 Truhelka, Dubrovnik Arivi, s. 44-45.
n DDA, A. br. 3; Truhelka, Dubrovnik Arivi, s. 46-47, s.
12 DDA, A. br. s; Truhelka, Dubrovnik Arivi, s. S2-S3
13 Truhelka, Dubrovnik Arivi, s. SS 62-63.
14 DDA. A. br, 14; Truhelka, Dubrovnik Arivi, s. 63-64.
s Dubrovnik Devlet Arivi'nde senelik denen bu haralar ile ilgili Hazine-i Amire'ye demelerin
yapldn gsteren pek ok hccet bulunmaktadr Bunlardan tespit edilebilenlerin bazlan un
lardr: DDA. A. br. 3 s. 10, 12, 14, r6, 17, 1922, 2S, 26, 30, 32 33 42, 44 4S s, S2-S4 s6; Ar, nr.
2, sa, 7, 8, 9, 6-7; As, nr. 2a; A8, nr. 8. Dubrovnik'in dedii hara miktan hakknda ayrca bkz.
Biegman, Turco-Ragusan, s. 49
6 Gemi ile ticaret yapanlardan % 4 ake yerine % 8 ake gmrk vergisi alnd iin Dubrovnik el-
ilerinin yapt ikayet zerine Avlonya kadsna gnderilen Evast- evval879 (17-27 ubat I47S)
tarihli hkm: DDA. A. br. 9 '
17 nalck, Ekonomik ve Sosyal, s. 316
8 Dalsar, Dubrovnik Cumhuriyeti, s. 414-
258 AHiDNAMELERE VE UYGULAMALARA GRE SMANLI-DUBROVNiK TiCARI MNASEBETLERi

r9 DDA. A. br. 39
20 Dalsar, Dubrovnik Cumhuriyeti, s. 4r3.
2r 29 Cemaziyelahrr 923 (r9 Temmuz rsq) tarihinde Nova kadsna gnderilen hkm: DDA. A7, nr. ra.
22 4 Muharrem 973 (2 Austos r565) tarihli hkm: BOA. Maliyeden Mdevver Dtjterler (MAD),
2775 S. r4.
23 7 Zilkade 988 (26 Aralk rs8o) tarihli hkm: BOA, Mhimme Defteri (MD), nr. 36, s. r2j36.
24 3oo.ooo ake olan mukataa miktanna 36oo ake berat resmi ile 6oo ake resm-i hesab ilave edi-
lecekti. Bu berat Kanuni, Belgrad Kalesi'ndeyken verilmiti (DDA. A.r, nr. 3).
25 7 Safer 930 (r6 Aralk r523) tarihinde Nova kadsna ve Dubrovnik'teki gmrk eminine gnderi-
len hkm: A7, nr. 2.
26 Dubrovnik Taeider Gmr bedeli olarak 42.o6o ake ve roo4 hasene-i sultaniye sikke teslim
edilmiti. Dubrovnik beylerinin cizyesi iin de 7000 hasene-i sultaniye, r2oo hasene-i efrenciye
sikke getirilmiti (BOA. KK. r863, s. r77. r95). Daha sonraki tarihlerde Dubrovnik cizyesi ile ilgili
yaplan demeler hakknda baz kaytlar bulunmaktadr (BOA. KK.r863, s. 208; KK.q65, s. rb;
MAD. 445, s. r6o; AE-Kanuni, 258, s. roob, 14b, KK. r866, s. 24, 28; KK. r867, s. 70, 7r, 73). Bu
kaytlarda ayn zamanda Dubrovnik cizyesini getiren elilerin beyleri adna getirdikleri pikeler
ve Osmanl hazinesinden onlara verilen hediyeler de yer alyordu.
27 DDA. Ar, nr. 6.
28 Semendire sancakbeyi ve Belgrad kadsna gnderilen 2 Cemaziyelewel957 (r9 Mays r550) tarih-
li hkm: DDA. A8, nr. n.
29 BOA. KK. nr. 6r, s. 96.
30 25 Cemaziyelahr 958 (r8 Haziran r552) tarihli Rumeli ve Anadolu'daki kadlara gnderilen ve
ahidnamedeki gmrk oranlarn hatrlatan ferman: DDA. A7, nr. r3a.
3r Msr beylerbeyine ve skenderiye kadsna gnderilen Evast- Ramazan 965 (r6-26 Haziran r558)
tarihli hkm: DDA. A7, nr. 20.
32 Hersek sancakbeyi, Saray kads, Bosna, Kilis, zvomik sancaklarndaki nazr ve kadlara gnderi-
len Evail-i Rebi'lahr 963 (r3-23 ubat r556) tarihli hkm: DDA. A7, nr. r7a. Benzer hkmler
Evail-i Rebilevvel 964'te (n-2r Ocak r557) Rumeli beylerbeyi, Hersek, Kilis ve zvomik sancakbe-
yi ile kadlarna (DDA. Ar, nr. r3), 27 Cemaziyelahr 966'da (6 Nisan r559) yine Rumeli kadlar
na (DDA. As, nr. r7-r8) gnderilmitir.
33 DDA. A~, nr. r2; A8, nr. 27.
34 Bu hususu ahimarneye gre dzerleyen Evahr- Receb 902 (24 Mart-3 Nisan 1497) tarihli berat:
DDA. A. br. 37
35 Rumeli ve Anadolu kadlarna gnderilen ro evval9o7 (r8 Nisan r5o2) tarihli hkm: DDA. A. br. 48.
evval974 (Nisan r567) ve 25 Rebilevvel983 (4 Temmuz 1575) tarihli hkmler: DDA. A8. nr.29.
36 BOA. KK. nr. ro4, s. 22b.
37 DDA. A8, nr. 4, 19; A7, nr. 28a, 30a.
38 Evast- Cemaziyelewel932 (22 ubat-3 Mart 1526) tarihli Msr beylerbeyi, Vilayet-i Arab sancak-
beyi, kad ve iskele eminlerine (A7, nr. 3a) ve Evahr- Muharrem 936 (2r Eyll-3 Ekim 1529) tarih-
li Dimyat kads, emin ve katibine (DDA. A8, nr. 3a) gnderilen hkmlerde tccarlara glk
kartlmamas ve dkkan analarna izin verilmesi istenmektedir.

GARP OCAKLARININ AVRUPA LKELER
LE SiYASI VE EKONOMK LKLER,
58o-6z4*
2. reveze deniz sava ile Akdeniz' de hakimiyet salayan Osmanl dev-
P leti' Cezayir (1516), Tunus (1534) ve Trablusgarb' (1551) fethetmek

suretiyle de Bah Akdeniz blgesini kontrol alhna almaya alh.
zellikle Cezayir'in Akdeniz'deki Osmanl menfaatlerine salad avan-
tajlar, merkezden ok uzaklarda bile nemli siyasi sonulann alnmasna
yardmc oldu. Daha ok Marib eyaletleri ve sonralan da "garp ocaklan"
olarak anlan bu eyalet, kendi gemileriyle aldklan Akdeniz' de zaman
zaman yabanc devletleri g durumda brakt. Byk lde korsan
denizcileri bnyesinde yaatan bu eyaletler 16. ve 17. yzyllar
da bilhassa ngiltere, Fransa ve Venedik tccarlanna zor anlar
yaath. Fransa ile ilikilerin dostluk erevesinde gelitii 16.
yzylda, gerek Kanuni Sultan Sleyran tarafndan verilen
imtiyazlar, gerekse Barbaros Hayreddin Paa'nn oluturdu
u iyi ilikiler uzun sre devam etti. Ancak ngiltere'nin Akde-
niz pazarlarna girmek iin aba gsterdii ve Fransa'nn iktidar
kavgalan iine dt 16. yzyl sonlarnda, garp ocaklarnn Bah Akde-
niz'de ve Atlas Okyanusu'nda korsanlk hareketlerini amrd grld.
FRANSA LE LKLER
Kanuni devrinde balayan Osmanl-Fransa dostluk ilikileri ayn

dnemde Cezayir beylerbeyi ve Kapudan- derya Barbars Hayreddin Paa
tarafndan gelitirildL Osmanl donannas bir Fransz liman olan Tolun
ehrinizaman zaman adeta bir s gibi kulland ve spanya ve Venedik gi-
bi Fransa'nn dman olan devletlere kar Fransa'ya yardmc oldu. Fran-
sa 1536 kapitlasyonu ile Osmanl topraklarnda ticaret yapma hakkn el-
* Bu makale, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi'nin 14. Saysnda (stan
bul 1994), s. 5986'da yaynlanmhr.

de ettii gibi r569 kapitlasyonu ile de Venedik hari dier devletlerin ken-
di bayra alhnda ticarete kahlmalan imtiyazn ald. r577'de yenilenen
ahimarnede de bu husus deimedi. Ancak rs8o'de ngiltere'nin kendi
bayra altnda ticaret yapma hakkn elde etmesiyle iki lke arasnda reka-
bet balad. 3 ngilizler Akdeniz'deki Fransz ticaretini kskandklanndan
onlarn gemilerine hcum ediyor ve garp ocaklan korsanlaryla anlaarak
Fransz gemilerini mrettebah ile beraber Afrika limanianna esir olarak
sahyorlard. 4 nk Fransa r6. yzyln sonlan ile 17. yzyln balarnda
deniz kuvvetleri bakmndan olduka zayfh ve ngiliz korsanlarnn sald
rlar karsnda yetersiz kalyordu.
1569 senesinde Fransa'ya verilen ahimarneden anlaldna gre
Fransa'nn Cezayir ve Kuzey Afrika limanlarnda birer konsolosu bulunu-
yordu ve bunlar deitirme yetkisi kendilerine aitti. 5 r6. yzyln sonlarn
da Tunus ve Trablusgarb'da grevli olan konsolos bu blgedeki Franszla
rn problemleriyle bizzat ilgileniyordu. 6
Osmanl devleti r6. yzyln balanndan itibaren mttefki olan
Fransa'nn iileriyle de yakndan alakadard ve bununla ilgili olarak garp
ocaklar valilerine fermanlar gnderiliyordu. Nitekim IV. Henri Nava-
ra'nn Fransa kral olunca Protestan mezhebinden Katolik mezhebine
gemesini hi ho karlamayan Marsilyallar krala ballklarn bildirme-
diler. Osmanl devleti IV. Henri Navara'nn Fransa kral olmasna Marsil-
ya ynetiminin kar kmasna bir mttefik olarak mdahale etti.? Hatta
Marsilya yneticilerini ikna etmek ve eitli grmelerde bulunmak ze-
re iki temsilcisini Tolun'a gnderdi. 8 Marsilyallar kendilerine gnderilen
iki Osmanl temsilcisine de Fransa kralnn kendi mezheplerinden olma-
dklar iin itaat etmeyeceklerini akladlar. 9 Bunun zerine Osmanl dev-
leti Marsilya eyaletine mensup olanlarn krala itaat etmemeleri halinde
Fransa'ya verilen ahitnamelerden yararlanamayacaklarn bildirdi. Buna
ilave olarak da garp ocaklar mensuplarnn bunlarn mallarn gasp etme-
lerine mani olunmayacakt.o Nitekim, ok gemeden garp ocaklarna
mensup korsanlar Fransa'nn bu kark durumundan yararlanarak pek
ok Fransz gemisini ele geirmi ve iindekileri esir almlard." Marsil-
ya halknn Fransa kralna muhalefeti birka yl srd ve ihtilaflar span-
GARP OCAKLARININ AVRUPA LKELERi iLE SiYASi VE EKONOMiK iLiKiLERi

ya Kral II. Philip tarafndan da desteklendi. 1595'te stanbul'daki Fransa
elisinin istei zerine Osmanl devleti Cezayir beylerbeyinden Marsilya-
llara nasihat etmek ve krala itaat etmelerini salamak zere bir temsilci-
sini gndermesini istedi; kabul etmedikleri takdirde Fransa kralyla ibir
lii yaparak Marsilya zerine hcum etmeleri ve dier isyanclara ibret
olacak ekilde onlar cezalandrmalar emredildi.rz Fransa'nn spanya
zerine sefer dzenleme istei ve Osmanl devletinden yardm istemesi
zerine de 1595'te ittifak yaplmas kararlatrld. III. Murad devrinde al
nan karara gre karadan spanya zerine gidecek olan Fransa ordusunu
byk bir Osmanl donannas denizden destekleyecekti; ancak stan
bul' da saltanat deiiklii olmas yznden Akdeniz' e yeni bir donanma
gnderilemedi. Buna karlk Cezayir-i Garb Beylerbeyi Hzr Paa Ceza-
yir ve Tunus gemilerine serdar tayin edilerek Fransa'nn uygun grecei
yerlere emrindeki donannayla yardma gitmesi emredildi.'3 Ertesi yl n
giltere elisinin verdii haberlerde ise Fransa ile spanya arasndaki anla
nazln ortadan kalkmak zere olduu ve bunun kendileri aleyhine bir
ittifak balataea endiesi dile getiriliyordu. Bunun zerine ngiltere kra-
liesine gnderilen 5 Haziran 1596 tarihli cevabi mektupta merak edilme-
mesi belirtilerek donanmann denize almak zere olduu ve eer Mar-
silya'nn spanya'ya ball gerek ise bu duruma mdahale edilecei ve
zorla da olsa Fransa'ya baatlaca anlatlyordu. '4
Osmanl devleti, Franszlarn Kuzey Afrika sahillerinde balk ve
mercan avlamalanna ve depolar kurmalanna da izin vermiti. Bunun kar-
lnda ise Fransa tccar belli bir vergi demek zorundayd. Mesela,
1593'te Tunus'abal Benzert limannda mercan av yapabilmek iin Fran-
sz tccan 4000 altn demek mecburiyetindeyd,i ve bu para yenieri ma-
alar iin kullanlyordu. ' 5 Fransa tccarnn Kuzey Afrika sahillerinde
mercan avlayabilecekleri hususu 6o4 tarihli ahitnamede de tekrar edildi.'6
Garp ocaklarnn Fransa ile ilikileri daha ok eitli korsanlk hare-
ketleri ve Fransa'nn bunlardan ikayetleriyle devam etti. zellikle Fran-
sa' da i karklklarn meydana geldii yllarda bu tr olaylara daha ok te-
sadf edildi. Nitekim 1594'te Cezayir, 1595'te Tunus korsanlar Fransz ti-
caret gemilerine saldrlarda bulunmulard. Cezayir' de grevli beyler ve

korsan reisler, Fransa bayra tad halde gemilere el koymu, 8oo bin
altn tutanndaki para ve mal yamalam, tccar ve tayfalan esir almlar
d. stanblll' dan gnderilen fermanlar zerine bunlarn bir ksm serbest
brakldysa da Benzert kapudan ile birlikte dier birka korsan reisinin ge-
milerinde 8o-roo'er Fransz esir bulunduu anlalmt.'7 Tunus korsan-
lan da rast geldikleri yerde esir aldklan Franszlarn gemi ve malianna da
el koyuyorlard.' 8 Fransa'nn stanbul'daki elisi btn bu saldnlan Divan-
Hmayun'a bildiriyor ve ilgililere emirler gnderilmesini salayarak kendi
tccarlannn madur olmaktan kurtanlmasna alyor, ayrca garp ocak-
lar vilayetlerindeki valilerin korsanara yardmc olmaya devam etmeleri
halinde bir daha Fransa limanlanndan yararlanamayacaklan konusunu ha-
trlatyordu; nk Cezayir gemileri darda kaldklan her zaman Fransa !i-
manlarna snyor, barut, kurun ve benzeri harp mhimmat ile dier
ihtiyalarn karlyordu. Arlaldna gre Cezayir, Tunus ve Trablus-
garb'daki hapishane ve korsan gemilerinde iki binin zerinde Fransz esir
bulunuyordu. Bunlarn en ksa zamanda serbest braklmamas halinde
Venedik gibi Fransa da kendi !imanlarna Osmanl gemilerini ikmal mak-
sadyla kabul etmeyecekti. ' 9
Marib korsanlarnn bu menf tutumlarna karlk Franszlarn da
zaman zaman ahitnamelere riayet etmedikleri grlyordu. Mesela,
1595'te Cezayir' e tabi Eastiyon'da ikamet eden Franszlar ihra edilmesi ya-
sak olan mallar Cezayir'den gemilerineykleyerek kafr diyarna tayor
lard. Ayrca, oturduklar Bastiyon'a eskisinden fazla sayda ilave bur, ba-
m ve kale ina ediyor ve buralara Damlharp'ten yabanclar getirterek etra-
fa pek ok zarar veriyorlard. Tabii ki bu durum karsnda gerekli tedbirle-
rin alnmas Cezayir valisine havale ediliyor ve Franszlarn ina ettirdii
yeni binalarn yktnlmas cihetine gidiliyordU. Garp ocaklar ile Fransa
20
arasndaki ilikiler karlkl sulamalarla sryor ve Fransz taeider ou

defa durumdan olumsuz etkileniyordu; Osmanl devleti ise Fransa'nn yar-
dmna ihtiyac olduu zamanlarda Fransz tccarlara daha msamahal
davranyordu. 17. yzyln balarnda spanya'nn basks altnda ya dinleri-
ni deitirmek veya baka diyarlara g etmek zorunda kalan spanyal
Mslmanlarn (mdeccel, Morisco) Marib'e gemelerine yardmc olun-

mas isteniyordu. Buna karlk Fransz basriyonlarn iade edilmesi ve Ce-
zayir' den srlen Franszlarn geri dnmesi kabul ediliyor ve Fransz tc-
carlarn gemilerine el koyan Sleyman Paa'dan bunlarn geri alnmas ta-
ahht ediliyordu. Yine Cezayir'deki Beled-i Unnab yaknlannda yerlemi
2
'
bulunan Franszlarn ihtiyalan kadar hububat almalarna izin veriliyor,

ancak hububatn yabanc diyarlara gtrlmesi yasaklanyordu. 22
17. yzylda Osmanl devletinin iine dt i ve d bulranlar

sebebiyle Akdeniz'de ticaret yapan devletler ayn zamanda zellikle Ceza-
yir ve Tunus ile de antlama yapmak zorunda kaldlar. Cezayir ile Fransa
arasnda ilk antlama Osmanl devletinin msaadesi ve tasdikiyle 21 Mart
r6r9'da Marsilya'da imzaland. 23
NGLTERE LE LKLER
ngilizler, dmanlar olanspanyollara kar kendilerine yardmc
olabilecek devletin Osmanl mparatorluu olduunu dnyorlard. ki
lke arasnda ilikileri gelitirmek amacyla ilk ngiliz elisi Harborne, III.
Murad devrinde stanbul'a geldi. ngilizlerin Kuzey Afrika ile ticarete ba
layp bir de konsolosluk amalan olduka eskiye dayanyordu. s8o tarihli
ahitname ile Osmanl devleti Cezayir, Tunus ve Trablusgarb iskelelerinde
ngiltere'nin konsolos bulundurmasn kabul ediyordu. Ayrca korsan ge-
milerinin ngilizleri esir edip satmalar yasaklanyordu. 24
Kuzey Afrika sahillerinde slenen garp ocaklan yznden bu sular-
da ticaret yapmak tehlike barndrd halde karl olmas sebebiyle tercih
ediliyordu. ngiliz tccarlar garp ocaklarna kurun, barut ve baharat sat
yor, onlardan limon, portakal, zm ve zeytin alyorlard. 25 Garp ocaklan
korsanlarnn ngiliz ticaret gemilerine dzenledii saldrlada ngiliz ilic-
can byk zarara uruyordu. Bu hususta stanbul'daki ngiliz elilerinin
teebbs ile Trablusgarb, Tunus ve Cezayir beylerbeylerine fermanlar
gnderilmesine ramen korsanlk nlenemiyordu. Nitekim r585'te ticaret
iin Cezayir' e giden bir ngiliz gemisi korsanlar tarafndan yakalanarak e
yalarna el konmu ve tayfalar esir alnmt. Trablusgarb Beylerbeyi Ha-
san Paa, gnderilen emirlerde alnan eya ve esirlerin geri verilmesi sy-
lendii halde bunlar teslim etmemiti. 26 Bununla beraber ngilizler de za-

man zaman Kuzey Afrika'daki korsanlada ibirlii yaparak Fransz gemi ve
tayfalarn Afrika limanlannda s atyorlard. 27
I7. yzyln balannda sadece Akdeniz' deki ngiliz gemilerine de-
il, Gney ngiltere'ye kadar uzanan blgede korsanlk saldnlar giderek
artmaya balad. Gneybat ngiltere'deki Devon blgesine giden Cezayir
ve Tunuslu korsanlar Plymouth ve Dartmouth'taki ngiliz ticaretine byk
zararlar verdiler. 28 r6o9-r6n yllar arasnda roo Cezayir gemisi 70 kadar
ngiliz gemisini teslim almt. 29 ngiltere'nin stanbul elisi Sir Thomas
Roe, bu hareketleri engellemek iin pek ok teebbste bulundu. r622'de
Osmanl ve ngiliz grevliler stanbul'dan Tunus ve Cezayir'e gittiler. Bu
heyet ngilizlerle garp ocaklar arasndaki anlamazl zmekle grevliy-
di ve ayn zamanda korsanlk hareketlerine son verilmesi konusunda fer-
man gtryordu. Yaplan grmelerde Tunuslular olumlu cevap verdii
halde Cezayirliler muhalefet ettiler, bununla beraber grmelerdebulun
mak zere stanbul'a bir heyet gndermeyi kabul ettiler. r623'te imzalanan
antlamaya gre, ngiltere ile garp ocaklar arasnda devaml dostluk olacak
ve ticaret gelitirilecekti, ancak ngiliz gemileri Osmanl devletinin d
mananna ait mal ve asker tamayacakt. Bu antlamaya ramen korsanlk
hareketleri devam ediyor ve ngiltere'nin ikayetleri bitmiyordu.o 17. yz-
yln ilk yarsnda Cezayir, Tunus ve Fas korsanlannn Gney ngiltere'ye
yaptklar saldrlar son derece tehditkard. ngiltere r627'de Cezayir ile bir
antlama imzalad halde korsanlk hareketleri r63o'lardan itibaren eski-
sinden daha iddetli olarak devam etti.l'
ngiltere kylarnda korsanlk hareketlerinde bulunan bir dier
nemli s, Fas'n Sela (Sale) ehriydi. r6r6-r642 tarihleri arasnda Sela s-
snden ve dier yerlerden gelen korsan gemileri Gneybat ngiltere'de
350-400 gemi ele geirmiler, yine bu yllar arasnda 6soo-7ooo arasnda
ngiliz esir alnmt. 32
VENEDK LE LKLER
Osmanl mparatorluu topraklarnda ticaret yapma hakk en eski-
ye uzanan devlet Venedik'ti_ll nceleri btn devletler Venedik bayra al-
tnda ticaret yapabilme hakkna sahipken r6. yzylda ilk defa Fransa ms-
266 GARP OCAKLARININ AVRUPA LKELERi iLE SiYASi VE EKONOMiK iLiKiLERi

takilticaret yapma izni ald, onu ngiltere izledi. Dier devletlere verilen bu
imtiyazlardan memnun olmad anlalan Venedik bilhassa ngilizlerin
Osmanl devleti ile ticari mnasebetler kurmas karsnda Fransa ile ibir
lii yaparak bu faaliyetleri baltalamaya alh.
r6. yzyln sonlanndan itibaren Akdeniz'de grlmeye balayan
korsanlk hareketleri arasnda garp ocaklan korsanlannn Venedik ile olan
ilikileri de nemli yer tutmaktadr. r58o-I590 yllan arasnda Katolik dev-
letlere ait hibir liman ve sahil yoktu ki, garp ocaklan korsanlan tarafndan
saldnya uramam olsun. Bu korsanlar Adriyatik, Tuskana ve Sicilya su-
lanndaki kylan tehdit ediyorlard. Venedik ise Babali ile anlamas saye-
sinde tarafszl srdren tek Akdeniz devletiydi. Ancak yzyl sonlannda
baz Venedik ticaret gemilerine Berberi korsanlar tarafndan el konuldu.
Mesela r58o yl sonbaharnda bir ay iinde 25 Venedik gemisi garp ocak-
lan korsanlan tarafndan zaptedildi. 34 Ancak r584'te Trablusgarb Valisi Ra-
mazan Paa'nn hanmn tayan bir kadrgann stanbul'a gelirken Yene-
dik donannas kumandan Gabriel Emo tarafndan zabh ve gemidekilerin
pek ounun katli ile kadnlara saldmimas stanbul'da tepkiyle karlan
d.35 Bunun zerine Gabriel Emo Venedik'te idam edildii gibi yakalanan
gemi de stanbul'a gnderildi ve bylece Osmanl devletinin infali nlen-
mek istendi. r6o4'te Venedik'e verilen ahimarnede korsanlk faaliyetlerine
engel olunmas ve korsanlarn ald esirlerin iade edilmesi hususlanna da
yer verildi. 36 Bununla beraber korsanlk hareketleri durmad. Mesela Ko-
ronlu Turgut Reis r6o9'da Venedik'ten stanbul'a gelen baray zapte-
dip iindekilerle birlikte Trablus'a gitti ve Venedik tccarlanna pek ok za-
rar verdi. 37 r6r9'da Venedik'e verilen ahimarnede ise Marib korsan gemi-
lerinin Venedik' e tabi yerlere ve gemilere saldrmas ve alnan esirleri iade
etmesi konusundaki madde tekrar edildi. 38 Bununla beraber r624'te mey-
dana gelen bir korsanlk hareketi Osmanl devleti ile Venedik arasndaki
ilikilerin bozulmaya balamasnda balang tekil etti. Garp ocaklan kor-
sanlan on para kalyataiar ile Venedik'e tabi yerleri yakp ykmlar, ka-
dn erkek 459 kiiyi esir almlard. Babali Venedik elisinin ikayetleri
zerine esirlerin iadesi iin alh ise de fazla baarl olamad. 39 r637'de ise
Adriya denizine giren Cezayir ve Tunus beylerine ait r6 korsan gemisinin
BEYLiKTEN j M PARATORLUGA SMAN Ll DEN izciLiGi

Pulya sahillerine asker karmasyla durum gerginleti. Buna kar 28 ge-
miden oluan bir Venedik donannas intikam almak iin korsan gemileri-
ni Avlonya'da skhrarak s Cezayir gemisini bahrd. Bu olay iki lke ara-
sndaki gerginlii arhrd ise de bir mddet sonra Venedik'in tazminat de-
meyi kabul etmesiyle yahhnld. 40
Btn bu rnekler Kuzey Afrika'daki Osmanl eyaletlerinin zellik-

le Orta ve Bah Akdeniz' de merkezi Osmanl donannas iin her zaman ile-
ri karakol grevi yaphklann ve Osmanl devletinin Avrupa devletleriyle de-
nizlerdeki ilikilerinde nemli rol oynadklarn gstermektedir. Bilhassa
6. yzyln sonlarnda denizci Avrupa devletlerinde ve garp ocaklannda
grlmeye balayan korsanlk hareketleri daha sonraki yzyllarda da de-
vam etmitir. Bu sebeple Akdeniz ticaret tarihinde korsanlk hareketlerinin
nasl seyrettii ve bunun devletleraras ilikilerdeki yerinin tespiti nemini
korumaktadr.

BELGELER
FRANSA LE LGL BELGELER

Vilayet-i Frane Padiah Re de Navara'ya (Henri roi de Navarre) mte'allk eva-
mir-i erifenin kayddr.
Fi Gurre-i Ramazan oo.
Belge I
Cezayir-i Garb beylerbeyisine ve kadsna ve reisierine ve yenieriler aasna ve ih-
tiyarlara hkm ki,
Frane elisi arzhal gnderp Frane padiah Asitane-i Sa'adetime ita'at zere
olup lakin birka yldan ber efendinize muti' deilsiz dey esir olan Frane re'ayas her ki-
min elinde bulunursa tlak olunup garet olunan mal u menalleri bulunan yerlerden ashab
na alvirilp min ba'd sulh u salaha ri'ayet olunup Frane re'ayasna bu makale te'addi olun-
mamak redsna arz etmein buyurdum ki, vardukda ann gibi Frane re'ayasndan ol ca-
niblerde birka yldan ber siz efendinize muti' deilsiz dey tutulan esirleri her kimde bu-
lunursa asla ta'alll niza' etdirmeyp tlak etdirp dahi garet olunan mal u menalleri ve
esbablan ashabna alvirilp min ba'd sulh u salaha ve ahd u emana muhilifFranel'ye bu
makale zulm u te'addi olunmakdan hazer eyleyesiz. Franel Sdde-i Sa'adetime kemal-i
hulus ile ita'at ve inkyad edp erayit-i ahd u eman riayet eylemidir. Ol takdirce Frane
re'ayas esir olduuna nza-y hmayfnum yokdur. Esir olanlan dahi emrim zere tlak ey-
leyesiz. Sen ki beylerbeyisin yle ki emrime muhalif Frane esirlerinin tlaknda ta'alll
oluna cmle senden bilinr. Ana gre emr-i erifimin icrasnda ikdam u ihtimam eyleye-
siz. Bir sureti Tunus'a, bir sureti Trablusgarb'a.
Gurre-i Ramazan oo.
(A. DVN. DVE. Nr. 901, s. 2j)
Belgeli
Tunus beylerbeyisine ve Trablusgarb beylerbeyisine ve yenieriler aalanna ve ih-
tiyarlanna hkm ki,
Frane elisi arzhal gnderp Tunus ve Trablus iskelelerinde olan konsolos ref
olunup yerine Franeller'den Darende ... nam kirnesne konsolos ta'yin olunman hkrn-
i erif yazlmhr.
Gurre-i Ramazan oo.
(A. DVN. DVE. Nr. 901, s. 2/4)
Belgeiii
Cezayir ve Tunus ve Trablusgarb beylerbeyilerine ve sancakbeyilerine ve deryada
yryen kapudanlara hkm ki,
Dergili- mu'alla kapuclanndan Mehmed ve Mustafa Frane'ye mte'allk ba'z
husus in Frane'ye tabi' Tolom nam ehre irsal olunmudur. Buyurdum ki, eer karada

ve deryada her kangnzn taht- hkmetine dahil olurlar ise mahall-i mezbura isal eyleye-
sin dey hkm yazlmdr.
Gurre-i Ramazan 1001.
(A. DVN. DVE. Nr. 901, s. 2/5)
Belge IV
Tunus beylerbeyisine ve kadsna ve asker halkna hkm ki,
Frane elisi arzhal gnderp bundan akdem ba'.z Franeller vilayet-i Tunus'a
[tabi'] Benzert nam mahalde mercan sayd etmek in her sene drt bin altun Tunus kulu
vazifesine eda etmekle defe'atle mekked evamir-i erife virilp mucebince dahi hala uhde-
lerinde olan drt bin altun miriye eda etdiklerinden sonra muradlan zere kendlere lazm
olduu muharrer sandallanyla mercan sayd edp ve sayd eylerlikleri mercana ve kendilleri-
ne ve adamlarna ve mal u erzaklanna ve mahzenlerine ve sknalanna min ba'd kirnesne
dahl u ta'arruz etmeyp ve akeleri ile zad u zevade almak istediklerinde dahi kirnesne ma-
ni' olmayup ve meta'larn istedikleri vilayetlere alup gidp kirnesne rencide eylememek ba-
bnda emr-i erifm reca etmein buyurdum ki, vardukda bu babda mukaddema verilen eva-
mir-ierife mucebince amel olunup madam ki ta'yin olunan verglerin vakti ve zaman ile
verp uhdelerinde olan drt bin altun ahidname mucebince Tunus kulu mevacibine tes-
lim eyleyeler. Mezburlar muradlan zere kendi sandallan ile mercan sayd etdiklerinde
ahidnameye ve emr-i erife muhalif asla kirnesneye dahl u ta'arruz etdirmeyesiz ve istedik-
leri yere varup ticaret zere olalar. bka edesin.
Gurre-i Ramazan roo.
(A. DVN. DVE. nr. 901, s. 3/I)
Belge V
Cezayir ve Tunus ve Trablus beylerbeyilerine ve asker halkna hkm ki,
Frane elisi arzhal gnderp bundan akdem Frane padiahnn adamlanndan ...
nam kirnesne hidmet-i mhimme in bir frkate ile Tolum nam ehre giderken Cezayir le-
vendi rast gelp karaya dklp iinde olanlar frar edp mezburu tutup esir etmiler. Bun-
dan akdem Efendim namesiyle halasn reca eylemein Cezayir gemileri geldikde halas olu-
na dey ferman olunup hala Cezayir gemileri gelp mahza satmak in mezburu ol cahib-
de al komulardr. Mezbur taht- hkumetinizde kimin elinde bulunursa alnup adamlan-
na teslim eylemek redsna arz etmein imdi Franel Asitane-i Sa'adetime ita'at ve inkyad
zeredir. Frane re'ayas esir olduuna rza-y erifim yokdur. Buyurdum ki, mezbur taht-
hklmetinizde her kimin elinde bulunursa varan adamlarna teslim olunup emrime mu-
halif asla kirnesneye ta'alll niza' etdirmeyesiz. Siz ki beylerbeyilersiz yle ki, mezburun
ita'atinde ta'alll oluna cmlesi sizden bilinr. Ana gre mukayyed olup emrimin icrasn
da ikdam eyleyesiz.
Gurre-i Ramazan oo.
(A. DVN. DVE. nr. 901, s. 3/2)
GARP OcAKLARININ AvRuPA LKELERi iLE SivAsi ve EKONOMiK iLiKiLERi

Belge VI
Marsilya zabitlerine ve a'yanna hkm ki,
Bundan akdem Efendinz Frane padiah Re de Navara mrd olan Frane padia
hmn yerine gelp bundan gayr saltanata karib olmamala Frane padiahl ana intikal
edp ol mahalde mezbfu efendinze ita'at u inkyad etmeyp inad u muhalefet zere olup
Asitanernizin ve efendinzn dmanlan ile ittifak ve ittihadmuz olman levend tayifesi da-
hi gemilerinzi ve meta'lannuz bulduklan yerde alp garet edp ve adarnlannuz esir eyle-
rnilerdir. Hala dahi inad zere olup efendinze ita'atnz olmayup ve askeri ile cenk u cidal
zere olduunuz istima' olunman buyurdum ki, vardukda mukaddema Frane padiahla
nna idegeldnz ita'at u inkyad zere hala Frane padiah Enrik Re de Navara'ya dahi
ita'at u inkyad edp yle ki fkr-i fasid ile inad u muhalefetiniz olup temerrdlk zere ola-
sz. Eger Memllik-i mahnlsemizdedir ve eger deryadadr her kande gemilerinz ve adarnla-
nnuz ve emval u erzaknz bulunursa girift olunup adarnlannuz esir olmas mukarrerdir.
Efendinzn size merhameti olup hakknzda rendde olunmayalar dey defe'atla recas ol-
mala bu hususa mukayyed olunmarnd. Lakin imdi emrirnizle varan adarnlanrnz vus11
buldukda emrimize amel etmeyp yle ki muti' u munkid olmayasz min ba'd sizi sayir
dmanlanmzdan fark etmeyp klli hakaret olmanuz mukarrerdir. Bilmi olasz ve Asita-
nemizde olan Frane elisine emr-i erif inayet olunup Asitanemiz kapuelian ile irsal olun-
mudur ki. Efendinze ita'at u inkyad edecek olursanz Vilayet-i Garb'da ve sair Memalik-i
mahnlsemizde sizin dahi garet olunan malnz ve esir olan adarnlannz her kande bulur-
larsa halas edp eyyam- Sa'adetimizde aslide-hal olup adet-i kadime zre ticaretinizde olup
menazil merahilde kirnesne rendde v remide etmeyp emn u eman zere gelp gidesiz.
Gurre-i Ramazan oo.
(A. DVN. DVE. nr. 901, s. 3/4)
Belge VII
Kapudan Paa'ya hkm ki,
Eli arzhal gnderp bundan akdem Cezayir'de olan mera ve korsan reisler Fran-
e sanca altunda yryen tccardan ba'zsn ahd u emana mugayir esir ve gemilerin girift
edp sekiz yz bin altunluk nakd ve meta'lann garet eylediklerlu mukaddema i'lam olunduk-
da ol makale esir olan Franel tlak olunup mallan alverilmek in iki kap~c gnderildik-
de zikr olunan esirlerin ba'z bir mikdar esbab ile halas olunup ve ekserin yanlannda kalm
dr. Bu vechile te'addi eden mera ve korsanlar donanma-i hmay1na gelp mlhak olurlar.
Zikr olunan korsanlardan Benzert kapudan lyas ve Dur Ali ve Kara Deli nam reisierin her
birinde seksener ve yzer Franel esir vardr. Gemilerin Franel ile donatmlardr dey
zikr olunan sera ve esbablan ahidname mucebince alverilp ve mezblrlara muhkem ten-
bm u te'kid oluna ki min ba'd Frane'ye mte'allik bazirganlann gemilerine ve millanna ve
sayir re'ayasna memnu' gemide bulundunuz dey bahane edp ahd u emana mugayir dahl
u ta'arruz eylemeyp men' olunalar dey hkm-i erifm reca etmein arz olundukda emir
verile dey hatt- hmay1nurnla ferman- alianm sadr olman buyurdum ki, vardukda bu
babda gerei gibi mukayyed olup gresin. Fi'l-vak' Cezayir meras ve zikr olunan korsan-

lar Frane tccann ve re'ayasn esir eyleyp millann garet etdikleri vak' ise ahd u emana
mugayir Franel'ye bu vechile te'addi olunduuna nza' -y erifim yokdur. Garet olunan es-
bablann mezburlardan ba'de's-sbut bi-kusfu alverp ve mezbfulann gemilerinde sahih
Franel esir bulunursa ann gibileri halas edp alup Asitane-i Sa'adetime gtrp eliye tes-
lim eyleyp emrime muhalif ve ahidnameye mugayir ta'alll niza' etdinneyesin ve mez-
bfulara muhkem tenbih u te'kid eyleyesin ki min ba'd Franel'ye ve emval u esbablanna
dahl u ta'arruz eylemeyeler. Emrime muhalefet edenleri yazup arz eyleyesin.
27 Ramazan 1002.
(A. DVN. DVE. nr. 901, s. 6j1)
Belge VIII
Tunus beylerbeyisine ve kadsna ve asker halkna
Eli arzhal gnderp bundan akdem Frane ahalisi birka seneden ber ihtilal ze-
re olup Frane padiahna ita'at zere olmaduklan ecilden Tunus korsanlan ol bahane ile
Franellerin bulduklarm esir edp meta'lann garet ederler idi. Sonra ita'at etmekle Frane-
l'ye dahl olunmayup garet olunan esbablarn ashabna verile dey merhlm babam tabe se-
rahu zamannda emir verilmiken ol emre muhalif korsanlardan ba'z ol esirleri tlak etme-
yp ve esbablann vermekde ta'alll eylediklerin bildirp emr-i erifm reca etmein buyur-
dum ki, vardukda bu babda her birinz mukayyed olup bundan akdem Franelden esir olup
her kimin elinde bulunursa ta'alll etdirmeyp tlak etdirp garet olunan emval u esbablarn
merhum babam zamannda ferman olunduu zere ashabna bi-kusfu alverp emrime ve
ahidnameye mugayir kirnesneye ta'alll u niza' etdirmeyesin. Frane re'ayas esir olduuna
kat'a rza'-y erifm yokdur. yle ki bu emr-i celil'l-kadrime muhalifFranel esir tlak ol-
mayup ve esbablan ashabna verilmeye, sen ki beylerbeyisin senden bilinp mu'ateb olur-
sun. Ana gre mukayyed olup muhalefet edenleri yazup arz eyleyesin.
21 a'ban 1003.
(A. DVN. DVE. nr. 901, s. 6/5)
Belge IX
Ba-hatt- Efendi
Cezayir-i Garb beylerbeyisi Hzr Paa'ya hkm ki,
Sdde-i Sa'adetime mekt1b gnderp Cezayir-i Garb'a tabi' Eastiyon nam malal
de sakin olan Franis keferesi bundan akdem kffara verilmesi memnu' olan meta'la bir ge-
mi doldurup kffara gnderdikleri sabit u zahir olup ve vaz'-i kadimden ziyade hilaf- er'
i erifburc ve baru ve kal'alar bina edp yevmen fe-yevmen dar'l-harbden kefere gelp h
yanet u tuyandan hali deillerdir dey mezburlann haklarndan gelinmek lazmdr dey
bildirdin ecilden buyurdum ki, gresin arz eylediin gibi isyan u tuyanlan mukarrer ise
er'le haklanndan gelp ve er'-i erife muhalifvaz'- kadimden ziyade hadis olan burc ve
barulann ve kal'alarn hedm etdirp vaz'- kadime muhalifbina ihdas etdirmeyesin.
18 evval 1003.
(MD. nr. 7J, s. 574/1252)

Belge X
Cezayir beylerbeyisine [hkm ki],
Frane elisi arzhal gnderp Marilya nam vilayet halk dman ifsad ile Efen-
di'ye ita'at etmeyp inad etdikleri ecilden Sdde-i Sa'adetimden vilayet-i mezbure hakimle-
rine iki kapuc ile mekked emr-i erif irsal olunup tenbih olunmudur ki ita'at edeler. y
le ki, ita'at eylemeyeler ele girdikleri yerde muhkem hakaret olunur. Kapuclar vardukda
mezbur Frane padiah in ayinirnizden taradr biz ana ita'at etmeziz dey nice na-
ma'kale cevab verp inadzere kalmlardr. Marunileyh ile re'aya yannda din mezheb
mcadelesiber-taraf olup spanya zerine azim seferi olup hala tenbih olunmudur ki, kl-
liyen stanbul'dan kat'- alaka edeler. Min ba'd bey' u ira eylemeyeler ve Marilyallar inad-
lanndan rcu' eylememilerdir dey bildirp marunileyhe ita'at zere olmalan in
hkm-i erifm red etmein hatt- hmay1nurnla fermanm sadr olmudur. Buyurdum ki,
vardukda Marilyallar'a kend tarafndan mstakil adamn ile bir mekked mekt1b yazup
gnderp tenbih u te'kid eyleyesin ki min ba'd Frane padiahna ita'at u inkyad zere olup
emrine muhalefet eylemeyeler. yle ki bu emrimin mefhumu ma'lurnlan oldukdan sonra
ger emrime muhalefeteyleyp ita'at etmeyeler marunileyh ile haberlep dahi ittifak ile
mezburlann bir vechile haklanndan gelesin ki sayirisyan zere olanlara mucib-i ibret na-
sihat ola. Amma bir vechile tedarik eyleyesin ki rz [u] namus- saltanata halelverir vaz' su-
dur etmek ihtimali olmaya ve ne vechile tedarik eyledin yazup arz eyleyesin.
Gurre-i Muharrem 1004.
(A. DVN. DVE. nr. 901, s. 7/1)
Belge Xl
Yevm'l-erbi'a. Fi 8 Muharrem 1004-
Marunileyh eliye verilmidir. Fi 6 Muharrem sene [100]4.
Cezayir beylerbeyisine hkm ki,
Frane padiahnn Sdde-i Sa'adetimde olan elisi Dergah- Mu'allama arzhal
gnderp sene-i sabkada merhum babam Hdavendigar zamannda marunileyh Frane
padiahna name-i hmay1n irsal edp mazmununda aduvvmuz olan spanya zerine y-
rylp biz dahi bu canibden azfm donanma-y hmay1n irsal eyleyp siz karadan, donan-
ma deryadan varup dmandan intikam alna dey tahrir olunman marnileyh dahi
name mucebince azim tedarik edp bu canibden adliy- mezbur zerine asker havale gn-
derp kendisi dahi azim asker ile Duka ve Savoy zerine dmler idi. Bu mid ile ki do-
nanma-y hmay1n derya canibinden gelp mu'avenet eyleye. Lakin clus- hmay1num
vak' olmala bu senede azim donanma kmak myesser olmamdr. Senin iin yarar ve
sahib-tedbirdir dey Cezayir ve Tunus gemilerine serdar ta'yin olunup, ta'yin olunan ma-
halle varup fethine mbaeret eyleye dey red eylemi. imdi Frane padiah kadimden ec-
dad- izamm zamanndan bu ana gelince Asitane-i Sa'adetirnle dostluk edegelp hibir za-
manda muhalefet etmek myesser olmayup Devlet-i Aliyyemin sadakat ve istikamet zere
dostudur. Merhum Sultan Sleynan zamannda dmanlan zerine sefer etdikde top ve
tfenk ve asker verp mu'avenet olunmudur. Benim zaman- erifmde dahi sen Cezayir

ve Tunus gemilerine serdar olup dahi marunileyh Frane padiahyla haberlep ne ma-
halle dmek murad ederse bi-inayetillahi te'ala fethine mbaeret etmek emr edp buyur-
dum ki ferman- celil'l-kadrim zere Cezayir ve Tunus gemilerine serdar olup dahi ma
runileyh ile haberlep ne mahalle dmek murad eder ise ol mahalle dp fethine ikdam
edp mumaileyhe her vechile mu'avenet eyleyesin. Amma bu babda kemal-i hasiret ve in-
tibah zere olup gider olduunuz zamanda Cezayir-i Garb'n ve Tunus'un muhafazas in
yarar adamlar ta'yin edp Tunus beylerbeyi ile mavere eyleyp i'lam eyleyesin. Varup ge-
lince zikr olunan mahalleri gerei gibi dmandan hfz etdirp bir vechile tedarik eyleyesin
ki el-yazu billahi te'ala dman tarafndan zikr nlunan memleketlere zarar erimek ihtima-
li olmaya ve spanya yakasna getiinde dahi kemal-i hasiret ve intibah zere olasn. Kefe-
re gemilerinden senin yannda olan donanma-i hmay1num gemilerine zarar mterettib
olup rz u namus- saltanata ... verir zarar sudurundan be-gayet hazer eyleyp bu babda la-
zm olan husus ale't-tafsil yazup arz eyleyesin. Cezayir'de yenieri kullann ve Tunus gemi-
lerinde olan yenieri kullann emrime muhalefet etmeyeler dey yazlmdr.
(A. DVN. MHM. nr. 934, s. 7/2)
Belge XII
Cezayir beylerbeyisine ve kadsna ve asker halkna hkm ki, Frane elisi arzhal
gnderp Frane padiah, spanya kral ile muharebe zere olmala Cezayir'den emr ile
atlar alup gitmek fermanm olup gemi ile alup giderler iken sabki Cezayir beylerbeyisi H
zr Paa yolda rast gelp atlar ve gemi iinde mevcud olan meta'larn cmlesin ahz u girift
eyledinden ma'da adamlanndan drt bin flori alup te'addi eylemekle anda olan konso-
los kendye ekva eyledike an dahi demire urup asker halk gle halas eylemilerdir ve
yannda olan korsanara yz vermekle Frane re'ayasndan hlaf- ahd u eman esir etmidir
dey bildirdi. imdi Frane padiahlan durlman- hlafet-bnyanmz ile kadimden dostluk
zere olduklan ecilden Franellere bu makale te'addi olduuna rza-y erifm yokdur. Bu-
yurdum ki, vardukda bu hususlan hakk zere tefti u tefahhus edp gresin. yle ki m-
arunileyh kendsi ve korsan taifesi imdiye dein Franellerden ahd u emana mugayir
esir eylerlikleri vak' ise tlak eyleyp ve garet olunan emval u esbablann bi-kusur konsolo-
sa teslimeyleyesin ve min ba'd konsoloslanna ve sair adamlarna dahl u ta'arruz etdirme-
yesin. yle ki bu emr-i erife muhalif ve ahd u emana mugayir rencide olunduklarn mes-
mu'- hmay1num ola azl ile konulmayup eedd-i ikab ile muakab olursun. Bilmi olasn.
yle bilesin.
13 evval oo4.
(A. DVN. DVE, nr. go, s. 8j6).
Belge XIII
Kapudan Vezir Halil Paa Hazrederine hkm ki,
Frane elisi arzhal gnderp Frane padiahlan ma-tekaddemden Asitane-i
Sa'adetim ile dostluk zere olup hatta Cezayir'de olan kadrgalar dmandan mzayaka
grdklerinde limanlarmza iltica edp ve barut ve kurun ve sair mhimmatlan verilp

mu'avenet olunurken Marib hakimleri karsanlara yz vermekle Frane gemilerine rast
geldiklerinde mal u nzklann gtret ve iinde bulduklan Franely ahd u emana mugayir
esir eylediklerlu i'lam olunmala umfunen deryada beylerbeyilere ve sancakbeyilerine ahd
u emana muhalif vaz' olunmayup her kande Franel bulunursa tlak olunup garet olan es-
bablan ashabna alverilmek in merhum babam Hdavendigar zamannda iki kapuc ile
mekked alkam- erife gnderilmi iken yine inad u muhalefet olunup evvelkiden ziyade
bulduklann esir edp bi'l- f'l habslerinde iken binden ziyade Franel vardr. yle ki ahd
u emana muhalif vaz' sadr ola Venedikl slubu zere biz dahi gemilerin limanmza ge-
trtmeyp mhimmatlanna mu'avenet etmemek lazm gelr. Zikr olunan beylerbeyilerde
ve beylerde ve hassa ve gnll reisierde muhassala her kimde Franel esir bulunursa t
lak olunup her kimin da'vas var ise Asitane-i Sa'adetime havale olunmak babnda inayet re-
ca eyledi arz olundukda hatt- hmaylnum ile tlak olunmalan in fermanm sadr ol-
mudur. Buyurdum ki, vusll buldukcia f'l-vak' Marib'de olan beylerbeyller ve beyler ve
reisler ve sair asker halk Frane re'ayasn esir edp maliann garet eylerlikleri vak' ise ahd
u emana muhalif Franel'ye te'addi ve tecavz olunduuna asla nza-y erifm yokdur.
Mezklrlann gemilerinde ve gayrda Franel bulunup adamlan ve konsolaslan ta'yin eyle-
dikde ahidname mucebirice tlak edp mezklr kapuc ile eli adamlanna teslim oluna ve h
laf- ahd u eman ta'alll niza' edp da'vaya mutasadd olurlar ise Sdde-i Sa'adetime ha-
vale eyleyesin ki Divan- Hmaylnumda vzera ve kadaskerlerim huzurunda grp fasl
ola. yle ki bu emrime muhalif ve ahiduameye mugayir Franel'ye dahl u ta'arruz olun-
duu mesmu' - hmaylnum ola ol babda beyan edecek zrlerin makbUl- hmaylnum ol-
mayup Mis-i fesad olanlar eedd-i kab ile mu'akab olurlar. Ana gre her birine tenbih u
te'kid eyleyesin ki emn eman ile olagelen adet-i kadime zere ticaretlerinde olalar dey
hkm-i erifm icrasnda ikdam u ilitimarn edp muhalefet u inad edenleri yazup arz eyle-
yesin ki haklanndan geline.
13 evval 1004.
(A. DVN. DVE, nr. 901, s. 9/)
Belge XIV
Ba-hatt- Ali Efendi
Cezayiri Garb beylerbeyisine ve Beled-i Unnab kadsna ve mftisine hkm ki,
Kasaba-i mezbure kurbunde Frane taifesi sakin olup imdiye dek kifayet mikdan
buday ve arpa aludar iken hala ziyade olup kffar yakasna gnderp kasaba-i mezburede
mslmanlara mzayaka verdikleri i'lam olunup imdi kadimden olageldii zere kifaf-
nefsleri mikdan arpa ve buday aldrup ziyade aldrmamak emrim olmudur. Buyurdum
ki, vusll buldukcia kadimden olageldii zere zikr olunan kefere taifesine kifaf- nefsleri
mikdan tereke aldrup min ba'd ziyade aldrmayup ve kffar yakasna tereke gndertmeye-
sin. Bu babda gerei [gibi] mukayyed olup kffara tereke verilmekle mslmanlara vermek-
den ziyade iltiraz zere olasn.
23 Rebi'levvel 1013
(Mhimme Zeyli, nr. 7 s. 23/54)
BEYLiKTEN iM PARATORLUGA SMANLI DENiZCiLiG i

Belge XV
Frane Padiahna yazlan name-i hmayln sfuetidir.
Haliya adet-i hasene-i ehriyari ve kii'ide-i mstahsene-i cihandan muktezasnca c-
li1s- izzet-me'nusumuz tehniyeti in irsaJ. olunan elinz rneke-iselatin-i devran ve men-
ce-i havakin-i asr u evan olan Asitane-i muhalled'l-erkanmza vasl olup paye-i serir-i
Sa'adet-masfr-i husrevanernize rlymaJ. ve muhaJ.asatramenzi isaiden sonra kendne ma
feheten teblii sipari olunan mevadd ale't-tafsil paye-i serfr-i a'larmza arz eyledi. Re'ayanu-
za mte'allk ve dostluk ist;ihl.cimna mteferri' her ne arz eyledi ise bi't-tamam ilri-i aJ.em-
m1l-i husrevanemiz muhit u amil olmudur. imdi zaman- adaJ.et-nvanmzda atabe-i
aliyyerniz ile eban an ced sabit-kadem olanlann re'ayasndan bir ferde hlaf- ahd u eman ahz
olunanlar tlak ve bi-vech hedm olunan bastiyonlan i' ade etdirrnek babnda alkam- erife
miz tahrir ve muhalefet edenlere alkem-i cezam olsun dey tenbill te'kid olunup ve zikr
olunan alkam- erifenin icras aksa-y muradmz olduun ol diyar halkna i'lam in ze-
rine hatt- hmaylnumuz ile iaret olunmu idi. Haliya gelen elinz Maribller re'ayanuz-
dan birinin gemisin garet etmekle konsoloslarmz da'vaya mbaeret eylediklerinde Sley-
man Paa bir mikdar maln alp ba'dehu darb ve let unp cmle Franel ile Cezayir'den sr-
dklerlu i'lam etmein mera-i namdarlanmzdan bi'l-fi'l Mezistre ve Naka sancaklanna
mutasamf olan Arnavud Memi'nin ekdirir gemileri ile ber-vech-i isti'cal alkam- erifemi
zi Marib'e iletp icrasnda mddd u sa'i olmak babnda tenbill olunmudur. Eer bu defa
dahi fermanmza imtisaJ. etmeyp inad ve muhalefetlerinde srar ederler ise kenef-i himaye-
tirnizden ihrac olunup ilm-i nusret-encammzla, Asitanernize gelesiz dey hakimierimize
mekked evamir-i erifemiz irsal olunup ve ekser garet Sleyman Paa zamannda vak' ol-
mala her kande bulursa zamannda olan garet ve hasareti tazrnin etdirmek babnda ma
runileyh Memi Bey'e mstakil hkm-i erif verilmidir. Eer yollarda tahsili mmkin olmaz
ise Asitanemize geldikde ahidname-i hmaylnumuza ita'at u inkyad zere olurlar ise siz
dahi re'ayanuz anlar ile ihtilatdan men' etmeyp slub- sabk zere emn u eman ile varup
gelmek murad edenlere ve dmandan firar eden ehl-i slam esirlerin ve mdeccel taifesin
Marib'e gernee ruhsat veresin. Ve hala irsal olunan meveddetramenizde elinzin kabu-
l ve kavline i'timad olunmak ve sabk olan eliniz hayli zamandan ber hidmetinizden dfu
olrnala icazet-i hmaylnumuz iltimas olunmu, cmle iltimasnuz hayyiz-i kabillde vak'
olup mceddeden gelen eliniz sair elilerden ziyade avahf- aliyye-i husrevanernize mazhar
olmudur. Ve eli-i sabk merhuman- maflrun-lehma babamz ve dederniz tabe serahu
zamanlannda kemal-i emanet ve istikamet ile hidmet eyledinden ma'da bizim zaman- iz-
zet-evanmzda dahi hsn-i ... halle ... hidmetde mcidd u sa'i olup tarafeynden kadfrnden
mn'akid olan eman ve istimann temiyetine mte'allk umurda bezl-i makdur ve sa'y-i
mevffru zuhura gelrnein enva'- inayat- hidivanemizle serfiraz klnup ol canibe azimete
izn-i hrnayln- izzet-makrlnumuza mukarin olmudur. Gerekdir ki,
Vus1l buldukda min ba'd eslafnz ecdad- avali-nijadmz ile musalahada ne vec-
hile sabit-kadem olagelmiler ise hala dahi iki tarafdan kava'id ve emn u eman erayit-i sulh
u salal kema-yenbai mer'i ve muhterem tutulup haricden bir ferde mte'allk sudur bu-
lan akval efaJ.e asla ve kat'a iltifata nza gsterilmeye ve dayim'l-evkat selametinz habe-

riyle ol diyara mte'allk alhan dostluk muktezasnca ihbardan hali olmayasn. Ve re'aya ve
heraya terfhi in Be kral ile olan bunldet mndef' olup meveddete mbeddel olmaa
mrasib grp vasta olmaa taraf- karin'-erefmizden nza taleb olunmu idi. Bab-
Sa'adetimiz daima mefh olup gelp gidenler enva'- ri'ayetler mer'i olageldikleri selatin-
zam ve havakn-i zevi'l-ihtiram ma beyninde zahir u bahirdir. Ol ecilden serdarlanmza kral
tarafndan defe'atla adem gelp musalaha reca eylediklerinde min ndillah me'mfu olduu
muz zere ecdad- bzrk-vanmzn adet- kadimleri msted'asnca istiman edenlere eman
verp zirnnet-i blend-himmetimize lazm olman tecviz olunmu idi. Lakin kadimden
Asitanemize nkkyyeti ma'rlf ve mevsuf olan Eflak ve Erdel hakimlerinin isyan u tuyanla
n ve diyar- Acem valisi cadde-i ubudiyyetden inhiraf sebebiyle kraln dimana heva-y
nahvet ve gurur su'ud edp zahiren istiman edp amma kavlinde sabit olmayup mahza gn
germek in hileye salik olduu muhakkak olman kendnin ve vkelasnn kavline il-
tifat olunmamdr. Siz eban an ced dildnan- hilafet-bnyanmz ile ihlas u ihtisas zere
olup Devlet-i Aliyyemizin hayrhah olduunuz her vechile ma'lm- hmaynumuz olma-
n ibadullah asudelii in tergibiniz ve vesatatnza eref-i kabillde vak' olmudur. im
diki halde Eflak ve Erdel re'ayas gnahiann bilp inabet ve dergili- mu'allamza ke'l-ewel
arz- ubudiyyet [17] etmeleri ile gzete cnrleri afv olunup mezid-i merhametimize maz-
har olmulardr. Ve ah- gmrah tarafna nice kerre yz bin asker-i fevz-measirimiz irsal
olunup nice memleketi garet u hasaret olunmudur. Ve bu k asakir-i zafer-rehberimiz
ark serhadlerinde klayup inaallahu'l-melik'l-cebbar ewel-bahar- huceste-asarda mem-
leket ve diyanna birka koldan aknlar salnup enva'- gmale niyyet olunmudur. Ve se-
beb-i nizam- mlk millet olan vezir-i a'zam ve mir-i efhammz olan Mehmed Paa En-
grs seferinin ibtidasndan bu ana gelince serhadlerde vak' olan hdemat- mebrlrede en-
va'- mesa'i-i meruresi zuhura gelmi ehl-i vukfve mdebbir olman bu sene-i mbare-
kede sair senelerden ziyade asakir-i nusret-i'arla ol canibe tevecch ve azimetetmek ze-
redir. EgeF kraln gurlru zail olup musalahaya nzas var ise Estergon kal'as Budun kal'as
na karib olup ikisinin mabeyrinde snur ta'yinine mecal olmadu ecilden akd olunacak
sulh u salal her-karar olmak edin gir ber canibe teslim edp ve ecdad- zammz za-
mannda olduu zere her sene virgsn gndermei ta'ahhd eder ise vesatatnuz ri'aye-
ti in bu canibden dahi musalahaya nza-y erifmiz olur. Fe-amma asakir-i islam serhad-
de dahil oldukdan sonra mahza askerin tefrikasin sulh ederim dediine i'timad olunmaz.
Eger kral tarafndan urlt- mezbure zere musalahaya nza gsterilrse marnileyh ve-
zir-i ekremimiz Belgrad kal'asn gemeden i'lam oluna ki bu canibden dahi maverenz
ile vech u mnasib grld zere hareket oluna. Zilhicce 1013.
(MD. nr. 77, s. n6-n7)
Belge XVI
Tunus beylerbeyisine hkm ki,
Sen Tunus Beylerbeyisi iken levendat taifesiyle mttefk olup Frane re'ayasna
zulm te'addi eyledin ecilden bundan akdem Sdde-i Sa'adetimden gitmek zere iken
Frane elisi ile mrafa'a olmaynca yabana gitmeyesin dey ferman- erif.m sadr olmu

iken ita'at-i emr-i erif etmeyp gemine binp frar etdin mesmu- hmaylnum olma-
n bu babda tab u lciba mstahak olmusundur. imdi her kande bulunursan mu'accelen
Sdde-i sa'adetime gelmen babnda hatt- humayln- sa'adet-makrlnurnla ferman- alia
nm sadr olmudur. Buyurdum ki, vardkda ferman- hmaylnum zere bir an ve bir sa'at
te'hir u terahi etmeyp bu emr-i erifm sana nemahalde varup vasl olur ise asla ta'alll ve
nad u muhalefet etmeyp kadrgana binp dahi ban gerek ise varan kulum ile mu'acce-
len Asitane-i sa'adetime gelesin. yle ki, bu def'a dahi gelmekde inad u muhalefet eyleye-
sin mu'ateb u mu'akab olursun, Bilmi olasn.
Cemaziyelewel o6.
(MD, 76, s. 62j155)
NGLTERE LE LGL BELGELER
Belge XVII
ingiltere kraliesine name-i hmayln yazla ki,
Hala ba'z krallar mabeyne girp spanya kral ile Frane kralm bandrmak mu-
rad etmekle mezklran krallar banup bir olunca size klli zarar eridirmek ilitimali olduun
Asitane-i Sa'adetimizde olan eliniz haber verrnein paye-i serir-i Sa'adet-masirimize arz u
i'lam olundukda fuar canibden size ve memleketinize zarar erimee nza-y hmaylnum ol-
mayup kadimi dostluk ve ahd u eman muktezasnca size mu'avenet ve mzaheret olunmak
babnda ferman- erifm sadr olmudur. Gerekdir ki, vusll buldukda kadim'l-eyyamdan
Asitane-i mcelled'l-bnyanmza olan sadakat ve hulusunuz muktezasnca kema-kan dos-
tumuza dost ve dmanlannuza dman olup eer Frane kral ve eer spanya kral cani-
binden aldunz albar- saliliay ale't-tevali i'lam eylemekden hali olmayasn ve inaallahu
te'ala evvel-bahar- huceste-asarda derya yzne azim donanma-y hmaylnumuz kanlup
memalik-i mahrlserniz muhafaza olunup klli fetihler zuhfua getrlmek musammemdir.
Ve Fransa vilayetinden Marsilya ehri spanya kralna tabi' olduun eliniz haber verp do-
nanma-y hmaylnum Marsilya zerine varup spanya kral elinden alup uslub- sabk ze-
re Frane kralna alverilmesin reca etmekle bu senede donanma-i hmaylnumuz Marsilya
zerine varmak babnda ferman- alianm sadr olup yle ki, sahih spanya kralna tabi' ol-
mular ise kabza-i tasarrufa getirp ve gerei gibi glmal verp gir Fransa kralna teslim
eyleyeler ve eer spanya'ya tabi' olmayup kema-kan Fransa kralna tabi' olmular ise halleri
zere koyup ta'arruz etmeyeler dey tenbih olunmudur. Bu alvali biz dahi onat tetebbu'
edp Marsilya alvali neye mncer olduun ve spanya ve Fransa krallan aralannda sulh et-
mek murad edindikleri sahih midir deil midir an dahi i'lam eyleyesin. Velhasl eer sizin
ve eer Fransa kralnn vak' olan mesaiili ve mhimmat temiyetinde ve lazm olan husus-
larda mu'avenet ve mzaheret olunur. Ana gre siz dahi kadimi dostluunuzda sabit-kadem
ve rasili-dem olasz.
8 evval 1004.
(A. DVN. MHM, nr. 934, s. 14j2)

VENEDK LE LGL BELGELER
Belge XVIII
Ba-hatt- Hazret-i Efenli
Sabki Cezayir-i Garb beylerbeyisi olup hala donanma serdan olan Mustafa Paa'ya
hkm ki,
Hala Venedik baylosu tarafndan sdde-i Sa'adetime arzhal sunulup Venedikl-
lerden Vieno Foral Forula'l dlger ve stemad Giritl ve Virago Kefalonya nam ne-
fer zimmiler sabk Cezayir-i Garb beylerbeyisi olan Hzr dame ikbaluhu'da esir olup bun-
dan akdem tlak olunmalan in birka defa ferman olunmuiken henz baylosa teslim et-
meyp bi'l-fi'l yannda olduu i'lam olunman zikr olunan nefer Venedikl esirleri
ahidname-i hmayln ve bundan mukaddem verilen buyurdular mucebince ba'de't-tahkk
mezbur Hdr Paa'dan alup donanma ile avdet eylediinde getrp baylosa teslim etmek
fermanm olmudur. Buyurdum ki,
Vardukda bu babda onat vechile mukayyed olup zikr olunan nefer Venedik esir-
lerini bi-gayr- hakk esir olduklan muhakkak oldukdan sonra ahidname-i hmayln ve mu-
kaddema verilen buyurdular mucebince mezbur Hzr Paa'dan alup asla ta'alll etdirme-
yp inaallahu te'ala donanma-y hmayln ile avdet eylediinde bu husus in tekrar emr-
i hmaylnum gnderil eylemeyesin. Asitane-i Sa'adetime getresin ki alvalierin grl-
den sonra ve ne vechile iktiza ederse ana gre amel oluna. 27 Safer o3.
(Mhimme Zeyli, nr. 7, s. 2{3)
Belge XIX
Tunus beylerbeyisine ve kadsna ve Tunus'da olan aalara ve zabitlere hkm ki,
Asitane-i Sa'adetimde olan Venedik baylosu dergili- mu'allama arzhal sunup n-
giltere korsanlanndan kapudan Vardo dimekle mehur korsan bundan akdem Tunus'a va-
rup, anda bir kt'a korsan kalyonu muhkem donadup fesad u ena'at in deryaya kdkda
Msr skenderiyesi'nden Venedik'e meta'la giden Burtun- Ula ve Rinede dimekle ma'rlf
iki kt'a Venedik harasm dutup Tunus'a alup gidp sabki Tunus beylerbeyisi Sleyman
dame ikbaluhu ile ve sair ol canibierde olan zabitler ile hisselep Venedik taeiderine azim
zarar u fesad edp sulh u salal zamannda Venedik baralann ve taeirierin ahz ve meta'la-
rn garet eden korsan ekyasna ruhsat verp anlar ile mu'amele ve yek-dil u yek cihet ze-
re olan beylerbeyller ve sair zabitlerin azli deil belki enva-kab ile haklanndan gelinmek
lazm iken marunileyh Sleyman dame ikballhu asla sulh u salaha bakmayup korsan e
kyasyla mu'amele edp anlara ruhsat vermekle Venedik bazirganlannn baralanna ve
meta'larna klli gadr eylemekle zikr olunan baralar vegaret olunan meta' ve dahi sulh u
salal zamannda ahidname-i hmaylna muhalif esir ve giriftar olunan Venedik re'ayalar
nn ve sair gemilerin her kimin elinde bulunursa gir Venedikllere bila-ta'alll alverilp
ve mirmiran- marunileyhden ve dahi sair zabitlerden ngiltere korsan ekyasndan ve
sair levendandan aldklarn meta' ve r-i hisse namyla alnan meta' ve es bab ake ve adam-

lann sulh u salal ve ahidname-i hmay1n mikebince alrrup varan Venedikllere teslim
olunmak in emr-i erifim taleb etmein buyurdum ki,
Bu hususda her biriniz onat vechile mukayyed olup dahi hakk u adl zere tefti u
tefahhus eyleyp f'l-vak' mezklr ngiltere korsanlan Tunus'da kalyon donatup Venedikl-
nn zikr olunan harasm dutup Tunus'a alup gidp mirmiran- marunileyhle ba'z ki-
mesneler veeh-i merlh zere meta'lann ve esbablann ve ademlerin sulh u salal ve ahid-
name-i hmaylnuma muhalif almlar ise marunileyh ve sair ahidname-i hmaylna
muhalif ta'alll etdirmeyp r namyla ve ake ile aldkianna amel etmeyp her ne alm
lar ise bir ferde inad u muhalefet etdirmeyesin. yle ki, mirmiran- marunileyh ahidna-
me-i hmaylnuma ve sulh u salaha muhalif aldu meta' ve esbab ve ademlarin vermekde
inad ederler ise vukl'u zere yazup arz edesin. Ve bi'l-cmle Venedik beylerin kadimden
Asitane-i Sa'adetimle h ulus zere dostlukda sabit-kadem olup re'ayalanna ve bazirganlanna
zulm u te'addi olduna nza'y erifn yokdur. Ana gre mukayyed olup ahitname nlee
bince amel edesin. yle bilesin. Yevm'l-hamis, Fi 12 Cemaziyelahr o6.
(Dvel-i Ecnebiye, nr. 13, s. 50/26)

NoTLAR
Femand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas (ev. M. A. Klbay), stanbul, 1990, II, 152, I76I77
2 Cezayir, Tunus ve Trablusgarb'n fetih tarihleriyle buralann birer Osmanl eyaleti olarak tekilat
landnlmalan tarihleri farkldr. Cezayir 1533'te, Tunus 1573'de ve Trablusgarb ise ss6'da birer
Osmanl eyaleti olmulardr (Halil nalck, T1e Ottoman Empire, The Classical Age Joo-6oo, Lond-
ra, 1973, s. o6). Bu eyaletin tarihi geliimi konusunda geni bilgi iin bkz. Aziz Samih lter,
imali Afrikada Trkler, stanbul, 1936.
3 Mbahat S. Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisadi Mnasebetleri I (s8o-8J8), Ankara, 1974, s. 38-4r.
4 Bu husustan rahatsz olan Fransa Kral IV. Henri ve elisi stanbul'a ikayette bulundular ve
Divan'dan garp ocaklan yneticilerine hitaben ferman gnderilmesini saladlar (Ahmet Refik,
"Trkler ve Kralie Elizabet", Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas, VIII/s. stanbul, 1932, s.
14-15)- Benzer bir olay Ekim 6o7'de Tunus'a gelerek bir kalyon donatan ngiliz korsan Var-
do'nun iki Venedik harasm esir almasyla meydana geldi (BOA, Dvel-i Ecnebiye, nr. 13, S.
so/26).
5 I. de Testa, Recueil des Traites de la Porte Ottomane avec les puissances etrangeres, Paris, 864, I, 94
6 Ramazan oor ( Haziran 1593) tarihinde Tunus ve Trablusgarb beylerbeylerine, yenieri aa
larna ve ihtiyarlarna gnderilen bir hkmden anlaldna gre, Fransa buradaki konsolasu-
nu deitirnt (BOA, Bab- Asaf, Divan- Hmayun, Dvel-i Ecnebiye Defteri (A. DVN. DVE),
nr. 901, s. 2). Venedik ve Fransa elilerinin ngiliz korsanlanyla ibirlii yapan Cezayir, Moton
ve Koron'daki reisierden ikayetleri zerine 8 Safer ro4 (5 Temmuz 6o5) tarihli Mora ve Me-
zistre beyleri ile Koron ve Moton kadlanna gnderilen hkmler: Dvel-i Ecnebiye, nr. 13, s.
23/7879-
7 Marsilya, Levant ticaretinin nemli bir merkeziydi. spanya Katalik birliini destekleyince Osman-
l padiah Marsilya'ya verdii ticari imtiyazlan geri ald ve korsanlarn ehre saidrmasna msa-
ade etti (nalck, The Ottoman Empire, s. 137-138).
8 Ramazan oor ( Haziran 1593) tarihinde Cezayir, Tunus ve Trablusgarb beylerbeylerine ve san-
cakbeylerine ve Akdeniz'de faaliyet gsteren kapudanlara gnderilen hkmde Fransa ile ilgili
meseleleri grmek zere Tolun'a gnderilen Dergah- Ali kapclarndan Mehmed ve Musta-
fa'ya karada ve denizde yardmc olunmas emrediliyordu (A. DVN. DVE. nr. 901, s. 2).
9 A. DVN. DVE. nr. 901, s. 2, 7/L
IO Marsilya Zabitine ve ayanna gnderilen I Ramazan IOOI ( Haziran 1593) tarihli fermanda, kral-
larna itaat ederlerse garp ocaklan tarafndan esir alnan halklarn ve el konulan mallarn kurtar-
malar mmkn olacakt (A. DVN. DVE. nr. 901, s. 3/4)-
Fransa kralnn istei zerine Cezayir, Tunus ve Trablusgarb beylerbeylerine gnderilen Rama-
zan roo ( Haziran 1593) tarihli hkmlerde krallarna isyan ettikleri gerekesiyle gemileri ve
mallan yanalanan ve kendileri esir alnan Franszlarn serbest braklmas emrediliyordu (A.
DVN. DVE. nr. 901, s. 2)
12 Muharrem oo4 (6 Eyll 1595) tarihli Cezayir beylerbeyine gnderilen hkm: A. DVN. DVE.
nr. 901, s. 7jr.

13 Fransa Kral IV. Henri'nin istei zerine Cezayir beylerbeyine hitaben yazlan ferman 6 Muhar
rem oo4'te (n Eyll IS9S) Fransa'nn stanbl'daki elisine verildi (Bab- Asaf, Divan- Hma
yun, Mhimme Kalemi (A. DVN. MHM), nr. 934 s. 7{2).
14 8 evval oo4 (S Haziran s96) tarihli ngiltere kraliesine hitaben yazlan name-i hmayln: A.
DVN. MHM, nr. 934, s. 14{2.
s Ramazan oor'de ( Haziran IS93) Tunus beylerbeyine, kadsna ve asker halkna gnderilen h
kmde 4000 alhn dedikten sonra tccann kendi sandallanyla mercan avlamalanna ve istedik
leri yerde satmalanna kanmamatan emrediliyordu (A. DVN. DVE, nr. 901, s. 3).
6 I. de Testa, Recueil des Traites de la Porte Ottomane avec les puissances itrangeres, Paris, 864, I, 146;
Kapitlasyonlar (ev. Ali Read-Macar skender), stanbl, 1330, s. 103104.
17 Kapudan Paa'ya gnderilen 27 Ramazan ooz (6 Haziran IS94) tarihli hkmde Cezayir kor
sanlannn ellerinde blunan Fransz esirlerin serbest braklnasn salamas isteniyordu (A.
DVN. DVE. nr. 901, s. 6f).
8 z aban 1003 ( Mays IS9S) tarihli Tunus beylerbeyine, kadsna ve asker halkna gnderilen h
km: A. DVN. DVE. nr. 901, s. 6fS
19 Kapudan derya vezir Halil Paa'ya hitaben yazlan 13 evval 1004 (o Haziran s96) tarihli h
kmde Fransa'ya verilen ahimarnelere aykr olarak Franszlarn esir alnd dor ise derhal ser.
best braklmalannn salanmas emrediliyordu. Eer bu emri yerine getirmezlerse Marib'deki
beylerbeyi, beyler, reisler ve dier grevlilerin Divan- Hmayln'da yarglanmak zere stanbul'a
gnderitmeleri isteniyordu (A. DVN. DVE, nr. 901, s. 9/I).
zo 8 evval I003 (26 Haziran IS9S) tarihli Cezayir Beylerbeyi Hzr Paa'ya gnderilen hkm:
BOA, Mhimme Defteri (MD), nr. 73> s. S74/I232 Bu konuda ayrca bkz. lter, imaif Afrikada
Trkler, I. I8z-I83.
zi Zilhicce IOI3 (Nisan I6os) tarihinde Fransa kralna gnderilen ~ame-i hmayn: MD, nr. 77, s.
I6I7. Ayrca bkz. lter, imall Afrikada Trkler, I, s. I8SI86. spanya'daki Mslmanlarn marz
kaldklar muamele ve Osmanllarn bunlara gsterdii ilgi konusunda bkz. Andrew Hess, The
Forgotten Frontier, Chicago, I978, s. I27ISS
22 23 Rebilevvel IOI3 (I9 Austos I6o4) tarihinde Cezayir-i Garb beylerbeyine, Beled-i Unnab kad
sna ve mftsne gnderilen hkm: BOA, Mhimme Zeyli, nr. 7, s. 23/S4
23 Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, (ev. Mehmed Ata), stanbl, I33S IX, s. 30, dipnot 2.
24 Osmanl devleti ile ngiltere arasndaki iktisadi ilikilerin balamas ve gelimesi konusunda ge
ni bilgi iin bkz. Ktkolu, age, s. zz; A. Refik, agm, s. 6, I92I. ngiltere'nin Akdeniz ticareti
ile ilgili olarak ayrca bkz. Godfrey Fisher, Barbary Legend; War, Trade and Piracy in North Africa
141518]o. Oxford, I9S7
zs Ktkolu, age, s. 33
z6 A. Refik, agm, s. 222}
27 A. Refik, agm, s. I4IS.
z8 I6zo'de so Trk gemisinjn korsanlk hareketleri yznden kayplarn arth anlalmaktadr
(Todd Gray, Turkish Piracy and Early Stuart Devon>>, Rep. Trans, Devon Ass. Advmt, Sci, IZI, De
cemher I989, s. I6z).
29 Gray, ayn makale, s. I69, dipnot z6.

30 Ktkolu, ayn eser, s. 33-36. IV. Murad'n ngiltere kralna gnderdii Ocak r626 tarihli mektup
iin bk. Feridun Bey, Mneat's-selattn, stanbul 1275, II, 471-473.
31 Gray, ayn makale, s. r63.
32 Gray, ayn makale, s. r67. Sela ehri ve Sela korsanlan hakknda geni bilgi iin bkz. Roger Coind-
reau, Karasinalu Sela (Les Corsaires de Sale), ev. Muhammed Hamud, Rabat, 1991.
33 Seluklulardan itibaren balayan Trk-talyan ilikileri konusunda en geni ve son aratrma e
rafettin Turan'n Trkiye-talyan likiler (stanbul, 1990) adl eseridir.
34 Alberto Tenenti, Piracy and the Decline ofVenice 158o-65 (ev. janet Brian Pullan), Londra, 1967,
s. 25-
35 Tenenti, age, s. 26-27. Burada esirler hakknda daha aynntl bilgi verilmektedir
36 Mhimme Zeyli, nr. 7, s. 2j3; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/, s. 139140.
37 Ancak Trablusgarb beylerbeyi bunlar korsan reisin elinden alarak emanete koymu ve Divan-
HmayU.n'dan gelecek karar beklemitir. 15 aban or6 (5 Aralk r6o7) tarihli hkm: Dvel-i Ec-
nebiye, nr. 13, s. 69/328.
38 Safer ro28 (25 Aralk r6r8) tarihli ahitname: BOA, Maliyeden Mdevver Defterler (MAD), nr.
17901, s. 2-4- Bu ahirnamenin bir sureti Feridun Bey'in Mneat's-selatin'inde de (I, 482-487) bu-
lunmaktadr.
39 MAD, nr. 6004, s. 109.
40 Uzunarl, age, s. I4I-I42- Adriya denizindeki korsanlk hareketleri ve Dubrovnik'in bundan et-
kilenmesi ile ilgili olarak bkz. N. H. Biegman, The Turco-Ragusan Relationship, The Hauge, 1967,
s. 64-67, 8r-84.

RUSYA'NIN KARADENZ'DE
TiCARETE BALAMASI VE
OSMANLI MPARATORLUGU, 1700-1787*
"Tarihen sabittir ki, Boazlan kontrol altnda tutan her devlet, sonun-
3 da Karadeniz zerinde hakimiyet kurmaya almtr. Gerekten de
Boazlarn iki tarafndaki ana topraklara hkmeden devletler, Bi-
zans ve Osmanl rneklerinde olduu gibi bunu baarmtr"' diyen H.
nalck, Karadeniz'i hakimiyet altna almak iin Boazlarn ne derece
nemli olduuna iaret etmektedir.
Fatih'in stanbul'u fethiyle (1453) Boazlan ve Il. Bayezid devrinde
Kili ve Akkirman'n alnmasyla (484) btn Karadeniz kylarn
kontrol altna alan Osmanl devleti, ok gemeden bu denize
geii yabanclar iin imkansz hale getirdi. Bylece 6. yz-
yln sonlannda d ticarete tamamen kapanan Karadeniz, si-
yasi, idari ve ticari bakmdan bir i deniz haline geldi ve bu 2
durumunu 17. yzyl boyunca devam ettirdi.

8. yzyln balarnda, Osmanllarn ticari maksatla bile
olsa yabanc bir devletin Karadeniz'e girmesi konusundaki dnceleri ta-
vizsizdi ve hibir yabanc devleti bu denize yaklatrma niyetinde deildi.
Nitekim II. Mustafa adna kaleme alnan ve ayn muhtevayla III. Ahmed ta-
rafndan Rus arna gnderilen mektupta "Karadeniz bi'l-klliye kabza-i
tasarruf- husrevanemizde olup kirnesnenin alakas olmamala ahidna-
me-i hmaylnum muktezasnca ahardan bir kayn Karadeniz' e kma
sna mesa olmayup" 3 denmek suretiyle bu denizin stats aklanmak
isteniyordu. Rusya'nn Karadeniz' de kendi gemileriyle ticaret yapmay
gerekletirebilmek iin balatt bu mcadeleler ve arkasndan dier
devletlerin ticaret hakk elde edebilmeleri iin geen sre bir yzyla ya-
kn srd. 4
* Bu makale, Belleten, say 225, (Ankara, r995) s. 353-394'te yaynlanmtr.

8. YZYILDA iMZALANAN
OsMANu-Rus ANTLAMALARlNDA KARADENZ TicARETi
Osmanl ordulannn 683'te ikinci defa Viyana nlerinden geri
dnmesiyle balayan ve mttefik Avrupa devletleriyle on alh yl sren
uzun ve ar savalar Osmanl devletini daha nce karlamad bir so-
nuca gtrd. Bu srada byk bir kara devleti olarak yeni iddialarla orta-
ya kan Rusya, savata Avrupa devletleri yannda yerini alarak Osmanl
topraklarndan kendisi iin pay almaya alt. ilk olarak Azak Kalesi'ni
zaptederek (696) Karadeniz' e almak iin bir frsat elde etti ve Azak De-
nizi'nde donanma kurmak amacyla Venedikli uzmanlarn da yardmn
alarak nemli sayda gemi ina ettirdi. 699 Karlofa Bar, Avusturya ve
Venedik ile anlamay salad halde Rusya ile sadece bir atekes dze-
yinde gerekleti ve asl antlamann daha sonra imzalanmas kararlah
rld. Rusya'nn Osmanl devleti ile yalnz olarak antlama imzalamak is-
temesinin altnda Karadeniz ile ilgili emelleri yatmaktayd. 5 Nitekim s
tanbul'da balayan mzakerelerde Rusya'nn ne srd teklifler arasn
daAzak'tan stanbul'a kadar Rus gemilerinin Karadeniz'de serbeste do-
lamasna izin verilmesi yer alyordu. Halbuki Osmanl devleti savata
Rusya'nn eline geen Azak'n geri verilmesinde srar ediyordu. 3 Tem-
muz 7oo'de stanbul'da iki heyet arasnda maddeleri tespit edilen antia
nayla Azak Rusya'ya terk edildi ise de buna karlk Rusya'nn Karade-
niz'e kabilme istei reddedildi. 6 Hatta bu antlamann on drdnc
maddesine gre Rusya, elisini stanbul'a kara yoluyla gndermeyi kabul
etmek zorunda kald7
stanbul Antiamas'nda yer alan ticaretle ilgili onuncu maddede
"Ticaret alvali semere-i sulhdan olup memleketlerin refah- haline sebeb
olur, lakin ar- marunileyh tarafndan ibu muayyen orta elileri bu hu-
susa klliyet ile mezun ve murahhas olmamala ticaret alvalinin syleil
nesi ve bir surete ifra olunmas te'kid ve teyid-i sulh u salal in
mu'tad- kadim zere marunileyh Moskov an tarafndan der-i devlet-
medarma ta'yin ve irsal olunacak byk elisine alkonula" denilerek tica-
retle ilgili meselelerin daha sonra ve byk eli seviyesinde grlmesi
kabul ediliyordu. 8
286 RUSYA'NIN KARADENiZ'DE TiCARETE BAlAMASI VE OSMANli iMPARATORlUGU
Bu antlama metninin uygulanabilmesi iin nce Rus an tarafn
dan imzalanmas ve sonra stanbul'a gnderilerek Osmanl padiah tara-
fndan tasdiki gerekiyordu; nk on drdnc maddeye gre Rus heyeti-
nin istanbul'dan ayrlndan itibaren alt ay iinde bir Rusya byk elisi-
nin imzalanm metinle stanbul'a dnmesi art koulmutu. Rus heyeti
bu amala Rusya'ya hareket etti ve n Aralk 7oo'de Moskova'ya vard. Ant-
lamann Moskova'da imzalanmasndan sonra ar Petro, Bykeli Dimit-
ri Mihailovi Golitzine'i 30 ve 31 Aralk tarihli mektup ve tekimamesini s
tanbul'a gtrmekle grevlendirdi. Rus Bykelisi Dimitri, stanbul'a gel-
dikten sonra ticaret meselelerini ortaya att ve Karadeniz' de Rus ticaret ge-
milerinin serbeste dolaabilmesi iin art olarak ileri srlecek her trl
tedbiri kabul edeceklerini aklad. Hatta korsanlardan korunmas artyla
gemilerdeki top ve cephanelerin kartlmasna raz olan Ruslar, gemileri-
nin Ker Boaz'nda kontrol edilmesini ve her gemide Trk grevlilerle ge-
micilerin bulunmasn da teklif ettiler. Buna ramen Osmanl devlet adam-
larn Karadeniz'in Rus ticaretine almasna ikna edemediler. 9
Bylece Rebi'levvel n3'te (6 Austos 7o) Edirne'de tasdik edi-
len antlama ile Rusya, Karadeniz'in bir Osmanl i denizi olduunu kabul
etmek zorunda kald ve bykelisi lkesine dnmek zere stanbul'dan
ayrld. Ancak elinin kara yoluyla deil, deniz yoluyla Rusya'ya dnd
Evast- Rebilahir n3 (5-24 Eyll 1701) tarihli bir hkmden anlalmak
tadr. Karadeniz salillerindeki kadlara ve dier grevlilere hitaben yazlan
bu hkmde, Moskov annn bykelisinin Azak limanna varncaya ka-
dar kendisi ve yanndakiler iin Tirebolu ve dier yerlerden arap satn al-
masna izin verilmesi isteniyordu. ID
stanbul'da imzalanan Osmanl-Rus antiamasnda her ne kadar

Rusya'nn Karadeniz'deki ticaretinden bahsedilmemi ise de Rus tccar
nn Osmanl ticaret gemileriyle mallarn tamalarna snrl da olsa izin
verildii anlalmaktadr. n Osmanl devletinin bu uygulamay antlama
maddesi halinde tespit etmeye yanamamas istedii zaman tek tarafl m-
dahale etme hakkn elinde tutmay dnmesinden kaynaklanm olmal
dr. Rus tccarnn Osmanl ticaret gemisiyle Azak'tan stanbul'a mal geti-
rip sonra stanbul'dan alveri yapp Azak'a gtrdne ilk defa Evast-

Safer n4 (7-6 Temmuz 1702) tarihli yol hkm (seyahat izni) kaydndan
renmekteyiz. IZ
stanbul Antiamas iki lke arasnda otuz yl sre ile imzaland
halde on yl sonra ortaya kan anlamazlklann savala sonulanmas ze-
rine yeniden bozuldu. Baltac Mehmed Paa'nn Prut Sava'nda Rus ordu-
sunu byk bir malubiyete uratmas zerine imzalanan Prut Mtareke-
si'yle (7n) Rusya, Azak blgesinden ve denizinden vazgemek zorunda
kald. Aynca kara yoluyla gelip kara yoluyla gelip gidecek tccann haricin-
de stanbul'da eli bulundurma hakkn da kaybetti.I3
Bundan on yl sonra imzalanan biryenileme antlamasnn (s Mu-
harrem II33/I2 Kasm 1720)I4 on birinci maddesinde ise Osmanl tccarla-
nnn Moskov lkesinde ticaret yapabildii gibi, Rus tccarlannn da Os-
manl lkesinde ticaret yapabilecei ifade ediliyordu; fakat denizlerden ha-
his yoktu. IS
Osmanl devleti ile Rusya arasnda Karadeniz' deki Rus tccarlarn
statsne temas eden ilk antlama 1739 tarihli Belgrad Antlamas'dr.I 6
Antlamann dokuzuncu maddesinde Osmanl ve Rus tccarlarnn kar
lkl olarak lkelerinde serbest ticaret yapabilmeleri kabul ediliyor ve "Ka-
radeniz'de vaki' uruslann ticareti Devlet-i Aliyyemin reayasna mteallik
olan sefineler ile olmak caiz ola" hkm getiriliyordu. I7 Nitekim Rus tc-
carlannn bu maddeden yararlanarak Karadeniz'deki ticaretlerini gelitir
dikleri anlalmaktadr. Ancak bu antlamayla Rusya'nn Azak'ta harp ve ti-
caret gemisi bulundurmayaca tekit edildiinden Karadeniz'in tamamen
Osmanl hkmnde olduu Rusya tarafndan da kabul edilmi oldu.
8. yzylda imzalanan Osmanl-Rus antlamalan iinde Karade-
niz'i bir Trk gl olmaktan karan ve Boazlan milletleraras tartma
konusu haline getireni, Temmuz 1774 tarihli Kk Kaynarca Antlama
s'dr.I8 Rusya ile arasnda 1768 ylnda balayan savata malup olan Os-
manl devleti olduka g artlarda bir antlama imzalamak zorunda kald.
Bu antlama siyasi sonulan yannda Karadeniz'in tarihinde oynad rol
bakmndan da ok nemli gelimeleri beraberinde getirdi; on birinci mad-
desiyle, Rusya'nn Karadeniz ve Akdeniz' de kendi ticaret gemileriyle ser-
best ticaret yapabilmesi, yine Rus tccanna, Fransa ve ngiltere gibi dost
288 RUSYA'NIN KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI VE OSMANLI iMPARATORLUGU
devletlerin tccarnn tabi olduu artlarn esas alnmas imtiyaz verildi.
Buna gre Rus tccan Fransz ve ngiliz tccarlarn dedii gmrk res-
minden baka vergi demeyecekti. Aynca Rusya'da denizlerde kazaya u
rayan gemilere yardm edilecekti. Bu antlamayla Rusya yaklak bir asr
sren uzun bir mcadeleden sonra Karadeniz'de ilk defa kendi gemileriy-
le ticaret yapabilme hakkm elde etmi oldu.
Kk Kaynarca Antiamas ile Rus ticaret gemileri Karadeniz ve
Akdeniz' de ticaret yapmaya baladlar. Yine bu antlamayla Rusya yzyllar
iinde Fransa ve ngiltere'nin eitli glklerle elde ettii ticari imtiyazla-
n bir anda elde etmi oldu. Bundan sonra Rus illecan karlah her prob-
lemde Fransz ve ngiliz tccarlan rnek gstererek zm bulunmasm
istedi. Bununla beraber antlamann aslnda sadece bir atekesten ibaret
olduu ok gemeden anlald. zellikle Karadeniz ile Akdeniz arasnda
ki deniz ticaretini ihtiva eden maddenin de tadile muhta olduu grld.
Bunun zerine 21 Mart 1779 (3 Rebilevvel n93) tarihinde imzalanan Ay-
nalkavak Tenkihnamesi'nin altnc maddesiyle Rus tccarna Karadeniz ve
Akdeniz'de ticaret izni verildii halde gemilerinin byklne bir kstla
ma getirildi. Buna gre gemilerin en by r6.ooo kile (26.400 pota), en
k rooo kile (r6so pota) arlnda yk tayabilecek kapasitede ola-
cakt. Bu konuda Fransz ve ngiliz ticaret gemilerinin bykl esas aln
mh. Aynca Rus ticaret gemilerinde ihtiya olsa bile, Osmanl devletinin
izni olmadan Osmanl reayasnn gemici olarak kullamlmas yasakland. ' 9
Bu antlamayla Rusya'nn denizlerdeki ticareti ksmen artlara baland ve
uygulamada biraz kstlayc olundu; yeterli gemi ve gemici donamn bu-
lunmayan Rusya zellikle yararlanmaya alh Osmanl reayasndan
mahrum edildi. 20
Osmanl devleti, antlama maddelerinde Karadeniz ve Akdeniz' de

kendi gemileriyle ticaret yapabilme hakkm Rusya'ya tamd halde uygu-
lamada eitli zorluklar kartarak bunu engellemeye alyordu. Gerek21
Kk Kaynarca ve gerek Aynalkavak antlamalarnda Rusya'ya, Fransa ve

ngiltere'ye tamnan artlarda ticaret izni verilmi olmasna ramen o za-
mana kadar Karadeniz'de dier devletlerin gemilerine ticaret iin msaade
edilmemiti. Bu sebeple Rusya'nn Karadeniz'den getirip 'Akdeniz' e geir-

rnek istedii gemileriyle ticaret yapabilmesi kolay olmad. Sonunda 78o
yl banda kabul edilen bit uygulamayla, Rus gemilerine sadece kendi l-
kelerinin mahsuln getirmeleri ve bu mallara stanbul'da ihtiya olma-
mas halinde baka lkelere gtrebilmeleri izni verildi. Rusya'nn
22
78'de Avusturya ile bir ittifak yaparak siyasi gcn artrmasndan sonra
Babali'ye bir nota vermesi iki devlet arasnda ticari meselelerin yeniden
grlmesi iin bir zemin hazrlad. Rusya'nn bir taraftan Knm' istila
etmesi ve adeta sava iin vesile aramas karsnda Osmanl devleti, Hazi-
. ran 1783 tarihli ticaret antlamasn imzalamak zorunda kald. 23 Seksen bir
maddeden oluan ve Osmanl- Rus tarihinde nemli bir yeri olan bu ticaret
antlamasnn maddeleri arasnda, Rusya'nn Osmanl topraklannda ser-
beste ticaret yapabilmesi, ellerinde "mrur tezkiresi" denilen gei belge-
si olanlarn istedikleri yere gidebilmesi, denizlerde kazaya urayan Rus ge-
milerine Osmanl gemilerinin yardm etmesi, Fransa ve ngiltere tccar
na tannan haklarn Rus tccara da tannarak% 3 gmrk resmini dedik-
ten sonra serbeste hareket edebilmeleri, Osmanl reayasnn Rusya'ya git-
memesi iin ilgililerden habersiz Rusya elisi tarafndan pasaport verilme-
mesi, Rus gemilerinin Osmanl limanlarnda tamir edilebilmesi, Boazlar
dan geite sadece 300 ake selamiye (selamet) akesi alnmas, Osmanl
tccarna Rusya'nn Karadeniz kylanndan zahire nakledilmesine ve ihra-
c yasak baz maddelerin de Rusya'ya gtrlmesine izin verilmesi yer al-
maktayd. 24
Bylece Rusya, Osmanl devletine ait denizlerde kendi gemileriyle
en geni haklada ticaret yapmaya balad. 8o2'de Fransa, arkasndan n
giltere ve daha sonra dier devletler Rusya'nn ah bu yoldan giderek Ka-
radeniz'de ticaret yapmaya baladlar. 25
KK KAYNARCA ANTAMAs NcEsiNDE RusYA'NIN KARADENZ TicARETi
Her ne kadar Rusya'nn Karadeniz'de ticaret yapmasna ilk defa

1739 Belgrad Antiamas'yla izin verilmise de uygulamada daha 8. yzy
ln ilk yllanndan itibaren Ruslarn Osmanl ticaret gemileriyle kstl da ol-
sa ticaret yaphklar grlmektedir. Tespit edebildiimiz kadaryla Karade-
niz'de ticaret yapan Rus tccarnn says 1702'de bir, qo4'te iki ve q4'de
RUSYA'NIN KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI VE SMANLI iMPARATORLUGU
iki olmak zere toplam beti. 26 yle anlalyor ki Rusya, antlama maddele-
rinde kabu1 ettiremedii denizlerde ticaret yapabilme hakkn baz istisnai
izinler alarak uygulamada gerekletirmeye almaktayd. Nitekim sz
edilen be tccardan Rusya'nn stanbu1'daki eli ve murahhaslanyd.
Karadeniz' e kmak zere 7o2'de ilk izni alan iki Rus taeiri Kefe'ye
giden bir Osmanl gemisine 25 f zeytinya ve birka denk pamuk ykle-
yerek Azak'a gtrmek istediler ve Ker Baaz'ndan geite kendilerine
mani olunmamas iin bir yol hkm aldlar. 27
stanbul Antiamas'nn imzalanmasndan sonra stanbu1'a gelen
Rusya'nn orta elisi Petro Andriyevi Tolstoy, kendi siyasi nfuzunu kul-
lanarak deniz ticaretinin balamasn istemi olmaldr. Rus elisi qo4'te
bir miktar aa fidan, kum yemi, sirke, hamr, adr, at, pamuk ve pamuk
iplii ile Diyarbakr bezini Moskova'ya u1ahrmak zere bir gemiyle
Azak'ta bulunan kardeine yollamak istemi ve Ker Baaz'ndan geite
28
grevlilerin glk karmamas iin bir yol hkm almay baarmhr.
Rusya deniz ticaretinin pek yaygnlk kazanmad, bu tarihten an-
cak on yl sonra yeni bir ticaret izni istemesinden anlalmaktadr. Bu arada
Osmanl devleti ile Rusya arasnda vuku bu1an 7n Pmt Sava'yla ilikiler
bozulmu, Rus ordu1an yok olmak tehlikesiyle kar karya gelmiti. Azak'
geri vermek de dahil her art kabul etmek zorunda kalan Rusya'nn artk ye-
ni iddia ve haklar talebiyle Osmanl devletine mracaah imkansz hale gel-
miti. Bu sebeple 1713 Edirne Antiamas'nda ticaretten bahsedilmedi. An-
cak antlamacia belirlenen Azak'n geri verilmesi ve snr tespiti almalan
1715 senesine kadar devam ettiinden bu arada eski uygulamalann Ruslar
tarafndan srdrolrnek istendii grlmektedir. Nitekim 1714 ylnda Rus-
ya'nn stanbu1 elisi ve murahhaslan karadan tanmas zor olan inaat
malzemeleriyle dier baz eyalan deniz yoluyla Azak'a gtrlmesi amacy
la izin aldlar. 29 Azak'n yeniden Osmanl topraklanna kahlmasyla Rus-
ya'nn Karadeniz' de kys kalmad ve ietilere ekildi. Bylece Karadeniz,
1739 Belgrad Antl.amas'na kadar Rusya iin ticarete kapal kald.
1739 Belgrad Antiamas sayesinde Karadeniz'de Osmanl gemile-
riyle ticaret yapma hakkn elde eden Rus tccarlannn ilk yllarda baz g-
lkleri olduu tccar saysnn azlndan anlalmaktadr. 1768 Osmanl-

Rus harbine kadar yaklak 30 sene sren sulh dneminde Rus tccarlan
Osmanl gemileriyle Karadeniz'de ticarete kahldlar. 1702'den 1714'e kadar
Rus tccarlan iin sadece be gemi Karadeniz'e kh. 1714-1743 arasnda
yaklak otuz sene bu artlarda bir ticaret yaplmad, Belgrad Antlama
s'ndan birka sene sonra ise yeniden balad. Buna gre 1743-1768 yllan
arasnda yirmi be yl iinde 380 Osmanl ticaret gemisi Rus tccarlannn
mallarn Karadeniz' e tad.o
18. yzylda stanbul'dan veya Akdeniz'deki adalardan mal ykle-
yen Rus tccan, Rusya'ya gtrecei mallan Karadeniz' deki iki blgeye
sevk ediyordu. Azak blgesinde Taygan (Taganrog) limanna, zi blgesin-
de Klburun ve arkaski'ye gidiyorlar31 ve eyay buralardan kara yoluyla
Rusya ilerine tayorlard.
18. yzyln balanndan itibaren Rus tccarnn Osmanl lkesin-
den kendi lkesine Osmanl gemileriyle gtrd mallar arasnda kuru-
yemi, sirke, arap, kahve, pamuk ve pamuk iplii, bez, aa fidan ve ihra-
c yasak olmayan eya bulunuyordu. 32 Rus tccarnn Osmanl mparator
luu'na ihra ettii mallar arasnda ise havyar, et, buday, arpa, balk, t-
tn yapra, balmumu, demir, ini, halat ve krk yer alyordu.
Rus tccan bu mallan lkesine gtrebilmek iin, alverii yaph
Osmanl limanlannda dier mstemin tccarlar gibi % 3 gmrk resmi
dyor ve gerektiinde gmrk grevlilerine gstermek zere eda tezkire-
si denen bir yaz alyordu. 33
Karadeniz' deki Rus ticaretini kontrol eden Osmanl grevlileri ise
yol hkmlerinin kendilerine hitaben yazld kimselerdi. stanbul' dan
Yenikale, Azak ve zi blgeleriyle, oralardan Moskov hududuna varncaya
kadar yol zerinde grevli kad, naip, kethda yeri, yenieri serdar, iskele
emini, geit zabiti ve gmrklerin hepsi ticaret hususunun en iyi ekil
de uygulanmasndan sorumluydu. 34
Karadeniz'de Osmanl gemileriyle ticaret yapma hakkn kullan-
mak isteyen Rus tccarlan eitli glklerle karlayorlard. Tccarlarn
ikayetleri d~ha ok Osmanl gmrk grevlileri ve mahalli yneticilerle il-
giliydi. Bu grevliler zaman zaman antlamalara uymayan uygulamalarda
bulunarak tccan madur etmekteydiler. ubat 1743 tarihli bir ferman bu
RUSYA'NIN KARADENiz'DE TiCARETE BALAMASI VE OSMANLI iMPARATORLUGU

konuyu daha iyi aydnlatmaktadr. Yenikale muhafz olan Kefe beylerbeyi
vezir Ebubekir Paa'ya ve Kefe Gmrk Emini'ne gnderilen fermandan
anlaldna gre, Kasm r742'de stanbul'dan Yenikale'ye giden Rus tc-
carlanndan birkadefa gmrk vergisi istenmi ve tadklan eya, karl
nda para denmeksizin zorla alnmh. Bu durumu Don blgesindeki bir
Rus zabiti stanbul'daki kap kethdasna bildirmi ve o da zararn tazmi-
nini isternek zere saclarete bavurmutu. 35 Yine Yenikale yaknlannda ve
Kefe' de meydana gelen benzer birka olayda, gereken tedbirlerin alnmas
fermanlada grevlilere bildirilmiti.
Nitekim, Austos 1743'te stanbul'a gelmek iin yola kan Rus tc-
carlan Yenikale'de durduruldu, kendilerinden iki kat gmrk istendii gi-
bi yanlarndaki havyar ve paralar da alnmh.3 6 Ayrca Ekim r744'te ar-
kaski'den stanbul'a gelecek olan' iki Rus tccar Yenikale'ye geldiklerinde
kendilerinden % 4 gmrk alnmh. 37 Bir dier olayda ise Or kapsnda
emtiasnn gmrn deyen tccarlar Kefe'ye uradklarnda kendile-
rinden yeniden gmrk istenmi/ 8 yannda paras olmayanlardan daha
sonra detmek iin bor temessk alnm 39 veya kimileri hapsedilerek is-
tenilen paray demedike serbest braklmamh. 40
Btn bu rnekler gstermektedir ki, Belgrad Antiamas'nn im-
zalanmasndan yllar sonra bile antlama maddelerine ve pek ok fermana
ramen gmrk resmi konusunda yeterince salkl bir uygulama gerek-
lememitir. Galiba Osmanl grevlileri eitli glkler kartarak Karade-
niz' deki ticareti engellemeye alyorlard.
Rusya tccarlarnn bir baka ikayet konusu da tadklar malla-
r kendi lkelerine salimen ulatrmakla ilgiliydi. nk Rus tccar it-
hal ettii mal Don (Ten) Nehri tarafna veya zi tarafna gtryordu.
Don Nehri tarafna gidenler Taygan limanna kadar, zi tarafna giden-
ler ise Zaporova kazaklarnn bulunduu blgeye kadar eyalarn Os-
manl ticaret gemileriyle tayorlard. Daha yukarlara ise nehir yoluyla
devam edeceklerinden bazen yklerini azaltnalar gerekiyordu. Nitekim
Rusya'nn stanbul'daki kap kethdasnn 23 Safer n78 (22 Austos
r764) tarihli takririnden anlaldna gre, zi'ye kadar Osmanl ticaret
gemileriyle gelen Rusya tccar, nehrin sular azalmsa geminin yk-

n azaltmak maksadyla eyann bir ksmn zi kalesinde yaayan hal-
kn tombaz gemilerine aktarmak suretiyle yoluna devam ediyordu. An-
cak, Krm ham iki senedir gemilerin ykl olarak nehirden gemesine
izin vermemekte ve tccarlarn karadan gitmesini istemekteydi. Bu ise
Rusya tccar iin hem zor hem de ok masraflyd. Ayrca han, tccarla-
rn dnte Rusya'ya mal gtrmelerini de yasaklariakta, onlar bo ola-
rak dnmeye zorlamaktayd. 4 '
Rusya tccarn madur eden bir dier husus da Karadeniz'in id
detli frtnalarna tutulan gemilerin batmas veya karaya oturmas srasn
da uradklar zarard. Umumiyetle kyya yakn meydana gelen bu olaylar-
da sahil blgelerindeki halkn gemilerdeki mallara el koymas ve mallar
yamalamas halinde Rus tccarlar zararlarnn tazmin edilmesi iin Ba-
bali'ye bavuruyorlard. Rusya'ya ait izn-i sefne defterlerinde bunlarla il-
gili rneklere rastlamak mmkndr. Mesela, 76o'ta Vama yaknlarnda
ki Tuzla ky taraflarnda Rus tccarnn eyasn tayan bir geminin bat-
mas zerine emtiayla dolu variller karaya vurmu, ky zabiti nce eyay
kye tatm ve korunmas iin dokuz beki grevlendirmi ise de bekiler
ahali ile anlaarak eyann ounu almlar ve tccar madur etmiler
di.42 Yine 76'de Misivri yaknlarnda frtnaya yakaland iin kyya ya-
naan gemideki eyalar da halk tarafndan yama edilmiti. 43 Kefe limann
da frtnaya yakalanan demir ykl bir gemi de ykn hafifletmek iin
200 kantar demiri suya brakmak zorunda kalm ve daha sonra dalgla
rn bu demirleri denizden karmasyla yoluna devam etmiti. 44
1768 Osmanl- Rus harbine kadar Osmanl gemileriyle Karade-
niz' de ticaret yapmaya alan Rus tccarnn gerekletirdii ticaret, hac-
mi pek byk olmamakla beraber, sava sonrasnda kendi gemileriyle ba
latt ticaret iin bir hazrlk ve tecrbe olmutur.
KK K.AYNARCA ANTIAMAs'NDAN SoNRA RusYA'NIN KARADENZ TiCARETi
768-774 yllar arasnda devam eden Osmanl-Rus harbi sebebiy-

le Rusya tccarnn Karadeniz' deki ticareti akamete urad ve hibir tccar
Osmanl gemileriyle dahi olsa bu denize kma hakkn kullanamad. Sava-
n bitmesi ve 1774'te Kk Kaynarca Antiamas'nn imzalanmasyla ti-
2 94 RuSYA'NIN KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI VE OSMANLI iMPARATORLUGU

Resim 6. 1695'teki M idiili Sava (Bostan, Osmanft Gemileri, s. 112-113).
caretin eskisinden daha hareketli bir ekilde yeniden balad grld;

nk antlamaya gre artk Rus tccar hem Osmanl gemileriyle, hem de
kendi gemileriyle ticaret yapabilecekti. Bu husus Karadeniz kylarndaki
kazalarn kadlarna birer fermanla ilan edilerek antlama maddelerine ri-
ayet edilmesi istendi. 45
Karadeniz' e kacak Rus tccarlarnn ve ticaret gemilerinin gei iz-
niyle ilgili formaliteleri Rusya'nn stanbul'daki maslahatgzar yrtyordu.
Bu dnemde Rusya'nn Karadeniz'deki ticaretini iki ana balk al-
hnda incelemek gerekmektedir. Bunlardan biri Rusya mahsul tayan
Rus tccarnn stanbul'a veya dier Osmanl diyararna yahut yabanc l-
kelere mal tamas, dieri ise yabanc lkelerden veya ekseriya Osmanl li-
manlarndan ald mal Rusya'ya gtrmesidir.
Kk Kaynarca Antiamas'nn imzalanmasndan ksa sre sonra
Rusya'ya ait ticaret gemilerinin Karadeniz' e kmak istedii grlmektedir.

Bu gemiler stanbul Baaz'ndan geerken Rumeli Hisar'nda gmrk g-
revlileri tarafndan iinde ihrac yasak mallardan bir ey olup olmad ince-
lenerek geie izin veriliyordu. 46 Tccarlar gtrecekleri mal ile ilgili gm-
rk resmini aldklan yerde dyor ve eda tezkiresi alarak yola kyorlardY
Kk Kaynarca Antiamas'nda yer alan ticarete ait konularn ok
gemeden yeniden ele alnmas gerektii anlald; nk Rusya her trl
geminin Karadeniz'e kmasna izin verilmesini istiyordu. Hatta daha n-
ce Akdeniz'de sava gemisi olarak kulland be byk gemisini silahla-
nndan anndnlm ekilde tccarlara devrederek Karadeniz' e geirmek is-
temesi de bunun sonucuydu. Bu hususta defalarca mracaatta bulunan
Rus elisi mspet bir cevap alamad gibi Osmanl devlet adamlarnn ver-
dii bir rnekle de iin imkanszln kabullenmek zorunda kald. "Fara-
za, Devlet-i Aliyye Tersanesinden birka kalyonun toplar kaldnlup eya
tahmili ile bir ahar devlet limanna gndersek derununda olan tccar em-
tias mmana'at olunmamaa vesile olur mu ve ahidnameye muvafk idi
deyu iddia mmkin midir" 48 eklindeki Osmanl cevab bu istein yerine
getirilemeyeceini aklamaktayd.
Kk Kaynarca ncesinde Rus tccarlarnn Karadeniz' de kendi
gemileriyle ticaretlerine izin verilmediine gre gemi ve gemici ihtiya-
larn nasl karladklar meselesi ortaya kmaktadr. Daha 1768-1774
harpleri srasnda Rusya, Dou Akdeniz' deki adalar reayasn imtiyazlar
vaat ederek Knm'a g ettirmeye alm ve savatan sonra da bu faali-
yetlerine devam ederek bunlardan denizcilik konusunda yararlanmaya
uramt. Bu sayede de donanmasnn gemici ihtiyacn adal Rumlar-
dan salamay ksmen baarmt. 49 Ayrca Rusya ya gemi satn alarak ve-
ya kiralayp bandra deitirerek yabanc devlet gemilerine sahip olmak
suretiyle ticaret flosundaki gemi ihtiyacn karlamaya uramaktayd.
Mesela, 778'de (n92) aslen ngiliz olup Rusya tebaasna geen, "ngil
tere devletinden udul ve Rusyal bandras tahtna duhul" eden James ad-
l tccar, ge denilen kk bir ticaret gemisini bir ngilizden satn al-
mt ve onunla Karadeniz'e gemek istedi. Ancak Karadeniz'e karken
boazdaki gmrk grevlileri tarafndan durduruldu ve bunun ngiliz
gemisi olduu iddia edilerek geiine izin verilmedi. Daha sonra mesele
anlald ve gemideki gemicilerin de Rus olduunun tespit edilmesi ze-
rine gei izni verildi.so
Kk Kaynarca'da biraz aceleye gelen ticarete dair konular
1779'da Aynalkavak Tenkihnamesi ile daha etrafl bir ekilde maddelere
baland ve Rusya tccarnn hangi artlarda ticaret yapabilecei konusu
aklk kazand; fakat denizlerde ticaret yapma hususunun giderek nem
kazanmasyla da 783'te yeni bir ticaret antiamas imzaland. Bu ticaret
antlamalarnn Rusya'ya salad en nemli avantaj, daha nce eitli
vesilelerle Osmanl devletinden imtiyazlar alan ve Akdeniz' de bunlar uy-
gulayan Fransa ve ngiltere ile ayn haklara sahip olmasyd.s' Rusya ken-
disiyle ilgili uygulamalardaki aksaklklar her zaman bu devletleri rnek
gstererek zmeye alyordu.
Rusya'ya ait izn-i sefne defterlerinde kaytl Rus ticaret gemileri ile
ilgili alkarndan renildiine gre 1775-1787 yllar arasnda Rusya iskele-
lerine gitmek zere Karadeniz' e gei yapan Rus ticaret gemilerinin ve Os-
manl reaya gemileriyle ticaret yapan Rus tccarlarnn saylar yledirY
Karadeniz'e Gei Yapan Rus Tccar ve Rusya Ticaret Gemileri (1774-1787)

Sene Rus Osmanl Sene Rus Osmanl
Bandras Bandras Bandras Bandras
1774 1781 23 3
1775 22 9 q82 35
1776 19 1783 40
1777 22 4 1784 56
1778 2 3 q85 68
1779 5 14 q86 76
1780 16 4 1787 6o
Toplam 87 38 358 3
Genel Toplam: 445 41
Buna gre, 1774-1787 yllar arasndaki on yl iinde Karadeniz' e

kan Rus ticaret gemilerinin says 445'tir. Bu rakamlar Rus ticaret gemi-
lerinin gerek saysn vermemekle beraber, 53 Kk Kaynarca Antlama
s'nn imzalanmasndan hemen sonra bu saynn sratle artm olduunu

gstermektedir. zellikle Aynalkavak Tenkihnamesi'nden sonra Osmanl
Rus harbinin yeniden balad r787 senesine kadar devaml bir art ol-
mutu. Rus tccarlan Kk Kaynarca'dan sonra bir mddet daha Osman-
l reaya gemileriyle ticaret yapmay srdrdler ve q8r senesinden sonra
da tamamen terk ettiler. Bu sre zarfnda Osmanl ticaret gemileriyle mal
nakleden Rus tccarnn says38'di. r778 ve r779 senelerinde Karadeniz'e
k yapan Rus ticaret gemilerinin saysnda grlen dn sebebi ise
Osmanl devletinin Kk Kaynarca' da imzalad antlamadan pek mem-
nun kalmayp Rus gemilerine baz glkler kartarak geii zorlatrma
s ve durumun yeniden gzden geirilmesini istemesiydi. Osmanl devleti,
Rus ticaret gemilerinin tonajn ve tad mallarn cinsini snrlamak isti-
yordu. Aksi takdirde Rusya'nn, ele geirdii Krm blgesi yannda ileride
btn Karadeniz mahsullerini kendisine mal etmesi sz konusu olabilirdi.
Bylece Osmanl mparatorluu iin nemi byk olan zahirenin Rus ge-
. mileriyle baka diyarlara gitmesi ve Karadeniz ticaretinin Ruslarn eline
gemesi meselesi ortaya kabilirdi.S 4 Aynalkavak Tenkihnamesi'yle (r779)
Rus ticaret gemilerinin tonajnn belirlenmesi sonucunda Karadeniz'de ti-
caret yeniden balad. Bu kriz dneminde (r778-r779) Rus tccarnn Os-
manl gemilerini kullanmay tercih ettii ve ticareti engelleme faaliyetleri-
ne bu ekilde zm bulmay dnd grlmektedir.
Rusya ticaret gemileri 1774'ten itibaren Karadeniz'e kmaya bala
malarna ramen yaklak sekiz yl iin tadklan ykn neler olduuyla il-
gili etrafl bilgiler bulunmamaktadr. lk defa Eyll r782'de (evval n96)
Fransa'nn Marsilya limanndan ald ykyle Karadeniz' e gemek isteyen
iki Rus ticaret gemisinin manifestosu hakknda bilgilerimiz bulunmaktadr.
Bu gemilerin tadklar yiyecek maddeleri arasnda badem, eker
ve ekerleme, ham sirke, zeytin, balk, erik, portakal ve kabuu, anason ve
hamr, eya eitleri arasnda ise ivit, ipek kuma, kirpas, at takm, oda ta-
km, boya, maz, demir tarak, kat ve ini evani bulunuyordu. 55 r783 Os-
manl-Rus ticaret antlamasnn imzalanmasndan sonra ise Karadeniz'e
geen gemilerin ne tadklar mutlaka kaydedilmitir.
Rus tccarlar r783-r787 arasndaki drt yl zarfnda kendi lkeleri-
ne gtrdkleri emtia ve eyay ekseriyetle Akdeniz'deki Osmanl limanla-

rndan, stanbul'dan ve bazen de Fransa, ngiltere, Venedik, Malta ve dier
yerlerden satn alyorlard.
Rus tccarlarn Dou Akdeniz' deki adalar ile zmir ve civarndan
satn ald yiyecek maddeleri ve eyalar ok eitliydi. Yiyecek maddeleri
arasnda zeytin, zeytinya, sirke, ham sirke, limon, limon suyu, portakal
ve kabuu, hamr, arak, incir, zm, kuru yemi, hurma, harnup, pirin,
balk yumurtas, eitli meyveler, badem, ekerleme, am fstk, tuz,
Frenk ve Yemen kahvesi, Frenk ve Felemenk peyniri bulunuyordu. E
yalar ise akgnlk, boya, boas, sabun, snger, pamuk ve pamuk iplii,
ipekli giyecekler, uka, kna, Venedik aynas, mermer, abanoz, selvi aac
ve mukattaratt. 56
1783-1787 Yllar Arasnda Rusya'ya Tanan Baz Osmanl Mahsulat 57
Tanan Emtiann Cinsi

Sene Akgnlk Hamr H arnup ncir Limon Suyu zm Ham Sirke
Kantar Vukiyye Kantar Kantar Vukiyye Kantar Vukiyye
1783 484 52300 822 5194 23000 9209 336410

1784 395 n60447 J7I2 2741 24260 2255 82200
1785 425 2212796 890 21965 72900 2763 107000
(2900)
1786 662 II37089 4081 28235 2550 2849 828864
1787 268.5 350 ie 3618 1079 71346 2981 2op863
stanbul' dan satn alnanlar da yine benzer eya ve yiyecek niaddele-

riydi.58 Rusya'nn yabanc devletlerden yapt ithalatta ise ilk sray 6 gemiy-
le Fransa alyordu. 59 Rus tccarlar ngiltere' den, 60 Akdeniz' deki Venedik ada-
lanndan,6' Malta'dan62 ve dier devletlerden 63 satn aldklan mallan Rusya'ya
tayordu. Bu dnemde Rus ticaret gemilerinin Rusya iin mal gtrdlderi
balca iskeleler Kalas, Potekali, zi, Kerson, Klburun, Azak ve Taygan'd.
Karadeniz' e karak Rusya'ya mal gtren ticaret gemilerinin dn
te ne tad konusunda 1780 ylna kadar kesin bilgilerimiz bulunmamak-
tadr. Hatta Aynalkavak Tenkihnamesi bile Rusya'dan tanacak mallar ko-
nusundaki problemi zmemi ve antlamann imzalanmasndan hemen

sonra zahire dolu bir Rus ticaret gemisinin Akdeniz' e geiine izin verilme-
mesi zerine balayan mzakerelerde bu konu yeniden ele alnmt. Rus
elisinin Kk Kaynarca Antiamas'n ileri srerek bask yapmas zerine
bu geminin geiine izin verildiyse de ok gemeden zahire ve ilirac yasak
eya ykl iki geminin daha gelmesi ile meselenin ciddi olarak tartlmas
gerekti. Osmanl devlet adamlan stanbul'un ihtiyac olan zahirenin baka
diyarlara gitmesi iin izin verilmesine taraftar deillerdi. Nitekim yeni re-
islkttap olan Halil Hamid Efendi, bu hususun halk arasnda dedikoduya
sebebiyet verdiini ileri srerek meselenin bir karara balanmas iin gayret
gsterdi. Alnan karara gre Karadeniz' den gelecek Rus gemileri sadece
kendi lkelerinin mallarn tayabilecekti. stanbul' daki Rus elisi gemide
bulunan mallarn bir listesini Babali'ye sunacak ve gemide stanbul iin l-
zumlu mallar varsa bunlar deeriyle tccardan satn alnacak ve kalan mal-
larn baka lkelere gtrilimesine izin verilecekti. Ancak, stanbul'da fyat
larn ok dk olmas halinde tccann madur olmamas iin maln sat-
madan boazlardan gemesine msaade edilecekti. 64
Karadeniz' deki Rus limanlanndan gelen ve Rusya mal tayan Rus ti-
caret gemilerinin 78o-787 yllan arasnda tespit edilebilen says yledir.
78o-787 Yllar Arasnda Karadeniz'den Gelen Rus Ticaret Gemilel

5
Sene 783 q84 1785 1786 1787 Toplam

Gemi 22 30 59 76 90 17 Jl4
Buna gre Rus ticaret gemilerinin stanbul veya Akdeniz'eRusya

mal tamaya balamas olduka daha sonraki bir tarihte gereklemitir.
Bu gemilerin saysn ayn seneler iin Karadeniz' e kan Rus ticaret gemi-
leri ile karlatrdmzda toplam itibariyle Karadeniz'den dn yapanla-
rn biraz daha az olduu grlmektedir. 78o-787 yllan arasnda toplam
374 gemi Karadeniz' e kt halde, 314 gemi dn yapmtr. Kk Kay-
narca Antiamas'ndan itibaren Karadeniz' e kan Rus gemilerinin dn
te ne tad konusunda pek fazla bilgimiz yoktur; ancak 78o'den itibaren
ise tadklan mallar konusunda dzenli bilgilere sahibiz.
JOO RUSYA'NIN KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI VE OSMANLI iMPARATORLUGU

Rusya'dan getirilen yiyecek maddeleri iinde havyar, peynir, tuzlu
et, kuru balk, ay ve hububat, eya ve malzeme olarak da demir, halat, kir-
pas, uka, krk, balmumu ve yelken bezi bulunuyordu.
78o-787 Yllar Arasnda Rusya'dan Getirilen Baz Rus Mahsulleri 66

Tanan Maln Cinsi
Sene Demir Halat Havyar H m ta Revgan-Sade
(kantar) (kantar) (kantar) (kile) (kantar)
1780 II319 543 353

1781 19099 3666 840
q82 15927 5543 1377 4 13
1783 18479 1264 186o.5 58515 2870
!784 286 51 8o8 2373 162230 1293
q85 93315 884 2720.5 324337 3290-5
1786 26n 988.5 1925 333188 26845
!787 8475 46 2575 70465 700.5
17. yzyln son eyreinde Rus demirinin Osmanl piyasasnda

nemli lde kullanlmaya balad grlmektedir. Bu dnem zarfnda
btn emtiada giderek bir azalma gzlenirken 783'ten itibaren Osmanl
pazarna giren budayn sratle artt tespit edilmektedir.
Karadeniz' den gelen Rus ticaret gemilerinin mal yklendii iskele-
ler ise daha ok Potekali, Kerson, Taygan ve Karadeniz'e kys olan dier
Rus iskeleleriydi.
KARADENZ TiCARETiNDE GRLEN AKSAKLIKLAR
Kk Kaynarca 67 ve 1783 ticaret antlamas imzalandnda, bu

68
antlamalarda yer alan hususlara riayet edilmesi iin ilgililere fermanlar

gnderiliyordu. Ancak ahidnamelerde yer alan hususlara her zaman riayet
edilmedii vuku bulan gelimelerden anlalmaktadr.
Kk Kaynarca Antiamas'nn imzalanmasyla, Rusya tccar
nn Osmanl lkesinde ticaretine izin verildii halde, ilk zamanlarda g-
revlilerin msamahasz davrand ve halkn da Ruslarla ticaret yapmak
istemedikleri grld. Nitekim 1775 senesinde Sinop'a gelerek odun sa-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZciLiG i }Ol

tn almak isteyen bir Rus ticaret gemisi iskeleden uzaklatrld ve alve
riine izin verilmedi. 6 9
Rusya tccarnn Karadeniz'de karlat problemler esas itibariy-
le gmrk vergilerinin uygulanmasndaki anlamazlklar ve frtna sebe-
biyle gemilerin urad zararlard.
Kk Kaynarca, Aynalkavak ve 1783 ticaret antlamalaryla Rus
tccarnn tabi olduu statnn Fransa ve ngiltere ile ayn olduu kabul
edildi. Buna gre Rus tccarnn deyecei gmrk resmi maln satn al-
d veya Osmanl lkesinde satt yerde % 3't ve buna ilave olarak boaz
lardan geite 300 ake selamet akesi vermesi gerekiyordu. Halbuki za-
man zaman bu kurallara uyulmad ve bir maldan iki defa gmrk resmi
alnd grlmektedir. Mesela, Temmuz 776'da Rus tccar kendi l-
kelerinden aldklar mallar stanbul'a getirmek iin yola ktklarnda zi
gmrk nazr haksz olarak 27 kuru gmrk resmi alarak eda tezkiresi
yerine mhrl birka kat vermi, tccarlar stanbul'a geldiinde ise bu
defa stanbul Gmrk Emini yeniden gmrk talep etmi ve tccarlar
madur olmutu.7
Gmrk resmiyle ilgili dier bir ihtilafkonusu masdariyye resmiydi.?'
Fransz illecanndan masdariyye resmi alnmamasna karlk Rus tccar
nn bu vergiyi demesi Rus elisi tarafndan ikayet konusu oldu, nk
Osmanl devleti, Rusya tccarnn Fransa ve ngiltere tccar ile ayn hak-
lara sahip olduunu antlamalada kabul etmiti. Rusya elisinin Fransa'y
rnek gstererek kendi tccarlarnn da masdariyye resminden muaf olma-
larn istemesi Osmanl devleti tarafndan kabul edildi ve 5 Rebilevvel
n93 (23 Mart 1779) tarihli bir fermanla durum stanbul gmrk eminine
bildirildi.7 Fakat bu defa Galata voyvodalna tabi stanbul masdariyyesi
2
mukataasnn malikane mutasarrf, gelirlerinde azalma olduunu syleye-

rek bu verginin hi olmazsa mterilerden alnmasn istedi ve Rebilahir
(Nisan) aynda bu dorultuda yeni bir emir kartld.73 Rusya tccarnn bu
uygulamadan pek memnun kalmad bir sre sonra vuku bulan ikayetle
rinden anlalmaktadr; nk bu tccarn mal sataca kimse masdariyye
vergisini kendisinin demesi halinde fyat drmeyi teklif etmekte, aksi
takdirde kendisine pahalya mal olduunu ileri srerek satn almaya yana-
302 RuSYA'NIN KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI VE OSMANLI iMPARATORLUGU

maktayd. Bunun zerine konu yeniden aratrlarak Fransa tccanna by-
le uygulama yaplmad anlald ve Rusya tccarnn ve mterisinin
masdariyye resmi dememesi Safer rr95'te (ubat 78) kesin olarak emre-
dildi.74 Bu karar sadece Rus ticaret gemileriyle ticaret yapan tccar iin ge-
erliydi. Osmanl reaya gemileriyle veya yabanc devlet bandrasyla Akde-
niz' de ticaret yapacak olanlarn da ayn haktan yararlanmas ise Mart
787'de kabul edildi.75
Bir dier husus ise Rus tccarnn getirdii havyar, tuzlu balk, pey-
nir gibi yiyecek maddelerinden Galata masdariyyesi grevlilerinin resm-i
ihtisab adyla her vukyyesinden ald yann ake gmrk resmiydi. stan
bul tuz emini de gn bana bir ake gmrk denmesini istiyordu.76 Bu
hususta da Fransa ve ngiltere'nin rnek alnd anlalmaktadr.
Rusya tccarnn Karadeniz' de karlat dier nemli bir prob-
lem, frtna sebebiyle gemilerinin batmas veya kyya vurmas halinde u
radklar zarard. Bu durum Osmanl ticaret gemileriyle ticaret yaptklan
dnemde de grld. Rus kaptanlan ilk zamanlarda Karadeniz'i iyi tan
madklan iin pek ok frtnaya yakalanyorlar, gemileri karaya vuruyor ve
zaman zaman sahildeki grevliler veya halk mallarnn bir ksmna el ko-
yuyordu. Bu sebeple Tuna boazna, ile yaknlannda Ava'ya, Sinop'a ka-
zazede olarak den bu gemilerin durumlaryla ilgili Rusya izn-i sefne h-
kmlerinde pek ok bilgi bulunmaktadr. Nitekim, Kasm 782'de stan
bul'dan Kerson'a gitmek zere Karadeniz'e kan bir Rus ticaret gemisi
iddetli frtna yznden Tuna boaz yaknlarnda karaya dp btn y-
kn kyya karmak zorunda kaldnda blgedeki Kazaklar bunlar gasp
ettiler. 46.970 kuru tutarndaki bu mallarn iadesi iin yaplan btn te-
ebbsler sonusuz kald ve sorunun zm 1787 senesi balarna kadar
srd. 77 Bir dier gemi de Ocak 78'de Kerson'dan gelirken Kandra ak
larnda frtnaya yakaland ve ile yaknlarnda Ava'da karaya dt; aha-
8
linin gasp ettii maln geri alnmas yine uzun zaman ald.7 785'te Tay-
gan'dan gelirken Sinop'a kazazede olarak den ve su ald iin kalafat
edilmesi gereken Rus ticaret gemisi de eyasn karaya karmak zorunda
kald. Ancak Sinop'taki Rus konsolosu, kendisini istemeyen halkn onu ka-
leye kapatmasndan korktuu iin gizlice gemiye bindi ve yk almadan

Sinop'tan ayrld. Bu defa da gemi hava muhalefeti sebebiyle Knm'a d
t ve konsolos kara yoluyla stanbul'a gelerek kendisinin ve gemideki mal
sahiplerinin Sinop'ta kalan eyalannn iade edilmesini istedi.79 Bu misaller
Karadeniz' de ticarete katlan Rus ticaret gemilerinin ve tccarlarn karla
h zorluklan gsterecek mahiyettedir.
Bu problemlerden ayr olarak Rus gemi kaptanlanndan bazlarnn
Karadeniz'i seyrsefer bakmndan yeterince tanmamalan, onlar klavuz
olarak Osmanl reayas bir kaptan gemilerine almaya mecbur brakt. 80
Rus tccarn ilgilendiren nemli konulardan biri de gemilerin b-
yklkleriyle ilgiliydi. Aynalkavak Tenkihnamesi'yle (1779) tonaj tahdit edi-
len Rus ticaret gemilerinin zaman zaman bunlara uymad ve anlamazlk
lar kt grlyordu. stanbul'daki Rus elisi Aleksandr istakiyefin Ocak
q8o tarihli taahht senedinde Osmanl devletinin paketbat denen Rusya
menzil gemilerinin boazdan gemesine msaadesi olmad iin geri gn-
derilmesi kabul ediliyordu. 8' nk alnan karara gre Karadeniz'den gele-
cek Rus ticaret gemilerinin kontrolsz ieri girmeye teebbs etmesi halin-
de Kavak hisadarndan topa tutularak batnmas sz konusuydu. 82
Rusya tccarnn zaman zaman Fransz gemilerine Rus bandras
ekerek Karadeniz' e kmas, bu gemilerin byk olmasndan dolay da ih-
tilafa sebebiyet veriyordu. Mart 785'te zmir'den kendir ve tuz ykyle s
tanbul'a gelen bir Fransz gemisindeki kendir tersaneye, tuz Unkapan'na
brakldktan sonra gemiye Rus bandras ekilmi, bunun zerine gemi
incelenmi, 20 top lambar bulunduu ve 17-18 bin kile hnta kapasitesi ol-
duu tespit edilmise de muhtemelen bir problem kmamas iin yeniden
reisler kethdas ve kaptan tccarnn kontrol etmesi zerine 6 bin kile-
den fazlaya tahamml olmad kabul edilmiti. 83 Bir dieri ise Rus ban-
drasyla Fransa'dan bo olarak stanbul'a gelip stun ve serenalmak iin
Kerson'a gidip dnmek isteyen bir kalyon konusunda ortaya kt. Bu ge-
minin de her iki tarafn da 2'er topu olduu vetonajnn byk olduu
tespit edildii halde geiine izin verildi. 84
Karadeniz'de 1774'ten itibaren devam eden Rusya'nn deniz ticare-
ti, iki devlet arasnda yeni bir savan ortaya kmasyla sona erdi. Rus-
ya'nn stanbul' daki elisinin Yedikule zindanna kapahlmasyla balayan
RUSYA'NIN KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI VE OSMANLI iMPARATORLUGU

sava hali uygulamasna gre Rusya illecannn alt ay iinde mallann ser-
beste satp lkelerine dnmelerine izin verildi, dmenieri alnan ticaret
gemilerine el kondu ve maliann hesab tutularak tccar ve reayann lke-
lerine iadeleri saland. 85 Bu sava sebebiyle Osmanl sulannda el konan
25 Rus ticaret gemisinin iindeki ticari eyalan ve gemi malzemeleri86 ile
Rusya'nn el koyduu Osmanl ticaret gemilerine87 ait kaytlar, iki lke ara-
sndaki ticaret hacminin bir kesiti konusunda olduka tafsilatl bilgi ihtiva
etmektedir.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENizCiLiG i

BELGELER
Belge I
Belgrad Antlamasna gre Karadeniz' de ticaret yapan Rusya tccannndan haksz
gmrk resmi alndna dair
Kefe Eyaletine mutasamf olup Kale-i Cedid Muhafiz Vezir'e ve Yeni Kale Kads
nahkm ki,
Bundan akdem Devlet-i Aliyyem'le Rusya Devleti beyninde mn'akid olan musa-
laha-i mebbede urltunun dokuzuncu maddesinde ticaret huslsu sulh u salalm semere-
si olup dvel ve re'aya vu herayann izdiyad- menaf'ine ba'is olduundan Devlet-i Aliy-
yem'in tccan Moskov Devleti'nde sair dvelin tccanna mahede olunduu zere ve ol
mikdar verg ile ticaretlerini serbestiyet zere icra ederler. Ve Karadeniz'de vaki' uruslann
ticareti Devlet-i Aliyyem'in re'ayasna mte'allik olan sefneler ile olmak caiz ola dey mu-
sarrah ve mezklr olmala urlt- mezklre taraf- Devlet-i Aliyyem'den ri'ayet ve mikdar-
zerre hlafna ruhsat ve cevazdan gayet'l-gaye mba'adet olunmak matlllb- manem iken
geen senede Rusya tccanndan ba'zlanna mugayir-i ahidname-i hmayln mkerrer
gmrk mutalebesiyle rencide ve cebren eyalan dahi ahz ve cevr u eziyyet olduu ihbar
olundukda f-ma-ba'd gmrk maddesine dair ahidname-i hmaylnumda zikr ve tahsis
olunduu art- merl<ma ri' ayet mugayir-i art- mezklr ziyade ve mkerrer gmrk mu-
talebesiyle bu makale cevr u te'addiyata cesaret edenleri gerei gibi tehdid u tahff ile men'
u zecr veeger mugayir-i ahidname-i hmayln ziyade gmrk ve cebren eyalan alnm ise
icab edenlerden ala eyyi hal elbette bi't-tamam redd u tahsil olunmak in mukaddema sen
kivezir-i marunileyhsin sana ve Kefe'de gmrk eminine hitaben mekked ve meyyed
emr-i erifm sadr olmu iken bu defa dahi ibu senede mal- Austos'un evabnnda Rus-
ya tccanndan istepan ve Timo nam iki nefer mste'min taeider Mihalaki nam zimmi re-
isin sefnesiyle Asitane-i Sa'adetime gelrler iken Yeni Kale kurbunda alkonulup eyalann
dan cebren iki kat gmrk aldklanndan ma'da derln- sefnede mevcld olan ma'llm'l
mikdar havyarlanyla yz elli guru an nakd akeleri alndktan sonra senkivezir-i maru
nileyhsin bir defa senin tarafndan dahi yz altm guru cebren mesflrlardan tahsil olun-
cluundan mddet-i vafre alkonulup mesflrlara nice gne zarar u ziyan ve cevr u eziyyet
olunduun hala Asitane-i Sa'adetim'de muk:Im Rusya Kapu Ketludas Veinkof Der-i
Sa'adetime inha ve her-minval-i merlh ol-vechile hlaf- ahidname-i hmayln cebren al
nan ake ve sair emval u eyalan her ne ise ma'rifet-i er' icab edenlerden gerye red ve kab-
zna me'mlra bila-naksan teslim ve f-ma-ba'd Asitane-i Sa'adetime amed-d eden Rusya
tccan ber-mlceb-i ahidname-i hmayln sair mste'minler veregeldikleri resm-i gmrk-
lerin bir defa eda eyleyp yedierine eda tezkiresi verildikten sonra hlaf- ahidname-i hma-
yln mkerrer gmrk mutalebesiyle rencide vu remide etdirilmeyp urlt- ahidname-i
hmaylna mra'at ve daimen mazmln- mnif ile amel u hareket birle bila-te'addi ve ren-
cide amed-dlerine nizarn ve temiyet verilmek babnda bkm-i hmaylnum mrlrunu
RuSYA'NIN KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI VE SMANLI iMPARATORLUGU

istid'a etmein veeh-i merh zere amel u hareket ve hlafndan tevakk:I ve mcinebet
olunmak babnda ferman- aliann sadr olmudur dey yazlrndr.
Fi Evail-i a'ban n56.
(Dvel-i Ecnebiye, nr. 84, s. 36/142)
Belgen
Knm Ran'nn Rus tccarlara kard zorluklar
Zirde mezklr be maddeye dair ahidname-i hmay1n ur1tu der-kenar ola. 23 Sa-
fer q8.
Rusya Kapu Kethudasnn takriri tercmesidir.
Devlet-i Aliyye-i Osmaniye ile Rusya Devleti beyninde in'ikad-pezir olan musala-
ha-i mebbedenin dokuzuncu maddesinde emr-i ticaret semere-i sulh u salal olup ba'is-i
izdiyad- menaf'-i memalik ve re'aya-y tarafeyn olduuna binaen Devlet-i Aliyye re'ayas
tccanna dvel-i saire tccan misill resm-i gmrklerin eda ile Memalik-i Rusya'da bila-
mani' emr-i ticaretlerinin tenvir u temiyeti hususunda izn u ruhsat verilp mukabelesin-
de Rusya Devleti re'ayas tccan dahi minval-i merh zere bila-mmana'atin Memalik-i
Osmaniye'de ticaretierin r'yet edeler. Lakin Karadeniz'de Rusya tccan Devlet-i Aliyye
re'ayas sefayini ile ticaret edeler dey musarrah olmala madde-i mezbure muktezasnca
Rusya Devleti'nin re'ayas tccan ol vakitden ber Memalik-i Osmaniye'de ticaretierin ede-
gelp emti'alannn naklin Ten suyunun canibinden Taganrog nam limana ve zi suyu-
nun tarafndan Zaporova kazaklannn meskenlerine dek Devlet-i Aliyye re'ayas sefayinini
isti'mal ve ahyanen dahi nehr-i mezklrun sulan tenezzl bulduu halde sefayin-i mezk1-
reyi zi kalesinde tahff zmnnda emti'alannn iktiza eden mikdarn kale-i mersume sk-
kannn tonbazianna tahmil ve bu vech zere nehr-i mezburu bila-mani' mr1r u ubur ede-
gelmilerdir. Lakin celadetl Krm Ham hazretleri takriben iki seneden ber hlaf-
me'mul reisieri sefnelerine Rusya emti'as tahmilinden men' ve bila hamille rcu'a tazyik
ve zi suyunun sevahilinde ve kurb u civarnda sakin Rusya re'ayas emti'alann Krm yo-
lundan herren nakl ve ol etrafda vak' iskelelerde sefayine vaz' u tahmil etmelerini iddia
edp balada mezklr olan musalaha-i mebbedenin dokuzuncu maddesinin mefadna v-
cUhla mugayir ve mnaf ve re' aya-y tarafeyne kemali mertebede muzr ve hakka muhalif
olmakdan nai Han- marunileyhin ibu hareketi devletim ihlaskarlanna muris-i istirab
klli ve Rusya tccan emti'a ve zehayirini bu tarafa irsal in nehr-i mezbur ile olan s-
hulet ve menaf'den mahrumveberren tarik-idura-dur ve masarif-ibi-kyasa giriftar olduk-
lanndan gayn Devlet-i Aliyye re'ayas olan mellah taifesi dahi ecr-i navl- sefayinden kesb et-
dikleri menaf'den kezalik mahr1m olmalaRusya Devleti bu gune zararn iktiza eden taz-
miniyle ahidname-i hmay1n mucebince husus- mezburun halet-i Ulasna irca'n iltimas
birle Devlet-i Aliyye'ye Han- marunileyhden itikaya min klli'l-vcUh salahiyyeti var
iken Devlet-i Rusya'nn ma'lum olan insafna binaen Han- marunileyhin tarafndan
men' olunan nizam- kadimin yine halet-i ulasna irca' in taraflarna mraca'at olunnaz
dan mukaddem bu maddede Devlet-i Aliyye'yi tasdi' mnasib ad etmeyp lakin mfd ol-
madndan baka ibu sene-i mbarekede nefer Rusya tccar Santorin adas sakinle-

rinden reis Nikola Katiforo ve yine cezire-i mezbure sakinlerinden Lukaborya ve Kasota ada-
s sakinlerinden Mikail narnun nefer Devlet-i Aliyye'nin re'ayasndan olan reisierin sefi-
nelerine Rusya emti'asndan ibaret olan eyalarn tahmil ve yedierinde evamir-i aliyye ve ik-
tiza eden gmrn tezkirelen var iken zi'den mu'tad zere Zaporova canibine mrr
niyyetiyle kale-i mezklrenin havalisine vus1llerinden birka gn evvel Devlet-i Aliyye
re'ayas tccarnn emti'alanyla mehln sefayin-i kesire zi suyunu gzer etmi iken Han-
marunileyhin bu misill sefayinin mrruna haber verildii zere adem-i cevazna da-
ir emr u tenbihiyle sefayin-i mezkfue tevkif olundukda salifu'z-zikr Rusya tccan emti'ala-
nn ihrac ve tonbaziara talmile icazeti me'mfrr olan zabitandan red ettiklerinde sga olun-
mayup recaiar kabul olunmadndan nai zi limannda olan sefayin derununda emti'ala-
nn enva- mhlikeye terk etmee mecbfu olup bu niisill hareket Rusya re'ayasnn ticare-
tine muhill ve klli zarar u gezende ba'is ve ahidname-i hmayfrnun urltuna mnafi ve
beyne'd-devleteyn cari olan hsn-i musafahn merasimine mugayir olduundan salifu'z-zikr
kt'a sefayinin kadimisi zere zi suyuyla amed-d edegeldikleri mahalle dek mrr u
uburlarna mmana'at olunmamak ve kend mallan ile isticar eyledikleri tonbaziara eya
lannn taksimi memnu' olmamak ve Rusya emti'asnn bu tarafa tesyiri zmnnda Se nam
mahalle ger kalan tonbaz ve sefayine tahmiline bir drl mdahale olunmamak ve Rusya
tccar ve hidmetkarlan kale-i mezklrede bey' u ira etdikleri eyann verilegelen resm-i
gmrkleri eda etdikten sonra bir drl bahane ile rendde ve ta'dz olunmamak ve bu hu-
susda ilisan olunacak emr-i erif fi-ma-ba'd dahi mer'i ve mu'teber tutulmak zere zi ka-
lesi muhafzna hitaben bir kt'a emr-i erif ile tenbih olunmas msted'ayda'ileri olup
Devlet-i Aliyye-i ebed-peyvendin hakkaniyet-i kamile ile ahidname-i hmayfuun ri'ayet-i u
rfrtu babnda derkar olan niyyet-i halise-i aliyyelerinden me'mlli- da'iyanemdir dey kapu
kethudas m1m1ileyh tahrir eder. Emr u ferman men leh'l-emr hazretlerinindir.
Derkenar
Rusya Devletine verilen ahidname-i hmayfrnun dokuzuncu maddesinde ticaret
huslsu sulh u salalm semeresi olup dvel ve re'aya vu herayann izdiyad- menafi'ine ba'is
olduundan Devlet-i Aliyyemin tccar Moskov Devletinde sair dvelin tccarna mahe
de olunduu zere ve ol mikdar verg ile ticaretlerini serbestiyet zere icra ederler. Ve bu-
nun mukibilinde Moskov Devletine tabi' olan tccarlar dahi Devlet-i Aliyyem taraflarnda
bu misill serbestiyet ile ticaretlerini icra ederler. Ve Karadeniz'de vaki' uruslann ticareti
Devlet-i Aliyyemin re'ayasna mte'allik olan sefineleriyle olmak caiz ola dey mastr ve
mukayyeddir. Bundan ma' da ticarete dair ahidname-i hmaylnda madde bulunmamdr.
Ferman devletl inayetl sultanm hazretlerinindir.
(A. DVN. DVE. dosya nr. 8, vesika 20)
Belge III
Kk Kaynarca Antiamas gereince Rusya tccanna serbest ticaret hakk tann
masna dair
Bahr-i Siyah'da olan bi'l-cmle iskeleler ve limanlarn vak' olduu malallerin ku-
zat ve nvvabna ve kethuda yerleri ve iskele eminleri ve a'yan ve sair zabitana hkm ki,

Rusya Devletinin hala Dersa'adetimde mukim maslahatgzan Petreson hutimet
avakbuhC bi'l-hayr der-bar- atlfet-karanma takdim eyledii bir kt'a mernhfu taktir ka
dnda menfa'at-i devleteyr in memalikini terili eden cmle deryalannda iki devlete m-
te'allik gemi ve tccar sefayinine bi-gayr- muhalefetin serbestiyet zere get gzar eyle-
meleri akd u ternhid olunup ve iskelelerine ve her mahalle mutlaka sair devletlerinicra et-
dikleri ticaretlerinde kamyab olduklan vech zere ibu Rusya gemileri tccar sefayinine da-
hi Devlet-i Aliyyem canibinden ruhsat verile. Karadeniz'den Akdeniz' e ve Akdeniz'den Ka-
radeniz' e mrCr amme-i sevahil ve kylannn limanlannda marr'z-zikr deryalar ittisalle-
rinde ola, memer ve boazlannda meks edeler ve ibu maddeye dair balada izah olunduu
zere Devlet-i Aliyye:tnizin memalikinde emr-i ticarete dair bi-aynihi Frane ve ngiltere mi-
sill dost- ehab olunup ziyade msa'ade olunan milelin msalemat ve mu'afiyatyla ticaret-
i miyah misill herren ticaret etmek ve Rusya Devletinin re'ayalanna Devlet-i Aliyyemiz ca-
nibinden ruhsat verilp her-minval-i muharrer Nehr-i Tuna'da dahi get gzar edeler.
Emr-i ticaret ve gerek Rusya tccarnn hakknda ibu maddede lafz be-lafz tahrir olundu-
u gibi her drl ihtiyac zuhfuunda marr'z-zikr iki milletin ve saiderin urCtlar mu'teber
ttula. Millet-i mezbumn verdikleri rsumat makelesini ve aynn eda etdikden sonra
Rusya tacirleri her trl emti'a makalesini nakl ve ihrac edp Karadeniz ve sair deryalann
sevahil ve !imanlarna ve MalrCse-i Kostantiniyye'ye varmalar caiz ola ve veeh-i merCh
zere bila-istisna umumen sulannda emr-i ticaret ve seyr-i sefayin maddesini tarafeyn
re'ayalanna tecviz birle kend taeirierine iki devlet canibinden ruhsat verilr ki r'yet-i me-
salih ve idare-i ticaretlerinde lazm olan mddet tarafeyn memalikinde ikamet edeler. Bu
babda tarafeynden ta'ahhd olunur ki dost olan sair devletlerin re'ayalanna erzani klnan
serbestiyet ve msalemet Rusya tccanna dahi erzani klna dey ahidname-i hmayCnum
da mnderic olduuna binaen Rusya tccan sefayini ticaret tankyle Memalik-i MalrCse
min iskele ve !imanlarna vardklarnda dostlua layk ve ahidname-i hmayCn urCtna
muvafk vechile haklarnda mu'amele olunmak iktiza eder iken bundan akdence bir kt'a
Rusya sefnesi hatab itiras in Sinop iskelesine vrCdunda adem-i ruhsat birle mnaf-i
musafat ml'amele-i na-mlayime izhanndan ma'da sefne-i merkme iskele-i mezkUrdan
tard olunduu tahrir ve inha ve ba'd ezin Rusya tccar ve sefayini gerek li-ecli't-ticare ve ge-
rek frtnaya tesadf ve havann muhalefetinden nai Memalik-i M alr-Csernde vak' iskele
ve liman ve kylara vardklannda dostlua layk vech zere ve ahidname-i hmayCn uru
t muktezasnca mu'amele olunup emin u salim vamp gelp ticaretlerinde rencide vu re-
mide olunmayup himayet u syanet olunmalan babnda emr-i erifm sud-Crunu istid'a ve
Divan- HmayCnumda mahfUz Rusyal'ya i'ta olunan ahidname-i hmayCnuma mra-
ca'at olundukda veeh-i merCh zere olduu mastUr u mukayyed olunman ahidname-i
hmayCn urCt mucebince amel olunmak fermanm olman imdi siz ki mevlana ve sair
mumaileyhimsiz her-vech-i muharrer ahidname-i hmayCnumda mnderic olduu zere
Rusya tacirleri ve tccar sefayini li-ecli't-ticare Memalik-i malruserne ve Karadeniz ve sair
diyarlarn iskele ve !imanlarna kend hallerinde dostlua layk vechile vamp stanbul har-
c olan zehairden ma'da memnu'atdan olmayan emti'a ve eyay ashab rzalaryla itira ey-
lemelerine ruhsat- aliyyem erzani klnd ma'lumunuz oldukda f-ma ba'd taht- kazalar-
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI ENiZCiLiGi

nzda vaki' iskeleler ve limanlar erlerine verilen evamir-i aliyyem m1ciblerince ticaret tari-
layla varan Rusya tacirleri ve salili Rusya tccan sefayini ahidname-i hmay1n ur1tu m1-
cebince stanbul harc zehairden gayri memn1'atdan olmayan emti'a ve eyay ashab rza
lan ve rayici zere itira ve icab eden rs1mat- adiyeyi sair mste'minler Yeregeldii zere
tamamen eda edp madameki mugayir-i sulh u musafat ve hilaf- ur1t- ahidname-i h-
may1n bir g1ne vaz' u hareketleri olmayup kend hallerinde ticaretleriyle megl olalar o
makalelere tarafnzda ve canib-i aharda olan ur1t- ahidname-i hmay1n mdahale ve ida-
re-i ticaretlerin lazm olan mddet ikamet ve ticaretlerine mmana'at olunmayup ve
ba'zen dahi muhalif-i rzgar zuh1m sebebi ile iskele ve liman ve sevalile tevard eden Rus-
ya sefinelerine mnafi-i erayit-i musafat vaz' u hareket olunmayup dostlua ayan olduu
vechile mu' arnele zhanyla emin u salim yab u zihablanna ve himayet u syanetierin hala-
lna cmleniz taraflannda ilitimarn u dikkat olunup muhalif-i ur1t- ahidname-i hmay1n
ve mugayir-i rza-y ahanem hareket vuk'una ruhsat ve cevazdan hazer ve mcanebet ey-
lemeniz babnda. Fi Evahr- Receb 89.
(Dvel-i Ecnebiye, nr.84, s,.137/792)
Beige IV
Rus tccarnn antlamalada bildirilen byklkte gemilerle ticaret yapabilecekle-
rine dair
Benim Vezirim
Telhisin milcebince nizarn veresiz.
evketl, kerametl, mehabetl, kudretl, veliyy-i ni'metim Efendim. Padiahm.
Bi'd-defe'at arz u ifade ile keyfiyetieri ma'l1m- hmay1nlan huyurulan be kt'a .
Rusya sefinesinin Karadeniz' e mrurlanna izin veyahud cevab- kat'i talebini havi Rusya el-
isi bu def'a Reis Efendi kullan tarafna bir kt'a mtercem taktir gndermekle ma'r1za-i
atebe-i ulya-y cihandarileri klnd. Bu sefineler Rusyalunun esna-y seferde Akdeniz'de
olan kebir cenk sefinelerinden olup, tccara verilmekle ve top ve levazm- harbiyyeleri iin-
de olmamala tccar sefinesi denilmez ve ahidnamenin muktezas zere mte'aref olan
tccar sefineleridir dey iddi'a bir vechile ahiduameye uymaz cevablar eli-i mesf1r ile m-
kalemeye mbaeret olunaldan ber gerek Reis Efendi ve gerek Abdrrezzak Efendi kulla-
r taraflanndan kiraren ve miraren ifade ve ilzam olunmu olduu mkalemeler zabtlan
suretlerinden ma'l1m-i alileri ve eli-i mers1m bu sefineler f'l-asl cenk sefinelerinden ol-
duunu inkar etmeyp lakin sonradan tccara verildi cevabn irad eyledikde "faraza Dev-
let-i Aliyye tersanesinden birka kalyonun toplar kaldnlup eya tahmili ile bir ahar devlet
limanna gndersek derununda olan tccar emti'as mmana'at olunmamaa vesile olur
mu ve ahiduameye muvafk idi dey iddi'a mmkin midir" kelamlan dahi eliye sylendi-
i bi'l-cmle melh1z- samileri huyurulmu idi. imdi ecvibe-i sabkadan tegaful ve mcer-
red Karadeniz' e mrrlarn taleb ederek bu takriri gndermesiM-meram- fasideleri zla
nna bunu bir mukaddime eylemek veyahud bu def'a devleti tarafndan kuriyederi gelmek-
le, gelen haberlerde bir millayim-i etta var ise nki bu sefine maddesi be-gayet meramla-
r olduuna binaen peince bu maddeyi kavice tutup Devlet-i Aliyye'nin imdiki zamirini
310 RUSYA'NIN KARADENiz'DE TiCARETE BALAMASI VE OSMANLI iMPARATORLUGU

bildikden sonra ana gre gelen haberlerden bahse balamak iradesinden ne'et etmek mel-
hlz olman Reis Efendi kullan dahi gelen tercmaria eli bey bu maddenin defe'at ile m-
kalenatnda vakf- nefs'l-emr olup kabUl ilzam etmi iken imdi bu reftarda kavimisi ne
hikmete mebni olduu fehm olunamad efendilerimize ifade ile yine ecvibe-i sabkamz ya-
ni eli beyin evvel ahr bu hus1sda iddi'as hlaf-i ahidname ve Devlet-i Aliyye'nin cevab-
lan bi'l-crnle mutabk- ahd u musalaha olduunu tekrar beyan eylemek mi iktiza eder ne
vechile iktiza eder ise cevab verilr dey i' ade eyledii ecilden Murallas- Devlet-i Aliyye
Abdrrezzak Efendi ve Reis Efendi kullan kethuda-y akeri Aa kullanyla bu maddede bu
def'a mnasib olan mu' arnele ve cevab bi'l-mzakere bir hale ifra ve ba'de'l-arz eli tara-
fna tefhimi iktiza eyledi. Ma'l1m- alileri buyruldukda emr u ferman evketl, kerametl,
mehabetl, kudretl, veliyy-i ni'metim Efendim Padiahm Hazretlerinindir.
(Tahmini tarih II93)
(A.DVN.DVE. dosya nr. 9, vesika 24)
Belge V
Aynalkavak Tenkihnamesiyle Rus tccanna tannan haklar
Boazhisarlan Naiblerine ve Dizdarlanna ve Gmrkillere hkm ki,
Devlet-i seniyye-i ebediyy'l-istimranmla Rusya Devleti beyninde mukaddema ra-
bta-bend olan Ayineli Kavak (Aynalkavak) Tenkihnamesi muktezasnca emr-i ticarete dair
bir mu'ahede-i mnferide tanzimi lazm gelmekden nai bu babda iktiza eden tenbihat her-
vech-i ati zikr u beyan olunmala siz ki mevlana ve sair m1maileyhimsiz fi-ma ba'd Rusya
bayra alhnda olan bi'l-cmle Rusya tccar sefinelerinin Kostanhniyye Boaz mememn-
den Karadeniz'den Akdeniz'e ve Akdeniz'den Karadeniz' e serbestiyet zere mr1r u ubfu
eylemeleri ve zikr olunan sefinelerin en k bin ve en by on alh bin kile yahud se-
kiz bin kantar hamweyi mtehammil olmalan ve sefayin-i merkmenin Rusya memleke-
tinden Rusya haslah olan zehayir ve eya-y saire tahmiliyle Kostanhniyye'den mr1r ve
Devlet-i Aliyyem'e tabi' olmayan dvel-i saire memalikine gtrmelerine mmana'at olun-
mamas ve kezalik dvel-i saire memalikinden aldklan hamweyi yine Kostanhniyye' den
mr1r ile kend memleketlerine gtrmelen Devlet-i Aliyyem memalikinden dahi penbe
verite-i penbe ve balmumu ve gn ve sahtiyan ve ipek ve Kostanhniyye'den ma'da kezalik
sair Memalik-i Devlet-i Aliyyem'den pirin ve kahve ve revgan- zeyt itira edp kendii
memleketlerine nakl eylemeleri ve bu makale mr1r eden sefayinden yz ake selamet-
lik resminden ma'da verg taleb olunmamas ve li-ecli'l-bey' ihrac etmeyecekleri emti'adan
resm-i gmrk ve sair rs1m alnmamas ve bey' in ihrac eylerlikleri emti'adan dahi i
bu emr-i erifme mel:fffen gnderilen ta'rife defteri sureti m1cebince yzde resm-i
gmrk alnup ziyade tahsil olunmamas ve ol taraflardan eya itira ederler ise kezalik
ta'rife m1cebince yzde resm-i gmrkleri alnup yedierine izin tezkirelen verilmesi
mevadd- mezk1renin muktezasndan olduuna binaen bu makale sefineler Karadeniz'den
vr1dlannda hamllelerinin defterleri Rusya elisi tarafndan lede't-takdim erait-i lazme
derciyle izn-i sef:.e evamir-i erifesi verilmek hus1su karar-dade olmala ibu emr-i eri
fm ve sefine reisieri yedierine verilecek izn-i sefne alkarn m1ciblerince amel u hareket
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiGi }Il

eylemeniz ferman olman ibu emr-i eriflm ve ___ ile irsal olunmudur. mdi vswnde
ibu emr-i erifimi sicille ve gnderilen suret-i ta'rifeyi dahi gmrk defterine kayd u bend
birle ba'd ez-in, balada tahrir olunduu zere Balr- Siyah tarafindan mahmwen Rusya tc-
car sefineleri Boazhisarlan'na vrdunda kapudanlannn yedierinde olan izn-i sefine emr-
i erifinenazar ve mlcib u muktezasnca anel u harekete dikkat ve hilafndan mba'adet
ve karmadklan emti'adan resm-i gmrk ve yz ake selametlik resminden ma'da r-
sum mutalebesinden ve bey' in kardklan veyahud ol tarafda itira eyledikleri emti'adan
dahi yzde den ziyade resm-i gmrk almakdan mcanebet veeger o makale sefayin de-
rnlannda Devlet-i Aliyyem re'ayas olduuna bhe anz olur ise o misill sefineler yokla-
rrup muhalif-i urt hamwesi yoklanmasna ta'arruz olunmamak zere iktiza edenlere ten-
bill u te'kid ve siz dahi daima nezaret ederek urt- mu'ahedenin edasna ve ber-muceb-i
ahidname-i hmayn Rusya kapudanlann ve tccann himayet u syanete dikkat eyleme-
niz babnda. Fi Evast- Cemaziyelahr II97-
(Dvel-i Ecnebiye, nr.85, s.7/634).
Belge VI
Rus tccannn Karadeniz'deki seyr seferleri srasnda Osmanl reayas klavuz
kullanmalan hakknda
Liman Nazn
Ber-muceb-i ahidname-i hmayn eref-yafte-i sudfu olan evamir-ierife ile li-ec-
li't-ticare Bahr-i Siyaha amed-d eden Rusya tccar sefinelerinden ba'zlan Bahr-i Siyah fen-
nine vakf olmadklanndan fenn-i mezkru bilr Devlet-i Aliyye re'ayasndan birer nefer ku-
lauz istishab eyledikleri takrlrin mefhumundan msteban olup, ibu kulauzlann gitdikle,
ri mahallerde kalmayup avdet eylemeleri hususunun taht- zabtaya idhali lazm gelmekle
imdi fima-ba'd kulauza muhtac Rusya tccar sefineleri Devlet-i Aliyye re'ayasndan kula-
uz aldklannda aldklan kulauzun avdet edeceini m'ir yarar kefillerini ahz ve kendille-
rinin ve kefillerinin ism u hret ve mahallerini deftere sebt ve avdet eylediklerinde defter-
den resid edp ilerinden avdet etmeyenleri olur ise o makalelerin kefillerini muaheze ve ke-
fil olduklan zirnniyi taleb ve irad- zr u illet ile zabtann ihtilaline sebeb olan kefiller ahz u
habs ve tazyik ve te'dib ile saire ibret klnmalarin huzuromuza ilizara ikdam u dikkat ve
daima bu hususa ve sair me'mur olduun hususat- mhimmeye gerei gibi sa'y u gayret ve
mteyakkzane ve mutabassrane hareket birle vikiye-i nizama sarf- vs' u miknet ve reha-
vetden ve gafletden mezid tevakki: ve mba'adet eyleyesiz dey. 13 Rebi'lahr n98.
(Dvel-i Ecnebiye, nr.85, s.8).
}12 RUSYA' N IN KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI VE SMANLI iMPARATORLUGU

EKLER
Ek I: 1774-1787 Yllan Arasnda Akdeniz'den Karadeniz' e Gei Yapan Gemi Says
Sene Rus Osmanl Sene Rus Osmanl

Bandras Bandras Bandras Bandras
Kasm 'Z21 ubat 1zib
Ocak 1225 2 Mart 2
Nisan 4 Nisan 2
Mays I2 Mays
Haziran 2 Haziran IO
Temmuz Temmuz
Austos I
Austos 2
Etkim 6
E ll
Kasm
Mart 1776 5 Aralk 2
Mays 9 Nisan 1783 3
Haziran 3 Mays 7
Temmuz Haziran 8
Ekim Austos 5
Nisan 1777 4 Eyll 2
Mays 5 Ekim 2
Haziran 3 Kasm I
Austos ubat 1784 2
Eyll 4 Mart 4
Ekim 5 Nisan 9
Kasm Mays II
Aralk 1778 Haziran II
Nisan z Temmuz 7
Austos 3
Mays
Ekim Eyll 3
Ekim 3
Aralk
Kasm
Ocak 1779 2
Mart 1785 3
ubat 2 Nisan I8
Mart 2 Mays 7
Nisan 2 Haziran 23
Mays 4 Temmuz 5
Haziran 5 Austos 4
Temmuz Eyll 3
Eyll I Ekim 2
Ekim 2 Kasm
ubat 1780 ubat 1786
Nisan Mart 3
Mays Nisan I3
Haziran 2 Mays 21
Austos 2 Haziran I9
Eyll I Temmuz 4
Austos 8
Ekim 2
Eyll
Ocak 1781
Ekim
ubat
Kasm
Mart 2 ubat 1787 2
Nisan Mart 3
Mays I Nisan 6
Haziran 6 Mays 23
Temmuz Haziran 20
Austos Temmuz
Ekim 4 Austos
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENizCiLiGi

31 3
Ek II: Karadeniz' den Akdeniz' e Gelen Rusya Ticaret Gernileri
Sene Gemi Sene Gemi
Ekim 1780 I Ekim 5

Kasm 2 Kasm 21
Mays q8I I Aralk 8
Temmuz I
Austos 3 ubat 1785
Eyll 4 Mart
Kasm 6 Mays
Aralk 2 Haziran 2
Temmuz 5
Ocak 1782 I Austos I3
Nisan 2 Eyll .6
Mays I Ekim 2
Temmuz 2 Kasm 32
Austos 2 Aralk I3
Ekim 4
Kasm 8 Ocak I786 3
Aralk 2 ubat 3
Mays 2
ubat 1783 Haziran 4
Mart I Temmuz 7
Haziran I Austos I
Temmuz I Eyll 4
Austos 9 Ekim II
Eyll 6 Kasm 37
Ekim 5 Aralk I8
Kasm 4
Aralk 2 Ocak I787
ubat I
Mays 1784 6 Nisan 3
Haziran Haziran 4
Temmuz 7 Temmuz 7
Austos Austos
7
Eyll 4 Toplam 314
314 RUSYA'NIN KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI VE SMANLI iMPARATORLUGU

o:
Ek III: 1782-1787 Yllan Arasnda Rusya'ya Gtrlen Baz Osmanl Mahsulat
"'-<
!:. Ak Gnlk Hamr Hamub ncir Limon Suyu zm Sirke
q
"'z Sene Knt. Vuk Vuk ie Knt. Knt. Dizi Vuk Knt. Sandk Vuk
;:::
, Haziran I783 24 300 98 49500 2oooo 200 780400
>
;o
Austos ~30 I6ooo 2)0 3000 200
> Ekim 26ooo 300 noo
cJ Kasm no I0300 4)0 )22 4<;46 7700
"'rc Mart I784 I 234856 6rs 5400 2700 386oo
cc
> Nisan vo 234856 6r5 2700 49200
o
Vl Mays 925 448010 577 6o8 9000 666 56oo
;::: Haziran 322I8I ;oo 50 9700 140
>
z Temmuz ;8ooo 274
!:
o Austos 89ooo 35l__ oo
"'z Eyll 2400 947 6o 3009
N Ekim I6 sandk 6ooo 8 f I8 snd 8oo 727 snd soo 666
!J.
!:. Nisan I78S I67 7~8788 490 ISSS 68ooo 24;ooo I64S
cc
Mays 92500 roo 2700 765oo
Haziran 2)6 899888 2838 300 r85 soooo 46ooo 484 39000
Temmuz 2r768o
Austos 2 36;oo 300 6ooo 6oo
Eyll 136440
Ekim 9IOOO roo
Kasm ;6,; ~4
Nisan r786 450 359500 89o 86o r2oooo 9ro 104906
Mays 149 4458oo 2oo u6o I5I2 2550 8o6 I65300
Haziran I49789 8oo I73I 45I,5 r6ooo 233 568204
Austos ro r82ooo 200
Ekim 53 54 zen 6oo 488 va 22 va
Kasm ~o o
Mart I787 r6ooo

Nisan 270 1000 ;o 2;ooo
~s 145 372 vuk r86o 748,5 52531 r626 922053
Haziran r2~; 3)0 ro88 ~o;,; roooo r78r; r28o 966460
Temmuz 400 2) 2) I23)00
....
\.N
\J1
Ek IV: 1780-1787 Yllan Arasnda Rusya'dan Getirilen Baz Mallar
Sene Demir Halat Havyar H nta Rev.Don. R.Sade .Asel Yapa

Kantar Kantar Kantar Kile Kantar Kantar Kantar Kantar
Ekim 178o !0000 6o 66
Kasm 1319 483 87
Mays 1781 s68 8os

Temmuz 1700
Astos S10 3 5 8 6o
Eyll 5913 746 391 48S 157 191
Ekim 485 157 191
Kasm 3994 II27 98 3 8s
Aralk 1336 2SO
Ocak 1782 2240 IIIO 306

Nisan 2S7 238
Temmuz 213 191
Astos srs 918
Ekim 423! 75 1 524
Kasm s82r 2085 447 3 143
Aralk 2650 250 IOO
Ocak 1783 S3 276

Mart 700 30
Haziran 5oo
Temmuz 556 371 5oo 407

Astos 1508 s 58s II300 5 42
Eyll 7194 24 783 12240 198 1252 55
Ekim 5494 864 36 25425 191 407 86 lO
Kasm 285 57 3370 II 702 51,5 II
Aralk 285 28,5 3000 67
Mays 1784 3296 257 !0275 171

Haziran 665o
Temmuz 936 88oo lO f
Astos 139 76oo 54
Eyll 10000 !2000 457
Ekim 1408 43 400 40720 326 43
Kasm o15o 508 1421 30795 581
Aralk 2721 552 15390 857 669 !00
316 RUSYA'NIN KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI VE SMANLI iMPARATORLUGU

Sene Demir Halat .Havyar H m ta Rev.Don. R.Sade .Asel Yapa
Kantar Kantar Kantar Kile Kantar Kantar Kantar Kantar
ubat 1785 173 2130

Mart II73
Mays 643 750
Haziran 86sz 377 99
Temmuz 707 ns 24170 883
Austos 57 77105 184 9 64
Eyll 35365 II530 171
Ekim II530 314
Kasm 549 25 512,5 2663,5 II49I 326,s 2323,5 887,5 773
Aralk 1995 49725 s va.
Ocak 1786 40 130 9500

ubat 400 !00 6 599 6
Mays 8671 37
Haziran 8oo 17353 II4
Temmuz so89o 159 va. !20
Eyll 13510 63 knt so
Ekim 286 288oo 52,5 236 55 IOI
Kasm s84,5 28,s 1477 14547 6o8,5 1491 II,5 oo,5
Aralk 3~0,5 2 57 5 975 831 5 n,; 200

Ocak 1787 !000
ubat !000
Mart 714 46 86 7275 5
Haziran 26670 197 f 86 386
Temmuz IO f
Austos I3J.S I7I,5 34520 6!4,5 3
6 f

NoTLAR
Halil nalck, "The Question of the Closing of the Black Sea under the Ottomans", Arkheinon Pon-
tou, Atina, I979 s. 74
2 Karadeniz'in yabanc ticarete hangi tarihten itibaren kapanm olabilecei konusundaki baz fark-
l mtalaalar iin bkz. Mbahat Ktkolu, "XIX. Yzylda Trabzon Ticareti", Birinci Tarih Boyun-
ca Karadeniz Kongresi Bildirilen, Samsun, I988, s. 97-98, dipnot 2.
3 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Name-i Hmayil.n Defterleri, nr. 6, s. 37 Il. Mustafa tara-
fndan ilki Evail-i Safer III5 (I6-25 Haziran 1703) (ayn defter, s. 8-) ve ikincisi I3 Safer III5
(28 Haziran I703) (ayn defter, s. III4) tarihli "Moskov an'na Mektub" hitabyla yazlan bu
namenin ardndanEvahr- Cemaziyelevvel III5 (2-n Ekim 1703) tarihli III. Ahmed'in clusu-
nu haber veren ve Azak'ta gemi ina edilmesinin sebeplerini soran benzer yeni bir mektup
gnderildi (ayn defter, s. 36-39). Tukin, II. Mustafa'nn mektubunun gnderilmemi olabile-
ceini ileri srmektedir (Cemal Tukin, Osmanl mparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi, s
tanbul, I947 s. 34)-
4 Rusya, Fransa ve ngiltere dndaki dier kk Avrupa devletlerinin Karadeniz'de ticarete bala
malan ile ilgili bkz. Kemal Beydilli, "Karadeniz'in Kapall Karsnda Avrupa Kk Devletleri
ve Miri Ticaret Teebbs", 2I4, Belleten, Ankara, I99I, s. 687-755.
5 Tukin, Boazlar Meselesi, s. 2I-22.
6 Tukin, Boazlar Meselesi, s. 24-25. Moskof an'ndan gelen bir mektupta da bu andamann 3
Temmuz I7oo'de imzaland ifade edilmektedir (Name-i Hmayil.n, nr. 6, s. I73)- Antlamann
imza tarihi kdnusunda baz farkl bilgilerin bulunmas muhtemelen antlamann stanbul, Mos-
kova ve Edirne'de imzalanp teati edilmesi srasnda geen srenin dikkate alnmamasndan ol-
maldr. Antlamann son tasdik tarihi I Rebi'levvel m3'tr (6 Austos I70I) (Name-i Hmayil.n,
nr. I, s. 6-9).
7 BOA, Dvel-i Ecnebiye Defterleri, nr. 83, s. 8-9.
8 Name-i Hmayil.n, nr. I, s. 8-9, Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 8.
9 Tukin, Boazlar Meselesi, s. 25-29.
IO Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. II/9-
II Tukin, Rus tccarlarn, Osmanl ticaret gemileriyle Karadeniz'de ticarete balamasnn ilk defa
I739 Belgrad Antamas'yla gerekletiini iddia ediyorsa da bu doru deildir. Bu konuda farkl
grler ve Tukin'in kanaati iin bkz. age, s. 28-3.
I2 Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. fo. Bu dnemde balayan Rus ticareti hakknda daha fazla bilgi bu
makalenin "Kk Kaynarca Antamas ncesinde Rusya'nn Karadeniz ticareti" bahsinde yer al-
maktadr.
I3 Bu antlamann uygulanabilmesi iin yaplan mzakereler Rusya'nn Azak konusundaki menf
tavn sebebiyle gecikmi, fakat Osmanl devletinin harp tehdidi zerine I7IJ'te Edirne'de kabul
edilmiti (Tukin, Boazlar Meselesi, s. 38-40). Rusya, stanbul'da eli bulundurma hakkn yeniden
I7I7 ylnda elde etti (Tukin, Boazlar Meselesi, s. 42).
I4 Tukin, Boazlar Meselesi, s. 43-
318 RUSYA'NIN KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASJ VE OSMANLI iMPARATORLUGU

s Bu antlamann yrrle girmesi Evast- Zilhicce II33 (3-12 Ekim 1729) tarihinde gerekleti
(Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 64, Name-i Hmayun, nr. , s. 2).
6 8 Eyll 1739'da Belgrad'da imzalanan antlamann, 6 Ekim 1739'da Petersburg'da imza edildii
(Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 89), Evast- Ramazan ns2'de (12-21 Aralk 1739) stanbul'da tasdik
edildii (ayn defter, s. 8s) grlmektedir. Antlamann bir dier sureti Name-i Hmayun, nr. , s.
17-9'da bulunmaktadr.
17 Name-i Hmayln, nr. , s. 8; Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 8s.
8 Antlamann stanbul'daki tasdik tarihi Evast- Ramazan n88fiS-24 Kasm 1774'tr. Antlama
metni iin bkz. Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 139-149; B.O.A. Bab- Asaf, Divan- Hmayun Dvel-i
Ecnebiye (A.DVN.DVE) dosya 9 nr. 42, 44- Antlamann imza tarihi konusunda farkl gnler kay-
dedildii 12 Temmuz (Tukin, Boazlar Meselesi, s. so), 17 Temmuz (Uzunarl, Osmanl Tarihi,
IVfl, 422) ve 21 Temmuz (Danimend, Kronoloji, IV, 57; Nilat Erim, Devletleraras Hukuku ve Si-
yasi Tarih Metinleri, , 121) grlmektedir.
19 Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. s s; A.DVN. DVE, dosya nr. s, vesika 8. Yaklak bir hesapla en byk
geminin tonaj 450, en knn 28 ton olacaktr.
20 Daha 1768 harbi srasnda Dou Akdeniz'deki adalar reayasn eitli vesilelerle kendi hizmetine
alan Rusya'nn nenli insan gc kayna engellenmi oldu (Tukin, Boazlar Meselesi, s. 52, not 2).
21 Aynalkavak Tenkihnamesi'nin imzalanmasndan hemen sonra Karadeniz' e gemek isteyen zali
re ve ihrac yasak eya tayan bir Rus gemisine gei izni verilmesine kartlan zorluklar konu-
sunda bkz. Tukin, Boazlar Meselesi, s. 52-54.
22 Rusya tccannn maln stanbul'da ucuz fiyatla satnas iin zorlanmamas da artlar arasnday
d (Tukin, Boazlar Meselesi, s. S4l
23 Tukin, Boazlar Meselesi, s. SS-S7
24 Ticaret antlamasnn tam metni: Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 175-190; Cevdet Paa, Tarih, II,
369-391.
25 dris Bostan, "izn-i Sefine Defterleri ve Karadeniz'de Rusya ile Ticaret Yapan Devlet-i Aliyye Tc-
carlar 78o-846", 6, Trklk Aratrmalar Dergisi, stanbul, 1991, s. 23. Osmanl devletinin Rus-
ya'ya verdii ticari imtiyazlada ilgili kronolojik zet bir deerlendirme iin bkz. Halil nalck, "m
tiyazat", EI2, III, n86. spanya Sicilyateyn, Hollanda, Pnsya, Sardunya ve Danimarka gibi Avru-
pa Devletlerinin Karadeniz ticareti iin bkz. Kemal Beydilli, agm, s. 704-746. Avusturya'nn tica-
rete balamas ile ilgili olarak da bkz. Ahmed VasfEfendi, Mehasin'l asar ve hakaiku'l-ahbar, nr.
Mcteba ilgrel, stanbul, 1978, s. 36-37.
26 Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. nfo; s. 6f2S, 29; s. 109-IIO.
27 Evast- Safer nq (7-16 Temmuz 1702) tarihli Asitane Kaimmakam, Kefe Paas, Ker ve Tarnan
kale dizdarianna hitaben yazlan hkm: Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. nfo.
28 Evahr- Zilhicce ns (26 Nisan-s Mays 1704) tarihli Kapudan- Derya Osman Paa'ya ve Ker ile
Tarnan kaleleri dizdarianna gnderilen hkmde dnte baz eya ve zalire getirileceinden ma-
ni olunmamas emrediliyordu (Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 6f25) Bundan ay sonra Evahr- Re-
bl'levvel n6'da (24 Temmuz-2 Austos 1704) ayn mealde bir yol emri (ayn defter, s. 6f29) da-
ha alan elinin bunu birincisini tekid iin mi yoksa yeni bir ticaret gerekletirmek maksadyla m
aldn tespit etmek mmkn olmamaktadr.

319
29 19 aban II26 (30 Austos 1714) tarihli stanbul'dan Azak'a kadar yol boyunca deniz kenannda
bulunan kazalarn kadlanna, stanbul Gmrk Emini Ahmed' e, Ker ve Tarnan kalelerindeki diz-
darlara hitaben yazlan hkmde "Memnl'atdan olmayan eyalannn mruruna mmana'at
olunmayup ve gmrk talebiyle mdahale ve rencide olunmamak" emredilrnitir (Dvel-i Ecnebi-
ye, nr. 83, s. 38jno).
30 Bu bilgiler Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. nfo; r6J25, 29; 38Jro9-no ile Dvel-i Ecnebiye, nr. 84'teki
yol hkrrlerinden derlenmitir.
31 A.DVN. DVE. Dosya nr. 8, vesika 20. Aynca Rusya tccarnn yol alkamma ait Dvel-i Ecnebiye,
nr. 84'teki defterde yer alan hkrrler bu konularla ilgili bilgiler ihtiva etmektedir.
32 Hemen her yol hkmnde ilirac yasak olmayan maliann tanmasna mani olunmamas isteni-
yordu.
33 Bu husus Belgrad Antamas'nda yer alan 9 maddeye gre dzenlenmiti ve Rus tccarnn de-
yecei gmrk, Osmanl lkesinde ticaret yapan mstemin tccarlarn dedii miktar ile aynyd
(Dvel-i Ecnebiye, nr.84, s.26/95 357138, 38/rs v.s.).
34 Ticaret iin izin manasma gelen yol emirlerinin hemen hepsinde bu grevliler zilcredilmektedir
(Dvel-i Ecnebiye, nr. 84 eitli yerler). ayet Rusya tccan, Ege Denizi'ndeki adalardan arap al-
m ve Rusya'ya gtryorsabunlar stanbul'da karaya karmamak artyla Karadeniz' e geebi-
lirdi. Bu durumda hassa hastancba ile kavak ustas bunlar kontrol ediyordu (Dvel-i Ecnebiye,
nr. 84, S. 44/I66, 52/I97 55/206, 56/212, 63/248 V.S.).
35 Evail-i Muharrem ns6 (25 ubat-6 Mart I743) tarihli fermanda antlama maddelerine riayet etme-
leri ve haksz gmrk alnamalan grevlilere emredilmitir (Dvel-i Ecnebiye, nr. 84, s.32-33/r26).
36 Yenikale muhafz olan Kefe beylerbeyinin Rus tccarlardan r6o guru, gmrk emininin, so
guru ve yenieri zabitinin Gs guru ald, Evail-i aban ns6 (20-29 Eyll I743) tarihli hkm-
. lerden anlalmaktadr (Dvel-i Ecnebiye,nr. 84, s. 36-37/I42-144)
37 Tccarlardan gmrk emini, gmrk vergisi ad alhnda 530 guru, Kale-i Cedid Aas ve mte-
sellimi 450 guru almlardr. Kale-i Cedid Muhafz Vezir Mehmed Paa'ya ve Kale-i Cedid kad
sna gnderilen Evahr- Cemaziyelevvel ns8 (21-30 Haziran 1745) tarihli hkm: Dvel-i Ecnebi-
ye, nr. 84, s. 42jr62.
38 Evast- Receb n6r (7-16 Temmuz 1748) tarihli Kefe beylerbeyine ve kadsna hitaben yazlan h-
kmde Kefe Gmrks Ali'nin tccarlardan zorla 8r guru aldndan bahsedilmektedir (D-
vel-i Ecnebiye, nr. 84, 46-47/176).
39 ki Rus tccan gmrk resirrlerini demedikleri halde Yenikale gmrk emini ahiduameye ayk
r olarak zorla 135 guru almak istemi ve yanlannda paralan olmad iin bor temessk alm
hr. Bu hususun ikayet edilmesi zerine Kefe beylerbeyine ve Yenikale kadsna gnderilen Eva-
il-i Cemaziyelahr n6r (29 Mays-7 Haziran 1748) tarihli ferman: Dvel-i Ecnebiye, nr. 84 s.
46J7s.
40 Kefe gmrk emininin haksz gmrk talepleri yannda Rus tccarlardan her araba ykten zorla
bir krk aldklar da anlalmaktadr. Kefe beylerbeyine ve kadsna gnderilen Evast- Rebi'lahr
n62 (3I Mart-8 Nisan 1749) tarihli ferman: Dvel-i Ecnebiye, nr. 84 s. 47-48jr8o. Kefe ve Yenika-
le gmrklerinde vku bulan haksz uyglamalardan dolay yaplan benzer ikayetler Dvel-i Ecne-
biye, nr. 84, s. 55/207 ve s. 68/29r'de de yer almaktadr.
320 RUSYA'NIN KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI VE OSMANLI iMPARATORLUGU

4 Rusya'nn stanbul'daki kap kethdasnn takririnde sz edilen Rus tccan, ikisi Santorin,
biri Kasota adasna mensup reaya reisin gemisiyle zi'ye gelmi ve bu engellerle karlam
lardr. Kap kethdas alidrrame gerei durumun dzeltilmesini istemitir. Bunun zerine ilgili
alidrrame maddesi, yani 739 Belgrad Andamas'nn 9 maddesi "der-kenar"a kartlmhr. An-
cak bu maddede dorudan konuyla ilgili bir ifade bulunmadndan herhangi bir zm belirtil-
memitir (A.DVN. DVE. Dosya nr. 8, vesika 20).
42 Evahir-i Muharrem II74 (2-n Eyll 76o) (Dvel-i Ecnebiye, nr. 84, s. 90-9/746S) ve Evast- Re-
bi'lalr II74 (20-29 Kasm 76o) (ayn defter, hkm 47S) tarihli hknlerde tccann zarannn
tazmin edilmesi isteniyordu.
43 Evail-i aban n74 (8-7 Mart 76) tarihinde zi valisine ve Misivri kadsna gnderilen hkm:
Dvel-i Ecnebiye, nr. S4, s. 93/482.
44 Evast- Muharrem n7S (n-20 Temmuz 764) tarihli Kefe kadsna, mtesellimine, gmrk emi-
nine ve zabitine gnderilen hkm: Dvel-i Ecnebiye, nr. 84 s. ro2Js7S.
4S s Cemaziyelahr nS9 (3 Austos I77S) tarihli Bendereli ve s Receb n89 ( Eyll 77S) tarih-
li Sinop kadlarnn Hamlarnda ahitname gereince Rus tccarna nasl davranlacana dair
fermann mahkeme huzurunda okunup tescil edildii bildiriliyordu (BOA. Cevdet-i Hariciye,
nr. 87).
46 Evahr- Ramazan nS8 (2S Kasm-4 Aralk 774) tarihli stanbul gmrk eminine gnderilen h-
km: Dvel-i Ecnebiye, nr. 84, s. n8j702. Benzer dier hknler: Dvel-i Ecnebiye, nr. 84, s.
20/7I2, s. 130/742, s. 34/76 vs.
47 Bu husus antlama maddesiyle tespit edilmitir.
4S Sadrazarnn konuyla ilgili tellisi zerinde I. Abdlhamid'in "Benim vezirim telhisin mcebince ni-
zam veresiz" eklindeki hatt- hmayunu bulunmaktadr (A. DVN. DVE. Dosya nr. 9, vesika 24).
49 Cevdet, Tarih, XI, 67.
so Evail-i Rebiylahir II92 (29 Nisan-8 Mays 77S) tarihli Rumeli Hisan'nda grevli gmrk emi-
nine hitaben yazlan ferman: Dvel-i Ecnebiye, nr. Ss, s. 2jro8. Bu uygulamann, Karadeniz' eken-
di gemileriyle gei yapmak isteyen ngiliz tccarlarnn bulduu bir usul olduunu dnmek de
mmkndr.
s Osmanl devletinin Fransa ve ngiltere tccanna verdii imtiyazlada ilgili zet bilgi iin bkz. nal
ck, mtiyazat, s. nS3-n8s.
S2 Bu bilgiler Dvel-i Ecnebiye tasnifndeki Rusya ile ilgili S-S6 numaral defterlerden derlenmitir.
Bu listenin aylara gre hazrlanm ayrnhl ekli iin bkz. Ek. .
S3 Bu rakanlar Karadeniz' e gei yapan gemilerle ilgili izn-i sefne hknlerinden kartld iin
sadece stanbul Boaz'ndan geen gemi saysn gstermektedir. Bu sebeple bu say iinde bir ge-
minin Karadeniz' den dn yaphktan sonra yeniden Rusya'ya gihnek iin ka defa daha gei yap-
hn tespit ehnek gerekmektedir.
S4 Dvel-i Ecnebiye, nr. S3, 66-68. Bu vesikalardaki bilgilerin deerlendirilmesi konusunda daha
geni bilgi iin bkz. Tukin, Boazlar Meselesi, s. so-s2.
SS Dvel-i Ecnebiye, nr. Ss, s. s6/S26S27- Daha sonraki senelerde Rus tccarlarn Fransa'dan getir-
dikleri mallar hemen aynyd. (Dvel-i Ecnebiye, nr. Ss. s. 7s/699, ooj96, ro2j928, mjo7,
4s/269, s9/4o2; Dvel-i Ecnebiye, nr. 86, s. nj83, 29/2S82S9 44/3So).
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiG i 321

s6 Rusya'ya nakledilen yiyecek ve eya maddelerinin ounun adalar ve civadanndan temin edilmi
olmas sebebiyle bunlarla ilgili kaynaklan tek tek saymak yerine sadece defter numaralann ver-
mekte yetiniyorum. (Dvel-i Ecnebiye, nr. Ss ve S6).
S7 Bu liste Dvel-i Ecnebiye, Ss ve S6 numaral defterlerde kayd izn-i sefine alkamndan derlenmi
tir. Daha aynntl bir liste iin bkz. Ek.3.
sS Rus kapudanlann stanbul'dan yaptklan alveri says dkt ve I7S3-I7S7 arasnda r6 gemi
olarak tespit edilmitir (Dvel-i Ecnebiye, nr. Ss, s.73/666, 94!S67, Sn 96/SSo, ro4/96o,
ro6/966, rr9/ro7S, r2rfrroS, rrro, I2S/II34 II3S I44/I2SO; Dvel-i Ecnebiye, nr. S6, s.r7/I3r,
3S/279 2S3). stanbul'dan Rusya'ya gtrlen eyalar arasnda bir sandk Frenke kitap bulunma-
s da olduka manidardr (Dvel-i Ecnebiye, nr. Ss, s.S9/S29).
S9 Dvel-i Ecnebiye, nr. Ss, s. s6/s26-S27, 6ofS92, 7S/699 I00/9I6, I02/92S, III/IOI7, I4S/I269,
rs9/r4o2; Dvel-i Ecnebiye, nr. S6, s.rr/S3, 29/2S7-2S9 3S/2S7-2SS, 44/3So. Fransa'nn rS. yz-
yldaki Karadeniz politikas ve Karadeniz'deki ticareti ile ilgili olarak bkz. Faruk Bilici, La Policique
Franaise en Mer Noire 1747-1789, stanbul, 1992.
6o ngiltere'den aldklan rom ve arpa suyuydu (Dvel-i Ecnebiye, nr. S6, s.rrfS2).
6r Bu adalarn hangileri olduu belli deildir ve alnan mal ekseriya ham sirkeydi (Dvel-i Ecnebiye,
nr. Ss, S.I29/II70-II7I).
62 Malta'dan Malta ta alnmaktayd (Dvel-i Ecnebiye, nr. S6, s.3s/-294, 3S/3oo, 41/341).
63 Dier devletlerin hangisi olduu konusunda bilgi bulunmamaktadr (Dvel-i Ecnebiye, nr. Ss, s.
9r/S47-S4S, rr9/roS3, r2/rrr7, 127 /IIS2-IIS3 139/1227, r62/I4IO/I4I2; Dvel-i Ecnebiye, nr. S6,
S. 2/II, 6/ss, I2fSS, 13/99, IOI-I02, III; 22/IS4-ISS, 3S/290, 293, 40/323, 41/342).
64 Reislkttap ve Rus elisi arasndaki karlkl yazmalar. Fransz elisinin arabuluculuu ile ger-
eklemi ve Rus elisi 6 Ocak r7So tarihli takririyle Osmanl isteklerini kabul etmitir (Dvel-i Ec-
nebiye, nr. S3, s. r63-r6S; Tukin, Boazlar Meselesi, s. 52-54).
6s Bu bilgiler Dvel-i Ecnebiye tasnifindeki Ss-S6 numaral defterlerde bulunan Rusya tccarlanna
ait izn-i sefine hkmlerinden derlenmitir. Bu listenin ayiara gre hazrlanm aynnhl ekli iin
bkz. Ek. 2.
66 Bu liste Dvel-i Ecnebiye tasnifindeki Ss ve S6 numaral defterlerde kaytl izn-i sefine alkamn
dan kartlmhr. Daha ayrntl bir liste iin bkz. Ek. 4
67 Evast- Rebi'lahir rrS9 (n -20 Haziran I77S) tarihli Selanik mollasna ve gmrk eminine, zmir
kadsna ve gmrk eminine gnderilen hkmler: Dvel-i Ecnebiye. nr. S4, s. r36/7S3-7S4.
6S Evast- Cemaziyelahr rr97'de (14-23 Mays r7S3) Kapudan- Derya Gazi Hasan Paa'ya, zi vali-
sine, Bahr-i SiyahveTuna salilindeki kaza ve iskeieierin kad, naip, zabit ve iskele eminlerine, Bo-
azhisar naip, dizdar ve gmrklerine ve stanbul gmrk eminine gnderilen hkmlerde
her grevlinin ilgi sahasna giren konulara temas edilmitir (Dvel-i Ecnebiye, nr. Ss, s. 70/632-
633, 7r/634. rSr/1446).
69 Bu husus Rusya'nn stanbul'daki maslahatgzan olan Petreson tarafndan ikayet konusu olmu
ve bunun zerine Evahr- Cemaziyelahr rrS9 (r9-2S Austos I77S)'da Bahr-i Siyah'daki btn is-
kele ve limanlarn bulunduu yerlerin kad, naib, kethda yeri, iskele emini, a'yan ve zabitlerine
hitaben ahidname artlarna riayeti emreden bir hkm gnderilmitir. (Dveli Ecnebiye, nr.S4,
S.I37 /792).
}22 RUSYA'NIN KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI VE OSMANLI iMPARATORLUGU

70 zi kadsna ve zi Gmrk Nazn'na gnderilen hkmde alnan paramn geri denmesi emre-
dildi (A.DVN, DVE, Dosya, 3. Nr.6). Liman nazn, kavak ustas ve Hisar gmrk eminine gn-
derilen Evail-i Receb n97 (2-2 Haziran 1783) (Dvel-i Ecnebiye, nr. 8s, s. 73/6s9) ve Evast- a
ban 2oo (9-8 Haziran 786) (Dvel-i Ecnebiye, nr. 86, s. s-38) tarihli hkmler de gmrk res-
mi ile ilgilidir.
7 Masdariyye yabanc bir memleketten Osmanl topraklan dahilindeki herhangi bir ehir veya iske-
leye getirilip orada satlan maldan alnan resimdir (M. Ktkolu, Osmanl ngiliz ktisadi Mna-
sebetleri I (s8o-838), Ankara 974, s. 62). Bu gmrk resmi n Safer n72 (4 Ekim 7s8) tarihin-
de Galata voyvodalna balanmtr (A.DVN, DVE, dosya nr. 7, vesika ).
72 Rusya elisinin bu husustaki mracaat zerine durumun anlalmas iin Rusya ile olan antla
maya baklm ve bu konuda dorudan bir madde olmad ve ilikilerin dzenlenmesi hususun-
da Fransa ve ngiltere'nin rnek alnmas konusunun yer ald tespit edilmitir. Bunun zerine
Fransa ve ngiltere'ye olan uygulamann ne olduu ahidnamelerde aratrlm, Fransa tccarn
dan masdariyye resminin kaldnld, ancak ngiltere tccanndan alnmaya devam edildii anla-
lm ve Fransa'ya kyasla Rusya tccanndan da alnmamas kararlatnlmtr (A.DVN.DVE.
dosya, nr. s, vesika 6).
73 A.DVN.DVE, dosya nr. 7, vesika 8.
S4 Ayn yer, Evast- Zilka'de II93 (20-29 Kasm 779) tarihli hkmde ise badefterdann ilan ze-
rine, rite-i penbe mukataaclarn madur olmamas iin, mteriden alnmas isteniyordu (Cev-
det-Haraciye, nr. 388).
7S Rusya elisi, bu artlarda Evahr- Cemaziyelahr n98'de (2-2 Mays 784) ngiltere tccanna ve-
rilen muafiyet hakknn kendi tccarlanna da tannmasn istemi ve bunun zerine Evast- Ce-
maziyelevvel 12o'de (-o Mart 787) stanbul ve Galata kadlanna ve stanbul gmr eminine
gnderilen hkmde masdariyye resminden muaf olduklan kabul edilmitir (Dvel-i Ecnebiye, nr.
83, s. 33-34/273). ngiltere tccanndan masdariyye resminin kaldnlmas ile ilgili olarak ayrca
bkz. Vasf, Mehasin'l-asar, s. 6; Cevdet, Tarih, III, 62; Ali hsan Ba, "Ruslann Karadeniz'de
Yaylmas Karsnda ngiltere'nin Ticari Endieleri", Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-
1920), ed. O. Okyar-H. nalck, Ankara, 98o, s. 24, not 3
76 9 Ramazan II93 (20 Eyll 779) tarihli buyruldu ile meselenin aratrlmas badefterdardan is-
tenmiti (Cevdet-Haraciye, nr. 3I03)
77 Kazaklarn el koyduu bu mallarn onlardan geri alnmas iinEvast- Safer II97 (6-25 Ocak
1783) tarihinden itibaren pek ok defa zi valisine, Tolcu kadsna ve voyvodasna, smail Gei-
di seraskerine eitli hkmler gnderilmi ve nihayet Evahr- Rebi'lahr 2o (o-8 ubat
787) tarihli hkmden anlald kadaryla kalan parann da tahsil edilmesiyle mesele kapan-
mtr (Dvel-i Ecnebiye, nr. 8s, s. 62/566, Ss/763, 97/892, 24Jn2728, 3ofn74. s6J377,
s8/39, 59/1395; Dvel-i Ecnebiye, nr. 86, s. of6s, 4j2, 9(49; 29/2s3; Cevdet-Hariciye,
nr. 3966).
78 Evast- Muharrem II95 (7-6 Ocak 78) tarilinden Evail-i Ramazan n96 (o-20 Austos 782)
tariliine kadar Kocaeli Sancakbeyine, Kandra ve ile naiplerine gnderilen hkmlerde Rus tc-
carnn malnn derhal iade ettirilmesi emrediliyordu (Dvel-i Ecnebiye, Ss, s. 26j283, 289,34/367,
3S/372, 42/436. 39/393 44/44044, 4S/44S s/486).

79 Evalur- Rebi'levvel II99 (1-10 ubat 1785) tarihinde Kapudan- Derya Gazi Hasan Paa'ya, Sinop
mtesellimine, kadsna ve yenieri zabitine gnderilen hkm: Dvel-i Ecnebiye, nr. 85, s. II7-
18j1064. Geminin navl- sefinesi 4105 guru idi ve iinde 1440 kantar demir, 1445 keyl hmta ve
1813 vukyye havyar bulunuyordu (ayn yer).
8o Genellikle Rum kaptanlardan olan bu klavuzlann geri dneceklerine dair kefl bulunmas gere-
kiyordu. 13 Rebi'lalr II98 (7 Mart 1784) tarihinde liman naznna gnderilen hkm: Dvel-i Ec-
nebiye, nr. 85, s. 181j1449.
81 A. DVN. DVE. dosya 16, vesika 56; Dvel-i Ecnebiye nr. 85, s. 18oj1444 Bunun gerei olarak Ye-
nikale ve Kerson'dan yola karak stanbul'a gelmekte olan paketbot gemilerinin kaptanianna ha-
ber gndererek Boaz giriinde beklemelerini istemitir (Dvel-i Ecnebiye, nr. 85, s. 180/1443).
82 A. DVN. DVE. dosya 17, vesika 99
83 Dvel-i Ecnebiye, nr. 85, s. 186/1452.
84 29 evval II99 (4 Eyll 1785) tarihinde kalyonun geiine ruhsat verildiine dair kayt: Dvel-i Ec-
nebiye, nr. 85, s. 182/1450.
85 29 Safer 1202'de (ro Aralk 1787) gelen Trapolie kadsnn ilam: Cevdet-Hariciye, nr. 192.
86 A. DVN. DVE. nr. 912 (defter).
87 BOA, Hatt- Hmayfn, nr. 14927. Bu belge ile ilgili bir neir iin bkz. Fank Bilici, "Navigation et
Commerce en Mer Noire Pendant La Guerre Ottomano-Russe de 1787-1792: Les Navires Otto-
mans saisis par les Russes", Anatolia Moderna, III, 261-277.

ZN- SEFNE DEFTERLER VE
KARADENZ'DE RUSYA LE TCARET
YAPAN DEVLET- ALYYE TCCARLARI,
1780-1846*
KARADENZ'N ULuSLARARAs TicARETE AILMASI
arih boyunca deniz ticareti bakmndan nemli bir yere sahip olan
4
T Karadeniz, s. yzyln sonlarna doru tamamen Osmanl hakimiye-
tine girince blgedeki uluslararas ticaret nemini kaybetti ve bu de-
nizde giderek sadece Osmanl bandral gemilerle ticaret yaplmaya balan
d.' zellikle 17. yzylda Karadeniz'de ticaret Trk denizcileri tarafndan ve
Osmanl tekneleriyle yaplmaktayd. Bu yzyln sonlannda Karadeniz' e in-
2
mek iin Osmanllada savamaya balayan Rusya, ilk defa 1739 Belgrad Ant-
Iamas'na gre Osmanl gemileriyle ticaret yapabilme hakkna sahip oldu.
Rusya'nn yzyla yakn sren mcadelelerden sonra 1774 Kk
Kaynarca Antiamas'yla elde ettii Karadeniz' de ticaret yapma
hakk bu denizi bir Trk i denizi olmaktan kard. Osman-
l devleti, bu antlamann on birinci maddesiyle Rusya gemi-
lerinin Akdeniz' den Karadeniz' e ve Karadeniz' den Akdeniz' e
gemesine izin veriyordu. 3 Aynalkavak Tenkihnamesi4 (1779)
ile Karadeniz' deki ticari imkanlan biraz daha kstlanmak iste-
nen Rusya, ok gemeden Karadeniz'in kuzey kylarndaki baz topraklar
igal ederek durumu lehine evinneye alt. Nitekim, 1739 Belgrad Antia
mas'yla Azak, 783'de ise Krm Rusya topraklanna katld. 788'de Ruslar
zi'yi igal ettiler ve Ya Antiamas'yla (1792) Bu ve Dinyester nehirleri
arasndaki araziyi ele geirdiler. 5 Bylece Rusya, Karadeniz'in kuzeyinde pek
ok toprak elde etmi oldu. Osmanl devleti ise buna karlk Aralk 782'de
Rusya ile imzalad ticaret antiamasnda nceleri kendi mlk olan ve ar-
tk Rusya'nn idaresine geen bu limanlardan zahire satn almaya gelen Os-
* Bu makale, Trklk Aratrmalan Dergisi, say 6, (stanbul 1991), s. 21-44'te yaynlanmhr.
BEYLiKTENiMPARATORLUGA SMANLI DENiZCiLiG i 32)

manl reayasna msaade edilmesi artn kabul ettirdi. 6 Rusya'nn Karade-
niz' de siyasi ve ticari haklar elde etmesi zerine Babali'ye mracaat eden
Avusturya da ticarete kahlma msaadesitemin etti (783)?
Rusya'nn Karadeniz'in kuzey kylanndaki topraklan ele geirme-
sinden sonra buralarda eitli limanlar kurduu grlmektedir. Bunlar
arasnda 769'da kesin olarak Rus hakimiyetine giren Taygan, Katerina ta-
rafndan 778'de Dinyeper Nehri'nin aznda kurulanKerson ve 1794'de
Hocabey yaknnda yeniden ina edilen Odessa liman ehirleri nemli bi-
rer ticaret ehri olarak yeralmaktadr. 8
Rusya'nn bu ve benzeri limanlarnn gelimesi ancak Karadeniz'in
uluslararas ticarete almasyla mmkn olabilirdi. Bu sebeple Rusya,
kendi bayra allnda dier devletlere Karadeniz' de ticaret yapma imkan
vermeye balad.
Rusya ve Avusturya'nn Karadeniz'de ticaret yapma hakk elde et-
meleri dier byk devletleri de harekete geirdi. ok gemeden 8o2'de
Fransa ve ngiltere serbest ticaret yapma hakkn aldlar. 9 Bu devletleri Sar-
dinya, Danimarka ve spanya gibi dier Avrupa devletleri takip etti. Byle-
ce uluslararas ticarete alan Karadeniz, nceden olduu gibi bundan son-
ra da Osmanl devleti iin nemini korumaya devam etti ve yeni gelime
lere sahne oldu.
KARADENZ'DE OsMANLI TicARETi
Genelde Osmanl deniz tamaclna esas olan eitli ihtiya mad-

deleri iinde en nemli yeri hi phesiz yiyecek maddeleri tekil ediyordu
ve bunlar arasnda hububatn farkl bir yeri vard. Bu sebeple Karadeniz'de-
ki Osmanl ticari faaliyeti byk lde buday ve benzeri zahirenin temi-
niyle ilgili olarak gereklemekteydi. Karadeniz'de hububatn temin edildi-
i blge Tuna havzas ile Rumeli ve Anadolu sahillerinin hinterlandyd.
htiya olan bu hububahn stanbul'a tanmas ise deniz yoluyla oluyor-
du.ro 8. yzylda Karadeniz'de ticaret yapan Osmanl deniz tccarn iki
grupta incelemek mmkndr. Birinci grup stanbul'un ihtiyac olan bu~
day tayan ve devletle szlemeli olarak alan kapan tccar, dieri ise
serbest alan mteebbis tccard.
izN-i 5EFiNE DEFTERLERi VE KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI

Karadeniz'den zellikle Tuna ve havalsindeki iskelelerden Unka-
pan'na (kapan- dakik) zahire tamak iin devletle birtakm artlar dahilin-
de szleme yapan bu gemilere kapan- dakik sefayini veya kapann defter-
li sefayini deniliyordu." Bu gemiler dierlerinden farkl ve imtiyazlkabul
ediliyor ve iskelelerde dier gemilerden nce yk alabiliyordu. Yine bu ge-
milerin kapan tarafndan tasdildi bir listesi stanbul boaznda gmrk g-
revlisi olan kavak ustasna verilerek dnlerinde beklememeleri iin ko-
laylk salanyordu. Ayrca kapan gemisi olduklann gsteren bir iaret ta-
malanna da izin veriliyordu. '
2
r8. yzyln sonlarna doru Rusya'nn Karadeniz'in kuzey sahille-

rini ele geirmesiyle bu blgede ticaret yapma dncesinin serbest Os-
manl tccarlan tarafndan benimsendii grlmektedir. zellikle Akde-
niz'deki adalarn reayas olan ve deniz ticareti ile uraan Rumlar buna ta-
lip olmaktaydlar. Bunda Rusya'nn kendi limanlanndan ticaret yaplmas
n istemesi ve Rumlar lkesine eelbederek himayesine alma dncesi
asl rol oynuyordu. Osmanl devletinde deniz ticareti ile uraan ve Rus-
ya ile ticaret yapmak isteyen gemi sahipleri bir baka devletin topraklanna
gideceklerinden stanbul Baaz'ndan gemek iin izin almak ve antlama
larda belirtilen artlara uymak mecburiyetindeydiler.
izN-i SEFNE EMRi vE BuNLARIN KAYnowuG-u zN-i SEFNE DEFTERLER
Bir geminin seyrseferi iin verilen msaade demek olan izn-i sef
ne, stlah olarak anakkale ve stanbul Boazlarndan geecek gemilere
verilen gidi dn msaadesi demekti' 3 ve kara yolu iin alnan yol hk-
m veya mrur tezkiresinin karlyd.
phesiz izn-i sefine emirleri yabanc ve yerli tccar gemileri iin ve-
riliyordu. Yabanc gemilerin tabi olduu stat o devletlerle yaplan antlama
lada belirlenmekteydi. Yabanc devlet bayra altnda ticaret yapan gemilere
verilen izn-i sefnelerin kaydedildii baz defterler gnmze intikal etmi
tir. Bunlardan Rusya tccanna verilenierin bulunduu Babakanlk Osman-
l Arivi Dveli Ecnebiye Tasnifincieki sekiz defter r72r-r8r7 (n34-1233) ve
r822-r899 (I238-r317) seneleri arasn ihtiva etmektedir."~ Bu defterlerde
izn-i sefine hkmleriyle birlikte kara yoluyla seyahat edecekler iin verilen
BEYLiKTEN iM'PARATORLUGA SMANLI DENiZCiLiG i

yol hkmleri ve Rusya ile ilgili dier meseleler bulunmaktadr. izn-i Sef
ne Defterleri tasnifinde yer alan ve 88-822 (1233-1238) tarihleri arasn ih-
tiva edip bu seriyi kronolojik olarak tamamlayan defter ise tamamen Rus
tccarnn boazlardan gei iznine ait hkmleri ihtiva etmektedir.'5 Rus
tccar gemilerinin Akdeniz' deki ticaretleri srasnda Cezayir korsaulanna
kar korunmasn emreden pek ok hkm de ihtiva eden bu defterler Rus-
ya'nn deniz ticaret tarihi bakmndan son derece nemli kaynaklardr. Rus-
ya'ya ait defterlerde ilk izn-i sefne emri Kk Kaynarca Antiamas'nn im-
zaland 1774 senesine aittir ve Karadeniz' e gemek isteyen Akdeniz' deki
Rus ticaret gemilerine verilen izinleri ihtiva etmektedir. '6
ngiltere iin tanzim edilmi bir izn-i sefne defteri ise Dvel-i Ec-
nebiye Defterleri arasnda olup 82-84o (236-256) yllarn iine al-
maktadr. '7
Yabanc devletlere ait izn-i sefne defterlerinde kaytl fermanlar ge-
mi ve reisinin ismi ile hangi limandan yklendii, nereye gidecei, tad
emtiann cinsi, miktan ve varsa ykn devredecei dier ecnebi gemi-
ler gibi hususlar ihtiva ediyordu. Mesela, ngiltere defterinden anlald
na gre 82o'lerde en fazla tanan mal bata buday olmak zere tuzlu ba-
lk, kuru ot, sr derisi, havyar, ttn, kahve, limon, portakal, ham demir,
kereste ve eitli dokuma mamulleriydi ve ykler ekseriyetle Hocabey ve
Taygan'dan alnyordu. Yabanc devletlere ait bu defterler yardmyla stan
bul ticaretinin hacmi hakknda bilgi sahibi olmaktayz.' 8 Ancak izn-i sefne
lerde ekseriya gidecekleri liman bulunmadndan gemilerin ne kadarnn
ykn stanbul'a boaltl bilinmedii gibi bir Osmanl limanna m yok-
sa Avrupa'ya m gittikleri de anlalamamaktadr.
Osmanl tebaas olan tccara gelince, kapana bal olan gemiler iin
toplu bir defter tutularak her biri kaydediliyor ve gidi dnlerinde bu def-
terlere gre kontrolleri yaplabiliyordu. Ancak kapan tccar sadece Tuna
blgesindeki Osmanl iskelelerine gidebilmekteydi. Kapan tccan olmayan
dier Osmanl gemileri ise, ticaret iin Karadeniz' deki Rusya limanarna
gitmek veya Akdeniz tarafna gemek istediklerinde boazlardan gei iz-
ni, yani izn-i sefne ferman almak mecburiyetindeydiler. Bugn elimizde,
Karadeniz ve Akdeniz'e gidecek Osmanl reaya gemileri iin verilen izn-i
izN-i SEFiNE DEFTERLERi VE KARADENiZ'DE TicARETE BALAMASI

c
"'
E
.o
sefine ferman suretlerinin kaydedildii dokuz defter bulunmaktadr.' 9
1780-1846 (1194-1262) yllan arasnda Mslman ve gayrimslim Osman-
l tebaasyla ilgili boazlardan gei izinlerini ihtiva eden defterler, Osman-
l deniz tamaclnn tabi olduu artlar gstermesi bakmndan olduk-
a nemlidir. Yine bu defterlerde yer alan hkm suretlerinden gemi reis-
Ierinin nereli olduunu ve adn, gemi trn, iinde bulunan gemicilerin
saysn, Mslman m gayrimslim mi olduunu, tad ykn eidini,
bu yk nereden aldm ve nereye gtreceini renmek mmkn ol-
maktadr. Karadeniz'e gei iin verilen fermanlardan anlaldna gre
defterler sadece Rusya iskelelerine giden tccar iin tutulmutur. Elimizde
mevcut izn-i sefine defterlerinden ikisi Akdeniz'e gei msaadesi isteyen
hkmleri ihtiva ettiinden biz burada sadece Karadeniz'e giden gemiler-
le ilgili olanlarn deerlendirmeye altk.
ZN- SEFNE FERMANLARININ HAZlRLANII VE TiCARETN TAB OLDUGU

ARTLAR
Devlet-i Aliyye reayas olup Osmanl bandras tayan gemi sahiple-

rinden Rusya'ya gideceklerin boazdan geebilmek iin aldklan fermanla-
rn hazrlan baz kurallara gre gerekleiyordu. Tespit edebildiimiz Eva-
hr- Zilka'de 1194 (17-27 Aralk 1780) tarihli ek izn-i sefine belgesine gre
muamele u ekilde tamamlanmaktayd: Genellikle bir tccarn -ki bunlar
ounlukla Rus, bazen dier mstemin tccard- kiralad reaya gemisi-
20
nin reisi nce Divan- HmayC.n'a gei izni isteyen bir arzuhal sunuyordu.
Bunun uygun grlmesinden sonra stanbul'daki Rusya elisinden pasa-
port alnyor ve pasaporta gemideki reis ve mellahlar (gemici) kaydediliyor-
du. Bu ilemlerin tamamlanmasndan sonra stanbul gmrk emininin
kontrol ve bilgisi altnda gemiciler mutlaka geri dneceklerine dair birbir-
lerine, gemi reisi de hepsine kefil oluyordu. Ayrca gemi reisi kendisi iin s
tanbul'da oturan gvenilir bir kefil bulmak zorundayd. Gmrk emininin
ilemlerin tamamlandn bildirmesi zerine gemi reisine gei iin izn-i
sefine emri veriliyordu. Bu emirler stanbul gmrk eminine, Anadolu, o
zamanki adyla Balr- Siyah Kava'nda gemileri kontrol etmekle grevli li-
man nazrna ve kavak ustasna hitaben yazlyordu. Gemi Kavaa geldiin-
330 izN-i 5EFiNE DEFTERLERi VE KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI

de na.zr ve Kavak ustas tarafndan kontrol ediliyor, iinde ihrac yasak olan
mal ve pasaporrta kaytl gemicilerden bakareaya bulunmamasna dikkat
ediliyordu. Bu fermanlar bir defa iin geerliydi ve dnte geri alnarak
muhafaza olunmak iin Divan- Hmayfn kalemine gnderiliyordu. 2 '
1787-1792 yllan arasnda Osmanl-Rus harbinin vuku bulmas Ka-
radeniz'e gemi kn engellediinden Rusya ile ticaret yeniden Nisan
1792'de balad. Bu yeni dnemde daha nce saylan ok az olan Msl-
22
man tccarlar da Rusya ile ticaret yapmaya talip oldular. Bunun zerine
Haziran 1793'te Karadeniz'e k artlar yeniden dzenlendi. Kapudan-
deryaKk Hseyin Paa bu konuyu erbab- vukfla (uzmanlarla) gr-
erek u ekilde karara balad: Mslman tccarn gemilerindeki tayfala-
nn Mslman olmas, ayet gayrimslim varsa gemi sahibi ve reisin onla-
rn dneceine kefil olmas, daha nce de olduu gibi kapan tccarnn bu
ticarete dahil edilmemesi, bir defa verilen izn-i sefne fermanlarnn geri
alnmayarak geerliliini srdrmesi gerekiyordu. 23 Gerekten bu dzenle-
meyi takip eden senelerde Rusya'ya giden Mslman tccarlara ait gemi-
lerde art olmutu.
Gayrimslim tebaann Rusya'da kalabilecei endiesi, Osmanl dev-
letinin tccar gemilerindeki tayfalar iin yeni esaslar getirmesine sebep ol-
du. Nitekim, Safer 1209 (Eyll 1794) tarihli fermanda grld gibi daha
nce gemi reisinin kefaleti yeterliyken, bu tarihten itibaren adalarda oturan
reaya iin kendi ikamet ettikleri adann kocabalan tarafndan kebir ada
mhryle mhrlendi ve Rumca yazlm kefalet istenneye baland. 24
izn-i sefne fermanlar verilirken gerekli artlarn yerine getirilip
getirilmediinin kontrol nceleri gmrk eminine aitken daha sonrala-
r tersane ve gmrk eminlerine braklmaya baland. 25 Osmanl bahriye-
sinde birtakm yenilikler yapmaya alan Kk Hseyin Paa zamann
da ise bu grev onun uhdesine verildi ve Karadeniz' e gidecek tccarn izin
ilemlerinin ikmali tersaneye havale edildi. 26 Ancak Rusya ile ticarete ruh-
sat olmayan kapan tccarnn da bu ie teebbs etmesi zerine artlar
da yine deiiklik yaplmas gerekti. Kapan tccarnn Rusya'ya gitmesi
Kapan'a gelen hububatta azalmaya sebebiyet vereceinden 9 Muharrem
1220 (9 IV 8o5) tarihli bir fermanla Karadeniz'e gei izni iin yaplan

mracaatlarn zahire nazrna
havale edilmesi ve bylece geminin kapan
gemisi olup olmadnn anlalmas, bu ilemlerin tamamlanmasndan
sonra tersaneye havaleedilmesi ve dier ilemlerin yerine getirilmesi em-
redildi. Yine bu fermanda, nceki izn-i sefine emirleri devaml geerli ol-
duu halde bu tarihten itibaren bir defa iin geerli olduu ve dn s-
resinin ay gememesi art kouldu. zin sresi ay olduundan hu-
bubat nazr her ayda bir kaytlan inceleyecek geri gelmeyen izn-i sefi-
ne fermanlarn takip edecekti. 27
Osmanl devleti, Rusya'ya gidecek tccara sadece zahire getirmek
artyla msaade ettiinden Karadeniz'deki Osmanl topra olan blgeler-
den zahire alnmasn nlemek ve Kapan gemilerinin Rusya'ya gitmesine
mani olmak iin yeni bir art daha getirdi. Buna gre ticaret iin izin verilen
tccar yk aldklan Rusya iskelelerindeki zabitten yklerinin cins ve mikta-
rn belirten bir kontrat alacaklar ve yklerini pasaportlanna ileteceklerdi. 28
izN-i SEFNE FERMANLARININ ALINMA SREsi
izn-i sefne ferman almak iin yaplan mracaat ile ilemlerin so-
nulanmas arasnda geen zaman farklyd. Mesela bu srenin 8o2
(26) senesinde drt ila alt gn, 29 8o4'te (1219) dokuz,o 83o'da (1245)
on dokuz 3' gn olduu grlmektedir. Srenin giderek uzam olmas tc-
car tarafndan da ikayet konusu oldu ve en az on be gnde izin ferman-
larn alabildiklerini ileri srerek pek ok vakit kaybettiklerinden bahisle i
lemlerin abuklatnlmasnistediler. nk izin iin bir mracaat oldu-
unda srasyla zahire naznna, gmrk eminine ve tersane eminine hava-
le edilerek her birinin ayr ayr Hamlan alnyor ve bu durum srenin uza-
masma sebep oluyordu.32 Tersane emini bu srenin azaltlmasna alarak
gmrk emini ve zahire nazrndan alnacak tezkirelere istinaden tersane-
nin takririyle ilemlerin tamamlanmasn tavsiye etti ve bunun bir hatt-
hmayunla ilan edilmesini salad.
GEMLERN DNTE TAB OmuG.u MuAMELE
Gemilerin Karadeniz'den dnte tabi olduu muamele, ferman-

larda belirtildii ekilde cereyan ediyordu. Bir gmrk grevlisi gemiye gi-
33 2
derek gemi reisine gidite verilen gei iznine ait emri alyor (daha sonra-
lar almyor) ve gemicilerden noksan olup olmadn ellerindeki pasaport-
tan kontrol ediyordu. Mellahlar tamam ise gemiyi serbest brakyorlard.
Gmrk emini, gemiye ait dnteki bilgileri kendi imzasyla fermann ar-
kasna kaydediyor, ferman muhafaza edilmek zere Divan- Hmaylin ka-
lemine gnderiliyordu. Ayrca geminin dn tarihi ve gmrk emininin
gnderdii bilgiler izn-i sefne defterlerinde o gemiyle ilgili kaydn stne
not dlyordu. 34 Bu erhlerden en ok rastlanan "reis-i mesrur sefine ve
mellahlaryla avdet eylediini natk Gmrki Aa'nn i'lamyla ibu emr
gelp hfz olmudur" eklindeydi. Yolculuk srasnda kaza geirenler,35 re-
isi veya mellah lenler36 veya baka sebeplerle mevcudu eksik dnenler
olursa sebepler aratrlyar ve kefillerinden bilgi alnyordu. 37
izn-i sefne defterlerinde kaytl ferman suretleri arasnda ticari
maksatl olmayanlara da rastlanmaktadr. Mesela Trabzon Valisi Battal
Hseyin Paa'nn Trabzon'a gitmesi iin gemi kiralanm ve boazdan
gei iin ayn muameleler yerine getirilmiti. 38 Yine Rusya tarafnda alp
verecei (ahz u ata) olan istanbul'daki bir krk39 ile Ekinlikli bir reaya40
da Rusya'ya gitmek iin bir gemiye binip gitmek zere izn-i sefne ferma-
n istemilerdi.
izN-i SEFNE DEFTERLERiNE GRE MsMAN vE GAYRMSLM

OsMANLI TccARLAR
r78r-r846 seneleri arasnda Rusya ile ticaret yapmak iin Karade-

niz'e kan gemilerin Mslman ve gayrimslim olularna gre durumla-
r belirli periyotlada yledir.
Sene Gayrimslim Mslman Gayrimslim Mslman

7 8- 7 8 5 82 I7 %91 %9
795-8oo 335 83 %75 %25
82-86 82 153 %46 %54
82s-83 o 74 480 %s %8s
84o-845 4 77 %s %95
q8o-846 q64 2420 %27 %73

333
izn-i sefne defterlerinin balang ve biti tarihleri arasnda Rus-
ya'ya giden gemilerden gayrimslimlere ait olanlan 1764, Mslmanlara
ait olanlan 242o'dir. Gayrimslim tccarlar, r8oo'lere kadar ortalama%
8o'in zerindeyken r8r2'den sonra giderek azalmaya balam ve 19. yz-
yln ortalanna doru% 5'e inmitir. Bunun sebepleri arasnda, gayrims-
lim tccarlarn ecnebi devletlerin bayra altnda ticaret yapma, Rusya'nn
himayesine girme ve patent alma gibi usullerle Osmanl ticaretinin dn
da kalmalarn saymak mmkndr.
r8o6-r8r2 (r22I-1233) seneleri arasnda Osmanl devleti ile Rusya
arasnda kan sava Karadeniz'de ticareti tamamen durdurdu. Bkre Ant-
Iamas'nn imzalanmasyla Rusya ile deniz ticareti yeniden balarken
zellikle Mslman gemicilerin ortaya kt grlmektedir. Avrupa ve
hayriye tccarnn da bu dnemde ihdas edilmi olmas Osmanl devleti-
nin kendi tccarna olan tevikini ve gayrimslim tccan Rusya'nn hima-
yesinden kurtarmak istediini gstermektedir. 4 '
8o6 (r22r) senesine kadar izn-i sefne defterlerinde gayrims-
lim ve Mslman tccarlar ayn defterlere kaydedilirken bu tarihten iti-
baren birtakm tevik ve imtiyazlada saylan giderek artan Mslman
tccarlar ayr defterlerde kaydedilmeye baladY Karadeniz' e giden
Mslman gemicilere nceleri bo gitmek ve zahire getirmek zere izin
verilirken, sonralan ihrac yasak olmayan mallardan gtrmelerine izin
verildi. 43 r82'de (1238) Rum isyannn vuku bulmasyla devletle olan i
birlii daha da artan Mslman tccarlar tersaneye bal ve imtiyazl
olarak ticaret yapmaya baladlar. 44 Rusya'ya gidecek gemilerden bazla
r bo, bazlar ykl hareket ediyordu. Ayrca bu gemiler mstemin tc-
car mal da tayabiliyorlard. 45 Devlet, Mslman gemicilerin gemile-
rindereaya gemicikullanmalarn istemiyordu, ancak yetimi yeterin-
ce Mslman gemici olmadndan seyrseferde gecikmelere sebep ol-
duu ve ticaretin aksad ileri srlerek imtiyazl tccar bu duruma iti-
raz etti. Bunun zerine 83o'da (r246) sadr olan bir hatt- hmayunla
Mslmanlarn gemilerinde gayrimslim klavuz, kocareis, yelkenci ve
sandalc kullanmalanna izin verildi. 46 r8. yzyln sonlannda ise esas
olarak gayrimslim ve ok az da Mslman gemici bulunuyordu. Gemi-

lerde ayrca Zantal, Venedikli, Fransz ve spanyol gemicilerin de yeral-
d grlyordu. 47
Gayrimslim tebaaya da Osmanl-Rus harbinden (r8o6-r8I2) son-
ra ticaret yapabilmeleri iin normal olarak izin verilmi, hatta Rusya' dan
getirecekleri zahireyi, stanbul' da ihtiya olmad takdirde Akdeniz' e g-
trmelerine msaade edilmiti. 48 Ancak r82r-r826 yllar arasnda bam
szlk iddiasyla Akdeniz adalarndaki Rumlarn isyan etmesi sadece adalar-
daki Rumlarn deil, Karadeniz'in Rumeli ve Anadolu sahillerinde yaayan
gayrimslim tebaann da Karadeniz'de yaptklar ticaretin durmasna se-
bep oldu. 49 nk devlet, gerek sahibi Mslman, svarisi reayadan olan
ve gerekse sahibi ve svarisi reayadan olan gemilerin Karadeniz'de seyr-
seferlerini ve ticaretlerini yasaklamt. 50 825 senesine gelindiinde Kara-
deniz kylarndaki reaya, ticaret yaparnaclldan iin ok zor durumda ol-
duklarn syleyerek kendilerine izin verilmesini istedi. Bunun zerine
devletin 1stei dnda hareket etmemek, uygunsuz mellah ve yolcu alma-
mak ihrac yasak olan mallar tamamak artyla reayaya izin verildi. Ge-
micilerinin tabi olduu artlar ise daha nceki esaslara gre dzenlendi.
Rusya'dan getirecekleri mal ayet stanbul'da Kapan tarafndan satn aln
mazsamadur olmamak iin m stemin tccara satmalarna msaade edil-
di. Bu msaadeden adalar halknn istifade edemedii, izn-i sefne defter-
lerinde kaytl gayrimslim tccarlarn adalara deil, Karadeniz blgesine
mensup olmalarndan anlalmaktadr.s'
Gayrimslim Osmanl tccarnn hemen tamamn r78o-r82o ara-
snda Ege adalarndaki Rumlar tekil ediyordu. Miknoz, Santaron, kapolos,
arnlca, psara, Suluca, Blblce, Kurunlu ve Katrl en fazla ticaret gemi-
si bulunan adalard. Ayrca Karadeniz kylarndan ve stanbul civarndan
olanlara da rastlanmaktayd. Ancak 83o'lardan sonra adalara mensup reaya
tccara yok denecek kadar az rastlanmakta, bunlarn yerini Karadeniz'in Ru-
meli ve Anadolu salillerindeki Yama, Vasilikoz, Misivri, Ahyolu, Ahtabolu,
Tirebolu, nye, Giresun ve Trabzon'a mensup reaya tccar almaktayd.
Mslman gemiciler ise stanbul'da oturan. ve Karadeniz'in Anado-
lu sahillerinde yaayan, bilhassa Trabzon, Rize, nye, Bartn, Tirebolu,
Ereli, Giresun ve civarna mensup olanlardand.

Karadeniz' e kan gemilerin tadklan bayrak da deiikti. 5 Mart
825 tarihli dzenlemeye gre sahip ve hissedar Mslman olanlarn ge-
milerinde iki taraf krmz ortas yeil bayrak, sahipleri reayadan olanlarn
eskiden olduu gibi iki taraf krmz ortas siyah bayrak tamalan artt.
Ayrca bu gemilere bir alarnet olarak tersaneden bir apa iareti koyulmas
ve ticaret iin ellerine verilen fermanlarn iki senede bir deitirilmesi ka-
rarlatnld.52 Bu dzenlernede gemilerin byklkleri de nizama balan
d. Buna gre, sahibi ve svarisi gayrimslim reayadan olan gemilerin be
bin kilelikten byk olmamas, byk gemisi olanlarn ise gemilerini Ms-
lmanlara satmas istendi.l3
Osmanl devleti, Rusya'ya gitmek isteyen tccar reayasna izin verir-
ken iki nemli konu zerinde titizlikle duruyordu. Bunlardan biri sla,m lke-
sinden ihrac yasak olan zeytinya, sabun, kahve, kkrt ve benzeri mallarn
kanlmasn engellemek, dieri ve belki daha nemlisi gayrimslim Osman-
l tebaasnn Rusya' da kalmasna mari olmakt. nk Rusya'nn denizcilik
sahasnda yetimi elemanlara ihtiyac fazlayd ve daha r768 harbi srasnda
Dou Akdeniz adalanndaki gayrimslim Osmanl reayasn kendi topraklan-
na ve bilhassa Knm'a celb etmeye almt. Daha sonra konsolaslan vasta
syla bu istikamette faaliyet gsteren Rusya, ksa zamanda donannasndaki
subay ve erierin ounu bu adal Rumlardan tekil etmiti. 54 Durumun ehem-
miyetini gren Osmanl devleti, 1779 Aynalkavak Tenkihnamesi'nde bu ko-
nuyu gndeme getirerek Osmanl devletinin izni olmadan reayadan kimse-
nin Rum gemilerinde istihdam olunmamas artn kabu1 ettirdi. 55 Ayrca
r782 ticaret antlamasyla Osmanl reayasnn izinsiz olarak Rusya'ya gitme-
mesi iin ilgili Osmanl devlet memurlannn tezkiresi getirilmedii takdirde
Rusya elisi tarafndan kimseye pasaport verilmemesi esas getirildi. 56
OsMANLI GEMLERNN GrrG- RusYA LiMANLAR VE TAmiKLAR MALLAR
78o-r784 (rr94-II97) yllan arasnda Rusya'ya gitmek iin Karade-

niz' e kan gemiler, bu tarihlerde Rusya'nn idaresinde bu1unan Azak bl-
gesine gidiyorlard. Uradklan limanlar arasnda Azak, Taygan, Yenikale,
Potekali yer alyordu. Rusya'nn topraklarn genileterek Krm' (783) ve
zi'yi (r789) almas ve Ya Antiamas'yla (1792) Bu ve Dinyester nehir-

leri arasn ele geirmesinden sonra blgede kurduu Kerson (Kereson,
r778) ve Odesa (Hocabey, 1794) ehirleri liman olarak gelimeye balad.
Bu sebeple Osmanl gemilerinin gidecei Rusya iskeleleri de artm oldu.
Nitekim, yeni Rus ticaret limanlannn kurulmasndan sonra Osmanl tica-
ret gemileri ilk defa r784'te Kerson ve zi'ye, r785'te Krm, Balkiava ve
Gzleve'ye, r8or'de ise Hocabey'e (Odesa) gitmeye baladlar. 57
izn-i sefne fermanlarnda gemilerle tanan ykn miktar belir-
tilmedii iin bu limanlara ait ticaret hacmiyle ilgili bilgimiz bulunma-
maktadr. Bununla beraber Rusya'ya giden Osmanl gemilerinin gidi d-
nleri arasnda geen sre hakknda yaklak bilgi sahibi olmaktayz. Me-
sela, Evahr- Muharrem r22o'de (20-30 Nisan 8o5) stanbul'dan kan
ve direkli pulaka gemisiyle Gzleve'ye giderek 4400 kilelik buday
alan gemi reisi, Evail-i Rebi'levvel 122o'de (30 Mays-9 Haziran r8o5) bu
buday Akdeniz' e geirmek iin bir izn-i sefne ferman aldna gre gi-
di dn arasnda ortalama bir aylk bir zaman gemitir. 58 Yine Tay-
gan'a giden bir gemi iki-iki buuk ayda, 59 Hocabey'e (Odesa) giden bir di-
eri ise iki ayda 60 dnmtr.
Rusya'ya giden gemilerde tanan mallar arasnda ihrac yasak olan-
larn dnda bata kuru yemi, kuru zm, hurma, ham sirke, sirke, limon
suyu, limon, portakal, taze meyve, kei boynuzu, zeytin, sprge, hamr gi-
bi maddeler vard. Bunlardan limon, portakal ve taze meyve sadece k ayla-
rnda, dierleri ise senenin her mevsiminde tanyordu. Bu yiyecek madde-
leri ekseriyetle Akdeniz adalar, zmir, Sisam, Mudanya, Naka, Bozcaada,
Bandrma ve civarndan temin ediliyordu. 19. yzyln ortalarna doru ge-
miler ounlukla bo gittikleri iin defterlerde bu konularda bilgi bulunma-
maktadr. Osmanl tccarnn getirdii madde ise sadece zahireydi.
KARADENZ'E GiDEN OSMANLI TCARET GEMLERNN TRLER
Osmanl deniz ticaretinde kullanlan gemiler olduka eitliydi. Btm-

lar arasnda ehtiye, ayka, rmk, ekdirme, pergende, melekse, ekeleve,
krlang, volk, martiko, amlca, sakoleva, brik, pulaka ve golet saylabilir.
Bu gemilerin tonaj hakknda bilgi sahibi almadmz iin sadece
ekillerini tarif etmekle yetinmek zorundayz; nk ayn tr geminin b-

yk ve knn tad yk miktar deiiyordu. izn-i sefne defterlerin-
de gemiler, ekseriyetle trlerinin yannda yer alan direk says ile de belit-
tiliyordu. Bu gemilerin tamam yelkenle hareket ediyordu. 6'
19. yzyln ortalarna doru zellikle brik ve martiko denilen ufak
gemilerin tavsifnde ba ve k ksmlarna yaplan baz ilaveler zikredilme-
ye balamtr. Mesela, beifte bal, soya bal, ektirme bal, atal kl
gibi tanmlamalar nemli yer tutmaktadr.
ehtiye: Brik trnden bir gemi. Bir, iki ve direkli olanlar bulu-
nuyor ve uzunluklar 23-35 zira arasnda deiiyordu. 62
ayka (ayka): Yunanca veya Rusa mart demek olan ayka'dan
gelmektedir. nce donannada kullanld gibi ticaret maksadyla da kulla-
nlan alt dz ve enli, tek direkli bir gemiydi.
mk: Kayk trnden, bir direkli, yelkenli bir tekneydi.
ektirme: Kayk ve sefne olarak tavsif edilen, yelkenle ve krekle
hareket eden tek direkli tekneydi.
Pergende (Perkende, Perkendi): ki ve direkli bir gemi olup
yelken ve krekle hareket ediyordu. Bir harp gemisi olduu gibi 19.
yzylda nakliyede de kullanld. 18-19 oturakl 33-34 zira uzunluun
dayd.
Melekse: Kk yelkenli bir gemi. Evliya elebi'ye gre, oruh
Nehri kenarndaki kavak aalarndan parayla yaplyor ve etrafna ka-
ln kam ve hasr rlyordu. Karadeniz'in frtnalarna gayet dayanklyd
ve 100 kii alyordu. 63
ekeleve: ki ksa direkli, yelkenli ve hzl giden bir nakliye gemisiydi.
Sakoleva: Dou Akdeniz ve Marmara kylarnda alan, ba ve k
lar bir, bordalar yksek yelkenli hafif tekneydi. Lingua Franca'da bu gemi-
nin ekeleve ile ayn olduu belirtilmektedir.
Krlang: ekeleveden byk, frkateden kk bir ince donanma
gemisi olup, ayn zamanda nakliyede kullanlyordu.
Volk: Hzl giden yelkenli bir gemi olup, 2ooo-7ooo kile arasnda
yk tayalilen byk ve kk tipleri oluyordu.
Martiko: Ba geriye doru kvrk, gagal trnden, bir veya iki di-
rekli yelkenli gemiydi.

amlca: nce donanma gemilerindendi. Nakliyede kullanlan bir
direkliydi. Osmanl yapm olan bu gemi Karadeniz' deki baz limanlar ara-
snda ok kullanl olduundan Rusya tarafndan satn alnmak istenmitir.
Brik: ki direkli, serenli yelkenli bir gemiydi.
Pulaka (Polaka, Pulika): Akdeniz tipi, iki veya direkli, yelkenli bir
gemi olup, 7. yzyldan itibaren kullanlmaya baland.
Golet: Brik tarznda, ondan daha kk, iki direkli yelkenli gemiydi.
SoNu
Esas itibariyle Tanzimat ncesini ele alan bu almada Karade-
niz'de, Rusya ile yaplan Osmanl deniz ticaretinin. bir blmne k tut-
maya altk. Grld kadaryla deniz ticareti, Tanzimat'n ilan edildii
tarihe kadar birtakm safhalardan gemi ve baz gelimeler kaydetmitir.
zellikle gayrimslimlerin isyan ederek baz imkanlardan mahrum kalma-
s ve ticaret artlannn sk kontrole tabi tutularak saylannn azalmas, bu-
na karlk Mslman unsurun n plana kmas gzle grlr zellikler
arasnda yer almaktadr.
Osmanl deniz ticaret tarihi bakmndan son derece nemli birer
kaynak hviyeti tayan izn-i sefne defterlerinden Karadeniz'e ait olanlar
Osmanl-Rus ticari mnasebetlerine k tutacak bilgiler ihtiva etmektedir.
Akdeniz' e ait olanlar ise bu denizlerdeki korsanlk hareketleri yznden ne
gibi meselelerle karlaldn gstermektedir. Yine bu defterler zerinde
uzun vadeli bir alma, kesin olmamakla beraber, bir geminin tespit edi-
len zaman diliminde ka defa Karadeniz' e ktn renmemize imkan
verecektir. izn-i sefne fermanlannn hazrlan safhalarndan anlald
na gre, mesele gmrk ve tersaneyle de ilgili olduundan bu izn-i sefne
lerin gmrk ve tersane tarafndan tutulan kaytlan da bulunmaldr. Ayr
ca, gemilerdeki mellahlann kefalet ilemlerinin liman odasnda gerekle
tii kaytlarda grldne gre, liman odasna ait ariv malzemesine de
ulamak gerekmektedir. Birbirleriyle ilgili bu Osmanl kurumlarnn mal-
zemeleri zerinde yaplacak almalar bizi deniz ticaret tarihi bakmndan
daha salkl sonulara gtrecektir.
BEYliKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENiZCiLiG i 339

EKLER
78o-846 Yllan Arasnda Rusya ile Ticaret Yapan

Osmanl Tccannn Saysn Gsteren Liste
Sene Gayrimslim Mslman Toplam

I78o64 4 4
q8 43 3 46
I7826s 34 5 39
q8366 33 4 37
q8467 33 3 36
!78568 39 2 4I
!78669 22 I 23
q8770 4 2 6
17927' 30 6 36
1793 28 9 37
1794 89 I7 o6
!795 72 6 88
1796 52 I7 69
1797 69 8 87
1798 55 9 64
1799 43 14 57
8oo 44 9 53
8o 52 27 69
8o2 s6 45 IOI
8o3 ns 27 142
8o4 n8 30 148
8os 164 44 208
8o6 26 6 32
82 68 48 n6
1813 35 14 49
8J4 II 4 s
8s IO 3 13
86 29 I3 42
8q 28 6s 93
88 6 8 24
89 ro 19 29
820 6 21 27
340 izN-i SEFiNE DEFTERLERi VE KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI

I82I 3 8 II
I822 4 I8 22
I823 I 84 85
I824 37 37
I825 27 27
I82G 3I nG I47
I827 43 I78 22I
I828 2 2
I829 9 9
I830 !48 I48
I83I Go Go
I832 22 98 I20
I833 IG IG
I834 4 4
I835 48 48
I83G 27 I40 IG7
I837 G2 287 349
I838 I04 335 439
I839 25 22G 25I
I840 I 2 3
I84I 2I 2I
I842 I4 I4
I843 23 23
I844 2 I4 IG
I845 I 3 4
I84G 3 3
TOPLAM I7G4 2420 4I84
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENizciLiG i

Gts:M.i
.....
SAYISI
...
..
"'-
,.
'"
<
.,.,
.........
"'
... ..,
"1
" A
..."'
..
Resim 17. 1781-1846 yllar arasnda Karadeniz'de Rusya ile ticaret yapan Devlet-i Aliyye Tccarlarnn saysn gsteren grafik.
1787-1792 ve 1806-1812 yllar arasnda Rusya ile sava olduundan Karadeniz'e gemi k yasaklanmtr.
Liman Nazrnn Tezkiresi (Cev- ktisat, 1563)

S EFi N E DEFTERLERI. VE KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI
344 izN-i
!zn. Sefine Fermanlarnn kaydecidi~ < ;~lerden birinin ilk sayfas
(lzn,.i Befttne iJefi;; ~k'

2 - S.adrllzamn havle buyruldusu
'-"'
-:..
O\ e; ~t!l',
-:~r " ~A.wl 4dl 5 - Sadrazann havl:\le buyruldtisQ
"~ -:~n-...:.
-~,11
'0-
ct.',
.~ (;.~
....
'~-& .
$: ~.. .. ,;:.
~'ls:-~ ~u=..
;:::,,_~" ., .
t" --~
z
N
l4i. ,,,.,.
Vl
"'~. -':?h~ ~.)':&. .;j 1 ,i.!_,. i.:. ~.JJ t..1J!:.:lf:.:-J)..;I~..,iJJP-JU_;,?.f~A.(1-::t'
.v,AJi$41)j'~;JI(J.fr_:.~,j- ;A11JffJ:.!6~i tt;,
z
~ ... .~ t~.J..4 th'q'.J (~)I),Y.. ;.~)J..o'J~
( 411~J'bvr,;,~~-~~a..;; t-'&P'~
~.r.Pai:P.~?;.~~4J:..,;..,~i-b.iC:..
"'o
.,"' Jn.;
1
;;..t_, ~~
. /, '
t')ti,...,?e;;,r6i~'.:p~.;...-,6;,:,,.;..,;.(
/..
....
, , ~~J:'!2)j~;~~.,;,~J!~''-;'ht0-teJ;t.2:
"'r
:0
-".v.;,j'J,r).)J,,,..
. ,
z,_;..;;,lA...-.,n
.. 1).).>! rJI,JJ W("~)/ .r.:.:-~~~!""'!"'/.'ldl.l'fJ;)(li,~,...,;,,<.Jf:'..1'ti~-"_

-tl 1<U.,r.'JI,"tD-'t!ft.i4"M.Pt......... ..v.,..V...;
:>;/:'"";:<<~ ,. ,~~~1.. ).,'"'" ' "'! .w 1.""'~~~'tt.t'tif.:~::Z.::;
"'
:0

<
'o
"'
"'o;;
:>
::Vtp"('',...,..1~\.J;...,)Ib.J'
;_,4
~,li,P;~i::~i~*"e)JI.,l>_., (<('~)
><tr:..,.t-.:J',J"""f,P'
o
5~
"'z
N.
o
"'::! ~.J{""
n ~.,/:.o-'
:> I~J~';,i/L-
:0 - Arzuhal 4 - Zahire N.zrnn 'lllm
"';; ~
"'
:>
1245 (1830) Senesinde !zn-i Sefine Ferman verilmesi ile ilgili muamelenin
""');
s: safahatn gste~en bir vesika ( Cev - ktisat, 1563).
:>
Vl
o:
m
-<
c:.
::j 9 - izn-i Sefine emri buyruldusu 7 - Sadrll..zamn havae buyuruldusu
m
z
@~
s:-c
~.t~.... ' ' .

)>
r
c
;o
:>;
o
"'
,,,
-...,_~/<IV1/;t,/~
,,_
q-,1(~~-t: ~..:-:
.~ ~-;
f8't, . '<='...-:~~
~ .~j-
._.4o '-......
_
.:_~-P
Ci<
)>
.... -
~
o
~
V1
s:)> / ..w
z
c: ~
om
z
~~J'!.-u..-~; . . ~ ... .;,.,.a;.J~J-"' . . . ,;... ;. /: 'i i''.-:) .,._ . . .
4.1.;-,..;~".....lv.'.U~~tkJ~... >;...~io!i..&:,~; .. ;{.:.. ,.. _,. .'/::r. ........ ,, ,, .. _, A:-;..J.e,;..~
:<"> . > ... / .. '':'. ! ''
N . ,. ' '. i i '
~ .:"~!'if,!; ~2~.-,,,;;~? ,,,-: :;; ?:::: . i/'; 'i':>~;

Q.
v~~-"' ..~.
:. t,t_. .:.);_'vr
" ' - ; . : _ "
_ . ~-'~---. ~-
. - _ . v._:. ~ _ _ -."'-~:'w
-_ .__ _e-_.~- - . _.. _ ~...
.;._ ,-~- :.__. _ ,_ ___.,_~ . ' _.~ _. -~_ . '- ., ;J. _ _ ,..-:. . '-.,,.,.,
_~,l-k_:'J.i:._i _._...-~_~-, :. _.....~_;~-._-~'~.-,__,..-"',._.,~ _.,L6.__.:
c:. ., ; . . .. : :,. ; : ' .: : i : i ,.. i i
Ci<
,~e;;,__t;.:.,.;:;,.,~?'~.;e;~;''at)Jl:sJ_ -~;~ ;...b,-~_;~_._./'~. .---.--,-~T_r~t~~_'~-- ifl!_)>,~ijl. :

. ?, .. __._x,
__ ....... Ati;a... __ ._"'.
. ._.-. .- .&!'':.)4;_;
_ .. __ ._ .
.__..:f::i .z_._.
_ ._ ..__',_'_:_._',__-_" _ _..J_ :_ _ .. _ __ '
..,~-~ ~-;- ~ t;Yc,.:o;..~:--;..;(;.,,~:r;.-,,;) .,;;;.::;; /:..~!.; ..

.. _ "'
__ __ -..__
1
_ ,. _
..
_ .
~ . ~,.t-
. " .~"- 4-_ll:f_m __ '.I'J_1-~;,~/.' ~-.V:i__;/:#.,. . . . ;~ . ... '. .,_'... ... ~ ,'". ._:,;_, ._~ :~J.~Ji
>__ :"'_ __
: ,' ;,_;- . ... , . .
\1 ~ IJ,.P_ '.A__J.:AJ./. '.)'. ~;,-- J~

.,;.;:;.. ~~..,..,~~o1)~#.,,~.;~;~,;~"'~b.'~,,.. .JUJ~,-., ... ~ ~--~~-- ~~~ ..L.; ~~~, v.
. y . . .J.l_l-.f. .. . . J'_
. . .!. . ' .. ' .... . ___
. .... . -v..,...
..........;;'..
_JU'. . .. ' ,;)e; ._ ._-,.,. ._ i !.
:la>i_..' .t,. ... _. ... -_:;""
.... . . .. . -. _
v.. ; . 'J.>_.'i_. :_{(!.,._.;
;.U._
.. , . . . . ._<n:_._..."'.
' ! '.
~~v;-:-,t;N~~~~J.'..:~1~-.>"!!'i- +_; '-"" ~;~"~o ~k..,;. ?.~

1-"f.!i'.J-'!-.!e; "'""~':';~w~_...;fi' .,tt~ ~; d""'' ~- tu. .;.,.., '.i:" ..P..;..;..,
.ez:.~
,;::_....,. d.I...Y}.l'.:dJ'!i,.~'~..~...av.;_.,,
~ . ..
8 - 'l'ersane Emininin 'ltln 6 - Gmrk Emtnjnin 'lam
~" ll# ...~-:-
....., , :... , ......:.."""' .:-/...-.~r(";i~.l')':?~'"r..'1~;,.~.,;.),-;' ~-

.. _
.:..
'.J
..
,A1""f'tf' ~-, ..... .:.
,... '. ....
. .. J ~"""
., '
.'
3 - Kapan Na.ibinin cevll.bt

Evilllr. ~ll,:a'de :1200 tariliii Zl-i sefile fer.la, ve geminin dn taribini gsteren zahriyesi ev- ktisat, 1866).
izN-i SEFiNE DEFTERLERi VE KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI

NoTLAR
Karadeniz'in yabanc devletlere kapatlmas konusunda kesin bir tarih vermek mmkn deildir.
Bu konuda baz farkl grler iin bkz. M. S. Ktkolu, "19. Yzylda Trabzon Ticareti". Birinci
Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirilen, 1317 Ekim 1986, Samsun, 1988, s. 97-978. Osmanl
lar zamannda Karadeniz'de yaplan ticaret ve Karadeniz'in d ticarete kapatlmas ile ilgili olarak
geni bilgi iir bkz. Halil nalck, The Question of Closing of the Black Sea Under the Ottomans,
Arkhcion Pontou, Atina, 1979, s. 74IIO.
2 R. Mantran, 17. Yzyln kinci Yansmda stanbul (ev. M. A. KlbayE. zcan), Ankara, 1986, II, s. 97
3 H. nalck, "mtiyazat", EI2 (irg), III, n86. Antlama metri iin bkz. Babakanlk Osmanl Ar-
ivi (BOA), Dvel-i Ecnebiye Defteri (Rusya), nr. 83, s. 145-152. Bu dnemde Rusya ticaret gemi-
lerinin Akdeniz'den Karadeniz' e gemek iin izin aldkanna dair kaytlar n88 (1774) tarihinde
balamaktadr. stanbul Boaz'ndan gei ile ilgili baz izn-i sefne hkmleri Dveli Ecnebiye
Defterlerinde (nr. 84- s. n7, 148 vd.) yer almaktadr. Osmanl devletinin Rusya ile ilgili siyasi ve
zellikle ticari ilikilerine k tutacak olan ve Rus ticaret gemilerinin Akdeniz ve Karadeniz' e ge
ileri ile ilgili izn-i sefne fermanlann ihtiva eden defterler unlardr.
BOA. Dvel-i Ecnebiye Tasnif, nr. 84, sene II34II90.
BOA. Dvel-i Ecnebiye Tasnif, nr. Ss, sene II901200.
BOA. Dvel-i Ecnebiye Tasnif, nr. 86, sene 1200-1212.
BOA. Dveli Ecnebiye Tasnif, nr. 87, sene 1212-1215.
BOA. izn-i Sefne Defterleri, nr. 7, sene 1233-1238.
BOA. Dvel-i Ecnebiye Tasnif, nr. 91, sene 1245-1317:
Bunlardan billassa izn-i Sefne Defteri, nr. 7'deki defterin hemen tarnann bu hkmlerin kayt
larn ihtiva etmektedir.
4 Aynalkavak Tenkihnamesi'nin altnc maddesiyle Rus ticaret gemilerinin tonaj taldit edilmek is-
tendi. Buna gre en byk Rus ticaret gemisinin 16.ooo kile (=8ooo kantar=26.4oo pu-
ta=27.ooo kg.) olmas kabul edildi (BOA.Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 155-156).
M. C. Baysun, "Azak", slam Ansiklopedisi, 2, 89; A. Decei, "Karadeniz", A, 6, 245. Knm, Tarnan
ve Kuban'n Rusya'ya ilhak edildii 1781'de stanbul'da imzalanan bir antlama ile Osmanllar ta-
rafndan da kabul edildi (H. nalck, "Knm", A, 6, 752).
6 Cevdet Paa, Tarih, stanbul, 1309, II, s. 382.
7 Pasarofa Antamas (1718) ile Avusturya tccanna emtiasn Tuna iskelelerine getirmesi ve
orada Osmanl gemilerine ykleyerek stanbul'a tamas msaadesi verildii halde bu antla
ma hi uygulanmayarak hkmsz kalm ve Avusturya ticaret gemilerine Karadeniz'de ticaret
yapma ve stanbul Boazndan geme izni yeniden n97'de (1783) verilmitir (Cevdet Paa, Ta-
rih, Il, s. 283)
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiGi

349
8 Patricia Herlihy, Odessa: A History 1794-1914, Cambridge (Mass.), 1986, s. 4,7,I04. Bu ehir
lerin 87-89 yllar arasndaki durumlar hakknda bkz. P.Minas Bjkyan, Karadeniz Ky
lar Tarih ve CorafYas 1817-1819, (ev. Hrand D. Andreasyan), stanbul, 1969, s. 90-91, o.
9 Bu konuda ingiltere ve Fransa ile Osmanl devleti arasndaki mzakereler iin bkz. Cemal Tukin,
Osmanl mparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi, stanbul, 1947, s. 90-oo. nalck, mtiyazat, s.
n86. Karadeniz ticaretinin ngiltere iin nemi konusunda bkz. Ali hsan Ba, "Ruslarn Kara-
deniz'de Yaylmas Karsnda ngiltere'nin Ticari Endieleri", Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Ta-
rihi (1071-1920), Ankara, 1980, s. 2II-2I4-
o stanbul'un iaesinin esasm tekil eden hububatn temini ile ilgili olarak geni bilgi iin bkz. Lt-
fi Ger. "XVIII. Yzyl Ortalarnda stanbul'un aesi in Lzumlu Hububatn Temini Mesele-
si", ktisat Fakltesi Mecmuas, Xl, stanbul, I949-I9SO, s. 397-416.
II Nitekim I7Ss'te devletle gemi sahipleri arasnda yaplan bir szlemede s6 tccar 120 gemisini bu
ie tahsis etinitir (L. Ger, agm, s. 309).
12 Ancak bu gemilerin reisieri getirdikleri yk Anadolu sahillerine gtrmeyeceklerini kefil gstere-
rek taahht ediyorlard. Ltfi Ger, makalesinde (s. 399-400, 4II-412) Zahire Mhimme Defter-
lerinden istifade ile bu konuya k tutnaya almtr. Kapana dahil olmayan serbest tccarn is-
tedii takdirde zahire tayabilecei ve artlar konusunda bkz. L. Ger, agm, s. 403-404, 4s-46.
13 izn-i sefine vesikasnn alnmas iin bir de harc deniyordu. M. Zeki Pakaln, ilk sefine harcnn
Fatih tarafndan Rumelihisar'nn ina edildii 866 (I4S2) senesinde alndn kaydetnektedir
(Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul, 1971, II, o9).
14 Bkz. not. 3
s BOA. zn-i Sefine Defterleri, nr. 7
6 BOA. Dvel-i Ecnebiye, nr. 84. s. n7.
17 BOA. Dvel-i Ecnebiye, nr. 37 Bu defterdeki bilgilerin bir ksmnn deerlendirildii bir lisans tezi iin
bkz. Mehmet Karta!, 1821-1825 stanbul Ticareti, Edebiyat Fakltesi, Tarih Seminer Ktb. Nr. 3s26.
8 M. Karta!, ayn tez, s. -78.
19 Bu izn-i sefine defterlerinin dkm yledir:
zn-i Sjine Defteri, nr. , II94I2II.
zn-i Sefine Defteri, nr. 2, I2III26I.
zn-i Sefine Defteri, nr. 3, I2I9-1227.
zn-i Sjine Defteri, nr. 4, 1220-1262.
zn-i Sefine Defteri, nr. s. 1227-1238.
zn-i Sefine Defteri, nr. 6, 1227-124S
zn-i Sefine Defteri, nr. 8, 1238-1262.
zn-i Sefine Defteri, nr. 9 I242-I2S9
zn-i Sjine Defteri, nr. o, I24SI26o.
20 Mesela, zn-i Sefine Defteri, nr. . s. 2, s. 12-15 vd. iinde yk bulunan gemiler ekseriye Kumkap
ve Arnavutky'de demirliyorlard.
21 zn-i Sjine Defteri, nr. , s. 2,16. Defterin tamamn oluturan hkm suretleri de bu mealdedir.
BOA. Cevdet-ktisat tasnifinde bu ekilde gemi reisierine verilmi ve sonra dnte gemi reisi ta-
rafndan iade edilmi pek ok ferman bulunmaktadr. Bunlardan Evalur-i Zilka'de 1200 (14-24 Ey-

ll 1786) (BOA. Cev-ktisat, nr. 866) ve 27 Zilhicce 1207 (5 Austos 1793) (BOA. Cev-ktisat, nr.
1939) tarihli olanlarn zikredebiliriz. Bu fermanlarda gemi reisinden gemisini ecnebiye satinama-
s konusunda da sz alnyordu.
22 zn-i Sefine Defteri, nr. I, s. 66.
23 Kapudan Paa Vekili ve Tersane-i Amire Emini ile Gmrk Emini Seyyid Mustafa'a Evast- Zil-
ka'de I207 (I9-29 Haziran 1793) tarihinde gnderilen hkm: BOA. Mhimme Defteri, I99 s.
263-264/795- zn-i sefne emirlerinin devaml gidip gelecek ekilde dzenlendiine dair Evast-
Sefer I209 (6-6 Eyll 1794) tarihli hkm: zn-i Sefine Defteri, nr. I, s. I07.
24 Evast- Safer I209 (6-I6 Eyll I794) tarihli liman naznna ve gmrk eminine gnderilen h-
km: zn-i Sftne Defteri, nr. I, s. o7. 24 Zilhicce 2n (20 Haziran 1797) tarihli izn-i sefne emri
iin tersane ve gmrk emini tarafndan dzenlenen ilam: BOA. Cev-ktisat, nr. 64. Kefalet ka
dndaki bilgiler, tersane ve gmrk defterlerine kaydolunuyorlard. I2 evval I2I5 (8 Mart 8oi)
tarihli izn-i sefne ferman: zn-i Se.fine Defteri, nr. 2, s. 3
25 24 Zilhicce 2n (20 Haziran I797) tarihli izn-i sefne muamelesini gsteren evrak: BOA. Cev-k
tisat, nr. 64.
26 27 a'ban IZI6 (2 Ocak I8o2) tarihli izn-i sefne emrine ait muameleli evrak: BOA. Cev-ktisat, nr.
71. Kk Hseyin Paa'nn faaliyetleri ile ilgili olarak bkz. Nejad Gyn, "Kapudan- Derya K-
k Hseyin Paa", Tarih Dergisi, Il/34, stanbul, 1952, s. 35-50. Kapudan- dery~ann bu sorum-
luluu daha sonra da devam etmitir. (Cev-Bahriye, nr. 7I72).
27 zn-i Sefine Defteri, nr. 2, s. 194. Receb 1229 {I9 Haziran I8I4) tarihli Kapudan Paa vekili ve Ter'
sane eminine gnderilen hkm: zn-i Sefine Defteri, nr. 2, s. 242-243. I22o'den (I8o5) itibaren
izn-i sefne fermanlannn bir defa iin geerli olduu ve nceden verilenierin topland grl-
mektedir. Nitekim, 2o'dan (I796) sonraki hkm suretlerinin zerindeki "Battalda hfz olmu
tur. Ra 220" kaytlarndan bu dnemde verilen izn-i sefnelerin topland ve yeni artlada dier
lerinin verildii anlalmaktadr (zn-i Se.fine Defteri, nr. 2).
28 22 Muharrem I22I (n Nisan I8o6) tarihli ferman: zn-i Sefne Defteri, nr. 2, s. 234-235.
29 BOA. Cevdet-ktisat, nr. 7r.
30 BOA. Cevdet-Bahriye, nr. 7I72.
31 BOA. Cevdet-ktisat, nr. 1563.
32 Bir rnek olarak u belgeyi inceleyebiliriz. Alapl Salih Reis, ekdirme bal martiko denilen bir direkli
gemisiyle bo olarak Rusya iskelesine gitrnek ve oradan zalire getirmek zere, bir izn-i sefne ferman
verilmesi iin arzuhal sunar. Bu arzuhal sadrazam tarafindan 26 a'ban 1245'te (zo ubat I83o) zalire
naznna havale edilir. Zalire nazr tarafindan bu geminin kapan gemisi olup alnad aratnlr ve ka-
pan naibinin 27 a'ban I245 (2I ubat) tarihli tezidresiyle kapan gemisi alnad anlalr. Bu durum za-
hire nazr tarafindan sadrazama arz edilir. Bunun zerine 2 Ramazan'da (25 ubat) geminin kontrol
iin gmrk eminine havale edilir. Gmrk emininin geminin bo olduunu bildirmesiyle kefllerin
tespiti iin evrak 8 Ramazan'da (3 Mart) tersane eminine gnderilir. Tersane emini liman odasnda ke-
flleri tespit ettirdikten sonra izin fermannn verilmesi iin sadrazama arz eder ve sadrazanun I4 Rama-
zan (9 Mart) tarilli buyuldusuyla ferman verilmesi kesinleir (BOA. Cev-ktisat, nr. 1563). Ticaret iin
imtiyazvetemine dahil olmayan tccarn izn-i sefne ferman alabilmek iin en az on be gn bekledik-
leri konusundaki baz ikayetleri BOA. Hatt- Hmayun, nr. 27924 T, 27983'te de yer almaktadr.

33 BOA. Hatt- Hmayun, nr. 27983: zn-i Stjine Defteri, nr. 6, s. 2.
34 Evalur- Zilka'de I2oo'de (4 Eyll 1786) gidi izni alan Tophaneli Murtaza Reis'in 24 Safer
I2o'de (6 Aralk 1786) dndn bildiren gmrk emininin ilan bulunan izn-i sefine ferma-
n: BOA. Cev-ktisat, nr. 866. Ayn kayt izn-i Sefine Defterinde (nr. , s. 3/3) de bulunmaktadr.
Defterde yer alan izn-i sefine hkmlerinin hemen tamam bu ekilde ilem grmtr. Bu ko-
nuda BOA. Cev-ktisat tasnifinde bulunan ve geri alnm, muameleli pek ok izn-i sefme ferma-
n vardr (Mesela s, 6o, 6, 67, 193, 477, s2,n3s. 4o, 3o, so, s34. 1939).
3S 29 evval 96 (7 Ekim 1782) tarihli gmrk emininin ilanndan anlaldna gre gemisi kaza
geiren kapoloslu reis, drt tayfasyla dnm ve dierlerinin de baka gemiyle dneceini bil-
direrek onlara kefl olmutur. Ancak bu mellahlann buuk sene sonra dndkleri 4 Cemaziye-
lilir 2oo (4 Nisan 786) tarihli liman naznnn takririnden anlalmtr (zn-i Stjine Defteri, nr.
, s. 19, 29, 44, SS S9 63; izn-i Sefine Defteri, nr. 6, s. 40).
36 zn-i Sefine Defteri, m. , s. 2s'te reisin ld, ayn defter, s. s, 2s'te mellaln ld zikredilmekte-
dir.
37 Mesela, bir mellah eksik olan bir geminin reisi onun bir baka gemiyle gelmekte olduuna kefl
olmutur. (zn-i Sefine Defteri, m. , s. 28). On mellah eksik olan bir gemide ise hepsinin geli
menleketlerine gittikleri bildirilmitir (ayn defter, s. s). Bir dierinde ise, reis ve bir mellah ge-
ri kalp sonra gelecekleri haber verilmitir (ayn defter, s. 49 ).
38 Evail-i Zilka'de 1213 (6-6 Nisan 1799) tarihli stanbul Gmrk Emini Halil, liman nazn ve ka-
vak ustasna hitaben yazlan hkm: zn-i Sefine Defteri, nr. 2, s. 34
39 Evilir- Zillicce 1214 (s-2S Mays 8oo) tarihli stanbul Gmrk Emini Halil' e, liman nazn ve
kavak ustasna gnderilen hkm: zn-i Stjine Defteri, nr. 2, s. 46.
40 Evail-i Zilka'de 1209 (20-30 Mays I79S) tarihli liman nazn, gmrk emini ve kavak ustasna gn-
derilen hkm: zn-i Stjine Defteri, nr. , s. 131.
41 Bu tccarlarn ortaya k ile ilgili olarak bkz. Mbahat Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisadi M-
nasebetleri (s8o-8J8), Ankara, 1974, I, 71-73-
42 zn-i Sefine Defteri, nr. 6, s.o'da kaytl olanlar Mslmanlara aittir.
43 zn-i Sefine Defteri, nr. 6, s. 2-3, 24, 92; m. ro, s. 2, 9
44 Aynca bu gemilerin boazdan geite selamet akesi, gmrk ve izin tezkirelen iin tahsis olunan
on kuruu demeleri gerekiyordu. Evail-i a'ban 1238 (13-23 Nisan 823) tarihli hkm: zn-i Se-
fine Defteri, nr. 8, s. 6.
4S Gemilere konan ykler iinde rite-i penbe-i Sakz, rite-i srh, penbe-i ham, Manisa alacas, rite-i
ngiliz, rite-i Felemenk, alaca-i am, alaca-i Diyarbekir, boas, petimal, dlbend, kuak, havlu,
gazaz, it-i ngiliz, it-i sofra, ipek, ibriim, teraz, demir el kantan, hnna, fincan- Ktahya, ktb-
i efrenci vs. bulunuyordu (zn-i Sefine Defteri, nr. 2, s. 26r-262, 269; m. 9, s. 7, 22-2s, 33-34).
46 BOA. Hatt- Hmayun, nr. 24001-A.
47 zn-i Sefine Defteri, nr. I, s. s, 46, 48, so, S4 s6-62, Gs. 68, os.
48 Evail-i Rebi'levvel 1231 (31 Ocak-9 ubat 86) tarihli stanbul gmrk emini, Boazhisadar na-
ipleri, dizdaran ve gmrkillere hitaben yazlan hkm: zn-i Stjine Defteri, nr. 4, s. . Aynca Eva-
il-i evval r237'de (21-30 Haziran r822) ve Evail-iSafer 1242'de (4-14 Eyll 826) (zn-i Sefine Def
teri, nr. 9, s. 21. zn-i Sefine Defteri, nr. s. s. 2-3) stanbul gmrk emini, liman nazn, kavak usta-
izN-i SEFiNE DEFTERLERi VE KARADENiZ'DE TiCARETE BALAMASI

s ve Hisar gmr eminine hkm gnderihnitir.
49 Yunan isyan srasnda ada Rumlannn dunmlanyla ilgili olarak bkz. M. S. Ktkolu, "Yunan
syan Srasnda Anadolu ve Adalar Rumlannn Tutumlan ve Sonulan, Trk-Yunan likileri",
(nc Askeri Tarih Semineri), Ankara, 1986, s. 133-r6r.
so zn-i Sjine Defteri, nr. 9 s. 4-
s zn-i Sefine Difteri, nr. 2, s. 9
S2 s Receb 1240 (S Mart r82s) tarihli dzenlemeyi tasdik eden hatt- hmayun: zn-i" Sefne Defteri,
nr. 9 s. s6.
53 Byk gemisi olup satamayanlann madur olmamas iin bir mddet daha ticaretlerine izin ve-
rildi (zn-i Sefine Defteri, nr. 9 s. s.7 vd.
54 Cevdet, Tarih, XI, 67-68; Tukin, Boazlar Meselesi, s. 52
55 BOA. Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. s6.
56 Muahedat Mecmuas, III, 284-319; Cevdet, Tarih, II, 370, 373
S7 Bu bilgilerzn-i Sefine Difteri, nr. ' den derlenmitir.
s8 zn-i Sjine Dfieri, nr. 2, s. 2orjs. zn-i Sjine Difteri, nr. 4, s. S/2. Gzleve'ye giden baka gemiler-
den biri ayda (zn-i Sefne Defteri, nr. 2, s. 206712; zn-i Sefine Defteri, nr. 4 s. 8f6), dieri be
ayda (zn-i Sefine Defteri, nr. 2, s. 219/2: zn-i Sefine Defteri nr. 4, s. I9/3) dnmtr.
59 zn-i Sefine Dfieri, nr. 2, s. 207/r: zn-i Sefine Dfieri, nr. 4, s. 8/S Taygan'a giden bir baka gemi
ayda (zn-i Sefine Defteri, nr. 2, s. 197fr; zn-i Sefine Dfieri," nr. 4, s. 9/2), bir dieri - buuk
ayda (zn-i Sefine Defteri, nr. 2, s. 197fr; zn-i Sefine Dfieri, nr. 4, s. I2/2), bir bakas iki buuk ay-
da (zn-i Sefine Dfieri, nr. 2, s. 214/ 4; zn-i Sefine Dfieri, nr. 4, s. 13/r) dnmt.
6o izn-i Sefne Defteri, nr. 2, s. 2nfr; zn-i Sefine Dfieri, nr. 4 s. 9/3- Hocabey'e giden bir baka ge-
mi bir buuk ayda (zn-i Sefine Dfieri, nr. 2, s. 220/2; zn-i Sefine Defteri, nr. 4, s. n/3), bir dieri
bir-bir buuk ayda (zn-i Sefine Dfieri, nr. 2, s. 226/r: zn-i Sefine Defteri, nr. 4, s. 16/sl dnm
tr. Odesa tarihinde 19. yzyln balannda yelkenli bir gemiyle Odesa-stanbul arasndaki yolun
be-alh gn srd kaytldr (Patricia, Odessa, s. 104).
61 Evahr Rebi'lahir 1240 (12-22 Aralk r824) tarihli hatt- hmayunda be ifte bal brik ve marti-
ko gibi gemiler ufak sefneler olarak tavsif edilmektedir (BOA. Hatt- Hmayun, nr. 27929).
62 Gemi trlerinin tanmnda u eserlerden istifade edilmitir. A. Tietze-H. R. Kahane, The Lingua
Franca in the Levant, Urbana, 1958; Ltfi Gray, Gemici Dili, stanbul, 1943; Metin Karayazgan,
Denizci Szl, (Gemici Dili), Terimler, Deyimler, zmir, 198r.
63 Seyahatname, stanbul, 1314- Il, s. 96-97.
64 Sadece aralk aynda Karadeniz' e kan gemileri gstermektedir.
Gs Mart-ekim arasna aittir.
66 ubat-kasm arasna aittir.
67 ubat-ekim arasna aittir.
68 Mart-ekim arasna aittir.
69 ubat-aralk arasna aittir.
70 Ocak-haziran arasna aittir.
71 Nisan-aralk arasna aittir.

353
OSMANLI MPARATORLUGU
DNEMNDE STANBUL BOGAZI'NDAN
GEiN TAB OLDUGU KURALLAR*
5 . arihi bir gerek olarak, boazlan kontrol altnda tutan her devlet so-
T nunda Karadeniz zerinde hakimiyet kurmaya almtr; nitekim

boazlarn iki tarafndaki ana topraklara hkmeden devletler, Bi-
zans ve Osmanl rneklerinde grld gibi bunu baarmtr. Yldnm
Bayezid'in Gelibolu tersanesini yeniden kurarken asl amac anakkale Bo-
az'n kontrol altna almak, bylece stanbul'a ve Karadeniz' e giden deniz
yolunu egemenlii altnda tutrnakt. Bunun sonucu olarak boazdan geen
gemileri yoklamaya balad ve durumunu uygun grmedii ge-
milerin Marmara'ya geiine izin vermedi. Bayezid'in ayn za-
manda Anadolu Hisar'n yaptrm olmas, stanbul'u ele
geirme konusundaki niyetini gsteriyordu. Fatih Sultan
Mehmed'in stanbul'un fethi ncesinde Rumeli Hisar'n
ina ettirmesiyle birlikte boazn iki kys da Osmanl haki-
miyetine geti ve stanbul'un alnmasndan sonra Osmanl f-
tuhat Karadeniz' e yneldi. Bylece stanbul Baaz'ndan geme hakk Os-
manl mparatorluu'nun verecei gei msaadesine baland. Bu d-
nemde Venedik ve Ceneviz'in Karadeniz kylanndaki kolonileri henz var-
lklarnsrdrdnden, zellikle bu devletlerin stanbul Baaz'ndan ge-
erek Karadeniz' e kmalanna bir mddet daha izin verildiyse de II. Baye-
zid zamanndaKili ve Akkirman'n alnmasyla (r484) btn Karadeniz k
ylann hakimiyeti altna alan Osmanl mparatorluu ok gemeden bu
denize geii yabanc devletler iin imkansz hale getirdi. Bylece r6. yz-
ylda d ticarete tamamen kapanan Karadeniz siyasi, idari ve ticari bakm
dan bir i deniz haline geldi ve bu durumunu r8. yzyln son eyreinde
Kk Kaynarca Antiamas'nn imzalanmasna (1774) kadar srdrd.'
* Bu makale, Marmara Denizi ooo Sempozyumu Bdirer Kitab, (stanbulzooo), s. -8'de
yaynlanmtr.

r8. yzyln balannda Osmanllarn ticari maksatla bile olsa yabanc
bir devletin stanbul Baaz'ndan geerek Karadeniz'e girmesi konusundaki
dnceleri son derece tavizsizdi ve hibir yabanc devleti bu denize yaklatr
ma niyetinde deildi. Nitekim Sultan II. Mustafa adna kaleme alnan ve o s
ralarda tahttanindirildii iin ayn muhteva ile III. Ahmed tarafndan Rus a-
n Byk Petro'ya gnderilen mektupta "Karadeniz bi'l-klliye kabza-i tasar-
ruf- husrevanemizde olup kirnesnenin alakas olmamala ahidname-i hma-
yfuum muktezasnca ahardan bir kayn Karadeniz'e kmasnamesa ol-
mayup" denmek suretiyle bu denizin stats aklanmaya allyor, dolay
syla stanbul Baaz'ndan gemi geirilmeyecei aniatlmak isteniyordu.
2
Osmanl mparatorluu dneminde stanbul Baaz'ndan geiin

sz konusu olduu drt ayn statden bahsetmek gerekmektedir.
Birinci dnemde stanbul'un fethinden Karadeniz'in tamamen Os-
manl kontrolne girdii ve yabanc gemilerin Karadeniz' e geiine izin ve-
rilmedii r6. yzyl ortalanna kadar geen sredeki uygulamalar; ikinci d-
nemde Karadeniz'in tamamen bir i deniz statsne sahip olduu r6. yz-
yl ortalarndan r8. yzyl sonlarna kadar geen sredeki tatbikat; nc
dnemde Rusya'nn kendi ticaret gemileriyle Karadeniz' e kabildii ve s
tanbul Baaz'ndan gei izni ald 1774 sonras dnemdeki uygulamalar
sz konusuydu ki r8oo'l yllarn balanndan itibaren dier Avrupa devlet-
leri de bu hakk elde etmilerdi.
Drdnc dnemde ise Krm Harbi sonrasnda stanbul Baa
z'nn sava gemileri de dahil uluslararas bir stat kazanmasndan sz et-
mek gerekir.
Btn bu sz konusu dnemlerin kendine ait hususiyederi ve art
lar vard ve stanbul Baaz'ndan Karadeniz' e gemenin serveni olduka
uzun bir srece yayld.
lk dneme ait uygulamalar Fatih Sultan Mehmed'in stanbul'un
fethi srasnda Anadolu Hisar'n tamir edip hemen karsna Rumeli Hi-
sar'nina etmesiyle (1452) balamaktadr. Bu srada bata Venedik ve Ce-
neviz olmak zere pek ok talyan ehir devleti stanbul Baaz'ndan gee-
rek Karadeniz kylarnda ticaret yapyordu. Baazn iki yakasnn da Os-
nanllar tarafndan kontrol edilmesinden sonra kendilerine verilen imti-
OsMANLI iMPARATORLucu DNEMiNDE isTANBUL SacAzNDAN GEi

Resim 8. Kk Hseyin Paa'ya iskenderiye Zaferi vesilesiyle verilen sancan yer ald kalyon resmi
(Bostan, Osmanft Gemileri, s. 156).

yazlar sayesinde bu devletlerin gemileri Boaz' daki hisariara geldiklerinde
yelkenlerini indirmekte ve tadklan yklerin kontrolleri yaplp 300 ake
selamiye vergisi dedikten sonra boazdan geebilmekteydiler. 3 Bu gei
iin ise "izn-i sefne" olarak adlandnlan bir izin belgesi almaktaydlar.
Bir geminin seyrseferi iin verilen msaade anlamna gelen izn-i
sefne stlah olarak anakkale ve stanbul boazlanndan gemek isteyen
gemilere verilen gidi dn msaadesi demekti ve karayolu iin verilen
yol hkm veya mrur tezkiresi karlyd. r6. yzyln ortalanndan itiba-
ren ise Venedik ve Ceneviz de dahi olmak zere stanbul'dan geerek Ka-
radeniz' e gitmek esas itibariyle yasakland.4
kinci dnemde, r6. yzyldan r8. yzyln son eyreine kadar de-
vam eden Karadeniz'in bir i deniz olduu dnemdeki uygulamalar sz ko-
nusuydu ve bunlar Osmanl topra olan yerlere giden Osmanl tccarnn
tabi olduu artlar ile Rusya'nn Karadeniz kylarnda baz limanlara sahip
olmasndan sonra Rusya topra olan limanlara giden Osmanl tccarnn
tabi olduu kurallar olmak zere ikiye ayrlyordu.
Karadeniz kylarnn tamamen Osmanl idaresinde olduu za-
manlarda Osmanl tccarlar genellikle yiyecek maddeleri ve zellikle de
hububat temini iin Karadeniz' e kyorlard. Karadeniz'de hububatn te-
min edildii asl blge Tuna havzas ile Rumeli ve Anadolu sahillerirn
hinterlandyd. htiya olan bu hububatn stanbul'a tanmas ise deniz
yoluyla, yani stanbul Baaz'ndan gemek suretiyle gerekleiyordu. Ka-
radeniz'e ticaret iin kan Osmanl deniz tccarn iki grupta incelemek
mmkndr. Bir grup, stanbul'un ihtiyac olan buday tayan ve dev-
letle szlemeli olarak alanlar Kapan tccar, dieri ise serbest alan
mteebbis tccard.
Karadeniz'den zellikle Tuna ve havalsindeki iskelelerden Unka-
pan'na zahire tamak iin devletle birtakm artlar dahilinde szleme ya-
pan bu gemilere kapan- dakik sefayini veya kapann defterli sefayini deni-
liyordu. Bu gemiler dierlerinden farkl ve imtiyazl kabul ediliyor ve iske-
lelerde dier gemilerden nce yk alabiliyorlard. Yine bu gemilerin kapan
tarafndan tasdildi bir listesi stanbul Baaz'ndaki gmrk grevlisi olan
Anadolu Kava'nda grevli kavak ustasna verilerek dnlerinde bekle-
OsMANLI iMPARATORLucu DNEMiNDE isTANBUL BocAZINDAN GEi

memeleri iin kolaylk salanyordu. Ayrca kapan gemisi olduklann gs-
teren bir iaret tamalanna da izin veriliyordu. Mesela 1755 senesinde bu
i iin s6 tccann I20 gemisi Karadeniz sahillerinden stanbul'a buday ve
arpa tamak iin tahsis edilmiti. Bu gemilerin tonajlar ise ortalama 7000
stanbul kilesi, yani yaklak 175 tondu. Serbest alan tccar da benzer
muameleye tabiydi; stanbul Baaz'ndan gemileriyle geebilmek iin baz
artlan yerine getirmeleri gerekiyordu. Yk alacaklar iskeleyi, sahip olduk-
lar geminin tonajn, tayacaklar hububatn cins ve miktarn belirtir ve
yklerini doru stanbul'a getireceklerini taahht ettikleri gibi bu hususta
kefil gsterirlerdi. Bu evraklarn hazrladktan sonra kapan naibine gider-
ler, o da durumu stanbul kadsna arz ederdi. stanbul kads mracaat
onayladktan sonra Divan- Hmayun'a gnderir, buradan geminin yk
alaca iskelelerin kad veya dier grevlilerine hitaben bir ferman hazrla
nrd. Hububatn yklendii iskeledealnan ykn cins ve miktan ferma-
nn arkasna kaydedilir ve tasdik edilirdi. Gemi stanbul'a dnerken stan
bul Baaz'ndan geii srasnda hisariarn hizasna geldiklerinde durduru-
lup gemi incelenir ve kaytlar mutabk ise bir grevli bindirilerek geminin
Unkapan'ndan baka bir yere gitmesi engellenirdi. 5
r8. yzyln sonlarna doru Rusya'nn Karadeniz'in kuzey sahille-
rini ele geirmesiyle bu blgede ticaret yapma dncesinin serbest Os-
manl tccarlar tarafndan benimsendii grlmektedir. zellikle Ege De-
nizi'ndeki adalarn reayas olan ve deniz ticaretiyle uraan Rumlar buna
talip oluyorlard. Bunda Rusya'nn kendi limanlarndan ticaret yaplmasn
istemesi ve Rumlar lkesine eelbederek himayesine alma dncesi asl
rol oynuyordu. Osmanl mparatorluu'nda deniz ticaretiyle uraan ve
Rusya ile ticaret yapmak isteyen gemi sahipleri bir baka devletin toprakla-
rna gideceklerinden stanbul Baaz'ndan gemek iin izin almak ve ant-
lamalarda belirtilen artlara uymak zorundaydlar. izn-i sefne denilen bu
belgeler, Babakanlk Osmanl Arivi'nde ayn ad tayan defterler serisi
olarak elimizde mevcut bulunmaktadr. 78o-846 yllar arasnda mslim
ve gayrimslim Osmanl tebaasnn boazlardan gei izinlerini ihtiva
eden bu kaytlar, Osmanl deniz tamaclnn tabi olduu artlar gster-
mesi bakmndan olduka nemlidir. Sz konusu izn-i sefne fermanlarn-

359
da gemi reisierinin adn ve nereli olduunu, gemi trn, iinde bulunan
gemicilerin saysn, mslman m yoksa gayrimslim mi olduklann, ta-
d ykn eidini, bu yk nereden aldm ve nereye gtreceini
renmek mmkn olmaktadr. Karadeniz' e gei iin verilen bu fermanlar-
dan anlaldna gre bu gemiler, Karadeniz' e salili olan Rusya limanlar
na gitmektedir. Rusya r739'da Azak', r769'da Taygan' ele geirdii gibi,
r778' de Kerson ve r794' de Odesa liman ehirlerini kurmu ve bilhassa
q83'te Knm' igal ederek Karadeniz'in kuzey kylarnda baz nemli li-
man ehirlerine sahip olmutu. 6
Osmanl tebaas olup yine Osmanl bandras tayan gemi sahiple-
rinden Rusya'ya gideceklerin stanbul Baaz'ndan geebilmek iin aldkla
n izinierin hazrlan baz kurallara gre gerekleiyordu. Genellikle bir
tccann -ki bunlar ounlukla Rus, bazen dier mstemin tccard- kira-
lad reaya gemisinin reisi nce Divan- Hmayun'a gei izni isteyen bir
arzuhal sunuyordu. Bunun uygun grlmesinden sonra stanbul' daki Rus-
ya elisinden pasaport alnyor ve pasaporta gemideki reis ve gemiciler kay-
dediliyordu. Bu ilemlerin tamamlanmasndan sonra stanbul gmrk emi-
ninin kontrol ve bilgisi altnda gemiciler mutlaka geri dneceklerine dair
birbirlerine, gemi reisi de hepsine kefil oluyordu. Ayrca gemi reisi kendisi
iin stanbul'da oturan gvenilir bir kefil bulmak zorundayd. Gmrk emi-
ninin ilemlerin tamamlandn bildirmesi zerine gemi reisine gei iin
izn-i sefne ferman veriliyordu. Bu fermanlar stanbul gmrk eminine,
Anadolu, o zamanki adyla Bahr-i Siyah Kava'nda gemileri kontrol etmek-
le grevli liman naznna ve Kavak ustasna hitaben yazlyordu. Gemi Kava-
a geldiinde nazr ve Kavak ustas tarafndan kontrol ediliyor, iinde ihrac
yasak olan mal ve pasaporrta kaytl gemicilerden baka reaya bulunmama-
sna dikkat ediliyordu. Bu fermanlar bir defa iin geerli idi ve dnte geri
alnarak saklanmak zere Divan- Hmayun kalemine gnderiliyordu.
Bunun dnda gayrimslim tebaann Rusya'da kalabilecei endie
si Osmanl mparatorluu'nun tccar gemilerindeki tayfalar iin yeni esas-
lar getirmesine sebep oldu. Nitekim r794'ten itibaren Ege adalarnda yaa
yan gemiciler iin sadece gemi reisinin kefaleti yeterli saylmam, kendi
ikamet ettikleri adann kocabalan tarafndan mhrlenmi ve Rumca ya-
OsMANLI iMPARATORLUGU DNEMiNDE isTANBUL BocAzNDAN GEi

zlm kefalet istenneye balamtr. Gemilerin gei izninin alnmas iin
muamelelerin tamamlanmas sresi farklyd. nceleri bu evraklar drt
be gnde temin edilebilirken, zamarla artlardaki baz zorlatrmalar y-
znden bu sre on be gn geer hale geldi ve bu dumm ikayetlere se-
bebiyet verdi. Karadeniz' e kan gemilerin en ge ay iinde geri dnme-
leri art kouluyordu. Gemilerin Karadeniz'den dnte tabi olduu mu-
amele de yine fermanlarda belirtildii ekilde gerekleiyordu. Bir gmrk
grevlisi gemiye giderek gemi reisine gidite verilen gei iznine ait ferma-
n alyor ve gemiciler arasndan eksik olup olmadn ellerindeki pasaport-
tan kontrol ediyordu. Gemiciler tamam ise gemiyi serbest brakyorlard.
Gmrk emini gemiye ait dn bilgilerini ve geminin dn tarihini ken-
di imzasyla fermann arkasna kaydediyar ve ferman saklanmak zere Di-
van- Hmayun kalemine gnderiyordu. Yolculuk srasnda kaza geiren-
ler, reisi veya gemicisi lenler veya baka sebeplerle mevcudu eksik dnen-
ler olursa sebepler aratrlyar ve kefillerinden bilgi alnyordu.
78-846 yllar arasnda Rusya'nn Karadeniz'deki limanarna
gitmek zere stanbul Baaz'ndan bu artlar erevesinde gei yapan Os-
manl tebaasndan Mslman tccar gemilerinin says 2420, gayrims-
lim tccar gemilerinin says ise 764't ve toplam 4184 Osmanl gemisi
Rusya limanarna gei yapmt. 7 Ancak bu dnemde vuku bulan Osman-
l-Rus savalar srasnda ticaretin tamamen durduunu ve bu sebeple tica-
ri amala dahi olsa gemilerin stanbul Baaz'ndan Karadeniz'e geiine
izin verilmediini unutmamak gerekmektedir. Bu husus dikkate alndn
da 1787-1792, 8o6-82 arasnda vuku bulan Osmanl-Rus harpleri ve
82-826 yllar arasnda meydana gelen Rum isyansrasnda gayrims-
limlerin ticaretten men edildikleri grlmektedir. Daha sonra bu yasak kal-
drlm olsa da devlet Rum tebaa yerine Mslman tccarn Karadeniz'e
kmasn tevik ediyor ve giderek Mslman tccarn saysnda bir art
yaanyordu. Devlet Mslman tccarlarn gemilerindereaya gemici kul-
lanmalarn istemedii halde, yetimi yeterince Mslman gemici olma-
dndan seyrseferde gecikmelere sebep olduu ve ticaretin aksad ileri
srlerek 83o'da mslmanlarn gemilerinde gayrimslim klavuz, koca-
reis, yelkenci ve sandalc kullanmalanna izin verildi. 8

Osmanl mparatorluu Rusya'ya gitmek isteyen tccar reayasna
izin verirken iki nemli konu zerinde titizlikle duruyordu. Bunlardan biri
sarn lkesinden ihrac yasak olan zeytinya, sabun, kahve, kkrt ve ben-
zeri mallarn karlmasn engellemek, dieri ve belki daha nemlisi gayri-
msim Osmanl tebeasnn Rusya'da kalmasnamani almakt; nk Rus-
ya'nn denizcilik sahasnda yetimi yeterli sayda eleman yoktu ve r768-
1774 sava srasnda Ege adalanndaki gayrimslim Osmanl reayasn ken-
di lkesine celbetmeye alm ve ksa zamanda donannasndaki subay ve
erierin ounu bu adal rumlardan tekil etmiti. Bu sebeple Osmanl yetki-
lileri stanbul Baaz'ndan geii son derece sk tutmaya balamlard.
1774 Kk Kaynarca Antiamas'nn imzalanmasndan sonra artk
Rusya da kendi gemileriyle Karadeniz'e geme hakk elde etti ve bu uygu-
lama dier devletlere de yanshld. Bylece stanbul Baaz'ndan geiin ta-
bi olduu kurallann nc dnemi sz konusu olmaya balad.
Bu dnemde Rus tccarnn iki yolla Karadeniz'de ticaret yapmaya
teebbs ettii grlmektedir. 1743'ten 1774 Kk Kaynarca Antlama
s'na kadar geen srede Osmanl gemileri ile geen Rus tccarlar bu tarih-
ten sonra ise kendi gemileriyle stanbul Baaz'ndan geerek ticari faaliyet-
lerini balatabilmilerdir. 9
Rusya'nn I700' de Rus ticaret gemilerinin serbeste dolaabilmele
ri karlnda Osmanl devletinin ileri srecei her art yerine getirecei
ni, Rusya'ya ait gemilerde Trk grevlilerin ve Trk gemicilerin bulunma-
sn kabul edeceini taahht etmesine ramen Os;manl devlet adamlarn
ikna etmekte baarl olamad.
r8. yzylda imzalanan Osmanl-Rus antlamalarndan Kk Kay-
narca Antiamas (1774) Karadeniz' i bir Trk gl olmaktan kard ve stan
bul Baaz'n uluslararas tartma konusu haline getirdi. r783'te Avusturya,
r8o2'de Fransa ve ngiltere ve daha sonra dier kk Avrupa devletleri bu
hakk elde ederek stanbul Baaz'ndan geip Rusya ile ticarete baladlar.
Kk Kaynarca Antiamas'nn on birinci maddesine gre, Karade-
niz' de kendi gemileriyle ticaret yapabilme hakkn elde etmesinden ksa bir
sre sonra Rusya'ya ait gemilerin Karadeniz' e kmak istedii grlmekte-
dir. Bu gemiler stanbul Baaz'ndan geerken Rumeli Hisar'nda gmrk
OsMANLI iMPARATORLUGU DNEMiNDE isTANBUL BocAZINDAN GEi

grevlileri tarafndan iinde ihrac yasak mallardan bir ey olup olmad in-
celenerek geiine izin verilecekti; ancak Rusya'nn her trl gemisini bo-
azdan geirmek istemesi ve r768-r774 sava srasnda Akdeniz'de bulu-
nan donannasndaki baz sava gemilerini silahtan anndnp boazdan tica-
ret gemisi olarak geirmekte srar etmesi zerine buna msaade edilmedi
ve konu Rus elisi ile Osmanl devlet adamlan arasnda hayli tartmaya yol
at. Nihayet Osmanl devlet adamlan Rus elisine "Faraza Devlet-i Aliyye
tersanesinden birka kalyonun toplan kaldrlup eya tahmili ile bir ahar
devlet limanna gndersek derununda olan tccar emtia's mmana'at
olunmamaa vesile olur mu ve ahidnameye muvafk idi dey iddia mmkin
midir" eklinde cevap vererek bu istein yerine getirilmeyeceini bildirdiler.
Bu suretle boazlardan geiin ve Karadeniz' de yaplacak ticaretin artlarn
dzenlemek zere 1779 Aynalkavak Tenkihnamesi ve 1783 ticaret antla
malan imzalanarak yeni ticaret dzenlemeleri yapld ve artlar belirlendi.
Buna gre, Rus ticaret gemilerinin en by r6.ooo kile (400 ton), en k-
ise rooo kile (25 ton) yk kapasiteli olacakt ve boazlardan geerken
300 ake selamiyye akesi deyecekti. ro Btn bu antlamalara ramen Rus-
ya'nn Boazlardan gemesi ve Karadeniz'de serbest ticaret yapabilmesi uy-
gulamalarda ok da kolay olmad. zellikle tanan mallar,konusunda za-
man zaman kan anlamazlklar gemilerin geiine byk engel tekil etti.
Osmanl devlet adamlan istanbul'un ihtiyac olan zahirenin baka lkelere
gitmesi iin izin verilmesine taraftar deillerdi, nk antlamalara gre
Rusya'nn tayaca mallara stanbul'da ihtiya olmamas halinde bunlar
dier lkelere gtrmeierine izin verilecekti.
Bununla beraber 1774-I787 yllan arasnda 445 Rus ticaret gemisi
stanbul Baaz'ndan geerek Karadeniz' e kt; ancak Osmanl mparator
luu ile Rusya arasnda sava kmas halinde Karadeniz'de ticaret durmak-
ta ve Osmanllar, istanbul Baaz'ndan hibir yabanc geminin gemesine
izin vermemekteydi. Mesela I787-1792 ve r8o6-r812 yllar arasndaki sa-
valar sebebiyle ticaret tamamen durmutu. Savan sona ermesiyle birlik-
te ise her ey eskisi gibi olmuyordu. r82r ylnda bagsteren Rum isyan
da ticareti etkiledi ve bu sebeple Karadeniz ve Akdeniz' e geiler daha sk
kontrol edilmeye baland. Alnan tedbirler arasnda tersanedeki kurunlu

mahzende bir oda tahsis edilmesi, buraya memurlar yerletirerek gelip ge-
en btn gemilerin sk bir ekilde denetlenmesi bulunmaktadr. Bu g-
revliler araclyla yabanc tccar gemileri yoklanmakta, tadklan malla-
rn miktarlar, cinsi, k-var limanlan, ilerinde kaak tebaa olup olma-
d tespit edilmekte ve yasak mal tamalarna engel olunmaktayd.
Rusya, Avusturya, Fransa ve ngiltere'nin Karadeniz'e kma izni
almalanndan sonra dier kk Avrupa devletleri de, spanya, Sicilyateyn,
Hollanda, sve ve Prusya da Babali'ye mracaat ederek ayn haklada Ka-
radeniz' e kmak istediler. Bunlara da gei izni verilmekle beraber zel
artlar ileri srld ve bu izni almalan her zaman ok kolay olmad. n Bu
devletlere kar ileri srlen artlar arasnda Karadeniz' den getirecekleri
yklerin iinde stanbul iaesi ve tersane iin lzumlu malzeme var ise ra-
yi fiat zerinden bunu istanbul'da satmalar, boazlardan geerken yok-
lanmalan ve ykleri arasnda yasak mal bulunmuyarsa boazdan geileri
ne izin verilmesi yer alyordu.
Boazlarn btn devletlerin ticaret gemilerinin geiine almas
r829'da imzalanan Edirne Bar ile gerekleti. nceleri bir Trk gl
olan ve 8. yzyln sonlanndan itibaren Trk-Rus denizine dnen Kara-
deniz bu antlamayla uluslararas bir mahiyet kazand. z
Boazlardan sava gemilerinin geiiyle ilgili olarak antlamalarda
geen ilk bahis, Fransa'nn Msr' igali (798) zerine Rusya'nn Osman-
l mparatorluu'na yardm teklifi srasnda gndeme gelmi ve sadece sa-
va sresine mahsus olmak zere Rus sava gemilerinin Karadeniz'den ge-
lerek stanbul Baaz'ndan gemesine izin verilmiti. Bu durum sadece sa-
va sresine mahsus olacak ve sonrasnda bu uygulama kaldrlacakh. '3 Os-
manl mparatorluu ile Rusya arasnda 8o6'da sava kmas zerine, bu
defa ngiltere yardm teklifinde bulundu ve 8o9'da Kal'a-i Sultaniye'de bir
antlama yapld. Bu antlamaya gre, Fransa Osmanl topraklanna sald"
racak olursa ngiltere donannas Karadeniz' e kadar Osmanl sahillerini
koruyacakh.'4 Ancak uygulamada sadece anakkale Baaz'n geen ngil
tere donannas stanbul nlerine kadar gelebildL
r82r'de kan Yunan isyanyla gelien hadiselerden sonra durum
ngiltere, Fransa ve Rusya'nn desteiyle Osmanl mparatorluu'nun aley-
OsMANLI iMPARATORLucu DNEMiNDE isTANBUL BoGAZINDAN GEi

hine gelitive sonunda 829'da Edirne Antiamas imzaland. Bu antla
mann yedinci maddesine gre Karadeniz btn devletlerin ticaret gemile-
rine alm oluyordu ve bu stanbul Baaz'nn btn devletlerin ticaret
gemilerine almas demekti.'5
Msr Valisi Mehmed Ali Paa'nn isyan ise Osmanl mparatorlu
u'nu Rusya'ya yaklatrd. imzalanan Hnkar iskelesi Antiamas (Tem-
muz 833) ile bir sava halinde Rus gemileri serbeste boazlardan geebi-
lecek ve gei dier devletlerin gemilerine kapahlacakt,' 6 nk Osmanl
donannas 827'de Navarin'de yaklm ve henz yenilenememiti. Ancak
bu antlama uzun sreli olmad. ngiltere ve Fransa byle bir antlamann
imzalanmasna iddetle kar ktlar ve nihayet Msr valisinin yeniden is-
yan zerine Bahl devletler araya girerek Rusya'nn Osmanl mparatorlu
u zerindeki etkisini hertaraf etmek zere Osmanl devletine yaklahlar.
Bunun sonucunda boazlar meselesi ilk defa uluslararas bir esasa balan
d. 84 Londra Antiamas'na gre, boazlar ban zamannda btn dev-
letlerin sava gemilerine kapal tutulacak, sadece dost devlet elilerinin ha-
berleme amal hafif sava gemilerinin gemesine zel fermanlada izin
verilecekti. Bu antlama ile arhk boazlar meselesi sadece Osmanl mpa
ratorluu ile Rusya arasnda sz konusu olmaktan km, byk devletle-
rin garantisi alhna alnm oluyordu. '7
Nihayet Osmanl mparatorluu ile Rusya arasnda 853'te kan sa-
vaa ngiltere ve Fransa da kanh ve donanmalann Karadeniz'e gndere-
rek Osmanl mparatorluu'nun yannda yer aldlar. Savatan sonra
856'da Paris'te imzalanan antlamaya gre boazlar konusunda nceki
kurallar geerli kabul edildi ve Karadeniz'in tarafszl prensibi getirildi.
Bylece Karadeniz btn devletlerin ticaret gemilerine ak, sava gemile-
rine kapal tutulacakt. Ayrca Osmanl devleti ve Rusya Karadeniz'de do-
nanma ve tersane bulundurmayacakt.' 8 Bu durum 87 Londra Antlama
s ile deiiklie urayarak Rusya'ya Karadeniz'de donanma bulundurma
hakk verildi, buna karlk boazlann ban zamannda dost devletlerin sa-
va gemilerine alabilme serbestlii getirildi.' 9
Bu durum ana hatlanyla Birinci Dnya Sava'na kadar devam etti.

NoTLAR
Karadeniz'in bir Osmanl i denizi haline gelii ve Rusya'nn Karadeniz ticaretine katlma sreci
ile ilgili olarak bkz. dris Bostan, "Rusya'nn Karadeniz'de Ticarete Balamas ve Osmanl mpa
ratorluu qoo-1787", Belleten, 225, Ankara, 1995, s. 353-394; dris Bostan, "izn-i Sefine Defterle-
ri ve Karadeniz'de Rusya ile Ticaret Yapan Devlet-i Aliyye Tccarlan 78o-846", Trklk Aratr
malan Dergisi, 6, stanbul, 1991, s. 21-49.
2 Babakanlk Osmanl Arivi, Name-i Hmayun Defterleri, nr. 6, s. o, 37
3 Nitekim bu kurallara uymad iin stanbul'a hububat tayan bir Venedik gemisi 25 Kasm
1452'de bahrlmh (Halil nalok, "The Question of the Closing of the Black Sea under the Otto-
mans", Arkheion Pontou, Atina, 1979, s. 82).
4 inalck, agm, s. o8-no.
5 stanbul'un iaesinin esasn tekil eden hububahn temini ile ilgili olarak geni bilgi iin bkz. Lt-
fi Ger, "XVIII. Yzyl Ortalannda stanbul'un aesi in Lzurnlu Hububahn Temini Mesele-
si", ktisat Fakltesi Mecmuas, XI, stanbul, I949-1950, s. 397-416.
6 Bostan, zn-i Sefine, s. 22-27.
7 Babakanlk Osmanl Arivi'nde bu tr izn-i sefne fermanlannn pekok orijinal rnei bulun-
maktadr. Geni bilgi iin bkz. Bostan, zn-i Sefine, s. 27-33
8 Bostan, zn-i Sefine, s. 35-37. Tccarlarn gemilerinde klavuz kullandklanna dair BOA. Hatt- H-
mayun, nr. 240001, 24oo-A'da bilgi bulunmaktadr.
9 Rusya'nn Karadeniz'de ticarete balama sreci hakknda geni bilgi iin bkz. Bostan, Rusya'nn
Karadeniz'de Ticarete Balamas, s. 354-360.
o 1779 Aynalkavak Tenkihnamesi Babakanlk Osmanl Arivi, Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, Bab- Asa-
f, Divan- Hmayun, Dvel-i Ecnebiye, dosya nr. sf8 ile 1783 Ticaret Antlamasnn metinleri,
Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. I75-190'da yer almaktadr. Geni bilgi iin bkz. Bostan, Rusya'nn Ka-
radeniz'de Ticarete Balamas, s. 358-360.
n Kk Avrupa devletlerinin Karadeniz'de ticarete balamalan ve boazlardan hangi artlarda ge-
ilerine izin verildii konusunda tafsilatl bilgi iin bkz. Kemal Beydilli, "Karadeniz' in Kapall
Karsnda Avrupa Kk Devletleri ve Miri Ticaret Teebbs", Belleten, 214, Ankara, 1991, s.
687-755
12 Cemal Tukin, Osmanl mparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi, stanbul, 1947, s. 131.
13 Bu ilikilerin sebepleri konusunda bkz. Tukin, Boazlar Meselesi, s. 6s-o7.
14 Tukin, Boazlar Meselesi, s. o8-25.
s Tukin, Boazlar Meselesi, s. II28-3.
6 Enver Ziya Kara!, Osmanl Tarihi, Ankara, 1970, c. V, s. 134-139
17 Karal, age, s.2o8-209.
8 Karal, age, s. 244.
19 Tukin, Boazlar Meselesi, s. 287-305.
OSMANLI iMPARATORLUGU DNEMiNDE isTANBUL BOGAZINDAN GEi

SELM I<AYNAKA
KAYNAKLAR
Alskal Hasan b. Yusuf, Tarfh-i Cezayir veya Tehzfb't-tevarfh, TSMK, H. 6o6.
Ahmed VasfEfendi, Mehcsin'l-asarve Hakaik'l-ahbcr, (yay. M. lgrel), Ankara 1994-
- - , Tarih, K, TY, nr.6oz.
Akpaazade, Tevarihi Al-i Osman, (ner. Ali), stanbul 1332.
Bostan elebi, Sleymanname, Sleymaniye Ktphanesi, AyasofYa Ktp, nr. 3317.
Celalzade, Tabakat'l-memalik ve derecat'lmesalik, (nr. P. Kappert), Wiesbaden 98.
Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve Timur, terc. mer Rza Dorul, (sad. K. Doruk), stanbul 1993.
Defterdar San Mehmed Paa, Zbdei Vekilyi'at (haz. A. zcan), Ankara 1995.
Dukas, Bizans Tarihi, (ev. Vl. Mirmirolu), stanbul 1956.
Evliya elebi, Seyahatname, stanbul 1314, c. IIl-V.
Gazavct-i Hayreddin Paa, (Deniz Kuvvetleri Komutanl yay.), Ankara I995
Gelibolulu Mustafa Ali, Knh'l-ahbcr, K., TY, 5959
Haydar elebi Ruznamesi, (Feridun Bey'in, Mneat's-selatfn'i iinde), stanbul 1274, I, 458-500.
Hoca Sadeddin, Tac't-tevarih, stanbul, 1279, c. I-II.
bn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, VII. Defter, (haz. . Turan), Ankara 1991; VIII. Defter, (haz. Ahmet
Uur), Ankara 1997.
Kara elebi-zade Abdlaziz Efendi, Ravzat'l-ebrar Zeyli, (haz. N. Kaya), Ankara 2003.
Katip elebi, Tuhfet'l-kibar .fi Esfari'l-bihar, (haz. O. . Gkyay), stanbul 1973.
Ltfi Paa, Tevarih-i Al-i Osman, stanbul IJ4I.
Mahmud Raif Efendi ve Nizam- Cedfd'e Dair Eseri, (haz. K. Beydilli-i. alin), Ankara 2oo.
Graf Marsigli, Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakkisinden nhitat Zamanna Kadar Askerf Vazi-
yeti, (terc. M. Nazmi), Ankara 1954.
Matrak Nasuh, Tarih-i Sultan Bayezid, TSMK, Revan 1272.
Mehmed kri, Bahriyemizin Tarihesi, stanbul 1328.
Neri, Kitab- Cihan-nma, (yay. F. R. Unat-M. A. Kymen), Ankara 1995.
Naima, Tarih, stanbul 1283, c. I-VI.
Olivier, Voyage dans I'Empire Othoman, Paris 18oo.
Oru b. Adil, Tevarfh-i Al-i Osman, (yay. F. Babinger), Hannover 1925.
Peuylu, Tarih, stanbul 1281, c. I-II. .
Piri Reis, Kitab-i Bahriye, (ed. E. Z. kte), Istanbul 1988, c. I-IV.
Ramiz Paa-zade Mehmed zzet, Harita-i Kapudanan- Derya, stanbul 1258.
Selanik! Mustafa Efendi, Tarih-i Selanik!, (haz. M. pirli), stanbul 1989, c. I-II.
Silaldar, Tarih, stanbul 1928, c. I-II.
Tatarck Abdullal Molla, "Sultan Selim-i Salis Devrinde Nizam- Devlet Hakknda Mtala'at", Tarih-i
Osmanf Encmeni Mecmuas, Vll/41, s.257-284; VII/42, s.321-346; VIII/43 S.I5-34
Jean Thevenot, Gss-GsG'da Trkiye, (ev. N. Yldz), stanbul 1978.

Tursun Bey, Tarih-i Eb'lfeth, (haz. M. Tulum), stanbul 1977.
Y. Ycel-H. E. Cengiz, "Ruhi Tarihi", Belgeler, 18, Ankara 1992, s. 3s9-472.
ARATIRMA VE NCELEMELER
Muhammad M. Abdullah, The United Arab Emirates, A Modern History, London 1978.
A. Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1970.
Ahmet Refk, "Trkler ve Kralie Elizabet", Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas, VIII/s. stanbul
1932 s. 329-
- - , (terc.) "Onsekizinci asrda Fransa ve Trk Askerlii", Trk Tarih Encmeni Mecmuas, yeni seri
l/4, stanbul 1930, s. 17-33.
H. Akn, Aydn Oullan Tarihi Hakknda Bir Aratrma, Ankara 1968.
A. H. Alpagut, Marmara'da Trkler, stanbul 1941.
M. Arkan-P. Toledo, XIV-XVI. Yzyllarda Trk-spanyol likileri ve Denizcilik Tarihimizle lgili span
yol Belgeleri, Ankara 199S
T. J. Arne, "Svenskt-Turkist va penbrdraskap", Kapital8, Svenskarna I Osterlandet, Stockholm 19s2, s.
92-103.
D. Ayalon, "Mernlkler ve Deniz Kuvvetleri", Tarih Dergisi, 2S, stanbul 1971, s. 39-so,
A. i. Ba, "Ruslann Karadeniz'de Yaylmas Karsnda ngiltere'nin Ticari Endieleri", Trkiye'nin
Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), (ed. O. Okyar-H. nalck), Ankara 1980, s. 2II-2I4-
. L. Barkan, "933-934 Hicri Ylna Ait Bir Bte rnei", FM, s, stanbul I9S4 s. 2S1-329.
--,"stanbul Saraylarna Ait Muhasebe Defterleri", Belgeler, 13, Ankara 1979, s. 1-380.
I. Beldiceanu-Steinherr, "1' Approvisionnement de 1'Arsenal de Gallipoli en Boudron, Bois et fer en s6",
The Kapudan Pasha, His Office and His Domain, (ed. E. Zachariadou), Rethynnon 2002, s. 71-86.
K. Beydilli, "gnatius Mouradgea d'Ohsson (Muradcan Tosunyan)", Tarih Dergisi, 34 stanbul 1984, s.
247314-
- - , "Karadeniz'in Kapall Karsnda Avrupa Kk Devletleri ve Miri Ticaret Teebbs", Belleten,
214, Ankara 1991, s. 687-7SS
P. M. Bjkyan, Karadeniz Kylan Tarih ve Corafras 1817-1819, (terc. H. D. Andreasyan), stanbul
I969.
N. H. Biegman, The Turco-Ragusan Relationship, The Hague 1967.
F. Bilici, "Navigation et Commerce en Mer Noire Pendant la Guerre Ottomano-Russe de 1787-1792: Les
Navires Ottomans saisis par les Russes", Anatolia Moderna, III, 1992,_ s. 261-277.
. Bostan, "The 893 Uprising in Qatar and Sheikh Al Sani's letter to Abdlhamid II", Studies on Tur-
kish-Arab Relations, II, stanbul 1987, s. 8-89.
- - , Osmanl Bahriye Tekilat: XVII. Yzylda Tersane-i Amire, Ankara 1992.
- - , "XV ve XVI. Yzyllarda Osmanl Devleti'nin Deniz Politikas-'', XV ve XVI. Asrlan Trk Asn Ya-
pan Deerler, stanbul 1997, s. 8s-2o4-
- - , Adriyatik'te Korsanlk 1575-1620, Osmanl/ar, Uskoklar ve Venedikliler, (Baslmam Profesrlk
Takdim Tezi), stanbul 1998.
- - , "Establishment of the Province of Cezayir-i Bahr-i Sefd", The Kapudan Pasha, His Office and His
SEiLMi KAYNAKA
Domain, (ed. E. Zachariadou), Rethymnon 2002, s. 24I2SI.
- - , "Baltaolu Sleyman Bey", Diyanet sliim Ansiklopedisi, s. 4I-42.
- - , "nebahh Deniz Sava", Diyanet sliim Ansiklopedisi, 22, s. 287-289.
- - , "Kapudan Paa", Diyanet slam Ansiklopedisi, 24, s. 3S43SS
- - , "Kemal Reis", Diyanet slam Ansiklopedisi, 2S, s. 226-227.
C. W. Bracewell, TheUskoks Of Senj, Piracy, Banditry, And Holy War In The Sixteenth-Century Adriatic,
Ithaca I992.
E. Bradford, Barbaros Hayrettin, (ev. Z. Aral), stanbul I970.
F. Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, (ev. M. A. Klbay), stanbul 1990. c. I-II.
L. A. Brown, The Story of Map s, New York I979
M. A. de Bunes, "Kanuni, Barbaros Paa ve V. Charles: Akdeniz Dnyas", Osmanl, (ed. G. ren), An-
kara I999 I, 392-397.
A. Cassola (with dris Bostar-Thomas Scheben), The 1565 Ottoman Malta Campaign Register, Malta I998.
Y. Cezar, "Osmanl Devleti'nin Mali Kurumlanndan Tersane-i Amire Hazinesi ve Defterdarl'nn
I8os Tarihli Kurulu Yasas ve Eki", ktisat Fakltesi Mecmuas, (. L. Barkan'a Armaan), 4I/I4
stanbul I984, s. 36I-388.
C. M. Cipolla, Yelken ve Top, (ev.: Asl Kayabal), stanbul 2003.
R. Coindreau, Karasinalu Sela (Les Corsaires de Sale), terc. Muhammed Hamud, Rahat 1991.
G. S. Colin-C. Cahen, "Dar al Sna'a", EI2 , (ng.), II, s. I29-I3I.
. elik, "Osmanl Devleti'nin Kbns Seferi'ndeki Asker ve Zahire Naklinde el Sancann Rol",
kinci Uluslararas Kbns Aratrmalan Kongresi, 24-27 Kasm I998 (Gazi Magosa I999), s. I07
I29.
F. Dalsar, "Bursa er'i Mahkeme Sicillerine Gre Selim !'in Dubrovnik Cumhuriyeti le Yaph Mu-
ahede", Tarih Vesikalan, IIjr2, stanbul I943 s. 4I0-423.
F. Emecen, "Gelibolu", Diyanet slam Ansiklopedisi, I4, s. I-6.
. Fkrkoca, (ev.) "Bir Osmanl Gzlemcinin ngiliz Siyasal Sistemine Bak", Tarih ve Toplum, ro,
stanbul I984, s. 28I-283-
G. Fisher, Barbary Legend; War, Trade and Piracy in North Africa I4ISI83o, Oxford I9S7
A. i. Gencer, Bahriye'de Yaplan Isiahat Hareketleri ve Bahriye Nezareti'nin Kuruluu (789-867), stan
bul I98s.
K. Giakoumis, "Osmanllann Otranto ve Apulia Seferi (I480-I48I)", ev. K. Akpnar, Trkler, (ed. H. C.
Gzel vd.), IX, Ankara 2002, s. 373-382.
J. Glete, Waifare at Sea, soo-6so, London 2000.
D. Goffman, Osmanl mparatorluu'nda ngilizler, (terc. A. B.-Sander), stanbul2oor.
M. T. Gkbilgin, "Venedik Devlet Arivindeki Vesikalar Klliyahnda Kanuni Sultan Sleyman Devri
Belgeleri", Belgeler, 2, Ankara I964, s. n9-220.
- - , "Venedik Devlet Arivindeki Trke Belgeler Kolleksiyonu ve Bizimle lgili Dier Belgeler", Bel-
geler, 9I2, Ankara I97I, s. I-ISI.
N. Gyn, "Kapudan- DeryaKk Hseyin Paa", Tarih Dergisi, II/34, stanbul I9S2, s. 3Sso.
L. Ger. "XVIII. Yzyl Ortalannda stanbul'un aesi in Lzumlu Hububatn Temini Meselesi", k
tisat Fakltesi Mecmuas (FM), n, stanbul I949-19so, s. 397-416.
BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiGi

E. Glsoy, Girit'in Fethi ve Osmanl daresinin Kurulmas, 1645-1670, stanbulzoo4.
T. Gray, "Turkish Piracy and Early Stuart Devon", Rep. Trans, Devon Ass. Advmt, Sci, IZI, December
I989, S. I59-I7I
Y. Halaolu, "Bombay ehbenderi Hseyin Hasib'in I876 Tarihli Bir Mektubu", Trk Kltr,
XII/I36-I38, stanbul I974 s. 259-265.
R. Harding, "Deniz Savalan I453I8I5" Top, Tfek ve Sng Yeniada Sava Sanat (1453-1815), ed. J.
Black, (terc. Y. Alogan), stanbulzoo3, I04I27.
P. Herlihy, Odessa: A History 1794-1914, Cambridge (Mass.) I986.
A. Hess, "The Moriscos: An Ottoman Fifth Column in Sixteenth Century Spain", American Historical
Review, 74/I, (October I968), s. I-25.
- - , "The Evolution of the Ottornan Seabome Empire in the Age of the Oceanic Discoveries, I453-
I525", American Historical Review, 75/7 (r970), s. I892-I9I9.
F. Hitzel, "Dense de la Place Turque d'Oczakow par un officier du Genie Franais (I787)", 2 inci Tarih
Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 1-3 Haziran 1988, Samsun I990, s, 639-655.
A. A. brahim, Hkmet'l-hindi'l-britaniyye ve'l-idiiret .fi'l-halici'l-arabi, Riyad I40I/I98I.
M. lgrel, "aka Bey", Diyanet slam Ansiklopedisi, c. 8, I86-I88.
A. S. lter, imali Afrika'da Trkler, stanbul I936. c. I-II.
C. Imber, "The CostofNaval Warfare the Accounts of Hayreddin Barbarossa's Herceg Novi Campaign
in I539" Archivum Ottomanicum, IV, The Hague I972, s. 203-2I6.
--,"The Navy of Suleyman the Magnifcient", Archivum Ottomanicum, VI, The Hague I98o, s. zn-
z8z.
- - , The Ottoman Empire 1300-1481, stanbul I990.
H. nalc1k, "The Question of the Closing of the Black Sea under the Ottomans", Arkheion Pontou, At-
hens I979, s. 74-no.
- - , "The Rise of the Turcoman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium, and the Crusades",
The Middle East and the Balkansunder the Ottoman Empire, Bloomington I987, s. 309-342.
--,The Customs RegisterofCaffa, 1487-1490, (ed. V. Ostapchuk), Cambridge (MA) I996.
- - , Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1J00-16oo), (terc.: H. Berktay), stanbul
2000.
- , "Geliboh", EJ2, (ng.), Il, 983-987
- - , "mtiyazat", EP, (ng.), III, II78-n95
H. R. Kahane-A. Tietze, The Lingua Franca in the Levant, Turkish Nautical Terms oftalian and Greek Ori-
gin, Urbana I958: ,
Kapitlasyonlar, (terc. A. Read-M. skender), stanbul I330.
E. Z. Karal, "Selim III Devrinde Osmanl Bahriyesi Hakknda Vesikalar", Ij3, Trk Tarih Vesikalan, s.
203-2II.
M. Karayazgan, Denizci Szl, (Gemici Dili), Terimler, Deyimler, zmir I98.
C. Z. Kasm, el-Halic'l-arabi, Dirasat li't-tarihi'l-imiiriiti'l-arabiyye (1840-1914), Kahire I966.
B. Krekic, "Courier Traffic between Dubrovnik, Constantinople and Thessalonika in the First Half of
the Fourteenth Century", Yariorum Reprints, London r98o, XI, s. I-8.
F. Kurtolu, Gelibolu ve Yresi Tarihi, stanbul I938,
SEiLMi KAYNAKA
B. Ktkolu, "Mustafa Paa (Lala)", slam Ansiklopedisi, VIII, stanbul 1971, s. 732-736.
M. S. Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisadi Mnasebetleri I (1580-18]8), Ankara 1974.
--,"Yunan syam Srasnda Anadolu ve Adalar Rumlannn Tutumlan ve Sonulan", Trk-Yunan
flikileri, (nc Askeri Tarih Semineri), Ankara 1986, s. 133-161.
C. C. Lorimer, Delil'l-haiic, (Tarih), II, Katar, [t.y].
A. H. Lybyer, The Government ofThe Ottoman Empire in the time ofSuleiman the Magnificent, Cambrid-
ge 1913.
R. Mantran, 17. Yzyln Yansnda stanbul, c. I-II, (ev: M.A.Klbay-E.zcan), Ankara 1986.
M. Molnar, "Karlofa Antamas'ndan sonra Osmanl-Habsburg Snn (1699-1701)", Osmanl I, Anka-
ra 1999, s. 472-479.
G. P. B. Naish, "Ships and Shipbuilding", A Short History ofTechnology, ed. C. Singer, Oxford 1957, III,
s. 480-486.
D. M. Nicol, Bizans ve Venedik, (ev. G. . Gven), stanbul2ooo.
C. Orhonlu, Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti: Habe Eyaleti, stanbul 1974.
V. Ostapchuk, "The Human Landscape of the Ottoman Black Sea in the Face of the Cossack Naval Ra-
ids", Oriente Moderno, XX (LXXXI), I, 2001, s. 23J95.
z. G. den, Karasi Beylii, Ankara 1999.
S. zbaran, "Osmanl mparatorluu ve Hindistan Yolu", Tarih Dergisi, 31, stanbul 1978, s. 65-146.
Y. ztrk, Osmanl Hakimiyetinde Kife 1475-16oo, Ankara 2000.
D. Panzac, "The Manning of the Ottoman Navy in the Heyday of Sail (166o-185o)", Arming the Sta-
te:Military Conscription in the Middle East and Central Asia, (1775-1925), (ed. E. J. Zrcher), New-
york-London 1999
- - , "Affrontement Maritime et Mutations Technologiques en Mer Egee: l'Empire Ottoman et la Re-
publique de Yenise (1645-1740)", The Kapudan Pasha: His Office and His Domain, (ed. E. Zachari-
adou), Rethymnon 2002, s. n9-139
M. P. Pedani, In Nome del Gran Signore, Venezia 1994.
- - , l"Documenti Turchi" deli' Archivio di Stato di Venezia, Roma 1994.
- - , "Ottoman Diplomats in the West: The Sultan' s Ambassadors to the Republic ofVenice", Tarih
ncelemeleri Dergisi, XI, zmir 1996, s. 187-202.
- - , Elenco, Degli Inviati Diplomatici Veneziani Presso i Sovrani Ottomani, Venezia 2000.
R. Romano, "Economic Aspects of the Construction ofWarships in Yenice in the Sixteenth Century",
Crises and Change in the Venetian Economy in the 16th and 17th Centuries, ed. B. Pullan, London
1968, s. 59-87:
SafVet, "Kbns Fethi zerine Vesikalar", TOEM, 19, stanbul 1329, s. II7J-II93-
H. Sahilliolu, "Osmanl daresinde Kbns'n lk Yl Btesi", Belgeler, IV/7-8, Ankara 1967, s. 1-33
S. J. Shaw, "Selim III and the Ottoman Navy", Turcica, 1, Paris 1969, s. 212-241.
- - , Between Old And New, Cambridge, Mass. 1971.
S. Soucek, "The Rise ofBarbarossas in North Africa", Archivum Ottomanicum, III, The Hague 1971, s.
238-250.
- - , "Certain Types of Shipsin the Ottoman-Turkish Terminology", Turcica, VII, Paris 1975, s. 233-
249.

- - , "The Strait of Chios and the Kaptan Paa' s Navy", The Kapudan Pasha: His Office and His Doma-
in, (ed. E. Zachariadou), Rethymnon 2002, s. 14I-r63.
T. Stavrides, The Sultan ofVezirs, The Lifo and Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Ange-
lovi (1453-1474), Leiden 2001.
S. Tansel, Osmanl Kaynaklanna Gre Fatih Sultan Mehrned'in Siyasi ve Askeri Faaliyetleri, stanbul 1971.
. Tekinda, "Sadnazam Adni Mahmud Paa'ya Ait Bir Tedkik Mnasebetiyle", Belleten, 95, Ankara
1960, S. 509-527.
- - , "Hali Tersanesinde na Edilen lk Osmanl Donannas ve Cafer Kapudan'n Arizas", Belgeler-
le Trk Tarihi Dergisi, IIf7, stanbul 1968, s. 66-70.
- - , "eme", slamAnsiklopedisi, III, s_ 386-388.
Abdulcelil et-Temimi, "XVI. Yzylda Kuzey Afrika'daki Osmanl-spanyol Mcadelesinin Dini Arka
Plan", (ev. M. zdemir), slami Aratrmalar, r2j2, (1999), s. 179-189.
A. Tenenti, Piracy and the Decline ofVenice 1580-1615, (tre. J. B. Pullan), London 1967.
G. R. Tibbets, Arab Navigation in the Indian Ocean Btifire the Coming of the Portuguese, London 1981
(rep.).
E. Torol-. H. Aksoy, "Drydocks of Istanbul Golden Hom Shipyard", [; Wuslararas Trk-slam Bilim
ve Teknoloji Tarihi Kongresi, T, 14-18 Eyll1981, c. III, stanbul 1981, s- 57-65.
C. Truhelka, "Dubrovnik Arivinde Trk-slav Vesikalan", stanbul Enstits Dergisi, , stanbul 1956,
s. 39-65.
C. Tukin, Osmanl mparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi, stanbul 1947.
. Turan, "Rodos'un Zaptndan Malta Muhasarasna", Kanuni Armaan, Ankara 1970, s. 47-n7.
- - , Trkiye-talya likileri, stanbul 1990.
. H. Uzunarl, "Sadrazam Halil Hamid Paa", Trkiyat Mecmuas, V, stanbul 1936, s. 213-268.
- - , "Cezayirli Gazi Hasan Paa'ya Dair", Trkiyat Mecmuas, VII-VIII/I, stanbul 1942, s. 17-40.
- - , Osmanl Devleti'nin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara 1948.
N. Vatin, l'Ordre de Saint-Jean-de-Jirusalem, l'Empire Ottoman et la Mediterran~e orientale entre les deux
sieges de Rhodes 1480-1522, Paris 1994.
W. M. Wiener, "Zur Geshichte des Tersane-i Amire in Istanbul", Turkische Miszellen, Robert Anhegger
Armaan, stanbul 1987, s. 253-273. .
P. Wittek, Mentee Beylii 13-15'inci Asrda Garbi Kk Asya Tarihine Ait Tetkik, (tre. O. . Gkyay), An-
kara I944
E. Zachariadou, Trade and Crusade: Venetian Crete and the Emirates ofMenteshe and Aydn (1]00-1415),
Yenice 1983-
- - , (ed.), The Via Egnatia Under Ottoman Rule (1]80-1699), Rethymnon 1996.
G. Zanelli, l'Arsenale di Venezia, Venezia 1991.
SEiLMi KAYNAKA
Ali Paa (Mezzinzade) go, 91, 92, 94, g6, g8,
DiziN 99
Alikoma 125
Ab Abdurrahman (Acman eyhi) 137 Amasra 18
Abdurrahman Kizrm (Lince konsolos vekili) 141 Arnmarzade (kapudan) 187
Aldlaziz (arika eyhi) 137 Anabolu 125
Abdlcabbar (Kurdolu) 93 Anadolu Hisan 17, 349 350
Abdlhamid I 125, 128 Anadolu Kava 352
Abdlhamid II 138, 140 Andon bkz. Andriya (mimar)
Abdrrahim Efendi (eyhlislam) 188 Andre Adas 93
Abdrrezzak Efendi (reislkttab) 122 Andriya (mimar) 210
acemi olanlan 159, 160, 162 Ankara Sava 34
Adriyatik 23, n2, II4, n6, 267, 267 Antalya 94
aribar 165, 166 Aragon kral 35
Ava 303 Arnavutluk122,249
ahenger227 arpa 353
ahitname 249-251, 255-257, 262, 267 asker sandal 124
Ahmed I II9 at gemisi 3739 41, 42, 67
Ahmed III 285, 350 ate gemisi 124
Ahmed Bey (Rodos beyi) 9 9 Atlas Okyanusu 261
Ahmed (Cezayirli kapudan) 195 Atrasan (Adrasan) liman 94
Ahmed Hoca (tersane miman) 213 avarz 68
Ahmed Paa (Gedik) 5, 18-21, 48 avarz- divaniye 41
Ahmed Paa (Hersekzade) 48 Avlonya 20, n3, 268
Ahmed Paa (kapudan) bkz. Ahmed Paa Avusturya 196, 326, 356, 358; seferi 54
(Kemanke) Ayarnavra II3
Ahmed Paa (Kemanke) 49 Aydnoullan 13, 14
Ahmed Paa (Melek) 189 Aynahkavak 156; Tenkihnamesi 289, 297-299,
Ahmed Paa (Voynuk) 187, 88, 192 302, 304, 325, 336, 357
Ahmed Rasim (mhendis) 124 Azak 287, 288, 291, 292, 299, 325, 336, 354;
Altabolu 335 Kalesi 286
Alyolu 228, 335 Azap Kapusu 148, 149
Akdeniz 57 13, 17, 18, 22, 24~27, 34, 70, 87, II2, azaplar 37, 39
148, 155. 184, 186, 195 197 210, 261, 262,
265, 267, 296, 299, 325, 327, 328, 330, 335 babafngo 199 Ba
339 357; adalan 337 Bab'l-vad' (Cezayir'de) 126
Akkirman 22, 285, 349 Badat28
Alanya 13 Bahekaps 189
alborta 199 Balreyu 135; sahilleri 137
Aleksandr (tercman) 2o Balr- siyah kava 330, 354
Ali Kapndan (funuslu) 195 Bahriye Kanunnamesi 197, 199

373
Balklava (Balka) 190, 337 bomba gemisi 124
balmumu6o Bombay 139-140
Baltalimam 228 Bonneval, M. 208
Baltk 207 borda 198
Bandrma 337 Bosna 89, 249
Barak Reis 22, 85 boyac 227
bara 92, 65, 66, 8s, 86, 267 Bozcaada 14, 87, 190, 190, 337
hara-i kebir 86 Bracewell n6
Barilo (Barello, don Antonyo, general) 124, Bra (Brast) Adas II7
126 Braudel, Ferdinand 22
Bartn !89, 33S brik 124, 337"339
Basra 28, 3s-36, 141; Krfezi 7, 25, 28, 3s, 136, Brindisi 20
138, 139; tersanesi 28, s6 Brown, Uyod A. 149
Bastion 264 Bnn (Mhendis) 208, 210, 212, 222
batarda 36, 52, 88, 6s, 166, 87, 197; -i hma- Bnn, Polid (Bnn'un kardei) 209
yin I39 Bu Nehri 325, 336
Bayezid I (Yldnm) 13, s, 33, 47, 48, s5, 349 buday p6, p8, 3S3
Bayezid II 5, 22, 23, 2s, s2, 147, 156, 28s, 349 buharlgemi 84
Bayram (Trablusgarpl kapudan) I9S burgucu 6o
Behram Paa (Rum beylerbeyi) 48, 9S 96 Bursa 254
beki 228 burtun, burton 83, r86, r88, 89, r89, 190, 194
Beled-i Unnab 265 Bkre Antiamas 334
Belgrad 17; Antiamas 288, 290-293, 32S Blblce 33S
Bender kitabesi 5
Benefe 199 Cafer Bey (Gelibolu sancakbeyi) 26 Ca
benna 41 Cafer Kapudan 147, s6
Benuva (mhendis, baba-oul) 210 Cafer Paa (kapudan) 193
Benzert 263, 264 Cafer Reis kalyonu 87
Beikta 94 Candaroullan 19
bk 6o Canib Mehmed Salih Efendi 223
bkc41, 159, 6o cankrtaran 98
Birecik tersanesi 56 Canpolad (Kilis Hakimi) 9S
Bizans 13, 8, 34, ss, 349 Carlstrand (sveli uzman) 2n
bolana 229 cebeci 39, 41
Boaz Hisarlan 87, 194 Cebehane-i Amire 228
Boazii 228 Celalzade 52, 57
Boazkesen bkz. Rumeli Hisan Cem (ehzade) 23
Boazlar 285, 349 Ceneviz, Cenevizliler 6, s, 6, 19, 22, 84, 212,
Boazn 19; adalan 19, 20 349 3SO, 352
Bodan 5 Cerbe 95, ss
Bolu 198 cerr-i eskal 2 27
374 DiziN
Cezayir 28, 55 56, III, 121, 123, 124, 126, 127, Dartmouth 266
89, 190, 192, 194, 261, 263-267; Davud Paa (Kk) 48, 74 75
Beylerbeyi 54; days 124; Kalesi 127; kaly- Deirmenlik lirnam 192
onu 194; korsanlan n4, 266, 328; demirci 41, 160, 227
kuatmas 124, 125, 28; sultam 27 deniz ticareti 289
Cezayir-i Bahr-i sefid 36, 47, 48, 52, 56, 57 90 Dervi Paa (Halep beylerbeyi) 95, 96
Cezayir-i Garb 52, 54, 57; beylerbeyleri 55 derya beyi 196, 197
Ceziret'l-arab 135 deveci 6o
Cicogna, Pasquale (Venedik docu) n8 Devlet-i Aliyye-i Osmaniye 136
Cide228 Devon 266
Cihangir 52 Dimitri Kalfa 213
civador0;1 198-199 Dinyeper Nehri 326
Clavijo 35 Dinyester Nehri 325, 336
direk 192
a aka Bey 13 Divan- Hmiiyln 330, 331, 333 353355
al Bey 6, 35 Diyarbekir 49
am22 Diyar- Marib 55
anlca m. 337 339 doramao 227
anakkale Boaz 17, 19, 33 186-190, 327, 349, Dou Roma mparatorluu 21
35 2 358 D'ohsson, Murata de 2n, 227
apa 6o dokuma mamulleri p8
arhac gemileri 193 dolap 28
arkaski 292 Don (Ten) Nehri 293
atal kl 338 Dra n3, n4; aalan 4
ayaz 196 Dubai 138
ekdiri 4 , 34 184 18 5, 197 Dubrovnik, Dubrovnikli 6, 96, 9, 249-256
ekeleve 337, 338 Dukas34
ektirme 192, 337, 338 Dumen, Tussen (havuz mhendisi) 212
ektirme bal 338 duvar kalfas 227
em (gz) 222 duvarc 227
eme 207, 221
rmk 337-338 EbU Musa Adalan 138 Eb

ilingir 6o Ebu Zabi 137, 138
ivi 160 Ebubekir Paa (Kefe beylerbeyi) 293
oruh Nehri 338 Ebussuud Efendi (eyhlislam) 88
p 228 Edincik 14, 34
ka 160 Edirne 254; Antiamas 291, 359; Ban 358
Eflak voyvodas 125
Da Dalmaya n4, 7 Ege adalan 91, 335, 353, 356
Daniel (mhendis) 213 Ege Blgesi 199
Danimarka, Dammarkal 207, 326 Ege Denizi s. 6, 20, 22, 35

375
eeci 160 Gime 98
Eriboz 17, 20, S4 S7 199 golet 337 339
Elrnstrm (sveli Uzman) 2II Golitzine, Dimitri Milailovi (Rus bykelisi)
Emo, Gabriel (Venedik donamna kumandan) 267 287
Ereli 190, 33S Goz070
erre-ke 1S9 16s. 227 gke us
Evliya elebi 42, 148, 338 Gzleve 337
Grognard (Fransz mhendis) 22, 224
fanus 160 gfmi 37
Far (Lesina) Adas II8 gmrk302
Fas IZS, 266; sultan 123 gmrk emini m. 3S4 3SS
Faysal (Maskat hakimi) 137 gmrki aa 333
Fazd Ahmet Paa (sadrazam) 148, 192 grgen 228
Fazd, Mustafa Paa (sadrazam) 196
Fazi b. Alevi (Zufar hiikimi) 136 Habe 28 Ha
Fetret Devri 34 Habsburg mparatorluu n6
firkateyn 124, 210, 213 Hal donanmalan 6
Finike 94 haddad 59, r62-165

firkate 338 Hafsa Sultan 50
Fisher, Geodfrey II9 halat 193
Fonton (Fransa batercmam) 126 halat 4
Fransa, Fransz 6, 207, 222, 224, 226, 261-267, Halep 27, so, 5, 89, 98
303304, p6, 3SS3s6, 3S8, 3S9; donannas Hali 7, 18, 35 47 s6
IZS; tccarlan 261 Hali tersanesi bkz. Galata Tersanesi
flika !24 Halil Hamid Efendi (reislkttap) 122, 300
Halil Hamid Paa (sadrazam) 207, 22
Gabele II3, u6, II8 Hallen 2n
gabya 198 ham demir 328
Galata 26, 147, 148; masdariyyesi 303; (Hali) ham sirke 337
tersanesi 3S 147, 148, 1SSIS7 160, 16s. hammal 6o, 228
166: voyvodal 302 hamr 337
garb ocaklan 122, 192-19S 261-268 Hamza (Rodos beyi) 94
Gattilusio ailesi (Limni'de) 19 Hanes (Cezayir) 126
Gelibolu 1317, 20, 3336, 39 S4 S7 147 1SS 1S7 hara 68
199, 349; krekileri 69; limam 43; sancak- harami n; levend 24
beylii 48; tersanesi 36, 38. 4143 47 1SS harbende 228
gemi reisi 3S4 Harhome (ngiliz elisi) 26s
Gemlik 14 Hasan Aa (Cezayir hakimi) 56
Giresun 33S 33S Hasan b. Piri 98
Girit 4, 9, 96-99, 87, 89; kuatmas 87; Hasan Bey (Baba) 196
seferi 86 Hasan Paa (Gazi, Cezayirli) 23, 200, 207, 221
DiziN
Hasan Paa (Karaman beylerbeyi) 9S 96 kinci Viyana kuatmas 196
Hasan Veled-i Hokadem Aa (fersane keth- rroz 19
das) 38 ineili Kk 226
Hasky 148; tophanesi 2ro ncirli 19
lavanl dubalar 124 nebalt 22, 42, S4 S7 69, 92, rr3, 148, 8s.
havuz 2rr, 222-229 190, 207; Sava rr2; seferi 76
havyar p8 ngiltere, ngiliz 6, 13s-137, 183, 186, 207, 213,
Hayreddin Paa (Barbaros) s. 23, 24, 27, 28, 36, 26!-263, 26s-266, 267. 303, p6, 328, 3S6.
48, 49 S154 s6, 70, 185. 188, 261 3s8, 3S9; korsanlan 192, 262; tccarlan 26
Hazine-i Amire 1s8, 160, 229, 2S4 psara 33S
hendesehane 207 ran I3S 139-141
Henry IV (Navara, Fransa kral) 262 skender Paa (Anadolu beylerbeyi) 95. 96
Hersek 89 skenderiye 89, 94; seferi 18s
hnta 304 smail Kalfa (gemi miman) 213
Hzr Paa (Cezayir-i Garb beylerbeyi) 263 spanya kalyonlan 8s
Hicaz 136 spanya, spanyol 6, 22, s. 121-123, I23-I27, 183.
Hindistan s. 26 184, 261, 263, 26S, 326, 33S 358
Hint Denizi 2S, 28 ispene 39. 68
Hocabey p6, 328, 337 aynca bkz. Odesa stakiyef, Aleksandr (Rus elisi) 304
hadgirifte 6 8 stanbul 13, 17-19, 147, 1S7 208, 210, 212, 228,
Hollanda, Rollandal 6, 183, 186, 3s8; korsanlar 2S3-25S 26326s, 304, 326, 335 349 353
192 3S7; Antiamas 286, 288, 291; Baaz 296,
Hrling (sveli uzman) 2II 327 3SO, 3S23s6, 3S9; kads 3S3; kilesi 3S3;
hurma 337 stanbul28
Hnlcir iskelesi Antiamas 3S9 stanky 19
Hrmz Adas 138, 138 stendil Adas 194
Hseyin (Cezayirli kapudan) 195 stinye 228
Hseyin Hasib Efendi (Bombay baehbenderi) sve, sveli 207, 2II, 226, 227, 3S8
139 140 kapolos 33S
Hseyin Paa (Battal, Trabzon valisi) 333 talya s. 28, 249
Hseyin Paa (Kk) 200, 208, 209, 2rr, 212, zmir 299, 304, 337
221-224, 226, 228, 331 zmit 14, 34 190, 228, 228; tersanesi 1S6
Hseyin Paa (Mezemorta) 19S izn-i sefine 3S2; defterleri 327, 328, 330, 333 334;
emri 327, 330; ferman 328, 331, 332, 339
Ir Irakeyn seferi 27, so, 53 353 354
zzet Mehned Paa (sadrazam) 122, 22s
ib bn-i Kemal 26, 48
brahim Paa (Msrlolu) 19s. 196 Kadrga 3S; liman 18, 147 156 Ka
brahim Paa (Pargal, sadrazam) 27, 50, 52-53. kadrga 6, 18, 19, 22, 37, 39. 41, 67, 68, 88, 91,
137 1S7 92, 9S 147 1S6, 16s, 166, 183, 184, 184-
ineada 228 188, 188, 189, 189, 192, 196, 198, 200

377
Kathane 26; Deresi I48, I56 Kasm Paa (Gzelce) r48
kahve 328, 336, 356 Kasmpaa I47 I56
Kaid Mustafa (Gime sancakbeyi) 98 Katar I3 5 I37
kalafat 4r, r59, r6o, r62-r65, 227 Katerina 326
Kal'a-i Cezayir bkz. Cezayir Kalesi Katrl 335
Kal'a-i Sultaniyye bkz. Sultaniyye Kalesi Kitib elebi 92, r88, r9o
Kalas 299 Katif sahilleri I37
Kalimnos r9 Kavak Hisarlan 304
Kalina limam 93 kavak ustas 327 33r, 354
kalyata 37-39. 4r, 4r, 67, 88, 95 98, r65, r66, Kaya Bey (Kocaeli beyi) 93
267 kayk 37-39. 4r, 4r, 67, r65, r66
kalyon 6, 22, I24, r56, r83, r84, r86-r92, I94 keiboynuzu 337
r98, 200, 304; - bzrk r86; - kebir I97 Kefe r8, r9, 29r, 293
Kandua 303 Kefken tersanesi r56
Kansu Gavri (Mernluk Sultam) 25 Kemal Reis 22-24, 35 r85
kapan gemisi 332 353 Kemalpaazade, ibn Kemal35
kapannaibi 353 Kemer 42, r9o
kapan tccan 328, 33r, 352 Kenan Paa (kaptanderya) r9o
kapudaner99;kalyonur96 kendir r6o, 304
kapurlane-i hrnayfu I99 Kenek r4r
kapudan- derya 49; eyaleri 57 kereste r6o, r98, 328
kapudan- siini 5I Kerson (Kereson) 299, 303, 304, 326, 337 354
Kapudani56 Ker Boaz 287, 29r
kapurlanlk 48 Kesendre I93
Karaelebizade r9o Kbrs r4, 94. 95 97, r88, r96, r99; seferi 42,
Karadeniz 5, 7 I3, I5, I7I9, 22, 33 I48, I97 87,89,90,9299
285, 286, 288292, 294296, 300, 302, Klburun 292, 299
304, 325328, 330332, 334. 335 339 349 Krm r3, 290, 296, 304, 325, 336, 336, 337
350, 352355 357 358, 358, 359; Boaz 2ro 354; Hanl r9; Harbi 350; meselesi r22;
Karagz Bey 74 seferi r8
Karaky Kapusu I49 krlang r24, 337. 338
Karaman 49 98; Beylerbeylii 48, 5r Kzldeniz 5 7, 23, 25, 28
Karamrsel r4, 9r-92 Kidros 228
Karamrsel Bey I4 Kihlberg (sveli uzman) 2rr
Karesi Beylii r4 Kili 22, 2IO, 285, 349
Karesioullan r4 Kilid-i Balr bkz. Kilithahir
Karlili 54 57 Kilis 88, rr6
Karlo (don) (spanya kral) r28 Kilithahir Kalesi (Kilid-i Bahr) r7
Karlofa Bar 286 Kirka n3
Karlos V (spanya kral) 28 Kiryas (Kalafat) 2ro
Kasm Paa (Rumeli beylerbeyi) 48 Klintberg (sveli uzman) 2rr
DiziN
kocaba 331 levent n, r2; korsanlan 88
kocareis 355 Liljogren (sveli uzman) 2II
Korfos 93 limana4
Korfu 98, 2; seferi 70 Linni 19, 190
Koron 22, 49, 3; seferi r85 limon 328, 337
Korsan, korsanlk 24, 25, n, II2, 6, 122, r86, Linosa (Lirnasol) Kalesi 9 5
26r, 262-263, 265-268; sleri r3; Maripli LIICe 135, 137139, 141
korsanlar r3, r4; Mslman korsanlar r3; Londra Antiamas 359
Osmanl korsaruan r3; Tunus korsanlan lngren (sveli uzman) 2II
264, 266; Venedik korsanlan II3 Ludovici, Daniele de (Venedik elisi) 53
korvet 210 ltfi Bey (kapudan) 49, 51, 57
Kotor Krfezi r4 ltfi Paa (Karaman beylerbeyi) 48
kmr6o Ltfuilah (Lama) 230
ksele r6o
Kubad avu (Osmanl elisi) 88 Macaristan 157 Ma
kumbaraa 159, r62-r65 Marcillana Bone r4
kurun r6o Marelliana Noris r4
Kurunlu 335 Mauka II4
Kurunlu Malzen 149, 357 Magosa 95, 99; kuabDas 99
kuru zm 337 Marib filosu 192
kuruyemi 337 Marib kalyonu 195
Kuveyt 135137 Marip eyaletleri 26r
Kuzey Afrika 23, 262, 263, 265, 266, 268 Mahmud Paa (sadrazam) 8-2o, 48
Kk Kaynarca Antiamas 288-290, 294-297, Mahmud Raif 223
300, 302, 325, 328, 349, 356 mahzenci4r
Kk Malta bkz. Gozo makarac 41, 41, 159, r6o, r62, 63, r65, 227,
kfeci 228 227
kkrt 336, 356 Makarska liman r7, r7
krek yapc 41 Malmen (sveli uzman) 2r
kreki 39, 67, 69-72, 75, 76; avanz defteri 71; Malta 6, 70, 125; gemileri 126; seferi 92
defteri 72 mancana 198
krekli gemi (ekdiri, kadrga) r84 Manol Kalfa (ayak miman) 230
Krk Kapusu 149 marangoz 41, 6o, 227, 228
marinar 228
La lamc 228 Marmara 13, s, 33
Lahsa 28, 135 Marsigli 196
Lakos 2r, 212, 227 Marsilya liman 298
lecce 20 Marsilyal 262, 263
lefkoa 99; Kalesi 96, 98; kuatmas 97, 98 martiko 337, 338, 338
lenger 6o Martin Burnu 123
Leryos 19 masdariyye vergisi 302
BEYLiKTEN iMPARATO.RLUGA OsMANLI DENizciLici 379

Maskat 136-38 Mesih Paa (sadrazam) s. 21, 48
Matrak Nasuh S3 mee 228
mavna 91, 92, 9S 88, 89, 89, 197, 198 Meyyit iskelesi 148, 149; Kaps 148
maystra 198 Msr 5. 2S, 26, 49, 89, 155. 189, 256, 358; kalyo-
Mayorka Adas 28, s nu 194
Mehmed (Kk) 193, 194 Midilli 13, 20, 57, 68, 93; Sava 295
Mehmed (Irablusgarpl kapuda) I9S Mikail (Burguru) 230
Mehmed Aa (Irablusgarb aas) 193 Miknos 33S
Mehmed Aa (Livomolu, mthedi) 196 MimarAa 224
Mehmed Ali Paa (Msr valisi) 3S9 Minorka seferi 55
Mehmed b. Ahmed (Reis) 74 Minthen (sveli uzman) 2n
Mehmed Emin Efendi (Msrizade) 230 mimiran- derya 27
Mehmed Kapuda (Irablusgarpl) I9S Misivri 228, 294, 33S
Mehmed I (elebi) s. 35 Moha Zaferi 1S7
Mehmed II (Fatih) 5. 13, 17, 1720, 22, 35.147, morisco 24
!56, 249 285, 349 350 Moskova 287
Mehmed IV (Ava) 190, 193 Moton 22, 69, 9S n3; seferi 76, 18s
Mehmed Paa (Baltaa) 288 Mudanya 337
Mehmed Paa (Cezayir beylerbeyi) 124 Muhamrnara 139
Mehmed Paa (avuzade kaptanderya) 89 Muhammed b. El-Hoca (Osmanl ehbenderi)
Mehmed Paa (Damat, Melek sadrazam)' 222 140, 141
Mehmed Paa (Rum beylerbeyi) 48 Muhammed b. Halife (Lince hakini) 140, r4r
Mehmed Paa Piri (sadrazam) 26 Muhyi elebi S3
Mehmed Paa (Sofu sadrazam) 87 Mulay Hasan (Tunus Sultan) so, s
Mehmed Paa (Sokullu sadrazam) 55 88, 148 mumrur6o
Mehmed Paa (Vali, Cezayir days) 127 Murad (ehzade) 89
Mehmed Paa (Yeen sadrazam) 122 Murad I s. 47
Mehmed Raid Efendi (Iersane emini) 224 Murad II 6, 35 249
Mehmed Salih Efendi (Havuz bina emini) 225, Murad III r8, 2s6, 263, 26s
230 Murad Paa (Kara kaptanderya) 89, 193-194
mehteran bl 37 Murad Reis 91, 93 94 ns
Meis Adas 94 Mustafa II 28s, 3SO
mekteb-i riyaziye 207 Mustafa III r21
Mektfun (Dubai eyhi) 137 Mustafa (Cezayirli kapuda) I9S
melekse 337 338 Mustafa (Molla gemi mirnan) 213
Mellallar 330, 333 339 Mustafa Efendi (bamuhasebeci) 196
Memi Reis (Dumdum) 93 Mustafa Efendi (Frenk) r96
Memlkler 5 25 Mustafa Paa (Palak) 48, 94 97
Memma, Marcantonio (Venedik doru) II9 Mustafa Paa (Bozoklu) 19S
Menteeoulan 14 Mustafa Paa (Kara, Merzifonlu) 191, I9S
meremmeti 41, 1S9 163, 165 Mustafa Paa (I.ala, Serdar) 90-92, 94-97, 98-99
DiziN
Mustafa Paa (Mara beylerbeyi) g6 zi 2g3, 2gg, 325, 336, 337
Mustafa Paa (Surnazen, sadrazam) rgo zi istibkam 2ro
Mustafa Paa (Vezir) g3
Mustafa Selliniki gr, n2 paketbot 304 Pa
Mustafa Tamburi r85 palakerme 88
Muzaffer Paa (Mazul, ehr-i Zol beylerbeyi) g5, Papalk 6, g
g6 Paris 35g
mhendishane-i bahr-i Hniiyfu 207 pari-tra sg. r62r6s
mhimmatgernisi24 patona g4, rgg
mretlebat 41 Payas g8
mteebbis tccar 352 Pendik 22g
pergende (perkende, perkendi) 337, 338
Na nakkar6o Petri (Yelkenci) 210
Naka337 Petro (ar) 287, 350
Napoli 6; kadrgalan r85; Krall 20, 2r Petro Kalfa (marangoz) 230
Navarin 22, 35g Petrus (Aziz) 20
neccar rsg. r63-6s, 227 Philip II (spanya kral) 263
neccir ba r62 Piri Reis 55, g8, 147, r56
Necid 135; sanca 137 Piyale Paa (Kaptamderya, vezir) 55, go, gr, g3
Neretva Nehri n8 gs. gsg7. gg
Nevsim Kalfa (gemi mirnan) 213 Plyrnoutl266
Nikola (Amil) 253 portakal 328, 337
Nikola (veled-i Petro) 253 Portekiz 5 125, 126, 135
Nikola Kalfa (gemi miman) 213 Portekiziller 2 5
nizam- cedid 221 Potekali 2gg, 336
Nova n3, n6, 255; Kalesi 70, n4; seferi 54; Preveze n3, 26r; Sava 5 28; zaferi 155
tuzlas 253 Pnt Sava 288, 2gr
Noval korsanlar n4 Pnt Mtarekesi 288
pulaka (polaka, pulika) 337 33g

Oc Ochakov 210 Pulya 20, 268; seferi 20, 70
odaba 37
Odesa 326, 337, 354 Ragp Paa (Koca, sadrazam) 121 Ra
oku3g Ramazan Paa (Trablusgarb valisi) 267
Or 2g3 Ramberti Benedetto 53
Orhan 13, 14, r6 renber 227
orta rg8 ressam 227
Osman Efendi (Tersane emini) 224 Reid so, rg6
Osman II 52 riyale rg4, rgg
Otranto 20, 21 Rize 335
Rode (sveli havuz miman) 212, 223-227
rn mer Vahit Efendi 122 Rodos 5 13, g, 21, 26, 36, 50, 56, 57, gr, g4,

rs7. r96, 2rr, 227; fethi ss; liman 212; Semadirek 19
seferi ss. 1s6; valyeleri 19 Seng Kalesi rr6, rq
Roe, Thomas (Sir ngiliz elisi) 266 seren 192, 198, 304
Rogoznie liman rr4 sergen 228
Rum 49; beylerbeylii 48; syam 334. 3S7 Sergis (Demirdba) 230
Rumeli 49; beylerbeylii 48; Hisan (Boazke- Serv Burnu 194
sen) 17, 296, 349 3SO, 3S6 Seyyid Abdi (tccar) n8
Rumlar327, 33S3363S3 3SS sr derisi 328
Ruscuk tersanesi 1s6 Srhistan 249
Rusya, Ruslar 7, 12S, 140, 207, 210, 28s. 286, svaa 227
288-290, 296, 30430S, 32SJ28, 330332 Sicilya 267

334-336, 339 3S23s8, 3S8, 3S9; ticaret Sidlyateyn 123, r26, 3s8
gemileri 287, 297, 298, 300, 303; ticareti Silahdarr9o
292; tccarlari 288, 289, 292-29s. 297, Silifke 96, 98
2 99 33 Silivri 190
Rstem Paa (sadrazam) SS Simean (Polonyal) 42
Siran Bey (Gelibolu sancakbeyi) 48
sabun 336, 3S6 Siran Paa (kaptamderya) SS
Sakz 13, 93 196 Sinan Paa (Lala, Rum beylerbeyi) 48
sakoleva 337 338 Sinop 13, r8, 19, 18s, 189, 190, 192, r98, 302-
Salih (Kavasun eyhi) 139 304; tersanesi s6
Samsun r89, 190, 198; tersanesi s6 sirke 337
sandal42 Sisarn 13, 337
sandala 3SS Skurye Adas n8
Santaron 33S soya bal 338
Santorin 189 Smbeki 19
Sanya Kal'as rr6 snbeki 228
Sardinya 326 Spilit II3, n s. rq
Sanca Paa (Gelibolu sancakbeyi) s. 33 47 Sultaniyye Kalesi (Kal'a-i Sultaniyye) 17, 3S 3S8
Sanhanoullan 14 Suluca 33S
sava 67 Suriye 26, ss
Schantz (sveli uzman) 2rr Sleyman (Cezayirli kapudan) I9S
sela. 266 Sleyman Bey (Baltaolu) 17, 3S
Selam Mehmed (Cezayirli kapudan) 126 Sleyman Feyzi Efendi (reislkttab) 122
Selanik r6 Sleyman (Kanuni) 5 26, 27, 50, S4 148, 148,
Selim I (Yavuz) 2s, 26, 147, 1SS 1SS s6. 2S3 rss. rs6. 253 261
2S6 Sleyman Paa (Gelibolu Fatihi) 33
Selim II 87, 89, 90 Sleyman Paa (Hadun, Msr beylerbeyi) s. 48
Selim III 209, 2II, 221, 222, 228, 229 sprge 337
Sellame 138 stun 192, 198, 304
Selman Reis s. 2S Svey s. 25; tersanesi 28, 156
DiziN
a adi Paa (Karaman beylerbeyi) 48 Tuna Blgesi p8
ahkulu Kaps r48 Tuna havzas 326, 352
alope 124, 126 Tunus 28, 51, 123, I25, 188-190, 192, 192, I94
am 49 98; Beylerbeylii 48, 94 261-264, 266, 267; kalyonu 194; korsanlan
arika r 38 264,266
attlarab 137 Turgut Reis (Koronlu) 267
ayka (ayka) n6, 337 338 Tuskana 267
elbaz- Bahri Kalyonu 97 tuz 304
eltiye 337 338 Tuzla 96
ibenik II7, n8; Beyi II4 tuzlu balk 328
iklo Kalesi 54 tccar 304
iraz 140 tccar gemisi 37-39, 41, 67, 123
Trki b. Said (Muskat iman) r36
Ta tafta r6o ttn328
Taranto 20
ta gemisi 88, r65, r65, r66 Uceyr salilieri 137 Uc
ta 227, 227 Uman 135137
Taoz 19 Umur Bey(Gazi) 14
tavan 227 Unkapan (Kapan- dakik) 327, 352
Taygan (Taganrog) liman 292, 293, 299, 326, Uskok, Uskoklar n2, rr3, n6, rr7, 117-rr9
p8, 336. 337 354 Uzakdou 26
tersane 39, 147, r87, 212, 221, 226, 359; baesi
r48; emini 332; mhendisianesi okulu 207 lgn r22 o
Tersane-i Amire 36, 67, 147, 148, 193, 222, 228 mit Burnu 25
ticaret gemisi n 9 mm'l Kayveyn 137
Timur34 nye 335 335
Tirebolu 335 stftpc 41, 159. r6o, 162-165
Tolstoy, Petro Andriyevi (Rus orta elisi) 291
Tolun 212, 261, 224 varil 6o Va
top 193; gemisi 42, 88, 165, r66 Vama r89, 190, 294, 335
topu 39 Vasilikos 335
Trablusgarb 71, 89, 95 98, 123, 155 I90, 192 Venedik, Venedikliler 6, I3I9, 22, 87-89, 95
194,195,26r,262,264,265,267,267; 96, n6, n8, !19, I47 183187, 190, 191,
kalyonu 194, 195; seferi 70 I95 196, 2!2, 255, 261, 262, 266-268, 335,
Trablusam 96 349 350, 352; ahimarneleri 255; haras 114;
Trabzon 335 donannas 187, 188, 194; korsanlan n3;
Trabzon Rum mparatorluu r8, 19 Krfezi rr2; rnavnas 71; tersanesi r84; tc-
Trandafil Kalfa (Duvarc) 230 carlan n9, 26r
trinkete r 98 Via Egnatia n3
Trogir n7 vilayet-i Marih.55
Tuna Boaz 303 volk 337 338

We Weidenhielm (sveli uzman) 2n
Ya Ya Kapan 149
yalar 6o
Yakomi 212, 230
Yalkk 190
Ya Antiamas 32S, 336
Yedikule Zindam 305
yelken bezi 199
yelken inesi 6o
yelkenci 35 s
s,
Yemen 28; iman 123
Yeni Kale 293, 336
Yenice Bey (Gelibolu beyi) s, 47
Yozop (Venedikli marangoz) 212
Yunan syam 358
yuvarlak 199
Za Zadar n7
Zaanos Paa (vezir) 48
Ziiid b. Halife (Uman eyhi) 137
Zantal 335
zemberek oku 41
zeytin 337
zeytinya 336, 356
zincir 6o
Zufar 136
Zuhafkorveti 141
DiziN

BOSTAN İdris - Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

BOSTAN İdris - Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BEYLiKTEN iMPARATORLU~A OsMANLI DENizci Li~ i

BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiGi{iDRiS BOSTAN

2006, KiTAP YAYlNEVi LTD.

GRAFiK UYGULAMA VE BASKI

KAGIT HANE BiNASI

KTAP YAYINEV LTD.

O gnderdikleri, ak denizlere uygun gemi ina edemedikleri, hatta

BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiG i

BEYLiKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENiZCiLiG i

Burhaniye / Beylerbeyi, 20 Ocak 2006

BRNC AYRIM: OSMANLI DENZ POLTKALARI

I. BEYLKTEN MPARATORLUGA OSMANLI DENZCLG I3

9 58 ( 55 r TARiHLi KREKi DEFTERLER 67

OsMANu DoNANMASININ SEFER GzERGAHI 87

7 AKDENiZ'DE OsMANLI DiRENii:

SPANYA'NIN q83 VE q84 CEZAYR KUATMALARI I2I

KiNci AYRIM: OsMANLI DENZ TEKNOLOJS

. PiRi REis'iN KiTAB- BAHRYE'siNDE BuLUNAN

TERSANE- AMiRE PLANLARI I47

OSMANLI GEM TEKNOLOJSNN DEGM: KADIRGADAN KALYONA I83

YABANCI UZMANLARlN RoL, q85-I819 207

TERSANEDE BYK HAvuz NASI, 1794-8oo 221

Nc AYRM: OsMANLI DENZ TicARET TARH

I. AHTNAMELERE VE UYGULAMALARA GRE 0SMANU-DUBROVNK

TicARi MNASEBETLERi, r5-r6. YzYLLAR 249

SiYAsi vE EKoNoMiK LiKiLERi, r58o-r624 26r

BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiG i

OsMANLI MPARATORtuGu, qoo-1787 285

DEVLET- AiYYE TccARIARI, 78o-846 325

TAB LDUGU KURALlAR 349

* Bu makale, Trkler, ed. H. C. Gzel, (Ankara 2002), X, 122-128'de yaynlanmtr.

BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiGi 13

Osmanllar, Gelibolu'yu fethetmek (1354) suretiyle baladklan Ru-

BeYLiKTEN iMPARATORLUGA OsMANLI DeNizciLiG i

BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiGi s

Il. Murad devrinde Gelibolu'daki deniz ss takviye edildi ve bu-

6 BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiG i

II. Mehmed'in stanbul'u fetih maksadyla balath hazrlklar

BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiG i

SULTAN-I BERR u BAHR

stanbul'un savunmasna dnk bir politikayd ve iki cihetten harekete ge-

zellikle fethi takip eden senelerde Sadrazam Mahmud Paa'nn

8 BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENizciLiG i

EGE'DE 0SMANLI-VENEDK ATlMAS: BOGAZN ADALARININ FETH

Fatih, stanbul'un fethinden sonra stanbul Boaz'n ve Karade-

BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OsMANL DENizciLiG i

PULYA SEFER: TALYA'DA LK OSMANLlLAR

Arnavutluk sahillerinin nemli bir ksm Osmanllarn eline ge-

20 BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANli DENizCiLiG i

ettirmek isteyen Gedik Ahmed Paa, Fatih'in lm zerine geri anln

BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLici 2!

22 BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZCiLiGi

DENZLERDE YEN HEDEFLER

s. yzylnikinci yarsnda Akdeniz'de iki yeni gcn ortaya kh

OSMAN LI- ENDLS YAKINLAMASI

Endls Mslmanlan, spanya tarafndan din deitirme mecbu-

BEYLiKTEN iMPARATORLUGA SMANLI DENiZciLiGi 23

KORSANLIGIN ORTAYA IKII

rs. yzyl Osmanl denizciliine damgasn vuran en nemli zellik,

BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OsMANLI DENizciLiG i

OsMANLI DENZciLERi KzLDENiz'DE

s. yzyln sonlannda corafi keiflerin nn at Portekizli de-

BEYLiKTEN iMPARATORLUGA OSMANLI DENiZciLiG i

MFARATORLUK DoNANMASININ TEKL VE AKDENZ FTUHATI