Professional Documents
Culture Documents
- BirBakaAvruga
'
E
=
11
ispanya: Bir Baka Avrupa
Glik
Metis Yaynlar
Bamusahip Sok. 3/2
Caalolu 1 istanbul
ISBN 975-7650-57-9
is11anva: Bir Baka Avru11a
Glik
(") Ofr"t.Q..
Llru\J'"hj ci- Co..o l-LQ..
L--l--{) M 1Aj f\Q J
b iYLcj /n .
-:um& ./
IUet-t: CA,Jrl' u...cIJ
Yl)G-1 rRl!
/ eJ... : 0 J . 2. b <:::;GO
METiS YA YlNLARI
lkelerini tanma konusundaki abama
balangtan beri scak bir ilgi gstermi,
desteklerini esirgememi bulunan
Trl<iv'deki Ispanya diplomatik temsilcilerine
gnlden teekkrlerimi sunarm.
almam onu esinleyen
/spanyol dost/ara armaanmdr.
Gl Ik
NDEKLER
Diktatrlkten Demokrasiye,
Yalnzlktan Avnpa Topluluu'na 197
Dipnotlar 242
GL IIK
Madrid, Ekim 1990
AVRUPALI GLMAK YA DA
OLMAMAK:
TE SORUN BU
ve aydnlyla ekici.
.cde, o Avrupa'nn sunamad , umursamad, bir yana au ba
ka eyler, belki lam olarak bclirlcncmcycn , ama eksiklii hep duyulan
baz deerler.
Avrupaltamak ya da Avrupallamamak.
Daha dorusu: Avrupal olmak ya da olmamak, hi var olmamak.
spanya tarihinin son iki yz ylnda ile a-. l sorun bu oldu.
Avrupal olmak lspanyollara, kendilerini ayakta lulan, yzyllar bo-
yu onlara gizemli ve karanlk bir gii vermi olan eylerden vazge
rnek, zvarln yadsmak, kendi kendi leri olmaklan kmak zne
yabanetiamak gibi grnyordu. Avrupal olmamak ise sonuta hi
olmamak, acl bir ulus olarak domamak, yaamamak anlamna ge
liyordu.
Avrupal olmak ya da olmamak.
Evc., nk bizim uzaklan az ok yerel ayrmlar, lke ayrlklar
bulunsa da, .ek para bir b.n, bir blok, Bal'nn bize komu paras
olarak alg ladmz Avrupa, a'ilnda Ispanya iin de yzyllar boyunca
bir varolusal sorunlar kayna olu.urdu.
nk o b.nle kaynam deildi Ispanya, onun- kenarnda k
ysnda, ihliya.l, manen ve maddc.cn kendini savunmaya elverili bir
uzaklkla duruyordu.
Yabancs deildi Avrupa'nn, dnda deildi; .ersine, spanyol var
l Avrupa'da her zaman kendini kuvvc.lc, ha.La idde.Ie, halla kimi
zaman maddi ve manevi bir Lehdi. esi olarak duyurmu.u. spanyol
lar Avrupa kltrne .emcl kaLklarda bulunmulard; Avrupa kllr
spanyol csi olmadan dnlemezdi , dnlecek olsa eksik kalrd
kukusuz.
Ama bunlar hep kendine zg bir biimde gereklemi, spanya
Avrupa ilc lam anlamda b.nlememi, "spanya'y Ispanya yapan"
deerler, tarihin nemli kav nok.alarnda "Avrupa'y Avrupa yapan"
deerlerle zdclcmcni, halla onlara .crs dm..
Tarihsel varl, kl.r, sanall ilc Avrupa'nn hem ayrlmaz bir
paras olm u, hem zgnl iinde kendini ona kar. bulmutu s
panya. Kaynamam u , hayr: Avrupa'nn hem iindeydi, hem d nda
kalm! .
Avrupal'yd, ama kendine zg bir Avrupal.
AV RUPALI OLMAK YA DA OLMAMAK 1 5
SPANYA'YI A VRUPAULATlRMAK MI
A VRUPA'YI
SPANYOLLATIRMAK MI?
Bylelikle gnmzde "bilimsel devrim" diye adlandrdmz eye de, ksa bir
sre sonra Usuluun nermalerine de ilgisiz kalmtr.
AV RUPAU OLMAK YA DA OLMAMAK 1 7
Cadalso ksa devrenin nerede ortaya ktn ak seik grr: Ispanya XVI.
yzylda byk bir ulus olmutur, Fransa onu izleyen yzylda, Ingiltere ise
iinde bulunduumuz yzylda. Ne var ki XVI. yzylda yaayanlar kendi alar
stne bu denli tozpembe bir gr hi de paylamyorlard.
yleyse ksa devrenin yerini daha gerilerde mi arama l ? lik lspanyol
Hmanizmas'nn yetersizliklerini mi anmal? Ortaa sonlarna ait kavramlarn
doludizgin Hmanizma a'nda hala srp gittiini mi hatrlatmal? Keke mat
baaclmz daha parlak, burjuvalarmz daha kararl, eitimimiz daha dzenli,
sanatlarmz renmeye daha hevesli olsalard m demeli ? Ya da birka yzyl
daha gerilere dnecek olursak, suu lkenin Islamlamasna ve Islam'n izlerini
silmek iin giriilen uzun mcadeleye mi ykleyeceiz? Ortega'nn dncesine
katlp, bize gelen Barbar topluluklarnn komu Franklardan ya da Ostrogotlar
dan daha zayf olduklarn m dnelim? Hint-Avrupa gleri srasnda Iber
agesinin a r basm olmasndan m yaknalm yoksa? Tarihin alkantlarndan
daha salam dzlemlere srayp, ilemizin kayna olarak yarmadann dalk
yap s n , ya miktarnn azln, i kesimlerin ls yayiaiarn ya da
blgeleraras ularnn gln sesek daha m doru olur acaba? Ya da top
lumsal ve ideolojik gerekler dzlemine kayp, sorumluluu aka ilan edilmi
bir dinsel savan eksikliine, kentsoylu deerlerin yetersizliine ya da henz
Ortaa havasn tayan temeller stnde devlet birliinin zamansz kurulmu
olmasna m ykleyelim?
Daha XVIII. yzy l balamadan ok nce, ulusalc ln yerlemesiyle
eletirel honutsuzluk el ele ilerlemitir, ne uzlamay ne de ayrlmay beceren
bir ift gibi. Bir topluluk, bir birlik olduumuzu erkenden farketik, yle kalabil
mek iin savamaya ve ne olmadmz, daha dorusu ne olmak istemediimizi
aratrmaya giritik. Clark kltr derken ite bu olgunun bir ruhsal deneyim ola
rak yaanndan ve sanatsal anlatma dntrlmesinden sz ediyordu, gel
gelelim ona uygarlk demeye dili varmam.
nk bu noktada unu kabul etmekte yarar var, Ispanya'nn genel tarihi,
hereyden nce, etin bir kimlik savamdr; bireylerin btn iinde, btnn
uluslarn yaam erevesindeki savam.
Nice lspanyol , 1 8 00'den bu yana, yeni bir ikilemin kskacnda bocalad: Iten
doan, doga yasalarna uyan blgesel eleri mi desteklemeli, etkinlik ve Pire
neler tesinin kalknma arac olan devleti mi zlemeli?
Bakalarna benzerneyi pek istedi{Ji halde sonuta pek ayr kalan bu lkenin
zelli{Ji nedir? Her yaz yeni batan bir byk istila dalgasyla yz yze gelen
I spanya nasl oluyor da istilaclar taratndan bu kadar az tan nyor? Beni
ocuklu{Jumdan beri byleyen, ilk geAiik djlerimi ssleyen, sonunda beni
kendi lkernde rahat edemeyeceim kadar etkileyen kusurlarla dolu bu halk
nasl bir halk acaba?
I spanya'dan sz etti{Jimde istemeden taraf tutuyorum . Aslnda yansz ola
mam, nk bakalarnn I spanyallarda dayanamad her eyi ben derinine se
viyorum. Teklitsizliklerini, kibirlerini, cmertliklerini seviyorum. Tarihlerini, con
1
quistadot'larn, byk adamlarn seviyorum ; kahramanlklar ndan gurur duyu
yorum. Arya kamalarn, abartmalarn. tumturakl konumalarn, cesaretleri
ni ve bbrlenmelerini seviyorum. Tm bunlar nasl aklamal?
lkeyi her yl bar yoldan istila eden krk milyonu akn turistin
spanyollar neden tannadklann aklamak aslnda kolay: spanyollar
kentli yaamlarn turistlerin uyduruk cennetinden zenle ayrnay bil
milerdir de ondan. Ne tannmay, ne yaamiarna karlmasn hi
sevmezler ve bunu nlemek iin gerekli tm nlemleri almlardr da
22 ISP AN YA: BI R B AK A AV RUP A
pah kavramlar aslnda kstl, yanl, dar grl bir l spanyolluun ve Avru
palln savunucularnn bizi ille de inandrmaya abaladklar kadar dar degildir;
daha geni bir adan bakacak olursak, Avrupa Ekonomik Topluluu'na giriimiz
her ne kadar yzlerce yllk bir gecikmeyi ve dlanmay sona erdiriyor, bizi iler
lemenin dinamiQine sokuyorsa da, bunun, bugn yars birlemi bulunan Avru
pa'nn artk dnyann ekseni olmaktan kt bir anda gerekletiQini, ilerleme
kavramnn kuku gtrdgn ve bir tuzak gizleyebileceinden, insan ihtiyatl
davranmaya zorladn grrz. l spanyollarn -siyasal, ekonomik, toplumsal,
yaznsal alanlarda- modernleme zlemi bylelikle bugn u terimlerle
zetlenebilecek bir yol ayrm na gelmi bulunuyor: ya evrensellik, ya da yal
nzca yarmadamzdan daha geni olmakla birlikte, sonuta blgesel kalan bir
kulbe ye olmak. Katlmakla mutluluk duydugumuz Avrupa, gerekte kendi
mekann, tarihini ve kltr mirasn tamamlayan lkeleri ve son iki yzylda onun
harika bilimsel, maddi ve ideolojik yaylmas sonucunda etkilenmi, yer yer
deien oranlarda, yine onun eliyle biimlanmi ya da biiminden km bulu
nan ktalar -ikinci, Onc ya da drdnc dnyay- snrlarnn dnda
brakyor.
Eski bir l spanyol ve iei burnunda bir Avrupal olarak, burada dilim ev
rensel, ya da, kendi toplumsal ve sanatsal aclhk baQiammda uluslararas bir
kltrn savunucusu olmak. Gnmzde byk kentlerde yaayan biri yolcu
luk etmesine, hatta bazen mahallesinden kmasna gerek kalmadan hergn
kendi kltrnOn tek kltOr biimi, zorunlu bir model olmadOn farketmektedir.
1 922'de Antonio Machado yle yazyordu: "Yksek dzeyde bir maddi refa
ha ve kltre erien uluslarn tarihinde ok tehlikeli bir an gelir alar: bu tehlike
ancak kltrle savuturulabilir. Bu duruma erien uluslar vahim bir unutkanlk
illetine tutulurlar, insanln aclarn unuturlar, bylece uygarlklar yzeysel
leir.
Ait olduum, kendimi eviad duyduum Avrupa, airimizin szlerini unutmu
yor: yeryznn nabz atiarna kulak veren Avrupal biliyor ki kendi teknii, uy
garl ve davran modellerinin genellemi olmas sayesinde, Avrupal olmay-
AVRUPALI OLMAK YA DA OLMAMAK 3 1
an, ama isteyerek y a da zorla Avrupal latrlm olan birisi de tpk kendisi gibi
bir Avrupal'dr, ama ondan daha "fazla" bir eyi de vardr: Onda bulunmayan bir
baka kltr boyutu.
Bir yanda Akdeniz, te yanda Atiantik ile sarl bulunan 58 I .353 km2
yzlml Iber yarmadas (Ispanya bunun 492.463 km2sini kaplar)
kuzeyde Avrupa'dan, bir denizden ckine ulaarak eski alarda 495
km'lik nemli bir doal engel oluturmu bulunan Pirene dalaryla
ayrlmur; sonuta bir yarmadadan ok bir ada kimlii alm, yal
tlm olarak varln srdrmtr.
Yaltlm, ama dnyann merkezinde: Avrupa'nn iki deniz ara
sndan Afrika'ya uzatt bir engelli kpr gibi. Keltler, Kartacallar,
Romallar, Vandallar, Sevler, Bi7..ansllar, Vizigotlar, Araplar, Frank
lar, Franszlar ... kimler gelmi kimler gemi o kprden yzyllar
boyunca. Hepsi de savaarak, ou daha ncekilerle kaynap yerle
erek, 7.amanla varlklanndan derin kltr izleri bmkardk. Yeryznn
baka pek az blgesi birbirinden bu denli ayn ve bu denli nemli
kltrlerin dorudan etkisini alma frsau bulabilmitir.
spanyol okul kitaplarnda Iber yarmadasnn corafi konumunun,
doal yapsnn ve tarihsel geliiminin zgnl kvanla vurgulana
rdk aklanr:
rktc Dou'ya daim gibi duyar. Bu dgc zengin ziyaretiler, geri trajik
servenlerle karlamazlar, ama Avrupa'nn hibir yerinde grmedikleri bir da
ova-vadi btnyle karlaacaklar kesindir. Baka hibir Avrupa lkesinde
rastlamadklar renklere ve izgilere rastlaycaklardr burada .
Bembeyaz bir duvarda alan bir kap ite; nerede acaba? Fas'ta m yoksa
Alicante'de mi? Bu sessiz, kuytu, duvarlar zenle badanalanm avlu, hangi
evin acaba? Bir Fas evinin mi, bir Alicante evinin mi? Ya u koskocaman, kap
kara, glen ya da hznl gzler, yrek sziatan derin bir zntyle bakan u
gzler, kimin acaba? Bir Afrikal dilberin mi. bir Alicanteli gzelin mi? Araplar
stne bir efsane vardr, derler ki Peygamber'in son milminleri Ispanya'dan gi
derken evlerinin anahtarlarn da alp gtrmler, torunlarnn torunlar o anah
tarlar hala saklarlarm. Ka Afrika evinde Alicante'nin, Valencia ya da Cas
telion'un evlerine uyacak anahtarlar vardr, kimbilir?
Hele bir kulak kabartalm. Ta uzaklardan bir ezgi duyuluyor. Afrika'dan m ge
liyor dersiniz, Ispanya'dan m? Avrupa'nn gelecei Afrika'dadr; lspanyollarn
en yakn kardeleri de Boaz'n te yakasnda, Atlas dalarnn berisindedirler?
.
Bir haka spanyol yazar, Joan Maragall,4 yle tantr lkesinin top
raklarn ve inS<Jnlarn:
Ispanya daglardan denizlere dogru sarkan bir lkedir ve her denizde bir ba
ka rzgar eser. Amerika rzgarlar, Afrika rzgarlar . Do{lu rzgarlar bu topraQ
hem canlandrr, hem savarlar onunla; Avrupa ile Pireneler'den baka sa{llam
baQ yoktur. Ispanya gibi, byle tam merkezde duran bir lke daha gremez
siniz. Pireneler'den ve denizden uzaklarda, unutulmak kolaydr. Insana yle ge-
IKl DENlZL EI Kl KITANIN K RDG M 41
Kastilya ky: bozkrda yitmi bir kilise, evresinde bir bek evcik (A. Scinchez,
1937).
lir ki Ispanya dOnyann ortalk yerinde deil de, dnyadan uzak, bir baka geze
gendedir sanki. Ispanya'nn halklar da dnyadadrlar ama, sanki unutulmu gi
bidirler. y le ki, yarmadann tOm halklar asla el ele veremez, nk bir deniz
tekini bilmez, Afrika Pireneler'den habersizdir, merkez ise kendinden baka
hibir eyi tanmaz ve bOtOn teki blgelerdeki topluluklar onun ekimini du
yar... Yine de derim ki, daglardan denizlere doru sarkan tek bir lkedir Ispanya.
ekildiinde ar souk olur; kzgn yaz gnlerini izleyen serin gecelerde, insan
topraktan gelen meltemi zevkle cierlerine eker, kn ksack gnlerinde ha
vay ltamayan parlak suk gne batar batmaz buz gibi geceler ker. Son
baharda ise sakin, dingin bir evre terahlk verir insana. Deniz rzgariarna set
eken dalar, klar daha souk, yazlar daha kavurucu klarlar, bu arada uy
sal, alak bulutlarn yolunu engellerler ama vadilere ullanan iddedi siklonlar
nleyemezler, sonuta byk kuraklklar sel gibi yalar izler.
Dalara ullanan sel gibi yamurlarla karlar, sarp yamalardan aa inerken
yzyllar boyunca meseta'nn topraklarn syrm, artlarndan gelen kuraklklar
srklenen bal kkleriyle tutacak taze, gl bir bitki rtsnn gelimesine
izin vermemitir. Bu nedenle kavrulmu, kra, gepgeni, aasz-susuz tarla
lar gz alabildiine uzanr gider; bir k selinin ara tonlar silerek gz kamatran
boluklarda kopkoyu glgeler izdii tarlalar. l pince, saydam bir havada doa
eleri kesin izgilerle belirir, neredeyse derinlikten yoksun gibidirler.
Zaman olur, insan fersah fersah ssz alanlardan geer de, budayn
yeerdii, biilmi ekin saplarnn sarard sonu gelmez ovada koyu, deime
yen bir yeilde, birbirini ar ar izleyen koyu renkli meelerin ya da bir rnek
kafalarn dikmi hznl arnlarn tekdze, arbal kafilelerinden baka bir
ey grmez. Sonra arasra, yar kurumu bir dere yatann ya da bir berrak
akarsuyun kysnda, sonsuz sszln iinde youn ve derin bir yaamla canla
nan birka kavak. Genelde o kavaklar insan varl nn habercisidir: Bir ky
vardr civarda, ovada gnein alnna serilmi, gneten yanm, dondan kavrul
mu, ou kerpiten yaplm evleriyle, ankulesinin siletini gkyznn mavi
sine izer. Ufukta yer yer dalarn silsilesi seilir, ama yaklatnzda yuvar
lack biimli, yemyeil, serin dalar gremezsiniz. plak, kemikli, sarp ka
yalardr bunlar, ancak sert devedikenlerinin ve plak katrtrnaklarnn balarn
kaldrdklar , susuzluktan yarlm topra n yer yer clz otlarla kapl rtsn
gzler nne seren tek tek tepelerdir. Ovada, alalp zerlerinde batan gnei
kucaklarkan gl, scack bir kzllkla tutuan koyu renk topraklarda aa dizi
leri arasnda kaybolur gider yol.
Bu grkemli sszlkta ne gzel olur gnein bat ! Ufka dediinde sanki
daha fazla topra sarmak ister gibi iip kabarr, sonra derinlere dalar, gk
yznde altn yaldzlar, toprakta nn kann brakr, gider. Ardndan sonsuz
gkkubbe aarr, arabuk kararr ve kaamak bir alacakarani n peinden de
rin bir gece iner, prldayan yldzlaryla. Hi de Kuzey'in tatl, bayg n , upuzun
akamlarna benzemez.
Bu doga, yaama sevinciyle dolu tensel cokular uyandrmaz insanda, ra
hatlama, dolu dzgin elenme istekleri de vermez; insan kucanda yuvarlan
maya aran yemyeil, yumuack bir ayr yoktur, topran ku yuvas gibi e
kici kuytu keleri bulunmaz.
Arazinin yoksullugundan kopup, tertemiz, plak, tekdze gkyzyle sarp
sarmalanrz. Doayla iletiim olmaz burada, onun grkemli arlklarnn iinde
kaybolur gider insan. Burada insan tarlalarn kuraklnn ortasnda, ruhun ku-
44 lSPANY A: R l R RAKA AVRUPA
raklklarn duyar.
Kastilya ovasn seyre daldOmda hep iki tablo gelir aklma. Birinde kupkuru,
kra, kzgn bir arazi, masmavi bir gOn altnda, dizleri stne km muaz
zam bir Magribi kalabalg geni bir alan kaplyor, silahlarn bir yana brakmlar,
balarn yere bastrdklar ellerine yaslamlar. ve karlarnda, ayakta, gne
ten yanm bir komutan, kollarn sonsuz maviliOe am, gzleri gkyzne
dalm "AIIah'tan baka Tanr yoktur!" der gibi. teki tabloda usuz bucaks z
l topraklarda, alacakaranlOn son Onda, n planda o heybelli tekdOzeliOi
bozan bir devedikeni, ve uzaklarda, canekien gkyzne izilmi Don Qui
jote ile Sanche'nun siletleri.
"AIIah'tan baka Tanr yoktur, yaam dtr ve topraklarmda gne bat
masn", bunlar anmsar insan bu ovalar seyrederken.
gorundLiQO br tuvaldir bu. ogu kez figrler !onla bir btn oluturmazlar. Kas
tilyal ressamlarn en has Velazquez bir "insan ressam"yd, olduu gibi, yek
pare, zentisiz insanlar. tm tuvali dolduran insanlar sergilerdi.
Peyzaj ressamiarna rastlayamazs n z Kastilya okulunda, ton ayr m ve
yumuak gei duygusunu, hereyleri sarp sarmalayan, bir bOlOne dntren
ortam birligini bulamazsnz.
Bu kupkuru, sert, kesi", inat katla "doallk" derler, onun dnda kalan
hereyi sonradan eklenmi bir zenti sayarlar.
Bu insanlarn canl bir ruhlar vardr, o ruhta da atalarnn ruhlar gizlidir: belki
kat kat rtlerin altnda uyuyakalm, ama hala canl . Biro{Junda, zellikle de
biraz olsun kltrden nasibini alm bulunanlarda, soyun zgn nitelikleri o ruh
tadr.
O, ruhlarn ruhu, o insan soyunun ruhu, bir zamanlaf dOnyay sarsm, im
eklerinin {Jyla aydnlatm, yreQindeki inancn patlak vermesiyle da{Jiar ya
ratmt.
VII. yzylda Akdeniz haV7..as nda yeni bir sper g belirdi: Yeni bir
LCktanrl evrensel dinin bayra alunda fethe kan Mslman Araplar
kuzey Afrika'daki eski Roma topraklann ele geirerek yldrm hzyla
Avrupa'nn gney kaplanna dayandlar.
7 1 1 y l nda Iber yarmadas fetih dalgasyla sarsld. O byk kar
gaada neler olup bittii tam olarak bilinmiyor; slam egemenliinin
balangc, efsanelerle karmakark. Yine de o karklkta seilen bir
ad var: Urbano, Ulyan da ya Julin, iktidar kavgasna tutumu bulu
nan Vizigot soy l u lar arasnda Araplardan yard m dileyerek onlara
yar madan n kaplarn aan Scp tc va lisi, span ya n n ulusalc tarih gc
'
yan, bir kylnn kolayca valyelie, haua ans yaver gidip de gani
mctc konabilirse zenginlie eriebildii devrimci bir lke olarak dodu
Kastilya: servenci, gzpck, beklenmedik durumlara hazrl kl, ba
rndan savalar ve komutanlar yelilirmeye yatkn bir lke olarclk.
kemik leti .
Xl. yzyl balarnda Aragn krall domutu; Arag6nlularla Ka
talanlarn gbirlii etmesiyle Endls'n snr gneye doru itildi.
Hristiyan krallklar arasndaki dayanma daha sonmki yzyllarda da
geliti, 1 2 1 2'dc birleik ordular Navas de Tolosa arpmasnda kesin
bir zafer elde etti. Topraklarnn bu genilemesi Hristiyan krallk
lannn siyasal gcn ve para<;al olanaklarn da arttrd , yarmadada bir
inancn yldz tekininkiyle ters oranul olarak parlad. XIII-XIV. yz
yllarda spanya'da yaayan halk topluluklan Ortaa'daki en parlak ko
n umlarna u latlar, kentsoylu snllar altn alarn yaadlar. Bir
yandan da Mslmanlardan geri alnan topraklarn yerleime almas
iin byk abalar gerekletiriliyordu.
daha sonralar , VII I . yzyldan XII. yzyla de{lin, dnce alanndaki byk
ilerlemeleri de Mslmanlara borluyuz: o dnemde ilerlemenin dili Arapa'dr,
XIII. yzylda Roger Bacon'un vard yargya gre, ayn yzyllarda Bat Avru
pa' n n kltr dili olarak varl n koruyan Lati nce'nin Arapa ile
karlatrldnda hibir de{leri yoktur.
Arap uygarl{lnn bu ezici stnl gznne alnd{lnda, kuzey I spanya'ya
yapt etkinin daha VIII. yzylda balad anlalr; ancak youn biimde ken
dini gstermesi XII-X I I I . yzyllarda olmutur, o etkinin I spanya'dan Latin
kltrne kapanp kalm bulunan teki Avrupa lkelerine aktarld{l adr bu.
Bylelikle tarihin deimeyen bir olgusu bir kez daha yinelanmi oluyordu.
Romallar krsal kesimin kabasabaln ancak Yunanistan' fethellikleri za
man stlerinden atabilmilerdi; Yunanl, gururlu Romal fatihleri kltryle yen
mi, onlara sanatn benimsetmiti. Ayn olguya Avrupa'nn Bat ucunda da tank
olduk. Uun yzyllar boyunca, kendilerini ilkel kabasabalklarndan kurtarm
bulunan o Yunan uygarl{lndan kopan Bat Roma l mparatorlu{lu'nun kalntlar,
yeniden iine dtkleri gerilik ve yoksulluun ok iyi bilincindeydiler. Sonra,
Xl. yzylda, I spanya ve Sicilya'da Latinler Mslmanlar yendiklerinde, boyun
duruk altna aldklar insanlarn stn kltrne yenik dtler, yeni fethellikleri
topraklarda hayran kaldklar bilim ve sanata boyun ediler. s
Hem eski Vizigot krallnn, hem bilim ve sanatn parlak bir gelime gs
terdii en nemli Taifa krallklarndan birinin bakenti olan Toledo, Hristiyan
larn eline getikten hemen birka yl sonra Arap bilgeliinin Hristiyan alemine
aklarld byk merkez haline geldi, Emevi halifelerinin eski saray evresi,
Endls'n balca kltr oda olan Kurtuba'n n yerine Hristiyan Avrupa'nn
bilge kiilerini kendine ekti.
Kent, Arap kitaplarnn topland byk kitapl klaryla n salmt. Hristiyan
fatihler Arap _bilimsel hazinelerini o yoldan elde edebildiler. Ayrca Toledo, o za
manlar kalabalk cemaati barndrmasyla dikkati ekiyordu : H ristiyanlar,
Maripliler ve Museviler. Bu sonuncularn, yollar giderek ayrlan teki iki toplu
luk arasnda baianty saladklar ve btn kltrl Musaviierin Arap yaz n na
merakl olduklar bilinen eydir.
Musaviierin araclyla, Toledo'da bir Latin-Arap incelemeleri okulu olujtu
ruldu . I lkin bapiskopos Raimundo'nun ( 1 1 26- 1 1 52) desteiyle bajlad : kendisi
Arap yaznna merakl olmamakla birlikte, koullarn zorlamasyla. doal olarak
destek verdi; daha sonraki piskoposlar da ayn destei srdrdler. Balca
kltr etkinliklerinin Piskoposluk okullarnda gerekleiiriidii o ada, yz y l
ok aan bir sre Toledo, bylelikle, Avrupa'nn kltr odaklar arasnda nde
gelen bir yer tuttu .
Toledo'da toplanm bulunan Arap metinleri Bat'ya Latin metinlerinde bulun
mayan ne getiriyorlard acaba? Hereyden nce Yunan yazarlarnn bilgisini ge
tiriyorlard. Bilim alannda Roma hep Yunan'a baml kalmt, ama Bat Roma'nn
ykntlarndan Cermen krall klar doduunda, Dou'daki Bizans I mparator
luu'nun dnsel etkinliklerinden kopmasnn sonucunda byk bir knt
bagstermiti. Bat'nn tm bilgisi V-VI I I . yzyllar arasnda oluturulmu
deiik nitelikte birka ansiklopedik zele indirgenmiti. Ortaa'n daha ilerki
yzyllarnda onlardan baka hoca ve rehber bulunmad, dnce rnleri son
derece kstl ve yetersiz kald, nk Helenizm'in etkili olduu alanlarda
ulalan dnsel kazanmlarla olan balantlar kopmutu. Hristiyanlar Tele
do'daki Arap kitaplarnda Ptolomeus'un, Aristoteles'in, Euclides'in ve ccha
bakalarnn yaptlarn tandklarnda, bilgi alanlarnn s n rsz geniledgini
grdler. stelik o Yunan yazarlarnn yaptlarn Arap yazarlar tarafndan yo
rumlanm, aKlanm, zenginletirilmi biimleriyle almlyorlard : Mslman
. kltrnn zellikle Abbasi dnemindeki parlak gelimesinin ve I slam dn
yasnn, bilimin ve yaznn eski Roma'da hi bilinmeyen gelimeler gsterdi
Hindistan alemiyle balantsnn sonucuydu bu.
Bylece Toledo, zengin Arap kitaplklar ve gerek Arapa gerekse l branice
bilen bilgelerin bir arada bulunmas sayesinde, Hristiyanlara Latin biliminin rota
larn tmden deitiren yepyeni bir dnce alemi sundu.
Arap bilimsel kaynaklarnn renilmesi Ortaa'n H ristiyan kafasnda
iddetli bir sarsntya yol at. Salt dinsel adan bakldnda, bylesine derin bir
kltre sahip bulunan Mslmanlara kar kltan ok, onlarn bilimleriyle bir
likte dinsel inanlarn da inceleyerek, aklla savamak gerektii dnld, bir
sonraki yzylda Fransisken ve Oorniniken rahiplerinin misyonlarnda ger:k
letirecekleri giriimler byle hazrland; o gnlerdeki dncelerinden tam bir
dn yapan Hristiyan okullar kendilerine daha gvenli bir yol buldular,
bapiskopos Raimundo "byk bir iyi niyetle" Skolastik retilerin safln teh
likeye drd. Toledo'da ayr dinsel inanlarn, kltrlerin ve alarn bilgeleri
arasnda kurulan iletiim sayesinde insan ruhu yepyeni bir dorultuya yneldi. 10
Grld gibi, spanya'da SO'Ii yllarda, yani " Hal ruhu"nun can
l tutulmasna al ld "koyu Katolik" Franco dneminde bile, kl
trdeki Amp katksna sahip klyor ve lkenin Dou i le Bat, "H
ristiyanlk ilc slam arasndaki halka"y olutunna ilevi vurgulan
yordu. Aslnda I spanya'nn Avrupa'dan koparak kendi iine kapand o
I Sava sonras dnemde, aydnlarn " spanyolluun z"n aratr
may srdrmeleri, olum l u ve olumsuz yanlanyla ulusal kimlii olu
turan euncnlcri sorgulamalar aruc deil.
Yine ayn dnemde iki nl tarih aratrmacs, Claudio Sanchez
Albomoz ilc Americo Castro arasnda, spanyol kimliinde ve klt
rnde Mariplilerin rol konusunda bugne dein alamayacak olan
nl tarumann aldn gryoruz.
t spanya'y "bir tarihsel bilmece" o l arak: niteleyen C. Sanchez Albor
noz'un gznde yarmadann " Mar pli istilasna uramas, halk iin
"hem dardan gelen bir felaket, hem bir i dram" olmutur. Olay H
ristiyan Bat halklar topluluu erevesinde ber lkesinin yazgsn
kesintiye uratt gibi, spanyol insannn toplumsal ve bireysel var
lnn her zerresini etkilemitir:
Olgu aka bellidir: l spanyol uygarl o zamanlar egemen olan bir kltre,
I slam kltrne bir karlk olarak araya km tr. Hristiyan krallklar kltr
78 SPANYA: BlR BAKA AVRUPA
bu gmtler.
Yaam n cokun bir sel olup akt bir k lkesidir spanya, ama
ne yapar eder, sonunda hep lm dndrtir insana. Ya da anlamn
lmde bulan, ama lm le bitmeyen bir eyi: olanaksz bir umut, bir
lgn d, bir meydan okuyu, bir tutlmya bel balay belki . ..
Her mcl'".arda durur, zmlerneye alrsnz onu, Ispanya'nn ge
miini yaprak yaprak kartrp deiik adlar verirsiniz.
Sonunda bir dizi mezar kalr belleinizdc...
Katalanya ile birleen Aragn ve XIII. yzyln ilk yarsnda Leon ile
birleen Kastilyil knllklar sivrildiler.
Kastilya, XIII. yzylda yarmadann kuzeybatsn ve orta kesimle
rini ele geirerek gneye doru ilerledi; XIV. yzyl ortalarnda Cebeli
tark' denetimi altna almay baard. kesim lerde gelien krsal eko
nom inin ve zell ikle hayvanc ln sonucu olarak, yn retimi ve
dokumaclk ilerlemiti. Boazn egemenlii ise denizcilik ve ticaret
asndan byk nem tayordu, Kastilya artk Atiantik rotalarna
ynclmedeydi. Daha X V. yzyl balarnda Fas aklarndaki Kanarya
Adalar'n nfuzu altna ald, yzyl sona erdiinde Adalar Kastilya
Taht'na balanacaklard.
ki krallk iki denizi aralarnda paylayorlard: daha Kastilya Atian
lik'te s edinmeden nce, XIII. yzyl sonlanndan balayarak, Aragn
krall Akdeniz'de artc bir yaylma gstermiti. Katalonyallar
teden beri dcnizciydiler, etkileri Mayorlca adasndan Yunanistan ve B i
zans'a kadar varmt , 1 377'de S icilya, 1443'te Napoli Krall Aragn
topraklarna katlmt.
Yarmadann en gelimi ticaret blgesiydi Katalonya; hem teki
Hristiyan krallklaryla, hem Bat Avrupa ile ticaret yapyordu, ama,
doallkla, asl etki alan Akdeniz'in eitli blgeleriydi: G ney Fran
sa, Sardunya, talya, Kuzey Afrika, B izans, Msr,Suriye. Bylelikle
ilerki yzyllarda Osmanl lara kar Akdeniz egemenlii uruna verile
cek savalarn da temeli hazrlanm oluyordu.
Ancak bu baarlarn ve siyasal yaplanmann kolayca gerek
lctirildii dnlmemel i, XIV -XV. yzyllarda Avrupa'nn tmn
etkileyen demografik, ekonomik, toplumsal bunalm I ber Yarmada
s'nda da ar sarsntlan yol amad deil. Bu arada Mslmanlardan
yava yava geri alnan topraklarn yerleime almasyla doan sorun
lar, kendi aralannda deiik gruplamalar gsteren soylutarla krallarn
ekimcsi, krsal kesimde patlak veren iddetli ayaklanmalar da durumu
etinletiren etmenler oldu.
O topl umsal-siyasal tabloda birleme sreci ar ar olutu: Ara
gn ilc Kastilya yaklamadaydlar, 141 2'den sonra iki knlln yneti
mi aslnda ayn hanedandan gelen krallarn elindcydi. Aragn krallar
ayn zamanda Kastilya'nn gl senyrlcriydilcr ve o lkede kendi par
tilerine sahiptiler. 1469'da Aragn tahtnn varisi Fcmando ilc Kastilya
1!4 ISPANYA BIR BAKA AVRUPA
sava onlar teki I ber krallklaryla olan ehre, vurgu, huy, doal grnm
ayrlklarnn tesindeki tarihsel benzerliklerini kefetmeye yneltti. "Tek I s
panya" bylece ilkin Kastilya'nn zihninde dodu : Bir gerein sezisi olarak de
il -nk, gerekte I spanya tek deildi-, gerekleebi/ecek bir eyin ideal
emas, iradeleri harekete geirebilecek bir tasarm olarak, hedefin oku kendine
ektii, yay gerdirdii gibi, bugne bir ekidzen verebilecek, ynellebilecek
dsel bir yarn olarak.
Katolik Fernando'nun ak, kararl ruhu Kastilya'nn o geleneksel politikasnn
dorultusuna girince, herey birden olanakllk kazand . Arag6n'un "dahi tilkisi"
anlad ki Kastilya hakldr, hemerilerinin yabanln altedip daha byk bir
I spanya ile btnlemekle yarar vardr. Kendi yce emellerini ancak Kastil
ya'dan hareketle gerekletirebilecekti , nk onlar ancak orada doal bir
yank bulabiliyorlard . I te o zaman I spanya'nn birlii saland : Evet, ama
niin? Hangi dncenin bayra altnda toplandlar? ylece hep bir arada
yaayp gitmek, k gecelerinde ocak banda fsldaan kocakar lar gibi kp
kalmak iin mi? Tam tersine, o birlik l spanyol cokusunu drt bir yana samak,
yeryzn sel gibi kaplamak, daha da geni bir imparatorluk yaratmak iin ku
ruldu. Bunun iin, bu nedenle birleti I spanya. Ancak bylesi giriimlerin hayali
dir, uzak ufuklarn titreimidir insanlar eken, esin veren, birlie aran, kart
huylar tek para bir btn iinde eriten. Tarihin sesine kulak verenler kesinlikle
anlayacaklardr ki l spanyol birlii hereyden nce ve hereyin stnde, o za
manlar yarmadada varolan iki geni ufuklu uluslararas politikann birle
mesiydi: Kastilya'nn Afrika'ya ve Orta Avrupa'ya, Arag6n'un Akdeniz'e ynelik
politikalar. Sonuta, tarihte ilk kez olarak, bir weltpolitik (dnya politikas) kav
ram oluturuldu : I te bunu denemek iin oluturulmutur l spanyol birlii. 3
Yeni Dnya'nn kefini mjdeleyen iki tarihsel mektup: Birini Hindistan'a vardQn
sanan Colomb yazm, tekini orann yeni bir kta olduQunu anlayan Americo
Vspucci.
dairesine ekilip sohbetten zevk alyor. l mparator yanna artt nda gitmiyor,
zr dileyip kendi aleminin huzuruna dalmay tercih ediyor. Kyafeti debdebeli
ve zarif. evresindekilerden sayg grmekten pek holanyor, herkese ba
basndan daha kukulu davranyor: l spanyol olmayan uyruklar bu tavrndan
honut deiller, olmamakta da ok hakllar. Babas deiik grenekiere ve her
eit insana pek gzel ayak uydurabilen biri, doas gerei Felemenklilere ve
Bourgogne'lulara eilimli; olu ise I spanyailardan bakasna gvenmiyor. Ba
basnn yerine getiinde evresinde yalnzca l spanyol Bakanlar bulunduraca
syleniyor ki, bu da deiik soydan topluluklara hkmedecek biri iin doru ol
mayacaktr.
lke hiila tek bir bedendir; ama sanclanmaya balayan bir beden, nk ruhu
nun derininde bulunan ve kendi varl nda somutlat rd o inanta
gvensizliin, hatta bunalmn atia belirmitir; ya da ince bir alayla seyredile
bilmektedir o inan; alttan alta da olsa, o grntde bir abart , bir iretilik sezil
mektedir artk. Her neyse. I sterse bunalmla ya da ince bir alayla baklsn, o eski
umut hala yine de gerekleebilir diye dnr herkes.
I spanya'nn ileri iyi gitmemektedir, Protestan Reformu iyice yerlemitir,
Fransa ile I ngiltere giderek glenmektedirler. O hareketli, dnya nimetlerine
drt elle sarlm, o giderek byyen Avrupa'nn akl ve teknii l spanyollarn
Tanr akna gsterdikleri yiitliklerden baskn kmaktadr; modern dnyann si
lahlar ve icatlar karsnda dnceler almtr l spanyol hidalgo'sunu; " l ime bir
kuku dyor," der kendi kendine, "Yoksa barutla demir benim an almam en
gelleyecek mi?". Yine de o zamanlar dava henz kaybedilmi saylmazd.
Krallklarn byle tketici bir tempoya zorlayan yce kral ald sonular so
mut uygulamalara dntrameden lnce ( 1 598), I spanya Krall birden c;k
medi, nk o tedirgin kavga dneminden sonra Bat byk bir bar zlemine
kaplmt. Aslnda yanllar dzeltmek, sistemde deiiklikler yapmak iin el
verili bir ortamd bu. Gelgelelim, allm brokrasi geleneinin arkndan ka
mayan ynetici kurullar sonuta beceriksiz l l l. Felipe'nin 6 ve saray soylularnn
grlerini benimsediler.
XVII. yzyln ilk on ylnda I spanya Krall'nda ok vahim bir bunalmn belir
tileri gze arpar. O zamana dein ok partak giden Amerika ile ticaret dahil,
ekonomik etkinlikler her yanda gerilemektedir. Kentter tenhalamakta, dokuma
tezgahlarnn sesi kesilmektedir; yalnz Madrid serserilerin ve yoksullarn akn
etmesiyle devlemektedir. Gneyden alk, kuzeyden veba gelmekte, ikisi el
ele verip, kaderin amansz silleleriyle perian olmu insanlar ldrtmaktadr.
Edebiyana Hmanizma'nn temkinli sesi iitilmez olur; Don Quijote'nin ortaya
k , yazarn bilincinin, gncel gerekle gemiin tantanal laflar arasnda
paralann belirtisidir. O felaket karsnda hkmet devalasyon gibi vahim
bir nleme bavurur, onun da faturas millete karlr. Bylelikle 1 680'de Ma
liye'nin kmesiyle sonulanacak olan bir parasal servenler yzyl alr. O
ufku gzleyen ve Kastilya'nn yarmadadaki giriimlerine katlm olan gler
gide gide nerelere varm bulunduklarn , o konumu ondan sonra da srdrme
olanann bulunup bulunmadgn kendilerine sormaya balarlar?
Hayr, artk yoktu. l spanya"nn biraz gecikmeyle de olsa, modern akln ve bili
min eitimine ynelmesini, daha ileride kullanlacak olan terimle "Avrupalla
mas"n dileyen iyi niyetli, uyank, alakgnll bir avu insan yle istiyordu,
XVII. yzyln sonlarndaki o gayretli Yenilikiferdi bunlar. Ama Kastilyallam
l spanyollarn ou "eski tarz" yaam srdrmekten yanayd ; ite, fosillemi bir
inanca, dnn anl zaferlerinin ksr ansna . "Avrupa'daki yenilikler"e kar gizli
bir h nca dnmekte olan bir varolu biimine bal kalyordu; dta ise giderek
ad bir kalnt olup kan bir maske, Engizisyon, soyun saflna iman, deney
sel bilimi ve endstri sanatlarn gururla kmseyi, kaskat Skolastik dnce,
kendi kimliini kibirle savunma, zgr dnceden korku, "insan n kendi kendisi
olabilmesi iin" brnmek zorunda olduu bir klla dnmekteydiler hzla.9
1 04 ISPANYA B I R BAKA AVRUPA
ESCORIAL'DEK HAYALET
''-L
1 rinci Dnya Sava'na dein srdn sy
ler1: krsal kesimde snflar arasndaki ayr
l\l . lklar, emekilerin byk toprak sahiplerine
;n ve soylutant duyduu derin bamllk ve say
!'11'
.
g; lmn, yaamn ayrlmaz bir para<; ola
- ---- . rak varl n hep duyunnas; Katol ik Kilisesi'
ne kar ytlercc yldr sregelen, saplantya
varan kkl ballk... Sessiz ve dcrinde varln koruyan toplum ya
plar ve kltr deerleridir hepsi.
. ' 1 1 1 1 '
: i '
son derece gt. Her trl zgr dnceyi dorudan doruya kendi
varlna ynelik bir tehdit olarak alg layan Kilise, X VI I I. yzylda
Bourbon krallannn alacaklar tm merkeziyeti nlemlere kar, mut
lak monarinin otoritesine kafa tutabilen tck kurum olacak, Aydnlan
ma kavgas ou zaman K ilise'nin saltlna ve alt kesimdeki din
adamlarnn banazlna kar savama dnccekti.
X V III. yzyln ikinci yarsnda bile spanyol toplumundaki en
byk g ha.Ia Katalik inancyd, ama o inancn yol am olduu
gerilik, zellikle Kastilya'da Kilise'nin byk zenginl ikleriyle halkn
ounluunun iinde yzd yoksulluk, ayrca o zenginiikierin kt
ye kullanl, baz din adamlarnn aydnlar safna gemelerine karn,
byk ounluunun cahil oluu, aydn despotlarn bata gelen soru
nunu oluturdu. Aydnlanma a'nn ateli savunucusu Jovellanos
son iki yzylda spanya'nn genelde yoksullaun, yalnz K ilise'nin
serpilip gelitiini bclirtiyordu:
Kral Cartos unu daha bandan farketmiti ki. ilkin ulusunu reformlar benim
semeye hazrtamazsa, ona kalknma ve istikrarnn temelinin dayanaca ruhu
alamazsa, onun hayrna hibir ey yapmasna olanak yoktu.
Ulusla eksik olan o ruhun ne olduunu hepiniz biliyorsunuz; yararl bilimler,
ekonomi ilkeleri, genel Aydnlanma ruhu: Ite Ispanya'nn l l l . Cartos'un h
kmdartna borlu olduu eyler bunlardr.
Eer bir devletin mutluluunun bunlara bal olduundan kukunuz varsa,
Ispanya'nn kendini bo inan iara ve cahillie teslim etmi olarak yaad o ac
devirtera dnp bir baknz: Gkyznden insanolunu aydnlatsn ve avusun
diye indirilmi olan din, karclarn elinde insanolunu aldatm , znt kay
nana dnm; toplumsal dzenin yerini anari alm; Devlet Bakan ya bir
tiran ya da soylularn kurban durumunda; halk ynlar koyun srlerinden
farksz, senyrlerin emellerine terkedilmi ; kamu grevlerinin ktye kul
lanlmasndan tr yoksulluk iki katna km; yasalara aka kar geliniyar
ya da hukuk saygszca inenmede; devlet hor grlyor; geleneklerin dizgin
leri boalm. 8
lspanyol halk
bayramiantdan
Goya'nn sunduu
bir kesit.
-
KUAGI""98
SPANYA'NIN TRAJK BLNC
Sol stte: Don Miguel Unamuno, sol altta: Don Ram6n Marla, altta saDda: Don
Antonio Machado.
1 34 ISPANYA: BIR BAKA AVRUPA
TOPLUM VE A YDlNLARI
.
gide a rlk eilimiyse, eer bu iyi ve kt nitelikler bundan be yzyl nceki
lspanyollarn ulusal karakterini oluturuyorduysa, bugnk lspanyollarnkini de
oluturuyor denebilir. Serberinin ya da terzisinin fetvasna gre medaya ayak
uyduran iki dirhem bir ekirdek her beyzadeye karlk, babadan grd
kyafetini milim deitirmemi olan yz bin lspanyol var. Din konusunda biraz
a rdan alan her lspanyol'a kar o konulara dil uzatldn duyar duymaz
klcna sarlmaya hazr bir milyon lspanyol kar. Bir teknik uraa el atan bir
kiiye karlk, dkkannn kepengini indirip bir soyluluk san kovalamaya hazr
saysz kimse bulursunuz. Ulusal karakterin grnrdeki bu kntsne kar
lk, ara sra eski erdemin baz belirtileri de seziliyor; baka trl de olamaz ki:
Bir ulusun kendine zg erdemlerini korumasn, ama kendi kusurlarndan
syrlp onlarn yerine yabanclarn erdemlerini edinmesini beklemek Platon'un
dledii Devlet'i gerekte varm gibi gstermek anlamna gelir.
yerine bir Boa Grei Okulu at, sistemin tm zn nitelemeye yetecek bir
kanl olay, zehir gibi ac bir siyasal nkteydi bu ?
Larra hereyi sil batan edere. sfrdan ele almak gereine inan
yordu:
Atalarmzn, umursamaz ayaklarmzla iQnediQimiz kemiklerinin tozundan
baka bizim olan hibir ey kalmyor elimizde: anl gemiin anlar ve bugnn
hilii asndan baklrsa ikinci bir Roma saylrz; nereye gidersak gidelim, ta
rihteki byklmzn izleriyle, muhteem ykntlarla yzyze geliyoruz; bir
halka, ykntlar ne kadar an verebilirse artk ...
Madrid'de yazmak, bizim yazdmz gibi yazmak, yapayalnz, umut krc bir
monolog yapmak oluyor. Madrid'de yazmak, alamak: Alamak ve iddetiyle in
san boan bir karabasandaym gibi, barmaya abalayp da ses karama
mak demek.
yln tm alkantlan arasnda Devrim adn hak eden tek hareket oldu.
teki pror.unciamieno'lar byk kentlerdeki ayaklanmalarla kendileri
ni gstermilerdi ama, topl um yapsn derinine etkilememilerdi. "Ey
ll ayaklanmas" ise spanyol toplumunu temelinden sarsan sahici bir
devrim oldu, ardndan gelen sarsntlarla kurumlar, hkmet biimleri,
toplum yaps deiti. 1 868'den balayarak ilk kez gerek bir kamuoyu
ekillenmeye balad, politika dar evrelerin etkinlii. kiisel ernellerin
sonucu olmaktan ku. Bu arada niversitelerde idealist bir genlik ye
timi, toplumsal ve dinsel kayglan yanstan cokulu dnce biim
leri gelim iti. Uzun yllar boyunca s rp giden ar LUtucu, gerici ik
tidarlarn basksna sert bir tepki hazrlanmt.
Ancak toplumdaki uyan da, dnce yaamnn zenglnlii de sar
snularn bir yerde karar klma-;n salamad. spanya'nn i lk cumhuri
yetinin mr I ay bulmad; ne olmas, nasl olmas gcrektii konu
sunda onu kurup zorla benimseten Cumhuriyeti aznlk bile anlaa
mad: Kimi federal, kimi m uhafazakar, kimi radikal ama birleik, ki
miyse otoriter ve a-;keri bir Cumhuriyet istiyordu; bu arada tabii Kata
lonyallann dledii rejim Kastilyallarnkinden ayryd.
Carlos savann aclan arasnda balayan Restorasyon dnemi de
bir "mutlu son" olmad, ne var ki iktidara srayla geecek bir Muhafa
zakar Parti ile bir Liberal Parti oluturuldu, bu da lkeye bir oranda ba
r ve skunet getirdi, bir soluk alma frsat verdi.
Jorge Yentura o dnemi yle deerlendiriyor.
rin bir ahlaksal anlam ieren o sistem, kuramsal nemini ok gemeden yitirdi,
lkeye egemen olan doyumsuzluk ve rtl protesto ortamnn da zendirme
6
siyle, gl bir eitimeilik eylemine dnt .
tlar.
O zgr Oretim Kurumu balangta yalnz yksekretim i kaps
yordu; ama ksa srede ylesine byk bir baan kazand ki, ok ge
meden orta ve ilkretimi de kapsayacak biimde geniletildi. Aslnda,
yllar getike, o ilk sivri eletirelliini yitirerek, daha lml bir yol
tuttu, ama geliimini srdrmekten geri kalmad; XX. yzyln ve 98
Kua'nn belli bal aydnlan ve yneticileri hep o ortamn etkisiyle
yetitiler. Bylelikle, Restorasyon anda bile, spanya'da resmi ve
dinsel kkenli eitim ve retimin karsnda laik, ilerici bir seenek
yaraulm oldu, stelik izleyicileri sayesinde, zaman iinde, hereye
karn tekinden baskn. kmay baard.
Bu arada, Krause'den esinlenen dnce ortamnda Alman yazn ve
kltr modellerinin egemen olduunu beliruneden gemeyclim; bu du
rum, A ydnlanma a'ndan beri Fransa'ya kar duyulan an hayran
l dengeledi, aydnlar arasnda "ok-boyutlu" bir Avrupa imgesinin
olumasn salad. Avrupa'dan yansyan bilinle spanya'nn zgn
kltr, tarihsel kentleri, sanatsal varl, halk sanatlar da yeni ba
tan, Avrupa kltr ile uyum iinde deerlendirildi.
spanya'da Krause'ciliin, btnyle ele alndnda, bir felsefe ol
maktan ok, kk Aydnlanma a'nn "mutlu toplum yaratmak"
dne uzanan bir yaam biimi olduu sylenmitir; Krause'cilerin
ada spanya'y hazrlayan eiticiler olduklan vurgulanmtr. Bunlar
do deerlendirmeler, kukusuz. Ancak lkede durumun daha sonraki
geliimi bizi baka bir gzleme de zorluyor: "zgr rctimciler" bel
ki gerekilik anda yetimi, aklclk ilkelerini benimsemi kinse
lerdi, ama sonuta idealisttiler ve Aydnlanma a'nn ilkelerine yle
sine smsk sarlmlard ki, tpk 1 8 1 2 Anayasas'nn mimarlar gibi
onlar da geree gzlerini yumdular. Eitim alannda ok baarl oldu
lar geri, ama lspanya'y, genlerinin elinden tutarak gelecein aydnlk
ullwna doru adm adm i lerietmenin o denli basit olmadn gre
mediler; Katolik geleneklerinin baz yanlarnn spanyollarn varlna
ve ruhuna ne derin kkler salm bulunduunu kavr.yamadlar.
Grmediler, ya da grmek istemedi ler; kavramadlar, ya da kavramak
istemediler, kimbilir.
1 54 ISPANYA: BIR BAKA AVRUPA
XX. yzyln ilk yarsnda, derin bir bunalmla sarsld I spanya. Geri bu Avru-
156 I S PANYA: BlR BAKA AVRUPA
yaratmak.".
"98 KUAI", ISPANYA'NIN TRAJIK BILINCI 1 57
Aydnlarn ve ynetici snflarn grevi imdi her zamandan fazla, halk hemen
hep Jakoben dorultuda, u ya da bu plana gre, dtan biimiandirmek deil,
11
iinden incelemek, ruhunun kklerini kefetmeye almaktr.
l spanyolluk bir ruhtur, l spanyolluQun zgn bir ruhu vardr; insanlk iin
deQerli olan bu ruh bizim iin esizdir; ve biz onu neredeyse elden brakmz,
oysa o gelecek iin gerekli bize, o ruhu oldugu gibi, yeni batan elde edebiliriz.
98 Kua na en' derin lirik anlaumn kazandran kimse ise air Anlo
nio Machado oldu. Bir kuramc, incelemeci ya da deneme yazar de
ildi Machado, zm nermiyordu, yalnzca duyuyor, duyduunu hay
kryor, ou zaman da alak sesle ama kararllkla ve gururla akl
yordu.
Sevilla'lyd Machado, Endls'Len gelip Kastilya'ya vurulmutu:
Lcydi.
KasLilya miLosunu da aLeii dizeleriyle en gzel biimde sunan a-
irdir Machado:
tsn, korulukta yalnz bana, elindeki kara kapl dua kitabn oku
yardk dolaan bir kara cppeli rahip grnts tamamlad.
Yol Ha'n dibinde, onu destekleyen drt ncilci Havari heykelinin
ayaklar alunda biui. Granitin olanca agrln yregimde duyarak iler
ledim; kayann iine, lo kilise-mezara, iki spanya'nn sonsuza degin
ayn mekanda birlemi llerinin arasna adm aLUrnda kanm dondu
sanki. Bunu beklemiyordum, imdiye dek kimse, hibir spanyol dos
tum sz etmemili bundan.
Sava stne okuduum ve diniediim onca eyin hepsi birden
fruna gibi esiyordu belleimde. Hibirini aka seemiyordum, Ma
chado'nun di:t..elcri dnda:
lar oldu ki, toplum yetkililerden bile daha kat davrand. BaQlayclk eksikliQine
bir de etkinlik eksikliQini eklememiz gerekiyor: Kapkara bir yoksullua dt
I spanya, taparlanmas ---<i m ein l talya gibi, I kinci Dnya Sava'nda ok daha
ar zararlar grm olan bir lkeye kyasla bile- ok daha uzun zaman ald. 3
ayn gveni dile getiriyordu: Artk spanya'da bir daha hi kimse kendi
inann kardelerine si lah zoruyla benimsetmeye kalkmayacakU .4
Yaplan anketiere gre, spanyollarn %73 gibi byk bir oun
ugu yar:n yzyl sonra o olaylar lke tarihinin utan verici, anlma
mas gereken bir sayfas olarak gryordu. Yarm yzyl sonra insan
lar, kendilerini eksiksiz bir demokrasi iinde duymann mutluluunu,
mrlerinin krk yln Diktatrlk altnda yitirmi olmann buruklu
uyla birlikte yayorlard.
" Sava topluca ilediimiz bir gnaht ve kefaretini ancak 1 977
Haziran'nda sona eren upuzun bir Araf dneminde deyebildik," diye
yazyordu Javier Tussell.
Ve bir kede anlaml bir k arikatr yer alyordu: "A, u ie bak,"
diyordu iki kiiden biri tekine, "unutalm gitsin dediimiz eyin s
tnden tam elli yl gemi ! "
ada romanc Julio Llamazares ise b u yaknlarda bir dergide kan
syleide yle yorumluyordu: " Sava spanya'da nazik konudur.
yle bir lkede yayoruz ki, kanun kuvvetinde kararname ile beliei
mizi yoketmek gerektiine hkmedilmi."
nen<li.
lkin, XIII. Alfonso'nun k.rall (1902-1931) srasnda, Merutiyet
rejiminin olanaklar snand. Restorasyon'la yerleen dzen uyarnca,
'iktidar Muhafazakarlarla Liberaller arasnda el deitiriyordu; temeli o
hi deimeyen caciquismo olgusuna dayanan bu ynetimde, seim
sonular hibir gerek yenilik getirmedi, 98 felaketinin maddi ve ma
nevi okunu yaayan lkeyi topariayp canlandracak kkl zmler
uygulanamad. Bunun nedenleri zaman zaman iktidar makamiarna
ykselen kiilerin iyi niyet eksikliinden ok, toplumun bir trl
deicmeyen yapsnda aranmaldr.
XX. yzyln ilk eyreinde, ynetici konumunda bulunan, stelik
pek byk bir siyasal ve ekonomik gc elde tutan st snf, aa
yukar 250 000 kiilik bir aznikt ve srtn byk toprak mlki
yetine dayam eski soylularla i adamlarndan oluuyordu. Soylular,
krallk rejimini ayakta tuttuklarndan, sarayda byk nfuz sahibiydi
ler. lkenin hzla endstrileerek ileri Avrupa lkeleriyle arasndaki
ISPANYA ISPANYA'YA KARI 1 73
lar Ulusal Federasyonu) ise hibir zaman onlarla boy lecek gce
ulaamad.
Sendikalar 1 9 1 5'ten balayarak, st snflar telaa veren bir gelime
gsterdiler; sekiz yl sonra ilk Dikta ile dizginlenecek, Cumhuriyet'in
ilanyla birlikte yilirdikleri zaman yeniden kazanacaklard.
nmas) rgtlcndiler.
lcriylc, ngiltere, Fransa, Almanya ilc kar karya getiren, lke iinde
gereksiz tedirginlie ve kan kaybna yol aan Fas sava eklendi.
U ursuz bir iti bu: Son bozgunda donanmasn y i tirmi olan
spanya ilkin bin bir zveriylc ve skandallar ara-;nda yeni bir donanma
ina etmek zorunda kald. I 909'da ordu Rif madenierindeki Avrupal
karlarn korumak zere harekete geti ve yenilgi ler birbirini kova
tad . Yeni Dnya'daki smrgeterin kaybnn stnden topu topu on
iki y l gemiti , asl nda ou kimse yeni bir smrge servenine
atlmaya karyd.
Hayli ll bir tarihi olan Ballcsteros Barella "O etin toprakla
ille de tutunabilmek iin neden spanyol kan akumz anla lacak
ey deil, Fa-;llar da oray elbcllc savunurlar, nk oras onlarn ya
banc istila-;na uram anayurdudur," diye yazyordu.
Sosyalist Parti kurucusu Pablo lglcssias da ak konutu: " span
yol halknn dman Fasllar deil, hkmeuir. Askerler aaya do
ru dei l , yukarya doru n i an alsnlar. iler gerekirse genel greve
gitmcli, hkmetin tepkilerini ncmscmemeliler."
Madrid'de kad n lar, askeri konvoylarn hareketini durdurmak iin
kendilerini raylarn zerine atyorlar, Barcelona'da halk birliklerin ge
milcre bindirilmesini engelliyordu. spanyollar bu kez savamak iste
miyorlard, ama Afrika cephesi krk bin er daha bekliyordu.
Katalonya'nn gergi n oramnda bundan tr patlak veren olaylar
"traj i k hafa" diye anl r: genel grev, askeri ayaklanma, kilisekrc ve
din adamlarna kar iddetli saldrlar ... Sonu: tutuklamalar, sava
mahkemcleri, lm cezalan. Afrika'ya asker scvkiyatna ise hz verildi.
Tck olumlu gelime h kmetin dmesi, babakanl a ilerici re
formcu Jose Canalejas'n getirilmesi oldu. Canalcjas cesur giriimieric
ksa srede gerek snf atmalarn yattrmak, gerekse blgesel ger
gin likleri g idermek yolunda nemli admlar all, ama ilkin Kilise ilc,
ard ndan grcvci i ilerle ters dt. Ve 1 9 1 2'dc bir anarist tarafndan
ldiirld. Bir "bar zm" olana daha bylece y itiri lmi oldu .
Zaten ok gemeden I. Dnya Sava patlak verecek, kimsede reform
diinccck hal kalmayacakt.
Afrika savana gelince, o 1 927'yc dein byk kan kaybna yol
aacak, 1 92 1 'de spanyollarn urayaca bozgun Parlamenter dzeni
kerten etmenlerden birini oluuracakt.
1 76 ISPANYA: BI R BA KA AVRUPA
"OMURGASIZ SPANYA"
Bir ulus, toplumu oluturan snf ve gruplarn her biri kendini bir btnn
ayrlmaz paras olarak duydu{lu oranda sa{llkl saylr. Hepsinin dilek ve
dncelerinin birbirinin tpks olmas gerekmez aslnda, gerekli ve nemli olan
ey, her birinin brlerinin dilek ve dncelerini bilmesi ve bir oranda pay
lamasdr. Snflarn birbirinden kopuk olarak kendi kartarn savunmalar
lkede ebik ve blgesel ayrlklk hareketlerinden ok daha vahim bir para
lanmann belirtisidir.
imdi Ispanya'n n toplumsal yaam bu amansz paralanmann en ileri
rn ini sergiliyor. Ispanya bugn bir ulus olmaktan ok, bir su geirmez blme
ler btndr artk.
D iyorlar ki politikaclar lkenin geri kalanyla ilgilenmiyorlarm. Gerekli{line
diyecek yok, ama haka bir gzlem saylmaz, umursamazlQ yalnz politika
clara yklyor nk. Oysa, eer politikaclar lkenin kalann yok sayyortar
sa, lkenin kalan politikaclar hi yok sayyor. Her bek kendi iine smsk ka
panm, yaayp gidiyor. Bakalarnn alannda olup bitenlere kar en ufak bir
merak duymuyor. Kendi yrngelerini izleyen gezegenler gibi, birbirlerinin
evresinde, birbirlerini hi tanmadan dnp duruyorlar. Herkes kendi grubunun
basmakal p dncelerine saplanm kalm, komu grubun gnlnde yatanlar
dan habersiz. Toplumun bir noktasnda harcanan dev boyutlu bir aba birka
metre tesine bile aktar lamyor, doQduQu yerde lp gidiyor. Esneklikten bizim
kinden daha yoksun bir toplum dnmek gtr, dolaysyla toplum nite
6
liQinden bizimkinden daha uzak bir insan toplulu{lu dnmek g0tr.
gerekletirildi.
1 923 sonbaharnda, Katalanya blge komutan olan Es.ella markisi
Miguel Primo de Rivera y Orbancja, sava alanlarnda yararlklar gs
tererek ykselmi bir general , krala m uhura vererek politikac lar ikti
dardan uzaklatrmasn istedi. Kral "zm " uygun buldu, hkmet
istifa etti, ilk Dika dnemi balad. ay iin kurulmutu, yedi y l
srcce kti.
Primo de Rivera grevine parlak bir yldz altnda balad denebilir:
Kral, ordu, sa kesimdeki politikaclar ve ekonomik oligari tarafndan
destekleniyordu. Karmak bir insan dei ldi kendisi: Duygusal bir yurt
scverliin tesinde bir politik plan yoktu, babacan despot, Tanr'nn
spanya'nn imdadna yollad kaya gibi sert kurtarc grntsn be
nimsedi . Politikadan ve politikaclardan nefret ediyordu. Parlamcntoya
olan kartln spanya'daki i l k "tck parti" denemesini ol uturan U
nion Patri6tica da ' (Yurtsever B irlik) somutlaurd. Kuruluun da
yand temel gerekler nem srasyla " Ulus, K i l ise ve Kral" olarak
bclirt i l i yordu, egemenlik kavram "zerk topl umsal beklerin kay
namas" olarak anlalyordu. O durumuyla, ayn yllarda talya'da uy
gulamaya konulan Faizm rejiminden ok, daha sonraki yllarda Fran
sa'da denenecek olan Korporativizm'c yaknd.
Ama bu arada XIII. Alfonso, talya kralna "Bu da benim Mussol i
ni'm" diye i ftiharla tantyordu dikatrn, totaliter rejimleri destekle
mede ondan geri kalmad n kantlamak iin. Ve bu arada, Primo de
Rivera Diktas'nn "i savaa alan kap" olduunun farkna varmad
gibi, o otoriter ve antiliberal politikann kendi tahtnn temellerini
sarstnn da farkna varmyordu. Dnya Sava ertesinde Avrupa'da
yaygnlamaka olan "g l rejim" dalgasna ayak uydurduuna, etin
sorunlara gereken zm getirdiine inanyor olmalyd.
Dikta gerekten de iki sava ara<> Avrupas'na baz bakmlardan uy
.
gun dyordu, gerekten de ilk elde neml i baar lar elde etti: Sendi
kalam indirilen darhc ilc toplumsal alkantlar bir sre duralad, 1 925'.e
yeni bir hkiimet kurularak askeri dika sivil di ktaya dniitrld ve
Korporativizm resmen benimsemiL 1 925'te diktatrn kend isinin y
nettii bir harekat sonunda Fas'ta nemli bir zafer saland ve 1 927 y
lnda bar yapld; bylece lkeyi on alu yldr tedirgin eden durum
ulusal karlar dorultusunda zmlenmi oluyordu. Ekonomide de
tSPANYA tSPANYA'YA KARI 179
Madrid halk sokaklara dklp bayram etti , "O gitmedi, biz kov
duk! " diye haykrd.
Ve kral, iktidar yasal sahibine devredip srgn yolunu tuttu. tspan
ya'nn nl srgnlerinin ne ilkiydf, ne sonuncusu olacakt. 934'te
I SPANYA SPANYA'YA KARI s
Roma'da ldu, tarih son szlerinin yanm kalan bir trnce olduunu
yazyor: "spanya iin ..."
I spanya denen bo{la postunun derin atiakiarna merhem srmek iin iddeti
ho gstermekten baka are bulunamad : Hitler Almanyas"ndan, Mussolini
l talyas'ndan, Dollfuss Avusturyas'ndan , Stalin Rusyas'ndan, hatta 1 934
ubat'nn Fransas'ndan renilen iddeti. Avrupa I spanya'nn stne ulland,
gzlerini bulandrd, hem san hem solun devrimci bir zihniyette kaca{l kor
kun 1 934 bunalmna ini onu. Bylelikle, tpk bin bir su damlasnn toplanp sele
dnmesi gibi, l spanyollar 1 936 Temmuzu'nun dramatik frtnasna doru s
rklendiler.
Ben olaylar , Bat Avrupa'daki toplumsal ve siyasal hareketlerin, henz feo
dal eilimlerinin byk blmn koruyan, azgelimi bir lkeye yans malar ola
rak nitelerneyi yeliyorum. Nasl 1. Dnya Sava'nn Avrupa'daki sarsns Rus
devriminde billurlatysa, byk ekonomik bunal mn sarsntlar da dertli
l spanya'da, yalnzca salam toplumsal ve ynetimsel yaplarn eksikliiyle
ISPANYA ISPANYA'YA KARI 1 87
Uygarl k d bir sava bu. Ben I Sava srasnda domu biriyim, ne dedi
imi bilirim. Yenmek inandrmak anlamna gelmez; insanlar hereyden nce i
nandrmanz gerekir; oysa acma duygusuna yer brakmayan nefretle kimseyi
inandramazsnz; ben burada ayrc, sorgulayc, eletirici zekaya olan nefret
14
ten sz ediyorum
llfl
l" srJ .
I
IJ\1I
kin k-glge oyunlaryla meydanlarda ger-
ekst ortamlar, karabasan grmleri yara
Lan mthi sie.ua saati.
Karmda, gnein alnnda, Vali l ik binas, giri kapsnn hemen
yanndaki tarihsel mermer levha dikkaLimi ekiyor:
Bakanmz Francisco Franco
burada yaad ve Kutsal Hal Seferimiz'e
buradan komuta etLi.
ha sonra gelir. spanyol halknn demir gibi bir Dikta altnda, o bask
ya inat geliimi bunun iyi bir kant saylmal.
Franco ile Papa, maneviyaln maddiyata kar atg Hal Seteri'nde yanya
na, birbirlerine destek vererek ilerlediler. Kendi aralarnda iyi geinip geinme
dikleri nemli deg ildi, eviatiarna iyi rnek olmak zorundaydlar. Sonuna dein
ayrlmadlar. Boanma diye bir ey yoktu ki: "Kzl lar"a gre bir iti boanma.
ocuklugumuzda portreleri snflarda, papaz odalarnda, resmi dairelerde,
202 ISPANYA: BIR BAKA AVRUPA
yllk sava her eit yenili kle, hak arayyla, kmldanlarla dolu Cumhu
riyet dnemiyle aramza bir uurum amt; imdi giderek iine daldmz ve ne
kadar sreceini bilmediimiz o tnelin girii, bizi ihtiyatl olmaya aran uya
rlarla doluydu.
Geriye dcinp bakmak yasakl. Sava bitmiti. Izleri apak ortadayd :
paralanm aileler. kentlerin perian varolar , yerle bir edilmi kyler, tutukev
lerini tklm tklm dolduran tutsaklar, srgne gidenler, bastrma eylemleri, mah
volmu bir ekonomi ; ama bunlar u ya da bu biimde dile getirmek yasak
lanmt. Kutsal kurtarc Fr:nco'nun zaferini gklere karan resmi kaynaklar o
felaketin sonularn gzlerde nemsizletirirken, gelecegi marlarla ycel
tiyordu. lyler kazanmlard. lke kurtarlmt. imdi onu manen ve maddeten
yeniden ina etmek grevine, i spanyol slatn hak etmek isteyen herkesin gu-
208 ISPANYA: BIR BAKA AVRUPA
salarnn ruhu tek gerek dini makam olan Kutsal Roma Katalik Kilisesi'
nin {lretisinden ve milli uurun ayrlmaz paras olan imanndan do{l
maktadr.
imdi, daha dorusu u son iki yla. yazarl k yaammn bence en ilgin
dnemine girmi bulunuyorum. Ama I spanya'da hepimizin beklemekte olduu
ve gereklemesi daha zaman alacak bir olay gereklemedike hibir ey
yaymlamak iimden gelmiyor. Sanki kabadaylk yarna girmi gibiyiz. bakalm
kim daha uzun sre dayanacak diye. Bana kalrsa teki taraf kazanacak.
DlKTADAN DEMOKRASIYE, YALNlZLIKTAN ATNA 215
Baz olaylar vardr, ylesine uzun sre beklenirler ki, sonunda gerekle
tiklerinde gerekmi gibi gelmezler insana. Yllar ve yllar boyunca, milyonlarca
soydam gibi ben de bugn bekledim, yaammz nce ve Sonra, D ve
Dirili gibi i kiye blecek olan gn.
Burada onun iktidara geliinin kanl yksn ya da otuz dokuz yl sreyle
orada hangi bask yntemleri sayesinde kald{ln anlatacak de{lilim. Onun
bakanl{lnda gerekletirilen ekonomik kalknmann sonular zerinde de dur
mayaca{lm : I i snfna zorla benimsetilen sk askeri disiplin ve kyl kesi
mine uygulanan inanlmaz baskyla 60'1 yllarda lke bir modern endstri toplu
muna dnt; geleneksel ve hareketsiz bir I spanya'nn savunuculu{lunu
yapan kendi takmnn adamlarnn kar durduklar , korktuklar gerekti bu.
Bylelikle, sonuta, lenler bouna lm oldular, hayatta kalanlar ise ne
Protestan Reformu'nun, ne Aydnlanma a{l'nn, ne Endstri Devrimi'nin top
ra{lmzda yeertebildi{li baz ekonomik d&Oer1erin yceltiliine tank olmaya zor
landlar. Zincirleme de{liiklikler: otuz milyon tuistin her yl yinelenen bar is
tilas ; Ortak Pazar lkelerine y{l nsal ii g; yabanc, zellikle Kuzey Ameri
kan sermayesinin artan yat rmlar ; lkenin hzla endstrilemesi; tarm
kesiminde ilkel retim ilikilerinden vazgeilmesi. Bu byk somut d&Oiiklikler
dinamik, yaam dolu bir toplum yapsyla, eski a{llardan kalma bir siyasal st
yap arasnda giderek genileyen bir uurum aan bu nemli, elle tutulur ka
zanmlar O'nun dayand{l temelleri sarsyordu. Modern I spanya'nn hem cellad,
hem de istemeden yaratcs oldu O.
lm saatinde ben daha ok O'nun varl{lnn I Sava srasnoa birer ocuk
olan bizler iin ne demek oldugunu belirtmek istiyorum: O'nun yznden genlik
ya da sorumluluk nedir bilmeden yalanmak gibi acaip bir durumda kalrrrya
hkm giydik. Olaylarn zgr ve yetikin yaantsnda kendi kendimizi gerek
letiremedik, O'nun sonsuza de{lin izmi oldugu yola girmedike toplumun ge
lecegine herhangi bir biimde katlmamz yasakland, her birimizin alan kendi
zel yaantsna snriand ya da kiisel refahmz iin bencil kaba kuvvetin ku
rallarna uygun bir mcadeleye itildik. Art arda iki kuagn erkekleri ve kadnlar
stnde bu dzen, ykc sonular verdi; buna tam bir ruhsal ky m diyebiliriz.
O'nun kurumlatrdg bask mekanizmasyla bo{lumann olanakszii karsn
da ya lkeden grnek ya da bizden suskunluk, maskelema isteyen bir duruma
boyun egmek, hatta ilkelerimizden vazgeerek benligimizi ldrmek arasnda
seim yapmak zorunda kald k. Kk bir aznlk, byk bir cesaretle, daha
etin olan nc bir yolu seti : gizli mcadelenin byklklerini ve yoksulluk-
Dli<TADAN DEMOKRASIYE, YALNlZLIKTAN ATNA 217
!arn . Yllar yl ac, eziklik, burukluk; bu arada --o{u kez O'nun kiisel ileri
grlll)nn, hana l spanyol konjonktrnn rn olmayan nedenlerle- l
kenin genel grnm deimedeydi: fabrikalar, blok apartmanlar, turistik te
sisler atalarmzdan kalma de>gal grnm mahvediyor, otomobiller yollar tk
yor, ulusal gelir on ylda kit bana 400 dolardan 2 000 dolara ykseliyordu.
Deimeyen yalnz O'ydu: pullarn stndeki, resmi dairelerdeki portresi hep
aynyd. Oysa ocuklar delikanllk ana giriyor, delikanllar yetikinlere dn
yor, yetikinlerin salar dileri dkiOyor ve Picasso ya da Casals gibi, O
yaadka I spanya'ya dnmarneye yeminli olanlar birer birer mezara giriyorlard ,
doduklar, yaayp kendi benliklerini dile getirebilecekleri lkeden uzakta.
Koyduu sansrn yan s ra, kurdu{lu rejim daha beter bir eye de yol at :
bir zdenetim dzeneine; l spanyollar satrlarn arasnda yazp okuma gibi do
lambal bir sanata, benliklerinin bir parasn kesip almak gibi canavarca bir
yetkiyle donatlm bir sansrenn varll)n hep hesaba katmaya zorlayan bir
ruhsal fe lee.
Vasiyetinde yazd trden birka basit temel ilkeye dayanan siyasal prag
matizmi, salt ba e{lme dnda herhangi bir ideolojik ba{lllk beklemiyordu. Er
demlerin ve yararll{ln resmi skalasnda tek lt O'nun kiili{line gsterilen
ba{lllkt. Bu yzden -nimetlere ve gelir kaynaklarna kskanlkla el koyan
yozlam bir aznln yan sra- hi sonu gelmeyen bir yasal kstllk konumu-
na hkml muazzam bir yurtta kitlesi vard : oy vermek olanakszd , hk
menan farkl dnen bir gazete satn almak, sansora urarnam bir kitap oku
mak ya da film seyretmek olanakszd , ayn dnceleri paylat{lnz vatan
dalarnzla dernek kurmak, hakszlklara itiraz etmek, bir sendikaya girmek ola
nakszd. Al lm kanallar tkal bulan pek byk bir enerji potansiyeli kanl
maz biimde nevroza, honutsuzlu{la, alkolizme, saldrganla, intihar dOrtle
rine dnerek minik zel cehennemler yaratt.
Bugn bizi koullandran basklar ve yasaklar, g karsnda boyun eme,
resmi del)erleri eletirmeden benimsema alkanl{l, bir gnde silinecek eyler
deil. l spanyollarn her birine gnn siyasal alkantlarndan ba{lmsz olarak,
kendi kafasyla dnp kendi hesabna davranmay l)retmek etin bir grev
olacak.
lkernden duygularmla kopup, fizik olarak uzaklatka, bir de ruhsal nitelik
li yeni bir uzaklk ekleniyordu buna; o sralar yazgma kendi babamnkinden ok
daha byk bir g ve iddetle glgesini dren o kiiyi birok kez dndm.
mrmda hi karlamadm, benim varlmdan da habersiz olan biriydi, ama
srgnme ve yazarlk ynelimima yol aan olaylar zincirinin kaynal) olmutu.
Hayatta ne olduysam O'na borluyum. Beni bir ebedi srgne, hibir yere kk
salp kendini yuvasnda duyamayan bir tr Yurtsuz Juan"a8 evirdi. Daha
Gerekten de, gen kral Don Juan Carlos'un kiilii, alil nda onu ye
terince tanmayan spanyollar iin ilk olumlu, yreklendirici srprizi
220 ISPANYA: BIR BAKA AVRUPA
olutw-du.
Franco'nun brakt dzen, ibama seimle gelmeyen bir Meclis'i,
kr.dn hkmet eLmesini, lkenin yine sk bir merkeziyet ilikle yne
titmesini ngryordu; siyasal partiler ve serbest sendikaclk ya<iak
lanmu, temel siyasal haklara yer yoktu. Demokratik nitelik tama
yan siyasal kurumlara dayal, kendine zg bir Monari ngrlyor
du. zelle, Franco "Fr.nco Rejimi"nin, devlet bakanlnn kendinden
sonra Don Juan Carlos tarafndan sLienilerek yaatlmasn hedefle
miti. Buna Parlamenter Monarilerdcn geriye, 1 8 14'n Restorasyon
ruhuna, mutlak hkmdarla geri dn zlemi de diyebiliriz.
Bu tanmlama, Franco'nun plannn a'ilnda ne denli akla aykn ol
duunu aklamaya yeter. Franco'culuun, yaraucsndan sonra yaa
mas olanakszd; bu tr bir rejimin 1 975 ylnda, Bau Avrupa'nn
hayli modemlemi bir lkesinde kurulabilmesi olanakszd, Taht'n
buna alet olmay kabul etmesi ise bsbtn olanakszd . Nitekim
Franco'nun lmyle rejimin tek yasal temeli ortadan kalkm oldu,
hukuksal yaps kendiliinden kt.
Dnce. bilim, edebiyat ve sanat dnyas her zaman olduu gibi bugn de
topluma kar ykmlln byk sorumluluunu tamakta. Yeni zmlarn
aray iinde bulunan bu toplumun ynlendirilmeye her zamankinden fazla ge
reksinimi vardr. Ben bu yce grevin sahiplerinden destek ve teviklerimi esir
gemeyeceim.
uyary getiriyor:
lnca, ynlar hzla yeni dzene ayak uydurarak siyasal yelpazede yeri
ni ald.
Hemen o ilk yllarda, en etkin siyasal odaklarn evresinde olumlu
bir kamuoyu odaklamas balad; zellikle Madrid'de, Barcelona'da ve
Bask lkesi'nde kenLSel orta snnarn gen saylacak kesimleri ba
ekiyordu. adalama, komu uygar lkelerin dzeyine gelme istei
iindeydiler, kyaslamalardan rken bir yalnzlk dnemini geride brdk
roay diliyorlard; ilerinde belli ideolojik ynelileri bulunmayanlar da
"yeni bir balang"tan yanaydlar.
Jose Luis Garcfnin 1977 ylnda gerekletirdii Solos en la modru
gada (ifakta Yalnz/ar) filmi o karmak ardyiarn yksdr. Film
de hedellerine tam olarak ad koyamayan, zdeleecekleri kalplar
henz bulamam 20-40 ya kua insanlar bir noktada kararldrlar:
"Bir krk yl da geen krk yl tartardk harcamayacaklardr".
Demokrasiye gei hedefini benimseyerek, daha tahta kt gn
zgrlklerini lspanyollara geri vercceini aklayan Kral, ilk hk
meti kurma grevini yine Arias Navarro'ya verdi.
Ancak Babakan'n "ii 7.amana brdkmay" yeledii. sonuta Fran
co'culuu baz dnlerle yumuatarak srdrmeyi amalad ok ge
meden ortaya kt. Onun bir "Gei Hkmeti"ni ynetecek kii ol
madn gren Don J uan Carlos, kendisini yarm saat iinde grevin
den alarak, yerine amaca daha uygun birini, Adolfo Suarez'i atad.
Suarez, Milli Hareket saflarndan yetimiti ama deiim gereine
inananlardand. Onun atanmas Frdnco'culuun bir daha geri dneme
yeceinin kant oldu. Suarez Hkmeti, demokrasiye gei srecini,
hibir aldannaya yol amayacak kesin terimieric gndeme getirdi. lk
progrdmnda - Sava'a yol aan askeri ayaklanmadan tam krk yl
sonra, 16 Temmuz 1976'da- yaplacak reformun "ulusal egemenliin
halka ait olduu" ilkesinden esinlcnecei belirtiliyordu, Franco'nun
mirasnn aka rcddi demek oluyordu bu.
"Gelecein hkmetleri spanyollarn ounluunun zgr irddesi
nin rn olacaktr," diyordu Babakan. spanyollar rahat bir soluk
aldlar: Karab-dsan sona ermi, Dikta ortadan kalkmt. Suarez'in 24
Austos'ta Bakanlar Kuruluna sunduu Siyasal Reform Yasas aslnda
aylardr hazr bekliyor olmalyd. Ya..;a, Aralk aynda halkoyuna su
nuldu, semenierin %77,4'nn katld oylamada %94,2 olumlu oyla
DIKTADAN DEMOKRASIYE, YALNIZUKTAN ATNA 223
yle ki, anayasa. yepyeni bir dzenin kapsn amaktan ok, daha ba
langtan yava yava kendini ortaya koymu olan bir siyasal dzeni onaylama
ve sa{llamlatrma ilevini yerine getirdi. Anayasann dzenledi{li siyasal rejimi
biimlendiren. devlet ve hkmet biimini belirleyen byk tercih , yani ogul
cu demokrasi. blgesel zerklikler ve parlamenter monari daha anayasa k
madan zaten benimsenmilerdi ; anayasa onlar somutlatrd, gelitirdi . Siyasal
Reform Yasas'nn getirdi{li demokrasi ve zgrlkler zaten 1 9 7Tde, 1 5 Haziran
seimlerinden kan mecliste birlikte gere{le dnmt: Artk do{lrudan
do{lruya ulusun iradesini temsil eden bir parlamento ibana gemiti. tm
siyasal partiler yasallamaktayd. Geri otoriter dnemin baz kal ntlar yok de
{lildi, ama anayasa kt{lnda demokrasi ve zgrlk Ispanya'da artk bir ta
sarm de{!il. bir durumdu.
Bu basarnakli gei olaynn znde consensus vard , yani tm srecin
baaryla gereklemesini sa{llayan uzlama olgusu. Yalnz lkede var olan
siyasal gler arasnda de{lil, ayn zamanda tarihsel uzlama olarak consen
sus, hem yatay, hem dikey do{lrultuda: yaanlan gnn erevesinde, ama
ayn zamanda gemile uyum sa{llama ve gelecek stne dnce birligine var
ma. Ite adm adm gerekletirilen bu uzlama sayesindedir ki demokrasiye
dn hareketi geni kesimlerin deste{lini alabildi. Ola{lanst bir btnleme
sreciydi bu, tarihimizde pek ender grlen bir biimde hem gemiten kaynak
lanan, hem ileriye ynelik bir dizi yasallatrc {le bir araya geldi. Demokrasiye
gei olgusu Franco rejiminden do{ldu, nk o rejimden kendi koymu oldu{lu
kurallara uyarak koptu ; Cumhuriyet'ten do{ldu, nk onun getirmi oldu{lu
blgesel zerklikleri benimsedi; Cumhuriyerten nce, yzlerce yl varl gn koru
mu bulunan l spanyol Taht'ndan kaynakland, nk hanedan haklar Franco
dneminde veliaht prens iin sakl tutulmutu; sonuncu ve en nemli e. seq
imlerde ve iki referandumda kendini belli eden halkn oyunu kazanmt.'
i" i olunlu.
B u arada unu zellikle vurgulamakla yarar var: lkede iki yzyldr
Avrupa'ya ayak uydurma yolunda harcanan nemli abalarn yaratg
birikii, c den l i hask a l tnda tuulursa utulsun, dar evreler iinde
de olsa , k aktan kaa aktarlan demokratik kltr hazinesi n i n varl
da hc l i rk y ici bir rol oynad. Geri ekonomik gel iimin ynlar u
yarmk , liinyaya amak gibi nem li bir etkisi oldu, ama hi kuku
yok, lkukrasi zkmi maddi refahla birlikte dardan ithal edilen y
zeysd h i r e ilim olarak ortaya kmad. Yenia', Aydnlanma a'
226 ISPANYA: BIR BAKA AVRUPA
"Mutlu Son": Babakan Felipe Gonzalez Avrupa Topluluguna tam Oyalik anla
masn imzalyor.
-
TARHLERLE SPANYA
1. BLM
1 . Yunan asll l spanyol ressam ( 1 540- 1 6 1 4). Girit'te do{lmu, resim sanatn
ilkin l talya'da gelitirdikten sonra, zgn kiisel tekniinin ilkin yadrgand Kas
tilya'da karar klm, agn ekonomik, toplumsal ve dinsel adan ok nemli bir
kenti olan Toledo'da yerleerek bir atlye amtr. Yaptlar, hep ayn gizemli
baklarla derin bir isellik duygusu esinieyan figrlerindeki rtl dinsel y
celtme havasyla dikkati eker: dinsel konulu resimlerindeki o ruhsal younluk,
btn portre almalarnda yinelenir ve a n l spanyas'nn mistik yneliini
baaryla grntler.
2. Ozellikle man as trtar iin yapt {l dinsel konulu yaptlarla tannan, "rahiplerin
ve rahibelerin ressam" olarak anlan l spanyol sanats ( 1 598- 1 664). Tablo
larnda "Karanlklk" etkisinden sz edilen Zurbaran, l spanyol Altn a'nn es
tetiini byk bir baaryla sergileyen zgn bir ressamdr: lkesinin dahasnn
en arpc temsilcilerinden saylr.
3. Bkz. E MILE LOUAPRE, L 'Espagne d'aujourd'hui, Paris 1 986, s. 1 66.
4. Hidalgo: Ortaa'da ve Yenia balangcnda krsal kesimde yaayan
kk soylulara ya da belli bir soyluluk sanndan yoksun olmakla birlikte kendi
topraklarnn geliriyle geinen ve soylular gibi yaayan kimselere verilen ad.
5. i spanyol Aydnlanma a'nn nde gelen yazarlarndan olan Jose Cadal"o
( 1 74 1 - 1 782) lkesinin greneklerine, alkanlklar na, toplumsal kurumlarna
ynelttii ac ama yerinde eletirilerle dikkati ekmitir. Montesquieu'nn Iran
Mektuplarindan rneklenmi olan Fas Mektuplar ( Cartas Marruecas) balkl de-
neme yazlan na kitabmzn VI. Blmnde ayrca yer vereceiz.
6. JOS E CARLOS MAIN ER, "La cu/tura espat'iola y su re/acion con la cu/tura
occidentaf, Revista de Occidente, ss. 62-63, Temmuz-Austos 1 986, ss. 1 1 0-
1 26.
7. Conquistador. Fatih; zellikle XVI. yzylda Yeni Dnya'y smrgeletiren
l spanyol komutan lar iin kullanlan bir terimdir.
8. Don Qu ijote den sonra l spanyol yaznnn en nemli yapt saylan ve
'
Ortaa ile Rnesans'n kava nda, XV. yzyl sonlarnda kaleme. alnm olan
La Celestina adl trajikamedyann byk blmnn yazar Fernando de Rojas'n
kiilii, bugn de bir esrar perdesi altndadr: Hakkndaki kesin bilgiler, yalnz Mu
sevi asll bir H ristiyan oldu u , Salamanca niversitesi'nde hukuk renimi
grd, 1 54 1 'de lddr.
9. Ermi Juan de la Cruz ( 1 542- 1 591 ) ispanyol mistik air ve yazartarnn en
tedirginlik vericilerindendir, ateli reformcu kiiliinin hala aydnlanamam yan
lar vardr; yaptlarnda Dogu'nun Tasavvuf dncesi ve Mevlana ile byk
yaknlklar bulan Juan Goytisolo'nun 1 987'de yaymisd Las virtudes del pajaro
solirario ( Yalmz Kuun Erdem/er romanna esin kayna olmutur.
DIPNOTLAR 243
ll. BLM
lll. BLM
dente no. XXIV, 1 929, ss. 4, 8, 2 f . Bu yaz, bakalaryla birlikte, 1 943'te yazarn
Buenos Aires'te yaymlanan ayn addaki kitabnda da yer almtr . .
1 3. CLAUDIO SANCHEZ ALBORNOZ, "Islam de Espana, eitli yazarlarn
yapdarnn yer ald L'Occidente el /'Islam neii'Aito Medioevo'da (Spoleto 1 965),
c. l, s. 1 6 1 .
1 4. AMERICO CASTRO, La rea/idad historica de Espana", Mexico 1 962, s.
1 44.
1 5. AMERICO CASTRO, Origen, ser y existir de los espanoles, Madrid 1 959, s.
12.
1 6. VI CENTE CANTARINO, Entre monjes y musulmanes. El conflicto que fue
Espana, Madrid 1978, ss. 302-305.
1 7. JUAN GOYTISOLO, "Un europea de menos, un europea de mas (Sami Nair
ile sylei), Letra lntemacional, no. 10, Yaz 1 988, ss. 77-82.
1 8. A.g .y., s. 8 1 .
IV. BLM
V. BLM
1 . LUIS BU N UEL, El ultimo suspiro (Trkesi : Son Nefesim, ev. llkay Kurdak,
Istanbul, Ala 1 986, s. 1 4).
2. RICHARD HERR, The eighteenth centuty revolution in Spain, New Jersey
1 960; (ev. Elena Fernandez Mel, Espana y la revoluci6n del siglo XVIII, Madrid
1 . s. 25).
3. V. VIVES, A.g.y., s. 1 25.
4 . Casticismo: Ispanya'n n zgn ruhunu simgeledii varsaylan kltr gele
rine arlk verilmesi.
5. Majismo: XVI II. yzyl sonlarnda Madrid'in eski mahallelerinde grlen
zgn yerel kltr elerinin degerlendirilmesi.
6. V. VIVES, s. 1 27.
7. Ispanya Kltr BakanlQ 'nca Nisan 1 987'de yaymlanan Carlos lll y la l/us
traci6n balkl anma kitabnda yeralan 1 2 Aralk 1 986 Kraliyel Kararnamesi'nden.
8. Bkz. Conmemoraci6n. Carlos lll y la llustraci6n, Madrid 1 987.
9. A.g.y.
DIPNOTLAR 245
1 0. A.g.y.
11. R. HERR, A.g.y., s. 1 72.
1 2. A.g.y.
13. A.g.y., s. 1 98
VI. BLM
VII. BLM
'Caso cardenal Segura ' ", Historia y vicia, no. 69, Aralk 1973, ss. 1 6-31 .
9. V. VIVES, s. 1 57.
1 0. Alnt iin: bkz. G. CABANELLAS, Cuatro Genera/es (1), Pre/udio a la Guar
ra Civil, Bareelona 1977, s. 33.
1 1 . RAFA EL ABELLA BERMEJO, El transito de la sub/evacin a la gueffa civ-
il", Revista de Occidente, no. 65, Ekim 1986, ss. 67-78.
1 2. A.g.y.
1 3. G. CABANELLAS, Cuatro Genera/es (2), s. 355.
14. G. CABANELLAS, "Unamuno y el Alzamiento", Historia y vicia, no. 76, Tem
muz 1 974, ss. 30-37.
15. G. CABANELLAS, Cuatro Genera/es (1), s. 35.
VIII. BLOM
1 . Bkz. G. IIK, Juan Luis Cebrian: 'Tarihi Insanlar Yazar'", Milliyet Sanat,
HERR, RICHARD; The eighteenrh century revolution in Spain, New Jersey 1 960,
( lsp. ev.: Elena Fernandez Mel, Espafla y la revo/ucian del s. XVIII, Madrid
1 964);
JACKSON, GABRI E L; The Spanish Republic and the Civil War, New Jersey
1 965, (lsp. ev.: Enrique de Obreg6n, La re-publica espafola y la guerra
civil, Bareelona 1 987);
LAFUENTE FERRARI, ENRIOUE; Antecedentes, coincidencias e influencias del
- - -
arte de Goya, Madl'td 1947;
L.AiN ENTRALGO, PEDRO; A que llanamos Espana, Madrid 1 971 ;
LlSSORGU ES. YVAN vd. ; Rea/ismo y naturalismo en Espana, Bareelona 1 988;
LOPEZ PI NTOR. RAFA EL; "La opini6n publica y la transiei6n: una mirada retro-
speetiva", Revista de Occidente, no. 54, Ka-sm 1 985, ss. 1 1 3- 1 22 ;
MAIN E R , JOSE CARLOS; " L a cultura espaiiola y s u relaei6n con la eultura oc
eidental", Revista de Oecidente, no. 62-63, Temmuz-Austos 1 986, ss.
1 1 0- 1 26;
MARICHAL, JUAN ; "La 'generaei6n de los inteleetuales' y la politica ( 1 909-
1 9 1 4)", La erisis de fin de sig/o: ideologia y literarura;
.
MARTIN GAITE, CARMEN, Usos amorosos de la posguerra es-panola, Bareelo
na 1 987;
MENENDEZ P I DAL, RAMON ; Espana, eslab6n entre la cristiandad y el islam,
Madrid 1 956;
MENENDEZ PIDAL, RAMN; Historia de Espana, Madrid 1 958;
MORAN, JOSE MANUEL; El caminar de Europa, Pamplona 1 987;
NUNEZ RUIZ, DI EGO; "La presencia del evolueionismo en la filosotra espaiiola
decimononiea", La erisis de fin de siglo: ideologia y literatura;
ORTEGA Y GASSET, JOSE ; Espana invertebrada, (Yararlanlan ya-ym) Espa
sa-Calpe, Madrid 1 964;
ORTEGA, FELIX; "Las contradieeiones entre sociedad y politica: el easo de la
transiei6n demoeratiea espaiiola", Revista de Occidente, no. 1 07, Nisan
1 990, SS. 93-1 1 1 ;
RiO, ANGEL DEL; Historia de la literatura espanola, Bareelona 1988;
sANCHEZ ALBORNOZ, CL.AUDIO; Espana y el islam, Buenos Ai-res 1 943;
SANCHEZ ALBORNOZ, CL.AUDIO; La Espana musulmana, (Yararlanlan yaym)
Espasa-Calpe, Madrid 1 986 ;
sANCHEZ ALBORNOZ, CL.AUDIO; "Islam de Espana", L 'Occidente e /'Islam ne//'
Alto Medioevo, Spoleto 1 965;
SAN CH EZ DRAGO, FERNA N DO; ldeas para una nueva politica cu/tura/, Sala-
manca 1 984;
SHAW, DONALD; The Generatian of 1898 in Spain (lsp. ev.: Carmen Hierro, La
generaci6n del 98, Madrid 1 985);
SOTELO, IGNACIO; Los socialistas en el poder, Madrid 1 986;
SOTELO, IGNACIO; "La Espana del ano 2000", Revista de Occidente, no. 77,
Ekim 1 987, ss. 1 7-30;
TEJADO, MANU EL; Historia de la cu/tura, Zaragoza 1 969;
TUSELL, JAVIER; "El linal de la guerra civil", El Pais, 10.1V.89, s. 9;
UNAMUNO, MIGUEL DE; En torno al casticismo, (Yararlanlan ya-ym) Espasa
Calpe, Madrid 1 972;
VALDEON, J. vd. ; Geografia e historia de Espana y de los pafses hispanicos,
Madrid 1 980;
VALVERDE, JOSE MARiA; Antonio Machado, Madrid 1 975;
VENTURA, JORGE; Historia de Espana, Bareelona 1 976;
VIVES, VICENS; Aproxtmaci6n a la historia de Espafa, Bareelona 1 976;
VIZCAINO CASAS, FERNANDO; La Espana de la posguerra ( 1 939- 1953), Bar-
eelona 1 975.
GL IIK
byk serveni aratmyor.
Yaad mz
Dnya
Dizisi
ISBN 975-7650-57-9
Metis Yaynlar, Bamusahip Sok. 3(2, Caalolu 1 stanbul