Gül Işık - İspanya - Bir Başka Avrupa

isganva:
- BirBakaAvruga
'
E
=
11

ispanya: Bir Baka Avrupa
Glik
Metis Yaynlar
Bamusahip Sok. 3/2
Caalolu 1 istanbul
Yaadmz Dnya Dizisi- 19

iSPANYA: BiR BAKA AVRUPA
Glik
Gl Ik, 1991
Metis Yaynlar, 1991
Birinci Basm: Mays 1991

Kapak ve Grafik Tasarm: Semih Skmen
Dizgi: Serhat Bal, Metis Yaynclk Ltd., Film: Doruk Grafik
Basm: Yayalack Matbaas, Cilt: rnek Mcellithanesi
ISBN 975-7650-57-9
is11anva: Bir Baka Avru11a
Glik
3" t,.1 G 1tf_fi:.JvK + A _,.,

?1 'v (k_ 1 q.
FX1.rn " sj O'IS Off u_r)
(") Ofr"t.Q..
Llru\J'"hj ci- Co..o l-LQ..
L--l--{) M 1Aj f\Q J
b iYLcj /n .
-:um& ./
IUet-t: CA,Jrl' u...cIJ
Yl)G-1 rRl!
/ eJ... : 0 J . 2. b <:::;GO
METiS YA YlNLARI
lkelerini tanma konusundaki abama
balangtan beri scak bir ilgi gstermi,
desteklerini esirgememi bulunan
Trl<iv'deki Ispanya diplomatik temsilcilerine
gnlden teekkrlerimi sunarm.
almam onu esinleyen
/spanyol dost/ara armaanmdr.
Gl Ik
NDEKLER
nsz (ya da Sonsz) 7
Avrupal Olmak ya da Olmamak:

te Sorun Bu 13
ki Denizle ki Ktann Krdm 35
sianun Hem inde Hem Karsnda 51
Fetihten Do an mparatorluk: nlenemeyen Ykseli,

Kanlmaz Gerileme 79
Aydnlanma Yzeyde, Ortaa Sessiz ve Derinde 107
98 Kua: spanya'nn Trajik Bilinci 133
spanya spanya'ya Kar 163
Diktatrlkten Demokrasiye,
Yalnzlktan Avnpa Topluluu'na 197
Tarihlerle spanya 237
Dipnotlar 242
Solda: Las Meninas (Diego Velasques).

NSZ
(YA DA SONSZ)
"Tarih kar$ktr ama ac apak"

A. Machado
Yllar nce, grm geirmi Endls'n 7.a

rif Sevilla kentinde, mavi yaseminlrin atg
bir sokakta balamum bu satrlar yazmaya.
Darack bir sokaku, ilkin kmaz gibi gr
nyordu, sonra beklenmedik bir yerinden bir
k vcnniti; yksek duvarlar ardndaki av
lulardan palmiycler, portakal agalar ykse
liyordu.
Machado'nun dizeleri dolannt bellcime:
ocuklu .um Sevilla'da limonlarn ieklendii bir avlu,
Kasti/ya topranda yirmi yldr gen/iim.
Ispanya'y dolayordum, kimi yaayan, kimi tarihe karm lspan
yollarla, kimi zaman sesli, gerek, kimi zaman sessiz, dsel sylei
ler yaparak. spanya'nn iki bin be yz yllk tarihini bir an iin olsun
yeniden yamaya alarak, grkemli kentlerin, heybeLli yaplarn sus
kun talarn sorgulayarak, dalarn, usuz bucaksz bozkrlarn solu
unu dinleyerek, o topraklardan gelip gemi uygarlklar, byk g
leri, acl srgnleri, onulmaz tutkular, snrst. dleri, ykc dk
rklklarn, ktalara smayan, okyanuslardan rkmeyen fetihleri, gz
kamatrc zaferleri, ezici bozgunlar, aresiz gerilcmcleri, korkun bu
nalm lar, bilimsiz gibi grnen umudu ve umutsut.luu, o topraldarda
yzyllar boyu dinmemi kan ve gt.yan dnerek dolayordum Js
panya'y. En ok da "birikim"i aryordum; ber yarmadas denilen o
harika imbikc yzlerce yl damllan uygarlk ve acdan damla damla
olun kltr, o kltrn gemite ve bugn, insanlarn duyularn,
davranlarn nasl ynlendirdiini aratryordum.
8 ISPANYA:BIRBAKAAVRUPA
"Tarih," der Braudel, "evremizi saran ve bizi uraran bugnn

sorunlar -hana kayg ve skntlar.:_ adna gemi zamanlarn srek
li sorgulanmasndan baka bir ey deildir".
Ispanya bir eski tutkuydu iimde. Ne denli eski olduunu imdi ha

trlayamayacam, nk dnp gerilere baktmda onun suskun, gi
zemli varln yaantnn bir kesinde hep buluyorum: dizeler, y
kler, dnceler, besteler, grntler ... spanyol ruhunun anlaml,
arpc belirtileri sessiz ve derinde, bir gn topluca kefedilmeyi ya da
birden patlak vermeyi sabrla bcklemiler.
Sannn o zamanlar yeryznde baka birok kii iin de tspanya
yleydi. Korkun bir I Sava geirmi, sonuta yzlerce yllk gele
neklerine kimbilir nasl bir inatla bal kalm, bir diktatrln
boucu rts altnda uyuklayan, darya smsk kapal, koyu Kato
lik bir lke grnmndeydi. Daha tesini aramaya zendirmiyordu,
ekmiyordu insan. Dikkatin b-Mok katcdraller, Rameneo danslar ve
boa grelerinde younlat turistik gezilcr de o basmakalp grn
tnn yetersizfiini kavramaya yetmiyordu. Garip bir kopukluk vard
sanki spanya'nn gemiiyle gncel yaants, "en Akdeniz lkesi"
mac;kesiyle gaml gerei arasnda. Insan onu sezinliyordu da, tam an
layamyordu. En azndan, o zamanlar yaptm gibi, bir baka Avrupa
lkesinin bak as iinde kalndnda anlamak kolay deildi.
Nice yazar dndrm, saysz kitaba konu olmu spanya'y ta
rihsel zgnlnUn derin boyutlaryla alglayabilmek iin bir Avrupa
lkesinin yetersiz bir k noktas olduunu ise ok sonralan farket
tim. Ispanya'ya ancak Akdeniz'in br ucundan, AT kaplarndaki
lkemin toplumsal-kltrel sorunlaryla boumann salad buruk
birikirole yaklatmda, onu tarihsel varlnn tm elikileri iinde
deerlendirebildim. nk Trkiye ve spanya, Avrupa'y iki ucundan
yakalam, bir zamanlar eit gte dinsel inanlar adna ayn denizde
birbirlerine kar egemenlik sava vermi, yeryznn ayn blge
lerini ardlarnda paylam, ayn gemie sadk kalm, ayn dnemde,
benzer nedenlerle inas etmi imparator,luklarn terekesiyle hesapla
mak, enkazn kaldrmak zorunda kalm lkelerdi.
spanya'ya ciddi olarcik yaklamam ise, bir bakma garip bir rastlan
tya borluyum. Aslnda spanyol ileri byle akl sr ermez rastlantlarla
rldr, "spanyol ruhunun dchlizlcrinc" dalan herkes bilir bunu.
NSZ 9
1 984 ylnn sonbaharnda, retim yelii yaptm stanbul ni

versitesi Edebiyat Fakltesi Bat Dilleri ve Edebiyatlar Blm er
evesinde, spanyol Dili ve Edebiyat retimi salayacak bir birimin
almas kararlatrld; birimin ilkin kurulu almalaryla, sonra
ynetimiyle grevlendirildim.
Trkiye'de, lspanya'da, Avrupa'nn tmnde ilgin ve hzl gelime
lerin olduu bir dnemdi. Ben de o sralar bir bunalmn iinde, baka
larnn, Avrupa toplumlarnn kendi bunalmlarndan nasl ktklarn
inceleme pcindcydim: Diktatrlk'ten Dcmokrasi'ye, dnyada tam bir
yalnzlktan AT yeliine duraksamadan ilerleyen spanya'y zmen he
yecanla izlemekLeyken, yeni grevim konuya ok ynl olarak eilmc
mc zemin hazrlad.
Hemen o gnlerde baladm almalan bugne dein srdrdm;
dilcim, deien bir Avrupa'nn hzla deien bir lkesini Loplumsal
khrcl tarihini hi g:r.den karmadan, muL.lak zgnlnn bilinci
iinde izlcmckti. spanya yakn ve uzak gemiinden ne tr bir miras
devrdlmt? Bu mirds nasl yorumluyordu? Dnya sahnesine elinde
hangi kozlarla kyordu'! En genel terimler iinde sorun buydu.
Yantlar bulabilmek iin elime geen her inceleme ve sylei ola
nandan yamrlandm; kitaplardaki ve basndaki spanya'y izlcdim;
deiik ya, eitim dzeyi ve grte lspanyollarla konutum, tart
tm. Tanmak, uzun uzun dinlemek, hatta yazmak frsatn bul
duum kimseler arao;nda deerli diplomatlar, st d:r.eyde bakanlk yet
kilileri, retim yeleri, bcn:r.ersiz dostum Juan Goytisolo ve spanyol
EdebiyaL Merkezi eski bakan Jose Maria Merino gibi yazarlar, sa
natlar, sanat ve yazn eleLirmenleri, Juan Luis Cebrian gibi bir ga
zeteci ve romanc, Manuel Guticrrez Aragn gibi bir sinema ynetme
ni vard. Onlar zaman iinde izlcdim, bana pek ok ey reuiler,
yalnz syledikleriyle deil, sustuklaryla ve davranlaryla da. Ama
spanya'nn drt bir k}esinde adn hatrlamadm, belki de hi sor
madm pek ok spanyol'dan da ilgin eyler rendim, spanya s
tne ve yaam stne. Bu arada dnsel ve duygusal varlnn ne
geni bir parasn spanyollara borlu olduurnun bilincine vardm;
Kendileriyle yaptm eitli syleiler 1986-1990 yllan arasnda Milliyet

Sanal, Metis eYiri, erne dergilerinde ve Cumhuriyet gazetesinde yaymln
mur.
10 I S PANYA: R I R RAKA AVRUPA
adlar Cervantes, Unamuno, Juan Ram6n Jimcnez, Machado, Becquer,

Lorca, Velazquez, Goya, B ui'luel , Ortega y Gasset, Rodrigo, De Falla
olan birtakm spanyollara. Bylelikle o zamana dein kenarda kede
dagnk, rastlantsal gibi duran gstergeler giderek gl bir yapnn
erevesinde yerlerini ald lar, tuarl bir "anlamsal evren" ol uturdular.
imdi artk tck sorun o evrenin geniligi ve karmaklyd: Bir i de
nizi dolamaya hazrlanmken okyanusla yzyze kalmtm, nmde
alveren ufkun enginligi ve bilinmeyenieric dolu derinlii neredeyse
rktyotdu. Ispanya'nn nl arnasndaki gibi "plus ultra", yani
"daha telere" aran bir eyler vard o ufuka. Daha telere ama, ne
reye'! Kimbilir belki de geregin diere kart belirsiz bir noktaya.
Ve nem li olan ulamak deil, ynelmekti.
Her neyse, Lorca'nn dedigi gibi, " Byle geti be yl", kprterin
altndan ok sular ak u. Bugn ne spanya, ne dnya -ne de kukusuz
bu satrlarn yazar- balangtaki konumunda deiller aruk: Hepimiz
degitik, ama o deiimi kovalamak, ipularn yakalamak, yorumla
maya alnakt aslolan.
spanya'ya, benim lkeme yaklaan baz spanyollarn yaptklar
gibi, sayg ve sevgiyle yaklatm. Bu esiz lkenin baz kendine zg
yanlarn kavrayabildimse, son yllarda yaadg baz olaylar insan
laryla paylaabildimse bundandr. Hayat, ou kez scvgilerim izi pa
hal detir bize. Yine de, gerekleri grmem izi engel lemedii srece,
sevginin pek yle ar bir su olmadn dnyorum. Gerekten,
kendi lkeme olan sevgim gibi, bu da gerekleri grmemi engelleme
di. Ispanya'ya kiisel elelirilcr yneltmiyorsam, hi gerei kalmad
ndandr: O ii benden ok nce ve benim elimden asla gelmeyecek
bir iddetle baarm olan birok spanyol vard zaten. Onlarn bazlan
nn kimi grlerini akannak yeterli oldu.
Ilerki sayfalarda bu al malarm n rnlerinden bir bei, span
ya'nn opl unsal-kiil trcl tarihinin eitli :.:.nalarn Lantnaya y
nel ik bir dizi ineeienemi sunuyorun. Di lcin , bizim amzdan bir
bakma Avrupa lkelerinin en ilginci olan ve Avrupa'nn genelde ok
az bilinen bir yzn sergileyen bu l kenin baz ynlerine yanltc ol
mayan bir k tuwbi lnck.
Konuya il ikin bol bol yabanc kaynak bulunmasna karn, ince
leme ve yorumlarm Batl gzlemcilerinkindense gvenilir spanyol
NSZ ll
kaynaklanna dayandrmay yeledim. Hau.a sz sk sk spanyol ya7.ar

ve tarihilerine braktm , bylelikle di limize btnyle evrilme ans
bulunmayan eitli yaptlardan ve nl yorumlardan hi deilse ksa,
ama anlaml kesitler sunabilmeyi istedim. Ortaya kan rn " span
ya'ya, spanyol larn tuttuklar kta bakan bir Trk'n gzlem ve d
nceleri" olarak nitelenebilir.
Gerek dediim iz ey in bak asna gre hepten deitiini sy
lemek istemiyorum; iinde neml i bir nesnellik paynn da bulun
duuna inanmakta yarar var. Yine de bir baka yabancnn, rnein bir
ngiliz, bir Hol landal ya da bir Perulu'nun dikkati kukusuz spanyol
toplumunun ve kltrnn daha deiik ynleri zerinde younlard.
Ayrca burada sz konusu olan Trk'n i lgi odaklar da kendi belirgin
konumuyla yakndan ilintili. zetle, sizlere "benim spanyam" su
nuyorum, ama birok spanyol'la paylaum bir spanya bu.
Yazmaya baladmdan beri hep "te Ispanya" diye sergileyebile
ceim zgn imgeler aradm, ama o denli ok, o denli eitli, hatta
elikiliydiler ki hibirini scemedim: Sevilla'nn dinsel yortular, El
hamra saraynn fskiyeli avlular, K urtuba Camii ve Burgos kacdrali,
orak yayialar ve yemyeil dalar, kavurucu gne ve sisli yamalar,
iektenmi avlular ve bozkrda hala dnen yapayalnz ycldeimenleri,
kaleler, atolar, ingene mahalleleri, Engizisyon mahkemeleri ve are
nalar, tiyatrolar ve manastrlar, Ortaa ve Yenia, hepsi ayn lde
spanya idi: spanya o binbir yzl, o esinleyici btnd ite. lerin
den pek az bir tek kitabn sayfalarna sabilir. Btn bu nedenlerden
tr, spanya stne yaz lm ve yazlacak bin bir kitaptan yalnzca
bir tanesi bu.
Okurun onda ne bulacana gelince, bu bir para da kendisinin ne
aradna bal: biraz anlau, biraz aklama, biraz sohbet derken, bence
en iyisi bir sorunsal paylamak.

Yazdklarm bir akamst, Madrid'in merkezinde tamamlyorum.

Bir baka yolculuun sonundaym, yarn sabah uam Akdeniz'in
br ucuna doru havalanacak, Bat'dan Do'ya, Okyanus'n Karade
niz'e doru. Onca konutuktan, okuduktan, dndlten sonra kendimi
bir var noktasna ulam gibi duyuyorum, hi deilse imdilik.
Plaza Mayor'un kesinde kemerierin altndan, yeleginin ggs ka

ran fiili bir yal Madridli'nin ald laternann en ezgisi yaylyor.
Aleahi caddesinden yava yava ekiliyor gne; son iki yz yln
armaan grkemli yaplarn izgileri yumuuyor, atlar gnn son
klaryla yaldzlanyor, heykellecin bedenlerine koyu glgeler d
yor, damlarda tuntan atlar ahlanarak ardlarndaki sava arcbalarn g
gn maviliine srklemek ister gibi.
Gkyz karardka yeryz aydnlanyor. Derken birden emeler
den su yerine k demetleri fknyor, art arda yanan eski fenerierin p
rltsyla yaplar altnlayor, gmleiyor, cepheleri kendiliinden
k sayorlar sanki.
Bulvarlardan Cumartesi akamnn cvl cvl kalabalg akyor; ge
rilimsiz, keyifli bir kalabalk, kendini gvenli ve rahat duydugu belli.
Herkes bu dnyada ve hep birlikte olduuna pek memnun gibi. Ne d
nn kskac, ne yarnn kaygs; zgr dnebilen, zgr davranabi
len, birbirinden ekinmeyen insanlar. Dilediklerinc inanmakta ya da i
nanmamakta gerekten serbest, grlerini aklamak, savunmak zo
runda deil. Engizisyonun alevleri snm. Hal seferleri tarihe ka
rm, diktatrlk nedir bilmeyen kuaklar yetimi, kendileriyle ve
dnyayla bar iinde. Avrupa'daki yerlerini bir daha ayrlnamacasna
alm insanlar; yaamn tadna hala varlabilen bir kesi buras Avru
pa'nn.
spanya ile, kltr, dili, sanat ile dolu, durmadan dei en bir s
panyol toplulugunun ardsnda geen be yl... Peki neden bir Cumarte
si akam neeli bir insan selinin ortasnda, sonbaharn yapraklar Ci
beles emesine dklr, Aleahi caddesinin ilk fenerleri prldarken,
boz-bulank bir belirsizliin kysnda, derin bir mutsuzluk iinde, d
lanm duyuyorum kendimi?
Bu kiisel duygunun hi de kiisel olmayan nedenlerini okura bra
kyorum.
GL IIK
Madrid, Ekim 1990
AVRUPALI GLMAK YA DA
OLMAMAK:
TE SORUN BU
Bir yanda tarihte "byk bir ulus" olmu ol

mann gururu, denizierin tesine ulaan, kta
lar balayan, zerinde gne batmayan usuz
bucaksz bir imparatorluu, Avrupa'nn ilk
denizar imparatorluunu kurmu, uygarlk
lan yaratm ya da kendi potasnda birletire
rek eritmi olmann kvanc; te yanda, libe
ral atlmlarda gecikmi, orta snf zamann
da ve yeterince gelitiremcmi, endstri devrimini yerli yerince gerek
letirememi, komu lkelerle teknoloji yarnda yaya kalm olma
nn sknts.
Tarih bilinci: hem tatl bir masal, hem keskin bir bak gibi, olum
lu ve olumsuz sonularyla, ift ynl.
Gl olmaya, gcyle gururlanmaya alkn bir ulusun, kendi koy
duu kur.llarla oynayamayacan anlad oyundan el ekmeye, dala
nnn gerisine, denizlerinin ortasna ekilmeye, kendi iine kapanmaya,
gnlnce egemen olduu bir dler diyannda yaamaya ynelii.
Bir )anda, toplum dokusunda hala yaamsal ve birletirici bir ilevi
yerine getiren kkl geleneksel ulus ve inan deerleri, alar tesine
uzanan zengin, derin ve grkemli bir kltrn, tarihsel kntyle o
rantl olarak arlaan, tanmas gleen miras; te yanda, dpedz
"geri kalmln" acs.
Bir yanda, Avrupa: oul grnml, deiken, tedirgin, mca
deleli, ounlukla dman ehreli. Sevabyla gnahyla, dncede ve
bilirnde dev admlarla i lerleyiiyle, insan haklaryla ve smrg,eci
liiyle, hzl kalknmasyla, ez ic i kapitalizmiyle Avrupa. Devingenlii
14 ISPANYA: RIR RAKA AVRUPA
ve aydnlyla ekici.
.cde, o Avrupa'nn sunamad , umursamad, bir yana au ba
ka eyler, belki lam olarak bclirlcncmcycn , ama eksiklii hep duyulan
baz deerler.
Avrupaltamak ya da Avrupallamamak.
Daha dorusu: Avrupal olmak ya da olmamak, hi var olmamak.
spanya tarihinin son iki yz ylnda ile a-. l sorun bu oldu.
Avrupal olmak lspanyollara, kendilerini ayakta lulan, yzyllar bo-
yu onlara gizemli ve karanlk bir gii vermi olan eylerden vazge
rnek, zvarln yadsmak, kendi kendi leri olmaklan kmak zne
yabanetiamak gibi grnyordu. Avrupal olmamak ise sonuta hi
olmamak, acl bir ulus olarak domamak, yaamamak anlamna ge
liyordu.
Avrupal olmak ya da olmamak.
Evc., nk bizim uzaklan az ok yerel ayrmlar, lke ayrlklar
bulunsa da, .ek para bir b.n, bir blok, Bal'nn bize komu paras
olarak alg ladmz Avrupa, a'ilnda Ispanya iin de yzyllar boyunca
bir varolusal sorunlar kayna olu.urdu.
nk o b.nle kaynam deildi Ispanya, onun- kenarnda k
ysnda, ihliya.l, manen ve maddc.cn kendini savunmaya elverili bir
uzaklkla duruyordu.
Yabancs deildi Avrupa'nn, dnda deildi; .ersine, spanyol var
l Avrupa'da her zaman kendini kuvvc.lc, ha.La idde.Ie, halla kimi
zaman maddi ve manevi bir Lehdi. esi olarak duyurmu.u. spanyol
lar Avrupa kltrne .emcl kaLklarda bulunmulard; Avrupa kllr
spanyol csi olmadan dnlemezdi , dnlecek olsa eksik kalrd
kukusuz.
Ama bunlar hep kendine zg bir biimde gereklemi, spanya
Avrupa ilc lam anlamda b.nlememi, "spanya'y Ispanya yapan"
deerler, tarihin nemli kav nok.alarnda "Avrupa'y Avrupa yapan"
deerlerle zdclcmcni, halla onlara .crs dm..
Tarihsel varl, kl.r, sanall ilc Avrupa'nn hem ayrlmaz bir
paras olm u, hem zgnl iinde kendini ona kar. bulmutu s
panya. Kaynamam u , hayr: Avrupa'nn hem iindeydi, hem d nda
kalm! .
Avrupal'yd, ama kendine zg bir Avrupal.
AV RUPALI OLMAK YA DA OLMAMAK 1 5
Avrupa'nn teki yzyd, "teki Avrupa"yd.

Bir baka Avrupa: bizim tanmadmz, rnek almay semedii
miz.
Ispanya'nn zgnln anlatmaya bildiimiz, alumz terimler
yetmez: ne "Gney Avrupa" ne de "Akdeniz". Yzeysel tanmlamalar
olur bunlar, olsa olsa Ispanya'nn ayn konumdaki teki lkelerle ortak
ynlerini vurgulamaya yarar, ber yarmadasnn bin yllk tarihin
deki kltr birikiminden kaynaklanan zgnln belirtmeye yeterli
olmaz.
Oysa deiiktir Ispanya, "bir baka"dr.
Ve bu ayrl spanya'nn hem kvanc olmutur, hem tasas, acs.
Tarih boyunca varolusal bunal m, tutkulu, fkeli bir "kimlik ara-
y" olmutur; Ispanya elikilerle, paralanmalarla, kopukluklarla
demitir bunun bedelini.
SPANYA'YI A VRUPAULATlRMAK MI
A VRUPA'YI
SPANYOLLATIRMAK MI?
Yzylm zn balarnda, spanya'nn yetitirdii en nl aydnlardan

Miguel de Unamuno bu varolusal elikinin kskacnda uzun sre bu
naldktan sonra "salt lspanyolluu" seiyor. Rektr bulunduu tarih
sel Salamanca niversitesi'nden u zm haykryordu:
"spanya'y Avrupallaurmak deil gerekli olan, Avrupa'y lspan
yollatrmak!"
Yeni bir bulu yapt sylenemezdi dorusu: Avrupa'y , hatta
dnyann ele geirilebilecek her yann lspanyollatrmak tarihte ata
larnn balca ura olmutu zaten.
Ancak bur.Hta Unamuno, olaya aslnda kltr asndan bak yordu ve
Descartes'n ince, kesin yntemsel dncesindense ermi Juan de la
Cruz'un acl ruhsal servenini yeliyordu aka. Ama bu, kaba saba
yaplm "ulusalc dorulLuda bir seim" deildi, iddetl i bir savunma
tepkisiydi ve lkedeki bir tarihsel felaket annda bir kuan acsn
dile getiriyordu.
nl "98 Kua"n tarihsel erevesi iinde incelerneyi ilgili
blme erteleyelim ve burada ada bir aydnn, Zaragoza niversitesi
retim yelerinden Prof. Josc Carlos Mainer'in konuya bakn iz

lcyclim.
Mainer, spanya-Avrupa sorunsaln irdelcdii "spanyol kltr ve
Bal Kltr ilc ilikisi" balkl denemesinde durull}U nyargsz ve
eletirel tir gzle ele alrken, dolayl olarak, ikinci bir noktay, teki
Avrupallarn Ispanya'y dcerlcndiri biimlerini, bu alandaki yerleik
yarglar, daha dousu nyarglan da gndeme getiriyor. Bu da madal
yonun br yz; lspanyoll an n Avrupa'ya almak, Avrupa ile btn
lernek istediklerinde gsicrnek zorunda kaldklar ikinci bir engel;
kimi durumlarda cesaret knc, caydrc bir anlayszlk (dmanlk
dl!mcmck iin) cmtcri.
lkesinin kltrn Bat kltr erevesinde ak yreklilikle de
gerlcndircbilmck kaygsyla, kart bak asndan yola kyor Mai
ncr. Civilization. A Personal View (Uygarlk. Kiisel bir Gr) adl
kiLatnda Ispanya'nn insan bilincini gclitinnck iin hibir ey yap
madgn ne sren, "Uygarlk enerji, irade ve yarauclktan fazla bir
eydir. zetle bir sreklilik anlamna gelir. Uygar insan, hi dcilse
benim grtime gre, kendini zamana ve mckfna bir eyle katlm
duymaldr, ilerisine ve gerisine bilinte bakabilmclidir," diyen sanat
tarihisi Kcnneth Clark'a yant olarak unlar sylyor:
Demek ne zaman. ne mekan, ne de bilinli bir bak var. . . Besbelli ki Clari(,

bir sanat tarihisi olarak, El Greco ya da Zurbarin'n ? gzleri, gnllerinde ya
tan utkunun dne dalm ermileri karsnda derin bir tedirginlie kaplm,
l spanyol okulu ressamlarnn frasndan km portrelerde grlen val
yelerin gzlerinde prldayan o biraz uursuz pervaszlk l)ndan rahatsz ol
mu. Gerekten de, l spanyol kltrnn bir ak mekan deil, gvensizlikle
rlm bir kale; evrime dnk bir zaman kesiti deil, ta kesilmi bir an; bir din
ginlik ortam deil, bir nbette bekleyi olduu izlenimini o tablolardan daha iyi
pekitirecek bir ey yoktur.
lspanyol kllrniin Avrupa'nnkinden farkl gcknekseltcmclini ta

rihsel yapl<n hiimine baglayan Maincr, "Sami rakiplerinin nyarg
larn benimseyen eski Hristiyan kast, kendi zvarlnn baucunda
nbet tutmaya koyulmutur," diye yorumluyor ve u sonuca vanyor:
Bylelikle gnmzde "bilimsel devrim" diye adlandrdmz eye de, ksa bir
sre sonra Usuluun nermalerine de ilgisiz kalmtr.
AV RUPAU OLMAK YA DA OLMAMAK 1 7
Clark'n "nsanlk bilincini gelitirmek iin spanya n e yapmtr?"

sorusu XVIII. yzylda yaam Fransz corafyacs Nicolas Masson
de Morvilliers'nin Panckouke Encyclopedie Methodique'indeki "span
ya" maddesindeki sorusunun yanklanmas oluyor: "spanya'ya ne bor
luyuz? Avrupa iin son iki yzylda, son drt yzylda, son bin ylda
ne yapu Ispanya'!"
Masson de Morvilliers herhalde zerinde tek dikili aOa bulunmayan i

lenmemi topraklar, Engizisyon hapishanelerini, knt iindeki soylular,
cafcaH vaazlar veren papazlar , mutlu bir Amerika'nn gzOnO kan brOm fa
tihlerini d!fnyordu. Aslna bakarsanz, o aOda baz spanyollarn grleri
de ondan pek farkl deOildi. .. Buna karn, bilindiOi gibi, Aydnlanma a(l'nn
aydn devlet adamlarndan Floridablanca kitap ithalini yasaklad, Kraliyet Akade
miside ulusal d90erlerimizi en iyi savunacak kii iin bir dl koydu; bu da Olke
iinde sonu gelmez tartmalara ve yirmi yl kadar sOrOp gidecek olan yeni bir
trOn, "savunma tOrOnOn doOmasna yol at.
Aslnda bu "savunma tr" tspanya'da varln ve izlerini eitli

biimlerde gnmze dein srdrd denebilir; nk gerek bir kendi
ni savunma gereinden, Avrupa ile atmaktan, "teki Avrupa" ol
maktan kaynaklanyordu.
spanyollar'n gznde Avrupa, zellikle komu Fransa, aklc ve
laik deerlerine bal, dnsel kesinlik ve yntem araycs Fransa o
larak grntleniyordu. ki lke arasndaki tarihsel kltrel kartlk
ylesine iddetliydi ki, kral XIII. Louis "Keke Trkler Madrid'i alsa!"
diye beddua etmiti. spanyollar ok inceleyen, tspanya konusunda
pek ok yapt vermi olan Franszlar teden beri "Afrika Pirencler'de
balar" diyorlard. spanyollar da daha geen yllarda Pircneler'i, anah
tan Fransa tar.tfnda kalm kilitli bir kap olarak gryorlardt
Sz yine Mainer'e brakalm:
Yine de o aOda, Fransz yazarnn bir yerde hakl oldu(lundan kimsenin

kukusu yoktu. Hemen herkes seziyordu ki, bizi Avrupa'ya ba(llayan kesintisiz
akm , gemiin bir noktasnda ksa devre yapmt. Bunun bilincine varmak
ackl oldu, nk XVIII. yzyldaki spanyollar -Krall(ln st dzeydeki
4
grevlileri, bir para Jansenizm bulam Kilise adamlar, varlkl hidalgo'lar ,
soylu snhan aratrmaclar- Avrupallk'ta yetersiz kaldklarnn bilincine ulu
salclOn ilk uyanlaryla ayn anda vardlar. Cadalso'nun s Cartas ma"uecas'
gibi ok okunan bir metin bu acl ikilemin apak bir kantn oluturmakta,
"yetersiz Aydnlanma"mzn snrlarn belirtmektedir...
El Greco'nun gzyle lspanyol soylusu: elini yreine bastrm, gzleri bilinmez
bir de daim.
AVRUPALI OLMAK YA DA OLMAMAK 19
Cadalso ksa devrenin nerede ortaya ktn ak seik grr: Ispanya XVI.
yzylda byk bir ulus olmutur, Fransa onu izleyen yzylda, Ingiltere ise
iinde bulunduumuz yzylda. Ne var ki XVI. yzylda yaayanlar kendi alar
stne bu denli tozpembe bir gr hi de paylamyorlard.
yleyse ksa devrenin yerini daha gerilerde mi arama l ? lik lspanyol
Hmanizmas'nn yetersizliklerini mi anmal? Ortaa sonlarna ait kavramlarn
doludizgin Hmanizma a'nda hala srp gittiini mi hatrlatmal? Keke mat
baaclmz daha parlak, burjuvalarmz daha kararl, eitimimiz daha dzenli,
sanatlarmz renmeye daha hevesli olsalard m demeli ? Ya da birka yzyl
daha gerilere dnecek olursak, suu lkenin Islamlamasna ve Islam'n izlerini
silmek iin giriilen uzun mcadeleye mi ykleyeceiz? Ortega'nn dncesine
katlp, bize gelen Barbar topluluklarnn komu Franklardan ya da Ostrogotlar
dan daha zayf olduklarn m dnelim? Hint-Avrupa gleri srasnda Iber
agesinin a r basm olmasndan m yaknalm yoksa? Tarihin alkantlarndan
daha salam dzlemlere srayp, ilemizin kayna olarak yarmadann dalk
yap s n , ya miktarnn azln, i kesimlerin ls yayiaiarn ya da
blgeleraras ularnn gln sesek daha m doru olur acaba? Ya da top
lumsal ve ideolojik gerekler dzlemine kayp, sorumluluu aka ilan edilmi
bir dinsel savan eksikliine, kentsoylu deerlerin yetersizliine ya da henz
Ortaa havasn tayan temeller stnde devlet birliinin zamansz kurulmu
olmasna m ykleyelim?
Daha XVIII. yzy l balamadan ok nce, ulusalc ln yerlemesiyle
eletirel honutsuzluk el ele ilerlemitir, ne uzlamay ne de ayrlmay beceren
bir ift gibi. Bir topluluk, bir birlik olduumuzu erkenden farketik, yle kalabil
mek iin savamaya ve ne olmadmz, daha dorusu ne olmak istemediimizi
aratrmaya giritik. Clark kltr derken ite bu olgunun bir ruhsal deneyim ola
rak yaanndan ve sanatsal anlatma dntrlmesinden sz ediyordu, gel
gelelim ona uygarlk demeye dili varmam.
nk bu noktada unu kabul etmekte yarar var, Ispanya'nn genel tarihi,
hereyden nce, etin bir kimlik savamdr; bireylerin btn iinde, btnn
uluslarn yaam erevesindeki savam.
Nice lspanyol , 1 8 00'den bu yana, yeni bir ikilemin kskacnda bocalad: Iten
doan, doga yasalarna uyan blgesel eleri mi desteklemeli, etkinlik ve Pire
neler tesinin kalknma arac olan devleti mi zlemeli?
Josc Carlos Mainer, kendinden nceki nice gl spanyol yazar ve

diinriin izlerimkn giderek gercklctirdii incelemesinde spanyol
kltrnn zgn boyutunu, o derin, anlalmas g iselliini, ya
nanclarn kolayca bysne kapldklar, ama tm iyi niyetlerine kar
)n kolay kolay akl erdircmcdiklcri gizemli, karmak, karanlk yann
ancak bir spanyol'un gsterchilecei ustalkla yakalyor:
20 ISPANYA: B I R BAKA AVRUPA
Kltrmzn temel konusu kendi kendimizi tanma, daha d rus u kendimizi

bireylerde tanma istemine dayanyor. Bundan trdr ki, davurumlarnda
hep iki u al r: mudak isellie ka ile toplumsallk kaygs ; iten doana,
dolaysz olana zlem ile karmaklk aray; gelenein gvencesi ile servenin
ekicilii birbiriyle savar. Ama sonuta ne o isellik felsefi idealizmde ycelir,
ne toplumsallk siyasal hukukta. Ne gelenekler g l kurumlar besler, ne
servenler dgcnden baka herhangi bir eye destek olur. Kimbilir neden,
kendiligindenlik yerini ok gemeden gurura, karmaklk aray zppelie ve
acaiplie brakr. Francisco de Goya'dan Picasso'ya dein, iki tr dahi ret
miizdir bol bol: ya yapayalnz bir usu ya da keskin bir sezgisi olanlar. Ve bunlar
derin bir kardelik duygusuyla birbirlerine baldrlar; onlarn sayesinde in
sanln ok geni alanlarna k tuttuk, ama hepsi de yrein olanaklaryla
snrl kald. Bu olanaklarn hibiri, ya da hemen hemen hibiri diyelim, doaya
evrenin ya da insann doasna- egemen olmamz salamad ; kendi toplu
yaantmzda istikrar salamamza bile yetmedi hibiri.
Daha ileri gitmek cesaretini de gstereceim: Ruhsal derinliklere dalp
gidiimizi sanatsal dzlemde zmlemeye, gizli isel alanlar yaratmaya ilikin
bu eilimi, doalc zyaam yklerine dntrmeye de merakl deiliz. Is
panyoiiar bilin zerinde kala yorarak, i mcadele, aknlama dilei. yaama
bir zr bulma kayg s ya da yokolma aray alanlarna k tutmulardr ( Una
muno bunun en iyi rneklerinden biri olarak gsterilebilir): Soyut zyaam
ykleri diye adlandrlabilecek eyler bunlar.
yle ya da byle, dnya karsndaki balca mariletimizin -resim ve yazn
sanat olarak- yaygnl. sergiledii bu zellikle koullanm kalmtr ite:
Szn ksas, ulusal bileeninin gll orannda, evrensellii k stlanmtr.
O ulusallk bileeni, lspanyol kltrne yaklaan kiiyi teki kltrlere oranla
daha kendi iine kapal ve kendi kendine yeterli bir derler dizgesine gnderir.
Dnya bizi kimi yerde bu deerlerin dimez damgasyla, kimi zaman da kari
katrlemi grntsyle tanyor. Bu demek oluyor ki usun tarihinde ternet bir
yer tutmamz, buna karlk duygularn tarihinde geni bir yer kaplyoruz; ev
rensel nitelikli bir ey gerekletirebildiysek, bu zelligimizdir ite.11
teki Avrupal larn bak asn anlamaya, yorum lamaya girien

Maincr'in vard sonular ne zg n ne yeni saylr: Kendi k armak ve
clikili zn, tarihsel kkcnlcrini , kendi ruhsal ve kltrel kal
t m n ineekmek son iki y zylda spanyollarn balca zihinsel ura
olmu. Bir yandan kendi ruhsal dcrinlikk-rinde gez i nirk e n bir ya n dan
,
da ruhsal dcrinliklerde gezinen kendi kendilerini seyretmek, aynadaki

grntiilerinc dalp gitmek en sevdikleri ey; "lspanyolluun dehlizle
rinde" yitip gitmiler, pek de bir yere vanna kaygs olmadan. Dchlizin
dibinde bir ayna bulmular hep: O da pek bir ipucu venniyormu, deh
lizde y iLmi birinin grntsn yanstyormu yalnzca.
BATI lLE :x:>CiU'NUN ETN BlRLlKTELlGl
Karanlk, bulank, eriilmez, neredeyse rktc, engin derinlikleriyle

ayr, apayr spanyol kltr. yle bir balup geenlerin teki Akdeniz
halklarna e sandg, hatta bu adan bize de benzer bulduu span
yollarn tutumu da aslnda apayr. Bizimle bir benzerlikleri varsa, bi
zimki kadar tartma gtren "Akdcnizlilik"lerinden gelmiyor o, baka
bir yerden, Dou ilc Bat'nn etin birlikteliinden geliyor. Dolaysyla
anlalmas bir Avrupal asndan bir hayli g.
Ispanya'y sevmi ve benimsemi bir Fransz, E mille Y. Louapre da
bu lke AT kaplarndan girmeye hazrland gnlerde, tarihsel uzla
mazlklar gidermek amacyla oturup kaleme ald L'E.pagne d'au
jourd'hui (Bugnk Ispanya) kitabnda konuya bol bol deiniyor; daha
dorusu, bizim bildigirniz Avrupallardan biri olarak, konunun iinde
bol bol bocalyor diyebiliriz, nk iyi niyet ve ak s7.llklc span
ya'nn teki Avrupallar, hatta komular tardfndan ne denli az tan n
dn ve anlalmasnn ne denli g olduunu ortaya koyuyor.
nszndc Frdnszln doruklarndan scvcccnliklc eilip bakyor ve
yle soruyor Louaprc:
Bakalarna benzerneyi pek istedi{Ji halde sonuta pek ayr kalan bu lkenin
zelli{Ji nedir? Her yaz yeni batan bir byk istila dalgasyla yz yze gelen
I spanya nasl oluyor da istilaclar taratndan bu kadar az tan nyor? Beni
ocuklu{Jumdan beri byleyen, ilk geAiik djlerimi ssleyen, sonunda beni
kendi lkernde rahat edemeyeceim kadar etkileyen kusurlarla dolu bu halk
nasl bir halk acaba?
I spanya'dan sz etti{Jimde istemeden taraf tutuyorum . Aslnda yansz ola
mam, nk bakalarnn I spanyallarda dayanamad her eyi ben derinine se
viyorum. Teklitsizliklerini, kibirlerini, cmertliklerini seviyorum. Tarihlerini, con
1
quistadot'larn, byk adamlarn seviyorum ; kahramanlklar ndan gurur duyu
yorum. Arya kamalarn, abartmalarn. tumturakl konumalarn, cesaretleri
ni ve bbrlenmelerini seviyorum. Tm bunlar nasl aklamal?
lkeyi her yl bar yoldan istila eden krk milyonu akn turistin
spanyollar neden tannadklann aklamak aslnda kolay: spanyollar
kentli yaamlarn turistlerin uyduruk cennetinden zenle ayrnay bil
milerdir de ondan. Ne tannmay, ne yaamiarna karlmasn hi
sevmezler ve bunu nlemek iin gerekli tm nlemleri almlardr da
22 ISP AN YA: BI R B AK A AV RUP A
ondan. Turiste gereken, onu mutlu edecek hereyi saladktan sonra,

onu zorunlu parkurlarnda yalnz brakp kendi dzenlerini kendi ba
larna srdrrler; insan spanya'da uzun sre gezip lkenin her yann
dolaabilir, doa grnmlcrinden, gnccn, denizden, ren yerlerin
den, folklor gsterilcrinden, rcnklifiesta'lardan, cokuli yonulardan
nasibini alabiiir ve kendisi srarla aramadka bir tek spanyol'la gerek
bir iliki kurmadan kp gidcbilir.
Yurttalarna spanyollar ho gstermek iin bunca sevgi bildiri
sine snmas, Louaprc'n iini ne denli g grdnn belirtisi. Ya
zar Fnmsa'da spanyol savunmas yapabilmek iin belki karascvda ilan
da yeterli olmaz diye sonra Mark Twain'dcn mcdet umuyor: "O demiti
ki," diyor, "bir yabanc kendisinin olmayan bir lkenin zelliklerini
bctimlcyebilir ama, onlar elctirme yetkisini kendinde grmcmcli".
Burada yazarn sz arasna kesin veriler olarak sktrd onca "ku
sur" u grdkten sonra, "Bu yce Avrupal iyi ki spanyollar seviyor
mu da elctirmckten kanyormu," diye dnyor insan: Ya sevme
sc, neler diyecekti acaba?
Kendi "Ncdcn?"lerini yle yantlyor Louapre: "spanya zgn tr
de bir resim yapt gibi, deerler skalasn altst eder: Kimilcrini b
ylcr, derin bir hcyccana salar, tutku uyandrr, coturur, kimilerini ise
sinirlcndirir, dayanma snrlarn aar."
Avrupa'dan "ayr"ln herkes bilincinde: Avrupallar da, Avrupa'y
bitiiklerinde, ou zaman tm kltr ve davran biimleriyle cephe
den arptklar Fransa olar.k gren spanyollar da.
"Ayr"ln yle ya da byle, olumlu ya da olumsuz grlmesi ise
eitli tarihsel kltrel etmenlerden kaynaklanan bir deerlendirme so
runu. Yzyllar boyu o bilin, spanyollar bir savunma igiids iin
de ayrlklarn vurgulamaya, kendi varlklarnn zgnln kskan
lkla koruyarak, kaskat bir tutuculuk iinde yaamaya, Avrupa'ya srt
evirip, coku ve ilgilerini kend ileri ni olanca arlyl: kabul cttircbi
lcccklcri, kendi grntlerine uydurahilcccklcri Amerika'daki smrge
lerine yneltneye itti. Avrupa ilc hiitnlcmeyi savunanlar hep se
kinler, hep aydnlar oldu, ve hep aznlkta kaldlar, hep yzeysellik ris
kiyle karlatlar, hem kendi tutucularyla, hem Avrupa'nn nyargla
ryla boumaya zorlandlar; Pircnclcr'in iki yannda yerlemi aman
sz bir etki-tepki mekanizmasnn ortasnda aresiz kaldlar. spanya'y
Avrupa lkelerinin tarihsel Loplumsal geliimine ama abalar ar

lklar, aumalarla kan gllerinde bouldu.
Bu, kendini ciLii biimlerde yinclcycn srecin son rnei ise Fran
co rejiminde egemen oldu. spanya'nn "ayr"l onun "Avrupa'nn c
lz, yozlam demokrasilerinden ayr", kendine zg bir rejim gcrck
Lirdiinin kamu olarak gsLCrildi. "Biz bize bcnzcriz" diyordu spanyol
lar: "alemin dma'n olduu" bir ulusun, zgr ve dcmokraLik Avru
pa'nn ambargo koyduu, ama "spanyolluu koruyan" bir rejimi des
Lcklcmcsi iin yeLerli nedendi bu.
Louaprc lkede geerliini koruyan miloslar aranda, din ve ordu
miLoslarndan sonra buna da deiniyor:
Tm Ispanyallarda yerleik olan "dnyann onlardan nefret ettii" kans

lkede hala geerli bir mitostur. "Dnya" lspanyollara karttr ve. tabii, dnya
herhalde Ispanya'ya kar en fazla hn besleyen lke saylan Fransa'dan
balar. Bir tr "herkesi kendine dman sanma hastal ile kar karyayz:
Dnyada kim varsa lo bir keye ekilip, elbirliiyle Ispanya'ya eziyet edip onu
boykot etmek iin anlat dnlyor. Bylesine gururlu ve zeki bir halkta bu
tuhaf kompleksi yabanclar anlayamyorlar dorusu. Olsa olsa klasik tarihsel
aklamalar ileri srlebilir: Ispanya'nn siyasal iktidar ve Kilise yzlerce yldr
lkeyi dnyann Ispanyolca konuulmayan kesiminden yallmak istediler. Bu
nedenle d lkelerde I spanya grnts yava yava snp gitti, ancak yakn
zamanlarda yeniden moda oldu.
Dnyan n kalan ksmnn hep Ispanya'ya kar eyleme gemeye hazr bekle
dii kans yakn tarihte g kazand. Gerekten de yzyllar boyunca Ispanya
kendi isteiyle dnyann I spanyolca konuulmayan kesiminin bir kysna
ekilmiti, ama "zgr" denilen Bat lkelerinin Franco diktasn karantinaya
aldklar ve Ispanya'y NATO ve AET gibi rgtlere kabul etmek iin o rejimin
sona ermesini bekledikleri de bir gerektir. Elbette ki bu, lkede ilerici basn ta
rafndan bile dmanca bir tutum olarak algland. Ispanya'nn yalnz kalm ya
da braklm oluu komularmda bir saplantya dnm bulunuyor.
spanyollar iin "ayr"lk milosu ya da gerei ylesine Lernci bir

:.elliki ki yakn zamanlara dein lkeyi LurisLierin gznde ekici
klmak iin etkin bir slogan olarak kullanld: "Spain is dijferent" (s
panya hak:dr) diyordu afiler.
Ama gniimzde durum Lmylc deimi grnyor. Demokrasiye
geile birliklc Avrupa'ya ayak uydurmak, Lckiler gibi sradan Avru
pallar olmak islemi kendini duyurdu. Kimi aydnlar bu kez "Ispanya
arllk baka deil," diye yazyorlar ayn gururla: Bu kez Avrupa konse-
24 lSPANY A: BIR RAKA AVRUPA
rinde kendilerine den yeri alm, Pireneler'in tesindeki beklentilere

yerli yerince karlk verebiimi olmakla, Faizm tehlikesini tmyle
silmi olmakla, daha yl nce tam yeliine kabul edildikleri Avru
pa Topluluu'nun dnem bakanln baaryla yapm olmakla gu
rurlanyorlar.
Yzyllarca "bir baka Avrupa" olarak kalan Ispanya, demokrasiye
geip istikrdrl bir sosyal demok-dt ynetim kurduktan sonra, tutku
larn elden brakm. ou ideallerini unutmu bir Avrupa'da, Avrupa
Birlii idealine gecikmcli ve tam lspanyol ii bir tutkuyla sarld ve
ou kiinin salt bir ekonomik dayanma olarak grd btnlc
meyi ilke olarak tm boyutlaryla benimsedi. lkenin son on be
ylda geirdii arpc deiikliklcrden yalnzca birisi bu.
Fransa ile ilikiler de zellikle Ispanya ynnden byk bir ciddiyet
ve tutarllkla iyiletirildi; przlerin ayklanmas, ibirlii alanlarnn
geniletilmesi iin elden gelen yapld. augn Ispanya'nn kltr i
lerine Jorge Semprun yn veriyor; yani bakan olmadan ok nce Fran
sa'da srgnde yaam, ba.yapun dorudan doruya Frdnszca ola-dk
vermi ve yeraltndaki Komnist Panisi'nde Franco'ya kar direnii
ynlendirmi bir ya7.ar ve eylem adam. Kltr ilerinde Fransz-lspan
yol ibirliine ncelik veriliyor, Avrupa kltrnn bir numardl mer
kezi Paris, Avrupa'nn kaps Frdnsa ola-dk grlyor.
Bir utan tekine, arpc bir gelime kukusuz; arna yalnzca
Ispanya'nn iddetli elikilerle dolu tarihini tanmayanlar iin anc.
Ama, herey o denli basit mi? Deil elbette, bu yalnzca d grn
t, Ispanya'nn Avrupa'dan yana kulland resmi ve kesin bir seim.
Ayn zamanda seeneksiz bir seim. Ama kltr asndan, Avrupa
Birlii ne denli karmaksa, bu da o denli karmak, hatta daha fazla.
PIRENELER'IN BERISINDEKI LKE
Bu noktada kiisel bir ary aktarabilirim sanyorum.

l 9X7 ilkbahar: Ispanya ATnin tam yeliine kabul edildikten be
mevsim sonrasyd, yakn srede dnem bakanl sz konusuydu,
spanyol ,.:azederi Avrupa ilc btnlemenin nasl gerekletiini an
latyorlanh. Sahiden de tarihinin kesin bir dnemccindeydi Ispanya.
ama lkesi adna sz syleyebilccek "ok yetkili" bir lspanyol dostum
u soukkanl yorumu getiriyordu: .

"Sokaktaki adama sorsanz 'Eh, artk Avrupal olduk,' diyecektir.
Ama, hayr: Onlar, Zenginler Kulb'nn sayn yeleri, aralarna ka
bul edinceye kadar daha ok ektirecekler bize."
KoiLuunda geriye yaslanm oturuyordu. Elinin havada izdii
geni yayda "Zenginler Kulb'nn yeleri" Ingiltere, Fransa, Alman
ya sralanyordu; "Pireneler'in berisindeki adam"n yalnzl ve ku
kusu biimleniyordu o harekette.
"Ispanya," dedi, "bugn aynada kendi grntsne bakyor. Pek de
beeniyar saylmaz o grnty, pcremini, kulan, bumunu, bir
eyleri dcitirnck ister gibi sanki."
"zel bir sohbette deil de rportaj yapyor olsaydk, belki de syle
mezdiniz bunlar," dedim.
"Sylemezdim herhalde," dedi, spanyol suskunluuna gmlerek.
Aslnda o gn olduu gibi, bugn de birok spanyol'un zihinlerinde
evirip evirdikleri bir sessiz hesaplamaya ksaca dokunmutu: "Biz ki
miz'! Avrupa'nn gerekte neresindeyiz, neresinde olacaz? Avrupal
olmak ne kv.andmcak, ne kayocttirccck bize?"
Bu konumann iki y l ncesine, spanya'n n Avrupa ile iliki
lerinin normallcmcsinin rnlerini vermeye balad gnlere dne
lim. Toplulua tam yelie girmektc olan spanya 1985 Nisan'nda
Brksel'de alan Europalia sergisinde "Yldz lke" durumundayd. Bu
arada Avrupa Jrisi Europalia Yazn Odl'n spanyol yazarlanndan
Juan Goytisolo'ya vermeyi kararlatrmt.
I Sava'tan sonra Franco'nun ilk dnemlerinden balayarak, gl
yk ve romanlanyla adn dnyaya duyuran Juan Goytisolo 1956'dan
beri gnll srgn semi, baka pek ok spanyol aydn -ve g
men iisi- gibi Paris'te yayordu: ama orada Frans1.lar bulunduun
dan tr dcil, nc Dnya insanlar, yeryznn varlksz kesim
lerinden omya dolumu kalabalklar bulunduundan tr.
Yazar Kanada'dan Koo'ya, SSCB'den Fas'a dein dnyann drt bir
yann dolap evrensclletike spanyas'ndan kopmamt: genileyen
ufkunda gzleri hep kat yurdunu aram, lkesinin uzak ve yakn
tarihini dciik aykn bak alarndan irdelemeye, kltrn aydnlat
maya adan}ll kendini.
Juan Goytisolo 1966'da Seias de identidad (Kimlik Gstergeleri)
Rib ra'nn Ermi Andr s'i: bir deri bir kemik, ask suratl bir kei.
AV RUPALI OLMAK YA DA OLMAMAK 27
yaymlamL: Byk lde yazarnn yaamndan esintenmi bu nl

romann konusu bir "kimlik aray"dr. Yaptta, lkesiyle ne uzlaa
bilen ne de ondan kopabiten bir spanyol, ailesinin ve yurdunun ge
miine aiL belirLilerde yiLik kimliini arar.
Avrupa Jrisi'nin seimi zellikle anlamlyd. Ispanya, Avrupa kl
tr iinde hak euii gibi onurlandrlrken, yazn zgrlk, ilerici,
Paris'i mesken Luunu, dnyaya ak bir temsilcisinin kiiliinde dl
lendiriliyordu.
dln verili gerekesi Juan GoyLisolo'nun "dnsel, ahlaksal ve
kltrel zgrlk rnei, modem spanya'nn temsilcisi" saylmas,
mr boyunca "yapLiarnda Ispanya'nn aumal gereini, yurduna
kar hi eksilmeyen, yrek pardlayc bir sevgi ve cesaretle aratrma
ya ynelii" olarak bc liniliyordu.
Avrupa, I spanya ve yazarn kendisi iin bundan daha sevindirici,
daha tozpembe bir tablo olamazd. Byle bir durumda, "Avrupa ile b
tnlemi lke"nin "dllendirilen yazar" ndan koulsuz, ekincesiz
mutluluk ve LCekkr szleri beklenirdi herhalde. Juan Goytisolo'nun
dl Lreninde yapu konumann en ilgin paralarn ksaiLarak aa
ya alyoruz: spanyol gururunun berisinden Avrupa kavramn irdele
yen, eletiren, Avrupa'nn gnahn sevabmdan ayrL eden, sorgulaya
rak, hesapiaarak Avrupa'nn karsna dikilen, bak gibi bir sylev
bu:
Avrupa Topluluu yesi on lkenin sanat ve eletirmenlerinden oluan
bamsz bir jrinin 1 985 Eropalia dii/ii'n bana verme karar ilk bakta
artc, hana elikili grnebilir. Yalnz lspanyolluum ou kimselere, kimi
zaman kendime bile kukulu gelmekle kalmyor, -yetikinlik amn byk
blmn Paris'te geirmi olmama karn- Avrupallm da melez, "ayr bir
tonda". Yarmadam da kendimi yuvamda duyduum tek yerin, onun Afrika'ya
en yakn kesi olmas bir yana, son on be ylda tutku ve ilgilerim I spanya'nn
da. genelde yaadm Avrupa'nn da uzanda kalan yazn, kltr ve insan
evrelernde yogunlat . Son romanlarma sahne olan zihinsel alan Bareelona
ya da Madrid degil, Tanca ya da Fas, Istanbul ya da Marake'in ortam; Paris ya
da New York sokaklar sahne oldugu zaman da bunlar sekin yerlilerinin tanya
mayacag karmakark, melez. yabanclarla dolu kentler, egemen Bat kltr
nn. bin bir maddenin birletii acaip bir potada, herhangi bir madde gibi eriyip
digerleryle kaynar gorndg yerler.
Tm bunlar sayn jri yelerinin yanldklar, aslnda dl benden daha
lspanyol, daha Avrupal bir yazara vermeleri gerektii anlamna m geliyor? Deri
nine bakarsak byle olmad grlebilir. nk bana kalrsa lspanyol ve Avru-
28 ISPANYA: BIR BAKA AVRUPA
pah kavramlar aslnda kstl, yanl, dar grl bir l spanyolluun ve Avru
palln savunucularnn bizi ille de inandrmaya abaladklar kadar dar degildir;
daha geni bir adan bakacak olursak, Avrupa Ekonomik Topluluu'na giriimiz
her ne kadar yzlerce yllk bir gecikmeyi ve dlanmay sona erdiriyor, bizi iler
lemenin dinamiQine sokuyorsa da, bunun, bugn yars birlemi bulunan Avru
pa'nn artk dnyann ekseni olmaktan kt bir anda gerekletiQini, ilerleme
kavramnn kuku gtrdgn ve bir tuzak gizleyebileceinden, insan ihtiyatl
davranmaya zorladn grrz. l spanyollarn -siyasal, ekonomik, toplumsal,
yaznsal alanlarda- modernleme zlemi bylelikle bugn u terimlerle
zetlenebilecek bir yol ayrm na gelmi bulunuyor: ya evrensellik, ya da yal
nzca yarmadamzdan daha geni olmakla birlikte, sonuta blgesel kalan bir
kulbe ye olmak. Katlmakla mutluluk duydugumuz Avrupa, gerekte kendi
mekann, tarihini ve kltr mirasn tamamlayan lkeleri ve son iki yzylda onun
harika bilimsel, maddi ve ideolojik yaylmas sonucunda etkilenmi, yer yer
deien oranlarda, yine onun eliyle biimlanmi ya da biiminden km bulu
nan ktalar -ikinci, Onc ya da drdnc dnyay- snrlarnn dnda
brakyor.
Eski bir l spanyol ve iei burnunda bir Avrupal olarak, burada dilim ev
rensel, ya da, kendi toplumsal ve sanatsal aclhk baQiammda uluslararas bir
kltrn savunucusu olmak. Gnmzde byk kentlerde yaayan biri yolcu
luk etmesine, hatta bazen mahallesinden kmasna gerek kalmadan hergn
kendi kltrnOn tek kltOr biimi, zorunlu bir model olmadOn farketmektedir.
Juan Goytisolo'ya bu szleri esinleyenin, Paris'te, kendi deneyimi

oldugunu hatrlatmak bizim iin zellikle ilgin: Bir Fransz mahalle
siyken gelip yerletii Sentier'nin giderek kaak iilerin alug tri
kotaj atlyeleriyle bir Trk mahallesine dntn grm, Avrupa
dndan gelen yeni geleneklerin, greneklerin, yeni yeni kltr bi
imlerinin yerli Avrupa geleneklerinin yerini aln merakla yakndan
izlemi, hatta romaniarna yansnm t. imdi, kendisini benimseyen
. ve dllendiren Avrupa'nn karsna, o Avrupa'nn dnda kalan ya da
braklm kltrlerin varln anarak, nemlerini vurgulayarak k
yordu. Bu amda yazann Akdeniz'deki yarmadalarn Kuzey Avrupa kar
snt.ki durumunu, daha ok Asya ve Afrika lkelerine, Osmanl m
paratorluu'a yakn bulmas hayli ilgin:
Yabanc kltrlere kar merak son be yzylda Avrupa insannn belirgin

zellii olmutur. Kimi zaman kar peinde, kimi zaman c;; karsz, kimi zaman
fetih, kimi zaman yalnzca tanma niyetiyle, Kuzey Avrupallar sorgulayan, tut
kulu, a gzlerini Akdeniz'deki yarmadalara, Arap dnyasna, Dou'nun geni,
byleyici lkelerine diktiler. Bu merakn ou kez emperyalizmin haksz-
AV RUPALI OLMAK YA DA OLMAMAK 29
Ilkiarna ve smrgecilik servenine kap at bilinen eydir. Ama bu arada

Yeni Dnya, Asya, Afrika lkelerinin, Osmanl Imparatorluu'nun ya da bizim
uykuya dalm yarmadamzn yaam, tarih ve greneklerinin grnlsnn
ekiciliine kaplan pek ok gezginin ve tarih yazarnn onlar tanmak iin har
cad klar aba da hepten yadsnmamal. Bakalarnn bize baklar kendi kendi
mizi eksiksiz tanyabilmemiz as ndan nemlidir; buna karlk, yabanc toplum
lara kar merak ve istek yoksuniuu bir k ve edilgenlik belirtisidir.
Bu iliete tutulan lke, yeryznn deiik kaynaklardan gelen oul ki!Or
zenginliini gzlemleyan bir zne olmak yerine, istemedigi halde, salt gzlem
nesnesine dnr. XVII. yzyl sonlarndan balayarak Ispanya'da olup biten
ler aka bunu anlatmaktadr ve bizler iin bir uyar olmaldr: O tarihten sonra
Ispanya'nn teki kltrtera olan etkisi clzlat; nemini yilirdikleri dnemde
kendi elerini ve kimlik belirtilerini aratrmaya dalp gitmeyen uluslar bizim k
uykumuzda ve yorgunluumuzda kendilerine verimli bir gzlem ve mleme
konusu buldular. Ilkin I s panya'nn gneyinde, "Afrika" diye kmsenen bl
geleri aratrmaya, sonra Arap dnyas ve onun Islam alemindeki eitli uzan
tlaryla ilgilenmeye beni dosdoru yneiten sempati, Pireneler'in tesinde uzun
sre oturarak ferahlam bir lspanyol'a zg bir duyguydu ; lspanyolluundan
kmadan Avrupa'dan giriimcilik, drtkleyici bir merak kapm bir lspanyol'a
zg.
Ispanya kendi iine kapanm ad bir yaam taslan izleyerek yaayp
gidiyorken , yazarlar tara ii, durgun bir gr asn benimsayerek rahat etti
ler: ar dil, "doru biem , saf lspanyol eleri diye belienan izgilerin ya da un
surlarn tekdze, bezdirici yinelenii. Tam bizcileyin, tipik bir tutum, ama acl
gereksinimiere uymayan, dknlemi bir lspanyol/uun rn.
ISPANYA-AVRUPA tdLEMNE BIR ZM
Juan Goylisolo kendi kltrnn koruyucu sanjtna snmak ile

etin, hatta dman bir dnyaya alma istei arasndaki elikinin
sonularyla uzun yllar urdm bir aydn olarak, kiisel insanlk ve
kltr deneyimini aklarken, ayn zamanda l spanya-Avrup-. ikileminin
zn iinc gi<kn yolu da ayordu: Avrupa kltrne eletircl gzle
bakmak<.n, kendi kltr mirasn yeterince ve doru deerlendirmek
ten, yabanc kltrlerin zenginliine nyargsz almaktan geen, a
klc ve aydnlk bir yolu.
Avrupa'nn doyumsuz merakn yava yava zmsayerek deiik trde bir

lspanyol olup ktm ben: Yeryznn deiik corafi alanlarn n yaam bi
imlerine, kltrlerine, dillerine tutuldum; yalnz Ouevedo'ya, G6ngora'ya,
30 SPANYA: RIR RAKA AVRUPA
Sterne'e, Flaubert'e, Mallarme ya da Joyce'a degil, lbni Arabi'ye, Ebu Nuwas'a,

lbni Hazm'a ya da Mevlana'ya da balym. Paris'te, New York'ta, Marake'te
kendi kltrme ve dilime baka dillerin gnda bakmay , bunun olumlu yan
larn ve eksikliklerini, uyarlama rn ya da zgn olan yanlarn karlatrma
yoluyla ayrt etmeyi grendim : zetle, geerli say lan deerler skalasn bozup,
kutsal ve dokunulmaz diye bilinen modele kart, kendi deerlerimi olutu
rabildim.
Avrupa Birlii'ni salt ekonomik bir olay olarak grmedii gibi,

ekonomide ABD modeli amansz bir kapitalizm uygulamasnn da id
detle karsnda olan Juan Goytisolo kltr konusundaki grlerini de
u kesin terimieric zetliyor:
Kltr bundan byle yalnzca ulusal olamayaca gibi, Avrupal da olamaz

artk, ancak karmak, melez, ok ve eitli uygarlklarn katksyla verimlenmi
olabilir.
Ama Avrupa -ye kabul hakkn sakl tutan snrlar belirlenmi bir kulple
zdelemeyen- eitici ve ak dnl Avrupa, bana daha fazlasn da
retti : u "dnsel , ahlaksal ve kltrel bamszl " : yurdumun topraklarnn
ta derinlerine kk salm hogrszlk ve kat dnce kalplarndan, yat
larmn ogunun farkna varmadan zmseyip ruhlarnda srdrdkleri . fkeden
gz dnm amansz i savan Kabil'e yarar alkanlndan, szde kalan,
olaylarda somutlamayan bakaldrdan kanmam o saglad.
Iki yzl bir madalyon gibi grd Avrupa karsndaki bu dccr

lcndirmcyi 1 987 yazndaki ilk syleimizde stanbul'da aka bclirt
miti: " I nsan Haklar Bildirisi'ni yaratan Avrupa'ya, Aydnlanma a'
nn Avrupao.;'na, dnya kltrne ak Avrupa'ya evet; 'Zenginler Ku
lb'mk yoksul akraba olmaya hayr".
Bu aynm yaparken, Juan Goytisolo yllar boyunca Avrupa'da "ma
nevi dccrlcr"in savunuculuunu yapm bulunan lkesinin gelenekle
rinden csinlcniyor, zellikle de nl air Antonio Machado'nun u sz
lerini hatriaLyordu konumasnda:
1 922'de Antonio Machado yle yazyordu: "Yksek dzeyde bir maddi refa
ha ve kltre erien uluslarn tarihinde ok tehlikeli bir an gelir alar: bu tehlike
ancak kltrle savuturulabilir. Bu duruma erien uluslar vahim bir unutkanlk
illetine tutulurlar, insanln aclarn unuturlar, bylece uygarlklar yzeysel
leir.
Ait olduum, kendimi eviad duyduum Avrupa, airimizin szlerini unutmu
yor: yeryznn nabz atiarna kulak veren Avrupal biliyor ki kendi teknii, uy
garl ve davran modellerinin genellemi olmas sayesinde, Avrupal olmay-
AVRUPALI OLMAK YA DA OLMAMAK 3 1
an, ama isteyerek y a da zorla Avrupal latrlm olan birisi de tpk kendisi gibi
bir Avrupal'dr, ama ondan daha "fazla" bir eyi de vardr: Onda bulunmayan bir
baka kltr boyutu.
Louapre, Ispanya'y ho gstennek iin onun " Avrupa'nn gvenini

kazandn" ileri sryordu. Oysa Pireneler'in teki yan ndan bakld
nda, Juan GoyLisolo'nun gurur ve cesaretle dile getirdii gibi, grn
L ayn deil, sorun da salt " Avrupa'ya kabul edilmek" sorunu deildi,
bunun sonucunda ne olaca sorunuydu. ki Avrupa'nn ilikilerini ir
dclemeye kalknca Avrupa kavram n gndeme geLirmek gerekiyordu
ve bir Avrupa tekinin gcn ve gszln, dahice ve zorba yan
larn herkesten iyi grcbi l iyordu. Onlar ayn edebilmek iin spanya
gerekliydi, Avrupa'nn para-; olan, ama biraz kenarnda kalan, ondan
hem eksik hem fazla bir boyuLu olan spanya.
Bylesi geni bir bak asnn bir spanyol yazannca ortaya konul
mas rastlanu deildi clbcue.
19H8 yaznda J uan GoyLisolo Letra lnternacional dergisinde yayn
lanan bir syleide bir y l nce Istanbul'da sylediklerini daha da aynn
L l olarak yneliyor ve spanya'nn Avrupa erevesindeki konumunu
yle aklyordu:
Gemite I spanya'nn tm dnsel yaam , biz l spanyollar teki Avru

pallardan ayran bakalQmzn savunucularyla, Avrupa ile hepten btnle
meyi savunanlar arasnda kutuplamt . unu sylemek gerekir ki, zgn
lQmz korumak isteyenler bunu ok hareketsiz, neredeyse tepkici biimde
yapyorlard: Gizemli bir " l spanyol ruhu"ndan sz ediyorlard, sanki I spanya bir
dizi tarihsel olgunun ve kltr karmaasnn sonucu deilmi gibi.
I spanya Xl. yzyldan balayarak, Mslmanlarn, Musaviierin ve Hristiyan
larn ortak lkesi olarak domutu.
Daha sonraki deiiklikleri herkes biliyor: Katelik Kral ve Kralie'nin tahta
k, Musaviierin srl, son mslman sultanii olan Grnata'nn fethi; bir
an dnyaya egemen olacak gibi grnen I spanya sonradan kendi stne ka
pand ; kltr yava yava geriledi. Tarih iinde yrnan bu yolun nemli var
noktas. I spanya ile Avrupa'n n kalan kesimleri arasnda muazzam bir uzakl k
bulunduunun bilincidir. Bilindii gibi, XVI I I . yzy lda, Fransz Lumieres'ini taklit
eden 1/ustrados (Aydnlar) ortaya kt ; bu aydnlarn amalad temel kltr
grevi lspanyollarn geriligine, bilgisizliQine, bo inaniarna kar savamak,
Avrupa'nn kalan kesimlerindeki kltr dzeyine ulamakt . Sonra tm X I X.
yzylda, Avrupa modelinden esinlenen "Liberaller" ile, yzyllar boyunca olu
tuu iddia edilen bir "saf i spanyol ruhu"nu korumay dileyen "Muhafazakarlar"n
32 ISPANYA: R I R BAKA AVRUPA
tartmalar srp gitti.

Bu arada nemli bir noktay da belirtelim, bu iki kart akmn her biri, Is
panya'n n gemi tarihini kendine gre yadsyordu. Liberaller tarihimizi oldu{lu
gibi bir yana itiyor, geersiz sayyor, Avrupa dzeyine erimek gerekti{lini ileri
sryorlard: Muhafazakarlar ise Ispanya'nn ancak Katelik Kral ve Kralie'nin
yaplatrmas sonunda varolduunu savunuyorlard. Bu gr tmden yanlt,
nk kltrn (Mslman, Musevi ve H ristiyan) tarihini bir kalemde siliyor
du. Sonuta, her iki yanda da tarihsel gemiimizi unutma istemi gzlem
leniyordu.
Tartma ok yakn bir dneme dein uzad gitti: X IX. yzylda, geleneki
Ispanya'y korumak isteyen "Car1osular" ile, acl, Avrupallam, vb. bir Is
panya dileyen Liberaller altlar. Ayn gerilimler daha sonralar, bir baka ba
lamda, 1 936-1 939 1 Sava'nda su yzne kt.
lspanyollarn, egilimleri ne olursa olsun, Avrupal saymadklar hereyi d
layan bir grnty benimsemi olmalar gerekten ok dikkat ekici. Ge
miimizin baz eleri, bir "ar Avrupa" grnlOsne smadklarndan tr hep-
ten yadsnd . .
imdi ekonomik, siyasal ve kltrel bakmdan Avrupa ile btnlelik ya, bu
tartmay kapamann, gemie komplekssiz bakmann zaman geldi demektir.
Dtan alnm olan kltr elerini gizlememeliyiz: o eleri ok zengin buluyo
rum ben, nk biz Batl bir lkeyiz, ama Batll!)mz baka tonda, biraz ayr.
Yzlerce yl boyunca tarihimiz Avrupa'nn tarihi olmam, Mslman ve Musavi
Ierin sonradan yadsnan katklar temel nem tam, bu yzden "baka" bizim
tarihimiz. Bu olguyu anlamak iin belki de Freud'un "bastrlm elerin geri
dn kuramn hatrlamak gerekiyor: buna gre, bilinten kovulmak istenen
eyler u ya da bu biimde mutlaka yeniden su yzne karlar. Bastrlan
!)elerin Ispanya'nn en nemli yazar1arnda ya da sanatlarnda byk bir
gle ortaya k beni hep etkilemitir.
Bundan otuz yl nce, genli!)imde, Fransa'ya ve Avrupa'nn kuzeyine birok
yolculuk yaptm. Ondan sonra Ispanya'n n gneyinde Almerla'ya gittiimda
herkes beni deli yerine koydu, nk cralardaki doal grnm ok gzel bulu
yordum . Yurttalarmn ideali lsvire'ydi, Hollanda'yd, Kuzey'in doal grnm
leriydi; Ispanya'n n gneydo!)usundaki gibi, Afrika'y andran bir do!)a onlarn
gznde korkun bir eydi. Ite size, lspanyol kltrnn bastrlm -dlan
m- elerine bir rnek daha. Ve dlanmasnn nedeni Avrupa karsndaki
aa lk duygusu. Ama imdi bize den ey, bu eleri tm Avrupallar1a pay
lam;k.
8
Avrupa'nn hibir lkesinde ne bir Cervantes, ne bir Fernando de Rojas ne de
9
bir Ermi Juan de la Cruz var. ok gizemli yollardan bunlarn de " kltrl
lspanya"nn rnleridir.
Baka bir deyile, Juan Goytisolo, spanya'nn Avrupa erevesin

deki ilevini, onunla, spanyol kltrnn bileenleri olan baka uy-
garlklar arasnda bir kpr oluturmak olarak gryor; bu da o degi

ik, "Avrupad" elerin ayklanmas ya da almas yoluyla Avrupa
ile btnlemekle salanamaz; Lam tersine, bu elerin Larihc karin
bir ulusalc ideoloji asndan deil, evrenseki bir Avrupal eletirme
nin gzyle deerlendirmekle olur, diyor.
Bylelikle sorunun teri mlerinin tersine cvrildiine Lank oluyoruz:
mzmin kimlik bunal mn bir "oul-kllr"e; Avrupa karsndaki
"aalk kompleksi"ni, yapacak bir kalks olmann gururuna; maddi
yoksulluu manevi zenginlie dntrme denemesi bu; "eksik" bir
Avrupal deil, tersine, " razta" bir Avrupal olma denemesi. Ayn 7.a
manda kendi etin ve elikili varl n, olduu gibi, iniiyle-kyla,
glgesiyle-yla benimscmenin ve benimscLmcnin, i kavgalar din
dirmenin yolu.
G nmzde spanyol aydnlarnn genelde kllrleri iindeki Avru
pad eleri deil, tersine, Avrupa ilc ortak yanlar deerlendirmeye,
"ayr"lkLan ok benzerlii vurgulamaya yneldikleri grlyor. Jorge
Semprun'un Kltr Bakan oluu gibi, tm 1988 ylnn devlete des
teklenen bir "lspanya'da Aydnlanma a"n anma ve deerlendirme
yl olardk geirilii bunun eitli kantlarndan bazlar. Ama bu gr
biimi, yabanc kltr eleri bu denli vurgulanmasa, desteklenmcse
bile, Avrupa karsnda zgn ve zengin bir ulusal kimliin bilinci ve
bu kimlii koruma, deerlendirme abas teki aydnlarca da pay
lalyor. "Avrupah'yz" derken, spanyollar hemen ardndan "mai
zado", yani ayr tonda, deiik Avrupallar olduklarn belirtmek gere
ini duyuyorlar: Avrupal tarla ortak yanlar olmann baka ey, Avru
pa kltrne kendini uyarlamann baka ey olduunu dnyorlar.
Aslnda, uzlamalara, dnlcre hi de yatkn olmayan lspanyol karaktc
ri asndan nemli zverilcr pahasna ulalm bir var noktas bu.
Ama, bylelikle, eliik ularn arpmasndan, uzlamaz kartlarn
bunalm ndan bir k yolu bulmu, darack dehlizlerden geni bir
ufka km oluyorlar.
Bunalmn dinamii kendi zmn retiyor. Bu olgu bile tspan
yollarn yle ya da byle, gerekten Avrupal olduklarn kantl yor
bizlere.
AL O
OLIJA
K DENiZLE K KlTANlN
KRDGM
"Tanrm, nedir spanya?

Usuz bucaksz yeryznde, saysz insan top
luluu arasnda, snrsz dn ilc bilimsit yan
n n ortasnda, evrenin sonsuz souunda titre
en yldzlarn al tnda yitrni bu spanya ne
dir?
Avrupa'n n ruhsal uzants, kta ruhunun
pruvasym gibi enginlcre alan bu spanya,
nedir aslnda?"
amzn nl dnrlerindcn Ortega y Gassct kendi kendine yi
neledii bu tutkulu sorulara mr boyu yant aramt.
spanya'nn yeryzndeki karmak varl karsnda aknla
den pek ok kiiden yalnzca biriydi o.
amzn bir baka dnr, Claudio Sanchez Albomoz ise lke
sini "bir tarihsel bilmece" olarak tanmlamt.
Bin bir chreli, gizemli I spanya iin yaplan birok esinleyici ta
nmlamadan yalnzca biriydi bu.
Haritaya bir bakn .

..
"spanya bilmcccsi'nin gemiinin de, bugnnn de, hatta bir bak

ma geleceinin de anahtan oradadr: Iber yarmadasnn coali konumu
tarihsel yazgsn yaratntr. Topraklarnn doal yaps ise toplumsal
yazgs hiiyiik lde ctki knitir.
spanyollar hcr yarmadasna, biiminden tr "boa postu" adn
taknlardr: nk hari aya hakt klarnda, tam kendilerine yarar bir
ar}ml.a, yere serili bir boa postu grrler. S alt biimsel bir csin
lcnnc deildir bu; boa grelerinde en grkemli davurumunu bulan
baz gdcnckscl kltr elerinden kaynaklanan, ilgin bir bcnzctn cd ir.
s panyollarn pervaszca meydan okuma eilimi, kaytsz artsz zafer

dleri ve esiz bir toprakta yaamann gururudur: "lspanyolluk mito
su" birden panldayverir o benzetmede.
spanyolluk mitosu ... " Boa postu"nun her kesiride hala kol ge
zen, yaama hala dscl , altmz alarn, zamann ve mekann
dnda, bir byl hava, adlandramadnz, paylaamadnz, yine de
vazgeemeyeceiniz bir tat katan bir alay mitostan biri. Belki en
ekici, en gl, en kapsaml ve -bu nedenle- en tehlikeli olan.
Haritaya bir bakn...
O zaman Ispanya'y yalnzca " bir Akdeniz lkesi" diye tanmla
mann nao;l yetersiz kaldn grrsnz. Ayn zamanda, "bir Atian
tik lkesi"dir spanya: Eski D nya karalar topluluuna Yeni D nya'
nn kaplarn a bundandr, tm uygarln zmsedii Akdeniz'
deki rotalarn nemini yitirmesine yol aan yeni rotalar buluu bun
dandr. teki Akdeniz lkelerinin tanmad bir baka boyutu oluu da
bundandr.
Santanderli sinema ynetmeni Manuel Guticrrez Arag6n doduu
yeri bana yle anlatmt: " Kuzey spanya topraklar masallar diyan
dr, aydnlk, ak Akdeniz'den ok ayr, sisiere gml, perilerle, cin
lerle dolu... Ispanya Akdeniz lkesi diye bilinir ya, bu durumda ben s
panyol saylmam."1
Yalnz Levante, yani scack, aydnlk Dou kys deildir spanya;
sisli tepeleri, serin, ormanlk dalar, ssz rta'laryla Galicia'dr, Finis
terre'dir ayn zamanda. Latinterin verdii adla "Finiserrae" , "Dnyann
sonu" demektir: Kuzeybauda, Atiantik'in rktc dalgaianna doru
uz anan o burunda insan ifte ktay, uygarlklarn en eski beii olan
Avrasya'y geride brakmann ferahln, Okyanus'la yzyze kal
mann buruk yalnzln yaar.
spanya'da "Finisterre bilinci" vardr: lspanyollarn, lkelerinin u
zants o ldu u a nak ara ya srt ev i rerek kendi "ada"larna ve Oky:nus
si dlcre dalna eilim inin bir ad da "Finiserrismo"dur (" Finis
tcrr\; i l ik").
Il k ad a Romallar o topraklar fetheuikten sonra, bcr corafya
snn c,:oulluunu er kenden k avran lar, ok gemeden "1/ispaniae"
den, yani " s panyalar"dan sz etmeye balamlardr.
IKI DENIZLE lKl KlTANIN KRDGOMO 37
lBER Y ARIMADASI: NE AVRUPA, NE AFRIKA
Bir yanda Akdeniz, te yanda Atiantik ile sarl bulunan 58 I .353 km2
yzlml Iber yarmadas (Ispanya bunun 492.463 km2sini kaplar)
kuzeyde Avrupa'dan, bir denizden ckine ulaarak eski alarda 495
km'lik nemli bir doal engel oluturmu bulunan Pirene dalaryla
ayrlmur; sonuta bir yarmadadan ok bir ada kimlii alm, yal
tlm olarak varln srdrmtr.
Yaltlm, ama dnyann merkezinde: Avrupa'nn iki deniz ara
sndan Afrika'ya uzatt bir engelli kpr gibi. Keltler, Kartacallar,
Romallar, Vandallar, Sevler, Bi7..ansllar, Vizigotlar, Araplar, Frank
lar, Franszlar ... kimler gelmi kimler gemi o kprden yzyllar
boyunca. Hepsi de savaarak, ou daha ncekilerle kaynap yerle
erek, 7.amanla varlklanndan derin kltr izleri bmkardk. Yeryznn
baka pek az blgesi birbirinden bu denli ayn ve bu denli nemli
kltrlerin dorudan etkisini alma frsau bulabilmitir.
spanyol okul kitaplarnda Iber yarmadasnn corafi konumunun,
doal yapsnn ve tarihsel geliiminin zgnl kvanla vurgulana
rdk aklanr:
Iber yarmadas Akdeniz'e uzanan yarmadalardan en Bat'da yer alan ve

kimlii en belirgin olan dr. Gerek doadan, gerekse insan topluluklarndan ald
etkiler ylesine zengindir ki, bal bana bir kta olarak nitelenebilir. Avrupa
adn anakarann Bat Atiantik kesimine verecek olursak, Iber yarmadas Avru
pa deildir: Afrika da deildir, nk bu niteleme kurak tropikal ortam iin kul
lanlr. Akdeniz alan iinde, ayr doal zelliklerin zgn bir bireimidir. Morfolo
jik yaps da Avrupa'nn kalan kesimlerinden ok ayrdr. Iklim koullarna
gelince, Akdeniz'in saysz deiik zelliklerinin yan sra, Bat Avrupa'y an
dran bir Adantik kesimi de vardr. Bu ayrlklar yarmadann ayr denizler ara
snda uzanmasndan ileri gelmektedir. 2
Bir orta masifin evresinde toplanm, girintisi-knts az, dzgn

bir blok oluturan bu kara parasn saran denizler Iber yarmadasnn
tarihinde ikircikli bir ilev grmlerdir: hem bir ulam yolu olmu,
da almaya yardiTilar, hem de onu dnyadan koparmlardr.
Deniz, en eski alardan beri kimleri getirmemitir bu kylara: bir
olaslkla gneybali Anadolu'da Lidya'dan yola km olan Etrskleri,
38 lSPANY A: R I R RAKA AVRUPA
yazy getirip tarihi balatan Fenikelileri, yarmaday Helen uygarl

kapsam na katan Yunanllar, Dou sanat ve geleneklerinin ilk ta
ycs olan Bizansllar. .. Sonra yine deniz, teki byk deniz, amansz
bir dinsel inancn taycs olan amansz lspanyollar, altn, toprak ve
ruh kazanm peinde, Yeni Dnya'ya tamur.
Hem geli, hem gidi, hem de dntr deniz; hem al, uzak
tama, g, yeni ufuklar, yeni olanaklar esinlemitir, hem yalnzlk,
vazgeme, kendi zne snma dilei vermitir.
Ispanya'nn tarihsel evrimi hep bir ikilem erevesinde gerekle
mitir: byk dler peinde byk atlmlar, byk zaferler, fetihler,
tutkular, gler, ardndan bir o kadar byk duraklamalar, kler, ge
ri dnler. Kimi 7.aman deniz, kimi zaman karasallk ar basm gibi
sanki. stelik ini-klan ok iddetli olan bir grafiktir bu.
Haritaya bir bakn ...
"Avrupa lkesi" kavramnn dndrmeyecei bir eyi grrsnz
orada: Afrika'y. Ispanya'nn modem, ama zarif, insanc l boyutlarn
henz yitirmemi byk kentleri, hava limanlar, grkemli katcdralle
ri, tarn Avrupa'ya zg zengin ve nitelikli kltr yaam , zgr ve ra
hat insan ilikileri de dndrmez onu. Ama k uzeyden gneye doru
inmeyi bir deneyin, gneye, hep gneye ... sonra bir dnemete birden
Cebclitark'n kocaman ki tlesiyle yzyze geldiinizde grrsnz
Afrik.a'y: Ite, oracktadr, elinizi uzatsanz tutacanz kadar yakn
nzda. Ve boazn iki yannda uzanan topraklarn nasl birbirinin tp
ks olduunu farkediverirsiniz.
Ispanya'nn Afrika'ya yakn bir yresinde, Alicante'de domu olan
nl yazar Azorin "kar ky"ya olan duyuiarn yle dile getirir:
Afrika derinden derine eker beni ; I spanya'y dnmeksizin Afrika'y

dnemem. Buna karlk, Afrika'y dnmeksizin de I spanya'y dnemem.
Afrika Pireneler'de balar demilerdi : Bir Fransz yazarn n bu szleri ou kii
ye ters der, bense honutsuzluk nedeni gremiyorum . Aslnda Alril<.a'n n tam
olarak Pireneler'de balad sylenemez: Kuzey ve Kuzeydou'daki Cantabria
kys Alrka saylmaz; Alrka Alava ilini getikten az sonra balar. Daha Bur
gos'un o zarif izgili. o yumuak renkli byleyici panoramas bile tam Alrika'dr;
I spanya'nn geri kalan tm topraklar da yle. Ve I spanya'nn Atlas dalarna
dein uzand da rahatlkla sylenebilir.
I spanya'ya renkli bir yaant arayarak, tehlikeli serveniere kar ma heve
siyle gelen Frans z ya da I ngiliz, daha Fuenterrabia'da kendisini gizemli,
IKl DENIZ LEIK I K ITANIN KRDG M 39
rktc Dou'ya daim gibi duyar. Bu dgc zengin ziyaretiler, geri trajik
servenlerle karlamazlar, ama Avrupa'nn hibir yerinde grmedikleri bir da
ova-vadi btnyle karlaacaklar kesindir. Baka hibir Avrupa lkesinde
rastlamadklar renklere ve izgilere rastlaycaklardr burada .
Bembeyaz bir duvarda alan bir kap ite; nerede acaba? Fas'ta m yoksa
Alicante'de mi? Bu sessiz, kuytu, duvarlar zenle badanalanm avlu, hangi
evin acaba? Bir Fas evinin mi, bir Alicante evinin mi? Ya u koskocaman, kap
kara, glen ya da hznl gzler, yrek sziatan derin bir zntyle bakan u
gzler, kimin acaba? Bir Afrikal dilberin mi. bir Alicanteli gzelin mi? Araplar
stne bir efsane vardr, derler ki Peygamber'in son milminleri Ispanya'dan gi
derken evlerinin anahtarlarn da alp gtrmler, torunlarnn torunlar o anah
tarlar hala saklarlarm. Ka Afrika evinde Alicante'nin, Valencia ya da Cas
telion'un evlerine uyacak anahtarlar vardr, kimbilir?
Hele bir kulak kabartalm. Ta uzaklardan bir ezgi duyuluyor. Afrika'dan m ge
liyor dersiniz, Ispanya'dan m? Avrupa'nn gelecei Afrika'dadr; lspanyollarn
en yakn kardeleri de Boaz'n te yakasnda, Atlas dalarnn berisindedirler?
.
Derler ki evvel zaman iinde imdi Cebeli

tark Boaz denilen bu su yolu yokmu, Iber
yarmadas Afrika'ya bir kstakla balym. Mi
tolojideki gller gls Herkl onu ince ye
rinden bir ekite koparm, iki denizi birbirine
balam. Ve bugnk Cadiz kentinin bulundu
u yere bir Herkl tapna yapm, ykntlar
XII. yzyla dein ayakta duran tapnan stun
lar zerine "Buradan teye yol
yok" diye yazmlar, sakn kimse
bir yanllk yapmasn diye, n
k Eskialar'n bilinen dnyas
nn son snrym ora . Orta
a'da da Tanr'nn insanlara bah
cttii dnyann somut snr ol
diuna inanlrm. Sancl XIV.
yzyln balarnda, talyan airi
Dante Tanrsal Komedya'sn ya
zarken Odyssea'nn kahmman Ul-
Kaleler diyar Kastilya'nn en heybelli

yaps: Segovia'da Alcazar.
ysses'in Homeros'un yazmad son yolculuunu dler: Dante'ye g

re, Ulysscs rahat yatanda dei l, denizde lmtr, nk insan bilgi
sinin geerliliinin ve bilme yelisinin snrlarnn tartld o dnem
de, snrlar zorlayarak Herkl sLunlarnn telerine gitmeye yelten
mitir. Sonuta kibirinden tr Tanr'nn gazabna uram, soluu
Cehennem'de almtr, sonsuza dein yanacakur artk. Kssadan hisse:
nsanolu kendi snrlarnn iinde kalmakla yetinmelidir. Oysa arcdan
iki yzyl gemeden o anlay deiecek, yine Dante'nin soyundan ge
len bir denizci o snrlar aacak, pcisn spanyollar da srkleyecek
tir. Artk Tanr'nn iradesi Hristiyanln bu amansz savunucularnca
farkl biimde yorum lanmaktadr: Eski snrlar ap, yeni topraklarda
yeni Hristiyanlar yaratmak biiminde Amerika'nn kefinin Yenia
balatan olaylardan biri saylmas bouna deildir. Atiantik'in dalgala
rndan ykselen Herkl stunlarnn, bugn hiHa spanyol devletinin
armasnda yer almas da yle. Gnmzde ise l spanyollar, evvel zaman
iinde Herkl'n birbirinden kopard topraklar bir asma kpr ile
birletirole hazrlndalar.
I ber yanmada'\nn tarihi, corafyasnda sergilenir: Avrupa'dan Afri
ka'ya doru uzanan bir zgn karci paras, Amerika'ya doru alan bir
iskele.
Bir yabanc olarak kolay kolay boa postu gremezsin iz orada; daha
ok, iki kta ile iki denizin ortasnda bir dev krdm grrsnz:
bin yllk bir tarihin birik imiyle olumu bir toplumsal-kltrel kr
dm, bir zmsz krdm.
KASTI L YA: ESKI I SPANYA'NIN G IZEMLI RUHU
Bir haka spanyol yazar, Joan Maragall,4 yle tantr lkesinin top
raklarn ve inS<Jnlarn:
Ispanya daglardan denizlere dogru sarkan bir lkedir ve her denizde bir ba
ka rzgar eser. Amerika rzgarlar, Afrika rzgarlar . Do{lu rzgarlar bu topraQ
hem canlandrr, hem savarlar onunla; Avrupa ile Pireneler'den baka sa{llam
baQ yoktur. Ispanya gibi, byle tam merkezde duran bir lke daha gremez
siniz. Pireneler'den ve denizden uzaklarda, unutulmak kolaydr. Insana yle ge-
IKl DENlZL EI Kl KITANIN K RDG M 41
Kastilya ky: bozkrda yitmi bir kilise, evresinde bir bek evcik (A. Scinchez,
1937).
lir ki Ispanya dOnyann ortalk yerinde deil de, dnyadan uzak, bir baka geze
gendedir sanki. Ispanya'nn halklar da dnyadadrlar ama, sanki unutulmu gi
bidirler. y le ki, yarmadann tOm halklar asla el ele veremez, nk bir deniz
tekini bilmez, Afrika Pireneler'den habersizdir, merkez ise kendinden baka
hibir eyi tanmaz ve bOtOn teki blgelerdeki topluluklar onun ekimini du
yar... Yine de derim ki, daglardan denizlere doru sarkan tek bir lkedir Ispanya.
Tarihte t panya'nn yazgsna kylar deil, orta kesim egemen ol

mutur. Daha dorusu ky ve d blgelerle merkez arasndaki srekli
ncadulcde arlk, merkezde, yarmadann orta kc. imini kaplayan me
setdlarda, yani yaylalartla, Kat<Jionya'ya, Galicia'ya, Bask lkesine kar
Kastilya'tla kalmtr. etin koullarla yarmadada siyasal birlii
S<Jlayan Kastilya, lkeyi blgesel akmlara kart, demir gibi bir mcr
kcziyetilikle, tck elden ynctmitir. tspanya'nn birlik ve btnl,
daha yakn umanlarda Franco rejiminin bata gelen kaygs olmutur.
Yine de blgeselcilik akmlarnn stesinden gelinememi, ancak 1978
42 ISPANYA: R I R RAKA AVRUPA
Anayasas'yla mcrkczle blgeler arasnda daha esnek bir denge salan

mtr. Ama zerkl iin bile Basklarla Ka.alanlar yeterince mutlu eLLi
i sylenemez. Her iki hal k da kendi eyalet yasalarna, resmi dillerine
sahip kmann tesinde, tmden ayrlkLan yanalar; .am bamszl
kopambi lmck iin yllardr terr yntemleri uygulayan Basklar bugn
de Madrid'dcki hkmetin balca sorunlarndan birini oluturuyorlar.
zetle, tarihte merkezi iktidar zay!ladka g kazanan blgcsclcilik
akmiarna ve canl blgesel kltrlerin varlna karn, dnyann g
znde, tarih boyunca Kastilya kavram spanya ilc zdelcti; Kastilya
dili olan casellano'nun Ispanyolca ile can lam l say ld gibi.
"Akdeniz! ilik" o denizden srekli etkilenen ve XIII. yzyldan ba
layarak o den izde etki alann geniletmeye ynelen Katalanya'nn te
mel zelliidir. Yarmadann ilerinde, sonu gelmez yaylalaryla, birbi
rini yumuk kvrmlarla izleyen, kimi yerde sert boaziarta kesilen te
pelcriylc, bozkrda yitip gitmi "kilise-an kulesi-bir bck evcciz"den
kylcriylc, tck tk kalm yeldeirmenleri-bostan dolaplaryla, kvrla
bkle usulca ilcrlcyip kavaklarn dibinde uyuyakalan durgun sulary
la, suskun, ilckc kyllcri, mistik crmilcri, serven tutkunu sava
laryla, Don QuijoLC ve Sancho Panza'nn lkesi Kastilya'ya gelin
cc ... En iyisi onu bir byk spanyol yazarndan, M iguel de Unamu
no'dan dinlcyclim.
Avrupa'nn en derin ve zgn dnr ve yazarlarndan olan ve
lkesinin XIX. yzyl sonlanndaki bunalmn tutkuyla irdeleyen Una
n uno En orno al casicismo5 kitabnda toplad, 1894-191 I ar.snda
yazlm dcncmclcrindc spanyol ruhunu, spanyolluun zn arat
rr, ulusal kimlik sorununa yant arar. Ve o kimlii, spanya'n n gi
zeml i ruhunu Kastilya'da bulur, " spanyol ulusunu Kasti lya olutur
mutur," dcr, ona gre spanyol ruhu Kastilya ruhunu zmscycrck or
taya km, daha karma k ve stn bir ruhtur.
I spanya yarmadasna hangi kysndan girerseniz girin. ok gemeden arazi

engebelenmeye balar. giritt olmu vadiler. bogazlar. geitler, kanyonlar belirir;
sonunda, lo.mi yerde az. kimi yerde ok trmanarak. orta mesela'ya varrsnz,
byk nehirlerin havzalarn oluturan plak tepeler mesela'nn bir bandan
brne ular. "Caslillo"lar (kaleler) diyar eastilla bu yaylada uzan r.
Btn byk kara kitleleri gibi, denizden de, onun serinielip lmanlatrd
ky lardan da daha nce snr ve s saar, sy daha abuk emdii gibi, daha
erken yayar. Bu nun sonucu nda, g ne orta l g kavurduunda ar scak,
IKJ DENIZLE I KI KlTANIN KRDGM 43
ekildiinde ar souk olur; kzgn yaz gnlerini izleyen serin gecelerde, insan
topraktan gelen meltemi zevkle cierlerine eker, kn ksack gnlerinde ha
vay ltamayan parlak suk gne batar batmaz buz gibi geceler ker. Son
baharda ise sakin, dingin bir evre terahlk verir insana. Deniz rzgariarna set
eken dalar, klar daha souk, yazlar daha kavurucu klarlar, bu arada uy
sal, alak bulutlarn yolunu engellerler ama vadilere ullanan iddedi siklonlar
nleyemezler, sonuta byk kuraklklar sel gibi yalar izler.
Dalara ullanan sel gibi yamurlarla karlar, sarp yamalardan aa inerken
yzyllar boyunca meseta'nn topraklarn syrm, artlarndan gelen kuraklklar
srklenen bal kkleriyle tutacak taze, gl bir bitki rtsnn gelimesine
izin vermemitir. Bu nedenle kavrulmu, kra, gepgeni, aasz-susuz tarla
lar gz alabildiine uzanr gider; bir k selinin ara tonlar silerek gz kamatran
boluklarda kopkoyu glgeler izdii tarlalar. l pince, saydam bir havada doa
eleri kesin izgilerle belirir, neredeyse derinlikten yoksun gibidirler.
Zaman olur, insan fersah fersah ssz alanlardan geer de, budayn
yeerdii, biilmi ekin saplarnn sarard sonu gelmez ovada koyu, deime
yen bir yeilde, birbirini ar ar izleyen koyu renkli meelerin ya da bir rnek
kafalarn dikmi hznl arnlarn tekdze, arbal kafilelerinden baka bir
ey grmez. Sonra arasra, yar kurumu bir dere yatann ya da bir berrak
akarsuyun kysnda, sonsuz sszln iinde youn ve derin bir yaamla canla
nan birka kavak. Genelde o kavaklar insan varl nn habercisidir: Bir ky
vardr civarda, ovada gnein alnna serilmi, gneten yanm, dondan kavrul
mu, ou kerpiten yaplm evleriyle, ankulesinin siletini gkyznn mavi
sine izer. Ufukta yer yer dalarn silsilesi seilir, ama yaklatnzda yuvar
lack biimli, yemyeil, serin dalar gremezsiniz. plak, kemikli, sarp ka
yalardr bunlar, ancak sert devedikenlerinin ve plak katrtrnaklarnn balarn
kaldrdklar , susuzluktan yarlm topra n yer yer clz otlarla kapl rtsn
gzler nne seren tek tek tepelerdir. Ovada, alalp zerlerinde batan gnei
kucaklarkan gl, scack bir kzllkla tutuan koyu renk topraklarda aa dizi
leri arasnda kaybolur gider yol.
Bu grkemli sszlkta ne gzel olur gnein bat ! Ufka dediinde sanki
daha fazla topra sarmak ister gibi iip kabarr, sonra derinlere dalar, gk
yznde altn yaldzlar, toprakta nn kann brakr, gider. Ardndan sonsuz
gkkubbe aarr, arabuk kararr ve kaamak bir alacakarani n peinden de
rin bir gece iner, prldayan yldzlaryla. Hi de Kuzey'in tatl, bayg n , upuzun
akamlarna benzemez.
Bu doga, yaama sevinciyle dolu tensel cokular uyandrmaz insanda, ra
hatlama, dolu dzgin elenme istekleri de vermez; insan kucanda yuvarlan
maya aran yemyeil, yumuack bir ayr yoktur, topran ku yuvas gibi e
kici kuytu keleri bulunmaz.
Arazinin yoksullugundan kopup, tertemiz, plak, tekdze gkyzyle sarp
sarmalanrz. Doayla iletiim olmaz burada, onun grkemli arlklarnn iinde
kaybolur gider insan. Burada insan tarlalarn kuraklnn ortasnda, ruhun ku-
44 lSPANY A: R l R RAKA AVRUPA
raklklarn duyar.
Kastilya ovasn seyre daldOmda hep iki tablo gelir aklma. Birinde kupkuru,
kra, kzgn bir arazi, masmavi bir gOn altnda, dizleri stne km muaz
zam bir Magribi kalabalg geni bir alan kaplyor, silahlarn bir yana brakmlar,
balarn yere bastrdklar ellerine yaslamlar. ve karlarnda, ayakta, gne
ten yanm bir komutan, kollarn sonsuz maviliOe am, gzleri gkyzne
dalm "AIIah'tan baka Tanr yoktur!" der gibi. teki tabloda usuz bucaks z
l topraklarda, alacakaranlOn son Onda, n planda o heybelli tekdOzeliOi
bozan bir devedikeni, ve uzaklarda, canekien gkyzne izilmi Don Qui
jote ile Sanche'nun siletleri.
"AIIah'tan baka Tanr yoktur, yaam dtr ve topraklarmda gne bat
masn", bunlar anmsar insan bu ovalar seyrederken.
spanyol ruhunun zn yaratan Kastilya topraklarnn Unamuno'da

uyandrd kltrel agrmlar bizim amzdan son dcreec ilgin: l k
arm, etkileyici bir grntylc, Maribi varlnn o topraklardaki
gl izini kantlyor. Ulusal kimlik ve dinsel inancn gecrlii sorun
larnn irdcleyicisi olan yazar, o kimliin temelinde geleneksel "d
man" saylmas beklenen ve sekiz yzyla yakn bir sreyle yarmaday
spanyol larla paylam bulunan bir baka ulusu, "kart" dinsel inan
cn savunucularn buluyor; hem de ayn doal evre iinde, yine o do
ann esinlcdii bir dinsel duyarln davurumuyla. Ve Unamuno,
"kart inan"n temel ilkesini zbez spanyol olan baka iki deyile
birletiriyor ayn trnce iinde: Klasik yazar Calder6n de la Harca'nn
La vida es sueno'su6 (Yaam Dtr) ve spanyolluun ahland
XVI. yzyln yce kral, Akdeniz egemen lii uruna Osmanllara kar
sava veren, Katalikliin heybeLli ve rktc savunucusu II. Fe
lipe'yc atfedilen szlerle. Bylelikle Mslmanlam kar en iddetli sa
valara sahne olmu bulunan Kastilya, deiik, hatta cliik insan top
lul uklarn barnda birletiren, onlara zgn damgasn vuran kltr
ortam olarak beliriyor. I te bu bireim Unamuno'nun -ve daha baka
spanyol yazarlarnn- gznde, yzyl lar srm din kavgalarnn
ansndan ok daha gl. I nsan-doa etkileimi dinsel grii ayr lk
larn unununcak bir arlk tayor, kart tapnma biimlerinin geri
sinde ayn metafizik yneli sczinleniyor.
Yine Unamuno'ya gre, doal evrenin ctinlii ve heybeLi insan
olunu bir ruhsal dcrinlcmcye, metafizik boyut arayna yneltme
nin yan sra, onu gereklerden koparm, dlere salm tr. Ikinci tab-
tK.l DENlZLEl Kl KTANIN KO RDOGO MO 45
Incelik ve iddet: Boa grei geleneksel lspanyol kltOrOnOn bu iki temel

esinin davurumudur (Goya}.
lontin konusu olan Don Quijote, Cervantes'in gncel gerein kabal

ndan, yalnlndan kaarak ad deerlere snan, gln olma
' pahasna dler diyarnda yaamay seen ve lgnlnn bedelini ya
amdan tmyle koparak deyen Lrajik kahramandr. astilya toprak
larnda dlerin gc ylesine byktr ki, halk adam seyis Sancho
Panza'nn saduyusu bile onlardan hepten yakay syrmasna yetmez.
Azorfn de benzeri duyularla alglar Kastilya'y:
Ova tekdze, orak, uzanr gider. Ve insan, o arazide saatler saati yr

dkten sonra, hi deimeyen dzlkten, bitimsiz, saydam gkyznden, eri
ilmaz uzaklklardan tr arm, sersemiemi duyar kendini. Ite o an anlar
Don Ouijote'nin neden ancak o topraklarda domu olabilecegini, ruhunun saf
ralarndan kurtulup, dler, hayaller diyarnda zgr, lgn bir uula kanat
lanm olabilecegini. Burada kendimizi hereyden kopmu duymamamz olas
m? Ruhumuzda gizemli bir eylerin, aklayamadmz iddetli bir zlemin, be
lirsiz bir kaygnn doduunu duymamamz olas m? O kayg, o iddetli zlem,
hibir ykseltisi olmakszn, bulutsuz bir gkyznn altnda, uzakln engi
ninde dalarn mavi perdesine dein uzanp giden sar-kzl ovann ta.kendisidir.
lss:;, yapayalnz topraklarn derin, grkemli sessizliidir o kayg, o zlem?
Onulmaz byklk dlerinin ve metafizik araylarn Kastilyas,

spanyolluk mitosunun somutlat corafi ortamdr. spanya kendini
orada, IX. yzy ldan balayarak gelien Hristiyan-Mslman auma
larnda, o topraklarda doan imparatorlukta, oradan dnyaya yaylan sa
valarda ve misyonerlerde bulmu, ulusal kimliini Ortaa'dan ba
layarak byle oluturmutur.
Ayrlk akmlarn tm iddetine, Katalan dilinin ve kltrnn
tm can l lna ve deerine karr., tarihte I spanya Kastilya olmutur.
Ve Kastilya hi de " Akdenizli" nitelemesinin i lk elde akla getirdii, in
san ilikilerinin kolayl ve scaklyla bilinen, en, keyitli bir diyar
deildir.
"Ey, kaderi kmseyen Kastilya,
Acnn ve savan Kastilyas,
lmsz toprak. Ey, Kastilyas lmn!"
air Antonio Machado genliiyle zdeletirdii o topraklar ite
byle anar.
KASTIL Y A'NIN DN VE BUGN
Unarnuno'dan bir de Kastilya insann dinleyelim:
Kastilya topraklarnda halk kylerde, kasabalarda, kentlerde toplanm tr,

birbirine sokularak beklemi konudar, aralarnda birinden brne uzanp gi
den gepgeni, orak, ssz alanlar. Kylerde ev Obekleri sk ktr, snrlar kesin
likle belirlidir, seyrelerek evrelerini saran tek tk evlerle ovaya yaylmaz ky
ler, daha tenha yerleim blgeleri yoktur, evter sanki birbirlerine scaklk verebil
mek, doann sertliinden korunabilmek iin, kilisenin evresine stste ya
ylmlardr. Aileler kendilerine ikiimin acmaszlna, doal grnmn hznne
siper olabilecek ikinci bir rt aralarm gibi. Bu nedenle yre halk tarisiarna
ulamak iin kal r srtnda uzun bir yol gitmek zorunda kalr. Kyller alrken
de birbirlerinden uzaktrlar. renperler evlerine ancak gece vakti dner, iin yor
gunlugunu atm;k iin mutfag n sert peykesinde uyurlar. Akam olurken. aaran
gokkubbenin altnda, siletleri gkyzne izilmi, kal rlarnn srtnda gelileri
griP-cek eydir, ipince havaya saldklar agr, tekdze, dertli trkleri yol yol
ilenmi topran sonsuzluunda dal r, gider.
Onlar tarlada, sert topra n stnde ter dkerlerken, ky kadnlar ksack
gnlerin keyfini kardklar taraalarda alak sesle konuarak ilerini grrler.
Uzun k gecelerinde beyler de, hizmetkarlar da ocak banda toplanrlar, hiz
metkarlar ou kez tel alar, eski ezgilere ayak uydurarak dans ederler.
IKI DENIZLE IKI KlTANIN KRDGM 47
O kylerin ya da ovada uyuyakalm eski kentlerin birine g i rin, saatierin

tekdzeliinde yaamn usulca, yava yava akp gider gibi grnd o yerde
canl ruhlar vardr, gelip geici bir temel ve sonsuz bir temel ve Kastilya tarihinin
bir parasdr hepsi.
Orada, kuru, sert, ba ktn andran yapsyla, gneten yanm, souk
tan kavrulmu bir insan soyu yaar, amansz k larn donlaryla, belli aralarla
pepee gelen ktl klarn zaman iinde ay klayarak rettii, gn insafszl
na da, yaantnn ktlna da alkn kanaatkar bir insan soyu. Katrnn
stnde, pelerinine brnm geerken sizi vakarla selamiayan kyl, ar ne
zaket gstermeden, sade bir tavrla evine buyur edecektir sizi. Hare.ketleri sa
kindir, aralklarla, vakarta konuur, ylesine ardan alr ki tahtndan indirilmi
bir kral dersiniz. Arkanl olduu kadar inatdr da, bu iki zellik birbiriyle akra
badr zaten. Denebilir ki, psikofizyologlarn "tepki sresi" diye adlandrdklar
sre onun iin hayli uzundur, bir izienim ya da dncenin bilincine varmas iin
epey zamana gereksinimi vardr, o dnceyi bir kez yakalad m da hemen or
taya dkemez, bir baka izienim ya da dncenin gelip ncekini itip ortaya
karmas gerekir. Sonuta izlenimlerinde yava ve inat gibi grnr.
Yapsal zellik olarak ranmlayabileceimiz bu niteliklerin Kastil

ya'nn zgn yaznna, Cid Destan'na, Cervantes'in, Caldcr6n'un, Tir
so de Malina'nn yapLiarna yansyn izler Unamuno. Doadan gn
delik yaanuya yansyarak onu biimlendiren, gndelik yaanunn tm
ayrnularnda yinclcncn niteliklerdir bunlar:
Onunla birlikte evine girin; n cephede, gnein i nda, karbeyaz bir

fon zerindeki mavi ereveleri gzlerinizi kamatracaktr. Sofrasna oturup
basit, piirilmesi pek de zen gerektirmeyen yemeini paylan, hem sade, hem
kuvvetli bir besindir, damakla keskin lazzetler brakan ac biberlerden baka
taliandrc katlmamtr iine.
Eer bayram gnyse, yemekten sonra danslar seyredersiniz, tekdze bir
dmbelein, tefin ya da crlak bir gaydan n eliinde, tekdze, ar danslar;
sesler kulanza delgi gibi saplanr. Ezgiler dinlersiniz, notalar srklenip giden
genizsi, tarla ilerinin yine tekdze temposunu izleyen bozkr trkleri. I nce
ayrntl ritimleri, yarm tonlar deerlendirmeye yatkn olmayan bir kula ele ve
rirler.
E er kentte yayorsanz ve o kentte eski , zgn Kastilya okulu tablolar
varsa, gdip grn onlar, nk o insanlar parlak ykseli dnem inde bir ger
eki resim okulu yaratm lardr, ton lukaras , yalnla yatkn, gl , kaba, ba
kana bir du etkisi yapan bir gereki lik. Belki Ribera ya da lurbaran'n bir eski
tuvaline rastlars n z, bir deri bir kemik, a s k suratl bir kei arpar gznze,
tel tel kaslar ak, canl renklerle belirtilmi koyu glgeler stnde, renk ve ton
bakmndan pek yoksul, nesnelerin sanki evrelerinden oyulup kart l m gibi
1 K I S PA N YA: RIR RAKA AVRUPA
gorundLiQO br tuvaldir bu. ogu kez figrler !onla bir btn oluturmazlar. Kas
tilyal ressamlarn en has Velazquez bir "insan ressam"yd, olduu gibi, yek
pare, zentisiz insanlar. tm tuvali dolduran insanlar sergilerdi.
Peyzaj ressamiarna rastlayamazs n z Kastilya okulunda, ton ayr m ve
yumuak gei duygusunu, hereyleri sarp sarmalayan, bir bOlOne dntren
ortam birligini bulamazsnz.
Bu kupkuru, sert, kesi", inat katla "doallk" derler, onun dnda kalan
hereyi sonradan eklenmi bir zenti sayarlar.
Bu insanlarn canl bir ruhlar vardr, o ruhta da atalarnn ruhlar gizlidir: belki
kat kat rtlerin altnda uyuyakalm, ama hala canl . Biro{Junda, zellikle de
biraz olsun kltrden nasibini alm bulunanlarda, soyun zgn nitelikleri o ruh
tadr.
O, ruhlarn ruhu, o insan soyunun ruhu, bir zamanlaf dOnyay sarsm, im
eklerinin {Jyla aydnlatm, yreQindeki inancn patlak vermesiyle da{Jiar ya
ratmt.
Bir zamanlar, yani X V-XVII. yzyllardaki Altn ag'nda. Pckiyi,

daha sonraki aiara o ruhtan kalan izler nclcrdi, ne nemi vard o izle
rio?
Unamuno'ya gre, o yanardagn "bir zamanlar akkorken imdi so
uk .aa dnm olan lavlar" eelcnip incclcncbilirdi: O zaman ulu
sal kimliin gerei btn o uzlamaz clikilcriylc, bir yanda yaln
kat, inceliklerden yoksun gerekilii, br yanda lgnca idcalizmiyle
ortaya karlabilirdi; bugnn hastalkianna tan konulabilirdi by
lece.
Yzylmzn balarnda unlar yazyordu Unamuno:
Bugn lspanyol toplumu derin bir bunalm geirmekte: I hesaplamalar,

hzla yer de{Jitiren {Jeler, darmadan olan {Jelerin ve yeniden bir araya gelen
gelerin kaynamas var baQrnda, dardan bakldnda ise umut krc bir dur
gunluk. Bu bunalm iinde, zgn geleneksel zellikler, biro{Ju dalma halinde
olmakla pirlikte yine de varlklarn srdryor ve zgn Kastilya soyunda ken
dilerini belli ediyorlar.
Kastil ya ruhu drt bir yana alp dnyaya yayld{! nda uluydu, ama sonralar
kendi kabuuna ekilip uyudu, hala da uyanmad.
Bir zamanlar inancn farkl kltrlerini barnda bar ndnn

olan, ylikscli dneminde yeryzne salp, ardndan kendi z varl
na kskanlkla sarlm bulunan Kastilya, zgn havasn bugn de
koruyor, Avrupa'n n tarihsel grnmne en sadk kalm krsal kc-
IKI DENIZ LEIKI K ITANIN KORDG M 49
Zurbaran'n rahipleri: yaln, gl, etkileyici bir gerekiliin rn.
simlerinden biri. spanya'nn yabanc kltr uzmanlarn en ok b

ylcyen yeri.
Henz sk otoyol alaryla rlmemi Kaslilya, karayollar Avru
pa'nn hayli gerisinde, trafii seyrek, doal ve toplumsal evreyi etki
Iemekten hayli uzak. Jandarma karakollar var, ocuk resimlerinden
kmasna basit, kiremit kapl danlarnda san-krmz bayrak dalga
lanyer yayla rzgfrnda, stlerinde iri harflerle "Todo por la patria"
(Herey va.an iin) yazyor; karayolunun kenarnda, ayieklerinin di
binde eski trafik kazalarnn bahtsz kalntlar ryor, yanbalarnda
bir arsada, glgelic ekilmi ssl-psl bir kamyon irisi, zene be
zene yazmlar Uzerine: "Dios es amor" (Tanr sevgidir).
Turistler havalandrmal lks otobslerinden yan uykulu seyrediyor
lar sonu gelmez meseta'y, uyuyan ky!eri, kasabalar uyandrmadan,
kylarndan kenarlarndan geip gidiyorlar; geceleri her biri restore edi
lip bol yldzl oteliere dntrlm tarihsel kalelerde geccliyorlar,
rehberlerinin anlatl "Reconquista" (yanmadann Ortaa'da Araplar
dan geri aln) olaylann'dinliyorlar, o da eski spanyol toprann
mitoslarndan bir mitos, masallarndan bir masal, iLe o kadar.

D dnya hzla deiir, kylar dev otellerle tkanr, yazlk sitelerio
beton scddiyle rlrken, etin doas sayesinde, yine de spanya'nn
en az deien yerlerinden biri Kastilya topraktan. Ve kytarla i kesim
hala ayr lkeler kadar ayr birbirinden; birinde gerek olan herey b
rnde yalan, birinde geerli olan herey brnde anlamsz.
Hala bir z var Kao;tilya'nn, inansanz da, inanmasanz da ...
" Varolmam valye" Don Quijote'nin ans hala capcanl: LC u
rada, u ufac k handa geinn i geceyi, u avluda, u yatan banda a
faa dein silahlarnn banda nbet tutmu, hanc ona valyelik sa
nn hakkyla verebilsin diye, ite urada hala duruyor savau yclde
innenleri. Bugnk etLen-kem ikten yabanc ziyaretilerden ok daha
gerek Don Quijote; nk o Kastilya'nn gerei, inatla blgesel ve
alacak kadar evrensel.
Hala var Kastilya; zamann ve mekann beklenmedik bir boyutunda
kendince yayor ve siz bir kez Madrid'in ltl caddelerini, scak,
renkl i , sevecen kalabaln brakp yay la yollarna dmeye grn, ta
rihsel kimliinin olanca gcyle karnza dikilivcriyor.
Hala var Kastilya, kar nza diki liveriyor ve lspanya'nn, grnr
deki kolayl nn tersine, hala kavranmas g, etin mi etin bir lke
olduunu duyuruyor size.
SLAM'IN HEM NDE
HEM KARlSlNDA
G izem l i Gencralife bahelerinde geen bir

gnn akamnda Elhamra'nn kzl duvarlan
nn tepesinden Granada'y scyre dal yorum:
Avrupa'da bir ei daha bulunmayan, masallar
dan kma benzer bir Magripli saraynn e
teklerinde serilmi yatan, dillere destan Gma
ta'y.
Arap yanmadasndan Atlas Okyanusu'na de
gin ulaan, sanki bir kl vuruuyla Akdeniz'
in gneyini kuzeyinden ayran, slam fetihlerinin Avrupa'daki son ka
lesi Gmata. Dogu ilc Bat arasnda sekiz yzyllk kavgal birlikteli
in son durag, tarihin bylcyici kltr odag, spanya'nn zndeki
elikinin yaplarda, bezemelerde somutlatg, elle tutulur gzle g
rlr olduu ortam.
Ardmda, kuytu avi ularda, adrvanlar agldyor hi durmadan. Re
vaklar, kemcrler, oymal kaplar, mermcr kubbcler, inili sslemcler,
zarif geometrik bczemelcr, i bahelerde kanallar, emeler, nilfcrli
havuzlar, fskiycler, fskiyeler ... Suyun bilimsiz ezgisinin el iinde,
bir bin bir gece ddr Elhamra'dan geriye kalan bclleinizdc. plak,
orak, kupkuru yayiann rsnc eki gibi inen kavurucu gnein al
nnda, bir serin, glgc l i , anlalmaz dnyadr suskun, hcybctli var
lyla " H ristiyan yzyl lara" meydan okuyan. teki Avrupa lkc
krinden aktararak belied iimiz "dinibtn " , ''koyu Katolik" l span
ya'dan, Engizisyon spanyas'ndan, Ortaa'dan kalma renkli dinsel
yortularn spanyas'ndan apayr bir grnt bu. Ama yine de lspan
ya'dr, spanya'nn tarih iindeki serveninin anlam l bir yz.
Hem de hayli sk beliren bir yz; sylennesc de, vurgulanmasa da,
tarih boyunca H ristiyanlk inancna smsk sarlmasyla n salan
spanya'nn birok yeri Hristiyan olmayan, hatta Hristiyanla kart

bir kltrn izlerini tayor. Gnmzde "slamn yollan", turizm a
centalarnn sunduktan belli bal gezilerden biri. Ve Hristiyanlk'la
yarmaday paylam ve ekimi olan o kltrn izleri Hristiyanlk
ncesi dneminkiler, pagan Roma'nnkiler gibi kazbilimine malolmu
deiller, yaayan, bin bir biimde varln hala srdren izler. Hem
evrede gryorsunuz o izleri, hem insanlarda. ou zaman da yalnzca
sezinliyorsunuz, spanya'y "bir baka Avrupa" yapan ey olarak.
Kuzeyde, Ortaa'n en eski hac yollarnn getii dalk kesim ,
grkemli katcdraliyle Santiago de Compostela'nn yerald yemyeil,
pslak, hznl Galicia, yaln Pireneler katksz Hristiyan'dr ama,
mesela boyunca gneye doru indike yava yava duyurur kendini
Endls, hem dinsel savan, hem bar iinde birlikteliin kaln
tlanyla: Kimi bir mimari biim i , kimi bir sslemeyi tanrsnz, ev
rede bir yerlerden hatrladnz aynntlar yakalamaya balarsnz, sesler
ezgilerde uzayp gider, bozkrlarn, llerin atlann seer kulanz.
Akdeniz'in iki ucunun corafyaya inat, kltrde birbirine deecek gibi
yaklat, zamann ve mekann silinir gibi olduu noktalar sczinler
siniz. O ortak noktalarn peisra dolamak teden beri Akdeniz'in iki
ucundan nice gezginin, nice yazarn merak sard bir ugra olmutur.
Ancak hemen syleyelim, sonu kanrken abartmamak daha doru:
Sonuta gemi gemi olarak kalyor, Bat Bat olarak, Dou da Do
u. spanya da bir Avrupa lkesi olarak kalyor. Ne var ki, spanyol
lar anlayabilmek, onlar sradan Avrupallar olmaktan karp, ba?.an
kendi lerinin bile akl erdiremedii tuhaf bir derinlik boyutuna kavutu
ran eyi kavrayabilmek asndan byk anlam var bu urn.
C6rdo'da bin yllk Yahudi mahallesinin darack sokaklannda bni
Rt'n hcykeliylc burun buruna gelirsiniz, Kurtuba Camii'nin kemer
leri altnda Avrupa'y hepten unutur, am'da boluverirsiniz kendinizi.
"Zamannda kil iseye dntrmler ama adn dcitirmcmilcr, bu
karma hali yle gndelik yantmzn bir parasdr, yani biz aync
dne hep Cami'yc1 gideriz" diyordu C6rdobal IS<bcl.
Kendi dinsel inancna ou kez teki Avrupallar artan ve rk
ten bir tutkuyla sarlan spanyol insan, ayn :t.amanda onlarda bulun
mayan bir hogryle, rkncden bakar ayr inanlar.; yzlerce yl sr
m birlikteliin verdii alkanlk ve rahatlkla. ber'dc domak de-
ISLAM'IN H EM IINDE HEM KARlSlNDA 53
rnek, ulusal kltrnden gl bir dinsel inanc devralmak oldugu ka

dar, ona kart ve onun kadar salL baka inanlarn bilincini zm
semek, haua kimi durumlarda ekiciligini duymak demektir. spanyol
lara geni bir bak as salayan iyi bir elikidir bu.
Levante'de, yani yarmadann Dou kylarnda birok yerde her yl
" Araplar ve Hristiyanlar" bayram enliklerle kullanr, halk tarihsel
giysilerle eski savalardan tablolar canlandrr. Elbette ki sonunda zafer
Hristiyanlarn olur ama, Valencial bir ressamn anlatlna gre her
kes Arap kl na girmeyi yelcr. Doulu giysileri daha gzalc, daha
esinleyici olduundanm. Belki de Don Quijote'nin soydalan yitiril
mi davalar savunmaya teden beri eilimli olduklarndandr, kimbi
lir?
Endls'te bugn srp giden el sanatlar bizim iin hi yabanCi
deil. Dahas var: Dou motitleri fabrika rn seramiklerde bile yi
ncleniyor. Arap sanatnn Roman ve Gotik stilleriyle kaynamasndan
dogan mudejar denen karmaa ise yarmadann her yannda yaygn ve
etkisini alacak kadar yakn zamanlara dcgin duyurmu: ber'in A vru
pa'ya en ak kesimi olan Katalonya'da, nl mimar Gaudi, Barcelo
na'nn benzersiz kilisesi Sagrada Familia 'y yaraurken o zmsz mu
dejar karmaasndan esinlcnmi.
spanyol kltrnde slam varl bastrlm , unuuurulmu,
yadsnm da olsa, dotayl ya da dolaysz, bin bir yoldan duyurmu
kendini. O etkinin orann ve aynntlann bilimsel olarak hesaplamak
herhalde olanaksz artk. Ama spanyol insannn Avrupa'ya, Dogu'ya
ve kendi kendine bakn deitirdii kesin. Eskiden neler vard o
bakta, imdi neler var? Karnlk, kuku, tedirginlik, zlem, kark
duygular herhalde. Biraz zmleyebilmck iin ilkin tarihe bir gz
atalm, sonra spanyollarn yorumlarna.
ROMALILARlN VE V ZGOTLARIN SPANY ASI
Tarih alar boyunca gneyden, kuzeyden, doudan, birbirinden apayr

soydan insan topluluklarnn gelirdikleri apayr kllrlerin katman
lamasyla olumu, bin bir yzl bir btndr spanya.
i lkin, atalarnn tarih ncesi alarda Afrika'dan geldii samlan
Iberlerin ve Avrupa'dan gelen KetLlerin spanyas vard; sonra Akde-
niz'den gelerek koloniter k uran Fenikeli ler, Y unanllar, Kartacallar

kendi spanyalar'n yaraLt lar. Dou kkenli kltrleri barndrmaya ve
dierleriyle uzlatrmaya teden beri alkn bir topraku ber yarmada
s; .. l l l . yzylda an iki sper gc olan KarLacallar i lc Roma
ht Akdeniz egemenlii uruna lmcl bir savaa tututuklarnda
nemli Larih olayianna sahne olmaya balad. Deiik topluluklar, dei
ik uygarlklar arasnda birok kez y inetenecek olan aumalann ba
langcyd bu.
Romal lar yarmaday kolay ele geiremediler, yerel direni odak
larnn bastrlmas ve feth in Lamarntanmas iki yzyl ald, ama daha
sonraki be yzyl boyunca, Roma lmparaLOrluu durduka, Iber sorun
karmayan "sakin bir eyalet", daha dorusu bir "eyaleller btn" ola
rak kald, Akdeniz havzasndaki evrensel devletin yarau dev mozai
in bir paras olarak kimliini bul_du: Roma'nn dilini, eitim ve hu
kuk sistemini benimsedi, Latinleti, Romallau. Kentlerin, limanla
nn, kamyollarnn yaplmas, toprciklarn Larma, madenierin iletmeye
almasyla bcr ekonomisi Akdeniz ekonomisi iindeki yerini ald,
hammadde salad yabanc smrgecilerin verdii LOplumsal ve kl
trel grnm benimsedi.
ok gemeden dinsel inancnda da Roma'ya uydu; pagan dnemin
imparatorluk ve Devlet klt orada kk salarnad ama, I. yzyl orta
lanndan balayarcik Akdeniz yoluyla gelen Hristiyanlk inan Roma
llarn kurduu kentlerin ileri kltr ortamnda benimsenmeye balad.
Bau'nn teki blgelerindeki gibi "Jlispania"da da Hristiyanlk krsal
yreterin geleneksel inanlaryla atll, sonunda -bczdirici bir ya
valkla da olsa- pagan trelerini bastrd. Zaman iinde kentler krsal
kesime, kenar blgeler merkeze stn geldi ler; I I . yzyl sonlarnda
Hristiyanln yerlemesiyle ber bir kez daha Dou'nun yrngesine
girmi oldu. Latince ve A kdeniz kltryle birlikte zmsenen yeni
din, aslnda Romal lama srecini btnleyen e oldu, yle ki baz
durumlarda, rncin Roma egemenliine uzun sre direnen kuzeydeki
dalk kesim halklar aras nda, Roma ruhunun ancak o yeni dinsel i
nan sayesinde yerletii sylenebilir. Bylelikle bcr yarmadasnda
slenen ve evrensel egemenl i k emeli gden glere, Karaca ve Ro
ma'dan sonra Kilise de eklenmi oldu.
Sada: Elhamra Saray bir bin bir gece ddr belleinizde.

1/ispania 'nn zgn tarihsel kimliinin belinnesi yolundaki ilk

admlar ise III. yzyldaki bunalmn bagstcnncsiyle atld. 264-276
yllar arao;nda yarmadadaki eyaletler Franklarn ve S cvlcrin aknlar
sonunda barbarca ykma urauld. lke o felakcucn sonra ar ar to
parland, kendilerini kunarabilmi olan kentler evrelerinde koruyucu
surlar ykselttiler. As l nemlisi, Hristiyan piskoposlarn Kilise'ye
Roma modelini izleyen bir dzen venneleri, dolaysyla Roma'nn dev
let, hiyerari ve kltr anlayn zmsemeleri, mparatorluun
H ristiyanlamasn ve resmen koruma altna girmeyi kabul etmeleri
oldu. Bylelikle Imparatorluk merkezi Roma ile 1/pania eyalctleri
arasnda, Kilise ile Devlet arao;nda yzyllar sren kopukluk ve <;ki
me sona ermi oluyordu. IV. yzylda Kilise, Roma'nn Akdeniz lke
lerine Imparatorluk boyunduruuyla birlikte zorla benimsettii otorite
ve evrensellik fikirlerinin son snayd. Bu dnya gr ve Barhar
aknlar srasnda birdenbire kentlerin koruyucusu kesilen piskopos
larn deneyimleri sayesinde, lmpar.orluk, anayurdunda ykld.ktan son
ra da Ilispanidda varln srdrd.
Imparatorluk dnn daha sonraki yzy llarda bir mitasa d
nmesi bundan ileri geldi: Roma'nnkine benzer, onun gibi u1.ak l
kelere yaylacak, kendi "yurtta"n kendi yaratacak bir merkezi g
oluturma d. Ayn alarda yerleen ve bin be yz yl sreyle ,_
panya tarihine ar damgasn basan Kilise de gemiin bir baka dc
imezi. Hem artk K ilise eski Roma topraklarna ylesine kk sal
mu ki, lkeyi daha sonra ele geiren Vizigotlar bile ordlarda tutuna
bilmek iin VI. yzylda Arilik'ten vazgeip Katoliklii benimsernek
zorunda kalacaklard.
teki Cenncn topluluklar gibi Vizigotlar da Avrupa'nn yarmada

ya armaan euii rklarn deimez yolu olan Pirenclcr'in bau geit
lerinden gclmilcrdi, V-VI. yzyllarda mesea'nn nem li nokta larn
ele )!eircrck egemenlik kurdular. ilkin hal<l Rona'nn, ardndan Bi
zans'n i m paratorl u k hLniinc hal kalan Aktieniz k y sndaki kenar
hlgcler o iktidar dciikliinc kar dircmlilcr. Bir kez daha merkez ilc
kenar kesi m lerin tutumu ve yazgs birbirinden ayrld , Vizigotl<r ba
kcmlerini Akdeniz kesiminde deil, yarmadann gbcindc, Tolcdo'da
kurdular ve hylcliklc ilk kez olarak mesea, yarmadann siyasal mcr-
ISLAM'IN HEM IINDE HEM KARlSlNDA 57
kezi durumuna geti. Sonuta i yaylalarda egemenlik kurmu bulunan

80- 100 000 Vizigot ilc Akdeniz kylarnda yerlemi bulunan 3-4
milyon 1/ispanial arasndaki ayrlk bsbtn kcsinleti. Ky larn
byk blmnde halk Dou Roma'nn silahl destei sayesinde Bar
bar LChdidinc kar durdu, Akdeniz'in ticaret ve kltr ortamndan kop
mad. Merkez kylar egemenlii altna aldktan sonra bile, Vizigotlar
iktidar elde tutan bir oligari olmaktan ileri geemediler; lkeye yn
verenler, yasalar, ekonomiyi, ruhsal yaam, kltr ilerletenler hep
lkenin yerlileri oldu. Sonuta, Vizigot monarisi Mslmanlar tara
fndan yklncaya dein, Kilise'nin ve byk toprak sahibi soylularn
verdii destck le ayakta kald.
Vizigot krdll siyasal yap olarak clzd, dtan gelen ufak bir teh
like karsnda kendi iindeki ekonomik, toplumsal, rksal, dinsel
elikileri aamad, VIII. yzyl balarnda devrildi, birok yerde Ardp
lar'a LCslim oldu, ancak kuzeyde, Cantabria dalannda kalnular brdku.
Kastilya'da yerlemi bulunan Vizigot topluluu ise yz yl sonra ku
zeybatya, Galicia taraflarna ekildi, orann yerel halkyla kanantic ta
rih sahnesinden silindi.
AKDENZ I KIYE BLNYOR, !SPANYA DA YLE
VII. yzylda Akdeniz haV7..as nda yeni bir sper g belirdi: Yeni bir
LCktanrl evrensel dinin bayra alunda fethe kan Mslman Araplar
kuzey Afrika'daki eski Roma topraklann ele geirerek yldrm hzyla
Avrupa'nn gney kaplanna dayandlar.
7 1 1 y l nda Iber yarmadas fetih dalgasyla sarsld. O byk kar
gaada neler olup bittii tam olarak bilinmiyor; slam egemenliinin
balangc, efsanelerle karmakark. Yine de o karklkta seilen bir
ad var: Urbano, Ulyan da ya Julin, iktidar kavgasna tutumu bulu
nan Vizigot soy l u lar arasnda Araplardan yard m dileyerek onlara
yar madan n kaplarn aan Scp tc va lisi, span ya n n ulusalc tarih gc
'
knckkri n i n gzyle "el gron raidor" , yani "biiylik hain".

Yarm adan n yerel ha l k n n birok yerde Vizigot yneticilere ve
i b i rl iki byk toprak sah iplerine bakald rarak Araplarn iini kolay
Iaurm ol malar gl bir olaslk. Romallarn bin bir zorlukla ba
cdebildikleri bcr blgcciliinin o frsatla hemen canland kesin; baz
58 I S PANYA: RIR BAKA AVRUPA
kentler ve baz yerel yneticiler Mslmanlarn korumas altnda bir

blgesel zcrk l ii severek kabullcnmi olmallar.
Ccbclitark boazn geen Mslmanlar Guadclctc arpmasn ka

zamlktan sonra hzla ilerledi ler, drt yl iinde kuzeydeki dalk kesim
dnda her yeri ele geirdiler, Endls adn verdikleri Arap kesiminin
bakenti C6rdoba (Kurtuba) oldu. V I I I. yzyln ilk yarsnda yarma
daya gelen Mslmanlarn says baz kaynaklara gre 60 000, baz
kaynaklara gre daha fazlayd; fatihlcrin, sayca aznlkta kalmalarna
karn, dinlcrini, dillerini ve kltrlerini hemen yaydklar ise kesin.
Daha Vizigot dneminde, Devlet ilc Kilise arasnda sk bir dayan
ma kurulmu bulunduu halde, yarmada halknn en azndan bir bl
mnn kart bir inanc kolayca ve hzla ben imsemi olmas dikkat
ekicidir. O gne dein spanya'da grlen blnmclerin en iddetiisi
oldu bu. Oysa olaya nesnel olarak yaklaan baz spanyol tarihilcri,
Mslmanlarn lkede yerlemi bulduklar H ristiyan ve M usevilcre
kar esnek ve hogrl davrandklarn belirtiyorlar. Hatta herhalde
XV. yzyl sonlarnda, o topraklar geri aldklannda Hristiyanlarn gs
terecekleri iddetle kya'ilayar..tk , zellikle vurguluyorlar o hogry:
O derin toplumsal deiimden Mslman I spanya ddu. Ve, XII. yzyldan

balayarak ileri srld gibi, kendi geleneklerine yabanclam, hasm ve
yklmay hak eden bir I spanya deildi bu, zne tpk Vizigot l spanyas kadar
bal bir toplumdu. l k letih ordularn (hep olduu gibi, kk ordulard bunlar )
oluturan Araplar, Suriyeliler ve Barbarler lkeye gnllerince yerletiler ve ilk
kuakta halkn zihinsel yapsn deitirmeye girimediler. Asl kayglar Vizigot
larn elinde bulunan kamu topraklarnn ve byk toprak sahiplerinin mlklerinin
elden geldiince geni blmOne sahip kmakt. 2
ber yarmadas halknn bu ikircikli diyebileceimiz tutumu, Avru

pa'nn kalan kcsimlcrininkindcn, rnein ayn dnemde Fransa toprak
larnda yerlemi bul unan Franklarn gsterd ii kesin dmanl ktan
hayli farkl .
Francisco Guticrrez Contrcras Avrupa kavramnn v e Avrupal kim

liinin oluum srec ini anaizgileriyle inceledii Europa: 1/isoria de
un'a idea (A vrupa: Bir Fikrin Tarihi) balkl kitabnda o kimliin Or
taa boyunca slan'a kar savaarak belirginlctiini, Avrupal ruhu-
ISLAM'IN H EM !IN DE H EM KARlSlN DA 59
Ispanya'da Islam'n simgesi saylan Cordoba Camii.
nu benliinde ilk canlandran topluluun, Mslmanlarn ilerleyii

karsnda Hristiyanln savunucusu durumuna geen Franklar oldu
unu belirtiyor:
(V-VIII. yzyllarda Romallk kavramnn yerini giderek Hristiyanlk kav

ramna brakmasndan sonra) Hristiyan Latin dnyasnn btnln g
lendirecek ve o btnln bilincine varmasn salayacak olan bir etmen daha
ortaya kt: birdenbire tarih sahnesinde
. beliren Islam. Mslmanlk, yz yl
iinde, Arabistan lleriyle sn rl bir din olmaktan km, Bizans Impa
ratorluu'nun Asya'daki topraklarn tehdit etmeye balam, Afrika'nn kuzeyini
ve Iber yarmadasnn hemen tmn ele geirmi, Frank krall topraklarnda
Charles Martel tarafndan Poitiers'de durduruluncaya dein ilerlemiti. lspanyol
asll bir rahip olan Gen lsidoro o savata Islam'n karsna dikilen gleri
"Avrupalt" olarak adlandrd. Drt yz yl sonra Hal seferlerini yaratan ite o
ruhtu. VII. yzyldan VIII. yzyla geerken, Muhterem Beda Avrupa kavramn
"Hristiyanln Bat kesimi" ile e tutuyordu. Ona gre en geni Avrupa toprak
lar Germenler lkesi, Galya ve Hispania idi. Kart dinden dmann yol at
dayanma Sritanyal rahibi, salt corafi snrlar aan bir Avrupa kavramn or
taya atmaya yneltmiti. Avrupa fikri Hristiyanlk temeli zerinde belirgin
lemeye balamt. 3
Peki, Avrupa'ya kart olan ve Avrupal kimliini o kartln di

namiinde olumaya yneiten lslam', daha sonrd sekiz yzyl banda
barndrrn, 'hatta bir ara neredeyse tm kltr o kart kltr or
tamnda gelimi olan Ispanya, Avrupa'nn neresinde yleyse'!
Ispanya'daki ileriye, Avrupa'ya ak kltr odaklar da, onlarn tam
tersine, Katalik ve lspanyol geleneklerine smsk sarlarak lkenin
benzersiz zgnln savunanlar da, bu noktada o gemii bir yana
brakmak: durumunda kalyorlar. Ama brakmak da yeuniyor, nk
sorun yzeysel bir ideolojik seim deil, derin ve karmak bir kltrel
kimlik sorunu: Anlalyor ki bir Avrupa lkesi bile "Avrupal'ym"
demekle kolay kolay Avrupal alamyor.
Yzyllar getike lspanyollar da silaha sarlarak eski topraklarn
geri alacaklar, ulusal destanlarn sava alanlarnda yazardk "Avrupal
lklar"n kantlayacaklard. Ama yine de biraz deiik, birdZ "melez"
Avrupallar olarak: kalacaklard: Siyao;al tarih, savalar ve barlaryla
kesin izgiler sergiler ama, sra kltr arihine geldi mi iler ar.tpsana
dner.
Mslmantarla Hristiyanlar arasnda ikiye blnm olan Ispanya,

Ortaa'da Avrupa'nn baka yerlerine benzemeyen zgn bir evrim ge
irdi. Snrlar balangta kuzeydeki Cantabria dalarna dein varan
M slman kesimi ya da Endls, yzyl sreyle rakipsiz geliti,
grkemli bir devlete dnt. Ge(\:i dalarda hayvanclkla geinen halk,
kendi zvarlna smsk sanlarak Islam egemenliine direndi ama, tu
durum da yarmadann tarihsel gelenei saylrd ve Endls'n uzun
sre "varolabilecek tck Ispanya'y temsil eunesinc" engel deildi.
Araplarn ilk sorunu yeni topraklarda varlklarn salam biimde te
mcllendirmek oldu. Endls, balangta kuzey Afrika valisine tal
bir Emirlik'ti. 756'da Arap dnyasna egemen olardk Halifclii Ba
dat'a tayan Abbasiler'den kaan Emevi prensi I. Al:xlurrahman, yeni
lkvlcti, bakcnti Kurtuba olan bir kralla dntlird. Daha sonraki
i ki yzylda islam, ya n n ad ad a grkemle kk sa l d . 929'da l<ha kan
l l l . Abdurrahman halildiini ilan ederek Endliliis' mutlakiyetic ync
tilen tam bamsz bir devlete dntnl ve Badat Halifclii'ndcn r
ncklcnmi kurumlarla donatar.k yeniden yaplandrd.
X. yzyl balarnda Arap egemenlii yarmadada siyasal, ekonomik
ISLAM'IN HEM IINDE HEM KARlSlNDA 6 1
ve kltrel bakmlardan doruuna ulat. Yeni tarm tekniklerinin geti

rilmesi ve sulama sisteminin gelitirilmesiyle Guadalquivir vadisi , Ge
nil ukurluu ve Malaga'dan Tortosa'ya kadar uzanan Akdeniz kylar
hayranlk verici bahelere, bostanlam dnmt. Kentlerde, zellikle
Kurtuba, Sevilla ve Malaga'da ipek dokumaclar, maden ustalar ve
mlekiler feodal Avrupa'nn giderek artan isteklerini karlamaya an
cak yetiiyorlard. G neyde Almeria Bat'nn en zengin limanlarndan
biri, Endls ile Badat Halifelii arasndaki ticaretin kilit noktasyd.
Bakent Kutuba'dan bolluk ve incelik yaylyordu. O darlk dnemin
de, piyasada nem li miktarda altn dolayordu, Hristiyan dnyasnn
snrlarn aan Mslman paralar Ispanya'nn Islam kesiminin etkisi
nin Avrupa'nn uzak kelerine vardn gsteriyordu.
O zenginlik Mslman glerin yeni batan dzenlenmesi iin sa
lam bir temel oluturdu. K urtuba Halifelii'nin kurucusu III. Abdur
r.thman, dinsel konularda kendisine tartlmaz sz hakk salayan yeni
yelkesinden yamrland, ordusunun mevcudunu artrd, eyaletlerin aynik
lk eilimini ve aykr elerin bakaldr heveslerini krabilmek iin
lke birliine ncelik verdi. Yzyln sonlarna dein, Endls Avru
pa'nn en gl devletiydi demek yalan olmaz, parlak grkemiyle Avru
pa'nn Cermen kkenli saraylarnn gzn kamaurdna kuku yok.
"CIHAT"A KARI "RECONQUISTA"
Endls'n spanyol halknn tm hemen Mslmanl bcnimseme

miti. Yeni inancn ekiciliini duyanlarn ya da yeni efendilere ayak
uydurmann salad eitli olanaklardan yararlanan dnmclerin yan
sra, her trl zmseme giriimine kar direnerek eski inanlarn ko
ruyan "Mozarabe"Ier de vard. ou kentlerde oturan o topluluklar ar
uk tarihe karm bulunan Roma dneminin kalnus orta snf halk
tan ve cl sanatlarndan oluuyordu. st dzeydeki balca temsilcile
ri, Endls'te yayan Vizigot Katolik K ilisesi'nce sk skya rgt
Icnn iti.
Moulrabe varl Islam egemenliinin ilk yzylnda gzden
kartmamas gereken bir eunen, savalar ve siyasal olaylar gihi, En
dls toplumundaki ruhsal karmaay anlayabilmek, iki kart dine i
nananlar arasndaki il ikileri doru saptayabilmek asndan nemli bir
olgudur. Mouirabe dili, sanat, kltr, iiri yannadann kuzeyinde ve

Asturias, Lcon, Kasti lya, Portekiz, Arag6n, hatta Katalonya gibi dier
baz blgelerinde yayld ve deiik oranlarda bcnimsendi. Kimi du
rumlarda o insanlar Islam kesimini Hristiyan kesiminden ayran snr
topluca ap kuzeydeki din kardelerinin yanna yerlemeyi yelediler.
Kendi sarslmaz dinsel inanlarna, ileri dzeydeki Amp kltr ve tek
niinden pek ok ey ekiem i olan Mouirabe'lerin, Cantabria'nn o
banlardan ve savalardan oluan ilkel toplumunun ortasnda nasl bir
kltr ilevi stlend iklerini kavramak g deil. Ama yarmadann b
tn iindeki deerleri neydi acaba?
spanya'nn ulusal mitoslarndan birini meydana getiren bu olguyu
modern tarihiler daha gereki terimler iinde deerlendirmeyi ye
liyorlar:
Aslnda Mozarabe'lerin etkinliini abarmak da do{lru olmaz. Fetihten

yzyl sonra Mozarabe dnyas tmyle Araplamt ve Kurtubal Mozarabe'ler
Got kkenierini ancak krk ylda bir an m syorlard. Hatta kuzeye geen el sa
natlar bile neyin temsilcisi olduklarnn ak seik bilincinden yoksundular.
Ayrca. onlarn teknik dzeydeki baarlar bir ruhsal damga, H ristiyanlar
arasnda Roma ya da Vizigot ruhunun kant saylamaz kesinlikle. Buna karlk,
o yzyl iinde I slamlk gz kamatrc bir zafere ulamt: Duero'nun ve
Pireneler'in gneyinde yarmada kylleri Hz. Muhammed'in {lretisini benimse
milerdi. Kuku gtrmeyen bir olgudur bu: I spanya'nn ilerki alardaki sorun
lar, krsal kesimin yeniden yerleima almas, Reconquista ve ardndan
Ma{lriplilerin zmsenmeyii sorunlar bata olmak zere, hepsi o olgunun
evresinde geliecekti. 4
X . yzyl ortalarnda I ber yarmadas, halknn ounluu Ms

lman olan bir lkeydi ve Endls, dnemin Avrupas'nda henz ben
zeri bulunmayan bir kltr ve sanat ana hazrlanmaktayd. Ancak,
ayn yzyl Bat Avrupa genelinde de bir canlanma, kalknma a
oldu. Ispanya iin be yzyl srecek kkl bir toplumsal, siyasal,
kltrel gcliim evresi a l yordu. Kuzeydeki dalk Olgcll.:rin halk
lar, aradan geen zaman iinde Araplara kar din.!cn siyasal odaklara
dnmknli. Leon kra l l Endls Halifcl ii'nin karsna ikinci
bir siyasal g olarak diki liyordu. Ama yerel rgtknnelcr arasnda
nemli ayrlklar ve kopukluklar grlyordu. ALlantik'ten Akdeniz'e,
Galicia'dan Katalanya'ya dein birbirinden ayr zell ikler tayan farld
ISLAM'IN H EMI IN DE H EM KARISIN DA 63
Iber yarmadasnda Maripli egemenliinin sonu: Grnata'nn teslimi (Francisco

de Pradilla)
topluluklar, yalnzca direni olaynda birletiler. Giderek Endls'n

karsnda bir "oul birlik" olutu. Balangta "yiite silaha sarl
m" ordular sz konusu deildi, dalardan inerek kentleri, ekinleri,
ulam yollarn, Arap ordularnn art kuvvetlerini tehdit eden baa
klmaz etelerden sz etmek daha yerinde olur. Ne var ki ibirliini
salamakta ve gcli,,mekte gccikmeyeceklerdi.
Hristiyan krallklarnn mozaii iinde ikisi, sonralar yarmadann
yazgsn izecek olan Katalonya ile Kastilya, daha o zamandan ortak
har.:kct erevesinde zgn bir evrimin yolunu tuuular.
Mslmanlara kar savalaryla destaniara geen Frank kral arl
man, Pirencler'e yapt bir sefer srasnda ortaya kan Katalan kont
luklarn 800 ylnda kurduu imparatorluuna katm, o derebeylikler
Marea 1/ispanica denilen, snrlar tam olarak belirlenmemi, varlk ne-
denleri Avrupa'y Mslmanlarn yeni aknlarndan korumak olan bir

siyasal btne dntrlm. Katalanya blgesi birinci snf strate
jik konumundan tr, Avrupa'da yeni filizlenen feodal dzenin ayr
calkl uygulama alan oldu. Topraklarnn yerleime ve tarma alma
s, gl bir feodal yapnn kurulmas, gney Fransa'daki manastrla
rn yayd kltr ve bu lkenin Roma'ya olan siyasal bamllg,
Katalanya'da Ispanya'nn teki kesimlerindekinden farkl bir toplum
yaratt. I ki yzyl sreyle kontluklarn nabz Fransa'nnkiyle bir att,
bu arada halkn her gn iddetli Mslman aknlaryla ba etmek gibi
ivedi bir sorunu vard.
KataJonya zgnlgn ve deiik ynel ii n i daha sonraki yzy l
larda da srdrecek, spanya'nn da, Avrupa'ya ve Akdeniz'e en ak
kesimini ol uuracakt.
Kendine zg yanlarn daha balangtan ortaya koyan Kastilya i se
spanya'nn politik sahnesinde XI. yzylda belirdi. Bask ve Cantabria
kan tayan Kastilya halk ak, dinamik, atlgan bir toplum olutur
muu. Aslnda her gn ilerleyen bir snrda yer alan tm toplum ya
plarnn ortak niteliklerini paylayordu. ou bal bana nem ta
mayan, am a insanlarn hep ayn yne zorlayan arpmalarn ortasnda
sava kamktcri, buyurganlk isemi ve tarih sahnesinde ykselme hr
s demir gibi dvlerek ortaya kt Kat topl um sal snflar bulunma
.
yan, bir kylnn kolayca valyelie, haua ans yaver gidip de gani
mctc konabilirse zenginlie eriebildii devrimci bir lke olarak dodu
Kastilya: servenci, gzpck, beklenmedik durumlara hazrl kl, ba
rndan savalar ve komutanlar yelilirmeye yatkn bir lke olarclk.
Kuzeyde H ristiyan odaklar Franklarn da desteiyle giderek g

lenen monarilere dnrken, yzyln ortalarna doru bu kez Msl
man kesiminde yresel gler canllk kazand. Sonun balangc oldu
bu. Kunuba Halifclii paraland, yerinde "Taifa kr.ll klar" ad verilen
ve bir <ra saylar yirmi alty bulan bamsz dcvlcikler kuruldu.
slam blgese kil iinin ortaya kndan yararlanan Ka s il ya nn
'
kollar Atiantik'ten Akdeniz'e dein yarmadann drt bir yanna eriti;

IOH5'te Endls'n en zengin ve grkemli kentlerinden Toledo artk
Leon krallyla birlemi bulunan Kastilya'nn eline geti. Kral VI.
Alfonso cemaain yaadg kentte kendini dinin imparatoru" ilan
"
IS LAM'IN HEM IINDE HEM KARISINDA 65
elli. " Hristiyanln klc" olarak n salan arlman ile karlatr

lrsa hayli ak grl saylabilecek olan kraln bu davmn " Hal
ruhu"nun o zamanlar yarmadada henz uyanmam olduunu kant
lyor.
Uyannamli ama, uyanmas yaknd. O tarihten sonra Afrika'dan
yeni aknlar yapld: ilkin Murabllar ( 1 090- 1 1 44), ardndan Muvahit
ler ( 1 147- 1 224) yerel g leri topariayp H ristiyan krallklarla arp
amk birer impamlorluk kurdularsa da kalc yaplar olutur.madlar.
Hristiyan krallklarnn g birlii ederek Endls snrlarn darall
nay baarmalar ve yarmadaya yeni Mslman savalarn geliiyle,
XII. yzyldan balayarak "Hal ruhu" yava yava ortaya ku; au
malarda dinsel e byk ag rlk kazand, Reconqua ideali dodu.
Art arda Hal ordularnn Dou yollarna dt ad bu. Kutsal
Yerler'i Mslmanlardan geri almak iin mistik bir aulma kaplm
bulunan Avrupa lkeleri de spanyollar durdurmak yle dursun, emel
lerini besledi . O sayede Papalk o dnemden balayarak spanya'nn
oluumunda byk bir yelke kazand.
Dinsel sava yarmadadaki ayr Hristiyan gleri evresinde bir ara
ya getirebilecek, ulusal birliin kurulmasn salayabilecek bir ideal
olarak grnd: "K ilise'nin ynlendirdii, dinsel inancn birlet.irdii
gl toplum" ilkesinin, o savalar srasnda yerleip pckieceini, ta
o :..amanlar filizlenen " Hal ruhu"nun daha dne kadar, 1 936-39 l Sa
va'nda bile lkenin "balayc dokusu", ulusun btnlnn, devle
Lin birliinin gvencesi saylacan v urgulayalm.
XX. yzy lda "lkeyi blen" Cumhuriyeti glere kar kendi Mil
liyei gleriyle t.afere ulamas ve demir gibi bir diktatrlk kurmas
iin Franco'nun pek yaratc olmas gerekmeyccekti: Tarihten esinien
nesi ve lkede yedi yzyl canl kalm, uyandmimas her zaman ie
yararn olan o eski " Hal ruhu"nu yardma armas yeterli olacakt.
K utsal sava ruhunun uyanmasyla hirl ikle Msl nanhrla olan
snr tlderinde "Askeri Tarikalar" kuruldu. Kendi lerini Kutsal Dava
uruna savaa adayanlarn oluLunluu o dinsd-askcri rgiilkr mese
u'nn gneyinde geni alanlam yay ldlar ve gittikleri yerlere hem Kas
Lilyallarn, hem M slmanlarn tarm gelenekleri nin tersine, byk
toprak mlkiyetini ve hayvanclk ekonom isini getirdiler. Reconquis
a'y sonucuna ulatran kau dinsel hogrszlk de ayn blgelerde
66 ISPANYA: R I R RAKA AVRUPA
kemik leti .
Xl. yzyl balarnda Aragn krall domutu; Arag6nlularla Ka
talanlarn gbirlii etmesiyle Endls'n snr gneye doru itildi.
Hristiyan krallklar arasndaki dayanma daha sonmki yzyllarda da
geliti, 1 2 1 2'dc birleik ordular Navas de Tolosa arpmasnda kesin
bir zafer elde etti. Topraklarnn bu genilemesi Hristiyan krallk
lannn siyasal gcn ve para<;al olanaklarn da arttrd , yarmadada bir
inancn yldz tekininkiyle ters oranul olarak parlad. XIII-XIV. yz
yllarda spanya'da yaayan halk topluluklan Ortaa'daki en parlak ko
n umlarna u latlar, kentsoylu snllar altn alarn yaadlar. Bir
yandan da Mslmanlardan geri alnan topraklarn yerleime almas
iin byk abalar gerekletiriliyordu.
Mslmanlarn gerilemesiyle birlikte , H ristiyan kesiminde kalan

ve yarmadada yzyllardr varlklarn srdrm bulunan Muscvi top
luluklarnn durumu da etin lemekteydi. Hogrszln onlara
ynelmesi iin dinsel olmayan nedenler de vard: lkenin birok ye
rinde Muscviler para piyasasn ellerinde tutuyorlard. Kapitalist eko
nomi henz yeterince gelimemiti; kral lar, soylular, Askeri Tarikat
lar, dinsel kurumlar, hatta kent mecl isleri sk sk faizle bor alma yo
lunu sciyorlard. Ekonom inin arkn eviren varlkl Muscviler o ne
denle piskoposlarn ve soylularn nefretini zerlerine ektiler. O nefret
kent halklarnn tabanna aktanld ve Musevi topluluklaryla Hris
tiyanlarn aralarnn almas sonucunu dourdu. Kuaklar boyu biri
ken hncn onarlmaz bir iddetle patlak vermesi iin aruk herhangi bir
toplumsal bunalmn kmas yeterli olacakt.
Kent toplumlarndaki bu duygusal gerilimiere karn, balca kltr
odaklannda topluluun bilge kiileri arasndaki uyum uzun sre bo
zulmadan kald. O uyurnun sonular ok derin oldu, Musevi lcrin bil
gelii, Mariplilcrin kltr ve teknikteki stn dzeyi, henz onlara
kyasla il kel saylabilecek Hristiyan toplumunda kkl etkiler brakt.
Byle likle Kasti l ya'n n z afer i kazand ktan sonra, ta X V I I . yzyl ba
larna dein uramak zorunda kalaca en nazik sorun ortaya ku: ay
r dinden aznl klarn Hristiyan kltr iinde eritilmesi ya da, diren
mcleri durumunda, lkeden srlmelcri sorunu.
Ki tlelerin ilk tepkisi Muscvilerc kar patlak verdi. XIV. yzyl or-
ISLAM'IN HEM IINDE HEM KARlSNDA 67
talannda kendini duyuran Musevi dmanl ayn yzyln sonunda

iddetli bastrma hareketlerine dnt. Bir blm Musevi'nin Katolik
lii benimsernesi bile gerilimi arttrmaktan baka ie yaramad, XV.
yzyl ortalarnda Kastilya'da Musevilere kar Engizisyon balatld,
1492'de topluluk yarmadadan kitle halinde ge zorland.
Mslmanlar ise XIII. yzyl ortalanna doru bcr'de bir tehdit olu
turmaktan ktlar, nk o koca Endls'ten geriye ancak Gmata Sul
tanl kalmt. Kastilya ve Arag6n krdllklannn birleerek atklar
sava sonunda 1492'de o da decek, bylece Reconquista tamamlan
m olacakt.
Granada'nn alnmas spanya iin byk bir olayd: Gereklemesi
de, sonulan da, hayli etin oldu. Hristiyanlarca geri alnan kesimde
Mslmanlarla olan ilikiler balangta daha sayg l gibiyken ok
gemeden basklar iddetlendi, halkn bir blm Hristiyanl benim
semeye zorland. Dalardaki silahl ayaklanmalar o gne dein g
rlmedik kanl yntemlerle bastrld, kimi kylerin halk topluca k
ltan geirild i. Sa kalan ve kendi inanlannda ayak direyen ler ise
lkeden ge zorland. Bu arada birka bin Arapa yapt meydanlarda
yakld. " kltrl spanya" bylece alevler arasnda, Engizisyon
dehetinde son buldu.
SPANYOL KMLNDE SLAM ETKS:

SPANYOLLARIN
ELKL YORUMLARI
Bu olaylarla spanya'da Ortaa sona eriyor, Yenia balyordu. Ya

nmada tarihinde deiik bir sayfa alyordu.
Yenia'n Avrupa sahnesine yepyeni bir gle, yeni bir yol tutmu
olan ve o yeni ehresiyle rkten bir spanya giriyordu. Rnesans,
yarmadada Avrupa'nn teki lkelerinden hatr saylr ayr lklar gs
tcrecckti. Ortaa'da onlardan ok daha hogrl olmu. daha geni
toplum ve kltr ufuklarn snam olan lspanya'da, artk Avrupa'da
mrn doldurmu bulunan Ortaa deerleri , tutkulu inanlar ve ba
nazlk, Yenia'n iinde, Yenia'n dn biim leriyle birl ikte s
rp gidecekti. Tpk bir zamanlar kendi yurdunda mrn tamamlayan
Romal ln ber topraklarnda varln srdrmesi gibi. ber'in tak-
68 ISPA NYA: BlR BAKA AVRUPA
viminin Avrupa'nnkiyle her zaman badamadn syleyebiliriz.

Ne var ki bu, durumun ancak bir yn. Ona kart ve ayn oranda
nemli bir baka yn ise, slam -ve Musevi- kltrnn spanya
topraklarnda varln ve etkisini baka hibir Avrupa lkesinde olma
d gibi duyurmu ve daha sonraki yzyllarda -en koyu banazl k
dnemlerinde bile- korumu olmas.
spanya'nn karmak varlnn temel elikilerinden biri ite bura
da grlyor: slam varlnn kltrel dzeyde alglanma ve deer
lendirilmesinde. Yzyllar boyu yerleip kalan "ulusal tarih" mitosu
erevesinde Maripli ya da M sl man, "geleneksel dman" olarak
grlm kukusuz; Reconquista ise spanya'nn dinsel inan ve vatan,
Kilise ve Devlet, Tanr ve spanya kavram larnn sil inmez biimde zi
hinlere kaznd, mitoslat " ulusal destan" olup km.
Ama ya daha derinde, daha geni adan bakldnda ve o "dman"
n ulusun kimliine varlndan ok ey katm, bir a boyunca onu
Hristiyan Avrupa'dan stn klm olduunu grldnde?
!te o noktada birok spanyol'da teki Avrupal larda bulunmayan
deiik bir anlay, deiik _bir duyarl k biimi beliriyor. Bilin d
zeyine kimi zaman ulan. kimi zaman ulamayan bir duyarl k biimi.
spanyollarn "ulusal kimlik" sorununu da dcrinine ve inatla irdelcyl.!n
bir ulus olmalar bundan ileri geliyor herhalde. "Ayr"lklarnn far
kndalar ve onu gururla savunmaya hazrlar. Ancak o ayrl hangi et
menlerin yaratt konusunda grleri bir deil.
Sekiz yzyllk slam varl nn ve onun yol at be yzyllk
Reconquista urann spanyol kimliini ve kltrn etkilemi ol
duuna kimsenin kukusu yok. Ama ne ynde ve ne oranda etkilemi
olduu sorusuna spanyol aydnlar farkl yorumlar getiriyorlar.
amzn nl tarihisi Ram6n Mencndez Pidal 1 952'de verdii bir
konferansta spanya'y "Hristiyanlk'la slarn' birletiren halka" olarak
niteliyor ve yle diyordu:
I slamlk doneminde I spanya iki kesime ayrld , iki kesimin arasnda byk bir
kuvvet eitsizlii vard . Kuzey kesimi, Yunan dnyasyla iletiim kopup yaln z
kalnca Bat Roma dnyas n n genel kntsne gmld. Buna karlk,
gney topraklarnda Maripli kltrnn, eskiden Yunan I mparatorluu snrlar
iinde kalan, imdiyse Arap egemenliine katlm halklardan ve lndus nehrinin
otelerindeki lkelerden edindii eleri ileyerek ulat yksek dzeyden ya
rarlanlarak parlak bir a yaand. Nasl, herkese bilindii gibi, l ka'n ruhsal
etknlklerinin en byk, en nl rnleri Yunanl lar tarafndan yaratlmsa,
daha sonralar , VII I . yzyldan XII. yzyla de{lin, dnce alanndaki byk
ilerlemeleri de Mslmanlara borluyuz: o dnemde ilerlemenin dili Arapa'dr,
XIII. yzylda Roger Bacon'un vard yargya gre, ayn yzyllarda Bat Avru
pa' n n kltr dili olarak varl n koruyan Lati nce'nin Arapa ile
karlatrldnda hibir de{leri yoktur.
Arap uygarl{lnn bu ezici stnl gznne alnd{lnda, kuzey I spanya'ya
yapt etkinin daha VIII. yzylda balad anlalr; ancak youn biimde ken
dini gstermesi XII-X I I I . yzyllarda olmutur, o etkinin I spanya'dan Latin
kltrne kapanp kalm bulunan teki Avrupa lkelerine aktarld{l adr bu.
Bylelikle tarihin deimeyen bir olgusu bir kez daha yinelanmi oluyordu.
Romallar krsal kesimin kabasabaln ancak Yunanistan' fethellikleri za
man stlerinden atabilmilerdi; Yunanl, gururlu Romal fatihleri kltryle yen
mi, onlara sanatn benimsetmiti. Ayn olguya Avrupa'nn Bat ucunda da tank
olduk. Uun yzyllar boyunca, kendilerini ilkel kabasabalklarndan kurtarm
bulunan o Yunan uygarl{lndan kopan Bat Roma l mparatorlu{lu'nun kalntlar,
yeniden iine dtkleri gerilik ve yoksulluun ok iyi bilincindeydiler. Sonra,
Xl. yzylda, I spanya ve Sicilya'da Latinler Mslmanlar yendiklerinde, boyun
duruk altna aldklar insanlarn stn kltrne yenik dtler, yeni fethellikleri
topraklarda hayran kaldklar bilim ve sanata boyun ediler. s
Menendez Pidal spanyol kl trnde ok eskilere dayanan bir

"Maurofilia" yani "Maripli sevgisi"nin varln vurguluyordu:
Kukusuz, I slaml k H ristiyan I spanya as ndan ok vahim bir tehlike

olvturdu{lu zamanlarda, Ma{lripliler ancak savalmas gereken dmanlar ola
rak grlyorlard. Nitekim Cid Destant nda6 da, teki yi{litlik destanlarnda da
'
yle grnyorlar; yine de gzden kanlmamas gereken bir nokta var, o da

l spanyol destannda Mariplilerin hibir zaman Fransz yiitlik destanlarnda
oldu{lu gibi, nefret edilesi, uzlamaz dmanlar olarak grlmeyii: Ma{lripliler
kendilerine iyi davrand{lndan tr Cid'e hay r duas ediyorlar, Valencia
kuatmas srasnda Ma{lriplilerin alk ekmesinden tr yaknlyor. Daha
sonralar , Hristiyanlar tartlmaz bir stnl{le eriip de yarmada topraklarnda
yalnzca Kastilya'ya vergi demek zorunda braklan ve hibir tehdit olu
turmayan Grnata Sultanii kald{! nda, XIV. ve XV. yzyllarda Reconquista'nn
hz kesildi. O zaman Kastilyallar son kalelerine s{lnm kalm olan M!il
manlara kar dmanca duygular beslemek yle dursun, o egzotik uygarl {ln,
giyimlerdeki Dou zengnlinin, yaplardaki grkemli sslemelerin, o deiik
yaantnn, ata binme, silahianma ve sava biimlerinin, Grnata topraklarndaki
zenli tarmn ekiciliine kapldlar. Birok Kastilyal valye, zellikle de sr
gn edilenler, Grnata'da yerletiler; Kastilya'da birok soylu, saraylarnn ya
pm ve ssleme ilerini Maripli ustalara verdiler; aralarnda zamann kral IV.
Enrique de olmak zere biroklar Marip greneklerini, giyimlerini benimsediler.
Sonunda Maripli sevgisi moda oldu.
70 lSPANYA: B I R BAKA AVRUPA
Son Msl m an sultanii Gmata'nn fethini anlatan romance'ler1 XVI . yzyl

boyunca I spanya'da dilden dile dolat . I in tuhaf o romance'lerde Hristi
yanlarn ylesine nemli bir askeri blgeyi fethatmi olmalarndan duyulan
coku dile getirilmiyordu, Mariplilerin uradklar kaybn acs anlatlyordu. O
en eski romance'lerde grlen Maripli sevgisi, soylu dmana kar duyulan
byk bir beeni ve scaklktan , yenilaniere kar sayg ve acma duygusundan
kaynaklanyordu. Birok romance'de Mariplilerin kltrne duyulan hayranlk
8
aka dile getiriliyordu.
Menendez Pidal, Bat ile Dogu'nun kltrel iletiim noktalarndan

birinin ezgiletirilm i iir oldugunu belirttikten sonra, Provans iirin
de grlen " soy lu ak" kavramnn, Endls'te XII. yzyln ilk ya
rsnda yaygn olan modellerden kaynak.landgn ileri sryor. Ara("l\a
ezgiler syleyen sanattarla Hristiyan sanatlarn saraylarda bir arda
yaam olduklann hatrlatyor: " 1 239'da Kastilya kral IV. S a n
cho'nun saraynda aylkla alan on iki Hristiyan arkcya karlk
on Arap arkc vard. "9
Buna benzer baka birok bilgi verdikten sonra, aratrmac, Dogu
ile Bat'nn yzyze geldikleri balca kavak noktalarndan biri olan
Tolcdo kentindeki nl "evirmenler Okulu"nun Bat'nn dnce tari
hinde oynad neml i role deginiyor:
Hem eski Vizigot krallnn, hem bilim ve sanatn parlak bir gelime gs
terdii en nemli Taifa krallklarndan birinin bakenti olan Toledo, Hristiyan
larn eline getikten hemen birka yl sonra Arap bilgeliinin Hristiyan alemine
aklarld byk merkez haline geldi, Emevi halifelerinin eski saray evresi,
Endls'n balca kltr oda olan Kurtuba'n n yerine Hristiyan Avrupa'nn
bilge kiilerini kendine ekti.
Kent, Arap kitaplarnn topland byk kitapl klaryla n salmt. Hristiyan
fatihler Arap _bilimsel hazinelerini o yoldan elde edebildiler. Ayrca Toledo, o za
manlar kalabalk cemaati barndrmasyla dikkati ekiyordu : H ristiyanlar,
Maripliler ve Museviler. Bu sonuncularn, yollar giderek ayrlan teki iki toplu
luk arasnda baianty saladklar ve btn kltrl Musaviierin Arap yaz n na
merakl olduklar bilinen eydir.
Musaviierin araclyla, Toledo'da bir Latin-Arap incelemeleri okulu olujtu
ruldu . I lkin bapiskopos Raimundo'nun ( 1 1 26- 1 1 52) desteiyle bajlad : kendisi
Arap yaznna merakl olmamakla birlikte, koullarn zorlamasyla. doal olarak
destek verdi; daha sonraki piskoposlar da ayn destei srdrdler. Balca
kltr etkinliklerinin Piskoposluk okullarnda gerekleiiriidii o ada, yz y l
Sada: l slam'a kar savaan H ristiyan I spanya'nn simgesi: Burgos Katedrali.

ok aan bir sre Toledo, bylelikle, Avrupa'nn kltr odaklar arasnda nde
gelen bir yer tuttu .
Toledo'da toplanm bulunan Arap metinleri Bat'ya Latin metinlerinde bulun
mayan ne getiriyorlard acaba? Hereyden nce Yunan yazarlarnn bilgisini ge
tiriyorlard. Bilim alannda Roma hep Yunan'a baml kalmt, ama Bat Roma'nn
ykntlarndan Cermen krall klar doduunda, Dou'daki Bizans I mparator
luu'nun dnsel etkinliklerinden kopmasnn sonucunda byk bir knt
bagstermiti. Bat'nn tm bilgisi V-VI I I . yzyllar arasnda oluturulmu
deiik nitelikte birka ansiklopedik zele indirgenmiti. Ortaa'n daha ilerki
yzyllarnda onlardan baka hoca ve rehber bulunmad, dnce rnleri son
derece kstl ve yetersiz kald, nk Helenizm'in etkili olduu alanlarda
ulalan dnsel kazanmlarla olan balantlar kopmutu. Hristiyanlar Tele
do'daki Arap kitaplarnda Ptolomeus'un, Aristoteles'in, Euclides'in ve ccha
bakalarnn yaptlarn tandklarnda, bilgi alanlarnn s n rsz geniledgini
grdler. stelik o Yunan yazarlarnn yaptlarn Arap yazarlar tarafndan yo
rumlanm, aKlanm, zenginletirilmi biimleriyle almlyorlard : Mslman
. kltrnn zellikle Abbasi dnemindeki parlak gelimesinin ve I slam dn
yasnn, bilimin ve yaznn eski Roma'da hi bilinmeyen gelimeler gsterdi
Hindistan alemiyle balantsnn sonucuydu bu.
Bylece Toledo, zengin Arap kitaplklar ve gerek Arapa gerekse l branice
bilen bilgelerin bir arada bulunmas sayesinde, Hristiyanlara Latin biliminin rota
larn tmden deitiren yepyeni bir dnce alemi sundu.
Arap bilimsel kaynaklarnn renilmesi Ortaa'n H ristiyan kafasnda
iddetli bir sarsntya yol at. Salt dinsel adan bakldnda, bylesine derin bir
kltre sahip bulunan Mslmanlara kar kltan ok, onlarn bilimleriyle bir
likte dinsel inanlarn da inceleyerek, aklla savamak gerektii dnld, bir
sonraki yzylda Fransisken ve Oorniniken rahiplerinin misyonlarnda ger:k
letirecekleri giriimler byle hazrland; o gnlerdeki dncelerinden tam bir
dn yapan Hristiyan okullar kendilerine daha gvenli bir yol buldular,
bapiskopos Raimundo "byk bir iyi niyetle" Skolastik retilerin safln teh
likeye drd. Toledo'da ayr dinsel inanlarn, kltrlerin ve alarn bilgeleri
arasnda kurulan iletiim sayesinde insan ruhu yepyeni bir dorultuya yneldi. 10
Iber yarmadasndaki slam varl nn en olumlu ynlerin i vurgula

yan Mencndcz Pida l , spanya'n n Avrupa kiLr erevesindeki kon u
m u da ayn i y i mserl i k lc deerlendi riyor:
Bat, XII-XI I I . yzyllarda bin bir abayla edindii tm o bilgi hazinelerini,

I spanya'nn tarihi boyunca Avrupa ile eitli Afrika-Asya kltrleri arasnda ak
tarmaclk ilevini stlenmi bulunmasna borludur. Mariplilerin artc, kar
durulmaz yaylmaclyla yzyze kalan I spanya, birbirine kart, stelik ikisi
de benzersiz zgnlkle iki tavr birden benimsedi. nce yarmada halk n n
ISLAM'IN H EM IINDE H EM KARlSlNDA 73
byk blm Mslman oldu, bu aslnda sradan bir olay saylabilir, nk Bi

zans I mparatorluu'nun istila altnda kalan tm eyaletleri l slam' benimsemiti;
ama l spanyol Mslmanlarnn zellii Arap kltrn l spanyollatrmay ve
Arap aleminin kalan kesimlerinde knt balamken, o hayranlk verici
" l spanyol lslam a"n yaratmalar oldu. Birincisine zt olan ikinci tavr ise iyice
zgndr: Eski Roma I mparatorluu'nun I slam devi tarafndan inenen onca
halk arasndan, yalnz I ber insanlar kendi ulusal topraklarn geri alabilmek iin
sekiz yzyl sreyle sava verdi. Ve Araplamf topraklarna yeniden kavuan
o yeni I spanya, Latin dnyasnn Bat kesimine, onun en byk gereksinimi olan
Dou-Arap biliminin hazinelerini ve Mslman Endls'n bilgi kaynaklarn
armagan etmeyi bildi. 1 1
Grld gibi, spanya'da SO'Ii yllarda, yani " Hal ruhu"nun can
l tutulmasna al ld "koyu Katolik" Franco dneminde bile, kl
trdeki Amp katksna sahip klyor ve lkenin Dou i le Bat, "H
ristiyanlk ilc slam arasndaki halka"y olutunna ilevi vurgulan
yordu. Aslnda I spanya'nn Avrupa'dan koparak kendi iine kapand o
I Sava sonras dnemde, aydnlarn " spanyolluun z"n aratr
may srdrmeleri, olum l u ve olumsuz yanlanyla ulusal kimlii olu
turan euncnlcri sorgulamalar aruc deil.
Yine ayn dnemde iki nl tarih aratrmacs, Claudio Sanchez
Albomoz ilc Americo Castro arasnda, spanyol kimliinde ve klt
rnde Mariplilerin rol konusunda bugne dein alamayacak olan
nl tarumann aldn gryoruz.
t spanya'y "bir tarihsel bilmece" o l arak: niteleyen C. Sanchez Albor
noz'un gznde yarmadann " Mar pli istilasna uramas, halk iin
"hem dardan gelen bir felaket, hem bir i dram" olmutur. Olay H
ristiyan Bat halklar topluluu erevesinde ber lkesinin yazgsn
kesintiye uratt gibi, spanyol insannn toplumsal ve bireysel var
lnn her zerresini etkilemitir:
Eger I slam ortaya kmasayd, I spanya Fransa ile, Almanya, l talya ve I n

giltere ile ayn yolu izleyecekti ve geen yzyllarda I slam etkisine karn neler
baarabiimi olduumuza bir baklrsa, o lkelerin banda i lerleyeceklik diyebi
liriz. Ama yle olmad, I slam yarmadann tmn tethetti, I ber lkesinin yazg
sn saptrd, tarih denilen ackil gldrde apayr bir rol verdi ona, o rol de I s
panya'ya pek pahal ya patlad . ..
I slamn kendisinden ok, Mslmanlara kar her gn arpma zorunlulu{lu
Avrupa l spanyas'nn teki karde Bat halklarn nkine benzer bir evrim sr<>ci
izlemesini trajik biimde etkilemitir.
Arap egemenliinin uursuz etkisi yalnzca ekonomik yaam ve siyasal

rgtlenmeyle snrl kalmad. I spanya! ruhunun en derin kelerinde bile ac
12
sonulara gebe tepkiler uyandrd.
Ar.tnnacya gre, lkesinin gemii, tarihin ilk alarndan modem

aa kadar belli bir ak izlemi, sa'dan nceki I spanya'nn birok zel
likleri VIII. yzyldan sonra da korunmutur. Dolaysyla yarmadada
"Maripli serveni ya da -daha dorusu- bahtszl, l spanyol insan
nn geleneklerinde tmjik bir kopukluk ya da "Sencca'dan Unarnuno'ya va
nn zincirin uursuz halka.<> " say lmaldr. Bu adan bakldn{.!a Recon
quista'nn tarihsel anlam, kesintiye umm ya da hepten yitirilmi bir
yazgy yeniden yakalama giriimidir. Sanchez Albomoz'a gre spanya,
Avrupa trenini Maripl iler yznden karmtr: " spanyol yarmada
snda H ristiyanlar'la Mslmanlar arasndaki yzlerce yllk sava, I s
panyoiiar blp normal evrim srecini kesimiye ura.arak span
ya'nn bugnk kimliinin olumasna yol am ve Avrupa karsn
daki zgn nileliklerini bc lirginletinnitir." J
spanya'nn "tarihsel gerei"ni daha yansz bir avrla inceleyen

Amcrico Castro da ayn olgudan yola kar: "Eski spanya, Hristiyan
Roma dnyasndan birdenbire iddel.le kopanld; din, dil, yaarn biim
Ieri ve genelde uygarlk bakmndan M slman Dou'nun bir uzams
haline getiri ldi" . 4
Ancak bu aratrmacnn var noktas ok daha oluml udur: Ma
ripli fetihlerinin spanya'y kendine zg bir "ola<> yazg"dan al koy
duunu dnmez, daha dorusu Arap kalksndan ayr bir spanya
dnmez. ada spanyol dncesine en arpc yorumlarndan biri
ni kazandran Amcrico Castro'ya gre spanyol insan soyun,
'
kltrn a yn po.ada kaynamasndan domutur; bcr khrnn olu
umunda I slam da, Musevil ik de Hristiyanlk'la qdeerli bi leenler
dir: '' Eer yarmadann kuzeyindeki halk kendi Vizigot, Romal ve da
ha eski geleneklerinin durgun temeli zerine kp kalm olsayd, ye
ni bir spanyol insan tipi asla domayacaku. Btn o temel, Ilispa
nidda o aa dein benzeri grlmedik bir oluumun tabann meydana
getirdi". 1
" Hristiyan-Mslman-Musevi soylarnn toplumsal-ekonomik, din
scl-kl lrel varl gerek spanyol varlnn tarihsel anah.ardr," di-
yen dnr, varsaymsal bir "soyut ve bitimsiz" spanya yazgs ze

rindeki "yabanc" etkiyi "iyi" ya da "kt" olarak nitelernek yerine, s
panya'n n tarihsel gereini deer yarglarndan uzak kalarak ve salt
"oul" olarak tan yarale benimserneyi nerir. "Az ya da ok, iyi ya da
kt, slam'n etkisi olmasayd; spanyollar daha iyi olacak deillerdi,
tarihsel yazgtar da daha anl olacak deildi," dcr Amcrico CasLro,
"yalnzca herey baka trl olacaku, o kadar" . Ne olabilecei ise bir
varsaymdan ileri gemez ve Larih varsaymiara dayandrlamaz, gerek
Iere dayandnlabilir ancak. zgn bir tarih felsefesinden kaynaklanan
bu gr, tm spanyol kltrnn incelenmesi ve yorumlanmas a
sndan yepyeni bir yaklam ierdii gibi, ulusal kimlik asndan da
son dcreec nemli sonular ilcLmckLCdir.
" slam, spanyol kimliini oluturan koullardan biri" olarak grn
mektedir, nk "bir insan topluluunun dil ini, dinini ve siyasal-yne
timsel sistemini benimseyen insanlar, atalarnn durumu ne olursa ol
sun, kendileri o topluluun bir paras olup karlar". bcr halknn b
yk blmnn tarihsel gerei bu olmutur. Sonuta spanya Orta
a'da iki kart kta, inan, kltr arasnda kpr grevi yapmakla
kalmam, birok bakmdan "melez" olan ok zengin bir kiLr ret
mitir. Ispanya'nn zgnl bireimciliidir.
Ama o bireim ne oranda ve ne kadar dzenle gereklecbilmitir?

Reconquista'nn sona ermesiyle , k ltrden biri tekiler zerinde
mutlak bir egemenliin basksn kurm utur. spanya'da bireimi yo
kctmc, ayr kltrlerin izlerini ve an sn silme abalar daha gl
kmtr. yle ki bireimin salad kazanmlar, Rnesans dnemin
de Avrupa'nn teki lkelerinde meyvalarn verirken I spanya'da bilin
li olarak kkleri kurutulmutur.
XVI. yzyldan balayarak spanya tarihi tekillik ilc oulluk, mer
kez ilc kenar hlgcler, devlet gcyle korunan resmi dinsel reti ilc
ona dircnn aykr retiler arasnda lm ne bir savamdr. O sava
n amza dein hep birinciler kazanm , ama ilerleme ve yenilik
hep ikinc ilerden gelm itir. Zaferi kazanmak baka eydir, duruma t
myle egemen olmak baka ey. spanyol kimliine biim veren yal
nz Amcrico Castro'nun vurgulad balangtaki o bireim deil, ay
n zamanda daha sonraki savamdr.
Iki inancn yOkselttii iki grkemli yap, iki kubbe: Burgos Katedrali (Ostte) ve El
hamra Saray.
ISLAM'IN H EM IINDE HEM KARISINDA 77
Teksas niversitesi retim yesi Prof. Vicente Cantarino ise Entre

monjes y musulmanes. El confliciO que fue Espafla (Rahipler/e Ms
lmanlar Arasnda. Ispanya Denilen ama) balkl kitabnda, iki ta
rihinin el iki li grlerini inceledikten sonra dinsel savalarn ya
rmadann tarihinde ald yaamsal nemin bir sonucu olarak, I span
ya'nn Hristiyan kltrnde, Avrupa'nn br kesimlerinden ayr bi
imde, birok bakmlardan kavramsal dneeye kart keilik gele
neklerinin baskn kun ve bunun, Ispanya'nn Avrupa karsndaki
kltrel zell iklerini belirleyen etmen olduunu ileri sryor:
I spanya'y Bat'nn teki kesimlerinden ayran zelliklerin trajedisi, Avrupa'da

Ortaa ruhsalln n yalnzca ireti bir blmn oluturan bir ruhsallk biimini
zorla benimsemesi, sonra da ona smsk sarlmasyla ve onu Hristiyanlk an
laynn tek ve deimez temeline dntrmesiyle balad . Balangtaki co
ku yitirildikten sonra, Ortaa'n manastr uygarlnn getirdii yaam ve inan
biimleri yarmadada yerleerek sonuna dein savunuldu: koskoca bir ruhsal
hareketten geriye ac bir miras kald: katira ve sapkna kar --<linsel, siyasal,
toplumsal- nefret ve onun zihinsel deerlerini yoksayma yetenei.
Bylece yzyllar boyunca, I spanya'da Avrupa dncesiyle gerek ba ,
resmi retinin dna kan kimseler temsil ettiler.
I spanya'y Avrupa'dan ayran zellikleri yaratan etmen I slam kltr olmad,
keilik ve manastr izgisinde gelien Ortaa'n resmi Hristiyanlk retisinin
I slam'n tad dnsel deerleri kullan biimi oldu. 16
ada tarihi Jose Luis Abellan " kltrl dnem"i spanya'nn

"tarih-ncesi" olarak tanmlar. Gnmzdeki spanyollarn ou gibi
onun gznde de ulusal tarih Gmata'nn dmesiyle balar.
Americo Castro'nun savn destekleyen yazar Juan Goytisolo ise
ulusal kltr asndan geerli olann o "tarih-ncesi" dnem ve onun
uzantlar olduunu syler, "tarih" dnemini iddetle yadsr:
Bu hereye ak, evrensel kltrn katklaryla zenginleen I spanya ile Ka

tolik hkmdarlarn zorla benimsellikleri I spanya'y kar latralm: tekdzelii,
birrneklii arayan, ulusun, imparatorluun. dilin, vb. birliini tehlikeye sokacak
17
gibi grnen hereyi dlayan kapal bir l spanya.
spanyol kim liinin oluumuna gelince:
Olgu aka bellidir: l spanyol uygarl o zamanlar egemen olan bir kltre,
I slam kltrne bir karlk olarak araya km tr. Hristiyan krallklar kltr
78 SPANYA: BlR BAKA AVRUPA
dzleminde kendilerinden ok daha gl bir dmanla kar karyaydlar.

nlerinde baka rnek olmadndan, eksiksiz bir kartlklar dizgesi yaratarak,
o ereve iinde kendilerini buldular. Bu durumda iki kltr arasnda pek byk
bir benzerlik vard, ama hi kabul edilmeyen bir benzertik.18
Juan Goytisolo'nun bir blmn stanbul'da yazd bir roman

vardr: La reivindicaci6n del conde don Julin (Kont don Julin'm Ak
lanmas). ykde bir spanyol srgn -kendisi- Afrika kylarndan
karya, ulusal kimliin yozlau, ulusalclk adna ulusal deerlerin
anlamszlatrld, diktatrlk altndaki Franco spanyas'na bakar.
Dkrklyla, ksknlkle, fkeyle, hnla seyreder o kylar her
gn. Seyrederken spanya tarihinin "byk hain"ini, 711 ylnda yan
nadann kaplarn Mariplilere am olan Septe valisi don Julian'
anar, onunla zdeletiini dler gnden gne: Bir kez daha yanmada
nn kaplarn Mariplilere aabilmeyi, spanya'y tm geleneksel Ka
to! ik deerleriyle ezip geecek yeni bir islilay baiatmay hayal eder.
Unamuno'nun ycelttii o soylu Kastilya'nn btn kyleri, kiliseleri,
aalaryla inenmesini, yerle bir edilmesini diler. Ancak bir span
yol'un baarabiiecei artc bir iddetle anlatr o dilei. Sonra da or
taya apayr, yepyeni, geleneksel spanyol imgesine ve ruhsal deerle
rine hepten kart bir kltrn kmasn diler. Ancak byle kurtulabi
lecektir spanya: tarihindeki bir "olas geliim"in engellendii noktaya .
geri dnerek (ne var ki Sanchez Albomoz'un syledii gibi Maripli
lerin yarmadaya gelileriyle deil, tersine, srlleriyle engellenmi
tir o gelime).
Bylece, aradan neredeyse bin yz yl getikten sonra, bir roman
cnn kaleminde "aklanr" Don Julian, spanyol tarihinin "byk ha
in"i...
FETiHTEN DOGAN
iMPARATORLUK
NLENEMEYEN YKSEL
KAINIMAZ GERiLEME
"Sz Ispanya'nn gemiinden

ald m herey benzersiz
ve gariptir"
A. CASTRO
Granada'da yatyorlar Katolik Hkmdarlar.

Toledo'da, son uykularn uyumak iin se
tikleri, duvarlar kendi adlarnn baharfleriyle
bezenmi kk, aydnlk San Juan de los Re
yes kilisesindeki mezarlar bouna beklemi
lsabel ile Femando'yu.
Escarial'in gaml bannda, tarih sahnesinden
gelip gemi teki spanyol hkmdarlarnn
yatt karanlk antmezarn mermer gmt
lerinde, arlken'in ya da II. Felipe'nin yannda da deiller. Kendi ba
larnalar.
Yars Mslman yars Hristiyan Granada'da yauyorlar. Darack,
eri br sokaklaryla eski Arap arsnn yanbandaki debdebeli
Katcdral'in mahzenindeki zel mezarda. Dvme demirden zarif parmak
lklarn ardnda, Rnesans sanatnn tm inceliini sergileyen beyaz
mcrmcr lahitlcrindc, Kastilya Kraliesi ilc ei Aragn Kral yanyana
lar. Kendi gmtlcrinin zerine uzanm doal byklkteki heykclleri
orada, yazglarn dorua eritinlikleri o kentte, huzurlu bir uykuya
dalm gsteriyor onlar: Tarihin ve sanatn dilinde ycelmi, yine de
insan varlklarndan bir ey yitirmemi gibiler.
Ortaa ile Yenia'n kavanda, Eski Dnya'nn Yeni Dnya'ya
yneldii anda spanya'nn gemiinin en byk mitosunu simgeliyor
80 ISPANYA BIR BAKA AVRUPA
bu gmtler.
Yaam n cokun bir sel olup akt bir k lkesidir spanya, ama
ne yapar eder, sonunda hep lm dndrtir insana. Ya da anlamn
lmde bulan, ama lm le bitmeyen bir eyi: olanaksz bir umut, bir
lgn d, bir meydan okuyu, bir tutlmya bel balay belki . ..
Her mcl'".arda durur, zmlerneye alrsnz onu, Ispanya'nn ge
miini yaprak yaprak kartrp deiik adlar verirsiniz.
Sonunda bir dizi mezar kalr belleinizdc...
oGUL l SPANYA'DA ZAHMETLE KURULAN B RL K
1492 yl yarmadann tarih inde byk g iriim lerin gerckletirildii,

" spanyolluun ahland", btn Avrupa iin yeni bir ulkun ald
benzersiz bir yl oldu. Hepsi, dinibtnlklerinden tr tarihe "Kato
lik" lakabyla geen lsabel ilc Femando'nun bilinli ve kararl siyasal
ve askeri abalannn sonucuydu.
S iyaset biliminin kurucusu Machiavelli yle tantr Katolik Fer
nando'yu:
Bu kral balangta yoksul ve zayfkan byle dorua ulamay bildi; oysa

hep yeni kurulmu devletlere, gvenemeyecei uyruklara dayanarak sav;sa
girmesi gerekmiti. Yeni devletleri glendirmenin, kararsz ruhiar pekitr
menin, coturmann, kararllk vermenin yolu byk beklentiler yaratmaktr. Bu
baarlrsa insanlar hep gzlerini o yeni kararlarn, yeni giriimlerin sonucuna
dikip beklerler. Kral o gereksinimi iyi biliyordu, kendi diledii ynde kullanmay
da iyi bildi. 1
Grnata'nn geri alnmas ve Musevilerin srlmeleri , spanya'nn

dinsel savam yoluyla birlik ve btnln salamas ve Rnesans
Avrupas'nn sahnesinde gl bir devlet olarak belirivermesi anlamna
geliyordu. stelik l alya'da, Fmnsa'da, ngiltcre'de, Orta Avnpa'1a kay
nayan kukucu, clctirel, laik diiiince hiim lcrinc, usuluk eilim
lerine kart, eski ve derin olduu kadar mutlak hir imncn savunucu
su, Avrupa'ya yabanc gelen karmak bir kltr birikiminin tutk ulu
miras s olarak rkLen bir devlet.
Ayn yl, o zaferin salad atlmla Amerika'nn kefed ilmesi, o
gen devlete yoksul Avrupa'nn o zamanlar hayal hile ederneyecei pa
rasal olanaklar verecek, spanyollar ktann ilk denizar imparator-
FETil-ITEN [)()(}AN IMPARATORLUK 8 1
luunu kuracak, benzersiz byklk dleri peinde, i k i ktada benzer

siz serveniere giriecck, l spanyol luun ahlan n Eski Dnya'nn
halklar da, Yeni Dnya'n nkiler de, alyanlarla Hollandallar da, nka
lar'la Azekler de pahal dcyeceklcrdi. En ok da "dnenler" ve d
nceleri Taht'la tam bir uyum iinde bulunan Kilise'nin uygun grd
kalplara ters denler.
Tm bunlar, spanyollarn kendilerinin de tm varlklarn seferber
edecekleri byk abalara ve zverilere malolacak, "byklk" ve
"g" tulkusu, hedefine ulau zaman bile, derigeli ve mullu bir top
lum yaratmaya ycLmcyecekti. Yeryznn birok yerinde toplum yap
larnda, dinde, dilde, kltr ve sanat biimlerinde silinmez izler brakan
yz elli yllk spanyol Altn ag gz kamatrc grkemine, parlak
yazn ve sanat yaptiarna karn, byk tutkularn ve giriimlerin ol
duu kadar byk basklarn ve aclarn a olacak, toplum iinde an
cak ufak bir aznlk bu an rnlerinden yararlanabilecekti.
" B ana kalrsa sorun hereyden nce spanyol insannn kkten

ciliidir," dcr Amcrico Castro ve o tutumu "atalarnn yzyllar nce
ayr dinden ayr cemaatin kaynamasyla olumu bir toplumda
domu olma'ina" balar:
Toplumsal dokuda Sami rknn varl, k.endini hereyden ok I spanyallarda

dinsel inancn baka hereye egemer-:. yle belli eder; l spanyollarn Ahiret'e
olan byk inanlar ve dinin toplumoa; levi Bat Avrupa'nn inan biim
lerinden ok Mslmanl ya da Museviligi a ... getirir.
Bu ykc aklamalarm n tedirginlik uyanu" :na s nda anlalmayacak bir ey
2
yok: ou kii glgesinden kama abasndadr.
Gerekten de Y kseli dneminde " Hristiyanln klc" oldu l s

panyollar, "B ir yanana vurana br yanan uzat" huyuran l sa adna
yeryznn bir ktasn fethcuiler, Tanr'ya kendi benimscdiklerinden
baka biimde .. pan herkesi -dinde reform yapnaya kalkan din
kardclcrintln ba."Sianak zere- atctc "anular". zetle, toplu ruh ya
ps hangi cLmcnlcrin sonucu olursa olsun, Rnesans l spanyas'nda,
Katolik soylularla din adamlar dnda herkesin yaam ctindi.
Katolik Hkmdarlar'dan nce, Hristiyan krallklar arasnda ortak
dmana kar birleme eilimi, yzlerce yl sren ekimeler sonunda
belirmeye balamu. O almalarda daha XII. yzyln ilk yarsnda
ll. Felipe, Ykseli a'nn trajik hkmdar.
FETIHfEN AN IMPARATORLUK 83
Katalanya ile birleen Aragn ve XIII. yzyln ilk yarsnda Leon ile
birleen Kastilyil knllklar sivrildiler.
Kastilya, XIII. yzylda yarmadann kuzeybatsn ve orta kesimle
rini ele geirerek gneye doru ilerledi; XIV. yzyl ortalarnda Cebeli
tark' denetimi altna almay baard. kesim lerde gelien krsal eko
nom inin ve zell ikle hayvanc ln sonucu olarak, yn retimi ve
dokumaclk ilerlemiti. Boazn egemenlii ise denizcilik ve ticaret
asndan byk nem tayordu, Kastilya artk Atiantik rotalarna
ynclmedeydi. Daha X V. yzyl balarnda Fas aklarndaki Kanarya
Adalar'n nfuzu altna ald, yzyl sona erdiinde Adalar Kastilya
Taht'na balanacaklard.
ki krallk iki denizi aralarnda paylayorlard: daha Kastilya Atian
lik'te s edinmeden nce, XIII. yzyl sonlanndan balayarak, Aragn
krall Akdeniz'de artc bir yaylma gstermiti. Katalonyallar
teden beri dcnizciydiler, etkileri Mayorlca adasndan Yunanistan ve B i
zans'a kadar varmt , 1 377'de S icilya, 1443'te Napoli Krall Aragn
topraklarna katlmt.
Yarmadann en gelimi ticaret blgesiydi Katalonya; hem teki
Hristiyan krallklaryla, hem Bat Avrupa ile ticaret yapyordu, ama,
doallkla, asl etki alan Akdeniz'in eitli blgeleriydi: G ney Fran
sa, Sardunya, talya, Kuzey Afrika, B izans, Msr,Suriye. Bylelikle
ilerki yzyllarda Osmanl lara kar Akdeniz egemenlii uruna verile
cek savalarn da temeli hazrlanm oluyordu.
Ancak bu baarlarn ve siyasal yaplanmann kolayca gerek
lctirildii dnlmemel i, XIV -XV. yzyllarda Avrupa'nn tmn
etkileyen demografik, ekonomik, toplumsal bunalm I ber Yarmada
s'nda da ar sarsntlan yol amad deil. Bu arada Mslmanlardan
yava yava geri alnan topraklarn yerleime almasyla doan sorun
lar, kendi aralannda deiik gruplamalar gsteren soylutarla krallarn
ekimcsi, krsal kesimde patlak veren iddetli ayaklanmalar da durumu
etinletiren etmenler oldu.
O topl umsal-siyasal tabloda birleme sreci ar ar olutu: Ara
gn ilc Kastilya yaklamadaydlar, 141 2'den sonra iki knlln yneti
mi aslnda ayn hanedandan gelen krallarn elindcydi. Aragn krallar
ayn zamanda Kastilya'nn gl senyrlcriydilcr ve o lkede kendi par
tilerine sahiptiler. 1469'da Aragn tahtnn varisi Fcmando ilc Kastilya
1!4 ISPANYA BIR BAKA AVRUPA
tahtnn varisi prenses lsabel'in evlenmeleri kesin birlik yolunda atlan

geri dnlmcz bir adm oldu.
Birlik Kasti lya'nn evresinde olutu, nk Kastilya yarmadann
en kalabalk nfuslu (7 m ilyon, Arag6n'unki ise 1 milyon dolaylarn
dayd), ekonomik bakmdan en gl krallyd. Aslnda Kastilya,
Portekiz ile Arag6n arasnda bir seim yapabilecek konumdayd, ama
Arag6n i le gl balar olumutu; ayrca yanl bir seim yapt da
sylenemez, nk yz yl sonra Portekiz'i nasl olsa birlie kala
cakt.
1479'da, Arag6n knd I I . Juan'n lmyle, Ka'ltilya ve Arag6n tek
hanedann ortak ynetimine girdi: spanyollar Akdeniz'deki dank top
raklann elde tutabilecek, k uzeydeki byk Avrupa gc Fransa ile ba
a kabilecek, Okyanus'a alabilecek gce kavumilard artk. Yal
nzca gneydeki Gmata Sultanl'nn varlna son vermeleri gereki
yordu, on yl sonra bunu da baaracaklard.
Femando ile l sabel yarmadann birlemesini ve yeni ufuklara al
masn salayacak temeli birlikte, bilinle oluturdular. O amala yal
nz Reconquisa'y tamamlamakla kalmadlar, bir dizi ynetimsel, top
lumsal, ekonomik reform da gerekletirerek, daha modem bir lke ya
ratmak iin an bunalmna deiik zmler getirdiler. rnein g
l bir devlet yaps kurabilmek iin soylularn haklarnda birtakm k
stlamalar yapular, hatta onlarn hakszca el koyduklar topraklarn geri
alnmasna altlar; kyller toprak sahiplerinin ar boyunduruun
dan kurtarld, hatta yer yer iledikleri topran sahibi olmalar da sa
land; soylularla kyller arasnda ara katmanlar oluturarak kemikle
mi toplum yapsn krmak iin krsal kesimde varlkl iftiler ve hi
dalgo denilen yoksul soylular desteklendi.
Ancak, krallk ynetiminin orta snnara g ka7.andrmak amacyla
gerekletirdii bu tr giriimiere karn, sonuta Kastilya soylular
siyasal konumlarndaki ve toprak mlk iyeLindeki ayrcalk larndan
nem li bir ey yitirmediler. Geri kendi blgelerindeki mutlak bagm
szl klarndan, keyfi ynetim lerinden vazgemek zorunda kaldlar,
gerek bir Taht'a boyun emeye zorland lar, hatta gnllerince cl koy
mu olduklan topraklardan ekilmeye de raz oldular, ama o dedii de
dik monari grnLsnn ardnda, onlar yine lkenin gerek efendisi
olarak kaldlar. Soylutara tannan haklar ve ayrcalklar, zel likle hay-
FETIHTEN DOAN IMPARATORLUK 85
vanc ln ve yn ticaretinin korunmas, Kastilya tarmnn gereince

serpilip gelimesini engelledi. Daha I 502'den balayarak tah la vergi
kondu, nk tarlalarn rn halkn gereksinimini karlamaz olmu
tu; o gnlerden balayarak al k korkusu Kastilya'nn yakasm hi b
r.:kmayacaku.
Bylesine clz bir tarmsal yap zerine salam bir ekonomiyi
yaplandrmak olanakszd. Katolik Hkmdarlar endstri ve ticareti,
koruma nlemleriyle desteklediler, ama an ynelileri dorultusunda
bir pazar politikas uygulayamadlar. te yandan, retime yaurlacak
scnnayenin bulunmad lkede buna olanak da yoktu. Amerika top
raklarnn kefi, gizli hazinelerinin endstriyi gelitirme yolunda kul
lanlmasn dndrmeyccek kadar yeni bir olayd. Daha sonralar ise,
talihin Kastilya'ya cmerte balad altn, savalar ve krsal ke
simdeki yoksulluk tketecekti.
Katolik Hkmdarlar a, karma k ve ilgin bir oluum d
nemidir, ilk bakta sanldndan ok ayr bir sorunsal vardr. Da
rya ynelik atl mlarnda, zellikle Amerika'nn keli olaynda gr
kemli, i hedellcrinde ise kararz, sallantl olmutur. Bunun da nedeni
gen monariyi oluturan deiik krallklar ile her birinin deiik top
lum snflar arasnda birok nemli elikinin bulunmasyd. Ama so
nuta, Avrupa'daki ilk kalknma dalgasnn umut verici temposu iin
de, lkenin her yann etki leyen bir bolluk ve zenginlik havas esti.
O ortam ve yeni kazanlan gcn cokusu, spanya'da H maniz
ma'nn ve Rnesans'n temelini oluturdu. Kral Femando bir Rnesans
evresinde yctimiti, Knlie Isabel Latince renmiti, ocuklarn da
hmanistlere eittirdiler. Saray evresinde toplaan birok soylu da on
lar gibi birer Mescn olup ktlar, aydnlar ve sanatlar desteklediler.
Sonuta spanya'nn kentleri birer parlak Hmanist kltr ortamna
dnt, yaznda ve sanat dallarnda Avrupa'nn en neml i rnleri
ansnda yer alacak olan yaptlar veri ldi .
B ir yandan savalar, te yandan ticaret yoluyla Avrupa'ya a lan
spanyollar, zelli kle Aragn'un talya'da kurduu egemenlik ve Kas
tilya'nn Felcmenk ilc kurduu ekonom ik iliki ler sonunda, ktadaki
dnce ve sanat akmlarn tand lar, benimsediler ve kendi birikimleri
dorultusunda yorumladlar. talyan, Felemenk, Bourgogne'lu, Alman
Hmanizmaclar ve sanatlar spanya'ya dolutular, spanyol aydn
ve sanatlar da teki lkeleri, zellikle de Hmanizma ve Rne

sans'n beii talya'y yakndan tandlar.
O balamda 1492 yl, nemli bir olayn daha gerekletii Larih
oldu: Salamanca ve Aleala niversiLcleri profesr AnLOnio de Nebrija
ilk Ispanyolca Dilbilg isi'ni yaymlad: nsznde, " Kastilya dilini,
Ispanya'nn kuracan umduu Yeryz I mparatorluu'nun simgesi
saydm" belirtiyordu; aradan yz y l gemeden hakl kacaku.
Yarmadada kiLrel geliim asndan en anlaml olay ise mat
baann Aragn'dan Kastilya'ya yaylmas, ilk kitabn baslmasdr:
1474'Lc, yani olduka erken bir Larihde, Kutsal Engizisyon Mahkeme
si'nin kurulmasndan bile drt yl nce.
Hmanizma ve Rnesans spanyollarn kendi gemilerini yeni
batan deerlendirmelerine, yalnz Vizigot kkenierine deil, Roma
kkenierine de sahip kmalarna yol at. Bylelikle I spanya Avru
pa'ya yaklat, Roma'nn miraslarndan biri olarak varln tl!ki
lkelerle ortak bir temele dayandrd, kendi Rnesans'n yaamaya
balad.
Katolik Hkmdarlar'n I spanya tarihindeki anlamn amzn

nde gelen spanyol dnrlerinden Jose Ortega y Gassct'in kalemin
den izleyelim:
Kastilya"nn, yarmadann kenar blgelerine zorla benimsettii btnlemeyi

zihinde canlandrmak, Ebro'dan Tajo'ya kadar uzanan bu etin yaylada domu
biri iin dnyann en duygulandrc eyidir. Daha bandan farkedersiniz k i Kas
tilya buyurmay iyi bilmektedir. Kendi kendisine buyurmay nasl kuvvetle
baardn grmek yeter. Kendi kendisinin hkmdan olmak bakalarna
hkmedebilmenin ilk kouludur. Yreinde tad , o krsal kesim insaniarna
zg smsk iine kapanma eilimini de, teki halkiara egemen olan anlk
karlarn darac k gr as n da amak iin sava m verdi Kastilya. Bylelikle
ruh u n u geni apl i birlii gerektiren byk hedeflere yneltti. Ulusunun
sn rlarn aan dahasnn bir baka kant da uluslararas politikada kendine
uzun , karmak rotalar izebilen ilk krallk oluuydu. Byk uluslar lke iindeki
giriimlerle deil, d giriimlerle oluturulmulardr; ancak yerinde bir uluslara
ras politika, byk ginimlerin politikas, verimli bir i politikaya zemin hazrlar.
Kastilya'nnkine benzer bir duyarlk yalnz Arag6n'da vard , ama o erdem tam
kar t bir kusurla engelleniyordu : Krsal kesimlere zg onulmaz bir ku
kuculuk, kendi soyuna, kendi geleneklerine kr krne ballk Arag6n'un ille
tiydi . Kastilyallarn "Hilal" ile, "br" uygarlk ile uzun zaman srdrdkleri snr
FETil-ITEN DOAN iMPARATORLUK 87
sava onlar teki I ber krallklaryla olan ehre, vurgu, huy, doal grnm
ayrlklarnn tesindeki tarihsel benzerliklerini kefetmeye yneltti. "Tek I s
panya" bylece ilkin Kastilya'nn zihninde dodu : Bir gerein sezisi olarak de
il -nk, gerekte I spanya tek deildi-, gerekleebi/ecek bir eyin ideal
emas, iradeleri harekete geirebilecek bir tasarm olarak, hedefin oku kendine
ektii, yay gerdirdii gibi, bugne bir ekidzen verebilecek, ynellebilecek
dsel bir yarn olarak.
Katolik Fernando'nun ak, kararl ruhu Kastilya'nn o geleneksel politikasnn
dorultusuna girince, herey birden olanakllk kazand . Arag6n'un "dahi tilkisi"
anlad ki Kastilya hakldr, hemerilerinin yabanln altedip daha byk bir
I spanya ile btnlemekle yarar vardr. Kendi yce emellerini ancak Kastil
ya'dan hareketle gerekletirebilecekti , nk onlar ancak orada doal bir
yank bulabiliyorlard . I te o zaman I spanya'nn birlii saland : Evet, ama
niin? Hangi dncenin bayra altnda toplandlar? ylece hep bir arada
yaayp gitmek, k gecelerinde ocak banda fsldaan kocakar lar gibi kp
kalmak iin mi? Tam tersine, o birlik l spanyol cokusunu drt bir yana samak,
yeryzn sel gibi kaplamak, daha da geni bir imparatorluk yaratmak iin ku
ruldu. Bunun iin, bu nedenle birleti I spanya. Ancak bylesi giriimlerin hayali
dir, uzak ufuklarn titreimidir insanlar eken, esin veren, birlie aran, kart
huylar tek para bir btn iinde eriten. Tarihin sesine kulak verenler kesinlikle
anlayacaklardr ki l spanyol birlii hereyden nce ve hereyin stnde, o za
manlar yarmadada varolan iki geni ufuklu uluslararas politikann birle
mesiydi: Kastilya'nn Afrika'ya ve Orta Avrupa'ya, Arag6n'un Akdeniz'e ynelik
politikalar. Sonuta, tarihte ilk kez olarak, bir weltpolitik (dnya politikas) kav
ram oluturuldu : I te bunu denemek iin oluturulmutur l spanyol birlii. 3
YEN BR KlTA, YEN BR DNYA
Carlos Sanz'n La huella de Espafla en el mundo (IJpanya'nn Dnya

daki Izi) balkl kitabnn sunuunda yle yazar:
"Tanr dnyay yoktan yaratt." (Dinsel dogma)
"IJpanya onun byk blmn kefetti, 1/ristiyanlatrd, uygar
latrd." (Kartografya ve Tarih)
Kitap hayli yakn zamanlarda, 1 972'de bas lm. Ispanya tarihinin
balca mi LOslarndan birini bu terinieric -Tanr'nn balad i}i ta
mamlam atalardan gelmenin imanyla- dile getiri}ine bakarak "s
panyol dostlarmz hi de alaktan um uyorlarn," diyebiliriz. Ku
kusuz, yepyeni, koskocaman bir ktay Avrupa'nn ufkuna sunmu,
Katolik alemine armaan etmi olma inanc, daha dne kadar spanyol
larn tarihe bakn ynlcndirmekteydi. Hatta bugn de spanya'nn d
arlken: MOhlberg'de Protestanlara kar savarken (Tiziano).
FETIHTEN ::xXiAN IMPARATORLUK 89
pol itikas, "dnk vilayetleri" ile olan tarihsel-kltrel balarna dnya

halinin elverdiince sahip kmak yolunda.
Eski Kastilya'nn barnda, demir parmakikt pencereleriyle bem
beyaz, alack evleri, kocaman kil isesi, yeile boyal ahap yaptarla
evrili nl meydan, klasik yaptlarn sahnelendii tiyatrosuyla Rne
sans andaki grnmn olduu gibi koruyan m inik Almagro ken
tinin orta yerinde, mendil kadar bir park, atnn stnden gururla sey
reden "ili fatihi" Don Diego'nun heykeliyle yzyze geldiimde uzun
uzun dndm bunlar. Mesela'nn soylu -ya da kyl- evlatlarn
taka irisi tcknelere doluup, Okyanus'a meydan okuyarak bilinen dn
yann snrlarn zorlamaya, cinin bucanda tanmadklar bir doayla,
dilini anlamadklar insanlarla, sk sk da birbirleriyle savamaya, daha
baka bilmedikleri bin bir tehlikeyi gslerneye iLen, iftine ubuu
na, oluuna ocuuna sahip kmak yerine amansz conquistador'lara
dntren acaip tutku nasl bir ("ydi acaba? Heykclden LCk renebil
diim, oraya, geliimiz yllarda " spanya ve ili hkmetlerinin or
tak g!riimiyle" dikildii oldu.
Ama madalyonun br yz de var: Son zamanlarda olaya Avru
pallarn bak asn benimseyenlerin gelirdii yorum lar. spanyollar
Avrupa ile btnleirken tarihi yeni batan, yeni bir gzle yazmak gc
rcktiinin de bilincine varmlar. Ya sonular? Eletirel adan umut
verici ama, Lam olar.k ne anlatmal gelecek kuaklara? Atalarn iman
n m , A vrupahlarn yorumunu mu?
" Herey geceden sabaha dcimede, tm deer yarglarm z, okul
kitaplarmz... " diye yakn yordu yeryznde Ispanya'y temsil ilc g
revl i bir dost: "TarihLe byk bir varlmz, dnyada byk bir izimiz
bul unduuna_ inanarak yelilirildik, imdi bir de bakyoruz ne diyorlar:
Mecr hepsi yanlm, biz uygarl k tayclar deil de eli kanl s
mrgcci lermiiz meer! Iyi de, gnahyla sevabyla, bunun bir orta yo
lu yok mu acaba?"
Biz burada olaylar elden geldiince yansz bir yaklamla zctleyc

lim. XV. yzyl boyunca Kasli lya ilc Portekiz, Atiantik rota larnda rc
kabclleydilcr. Ama Ka..;tilya iddetli i ncadclclcrle urarkcn, Portc
kiz zaman yitirmeden ilerlemi, baa gemiti; hatta ulusal kimliini
ve br krall klar karsndaki ayrcalkl konumunu Atiantik'teki ve-
90 tSPANYA RlR BAKA AVRUPA
rimi i ticareti stne temellendirmiti. Sonuta Portekizliler hemen hi

kara ordusu beslemeden, kylardaki ticaret iskeleleri sayesinde aruc
bir ticaret imparatorluu kurmu bulunuyorlard.
Akdeniz'deki ticaret yol lar ise talyanlarn -zellikle Vcnedikl i le
rin- ve Trklerin eline gemiti. Bilinen dnya giuike daralmaktayd
ve Kastilya ge kalmt. Oysa yeni atlmlarn, yeni zenginlik kay
naklarnn gereksinimini duyuyordu: Kastilyal lar val yclik andan
beri yitirmedikleri bir servencilik ruhuyla krallan ve Hristiyanlk i
nanc iin fcthcdecck yeni topraklar pcindcydilcr; para ve an uruna
dnyann br ucuna gitmeye istekli hidalgo ordular hazr bekliyordu.
Kukusuz bunda, halk arasnda dolaan sylcntilcrin, denizcilerin an
Iauklar yklerdeki harikalarla, hazincieric dolu diyariarn pay hii
ykt. Soyluluk sanna sahip olup da soy lulara layk ir yaam slir
meye yeterli parasal olanaklardan yoksun bulunmann sknts, Engi
zisyon ann alev alev d insel inan yla birleince uzak lkeler yakn
grnmeye balarnu.
lte o sralar, Endls'n teden beri denizcilik gelenekleri bulunan
Atiantik kylarna Cenovat bir denizci geldi; Portekiz'de ycrlcm iti.
bir Portekizli kadnla evliydi ve halyan bilim adam Toscanelli'nin
bulgularna dayanan i lgin bir neri getiriyordu: hep Bat'ya giderek
Dou'nun zenginliklerine ulamak. Karlnda baz istekleri de vard:
"Okyanus Amirali" san, fethedecei topraklar ynetme hakk ve sa
layaca parasal kazancn % lO'u.
Kralie Isabel tasaryla ok i lgilendi, yine de destck vermeden nce
Kolomb'u y llarca bekletti; niyeti ilkin Reconquisa'y tamamlamakt.
Sonunda, Ocak aynda G ranada dt, Austos banda Kolomb
gemisiyle Palos l imanndan dnya tarihini deitirecek olan upuzun,
etin yolculuuna kt.
12 Ekim gn, afak skerken, Bahama Adalar'ndan Guanahanfye
ulat, el inde Kastilya bayra yla karaya kp diz kt, "San Salva
dor" adn verdii o toprak lam lsa adna cl koydu.
Olan olmutu, aruk ne Eski Dnya ne Yeni Dnya bir daha eskisi
gibi olacak, ne Kastilya'nn, ne lsa'nn hizmetkarlar oralardan bir daha
cl keccklcrdi.
Balangta Kolomb da, spanyollar da umduklann pek bulamadlar
ve ok gemeden aralar ald. Kolomb 1 505'tc, yce koruyucusu Kra-
F E111-IT EN DC>AN i MP ARATORLUK 91
a (!arta lc (!oll, nuncinbp la Urgba a

las bis !1 lu prwinri ilc lalyo (hiu)
(11rschriirnlo r irica)
{'ublinb l tnnrnl" por C!rl ')
l'f'lrlacla k l rliri6n rlncpe, cUn Hrh.. rle la CI.IIMola --

lll
de Amhkn Ve-udo, en la que no !is.a cliulo MuMuJ ou.
Yeni Dnya'nn kefini mjdeleyen iki tarihsel mektup: Birini Hindistan'a vardQn
sanan Colomb yazm, tekini orann yeni bir kta olduQunu anlayan Americo
Vspucci.
!ie Isabel'in lmnden iki yl sonra Valladolid'de bir manasurda yok

sul ve yalnz, hayata gzlerini yumdu. Hindistan' ararken Amerika'y
bulmu olduunu bileneden. Bunu anlayan Americo Vespucci ola
caku: yine bir talyan, yine Kastilya'nn hizmetinde.
spanyollar dledikleri altna hemen kavuamamlard, ama sonra
dan umduklarndan fazla. n bulacaklard. Olaylar birbirini izledi:
spanyol asll Papa VI. Alexander yeni topraklar onlara "hibe ve he
la!" etti; sonra Cortcs, Pizarro ve daha baka conquistador'lar Kut al
92 IS PANYA RlR BAKA AVRUPA
Sava ruhunu Yeni Dnya'ya tadlar. Aradklar alun da buldular, o

u Peru'dayd: nkalarn irnparatorunu ldrp kentlerini ele geirmek
yeni.
O g irii mler Kaslilya soylularnn XVI. yzy ln ilk yarsndaki
ul usal desLaniarna konu oldu. spanya, okyanus tesindeki toprak
larnn verdii gurur ve pardsal gc Avrupa egemenlii iin Fransa
krall, Akdeniz egemen lii iin an dier sper gc olan Osmanl
mparatorluu i le aurnada kulland.
Tarih, olaylarn yenenler asndan m yenilenler asndan m yo
rurn landna gre deiir: spanyollarn " fetih destan " Amerika'nn
yerli halk iin tutsaklk, yoksulluk, ykm getiren bir smrge lllize
ninin yerlemesi anlamna geldi: Ateli silah nedir bilmeyen, ama bir
ok bakrn lardan gelimi uygarlklar yaratm bulunan Mayalar, !nka
lar, Aztekler eriyip giLLiler. Kuzey Amerika'nn bir blm, ona \ l!
Gney Amerika'nn hemen tm Kastilya'nn dilini, dinini, kllrn
benimsernek zorunda kald.
Bau'nn yakn tarihinden alk oluurnuz, salt doal kaynaklarn
iletilmesine ve pazar amaya ynelik modem merkantilist srnr
gecil ikle ayn ey deildi bu: Roma'nn eski eyateli olan spanya, Av
rupa'da Roma Imparatorluu'nun caniandnimak istend ii Rnesans
anda, kendi tarihsel deneyim ini Yeni Dnya'ya aktarmak, Roma'nn
lbcr'deki yaylmn orada yinelernek, kendi imparatorluunun "yurl
La"n dil iyle, diniyle, k ltryle kendi gnlnce biirnlendirmek
zere yola kyordu. Ne var ki " fatihler"in uygularnalar daha sonra
Ispanya'nn yzyllar boyu pcisra srkleyecei "kara efsanelerin"
yaylmasna, Avrupa kamuoyunda lke hakknda vahim nyarglar
olumasna yol au, spanyol lar "zal i m " ve "banaz" olarak n sal
dlar. Bu da "dnyay onlara dman" grmelerine neden oldu, Avrupa
ltarla aralarndaki mesafeyi bir.z daha au.
Tuhaftr, "kara efsanelcr''in kaynanda yine bir spanyol ad bulu
nuyor: Yeni Dnya'y tanyan Kilise adamlarnn d)iincelcrine szc
olan, mrn Amerika'n n yerli halklarnn haklar n korumaya
adam , onlarn atel i savunuculuunu stlenmi olan, kendi soy
daiarn ar bir dille sulayarak I 542'de yerl ilerden yana "Yeni Hint
Ya-;alar"nn karlmasn salayan rahip Bartolomeo de Las Casas.
Kendisi bundan drt yz yl nce, smrgccilik dzeni daha yeni kuru-
FETIHTEN :::xXi AN IMPARATORLUK 93
lurken, smrgecilerin el koyduklar topraklardaki zenginlikterin as

lnda oradaki yerli halklarn mal olduunu haykryordu. Don Qui
joLe'den nce "yitirilmi davalar" savunmaya hevesli kan span
yollar'dan biri de oydu diyebiliriz.
Aradan yz yl gemeden smrgecilik yarna var gleriyle
kaLlacak olan teki Avrupa lkelerinin "kara cfsaneler"i besteyiine
gelince, spanya'nn o sralar Amerika'dan salad alLn Avrupa'daki
karlarn korumak, talya ve Felemenk'i ezerek Fransa'y embcre al
mak iin kullandm hatrlaLmak yeter. Tm bunlar, yine ayn d
nemde Engizisyon'un sau dehet ik birleecekLi. spanyollar Yk
scli anda hem ruhsal, hem para<wl adan gl oldular, sanaun her
dalnda hayranlk uyandrdlar, ama sevilmediler; Avrupa ilc aralarnda,
o eski kopukluun yerine, iddetli bir elki-tepki i likisi geliti.
Amerika'daki yeni topraklar spanya iin de ar sorunlar kannad

dencmez. Duruma bir de ynetim ve toplumsal dzen asndan baka
cak olursak unlan grrz:
Yeni Dnya yalnca " KasLilya'nn ii" oldu. Yarmadann br
krallklar, Aragn dahil, savalara da . ..crvenlere de, smrgeletirme
abalarna da, daha sonra elde edilen m uazzam zenginliklere de ancak
dotayl olarak, ortak Monari araclyla katlabildilcr.
KasLilya nfusunun kalabal k oluu, buna karlk Extremadura ve
Endls gibi geni blgelerin yoksulluu, byk ynlarn -kimi
yrelerde halkn ounluunun- Yeni Dnya'ya g ederek oralarda
yerlemesine neden oldu. Ka.c;tilyallar oralara yresel dillerini, tipik
mimarlk biimlerini ve ehireilik anlaylarn, Barok zevkini, zgn
dinsel inanlarn tadlar. Yzyllar boyunca deiik uygarlklar ara
snda, snr blgelerinde, Mariplilerle, Muscvilerle bir arada yaamaya
alkn olduklarndan, Amerika'nn yerlileriyle de abuk kaynatlar,
zaman iinde yeni ktada yeni, melez bir rk ortaya k L.
X V I . yzylda spanya'y yneLen krallar Amerika'nn alun ve
gmn grkemli sardylar yapmnda ve savalarda harcadklarndan,
gelecek iin de baka gelir kaynana gerek duyuhnadndan, endstri
ve ticaret doru drst gelimcdi, lke o alanlarda rekabet gc edine
medi, varn younu "mparatorluk d" iin, egemenlik ve byklk
uuna tketti.
ISPANYA TAIITINDA "YABANCI" KRALLAR
Katolik Hkmdarlar'dan sonra, karmak veraset sorunlarndan tr

Ispanya Tahu Avusturya'nn Habsburg hanedannn eline geti. nl
arlken onlann torunuydu ve l 520'de Almanya'da Imparatorluk tacn
giymeden yl nce, I. Carlos olarak Ispanya tacn giydi.
O gne dein Felemenk'te yaam olan prens, yannda yabanc soy
lularla birlikte Ispanya'ya geldiinde ilkin spanyol larn nefretiyle
karlau. Kendisine zoraki ballk and imek zere toplanm bulu
nan Kastilya kentlerinin temsilcileri, yeni kraldan baz isteklerde bu
lundular: Kastilya'nn zgn yasalarn benimsemesi, uyruklary la
aniaabilmek iin tez elden Ispanyolca renmesi ve yabanc lara grev
vermemesi. Yeterli uzlama salanamam olmal ki, hemen ardndan
lkenin eitli yerlerinde iddetl i bakaldrlar patlak verdi; harekete a
ralarnda Toledo, Salamanca ve Madid de bulunan kentlerin halklan ve
kk soylular katld lar.
Tarihiler aslnda bu olaylar farkl biimlerde yorumlamlardr:
Balangta yalnz Felcmcnk soylularna, yabanc krala kar Kastil
ya'nn geleneksel zgrlklerini savunmay amalar gibi grnen hare
ket, ok gemeden bir toplumsal alkanl havas ald. Ulusal kent dcv
rimiyken, meseta krlarnda soylutara kar bir kyl ayaklanmasna
dnt. Sonunda soylular karkl bastrmay kararlatrd lar.
ber'de bir eyler deimcdcydi: Katolik Hkmdarlar andaki evren
sel egemenlik ruhunun sonu gelmi gibiyd i , soylular eski bam
szlklar n unutmu, dar, banaz bir ulusalcla yneliyorlard, bu
arada halk snnar ile aralanndaki uurum giderek bymcdcydi.
Bakaldrnn ilk kez kanl biimde bastrlmasndan sonra da Valen
cia ve Mayorka'da bu kez aka soylutara kar ulusalclktan uzak
kyl isyanlan bagsterdi ve binlerce kurbana maloldu.
Bylesi tedirginlikler iinde balayan Avusturya hanedam a , iki
yzyl srecek ve Ispanya tarihinin en iddetli grafiinin izildii, en
etkileyici dnem ini oluturacakt : ilkin Ykseli, hemen ardndan
k.
Ve XVI. yzyl balarndan XVII. yzyl ortalarna dein Ispanya,
kltr ve sanatnn doruuna ulaacak, benzersiz bir kltr birikim in-
FETiliTEN lXXAN iMPARATORLUK 95
den kaynaklanan grkeml i bir "Altn a" yaayacakt: Avrupa H

manizmas i le bcr'in oul geleneklerinin karm , derin ruhsal gerek
sinimierin tedirgi n davurumu olan bir Barok a. spanya Avru
pa'nn karsnda, onun hem ayr lmaz hem zgn bir paras olarak
tm varln ortaya koyuyor, kiml iini bclirliyordu artk.
I. Carlos'un I 5 56'ya dein srecek olan ynetiminde, spanya'nn
yazgs tarihinde ilk kez olarak Avrupa'nnkiyle btnlcti, Avrupa so
runlarnda lke taraf durumuna geti. Ktada gelien ulusal krallklar
zellikle Fransa'ya kar geleneksel "evrensel imparatorluk" kavra
mnn savunucusu olarak sava veren arlken, Kastilya'y kendi devlet
lerinin ve Avrupa politikasnn ekonomik ve askeri temeli olarak kul
land. Tarihi Viccns Vivcs'in yorumu yle:
Evrensel hkmdar 1. Carlos l spanyol Monarisi'ni baka bir dorultuda

ynlendirebilirdi, ama byk emelleri onu Kastilya'nn zenginliklerinin yamacs
durumuna soktu. Fransa kral 1. Franois'ya kar arprkan olanaklarn zor
lad, Pavia sava;ndan sonra l talya'da l spanyol hegemonyasn kurdu ( 1 525) ve
klay Bologna'daki grkemli ta giyme treninin prltlaryla ayd nlatt ( 1 529).
Ama bunlar ne Fransa'y boyunduruk altna almasna, ne Alman Protestanlarn
rktmesine, ne Osmanl Trklerinin hzn kesmesine, hatta ne de Akdeniz ky
larnda Barberilerin kstahilkiarna son vermesine yeti . 1 . Carlos kendi politika
sn uyguluyordu, o da ounlukla Bourgogne'un yiitlik anlayyla Erasmus'un
liberalizminden kaynaklandndan, l spanyol soylularnca anlalamyordu. So
nuta Kastilya, l mparator'un kolunda grkemle kt Avrupa sahnesinden,
Fransa'ya olan dmanl artm, Hristiyanln resmi retisinden sapanlara
olan nefreti younlam, gz kamatran ama ahlaktan yoksun Avrupa toplu
4
muna kar muhteem bir kmsemeyle yuvasna gerisin geri dnd.
Kastilya I . Carlos'un emellerini pahal dedi ; ilkin kendi kstl ola

naklaryla, sonra Yeni Dnya'nnkilerle: 1 52 l 'dcn 1 544'c dein Avru
pa'ya 90 ton gm getirildi , bu miktar 1 5 8 1 - 1 600 arasnda 4 1 9 tona
ykseld i . Derken Yeni Dnya'nn olanak lar da yetmez oldu, Kastil
ya'nn doal k:.ynaklar ipotek altna girdi.
Yine de Kastilya'nn snrld dnlmemcli; balangtaki
atna lar atiatldktan sonra spanyol lar I. Carlos ilc iyi anlatlar,
nk ortak yce lkleri vard: Din ve nparatorluk.
arlken Ortaa'n sona ermi bulunduunu anlamak istemiyordu:
Kutsal Roma mparatorluu'nu yeniden canlandrmak, tm Avrupa'y
Hristiyanlk erevesinde, Kar-Reform ruhuna uygun olarak Papa-
lmparator ikilisinin buyruunda birletirmekti emeli. Rnesans Avru

pas'nn taze gleriyse o ad emele boyun egmeyi istemiyorlard
elbette; gerek kendi bamszlklarna alm Alman prensleri, gerekse
yeni doan ulusal Monariler iddetle kar ktlar. Ayrca H ris
tiyanlk da yle yekpare bir btn olmaklan kmu: ProLCsLanlk orta
Avrupa'da hem krsal kesimdeki ynlara, hem Alman prenslerine
ekici geliyordu. lmparatorun karsna dikilen bir baka byk g de
kuzeyde Tuna vadisinde, gneyde A kdeniz'de i lerleyerek, onun hem
Avusturya'daki, hem ltalya'daki, hem kuzey Afrika, haua ber'deki top
raklarn tehdit eden Trkler'di.
Avrupa'nn kalan tm kesim leri direnirlerken, imparatora ilk tacn
veren Kastilya ile teki Iber krdllklar onu ve emellerini bcnimscdikr.
O da bir bakma "lspanyollau", Reconquista dneminde biimlcnmi
bulunan spanyol anlay kendisininkilere pek uygundu nk.
Ispanya, Rnesans ann dnsel kazanmlaryla modcmlemekte
olan bir Avrupa'nn kar sna, Protestanln ve Trk i lerleyiinin
alevlendirdii, tipik Ortaa ii bir Din ve Devlet kavramyla k
yordu; mpardtorluk'la Ispanya giderek zdeletiler.
Ama Imparatorluun arl arlken'in bile uzun sre tayama
yaca bir ykt: mrn sava alanlannda, din kavgalarnda geirmi,
erkenden tkenm iti , stelik onca zenginl ie karn, Maliyesi de
knaza girmiti. l 556'da, Almanya'daki topraklarn kardeine, kalan
tm topraklarn olu Fel ipe'ye brakarak tahttan ekildi, Extremadu
ra'daki Yuste manastrna kapand, iki yl sonra orada ld.
spanya tarihinin en gl dnemine m hrn basan II. Felipc,

Avusturya hanedamndan gelmekle birlikte, tahtta bir "yabanc" deildi,
tam bir lspanyol'du. Emelleri de babasnnkilerden ok daha yalnd:
Ispanya'y Avrupa'nn, hatta iki dnyann efendisi grmek istiyordu, o
kadar. "lspanyolluu" ve iine kapank karakteri daha gen yandayken
evresinde kayg uyandryordu. Onu vcliahlkcn Ispanya saraynda ta
nyan Ycnedik elisi Marino Cavalli hakknda yle bir rapor ha
zrlam u:
Majesteleri yirmi drt ya nda, narin yap l , kusursuz bir valye; ak

dnceliymi gibi grnyor ama bundan ok gemeden bkaca{la benzer.
Vaktini bakalaryla birlikte geirdii pek ender; sevdii -be dostuyla kendi
FETIHTEN :xXiAN IMPARATORLUK 97
dairesine ekilip sohbetten zevk alyor. l mparator yanna artt nda gitmiyor,
zr dileyip kendi aleminin huzuruna dalmay tercih ediyor. Kyafeti debdebeli
ve zarif. evresindekilerden sayg grmekten pek holanyor, herkese ba
basndan daha kukulu davranyor: l spanyol olmayan uyruklar bu tavrndan
honut deiller, olmamakta da ok hakllar. Babas deiik grenekiere ve her
eit insana pek gzel ayak uydurabilen biri, doas gerei Felemenklilere ve
Bourgogne'lulara eilimli; olu ise I spanyailardan bakasna gvenmiyor. Ba
basnn yerine getiinde evresinde yalnzca l spanyol Bakanlar bulunduraca
syleniyor ki, bu da deiik soydan topluluklara hkmedecek biri iin doru ol
mayacaktr.
Il. Felipc babasndan devrald topraklara l 58 l 'de Portckiz'i de ck

lcyecekti, tabii dnyann her yanna sa lm smrgeleriyle birlikte.
Hepsi bir arada yeryznn "topraklarnda gne baunayan" ilk impa
rdLorluunu ol uturdcaklard.
mrn inand iki eye adad: Tann'ya ve Devlet'e. Her ikisi de
eziciydi. Yeryznde savaabilecei herkesle savat, Mslmanlara,
Protes.anlara, hatta Katoliklere kar kazanabilecei tm zaferleri ka
zand. Ama zaferierin sonsuz olmadn grecek kadar uzun yaad .
X V I . yzyln btn ikinci yarsn kaplad " I ! . Fel ipc a". Ordular
Avrupa'da, donannas Akdeniz ve Atiantik'te Katoliklik uruna vuru
ur, conqutador'lar Amerika'da onun ancak dlerinde canlandra
bilecei topmklarda ilerlerken, Bat'nn gznde Madrid "dnyann mer
kezi" idi. En uzak kelerde bile ta g ibi arl n duyuran, ama
dnyadan kopuk bir merkez: dev bir brokrasi arknn dndrld,
fermanlarn salnd yer. "Ann ortasnda bir rmcek gibi" diyor
lard I I . Fclipc iin.
Hkmdarlna 1 557'de Franszlara kar Saint Quentin meydan
savanda zafer kazanarak parlak bir balang yapt, ama o zaferden
umduu yardn salayamad . O zamanlar ngiltere Kmlicsi Mary Tudor
ilc cvl iydi, ancak einin ertesi yl lmesi ngiltere'yi Katolikletirnc
ahalarna veda etmesi ve ngilizlerin sonuna dein dmanln ka
zanmas :.nlanna gddi.
Yine de 1 559'da imzalanan Cateau-Cambrcssis anlamasyla Avru
pa'nn hakimi durumuna geti ve Fransa'nn iilerine karacak gc
elde elli. l sabel de Valois ilc evlendi; salad siyasal ve ekonom ik
destek lkede Katoliklcrin Protestanlardan bao;kn kmasnda ve ikti
dar elde tuunasnda balca etken oldu. Bylelikle ngiltere'de baara-
FETIHTEN lXxJAN IM PARATORLUK 99
madn Fransa'da baard. Niyeti Fransa tahtna i lerde kendi kzn

oturtnakt ama bunu baaramad, taht yine Bourbon hancdanna geti.
Kendisi o zaman hayalinden bile geirmczdi ama, aslnda yz elli yl
sonm spanya tahun da ayn gelecek bekliyordu, Avrupa'nn iki kkl
hanedam arasnda kan l ekimelerden sonra, o da Bourbonlara kala
cakt.
O dnemde Felemenk ve Hollanda ar d sorunlardan birini
oluturdu: Yre halk tm kamu grevlerine spanyollar getiren bir
yabanc kral istemiyordu, stelik Hol landa'nn Kalvinizm'i benimse
mi olmas 1 566'dan balayarak otuz yl sreyle din etmeninin ar
bast bir atmaya yol au. Kavga giderek alevlcndi, l l . Fel ipe'nin
merkeziyeti ve buyurgan politikasndan honut olmayan Katoliklcr de
katldlar. 597'de Hollandahlar bamszlklarn ilan ettiler. Zaten o
tarihte spanya'nn .alihi oktan tersine dnmt.
Yarmadadaki son Mslman topluluk.lann 1569'da ortadan kaldran
I l . Felipe, 57 1 'de Osmanllara kar lnebahu zaferini kazand. Ama o
baarnn somut sonular yalnzca Venedik'e yarayacakt. "Gemi
alarn ve yaanlan an tanklk ettikleri en byk olay olan ve ta
rihin bir daha benzerini gremeyecei" o savatan bir kolunu yitirerek
dnen, ardndan da Engizisyon'un hm na urayan Miguel de Ccr
vantes daha sonralar ( 1 605- 1 6 1 5) nl yaptn, belki de btn ala
rn en ili trajikomik roman Don Q uijote' yi yazarak, eski zaman
valyelerinin destanlarn okuya okuya akln bozan ve evresindeki ger
ekleri gremez olan bir Kasti lyal soylunun yksn anlatacakt.
spanya teki denizde de dehetli bir d. manla boy lt: Il. Fe
lipc'nin Katol iklcre verdii destckten ve Avrupa'daki boyunduruundan
ted irgin olan ngiltere, Hol landallarn direniini destekliyor, Ameri
ka'dan altn akn engellemeye alyordu. Ispanya'nn Man denizini
ap ngiltere'yi istila etme plan 588'de " Yenilmez Armada"snn
grkn li bozgunuyla nokt.aland.
Onyl lar sren o savalar gibi, yery znn nem li bir bl mn
tck mrkczdcn ynetbilnek ve spanya' n n c,:qitli blgelerindeki ayak
lanmalacia baedebi l m e k i i n kurulan karm!jk brokrasi dzeni de
tkvlct mal iyesinin kaldramayaca kadar a r b i r y k oldu. Sonuta l l .
Fclipc 1 558'den balayarak birka kez i flasn ilan etmek zorunda
Solda: Altn an soylular Orgaz koniunun cenaze treninde (El Greco).
1 00 tSPANYA RIR RAKA AVRUPA
kald .. B u arada halktan toplanan vergiler de dunnadan arttrlyordu.

Grnrdeki debdebeye, saraylan kadetralleri tklm tklm dolduran
eitli uluslardan sanatlarn rettii paha biilmez sanat yaptianna
karn, yoksulluk spanya krlarnn mzmin derdi olar.k kald.
I politikada iki belirgin hedef vard: arlkcn'in balatt Kar
Reform ortamnda sapkn dinsel grlere -zellikle Er.tsmus dn
cesine- kar Katolikliin savunulmas ve yarmada toprnklannn bir
lik iinde, merkeziyetilik esaslarna uygun biimde yneltilmesi. O
hedefler sert nlemler gerektirdi, hatta senlik 1 580'1erden sonra bs
btn artu. l l . Felipe, ileri yalarnda Engizisyon'un koruyucusu kesil
di; Engizisyon da giderek bsbtn glendi, yarg alann geniletti,
terr havas cstinncye balad. I spanya giderek d etkilere kaplarn
kapad, kitaplara sk bir sansr uygulanmaya baland, hatta spanyol
genlerinin yabanc niversitelere - spanyol denetimindeki Bologna
dnda- renime gitmeleri bile yasakland. arkten'in imparatorl u
unu Avrupa'da onulmaz biimde blm olan Protestanln yarma
dada yaylarak teden beri varolan ayrlklar krklemesi ve lkeyi
paralamas ite bylesine korkutan bir olaslkt. Ulusal kimliini ve
birliini dinsel sava yoluyla kazandna inanan I spanya iin o konu
da verilccek en ufak dn, blclc kap amak anlamna geliyordu.
Aslnda o "ie kapan" olgusu I spanya iin bir tarihsel dnemecin

belirtisidir, XVI. yzyln son eyrei Alm a iinde gerilemenin
balangcdr. Tantana srp gider. I ktidar bir demir peneyken, ka
nlmaz kn ilk atrtlar duyulmaya balamtr:
1 580'den gnmze dein I spanya'da olup biten herey knt ve par
alanmadr. Genileme sreci ll. Felipe'ye kadar artan bir ivme ile kendini duy
urdu. Onun hkmdarlnn yirminci yl yarmadann talihinde dnm noktas
saylabilir. O dorua kadar, I spanya'nn tarihi ykselie ve birikime yneliktir; o
tarihten gnmze kadar, I spanya'nn tarihi ke ve da lmaya yneliktir.
Dalma sreci evreden merkeze doru hayli belirgin bir hat izler: ilkin Hollanda
ve Felemenk ile Milana blgesi, ardndan Napali kopar imparatorluktan ,
dcr Ortcga. Pcdro Lafn Entralgo da ayn grtedir:

Yenilmez Armada'nn hazin serveninden sonra, tarihsel yazq mz tersine
dnmeye balar. Duyarl bir l spanyol iin durum acdr: Halkna varlk ve an
vermi olan o gzpek, o hrsl cokunun _sonu byle mi olacaktr? Da kar
FETIHTEN IJOAN IMPARATORLUK 101
lke hiila tek bir bedendir; ama sanclanmaya balayan bir beden, nk ruhu
nun derininde bulunan ve kendi varl nda somutlat rd o inanta
gvensizliin, hatta bunalmn atia belirmitir; ya da ince bir alayla seyredile
bilmektedir o inan; alttan alta da olsa, o grntde bir abart , bir iretilik sezil
mektedir artk. Her neyse. I sterse bunalmla ya da ince bir alayla baklsn, o eski
umut hala yine de gerekleebilir diye dnr herkes.
I spanya'nn ileri iyi gitmemektedir, Protestan Reformu iyice yerlemitir,
Fransa ile I ngiltere giderek glenmektedirler. O hareketli, dnya nimetlerine
drt elle sarlm, o giderek byyen Avrupa'nn akl ve teknii l spanyollarn
Tanr akna gsterdikleri yiitliklerden baskn kmaktadr; modern dnyann si
lahlar ve icatlar karsnda dnceler almtr l spanyol hidalgo'sunu; " l ime bir
kuku dyor," der kendi kendine, "Yoksa barutla demir benim an almam en
gelleyecek mi?". Yine de o zamanlar dava henz kaybedilmi saylmazd.
Vicens Vives'in yorumu da ayn dorultuda, ancak daha somut siya

sal ve ekonomik nedenlere dayanyor:
Krallklarn byle tketici bir tempoya zorlayan yce kral ald sonular so
mut uygulamalara dntrameden lnce ( 1 598), I spanya Krall birden c;k
medi, nk o tedirgin kavga dneminden sonra Bat byk bir bar zlemine
kaplmt. Aslnda yanllar dzeltmek, sistemde deiiklikler yapmak iin el
verili bir ortamd bu. Gelgelelim, allm brokrasi geleneinin arkndan ka
mayan ynetici kurullar sonuta beceriksiz l l l. Felipe'nin 6 ve saray soylularnn
grlerini benimsediler.
XVII. yzyln ilk on ylnda I spanya Krall'nda ok vahim bir bunalmn belir
tileri gze arpar. O zamana dein ok partak giden Amerika ile ticaret dahil,
ekonomik etkinlikler her yanda gerilemektedir. Kentter tenhalamakta, dokuma
tezgahlarnn sesi kesilmektedir; yalnz Madrid serserilerin ve yoksullarn akn
etmesiyle devlemektedir. Gneyden alk, kuzeyden veba gelmekte, ikisi el
ele verip, kaderin amansz silleleriyle perian olmu insanlar ldrtmaktadr.
Edebiyana Hmanizma'nn temkinli sesi iitilmez olur; Don Quijote'nin ortaya
k , yazarn bilincinin, gncel gerekle gemiin tantanal laflar arasnda
paralann belirtisidir. O felaket karsnda hkmet devalasyon gibi vahim
bir nleme bavurur, onun da faturas millete karlr. Bylelikle 1 680'de Ma
liye'nin kmesiyle sonulanacak olan bir parasal servenler yzyl alr. O
ufku gzleyen ve Kastilya'nn yarmadadaki giriimlerine katlm olan gler
gide gide nerelere varm bulunduklarn , o konumu ondan sonra da srdrme
olanann bulunup bulunmadgn kendilerine sormaya balarlar?
Gerekten de XVII. yzyl sona ererken spanyol ekonomisi y

lesine felce uramtr ki, daha dn Avrupa'nn hakimi olan Krallk
imdi br Avrupa glerinin smrgesi durumuna dmektedir. Tm
1 02 ISPANYA BIR BAKA AVRUPA
Avrupa'da artk geerlik kazanm bulunan merkantilist kurarnlar bi

l inte ve kararllkla uygulayarnam olmann bedelini demektedir s
panya.
Ekonomik knt topl uma da yansmaktadr; soylular ynetici
snf olarak iflas etmilerdir. Daha X V I . yzyl sonlarnda dikkati e
ken rahip, babozuk asker, aylak bolluu giderek artc boyutlara
vannlr. Krsal kesimde ekyalk alm yrm tr.
Rahiplik toplumdaki tek gvenceli uraa dntnden, ruhhan
snf da inantmayacak kadar genilem i, o durum din adamlannn ni
teliklerinin iyiden iyiye dmesine, dinsel duygularn rndan kank
abartl, garip biimler almasna yol am, yozlamaya Papalk bile
are bulamamtr.
Yine de Barok sanatn cokuyla harikalar yaran bir dnyadr hu:
nsanlar gereklerden kap, gerekd bir dler dnyasnda, gzkri
kamaarak yaamaktan bkmamlardr. zel likle tiyatro parmak
sruc gsterileriyle dikkati eker: frtnalar, alevler, havada beliriveren
tlsml tolar, daha neler, neler. Fiesa'lar, boa greleri ve bin bir
eil grkem li elence, gururlu spanyol lar iin zellikle yabanc larn
nnde kendini gl duymann bir yoludur hala.
Ortega dcr ki:
I ber yaylmasnn ilk ekirdei olan Kastilya, kendi blgesel kimliini amay
baarm ve yarmadadaki br halklar dev boyutlu bir yaam tasarmna
katlmaya armt . Coku verici byk giriimiere atlmt Kastilya, yce ada
let, ahlak, din lklerine vermiti kendini; esinleyici bir toplumsal dzen tasar
lam t. Btn o emeller. kurallar, alkanlklar bir sre canlln korudu.
I nsanlar o gl etkiyle cesaret buldular, o deerlere inandlar. sayg ya da kor
kuyla ayak uydurdular. Ama l ll. Felipe'nin l spanyas'na bir gz atacak olursak,
korkun bir deiiklikle karlarz. l k bakta hibir ey deimemitir, yine de
herey tenekelemi, sahtelemitir sanki. Eskiden kalma cokulu szler hala
sylenmektedir ama. artk yreklerde bir yank bulmuyorlardr. Bir zamanlar
coturan fikirler kalplam kalmtr. Artk hibir yenilik yaplmamaktadr, ne
politikada, ne bilimde, ne ahlaksal grlerde. Yaplan herey yalnzca "hibir
ey yapmamak", gemii -kurumlar ve kat kurallaryla- deitirmemek, her
yeni giriimi. filizlenen her yenilii bamak iindir. Kastilya kendi kendisinin tam
kart olup kmtr artk : kukucu, dar grl, karamsardr. Artk teki
blgelerin yaamn desteklemekle ilgili deildir, onlar kskanarak kendi halle
rine brakm, oralarda olup bitenle uramaktan vazgemitir. H
Yabanclar, yani spanyol tehdidinin uzaklamasyla endstrileme

FETIHTEN ::xXi AN IMPARATORLUK 103
yoluna giren Avrupa'nn ileri merkanLilist glerini kandrmann yolu

yokLu ank. 1 665'Lc I V . Fclipe'nin lm zerine, taht drt yandaki
olu II. Carlos'a kald; kk kral ileride de bedensel ve zihinsel yeLcr
sizliinden Lr doru drst h kmdarlk cdemcyccck, yneLim
annesine ve onun scLii, aralarnda aile rahibi de bulunan saray adam
Iarna kalacakL. Fransa ile art arda savalar sonunda mparaLOrluun
Avrupa'daki Lopr.tklanndan yeni paralar kopup gidecekti.
Kraln durumu kLlciyor, sal bsbLn bozuluyor, Avrupa
gleri hastann mirasn paylamay drt gzle bckliyorlad. ki rakip
hanedan okLan hazrdlar: Habsburglarn aday Aridk Karl, Bourbon
larnki XIV. Louis'nin Larunu Philippe d'Anjou idi .
Bin bir sar.ty cmrika<;nn orLasnda, 1 700 y lnda lm deindcki
II. Carlos bunlardan ikincisini kendine varis scLi: Herhalde Bourbon
lar daha gl grm, spanya Krall'n daha fazla paralanmaktan
koruyacaklarn dnmt. Haksz da kmad, sLclik Bourbon
hanedam lkeye yeni bir soluk da getirdi. Ancak, bu gerekleinceye
kadar, iki hanedatn giritikleri Veraset savalan on drt yl sreyle or
tal kana bulad.
" Acaba II. Carlos'un zamannda, birazck kararsz ya da bunalml
bir inan la da olsa, bir zamanlar babalaryla bykbabalarn dnyann
yollarna drm bulunan o byk umudun gercklccbilcccine
kanmak olana var myd hala?" diye sorar Pedro Lain Entralgo. Yan
u olumsuzdur:
Hayr, artk yoktu. l spanya"nn biraz gecikmeyle de olsa, modern akln ve bili
min eitimine ynelmesini, daha ileride kullanlacak olan terimle "Avrupalla
mas"n dileyen iyi niyetli, uyank, alakgnll bir avu insan yle istiyordu,
XVII. yzyln sonlarndaki o gayretli Yenilikiferdi bunlar. Ama Kastilyallam
l spanyollarn ou "eski tarz" yaam srdrmekten yanayd ; ite, fosillemi bir
inanca, dnn anl zaferlerinin ksr ansna . "Avrupa'daki yenilikler"e kar gizli
bir h nca dnmekte olan bir varolu biimine bal kalyordu; dta ise giderek
ad bir kalnt olup kan bir maske, Engizisyon, soyun saflna iman, deney
sel bilimi ve endstri sanatlarn gururla kmseyi, kaskat Skolastik dnce,
kendi kimliini kibirle savunma, zgr dnceden korku, "insan n kendi kendisi
olabilmesi iin" brnmek zorunda olduu bir klla dnmekteydiler hzla.9
1 04 ISPANYA B I R BAKA AVRUPA
ESCORIAL'DEK HAYALET
ldealleri ve deerleriyle Il. Felipc an, Ispanya'nn Avrupa'nn drt

bir yannda kendini duyurmu olan heybeLli ve rktc varln kav
rayabilmck iin, o an somut simgcsinc dnm olan E:orial Sa
ray'n grmek, duymak gerekir. Ancak orada, Madrid'c 60 km uzak
lkta, srtn dalara vermi o grkemli, gaml, karan lk, gizeml i ya
pda durup dndnzdc, Ykscli dnem inin ezici gcn, derin
ama tedirginlik veren kltrn anlar, Ispanya iin, Avrupa iin, yer
yz iin ne anlama gel mi olduklarn sczinlersiniz. Tarihscl-kliirrl
birikimin younluunu soluduunuz havada duyar, szlere aktarmar
olanakszln farkcdersiniz.
Masif, hcybctli, sert izgili sade yaps, kapal, geni avlular, ) lo.
sck, kaln dvarlar, lo salonlar, paha biilmez elyazmas kitaplar,
ar mobilyalar, kaln pcrdclcr, deerli sanat yaptlaryla tklm tklm
dolu kuytu keleriyle durup dnmeye, tarihin dcrinliklerinde bir
eyler aratrmaya, tarihi sorgulamaya eker insan, hatta zorlar Escori
al. Yalnzca bir saray deildir; bir kltr ve sanat merkezi, bir dev R
nesans kitapl, bir tapnak, bir manastrdr ayn zamanda; ve orta yeri
kaplayan muazzam kilisenin altnda gelmi gemi spanya krallarnn
yau bir ant mezar bulunur.
II. Fclipe gen yanda, Saint Quentin zaferinin ansna ykseltil
mesini buyunnutur Escorial'in, 1 563'te balayp yirm i yl sren ya
pm al malarn kendisi izlemi, denctlcmitir. Yalnzla eilimli,
ruhsal derinliklere dalmaya yatkn, gcn koyu Katolik inancndan
alan sahibinin kiil iini tam anlamyla yanstr Escorial.
S ivri atl kulelerinden birinin tepesinde bir altn kiremit vardr.
Derler ki II. Felipc Devlet Maliyesi'nin o sarayn ykn kaldnnaya
can ileri srenlcre inat koydurmu onu: " l te saraym tamamland,
talar tkendi ama altnm liikcnmcdi" dcrcesinc.
l l . Fclipc saray mimarlarnn ve sanatlarnn onun iin yarattklar
o "kk evren"den darya kmadan yeryzne saln imparator
luunun "byk evren "ine hkmetmiti yl lar yl. Sslemclcrin en
aza indirgendii o rpcrti veren som ve sade granit btn iinde, kendi
sine yalnzca birka ufak odadan oluan daircyi ayrtrn, zamannn o-
F ETIH TEN ooG AN i MP AR ATORLU K 105
Escorial Saray: grkemli, karanlk, gizemli bir yap.
unu hemen aiLtaki kilisenin mihrabna alm oyuklardan gelen ayin

seslerini dinleyerek gcirmiLi.
spanya'ya son yolculuumun son gnnde Escorial'e artk gelenek
selleLirdiim ziyaretimi yapLm: B..:lki bu kez olanaksz dm ger
ekleir de II. Felipe'nin hayaletiyle konuabilirim diye. Eer hayaleli
varsa kendi zel manasur-sarayndan baka yerde olamazd; kendi gaml
grkemli spanyol cehennemini herhangi bir cenneLe yelemi ola
cana kukum yokLu.
Yaklaan k haber veren bir ileri gz akamnda hava cam say
damlndayd, Guadarrama'nn buz gibi yeli sarayn nndeki meydan
da, Rnesans bahelerinin yollarnda kzl yapraklar srklyordu.
ipince bir yanur siaLyordu II. Felipe'nin ld odann camlarn.
Neredeyse dn yz yl gemiti zerinden: O gl, acmasz spanyol,
g
yre inin olanca imanyla yneldii Tanrs'na kavunay dlcyerck,
hazrlaLp yanbana koydurduu kendi LabuLunu seyrederck, aadan
arasz gelen dua seslerini dinleyerek, iLe bu pencerenin ardnda dalarn
mavi silueLine bakarak yaamu hafLalarca. Sonunda ardndan OLuz bin
ayin yaplnasn buyurarak gp giuniti dnyadan.
1 06 I S PANYA B I R B A K A A V R U PA
Neler dnmt acaba o zamanlar yce Felipe, nasl canlandr

yordu dnyay g1.ndc?
Drt hanedan evlilii sonunda, pepee lp gitmi, ayr ul uslardan
drt e, ruhsal dengesi bozuk bir evlat; kara kadifeden d u l giysi lcriylc,
o be yasn arlyla ezilmi gezindii mana'itr-samynda, bedeni gut
illetinden tr koltuuna ivilcnm i olarak geirmiti son dcmlerini.
Ne dnmt acaba? Kendi bedeninin kntsn yaarken mpara
torluu'nun kntsn sczinlemi m iydi?
B ir sre, kukusuz ona ksack gibi gelen bir sre avularnda tutar
gibi olmutu dnyay, Engizisyon dchctiylc titreyen, insandan nca
lclcriry parltsyla ldayan o dnyay . Ordular onun bilmedii, gr
medii yerlerde ilerlemi, kalyonlar l imaniarna hi durmadan altn ve
gm .amlard. Yine de as l umduunu bulanam t; Katolik ,.c
spanyol olmamt dnya: Portckizl ilcr, ngilizler, Hollandallar d irr
milerd i , Osmanllar hala meydan okuyorlard. Kulenin tepesindeki o
biricik kiremiLin sat prlu yabanc bankerierin eline dmektc olan
Devlet Maliyesi'ni kurLarmaya yctmiyordu. Babasndan sonm, spanyol
Imparatorluu'nun arl altnda ezilen ikinci hkmdard kendisi.
Ne dnrd, ne duyard acaba yce Fclipc, bilmcyi yle isterd i m
ki . . . Ve birden farkettim, oradayd hayalet. Gelmiti sonunda. Bdki
her zaman oradayd da ben ilk kez iitiyordum sesini: Escarial'in hi
timsiz granit avlularnda, rzgarn bou k uultusunda duyulur duy ul
maz bir soluk gibi.
Hibir ey sormadm, kendil iinden syledi hereyi, yapayalnz bir
sy leiyi srdrr gibi. Neyleyim ki eski Kastilya d i l inde konuu
yordu ve lk l a turist amatas arasnda ben yakalayamadan u
up gitti szckleri. Bir tck eyi scebildim, kesinlikle: ncil'den aln
ma, Latince bir deyiti:
"Botur dnya nimetleri ve herey sonsuz boluktur. "

A YDINLANMA YZEYDE
ORTAAG SESSiZ VE DERiNDE
O an aydnlar birer gezegendiler,

kendi n saan yldzlar deil.
AMERICO CASTRO
Arag6nlu sinema ynetmeni Luis Bui'lucl

doduu ky olan Calanda'da Ortaa'n, Bi
''-L
1 rinci Dnya Sava'na dein srdn sy
ler1: krsal kesimde snflar arasndaki ayr
l\l . lklar, emekilerin byk toprak sahiplerine
;n ve soylutant duyduu derin bamllk ve say
!'11'
.
g; lmn, yaamn ayrlmaz bir para<; ola
- ---- . rak varl n hep duyunnas; Katol ik Kilisesi'
ne kar ytlercc yldr sregelen, saplantya
varan kkl ballk... Sessiz ve dcrinde varln koruyan toplum ya
plar ve kltr deerleridir hepsi.
Oysa Aydnlanma a ondan yz elli yl nce batan baa aydn

Iatmtr lspanya'y.
Madrid'in geni, aalkl bulvarlarnda, fcrah, kocaman parklarnda,
Bourbon hanedam krallarnn yeni konutu Palacio de Orientc'nin apak
ccphelcrindc, Aranjuez, La Granja gibi Vcrsailles'dan rneklenmi za
ri f, ssl psl yazlk saraylarda, irin av kklcrindc, Prada Mzesi
gibi Yeni- Klasik yaplarn sade bir byiiklk csinlcycn dz yzey
lerinde, Aleala Kaps'nda, Cibclcs cmcsindl! somutlamtr o aydn
lk. chirciliiyle, mimarisiylc, sslcnclcriylc, tarihsel evrenin bir
denbire arpc bir deiim geirdiin i farkcdcrsiniz. Hem o deiim
yle bir anlay ayrlnn rndr ki, eskiyle hibir uzlama olana
yok gibidir; gri-knnz ccpheleri, Escarial'den rneklenmi sivri kule-
lerinin, eik aLlarnn sert geomeLrisi, yer yer ar Barak ssleme

leri ylc durgun, lo bir LanLana izlenimi veren "Avusluryallarn Madri
di" bir yana iLilm iLir; Engizisyon infazlarnn lmcl bir tiyatro gr
kem iyle yerine geLirildii eski merkez Plaza Mayor'un bir adm te
sinde, yeni merkezden evreye doru, Paris'ten meklcnmi, !talyan
elinden kma bir "Iklar kemi Madrid" yaylmur.
Avrupa'ya birden alveren pencereden dolan aydnlkla iiniz alr,
rahat bir soluk alr gibi olursunuz. arlken'den kalma Pardo'nun, haLLa
Escarial'in kocaman, gaml salonlarndan bazlar da birden enleni
verm itir: Eskisinin tersine, dnya nimetlerinin hi de kmscnme
dii, rahala, lks zevklere dkn bir yaantnn belirtileri her yandan
sarar ziyaretiyi. Il l La Granja kristal leri, prl prl Talavera ipek
li leri, cvl cvl Retira p,orselenleri, renk renk Capodimonte seram ik
leri dikkatinizi ekmek iin birbirleriyle yarrlar; La duvarlar zarif
goblenlerle rtlm, avizeler, abajurlar, sehpalar, ereveler, aynalar,
vazolar, ekerliklcr, biblolar, gndelik yaama scaklk ve gzel lik kal
mak iin tasarlanm Rokoko stili bir alay irin vr zvr ortal dol
durmulur.
Ispanya bir kez daha eski alarnnkine hi benzemeyen bir yzyle
a.rlr sizi: Kendinizi Avrupa'nn herhangi bir yerindeki bir XVI II.
yzyl mekannda duyarsnz, inceliklerle bylenirsiniz ama, youn
luu yiLirmisinizdir; zevkli, ferah bir ortamdr ama... gerekten s
'
panya mdr?
Resim sanatnda spanyol Aydnlanmas'nn temsilcisi Franci-.;co
Goya'dr: Tuvallerinde, desenlerini izdii duvar hallannda k soylular
pastel renkli gzalc giysi leriyle bahelerde kpekleriyle gezimiye
kar, ayrlarda enlik yaparlar; kyller de onlardan geri kalmazlar,
dn demek, babozumu hasat derken, hep ayn zarif, enlikli hava
eser. "plak Maja" soylu bedeninin olanca gzelliini Engizisyon'a
inat, cmerte sergiler; geri bir de "giyinik" olan vardr ama, pek far
kcncz: Ci iyinikken de plakur Maja.
Ama Goya yalnz bu deildir: Kuruna dizil irken yzleri lmn
deheliyle geri lmi yurtseverler de onundur, "Evlalarn yiyen Satrn"
de, km avurtlar, disiz azlaryla "orba iin kocakar lar"n yer
ald " Kara resimler" de onun. Aydnlanma'y olduu kadar karanl
da, aydnlanamayan da, hibir "yararl" zme kavuamayan krd-
AYDINLANMA YZEYDE, ORTAAG DERINDE 109
m de grntler Goya; i leri yann bilinciyle Romantizm ann da

ressam dr:
"Akln uykusu," der, "canavarlar yaratr".
FRANSA'DAN GELEN A YDlNLIK
Bir yandan gelenekiere smsk ballk, te yandan Avrupa'ya yetime

telayla i leri atlm: spanya'nn yakn tarihine dein srecek ve kinci
Dnya Sava'ndan hemen nce uzun ve kanl bir Sava'a yol aacak
olan eliki lerin anahtar XVIII. yzyldadr.
B iri yeniliki ve Avrupa yanls, br tutucu ve ul usalc, iki
spanya, iki yzyl nce bir bilinlenmeden doMular: Daha dorusu,
lkenin, Avrupa'da bilimsel dncenin gelimesiyle alan modem
an gerisinde kaldnn bil incine vararak atlma geen bir kesim,
teden beri varolan teki kesimi karsnda buldu.
X V I I I . yzy l Avrupa'ya ayak uydurma abasyla geiren,
aydnlanp yenilenen, "deri deitiren" spanya'nn daha sonraki iki
yzyllk tarihi o elikinin getirdii sarsntlarla izilecek, onlara bir
de Avrupa'nn geirdii sarsntlarn yansmas eklenecekti. afakla
alan Aydnlanma a ise spanya'da, komu Fransa'da olduu gibi
Devrim ateiyle deil, alacakaranlkla kapand.
H manizma'nn, Rnesans'n, dolaysyla dinde Reform'un ka-

7.anm olan laik, eletirel dnce ve bil im felsefesi XVII. yzyl son
larndan balayarak zelli kle ngiltere ve Fransa'da gelimiti ve gide
rek Bat toplumlarn yeni bir evreye zorlamaktayd. Yerel zellik
lerinin ve karmak benliinin sonulan n tm teki Avrupa lkelrin
den daha youn yaayan spanya ise iddetli ini-klar, rota dei
iklikleri, ileri atlm larla geri dnler ara<;nda bocalad. Aydnlanma
a'nn etkisiyle yava yava, ara sra duraksayarak da olsa, bir utan
hiirnc aydnland. Ve XVIII. yzyln sonunda, kendini " sevgili
Ortaa" nn karanlyla Fransz Devrimi'nin alevleri arasnda buldu.
Aydnlanma-Devrim-Restorasyon dnemlerinin lkeye yansmasn
genel izgileriyle izieyecek ol ursak, herkesin, her kesimin konumunun
ne denli karmak olduunu ortaya koyan bir elikiler zinciriyle kar
karya geliriz:
1 10 SP ANY A: Bl R B A K A AV RUP A
. ' 1 1 1 1 '
: i '
Madrid'de, Plaza Mayor'da, tiyatro sahnesini andran bir Engizisyon mahkemesi

oturumu (Juan Rizzi).
Fransa'nn hemen gneyindeki komusuydu spanya, Aydnlanma

srecinden yararlanmas asndan konumu bundan daha elverili ola
mazd;
Ama en gl dneminde, Avusturya hanedan ynetiminde, Fransa
ile savaa ba koymutu;
Ama yzyln ilk ylnda Laht Avusturya hanedarundan Fransz hane
danna geti (14 yllk Veraset savalarnda Katalonyallar, Kastilyal
lara inat, Habsburglarn adayn desteklediler, taht kavgas tarihsel ayr
lklar honlatan, merkeziyetilie kar blgesel zerklik zlemlerini
yeniden ortaya karan bir Sava'a dnt). spanya bylelikle ken
dini -en azndan ynetim katnda- Avrupa'nn ilerici ortamna eki
livermi buldu;
Attu lspunya teden beri metafizik zlcmlerin, byk dlerin, tut
kulu inanlarn lkesiydi; varln dinsel savala bulmu, yzlerce
yldr Katolik Kilisesi'ne smsk sarlm, onu Engizisyon'la koru
mu, kann da parasn da dnyada onun zaferi iin aktmt. Ayrca
XVI. yzyldan beri tccarlarn ve sanayicilerin, Avrupa'dakinin ter-
ine, nemsizletii lkeydi spanya; soylular Avrupa'nn en kibirli
A YDlNLAN MA YZEYDE, ORTAAG DERINDE lll
ve kendine gvenli soylularyd, topraklarndan h i dn vermeksizin

saltanat srmeye almlard. Tm bunlardan spanya'nn pencerelerini
Aydnlanma'ya smsk kapamas beklenebil irdi;
Ama 1 700 ylnda, lkenin en geleneki kesimi olan Kastil ya, kap
sn "aydn despotlar"a at , bakenti Madrid'den balayarak Avrupa,
zell ikle de Fransa etkisine girdi, aydn rahipler ve soylular, "alafran
ga" devlet adamlar yetitirdi;
Ama Fransa'da Devrim patlak verdiinde kaplann kapad, idam edi
len kral n akrabasnn ynetiminde, Fransa'ya bir kez daha sava at;
Ama bir sonraki yzylda, Devrim'in ilkelerini benimseyen, insan
Haklar Bildirgesi'nden esinlenmi ilk liberal anayasay kard;
Ama o anayasay uygulamas, karmasndan ok daha zor olacakt.
Tm bu "ama" lar, Kilise-Devlet, tutucu-Ilerici gibi kolay deer yar
glar ieren kesin aynmlarla yetinmcden, durumu daha derin ine, span
ya'nn zgn baiarn iinde incelemek gereini ortaya koyuyor.
Avusturya hanedannn son dnemlerinde, spanyol imparatorluu

nun grntsyle gerei arasndaki aynlk bir uuruma dnmt.
Muazzam genilikteki topraklarnn hr yerde hazr ve nazr, stelik
muzaffer ordularnn grntiedii hybctli cephesinin gerisinde, gelir
kaynaklar yabanc kapitalin denetimine gemi, ekonom isi giderek if
lasa srklenen bir lke gizliydi. Hem de bunlar spanyol toplumunun
balangtaki karlarna yabanc kalan bir imparatorluu ayakta tut
mak iin yaplmt. Amerika'dan akan deerli madenlcr lkenin eko
nomik-toplumsal yapsn deitirmek iin kullanlabilccekken, ok
gemeden Avrupal bankerierin cebine akmlar, geride kala kala prl
ul bir iz kalmt. Buna kar l k Kastilya'da varln duyuran bir
kentsoylu snf olumamt; soylutara gel ince, onlar katcdral lcrc yat
r m yapmak, dcbdcbeli clenti lcrine uygun, gz kamaurc saraylar
yaprmak dcrdindeydiler; halk dileniyor ya da ancak srnerek yayor
du. Manastrlarn evresi sadakayla geinen yoksul ynlaryla sarl y
d. Nfusun . H0-90' yoksul ky l lcnlcn, kk cl sanat larndan,
uaklardan, hizmetilerden oluuyonlu. Soylular lkenin gel ir kaynak
larn ellerinde tutuyorlard ; bu arada, avianna ve balk lk, frnlar
dan, yeldcirmenlerinden, sulardan, dalardan yararlanma g ibi haklar
tckellerine almlard. zetle, toplumda Ortaa yaplar deimemiti,
1 1 2 ISPANYA: BIR BAKA AVRUPA
byk senyrler ok geni alanlara egemendi ler, muazzam zenginlikie

rin ve topraklarn sahibiydiler. Bu anda, emeiyle yaamay ve ticareti
hor grmeleri, onlardan rneklenen bir burjuva snfnn gelimesini de
engel liyordu. Bu yoldaki kurallar Avrupa'nn kalan kesimlerinde ok
tan kaldr lm ya da unutulmutu, spanya'da 1 6H2 tarihli fermanla her
meslcin onurlu olduu ve soyluluk sanyla badaabilccei bildiril
m iti geri, ama toplum o anlaytan ok uzakt ve XVIII. yzyln
tm reform abalanna karn da uzak kalacakt.
Kil isen in arl daha da vah imdi: Din adam olmak toplumda
yksclmenin, nfuz, zenginlik, g, hatta kltr edinmenin dorudan
yoluydu. Kilisenin sallarnda soylularla halk kayna yordu; bu neden
lerden -ve kukusuz halkn dinsel yaama olan alkanlndan
tr, XVIII. yzyl balarnda lkedek i din adamlarnn says 250
OOO' i bulmutu, toplam 6.5 mi lyon nfus iinde ok yksek bir orand
bu. Ki lisenin akl almaz ayrcalklar ve zenginlikleri vard; ilenebilir
toprciklarn tamamnn %25'ini elinde tuttuunu belirtmek yeter. O g
cc ulamasnn bir nedeni gsz hkmdarlarn brakt iktidar bo
l uuysa, bir nedeni de ulul deil, uluslararas bir kurum oluuydu.
Gl hkmdarlar, Femando ve l sabel, I. Carlos, ll. Felipc, toprak
larndaki Kil ise mallar zerinde kendi iradelerini yrtebilni, hak
larn soylulara olduu gibi Roma K i lisesi'ne de kabul cttirebilmi
lerdi. Ama l l . Carlos'un talihsiz krall srasnda Papalk, Evrensel
Kilisesi'nin spanya'daki uzants zerindeki nfuzunu iyice arttrmt.
Artk Ki lise ilc aumak ok tehl ikel i bir i haline gelm iti, nk
kral kendi topraklarndaki spanyol din adamlaryla deil, dorudan
doruya talya'daki Papalk'la ve onun tm uluslararas uzantlaryla
kar karya gel iyordu. Kilise'nin nfu1.unu krala kar savunan ve
kraln otoritesini engelleyen balca iki dinsel kurulu, zel likle ei
timi elinde tutan Cizvit Tarikau ilc 147H'dcn beri " Katolik inannn
sall . n koruyabi lmek iin" s1., hatta diince zgrln iddetle
kstlayan, vicdanlar biimlendirip toplumsal yaanty koul landran
Engizisyon'du. Asl nda artk iki kurulu da ayn k<pya kyordu, n
k ll. Carlos zamanndan beri Engizisyon'un denetimi de artk Cizvit
lerin el ine gemiti.
spanya'ya gerekten egemen olabilmenin tck yolu, Kilise ile baa
kabilmekti; bu da halkn rahiplere olan kr krne inancndan tr
A YDINLANMA YZEYDE, ORTAAG DERtNDE 1 13
son derece gt. Her trl zgr dnceyi dorudan doruya kendi
varlna ynelik bir tehdit olarak alg layan Kilise, X VI I I. yzylda
Bourbon krallannn alacaklar tm merkeziyeti nlemlere kar, mut
lak monarinin otoritesine kafa tutabilen tck kurum olacak, Aydnlan
ma kavgas ou zaman K ilise'nin saltlna ve alt kesimdeki din
adamlarnn banazlna kar savama dnccekti.
X V III. yzyln ikinci yarsnda bile spanyol toplumundaki en
byk g ha.Ia Katalik inancyd, ama o inancn yol am olduu
gerilik, zellikle Kastilya'da Kilise'nin byk zenginl ikleriyle halkn
ounluunun iinde yzd yoksulluk, ayrca o zenginiikierin kt
ye kullanl, baz din adamlarnn aydnlar safna gemelerine karn,
byk ounluunun cahil oluu, aydn despotlarn bata gelen soru
nunu oluturdu. Aydnlanma a'nn ateli savunucusu Jovellanos
son iki yzylda spanya'nn genelde yoksullaun, yalnz K ilise'nin
serpilip gelitiini bclirtiyordu:
O eski zaterlerden geriye, bir zamanlar kalabalklarla. imalalhanelerle,

dkkanlarla, depolarla dolu kanterin iskelelinden baka ne kald? imdi oralar
da kendi yarattklar yoksullugun ortasnda yaayp giden kiliseler ve ma
nastrlardan baka ey yok artk ?
Aslnda, Kilise'nin halk stndeki nfuzu bir yana, krallarn konu

mu da ikircikliydi; reformcu olabilirlerdi ama devrimci olmalar bek
lenemezdi. Gerekten de ilk iki Bourbon kral ekimeleri uzlamayla
noktalamak zorunda kald lar: Ne denli gl olurlarsa olsunlar, ayn
zamanda Roma Kil isesi'nin buyruuna bal birer Katolik'tiler. Duru
mun zmlenebilmesi iin Kilise'nin iinde, en azndan baz din
adamlarnn dzeyinde de bir evrim, bir Aydnlanma gerekliydi. Ama
zamanla bu da baarlacak, st dzeydeki Kilise temsilcileri arasndan
nl aydnlar, hatta doal bilim uzmanlar kacakt.
SPANYA AVRUPA'YA AILIYOR
Tahtta hanedan deiiklii, II. Felipe andan balayarak, iine ka

panm olan Ispanya'nn Avrupa'ya alnas ve ynetimini, kentleri
nin, kltrnn, eitiminin dzenlenmesini yeniden "yabanclar"a
zellikle Franszlara ve ltalyanlara- brakmas anlamna geldi.
Bourbonlar aklc, laik, merkeziyeti bir ynetim le devleti glen

direrek hem soylularn, hem Kilise'nin arln azattmay amala
dlar. nemli sonular da elde ettiler: Soylular saray evresine top
layarak Aydnlanma hareketine katlmalarn ve destck vermelerini sa
ladlar; yzyl sona ererken de lkedeki din adam says yarya inmiti.
Ama bu yenilikterin hibirinin gereklemesi kolay olmad.
Fransa kral XIV. Louis'nin torunu V. Felipe ( 1 700- 1746) ve span
ya tahtnda onu izleyen iki olu, VI. Femando ( 746- 7 59) ile III.
Carlos ( 759- 788) lkenin ilerlemesi yolunda iten bir hevesle al
tlar: spanya onlarn gerekletirdikleri reformlar sonunda, ekonomi
sinde, toplum yaarnnda ve kltrnde nemli deiimler geirerek
geliti, nfusu oald, zellikle ky blgelerinde burjuva snf geni
ledi, endstri canland, lke uluslararas politikada yeniden arlk ka
zand.
Daha Veraset savalar sryorken, V. Felipe'nin tahta knn he
men ertesinde Fransa'dan ithal ettii Maliye Bakan Jean Orry, Bour
bonlarn yeni krallnn ekonomisine ekidzen vermeye al t.
705'te Fr,msa bykelisinin de desteklemesi yle, bir yabanc teknis
yen ekibinin yrtt reform hareketi iyice hz kazand. Temel arna
lar vergi toplama yntemlerinin basitletirilmesi, eski krallarn devlet
maliyesine getirmi olduklan ar ykn hafifletilmesi, Amerika'dan
kiilere gelen hazinelerden yksek vergiler alnmasyd. Ne var ki Orry'
nin nerdii reformlar ancak 7 5'e dein uygulanabildi, Kilise'nin
mallarn vergilendirmeyi nerir nermez grevinden alnd. Benzeri
olaylar yzyl boyunca yinelenccekti.
Daha nceleri ( 1 735- 1 7 59) Napoli tahu nda oturan III. Carlos, Bour
bonlarn en gls oldu ve spanya tahtn devraldktan sonra otuz
yla yakn sreyle lkeyi Aydnlanma ilkeleri dorultusunda tipik bir
"aydn despot" olarak ynetti.
Yzyln o kritik ikinci yarsnda, Dcvrim'e doru giderek artan bir
ivme ilc ilerleyen Fransa'nn bitiiinde, Aydnlanma'nn tm rnle
rinin alnd, son dcreec yapc ama karmak bir OLuz yl oldu bu.
Viccns Vivcs yabanc krallarn atklar reform an baarl ve
baarsz yanlaryla yle yarglyor:
Yzyl boyunca. 1 700'den 1 808'e de{lin. Bourbon hanadanndan gelen krallar

bir dizi kkl reformu gerekletirdiler. Bunlardan bazlarn Avusturya rejiminin
AYDlNLAN MA YZEYDE, ORTAA DERINDE s
tasfiyesi zorunlu klmt, bazlar ise Ayd n Despotluk dneminde Avrupa

rneini izleyen bakanlarn giriimlerinin rOn oldu; ou -nfusun artndan,
ticaret ve el sanatlarnda grlen byk gelimeden anlald gibi- I span
ya'nn canlanmasndan doan ivedi yerel sorunlarn zmlenmesine ynelikti.
Bourbon reformculuu btnyle I spanya'nn Avrupa ve Amerika'daki potan
siyelini ilerlie geirdii oranda baarl oldu; ancak devleti l spanyol gelenek
lerinin tarihsel anlamna zt, kat bir aklcln dorultusunda ilerleni. te yan
dan, yaplan reformlar da bir bakma yeni sorunlara yol at : yeni pazarlara
ynelmek isteyen ky buuvazisinin ve i kesimlerde iieyecek topraa hasret
kalm kyllerin sorunlarna. 3
I spanya'daki ayr halk topluluklarnn btnletirilmesinde l l . Felipe dne
minden beri getirilen tm yasal nlemlerden daha baarl sonular alnd. Yine
de, Saray, hereyi kendi hak ve konumlarn kskanlkla koruyan bir ynetim
asndan grmekte srar etti; yerel ynetimler ve onlarn devlet kurulularndaki
uzantlar sayesinde, Endls ve Extremadura soylularnn karlar da zenle
korundu. Ancak l ll . Carlos dneminde tm l spanyollara frsat eidii saland .
Ne var ki o da zc bir zorunlulukla koullandrlmt : l spanyollarn kendi ben
liklerinin baz gzel yanlarn devletin kutsal tekdzelik ilkesine kurban etmeleri
isteniyordu. Halk, soylularn kendilerine pek yaraan o yzeysel ve souk ruh
sallk anlay karsnda blgelere gre deQiik tepkiler gsterdi ; genelde, ben
liinin en canl elerini bulup falklor kalplarna dkt : Iki dnyay birbirinden
ayran engeli zorlamann olanakszii karsnda, l spanyol casticismo'sunu4 ya
ratt. Son Avusturya krallar dnemindeki boluktan yola karak, "greneki
l spanya"y yaratm bulunan halk akm , XVIII. yzyl ortalarndan balayarak
zafere ulat ; o I spanya'nn damgas en bata boa greleri, yanbanda fla
menco ve ingene kltr ile majismo'dur. 5
Buna karlk, yce makamlar Fransz dncesinin polemiklerine dalp gitti
ler. Aydnlanma felsefesi l spanya'ya, lkeyi ekonomi, bilim ve teknik alan
larnda teki uluslarn dzeyine ulatracak bir eitimsel ve toplumsal reformun
gerektii inancn getirdi ; bu arada, Bat'nn, Katalik Kilisesi'nde somutlam
bulunan dinsel mirasna kar eletirici tutumu da unutmamalyz. Art arda drt
aydn kuana aktarlan o fikirler, soylulardan, hidalgo'lardan, din adam
larndan, aydnlardan ve niversite rencilerinden oluan bir aznlk tarafndan
giderek benimsendi. Burjuvalarn destei ise pek snrl kald , nk aslnda
I spanya'da toplumsal snf olarak varlklarndan henz sz edilemezdi. 6
G nmzn lspanyas'nda i se o rerormlar a, lke tarihinin nce

likli dnemi olarak ele alnyor. 1 9!U!'de, Franszlar Devrim'in 2<Xl. y
lna hazrlanrlarken, lspanyollar da iki yznc lm yldnm nede
niyle " l l l . Carlos ve Aydnlanma a"n andlar. Avrupa Toplulu
gu'na katln hemen ardndan, hayli anlaml bir "anma yl" oldu bu:
eitli bilimsel ve kltrel elkinl ikkrlc, yeni sanat yaptlar, sergiler,
lll. Carlos: Avrupa'nn aydn despatlarnn en iyi rneQi.
A YDINLANMA YZEYDE, ORTAAG DERINDE 1 17
gstcrilerle, spanya'nn Avrupa ile olan tarihsel ilikileri yeniden gn

deme getirildi, btnleme srecinin iki yzyl nceki kkenieri irde
lcndi. 992'de kullanmas planlanan, spanya'nn yeryzndeki konum
ve i levini vurgulamaya, u lusal tarihin Altn a'n anmaya ynelik
"Amerika'nn Kefi'nin 500. yl" trenlerinden nce, ilkin spanya'
nn Avrupa'nn klaoyla aydnlanmasn ve kendi ktayla btnle
mesini, ada bir Avrupa lkesi olarak douunu uluslararas kltr
etkinlikleriyle anmak, kukusuz gnmz spanyas'nn aklc kltr
>olitikasnn rnyd. spanyollar bylelikle asl "Topluluk Tarihi"
ne ncelik verdiklerini gstermi oldular; ulusal tarih destaniarna ka
panarak, zgnl klerini vurgulayarak, yalnzlklarn bir kvan nedeni
sayarak geirdikleri krk yldan sonra, kltrlerinin Avrupa ilc ortak
olan yanianna arlk verdiler.
Kral Don Juan Carlos 1 987 Nisan'nda anma etkinliklerini u sz
lerle ayordu:
l l l . Carlos'un lmnn iki yznc ylnda, I spanya'da Aydnlanma ile
zdelemi bir krallk dneminin ne denli verimli olmu oldu{lunu hatrlamak ye
rinde olur.
Selelim Kral Carlos'un modernleme do{lrultusundaki atlmlar toplumsal et
kinli{lin tm alanlarna yaylmt : e{litim, enlustrileme, tarm, ticaret, ordu, bi
limsel ve edebi kurumlar.
Hibir alan tahtn reformcu giriimlerinin dnda kalmad. Aydnlanma a{l
gericili{lin ve cahilli{lin karsnda byk bir atlm oldu ve daha mudu bir toplum
yaratmay hede_lledi.
lll. Carlos zamannda gelierek doru{la erien Aydn'larn abalar, gerekten
de btn alanlar etkiledi: Ekonomi yeni batan dzenlendi; tarm, ticaret.
endstri canlandrld; Yurtsever Ekonomi Dernekleri oluturuldu; bilim ve teknik
tutkusu yayld ; {lretim yntemleri yenilendi; yeni ehireilik ve mimarlk kavram
lar oluturuldu ; Akademiler kuruldu. Btnyle ele alnd{lnda, Aydnlanma ha
reketinin tm yaratcl{ln ulusun mutlulu{luna, devletin aklc do{lrultuda mo
dernletirilmesine ynelttii sylenebilir.
Aydnlanma ayn zamanda Iklar Avrupas ile sekin aznlklarn diyalog kur
masna olanak saglad. Bu nedenle, Avrupa ile btnleme abalarmzn n pla
na kt gnmzde, "lll. Carlos ve Aydnlanma ag"nn anl lkemizde Av
rupa'daki Aydnlanma a dncesiyle oluan kltr balarn vurgulaya
bilmemiz iin iyi bir frsat oluyor ?
an havasn daha yakndan tanyabilmek iin, l l l . Carlos'un er

demlerini bir de ilgin bir bclgeden, spanya'nn nde gelen aydnlarn-
dan Gaspar Melchor Jovellanos'un kraln lmnden bir ay nce, Mad

rid Krallk Derne"nde okuduu "III. Carlos'a Vg"snden izleyelim:
Kral Cartos unu daha bandan farketmiti ki. ilkin ulusunu reformlar benim
semeye hazrtamazsa, ona kalknma ve istikrarnn temelinin dayanaca ruhu
alamazsa, onun hayrna hibir ey yapmasna olanak yoktu.
Ulusla eksik olan o ruhun ne olduunu hepiniz biliyorsunuz; yararl bilimler,
ekonomi ilkeleri, genel Aydnlanma ruhu: Ite Ispanya'nn l l l . Cartos'un h
kmdartna borlu olduu eyler bunlardr.
Eer bir devletin mutluluunun bunlara bal olduundan kukunuz varsa,
Ispanya'nn kendini bo inan iara ve cahillie teslim etmi olarak yaad o ac
devirtera dnp bir baknz: Gkyznden insanolunu aydnlatsn ve avusun
diye indirilmi olan din, karclarn elinde insanolunu aldatm , znt kay
nana dnm; toplumsal dzenin yerini anari alm; Devlet Bakan ya bir
tiran ya da soylularn kurban durumunda; halk ynlar koyun srlerinden
farksz, senyrlerin emellerine terkedilmi ; kamu grevlerinin ktye kul
lanlmasndan tr yoksulluk iki katna km; yasalara aka kar geliniyar
ya da hukuk saygszca inenmede; devlet hor grlyor; geleneklerin dizgin
leri boalm. 8
Jovellanos'un grleri Fransz etkisindeki tipik bir aydnn, tarihi

bir "yanllklar dizisi" sayan anlayn yanstmaktadr ve o ada
daha sonra o adan esinlenen baka alarda da- Ispanya'ya ynel
tilen buna benzer eitli eletirilerde yansyacaktr. Ama bu arada yine
de lkesinin geleneklerine kkten kar kmakszn, eletircl bir tu
tumla, ulusal tarihin parlak dnemlerini aklama abas dikkati ekiyor:
Ispanya o uurumdan kmakta birka yzyl gecikti ; ancak XVI. yzyln

afanda, Krallk artk otoritesini salam, soylularn ayrcalklar kstlanm,
halkn meclislerde temsili garantilenmiti; mahkemeler yasalarn sesini duyuru
yor, adaleti yerine getiriyorlard ; tarm, endstri, ticaret korunarak, dzenle
gelimedeydi. Eer gerek Aydnlanma ruhu I spanya'ya yle abucak elde
ettii kazanmlar tutmay retmi olsayd, onu o zamanlar eritii yce doruk
lardan indirmeye hangi laninin gc yeterdi?
Ispanya edebiyata srt evirmedi, hayr: Bir zamanlar o alanda da an ald.
Ama ne yazk ki eyle diyoruz: Bilgelerinin emeginin rnlerinden hangi yararl
gerekleri elde edebildi acaba? Neye yarad Kilise egitimi? Neye yarad o bir
yandan yasalarn saysn oalmakla ayak direyen, te yanda anlamlarn key
fi yoruma brakan hukuk bilimi? Yalnzca astroloji ve kimyann ktye kul
lanmyla tannan doal bilimler neye yarad? Ya salt speklatif biimde sr
drlen, insanlarn yararna kullanlmayan maematie ne demeli?
Aristoteles'in dncesi uzun yzy llar boyunca edebiyat zorbal kla yne!-
A YDINLANMA YZEYDE, ORTAA DERINDE 1 19
miti ve Avrupa'nn her yanndan kOmsenerek kovulmuken, bizim okullar

9
mda ba tac edilmekteydi hala.
Dncenin, edebiyatn her eyden nce yararl sonular vermesini

dileyen Jovellanos, Aydnlanma ilkeleri adna, slam'n baz katklanna
da kar kyordu:
Hereyi speklasyona brakt. deneyima hibir ey brakmad iin bal

bana pek yarar olmayan ve Avrupa'ya bylesine uoursuz bir armaan getiren
Araplarn evirilerinde arptlm bulunan Aristoteles felsefesi, sonunda yorum
cularn bilgisizli{ji lOsOnde yozlamt.
lnsano{llu yzyllar boyu zihnini ksr bir ura olarak igal eden metafizik
aratrmalarn karanl{lnda yitip gitmekten bkt sonunda, kendi zne dnd,
Do{la'y gzlemledi, onu inceleyen bilimleri icat etti, varln geniletti, kendi ru
hunun tm gcn tand, mutlulu{lu kendi iradesine baml kld.
Bylesi bir canlanma olgusunu kendi krallnda yaratmak isteyen lll. Carlos
ilk i olarak pozitif bilimlerin retilmesine Onayak oldu; deneyima ve hesaba
dayanan fizik almalarnn ilerlemesini salad; onunla birlikte, ayn alana giren
teki bilimler do{ldu: kimya, m ineraloji, metalrji, do:Ja tarihi, botanik.
Ama yararl sonular almak iin gerekli olan bir bilim daha vard ki, hedefi o
bilgilere sahip kmak, onlar yararl biimde yaymak, herkesin yararlanaca
nesnelere yneltmek, ksacas, kesin ve kalc ilkelerle halkn ynetimine uygu
lamakt. Gerek devlet bilimiydi bu, kamu ynetimi bilimiydi, Kral Carlos onu
gerekletirmeyi arnaiad ve egemen olduu topraklarda Kamu l ktisad'nn
do{lmasna yol at . En yce karlar ve en nemli sorunlar Ekonomi biliminin
amaz ilkelerine uygun biimde ortaya konuldu, aydnlatld , karara ba{lland.
Tarm, nfuslanma, hayvanclk, endstri, ticaret, retim, herey o ilkeler
uyarnca incelendi, iyiletirildi; o nemli tartmalar sayesinde Ik yayld,
kralln tm siyasal kurumlarn aydnlatt, tm snfiara ulat, lke genelinde re
10
formun yolunu at.
J ovellanos'un, I I I . Carlos'un hkmdarlnn son gnlerinde

syledii bu szlerde abartma yoktu; gerekten de, lkeyi batan baa
her bakmdan etkileyen reformlann uygulamaya kondu par l a k bir d
nem sz konusuydu. Ve en nem lisi , bata Josc Cadalso ol mak zere,
an birok ayd n nda artc bir eletiri ruhu uyandrlmt.
lll. Carlos selelleri n i n baaramad bir ii haanl , K i l ise'de reform
uygu lad , eitim yoluyla st dzeydeki din ada m l ar n n n i tel ik leri n i
y kselui. D i lcnc i l ie son vermek iin sanat oku l l ar atrarak, i grc
bilecek gteki kimselerin dinsel hayr kurulularnn sadakasyla ge-
1 20 ISPANYA: BIR BAKA AVRUPA
inmesini nledi; Kilise artk hayr ilerinde bile Krallk otoritesinin

arln farkcdiyordu. Piskoposluk topraklarnn snrlar daralld;
din ad.mlarna Aydnlanma a ilkelerine uygun bir renim verildi,
kendilerine matematik, ekonomi politik, medeni hukuk, doal bilimler
reti idi ki, onlar da halka recbilsinlcr, bilgisiz ynlarn bo
inanlarn beslemek yerine gidercbilsinlcr. O nemli yeniliin sonu
lan ok gemeden kendini gsterdi.
Aslnda yerel Kilise'nin konumu da ikircikliydi: spanyol din adam
larnn da ne tm Roma'ya kr krne baml, ne tm banaz ve
bilgisizdi; giderek aralarnda din ve toplum olgularn ak dnle
ele alanlar kt gibi, rahip olduklar kadar spanyol olduklarn
hatrlayanlar da ku ve spanyol Kilisesi'nin iinde yava yava Ciz
vilcrc kar kararl davranacak bir krala destck vermeye hazr, ilerici
bir grup meydana geldi.
Taht Cizvilcrle kavgasn kazand, tarikal yeleri 1 767'de !s
panya'dan kovuldular, Roma'da Papala sndlar. Bu olay eilimde
ve kltrde yeni kkl reformlar yaplmasna olanak verdi, ayrca din
adam larnn da baml olan kesi m i de ortadan kald rlm oldu.
Ispanya ilc Avrupa ara'lndaki son duvar da bylece yklyordu.
Yzyln ortalarndan balayarak Taht bilimsel almalar resmen
destekledi, yat.anc bilim adamlar eitli bilimsel projeleri yrtmek
zere arldlar, ayrca spanyol ve yabanc aratrmaclar inceleme
lerde bulunmak zere kraln salad mali yardmlarta Yeni Dnya'ya
gnderildiler; yetenekl i spanyol genleri devlet hesabna Avrupa
lkelerine renime yaiiand; gzlemevi kuruldu; Madrid'in en
sekin yerinde bir boanik bahesi ald, yenilikler bakentten taraya
yayld. Bir Doa Tarihi Enstits kuran l l l . Carlos kendisi de kolek
siyonlar saln alarak kalkda bulundu. Madrid'de fizik, kimya, minera
loj i profesrleri halka a k konferanslar verdiler (ancak pek ilgi
grd kleri sylenemez); doktorluk meslcinin gcliirilmesi devlete
desteklendi, yeni kefedilen iek asnn yaygnlarlmas iin karn
panyay kral kendisi balan (ne var ki bilgisiz halk yn lar, din
adam larnn uucu kesim i, hatta hancdann baz yeleri bundan hi
holanmadlar).
spanyollar ekonomi bilimiyle ilgilenmeye balaynca esin kaynak
lar, aslnda kendi geleneksel dzenlerine tmyle aykr den, Col-
A YDINLANMA YZEYDE, ORTAAG DERINDE 1 21
bert'in Merkantilist dncesi oldu. III. Carlos zamannda ekonomist

ler Amerika'dan gelen altna bel balamaktan vazgeip, kraln ynlen
direcei gl bir tarm ve ticaret ekonomisi uygulamay nerdiler; bu
sayede lke, yap lm madde gereksiniminin yarsn dardan satn al
maktan kurtulacaku.
Merkantilist dnce zmsenmeye allrken, ona yzyl orta
larndan balayarcik yeni dnceler, zellikle de Frcnsa'da, doal huk.u
kun ekonomi politie egemen olmas gerektiini ileri sren Fizyokrat
larn grleri eklendi. Adam Smith'ten etkilenenler de oldu. spanya
darya birdenbire aldndan, Avrupa'da deiik zamanlarda ortaya
atlm fikirleri ayn zamanda alglamann kargaasn yaad.
Modem dn biimlerini yaymak bakmndan en nemli ilevi
yine III. Carlos anda kurulan Sociedades Economicas de Amigos del
Pais (Yurtsever Ekonomi Dernekleri) yerine getirdi. Aydn devlet
adamlarndan Campomanes o kurulular Madrid'deki ilk rnei izleye
rek lkenin drt bir yanna yayd. Derneklerin kurulu amac sorunlar
yerinde inceleyerek zgn zmler nermekti: Soylular, rahipler, el
sanaL lar, askerler, aydnlar o evrelerde buluup deiik gr ala
nn dinliyor, kendi dncelerini dile getirebiliyorlard; toplumdaki ka
t snf ayrmlarnn almas asndan da nemli bir adm oldu bu.
Demekler pek dar bir erevede kalsalar da demolmttik ortamiard ve en
azndan 7g9'a dein yle kaldlar. Bylelikle yetikinlere yeni dn
ce ve teknikler tanuld, ocuklar iin ilkretimin yaygnlatrlmas
na alld, ok sayda yeni okul ald. 784'te Zardgoza'da ilk ekono
mi kursu dzenlendi; ayrca el sanatlarnda ve cndstride Avrupa'dan
getirilen yeni yntemlerin benimsetilmesine alld.
Gelgelelim o abalarn ou eninde sonunda lkenin eitli yerle
rinde eitli kesimlerin direniiyle karlat, kimi zaman halk yn
lannn bilgisizlii yznden, kimi zaman da yeni dnceleri ve dar
dan gelen kitaplar en azndan sakncal bulan EngitJsyon tarafndan
engellendi. Zaten Engizisyon "Kutsal Kitaplar'da insanoluna bildiril
mi bulunan gcrck ld'in dna kan hereye kukuyla hakyordu,
Yurtsever Ekonomi Dernekleri'nin de Ansiklopcdicilerin tehlikeli d
nce lerini yayarak yandalar toplayan Mason Localar olduunu ileri
sryordu; Masonluk ise 75 1 tarihli bir fermanla yasaklanm t.
Aydnlanma a, uygulamalar asndan da ekonomide byk yeni-
I ikiere tank oldu: tarmn eitli sorunlarna zm arand, kk top

rak sahiplerinin says arurld, ssz blgeler yerleime ald, sulama
kanallar yapld, rnler eitlendirildi, retim serbestletirildi, pamuk
gibi endstri bitkilerinin retimine baland. Birok yeni fabrika (ipek
li ve ynl dokuma, cam , hal, porselen) ald, derneklerin ve kiile
rin endstriyel elkinlikleri zcndirildi; endstri ve ticarete destek vere
cek kurulular oluturuldu, bcccrikli Fransz banker Cabarrus San Car
los bankasn kurmakla grevlendirildi. O zamana dein devlete ihmal
edilmi olan kenar blgelerin kentlerinde (Valcncia, Malaga, Cadiz, La
Corui'ia, Santander, Bilbao) gerek bir endstri devrimi balad, hatta
yeni yeni merkezler dod u; 760'ta ky blgeleri nfus, gelir ve ya
am dzeyi bakmndan i kesimleri, spanya'nn geleneksel merkezini
oluturan Kastilya ve eski Arag6n'u geride braktlar. 775- 785 ara
snda dsatm % ooo artardk yeni yaurmlara geni olanaklar salall.
Kalknma bu kadarla da kalmad: lke iindeki gmrk duvarlar
kaldrld, yol a gelitiri Idi, yalnz 780- 788 yllar ara'inda 1 000
km.lik karayolu, 325 kpr, birok liman yapld; tarm ve endstri
rnlerinin ky ilc i kesimleri arasnda tanmas kolaylatrld,
posta hizmetlerinde de etkinlik saland. spanya Avrupa'da gelien
endstri an karlayabilmek iin iyi bir konuma ulam grn
yordu artl<.
UZLAMACI A YDINLANMANIN SONU:

HALI SEFER
III. Carlos "aydn despot" nitelemesini tam anlamyla hak eden, mu la

kiyeti bir kral oldu. Yine de daha balangtan glkler ve tepkilerle
karla t . Aydnlanma'nn nde gelen kiileri iin de ayn ey sy
lene bi l ir; lkenin sorunlarn irde lcmckle, ulusal sorunlara uluslararas
standartiara uygun zm ler getirnekle urarken, hir yandan da ite
ve dta tutucu tepkilerle hesaplamak. zorunda kaldlar. Ve bu tepkiler
kimi zaman rktc iddette oldu.
zel likle krallnn balangcnda I I I . Carlos zor gnler geirdi: O
da I . Carlos gibi uzaklardan gelmiti, geldiinde Kastilya dilini rahat
konuamyordu bile; Napoli'deki deneyiminden tr, evresine talyan
bakanlar toplad, bir Bourbon olarak. da Franszlara kapy at.
AYDINLANMA YZEYDE, ORTAAG DERtNDE 1 23
Bourbon hanedam krallarnn yeni saray Palacio de Oriente.
Bir kez daha yabanclar iktidarda grmek spanyollarn houna git

medi. Bu arada, zellikle talyanlar, gsterili yenilikler yapyorlard,
Madrid mimar Sabaini'nin elinde yepyeni bir grnm kazanmaktayd
(bakenti batan baa klarla donatan, sokaklarn gnde iki kez su
Ianp sprlmesini salayan kral, ileride "Madrid'in en iyi Belediye
Bakan" diye anlacak.u). Ama en fazla gze batan kii Sava, Ticaret,
Donanma ve Maliye Bakanlklar'nn hepsini birden stlenen Sicilyal
Esquilache markisiydi; gerekletirdii yeniliklerio faturasn halka
dettii syleniyordu. 1765-66 knda tarm koruma amacyla alnan
nlemler sonunda fiyatlarn birden ykselmesi, kenL<>el halk arasnda
huzursuzluu arttrd. Barda taran damla ise ilgintir: Esquil
ache'nin aklna nereden estiyse esti, spanyollarn geleneksel kya
fetlerini deitirmeye kalkt, yerlere kadar inen gsterili pelerinierin
ksaltlma:n, yz gizleyen geni kenarl kocaman apkalarn biim
lerinin deitirilmesini buyurdu. te o zaman kyametler koptu, hayat
pahall neyse neydi ama, Madridliler pclerinleriyle apkalarndan
vazgemeye niyetli deildiler. Bakentte iddetli bir bakaldr patlak
verdi , Esquilache'nin evi yamaland, eitli zorbalklardan sonra, is

yanclar krala ltimatom verdiler: Yabanc bakanlarn grevlerinden
uzaklatracak, kendilerine de diledikleri klkta gezme hakkn tanya
cakt, yoksa saray yakacaklard. Kral kenti brakp kamak zorunda
kald, isteklere boyun emcden de geri dnemedi.
Ancak o kar k l klar uzun vadede iki olumlu sonu verdi: Her
eyden nce aydn spanyol devlet adamlar yetitiler ve iktidarda yerle
rini aldlar (nemli bayndrl k ileri gerekletiren ve ticarete hz veren
Floridablanca kontu, parlak diplomat Aranda kontu, tarih ve ekonomi
uzman Campomanes ve daha biroklar); te yandan, huzursuzluk ve
ayaklanmadan Cizvit Tarikau sorumlu tutularak Bourbonlarn egemli
liindeki dier lkelerde olduu gibi I spanya'da da bu tarikaun varl
na son verilmesi iin yeterli neden bulunmu oldu.
Bylelikle Taht, lkede hii.la sk bir sansr uygulayan Engizisyon
karsnda g kazand ve baz yetkilerini kendi eline alabildi, rnein
1 76 1 'de basn zerindeki sansrn denetimini tmyle kral stlendi.
te yandan, belki daha da nemlisi, eitim kurulularnda, zellikle de
niversitelerde modem, bil imsel bir dnya grn hedef alan laik re
formlar gerekletirilebildi; buna gre, renim progmmlannda deney
sel fizik, doal hukuk, bir de " modern bilimin nda, skolastik
tartmalara girilmeksizin retilmesi kouluyla" mantk yeralyordu.
Ama bu da kolay olmad.
Ilk rnek, tarikatn elinde bulunan Colegio lmperial de Madrid'in
(Madrid Imparatorluk Koleji), Reales Esudios de San lsidro (San
sidro Kraliyel Yksek Okulu) adyla yeniden renime alma<;yla ve
rildi; rahip rencilere kaplar kapand, krsler de zamanla say lar ar
tacak olan laik hocalara ald. Profesrle kabul edilen rahipler de
modern bilime yarar dersler veriyorlard, bu arada Kopcmik sistemi
nin kantlanm bir olgu olarak sunulduunu belirtmek gerek.
Sevil la'da Cizvitlere ait yaplar yenilenen ni versitelcre aktarld.
Aydn (kvl ct adamlarndan Olavide felsefe retiminin yeni lenmesini
ve matematik j!reti minin balamasn ngren raporunda Dcscartes'
gklere karyor, "O n spanyol n iversitelerine szmam ol
masna" hay llan yordu. B u arada deiik grteki dinbil imciterin
sonu gelmez ekimeleri de yasaklanyordu.
1 170'te tm niversitelerin an bi lim sel dzeyine karl k verecek
A YDINLANMA YZEYDE, ORTAAG DERtNDE 1 25
yeni programlar hazrlamalar, ahlak felsefesi, matematik ve deneysel

fizik krsleri kurmalar istendi. Tepeden gelen aydnla. saylar yir
mi yi bulan niversiteler farkl tepkiler gsterdiler: Bazlar gayretle
uyum salayarak baarl sonular elde ettiler, bazlar daha ardan al
dlar; bir numaral niversite Salamanca ise dpedz kar kt, Edebi
yat Fakltesi renim program larnda deiikl ik yapmann yararn
grmediini bildirdi. Direnii ancak on ylda, ieriye Aydnlanma fel
sefesini benimsemi hocalarn szdrlmasyla krlabildi.
Ispanya'da Aydnlanma srecinin geli mesinin tam olarak anlala
bilmesi iin Yurtsever Ekonomi Dernekleri'n in ve niversitelerin yan
sra sreli yaynlar da dikkate almamz gerekiyor.
nl Diario his6rico, El Mercurio ve Gazeta de Madridden baka
birok gazete ve derginin yzyl boyunca az ok ksa yaamlar oldu.
l l l . Carlos'un ilk yllarnda hukuk dergileri 'bollat, ama ilgi bula
madklarndan batular. lerinden en nemlisi ilerici aydnlardan Josc
Clavijo y Fajardo'nun El Pensador'uydu, 76 - 767 yllar arasnda bu
dergi ao;alak soylularla cah i l din adamlarna ac eletiriler yneltti, ken
di bilgisizliklerini runek iin yeni dnceleri savunanlar sapknlk
ya da dinsizlik le sulayan spanyollara verdi, veritirdi.
Basnn toplum yaamsndaki ilevine kavumas ise 770'Ii yl
larn sonlarnda gerekleti. 78 'de bir baka nl dergi ortaya kt:
katksz bir aklcl i lke edinerek lkenin iki ayrcalkl snf olan
soylularla rahipleri iddetle yeren El Censor. ann en iyi deneme
yal'.arlarndan olan sahibi Luis Canuelo sonunda kendini Engizisyon'un
karsnda buldu, derginin yaam da h<\vlr.ce sona erdi.
Aslnda Engizisyon'un konumu da . nu da ikircikliydi ve Ispan
ya'nn p-.rlak ama "yetersiz" Aydnlanmas'nn somut gstergesi olarak
alnabil irdi.
Genelde aydnlar diledikleri yeni fikirleri, ya<>aklanm kitaplarda da
bulunsalar, zgrce okuyabi liyor, hatta yaymlayabil iyorlard. Ba En
gizitr'n kendisi I 7X2'de Kil ise sansrnn artk "neredeyse rktc
olmaktan ktn" itiraf etmiti; bunun nedeni Engizisyon'un ald
kararlard. Artk kimseyi yasak kitap okuduundan tr tutuk lan
yorlard, suluya "mkdi kefaret" denilen bir para cezas veriliyor ve
"hafif sapkn" damgas vuruluyordu, ama eer suun muzr dnceleri
benimsemi olmaktan deil de, yalnzca meraktan tr ilendiine i-
Aydnlanma a ressam Goya'nn tuvalinde bir dinsel tren .
nandrncak nedenler varsa, o da tahakkuk ett.irilmiyordu.

Grld gibi, kurunun yan sra yan da yanmasn istemeyen,
"babacan bir yaklam"d Engizisyon'unki! Ve, nasl yaklarsa yak
lasn, her zaman oradayd, dnme cesaretini gsterenierin tepesinde
Dcmokles'in klc gibi saJlanyor, Aydnlanma'nn dozu fazlaya kau
m uykusundan uyanyor, Aydnlanma ruhuna meydan okuyor, zenle
setii bir kurbana, benzerlerine ibret olacak bir ceza veriyordu.
Tm bunlar, komu Fransa'da devrimi getiren Aydnlanma a'nn

spanya'da hereye karn, toplumun eitli gleri, monari, soylular,
eitli kurutularyla Kilise, kentsoylular ve halk ynlar arasnda
sonuta bir denge ve uzlama a olduunu gsteriyor. Bu da, ber
yarmadas iin olduka endcr bir durumdu. ,
Bunda, kukusuz dinsel inancn halk ynlar arasnda ok derin
kkler salm olmasnn byk pay vard: Aslnda aydnlarn birou,
bcliruiiniz gibi, soylular ya da Kilise adamlar arasndan kmt;
elbcue ki ilerinden pek az lkeyi Katalikliin zincirinden kurtarnay
dnebilecek Radikaller'di; III. Carlos ve danmanlar da o inancn
halk blgesel ayrlk eilimlerine karn bir arada tutan balca g
A YDINLANMA Y ZEYDE, ORTAAG DERINDE 1 27
oldugunu erkenden farketmi olmalydlar ki, dinsel kurumlarda iyi ni

yetli bir reformun tesine gemekten, v icdaniara egemen olan Kili
se'yi olanca ruhsal yetkesiyle karlarna alacak giriimiere el atmaktan
kandlar. Dnceleriyle o hedefi bulanlar da "dnce suu ilemi"
sayld lar.
Aslnda o dengenin ireti, uzlamann ise yzeysel oldugu ok
gemeden ortaya dklecekti. III. Carlos'un lm bir agn sonu, bir
belirsizlik ve kavga dneminin balangc oldu. spanyollar bir yandan
d savaa srklendiler, bir yandan kendi aralannda doldurulmaz uu
rum lar ald. IV. Carlos'un ynetimi ( 1 788- 1 808) halk honut etmedi
ama, yine de bunalmn nedeni ieride degil, dandayd.
Fransz Devrimi I spanya'nn lml reformcularn rktt: Iktidarn
kml ile bakanlarndan bakasnn eline gemesi, aydn devlet adam
larnn banda gelen Floridablanca'nn bile iine sindiremeyecei
eydi; 1 789'da (aylardan Temmuz olmal) yle yazyordu bir mektu
bunda:
Aydnlanma aQ insanlara haklarn Qretti, deniyor. Ama ayn zamanda on

lardan gerek mutluluklarn, kendilerinin ve ailelerinin huzurunu, gvenini ald .
Biz burada o kadar fazla aydnlk d a istemiyoruz, sonularn da: yasal iktidara
11
kar saygszca davranlar, szleri, yazlar.
Floridablanca daha aylar ncesinden. t "panyollan Fransa'da olup bi

tenleri renmekten "korumay" kararlaiurarak, Dcvrim'e ilikin her
trl habere sk bir sansr koymu, hatta Engizisyon'dan da yardm
istem iti. Baarl olduu da sylenebilirdi: Ayn yln Eyll'nde IV.
Carlos'un ta giyme enlikleri sekiz gn srd, Madrid'e akn eden yet
mi be bin ziyareti gnllerince elendiler; kalabaln disiplinli,
saygl tutumu yabanc konuklar akna evirdi. Ispanya'da iddetin
yalnzca spanyollarn bildii nedenlerle, yalnzca spanyollarn bildii
anlarda patlak vl!rdii gerei bylece bir kez d.ha kantlanm oldu.
Devrimle lirl ikte Franszlan olan duygular da, Aydnlanma'ya olan
inan da deiti. "Tanr'nn isteiyle Kral'n kurduu diizen" iin teh
like anlan alyordu. Ve tspanya yetitirdii en deerli evlatlann kur
lan etmeye balad: Tutuklanmalar, srgnler derken, Aydnlanma i
nancna bal olanlar devlet ynetiminden teker teker uzaklaurldlar,
Ekonomi Dernekleri'nin etkinlikleri kstland, 79 'de kiilere ait ga-
1 28 ISPANYA: B I R BAKA AVRUPA
zetelerin hepsi kapatld, Engizisyon spanyol basnna sava au.

Fransa'da Kral ve Kralie'nin danndan sonra, 1 793 Maru'nda,
Konvansiyon ynetimi Bourbonlarn hala egemen olduu spanya'ya
sava ilan etti; spanyol rahipleri kiliselerde halk " Din, Kral ve Vatan
uruna" arpmaya zendirdi ler. Halk byle bir " Hal Seferi"ne
katlnay kutsal grev bildi. Aslnda o cokuyu paylamayanlar, hatta
Devrim'e sempatiyle bakanlar da vard, ama onlar da zamanla Dev
rim'in iddeti karsnda gerilediler.
Ispanya 1 795'te o sava yenilgiyle kapad. Bar yaplmu ama,
bunalm sona ermemiti ; Bourbonlarn aydn despotizminin halkn
Katolik inancyla uzlamas sonucunda lkeye yerletirilen birl ik ve
bolluk havas dalm g itmi, monariye olan gven kknden
sarslmu. Soylular, kemsoylular, ayd nlar, hatta din adamlar, her
biri kendince nedenlerle tedirgindi , varln tehdit allnda gryordu,
halk yenilgiyle sonulanan savan acsn yayordu. Ve daha o acy
unutamadan, kendini dorudan doruya Fransz igalinde bulacak, bu
kez Ispanya tahtna aabeyi Joseph'i oturtan Napolyon'a kar kurtulu
sava vermek iin silaha sarlacaku.
ANAYASALAR DZS: B R LER - BR GER
XIX. yzyl balarnda, bu sava spanya'y kana bularken, kavram ka

rklk larna ve uzlamalara da son verdi, birok durumun ve konu
mun berraklamasna yol au.
1 809'da, soylularn ve din adamlarnn sekin kesimi Madrid'de ku
rulan Napolyon hkmetine boyun ediler. Ama taradaki soylularn
byk blm, aydnlar ve halk direndiler. Gl Fransz ordular, Is
panyollarn -ngilizlerin byk desteiyle- srdrdkleri direni ve
gerilla sava karsnda 1 8 1 3'Le lkeden aynimak zorunda kalacaklard.
Bu arada ortaya kan bir gerek de uydu: Aydnlanma a bulank
ve dramatik biimde son bulm utu ama, boa gitmi deildi: lkenin
bir kesimine, hem de nemli bir kesim ine kalc kltrel kazanmlar
salam u; ilerici, aklc, laik, liberal d n bii mlerini yerletir
miti; Aydnlanma ideolojisini benimsemi aydn kuaklar yetitirmi
ti. Liberal gelenekler, zaman iinde, olaylarn etkisiyle olgunlaarak,
Fransz taklitiliiyle deil, ulusal sorunlara ulusal zmler arayarak,
A YDINLANMA YZEYDE, ORTAAG DERINDE 129
Mantesquieu'nn yaptlannn yan sra ulusal tarihin de incelenmesin

den esinlenerek oluturulmutu.
Halk bamszlk sava verirken, kral ailesi Napolyon'a tutsak
dm, bir iktidar boluu almt. Ve 1 8 1 0'da, yarmadann g
neybat kysnda, kuatma altndaki Cadiz kentinde Ulusal Meclisler
topland ve etkisini gnmze dein koruyacak olan bir sreci ba
laular. lkenin eitli yerlerinden "az ok seimle" belirlenerek gelen
milletvekillerinin arasnda avukatlar, yazarlar, hatta i lerici din adamlan
vard, ilk kez olarak smrgclcrin temsilcilerine de yer veriliyordu. Bu
yeler, gerilla sava veren halkla hibir balantlar olmadan, tspan
ya'nn ilk anayasasn ortaya kardlar ( 1 8 1 2). Yasalar koyan politi
kaclarn halktan kopuklukJan da spanya'nn yakn tarihine dein sre
cek bir zellii oldu.
Mecliste ilerici aydnlar, mutlak monariyi geri getirmek isteyen
soylularla rahiplerden baskn ktlar, Fransz Devrimi'nden esinlenmi
bir ilerici anayasa oluturuldu.
Bylelikle mutlak monari bir kalemde ortadan kalkt, Bourbonlara
ballk and ortadan kaldnld, egemenlik ulusa br.tkld, her trl
sansr kaldrlarak basn zgrl getirildi, soylulann ayncalk.lan ip
tal edildi, kraln grevleri belirlendi, hkmet Meclis nnde sorur:lu
tutuldu, askerlik hizmeti ve vergi ykmll karsnda btn yun
talar eit sayld, y urdun her yannda birrnek bir eilim verilmesi,
tm kylerde ilkokul almas karara balanm oldu. Birka ay sonra
yine ok nemli bir adm daha atlarak Engizisyon kaldrld.
spanyol toplumunda kansz bir devrim yapmay amalayan modem
bir anayasayd bu; dcrhal snr dnda, Ponekiz'de, talya'da, Ameri
ka'daki smrgelerde ornek alnd.
XVIII. yzyln Lm hukuksal kazanmlann spanyol toplumuna
bir rpda armaan etmeyi amalayan idealist bir anaya'>ayd bu, ama
tarihilerio bcliruiklcri gibi, bir tck kusuru vard: O gnk spanyol
toplumuna uygun deildi, fazla ilerici kalyordu. Geri Katoliklii tck
dinsel inan biimi olarak kabul ediyordu, geri Engizisyon kaldni
dktan bir ay sonra "dinsel inanc korumakla grevli" mahkemeler
oluturuldu ama, yine de fazla ilericiydi. spanya'da aydn sn Ila, yun
talk ve politika bil inci gelimemi, Kilise tarafndan gdlen halk
ynlar arasndaki uurumun tanld oldu ve gnmze dein uza-
lspanyol halk
bayramiantdan
Goya'nn sunduu
bir kesit.
nacak olan bir " Anayasal diyaleklii" balatt.

Avrupa'da Re torasyon ile geri dnen VII. Femando, kral olarak
yeni konumuna uyum salamak istemedi, bylelikle bir alkanl dne
mi ald; liberal anayasa 1837'ye dein ancak alt yl sreyle, o da ara
lklarla uygulanabildi.
1834'tc krctl, Restorasyon ruhuna uygun bir tutucu "Kar-Anayasa"
kard. Ondan sonra da, ispanya'da hep birbirinin kart grlerin
rn olan tepki anayasalar birbirini izleyccckti: I 837'de ilerici,
1845'te tutucu, 1869'da ilerici, 1876'da tutucu, 1931'de ilerici, 1938'dc
iddetle Lutucu eilimde temel nitelikli yasalar getirildi.
1978'dc karlan kesinlikle ilerici anayasa ilc spanya sarkac dur-
AYDINLANMA YZEYDE, ORTAA DERINDE 131
durmu, artk kesin seimini yapm grnyor. Biri ilerici-laik, teki

tutucu-Katalik "iki spanya" arasndaki iki yz yllk trajik auma da
bylece noktalanm oluyor.
Ama, iki yzyl boyunca, Ispanya'nn her kesimi, hatta her bireyi,
bilerek ya da ounlukla- bilmeyerek, o blnmeden ve atma
dan payn ald, bu arada uzlaamayan kart ular, dolmak yerine gide
rek derinleen uurumun iki kysnda, patlak verecekleri an hnla ve
sabrla bekleyerek mrlerini tkettiler. O bekleyite ilerici aydnlara
den sabr pay da, br tarafa denin kat kat fazlas oldu.
-
KUAGI""98
SPANYA'NIN TRAJK BLNC
Dnyaya gelen 1spanyol bebek

Tanr yardrnem olsun.
Iki Ispanya'dan biri mutlak
yreini di:Jrduracak.
A . MACHADO
XVIII. yzyln ikinci yansnda, Jose Cadalso

kendi toplumunu geri kalmlklan ve ileri a
ulmlanyla, gemii ve bu gnyle, zehir gibi
bir eletirinin szgecinden geirirken u yarg-
ya vanyordu:
"Zaten Il. Carlos ldgnde, spanya'dan geriye kala kala bir devin
iskeleti kalmu artk". 1
Aydnlanma ag'nn spanya'da belki de en olumlu ve kalc sonu
cu byle byklk zlemlerinden ve metafizik kayglardan rak, ge
miin ve gnn gereini grebilen, zgrce dnebilen, merakla ir
deleyebilen, fkeyle eletirebilen, arpk ve yoz yanlann toplwna yz
leyebilen, ig bir k yakp, amansz bir ayna tutabiten aydnlar
yetilinnesi oldu. O gelenek gnmze dein srp gidecek, pepee
gelen felaketierin ortasnda lkenin gerek umudunu, gerek byk
lgn ve zenginliini olutwacakt. Onlarn sayesinde spanyollar
yenilmek bilmeyen gururlarnn da verdii gle- kendi ykntlann
gsleme yiitliini gsterebilecekler, bunalmdan zm retebi
leceklerdi.
Cadalso'dan neredeyse yz elli yl sonra, Jose Ortega y Gasset belki
de onun yukardaki szlerinden yola kantk, daha da trajik bir yargya
varacaku: "spanya dalyor, dannadagn olup gidiyor bugn. Bir ulus
olmaktan ok, byk bir ulus tarihin byk yolundan drtnala geip
giuiinde, arkasnda brakt tozdur artk o."
Aradan geen yz elli yl gibi, ardndan gelecek elli yl da, tspan-
Sol stte: Don Miguel Unamuno, sol altta: Don Ram6n Marla, altta saDda: Don
Antonio Machado.
ya'ya Aydnlanma a'nn dledii "Toplumsal mutluluu" getir

meyecekti; bu yzden Ortega y Gasset'in szlerinin ac bir gzlem ol
duu kadar, mthi bir kehanet olduunu da syleyebiliriz.
O szler, o nitelikleriyle, tpk Cadalso'nunkiler gibi, Larra'nnkiler
gibi , Machado'nunkiler gibi, kuaklar boyunca spanyollarn zihninde
nlayacak, zaman iinde trajik bir ulusal bilincin olumasna yaraya
cakt. "Biz spanyollar byleyiz ite," diyeceklerdi ve aynadaki o sev
medikleri grnty deitirmek iin vargleriyle uraacaklard. Yi
ne zaman iinde, Avrupa'dan kopup, bir ada gibi kendi yalnzlklarna
gmlerek yaayacaklar, kendi kusurlarn kendi grebilmenin ve d
zeltmenin gururuyla avunacaklard. Ama bu karmak ve acl srecin
de ok ar bir bedeli olacakt: yoksulluk, karkl klar, atmalar,
srgnler, tutuklamalar, lmler, lmler, sonu gelmeyen lmler ...
imdi birlikte izieyeJim o iki yz yl, tarihsel olaylan ve aydnlar.
TOPLUM VE A YDlNLARI
Aydnlar geri kalmln nedenlerini ou kez spanyol soyunun ken

dine zg ruh yapsna yklediler. Jose Cadalso bize hi de yabanc
gelmeyen u szlerle yaknyordu:
,amzda Ispanya'nn bilimden yana yaya kalmasnn, bilimi reten hoca

larn korumasz kalmalarndan ileri geldiinden kukusu olan var m? Madrid'de
dOnyann parasn kran arabaclar, eviatiarna zengin miraslar brakan ahlar
var ama, kendini bilime adayanlarn alktan lmeye hOkOmiO olduunu bilmeyen
yoktur.
O yola sapan tek tOk kii, ordularn gnll neferleri gibidir, hem cret almaz,
hem de tehlikeye daha ok hedef olur. Hi tannmadan yaar, yaad gibi lp
gider.
Bir yanda kendi iine kapanm , geleneksel yaantsna gmlerek

dnyann ada geliiminin dnda kalm geni halk ynlar, te
yanda yzeysel "alafrangalklara" kapln aznlklar grr Cadalso.
Yine de anlarla eksileri gereki gzle deerlendirmeye yatkndr:
Ispanya'nn i kesimlerindeki iller, bundan yz yl ncekilere e, kusurlar

da erdemleri de atalarn nkinin tpks olan insanlar karyor. Eer Ispanya! ka
rakterinin genel bileenleri bir yanda dinsel inan, yiitlik, kralna kar sevgi,
te yanda kibir, emegi kmseyi (yabanclarn tembellik sayd ey) ve sev
"98 KUAG I", ISPANYA'NIN TRAJIK B I LlNC 1 3 5
.
gide a rlk eilimiyse, eer bu iyi ve kt nitelikler bundan be yzyl nceki
lspanyollarn ulusal karakterini oluturuyorduysa, bugnk lspanyollarnkini de
oluturuyor denebilir. Serberinin ya da terzisinin fetvasna gre medaya ayak
uyduran iki dirhem bir ekirdek her beyzadeye karlk, babadan grd
kyafetini milim deitirmemi olan yz bin lspanyol var. Din konusunda biraz
a rdan alan her lspanyol'a kar o konulara dil uzatldn duyar duymaz
klcna sarlmaya hazr bir milyon lspanyol kar. Bir teknik uraa el atan bir
kiiye karlk, dkkannn kepengini indirip bir soyluluk san kovalamaya hazr
saysz kimse bulursunuz. Ulusal karakterin grnrdeki bu kntsne kar
lk, ara sra eski erdemin baz belirtileri de seziliyor; baka trl de olamaz ki:
Bir ulusun kendine zg erdemlerini korumasn, ama kendi kusurlarndan
syrlp onlarn yerine yabanclarn erdemlerini edinmesini beklemek Platon'un
dledii Devlet'i gerekte varm gibi gstermek anlamna gelir.
Daha o ada Cadalso gerek yunseverliin bo bbrlenmelerle

deil, ciddi eletirilerle temeliendirilmesi gereini vurgular: "Yanl
anlalm bir yurtseverlik erdem olmaktan kar, gln bir kusura
dnr, yurt iin de ou zaman zantrl olur."
Cadalso'nun bu szleri de geerliini uzun sre koruyacak ve keha
nct deeri alacaku.
XIX. yzyl, Avrupa genelinde ilkin liberallerin ve ulusalclarn,

ardndan endstri devriminin yaratt i i, i ynlarnn etin savarnlar
verdikleri, nemli kazanlar elde cttik kri sarsntl, ama umutlu, i le
riye dnk bir "yeniden yaplanma" adr. Ispanya'ya da yansd bu,
ama ou kez ileriye deil, geriye dnk, yarauc deil, ksr bir ua
la geti yzyl, hatta daha sonraki yzyln ilk krk yl.
Hep bir adm ileri, bir hatta iki adm geri. Geri Ispanya bu dncm
de endstrileme srecine kendince, hi deilse yer yer ayak uydurdu,
ama smrgelerini yitirmekle o kazanrnn kat kal stnde, kaldrama
yaca kadar ar bir darbe ald; geri laik yneliii Cumhuriyet'i ilan
etti, hem de bir deil, iki kez, ama sonuta bir milyon lye malolan
krk y l l k bir Dikta'yla noktaland kavga.
Hep "iki Ispanya" vard ve Kil ise, J uan Luis Ccbri<in'n deyiiyle
"lkenin tm kurumlar stnde arln eki ta gibi duyuran"\
vicdanlarn mutlak hak imi Kil ise, hep iki taraftan birindcyd i, hep ta
rafl, hep bir sonraki aamada kesin zaferi kazanmaya oynuyordu. s
panya'ya bar ancak o bunu saladnda gelip yerleccekti, ta gibi
1 36 SPANYA: BR BAKA AVRUPA
agr bir ban, durum bir daha hi degimesin diye.

O gne degin, o savaam boyunca, kopukluk srp gidecekti: ay
dnlar, politikaclar, ordu, halk ygnlan, Kastil ya, Katalonya, merkezi
hkmet, blgesel gler, her biri kendi yolunda, kendi yazgsn iz
leyecekti. Her g, karsna dikileni, spanya'nn o geleneksel idde
tiyle ezmeye kararhyd.
imdi hepsi tarihe kant.ktan sonra, geriye dnp bakugnda insana
yle geliyor ki, sanki tm o sre boyunca herey giderek unnanan bir
gerilime elinden geldigince katkda bulunarak bir amansz atmay
yava yava hazrlam gibi.
1 8 1 3'te Franszlara kar sava sona erdiinde, Anayasa'y yapan
Meclis yeleri Madrid'de ant imesi iin kral beklerken, kral Valen
cia'dan Anayasa'nn kaldrlmas, mutlakiyet rejiminin yeniden kurul
mas, en kktenci liberal milletvekillerinin tutuklanmasn buyurdu.
Ve sokaa dklp "Kahrolsun zgrlk ! " , "Engizisyon isteriz ! " diye
bagran halkn sevin gsterileri arasnda bakente mutlak hkmdar
olarak girerek spanya'y 1 808 ncesine dndrd: Engizisyon Mahke
mesi yine oluturuldu, dinsel tarikatlar yeniden topariand lar, Cizvitler
de geri gelip eski maliarna sahip ktlar. Liberaller drt ila sekiz yla
varan hapis ve srgn cezalarna arptrldlar, bazlar lme hkm
giydi. Memurlarn Franszca grenmeleri, Pireneler'in te yanndaki
yaknlaryla mektuplamalan bile yasakland.
Oysa Liberalleri saf d etmek en sekin politikaclan kaybeLrnek
anlamna geliyordu, bunun da bedelini yine lke dedi. S rgne gn
derilmeyen Liberaller ise yeraluna ekilerek gizli rgtler oluturdular.
evresi grevlerini ktye kullanan bir avu saray adamyla sarlm
bulunan VII. Fernando'nun mutlakiyei ynetimi ne lke iin, ne
kendisi iin kolay olmad.
Bu arada Yeni Dnya'da nemli gelimeler oluyordu: spanyol ege
menliindeki topraklarda zgrlk hareketleri geliiyor, liberal y
nclili anayasalar hazrlanyor, smrgeler pce bamszlklarna
kavuuyorlard. Gelimeler hem ekonomik adan, hem de halkn ruh
sal durumu asndan byk bir ok yarall ve lkenin konumunun ye
niden gzden geirilmesini gerektirdi. Ekonomide baz nlemler alnd
ve Florida'nn da yiLirilmesinden sonra elde kalm bulunan Antiller ve
Filipinler'de eker ve ttn tarmna arlk verildi, lke iinde endstri
"98 KUAG I", ISPANYA'NIN TRAJIK BILINCI 1 37
gelitirildi, zellik le Katalanya'da buharl makinelerin kullanld

dokuma endstrisi hayli ilerledi.
Ne var ki smrgeterin kaybnn yaratt honutsuzluk VII. Fer
nando'nun baskc ynetiminin yol at tepkilerle birleince, toplum
sal alkantlarn ard kesilmedi. Smrgeterin verdikleri bamszlk
savalar ise ou kez kendi gerei iinde deerlendirilmek yerine,
anayuruaki liberalizm savamnn bir yansmas gibi grld.
Sonunda, yer yer patlak veren gerilla eylemlerinden ve birka baa
rsz darbe giriiminden sonra, yine Cidiz'de, Amerika'daki zgrlk
hareketlerini bastrmak ere toplanan ordunun, komutanlar Riego'
nun buyruuyla ayaklanmas ve ayaklanmann teki askeri liderlerce
desteklenmesi zerine korkuya kaplan kral, Anayasa'ya ballk and
iti.
Ve akna dnen Avrupa ile kaytsz halk ynlarnn gzleri
nnde, Liberallerin iktidan balad. Srgne gidenler geri dnd, her
yerde ulusalc kulp ve demekler ald, gazinalarda ve kahvelerde ate
li politik tartmalar yaplmaya baland; ok gemeden lke bir barut
fsna dnt.
Aslnda Liberaller arasnda da birlik yoktu, ExaltadJJs (Taknlar) o
larak adlandrlan gen kuaktan Liberaller, Doceanistas ( 1 8 1 2'ciler) o
lardk adlandrlan eski kuak Libcrdllerden kopmulard.
Siyasal etkinlik, Parlamento sylevlerinden ye gemiyordu. Bt
e a ise ayyuka kmt. Gerilla eylemleri bu kez sa yandan ba
lad, hatta " Kraln Liberallerin elinde tutsak olduu" ileri srlerek Seo
de Urgel'de lkeyi ynetmek zere bir "Regencia" (Naiplik) oluturuldu.
Libcnl iktidar nc ylna varmken, Avrupa'da Restorasyon ile
yeniden yerletirilmi bulunan eski rejimi korumay stlenmi olan
d gler, Rusya, Prusya, Fransa ve Avusturya'nn oluturduklar Kut
sal ltifak duruma cl koydu; VII. Femando'nun istei zerine Pirene
lcr'i aan Fransz ordusu Cadiz'e dein ineyip geti lspanya'y; mut
lakiyet yeniden kuruldu.
20'de bastrlm olan gler bu kez lerini aldlar; canlarn kur
tarabilen Exalwdos topl uca Avrupa'ya (Fransa'ya, zell ikle de ngil
tcre'ye) srgne gittiler. Kral durumu kurtarabilmek umudunu yitirme
mi olmal ki, yine de hkmetinde Mutlakiyet yanllaryla birlikte
birok eski "Aiafranga"ya ve lml Libcral'e yer vererek toplumsal ba-
r salamay denedi; gelgelelim sonuta iki uan hibirini memnun

edemedi.
Liberaller eylemlerini srdrdler ve bunu yaamlaryla dediler.
Idam edilenlerin arasnda 1 823'n isyanc komuan Riego da vard.
Mutlakiyetiler ise lml Liberallere gsterilen hogrden, Engizis
yon'un yeniden kurulmamasndan, Naiplii kuran subaylarn orduya
sokulmamasndan honutsuzdular; giderek krala kar cephe aldlar ve
kardei Don Carlos'un evresinde toplandlar. Apost6licos (Dinciler)
olarak anlan bu grup, kraln dul, ocuksuz ve salksz olduunu he
saba kaLarak ksa srede iktidar ele geirmeyi umuyordu.
Ama o zamana dein srprizleriyle birka kez herkesi arLm olan
VII. Fernando beklenmed ik bir i daha yapt: 1 829'da Maria Cristina
adl bir Napolili dilberle evlendi. O evl ilikten ertesi yl bir kz ocuu
dnyaya geldi: gelecein, hem de inanlnayacak kadar yakn gelecein
kral iesi I I. lsabel.
Liberaller prenses Marla Cristina'nn evresinde toplandlar; abii
yine gr birliine varmalar sz konusu deildi: " l lericiler" bir yan
dayd, "IIml lar" te yanda. Kralienin zgrlkle falan ilgisi yoktu,
ama Liberallerden baka destei de yoktu, onlara drt elle sarlmak zo
runda kald. Don Carlos Portekiz'e srld, aht zerindeki emellerini
or.tda srdrccekti.
1 833 'te Kral lnce 3 yandaki Isabel "aha kt" , lkeyi ynet
mek ise Naiplere kald: lk yedi yl boyunca lml Liberallcrin ynlen
dirdii "zoraki liberal" M arla Cristina'ya, ardndan ynetime el koyan
ilerici general Espartcro'ya.
Ancak, Marla Cristina'nn 1 837'de karu Anayasa gibi, Esparte
ro'nun demir gibi ynetim i de kimseyi mutlu cLmedi; sonunda prense
sin 1 3 yanda yetikin ilan edilmesiyle XIX. yzy ln nemli bl
mn kaplayacak, toplumu ve kltr derinden etki leyecek olan "Isa
bel dnemi" ald.
lsabel dnem inin ilk on yl "IImllar"n iktidaryla geti, bir ana
yasa <fuha hazrland, nl Guardia Civil (Jandarma Alay ) kuruldu, Pa
pat k ilc anlama yapld; hem kentlerde hem krsal kesimde halk y
nlaryla, ayaklanma giriin lerinin ;.nl arkas kcsilncycn askerlerle,
ilericilerle ve ilericilikten yola kp daha kktenci konumlam ynelen
(ve bu ar.tda sanannda ilk Cumhuriyetilik kvlcmlarnn parldad)
"98 KUAGI", ISPANYA'NIN TRAJIK RILINCI 1 39
siyasal partilerle arpld.

Boyutlar giderek kannaklaan sorunlar Ilmllann zmleyeme
yecekleri anlalnca, askerlerle politikaclarn elbirlii ettikleri bir ha
reketle i lericiler iktidara geri dndler; ama yalnzca iki yl iin. Sonra
yine iki yllna Ilml lar geldi; ardndan 1 868'de, siyasal, ideolojik,
ekonomik ve toplumsal gerilimin dayanlmaz bir dzeye varma; so
nunda patlak veren devrim II. Isabel'i tahundan uzaklaurd; onu izle
yen alkanul olaylar srasnda spanyollar, tahu bu kez halya'dan ithal
ettikleri bir krala, Savoia hanedamndan I. Amadeo'ya sundular. Ama
beklenmedik ksmetin hevesiyle Madrid'e gelen yeni kral Ispanya'nn
ne denli kargaal, spanyollarn ne denli etin huylu olduklarn g
rnce, Engels'in deyiiyle "Tarihin greve giden ilk kral oldu", o diken
li tahta oturmaktan vazgeti.
Ardndan ilk Cumhuriyet denemesinin de baarszlkla sona erme
sinden sonra, 1 874'te yeni bir Restorasyon dneminde karar klnd: 6
yl nce halkn "Gebersin Bourbonlar ! " lklaryla kovulmu olan
Bourbonlar, Ispanya'nn rahatsz tahtna yeniden oturdular.
Isabel dneminin bata gelen belirgin zellii devleti dzenleyen ya
salarla spanyol toplumu arasndaki ayrlk, politikaclarla halk yn
lar ara'indaki kopukluktu. Bu zellik Isabel'in devri lmesiyle de dei
medi ve spanyollar o ada "ynetilmesi olanaksz ulus" olarak n
sald lar.
Devlet kaunda anlattmz, daha dorusu ksaca zetiediimiz dei
iklikler olup biterken, toplumda i karklklarn sonu gelmiyordu ve
yneticiler tedirgin ynlarn istek ve gereksinimlerine karlk ver
mekten uzaktlar.
I 830'da, renci eylemleriyle bir trl ba edilemeyince, are ni
versitelerin iki yla yakn bir sre kapaLlmasnda bulundu. Ama yk
sek renimde alan boluu kapamak, genlerin sal kl geleneksel
uralardan sapmamalarn salamak iin olmal , Sevil la'da bir " Boa
Grei Okulu" ald. Tabii genlik ynlar arasndaki karkln
son unu getirmeye yeuncd i bu.
an aydnlarndan romanc ve gazeteci Mariano Jose de Larra
olay u szkrle zctkr:
Calomarde'nin bakanlk dnemi "Boma politikas" diye adlandrabileceimiz
sistemin ilk rnei oldu, nk tek amac zekay , bilimi, sanat, insan soyuna
umut kayna olan hereyi bomak, sndrmekti. niversiteleri kapatp onlarn
1 40 ISPANYA: RIR BAKA A VRUPA
yerine bir Boa Grei Okulu at, sistemin tm zn nitelemeye yetecek bir
kanl olay, zehir gibi ac bir siyasal nkteydi bu ?
spanya'nn nl Romantiklerinden olan Larra, Cadalso'dan 98

Kua'na doru gelien aydnlar zincirinin e n nemli halkalarndan bi
rini oluturuyordu. Ksack yaamnda devrinin toplumunu ustaca iz
gilerle scrgiledi, kusurlarn ac bir dille yzne vurdu. Toplumuyla
bLnlemek isteyip de her yolu denedigi halde baaramad, sarsmak,
uyarmak isteyip onu da baaramaynca umullarn yitirdi.
Larra 1 809'da Fransz yanls ya da "alafranga" bir doktorun oglu o
larak dnyaya gelmi, ocuklugu Fransa'da srgnde gemiti. GazeLe
ciliin yan sra, romanlannda lkesinin greneklerini inccledi, span
yollarn zgn yaam bi imlerini ve ruh yaplarn irdclcdi . spanya
dnda yetimi oluu ona kendi toplumuna "dardan bakma" olana
gn saglarnu. Tutuculuga kar savau, toplumu kstckleyen yne
timleri ve grenekieri eletirdi, reformlar yaparak Avrupa'ya almann
geregini savundu, milletvekili olarak parlamentoya girdi. Sonra da o
tuz yan bulmadan kcn<Jini ldrd.
J uan Goytisolo 1 960'l yllarda, Fransa'da gnll srgndeyken,
"Larra'nn Gncellii" balkl denemesinde yle diyecekti:
lntiharndan yz yirmi alt yl sonra, Mariano Jos de Larra kOltr yaam

mzn genel grnm erevesinde, lspanyol yazarlarnn en cani s, en scak
ve gncel olan, nk yerdii toplum, hi deilse genel izgileriyle, 1 960'ta
hahi 1 836'dakinin ayn. yle yazmt Larra: lspanya'mz durup dndm
de, zihnimde ona uzun bir aradan sonra karlaan kimselerin birbirlerine
ynelttikleri u allm iltifat ynettiyorum hep: "Hi deimemisiniz, sizin iin
zaman hi gemiyor sanki!" Sahiden de, yurdumuz hi mi hi deimiyor, sanki
zaman onun iin hi gemiyor gibi , aslnda hibir ey onun iin gemiyor gibi,
tersine, geip giden kendisi.
Gerekten hir ilcri-bir geri atlan admlaryla -Avrupa gclicdur

sun- zaman yitiriiyle, bir anayasa yapLktAm sonra czikn, yllk
iktidardan sonra srlen, on y l l k muLlakiycucn sonra geri dnen Li
bcral lcriylc, umutlar ve umutsuzlu.ldaryla o dnemi en dcrinine yaa
yan, en iyi aniaLan kiidir Lami. O koullar ve durumlar gncclliini
koruduka, onun yazlar da geerliini ve gncell iini korudu. nk
herey yineleniyordu spanya'da: Iki Restorasyon, iki Naiplik, iki
"98 KUAGI", SPANYA'NIN TRAJlK RlLlNCl 1 4 1
Sava, iki Cumhuriyet, i k i Dikta ynetimi.

1 834'te Maria Cristina'nn aresizlikten boyun edii yeni libe
ralleme dneminde, 1 8 1 2'nin ve 1 820'nin adamlar yeniden sahnede
grnnce Larra genliinin olanca cokusuyla -ve Aydnlanma a
'ndan kalma bir iyimscrlikle- ilerici politikay savundu: " spanya
hereye karn temelde demokratik bir lkedir. Halkn egemenliine
ters dmek ancak tekelcilik ve iddet dourabilir."
Ama Larra dkrklna urad: 1 820'1erin adamlan 1 835'in sorun
larnn stesinden geleinediler. Larra, halkn papazlara kar iddetli
tepkisini, spanya'nn yazgsna egemen olanlarn krkrne bastr
madan nce kulak venneleri gereken bir uyar olarak gryordu: " s
panya, bir aya hala gemite, teki aya gelecekte, byk adm at
mak zere, kritik gei ann yayor. O gei ne kadar ok istenmi ve
ne kadar ok gecikmi olursa o kadar sert olabilir."
Karlkl iddet Lnnandnda Larra fkelenir: "lle de cinayet i
lenecekse, ben yine de halkn ilediklerini yelerim."
"ektiim kahn," diyordu Larra, "ancak benim yaadm koullar
alunda yaayan bir spanyol liberali anlayabilir".
J uan Goytisolo'nun yorumu da yle:
Aydnlanm aznlk ile halk arasnda neredeyse bir uurum bulunduQu o
dnemde, Larra, halkn gerek kOltOronden kaynaklanacak bir ulusal kOIIOr ge
litirmek iin rpnd : lkemizde yaznn ithal edildiQi bir dnemdi. gelenekiere
sert eletiriler yneltti, ama hayatta kalabilmemiz ve varlQmz srdrebilmemiz
iin izlememiz gereken yolu da yine onlarda arad. "Biz yalnzca gen Ispan
ya'ya daha geni bir ufuk amak istiyoruz," diye yazyordu, "Tek dileQimiz g
nn birinde Ispanya'nn Avrupa yaznnda hak etrii yeri fethedebilmesi, bir ulu
sal yazndzeyine ulaabilmesi.
Larra hereyi sil batan edere. sfrdan ele almak gereine inan
yordu:
Atalarmzn, umursamaz ayaklarmzla iQnediQimiz kemiklerinin tozundan
baka bizim olan hibir ey kalmyor elimizde: anl gemiin anlar ve bugnn
hilii asndan baklrsa ikinci bir Roma saylrz; nereye gidersak gidelim, ta
rihteki byklmzn izleriyle, muhteem ykntlarla yzyze geliyoruz; bir
halka, ykntlar ne kadar an verebilirse artk ...
Hereyin, umutlannn ve yaarnnn sonuna yaklau zamanlarda

yle yazmu Larra:
142 ISPANYA: BtR BAKA AVRUPA
Madrid'de yazmak, bizim yazdmz gibi yazmak, yapayalnz, umut krc bir
monolog yapmak oluyor. Madrid'de yazmak, alamak: Alamak ve iddetiyle in
san boan bir karabasandaym gibi, barmaya abalayp da ses karama
mak demek.
Ve Sava'n patlak vennesinden tam yz yl nce, nl " 1 836,

ller Gn" yazsnda:
Hani, nerede mezarlk? Darda m, yoksa ieride mi? Madrid'in ortas me

zarlk. Madrid'in kendisi mezarlk. Koskoca bir mezarl k ama, her ev bir ailenin
gml, her sokak bir olayn gml, her yrekte bir umudun, bir dilein klleri
gizli. Yoldan gelip geeniere bakyordum da "Gafiller," diyordum, "Gafiller, kalk
m da lleri mi grmeye gidiyorsunuz? Aynanz yok mu sizin? Aklszlar, kendi
yznze bakn, mezar tanzn yazl alnnzda kazl." O tyler rpertici me
zarlktan kabilmeyi istedim var gcmle. Beni kendi yreime snaym de
dim. Al sana bir mezarlk daha. Mezardan baka bir ey degildi yregim.
Bu satrlar yazdktan ay sonra, Larra kendini ldrd. (Barda

tar.m grnrdeki damlann kiisel ve duygusal olmas hibir eyi de
itirmiyor elbette.)
1 963'te J uan Goytisolo, benzeri siyasal bask ve sarsntlar iinde
Larra ile zihninde syleiyar ve yle noktalyordu yazsn:
O gnden bugne yz yirmi alt yl geti; Larra'nn szleri kulaklarmzda hala

yanklanmada, gnlmzde tutkular uyandrmada, ve, elikili ama, gelecein
ve umudun kapsn aralamada bize. Birisi demiti ki elde etmeyi bilecek kadar
byk bir gle istemediimiz eylere topya adn verirmiiz. yleyse bugn
iin olanaksz grnse bile, byk bir gle isterneyi bilelim, nk gnn bi
rinde olasla dnmesi iin, daha nceden, henz topya iken isterneyi bil
meliyiz. Larra'nn "daha iyi bir Ispanya dilei ne katlalm ve bir zamanlar onun
yazd gibi "Eer bu mcadelede onurlu bir lm bekliyorsa bizi, bizi bekleyen
yce lky gerekletirmek uruna, yiite boyun eelim lme".
Juan Goytisolo "daha iyi lspanya"nn gerekletiini bu satrlar

yazd k tanon be y l kadar sonra grehilecckti. Mariano Josc de u:rra
ise, hayr: ne o, ne de yz elli yl boy unca onu izleyen yazar, izer, d
nr kuaklar. Onlarn grp grecei dlanma, yalnzlk, kan ve
gzya olacaku.
"98 KUAGI", ISPANYA'NIN TRAJlK BlLINCt 143
l SAYAlN GELENEKSELLE MESl
ki l Sava dcmitik, aslnda onlarn ilki de bir deil, kez yinclen

di: Kiiler dciiyordu, krallar komutanlar dciiyordu, ama siyasal
toplumsal ortamda bir trl deierneyen bir eyler, iyilemeyen bir il
let vard.
V I I . Fernando'nun srgndeki kardei Don Carlos 1 833'te aabe
yinin lm zerine halkn dinibtn kesimini Libcrallerin destekledi
i Naiplie kar mcadeleye ard. Hal ruhunu tarihsel birikimin
den alan inan sahibi halk, daha nce Franszlara kar yapt gibi, yi
ne din uruna savamaya kotu; bu kez de grleri-duyulan kart
ynde olan spanyol kardelerine kar. Bir spanya tekine kar silah
land, 1 H76'ya kadar aamada lkeyi kana bulayacak olan bir dizi i
sava balad. "Carlos savalan" diye anlan o arnansz karde kavgas
hibir yana kesin zaferi getirmedi; buna amamalyz, ne de olsa iki
cephede de hep o ayn dvken ve inat spanyollar vard. Don Car
los 1 837'de Madrid'i kualuktan sonra, kente girerneden geri ekilmek
zorunda kald. spanya asndan alnan tek somut sonu lkede uzla
mazlklarn krklenmesi, bar zm yollarnn tkanmas, "i sa
va durumu"nun mzminlemesi oldu.
yle ki aradan yz yl getikten sonra Afrika kolordusun un, general
Franco'nun liderliinde ayaklanmas ve uzun yl boyunca sren l
Sava, hatta d glerin ie kararak arpan iki spanya'dan birini
desteklcmeleri , bir gelenein yinelenmesinden baka bir ey olmaya
caku artk.
Carlos savalar, genelde ufak gerilla gruplannca yrtlen, disipli
ni kt arpmalarla geliti. I savalarn tmnde grld gibi, kah
ramanlk ta ve acmaszlkta dorua varld. Ancak kiisel ve yresel
kskanlklarn, savan temelindeki ideolojik aumadan daha byk
nem kazand durumlar da grld.
Dinci Carlos yanl lar Liberalleri "sapkn" olar.k niteliyorlard, elle
rine geirdikleri Isabel yanls tutsaklar bu nedenle kuruna dizerek
"cezalandrdlar". Kentlerde kendilerine kar ol uturulan milis kuvvet
lerinden kimi yakalariarsa dcrhal idam ediyorlard; hatta ou durumlar
da tutsaklarn aileleri de ayn kinin kurban oluyordu. Kralienin kuv-
144 I SPANYA: BIR BAKA AVRUPA
vetleri de acmaszlkta dmanlarndan geri kalmadlar, ayn iddetle,

ayn nefretle kar lk verdiler. Kavga giderek kesin, kaba izgiler izle
yen bir ayrma dnt: bir yanda Kilise'den yana olanlar, te yanda
Kil ise'ye kart olanlar.
Oysa Carlosular da tekdze, tutarl bir btn oluturmuyorlard;
Carlismo yani Carlosul uk'ta aslnda deiik dn biim leri ve
kArlar bir araya gelm iti : dinsel cokuya kaplanlarn yan sra tahtn
"yasal varis"ini savunanlar, hatta ayrlklar da vard ... Ele geirilen
topraklarda eksiksiz bir hkmet kuruldu, Liberalleri vergiye balayan
maliyesi, Fransa snrnda gmr ile tam bir "br spanya" .
D gler ise tm atmalara karn hzl bir kapitalistleme ve
endstriJcme srecinde bulunan lke zerindeki karlarn koruyabil
mek iin tantflardan birini ya da tekini destekleyerek spanya'ya sz
dlar: ngiltere ve Fransa Isabel'i, Avusturya Carlos'u tuttu.
Savan geliimi lkenin teki sorunlarn da etkiliyordu. 1 840'ta

ilk Carlos savann ilerici general Espartero'nun zaferiyle sona ermesi
zerine, eski rejimin nemli bir siyasal cephesi de ortadan kalkm ol
du. Ardndan Kilise maliarna el konuldu. lkeyi modemletirme yo
lunda hatr saylr bir adnd bu, tabii speklasyona ve yabanc ser
mayeye al yolunda da. Hepsinin de sonular ok gemeden kendini
gsterecckti.
Liberaller endstrileme ve kapitalistleme srecindeki spanya'da
urmanmakta olan burjuvazinin lemsilcileriydiler, dolaysyla feodal top
lum yapsn koruyan ve inatla savunan glerle aralarnda kesin bir
kar atma'> vard. Ve o sre ne denli gccikir, ne denli engellenirse
auma o denli iddet kazanyordu. K ilise ilc, gn getike glenen
burjuvazinin ilikileri giderek gcrginleti: Burjuvalar toplum yaant
sndaki tm kstekleyici eleri ortadan kaldrmak istiyorlard, Kili
sc'yi Ortaa'dan kalma bir gericilik oda olardk grmekteydi ler. Kili
sc ise "tartma denilen ycniliin" tehlikeli olduu grndeydi, hatta
"okumamak" sevap saylyordu. Krsal kesimdeki manastrlar eitim
ve tekniin kentlere getirdii yeni yaam biimlerine dmand lar. EI
lerinde biriktirmi olduklar muazzam mal varlklar ise toplumun te
ki snnarna ok ekici geliyordu: oalan kyl nfusun iieyecek
topra yokken, Kilise'nin topraklar ylece ilenneden duruyordu;
"98 KUAI", ISPANYA'NIN TRAJIK B ILINCI 145
alkan ve ibilir burjuvalar ise o l mal varln sahiplerinden ok

daha yararl biimde deerlendirebilecekleri kansndaydlar. Manasur
topraklarnn kent surlar iinde geni yerler lulluu. hzla gelien Bar
eelona'da bu durum, fabrikalarn genileune abasndaki sanayicilerin
zellikle gzne batmaktayd.
Bu arada Kilise'nin politikaya karmas, zellikle 1 82 l 'den sonraki
yllk "Liberal dnem" srasnda rahiplerin muhalefette etkin olma
lar, genelde din adamlarnn her ileri adma kar direnmeleri, onlar
ypraLm, halk zerindeki nfU"Ziarn azalunu. ktidarn Muhafa
zakarlarta llericiler arasnda srekli el dcitirmesi, Roma'daki Papalk
Devleti ile ilikilerin bir yumuayp bir gerginlemesi, sonuta Ki
lisc'ye olan ball ve dinsel inanc iyiden iyiye zayflan. Halkn
geni kesiminin gznde Kataliklik "Kurulu dzeni savunan partinin
iktidar", geleneki lik, zorbalk ve parasal gle e anlama gelmeye
balad. Zamann Kilise'sini ynetenler, neredeyse kendileri de farkna
varmakszn, dinibtn H ristiyanlar'dan da daha tutucu davrandlar,
varlkl snfn karlarn koruyarak, halk snflarndan U7.aklatlar.
Bylelikle, "koyu Katolik" spanya'da, Kilise'ye ve din adamianna
kar iddetli bir tepki olutu. Alumz spanya imgesine ters den
bu tutum aslnda kolay.ca aklanabilir: Burjuva hkmetlerin ve geni
halk ynlarnn aka ortaya dktkleri hn, gerekte insanlarn
inanlarn yitirmi olduk lar anlamnda deerlendirilmemeli, nk
metafizik dcerlere olan eilim bu lkede ok derinlere kk salmu.
Daha ok, halk ynlarnn dinsel inanca sahip kan -ya da cl ko
yan- kurumlardan koptuunun belirtisiydi o tutum. Dinsel inan
halkn kendi kendine, kendi grenekieri ve anlay douhusunda hep
yaan bir eydi, bir ruhsal g kayna olarak varln koruyordu.
Denebilir ki, kendine gre bir tr laikleme sreciydi balayan:
lspanyollara zg bir biimde, inan ile gndelik politikann yollar,
halkn zihnindc birbi rinden ayrl yordu artk.
Bunu belirtmek, i l k bakta elikili gibi grnen baz olaylar,
rnein o yl larda dinsel kurululara yneltilen iddetli saldr lar, kili
selerin atee veri liini, rahiplerin boazlann aklyor. Kilise'nin
iktidardaki gl ve baskc ynetimlerin destek isi gibi grlmesi
halk ynlarnda bir bilinlcnmeye yol aarak bir bakma vicdan z
grlnn de balangc oldu.
lk ii hareketleri de o i sava ortam iinde, endstrileme ve

kenlleme srecine bal olarak, 1 842'lerden balayarak, iddetle pallak
verdi. H kmet kuvvetleri Barcclona'dan kovuldu, ordu teden beri ay
rlkl k eilimleri gsteren Katalanya'nn bakenti ni k.iatt. Kentin
g
iinde iktidar durmadan cl dc itiriyor, kargaann sonu gelmiyordu.
Bu arada h;panya'daki ilk baarsz Cumhuriyet denemesi gerekletiril
di ve giriim bir kan glnde bouldu. Bareelona dt, ama bu kez de
baka kenller pepee ayak.landlar.
Liberalizm yolunda neml i admlar atlmyor deildi, ama Taht'n
yasalar yine ciddiye almay, kkl bir liberalizmin gereklerini iten
l ikle benimserneyii art arda pronunciamieno'lara, yani askeri ayaldan
malara yol at; siyasal gr kabul ettirebilmenin baka yortla
yoktu nk. 1 833'ten sonra, otuz be ylda lkede ortalama mrleri
alt ay gemeyen 62 ayn hkmet kuruldu.
Bu adan bakldnda, bu dnem in tarihi ard arkas kesilmeyen
baarsz devrim ve darbe giriim leri olarak grnr. XIX. yzyl bo
yunca ve XX. yzyln ilk otuz be y lnda siyasal rej im durmadan de
iiklie urad lspanya'da. Her yeni hkmelle birlikte bakanlar da de
iiyor, ksa sreli yeni kadrolar oluuyordu. zetle, bu knt dne
minde, spanya'nn devlet dzeni ancak belli aralklarla yinelenen pro
nun ciamie no 'larn dizginleyebildii yozlam bir mutlakiyet olarak
nitelenebilir.
Bylesine elikili eilimlerin kendilerini iddelle duyurduu bir l
kede ordu, salam bir merkezi kuvvet olarak byk bir nem kazan
yordu. Yalnz Taht' desteklemekle kalmyor, iktidar snnar arasnda
ki hiziplerin honut"uzluunu, hepsinden nce de toplumsal grup ola
rak kendi honutsuzluunu dile getiriyordu. Devletin elindeki olanak
lar, ne ynde kullanlrlarsa kullanlsnlar tm toplumsal gruplar tat
min etmeye yetmedii iin de, gelimelerin dnda kalan grup hangi
siysc harekete geme sras ona geliyordu; o direni odaklarnda " lkeyi
kurtarmaya ba koymu" kararl ve gzpek devrimci gruplar olutuu
da grld.
Ayaklanmaya kimi 1.aman kk rtbeli subaylar nayak oluyor
lard. Aslnda ordu iinde de vahim blnmeler vard. Bun lara bir de
blgesel ayrlklarn etkisi ekleniyor, askeri cuntalar arasnda rekabet
douyordu. nk temelde bakaldrlar yneten bell i bir snf yoktu,
"98 KUAGI", lSPANYA'NIN TRAJIK RI LINCI 147
hareketler lke yzeyine yaylmadan, dar bir erevede kalyordu. So

nuta her zaman Taht baskn kyor, ama ok gemeden ortalk yine
kanyordu; nk temelde dogru drst tan konulamayan, tan konul
sa bile zm bulunama yan, bulunsa bile uygulanamayan bir illet var
d. Zaten tan koyup zm nerenler de eninde sonunda srlyordu.
Birbirini izleyen reji mlerden hibiri sorunlarn dcrinine inemedi;
Devlet, girdilerinin ktlndan kaynaklanan gnlk sorunlarla bou
arak yprand. Gereken kkl reformlan gerekletirecek kaynaklar da
hi yaratlamad. Tersine, girdilerin yzyllardr en byk kayna olan
smrge topraklar bir bir elden gidiyor, "dnk vilayetler" ileri ve
gl lkelerin alkiar arasnda bir bir bamsz ulusal devlet olma
yolunu tutuyorlard.
Sonuta tspanya'nn tm hkmet darbeleri aznlklara kar azn
lklarn eseri oldu. Sahici bir devrim hibir zaman gerekletirilcmedi;
yalnzca btn snrlarnda gerilemekle bulunan khnemi bir impara
torluun mzminleen alkantlaryd ortal kana bulayan. Onulmaz
bir kusuru vard t spanya Taht'nn: Tek tek snflarn hepsinden g
lyd ama, lkenin gereksinimleri karsnda tam anlamyla gsz,
aresiz kalyordu. Blgeler karsnda merkezi hkmetin konumu ay
nyd.
Ekonomik koul larn ktl. kapkara yoksulluk , hatta alk,

XIX. yzyl t spanyas'nda ayaklanma olgusunu siyasal ve toplumsal
yaantnn bir paras olan gndelik olaylara dntrmt. End
ls'te iftlikler atee veriliyor, kahyalar, beki ler, hatta askeri komu
.tanlar ldriilyor, topraklara el konulup paylahyordu. Bu tr dar er
eveli yresel patlamalar ounlukla birka gn iinde bastrlyordu,
ancak 1 856, 1 86 1 ve 1 873'te daha iddetli eylemler de grld.
Kentlerde ise barikatlarn kurulduu, fabrikalarn ve manasurlann a
tee veri ldii, makinelerin tahrip edildii ayaklanmalar, daha ii der
nekleri kurul madan balamt; bu demekler yzyln ortalarnda sendi
kalara dnt. 1 827, 1 83 5 , 1 840, 1 84 1 , 1 8U, 1 87 1 , 1 872 ve 1 873'te
nem li bakaldr eylem leri grld. 1 830'dan sonra kiilere ynelik
suikastlar balad. Ve 1 S42'de Barcelona'da ayrlk ayaklanmalar or
taya kt.
1 86H'de Kralie II. lsabcl'i tahtndan uzaklatran karklk, yz-
yln tm alkantlan arasnda Devrim adn hak eden tek hareket oldu.
teki pror.unciamieno'lar byk kentlerdeki ayaklanmalarla kendileri
ni gstermilerdi ama, topl um yapsn derinine etkilememilerdi. "Ey
ll ayaklanmas" ise spanyol toplumunu temelinden sarsan sahici bir
devrim oldu, ardndan gelen sarsntlarla kurumlar, hkmet biimleri,
toplum yaps deiti. 1 868'den balayarak ilk kez gerek bir kamuoyu
ekillenmeye balad, politika dar evrelerin etkinlii. kiisel ernellerin
sonucu olmaktan ku. Bu arada niversitelerde idealist bir genlik ye
timi, toplumsal ve dinsel kayglan yanstan cokulu dnce biim
leri gelim iti. Uzun yllar boyunca s rp giden ar LUtucu, gerici ik
tidarlarn basksna sert bir tepki hazrlanmt.
Ancak toplumdaki uyan da, dnce yaamnn zenglnlii de sar
snularn bir yerde karar klma-;n salamad. spanya'nn i lk cumhuri
yetinin mr I ay bulmad; ne olmas, nasl olmas gcrektii konu
sunda onu kurup zorla benimseten Cumhuriyeti aznlk bile anlaa
mad: Kimi federal, kimi m uhafazakar, kimi radikal ama birleik, ki
miyse otoriter ve a-;keri bir Cumhuriyet istiyordu; bu arada tabii Kata
lonyallann dledii rejim Kastilyallarnkinden ayryd.
Carlos savann aclan arasnda balayan Restorasyon dnemi de
bir "mutlu son" olmad, ne var ki iktidara srayla geecek bir Muhafa
zakar Parti ile bir Liberal Parti oluturuldu, bu da lkeye bir oranda ba
r ve skunet getirdi, bir soluk alma frsat verdi.
Jorge Yentura o dnemi yle deerlendiriyor.
l spanya'da, Avrupallarn anlad{l anlamda, Ost dOzeyde politika yaplm

yordu. Politika denilen ey, kiilerin kendilerine bir makam edinmek iin Olke
karlar n zr olarak ne sOrdkleri eitli entrikalardan ibaretti. Politika demek
kariyer demekti. O zamanlar I spanya'da politika yapmann iki yolu vard diyebili
riz: ya -bazlarnn yapt{l gibi- politikay kOmsemek, ama bir yandan da o
durumu de{litirmek iin aba harcamak, ya da -o{lunlu{lun yaptQ gibi- o
durumdan kar salamak. Siyasal partiler birtakm lklare ya da bir fikir birli
{line deil, lideriere baQil{la dayanan bir hiyerari oluturuyorlard. Kendi ikti
darn h9rkese zorla benimsetmek iin gerekli olan tOm aralar lideri n eline veri
liyordu: kurullar, Belediye ynetimleri, Jandarma kuruluu, vb. Ba e{lmeyenle
re ba edirilinceye de{lin uralyordu. ok gemeden herkes suspus-oluyor,
liderden koruma isteyecek duruma geliyordu. Saylar zaten az olan poltikaclar
ya muhafazakardlar ya da liberal; aslnda daha ok falann ya da tilann yan
da, partisinin neferiydiler, caciquismo" denen olguydu bu.4
Restorasyon spanyas;nda byk nem kazanan "cacique" denen
"98 KUAGI", ISPANYA'NIN TRAJIK BILINCI 149
kimseler, ancak o dneminki gibi krsal temele dayal, krsal nitelikle

rini henz koruyan bir toplumda grlebilirdi: Kk kentlerden gel
mi taral senatrd cacique, nfuzlu bir ailenin ocuuydu, kasaba
erafndand, bazen soylu bir toprak sahibi ya da onun toprdklarnn
yneticisiydi. Halkn geimi onun elindeydi; rahip, ky retmeni ve
Jandarma komutan onun dolayl, bazen de dolaysz yardmclaryd.
Madrid'de muhafazakar ya da liberal eilimli olabilirdi cacique, bunun
pek de nemi yoktu, asl nemlisi yresinde kendi topraklannn aas
olmasyd.
Miguel de Unamuno toplumunun genel grnmn gzden gei
rirken yukanda zetlediimiz durumu yle tanmlayacakt: "Keyfilik
spanyol halknn doal dzenidir; o d7..eni ise tepeden askeri ayaklan
ma, tabandan da anarist ayaklanma biimlendirir".
KLTR DE KKL YENLENMELER:

ZELETIRI VE LAK E TM
Unamuno "98 Kuann devi" olarak nitelenen byk bir dnr ve

yazard. Yzyl sonu Avrupas'nn ve hpanyas'nn tarihsel ve me
tafizik bunalmlarn yaam, lkesinin 1 898'den 1 936'ya dein tm
kntsne ve rpnlarna tank olmu, tm kavgalarna katlm
bir aydnd; bunun ar bedelini ileride deyecekti.
Josc Mariano de Lana'dan esinlenen 98 Kua yazarlan bir yandan
da daha sonrdki yazar kuaklarnn, burada -kimi zaman kendi arala
rnda elien- grlerine sk sk yer verdiimiz Amcrico Castro'nun,
Claudio Sanchez Albomoz'un, Jose Ortega y Gassct'in esin kaynan
ve XX. yzyl spanyol dncesinin temelini oluturacak, spanya'nn
iinde bulunduu tarihsel-toplumsal-kltrel koullann trajik bilincini
onlara devredecckti.
Aslnda geri kalmlk sorunu da, onunla yakndan balantl olan
Avrupa ilc ilikiler sorunu da aydnlarn ank geleneklemi sorunla
nyd ve her kuak kendi duyarl ve eilimleri dorultusunda onu irde
liyor, kendince katklar getiriyor, bu byle kesintisiz srp gidi yordu.
Daha 1 H23'te Barcelona'da El Europeo gazetesi yaymlanmaya ba
lanmt: Anlaml bir add bu, endstrilcmi, da ak Katalanya'nn
belli kesimlerinin, Avrupa'da dolaan dnce akmlaryla balant ku-

rabilmi olduklann kanLiyordu. Ama o yeni "Bilim, Sanat ve Yazn"

dergisinin bir KaLalonyal, bir Ingiliz ve bir talyan .arafndan yne
Lilmesi bir rastlanu deildi elbeue.
Romantizm mevsimi Ispanya'da, Avrupa genelinde olduundan daha

ksa srd ve daha zorlu gcLi; aydnn kendi kendisi olabilme hakk,
Lopluma kafa Luluu, nyarglara ve basmakalp davranlara kar k
zerinde, rnein Ingiltere, Fransa, Almanya'dakinden daha fazla du
ruldu. Don Quijote'nin lkesi iin hi de artc deildi bu. Gl,
ezici, baskc bir Loplumun yerleik deerlerine kar kalemiyle sava
an yazar, yapuyla zdeleiyordu; Loplumdan yapli iin diledii z
grlk, ao;lnda dnen birey olarak kendi varl iin diledii zgr
lkl.
Yzyln son eyreinde, Restorasyon dnemi gerekilik akmyla
birlikLe geliti. Yaznda 1 868 Kua yazarlar o ortam byk baary
la yansLr, romanlannda spanyol yausndan unuLulmaz kesiLler su
narlarken, lkede kiLr yaamnn canlandrlmas, yeni bir soluk ge
Lirilmesi iin vgye deer abalar da gerekletiriliyordu. Baka bir
deyile, gerekilik yalnzca yazn ve sanat alanlaryla snrl kalmad,
spanyol aydnlarnn yaama bak alarnda da kendini duyurdu.
Restorasyon'la birlikte, lkenin ynetimindeki aydnlar kiLr ala
nnda nelerin yaplm, nelerin yaplmam olduunun bilanosunu
kardlar. spanya bilkin durumdayd, yneticileri kendilerini fazla hayale
kapurmyorlard. lkeye bir eki dzen verdiler, idareyi ilerlie ka
vuLurdular; ama biroklar gibi, onlar da "Ispanya acaba klLr alann
da neyi gereklcLirmilir?" sorusunu ak seik soruyorlard; bunun
yan sra spanya'da bilimsel gelime sorunu da ortaya dklyordu:
Yaznda ve sanatta evrensel apta adlar ne srebildi{limize kuku yoktu.

Ama ya bilimde? Bu sorun birok tartmalara konu oldu; l spanyol bilimi stne
bir kitap yazp, olaanst dzeyde bir bilimin yaratcs olduumuzu iddia eden
Ulusalc Katolik Menendez y Pelayo'dan, Revilla gibi, "Menendez y Pelaya'nun
anlatt ey bilimin tarih-ncesiydi" diye yantlayanlara dein eidi kimseler
degiik konumlarda yer aldlar. lkenin Avrupa'nn teki lkelerine kyasla geri
kalm oldugu kuku gtrmyordu. Bundan da bilim yapmam oldugumuz so
nucu ve ardndan "Acaba bilim yapacak yeteneimiz var m ?" sorusu doguyor
du. Bilimin iki katman vardr: kurarn ve uygulama. Aratrma, insann kendisini
tmyle adamasn gerektiren bir eydir. Ve lspanyol insan, Unamuno'nun dedi-
"98 KUAGI", I SPANYA'NIN TRAnK BILlNCI 1 5 1
{l i gibi, ulaabilecei bilginin, ona adanacak zamana de{leceine inanm de{lil

di.
Tartmalar uzad, gitti. Artk ne yapm oldu{lumuzu de{lil, ne yapabilece
{limizi tartyorduk. Byle byle, baz incelemeciler yurtdna gittiler, kendile
rine byk kitaplklar kurdular: zetle, baka lkelerin gelitirmi olduklar bilimi
ellerinden geldi{lince zmserneye altlar.
Aratrma teden beri yatrm gerektirmitir, l spanyol hkmeti ise yatrma
gnll de{lildi. te yandan bilim, yeni eyler kefetmenin vazgeilmez koulu
olan zgr dnme alkanl{ln gerektirir. Hepsi bir yana, sradan l spanyol'un
kafas nyarglarla doluydu, bu nedenle, kendini bilime ve bilimsel konularn
{lretimine adamak tkenmez bir yi{litlik gerektiriyordu.5
Baka bir deyile, durum yz ylda, Cadalsa'dan beri deimi deil

di. Yine de, iktidara ulaan ya da ulaamayan aydnlar ellerinden gelen
her atlm gerekletirerek, yzyln ortalarnda lkelerinde dn ve
eitim biimlerini yenilerneyi baardlar. "Avrupa'ya gidip" orada bir
sre kalan ve kendi geleneksel kltr biimlerini yeni batan, yeni bir
gzle deerlendinni olan ok sayda spanyol aydnnn baans oldu
bu.
Bunlardan biri de Alman dnr Christian Friedrich Krause'nin fi
kirlerini Heidelberg niversitesi'nden lkesine tayan Madridli profe
sr Juliin Sanz del Rio ( 1 8 14- 1 869) id i . " Krause'cilik" o yllarn ba
lca felsefe akmna dnt ve ilerici Li heralleri birletiren, Clarin ve
Galdos gibi nde gelen yazarlan etkileyen etkin bir dnce ortam ya
ratt.
Aslnda Krause felsefesinin spanya'da bu denli tutulmasnn balca
nedeni belli dinsel inanlan aklcln en temel ilkeleriyle badaur
maya olanak salamas, yani uzlamac dorultuda oluuydu. Ancak,
eiLim ve reLimde en kalc ve parlak sonular, ilk ciddi laik retim
giriimi de yine Krause'ci dn evrelerinden geldi.
Sanz del Rio'nun kitaplarnda aklad bu yeni dnce biimini
"ctrefil bir metafizik" olarak tanmlayan Angel del Rio yzyl orta
larndaki bu geliimi yle yorumluyor:
Krause'ci felsefenin, zellikle onun I spanya'daki sunulu biiminin kuramsal

ksrlgyla, l spanyol e{litim ortamngski ve dnce yaamndaki muazzam et
kinlii arasndaki eliki artcdr.
Ksmen aklc olan, ama mistik yneliii vb. sonular veren, ancak zellikle
I spanya gibi kat ahlak gelenekleri bulunan bir iilkede kk salmaya elverili de-
1 52 SPANYA: RlR BAKA AVRUPA
rin bir ahlaksal anlam ieren o sistem, kuramsal nemini ok gemeden yitirdi,
lkeye egemen olan doyumsuzluk ve rtl protesto ortamnn da zendirme
6
siyle, gl bir eitimeilik eylemine dnt .
O eitimi alan re!lcilerden bazlar, baLa Francisco G iner de los

Rios ( 1 839- 1 9 1 5) olmak zere, tspanya'nn Aydnlanma ag'ndan
sonraki en nemli egitim refonnunu gerekletirdiler. Bu amala laik
lik kavgas vennek, tm. Eski Rejim dneminde, hat.a daha sonralan
da eitimi tekeline alm bulunan Kilise'ye kar, dinsel hedeflerinden
syrlm bir egitim iin savamak zorunda kaldlar. O an tspanya
s'nda hi de kolay i degildi dogrusu.
Ancak 1 868 Devrimi bunun iin gerekli or.amn hazrlanmasnda
etkili oldu, resmi gretim dinsel elkiden hzla arndrld. renciler,
yzyllar boyu dinsel kurulularn okul lannda verilenden tmyle ayr
bir egitimle, bambaka bir anlayla yetitiler.
Gelgelelim Restorasyon'la birlikte, ilk i eskiye, Valikan ile yap
lan anlamada ngrlene uygun, Katolik damgah egitime geri dn
mek oldu. Hocalara gelince, onlardan resmi gretiye ve Kral'a ballk
and imeleri istendi. Boyun egenler ounluk.ayd ama eeyenlerin
says da kabark oldu; kimi istifa etti, kimi istifa eunedigi iin iin
den au ld.
Giner de los Rfos da niversitedeki krssnden ayrlmak zorunda
kald; 1 876'da, grlerini paylaan meslektalar ve grencileriyle bir
likte lnstitucion Libre de Ensenanza'y (zgr retim Kurumu) kur
du: tspanya'nn ne Devlet'e, ne Kilise'ye bagh olmayan ilk eitim ku
ruluu. Verilen egitimde ngiliz etkisi aku: Britanya'da gelecegin ay
dnlarnn ve ynetici snflarnn yetitigi Oxford ya da Cambridge
niversiteleri model olarak alnmu. Bu nedenle, snflar tspanya'n n
libcrc:t.l kentsoylularnn ocuklar doldurdu.
Laik egiticiler yaam karsnda kkl bir ahlaksal tavr koyma
geregine inanmlard. Verilen egitimin rencide yaam boyu sre
inc, onun iyi bir yurtta, toplumun yararl bir yesi olmasn sala
yacagna inanmlard. grencilerini byk bir zihinsel zgrlk, ama
bunun yan sra, .arihe ve yaama ayn oranda byk bir sayg, ciddi
yet ve sorumluluk duyacak ekilde eittiler; onlarn meslek edinmeleri
kadar, hatta ondan nce, insan olmalar, bir ideale balanmalar, ya
amlarn topluma faydal, uyumlu biimde ynctebilmelcri iin ugra-
"98 KUAGI", ISPANYA'NIN TRAnK BILlNCI 1 53
tlar.
O zgr Oretim Kurumu balangta yalnz yksekretim i kaps
yordu; ama ksa srede ylesine byk bir baan kazand ki, ok ge
meden orta ve ilkretimi de kapsayacak biimde geniletildi. Aslnda,
yllar getike, o ilk sivri eletirelliini yitirerek, daha lml bir yol
tuttu, ama geliimini srdrmekten geri kalmad; XX. yzyln ve 98
Kua'nn belli bal aydnlan ve yneticileri hep o ortamn etkisiyle
yetitiler. Bylelikle, Restorasyon anda bile, spanya'da resmi ve
dinsel kkenli eitim ve retimin karsnda laik, ilerici bir seenek
yaraulm oldu, stelik izleyicileri sayesinde, zaman iinde, hereye
karn tekinden baskn. kmay baard.
Bu arada, Krause'den esinlenen dnce ortamnda Alman yazn ve
kltr modellerinin egemen olduunu beliruneden gemeyclim; bu du
rum, A ydnlanma a'ndan beri Fransa'ya kar duyulan an hayran
l dengeledi, aydnlar arasnda "ok-boyutlu" bir Avrupa imgesinin
olumasn salad. Avrupa'dan yansyan bilinle spanya'nn zgn
kltr, tarihsel kentleri, sanatsal varl, halk sanatlar da yeni ba
tan, Avrupa kltr ile uyum iinde deerlendirildi.
spanya'da Krause'ciliin, btnyle ele alndnda, bir felsefe ol
maktan ok, kk Aydnlanma a'nn "mutlu toplum yaratmak"
dne uzanan bir yaam biimi olduu sylenmitir; Krause'cilerin
ada spanya'y hazrlayan eiticiler olduklan vurgulanmtr. Bunlar
do deerlendirmeler, kukusuz. Ancak lkede durumun daha sonraki
geliimi bizi baka bir gzleme de zorluyor: "zgr rctimciler" bel
ki gerekilik anda yetimi, aklclk ilkelerini benimsemi kinse
lerdi, ama sonuta idealisttiler ve Aydnlanma a'nn ilkelerine yle
sine smsk sarlmlard ki, tpk 1 8 1 2 Anayasas'nn mimarlar gibi
onlar da geree gzlerini yumdular. Eitim alannda ok baarl oldu
lar geri, ama lspanya'y, genlerinin elinden tutarak gelecein aydnlk
ullwna doru adm adm i lerietmenin o denli basit olmadn gre
mediler; Katolik geleneklerinin baz yanlarnn spanyollarn varlna
ve ruhuna ne derin kkler salm bulunduunu kavr.yamadlar.
Grmediler, ya da grmek istemedi ler; kavramadlar, ya da kavramak
istemediler, kimbilir.
1 898: "ULUSAL FELAKET" YILI
Derken 1 898 yl geldi, kyamet koptu.

lke tarihine "ulusal felaket" olarak geen olaylar sonunda, spanya
"ulusal gurur" yznden, ABD gibi "yeniyetme" bir lkeyle eitsiz,
Don Kiot'a bir savaa srklendi; Florida yaknlarndaki bir deniz
arpmasnda mrnde grd en ar yenilgilerden birini ald ve
Yeni D nya'daki son smrgeleri olan Kba, Filipinler ve Porto Ri
ko'yu da yitirdi. Avrupa tarihinin ilk deni:t.ar smrge impar.torlu
gunun kurucusu olmutu, imdi de smrgelerini elden karnakLa ba
ekiyordu.
Geri tspanya daha XVI. yzyl sonlarnda duraklamaya girmiti,
aydnlar, yz yl a.kn sredir, teki uluslar ilerlerken onun neden
geri kaldn aratryorlard; geri smrgeler :t.aten bir bir bamsz
lklarna kavumadaydlar ama, ne yneticiler, ne ordu, ne aydnlar, ne
de kamuoyu impardtorluga bu kadar da beklenmedik bir yenilgiyle veda
etmeye hazrlklyd. l mparatorluk mitosu mzmin bunalmlarda Is
panyoiiarn smsk sarldklan can simidi olmutu, zihinsel yaplan
drt yz yldr impamorluk bilinci, daha dorusu miosu stne kuru
luydu:
O aOn genleri Imparatorluk lspanyas'nn anl gelenekleriyle yogrulmu

lard, lmparatorlugun nfuzu khnemi de olsa, yerine baka bir ey konul
madgndan, hali sryordu. Gere{in aclO. lkenin aresiz gsozlogo ve
dOkOnlogo karsnda iddetli bir oka ugradlar lspanyol genleri. Bir karaba
sandan uyanyorlard sanki. Daha ocukluklarnda dinledikleri yiQitlik destan
larnn etkisi altndaydlar, o ykterin ne denli abartl oldugunu, ne byk bir
bbrlenme pay ierdiQini zamannda farketmemilerdi. lspanyollarn dlerin
deki geminin yelkenlerini kahramanlk gelenekleri iirmiti, hepsi de o geminin
gururlu tayfalarydlar.'
Ortega y Gasset de Omurgasz hpanya'snda diyecekti ki:
Yarmadam zn gemiini deerlendirelim derken kantarn topuzunu yle bir

karmz ki, gnmz stne vardmz yarglarn arpk olmas kanlmaz
ey. Dgcnn garip cilvesiyle herey tersyz olmu, lspanyollar gelecekleri
stne hayale kaplmak yerine (keke yle yapsalard, daha verimli olurdu),
gemileri stne hayale kaplmlardr. Gemiin bu zararl etkisi hibir yerde
"98 K UAGI", ISPANYA'NIN TRAn K BILINCI 155
dOOnce rOnlerinde olduOu kadar ak seik ortaya kmaz. Gemite rnek

alnacak bir kOitOrOmOz bulunduOu. o kOitOrOn geleneklerinin ve kalplarnn son
suza d90in yinelenmesi gerektii dOneesi ne kadar ok ksteklemitir bizi;
bugn de, en azndan gncel bilim ve sanat yapmamz hili ne kadar kstek
lemede.
Ve "lspanya'da, lkenin durumunu, olaylan gerek boyu.lanyla gs

teren bir tablosunu oluturabilecek kimselerin azlgndan" yakndktan
sonra u sonuca varyordu: "Ilkin sradan spanyol'un lke gereklerini
yerli yerince grmesini engelleyen o gz bozukluu dzelilmcdike,
uluSa yazgmzda hibir iyileme umut edemeyiz.'' 8
I 898 savan m ve son smrgclerin kaybnn yaraug sarsnu

ekonomik adan aslnda o denli ar olmad; en azndan birka yl, bir
takm nlemlerle onarlabilecek bir sarsnuyd. Ancak, Katalonya'da ve
Balik lkesi'nde ayrlklk eilimleri, merkezi hkmetin zayflad
7..amanlarda oldugu gibi, bir kez daha su yzne ku. I politikada bu
sorunlar, endstrilemeni n yaratt ii ygnlarnnkilerle birlikte
byyccek, aynlk egilimlerle snfsal atmalar giderek lkede
onulmaz paralanmalarn zeminini hazrlayacaku, " iki I spanya" ara
sndaki uurum daha da derinleecekti. Reform denemeleri de, I. Dnya
Sava'nn cehennemine srklenmemeyi baarmas da, Ispanya'da par
lamenter rejimi kurtar.lmayacaku.
I te o dnemde, yani XIX. yzyl sonu ile XX. yzyln ilk eyre
inde Ispanya'nn tarihiyle gncel durumu, kltr mirasyla ekonomik
teknolojik alandaki gerilii arasndaki trajik eliki ortaya dkld.
Yz yldr benzer biimlerde yinelenen i aumalar arlaarak s
rer, lke o kanlmaz sona doru adm adm kayarken, yaznda ve d
ncede, tam tersine, parlak bir dnem, Imparatorluun heybelli za
manlarndaki Altn a' hatrlatan bir Gm a yaand: bu kez za
ferden deil, yenilgiden doan, trajik bir bilin a.
Avrupa'nn yzyl son u bunalmn kendi ulusal bunalmlarnn
byleeinde yaayan aydn kuaklan lkelerini hem eletirdiler, hem
dcerlendirdiler; denebilir ki, Ispanya'nn kt yazgsna direniini dile
getirdiler:

XX. yzyln ilk yarsnda, derin bir bunalmla sarsld I spanya. Geri bu Avru-
156 I S PANYA: BlR BAKA AVRUPA
pa genelindeki bir bunalmn blgesel yansmasyd ama, tmyle kendine zg

yanlar da vard.
Hereyden nce unu belirtmek gerekir, Ispanya'da huzursuzluk Avru
pa'dakinden ok erken, tam yazyl sonu olarak anlan o yaldzl , ama iirsellikten
yoksun dnemin ortasnda belirdi. Derin bir ruhsal diimin habercisi olan bir
ok belirti seziliyordu ama, o deiim 1 898'de Ispanya'n n ABD karsnda uO
radg bozgunun evresinde saydamlat. Ii hafife alan resmi kaynaklarn iyim
serligi, sokaktaki adamn kol!lY yurtseverligi, yerini yaygn bir kedere b rakt. O
duygu baz kimseleri ilkin bir aaglanma ve utan izlenimine, ardndan ister
lgnca bir ulusalclk, ister uluslararas devrimcilik yoluyla olsun, olaylarn
gidiini deitirecegine ant imeye yneltti. Her iki grup da bir noktada birlei
yorlard : Bu durum -hkmet, toplum, o anlamsz, aptalca yaant, o aldatma
ca, allagelmi o ark, uyuukluk- ylece srp giderse I spanya'nn yokola
ca kesindi. Oras yleydi d. acaba neydi Ispanya? Bu soruya ok eitli
yantlar verildi : I spanya Kastilya'dr dendi, I spanya Afrika'dr dendi, Ispanya
soyut bir lkdr dendi, Ispanya Katelik Kral ve Kralie zamanndaki blgelerin
toplam dr dendi, vb. Tm bunlar bir yana, o kuan genleri, hep bir agzdan iki
kesin bildiride .bulundular: I spanya'y o haliyle benmiyorlard ve onun, ne pa
hasna olursa olsun, Avrupalllamas gerekligine inanyorlard. Gelecekte Is
panya'ya vermeyi diledikleri biim zerinde grOler degiikti: Kenar blge
lerdekiler, zellikle Katalonyal lar iyimser, yapc, burjuva ii, tarihi bir zme
yneldiler; buna karlk, Kastilyallar karamsarlklaryla, gemileriyle bbrlen
me al kanlklaryla, soyluluk tutkular ve soyutlama eilimleriyle dikkati
ekiyorlard. Her iki grup da varlk nedenlerini ateli bir yurtseverlikte buluyordu,
ara duraklar yakarak Ispanya'y eski byklgne yeniden kavuturmak iin
rpnyortard. Eger bu olamayacaktysa, er Ispanya lmse, Katalonyallar,
Basklar, Galiciallar artk Kastilya'n n ykn tamaya raz deildiler. Btn so
run burada yat yordu. Bu tedirgin zihniyetin lspanyol halknda yapt ok etkisi
dncede ve yaznda birdenbire Parlak bir gelimeye yol at ve bu daha son
raki yirmi-otuz yl boyunca srp gitti. Ama ierdigi fikirler -tm lkeyi param
para edecek gte padayc fikirler- politikaya ancak 1 9 1 7'ye doru, felsefe
ve tarih asndan hak ettikleri biimde ilendikten sonra aktarldlar.9
Ulusal felakete tepkiden dogan 98 Kua -ve daha sonraki yl

larda, ta t Sava arifesine degin- onu izieyecek olan yazar kuaklar,
tari hsel bil inlenmc olgusundan kaynaklanan iki nemli eyi bir ara
ya getiriyorlard: tutku dcree cs in de bir yun sevgisini ve nyargsz bir
'
irdclcnc istemini. O an ve o kuan yazarlarnn yaplllarnda hep
i span ya' nn zn n, geleneksel m i loslarnn araLr ldna, yeniden
dcerkndirildiine tank oluruz. Hepsinin de ortak hedefi yle zet
lenebilir: Avrupa karsnda geri kalm bulunan span ya y "yeniden
'
yaratmak.".
"98 KUAI", ISPANYA'NIN TRAJIK BILINCI 1 57
Evet, onulmaz dertlere dm, aresiz bir kntye srklenmi

grnen spanya'y, kendi znde/d gce dayanarak "yeni batan yarat
mak"t gereken, yoksa hibir dar ereveli, ksa vadeli zm yeterli
olamayacakt. Peki, nasl yaplmalyd bu?
Bu noktada nerilen zmler farkl oldu, nk 98 Kua ad
altnda, belli bir tarihsel olaya Lepkide birleen deiik grte ve yata
yazarlar sz konusuydu. Genel ynelileriyle ele alndklarnda, ge
mite geekletirilmi bulunan olumlu ileri yadsmadklar grlyor.
ou kenar blgelerdendi : Unamuno ve Baroja Baskl, Valie-Indin
Galicial, Azorfn yarmadann dou kysndand. Ve ... " spanyolluun
zn" aratrrken, Kastilya'y kefettiler hepsi. Bir estet baknn
yan sra, temelde hep "incinen ulusal gurur"un ahlan vard, hepsi
de Romantizm'in evlatlarydlar. Tutumlar -Avrupa kaynaklarna en
yakn olan Ortega y Gasset'inki bile- soukkanllkla tan koyabile
cek eylem adamlarnn deil, sezilerine ve gl kalemlerine gvenen
edebiyalarnkiydi. Tartmalar Avrupa-spanya ikilemi, daha dousu
" Yeniden doabilmek iin Avrupallamak m gerekir, yoksa zmze
dnerek lspanyollamak m?" sorusunun evresinde younlat. Avru
pa'nn bilimsel dncesinin ve onun yaratt dnyann ezici stn
l konusunda grler ayn deildi ama, "Avrupallama"nn Ispanya
. iin bir zm m yoksa bir yoksullama m olaca konusunda g
rler aynlyordu.
Ulusal kahraman "Cid'in mezarna a ste yedi kilit vurup" dn
yaya almaktan sz ediliyordu ama, gnller hep Ispanya'nn zgn
varln deerlendirmekten yanayd. Unamuno ise " lspanyolluun deh
lizlerinde" bir hayli dnp dolatktan sonra yle yazyordu:
Modern Avrupa kltrnn de{liik alanlarnda yllarca gazindikten sonra

kendime dnyor, vicdanmis ba baa kalyor, u soruyu soruyorum ona:
"Avrupal mym ben? Modern miyim?" Vicdanm yantl yor: "Hayr, Avrupal
degilsin, Avrupal dedikleri kimselerden deQilsin; modern degilsin, modern dedik
leri ey degilsin .. ." Acaba biz lspanyollarn zmzde Avrupallamamz ve
modernlememiz olanaksz m ? Peki, modern Avrupa yaantsnn dnda ba
ka yaant yok mu sanki? 0
Giderek, asl gerekenin "Avrupa' i lspanyollatrmak" olduu sonu

cuna varyordu Unamuno. nk Ispanya'nn znde Avrupa'da eksik
olan ey vard: ruhsal g ve inan. Ona gre:
Aydnlarn ve ynetici snflarn grevi imdi her zamandan fazla, halk hemen
hep Jakoben dorultuda, u ya da bu plana gre, dtan biimiandirmek deil,
11
iinden incelemek, ruhunun kklerini kefetmeye almaktr.
98 Kuag yazarlarnn dikkati genelde siyasal rejim ve toplumsal

yaplanmann bozukluklar zerinde degil, ulusal psikoloji zerinde
yogunlayordu. spanyol halknn zgn ruh yaps her aksakln
temeli olarak grnyordu. Ne demiti Joaqufn Cosa:
Kendi kendimizi tanmalyz, toplu psikolojimizi, l spanyol halknn ruh yapsn

tanmalyz . . . Bu saQianmadka, l spanyol politikas nesnel, bilimsel bir temele
oturamaz. Ancak ulusal ruhu byle irdelemekle kendimize olan gvenimizi ye
niden kazanabiliriz, ya da tersine, aldanmalarmzdan kurtulabiliriz. 12
Bunu belki de en gzel dile getiren lspanyolluun savunmas n ya-

-
'
pan Maeztu oldu:.
l spanyolluk bir ruhtur, l spanyolluQun zgn bir ruhu vardr; insanlk iin
deQerli olan bu ruh bizim iin esizdir; ve biz onu neredeyse elden brakmz,
oysa o gelecek iin gerekli bize, o ruhu oldugu gibi, yeni batan elde edebiliriz.
Ram6n Valie-Inelan ise baka adan, tam tersinden bakyordu:

"spanya Avrupa uygarlnn acaip, arptlm bir biimidir," diyordu
ve " spanyol yaam nn trajik anlamnn ancak dzenli olarak arp
tlm bir estetikle verilebilecei"ni ileri sryordu: "Bizim trajedimiz
trajedi deil, 'esperpento'dur".
Esperpento, yani acaip, arpk bir grnt.
Esperpentismo'yu Goya icat etmiti. Klasik aQ kahramanlar ukur ayna

larn karsnda durunca oluan grnt esperpento'dur; en gzel grntler bile
1
ukur aynalara yansdQnda zrvalar. 3
Avrupallamak bir zorunluk olarak kend ini duyurduu anda bile

lhcr insan Avrupa'da kendini bulamyordu. En azndan, kar lkl bir
takm eksiklikler, ya da bir arpklk bulunduu izlenimine kaplyor,
kukuya dyor, yalnzl, daha dorusu yalnzlk ei limi ar bas
yordu.
Ganivet, Unamuno, Azorfn, Maeztu, hepsi giderek Avrupaltiama
ideal inden ve prdLik refonn lar tasariarnaktan vazgeti ler, zlcdikleri di-
"98 KUA6I", ISPANYA'NIN TRAnK BILINCI 159
rilii l spanyollara dledikleri "elik bilekli cerrahn" armaan edeme

yccei, hareketin halkn kendi iinden, dorudan doruya " spanyol ru
hu"ndan kaynaklanmas gcrckLii sonucuna vardlar, ruhsalla ncelik
Landlar, spanyolluu neredeyse mistik bir havaya brdler.
Ama yine de 98 Kua ada spanyol dncesinin ve yaznnn
reLken, esinleyici Lerncii n i oluLurdu; yllar ilerledike o yazarlar
1913 ve 1 927 kuaklar izledi ve sonuLa sorunlara daha gereki, daha
somul yaklamlar da denendi
" KA B I L'IN TEDI RG IN G LGES "
98 Kua na en' derin lirik anlaumn kazandran kimse ise air Anlo
nio Machado oldu. Bir kuramc, incelemeci ya da deneme yazar de
ildi Machado, zm nermiyordu, yalnzca duyuyor, duyduunu hay
kryor, ou zaman da alak sesle ama kararllkla ve gururla akl
yordu.
Sevilla'lyd Machado, Endls'Len gelip Kastilya'ya vurulmutu:
"ocukluum, Sevilla'da bir avluda anlar,

Genliim yirmi yldr Kasti/ya topranda,
ykm, anmay istemediim baz olaylar"
"Damarlarmda birka damla Jakoben kan dolayor, " diyordu,

ardndan hemen ekliyordu:
"Ama dizelerim dingin bir pnardanfkryor", ve;

"Bir gn Tanr ile sylemeyi umuyorum", diye Lamamlyordu.
Kendini anlaLrken, fkeyle, cokuyla yola kLkLan sonra, Loplum-

daki snfsal ilikilcri kknden deitirmeye deil, bir Lrl bel irgin
lik kazanamayan ruhsal hedeflere ynelen 98 Kua n grmlcmck
'
Lcydi.
KasLilya miLosunu da aLeii dizeleriyle en gzel biimde sunan a-
irdir Machado:
"Kaderi kmseyen Kastilya, ey

ilenin ve savan Kastilyas,
lmsz toprak, ey Kastilyas lmn!"
1 60 SPANYA: BlR BAKA AVRUPA
Ama asl gl yan, dlerinde ycelterek sevdii yurdunun ac ger

eini, ad kaln -ve kuru g ururun u da ayn gle dile getirebil
mesidir:
"Acmas Kastilya, dn dnyalarn luikimi, bugn
ul/arna sarnm, bilmedii eyleri kmsyor.
Bekliyor mu, uykuda m, dte mi yoksa ? Klcnn
ateiyle yandnda dklen kanlar m anyor?"
"Hala geziniyor topraklarnda, Tanr adna
savam bir ulusun hayaleti. "
Bir zamanlar dnyay fetheden yiitler yetitirmi olan Kastilya'da

imdi:
"Manastr orbasyla beslenenfilozoflar

hi tnmadan gkkubbeyi seyrediyor/ar. "
Machado Ispanya'nn yapsal ikilemini en iyi zetleyendir: "Bora

zanl-teni, smsk kapal, dinibtn lspanya"ya, "dua edip esneyen,
ihtiyar, gaml lspanya"ya karlk, "bir baka lspanya"y, "soyunun
salam gemiinden doan amansz, kurtarc bir lspanya"y, "elinde
baltas, almaya kalkm, afak gibi doan bir lspanya"y, "fkenin
ve likrin lspanyas"n mjdeler.
Birinci Dnya Sava'nn arifesinde, Avrupa byk gerilimi yaar-
ken, o, kendi lkesinde gemile gelecein savamn sezinler:
". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ispanya domak,

filiz/enrnek istiyor, dopdolu bir Ispanya balyor!
O can ekien Ispanya'da donup kalsn, olur mu?
Boulup kalsn olur mu hi o esneyen lspanya 'da?"
V e cokuyla d ledii o yeni, gl Ispanya'nn douunu selam

larken bile kendini hayale kaptrmyordu Machado, nk halkn iyi
tanyordu, "teki lspanya"nn ne anlama geldiini, o douun bedeli
nin ne olacan sczinleycbi liyordu yrei . Ispanya topraklarn n
latrken "Bu topraklann Tanns kandkcdr, yrtcdr" diyp
"98 KUAGI", lSPANYA'NIN TRAnK BILINCI l t l
"Sava alanlardr grdnz keilere uygun orak yerler

-Tevrat'n yazd bahe bu civarda deildir-;
kartal/ar iindir bu toprak, yeryznn bu yerinde
tedirgin dolaan Kabil'in glgesidir."
Kehanet gibiydi dizelei.

ehitler Vadi si: karde kavgasna dikilmi dev bir ant.
lSPANY A lSPANY A'Y A KARI
"Burada 1spanya'nn yars yatyor:

br yarsnn kurban oldu. "
MARIANO JOSE DE LARRA
Ha, ykscklcrde, bir tepenin stnde, srtn

G uadarrama'nn mavi silsi lesine yaslam,
avaya egemen.
Ha, devasa: 1 50 metre boyu var, gmnitten
yaplm, 200 000 kg arlnda, ovann ne
resinden baksan z gryorsunuz. spanyollar
nereden bakariarsa baksnlar, mutlaka grsn
ler onu ve spanya topraklarn sulayan karde
kann haLrlasnlar diye yle yaplm, oraya yerletirilmi. Guladala
jara'y, Jarama'y, Gucmica'y asla unutmasnlar, unutamasnlar diye.
Ha, spanya'nn son " Hal Sefcri"ni noktalarn.
"ehitler Vadisi"ndc, bir tepenin stnde Ha: Tam altndaki, kaya
kitlesinin barna oyulmu 300 metre derinliindeki k i lisen in, yine
kayann iinde kalan kubbesinin stnde ykseliyor.
Altnda dev bir ant-mezar var, karde kavgasna dikilmi en byk
ant dnyann. Han altnda, o kiliscdc, Sava'n kart cephclerden
50 000 ehidinin kemikleri gm l. spanya'nn drt bir yanna sal
m bir milyon sava kurbann temsil eden ufak bir ller topluluu.
Genemi Franco da orada yatyor, tasarmna bizzat kaLld , aln
1 960'ta kendi eliyle yapL, heybeliyle firavun mezarlarn akla getireri
o an tta, Ha'n tam altnda, Fa lanjist Parti'nin kurucusu Josc Anto
nio'nun mezarn n karsnda, mcrncr dcmcylc hcmzen in, gste
risiz bir gntte. stnde sade, ufak bir beyaz clcnk. O elcngi ora
ya hangi el ler, hangi duygularla yerletirmi acaba'! Bin bir annn, bin
hir dnccnin yantlayanad bir soru bu. Suskun, Franco'nun me
zar ; ancak bir mezarn olabilecei kadar suskun.
Sava, ya da kazanan tarafn yaktrd adla " KuL'ial Hal Scfc-
ri" ite burada, ehitler Vadisi'nde nolctalanm, I I . Felipe'nin ma

nastr-saray El Escorial'in, spanya lerallarnn nl Pantheon'unun
yaknnda. Batan baa simgesel anlamlara gre leurulu bir topografik
dzen bu, hibir ey rastlantya bralclmam ve herey spanyollarn
tarihs.el byklk tutlcusuna uygun. Hal seferlerinin sonuncusunun
spanya tarihinde almas istenen yer o dzende somutlatrlm.
Bir zamanlar " j No Pasarin ! "n1 nlad Madrid'den lcuzeybauya,
alalc sisli dalara doru gzel bir yol iterler villalar, baheler, lcoru
lulclar arasndan. Balangcnda, daha kentten lcmadan, niversite
lcampsnn orada Gener.tl Fr.tnco'nun lcan kardelerine ve din karde
lerine kar kazand Hal seferinin ansna ykselti lmi bir zafer lalc
yer alr. Madrid'in selcin banliyleri uzanr ardndan: bugn Icral ailesi
nin oturduu Zarzuela saray, I. Carlos'un yaptrp, III. Carlos'un ss
ledii, son olarale da otuz be yl sreyle Franco'nun saltanat srd
ve biroklan iin lcarabasan andran upuzun mrn tamamlad nl
El Pardo saray, tarihsel av Iclcleri, zarif vii ialardan oluan, yeni,
llcs sayfiye mahalleleri sratanr pepee. Kentte, Sosyalistlerin an lco
vanndan farksz bakanlk binalarndan sonra bambaka, dingin, gr
kemli, varlkl, zenli bir A vrupa havac; eser buralarda.
Arazi yum ualc tepclerle, yava yava engebclenir; ama Madrid'den
50 lcm kadar uzaklap, dalara vardnzda, doal grnm sinsice ve
tmyle deimitir artk, daha ok Avusturya'y andrr, scak, en
"Aledeniz lkesi" geride lcalvermitir.
ehitler Vadisi'ne ille gidiim uzun sre etleisinden lcurtulamadm
bir oka uratmu beni. Garip rastlant , spanya'nn drt bir yannda,
gezmelcle, tanmakta, uzun syleiler yapmalcia geen, bilimsiz gibi
grnen yaz gnlerinden sonra birden hastnveren sonbaharn ille g
nyd; yol boyunca, aalarn ben farkna varmadan ne kadar da sarar
m olduklarn dnmtm.
G iderek alalan, gaml, gri gkyznn altnda yol kvrlp blc
lyor, daralyordu. O gne dein hevesle, heyecanla, lcitaplklarda, ya
ynevlerinde, sokaklarda, meydanlarda, insanlarda, hep "demokrasiye
gei"in getirdii hzl deiimin belirtilcrini yakalama peindeydim.
Ve ite birden, o ilk inceleme gczimi tamamlamama bir gn kala bir
baica yzyle karlayordum spanya'nn: ok uzun zamandr dei
memi, hi deimeyeeelemi izlenimi veren bir doal evre grn-
lSP ANYA ISP ANYA'YA KARI 1 65
tsn, korulukta yalnz bana, elindeki kara kapl dua kitabn oku
yardk dolaan bir kara cppeli rahip grnts tamamlad.
Yol Ha'n dibinde, onu destekleyen drt ncilci Havari heykelinin
ayaklar alunda biui. Granitin olanca agrln yregimde duyarak iler
ledim; kayann iine, lo kilise-mezara, iki spanya'nn sonsuza degin
ayn mekanda birlemi llerinin arasna adm aLUrnda kanm dondu
sanki. Bunu beklemiyordum, imdiye dek kimse, hibir spanyol dos
tum sz etmemili bundan.
Sava stne okuduum ve diniediim onca eyin hepsi birden
fruna gibi esiyordu belleimde. Hibirini aka seemiyordum, Ma
chado'nun di:t..elcri dnda:
"/ki Ispanya'dan biri mutlak

yreini donduracalc."
te orada, o gn anladm "br lspanya"y, kimi spanyol dost
larnn o bir ift szc neden haJa yle hnla, basurlm ama ek
silmemi bir inat fkeyle sylediklerini.
Ayaklarmn dibinde bir uurum alr gibi oldu, daha dorusu te
den beri varolan bir uurumu yeni farkeuim. ber yarmadasnn iddet
dolu tarihindeki gizli dzenegi, yzyllar toyu nice kez kardeleri bo
az baaza getiren, yzyllar boyu insan topluluklannn kaynamadan
birlikte yaamalarma yol aan, Engizisyon atelerini tututuran, Kas
tilya kylerinin yoksul hidalgo'larn ta Ate li'ne ynelten, Peru'nun
ya da ili'nin amansz conquistador'larna dntren karanlk, rkt
c tutkuyu sezinledim. Anlayamadan sezinledim spanya'nn ikili ger
eini, tcdirginlikle kalakaldm.
SEENEKSIZ KTDARIN SlRRI:

SA V A'IN HAY ALET
Bu satrlar yazabiirnek iin bir kez daha dndmde, ehitler Vadisi

beni o kadar artmad : Hazrlklydm, arddan geen uzun zaman sre
sinde birok tarihsel soruna bilimsel terimler iinde aklamalar bul
mutum. Yine de tcdirginliim bir ncekinden aa kalmad.
Ancak, kilise-mezardan dar kumda nmde serili avaya bak
um ve o Ha' otuz yldr orada grmenin Sava' yaam ya da ana-
babalarndan dinlemi spanyollarda nasl bir duygu, nasl bir sessiz bi

lin uyandrm olabileceini dndm. O ant, Franco'nun amalad
gibi, son Hal seferinin karanlk, surapl zaferi sayesinde savutu
rolmu olan "byk tehlike"yi simgelemiyordu herhalde, daha ok,
karde kavgasnn hep orada, ylece d uran karanlk tehdidi gibi, ge
miin dehet verici hayaleti gibi alglanyordu. Diktatrle otuz be
yl sabreuncde, sonra demokrasiye kansz, hatta sarsntsz, alkantsz
ve hzla gemede, acaba pay olmam myd bunun?
Milliyetilerin zaferleriyle alan Franco dneminin yaln ve etkin
ideolojisinin eksiksiz bir grnts olmutu bu ant. Diktatre krk
yl sreyle seeneksiz bir iktidar salayan o ideolojinin: spanyollar
iin ya Franco'dan yana olmak, "Tanr'nn inayeliyle", K i l ise'nin ezici
arlnn altnda bar i inde yaamak vard, ya da Franco'ya kart,
yani "kzl" ve "anarist" teki I spanya'dan yana olmak. Herey bu
denli basile indirgenmiti, tesin i aratrmak yasak lanmu. Fran
co'dan yana olmayanlar ona kart saylyorlard ve toplum iinde yer
yoktu onlara: Sonuta, yandalk ya da kartlk ou kii iin kolay
bir seim olmutu. .
B u seeneksizlii salayabilmek iin krk y l boyunca canl tutul
mutu I Sava'n hayaleti. Rejimin srekliliinin temelinde, Franco

sahneden ekildii gn spanyollarn kendi grlerini ge erli klmak
iin yeniden birbirine kar silaha sarlacaklar inanc vard. K ilise'nin
glgesinde Dikta rejiminin yrtlebilmesi, o tanmaz arln halka
tat labilmesi iin l Sava'n hayaletinin hep ortalkta boy gsterme
si, giderek yetien yeni k u aklarn bilinaltna yerletirilmesi gere
kiyordu.
I Sava'n yaralarnn gerekten kapanmas, aclarn unutulmas,
yeniterek bir kenara itilenterin toplumsal yaama kazandrlmas iin
hibir ey yaplmad onca y l . Tersine, bir tarafn, spanya'nn bir yar
snn mutlak zaferi kutland durdu. Bir " llere Tapnma" dnemi al
d, yinn i yl boyunca, spanyol radyosu her gece "Tanr yolunda, I s
panya uruna ehit denler"i and. Madrid halknn 800 gn sreyle
Faizm'e direndii niversite Mahallesi'ne dikilen zafer anundan ba
layan yol, zenle yaplandrlan bu " l m Vadisi"ne ulat.
Bir tarafn gazileri ve ehitleri yceltilirken, spanyollarda alttan alta
hep o uursuz bilin besleniyordu: " B i z sorunlarmz iddete bavur-
tSPANYA tSPANYA'YA KARI 1 67
madan zmleyemeyen, birbirini sevmeyen bir toplumuz. Kabil'in

soyuyuz biz" . Sululuk duygusu iinde, dnyadan kopmu, kendi iine
kapanm, yapayalnz, buruk, seeneksiz kuaklar yetiiyordu bylece.
Sava sonrasnn karanlk ve ezici ruhunu baaryla yanstan o
benzersiz ant, spanya'nn en yoksul yllarnda byk zverilerle yk
scltilmiti. Yapmnda, bir spanyol rahibin , an Alman ve talyan
alma kamplarndan esinlenerek kurduu dzenle, hkmllerden ya
rarlanlmt. Yapm almalar srasnda birka bin hkml lm
t, ama ne gam , igcnn ucuza kt sylenebilir. Aslnda o dev
antn malzemesine yaplan byk yatrmlarla sava sonrasnn nice
yamlan sarlabilirdi. Ama o zaman spanyollar unutabilirlerdi, oysa ha
urlarnalan gerekiyordu.
Olay bir de bir lspanyol'dan, I Sava'a Franco'nun yannda katlan
generallerden birinin olu olan ve 1937'den beri Arjantin'de yaayan
Guillermo Cabanellas'dan dinleyelim:
ehitler Vadisi yzyllar boyunca I spanya'da gerekletirit m i yaptlarn en

heybetlilerinden biri ve en yararszdr. Savatan tkenmi, yoksullam, a bir
lke, karde kavgasnn kurbanlarn lmde birletirmek iin beyhude bir ant
dikti. Yalnz I spanya'da akla gelebilecek ac bir alayd bu: insanlar birbirine
kar kkmktan sonra, karde olduklarn hatrlatmak iin bir arada gmmek.
ehitler Vadisi'ndeki ha bir bar simgesi deil, savatan zaferle kan
I spanya'nn simgesi olarak ykseldi. O vadi 1 939 ilkbahar balarken sona eren
kavgadan daha fazla bir eyler anlatyor bize, yenilenterin payna den ileyi,
yenilginin a r bedelini temsil ediyor. Tpk piramitler gibi, gelecei ipotek altna
almaya ynelik bir zaferin bykln yanstyor, gelecekte hepimizin toz olup
2
gideceimizi hi dnmeksizin.
ada tarihi Javicr Tusscll de o antta somutlaan I Sava son

ras lspanyas'n u szlerle anlatr:
1 939 Nisan l spanyas , zafer havasna kaptrmt kendini, Franco'nun sa

fnda arparak o zafere ulaanlarn iten bir coku duyduklar da sylenebilir;
ancak, bunun bir bar lspanyas olduu sylenemez.
Soyluluk ve ba layc lk, sava sonrasnda eksiklii en ok duyulan eyler
oldu. atmalar sona erdikten sonra bile on binlerce kii idam edildi, yz bin
lerce kii tutukland , ynetici kadrolar arasnda, 1 945 Bat Avrupas'nda benzeri
grlmedik bir temizleme harekatna giriildL imdi, teki taraf da kazansayd
ayn eyi yapard demek hi de geerli bir zr deil, aslnda bastrma hareketi
nin sorumluluunu birka kiiye yklemek de zr saylmaz, nk yle zaman-
1 68 IS PANYA: B I R BA KA AVRUPA
lar oldu ki, toplum yetkililerden bile daha kat davrand. BaQlayclk eksikliQine
bir de etkinlik eksikliQini eklememiz gerekiyor: Kapkara bir yoksullua dt
I spanya, taparlanmas ---<i m ein l talya gibi, I kinci Dnya Sava'nda ok daha
ar zararlar grm olan bir lkeye kyasla bile- ok daha uzun zaman ald. 3
"NO QU E RO ACORDARME" (HA1JRLAMAK STEM YORUM)
spanyol yaznnn, belki de dnya yaznnn en gzel roman Don

Quijote bir unutma dileinin belirtilmesiyle a l r: " La Mancha'nn
adn anmak istemediim bir yerinde . . . " diye sze balar Cervant..:s.
spanyollarn dilinde zdeyic dnmtr bu balang.
Antonio Machado da yaamn dizelerine yle aktarr:
Genliim, Kasti/ya topranda yirmi yl,

Oykm, anmay istemediim baz olaylar.
Kiinin benimseyemedii, yaam olmay gururuna yedicemedii

olaylar belleinden silmeye, daha dorusu derinlere, kolayca su yz
ne kp d!! ac veremeyecekleri bir yerlere gmmee ynelmesi, en
azndan stlerine bir sessizlik duvar rmesi, o ta gibi ar suskunluk,
I spanya'da bugn bile hayli yaygn bir tutum.
Sava ve Franco dnemi de genelde sessiziilde geitirilen konu
lar arasnda. spanyollar yakn gemilerinden yabanclarn bekledikleri
ferahlana duygusuyla, rahata konumuyorlar, rnei n Mussolini
dnemini grltl tarafndan bol bol ekitren laiyaniara alkn bi
rine tuhaf geliyor bu. Geri , zellikle halk arasnda gvenle " B izim
Kutsal Hal Seferimiz ... " diye sze tumtur.kl bir giri yapanlar eksik
deil , ama Sava' rnein Dnya Sava gibi gnmzde artk al
m bir tarihsel olay sayp uluorta azna alan yabanc kendini birden
spanyollara zg nazik ve souk bir sessizliin ortasnda buluwriyor,
evresinden katlm grmek yle dursun, ted irginlik bdirtikri y le
kar tayor. Aratrmaya, soruturmaya kalknca da, -ou nitelik
li- tarih yaptlar dnda, pek ileri gidemiyor: Kimse savata nerede
olduunu, neler yaptn anlatmaya gnll kmyor. stelik o ani
suskuntamann tesinde neyin bulunduunu sezinkmek de g: yal
nzca bezginlik mi, esef m i , yoksa bastrlm, kl lenmi bir hn m?
1 986 yaznda, patlak veriinin 50. ylnda spanyollar resmen, top-
ISPANYA SPANYA'YA KARI 1 69
luca andlar karde kavgasn. Iktidarda "teki spanya" vard artk;

sagcs solcusu, eitli grteki gazeteler 1 8 Temmuz gn ayn
manetle ktlar: Nun ca mas" (Bir daha asla). Hepsi ayn gr,
"
ayn gveni dile getiriyordu: Artk spanya'da bir daha hi kimse kendi
inann kardelerine si lah zoruyla benimsetmeye kalkmayacakU .4
Yaplan anketiere gre, spanyollarn %73 gibi byk bir oun
ugu yar:n yzyl sonra o olaylar lke tarihinin utan verici, anlma
mas gereken bir sayfas olarak gryordu. Yarm yzyl sonra insan
lar, kendilerini eksiksiz bir demokrasi iinde duymann mutluluunu,
mrlerinin krk yln Diktatrlk altnda yitirmi olmann buruklu
uyla birlikte yayorlard.
" Sava topluca ilediimiz bir gnaht ve kefaretini ancak 1 977
Haziran'nda sona eren upuzun bir Araf dneminde deyebildik," diye
yazyordu Javier Tussell.
Ve bir kede anlaml bir k arikatr yer alyordu: "A, u ie bak,"
diyordu iki kiiden biri tekine, "unutalm gitsin dediimiz eyin s
tnden tam elli yl gemi ! "
ada romanc Julio Llamazares ise b u yaknlarda bir dergide kan
syleide yle yorumluyordu: " Sava spanya'da nazik konudur.
yle bir lkede yayoruz ki, kanun kuvvetinde kararname ile beliei
mizi yoketmek gerektiine hkmedilmi."
zetle, gemie gmlm bir olay Sava, ama alm deil.

Yaanm ya da bakalarndan dinlenmi iddetin ans, kuaklar boyu
spanyollarn bellcine bir tortu gibi km.
Hem sonra, o inat suskunluk, o sylemekten, anmaktan kam,
belki de onyllar boyu insanlar hatrlamaya zorlayan basknn kar
snda artk doal lam, farkedilmez olmu bir tepki, sradan bir pasif
direni biimi olup kmtr, kimbilir?
Sava' anlamak, nedenlerini ve izlerini spanyollarn szlerinde,

yazlarnda, davran larnda insancl boyutlaryla yakalamak isteyen bir
yabanc olarak, ben ters ynde ilerlcdim: Anmsatmay, irdelemeyi de
nedim. Ve ou kez o suskunluk sayfalar dolusu yazdan daha anlaml
oldu gzmde.
Konuyu hangi adan ele alrsam alaym, ilk ortaya kan gerek u
ol uyord u : 1 936- 1 939 atmas d ardan bak ld nda ve baka

lkelerin gzyle yaklaldnda grndnden ok daha karmak,
kkleri tarihin iinde ok daha derinlere u:t..anan bir patlamayd. spanya
o lmcl kavgaya ne bir gnde, ne de tek bir olayn sonucunda var
mt: ber toplumunda yzyllar boyunca olun arpk snfsal yap
lanmann, Avrupa toplumlarnn tarihsel evrimi erevesinde, I ber in
sannn dn vermek b i lmeyen ruh yapsyla bir araya gelmesi sonu
cunda varmt. Sava ve upuzun Diktatrlk, ber yarmadasnn
zmsz sorunlarna I ber insannn getirdii iddet ve bask zm
olmutu. Bedeli ok ar olan o ac zm, General Franco'nun put
latrlan diktatr kiiliinde somutlam u; ama tarihsel sre iinde
aslnda Franco da bir olgudan baka bir ey deildi, dikatr o olma
sayd , Sava'n bir baka generali olacakt, belki de balangta on
dan daha gl olan ve rastlantsal lmn sahneden sildii komutan
lardan biri.
Franco resmi kaynaklarca yceltildii oranda nefretleri zerine ek
miti, ama bu arada asl nemli oyuncu gzden karlyordu, toplu
mun kendisi yani. XIX. yzyldan balayarak kendini yeni lcyemeyen,
sn fsal kar atmalarn parlamento etkinlii erevesinde salkl
uzlamalar yoluyla gidererneyen toplum, gereksinimlerine karlk ver
mcyen hkmetleri, hatta o hkmetleri karan anayasal dzeni alaa
ederek rejim bunalmiarna kap ayordu. Durumu gren, felaketi
sezen, gerekli uyary zamannda yapan saduyulu aydnlar her dnem
de kt I spanya' dan, lkenin yzn aartan da onlar oldular. Ama ya
kn zamanlara dein, her dnemde zafer yalnzca acmasz ve gl o
lanlard gld.
Birbirini izleyen askeri ayaklanmalarn her biri Sava'a gtren
bir adm oldu. Askeri Sav unma Cuntalar'nn kuruluu. Fas sava,
Primo de Rivera'nn 1 923'tcki hkmet darbesi, onu izleyen yedi yl
lk ilk Dika da yle. Buna btnyle ordunun yakn arihte " span
ya'y kurtarma" grevini stlenmesi ya da spanya'nn ancak "ordu ma
rifetiyle" "kurtarlabilmcsi" demek belki daha doru olur.
Bugn, aradan yarm yzyl getikten sonra, tarihe eletirel, yansz
ve uzlamac gzle bakmay ilke edinen spanyol tarih ilcri, o zaman
lar manastrtan ate verip din adam larn ldrerek koyu Katolik bir
lkede uzlama yollarn tkayanlar da suluyorlar. Hakl olabilirler;
'ISPANYA ISPANYA'YA KARI 1 7 1
Katolik olduklar ise kuku gtrmyor. Ama o insaniann da kendile

rince geerli nedenleri vard ve o nedenleri en iyi bilenler de K i lise
adamlanyd elbette.
imdi spanya'da yzylmzn i lk yarsnda gelien tabioyu gzden

geirebiliriz aruk.
Karde kavgasn " Hal seferi" diye k utsayan ve Dikta'ya sarslmaz
bir destek veren K ilise, siyasal kavgan n iine kurum olarak daha o
kargaal 1 868- 1 874 dneminde ekilmiti. O zamanlar Katoliklik'e
Avrupa genelinde yneltilen ar eletiriler spanya'y da etkiled i ; din
karu propaganda spanya denen eski yekpare Katolik blokta, zellikle
de Katalonya gibi, ii ynlarnn younlat ileri endstri blgele
rinde geni gedikler au.
Ne var ki 1 874'te Bourbonlar tahta geri dnp de ikinci Restoras
yon'u balaunca, Devlet Kilise'yi ve dinsel kurululan kanadnn altna
ald; kenar blgelerde, en ok da soylular ve kentlerdeki orta snf
ara.o;nda dinsel coku tazelcndi.
Buna kar lk, 1 90 l 'dc Fransa ve Portekiz'den, bu durumla tam bir
eliki yaratan Kilise'ye kart dnce ve eylemler yansd, zellikle
ii ynlarn etkiledi ve onlarn Kilise'den kopmalarna yol aacak
zemini hazrlad : K i lise, burjuvazinin ve mlk sahiplerinin aleti ol
makla, emekilerin haklarn almalarn engellemekle sulanyordu.
Halk ynlarndaki bu ezilmilik, haksi7 l a kurban gitme duygusu,
spanya'nn yakn tarihinde sk grlen p; lamalan, zellikle 1 909'da
Barcelona'da " traj ik hafta" boyunca younlaan, K ilise ve din adarn
Iarna ynelik iddetli saldrlan aklar.
Gelgelelim bu olaylarn ve eylemlerin hibiri K i lise'yi kendine iz
dii ve doru beliedii yolda duraksatmad: Eitim savan kazanarak,
uzun vadede toplumu yeniden avucuna almay amalyordu o. Und
saldrlar da kendi maksadna kullanmay baaryordu; mcadeleyi so
kaklarda deil, inan sahiplerinin vicdanlarnda srdryordu nk.
Kendi adna silahl savam verecek birisini ise gnn birinde nasl ol
sa bulacakt.
Grld gibi, geen yzyldan yzylmza, iddetle kutuptamak
ta olan bir toplumun ar mirasn devral mt spanya. 1 936'ya dein,
o toplumu kstekleyen sorunlarn zmlenmesi iin ayr yol de-
172 ISPANYA: BR BAKA AVRUPA
Fas iin seferberlik: rejimi kemiren sava.
nen<li.
lkin, XIII. Alfonso'nun k.rall (1902-1931) srasnda, Merutiyet
rejiminin olanaklar snand. Restorasyon'la yerleen dzen uyarnca,
'iktidar Muhafazakarlarla Liberaller arasnda el deitiriyordu; temeli o
hi deimeyen caciquismo olgusuna dayanan bu ynetimde, seim
sonular hibir gerek yenilik getirmedi, 98 felaketinin maddi ve ma
nevi okunu yaayan lkeyi topariayp canlandracak kkl zmler
uygulanamad. Bunun nedenleri zaman zaman iktidar makamiarna
ykselen kiilerin iyi niyet eksikliinden ok, toplumun bir trl
deicmeyen yapsnda aranmaldr.
XX. yzyln ilk eyreinde, ynetici konumunda bulunan, stelik
pek byk bir siyasal ve ekonomik gc elde tutan st snf, aa
yukar 250 000 kiilik bir aznikt ve srtn byk toprak mlki
yetine dayam eski soylularla i adamlarndan oluuyordu. Soylular,
krallk rejimini ayakta tuttuklarndan, sarayda byk nfuz sahibiydi
ler. lkenin hzla endstrileerek ileri Avrupa lkeleriyle arasndaki
ISPANYA ISPANYA'YA KARI 1 73
boluu kapatma abasnn yaratt byk patronlar, Madrid, Bask

lkesi ve Katalanya'da odaklanmlard. Siyasal grleri dnsz bir
tutuculuk olarak nitclenebilirdi ve, caciquismo sayesinde, seim sand
ndan ne karsa ksn, Parlamenter dzen iinde iktidar elden brak
mamann yolunu bulmulard. Oyunu srdrebilmeleri bir yandan da
ordu ve Kilise'yle olan sk ilikilerine balyd: Ordu kamu dzenini
salyor, Kilise varolan toplumsal yapy korumaya ynelik ideolojik
aralar gelitiriyordu.
Orta snf nemli bir yer tutuyordu kukusuz, ama toplumsal konu
mu da, kimlii de tam belirlenmi deildi. Memurlardan, tccarlardan,
serbest meslek sah iplerinden, varlkl iftilerden, tutunmu cl sanat
larndan oluan bu kesim in ancak % 1 0'unun "yneticiler"e yakn ol
duu hesaplanyor. ounluu ise ok uzakt, ne var ki alt kesime de
yakn deildi ve giderek "proleterleme" korkusu iinde yayordu. Bu
snfn siyasal tutumu da eitlilik gsteriyordu, ancak genelde reform
lardan yana olduu sylenebilir. Cumhuriyeti aydnlarn ounluu,
hatta ii partilerinin kimi yneticileri bu snftan ktlar. Bu arada alt
snflar d dnyadaki olaylarn da etkisiyle hzla bilinlenmede, toplu
mun "lanetlenm iler"i olma yazgsna kar kmadaydlar.
Krsal kesimde gemiten ar bir miras devralnmu : Ya ok geni
ya da ufack paralara blnmt topraklar, her ikisi de krsal kesim
halknn byk ounluunun zarannayd. Bir milyon dolaynda top
ntksz kyl vard, tarla denecek kadar kk topraklarnda aresiz kal
m olaniann says da bir o kadard. Ancak topran bakasna ilete
bilenin durumu rahatt.
Kentlerde, fabrikalarda ya da hizmet kesiminde alan ynlarn
yaam koullar da hayli etindi, aylklar fiyat artlarnn gerisinde
kalmaya hkml grnyordu. iler giderek gl sendikalar evre
sinde toplandlar: XIX. yzyl sonlarnda kurularak, kuzeyde ve Mad
rid'deki endstriyel iletmelcrde odaklanan sosyalist yneliii UGT
(Union General de Trahajadores- Emekiler Genel Birlii), 1 9 1 0'da dev
reye girerek Katalonya'da odaklanan ve Endls'c de yaylan anarist
eilimli CNT (Confederacion Nacional del Trahajo- Ulusal Emek Kon
federasyonu). "Sola kayan" durumu dengeleme abalar iinde,
906'dan balayarak srdrlen almalar sonunda 19 2'de tekilere
katlan (Federacion Nacional de Sin.dicaos Caolicos- Kaolik Sendika-
lar Ulusal Federasyonu) ise hibir zaman onlarla boy lecek gce
ulaamad.
Sendikalar 1 9 1 5'ten balayarak, st snflar telaa veren bir gelime
gsterdiler; sekiz yl sonra ilk Dikta ile dizginlenecek, Cumhuriyet'in
ilanyla birlikte yilirdikleri zaman yeniden kazanacaklard.
Durumu karmaklauran, lkeyi iyi niyetli devlet adamlarnca bile

ynetilemez hale sokan baka etmenler de eksik deildi.
Hereyden nce, Katalonya ve Bask lkesi'nde blgeeilik eilimle
rinin iddetli ayrlklk akmiarna dnmesi. l spanyol imparatorl u
undaki zlme -Ortcga'nn koyduu tanya gre- d kesimlerden
ierilere, smrgelerden anayurda doru giderek klen daireler halinde
ilerliyordu. Kendi yresel kltr ve dil lerine sah ip olan bu blgeler ir
las eden bir Kastilya'da kendilerini bulamyorlar, merkezin ykn ta
mak istemiyorlard aruk.
X I X . yzyl sonlarnda, endstrilemi ve varlkl Katalanya'da En
rique Prat de la Riba'nn LiRa Regionalisa's (Blgesclci Birlik) do
mutu: Halk ar.snda tutulan kimseleri bir araya getiren bu parti, Kata
lanya politikalinda olduu gibi, genelde l spanyol politikasnda da kk
l bir deiikl ie yol aacak, hibir hkmet onun isteklerini ya da en
azndan, varln gzard edemeyccekti artk. Nitekim, merkezi hk
met 19 14'te Katalanya blgesini oluturan drt ilin -yalnz idari so
runlarda yetkili- bir ortak ynelim erevesinde toplanmasn benim
scrnek zorunda kald. Mancomunidad ad verilen bu kurulu ksa sre
de eitim, endstri, tarm ve salk kesim lerinde baarl ve kalc iler
gerekletirdi. Hepsi 1 923'e, yani Dikta kurulana dein srd.
1 902'de Bask lkesi'nde de Parido Nacionalisa (Milliyeti Parti)
kuruldu; ideolojisi -blgeselci l ik dnda- pek belirgin deildi, k
k burjuvalardan olumutu, yerel zerklik adna hem ilerici hem ge
rici eleri sallarnda birletiriyordu. lk ynehlii hedef Bask dilinin
retilmesi ve gelitirilmesi oldu. I i ler de Katol ik send ikaclk orta
mnda dolaan Solidaridad de Obreros Vascos da (Bask ! ileri Daya
'
nmas) rgtlcndiler.
Snfsal kar aumalaryla blgesel zerklik emellerinin g irift

olduu bu tabloya bir de spanya'y Avrupa'nn modem smrgeci-
lcriylc, ngiltere, Fransa, Almanya ilc kar karya getiren, lke iinde
gereksiz tedirginlie ve kan kaybna yol aan Fas sava eklendi.
U ursuz bir iti bu: Son bozgunda donanmasn y i tirmi olan
spanya ilkin bin bir zveriylc ve skandallar ara-;nda yeni bir donanma
ina etmek zorunda kald. I 909'da ordu Rif madenierindeki Avrupal
karlarn korumak zere harekete geti ve yenilgi ler birbirini kova
tad . Yeni Dnya'daki smrgeterin kaybnn stnden topu topu on
iki y l gemiti , asl nda ou kimse yeni bir smrge servenine
atlmaya karyd.
Hayli ll bir tarihi olan Ballcsteros Barella "O etin toprakla
ille de tutunabilmek iin neden spanyol kan akumz anla lacak
ey deil, Fa-;llar da oray elbcllc savunurlar, nk oras onlarn ya
banc istila-;na uram anayurdudur," diye yazyordu.
Sosyalist Parti kurucusu Pablo lglcssias da ak konutu: " span
yol halknn dman Fasllar deil, hkmeuir. Askerler aaya do
ru dei l , yukarya doru n i an alsnlar. iler gerekirse genel greve
gitmcli, hkmetin tepkilerini ncmscmemeliler."
Madrid'de kad n lar, askeri konvoylarn hareketini durdurmak iin
kendilerini raylarn zerine atyorlar, Barcelona'da halk birliklerin ge
milcre bindirilmesini engelliyordu. spanyollar bu kez savamak iste
miyorlard, ama Afrika cephesi krk bin er daha bekliyordu.
Katalonya'nn gergi n oramnda bundan tr patlak veren olaylar
"traj i k hafa" diye anl r: genel grev, askeri ayaklanma, kilisekrc ve
din adamlarna kar iddetli saldrlar ... Sonu: tutuklamalar, sava
mahkemcleri, lm cezalan. Afrika'ya asker scvkiyatna ise hz verildi.
Tck olumlu gelime h kmetin dmesi, babakanl a ilerici re
formcu Jose Canalejas'n getirilmesi oldu. Canalcjas cesur giriimieric
ksa srede gerek snf atmalarn yattrmak, gerekse blgesel ger
gin likleri g idermek yolunda nemli admlar all, ama ilkin Kilise ilc,
ard ndan grcvci i ilerle ters dt. Ve 1 9 1 2'dc bir anarist tarafndan
ldiirld. Bir "bar zm" olana daha bylece y itiri lmi oldu .
Zaten ok gemeden I. Dnya Sava patlak verecek, kimsede reform
diinccck hal kalmayacakt.
Afrika savana gelince, o 1 927'yc dein byk kan kaybna yol
aacak, 1 92 1 'de spanyollarn urayaca bozgun Parlamenter dzeni
kerten etmenlerden birini oluuracakt.
1 76 ISPANYA: BI R BA KA AVRUPA
"OMURGASIZ SPANYA"
Dnyay saran savata spanya yansz kald: Kendi uygun grdg

savalara, kendi bildii zamanlarda girmeyi yeliyordu.
Yine de savan olumsuz etkilerinden korunamad elbette: Geri
sava Avrupas'nn gereksinimlerini karlamak ekonomisine canllk
getirdi ama, bu yine dar bir kesimin iine yarad ; ktlklar, yokluklar,
fiyat artlar geni ynlan bsbtn tedirgin elli. Ayrca, spanyollar
savaan tarall ann birinden ya da tekinden yana karak kendi ilerinde
bir kez daha kutuplatlar. Her yerde XIX. yzyl toplumlarnn sonu
nu getiren sava, spanya'daki m cadeleyi ve dcgiim srecini hz
landrd, kart saflar arasndaki uurumu derinletirdi.
1 9 1 6'da ordu iinde gizlice "Savunma Cuntalar" oluturuldu: Siya
sete daha dogrudan ve etkin biimde katlmann ak hazrlyd bu.
Gerekten de, ok gemeden art arda h kmetler askerlerle hesaplamak
zorunda kaldlar. Sonuta yalnz hkmetler degil, onlar ayakta tutan
ilkeler de ypranyordu. Uzun vadede ordu da yle.
Ertesi yl paJak veren genel grev askeri birliklerce bastrld. Ama
daha sonraki yllarda kanl ayaklanmalar Endls krlarna yayld:
I 9 I B- 1920 arasndaki dnem "Bolevik yl" olarak anlacakt. Sava
zenginlerinin lgn elen tilerde su gibi para akltklar Bareelona da
anarik olaylarla alkalanyordu.
" 1 9 1 7 bunalmnn bedeli birka y l sren fke ve umutsuzluk
oldu," diye zetliyor Vives:
Tutucu snflarn ii istekleri kar s ndaki tutumu Ispanya'da teki Bat

lkelerindekinden daha krc oldu, bunun nedeni takn ve ykc bir anarist ha
reketin vart{lyd. Anarizm ile lspanyol iverenlerinin miyoplu{lu ve katl{l ndan
hangisinin tekinin tepkisi ya da sonucu oldu{lu bugn de anlalm de{lil. Sen
dikaclar, kurarnc anarist1er, profesyonel terristler 1 920'1erde Bareelona so
kaklarnda arptlar; 1. Dnya Sava'ndan km Avrupa toplumlarnn en
5
iddedi y kc gruplarn olu turuyorlard.
Btnyle bakldnda genel bir ylgnlk ve kayg havas esiyordu,

herkes ayr bir eyin peindeydi, herkesin paylat bir tck dnce
vard: baka bir ey, yepyeni bir siyasal zm gerekiyordu.
Ortega y Gasset 1 9 2 1 'de Espafla invertebrada (Omurgasz Ispanya)
tSPANYA tSP ANYA' YA KARI 1 77
adl deneme yapunda u tany koyuyordu:
Bir ulus, toplumu oluturan snf ve gruplarn her biri kendini bir btnn
ayrlmaz paras olarak duydu{lu oranda sa{llkl saylr. Hepsinin dilek ve
dncelerinin birbirinin tpks olmas gerekmez aslnda, gerekli ve nemli olan
ey, her birinin brlerinin dilek ve dncelerini bilmesi ve bir oranda pay
lamasdr. Snflarn birbirinden kopuk olarak kendi kartarn savunmalar
lkede ebik ve blgesel ayrlklk hareketlerinden ok daha vahim bir para
lanmann belirtisidir.
imdi Ispanya'n n toplumsal yaam bu amansz paralanmann en ileri
rn ini sergiliyor. Ispanya bugn bir ulus olmaktan ok, bir su geirmez blme
ler btndr artk.
D iyorlar ki politikaclar lkenin geri kalanyla ilgilenmiyorlarm. Gerekli{line
diyecek yok, ama haka bir gzlem saylmaz, umursamazlQ yalnz politika
clara yklyor nk. Oysa, eer politikaclar lkenin kalann yok sayyortar
sa, lkenin kalan politikaclar hi yok sayyor. Her bek kendi iine smsk ka
panm, yaayp gidiyor. Bakalarnn alannda olup bitenlere kar en ufak bir
merak duymuyor. Kendi yrngelerini izleyen gezegenler gibi, birbirlerinin
evresinde, birbirlerini hi tanmadan dnp duruyorlar. Herkes kendi grubunun
basmakal p dncelerine saplanm kalm, komu grubun gnlnde yatanlar
dan habersiz. Toplumun bir noktasnda harcanan dev boyutlu bir aba birka
metre tesine bile aktar lamyor, doQduQu yerde lp gidiyor. Esneklikten bizim
kinden daha yoksun bir toplum dnmek gtr, dolaysyla toplum nite
6
liQinden bizimkinden daha uzak bir insan toplulu{lu dnmek g0tr.
Her kesimi kendi sorumluluunu stlenmeye anrken umutsuzca

yaknyordu Ortega:
. lspanyol politikasnda nasl dzen kurulabilir, syleilerde bile bir dzen

yokken? Omurgasz, srklenip gidiyor Ispanya, hem artk yalnz politikasnda
de{lil, politikadan daha derin bir temelde, toplumun ortak yaamnda belkemi{li
kalmam.
Ve korkun bir kehanette bulunuyordu:
Ortak yaantnn arkn eviren dzeneklerden hibiri bu gidile alama

yacak. Bugn bir kurum duracak, yarn bir baka kurum, son".nda onulmaz ta
rihsel fel durumuyla yzyze kalaca{lz?
O kehanetin gerekletiini grmek iin ok beklemek gerekmedi.

Herkesin bekledii yeni zm ou kimsenin dndnden farkl
biimde .kagelcli, bylece l Sava ncesindeki ikinci rejim denemesi
gerekletirildi.
1 923 sonbaharnda, Katalanya blge komutan olan Es.ella markisi
Miguel Primo de Rivera y Orbancja, sava alanlarnda yararlklar gs
tererek ykselmi bir general , krala m uhura vererek politikac lar ikti
dardan uzaklatrmasn istedi. Kral "zm " uygun buldu, hkmet
istifa etti, ilk Dika dnemi balad. ay iin kurulmutu, yedi y l
srcce kti.
Primo de Rivera grevine parlak bir yldz altnda balad denebilir:
Kral, ordu, sa kesimdeki politikaclar ve ekonomik oligari tarafndan
destekleniyordu. Karmak bir insan dei ldi kendisi: Duygusal bir yurt
scverliin tesinde bir politik plan yoktu, babacan despot, Tanr'nn
spanya'nn imdadna yollad kaya gibi sert kurtarc grntsn be
nimsedi . Politikadan ve politikaclardan nefret ediyordu. Parlamcntoya
olan kartln spanya'daki i l k "tck parti" denemesini ol uturan U
nion Patri6tica da ' (Yurtsever B irlik) somutlaurd. Kuruluun da
yand temel gerekler nem srasyla " Ulus, K i l ise ve Kral" olarak
bclirt i l i yordu, egemenlik kavram "zerk topl umsal beklerin kay
namas" olarak anlalyordu. O durumuyla, ayn yllarda talya'da uy
gulamaya konulan Faizm rejiminden ok, daha sonraki yllarda Fran
sa'da denenecek olan Korporativizm'c yaknd.
Ama bu arada XIII. Alfonso, talya kralna "Bu da benim Mussol i
ni'm" diye i ftiharla tantyordu dikatrn, totaliter rejimleri destekle
mede ondan geri kalmad n kantlamak iin. Ve bu arada, Primo de
Rivera Diktas'nn "i savaa alan kap" olduunun farkna varmad
gibi, o otoriter ve antiliberal politikann kendi tahtnn temellerini
sarstnn da farkna varmyordu. Dnya Sava ertesinde Avrupa'da
yaygnlamaka olan "g l rejim" dalgasna ayak uydurduuna, etin
sorunlara gereken zm getirdiine inanyor olmalyd.
Dikta gerekten de iki sava ara<> Avrupas'na baz bakmlardan uy
.
gun dyordu, gerekten de ilk elde neml i baar lar elde etti: Sendi
kalam indirilen darhc ilc toplumsal alkantlar bir sre duralad, 1 925'.e
yeni bir hkiimet kurularak askeri dika sivil di ktaya dniitrld ve
Korporativizm resmen benimsemiL 1 925'te diktatrn kend isinin y
nettii bir harekat sonunda Fas'ta nemli bir zafer saland ve 1 927 y
lnda bar yapld; bylece lkeyi on alu yldr tedirgin eden durum
ulusal karlar dorultusunda zmlenmi oluyordu. Ekonomide de
tSPANYA tSPANYA'YA KARI 179
yadsnamaz i y ilemeler grld. Gelgelelim ekonomi byk lde

da bamlyd ve ne toprak ne vergi konusunda hibir ey yaplma
dndan, toplumsal eitsizlikler eskisi gibi sryordu, lkede gerek
bir kalknmadan sz etmek gt.
Bu arada diktatr, neml i kesimleri g iderek karsna atmaktayd:
balangta kendilerine verdii szleri abucak unuttuu Katalonyal
lar -aralannda kralclar da olmak zere- politikaclarn geni bir b
lmn, emekileri, niversitcleri, hatta ordunun i leri gelenlerini. So
nunda dnyada ekonomik konjonktrn bunalma girmesiyle Primo de
Rivera'nn da yldz snccekti.
Aslnda onun da, ona alk tutaniann da uyar lmadklan sylene
mez, hem de daha yolun bandayken; ama aydnlardan nefret ediyordu
o, belki politikaclardan nefret ettiinden de fazla. niversiteleri uzun
sre kapatmak zorunda kald. Diktatrn hmna urayanlar arasnda
U namuno da vard, lke dna srld.
fke ve umuL'iuzlukla Fransa'da kaleme ald srgn iirlerinde
yle haykrr Unamuno:
Eer burada lrsem, tatl Fransa'nn

/k, yemyeil, yumuak topranda lrsem,
bedenimi anayurduma gtrn,
yaln, orak yaylama, gkkubbenin kardei.
Alaltlm vatanm lanetlerken
kusayan, lspanya'mn uurumundan
ykselen ateleri pskrten u azm
dilerim, onun topra rtsn.
Ama lmedi Unamuno -en azndan o diktatrlk dneminde l

medi-, Primo de Rivera'nn devriidiini grd ve lkesine -bu arada
diktatre onursal doktorluk san vermi olan- Salamanca n iversite
si'ne bir zgrlk kahraman g i bi dnd.
Ne var ki o yedi yl iinde kt tohumlar at lm, ordu iinde vahim
blnmeler olmu, bu arada ya,.alar inemeye, emei horgrmeye,
al maya boverneye tal i m l i , zekay kmseyen, kaba kuvvetten
bWlka bir ey tanmayan bir kuak yetimiti.
Yine de Primo de Rivera'nn ekilii geceden sabaha, kansz, nere-
1 80 lSPANYA: BIR BA KA AVRUPA
deyse sessiz oldu: Herkesi karsna aldgnn bilincine var diktatr,

930 ylnn Ocak aynda silah arkadalarnn da destegini yitirdigini
anlaynca tm bakanlanyla birlikte iktidardan apar topar aynld, ardnda
gelecek rejim iin hibir temel brakmakszn. spanya tarihi byle
beklenmedik garipliklerle doludur.
Kral bir sre durumu baka generallerle idare etmeye alt ama za
mannda yasal olmayan bir ynetimi destekleyerek onulmaz bir yara
almt, artk tm saldnlarn boy hedefi durumundayd; sendikalar ar
abuk toparlanmada, Cumhuriyet yanllar, saflarn sklatrmadayd
lar. Eyll aynda, Madrid'de boga grelerinin yapldg arenada topla
nan binlerce kiiye yle seslendi Cumhuriyeti Manuel Azai'la:
Cumhuriyet rejiminde hepimize yer var. hi kimse dncelerinden tr

kovuturmaya ugramayacak; ama Cumhuriyet Cumhuriyetilerio olacak, yani
eski ve yeni kuaktan Cumhuriyetiler onu nasl tasarlar, nasl ynetirlerse yle
olacak. Hepsi devletin dnce zgrl{lne, yasalar kar snda eitlige, ser
best tartmaya, ogunlugun serbeste dile getirilen iradesine dayanmasndan
yanalar. Cumhuriyet ya demokratik olacak, ya da hi olmayacak. I spanya'nn
iyi bir ynetime kavumas yolunda son umuduz biz.
Manuel Azai'la tspanya'nn ikinci Cumhuriyeti'nin ilkin babakan ,

sonra cumhurbakan olacakt.
Cumhuriyetin kuruluu da yine o kanl tarihin, o gergin ortamn
umdurmadg bir olgunluk ve skunet iinde gerekleti: 9 ubat
93 1 'de yaplan genel imlerde Cumhuriyetiterin ezici bir ogunluk
elde etmesiyle.
XIII. Alfonso u bildiriyi yaymlad:
Seim sonularndan u husus a ka anlald ki, halkm beni sevmiyor. En

kritik durumlarda bile tek kaygm Ispanya'ya hizmet etmekti . Krallar yanlabilir,
demek ben de hata etmiim. Ben tm lspanyollarn kralym ama, ayn zamanda
bir lspanyol'um. Krallk haklarm savunacak aralar kolayca bulabiiirim ama,
yumaiar birbirine drecek bir karde kavgasna yol amaktansa sahneden
ekiliyorum.
Madrid halk sokaklara dklp bayram etti , "O gitmedi, biz kov
duk! " diye haykrd.
Ve kral, iktidar yasal sahibine devredip srgn yolunu tuttu. tspan
ya'nn nl srgnlerinin ne ilkiydf, ne sonuncusu olacakt. 934'te
I SPANYA SPANYA'YA KARI s
Roma'da ldu, tarih son szlerinin yanm kalan bir trnce olduunu
yazyor: "spanya iin ..."
artc seim sonular lkenin hazrlkl bulundugu bir rejim

deiikliinden ok, bir duygusal .cpkiyi ve bir zlemi yanstyordu.
" almak is.cyen ve genelde herhangi bir ey isteyen herkes, krallgn
kalkmas yolunda oy kullanmu, antlarnda ok sayda rahip, asker ve
soylu da vard. Gece Kralc yatan spanya, sabaha Cumhuriyeti kalk
mu". Aslnda Monari'ye dayal Dikta'dan serbest genel seime daya
l Cumhuriyet'e srctmak ancak Don Quijote'nin yurdunda gprlebile
cek bir dt ve toplumun o gnk yaps, o demokra.;i deneyimsizli
iyle bu d gerekletirmeye hazrlkl olduunu sylemek ok i
yimserlik isterdi.
Gerekten de byk beklentilerle, en iyinin zlemiyle yaplan o
nc rejim denemesi ancak be yl srecek, acsz dogan Cumhuriyet
bir kan ve gzya selinde boulacakt.
lk Cumhuriyet hkmetini oluturan on iki kiiden onu, srgnde
lecekti. lerinden yalnz -tutukevinden hemen dogrudan dogruya
cumhurbakanl makamma ulaan- Niceto Aleala Zamora ynelim
deneyimine sahipti; o da 936'da grevinden alnacak, yurdundan
aynimak zorunda kalacak, 44 gn sren zahmetli bir yolculuktan
sonra "Kimseye yk olmak istemeyen bir gmen ii olarak" Arjan
tin'e sgnacak, 949'da B uenos Aires'de ldnde spanya hkmeti
ailesinden bir basaln bile esirgeyecekti.
CUMHURYET " KLSE'YE TOSLUYOR"
spanyollar almaz bir engelle karlatklannda " Kilise'ye tosladk"

derler, tarihsel deneyimden kaynaklanan anlaml bir zdeyitir bu. Yedi
yllk Dikta'dan sonra lkeyi saran coku ve umut frtnas iinde,
ikinci Cumhuriyet de tam gcreine inand kkl reform lara giri
iyordu ki ... Kilise'ye toslad. Hem de simgesel dcil, gerek an lamda.
KiLrel birikimlerinde metafizik araylarn byk yer tuuuu,
ruhsal gereksinimlerinin karln ancak dinsel inanla bulan !span
yollarn Lrajedisi, dinsel kuruluun her dnemde siyasal rej im sorunla
nyla girift olmao,;yd. Kilise teden ocri Taht', son 7.amanlarda da Dik
ta'y desteklemiti, Cumhuriyet'ten scak bir yaklam bekleyemezdi
1 82 SPANYA: BR BAKA AVRUPA
elbcue. En yetki l i din adamlarnn tutumu da dpedz dmanca oldu.

Cumhuriyet'i daha ilk gnlerinden sarsan ve sonunu hazrlayan balca
eunenlerden olan "Kardinal Segura olay"na deinet im:
Daha Cumhuriyet'in ilanndan bir ay bile gememiti ki, Madrid'den
balayarak. dinsel kurululara iddetli saldrlar gerekletirildi, tm
lkede yz akn manastr ve kilise atee verildi, zellikle gneyde,
Malaga'da yalulmadk tapnak. kalmad.
Gregario Maranon, Ortega y Gasset, Ramon Perez de Ayala gibi
sz geen aydnlar durumun arln vurgulamay uygun grdler:
"Manastr ve kilise yakma eylemleri gerek Cumhuriyetilik coku
sunun ya da ilericiliin kant deildir. Bu iren olay Cumhuriyet'in
yzyze bulunduu tck gerek ve byk tehlikeyi haber vermektedir" .
Her ne kadar kilise yakmak, hatta rahip ldrmek I spanya'da XIX.
yzyl gelenekleri arasnda yer alm sa da, olaylar Cumhuriyet'in ila
nnn yol at bir "Kilise kartl"ndan domu deildi, aslnda K i
lise'ni n "Cumhuriyet kartl"ndan domutu. Bunu daha iyi anlaya
bilmek iin birka hafta geriye giunektc yarar var.
K i lise'n in Cumhuriyet'e olan duygular o sralar spanyol Kilise
si'nin bakan bulunan Tolcdo bapiskoposu Don Pedro Segura'nn ki
iliinde somutlamt. Kutsal cokusu VaLikan elisine bile abartl
grnen bu d i n adam, l kesinin iinde bulunduu tarihsel koullarn
bilincinden ok uzakt, tck kaygs " spanya tarihinin ve K i lise'nin do
kunulmaz miras" sayd baz deerleri Hal ruhuyla savunmakt.
ileri Bakan Miguel Maura, kardinalin "Cumhuriyet rejimine olan
nefreti yle en ok dikkati eken kimse olduunu, Tolcdo katcdralindcki
krssnden Cumhuriyct'i ve Cumhuriyeti leri suladn, "Eer
Cumh uriyet rejimi yerleip kalrsa Tanr'nn spanya'y lanctlcyccc
ini" bildirdiini sylyordu. Tolcdo bapiskoposu ilc V itoria pisko
posu iin yle diyordu: " B ir XIX. yzyl tablosundan frlam figrler
bunlar. Aslnda ait olduklar ada, yani bundan yz yl nce dom u
olsalard, tfck omuzda, dere tepe dolap Marfa Cristina'clarn kulak
larn keser, Lihcrallcrin barsaklarn dcerlcrdi".
Boalarla grcmcye a lkn bir ul usun yetk i l i azndan bu renkl i
ve iddetli yorumlar duymak bizi artnamal. Yorumun ne oranda
doru olduunu bilmediim iz gibi, bilmenin de byk bir nem i yok.
neml i olan, yoruma yol alm ve yorumun yaplm olmas, nk
bize iki Dikta arasnda iki spanya'nn konum ve tutumunu ok iyi an

latyor.
I te o kardinal Segura, 1 Mays'ta blgesindeki din adamlarna ve
dindarlara ynelik bir bildiri yaynlamt. Devrik rejime olan zlemini
dile getiriyor, kral minnetle anyor, I spanya'nn Tanr'nn sevgil i l
kesi olduunu hatrlattktan sonra, yaanlan tarihsel ann siya'ial, ah
laksal, toplumsal ve dinsel alardan vahimliini vurguluyor, "etin
bir siyasal mcadelenin eiinde bulunduklar" inancn belirtiyor, h
kmetin Kilise'ye kar ald ve almas beklenen baz nlemler kar
snda " Katoliklere Kilise ve Tanr huzurunda kamamayacaklar baz
grevler ve zorunluluklar dmektedir," diyordu. Bu zorunluluklar her
eyden nce ve hereyden fazla, dua etmekti:
Agr gnahlarm zdan tr nedamet getirmeyi bilmedik. Hayrl davann za

fere ulamasn diliyorsak, davranlar m z dzeltmeliyiz. Kendimizi DoQalclk
ruhuna kaptrdk, oysa dertlerimizin devasn Tanr'da aramalydk.
I spanya'nn "sevgili Ortaa" na tutkun kardinal, lkenin selameti

iin, bireysel duatarla yetinmeyip topluca ayinlcr dzenlenmesini dili
yordu. Dinsel grevlerinin ardndan Katoliklerin siyasal grevlerini de
belirlemeyi unutmuyordu, nk " sa'nn dmanlar kararl admlar
atarken Katalikler ellerini kavuturup oLuramazlard". Ne demiti Papa:
Din ve kamu dzeni tehlikeye dtnde kimsenin hareketsiz kal
maya hakk yoktu. '' Katolikler yneLim i dmanlarnn ellerine brak
mamalyd lar. Kurucu Mecl isler oluturulurken, Kilise, Katolikler ve
tm ulus iin son derece vahim kararlarn alnmas yaknken, o buna
lml karars zlk annda her Katal ik kendi sorumluluunu tartmak, g
revini cesaretle yerine getirmek zorundadr. Siyasal parti ayrm gzet
mcksizin, tm Katol ikler smsk bir cephe oluturmaldrlar. Dinin
haklar tehlikeye girdiinde herkesin mutlak grevi onu elbirliiyle sa
vunmak ve kurtarmak ur". Bu partiler st nitelikteki ilk ortak grev ,
ne olursa olsun, Krw:u Mcclislcre, Kil ise'nin haklarn ve dzeni ko
ruyacaklar kesin olan adaylar sokmakt. Aslnda bu garantiyi veren
aday, Kralc olabilecei gibi, Cumhuriyeti de olabi lirdi.
Bylelikle l spanyollar siyasal rejimin stnde, " K ilise'yi savunan
Katolikler" ilc "tekiler" olarak, ikiye ayrlyordu.
Kardinal Segura'nn devlet ilerine ve gnlk politikaya dorudan
kart bu bildiri byk sorun yaratt. nk dinsel makam "kar

saf'n adna deil, daha st dzeyden, Tann adna ie el koymak ve vic
daniara hkmetmek peindeydi. Cumhuriyet hkmeti, areyi kardinali
yurtdnda bir greve atayar.tk spanya'dan u7.aklatnnakta buldu; ne
var ki Segura olay, uzad gitti, herkesi ypratt.
Uyuyan Hal ruhu yeniden uyannt bir kez. Kar tarafn an
ulannn buna iddetli tepkisi de kiliseleri atee verrnek oldu. Sonra
daha birok ey oldu ama, ikinci Cumhuriyet'in yazgs o gnden izil
miti denilebilir.
Kiliseler atee verildiinde Sava Bakan Manuel Azana'nn yorumu
u oldu: "Bir tek Cumhuriyeti'nin yaam Madrid'in tm manasurla
nndan <Wa dcgerlidir."
Ekim aynda babakanla getirildiinde de byk yanklar yapan -
ve iddetli tepkilere yol aan- nl sylevini verdi Azai\a:
Ispanya Katolik olmaktan kt. Dolaysyla siyasal sorun devleti, lspanyol

halknn ulatg bu yeni tarihsel aamaya uygun decek biimde dzenle
m ektir.
Ispanya'da milyonlarca dindar bulundugunu tartmyorum ; ama bir lkeyi, bir
halk, bir toplumu dindar klan ey dindarlarn ya da dinsel inan larn saysal
toplam degildir, o insanlarn zihinsel rnlerinin biimidir, kltrlerinin izledigi
dogru!tudur. Bu yzden, Ispanya'n n bugn Katolik olmaktan ktgn sy
lememe yol aan nedenler, eski I spanya hakknda bunun tersini sylemem iin
geerlidir. XVI. yzylda Ispanya Katolik'ti, oysa lkede baka inanlar besle
yen ok sayda ve nemli kimseler vard -ki bunlarn baz lar i spanyol yaznnn
yce doruklarn oluturmutur-, imdiyse milyonlar ve milyonlarca dinibtn
Katolik lspanyol'un varl gna karn, Ispanya artk Katolik bir lke olmaktan
kmtr.8
ki ay sonra hazrlanan yeni anayasa ayn dorultudayd: Kilise ile

Devlet birbirinden kesin olarak ayrlyor, inan zgrl gvence
altna alnyor, Cizvit tarikat datlyor, boanmaya izin veriliyor,
dinscl temcle dayal eitim kaldrlyordu. Bunlar ve Kilise'nin gcn
dizginlemeye ynelik daha baka maddeler ylesine bir k yaratt ki,
ikinci Cumhuriyet'in kendi iindeki hkmet bunalm bile g at
latlabildi. Yine de yeni anayasa bcnimsendi, Azai'a'nn A ccion Repu
bliwna (Cumhuriyeti Eylem) Partisi'yle, Partido Socialista Obrcro
Espaiol'un (lspanyol Sosyalist i Partisi) birlikte yrtecekleri iki
yllk "Reform dnemi" a ld.
"spanya, zgrlk ve eitlik ilkelerine gre dzenlenmi bir de

mokratik emekiler cumhuriyetidir" diyen anayasaya dayanarak her
alanda yapsal yenilikler getirildi: soyluluk sanlan kald rld, ordu
mevcudu azaltld, blgelere kendi zerklik statlerini isteme hakk ve
rildi, bylece Katalonya Generalitat ad verilen zerk ynetimine ka
vutu, egitim gelitiriidi ve agcllaurld. Toprak refonnunda nemli
admlar atldysa da istenilen oranda etkin sonularn alnd sylene
mez.
Sonulara gelince... Azai'la hkmeti olanca iyi niyet ve kararll
gna karn halk ynlarm mutlu edemedii gibi, burjuvalarn da
gvenini kazanamad; sag kesimi kendisine dman ettii gibi, sol ke
simi de karsna ald, giderek her iki yandan da saldnlara hedef oldu.
1 932'de Genenil Sanjurjo bir darbe giriiminde bulunduysa da baa
rsz kald. 1 933'te krsal kesime yaylan anarik eylemler ve kanl a
yaklanmalar yine kanl biimde bastnld; hkmet durumu denetleye
bilmek iin kendi kann bulunduu "Cumhuriyet'i koruma yasa
s"ndan yararland, kendi kurduu zel timleri kulland, tyler rpertici
iddet olaylan yd.
kinci Cumhuriyet'in umutlu atlm dnemi de bylelikle sona erdi.
Ypnnan A7.ai'la hkmeli ekildi, 1 933 seimlerini saclar kazand ve
iki yllk bir "Restorasyon dnemi" ald: Balatlan tm reformlar
durduruldu, atlan admlar geri alnd, toprak refonnu uygulamasna
sessizce son verildi, darbeci general Sanj urjo ve arkadalarna af
karld, dinsel eitimin laik eitime dntrlmesi ertelendi, dinsel
tarikatlar eski eitim merkezlerine yeniden kavutular.
Sac gler bir yandan Parlamento dnda da hzla rgtlenmcdey
diler. Dorusu dnemin Avrupas'nda da totaliter rejim rneklerinin ek
siklii ekilmiyordu.
ounluktaki CEDA'nn bakan Jose Marfa Gil Robles ao;lnda de
mokrasi yanls deildi, Krall geri gelinneyi daha ekici buluyordu
ve lkede ilk faist rgtlenmeyi balatan kii oldu. 1 934 Nisan'nda
El Escorial manastrnn duvarlar dibinde, Accion Popu.Lar (Halk Ey
lemi) kuruluunda rgtlenmi 50 000 yanda kendisini zgn
narlar, trenleri, niformalar, sloganlaryla disiplinli ve rktc
bir topluluk olarak selan ladlar.
spanya'da Faizm modasnn ilk belirtisi deildi bu, sonuncusu da
1 86 SPANYA: RlR BAKA AVRUPA
olmayacaku; nk asl tutunan ve kk salan rgt Diktatr Primo de

Rivera'nn Falange Espanola's olacak ve teki benzeri rgtleri kendi
evresinde toplayacaku. Toplumda u ya da bu nedenlerle ezilmi, ay
lak, fke dolu, eitimi yetersiz -ve korkun bir vurucu g potan
siyeli oluturan- birok gence, ekici eyler sunuyordu rgt: etkile
yici, parlak sloganlarda dile getirilen kolay, kesin yarglar ve istekler,
iddet ve lm l irizmi. lm ycelten, ama gl, coturucu, hzl
tempolu marlar, zaferle dalgalanan bayraklar, kanlmaz saylan bir
kavgaya hazrlk, "vatan uruna" can verme dile i ; tm bunlar ! span
yol kltrnde yzyllardr ba keyi tutan mistik ei l i m lerle, lm
de gerei bulma, lmle ycelme kavramlanyla kolayca uyum sal
yordu.
Bu trmana 1 934 sonbaharnda Katalanya ve kuzeyde Asturias
blgelerinde bir devrim dalgas karlk verdi. Byk bir iddetle bala
yan olaylar ordu tarafndan daha byk bir iddetle bastrld. 935 ya
znda sol kesimdeki eitli gler Frente Pop u/ar da ' (Halk Cephesi)
topland. Yeni seimlerin zorunlu olduu 1 936 yl balarken iki yan
dan da sava lklar ykseliyordu, herkes en kt olasl dnr
olmutu. Unarnuno uyaryordu: "Bir gn gelecek, amurdan bir put ya
da tatan bir ha uruna biz Habil ile Kabil gibi birbirimizi boazlaya
caz".
spanyollarn bak a lann aktanrken, ilgin bir noktaya dein
meden gemeyelim: kendi kavgalarnda yan tutarak destek veren Avru
pa glerine kar sonradan bel iren bir tr hnca. rnein Vicent Vives
olaylar zetlerken sulayc bir tavr taknyor:
I spanya denen bo{la postunun derin atiakiarna merhem srmek iin iddeti
ho gstermekten baka are bulunamad : Hitler Almanyas"ndan, Mussolini
l talyas'ndan, Dollfuss Avusturyas'ndan , Stalin Rusyas'ndan, hatta 1 934
ubat'nn Fransas'ndan renilen iddeti. Avrupa I spanya'nn stne ulland,
gzlerini bulandrd, hem san hem solun devrimci bir zihniyette kaca{l kor
kun 1 934 bunalmna ini onu. Bylelikle, tpk bin bir su damlasnn toplanp sele
dnmesi gibi, l spanyollar 1 936 Temmuzu'nun dramatik frtnasna doru s
rklendiler.
Ben olaylar , Bat Avrupa'daki toplumsal ve siyasal hareketlerin, henz feo
dal eilimlerinin byk blmn koruyan, azgelimi bir lkeye yans malar ola
rak nitelerneyi yeliyorum. Nasl 1. Dnya Sava'nn Avrupa'daki sarsns Rus
devriminde billurlatysa, byk ekonomik bunal mn sarsntlar da dertli
l spanya'da, yalnzca salam toplumsal ve ynetimsel yaplarn eksikliiyle
aklanabilen tutku frtnalar yaratt . I spanya'nn uursuz yazg sn hazrlayan

-hazrlamasa bile su ortakl eden- Avrupa iken, sorumluluun ykn
l spanyol halknn omuzlarna bindirmek, bizimki gibi yce cokularla dolu bir ta
9
rihi, bir alaklk damgas vurarak kapatmak olur gibi geliyor bana.
Guillermo Cabanellas'n gr as da ondan pek farkl deil:

l spanyol I Sava, bir l spanyol savann, bir l spanyol atmasnn patlak
veriiydi, Avrupa onun douuna da, geliimine de ancak olumsuz bir katk
yapmtr. Bunun bir nedeni lkenin perian durumu, bir nedeni de l spanyol li
derlerinin stste yaptklar hatalard, nk onlar Avrupa'da sorunlarna bir
zm aramyorlar, kendi gr ayrlklarn ve dmanlklarn bsbtn derin
letirmenin yollarn aryorlard. Bir nedeni de, 1 936'nn alkantl l spanyas'nda
kendi sorun larn zmek ve yeni sava silahlarn denemek iin enfes bir
atma alan bulan Avrupa'nn bilinsiz ve gz kanl bencilliiydi. 1
ubat aynda seimler yapld ve denge yeniden beklenmedik

biimde deiti: Halk Cephesi iktidara geldi, Manuel Azai\a cumhur
bakanlna ykseldi.
Ama anari, azalmak yle dursun, doruga trmand, kavga sokaklan
sard. "Trajik ilkbahar" diye anlan aylk dnemde kamuya ve kiile
re ait binalara, evlere, kiJiselere saldrld, yzlerce suikast yapld, 74
kii ldrld. Yirmi be milyon spanyol, eli kolu bal, bir tr ka
dercilikle Sava' bekliyordu aruk. Yine de Sava kolay kavranr
ey deildi.
Rafael Abelle Bermejo o gnleri yle anlatr:
l spanyollarn, lkenin bir i savan dehetine gmlm bulunduunun bilin
cine tam olarak ne zaman vardklarn belirlemek gtr. O gnlerde siyasal ka
lplar basite indirgenmiti. kavramlar ilkellemi, yalnz dost- dman ikilemi ile
kar1t olmann rahat konumu kalmt. I nsanlarn nermeden ok yadsmada bir
letikleri zamanlarda olduu gibi, "Faizm'e kart" ya da "Marksizm'e kart"
damgas kolaylkla vurulabiliyordu. " I spanya ile "Kar- l spanya"nn yzyze
bulunuu evrensel saylan ya da u lusa paylalan baz deerlere olan tm du
yarln yitirilmesine yetmiti . D gzlemcilere gre, biz l spanyollar kktenci bir
kardk konumuna girmilik artk. Bana kalrsa yine de I Sava kanlmaz
11
deildi.
VE TOPLU ILGINLIK PATLAK VERYOR
1 3 Temmuz'da muhalif lider Calvo Sotelo ldrld.

I 7 Temmuz'da Afrika ordusu Cumhuriyet'e kar ayakland. Ertesi gn
General Frdnco, lspanyollara hareketin anlamn ve amacn aklayan
bir radyo mesaj verdi.
Cumhuriyet hkmeti olay iddetle knarken, durumun arln
farketmiyor ya da farketmemi grnyordu.
Bu arada ordu birlikleri yarmadann birok yerinde, Leon, Galicia,
Eski Kastilya, Navarra ve Arag6n'un bir blmnde isyanetiara kat
larak kendi evrelerinde durumu denetim altna aldlar. Buna karl k
Madrid, Barcelona, B ilbao, V alencia gibi byk endstri merkezlerinde
baarl olamadlar ve duruma Cumhuriyetiler egemen oldu.
I ki taraf arasndaki sz dellosu, tutumlarn sertlefmesi, atfmann patlak

vermesi iin zemin hazrlyordu. Cumhuriyet hkmeti !falacak bir gafletle o
atfmay daha kmadan bastrabileceini umuyordu ; isyanclar da ondan geri
kalmayan bir gafletle, birka gn iinde zafere ulaabileceklerine inanyorlard,
hkmet merkezini ele geireceklerdi, olup bitecekti! Bylece son dakikadaki
dn ve bar olanaklar bile bile harcand, l spanyol toplumu bir toplu lgnlQa
tutulmuf gibiydi.
Ayaklanmay izleyen ilk gnde arpmalar lke asndan en kt sonucu
verdi : Ayaklanma baarsz olmutu, ama tmyle bastrlamamftl. Hkmet ilk
denemeyi atlatm!ft, ama duruma tmyle egemen olamamt. 28 Temmuz ta
rihli bir milliyeti Burgos gazetesi, "Birliklerimiz Madrid'e bir gnlk mesafede"
diye mjdeliyordu.
Mcadelenin ksa srecegi dncesi, iki tarafta da Temmuz'un son haf
tasnda ve Agustos'un ilk gnlerinde ylece srd. Boa postunun paralan
mas gelip geici bir olaym gibi grnyordu, gecikmesi olanaksz bir kararla
herey yine eski durumuna dnecekti herhalde. Ancak, o paralanma olayna
alfmadklar yerlerde yakalananlar, ya da kendi yerlerinde bulunmakla birlikte,
dfncelerinden tr kendilerini tehlikede duyanlar ilerin ktye gittiQini se
zinlediler. yer deitirmeye baktlar: Henz snrlar belirlenmi, siperler kazlm
deildi. Huelva ya da La Coruial balklar tekneleriyle Malaga'ya, Asturias'a
gidip, dnceleri kendininkilere benzer kimselerin yanna sndlar: ailesi "te
yanda" kalanlar ailelerinin yanna kotular.
Gnler getike iki taraf n haberleme a nda kopukluklar duyulmaya ba
lad; demiryollar, telgraf telleri kesiliyordu. Ve ac bir bilin yava yava yer eni:
I spanya birkan iki olmaktayd , Sevilla'dakiler Malaga ile, Madrid'dekiler Zarago
za ile konufSmaz olmuflard . atmann ilk gnlerinde tm l spanyollar ayn rad-
yo mesajlarn dinleyerek olaylar gerek yzyle izleyebildiler. ok gemeden

"kar tarafn radyosunu dinlemek" ar bir sua dnecekti.
syanclarn hkmet tarafndan dinledikleri son radyo mesaj, Inda

lecio Pricto'nun u szleri oldu:
Bu ayaklanmay balatan ve ynetenlerin iine dtkleri korkun yanl,

gerekleri de{lerlendirmeyi becerememekten ileri geliyor. Ben soruna bir de on
larn, isyanclarn bak asndan yaklamay deneyeceim. Diyelim hibir kii
sel h rsiar yok da, Cumhuriyet rej iminin yanl yollara sapt{lna, lkeye zarar
verdiine inanyorlar. Ama acaba hi dnyorlar m ki, kendi verdikleri zarar
onun bin kat, bu paralanm vatann barnda atklar korkun yarann, sine
mizi dOnyann gzleri nne seren o muazzam uurumun yannda o zarar hi
kalr.
Dmana derim ki: imdiden yenik dm sayl rsn. Sorumluluunu dn
bir kez. Kendi yreini yokla, gnlnde seni bu mcadeleyi srdrmeye
zendirecek bir eye rastlayabilir misin acaba? Mcadeleye devam diyorum ,
nk teslim olaca mz hi umma. Cesetler geecek eline, tutsaklar deil.
ok gemeden herkes kendi radyosuna Sahip kt: Milliyetilerio

tarafnda yalnz Sevilla ya da Burgos radyosu, Cumhuriyetilerio ta
ntfnda yalnz Bareelona ya da Madrid radyosu dinlenebiliyordu.
Ne gariptir, savan ilk aynda lspanyollar birbirlerini ldrmeye ayn bayrak

altnda, ayn mar syleyerek gittiler, ulus ikiye blnmt ama Devlet, en
azndan simgeleri asndan, hala birdi. Ancak bu da uzun srmedi, Milliyetiler
yeri g de{liik bir marla titretmeye baladlar, Cumhuriyetilerle hibir ortak
yanlar kalmasn diye yeni bir bayrak da edindiler kendilerine.
Bu arada, iki tarafn szlnde "cephe" ve "cephe gerisi" birbirinden ayr ld.
Cephe meydan savalarn n verildi{li yerdi. Ikiye blnm l spanyol halk ata
larndan kalma bir atee tutulmutu, toplumsal ztlamalarn atalardan kalma bi
rikimiyle sarsld, atalarndan kalma lgnca cokusu, fkeli tutkusu ve zalimlii
canland. Yine de ilk zamanlarda "cepheye, gidiyorum" derken bir ulusal davay
silah zoruyla zmeye gittiklerini dnyorlard. Da n k cephelerdeki o ilk
arpmalar sokak atmalarnn geni bir alana yaylm biimiydi. Balang ta
kimse "savaa gidiyorum demiyordu; o szler ancak daha sonralar, I Sava
durumu zihinlerde berraklap gnll savalarn says atmay srdrmeye
yetmez olunca aza alnacakt. .
Cephe gerisinde ise durum daha belirsiz, bu yzden de daha korkuntu :
"Dman ierideydi, kaamayaca bir embere skm kalmt. O dman
bir yanda "Faist"ti, te yanda "Solcu". Birinciler renklerden maviyi setiler,
tekiler krmzy : bylelikle "dost"u "dman"dan ayrt etmek daha kolayiam
SPANYA SPANYA'YA KARI 1 9 1
oldu. Dne kadar dost denenlerden selam esirgenmeye baland; derken

"temizlik" gerei ortaya kt ve Temmuz aynn ortasnda snrn yanl yannda
kal m olanlar bunu canlaryla dediler. I Sava'n vaheti cepheden ok
cephe gerisinde yaand . Kimileri, cann ya da maln tehlikede grnce kendini
kurtarmak iin muhbir oldu, kimileri meslek hayatndaki, aktaki, kariyerdeki ra
kiplerini ortadan kaldrmak iin bu yola sapt. Acmaszlk, hatta sadizm her
dzeyde, alt snflar arasnda olduu gibi doruklarda da gsterdi kendini. Kimileri
cephede lmekte rise cephe gerisinde kalp ldrmeyi yelediler: Temizlik ha
rekatn da birilerinin yrtmesi gerekiyordu nasl olsa. "Halk"n ya da "Tanr"nn
dmanlarn yeryznden silmekten baka da are grlmyordu.
Austos ortalarna gelindiinde, Cumhuriyet yneticileri isyan bastrma
umutlarnn suya dtn kabullenmek zorunda kaldlar. Pek ileri grl
deillerdi; isyanclarn, umutlar krlnca, yalnzca I spanya'y ilgilendiren bir olay
zmiemek iin yabanclardan yardm i steyebilecekleri olasln hi hesaba
katmamlard.
Oysa Faizm'in kol gezdii 1 936 Avrupas'nda hi de g deildi bu. ok
gemeden "Milliyeti" diye anlmaya balanan blgede, Sevilla'da, Salaman
ca'da, Avila'da Alman ve italyan uaklar grlmeye balad. Deutschland zrh
ls gelip Galicia'nn La Coruia !imanna demirledi, ziyaretinin tek amac nezaket
deildi. Birka gn sonra General Millan Asray Belediye Saray'nn balkonunda
sylev verdi, iki yannda iki Alman deniz subay, lkelerinin isyanclara verdii
kaytsz artsz destei temsil ediyorlard.
Milliyeti tarata yardm amacyla yaplan yabanc mdahalesi zerine, ayak
lanma savaa dnm oldu. Gariptir, I Sava'n gerek yz ilk anndan
balayarak yabanclarn ie karmasyla ortaya kt: Biri olmasa br de ol
mayacakt. "Yabanc istilas" Cumhuriyetilerio direnme gcn arttrd gibi,
gc yetersiz kalan Milliyetilerio teslim olacak yerde aka savaa girmesine
olanak verdi. Bylece Avrupa'da totaliter rejimlerle demokrasiler arasnda sren
kavga I ber yarmadasna srad, askerlere verilen Alman ve i talyan yardm ile
ride onlarn benimseyecekleri siyasal modeli de belirlemi oldu.
Bir daha birlemernek zere paralanm olan, alevler iindeki o I spanya'n n
iki ayr grnm vard : Birinde herey yceltiliyordu, insanlarn soylu ideolojik
davalar uruna lme gittikleri bir lkeydi oras. Dnyada hayranlk uyandrd bu
grnt, teki lkeler de ilkel bir alglamayla " Faizm'e kar halktan yana"
karak, ya da "Hristiyanl savunmak zere alan Hal selerine katlarak"
tavr koydular; nk yzeysel gzlemlere byle grnyordu I spanya'daki
sava. Gerek ise ok daha karmakt. Ne olduysa oldu, savamz dnyada
"byk ideolojik savalarn sonuncusu" olarak yankland.
Obr grnmnde ise. zafere ulamann tek aresinin baz dnceleri, on
lar besleyen kiileri ortadan kaldrarak yoketmek olduu inanc baskn kt.
Kimileri suortakl etti, kimileri korkup sindi, kym bir taraha hesapl bir plan
erevesinde, te taralta gszlk ve kargaa iinde srdrld. Alakln
Solda: I Sava srasndaki yzlerce kymdan yalnzca biri.

byle dehet verici bir biimde benimsendii o onamda, vicdannn buyruuna

uyarak sesini ykselten bir yetkili de kmad deil. Ama o ses "lde leryar o
larak kald . 8 Austos gecesi radyodan u mesaj verdi lndalecio Prieto:
"Dnya demokrasilerinin hakl olarak knadklar otoriter rejimler Ispanya'da
kurulmak istenen vahet rejiminin yannda kendi halinde, babacan hkmet
biimleri olarak kalrlar. Ama dmanlarmzn elindeki topraklarda olup biten
korkun eylerin trajik ykleri ne denli inandrc olursa olsun, siz onlar taklit
etmeyin. Onlar ahlaksal tutumunuzla, gnlnzn geniliiyle yenin. Sava
iin gl gsler istiyoru m , elik gsler, evet, ama ilerinde insanlarn
aclar karsnda titreyebilen duyarl yrekler arpsn".
Ne yazk ki bu szler ne yank yapt, ne kar lk buldu. ! spanyollar ortak bir
lspanyolluk kavram evresinde toplanma ansn yitirmilerdi artk. Cephelerde
ve cephe gerisinde halkn yaantsnda ve lmnde sava iyice yer etti :
dehet, kan, gzya dolu bin gn bekliyordu l spanyollar . 1 2
Ayaklanmadan nce birka bin olan Falanjist says y l sonunda

milyona ulat, hepsi de "tehdit alundak i " geleneksel degerleri, dini,
kamu dzenini savunma iddiao;ndaydlar.
lin asl i lgin yan, ayaklananlarn da balangta Cumhuriyet'i sa
vunma iddiasnda olmalaryd. Franco aka bildimiiti, "spanya
Cumhuriyeti'dir ve yle kalacaktr" diye. Emeli Cumhuriyet ereve
sinde bir diktayd. Ama Cumhunyet ynetim i direnip l Sava kzn
ca planlannda deiiklik pu, uzlama grntsnden vazgeti, Milli
yeti tarafta gerici, gelertc:i, Kilise yanls eilim baskn kt.

1 6 Eyll'de General Queipo de Llano Sevilla radyosundan "Ordunun
uzun bir sre iin iktidar devraldn ve belki eyrek yzyl elinden
bmkmayacan" ilan etti.
Derken baz din adamlan hareketi "Hal Seferi" olarak vaftiz ettiler,
Kilise de aka cephede yerini ald. Aruk Milliyetiterin sallan arasn
da ayine giderken tfeini, fiekliini karp cppesini giyen rahiplere
sk rastlanr olmutu.
Cabanellas Milliyetiterin Kilise desteinden hemen yardrlanmann
yolunu bulduklarn, bylece ayaklanmadan ksa sre sonra bir ideolo
jik rota deiiklii grldn anlauyor:
Askeri ayaklanmann sorumlular olarak onaya kan kiilerde daha nce bu

lunmayan bir dinsel ynelim belirdi, yaanlan drama tanrsal bir yant aramann
yoluydu bu.
Ayaklanan generallerden hibiri daha nce dinciliiyle dikkati ekmi deildi.
ISPANYA ISP ANYA'YA KARI 1 93
Sava baladktan sonradr ki Kilise'ye bir tr ynsal yneli g(:irld, dinsel

inanlarn sergilameye o gne din hi de gerek d uymam olan ordu mensup
lar da o dalgaya kapldlar. Franco bunu zellikle gsterili bir biimde gerek
letirdi, yannda ruhsal danmanln yapan bir rahiple gezmeye balad.
Aslnda o generallerden hibiri ne geleneklerin kat buyruklarn, ne Falange'nin
kabadayca lklarn, ne keilere yakr dinsel duygular yreklerinde barn
dryorlard. Ama ayinlere katlmakta, gelenekleri gklere karmakta, kollarn
havaya dikip Falange selam vermekte gecikmediler. .
Dinin sancan Milliyetiler amt, Franco frsatlk edip devrald. Di
nibtnl ancak devlet bakanlna yceltildiinde ortaya kt, hemen para
larn stne yazld gibi: "Tanrnn inayetiyle". Mutlak iktidara doru adm adm
ilerleyerek dmanlarn ezer, rakiplerini geride brakrken, dinsel inanc da gide
rek artt , ruhunun ta derinliklerinden ykseliyormu izlenimi veren soluluk gs
13
terilerine verdi kendini.
Dinsel inancn ygnlarda byle yeni bir dalgayla kabarmas ona

mutlak iktidarn ta Katolik Kral ve Kralie'ye dayandrarak, spanyol
imparatorluunun srdrcs olarak sahneye kma olanan sagla
yacaku.
Gerekten de, yine ayn yln Ekim ayndan balayar.tk, Milliyeti
kesimde dnemin totaliter Avrupas'nda geerli olan "kiiye tapnma"
olgusunun spanyol megi balat ld. Franco " HrisLiyan uygarlgnn
yklma-;n nleyen l ider, Bat dnyao.;r n savunucusu" olarak yccl
tildi. Artk o inancn verdii gle hi,:br uzlamaya, hibir atekese
yanamadan, kayL-;z artsz teslimden baka hibir zme boyun eg
mcdcn, "ezici ve kesin zafer iin" savaacak, ycndii dmanna ac
mak nedir bilmeyecek Li.
O mcadelede en ok ypranan kurumlardan biri spanyol ordusu o
lacak, ele ge,:irilen blgelerde ayaklanmaya katlmay reddeden askerler
kuruna dizilccekti, kimi zaman sava mahkemesine bile giuneksizin.
Cumhuriyetiler de ayn senlikle karlk vereceklerd i. Iki tarartan I
Sava kurtan gencrallerin says -aralarnda ihtiyar emekliler de ol
mak zere- krk biri bulacaku: hl!psi "Ispanya iin ... "
DNEN KAFAYA DUYULAN NEFRET
Ispanya iin I Sava'ta len, yaralanan, tutuklanan, srgne yollanan,

mal iarna el konanlarn tm saysn bil mek olanaksz, ama lke
nfusunun %I 5-20'sine vardklar hesaplanyor. Aralarnda spanya'nn

yeLiLirdii en deerli aydnlar gze arpyor.
Sava paLlak vennek zereyken, hala kendi kurduu gezgin LiyaL
rosuyla spanya'nn Lozlu yollarn arnlayp AILn a'n klasik ya
pnlarn lanLmak sevdasnda olan ve 1 9 AusLos'a FalanjisLlcr'ce kur
una dizilen Endlsl air Fedcrico Garcfa Lorca'nn lm belki de
en ok bil inendir. Bir kur..mc anarisL ya da bir solcu milian falan de
ildi Lorca, ok Lannan ve sevilen bir CumhuriyeLi, genelde bir aydn
olmakLI balanamayan suu.
Burada, idam mangas nnde gereklemeyen ve Lorca'n nkinden
ok daha az bilinen bir lm, Miguel de Unamuno'nunkini akLarmak
anlaml olur sanyorum. spanya'nn geleneksel deerlerine smsk
bal, mcafizik gereksinim ieric sarslan, byk elikiterin adam U
namuno, CumhuriyeLi ve SosyalisL olmasna, DikaLr Primo de Ri
vera'nn hmna uram bulunmasna karn, balangLa HrisLiyan
l n ve ul usal bamszln savunucusu gibi grd MilliyeLileri
iLcn likle desLeklemiLi. HaLa bu nedenle CumhuriyeL hkmeLi onu
arihscl Salamanca niversiLcsi'ndeki rekLrlk grevinden almL.
Ama Salamanca kemi Mil liycLilerin elindeydi, onlar da rekLr yeni
den makamna oLUruular. Ne var ki Unamuno'nun, MilliyeLi Cep
he'nin gerek yzn grmesine ay yeLLi: "Falane'nin alyan
Faizmi'nin bcrbaL bir kopyas olduunun, lkeyi dn bir yanndan sa
ran deheL ve vaheL dalgas iinde ulusal Lopraklarn uluslararas bir
savaa sunulduunun," bil incine vard.
12 Ekim ulusal bayramnda, Salamanca niversiLcsi'nin byk sa
lonunda Loplanp spanyol uygarlnn arihini ven Lm MilliyeLi
ileri gelenlerin ve piskoposun nnde rekLr sfaLyla sylev verirken
Unamuno bu dncelerini aklamakLan ekinmedi:
Uygarl k d bir sava bu. Ben I Sava srasnda domu biriyim, ne dedi
imi bilirim. Yenmek inandrmak anlamna gelmez; insanlar hereyden nce i
nandrmanz gerekir; oysa acma duygusuna yer brakmayan nefretle kimseyi
inandramazsnz; ben burada ayrc, sorgulayc, eletirici zekaya olan nefret
14
ten sz ediyorum
Karlk olarak General M i llan-AsLray ayaa frlad , var gcyle

haykrd: "Gebcrsin aydnlar! Kahrolsun zeka! Yaasn lm!"
ISPANYA lSPANY A'Y A KARI 1 95
Evet, " Yaasn lm ! " : spanya'nn bir yarsnda bu kiilerden biri

nin szleri nlad, teki yarsnda brnn haykr. Dnen kafaya
kar krk yl srecek ncfrctin ilk patlak vcriiydi o.
Unamuno'yu gencralin hmndan ancak Franco'nun salonda bulu
nan ei kurtarabildi. Salarnanca niversitesi'nin rektrn ayn akam
ehir kulbnden "tehl ikel i bir Kzl" olarak kovaladlar. G iui, evine
kapand, bir daha da kmad. Kapsnda bir polis nbet tutuyordu. On
gn sonra grevinden yine alnd, son kez olarak.
O uursuz 1 936 ylnn son gcccsinde, kllcnmcktc olan mincsi
nin karsnda sessizce snd Unamuno. Naa Falanj istlcrin elinde
kald : Onu kendi trelerine gre grkemli bir gstermelik trenle grn
neyi uygun buldular. Sonra da Unamuno ad onyllar boyu unuuurul
du. Kukusuz o gnlerde lnierin en ackls bu olmad, ok daha be
teri de vard.
" spanyol Sava'nda kahramanlarn saysnn canilerinkinden ok
daha yksek olduunu bilmek, iimi fcrahlatmyor," dcr Cabancllas.
" l spanya'nn her yannda yz binlerce kiinin sava cephelerinde deil
de cephe gerisinde ldrldgn bilmek yetiyor. Si lahlan kul lananlar
dan baka, nefret tohumlar ckcrek daha da fazla kan aktlmasna yol
aanlarn kLn bilmek, duyduum tiksintiyi daha da arturyor. Kur
banlarn idam mangasnn nne srkleyenler, I spanya'da cezasz ci
nayet ilemeye olanak tanyan bir sava psikozu yarat ld iin yapa
bildiler bunu. Galicia'nn puslu afaklarnda olsun, Endls'n kavu
rucu gneinin altnda, Kastilya'nn kurun rengi gnn alunda ya
da Katalonya sabah larnn titrek nda olsun ... I nsanlar ldrl
yordu, nk I spanya'da artk bir tck buyruk gcerliydi: dmann k
5
kn kurutmak" }
spanyol I Sava ilkin Barcelona'da , ardndan Madrid'dc Cumhu

riyeileri n teslim olmasyla sona erdi. Milliyeilcr zafer lklan ko
paryorlanl ama, spanya tkenmi, tarihinin sfr noktasn yayordu.
Uzun y l l ar dnya salnesinden sil inecek, dkiilen karde kannn oku
iinde, kapkara bir yoksull ua n ! . ii:j, k in sava}an sonra baran
bir dnyann onasnda, Pireneler'in gerisinde, kclli kend is iyle hesap
lucak, yaralarn kendi sarmaya alucakt. Savarken yardm gr
mt ama, barta yalnz kalacak, uzun y l lar Bat dnyasndan d-
lanacaku: nk Avrupa'da Faizm trmanrken demokrasi kurmaya

kalkmu, demokrasi egemen oldugunda Faizm'e batmu. Yine de
spanyollar knarnaya kalkanlarn kimi zaman unuttuklan bir ey
vard: Avrupa'da hibir halk total iter rejime kar silah elde, yl i
sava vermemiti.
Sorgulayan, eletiren zekaya gelince ... onun yazgs belliydi. Sag
kalan aydnlardan ogu zorunlu ya da gnll srgn yolunu tuuular.
Gidebilenler, elbette. Arada gidemeyenler de vard. Onlar da susturuldu
lar ya da sustular. Susabildikleri kadar, elbcue.
spanya tarih inin bu traj ik sayfasn o srgne gidemeyen ay
dnlardan Damaso AJanso'nun -herhalde yz yl nceki Mariano Josc
de Larra'y dnerek- yazd, 1944 tarihli 1/ijos de la ira (Gazap
ocuklar) adl yaptndan dizelerlc amamlayal m:
Madrid (son istatistiklere gre) bir milyondanfazla

cesedi barndran bir kent.
Kimi geceler 45 yldr rdm

bu ukurda dnp dururwn,
frtna uu/dar, kpekler havlar, yumuack

szlr ay. Onlar dinlerim ben
saatler saati.
Saatler saati sorarm Tanr'ya, neden diye

sorarm, yava yava rmede ruhum,
neden rmede diye bir milyonu akn ceset

Madrid denen bu kenlle.
Syle bana ey Tanrm, hangi tarlay gbrelemek

niyetindesin, rm bedenlerimiz/e bizim?
DKTADAN DEMOKRASiYE,
Y ALNIZLIKTAN
AVRUPA TOPLULUUNA
"Dnsz yarn olmaz."

J. VENTURA
Gizemli bir Ortaa'a eklenen zgn spanyol

Rnesans'nn karmak damgasn her ke
sinde taya n !,(rkemli, soylu, suskun Sala
mnca ken i n ortas ndaym, katedralin
nnde. Kemi sszlatran, insanlar sokaklar
dan dev bir vakum gibi emip yokeden, kes
llfl
l" srJ .
I
IJ\1I
kin k-glge oyunlaryla meydanlarda ger-
ekst ortamlar, karabasan grmleri yara
Lan mthi sie.ua saati.
Karmda, gnein alnnda, Vali l ik binas, giri kapsnn hemen
yanndaki tarihsel mermer levha dikkaLimi ekiyor:
Bakanmz Francisco Franco
burada yaad ve Kutsal Hal Seferimiz'e
buradan komuta etLi.
Bir an, son elli yl hi gememi izlenimine kaplyorum, ktan

glgeye kayar, o karaba<ill na dalar gibi oluyorum.
Ama yalnzca bir an; nk kapnn stnde kocaman bir bez af,
ieride yeni alm olan belgesel fotontf sergisine aryor:
l SAVATA KADINLARIN ROL
Sosyalist hkmetin Kltr Bakanl 'nn toplumda kadnlarn varl

n deerlendi rmeye ynelik bin bir giriiminden biri.
Ayn yapnn cephesinde, yakn tarihe birbirine zt iki yaklam,
ayn olaylarn iki elikin deerlendirmesi yanyana; bir meydan okuma
sz konusu deil , yenisi eskisini sessizce yok sayyor. Daha dorusu

arihc karm bir yk, gemiin tmyle alm, artk hibir tehdit
oluturmayan ans.
spanya'nn her kesi dikkatli bir gzlemci iin yakn tarihin iki
an, iki siyasal rejimi, iki ideolojik gr simgeleyen gstergeler
le doludur.
Prado Mzesi'nin karsnda, Franco ann merkeziyeti, ahlak,
Katolik politika ve kltr anlayn zetleyen byk bir ta yaztta
unlar okunuyor hilia: "Politika Katolik olmaldr, yani evrensel; Kut
sal Roma Kilisesi'nin gsterdii dorultuda olmaldr, yani tck. Kltr
de tck olmaldr. Geleneklerden gelmeyen herey alntdr. Doa
gnaha gtrr, tembellik ve yalnzlk hastalktr, herkes maneviyat
gelitirsin, dostluk ve diyalog iinde."
Bugnk spanya'n n laik ve oul kltr anlaynn, dnyaya
ak, somut, gereki deerlere .dayanan politikasnn am tersi. span
yollar artk bu tr eyleri ylesine am, ylesine unutmu grn
yorlar ki, sylediimde o tmeeleri nereden bulduumu sordular nl
bir tedirginliklc; yaztn orackta, bakentin gbcindc durup durduu
na neredeyse inanmak istemediler.
Bugn, l Sava galiplerinin krk yllk diktasndan sonra, o savan

demokratik seimlerle ibama gelmi maluplar ynetiyor lspan
ya'y. Btn toplum sal deerler, btn anlay grnrde eskisinin
tam tersine dnm durumda. 1 988 Mays'nda Juan Luis Cebrilin ls
anbul'daki syleimizde yle zctlcmiti deiimi: " I 93 l 'de Azaila
'spanya Katolik olmaklan kt' dedii zaman bu henz doru deildi,
ama imdi doru artk."1
General Franco'nun lmn izleyen on yl lk dnemde spanya bir
mucize gerekletirdi: Yabanc gzlemcilerin yeni bir i sava ya da
Latin Amerika tipi darbeler bekledikleri yerde, Byk Britanya tipi bir
Parlamcnl':r Monari dodu; lke dikadan demokrasiye, yalnzlktan
Avrupa Topluluu'na geti, saygn bir devlet olarak baL dnyas iin
deki hak cuii zgn ve gl yeri ald, imdi .arihsd birikim inden
gelen kozlarn zekice kullanarak yeryzndeki imrenilccck konumunu
pckitirmcde. Son yllarda BaL'da "spanyol mucizcsi"nden olduu gi
bi, " Avrupa'da spanyol modeli"nden ve. "Sosyalizme spanyol yolu"n-
DIKTADAN DEMOKRASIYE, YALNIZLIKTAN ATNA 1 99
dan ilgi ve hayranl kla sz edildiini sk sk duyduk.

Nasl olabildi bu?
Yani bu lke kanl bir karde kavgasndan sonra kp kalan ve
dnyann knad, iinde yaayanlarn um utsuzca bunald bir dikta
dan nasl oldu da kansz-devrimsiz-cksiksiz bir dcmokrao;iyc geti; gele
neksel toplum ve kltr deerlerini nasl altst etti de yine herkese
yaama hakk, dnme zgrl brakt acaba?
Ve acaba herey bu denli basite indirgenebilir, bir kesin k-glge
clikisindc alglanabilir mi?
Son blmm zde bu sorulan yantiayabilme abas iinde, eldeki
tck gven ilir yol u izlemeyi, olaylar Iber yarmadasnn kendine zg
gcliini iinde irdelemeyi dcncycceiz.
I lkin yanlllayalm: Hayr, hibir ..y hu denli ba<>ite indirgenemez.
Ne Franco dnem i, ne sonras . cli... l i lleer yarglarnn gstergele
rinin yanyana yer almalan uzun bir biri kimin, o biikimin dorultu
sundaki bir evrimin sonucu. O elikili birliktelik Ispanya tarihinde
allmadk bir durumun, bir tarihsel uzlama'n n simgesi diyebiliriz.
Ya da elikiler diyan Ispanya'nn son byk elikisi bu: sreklilik
iinde kkl deiim. yle demi olmal lspanyollar: " Baz eyleri
koruyalm ki herey deicbilsin".
Franco dneminin kalntlanna her yerde rastlanyor. Abartlmayan,
hatta dile gctirilmcyen, sessizce kabullenilen bir gemi, "gemilii"
lsnde kabullenilen.
niversiten in nnde, Sava' kazananlarn Zafer Tak yerinde;
eski rejimden kalma bozuk paralar hala dolamda; I. Carlos'tan
balayarak Ispanya krallarnn yaadktan, Franco'nun da otuz be yl
saltanat srd nl El Pardo saraynda ondan "eski Devlet Bakan
m z" diye ll bir saygyla sz edi liyor -lspanya'nn gemiine
gsterilen bir sayg bu-, ama imzas, resimleri, anlar kapdaki turis
tik ewa arasnda krallarnkileric birlikte "satta" deil. Unututmak is
tenen bir Dvl.:t Bakan o. Ama ille hallrtamak isteyenler ol ursa, kent
tc herhangi bir krtasiyecide resmini de amblemini de bulabi lirlcr, hi-

bir ey "yasak" deil ls1xn ya'da.

Franco dneminin toplumsal ortamn bylcyici bir duyarlk ve ti
tizlikle pcnleye aktaran Manuel Guticrrez Arag6n, spanyollarn eli
kili tutumunu yle aniatmt bir kez:
Filmi ektiimda itiraz ediyorlar, zellikle genler, aman ne skc, baka ey

kalmad m dnyada diyorlar. Oysa gsterime girince hemen grmeye kou
yorlar. Elbette, bizim gemiimiz orada nk, tm yaammz; rejimi onayiayp
onaylarnamakla ilgisi yok bunun. 2
Aslnda Ispanya'da grntyle gerein ayr, hatta elikili olmas

teden beri genel geerlii olan bir ilke. fspanyollarla urarkcn sz
lere kamp grntye inanann vay haline. Ne var k i o hatay Franco
bile ilcm iti: Yatanda lrken Ispanya'y geride "smsk balan
m " br.ktna inanyordu.
Geri balarn sklna diyecek yoktu, ama spanyollar onlar a
bucak zme becerisini gsterdi ler: Toplum olarak ne istediklerini, is
tediklerini nasl elde edeceklerini kesinlikle bilmelerine olanak veren
olgunl ua erimilerdi nk. Hangi spanyol'la konusanz, en dci
ik grlerin ardnda bile scziyorsunuz bunu.
Tm evrimler gibi, o evrim de aamatarla gerekleti: Tck kiinin

diktasna bakarak Franco dnemini krk yllk tckdzc bir a saymak
spanyol toplumunun dciimini anlamaya yardmc olmaz. spanyol
lar iin, dcicn bir Avrupa'nn kysnda 40'1 yl larn, 50'1i yllarn,
60'1, 70'1i yllarn anlam farkl oldu. Ynetimin ideoloj i k temelinin
dcimezlii ve kaskat tutuculuu, uygulad tm baskya karn top
lumu balamad; evet, bireyleri, hatta kuaklar dcrinine ctkiledi, belli
bir bak as verdi, bell i duyu ve davran biimleri alad kuku
suz. Ama, bir noktaya kadar. Ayn tornadan km, hepten baml
ynlar yaratmaya da yeterl i olmad. Grnrdeki disiplin, uyum, ba
cme havasnn hemen altnda alayc, yarauc, onulmaz bir bireycilik
hazr bekler lspanyollarda, hangisiyle konusan z bunu da sezersin iz.
nl dans AnLonio Gadcs, "Insan kimi zaman bir mcLrckarclik
yerde de zgr olabilir," demiti. Her olguda ruhsal derinl ii aramaya
teden beri ynel im li olan lspanyollar, zgrln ille de dsal olma
dn ve her zaman yasa larn gvencesi alnda bulun mayabileccini
kolayca sczivcrdilcr. lk elde bireysel, isel, dnscldir zgrllik; fark
l olan, yeniyi, daha iyiyi arama atas, gcdr; en basit davran
larmzda bile kendini duyuran, cvrcmizd:kilcrc olan tutun umuzda sc
zilcn ve en azndat o dzcydcykcn kimSenin bizden alanayaca , k
stlayamayaca eydir. Siyasal grlerin serbeste dile getirilmesi da-
DIKTADAN DEMOKRASIYE, YALNIZLIKTAN ATNA 201
ha sonra gelir. spanyol halknn demir gibi bir Dikta altnda, o bask
ya inat geliimi bunun iyi bir kant saylmal.
FRANCO DNEMNDE SPANYA
40'l yllar dnyada savan ykm, sava sonrasnn yknt lar ve

onanm abalaryla geti. spanya'da da yle. u farkla ki, spanya ken
di savan yaamt, imdi de kendi y kntlaryla babaa kalm,
kendince onaryordu, dnyadan apayr, kopuk hatta dnyann tersine:
Bat'da totaliter rejimler yenik dm, yerlerini demokratik rej imiere
brakmlarken, spanya Faizm'in zaferini kutlamaktayd. Sonuta
zgr dnya tand'ndan dlanarak kendi iine kapand; bylelikle sava
sonmsnda Avrupa'ya akan ABD yardmndan da pay alamad, toparian
mas on yl gccikti. Franco'nun kurduu dzen, serbest piyasa ekono
misine de, serbestliin her eitine de kar tt; ad seim lerle tm
d gleri karsna ald, biri dnda. l Sava sona erdii gn, Papa
XII. Pius Roma'dan ses verdi: "spanya'nn ehitlerini kutsuyorum.
Dnyann selameti spanya'dan dodu".
Bu szlerle spanya'nn Tanr'nn dnyay kurtarmak iin setii a
lihli lke olduunu bildiriyordu. Rejimin resmi propaganda grevlileri
ank y llar yl o konuyu ileyeceklerdi, millete iliallah ded inineeye
kadar, yle ya, Papa Hazretleri buyurmulard bunu, yanlm olamaz
lard:
Tanr'nn Yeni Dnya'nn Hristiyanlatrlmas iin kulland en byk ara ve

Katelik inanc n n yk lmaz kalesi olarak setigi bu millet, yzy lmzn tanr
tanmaz maddeci liginin nclerine, dinin ve manevi deerlerin hereyden stn
oldugunun en yce kantn sunmu bulunuyor.
Bylece Papa Hazretleri de Franco'nun yanndaki yerini ald.

Gnmzn nde gelen kadn yazarlarndan Carmen Martin Gaite, o
yllar u szlerle anlatr:
Franco ile Papa, maneviyaln maddiyata kar atg Hal Seteri'nde yanya
na, birbirlerine destek vererek ilerlediler. Kendi aralarnda iyi geinip geinme
dikleri nemli deg ildi, eviatiarna iyi rnek olmak zorundaydlar. Sonuna dein
ayrlmadlar. Boanma diye bir ey yoktu ki: "Kzl lar"a gre bir iti boanma.
ocuklugumuzda portreleri snflarda, papaz odalarnda, resmi dairelerde,
gazete idarehanelerinde, evlerin oturma odalarnda yanyana asl durdu. Biri

beyaz takkeli, br by kl o iki yzn gzetiminde byyp yetikin olduk: O
baklarda sevecenlik, acma, dgc aramak bounayd . En kk bir disip
linsizlik kprts n yakalamaya hazr bekleyen kukulu, sert bakiard onlar.
Sava sonras yllarnda spanyol Kil isesi lke tarihinde pek az

ulaabildigi bir ayrcalkl konum edindi. Sivil ynetim onun babacan
buyruklarndan kmadgn her an yinelemesine karlk, bir tek koul
ileri sryordu: hibir bapiskoposluk makamnda rejime kart dn
ccler beslediinden kuku duyulan bir din adamnn bulunmamas. Ki
lise Devleti'ni, Devlet Kil isesi'ni bulmutu sonunda.
Yeni devletin teki iki tayc esi Ordu ve Falange idi. I Sava
balangcnda Alicante'de Cumhuriyetilerin kuruna dizdigi Falan
ge 'nin kurucusu Josc Antonio Primo de Rivera bayraklatrld, naa
mezarndan karlp devlet treniyle El Escorial'e tand.
Marlar, niformalar, sloganlar, sag kolu havaya kaldrarak zel
biimde sclamlamalar, Avrupa'nn lanetleyip pe att ne varsa Is
panya'da birka yl daha batac edildi.
Ancak, yabanc Faizmlerden kopya edilen bu ayrntlardan daha
nem lisi ve tehl ikelisi, spanya'nn kendi tarihine dnerek gelenekleri
nin en koyusuna kapan mas, "ansl imparatorluk a"na drt elle
sar larak dnyaya gzlerini yummasyd. Katolik Kral ve Kralie ilc
Avusturya hanedam Franco'nun uzak idealiydi: Ispanya'nn z drt
yz yl geride kalmt, imdi onu canlandrmak, yirminci yzyln so
runlarn zmek iin Engizisyon agnn inan dolu havasndan mcdet
ummak gerekiyordu.
"Biz Ispanya'nn gerek zne dnmesine olanak veren bir devrim
yaptk," diyordu Franco.
Yeni batan yorum lanyordu ulusal taih. Tarihsel geliimi yadsya
rak, gcn;ck ve somut olaylara dayanan deer yarglarn altst ederek:
X V I I . yzy ln tm bunal mlar, geri lemenin o ada balad unutu
luyor, Fransz hancc:tanndan ve Aydnlanma a'ndan balayamk lke
de gerekletirilen her olumlu gelime yahanc icad olarak ktlcni
yonlu. Zaten, "alemin Ispanya'ya dnan olduu" bil inen eydi. Hepsi
de ekememezl ikten ileri geliyordu, spanya'nnkiler gibi nanevi de
erlere sahip olmayan ve onlarn yerine koyacak ey bulamayan Mad
deci leri n, Libcrallerin, Masonlarn, Marksistlerin bo saldrlaryd
DIKTADAN DEMOKRASI YE, YAL NlZL IKTAN ATNA 201
Sevilla'da dinsel yortu: bu zgn kltr teknoloji anda korunabilecek mi?
hepsi: "Ta II. Felipe andan bu yana tspanya her toparlannda d

manlk la karlamtr... ve ne kadar kalknm, ne kadar bamsz
lam, bnyesini kemiren illeti ne zaman kknden kazmsa, d l
kelerdeki dmanlk da o kadar artmtr," diyordu Franco.
Carmcn Martfn Gaite, o gnlere nkteli bir dille yle tanklk
ediyor:
Reconquista'dan sonra, XVIII. yzyla dein tarih hep lspanyol imparator

luunun anl zaferleriyle doluydu; gelgelelim bundn iki yzyl nce, yiitlikten
anlamayan birtakm burjuvalarn icad olan maddi kalknmann rzgarlar
yarmadada esmeye balamt. Yakn dnemde, o hatrlamas bile esef veren
yabanc damgal Cumhuriyet'in getirdii tanr tanmazlk da ite bunun doruk
noktasyd. Yakn gemii gmp uzak gemii yceltmek Franco lspanyas'nn
en bkp usanmad uralardan biri olmutu. Bir lise rencisi ne denli zayf
olursa olsun, lsabel ile Fernando'nun, ll. Felipe'nin anl zaferlerini ezbere bilirdi
ama, ailesinin kltr belli bir dzeyde deilse Jovellanos'un, Campomanes'in
ya da 98 Kua yazarlarnn varlndan habersiz yetiirdi. O gs stavrozlu,
eli kll, gzleri akmak akmak, yan kei- yan asker birt<km kiiler vard ya,
ite bizim z geleneklerimiz orada aranmalyd. O antikalar, gncel dertlerimizin
tmnn aresiydi sanki.
Ve bizi knayan lkelerin zenginliine ve modemliine kar, yerli gelenekle
rimizin sanca ekiliyordu. Hem sonra, dnyann selameti onlardan deil, biz
den kmt. .. Hemen tarihin sayfalar kartrhyor, "yeni" Ispanya'nn medar-
ittihan saylan " ( wrupa'nn dalgakran" olma yazgs ne srlyordu. Yeni
"yeniliin" kaynaklarn ararken bile, ta Godara kadar gerileme zorunluu vard.3

Ne diyordu Franco:
Biz lspanyollar, Avrupa yaamn bize borludur dersek, hi de bouna b

brlenmi olmayz. nk bir zaman Ispanya, Avrupa iin tarihin tan k olduu
en mthi tehdidi, Islam dalgasn gsleyen mendirek olmutur.
Ispanya'nn znn Hristiyan-Mslman-Musevi kltrn bire

iminden dogduunu ileri sren Amcrico Castro srgne gitmiti. O
bireimin sonunu getiren Katolik Kral ve Kral ie'nin oklu-boyun
duruklu simgeleri imparatorluk kartalyla birlikte devlet ambleminde
yeralyordu artk. Tm yenilgiler, imparatorluun geriteyii ve k
, hepsi unutulmu, geriye yalnz sava alanlarndaki "Santiago! "
haykr, kl akrtlar, kar durulmaz fetihler kalm u .
I Sava'n ikilemi ulusal tarihe de yanstlyordu; ikiye blnyor
du lkenin gemii. Bir yanda Hal Seferleri vard, gneydeki Ms
lmanlara kar Reconquista'y gerekletiren Gotlarla balyor, Akde
niz'de ilkin Kutsal Yerlerin geri alnmasn , ardndan stnlk sala
may hedelleyen savalarla, Avrupa'da Fr.msa'y embcre alan egemen
lik savlaryla, Yeni Dnya'nn fethiyle son buluyordu. Merkeziyeti
Kastilya'nn demir pcnesinde, gerek lspanya'yd o; lkenin zyd,
ruhuydu. Ama kskan komular elbirliiyle bomulard o lspan
ya'y. te yanda Bourbon krallarnn ve Aydnlanma a'nn, birinci
ve ikinci Cumhuriyet'in spanyas vard: znden uzaklam, yabanc
tam, kendine uymayan kalplara zorlanm sahte bir spanya. te
imdi Franco o gerek Ispanya'y diriltccekti, nk kendii onun ye
niden canlanan zn temsil ediyordu, bir tr m istik birliktelik iinde.
Franco demek Ispanya demekti, Ispanya demek Franco. Bu slogan, a
klalmazl omnnda yindendi ve sonunda zihinlere yerletirildi, yeni
den din adamlarna teslim edilen eitimin temel ilkelerinden birini o
luturdu.
Ilkokul kitaplarnda yle yazyordu: "Ispanya byk bir talihsizlie
dnt, nk baz kt spanyollar onu lekelemilerdi. Franco da
savp onlar lkeden kovdu ve yurdumuzu kurard."
zetle, ulusal tarih kabasaba bir ulusalc lk adna karikatre ev
rilmekteydi. Dnyann belki de en zengin kltr hazinesini yaratm
olan Ispanya tarihini bylesine yanl lkla kesip bierek ortaya ka-
Dl KTADAN DEMOKRASI YE. YALNlZ LIKTAN ATNA 205
Sevilla Aleazar'nn i avlusu: alt kat Mariplilerin, st kat lspanyollarn elinden

km..
rlan ideolojik grnt, zamanla birok spanyol'u aslnda yrekten

bal olduu ulusal gemiinden sautacak, benliinden uzaklatra
cak, kendi geleneklerinden nefret ettirecckti. t panyol kltilrnn gele
nekleri byle lork yl abarula abartla, dcrinlik iddiasyla yinclcne yi
nclene ii bo kalplara dnccekti. Devlet biiminden gndelik gi
yim kuama, yaam biimlerine dein hereyi etkileyen, LCkdilzeleti
ren zomki kalplam:
" Kendi lilierimize uygun, zgn, panyol tarz bir klk gerekli
bize," demi Li Franco 1943'te. "ok partili rejim teki btn lkelere
oyabilir ama, biz spanyollar iin en ykc sistem olduu gn gibi
ak".
Carmcn Martin Gaite yle bir yorum getiriyor:
Sorun yalnz z de deildi, o zn sergileniiydi. "Kzllar Ispanya'y zorla

kendi benliinden koparmlar, ona yakmayan giysilere sokmulard, imdi ge
leneksel kalplardan esinlenerek kendine zg bir kla girmesinin zamanyd
artk.
Daha yl nce yaplan eylerin hibiri artk yaplamaz olmutu, kendi
aybnn silahyla intihar etmi bir yaam biimiydi Cumhuriyet dnemindeki.

Aslnda bir daha canlanmasna olanak yoktu elbette ama, gelecekte ona benzer
bir ortamn olumasna zemin hazrlayacak alkanlklarn yaermesini de engel
lemek gerekliydi.
Bunu saglamak iin rejimin ideologianna ve resmi propaganda

grevlilerine eLin ykmllkler dl: B ir yandan o kapkara yoksul
luk ve yalnzlk yllarn "zafer ve kalknma yllar" olarak gsLerebil
mek, LC yandan halka onlara dayanacak gc verecek m iLasiar uydur
mak kolay i deildi herhalde. Bu aruc bak asn kavrayabilmek
iin kendisinin "galiplerden biri" olduunu belirten Fernando Vizcafno
Casas'n, Franco'nun son yllarnda geriye dnp bak.Lgnda, 40'1 yl
larda yaplan eylere ne gibi zrler bulduunu bilmekLe yarar var:
I Sava'tan yeni km, l l . Dnya Sava'nn ateini yanbanda duyarak,

ardndan BM karar yla d nyadan yalt l m I spanya, daha sonra benzeri
grlmedi i gibi, tarihinde de eine rastlanmayan olaanst bir dnem yaad.
O gnlerde olup biten abartl, aptalca, hatta anlamsz eylerin nedenini o garip
tarihsel ortamda aramalyz.
Ben o onyla byk sayg duyuyorum ve dnyorum ki gelecein ) span
yas da ona hayranlkla bakmaldr. lke pek az zamanda bylesine gayredi bir
alma havasnda yaamtr. Hem herkes payiayordu o ruhu, bir taraf baz
ilkeler inand iin yle davranyordu, tekiler de hayana kalmak iin gereken
tepkiyi yle gsteriyorlard. lkeyi, imdi aradan otuz yl gemikan baktmz
da inanlmaz gibi grnen o bataktan kurtarmak iin elbirliiyle altk.
40'1 yllarda m oda olan iki ark o gnlerin havasn pek gzel verir. Biri diyor
du ki:
Bilmek istemiyorum komum,
sakn aniatma bana;
gerei ne yapaym ki,
d grmek daha iyi. ..
tekinin yle bir nakarat vard:
Yeni bir ey yok, Barones Hazretleri,

yeni bir ey yok, yeni bir ey yok . . .
Oysa arkda Barones Hazretleri'nin saray yanm yamalanm, ta
stnde ta kalmamt, ama "Yeni bir ey yok"tu!
Birok eyi bilmek istemeyiimiz, hep "yeni bir ey olmadn" dnmemiz
sayesinde, 40'1 yllarda biz l spanyollar -al a, bitlere, karaborsaya, bin bir
4
felakete karn- yakn tarihimizin en etin dnemini ap refaha ulatk
DIKTADAN DEMOKRASIYE, YALNIZLIKTAN AINA 207
Ne var ki bazlar -uyumsuz ve "mnafklar" elhettc- bunu baka

trl nitcliyorlar: " Yalann kurumlatrlma"" olarale
O noktada aydnlar, ister sinema ynetmeni olsunlar, ister romanc,
tutabilecekleri tck yolu ak seik grdler: Gerei, o korkulan, yad
snan, yok saylan gerei, sava sonrasnn zafer lklaryla rti
rnek istenen yoksulluunu, sfr noktasndaki toplumun aresiz rp
nn sergilemek, yurtlarna acmasz bir ayna tutarak nerede bulun
duklarn , nasl olduklarn gstennekti o yol. Ve bunu l spanyollara
zg bir gle yaptlar: Sava sonras sanaunn Toplumsal Gerekilik
akm hibir yerde I spanya'daki kadar iddetli ve ac terimiere dkl
mcd i. 40' 1 yl larn balangcnda, toplumdaki ve bireydeki en rk
tc, hatta dehet verici yanlar sergilerneyi ilke edinen Tremendismo
akmnn unutulmaz rnei Camilo Josc Cc!a'nn Pascul Duare'nin
Ailesi'diii : O yllarn ortam ve sansr hatrlanmadka anlalmas da
sevilmesi de kolay olmayan bir roman.
Ccla'nn da, ada olan baka sanatlarn da sansr bin bir do
lambal yoldan atlatarak -ou kez de atlatamayardk- verdikleri i le
tinin z uydu:
" H i kendimizi aldatmayal m, biz buyuz ite."
Oysa resmi kaynaklar bambaka tler sayorlard: "Ba cin, ho
murdanmayn, fsldamayn, yorum yapmaktan kann. I l keniz hep
u olsun: coku dolu bir suskunl ck".
Coku deil ama, yorumlamaktan kanma ve suskunluk bugn de
ou l spanyol'da, zell ik le de 30 yan stndeki kuaklarda sk
gzlcm lcncn bir tutum. Canncn Martin Gaitc yle anlauyor:
yllk sava her eit yenili kle, hak arayyla, kmldanlarla dolu Cumhu
riyet dnemiyle aramza bir uurum amt; imdi giderek iine daldmz ve ne
kadar sreceini bilmediimiz o tnelin girii, bizi ihtiyatl olmaya aran uya
rlarla doluydu.
Geriye dcinp bakmak yasakl. Sava bitmiti. Izleri apak ortadayd :
paralanm aileler. kentlerin perian varolar , yerle bir edilmi kyler, tutukev
lerini tklm tklm dolduran tutsaklar, srgne gidenler, bastrma eylemleri, mah
volmu bir ekonomi ; ama bunlar u ya da bu biimde dile getirmek yasak
lanmt. Kutsal kurtarc Fr:nco'nun zaferini gklere karan resmi kaynaklar o
felaketin sonularn gzlerde nemsizletirirken, gelecegi marlarla ycel
tiyordu. lyler kazanmlard. lke kurtarlmt. imdi onu manen ve maddeten
yeniden ina etmek grevine, i spanyol slatn hak etmek isteyen herkesin gu-
rurla katlmas gerekiyordu. O grevin etkin biimde yerine getirilmesi iin en

nemli ey paray da, eneiyi de tutumlu harcamakt : hereyi saklamal, hibir
eyi pe atmamal , gsteri yapmamal , cokulu eletirilerle tkrk harca
mayp dncelerimizi kendimize saklamalydk.
"Biz dnyaya zevk etmeye ya da birok buuvan n pek sevdii huzurun key
fini srmeye gelmedik," diyordu Franco.
Ama ne o, ne de rejimin ideologlar, elaleme salk verdikleri kt kanaat yaant
ile evramizi drt bir yandan saran karaborsa, luhu ve kirli ilerin rezaleti
arasndaki ac elikiyi demeye niyetli grnyorlard. Sradan lspanyol, kamu
ahlaknn basks ile bulank suda balk aviayanlarn giderek bsbtn irkin
leen rnei arasnda, "yiit m illetler stne nutuk dinleyerek yaamak zorun
dayd. Mutluluu aramak neredeyse ayp sayl yordu. "Bolluk"tan, "refah"tan,
"huzur"dan dem vurmak Falange ruhuna ters dmek anlamna geliyordu. Ya
amn kolayamasn dilemek, rejime ihanetten farkszd. Tersine, herkes var
gcyle o eski gnler, eski yaant geri dnmesin diye savamal yd :
"ocuklar unu anlamaldr: Hayat askerliktir, yani disiplin, zveri, mcadele,
sertlik."
Zaten onu anlamayp da neyi anlayacakt ocuklar? Evde, sokakta, okulda
gergin bir ortam, boynu bkk insanlar arasnda yayorlard. Aslnda salk veri
len tm o "cokulu suskunluk"a karn , hemen herkesin alk ektiini kabul et
meyen yoktu. stelik yakacak ne kmr vard , ne gaz.
Zafer yllar denilen o dnemde byk bir yoksulluk ektiimiz bilinen
gerektir: kuraklklar, tarm rnlerinde dler, krsal kesimden kentlere
ylan evsiz barkszlar, aksayan hizmetleri, hepsini yaadk.
deolojik propaganda yeni bir toplum yaralmay hcdefliyordu. o

cuklar anne-babalannn aldkiarna benzemeyen, geriye dnk bir
eitim almaya baladlar. Bu tutuculuk dalgas herkesten nce kadnlan
etkilcdi, toplum yaant sndan geri ekti onlar, geleneksel "aile oca
"na hapsedip, yakn zamanlara dein kiiliklerini teki Batl kadn
lar gibi gelitirmelerini engelledi:
Aslnda ana-babalarmzn ideolojisi ne olursa olsun, ilk ocukluk dnemi

mizde, genliimizdekinden daha renkli, daha canl grntlerle karlamtk
evlerimizde; eli lncilli, omuzu atkl bykannelerimizin yan sra baka tipte
kadnlar da vard o grntlerde: kadn milisler, gsterilere katlan kzlar, bursla
yabanc lkelere aratrma yapmaya gidenler. Grevlerden , Parlamento tartma
larndan, toplumsal ilerlemeden, laik eitimden, boanmadan sz edildiini duy
mutuk; tm gazetelerin ille de ayn eyi yazmayabileceini, herkesin ayn
dnceyi paylamayabileceini biliyorduk. Ama bize soylenenlere baklrsa bu
"eski tarz" eyler "imansz lkeler"de kalmt yalnz. Papa'nn dediine gre o
ralarda " Putperestliin zararl bir canlan na tan k olunmaktayd , rnein
DlKTADAN DEMOKRASIYE, YALNZLIKTAN ATNA 209
kadnlarn etkinlikleriyle erkeklerinki arasnda eitliOe yneli grOIOyordu". Tom

ktlkler gibi yine yurtdndan gelen bu eOilime kulaklarn t kamayan kadn,
"lspanyol kad n " adn hak etmezdi. lspanyol kadn zeldi , soyunun tOm
gzelliklerini kendinde toplard, "hem eski hem yeni"ydi, hereyden nce Kato
lik'ti, ilkin babas nn. annesinin, kardelerinin, ardndan kocasnn vefakar, fe
dakar, sadk yardmc s , yuvasnn meiSOi, ocuklarnn anas, rejimin temel
tayd. En yce meOi efimiz Franco'nun rnek eiydi.
Buna bakarak "bylelikle sava zellikle kadnlar yitinni oluyor

du" dersek yanlm olmayz. O baucu ataerkil toplum kalb iinde
yetien spanyol kadn savatan nceki konumuna yeniden ulaabil
mek iin onlarca yl beklemek zorunda kalacaku.
"Ismarlama bir spanya" yaratma gayretlerinin dnda, o mthi

40'1 yllara damgasn vuran baka olaylar da vard.
1 942'dc seime dayanmayan bir Meclis oluturuldu.
Zaman ilerledike Falange'nin etkisi geriliyordu. 1 944 ' e Faist se
lam zorunlu olmaktan kt.
1945'tc kurulan yeni hkmetin bir grevi de -ieride ne tr pro
paganda yaplrsa yaplsn- dnyada spanya'nn yalnzlna bir Sn
vermeye almak.u. Hereye karn, Franco yeldeirmenleri yle sava
larnayacann farkndayd ve hkmetlerini kuntrken sac glerin de
iik kesimleri arasnda usalkl bir denge gzctiyordu.
1 94 7'dc halkoyuna sunulan bir yasa ilc spanya'nn bir krallk ola
rak kalmas kararlatrld.
40'1ar sona ererken rzgar baka ynden esmeye balad. Dnyada
sava sonras iyimscrlii, yerini souk savaa brakm t , stratejik
nemi byk olan spanya'nn iddetli Komnizm kartl Bat'nn
gznde deer ka7.anmaya balad, Franco'yu dlamaktan vazgctilcr.
1 950'de spanya Gda ve Tarm rgt'ne (FAO) kabul edildi.
1 953 'tc ABD ilc ilikiler normal leti, ikili anlamalar yapld, sler
kuruldu, ekonomik yardm skn elli. Ank yalnzlk sona crmiti. La
Vonguardia gazetesine taklrsa, "Bat alemi rahat bir soluk ald".
1955'tc tspanya BM'e katld.
1 952'de yiyecek datmnda kamc uygulamas kalkt, ekonomide
kendi kendine yeterlilik ilkesi brakld, da al balad, yabanc ser
maye yaurmlarna kolaylklar getirildi, lke uluslar.ras ekonomi ku-
rulularna girdi. 957'de kurulan yeni bir hkmelle Avrupa ile b

tnlemeyi saglayacak teknokratlara geni yer verildi.
1 960'ta spanyol iileri Bau Avrupa'nn endstri merkezlerine akn
etmeye baladlar; buna karlk turizm hareketi hzla geliiyordu, s
panya, o nefret edilen yabanclarn bar istilasna urad.
. Ziyareti says 96 'de 7 m ilyonu buldu, onu izleyen on ylda 30
milyona uluacaku.
Teknokratlarn baarsna diyecek yoktu: Avrupa'daki genel iyi
lemeye, tketim toplumlarnn gelimesine kout olarak spanya'nn
durumu da her gn biraz daha iyiye gidiyordu. Sonuta ABD yardm
larndan, yabanc sermaye yaurmlanndan ve turizm girdilerinden kay
naklanan refah, Franco rejimine ksa vadede istenen destei salad,
Dikta'y pekitirdi. Ama yalnz ksa vadede, nk refahn getirdigi
toplumsal hareketlilik ynlarn da almalarna ve rejimin sunduk
Ianna seenek oluturan davran modelleri bulmalanna yol ayordu.
Bu arada lkede uygulanan baskda deien bir ey yoktu, resmi
kaynaklarn dili hep aynyd, ama o dil kulaklara gl n gelmeye ba
lyordu. 955 yl sona ererken Franco, ylba mesajnda spanyollara
yle seslenmek gereini duydu:
Sizi bir tehlikeye kar uyarmak zorunday m : Kitle haberleme aralarnn

yayg nlamasyla, radyo dalgalarnn, sinema ve televizyonun zortamasyla ka
lamizin mazgallar genilemi bulunuyor. Ahlak nedir bilmeyen yabanc basn ve
yayn havalarda uuuyor artk, dardaki hava pencerelerimizden girip evra
mizi kirletiyor.
Kendi asndan kayglanmakla haklyd General: 956'da spanyol

Radyo Televizyonu kuruldu, toprak Franco'nun ayaklar altnda titre
meye balad. Giderek kendi lkesinin gerisinde kalmaya hkmlyd.
Yine de 1958'de -grlen lzum zerine- Milli 1/areketin Temel
Ilkeleri bir yasa erevesinde toplanank akland:
Ben, Francisco Franco Bahamonde, Ispanya'nn Bakan, Tanr ve Tarih

nnde sdenmi bulunduQum sorumluluklarn bilinci iinde, Krallk Meclisi'nin
huzurunda, lspanyollarn Hal Seleri'ni doQuran lklerde kaynamalarn he
defleyen Milli Hareketin temeli olarak aagdaki ilkeleri ilan ediyoru m :
. Ispanya evrensellik erevesinde b i r kader birtigidir.
l l . lspanyol m illeti iin Tanr'nn buyruuna ba emek an almaktr; ya-
DIKTADAN DEMOKRASIYE, YALNlZLIKTAN ATNA 21 1
salarnn ruhu tek gerek dini makam olan Kutsal Roma Katalik Kilisesi'
nin {lretisinden ve milli uurun ayrlmaz paras olan imanndan do{l
maktadr.
V I I I . Siyasal dOzenin temsili mahiyeti, Kamusal kurumlarn esasn

oluturur. Halkn yasama ilerine ve kamuyu ilgilendiren teki grevlere
katlm aile, belediye, sendika ve yasalarda bu amala ngrOien di{ler
temsil organlaryla sa{llanr.
Bu ilkeler, tabiatlar icab sOreklidirler, deQitirilemezler.
Ne var ki o ilkeleri paylamayanlarn says hzla artmadayd .

1 956'da niversitelerde i l k ciddi sorunlar kt, etk inliini yeraltnda
srdren gizli Komnist Partisi, ilk "ulusal barma" kampanyasna
balad. I 962'de ilk nemli grev dalgas spanya'nn kuzeyinde patlak
verdi. Ayn yl rejim kartlar Mnih'te bir ar.ya geldiler, aralarnda
eski saclar bile vard. Toplum hareketlendike muhalefet de eitleni
yordu.
ZGRLKSZ EKONOMK GELME
Bu eilimler daha sonr.ki on be yl boyunca artarak geliti.

1955 - 1 975 yllar arasnda spanya ylda ortalama %8'1ik byme
hzn tutturdu, OECD lkeleri ar.snda bu bakmdan Japonya'dan son
ra ikinci geliyordu. 1 965'te kii bana den gelir 600 dolara ulat.
Gelimi lkelerin o gnk snnyd bu; 1970'te 1 500 dolar bula
cakt.
"spanyol mucizesi" olarak da adiandolabilecek bu sre, sonunda,
Avrupa'da grdmz en arpc sosyo-ekonomik deiime yol at.
70'1i yllarn sonunda spanya'da yaplan otomobil says l ngilte
re'dekini geecekti; ucuz igc ve yabanc teknolojinin topluca be
nimsenmesiyle kuzeyden gneye uluslararas yatrmlarn akn salan
d. Bu arada lkeye gelen turist saysnn lke nfusunu amas, Iber
yarmadasna akan dviz miktar stne bir fikir vermeye yeter.
6<1'1arda Fr.nco'nun Fclange'nin darack yolundan kp pazar eko
nomisine almasn salayan tcknokratlarn ardnda ise, gariptir, yine
Kilise vard, daha dorusu Opus Dei (Latince: Tanrnn Eseri ) adn
alan Kilise temelli bir rgt. Dier Katolik lkelerde de grlen, ama
zellikle lspanyol topl umuna kol kol kk salan Opus Dei, Kilise ile
2 1 2 ISPANYA: BlR BAKA AVRUPA
zdelemi deildi, ama dinsel Icadrolann modem aa ayak uydurma

abasndan kaynaklanan, doruktaki yar-dinsel kimlikli yneticileri,
ou zaman bir sis perdesi ardnda kalan, tuhaf bir Katalik kuru
luuydu; asl amac kendi anlayna uygun bir toplum oluturmaku
ve o ama uruna ekonomi ve siyasetin kilit noktalarn ele geirme
peindeydi, kapitalist toplumu kendi yntemlerinden yararlanarak din
sel yaam biimlerine yneltiyordu. ktidara ulatrdg politikaclar,
baskclkta Falanjist rakiplerinden geri kalmyorlard, ama dnyadan
kopup drt yz yl ncesinin geleneklerine gmlmektense ekonomik
kalknnay salayarak Bat'ya almaktan yanaydlar; agd degil,
aga ayak uydurmu bir cemaat'ten yanaydlar. Ayrca, rejim asndan
bakldgnda, maddi refahn ygnlann yaam dzeyini ykselterek ger
ginligi azaltacagn, politik kutuplamalan engelleyecegini savunuyor
lard.
Ama hesaplar ters sonu verdi, ok gemeden ortaya kt ki ekono
mik kalknma dinamiginin yol at toplumsal ve kltrel deiim,
spanyollar oyalamale yle dursun, demokrasi ve zgrlk isteklerini
bsbtn krklyordu. Bylelikle geri dnlmez bir yola girildi, re
jim kendi sonunu hazrlamt. Franco son dneminde oluumuna is
tcmeden yol aug toplumsal ve kltrel oulluu denetleyemez duru
ma dtil, toplumunun gerisinde kald. spanyol halk kendisini
ynetenlerden daha nce deiti ve zihnen aa ayak uydurdu. Ekono
mik byme geri tepen bir silah oldu, Opus Dei'nin teknokratlarnn
tasarladklarnn tersine, halkn politize olmasna, kendisine tepeden
yeterli grlen haklarla yetinmeyerek teki Avrupa lkelerininkine e
haklar i stemesine yol at. En iddetli rejim kartlnn ekonom ik
bymeden en fazla pay alan yrelerde gelimesi, bunun kantdr.
Opu.s'un teknokratlar duruma egemen olunca, aruk Falange unutul
mutu, ama Milli Hareket'ten hala sz ediliyordu. Gnn parolas "Ba
n, huzur, kalknma" olmutu, hani o yirmi yl nce kmsenen ey
ler. deal yurtta tipi de "kutsal davann ylmaz savas" dcldi artk,
depolitize spanyol'du.
te o dnemde toplumsal deiim badndc bir ivme kazand.
spanyollar baedilmez olmulard, yundna yolculuklar yapyorlar,
dnlerinde muzr yaynlar ve yasak kitaplar getiriyorlard. O smsk
kapal ahlak anlay hepten deiti, herkes doum kontrol hapndan,
DIKTADAN DEMOKRASIYE, YALNIZUKTAN ATNA 213
serbest aktan sz eder olmutu; kzlar m ini etek giyiyorlar, delikanl

lar salarn uzauyorlard. Turizm acentalar Pireneler'in te yanna haf
ta sonu gezileri dzenliyorlard, spanyollar bir kou gidip yasak film
leri grp geliyorlard. Grevler, gsteri yryleri alm yrmt;
kimi gazete ve dergiler ky da kede de olsa olaylara yer veriyorlard.
iyice rndan km gibiydi, papazlar bile Franco'ya kartt; en
azndan birok gen papazn polisle ve yasalarla ba derde girdi. Der
giler de sk sk cezalandrlyorlard , toplatlyor, kapaulyor, aylarca
yayniarna ara veriliyordu. Basurma eylemleri her trl serbestliin
nn alma amacn gdyordu. Ama durum yleydi ki artk toplum
bireylerinin ou rejimin dnda, yasalarn kysnda yayor gibiydi;
herkes ister istemez baz kurallara kar gelmek zorunda kalyordu. Y
neticiler bir yandayd, halk bir baka yanda
Bu arada rejim, sarsldka ayakta kalabilmek iin art arda dnler

vermekteydi: 967'de Inan zgrl Yasas karld; 969'da aruk
iyice yalanm olan Franco'dan sonra gen veliaht prens Don Juan
Carlos'un kral olarak tahta kaca kesinleti .
Ancak verilen dnler, istenilenlerin yannda pek kstl kalyordu.
gibi byyen muhalefetin yaratt alkantlara, Bask lkesi'nin
ayrlk yanls ETA rgtnn terr eylemleri de eklendi.
973 Haziran'nda yeni bir hkmet kuruldu, banda en kau Franco
yanllarndan Amiral Carrero B lanco yer ald. Kendisi ayn yln so
nunda arabasyla birlikte havaya uuruldu, suikasu ETA stlendi.
1 974 yl balarken, bu kez Arias Navarro bakanlnda bir hk
met daha kuruldu ve stesinden gelemeyecei kadar ar sorunlarla kar
karya kald . Ekonomik kalknmann hz dnyadaki petrol bunal
myla kesilmiti; Ispanya'nn Afrika'daki son topraklat BM desteinde
smrge zincirini krmaktaydlar, muhalefet ilkin Komnist Partisi'
nin, ardndan spanyol Sosyalist i Partisi'nin evresinde rgtlenme
deydi, terr trmanyordu ve Franco mrnn sonuna yaklayordu. A
r bir bunalmd bu; herkes tedirgin, herkes kayglyd, bir an sona
ermekte olduu besbelliydi, ama yerini neyin alaca bilinmiyordu.
Franco Dneminden Demokrasiye Kadar /spanyol Kamuoyu kita
bnda toplumbilim profesr Rafaci L6pez Pintor siyasal rgtlenme
lerin ve eylemlerin dnda, spanyol halknn, "sokaktaki spanyol"un
2 1 4 ISPANYA: BIR BA K A AVRUPA
o yllardaki duyuiarn ve tutumunu yle aklyor:
70'1i yllarn balarnda demokrasiye gei yolunda basklar giderek artma

dayd; ancak kimse Franco lmeden bunun gerekleebileceini ummuyordu.
Ayrca byk ounluk diktatrn yatanda lecei kansnda birleiyordu. u
da var ki Franco rejiminin edilgenlikle benimsenii gerek yneticiler. gerekse de
mokratik muhalefet asndan demokrasiye gei srecinde karlalacak risk
payn azaltmaktayd. Rejimin sonunu getiren etmenlerin banda tarihsel hak is
tekleri askya alnm bulunan blgo:lerin (Bask lkesi, Katalonya) zgrlk is
tekleri geliyordu ; 70'1i yllar ilerledike, Franco'ya muhalefet ve deiim dilekleri
yaygnlayordu ; ama ayn zamanda bunun balangta sanld kadar kolay ve
rahat olmayaca ortaya kyordu.
1 9 72'de yaplan aratrmalara gre, yetikin kentsel nfusun % 37'si
"hogrl kuak" olarak adlandrabileceimiz bir bekte toplanyordu. Bu in
sanlar, daha sonraki yllarda, halkn yarsn oluturan ve "umursamaz oun
luk" diye adlandrabileceimiz, ve o anda giderek kayglanan seyirciler duru
munda bulunan teki kesimleri harekete geireceklerdi.
O "hogrl kuak" genelde ya 35'in altnda bulunan, ideolojik bakmdan
"en az bask yanls ve politikaya en ok ilgi duyan" lml kimselerden oluu
yordu. okpartili bir dzende sosyal demokrat partilerin doal tabann salaya
cak yurttaiard bunlar.
Demokrasiye geie kar kacak ynelite, otoriter rejim yanls kesim ise
kentsel nfusun ancak % 1 4'ne karlk veriyordu. Bu oran da 1 976'dan sonra
6
bsbtn dt, gnmze dein hep % 1 0'un altnda kald.
spanya'nn demokrasi ye geiinde k i m lerin paynn daha fazla

olduunu sorduum btn spanyollar "Deiim halktan geldi," yant
n verdiler: ad ynetimin fanusu altnda toplumun her kesiminin
kendince bir evrim geirdii ve o khnem i kabuu krmaya azmcuii
dncesinde birlciyorlard. yle ya da byle, ayrntlarn tam ola
rak saptayamasa da, spanyol halk demokrasi istem iti: Krk y l l k o
toritcr rejimin verdii uyuukluk ilc, o istcc ulamann sabrszii
arasnda kararsz, skntl yl lard 70'1crin ilk yars.
Ya aydn lar? 1 975 Hazirannda bir kltr vakfnn Madrid'dc dzen
ledii yazn konulu toplantda, romanc Juan Bcnct7 yle konuuyor
du:
imdi, daha dorusu u son iki yla. yazarl k yaammn bence en ilgin
dnemine girmi bulunuyorum. Ama I spanya'da hepimizin beklemekte olduu
ve gereklemesi daha zaman alacak bir olay gereklemedike hibir ey
yaymlamak iimden gelmiyor. Sanki kabadaylk yarna girmi gibiyiz. bakalm
kim daha uzun sre dayanacak diye. Bana kalrsa teki taraf kazanacak.
DlKTADAN DEMOKRASIYE, YALNlZLIKTAN ATNA 215
Fazla karamsar konumutu Juan Benet. 39 yl boyunca I spanya'nn

Devlet Bakan ve Gcnelkunnay Bakan olarak kalan General Francis
co Franco B ahamonde birka ay sonra, 20 Kasm 1 975'tc, El Pardo sa
r.tynda ld.
Onun yaamla lm arasnda bocaladg son gnlerini karmak
duygular iinde, soluunu tutarak izleyen spanyol halkna, Babakan
Arias Navarro -ya da " Franco'suz kalm bir Franco'cu"- kzann
gzler ve ksk bir sesle, diktatrn son mesajn okudu televizyonda.
Franco, kendisiyle tam bir tutarllk iinde, I spanya'y Hristiyan uy
garlyla, kendisini de Ispanya ile zdeletirerek tamamlyordu m
rn:
Herkesten beni bai:jlamalarn diliyorum, ben de kendilerini dman m say

madi:jm halde dmanm olduklarn ilan eden kiileri bai:jlyorum. I spanya'nn
dmanlarndan baka dmanm olmadi:jn sanyor, umuyorum.
unu hi unutmayn ki, I spanya'nn ve Hristiyan uygarli:jnn dmanlar te
tiktedir.
Sizlerden birlii:ji ve bar korumanz , I spanya'nn gelecekteki kral Don Juan
Carlos de Bourbon'u bana gsterdii:jiniz sevgi ve bai:jllkla bai:jrnza basmanz
istiyorum.
spanyollar ister istemez gn sreyle kapkara bir yasa gmlmek

zorunda kaldlar. Televizyon saatler saati Krallk Saray'nda Frdllco'nun
naana son grevini yapmaya giden yurtta kalabaln gsterdi. 23
Kasm gn, her yatan tm Franco'cularn oluturduu yetmi bin ki
ilik bir kafile, grkemli bir cenaze treni ilc onu son yolculuuna
uurlad: ehitler Vadisi'ndc, dan barna oyulmu kilisenin byk
mihrabnn ardnda hazrlanan gmtc, o ant-mezar ilk ald gn
kendisinin se ip, mimar Diego Mendcz Gonzales'c " Mendcz, ben bu
raya... " dedii yere.
Saatler 14 .20'yi gsterirken Tolcdolu mcrmer ustalarnn iledii
1 .5 tonluk bir w. gmtn stne rtld.
spanya tarihinin h i bitmeyecekmi gibi gelen upuzun bir dnemi
smsk kapann t artk.
Franco'nun lmne getirilen bin bir yorumdan yalnzca birini, o

gnlerde srgnde on dokuzuncu yln dolduran Juan Goytisolo'nun
ABD'de bir solukla kaleme ald ve Washington Kongre Kitapl'nda
2 1 6 ISPANYA: BIR BAKA AVR U PA
okuduu. sonradan dnyann eitli yerlerinde yaymlanan "F.F.B'nin

ansna" balkl sylevini, trajik ve soylu spanyol duyuunun en iyi
dile getirildii rnek olardk sunuyorum. Ekonomik kalknmay sala
yan, ama insanca bir zgrlk ortamn yokeden diktann son derece
yerinde bir decrlendimesi olardk:
Baz olaylar vardr, ylesine uzun sre beklenirler ki, sonunda gerekle
tiklerinde gerekmi gibi gelmezler insana. Yllar ve yllar boyunca, milyonlarca
soydam gibi ben de bugn bekledim, yaammz nce ve Sonra, D ve
Dirili gibi i kiye blecek olan gn.
Burada onun iktidara geliinin kanl yksn ya da otuz dokuz yl sreyle
orada hangi bask yntemleri sayesinde kald{ln anlatacak de{lilim. Onun
bakanl{lnda gerekletirilen ekonomik kalknmann sonular zerinde de dur
mayaca{lm : I i snfna zorla benimsetilen sk askeri disiplin ve kyl kesi
mine uygulanan inanlmaz baskyla 60'1 yllarda lke bir modern endstri toplu
muna dnt; geleneksel ve hareketsiz bir I spanya'nn savunuculu{lunu
yapan kendi takmnn adamlarnn kar durduklar , korktuklar gerekti bu.
Bylelikle, sonuta, lenler bouna lm oldular, hayatta kalanlar ise ne
Protestan Reformu'nun, ne Aydnlanma a{l'nn, ne Endstri Devrimi'nin top
ra{lmzda yeertebildi{li baz ekonomik d&Oer1erin yceltiliine tank olmaya zor
landlar. Zincirleme de{liiklikler: otuz milyon tuistin her yl yinelenen bar is
tilas ; Ortak Pazar lkelerine y{l nsal ii g; yabanc, zellikle Kuzey Ameri
kan sermayesinin artan yat rmlar ; lkenin hzla endstrilemesi; tarm
kesiminde ilkel retim ilikilerinden vazgeilmesi. Bu byk somut d&Oiiklikler
dinamik, yaam dolu bir toplum yapsyla, eski a{llardan kalma bir siyasal st
yap arasnda giderek genileyen bir uurum aan bu nemli, elle tutulur ka
zanmlar O'nun dayand{l temelleri sarsyordu. Modern I spanya'nn hem cellad,
hem de istemeden yaratcs oldu O.
lm saatinde ben daha ok O'nun varl{lnn I Sava srasnoa birer ocuk
olan bizler iin ne demek oldugunu belirtmek istiyorum: O'nun yznden genlik
ya da sorumluluk nedir bilmeden yalanmak gibi acaip bir durumda kalrrrya
hkm giydik. Olaylarn zgr ve yetikin yaantsnda kendi kendimizi gerek
letiremedik, O'nun sonsuza de{lin izmi oldugu yola girmedike toplumun ge
lecegine herhangi bir biimde katlmamz yasakland, her birimizin alan kendi
zel yaantsna snriand ya da kiisel refahmz iin bencil kaba kuvvetin ku
rallarna uygun bir mcadeleye itildik. Art arda iki kuagn erkekleri ve kadnlar
stnde bu dzen, ykc sonular verdi; buna tam bir ruhsal ky m diyebiliriz.
O'nun kurumlatrdg bask mekanizmasyla bo{lumann olanakszii karsn
da ya lkeden grnek ya da bizden suskunluk, maskelema isteyen bir duruma
boyun egmek, hatta ilkelerimizden vazgeerek benligimizi ldrmek arasnda
seim yapmak zorunda kald k. Kk bir aznlk, byk bir cesaretle, daha
etin olan nc bir yolu seti : gizli mcadelenin byklklerini ve yoksulluk-
Dli<TADAN DEMOKRASIYE, YALNlZLIKTAN ATNA 217
!arn . Yllar yl ac, eziklik, burukluk; bu arada --o{u kez O'nun kiisel ileri
grlll)nn, hana l spanyol konjonktrnn rn olmayan nedenlerle- l
kenin genel grnm deimedeydi: fabrikalar, blok apartmanlar, turistik te
sisler atalarmzdan kalma de>gal grnm mahvediyor, otomobiller yollar tk
yor, ulusal gelir on ylda kit bana 400 dolardan 2 000 dolara ykseliyordu.
Deimeyen yalnz O'ydu: pullarn stndeki, resmi dairelerdeki portresi hep
aynyd. Oysa ocuklar delikanllk ana giriyor, delikanllar yetikinlere dn
yor, yetikinlerin salar dileri dkiOyor ve Picasso ya da Casals gibi, O
yaadka I spanya'ya dnmarneye yeminli olanlar birer birer mezara giriyorlard ,
doduklar, yaayp kendi benliklerini dile getirebilecekleri lkeden uzakta.
Koyduu sansrn yan s ra, kurdu{lu rejim daha beter bir eye de yol at :
bir zdenetim dzeneine; l spanyollar satrlarn arasnda yazp okuma gibi do
lambal bir sanata, benliklerinin bir parasn kesip almak gibi canavarca bir
yetkiyle donatlm bir sansrenn varll)n hep hesaba katmaya zorlayan bir
ruhsal fe lee.
Vasiyetinde yazd trden birka basit temel ilkeye dayanan siyasal prag
matizmi, salt ba e{lme dnda herhangi bir ideolojik ba{lllk beklemiyordu. Er
demlerin ve yararll{ln resmi skalasnda tek lt O'nun kiili{line gsterilen
ba{lllkt. Bu yzden -nimetlere ve gelir kaynaklarna kskanlkla el koyan

yozlam bir aznln yan sra- hi sonu gelmeyen bir yasal kstllk konumu-
na hkml muazzam bir yurtta kitlesi vard : oy vermek olanakszd , hk
menan farkl dnen bir gazete satn almak, sansora urarnam bir kitap oku
mak ya da film seyretmek olanakszd , ayn dnceleri paylat{lnz vatan
dalarnzla dernek kurmak, hakszlklara itiraz etmek, bir sendikaya girmek ola
nakszd. Al lm kanallar tkal bulan pek byk bir enerji potansiyeli kanl
maz biimde nevroza, honutsuzlu{la, alkolizme, saldrganla, intihar dOrtle
rine dnerek minik zel cehennemler yaratt.
Bugn bizi koullandran basklar ve yasaklar, g karsnda boyun eme,
resmi del)erleri eletirmeden benimsema alkanl{l, bir gnde silinecek eyler
deil. l spanyollarn her birine gnn siyasal alkantlarndan ba{lmsz olarak,
kendi kafasyla dnp kendi hesabna davranmay l)retmek etin bir grev
olacak.
lkernden duygularmla kopup, fizik olarak uzaklatka, bir de ruhsal nitelik
li yeni bir uzaklk ekleniyordu buna; o sralar yazgma kendi babamnkinden ok
daha byk bir g ve iddetle glgesini dren o kiiyi birok kez dndm.
mrmda hi karlamadm, benim varlmdan da habersiz olan biriydi, ama
srgnme ve yazarlk ynelimima yol aan olaylar zincirinin kaynal) olmutu.
Hayatta ne olduysam O'na borluyum. Beni bir ebedi srgne, hibir yere kk
salp kendini yuvasnda duyamayan bir tr Yurtsuz Juan"a8 evirdi. Daha

ocukluk yllarmda evremle ve kendi kendimle ztlamalarmdan yaznsal ya

ral yoluyla kurtulmak iin kaleme sarlmaya ini beni.
Bakalar benim kadar talihli kmadlar. Dnya yznden kaldrd saysz
kurbanndan sz etmiyorum; en soylu ideallerinin ykln, kendi ruhsal lmle-
2 1 8 ISPANYA: R l R RAKA AVRUPA
rini kabullenmek zorunda braktklarnn bilinlerindaki ykmdan, kntden

sz ediyorum.
Kendi amdan diyebilirim ki bu lm haberi ok ge geldi: Hani bir ak
nerisi, yapld{lndan ok uzun zaman sonra, yapan kii artk beklemekten
bkp yaantsn bir bakasna uydurmuken kabul edilince ne olursa o oldu.
1 975 ylnda artk "kskn bir l spanyol"um ben, baka ey olamad{lndan tr
l spanyol olan biri. Grd{lm zarar onarmann yolu yok artk, hnsz, zlemsiz,
yaayp gidiyorum.
Sylemesi hi kolay gelmiyor, yine de dilerimi s ka ska beylik forml
syleyece{lim , yeter ki O mezarnda yatt{l yerden hkm srmesin bundan
byle: lkemin O'nun varl{lndan sonunda kurtulmu yaad {l ve rahat bir soluk
ald{l oranda, huzur iinde yatsm. 9
Juan GoyLisolo bunlar Kongre KiLapt'nda okurken "DesLeiyle

Franco'yu milyonlar ve milyonlarca spanyol'un kan, slrab, gzya
lar zerine kurulu bir iktidarda LuLmu bulunan o kuruluLan, kk,
ama ferahlauc bir intikam alyor"du.
Ne var ki sylevinin spanya'da yaymlanp okunabilmesi iin ara
dan daha bir buuk yl gemesi gerekccekLi. O bir buuk ylda, lkede
demokrasi yolunda ilk nemli ve kesin admlar au ld . .
DEMOKRAS YE GE: ET N, HIZLI, DURAKSAMASIZ
spanya'da cambio ve transici6n, yani Loplumsal-siyasal deiim ve de

mokralik dzene gei, Bau'da son on ylda en ok konuulan, en ok
yazlan konulardan birini olulurdu. spanyollar Avrupal olduklarn,
lkelerinin insan haklarna saygl bir Avrupa lkesi olduunu byle
likle kanLiad lar; nce kendilerinin sonra dnyann gznde saygnlk
larn yeniden kazand lar.
Geriye dn olmayan, sLcl ik arLacak kadar hzl bir "gei"Li
bu. Ye bir gl bahesinde gezinti olmad, hi kimse ne kolay, ne de
gven iinde gcrek leLi i n i syleyebi lir. Bir giin ncesine dein hi
bir eyin olamad, birdcnlire hereyin olalil irlik kazand , -{!iizeni
olduu gibi srdrmcklen, yarmadada zerk dev lcL i klcr k urulm as na
dein- ayr ve clikin di lekierin arpl, gergin, a kn bir lkede,
peLrol bunal m yla sars lan bir A v ru pa'da spanyo l lar hep li rlikle,
birok bakmdan kendi lerini neyin beklediini bilmedikleri bir bolua
dal yapular. Ve alu ylda lke Franco'nun yakn alma arkadala-
nnn elinden, Bau'nn gidiine ayak uydunnay baaran gen sosyal de

mokratlara geti, o gn bugndr ayn ynetim allnda disiplinli bir
gelime iinde. Bu deiimle Ispanya, tarihinin byk elikilerinden
birini daha yaad denebilir. Sreklilik iinde tam bir deiim oldu bu,
zel liklerini belirlemek, neyin srp neyin deitiini bilmek, gn
mzdeki spanyol toplumunu anlamak asndan son derece nemli.
70'li yllar ilerliyor, Franco doal sonuna " l spanya'y smsk ba

lanm" braktna inanarak yaklayorken spanyollar bir yandan o
balarn " krdm" olmasndan kayglydlar, bir yandan da ilerin
yle srp gidemeycceinden em indiler. yleyse krdm kesip ko
parmak gcrekccekti, evet, ama na'il?
S iya'>al grleri ne denli ayn olursa olsun, herkesin paylau tek
ortak dnce uydu: bir daha i sava olmamalyd, asla! Dciiklik
beklentisi younlatka, o kayg da alttan alta younlayor, ayn
soru herkesin zihnini kurcalyordu: " Kavgasz, kansz, salkl, onurlu
bir lspanyol zm, ama nas l?"
Val ladolid niversitesi'nin gen anayasa hukuku profesr Manuel
Aragn Rcyes o gnleri yle aklyor:
Gn gelince o dOmler hayret verici bir kolaylkla zld. Gerekten de

olaOanst bir gsteriydi bu.
Ama yalnzca grnrde: Alttan alta glkler yok deildi, hem de ne g
lkler. Hepsi teker teker, hzla ald. I lerinde en an bir darbe tehdidiydi, ger
eOe dnmediyse de, btn o zaman diliminde havada hep duyurdu kendini.
23 ubat 198 1 'deki darbe giriimi de o zamanlardan kalm bir maynn gecikmi
pallamas olarak nitelenebilir.
Deiimin bar iinde ve abucak gereklemesini salayan baz koullar
ve durumlar da eksik deildi: ada bir toplumun varl , Franco rejiminin
yaplarnn artk tmyle ypranm bulunmas, Taht'n kararl tutumu, Suarez
hkmetinin basireti ve gzpeklii, demokratik muhalefetin bir yandan srekli
bask uygularken, 1 977'den balayarak uzlamac bir yol tutuu, Kilise'nin
olumlu tavr koyuu, bu arada demokratikleme hareketine yurtdndan verilen
uluslararas destek. Franco'nun, halelini Ordu'dan degil de Taht'n yasal varisi
olan Bourbon hanadan ndan semesi ise, bir bakma, kendi isteklerine ters
derek koyduu temel ta oldu. 10
Gerekten de, gen kral Don Juan Carlos'un kiilii, alil nda onu ye
terince tanmayan spanyollar iin ilk olumlu, yreklendirici srprizi
olutw-du.
Franco'nun brakt dzen, ibama seimle gelmeyen bir Meclis'i,
kr.dn hkmet eLmesini, lkenin yine sk bir merkeziyet ilikle yne
titmesini ngryordu; siyasal partiler ve serbest sendikaclk ya<iak
lanmu, temel siyasal haklara yer yoktu. Demokratik nitelik tama
yan siyasal kurumlara dayal, kendine zg bir Monari ngrlyor
du. zelle, Franco "Fr.nco Rejimi"nin, devlet bakanlnn kendinden
sonra Don Juan Carlos tarafndan sLienilerek yaatlmasn hedefle
miti. Buna Parlamenter Monarilerdcn geriye, 1 8 14'n Restorasyon
ruhuna, mutlak hkmdarla geri dn zlemi de diyebiliriz.
Bu tanmlama, Franco'nun plannn a'ilnda ne denli akla aykn ol
duunu aklamaya yeter. Franco'culuun, yaraucsndan sonra yaa
mas olanakszd; bu tr bir rejimin 1 975 ylnda, Bau Avrupa'nn
hayli modemlemi bir lkesinde kurulabilmesi olanakszd, Taht'n
buna alet olmay kabul etmesi ise bsbtn olanakszd . Nitekim
Franco'nun lmyle rejimin tek yasal temeli ortadan kalkm oldu,
hukuksal yaps kendiliinden kt.
Ispanya'nn yeni hakimi rejimin ileri gelenlerinin oluturduu Mec

lis'in nnde ilk sylevini verirken, daha Franco'nun naa topr.ta ve
rilmeden yenilik ve zgrlk kaplarn aralad: "Adaletin yerine geti
rilmesine nayak olacam, hi kimse davasnn unutulduunu san
mas n " .
spanyollar g i b i satrlarn arasn okumaya talimli b i r toplum iin
byk mjdeydi bu szler. En nemlisi, Kral aydnlara seslcniyordu:
Dnce. bilim, edebiyat ve sanat dnyas her zaman olduu gibi bugn de
topluma kar ykmlln byk sorumluluunu tamakta. Yeni zmlarn
aray iinde bulunan bu toplumun ynlendirilmeye her zamankinden fazla ge
reksinimi vardr. Ben bu yce grevin sahiplerinden destek ve teviklerimi esir
gemeyeceim.
Aynca "Geleceimiz ulusa uyumlu bir uzlama gsternemize ba

l," diyor, o "deiim annn birbirinden ayr grlerini ortak hedef
lerde birletirebiirnek iin yaratclk gerekir," diye bel irttikten sonra
" Krallk ve Devlet btnl erevesinde blgesel zelliklerin tspan
ya'nn kuL'ial gereini oluturan halklarn eillilii" olarak ylece ka-
DlKTADAN DEMOKRASIYE. YALNlZilKTAN ATNA 221
bul edilmesi gerektiini vurguluyordu.

Iki gn sonra da Krd.l daha spanya'ya ayak basmadan nce, srgnde
bulunan babas ile birlikte Paris'te hazrladklar bir belgeyi kamuoyu
na aklad:
Taht, I spanya'ya yarart olabilmek iin, I Sava'n almasn, yozlamay

ortadan kaldracak kkl bir toplumsal adaletin yerlemesini, gerc;:ek bir ogulcu
demokrasinin kurulmasn, Avrupa Topluluu ile btnlemeyi, ulusal egemen
liin bar yoldan l spanyol halkna devrini kolaylatracak bamsz hakem
niteliinde bir g olmaldr.
Avrupa kavram, l spanyol insan ve selellerimden birounun bardklar
iler gznne alnmadka eksik kalmaya hkmldr. Avrupa I spanya'ya
gvenmalidir ve biz l spanyollar Avrupal'yz. I inde bulunduumuz tarihsel an,
iki taraln da bunu byle bilmesini ve hepimizin durumdan sonular karmamz
gerektiriyor.
Bu iki sylevle, daha ilk gnlerden, A vrupa'nn benimseyebilecei

bir Kral lgn temeli ortaya konmu ol uyordu: Daha dorusu, evet,
Franco'nun belirledii kii devletin bana geecekti, ama onun belirle
dii koullarla, onun belirledii amalarla deil, tam tersine. Yzyl
lardr uzlama nedir bilmek istememi olan spanyollar, bylece gece
den sabaha, en byk tarihsel uzlamann temelini atlm buldular.
Aslnda o temelin de tarihesinde baka olaylar yok deildi, diktatrn
yatanda lmesi bunlarn en nemlisiydi ve bu durum bugn gs
tergeleri lkenin her yannda seilen "yumuak gei" i aklamaya ye
tiyor.
El Periodico de Catalunya gazetesin i n genel yayn ynetmeni En
rique Arias Vega, yllar sonra, Fran co :; uz On Yl kitabnn banda u
'
uyary getiriyor:
Bir eyi unutmamalyz, demokrasiye geii yaam bulunan kuan birok

yararlklar arasnda Dikta'ya son vermi olma baars yoktur. Dikta Franco'nun
biyolojik sonuyla sona erdi, bu da hepimiz iin bir tarihsel alakgnlllk dersi
"
olmaldr.
"Yumuak gei" diye tanmladk, ama bir o kadar da "kesin" gei.

nk uzluma, bask ya da iddet yanls kk gruplar dnda,
spanyol toplumunda ank ;,r.aten salanmu. Bir kez deiimin yn
ak s ik bclirip demokrao;i s recinin artk durdurulamayaca anla-
lnca, ynlar hzla yeni dzene ayak uydurarak siyasal yelpazede yeri
ni ald.
Hemen o ilk yllarda, en etkin siyasal odaklarn evresinde olumlu
bir kamuoyu odaklamas balad; zellikle Madrid'de, Barcelona'da ve
Bask lkesi'nde kenLSel orta snnarn gen saylacak kesimleri ba
ekiyordu. adalama, komu uygar lkelerin dzeyine gelme istei
iindeydiler, kyaslamalardan rken bir yalnzlk dnemini geride brdk
roay diliyorlard; ilerinde belli ideolojik ynelileri bulunmayanlar da
"yeni bir balang"tan yanaydlar.
Jose Luis Garcfnin 1977 ylnda gerekletirdii Solos en la modru
gada (ifakta Yalnz/ar) filmi o karmak ardyiarn yksdr. Film
de hedellerine tam olarak ad koyamayan, zdeleecekleri kalplar
henz bulamam 20-40 ya kua insanlar bir noktada kararldrlar:
"Bir krk yl da geen krk yl tartardk harcamayacaklardr".
Demokrasiye gei hedefini benimseyerek, daha tahta kt gn
zgrlklerini lspanyollara geri vercceini aklayan Kral, ilk hk
meti kurma grevini yine Arias Navarro'ya verdi.
Ancak Babakan'n "ii 7.amana brdkmay" yeledii. sonuta Fran
co'culuu baz dnlerle yumuatarak srdrmeyi amalad ok ge
meden ortaya kt. Onun bir "Gei Hkmeti"ni ynetecek kii ol
madn gren Don J uan Carlos, kendisini yarm saat iinde grevin
den alarak, yerine amaca daha uygun birini, Adolfo Suarez'i atad.
Suarez, Milli Hareket saflarndan yetimiti ama deiim gereine
inananlardand. Onun atanmas Frdnco'culuun bir daha geri dneme
yeceinin kant oldu. Suarez Hkmeti, demokrasiye gei srecini,
hibir aldannaya yol amayacak kesin terimieric gndeme getirdi. lk
progrdmnda - Sava'a yol aan askeri ayaklanmadan tam krk yl
sonra, 16 Temmuz 1976'da- yaplacak reformun "ulusal egemenliin
halka ait olduu" ilkesinden esinlcnecei belirtiliyordu, Franco'nun
mirasnn aka rcddi demek oluyordu bu.
"Gelecein hkmetleri spanyollarn ounluunun zgr irddesi
nin rn olacaktr," diyordu Babakan. spanyollar rahat bir soluk
aldlar: Karab-dsan sona ermi, Dikta ortadan kalkmt. Suarez'in 24
Austos'ta Bakanlar Kuruluna sunduu Siyasal Reform Yasas aslnda
aylardr hazr bekliyor olmalyd. Ya..;a, Aralk aynda halkoyuna su
nuldu, semenierin %77,4'nn katld oylamada %94,2 olumlu oyla
DIKTADAN DEMOKRASIYE, YALNIZUKTAN ATNA 223
kabul edildi. Demokratik devletin olumas iin yasal ereve hazrd

artk, iin gzeli Franco dneminden kalma mecliste oluturulmutu.
Sonra sra zgrlklerin verilmesine, demokratik seimlerin yapl
masna geldi. Hkmetle muhalefet arasnda pazarlk balad, au lan her
adm kanun kuvvetinde karamamelerle uygulamaya konuyor, ilerlie
kavuturuluyordu. H zl bir diyaloa etkinlik kazandrarak ynlarn
beklentilerini boa karmadan yol alnmasn salayan bu yntemden,
demokratik meclis oluturulduktan sonra da, ta anayasa karlncaya
dein yar.rlanld.
Bylece, 1977 balarnda Siyasal rgtlenme Yasas deitirilerek,
eilimi ne olursa olsun, her eit siyasi parti kurulabi tmesine olanak
tannd. Yine de Komnist Partisi'nin yasallaurlmas nem li sorun
lar yarau. zellikle S uarez'in gayretleriyle, ayn yln Nisan aynda o
sorunlar da geride bmtkld.
Genel seimlerde benimsenecek esaslar da ksa sre iinde yine bir
kanun kuvvetinde kararname ile belirlendi. Ardndan hep o yl iinde,
grev hakk ve dnce zgrl saland, zorunlu send ikalama
kaldn larak, sendika yaplar yeni batan dzenlendi. Bahar sona erme
den spanya siyasal, ekonomik, toplumsal, kltrel alanlarda kii hak
larn dzenleyen uluslarans anlamalar. uymay kabul etti.
Seim 1 5 Haziran'da yapld; spanyollar hibir partiye salt oun
luk vermediler. Adolfo Suarez'in Unio n de Cenro Democraico'su (De
mokratik Merkez B irlii) oylarn %34,72'si ile ba ekti, Felipe Gon
zalez'in Parido Socialisa Obrero Espainl'u (spanyol Sosyalist I i
Partisi) oylarn %29,25'in toplayarak onu yakndan izledi. Daha ileri
reform istekleri ve daha sonraki yliann ulaylar, bu tabioyu Gonza.tes
lehine deitirecekti.
1 977 Eyll'nde, blgelere zerklik tanma hazrlklar erevesinde
Katalonya Genemlita' yeniden kuruldu. ay sonra da Bask lkesi
iin "zerklik-ncesi " stat kabul edildi; ayn stat, yl iinde I span
ya'nn tm blgeleri iin geerli kl nd.
Bu arada Mcclis'te, Anayasa Komisyonu, almalarn tamamla
maktayd. Yeni anayasa, 1 978 Ekimi sona ererken, Meclis'in byk
ounluunca benimsenerek halkoyuna sunuldu. Semenierin %67'si
nin katld oylamada anayasa %87 ounlukla kabul edildi, 27 Ara
lk'ta yrrle girdi. Aradan on yl geip uygulama sonulan iyice or-
taya kunda yaplan kamuoyu yoklamalar spanyol halknn byk

ounluunun I 978 Anayasas'ndan hala memnun olduunu gsteri
yordu.
Manuel Arag6n, Espana: un presente para el futuro (Ispanya: Ge
lecee Dnk bir Bugn) balkl kitabnda demokrasiye geiin ba
lca zelliklerinden birinin, adm adm gereklemek olduunu vurgu
luyor:
yle ki, anayasa. yepyeni bir dzenin kapsn amaktan ok, daha ba
langtan yava yava kendini ortaya koymu olan bir siyasal dzeni onaylama
ve sa{llamlatrma ilevini yerine getirdi. Anayasann dzenledi{li siyasal rejimi
biimlendiren. devlet ve hkmet biimini belirleyen byk tercih , yani ogul
cu demokrasi. blgesel zerklikler ve parlamenter monari daha anayasa k
madan zaten benimsenmilerdi ; anayasa onlar somutlatrd, gelitirdi . Siyasal
Reform Yasas'nn getirdi{li demokrasi ve zgrlkler zaten 1 9 7Tde, 1 5 Haziran
seimlerinden kan mecliste birlikte gere{le dnmt: Artk do{lrudan
do{lruya ulusun iradesini temsil eden bir parlamento ibana gemiti. tm
siyasal partiler yasallamaktayd. Geri otoriter dnemin baz kal ntlar yok de
{lildi, ama anayasa kt{lnda demokrasi ve zgrlk Ispanya'da artk bir ta
sarm de{!il. bir durumdu.
Bu basarnakli gei olaynn znde consensus vard , yani tm srecin
baaryla gereklemesini sa{llayan uzlama olgusu. Yalnz lkede var olan
siyasal gler arasnda de{lil, ayn zamanda tarihsel uzlama olarak consen
sus, hem yatay, hem dikey do{lrultuda: yaanlan gnn erevesinde, ama
ayn zamanda gemile uyum sa{llama ve gelecek stne dnce birligine var
ma. Ite adm adm gerekletirilen bu uzlama sayesindedir ki demokrasiye
dn hareketi geni kesimlerin deste{lini alabildi. Ola{lanst bir btnleme
sreciydi bu, tarihimizde pek ender grlen bir biimde hem gemiten kaynak
lanan, hem ileriye ynelik bir dizi yasallatrc {le bir araya geldi. Demokrasiye
gei olgusu Franco rejiminden do{ldu, nk o rejimden kendi koymu oldu{lu
kurallara uyarak koptu ; Cumhuriyet'ten do{ldu, nk onun getirmi oldu{lu
blgesel zerklikleri benimsedi; Cumhuriyerten nce, yzlerce yl varl gn koru
mu bulunan l spanyol Taht'ndan kaynakland, nk hanedan haklar Franco
dneminde veliaht prens iin sakl tutulmutu; sonuncu ve en nemli e. seq
imlerde ve iki referandumda kendini belli eden halkn oyunu kazanmt.'
spanyollar bugn demokrasiye ge i srec ini "Tabandan gelen bir

bask ile tepeden ona karlk veren bir reform un rn" olarak wnm
lyorlar. Bunun Iber yarmadasna zg koullarn son uc u olduunu da
syleyebiliriz. Aslnda ancak ana izgileri kesinlikle belirlenen bir
plan yaptktan sonra, ayrnu lar ama aama, gn geldike, du ru ma
gre zmleme de spanyollarn genel tutumianna hayli uygun d

yor. Ar.g6n yle d iyordu:
Demokrasiye gei Diktatr'n lmnden nce sanldgndan daha kolay,

imdi uzaktan bakldQnda grldgnden daha etin oldu. nemli engeller
vard ve bunlar nemli oranda serven ruhu ve bir hayli dogalamayla ald.
Ama ana izgiler zenle hazrlanm bir plana uyuyordu: Demokrasiye gei
hedefini Kral daha tahta kar kmaz bildirmiti; bunun yasal yollardan yapla
cag da belirlenmiti; uygulaycs olarak Adolfo Suarez zenle seildi. Ancak
plann tm burada sonulanyordu, geri kalan oyuncular n ciddiyet, sagduyu
ve becerisine kalmt ve hepsi de bakienilenin stnde bir oyun kardlar.
Demokrasiye gei, hukuksal kurumlarn geerli9i ve ilerligi asndan ben
zersiz bir laboratuvar oldu. Hukuksal kurumlarn yasallignn siyasal yasallQa
dayandg herkese anlald. Hukukun erdemleri de yetersizlikleri de tm gei
sreci boyunca s nan m oldu. 13
zgrlk ortam nn olumasyla birlikte devlet televizyonunda ya

sal olarak grnmeye balayan muhalefet partilerinin ve sendikalarn
liderleri de teilikle baarl olan "oyuncular"d. Daha balangtan, il
kin aylard, ardndan gnlere sgan sreler iinde liderlerle halk aranda
bir etki-tepki olgusu yerleti: ki taraf birbirinin attg her adm izli
yor ve ona bell i bir karlk veriyordu, ilkin ok i htiyatla, ardndan da
ha hzl, daha hzl, biri brnden nce davranard.k, demokrasi yolun
daki tm engelleri kaldrmaya yneldiler.
zetle denebilir ki, bir yandan demokrasi agna ayak uydurma dile
inin giderek art, buna karlk yeni bir toplumsal atma tehlike
sinden kanma sorumlulugu, te yandan Kaalonyallarn ve Basklarn
zynctim istekleri, gei dneminde kamuoyuna biim, yn, g ve
re n I spanya'ya zg etmenler oldu, "demokrasiye spanyol tarz ge
,
i" i olunlu.
B u arada unu zellikle vurgulamakla yarar var: lkede iki yzyldr
Avrupa'ya ayak uydurma yolunda harcanan nemli abalarn yaratg
birikii, c den l i hask a l tnda tuulursa utulsun, dar evreler iinde
de olsa , k aktan kaa aktarlan demokratik kltr hazinesi n i n varl
da hc l i rk y ici bir rol oynad. Geri ekonomik gel iimin ynlar u
yarmk , liinyaya amak gibi nem li bir etkisi oldu, ama hi kuku
yok, lkukrasi zkmi maddi refahla birlikte dardan ithal edilen y
zeysd h i r e ilim olarak ortaya kmad. Yenia', Aydnlanma a'
n, Liberalizm hareketlerini kendi barnda paralanmalar pahasna, o

nutmaz yaralar alarak yaam bir Avrupa lkesinin dnsel birikimi,
ekonomik kalknmadan daha nem liydi. Ispanya'y her trl ykma
kar ayakta tutan, halkn uygar bir uzlama erevesinde birletirmeyi
baaracak kii leri yaratan da, ynlarn maddi refahla yetinmeyip de
mokratik bir Ispanya zleminde birlemelerini salayan da, o oldu. O
deneyim, o birikim sayesinde spanyollar son derece karmak bir a
da ynetim sorumluluklarn stlenmeyi, kendi seimlerini yapmay
rendiler. lkenin son on ylda her alandaki iterteyii bunu iyi ren
diklerinin kant olmal.
Unamuno'nun deyiiyle "yaamn trajik duygusu"nu gelitirmi, ge
leneklerinde hereyi idealletirmeye yatkn l spanyollar, krk yl ulsm
l bir denekmi gibi bekledikleri demokra<;iden zaman 1.aman dkrk
lna da uradlar: "Franco'ya muhalefet yaparken daha rahauk" nk
tesi dillerde bir hayli dolau.
O sralar Avrupa'da yaygnlaan iddet hareketleri de, zellikle 1976-
1977 yllarnda lkeyi kana buladi, hatta yeni "bir trajik hafta" boyun
ca terr upk I Sava arifesini anmsatan dzenli bir iddetle urmand.
Ancak ynlarn ve yneticilerin saduyusu ve sorumluluk duygusu
hepsinin almasn salad.
Daha yakn gemite, I 98 1 ubat'ndaki askeri darbe giriimi ise
yakndan izlemi olduumuz ve henz unutmadmz bir olaydr. Gi
riime Ordu'nun bir blm, iktidarn tuuuu yoldan honutsuz olan
subaylar katlmt. O tehlike de yine sorumluluk mevkilerinde bulu
nanlarn kararl tutumu, demokrasiye inanm halk ynlarnn serin
kanl dayanmasyla atlauld ve Ispanya tarihinde Ordu'yu siyasal re
jim deiiklii emellerine alet etme yolundaki son deneme oldu.
Aslnda darbe giriimi lmit Suarez hkmetinin artk yprand
nn, lkenin giderek karmaklaan sorunlarn zmede yetersiz kald
nn kantyl ve halk ynlarnda darbecilerin istediklerinin tam tersi
bir tepki yaratu: Demokrasiye drt elle sar lmalarna, silkinip stlerin
deki rkektii atnalarna yar.d.
Buna karlk Sosyalist I i Partisi'nin tutumunda da bir yumuama
gzlemlendi, Felipc Gonzalez taktiini deitirdi, hkmete acma-;z
ca yklenmekten vazgcti, programndaki en kktcnci tasarmlar bir
yana brakp, yaln1.ca demokrasiyi salamla Lrma hedefine ynelik
DlKTADAN DEMOKRASIYE, YALNIZUKTAN ATNA 227
olanlar srarla vurgulad. Bylece 1982 Ekimi'nde yaplan seimlerde

ounluu salayamk iktidam gelmeyi baard.
Gonzalez'in bugne dein birbirini izleyen hkmetleri hep ayn uz
lamac tutumlaryla dikkati ektiler. Sosyalistler belki bugne dein
her kesimden, zellikle de daha kkl yenilikler, daha kesin bir tavr
bekleyerek dknklna urayan sol kesimden aldklar tm eletirile
re karn bugne dein iktidarda kalabilmelerini bu uzlamac tutum
larna horlular.
Los .1oc:ialistas en e l poder'in (Sosyalistler Iktidarda) yazar Berlin
niversitesi Siyasal Bilim profesrlerinden lgnacio Sotelo gnmz
l span yas 'n temel tercihleri olan kapitalist ekonomi, Kral lk rejimi
ve Bat ilc btnlemenin aslnda birtakm duraksamalardan sonra
Fr.ncn dl)neninde yaplm baz temel seimler olduunu belirLiyor:
Bugon o')u kiinin kabule yanamad anahtar-etmen gnmz I spanya

s'nn kklurinin krk yllk Franco dneminde bulunduudur, yarnn l spanyas
iin de boyk lde geerli olacaktr bu. Franco'ya kar savam veren aznlk
da, onun kyt;z artsz izleyicisi olduunu ilan eden aznlk da, Franco rejimi
nin damgun lomaktalar: Franco ilesine uysallkla boyun emi bulunan b
yk oQ l k do yle. Ama hepimiz unulmaya gayret ediyoruz bunu. Gnmz
l spanynM'nn omel zellii hepimizin birden kendi kkenierimiz konusunda u
nutkanlk llun tutulmu olmamzdr.
Dernukr m11 yo geite baarl olduk, byk sarsntlara dmeksizin, teki
Avrupa lk tlurninkine benzer bir rejim kurabildik. cceki rejimden tmyle kop
maym o bedelini hafifletti geri, ama demokratik atlmn hzn da kes
medi dugl T uyfunun bizi srkleyip gtrmasini Onleyebildik, bu da baar ha
nemzu yu lnol , gelgelelim sonradan gemiyi yrtecek rzgar kalmad.
Bz Av p 'rn dier lkelerinde olduu gibi 1 945'te deil, daha nce, 1 936'
da bafil hulunan bir tarih an yaamaktayz. Ve eer I Sava'n etkisi
hesabn ku lrn;zsa "Demokrasiye gei"ten de pek az ey anlalr, hana hibir
ey anllnnz Baka trl kavranmas olanaksz eyleri aklayan gizli et
mendr l 14
DON QUIJOTE AVRUPA'DA
1 977 l l at i ran'nda tam yelik iin bavuruda bulunduu Avrupa Top

l u l l' ola
n ilikilerini de yine Sosyalistlerin iktidarnda kesin
znw a v turdu spanya. Bu da "eski tarihli" bir tcrcihti, ama aradan
geen y llarda ekonomik anlamndan daha derin bir siyasal anlam ka-
zanmu. " Demokrasiye gei dnemi ancak 1 Ocak 1 986'da tamam

land," diyor Babakan Gonzatez:
Gnn birinde, tarihiler demokrasiye gei srecimizin tamamlan nn,

zgr ve demokratik bir ulus olarak doQuumuzun tarihini belirlemek istedikle
rinde, 1 Ocak 1986'y seecekler dersem yanl bir kehanette bulunmu olmam
sanyorum. BilindiQi gibi, I spanya'nn Avrupa TopluluQ u'na tam ye olarak
katlnn tarihidir bu. ok uzun bir sre boyunca, tam yelik yzlerce yllk bir
yalnzilgn sonu olarak grlmtO: nk, btn tartlabilir yanlarna karn,
zgrlkle, refahta olduu gibi, eitlik ve adalet savam nda da nc durumda
olmu bulunan ve o konumunu hala srdren az sayda lkeden oluan btO
nn, yani tarihin nclerinin arasnda deildik biz.
Dikta bugn yalnzca esef verici bir an -en genlerimiz iin o kadar bile
deil-, degerter skalas zalimlikle dzeysizlik arasnda gidip gelen, sk sk iki
sini birletiren rejim, geride kald.
l spanya'n n , drt yz ylda ilk kez tarihimizin peini brakmayan bir !Or
ugursuzluk kabuunu krdn belirtmeliyim . Gerekten de I spanya, XVI.
yzyln sonlarndan beri Avrupa'nn geirdii byk ideolojik, kltrel, bilimsel,
endstriyel deiim hareketlerinin hep dnda kalm ya da onarlmas ola
naksz bir gecikmeyle ulamt onlara. l spanyol insan kuaklar boyu tarihsel
kimliinde bunun ezikligini yaad. imdi bizim kua m zn, hi deilse XX.
yzyln sonlarnda gerekleen teknolojik devrime, Bat lkeleriyle eit koullar
altnda katlma olanaQn elde ettiQini sylersem yanlm olmam; bunun,
yaantmzda nelerin alm, nasl bir ilerleme kaydedilmi demek olduunu bir
dnelim, gelecee alan en byk umut kapmz bu bizim.
Gerekten de Avrupa ile btnleme spanya'nn byk bir ciddiyet

ve zveriyle gerekletirdii, ayn zamanda geleneksel " spanyolluk"
anlayna birok bak mlardan ters den bir giriim oldu. Ne var ki
HO'Ii yl larda "Avrupallk" damgas artk bir sayg n l k, gelecek iin
bir zgrl k ve demokrasi gardntisi anlamn ta yordu; bu yzden s
panyollar, Avrupa Birlii'ni, toplul ukta daha eski olan teki yelerin
oundan daha byk bir kararllkla destekledi ler, gereklemesi iin
itenl ikle altlar, hugn de o yoldaki giriim lerde ha e kiyo rl ar .
te yandan, kltrel eliki lerin yokolduu anlam na gel m iyor hu.

H kmet politikas n n kararl l ndan farkl olarak ! s pan yollarn Avru
pa karsndaki tutumu ikircikli denebi lir: 1 9H6'dak i yolcul uumda ye
ni "Avrpal" damgasnn heves ve coksu bask nl, herkes hereyde
"Avrupa sandartlarn tuturabilme" :.h:.sndayd , hereyde AT modeli
bir lt olarak bcnimseniyordu. 1 9H8 i l k buharnda El Pa{s gazetesinin
DIKTADAN DEMOKRASIYE, YALNZLIKTAN ATNA 229
"Mutlu Son": Babakan Felipe Gonzalez Avrupa Topluluguna tam Oyalik anla
masn imzalyor.
genel yayn ynetmeni ve spanya'nn nde gelen etkin aydnlarndan

Juan Luis Cebrian'a o hevesin ve cokunun biraz abaruh olup olmad
n sonnutum, spanya'nn ille Avrupa'ya benzemekle her zaman ka
zanl kacana inanamyordum:
" Haki snz," demiti, "ama greceksiniz, zamanla deiecektir, hele
Avrupallan bir yakndan tanyalm, o zaman ly tuuururuz".
199'da I spanya'ya all aylk ilk AT bakanlndan sonra gittiim
de o k han tin gerekletiini, sahidcn de ly tutturduklarn farket
ti m: h rkcs Avrupallk damgasnn gerek deerini ve ltn gecr
lilik orann tartr olmutu, AT'na nasl olsa girilmiti ya, yzlerce
yllk kompleks gitmi, yerini ulusal kltr deerlerine kar koruyucu
bir duyarlk almt. Artk sorun, Avrupa Birlii'nde bcnliini yitirme
mc orun uydu; eletirel bir bak as ycrlciyordu sonunda. Bunun da
nedeni, kuku uz var olan -ve teki AT lkelerinde de yle ya da
230 TSP ANYA: BIR BAKA AVRUPA
byle kendini duyuran- tm sorunlara karn, spanya'da halkn o

unluunun kendi yaam biiminden, dzeyinden ve toplumdaki konu
mundan -sonuta- honut olmasndan ve gelecek iin olumlu d
nceler besleyebilmesinden kaynaklanyor.
Tm tarihleri arasnda Tarih'in,
en ackls hpanya'nnki,
kt sona eriyor nk...
,.
diye yazmu ada air Jaime Gil de B iedma. Oysa yanlmt. Ya
nldn grmek mutluluuna erecek kadar ok yaad: spanya'nn ta
rihi iyi bir sona ulat. Eer bir masal anlauyor olsaydk "Onlar emi
mumdna... " diye tamamlamak derdi bize.
Ama spanya bir masal konusu deil, onca i leden sonra byk gay
retlcr, abalar, zvcrilcrle yeryznde pek imrcnilir bir konuma ula
m da olsa, XV. yzyl sonunun sorunlaryla uraan ve hala pek ok
gln stesinden gelmek zorunda olan bir lke. Sz sona erdir
meden nce, demokra'iiylc birlikte kltr ortamnda gerekleen deii
mc ve 2000 ylnn yakn ulkunda beliren -kimisi teki lkelerle or
tak, kimisi zgn- sorunlara dcinelim.
zgrlklerin elde edi liiyle birlikte en kkl deiiklikler, eski

dnya ile en arpc elikiler, kltr ortamnda yaand.
Geri rnler, zellikle de yazn ve dn rnleri asndan birden
patlama olmad, yeni kuaklann yetimesiyle diktann "doal son"una
uygun, doal bir gelime gzlcmlcndi ; var olan nitelikli yazarlar da
varl klarn ve al malarn srdrdlcr. Ama zgrlk ortam, sans
rn kalk bal bana byk yenilikli: Srgndckilerin geri dnme
sine, spanyol yazn tarihinde "srgndcki yazarlar" blmnn ka
panmasna, ekmeeelerde bekleyen yaptiann ortaya karlmasna, en
nemlisi, insanlarn diledikleri gibi yazmalarna ve davranmalarna,
benliklerini ortaya koymalarna olanak salad.
lk yllar kargaa ve tepki yllaryd; sariki dev bir makine apansz
du ruverm i, arklarn her biri kendi bana bolukta dnermi gibi.
Bask birden kalknca herkes kendi kiiliini bulma, kendi yolunu z
grce izme peine dt. Dnyann kalan k sm birden yaknlam,
daha eriilebilir olmutu. Bu arada krk y ld r Lckdzc turistik folklor
DIKTADAN DEMOKRASIYE, YALNIZLIKTAN ATNA 231
gsterilerine-dnm olan yerel kltr atlatmlar, yinelene yinelene

btktrm kutsal "spanyolluk" ve Kastilya kavramlar, Madrid'in gele
neksel yaanus, tarihsel keleri birden gzden dt; insanlar o ka
lplarn dnda kalm ne varsa onu arayp deerlendirmeye yneldiler.
Ulal tarihe eletirel bir gzle baklnaya baland, ulusal mitosla
rm yerini yansz, gereki bir yaklam alyordu. Daha S uarcz dne
minde, spanyollar kendi tarihsel gerekleriyle barular, tarihlerini bir
btn olarak grmeye alular. 1981 Eyll'nde Picasso'nun Sava'
ta Milliyctilerin yaratt deheti grntleyen nl Guernica tablosu
nun "srgndcn" spanya'ya dnerek Prado Mzesi'ne komu zel bir
pavyonda yerini almas, bu olgunun simgesi saylabilir.
Ardndan, Sosyalistlerce uygulamaya konulan bilinli, tm kapsa
yc ve yapc kltr politikas, dnce ve sanatn her alannda gzal
c rnlcrle kendini duyurmada. Kltr Bakanl'nn byk bir esnek
likle verdii destek sayesinde zgr yaratclk zendiriliyor, spanyol
yazn ve dn rnleri dnyada tantlyor. Bu adan spanyollar ya
rm yzyln boluunu doldurmak, snrl olanaklan ustaca deerlen
direrek her yerde birden seslerini duyurmak zorundalar. ok zengin bir
kltr hazinesini ok geni evrelerde, ok ksa sre iinde tantmak,
olanaksz isternek gibi grnUyorsa da, bugn spanya'da bu ie tut
kuyla sarlm gen kadrolar eksik deil.
spanya artk ulusal tarihini ve kltrn abartmadan, ideolojik
arptmalardan saknarak -ama byk bir ilgi, ballk ve sevgiyle
yeniden kurma, yetitirdii yeni kuaklar ve gezegeni paylat teki
halklar iin onun gereki, inandirc bir grntsn oluturmada.
Bugn artk spanya'da ne yanllktan ne kopukluktan sz edi!Cbilir.
Ne Engizisyon'dan ne Sava'tan rklyor, ama bunlarn en sevilen
konular olduu da sylenemez.
En nemlisi, ekimeler sona erdikten, tarihe karan rejime olan
tepkiler dile getiri ldikten, ezici Ka'itilya merkeziyetiliine ve koyu
Katolik inancna dayal kltr yadsndktan, bir de Avrupa ilc btn
leme furya-; geride kaldktan sonra, scrinkanll kla dnnce span
ya, Americo Castro'nun grlerinde karar klma benziyor. Kendi z
gn varl n, elikili tarihsel gereini olduu gibi bcnimsenedc,
onu aklla ya da dgcyle irdeleyerek, spanya'y " kltrn lke
si" olarak deerlendirmede.
Sz Ignacio Smelo'ya brakalm:
I spanya'nn tarihsel gerei kltrn kaynamasndan domutur. I s

panyoi ruhunun en zgn ve evrensel yan, dokuz yzyl sreyle Hristiyan
Mslman-Musevi uygarlklarn n ayn ortamda yaamasyle yaratlm tr.
I spanya adn verdiimiz u pek karmak ve elikili tarihsel varl n esiz
liinin olanca grkemiyle ortaya kmas iin kkeniere dnmek gerekiyor. ok
gl ve belirgin niteliklere sahip iki dnya, I slam alemiyle Frank-H ristiyan
alemi arasnda, ikisinden hibirine tam uymayan bir "ara-uygarllK', stelik ya
rmadada tek bana egemen olacak kimlik gcne de kavuamamtr. So
nuta, kuvvetle I slamiam blgelerden, Frank kltrnn egemen olduu
blgelere dein varan bir dizi "ara-devlet" olumutur. Ispanya tarihinin en an
laml iki zellii buna baldr: biri daha balangta sergilenen kltr ayn/1klarl
dr. bunlar yarmadada deiik uluslarn domasna yol amtr, nitekim I span
ya okuluslu bir gerektir. Ikincisi l spanya'n n , Avrupa'nn srekli bir istisna
oluturan bir paras olarak kal dr.
imdi, tam da l spanyollar Avrupal olmak iin byk gayretler gsterirken,
gzlerimi uzaklardaki Ortaa'a eviriyorum ve -tatsz bir laf etmek pahasna
da olsa- Franco dneminin eski slogann anyorum: Ispanya farkl1dlf. Tarihi
mizde Avrupa modeli Fransa olmu, modern I spanya XVI II. yzylda Fransz
hanedannn tahta kyla domutur. lkemiz Aydnlanma a'nda ( 1 700-
1 808) ve Liberal dnemde ( 1 808-1 936) Avrupa ile baz benzerlikler sergilamitir
kukusuz, ama larklar hep baskn kmtr. Avrupa'da modern devleti yaratan
topl um sal atmalar XVI -XVI I . yzyllarda gereklemiken, .l spanya'da
lkenin dinsel, toplumsal, siyasal yapsn n zelliinden tr XIX-XX. yzyl
lara ertelenmitir. I Sava' ancak elli yl nce yapm olmamz, bizi Avrupa'nn
teki lkelerinden ayr klyor ve ze/ olduumuzu kantlyor.
Atiantik'in iki yannda l spanyol kOltr kendine c5zg bir kltr olarak geliti.
Ne var ki XVI I I . yzyla dein fark olarak grnen ey, kapitalist toplumun geli
mesiyle dpedz gerilik olarak ortaya kt. Zaman iinde I spanya, Avrupa ile
ayn hedefe ynelecek, ayn aamalardan geecekti, ancak daha ar admlarla
ilerleyecekti. Ayrca Avrupa'ya benzerlik ya da ilerleme, kendini her blgede ayr
s
dzeylerde duyuracakt. 1
Baka bir deyile, ul usal tarihi ve kltr, kken ierinin ve tarihsel

ayr l k lar gsteren deiilc blgelerin zenginlii iinde, oulluu ve
diki lcriyle bcnimscmek, stlenmek, irdclcmck, dnyaya sunmak sz
konusu. Bunu bir tr "yzyl sonu Yeni- spanyolculuu" olarak a
nn layanlar,,bugn uygulanmakta olan siyasal modcrnlqmcdc gele
nek i l iin pay nn byk olduunu vurgulayanlar da var. By lelikle
yalnzca Dikta dneminden geriye, 98 Kua'nn zihinsel tutumuna ve
ulusal kimlik yorumuna dnlm oluyor; ama elbette ki o kuak ya

zarlannn tutkusu yok artk.
Peki, 2000 ylna doru ilerlerken, bir yandan Avrupa ile birleme
istemi, te yandan ulusal kimliin zgn ve Avrupa'ya kart yanlary
la deerlendirilmesi ne oranda uyumlu acaba? Yeni bir eliki olutur
muyarlar m?
Burada buna verilcbilecek ilk yant spanyollann kendi elikilerine
alkn, hatta tutkun olduklarn anmsatmak. kincisi, yle ya da
byle, Avrupa potasnn iinde eriyip gitmemek iin tek ak ve drst
yolun bu olduudur.
Bareelona niversitesi toplumbilim profesr Slvador Gincr XX.
yzyl sonlarnda dnyamzn durumunu ve spanya'nn o dnyadaki
durumunu yle deerlendiriyor:
Kendi kklerimiz ya da kimliimiz saydmz eyleri araymz hereyden

ok, temeldeki inat bir korkudan douyor; dnyann tekdzelemesi korku
sundan . Ayrmsz bir evren olasl karsnda duyulan kayg, onun gerekle
mesini nleme yolunda birtak m bilinli abalara yol amaktadr. Ayrm ele
rinin topluca vurgulanmasna halkn ulusalclnda, ideolojilerde ve hkmet
lerin sonu gelmez resmi kutlamalarla kendi tarihlerini can l tutma abalarnda
tank oluyoruz.
Bugn, hereyi yilirdik diyemeyiz ama, bir dnyay yitirdiimizi syleyebiliriz.
Televizyon ve bilgisayar kuann gznde endstri ncesi a, bulan k bir y
kden baka bir ey deil. Modernleme tm lkeleri znden uzaklatrmada.
Basit bir gerek ama korkun, rktc, nk giderek benliimizi yitiriyoruz.
Uluslar benliklerini daha baka birtakm "ie yarar" eylerle dei toku eder gi
biler: Disneyland benzeri elektronik grsel-iitsel oyuncaklar, yaamn spor et
kinliine dntrlmesi, herkes iin salk sigortas , kenqi refahna tapn ma.
Bu yzden, gelecek iin kkl reformlar tasarlayan tm ideolojiler bkp usan ma
dan ulusal kimliin sonsuza dein korunmas gereini vurguluyorlar. Aslnda ta
rihin biimlendirdii ulusal kimliklerin zaman lar sonsuza dein aabilmesi bir
topyadr, ama olaanst direni olaylar, yzyllara ve yeryznde olup biten
hereye kafa tutan kimlikler de grlmyor deil. Ne var ki gnmzn dnyas
artk izin vermiyor geleneklerin korun masna.
Ispanya'nn bu srecin amansz mantndan kanabileceini dnenler de
var. Belki de bundan yirmi, otuz, krk yl sonra, hatta dlenmesi pek akl kar
saylmayacak tarihlerde kavmimiz imdiye dek hep yapageldii gibi kendi ha
vasnda yaayp gidecektir. Tarihsel deii mlere kar koymaya alkn bir ka
vimdir bizimki.
Gelecekte Ispan ya'nn folklorlam, bir byk festival havasnda ve blk
prk olacan dnebiliriz. Ancak giderek artan federalizme karl k, ls-
panya'nn ekonomik, blgesel ve toplumsal adan giderek hibir dneminde ol

madQ kadar btnletiQini de syleyebiliriz.
Tarihsel deQiim, bir yandan teknolojik kltr, te yandan topluluk mitos
larnn, bugn onlara drt elle sarlanlarn ummadklar ve dlemedikleri ilkeler
doQrultusunda yeniden yaplandrlmasyla yoQunlaacaktr. Bugn, gemii ge
leceQin panelerinden kurtarmak iin canla bala savaan akmlarn ise gerile
rneye hkml olduQunu yaknda olaylar bize gsterecektir.
Artk bir kopukluk noktasna varm bulunuyoruz. ModernaQ-ncesi kltr
sonuna ulat. Bundan byle ulusa.l kltrler olsa olsa bir genel profili, bir daha
yinelenemeyecek olan bir "imge"yi koruyabilirler, o kadar. Biz bugnk birikimi
miz ve olanaklarmzia kukusuz yeni bir I spanya imgesi yaratabilir ve dnyada
gelip geici modalarn tesinde beQenilmesini saQiayabiliriz. Bir yanda bolluk,
teknik bilgi, demokrasi, te yanda gcn yitirmemi bir ModernaQ-ncesi
kltr: bu ikisinin bireimi bizim iin de, yabanclar iin de dayanlmaz ekicilikte
bir d. BoQa grei ve elektronik bilimi, atalarmzn derinliQi ve uygulayc
zeka: Daha iyisi can saQiQ 16
yle elbette, tek kusuru d olmas.
ncelememiz boyunca spanya'y Avrupa'nn bir ucunda, kendine

zg koullarn sonucunda kendince bir evrim gstenni, kltrce daha
zengin ve daha derin "bir baka Avrupa" olarak, mzmin bir kimlik
bunalmnn lkesi olarak izledik. Tarih boyunca, ideolojik nedenler
den tr, spanyol kltrnn elikin bileenlerinden birinin ya da
brnn arl k kazandn, hatta tekileri ezdiini grdk. G ncel
zm ise, Kristof Kolomb'un yumurtas gibi: elikileri, kendi esin
leyici zenginlikleriyle, olduklar gibi, benzersiz bir tarihsel-kltrel
e vrim sreci iinde sttenerek amak. Kltr Bakanl'nn geni fon
lar byle bir anlayla kullanlyor, dnyaya byle bir grnt sun
mak iin.
Daha da ileri giderek, Ispanya'nn gemiinin, bugnk politika<>na
esin kayna olduunu syleyebiliriz: lke, yl!ryzntkki stratej ik ko
numundan ve tarihsel-kltrel balantlarndan yararlanarak okynl
bir politika izliyor. Hogrl , oul kltr politikas da onun bir
paras. Ispanya, Avrupa Topluluu'nun Latin Amerika ve slam lke
leriyle iliki lerinde yetkili bir arac olarak, bar ve etkin bir Akdeniz
DOdADAN DEMOKRASIYE, YALNIZLIKTAN ATNA 235
politikas gderek uluslararas dzlemde nfuzunu arttrma yolunda.

" ki kta, iki dnya arasnda kpr olan kltrl lke" imgcsini,
1 992 ylnda bin bir uluslararas etkinlikle sergilerneye hazrlanyor.
Bugnlerde yeryznn drt bir yannda kurulmakta olan "Ccrvantes
Enstitleri ag" ite o "yzyl sonu Yeni- spanyolculugu"nun tayc
s olacak.
Gerek geleneksel kltr degerierin i koruyan, gerekse topluluklarn
ve bireylerin kendilerini zgrce gelitirmelerine olanak saglayan bu
tr bir kltr politikasnn yeterince geni kapsam l ve uyumlu oldugu
kesin. Ama Avrupa Birlii'nin potasnda ne kadar dayanabilecek -
2000'in ufkunda yeni Avrupa artk bir " u l uslar Avrupas" olarak g
rnmyor, rtl de olsa federatif trde bir ynetimsel yapy, yerel
kltrlere gelime olanag tanmakla dengeleyen bir Birleik Dexlet bi
iminde beliriyor.O :.aman herhalde I spanya da giderek o mozaik iin
de -bugn zaten "rtl fcder.syon" olarak tanmlanan kendi ynelim
yaps erevesinde- benzer zell ik ler sergileyen bir I ber kltrleri
btn olarak bclirecck, " Blgeler Avrupa<;" iinde bir "Blgeler l s
panyao;" olacak. Nitekim imdiden lkede Katalonya, Bask ve Galicia
dil leri, tarihteki ezici stnlgnden tr I spanyolca kavramyla z
dclcmi bulunan Kastilya dil iyle e haklara sahip resmi diller olarak
bcnimscniyorlar. En olumlu yaklam ve en esnek politikayla I spanya
"Avrupa evreni" erevesinde bir " spanyol evren i " olmaya aday. An
cak bu gereklelig i gn, u anda geerli olan geleneksel, merkeziyeti
ve ul usalc tutumundan da hayl i uzaklarda bulacak kendini.
Artk byk lde Avrupa'nnkine baglanm olan kltr politi
kas bir yana, ne tr Avrupallar olacaklar acaba l spanyollar? Tarihle
rinden gelme bir hcveslc kendilerininkinden ayr, hatta kart dnyalara
merakl , tutkulu, sorunlu, derin kiiliklerini koruyacaklar m, yoksa
maddi refaha kavumu, dnyaya srtn evirmi, ben merkezci s mdan
Avrupallar m olacaklar? Machado'nun szn ettii gibi, kend ininki
leric birlikte bakalarnn aclarn da unutmu, yrei nasrlan bir
toplum mu olacaklar?
Asl nda benzeri sorular ok daha geni bir dzlemde, tm o ilgin,
cit e it yerel kiiltiirlcriy le Avrupa iin de geerl i: ABD'nin ynsal
iletiim ara larnn kar durulmaz gcyle dnyay istila eden yzey
sel teknoloj ik kltr karsnda nereye kadar koruyabilccek kendini?
236 lSPANY A: BIR BAKA AVRUPA
2000'1crin eiinde spanya, mzmin kimlik bunalmn kendi tarih

sel elikilerini -ya da oul gereini- scrinkanllkla -ve nemli
bir gurur payyla- benimseyerek sl.lcncrek am gibi grnyor.
Ya da, frtnalarn ortasnda kendi yolunu arayan bir Avrupa'nn, da
ha geni kapsaml bunalm iinde eritm i gibi ... Kimbilir?
-
TARHLERLE SPANYA
t.. 2 1 8 Romal larn ber yarmadasna ayak basarak fetih ve s

mrgelelirme hareketini balatmalar.
t.. 19 Fethin sona ermesi,-Roma mparatorluu erevesinde
1/ispania eyafetleri btnnn oluturulmas.
64-66 Yarmadada ilk Hristiyanlk propagandasnn balamas.
313 Roma mparatorluunda Hristiyanln serbest brakl-
mas.
409 Yarmadaya ilk Cermen topluluklarnn gelii.
476 Bau Roma mparatorluu'nun ortadan kalkmas.
507 Vizigotlann yarmadaya yerleerek bakenti Tolcdo olan
bir kral lk kurmalar.
589 V izigotlarn Katolik mezhebini bcnimsemeleri.
71 1 Mslman Araplarn Tark ve M usa komutasnda ber'e
ayak ba<iarak Guadcletc savan kazanmalar.
715 Yarmadan n hemen tamamnn Mslmanlar tarafndan
fethi .
732 Mslman iterteyiinin Frank kral Charles Martel ta-
rafndan Poiliers'de durdurulmas.
756 Kurtuba Sultanl'nn kurulmas.
929 Msl man devletin Halifelie dntrlmesi.
1030 Halifeliin paralanmas, Taif krallklarnn douu.
1 085 Tolcdo'nun Hristiyanlar tarafndan geri alnma-;.
1(}90-1 144 Murab t Krall.
1 1 47- 1 224 Muvahit Krall
1212 Navas de Tolosa'da Hristiyanlarn zaferi.
1 2 14 Palencia'da ilk niversitenin almas.
1215 Salamanca niversitesi'n in kurulmas.
1 223 Oorniniken Tarikau'nn yarmadaya yerlemesi.
1 225 Fransiskcn Tariklll'n n yarmad;.ya ycrlcncsi.
1 236 Kurtuba'nn Hristiyanlar tarafndan geri alnmas.
1 238 Grnata Sultanl'nn kurulmas.
1 337 Sici lya'nn Aragn Krall'na katlmas.
1443 Napoli Krall'nn Arag6n Krall'na katlmas.

1474 tk kitap bamnn Valencia'da gerekletirilmesi.
1477 Kutsal Engizisyon Mahkemesi'nin kurulmas.
1492 - Grnaa'nn Hristiyanlar tarafndan geri alnmasyla
yarmadada Mslman egemenliinin sona ermesi;
- Muscvilerin yarmadadan srlmeleri;
- Amerika'nn kefi;
__::_ lk Kasti/ya Dilbilgisi'nin yaymlanmas.
1494 Tordesillas Anlamas'yla Kas.ilya ve Portekiz'in yery-
zn paylamalar.
1 508 Aleala niversitesi'nin kurulmas ve Erasmus'a k rs
nerilmesi.
1517 Habsburg prensi Karl'n spanya'ya gelerek I. Carlos
adyla ahu devralmas.
1 5 1 9- 1 52 1 Meksika'nn fethi.
1 520 I . Carlos'un V. Karl (arlken) olarak imparatorluk taht-
n devralmas.
1 52 1 Lther'in Worms Diyeti'nde mahkln edilmesi.
1 522 arlken'in I. Franois'ya kar Pavia zaferi.
1 527 Roma'nn mparatorluk ordularnca yamalanmas.
1 5 3 1 - 1 535 Peru'nun fethi.
1 532 - spanya'da Cizvit Tarikau'nn kurulmas.
- Yeni Dnya'da i lk matbaann Meksika'da kurulmas.
1538 Yeni Dnya'da ilk niversitenin (Santo Domingo) ku
rulmas.
1 545- 1 563 Trento Konseyi almalar: Protestan Reformu'na tepki
olar.k Katolik Kar-Reformu'nun gerekletirilmesi.
1547 arlkcn'in Protestanlara kar Mhlbcrg zaferi.
1551 Meksika ve Peru niversiteleri'nin kurulmas.
1 556 - arlken'in spanya Tahu'ndan olu Felipc lehine fera
gati.
- Hollandallarn spanyol egemenliine bakaldrma-
lar.
1 557 II. Felipc'nin Franszlara kar Saint Quentin zaferi.
1558 - Devlet Maliyesi'nin ilk illas;
- arlken'in Yuste manasurnda lm.
TARIHLERLE ISPANYA 239
559 Catcau-Cambresis Anlamas'yla spanya'nn Avrupa'nn

hakimi durumuna gelmesi.
57 II. Felipc'nin donanmasnn Osmanl donanmasna kar
nebahu 1.aferi.
563- 583 Escorial Saray'nn yapm.
58 Portekiz'in smrgeleriyle birl ikte spanyol lmparator
luu'na katlmas.
588 " Yenilmez Armada"nn ngiliz donannas karsnda
bozgunu.
597 Hollanda'nn bamszln kazanmas.
598 II. Felipe'nin Escorial'de lm.
605- 65 Cervantes'in nl romani Don Quijote'yi yaymlamas.
62 III. Fcl ipc'nin lm.
665 IV. Felipc'nin lm.
700 II. Carlos'un lm yle Habsburg'larn spanya Taht'nda
ki varlnn sona erii.
7o Bourbon prensi Philippe d'Anjou'nun spanya'ya gelerek
V. Felipc adyla tah t.i kmas.
70 - 7 4 spanya Vera-;et Savalan
7 4 - Kraliyet D.il Akademisi'nin kurulmas;
- Utrecht ve Rastat Anlamalar'yla spanya'nn Avru-
pa'daki konumunun deimcsi,
732 Diario Hist6rico gazetesinin yayma balamas.
735 Bourbon prensi Carlos'un Napoli Taht'na kmas.

746- 759 VI. Femando'riun kral l.

759 Napoli Krcl'nn III. Carlos olarak spanya Taht'na k
mas.
76 Yaynlar sansr hakknn Kilise'den Devlct'e ge ii.
765-778 Yurtsever Ekonomi Dernekleri'nin kurulmas ve yay-
gnlamas.
766 Madrid'dc Es.ui lache ayaklanmas.
767 Cizvit Tarikat'nn lkeden srlmesi.
772- 776 niversitelerde rcfonn.
783 Osmanl tarla ilk Licarct anlamas.
7H4 Zarago1.a'da ilk ekonomi kursunun almas.
788 III. Carlos'un lm, IV. Carlos'un tahta kmas.
1789 Fransz Devrimi.

1 793 Fransa'da Kral ve Kr.l ie'nin idam, Konvansiyon'un s
panya'ya sava ilan.
1 808 VI. Carlos'un Fransa'ya sgnmas, Napolyon'un agabeyi
Joscph'i Ispanya Kral olarak atamas.
1 808- 1 8 1 1 Franszlara kar spanyol Kurtulu Sava.
1 8 10- 1 824 Amerika'daki spanyol smrgelerinin pepee bagm-
szlklarn kazanmalar.
1810 Cidiz'de ilk Ulusal Meclis'in kurulmas.
1812 Meclis tarafndan ilk liberal anayasann hazrlanmas.
1 8 14- 1 820 VII. Femando'nun mutlakiyeti hkmdarlg.
1 820- 1 823 yllk liberal ynetim.
1 823- 1 833 On yllk m utlakiyeti ynetim.
1 833- 1 839 Carlos yanllarna kar i sava.
1833- 1 868 Il. Isabel'in hkmdarl.
1842 Barcelona'da ayrlk hareketin balamas.
1 869 Giner de los Rios'un Kadn Eitim Dernei.
1870 ' lk spanyol Ii Konseyi.
1872- 1 876 Carlos yanltianna kar yeniden i sava.
1873- 1 874 Birinci spanyol Cumhuriyeti ( 1 ay sreyle).
1 875 ' XII. Alfonso'nun tahta k ve Restorasyon'un bala-
mas.
1 876 Giner de los Rios'un Ozgr Oretim Kurumu.
1 879 lspanyol Sosyalist Ii Partisi'nin kurulmas.
1 885 Kralie Maria Cristlna'nn Naiplii.
1898 ABD ilc savata yenilgi, Amerika'daki son smrgeterin
elden karlmas.
1902 XIII. Alfonso'nun tahta k.
1909 Barcclona'da "Tmjik hafta".
9 1 4- 1 9 1 8 Ispanya'nn katlmad I. Dnya Sava.
1917 Genel g rev.
1 9 18- 1 920 "Bolevik yl".

1921 spanyol ordusunun Fas'ta bozguna uramas.
1 923- 1 930 General M iguel Primo de Rivera'nn diktatrl .
193 1 kinci spanyol Cumhuriyeti'nin kurulmas.
1933 Falange'nin kurulmas.
TARIHLERLE ISPANYA 241
1 936 ( 1 7- 1 8 Temmuz) Afrika Ordusu'nun Cumhuriyet'e ba

kaldrmasyla Sava'n patlak vermesi.
1938 General Francisco Franco'nun ilk hkmetini kurmasy
la Diktatrl n balamas; laikliin kaldrlmas;
Cizvitlerin geri dn.
1939 Bareelona ve Madrid'in dmesi, Sava'n Cumhuri
yetitere kar Milliyetiterin zaferiyle sonulanmas
(1 Nisan).
1 939- 1 945 spanya'nn katlmad II. Dny.a Sava.
1 950 BM'in spanya'ya uygulad yaptrmlar kaldnnas.
1953 Valikan ve ABD ile anlamalar.
1 955 spanya'nn Birlemi Milletler'e girmesi.
1 960 lkenin uluslararas ekonomi kurulularna katlmas ve
endstrilemi Bat Avrupa lkelerine ii g.
1 967 "Inan zgrl Yasas "nn karlmas.
1 969 Prens J uan Carlos'un gelecein spanya Kral olarak ilan
C<ii lmesi.
1 973 Rejimin nde gelen kiilerinden Generdi Carrero'nun sui
kastla ldrlmesi.
1 975 Franco'nun lm (20 Kasm), Diktatrln sona er
mesi ve Don Juan Carlos'un tahta kmas (22 Ka
sm).
1 977 Komnist Partisi'nin yasallatnlmas ve genel seimler:
Suarez'in i lk Demokratik Merkez Birlii hkmeti.
1 978 Yeni anayasann halkoylamasyla benimsenmesi.
1 982 - Genel seimlerden sonra Felipe Gonzatez'in ilk Sos-
yalist I i Partisi hkmetini kurma;.
- Ispanya'nn NATO'ya katlmas.
1 986 Avrupa Topluluu'na tam yeliin elde edilmesi.
1 988- 1989 "III. Carlos ve Aydnlanma a"nn uluslararas etkin
liklerle anlmas.
1 989 (Ocak-Hazir,m) Ispanya'nn AT dnem bakanl.
1 992 "Amerika'nin kcfinin 500. yl "nn uluslararas etkin
l iklerle anlmas.
DlPNOTLAR
1. BLM
1 . Yunan asll l spanyol ressam ( 1 540- 1 6 1 4). Girit'te do{lmu, resim sanatn
ilkin l talya'da gelitirdikten sonra, zgn kiisel tekniinin ilkin yadrgand Kas
tilya'da karar klm, agn ekonomik, toplumsal ve dinsel adan ok nemli bir
kenti olan Toledo'da yerleerek bir atlye amtr. Yaptlar, hep ayn gizemli
baklarla derin bir isellik duygusu esinieyan figrlerindeki rtl dinsel y
celtme havasyla dikkati eker: dinsel konulu resimlerindeki o ruhsal younluk,
btn portre almalarnda yinelenir ve a n l spanyas'nn mistik yneliini
baaryla grntler.
2. Ozellikle man as trtar iin yapt {l dinsel konulu yaptlarla tannan, "rahiplerin
ve rahibelerin ressam" olarak anlan l spanyol sanats ( 1 598- 1 664). Tablo
larnda "Karanlklk" etkisinden sz edilen Zurbaran, l spanyol Altn a'nn es
tetiini byk bir baaryla sergileyen zgn bir ressamdr: lkesinin dahasnn
en arpc temsilcilerinden saylr.
3. Bkz. E MILE LOUAPRE, L 'Espagne d'aujourd'hui, Paris 1 986, s. 1 66.
4. Hidalgo: Ortaa'da ve Yenia balangcnda krsal kesimde yaayan
kk soylulara ya da belli bir soyluluk sanndan yoksun olmakla birlikte kendi
topraklarnn geliriyle geinen ve soylular gibi yaayan kimselere verilen ad.
5. i spanyol Aydnlanma a'nn nde gelen yazarlarndan olan Jose Cadal"o
( 1 74 1 - 1 782) lkesinin greneklerine, alkanlklar na, toplumsal kurumlarna
ynelttii ac ama yerinde eletirilerle dikkati ekmitir. Montesquieu'nn Iran
Mektuplarindan rneklenmi olan Fas Mektuplar ( Cartas Marruecas) balkl de-

neme yazlan na kitabmzn VI. Blmnde ayrca yer vereceiz.
6. JOS E CARLOS MAIN ER, "La cu/tura espat'iola y su re/acion con la cu/tura
occidentaf, Revista de Occidente, ss. 62-63, Temmuz-Austos 1 986, ss. 1 1 0-
1 26.
7. Conquistador. Fatih; zellikle XVI. yzylda Yeni Dnya'y smrgeletiren
l spanyol komutan lar iin kullanlan bir terimdir.
8. Don Qu ijote den sonra l spanyol yaznnn en nemli yapt saylan ve
'
Ortaa ile Rnesans'n kava nda, XV. yzyl sonlarnda kaleme. alnm olan
La Celestina adl trajikamedyann byk blmnn yazar Fernando de Rojas'n
kiilii, bugn de bir esrar perdesi altndadr: Hakkndaki kesin bilgiler, yalnz Mu
sevi asll bir H ristiyan oldu u , Salamanca niversitesi'nde hukuk renimi
grd, 1 54 1 'de lddr.
9. Ermi Juan de la Cruz ( 1 542- 1 591 ) ispanyol mistik air ve yazartarnn en
tedirginlik vericilerindendir, ateli reformcu kiiliinin hala aydnlanamam yan
lar vardr; yaptlarnda Dogu'nun Tasavvuf dncesi ve Mevlana ile byk
yaknlklar bulan Juan Goytisolo'nun 1 987'de yaymisd Las virtudes del pajaro
solirario ( Yalmz Kuun Erdem/er romanna esin kayna olmutur.
DIPNOTLAR 243
ll. BLM
1 . G. IIK, "Manuel Gutierrez Arag6n Anlatyor: Franco Dneminde, Demokra

siye Geite ve AT'da i spanyol Sinemas ", Milliyer Sanat, 1 .V . 1 989, ss. 26-28.
2. Geografia e hisroria de Espafla y de los paises hispanicos, Madrid 1 980, s.
6.
3. AZORiN, El paisaje de Espafla visro por los espafoles. (Yararlanlan basm)
Madrid, Espasa-Calpe 1 9 8 1 . ss. 1 3 1 - 1 35.
4. Barcelona'da XIX. yzyl sonlarnda gelien yeniliki akm airlerinden Joan
Maragall ( 1 860-191 1 ) Katalan yaznn Avrupa dzeyine ulatran yazarlardandr.
Bazlar Kastilya dilinde yazlm nemli denemeleri de vardr: blgesel yazn
erevesinde yer almakla birlikte, eletirellii ve Ispanya konusundaki duyarl
bakmndan 98 Kua yazariarna (Bkz. VI. BLM) yaklar, hatta zamannda
"/bercilif ile dikkati ekmitir. Alnt iin: bkz. GUILLERMO CABANELLAS, Cua
rro genera/es (1) Preladi a la Guerra Civil, Bareelona 1 977, s. 34.
5. MIGUEL DE UNAMUNO, En rorno al casticismo, (Yararlanlan basm) Mad
rid, Espasa-Calpe 1 972, ss. 5 1 -55.
6. Barok an byk tiyatro yazar ve dinbilimeisi Calder6n de la Barca ( 1 600-
1681 ) La vicia es sueflo ( Yaam Duro, adl telseti piyesinde insanolunun yaam
ve gerek stne temel sorularn Kar-Reform ann koyu H ristiyan gr
asndan yantlar.
7. AZORiN'in La rura de Don Ouijo fe'sinden bu alnt, PEDRO LAiN E NTRAL
GO'nun A que 1/amamos Espafla balkl denemelerinde ( Madrid 1 9 7 1 ) aktard,
deiik lspanyol yazarlarnn lkelerini duyu v e tanrnlay biimlerini yanstan
paralar arasnda yer almaktadr (s. 30).
lll. BLM
1 . lspanyolcas : mezquira (Mescif).

2. J. VICENS VIVES, Aproximacion a la hisroria de Espana, Bareelona 1 976,
ss. 43-44.
3. FRANCISCO GUTIERREZ CONTRERAS, Europa, hisroria de una idea. Pam
plona 1 987, s. 1 8.
4. J. VICENS VIVES, A.g.y., s. 46.
5. RAMON ME NENDEZ PIDAL, Espafa, es/abOn enrre la Crisriandad y e/ ls
lam, Madrid 1 977, ss. 1 1 - 1 2.
6. Ortaa Kastilya destanlarnn en nls olan Cid Desram (Poema de mio
Cid) 1 1 40 dolaylarnda yazlmtr, kahraman valye Cid'in din ve onur uruna
yapt savalar anlatr, Mariplilerin elinde bulunan Valencia kentinin kuatla
rak geri alnmas bunlarn en nemlisidir.
7. Romance: Ortaa'da halk ozanlar tarafndan saraylarda ve meydanlarda
saz eliinde okunan destanlardan kaynaklanan ve genellikle yiitlii konu alan,
sekiz heceli dizelerden olumu iir.
8. RAMON MENENDEZ PIDAL, A.g.y., ss. 27-29.
9. A.g.y., s. 1 6.
1 0. A.g.y., ss. 35-38, 4 1 .
1 1 . A.g.y., ss. 51 -52.
1 2. CLAUDIO SANCHEZ ALBORNOZ, "Espafla y e/ Islam, Revisra de Occi-
dente no. XXIV, 1 929, ss. 4, 8, 2 f . Bu yaz, bakalaryla birlikte, 1 943'te yazarn
Buenos Aires'te yaymlanan ayn addaki kitabnda da yer almtr . .
1 3. CLAUDIO SANCHEZ ALBORNOZ, "Islam de Espana, eitli yazarlarn
yapdarnn yer ald L'Occidente el /'Islam neii'Aito Medioevo'da (Spoleto 1 965),
c. l, s. 1 6 1 .
1 4. AMERICO CASTRO, La rea/idad historica de Espana", Mexico 1 962, s.
1 44.
1 5. AMERICO CASTRO, Origen, ser y existir de los espanoles, Madrid 1 959, s.
12.
1 6. VI CENTE CANTARINO, Entre monjes y musulmanes. El conflicto que fue
Espana, Madrid 1978, ss. 302-305.
1 7. JUAN GOYTISOLO, "Un europea de menos, un europea de mas (Sami Nair
ile sylei), Letra lntemacional, no. 10, Yaz 1 988, ss. 77-82.
1 8. A.g .y., s. 8 1 .
IV. BLM
1. NICCOLO MACHIAVELLI, Opere, c. VIII (Alnt Jose Ortega y Gasset'in

Espana in vertebrada's nn 4. Blm'nde yeralyor).
2. AMERICO CASTRO, La realidad hist6rica de Espana, Mexico, 1 965. s, XII.
3. JOSE ORTEGA Y GASSET, Espana invertebrada, (Yararlanlan basm)
Madrid, Espasa-Calpe 1 977, ss. 50-5 1 .
4. VICENS VIVES, Aproximaci6n, s. 1 1 0.
5. PE DRO LA iN E NTRALGO, A que /lamamos Espana, Madrid 1 97 1 , ss. 79 -
80.
6. l l l . Felipe ag: 1 598- 1 62 1 .
7 . V . VIVES, A.g.y., ss. 1 1 2- 1 1 5.
8. J. ORTEGA Y GASSET, A.g.y., ss. 6 1 -62.
9. P. LAiN ENTRALGO, A.g.y., ss. 80-8 1 .
V. BLM
1 . LUIS BU N UEL, El ultimo suspiro (Trkesi : Son Nefesim, ev. llkay Kurdak,
Istanbul, Ala 1 986, s. 1 4).
2. RICHARD HERR, The eighteenth centuty revolution in Spain, New Jersey
1 960; (ev. Elena Fernandez Mel, Espana y la revoluci6n del siglo XVIII, Madrid
1 . s. 25).
3. V. VIVES, A.g.y., s. 1 25.
4 . Casticismo: Ispanya'n n zgn ruhunu simgeledii varsaylan kltr gele
rine arlk verilmesi.
5. Majismo: XVI II. yzyl sonlarnda Madrid'in eski mahallelerinde grlen
zgn yerel kltr elerinin degerlendirilmesi.
6. V. VIVES, s. 1 27.
7. Ispanya Kltr BakanlQ 'nca Nisan 1 987'de yaymlanan Carlos lll y la l/us
traci6n balkl anma kitabnda yeralan 1 2 Aralk 1 986 Kraliyel Kararnamesi'nden.
8. Bkz. Conmemoraci6n. Carlos lll y la llustraci6n, Madrid 1 987.
9. A.g.y.
DIPNOTLAR 245
1 0. A.g.y.
11. R. HERR, A.g.y., s. 1 72.
1 2. A.g.y.
13. A.g.y., s. 1 98
VI. BLM
1 . JOSE CADALSO, Cartas marruecas (Buradaki alntlar iin yararlanlan

basm) Madrid, Castalia 1984.
2. Bkz. G. IIK, "Juan Luis Cebrian: 'Tarihi Insanlar Yazar . Milliyet Sanat,
1 .VI. 1 988, ss. 23-26.
3. Mariano Jose de Larra'dan alntlar ve Juan Goytisolo'nun yorumlar iin:
bkz. JUAN GOYTISOLO, "La actualidad de Larra balkl deneme yazs, El
furgn de cola, Bareelona 1967, ss. 1 9-38.
4. JORGE VENTURA, Histarla de Espafla, Bareelona 1 976, c. IV, s. 1 35.
5. A.g.y., ss. 1 88- 1 89.
6. ANGEL DEL RiO. Histarla de la literatura espaflola, Bareelona 1 988, c. ll, s.
333.
7. J. VENTURA. A.g.y., s. 1 91 .
8 . J . ORTEGA Y GASSET, ss. 1'3-1 5.
9. V. VIVES, ss. 1 49-1 50.
1 0 . Miguel de Unamuno'nun Denemelerinden bu alnt J UAN L6PEZ
MORILLAS'n "Unamuno y Costa: una ' Transustanciacin' balkl denemesinde
yeralmaktadr ( La erisis de lin de siglo: ideologia y literatura, Bareelona 1 975, ss.
223-24 1 ).
1 1 A.g.y.
12 JOAOUiN COSTA. Tutefa de los pueblos en la historla, Madrid 191 1 , s. 335.
1 3. Galicial yazar Ram6n Maria del Valle-lnclin XX. yzyl balarnda Mad-
rid'in en renkli ve ilgin bohem tiplerinden olmutur. Yazmaya Modernizm akm
erevesinde balam, ancak dnceleri 98 Kua yazarlaryla da sk iliki
iinde gelimitir. Buradaki para, son dnem yaptlarndan olan Luces de bohe
mia'dan ( 1 924) alnmtr.
VII. BLM
1 . "No Pasaran": (Faizme) geit yok". I Sava'ta Cumhuriyetilerin nl

haykr. (Bu szcklerin yakn zamanlarda Amsterdam'n kanallarndan birinde
demirlemi bir "tekne-ev"e ad olarak kullanldn grdm).
2. GUILLERMO CABANELLAS, Cuatro Genera/es (2), La /ucha por el poder,
Bareelona 1 977, ss. 459-460.
3. JAVIER TUSSELL, "El fina/ de la guerra civir, El Pais, 1 0.1V.89, s. 9.
4. G. IIK, "I Savan 50. Ylmda Ispanya/ Basn: 'Nunca mas'", Milliyet Sa-
nat, 1 5. Xl. 86, ss. 24-26.
5. V. VIVES, s. 1 53.
6. J. ORTEGA Y GASSET, ss. 70-71 .
7. A.g.y, s . 1 05.
8. Bkz. JOSE MANUEL GUTIERREZ I N CL.AN, " 1931: Quema de conventos y
'Caso cardenal Segura ' ", Historia y vicia, no. 69, Aralk 1973, ss. 1 6-31 .
9. V. VIVES, s. 1 57.
1 0. Alnt iin: bkz. G. CABANELLAS, Cuatro Genera/es (1), Pre/udio a la Guar
ra Civil, Bareelona 1977, s. 33.
1 1 . RAFA EL ABELLA BERMEJO, El transito de la sub/evacin a la gueffa civ-
il", Revista de Occidente, no. 65, Ekim 1986, ss. 67-78.
1 2. A.g.y.
1 3. G. CABANELLAS, Cuatro Genera/es (2), s. 355.
14. G. CABANELLAS, "Unamuno y el Alzamiento", Historia y vicia, no. 76, Tem
muz 1 974, ss. 30-37.
15. G. CABANELLAS, Cuatro Genera/es (1), s. 35.
VIII. BLOM
1 . Bkz. G. IIK, Juan Luis Cebrian: 'Tarihi Insanlar Yazar'", Milliyet Sanat,

1 .VI. 1 988, ss. 23-26.

2. Bkz. G. IIK, "Manuel Gutierrez Arag6n Anlatyor: Franco DlJneminde, De
mokrasiye Geite ve A Tda lspanyoi Sinemasf, Milliyet Sanat, 1 .V. 1 989, ss. 26-
28.
3. CARMEN MARTIN GAITE'den bu biOmdeki alntlar iin bkz. Usos amaro
sos de la posguerra espanola, Bareelona 1 987.
4. FERNANOO VIZCAiNO CASAS, La Espana de la posgueffa (1939-53), Bar
eelona 1975, s. 1 1 1 .
S. CAMI LO JOS CELA, La familia de Pascua/ Duarte, (TOrkQBsi: Alev Gl,
Istanbul, Can 1 989).
6. RAFAEL LPEZ PINTOR, "La opinin publica y la transici6n: una mirada
retrospectiva", Revista de Occidente, no. 54, Kasm 1985, ss. 1 13-122.
7. Ispanya'nn nde gelen ada yazarlarndan olan ve lkemizde 1950"/<1, :lfj
Madrid'de Sonbahar balkl otobiyogratik yazlaryla (Trkesi: Roza Hakmen,
Istanbul, Metis 1 989) tannan Juan Benet'in bu konumas iin bkz. Letras
espafolas 1976- 1986, Madrid 1 987, s. 19.
8. Yurtsuz Juan yazarn balca romanlarndan birinin addr (Juan sin tierra,
Meico 1 970).
9. JUAN GOYTISOLO, "In memoriam F.F.B. 1892- 1975', Ubertad, Libertad, Li
bertad, Bareelona 1978, ss. 1 1- 1 9.
1 0. MANUEL ARAGN REYES, "La articu/acion jurfdica de la transici6n", ;:,,._
vista de Occidente, no. 54, Kasm 1 985, ss. 24-44.
1 1 . E NRIOUE ARIAS VEGA Diez afos sin Franco. Desatado y bien desatado,
Bareelona 1 985.
1 2. "Constituci6n y Estado de derecho", bkz. MAN U E L ARAG6N REYES,
A.g.y., ss. 39-40.
1 3 . A.g.y.
1 4. IGNACIO SOTELO, Los socialistas en el poder, Madrid 1 986.
1 5. IGNACIO SOTELO, "La Espafla del afo 200(j , Revista de Occidente, no.
77, Ekim 1 987, ss. 1 7-30.
1 6. SALVADOR GINER, "t,EI ocaso de la cu/tura naciona/7', Revista de Occi
dente, no. 77, Ekim 1 987, ss. 5-16.
KAYNAKA
ABELLA BERMEJO, RAFAEL; "El transite de la sublevaei6n a la guerra eivil",

Revista de Occidente, no. 65, Ekim 1 986, ss. 67-78;
ABELLAN J.L. vd. ; La erisis de fin de siglo: ideologia y literatura, Bareelona
1 975;
ARAGN REYES, MAN U EL; "La artieulaci6n juridiea de la ransici6n", Revista
de Occidente, no. 54, Kasm 1 985, ss. 25-44;
AZORiN; El paisaje de Espafla visto por los espafoles, Madrid 1 94 1 ;
AZORiN; Una hora de Espafa, Madrid 1 948;
CABANELLAS, GUILLERMO ; "Unamuno y el Alzamiento", Historia y Vida, no.
76, Temmuz 1 974, ss. 30-37;
CABANELLAS, GUILLERMO; Preludio a la Guerra Civil, Bareelona 1 9n;
CABANELLAS, GUILLERMO; La lucha por el poder, Bareelona 1 977;
CADALSO, JOS E ; Cartas marruecas, (Yararlanlan yaym) Castalia, Madrid
1 984;
CANTARINO, VICENTE; Entre monjes y musulmanes. El conflicto que fue
Espafa, Madrid 1 978;
CASTEDO, ALVAREZ. FERNANDO; El papel de la cu/tura en la Espafla de los
anos BO. Salamanca 1 980;
CASTRO, AMERICO; Origen, ser y existir de los espanoles, Madrid 1 959;
CASTRO, AMERICO; Gervantes y los casticismos espafloles, Madrid 1 966;
CASTRO, AMERICO; La realidad histrica de Espafla, Mexico City 1 975;
CEBRIAN, JUAN LUIS; El tamaflo del elefante, Madrid 1 987;
GINER, SALVADOR; "(.El ocaso de la eultura naeional?", Revista de Occidente,
no. 77, Ekim 1 987, ss. 5-1 6;
GOYTISOLO, JUAN; El furgn de cola, (Yararlanlan yaym) Seix Barral, Baree
lona 1 976;
GOYTISOLO, JUAN; Reivindicacin del conde don Julian, (Yararlanlan yaym)
Seix Barral, Bareelona 1 976;
GOYTISO I .O, JUAN; Libertad, libertad, libertad, Bareelona 1 978;
GOYTISOLO, JUAN ; un europea de menos, un europeo de mas, Letra lnter
nacional, no. 1 0, Yaz 1 988, ss. 77-82;
GRANJEL, LUIS S. ; La generacin literaria del Noventa y Ocho, Sa-lamanea
1 971 ;
GUTIERREZ CONTRERAS, FRANCISCO; Europa: historia de una idea, Pamplo
na 1 987;
GUTI ERREZ INCLAN, JOSE MAN UEL; " 1 93 1 : Quema de eonventos y 'Caso
cardenal Segura' Historia y Vida, no. 69, Ara-l k 1973, ss. 1 6-3 1 ;
.
HERR, RICHARD; The eighteenrh century revolution in Spain, New Jersey 1 960,
( lsp. ev.: Elena Fernandez Mel, Espafla y la revo/ucian del s. XVIII, Madrid
1 964);
JACKSON, GABRI E L; The Spanish Republic and the Civil War, New Jersey
1 965, (lsp. ev.: Enrique de Obreg6n, La re-publica espafola y la guerra
civil, Bareelona 1 987);
LAFUENTE FERRARI, ENRIOUE; Antecedentes, coincidencias e influencias del
- - -
arte de Goya, Madl'td 1947;
L.AiN ENTRALGO, PEDRO; A que llanamos Espana, Madrid 1 971 ;
LlSSORGU ES. YVAN vd. ; Rea/ismo y naturalismo en Espana, Bareelona 1 988;
LOPEZ PI NTOR. RAFA EL; "La opini6n publica y la transiei6n: una mirada retro-
speetiva", Revista de Occidente, no. 54, Ka-sm 1 985, ss. 1 1 3- 1 22 ;
MAIN E R , JOSE CARLOS; " L a cultura espaiiola y s u relaei6n con la eultura oc
eidental", Revista de Oecidente, no. 62-63, Temmuz-Austos 1 986, ss.
1 1 0- 1 26;
MARICHAL, JUAN ; "La 'generaei6n de los inteleetuales' y la politica ( 1 909-
1 9 1 4)", La erisis de fin de sig/o: ideologia y literarura;
.
MARTIN GAITE, CARMEN, Usos amorosos de la posguerra es-panola, Bareelo
na 1 987;
MENENDEZ P I DAL, RAMON ; Espana, eslab6n entre la cristiandad y el islam,
Madrid 1 956;
MENENDEZ PIDAL, RAMN; Historia de Espana, Madrid 1 958;
MORAN, JOSE MANUEL; El caminar de Europa, Pamplona 1 987;
NUNEZ RUIZ, DI EGO; "La presencia del evolueionismo en la filosotra espaiiola
decimononiea", La erisis de fin de siglo: ideologia y literatura;
ORTEGA Y GASSET, JOSE ; Espana invertebrada, (Yararlanlan ya-ym) Espa
sa-Calpe, Madrid 1 964;
ORTEGA, FELIX; "Las contradieeiones entre sociedad y politica: el easo de la
transiei6n demoeratiea espaiiola", Revista de Occidente, no. 1 07, Nisan
1 990, SS. 93-1 1 1 ;
RiO, ANGEL DEL; Historia de la literatura espanola, Bareelona 1988;
sANCHEZ ALBORNOZ, CL.AUDIO; Espana y el islam, Buenos Ai-res 1 943;
SANCHEZ ALBORNOZ, CL.AUDIO; La Espana musulmana, (Yararlanlan yaym)
Espasa-Calpe, Madrid 1 986 ;
sANCHEZ ALBORNOZ, CL.AUDIO; "Islam de Espana", L 'Occidente e /'Islam ne//'
Alto Medioevo, Spoleto 1 965;
SAN CH EZ DRAGO, FERNA N DO; ldeas para una nueva politica cu/tura/, Sala-

manca 1 984;
SHAW, DONALD; The Generatian of 1898 in Spain (lsp. ev.: Carmen Hierro, La
generaci6n del 98, Madrid 1 985);
SOTELO, IGNACIO; Los socialistas en el poder, Madrid 1 986;
SOTELO, IGNACIO; "La Espana del ano 2000", Revista de Occidente, no. 77,
Ekim 1 987, ss. 1 7-30;
TEJADO, MANU EL; Historia de la cu/tura, Zaragoza 1 969;
TUSELL, JAVIER; "El linal de la guerra civil", El Pais, 10.1V.89, s. 9;
UNAMUNO, MIGUEL DE; En torno al casticismo, (Yararlanlan ya-ym) Espasa
Calpe, Madrid 1 972;
VALDEON, J. vd. ; Geografia e historia de Espana y de los pafses hispanicos,
Madrid 1 980;
VALVERDE, JOSE MARiA; Antonio Machado, Madrid 1 975;
VENTURA, JORGE; Historia de Espana, Bareelona 1 976;
VIVES, VICENS; Aproxtmaci6n a la historia de Espafa, Bareelona 1 976;
VIZCAINO CASAS, FERNANDO; La Espana de la posguerra ( 1 939- 1953), Bar-
eelona 1 975.
GL IIK
ispanva: Bir Baka Avrupa

Akdeniz'in dier ucunda, Trkiye'yle simetri yapan bir corafyada
yer aliyor ispanya. Tarihinde ve kltrnde de bu simetrinin
izlerini kolaylikla bu/abi/iyoruz. Avrupa deyince akltmtza
gelenlerden olduka farkli, hakktnda ok az ey bildiimiz,
ama tantdttmtzda biraz da kendimizi tantmamtzt salayacak
birAvrupa lkesi..
Gl ltk, kendi deneyim ve tantkltklarmm yant stra lkenin balica

yazar ve dnrlerinin grlerine de yer vererek, ispanya'nm
tarihsel ve kltrel kimliini; bu farkit Avrupaltltm kk/erini,
geliimini, etkileim/erini, Ortaa'dan gnmze geirdii

byk serveni aratmyor.
Yaad mz
Dnya
Dizisi
ISBN 975-7650-57-9
Metis Yaynlar, Bamusahip Sok. 3(2, Caalolu 1 stanbul

Gül Işık - İspanya - Bir Başka Avrupa

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gül Işık - İspanya - Bir Başka Avrupa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

isganva:

Yaadmz Dnya Dizisi- 19

Birinci Basm: Mays 1991

3" t,.1 G 1tf_fi:.JvK + A _,.,

FX1.rn " sj O'IS Off u_r)

nsz (ya da Sonsz) 7

Avrupal Olmak ya da Olmamak:

ki Denizle ki Ktann Krdm 35

sianun Hem inde Hem Karsnda 51

Fetihten Do an mparatorluk: nlenemeyen Ykseli,

Aydnlanma Yzeyde, Ortaa Sessiz ve Derinde 107

98 Kua: spanya'nn Trajik Bilinci 133

spanya spanya'ya Kar 163

Tarihlerle spanya 237

Solda: Las Meninas (Diego Velasques).

"Tarih kar$ktr ama ac apak"

Yllar nce, grm geirmi Endls'n 7.a

"Tarih," der Braudel, "evremizi saran ve bizi uraran bugnn

Ispanya bir eski tutkuydu iimde. Ne denli eski olduunu imdi ha

1 984 ylnn sonbaharnda, retim yelii yaptm stanbul ni

Kendileriyle yaptm eitli syleiler 1986-1990 yllan arasnda Milliyet

adlar Cervantes, Unamuno, Juan Ram6n Jimcnez, Machado, Becquer,

kaynaklanna dayandrmay yeledim. Hau.a sz sk sk spanyol ya7.ar

Yazdklarm bir akamst, Madrid'in merkezinde tamamlyorum.

Plaza Mayor'un kesinde kemerierin altndan, yeleginin ggs ka

Bir yanda tarihte "byk bir ulus" olmu ol

Avrupa'nn teki yzyd, "teki Avrupa"yd.

Yzylm zn balarnda, spanya'nn yetitirdii en nl aydnlardan

retim yelerinden Prof. Josc Carlos Mainer'in konuya bakn iz

Demek ne zaman. ne mekan, ne de bilinli bir bak var. . . Besbelli ki Clari(,

lspanyol kllrniin Avrupa'nnkinden farkl gcknekseltcmclini ta

Clark'n "nsanlk bilincini gelitirmek iin spanya n e yapmtr?"

Masson de Morvilliers herhalde zerinde tek dikili aOa bulunmayan i

Aslnda bu "savunma tr" tspanya'da varln ve izlerini eitli

Yine de o aOda, Fransz yazarnn bir yerde hakl oldu(lundan kimsenin

Josc Carlos Mainer, kendinden nceki nice gl spanyol yazar ve

Kltrmzn temel konusu kendi kendimizi tanma, daha d rus u kendimizi

teki Avrupal larn bak asn anlamaya, yorum lamaya girien

da ruhsal dcrinliklerde gezinen kendi kendilerini seyretmek, aynadaki

BATI lLE :x:>CiU'NUN ETN BlRLlKTELlGl

Karanlk, bulank, eriilmez, neredeyse rktc, engin derinlikleriyle

ondan. Turiste gereken, onu mutlu edecek hereyi saladktan sonra,

Avrupa lkelerinin tarihsel Loplumsal geliimine ama abalar ar

Tm Ispanyallarda yerleik olan "dnyann onlardan nefret ettii" kans

spanyollar iin "ayr"lk milosu ya da gerei ylesine Lernci bir

rinde kendilerine den yeri alm, Pireneler'in tesindeki beklentilere

PIRENELER'IN BERISINDEKI LKE

Bu noktada kiisel bir ary aktarabilirim sanyorum.

u soukkanl yorumu getiriyordu: .

yaymlamL: Byk lde yazarnn yaamndan esintenmi bu nl

Juan Goytisolo'ya bu szleri esinleyenin, Paris'te, kendi deneyimi

Yabanc kltrlere kar merak son be yzylda Avrupa insannn belirgin

Ilkiarna ve smrgecilik servenine kap at bilinen eydir. Ama bu arada

ISPANYA-AVRUPA tdLEMNE BIR ZM

Juan Goylisolo kendi kltrnn koruyucu sanjtna snmak ile

Avrupa'nn doyumsuz merakn yava yava zmsayerek deiik trde bir

Sterne'e, Flaubert'e, Mallarme ya da Joyce'a degil, lbni Arabi'ye, Ebu Nuwas'a,

Avrupa Birlii'ni salt ekonomik bir olay olarak grmedii gibi,

Kltr bundan byle yalnzca ulusal olamayaca gibi, Avrupal da olamaz

Iki yzl bir madalyon gibi grd Avrupa karsndaki bu dccr

Louapre, Ispanya'y ho gstennek iin onun " Avrupa'nn gvenini

Gemite I spanya'nn tm dnsel yaam , biz l spanyollar teki Avru

tartmalar srp gitti.