KLTR DlZtSl

Prof. Dr. R E N E M E L IK O F F

UYUR DK UYARDILAR
Alevlik-Bektalik Aratrmalar
Trkesi:
Turan yptekin

cem^
vaynevl V #
NuruosmaniyeCad.
Kardeler Han 3 / 3
Caalolu-stanbul

Tel: 5271741 fok; 5269742

Birinci Basm, Ocak 1993
Dizgi: Cem Yaynevi
Bask: Baaran Ofset
 NDEKLER

Sunu (Atilla zkmmi)........................................................ 7

Irne Mlikoff stne (Server Tanilli)...............................9

NSZ
Bir Aratnnann Douu.................................................. 15
I
Bektafler Tarikati ve Hac Bektaa Bal Zmreler:
Probleme Toplu Bak....................................................... 21
n
Alevliin Temelleri.......................................................... 29
m
Kzlba Problemi..............................................................53
IV
Alev detleri zerine Notlar:
Baz Orta-Anadolu Kutlamalar Dolaysyla.....................81
V
Alevlerin Bir deti zerine Aratma:
Mship, hiret Kardei................................... 89
VI
Anadoluda Cemaat D slmlk:
rf-dlk, nan-kanmas, Gnose............................ 101
VII
Bekta'Alev Senkretizmini Meydana Getiren
eler zerine Aratrmalar........... ...............................117
vra
Bulgaristanda Deliorman Kzlba Topluluu...............139
IX
Anadolu Sfliinin Orta Asya Kkenleri...................... 151
X
Ahmed Yesev ve Trk Halk Tasavvufu.......................167
XI
Astar-bdl Fazlullah ve Hurfliin
Azerbaycanda, Anadoluda,
Rumeli de Gelimesi....................................................... 183
XII
lk Osmanllann Sosyal Kkeni......................................199
xn
Bir Koloniletirici Derviler Tarikati: Bektaler
Sosyal Rolleri ve lk Osmanl
Sultanlanyla Balantlar............................................... 213
XIV
1826dan Sonra Bektaler Tarikati............................... 227

SONSZ.........................................................................255
KAYNAKA................................................................. 257
DZN..............................................................................269
 SUNU
BU KTABIN YKS

JitiSa z^nmii
Belli gnler vardr hayatmzda, unutamadmz gnler.
Mutluluk duyduumuz, nmzde yeni bir ufkun ald
gnlerdir bunlar. Irne Mlikoffla tantm gn de benim
iin bylesi gnlerdendir ite.
Daha nce, Trkeye evrilen bir-iki incelemesini
okumutum Mlikoffun. zellikle AlevHik-Bektalik konu
sunda dnyann nde gelen Trkologlarndan biri olduunu bi
liyordum. Trkiyeye gelip gittiini de. Ama hi kar
lamamtk. Karlaamyorduk.
Nitekim beni, 1986da Strasbourgda dzenledii Bekta
lik sempozyumuna ardnda da uyamadm arsna.
ary ileten Server Tanilliydi ve Mlikoffun beni mutlaka
sempozyumda grmek istediini yazyordu mektubunda. Ama
olmad, gidemedim. Pasaport verilmeyen sakncallardandm o
sralar.
Irne Mlikoff la tanma frsatn ancak 1990 Martnda
yakaladm. Berlinde dzenlenen bir Alev haftasnda. Kb-
ns saymazsak, ilk kez yurt dna kyordum ve bu ilk
kmda Irne Mlikoffla tanyordum. Nasl sevinmezdim!
Berlindeki o Alev haftasnda unutulmaz gnler ve gece
ler yaand. Berlin dnda, az binen bir Hristiyan mezhebine
bal rahibelerin gzetimindeki harika bir pansiyonda
kalyorduk. zellikle geceleri, sempozyum dn doyumsuz
bir sohbet balyordu. lhan Seluk, Server TaniUi, Kvan
Ertop, brahim Armaan, Nejat Birdoan, Fuat Bozkurt ve
Berlindeki Trk dostlar toplanyorduk kocaman, uzun bir
masann evresinde. Konuuyor, konuuyorduk. Kimi geceler,
hele Arif Sa da gelip katlmsa sazyla, sabahlanyordu.
Irne Hanm, gecenin balangcna katlyor, daha sonra
belli bir saatte gnn yorgunluunu atabilmek iin izin isteyip
ayrlyordu. Sabahlan, insann iini stan glmseyii,
aydk yzyle katlyordu yeniden bize. Rahibelerin zenle
hazrladklar uzun kahvalt masas, onun katlmyla bir bilgi
lenine dnyordu hemen. Ben ilk sigaram yakp
ksnneye baladmda zlyor ve incitmemeye alarak
uyaryordu beni.
Bir sabah, Trkeye evren makalelerinden sz ederken,
evirilerin pek baari olmadndan yaknd. Asl nemsedii
incelemeleri ise evrilmemiti bile. Hemen atldm, bu ii
stlenebilirdim. Makalelerini evirtir, kitap olarak yaym
lanmasn da salayabilirdim.
Bu kitap, dnce olarak o Berlin sabahnda dodu ite.
Irne Mlikoff bir yl sonra, 1991 Aralnda Trkiye Yazar
lar Sendikasnn dzenledii Yunus Emre Sempozyumuna
geldiinde makaleleri evirebilecek kiiyi bulduk: Turan Alp
tekin.
Irne Hanm, eviri bittiinde nce kendisi okudu; bir kez
de benim okumam istedi sonra. Okudum. Turan Alptekin,
gerekten g bir ii baannt. Bunda, edebiyat tarihisi
oluunun, gemi kltrmz iyi tanmasnn etkisi bykt.
Bu nedenle eviri metnini, bir bakma yazm (iml) asndan
gzden geirdim. Yalnz, Timur Leng, sem gibi
szcklerin yaygn olarak kullanlan Timurlenk, semah
biimlerini setim ve kk bir-iki dzeltme yaptm.
Makaleler okunduunda, Irne Mlikoffun, Alevlik-
Bektalik olgusunu derin bir bilgi ve grgyle deer
lendirdii; sahip olunan bir kltrn tarihsel-toplumsal srek
liliini bilimsel verilerle saptad grlecektir. Artk bize
den, onun bu abas nnde saygyla eilmek ve at
yolda almay onu rnek alarak srdnnektir.
 IRNE MLIKOFF STNE

Stvfftt ^ aniiU

Melikoff, sonradan anne ve babasndan duyduu bir ka

hikyesini, sanki kendisi de gnn gibi heyecanla anlatr.
Rusyada Ekim Devriminin gerekletii gndr, Bolevikler
iktidara gelmiledir, tarih, eski Rus takvimine gre 25 Ekim
- 7 Kasm 1917. Yalnz bir halkn deil, insanlk tarihinin de
dnm noktalanndan, Stefan Zweign deyimiyle yldzn
palad anlardan biri. Sylemee gerek yok: Bir ana-baba
gn. Ayn gn, Petrogradda, petrol kraUanndan baba Meli*
koff un 40 odal konanda, bir kz dnyaya gelmitir: Annesi
gibi gzel, Slav sann tombul bir bebek. Adm Irne koyar
lar yavrunun; gelecein nl Trkologu Irne Melikofftur bu.
Ne var ki, ailenin hemen o gn Rusyay tericetmesi ge
rekmektedir, babamn karardr bu. Bir Bolevik komiserin
kapya dayanmas, tutuklayp gtnnesi ve sonra da egemen
snfin adamlanndan biri olarak sorgusuz-sualsiz yok olup
gitmesi iten deildir. Bebek, farknda deildir tehlikenin; ama
ana ve baba faikndadr. nce ana, lohusa haliyle yavrusunu
alr, kala-gz arasnda Nevay bir kaykla ap karya, Fin
landiyaya geer, onlan hemen arkalanndan baba izler.
Frtnadan canlann kurtarm, Rusyadan kmlardr,
k o ktr.
Aile, 1919da Fransaya gelerek, kesin olarak Parise
yerieir. Baba, ufak apta ticar uralar bulur kendine. Baleye
kar byk bir yetenei olan, ama bunun yaama geiriliine
evliliin hep engel olarak dikildii anne, Irnee bir erkek
karde verecek ve ocuklannn eitimine vakfedecektir kendi
sini.
 Irne, ilk ve ortarenimini Pariste yapar. Aile cultiv
bir aile olduundan, yetimesi iin hemen hemen btn
koullar hazrdr. ngiliz mrebbiyesi vardr; ngilizce ilk dili
olur. Evde Rusa konuulduundan, onu renmek iin ayn
bir abaya gerek yoktur. Okulda ve evrede konuma dili,
doalhkla Franszcadr. Baba Azer olduundan, eve gelip
giden ahbaplarndan Azer Trkesine ainalk balar.
Irne, Pariste liseyi bitirdikten sonra, yksek tahsilini,
Paris Edebiyat Fakltesinde (Sobonne) tamamlar. Aym za
manda, Pariste Ecole Nationale des Langues Orientales Vi-
vantesin Trke ve Farsa blmnden mezun olur. nl bo
calan vardr: Trkeyi Jean Deny ile Adnan Advardan
renir, Farsay Henri Massden elde eder; Qaude Cahenle
Louis Massignon da bocalan arasndadrlar.
nce Sorbomedaki Ecole Pratique des Hautes Etu
desden Umur Paa Destan adl almasyla diploma alr.
Onu izleyen a Geste de Melik Danimend adm tayan te
ziyle edebiyat doktoru nvanm kazanr. Bylece, uzmanhk
yaam balar. Kendisini Trkolojiye ynelten nedenler vardr:
Ailesi bakmndan kk yandan beri Dou ile temas
olmutur; babas, Azer edebiyatmn yan sra Fars edebiyatm
da ok iyi bildiinden, ktphanesinde bu konuda ynla
kitap bulunuyordu. rnein 14 yanda Hafz Divan'm
babasmn ktphanesinde bulur ve okur, mer Hayyam ve
Sad irazi iin de yle olur. Kendisini Dou dnyasna
initi eden nce bunlar olmutur; bir de, babasmn gzel se
siyle syledii Azer trkleriyle, ok zengin Kafkasya
hatralan...
18 yanda Halide Edibin Ateten Gmleklim okur; bu
kitap Atatrke kar bir byk bir hayranla gtrr kendisi
ni.
Bunlar gibi, yksek tahsilini yaparken bocalan olan
zellikle Jean Deny ile Louis Massignon ve Henri Massnin
de, meslek yaamnn ana izgilerinin izilmesinde byk rol
leri olur. Tk dilinin derinliini ve yetkinliini Jean
Denyden renirken, Louis Massignon da, kendisini Sflie
eker. Meslek yaamnn gelimesinde, baka nl kiilerin
etki ve yardmlann grecektir: Bunlar arasnda Salih Zeki
Aktay, mer Ltf Barkan. Faik Reit Unat, Fuat
Kprly zellikle zikretmeli. Barkandan bahsederken,
onun lm yalnz kltr dnyas iin deil, benim iin de
byk boluk oldu der; Bektalie ve Alevlie merakn
uyandran da, bata Fuat Kprl olmutur.
Melikoff, bilimsel incelemelerine, Tk epik edebiyat
ile balar ve giderek Trk-lslm btn edebiyatnda derinleir.
Kendisini btn edebiyata eken Abu MsUmname olur. Bu
konuda, Abu Mslim, le Porte-Hache du Khorassan dans la
tradion pique turco-iranienne adl bir kitap yazar ki, meslek
hayatnda pek nemli olduunu syleyecektir.
1969 yl, Melikoffun yaamnda bir byk dnm nok
tas olur: O yl, Bektalik zerinde aratrmalarda bulunuricen
Alev dnyas ile karlar. Bir rvolutiondur bu onun iin,
manev bir uyan da diyebiliriz; nk, btn yaamna
olduu gibi, fikr yaamna da yeni bir yn verir bu. te, o ta
rihten balyarak, almalannda temel konusu, Bektalik,
Alevlik ve Kzlbalk olacaktr.
nl Divan airinin:
Kendi hsnn hublar eklinde peyda eyledin
em-i ktan dnp sonra temaa eyledin
beytindeki evrene ve insana olan o derin bak asna, daha,
nceden zaten vara bulunuyordu. Bu kez, Hilmi Dede Baba
gibi:
Aynay tuttum yzme
Ali grnd gzme
diyecektir.
 Zengin bir bibliyografya doacaktr bu duygularatan ve
bu almalardan. MelikoiTun, rnein ruh gne inanmak
gibi, kimi htredoxe inanlannda da bu konular etkili ola
caktr.
Fransada zellikle Bianchi ve Paret de Courteille gibi
aratrclarla balayan Trkoloji almalan, Jean Deny ile
domuna varmtr. Jean Denyden sonra gelen ilk kuak,
yine nl Fransz Tkologlanm iine alr: Bir Louis Bazin,
bir Rotert Mantran, ilk akla gelen adlar arasndadr. Fransz
Trkolojisine bugnk zengin boyutlanm kazandrarar, ite
bu kuan rencileri olacaktr.
Irne Melikoif da, bu kuan saygn adlan arasnda.
MlikofFun Trkolojiye kalklan, 1968 ylnda Strasbo
urg Trk Etdleri Enstitsnn direktrlne atanmasndan
sonra daha baka boyutlar kazamr. Daha nce, kurulmu bulu
nan bu enstitnn, Fransamn, giderek dnyarun en saygn
fikir ocaklanndan biri haline gelii, MelikohTla balar. Ens
tit, pek nemli kolloglann topland bir yer olur ki, bunlar
dan , 1980 ylndaki Trkiyenin ktisad ve Sosyal Tarihi
Kongresinin yan sra, 1984 ylndaki Azerbaycan kltr ile,
1986 ylndaki Bektalik ve Alevlik kolloglan, unutulmaz
artlar brakrlar arkalannda. Ancak Melikoffun en byk
eserlerinden biri, hi kukusuz Turcica'r, 1970 tarihinde
kurduu bu dergi, enstitnn bir yayn organ olarak o tarih
ten beri yaynlanmaktadr ve Trkolojinin -dnya apndaki-
birka yayn organndan biridir.

3(e3(e

llne Melikoff, 1986 tarihinden beri emekli. Bilim adam

iin, emeklilik, sadece idari birtakm sonular douruyor,
bilim yolunda uraa ise bir kesinti gelmiyor.
 Melikoff iin de bu byle.
ekildii kesinde, yine eskisi gibi alyor. KoUoglara
katlyor, mrnden uzun yUann verdii Enstits'ne zaman
zaman gelip konferanslar veriyor. Hayatiyetinden ve heye-
carandan hibir ey kaybetmi deil.
evresi, bugn de eskisi gibi dostlanyla dolu; yalnz kal
maktan deil, yalnz kalamamaktan ikyeti.
An bir sevgiye dnen bahhklan oldu Melikoffun:
Trkiyeye ve Azerbaycana olanlar banda geliyor bunlann.
Kltrlerini ve insanlann yakndan tand bu iki lkeye yol-
culuklan, bugn de bir sevin kayna onun iin; denebilirse,
terk edemeyecei bir esrar tutkusu. Bir baka ball da
torunlanna: 1940ta, mmtaz bir Trk ailesinin, nl matema
tiki Salih Zekinin gelini olmutu; bu evlilikten olan
kzndan, nur topu gibi torunlan var imdi; onlar da ayn bir
zevk kayna Melikoffun.
zel yaamndaki meraklan da, olanca canhhyla
sryor. Onlardan biri, kedileridir; hep iki tanedirler, aristok
rat ya da mitolojik adlar tarlar ve zerlerine toz kondurul
maz. Bir kincisi, belki her kadnn holand, ama Meli-
koffun imgeleminde daha da allamp pullanan, yaamn tuzu-
biberi olan ta dedikodular; bu konudaki zengin arivinde
hemen her dostunun bir dosyas vardr; kimi hafif, kimi
kabank dosyalar. Ashnda dosanna olan sevecenliinin ve il
ginin birer iaretidirler bunlar. Yaam tath ve scak yanlanyla
yakalayp, hoa gider klmak ve engin bir hogr ile bakmak
dnyaya: Melikoffun felsefesi bu zetle. Tpk Muallim
Nacinin syledii gibi:

htil^at^a uramakta dehrin zevk yok

Zevk ann mirsad- ibretten temaasmdadr
 ONSOZ

BtR ARATIRMANIN DOUU

Bilimsel, almalanmn ilk yllan epik Trk edebiyatnn

incelenmesine hasr edilmitir. Kahramanlk menkabelerini sev
mekteydim ve bu tutku iledir ki, Umur Paa, Emir Aydn,
sonra Melik Dnimend ve nihayet Horasan tebedan Eb
Mslim zerine eildim.
Bu sonuncusu, gelenee gdre, Gazneli Mahmudun
evresinden bir anlatcnn dzenledii, olaantnn,
doastne ve mistik-enin ^atlna kart, kendisine bir
kutsallk veren menkabesi ile; aratrmalanmda bir yn
deimesine sebep oldu. Melik Dnimend menkabesinde.
Umur Paamnkinde olduu gibi, cihd amac ndedir. Gaz
cokusu, sade ve iten bir imana dayanmaktadr. Eb
Mslim*in menkabesinde ise aratrcy, yceliin ufuklarna
doru gtren mistik bir soluma vard.
Nitekim, kitabm yazaken derin bir heyecana
kapldm itiraf etmeliyim. Bitirdiimde tek bir arzum vard:
Eb Mslim Menkabesinin venni olduu hazz bir daha
yaamak.
Bu umutla, menkabeye giri niteliinde bulunan, bir
baka metni, Menkb- Maktel-i Hseyn'u Hseynin
ldrlnn hikyesini, incelemeye baladm.
Byk bir aknlkla, nceki metnin verdii tad alama
yacam fark ettim. Sonra da sebebini anladm: ranlIlarda
Hseynin ehdeti, bir kendini feda edi, bir rdemption ni
teliine, slm ncesi ran edebiyatnda da grlen bir
balanma fidyesi kavrayna brnrken, bu anlay ^rk
dnnde yer almamaktadr. Onlar iin, Kebel facias,
bir son deil, bir talihsizlik, c alnmas gereken bir yeni
litir. Hseynin haksz yere ldrlnn cn de Eb
Mslim alacaktr. Bu sebepledir ki, Tklerde Kebelmn asl
kahraman Hseyn dil, Eb Mslim olmaktadr.^
Fakat, Menkb- Maktel4 Hseyn6t, anlam gzmden
karan, st-rtl, tasavvuf? bir dil olduunu da fark ettim.
Bu rtlln anahtanm, cemaat-d, htrodoxe Trk
slmlnda ve ncelikle Bektalerde bulacam sezerek,
aratnnalanm o yana yneltmeye karar verdim.
Mkemmel bir tiyatro eseri olan Hac- Mansur oyu
nunu Franszcaya evirerek Fransz radyosunda temsil ettir
diim bir dostun, Salih Zeki Aktaym aracl ile stanbulda
bir Bekta evine girebildim. Ancak, bu ilk denemem yararl
olmad: annm gizliliini anlamadun. Daha iten bir
balang bekleyerek, amacm aka belirttim. Babamn zev
cesi, beni tekrar grmeye beklediini syledi. Ciddiye
alnmam olmaktan krgn, bu daveti yerine getimedim.
Bununla birlikte, hatam olduka abuk anladm. Eve
yalnz gitmemitim ve ev sahiplerim rahat hareket edeme
milerdi. Hatam yznden, phesiz benim iin ok kymetli
bir kapy, kendime kapatmtm.
Biria gn sonra, bir Hac Bekta Gecesi ilam grdm.
Gitmeye karar verdim. Aricadalanmdan benimle birlikte gel
melerini istedim. Graeye alkm olmadm bir kalabalm
bulunduu toplant yerinin nne geldiimizde, arkadalarm,
alak sesle konumaya baladlar. Biz buraya giremeyiz,
bunlar Alev dediklerini iittim. Cesaretim krlabilirdi, M at
bir nceki d kmkl, beni ister istemez, gzpek yapmt.
Korkuyorsamz, ben yalmz gideceim! dediimi duydum.
Ve bylece, hemen birinci srada, gecenin dzenleyicisinin
yanmda yer buldum.
O gn, bir eyrek yzyldr sren bir yolculuun
balangc oldu. Bir hafta sonra, ilk kez, Hac Bektan
tbesini ziyaret ediyordum. Sonra bilmediim bir dnyay
kefettim: Alev klann dnyasn. Yaammda iz brakm
bir gn anmsyonm. Hac Bekta* ziyaretimin ertesi gn,
olaanst bas sesi olan bir kla rastladm. Bu, cezbeye
yakn ikinci bir halde nefesler syleyen -fakat ben bunu ok
sonra anlayacaktm- Feyzullah nard. Kendisinden, bir gn
nce Hac Bektata dinlediim bir nefes' okumasn istedim:
Sen Allah'n arslansm y Ali!
Feyzullah, omuzlann silkti ve bana, Y Ali, Allah'n
kendisidir. diyerek. Dervi Alinin bir nefesini okudu: Men
Ali'den gayn Tanr bilmezem!
Bu nefes bende, yldnm arpma etkisi yaratt. Duygu-
lanm altst etti. Byle bir szn mmkn olduunu asla
dnmemitim. 1969 Eyll idi. Trkiyeye ilk kez, yeni ev
lendiimde, 1941 de gelmitim. Sonra birok ylm Trkiyede
geti. Daha sonra da, her yl ziyaret e t t i ^ bu lkeyi ok iyi
bildiimi sanyordum ve ite, resm Trkiyeyi yn bir izgide
yaayan, bilinmeyen bir Trkiye kefediyordum.
Her ne kadar, Snn bilinen bir lkede, an i inanlarla
birden karlam olmak, beni ok artm bulunsa da, bunu,
hemen ardndan, bu inanlann BektarAlevlerin asl aync
nitelikleri olmadn faik etmem izledi. Bu, kkeni gebe bir
ulusun, ata inanlnna, yzyllar iinde katlm, kalnt bir
e idi. Yine ardndan, atalannn yaam tarzna hl bal
br Orta-Asya Trk topluluklannda olduu gibi, gebe
airet cemiyetlerinde grlen bir inanlar mozayiinin, bir din
senkretizminin, Bekta-Alevliin temel bir vaslin
oluturduunu, onlar iin. ayn tr din sayg konusu olan
Alinin de, gerekte, eski Trklerin Gk-Tengri'sinden bakas'
olmadn faik ettim.
stelik, ayn hususlan, Trkmenistandaki Trkmen
airetleri inceleyen Rus bilgin Vladimir Basilovun inceleme
lerinde de gldm?
Bir Krgz akademisyen ile -Profesr Bioubina Oruzbaye-
va-, yakn zamanlarda bir gezi srasnda, btn bir gece,
Krgzlann ve bilhassa slmlamam Krgzlarn din
inanlanndar sz etme frsatn bulduk; her ne ekilde olursa
olsun, Krgzlann dininin farkl kkenli eleri biraaya topla
yan bir senkretik din olduunu, o da dorulad.
Bu kitapta toplanan makalelerde kantlamaya altm
gibi, ayn olgu, Bekta-Alev inanlan da belirlemektedir.
Bir eyrek yzyldan beri, hi ara venneden, yeni eler
bulduka, adm adm ilerledim. Aratmna alan tamamiyle
aydnlanm olmaktan uzaktr, yaplacak birok keif vardr.
ncelikle de, Anadolulu olgulann, br Orta Asya topluluk-
lannnki ile karlatnimalan gerekmektedir. Uzun ve titiz bir
alma olaca anlalabilir, bu aba olmakszn, ortak bir
esere giriilemez.
1986 Temmuzunda, Strasbourg niversitesi "nde
dzenlenen Congrs sur Hadji Bektach et les groupes se
rclamant de lui (Hac Bekta ve ona bal zmreler kongre
si) srasnda, katlanlara gsterilen bir Ayin-i Cem dolaysyla,
bir Trk dost bana, u grdnz eye inanyor musunuz?
diye sordu. Kendisine, Ben bir aratrmacym, diyerek
yant verdim, benim rolm inanmak deil, gzlemek ve anla
maya almaktr.
Bununla birlikte, incelemem srasnda, beni kollarm
aarak kabul eden, bana byk bir konukseverlik gsteren ve
ekinmeden bana kalplerini aan bu insanlarla uzun
ilikilerimin, beni onlara ilgisiz brakmayaca aktr. Onlar,
her eyden nce, bana, Anadolulu insan tanmay ve sevmeyi
rettiler. Onlarn yaam, onlarn gelenekleri ile btnleerek
dost lkelerinde kendimi rahat hissedebildim.
Manev adan da, Bekta-Alevlerle yaknlm, ruh uf
kumu geniletti; iyilik, yardm ve hogrnn hl yaam bu-
labildii dinlerst geniliklere ykselmemi salad.
Bektalerin hogrl dncelerini, felsefelerini, in-
sancbklann ve insanlklamu sevdim. Onlarla grmek
benim iin zenginletirici oldu ve bundan dolay da kendileri
ne minnettanm.
Irne MLIKOFF

1. Bak.: Le Drame de Kerbel dans la tradition pique Turque (Trk

Destan geleneinde Kerbel dram) konulu yazmz. Revue des Etudes Is
lamiques, 1966, Paris 1967, 133-148.
2. Bak.: Vladimir Basilov, llonow groups in traditional Turkmenian Socie
ty, Islam in Tribal Societies, edited by Akbar S. Ahmed and David M.
Hart, London, Boston, Melbourne and Henley (Routledge and Kegan
Paul), 220-243.
 BEKTALER TARKAT VE HACI BEKTAA
BALI ZMRELER: PROBLEME TOPLU BAKI

Bektaler Tarikatini incelemeye girimek, br slm ta

savvuf tarkatleri iin olduundan daha gtr, zira oluum
problemi karmak ve belgeleme byk blm ile menkafieye
dayaldr.
br takatlerin hemen hepsinde, tarkat retiminin,
evresinde belirginletii bir kurucu, ya da hi olmazsa bir
mutasavvf, bir vel vardr.
Bektaler iinse dumm bambakadr. Tarkate adm veren
Hac Bekta bize, daha ok menkabelerle ulamtr. Bununla
birlikte vardr. lk Osmanl sultanlannn vekayi-nmelerinde
ve evliy menkbenmelerinde yer almaktadr.
Bize en salam bilgiyi veren tarihi -ve yle olmas gere
kir-, 1239-1240 yllannda Anadolu Seluklu
mparatorluunu sarsan sosyal ve din ayaklanmamn
nderlerinden Baba llyas- Horasannin ahfd,
kpaazdedir. Bu tarihiye gre. Hac Bekta ve kardei
Minta, Baba lyas'n mridlerinden idiler. Minta, Babalerin
bozgununu izleyen kymda ldrld; eylem dnda kalan
Bekta, bir mnzevi yaam srecei Soluca Kara yke,
bugnk Hacbektaa snd. Tarihiye gre; tarikat kurmad^,
ve mridleri olmad.^ Tarikat, onun lmnden sonra kuruldu;
fakat elimizdeki bilgiler Uk biimleniin ne olduunu bilme
mize elvermemektedir. kpaazde, onun Uk taraftarlan
arasnda, tasarruflanm kendisine aktard manev ei
Kadnck Anann mridi, Abdal Msy anmaktadr. Abdal'
 Ms, Sultan Orhann gazlanna katlmt ve Yenieriler or
dusunun kuruluu ile de balants olacaktr. Balangta,
Bektaler Tarkati, ilk Osmanl sultanlaryla sk ilikiler
iinde grnmektedir.
Bektaler Takatinin kurumlamas, sultan II. Bayezidin
(1481-1512), 1501 ylnda Hac Bekta tekke'si post-
niin'U^ine getirdii Balm Sultan a kmaktadr.-^ Takatin
ekiciliine kendini kaptnn bulunan II, Bayezid, dergh
trbe'sinin kubbesini de yaptrmt.
^.Anlalmaktadr ki. Hac Bektaa ait olarak bilinen, gele
nek ve inanlar, Trk dnyasnda ondan epey nce de vardr.
Temel reti, hi phesiz, Babalerin pek az ey bildiimiz
retilerinden farkl deildi.^ Fakat, onlara baka inanlar da
katlarak gelmi bulunmaktadr.
Bektalik, Alev ya da Kzlba ad verilenlerce tem
sil edilen, halka dayal biimlenii iin de olduu gibi, Anado
luyu, Romanyadan Amavutluka kadar Balkan dnyasn ve
deiik bir adla ran Azerbaycammn bir blmn ieren
alanlara yaylmtr.^ A. Benningsen ve Ch. Lemercier-
Quelquejaynin yeni bir incelemesi, AzerbaycanlI kolun, ayn
ekilde, Nahvanda da varln dndrmektedi?
Baz blgelerde. Hac Bekta, nde gelen deil, fakat aziz
saylan birok velden yalnzca biridir: Burada ncelikle. Hac
Bekta bir vel olarak tanmakla birlikte, ona ilk yeri verme
mi bulunan, ancak, Anadolu AlevDeri ile ayn inanlan
paylaan ve ayn trenleri uygulayan Deliorman Kzlbalann
dnyorum.^ nan ve trenleri, Anadolu Alevlerininkine
yakn bulunan, Azerbaycann Ktrklar' iin de ayn yorum
yaplabilir.
Bektaliin tanm yaplmak istenirse, birbirine avkn
birok enin kanageldii, rf-d (non-conformiste) ve dili.
.Trke bir halk retisi olduu sylenebilir. Bununla birlikte,
halka dayal bu retinin yannda, halk kitlelerinden az ya da
ok ayn dm, okuyup yazan, kentli bir kol da vardr.
Eer Bekta enkretismi (kanm) zmlenecek olursa,
her eyden nce Sl ve oniki imam temelli (duodcimain) i
bir grn altnda; ruhun bedeng (rincarnation) ve hatta
bazen tensh, yani ruhun srekli dolam (mtempsychose)
inamlanna Alinin tanrsall gr kanm an-i,
inanlann da gelip katld; Hurfligin kabalistik (Tevrat
lenekli) ve anthropomorfik (insan nitelikli Tann temelli)
retileri ortaya kar.
Ayin-i Cem'in Alev merasimine katlma frsat bulanlar,
e/(?5lerde olsun, Tevhid'in yksek noktasnda olsun,
Hatynin, -br ad ile ah smailin-, ansmn ne kadar
yerlemi olduunu bugn bile fark edebilirler.
Bu elere. Cem merasimi srasnda, ve Kriclar
Bezminin anld Miraclamada, loncamn pri Selmn-
Frsye verilen ayncalkl yerde de grld zere. Ahilerin,
meslek birliklerinin anlarn da eklemek gerekir.
Aynca, Bektalik, iinde bulunduu evre ile yerli gele
nek ve inanlan kendinde eritecek derecede uyum iinde^
olmutur. Bu sonuncu husus, ncelikle, Bektaliin kendine
mal ettii, baz Hristiyan din bayramlarda ve Hzr ad^
altnda, baz azizlerin kutsam ile Balkanlarda grlmektedir.
Ayn ekilde, hem Hristiyanlar, hem de Bektaler tarafndan
ziyaret edilen tapnaklar da vardr.
Bma karlk, Anadolunun dousunda, Alev-Bektalik,
Kltlerin Ehl-i Hakk retileri ile ve ran Azerbaycaranda
grlen ve mensuplannn byk bir ounluu Tlc olan
Krklar ile de ortaklklar gsterir. Cebrail anlats (mythe), ve
bir horoz biiminde tasarianan Melik-Tus ile ilgili olanlar
bata olmak zere, Yezdlerin inanlan ile de ortak izgiler
bulunmaktadr.
Btn bu eler, kadnlann merasimlere katlmalan, al
koll ikilere kar hogr gibi, slm ncesi, eski Trk
 greneklerinin ve inanlannm uzantlanna eklene gelmi
lerdir.
Bu slm ncesi Trk uzantya, baz kulara ve ncelikle
'Bekta semah'm, dnlerine zendii turna'ya verilen
ehemmiyet; gnein douunda, yzn douya doru
evirerek Aliye niyazda bulunma gibi onunla kiiletirilmi
bir gne inannn (culte) anmsan -Ali eski Trklerin
Kk-Tengri inanlannm mirassdr- ve benzeri baka eler
de katlabilecektir.
Birok gelenek ve kutlama bu eski Trk uzantya
baldr. Cenaze ile' ilgili gelenek de byledir. Yl iinde len
biri, doal olarak, lkenin greneklerine gre topraa veril
mekte, fakat cenaze merasimi, eski Trklerin usulne gre,
ilkbaharda, yazm hemen balarmda, yeniden yapdmaktadr.
Buna, doumu izleyen ilk gnlerde, yeni doanm ve annesi
nin yaamm tehdit eden insan yiyici cin (ddmone) Al inan
da eklenebilir.
Demek oluyor ki, Bektaliin temel ve aymc nitelii,
onun bir senkretizm, bir inanlar kanm olmasdr.^
Baz kaynaklar, bata Hac Bekta Vilyetnme'si,^ ilk
OsmanlI sultanlannm, II. Bayezide kadar, Bektaler ile sk
ilikiler iinde olduklann bize haber veriyor. lk sultanlar
iin, bu, XIV. yzyla ait bir menkabe metni olan Baba llyas-
Horasan Menkbnmesi'yle olduu gibi,^ tarihi
kpaazdenin anlatmyla da domlanmaktadr. Baba ha
reketlerinin balarmdan biri olan Baba yas, kpaa-
zdenin de byk atas idi. Bu metin. Hac Bekta Baba
llyasn mridleri arasnda saymakta, ayn ekilde, Osman
Gazinin kaymbabas Ede Blyi de, Soluca Kara yke e
kilen Hac Bektan yakn evresi iinde anmaktadr.^^ lk
OsmanlI sultanlar ile, ilk Bektaler arasndaki iyi ilikiler.
Yenierilerin henz kurulmu bulunan ocaklar, kendilerini
Hac Bektam manevi komyuculuu altna girmi bulduklan
an salamlar.
 Fakat, muhtemel olarak bu dnemde Bektaliin, slm
rts alnda, halkm inamlan iinde srp giden tslm
ncesi uzantlar dnda, hibir cem ^t 'diilii yoktu. Bu,^
^V~ttyetnme'At, gelenein Hac Belia kendisine basad
Ahmed Yesevnin adnn anlyla da bellidir. Fakat XV.^
yzylda ve asl XVI. yzyln balarnda, Kzlbalar tara
fndan yrtlen Safav propaganda ile olaylar geliecek ve
^Bektalik if cemaat dlfia (htrodoxie) doru kayacaktr.
Yzyllar getike, kent merkezleri Bektalii ile, halk
kitlelerinin Alevlii arasnda giderek derinleecek bir
uurumun belirdii de grlecektir. Her ikisinde de inanlar
ayndr: Tannnn insan niteliklerinde kavran (anthropomor-
pisme) ile ifb harflerinin sembolik deerierine, Alinin
tannsallna, Tannnn beer srelinde tecellisine, ruhun
beden-gne (rincarnation) inanhr ve merasimler srasnda
ayn n^es'ltr okunur.
J ^ ^ h k lj^ , balca sosyal niteliktedir: Birinci halde, kent
merkezleri evresinde kurulmu bulunan iekke'\ttt okumu in
sanlar gelmektedir, ikinci halde ise, yalnzca, ou kez mm
halk kitleleri ile temas edilmektedir. _Bu faUlk artarak
_srecek ve Bir Alev, bir Bektadir; fakat bir Bekta, bir
Alev deildir. benzeri iddialara yol aacaktr.
Burada Alev deyimi zerine bir aklama yerinde olur:
Bu, yanl bir deyimdir, kullanmamz, yaygnl dolaysy
ladr. Fuad Kprl de Ky Bektaleri deyimini kullan-
dma gre, bmu biliyordu.
Uzun zaman, bu cemaat d insardarm (htrodoxes) belli
bir adlan olmad. Kltc olduu lde cemaat diilik
(htrodoxie) ifade eden Rflz, Zndk, Mlhid adlan ile
anldlar. Ya da daha ok, tarih, Safav taraftarlnn ad
olan, Kzlba szc ile ifade edildiler. Ve bu, onlann
kendilerinin de kuUandklan adlan oldu. Balca Deliorman
yresinde, resm olarak bilinen, yz bin dolaymda Kzlba'n
.bulunduu Bulgaristanda, hep bu deyim kuUanla gelmitir.
Trkiyede, gnmzde, Ali'ye ballklan dolaysyla, onlara
 Alev denmektedir. Oysa, etimolojik anlamyla, bir Ale
v'nin soyca Aliye bal olmas gerekir; szcn randa
kullanl da bu anlamdadr. Bu deyimin, Trkiyede ortaya
k y ^ n zamanlardadr: XIX. yzyldan nce yaygnlam
deildir. Suriyede geleneksel Nusayri szcnn yerini
Alavi (Alaouite) deyiminin alyla bir karlatnna
. yaplabilir.
Alev szcnn yaygnlamasnn sebebi; balangta
Sav taraftan Tkmen airetleri iaret ettii halde, daha
sonra, Krtle anlamdalaarak s dinsiz anlamn da kap
samaya balayan Kzlba szcnn, kltc bir ierie
doru kaym bulunmas olmaldr. Gnmzde de Alev
szc; Kltlerin byk blm Alev olmad halde,
Krt ve Alev birbirine kantrlarak ve Kzlba szc
ile ayn kltc ierie ekilerek kullanlmaktadr.
Bektaler ve Alevler arasndaki uurum, XIX. yzyl
iinde, giderek derinleecektir. ki zmre arasndaki sosyal
farkllk yannda, bir baka sebep olarak, tarikatin resmen
jcaldmlyla, Bektalerin, gelimeye balayan Far-Masonlua
jCFranc-Maonnerie) ynelmeleri de, aynl derinletirecektir.
Gizlenmek zorunda kalan Bektaler, ayn ideali -hrri
yetilik, rfe boyun ememe, din otoriteye kar olma
(librelisme, non-confonnisme, anti-clricalisme)-, paylatk-
lan. Farmasonlarn yannda kendilerine bir destek buldular.
Famasonlann etkisi altnda kalan Bektaler btn evrimci
(terakkici) dncelere ak, aydn bir intellegentzia rol de
oynayacaklardr: Jn-Trklerin ou, ayn zamanda Far-
Mason (Franc-Maon) ve Bekta id ile ri^
nl Bekta sim zerine bika sz ile konuyu kapa
tacam. Bektaler, uydurma ve karalayc zanlara hedef ol
dular. Gece lemleri ile sulandlar v sulanmaktadrlar. Bir,
mum snd'den sz edilir. Gerekte Bekta merasimleri,
Oniki tmam temelli iiliin Oniki tmam iin, on iki mum
yaklarak balar. Alevlerde. slk merasimi srasnda, kurban
 olarak bir horoz trenle kesilir. Sulayclar, horoz tnce
mumlann sndn ve lemin baladn ileri sryorlar.
Bu iftiralar, yabanc inanlara kar -her zaman ve her yerde-
sylenenlere benzemektedir. Bektaler ve bilhassa Alevfler,
bu sebeple, merasimlerini geceleri ve gizlilikle yapma duru
munda kalmlardr; eza grerek ve koullann zoru ile, slk
trenleriyle birlikte, kapal cemiyetlere dnmlerdir. Bu da
kendiliinden bir gizlilik sylentisi (mythe) yaratmaya yeterli
olmutur. yleyse, j^Bekta^jp yoktur diyerek sz bitire
ceim. JBu ancak, bir sylencedir, fakat btn bir topluluk,
_onunla, yzyllar boyu, nce yanl anlalm, sonra da eza ve
ffiralara uramtr. Gerei sylemenin artk zamandr.^
 NOTLAR

1. Kr. Ucpaazde, TevrUt-iUi Osman, l yayn, stanbul 1332, s.

204-205; a.g.e., Osmanb Tarihleri I, iftiolu N. Atsz yayn, stanbul
1949, s. 237-238.
2. Kr. John K. Birge, The Bektashi Order o f Dervishes, London-
Hatford, 1937, s. 56-59. PosUnin, derviler topluluunun ba; tekke,
dervilerin barna; anlamlarndadr.
3. Babaler Bak.: A. Yaar Ocak, La Rvolte de Baba Resul ou la formati-
on de Vhtrodoxie musulmane en Ancdolie au XIII me sicle, Ankara
1989, seri VII, no. 99.
4. Kr. Kmlba Problemi konulu yazmz.
5. Kr. A. Bonigso ve Ch. Lemercier-Qtolquejay, Lieux Smnfs et Soufs^
me au Cmcase, TURCICA, XV, 1983, s. 178-199, ve bilhassa s. 198.
6. Kr. Bulgaristan'da, Deli Orman Kzba Topluluu konulu yazmz.
l.Bektat~Alev senkretizmini meydana getiren eler zerine
aratrmalar ve Anadoluda cemaat d slmlk: rf diilik, nan
karmas, 'Gnose' balkl yazlarmzda, Bektalii oluturan eit
elerin bir zmlemesi bulunacaktr.
8. Kr. Abdlbak Glpmarl, Menkb- Hac Bekta- Veli: Vilyet^
Nme, stanbul 1958.
9. Kr. Elvan elebi, MenkbuLKudsiyye f Mensibibmiyye,
hazrlayanlar: smail E. Ernsal ve A. Yaar Ocak, stanbul 1984.
10. Kr. a.g.e., s. 169, msra 1994-1995.
11. Bu konuyu Kzlba Problemi adl yazda inceledik.
12. Kr. 1826'dan sonra Bektaler Tarikati konulu yazmz.
 n
ALEVLN TEMELLER

Bektalik zerine pek ok almalanm oldu: Kkenleri,

eleri, senkretik (badatnc) nitelii. Onun halk biimi olan
Alevlie deinmelerim de, hep Bektalikten yola karak ve
Bektalik asndan olmutur. Bu incelememde ise, Alevlik
olarak adlandnla gelen olgu zerinde, fakat onu, btnlp
iinde yer ald Bektalikten soyutlamadan, dunnaya
alacam. nce, Alev retisinin temellerini aratracam,
sonra, balca merasimlerinin birkana deineceim. Son ola
rak, felsef dnceleri ve hmanizmalan zerine birka ey
syleyeceim.
Fakat, konuya girmeden nce, bir kez daha, mhim bir
probleme iaret edeceim: Alevlik, B ekta^kten aynlamaz.
nk her iki deyim de ayn olguya, Trk halk slml olgu
suna baldr.
yleyse, Alev ya da Bekta, hangi deyimi kullanmak
daha uygundur? Bektaler gibi Alevler de Hac Bekta
Velden himmet umarlar. Aralmdaki temel fark, sosyal bir
faiktr. Yzyllar boyunca, umumiyetle airet evrelerinden
gelmi, eski g ^ e te le r olan Alevler, yabanlar olarak
kaitrlarken, Bektaler, kent merkezleri yrelerinde toplanarak,
mridleri okumu evrelerden gelen bir tarikat
oluturmulardr. Biektalik deyiminin, Alev ad
landrmasndan daha kullanlr oluunun sebebi de budur. So
nuncu adlandrma, konunun temeli halkn inan olduu
halde, ne yazk ki, siyas bir yan anlama doru kaym bulu-
 nuyor. Aklamam boyunca, her iki deyim zerinde de dura
cam ve Bekta, Alev adlandrmalarn bilimsel bir
bak asndan zmlemeyi bir kez daha deneyeceim, fakat
her eyden nce, iki zmrenin bu ortak inancm tanmlamaya
aba gstereceim ve tarikati, bal bulunduu velnin ad ile,
Bektalik olarak adlandrmay srdreceim.
Bektalik, br mistik Mslman tarikatlee benzetile-
jn ez. Gerelde, her eyden nce Bektalik, bir halk dini, daha
dorusu, gebe haUdann dinidir. Yani, Bektalik, znde,
doa glerine, bitkilerin ve mevsimlerin dnmllne
bal, gebe bir cemiyetin inanlannn ayrc niteliklerini
tar. Zaman kavray, ada cemiyetlerde olduu gibi,
dorusal ve ilerleyen bir zaman kavray deil, dnen bir
zaman kavraydr. Gn, gecenin; baharn yeniden gelii, k
boyu bitkilerin lnn; yaam, lmn yerini alr. Bu,
Ebed Dn emberidir.
Gebe yaam, mevsimlere, aym zamanda doal glere
ve yaamn kayna olmasyla, Gnee baldr. Ve Gne,
ba tanr, insanln eitli dnemleri boyunca deiik adlar
alacak olan, eski Trklerin Gkyz Tanns, Gk-
TengridT. Hatynin, yani ah smailin, o kadar gzel ifade
ettii gibi:
Knt kenzen srr devrinde Muhammed Nrdur
(Kenz-i Mahi Devrinde Muhammedin Nn vard).i
Kenz-i Mahf Devri ile. Eski Triderin Gk-Tanrsnn
Mslman bir ada brnmesine ve Ali adm almasna
armamak gerekir.
Bektaliin tarihi ok eskidir; lk Trk halklara kadar
uzanr. Kkleri, Orta Asyada, slm ncesi alardadr ve
gnmze kadar srp gelmi bulumnaktadr. Trk halknn
derin doasna kk salmtr ve Tric halk var olduka var
olacaktr.
Trkler bir hamlede Mslman olmu deillerdir.
slmlama dnemi yzyllarca uzamtr. Kentli nfusun
slmlamas da, bozkr nfusununki ile ayn biimde
olmamtr. Orta a kaynaklannda, henz Mslman olmu
veya Mslman olmayan gebe Trk nfusa Trkmen ad ve
riliyor. Ben de, Trkmen szn bu anlamda kullanacam.
Yaygn bir biimde, Orta a Anadolusunda, ran
rfnn etkisi altnda kalm bulunan ve Farsa konuan kentli
nfus, dinin esaslarn medresede reniyordu. Fakat, ata
inanlanna ve geleneklerine skca bal bulunan gebe ya da
yan gebe nfus iin durum bambaka idi. Bu yzdendir ki,
kentli nfus, Tkmenlere ok iyi gzle bakmyordu. Onlardan
sz edeken Etrk-i b-idrk ve Etrkin dini zayf deni
yordu.
Yzyllar boyunca Tler, yeryz dinlerinin birounu
tandlar: Manicilik, Budhaclk, Nestilik, Ortodoks veya
Katolik Hristiyanlk, hatt Musevilik. Gnmzde de, Orta
Asyada Budhacla bal Trkler vardr: San Uygurlar.
Moldavial Gagauzlar, hatta Karamanllar, Ortodoksdurlar.
Karaitler de, Musevidirler. Fakat balangta Tkler,
amanc idiler. Bugn de, Sibiryada ve Orta Asyada,
amanc Tkler vardr.
aman inanl Trkler, Gkyz Tanns iGk~Tengri) ile
doa glerine tapyorlard: Toprak ve Su (yer-sub).
bylece tannsallatnim oluyordu. Din ncleri, birok
ilevleri bulunan ATm-oza/lard: Onlar, din ululan ve ayn
zamanda, byc, utac ve ok zengin szl edebiyatn sak-
laycs idiler. Trk edebiyatnn en eski kaynaklanndan biri
Kitb- Dede Korkut'inr. Dede Kokut, Eski Trklerin Kam-
ozanlann temsil eder.
Seluklular dneminde Anadoluda, slmlam
Tkmenlerin din ululanna Baba ve Dede de denilmekte idi.
Babalann, din olduu kadar siyas, ok mhim ilevleri vard:
Din by ve ayn zamanda, boylarnn balan idiler. nl,
San Saltuk Dedenin, ayn zamanda hem din, hem siyas bir
ilevinin bulunuu gibi: XIII. yzyln ikinci yansnda,
Tknen boylann (muhtemel olarak epnileri) Dobruca
yresine ynelten odur.^
Zaman zaman Babalar siyas bir rol oynadlar. Nitekim
1239-1240ta, Seluklu ynetimine kar, Babaler Ayaklan
mas olarak tannan sosyal nitelikli bir bakaldrmay Babalar
kkrttlar. Ayaklanmann balanndan biri, tarihi
kpaazdenin byk atas. Baba yas- Horasan idi. Baba
W a sm taraftarian arasnda iki karde, Minta ve Becta da
vard. Minta, Baba llyasn saflannda savaarak ld. Bekta,
Malya ovasnda, ayaklanmann bastnlndan sonraki kym
srasnda, kaarak kurtuldu ve bir mnzevi yaam srd
Soluca Kara yke ekildi.^ evresinde bulunanlar arasnda,
ilerde Osman Gazinin kaynbabas olacak olan. Ede Bl de
vard. Bunu bize bir XIV. yzy kayna. Baba lyasm toru
nu Elvan elebi tarafndan kaleme alnm bulunan. Baba
llyas- HorasanninA/e/dJk/umesi bildiriyor.'*
Bektalik tek bir gnde domu deildir, oluumunda
birok evreler vardr. Geliimi yzyllar boyu smtr. Kay
naklan farkl birok enin bileimidir. Bu bakundan,
Bektalik bir senkretizmdir, denebiliri
Gnmzde Trkiyede, Bektaler ve Alevler olmak
zere, iki ayn zmre vardr. Bu iki zmre afasmdaki fark,
ncelikle sosyal niteliktedir. nanlar ayndr. Her iki
zmrenin de zengin bir halk edebiyat vardr; hatta edebiyat
lar ayndr. Kam-ozann koruyageldii. Eski Trklerin szl
edebiya, bu edebiyatn temeli olmutur.
Bu edebiyatm byk blm, szl olarak yaylmtr. Pr
Sultan Abdalm nl /te/(?.rlerinin, nce azdan aza yayl
gibi. Bu yzden, Bekta-Alev airlerin tenkitli yaynmn
(dition critique) yaplmas gtr.^ Merasimler srasnda, ne
feslerin okunuunda, uydurulmu birok manzume, asl
iirlere kara gelmitir. Bu husus, Hat>nin manzumelerinde
ak olarak grlr: Vatikan ve Paris kitaplklanndaki, en eski
el yazmalanna dayanan Tourkhan Gandjeinin yayn^, Trk
ve Sovyet basklarnda^ Hatyye atfedilmi nefeslerle
karlatnlrsa, bata. Hac Bektan ad geenler ve Tourk
han Gandjeinin yaynnda bulunmayanlar olmak zere, man
zumelerin byk bir blmnn ayklanmas gerektii
anlalr.
Bekta gibi, Alev de, Hac Bekta Velye baldr.
Fakat Bektaler, yzyllar boyunca, mridleri kentli nfustan
oluan elebi bir takat durumuna gelmilerdir. XiX.
yzylda, 1826dan sonra, II. Mahmud, Bekta tekke'ltnm ka
patt zaman, Bektaler gizlenmek zorunda kaldlar ve ev
rimci (terakkici) intelligentzia'mn douunu hazrladlar. Nite
kim, Jn Trklerin ve Yeni OsmanlIlarn ou Bektadir.^
Bunlar arasnda, Namk Kemalin gl kiilii anlabilir.^
Fuat Kprl, Alevlei Bektalere balama amacyla, on
lara Ky Bektaeri diyordu ve bunda hakl idi; nk,
inanlar Bektalerinkinden faikl olmamakla birlikte, umumi
yetle mm ve tahsilsiz kalmlard.
imdi, Alev szcne dnelim. Bilimsel adan, bu
szck yanltr. Alevlerin tarihteki ad Kzlba'\r: XV. ve
XV. yzyllarda, Kzlbalar, ilk Safavler olan. eyh Cneyd,
Haydar ve ah smail taraftan Trkmen boylanydlar. Krmz
bir serpu giyiyorlar, bunun iin de onlara Kzlba deniyor
du.
Fakat, Kzlba sz, yzyllar iinde, kltc bir anla
ma kaym, ve Celali isyanlar ad ile tannan din-sosyal
bakaldrma hareketleri dolaysyla da, dinsiz s anlamnda
kullanlmaya balanmtr. Kzlba deyiminin, yerini AlevVyt
brakm olmas bundandr.
Byle olmakla birlikte, eer rana gider ve bir ranlya
Men Alevyem derseniz, o bundan, sizin Alinin soyundan
 gelmi bulunduunuzu, baka bir deyile, Seyyid
olduunuzu karacaktr.
Alev sznn, Kzlba deyiminin yerini alnas, daha
yakn zamandadr. Sadeddin Nzhet Ergunun tanmm anto
lojisini^^ alrsak, grrz ki, kitabm birinci cildi, Bekta
airleri olarak adlandrlmtr; XVIII. yzyla kadar gelen
aMerin nefeslerini iennektedir. XIX. ve XX yzyl
alilerini kapsayan ikinci cilt, Kzbas-Alev ve Bekta
airleri adm almtu*.
Alev szcnn, sonradan, Suriye de Nusayr'lttc
Alavler (Alaouites) denmeye balad zaman, yaygnlam
^olmas muhtemeldir.
Bununla birlikte, Alev szc kullanta benimsenmitir,
biz de kullanmay srdreceiz.

Corafya bakmndan, Bektalik ve Alevlik ok geni

bir alana yaylmtr: Onlara, hem Anadolu, hem Rumelide
rastlann. Bulgaristanda ve gnmzde hl birok Bekta
tekkesinin bulunduu Yugoslavyada, ncelikle de Diako-
viada, Bekta ocaklarna rasyou^ Arnavutlukta ise,
Bektalik, XIX. yzylda. Sultan II. Abdlhamidin hiddetine
yol aan, bir Bekta Arnavut ynetimin ortaya kma hz
venneye yetecek kadar yaygnlk kazanmt.
Douda, ran Azerbaycannda, merkezi _Tebnz
^yresjnde, hda bulunan ve Krklar ya da Cehelten ad ve
rilen bir toplulua rasamr. nanlar ve gelenekleri, Tkiye
levlerininkinden faki deildir. Hac Bektaa baghdriar ve
AIVllhVdiriev, yani btn Alevler gibi Alinin ulliiyetine
(tanrsallk) inanlar; fakat, Divrim bir kutsal kitap gibi
grdkleri ah smaili de tannsallatnrlar. Krklar, va da
Cehelten ad verilenler, Tktler.
 Yine ran Azerbaycannda, Krt olmakla birlikte Tkiye
Alevleri ile birok ortak yanlan bulunan Ehl-i Hakklar
vardr.
Hoy yaknnda, Mohal-i Garagoyun denen bir yre
vardr; Ehl-i Hakklarn Atebagi boyuna bal, krk kadar
kyden oluur. Umumiyetle Krttrler, fakat aralannda
Trkler de vardr. bu topluluu Kara Koyunlulara
balayanlar olmutur. Tamnm Dou-bilimci (Orientaliste)
Minorskynin tavr budur^^ ve haksz da deildir. Tarihte,
Kara Koyunlular, an ilie mensup olarak gste
rilmilerdir; fakat muhtemeldir ki, inanlar Kzlba-
larnkinden fiarid deildi. Minorskynin grnde pheye
yol aan husus, Ehl-i Hakklarn, byk ounlukla, Krt ol
malardr. Fakat yzyllarca, Krtlerle Trklerin yanyana
yaam olduklar ve doal olarak aralarnda karlkl etki
lemelerin bulunduu blgelerde dolatmz unutmayalm.
Bu zmreler, birbiriermden, almaz snrlarla ayrlm
deillerdir.

imdi, Bektalii, tarih bir ereve iine yerletirmeye

alalm.
Vilyetnme'ye gre Hac Bekta, bir Ahmed Yesev
mrdi idi^"^. Bu, elbette, yalnzca bir sylencedir; zira Ahmed
Yesev XII. yzylda, yani Hac Bektatan bir yzyl nce,
Orta Asyada Kazakistanda bulunan Yeside, bugnk ad ile
Trkistanda yaamt ve ilk Trk tasavvuf tarikatini orada
kurmu bulunuyordu. Timurlenk tarafndan onanim bulunan
trbesi, gnmzde hl bir ziyaret yeridir. Ahmed Yesev, ilk
Trk sfsi oldu. Gebeler arasna slm yayd ve Trkmen
boylarnn inanlanm ynlendirdi. Hac Bekta Veli de, tpk
Ahmed Yesev gibi, gebe Trkmen halkn yannda bir
ermi, bir si olmutur.
XI. yzyln sonuna doru Trkler, Anadoluya ynelik
glerine baladlar, XIII. yzylda bu g younlat. Mool
yayl sebebiyle, Orta Asyadan gelen Tric boylan, Hora
sandan geerek, Anadoluya aktlar. Bu boylann din ncleri
babalard. Horasan yolu ile geldikleri iin onlara Horasan
erenleri deniyordu. Hac Bekta Vel onlardan biri oldu.
Yukanda da sylediimiz gibi. Baba lyas- Horasannin ta-
raftarlanndand ve muhtemel olarak, onun ardnca gelenler
dendi. Hakknda en iyi tanklk, XV. yzyl tarihisi
kpaazdeninkidir. te, kpaazdenin syledii:
Hac Bekta kim Horasandan kalkd, bir karda daha
var idi. Mente dirler idi. Bile kalkdlar geldiler. Doru Siva^
sa geldiler. Ve andan Baba lyasa geldiler... Mente yine Si-
vasa vard. Anda eceli mukadder imi. An ehtd Udiler...
Hac Bekta Kayseriden Karayola geldi. imdi mezr- erifi
andadr. Ve hem bu Rmda drt tayfa vardr kim Msfirler
iinde anlur: Biri Gaziyn- Rm, biri Ahtyn- Rm, biri
Abdaln- Rm ve biri Baciyn- Rm. mdi Hac Bekta Sul
tan bunlarn iinden Bciyn- Rmu ihtiyr Udi kim o Htn
Anadur. An kz idindi. K ef kermtn ana gsterdi. Teslim
Udi. Kend Allah rahmetine vard.
Sul: Bu Hac Bekta Hazretinn bunca mridi ve mu
hibbi vardur. Bunlarn biatleri ve silsileleri nereden olur?
Cevab: Hac Bekta, Htn Anaya smarlad nesi var
ise. Kend bir meczb, bdala aziz idi. eyhlikden ve
mridlikden fri idi. Abdal Ms dirler idi, bir dervi var
idi. Hatun Ananun muhibbi idi...
kpaazdeye gre, Abdal Ms, Sultan Orhan
zamannda yayordu, ve onun seferlerine katlm olmaldr,
Bektaler ile ilk Osmanl sultanlan arasnda ok sk
balar vard. Ayn sosyal evreden, Tkmen boylan iinden
gelmeydiler. Bunun iindir ki. Yenieri ordusu kurulduunda.
Sultan, onlar Hac Bekta Vel tarikatine balad.

lk Bektalerin inan ve merasimleri sonradan geliecek

olanlardan ok farkb idi: Bektalik, gebe Trk halkn
inanlanndan kaynaklanmaktayd ve henz Trklerin eski
trelerinden uzaklalmamt. Gnmzde de, bu detlerden
bazlan, Alevlerde hl korunmaktadr.
Mesela, bir doumu izleyen ilk gnlerde. Al ad verilen,
insan yiyici yal cinin gelip al atayla yakmasn nlemek
iin, lohusann ve yeni doann bamda nbet tutulmas deti
gibi.
Baka bir rnek: Eski Trklerde biri lnce, ne zamm
lm olursa olsun, cesedi tuza konarak ilkyazn geliinde^
topraa verilirdi. Bu det, ruhun yeniden bedene dnmesi (re-
incamation) inanna baMii.-_-.Nasl, gndz geceyi, ilkyaz
k izliyorsa, yaam da ylece lmn yerini almaktadr ve
yeni yaam, baharda doann uyan ile birlikte
balamaktadr. Gnmze kadar, Alevlerde de, lkenin
detine gre ceset kabre verilmi olsa bile, gmme merasimi,
gmmeler denen mevsimde (mezar mevsimi), yani ilkyazn
geliiyle,_Mays ay iinde yenilene gelmitir.
Bir nc rnek: ubat aynda, Hzr Bayram denen bir
bayram kutlanmaktadr. Bu bayram, on iki hayvanh takvime
gre ubat ayna rastlayan, eski Trk yeni yhn karlar.
Marco Polo, Seyahatler Kitabnda, Ak Bayram denen ve
ubat Kutlamalar (Calendes) ile ayn zaman rastlayan bu bay
ram anlatr. Bayram boyunca, onun zaman gibi bugn de,
aklar giyilerek kutsal yemekler hazrlanmaktadr.^^
Fakat, yzyllar boyu, birok cemaat d (htrodoxe)
e, ilk Bektalerin inan ve detlerine eklendi; ilk eler de.
 phesiz, Ahflerin merasim ve detleri oldu. Ahilik ve
Ftvvet meslek loncalan, slm dnyasnda ok yaygnd.
Tkede XIII. ve XIV. yzyla kadar kan Ahi belgeleri ve
Ftvvetnmeler vardr. XIV. yzylda. Fasl gezgin bn Bat-
tuta, Anadoluda bulunan Ahi loncalan anlatrken onlann, ok
yaygn olduunu sylyor. lkelerde yolculuu srasnda da,
ou kez, Ahflerin konukseverliklerinden yararlanmtr. Bu
belgelerden, Ahi loncalarla dervilerin tarikati arasndaki
ban ok sk olduu anlalmaktadr. Ahilerde, ii etki ha
kimdi. Pirleri, Selmn- Frsi idi. Seluklu ynetimi yklnca,
XIV. yzyln banda. Ahiler, Ankarada glendiler ve ksa
sreli bir Ahi devleti kurmay baardlar. Ynetimleri sona
erip istomez duruma geldiklerinde de, aralarmda sk ilikiler
bulunan Bektaflerin yanna snmaya altlar. Bektaflerin
Selmn- Frsiye sayglan Ahilerden gelmektedir: Selmn-
Frsi meslek loncalannm piri idi. Slk merasimlerinde bele
kuak kuama deti, bir dolu ime ve baka baz detler,
Bektaflere, Ahilerden gemitir. Ahflerin katlm ile, o zama
na kadar az ok fark edilen ii etki, daha belirginlemitir.^^
XV. yzylda, Bektalie, Hurf eler de girmeye
balamtr. JHurffik, Fazlullah Astarbdi tarafndan
yaylm olan bir tasavvuf retidir;!^ insanolunun yznde_
ve bedeninde tecelli eden Elifb (Arab alfabesi) harflerinin
ulhiyeti zerine temellendirilmitir. Fazlullahn vaaz merke
zi irvanda, Bak kenti idi. 1394te, Fazlullah, TimiurenP^
buyruu ile ehit edildi ve mridleri ikencelere uratld.
ralanndan bazdan, Hurfl inanlan da birlikte getirerek,
Anadolu ve Rumeliye g ettiler. Fazlullahn mridlerinin
nde gelenlerinden biri, AzerbaycanlI bilginlerin yakn zaman
lardaki bululanna gre, ayn zamanda onun damad olan
Nesimi idi. Nesimi, aslen, ileri srld gibi Irakl deil,
irvann, Nesim ad verilen bir kyndendi. Nesiminin belir
gin kiilii ve hazin sonu, zerinde fazlaca taklp kaldmz
iin yeterince bilinmektedir. Nesimden baka, FazluUahm
br mridleri de Anadolu ve Rumeliye gerek, oralara
Hurfliin esaslanm tadlar. Balcalan arasnda, Mr Al el-
A l ve Refi vard. Uradklar zulmlerden kurtulmak iin,
Hurffler de, Bekta mozayiioi zenginletire gelmi bulunan
retileri ile birlikte, Bektalere smdlar. ok zengin
Bekta-Alev edebiyat iinde yedi byk air anlr; Nesim,
Haty, Fuzl, Pr Sultan Abdal, Kul Himmet, Yemin ve
Virn. Bunlardan , aka Hurl idiler: Bata Nesim,
sonra Yemin ve Virn. Yemin ve Virn, XVI. yzyda
yaamlardr. Birincisi, Fazlullahn ve btn insanolunun,
Allahn bir tecellisi olduu aklanan, Fziletnme'nin
yazandr. Virn ise, yalnz Hurl deil, aka AlillM idi.
Hurfik, BektaSie szaken, ayn bir biime brnd,
Pantheizm ve Anthropomorfzm (DoaTtamcl ve insan
biimli tannclk) grn altna girdi. Bunun iindir ki, sz
gelimi, Noktatl Beyan denen Bekta niyznda, yle
sylenmitir:
demden gayr Hak aleb idersen marifetuUahdan bi
habersin.
Her insann yznde, Allahn ad okunabilmektedir. Bu
gerei, hi kimse, yzyhmzm banda, Hilmi Dede
Bahann ifade ettii gibi dile getirememitir;
Tuttum aynay yzme
Ali grnd gzme
XVI. yzyln banda, Kzlba akm, Bektalie szan
^on e oldu. ^Fakat, silin ez bir iz brakt. Bektalik,
Kzlba akm ile g nmze kadar gelen biimi ald, ve mera
simler, Kzlba usullerden derinden etkilendi. Bekta moza-
yiine,Jizlba retini katlmas ile, Bektalik, ak olarak^
cemaat d (htrodoxe) bir grnm kaza d _ye i etki,
Bekta retiye ve merasimlere derin damgasm bast. Rhun
yeniden bedene dn (reincamation) inancn ve slm
grn altnda Ali'nin ad ile birleen, eski Trklerin
Gkyz Tanns, Gk-Tengri'ye tapn, yukanda grdk.
Bylece, buna; Tannnm Ali ad ile, insanolu biiminde te
cellisi de eklenmi olmaktadr, Ali, srasnda, peygamberlerde,
imamlarda, ve asl, Alinin kendisinden, sonu olarak da,
dorudan doruya ulhiyetten bakas olmayan Hac Bekta
Velide, tecelli edebilir. Merasimler srasnda ve balca
Bekta-Alev merasimi olan yin-i Cem'de, Kzlba etki, her
an glr: Merasim, Hatynin (ah smal), biri Oniki
mam ven bir nefes, bir dvazdeh olan, nefesiyle balar.
Tevhdde, Alinin ad Allahn zikrine kant zaman dorua
{summum) ulaln

Hakk ldlhe illah

tr Allah ah ili'Allah
Ali mrid gzel ah
Eyvallah ah'm eyvallah.

Katlanlar, cokuyla kendilerinden geerek, ah! ah!

diye banrlar,
ah, ah- Merdn Aliyi bir anma gibi grnyor.
Fakat, ah smail zamannda bu, Alinin tecellisi, rlan ah.
ah smaili, yani asnn ahn da bir anma oluyordu.
Bu, aadaki manzumede olduu gibi, Haty Divam'nddi
aka grln
Gl, aadan bitdi geldi h'a yolda olmaa
Srr- h idi ezelden geldi srda olmaa
Yrei da olmaynca bar kanl l'l-tek
Hi kimin haddi yoktur kim Kzlba olmaa
Knt kenzen srr devrinde Muhmmed nndr
Krmz tcile geldi leme f olmaa
smi sm'dur (hem) Zt Emr-el-M'minin...^
 Aklamam sona erdirmek iin, yeterince ak seik bir
rnek daha:
Allah Allah diying Gaziler din ah menem
Karu gelng secde klung Gaziler din ah menem
Umakda tti kuyam ar leker er bayam
Men sfiler yoldayam Gaziler din ah menem,,.
Mansr ile darda idim Halil ile narda idim
Ms ile Turda idim Gaziler din ah menem...
Krmz taclu boz atlu ar lekeri heybetl
Yusuf peygamber sfatlu Gaziler din ah menem
HatyVyem al atluyam szi ekerden tatluyam
Murtez Al zatluyem Gaziler din ah menem.^^
Grld gibi, Kzlba akm ile, Bektalikte, an i
eilim ar bast. ah smail kendini Ali sanmaktadr; Ali de,
Allahn tecellisidir.

imdi Bektalii tanmlamaya alalm.

Birinci husus: Bektalik bir Trklk olgusudur. phesiz,
Balkanlarda Bektaler bulunduu gibi, olduka byk sayda
Krt Alev de vardr; byle olmakla birlikte, Bektaliin
kkeni Tkdr. Merasimler srasnda kullanlan dil Trkedir
ve nefes1er Trk dilince okunur.
te, farkl Alev kylerde birok kez iittiim szler:
Hakiki Trk Mslman bizik.
Snnilik Arabadr, Mevlevlik ranldr, Biz Trkz,
Trke konuuruz. yinlerimizde Trke kullanrz.
Merhum k Feyzullah nar, e/eslerinden birinde.
Trk dili syleriz yinimizde
Arabi Faris dili gerekmez
diyordu. Bu nefesi, ben kendim kaydettim.
kinci husus: Bektalik rf ddr (non-conformiste).
Dinin d biimlerine hi ehemmiyet verilmez. Tanrya inan*
mak iin, ne camiye gitmeye gerek vardr, ne be vakit namaz
klmaya, ne de Ramazanda oru tutmaya.
Halk slnlmn tavr da her zaman bu olmutur. Bu
tavr, BektaHiin, henz kurumlam bir kardeler birlii
oluturmad bir dnemde yaam olan Yunus Emre'nin
msralarnda da dile gelmi bulunmaktadr.
te Yunus Emrenin syledii:
Ben oru namaz in
Sci idm esridm
Tebih seccde in
Dinledim ete kopuz
f

Yunussun bu szinden
Sen ma'n anlar isen
Konya minaresini
Gresin bir uvalduz

*
* *

Bana namaz klmaz dime

Ben klarm namazm
Klar isem klmaz isem
Ol Hak bilr niyazm

Hak'dan artk kimse bilmez

Kfir Mslman kimdrr
Ben klarm namazm
Hak geirdiyse nzm
 nc husus: Bektailik bir senkretizm (syn-
cr6tisme)dir: Deiik kkenli elerin kant bir mozayik
grn tar. Bektalii bir gnose (bilin birikimi) olarak
tanmlayabiliriz; btn gnoselar, ncelikle de Manicilik
gibi, kendini kuatan evrelerin gelenek ve hatt inanlarm
iinde tar. Bunun iindir ki, Bektalik, Balkan lkelerinde,
baz Hristiyan eleri bnyesine alm ve znsemitir, Nite
kim Bektaler, en tannmlar Hzra atf edilen kutlamalar
olmak zere, baz Hristiyan azizleri kendilerine mal
etmilerdir. Mesela, Rumelide, Mays aymda Hdrellez
(Hzr- yas) ad altnda, Saint Georges kuanmaktadr. Eer
Douya gidilirse, tranii ve eski ran dinine bal etkilere rast
lanr. Nfcsela, rann Yeni Yl, 21 Mart, Alevlerce
gnmze kadar kutlanan Nevruz Bayram olmutur. Nev-
ruzdan nce. Mart ay ortasna doru, Haftamal denen bir
bayram vardr ki, llerin ruhlann anmak iin kutlanan
Fravati'lcr), eski bir ran bayramna karlktr. Mver-y
Kafkasda ve Orta Asyada bu bayrama, lyd-i Sersale denir.
El-Birn (973-1051), bize bu bayramn bir tasvirini brakm
bulunuyor.^^ Bir baka rnek: Orta Anadoluda, Ocak aynda,
Kagant denilen bir bayram kutlamr. Bu szck, Franszcada
Calendrier, ngilizcede calender, vb. biimlere gimi
olan Latince Calendae'ss gelir. Kagant, Yunan takvimine
gre, yeni yln karldr. Yani, Hristiyan kaynakl bir bay
ram sz konusudur.22
*

Bekta-Alev inanlarnn, ruhun yeniden bedene dn

(reincarnation) inanna dayandm grdk. Baz blgelerde
bu inan, rhun srekli g (mtempsychose, tensh)
inanana kadar gider. Bu, Uygur Tkleri arasmda ok yaygm
olan Budhacln bir kalnts olabilir. Budhaclk, Seluk
dneminde> Anadoluda yayordu; nl Ertena ailesi de
Budhac inana bal id ip
Aynca, Tanrnn, insanolu suretinde tecell ettii inan
da vardr. Mslman dnemde. Tanr, Alinin grn
altnda tecelli eder. Fakat Ali, srasnda, peygamberlerin ve
vellerin sretinde tecelli ed eb ilir.N itek im , Hac Bekta,
bizzat Aliden bakas deildir.
Ali olgusu derinletirilmeye ahlrsa, bunun, bir gne
tannsalhg olduu grlr. Ali, grnmesi iin dua edilen,
doan gnle zdeletirilmitir. Bu da bizi. Eski Trklerin
Gkyz Tanrs, Gk-Tengriye gtrr.
Derin anlaml bir olay iaret edeceim: Alevler (belki
de gnah duygusu ile?) kullanmaktan ekiniyor grndkleri
Allah ismi yerine. Tow/, ya ^T en g ri adm kullanrlar.
te, rnek olarak Dervi Alinin hixnefes'v?-^
Men Aliden gayr Tanr bilmezem
dem in ve sonu olarak btn insanln
tannsallatnlmas inan da vardr. eytan, Tannnm,
demin gnlne girmi olduunu anlamad iin, deme
secde etmemitir.
Haty, bunu yle ifade etmiti:
Haka mazhardurur dem scd it uyma eytana
Ki dem donma girmi Hud geldi Hud geldi^^
Duygu taknlklarna yol aan, Kerbel ehitlerinin
yceltilii de susularak geilemez. Geleneksel olan on gn ye
rine, on iki gn sren Muharrem orucu ve Aure, duygusal
boalma arac olur. Siyah giysiler giyerler, su imezler;
yalnz, kana kana doyma amac olmakszn, ayran ve ay yu-
dumlayabilirer. Bak kullanmay gerektiren hibir ey (yani
et ve hibir kat yiyecek) yemezler, ykanmazlar ve topr^c
zerinde yatarlar. Akamlan, atlar (mersiye) okur, Yezd ve
yandalarna lanetler yadrrlar. Ses, alabildiince ve gzden
ya gelene kadar ykselir.
 Yezde ve imre lanet gibi, Hseyne ve Kerbel
ehitlerine atlar da, btn merasimlerde yer alr ve ou kez,
dizginlenemeyen tepkilere sebep olur: Gse vurulur, ba du
vara arplr, hatta bu, toplu lgnha (hystrie) kM^r.
lir. Hseyn, zulme ve hakszla uramanm rnei olur. O, ac
eken insanln ammsandr.
*
**

Her ne kadar Alevler, dinin d biimlerine uymasalar da,

bata yin-i Cem olmak zere, ordarn da kendilerine gre
merasimleri vardr.
Kent merkezlerinde yin-i Cem, Bekta tekke'\cnxc,
haftada bir kez, perembeyi cumaya balayan gece yaplrd.
Gnmzde 1983de. Deli Ormanda, Sevar kyn ziyaretim
srasmda da, byle idi.^ Fakat, Dede bulunmayan kylerde
merasim. Dede geldii zaman yaplr. Her dedenin, ylda en az
bir kez, ziyaretini elinde bulundurduu, kendisine bah, belli
sayda ky vardr. Bu ziyaretler srasnda yaplan yin-i
Cem ok uzun srer, nk tre hukukunu ilgilendiren sorun
lar zmede, ondan yararlanlr. Bu srada, eer slk etme
mise hibir Alev Ceme alnmad iin, hiret kardei
denen mshiplik merasimleri ile birlikte, slkler de tamam
lanr. Anlamazlklar, tre hukukuna gre yarglanr. Dede,
durumlar inceler, gerekiyorsa kefaretleri belirler; eer hak
etmise, cezalya, Cemi yasaklayabilir. Merasimler
sresince, eski Tklerde det olduu zere, kadmlar, erkekle
rin yannda yer alrlar.
Topluluktaki anlamazhklar ortaya serilip sonuca
balandktan sonra Ceme geilir: Dede tarafmdan kutsanm
olan kurbanhk koyun getirilir. Ardmdan Dede, on iki hizmet'i
yapacak olan belirler. Gzc, Ali; Sk, Hseyn; Farra,
Selmn- Frs; vb. olmak zere, her biri te-lemden bir
kiilii canlandracak ve Cem sresince bir rol
gerekletirecektir: Ve erac, On iki Mumu yakar. Mera
sim balayacaktr.
Cem, Ada, zaman dnda olagelen Gizlerin (Mystre)
yeryzndeki tekrardr.
k-ozan, bazan Dedenin kendisi, Yaral Efsanesini
okur: Tannmn Taht zerinde umakta olan Cebrili arr,
bir ses sorar: Sen kimsin? Ben kimim?
Cebril, soruyu anlamayarak, Ben benim, sen sensin.
diye yant verir.
Taht, kapal kalr ve Cebril, sonsuz zamanlar sresince,
kanatlan kan iinde kalncaya kadar uar. Nihayet nc
kez, Htifden gelen bir ses ona, Sen yaradansm, ben
yaradlanm. demesi gerektiini fsldar. Ve birden, gn
kaplan nnde alr.^^
Bundan sonra, oluunda ok eylerin getii Mirac'a
geilir. k-ozan, Peygamberin miran anlatan
Miralama'y okur. Muhammed, nce, kendisine yolu kapatan
bir arslana rastlar. Peygamberlik yzn onun agzma atar.
Daha sonra Ali, yz kendisine geri verdiinde, arslann
Ali olduunu anlayacaktr. Sonra Peygamber, Tannnn
tahtna vanr. Perde arkasndan bir ses iitir, bu ona Ali nin se
sini antmr. Perdeyi aralar ve Tahtda Aliyi grr. Ona:
Ey Ali, anandan doduunu grmeseydim, sana Tanr diye
cektim. Sana ulatm, ama srtna varamadm. der.
Sonunda, Peygamber Krklar Meclisine vanr: yin-i
Cem, Arda toplanan Krklar Softasmn yeryzndeki
izdmdr. Muhammed, Meclise vard zaman, nerede
bulunduunu sorar. Henz kendisini tanyamad Ali, ona:
Biz Kklanz ve Krkmz Biriz, der. Peygamber kamt
ister. Ali elini keser ve o an, btn Krklann elinde kan dam
lalar grlr. O zaman Peygamber: Siz burada otuz dokuz
kiisiniz! der. Kendisine, imizden biri nzk dilenmeye
kt yamt verilir; ve hemen kanayan bir el grnr. Rzk di
lenmeye gitmi bulunan Selmn- Frs bir tek zm tanesi ile
dnmtr. Peygamber bu taneyi skar ve ondan btn krklan
esritecek olan erbeti karr. Muhammedin trban alr,
der ve krk paraya blnr. Her biri, bir paray alr, beline
kuanr ve semaha kalkar.
Bu meclisin blmlerini makamla okuyan k, buraya
gelince, hazr bulunanlar kalkar, her biri beline kuma bir
kuak dolar ve dnmeye balar. Bir ember izilen bu semah
ta, kadnlar ve erkekler birbirlerini izler biimde yer alrlar.
Kurallam bulunan merasim, birok blmlere
ayrlmtr: Ak, nce Hatyden nefes okur ki, ncs
Oniki mami ven bir Dvazdeh olmak zorundadr. Sonra,
en yksek nokta olan tevhfd'e sra gelir. Ali ad, Allah ismi
ile birleir. Bu blm, hazr bulunanlar, saa ve sola sallana
rak ve ah ah! diye haykrarak k ile birlikte okur.
Sonra Sk, bir kapta su getirir. k, Kerbel olayna geer.
Sk herkese, hazr bulunanlann Yezde lanet! diye tekrar
layarak bir yudum ald, bir tastan su sunar. Ve Sld de
Yezde lanet! diye tekrar ederek zerlerine su serper.
Cem, allm dualaia sona erer. Bu arada, kesilmi,
paralanm, piirilmi olan ve paralan hazr bulunanlara
datlan koyunun yenmesine geilir.
te ok ksaca, yin-i Cemin nasl yapld. Bununla
birlikte, usuller, blgeden blgeye farkllklar gsterir: Deli
Onnan'daki gelime, Orta Anadoludakinden biraz ayrlr. An
talya blgesinde, Tahtaclarda, daha deiik izgiler vardr.
Btn bunlara bakalar da eklenebilecektir. Mesela,
Alevflerin, kol hareketleri de katlan ember oyunlan,
Turnalm n dnlerini yanslar. Gmen ku, yani
gebeliin canl rnei Turna, ayn zamanda Alinin timsali
dir. K r Sultan Abdaln ok gzel bir iiri u szlerle balar:
ocHazret-i hn avaz
Turna derler bir kutadr..,
 Merasimler srasnda yaplan semah'hran biri, her biri
Oniki mamdan birini temsil eden on iki gen kzn. Turnalar
Semahdr.
Bitirmeden nce, Alevlere ait ve Bektaflerde bulunma
yan ok mhim bir det zerine, birka ey syleyeceim:
Bu, Musahip ya dahiret kardei detidir.^^
Her Alevfnin bir Musahip'i olmas gerekir. Musahipsiz
hibir merasime kathnamaz. Musahip, slk srasnda, evlen
mede, lm annda, yaamn b n mhim anlarnda hazr bu
lunmak zorundadr.
Eski Trklerde ve Mogollarda, bir kan kardelii detinin
bulunduu biliniyor. Anda ad verilen bu det, Anadoluda da
vardr. Reidddinin Ouznmesine de anda szcne
rastlyoruz.^ And (yemin) szc ve Kan kardei olunurken
iilen kan dndren and imek deyimi, anda szcnden
gelmedir. Fakat Musahip dei. Kan kardei detinin tam
karl deildir.
Mahmd al-Kganin Dvn Lgat-it-Trk'nde, Mu-
sahip'Q yakn bir dete ras lanmaktadr.^^ Mahmud al-
Kgar, her tacir ve her zanaatkrm, biste ad verilen bir
ortann bulunduunu sylyor. Bu, bir orta, yani bir musa
hip'i olma deti, Anadolu meslek birliklerinde. Ahilerde de
vard. Her zanaaknn bir orta bulunurda Bu det meslek
birlikleri kkenlidir, fakat Alevlede, dinin gerektirdii bir
tren olmutur.
Musahip merasimi, Arda, zaman dnda, masals bir
merasimin tekrarlanmasdr: lemin yaratlnda, Cebrail,
deme kuak kuandrd; Musahip oldular. slmlk
dneminde Peygamber, Aliyi barna bast, Cebrailin
deme yapt gibi, Alinin bedenine kuak dolad; musahip
oldular.^^
Ortaagda, Ahilerin slk merasimlerinde, yeni kalfaya
kuak kuathrd. Gse kuak dolama, pk musahip deti
gibi, Ahilerin trenlerinden gelmedir.
Musahip detinin sosyal bir niteliinin bulunduunu be
lirtmek gerekir. Musahipler, btn yaam boyunca, karlkl
yardmlamakla ykmldrler.

Son olarak, Bektaliin felsefesi zerine de birka sz

syleyeceim.
Bektaliin znde, ok derin bir insan severlik (huma-
nisme) bulunmaktadr. Ak bir zek, hogr, komu sevgisi,
bu insan severliin temelini oluturur. Her insan, kendini bil
meyi ve komusunu kardei gibi grmeyi renmelidir.
Ne din, ne rk, ne snf n yargs; insanlar arasnda hibir
ayrm olmamak gerekir.
nsan komusunu,, erkek kardei, kz kardei olarak
grmelidir.
Alev-Bektalerde, kadnn ok saygdeer bir yeri vardr;
ericeklerin yanbanda, btn merasimlere katlr; bir arkada
ve bir bac gibi grlr. Kadnn, eski Trklerin airet cemiye
ti iindeki yeri de budur.
Bununla birlikte, gnmzde Alever, ou kez gelenek
sel inanlannn olumlu yanlarn unutmakta, parti ekimeleri
arasnda, onian kaybetmektedirler. Bu gelenek ve greneklerin
iyilik temelli ynlerini yeniden canlandrmak ve gelitinnek
iin, en iyi yol ise, kltrel gemii ve tarihi iyi
renmektir.
Bektaliin buyruklarndan biri, .;<Kendini bil! der.
Alev-Bekta olmayanlara ynelik bu ksa aklama
mzn, asl ilgililerin, kendi temellerindeki gizli hazine'yi bul *
malarnda da yardmc olacan umuyoruz.
 NOTLAR

1. Bak. not 19
2. !lk Osmoflarm sosyal kkeni ad yazimiz^not.
3. Kr. kpaazade, Tevrih-i l~i Osman, l yaym, stanbul 1332, s.
204-206; a.g.e., iftiol N. Atsz yayn, Osmanh Tarihleri, I,
stanbul 1949, s. 237-238.
4. Kr. Elvan elebi, Menktbu'l-Kudsiyye f Mensibil-nsiyye (Baba
iys- Horsr ve sllesimn merdiabev ton/), hzr. smail E. Ernsal
ve A. Yaar Ocak, stanbul 1984.
5. Bak. <^Bekta-Ale\> senkretizmim oluturan eler zerine aratrmalar
ve Anadoluda Cemaat-d slmlk: rf-dlk, nanlar-karmas.
Bilin birikimi (Non-coftf<armisme, Syncrtisme, Gnose} konulu
yazlarmz.
6. Abdlbaki Glpnarl ve Pertev N. Boratavn kaynak eseri, Pir Sultan
Abdal, Ankara 1943 (TTK Basmevi), rnek alnmal idi; ne yazk ki
trnde fk eser olarak kald.
7. Kr. Tourkhan Gandjei, I! Canzoniere diah smail Hatayi, Napoli
1959 (Istituto Universitario Orientale). Bu eser, bugne kadar. ah smail
Z>vnn en iyi yaymdr.
8. Sadeddin Nzhet Ergun, Hatay Divan, ah smail-i Safev, Hayat ve
Nefesleri, stanbul 1956; Azizaga Mamedov, ah smailHatai, Eserle
ri, 2 cilt, Bak 1966; ayn eser, 1975-1976; son olarak, Nejat Birdoan,
Alev1erin Byk Hkmdar ah smail Hatai, stanbul 1991, bir ten-
kidli basm olmadndan, birok yaktrma manzume iermektedir.
9. Bak. 1826dan sonra Bektaler Tarikati konulu yazmz.
10. Kr. Namk Kemalin Bekiailii ve Masonluu Bir ada nc:
Namk Kemal (1888-1988) adl yazmz stanbul 1988, s. 39-48; ayn ma
kale, Tarih ve Toplum, Aralk 1988, s. 17-19 (337-339).
11. Sadeddin Nzhet Ergun, Bektai airleri ve Nefesleri, I-II: 19. asra
kadar, stanbul 1955; Bekta-Kzlba-Alev airleri ve Nefesleri, IH:
19. asrdan beri, stanbul 1956.
12. Kr. Kzlba Problemi adl yazmz.
13. Kr. V. Minorsky, E. I., yeni basl, Ahi-i Hakk maddesi; Notes sur
la secte des Ahl- Haqq, RMM, XL, 1920, s. 20-97; Bak, yukarda, not
12.
14. Kr. Abdlbaki Glpnarl, Menakb- Hac Bekta- Vel (Vilyet-
Nme}, stanbul 1958.
15. Bak. yukarda, not 3.
16. Bak. Aferv detleri zerine notlar: Baz Orta Anadolu kutlamalan
dolaymyle konulu yazmz.
17. Bak. lk Osmanlann sosyal kkeni^ not 17, 18; Alevlerin bir gele
nei zerine aratrma: Musahip (Ahiret kardei)>\ not 8,9,10.
18. Bak. Fazlullah Astarabad ve Azerbaycan, Anadolu ve Rumeli'de
Hurufiliin gelimesi konulu yazmz.
19. Kr. Tourhan Gandjei, a.g.e., s. 233-234 (214. manzume).
20. a.g.e., s. 22, (20. manzume).
21. Bfrnnin metni G, Widengren tarafndan anlmt: Les Religions de
f Iran, Paris 1968, s. 38.
22. Bak. Alev Adetleri zerine Notlar.
23. Kr. lk OsmanlIlarn Sosyal Kkeni, no 14.
24. Ayn inana Ehl-i Hak Kltlerde rastlanr: Bak. Nur Ali-Shah Elahi,
UEsotrisme Kurde, Mohammed Mokrinin eviri, nsz ve notlar ile,
Paris 1966 (Albin Michel), s. 29-32, 127-128 (Alinin Hac Bektada te-
cessm). Ayrca Bak. Mohammed Moki, Lide de lincarnation chez
les ahl- Haqq, Akten des Vierundzwanzigsten Internationalen Orienta-
listen-Kongresses Mnchen, Wiesbaden 1959, s. 496-498.
25. Dervi Ali, hakknda ok az ey bildiimiz, bir XEX. yzyl Kzlba
airidir. Sz edilen nefes, Sadeddin Nzhet Ergun tarafndan
yaynlanmtr: Bekta-Kzlba-Alev airleri ve Nefesleri, s. 202. Bu
nefes, merhum Feyzullah narn repertuarnda da yer alyordu:

Y eri gi ar krs yaradan

Men Aliden bakaTanr rmedim
Yaradup kulunun ksmetin veren
Men Aliden baka Tanr grmedim.

Binbir ismi var bir ismi Allah

Eer inanmazsan hem vcdlah billh
Ademi grmm elhamdlillah
Men Aliden baka Tanr grmedim.

Cenneui lnn altundur ta

Her ne grr isen hikmettir ii
Yz yirmi drt bin neb ba
MenAliden baka Tanr grmedim.

Ali gibi er gelmedi cihane

Ana da buldular Srl bahane
Yedi kez uradm ulu divne
M enAliden gayr Tanr grmedim.
 Dervi Alim bu ikrara beli dir
Dilim syler ama kendim delidir
Allah bir Muhammed Tanr Alidir
Men Aliden baka Tanr grmedim.

26. Kt. Tourkhan Gandjei, a.g.e., s. 155 (252. manzume).

27. Bak. Bulgaristanda, Deli Orman Kzlba Topluluu konulu yazmz.
28. Ayn menkbe Ehl-i Hakklarda da vardr: Kr. </L'Esotrisme Kurde, s.
19-24.
29. Bak. Alemlerin bir gelenei zerine aratrma: Musahip (AMret
kardei) adl yazmz.
30. Antliloand deyimi. Kari Jahn, Die Geschichte der Ouzen des Raid ai
din, Vienne 1969, s. 58-59; ve A. Zeki Veld Togan, Ouz Destan:
Reideddin Ouznamesi, stanbul 1972, s. 65-67de gemektedir.
31. Kr. DivanLgat-it-Trk,'Besim Atalay evirisi, , s. 71.
32. Bak. Alevlerin bir gelenei zerine aratrma adl yazmz.
 m
KIZILBA PROBLEM

Burada incelemek istediimiz konuya ginmeden nce, bu

makalenin bal zerine aklamalar yapmamz uygun ola
caktr: Baz tereddtlerden sonra, Kzlba pmblemi, bize,
en uygunu olarak grnm olmakla birlikte, hi olmazsa, bu
ad seerken, niin baz glklerle kar karya kaldmz
aklamamz gerekmektedir. Gerekte sorun, kannak bir
senkretizm'i gzler nne sererken, ayrlmaz bir btnn
paras olan bir olguyu anlatma amacyla rasgele kullanlm
-Alev, Bekta, Kzlba- btn bir terminolojiyi onaya koy
maktadr.
Ele aldmz konuyu adlandmada, gnmzde en ok
kullanlan deyim Alev deyimidir ve bu makalenin bal iin
de, yalnz incelediimiz olgu asndan deil, hibir tarih
gerei karlamad iin asl yer vennek istemediimiz de
odur. Tarih adan Alev, soyu Aliden gelen demektir ve bu
sz randa kullanld zaman da, bu anlalr; rf ve cemaat
d (non-confonniste ve htrodoxe) bir Islm mezhebini ad
landrmak zere, Trkiyede ortaya k ise, ancak XIX.
yzyla dorudur. Nitekim, Sadeddin Nzhet Ergun, Bekta
airler zerine ok tannm eserinde^, Alev szcn,
yalnz XIX. ve XX. yzyl airlerini adlandmak iin kullan
maktadr. Bu terminoloji karmasna sebep; bir s zndk
anlamna gelen ve Kzlbalk olgusu kken bakmndan bir
Trkmen^ olgusu olduu halde, birok durumda Krtle an
lamdalaan Kzlba deyiminin yklendii horlayc anlam
olsa gerektir. Gnmzde Alev deyiminin, giderek
Kzlba deyimi ile ayn kmseyici anlama ekilmesi ve
gittike, Krt szc ile karmaya balamas olduka
artc grannektedir. Gnmz Tkiyesinde, eskiden
Kzlbaa yklenmiken bugn Alev deyimine ynelen
bir anlam aktanl (translation du sens) olgusuna tank ol
maktayz.
Anlan ikinci deyim, Bekta deyimi, bilindii gibi gele
nee gre Hac Bektaa kadar kan bir derviler tarikatinin
addr. Bu tarikat, temelde bir halk tarikati idi ve tpk gele
neksel kurucusu gibi, uygulamada Mslman Ortodokslua,
yani Snnlie her zaman uymasa da, balangta, sonralar^
ald cemaat-d nitelikleri gstermiyordu.^ Facat bu, daha
ileride sz konusu olacaktr.
Kzlba deyiminin ise. ah smailin babas, 1460da
doan ve 1488de ldrlm bulunan eyh Haydar
zamannda ortaya ktn biliyoruz. O zaman, ilk Safaverin
krmz bir serpu giyen taraftarlarm adlandrmada kullanlan
ve balangta siyas bir ad olan bu deyim, ilk Safaverin dini
propagandalar sonucu, temelde Oniki mam inancna bal
kalmakla birlikte, tecelli (Tannnn insanolu suretinde
grnmesi), tensh (ruhun g, daha doru olarak,
biimlerin kesreti ve ruhun kesret alemindeki g) inanlan
ve bizzat mazhar-ullah (yani Allahn beer suretinde tecellisi)
olan Alinin tecessm (reincamationu, bedene dn)
saylan Safav hkmdara tapn ile birleerek an ifliin
btn aymc niteliklerini ortaya koyan Trkmen bir ilik
biiminin ad oldu. Daha sonra Safav slale, Kzlba ilie
ait bu eleri, ranl dne daha uygun bir inanca
ulancaya kadar, ayklamaya mecbur kalacaktr.^
En eski kaynaklara ve bata ah smailin Divan'ma ba
kacak olursak^; Alev deyiminin hi gemediini grrz.
Buna karlk ah smail, taraftaarm ve kendisini ad
landrrken Kzlba deyimini kullanmaktadr:
 Yrei da, bar kzl ykut gibi kan olmadan, Kzlba
olmak kimsenin haddi deildir.^
ah smail ve taraftarlar hakknda verilen ve retilerini
mahkm eden /etvada, ayn Kzlba deyiminin, Rfz ve
Mlhid deyimlerine balandna tank oluruz:
Mslmanlar biln \e gh olun ol tife-i Kzlba ki
reisleri Erdebil ol smldr...^
Ahmet Refik tarafndan yaynlanan ve bu mezhep men
suplarnn mahkm edildii belgelerde^ rastlanan da, hep bu
deyim, Kzlba, Rfz, Mlhid deyimleridir. Bir kez bile
olsun. Alev deyimine rastlanmaz.
Bu rneklerden, burada incelenen olguyu adlandrmada en
doru deyimin, Kzlbalarn dini deyimi olduu grlyor.
Bizim, mmkn olduu lde aklamaya ve tanmlamaya
alacan. z da bu, Kzlbalann dini olacaktr.
Uzun yllar inceleme alanlarm, Kzlba evreler ya da
bugn onlara dendii gibi, Anadolu Alev evreleri oldu.
nceleri, iniin Kzlba grnm olarak yukarda
tanmladm inan biimiyle kar karya bulunduumu
samyordum. Fakat aratmialarm, iki yldan beri aym olguya
daha arkaik biimde rastladm ran Azerbaycamna
uzandrma frsatn buldum; ve bu blgedeki gezilerim, beni,
grm biraz deitirmeye zorlad. Sz konusu olan, i bir
slmlk deil, daha ok, Safav propaganda ile iletirilmi
ve sfiletirilmi, Trkmen bir din anlay idi. Kekeni
Mslman olmayan, fakat Safav propagandann i slm bir
cila ile kaplad bu din, daha sonra, phesiz XVI. yzyldan
ve Balm Sultan dneminden balayarak, baz blgelerde,
ncelikle de Anadoluda, balangta muhtemel olarak Os
manlI ynetimince ynlendirilmi bulunan Bekta derviler
kardebirliinin (confrrie) sorumluluunda, tarikat biiminde
kurumlat. Gerekte, bu dnemde Anadoluda ok yaygn
olan ve bir ilik gstergesi saylmayan, Ali ve Kerbel
ehitierine kar dindarca bir sayg dnda, iliin, an ya
da an olmayan, hibir grnmn ortaya koymayan bu ta
rikat, eski Trklerin din ve sosyal yaamlarnn basit ve kolay
bir slmla uyguland bir halk inan biimini yaymas
dolaysyla, Snnlie pek az uyuyor olsa da, halkn din duy
gusunu karlyordu.
Onlarn, cemaat d inann (htrodoxie) hibir belirtisi
ni tamadklarn gmek iin. Hac Bekta Vilayetnmesine^
ya da Haty (yani ah smal)den nce yaam ilk Bekta
airlere, sz gelimi Kaygusuz Abdala^ bakmak yetecektir.
Eflk, Menkbu l-rifnine, Hac Bektan, Mevlana
Cellcddin Rm ile iyi ilikiler iinde bulunduunu, be vakit
namaz klma ve Peygamberin snnetine harfi harfine uyma
gereini yeine getimese de, iyi bir Mslman olduunu bize
KyliiyorJ^
Trk tarihiler iinde en gvenilir kaynak olan, Babaler
ayaklanmasnn nderlerinden Baba lyasn torunlarndan
kpaazde, Hac Bektan, nce Baba shakn ve sonra
Baba lyasn mridi olduunu^-. Bursa yaknndaki neglde
yaam bir emi kii olan ve Gazi Orhan'n kendisine en
byk saygy gsterdii Geyikli Baba gibP^, onun da bir
meczb, bdala anz, yani cezbeye tutulmu bir vel
olduunu, mridleri bulunmadn, tarikat kunnadm,
manev halefinin bir kadn, Kadnck Ana olduunu, gerek
anlamda tarikaf 'm de. Kadnck Anann riridi olan Abdal
Ms tarafndan kurulduunu^'^, bize haber veriyor.
Eer, balang dnemleri ayrntl incelenirse, Bektaler
tarikatnn. Hac Bekta'm Yenierilerin pri oluunda
tevikleri bulunan, ilk Osmanl sultanlarna bal olduu
grlr; Nitekim, Yenierilere Hac Bekta evlad deniyor
du ve ocak'V. srekli olarak Bektaler tarikatinin bir temsilci
si, bir Vekil bulunuyordu. Ordu ve sekin Yenieri ortalan
ile bu balan, Bektalerin, Osmanl mparatorluu iindeki.
-etkileri Yenierilerin gcne skca bal bulunan ve bu ordu
birlikleri ortadan kaldmld anda kesilecek olan-, ayncalkl
yerini aklar.
Anadoludaki aratrmalarm srasnda da Alev evreleri,
Bektaliin mirasn benimsemi olanlara kar klan, alc bir
ztln varln fark edebildim. Merhum Fuat Kprlnn,
Alevileri, Ky Bektaleri diye adlandrarak zdn
sand bu problem, bize ok daha kannak grnmektedir.
Soluca Kara ykte, bugnk ad ile Hacbektata bulunan
derghlar 11. Bayezid tarahndan onaran ve zenginletirilen
Bektaler tarikati^^, muhtemel olarak, Kzlba ya da R ^ z
diye tammlanan f-d bir slmlk uygulaya gelmi halk kit
lelerini, merkezin denetimi altnda toplamak ve ynlen-
diraekle grevlendirilmiti. Anlalyor ki, daha sonra K-
zlbalarn aykrlklar, retileri zaten yeterince karmak bir
din senkretizm gsteren Bektaler arasna yava yava
szmay baanntr. Aliye ve Kerbel ehitlerine kar halk
kitlelerince duyulan derin sayg, elverili bir zemin
oluturduundan; Ah, Gazi ve Abdal evrelerini saran ve
Alinin en stn fet oluu dolaysyla glenen bu dindarca
ballk, ilk Safaverin siyas propagandalarnda epeyce kul
lanld. Bu, bizzat Hatynin kalemi ile kantlanm bulunu
yor:
ahm evladna ikrr idenler
Ahiler Gaziler Abdllar old^^

(ahn^^ evladn kabul edenler. Ahiler, Gaziler, Abdllar

oldu.)
Gnmz Tkiyesinde Alev evreler bu eski durumu
ok iyi bilmektedir. Aratmalanmn balangcnda, Bekta-
lerle temasa girmek istediimde. Alev rehberlerim, belli bir
honutsuzlukla, kendileri ile Bektaler arasnda bir seme
yapmam gerektiini bana bildirdikleri zaman bunu anlama
imkn buldum. Bu ise, Alevlerin Hac Bektadan himmet
ummalarn engellemez; fakat bu da baka bir sorundur, zira
Hac Bekta, Ali'nin, yani Allahn, Anadolulu bir tecellisi
gibi grlr. Eskiden, Hac Bekta derghnda, Alevlerin
temsilcisi olarak dede ve Bektalerin temsilcisi olarak elebi,
yanyana bulunulard: dede'nm silsile'sinin Aliye, elebinin
ise kutsal bir gebelikle, --nk Hac Bektan dl ocuklar
yoktu-. Hac Bektaa uzanmas gerekmekteydi}^
Trkiyede, gnmzde. Alev ad verilenlerin inanlar
ile ilgili, daha elle tutulur ayrntlara gemeden, 1973 ve 1974
yaz aylan boyunca, ran Azerbaycamna yaptm yolculuk
larn baz sonularn ortaya sennek istiyorum.
Trkiyede Alev ad verilen olgu, cemaat-d bir din
biimi olarak Trkiyedeki ilik ve i eler tayan rf-d
bir slmlk, diye tammlanabilir. Bununla birlikte, Trkiyede
Snnlik karsndaki problemin aynnn, resm ilik
karsnda sergilendii randa da, bu rf-d ze rastlanr.
Orda da. Trkiyedeki gibi inan ve ameller gizli tutulmak zo
rundadr; orda da eitli iftiralara hedeftirler ve en bata da,
bu topluluklarda detlemi bulunan, Trkler arasnda mum
snd^^ ad ile tannmakla birlikte, ayn ekilde randa da
rastlanan, iki alemli (orgiaque) trenlerle sulanrlar.
randa bu mezhep mensuplan, blgelere gre eitli ad
larla anlrlar. Karakoyunlular adnn ok tannm olduu
Mku-Hoy-Rezye blgesinde de, onlara Garagoyun denmek
tedir. Bu, an i olduklar bize sylenen -fakat bu yafta
olduka belirsizdir- Karakoyunlularn dinleri problemini ve
smhklannm, hkmdann evresi ile snrl ve yzeyde bir
cila olup olmad sorusunu ortaya getirir.
Hoy-Rezye yolu zerinde otuz kadar, belki daha
fazla, Garagoyun ky vardr; yaknnda aldran sava alan
mevkii bulunan. Siyah eme yresindeki dalara
yerlemilerdir. Hemen yaknlarda, bu Garagoyun mezheplile
rin de ziyaret edegeldikleri Erneni tapna, Kara Kilise^^ bu
lunmaktadr. Hoy yolu zerinde, Mku ile Kara Ziyeddin
arasnda uzanan bu blge, Mohl-i Garagoym ad ile tanmr.
Bazen Tork-i Siyah da denen Garagoyunlar, sf cila eksii
ile, Trkiye Alevlerininkine ok yakn bir inan ortaya ko
yarlar; ve btn ranllar gibi, resm din olarak, Oniki imama
bal (duodecimains) i inanl komular MohN Ag-goym
skinlerine dmandrlar. Bu da, Garagoyunlar iin olduu
gibi burda da, tarih ereve iinde Snn olarak gnen Ak-
koyunlulann dinleri problemini ortaya kann Yani bu du
rumda, ayn ekilde, Akkoyunlularn Snnliinin de,
dorudan doruya hkmdar ve evresi ile snrlanm olup
olmad sorulabilecektir.
Tebriz blgesinde, Trk nfus iinde, bu mezheplilere her
zaman rastlanr^^, fakat grmek fiilinden tretilmi olan
gren^^ ad ile tannrlar. V. Minorsky, gren szcnn
guran'diLi geldiini dnmtr. Ancak, Tebriz ve blgesi
greleri Trkdrler ve Krt deildirler.^^
Tebrize 150 km. kadar uzaklktaki Kara Dada gebe
olarak yaayan ahseven Trk boylarn bir blm de
gren'irP Kazvin yresinde, Alamut dalarnda, bu mezhe
be mensup baka kyler de vardr. Bunlar, dalara dank
olarak sepilmi ve g ulalabilen kylerdir; aralarndan,
Abhar dolaylarnda bulunan birkan ziyaret edebildim, fakat
ok geni bir alana yaylm bulunuyorlard.26 Bunlara, Sr-
tlibU yani srn arayanlar, ad verilir. Ayrca, Garapapah ya
da Kzlba da denmektedir.^^
Btn bu mezhep mensuplan, sk kullanlan daha kap
sayc bir ad altnda toplanabilir: bu, onlara daha uygun den
Alilh addr. Zira Alinin tanrsall inan hepsinde or
taktr, geriye kalan, Alinin onlar iin ne anlam ifade ettiini
anlamaktr. Aralarnda ne kadar, Alinin tarihsel ehresiyle
zdelemenin bilinci iindedir?
 Bir baka ad, ou kez adlandnldklan Ehl-i Hakk ad
da, onlara uygun decektir. Fakat bu deyim, bize gre
karkla yol amaktadr. Zira muhtemel olarak daha kap
sayc bir anlam ierirken ve ran Azerbaycannda yaayan
bu mezhep mensubu Trklere de uygulanabilecekken, V. Mi-
norsky ile daha yaknlarda M. Mokrihin almalan^^, bu
yaftay bir Krt inana balam bulunuyor. Bu sorun
zerinde fazlaca durmayacam; nk ayn bir aratrmaya
deer bulunan bu konu, Ehl-i Hakk ve Yezd ilikileri kadar,
Trk ve Krt boylar arasndaki ilikiler problemini de
iermektedir. Bununla birlikte, gen ah smailin ideolojik
hareket noktasnn, mensuplar ancak Ehl-i Hakk'M (Hakk
yaknlan) olabilecek, Mezheb-i Hakk (Hak mezhep) yaycl
olduunu anmsatacam.29 Mezheb-i Hakk deyimi, Kzlba
harekete balanm olmaldr. Bu geree tank olarak. ah
smaile atf edilen ve ran Azerbaycannda, Karada blge
sinde azdan aza sylene gelen iki kelm\ anmak istiyo
rum; her ikisi de, Abharn 150 km. yaknnda, halk
Atebagi^^ hanedan"z bal Ehl-i Hakk Trkler olan, Taze-
kent kynden derlenmitir:

'xfsmairem geldim cihana

Yire ge dolanu menem
Bilmeyenler bilsn meni
Men Ali*yem Ali menem

Men Hakkam Hakkdan gelrem

Oniki i manan biriyem
ahar keyi men alram
Z- Kudret Ali tnenem^^
Ve ite Ehl-i Hakk arasnda yaamakta olan ve bana M.
Hossein Beikbaghban tarafndan, iki eslf kelm\ olarak
aktanim bulunan bir baka sylence: Ehl-i Hakklar
arasndan derlenmi szl geleneklere gre Safavlerin alalan
eyh Sfeddin, Mezheb-i Hakkn kurucusu Sultan shakn
ada idi ve onu ziyaret etmi olmaldr. Bu gelenek de,
yukarda andm iki kelm gibi, Ehl-i Hakklarla Safavler
arasndaki ilikiyi dorulamaktadr. Zaten, Ehl-i Hakklarn in
celenmesi, bu adn deiik zmre ve hnedn'a verildiini,
aynca, ran Azerbaycannda ok yaygn bulunan ve
Trkiyedeki Bektalere alacak derecede yaknlklar
gsteren Cehelten ya da Krklarm da,^^ bu zmrelerden biri
olduunu bize gsteriyor. Ayn ekilde, Ehl-i Hakk, Cehelten,
Atebagi, Baba Yadigr! ya da bakalar, farkl zmrelerin
hepsinin, farkl derecelerde olsa da Hac Bekta tamdklann
da iaret etmek isterim: Bir zmre onu. Tanrnn bir tecellisi
olarak, bir zmre de yalnzca Cebrailin bir tecellisi olarak
grmektedir.^^
ran Azerbaycanndaki, birok kolayl dolaysyla
Ainih diyeceimiz bu mezhep mensuplar, Trkiye Ale-
vflerininki ile ortak temelli bir din ortaya koyarlar. Belirgin
noktalan gsterilmek istenirse, bu dinin, Tanrmn insanolu
suretinde tecellisi inanna dayand slenebilir. slmlk
dneminde Tanr, Alinin zahirine (grnne) brnmtr.
Bu din, ayn zamanda, ruhun, dun be dun (brnten
brne); yani kesret aleminde, biimlerin saysz okluu
iinde srekli g ettii (reincamation) inanna da dayan
maktadr: dun, Trke don (giysi), rhun bederilemesi (incar-
nation, tecessm) anlamna gelir. Nitekim Haty, Bin bir
dona girdi doland Murtez (Ali Murtez, binbir biime girdi
ve dolan varl doldurdu.) dernektedir.^^
Ayn inan. ah smaile atfedilen ve yukarda
andmz^^ kelm^z. da bulunmaktadr.
Alevlerle Alilhi1erin br ortak eleri arasnda,
^ranllann Nevruzundan alt hafta nce, karlann erimeye
balad zamanca, yani ubat kutlamalar (calendes)
dnemine rastlayan balca bayramlar yer alr. Trkiye
^evfleri bu bayrama Hzu adn vennilerdir; fakat sz ko
nusu olan Aziz Georgesla zdeletirilerek mays aynda kut
lanan Hdrellez (Hzu llyas) bayram deildir.
Ehl-i Hakk Atebagilerde bu bayram, Zt- Mutlak (Mut
lak Varlk) adna kutlanr. Bazen, Alinin illi varlk oluu
dolaysyle, Ali Haydar Bayram diye amlu. Cehelten ya da
Ku-klar'a gre. Nebi Bayram, yani Hdu Nebnin bayramdr.
Bu bayram, 1975 yl iinde, 11 ubat sal ve 14 ubat cuma
gnleri arasnda kutland. Her yl, zaman ayndr; ubat kutla
malar (calendes) dnemine rastlar; gnler deimez: oru
gn, sal, aramba, perembe ve perembeyi cumaya
balayan gece balayacak olan asl bayram.
Bu bayraimn tarihi ise, Oniki Hayvanh takvime gre 39
ve Marco Polonun, Tatarlann, ubat kutlamalar ile aym za
mana gelen ylbalannda, (ak) ad verilen kutlama enlikleri
yaptklan vlddir.'^ diyerek belirttii zere, Trk, hatta in
yeni ylna rastlamaktadr. Ayn ekilde Alevfler, Hzr Bay
ram srasnda, ak rengi ne koyarlar: gnlk bir orutan
sonra temizlenilir; hamama gidilir ve beyazn yelendii
temiz giysiler giyilir.
Cuma gecesi, bir sofra zerine ak bir rt serilir; zerine
un serpilir. Ertesi sabah, at nal izine benzeyen bir belirti
grlrse, bu, Hzr Nebnin o eve uram olduunun
iaretidir. Bu un ile hemen -Anadoluda kme veya kmme
ad verilen- kutlama ekmei yaplr ve bllr. Tebriz
blgesinde, Cehelten ya da Krklar'da bu ekmee girde den
mektedir. Kmenin paylalmasna, eti ayn ekilde bllen,
koyun ve kei kurbanlan katlr. Cehelten ya da Krklar'da,
kesimler tarlalarda yaplr; Hzr iin hazrlanm, kmlm,
kavrulmu buday, gowud piirilir. Bu kutlama yemei, kavud
ad altnda Orta Anadoluda da bilinmektedir
 Hoy-Rezaye yresi Garagoyunlannda, cuma gecesi, in
sanlar tarlalara dklrler; muhtemelen bereket treni olarak
bir boa kurban kesilir ve kan, ekin alanlarna serpilir. Ana
dolu'da bu trenden sz edildiini duymadm. Buna karlk,
ran'da olduu kadar Anadoluda da, bu bayramlar boyunca
sren ly u n lemli (orgiaque) elenceler zerine iftiral
sylenceler yaygndr; fakat yalnzca, anlatlan trenlerin
varln kantlayc hibir aynntnn bulunmad bir
sylenti sz konusudur. Bununla birlikte, her iki yanda
da, bu bayram gnlerinde doan ocuklara Hzr ad verilir.
Uzun zaman, Anadolu Alevilerinin en mhim kutlama
larnn, Kerbel ehitleri iin tuttuklar on iki gnlk yas izle
yen aure olduunu dndm. Tkiyede bu yas, ran'da
olduu gibi on gn deil, on iki gndr; yalnz, szcn tam
anlam ile bir bayram deil, ayn zamanda Kerbel faciasn
anna da sz konusudur. imdi, bu on iki gnlk anmann,
daha sonra, muhtemel olarak Safav dneminde, -ubat kutla-
malannn, Oniki Hayvanl Trk takvimine bal ve sonradan
Hzr adn alan eski bir gelenee dayand sralarda-,
alanm olduunu syleyebileceimi sanyorum. Ayn
ekilde, randaki Ehl-i Hakk topluluklarn, muharrem
ayndaki resmi yas gnleri boyunca, gsteraece bir yasa
brndklerini de belirteceim; nk onlarn inancna gre
imam lmez: Ruhun bedenlemesi (incarnation) dnmne
bal olarak, lm hemen yaam'a, yaam da lme dner.
Hseyn, yeniden domak zere lmtr, fakat daima bir ehit
dun'u iinde gelmek zere ve bu ezelden beri srp gelmekte
dir.
Ne yazk ki, snrl bir makalede, bu inanlarn btn
ayrntlarn incelemeye imkn yoktur. Bununla birlikte, her
iki toplulukta da, faikl derecelerde karmza kan ok ince
bir konuya. eytan sorununa deineceim. eytan, ne Anadolu
Aleverinde, ne Ali'lll ya da Ehl-i Hakk topluluklarda kt
 rhu temsil eder. O, demin nnde eilmek istememise,
bu Allah ok sevmesinden ve Allahdan bakasnn nnde
secde etme dncesini kabul etmeyiindendir. eytan,
Tanrya an sevgisinden dolay gnah ilemitir. Bu sebeple,
ruh g dnmnde (cycle des reincamations). Tanrnn
her zaman, en yaknnda yer alr. Ali, Tanrnn tecellisi olun
ca, onun klesi Kamberde de eytan tecelli eder. Ehl-i
Hakklarda, eytann bedenlemelerinden (incamation, te-
cessm) biri de Melik Tusdur. Melik Tus bizi, inanlarnda
Alevlerle ve dahas Ehl-i Hakkla, hi phe gtrmez baz
ortak noktalar bulunan Yezdlere gtrr. Yezid trenlere
katlabilenlerin yazdklarna gre, onlarn, Melik Tus adm
verdikleri ve horoz grnmnde dndkleri bir ulhiyet
biimine taptklarm biliyoraz.^"^ Siirtli bir eski Yezdnin
tanklna gre, Anadoluda Melik Tusa horoz denmitir.^^
Yezd merasimlerde de, horoz resmi bulunan bir alem
dolatnlr."^^ Horoz, ncelikle beyaz horoz, Alevflerde bir
sayg konusudur. Bata slk merasimi veya iki talibin musa
hip ya da kan kardei olular olmak zere, her byk ve
silede bir horoz kesilmesi gerekliliktir ve bu horoz Cebrail"^^
adn alr. Bu konuda, Elbistan yresinde, bir Alev kyde
bulduum, Buyruk ad verilen ve Cafer-i Sdka atfedilen,
fakat gerekte ah smail dnemine ait, -nk bu metinlerde
Haty ok byk bir rol oynamaktadr-, pek mhim bir ese
rin tanklna bavuracam; bu eser, btn Alev merasim ve
trenlerin tasvirini iermektedir.'^^ <^Olan ikrn almann tari
fi beynndadr. (Bir gencin slk nasl aldnn tasviridir)
balkl blmde yle yazldr:
iptida, Cebrail ka tane ise ayr ayr tekbiieneceL Ve
Cebrailin sa kanad sa gz zerine tutulacaktr. Sonra
delil uyanacak, dek atlacak... Selmn- Ferratan sofra ge-
lecek.^^ Sonra CebraiUer gelecek. Gerek mrid gerek rehber,
kendi bir lokma alnca birer lokma da ocuklara kendi
 Cebrailerinden (krarnz kaim olsun) deyip verilecek...
Malm ola ki, evvel hangi Cebrail tekbirlenir ise, sofraya
iptid ol Cebrail gelecektir.
te, bir baka tank: Topkap saray kitaplnda, sultanla
ra ait Hazine Dairesinden gelen bir Miracnme bulunmak
tadr: Hazine 2154 kayt numaral, el yazmas.^^ Kitap tama
men tahrip olmu, yalnz minyatrler, muhtemel olarak ok
gzel olular sebebiyle korunmutur. Minyatrler, Iranl res
sam Ahmed Msya ait olsa gerektir; yazma da. ah
smailin ogullarmdan Behram Mirzaya ait olmaldr. Eser,
phesiz, Tebrizin OsmanlIlar tarafndan almlarndan biri
srasnda elde edilen ganimetle gelmedir. Minyatrler, Pey-
gamberin Burak zerinde Mira yolculuunu canlan
drmaktadr. Peygamberi, Burakn zerinde, Tarm kat olan
ar'n bulunduu Yedinci Ge doru uarken grrz. Sonra
cennetin kapsndan Rdvan tarafndan alnmtr, ve ardmda
bir melek ordusu ile birlikte Cebrail kendisini karamaktadr.
Cebrail onu Tanrnn Katna karacaktr: Tarmsal Tahtta
ise, nnde meleklerin el ap durduklar ulu bir beyaz horoz
y k s e lm e k te d ir . Mircnme, incelediimiz olgu asmdan,
ncelikle ehemmiyetli bir metindir, nk Alevlerin veya
Alillhlerin cem, Peygamberin, -nl Krklar Mecli
sinin gerekletii-, gkyz yolculuunun, yeryzndeki
tekrarmdan baka bir ey deildir. te, Sivas yresinden bir
Alevihin tankl: Aleverde Cem demek Krklann Cemini
taklit etmek, yani onu canlandrmak demektir.
rann Cehelten y a d a Krklar'mm, adlarn burdan alm
olmalar muhtemeldir. Peygamber, hazr bulunanlar kendin
den geiren zm suyunu bu Cem srasmda skm ve
datmt: Bu bir tek zmn suyu ile kendilerinden geen.
Krklar, kalktlar, coku ile semah'a giren Muhammedin,
kayp den ve krk paraya blnen trbanndan kuak yapp
bellerine kuandlar, Allah akna, Hakk-Muhammed-Al
akna, pervne'ltr gibi dnmeye baladlar. Alevflerin
semahmm kayna budun Mersimin, ah smail dneminde
domu olduunda phe yoktur. BifyrukAa, iki talibi
muship eylemek beynndadr balkl blmde, ilk kural:
Hatyden nefes okmacaktr. denmektedir. Daha nce
sylediimiz gibi, Haty bu kitapta srekli anlmtr.
Pepee iki yaz kaldm Hoy yresinde, bir Garagoyun
kyde, bizzat Han Ateden gelen^"^ ve bir Atebagi eyh olan
ky aas, bana, Anadolu Alevfleri e kendilerinin ayn dine
bal bulmduklann, fakat Alevlerin ah smail tarafndan
sfflie kaydnidm, Bektafler tarafndan da, kurumlam
tarikat biimine ynlendirildiklerini; kendilerinin ise
retilerini, safl ile koruduklanm ifade etti.
Bu bize, ilk Safavlerin din politikalarnn evrelerini tarih
biimiyle yeniden tasarlama imknn verecektir. Kendilerini,
-tanrsalln insan kiiliinde tecellsi ile rhun dun be dun
g inanna dayal-, Mslmanlk drretilere balanm
Trkmen bir evre iinde bulan ilk Safay reisler, siyas pro
pagandalarnda, bu inanlardan yararlanabileceklerini anlaya
rak, bu mezhep mensuplarnn ana retilerine uyarlanm,
sf ve i, slm bir cila yaydlar. Daha sonradan Anado
luda, muhtemel olarak Osmahl ynetiminden gelen bir istek
le ve rf d (non-conformiste) kitleyi Snnlik bayra
altnda toplama amacyla, bu mezhep mensuplar, tarikat ha
linde kurumlam, halka yakn bir kardeler birlii (confrrie)
oluturmaya yneltildiler. Fakat Bektaler iinde, cemaat d
(htrodoxe) eler oaldndan, kl iki yanl iledi.
Burada bir aklama yapacam: Bektaler zerinde
alan baz bilginler, tarikat iinde Hristiyan elerin ehem
miyetini abartmilardr. Bununla birlikte, umumiyetle sf ta-
rikatlerde grlen, evreye uyum salayabilirliin,
Bektailikte de sz konusu olduunu belirtmek isterim. Bu
sebepledir ki ^Bektalik, Hristiyan evreye yerletii zamm.
J)u eleri sindirebilmitir. Fakat, burada, temel olmayan,
ayrnt bir soranun sz konusu olduunu unutmamak gerekir:
Tpk,.JBalkan lkelerinde, Ortodoks Grek dinin etkisine borlu
bulunulan baz aynntlar; sz gelimi, St. Georgesun^^
karl olan Hdrellez (Hzr-tiyas) bayram ya da Hac
Bektan Greklerdeki karl St. Charalambos^^, yahut sahte
Mslman azizlerce zmsenmi bulunan, bata St. Serge^^
vb. br Hristiyan azizler gibi.
Baka blgelerde, mesela Sivas vilayet blgesi iinde
veya eski Ermeni krallnn bulunduu Kilikyada da. Ermeni
etkiden kaynaklanan ayrntlar vardr, tran Azerbaycannda,
Garagoyun topluluklarca ziyaret edilen Kara Kilise (St.
Thadde)den daha nce sz ettim. Bu kez Sivas blgesinde,^
Julien takvimine gre yeni yln karl 13 caka rastlayan^
ve Kagant ad verilen bir bayramn kutlamm rnek olarak
anacaun: Bu bayram 10 Ocakta balar, gn orutan sonra
Julien takvimine gre yln iik gn enliklerle kutlanr. Bana,
bu Kagant deyiminin Krt kkenli olduu ifade edilmise de
gerekte. Bat Ermenistanda, yeni yl anlamna kullanlan Er
menice bir deyim sz konusudur^
Fakat bu olgunun senkretik (badatrc) izgilerinin, eski
ran dinleriyle ilgili elere uzanmas ve ayn ekilde, pek iyi
tanmadmz, eski Krt dinlere bal ayrmtlarn bulunmas
da muhtemeldir; Burada ncelikle, tran kaynakl olan ve
phesiz Yezdlerin Melik Tusuna bal olmas gereken
Horoz tapn ile eski dualist (iki tanrl) inanlardan gelmesi
muhtemel eytana tapn (culte) elerini dnyorum.
Bunun dnda, yalnzca kitab bilgilere, ilgili alanlarda
ksa sren dolamalara dayanan veya insanlarda gven duygu
su uyandnnayan ya da az ok gvenilmi birtakm araclar
dnda, halkla iletiim kuramayan almalarla; Alev, Bekta
ve baka merasimlerde, gnah kanna (confession), ekmek ve
arap (communion) trenlerini bulduklanm sananlar, yanl bir
yola sapp kalmlardr: Aleverin szde gnah karmalan,
dar ya da dknlk, cemaatin reisinin, kendi boy ya da
kynde, yasalar bizzat yapt, ceza veya kefareti belirledii
zamanlardaki airet hukukuna dayanr. Bunun, Hristiyanlarn
gnah karmalar ile hibir ilgisi yoktur. Alev ve
Bektalerde kudas (communion) ayininden izler bulunduu
da sanlmtr: Oysa bir dolu ime. Krklar Sofrasnda, Mu-
hammedin skt zmn suyundan (bazen zm skm
olan Alidir) Kklarn ierek kendilerinden getikleri ve se
maha girdikleri amn amhdr. yin-i Cem srasnda tekrarla
nan, yaratltandan nce, arda yaplan merasimdir; bunun
da Hristiyanlarn ekmek ve arap treni ile (communion)
hibir ilgisi bulunmamaktadr.
Biz, burada, Kzlbalarn dininin somut bir tasvirini
vermekten ok, bu dinin kaynaklarna kmaya alarak soru
nu derinletinnek istedik. Ancak, uzun aratrma yllarna ve
incelediim evrelerle srekli bir temasa ramen, hl ka
ranlk birok noktanm kaldn ve durmadan yeni elerle
karlatm kabul etmeliyim. Bununla birlikte, bu karmak
problemi aydnlatmada bir nebze katkmzn olacan umuyo-
mz.
 NOTLAR

1. Bu makale, 28 ubat 1975 cuma gn, Mnich niversitesinde (Institut

fr Geschichte und Kultur des Nhen Orients)de, bir konferans konusu
yapld.
2. Sadeddin Nzhet Ergun, Bektai airleri ve Nefesleri, cilt 1-2: 19.
asra kadar, stanbul 1955 (2. bask; 1. bask 1944te yaplmtr ve
1930da yaynlanm bulunan bir ilk denemenin geniletilmi ve gzden
geirilmi yayndr); cilt 3: Bekta-Kzlba-Alev airleri ve Nefesle
ri, 19. asrdan beri, stanbul 1956 (2. bask).
3. Trkmen szcn, medrese retimi ile eitilmi ve slmlam,
yerleik kentli nfustan ayrabilmek amacyla, Osmanl ncesi ve Os
manlI mparatorluunun ilk yzyllar dnemi, ger ya da yan-ger
Trk topluluklar iin kullamyoruz.
4. Kr. Jean Aubin, La Politique Religieuse des Safavides, Le Shiisme
Imamite (Colloque de Strasbourg 6-9 mai 1968), Paris 1970, s. 235-244
(ve bilhassa 238-240).
5. ah smail Divamnin en iyi yayn Tourkhan Gandjeininkidir: 11 Can-
zoniere di ah sm'l Hat, Napoli 1959. Her ne kadar bir edisyon
kritik deilse de, imdiye kadar bilinen en eski yazma nshaya (Bibli
othque Nationale de Paris, Supplment Turc, 1307, tarih: 948/1541) da
yanmaktadr. ah smailin Divan Trkiye'de de yaynlanmtr: Saded
din Nzhet Ergun, Hatay Divan: ah Ismail-i Safev, Hayat ve
Nefesleri, stanbul 1956 (2. bask). Sovyet Azerbaycannda da Aziz
Aga Memmedov tarafndan yaplm bir yaym vardn ah Isma'il
Hatai, eserleri, 2 cilt, Baku 1966 ve 1973. Fakat, bu son iki yayn,
birok yaktrma manzume iermektedir.
6. Yrei da olmaynca bar kanlu lal tekhi kimin haddi yohdur
Kzlba olmaa: Kr. T. Gandjei, s. 134 (214. manzume.)
7. Bu fetva, henz ehzadelii srasnda, 1511-1512 yllarnda, ah-Kulu
isyannda, I. Selimin ynlendirmesi ile, Mfti Hamza tarafndan veril
miti. Bu belgenin birok kopyas vardr: Topkap Saray Mzesi
Arivleri, No. 6401, 5960, 12077. Fetva, bn Kemalin Rafzleri ve
onlarn retilerini mahkm eden Risle'si gibi, ilii Mslman Orto
doksluun erevesi dna atmak ve 1512de tahta kyla I. Selim
tarafndan resmen aklanan Kzlbalarn imhas emrine meruluk ka
zandrmak amacnda idi. Kr. ehbeddin Tekinda, Yeni kaynak ve ve
sikalarn altnda Yavuz Sultan Selimin ran Seferi, Istantnl
niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Mart 1967, stanbul 1968,
s. 52-56,77-78.
 8. On alUnci asrda R ^ z tlik ve Bektalik, stanbul 1932.
9. Kr. Abdlbaki Glpnarii Menhb-i Hac Bekta- Vel: (Vilyet-
Nme}, stanbul 1958.
10. Sadeddin Nzhet Ergun Bekta airleri ve Nefesimi, cilt I.de
Hatyden nceki airleri ve brleri arasnda Kaygusuz Abdal oku
mak yetecektir, bununla birlikte problem ortaya koyan bir jair vardr ki,
bu, Bekta Tarikatinin kurucusu Abdal Musadr. (Bak. Akpaazde,
Tevrh-i l-i Osman, K yayn, stanbul 1332, s. 205; a.g.e.,
iftiolu N. Atsz, OsmanlI Tcarihieri, I, stanbul 1949, s. 235, 238. Bu
aire atf edilen msralarn asl metinler olduundan emin olunamaz.
11. Kr. Tahsin Yazc yayn, Trk Tarih Kurumu, III. seri. No. 3, cilt I, An
kara 1959, s. 381-383,498.
12. kpaazadeye gre, Bekta ve kardei Minta, Baba Ilyasabal idi
ler: Kr. K yayn, s. 204; Osmanl Tarihleri I, s. 237. Bektam. Baba
Resul yani Baba Ishakn bir mridi olduunu bize syleyen Eflkdir:
Tahsin Yazc yayn, I, s. 381.
13. Kr. kpaazde, l yayn, s. 205; a.g.e., OsmanlTariMeri /. s. 238.
14. Kr. kpaazde, l yayn, s. 205; a.g.e., Osmanl Tarihleri /, s. 238.
15. Kr. Abdlbk Glpnarl, Menakb-i Hac Bekta- Veli (Vilyet-
Nme), s. XXV, 92.
16. Kr. Tourkhan Gandjei, II Conzomere di ah sm'l Hat' s. 15. (13.
manzume).
17. szc burada, ah- Merdan (Merdler ah), Aliyi iaret etmek
tedir.
18. Gelenee gre Kadnck Ana, Hac Bektam abdest ald suyu ierek,
iki ocuk dnyaya getirmiti. Bak. Vilyetnme, s. 26-39; J.K. Birge,
T he Bektashi order o f Dervishes, London 1937, s. 28.
19. En yaygn ve en kalc iftiralardan biri, bu mezhep mensuplar gece top
lantlarnda mumlar sndreceklerdir ve lemler yapacaklardr,
eklinde olandr. Bu karalayc sulamaya btn resm belgelerde rast
lanr. Yukarda (Not: 7 de) ad geen Mfti Hamzann fetvasnda da
buna telmih yapimbr. Ve ite Ahmet Refikin yaynlad bir belgeden
ahnan baka bir rnek: .... mezkr Hc Yg nm karyede Kara Receb
nm kimesne .... Kzlbadr. Kend emsali Kzlbalar ile cem olub
gece bir tenh eve girb saz ve alku vesayir lti levhile muhtelitler
olub badeh emi syndrb biri birinin avretin tasarruf iderler.
{Osmanl Devrinde R^zlik ve Bektalik, s. 29, belge 35: Kastamonu
ve Takpr'deki Kzbalarm tecziyesine dair. Belgenin tarihi; 979/
1571). Burada sz konusu olan, bir kadnn kocas hakkndaki ihbardr.
imdiye kadar, byle bir olayn hibir belirtisine rastlamadk.
20. Kara Kilisede, yaknnda bir sonraki yzyla ait daha byk bir baka ki
lisenin de yer ald, bir XIII. yzyl Ermeni kilisesi yer almaktadr. 27
Temmuz gnleri, ziyaret iin birok insann geldii her iki kilise de St.
 Thadeye vakf edilmitir. Restorasyon almalar, bu kiliseleri ziyaret
edebilmemi, Garagyun da denen Tork>i Siyahlann zaman zaman kili
seye gelmek mumlar yakp adaklar adadklarn bize syleyen ve hepsi
afi Krtlerden oluan -k i Garagoyunalarn ekmeini yemeyi kabul et
miyorlard- iilere sorular sorabilmemi, inceliine borlu bulunduum
M. Martinin ynetiminde yrtlmekteydi. Burada, fazla
mhimsenmemesi gereken ve sk rastlanan bir karma inan (culte mixte)
olgusu sz konusudur. Bu iki cemaat arasnda hibir dmanlk
olmadn gsterircesine. Ermeni kylerin Garagyun kyler arasna ser
pilmi bulunmas gerei ise bundan daha az ehemmiyetli deildir.
21. Bu Trk-i Siyah deyiminin, Garagoyunun deiik bir balamdaki
karl (transposition) olduu phesizdir.
22. Bu aklamay, Trk nfusla, ayrca birok ortak noktalar bulunan hl-i
Hakk Krtleri ayrabilmek iin yapyorum.
23. Bu deyimin anlamn, Tebrizde olduu kadar, Mkuda, Rezyede de
birok grence sordum; Trk kaynaklar sz konusu olduunda, yant
hep ayn oldu: Gren ya'ni grm (yerel syleyile: cren yani
crm). Mkuda, bana: Taifa Cren'e Garagyun derler. (Cren
cemaate Garagyun ad verilir), dendi. Tebrizde, Karapapahlann da
Cren olduklan ifade edildi.
24. Bak. V. Minorsky, El, yeni basm, Ahl- Hakk maddesi; Notes sar la
secte des Ahl- Haqq^ RMM, cilt XL, 1920, s. 20-97. Bununla birlikte,
Kermahah blgesinden bir Krt rehberimin bana, Grenin, bir halkn
ad olduunu ve merkezlerinin Kermahahda bulunduunu sylediini
de belirtmeliyim, te yandan, La Religion de Vrit. Enqute de socio
logie religieuse chez les Ahl- Hakk d'Iran konulu limane tezini
yaknlarda tamamlam bulunan M. Hossein Beikbaghban, muhtemel
olarak i evrelerden gelen nc bir aklama daha ortaya koydu:
Gren, Trke kr szc ile Farsa -n oul ekinin birlemesinden
meydana gelmitir; krler, grmeyenler anlamndadr.
25. Bu bilgiyi, yukardaki almas srasnda, ahseven grenlerle birlikte
kalan M. Beikbaghbandan alyoruz.
26. Bu blge daha iyi incelenmeye deecektir. Biz, bu aratrmalar, yolumuz
zerinde bulunan ve araba ile ulalabilen kylerden geerken yaptk. Za
naatkar, kk esnaf, kk memur, az ya da ok okumu kaynak
larmzn tersine, bir para kabul grdmz her yerde, tamamiyle
mm insanlar muhatap aldk.
27. Bu bilgi Tebriz kaynakldr: Bak. Not: 23.
28. Minorskynin almalar iin bak.: Efde yer alan bibliyografya, yeni
basm, Ahl- Hakk maddesi (bak.: Not. 24); M. Mokrinin almalar
iin, dierleri arasnda bak.: Nr Al-Shh ElM, LEsoterisme Kurde -
Aperus sur le secret gnostique des Fidles de Vrit^ M. Mokrinin
eviri ve aklamas ile, Paris 1966; Shah-Name-ye Haqiqat, cilt I,
 Thran-Paris 1966; Le Chasseur de Dieu et le mythe du Roi-Aigle
(Dawra-y Damyari), Wiebaden 1967; Contribution scientifique aux
tudes iraniennes (recherches de Kurdologie), Paris 1970.
29. Bu bilgimiz, Hassan Pirouzdjounun, Aralk I974te Sorbonneda savun
duu, yaynlanmam tezine dayanmaktadr; L'Iran au dbut du XVI
esicle -Etude dHistoire comomique efSociale, s. 40, 169; Yazarn
gnderme yapt kaynaklar unlardr: A Chronicle of Safavis, beign the
Ahbanut-tavrkh o f Hasan- Rmlu, C.N. Seddon yayn, I, Baroda
1931, s. 61; Eskandar Beyg Torkman, Tarih- 'lem-r-y abbs,
Irac Afar yaym, I, Teheran 1340, s. 28; Fazl Esfahani, Afzalo-
ttavarih, ms. Britisih Museum Or. 4678, yp. 94, 116, 129-130, 175,
276; Jean Aubin, Sah Isma'il et les notables de lIraq Persan, Journal
of the economic and social history of the Orient, cilt H, Bl. I, 1959. s.
51.
30. Ahara 150 km. kadar uzaklkta, Karadada, Tazekent kynden derlen
mi bulanan bu kelmlan bize M. Hossein Beikbaghban haber verdi. Ta
zekent, Ehl-i Hakk Atebagi TUrklerin oturduu bir kydr.
31.

l *

i- .
32.
p ij Cr* jl
dr*
C/jM o l j
33. Bu bilgiyi, M. Hossein Beikbaghbann derledii ve tezinde sz konusu
ettii bir szl gelenee borluyuz. Bak.: Not. 24.
34. On be ehl-i hakk Hanedan vardr; bu sorun M. Hossein Beikbaghbann
tezinde aynntlaryle incelenmitir.
35. Cehelten ya da Krklar, ayn anlamda olan bu deyimler, muhtemelen.
Peygamberin gece yolculuu esnasnda arda kurulan, -k i Kzlbalarn
Ayin-i Ceni\ onun yeryzndeki tekrardr-, (Krklar Cen) adndan gel
mektedir. Bu konuya ilerde tekrar dneceiz. Cehelten ya da Krklar,
Kaygusuz Abdal, Pir Sultan Abdal, vb. Bektalerin btn velilerini
tamrlar, ellerinde Bektalerin eserleri bulunur ve niyazlarnda ah
Hatyyi anarlar.
36. Tahranda yaayan, fakat aslen Kermahah'l bir Ehl-i Hakk olan
Yadigr Seyyidin ifadesine bakhrsa. Hac Bekta ve Sultan Sohak
 (tshak) ayn olgulardr: Evvel Sultan shak (Sohak) oldu, sonra Hac
Bekta oldu, sonra Baba Yadigr oldu. Sultan shak, Mezheb-i Hakkn
kurucusudur. Baba Yadigr 500 yl nce Kermanahda domutur, ve
Ydigrler hanedannn atasdr.
37. Kr. Sadeddin Nzhet Ergun, Haiy Divan: ah smail Safev,
stanbul 1956, s. 53 (15. manzume).
38. Yukarda, Not 36da anlan kaynamn ifadesine gre, Adam min bir
defa dun be dun dnyaya gelir ve her defa behter gelir. (nsan, trl
grnler altnda, binbir kez dnyaya gelir ve her birinde daha iyi ola
rak gelir.)
39. Bak.: Louis Bazin, Les Calendriers Turcs Anciens et Mdivaux, Lille
1974 (Service de reproduction des thses. Universit de lille III), s. 337,
579,717, 740. Hidir Bayram ile eski Trk yeni yln karlatrma fikri
ni, meslektamz ve dostumuz Louis Bazine borlu bulunuyoruz; bura
dan kendisine teekkrler.
40. Bak.: Marco Polo, La Description du Monde, Louis Hambisnin eviri
ve aklamas ile, Paris 1955, s. 125 vd.
41. Komme (ya da Krne), girde ve Kavud konular iin bak.: H.Z. Koay ve
A. lkcan, Anadolu yemekleri ve Trk mutfa, Ankara 1961, s. 36-
37,107,116,132-133.
42. Bununla birlikte, orjiyak niteliin kalntlarnn varl anlamna gelebile
cek baz ayrntlarn sregeldiini kabul etmek gerekir, veriler ok yeter
siz olsa da, yaknlarda. La Socit Asiatiquede sunacamz Anadolu
Alevlerinde baz kutlamalar zerine bir bildiri ile bu konuya yeniden
dnmeyi dnyoruz.
43. Oniki mam iin on iki yas gnn izleyen ve tarihi 10 muharrem'e gre
belirlenen, Alevlerin aure gnnde, aure denen kutsal bir a
hazrlamak ve datmak dettendir. Bu aure, Kerbel ehitleri iin
hazrlanm ve sunulmu olmaktadr. Ba)ram, karalar giymek, su
imemek, abdest almak iin bile su kullanmamak, bak kullanmay ge
rektiren kat yiyecekler yememek, vb. kurallar ok sert, on iki yas gn
dolaysyladr.
44. Kr. G.P. Badger, The Nestorians and their Rituals: with the Narrative
o f a mission to Mesopotamia and Coordistan'in 1842-1844, 2 cilt,
Londres 1852, I, s. 112 vd., 122-124; Klaus E. Mller, Kultur
historische Studien zurGenese Pseudo-Islamischer Sektengebilde in Vor
derasien, Wiesbaden 1967, s. 132 vd., 216 vd. vb. (ok zengin kaynakl
bu eserden byk bir ihtiyatllkla yararlanmak gerekir).
45. Kaynamz Yezid bir aileden, geliyordu, fakat sonradan Snnlii be
nimsemiti. Onun ifadesiyle; Melek Tavusa Horoz diyorlar.; bu ifade,
B. Nikitinein, Yezdlerde Tavus'a Horoz dennektedir, tanklna
uygun dmektedir: Kr. Les Kurdes, Etudes Socicdogique et Histori
que, Paris 1956, s. 226
46. G.P. Badger, a.g.e., I, s. 124 ve 127de buna ait reprodksiyonlar buluna
caktr.
47. Ehl-i Hakklarda Ahiret kardei, Atebagilerde krar kardei denen ve
YezdSlerde de bulunan, Anadolu Alevlerinin bu Musahip deti, sras
gelince ele alnacak ehemmiyettedir ayr bir incelemeyi gerektirir.
slmlam gelenee gre,' bu dnyada Muhammed ve Ali, Arda
Cebril ve Adem, k musahip'le olmulardr. Bu adetin Ahilerin lonca
larna bal olmas mmkndr: kardelik balar ile balan merasi
minden sonra, Adem, Cebraile Ah diyerek hitap etmektedir.
48. V. Cuinet (Kr. La Turquie dAsie, I, Paris 1892, s. 619 vd.),
JCulbalarda Horozun Byk Melek Cebrailin bir timsali olarak
grldne ve bir kurban hayvan olduuna, daha nce iaret etmiti.
'ite bir Alev Dede'tn szl tankl: Horoz Cebraildir; ilk musahip
tutulduunda kurban olarak Horoz (yani Cebrail) kesilir ve onun ismine
(Cebrail) denir. Fakat bu da, aynca incelemeye deer baka bir proble
mi ortaya koymaktadr: Yedlerin Melek Tusu ve Alevlerin Cebra
ili arasnda ortak noktalar bulunmaktadr ve biri Aatan, br
Tahtdan, her ikisi de Tanr tarandan indirilmitir.
49. Bu kitap gnmz iin ok kymetlidir: Cafer-i Sdk Buyruu, ad
altnda satlan br kitaplar, ancak Snn islmha ait ilmihallerdir ve
gerek Buyrukla hibir ilgileri yoktur.
50. Sz konusu, Alevlerin merasimlerinde sekin bir rol olan Selmn-
Frs ya da Selmn- Pk ile onun, yukanda geen. Krklar Cemindeki
yeridir. Cem balamadan nce, merasimi yneten Dede, hazr bulunanlar
iinden, Selmn- Ferr grevini yerine getirecek olan kiiyi seer; bu
Oniki Hizmetden biridir ve phesiz en mhimmidir. Selmn- F r ya
da Selmn- Pkin meslek loncalarnn pni oluu aynca ilgiye deer.
51. Sz konusu ocuklar, slk iin gelen ocuklandr. '
52. Bu yazmaya ait minyatrler, aadaki eserde, yaymlanarak sanat tarihi
asmdan incelenmi bulunuyon M.. Ipirolu ve S. Eybolu, Ftih
Albmne Bak (Ftih Albm zerine), stanbul Edebiyat Fakltesi
Yayn; tarih kayd bulunmamaktadr.
53. Mircnmemn ..el yazma nshas, Paris, Bibliothque Nationale
(Suppl. Turc 190)de korunmaktadr; Uygur harfleriyle yazlmtr ve
1513 tarihlidir; yaprak 11 r de, Peygamberin mirac srasnda
karlat byk horozu canlandran bir minyatr vardr (Kr. Tablo 5);
Peygamber, Burakn zerindedir, Cebrail onun nnde durmaktadr.
Minyatre u aklama konmu bulunmaktadr Resl aleyhi es-selm-
sem-i evvelye vsl oldukda ^ ^ d a b ir ak horoz grdi ki ba ar altnda
ayaklan yer yznde. Mslman gelenee gre Tannnn taht dibinde^
'ak bir horoz durur; gnn ve gecenin saatlerini sayar, sabah namaz vakti
gelince, btn yeryz horozlarnn kendisiyle birlikte syledii br^
arkya balar. Yahudi gelenekte de bulunan bu horoz, Mazdeen
 kkenlidir, Avestada gemektedir (Vendidad, Farg. XVIII, 15; Bak.;
Elannesteter, E, s. 245; lE, s. 12J; ldkten sonra diriliin (bas bad-el-
mevt) ve ebed yaamtn timsali, gne-ku, horoz, mithra inanna
(culte) bal grnyor. Kr. Franz Cumont, Le coq blanc des
Mazdens et les Pythagoriciens, Compte-rendus des sances de
lAcadmie des Inscription et belles-Lettres, yil 1942, s. 283-300; Erwin
R. Goodenough, Jewish Symbols in the Greco-Roman Period, VIII,
New York, 1958, s. 59-70 (bilhassa, s. 61).
54. Sz konusu kii Atebagilerin Ehl-i Hak mezhebini kunnu olandr;
bak.; Not 34.
55. Bu, Jean Cantacuzne tarafndan daha nce belirtildi; P.G., CLIV, 512;
Kr. S. Vryonis, The Decline o f Medieval Hellenism in Asia Minor and
the Process o f Islamization from the Eleventh through the F'fteenth Cen
tury, University of California Press, Berkeley - Los Angeles - London
1971,8.485.
56. Kr. J.K. Birge, The Bektashi order o f Dervishes, London 1937, s. 39,
not 3.
57. St. Serge de ayn ekilde Hzr Eyasla kaynam olmaldr; Kr. G.P.
Badger, a.g.e., s. 237. Baka rnekler iin bak.; S. Vryonis, a.g.e., s. 485
vd.
58. Kr. Hbschmann, Armenische Grammatik, I, Leipzig 1897, s. 354,
Not 169.
59. Bak.: Not. 52.
 ALEV DETLER ZERNE NOTLAR:^
BAZI ORTA-ANADOLU KUTLAMALARI
DOLAYISIYLA

Alevflerin^ aync niteliklerinden biri, yzyllardan beri

yakn ilikiler iinde bulunduklar Bektailer gibi, kendilerini
saran evreye uyarak, yerli gelenek ve trenleri benimseyebil*
meleridir. Bu, eski gnosk mezheplerin ve ncelikle Manici*
liin de bcliileyici izgilerinden biri idi.^ Alev detlerinde
olduu kadar, Bekta gelenek ve merasimlerinde de*^ kark
(htroclite) elerin bulunmas bundan dolaydr.
Bu kark vaslllk, ncelikle kuamalann inceleniinde
kendini duyurur. Nitekim, Orta - Anadolu Alevilerinin, ocak
ayndan mart ortasna kadar sren ve yl sonu ile yeni yl
trenlerini karlayan, kkenleri birbirinden ok farid ayn
kutlamalar vardr. Bu kez, bu kutlama zerinde durmak is*
tiyoruz.
Uzun zaman, on iki gnlk Muharrem orucunu izleyen
aure'vm Alevlerin en mhim kutlamalan olduunu
dndm: Kerbel ehitleri ansna, gelenekteki on gn yeri*
ne, Anadoluda on iki gn oru tuilur ve bylece anma,
Oniki mama uzanr. Demek, szcn tam anlam ile bir
bayram deil, bir kaybn aml sz konusudur.
Anadolu Alevflerinde oru kurallar ok serttir: Su
iilmez, susuzluu haffletmek iin bir para ayran ya da ay
tadlr; bak kullanlmaz; bu da bak kullanmay gerektirecek
hibir eyin, yani kat yiyeceklerin yenmediini gsterir;
ykanlmaz ve tra olunmaz, nk su kullanma yasaktr; sert
toprakta yatlr, siyah giyilir ve glnmez. On iki yas
gnnden sonra, 12 eit yiyecek ieren geleneksel yemek,
aure yaplr; kurbanlar kesilir ve etleri piirilir.
Ancak, Anadolu Alevi topluluklan ile inanlan Alevlerin
inanlarna bal bulunan ran Azerbaycan Trk topluluk
larn derinliine incelemelerim, bu anlaym deitirdi ve
beni, Kerbei anili yas gnlerinin, Trk boylarnn en eski
detlerine, Safaver dneminde gelip, katlm olduu
grne gtrd. Nitekim, Mk-Hoy-Rizaye arasnda
yerlemi bulunan Garagoyunlarca^ bu yas, yalnzca
grntedir ve rhun yeniden bedene dneceine (reincama-
tion) inanan bu mezhep mensuplarna gre, mam Hseyn,
ld an tekrar dirilmek zere can vermitir.
Kutlamalar, Orta Anadolu Alevlerinde k dnemindedir.
Bu, insanlarn ekin tarlalarnda almayp evlere kapanm ol-
mjilar ile aklanabilir. Sre, 1 Ocaktan 12 Marta kadar
uzanr.
kutlamalara Cem ad verilir; bana Krte kkenli olarak
verilen Cma sz de kullamlr. Bu, geni kapsaml Cem de
yimini, ayn szck kullanlm olsa da, Alevcrin din mera
simleri Xyin-i Cem ile kartrmamak gerekir. yin-i Cem
(Cem Merasimi), Mira Gecesi Arda kurulan Krklar
Bezminin yeryzndeki tekrardr.
Burada yalnzca Hzr, Kagant ve Haftamol bayramlan
ad verilen kutlama zerinde dunnak istiyoruz. Takvim
srasna uymuyoruz; zira o zaman, Kagant ad verilen kutla
may ocak balangcnda bulunduuna gre ilk olarak ele
almam gerekecekti. Sonra, ubatda kutlanan Hzr, ondan
sonra da 7-12 mart arasnda Haftamol bayram gelir. Hzr
bayram ile balaym, onun, bu topluluklardaki ncelii ve
muhtemelen Trk kkenli oluu dolaysyladr.
Bu bayram, ranlIlarn Nevruzundan alt hafta nceye,
karlann erimeye balad zamana rastlar. Bu, bizi, ubat
 Kutlamalar (Calendae; kutsal adak gnleri) ana
gtrmektedir. Anadolu Alevflerinde Hzr Bayram adn
alm olan bu kutlamay, mays ayndaki Hdrellez (Hdr
lyas) ^ ile kantmamaldr. nanlar Anadolu Alevlerinin-
kini ok andran Tebriz yresindeki Cehelten ya da Krklarda
bu bayrama, Hdr Neb adna Neb Bayram denir. Yine ran
Azerbaycannda, Ehld Hakk AtebagVltrt^ ayn bayram,
Zt- Mutlak (Tannsal Kiilik) adna kutlanr ve Tarusal
Kiilik Ali olduundan, Ali Haydar Bayram olarak ad-
landrbr. Mver-y Kafkas (Transcaucasie) Kltleri
zerine bir Sovyet yaynnda*, bu bayram iki kez amlmtr:
Yazar, nce ubat ayna rastlayan lyd-i Hdr NebVde^ sonra
birka sayfa ilerde, k ortalanna gelen ve Hdr-zinde^^ denen
bir bayramdan sz eder. Fakat, ayn kutlamalarn sz konusu
olup olmad aklanmadktan baka, daha sonra szn
edeceimiz mart ayna rastlayan bir baka kutlama (Ja bu bay
ramla kartrlmtr.^^
1975 ylnda bu bayram, 11 ubat sal ve 14 ubat cuma
gnleri arasnda kutland. Bu her yl aymdr; ubat Kutlama-
lan dnemine rastlar , ve gnler deime,.; Sal, aramba,
perembe .gnleri 'oru tutulur; asl anlamyla bayram,
jieremteyi cumaya balayan gece balar.
ubat Kutlamalar tarihi (Calendae), Oniki Hayvanl tak-
vime^^ gre eski Trk yeni yl ile Hzr Ba>ram arasnda
bir yaknh dndrebilir. Bu yeni yln kutlann Marco
Polo anlatmaktadr: Tatarlarn, ubat Kutlamalar (Calendae)
gnlerindeki ylbalarnda, Ak ad altnda trenle bayram
yaptklan vakidir.^^ Yine Marco Polonun yazd gibi Hzr
bayram srasnda Ak renk seilir: gn orutan sonra in
sanlar temizlenirler, hamama giderler ve beyazn yelendii
temiz giysiler giyerler. Perembeyi cumaya balayan gece,
beyaz bir rt serer ve zerine un serperler; eer ertesi sabah,
un zerinde at naln andran bir iz grlrse, bu, o eve Hzr
 Neb'nin geldiine iarettir. Bu unla hemen, Anadoluda kme
ya da kmme denen ve detten olan ekmek yaplarak
paylalr. Tebriz blgesinde, Cehelten ya da Krklar'z., bu
ekmee girde ad verilmektedir.
Kme paylalken, etleri aym ekilde pay edilen koyun
ve keiden kurbanlar kesilir. Cehelten ya da Krklar'z, kur
banlar tarlalarda kesilir, Hzr erefine, krlm kaynablm
buday, gavud piirilir. Bu geleneksel yemek, ayn ekilde,
Orta Anadoluda kavud^^ olarak bilinmektedir. Hoy-Rizaye
dolaylan Garagoyun'lann& ilgi ekici bir ayrnt yer alr:
Perembeyi cumaya balayan gece, insanlar tarlalara gider, bir
boa keser ve kan ekin tarlalanna saarlar; bu, muhtemel ola
rak bir bereket trenidir. Hi phesiz, bu bayramlar boyunca
snn olmas gereken ly u n lemli (orgiaque) uygulama
lara dair, ran Azebaycamnda olduu kadar Anadoluda da
dolaan baz karalayc sylenceler, bu eski bereket
trenlerinden kaynaklanmaktadr. Fakat bugne kadar, benzer
trenlerin varln kantlamaya yarar hibir aynn bulamadk.
Bunun yannda, her iki blgede de bu kutlama gnlerinde
doan ocuklar Hzr adn alrlar. Ad geen bayram, ubat
ayna rastlayan eski Tk yeni ylna bal uzak bir gelenee
kyor grnmektedir. Bayram, sonradan yeile ve suya bal
tanrsallk anlamnda, Hzr adn alm olmaldr.
Szn etmek istediimiz ikinci bayramn bsbtn
baka bir kkeni vardr. Mara ve Elbistan yreleri ile, Orta
Anadoluda Sivas blgesinde kutlanmaktadr. 10 Ocaktan iti-
,baren gn orula balar. Asl anlam ile bayram, Julien tak
vimine gre 13 Ocaktadr.^^ Bu bayrama Kagant denir. Ka-
gant deyimi bana Krte kkenli olarak verilmitir. Oysa
gerekte, Bat Ermenistanda yeni yl anlamnda kullanlan Er
menice bir deyim sz konusudur. Bayramn, eski Enneni
krallklarnn yerinde bulunan Sivas ve Kilikya blgesinde
kutlan da. Ortodoks Grek veya Ermeni yeni ylmm
 karl olallecek, eski Hristiyan kutlamalardan kalntlar
dndrmektedir.
nc kutlamann, Iranl bir kkeni olmaldr. Sivas
kaynakl bir bilgiye gre, 7-12 Mart aras, llerin ansna,
Hcftamol bayramdr. 124.000 peygamberin ruhu iin dualar
edilir, lm aile byklerinin ruhlan iin mevlt okunur.
llerin ruhlar iin yenmek zere yemekler hazrlanr.
Mver-y Kafkas Kreri adl eserin yazar. Ermeni ve
Azerbaycan Yezdlerinde^^, lyd-i Sersale adl, 20 Marta
rastlayan bir bayramdan sz ediyor;^ bu ad, Farsada, Yeni
Yl Bayram anlamndadr. Bayramda llerin ruhuna, kabir
lerde yenmek zere yemekler ve geleneksel ekmek
yaplmakta, yazara gre kehanetlerde de bulunulmaktadr.
Divrii blgesinden bir kaynaa gre, bu blgede mart ay
iinde kutlanan bir bayram deince, soan kabuklar ile kay
natlarak krmzya boyanan yumurtalar, herkesin kendine aiir
kk ta yaplar zerine konmaktadr; eer ertesi sabah, bu ^
ta yaplardan birinin altmda bir bcek bulunacak olursa, sahi
binin yl boyunca talihinin ak olarana inanlmaktadr. B \
^suUcr aynen, yalnz bcek eksiiyle, Mver-y K ^ a s
Kiutlerinde Sersale ^ bahsinde, anlatlmaktadr. Orta
Anadoludaki Haftamol bayramnm benzeri olan bu bayramm,
Brnnin anlatt^, jllerin ruhlar (Fravailer) erefine
l^tlanan eski Iranl bayramlarla ilikili olmas muhtemeldir!
Bu bayramlar, Nevruzdan ncedir ve nrt rtasma r^f.
Bnye gre^o ad^ evlerin damma yiyecek ve iecek
^koyma deti vard; nk yln bitiminde, atalarm ruhlarnm
jeryzne dndne inamlybr, yiyecek ^^ve iecekleri'
llerin ruhlan ile paylamaya hazrlanlyordu?^
Her de yl sonu ve yeni yl kutlam al^ile ilgili, ince
lediimiz 'bayramdan birincisinin muhtemel olarak eski
Trk kkenli, brnn Ermeni ya da Grek, ncsnn Iran
kkenli oluu, artc biimde gze arpmaktadr. BizT
bmda, Anadolu folklorunun kltr senkretizminin ak seik
|)ir anlatmn buluyoruz. ~
 NOTLAR

1. Bu inceleme, 14 Kasm 1975de, Socit Asiatiquede, bir bildiri olarak

sunuldu.
2. Burada, yaygn olan Alev szcn kullanyoruz; fakat birok kez
gsterdiimiz gibi bu, tarih adan yanl bir deyimdir. Kr. Kzlba
Problemi adh yazmz.
3. AlevHerin, Sivas-Erzurum-Divrii geni iindeki hareket alanlar ile Bi
zans dnemindeki Manici (Manieen) direniin (hrsie pauliciemie)
coraf yayhnn ayn olduunu iaret etme frsatn bulmutuk. Bgi
ekicidir ki, Alev-Bekta geleneinde eline, diline, beline bu30uunun
yasa da Mani dini konakldr ve St. Augustinin De Moribus Ma-
mchaeorum (Migne yaym, cilt 32, blm X, col. 1353)unda
grlebilir: signaculum manus, oris et signas. Bu deerli bilgiyi, konu
yu Kzlba-Kurden in Dersim (Tunceli-Trkei) (Handlungen des
Zwanzigslen Orienlalislen Tages, cahier spcial, ZDMG) adh makalesin-
de incelemi bulunan M. Peter Bunkeye borluyum.
A. Bu konuda bak.: F.W. Christianity and slam under the Sultans, Ox
ford 1929, II, s. 568; J.K. Birge, The Bektashi Order o f Dervishes,
Hartford 1937, s. 22, 30-3^, (Yazar, Bektalerde, Manici direniin -
hrsie paulicienne- uzantlarnn bulunabileceini gtermektedir); S.
Vryonis, The Decline o f Medieval Hellenism i n Asia Minor and the Pro
cess o f Islamization from the X I th through the XV th century, Univ. of
Calif, Berkeley 1971, s. 368-381.
5. Kzlba Problemi adl yazda Garagoyun hakknda bilgi vermitik. B
bilgimizi, Tebriz yresinde, Ilhda, Cehelten ya da Krklar arasnda
yapitmz bir soruturma ile tamamlam bulunuyoruS.
6. Kr. Louis Bazin, Les Calendriers Turcs Anciens et Mdivaux, Paris
1974, s. 721-722, 728, 745.
7. 1974 Yazinda, Mohal-i Garagoyun ve Rizaye blgesinde. Siyah eme
yaknndaki Mohor kynde Ehl-i Hakk Atebagi'len ziyaret ettik.
8. T.F. Aristova, Kurdy Zakavkazja, Moscou 1966.
. 9. a.g.e., s. 174
10. a.g.e., s. 177.
-11. Kr. aada ad geen eserle ilgili notlar.
12. Kr. Louis Bazin, a.g.e., s. 337,579.
13. Marco Polo, La Description du Monde, Louis Hambisnin eviri ve
notlar ile, Paris 1955, s. 125.
14. Kr. H.Z. Koay ve A. lkcan, Anadolu Yemetteri ve Trk Mutfa,
Ankara 1961, s. 36-37, 107; Burhan Ouz, Trkiye Halknn Kltr
Kkenleri, stanbul 1976, s. 699.
15. Kr. H.Z. Koay ve A. lkcan, a.g.e., s. 37.
16. a.g.e., s. 132-133.
17. ilgi ekicidir ki, bu insanlar, Hristiyan yeni yln kutladklnm pdcl
bilmektedirler, kaynaklarm bana, eski run takvime gre Ylba
demilerdir.
18. Kr. Hbschmann, Armenische Grammatik, cilt 1, Leipzig 1897, s.
354, no 169.
19. Bununla birlikte, yazarn, Yezdler ile Ehl-i Hakklar birbirine
kartrdn belirtmek gerekir; bu sonunculardan baz topluluklarn
inan ve detleri Trkiye Alevlerininki ile ayndr.
20. Kr. T.F. Aristova, a.g.e., s. 175.
21. a.g.e., ayn yer.
22. B&n'nin metni, G. Widengren tarafndan Les Religions de lIranda
anlmtr; Paris 1968, s. 38.
23. Kr. G. Widengren, a.g.e., s. 37-38,42,52,66,118-119.
ALEVLERN BR DET ZERNE ARATIRMA:
Muship, Ahiret Kardei

Alevlerin detleri arasnda Muship ya da hiret Kardei

deti, belirsizlii dolaysyla beni hep diindnntr. *Bu
det, ilk bakta garip trenleri ile her eit varsayma yol
aabilir. 1986 Temmuzunda, Strasbourg Bekta Kongresi
srasnda, dostum ve meslektam Fr6ddrick de Jong ile hara
retli bir tartmadan sonra bu problem zerine eilmeye karar
verdim. O gnden sonra da, Krisztina Kehl-Bodroginin, bu
det zerine belgelerle donanm pir blm ieren mkemmel
eseri Die Kzlbash/Alevitennni okuma Brsah buldum. O,
bu deti hibir an kark gnnyor, tiraf etmeliyim ki,
balangta, eski ly u n lemli (orgiastique) trenlerle
badatnnaya altmsa da, yakmdan inceledikten sonra,
btn eski medeniyetlerde olduu gibi, uzak bir gemite iki
lemli trenler yer alm olsa bile, bunun, bu hiret
Kardei detinin znde bulunmadn ileri srebileceimi
sanyorum.
Alevlere yaktnlan ikili trenlerin, kurbanlar verdikleri
zulmler dolaysyla bir gizlilik vasf tayan ve daima gecele
ri yaplmakta olan yin-i Cem'Atn sonra yer ald; lemlerin,
merasimin balarnda yaklm olan mumlar sndrldnde
balad sanlmaktadr. Kt niyetlilerin merasime mum
snd deyilerinin sebebi budur. Fakat kimsenin, dedikodu-
lan yayan ve bunlardan sz edenlerin de, hibir zaman
anlatlan takmiklan gnnemi olduklann dikkate almak ge
rekir. Bununla birlikte baz ayrntlar, yanl anlamalara yol
amaktadr. ncelikle, yin-i Ceme, yalnz evli iftlerin
katlabilmeleri -^u evli iftler koulu btn Kzlba
Alevflerde vardr- sonra baz blgelerde. Balkanlarda, Kuzey
Bat Anadoluda, Akdeniz evresinde, merasimlerde alkoll
ikilerin kullanlmas; nihayet kadnlann katlyla cinsler
arasnda gelien fazla yaknlk ve cem-hneye girerken cinsi
yet aynm yapmadan herkesin birbiriyle kucai^amas deti,
yabanc gzlemcide baz pheler uyandrabilir.^ Bununla bir
likte, birok kez katdma ayncah elde ettiim bu merasimler
de bulunanlarn ahlk tavrlannda, en kk bir zayfln
asla gzme arpmadm sylemeliyim.
Ancak, burada konuyu smrlndracam ve aralannda
kan ba bulunmayan iki inama birinin brnn mushibi
kabul edildii din kardelik olarak tammlanabilecek Muship
ya da hiret Kardei detini zmlemekle yetineceim. Kut
samann Alevlede Pr ya da Dede tarafmdan -ikisi aym an
lamdadr- yapld, cemaat d birimlere (confrries
htrodoxes) ait bu det Alevler iin farz olduu halde,
Bektalerde yle deildir.'*
Trk-Mool cemiyetlerde anda denen ve aralannda kan
ba olmayan birok insan birbirine balayabilen bir dostluk
antlamas deti de bulunmaktadr. lHistoire Secrte des
Mongols ^ (Moollarn Gizli Tarihi) adh esenle bundan sz
edilmitir. And deyimi, Mahmud el-Kgarde, yemn^
anlamyla geer. Tede aynca, Anadoluda kullanla gelen
ve kan kardelii deni dndren and imek deyimine de
rastlamr. Ancak, bu kan kardei deti ile muship ya da
hiret Kardelii deti, aym eyler deildir.
Mahmud el-Kgarnin Divan Lgat-it-Trknde bir
de szc gemektedir^

Ortak bolub bilidi

mening tavar satd
 biste bile yarad
kizleb tutar tayimi

(Ortak olduunu gsterdi, davanm satmamda yardmc

oldu, biste ile anlat, taym saklayp koruyor.)
Bu biste deyimi zerine ilk olarak 1975 ylnda, Tah
randa -kinci Mithra Kongresinde verdii Remaries on
Mihri Yasht konulu bildiriden sonra- mteveffa Stig Wikan-
iier dikkatimi ekmi ve bana yle aklamt: Dou
Trkesindeki biste, ortak, karde anlamnda, Avesta de
yimi havishta'an gelmektedir. Her tacirin bir biste'si vardr.
Avesta inancnn beii Hrezm idi ve Mahmd al-Kga,
Trk Dilleri Divann yazd sralarda, Hrezm arbk epeyce
Trkletirilmiti. ran Hindinde, diyordu Wikander, the list of
social duties always ends with a religions sanction of the Sys
tem. (sosyal hizmetler dizisi daima sistemin din bir
yaptnm ile sona erer.)
Biste'nin, karde ya da ortak detinin, mushib'c
benzer olabileceine ve bu detin, her tacirin bir ortak ya da
kardeinin bulunduu esnaf ve zanaatkr loncalanndaki
varhgina dikkatimi ekiyordu.
Esasen, Anadoluda Ftvvete bal btn loncalar gibi,
Ah loncalannm da, din bir erevesinin bulunduu ve
dervilerin tarikatleri ile meslek loncalan arasnda bir benzer
lik olduu bilinmektedir;* Ahlerin loncalarnn, cemaat d
(htrodoxe) sfflik ile sk ilikileri vard^ ve Ahler,
ynetimin yetki gcne kar tavian dolaysyla artk isten
mez olduklan zaman, Ah gelenekten birok eler alm bu
lunan Bektalerin yannda kendiliinden bir snak buldu-
lar.^*^ Hi phe yok, muship, ortak ya da karde detinin
Alevflerde din bir tren olmas da Ah loncalan yoluyladr.
Bununla biiikte bu det, ger nfusun yerletii her
yreye, Orta ve Dou Anadoluya, hatta daha telere
yaylmtr. ran Azet>aycamnda Ehl-i Hakklar arasnda, bil
hassa, denen kolda krar kardei, slk kardei
deti vardr. hiret kardei, birder ya da hemire,
Yezderde de grlmektedir.
Ayn dete, Ehl-i Hakk Kltlerde de rastlanr. Yetikinlik
ana gelen her Ehl-i Hakk, kendi ailesinden baka bir aile
iinden Ahiret Kardei semek zorundadr ve eler belli bir
merasimden geerler. hiret Kardei, yaamnn her mhim
annda, evlenme ve hatta lm annda, kardeinin yannda
olmak zorundadr.^^
Bu dete, Tkler kadar Krtlerde de rastlanyor olmas,
Stig Wikanderin dnd gibi, ran-Hind bir kkeni bulu
nuuyla aklanabilecektir.
Orta Anadolu Alevlerinde uyguland biimiyle bir
Muslip merasimini anlatmadan nce, Alev-Bektalerin,
Hatyden sonra en ok saydklar air. Pir Sultan Abdaln
bir nefeslinin ilk iki ktasn anacam:

Eer farz iinde farz sorarsan

yine farz iinde farzdr muship
drt kapdan krk makamdan ararsan
yine farz iinde farzdr muship

Mushipsiz kii ceme gelr m?

ettii niyazlar kabul olur mu?
Muhammed (Ali) yolundan derman bulur mu?
yine farz iinde farzdr muship

Gerekte, bir Mushibi olma ykmll yedi faradan,

yani yerine getirilmesi gereken yedi ykmllkten biridir.
mam Cafer-i Sdk yolunda Drt Kap vardr: erat,
Tarkat, Marifet, Hakikat. Her Kapnm on Makam' bulun
maktadr. Her slik, Snnet ve Yedi Faz bilmek zorun
dadr. snnet, Tanny, Muhammedi, Aliyi tanmaktr.
Farzlann birincisi, bir Musbibi olmaktr. Paralar, tarikat
binasnn yedi temelini oluturur: Onlarsz cem-hneye girile
mez.
Muship merasimi ile ilgili anlatacaklanm, her eyden
nce, Sivas blgesi Alev topluluklar arasnda yaplm,
dorudan gzlemlere dayanmaktadr. Bu veriler, mam Cafer
Buyruu ya da ksaca Buyruk ad ile tannan ana bir metinle
tamamlanmtr. Bu metin, gelenek olarak bizzat Cafer-i
Sdkm szlerine dayanr, fakat eitli nshalarda
deiikliklere uramtr. Elimde, bu buyruun, birbirinden
farkl birok nshas bulunmaktadr. Kitaplarda yaygn bir
nsha vardr ki, birinci blm, ksa bir kutsal tarihtir; ikinci
blm, bir Bekta-Alev ilmihal (akaid) kitabdr, fakat resm
din olan Snnlie bal bir biimde sunulmutur.
Bu buyruun, aynca bana Mara blgesinde Alev bir
kyde verilen, ok deerli bir nshas daha bulunmaktadr.^^
Daha eski nitelikli bir dille kaleme alnm bulunan bu nsha,
br nshalara uymamaktadr ve Kutsal Tarihe yer verilme
den, bilgilere ve trenlerin anlatmna geilmitir. Metinde,
her Bekta-Alevnin anlayaca, fakat slk olmayan bir ya
banc iin, yorumu g deyim ve ifadeler bulunmaktadr: Me
sela CebraiU kurban edilecek horoz anlamnda kul
lanlmaktadr. Bu beni, sz konusu uan hayvana bal din
sembolizmle ilgili, baz hususlarda derinlemeye ve
Yezdflerin Melik Tasu^^ ile karlatnalar yapmaya
gtrd.
Buyrukun, bu iki u arasnda yer alabilecek olan, az ya
da ok sadeletirilerek yeniletirilmi baka nshalar da
vardr.
Nasl yin-i Cem, Krklarn Cemi olan,^^ Arda
yaplm bir merasimin yerde tekrarlam ise, Muship merasi
mi de, zaman ve mekan tesinde yaplan bir merasimin
yeryzndeki izdmdr:
Gk ve yer yaratld zaman melek Cebrail, demdin be
line kuak kuad ve karde oldular. br melekler onlara
yemek olarak helva ekmek getirdiler. dem, bir para
Havvaya ayrd. Bu ilk rnekteki edimi tekrarlayarak;
Cebril, Peygambere de Tanrnn bir buyruunu getirdi.
Keza, Muhammed de Aliyi, sa elinden tutup minbere
kararak, -ve sonra kuan aarak-, barna bast. kisi
ayn gmlei giydiler, yle ki, bir bedende iki ba gibi
grndler. Peygamber, Aliye, Kanm senin kanndr, etim
senin etindir, vcudum senin vcudundur, usum senin usun
dur, ruhum senin ruhundur. dedi. O zaman ashab, ona, Ey
Allahn Resl, gmlei karnz. dediler. Peygamber
gmlei kard, Muhammed ve Ali, tek bir vcud olarak
grnd. Peygamber, Ali ve ben, tek bir aacm meyveleri
yiz. dedi ve Aliyi elinden tutup baparman parmana
bastrd. Sonra minberden indi, kuan ald, te, Cebra
ilin Mira Gecesi beni sard kuak, imdi onu sana
saryorum. diyerek, kua Aliye dolad; biri Allah adna,
br Cebril adna, ncs kendi adna, dm yapt.
Ve dedi ki; Ey Ali, sen benim, Musa ile Harunun karde ol
duklar gibi kardeimsin.
Sonra, Muhammedin huzurunda Ali, Selmn- Frsye,
Kanbere kuak kuandrd. Mmini er, Muhammede peksi
met, ya ve helva getirdiler. Muhammed bunlar, Selmn-
Frstnin, Haan, Hseyn ve Ftmatzzehrya ulatrmas
iin bir para ayrdktan sonra, bulunanlara paylatrd.
Bu yk incelenirse, onda, Ortaa Trkiyesinin zanaat
birliklerine ait kardelik merasimlerinin anlan grlr.
Ahflerin slk merasimleri srasnda kuak kuanld ve
bunu geleneklemi bir yemein izledii bilinmektedir. Bura
da, meslek loncalarnn piri Selmn- Frsnin anlm olmas,
aynca ok anlamldr.^^
 Buyrukta grlen bu din aklamadan sonra, imdi de
merasimin bir Alev kyde nasl yrdne bakabm:
ki erkek ocuk on veya onbir yalanna geldikleri ve
dostluk balan ile birbirlerine balandklan zaman, mustip
olmaya karar verirler ve bmu nce ailelerine bildirirler. Eer
bir engel bulunmuyorsa aileler izin verirler. Bununla birlikte,
baz koullar tanmadka musahip olunamaz. Bunlar
unlardr:
1. ki musahip, ayn dili konuuyor olmahdrlar.
2. Ayn yata, ayn dinde, aym sosyal smftan ve ayn
sosyal durumda olmak gerekmektedir: Bir bekr adam bir evli
insann; yal bir adam gen birinin; bir cahil adam bir limin,
ya da bilgili bir insann; bir eyh bir derviin mushibi ola
maz.
3. ki muship, ayn ky, ayn ehir ya da ayn semtten
olmahdrlar.
Eer aileler uyuuriasa. Cem merasimini ilan ederier.
Dede iki muslip adayn getirtir. Bism-i ah, Allah,
Allah... allm szleriyle balayan bir dua okur. Bir yl
sonra, yl iinde ocuklarn karan deimemise merasime
giriilir. Kurban iin bir koyun getirilir. Bu grev yaa byk
olan ocuun ailesine der. Bununla birlikte, eer bu ailenin
hali vakti yeterince iyi deilse, koyunu, durumu daha iyi olan
aile sunacaktr. Muship adaylan Dedenin nne getiril
milerdir ve onun nnde, ayaklan ie evrili dunnaktadrlar.
Dede bilinen szleri syler, tki musip birbirini el-ense
biiminde kavrarlar. kez glerini deneyecek ve birbirleri
ni devirmeye alacaklardr. Sonra Dede, Allah, Muham-
med. Y Ali! diyerek srtlanna kez vuracaktr. Ve
kalplam bulunan; Allah, kardeliinizi daim etsin!
szleri eklenir.
Buyrukta yer alan ekil daha uzundur ve dualar daha
geni bir yer tutar. Mushipler, Tannya, Muhammede,
Aliye daima bal kalmaya ve Hseynin yolundan
aynlnamaya sz verirler.
Yine Buynkta, muslip olan evli iftlere ait ayn
trenler bulunmaktadr:
Mushipler ve eleri birlikte bir hal zerine yatarlar ve
stlerine bir rt rtlr. Dede bilinen szleri tekrarlar, sonra
rt ekilir, drd de kalkarlar. Dede ve Rehber (talipleri
Dede ya da Mridin nne getiren kimse)den balayarak,
hazr bulunanlann ellerini peceklerdir.
Merasim sresince Selmi- Pkn ad anir. Bekta-
Alev gelenekte mhim bir yeri bulunan, Selmn- Pk ya da
Selmn- Frs, Aherin koruyucusu idi^
Dede, Muslplere, unlar syleyecektir:

Nefsinize uymayn; (steklerinize boyun emeyin).

Yolunuzdan azmayn; (Doru yoldan aynimayn).
Mal mala can cana katn; (Cannz ve malnz
bakalar ile paylan).
i lokma yemeyin; (Haramdan saknn).
Halnza halda, yolunuza yolda olun; (Acda ve
sevinte bir olun, birbirinize dayann).

Sonra bir kadeh gelir, herkes dolu iecektir. Hatyden

nefes okunacak, ve semaha kalklacaktr.
Sonra da sra, geleneklemi yemee gelecektir. Koyunun
eti Ceme katlan, (Cem erenleri) tarafndan paylalacaktr.
Yemekten sonra. Dede, Bismi al, AUah, Allah...
szleriyle balayan son bir dua daha okuyacaktr.
mam Haan, mam Hseyn ve Kerbel ehitlerinden
meded istenerek, i salavat ile merasim bitecektir: Al-r
blend-salvt; lfet ill Al, la seyfe ill Zlfikar.
En sonra da yksek sesle okunan biti glbenki gelir:
ler, beler, yediler, krklar, kerem-i evliy, Allah Allah ey
vallah!.. Cmle gereklerin demine, h dost!..
 nce kadnlar kalkarlar DedeMen balayarak hazr bulu
nanlarn ellerini perler. Erkekler onlar izler. Yeni Mus-
hipler, meydan bir dner ve tekrar bizzat Dedenin kendisi
olan Mridden balayarak Oniki Hizmetle grevli bulunan
onikilerin ellerini perler.^^ Dede onlara Bu gece drdnz
ayni yatakta uyuyacaksnz. diyecektir.
Bununla birlikte sorduum herkes Muship merasiminin
evlenmeden nce yapldn syledi. Bir insanm evlenmeden
nce Mushibinin olmas gerektii dnlmektedir. Evli
iftlede ilgili bir Muship merasimine katlma frsatn ise hi
bulmadm.
Mushipleri birletiren balar sosyal niteliklidir:
Mushipler btn yaam boyunca yardmlamal ve ailelerine
yardmc olmaldrlar. te Buyrukla gre mushiplerin
tamas geeken davran kurallarnn neler olduu:
Bir muship mushibinin evine davet edilmeden gidebi
lir; teklifsiz sofrasna oturabilir; elinde bulunan her eyi
namus dnda, mushibi ile paylamas gerekir. Onun derdine
dennan, yarasna metem olacak mallann aclann hatta sa
dakatsizliklerini onunla paylaacaktr. Bir muship kardeine
kar hibir ktlkte bulunamaz.
Mushiplik balan ok kuvvetlidir: Mushiplerin ocukla-
n bac ya da karde ocuklar sayldklarndan aralarnda ev-
lenemezler. Bu ba lme kadar srer.
Bir muship evlenmek istedii zaman hiret kardei ona
yardmc olmaldr. Birlikte, kolkola kz aramaya
kacaklardr.
Eer olaylar istendii gibi gelimezse yani erkek ailesi
nin setii kz deil de baka bir gen kz severse ya da
gen kzn ailesi ok yksek bir ijalk paras istiyorsa^^ ve
gen adamn ailesi bunu deyecek durumda deilse ve eer
genler de birbirlerine kamaya karar vennilerse; muship
nianlsn kannada kardeine yardm etmelidir. Kanna
ky detleri iinde yer alan yaygn bir olaydr. Bir kez olup
bittiyse, aileler anlamak zorundadrlar.
Nian evinde, -ki bu gen kzn evidir-, yaplan kna me
rasiminde kna, nianl kzn sa elinden sonra, ilkin,
musliibin sa eline yaklr.
Muship, gelin odasma kadar evlilerin yanmda buluna
caktr. Eer evli ise ei, btn evlenme merasimi boyunca
yeni geline yardmc olacaktr.
Sonu olarak, mushiplik detinin kkeninin ok eski
olduu sylenebilir. yle grnyor ki, Iran-Hindinin Ha-
vishta's ile benzerlikler tamaktadr ve Karahanllar
dneminde, Orta Asyada belli biimler altnda grlmektedir.
Bal olabilecei eski biste kurumunun da sosyal bir nitelii
vard. Bu detin, eski Trklerin ve Moollann andlk ya da
ndfllarndan ise farkl olduunu dnyorum: Anda ya da
andlk kurumu daha ok kan kardelii erevesi iinde in-
celenmelidir.
Ortaa Anadolusunda muship deti, ncelikle meslek
birliklerinin, birok esini alm bulunduu Ahflerin
trenlerinde yer almaktayd; det bu ereve iinde, din bir
kutsallk yklendi. Bu nitelik; Ah loncalar, Bektaflerin tari
kat ile kaynat zaman glendi.
Bilhassa evli iftlerle ilgili olanlar gibi, ilk bakta kapah
grnen baz ayrntlara ramen mushiplik deti, kken ola
rak gebe, yan-gebe ya da topraa yeni yerletirilmi ce
miyetlere has, sosyal nitelikli bir kurum olarak gz nne
alnmaldr, kansndaym.
 NOTLAR

1. Krisztina Kehl-Bodrogi, Die KiztlbashfAleviten - Untersuchungen ber

eine esoterische Glaubensgemeinschaft in Anatolien, Berlin 1988, s.
182*208.
2. Evli iftler zerine bak.: Altan Gkalp, Ttes Rouges et Bouches Noi
res, Paris 1980, s. 215-219.
3. Bak.: Deli Orman Kmlba Topluluu adl yazmz.
4. Kr. Abdlbk Glpmarl, Alev-Bekta Nefesleri, stanbul 1963, s.
328; Cahit ztelli, Pir Sultan Abdal, btn iirleri, stanbul 1971, s.
426.
5. K. Kehl-Bodrogi, bu deti, W. A. Heissigin Die Geheime Gescbicte
der Mongolen, Dsseldorf-Kln 1981, s. 96, s. 117ye gnderme yaparak
anyor (Kr. a.g.e., s. 206); ayrca Bak.: Altan Gkalp, a.g.e., s. 217. anthq
< and deyimi. Kari Jahn, Die Geschichte der Ouzen des Rasid d-din,
Vienne 1969, s. 58-59; ve A. Z^ki Veld Togan, Ouz Destam:
Rededdin Ouznamesi, Istanbul 1972, s. 65-67de gemektedir.
6. Divan Lgat-it-Trk, Besim Atalay evirisi, I, s. 42, satr 10, s. 459,
satr 6.
7. Divan Lgat-it-Trk, III, s. 71.
8. Kr. A. Glpmarl, slm ve Trk illerinde Ftvvet Tekilt ve Kayndc-
lar, stanbul niv. iktisat Fakltesi Mecmuas, XI, Ekim 1949-Temmuz
1950, stanbul 1953, s. 3-354; Franszca ksaltlm: Les Organisations
de la Futuwet dans les Pays Musulmans et Turcs ses Origines, Revue de
la Fac. des Sciemes Economiques de Umv. dIstanbul, XI, Oct. 1949-
Juillet 1950, Istanbul 1953, s. 5-49; Franz Taeschner, Beitrge zur Ges
eichte der Achis in Anatolien (XIV-XV Jht) auf Grund neuer Quellen Is
lmica, IV, Leipzig 1929, s. 1-47; Futuwwastadien, die Fututvwabnden
der Trkei und ihre Littrature, Islmica, V, Leipzig 1931, s. 285-333;
Islm Ortaanda Futuwwa (Ftwet^ Tekilt, Istanbul niv. iktisat
Fakltesi Mecmuas, XV, Ekim 1953 -Temmuz 1954, Istanbul 1955, s. I-
32.
9. Kr. F. Taeschner, Der Anteil des Sufismus an der Formung der Futuw
wa-ideds, Der Islam, XXIV, Berlin ve Leipzig 1937, s. 43-74; Neet
aatay, Bir Trk Kurumu olan Ahilik, Ankara 1974, s. 17-19.
10. Kr. Irne Mlikoff, Abu Muslim, le Porte-Hache du Khorassan dans
la tradition pique turco-iranienne, Paris 1962, s. 65: Fuat Kprlye
gndermeler, Les Origines de lEmpire Ottoman, Paris 1935 (Etudes
Orientales de lInstitut Franais d Archologie de Stanboul, ///), s. 122
vd.; Trk EdebiyatndaIlkMutasawiflar, Istanbul 1919, s. 242 vd.
11. Kr. Klaus E. Mller, Kulturhistorische Studien zur Genese Pseu -do is
lamischer Sekengebilde in Vorderasien, Wiebaden 1967, s. 196-197;
 Djelal Nouy, *Le Diable promu dieu: essai sur le Yezidisme, Cons-
tantiople 1910 (Imprimerie du Jeune Turc), s. 10; Roger Lescot,
Engute sur les Yezidis de Syrie et du D jebel Sindjar, Beyrouth 1938
(Mmoires de lInstitut Franais de Damas, V), s. 83-84.
12. Kr. G. R. Driver, The Religion o fth e Kurds, BSOS, II, 2 (1922), s.
197-213 (bUhassa s. 209-210).
13. Kr;. Cahit ztelli, Pir Sultan Abdal, s. 239, 159. Manzume; K. Kehl-
Bodrogi, bu iirin Hatyye ait olduunu sylyor bak.: a.g.e., s. 189).
airin mahlasmn bulunduu son drtl ahyoruz:

Pir Sultan Abdalm hey kerem km

yine sensin d cihamn sultan
anan buldun musahibin kan
yine faiz iinde farzdr musahip

14. Bu nsha Sefer Aytekinden alnmtr. Ayrca yaynlanm bulunmak

tadr (Ankara 1958 ?); K. Kehl-Bodrogi, bu yayna gnderme yapmr,
bak.: a.g.e.; bendeki nshada tarih kayd bulunmamaktadr.
15. Bak.: Kzlba Problemi adl yazmz.
16. Bak.: Kzlba Problemi adl yazmz.
17. Bak.: I. Mlikoff, Le Rituel du Helv: Recherches sur une coutime des
corporations de mtier dans la Turquie mdivale, Der Islam, dit 39,
1964, S. 180-191.
18. Kr. Louis Massignon, Salmn Pk et les prmices de Tlslam Iranien,
Opera Minora I, Beyrouth 1963, s. 443-483; Le Futuwwa ou pacte
dHonneur Artisanaf entre les travailleurs musulmans au Moyen Age,
Opera Minora I, s. 396-421 (bilhassa s. 405-408).
19. Bak.: not 18.
20. Dolu, d r kadeh rak ve bazen araptr. Kap elden ele dolan, herkes bir
yudum ier ve yaundakine uzatn.
21. Oniki Hizmet, Ayin-i Cem treni iinde yer alan hizmetlerdir.
22. Kylerde yeni gelin, btn altn ve mcevherlerini bah zerinde tar.
Bu sebeple balk, Mslman nikahda koca tarafindan denen kbinin
yerini alr.
 ANADOLUDA CEMAAT DII SLMLIK
tf-didk, nan-kanmas, Gnose

Bu makalede incelenen konu, kamiak olduu kadar,

beklenmedikle doludur. Gerekte Trkiye, Snn gelenekte bir
lkedir. Tkler, her zaman ortodoks Mslmanlgm, yani
Snnigin savunucusu olarak bilinen Osmanllarm miras-
landrlar. Osmanl mparatorluu dnemi, Islmn yayl ev
relerinin en parlaklarmdan biri ve sonuncusu; eski Halifenin
yerini alan Osmanl Sultan, btn Mslmanlann gl koru
yucusu ve Allahn yeryzndeki glgesi idi.^ Bununla birlik
te, yalnz yabanc gezgin ve ziyaretinin deil, ister
grmezden gelmi, ister grmemi olsun, kentte yaayan
Trkn de gznden kaan bir yan vardr. Bu, Anadolu
nfusunun byk bir blmnn, htrodoxe (cemaat d)
bir slma, hatta Islnla ancak pek az bir ilikisi bulunan
inanlara bal olduudur. Bu olgu, yalnz Anadoluya has
deildir; randa ve ncelikle ran Azerbaycamnda, bir za
manlar Karakoyunlu Trkmenlere ait olan blgelerde de
grlmektedir.^ Kkeni eskidir ve phesiz, Tklerin henz
slmlamad ya da Islmlklanmn henz yzeyde olduu
dnemlere dayanmaktadr. Gnmze kadar gelerek canlhgn
srdren bu olguya, zellikle henz dogadan ve mevsimlerin
hareketinden uzaklamam, zaman alglaylar, Yahudi
Hristiyanln getirdii doasal izgiye hibir ekilde
ulamam ve zamanm onlar iin, hep, Dnen 2^man, Ebed
Dnn Zaman olarak kald, eski gebe ya da yan
gebe halk tabakalannda rastlanmaktadr. Bu sosyal tabaka-
1ar, ne tam olarak slm zmsemeyi, ne de atalannm
inanlanndan kopmay baarmlardr.
Mslman olmak iin, ehdet kelimesini sylemek ya da
imam ikrar etmek yetmekdeydi. Fakat bellidir ki, kalplam
sz sylemekle, hemen bir anda Mslman olunmuyordu.
Bunun iin belli bir slm yetime gerekmekteydi. rnek ola
rak, Osmanlcay renmekle gurur duyarken, kendisine, sez
dirilmeden ilm-i hl okutulup Mslmanlk aklanan u
Yunan gencini ele alalm.^ Byle bir durumun gerekten var
olduunu kabul etsek bile, yine de onun, bilinli bir
Mslman olmas ihtimali ok azdr. Bu olgu, yalnz
Trkiyeye has deildir. Yerli nfusun, Katolik bir cil
altnda, <<Vodu benzeri tapnmalara ve tannlarm ululamaya
devam ettii ve etmekte olduu Brezilya ve Meksikadaki din
durumla karlatrlabilir. Fransada da, baz cra blgelerde,
mesela Bretagnedaki talarla ilgili inanlar (culte) gibi Kato
lik dine kanm, fakat iyice yerlemi, btl grenekler hl
vardr.
Bu, cemaat d (htrodoxe) slm mezheplerini belirten
ayn bir adlandrma yoktur. alar boyunca onlara tarih bir
adla, Kzlba denmi;"* sapm anlamlannda, Rfzt, Mlhid
gibi kltc adlarla anlmlardr. randa ise blgelere gre,
gren (gren, sekin kii), sr-tlibi (sim aratran), bazen de
Kzlba veya Garapapah ^ adlan ile tamnrlar. Blgeler
arasnda mhim farkllklar bulunmakla birlikte, daha genel
bir biimde, Trkiyede Kzlba', randa ete-kemie
brnm tannsall, yani Allahn beer sretinde tecellisini
temsil eden Aliyi ululama ve ruhun beden-g
(rincarnation) inan, hepsinde ortak olduu iin AlVllhi
adn allar.
Grld zere inanlar, haksz yere bal sayldklar
rann Oniki maml ilik inanlarndan ayndr. Nitekim,
onlann, tanrlatrlan Ali ve her biri Alinin hatta Muhammed
hari, balca peygamberierin yeni bir bedene brnn
(rincarnation) temsil eden Oniki mam inanl (culte) an
mezhepleri, bir Snn iin olduu kadar, bir mm i iin de
rktcdr.
lk Safavlerin taraftarlarnn ad olan, fakat giderek hor-
layc s zndk, hatta Krt anlamlarna gelmeye
balayan Kzlba deyiminin yerini, olduka yakn bir tarihte.
Alev sz alm bulunuyor. Bununla birlikte, Alevlerin
byk blm Trk olduu halde, gnmzde Alev deyimi
de ayn anlama doru ekilmektedir.
Milliyet duygusu Triderde ancak son dnemlerde ortaya
kt. XIX. yzylda, Gen Osmanhlara OsmanlIlar denme
ye baland. Trk szcnn kullanlmaya balanmas ise
daha sonra, yzyln sonuna dom ve pan-trkizm akmnn
domas iledir.
Trkler slma ynelince, Peygamberin mmet'i iinde
yer aldlar; Mslman oldular. O zaman Trk sz,
kltc, yaban, kyl anlamn ald. Bunu, k Paa
(1271-1332) Garibnmesinde,
Trk diline kimsene bakmaz idi
Trklere hergiz gnl akmaz idi
(Kimse Trk diline deer vermiyor, Tkleri kimseler sevmi
yordu), diyerek anlatacaktr.
Bu aynrnn bir sebebi vardr: slma girmi, Mslman
olmu, ve Seluklu hanedan gibi, kltr ranllam kentli
Trk ile, henz slmlamam veya yeterince slmlamam
ger ya da yan-ger Trk arasndaki uyumama dolaysyla,
birincisine Mslman, kincisine Trk denmitir. Nite
kim, Mevln Celleddin Rm, Mslman olmayan bir dinle
yenine an amac ile hitap ederken,
Tat olsan da, Rum olsan da, Trk olsan da, dili olmayan
larn (yani slke girmi olanlarn) dilini ren.diyecektir.
 Nasl, Kgarl Mahmudun gsterdii gibi*, tat szc
Mslman olmayan Uyguru belirtiyor idiyse, Trk de,
slmlamam olana deniyordu. Bu szcn etnik anlamda
deil, sosyal bir anlamda kullanld aktr. Aym olgu,
bugn de belli bir lde, etnik olmaktan ok sosyal bir
aynn anlam ile kullamlan; ve airet balan hl canl, ce
maat d (htrodoxe) bir slm inan ile belli bir yaam
tarzn srdre gelen Anadolulu anlamnda, Krt deyimiyle
karmza kar.
Arannalanm beni Kurmana denen^ ve Kltler olarak
tannan insanlar arasnda kalmaya gtrd. Treleri, Olta
Asyaya kadar uzanan Tk treleri idi: lmle ilgili detler,
yeni doanlan ve yeni lohusalan basan insan yiyici cin
(dmone) Al inan; ubat aynda, gerekte Trklerin Oniki
Hayvanl takvimlerine gre eski yeni yl bayramlan olan
Hzr bayramnn kutlanmas, vb...* Sorduumda, kaynak-
lanmdan biri bana, Soy olarak biz Krt deiliz, fakat
inanlanmz dolaysyla eza grdk, dalara sndk. Kltlere
kartk ve Kltler olarak adlandnidk. dedi.
Bunu syleyen, birok ayaklanmada etkinlii bulunan
tannm Krt aireti Ko/:irlardand. Artk aramzda bulun
mayan mer Ltf Barkana phelerimden sz ettiim
zaman, bana. Kakn adnn, dil ynnden Trke olduunu
ve Akkoyunlu, Karakoyunlu, vb. adlandmnalarla karla-
tnlabileceini iaret etti, Bunlar, sahip olunan srlere gre
verilmi, Trk airet adlandr.
Sonu olarak, bu boylara verilen Krt ad. Alev
Kltler de bulunmakla birlikte, onlarn tmnn Krt kkenli
olmas gerektiini gstermez. Kltlerin ou, fi mezhep
ten, gerek Snnflerdir. Alevflere taklan Krt lkab, ancak
sosyal bir deer tar; belli bir yaam biimini gsterir, resm
Snnlie uymayan, aret detleri hl canl bulunan ve kendi
ilerine kapanm olarak yaayan cemaatleri ifade eder. Ken
dimizi, din adan senkretizmi, sosyal adan cemiyet d ve
rfe kar oluu (marginalit ve anti-confor misme), yerlemi
dzeni reddedii -ki, onu resm gcn hmna uratm bulu
nan ve her zaman uratmakta olan da budur- ile belidilemi,
derin ve eski bir olgmm karsnda bulmaktayz.
Anadolu Trklerinin tarihi boyunca, kent merkezlerinin
resm dini yarunda; krlarda, dalarda, Anadolu steplerinde .
(borifcrlarmda), nce ger, sonra yan yerleik ya da yeni
yeni yerleiklemi, fakat gebelik alkanlklarm henz ko
ruyan topluluklar arasmda, cemaatd Qitrodoxe) olarak ni
telendirilen, ancak, rf-d (non-conformiste) bir halk
Islmh olarak tarumlanmas daha doru olacak olan, bir
inanlar kalmtsmm varl grlr.
XIII. ve XIV. yzyl ilk halk airlerinden gnmze
kadar, bu kitlelerin din dnceleri zmlenecek olursa, hep
ayn ideoloji bulunur. nce, hafif bir ilik ve silik cilas
altnda, ruhun tekrar bedene dnecei (rincarnation) ve bu
kesret leminde (biimlerin okluk leminde) Allahn beer
srerinde tecell ettii inan.
Yzylar boyunca onlann detlerine kar da hep aym
knamalar kamza kar; Geceleri kadmh erkekli -Islma
gre reddedilen budur- toplantlarda sazlar alnarak nefesler
(lhiler) okunur, kendinden geilen semah'a kathnr. Bir
baka knama konusu da, -ve hi kmsenecek bir husus
deildir-, bu toplantlar srasnda, alkoll ikilerin, rak ve
arabm yasak olmaydr. Baz blgelerde haha da kul
lanlr. Aynca, camileri bulmmad, fakat cem-hne'lennde
(toplant yaplan yerler), cem ya da yin-i Cem (cem merasi
mi) denen toplantlar yaptklan iin de knamrlal^
Yine yzyllar boyunca, uzantlanna hedef olduklan
btn karalamalar da bu kmamalara kathp gelmilerdir...
Bunlar, Manicilere, Catharelara ve btn Gnostiklere
yneltilenlerin ayndr ve bilgisizlerin, cemaatlerine yabanc
her eye kar yneltme eiliminde olduklan eyler, gece
lemleri (orgies) ve cinsel serbestlik sulamalandr. phesiz
insanlm belli bir evresinde, bereket trenlerinin cinsel
cokuyla bitlikte yrd zamanlar olmutur ve aa yukan
btn folklorlarda bunun izlerine rastlanr. Dionizyak gizlilik
ler (mystre), Walpuigis gecesi, Romallann Lupercus
enlikleri (Lupercaleler), Saint-Jean atei, vb. Baka yerler
gibi Anadoluda da bu trenlerin yapld zamanlar olmutur.
Fakat, bu bizi zamann karanlna gtrr ve incelemeye
alnamaz. Aynca, bu sulamalan yapanlarm hibiri kesin ol
gular gsterebilmi deildir. Buna karlk problemi yakmdan
incelemi olanlar, arabnnalanm bu tcpluluklarla sk sk te
maslara dayayanlar, karalamalarm gerekliini reddetmekte
dirler. Unutmamak gerekir ki, bu zmreler, cemaat-d
(htrodoxe) bir slmlk yayor olsalar da, Mslman bir
lkede bulunmaktadrlar ve detleri Mslman rfle
kaynamtr.
Eer, aman inaml. olarak kalm Sibirya veya Orta-
Asya Trklerinin toplantlarmda bulunulduu varsaylrsa,
y in - i C e m 'lc T gerek anlamlanm verirler aman ya da
Trklerin k a m - o z a n ', ayn zamanda din reis, eytan koucu,
utac ve ozand. Erkek, kadn ve ocuklarm katld top
lantlar srasnda kt ruhlar kovmak, komyucu ruhlan
armak iin tambur alar, ark syler ve kalkp oynard. Es
rimeye yardmc olmas iin de yalanc-mantar, hind-keneviri,
alkol gibi, iklimlere gre deien sun bir aratan yarar
lanrd"^
Fakat elbette, bu halk slmlnn aklanmas, aman
elerin kolay bir sralanndan daha karmaktr. Burada; ev
rimleri sresince, Manicilik, Budhaclk, Musevlik,
Hristiyanlk ve slm, byk dinlerin ounu tanm bulunan
Tk-Mool uluslanna has bir hogr ve henz gl kltr
gelenekleri kazanmam gen uluslarda grlebilen bir benim-
seme yetenei sayesinde, yzyllar boyunca birok inan,
hatta yerli sapkn mezhepleri kendinde eritmi bulunan gerek
bir dinler karmas (syncrtisme) sz konusudur. Daha sonra-
Trkler, ran kltr iinde ykandklan ve slm
zmsedikleri zaman, bu uyum yetenekleri yok olacaktr. Bu,
Bizans topragma yerlemelerinden sonra. Bizans medeniyeti
gibi gelimi bir medeniyetin zerlerindeki etkisinin niin
gsz kaldm aklamaktadr.
Bu mezhep mensuplar. Yenierilerin de bagh bulmdugu,
OsmanlI mparatoriugu iindeki m yaygn halk tarikatinin
dervileri Bektaflerle sk ilikiler iinde idiler ve hl da
yledir. Alevflerle Bektafler arasnda bir z fark deil, bir
ekil faik vardr. ki zmre de, tarkate adn vermi olan
Haa Bekta yceltirler. nan ve akideleri (dogmes) ayndr.
Bektaler de, Alevfler de 1239da Seluklu ynetimini sarsan
Baba ayaklanmasmn doduu, ortak bir evreden gelirler.
Nitekim, ayaklanmamn nderlerinden birinin. Baba llyasn
soyundan olan XV. yzyl tarihisi kpaazdenin
taruklgyla; Hac Bekta ve kardei Mintan, bu ermi kim
senin yannda olduunu, Bektam, halen derghmm bulrm-
dugu ve orada bir dervi yaam srd Soluca Kara yke,
bugnk Hacbektaa ekildiini, kardeinin ise savata
ldn biliyoruz. Konyada Mevl Mzesi kitaplnda
bulunan, XIV. yzyla ait bir yazmaya; Baba yasn torunu,
tarihi kpaazdenin bykbabas Elvan elebi tarafndan
yazlan ve bir menkabev manzume ieren Menlab-nme-i
Baba liys- Horsn (MS N 4937)ye gre. Hac
Bektan evresinde, ilk Osmanh sultan Osman Gazinin
kaynbabas eyh Ede Bl ve Karaman hanedanmm kurucusu
Nre Sf de bulunmaktayd.^'*^ Bu metin. Hac Bekta ve ilk
OsmanlIlar arasndaki ilikinin hem sk hem de eski oldugmu
ortaya koyuyor.^^
lk OsmanlI sultanlan tarafmdan fethedilen lkeleri
 Tidetinnek ve Islnlatnnakla grevli kolonizatr
(yaylmac) derviler olan Bektaflerin tarikat, XIV. yzlda
Yenieriler ordusuna baland. Osmanl gcnn kolu ve
sekin ordusu Yenieriler, slm kabul etmi Hristiyan
ocuklar arasndan devirilmekte ve Trk evrelerde
yetitirilmekte idiler. Bu asker ocaklannm, yeni alnan
lkeleri islmlatnnakla grevli bir derviler tarikatine
balannn aklamas hurdadr. Bylece Bektafler, yeni
alman lkelerde, Osmanl propagandasnn arac oldular. Tari-
katin, Balkanlarda ve Arnavutlukta gelimesinin sebebi de
budur.
te yandan Alevler kr evrelerde halka bal zlerini
srdrrlerken, Bektafler, kentlerin kalabal iinde, toplu ve
dzenli bir tarikat oldular. Bu sosyal fark, iki zmre arasmda
giderek byyen bir uuruma yol aacaktr. Birinciler mm
kalrlarken, kinciler okumu aydmlar olacaklardr. Bu da,
Her Kzlba, Bektadir, fakat her Bekta, Kzlba
deildir. grnn domasna yol aacaktn.
Bu uurum, Jl826da, Yenierilerin imhs ile ^Bektafler
Tarikatinin kaldnlndan sonra byyecektir. Gizlenmek zo
runda kalan Bektafler, Far-Masonlara (Franc-Maons)
^yaknlamaya ve^onl^la kamamaya balayacaklardr. Baz
tanklklara baklacak olursa, Bektafler, Voltairein dostu olan
ve tarikat ilerde, Jn-Trk hareketinin hzlandmc esi ola
cak biimde elden geiren Fzl Bevin yardmyle, Fransz
Far-Masonluuna szm olmaldrlar.^
Bylece yenileerek; ^Bektalik, liberal, aydn bir tarikat
ve bir dnce aydnlanmas merkezi oldu. Jn-Tklerin ou,
,aym zamanda Bekta vC Far-Masondurlar.^^ XIX. yzyln
ikinci yansnda ve XX. yzyln banda Bektafler, yeni ve
terakkci dncelerin yaycs bir .rol oynadlar. Bundan
sonra, intellegentzia'mn yesi olarak, onlarla Alevler
arasndaki aynlk byd gitti.
 imdi, bu mezhep mensuplarmn retilerinin esas nokta
larna dnelim. Bunlar, tecelU'yt, Allahm beer sretinde te
cell ettiine; ve tensh'e, ruhun eitli grn evrelerinden
getiine (mdtempsychose) ya da daha doru olarak,
grnlerin saysz okluuna (kesrep ve deiime uramaya
(transformation), baka bir deyile ruhun bedenden bedene
gne (mdtemsomatose), inantr.
Allahn tecellisi, Allahn en mkemmel mazhar'r, tarih
kiilliiyle hibir ortak yan bulunmayan ve deiik sretlerde
tecelli eden Alidir. Bu sretlerin banda, Tarikatin gelenek
sel kurucusu olan Hac Bekta gelir. te, XIV. yzyl Bekta
airi, tarikatin asl kurucusu Abdal Msya mal edilen bir ifa
dede, esriyen ve kendinden geen (extatique ve contemplatif)
bir vel olarak Hac Bektai*
Gvercin donuyla Uruma uan
imamlar evinin kapasn aan
Cmle evliyalar stnden geen
Var mdr hibir er Aliden gayr ^
Bu msralarda, gelenee gre Hac Bektam, Hora
sandan Diyr- Rma bir gvercin olup geldii ve Ali ile
H aa Bektam aym kiilik olduklar sonucu kan bir im
vardr.
te bir efsane kahraman olan ve sosyal nitelikli bir ayak-
lanmamn banda bulunduu iin 1560 ylnda aslan, aslen
Sivas yreli, Kzlba ozan Pr Sultan Abdaln en gzel man
zumelerinden birinin ilk dr; manzume, bilhassa kapal
anlam ile ilgi ekicidir:

Hazret-i ahn 20 avaz

Turna derler bir kutadr
Ass Nil deryasnda
Hrkas bir dervitedir 21
 Bu iir. Alevler arasnda ok yaygn olan bir halk inan
ile, Alinin ve dolaysyla ulhiyyetin tecell ettii Turna
inan ile ilgilidir. Bu inan, turna'ma. Ebed Yaamn
karl olduu in, Kore, Japon gibi baz Uzak-Dou ulus
larndan, Batya doru glerinde Tkler tarafndan birlikte
getirilmi olmaldr. Bu msralarda, Msran N derinlikle
rindeki assna ve Alinin, Kutb- Zaman olan bir dervite,
yani Hac Bektata bulunan hrkasma telmih vardr. Ayrca
Msnn, Hac Bekta gibi Alinin bir bedenlemesi
(rincarnation) olduu anlam da kmaktadm
ilerin imamlar ve peygamberler, hep Alinin beden-
lemeleridir (rincarnation). Bu balamda Hristiyan
evrelerde, Bektalerin, gnoselarda grlen, yerli dinlere
uyum salayabilme yetenei ile, sa da Aliye katmaktadr.
te, Incilde sann, llya (Elie) ad altnda Aliden sz ettii
gryle, bir XVI. yzyl Bekta airi olan Kambeden
alnm bir tanklk:
Ali'dir pv-y evliy v enbiy
Anmn didi h ncilinde ly^^
(Vellerin ve Nebflerin en by Alidir / Onun iin sa,
Incilinde onu lly diye adlandnntr.)
Bu k altmda, Bektaliin, Osmanl Devletinin Balkan
lerinde elde ettii yayl daha iyi anlaacaktu*.
Alevler, camileri olmad iin eletirilirler. Nitekim, ne
feslerinde,
0/1
Halis Mslmana mescid gerekmez
derler.
Dinin hibir d eklini kabul etmezler; abdest alp gnde
be vakit namaz klmazlar. Ramazanda oru tutmaz,
Mekkeyi ziyaretin farzlna inanmazlar.
Toplantlarnda Trke konuurlar ve ne resm Snnliin
dili olan Arapay, ne de Mevlevlerin sevgili Farsalanm
kabul ederler:
Trk dili okunur iffnmzda
Arabi Fris lisan gerekmez
demi yarattktan sonra Allah meleklere, ona secde et
melerini buyurdu. deme bu tapnma niin? nk Allah,
demin gnlnde gizlidir. Ve sonu olarak, dem bizzat
Allah olur. Gerek inananlar, bilmelidirler ki, Allah ne gkte,
ne cennette, fakat insan olunun kalbindedir:
Allah benim ben Allahm
Burada -ve ilerde gelecei zere- Mslman mistikliin
(mystique) byk akm sfliin izini bulmaktayz.
Allah insan, kendi benzeri olarak yaratmtr. Ancak,
Tann, madde d bir kavram olduundan, yaratan ve yaratlan
arasnda kanlmaz olarak nc bir e gerekir. Bu nc
e, Allahn tecellsi ve mazhar olan ve biimlenen
Tanndr. O da Hsn-i Mutlak, yani insan gzelliinin onun
bir benzeri olarak yaratld ilh gzellii temsil eden
Alidir. Ali, bunun iin Ceml timsalidir. Ali adnn, her
insann ehresinde bulunan harfi (ayn, ln, ye), bir XIX.
yzyl Bekta airinin, stanbulda Medivenky B ekt^
f e to sinin son dede-babalm n d m (eyh) Hilmi Dedenin^^
ifade ettii gibi Cemlullahn bir grndr:
Tuttum aynay yzme
Ali grnd gzme
Allahn Nru, btn lemlerde tecelli eder. Ali, bu tecel
lilerin en ykseidir. lh Nr^un eksiksiz mazhar'dr. XIX.
yzyl Alev airi Dervi Alinin syledii de budur:
0f\
Bin bir ismi var, bir ismi Allah
Bu cemaat ve rf d (htrodoxe ve non-conformiste)
elere, Anadolunun belli blgelerinde, Kilikyada; Egede,
kylarda; fakat ncelikle Sivas-Erzincan-Divrigi arasmda ve
eski Tphrik, bugnk Divriinin uzun sre merkezi bulun
duu, Erzincan yresini kuatan eski Mani dini temelli
Paulicien mezhebin yaylma alam Kapadokyada, rast
landn baka vesilelerle de belirttik. Demek, daha eski bir
aykr-mezheplilik (hrsie) zerine konmu, yeni bir aykn-
mezheplilik blgesi nnde bulunuyoruz ve bu blgenin, her
zaman, rfe-karhm ve bakaldrmalarm kayna olarak dik
kati ektiini gryoruz.^^ Bir cemiyet diilik (marginalit) ve
bir aykn-mezteplilik niteliinin; Osmanh dneminde olduu
gibi Bizans dneminde de, mimdleri krlk alanlardaa sosyal
ve siyasal eitsizliklere duyarllam nfus arasndan gelen,
bir, fn glere boyun ememe mayasuun, ayak direyiini
buluyoruz. Buna, bu blgelerde her zaman kank topluluk
larn yaadm da eklemek gerekir. Buralarda, srp giden
bir tedirginlik, kayg, kendilerini kuatan evreye yabanclk
duyan bireyler vardr.
Bu kayg ve siyas-sosyal kargaa, gnoseu hazrlayan
koullarda grlr. Gnose, bir bakaldrma duygusu,
yerleik dzeni red, bakalanndan uzaklama ve yalnzlk
duygusu ile belirlenir; btm ve kurtarc bilin yardm ile
ezilen insanlann kurtulu umudu olarak, buhranl anlarda orta
ya kar. Gnoselar hibir zaman, herhangi din ya da tarih
bir biime bal deildir, pagan, Hristiyan, Yahudi veya
Mslman olabilir; evrenseldir, sosyal ve siyasal durumun el
verili grnd her yerde ayn ayn ortaya kar. Belli bir
dinin btm yan olarak belirir. Balca nitelii, dinler
kanmasdr (syncrtisme); bir inanlar mozayii oluturur ve
Bektalikte olduu gibi, iinde gelitii evredeki btn yerli
eleri zmser. Sekinlere ait (lus) gizli bilgilerin
retimini, btm bir sembolizmi, geceleri yaplan gizli
yinleri, slk merasimlerini ve mn lemine ait (transcen-
dantal) olaylarn yeryzndeki izdm demek olan,
gizliliklerin (mystre) canlandnldg musikili oyunlan
ierir. Mira yolculuu srasnda Muhammed tarafindan
sklm olan (bazen bu, Alidir) zmn suyundan iilen, ve
Arta, yaratltan nce kurulmu bulunan Kklar Bezminin
anl olarak; gizli yerlerde yaplan ve gece boyu sren yin-i
Cemlerde, Alevflerin coku ile semaha kalktklann daha
nce anlatm bulunuyoruz.^^
Ortaya konabildii kadaryla, ayn sosyolojik olgunun za
manlan ve yaamlan aarak tekrarland grlyor. Nfus
deimi olsa bile, ayn durum, alar arasndan, srp gel
mektedir.^^
 NOTLAR

1. 1517 tarihinde, Mekke-i erifde, Harameynin anahtarlarm teslim ald

ve Hicaz, Suriye, Msr lkeleri Osmanl ynetimini kabul ettikleri halde,
sultan I. Selim, snn gelenekte Peygamberin kabilesinden birine devret
mesi gerektiinden Halife Unvann almad. Bununla birlikte. Muhteem
Sleymann, Islmm koruyucusu roln ve br Mslman halk
zerindeki yetkisini belirtmek iin Mslmanlarn halifesi nvann
kullanmas gerekiyordu. Daha sonra Batl devletlerin, Osmanl
imparatorluu iindeki Hristiyanlar -Fransa katolikleri, Rusya Orto
dokslar- korucuyu bir rol stlenmeleri dolaysyla bilhassa D.
Abdlhamid dneminde, sultan, Mslmanlarn koruyucusu olarak Hali
fe Unvann deerlendirmek zorunda kald. Kr. Halil nalck, The Otto
man Empire^ New York-Washington, 1973, s. 34,57-58; Robert Mant-
ran, Histoire de la Turquie, Paris 1968, s. 50,96,102.
2. Bak.: Kzlba Problemi adh yazmz.
3. Sonu trajik bir biimde biten bu olay, Lady Mary Montagude
gemektedir, U slam ou pril de s femmes - une Anglaise en Turquie au
XVHI esicley Anne Marie Moulin ve Pierre Chuvinin nsz, eviri ve
notlar ile, Paris 1981, s. 42.
4. Biraz ilerde, aklanacaktr.
5. Bak.: Kzlba Problemi adl yazmz.
6. brahim Tatarldan alnmtr; Eski Trk Edebiyat, Metirder, Sofya
1973, s. 123.
7. Mecdut Mansurolu, Mevln CelMeddin Rm tde Trke Beyit ve
bareler, Ankara 1954; brahim Tatarl, Eski TrkEdeNyat, s. 35.
8. Kr. Divan- Lgt-it-Trk, eviri: Besim Atalay, Ankara 1939,1, s.
36, satr 12; s. 454, saPr 3,12; 11, s. 3, satr 18; s. 280, satr 12-19.
9. Kurmanc, Trkiye Krtlerinin kulland dialekttir. Bu dialekt en yaygn
olandr. Krt halkn hemen hemen %60nca konuulmaktadr. Bak.:
ismet Cheriff Vanly, Le Krdistan Irakien Entit Nationale-Etude de la
Rvolution de 1961, Neufchatel, 1970, s. 31.
10. Bu konuyu, Bekta-Alev senkretizmni oluturan eler adl incele
memizde ele alm bulunuyoruz. Aynca Bak.: Alev detleri zerine
notlar: Baz Orta Anadolu kutlamalar ddaysyle konulu yazmz.
11. Bu sulamalar, bu mezheplere dmanlkla yazlm eserlerin ounda ve
hatta brlerinde de yer almaktadr. Ahmet Refik'in yaynlam bulun
duu ariv belgelerine bavurmak yetecektir, On altnc Asrda Rfzlik
ve Bektalik, stanbul 1932.
12. Bak.: Mircea Eliadenin temel eseri, Le Chamanisme et les techniques
archaiques de Vextase, Paris 1968 (2. bask); Trk taiikatlerde aman
 dini kalntlarn ilk inceleyen, Fuat Kprldr. Kr. Influence de Cha
manisme Turco-Mongol sur les ordres mystiques musulmans, Istanbul
1929 (Mmoires de l'Institut de Turcologie de lUniversit d Istanbul, I).
13. Kr. Akpaazde, Tevrih-i l-i Osman, l yayn, Istanbul 1932, s.
204-206; a.g.e., Osmanli Tarihleri I, iftiolu N. Atsz yaym, stanbul
1949, s. 237-239.
14. Bu yazma nsha, Mehmed nder tarafndan bulunmu, Eine neuerdec-
te Quelle zur Geschichte der Seltschuken in Anatolien, WZKM, LV,
1959, s. 84-88; 27 Mays 1978de Strasbourgda savunduu, La rvolte
de Baba Resul. Un mouvement socio-religieux dans la premire moiti
du XIII sicle en Anatolie adl tezde, Ahmet Yaar Ocak tarafmdan
uzun uzadya incelenmitir.
15. Bak.: Kolonizatr bir derviler tarikati: Bektaler-Sosyal rolleri ve ilk
OsmanlI sultanlarla ilikileri, konulu yazmz.
16. Kr. RichardDavey, The Sultan and his subjects, 2 cilt, Londres 1897,
I, 95-98; Georges Young, Constantinople depuis les origines jusqu
nos jours, ngilizceden eviri, Paris 1934, s. 259-260; E.E. Ramsaur,
The Young Turks - Prlud to the Revolution o f 1908, Beirut 1965 (1.
bask, 1956), s. 110 vd.
17. Ramsaur (a.g.e., s. 113), Talat Paa, Rza Tevfik, eyhlislm Musa
Kzm Efendinin adlarn anar, fakat Midhat Paa gibi, bakalar da
vardr. Bak. Not. 16.
18. Bu bilgi kpaazde tarafmdan verilmektedir. Bak. not 13.
19. Abdal Musann drt nefesi (lh) Sadeddin Nzhet Ergunun, Bekta
airler antolojisinde yaynland; Bektai airleri ve Nefesleri I,
stanbul 1955 (2. bask), s. 20-23; aldmz drtlk, s. 22de bulunuyor.
20. Sz konusu, h- Merdan olan Alidir.
21. Pir Sultan Abdaln nefesleri birok kez yaymland; Abdlbaki Glpnarl
ve Pertev Naili Boratav, bir tenkidli basmn da yaptlar: Pir Sultan
Abdal, Ankara 1943; yukarya aldmz msralar 113. sahifede yer al
maktadr. Bu manzume, yazarlarca sahih kabul edilmitir.
22. Her ada, btn manevi gleri kendinde toplayan ve ayn zamanda
pr-i tarikat (tarikatin by) ve pr-i hakikat (Hakkatin vkf) olan,
Kutb (Kutup) iin bak.: Richard Grmlich, Pol und scheikh im heutigen
Derwischtum der Schia, Shiisme Imamite, Travaux du Centre
dEtudes Suprieures spcialis dHistoire des Religions de Strasbourg,
Paris 1970, s. 175-182; Seyyed Hossein Nasr, Le ShVisme et le Soufis
me-Leurs relations principielles et Nstoriques, a.g.e., s. 223.
23. Sadeddin Nzhet Erguna gre, aktarlmtr: Bekta airleri ve Nefes
leri, /, s. 77.
24. Bu alnt ve aadakiler, tannm halk airi (k-ozan) Feyzullah
narn kaytlarna dayanmaktadr.
25. nl Bekta air Mehmet Ali Hilmi Dede (1842-1907) stanbulda Mer-
 divenky Bekta tekke'smde. dede-baba (eyh) idi. iirlerini toplad
divan yaynlanmtr. Yukardaki alnt, Cahit ztellinin antolojisinden
yapld; Bekta Glleri, stanbul 1973, s. 49.
26. Alnt, Sadeddin Nzhet Ergunun Bekta-Kzlba-Alevi airleri ve Ne
fesleri, II, stanbul 1956 (2. bask), s. 202den yaplmtr Men
A/r den baka Tanr grmedim
27. Bak.: Bekta-Alev senkretizmini oluturan eler zerine
aratrmalar konulu yazmz. Bununla birlikte, her ne kadar, W. Iva-
now, TheTruth - Worshippers o f Kurdistan - Ahl-i Haqq Texts, Bom
bay 1953, s. 48-57de bu gr telkin ediyorsa da, Paulicienlerle
Anadolu veya Iran Azerbaycan mezhepleri arasnda, herhangi bir
yaknlk olup olmad bilinemeyecektir. Nina Garsoiann eksiksiz ince
lemesi, benzer bir hipotezden kesin bir sonuca varmaktadr The Pauli-
den Heresy, a study o f the origin and development o f Paulidanism in
Armenia and the Eastern provinces o f Byzantine Empire, The Hague-
Paris, 1967.
28. Bak.: Kzha Problemi adl yazmz.
29. incelememizi tamamlayan mkemmel bir makaleye dikkati ekmek isti
yoruz: Peter J. Bumke, Kzlba-Kurden in Dersim (Tunceli Trkd) -
Marginalitt und Hresie, Anthropos, cilt- 74, 1979, s. 530-548.
inceledii yrelerde uzun sre kalm bulunan yazar, olaylarn derin
liine inen bilgisini ortaya koymu bulunmaktadr.
 BEKTA - ALEV SENKRETZMN
MEYDANA GETREN ELER ZERNE
ARATIRMALAR

Anadoluda cemaat d (htrodoxe) slmlk olgusu ve

onun, mensuplar Alev ad ile bilinen kolu zerine grlerde
ok dta kalnd ve yle kalnmaya devam ediliyor. Alev ad,
fazlaca horlayc bir anlam yklenen Kzlba deyimi yerine
kullanlmaktadr.^ Fakat Kzlba deyiminin ierdii karalayc
anlam, bugn, _rf-tanmaz ve ba-bozuk (anti-conformiste ve
marginel) ya da si zndk ve Krt ierikleH ile Aevf
szcne yklenmektedir.^
Kzlbalar, Osmanl mparatorluunda Yenierilerin de
bal bulunduu en yaygn halk tarikat! Bektaflik ile sk
ilikiler iinde idiler. Aralannda, zde olmayan, dta bir
farkllk vard. ki topluluk da, tarikate ad verilen velyi, din
bir sayg ile anyorlard. Dogmalar ve inanlar ayn idi.
Yalmz, Kzlbalar, krsal bir evrede halk temelli z korur
larken, Bektaler, kentlere ylarak, kurumlam bir tarikaj^
oldular. Bu sosyal faikllk, giderek biri okumu ve br
hemen hemen mm kalacak olan iki zmrenin ayrlna yol
at. Her Kzlba, Bektadir; fakat her Bekta, Kzlba
.deildir. ortak gr buradan kaynaklarmktadr. Bu
ayrlma, 1826da Yenierilerin kaldnlmdan sonra Bektaler
tarkatinin kapatlmas ile gizlenmek zorunda braklan tarikat
mensuplan, Far-Mason (Francs:Maons)lara snp onlarla
kaynatklan zamar? kesinlik kazanacaktr.
Demek, bir yandan senkretizm!, br yandan kural d
 ve rf tanmaz (marginal ve anti-conformiste) oluu ve
yerleik dzeni reddedii ile belirlenen, eski ve derin bir din
olgu karsnda bulunuyoruz. Ve bu ikinci izgi, kendisine
kar, baa geen her ynetimin dmanlna uramtr; ve
her zaman da uramaktadr.
Onlan sindirmede srdrlen ve uzantlarna yzyllarca
hedef olduklar btn karalamalar da bu dmanlktan domu
bulunmaktadr. Bu iftiralar, vaktiyle Manicilere, Caarelara
ve btn gnostiklere kar yneltilenlerin ayndr, ve cahil in-
sanlann kendi cemaatlerine yabanc her eye yneltme
eiliminde olduklar, gece lemleri ve cins serbestlik gibi
sulamalardr. Bu sulamalar, hi phesiz eski _dionizyak giz
liliklerin (mystre dionisiaque). Roma Lupercaleerinin, w
purgis Gecesinin, Sait-Jean Ateinin ve bizim Cama-_
^valimizin ardnda gizlenen put-perest (paien) elerin zlemi
gibi, btn folklorlarda kalntlar bulunan ve eskiden bereket
trenleriyle birlikte yryen cins serbestliklerin telrsiz
anlarna dayanmaktadr. Ve elbette, benzerleri gibi Anado
luda da bu trenlerin yapld bir zaman olmutur, fakat bu,
uzak zamanlann karanlnda kalmtr ve gz nne
alnamaz. Aynca, sulamalann hibiri kesin olgulara dayan
mamaktadr. Buna karlk, problemi yakndan inceleyenler,
aratrmalann bu zmrelerle sk temaslara ve uzun sre
onlann yannda ikamete dayayanlar, bu karalamalann
gerekliini kabul etmemektedirler. Bu zmrelerin, cemaat
d (htrodoxe) bir slm uyguluyor olsalar da, Mslman
lkelerde yayor olduklanm ve inanlanmn, slm bir cil
ile kaplanm bulunduunu unutmamak gerekir.
imdi, bu inanlann ilk ayrc nitelii olan senkretizmi
ele alacaz. Burada sz konusu olan, bir mezhep deil, bir
mozayik gibi birbirine kanm, bazen ok eskiye dayal fakl
elerden oluma, bir din sistemdir. Ve bu din sistemle
birok ortak noktalar bulunduran btn br gnose'la (bilin
 birikimleri) gibi; bal bana bir din olmaktan ok, zaman
iinde deiik ve saysz etkilere uram ve bttf
(sotrique) bir yorumla yorumlanm, din bir gelenek
karsnda bulunmaktayz. Bekta problemi zerine eilenler,
stleri i eilimli bir Msmnkla rtl amanc kalntlarT
silj): yoluyla szm gnostik ve yeni Eflatuncu, hatt Marci^
ve Budhac eler ve aynca Yahudi-Hristiyan karmalar gibi
deiik birok etkinin varlmn grlebildii eklektik (kanna^
kark) bir inanlar sistemi ile karlarlar. Bununla birlikte,
Bektalere ya da Alevflee dair eserlerde ele ahnmam bir
konu vardr; Bu, ran Krdistannda ve Azerbaycandaki Ehl-
J Hakklann veya tanm daha g olan Kzlba-Alevlerin,
kendilerine komu, br halk inanlar ile ilikileri konusu
dur.
Epeyce incelenmi bulunan Ehl-i Hakklann Bektalerle
olan ilikileri, Ivanow^ ve Mokri^ gibi bilginlerce iaret edil
mi bulunuyor. Gerekten, Bdctalerin inanlar, Ehl-i
H ^ lannkine ok yakndr: Her iki topluluk da, rhun bede
ne dnnn srekliliine (cycle de rincarnation) ve beden
den bedene getiine (mtemsomatose), yani tecellilerin (ma
nifestation) okluuna ve Tanrnn insanolu suretinde tecell
ettiine inanrlar. Kendisinde Zt- Mutlakn (lh Nr) bir
bedene brnn (incarnation, tecessm) grdkleri Hac
Bektaa, Ehl-i Hakklar da din bir sayg duyarlar. Nitekim o,
Tannnn temiz nrundan yaratlm drt b)riik melekten biri
olan Davudun tecellsidir ve Mslman gelenekte Alinin de
unvan olan Zt- Mutlak, onun fan varl altnda bulmmak-
tadr; yeni bir grnle Hac Bekta adm ald Diyar-
Rma ise, grevini tamamladktan sonra, tekrar Krdistana
dnmek zere gitmitir.^ Hac Bekta Vilyetnmesnd.t,
orada gstenni olduu kerametlerin anlnda, Bektaler tari-
katine ad verilen velnin, Krdistanda bulunmu olduuna
im vardr.* Hac Bektan tanrsallk vasfina gelince.
 Vilyetnme'n balanndan itibaren bu, aklkla ortaya
konmutun Vel, madd bedeninde Zt- Mutlak olan Alinin
niamn tamaktadr, avucunda ve alnmda Alinin iareti olan
yeil bir ben bulunur.^ Ehl-i Hakklarda ve Vilyetnme'e,
birbirinin aym iki sylence yer aHnaktadu': Vilyetnme'dc,
birden havalanan ve bir ku gibi uan Hac Bekta, bir duvara
konar,^ bu, Ehl-i Hakklarda, Hac Bektan, kendisinii bir
tecellisi olduu Davuda mal edilir.^ ^ Yine her iki gelenekte
de veller, ellerindeki ylanlar kam gibi kullanarak arslanla-
ra binmektediler.*^
Ehl-i Hakklarla Alevlerin, evrenin yaratl ile ilgUi,
phesiz slm d inanlar dnemine kan ortak gelenekleri
vardr: Yaratltan nce yeryz sulala kapl ike'n Tann, ilk
olarak Yol gsterici (rehber) Cebraili yaratt ve onu denize
doru att. Cebrail, kanatlann aarak kaosun zerinde
uarken, birden bir ses ona: Sen kimsin? diye sordu. Cebra
il, Sen, sensin; ben, benim. diyerek yant verdi. Ve Gk
Tahtn kaplan kapanp kald. nc sorudan sonra Cebrail,
ald vahiyle, Sen Yaradansn, ber yaradlamm. deyince,
nnde Tahtn kaplan ald.^^
Her iki toplulukta, Ehl-i Hakklarca Cebrailin bir tecelli
si olarak grlen Selmn- Pk ile ilgili^ gelenek gibi, slm
dneme ait ortak gelenekler de vardr. yin-i Cem merasimi
ile yeryzndeki ans canlandnlan Krklar Bezminde,
Selmn- Pkin ald ehemmiyetli yer, rhun bedene dn
emberinin (cycle de rincarnation) aynen Alevflerde de var
olduunu dndryor Erzen ovasnda, bir glde ykanrken,
bir arslamn saldrsna urayan ocuk Selman, bunun iin, su
kylannda yetien bir nergis iei verdii mehul bir atl
tarafndan kurtarlr. Bu iek, Muhammedin asrmda, kendi
sinde tanrsall kavrad Ali tarafndan Selmana geri veri
lecektir.^'^
Nihayet, Peygamberin gece yolculuu. Mira zerine;
her iki toplulukta da bata rol oynayan gelenekler vardr: Pey-
 gamber, yolculuu srasnda, yolu kapatm bir arslanla
karlar; yoluna devam edebilmek iin, peygamberlik
yzn arslanm azna atar, geri dnnde bu yzk, evin
de gerek doas ile kendisini karlayan Ali tarafndan geri
verilince. Peygamber, arslanm Ali olduunu anlayacaktr.
Krklar Bezmine varnda da Ali tarafndan karlanan Pey
gamber, karsndaki, Alinin btn olduu iin, onu tanmaz;
ancak evine dnnce Ali, peygamberlik yz ile birlikte
Krklar Bezmi srasnda, ayasmda yeil ben bulunan ve gaib-
den uzanan bir el tarafndan kendisine verilmi bulunan
elmann br yarsn sununca, onu tanyacaktr.^'^ Bu Bezm
zerine, kkeni Kuranda yazdanlarn (Kuran, XVII; Llll,
1-18) btn yorumuna dayanan ve an sln mezheplerinde
rastlanan saysz sylencelere deinmeyeceiz.^^
Alevler ve Ehl-i Hakklar arasnda, bizi oyalayacak
karlatnnalar da, konumuzun erevesine ginnemektedir.
Andmz rnekler, iki topluluk arasnda ortak bir temel
olduu hipotezimizi dorulamada yeterlidir. Bektalikte daha
belirgin bir slmlk ve tasavvuf bir grn gzlenir. Bu,
Safavlerin etkisinden kaynaklanabilecei gibi, henz slm di
nini yeterince benimseyememi halk kitlelerini eitici bir rol
oynam bulunan Bekta dervilerden de kaynaklanyor olabi
lir.
Bir yandan,. Aleylere ye Ehl-i Hakkl ^ gre daha az in
celenmi olmalarndan, te yandan araiarmdaki benzerlikler
den sz edildiinde, Alevlerin kzgnlk duymalarmdan
dolay,^bu topluluklarn, Yezidilerle olan karlama nokta-
Jann gstennek daha gtr.^* Bununla birlikte, bu toplu
luk arasndaki balantlar yadsmamaz. Ivanow ve Mokri, Ehl-i
Hakklarla Yezdler arasndaki ortaiTnoktalan ortaya koydu-
lar.^^ Biz de aym ekilde, nce Yezidlerle Alevlerin, daha
sonra da -Ehl-i Hakklarda ve Yezdlerde eytann bir yeni
den bedenlemesi (rincarnation) olan Melik Tus (Melek
 Tvus) vesilesiyle -Yezdfler ile Ehl-i Hakklar arasndaki
benzerliklerin altn izmi ve bu konuda, eytann toplu
luktan hibirinde kt ruh timsali olmadna dil^ati
ekmitik. eytan, demin nnde. Tanrya olan sevgisin
den dolay secde etmemi, an sevgisi yznden gnah
ilemi ve balanmtr. Yeniden bedenleme dnm
(cycle de rincarnation) iinde Tannya en yakn yeri ahr.
JTezdlerde, eytann yeniden bedenlemesi (rincarnation),
bir horoz srelinde dnlen Melik Tus (Melek Tvus) ile
dir. Horoz, Alevlerde de bir s ^ g konusudur. Balca mera
simleri srasnda, Cebrail ad alan bir horozun kesilmesi
dettir. Aynca, Kzlbalarn horozunun. Byk Melek Ceb;;^
^railin bir timsali olduunu da iaret etmitik. Bu horoz, ulu
Gk Horoza zdetir. Birer el yazma nshas, Paris Bibli
othque Nationale ve stanbul Topkap Saray Kitaplnda
korunan Mracnme (Peygamberin gece yolculuu), bunu
bize resimlenmi olarak gstermektedir.^^ Bu horoz,
mazdeen kkenlidir ve Avestada gemektedir; lmden
sonraki diriliin (bas badel-mevt) ve Ebed Yaamn tim
sali bir gne-kutur ve gne tannsall inancna (culte de
Mithra) bal olmaldr.
Bu, bizi, Alevlerde ve Ehl-i Hakklarda ortak bir temele
dayanan Yaratl Efsanesine (mythe) gtrr; Cebrail, Tanr
tarafndan Gk Tahtdan koulur, sonra balanr. Yezdere
gre yeyz batan baa denizle rtl iken, Tanr, bir kua
dnerek zerine konduu bir aa yaratt. Melik Tus
(Melek Tvus) -ya da blgeye gre Tus Melik-, kaos
zerinde uuyordu. Bu aaca konmak istedi, fakat Tann onu
aa att. Nihayet, ilhamn yol gstermesiyle aaca yaklat
ve Sen Yaradansn, ben yaradlanm. dedi. Ve Tanr onun,
aacn zerine konmasna izin verdi.^^ Grld zere her
iki anlatn ortak bir temeli vardr ve her ikisinde de Melik
Tus ile Byk Melek Cebrail birbiriyle kantnimaktadr; her
ikisi de ayn Gksel Horoz timsaliyle canlandnimtr. Bu da
bizi, haksz yere eytana tapanlar adn verdiimiz
Yezdlerin inanlar konusundaki bilgilerimizi yeniden
gzden geirmeye zorluyor. Bu topluluklarda eytan, bizdeki
eytan (Satan) kavramyla ayn ierikte deildir ve ktlk
rhunu temsil etmemektedir. phesiz Lucifer gibi, kibriyle
gnahkrdr; fakat sonunda Tannnn nnde secde ederek
balanmtr.^^ Burada, mhim bir etkeni gz nnde tutmak
gerekir: Her cemaat de, rhun beden gnn srekliliine
(cycle de rincarnation) inanr. Henz mevsimlerin dnne
sk skya bal bulunan ve zaman dorusal (linaire) bir
olgu olarak deil, bir dn, yani mevsimlerin gelii ve gn
devinimleri ardnda, dnen bir zaman olarak kavrayan bir ce
miyeti temsil ederler. Gndzn gecenin yerini al gibi,
yaam da lmn yerini alr. Sivas dolaymda bir adamn,
aclarmdan yaknan bir kadna, Madem o kadar kt durum
dasn, lmekte acele et ki yerine bakas gelsin. dediini
iittim.^^ Bu balamda cehennem kavram ve sonu olarak da,
-bu bedenlemede (incamatioft) ktlk yapan, sonraki
yaamnda cezalanacandan-, bizim kavradnz anlamda
eytan inanc, tamamiyle yabancdr. Zaten bu cemiyetlerin
ou, tenashe (mtempsychose), nh gne inanrlar.
cemaat arasndaki br benzerlik noktalar sorununu
ele almadan nce, bunlarm inanlarnn gnee bal nitelii
zerine de dikkat ekmek isterim. Ivanow, Ehl-i Hakklarda,
Mithraclk ve Halk Mazdeizmi elerini toplayan bir gne
dininin varln kantlarla gstemiti.^^ Bunun bir rneini.
Gksel Horoz ile Byk Melek Cebrailin zdelemesi ve ho
rozun ululanndan sz edeken grm bulunuyoruz.
Yezdlerde, bu gnee bal nitelik daha belirlidir, nk
onlar slmlktan daha az etkilenmilerdir. Yezdlerin, dou
ve bat srasnda, yzlerini gnee doru evirerek dua ett*
lerini biliyoruz.^^ Bunun izlerine Alevlerde de rastlanmak-
 ^tadr: Sivas yresinden bir adamn, babasmdan sz ederken,
Hayat boyunca afakla dar kar ve gnein douunda
AH ye duada bulunurdu. dediini duydum; gnein douunu
grmesiyle, babasmn, ite Ali douyor. deyiini de anlat
maktayd.
Fakat daha baka benzeme noktalan ve aynca cema-
^atte ortaJk olan din kardelii deti de vardr: Ergenlik ana
gelen her ekein, ikrar kardei (slk yold^) veya musahip
(akada) denen bir hiret kardei olmaldr.^^
Bu kardeliin, slkden ve evlenmeden nce olmas ge
rekir. Ahiret kardei, evlenme, lm gibi, yaamn btn
mhim anlarmda hazu- bulunacakr. Gerekli her durumda,
kardeine ve ailesine yardmc olacaktr; ncelikle askerlik
hizmeti srasmda kardeinin ailesine gz kul k olmak, gere
kince yardmna komak, borlarn demek ve aym ekilde
kardeinin ailesi hastalanu-sa ya da kardei hapse girer veya
beklenmedik bir srada lrse, masraflarna yetimekle
ykml olacaktr. Demek, hiret kardeinin rol, her eyden
nce gerektii anda ailenin* korunmas amal sosyal bir
roldr.
cemaatteki ortak noktalan tamamlamak iin ubat
ayna rastlayan Hzr Neb bayramndan elbette sz edeceiz.
^Bu bayram gnlk orutan sonra balar, bayrama koyun ye
, keiden kurbaar kesilerek ve geleneksel ekmek piirilerek
katlnr. Bu kutlamaya, Ehl-i Hakklarda Zt- Mutlak Bay
ram denmektedir. Yezdflerde 18 ubata gelir ve Hdr lyas
Bayram olur. Aleverde; sal, aramba, perembe gnleri
oru tutulur, asl bayram perembeyi cumaya balayan gece
balar; tarih, hep ubat ortasna dorudu?^
-Kzlba-Alevlerin inanlarnn altnda, yeni gelmi
planlarla kanan yerli elerin direniini de gstermek gere
kir. Bu inam biimi, Egede Tahtaclarda, Kapadokyada, t-
likyada, ran snrnn iki yannda ok geni bir alana
yaylm bulunmaktadr. phesiz bu alan, bata Mver-y
Kafkas^^ ve Kuzeydou Suriye^^ olmak zere, dolama
imkm bulamadmz yerlere de uzanyor olmaldr. Bu
inanlar, Tkler (Tahtac, Alev, Atebagi ve Cehelten ya da
Ktrklar'm EhU Hakk zmresi) ve Krtler (Ehl-i Hakk,
Yezd, Alev) tarafndan ortaya konmaktadr. Karakoyunlu-
larm dinlerim inceleyen Minorsky, Ehl-i Hakk retilerinin,
onlarm resm dini olduunu dnmt. randa, Mk-Hoy-
Rizye yresinde, yaayanlanmn, Trkiye Alevlerininkine
ok yakn bir Ehl-i Hakk dine bal bulunduklar, Karakoyun-
lu denen bir evre vardr.
Ehl-i Hakk1arla Karakoyunlularn inanlar arasnda bir
ilikinin bulunduunu, ilkin Minorsky ortaya koydu.f^ Ayn
din dncelere. ah smailin divannda da rasanmaktadr.
Bu bize, ilk Safavlerin, tasavvuf retilerini Allahn beer
srelinde -ncelikle de ah smailde- tecell ettii ve bedene
brnd inanna kartrarak kendi saflarma ektikleri
Trkmen boylarnn, Karakoyunlulannkine ok yakn bir din
inan tadklarn dndrmektedir.
Eer Kzlbalarn inanlannn temeli, yerleme
blgelerine bal elerden olumusa, br eler ona gelip
kanm olanlardr: nce, Tkler tarafndan Orta Asyadan
getirilmi olan amanc izler; fakat Tklerin slma girmeden
nce kabul ettikleri farkl dinlerden alnm eler de birlikte
olmak zere. Balca nitelii senkretizm olan bu byk din
yapya, Hristiyan etkiler sonradan katlm bulunduumian bu
dine bal olanlar ayrmak g olmakla birlikte, bu eler*
arasnda Manicilik, Budhaclk yannda, belki Nestrlik de
yer almakdayd.
Alevlerde ve Bektalikteki amanc kalntlara, lk olarak
Fuat Kprl iaret etti.^^ Ku inanlar (culte), Bekta
vellerin ku grn altnda kerametleri; aa ve ta
 inanlar; su kaynaklarnn kutsall; sakal kesmek ve sarkk
byklar brakmak... yin-i Cem ve aman merasimleri'
arasndaki benzer noktalar, birok kez belirtildi. Trensel
arklar ve oyunlar, alkol ve uyuturucu kullanmalar, kurban
kesimleri, kadmlarn merasimlerde serbeste bulunmalan...
Bunlara Alevlerin dedesinin, eski aman gibi azdan aza
dolaan ok zengin halk iirinin ve szl halk geleneinin
saklaycs olduunu da eklemek gerekir.
Bu sralamaya. Alev detler arasnda grlen baka
eler de katlabilecektir: Mesela, lohusann ve yeni doan
ocuun baucunda gn ve gece uyumadan bekleme
deti gibi. Bu det, anlam kaybolmu eski bir Trk gelenee
kmaktadr: Eski Trkler, lohusalan ve yeni doanlar kzl
bir atele yakarak onlar yiyen Al adl, insan yiyici bir cinin
(dmone) varlna inanyorlard. Orta Asya kkenli bu cinin,
Volga Tatarlannda ve ayn zamanda ran folklorunda,
Mver-y Kafkas ve Afganistanda da bilindiini, bu arada
iaret edelim.^^
^ s k i Trklere kan bir baka det de gmlme ile ilgili
dir. Jlm ncesi dnemde^ lm ne zaman olursa olsun,
^ceset, kokumasn nleme amacyla tuzla rtlerek korunuyor
ye gmme, doann yenicen canland ilk yazda yaplyor
d u .^ Ebed dn enberinde (cycle) bitkilerin geri
dnlerinin, bir dnya biimi iinde geri gelen ruhlarn
dnleri olup olmadn bUmek ok ilgi ekici olacakt! Bu
det, anlam kaybolmu olsa da, Aleylerde^ yaamaktadr.
^l, ltenin usulne gre topraa yerilir, fakat lm izleyen
J lk baharda resm bir mecburiyetle yaplan merasim tekrarla-
jarak, mezar zaman ad ile bir merasim daha yaplr. Bu iidn-
cisinde, anmsatc bir ta dikilir. Burada, eski geleneklerin bir
canlan sz konusudur.
Hzr Bayram ad verilen Alev bayram da eski Trklere
kacak bir baka det olarak grnyor. Hzr Bayram bu
"cemaatlerin balca bayramdr. Karlarn erimeye balad
zaman, ubat ortasna doru, rann Nevruzundan alt hafta
nceye gelir. Eski ubat kutlamalan (calendes) gnlerine rast
lamaktadr ve Oniki Hayvanl takvime gre eski Trk yeni ^ l
ile karlatrlabilir. Mako Polo bu kutlamay anlatmtr...
Daha nce Bekta vellerin kua dnmelerinden (ku
metamorfozu) sz etmitik. Her velnin ku biimi vardr:
Hac Bektan gvercin. Hac Dorulun ahin^^. Ahmed
Yesevnin turna oluu gibi.'*^ Bu, bizi Alev-Bektaflerde
turna'nm ehemmiyetinden sz etmeye gtryor. Aynca bu
ku, din bir sayg konusudur. Zengin halk edebiyatnda sk
sk karmza kt gibi. Turnalar Semah denen bir trensel
oyuna da ad verilmitir. Aleverin semahnn kkeni, aynen
inde de olduu g ib r turnalarn gkteki dnleridir.
Turna, tannsalln yeryz tecellileri iindeki timsalidir.
ncelikle de Allahn beer srelinde tecellisi olan Aliyi tem
sil eder:
Gitme turnam gitme, nerden gelirsin,
Sen ah hbna benzersin turnam
Her bakta beni mecnun edersin
Hem Ali mrn*a benzersin turnam^
Turna, ou kez gne-ku, esiz Anka ile (phnix)
karmaktadr. yleyse Ali, gne timsali arslan ve gne ku
turna ile temsil edilmektedir. Bu, yukarda ortaya konmu
olan, Alinin gne saylmas inancnn eski bir gne
tanrsall olabilecei hipotezirii dorulamaktadr?^
Turna sembolizm!, in, Kore, Japon gibi Uzak Dou
uluslarnda yaygndr. inde turna, her eyden nce
lmszlk kuudur; uzun yaamann ve Ebed Yaamn
kargldr. inin kutsal oyunlar arasnda cenazeler vesile
siyle yaplan Turna dans vardir."^"^ Demek Trkler, inle
uzak zamanlara inen ilikiler iindedirler.
 Uygur Trklerinde Budhaclk ok yaygnd. XIII.^
^ z y ld a , hatta daha nce, Anadoluya ynelen Trlder
arasnda Budhac Uygurlarn bulunduu biliniyor. Nitekim,
^Seluklular dneminde byk rol oynam bulunan Eretna ya
^da Ertena ailesi Uygur ve Budhac idi. Seluklular dneminde
Anadoluda Uygur varl geni olarak ortaya konmutur.'*^
Bu Uygurlarm ou, Kgarl Mahmuda gre"^^ Mslman
olmayan Uygur anlamma gelen tat deyiminin kullanlnn
bize gsterdii gibi, geldiklerinde henz Mslman deildiler.
Gayr msln birine hitabla, Mevln Celleddin Rm:
Eer Tat sn eer Rum sm eer Trk
Zebn- b-zebn-r biymz^^
(Tat da olsan, Rum da olsan, Trk de olsan dilsizlerin di
lini, yani slk etmi bulunanlarn konumasn ren.) de
mektedir. Demek, Anadoluda Budhac kalntlann bulun
masna amamak gerekir.
Turnalarn, Ebed Dnn ve Dnen Zamann, sonu
olarak rhun beden yolculuunun (rincarnation) karl
gmen kular oldumu da belirtelim. Gmen yaay,
Trkmenlerin yaam olan ger yaaya e dmektedir.
Trkler, daha Orhon blgesinde inlilerle komu
yaadklar sralarda, Budhacl tanmlard. 734 ylnda
len ve bata Bilge Kaan olmak zere birok kaana vezirlik
yapm olan Bilge Tonyukukun Budha ve Lao Tzunun in
sanlara uysall ve alakgnll rettiklerini, bunlarnsa
savaan bir ulusa uygun bilgiler olmadn'** ne srerek,
Budhac tapnaklarn ve Tocu manastrlarn yaplmasna kar
ktm, in kaynaklan bize bildirmektedir. Ayn dnemde,
763den itibaren hkmdarlannm kabul etmesiyle Trkler,
Uygurlarn resm dini olan Mani inanlarn benimsediler.
Gnostik bir din olan Manicilik, yerli inanlara uyum
salamaya ve onlarla kaynamaya ok yatknd; bu sebeple
Uygarlarda, aman ve Budha dinlerinin kurallar ile kararak
btnleti. X. yzyldan itibaren Budhaclgn ilerleyii kar
snda Manicilik geri ekilmeye baladnda, Uygur edebiy
atnda Mani dini eleri ieren Budhac metinlerin kt
grlecektir."*^ Daha sonra Hristiyan evreye geite de Mani
cilik, ayn ekilde, yerli geleneklerle benzeecektir.
Bektaliin de balca vasfi, yerli inanlar (cuite) ko
laylkla benimsemesidir. Ve ben burada Bekta-Alevlerin
balca dogmalar olan ve onlann ahlk grlerinin temelini
oluturan yasak; elin tek, dilin pek, belin berk tut (elini ha
rama uzatma, dilini tut, beline sahip ol) biiminde
zdeyiletirilmi bulunan, el, dil ve cins iliki ile ilgili ya
saklamalar zerine dikkati ekmek istiyorum. Bektaflerin tari-
katine slk etmek isteyen talip. Drt Kap ad verilen, drt
manev evreden gemek zorundadr: Bunlar eriat, tarikat, ma
rifet ve hakikat kaplandr. Slk, ikinci kap olan tarikat
dzeyinde olur. Slk snamasn aan, eliyle, diliyle ve cins
yaamyla gnah ilememek, Elinden dilinden belinden tr
bir hataya dmemek\t ykmldr. Bu, Bektaliin, ve bil
hassa, Alevler denen halk Bektaliinin ahlk kurallarnn te
melidir. Slk merasiminde, talibin kulana, Eline, diline,
beline sa ol diye fsldanr.^*^
Oysa bu kural, aka Mani dininin temellerinden biri
ni oluturan ve azn mhr, elin mhr, kalbin mhr demek
olan U Mhr anmsatmaktadr. Bu Mhr, De Mori-
bus Manichaeorum: de signculo oris, mannum et sins
adl eserinde Saint Augustin tarafndan iaret edilmi ve
deerlendirilmesi yaplmtr.
Mani dinli Uygur metinlerinde bu temel, tamga ola
rak geer, avm (yani halk, slk etmi bulunan havassn
dnda kalan dindar halk) iin yazlm bir din kitab olan
uastvanifite de birok kez sz edilmitir: Avm,
Temele, azn, knln, elgin] yani dilin, kalbin, elin dam-
gasna ( tamga) uymadnda, Tanrdan balama diler.
Bu temel, azn, knn, elgin ( tamga). Saint Augus-
tinin Mhrnn karldr. Ve Bekta-Alevlerin
eline, diline, beline sa olmak dedikleri kuraln ayndr.
Manicilik, Uygur Trklerin dini idi. Tklerin Mani dini
ne geileri Oion blgesinde balad. Bu, yaztlarla belgelen
mitir: imdiye kadar etle beslenen budun, bundan byle
pirinle beslenecek; ldnnenin knand lke, iyilik
tlenen lke olacak.^^ Ancak, Mani dininin katlklar, bu
dinin, yerini daha hogrl dinlere brakmasna yol aacaktr.
Kgarl Mahmud, ne Mani adna, ne de retisine en kk
imda bulunmad halde, Mani dmli Trke metinlerde,
ncelikle de uastvanift'te ok sk rastlanan ve oru demeye
gelen paah?^ gibi Mani deyimlerine, Dvn Ukgaf it-
Trk\& bu sebeple rastianmaktadr.^^ Kgarl Mahmud,
szc, Hristiyanlarn orucu olarak tanmlyor. Bu, Mani de
yimlerinin kalntlannn, bu inan Trk dnyasnda kaybol
duktan sonra br dinlerin balantlar iinde yaadnn ak
bir rneidir.
1450ye doru Dou Anadolu ve ran Azerbaycanndaki
Trkmen boylar, aile ekimelerinin Erdebil tahtndan uzak
latrd Safv reislerin, Cneydin ve sonra olu Haydarn
etkisinde kaldlar. Snn kkenli bir aileden gelmekle birlikte
eyh Gney d, rhun beden g (rincarnation) ve Tannnn
insanolu sretinde tecellisi gibi, balca eleri bu bpyIarn
inan zemininin bir parasn oluturan an ilie sanld. Bu
inanlarn, Safv istekleri iin yararl olduundan hi phe
etmiyordu. Bu sebeple, Oniki-maml bir ilik gibi grnen,
fakat inanlar an iliin inanlar olan ve temeli, bu yeni
mridlerinin ata dinlerine tamamen uygun den bir ilii
yaymaya koyuldu. Bylece, annesi dolaysyla kan b
tad bu boylar tarafndan on drt yanda iken tahta ge
tirilen gen ah smail, Allahn beer sretinde tecellisi olan
 Alinin, yeni bir bedenle grn (rincarnation) oldu. Bu,
ayrc bir iaret olmak zere balarna giydikleri serpu
dolaysyla, bundan byle Kzlba olarak adlandrlan taraftar
larnn ona kar duyduklar dindarca ball aklar.
Kzlba din, Safav propaganda ile, tanmlanabilen
biimini alacak, i bir slm cilaya brnecektir. Safav gele
nei oluturan silik ve onunla ortak btn (sotrique) derin
likleri bulunan ilik yoluyla; bu zmreler arasnda slm
gnose (bilin birikimi) glenecektir?^
Gnose, btn dinlerde ve btn zamanlarda, hidayete
eren, seilen rhu, gaflet uykusundan uyarc ilham yaratan
bilintir. Coku salayan uygulamalarla, uyan salamay
amalar. Bu bilin, Kitabn, bu, durumda Kurnn, btn
(sotrique) yorumuna dayanr. Buna yeni seilmiin slk,
gece toplantlar, kapal anlaml bir edebiyat, mridlerin kendi
aralarnda anlamalarn salayan gizli bir dil katlr.
Anadoludaki cemaat d (htrodoxe) zmrelere yaam
zemini oluturan ve kurumlam bir tarikat olduunda
Bektaliin yaps iine girecek btn bu eler, Safavlerin
propagandalar sayesinde belirginleecek ve Safavler sayesin
de bu inan mensuplar, cemaat d (htrodoxe) slmlk
iinde yer bulacaktr. Bu slm renkleridir ki, onlar, bata
szn ettiimiz Ehl-i Hakk ve Yezd din zmrelerden
ayracaktr. Oniki mama derin sagi, -k i randa olduu
biimde, tam anlamyla Oniki mam esasl bir ilik sz konu
su olmadndan, ilk bakta aratnnacy yanltan budur-,
Kerbel ehitlerine ballk (culte); Alinin dmanlarna lanet,
yani teberr, Ehl-i Beyt dostlarna muhabbet, yani tevell, hep
Safavlerden gelmedir. Teberr ve tevell, Safav propagan
dann temelini oluturmaktadr. Bu iki e, rhun beden
gne (mtemsomatose) inanan bir cemiyette, ayn bir deer
kazanr.^^ Alev-Bekta inanlar btn iine giren yeni Pla-
toncu eler ise, -Huruflik yoluyla yer alma hakk kazanm
 bulunan saylarn gizleri (mystique) gibi-, sfilikle gelmi
bulunmaktadr, sfliin temelini oluturan bu elerin sflik
erevesi iinde incelenmesi gerekir.
Yahudi-Hristiyan etkiler, ol^a sz konusu edilmi;
Birge, Hasluck, Mller, Vryonis^* gibi sekin bilginler
tarafndan incelenmitir. Bu elerden bazdan Nestr
Hristiyanla kabilecektir.^^ Bulunulan evreye uyabilmesi
sayesinde yerli inamlann, Bekta senkretizmin mozayiini
zenginletire geldii kesindir. Hristiyan eler; bilhassa Bal
kanlar, Makedonya, Bosna, Arnavutluk gibi, Hristiyan toprak
lara yeleen Bektalerde daha da fazladr. Bu konu, makale
mizin erevesi iine ginnediinden, okuyucu ad geen
yazarlara bavunnahdr.
Sz konusu, cemaat ve rf d (htrodoxe ve non-
confonniste) topluluklara; Anadolunun belirli blgelerinde,
Kilikyada, Ege kydarnda, fakat bilhassa Kapadokyada^
iyas;;Erzurum-Divrigi ehileri arasnda yer alan yre iinde
rastlandn iaret etme frsatn daha nce de bulmutuk. Bju
blge ie Erzincan evresi iinde domu bulunan ve b u ^ ^
Divrii, eski Tphriknin uzun sre merkez olduu, Mani
dini kkenli Paulicien aykr mezhebinin yaylma alamna
rastlamaktadr.,
Belirtmek zorundayz ki,^ski bir aykr mezhep blgesi
zerine konmu bir mezhep olay karsnda bulunmaktayz.
Bu blge, Bizanstan beri, rfe-karln (anti-conformisme)
^ve bakaidrmann oca olmutur: Gerek Paulicienlerin gnos-
tik mezhepleri, gerek Alevlerce temsil edilen slm gnose
sz konusu olsun, ikisinde de bir cemiyet d mezhep nitelikli
direni ve btn egemen glere kar bir bakaldrma mayas
sz konusudur. Her iki halde de, gnose, mridlerini krlk
evre iinden ve siyas eitsizlie duyarllam nfus
arasndan toplamaktadr.
Ancak Ivanow,^^ her ne kadar byle bir dnce
uyandryorsa da, bu mezhep mensuplar zerinde herhangi bir
Paulicien etkiden sz edemiyomz. |ePaulicien dinle ilgili
olarak; onun gnostik bir inan olduu, mridlerinin din ve
dnyev glere kar, -VIII. yzyldan XIII. yzyla kadar
Bizans Imparatorluunun temelini sarsan-, bakaidnc bir ce
maat oluturduu dnda pek az bilgimiz bulunmaktadr.
Gnee ve eytana tapyor olmakla, -Yezd inan ve detleri
dndmiemesi imknsz bir ayrnt-, llerini evlerinin
damnda tutma gibi eski ran detlerini uygulamakla
sulanmaktaydlar. Ancak elimizde, baz ilikiler kunnaya ya
rayacak, yeterli hibir kant bulunmamaktadr.
Bununla birlikte, yerlemi dzeni reddedii ve cemiyet
diilii (marginalit) yanstan ayn sosyal olgunun, belli
coraf blgelerdeki alar boyu direniini yadsyamayz.
Tarih yolculuu boyunca, bir ulusun geleneksel ve din daya
naklarn aklamak, Anadoluya getiril bulunan ve hi
phe yok devam edegelen, eski Orta Asya detlerinin
kalntlarn bulmay denemek, elbette ilgi ekicidir. Fakat bu
ulusun, btnlemi olduu evreye bagh olaylarn
srekliliini de pek o kadar kmsememek gerekir. Nitekim,
nfusun temeli yzyllar boyu deimi olsa da, en azndan
ayn yaam koullarndan doan bir ayn kavray tarznn di
renii karsnda olduumuzu kantlamaya ok yaklaan sosyo
lojik bir olgunun nnde bulunmaktayz.
 NOTLAR

1. Bu terminoloji, Kzlbaproblemi adl makalemizde akland.

2. Peter J. Bunke, Kzlba-Kurden in Dersim (Tunceli, Trkei) adl
mkemmel makalede (Anthropos, c. 74 (1979), s. 530-548), ada
Trkiyede, nasyonalist ve anti-komnist balamda, Alevlerin 3 kt K
(Kzlba, Krt, Komnist) ile gsterilmeye doru gidildiini aklyor.
3. Bu konu, ayrca incelemeye deer; kr. E. E Ramsaur, The Young
Turks, Prelude to the Revolution o f 1908, Beirut 1965 (yeni basm), s.
110-113; The Bektashi Dervishes and the Young Turks, Moslem
World, XXXII (Ocak 1942), s. 7-14; John P. Brown, The Dervishes,
Londres 1968 (yeni basm), s. 63-64, 229; Ren Alleau, Hitler et les
Socits secrtes, Paris 1969, s. 162-165; Rudolf von Sebottendorf, La
pratique oprative de ancienne Franc-Maonnerie turque, Almanca-
dan eviri, Paris 1974, s. 43, 68, 87.
4. Kr. W. Ivanow, The Truth-Worshippers o f Kurdistan, Ahl-i Haqq
texts, Bombay 1953.
5. Nr Ali-Shah Elhi, LEsotrisme Kurde, eviri ve aklama: M.
Mokri, Paris 1966, s. 127.
6. Kr. M. Mokri, Shah-Nama-ye Haqiqat, L e Livre des Rois de Vrit,
Thran-Paris 1966, s. 404-409.
7. W. Ivanow, a.g.e., s. 144
8. Kr. AbdlbakS Glpnarh, Manakib-i Hac Bekta- Veli: Vilyet-
Nme, Istanbul 1958, s. 17.
9. Kr. a.g.e., s. 7.
10. Kr. a.g.e., s. 50.
11. Kr. Ivanow, a.g.e., s. 157.
12. K t. Vilyetnme, s. 49-50; Ivanow, a. g.e., 156-157.
13. Kr. M. Mokri, LEsotrisme kurde, s. 22-24; Alevlerde bu gelenek,
merasimler srasnda okunan nefeslei (lhler) balatmtr. Bunu bana,
Elbistan yresinde Halkaayr kynden Ali Karadana naklettL
14. Kr. M Mokri, Le 'Secret Indicible et la 'Pierre noir en Perse, Jour
nal Asiatique, CCI, 1962, fasikl 3, s. 374-375. Alevlerde de ayn gele
nek vardr: Ali Karadana tarafndan bana bilhassa anlatld. Bu
sylenceye. Alev edebiyatnda pek ok gnderme bulunmaktadr. u
rnek, XVII. yzylda yaayan Kul Hasandan alnmtr.
Arslanolupyol stnde oturan
Selman idi ana nerkis gtren
Kendi cenazesin kendi gtren
Hnkr Hac Bekta M kendidir
 Kr. Sadeddin t^zhet ETgan^Bektag airleri ve Nefesleri, II, Ankara
1955, s. 75.
15. Kr. M. Mokri, Le Secret Indicible..., s. 371-372; yin-i cem mera-
siminia Peygamberin Krklar Bezmine katld Mira yolculuunun
tekrarlan olduunu belirtmitik: Bak. Kzlbay Problemi adl
yazmz. Aym olay, Buyruka, Cafer-i Sdka mal edilerek anlatlr.
16. Kr. M. Mokri, Le 'Secret indicible'..., s. 371.
17. Bak. Bir Kolonizatr Derviler Tarikati: Bektaler-sosyal rolleri ve ilk
OsmanlI sultanlarla ilikileri adl makalemiz.
18. Roger Lescotnun eseri, hl en ehemmiyetli alma olarak duruyor:
Enqute sur les Yezidis de Syrie et Djebel Sindjar, Beyrouth 1938.
Ayn ekilde, G.P. Badger, The Nestorians and their Rituals: With the
narrative of a Mission to Mesopotamia and Coordistan in 1842-1844, 2
cilt, Londres 1852; ve Klaus E. Mller, Kultur-historische Studien zur
enese Pseudo-Islamischer Sektengebilde in Vorderasien, Wiebaden
1967; adl eserler.
19. Kr. Ivanow, a.g.e., s. 2, 5; M. Mokri, L Esotrisme Kurde, s. 17,109.
20. Kr. Kzlba Problemi adl yazmz.
21. Kr. ayn yaz.
22. Sz konusu olan, Topkap Saray Hazine 2154 ve Paris-Bibliothque Na
tionale ms Suppl. Turc 190da kayith el yazmas nshalardr. Min
yatrleri, ad geen makalemizde anlatmtk.
23. Horoz, doan gne ve ldkten sonra dirilme balantl, bir Mitbra sem
boldr. Kr. Franz Cumont, Le coq blanc des Mazden et les Pythago
riciens, Compte-rendu des sances de LAcadmie des Inscriptions et
Belles-Lettres, 1942, s. 283-300; Erwin R. Goodenough, Jewish sym
bols in the Greco-Roman period, VIII, New York 1958, s. 59-70i G. W.
Elderkin, A gnostic amulet, Hesperia, II (1953), s. ATI.
24. Kr. Roger Lescot, Enqute sur les Yezidis, s. 56-58; Djelal Noury, Le
Diable promu Dieu - Essai sur le Yezidisme, Constantinople 1910,
Jeune Turc matbaas, s. 23-25.
25. Kr. Djelal Noury, a.g.e., s. 24-25; M. Mokri, LEsotrisme Kurde, s.
124.
26. Zara blgesi erefiye kynden Seyyid ah smail Dedenin azmdan,
ayra kyden Sanem adl kadna sylerken iittim. Sanem, sarah idi;
ylanlar, kpekler ve baka acayip ekillere girmi ruhlar ve cinlo'
gryordu.
27. Kr. Ivanow, a.g.e., s. 33-41.
28. Kr. R. Lescot, a.g.e., s. 69-70; Djelal Noury, a.g.e., s. 36.
29. mranl blgesi Ark kynde oturan birinden iitildi
30. Yezla: iin. Bak. R. Lescot, a.g.e., s. 83-84; Djell Noury, a.g.e., s. 44;
 Klaus E. Mller, a.g.e., s. 196-197; Ehl-i Hakklar iin. Bak. M. Mokri,
LEsotrisme Kurde, s. 164; B. Nikitine, Les Kurdes, Paris 1956, s.
109; Ivanow, a.g.e., s. 40-41; Alev-Bdctaler zerine: John K. Birge,
The Bektashi Order o f Dervishes, Londres 1937, s. 182, not. 3; J.-P.
Roux, Les Traditions des Nomades de la Turquie Mridionale, Paris
1970, s. 324-325; Peter J. Bumke, Kzlba-Kurden in Dersim, s. 354;
ayrca Kzdba Problemi adl yazmz.
31. Kr. Alev detleri zerirte notlar: Baz Orta Anadolu kutlamalar
dolaysyla, adl makalemiz; Yezdler iin Bak.: R. Lescot, a.g.e., s. 71;
ve T.F. Aristova, Kurdy Zakavkazja, Moscou 1966, s. 174-1977.
32. Bu blge zerine T.F. Aristovann Kurdy Zakavkaja adl eserinde
mhim bilgiler bulunmaktadr.
33. Yezdlerle dorudan doruya temas kuramadmz iin, not. 18 ve
24te sz edilen eserlerden yararlandk.
34. Krj. V. Minorsky, Jihan-shah Qara-qoyuru and his Poetry, BSOAS,
1954, XVI, 2, 273-276; The Poetry o f Shah Ismail I, BSOAS, X, 1939-
1942, s. 1007a-1008a.
35. Kr. Fuad Kprl, Influence du Chamanisme Turco-Mongol sur les
ordres Mystique Musulmans, Mmoires de l'Institut de Turcologie de
Universit di Stamboul, yeni seri I, Istanbul 1929; Trk Edebiyatnda
llkMutasavvflar, Ankara 1966 (ikinci bask).
36. Bu cin (dmone) konusunda Bak.: Emile Benveniste, Le Dieu Ohrmazd
et le Dmon Albast, Journal Asiatique, CCVLVIII, 1%0, fasikl 1, s.
65-74.
37. Kr. Louis Bazin, Les Calendriers Turcs anciens et mdivaux., Paris
1974, s. 174, 183, 244-245; J.-P. Roux, LaMort chez Les Peuples Altai-
ques anciens et mdivaux, Paris 1963, s. 157.
38. Bak. not 31 de adi geen yazmz.
39. Kr. Vilyetnme, s. 18-19: Hac Bekta, gvercine dnerek Soluca-
karayke (bugnk Hacbekta) varr; Hac Dorul, bir ahin olur ona
doru uar.
40. Kr. Vilyetnme, s. 14-15. Ku metamorfozu konusunda Bak.: Fuat
K t l , llkMutasavvflar, s. 26.
41. Bak.: not44.
42. Bu nefes. Ak Dimnindir ve kendisinden alnmtr.
43. Bak. not 29 ve metin.
44. Kr. M. Granet, Danses et lgendes de la Chine ancienne, Paris 1926, 2
cilt, I, s. 222, 314; U, s. 504, 525, 526; Max Kaltenmark, Le Lie-Sien
tchouan, Pkin 1953, s. 23, not. 1. Bu kaynaklar bize, meslektamz ve
dostumuz M. Yves Hervouet tarafndan iletildi; kendisine minnet-
tarlmiz ifade etmek isteriz.
45. Kr. Faruk Smer, Anadolu da Moollar, Seluklu Aratrmalar Der
gisi, I, Ankara 1970, s. 144-145; Ouzlar, Ankara 1967, s. 21-22.
46. Kr. Divan Lgat-it Trk, Besim Atalay evirisi, Ankara 1939, I, s.
36, satr 12; s. 454, satr 3,12; H, s. 3, satr 18; s. 280, satr 12-19.
47. Mevlnnn Trke iirleri Mecdut Mansurolu tarafindan yaynland;
Mevln Celleddin Rumide Trke beyit ve ibareler, TDAY, Belle
ten, 1954. Biz brahim TatarITnn antolojisinden yararlandk; Eski Trk
Edebiyat, metinler, Sofya 1973 (Nauka i Izkustvo), s. 35.
48. Alessio Bombaci, Histoire de la Littrature Turque, Franszca evirisi,
Paris 1968, s. 15-16.
49. Kr. W. Barthold, Histoire des Turcs dAsie Centrale, Paris 1945
(Franszca adaptasyonu; Mme Donskis), s. 38-40, 4246; Trke evirisi;
K.Y. Kopraman-A.l. Aka, W. Barthold, Orta Asya Trk tarihi
hakkndaki dersleri, Ankara 1975, s. 19-20, 63-65, 69-75 vd., 123-124.
50. Kr. hsan Mesut Erien-Kemal Samancgil, Hac Bekta Veli -
Bektalik ve Alevlik Tarihi, stanbul 1966, s. 57; Hasan Glsan, Pir
Hac Bekta Veli ve Alev-Bektaliin esaslar, stanbul 1975, s. 37.
51. Kr. J.-P. Migne, Patrologiae Latinae, XXXII, Paris 1961, col. 1309-
1384, blm XI-XVIII; Alfred Adam, Texte zum Manichaismus, Ber
lin 1969, s. 61-62 (Augustin ber die drei Signacula); Peter J. Bumke,
a.g.e., s. 539. St. Augustinin, Mani dinlilere kar eseri ile
Bektaliin yasa arasmdaki ilgiye dikkatimi ektii iin, M. Peter
Bumkeye teekkr ederim.
52. Kr. J-P. Asmussen, XUASTVANIFT - Studies in Manichaeism, Copen
hagen 1965, s. 16, 175, 179, 199, 230, 236; S. E. Malov, Pamjatrki
drevne - tjurkskoj pismennosti, (Izd. Akad. Nauk SSSR), Moscou-
Lningrad 1951 (uastvanifi, s. 108-130), s. 118, 112 (satr 87-88); H.
Ch. Puech, Le Marchisme, Paris 1949, s. 89-90, 190 (not 385).
53. Kr. W. Barthold, Histoire des Turcs dAsie Centrale, s. 40.
54. Divan Lgat-it Trk, I, s. 411, satr 23; Baag.
55. Kr. W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersleri, s. 123;
Malov, a.g.e., s. 119, satr 130; Drevne-tjurkskij Slovar (Izd. Akad.
Nauk SSR), Leningrad 1969, s. 76, Baag maddesi.
56. Her ikisi de slm gnosedan domu olan, ilik ve sflik arasndaki
sk ilikiler iin Bak.; Seyyed Hossein Nasr, Le Shisme et le Soufis
me: leurs relations principielles et historiques, Le S h t isme Immite
(Colloque de Strasbourg; 6-9 mays 1968), Paris 1970, s. 215-233; s.
230da, yazar, Bektaler tarikati iinde, sflik ve iliin sk balarna
deiniyor.
57. Nitekim bylece her zorba, Yezdin ve her ehit, mam Hseynin veya
XVI. yzylda aslarak len Kzlba air ve kahraman Pir Sultan
 Abdaln yeniden bedenlemesi (rincarnation) olacaktr.
58. John K. Birge, The Bektashi Order o f Dervishes, Londres 1937; F. W.
Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans, Oxford 1929, 2
cilt; Speros Vryonnis, The Decline o f Medieval Hellenism in Asia
Minor and the Process ofislamization from the Eleventh through the Fif-
teenth Century, Berkeley-Los Angeles-London 1971 (University of Ca
lifornia Press); Klaus E. Mller, a.g.e.
59. Bu bilhassa, Birgenin grdr; a.g.e., s. 216.
60. Bak.: Ivanow, a.g.e., s. 48-57.
 vn
BULGARSTANDA DELORMAN KIZILBA
TOPLULUU

Burada kaleme alnm bulunan aratnna, 1983 yaznda,

mteveffa meslektam Bistra Cvetkova tarafindan bu lkedeki
Kzlba cemaatini incelememe imkn vennek zere oktan
beri. hazrlanm bulunan bir Bulgaristan gezisi srasnda
yapld. Ayn yerlere 1985 Hazirannda yeniden dndm, fakat
durum ok deimiti ve konutuklanm suskunlamlard.
Baladm aratnnalar, arzu etmi olduum gibi derin
letiremedim. Durumun ne zaman daha iyi olacan da bilme
diimden, gecikmeden ilk gezimin sonularn yaynlamaya
karar verdim. Bana yardmc olan ve iimde bir dostluk ve
minnet duygusu sakladm insanlann adlarm gizlemek zo
runda kaldm.
Bulgaristanda resm olarak kabul edilmi 90.000 kadar
Kzlba vardr, fakat say daha da mhim grnyor; nk
ou Kzlba olduunu itiraf etmemektedir. Bu Kzlbalann
inanlan Trkiye Alevflerininkilerden faikl deildir. Ancak,
Haa Bektaa verdikleri yer dolaysyla baz farkllklar
vardr. Tarih bir deyim olan Kzlba szc, bu cemaat d
(htrodoxe) topluluklar belirtmek iin uygun tek ad-
landnnadr. Fakat Anadoluda, bir s zmdk anlamna
gelen Kzlba szc, yklenmi olduu aalayc anlam
dolaysyla olduka yakn bir dnemde yerini Alevye
brakm bulunmaktadr.
Burada nce, bir Deliorman blgesi Kzlba olan
kaynamn ve rehberimin beni bilgilendirdii ekliyle Bulga
ristan Kzlbalarnn corafi yaylma blgesini izeceim.
Kaynam 58 ya dolaylarnda bir erkekti. Bir zkir'in -
Anadolu'da k-ozan-o^n idi ve genliinde yl boyunca,
daha sonra kz ile evlendii bir baba'nn mlib'i olmutu.
Demek, onlan artk izlemiyor olsa da, Kzlbalarn det ve
inanlarm ok iyi bilen biri idi.
Kzlbalarn yaylma blgesi, Romanyada Babadadan
balayarak btn Karadeniz kysnca uzanr. Kuzey-douda
Silistreyi, Dobruu (bugnk Tolbuhin); Kubrat (Balk) ve
Razgrad, Ruse (Rusuk), Targovite (Cuma), Sliven (Islimi-
ye), Yambol, Otman Baba tekke'sinin bulunduu Haskova
(Hasky), Krcali ile, Rodop dalarna ve Balkanlarn en
byk Kzlba merkezi olan nl Kzl Deli tekkesinin bulun
duu Yunanistanda Didymotikona kadar, Deliorman
Blgesini iine alr. Deliomianda Razgrada 17 km.
uzaklkta, sperih yaknnda, yolculuumun son noktas olan
Zavet tepesindeki Demir Baba; Haskova blgesinde bulunan
Otman Baba ve Dimetoka (Didymotique) dolayndaki Kzl
Deli Sultan, en byk dergh imi. Fakat, Karadeniz
zerinde, Vamamn kuzeyinde, Alberia yaknndaki Bato-
vada, bugnk Obroitede, halen ziyaret edilen ve eski bir
Bekta tekkesi olan Akyazll Baba dergh gibi, bakalar da
vardr. Ziyaret ettiimde, velnin mezar zerinde ve eski
Meydan evfnin^ yanndaki yal dut aacnn stnde, henz
yeni erimi mum kalntlar vard ve hl yaayan eski bir
inann (culte) tanklan olan kurdele ve bez paralan
balanmt. Bunlardan biri de, Targovitedeki (Cuma) Kz
Ana tekkesidir ve ok iyi korunmu olduu grlmektedir.
Buna karlk, Yunanistanda, Ksantideki, Kzl Deli
derghndan iz kalmad halde, rehberime gre orada hl
faal bir Kzlba merkezi olmak gerekir.
Fakat ben, bilhassa Deliorman ziyaret ettiim ve o
yrede kaldm iin, yzyln balangcndaki grn, Bul
gar yazar van Vasovun bir tasvirinden alarak bu blgeyi an
latacam. Tasvir, yazann, Deliormanda Bir Macera adl
hikyesinde gemektedir;
Kahramanmzn dolamaya mecbur olduu Deliorman,
Bulgaristann en ormanlk, en az gidilen ve en az bilinen bir
ksmdr. Buras, Bulgaristanda Silistra, Razgrat, umnu,
Dobri ve Dobruca hududunu iine alan geni bir sahadr.
Hafif anzal Deliorman vadisini, brtlenler, fundalklar ve
allklardan veya ulu meeliklerden ibaret geni ve sk orman
lar, her istikamete uzanan yksek tepeler kaplar. Onlarn
arasnda mnbit vadiler vardr. Orman ilerinde tarlalar ve
zmrt ayrlar bulunur. Buralarda birbirine sokulmu
kylerde Kzlba Trkler yaar. ri, salam yapl, emeksever,
iptidai detli fanatik insanlardr...
Deliormann iine giren bir yolcu, onun daha yabani, or
manlarnn daha sk ve daha ssz olduunu grr. -drt
metre yksekliindeki yeil fundalklar, almaz bir duvar gibi
iki taraftan yolu keser ve saatlerce yolcunun gzlerinden ufku
gizler. ok defa bir ykseklikten bakld zaman, gzler
nne usuz bucaksz bir vadi serilir. Kara ile semann
birletii yere kadar yeil bir manzara grnr. Oynak bir de
nizin dalgalarn andran saysz vadiler ve yeil ormanlarla
kapl tepeler uzanp gider. Baz allk tepeler ardnda ya
bodur bir minare veya gze grnmez bacalardan ykselen
dumanlar gze arpar. Bunlar, ormana gizlenmi bir Trk
kynn almetleridir. Fundalklann, fndklklarn,
grgeniiklerin yan sra seyrelmi mee ormanlar uzanr. Yap
raklar arasnda bir sr ku tr. Grnmez blbller akrak
sesleriyle ilkbahar arklar sylerler. Ormann derinliklerinde
guguk kuunun t iitilir. Bu nlatc, ac ve karasevdal
sesler, sszln melankolisini artnr.
Ne yazk ki, bu yeil, mnbit ve harikulde yerleri tabiat
gayet kymetli bir hediyeden mahrum etmitir: Su yoktur...
Yolu daima kesen vadiler susuzdur. Onlar hibir nnak can-
landnnaz. Yolcu gnlerce gider ve susuzluunu gidennek
iin bir kaynan rltsn veya vadiler arasnda akan suyun
neeli altsn bo yere duymaya alr. Ahali, kendini ve
hayvanlarn sulamak iin ukurlara toplad yamur
sularndan istifade etmek zorunda kalr. Yolcu, her kyn
kenarnda bu gibi su kuyularna rastlar. Bunlar, meyilli vadi-
cikierde meydana getirilmi, alt taraflarna yksek bentler
ekilmitir. Yamur sulan buraya akarak gl meydana getirir.
Ky, su ihtiyacn bunlardan giderir. ok gemeden bu gl
kuraktan ve her gnk yakc scaklardan azalr; bulank ve
amurlu bir bataklk halini alr. Burada gkyz de bulank ve
amurlu grnr.
Bu ssz tenha yerde, yeillikler arasnda yolculuk yap
mak bir Bulgar iin hi de ho bir ey deildir, Skc bir
sszlk, sertlik, yabanclk hisseder. Ona, Delionnanm ad bile
uursuz gelir. O, Tkiye zamannda Bulgarlar iin tehlikeyle
dolu bu ormanlara asrlarca ayak baslmadn hatrlar.
tvan Vasov, Deliormanda Macera, V. blm,
Trke eviri, s. 169, s. 169-171.
tte, yzyln banda bir Bulgarn bu blgelere bak.
imdi ok ey deiti. Onnan, hemen hemen yok oldu. Ancak
birka kalnt gze arpmaktadr. Fakat, Kzlba Trk kyler
birbirlerine gittike sokulmulardr. nsanlar artk iptidai
deillerdir ve yle grnyor ki, hibir zaman da kat
dnceli olmamlardr: nk, bu cemaat d (htrodoxe)
slm topluluklarnn ayrc niteliklerinden biri de, tadklar
hogr dncesidir. Ancak, susuzluk Delionnann ana
eksiidir. Evliya elebi, seyahatnmesinde, bu blgenin su
suzluunu ve kurakhn belirtmeden gemez. Kaldm
kylerde, yamur sularyla olumu glckler grebildim.
amur ve tortu bulunmamakla birliide, insanlar akar sudan
mahrumdular. Yazn scak gnlerinde. Demir Baba tekkesi
vakf olan emeye su aramaya gittiimizde, iilebilir herhan
gi bir su kuyusuna rastlamadk. eme ise asla kurumuyordu.
Bu, velnin kerametlerindendi.
imdi, gzme en ok arpan ve bu Kzlbalar Anadolu
Aleverinden ayran husus zerine arlk vererek; kaldm
Kzlba kyleri tasvir edeceim.
Razgrad yaknndaki iki kyde; birok gnler geirdiim,
gnmzde Sevar ad verilmi olan Cferler ile, Madrevo ad
verilmi olan Nesm Mahallesi kylerinde kaldm. Madrevo
ky tamamen Kzlbatr. Nfusu 2000dir. Cferler ya da
Sevar, 3300 nfusludur. Bu ky, aradan geen bir yolla ikiye
blnmtr, ki bir yanda hepsi Mslman^ 1300 nfus
yaamaktadr. Kzlbalar bunlara Trk derler; fakat onlara
gre Trk szc Snn anlamdadr. Kyn bu yanmda.
Ramazan ayna rastladndan, kaldm gnler sresince
klandrlan zarif, kk bir cami vardr. nsanlar oruca ria
yet etmekte ve muhtemel olarak camiye dzenli gitmektedir
ler. Ancak, o zamandan beri ok ey deimi olmaldr.
Kyn br yannda, kendileri bu blgelere uzun zamandan
beri yerlemi gerek Trkler olduklar halde, Trk adn
verdikleri nfusla kanmayan 2000 Kzlba yaamaktayd,
muhtemeldir ki, halen de yaamaktadr. Trklerin Dobruca
iline ilk yerlemelerinin. San Saltukun ynlendirmesi ile^
1263 yllarnda ve Seluklular dneminde olduunu biliyoruz.
Bu blge XV. yzyl balarnda eyh Bedreddin ayaklan
masnn merkezlerinden biriydi. kpaazde ve Neri tarihle
ri, bize. eyh Bedreddinin, Trkler tarafndan verilen eski ad
Aa Denizi olan Deliormana yerletiini, birok taraftarnn
bulunduunu bildirlyor."^ Yre, her zaman bir cemaat diiliin
(htrodoxie) merkezi idi. Evliya elebi, Dobrucada ziyaret
ettii Bekta tekkelerini sralyor ve Deliormanda, Kk
lhanlarda, Mustafa Baba Bekta tekkesini ziyaret etmi
olduunu ifade ediyor. Kuzey-dou Bulgaristan Trkesini in
celeyen Tadeusz Kowalski^, Dobruca ve Delionnan Trkesi
azlarnda (parler), birbirini izleyen ve ilk ikisi OsmanlIlarn
geliinden nceki bir dneme kan, ncs Osmanl
dneminde Trkelemi elerle Trk feodal topuluklara ait
bulunan tabakann var olduunu fark ediyor. Kzlbalar,
yzyllar boyunca birok Kzlba ayaklanmalarndan sa ka
lanlarn gelip katldklar, ilk iki tabakaya ait grnyorlar.
Kzlbalar ve Trkler, Trke konuurlar. ocuklar,
Bulgarcay okula gittiklerinde, yani yedi yalarndan sonra
renirler, tki topluluk birbirlerinden kz alp vennezler.
Bulgaristan Kzlbalannn inanlar Tkiye Alevlerinin-
kinden farkl deildir; Alinin tannsallna inanr, Oniki
tmama ve Kerbel ehitlerine din bir sayg gsterirler.
Silik cilas altnda bir gne inannn (culte) kalnts
apak grnr durur.
Kzlba topluluun yaplan, aa yukar Anadolu
Alevflerininkiyle ayndr; Her kyde bir Baba vardr.
Bahalarn stnde, her ky ylda bir kez ziyaret eden,
Alevlerin D ede'\tnnt denk, bir Bababa bulunur. Ancak u
farkla ki, dedenin Seyyid olmas, yani slk zincirinin Aliye
ulamas gerektii halde, Bababa seyyid deildir. Alevler,
Dede olmadka yin-i Cem yapmadklar halde -bunun
snn. Dede nin ziyaretiyle en az ylda bir kez yaplmasdr-
Delionnan kylerinde, Kasmdan Maysa kadar, haftada iki
kez yin-i Cem vardr. Yazn, Anadoluda olduu gibi tarla
ileri dolaysyla Cem yaplmaz. yin-i Cem, kendisine bir, iki
ya da zkir'in (k-ozan) katlmasyla Baba tarafndan
ynetilir. Zkirler saz alar, deyiler okurlar. Bulunanlar,
ayaa kalkarak zkir't katlabilirler. Deyilere, kadnlar daha
sk katlrlar.
Balca bayramla^,^ Maysta. Saint Georgesun karl^
olan Hzr tyas Bayram'.x. Bu bayram, tarla ilerinin
baladn ve dolaysyla yin-i Cem dneminin sona
erdiini gsterir. 8 Kasmda, yine Hristiyan kaynakl, Saint-
bimitrinin karl olan bayramsa yin-i Cemlerin
baladn gsterir. Hzr lyas Bayramndan nce_ de, o da
Hristiyan kkenli, ate zerinden atlanarak kutlanan ve
Kfirler Perembesi denen bir bayram daha vardr.
Hzr lyas Bayram, -Trkiyede Hdrellez-, ne Dou
Anadoluda, ne de Orta Anadoluda kutlanr. Bu blgelerde,
ubat aynda eski ubat Kutlanalan (Calendes) gnlerine rast
layan ve Oniki Hayvanl takvimlerine gre Trklerin eski
Yeni Yl ile karlatnlabilecek olan bir bayram vardr ki,
ran Azerbaycanndaki Ehl-i Hakklarda da kutlanmaktadr.^
Bu bayram, mays aynda Trkiyenin baz bl^lerinde de
bilinen Hdrellez ile kantrmamaldr. Bu yl; Seyitgazi
yaknnda, caattin Vel Trbesinde 5 mays 6 maysa
balayan gecede bu bayramn kutlannda bulundum.
caattin Vel Sultan tekkesinin Dedesine gre, Deli^Orman
Kzlbalar ve Trakya Alevler i de bu Ocal:tandrIar:.10 Mera-
simde birok Bulgar gmeni bulunmaktayd.
imdi de ilki topluluun biimlenii, ikiiKisi Cemle ilgi
li, gzme arpan iki noktaya deineceim.
Bulgaristan gmenleri iki srek, yani iki kola aynlrlar:
Hac Bekta Velye bal bulunan ve aramba, bazen de
perembe akamlan toplandklar iin arambal denen
Bektaler, pazartesi akamlan toplanmalar dolaysyla pazar
tesin ad verilen Babaler. Babaer arasnda bulundum. Onlar
ca Hac Bekta, ikinci derecede bir veldir. Niyaz ve
e/cilerinde Hac Bektadan ok. Demir Baba, Kzl Deli, ya
da San Saltuku anarlar. Delionnanda meded umulan vel,
Isperih ve Kubrat arasndaki Zavet tepesinde tekke'si bulunan
Demir Bahadr. Bu tekke, eski bir Trakya tapnann yeri
stne kurulmutur.^^ Dipsiz Gl ad verilmi, derin bir vadi
de bulunan tekkenin yaknnda, velnin pene atarak kayadan
su fkrtt kutsal bir eme vardr. Gelenee gre. Demir
Baba, Silistreden onunla birlikte gelmi, bir eyh Bedreddin
taraftan idi. Bedreddinin yenilgisinden sonra, Demir Baba da,
bir mnzevi yaam srd Dipsiz Glne ekilmiti.
Babaler, gelenekte, 1239-1240 yllarnda Anadoluyu sar
san, Babaler ayaklanmasna balanrlar. kpaazdenin
anlatna gre. Hac Bekta ve kardei Minta, ayaklanmann
balarndan biri olan Baba lyas- Horasannin taraftar-
larndandlar. Minta, ayaklanmann bastrln izleyen byk
kymda ld. Bekta kurtuldu ve bir mnzev yaam
srecei Soluca Kara yke, bugnk Hacbektaa
ekildi. kpaazdenin dedesi ve Baba lyas- Hora-
sannin yaamnn menkabe slbuyla anlatm olan bir
menkbnme*nin yazan Elvan elebi, Hac Bekta, Baba
Ilyasn mridleri ve taraftarlar arasnda anmaktadr.^^ Demir
Baba ile Hac Bektan yaamlan arasnda; her ikisinin de
ayaklanmann balarndan birinin taraftan olmalar, her ikisi
nin de bir kymdan kurtulmu bulunmalan, her ikisinin de ke
rametler gstererek mnzev bir yaam srecekleri bir yreye
ekilmeleri ve her ikisinin de, bir su kayna bulma kerameti
nin bulunmas gibi, baz yaknlklar grlmektedir.
eyh Bedreddinin, Silistre ve Deliormanda bulun
duunu, OsmanlI tarihileri dorulamaktadr. Orada birok ta
raftar toplam olacaktr. Ansna, Deliormanda ve btn
blgede sayg gsterilir. ld saylan gnde, Kzlbalar,
Serez arsnda plak olarak aslm olmas dolaysyla, r
yanlar semah (plaklarn semah) adn verdikleri bir semah
yaparlar. Ayn ryanlar semah'nny Karsta, bilhassa
Sankamta yaplmakta olduunu sonradan rodim 14
Babailerin Hac Bektaa kar olmalar, bu velyi, Bulga
ristanda ok ac bir an brakm olan Devirme ve
Yenierilerle birletiren ba dolaysyladr.
Gze arpan nokta; bu Kzlbalarn Hac Bekta* a bal
olmadan, onun dnda var olular ve Baba ayaklanmasnn
ya da ksaca Babaflerin ansnda birlemi olmalardr.
Kzlbalarn iinden ktklar cemaat d evre ile eyh Bed-
reddin arasndaki iliki, daha nce belirtildi; onun ayn
ekilde, Delionnana snm eski Babalerle de ilikileri
olduu dnlebilir.^^ Fakat her iki halde de, henz ancak
varsaym sz konusudur. Bununla birlikte, bir Demir Baba
viiyetnmesi vardr. Biri Bedri Noyanda, br caattin
Vel Dedesi Nevzat Demirtada bir kopyas bulunmaktadr.
Eski ve ksa bir metin sz konusudur. Bu metnin bir an nce
incelenmesi temenni edilir. nk bizi. eyh Bedreddin ve
onun Trk cemaat d (htrodoxe) evrelerle ilikileri
zerine yeni bilgilere gtrebilecektir?^
Dikkatimi eken ikinci nokta, yin-i Cemin, katlm
olduum Anadolu merasimlerinden farkl oluudur. Ancak, bu
fakllklar yalnz Delionnana has deildir. Baka blgelerde,
bilhassa Elmal dolay Tahtaclarnda da grlr.
yin-i Ceme, Anadoluda olduu gibi yalnz evli iftler
katlabilir. Bununla birlikte, dullar, bilhassa belli bir yatan
sonra kabul edilmektedir. Fakat, Orta Anadoludaki detlerin
tersine, Deliormanda Cem sresince alkoll iki kullanlr.
Merasimin banda, Anadoluda da bulunan ve grmek ad
verilen bir tren vardr, fakat asl niteliini yitirmi olarak:
Anadoluda katlanlar, karlkl el perek selmlarlar. De-
liomanda, meydana girerken, cinsiyet ayrmadan kez ku
caklaarak selmlalr. Bir kadn olan ve kocasnn da kendi
sine yardm ettii Saki (iki datan), kk bir kadeh olan
Dolu'yu Ceme katlanlara sunarken, her biriyle kucaklar.
nc Do/da btn kadnlar kalkar, Bahann nne gider
eilir, onunla ve btn erkek yelerle kucaklarlar. Elmal
Tahtaclarnda, kaynam, bu detlerin aynen kendilerinde de
bulunduunu, fakat yalnz Dolu alndn sledi; bana,
Doluyu lyoruz dedi.^^ Deliormandaki Cemde, bu, her
niyazdan sonra, her nefesten sonra, airin adnn getii anda,
 1R
btn merasim boyunca tekrarlanr. Bununla birlikte,
boalan kadehlere ramen, -kklkleri gerektir--, edeb
dna en ufak bir sapma grmedim. Trkiyenin br
blgelerinde, phesiz Tahtaclarda ve muhtemel olarak
Trakyada da -nk caattin Vel Dedesi, Trakya Alevleri
ile Delioman Kzlbalannn bulunduu Ocak'd. bal olduk
larn bize bildinniti-, var olan bu ayrntlar dnda, Cemin
yry, grdm bakaca merasimlerden farkl deildir:
Ayn nefesler okunur, ayn semahlr yaplr, Alinin ve Ker-
bel ehitlerinin adlarnn geiinde ayn heyecan yaanr.
Dikkatimi en fazla eken nokta, bu blgelerde hl ok
canl, bu cemaat d (htrodoxe) topluluklarn Hac Bektaa
bal olmakszn var olabildiklerinin ortaya kdr. Bunlar,
muhtemel olarak, Hac Bektatan nce mevcuttular.
Babalerin bu hl canl ans, Bektaliin slm ncesi Trk
gelenek ve inanlara henz ok yakn bulunan XIII. yzyl
Baba inanlarnn bir devam olduu hipotezimizi
dorulamaktadr. Sonradan, Hac Bektaa verilen stn
mevki, muhtemel olarak onun, Osmanl sultanlarla ok sk
ilikilerinden gelecektir. Nihayet, eyh Bedreddine hl du
yulan sayg da, onun hareketinin, Anadoluda XIII. yzyldan
beri mevcut bulunan cemaat d (htrodoxe) hareketlere ya
banc olmadn kantlamaktadr.
Gzme arpan ikinci husus. Cem srasnda alkoll
ikilerin kullanlmas ve grmek ad verilen det oldu. Bu
deti biliyordum. Fakat ona tam anlamn veremiyordum. De
yimin daha ak bir anlam olabilirdi. Bu detlerin,
Kzlbalarla ilgili tarih belgelerde de bulunan, belli amal,
hatta karalayc hikyelerin kayna olduunda phe
kalmyor. Onlar, slmn nfuzu ve basklarn etkisi altnda,
Anadolunun birok blgesinde silinip gittiler; fakat Balkan
larda, bilhassa Deliorman gibi uzak, Deliorman gibi eriilmesi
etin bir yerde ayakta kaldlar.
 NOTLAR

1. Dervilerin toplant yeri.

2. Rakamlar, bilhassa snn Mslman blgede deiebilir.
3. Bu problem birka kez incelendi. Eh aynntl olanlar: Paul Wittek,
Yaztjtoghlu on the Christian Turks o f the Dobruja, BSOAS, 1952,
XIV/3 s. 639-668; ve, Aurel Decei, Le Problme de la Colonisation des
Turcs Seldjoucides dans la Dobrogea au XIII me siecle. Tarih
Aratrmalar Dergisi, cilt VI, no. 10-11, 1968 (Ankara niversitesi
Basmevi, 1972), s. 86-111.
4. kpaazde, Tevrih-i l-i Osman, Trk Tarihleri, I, iftiolu N.
Atsz, stanbul 1949, s. 153-154; Neri, Kitb- Cihan-Nm, Faik
Reit Unat ve Mehmed A. Kymen yayn, II, Ankara 1957 (T.T.K.), s.
543-547.
5. Tadeusz Kowalski, Les Turcs et la langue turque de la Bulgarie du
nord-est, Mmoires de la Commission Orientaliste de LAcadmie Po
lonaise, No. 16, Cracovie 1933.
6. a.g.e.,s. 27.
7. Sadd-dnin Tc-t-tevrihin& (II, Istanbul 1280, s. 181) gnderme
yapan Faruk Smere gre, ah Kulu ayaklanmasndan sonra 1511de, II.
Bayezid, bakaldran Kzlbalar, Teke ve Hami d sancaklarndan alarak
Mora ve Trakyaya srmt; Kr. Ouzlar, Ankara 1967, s. 169.
8. Kr. Alev detleri zerine notlar: Bazt Orta Anadolu kutlamaian
dolaytstyla konulu aratrmamz.
9. Bunu 1990da yazdm.
10. Aile, soy-sop. Alevlerde Ocak, bir Dede'nin slk yoluyla eceresini
ifade eder. Bu ecere, Aliye kadar kmaldr. nk Dede Seyyid
olmak, yani Aliden gelmek zorundadr. Kr. Abdlbk Glpnarl,
Tasavvufdan dilimize geen deyimler ve ataszleri, stanbul 1977, s.
262-263.
11. Stojan Stojanov, Kompleksmte izsledvanija v Kyzyibaskija Manastr
Demir Baba, Sborruk istoriceskimateriali, Razgrad 1984, s. 43-53.
12. kpaazde, Tevrih-i Al- Osman, l yayn, stanbul 1332, s. 204-
205; a.g.e., Osmafdt TarihleriI, s. 237-238.
13. Elvan elebi, Menktbul-kudsiyye f Mennsibil-nsiyye, smail E.
Ernsal ve A. Yaar Ocak yayn, stanbul 1984, s- 169, msra: 1994-
1995.
14. Bu bilgi bana, bugn La Hayede bulunan, bu semaha katlm, aslen
Karsl bir Dede tarafndan verildi. Semaha katlanlar tamamen plak
deillerdir. Erkekler bir petemal sannrlar; kadnlar ok ince, omuzu ve
bir kolu plak brakan uzun bir gmlek giyerler.
15. Kr. /. A., Bedreddin Simv maddesi, (M. erefeddn Yaltkayamn
makalesi).
16. A. Yaar Ocak, Bedri Noyan nshasn grm bulunuyor. Bana, metnin
ksa olduunu ve eski grndn syleyen odur. caattin Velyi zi
yaretim srasnda, Nevzat Demirta bunu dorulad. Yaar Ocakn met
nin bir fotokopisini elde etmeyi baarmasn hararetle mit ediyoruz.
17. 9 Mays ,199Oda, Elmal yaknnda Abdal Musa trbesini ziyaretim
srasnda, Tahtac kaynama yin-i Cemin yapln sordum. Kendile
rinde, kez olarak snrlandrlm dolu kullanldn dorulad.
18. Dolulan saymay dnmedim. Belki (Oniki mamn erefine) on
ikide kalnyordu.
 ANADOLU SFLNN ORTA ASYA
KKENLER

Anadolu silii, geni bir tasavvuf tarikatler yelpazesini

kapsayan zengin bir aratmna alan oluturmaktadr. Bu ince
leme, bu geni alanda, okumu snflarn bilgince sfiine
deinmeden, -kkenleri Ahmed Yesev gelenei ile olduu
kadar,^ slm ncesi amanc kalntlann veya Uygur Bud-
haclnn anlan yoluyla da Orta Asyaya uzanmakta olan-
halk sflii ile snrlanacaktr.
Birok bilim adam, Trk nfus arasnda slm yayan f0
ya da baba'\d.nn, slm ncesi gelenek ve kavraylar uzun
sre koruduklann kabul etmektedir. Fuat Kprl ise bunu
ak olarak gzler nne senni bulunmaktad?
Nitekim, Anadolunun ger ve krsal nfusu arasna
yaylm bulunan ekli ile slm, bu sebeple her zaman,
arkaik bir nitelii koruya gelmiti. Kr ve oba nfusu, eski
inanlara ve onlarn dede veya baba, eski kam-ozan*\mn
devamndan bakas olmayan temsilcilerine kendilerini
balayan ba kesmiyorlard. mm ve btl inanlarla beslen
mi halk, medrese'mn din ve kltr etkinliklerini almaya hazr
bulunmadndan, yaamn Orta Asya gelenek ve
greneklerine gre srdrmekteydi.
Aynca bu ba hi kesildi mi ki? Keyfi bir biimde Alev
ad verilmi olanlarn gelenek ve grenekleri incelendiinde,
bundan phe duyulabilecektir. Zamana meydan okurcasna,
eski detler hl yaamaktadr. Mesela, cenaze trenleri...
lm hangi zamanda gelmi olursa olsun, l, greneklerine
 gre gereken zamanda topraa verilmi olsa bile, tren, slm
ncesi Trk topluluklarn detlerine uygun biimde, ilkyaz
balarnda yeniden yaplacaktr.^ Veya doumu izleyen ilk
gnlerde, anienin ve yeni doann yaamn tehdit eden,
insan yiyici cin (dmone anthropophage) Al inan."* Ya da
ubat ay sonuna doru, Hzr ad verilen Marco Polonun
anlatt Ak bayram karl ve inli takvime gre eski
Trklerin yeni yl olan bir bayramn kutlan.^ Bunlara,
Mahmud el-Kgarnin anlatt tarihe yakn bir det^,
eitli yorumlara frsat veren hiret Kardei ya da Musahip
deti^ de eklenebilir.
Fakat biz, Rum Seluklularnn 1239-1240da Babalerin
ayaklanmalan ile imparatorluklannn yapsnn sarsld
dnemlerine dnelim. Ayaklanmann balan, Baba Resul da
denen Baba shak ve tarihi kpaazdenin byk atas
Baba lyas*, eski kam-ozan'\2tx\n halefleri idiler. nanlar,
daha sonraki din izleyicileri eyh Cneyd ve eyh Haydar ta-
raftarlarnnkinden farkl deildi. Onlar gibi, Tannnn in
sanolu grnnde tecelli ettiine ve ruhun beden gne
(rincarnation) inanyorlard.^ Baba shaka. Baba Reslullah
deniyordu. Daha sonra. eyh Cneyd ve onun evlad da. an
i elerin katl ile kendilerinin. Tanrnm tecellisinin maz-
har olan Alinin yeniden bedenlemesi (rincarnation) olduk
larn syleyeceklerdir. Fakat hurda, her eyden nce bir
gne inannn (culte) kalntsn grmek gerekir;j\li, slm
bir cila altnda, bir gne tarmsallm, eski Trklerin Gk
TengrVsmi temsil etmektedir.*
Hac Bekta, Bektaler Tarikatine ad verilen vel,
Alinir Sim (Mystre) olarak grnr. Elinin ayasnda
Alinin iareti olan yeil ben vardr. Hatta, Alinin alnn nur-
landran bu iaret, parlak bir yldz gibi Haa Bektan
alnnda da parlamakta idi. Bunlar, Hac Bekta Veli
Vilyetnrne>>sirn balangcnda anlatlmaktadr.* *
 Anadoluda halk dini, balca Bektalik ve kmseyici
anlamda Alev ad verilen -Fuat Kprlnn yerinde bir
tanmlamas ile- Ky Bektaleri denebilecek olanlar
tarafndan temsil edile gelmitir}
Baka bir deyile Trk Halk slml, menkabe gele
neinin Ahmed Yesevye balad^^ Hac Bekta Velden
sorulacakr.
Tarih kiiliiyle, balca kaynamz olan kpa-
azdenin vekayi-nmesine gre Hac Bekta, Babailer hare
keti erevesi iine girer ve direniin balarndan biri olan
Baba lyas- Horasannin evresinde bulunanlardandr. Bu,
daha eski bir metin olan ve XIV. yzyln ilk yansnda Baba
lyasn torunlarndan, kpaazdenin byk dedesi Elvan
elebinin yazd menkabe slplu manzume Menkabe~i
Baba ys- Horsn de dorulanmaktadr^^. Demek
Bektaler Tarikatine adn venni olan velnin, din
grlerinin Babailerinkinden farkl olmadn dndrecek
sebeplerimiz vardr.
Bununla birlikte, Babailerin Seluklu ordularnca 1240
ylnda bozguna uratldklar dnem ile,> 1449da eyh
Cneydin din-siyas hareketinin balad dnem arasnda iki
yzyllk bir zaman gemitir. Ve bu halk dinine, -ne Babai
ler, ne de yenilgiden sonra Sol uca Kara ykde bir mnzevi
yaamna ekilen Hac Bekta dneminde var olan- d eler
(an i eler), bu zaman iinde kana gelmitir.
ranlI Kalender'ltv'v^^ bir Trk biimi olduu phesiz
bulunan Abdan- Rum^^ gibi cemaat d hareketlerin,
gelimemi Bektalik iindeki kanm olan bu eler
arasnda, Azerbaycanda vaz etmekte olan Fazlullah Asta-
rabdnin hurf dnceleri^^ ve Ah zanaat loncalar bulun
maktadr.
Safav propaganda srasnda yaylan i grler, halk
Bektalii zerine kendi cilasn vuracak; Alinin tanrsall
dncesi, Babaerde zaten var olan Tannann insanolu
grnnde tecellisi ve ruhun beden g (rincamation)
inanna kanlmaz olarak gelip katlacaktr. Dede, az veya
ok, slm bir grne brnm eski kam-ozan'lar olan
Baba shak veya Baba lyasta olduu gibi, yalnz tannsal ni
teliklere brnm olmakla kalmayacak, ayn zamanda
Tannann insanolu srelinde tecellisi olan Alinin, yeni bir
bedenlemesi (rincarnation) olacaktr.
Seluklu Anadolu, daha sonra Akkoyunlu Devletinde
olduu gibi, resm olarak Snn idi. phesiz bu, medrese
retimiyle biimlenmi, kltr ranl, Seluklular zaman
kent merkezlerinde oturanlar iin byle idi. Henz cahil, oba
ve kr nftsu iin ise durum baka idi.
XIV. yzylda Alanyaya geliinde, Rm beldesinde
kadnlann kapanmadklarn da not eden bn-i Battta,^^ Bu
lkede oturanlar Snndirler, fakat haha yerler.^ diye yaz
maktadr. Aktr ki, resmi olarak tamamen Mslman ve
Snn grlen halk, gerekte, gemite atalarnn yapt gibi,
dnyay btn doallyla yaamay srdryordu: Kadn
larn kapatmamay doal buluyorlar, aman dini merasimle
rinde balca kendinden geme arac olan haha kullanabili
yorlard.
kpaazde, Hac Bekta, byk atas Baba lyasa
balarken, slmn kurallarna tam olarak uymadn kabul et
mekle birlikte bir isyankr da saymyordu.^^ Vekayi-
nmesinin Sultan Byezid Han zamannda Erdebil Sflerinin
Rm beldesine nasl geldikleri ve sonras^ balkl
blmnde de onu, eyh Cneyd ve Haydara balamaktadr.
eyh Cneydden sz ederken ise hakknda, Sadreddin
Konevye, Bu eyh Cneydin maksad sflik deil (bu
eyh C r ^ d in murad sofuluk deil), o eriatden
sapmtr. dedirtiyor ve ona katlanlar arasnda Simavna
KadsH ^ldm , yani Bedreddinin olu ile taraftarlarn
anyor.^
 Bundan, kpaazdenin eserini yazd dnemde Ana
dolu halk slmlnn, s Safav eyhlerin propagandas ile
yaylan an i dncelerin aknna henz uramam olduu
sonucu karlabilir. Hac Bekta ad etrafnda belirginleen bu
halk dini, phesiz, aralanndan gelecein Kzl balarnn
kaca Babaterin inanlarna ok daha yaknd. Bu da, efsa
ne ve gelenein. Ha Bekta niin, ad ve retisi cemaat
dla (htrodoxie) hi bulamam olan Ahmed Yesevye
baladn aklamaktadr.^^
Mool istilas, Orta Asyadan doru, Mvernnehir ve
Hrezm kltr merkezlerini ykarak sel gibi boand zaman
derviler, Rm Seluklulan sultanlarnn korumasna
sndlar. Gerlerin izledii yol, Horasan ve Azerbaycan
zerinden gemekteydi. Horasan yolu ile gelenlere Horasan
erenleri deniyordu. Hac Bektaa, tpk Baba lyas gibi, Ho-
rasan lakab, bu sebeple verilmitir. Daha sonra gelenekleen
bu adlandnna, istila nnden kaan kitlelerin izledii yol
kadar, dervilerin zorlanm olduklar toplu kn anmsan
da olabilir.^ Bu derviler, Orta Aya ile Kk Asya arasnda
bir ba oluturan Ahmed Yesev inann (culte) da birlikte
getirdiler.^^ Bu ba, XX. yzyl balarnda, Trkistandan
gelen ziyaretiler Anadoluda Seyyid Gazi Bekta dergln
ziyaret ettiklerinde hl canl idi.^^ Gerekte Bektaler,
Ahmed Yesevnin manev miraslar olarak grnmek
tedirler. Fuat Kprlnn Hac Bektada Anadoluya
gm bir Yesev dervii ehresi grdn de burada belir
telim. Ona gre, Tarikat-i Bektiyye ve Tarikat-i Nak-
bendiyye, her iki tarikat da, Tarikat-i Yeseviyyeden domu
bulunmaktadr.^^
Hac Bektan lm tarihini tam olarak bilmiyoruz. Gele
nee gre 1270-1271 yllanna dorudur.^^ Fakat 1239-
1240da kardei Mintan ve onun. Baba iys- Horasannin
mridleri arasnda bulunduklarn, Mintan bu hareket
 . 31
srasnda ehadete erdiini blyomz. Horasandan Baba
tiyasla birlikte geldikleri ve Baba lyasn da Tarikat-i Yese-
viyyeden olduu dnlebilir. Fakat bu, bugnk durumuyla
henz kantlanmam bir varsaym olmaktan ileri gitmez.
imdi, Vilyetnmexm menkabev verilerini inceleye
lim: Hac Bekta, Horasanda, Niaburda domu olmaldr.
Nesebi, Sekizinci mam, Ali Er-Rzaya ve sonu olarak
Hseyn yolu ile Aliye kyordu. Ayn ekilde. Ahmed
Yesevnin nesebi de Muhammed el-Hanef yoluyla Aliye
ulamadayd.
Vilyetnneye gre, hocas Lokman Perende (Uan
Lokman), Ahmed Yesev mridlerindendi.^^ Abdlbaki
Glpnarl, Lokman Perende adn tayan kiiden sz et
mektedir. Biri 1048de len eyh Lokmn- Serahs; br
Hseyin Baykara zamannda yaam ve 1492-1493te
Hratta lmyle orada topraa verilmi bir eyhtir. kisi
arasnda, XIV. yzylda Erdebde yaam ve Safavler
ir6e'sine gmlm bulunan bir nc Lokman daha vardr
ki, kabri eyh Safyddin shakn (lm. 1334) olu eyh
Sadreddin Musa (1334-1392) tarafndan yaptnlmtr.^^ Bun
lardan birini semek gerekse, ben, Bektaeri Kzlbalara
balayan ba dolaysyla, sonuncuya eilim duyardm. Fakat
perende szc zerinde de duralm. Bu ad, ger
dervilerden, Kalenderiye tarikatine bal nl ems-i Teb-
riznin de lkab idi. Eflaki onun, b-ser p (szlk anlam;
basz ayaksz) uzaklklar ama gcnn bulunduunu, bu se
beple de kendisine ems-i perende (Uan ems) dendiini
bize bildiriyor.^"^ Bundan onun, ancak byk mutasavvf ve
vellerin ayrcal olan ubiquit, yani ayn anda ayn me
kanlarda grnebilme gcnn bulunduu sonucu ortaya
kmaktadr. Ayn g. Hac Bektada olduu gibi baka
birok Bekta velde, bilhassa lmnden sonra, ayn zaman
da birka yerd^* birden grlm olan Pr Sultan Abdalda da
bulunmaktayd. Bir ad Baba shak olan Baba Resulde de bu
g vard. Onun iindir ki taraftarlar, onun ldne inan
mazlar.^^
Bu bizi, amanc Trklerin ok bilinen bir gcnden, bir
ku olma ve uma gcnden sz etmeye gtryor: Ahmed
Yesev, turnaya dnebilmekteydi.^^ Bu ku, Bekta-Alev
folklorunda mhim bir rol oynar ve Aliyi temsil eder. Pir
Sultan Abdal, bunu ii gzel msralarla lmszletirmitir:
Hazret4 ah'm avaz
Turna derler bir kutadr...37
Vilyetnme, Horasan dervilerinin, yani Horasan eren-
/ennin, Ahmed Yesevyi meclislerine davet etmek zere,
turna grnne girerek Trkistana doru kanat aan yedi
dervi gnderdiklerini anlatyor. Haberi alan Ahmed Yesev
ve Haifeltv de ayn ekilde birer turnaya dnerek onlar
karlamaya ualar;* Haa Bektaa gelince, o da Rum belde-
Sine umak iin bir gvercine dnecektir.
Ku sembolizmi amanclkta ok yaygndr.^ aman
ya da kam-ozan, amanlamadan nce, bir ku grnn
olabildiince andran, tylerden bir giysi giyer ve bu kla
brnnce kendini bir kus gibi hisseder. Bylece te dnyaya
doru kanat aabilecektir."^^
Bu det, aman benzeri bir inana bal btn cemiyet
lerde, utac ve byclere yaktnlan by yaparak uma
gcyle yakndan ilgilidir. Mircea Aliade, Uma gc mitik
dnyaya mensup olan herkese uzanr. diye yazyor. Bu,
kularn ruh aktarma gcne sahip olarak kavranndan ve
ruhun ku biiminde masals alglanndan kaynaklanmak
tadr."^^
Ku-ruh dncesi de slm ncesi Trklerde yaygnd;
slma girilerinden sonra da bir anda yok olmam, halk
inannda yaaya gelmitir.
By ile uu, halk dininin reisi, aman, kam-ozan, daha
sonra dede'nin saygnlk eleri, esriyi ve kendinden geiin
(extase ve transe) ifadesi olur. Esrime dans, hareketleri rnek
alnm olann hareketine katlmaktr. Bekta-Aleverin gele
neklemi danslar da, turnalarn uuuyla birlemektedir ve
ku niteliklidir.^^
Ykselmek, bir k uzam iinde sonsuz uzaklklar
amak, istedii n grnmek ve birden grnmez olmak, Hind
fakirlerinin de gleri arasndadr?^
Sonu olarak, bu perende szcnn, gelenee gre
Hac Bektan mridi olan Lokman'n uma gcnn
karl olmas gerektiini dnyorum. Lokman Peren
denin de perendelik yetisini, yani uma gcn, mridi olan
Pir-i Trkistan Ahmed Yesevden ald, Vilyenme.t
geer. Abdlbaki Glpnarl, Bekta gelenekte, Ayind Cedi'de
yer alan on iki hizm eftn birinin ad^^ olan pervane deyimin
den hareketle, perende szcnde, bu deyimin deiik bir
syleniini grmek gerektiini ne sryor. Fakat, daha kesin
bir anlam ifde eden ve Eflk tarafndan ems-i Tebrizye
de verilmi bulunan perende lkabn n plana almak akla
daha yakn grnyor. Bu ad, daha ok Ahmed Yesevnin,
Hac Bektan ve br Trk halk vellerinin ku nitelikli
gleri ile ilgili grnmektedir.
imdi, ehemmiyetli bulduum bir baka hususu
zmlemek istiyorum. Bu da, Trkistan Erenleri, Horasan
Erenleri ve Rm Erenleri deyimlerinin kullanldr.
Vilayetnmee her de gemektedir. Bunlan inceleye
lim.
Ahmed Yesevye, Trkistanm doksandokuz bin pirinin
piri denmitir."^^ Hac Bekta, Horasan ErenlerVnm p ridir.
Saylan yetmi yedi bin olan bu sonuncular da Trkistan
PtrTne bal olmaldrlar: Horasan Erenleri, bir toplant
ngrdklerinde, Trkistan PtrTni ve ///ijelerini davet eder
ler. Onlar da, birer turna grnne brnerek Trkistandan
kalkar ve </Semerkand snrnda am denen takn suyun
stnde konarlar. Buras, eyh Ahmed Yesevnin ayaklarna
kapanan Horasan Erenleri ile karlalan yerdir. Top
lantdan sonra Ahmet Yesev ve HaUfe'ltn Trkistana
dnerken, Horasan Erenleri de Irma geerek Horasana
doru uarlr.
Ahmed Yesev, tekke'sint kutsal emanef leri korumakta
idi. Bu emanetler, tac (baa giyilen), hrka (srta giyilen),
era (aydnlatc), sofra (yemek hals), alem (sancak), secca
de (namaz kilimi); Tanr tarafndan peygambere verilmi,
ondan Ali Murtazya, daha sonra da onlar Ahmed Yesevye
devreden Sekizinci mm Ali er-Rzya kadar imamlara dev
redilmiti. Ahmed Yesev de onlar. Horasanl Hac Bektaa
emanet edecektir. Hac Bekta, mridinin ars zerine, gz
ap kapamadan Horasandan Trkistana, Ahmed Yesevnin
tekke*sine varmtr:
Ahmed Yesev, bundan byle gcnn iareti olacak ema
netleri vererek, ona, Var, seni Rm* a saldk, Soluca Kara
yk sana yurt verdik, Rm Abdallarna seni ba yaptk,
Rm'da gerekler, budalalar, sarholar (sadklar, esrikler,
dalmlar) oktur, artk hibir yerde elenme, hemen yr.
der. 48
Hac Bekta da hemen, Ahmed Yesevden destur alr, bir
gvercin olur ve Rm beldesinde, Trkistan pirlerinden birinin
havaya firlatt yanar aa dalnn dt yere konai^
O vakitler, Diyar- Rmda, elli yedi bin Rm Erenleri
vard. Rm dervilerinin gzcs, Rm Gzcs, Karaca
Ahmed idi.^^ Demek, Rm dervilerinin says, Tricistan, Ho
rasan, Rm sralanna gre elli yedi bine inmitir.
Rm Erenleri, Horasandan gelen habercinin yolunu kes
mek isterler; Halife*\ennen birini, Rm beldesine Irakdan.
gelmi bulunan Hac Dorulu ona kar gnderirler. Bu
ayrnt, bu derviler iin, yeni gelene kar dmanl ak
layc farkl bir kkenin varln iaret eder grnmektedir.
Hac Dorul, hemen bir ahin olur^^ ve gvercini avla
mak zere uar. Fakat Soluca Kara ykde bir kayann
stne konmu olan beriki, insan suretine dnerek ahini
boazndan yakalar. Yenildiini anlayan Hac Dorul; kendisi
ne, Ben, size doru bir gvercin olarak geldim. Daha mnis
bir biim bulsaydm ona brnrdm, fakat siz beni zalim bir
surette karladnz.^^ diyen Hac Bektan nnde yere
kapanr. Hac Bekta onu, nnde srayla yere kapanmaya ge
lecek olan/?m Erenlerine doru uurur.
Ve oniara, Horasan Erenleri neniva, Trkistandan gel
mekteyim. Mridim doksan bin Trkistan pfrinin ulusu Ah-
med Yesevdir. Merebim Muhammed Alidendir, nasibim
tanrdan, deyince, Rm dervileri Karaca Ahmede dnerek.
Suln Hce Ahmed Yesevt bize bir dev gndermi .53 der-
1er.
Vilyetnmede anlan Trkistan Erenleri, Horasan
Erenleri ve Rm Erenleri eklinde dervi kategorisi,
Trkistan H rinin en stte bulunduu manev bir sralanmann
varln gstermektedir. Aynca, Trkistan ve Rm arasnda
bir ba kuracak olan Horasan Erenlerinin Anadoluya,
Ahmed Yesevnin inan ve retilerini getirdikleri ve orada
faikl kkenli Rm Erenleri tarafnn belli bir dmanl ile
karlatklar da yine menkabeden anlalmaktadr.
kpaazde, Rm beldesinin sosyo-kltrel yaamna
yn veren drt zmreden sz etmektedir: Gaziyn- Rm,
Abdaln- Rm, Ahtyn- Rm, ve kadnlardan oluan
Bciyn- Rm. Vil^etnmeye gre Hac Bekta, Rm
Abdallanmn ba idi.^^ Abdallar ve Ahiler, daha sonra
Bektalik iinde belirginletiler ve onunla btnletiler. Fakat
 Bektalik, ayn ekilde baka eleri, bilhassa, Safav taraf
tan gr zmrelerin oluturduu Kzlbalan da iine ala
caktr.^
Timurlenk, Anadolu seferinden dnnde Erddjden
geerken. eyh Hce Ali veya Sultan Ali (1391-1427)nin di
lemesi zerine. Kk Asyadan ald tutsaklan serbest
brakt; Rum beldesi yneticilerine de. eyhin Anadolulu
mridlerine zulm etmemelerini ve Erdebe onu ziyaret etme
ye gitmelerine engel olmamalanm buyurdu.^^ eyh, Anadolu
airetleri arasnda en gzde hal^e ve /jrlerini yetki kld.
Onun dilei zerine serbest brakdanlarm ocuklan Sfyn-
Rm adm aldlar. XV. yzyhn sonunda, Erdebilin Mahalle-i
Rmiyan^ ad verilen bir mahallesinde oturmakta idiler.
Timur, Erdebil eyhinin mridlerini baladnda, elbette
eyhin, cemaat d (htrodoxe) bir yam yoktu. stelik,
Trkiye Sultannn kendisine armaanlar gndennesi
dettendi. iliin Safavlere szmas Cneyd ve oullan ile
oldu. 1449da Erdebilden koulan Cneyd, Anadolu Trk
boylan arasnda etkili bir propagandaya giriti. Halk din
darlnn slm ncesi kalntlarna an i fikirlerin gelip
karmas bu zamandadr. Zaten zemin buna bilhassa elverili
idi.
XV. ve XVI. yzyln Venedikli gezginlerine gre. Kk
Asya nfisunun byk bir blm, o zamanlar i idi.^^ Bu
gezginlerce verilmi bulunan say -onlarca Anadolunun bete
drd-, abartmal grnse de, en azndan bu boylann Safav
zafer ve iktidar iin yeter bir g olduklar kesindir. Saylan,
hehalde onlara kar bir yok etme hareketine girien Sultan I.
Selimi kayglandrmaya yetmiti; ve o zaman kurbanlar ver
dikleri kymlarn ans Bekta-Alevlerin belleinde her
zaman canl kald
Safav devletinin kuruluunda Trk boylarnn rol kesin
dir: Faruk Smerin ve Oktay Efendiyevin gsterdikleri gibi.
Safav hareketin bas randa ise vcudu da, Anadoluda ve
Azerbaycanda idi.
Bu zamandan balayarak, Kzlba elerle dolan
Bektailik, cemaat dla (htrodoxie) kayd. Bylece
Ahmed. Yesev geleneinden doan ve kkleri Orta Asyaya
ulaan bir akm, Anadolu topra zerinde yalnz cemaat d
(htrodoxe) deil, ayn zamanda aka bakaldnc
grnecek derecede rndan kt.
 NOTLAR

1. Bak.: Ahmet Yesev ve Trk Halk Tasavvufu konulu aklayc incele

memiz.
2. Kr. Influence du chamanisme turco-mongol sur les ordres mystiques
musulmans, Mmoires de lInstitut de Turcologie de lUniversit de
Stamboul, nouvelle srie I, stanbul 1929; Trk Edebiyatnda lk Muta
savvflar, Ankara 1966 (2. bask).
3. Kr. BekiaUAlev senkretizmini meydana getiren eler zerine
aratrmalar, konulu yazmz.
4. Ayn yaz.
5. Ayn yaz, ve Alev detleri zerine notlar: Baz Orta Anadolu kutlama
lar dolaysyla adl makalemiz.
6. Benzer bir det, Mahmud el-Kgarde gemektedir: Divan- Lgat-it-
Trk (Besim Atalay yaym), l, s. 71, biste (birader, arkada) maddesi.
Bu konuyu, A Bektashi-Alevi Problem: T he Custom o f Musahib (Iteu-
xieme Confrance Internationale d Etudes Turques, Indiana University,
14-16 Mays 1987) zerine bir bildiride inceledik; ayrca Bak.:
Alevtlerin bir deti zerine aratrma: Musahip, (Ahiret Kardei) adl
yazmz.
7. Kr. Bekta-Alev senkretizmini meydana getiren eler zerine
aratrmalar ve Kzlba Problemi adl yazlarmz.
8. Kr. kpaazde, Tevrh-i l i Osman, l yayn, stanbul 1332, s.
199-205; a.g.e., Osmanl Tarihleri I, iftiolu N. Atsz yayn, stanbul
1949, s. 234-239. Babai ayaklanmas iin aynca Bak.: Elvan elebi,
Menkbal Kudsiye Mensbal nsye (Baba lyas- Horasani ve
slalesinin menkabev tarihi) smail E. Ernsal ve A. Yaar Ocak
yayn, stanbul 1984, s. XLVII-LIV. Bu iki Baba ile onlarn
bakaldrmadaki ayr ayr rol zerine Bak.: Claude Cahen, Pre-
Ottoman Turkey ,Londses 1988, s. 136-137.
9. Kzlba inanlarn birok makalede inceledik. Bak.: Kzlba Proble
mi ve Bekta-Alev senkretizmini meydana getiren eler zerine
aratrmalar konulu yazlarmz.
10. Bak.: Bekta-Alev senkretizmini meydana getiren eler... konulu
yazmz.
11. Kr. Abdlbk Glpmarl, Menkb- Hac Bekt- Vel: Vilyetnme,
stanbul 1958, s. 7.
12. Bu terminoloji, Kzlba Problemi adl yazda incelendi. Ayrca Bak.:
Fuat Kprl, Influence du chamanisme turco-mongol sur les ordres
mystiques musulmans, a.g.y.
13. Kr. Vilyetnme, s. 9-10; Fuat Kprl, lk Mutasavvflar, a.g.y., s.
92 vd.
14. Bak.: Not 8.
15. Bu manzumenin, 733/1332-1333 tarihinde istinsah edilmi bulunan tek
nshas, Konyada Mevlana Mzesi kitaplnda bulunmaktadr. Bu
nsha, smail E. Ernsal ve A. Yaar Ocak tarafndan yaynlanmtr.
Bak.: Not 8.
16. Bak.: John Kingsley Birge, The Bektashi Order of Dervishes, London
et Hartford, Conn. 1937. s. 32, n. 2; V.A. Gordlevskij, Gosudarstvo
Seldzukidov M ahj Azii, Izbrahnye Socinenija, I, Moscou 1960, s. 205-
207.
17. Bak.: Fuat Kprl, Abdal, Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi, I,
stanbul 1935, s. 23-56.
18. Kr. John K. Birge, The Bektashi Order, s. 58-62, 148-158; Abdlbk
Glptnarit, Hurufilik Metinleri Kataloga, Ankara 1973, s. 27-28. Faz-
lullah ve Nesm hakknda, AzerbaycanlI bilginlerin elde ettikleri yeni
veriler iin Bak.: Z. Kuli-zade, Kurufism iegopredstaviteli v Azerbajd-
zime, Baku 1970; madeddin Nesm, Magaleler Mecmuas, Baku
1973.
19. Kr. Ibn Battuta, Voyages, II, C. Dfremery ve B.R. Sanguinetti
evirisi, Paris 1982, s. 136-137.
20. a.g.e., s. 137.
21. Kr. Akpaazde, a.g.e., l yayn, s. 204-205; iftiolu N. Atsz
yayn, s. 249-251.
22. a.g.e., l yaym s . 264-266; iftiolu yayn, s . 249-251.
23. a.g.e., l, s . 265-266; iftiolu, s. 250. _
24. a.g.e., l, s. 266; iftiolu, s. 250.
25. Bak.; Ahmed Yesev ve TrkHalkTasavvufu adl yazmz.
26. Kr. V.A. Gordlevskij, a.g.e., s. 204.
27. a.g.e., s. 204-205; aynca Bak.: Ahmed Yesev ve TrkHalkTasavvufu
konulu yazmz.
28. Kr. Th. Menzel, Dos Bektaschi Kloster Sejjid-i Ghzi, Berlin 1925, s.
93.
29. Kr. F. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, a.g.y., s. 39-44,
93-96.
30. Kr. Abdlbk Glpnarl, Vilayet-Name, a.g.y., s. XXV; John K.
Birge, The Bektashi Order, a.g.y., s. 40-51.
31. kpaazade, a.g.e., l, s . 204-205; iftiolu, s . 237-238.
32. Kr. a. Glpnarl, Vilyet-Nme, a.g.y., s. 5-7.
33. Kr. a. Glpnarl, Vilyet-Nme, a.g.y. s. 101-104; Fuat Kprl, lk
. Mutasavvflar, a.g.y., s. 40-42.
34. Kr. Shams al-Din Ahmad al-Aflaki, Manakb al-rifn, Tahsin Yazc
 yaym, I, Ankara 1959, s. 85, satr 6-8; Les Saints des Derviches Tour
neurs, Clment Huart evirisi, I, (Traditions islamiques, 5), Paris 1978,
s. 69.
35. Kr. Claude Cahen, Baba Ishaq, Baba llyas, Hadjdji Bektash et quelqu
es autres. Turcica, I, 1969, s. 53-64; Bu makalede, balca bilgi kaynak-
lanmiz, Ibn-i Bibi, Sibt b. al-Djaauzi ve Simon de Saint-Qouentine
gnderme yaplmaktadr.
36. Kr. A. Glpnarl, Vilyet-Nme a.g.y., s. 14-15; Fuat Kprl, ilk
Mutasavvflar, a.g.y., s. 26.
37. Mesela Bak.: Pir Sultan Abdal, hayat ve iirleri, derleyen S.Y.,
stanbul 1972, s. 25. Bekta-Alev lhlere turna, ou tyle girer;
Alinin temsil edililerinden biridir. Pir Sultan Abdaln tannm birok
iiri arasndan, tumamn Aliyi canlandrd bir rnek: Yemen ellerin
den beri gelirken/Turnalar Alimi grmediniz mi (Kr. Pir Sultan
Abdal, Cahit ztelli yaym, stanbul 1971, s. 95); Seversen Aliyi aht
mamI l tme turnam tme gnl en deil (Kr. Pir Sultan Abdal,
hayat, sanat, eserleri, Abdlbaki Glpmarh yayn, stanbul 1953, s.
118), vb.
38. Bak.: Not 8.
39. Kr. Vilyet-Nme, a.g.y., s. 18-19.
40. Kr. Mircea Eliade, Le Chamanisme et les techniques archaques de
lextase, Paris 1968 (2. bask), s. 136-137.
41. a.g.e., s. 350-352, 358-359; Jean Bis, Chamanisme et littrature. Ca
hiers de LHeme: Mircea Eliade, Paris 1978, s. 258-260.
42 Kr. Mircea Eliade, Le chamanisme, a.g.e., s. 372-375; Le Yoga, im
mortalit et libert, Paris 1954, s. 322-325; Jean Bis, Chtenanisme et
littrature, a.g.e., s. 255-260.
3. Bak.:Not37.
44. Kr. Mircea Eliade, Le chamanisme, a.g.e., s. 350 vd. Le Yoga, s.
2TA-2T5.
45. Kr. John K. Birge, TheBektasM Order, a.g.e., s. 178-180.
46. Kr. Vilyet-Nme, a.g.e., s. 5,14,19.
47. a.g.e., s.14-15
48. a.g.e., s. 16.
49. a.g.e., s.18-19.
50. a.g.e.,s.l8.
51. a.g.e., s.18-19.
52. a.g.e., s.l9.
53. a.g.e., s.19-20.
54. Kr. lq>aazde, B yaym, s. 204-205; iftioluyayn, s. 237.
55. Kr. Vilyet-Nme a.g.e., s. 16.
56. Kr. V. A. Gordlevskij, Gosudarstvo Seldzulddov Maloj Azii, s. 203
 vd.; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu
Trklerinin Rol, Ankara 1976, s. 8-9.
57. Kr. Oktay Efendiev, Azerbajdzanskoe Gosudarstvo Sefevidov, Baku
1981, s. 42.
58. Kr. O. Efendiev, a.g.e., s.44.
59. Kr. F. Babinger, MarinoSanudoTagebcher als Quelle zur Geschichte
der Safawiyya, Cambridge 1922, s. 34-35.
60. Kr. Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969, s. 34 vd.;
ayrca Bak.: eserin sununda yer alan. eyhlislm Hamzann Kzlbalar
aleyhine fetvasmm faksimilesi.
61. Kr. Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, a.g.e., s.2-14, ve bil
hassa s. 12; O. Efendiev, Azerbajdzanskoe Gosudarstvo Sefevidov, s.
57-58; ve Le rle des tribus de langue turque dans la cration de lEtat
safavide, Turcica, cilt VI, 1975, s. 24-33.
 AHMED YESEVI
VE
TRK HALK TASAVVUFU

Eer dili Trke lkelerde halk tasavvufunun kiiletii

bir ad bulmak istenirse; hemen, kabri gnmze kadar
zbekler, Krgzlar, Kazaklar ve Taciklerce bir ziyaret
makam olarak kabul edilen ve sk sk gidilen Pr-i Tkistan
Ahmed Yesev ya da Ata Yesev, ad akla gelir. Ahmed
Yesev, XII. yzylda, -Trk dili lkelerinde pek ok rnei
verilmi bulunan ve XIII. yzylda Yunus Emre ile en yksek
noktaya ulam olan- slm dini temelli bir halk iiri tarznn
yaycs oldu. Halk tasavvufunun bu ncs, dili Trke
lkelerde byk bir hzla yaylan ilk Trk tarikafm^ Taikatn
Yeseviyye'nin de kurucusu idi. Bu tarikat, Anadolu'da kaybol
mu bulunsa da, Orta Asya'da her zaman canl kalmtr,
gnmzde de merkezi Fegana vadisindedir; ve bu merkezde,
yakn ada^ daha az tasavvuf! oluu ile ana koldan
farkllam iki ayn kol daha domu bulunmaktadr^
Ahmed Yesev, yan efsanelemi bir ehredir. Altay'dan
balayarak Krgzlar, Kazaklar, zbekler, Trkmenler ve
Kazan evresi Volga Trklerinden, Anadolu ve Rumeli'ye
kadar, dili Trke geni bir alanda, hemen hemen btn Trk-
slm leminde, din bir sayg gnnektedir. n, Taciklere
kadar ulat zere, dili Trke lkeleri de amtr.
^ Gelenekte ad, douda Nakibend'ye, batda Bektalere^
birbirine taban tabana zt iki tarikate balanmaktadr.^
Her ne kadar dervilerin tarikatlerinin, tasavvufun duygu
tknlklann benimsemeyen icm slmlnn (slam ortho
doxe) iinde var olma haklan resm olarak kabul edilmiyorsa
da, Snn icmn naslanna (dogmes de Toithodoxie) kar
kmayan baz tarikatler, -bunlar arasnda, Snnlie en yakn
olan Tarikat-i Nakbendiyye-, buna ramen ho grlmek
teydi.
Bu tarikat. Buhara dolaylannda domu ve bu kentte
topraa verilmi olan Baheddin Nakbend (1318-1389)
tarafndan kuruldu. Fakat, tarikatin temelleri, zikr4 haf
(Tanry iten ve sessiz an) esasn koymu olan Abdl-
Hlk Gcdvn (lm. 1179 veya 1189) tarafndan atlmt.^
Orta Asya'da ok yaylm bulunan bu tarikat, gnmze
kadar ulat; ve bugn bile birok mridi vardr. Orta ve
Yakn Dou lkelerinin ounda hl yaamaktadr. Osmanl
mparatorluu iinde de ayncal bulunmaktayd ve resm
olarak en gzde tarikatti. 1826'da, Bekta Tarikatinin
kaldrlndan sonra, Bektaerin tekke*\ex\ olduu gibi
Nakbendilere verilmiti.'* Snnilie aykr dmeyen btn
tarikatlerde olduu gibi, cemaat d eilimli (htrodoxe) tari
katler kendilerini Aliye balarlarken. eyh Nakibendnin
77esi veya slk zinciri, -nakle gre- Ebbekire
ulamaktayd.^
Bektaere gelince, bilindii gibi, tasavvuf Trk tarikat-
lerin en cemaat d olan odur. Tarihi kpaazdenin,
Babalerin, 1239-1240 yllarnda Rum Seluklu
mparatorluunu sarsan, cemaat d (htrodoxe) ve
bakaldrc hareketine balad Hac Bektan kiilii
etrafinda^ kurumlamtr. Bu din ve sosyal mreket, her iki
sinde de doa st gler bulunan ve biri Baba Reslullah
diye anlan Baba shak ile,^ kpaazdenin byk atas -
ki Hac Bekta onun mrd'i idi-. Baba Ilyas gibi; Baba ad
verilen halk mridleri tarafndan ynetilmekte idi.
Bektaer Tarikati, Hac Bektan lmnden sonra ku
rulmutur; fakat geleneke ona balanr. Tarikat silsilesi,
ierin sekizinci imam Ali er-Rz yolu ile Aliye ve hatta
daha ileriye, Byk melek Cebraile ular.^ Hac Bekta, biz
zat, btn byk peygamberler ve imamlar gibi, tannmn bir
tecellisi olarak grlr. Halk Bektaliinin yeleri, rhun
beden gne (rincarnation), hatta ou tenshe, ruhun
srekli dolamna (mtempsychose) inanmaktadrlar.
Ahmed Yesev, nasl, hem Abdlhlk Gcdvnnin
yolda ve rencisi, hem de gelenek ve efsanede, Hac
Bektam mridi olabiliyor? Burada aklamaya alaca
mz budur.

Trkler X. ve XI. yzyllarda, Mvernnehire

yerlemelerinden sonra tslma katlmaya baladlar. Bu tarih
ten nce, bireysel, fakat konumuzu ilgilendirmeyen
ynelmeler vardr.
Bu slmlama, Mvernnehr, Hrezm ve Horasan gibi
ran kltr blgelerinde oldu. Tkler yeni dini, daha ok
ranlI der (missionnaire) ya da -bilhassa ran halk
slmlnn birok esini benimsemi bulunan ger tabaka
lar balamnda-, ipek yolu konaklarndan geen tacirler
aracl ile tandlar.^
slm dinini resm olarak kabul eden ilk Trkler,
Mvernnelrde Smnlere halef olan Karahanllar,
Hrzemahlar ve X. yzyldan beri Mslmanla girmi bulu
nan Volga Bulgarlar olmutur. Fakat bu sonuncularda
slmlk, han ve saray ile snrl kald halde, Karahanl
hkmdan Satuk Bura Han, slml resm din olarak kabul
etti. Saray evresi dnda, derviler tarafndan yrtlen pro
pagandalar sayesinde, gebe Trk boylar da yeni dine
kazanld. Bunlar, ulem tarafndan retilen szlerden daha
ak, daha yakn gelen bir dil konuuyorlard. Bu derviler.
nceleri Iranl idiler. Fakat ksa zaman sonra Tk derviler
belirdi. Bunlar amanclann eski Kam-ozanlannn izleyicile
ri idiler. Kendilerine Ata (Baba) va da Baba (Baba ve ayn za
manda Bykbaba) denmekteydi.
Beklendii gibi ksa zamanda halk slnlnm bu
yayclarnn Peygamber ashabna sonra da bizzat Peygam
berce baland soyktkleri uydurulmaya baland. Mesela,
Ahmed Yesevnin mridi Arslan Baba gelenekte Trk top
luluklarn slmlatnnak iin kalm Peygamber ashabndan
biri olarak gsterilmekteydi. Yine efsaneye gre Korkut Ata
Trklere slm retmek zere Ebbekir tarafndan grev
verilmi eski bir ozan^n. Bu efsanevi kiilik, Sir-derya
blgesinde, Tkmenlerde ve Azerbaycanda Debend
yresinde grlr; Dou Anadoluda Dede Korkut oluA^
Karahanllar sonra Seluklular yalnz bilginleri deil
eyhleri ve dervileri de korudular.
Tam bilinemeyen bir tarihte, fakat muhtemel olarak XI.
yzyln ikinci yansnda Sir-derya blgesinde gl kiilii
Trk halk slmlnda derin iz brakm bir dervi ortaya
kt. Bu Orta Asya Trklerinin Ata Yesev dedikleri Ahmed
Yesev idi.
Bu sf eyhin yaam efsanelerle hlelenmitir^^; Pr-i
Trkistan diye anlmaktayd ve nfuzu btn dili Trice alan
lara uzanyordu.
Ahmed Yesev Takentin kuzey dousunda, bugn
Isticab ad verilmi olan Sayranda dodu. stcbn kuzey
batsnda Sr-derya havzasnda Yeside bugnk ad ile
Trkistanda yaad ve 1166-1167de bu kentte ld.^^ zbek
dneminde ilin adnn Trkistan olarak deitirilii velnin
Pr~i Trkistan lkab dolaysyla olmaldr. Kentin koruyucu
velsine zbeklerin gsterdikleri din sayg bunun ak bir
anlatmdr. Tricistan XVI. yzylda uzun sre zbeklerin
bakenti oldu.^^ zbek hanlar ve eleri velnin trbesinde
topraa verilirlerdi.
Ahmed Yesevnin babas eyh brahim, Sayran kentinde
tannm bir kiiymi. Ahmed, yedi yanda yetim kalmt ve
aile olarak yalnz ablas vard. Birlikte, ocukluunun ilk
mridi Arslan Baba ya da Bab Arslann {Bb, Arabada
kap demektir ve slm yayanlara verilen bir lkapt) bu
lunduu Yesi ye yerlemi olmaldrlar.
Ahmed, daha sonra renimini tamamlamak zere slm
kltrnn tannm bir merkezi olan Buharaya gitti. Orada,
Mvernnehirde bir derviler topluluu kurmu bulunan ve
bir Hanef bilgini olan eyh Yusuf Hemednye intisap etti.
Yusuf Hemedn 1140da Mervde ld ve orada topraa ve
rildi. Tke bilmemekle birlikte Trk tasavvufunun hocas
oldu. Mvernnehir ve Hrezm Tklerinin slmlamasnda
byk rol oynayan veller ona baldrlar.^^ Mridleri
arasnda, onun nc halifesi olan Ahmed Yesevden baka,
ikinci halifesi Eb Muhammed Haan bin Hseyn el-Andak
(lm 1157) ile Tarikat-i Kbrviyyenin kumcusu, 1221de
rgencde Moollar tarafndan ldrlen Necmeddin Kbr
da vardr. Hrezmde ok yaylm olan Tarkat-i Kbrviyye,
Kuzey Tkmenistanda hl yaamaktadr.^^
Daha sonra, Bahaeddin Nakbend adiyle tannan Muham
med bin Muhammed el-Buhnin (1318-1389) kurmu olduu
Tarkat-i Nakbendiyyenin kayna olmas gereken Tark-
Hcegnfnin temellendiricisi Abdl-Hlk Gcdvn de,
Yusuf Hemednnin mridi idi. Gcdvn, zikr-i haf
(Tanny iten ve sessiz an) uyguluyor ve bu uygulama
srasnda ter iinde kalyordu. Gcdvn, Yusuf
Hemednnin lmnden sonra mridinin halefi oldu. Fuat
Kprlye gre,^^ onun halefi olmas gereken Ahmed Yesev
idi; fakat yetkilerini Gcdvnye devrederek kendi tasavvuf
tarkatini kurduu Yesiye dnmt. Bylece binlerce mrd
yetitirdi ve tasavvuf bir halk slmlnn yaycs oldu.
 Toplandklarnda (meclislerinde), Yesev mridleri zikr-i
erre (bk zikri) denen ok deiik bir zikr uyguluyorlard.
Bu ad, Hay... hu... haykrlan ile balayan zikria
syleniinin, bk sesi taklidini andrmasmdan kaynaklanmak
tayd.
slm yayma amac iinde, Ahmed Yesev, Hikmet ad
verilen nedeler yazyordu. Bu manzumeler, Trklerin islma
ynelilerini belirlemitir
Trk airlerinin ou, saray dili olan Farsa yazarlarken
Ahmed Yesevnin manzumeleri, Trk halk iirinde, Orta
Asya Tkleri arasmda ok yaygm olmakta hl devam eden
ve ska taklit edilen bir rnek tarz olarak kald.^ Ne yazk
ki azdan aza geilerde deiikliklere urayarak asl
ekileri ile yaylmadlar. Byk bir rabete erien bu
nedeler, daha sonraki halk airleri tarafmdan taklit edildi.
Ama ve dnce bakmmdan, Bekt nefes'\en bunlarla
karlatrlabilir.
Hikmef\.r, Dvan- Hikmet denen bir derleme iinde
toplanmtr. Fakat en eski yazma nsha ancak XVII. yzyla
inmektedir. Ahmed Yesevnin iileri, halk iirinde olduu
gibi, uzun zaman szl olarak aktarlmtr. Ona mal edUen
hikmetler derlemesi. Peygamber ve velilerin gsterdikleri
mucize ve kerametleri ululayarak takv yaamm en 7 ya
da 8 heceli drtlklerden meydana gelmitir.^* Fakat derlenen
iirlerin, asla uygmluu pheli olabilir; nk hikmetler,
XV. yzyln ikinci yansnda, Ahmed Yesevnin retisinin
deiime urayarak Yesevliin Nakibendlikle birletii
ualarda derlenmi bulunmaktadr.^
Ahmed Yesev ve mridlerinin bozkr gerleri arasmda
Islmn yaylnda paylan vardr. slmlaan gerler, Iranh
blge detlerinin etkisi altmda kalarak bulunduklar yerlere
yerleiyoilard. Fakat, sayca okluklar dolaysyla yerleik
halk arasnda Tk dili geerli oluyordu. Mvernnehir ve
Hrezmin bu dnemde balayan Trkleme sreci, bylece
sz konusu lkelerin, XIII. yzylda dili Trke lkeler
arasnda yer almalar ile tamamlanm olacakt?^
Ahmed Yesevnin ilk halifesi; kendisinin ilk mridi Ars-
lan Bahann olu Mansur Ata olmutur.^^ Mridleri arasnda
Ata unvanl ve Trke yazan bir dizi halk mutasavvf
vard. Bunlarn balcalanndan biri, Hakm Ata^^ ad ile
tannan Sleyman Bakrgan idi. Hrezmde Yesevliin
yaycs oldu. 1186da ld. Kungradn biraz aasnda bulu
nan Bakrganda topraa verildi. Mezar, Bartholdun ondan
sz ettii tarihte hl bir ziyaret makam idi. Mridi gibi,
slm yaymay amalayan nedeler yazd. Bunlar,
Bakrgan kitab ad verilen bir derlemede toplanm bulun
maktadr. Fakat, Divn- Hikmet iin olduu gibi, bunlann
dai asl metinler olup olmadklarnda phe vardr. Her iki der
lemenin, Kazanda birok basks yaplm olmakla birlikte,
dayanlan hibir elyazma nsha yoktur. Bartholda gre, Orta
Asya ve Volga Tkleri bu derlemeleri her zaman elleri
altthda bulundurmu olmaldrlar.^^
Ahmed Yesevfnin ad, mrnn sratnda kutland.
Yeside bulunan mezar bu blgede oturanlarn din sayg
gsterdikleri bir ziyaret makam oldu ve Yesinin gelimesine
katkda bulundu. 1497de, inanlar (culte) gerlie ve
gerlerin ulus geleneklerine bal bulunan ve sf vellere ilgi
duyan Timurlenk, bu kabir zerine bir trbe ve bir zaviye
yaptrd. Bir vakf oluturdu.^^ Trbeye bal olarak, yolcular
iin geni bir konuk odas ile yemek piirilmek zere byk
bir a kazan da bulunmaktayd. Bu trbenin ve eklerinin
plan, 1905de N. I. Veselovskij tarafndan ortaya kanl-
mtr.
Timurlulardan sonra zbekler, Ahmed Yesevyi kendi
uluslannn velsi olarak ululadlar. zbek sultan ve hanm sul
tanlarnn biroa velnin tbesine gmldrler. Fuat
Kprl ye gre, Ahmed Yesevnin kabri, zilhicce aynn
lOunda, kendisine bal olanlann akn akn geldikleri ve din
arklar, nedeler syledikleri bir ziyaret makam olarak
gnmze kadar kalmtr. Krgzlar ve Kazaklar da
ocuklarnn olmasn dilemek amacyla bu kabre ziyaretlerde
bulunuyorlard.
Yesiden, Ruslarn oray ele geirmelerinden sonra geen,
ngiliz gezgin Schuyler, halk arasnda Yesev ile ilgili efsane
lerin direniini iaret etti.^ Bir baka ngiliz, Shaw da Ahmed
Yesev trbesinde yaplmakta olan merasimleri anlatt?^
Ahmed Yesevnin efsanelemi yaam okunduunda,
velnin kerametlerini anlatan yklerin bolluu gze arpar.
Birok kerametinin yan sra onun, bir kua dnme, dalan
ortadan yok etme gc de vard. Kendisinden hi ayrlmayan
Hzr, ona hep yardm etmekteydi.
Bir kua dnerek uma gcne, Trk halk vellerinde
sk rastlanr. Nitekim, Hac Bekta da ayn gle donanmt.
Ahmed Yesev ve mridlerinin mec/wlerinde (toplant)
mhim bir olgu yer alr: Kadnlar, bu toplantlara katlrlar ve
kapanmakszn, erkeklerin yannda bulunurlar. Bu det
Bektalerde de vardr.

* *

Ahmed Yesevye ait efsane, blgeye yaylmtr:

1. Orta Asyada: zbekistan, Krgzistan ve
Tricmenistanda.
2. Volga Trklerinde.
3. Anadolu ve Rumelide.
Fakat, bu blgeler arasnda ok ak bir farkllk grlr:
tik iki blgede Yesev ad, Nakbendlere ve tarikatlerinin
XIV. yzylda balayan yaylna baland halde; Anadolu
ve Rumelide Ahmed Yesevnin ad cemaat d (htrodoxe)
Bektalerin tarikatine babdr. Bu gelenee gre Hac Bekta,
Ahmed Yesevnin mridi olmaktadr.
Hac Bekta ok iyi belgelemi bulunan XV. yzyl
tarihisi kpaazde, Ahmed Yesevden hi sz etmedii
halde, eski bir veller kitab olan Hcm Sultan
Vilyetnmesi, Hac Bekta Ahmed Yesevnin mridleri
arasnda anar.^^ Hac Bekta Vilyetnmeshne gelince,^^ o.
Hac Bekta, bizzat Ahmed Yesevnin mridi olan Lokman
Perendeden el alm gsterir^*
Lokman Perende, XV. yzylda Sultan Hseyin Bayka-
rann hkmdail zamannda Heratda yaamtr ve trbesi
de orada bulunmaktadr. Fuat Kprlye gre, Tarikat-i Yese-
viyyeye mensub bir eyh olmald^^
Hac Bekta Vilyetnmesine gre tc, hrka, sofra
(altlk, ya da yiyecek koymaya yarayan rt), seccade, era
(amdan) ve alem (sancak) emanetlerini vererek Hac
Bekta Rm beldesine gnderen Ahmed Yesevdir. Bunlan
Tann Peygambere vermi; ondan Aliye, imamlara, sonra
Ahmed Yesevye ve nihayet Hac Bektaa kadar devredile
gelmitir. Ahmed Yesev, ona yle demitin Seni Diyar-
Rma gnderiyorum ve sana Abdaln- Rmun ulusu adn
veriyoram.^^
Ahmed Yesevye gelince, o, Horasan erenleri'nm
ulusudur. Rm erenleri, aralarndan geldikleri Horasan eren
lerine burada kar dmlerdir.
Ahmed Yesev -ya da gelenee gre onun dervilerinden
biri- Hac Bekta Rma gnderirken, ocaktan yanan bir
odun paras alarak havaya frlatt. Soluca Kara yke,
gnmzdeki adyla Hacbektaa den bu dut dal, bugn
hl var olan kutsal dut aac oldu. Hac Bekta ise bir
gvercin olarak yeni hedefine doru kanat at.
Bu menkabelerin btn eleri, Trk vellerin eitli men-
kabenmelerinde grlr. Burada, tarih izgiye az nem veril-
digini de belirtelim: Ahmed Yesev gibi XII. yzylda. Hac
Bekta gibi XIII., hatt Lokman Perende gibi XV. yzylda
yaam kiilikler bir arada bulunmaktadr.
imdi de Ahmed Yesevnin din grleri zerine neler
bildiimizi aratralm.
Kprlye gre Ahmed Yesev, mridi Hemedn gibi,
hanei itikada mensuptu ve eriat ile tarikat! uzlatnnaya
alyordu.^^ Bununla birlikte Kpl, ileri srd bu
gre, pek az ilerde yeniden dnme gereini duyarak,
Yesevliin balangta, tamamen cemaat d (htrodoxe) bir
niteliinin bulunduunu yazyor.^^ Bu grn altnda,
Trk yazarlann Ahmed Yesev zerine vardklan sonulan
yeniden gzden geirmek gerekmektedir. Nitekim, Abdlbaki
Glpnarl da Yesevlii, temelde Snn bir tarikat olarak
gnnektedir.^^ Bu kesin kanya balca sebep Yesevlik ve
Nak,bendlik arasndaki yaknlk olmutur.
Bu kesin kannn bir dayana olarak ite, 1901 de Kazan
niversitesi tarafndan yaymlanm bir eser olan erit uU
lmmm Mezheb maddesinden Zeki Veld Togann ak
tarm olduu blm
Som: -Silsilen nedir?
Cevab: -Hoca Ahmed Yesevnin silsilesidir.
Som: -Ka silsile vardr?
Cevab: -Drt silsile vardr.
Soru: -Bunlar nelerdir?
Cevab: nce Hoca Ahmed Yesevninki gelir, sonra
Abdlhlk Gcdvninki; ncs eyh Necmeddin
Kbrnn, drdncs Ebul-Hasan- Akn silsilesidir.
Bu sonuncu, Ysuf Hemednnin ikinci halifesi Eb Mu-
hammd Haan el-ndak olabilecektir. Bu dummda anlan
drt ad, Ysuf Hemednnin drt halifesini karlamaktadr.
 Yeseviin icm niteliklilii (arthodxie) iddiasnda ve
ncelikle de Nakibendlie yaknl konusunda birok nokta
su gtrr.
nce zikr konusu gelir. Nakbenifflerin zikri,
Gcdvnnin gsterdii zere gizli, sessiz zikr, zikr4
hafVr. Yesevlerin zikri ise bk sesini yanslayan bk
zikri, zikr-i erre*\r. Bu zikre, zikr-i cehri, yksek sesle zikir
denir. Yesevlik, Nakibendlie kart srada, baz
Nakibend zmreleri ziA:r-i erreuygulamladr.
ki tarik (confrrie) arasnda faikllk gsteren ikinci
nokta, Yesev toplantlarnda {meclis) kadnlarn yeridir:
Kadnlar bu toplantlara erkeklerle birlikte ve kapanmakszn
katlyorlard. Bu, Bektaflerde de vardr. Ger gelenee
uygun bir dettir. Fakat Nakbendlere gre bu, akl alacak
gibi deildir. Ve bu det, yalnz Trk kkenli bir halk tarikati
iinde aklanabilecektir.
Ahmed Yesevnin silsile^smin, Nakibendlikle ve
Snnlikten ayrlmayan br tarikatlerde olduu zere Ebube-
kire deil de Muhanmed Hanef yolu ile Aliye balandna
da iaret edelim. Hac Bektaa gelince, o, Hseyn yoluyla
Aliye balanr; ilerin sekizinci mamlar Ali er-Rzdan
geldii sylenir. Fuat Kprlye ait bir Bekta silsile*sint
Hac Bektam slk zinciri yle gsterilmektedir:
Hac Bekta-Hoca Ahmed Yesev - Memad Din
Kutbddn Haydar -- mam Ali er-Rz - ... - Ali - Muhan-
med - Cebrail - Mikail - srafil - Azraili^
Kprl, Hac Bektata Anadoluya g etmi bir Yesev
dervi kimlii gryor ve her iki tarikatin de -Nakibendlik
gibi Bektaliin d e - Tarikat-i Yeseviyyeden kaynaklandn
kabul ediyor."*^
 Bektailerin ve Yesevlerin, gerekte ortak noktalan
vardr: Her ikisinde de merasimlerde Arapa ve Farsa yerine
Trke yelenir, din iirler, nedeler {nefes) okunur, kadnlar
toplantlara kabul edilir. Her ikisinde de, zellikle kua
dnme inan gibi -Hac Bektata gvercin. Ahmed
Yesevde turna- slm ncesi elerin direnii vardr.
Bir husus kesin grnmektedir: Orta Asyada Ahmed
Yesevfiin ad, Nakbendflere balanmdr. Yesevlik, XIV.
yzyl banda Nakibend harekete kararak slm ncesi,
hatta cemaat d (htrodoxe) elerden annmtr.
Anadolu ve Rumelide ise Ahmed Yesevi ad, Hac
Bektan cemaat d (htrodoxe) tarkine (confrrie)
balanmtr.
kpaazde -bir vesileyle- onu, byk atas Baba
llyas- Horasan ile ayn evreye baladna gre. Hac
Bekta; hi phe yok, kkeni cemaat d (htrodoxe) olan
bir derviti.^ Fakat, Bektailerin cemaat d eleri, XVI,
yzyldan balayarak Hurf retilerin eklenmesi ve Alinin
tannsallnda Kzlba inanlarn katlmas ile tarikat toplu^
luu (confrrie) olutuu zaman geniledi. Bu elere, ruhun
beden g (rincarnation) ve hatta bazen .tensh (ruhun
srekli dolam, mtempsychose) inanlar da eklenmi
olmaldr.'^ Fakat bu noktaya kadar btn bunlar, slm
ncesi Trklerde de yok muydu? Yesev mridleri kua
dnmeye, eski ger inanlanna uygun olduu iin
inanyorlard. Belki ruhlarn varlk g (transmigration)
inanlann da hl korumakta idiler.
Dou Trklerinin ku olma (mtamorphose) ile ilgili
inanlar, Budhac inanlarla karlatrlm bulunmaktadr.
Budhaclk, Trkler, ncelikle de Uygurlar arasnda ok
yaygnd. Demek, ruhun varlk g (transmigration) inan
ihtimal d deildi^^
Her ne olursa olsun Ahmed Yesev, k Orta Asya Trk
sofilerinden biri ve ilk tannm Trk vel olarak tanm
lanabilir. Onun ger Tklerin slma yneliinde mhim bir
rol oynad kesindir. Ad, Bektalerin geleneklerinde yer alr
ve ayn zamanda Orta Asyada, Nakbendlerin tarikat! de
ona balanr. Her eyden nce bir halk mutasavvf idi ve
Trk slmlamasnn kaynama iinde olduu bir dnemde
yaamt. Yzlerce yllk ger geleneinin henz ok canl
olduu ve ata inanlarnn hl korunduu bir evrede
yryordu.
 NOTLAR

1. Yakn (modem) a iin Bak.: Alexandre Bennigsen, Les Tarikat en

Asie Centrale, Les Ordres Mystiques dans t Islam-Cheminements et
situation actuelle. Edition de lEcole Pratique des Hautes Etudes Socia
les, Paris 1986, s. 31.
2. a.g.e., s. 31, 33.
3. Kr. bdlbaki Glpmarli, Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler,
Istanbul 1969, s. 217 vd.; Tahsin Yazc, slam Ansiklopedisi,
Nakbend maddesi; K. Kuiiral, a.g.e., Ccdvm maddesi.
4. Kr. i826dan sonra Bekta^ler TarikatP konulu yazmz.
5. Sf gelenee gre sem, Aliye kadar karken, zikr-i hafnin temsil
cisi de Ebbekir olacaktr, ikinci grup tarikatlerde, zikr sessizdir; birin
cilerde sem ve mnacat birliktedir. Kr. M. Mol, La danse extati
que en Islam, Les Danses Sacre, Paris 1963, s. 178.
6. Kr. ikpaazde, Tevrh-i Al-i Osman, l yayn, Istanbul 1332,
s. 199-206; a.g.e, iBiolu N. Atsz yayn, Osmanl Tarihleri, I,
stanbul 1949, s. 234-239. Babaler ayaklanmas ii Bak.: Elvan
elebi, Menhbul-kudsiyye f Mensibil-nsiyye (Baba lyas-t Hora-
sam ve slalesimn menkabevt tarihi} smail E. Ernsal ve A. Yaar
Ocak yayn, stanbul 1984, s. XLVII-LIV.
7. Bu iki Bahadan hangisinin Resllullah olduu tam bilinmiyor.
Simon de Saint Quentine gre (Bak.: Claude Cahen, Pre-Ottoman
Turkey, London 1968, s. 136437), Paperoissole (Baba Resul),
Baba Ishak idi; fakat Elvan elebiye gre (Bak.: Not 6), direniin
ba, dedesi Baba Ilyas idi ve Baba Reslullah da odur. Elvan
elebinin ifadesi daha muteber grnyor.
8. Bu siisile-nmeyi Fuat Kprl szkonusu etmi bulunuyor: Trk Ede
biyatnda lk mutasavvflar, 2. bask, Ankara 1966 (1. bask; stanbul
1919), s. 44, not 60. Yazar kiisel kolleksiyonundaki bir yazmaya
gnderme yapmaktadr.
9. Trklerin Islma geii zerine Kr. V.V. Barthold, Istorija kulturnoj
zizni Turkestana, Socenenija II (), Moscou 1963. & 234-256; aynca
Bak.: Fuat Kprl, a.g.e., s. 8-18.
10. Kr. V.V. Barthold, Dvenadcai lekciz p o istorii tureckix narodov
srednej Azii, Socenenija, V, Moscou 1968, s. 117-119.
11. Kr. Fuat Kprl, a.g.e., s. 14 ve not 18.
12. Ahmed Yesev zerine en iyi inceleme Fuat Kprlnnkidir: lk
Mutasavvflar, s, 5-153; ve I.A., Ahmed Yesevh maddesi.
13. Bu blgelerin corafyas zerine, Kr. V.V. Barthold, K istorii orose-
nija Turkestana, Socenenija, III, Moscou 1965, s. 225, 518-520;
 DvenadcaV iekcij po isior tureckix narodav Srenej Azii, Soceneni-
ja, V, s. 117-119.
14. Kr. V.V. Barthold, Vvenadcaf Iekcij s. 183.
15. Kr. V.V. Barthold, 4)venacaf iekcij ...>, s. 118.
16. Kr. V.V. Barthold, *<Tiarkestan v epoxu mongolskogo nasestvija, So-
cenenija, I, Moscou 1963, s. 440; Istorija kurtomoj zizni Turkasta-
na, s. 251; <Dvenadjaf ...., s. 117-119; Bak.: Not 12.
17. Kr. V.V. Barthold, strmja kuVturnoj zizr Turkestana^ s. 251;
ayrca Bak.: M. Mol, La Kubrawiya entre Sunnisme et Ciisme aux
huitime et neuvime siies de lHgire, Revue <fes Etudes Islamiques,
XXIX, 1961, s. 61-142; gnmzde bu taiikatin direnmeleri zerine
Kr. A. Bennigsen, <Les tarikat en Asie Central, s. 31.
19. Kr. V. Barthold, storija kultumoj zizni Turkestana, s. 251, 256;
KuVtura MusuVmanastva, Socenenija, VI, 1966, s. 193; F. Kprl,
Ilk Mutasavvflar, s. 101-137; Ahmed Caferolu, La littrature tur
que d poque Karakhanide, Philologiae Turcicae Fundamenta, II, Wi
esbaden 1964, s. 272-273.
20. Kr. V. Barthold, dstorija kulturnoj zizni Turkestana, s. 256.
21. Kr. F. Kprl, LA., Ahmed Yesev maddesi.
22. Kr. F. Kprl, dik Mmasawiar, s. 64, 93, 144-145.
23. Kr. V. Barthold, storija kulturnoj zizni Turkestana, s. 251, 256;
Dvenadcat' lekcij 117-119.
24. Kr. V. Barthold, Dvenadcef lekcij...., s. 117-119; Fuat kprl, lk
Mutasavvflar, s. 73.
25. Kr. V. Barthold, Xaikim-Ata, Socenenija, II (2), 1964, s. 532; Fuat
Kprl, Hk Mutasavvflar, s. 74-82, 146-149.
26. Bak.: Not 25.
27. Kr. V. Barthold, stc^ija kuVturnoj zizni Turkestana, s. 159; K Is-
torii orosenija Turkestana, s. 225; Turkestan, Socen^ija H, s, 518-
520; a.g.e., Ulugbek i ego vremja, II (2), p. 125 not 33; a.g.e., O
pogrebimj Timura, II (2), s. 440-441; Dvenadcat lekj..., s. 117-
119, 174, 177-178.
28. Kr. V. Barthold, Dvenadcc Lekij..., s. 177-178; M. Masson,
1930da, Takentte Ahmed YesevTnin Trbesi balkl, Rusa bir
makale yaynlamt; Bak. F. Kprl, La., hmed Yesev maddesi.
29. Kr. <4lk Mutasavvflar, s. 69-71.
30. Kr. ilk Mutasavvflar, b. 66-68.
31. a.g.e., s. 35.
32. Hacm Sultan, Hac Bektan Halifelerinden bri idi. Hac Bektan
Vilayetnmesinde brdl^ kez anlmtr; Bak.: Abdlbaki Glpmarl,
Menkb-i Hac Bekt- Vel, Vilyet-Nme, stanbul 1958, s. 36,
81-91. VilyetNme4 Hacm Sultan Rudolf Tschud Georg Jacob
tarafmdan Almancaya evrildi ve yaynland, Berlin 1914; Bak.: F.
 Kprl, <4lk Mutasavvflar, s. 40-44.
33. Kr. A. Glpnarl, a.g.e.; Bak.: Not 32.
34. Kr. Hac Bekta Vilyetnmesi, s. 5-7.
35. Kr. F. Kprl, llk Mutasavvflar, s. 40-42.
36. Kr. Hac Bekta Vilyetnmesi, s. 14-20; Abdal deyimi iin Bak.:
F. Kprl, Les Origines de lEmpire Ottoman, 2. bask, Philadelp
hie 1978, s. 113-114 (Eserin birinci basks; Paris 1935).
37. Kr. <4lk Mutasavvfla/, s. 96 vd.
38. Kr. F. Kprl, Les Origines de lempire Ottomarp, s. 118-119.
39. Kr. Trlyede mezhepler ve tarikatler, s. 199-201.
40. Alnt Fuat Kprlden yaplmtr: ilk Mutasavvflar, s. 44. Hac
Bekta Vilyetnmesinde, velnin soykt Muhammede kadardr.
42. Kr. lk Mutasavvflar, s. 92.
43. Bak.: Not 6. Hac Bektan ad, Menkbnme-i Baba liys-
Horsr de de geer (Bak.: Not 7); s. 169, msra 1994 vd.; s. 170,
msra 2003 vd., msra 2111 vd.
44. Kr. Anadoluda cemaat d slmlk ve Bekta-Alev senkretizmir
meydana getiren eler zerine aratrmalar konulu yazlanmz.
45. Kr. Bekta-Alev senkretizmini meydana getiren eler zerine
aratrmalar konulu yazmz.
ASTAR-BDLI FAZLULLAH VE HURUFLN
AZERBAYCANDA, ANADOLUDA, RUMELDE
GELMES

Zatm Tebrizde keyfettim

Vahdetin gnei
ilk kez Azerbaycanda grnd
nk Tanr bu lkeyi kutsamtr
O, peygamberlerin ve ermilerin parldayan elmasdr
retisi Hurflii aklad Cvidanrnmesinde
(Ebedlik Kitab), Fazlullah byle diyordu.
Eski adan beri, ran din tohumlarna yaylma zemini
olmu ve biroklar ile birlikte IX. yzylda, baz
dncelerine Fazlullahda rastladmz Babek el-Hurrem^
hareketinin douunu yaam bulunan, Sikmeyen Atein
lkesi Azerbaycan, bu kez de bir tasavvuf! retinin,
Elifb harflerinin tannsallatnimasma dayanan, Tevrat yo
rumlan geleneine bah (cabalistique) Hurflik retisinin
beii oldu.
Harflerin bilimi, eski adan beri vardr. Kkleri hem
Sm dnyaya, hem Grek eski aa dayanr. Danielin
Kitabnda ve ona mal edilen metinlerde de grlmektedir.
Fakat hurf tasavvuf, Alinin, yetlerin kapah anlamlarn
ve gizliliklerini (mystres) aacak anahtarm elinde bulunduru-
cusu olarak grld i lemde ayn bir gelime elde etti.
ifler, Peygamberin Ben ilm ehriyim ve Ali onun kapsdr.
dedii mevz (yaktuma) bir hadis rivayet edede?.
i gelenee gre harOerin bilimi altnc mam Cafer el-
Sdka (lm 147/865) kmaktadr. O, bu bilgiyi, kendisine
Aliden devredilip gelen ve gelecei haber vemeye yarayan
E l - C ^ adl sd bir kitaptan almbr. Cafer el-Sdkm adm
tayan birok tabir ve tevil (divination ve exgse) kitab da
vaindr.^ Cafer el-Sdkm bir rencisi olan, sf ve Smyc
Cbir ibn Hayynm Kitb el-MzmvoA& (Ktbl-
mevzt), onun Arab alfabe harfleri zerine kuram yer al
maktadr. Cbir yazlannda, ilminin kendisine mridi
tarafndan aklanm olduunu sylyor. Ancak Cafer el -
Sdkn rencileri arasnda, hibir kaynakta, Cbir ibn
Hayyn adna rastlanmamaktadr. te yandan, onun arittmo-
lojik (ilm-i hesb temelli) ve metafizik kuramlarmm
kkeninin, Grek eski aa, ncelikle de Yeni Pythagocu
grlere ve Cefrin i yorumlarma dayand ortaya konmu
bulunmaktadr.^
slm tasavvufunda harflerin kutsall. Kalem ve Levh
iaretleri ile Kurnda da (LXV111, 1; LXXXV, 22)
grnmektedir. Hurf tasavvuf, Mansr el-Hallc ve Nsr-
Husrev tarafmdan biliniyordu.^ Muhyddin el-Arabnin
(1165-1240) de, bata Mifiah el-C^r el-Cmiy> adl eseri
olmak zere^, Cefr'in gelimesinde pay vardr. Fazlullat, bu
ilmi anya gtrerek alm ve ona yeni bir grn vennej
baarmt.
Lkab el-Hurf olan Fazlullah Nam Tebriz
Astarbd, 1339-1340da Astar-bdda dodu.* Ad Abdur-
rahmand. Babasmm ad, Eb Muhammed Tebrz olmaldr,
baz kaynaklara gre kundura ileyen bir zanaatkidL Seyjd
idi: Sekizinci ya da dokuzuncu kuaktan atas Muhammed el-
Yaman idL Yemen IX. yzylda, cemaat dm mhim bir
merkeziydi. Fazlullah, derin bir limdi. Kolaylkla hem nesir,
hem de nazm yazyordu. Yaam, bir gelecei grme deneyi-
mnde belli olmutu: Dleri yorumlama ve d srasnda
aklamalar alma gc vard.
Sinige ok erken yneldi ve on sekiz yanda bir sf
mride, anlaldna gre tsm bir i'ye -nk
genliinde tuttuu yol, cemaat d (htrodoxe) bir yoldu-
balandL Tasavvuf yolunda slk sresi olan ile*yi, 1370-
71 'de sfahan'da, otuz iki yanda tamamlad. Sonra, bir gez
gin derviler tarikatine ginni olacaktr. yl sonra ziyaretini
yapmak amacyla Mekke'ye gitti; daha sonra da Hrezm'e
gitmi olmaldr. Fakat 1376'da, yani harflerin btm
(sotrique) iareti ile nbvvetin anlanumn ona akland
gn gece kendinden geii (extase) srasnda Teb
riz'dedir. Ve bir murkabe (mditation) sresince; bir
maaraya ekilmi olacaktr: Yal bir derviden. Tanr'nn te
cellisi uyann alm ve din alddesini ortaya koyduu byk
eseri Cvidan-nmeyi bu srada yazm olmaldr.
Onun, Horasan, Irak ve Azerbaycan'da vaazlar
verdiinden sz edilir. Fakat retisinin merkezi Bak olmu
ve lmnden sonra da yle kalmtr. Buras, Hurfliin
kendi iinde bir btnlk kazanmaya balad -bakenti
emh olan- irvan krall lkesidir ve aralannda Ali el-
Al ile tmdeddn Nesm'nin yer ald balca rencileri
burada bulunmaktadn.
retisinin, ncelikle Azerbaycanda, Orta Asya'da
aatay Trkleri ve Arap olmayan br uluslar arasnda,
birok inanan oldu. Yaamn yazm olanlar, -Makriz, Soh-
rab ve brleri-, Hurufliin, Arap olmayan uluslar ve
ncelikle de Tiirkler arasnda yaylmasna dikkat ekmi
lerdir.^ Bu, belki de, kendisinin katli iin fetva kartmak
amacyla Semerkandda bir ulem meclisi toplam olan
acmasz Timurlenk'i retisine kazanma hususunda, Fazlul-
lah'n duyduu istek sebebiyledir.
Mahpusluu srasnda yazd Hb-nme (Uykuya dair
 risale)de FazluUah, emlde Kad Bayezidin evinde
kainken grd, yaknda leceini haber veren bir ryadan
sz eder. Hemen, Astar-bda gitmek zere kald konuttan
ayrlacaktr. Fakat babas adna Azerbaycan ynetmekte
olan, ^Timurun olu Miranahn buyruu ile yolda tutuk
lanm ve Nahvan dolaylarnda Alincak (bugnk, Elince)
kalesine kapatlmtr. Bir yarglara adan sonra, kfrde tHiun-
ma suuyla 1394te, Zilkadenin rdtnc ^ n , 56 yandja
Jken idam edildi. Karar Miranah uygulad. Cesedi, ayak
larndan srklenerek ar pazar dolatnid; sonra mridleri
tarafndan alnarak topraa verildi. Ahncakda, Maktelgh ad
verilen ve bir ehit kabri gibi byk sayg gsteren mezar,
bir ziyaret makam haline geldi.
Hapiste iken, iki Vasiyetnme kaleme ald. Bunlardan
biri, kz Mahdumzdeye hitapla, ailesine, ocuklanna ve
mridlerine vedasdr, irvan Kerbelya ve kendini mam
Hseyne benzetir;
Yaamm boyunca irvanda tek dostum olmad;
Ban an Hseyniyim,
Dmanlarm Yezd ve imr,
Aura, ahnyazm
Ve irvan, Kerbelmdr.10
lmnden sonra, Kerbel atlar rnek alnarak,
FazluUah iin atlar ad ile ehadetini anlatan eserler mey
dana getirdi.^^
Sonradan mridleri tarahndan yorumlanarak yaylm bu
lunan eserlerinde, Huriiliin esaslan ayrntl biimde
aklanmaktadr. Kaynaklar da bize, Hurflerin zhidce
yaadklarm, beyaz, pamuklu bir balk giydiklerini;
retinin, ncelikle Trkler ve Arap olmayanlar arasmda pek
ok inanamnm bulunduunu bildiriyor.
Fazlullahn retisi, bir anthropomorfizm ve tasavvuf
 grn altnda bir panteizmdir; Hurflik ve ilik
arasndaki sk ilikinin kant olarak, Cefr kaynakldr. Ancak
Fazlullah, bn Arabiden ve tranl tsml yazarlardan da etki
lenmitir.^^
Harfler bilimi; Tevrat yorumlan kkenli tefsire (in
terprtation cabalistique) dayamr: Tanrsal Nrun (Essence
divin) retnzi olan tanrsal Kelm, kutsal kitap Kurnn ini
(manation) kaynadr. Kurnda lam-elif, ran alfabesine
katlm bulunan drt harfin yerini alr. Harfler, yazn,
szn, usun karlklandr, tanrsal Kelm, yani Logos, on-
ladr. Pers alfabesinin otuz iki harfi, Tannmn Birliinin,
jlh Vafidert^^ remzidiler ve insanolunun yznde,
vcudunda, rhund tecelli ederler. Fazlullah, otuz iki harfin
gerekte bir tek harf olduunu ve her harfte Varln
Birliinin (Vahdet-i Vcd) grldn sylemektedir.
Her harf, drt eden oluur: Toprak, hava, su ve ate.
nsan, znde btn lemleri toplam bir kk kainattr.
nsann tanrsallatnimas, Hurui retinin temelini oluturur.
Yaratc, Kemalini, insan yaratta bulmutur.
Kainata (Cosmos) dnem hkim olmutur;
1- demle balayan ve Muhammedle son bulan
Nbvvet (Peygamberlik) dnemi.
2 - Ali ile balayan ve on birinci mam Hasan el-Asker
ile sona eren imamet (mamlar) dnemi.
3- Gnderilenlerin en mkemmeli ve sonuncusu Mehd
ile, ki Fazlullahdan bakas deildir, balam bulunan
Ulhiyet (Tanrsallk) dnemi.
Tanr insandan baka yerde aranamaz. Tanrnn Taht, in-
sanoglunun gnlndedir. Fakat Tanr onda, ancak kemalin en
yksek noktasna eritii zaman grnrleir (tecessm eder));
bu da ehadet straplar ve kendini feda edi ile elde edilir.
Eer rh, kemale ve Tannnm bilgisine ulalan bu, ken
dini bili dzeyine etmeyi baaramazsa, bilgisiz gelmi ve bil
gisiz gitmi olacaktr. Bu da bizi, sfierin. Gizliliklerin
Kaps (Porte de Mystres) ve btm bilincin (connaissance
sotrique) anahtan olarak grdkleri bir Kur'n yetine, Isr
(Gece Yolculuu) sresinin, Bu dnyada kr olan, te
dnyada da grmeyecektir. (XVII: 72 veya 74) yetine
gtrr.
Bu, bedenden, en st dzeyde kurtulma ve Tann'y ken
dinde bulma amal, kemaPi bedenin strabnda arayp en
yksek anlatmn, Fazlullah'n bir (fencisinde, mridinin
retisinin en iyi yaycs ve muhtemel olarak onun damad.
Tlle Seyyid tmdeddin Nesm'de bulacaktr. Anadoluda ve
Rumelide, geliimini borlu bulunduu, o ve onunla birlikte
brleri sebebiyledir ki, bu horlanm ve zulme uram
reti; Tkiyede, Nesmyi balca yedi air ve velfleri
arasnda sayan Bektalerin, cemaat d (htrodoxe) tarikae-
ri iinde yaamn srdrd. Harflerin tannsall zerine
hurf naslar (dogme), Bektaliin yaps iinde aklanm
ve retilmi olabilir. Tekke^ltrm duvarlann bir hurf iko
nografi sslerdi, gnmzde de bu, Bektalerin evlerinde hl
grlebilir. Trkiyede Hurfilii Bektalikten aymak
imknszdn Her ikisi, zlmez balarla balanmlardr.
Uzun zaman Nesnnin, Badat yaknnda, adn ald
bir kyden, bir Irak Tk olduu sanld. Fakat imdi, Azer-
baycanh bilginlerin arahmalan sonucu onun, irvann
bakenti emh yaknnda, ayn adda bir kyde 1370 ybnda
domu olduunu biliyoruz.^^ O da FazluUah gibi k
okumutu. Trke, Araba ve Farsa konuuyor ve yazyordu.
nce, sf eyh iblnin mridi olmuta Sonra, FazluUah
Bakya yerletikten sonra onunla karlat ve artk
iirlerinde hep manev mridini d. nce Hseyn, sonra
Seyyid Hseyn, daha sonra da HurfUe balanarak Nesm
mahls ile yazd.
Onun Fazlullahn damad olduunu sanmamzn sebeple-
ri vardr. Hapiste iken yazd ikinci Vasiyetnme'smdt,
mridi ona kk kz ile birlikte havas ok tehlikeli duruma
gelen Bakdan aynimasm ve gidip retisini - dnyaya
aklamasn bu3rumyor. Bu olaya Nesmnin iirlerinde de
imlar buluyoruz.*"*
Fazlullah^ k^ Mahdumzde^;__ ^1427de Tebri^de^
Cihanahm buyruu zerine, be yz Hurf ile birlikte
ldrld ve cesedi yakld. Bunlar, Fazlullahn lmnden
sonra Hurflere kar iddetlenen basknn kurbanlanndan
bazlardr.
Nesm, deiik lkelerde Hurfilii etkin biimde
yaymtr.

Fazlullah, IX)st oldu, bir baka dosta, benimn gerek

mi var?
Nesm Fazlullahn ciz bir kuludur:
Fazi hakdr, Fazi hakdr, Hlikmz.15

Bununla birlikte Nesm, HurffIie, sfilikten yola

karak varmt.
Nesmnin retisinin esas, Muhyddin el-Arab ve izle
yicilerinin yaydklan, evrensel sevgi temeline dayal, kayna
neo-platoncu ve gnostik (bilinirci) Vahdet-i vcd re
tisidir.*^ Fazlullahm tam tersine onun grleri, Elifbnn
harfleri yerine Ak zerine kuruludur. Yaran merkezinde,
insana kendi Nrunu vermi bulunan Allah vardr^nsan ken
disinden verme ve kendini mkemmelletirme yoluyla Tat-
n ya yaklar ve onunla btnleir. En byk mutluluk
Trnydal^Tmia. fehfi^

Ben Hakla yok oldum ve Hak oldum>17 >

phesiz, her fiilim, ei benzeri olmayan Tannmn fiili-
dir.
 Ben onun hem ncesiz Zt, hem de sfatlarym.
Fakat, Neshn insan Tannya doru kannyor, Tanny
yeryzne indiriyor:
Ey Nesm cemlin, cemlullahn tecellsidir.>P
Rh, dunnadan dolaarak nce maden, sonra bitkiler,
hayvanlar ve sonunda insan olmak zere bir deien cisimler
leminde, yaama dner durur. Son konak. Tanryla bir
olmadr:
Nefsini bil ki. Tanry bilesin
nsan kendini bularak, tannsalln ve tanrsal doasn
bulacaktr.
Louis Massignon, Nesmyi Mansr el-Hallcn manev
halefi olarak incelerken, onun, Hallac rnek aldn
dnyor ve Nesmnin, ehitlik zeniiyle, Iranb muta
savvf air Attrn kendini katlettimeye kkrtc eilimi
dolaysyla eletirdii eski Halla taraftarlnn, Hurfilik
iine szn temsil edip etmediini soruyo?^
Nesm iin Hurflik, Cabalein, yani kutsal kitap yoru
munun kuramlamas deil; insann tannsallatmlmasdr. Bu,
daha sonra ve belki Nesmnin etkileriyle, Hurflik
Bektaliin bir paras olduu zaman, Trk Hurfliinin
aync bir vasf olacaktr.
Nesmnin iirleri ok tutulmu; Kk-Asyada, Irakta
Suriyede, onun, Hurilii yayc etkinliini ulatrd her
yerde okunmutur.
ehitlik kaderiyle 1417de Halepde karlat. Yaam az
bilinse de korkunluu dnyay etkileyen lm ok
anlatlmtr. Bir sylentiye gre, gen bir adam Halep
arsnda Nesmnin bir gazelini okuyordu. Kfr
gerekesiyle tutukland; mridini korumak isteiyle gazeli
kendisinin yazdn syledi ve lme mahkm edildi. Nesm
infaz yerine karak eserin yazarlk hakknn kendisine
denmesini istedi.^ ^ Tutukland, dine as olmakla suland.
Ulem, merkezleri Tebrizde bulunan Karakoyunlu Trk-
menleinin zerine doru gittii bir srada, kendisini. Memluk
sultan Meyyede ihbar etli. Bu, kararn acmaszln
aklayacaktr: Nesm, diri diri derisi yzlerek ldrlmeye
mahkm edilmitir. Menkabe, onun ikenceler boyunca
iirlerini okuyarak Enel-Hakk demekten bir an bile vaz
gememi olmasn istiyor. Bylece o, Trkler iin milli bir
Mansr el-Hallc olmutur.
Hurflik, XIV. yzylda, Horasan ile Orta Asyay
kartran ve XV. yzylda eyh Bedreddin ayaklanmas ile
Anadoluda yanklanm bulunan din ve sosyal hareketlere
bal olarak alnabilir.^^ Bu hareketler. Kk - Asyada
Celli syanlar ad ile bilinen bir dizi ayaklanmay ardndan
getirmi olmaldr.^^ Hepsinde, ayn belirleyici izgilerin bu
lunduu grlr: i bir cila altnda halk veya zanaat
ebabnm ayaklanm olmas, sosyal nitelikli topya ve
Tanrnn insanolu srerinde tecelli ettii inan. Hurflik
olaynda, ncelikle tranllann milli gururu, Babek paklanmas
-IX. yzyl- ile baz ortak noktalar da buluyoruz.^"^ Fazlullah,
din dil olarak Arapanm yerini Farsann almasn istiyordu.
Elifb harflerinin tarinsal retisi, yinni sekiz harfli Arap
alfabesine deil, otuz iki harfli Fars alfabesine dayanmaktadr.
Hurfler, abdest alrlarken, Fars alfabesini okuyorlard.
Cvidannme de yeni bir Kuran gibi grlmekteydi ve
Fars dilinde, Grgan diyalekt ile yazlmt; Farsann
Arapadan daha stn olduu ne srlmekteydi.^^ Nbvvet
ve mamet dneminde baskn bulunan Arap din stnl,
ranlI dnemin ykselii demek olan ulhyet dnemi ile son
buluyordu. Alncak ziyaret de Mekkeyi ziyaretin yerini al
maktayd. Hurfler, Maktelgh'm evresinde yedi kez
dnyorlar, Maran ah (Ylanlann ah) dedikleri Miranah
tarafndan yaptrlm bulunan hisara talar atyorlard.
 Bununla birlikte, mrdilerinin arsn buralara iletmek
iin Karadeniz kylarna kadar gelmi bulunan M r erif ve
kardei gibi, Fazlullah*n baz mridleri sayesindedir kL
Hurfliin en yaygn bulunduu yer Anadolu olmutur.^
Fakat bu asl, retinin Kk Asyada yaylmasnda
ncelikle pay bulunan mdeddn Nesm, Mr Ali el-Al ve
ayn ekilde Refi, tarka yl sonra da Ferite-olu ile
gereklemitir.
Fazlullahn balca nridlerinden biri olan Mr Ali el-
A l, mridinin lmnden sonra Anadoluya geerek
Bekta tekke^lttt snd.O nunla ve Nesn ile Hurfiliin,
Trkiyede Bektalikle btnleen uzun yaam balad. Ana
dolu ve Rumeliye bu szgeden geerek yayld. Ali el-Al
(Gyseddin Muhammed b. Muhammed el-Horsn el-
Astarbd), ann balca Hurileri ve arlarndaki
ayrmlar zerine bilgiler ieren stivnme (Doruluk
Kitab) adl nl tr Huri eserin yazandr. Eser, Farsa,
Astarbd diyalekti ile kaleme alnmtr. Ali el-Al, k
denen hurf' zmredendi.Bektaliin bir kolu olan A^itlara
ait tefdce ve zaviye'ltr, Anadoluda Seyyid Gazide; Kuzey
Varnada Akyazlda, Filibede (Plovdiv), Tatar Pazan ve
bugnk Bulgaristann br blgelerinde dikkati ekmek
teydi. Ahmed Refik tarafndan yaymlanm belgelerde,
1572de (Belge no. 41) ve 1576da yine ayn blgede (Belge
no. 48), Filibe ve Tatar Pazannda tutuklanan k dervi
lerinden sz edilmektedir. ki belgede de bu /^iJt'larn hurf
mezhebden olduklar belirtilnitir.^^ Ali el-Al, 1419da
idam edilmi, Alncakta mridinin yanna gmlmtr.
Hurfiliin Anadoludaki yaylnda pay olanlardan biri
de, Nesmnin mridi ve halifesi olan Ref idi. 1408-1409
(811)de, iBeretnme adl Tice bir mesnev yazmt ki,
Fazlullahn kendisine kaynak olan Arnmesim bal bir
eserdir. Bir baka mesnevVsu ^<Gencnmesi de yine ona
dayaldr. Prevezede gmldr.^
 Tlle Hurflerin en tannmlarndan biri olan Ferite-
olu ya {}a Firite-zde (Abd el-Mecd b. Feriteh zzeddn el-
Hurf), 1469da Tirede ld. Tire, XV. yzylda Hurfiin
bir merkezi idi. Trke birok eseri vardr; 1430da yazd ve
FazluUahn Cvidannmesi kadar mhim saylan
iknmesi bunlar arasndadr ve baz yazarlara gre Fazlul-
lahn eserinin bir ksallmdr. Mridinin Hbnmesim
de Trkeye evirmi bulunmaktadr. Trkiye ktpha
nelerinde, Ferite-olunun ok sayda elyazmas eseri
vardr.^^ Tann, demin vechini, eer okumay bilirsen,
orda, Fazl- Yezdn adnn belirdiini grecein tarzda ya
ratt. diyordu Ferite-olu.^^
XV. yzylda Hurfik, sultann sarayna kadar szmt.
Fatih Sultan Mehmet, genliinde bir hurf mridin kendisine
aklad retiden ok etkilenmise de ulemnn tepkisi yle
iddetli olmutur ki, gen ehzade, himayesindeki adamn
1444te Edirnede diri diri yaklmasn engelleyememitir.^^
Muhteem Sleyman, Osmanl Devleti iinden Hurf dinsiz
liin kkn kazmaya alt, fakat bu fikirler artk
Bektalikle btnlemiti. XVI. yzylda, Hurflerin mezhe
bine mensup olduklar resmen tannan /^^lardan sz ettik,
fakat Abdal ve Kalender tannanlar da Ik'laj&n farkl
deildiler.^
Alev-Kzlbalar, edebiyatlarnda yedi byk air kabul
ederler: Nesm, Fuzl, Haty, Pir Sultan Abdal, Kul Him
met, Yemn ve Virn.^^ Nesmyi az nce inceledik.. Ad
gemekte olan son iki air de, aka hurf idiler.
Yemn, 1495-1496da domu olmaldr. Fakat bu tarih
tarikate dou tarihi de olabilecektir. nk, brahim Bahann
mridi olan Yemn, Akyazl Otman Bahann tarikatinden-
di.^^ Akyazl Baba tekke'su Karadeniz zerinde, Varnann
kuzeyinde bulunan Alberia yaknndaki Batovada, bugn hl
grlebilmektedir. Velnin mezan da iindedir.^^ Buras, Ru
melideki Bekta derghlannn balcalanndan biri idi.
Vemn, Trke Fazetnmesini 1519 "da (925) yazmtr.
iirlerinde, ad insanolunun yznde avkyan Fazlullah"n
tannsall anlatlr.
Virn ya da Virn Abdal, Hurf ve Bekta airlerin en
bykleri arasnda yer alr. Elimizde aruz vezni ile yazlm
yz nefes ieren hix Divan' bulunmaktadr. Demek, Virn
okumu-yazm biriydi. Cvidannmenin ksaltlm olan
bir de risle'^si vardr.^^ Hibir kaynak, yaam zerine bilgi
vennemekle bitlikte; iirlerinde Balm Sultanca ballndan
sz etmi olmas ve bugnk Yunanistan'da Bulgar snn
yaknlannda, Didymotik yresindeki Krcali'de tekke'si bulu-
nan ve Seyyid Ali Sultan diye de anlan Kzl Deli'ye bir
medhiye yazm bulunmas, bize XVI. yzylda yaam
olduunu dndrtmektedir.^^ Rumeli, byk Bekta mer
kezlerinden biri idi. Virn, Ali'lah ve Nusay idi.
iirlerinde Fazlullah ve Ali birbirine kanr. kisi birden tek
bir gerekliin, tanrsalln grn olurlar:
Ey ahm ve melceim. Sen, Fazl- Rahnnm, Ali!..
Selm, ey h- merdan, Ali!
Selm, ey Fazl- Yezdn, A1...
Bu bizi, Bektalik iinde grnd kadaryla Trk
Hurfnie ait bz izgileri belirtmeye gtryor: Trk
Hurfik insann tannlatnlmas olmad gibi, br harfler ta
savvufu da deildir. Tann-lem kavray (pan-theizm), insan
nitelikli Tann kavray (anthropomorfzm) biimini alr.
Sflerce temellendirilmi bulunan Vahdet-i Vcd anlay ise
yaln ve madd bir grn kazanr. Bununla birlikte,
Hurfik, Bektailerin Noktat -Beyn ad verilen niyaz
larnn ortaya koyduu gibi her zaman hazr durur:
dem*den gayr Hak talep edersen ma*rfet-i lhiden
bt-habersm..."^^
 Allahn ismi insann yechine yazlmtr. Fakat artk oku
nan, Fazln ad deil, Fazln yerini alm olan Alinin addr.
Alevfler ve Bektaler tarafndan bya verilen ehemmi
yet Hurflerden gelir: Tannsalln Ali ) adnn, insan
yznde belirebilmesi iin, byn varlndan vazgeilemez.
Kalarn yay ayn ( ^ ), burun izgisi lm ( J ) ve
byk eimi yy ( ) izer ve bylece insan yznde,
hem sadan, hem soldan Ali ad okunabilir:
Tuttum aynay yzme
Ali grnd gzme...42
Bylece, Bektailik sayesinde Hurflik, yzyllara mey
dan okuyabildi. Bu reti, XIV. yzylda Azerbaycan'da
geliti ve devam etti.
 NOTLAR

1. Kr. Z. Kuli-zade, Xuruftzm i ego predstaviteli v Azerbajdzane, Baku,

1970, s. 93.
2. Kt. e . /., Babek maddesi; G,H. Sadighi, Les mouvements religieux
iraniens, Paris 1938, s. 229-280; V.A. Gordlevskij, izbrannye soci-
nerja, I, Moscou 1960, s. 205.
3. Hadis-i wfvz'. Peygambere isnad edilen sz, demektir.
4. Kr. 7 , Djafr maddesi, T. Fahdn makalesi.
5. Kr. J., Djabir b. Hayyan maddesi, P. Kraus ve M. Plesnerin ma
kalesi; Paul Kraus, Jabir ibn Hayyan: contribution histoire des
ides scientifiques dans Tlslam . Le Caire 1942 (Jabir et la science
grecque).
6. Kr. Abdlbaki Glpnarl, Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler,
stanbul 1969, s. 147-151; Huruflik Metinleri Katalogu, Ankara
1973, s. 16-17.
7. T. Fahd (Kr. e.I.,^ Dj<^ maddesi), bu eserin baz yazma
nshalarndan sz ediyor; Istanbul-Hamidiye, Ism. Ef. 280; Paris 2669,
vb.
8. Fazlullahn eserleri ve yaam iin, balca, Z. Kuli-zadeden, (a.g.e., s.
89-149) ve A. Glpnarldan, (Hurufilik Metinleri Katalogu, s. 2-16)
yararlandk.
9. Kr. Z. Kuli-zade, a.g.e., s. 89, 96.
10. Kr. a.g.e., s. 94.
11. Kr. a.g.e., s. 95.
12. Kr. a. Glpnarl, Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, s. 147-151;
Hurufilik Metinleri Katalogu, s. 16-17. Huruflik ve Ismaillilik
arasndaki ilikiye Cl. Huart dikkati ekmi bulunuyor; Textes relatifs
la secte des Houroufis, E.I.W.Gibb mmorial sris, DC, Leiden-
Londres 1909, s. X ni; ve H. Mass, lIslam (9. bask), Paris 1966, s.
164.
13. Kr. Z. Kuli-zade, a.g.e., s. 149-197. Bakuda Nesrn hakknda
yaymlanm balca eserler unlardr: Imadeddin Nesn-Megaleler
medjmuesi (Yazarlar; M Guluzade, S. Husejnova), Baku 1973;
Imadeddin Nesimi-seilrri eserleri (yazan; Halil Jusifov), Baku
1985; Imadeddin Nesimi-eserleri (yazar; Hamid Arasly), 3 cilt,
Baku 1973. Ayrca Franszca izlenebilecek: Imadeddin Nassimi,
Posie, eviri: Alexandre Karvovski, Moscou 1973 (Editions du
Progrs); H. Arasly, Imadeddin Nassimi (vie et oeuvre)^ Baku 1973.
14. Kr. Hamid Paz&\y,Imadeddin Nassimi (vie et oeuvre)^ s. 10-11.
15. Kr. Z. Kuli-zade, a.g.e., s. 151.
16. Kr. G.C. Anawati ve Louis Gardet, Mystique Musulmane - aspects et
tendances - expriences et techniques, 4. bask, Paris 1986, s. 57-60,
83-84, 88.
17. Kr. Z. Kuli-zade, s. 154.
18. a.g.e., s. 160.
19. a.g.e., s. 164.
20. Louis Massignon, La lgende de Hallac Mansur en Pays Turcs,
Opera Minora, U, Beirut 1963, s. 93-139 (IV: Imd Nesm et les
potes des Janissaires, s. 113-120).
21. Bu menkbe, ada AzerbaycanlI tiyatro yazan ve air Bakhtiyar Va-
habzde'nin Feryd (Yakn) adl ok gzel bir oyununa konu
olmutur. 1985 Ocak aynda Bakda, yazarunn refakatiyle bu piyesin
oynanm grme zevkine eritim. Derinden etkilendim.
22. Kr. Kuli-zade, s. 42-54: Hurufliin sosyo-ekonomik zemini (soci
al'no-ekontmieskie predposylki Xuruflzma).
23. Btn XVI. yzyl boyunca ve XVIII. yzyln' bamda, durmadan
kan ve hepsi ayn nitelikleri tayan, ekonomik-sosyal bir dizi isyana
verilen ad. Kr. Halil nalck, The Ottoman Empire - The Classical
Age 13(X)-1600, New York - Washington 1973, s. 50-51; Histoire de
lEmpire Ottoman, Robert Mantranin ynetimi altnda
yaymlanmtr, Paris 1989, s. 229-230; Ahmed Refik, Onaltmci
asrda Rafzlik ve Bektailik^ stanbul 1932.
24. Kr. Not 2.; ve Irne Mlikoff, Abu Muslim, le Porte-Hache du Kho-
rassan, dans la tradition pique turco-iraniennei^ Paris 1962, s. 58-59.
25. Kr. Kuli-zade, s. 55-79, ve bilhassa, s. 72 vd.
26. Kr. A. Glpnarl, Trkiyede Mezhepler, s. 155-159; Huri^lik Me
tinleri... s. 14-16.
27. Kr. A. Glpnarl, Trkiyede Mezhepler, s. 155-159; Huri^lik Me
tinleri..., s. 14-16; Z. Kuli-zade, s. 197-205; Besim Atalay, Bektailik
ve Edebiyat, stanbul 1340, s. 30-49; Fuat Kprl, 4nTrk Edebi
yatnda lk Mutasavvflar,, Ankara 1966, s. 95-96.
28. Ik, hakkuda Bak.: V.A. Gordlevskij, Izbrannye socinenija, OL
Moscou 1962, s. 213-216 (Isyki, ix evoljucija - ot brodiaznicestva k
osedamju v tekke).
29. Kr. Ahmed Refik, On altnc asrda Rtrfzlik ve Bektalik, s. 31-32,
36-37.
30. Refi hakkuda Bak.: A. Glpnarl, Trkiyede Mezhepler... s. 157;
Huruflik Metinleri..., s. 11, 21, 25, 28 (s. 93, 95, 100, 105te anlan
el yazmalar); Besim Atalay, Bektalik ve Edebiyat, s. 30-49; Z.
Kuli-zade, s. 222-223.
31. Ferite-olu hakknda Bak.: Besim Atalay, Bektalik ve Edebiyat,
 30-49; A. Glpmarh, HurfUik Metireri..., s. 12, 13, 15, 25, 31, 33
(s. 98 111, 114, 115, 116, 138, 139da geen yazmalar); ayrca Bak.:
lA ., Firite olu - Firita zadamaddesl
32. Kr. Besim Atalay, a.g.e., s. 34-38 (Bak.: Fazlm adn gsteren insan
ehresi rprdksiyonu).
33. Kr. Franz Babinger, Mehmed the Conqueror and his time, Ralph
Manheim evirisi, Rrinceton 1978, s. 34-35. eyhlislam Molla Fahred-
din-i Acemi (1436/7-1460), bu cezalandrmann mmeni idi.
34. Kr. Fuat Kp:l,Trk EdebiycUmda ilk Mutasavvflar^ s. 301-304.
35. Kr. A. Glpmarh ve Pertev N. Boratav, Pr Sultan Abdcd, Ankara
1943, s. 17.
36. a.g.e., s. 18-19; Sadeddin Nzhet Ergn, Bektai airleri ve Nefesle^
' ri, I, II, stanbul 1955 (2. bask), s. 67-72.
37. 1983 yaz iinde bu derglu ziyaret edebildim. Velnin mezar yedi ke
narl bir trbe iinde bulunuyordu. Hl ziyaret edildiini dndren
mum izleri vard. Ayn ekilde yedi kenarl meydan ev/'nin nnde,
dal ulanna kuma paralan balanm bir dut aac vard. Batovann,
bugnk d Obroite'dir: Obrok, bana aklandna gre tapnak yeri
anlamna gelmedeydi.
38. Kr.* A. Glpmarh ve P.N. Boratav, a.g.e., s. 17-19; Besim Atalay,
a.g.e., s. 30-49, 82, 88; Sadeddin Nzhet Ergun, a.g.e., s. 214-227; M.
Hlid Bayr, rVTrnt, hayat ve eserlerimi stanbul 1959.
39. Kr. Sadeddin Nzhet Ergun, a.g.e., s. 206. Dergh hl grlebilir.
40. Kr. M. Hlid Bayr, a.g.e., s. 90-91.
41. Kr. Besim Atalay, a.g.e., s. 30.
42. Merdivenky, ahkulu Sultan Bekt tekkesinin son posUnim'i,
1907de len Hilmi Dede Bahann nl iirinin k msralar. Hilmi
Dede Bahann Divan ilk kez 1909da yaymlanmt. Bedri Noyan
tarafmdan son yllarda yeni bir yayn daha yapld: Mehmed Ali
Hilmi Dede Baba Divan, stanbul 1989. Bu iir baka bir makalemiz
de de gemektedir.
 xn
LK OSMANLILARIN
SOSYAL KKEN

Rm Seluklular dneminde, en belirli olarak da XIII.

yzylda, kentlerde yaam ok parlakt. Kentli nfus Farsa
konuuyordu: Fars irfan baskmd. Resm din, esaslan medre
sede retilen Snn slmlkt. Anadolu medreseleri nl idi
ve kent merkezlerinin bilgi yaamn etkiliyordu. Ticaret ve
zanaat byk blmyle Hristiyanlann, Yahudilerin elinde
idi. Seluk hkmdan geni grl, hogrl idi.
Mslmanlarla gaynmslimler uyum iinde bir arada
yayorlard. Manev yaam ok gelimiti. Nitekim, Kk
Asyaya birok kez gelen Muhyidd el-Arab (1164-1241),
tasavvuf! bir panteizm olarak tammlanabilen Vahdet-i Vcd
felsefesini orada yayd, yi yetimi insanlar olan Seluklu sul-
tanlan, bilginin ve tasavvufun geliiminin kcrayucusu idiler.
Mevln Celleddin Rmnin gl kiilii de kent merkezle
rinin rhanev ve felsef yaamn etkiledi!
Fakat, hicreei XI. yzyldan balayarak XIV. yzyl so
nuna kadar birka yzyl sren, ounluu ger (nomade)
Trkmen boylamm akp getikleri kr alanlarda durum
bsbtn baka idi. etin dnemse, Mool yaylnm zor
lad gleri tamyan XIII. yzyl oldu. Bu istila, Orta Asya
ve Horasandan gelen Ouz b o y lann Aradoluya doru kitle
halinde gne yol a^. Hrezmahlann yeniliinden sonra,
onlar da Rm Seluk mparatorluunun topraklarna
sndlar; Sultan Birinci Alaaddin Keykubad (1220-1237),
bunlarm bir blmn ordusuna ald ve kalanlarn Orta Ana
 doluya datt. Buunla birlikte kinci Gyaseddin Keyhus-
revin hkmdarl srasnda (1237-1246), sultanla ara-
lanndaki ilikiler bozulunca, H ^ z m l e rin ou yamacla
balayarak bir kaiaa kayna oldular. 1239-1240 yaniKa.
imparatorluu sarsan ayaklanmada da Babaflerin saflanna
katlacE^lardr T
Trkmen boylann kitle halinde gleri, sosyal ve madd
glklere yol at. Airetler, stileri iin yaylaklar ve
klaklar bulmakta zorluklarla karlatlar. Nitekim, 1263te
baz airetler, Bizans mparatoru Sekizinci Michel Paleologa
bavurarak otlak ve klak alan isteinde bulunduklarmda
Dobmcaya yerletirildiler.^ Pek ou hl ger olan bozkr
T ^enleri, kem merkezlerinin adlam ve sltolam
nfiisu ile raamyoriard. Kentlerde oturanla-, y ^ z J T O j t
e konuan, yaban Trkmenre kt bir gzle babyorlird.
Onlara Etrk-i b-idrk diyorlard. Trkmererin cemaat ve
rf d (htrodoxe ve non-conformiste) inanlar dolaysyla
da, EtrE in dini zczy/ demekteydiler.
Gerekten de Tkmenler atalnnn inanlarm srd
ryorlar, slma girmi olanlar da eski geleneklerine ve
detlerine ballkta brlerinden geri kalmyorlard.
Trkmen airetler, slma tam girmi olmaktan uzattlar:
Anadolunun slmlamas yzyUan alacaktr.
Trkler, tarihleri boyunca dnya dinlerinin birounu
tandlar; Orta Asya ve Sibiryada her zaman canl kalan
temel inan amanclktan baka Musev Hazarlar, Ortodoks
Gagauzlar, Katolik Kumanlar yannda, Maniciler, Budhaclar
ve Nast Hristiyanlar oldu. Anadoluya g srasnda Mani-
cilik oktan yok olup gitmiti; fakat Budhaclk byle deildi.
Seluklular dnemirrie, baz byk ailelerin, Ertenalar gibi,
Budhac inana bal olduklann biliyoruz."^ Aynca,
Nastriler de vard: Melik Dnimend Menkabesinde buna bir
tanklk bulmaktayz.^ Fakat, Trkmen airetler arasnda.
 slm rts altnda olsa da, hl amanclk baskmd. Airet
reislerinin ou din gc de ellerinde tutuyorlard ve
slmlam Baba, aym zamanda din adam ve utac amana
henz ok yakmd. Nitekim, JBaba ayaklanmasnm ba Baba
Jyasm, ayu zamanda utac olan ve keramet gc bulunan
Jslmlam bir aman o ld u ^ belirtilmiti. Bu sebepledir d,
taraftarlan, onun lmne inanmay kabul etmediler. O,
dnyev ve lh bir gle, ayn zamanda din ulusu da olan
airet reisine bir rnektir.^ Ayn zamanda airet reisi olan din
reisler arasnda, 1263te, byk pejpni kolundan gelmesi muh-
temel bir Trkmen boyunu Dobmcaya gren San Satukun
ad da anabir.^ da Baba lyas gibi, savaan dervi tipinin
en canl rneidir.
Babalar, slm rts altmda eski merasimlerini uygula
may srdryorlard. Toplantlannda eski Trk geleneklerine
uygun olarak kadnl^ ve ikldef blribririr ok yaSr bu-
nuyoriard. Alkoll ikiler ve haha da kuilamlyordu. BuT
*XI. yzylda Yeside Ahmed Yesevfnin toplaniarmd da
byle idi; an ulems, onlara fkelenmiler, mi^etti'ltr,
soruturmaclar gndermiler, fakat Yesever onlar cesaretle
geri evirmilerdi. Torununun olu Elvan elebi tarafmdan
yazlm bulunan Menkbnme'smv^ tarukhgna gre aym
ey Baba lyasn toplantdar iin de geerliydi. Alkoll
ikiler kullanlmasna geliiKe; ilk Osmanh vekayi-nmeleri,
Orhan Gazinin -dervileri ile Bursamn fethine katlm olan
Babamn ime ahkanlg^^ olduu iin kendisine arap
gnderdii- Geyikli Baba ile ok iyi ilikiler iinde olduunu
bize nakletmektedir. Bu, Trkmen Babalara, tonnlarmm med
reselerinden daha yakm ilk Osmanh sultanlarnm rf-d
(non-conformiste) tutumlar ile hogrl (tolrance) fikirleri
ni, ak seik bir ekilde ortaya koymaktadr. San Saltuk
Bahadan (veya dede) sz ettik. Barak Baba da onun
mridlerinden biri idi. Adna tarih kaynaklarda, zellikle de
 Tarh-i Olcaytu Sultan Muhammed Hudbendet rastlamak
tayz. Kendisini sultanlar soyundan gsteren eitli menkabev
geleneklere ramen Barak Baba, Tokat kkenli olmaldr.
Cahit ztelliye gre^^ Barak, tyleri uzun bir av kpei
trnn addr, bir Trkmen airete de ad olmutur. Barak
Baba, boynuzlu bir balk giyiyordu. Giydii post ziller ve
ak kemikleri ile donanmt. Bunlar sem srasnda,
ocuklara korku salan bir grlt yaratyordu. ama
geldiinde, karsna vahi bir devekuunun karld ve
Babann, kuun srtna atlayarak onu meydanda dolatrd ri
vayet edilir. Barak B^ba^ dinin yiyip ime ile ilgili yasak-
J[anna riayet etmiyordu. Haha kullanyordu ve bir kendinden
gei halinde doalama -iiier sylyordu. Bu portre, eski
Trklerin Kam-oza/lanrunkini andrmaktadr. Barak Ba-
barun bir Kalenderi olmas muhtemeldir. Kalenderdik, kendi-
ni haha ve sema vermij^ gezgin, dilenci derviler taikati
Jdi. B a r^ Baba, 13^^ Moollar tarafndan kay
nar bir k az^ a atla^ . drmtur. O sralarda krk
yalarnda olduu rivayet edilir?^
o XIII. yzyl din reislerinden sz ederken onlar arasnda
en nl olan Hac Bekta- Velyi anmadan geilemez. Bu
konuya dnme frsatmz olacaktr. Bununla birlikte Hac
Bektan balangta, saysz Anadolu babalarmdan biri
olduunu belirtmek gerekir. Her eyden nce, ayncahkl bir
yeri yoktu; Bu, ancak nn elde ettikten sonradr. Hac
Bekta, st derecede bir halk velsi oluunu, ilk OsmanlIlarla
ilikilerine ve Ohan Gazinin kendisini Yenierilerin koruyu
cusu yapm olmasna borludur. Bu sebepledir ki Bektaflik,
daha sonra Trk halk tarikatlerinin en nls olmutur.
Bektalikten sz etmiken nemli bir olayn altn
izmek istiyorum; Din halk zmrelerinden sz ederken
htrodoxe deyimini kullandm. Ancak, XIII. ve XIV,
yzyllarda, heterodoksluun ilik anlamn iermediini
sylemeliyim. Eski tarih kaynaklann hibirinde, Anadolu kr
ve kylerinde iilikten, zellikle an iilikten sz edildiine
rastlamyoruz. Misal olarak -byk olu mer Paa, ayaklan
mada aslm bulunan- Baba llyas'n eceresini anacam.^^
Baba yas'n drt ////e'sinden ilkinin ad eyh Osman'd.
Mridi tarafndan Rm beldesinde sl&n' yaymakla
grevlendirilmiti. Kym'dan kurtularak yaamn Krehir'de
tamamlad. kpaazde'nin byk dedesi ve Elvan
elebi'nin babas air k Paa'nn mridi olan budur.^"^
mer ve Osman adlan ise ilk Halifeye ilenme ile teberr
klan ilerde mmkn deildir. Baba yas'n i olmadn
belirlemek, mrdi Hac Bekta- Velninkinden daha az g
grnmektedir. ilik, Bektalie yava yava szmtr. Bu
inan, Suriye ve Irak yolu ile kent merkezlerinde tannmakta
idi; fakat Anadolu iin henz mhim bir tehlike
oluturmuyordu. Snlik-lik tartma ve atmas,
Safav propaganda ile ilik bir siyaset olarak ne srlnce
u noktaya ulaacaktr.
Trk halk l-i Peygamberce (Peygamber ailesine) ve
Kerbel ehitlerine her zaman byk sayg gstermitir. Fakat
bu, iiliin ak bir kamt deildir. Aynca Sriye'de tsmailt
kalelerin varl, umumiyetle mm ve henz gemilerine
bal ger ve yan ger airetler ynna nfuz etmek iin
yeterli deildi. Nitekim bizzat Gazi Osman, Nenin ifadesi
ne gre, ne okuma, ne yazma biliyordu. Tarihiye gre,
Osman'n geleceiyle ilgili haberler tayan ryasnn. eyh
Ede Bali tarafndan yorumlan zerine. Dervi Turgut kendi
sinden yazl ,bir belge istediinde. Gazi Osman onu Ben
yazu yazmak bilmezem diyerek yantlam, sznn belgesi
olarak da klcn ve marapasn vermiti!^
XIII. ve hatta XIV. yzyl iin htrodoxe deyimi,
amanc inann veya Tklerin bal olduklan br
inanlann (rincarnation, mtempsychose, vb.) uzantlanndan
daha fazlasn ifade etmez. Eski Trklerde Kk-Tengri inan
vardr. lmnden sonra Baba lyasm, esiz kr at ile Kk-
Tengriye doru ykselii bu inanc temsil eder.^^ Daha sonra
Kk-Tengri, kendisinde bir gne tannsallg da olumu bu
lunan, Ali ile zdeleecektir.
Henz slml yzeyde Trkmen airetlerinin
inanlanna yzyllar boyunca gelip katdm farkl akmlann,
bu inanlarn an i bir grn kazanmasnda paylan ola
caktr;
1. XIV. yzyl iinde Ahilerin dervilere kapl. Ah
loncalannn kendilerine, kuak dolama, bir dolu ime, sembo
lik olarak silah kuanma vb. slk merasimlerini verdikleri
dervilere ok yakn olduklann biliyomz. Ahiler i eilimli
idiler. Bunu elimizde bulunan Ftvvetnmelerden
karyoruz.^^ Prleri de ilikte yeri Aliden hemen sonra
gelen Selmn- Frs idi.^^
2. 1396da Azerbaycanda idam edilen Fazlullah
Astarbdnin temellendirdii Hurfliin nfzu. Mridleri,
en bata Nesn, Anadoluya ve Rumeliye geerek oralara
mridlerinin antropomorfik fikirlerini tadlar. Hurfler,
Bektailerin iinde kanp eridiler. Fikirleri, Hilmi Dede
Bahann (lm 1907) nl,
Tuttum aynay yzme
Al grnd gzme
msralarnda olduu gibi, Bekta evrelerde her zaman
yaad.
3. Fakat, kesin nfuz edi, XV. yzyln ikinci yansmda
ve bilhassa XVI. yzyln balarnda Safav propaganda ile
oldu.
*
**
OsmanlIlar Tkmen bovlarndandlar. Tarih kaynak-
lannm bize bildirdiine gre,*^ atalar Sleyman ah, Belh
 kentinin Cengiz Han tarafndan alnndan sonra Mool seli
nin nnden kaarak Anadoluya g etmiti. Bir Ouz boyu
olan Kay boyundan, ger bir Trkmen (yrk, etrk) rtisi
idi. Drt olu vard. Bunlardan ikisi, Erturul ve Dndar, drt
yz adrlk bir obann bamda, Erturulun yerleme alam
olan St blgesinde konup gyorlard. Erturulun
olu vard: Gndz, Sarubali ve Osman. Bunlardan yalmz
Osman, bir Mslman ad idi; bundan dolaydr ki, Grek kay
naklarda Athman biiminde yer alan bu adn kkeni zerine
sorular ortaya kmtm lk OsmanlIlar, bata Osman ve
Orhan, gerek yaam biimleri, gerek din uygulamalar ile
henz ger Trkmerlere yakn, sade airet reisleri
grnndediiler. erde, Osmanl ynetimi yerletike, slm
hanedann temel vasfin oluturduunda, btn din yaamm
medrese ynlendirecektir. F ^ a t J ^ O sm ^l sultanlar, kecrii-
Jerine Trkmen nfoun desteii sapam olan Baha lara da-
yajmay srdrmekteydiler.
OsmanlI vakanvislerinin ve ncelikle kpasazdenin
tankl, ilk Osmanl sultanlar ile Baba hareketini ha3:rlayan
srf d a / a n d a n cen^at d
(hdtdrodoxe)__derviler arasndaki sk ba bize
gstemjjcte ...
kpaazde, drt sosyal zmrenin nemini belirtiyor:
Gaziyn- Rm, Ahiyn- Rm, Abdaln- Rm ve Bacyn-
Rm. Bunlar, mparatorluun ilk dneminin sosyal yapsn or
taya koyarlar: Sava snf (Gaziyn- Rm), zanaat snf
(Ahiyn- Rm), din halk zmresi (Abdaln- Rm) ve
mhim bir rol oynam bulunan kadnlar (Bacyn- Rm).
kpaazdeye gre, Bektaler Tarikatinin kurucusu, kendi
ni aldrm bir vel (meczb budala aziz) olan Hac Bekta
deil, onun manev ei Kadnck Ana ve Kadnck Anann
mridi Abdal Ms idir
kpaazde, Osman Gazi, Orhan ve I. Murad
zamamnda yaam bulunan dervilerin uzun bir listesini veri
 yor ve byk blmn, dedesi Baba llyas- Horasanye
balyor. Bu derviler arasnda, ve alnndaki hale btn
brlerini snk brakacak kadar parlak biri vardr: Bu, tarika-
ti (Bektalik), Osmanl mparatorluu din halk tarikaerinin
en nls derecesine ykselmi bulunan Haa Bektatan
bakas deildir.
XIV., XV. ve XVI. yzyl boyunca Bektaler; Babaler
hareketini hazrlam bulunan Yesev, Haydar, Kalenderi,
Vef, din halk zmrelerini olduu gibi, Trkmen airet
evrelerinden kaynaklanm btn htrodoxe eleri
(Huriler, Abdallar, Ah loncalar) de bnyelerine alarak on
larla kaynatlar.^^
Balangta, ann saysz Babalan arasmda herhangi
biri olan Hac Bektan bu stn rol elde etmesinin sebebi
nedir?
st derecede Trk halk velsi olarak grlen kimsenin
balangtaki ikinci derece nitelii, Bulgaristanda, Delior-
manda kaldm srada gzme arpt. Bu blgede, Anado
luda bulunanla aym cemaat d (htrodoxe) slm yaatm
srdren dili Trke, azmsanmayacak bir zmre -resm ola
rak yz bin kii- vardr. Bu zmreye Kzlba denir. Ara
larnda, bir de Bekta ad verilen bir alt zmre vardr. Bu so
nuncular, Hac Bektatan himmet umarlar; halbuki birinciler
Demir Bahay -k i bir eyh Bedreddin mrididir- asl vel sa
yarlar. eyh Bedreddin ise ayn bir din sayg konusudur ve
lm yldnm gn eyh Bedreddin semh denen
trensel bir gsteri yaplr. Bu blgede oturanlar, kendilerinde
ok zc bir an br^m bulunan Yenierilerle ba
_doaysya Hac Bekta sularlar. Hac Bdkta, bu sebeple
onlar arasnda fazla sevmemektedir. Bu geziden sonra
anladm ki, Bektalik adm tayan olgu. Hac Bektam
^ dnda var olmu olabilirdi ve Hac B e k i^ ilk bata birinci
_derecede bir kiilik degildir. nun ar basan rol, kendisini
 Yenierilerin koruyucusu yapan ilk OsmanlIlarla sk
^ilikilerine bal olmalyd. lk smanlar, hi phe yok,
kendileri ile aym sosyal evreden olan Hac Bekta onur
landrarak deiik cemaat d (htrodoxe) zmreleri
ynlendirmeye ve onlar denetim altmda tutmaya al
yorlard. Bu dncem Eskiehir yaknnda Seyyid Battalm
makamm ziyaret ettiim zaman daha da glendi. Aralarmda,
Uitn cemaat d (htrodoxe) olanlarm dman I. Selim
taralndan yaptrlm, geni ve gzel bir mutfak da bulunan
yaplanyla bu dergh, nl destan kahramanmn olduu kabul
edilen mezarn evresinde eski bir Bizans alana OsmanlIlar
tarafmdan yaptmimt. lk Osmanblarla Ahfler ve Abdalri-
Rm arasnda var olan sk ilikiler, kpaazde, Ner,
Om, anonim vekayinmeler gibi, eski vekayinnielerce de
domlanmaktadr. Bu diziye, imdi brlerinden daha eski
olmas dolaysyla birinci derecede nemli bir metin. Baba
yas- Horasannin, tomnunun olu Elvan elebi tarafndan
XIV. yzyln ilk yans iinde yazlm bulunan menkb-
nmesi, Menkbul-Kudsiyye f Mensibil-nsiyye de
katlm bulunmaktadr.^^ XV. yzyl vekayinme yazan
(chroniqueur) kpaazde, Elvan elebinin yeenzdesi,
yani kardei Selmann tomnudur. Baba llyas Menlabnmesi,
kpaazde ve Eflknin tamklklar ile rendiimizi
doruluyor.^^ Fakat bize yeni birka ey daha sylyor: Baba
Ayan midleri arasmda, Osman Gazinin kaynbabas ve
fikh dammacs olacak olan eyh Ede B de bulunmak
tadr. Bu kaynak bize. Hac Bekta ve eyh Ede Bf arasmda
sk bir iliki olduunu gi^teriyor. Bu sommcusu aym zaman
da AMer loncasmdand ve kardei emseddin ile yeeni
Hseyin de Ah idiler?^
Yine Menkbnmeye gre, ne Hac Bekta, ne eyh Ede
Bl, Babd^ ayaklanmasna katlmlardr. Son kymdan can
larn kurtarm olmalarmm sebebi de budur. kpaazdeye

2Q7
gre, Hac Bektan kardei Minta, Baba yasa Sivasta
katld ve muhtemel olarak mridi !le birlikte lme mahkm
oldu ya da sava alannda ldrld. Fakat Hac Bekta
Krehir ve Kayseri yrelerinde idi ve eylemlere katlmamt.
eyh Ede Blnin Baba evresine bal oluu ve Hac
Bekta ile balantlan, Bektaler tarikati ve ilk OsmanlIlar
arasndaki ilikilerin inceleniinde mhim elerdir. XIV.
yzyldan balayarak, bilhassa ad Yenierilerin Pri olduktan
sonra. Hac Bektan ulat ehemmiyete yol aan da,
phesiz, onlarn korumalar olmutur.
lk Osmanllann ilgisi dolaysyladr ki, Bektaler tarikati
imparatorluk iindeki stn yerini alm ve st derecede bir
halk tarikati olarak benimsenebilmitir. B dnemde,
Bektalerin retileri, ilerde, Hurflik Bektalikle kayna
tnda, ve bilhassa, ilk Safavlerin propagandalanndan sonra
grlebilecei gibi, henz an i sapmalarla bozulmu
deildi. Bu an fikirler, ne Hac Bekta Vilyemme'sMt,
ne de Abdal Ms ve Kaygusuz Abdal gibi, ilk Bekta
airlerde vardr. Hibir eski kaynak, bunlardan sz etmez.
Eflk, bize. Hac Bektan, Peygamberin snnetine harfi har
fine uymamakla ve be vakit namazn dzenli klmamakla
birlikte, fazla kuralc olmayan bir slm yaay ile, iyi bir
Mslman olduunu sylyor.^^ Fakat ayn ey, dnemin
btn babalan iin sz konusudur. Bir vel n bulunum,
Ahmed Yesev, kadnlarla erkeklerin yanyana katldklan ve
alkoll ikiler itikleri meclisleri ynetiyordu.
Ad geen btn bu kaynaklar incelendiinde. Hac
Bektan balangda, birinci derecede bir kiilik olmad da
grlmektedir. O, Babafler hareketine bal birok Trkmen
Bahadan biri idi. Eflk ve kpaazde de ona, ikinci
srada bir yer vermilerdir. Vilyetnmede, Hac Bektam
mridlei arasnda anlan Yunus Emrenin iirlerinde, Tapduk
Emre, Barak Baba, Geyikli Baba ve Sar Saltukun adlan
getii halde, Hac Bektan adna hi rastlanmay da ayn
anlama gelmektedir. Bununla birlikte, Osmanl mparator
luunun en mhim halk tarikatinin kuruluunda onun ad yer
alr. Bu baarnn yorumu, Bektafler tarikati ile Sultan
Ohann kardei Ali Paa arasnda bir ilikinin yer ald
Oru tarihinde bulunabilir. Orua gre, Ali Paa, bir dewi
yaam srmek ve meyih saflarna katlmak iin btn
ynetim yetkisini kardeine brakm, ve ona, yeni kurulmu
bulunan Yenieri ocan Hac Bektan koruyuculuuna
balamasn tleyerek: Ey Karde! Btn askerin kzl brk
giysinler. Sen ak brk giy. Sana ait kullar da ak brk giysin
ler. Bu da leme nian olsun. demiti, Orhan Gazi bu sz
kabul edip adam gnderdi. Am a^a'da Horsanl Hac
Bektadan izin alp ak brk getirtti.
Muhtemel olarak XIII. yzyln ikinci yansnda (gelenee
gre 1271) ld gz nne alnrsa. Hac Bektan burada
ki bizzat varl pheli olmak gerekir; fakat bmmla birlikte,
yenieri ordusunun Bektafler Tarikatine balanm olduu ke
sindir.
Oruun anlattklarnda dikkati eken bir nokta daha
vardr; o da, Bektaflerin merkezi Krehir yaknndaki Soluca
Kara ykde bulunduu halde, burada Amasya adnn
gemi olmasdr. Amasya, Baba Ayan hareket merkezi idi;
zavryesinin bulunduu at, Amasya yaknndadr; ve Amasya
eyhin lme mahkm olduu yerdir.^^ Oru bu satrlan
yazd srada, Hac Bekta ile Baba Aya arasndaki
ilikilerin ansnn henz canl olduu anlalyor.
Velnin makamna, OsmanlIlarn gsterdikleri ilgi de bi
linmektedir. Vilyetnmeye gre^^ trbe, byk atas Gazi
Osman ile yaknlklarndan dolay Hac Bektan ansna iten
bal olan I. Murad tarafndan Yanko Madyan adl bir mimara
yaptmlmt.^ Ak OsmanlIlar, bu trbeye gsterdikleri ilgiyi
hi kesmediler. II. Murad, trbe aleminin yaldz iin bin alt
yz kle altn dktrd; n. Bayezid dergh ziyaret et; ve
Vyetnne'ye gre kubbesini kurunla kaplatt. Bu balar
II. Bayezidden sonra durdu?^
Gazi Osmann yaamnda ilk planda bir rol oynayan
eyh Ede Bl ile Hac Bekta arasndaki iliki Baba lyas-
Horasan menkabesinden de anlald zere ilk Bektaerin
tarih asndan ok nemlidir. Bu ilikileri Gazi Ohann
kardei Ali Paa ile Bektaler Tarikat! arasndaki yaknl
gsteren Oruun ifadesi de dorulamaktadr.
Baz yazarlar Oruun ifadesine dayanarak Ali Paann
Bekta olabileceini ileri srdler.^^ Zaten Oruu okurken
akla gelen de budur.
Temel nitelii olan dahice bir sezile mteveffa Louis
Massignon Osman Gazinin tpk Bayezid gibi adn bir
Bekta velye borlu olabileceini dnmti^^
Bununla birlikte eyh Ede Blnin Hac Bektan
yannda anl ve eski Osmanl vekayinnelerinin taukl;
bizi Bektalerde henz Trkmen airetlerinin eski
inanlanna yakn iyi zmsenmemi bir slmlk ortaya koyan
ve halk kitlelerini ynetimin bayra altnda toplamak zere
OsmanlI sultanlannn giriimiyle doldurulmu bir silah
grmeye gtryor. Bektaer ilk zamanlar Osmanl sultan-
lanmn hizmetinde, Ahmed Yesev iin amda San Saltuk
Dede iin Balkanlarda olduu gibi Trk kltrnn ve slm
inann yayc ve reticileri kolonici derviler ehresi
olutunnuladr.
Ancak srekli temasta bulunduklan Hristiyan nfusun
ve yabanc din sapmalann etkisi altnda bu yaylmac roln
Uk kurbanlan olan Bektaler yzyllar boyu aka cemaat
d (h6trodoxe) fakat serbest dnceli dinler st rf d
(non-confonniste) hogl ve hatta bazen bakaldrc olu
verdiler.
 NOTLAR

1. Bak.: Claude Catien, La Turquie Pr-Ottoman, Istanbul 1988, Varia

Turcica VII, bilhassa Bak.: Les villes, s. 148 vd.; les non-musulmans, s.
162 vd.; la vie culturelle et religieuse, s. 208 vd.: (ehirler, gay
rimslimler, din ve kltrel yaam).
2. Bak.: A. Yaar Ocak, *La Rvolte de Baba Resul ou la Formation de
lhtrodoxie musulmane en Anatolie au XIII me sicle, Ankara
1989, Trk Tarih Kurumu yaym, seri VII, No. 99, s. 44^5; Fuat
Kprl, *Les Origines de lEmpire Ottoman, 2. bask, Philadelphie
1978 (Porcupine Press), s. 58-59.
3. Bak.: Paul Wittek, Yazjolu Ali on the Christian Turks o f the Dobru-
ja, BSOAS, 1952, XIX/3, s. 639-668; Aurel Decei, Le problme de
la colonisation des Turcs Seldjoucides dans la Dobrojgea XIII me
sicle, Ankara Univ.. D.T.C. Fakltesi, Tarih Aratrmalar Dergisi,
cilt VI, N a 10-11, 1968, s. 85-111.
4. Bak.: Fuat Kprl, Les Origines de TEmpire Ottoman, s. 96-100;
Aynca Bak.: Faruk Smer, Anadoluda Moollar, Seluklu
Aratrmalar Dergisi, I, 1969 (Ayr basm) TTK Basmevi, Ankara
1970.
5. Dmmendnmede, Melik E^nimendin balca hasmlarmdan biri
Nestor adn tamaktadr. Kitabmda buna deinmedim. Kr. I.
Mlikoff, La Geste de Melik Danimend, tude critique du
Danimendnme, 2 cilt, Paris 1960 (Bibliothque Archologique et
Historique de lInstitut Franais dArchologie dIstanbul, cilt X ve
XI).
6. Kr. A. Yaar Ocak,La Rvolte de Baba Result s. 57.
7. Bak.:, Not 3; ejaiiler iin Bak.: A. Yaar Ocak, La Rvolte de Baba
Resul, s. 67; ve ayrica Kemal Yce, Saltuk-Nmede TariM, Din ve
Efsanev Unsurlar, Ankara 1987, s. 86-88.
8. Bak.: Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda ilk mutasavvflar, 2. bask,
Ankara 1966, s. 27; Influence du Chamanisme Turco-Mongol sur les
Ordres Mystiques Musulmans, Istanbul 1929.
9. Kr. A. Yaar Ocak, Bekta Menkibnmelernde Islm ncesi inan
Motifleri, stanbul 1983, s. 125-127; Elvan elebi, Menkbul-
Kudsiyye f Mensibil-Unsiyye (Baba Ilyas- Horasm ve slalesinin
menkabev tarihi), ha rlayanlar: smail Ernsal ve A. Yaar Ocak,
stanbul 1984, s. 22-23 (ypr. 15, a-b).
10. Kr. A. Yaar Ocak, La Rvolte de Baba Resul, s. 121; Yazar,
Takprl de Ahmedin akaykun-Numniya adl eserine
gnderme yapmaktadr: s. 187, Not 3.
11. Kr. Cahit Oztelli, Yunus Emre, Btn iirleri, stanbul 1971, s.
XIX-XXII.
12. Barak Baba hakknda Kr. Fuat Kprl, Irfluence du Chamanisme;
A. Yaar Ocak, La Rvolte de Baba Resul, s. 105-110; Kemal Yce,
 Saltuk-Nme, s. 161-163.
13. Kr. Elvan elehi,Menktbul-Kudsiyye, s. LVI-LVII.
14. a.g.e., s. XXXffl, XL11, L K , LXVI, LXVIII, LXXH, LXXVI, LXV11.
15. Kr. Mehmed Ner, *Kitb- Cihan-Nm, Cilt I, Hazrlayanlar Faik
Reit Unat ve Mehmed A. Kymen, Ankara 1949 (TTK basmevi)^ s.
83. Ayn l^yeye Akpaazdede de rastlamaktayz: Tevrh-i Al-i
Osman, l yaym, stanbul 1332, s. 6-7; iftiolu N. Atsz yaym,
Osmanh Tarihleri I, stanbul 1949, s. 95-96.
16. Kr. Menkbul-Kudsiyye, s. 4; A. Yaar Ocak, La Rvolte de
Baba Resul, s. 57-58, 63.
17. Bak.: I.A., Ftvvet maddesi. Ftvvet konusuyla ilgili zengin bibli
yografyay burada sayamyoruz. Bu konuda Bak.: Jean Deny,
Abdlbaki Glpnarl, Franz Taeschnerin makaleleri; ayrca Bak.:
Louis Massignon, La Futuwwa ou Pacte dhonneur artisanal entre
les travailleurs musidmans au Moyen Age, Opera Minora I, Beirut
1963, s. 396^17.
18. Bak.: Louis Massignon, Selman Pk et les prmices spirituelles de
rIslamJranien, Opra Minora I, s. 443-483.
19. Bata^ Akpaazde^, Ner, Oru.
20. Kr. Akpa^zde, Al yaym, s. 199-206; Atsz yaym, s. 234-239.
21. Bu grler ilk olarak Fuat Kprl tarafmdan ortaya konmutur: Bak.:
brleri arasmda, Les Origines de lEmpire Ottoman, s. 100-123;
nihayet Bak.: A. Yaar Ocak, La Rvolte de Baba Resul, s. 131-134.
22. Bu metin son yllarda yaymlanmtr: Elvan elebi, Menkbul Kud-
siyye ft Mensibil-Unsiyye, stanbul 1984; Bak.: yukarda, Not 9.
23. Bak.: Eflk, Les Saints des Derviches Tourneurs (Menaqib ulrifn)
Franszca eviri: Cl. Huait, yeni basm, Paris 1978, L s. 296-297; Bak.:
yukarda Not 20.
24. Kr. A. Yaar Ocak, La Rvolte de Baba Resul, s. 83-84;
Menkbul-Kudsiyye, s. 169, msra 1994-1995.
25. Kr. Eflki, Les Saints des Derviches Tourneurs, I, s. 296-297; II, s.
20- 21.
26. Kr. Oru Beg Tarihi, Atsz yaym, stanbul 1972, s. 34.
27. Kr. Menkbul-Kudsiyye, s. XXI, XXVII-XXVI1I, XLIX-LI, LVIII.
28. Kr. Menakb-i Hac Bekta Vel Vilyet-Nme, hazrlayan:
Abdlbak Glpnarl, stanbul 1958, s. 91-92.
29. a.g.e., s. 91-92.
30. Bak.: Soraiya Faroqhi, Der Bektaschi-orden in Anatolien, Vienne
1989, s. 119-124.
31. K. John K. Birge, The Bektashi Order o f Dervishes, London-
Hartford, 1937, s. 46-50.
32. Bak.: Louis Massignon, Valeur Culturelle interrujtionele de la
coopration des Penteurs Iraniens au Moyen age f essor de la Civili
sation Arabe, Opera Minora I, Beyrut 1963, s. 542; Essai sur les ori
gines du Lexigue Technique de la mystique Musulmane, 2. bask, Paris
1954, s. 275.
 BR KOLONiLETRCt DERVLER TARKAT:
BEKTALER
Sosyal Rolleri ve lk OsmanlI Sultanlaryla Balantlar

nl almalarndan biri olan stil Devirlerinin Koloni-

zatr Dervileri ve Zaviyeler ^ konulu yazsnda mer Ltfi
Barkan, ilk Osmanl sultanlan tariindan fethedilen topraklann
slnlatmlmas ve koloniletirilmesi sreci iinde, dervilerin
oynadklar rol inceledi. Her ne kadar, bata Fuat
Kprlnnkiler olmak zere,^ daha nce yaplm inceleme*
lerden esinlenmise de, yine de, mer Ltf Barkann eseri,
tc bir alma olarak alnabilir. Gerekten, ondan nce hi
kimse, XVI. yzyl banda kaydedilmi nfus ve toprak
saym sicillerine dayal 225 ariv belgesiyle ileri srlen
grleri karlatrarak, problemi derinliine incelememiti.
mer Ltf Barkan, bu belgelerle Osmanl mparatorluunun
yaylmac kahramanlk yllarnda, dervilerin yalnzca coan
ve kendinden geen ermiler olmadklarm, zerinde oturulma*
yan topraklara gelip yerleerek tanma, hayvancla
yneldiklerini ve yerletikleri blgelerin krsal ekonomisini
tmyle elleri altnda bulundurduklarn gstermitir.
Dervilerin yerlemeleri, bazen dorudan doruya hkmdarn
iradesine balyd ve umumiyetle her zaman da, ynetimin be*
nimsemesi ile, ya istila nnden kam Hristiyanlara ait top*
raklar ya da daha ok da geitleri, ulam yollan gibi strate*
jik noktalar zerine olmaktayd. Bu noktalar ou kez oraya
bir zaviye? bir inziva kesi kurmu bulunan ve ba bahe
ekerek topra ileyen dervi mridlerin gelip, kendileri iin
bir tekke kurarak katldklar herhangi bir eyhe balanm
oluyordu. Ardndan ksa zamanda bir ky, sonra da
deinnenler, aevleri, frnlar, kervansaraylar, driflar, vb.
sosyal yararl vakflar belinnekte gecikmiyordu. Bu cra yer,
ksa zamanda manev bir deer verilen kurucu velnin trbesi
evresinde bir kltr merkezi oluyordu. Bu yer, eer
Hristiyan bir blgede bulunuyorsa, dervilerin hogrl,
hattajdirieriist e|iimieri; henz amarc adetlere yakn bir
gelenekle pco ikiler iilen, fiatta haha klianian sofra
lar ve cokun danslara lhler karan rnerasimien, yrede
yaayan veya zaviye hizmetlerinde lan Hristiyanlar
zerinde ecier uyandran eki^j* kltrnn ve
Jslmn bir yaylma meAezi olabiyorduf
Ariv belgelerinin tanklna gre, u ya da bu blgeye
gelip yerlemi bulunan eyhin, ou kez bir airetin ba ya
da bir topluluun Bei olarak belirdii grlyor. Bir rnek
olmak zere. Sultan I. Selimin hkmdarl srasmda kayda
geilmi sicillerin birinde dervileri ile birlikte Horasandan
gelmi bulunan eyh Hac smail tarafndan Larende
civannda kurulmu bir eyh Hac smail kynden sz edil
diini gryoruz. Buras, bu saym siciline gre. Sultan I.
Selim zamannda Hac smailin soyundan gelenlerin oturduu
ve yaylaklarnda, otlaklannda, yerlemeden nce Hac
smailin olu ile hsm olmalar gereken akraba Trkmen
airetlerinin yaad zengin bir kyd. ^ Bu koloniciler
(colon), grdkleri hizmetler sebebiyle eitli sultanlarca ken
dilerine verilmi bir ^rcalklla, baz kaynnalara ve vergi
balarna sahiptiler. Bu hizmetler, topra ilerhek ve ek
mekten, yolculara ve gezginlere yardm ve hizmet sunmak
tan ibaret deildi. Yerleik dzene bahlk, yollarn koruma
ve gvenliini salamak ve ayn zamanda muhtemel asker
hareketlere savalar gndererek katlmak da gerekmekteydi.
Zaten ou da yerletikleri topraklarn fethine bizzat katlm
bulunuyorlard.
Eer, mer Ltfi Balkann incelemesi ve ortaya koyduu
belgeler zerine eilinirse, srekli olarak Bektalere ait
derghlar karsnda bulunulduu grlebilir. Ve bu bizi, im
paratorluun ilk zamaannida, Bektalerin oynad rol prob
lemine ve ncelikle bu tarikatin dervileri ile ilk Osmanl sul-
tanlan arasndaki ilikilere gtrr. Burada bu konuyu ele
almak istiyoruz.
Bunun iin kendimizi, Bektaler tarihinin ilk evresi
zerine yomlatrmaya ve olabildiince sonraki gelimelere
ait her hususu, bu arada bilhassa yaynlanmz bulunan^ ve
baka yaynlarla da yeniden dnmeyi umduumuz Bekta-
Kzlba ilikilerini bir yana brakmaya alacaz;
menkbnme veya vekayinme, Osmanl tarihinin ilk kaynak
larnn belirledii ereve iinde kalmaya dikkat edeceiz. Bu
da bizi, ilk kaynaklarn bizlere rettikleri ile tarikatin daha
sonraki gelimeleri zerine bildiklerimiz arasnda grlen
eliki ve badamazlklar aklayc bir almaya zorlaya
caktr.
Ad geen zaviye ve kiilerin Bektalie bal olular
konusu; incelemesinde, Bektalerle siki balar bulunan Ah
loncalannn ve vekayinmelerde ad geen dervilerin ilk Os
manlIlarla ilikileri zerine eski vakanv islerin verilerini
gzden geiren mer Ltfi Balkann da gznden
kamamt.^ Omara neslinin bykln haber veren ve
eyh Ede Bl -ayn zamanda ona kzn vermiti- tarafindan
yorumlanan rya hikyesinde, bu ilikinin ak seik bir
tankln bulmaktayz. eyhin mridlerinden, ad
kpaazdede Dervi Durdnn olu Kumral Dede^ ve
daha doru biimde Nerde^^ Dervi Turgud olarak geen
biri, Osmandan hkmdar olduunda, zaviyenin bulunduu
ky kendilerine balamasn ister. Osman, okuma yazma
bilmediinden sznn belgesi olarak klcn ve marapasn
verir. Fakat, en zengin bilgi kayna, phesiz birok dervi
hakknda en salam bilgiyi verdii gibi, kendisi de Babailer
ayaklanmasnn ba eyh Baba llyas- Horasnnin soyundan
gelen kpaazdenin vekayinmesidir. kpaazde, veka-
yinmesinde, Hac Bektan da mensup olduu bu evreden
gelme, ilk OsmanlIlarla iliki .iinde bulunan, hatta Bursamn
fethine katlan Geyikli Baba ve Abdal Ms gibi onlarn
yannda yer alan birok derviin adn sayar. Bunlardan birin
cisi, Baba llyasn bir mrididir; brne gelince. Hac
Bektan yolda ve Bektaer tarikatinin asl kurucusudui?
Bu dosyaya, byk bir ehemmiyeti olmakla birlikte henz
yeterince yaralanlmam bulunan bir belgeyi eklemek iste
rim. Bu, XIV. yzyln ilk yansnda, torunu Elvan elebi
tarafndan kaleme alnm bulunan Baba lyas- Horasnye
ait bir menkabeler derlemesi, bir Menkbnme'irP Bu
menkbenme bize, yazarn torunu kpaazde'nin de ese
rinde iaret ettii gibi. Hac Bekta'n B ab ^er hareketine
bal olduunu haber veriyor. Fakat burada yeni olan, bir yan
dan eyh Ede Blnin bu hareketle ilgisi, br yandan Hac
Bekta ile Osmann kaynbabas arasndaki balayc dostluk
tur. Bu deerli kaynak, Bektailerle Osmann ota arasndaki
ilikinin. Hac Bektan Soluca Kara yke ekilerek esrik
ve dalgn bir ermi yaam srd zamanlara kadar ulatn
ortaya koymaktadr.
OsmanlI mparatorluunda, halk tarikatlerinin en ehem
miyetlisi olan Bektaler Tarikati, bilindii gibi Yenieri
ocana sk skya bal idi. Bu, onun iyiliine olduu gibi,
zararna da olmutur; 1826da Yenierilerin kaldnl ile tari
kat de resmen kapatlmtr.
Bundan byle Bekta deyimi, mezhepsiz (hrtique)
sz ile anlamdalat. Kamuoyu, Yakup Kadri Karaos-
manolu'nun bir Bekta tarikati eyhinin etkileyici ve ayn
zamanda eytans kiiliini, dahice bir slupla anlatt nl
Nur Baba x)inan'nda ortaya konmu bulunan ou az ya
da ok karalama ykl uydunnalann bugn de etkisi
altndadr.
Yzyllar boyunca BektaOerin retilerinin, abartl din
grlerin etkisi altnda kald kesindir. Gerekte,
retilerinin ana noktalan. Tannann insanolu srelinde t ecel-
//"si ve tensh (mtemsomatose), yani biimlerin saysz
okluu iinde rhun deiimleri (transfonnation) olduu
inandr.
Oysa bu an grler, ne Hac Bektaa ait menkabelerin
topland Vyetnme*^t, ne XVI. yzyl ncesi ilk Bekta
airlerde, ne de Hac Bekta"la ilgili herhangi bir eski kaynak
la bulunmaktadr. Bu eski kaynaklar, Efknin Menkb-l-
Arifnu konu zerine olduka bilgi vennekle birlikte
kpaazde ve Om"un tarihleri, eski bir gelenein XVI.
yzyl sonundaki anlatl olan Saltuknme'i.
Adlarn andmz bu kaynaklara bakalm; Hac Bekta
hakknda bize ne sylyorlar.
XIII. yzylda Horasandan geldiini, Ahmed Yesev ge
leneinden bir irad sahibi olduunu -ki icma (orthodoxie)
bal oluunun kantdr- Baba hareketine katlanlar arasnda
bulunduunu, fakat kardei Mintan ld kymdan tam
zamannda kaarak kurtulduunu, Krehir yresindeki Soluca
Kara yke, bugnk Hacbektaa yerletiini, orada i
dnyasna kapanm bir yaam srdrdn biliyoruz.
Eflk bize, onun iyi bir Mslman olduunu, fakat Pey
gamberin snnetine harfi harfine uymaya, be vakit namaz
klmaya gerek duymadan, olduka az kuralc bir slm
yaadn haber veriyor.V ilyetnm eden de,^^ Hac
unvanm ancak rhn bir ziyaretle kazanm olduunu
reniyoruz. Vilyetnme'tVi bilgiye uygun olarak Eflk de
onun, Mevln Celleddin ile iyi ilikiler iinde olduunu
haber veriyor. Aynca kendisi, hepsi de Ahmed Yesev gele
 neine bal ve az kuralc bir Isln uygulayan btn br
manev mridlerle ve bata, 637/1239da Seluklu sultan I.
Keyhusev taralndan bastran Baba ayaklanmasnn
ynlendiricisi, Resl-Allah da denen Baba llyas ile temas ha
linde idi. Nitekim Hac Bekta ve Baba Resl arasndaki
balant, Vilyetnme, Eflk, tarihi kpaazde ve Baba
llyas- Horasan Menkbnme'since de domlanmaktadr.
Resl-Allah da denen Baba llyasn tomnianndan
kpaazdeye gre, Bekta ve kardei Minta, o srada
Sivasta bulunan Baba tiyasa katlmak iin Horasandan
gelmilerdir. Hac Bekta Krehir ve Kayseriye giderken,
Minta, ehit dt, yani Babaler ayaklanmasn izleyen
kymda ld Sivasa, Baba llyasn yanna geri dnmek
zere ondan aynlmt.^^
Yine kpaazdeye gre Hac Bekta bir meczb,
bdala, aziz, bir kendini aldrm vel idi. Tarikat kur
mam ye rnridleri olmamt. Manev mirss bir kadn, o
dnemde eitli zaviye ve tekke'nin banda bulunan ok
sayda kadndan biri. Hatun Ana ya da Kadnck Ana idi.
mer Ltf Bakan sayn sicillerinde dergh yneticisi birok
kadn ad buldu: Kz Bac, Ah Ana, Sar Hatun, Hac Fatma_^
Hac Bac, Hundi Hac Hatun, Sume Bac, vb.^'
kpaazdeye gre Bacyn- Rm, Hac Bektam tarikati-
ne balanm, dervi kadnlar kolu idi.^^ Hatun Ana, bu kola
mensuptu ve onun yneticisi idi. mer Ltfinin eserinde ad
geen kadnlar da phesiz ona bal idiler. Esasen,
Bektalerin hususiliklerinden biri de, erkeklerin yer ald
merasimlere katlma hakk bulunan kadnlara tannan serbest
lik -k i birok karalamann kayna olmutur- ve gsterilen
itibardr.
Hac Bektan rettikleri. Kadnck Ana tarafndan ko
runmu ye t^k aZ ^ aram le onun grencis Abd
Ms tarafndan kurulmutu.
 Bununla birlikte, anlan btn kaynaklar incelendiinde,
Hac Bektam balangta birinci derecede bir kiilik
olmad gze arpar. O, Baba hareketine bal birok
Trkmen Bahadan herfangi biridir. Eflk de, kpaazde
de, kendisine ikinci derecede bir yer vermilerdir. Sal-
tuknmede yalnzca ad geer, Vilyetnmede Hac
Bektan mridleri arasnda grnen Yunus Emrenin
iirlerinde, Yunusun manev mridi Taptuk Emre ile birlikte
Barak Baba, San Saltuk, Geyikli Baba adlan getii halde
Haa Bekta adna rastlanmaz.
Hac Bektan, yaam sresince byk ehemmiyet elde
etmemi olmas gerektiini belirtmek zorundayz. Bununla bir-*
likte ad, Osmanl mparatorluunun en mhim tarikati olan
bir halk tarikatinin kunluunda yer almaktadr. Bu rabetin
aklamasn, Bekta dervilerin tarikati ile Sultan Orhann
kardei Ali Paa arasndaki bir ilikiden sz eden tarihi
Oruta buluyoruz. Orua gre Ali Paa, bir dervi yaam
srmek ve eyhler safna katlmak amacyla btn ynetim
grevinden vaz gemi ve kardeine kurulmakta olan Yenieri
ordu birliklerini Hac Bektam koruyuculuuna balamas
dnde bulunmutur. Yine Orua gre, yenierilerin ayrc
belirtileri akbrk (beyaz balk) ile yetki bert olan iczet'
almak zere Sultan Orhan Hac Bektaa bavuraut/.^
Hac Bektam gerek yaam ve XIII. yzyln sonunda
lm olduu ciddi biimde tartma gtrr bulunsa bile
Yenieri ocaklannn, balangcndan itibaren Bektaler Tari-
katine balanm olduu ve bu balarn Yenierilerin
kaldnlna kadar srd kesindir.
Kendilerine Hac Bekta evld deniyordu ve Tarikati,
Yenieri Ocandu srekli temsil eden bir Vekil bulunmakta,
her byk vesile ile sylenen sava avaz Glbank, Hac
Bekta adna okunmaktayd.^^
Bu andan balayarak, Bektalerin, I. Selimin
hkmdarlna kadar ellerinde tutmu grndkleri ilk Os
manlI sultanlannn koryuculuu gibi bir ayncalklannn
olduu anlalmaktadr.
Bekta gelenee gre; yemden ancak 958/1551de
almak zere, tekke, I. Selim tarafndan kapatlmtr?^
Vilyetnme bize, velnin mezar olan trbenin, byk
atas Osman Gazi ile ilikileri dolaysyla Hac Bektaa ok
bal bulunan Murad Gazi, yani I. Murad tarafindan
yaptmidn anlatyor. Yine bu metne gre trbe, Yanko
Madyan adl bir mimar tarafndan ina edilmi olnaldr.^^ lk
OsmanlI sultanlar trbeye ilgilerini gstemeyi hi elden
brakmadlar: Nitekim II. Murad, Hac Bekta trb^inin
alem'ini yaptrmak iin 1600 kle altn dktmt.^ II.
Bayezid de, Vilyetnme'nin anlattna gre, trbeyi ziyaret
ederek kubbesini kurunla kaplatmt?"^
. Sultan I. Selim'in hkmdarlna kadar ilk Osmanl sul
tanlarnn Bektaler Tarikatine gsterdikleri ilgi ariv belgele
rince de domlanmaktadr. Mme Suraiya Faroqhi; The Tekke
of Hac Bekta: Social position and economic activities
(Hac Bekta Tekkesi: Sosyal Konum ve Ekonomik Etkinlik
ler) adl mkemmel bir makalede Hac Bekta derghna sul-
tanlarca sunulan amaanlara iaret etmi bulunuyor. Bu
amaanlar, II. Bayezdin hkmdarlndan sonra ancak
XVIII. yzlda yeniden balamak zere durmutun^
imdi, yukarda andmz belgeye, tarihi k-
paazdenin dedesi. Baba lyasn torunu Elvan elebi
tarafndan yazlm, menkabe sluplu bur manzume olan Baba
llyas- Horasannin Memkbnme'nt dnelim:^^ Bu menka*
be sluplu manzume, Konyada, Mevln Mzesi Kitaplnda
(El yazmas No. 4937) korunmaktadr. Bu metnin ehemmiyeti,
Mehmet nder tarafndan 1959dan beri iaret edilmi olmak
la bi rl ik te, an cak yakn zamanda ve henz yaynlanmam
bulunan bir almada incelenmitir?^
Bu elyazmas bize, her eyden nce Baba ayaklan
masnn bann, bn-i Bbfnin yazd gibi Baba shak
d e i l , B a b a tiyas olduunu gsteriyor. Baba Resl-Allah
diye tannan Baba lyas, Amasyada ldrlmt. Baba
shaka gelince, yazar Baba lyas ailesinden geldiine gre, bu
konuda gvenilebilecek olan bu metnin iaret ettii zere sa
dece Baba lyasn bir mridi idi. Fakat herfalde. Baba
yasn lmnden sonra ayaklanmay Baba shakn
srdrdne ve yenilenlere kar yrtlen korkun kymda
ldrlerek cesedinin bulunamad son Malya savana
katlm olduuna inanmak gerekir.
Menkbnme'mn bu ifadesi. Baba Resl-Allahn bizzat
Baba lyas olduunu syleyen tarihi Bar Hebraeus (Abul-
Farac)nkine de uygun dmektedir.
Simon de Saint-Quentin de Histoire des Tartares (Ta-
tarlann Tarihi) adl eserinde,^ ^ baka ad belirtmeden, Papero-
ssalle (Baba Resl)den ve olaanst bir attan sz eder.
Bu aUMenfcibnme'Q de gemekte, Baba lyas,
Boz buraklu ve nr imamlu eyh
(Boz atl nr hleli pr)
olarak anlmaktadr: Amasya kalesine kapatldnda atna
biner ve gklerde kaybolur. te, Krolunun Kr At
sylencesinin edebiyat ncesi baz eleri...
Menkbnme bize. Baba lyasm altm midi (halife)
bulunduunu, adlarn sayarak bildiriyor. Biz bunlardan n
ayracaz: Hac Bekta, Ede Bl ve Mehmet nderin Kara
man hanedannn kurucusu Nre Sf ile zdeletirdii eyh
Nreddin.^^
Tarihi kpaazde gibi Menkbnme de bize. Hac
Bektam Baba hareketine bal olmakla birlikte ayaklanmaya
katlmadn gstennektedir:
Hc Bekt ol sebebden h
Gze almad tc- sultn
Ede Bl ve bundag huddm
 Grdiler Hcdan bu seyrn
Ulu eiine gelr ve gider
Cn ile seyr ider bu c
Byle anlad bildi buld bular
Bu nihd bu yol v ekml^
Bu paradan, Hac Bektan Sultana kar eline silah
almad, bata Ede Bl olmak zere dostlar ile etraf evrili
olarak, ekildii Soluca Kara ykde kendi dnyasna dalm
bir yaam srd aka anlalyor. Metin, Ede Blnin,
Hac Bektan izledii tanka mensup bulunduunu da iaret
ediyor gibi grnmektedir.
Osman Gazinin yaamnda birinci derecede rol oynayan
eyh Ede Bl ile Haa Bekta arasndaki sk ilikilerin bu
anlnm, ilk Bektalerin tarihi iin ok byk ehemmiyeti
vardr ve Sultan Orhann kardei Ali Paa ile Bektafler Tari
kat! arasndaki balara yer veren tarihi Omun tankln
dorulamaktadr.
Baz yazarlar da, Oruun ifdesine dayanarak, Ali
Paann Bekta olabilecei grne kadar gitmilerdir.^^ Bu
gr, Menkbnme ile glenmekte ve Osman Gazinin,
adm bir Bekta velye borlu olabileceini dnen
mteveffa Louis Massignonun dhice sezgisini^^ mmkn
klmaktadr.
Menkbnme'nin tankl, VUyetnme't, byk atas
Osman Gazi ile vel arasndaki ilikiler dolaysyla Hac
Bektaa ok bal olan Murad Gazi, yani I. Murad zerine
sylenmi olanlar dorulamakta;^^ ayn zamanda, velnin
makamna, ilk OsmanlI sultanlannca gsterilen ilgiyi de
aklamaktadr.
Bektaer Tarikat!, Osmanl mparatorluunun ilk za
manlarnda, tarikate mensup dervilerle ilk Osmanl sultanlar
arasndaki sk balar sebebiyle ynetimin ayncalk tand
bir tarikat oldu. Bektalerin rolnn, slm irfaram yayc ve
benimsetici bir rol olduu grlmektedir. Bu, krsal yreler
halkn eitme rolleri Vilyetnneden anlalyor. Ancak
mer Ltfi Barkan, eitici roln yan sra belgelerin
aydnlnda, yeni fethedilmi ve yerleilmi alanlardaki krsal
ekonominin gelimesinde de bu dervilerin paylarnn bulun
duunu ortaya koydu. Bu eitici ve koloniletirici rol,
phesiz kkleri birbirine yabanc elerin bir araya geldii
Yenieri ocaklarnn, nridleri kitleleri eitmekle grevli bir
velnin manev korumasna niin verilmi olduunu da
aklamaktadr.
Ve bu sebepledir ki, derghlar I. Murad tarafndan ina
ettirilen, II. Murad ve II. Bayezid tarafndan donatlan ve zen
ginletirilen Bektalerin Tarikati, ok gemeden, henz
yzeyde ve iyi zmsenmemi bir slmlk yaayan halk kitle
lerini ve biUassa Kzlbalann propagandalar ile bozulmu
bulunanlar, ynetimin gzetimi altnda, kummlatnna ve
ynlendinne grevini zerine almak zorunda kalmtr.
Bektafler balangta, Kzlbalann slnlk d etkileri
altnda kalm halk kitlelerini, I. Selim ve ah smail
arasndaki karde kavgalanndan nce Anadoludaki slm
inan olan liberal ve hogrl bir Snnlikten yana ekmek
ve onlan Tarikafte toplamak zere, sultandan gelen yetki ile
donanm bir arac idiler.
Fakat bu kez, eitici devriler kendilerini, yabanc lkeler
yerine atalannm inanlarn ve btl inanlarn korumakta
olan kardeleri arasnda bulunca, kl tersine evrildi.
Zemini elverili bulan slm d Kzlba eler, tarikatin
retilerine, karmak, senkretik bir ruh vererek Bektafler
arasna szdlar.
Gerekte rhun srekli g (m^tempsychose) ve beden
den bedene geii (m6temsomatose) inanlan; Ebed Dn
ve dnen zaman kavray ile mevsimlerin devinimine gre
yaayan gerlere ait bir alglay biimi deil midir? Gn ge
ceyi, ilkyaz k ve yaam her zaman lm izlemektedir.
Tklerde Kzlbalar, ranlIlarda ve Ktlerde tsmaililer ile
Ehl-i Hakklar, Araplada Alavler (Alaouites) ya da
Duzler; ksacas an (extrmiste) denen btn mezheplerde
bulunan bu inanlann, ger (nomade) ya da k(^leri ger
olan bir cemiyetin inan olmak gibi ortak bir temeli vardr.
Kzlba Bektaler Tarikatinin bozuluu, I. Selimin salta
nat zamannda onu, dergh kapatmaya zorlayacak kadar ileri
gitmi olacaktr.^^
Bu dnemde, kzlbalardan yana tavr alan Ah birlikleri
de, kymdan kurtulmak iin Bektalere snmlard.^
slmlatrma ve eitme grevi aldklan fethedilmi lkelerin
nfuslar ile ilikilerinin esasen karnaklatd Bektailerin
merasimlerine, tarikatin senkretik niteliini daha da artrc
lonca geleneinin szmasna yol aan da budur.
Btn bunlar, -eyh Ede Blnin Hac Bektan yannda
anlnn gsterdii gibi-, balangta, ilk OsmanlIlarn sadk
yoldalar olan Bektaflerin manev gelimesine yardmc
oldu. Onlar, Osmanl sultanlannm hizmetinde, koloniletirici,
eitici ve Trk kltrnn, slm inann halk iindeki
yayclar olan devriler idiler. Sonradan bu koloniletirici ve
eitici roln kurbanlan, cemaat d, serbest grl, dinler
st, rf d ve devrime; bir tarikat oldular.
 NOTLAR

1. OsmanlI imparatorluunda bir iskn ve kolonizasyon metodu olarak

vakflar ve temlikler 1. istil devirlerinin kolonizatr Trk dervileri ve
zaviyeler, V aM ar Dergisi II, Arfcara 1942, s. 279-386; Kitabn so
nunda yaznn ilanszca Dr zeti bulunmaktadm Les Foridations pieu
ses comme mthode de peuplement et de colonisation; les derviches co
lonisateurs de lpoque des invasions et les couvents (zviye), s. 59-
65.
2. Les Origines de lEnmire Ottoman, Paris 1935 (Etudes orientales
publies par l Institut n ^ a i s dArchologie de Stamboul, IH); Trk
Halkedebiyati Ansiklopedisi, I, Abdal makalesi, Istanbul 1935, s. 23-
56.
3. Zviye, bir eyhe aynlan inziv yeri idi. Kr. Semv Eyice, ilk Os
manlI devrinin din-itim bir messesesi: Zaviyeler ve Zviye-
Camiler, stanbul niversitesi iktisat Fakltesi Mecmuas, XXIII, No.
1-2, Evll 1962-ubat 1963, s. 23-25.
4. Bak.: O.L. Barkan, a.g.e., s. 303-304.
5. a.g.e., s. 295 ve belge No. 142, s. 333.
6. Mesela Bak.: s. 297^298 ve 89,30, 35, 84 No.lu belgeler.
7. ag.e., s. 290-292.
8. Kr. <Kmlba Problemi adl yazmz.
9. Kr. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda ilk Mutasavvflar, 2. bask,
Arucara 1966, s. 177-185, 289-191, 300-304; azoica Bak.: Irne
Mlikoff, Abu Muslim, le Porte-Hache du Khorassan, dans la traditi-
n pique turco-iranienne*Paris 1962, s^ 65-70.
10. Akpaazde, Tevrh-i Al-i Osman, Al yayn, Istanbul 1332, s. 6-
7; a.g.e., iftiolu Nihal Atsiz,Oiman/i Tarihleri I, s. 95-96.
11. Mehmed Neri, Kitb- Cihan-Nm, F.R. Unat ve M.A. Kymen
yayn, cilt I, i\nkara 1949, s. 82-83.
12. Akpaazde, Al yayn, s. 199-206; Atsz yayn, s. 234-239.
13. Bak.: Beriki sahifeler.
14. ams al-Din Ahmad Al-Aflk al-Arifi, Mankb al-rifln, Tahsin
Yazc yayn I, Ankara 1959, s. 381-383, 498.
15. Abdlbak Glpnarl, Menkb- Hac Bekt- Vel Vilvet-Nme,
stanbul 1958.,
16. Akpaazde, l yaym, s. 204-206; Atsz yayn, s. 231-239.
17. O.L, Barkan, a.g.e., s. 302-303; 63 No.lu belge (Ah na), 74. No.lu
belge (Kz Bac Dede Zaviyesi), 32 No.lu belge (Hac Fatma Zaviyesi);
. 322; Sar Hgtun Zaviyesi, vb.
18. kpaazde, l^yayn, s. 205-206; Atsz yayn, s. 237-238.
19. Oru, Tevrh-i Ali Osmn, Fransz Babinger yayn, Hannover 1925,
s. 15-16.; <Oruc Beg Tarihi, Atsz yayn, stanbul 1972, s. 34.
20. John K. Birge, The Bektashi Order o f Dervishes, Londres 1937, s.
46-48,74-78.
21. Suraiya Faroqhi, The Tekke o f Hac Bekta: Social position and eco
nomic activities. Journal of Middle East Studies, 7, 1976, s. 183-208.
22. Kr. <ilyetnme, s. 91-92.
23. Kr. Erdem Ycel, Trk Sanatnda Alem, Trkiyemiz, 6, Haziran
1975, s. 36.
24. Kr. is/ilyetnme, s. 92.
25. Kr. Not 21.
26. Menktbnme, 733 (1332-3)de tamamlanmtr. Mehmet ndere gre,
yazma. Elvan elebi dnemine aittir ve onun el yazs olabilir. Bak.:
Not 27.
27. Kr. Eine neuenideckte Quelle zur Geschichte der Seltschuken in Ana-
toien, WZKM, LV, 1959, s. 84-88.
28. Bu eser, 27 Mays 1978de Ahmet Yaar Ocakn Strasbourgda savun-
d^u, henz yaymlanmam tezinde uzun uzadya incelenmitir; La
Rvolt de Btwa Resul'. Un mouvement socio-religieux dans la
premire moiti du X IIl^ sicle en Anatolie. (Menkibnme, 1984de
yaymland.)
29. Kts. Houtsma (M. Th.), Recueil des textes relatifs lHistoire des
Seldjoucides dAsie Mineure, IV, Leide 1902, s. 227-231; Herbert W.
Duda, Die Seltschukengeschichte des Ibn Bb, Copenhagen 1959, s.
216-220.
30. Kr. Claude Cahen, Baba Ishaq, Baba Ilyas, Hadjdji Bektash et quel-
ues autres. Turcica I, 1969, s. 53-64.
fx. Simon de Saint-Qouentin, Histoire des Tartares, Jean Richard
, Paris 1965 (Documents relatifs lHistoires des Croisades
s p>ar lAcadmie des Inscriptions et Belles-Lettres, VIII), s. 62-
32. Bak.: Not 27.
33. Mehkib-i Baba llyas-i Horasr, Konya Mevln Mzesi K itapl^,
yz. No. 4937, yp. 114. Bu yazmanm Ankara MiU Ktphane MFA
945 No. da kaytl mikrofilminden alnm bir kopyasna sahib bulun
maktayz.
34. Bu, ncelikle John K. Birge'nin grdr. The Bektashi Order of
Dervishes, s. 47. Aynca, Oruun metninin herkese verdii dnce
budur. Bak. Not 19.
35. Louis Massignon, ilk Osmanl sultanlarmn, bilhassa Osman ve Baye-
zidin adlarn, Bekta vellere veya Bekta veller yoluyla Bayezid
Bistm, Osmn- Rm gibi vellere borlu olabilecekleri grn
birok kez ifade etti. Ne yazk ki bu dahice sezi, kaynaklarla asla des
telenmedi. Bak.: brleri arasnda, L. Massignon, Essai sur les Ori
gines du Lexique Technique de la Mystique Musulmane, 2. bask,
Paris 1954, s. 275: Valeur Cuaurelle Internationale de la
Coopration des-Penseurs Iraniens du Moyen Age lEssor de la Civi
lisation Arabe, Opera Minora, I, Beyrouth 1963, s. 542.
36. Kr. <i/ilyetnme, s. 91.
37. Bak.: Not 21. '
38. Bak.: Not 9da anlan kaynaklar. Bununla birlikte en ak anlatm, biz
zat Hataynin (ah smail) ifadesi ile olandu::
ahun evladna ikjr ider
hler Gazler Abdallar old
(s^n evladna, onlarm imamma iman ederek, bahhk gsterenler,
Ahler, Gaziler, Abdallar oldu). Kr. Tourkhan Gandjei, 7/ Canzon -
ere di h Ismtl Hat , Naples 1959, 13. Manzume, s. 15, msra
9.
 1826DAN SONRA BEKTALER TARKATI

1826'daYenieriler ocann kaldmlndan sonra, onlarla

sk ilikileri dolaysyla Bektaler Tarkati kapatld ve mal
lan satld.^
Bekta tekke'ltr', Mslman icma (otlx)doxie,
snnet ve cemaat itikad) aykn dmeyen tavn dolaysyla
ynetimin iyi gzle bakt bir tarikat olan NakbendVltre
devredildi: Bu, Hac Bekta, Seyyid Baba,^ Mrsel Baba"*
tekke'hn ile stanbul blgesinde ve hatta stanbulda Merdi-
venkyde ah Kulu Sultan tekke'sinin, Rumeli Hisarnda
ehitler tekke'sinin, yine Rumeli Hisarnda Nfi Baba
dergh'inin. Karaaa semtinde aym addaki dergh'n.
amlca rcikikesinin ve Eypte Karyad dergb'nn -ki en
mhimleri bu saydklarmdr- sonlar oldu.
Halk Y. ehsuvarolunun, Cumhuriyet gazetesinin bir
tarih ekinde yaynlanan Asrlar Boyunca stanbul adl ince
lemesinde bir blm, Atatk tarafmdan tarikatlerin kapatld
tarih olan 1925den nceki stanbul tekkelcr'me. aymlmtr.^
Yukanda saylan btn tekke'\&T, bu incelemede nak olarak
gemektedir. Yazar, dervilerin tekke ve dergblarnm
kapatl ncesinde stanbul ve evresi iinde altm drt
Nakibend tekke saymaktadr. Bu altm drt ad arasnda,
Bekta olduu kesin, bir dzine kadar tekke vardr. Yukarda
verdiimiz adlar da bunlarn iinde yer almaktadr: Merdi-
venkyde ah Kulu Sultaa Rumeli Hisannda ehitler, aym
addaki semtte Karaaa, Rumeli Hisannda Nalband Mehmed
Efendi, amlcada Tahir Baba... Aynca, Rumeli Hisanndaki
nl Nf Baba dergh' sralamada yer almamtr. Aka
Bekta adlar tayan bu tekke'\tr dizisine, Eypte Baba Hay
dar tekke's, Halclar kknde Feyzullah Efendi, Bal
Kapsda denen Silivri kapsnda Bal Efendi, belki Aksa
raydaki Krkaa ve biri Eyp, br skdarda iki kalen-
derhane, muhtemel olarak da daha biroklar eklenebilecektir.
1826dan sonra Bektalerin tarikati gizlilie ekilmi,
fakat bu, 1925e kadar yan resm ilevini sdmesini engel
lememiti.
yleyse 1826 tarihi tam olarak tarikatin sonunu belirtme-
mektedir: Tarikat, yeni bir evreye girecek ve gemitekinden
daha az ehemmiyetli olmayan bir rol stlenecektir. Denebilir
ki, Bektaler iin asl gizlilik, 1925den sonra balamtr.
1826 tarihi tarikatin bir yzyl srecek yeni bir evresini
gstermektedir.
Bununla birlikte bu evre, ayn zamanda okumu sekin
snftan gelen kent merkezleri Bekta'leriyle, -tarih adan
yanl ve kltc bir anlam yklenerek kullanlmakta olan
Alev szc yerine, Fuat Kprlnn daha dom bir
tanmlamas ile-, Ky Bektaleri arasndaki uurumun gi
derek derinletii bir evre olarak da belirlenir. Gerekte,
btn Bekta'ler gibi A/evler de, tarkate adn vermi bu
lunan Hac Bekta- Velden himmet umarlar; inanlar ve
temel yarglan (dogme) birdir; fakat Alev'ler ya da Ky
Bekta'leri, yaban kalmlardr: Bu iki zmre arasndaki
temel farkllk, ncelikle sosyal bir farkllktr.
Buna, Bekta'lerin Far-masonlua (Franc-maonnerie)
yaklamalar bata olmak zere, baka sebepler de eklenegele-
cektir.
Bektaler, her zaman serbest grl (libral) ve kural
d (non-conformiste) insanlar olarak tannmlardr. Dinler
st ve din otoriteye kar (anti-clricale) tavrlan, ou kez
Tannszlk (atisme) sulamasrile karlanmtr.
 Oysa onlann tavr, sultan Abdlmecid zaman (1839-
1861) ynetiminin yeni ynelimlerine uygun damektedir.
Nitekim 3 Kasm 1839da Sadnazam Mustafa Reid Paa,
devlet erknna ve yabanc lkelerin temsilcilerine Topkap
(Glhane) Saray bahesinde. Yurttalk ve nsan Haklan Be
yannmesinin Trkiye tarafndan tannmas demek olan ve
hangi din ve ktan olursa olsun, mparatorluun btn
elerinin eitliini benimseyen, Tanzimat Ferman ad ile
nl bir bildiri okudu ve bu fennan 1856 ubatnda yeni
batan dzenledi.
Bu yeni a, on kez bykelilikle grevlendirilmi ve
al kez sadnazarala getirilmi bulunan Byk Reid
Paann (1800-1858) eseridir.
Oysa Tkiyede, Far-masonluk zerine yazlm Tke
eserlere, ve bata Ebuzziya Tevflkin, Mecma-i Ebuzziyda^
yaymlanan incelemesine baklrsa masonluk, OsmanlI Devle
tine, Pariste grev allanndan biri srasnda Far-mason olan
Reid Paa ile girmi bulunuyordu. Prof. Bedi N.
ehsvarolu,^ bu konuda daha sarih bilgi veriyor: Sadnazam
Reid Paa, ngiltere elisi Lord Stratford Canningin mahrem
bir dostu idi. Bu dostluk, onlann ngilterede Far-masonlua
girilerine kadar uzanmakta idi.
Bununla birlikte Far-masonluk, Trkiyede Lale Devrin
den beri, yani hemen hemen Avrupada ortaya kndan beri
biliniyordu. Ancak localar, tmyle yabanclann elinde id
Bedi N. ehsvtoluna gre stanbulda ilk loca. Damat
brahim Paamn vezirliinde, Galatada, bugnk Perembe
Pazan mevkiinde kurulmutu. Bu semtte o zamanlar, byk
ounlukla Franszlar ve Itlyanlar oturmaktayd. Tk Far
masonluu zerine yazlan bulunan balca yazarlann ifadele
ri, ilk Tk Far-masonlann adlan zerinde birlemektedir:
1741de Fransaya eli gnderilen ve 1755de vezirlik verilen
Yirmisekiz Mehmed elebizde Said Efendi; ilk Trk
basmevini kurmu bulunan, Macar asll brahim Mteferrika:
Humbarac Ahmed Paa yahut Comte de Bonneval (1675-
1742). Prof. Bedi N. ehsvarolu bu diziye, Tophane
tccarlarndan birinin, Yusuf elebinin adn da ekliyor.
1748de Trkiyede yasaklanan Far-masonluk, III.
Selimin saltanat yllarnda (1787-1807) yeniden doar ve
geliir. Daha sonra Knn Sava srasnda' Far-masonluun
ehemmiyeti artacaktr. Bylece ngiliz ve Fransz localar
oalr, masonluk iki gcn siyasal stnlklerini denedikleri
bir alan olur. Hemen ardndan da, talyan, Alman, Yunan ve
Enneni localar ortaya kar.
Fransz Yksek Konseyine bah bulunan ve muteber ve
kadm sko gelenee gre faaliyet gsteren ilk Osmanl loca
1861de doar. Osmanl Yksek Konseyinin ilk stad,
Msrl Prens Said Halim Paa olmaldr.^ Bununla birlikte
baz kaynaklara gre de, belli bir yank uyandnn bulunan
ilk Osmanh loca, 1869da do^nu bulunan ve Dou
Birliine bal olan r-y l-i Osmn (Osmanl Yksek
Konseyi) idi.~*^ Msi Prens Mustafa Fazl Paa, bu locada
birinci derecede rol oynuyordu. Mank- Azam (Grand Ori
ent) belgelerini inceleyen Paul Dumonta gre, Grand Ori-
enta bal bulunan Dou Birlii 1863de kurulmutu. Bu
loca, her eyden nce yalnz Fransz koloni yelerini kabul
edebilen kapal bir loca olarak dnlmt. Fakat
1865den balayarak, yinni yedi yanda gen bir avukat olan
Louis Amiablem stadl zamannda atlye, Ms-
lmanlara ald. Yeni stad, Osmanh cemiyetinin sekinleri
arasnda, etkin bir yelie ekme ahmasna giriti. 1865de
Dou Birliinde ancak Trk sayhyordu. 1867de on be,
1868de 41 ve 1869da 53 olmak zere toplam 143 birader
oldular. Bu atlyenin en parlak yeleri arasmda Paul Du
mont; locaya girdiinde r-y Devlet reislii grevinde
bulunan stad- a zam (le gnral) brahim Edhem Paa
(1818-1893) ile Gen Osmanhlar liberal hareketinin
balarndan biri olan, Osmanl devlet ricalinden ve Msr Vali
si Mehmed Ali Paa torunlanndan Mustafa Fazl Paayi
(1829-1875) anmaktadr.^ ^ Bu localar, din ve siyas, Osmanl
aydn zmrenin byk bir blmn toplam bulunuyordu.
Nazrlardan Keecizde Fuad Paa (1815-1868), Midhat Paa
(1822-1884), Ahmed Vefik Paa (1823-1891), Tunuslu Hay-
reddin Paa (lm.1890) bunlar arasnda anlabilir. Mev-
levlerin eyhi Ataullah Efendi de din kiilikler arasnda bulu
nanlardand. Aynca, Berlin Trk sefiri SaduUah Paadan
(1838-1890) baka inas (1824-1871), Namk Kemal (1840-
1888) ve Ziya Paa (1825-1880) gibi edip ve airler de vard.
Bu sonuncunun etkisi ile bocalan bulunduu veliaht ehzade
Murad -gelecein V. Murad - ve kardeleri ehzade Nured-
din ve Kameleddin de masonlua girdiler!^
Sultan II. Abdlhamidin (1876-1908) kar tavn Trk
Far-masonluunun gelimesini bir sre iin engelledi; fakat
bu, onlarn canlln yok etmedi. Localar, Jn-Tklerin
1908 zaferinden sonraki allanna kadar gelimelerini sessiz
ce srdrdler. Mason localarn yardm ve desteinden yarar
lanm olan Jn-Tricler, stanbulda Far-masonluu
yaygnlatrdlar. Bu sralarda, 1909da, ayn bir Trk cemiye
tin, ilerde Talat Paann stad- azam olaca <^rkiye
Mank- A*2ammm kuruluuna tank olunur. Bu yeni Trk
mason cemiyetinin (obdience) sekreteri, ayn zamanda bir
Bekta baba olan filozof Rza Tevfik idi. 1916da Maliye
Nazn Cavid Bey, std- azamlna geldi. Tkiye
Mank- Azam yeleri arasnda Bahriye Nazn Cemal Paa,
eyhlislm Musa Kazm Efendi, Zaptiye miri Bedri Bey ve
sosyolog Ziya Gkalp da bulunmaktayd!^
Birinci Cihan Savandan sonra localann geriledii,
sonra da Atatrk tarafndan kapatld grlyor.
1826dan beri gizlilie ekilmi bulunan Bektaflety ken
dileri ile ayn ideali (hrriyeti, gelenek d ve din otoriteye
kar olma; libralisme non-confonnisme, anti-clricalisme)
paylatklan Far-masonlann yannda bir destek buldular.
Bekta gelenek, Far-masonlannkinden kuvvetle etkilene
cektir. MeydarCm (toplant yerinin) dzenlenii, duru ve
yry tarzlan ve daha birok ayrnt, alacak lde
mason gelenei andmr. Zaten, BektaVltr de bunu bilirler,
fakat bu hususta Far-masonlann kendilerinden esinlenmi
olduunu ileri snneye kadar giderler.
Acaba BektaVltr, Far-masonlann arasna hangi dnemde
szmlardr?
* 1 j ^

Richard Daveyye dayanan E. Ramsaura gre

BektaVltr, Fransz Far-masonlua, bir Voltaire hayran ve
Tanzimat dneminde yaygnlaacak olan hr ve felsef
grlerle henz gizli bir cemiyet durumundaki tarikate yeni
bir ekil kazandran Fazl Bey sayesinde szm bulunmak
tadrlar.
R. Davey, BektaVltrin Far-masonlua szlann daha
yakna, 1867ye almakla birlikte; eilim, bu tarihten epey
nce, 1839da, Tanzimatn ilanndan sonra balam
grnmektedir.
8 6 7 den 1869a kadar, Louis Amiablen stadl
zamannda. Prens Mustafa Fazl Paann yardm ile Dou
Birliinde, gittike genileyen bir Mslman girie tank olu
yoruz. 1869da, muhtemel olarak Louis Amiablen koruyucu
luu ile, dorudan Grand-Orient (Mark- Azam)a .bal
ve Dou Birlii ile (Union o Orient) balantsz bir Os
manlI locas, r-y Alt-i Osmn doar. R. Daveynin
szn ettii Fazl Bey, muhtemel olarak Prens Mustafa Fazl
idi. Mustafa Fazl Paa, Avrupada srgn bulunduklar
srada, yaynlarna byk destek salad inas ve Namk
Kemale ok bal idi. Namk Kemal ise Bekta idi. Far
masonlara bugn de yaknlk duyan Bektafler, ilk Osmanl
loca kurulduunda ve Louis Amiablen imparatorluun
Mslman sekinlerini kazanmak iin giritii almalar
srasnda bu locaya szm olmaldrlar.
Ramsaura gre^ hr ve aydn sekin bir kesimden gelen
Bektaler, XIX. yzylda Osmanl mparatorluu iinde
Franc-mason'h,\m Avrupa inklap hareketi iinde oynadklan
role benzer bir rol oynamlardr.
Yeniden kurumlaan tarikat Jn Trklerin kuruluuna da
bir destek bir bannak olacaktr.
Bilindii gibi 1865 yaznda Reid Paa tarafndan kurul
mu bulunan Babli Terceme Odasndan al gen Boazii
srtlannda bir gezinti srasnda Avrupann hasta adam Os
manlI mparatorluunun k karsnda bir harekete
girimek ve Reit Paann eserini brakt yerden srdrmek
kararn almlard. Bu hareket Yeni OsmanlIlar Cemiyetini
oluturacaktr. Bu genler Carbonarilerin mason kuruluunu
rnek almakta idiler. Aralarnda ayn zamanda Bekta ve
Far-mason olan air Namk Kemal de bulunmaktayd.
Yeni OsmanlIlar! Jn-Trklcr izlediler. Ve yine
Carbonariler rnei zerine 1889da daha sonra ttihad ve
Terakki Komitesi adn alan Osmanl Hrriyetperver Cemi
yeti kuruldu.
Anadoluya srlen Jn-Trkler orada bata
BektaVlt, sonra Mevlevi ve Melnler olmak zere aydn ta-
rikaerden destek buldular.
ttihad ve Terakki Cemiyeti bu kendine yakn ve aydn
tarikatlerden ve ncelikle de Far-masonlarla ortak balan bu
lunan Bektari&cn yararland.
Ayn zamanda Bekta Far-mason ve Jn-Trk olan pek
ok nl insan vardr. nc bir kiUik grn ile Namk
Kemali az nce andk. Ona Abdlhak Hamid de eklenebilir.
Sonraki kuaktan da bir Bekta baba olan Rza Tevfik
ttihad ve Terakki Komitesi yesi eyhlislm Musa Kazm
Efendi ayn ekilde Talat Paa ve daha biroklar amlabilit.^
 Eer Bektater, 1826dan sonra etkilerini srdrebil-
dilerse, bunu byk lde ynetimin st dzeyde desteine
borludurlar. Sultanlarn yakn evresinden birok prenses -
valide ve hemire sultan- Bekta idiler. Bizzat sultan
Abdlaziz ('1861-1876) Bekta gelenee gre ileri srld
gibi tarikate gimi bulunmasa bile,^^ en azndan bir muhibb
idi.
Yaknlarda ' yaymlanan mkemmel kitabnda
aatrmasm ariv belgelerine dayam bulunan Mme Suraiya
Faoqhi, tarikatin yan resm olarak 1925e kadar geldiini
gstermekte; ancak belgelerin yetersizlii dolaysyla 1826
sonrasn incelemenin ok g olduunu ifade emektedil^
Oysa belge vardr, fakat onlara ulamak g olmaktadr;
nk gayri resm belgelerin kiilerce saklanmas sz konusu
dur. Bunlar da ou iczetnme'ltr, post-nin'li^t^^ yani
dergh'm eyhliine atanma beratlandr.
Sayn Rahmi Koa ait byle bir belgenin bana Sayn
bykeli Fuat Bayramolu tarafndan verilmi bir fotokopisi
elimde blunmaktadr. Bu belge, 1287 cimdzi-/-d/K>/Austos
1870 tarihlidir ve Hac Bekta- Vel dergh'v seccde-
nin'i tarikatin eyhi Seyyid eyh Feyzullah tarafndan,
Haa Bekta- Velnin tarikatine bal Dervi Hasib Bahann
Karaaa dergh'\ post-niin'ligine liyakatini belgelemektedir.
Farsa ifadelerin bulunduu Tke -en mhim- ibareler
le birlikte; belge Arapa kaleme alnmtr. En stte Hac
Bekta- Velnin mhr olan, Hazret-i Sultan Hac Bekta-
Vel, kaddesallah yazl tura yer almaktadr. Solda tura
kvnmnn stnde Bekta Dede Babalann giydii Oniki
mama iaret olmak zere on iki dilimli lhi Vahdeti
gsteren bir dme zerine konmu Hseyn tc vardr.
Tc'm zerinde Y Haan, y Hseyn adlan okunmaktadr.
Tc'n altna doru ise on iki yzeyli ve her Bektanin
gsnde tad Hac Bekta ta da denen teslim ta
(Tannya balan ta) asldr. Tura'mn sanda da Meded
y AH yazldr. Kuran yetlerinden sonra, dknlerin ve
yoksullarn sna; sliklerin Kutbu, kmillerin Ulusu, Sultan
Hac Bekta- Vel Hazretlerinin, Tanr onu kutsasn, yce ta
rikat'int bal stanbul Karaaa dergh' po5fm^fliine li
yakatle Hasib Baba Halifenin atanmas gelmektedir. Sonra,
Hasib Bahaya verilen ayrcalklar sralanyor:
Biz kendisine, seccde zerine oturma, er ibadetleri
yaptrma, zekt kabul etme, mmkn olduunda hac yaptrma.
Ramazan omcunu gzleme, giren ve kana damga vurma,
zikr merasimi sonunda ahd ve tvbe kldrma, fakir'ltrt,
dknlere (yani dervilere) mslimn ve halayk zmrelere
yardm tevik etme, nkraz kullanma ve tlib'in san
kesme, hrka giydirme mutlak yetkisini veriyoruz.
Atama, byk atas Hac Bekta adna. Halife Seyyid
eyh Feyzullah Efendi tarafndan yaplmtr. Bu belgeyle,
yaynnn ilgi ekici olduunu umduumuz. Hac Bekta Dede
Babalannm btn nesebi geriye doru sralanm olarak eli
mizde bulunmaktadr:
Feyzullah Efendi
Ali Celleddin Efendi
Veliddft Efendi
Hamdullah Efendi
Feyzullah Efendi (Cennet mekn olsun)
AMllatif Efendi
Bekta Efendi
Feyzullah Efendi
Ali Efendi
Elvan Efendi
ehid Abdlkadir Efendi
Hseyin Efendi
Hac Zul-fikar Efendi
Yusuf Efendi
 Kasm Efendi
Haan Efendi
Bekta Efendi
Mrsel Bal Efendi
Resul Efendi
Bekta Efendi
Yusuf Bal Efendi
Mahmud Efendi
skender Efendi
Gen Kalender Efendi
Resul Bal Sultan
Balm Sultan
Mrsel Bal Sultan
Hzr Lle Sultan
Hac Bekta- Vel el-Horasan
Hac Bekta Vel, imam Alnin olu Muhammed el-
Hanefnin olu olduu sylenen Hoca Ahmed Yesevnin
mridi olarak bilinir; kendi eceresi de Musa Kzma ve
dolaysyla mam Alye, Peygambere, Cebraile ve bizzat
Allaha balanmaktadr.
Belge; mihmandar (ynetici), otac (temizlikten sorumlu),
ekmeki, a, trbedar, hdim (hizmetkr)... ve nihayet Hac
Bekta Vel dergh*mm o gnk seccade-nitn'i Seyyid eyh
Feyzullah Efendi olmak zere on kii tarafndan imza
lanmtr. Bu sonuncu imza, sa tarafta, belgenin ortalarna
doru yer almaktadr.
ecerede ad geenler arasnda az ok tannm olanlar
unlardr: Son Hac Bekta eyhi Hamdullah Efendi, 1826da
Bekta tekkeleri kapatldnda, Amasyaya srgn edilmiti.
1833te afva urad ve Hac Bektata ikametine izin veril-
di.^^ kinci isim, 1739da domu, 1802de eyhlie gelmi
ve babozuk bir asker tarafndan 1825de ldrlm bulu-
nan^^ Feyzullah Efendidir. lk eyh Feyzullah Efendi; 1731-
32den 1760-61e kadar Hac Bekta derghmn Dede
Babalmda bulundu.^^ 1729da len ve Hac Bektata
Kk Tekke riirftesinde topraa verilen Elvan Efendi
1674de len Hseyin elebin in ^ oludur. Ad, Sadeddin
Nzhet Ergunun eserinde de anlan^ Kalender Sultan ise.
Muhteem Sleyman zamannda Hac Bekta post-mn*i idi.
1526-1527de, Kalenderolu ayaklanmas olarak bilinen sulta
na kar ayaklanmada ldrld.^^ Peevye gre,^^ ayaklan
mann ba ve mehd olduunu ileri sren Kalender ah,
Velnin abdest ald sudan hamile kalan Kadnck Anann
olu Habb Efendi yoluyla Hac Bektaa balanmaktayd.
Peevye gre Kalender ah, Habb Efendi olu Resl elebi
olu. Balm Sultan olu skenderin oludur. Sadeddin Nzhet
Ergun, bu Kalender ile air Kalender Abdaln ayn kii
olduunu dnyor. Kalender ah 1527de ele geirildi ve
boynu vuruldu. Bununla birlikte, as Kalender ahn Peev
tarafndan verilen eceresi, eldeki belge ile karlatrldnda.
Kalender hn, her ikisi de derghsn post-nin'\ olan Gen
Kalender Efendinin torunu ve skenderin olu olduu
anlalmaktadr. Bu, sz konusu bakaldrmaya, niin
Kalenderolu syan denmi olduunu da aklyor. Belge,
Gen Kalender Efendiyi, ikinci isim eyh Feyzullah Efendi
iin olduu gibi ehit olarak anmadndan, bu varsaym daha
da kuvvetlenmektedir.
Peevnin verdii ecere de, baz yanlmalarla birlikte -
Resl Bal, Balm Sultana halef olur-, bu belgeye yakndr.
Fakat, sz konusu olan soy zinciri mi, yoksa tarikat zinciri
midir? Resl Bal Sultann olu Hzr Bal, -1516da lr-.
Hac Bektata topraa verilmitir ki, bu da Resul Bal ya bir
gereklik vasf kazandrmaktadr.^^ Tarikatin yeniden
biimlendiricisi olan Balm Sultana gelince,^^ tarikatin bana
bizzat II. Bayezid tarafndan getirilmiti. Gelenee gre
Mrsel Baba ile gzel bir Bulgar kznn olu idi. Bununla
birlikte, bir slk zincirinin sz konusu olmas daha muhte
meldir.
Her ne olursa olsun, belge, tarikatin 1826dan sonra
varlm srdrdn kamyor; ve bilhassa 1870de, Hac
Bekta dergh'mm i^evini srdrdn, eyhinin adnm,
aynca da bilindii gibr ^ Feyzullah Efendi oldumu ve kendi
sinin Ali Celaleddin Efendinin halifesi olduunu; omm da,
son lesm eyh Hamdullah Efendinin yerini alan Veliddih
Efendinin halifesi bulmdumu bize bildiriyor.
Bir baka icazetname de, J.K. Bilgenin The Bektashi
Order o f Dervishes^^ adl eserinde yaymland. Belge
zerinde Rm ve Hicr olarak iki tarih bulunmaktadr: 13
cemzi-l-lur 1343 (1925) ve 9 knumsni 1341 (22 Ocak
1925). Bu belgede sz konusu edilen; Eypte eski Rtf
zkir'i iken, sonra Bekta Baba olan Yaar Babamh, yine
Eypte Karyad dergh' post-nin'^%me. liyakatle atan
masdr. Belge, Haa Bekta dergh' post-nin' Atac Baba
ve ayndergh'an dier be baba tarafmdan imzalanmtr.
Hac Bekta dergh'mm son resm eyhinin, 1739da
doan, 1802de eyhlie ykselen ve 1825de babozuk bir
asker tarafndan evinde ldrlm bulunan ikinci eyh Fey
zullah Efendinin halifesi eyh Hamdullah Efendi olduunu bi
liyoruz. Birinci eyh Feyzullah Efendi, 1731/1732 ile 1761/
1762 arasnda eyhlik yapmt. eyh Hamdullah Efendi
1826da Amasyaya srgn edildi. Fakat 1833de afva urad
ve Hac Bektata oturmasna izin verildi.
Bunun yannda, imdi. Hac Bekta dergh'ma. 1870de
de eyh Feyzullah Efendi adl yan resm bir eyhin bulun
duunu biliyoruz. Hac Bekta eyhleri elebi unvanm tarlar
ve bunlar. Hac Bektam abdest ald sudan ierek hamile
kalan, velnin manev ei. Kadnck Anann oullarmdan gel
medirler. Fakat, yalnz slk yolu ile ulalan manev baa
deer veren ve bel-evlatlm tanmayan Alev'lct, bu soy-
ban kabul etmezler. Bunun iin tarikatin kapatlna kadar
Hac Bektata, daima iki manev eyh yanyana bulunurdu.
Bektalerce kabul gren bir elebi ve Alevflen temsil eden
bir Dede Baba. eebi'ler, gnmze kadar Hac Bektata
kaldlar.
1870 tarihli belgede, sz konusu elebi Feyzullah Efendi,
Tevfk Oytann eserinde de ayn adlandrma ile
gemektedir.^^ elebi Feyzullah Efendi, 1286/1869da Merdi-
venky ah Kulu Sultan dergh' /?ojfi-^fliine atanan
Mehmed Hilmi Dede Baba ile ok iyi ilikiler iinde idi.
Hac Bektata, Dede Baba Hac Feyzullahn mezar -
lm 1332 (1913-1914)- grlebilmektedir. Ayn kii sz
konusu olabilir.^'*
BektaVltnn fergj/lanmn, I826da NakbendVltt ve
rilmi olduunu ve bu sonuncularn stanbul tekke'lzri iinde
resm olarak Nakibend sfat ile yer aldn grdk. Biununla
birlikte Bekta baba'ya gre NakbenM'ler BektaVletin etki
si altnda kalarak onlarla karlamalar iinde ou Bekta ol
dular. te Nakbendlerin bir kolu olan Hamzav bir derviin,
Mr Niznin, bu olguyu gsteren bir drtl:
Zhid kapdan girdi
Hayretle dilim doldu
Yarab beni hfz eyle
eytan bana yol buldu>?^
Her ne olursa olsun, bu drtlk, farkl dervi tarikatleri
arasnda var olmu bulunan ve var olmakta devam eden bera
berlik duygusunu da kantlamaktadr.
imdi de nazik bir konuya, tarikatin direnii konusuna
deineceiz. rnek olarak, Medivenkyde ah Kulu Sultan
tekke'sini alyoruz. Bu tekke, rastlant ile de olsa, ilevini giz
lilikle snirdnden ncelikle ilgi ekicidir. Hl ziyaret
edilebilir ve meydatCda (toplanma yeri) nl merasimlerinin
 gizlilik iinde segeldiininin tanklan saylabilecek yeni
erimi mum kalntlar sk sk grlmektedir.
1933 Eyllnde tekke'yi ziyaret eden J.K. Bige,^^ o
srada phesiz post-niin'i bulunduu tekke'e kalmakta olan
dervi Tevfik Baba tarafndan kabul edilmiti. Krk yl sonra
ben de, dergh'dd. kalmakta olan ve bana einin mezarn zi
yaret ettiren, son poshnitn'm dul ei tarafndan karlandm.
Birge gibi, benim de dinlediim gelenee gre tekke. ah
Kulu adl bir dervie kmaktayd. Demek ah Kulu, tarih
olarak, BektaVltfm tandklar ve saydklar bir addr. Bugn
de stanbulda Yksek Kaldnmda, Galatada mevlevt
dergh'mm hemen yannda, bu ad tayan bir sokak bulun
maktadr. Sokan adnn, ayn ad tayan eski bir Bekta
dergh'dm gelmi olduu dnlebilir. Burada sz konusu
olan, OsmanlI tarihilerinin eytan Kulu adn verdikleri ve
II. Bayezidin hkmdarlnn son ylnda, 1511de
bakaldran. ah smail taraftan nl ah Kulu mudur? ok
glkle bastrlan bu karde kavgas ayaklanma. Sultan Baye-
zidi o kadar uratnnt ki, XVI. yzyl anonim bir Osmanl
vekayinmesine gre Bayezid, bundan byle Kzlbalara
uramaktansa, Macar ve Venedikli kafirlerle savaa raz
olduunu yeminle ifade etmiti.^^ 1512de taht brakma zo
runda kald halefi I. Selimin tutumu bu olmad. lk
ilerinden biri, yediden yetmie kadar, Osmanl mparatorluu
iindeki btn ah smail taraftarlarnn, ardndan 40.000
kiinin ldrlmesine temel olacak olan bir belirlemesini (lis
tesini) yaptrd.^^ Bektafler ve Alevler, bu knmm ansn
hl canl olarak korurlar. Merdivenky mezarlnda, ok es
kiye, XVI. ve XVII. yzyla ait mezarlar vardr. Tekkenin
ah Kulu unvanl derviin adm paylam olmas imkansz
olmad gibi, muhtemeldir de. Esasen, cemaat d
(htrodoxe) ideoloji ayaklanmalar, Bekta evrelerde ok
sk grlmekte idi. Kalenderolu ayaklanmasndan az nce
sz ettik. Yine bir Bekta baba olan nl Pir Sultan Abdal
ayaklaunas da bunlardan biri idi.
Ne ekilde oldu ise, Melmed Ali Hilmi Dede Babamn
Merdivenkydeki ah Kulu tekke'sine post-rd^n oluuyla
dergh etki ve gcn yeniden kazand. Mehned Ali Hilmi
Dede Baba 1842de stanbulda domutu. 1869da Hac
Bekta dergh' seccade-nisn'i, elebi Feyzullah Efendi
tarafudan Merdivenky post-nisn'him getirildi. 1325
(1907)de ld.^^ Kabri, tekke mezarhmda her zaman ziyaret
edilebilmektedir.
Hilmi Dede Baba, Bekta airlerin en iyileri arasmda
saylr. N/^eslerinden biri, ncelikle, ok tannmtr."^
BektasVtnn inanlarm ve Aliye kar duyduklan hayra
aklamak iin sk sk okunur:
Tuttum aynay yzme
Al grnd gzme
Nazr eyledim z to e
Al grnd gzme
H Alim h
H hm h...
dem baba Havv ile
Hem Aileme1-esm ile
arh- felek sem ile
Al grnd gzme
H...
H ...
Hazret-i Nuh Neciyullah
Hem brahim Halilullah
Sindaki Kelmullah
Al grnd gzme
H ...
H ...
 Isa-y lhuUah oldur
ki lemde ah oldur
Mminlere penah oldur
Al grnd gzme
H
H
Al evvel Al lur
Al btm Al zlir
Al tayyib Al tlir
Al grnd gzme
H
H
Al candr Al cnn
Al dindir Al iman
Al rahm Al lahmr
Al grnd gzme
H ...
H ...
Hilm gedy bir kemler
Grr gzm dilim syler
Her nereye klsam nazar
Al grnd gzme
H ...
H ...
Kap stleri ve eme zerlerinde adm tayan birok
yaztm tanklmdan anlaldna gre, Merdivehky
tekke'sm yeniden imar eden de bu Hilmi Dede Baba
olmutur. Merdivenky tekke'sms. mensup bir dede baba olan
ve yakmlarda lm bulunan Mesut Komann bana vermi
olduu bir dizi fotoraf arasndan birka, bu makale ile
yaymlanmtr. Merdivenky grnmlerinden baka ara
larnda Yakup Kadrinin Nr Baba romamnm esin
kayna da bulunmak zere, XX. yzyl balarmda yaam.
nl Bekta baba'lam bazlarnn fotograflan da vardr. Bu
fotoraflara, meslektamz ve bu konuda esiz bir sanatkr
olan Paul Veysseyre tarafndan, isteim zerine bana verilmi
bulunan -ve bunun iin kendisine ncelikle teekkr borlu
olduum- fotoraflan da ekledim. Tavann, yukarya doru
Oniki mam temsil etmek zere on iki k dilimi halinde
alan merkez bir stunla desteklendii daire plan ile mey
dan m (toplant blm) hayranlk uyandrc mimarisi dikkati
ekecektir.
Mesut Koman tarafndan bana verilmi bulunan
fotoraflar arasnda, belli sayda, gnmzde gizlilikle yaplan
merasimlerde ekilmi olanlar da vardr. Bunlar, gnmzde
hl yer bulan yan resm merasimlerin yaaylannn
tanklardrlar. Kapalln el verdii l ile bunlardan yalnz
birini yaymlayacaz. Bu bile tarikatin canllnn ve modem
Trkiyede devam eden sayglnn ak bir rneidir.
 NOTLAR

1. Kr. Suraiya Faroqhi, Der Bektaschi-Orden in Anatolien (vom spten

fnehnten Jahrhundert bis 1826, Vienne (Wiener Zeitschrift fr die
Kunde Morgenlandes, Sonderband 2), s. 115-119.
2. Asl tekye ( derviler barnadr; tekke yazlna da rastlanr;
Farsa dergh szc ile ayn anlamdadr. Bazen biri, bazen br
kullanlr.
3. Kr. Suraiya Faroqhi, a.g.e., s. 121-122, 125-126.
4. Kr. Irne Beldiceanu-Steinherr, Le rgne de Selim ournant dans
la vie politique et religieuse de lEmpire Ottoman, Turcica, VI, 1975,
s. 39, note 25.
5. Sz konusu, 252 sahifelik bir incelemedir.Istanbul tekkeleri balkl
blm s. 209-211 arasnda yer almaktadr. Bask tarihi kayd bulunma
maktadr.
6. Ebuzziya Tevfk, Farmasonluk, Mecmua-i Ebuzziya, 18 cemzilhr
1329 (1913-14), s. 683-686.
7. Prof. Bedi N. ehsuvarolu, Trkiye Masonluk Tarihine Bir Bak,
Trk Ykselme Cemiyeti ideal Kolu, XXV. Kurulu Yldnm Hatras,
stanbul 1964, 25 s.; Dinlerde ve Tarikatlarda Sembolizm-Remider
(Antik Dou Medeniyetlerinde, Eski ark Dinlerinde, Ftvvet Ehlinde,
Islmiyette, AHUerde, Bektalik ve Dier Tarikatlarda, Masonlukta),
stanbul 1973.
8. Bak.: Amlanlar yaunda, ilham Soysal, Trkiye ve Dnyada Masonluk
ve Masonlar, stanbul 1978, s. 168-172.
9. Bedi N. ehsuvarolu, Trkiye Masonluk Tarihine Bir Bak, s. 9.
10. Kr. Ebuzziya Tevfik, a.g.e.
11. Kr. Paul Dumont, La Turquie dans les archives du Grand Orient de
France-Les Loges^ maonriques dobdience franaise Istanbul du
milieu du XIa sicle la veille da la premire guerre monditde.
Economie et Socits dans lEmpire Ottoman, J.-L. Bacqu-Grammont
et P. Dumont yayn, Paris 1983, s. 171-201.
12. Kr. Ebuzziya Tevfik, a.g.e.; bu isimler, Bedi N. ehsuvarolu, a.g.e.,
ve Ilhami Soysal a.g.e., s. 179-181 tarafndan dorulanmaktadr. Veri
len isimleri Kr. Paul Dumont, a.g.e.
13. Kr. hami Soysal, a.g.e., s. 188-196; Bedi N. ehsuvarolu, a.g.e., s.
8-12; Paul Dumont, a.g.e.
14. Richard Davey, The Sultan and his Subjects, New York 1897, I, s.
 96-97, 156. Aynca Bak.: George Young, Constantinople^ 1925, s.
198.
15. E. Ramsaur, The Bektashi Dervishes and the Yomg Turks, Moslem
World, XXn, Ocak 1942, s. 7-14.
16. Bak.: Not 15; ve aym yazar, The Young Turks. Prelude to the Revolu
tion o f 1908, Beyrouth 1965 (yeni bask), s. 102-114; F.W. Hasluck,
Christianity and Islam under the Sultans, Oxford 1929, I, s. 595,
620.
17. Bak.: Not 16.
18. Baba Mesut Komanin gr budur.
19. Kr. Not 1; Bak.: Suraiya Faroqhi, a.g.e., s. 130-131.
20. Post, burada, zerinde oturulan hayvan (koyun, vb.) derisi demektir;
post-nin, szck anlamyla, post zerinde oturan demeye gelir,
derghm eyhi anlamnda bir tarikat deyimidir.
21. Secccuie, hala, hal ya da namaz klnan hal anlammdadr; seccade-
nin, szck anlamyla seccade zerinde oturan demektir, tarikatin
eyhi anlamnda kullanlmaktadr.
22. Kr. Suraiya Faroqhi, a.g.e., s. 79, 120-122.
23. Kr. Suraiya Faroqhi, a.g.e., s. 79-80. ayrca Bak.: Karahoyk, (Hac
Bekta Kltr, Kalkmma ve Yardm Demei Yayn Organ), Yl I, No.
2, Austos 1964, s. 9.
24. Kr. Suraiya Faroqhi, a.g.e., s. 79, 95.
25. Kr. Abdlbak Glpnarl, Alev Bekta Nefesleri, stanbul 1963, s
57, 322.
26. Kr, Sadeddin Nzhet Ergun, Bekta airleri ve Nefesleri, I-II,
stanbul 1955, s. 118-122; aynca Bak.: A. Glpnarl, a.g.e s. 14, 48,
109-110.
27. John K. birge, The Bektashi Order o f Dervishes, London 1937, s. 69-
70; Ahmet Refik, On altma Asrda Rftzlik ve Bektalik, stanbul
1932, s. 11-12.
28. Kr, Peev, <Tarih, stanbul 1283/1886,1, s. 120.
29. Kr. Abdlbaki Glpnarl, a.g.e., s. 9, 319.
30. Kr. J.K. Birge, a.g.e., s. 56-58.
31. Tevfik Oytan, Bektaliin Yz, II, stanbul 1955, s. 25de sz
edilmektedir. Mezar, Do. Dr. Bedri Noyan, Hacbekta*ta Pr-evi ve
Dier Ziyaret Yerleri, zmir 1964, s. 32-33de gemektedir.
32. Bak.: s. 248-250, resim No. 29.
33. Bak.: Not 31.
34. Bak.: Not 31.
35. Rumeli Hisarda, inasi Emrenin kendi azndan dinlenmitir.
36. Kr. J.K. Birge, a.g.e., s. 133-134.
37. erif Batav, 6 . Asrda Yazlm Greke Anonim Osmard Tarihi
{1373-1512), Giri ve Metin, Ankara 1973, Ankara niversitesi Dil
ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlan, No. 237, s. 180.
38. Bak.: Dierleri arasnda, Jean-Louis Bacqu-Grammont, Etudes
Turco-Scfavides III: Ncxies et Documents sur le Rvolte de ak Veli b.
eyh Cell, Archivum Ottomanicum, 7, Not 24. M. Bacqu-
Grammont, bize, OsmanlIlar tarafndan aratrlm Kzlbalarn bir lis
tesi olan Topkap Arivi Evrak No. 2044 bir fotokopisini vermi bu
lunuyor. Tarih kayd bulunmamakla birlikte, J.-L. Bacqu-Grammont'a
gre 1512-1513 kna ait olmaldr. Bu belge tek rnek deildir.
39. Kr. Tevfik Oytan, a.g.e, II, s. 25, 88, resim No. 8, 9; s. 97, resim No.
10. Aynca Bak.: Cahit ztelli, Bekteki Glleri, stanbul 1973, s.
360.
40. Cahit ztelli tarafndan yaymlanmtr: a.g.e., s. 48-50. aynca Bak.:
Besim Atalay, <Sektalik Edebiyat, stanbul 1340 f 1924, s. 51.
 SONSOZ

Bu kitapta toplanan makaleler, bir sentez almas

dorultusunda vanlan ilk duraklan olutumaktadr. Ancak,
aratmalanmzn durumu, ^alanm bulunan toparlayc bir
almaya elvennemitir.
Hedefe ulamak iin, yrtinmeye alm, daha uzunca bir
yol bulunmaktadr: Anadolulu olgular. br Orta Asya Trk
topluluklarnn verileri ile karlatrlarak akla
kavuturulmadan bu almaya giriilemeyecektir. Bylesi bir
incelemedir ki, kaynaa, yani Tk topluluklarnn ata
inanlanna doru, zamann derinliklerine kmaya imkn vere
cek ve ancak o vakit, yzyllar boyunca deiik kkenli
uzantlar toplaya gelmi ana gvdeye balanmaya
allacaktr.
Byle bir giriimin, bir ortak almay, Orta Asya alannda
derinlemi Trkologlarn ibirliini istediini belirtmeye ise
gerek yoktur.
Trkiyede, konunun pek istekle karlanmad uzun bir
zamandan sonra, son yllarda Bekta-Alevler, ncelikle de
Alevler zerine artc bir hzla kaleme alnm yaynlann
sayar durmadan artmaktadr. Hatta bilimsel aratmnalar
alanna giren bir konu, siyasiletirilmeye de allmaktadr.
Alev olmak ya da Alevlerle temaslarda bulunmu olmak,
kendini bir kitap yazmada yetkili saymaya yetmez. Konu, n
yargdan uzak ve tarafsz bir yaklam, geni bir bilgi birikimi,
uzun bir bilimsel hazrlk temelini gerektinnektedir. Bu sebep
le, yaylp salm yaymlann ancak pek az gz nne
alnmaya deer bulunmaktadr.
Batda Bektaere ilk ilgi duyanlar, bu yzyln banda.
Alman ve -Hasluck ya da Bi^ge gibi- Anglo-Amerikal bil
ginler olmulardr.
Alevflere gelince; Tk atalar erevesi iine yerletirerek,
onlarn var olma haklarn ilk tanyan Fuat Kprl olmutur;
giritiimiz aratnnalarn ncs odur. Bizim yaptmz,
ancak konunun mmkn kld lde, onun derinletirici
admlann izlemektir.
imdi, yeni bir bilgin kuak yetiti. Bazlan rencilerim
ve alma arkadalarm oldu. Antnnann gelecei, bundan
byle onlara ait bulunmaktadr:
Sz onlara, yani yaratc olduuna hep inandm gele
cee brakyorum.
rine M ilikoff
 KAYNAKA

1. KAYNAKLAR

Aflki, Mankib al- Arifin, nereden: Tahsin Yazc, 2 cilt, Ankara

1959-1961 (TTK).
Aflki, Les Saints des Derviches Tourneurs (Manaqib ul-rifn),
Franszca tercmesi Clment Huart, 2 cilt, Paris 1918.
kpaazde, Tevarih-i l-i Osman, nereden: l, Istanbul 1332.
kpaazde, Tevcrih-i l-i Osman; Osmanli Tarihleri I, nereden:
iftiolu N. Atsz, Istanbul 1949.
Buyruk, nereden: Aytekin (Sefer), Ankara 1958.
Buyruk, nereden: Bozkurt (Fuat), (Aytekininkinden faikh),
stanbul 1982.
Elvan elebi, Menldbul-Kudsiyye f i Mensibi' l-nsiyye (Baba
lyas- Horasan ve sllesinin menkabevi tarihi),
hazrlayanlar: smail E. Ernsal ve A. Yaar Ocak, stanbul
1984.
Hac Bekta-i Veli, Maklt, hazrlayan: Coan (Esad), Ankara
1986.
Manakb- Hac Bekta- Veli Vilyet-Nme, hazrlayan: Glpmarl
(Abdlbaki), stanbul 1958.

2. Bektai Nefesleri
Atalay (Besim), Bektailik ve Edebiyat, stanbul 1340 (1924).
Atalay (Besim), Bektailik ve Edebiyat (Osmanlcadan eviri:
Vedat Atila), stanbul 1991.
Ergun (Sadeddin Nzhet), Bektai airleri ve Nefesleri; cilt 1-2: 19.
asra kadar, stanbul 1955 (2. bask).
Ergun (Sadeddin Nzhet), Bektai'-Kzlba-Alevi airleri: cilt 3: 19.
asrdan beri, stanbul 1956 (ikinci bask).
Glpnarl (Abdlbki),A/ev?>Be/:m^fiVe/e5/mVlstanbul 1963.
zkrml (Atilla), Alevilik-Bektailik ve Edebiyat, stanbul 1985.
ztelli (Cahit), Bektai Glleri: Alevi^Bektai iirleri Antolojisi,
stanbul 1973.

3. klarn Divanlar
Harabi (Edip Harabi), Hayat ve D eyileri, Ankara 1959; yeni bask:
Ankara 1991.
Hatay: Minorsky (V.), The poetry of Shah fsmati / , BSOAS, X,
1939-1942, s. 1007a-1053a.
Ergun (Sadeddin Nzhet), Haty Divan: ah ismail-i Safe-
vi: Hayat ve Nefesleri stanbul 1956.
Gandjei (Tourkhan), l Canzoniere di Sah sm*il Hatm, Na
poli 1959 (Hatayt nin en salam neriyat).
Memraedov (Aziz Aga), ah tsmajyl Katai, eserleri, birinci
cilt. Bak 1966 (Arap harfleriyle); ikinci cilt. Bak 1973
(Arap harfleriyle.) Kiril harfleriyle: birinci cilt. Bak 1975;
ikinci cilt. Bak 1976.
Birdoan (Nejat), Alevilerin Byk Hkmdar: ah smail
Hatai, stanbul 1991.
Hilmi Dede: Mehmet Ali Hilmi Dedebaba Divan, eviren ve
hazrlayan: Bedri Noyan, stanbul 1990.
Pir Sultan Abdal: G lpnarl (A bdlbaki) ve B o ra ta v (P e rte v N aili),
P ir Sultan Abdal, Ankara 1943 (TTK).

Glpnarl (Abdlbki), P ir S u lta n A b d a l, stanbul 1953

Varlk yaynlan: T rk klasikleri 13).
Naci Kasm, P ir Sultan A b d a l: H ayat v e iirleri, stanbul
1970.
ztelli (Cahit), P ir S u lta n A b d a l, B t n iirleri, stanbul
1971.
Aslanolu (brahim), Pir S ultan A bdallar, stanbul 1984.
Virn: Bayr (Hlid), V irn, H a ya t ve E serleri, stanbul 1959; yeni
bask, 1991.

4. Yabanc Dillerdeki almalar

Anatolia M oderna (Yeni A n a d o lu ), D ervich es et C im etires O tto
m ans: L e Tekke B ektachi d e M erdivenky, Paris 1992 (Bib
liothque de lInstitut Franais dEtudes Anatoliennes
dIstanbul N ^XXXIV).
Aksel (M a]ik),R eligious P ictu res in Turkish A r t Istanbul 1967.
Basilov (V.N.), N e w D a ta on U zbek Sham anism , B ein ci M illetler
aras Trkoloji K o n g resi, stanbul, 23-28 Eyll 1985,
tebliler, I, stanbul 1986, s. 119-128.
Basilov (V.N.), P opular sla m in C entral A sia a n d K azakhstan, J o
urnal, Institute o f M u slim M inority A ffairs, vol. 8:1, Jan.
1987, s. 7-17.
Basilov (V.N.), H onour G roups in T raditional Turkm enian Society,
Isla m in Tribal Societies, edited by Akbar S. Ahmed and
David M. Hart, London, Boston, Melbourne and Henley
(Routeledge and Kegan Paul), s. 220-243.
Beldiceanu-Steinherr (Irne), L es B ektai la L um ire d e s recense
m ents otto m a n s (XV-XVJe s.), W iener Z eitsch rift f r d ie
K u n d e d e s N orgenlandes, Band 81, Wien 1991, s. 21-79.
Birge (John Kingsley), The B ektashi O rder o f D ervish es, London-
Harftford 1937.
Cahen (Claude),: M ouvem ents po p u la ires e t autonom ism e urbain
dans l'A s ie M usulm ane au M oyen A g e , Leiden 1959, (Ara
bica V et VI, 1958-1959).
Cahen (Claude), B a b a Ishaq, B a b a ilya s, H adjdji B ektash et quelqu
es autres. TU RC IC A I 1969, s. 53-64.
Choublier (M.), L e s B ektachis e t la R o u m lie, R evu e d e s E tudes Is
lam iques I, 1927, s. 427-453.
De long (Frederick), The Ic o n o g r c ^ y o f B ektashism . A survey o f
them es a nd sym bolism in clerical costum e, liturgical ob
je c ts a n d p ic to ria l art. M anuscripts o f th e M iddle E a st,
vol. 4, Leiden 1989, s. 7-30.
Dierl (Anton Josef), G eschichte un d Lehre d e s anatolischen A levis-
m us-B ektaism us, Frankfurt 1985.
Dumont (Paul), Le p o id s de l'A levism e da n s la Turquie
d a u jo u rd hui. M langes offerts Irne M likoff, TURCI
CA XXI-XXIII, 1991, s. 155-172.
Eliade (Mircea), L e C ham anism e et les techniques archaiques de
f extase, Paris 1%8 (2 bask).
Eliade (M ircea), r a it d histoire d e s religions; Paris 1975.
Faroqhi (Suraiya), The tekke H ac B ekta: S o cia l p o sition a n d eco
nom ic activities. International jo u rn a l o f M iddle E a s t S tu
dies, 7, 1976, s. 183-208.
Faroqhi (Suraiya), B ektaschiklster in A natolien vor 1826-
F ragestellungen und Q uellen P roblem e, Der Islam 53, I,
1976, s. 28-69.
Faroqhi (Suraiya), A gricultural a ctivities in a B ekta sch i C enter: The
tekke o f K zl D eli 1750-1850, Sdost-F orschungen X X X V ,
1976, s. 69-96.
Faroqhi (Sumiya),Z>er B ektaschi-O rden in Anatolien, Wien 1981.
Fekete (Lajos), G l-B aba e t le B ektai d erkh de B u d a , Ata Orien-
talia Hungarica, 4, 1-3, 1954, s. 1-18.
Gkalp (Altan), f le s R ouges e t B ouches N oires-U ne confrrie tri
bale d e l O uest A natolien, Paris 1980.
Grenard (M.F.), U ne se c te religieuse d A sie M ineure-L es K yzyl-
Bchs, Journal Asiatique, 10, srie 3, 1904.

Gross (Erich), D a s Vilyet-N m e des H g g B ektasch (Vilyet-

Nnienin Almanca evirisi), Leipzig 1927.
Hasluck (F.W.), C hristianity a n d isla m under the S u lta n s, 2 cilt. Ox
ford 1929.
Jacob (Georg), B eitrge z u r K en ttn is des D erw isch-ordens d e r B e k -
tachis, (Trkische Bibliothek Bd. 9), Berlin 1908.
Jacob (Georg), D ie BektaschiJJe in ihrem W erhltnis z u verw andten
E rscheinungen, A bhandlungen d e r B ayrisch en A ka d em ie
der W issenschaften, XXIV, Mnchen 1909.
Jacob (Georg),Die B ektaschijje, Mnchen 1909.
Jansky (Herbert), Z eitgeschichtliches in der L ied ern des B ekta i
D ichters P ir Sultan ^Abdai Der Islam 39, 1964, s. 130-142.
Jansky (Herbert), D e r
B ektai-D ichter E dip H arabi- E in B eitrag z u r
Ideengeschichte d er B ektai D ichtung, Wiener Zeitschrift
fr die Kunde des Morgenlandes, 56, 1960, s. 87-98.
Kehl-Bodrogi (Krisztina), D ie K zlbalA leviten-U ntersuchungen
b er eine esoterische G laubensgem einschaft in A natolien,
Berlin 1988.
Kissling (Hans Joachim), D issertationes O rientales e t B alcanicae
C ollectae I: D a s Dervischtum , Mnchen, 1986.

Kprl (Fuat), Les O rig in es du B ektachism e, essai su r le

dveloppem ent historique d e lhtrodoxie m usulm ane en
A s ie M ineure, Actes du Congrs International dHistoire
des Religions, (Paris 1923), 1926.
Kprl (Fuat), Influence d u C ham anism e turco-m ongol sur les o rd
res m ystiques m usulm ans, stanbul 1929.
Kprl (Fuat), L e s O rigines d e l E m p ire O ttom an, Paris 1935; 2.
bask: Philadelphia 1988.
Kreiser (Klaus), B ektai-M iszellen, M langes offers Irne M likoff,
TURCICA XXl-XXIII, 1991, s. 115-132.
Kulizade (Z.), X uruflzm i ego predstaviteli v A zerbajdzane, Bak
1970.
Massignon (Louis), Salm an P a k et les prm ices spirituelles d e
l Islam iranien. O pera M inora /.Beirut 1963, s. 443-483.
Massignon (Louis), L a F utuw w a o u P acte d H o n n eu r artisanal
en tre les travailleurs m u su lm a n s a u M oyen A g e, O pera M i
nora /.Beirut 1963, s. 396-421.
Mlikoff (Irne), A b u M uslim , l e P orte-H ache du K horassan da n s
la tradition pique turco-iranienne, Paris 1962.
Mlikoff (Irne), L e R itu e l d u H elva, D e r Islam 3 9 , 1964, s. 180-
192.
Mlikoff (Irne), L e D ram e de K erbela dans la Littrature E pique
Turque, Revue des Etudes Islamiques 1966, Paris 1967, s.
133-148.
Mlikoff (Irne), L a F : i r d e la Souffrance, recherche su r le sens
sym bolique de Lle dans la p o sie m ystique m ystique
turco-iranienne, Journal Asiatique 1967, Paris 1968, s.
341-360.
Mlikoff (Irne), L es B a b a s Turcom ans contem porains de M evlna,
Uluslararas Mevlana Semineri, Bildiriler, Ankara 1973, s.
268-274.

Minorsky (V.), Jihan-shah Q ara-qoyunlu and his p o e try , BSOAS,

1954, XVI/2, s. 271-297.

Ocak (A. Yaar), L a rvolte de B a b a R e ssu l ou la F orm aiton de

l'H trodoxie M usulm ane en Anatolie, Ankara 1989 (TTK).

zbayn (Kemal), Tahtaclar ve Y rkler, Paris 1972 (Bibliothque

de rinstitut Franais dEtudes Anatoliennes).
Ramsaur (E.E.), The B ektashi D ervishes and th e Young Turks, The
Moslem World, 1942, s.7-17.
Ramsaur (E.E.), The Young Turks, P rlude to the R evolution o f
1908, Beirut 1965 (yeni bask).

Roux (Jean Paul), L a M ort chez le s p euples altaiques anciens et

m divaux d 'a p r s les docum ents c ritsP a iis 1963.

Roux (Jean Paul), L es Traditions d es N om ades de la Turquie

M ridionale, Paris 1970 (Bibliothque de lInstitut Franais
dIstanbul, XXIV).
Roux (Jean Paul), L a R eligion d e s T urcs et des M ongols, Paris
1984.
Taeschner (Franz), G lschehris M e s i\tv i a u fA c h i E vran den H e ili
gen von K irschehir u n d P a tro n d er trkischen Znfte, Ab
handlungen fr dile Kunde des Morgenlandes XXXI, 3,
Wiesbaden 1955.
Tschudi (R.), D as V ilayet-nam e d es H adschim Sultan (metin ve Al
manca eviri), Berlin 1914.
Wulzinger (Karl), D rei B ektaschi-K lster P hrygiens -Beitrge zur
Bau-Wissenschaft (1500-1580), N21, Berlin 1913.
Zarcone (Thierry), A levi et B ektai de Thrace O rientale: les tekke
de S a n Saltuk Baba eski et d A riz B a b a H arse, kinci
Tarih B oyunca K aradeniz K ongresi B ildirileri (1-3 Haziran
1988), Samsun 1990, s. 629-638.

5. Trke almalar
Ahmet Refik, On altnc asrda R a fzlik ve B ektailik, stanbul
1932.
Atalay (Besim), B ektailik ve E debiyat, stanbul 1340 (1924); yeni
bask: stanbul 1990.
Barkan (mer Ltfi), O sm anl im paratorluunda b ir iskn ve kolo-
nizasyon m etodu olarak V akflar ve T em likler I: is tila d e v ir
lerinin kolonizatr Trk d e rvileri ve zaviyeler, Vakflar
Dergisi V, s. 279-386, (1942).
Bayram (Mikil), A hi E vren ve A h i Tekiltnm K uruluu, Konya
1991.
Benekay (Yahya), Yaayan A levlik-R portaj-K tztIbalar A rasnda,
stanbul 1967.
Birdoan (Nejat), A na d o lu nun G izli K ltr, A levilik, Hamburg
1990 (Alevi Kltr Merkezi).
Bozkurt (F vai),A leviliin Toplum sal B oyutlar, stanbul 1990.
aatay (Neet), f/r T rk K urum u O larak A hilik, Ankara 1974.
amurolu (Reha), Tr/T, H eterodoksi ve B abailer.htatA uA 1990.
Erien (Ihsan Mesut) ve Samancgil (Kemal), H a c B ekta Veli-
B e k ta ilik ve A levilik TanT/.lstanbul 1966.

Erz (Mehmet), T rkiyed e A levlik ve B ektalik, stanbul 1977; 2.

bask: Ankara 1990.
Erseven (Ilhan C em ),A levilerd e Sem ah, Ankara 1990.
Eyubolu (ismet Zeki), B tn Ynleriyle H ac Bektag V eli (yaam -
dnceleri-evresi-etkisi), stanbul 1989.
Flal (Ethem ^ h i),T r k iy e de A levilik-B ektailik, stanbul 1990.
Glpnarl (Abdlbaki), eyh S eyyid G aybiolu eyh Seyyid
H seyn'in F tvvet-nm esi-F tvvet-nm e-i eyh Seyyid
H seyn ibn-i G ayb F tvvet-nm e-i Sultn -ve F tm vet
hakknda baz notlar, stanbul ktisat F akltesi M ecm uas,
XVII.

Glpnarl (Abdlbaki), 100 soruda T rkiyede M ezh ep ler ve T a ri

katlar, stanbul 1969.

Glpnarl (Abdlbaki), H urufilik M etinleri K atalogu, Ankara 1973

(TTK).
Glpnarl (Abdlbaki), T a sa v v u fta n D ilim ize G een D eyim ler ve
Ataszleri, stanbul 1977.

Glvahabolu (dil), H ac B ekta Veli -L ik-U lusal k lt r, Ankara

(tarihsiz).
Hac Bekta Turizm Demei, H ac B ekta V eli, B ildiriler!
D enem eler, A koturum , Ankara 1977.

Kprl (Fuat), Trk H alkedebiyat A nsiklopedisi, I , A b d a l, stanbul

1935.
Kprl (Fuat), O rta A sya T rk D ervileri H akknda B a z N o tla r,
Trkiyat Mecmuas, XIV, 1964, s. 259-262.
Kprl (Fuat), T rk E debiyatnda lk M utasavvflar, Ankara 1966.
Nesimi (Imadeddin), M egaleler M ecm u esi, Azerbajdzan SSR Elmler
Akedemijasy, Bak 1973.
Ocak (A. Yaar), B ekta i M enkibnm elerinde sla m ncesi nan
M otifleri, stanbul 1983.
Ocak (A. Yaar), Trk H a lk n a n la rn d a ve E debiyatnda E vliya
M enkabeleri, Ankara 1984.

Ocak (A. Yaar), tslm -T rk nanlarnda H zr yahut H zr llya s

K lt, Ankara 1985.

Ocak (A. Yaar), Osm anlI m paratorluunda M arjin a l S ililik : K a-

lendertler { X N - W U yzyllar), 1992 (TTK).
Odyakmaz ^Q v m ),B e kta tlik-M e v le v lik -M a so n l^, stanbul 1988.
Oylan (M. Tevfik), B ektaliin Yz, cilt I, stanbul 1955 (4.
bask); cilt II, stanbul 1956 (2. bask); 6. bask, iki cilt,
stanbul 1970.
z (B ^kir), K urtulu Savanda A levi-B ektailer, Istanbul 1989.
zknmh (Atilla), Toplum sal B ir B akaldrnn d e o b jis i: A levlik-
B ektailik, stanbul 1990.

ztrk (Yaar Nuri),rari/i B oyunca stanbul 1990.

Sertolu (Murat), E vliyalar E vliyas H nkr H ac B ekta- Veli, 2
cilt, stanbul 1966.
Soykut (Refik H .),O rta Yol: A hilik, Ankara 1971.
Soykut (Refik \i,),A h i Evran, Ankara 1976.
Sunar {C avit),M elm ilik ve Bektailik, Ankara 1975.

ener (Cemal), A levilik O lay: Toplum sal B ir B akaldrnn K sa

Tarihesi, stanbul (tarihsiz).

ener (C em al), A levilik stne N e D ediler,Istanbul 1990.

Yce (Kemal), Saltuk-nm e*de tarih, d in ve efsanev unsurlar; An

kara 1987.
Yrkolu (R.), O kunacak E n B yk K itap nsandr: Tarihte ve
G nm zde A levilik, stanbul 1990.
 6. hl>i Hakk ve Yezidi Krtleri hakknda almalar.
Aristova (T.F.), Kurdy Zakavkazja, istoriko-etno g ra ficeskij ocerk,
Moskova 1966 (Akad. Nauk SSR).
Badger (G.P.), The N estorians a n d their R ituals, w ith th e narrative
o f a m ission to M esopotam ia a n d C oordistan in 1842-1844,
2 cilt, London 1852.
Bruinessen (Martinus van), A gha, Shaikh a n d State - on th e social
and political organization o f K urdistan, tez, Utrecht ni
versitesi, 6 Ekim 1978.
Bruninessen (Martinus van), H ji B ektash, Sultan Sahak, Sh a h M ina
Mlanges of
Sahib am i various avatars o f a running wall.
ferts Irne MHkoff, TURCICA, XXI-XXIII, 1991, s. 55-
70.
Bumke (Peter J.), K zlba-K urden in D ersim (Tunceli, Trkei)-
M arginalitt u n d H resie, Anthropos 74, 1979, s. 530-548.
Ivanow (W.), The Truth-W orshippers o f K urdistan-A hl-i H q q texts,
Leiden 1953.
Lescot (Roger), E nqute sur les Yezidis d e Syrie e t d u D jebel
Sindjr,Beyrut 1938 (Mmoires de ITnst. Franais de
Damas, V).
Minorsky (V.), un p o m e A h l-i H aqq n Trk, Weststliche Abhand
lungen (Etudes' en lhonneur de K. Tschudi) Wiesbaden
1954, s. 258-262.
Mokri (Mohammed), Shah-N am a-ye H aqiqat-Le L ivre d e s R o is de
Vrit-H istoire traditionnelle des A hl-e H aqq, Paris-Thran
1966.
Mokri (Mohammed), L 'id e de lincarnation chez le s A h l-i H aqq,
Contribution Scientifique aux Etudes Iraniennes, Paris
1970, s. 175-180.
Mller (Klaus E.), K ulturhistorische Studien zu r G enese P seudo-
Islam isches Sektengebilde in V orderasien, Wiesbaden
1967.
Nr Al-Shh Elhi, L i E sotrism e K urde, hazrlayan: Mohammed
Mokri, Paris 1966.
 DZN

Al, 38
Abdal Musa, 21, 36, 56, 109, 205, 208, 216, 218
abdal, 193, 205
Abdal- Rum, 153, 160, 175, 205, 207
Abdllar, 57
Abdul Msa, 36
Abdl-Hlk Gcdvn, 168, 169, 171, 176
Abdlaziz, 234
Abdulhak Hamid, 233
Abdllatif Efendi, 235
Abdlmecid, 229
Abhar, 59
dem, 39, 44, 48, 64, 94, 110, 122, 175, 187
Afganistan, 126
Aa Denizi, 143
Ah Ana, 218
Ah, 37, 38, 48, 91, 94, 96, 98, 153, 204, 224
Ahiler, 23, 57, 207
Ahyn- Rm, 160, 205
Ahiret kardei, 45, 48, 89
Ahmed Ms, 65
Ahmed Vefik Paa, 231
Ahmet Refik, 55, 192
Ahmet Yesev, 25, 35, 127, 151, 153, 155, 157, 158, 159, 160,
162, 167, 169, 170, 171, 177, 208, 210, 217, 236
Akdeniz, 90
Akkoyunlu, 59, 154
Akyazli Baba, 140, 192, 193
M, 37, 104, 126, 152
l-i Peygamber, 203
Alaaddin Keykubad, 199
* Dizine yalnz makalelerde geen zel adlar ve terimler alnm,
hemen her sayfada karlalan Alev, Bekta, slm terimleri-
alnmamtr.
Alamut, 59
Alanya, 154
Alberia, 140,193
alem, 159
Alncak, 186,191
Ali, 23, 24, 25, 30, 33, 39, 40, 41, 44, 45, 46, 47, 48, 53, 54,
55, 57, 59, 60, 61, 62, 64, 65, 83, 92, 94, 95,102, 103,
109, 110, 111, 113, 120, 120, 121, 124, 127, 131, 144,
148, 152, 153, 154, 156, 157, 159, 168, 169, 175, 177,
178, 183, 187, 194, 195, 204, 235, 236, 241, 242
Ali Celleddin Efendi, 235, 238
Ali Al, 185
Ali Efendi, 235
Ali Er Rza, 156, 159, 169, 177
Ali Paa, 209, 210, 219, 222
Alillh, 34, 39, 59, 61, 63, 65, 102, 194
Altay, 167
Amasya, 209, 221
Amiable Louis, 230, 232
Anadolu, 34, 35, 36, 37, 38, 55, 57, 63, 64, 81, 90, 91, 98,
101, 112, 128, 130, 132, 133, 144, 145, 147, 148, 151,
161,167, 174, 178, 188,191,202
anda, 90,98
Ankara, 38
Antalya, 47
Arnavutluk, 22, 34,108,132
Arslan Baba, 170, 171, 173
Arnme, 192
Astar-bd, 184, 186
a, 236
Ak Paa, 103, 203
Akpaazde, 21,24, 32, 36, 56, 107, 143, 146, 152,153,154,
155, 168, 175, 178, 203, 205, 206, 207, 208, 215, 216,
217,218,219, 221
Ak, 189
Aure, 44, 63, 81
Ataa Baba, 238
Atatrk, 231
Ataullah Efendi, 231
Atebagi, 35,60, 61,66, 92,125
Attr, 190
Augustin Saint, 129, 130
Avesta, 91, 23, 40, 45, 46, 47, 68, 82, 89, 90, 93, 105, 106,
113, 126, 144, 145, 147, 158
Azerbaycan, 22, 85, 119, 153, 155, 161, 170, 183, 185, 195,
204
Azrail, 177
Baba yas, 21, 24, 32, 36, 56, 107, 146, 152, 153, 154, 155,
156, 168, 178, 201, 203, 204, 206, 207, 208, 209, 210, 216,
218, 220, 221, 228
Babashak, 56, 152, 154, 157, 168, 221
Baba Resul, 152, 157, 221, 168
Baba, 31, 140, 144, 151, 168, 170, 205
Babada, 140
Baba, 21, 22, 24, 32, 56, 145, 146, 152, 153, 155, 201, 205,
206, 207, 208, 216, 217, 218, 221
Babek, 191
Babek el-Hurrem, 183
Bacyn- Rm, 160, 205, 218
Badat, 188
Bakrgan, 173
Bakrgan kitab, 173
Baku, 38, 185, 188, 189
Bal Efendi, 228
Balm Sultan, 22, 55, 194, 236, 237
Balkan, 43, 23, 90, 108, 132
Bar Hebraeus, 221
Barak Baba, 201, 202, 208,219
Barkan mer Ltfi, 218, 223
Barthold, 173
Bababa, 144
Batova, 140, 193
Bayezid, 210, 240
Baykara Hseyin, 156, 175
Bayramolu Fuat, 234
Bedri Bey, 231
Behram Mirza, 65
Beikbaghnban Hossein, 61
Bekta Efendi, 235, 236
Belh, 205
Benningsen A., 22
Beretnme, 192
Brr, 85
Bilge Kaan, 128
Brge, 132
biste, 48, 90, 98
Bizans, 107, 132
Bosna, 132
Bretagne, 102
Brezilya, 102
Budha, 129
Budhac, 119, 128, 178
Budhaclk, 31, 43, 106, 125, 128, 200
Buhara, 168, 171
Bulgaristan, 34, 139, 192
Bursa, 201
Buyruk, 64, 66, 94, 97
Cafer el-Sdk, 64, 92, 93, 184
Cbir ibn Hayyn, 184
Cferler, 143
Cathare, 105
Cavid Bey, 231
Cvidan-nme, 183, 185, 191, 194
Cebrail, 23, 46, 48, 61, 64, 65, 93, 94, 120, 122, 123, 169, 177,
236
Cefr, 184, 187
Cehelten, 34, 61, 62
Celli syanlan, 33, 191
Cem (bk. yin-i Cem), 65, 82, 95, 96, 147
Cemal Paa, 231
Cengiz Han, 205
Cihanah, 189
Cneyd, 130, 161
Cvetkova Bistra, 139
aldran, 58
at, 209
elebi, 58, 238, 239
epni, 201
era, 159, 175
erac, 46
in, 110, 127, 127
Damat ll^ahim Paa, 229
Danielin Kitab, 183
Davey Richard, 232
Davud, 120
Dede Baba, 239
Dede Kokut, 31, 170
Dede, 45,46, 58,90, 95,96,97, 126, 144,145,151,154; 158
Deliorman, 22, 25,45, 47,139,140, 144, 206
Deliormanda Bir Macera, 140
Demir Baba, 140, 145, 146, 206
Demir Baba tekkesi, 142
Demir Baba vilyetnmesi, 147
Demirta Nevzat, 147
Dervi Ali, 111
Dervi Dur<U, 215
Dervi Turgut, 203, 215
deyilear, 144
Dvan- Hikmet, 172
Divan- Lgat-it Trk, 48,90,130
D iakov^, 34
Didymotik, 194
Didymotikon, 140
Dimetoka, 140
Dionizyak, 106
Dipsiz Gl, 145
Diyr- Rm, 109, 159
Dobruca, 31, 143,144, 200
Dobru, 140
Dorul Hac, 127, 159, 160
Dou Anadolu, 170
Dolu, 147
Drt Kap, 129
drt e, 187
Dumont Paul, 230
Durzler, 224
Dndar, 205
dknlk, 68
dvazdeh, 40, 47
Ebbekir, 168, 170, 177
Eb Muhammed Haan el-andak, 176
Eb Muhammed Tebrz, 184
Ebul-Hasan- Ak, 176
Ebuzziya Tevfik, 229
Ede Bl, 24, 32, 107, 203, 207, 208, 210, 215, 216, 221, 222,
224
Edime, 193
Eflk, 56, 156, 158, 207, 208, 217, 218
Ege, 112
Ehl-i Hakk, 23, 34, 35, 60, 62, 63, 64, 83, 92, 119, 120, 121,
122, 123, 124, 131, 145, 234
ekmeki, 236
ekta, 207
El-Birn (Bk. Birn), 43
El-Cefr (Bk. Cefr), 184
Elbistan, 64, 84
Elmal, 147
Elvan elebi, 32, 107, 146, 153, 201, 203, 207, 216, 220, 235,
237
Elvan Efendi, 235, 237
EnebHakk, 191
Erdebil, 130, 156, 161
Erdebil Sfleri, 154
Eretna (Bk. ertena), 128
Ergun Sadeddin Nzhet, 33, 53, 237
Ermeni, 59, 67, 84, 85
Ermenistan, 84
Ertena, 44, 200
Erturul, 205
Erzen ovas, 120
erzincan, 132
Eskiehir, 207
Evliya elebi, 142, 143
Far-Masonluk, 26, 229, 230, 231
Far-Mason, 108, 117, 228, 232. 233
Faroqhi Suraia, 234
Farra, 45
Ftmatzzehr, 94
Fatih Sultan Mehmet, 193
Fazl Bey, 108, 232
Fziletnme, 39
Fziletnme, 194
Fazlullah Astarbd, 38, 153
Fazlullah, 183, 189
Ferite-oglu, 192, 193
Feyzullah Efendi, 228, 235, 238, 239, 241
Filibe, 192
Fransa, 102
Frdddrick de Jong, 89
Fuzul, 39, 193
Ftvvet, 91
Ftvvetnme, 37, 204
Gagauzlar, 31, 200
Galata, 240
Garagoyun, 58, 63, 66, 67, 82, 84,
Garapapah, 59, 102
Garibnme, 103
Gaziler, 57
Gaziyn- Rm, 160, 205
Gennme, 192
Gen Kalender Efendi, 236
Gen OsmanlIlar, 103, 230
Georges Aziz, 62
Georges Saint, 144
Geyikli Baba, 56, 201, 208, 216, 219
Gyaseddin Keyhsrev, 200
Gilan, 202
Gnostik, 105
Gk-Tengri (Bk. Kk-Tengri), 30, 31, 39, 44, 152,
Gkalp Ziya, 231
Glpnarl Abdlbaki, 156, 158, 176
gren, 59
grmek, 147
grmek, 148
Gzc, 45
Grek, 67, 84, 85
Glbank, 96, 219
Gndz, 205
gne, 30, 127, 133
gvercin, 127, 157, 159, 175, 185
Hb-nme, 185, 193
Habb Efendi, 237
Hce Ali, 161
Hac Bac, 218
Hac Bekta, 21, 22, 24, 25, 29, 32, 33, 34, 35, 36, 40, 44, 54,
56, 58, 107, 109, 110, 119, 120, 127, 139, 145, 146, 148,
152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 168, 169,
174, 175, 176, 177, 178, 202, 203, 205, 206, 208, 209,
210, 216, 219, 220, 221, 222, 223, 224, 227, 228, 234,
235, 236, 237, 238, 241
Hacbekta, 21, 57, 107, 146, 175, 217
Hac Fatma, 218
Hac smail, 214
Hac Zul-fikar Efendi, 235
Hcm Sultan Vilyetnmesi, 175
hdim, 236
Haftamal, 43, 82, 85
hakikat, 92, 129
Hakim Ata, 173
Halep, 190
Hamdullah Efendi, 235, 236, 238, 238
H^uizav, 239
Hrezmahlar, 169, 199, 200
Hrezm, 91, 155, 169, 171, 173, 185
Hann, 94
Hasffli, 94, 96, 234
Hasm bin Hseyn el-anda-k, 171
Haan Efendi, 236
Haan el-asker, 187
Hasib Baba, 234, 235
Haskova, 140
Hasluck, 132
Haty, 23, 30, 32, 39,40, 44, 47, 56, 57, 64, 66, 92, 96, 193
Htn Ana, 36, 218
Havva, 94
Haydar, 33, 54, 130, 154
Hayda, 206
Hazarlar, 200
Hzr Lle Sultan, 236
Hemedn Ysuf, 176, 177
Herat, 175
Hdrellez, 43,62,67, 83, 145
Hristiyan, 23, 31, 43,66,68, 108,110,112, 145, 199
hrka, 159, 175
Hzr, 23, 37, 43, 61, 63, 82, 83, 84, 152
Hzr Bal, 237
Hzr Bayram, 126
Hzr llyas Bayram, 144
Hzr Neb, 124
Hilmi Dede Baba, 39, 111, 204, 239, 241, 242
Horasan, 36, 109, 155, 156, 169, 185, 191, 199, 217, 218
Horasan Erenleri, 36,155,157, 158, 159, 160, 175
horoz, 64, 65, 67, 93,122, 123
Hoy, 34, 59, 66
Hoy-Rezaye, 63
Humbarac Ahmed Paa, 230
Hundi Hac Hatun, 218
Hurf, 38, 132, 178, 183, 185, 186, 188, 189, 190, 191, 192,
193, 194, 195, 204, 208
Hseyn, 45, 94, 95, 96, 156, 177, 186, 234
Hseyn, 188
Hseyin elebi, 237
Hseyin Efendi, 235
I. Keyhusrev, 218
I. Murad, 206, 209, 220, 222, 223
I. Selim, 161, 207, 214, 219, 223, 224,240
II. Abdlhamid. 34, 231
II. Bayezid, 22, 57, 210, 223, 237
II. Mahmud, 33
II. Murad, 209, 220, 223
III. Selim, 230
Ilh, 34
Irak, 185, 190
Ik, 192
Iknme, 193
Ivanow, 119, 121, 123, 133
lyd-i Hdr Neb, 83
lyd-i Sersale, 43, 85
bn Arab, 187
bn Battuta, 37, 154
bn-i Bb, 221
brahim Baba, 193
brahim Ethem Paa, 230
brahim Mteferrika, 229
ikrar kardei, 92
Uya, 110
Immeddn Nesm (Bk. Nesim), 185
imam Ali er-Rz, 177
mam Cafer Buyruu (Bk. Buyruk), 92
imamet, 187, 191
ran, 53, 63, 65, 67, 85, 102, 107, 125, 126, 154, 161, 169, 183
ran Azerbaycan, 22, 23, 34, 55, 60, 61, 67, 82, 84, 92, 101,
130, 145
ran Hind, 91
ran Krdistan, 119
Iran-Hind, 98
sa, 110
sfahan, 185
skender, 236, 237
Isml, 185, 187, 203, 224
Isperih, 140, 145
srafil, 177
Istivnme, 192
Ivan Vasov, 141
Japon, 110
Jn Trkler, 33, 108, 233
Kad Bayezid, 185
Kadnck Ana (Bk. Hatun Ana), 21, 56, 205, 218, 237, 238
Kfirler Perembesi, 145
Kagant, 43, 67, 82, 84
Kalender Sultan, 153, 193, 202, 206, 237
Kalenderiye, 156
Kalenderolu ayaklanmas, 237
kam-ozan, 31, 32,106, 151, 154, 157, 170, 202
Kamber, 64
Kamber, 110
Kapadokya, 112, 125, 132
Kara Da, 59
Kara Kilise, 59, 67
Kara Koyunlu, 35, 101, 125, 190
Karaca Ahmed, 159, 160
K arad^, 60
Karadeniz, 140, 191
Karahanllar, 169, 170
Karaitler, 31
Kars, 146
Karyad dergh, 227, 238
Kasm Efendi, 236
Kgarh Mahmud, 104, 128,130
Katolik, 102
kavud, 62, 84
Kaygusuz abdal, 56, 208
Kay, 205
Kayseri, 208
Kayseri, 208, 218
Kazakistan, 35
Kazaklar, 167,174
Kazan, 173
Kazvin, 59
Keecizde Fuad Paa, 231
kelm, 60, 61, 61, 187
Kerbel, 44, 45, 47, 55, 57, 81, 82, 96, 144, 148, 186, 203
Krcali, 140, 194
Krgzlar, 167, 174
Krklar, 22, 23, 34, 61, 62, 65, 83, 84, 125
Krklar Bezmi, 113, 120, 121
Krklar Meclisi, 46, 65,
Krklar Sofras, 68
Krehir, 203, 208, 209, 217, 218, 218
Kzl Deli, 140, 145, 194
Kzl Deli tekkesi, 140
Kilikya, 67, 84,112, 125, 132
Kitb el-Mzn, 184
Kokn, 104
Kore, 110
Korkut Ata, 170
Kowalski Tadeusz, 144
Kk-Tengri, 24, 203, 204
krne, 62
krae, 84
Kprl Fuat, 25, 33, 57, 125, 151, 153, 155, 171, 174, 175,
176,177, 213, 228
Ky BektaHeri, 25
Krisztina Kehl-Bodarogi, 89
Ksanti, 140
Kubrat, 140, 145
Kul Himmet, 39, 193
Kumanlar, 200
Kumral Dede, 215
Kungrad, 173
Kuran, 121, 131, 187, 188, 191
Kurmanc, 104
Ku tnanlan, 125
KutbckSn Hayd, 177
Kbr Necmeddn, 171
Kvviyye, 171
Kk Asya, 161, 190, 192
lHistoire Secrte des Mongols, 90
Larende, 214
Lemercier Quelquejay Ch., 22
Logos, 187
Lokman Perende, 156
Lord Stratford Cannig, 229
Louis Massignon, 190
Louis Massignon, 210, 222
Lupercus enlikleri, 106
M. M (*ri,60
Badrevo, 143
Mahdurazde, 189
Mahrad al-Kgar, 48, 90,91,152
Mahmud Efendi, 236
Makedonya, 132
Makriz, 185
Maktelgh, 186, 191
Mku Hoy Rezye, 58,59, 82, 125
Malya, 221
Manicilik, 31, 81, 106, 118, 125, 128, 129, 130, 200
Mansur Ata, 173
Mansr el-HalIc, 184, 190, 191
Maran ah, 191
Mra, 84,93,
marifet, 129
Marifet, 92
Mver-y Kafkas, 43, 83, 85, 125, 126
Mvernnehir, 155, 173
Mazdeizm, 123
Mehdi, 187
Mehmed Ali Paa, 231
Mekke, 185, 191
Meksika, 102
Melik Dnimend Menkabesi, 200
Meik Tus, 23, 64, 67, 93, 122, 123
Memad DinM, 177
Mentfcb-nme-i Baba liys- Horasan, 107, 201, 207, 220,
221, 222
Menkbul-Arifn, 56, 217
Merdivenky, 111
Merdivenky, 240
Merdivenky, 241
Merv, 171
Mevln, 56, 103, 128, 199, 217
Mr Ali el-Aia, 38, 192
Mr Nizr, 239
Mr erif, 191
Miracnme, 65,122
Michel Paleolog, 200
Midaht Paa, 231
Miftah el-Cefr el-cmi, 184
mihmandar, 236
Mikail, 177
Minorsky, 35, 125
Minta, 21, 32, 107, 146, 155, 217, 218
Mira, 46, 113, 121
Miraclama, 23
Miraclama, 46
Miranah, 186
Mithrachk, 123
Mool, 35, 48, 98, 155, 171, 199, 205
Mohl-i Aggoyun, 59
Mohl-i Garagoyun, 34, 59
Mokri, 119
Mokri, 121
Muhammed, 46, 65,68,92,94, 95, 103, 113, 120, 177, 187
Muhammed Ali, 160
Muhammed el Yaman, 184
Muhammed el-Hanef, 156, 236
Muhammed Hanef, 177
muharrem, 63
Muhteem Sleyman, 193, 237
Muhyddin el-rab, 184, 189, 199
mum snd, 26, 58
Musa Kazm Efendi, 231, 233, 236
Ms, 94, 110
musahip, 45, 48, 64, 89, 124, 152
Musevlik, 31, 106
Mustafa Fazl Paa, 229, 230, 231, 232
Meyyed, 191
Mller, 132
Mrsel Babd, 227, 237
Mrsel Bal Efendi, 236
Mrsel Bal Sultan, 236
Nfi Baba, 227, 228
Hahvan, 22, 186
Nakibend, 155, 167, 168, 171, 174, 176, 177, 178, 179, 227,
239
Nalband Mehmed Efendi, 227
Namk Kemal, 33, 231, 232, 233
Nsr- Husrev, 184
Neb Bayram, 62
Necmeddin Kbr, 176
nefes, 23, 25, 32,40,41, 44, 47,92,105, 148,178,194
Nesm, 38, 39, 188, 189,190, 191, 192, 193, 204
Nestr, 31, 125, 132, 200
Ner, 143, 203, 207, 215
Nevruz, 43, 62. 82, 127
Niabur, 156
Noktatl Beyn, 39,194
Noyan Bedri, 147
Nur Baba, 217, 242
Nre Sf, 107, 221
Nusayr, 26, 34, 194
Nbvvet, 187, 191
ocak, 145, 148
Ouz, 199
Ouznme, 48
On Makam, 92
Oniki Hizmet, 45
Oniki imam, 26,48, 59, 102,103, 130, 131, 144, 243
Orhan, 22, 36,56, 201, 202, 206, 209, 219, 222
Orhon, 128, 130
Orta Anadolu, 81
Orta Asya, 30, 31, 43, 98, 104, 106, 125, 126, 133, 151, 155,
167,172, 173, 174, 178, 185, 191, 192,199, 200
Oru, 207, 209, 210. 217, 219, 222
Osman Gazi, 24, 32, 107, 117, 203, 205, 207, 209, 210, 215,
222
OsmanlIlar, 202
otacij 236
Otman Baba, 140, 193
merPaa, 203
zbekler, 167, 170, 173
zbekistan, 174
panteizm, 186
Paulicien, 132,133
Peev, 237
perende, 158
pervne, 66
pr, 90
Pr Sultan Abdal, 39, 47, 92, 109, 156, 157, 193, 241
Polo Marco, 37, 62, 83, 83, 152
Preveze, 192
Ramsaur E., 232, 233
Razgard, 140, 143
Ref, 38,192, 192
Rehber, 96
Resul Bal Sultan, 236
Resul elebi, 237
Resul Efendi, 236
Reiddddin, 48
RzaTevfk,231,233
Romanya, 22, 140
Rm Erenleri, 158, 159, 160
Rum Seluklular, 152, 155, 199
Rm, 159, 160, 161, 175
Rumeli, 34, 38, 43, 167, 174, 188, 193, 194, 204
Rusuk, 140
Sadreddin Konev, 154
Sadullah Paa, 231
Safav, 25, 26, 33, 54, 55, 57, 63, 61, 66, 82, 103, 125, 121,
130, 131, 153, 155, 156, 160, 161, 204, 208
Sar Hatun, 218
Said Said Halim Paa, 230
Saint Georges, 43
Saint-Jean Atei, 106, 118
sk, 45, 47, 147
Saltukname, 217
Smh, 169
Sar Saltuk, 31, 143, 145,201, 208, 210, 219
Sankam, 146
Sarubali, 205
Satuk Bura Han, 169
Sayran, 170, 171
Schuyler, 174
seccade, 159, 175
seccade-nin, 236
Seluklu, 32, 103,107, 128, 153, 154, 170
Selmn- Frs, 23, 38, 45, 47, 64, 94, 204, 207
Selmn- Pk, %, 120
semah, 24,48, 65, 105, 127, 148
Semerkand, 185
Serez, 146
Seyyid Baba, 227
Seyitgazi, 145, 155, 192
Seyid Ali Sultan, 194
Seyyid battal, 207
Seyyid, 144
Seyyid, 33
Shaw, 174
Sibirya, 31, 106, 200
Silistre, 140, 146
Siraavna Kadsiolu, 154
Simon de Saint Quentin, 221
Sir-derya, 170, 170
Sivas, 67, 84, 85, 92, 109, 123, 124, 208
Sivas-Erzincan-Divrii, 112
Siyah eme, 58
Sliven, 140
sofra, 159, 175
Sohrab, 175
Soluca Kara yk, 21, 24, 32, 57, 107, 146, 153, 160, 175,
209, 216, 217, 222
St, 205
St, Charalambos, 67
St. Georges, 67
St. Serge, 67
Sfyn- Rm, 161
Sultan shak, 61
Sume Bac, 218
Suriye, 26, 34, 125, 190
Sleyman ah, 205
slk merasimi, 26, 38,45, 64, 129
srek, 145
ah, 40
 ah, 41
ah, 47
ah- Merdan, 40
ah smail, 33,41, 54, 55, 60, 61, 64, 65, 125, 131, 223, 240
ah Kulu Sultan, 227, 239, 240, 241
ahin, 127, 160
ahseven, 59
am, 202
aman, 31, 106, 125, 129, 157, 170, 200, 201
ehid Abdlkadir Efendi, 235
ehsuvarolu Halk Y., 227
ehsvarolu Bedi N., 229,230
emh, 185, 188
ems-i Tebriz, 156, 158
eriat, 92, 129
eyh Bedreddin, 143, 146, 147, 148, 191, 206
eyh Cneyd, 33, 152, 153, 154
eyh Feyzullah, 234, 235, 236, 237, 238
eyh Haydar, 152
eyh brahim, 171
eyh Lokmn- Serahs, 156
eyh Osman, 203
eyh Sadreddin Musa, 156
eyh Sfeddin, 61
eyh Safiyddin Ishak, 156
eyh ibl, 188
eytan, 63, 67, 122, 123
imr, 45, 186
inas, 231, 232
irvan, 38, 185, 186, 188
ubat Kutlamalar, 37
caattin Vel, 145, 147, 148
tac, 159, 175
Tacikler, 167
Tahir baba, 227
Tahtac, 47, 125, 147, 148
Talat Paa, 231, 233
talib, 140
Tocu, 128
Tapduk Emre, 208, 219
Targovite, 140
Ta^*i Olcaytu, 201
tarkat, 92, 129
Tatar Pazar, 192
Tazekent, 60
tebenr, 131, 203
Tebriz, 34, 59, 83, 84, 185, 190
tecell, 54, 109, 217
tensh, 54, 109, 123, 178, 217
teslim ta, 235
tevell, 131
Tevfik Baba, 240
tevhd, 47
Timurlenk, 351, 38, 161, 185, 173
Tire, 193
Tokat, 202
Tonyukuk, 128
Tork-i Siyah, 59
Trakya Alevler], 148
Tunuslu Hayreddin Paa, 231
turna, 24,47, 110, 127, 157, 178
Turnalar semah, 127
trbedar, 236
Trk-Mool, 90, 106
Trkistan, 35, 157, 159, 160, 170
Trkmen, 30
Trkmenistan, 171, 174
ulhiyet, 187
ryanlar semah, 146
Uygur, 31, 43, 104, 127, 129, 130, 151, 178
Mhr, 129
Mhr, 130
Snnet, 92
tamga, 130
rgen, 171
V. Murad, 231
Vahdet-i Vcd, 187, 189, 194, 199
Varna, 192
Vasiyeme, 188
Vef, 206
Velidfn Efendi, 235, 238
V pvqqpvtp Piiil ^4^
Vilyetome, 24, 25, 35, 56, 119, 120, 152, 156, 157, 158, 160,
175, 208, 210, 217, 218, 219, 220, 222
Virn, 39, 193, 194
Vodu, 102
Volga Tatarlan, 126
Volga Trkleri, 167, 173, 174
Voltaire, 108, 232
Vryonis, 132
Walpurgis Gecesi, 106, 118
Yahudi, 112, 199
Yahudi-Hristiyan, 119, 132
Yakn Dou, 168
Yaar Baba, 238
Yedi Farz, 92
Yemn, 39, 193, 194
Yeni Eflatuncu, 119
Yeni OsmanlIlar, 33, 233
Yeni Platoncu, 131
Yeni Pythagorcu, 184
Yesev (Bk. Ahmed Yesev), 178, 206
Yesevlik, 155, 156, 176
Yesi, 35, 170, 173
Yezd. 44 45 47 186
Yezidi 23, 60, 64, 67, 92, 93, 121, 122, 123, 124, 125, 131,
133
Yirmisekiz Mehmed elebizde Said, 229
Yugoslavya, 34
Yunanistan, 140,194
Yunus Emre, 42, 167, 208, 219
Yusuf Bal Efendi, 236
Yusuf elebi, 230
Yusuf Efendi, 235
Yusuf Hemedn, 171
zkir, 144
Zavet tepesi, 145
zikr, 177
zikr-i cehil, 177
zikr-i erre, 172, 177
zikr-i haf, 168, 171, 177
Ziya Paa, 231