Irene Melikoff

Trkoloji Yolculuklarm

eviri: Turan Alptekin

 yaync: evren ata/ay

yayn ynetmeni: zeynel ata/ay

dizgi: demos yaynlar

kapak ve kitap tasarm: zeynel ata/ay

kitabn orj inal ad: De L 'Epope A Mythe /tineraire trcologiqe

1 . Basm: demos yaynlar, ekim 2008

ISBN: 978-9944-387- 1 0- 1

Basm: Berdan Matbaaclk

Gven Sanayi Sitesi C Blok No: 215-216 Topkap/stanbul

Tel: 0212. 613.12.11 - 0212. 613.11.12

c{ernCJ5
- {J. rnn.
I

molla fenari sokak no: 6-a caalolu - stanbul

tel: 02 1 2. 526.60.28 faks: 02 1 2 . 526 . 6 1 .28
http://www.demosyayinlari.com.tr
Trkoloji Yolculuklarm

Irene Melikoff

eviri: Turan Alptekin

etos
;A-;nln
stanbul 2008
 frene Melikoff (1917):

7 Kasm 1917 'de Petrograd'da dodu. Devrim do/aysyla yurtla

nndan ayrlmak zorunda kalan ailesi 1919 'da Paris 'e yerleti.
Paris niversitesi Edebiyat Fakltesi, Yksek Aratrmalar (Sorbon
ne) ve Yaayan Dou Dilleri (Trk ve Fars dilleri) Blm 'nde okudu.
lk kitab, Le Destan d'Umur Paa (Dfstan- Umur Paa, 1954)
nn yaynndan sonra; 1960ta iki cilt olarak yaymlanacak La Geste
de Melik Danimend (Melik Danimend Menkbesi) konulu almas
ile 1957 ylnda Edebiyat Doktoru unvann ald. Trk Destan Edebi
yat zerine aratrmalarn srdrerek, 1962 ylnda Abu Muslim, le
"Porte-Hache" du Khorassan dans la tradition epique turco-iranienne
(Trk ran Destan Geleneinde Horasan " Teber-dar" Ebu Mslim) 'i
yaymlad. Bu kitap, ilgisini din ve tasavvufkonularna ekerek aratr
malarnn ynn deitirmi olmaldr. Simge temalar ve edebf konu
lar zerine yazlarnn ardndan, Bektai tarikatnn zengin edebiyat
ile halk yaam ve inanlarn incelemeye yneldi. Konu zerine ara
trmalarn toplad, Sur /es Traces du Soufisme turc-Reclerches
sur l'/slam populaire en Anatolie (Trk Sufiliinin zleri zerine
Anadolu Halk slamll, zerine Aratrmalar, 1992), "!sis" yaynlar
arasnda yaymland. Pariste "Ulusal Bilim Aratrma/an Merkezi "nde
(Centre National de la Recherche Scientifique) on yedi yl sren meslek
yaamndan sonra, 1968 'de, profesr payesi ile Strasbourg niversitesi
Trk Dili ve Farsa Aratrmalar Enstits Yneticilii grevine geti
rildi.
1969'da, Trkoloji alannda bata gelen yaymlardan biri olan
TURCICA adl aratrma dergisini kurdu.
 evirenin Sunuu 9

n sz il

/.Blm
DESTAN
1. Trk-Kafkasyallk: Babek Hurrem[ ve Seyyid Battal
(Revue de Kartvelologie, Paris, XIJJ-XIV. no. 41-42, 1962, s. 72-81) 13

2. Grcler, Trkmenler ve Trabzon: "Kitdb- Dede Korkut zerine"

(Revue de Kartvelologie, Paris, XVII-XVIII, no. 45-46, 1964, s. 18-27) 27

3. Gazi Melik Danimend ve Sivas 'm Fethi

(Seluklu Aratrmalar Dergisi, Ankara, no. 4, 1973, s. 187-195) 41

4. Ebu Mslim, Ahilerin Piri

(Akten des vierundzwanzigstein internatiolanen Orientalisten Kongresses
Mnchen 28. A ugust, 4. September 1957 Wiesbaden 1959, s. 419-421) 53

5. Trk Destan Edebiyat 'nda Kerbeld Olay

(Revue des Etudeslslamiques, Paris 1966, s. 133-148) 59

6. Sar Saltuk Kimdi?

-Saltukname 'nin Yazma Nshalar zerine Baz Dikkatler
(Studies in Ottoman History in Honour ofProfessor V. L. Menage, yayma
hazrlayanlar: C. Heywood ve C. lmber, stanbul 1994, s. 231-238) 77
 /l. Blm

EDEBi NCELEMELER

1. Istrabn iei
Trk ran iiri'nde Ldle'nin Simgesel Anlam zerine Aratrma
(Journal Asiatique, Paris, Yl 1 967, s. 3 4 1 -360) 85

2. Helva Kutsall ve Helva Datma Gelenei: Ortaa Trkiye sinde

Meslek Loncalarnda Bir Uygulama zerine Aratrma
(Derlslan, X:XXIX, Berlin 1 964, s. 1 80- 1 9 1 ) 107

3. Anadolu Trklerinin Dinsel-Kahramanlk Metinlerinde Simgelemi Saylar

(Journal Asiatique, Paris, l 962, s. 435-445) 121

4. Yunus Emre ve a
(Yunus Emre nessage universel, Paris l 992, s. 85-92) 131

5. Kanuni Sultan Sleyman Dnemi airleri:

Baki, Fuzuli, Pir Sultan Abdal
(Ksaltlm yayn; Rencontre de l ' Ecole du Louvre: Soliman le
Magnifique et son tenps, Paris 1 992, s. 299-306) 137

6. ada Bektai airleri: Gelenek ve Evrim

(Poesie du Proche-Orient et de la Grece, Paris 1 990, s. 1 39- 1 46) 149

7. Trk Halk iiri 'nde Birlikte Yaama Ruhu (Tolerans) ve Dinler-st

(supra-confessionnel) Duru
(2. Uluslaras "Poesie du Proche-Orient et de la Grece" Toplants etkinlikleri
iinde yaymlanacak: Delphes, 28-30 Mays 1 993) 161
 lll.
Blm
BELGELER VE TA R H

1. Bir XIJI. Yzyl Ahi Belgesi

(Itineraire d'Orient-Homage a Claude Cahen, Res Orientalis VI,
Louvain 1 994, s. 263-274 169

2. il. Bayezid ve Venedik: Sultan 'n, Venedik Devlet Arivi 'nde Bulunan
Be Mektubu (Name-i Hnay1n 'lan)
(TURCICA, I, Paris 1 969, s. 1 23 - 1 49) 185

3. Osmanl Tarih Belgeleri:

T homas-Xavier Bianchi ve Amable Jourdain 'in Yazmalar
(Byzantinische Forschungen (Amsterdam), 1, s. 2 1 8-229) 211

4. Prens Mustafa Fazl ve Osmanl Aydlar

(Revue d'histoire maghrebine, Tunus, Yl 1 7, no. 59-60, 1990, s. 1 1 -124) 225

iV. Blm

MASAL'A DO G RU

1. Mevlfna 'nn ada Trkmen Babalar

(Uluslararas Mevlana Semineri, 1 5- 1 7 Aralk 1 973, Bildiriler, s. 268-274,
Ankara, Yayn: Mehmed nder) 233

2. Kzlbalar 'da imajlar ve Semboller

(3-4 ubat 1 994'te Strasbourg'da, " slam Dnyas'nda majlar ve
Canlandrmalar'' zerine Toplant Kapsamnda Yayna Hazrlanyor. 239

3. Trakya 'da ve Balkanlar 'da Mslman Cemaat-dln zledii Yol

(Halcyon Days in Crete Il, 9-11 Ocak! 994'te, "The Via Egnatia under Otoman

Rule, 1380-1699" temal Symposium kapsamnda yayna hazrlanyor.) 257

Dizin 273
 EVRENN SUNUU. ..

90'l yllarn balarndan bu gne dek, Madam Irene Melikoff' -

un Trkoloji alannda ve zellikle Trk Halk slaml konulannda
kitabn dilimize evirme frsatn buldum. Bu eviriler benim iin
ufuk ac oldular. Alanmda derinletim, Tasavvuf ilgilerim salam
bir temele yerleti ve bu ilgilerimin gerekte Trk boy geleneklerine
dayal kklerden beslendiini grdm. Bu belki btn Trk yaam
iin de byle idi. te yandan Descartes' Fransz mant iinden
gelen bu deerli dnce insanndan, nyarglardan uzak ve bilimsel
yaklama daha yakn olmay rendim.
Geni dil yetenei sayesinde, birok dilde hzla ulat en son
bilgi ve aratrmalara kaynaklar ile birlikte yer verii de, ayrca, hi
bir zaman ulama yolu bulamayacam kitaplarla beni kar karya
getirdi. Bunu, genel olarak Trkoloji alanndaki yazlarn okurken
daha gl biimde duydum ve yazlannn hi olmazsa bir blmn
Tarih ve Trkoloji alanlarnda yetien gen meslektalarmz iin di
limize aktarmak istedim. demos yaynlar'nca ok ksa bir zaman
iinde yayna sunulan "Destan'dan Masal'a-Trkoloji Yolculuklarm"
(De L 'Epope Au Mythe Itineraire turcologique, stanbul 2005), bu
dnce ile ortaya kt.
Bu son eviri ile, yazarn son on be-on alt yl iinde yaymla
nan drt kitab da Trkeye kazandrlm olacaktr:
1. Sur Les Traces du Soujisme Turc (Recherches sur L 'Is lam
Populaire en Anatolie), stanbul 1992; Uyur idik Uyardlar (Alevilik
Bektailik Aratrmalar), stanbul 1992.
2. Hadji Bektach: Un Mythe Ses Avatars, Leiden-Boston-Kln
1998; Hac Bekta: Efsaneden Geree, stanbul 1998.
3. Au Banquet des Quarante, stanbul 2001; Krklar 'n Cemi'n
de, stanbul 2007.
4. De L 'Epope Au Mythe Itineraire turcologique, stanbul 1995;
Destan'dan Masal'a-Trkoloji Yolculuklanm, (2008).

9
 Bylece yazarn, yalnzca, (Le Destan d 'Umur Pacha (Dstur
name-i Enveri), Paris 1954; La Geste de Melik Danishmend, 2 cilt,
Paris 1960 ve AbU Muslim, le "Porte-Hache" du Khorassan, dans la
tradition epique turco-iranienne, Paris 1962) gibi byk tez al
malar Trkeye evrilmemi oluyor.
Bu almalar da daha gen arkadalarmzn stleneceklerini
umuyor, Trk halk kltr ve Trkoloji alannda almalara bilim
dzeyinde verdikleri bu destek dolaysyla demos yay nlar n kut
'

luyor ve teekkr ediyorum.

Turan Alptekin
18 Temmuz 2008
Mersin, Pompeiopolis

10
 NSZ

Bu kitapta yer alan makaleler aa yukar krk yl nceye uza

nan aratrmalarm bir araya getirmi oluyor. Bilim yolculuumun
balarnda yazdklarmn bugn bana yetersiz ve eletirilebilir grn
mesi doaldr. Bu sebeple, yazlarmn ounu aykladm ve yalnz
birka yeni e karlabilecek olanlarn setim. Destan edebiyat
zerine ilk almalarmla, Mslman cemaat-dln (heterodoxie)
grnmleri olarak Anadolu'da, Rumeli'de ve Balkanlar'da halk ta
savvufuna eildiim son almalarm arasnda geen zaman iinde
zihnim olgunlam, kavraym genilemiti.
lk almalarmda, deneyimsizliim yznden, ayrntlar ara
snda onlar grmeden dolam; daha ok da, yarglarma gvenme
diimden grlerimi oiaya koymaya cesaret edememitim. ncele
melerimin ounu gzden geirmem ve onlar derinletirmem gere
kiyordu. Fakat krk yl nce ilgimi ekenler, bugne dek olduu gibi,
bugn de ilgimi ekmeyi srdryordu. Kavraym derinletike,
deerlendirmelerim de gelimiti. Manevi rencim Michel Balivet,
son grmemizde, Le Destan d 'Umur Pacha -belki La Geste de
Melik Danishmend de bu arada- baz yaynlarm yeniden ele almak
istediini sylediinde, bu sebeple ok sevindim. Kimse bunu ondan
daha iyi yapamazd; kendisiyle tam bir dnce ve beeni ortakl
mz olduunu dnyorum.
ime hep tutku ile sarlm olsam da, baz yazlann, zihinsel
yararlarndan nde, bana bir heyecan tad verdi. Ldle szcnn
anlam evrelerini incelediim, "Istrabn iei" byle idi; almama
btn i dnyam katm, yalnz bir zihin al tad almakla kalma
m; yazma btn bilin-altm katmtm. Bu, ok sevgili ve sayg
deer stadm Henri Masse'nin gznden kamad.
Ne olursa olsun; burada bir araya gelmi olan birka kk
alma, krk yla yaklaan dnce yolculuumu duyumsatabilecek
tir. Alak gnlllkle geirilmi bu hasat yllar, phe yok, yaam
mn en iyi yllar oldu.
/rene Melikoff

11
 TRK KAFKASYALILIK:
BABEK HURREM! VE SEYYD BATTAL

IX. yzyln ilk yarsnda ranl inan hamurunun mayaland

yer olan Azerbaycan, hzn veren bir olaya, Babek Hurrem! ayak
lanmasna tank oldu. Ermenistan ve Azerbaycan "dihkan"larnn
destei ile Halife Me'mun ve M1tasm'n ordularn yenilgiye urat
tktan sonra geilmez yarlarla evrili Bazz Kalesi'ne ekilen Babek,
"Hurrem-dinan" ad verilen, Hurrem-dinlilerin uyguladklar reti
leri yaymaktayd. Son perdesi Sehl ibn Sunbat'n ele verii ve eleba
nn yakalan ile Aras'n sol yakasnda Bazaray ve Akaray r
maklar evresindeki tepelere kurulu akki Kalesi 'nde oynanan dra
mn getii yerler, Erdebil'in 145 km. kadar kuzey-dousundaki ssz
ve bo topraklard.
ran halklarnn dini ve siyasi blnme savalarna sahne olan
evrede Babek olay, ran topraklarnda, Halifeye ve Snni slamla
kar uzun ayaklannalar zincirinin bir halkasdr.2 Byle olmakla bir
likte Babek'in btn ran topraklarna yaylan bakaldrs, sylence
ler alanna girdiinde, doduu lke snrlarn epeyce am olacak
tr. adalarnn kendisinde olaanst gler grdkleri eleba, az
dan aza yaylan sylencelerle yeniden yaam buldu; eytan'la yap
t anlamaya uyduu dnlen bir kimlie brnd. Trk destan
larnn en nllerinden biri olan Seyyid Battal Gazi Menkabesi'nde

!. Babek ve Sehl ibn Sunbat'n snaklar, Bazz ve akki sarp kalelerini, Z.M. Bujinatov,
"O Mestonachozdenii srednevekovych gorodov-krepostej Bazz i Saki" Kratkie Soobscenija
Instituta Narodov Azii, XLV!I, 1 96 1 , s. 89-93 'te farkl kaleler olarak tanmlyor: Aynca bak.:
V. Minorsky, "Caucasia". !V, BSOAS, XV. 1 953, s. 505-5 14.
2. Kr. G. H. Sadghi, Le Movement re/igiex Iraniens au ile et life siecles de / 'Hegire,
Paris 1 938; M. Azizi, La domiation arabe et l 'epanouissement du sentinent natioal en
fra, Paris 1 938; E. M. Wright, "Babak of Badhdh and al-Afshin during the years 8 1 6-841
AD - symbols of [ranien persistence against !slamic penetration in North Iran", The Muslim
Wor/d, XXXVIII, 1 948, s. 43-59. 1 24- 1 3 1 ; Bak.: aada not 24.

13
umulmadk biimde ortaya k, bu kimliiyledir.
Trklerin Anadolu'nun fethinden sonraki ulusal kahramanlar,
Emev1-Bizans atmalarnn yiitlikleri sylencelemi savas
Seyyid Battal'n Trke rnenkabesi, bildiimiz biimlenii ile Ana
dolu Seluklular dneminde belirginleti.3 Bununla birlikte, Abbasi
ler'e kadar geen zaman iinde All'ye ulaan bir soy ba da eklene
rek urad deiikliklerle kahramannn Trkleecei menkabe; e
itli kk ve dnemlerden gelip katlan elerle, bir mozaik grnm
veriyor: Trk halk inanndan uzantlar, ran peri masallarndan tema
lar, tarihsel olaylardan izgiler; insan-yiyen cinler ve doa-st var
lklarla sslemni bir dler dnyasnda uradklar gelimelerle kar
makark ve kimi zaman tutarsz bir yk oluturacak biimde, hep
si birden gelip ilk oluuma katlmlardr. Buna ramen bu karmaka
rklkta, sylenccnin olaan-stl altnda, belirgin tarihsel te
melleriyle yknn geri kalanndan ayrlan bir para grlyor. Ba
bek Hurrern'i "zndk"nn ele geiriliini ve cezalandrln anlatan
blm:4 Burada Seyyid Battal; Maverannehir'de Usn1ana kentinin
afin'i, Afin ad ile tannan ve savan asl kahraman olan Haydar
bin Kavus'un yerini almadadr.s Geni bir inan serbestliinin bulun
duu, resrn'i bir inan olmakszn, Budha'cln, Nesturiliin, iki
tanrl retilerle yan yana yaam srd bir yreden gelen Afin
Halife'nin hizmetine girer ve il'in ynetimini ve yneticiliini alabil
mek iin grnte slam' kabul eder. ran kltrl bir Trk ya da
ran'da gizliden gizliye Arab egemenliine son vermeye alan ran-

3. Seyyid Battal Menkabesi konusunda bak.: E.I, Yeni basm, "Battal" maddesi (M. Canard
ve l . Melikotrun makaleleri); r. Melikoff, Geste de Melik Danismend, Paris 1 960, I, s. 44-
50, 64, 1 6 1 - 1 70, vb.
4. Hurrem Kei Babek'in yks, Menakb-i Gazavat-i Seyyid Battal Gazi'nin (Kazan bas
ks) V. ve VI. blmlerinde anlatlmaktadr.
5. Afin konusunda kr. Taberi, !Il, 1 2 3 1 - 1 256; Mes'udi, Les Prairies d 'Or, Vll, 1 23-1 39;
Makdisi, Le Livre de la Creation et de l 'listoire, VI, 1 1 2- 1 1 7; W. Barthold, Turkestan down,
to tle Mongo/ fnvasion, Oxford 1 928 (2. basm), 1 67-1 68, 2 1 !; G.H. Sadgli, a.g.e., 287-
305; M. Azizi, a.g.e., 202-21 7; E.M. Wright, a.g.e., a.y.

14
l bir prens olsun,6 Afin, slam'n tam olarak zmsenmedii Sogd
evrelerinden geliyordu. Kkleri ne olursa olsun, Trklerle sk ili
kiler iindeydi: Henz babas sa iken Arablar Us1ana 'y ele geir
diklerinde Tokuz Ouz Trkleri'nce, onlar geri pskrtmeye an
lan Afin Kavus o idi. Daha sonra Babek'e kar seferinde Afin'in
balca yardmclar da Trkler oldu. Maiyetinde yz Trk asker
le birlikte Trk Boa'y, Trk Itah', Fergana'dan bin Trk ile Ferga
na'l Beir'i, Maverannehir ordular eniri, Bohara-Hoda'y onun ya
nnda gryoruz. M1tasm, baarsn dllendirmek iin onu, Hali
feliin Trk birliinin emiri, Samarra yresinde bir timar bulunan
Aina'nn kzyla evlendirdi. mparator Teophilos'a kar seferinde ar
tk Aina da, Boa ve Itah ile birliktedir. Babek'in yakalanmas ve
ayn yl nl Bizans Kalesi Amorion hisarnn yama ve apulu ile
sonulanan gazas onu an ve ne ulatrd. Halife kendisini ihsanlara
bodu ve airler Babek'e kar baarsn ven, onurlandrc iirler
sundular. Fakat sonra birden talih ondan yz evirdi. Kendisini gk
lere karanlar bu kez cesedini, Kurban Babek'i ve Amorion seferin
de tutsak ald R1m kle Aetius'u ast yere asmak zere kapatld
zindanda alktan lmeye braktlar. Afin'in slam grn altn
da kendi inanlarn saklad, Arab egemenliine kar eylemlere des
tek olduu anlalmt. Ad ve adn ycelten iirler bundan sonra
birden yok oldu. Fakat bu batktan kyya vuranlar vard ve Seyyid
Battal'n menkabesi ile kaynaarak yaamda kalabilmi, en azndan
bizi Battal kimlii altndaki Afin'e ulatran, Babck'in yakalanaca
acmasz iz srmede onun zalim izgisini gsteren bir kalnt bulun-

6. stteki notta anlan kaynaklarn tanklna gre, Afin, gizliden gizliye ran'daki Arab
egemenliini ykmaya almaktayd. M. Azizi, G.H. Sadghi, E. M. Wright onu halk ayak
lanmalarn kkrtan ranllar arasnda anyorlar. Buna karlk, W. Muir, (Kr. Tle Calip
late, its rise, decline and fail, fiwn original sources, Oxford 1 892, kinci basm, 5 1 O), onu
Halifenin Trk emirleri arasnda sayyor; Trk bilim adamlarnn grleri de bu yndedir:
Kr. Zeki Velidi Togan, iA., stanbul 1 942 vd., "Azerbaycan" maddesi, I OOa.

15
maktadr.7 Babek'in anlatld blmdeki Battal-Afin kiilii, b
yklk ve kurbana hogr zellikleri ile badamayan hadsiz bir zul
m sergilemektedir.
Kaynaklar Babek'in bakaldr ile Afin' in onu ele geiriini
anlatan geleneklerin sayca okluunu gsteriyor; ancak, btn bu
Babek-Name'ler yok olmulardr. lerinden birinin, yazarnn adn
biliyoruz: Vakd bin 'Amr et-Tamimi. bn'n-Ned!m ve Makdisi'nin
kaynak olarak aldklar eseri "Ahbar- Babek", tarihsel olaylara da
yanmakla birlikte olaanstnn geni yer tuttuu bir ksaltlm ak
tarmalar derlemesi idi.8 Ahbar- Babek'in yazl tarihini bilmiyoruz.
Fakat madem ki Makdis1 eserlerini Babek'in lmnden yz yirmi
yl ve bn'n-Nedim de ondan bir yirmi yl sonra kaleme alm bulu
nuyor. Vakd'n, kitabn Babek'in ld yzyl iinde yazd so
nu olarak karlabilecektir. Babek'in soylu bir kkten geldiini ne
sren ve onu Ebfr-Mslim'in torunlarndan biri olarak grmek iste
yen Dineverl'nin aktard geleneklerin tersine9 Vakd'n yararlan
d kaynak onu, doumunu karanlk brakarak anlatyor. ocukluu
ve arsn ilettii ilk yllar zerine baz ayrntlar ieren, yalnzca
bu kaynak vardr ve Seyyid Battal Menkabesi ile karm Babekna
me'de yer alan, bu gelenektir. Vakd'n eserinde olduu gibi, Menka
benin, eytan'la karlann ve onw "zndklk" uzlamasn kabul
ediinin anlatld "Babek" blmnde de olaanstye geni yer

7. A fin'in inanc konusunda kaynaklarda ak bir bilgi bulunmuyor: Bir yandan Taberistan
spahdah' Miizyiir ile, onun Arablara kar duygulan ve yerel inanlar ynnde ilikilerini
srdrd; br yandan evinde, cesedi nnde yaklan "mazdeen" kitaplar ve idoller bu
lunduu anlalyor. Bu idoller dolaysyle A fin'in Budha'c inanta olduu dnlm
tr. CJ. Huart ' n (Kr. Makdisi, Le Livre de la Creation et de / 'Histoire, VI, 1 1 7, not 1 ) ve
G. H. Sadghi'nin (a.g.e., a.y.) grleri byleydi; ancak bu gr onun Zerdt inanl Miiz-
yiir ile kaynaklarda yer alan birlikteliini pheli klacaktr.
8. Bu kaybolmu metinle ilgili bilgileri, ibn-n-Nedim'in Kitiib-1-Fihrist'inde buluyoruz:
G. Flgel yayn, 343-344; kr. G. Flgel, "Babek, seine Abstammung und erstes Auftreten",
ZDGM, XXIII, 1869, 53 1 -542; E.G. Browne, A Lieray History of Persia, I, Cambridge
1 929. s. 323-336; Aynca bak. : Makdisi, Le Livre de la Creation et det 'Histoire, VI, 1 12, not 1 .
9. Kr. Dineveri Kitdb al-Ahbdr a-Tiwdl, V. Guirgass yayn, Leiden 1 888, s. 397. Ayn gele
nek, Siyasemame-i Nizam-l-Mrl/k'te de yer alyor (Kr. Ch. Schefer evirisi, 298).

16
veriliyor. Bununla birlikte, antlamay, dnya nimetleri karlnda
verdii szn tam bilincinde ve kararllkla imzalayan Dr. Faust ya
da bizim sylencelerimizin Theophilos'una karlk Babek, oyuna
gelmi bir kurbandr. nk eytan ona Cebrail suretinde grnd
iin, ldrlnceye dek yol gstericisinin gerek kimliini bileme
mitir. Sz konusu, daha kolay saptrmak iin melek kimliine b
rnm Kt Ruh tema'sdr. Bununla birlikte, sylencenin olaans
t nitelii yky tarihsel temelden uzaklatrmaz: lk iki kaynakta
yer alan oban ocukluktan, sz verilen dl almak iin onu Afin'-
in eline veren mttefi ki Sehl ibn Sunbat'n ihanetine ve ikencelerle
ldrlne dek, Makdisi', bn-n-Nedim, Taberi ve Mes'1dl'nin
anlattklarn Babekname' de grebiliyoruz.
Babek, Arab tarihilerince Hurremi'ler ad verilen, Hurrem-din
inanna bal bulunanlardand. Deyim, Farsa "hurrem" (mutlu, en)
sfatndan gelmektedir. "Hurrem-din'', (mutluluk dininden olan) de
mek oluyordu. Halk aktarlarnda, szcn kavran bu anlam ile
dir ve bu, Babek'in adnn Seyyid Battal Menkabesi'nde Hurrem-Ke
i (Mutlu Kei) olarak yer alyla da dorulanmaktadr. Bununla
birlikte, Trk destann bu halk biimlenii, "Hurrem-Kl" syleminin
bir deiimini de dndryor. Farsa "kl" szc, 'reti, mez
hep, inan' anlamlarnda kullanlmaktadr. "Hurrem-k'i'', Hurrem
din syleminin daha eski bir biimi olabilecektir.o
Hurram-dlnan'n (Hurrem-dinli '!erin) retileri; elimizde yal
nz bu inanca kar olanlarn yanl ve ak olmayan anlatmlar bulun
duundan, yeterince anlalm deildir. Kaynaklarn belirtiine gre,
inana Sasanl dnem mazdekiliine bal idiler. Fakat aralarnda

10 . Societe Asiatique'de, "Seyyid Battal Menkabesi'nde Babek Hurremi" konulu bildirimi

sunu umun ardndan, 19 .V. 1 957 tarihli mektubu ile bana aadaki bilgileri ileten dostum ve
meslektam Gilbert Lazard'a teekkr etmeliyim. Diyor ki: -"Xurram-ki", bana "Xurram
din" ile ayn anlamda gibi grnyor ve sizin de ok iyi kavradnz gibi, deyim, 'reti,
mezhep, inan' anlamlarna gelen "ki" szcn ieriyor. Bu szck, Pehlevice dne
nlinde biliniyordu ve daha eski biimi ikada-, Avestaca'da yer almadadr. Kantlayamyor
olsam da. "Xurram-din"in, "Xurram-ki"in bir deimesi olduunu dnyorum.

17
reti birlii bulunmayan mezheplere blnmlerdi. ahrastiini;
Mazdek, Zerdt ve slam elerinin yan yana yer ald, dnemin en
cemaat-d (heterodoxe) retilerini uyguladklarn bildiriyor.12
Bununla birlikte bu retilerin ortak bir yan vard: Arab inan
larna ve yaylna nefretle kar olma, ran gelenek ve inanlarna
ballk. Mukarna' ve Babek, bunlarda ldrme ve yamaya izin ve
ren dayanaklar buldular. Fakat Seyyid Battal Menkabesi, Babek'in
bu kan dkclne deinmiyor ve din gayreti iinde ortaya kan
acmaszl ile bizi rperten; Afin-Battal oluyor. bn'n-Nedim'in
tanklna gre, Babek'in yayd inann ad nceleri yol gsteri
cisi Cavidiin'n ad ile Hurremiyye-Cavidiiniyye idi; fakat lm ile
ruhu halifesine geince, inann ad, Hurremiyye-Babekiyye olmu
tu. Bu mezhepten olanlarn retileri ruhun srekli g ve Tann'nn
bedenletii inancna dayanyordu. Mziin ve trensel raksn geni
yer bulduu ve kadnlarn da katld meclislerinde alkoll iecekler
iildiini biliyoruz.
Babek, Azerbaycan'da bir kyde domutu. Vakd 'n aktarna
gre babas, kyn aasnn bir gz kr hizmetisi ile evli bir dih
kan, bir tacir idi. Babek, kk yalarda yetim kald ve on yanda
iken kyn koyunlarn gderek almaya balad. Bir oban ona saz
retti ve bunda ksa zamanda ustalat. On sekiz yana geldiinde,
yre Hurrem-dinlilerinin ba olan Cavidan'n dikkatini ekerek
onun hizmetine alnd. Fakat Cavidan ileri gelen bir rakibi ile vuru
mada yaraland; ksa zaman sonra da ld. Dul kans, lm dein
de Cavidan'n kendisine, ruhunun Babek'e geeceini ve Hurrem-

il. Hurremdinii'n, Hurrem-dinlilerin retileri iin, kr.: Makdisi, le livre de la Creati

on et de /'Histoire, i V. 8, 24, 28-29; V, 140- 1 4 1 . Mes'1di, Les Prairies d 'Or, VI, 1 1 86- 1 89;
Niziim'l-Mlk, Siyiiset-niine, ev. Ch. Schefer, 245-299; 1. Friedlaender, The Heterodoxi
es of the Shiites in the Presentation of Ibn Hazn", Journal oftle American Oriental Soci
ety, XXVIII, 1 907, s. 35-37, 70. XXIX, 1 908, s. 1 8-20, 1 1 8- 1 24; G.H. Sadghi, a.g.e., 1 87-
228; E.M. Wright, a.g.e., 47-49; Henri Laoust, "La Claffications des sectes dans le Farq
d' Al- Baghdadi", Revue des etudes lslamiques, XX!X, 1 96 1 , S. 40-47, 55-58.
. Kr. Sahrastani, Religionspartheie und Philosophen Schulen, I, 1 73, 2 1 9, 221 -230; II,
408, 4 1 5, 4 1 9 (ev. Th. Haarbrcker).

18
din inanllan grlmemi bir baarya ulatracan sylediini
ne srd. Hurrem-dinliler, Babek'e balandlar; o da toplulua ho
gelecek bir reti yayarak kendisine uyanlarn saysn artrd ve
Mslman halk zerinde basklarn arlatrd. Ulalmas g bir
tepede bir korunaa yerleerek, ynetimin zerine gnderdii gle
re kar koydu. Bu durum yirmi yl srd. Ermenistanl ve Azerbay
canl dihkan'larn (ileri gelen mlk sahibi tacirlerin) desteini kazan
d. Ortak dmanlar Arablara kar ibirlii yapmak isteyen mpara
tor Thcophilos'la iletiime girdi. Azerbaycan, Ermenistan'daki ba
kaldrlarla sarslrken Cahhafi emirler durumdan yararlanarak zerk
olmay denemeye kalktlar. Halife Mftasm, hilale kar tehlike olu
turmaya balayan bu gelimeyi durdurmaya karar verdi.13 Babek'in
zerine kalabalk bir ordu gnderdi ve ordunun banda Afin'i g
revlendirdi. Bir yldan fazla sre Afin avn gzleyerek, mttefikleri
blge dihkanlarn yanna ekerek, savalarna gzda vererek
oyaland. Sonunda Babek'i snd korunakta, Bazz Kalesi'nde ku
att. Kale ele geirildi ve yerle bir edildi. Babek, mttefiki Sehl ibn
Sunbat'a snmak zere kap dalara ekilirken, dalan taraftarlar
ve ailesi tutsak alnd.14 Taberi'nin, Suriyeli Mihayil (Sryani Michel)
ve Bar Hebraeus'a da dorulanan anlatna gre asl amac, kaan
taraftarlarnn ve askerlerinin bana getirdii Nasr'n sndklar
Bizans topraklarna gemekti; fakat Sehl, kendisinin bu yalnz ve ye
nilmi zamannda, mparator'un antlamalarna bal kalmayacan
syleyerek onu bu dncesinden dndrd. s Muhtemeldir ki, Sehl'in
onu kendi kalesine gtrmesi iin bir sre tasarsn ertelemiti. Fakat
Sehl, Afin'in, Babek'i teslim edene yz bin dirhem altn sz veren

1 3. Kr. A.N. Ter Gevondjan, Arabskie emiraty v Armenii pri Bagratidacl. Kratkie Soob.f
cenija Instituta Narodov Azii, XLV!I, 1 96 1 , s. 7 1 .
1 4 Sehl ibn Sunbiit konusunda, kr.: V. Minorski, Caucasia, iV, 504-5 1 4 ; C . J . F. Dowsett,
"A neglected passage in the history of Caucasian Albania", BSOAS, XIX, 1 957, s. 456-468.
l5. Kr., Taberi, Ill, 1 222-1 226; Bal'aml'ye gre: Zotenberg evirisi, iV, 535-539; Babek'in,
askerlerinin banda bulunan Niisr'n zndk adamlar ile birlikte, Bizas'a kaarak orada
Hristiyanl kabul ettii, Suriyeli Mihail'de (Chronique, III, J. B . Chabot ev., 88, 90) ve
Bar Hebraeus 'ta (E. W. Budge ev., Oxford 1 932, s. 115- 1 36) gemededir.

19
ve Ermenistan dalarndaki dihkanlann hepsine gnderilmi olan
mektubuna yantn oktan iletmiti. 16 Sehl konukluk geleneini i
nedi ve evindeki konuunu teslim etti. Babek Samarra 'ya gtrle
rek 838 ylnda ldrld. Bu srada T heophilos da Zibatra'y, ardn
dan Malatya'y kuatt; ordusunda birok Babek taraftar vard. Onun
bu saldrs, Taberi'ye gre sapknl azdrmt.17
Destanlarda her zaman yer alan abartmalar ve eklenen sylence
eleri ile birlikte, Seyyid Battal Menkabesi'ne can veren olaylar
bunlardr. Anlatlan, Herman Ethe'nin almanca evirisinde ve Kazan
basksnda da olduu gibi, Menkabe'nin, yer ald baka yazma ns
halarda anlatlanlarla hemen hemen birdir. Babekname'nin aada
yer alan zmlemesi, Bibliotheque Nationale (Paris)'deki yazma
nshalar (1504'te istinsah edilmi olan Anciens Fonds Turcs 318 ve
1609'da istinsah edilen Anciens Fonds Turcs 339) esas alnarak ya
plmtr.s kincide, hikaye Ebu'l-Muhsin ah'a atfedilmededir. lki
anonimdir, fakat ikincisi ile ayn balamdadr.

"Battal, Memun'un ldn ve yerine Mtasm'n getiini

renir. Fakat biri, peygamber olduunu syleyerek Halife'ye kar
kmadadr. Bu, Hurrem Kei olarak tannan Babek'tir ve mucize
ler gstermektedir: Dnceleri anlayabilme, gelecei bildinne, g
ml definelei bulup ortaya karma gleri vardr. retisi, alkoll
ieceklere, domuz eti yemeye ve yaknlarn evliliine izin vennede
dir. O gne dek hi yenilgiye uramam, birok kaleyi alm, Tebriz
blgesini krm geinni, btn ran' retisine balam, iki kez
Suriye 'ye yrmt. Battal, duyduklarnn kzgnl iinde, haberi

16. Mosi:s Kalankatvasts'a gre (il. Kitap, 20. blm) dl olarak Ermenistan, Grcistan ve
Albanya (Azerbaycan 'n kuzeyi)'nn egemenlii de verilecekti: C. J. F. Dowsett, a.g.e., 460,
463.
17. Kr. Taberi, ili, 1234-1235. Bu gr Suriyeli Mihail'ce de (a.g.e., Ill, 88) dorulanmaktadr.

IS. Anciens Fonds Trc 3/8'de, Babek'i yksnn balangc eksiktir; yazmada, 1 6 1 a ve
1 62a arasnda bir boluk vardr. 1 62a'da Babek vuruma yerine doru ilerler ve Battal'a
meydan okur. yk l 75a'da sona eriyor. Anciens Fods Turc 339'da, yk 1 80a'da bal
yor ve Hikiiyet-i Bdbenk-i ili 'in baln tayor.

20
getirene bunlan yapann kimlerden ve nereli olduunu sorar: Babas,
yaad kyn aasnn bir gz kr hizmetisi ile evlenmi, toprak
lar Halife tarafndan alnnca Tebriz yresindeki kynden gmek
zorunda kalm namuslu bir dihkan, bir mlk sahibidir. ksz ve ye
tim kalan Babek, kyn srlerini gderek yedi yanda yaam sava
na girmiti. Gz pekti; btn alglar almay biliyordu. Bir gn,
kendisini araba altran ve her eit ktle bulatran Tebrizli
Memlan ile tant . Sonra aralarnda anlamazlk kt, dvtler ve
Babek Mcmlan' ldrd. Kendisiyle birlik olan yz kadar kt yaz
gly evresine toplad ve haydutlua baladlar."

Babek'in doumunun, ocukluunun anlatl, Vfil<.d'n Ahbar-

Babek'ine dayanarak Makdisi ve bnn-Nedim'in aktardklarna uy
madadr. Baz yazmalarda Babek'in stad ve Hurrcmi'lerin ba Ca
vidan'n adnn yerini Memlan almaktadr. Arablann yaylma dne
minde n Azerbaycan'a yaylm bir cmi'rin ad olan Memliin, anla
tna destan gelenei dneminde girmi olmaldr9 ki bu, adn Babek'
in stadnn adnn yerini aln aklaycdr. Bunun yannda, Cavi
dan'n lmnn anlatmnda da farkllklar vardr. Hurremilcrin
ba, Babck 'in yerine geen rakibi mran tarafndan ldrlr. Babek' -
in, Hurremilerin bana, yardm ile geecei Cavidan'n dul kars da
Menkabe'de atlanm bulunuyor. Kahramann yola girmesini sala
yan da dorudan doruya eytan'dr.

9. Farsa szlklere gre, Azerbaycan'n ilk hkmdar olan Mem!an (Kr.: Ferleg-i
Nafizi, Jolnso, Desmaison, Steingass, vb.), Azerbaycan tarihinde mhim yeri olan Rav
viidi'ler ailesinden gelen bir emirdi. Olu, Vahsudiin b. Memliin'n zamannda ilk Seluklu
aknlar balad: Kr. Zeki Velidi Togan, l.A., "Azerbaycan" maddesi, 94b, 96b, \O l a. -
Memliln, Bibliotheque Nationale'de (Paris) bir yazna nshada yer alan (Anciens Fods Trc
60; \03 a.) ve Arablarn Kafkasya seferlerinden esinlenen destans hikaye Azerbaycanni
me'nin kahraman idi. Bak.: I. Melikoff, Ab Mus/im, le "Porte-Hache " du Khorassan dans
la tradition epiqe trco-iranienne, Paris 1 962, s. 77 (Bu almamzda geen Malli yaz
lnu; Memlin biimi ile dzeltilmi olmadadr. Bir mstensih hatas sz konusu olacaktr.)

21
 "Bir gn Babek tanmad, yal birinin kendisine doru geldi
ini grd ve ona kim olduunu sordu. Yal adam: "Ben byk me
lek Cebrail'im. Sana bir mjde vermek iin geldim. Sen peygamber
sin. Sana, yayacan retinin temellerini bildireceim. Bana uyar
san, herkes sana boyun eecek!" dedi. Babek: "Ben nasl peygamber
olabilirim. Peygamberler olaanstlkler gsterirler. Ben ne mucize
gsterebilirim ki?" diye karlk verdi. Yal adam, szlerini: "Demir
sana demeyecek, ate seni yakmayacak. Yeraltnda gml define
leri bulmay reteceim ve bu defnelerle kendine taraftarlar topla
yacaksn." diyerek yant verdi. Babek ona uydu. Yandalarnn say
sn artrd. n drt yana yayld. Halife, kendisine Esed-i K1fi'yi eli
yollad. Babek, O'nu da kendi yanna ekti ve kendisine vezir yapt. Bu
nun zerine Halife, yirmi bin askeri ile Trk Noktay' grevlendirdi.
Babek, Noktay'n karsna tek bana kt. Bedenine kl demedii
ni gsterdi. Noktay, yirmi bin askeri ile birlikte onun yanna geti.
Taraftarlar yz bine ulaan Babek, Badat'a yrd. Halife kat."
Olanlar Malatya'da renen Battal, Badat'a doru yola kt.
Asilerin zerine yrd, tek bana yz bin kiiyi kltan geirdi.
Bunun zerine Babek, sava alanna doru ilerledi. Battal, uzun boy
lu, gsterili bir Mecusi rahibin kendisine doru geldiini grd. Ya
z tenliydi; yeil gzlerinin ateli parlts yzne vuruyordu. tici
bir yan vard; fakat ayn zamanda, gl ve gzel bir grn
vard. "Bu gnahsz insanlara neden kydn, Battal? dedi. Ben pey
gamberim. Niin doru yola dnmyorsun? Senin lmeni deil, kur
tulua ermeni isterim. Bana uyar, inanrsan, seni Muhammed yann
da Ali misali gl klann. Muhammed'in a geride kald. Ben,
bugn grevli olan peygamber Humem Kei'im."
Fakat Battal, bu szlere kanmad. nce klcn ekip saldrd,
sonra sra ile btn silahlarn denedi. Babek, tek bir yara almyordu.
Bu, Halife'nin ordusunun da haberi duyup yetimesine ramen bir
ka gn byle srd. Battal, umutsuzluk iinde, dua etmeye balad.
Bir gece dnde Peygamber kendisine grnd ve ona, Babek'i ya-

22
ralanmaz klann grnmeyen eytan olduunu syledi. eytan'
korkutup kannak iin klcna Kur 'an'dan, "g ve kudret ancak
Allah 'ndr"20 anlamndaki ayeti yazmas gerekiyordu. Battal yle
yapt ve ertesi gn sava alannda ilerlerken Babek, Cebrail sand
yal kiiyi yannda gremedi. By bozulmutu. Yenildi ve yolu ka
mada buldu. Zengan blgesine dadaki korunana ekildi. Battal ve
Halife'nin askerleri blgeye adr kurarak asinin sarp korunan ku
attlar. Kaleyi ele geirerek yerle bir ettiler; Babek 'in bozguna ura
yan taraftarlar ile ailesi tutsak alnd. Kamaya alt. Battal arkasn
dan yetierek klcn ekneye vakit brakmadan stne atld. Bu s
rada, "Sakn acma, Hasan ve Hseyn'i ldrenler de odur." diyen
yal bir adam belirdi. Ali evladnn adm duyunca Battal'n gzleri
kanl yala doldu; gzyam silerken Babek ortadan yok oldu ve Battal,
cytan'n oyununa geldiini anlad.
Olaylarn abartlna ramen, -rk Babek Azerbaycan'dan
hi ayrlmad-, yknn tarihsel temeli belirgindir: Anlatlan, Afin' -
in seferinin hikiiyeletirilmi bir benzeridir. Babek' in korunduu Bazz
Kalesi'nin alnna dek, ailesinin sava kazananlarn eline geii,
kaarken geceden yararlanarak sakland orman kuatan Afin tara
fndan yakalan, Taberi'de yer alyor. Fakat aadaki blm batan
baa hayal rndr ve olaylara devlerin, perilerin kart Trk-ran
destans masallarnn btn eleri grlr:

"Ktlk Ruhunca denize atlan ve toplayaca devler ve peri

ler ordusu ile birlikte geri dnmek zere yeralt hkmdarlnda bir
sre kalan Battal, dnnde, halkn ve hakann kendi inanna
evirmek zere eytan'n in'e yollad Babek'i bir daha yenilgiye
uratarak onun lkede yapt ktlkleri ortadan kaldrr. Bu kez
eytan, Babek'i, gizli bir inan yayan stanbul Meliki Nestor'da ye
ni bir mttefik bulaca Rum lkesine gnderir. Onun destei ile Ba
bek, yeni taraftarlar toplayarak Malatya'y yerle bir eder. Fakat ya-
20. "Lii havle velii kuvvete illa billiih''.

23
nnda devler ve Halife'nin ordusu ile Battal Tarsus'ta yeniden ortaya
kar. Kesin bir yenilgi alan Babek, Kandiibiid Meliki Sheyl bin
Sunbiit'n konuk gvenirliine snmak zere, Grcistan'a doru
kaar. Fakat Battal, gece gizlice, kald kaleye girer ve onu ele gei
rir. Sheyl bir Sunbat da Mslman olur, Battal'la tutsana Badat'a
dek yoldalk yapar. Bununla birlikte urad son, Babek'in kendi
retisine ballm azaltmaz. Ar demir zincirler altnda da pey
gamberliini yaymay srdrr. Battal, onun dilini ve iki elini kesti
rir, gzlerini oydurur. Badat'a yaklatklar zaman Halife, Battal'
karlamaya gelir. O'na iltifatlarda bulunur. Babek kent surlar nnde
yaklr ve klleri savrulur."
Babek'in, -adnda ermeni dihkan Sehl b. Sunbiit' grdmz
Sheyl bin Sunbiit'n konukluuna snd , hikayenin son sahne
sinde yeniden tarihsel temeli gryoruz. Sylencede, Babek'in Gr
cistan'a katnn belirtilii ve Grcistan ad, ayrca ilgi ekicidir ve
Arablara kar, Grc belerinin Azerbaycan ve Ermenistan belei
ile dayanmalarn gsterir. Gerekte, Grcistan'n yazgs, corafya
dolaysyla, Babek ayaklanmasnda yan tutmam olsalar da Arab
egemenliine kar sava srdren br Kafkas topluluklarna sk
skya bal bulunmaktadr. Bununla birlikte Babek'i ldren kii
Battal'dr ve Halife'nin buyruuna gre Samarra'da yaplacak iken
celeri daha yolda iken balatan odur. Malatya'nn ele geirilii ve
yamalan anlatlan, Babek'in ldrlnden nceki blm de ta
rihsel temellerden kopuk deildir: Taberi'nin aktarna gre, Hali
fe'nin ordusunun byk bir blmnn Azerbaycan'a sefer iin yola
ktn haber alan mparator Theophilos hemen Tarsus blgesine
hcuma gemi ve Zibatra Kalesi'ni yerle bir etmiti.21 Mes1di'nin,
-Suriyeli Mihail ve Bar Hebraeus'ca dorulanan- aktarna gre, im
parator ayn ekilde Malatya Kalesi'ni de ykn, kente iddet uygu-

2 1 . Yukarda not. 1 7.

24
lamt.22 Babek'in ele geiinden sonra Halife Bizans'a kar, Af
in'in yeni anlar kazanaca ve Arnorion Kalesi'nin alnmas ile
sonulanacak bir sefer dzenledi. Rfun beldesinde Babek'in mttefiki
olarak stanbul Meliki Nestor ad aynca dikkate deer. nk Babek'in
br Hristiyan mezheplerle ve zellikle Nesturiler'le ilikileri problemi
ni otaya koymaktadr. Suriyeli Mihail (Miel) ve Bar Hebraeus'un ta
nklklar ile Bizans' a snan Babek taraftarlarnn ve ordusunun ban
da bulunan Nasr'n Histiyanla dndklerini biliyoruz.23
Babek'in Ermeni beleri ile dostluk giriimlerinin bulunduunu
ve Bizans mparatoru'nun kendisiyle diplomatik ilikiler kurduunu
yukarda grdk.
Geriye Battal'n Afin'in yerine ne zaman ve nasl getiini
zmek kalyor: Bu, Arab gelenei iinde sylenceleen Afin' in ad
yasaklandnda, baarlar Arab-Bizans savalarnn bir baka kahra
manna mal edilerek mi olmutu? Deiim, Battal' Halife Memun
ve Mutasm'la ada, bir Emevi kahraman yapan aktarma sreci
iinde mi gereklemiti? Mcsleme'nin yoldan ranl inanlara
balayan deiim, Bektailik gibi cemaat-d (heterodoxe) eilimli
dervi zmrelerinde Seyyid Battal'a yneltilen saygda rastladmz
baz eler dolaysyla m olmutu? Dineveri'ye gre; Babek'in, so
yundan geldiini syleyerek bunu bir inana dndrd (gizli top
lantlarnda mritleri onun adn zikrediyorlard),24 klcndan kaan
Mervan sapknlann izleyen Abbasi kahramannn, - alnn anla
tld bir blmle-, Seyyid Battal Gazi Menkabesi'nde yer als bu

22 . Kr. Mes'1di, Les Pairies d 'Or, Vll, 1 33 ; Michel le syrien, a.g.e., III; Bar Hebraeus,
a.g.e., 1 32, 1 35.
23. Kr. Yukarda not 1 5 .
24. Babek'in yayd Ebu Mslim inan zerine, bak.: yukarda not: 9 , 1 1 v e 1 2 . Ebu
Mslim'in lmn izleyen yzyl boyunca ran topraklar onun kannn cn isteyen bir
dizi dini-siyasi ayaklanma ile alkand. Hurrem-din'in alt kollarndan biri Ebu Mslimiyyye
adn almt. Kr.: Ebu Muslim, le "Porte-Hacle " du Klorassan adl almamz, s. 55-56,
58-59.
25. Ebu Mslim sylencesi ile Seyyid Battal Menkabesi arasndaki yaklklar iin bak. : ad
geen almamz, s. 64-65.

25
sebeple midir? Babekname'nin incelenmesi Trk Seyyid Battal Men
kabcsi'nde bugn de var olan karanlk noktalan aydnlatmakla kal
myor -ki problemin zmnde, zlmeden kalm dmler oldu
u phesizdir-. Babek Hurremi ayaklanmasnn tarihinde derinle
mek isteyecek olan da, herhalde metni grmezden gelebilemeyecektir.

26
 GRCLER, TRKMENLER VE TRABZON:
"DEDE KORKUT K TABI" ZERNE DNCELER

On birinci yzyln ilk yirmi be yl sonunda, Trk Ouz boyla

n Aras'n yukar kylarna ulat. Yanp yklan lkesi karsnda, Er

menistan kral Jean Senakherim Ardzruni, Bizans ' yardma ard.

Kafkas prenslerinin g durumda olmalar; Ermenistan' ele geir
mek iin frsat arayan ve karlk olarak krala Kapadokya'da Sebaste
blgesinde bir yerleim alan vermeyi neren Basil Bulgarokhton 'un,
dncelerini geree evirmesini kolaylatryordu. mparator by
lece blgedeki gcn Ermenistan'n dostu ve komusu Grcistan
kral 1. Georges ile dengelemeyi dnyordu. Fakat Bizans siyase
tinin kurban zayf bir Ermenistan'n Kafkasya'daki varlndan vaz
geme zorunda kalmak, en yksek refah dzeyine ulam bulunan
Grcistan iin farkl bir durum oluturuyordu. 1. Georges; 1 025'te
Bizans mparatoru'nun lmnn nceki kral2 dneminde bir lde
birlemi Grcistan'a refah dzeyinin ykseliini srdrme frsatn
verecei srada, lkesini iki kez yakp ykan3 Bulgarokhton'a kar
koydu. Bizans mparatorlar, 1 07 1 Malazgirt zaferi kendilerine Ana
dolu'nun kaplarn amadan nce Azerbaycan ve Ermenistan top
raklarn ele geiren Seluklularn hilali dalgalandran aknlarnn

l. 1 02 1 'de Kral Senakherim Ardzruni, bakent Sebate olmak zere Kapadokya'da bir yerle
im alannn kaltsal olarak kendisine ve topluluuna verilmesi karlnda Vaspuraka kral
ln fi. Basil 'e (976-1 025) brakt; Konstantin Monomak'n krall dneminde ( 1 042-
1 054) Ermenistan'n son Bagrat'l (Bagratt) kral Ani'li Kakg, Kapadokya elinden alnarak
1 064 ylnda oradan karld. Kr. Th. Uspenskiy, "Vydelenie Trapezunta iz sostava Vizan
tijkoj Imperii", Seminarium Kondakovianum, I. Prague 1 927. s. 2 1 -34; W.E.D. Ailen. A
Historyoftle Georgian People, Londra 1 932, s. 87-88; r. Melikoff, "Geeorgiens et Armeni
ens dans la litterature epique des Turcs d'Anatolie", Bedi Kart/isa, X!-XII, Paris 1 96 1 . s. 27-
28.
2. r. Bagrat ( 1 008- 1 O 1 4), Kartli ve Abhazi krallklarn birletirdi.
3. Grcleri dzen tanmaz bulan L Basil, 1 02 1 'de yurtlarn ele geirdi; yakp yktktan son
ra 1 022 'de geri ekildi. Kr. Ailen, a.g.e., 87-88; Th Uspenskij a.g.e., a.y.

27
durdurulamayacan anladlar. Ermenilerin blgeden ekilmesi ve
uzak snrlar korumaktan ok siyasi i karklklarla uramak zo
runda kalan Bizans ynetiminin ou kez tepkisiz duruu sonucu
gerlerin aknlarna kar Kafkas illerini koruma grevini Grcler
stlendiler. Trkmenlerin yollar boyunca karlatklar ve ellerinde
ki btn aralar kullanarak onlara kar yurtlarn savunan "kafr"lcr,
Grclerdi. Kimi zaman silahlanarak, kimi zaman iV Bagrat'n
(1027-1072) kz Martha'nn, 1065 ylnda, X. Konstantin Ducas'n
olu Mihail ile evlendirililerinde olduu gibi birleme diplomasisi
ile. Bu aknlar ok gl olduunda; 1068'de Kakhetia'nn Bagrat'l
kral 1. Aghsartan'n, Alparslan'n Ani'yi ele geiriinde yapt gibi
sresiz hara demek ya da 1080 ylnda Melikah'n egemenliini
kabul eden Kral 11. Georges (1072-1089) rneinde olduu gibi g
rnte bir slaml kabul zorunda da kalnyordu.4 Savaarak, geri
ekiliyor grnerek, fakat hep direnerek Grcler; Bizans'n ve Me
likah'n 1092'de lmnden sonra Seluklu ynetiminin zayflay
ndan yararlanarak Kalkhetia'y lkesine katan, 1122 ylnda drt
yz yla yakn bir sredir Mslmanlarn egemenlii altnda bulunan
eski Bakent Tiflis'i ele geirerek kendisine kar sava aan Seluk
lular bozguna uratan ve Grcistan'n lke btnln salayan
Kurucu Kral 11. David'in (1089-1125) gnlerine geldiler. Artk Kara
deniz'den Dastan'a dek Grcistan kral egemendi ve egemenlii,
ynetimi damadnn elinde bulunan Mslman irvan'a ve eski
Ermenistan'a da uzanyordu.s zleyen dnemde, stnl Seluklu
lar ele geirseler de ksa zaman sonra Thamar'n anl ynetimi
(1184-1213) altnda Grcistan ykseliinin en u noktasna ulaacak
tr. Egemenlii btn Kafkasya'y kaplayan, Kars, Ardvin, Gence ve
Ani gibi Mslman ve Ermeni kentlerine ulaan, bu ad sylencele
mi kralie, Grc etkisi her zaman ar basacak olan Trabzon mpa
ratorluu'nu kurarak lkesini Karadeniz'in stn gc durumuna

4. Kr. Ailen, a.g.e., 88-94.

5. Kr. Ailen, a.g.e., 95- 1 00.

28
getirdi.
Burada aklamamzn asl amacna gelmi oluyoruz: Bylece
Trabzon mparatorluu, Kk-Asya'da ve Kafkasya' da Trkmenler
ve Grcler arasnda sava ve uzlama ilikilerinden tede, bu iki
enin kar karya gelecei bir kpr olacak; Bizans'n lkeyi
Rumlatrma (Helenletirme) abalarna ramen yerel Laz, Grc,
Ermeni geleneklerini ne karan Grcistan, Trabzon mparatorlu
u 'nun da balca destekleyicisi olacaktr. 6 Grcistan Krall varl
n srdrmesi iin gereken yardm salayamadnda; siyasi zayf
ln ve gszln ekonomi ve kltr alanndaki yeri ile denge
leyen bu lke imparatorlarnn, son yzyllarndaki ilikileri, Bizanftan
ok, evlilikler ve diplomasi yoluyla balar kurduklar komular,
Trkmenlerle oldu.7 Bu sebeple bu imparatorluun kuruluunu ha
zrlayan koullar zerinde de bir para durmalyz. Grcistanl Bag
rat ailesi (Bagrati'ler); Komnenler ve Ducas ailesi ile Romen III
Argyre'n ( 1 028- 1 034) hkmdarl dneminden beri akrabadrlar.
Fakat bu akrabalk ba, Komnenlerin, I. Aleksis'in ( 1 08 1 -1 1 88)8
olu Isaac'dan gelen en kk kolunda daha da glendi.
1 1 70 ylnda, Manuel Komnen'in ( 1 1 43- 1 1 80) mparatorluu d
neminde, orada ocuklar da brakaca Grcistan'a snan,9 Isaac'n
olu Andronic, ilk evliliini III. Georges 'un ( 1 1 55- 1 1 80) kz kardei
ile yapm ve kaynpederinin seferlerine de katlmt. Grcistan
prensesi ile bu evlilikten doan olu Manuel de ayn ekilde, bir
baka Grc prensesiyle, Thamar 'n kz kardei ile evli idi. Her ne
olursa olsun, Grcistan' yneten aile iinde, Andronik' in torunlar
arasnda, 1 4 6 1 'de yenilgiye urayacak son hkmdar da bu ad ta-

6. Kr. A. A. Vasiliev, "The Empire of Trebizond in history and litterature", Byzantio, XV,
1 940- 1 94 1 , s. 352-353; ayn yazar, "The Foundation ofthe Empire ofTrebizond", Specu/um,
XI, 1 936 s. 3-4.
,

7. Kr. A. A. Vasiliev, "The Empire of Trebizond . . . ", a.y., s. 3 1 8.

8. Bizans'la Grcistanl Bagrat ailesi arasndaki evlenmeler iin bak.: Vasiliev, "The Foun
dation of the Empire of Trebizond", a.y., 4-5.
9. Andronikov ya da Andronikavili ailesi kendisinden gelecektir; bak. : alttaki not.

29
yan Trabzon mparatorluu ortadan ekilinceye dek, David adna sk
rastanyor. o Andronik 1 1 8 3 'te mparatorluk tacn ele geirdi; 1 1 85'te
devirildi ve tyler rpertici biimde ldld; Isaac Ange, olu Manuel'i
ortadan kaldrd; Manuel 'in, 1 1 82 ve 1 1 84'te doan iki olu, (anneleri
tarafndan?) halalarnca saraya alnarak yetitirilecekleri Grcistan' a
karlp kurtarlan Aleksi v e David dnda btr ailesi yok edildi. i l
1 203 ylnda III. Aleksi (Ange), Thamar'n Akdeniz'deki Grc ma
nastrlarna gnderdii zengin kervanlara el koyma ngrszln
de bulundu. Ailenin urad kymdan da sorumlu olan hanedann
bu yolsuzluunu renen Thamar, hem suluyu cezalandrc, hem
kendisinin siyasi yaylna yararl olaca dncesi ile yeeni Alek
si Komnen'i, bir birliin banda grevlendirerek, Trabzon'u ele ge
irmeye yollad. Birlik Thamar'n elinde bulunan Erzurum (Arzen)
ilinden geerek sekiz gnde Trabzon'a ulat. 1 8 Temmuz 1 203'te s
tanbul'un Hallarca ele geirilmi olmas, kralienin tasarsn ko
laylatrd. zleyen 1 3 Nisan'da Aleksi, Trabzon'a girdi. Yeni Devlet,
Chalde'yi, Amisos (Samsun)'la Armeniaklar'n bir blmn, Sinop'la
Paflagonya'y, Karadeniz Erelisi (Heraclee du Pont) ile Bsler'leri
(Bucellaires) kapsyor ve XI. yzyln sonundan beri Trabzon'a ba
lanm bulunan Krm'a da egemen oluyordu. Bununla birlikte, 1 2 1 4
ylnda, David'in ldrld ve Aleksi'nin zzeddin Keykavus'u
Sultan olarak tanmak zorunda kald kuatma sonunda Sinop Sel
uklular'n eline geti. Yeni imparatorun ordusu, bir blm ile Grc
birliklerden oluuyor olsa da, iinde bulunulan koulda Thamar, eseri
olan mparatorlua ilgisiz kalm grnyor. 12
Ancak, tarih bir kez daha yn deitirdi, -Asya'da Moollar
ortaya kt. Koullar eski dmanlar birletirdi. Seluklular ve Gr-

o. Andronik Komnen'in Grcistan kral ailesi ile yakn ilikileri iin bak.: a.g.e., 5 - 1 2;
Prince Cyril Tumanoff, "On the relatonship between the founder of the Empire of Trebizond
and the Georgian Queen Thamar", Speculum, XV. 1 940, s. 299-3 12.
1 1 . Kr. Vasiliev, a.g.e., 1 5- 1 8 ; Toumanoff, a.g.e., a.y.
12 . Kr.: Vasiliev, a.g.e., 1 7-30.

30
cler, antlamalarn bir evlilikle damgaladlar: nl kralienin toru
nu Thamar, Seluklu Sultan II. Gyaseddin Keyhusrev (lm. 1 245)
ile evlendi .13 Bununla birlikte yaylmac aknlar durmad, Anadolu
Seluklu Devleti ykld; Grcistan paraland.
XIV. yzylda Mool egemenliinin sahneden ekilmesi, V.
Georges'un (lm. 1346) hkmdarl srasnda, Grcistan Krall '
na kendini toparlama frsat verdi. Kafkasya Ermenistan' nda v e K
k-Asya'da iki Ouz boyu; Van Gl 'nn kuzeyinde Karakoyunlu
lar, Diyarbekir'de (Amid'de) Akkoyunlular ne ktlar. Birbiri ile
akraba olan bu iki boy, inanlar dolaysyla birbirlerinden ayrlyor
lard. Karakoyunlular ar ii inanl idiler. Buna karlk, Akkoyun
lular, Snni Mslmanla daha uygun bir inanta idiler; Bu durum
Akkoyunlular 'a, Karakoyunlular'n kar kma ngrszlnde
bulunduklar, Snni inann ateli savunucusu Timurleng'in koru
masn ve onun sayesinde XIV. Yzyl sonu, ekimelerinde, daha
mutlu baarlara ulaabilmelerini salad. Timurleng' in gelii, Akko
yunlular' n yararna olmakla birlikte, Grcistan'n ulus birliinin ve
krallnn sonu oldu. Bununla birlikte ve blnmeye ramen Grc
ler varlklarn srdrmeyi baaracaklardr: Ne Trklerin, ne ranlla
rn Katkasya'y fethe kalkacak gleri vardr. zerkliklerinin son
yzyllarnda gerler Katkasya'nn yoksullam halklar arasna
gelip yerlemeye baladklarnda atalarnn XI. yzyldan beri sa
vatklar, "kafir" geleneklerini savunan Grc'lerle kar karya ge
lenler de bu Akkoyunlu Trkmenlerdi. Kimi durumda, Akkoyunlu
lar, komular Grclerin zengin topraklarna yamalar dzenleye
cek; kimi zaman, bundan byle -Dou'da bakent Tiflis'le Karthlia,
Bat' da Kutais ile Imerethia, ve Samtzkl1e ya da Karkara (Kwarkware)
kaltsal adn tayan Ahska (Akhal-Tzikhe) Atabekleri'nin lkeleri
olmak zere- Prenslie ayrlacak olan Grcler prenslerinin uzla- .

1 3. Kr. Ailen, Histoy of Georgian People, 1 1 3.

31
malarna alacaklardr. 14 Fakat ksa zaman sonra Grc prensler
kendilerini Akkoyunlu belerle, -bu belere ve Grcistan'l Bagrat!
lar'a (Bagratid'ler) kan ba bulunan ve zenginliklerinin kayna
lke ile ilikilerini hi kesmemi olan Trabzonlu Komnenler arasn
da ska bavurulan evlilik anlamalar sonucu- akraba olmu bula
caklardr.
Grld zere, bundan byle Grcistan'n yardmlarndan
yoksun, konumu dolaysyla Bizans 'la ilikileri kesilmi Trabzon m
paratorluu; gnden gne genileyen snrlar denizden uzak, yeni
komular Akkoyunlular 'n srekli seferleri ile de ayrca bitkin du
rumda bulunuyordu. Bu tehlikeli komularla ilikilerini dzeltmek
iin mparator; prenseslerinin iyi diplomasi ilikileri kurma ve bun
lar salamlatrmada sk sk yararland gzellik nlerine bir kez
daha bavurdu. s 1348 ylnda, Akkoyunlu Emir Tur Ali Trabzon
nlerine otan kurunca, III. Aleksi, kz Despina Maria'y Emir'in
olu Kutlu'ya vererek dostluunu kazanmay denedi. 1 352 Austos'-
unda dnleri yapld. Bundan byle Akkoyunlu Trkler'le, Trab
zonlu Komncnler arasndaki iliki daha da sklaacaktr. mparator,
Akkoyunlu emirlerde en gvenilir savunucularn bulacak, Gerle
rin Belii, mttefiklerinin topraklarndan Karadeniz'de bir Pazar el
de etmi olacaktr. 16 Kornnenler'le Trkmenler arasnda evlilikler de
srp gidecektir: 1420'de, Despina Maria'nn olu Kara Ylk, iV.
Aleksi'nin, Akkoyunlu Belerin en tannm Uzun Hasan'n ( 1453-
1478) byk annesi olacak olan kz ile evlenecektir. 1458 'de de IV.
Jean (Kalo Ioannes) annesi bir Grc prensesi olan kz Kira Kateri
na'y kendisini Osmanllara kar korumay stlenen Uzun Hasan'a

14 . Kr. V Minorsky, La Perse xveme siecle entre La Trquie et Venise, Paris 1 933 (Soc. des
Etudes lraniennne, yayn no: 8).
15 . Kr. V. Minorsky, a.g.e., 7-8 (Calcocondyles, blm IX, Bonn basks, s. 461 , Trkmen
lerle Trabzon mparatorlarnn antlamalarn sralyor.); ayrca bak.: V. M. Zirmunskij,
"Oguzkij geroiceskij epos i Kniga Korkuta", Kniga moego Deda Korkuta, Moskova-Lening
rad, 1 962 (S.S.C.B. Bilimler Akademisi yayn), 1 93-1 96.
1 6 . Kr.: Zirmunskij, a.g.e., 1 94, 1 95.

32
vermek zere sz kesti: Dnleri, Kalo Ioannes'in lmnden he
men sonra, Trabzon'un son imparatoru David'in hkmdarl dne
minde yapld. Mslman kaynaklarda Despina Hatun olarak geen
bu Grek-Grc prenses Kafkasya'nn ve Akkoyunlu lkesinin fatihi
smail Safevi'nin byk annesi olacaktr. 1 7 Bu evlilikle Uzun Hasan
da kendini Trabzon mparatorluu'nun son savalarna srklenmi
bulacaktr. 1 453 'te stanbul 'un il. Mehmed tarafndan alnn tica
reti iin kayg verici gren Venedik cumhuriyetinin tela, Bat' y
heyecanlandracak; Trabzon ve Grcistan, Frenk lkelerinden yar
dn istemek zere eliler gnderdiklerinde, Uzun Hasan bu kez, Os
manllara kar bir Trabzon-Grcistan-Mezopotamya uzlamas iin
de yer aln olacaktr. Ahska (Akhal-Tzikhe) Prensinden Burgonya
dkne gnderilmi olan bir mektup Uzun Hasan'n, Osmanl yne
timine kar Trabzon-Kafkas Hristiyan birlemesinin yannda yer
aldn gsteriyor. s Fakat btn bu abalar, 1 46 1 'de Trabzon'un il.
Mehmed tarafndan alnn nleyemedi. Uzun Hasan Mezopotam
yal bir Hristiyan olan annesi Sara'y, Fatih'le grerek gelini Des
pina Katerina'nn haklarn istemeye yollad. yi karlanm olmak
la birlikte, il. Mehrned tarafndan istei geri evirilen Sara yine de
Trabzon mparatorluu'nun hazinesinden, olu iin bir pay ald.
Fakat Osmanllara kar antlamalar sryordu. Venedik 1 47 1 ve 1 474
yllarnda Uzun Hasan'a, -aralarnda, annesi Despina Katerina'nn
kzkardei olan, Caterino Zeno'nun da bulunduu- diplomatn
gnderdi. Osmanllar' la Akkoyunlular 'n karlamalar 1 2 Austos
1 473 'te Frat kysnda, Otlukbeli denen yerde oldu: Sonu Trk
menler iin felaket idi. Uzun Hasan'n ordusunda Grc birlikleri yer

1 7. Kr.: V. Minorsky, La Perse xveme siecle entre La Trquie et Venise,7-8; ayn yazar, E./.,
"Uzun Hasan" maddesi; Mkrimin Halil Ynan, .A., "Akkoyunlular" maddesi; W. Hinz,
lrans Aufstieg zum Natioalstaat im fnfteltenjalrlundert, Berin-Leipzig 1 936, s. 35-49,
73-74; Adnan Sadk Erzi, "Akkoyunlu ve Karakoyunlu tarihi hakknda aratrmalar",
Belleten, XV!II, Ankara 1 954, s. 1 87-1 92.
1 8. Kr. V. Minorsky, La Perse xveme siecle etre La Trquie et Venise, 8; W. Hinz, a.g.e.,
42-43; K. Kekelidze, "Repercussion provoques en Georgie par la chute de Constantinople",
Bedi Kartlisa, XV-XV!, Paris 1 963, s. 72-77.

33
almt ve lenler arasnda bu birliklerin banda bulunan serdar Kafir
shak da vard . I 9 Bu yenilgi Hristiyanlarn Uzun Hasan'a baladk
lar umudu krd. Bununla birlikte Uzun Hasan; Karthlia'l Bagrat
(Bagratide) krallar ile Imerethia ve Ahska (Akhal-Tzikhe) Atabeg
leri arasnda sre gelen geimsizliklerden yararlanarak be kez girdi
i Grcistan'dan daha birok zafer getirecek; bunlardan birinde de
( 1 476- 1 477) dman Imerethia'l il. Bagrath'a ( 1 455- 1478) kar ya
nnda yer alan Karthlia kral 111. Konstantin'e brakmak zere Tiflis'i
ele geirecektir. Bu sefer srasnda Uzun Hasan'n yannda bulunan
Venedikli G. Barbam, seferin bir betimlemesini bize brakm bulu
nuyor. Tifs, 1 478 'de Uzun Hasan' n lm ile Trkmenlerden bs
btn kopacaktr.20
Btn bu kark olaylarn, i ie girmi halklarn belirdii ev
re, Trk Ouz Destan geleneinde, dev bir eserde yank buluyor: De
de Korkut Kitab. Tarihi bak asndan, olaylar birbirine kartrl
m, deiikliklere uratlm ve byk lde eletirilmeden yarar
lanlamaz olmakla birlikte destan, ou kez yetersiz ve soyutlanm
tarih kaynaklar yannda tamamlayc derinlii ve canll bulunan
bir ereve sunma stnl barndryor.
Yzyllar boyunca szl olarak aktarlan Ouz Destanlar, na
zmla kark anlatlardan oluan on iki yklk bir derleme nde,
XV. yzylda biimlendi. Bu anlatlar, amanc Trkler' in, slam' -
dan sonraki dnemde baba ya da dede, cemaat-d (heterodoxe) der
vi, halk airi ozan kimlikleri altnda yaamn srdren byc, din
adam, eski kam-ozan geleneinden gelen bir ozan 'la, Dede Korkut'
la ilikilendirilmektedir. Din adam, byc, utac, algc ve ozan,
kam-ozan; ayn zamanda sylenceleri ve eski Trk yiitlik ykleri-

9. smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri (Tk Tarih Kurumu, VIII, 2), Ankara 1 93 7;
V. Minorsky, La Per:se xvJme siecle entre La Trquie et Venise, 22; ayn yazar, "Uzun
Hasan" (E.l.).
20. Kr. V. Minorsky, "A civil and military review in Fars in 88 1 / 1 476", BSOS, X. 1 939, s.
1 68-1 69; ayn yazar, La Perse xvem e siecle entre La Turquie et Venise; ayn yazar, "Uzun
Hasan"; W. Hinz, a.g.e., 1 37- 1 39; M.H. Ynan, "Akkoyunlular" (.A).

34
ni belleinde saklayan, koruyan kii idi.21 phesiz Kafkasya ve K
k Asya'ya gelinmeden nce, Orta-Asya'da domu sava ve yiit
lik yklerine dayanan Dede Korkut Kitab, Akkoyunlular dnemin
de biimlenmiti. Metin, 1 468 'den 1 50 1 'e dek Uzun Hasan'n ve ye
rine geenlerin bakentleri olan ve Azeri zellikli bir dil konuulan
Tebriz'de olumutu22 ve -Kagarh Mahmud'a gre Trk Ouz boy
larnn drdnc boyu olan- Bayundurlar'n destandr.23 yklerin,
ad evresinde topland kahraman, Dede Korkut; Akkoyunlu bele
rin atas (Tamga's Bayundur boyunun damgas olan sylence kahra
man Ouz Han'n alt olu iinden Kk Han ' n drt olundan biri)
B ayundur Han'dr.24 Dede Korkut Kitab'nda olaylar Trkmenlerin
yeni yurtlar Kuzey-Dou Anadolu'da ve Katkasya'da (Azerbaycan
ve Ermenistan 'da) gemektedir. Tarihsel olgu, Grcler ve onlarn ya
nnda yer alan Trabzon Rumlar ile yaplan savalardr. Anlatlanlar,
-gelenee yklerin sylencelemi anlatcsnn dnemi dolaysyla
katlm olabilecek, Trkmenlerin Trabzon' a kar savalarna daya
nan ve boy'a adn veren kahramann anlmay ile brlerinden
ayrlan beinci ve altnc hikaye dnda- Bayundur Han'a ve onun sa
valarna dayanyor olmakla birlikte; muhtemel olarak XIII. yzyla,
Karakoyunlular ' n Anadolu'ya girerek Diyarbekir 'e ve yukar Frat
yresine yerletikleri srada, Horasan'dan Katkasya'ya gelen Akko
yunlular'n yerleme dnemlerine, Pehlivan Be, olu Tur Ali ve
onun olu Kutlu Be zamanna kmadadr. Mikhail Panaretos 'un,
on beinci yzyl ortalarnda kaleme ald vekayinamesine gre,

2 1 . Kr. I. Melikoff. Abu Muslim. le "Porte-Hacle " du Klorassan, dans la tradition epique
turco-iraniene, Paris 1 962, s. 4 1 .
22 . Kr. Ettore Rossi, il "Kitdb-i Dede Qorqut Vatican 1 952 (Bibi. Apost. Vatican, Studi e
",

Testi, no 1 59); Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab, Ankara 1 958 (Trk Dil Kurumu, no
1 69); Kniga Moego Deda Korkuta, V. M. Zirmunskij ve A. N. Kononov ynetiminde, Mos
kova-Leningrad 1 962 (lzdatel'stvo Akademi Nauk SSSR).
23. Kr. Mahmud al-Kagari, Divdnii Lugatn-Tiirk, Besim Atalay evirisi, Ankara 1 939-
1 943, !, 5-59.
24. Kr. V Minorsky, " A 'Soyurghal' of Qasim b. Jahangir Aq Qoyunlu (903/1498)" BSOS,
IX, 1 937- 1 939, s. 942-943.

35
1 348 'de, Tur Ali imparatorluun bakentine uzandnda Trkmen'
ler Anadolu'yu, Erzincan'dan Erzurum ve Bayburt ' a dek ele geir
milerdi. 25 Dede Korkut Kitab 'nda Grclerle ve Abhaz lkesi ile
ilikiler, XIV. yzyl sonu ile XV. yzyln balarndadr; fakat phe
yok, XI. ve XII. yzylda Anadolu'nun Seluklular tarafndan fethe
diliinin de yansmalar bulunmaktadr. Kura ve Aras'n aa kyla
rna yerleen Trkmenler; Kura ay 'nn orta yrelerinde, Ahska
(Akhal-Tzikhe) ve Kutais alanlarnda, oruh boylarnda, Frat kyla
rnda, Aras'n yukar yaylalarnda (Pasinler) ve Nahivan'da oturan
"kafr"lerle savatlar. 26 Dikkati ekecektir ki, br Anadolu Trk
destanlarnn, zellikle temel olay Kapadokya'da geen Melik Dani
mend Menkabesi'nin tersine, 21 Kafkasya Ermenistan' XI. yzyldan
beri Bizans'a braklm olduundan, Ermenistan ve Ermenilerle ilgi
li bir anna sz konusu deildir. Trkmenler Kafkasya'da Ermeniler
le savarnlarsa da -ki bundan phe edilemez-, onlar Grc "kafir"ler
sanmlardr.
Ger Trkmenler, ata yurtlularn eskiden beri yaadklar kent
ler ve hisarlar arasnda konup gerlerken buralara aknlar yaparlar.
Grcler ya da br Kafkasyallar da frsat bulduka gerlerin oba
larna saldmnaktan geri kalmazlar. Ana olaylarn ayn yerlerde geti
i ve ayn kiilerin ortaya kt bu yklerin, "boy"larn, altsnn
konusu (II, III, IV, VII, IX ve XI) aa yukar budur.
II. ykde (Salur Kazan'n evinin yamalanmas), Grcistan sn
rna yerleen Trkmenler Van Gl'nn Kuzey-dousundaki Alada'a
avlanmaya giderler. kli Melik ile aznavur'lannn28 ynlendirdii Gr
cler, gerlerin yurtlarna saldrarak kadnlan, ocuklar ve Pas in vadisi

25. Kr. E. Rossi, I/ "Kitab-i Dede Qorqut", 32-33; V. M. Zirmunskij, a.g.e., s. 1 93 .

26 . Kr. E. Rossi, Il "'Kitab-i Dede Qorqut", 35-4 1 ; Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab,
5 1 -54.
2 7. Melik Danimend Menkabesi'nde Ermeniler, hasm olarak, uzlalm olarak hep gr
lr: Kr. !. Melikoff, La Geste Melik Danimend, Paris 1 960 (Bibi. Archeol. Et Hist. De
l 'lnst. Fr. D'lstanbul, X-Xl).
28. Aznavur, 'soylu, doutan ayrcalkl' anlamna Grcce szck: kr. Allen, Histoy of
tle Georgien People, 225-226.

36
otlaklarnda yayl 1 0.000 koyunu alp giderler;29 Haberi alan Salur
Kazan Grcler'in stne yrr, tutsaklar kurtarr ve ganimetle geri
dner.
III. ykde (Kam Bre 'nin olu Bams Beyrek'in Boy'u), Av
nik Kalesi3o Grcleri, Sarp Pasin vadisinde Mslman bezirganlara
saldrrlar; kurtarclar, Bayburt Meliki'nin elinde tutsak bulunan
Bams Beyrek olacaktr. Obas onun, Pasin vadisinin derin uuru
munda lp kaldn sanmada, szls Banu iek, rakibiyle evlen
dirilmeye hazrlanmaktadr. Beyrek, Melik'in kznn yardm ile zin
danndan kaarak, dn gnnde obasna ular ve kendini tantr.
Fakat Banu iek'le gerdee girmeden nce, Krk yolda ile birlik
te Bayburt Kalesi'ne gider, Melik'in kz ile de evlenir ve ganimet
ykl olarak obasna dner.
IV. ykde (Kazan olu Uruz Bein tutsak olduu Boy), Grc
Prensi Dadyan'n elinde bulunan Aksaka Kalesi'nin anld grl
yor;J Telifur'un32 ve kli Melik'in ynlendirmesi ile bu kale Gr
cleri, Trkmenler'e saldrr ve gen Uruz'u ele geirirler; Kazan,
olunu kurtarmaya gider.
Yii. ykde (Kazlk Koca olu Yigenek Boy'u) kahraman, bir
yama srasnda tutsak den ve on alt yldan beri Karadeniz ky
snda Dizmerd Kalesi'ne kapatlm bulunan babasn kurtarmaya
2 9. Pasin ya da Basiani, Dou Anadolu'da, Aras'n yukan kylarnda, Hasankale ve Erzu
rum arasnda vadinin darlat, eski Phasiana; kr. E. Rossi, a.g.e., s. 38-39.
3o. Avnik, ayn blgede, Erzurum'a 8 km uzaklkta bir tepe zerine kurulumu bulunmada
dr; kr. E. Rossi, a.g.e., a.y.
3 l. "Mege- Ba Ak Dadyandan Akh Sakadan Kdfirn casus geldi. ; Ba Auk, Grcis
"

tan kralnn, zellikle Imerethia kralnn anllan; daha sonra yaylarak, [merethia ve Kutais
blgesi Grclerinin sanlan oldu. Adlandrma lkede yerel halklarn serpu giyme zorunda
olmalarndan geliyor olacaktr. Dadyan, Mingrelia'l prens ailesinin ad; daha sonra genile
tilerek Mingrelia'ya da verilen ad. Ak Saka (Ahska), Tifs Erzurum yolu zerinde Samtzk
he blgesinde bulunan ve muhtemel olarak Trkmenler ve Grcler arasnda bir cephe ile
vi gren Akhal Tzikhe. Kr. E. Rossi, a.g.e., 37-38; Kniga Moego Deda Korkuta, 270.
32 . Tekfur, Ermenice Takavor'dan (Orta dnem Farsada takabo.ra), 'kral'; Arab tarihilerin
ce anlamlandrlndan sonra, Kk Ermenistan prensleri, daha sonra, Konstantiniyye ve
Trabzon imparatorlar. Trk vak'a nvislerinde, bir kale hkmdanndan Bizans mparator
larna dek, her kafir hkmdar iin kullanlan ad.; R. Dozy, Spplement ax Dictiomaires
Arabes, Paris 1 927, "Tekfur" maddesi.

37
gidecektir.
IX. ykde (Begil olu Ermen Boy'u), Bayundur Han, Grcis
tan'dan dokuz tmen ' in33 bacn alr; Bu bac bir kmsemedir: bir
at, bir kl ve bir asa; hepsini Grcistan snrn gzleyecek olan
Begil'e verir. Begil, Pasin vadisinde kli Melik'in saldrsna urar.
Grcleri alt eden, olu Emren' dir.
XI. ykde (Salur Kazan 'n tutsak olub olu Uruz'un tutsaklk
dan kard Boy), Kazan Han, Trabzon Tekfurundan, eitmek zere
bir ahin almtr. Ku kaar ve Tomanin34 Kalesi 'ne konar. Ardndan
giden Kazan, yakalanr ve zindana atlr. Aramaya katlan olu, kale
yannda bulunan Kdfirn Aya Sofoa's, bir Grc manastrn ya
malar,35 babasn kurtarr.
Ele aldmz ykler, belli bir tarih olay ile karlamyor ol
sa da sren bir durumu yanstyorlar. Snr tesi aknlar ve bu d
nemde Kafkasya'da gl bir kar duru oluturan Grcler ile
Trkler arasndaki atmalar. Bu karlamalarda Grclerin yann
da Mslman ya da Hristiyan baka Kafkasya uluslarnn da bulun
duundan phe yoktur; ancak destan gelenei, aralarnda ayrm
yapmyor. Gerlerin geimlerini ganimetleri ile saladklar ya
malar ve srekli atmalar, yzyllarca lkenin her gnk grnm
leri oldular; bir fethin gze arpmayan gelimelerini oluturdular.
Trkler'in Kk-Asya'y adm adm fetihleri ve ele geirileri
byle oldu.
VI. yk (Kanl Koca olu Kan Tural Boy 'u); Trabzon prense
si ile Trkmen em1rin evleniinin, tarihsel bir temeli oluu ile br
lerinden ayrlyor: Ouz Bei Kanl Koca, olu Kan Tural 'y evlen
dirmek ister. Fakat olu, kl kullanmay, ata binmeyi bilen sava

33. Tmen, Moolca bir szck. Bir blgenin vergi birimine gre belirlenmi ynetim dilimleri.
34. Tomanin, Tomanis ya da Tumanian; Bugnk Ermenistan'da Kura rmayla birleen
Khrami mmnn kolu Debet ay zerine kurulu bir kale. Kr. E. Rossi, a.g.e., 39; Kniga
Moego Deda Korkuta, 278.
35. Aya Sofya (Sainte Sophie), Tomanin (Tumanian) Kalesi yaknnda bir Grc manastr;
Kniga Moego Deda Korkuta, 279.

38
bir e aramaktadr. Babas, Ouz boylarnda bulamad bu nitelikte
bir nianl aramaya koyulur. Byle bir kz bulunan Trabzon Tekfu
ru'nun konana ular. Ancak onu alabilmek iin Kan Tural'nn
korkun canavar yenmesi gerekmektedir: bir kaan arslan (kagan
aslan), bir kara boa, bir kara deve. Kan Tural snamay da aar
ve alp obasna gtrmek zere Seken Hatun'un elini tutmay hak
eder. Fakat Tekfur sonra piman olur ve kzn geri getirmeleri iin
arkalarndan bir ordu gnderir; Seken Hatun nianls ile yan yana
klcn eker, dmanlarna saldrr ve hepsini datr. Atndan yu
varlanan Kan Tural 'y, yerden alr, kendi atnn terkisine oturtarak
sava alanndan karr. Kan Tural nianlsnn stnln iine
sindiremez; onun kendisiyle vurumasn ister. ki gen ldrc
hamlelerle birbirine saldrr; sonunda sevgi ile kucaklar, evlenmele
rini bir dnle kutlamak zere Ouz iline dnerler.
valye romanlarnda grlen ayrntlarla rl, fakat tarihsel
bir olaydan esinlenilmi bir yk: Trabzon mparatoru III. Aleksi 'nin
kz kardei Despina Maria'nn 1 3 52'de Akkoyunlu emir Tur Ali'nin
olu Kutlu ile evlenii. Bu evlilik, Trabzonlu Komnen'lerle Trk
menler arasnda uzun bir ilikiler zincirinin ilk halkas olacaktr.
Komnenler 'in kk kolunun Mslman ya da Hristiyan hkmdar
larla Bizans'tan Tiflis'e dek uzanan akrabalklar oluturaca, bu ev
lenmeler; yukardakinin benzeri doulu birok cengaverlik yksne
esin kayna oldu.36 Fakat Trk Destan geleneinin nev-yunani (neo
hellenique) ya da Avrupal d etkilerden balantsz gelitiini d
mnek yerinde olur; onlar oluturan eler sz konusu destan gele
neinin elcridir. Kendi topluluu dnda e aramann; eski Trkle
rin dardan evlenme (egzogami) geleneklerini yanstmas ya da Kr
gzlar ve Karakalpaklar gibi37 baka Trk topluluklar kadar Anadolu

36. Kr. J. Ph. Fallmerayer, Geschichte des Keisertms von Trapezt, Mnih 1 827, s. 1 90,
3 1 3-3 1 6; Kniga Moego Deda Korkuta, 1 9 1 - 1 92.
37. zellikle Manas'n Krgzca sylencesinde ve Kara-Kalpaklar'da Krk Kz sylence
sinde grlmektedir; Kr. Kniga Moego Deda Korkuta, 1 96.

39
Trk destan geleneinde de ska rastladmz ve phesiz Anaerkil
lik (Matriarcat) dnemlerine kabilecek olan sava kadn (amazo
ne)38 motif'i gibi.
Dede Korkut'un Ouz halkas, kiilii sylencelemi Bayun
dur Han'n torunlar Akkoyunlu Trkrnenler 'in egemenlikleri altn
daki Ermeni-Azeri blgede, Kafkasya' da belirginleti. XN yzylda
Akkoyunlular'n gc zayflad. Topraklan, Osmanllarla Safeviler
arasnda paylald. Fakat Akkoyunlu Trkmenler'e ksa bir sre yurt
olan Kafkasya'da, gelenek yaamn srdrd. Azeri lehesi olarak
belirginleen bir dille, Dede Korkut Kitab'nn yazl metni bize ula
t. Yzyllara uzanan bir atmalar ve barmalar sreci tarihin bir
corafyada yan yana getirip kaynatrd halklar arasnda, ortak
karlar ve ortak bir yaam dorultusunda rk ayrllarnn gitgide in
celecei bir ortak ve tek evre yaratmakla sonuland.

38. Sava kadn (Amazone) motifinin, Anadolu Trk destanlarnn ounda ve zellikle ka
dn kahraman, Efromiya, Rum asll bir (amazon) olan Melik Danimend Menkabesi'nde m
him bir yer tuttuu grlr. Kr. !. Melikoff, La Geste Melik Danimend, I, 1 29, 1 64- 165.

40
 GAZ MELK DANMEND ve
SVAS'IN FETH

GRi

Okuyacanz bu makale 1 97 1 yaznda Malazgirt Sava 'nn

900. yl kutlama etkinlikleri dolaysyla Erzurum'da sunulmu bir
bildiridir. Dostum ve meslektam Prof. Faruk Smer, benden Melik
Danimend'in kkleri zerine bir konuma yapmam istemiti.
Daha nce Danimendname zerine bir almam yaymlan
mt.(La Geste de Melik Danimend-etude critique du Danimend
name, 2 cilt, Paris 1 960, bibliothcque archeologique et historique de
l 'Institut Franais d'Istanbul, X-XI). Baz tarihiler, Emir Dani
mend'in Trk kklerinden, bir yanlsama sonucu, phe ediyorlard
ve benden bu pheleri gidermem isteniyordu. Kitabmda problemi
yeterince aydnlattm dnmekle birlikte (kr. 1, 3. blm, s. 7 1 - 1 O 1 );
yaknlarda metni bir kez daha gzden geirirken, destanda aka
belirdii halde tarihilerin yeterince dikkatlerini ekmemi bir nokta
nn varln fark ettim: Sivas' n Emir Danimend tarafndan aln
nn anlatm.
Babalan, Vaspuragan kral Jean Senakherim Ardzruni 'nin l
mnden sonra kent kaltsal haklan iken, ermeni prensler Adom ve
Ebu Sehl' in, onlar basit uyruklar olarak gren ve Rum Ortodoks
Kilisesi'ne balanmalar iin zorlayan Bizans mparatoruna bakal
drdklarn, bu sebeple ve umutsuzluk iinde Seluklu Sultan Me
likah' dan yardm istediklerini biliyoruz.
mparator Romen Diyojen onlan cezalandrmak iin kenti ykt;
Ermenileri oradan kovdu. Urfal Matthieu'ye gre, 1 079'da henz
sa olduklar bilinen Ermeni prensleri, birden garip biimde ortadan
yok oldular. Taihi, st kapal bir anlatla Bizans ynetimini,

41
prensleri ldrm olmakla suluyor. Danimendname, romanlat
rlm olsa da, olanlar yeniden kurmamza, eksik paralar yerine
koymamza yardmc olmaktadr. Bu bildiride sylenmek istenen de
budur.

***

Suriyeli Mihayil'in tanklna gre ; Sivas, Emir Danimend

tarafndan, Malazgirt Sava'ndan aa yukar on drt yl sonra,
1 085 ylnda alnd.
Birka yl iinde ilk Hallarn en deerli nderlerinden Antak
yal Bohemond'u tutsak al ile n Bat 'ya ulaacak olan, Sivas 'n
Trk cmiri, Destan geleneinde Gazi Melik Danimend olarak anl
maktadr
Kaynaklarn, iyilikseverlii, cmertlii, balar ve hayrlar ile
and bu soylu em1rin kahramanlklar, Seluklu Sultan II. zzeddin
Keykavus 'un buyruu zerine ilk kez 1245'te bn Ala tarafndan;
daha sonra da 1 36 0 'da Tokat Kalesi emiri Arif Ali tarafndan ele al
nan nl bir cengaverlik yksyle yazya geti.
Yazarlar abalarn, uydurma soy balan ile zaman ve mekan
kavram pahasna, kahramanlarn baka kahramanlara, Seyyid Bat
tal 'a, Ebu Mslim'e balamaya ynelttiklerinden, titiz bir eletiri
szgecinden geirilmeden tarihilere kaynak olamasa da; eser, Ana
dolu'nun ilk fetih gnlerinin gaza havasn ve Danimendliler 'in
kendilerine rnek aldklar Gaziler evresini zmsemi bulunuyor.
yk her eyden nce, bir kent ya da bir kalenin alnnn arddan
fatihin, yeni komu topraklara otan kurarak gazilerini kendisine
katlmaya zorlad, gnlk yaam sahneleri ile ger sosyal yapnn
bir yansmas olarak durmadadr.
Fakat baz tarihiler, yzyllar iinde, destans yks iinde
ak bir biimde beliren ve halk geleneinin ylece koruduu Trk
kimliine phe koyma noktasna dek bu Trkmen kahraman

42
gerek yzn deimelere uratm olmaldrlar.
Bu bildirinin amac, nce sz edilen yanlmalar gzden geir
mek ve daha temelden rtmek iin, onlar hazrlayan sebepleri or
taya koymakt. Ardndan, Emir 'in ada tarihilerin sonrakilerce
iyice anlalmam baz sylemlerinin altndaki gereklerden birinin;
bu XI. yzylda Kapadokya'da kurulmas tasarlanan bir kralla do
ru, hkmdarlklarnn karl olarak Ermeni krallara verilmi olan
Sivas'n ve Kapadokya'nn br illeri, zellikle, Amasya, Tokat, Ko
mana (Gmenek) kentlerinin mlkiyeti probleminin bulunduunu
grdm. Bu sebeple arl, XI. yzyl Sivas tarihi zerine kaydr
dm.
1 085 ylnda Emir Danimend tarafndan alnan Sivas'n, ilk kez
bir Trk yneticisi oluyordu. Emir, kentin yaklp ykld ve oturan
larnn baka illere ge zorland Sivas' hibir direnme ile kar
lamadan ele geirdi. lk ii kenti yeniden ayaa kaldrtarak, buray
kendi genel karargah yapmak oldu.
Bu, Trklerin Sivas ' ilk ele geirileri deildi. Kent, XI. yzy
ln birinci yansnda Ouz boylarnn ortaya klar ile birlikte, ya
ma iin n-Asya'ya gelen baka Trkmenlerce de ele geirilmi ve
yamalanmt: Ger Trklerin S ivas' ilk yamalaylar 1 059 y
lnda idi. Urfal Matthieu'nn tankl, kentin bir anda yama alan
na dnddr.
Ancak, sz konusu gelip geici seferler, kentte Danimend'in
grd durumda uranan yamadan farklyd. Sivas' yerle bir
edenler, bu kez Rum' lard.
yleyse hzla, Emir Danimend' in Sivas 'a giriinden nceki
olaylara bakacaz.
Bunun iin, Horasan hakimi Gaznelileri yenen Seluk Trkle
ri 'nin aknlarnn uzand Azerbaycan'a, Vaspuragan'a Bizans Er
menistan 'na dnecek olan yerlere, Kafkaslar 'a gideceiz.
lkesinin yaklp yklmas karsnda Ermenistan Kral Jean
Senakherim Ardzruni, Bizans' yardma ard. Bizans mparatoru

43
Seluklular 'la karlap da ypranma sras kendisine gelmeden n
ce, olaylardan her lde yararlanacaktr.
mparator II. Basil Bulgarokhton (976-1 026), Kral Jean Senak
herim Ardzruni'nin, Sivas bakent olmak zere Kapadokya'da bir
yerleim alan karlnda Vaspuragan illerini kendisine brakmasn
salam; kraln lmnden sonra iki olu Adom ve Ebu Sehl, yeni
Bakentlerine yerlemek zere Kafkasya' daki yurtlarn brakp k
mlard. Yeni yurtlar olarak dndkleri topraklara vannak zere
bu yola klarnda, Varag Da manastrnda korunan, manevi dee
ri yksek Kutsal Ha da, yeni krallklarnn bakenti Sivas 'ta, bu
amala yaptrdklar Kutsal Ha Manastrna koymak zere yanlarna
almlard. Emfr Danimend, manastr ele geirdiinde, Kutsal Ha' ,
daha gvenli bir yere, Melikah ' n gvencesi altnda Ermeniler'in
daha zgrce yaadklar Urfa'ya tama gerei duyuldu. Urfal
Matthieu'ye gre, olay 1 092 'ye doru oldu. Bu ayrnty anmam, da
ha sonra ileri srlecek olan, Emir Danimend'in "Ermeni asll" ol
duu sylemlerini rtmede gerekli olduu iindir. Eer, sylenen
ler doru olsayd, Ermeniler ulusal anlarn byle bir gvence altna
alma gerei duymayacaklard.
Ardzruni 'ler rnei, Konstantin Monomak'n hkmranl yl
larnda ( 1 042- 1 054), Bizansllarca Kapadokya' ya yerletirilerek top
raklan elinden alnan, Ermenistan' n son B agrat'l (Bagratl) kral,
Ani ' li (Kars' l) Kakg'da da grlyor. Kakg' n, Ardzruniler'in Si
vas kolu prensleri Adom ve Ebu Sehl ile hsmlk ilikileri vard. So
nunda, 1 064 ylnda, Kapadokya'nn kuzey yreleri (Amasya, Ko
mana, Tokat, Larissa, Tzamandos ve blgede yz kadar ky) karl
nda kralln Konstantin Ducas 'a brakan, Kars'n Bagrat'l kral
Kakg'a sra geldi.
Burada Emir ' in Ermeni asll olduu sylemlerini rtecek bir
ayrntya daha deineceim. Kars 'l Kakg'n, snd II. Greguar
Katholikos'un yannda ortadan kayboluundan sonra, blge Dani
mend'in fetihleri ile Trk egemenliine girdiinde Katlolikos, ken-

44
disine Keysun yresinde bir timar salad Ermeni ete ba Kogh
Vasil'in (Soyguncu Vasil) korumas altnda yaamay daha gvenilir
bulmutu.
Kapadokya'ya yerlemek zere yurtlarndan ayrlan btn Er
meni prensler ksa zamanda umutlarnn bo olduunu grdler;
zerkliklerini yitirince kendilerini Bizans mparatorluu'nun basit
uyruklar arasna girmi buldular. Kendilerini Konstantinopolis Pat
rikliine balama amal basklarn siyasi kurbanlar olarak bulma
lar da gecikmedi . Bu sebeple bakaldrmalar hi durmad ve bask
lar ancak, lkelerinde kendilerini ezilmi ve haklar ellerinden aln
m bulduklar Rumlara hnlarn artrmaya yarad. Trklerin iler
leyilerine kar koyma yerine, ou kez ortak dmana kar onlar
la anlatlar ve grnte bir zerklik uruna onlar yardmlarna a
rmada hi duraksamadlar. Suriyeli Mihayil, Bar Hebraeus ve Ek
kehard gibi tarihilerin Ermenileri, mparatora kar Trklerden yar
dm istemeleri dolaysyla sulamalarnn sebebi budur. Trklerle i
birliine giren ok sayda Ermeni arasnda, Urfal Matthieu'nn
Guedric, ve Nikefor Brienne 'in Khrysoskulos adn vedikleri, Arab
kaynaklarnn Erigen (?) olarak adlandrd, Alp Arslan ailesinden
Emir Yunus Yabgu b. Seluk'un yannda yer alan, Sivas kolundan iki
Ardzruni prens de vard. Alp Arslan' n kayn biraderi bu prens, kz
kardeinin eine bakaldrm ve hmndan kurtulmak iin Anado
lu 'ya kamt. phesiz Rumlardan yaknan Ardzruni prenslerin
ars ile -ve yine phe yok Ermeni kylerini ayn tutarak-, 1 070
ylnda Manuel Komnen ynetiminde bir Bizans ordusunun saldrs
zerine, Sivas yresini yamalad; Manuel Konnen' i yendi ve onu
tutsak ald . Fakat Alp Arslan 'n zerine yollad bir ordunun gelii
ni renince, tutsann dne uyarak Bizansllarn hizmetine gir
di. Koruyucularnca, bylece ortada braklan prensler, Adom ve Ebu
Sehl'e gelince, onlar cezalandrmak zere 1 07 1 ylnda Sivas' yerle
bir eden Romen Dioj en'in hmna uradlar.
Her iki prensin, 1 078- 1 079 yllarnda sa olduklarn, Bizansl-

45
lara den pay konusunda uradklar basklardan ylgn, Seluklu
Sultan Melikah'a snarak onun yardm ile Ermeni tahtn yeni
den ele geirmek isteyen hsmlar Ani 'li Kakg' Rfunlann elinden
kurtarmaya altklarn, Urfal Matthieu'den reniyoruz. ki pren
sin, Trklerden yardm istemi olmalar geree uzak grnmyor.
ki prens de, 1 080 ylna doru, Karsl Kakg'la ayn dnemde,
garip biimde ortadan yok oldular. Kaynaklar, Romen Diyojen onlar
Sivas 'ta ele geirdikten sonra ne olduklarn sylemiyor. Yalnz,
Karsl Kakg ile birlikte birden ortadan yok olduklarn biliyoruz.
Balantlar Seyyid Battal Gazi Menkabesi 'ne uzanan, Romanlatr
c eler elenerek daha iyi anlaldnda, belki Danimendname'de
tamamlayc bir bilgi bulacaz. te Emir Danimend'in Sivas 'a giri
inin anlatm:

"nkim sabah old . . . slam erisi atland. . . Andan Sultan Tura

san ile Melik Danimend svar olub revane oldlar, Elbis (Alis bii
minde okumak gerekir, sz konusu olan Halys'dir) suyna dein
geldiler. . . slam erisi gelb ol su kenarnda kondlar. Ol gece anda
karar kldlar. n subh- sadk eser kld. . . Melik Danimend ve
Sultan Turasan ve baki gaziler atlanub biraz iler yrdiler, Sivas'a
erdiler. Grdiler kim ol kal'e harab olm.
-Melik sord: "Bum byle kim eylemi?"

Kendisine, kentin Rumlarca yaklp ykld, halkn korku

iinde kap Gmenek'e snd sylenir:

. . . "Korkub erisin alub Gmenek' e gider, ol zamandan ber bu

ehir byle harab yatur."

Sivas' n harabeye evriliinin bu romanlam anlatmnda bir

ka nokta dikkatimizi ekiyor. nce, kent Rumlarca yaklp yklm
tr. kincisi ykm yeni olmamtr. Kent uzun bir sredir harap ve s-

46
szdr. Bir de halkn korku iinde Gmenek'e, baka bir deyile, Karsl
Kakg'n elinde bulunan Komana'ya smn olmalarnn belirii. Ufal
Matthieu'nn tanklna gre, Karsl Kakg'la ayn dnemde ve muh
temel olarak ayn biimde ortadan kaybolan Ardzruni prenslerin, -nce
YIL Michel'e kar Romen Dioj en'in snd, sonra cretli Nonnan
askeri Roussel de Bailleul'e barnak grevi grm olan-, Malazgird
savandan beri kargaa ve bakaldnlar blgesi Amasya'ya deil de,
maiyetleri ile birlikte Komana'ya gitmi olmalar, geree uygun g
rnyor. Karsl Kakg hangi koullar altnda olduunu bilmiyor olsak
da, Anasya'y yeni kaybetmi ve Komana'ya ekilmi olmaldr. Bu
kark dnemin tarih olaylarndan bilebildiklerirnizle tam uyum iin
de, Danimendname 'den kan budur.
Metne, Melik Danimend'in Sivas Kalesi'ni neden ve ne zaman
yeniden yaptrdn anlatrken de ayn gveni duyabiliriz:

"(Melik Danimend) andan buyurd : "Bu Sivas kal'esin yapa

lun ki bizm azuumuz yiyeceimiz kamu bu kal' ede ola, biz vara
lum ol elleri grb yine bunda gelelm, bu kal'e bizm sekinemz
olsun" dedi. Dahi yarenler maslahat grdiler, ol kal'ei imaret kldlar."

Danimendname'ye gre, Melik Danimend, artlarda Tokat',

Komana'y, yerleecei Amasya'y, sonra orum'u ve bakent yap
t Niksar' ald. Bu kentler; Anna Komnen, Urfal Matthieu, Suri
yeli Mihayil ile Birinci Hal Seferi tarihilerince de onun topraklar
olarak gsteriliyor. Ama Konnen'e gre; Klarslan'n, zellikle
onun kent zerinde isteklerini nlemeyi amalad 1 096/ 1 097 Ma
latya kuatmas srasnda bu kentler Danimend'in elinde bulunuyor
du. Ayrca bu sonuncu kale de 1 1 02'de, Ermeni ynetici Gabriel'in
basklarndan bkan halk tarafndan yine ona teslim edildi. Emir
Danimend, civanmerdlii ve yoksul insanlarn yardmna komada
gsterdii gayretle, Urfal Matthieu ve Suriyeli Mihayil gibi tarihi
lerin vglerini kazanmay baard.

47
 Em1r' in fetihlerinin tarihesini sunmak, bu bildirinin erevesi
dnda kalyor. Malatya'y nasl ele geirdiini, Niksar ' muhtemel
olarak kendisinin ldrd Theodor Gabras 'dan nasl aldn bili
yorsak da, -Theodor Gabras 1 098 ylnda Trklere tutsak derek l
drld; buna karlk Karsl Kakg'n kadim topraklarn kimin al
dn bilmiyoruz. Menkabe Rumlara kar savalardan sz ediyor.
Bunda da metne gvenebiliriz, nk tarih kaynaklarna gre, yle
grnyor ki, Ermeni prensler, 1 080 ylna doru, muhtemel olarak
onlarn bakaldrmalarna kar koyan Rfunlarn kurbanlar olarak
telef oldular. Urfal Matthieu'den anlayabildiimiz de budur ve bl
genin onlarn eline gemi olduudur. Rumlarn, ermeni prensleri,
Trklerle ibirlii yaptklar iin ldrm olmalar, geree yakn
grnyor.
Ve imdi de, Emir Danimend'in kkleri konusunda vak'a
nvislerin dtkleri yanlmalar gzden geirelim. Ge dnem baz
Ermeni yazarlarnca aktarlan bir gelenek, Danimend'i bir Ermeni
kkle balantlandrarak, hatta Pers (Arsace) soyundan bir kralla
dayayarak onu soylu bir be yapyor. Sz konusu gelenek, ranl
Emir Danimend'in Ermenistanl olduunu syleyen Ermeni tarihi
Urfal Matthieu'nn szlerinin yanl anlalm olmasndan kaynak
lanyor. br yandan, XII. yzyl Bizans tarihisi Cinnamos, ranl
Emir Danimend 'in, ran Ermenistan 'ndan (Persarmenie) olduunu
sylyor. Her iki durumda, bu tanklklara bir yer, lke anlam ver
mek doru olacaktr. "Pers-armenia" B izansllarca, Bizans topraklar
iinde yer alan "Roma Ermenistan 'na karlk, Ennenistan'n Pers
mparatorluu snrlar iinde kalan blmn adlandryor. Bizansl
lar, Trklere de soy aynn yapmadan, 'ran' dan gelen eski dman
lar' anlamna "Pers 'ler" diyorlard. Em!r 'in adalarndan Ana
Komnen de onun "Pers" (ranl) olduunu belirtmektedir. Kendisiyle
yz yze konumu olan Urfal Matthieu iin de o, "Ermenistan asl
l olmakla birlikte, bir "ranl", bir Pers' dir. Sylendii gibi iyi bir
Mslman olan Danimend'i; -tpk byk Sultan Melikah gibi

48
Hristiyan uyruklarna kar da iyi ve civanmerd olmay bildi-, diye
vmesi bundandr. Eer, Rum kilisesine balandklar iin tarihinin
alay ve kmsemelerine hedef olan Philarete ya da Gabriel gibi, bir
Ermeni dnme olsayd, durumu ok baka trl olurdu.
Muhtemel olarak Cinnamos 'tan yararlanan Niketas Koniatis,
Danimend' i soylu bir prens yaparken, XIII. Yzyl tarihisi Vardan,
Urfal Matthieu'nn sylediklerini tekrarlyor. Konuyu daha ileri
gtren ve muhtemel olarak Bizans'n basklarndan kurtulmak iin
Sultan Melikah'a katlmay tasarlam olan Ani ' li Kakg' dn
m olan XIII. yzyl tarihisi Peder ami de Danimend'i, B izans
basklarndan kendisini korumas iin gidip Melikah' a ricada bulu
nan ve slam dinine girerek onun emiri olmay kabul eden bir Ermeni
prens yapyor. Roman eli bu sonradan tankla fazla deer veren
ada baz Trk tarihileri Melik Danimend' in fetihlerinin deeri
ni yok saymaya dek gittiler. Burada yine, ger bir boy-beyinin, bir
Trk gazinin ansn koruyan halk geleneine gvenmek gerekir.
Danimend' in "taradan gelerek" Kapadokya'y ele geirdiini
sylediinde, Suriyeli Mihayil'e gvenmek doru olur. Danimend'
in Ermenistan' dan ya da "ran Ermenistan"ndan, muhtemel olarak
Seluklularca datlan timarlarla paralara ayrlm olan Azerbay
can' dan ve Vaspuragan'dan geldiini sylediklerinde, Urfal Matt
hieu ve Cinnamos'a da gvenilmelidir. Emir Danimend buralardan
olabilirdi. Aynca, XIV. yzyl Fars tarihilerinin, zellikle Hiifz-
Abn1 ve Kerimddin Mahmud Aksariiyi 'nin kaynaklarndan biri olan
Ebu Hamid Muhammed ibn brahim'in aktard bir gelenee gre,
Malazgirt Meydan Sava 'nda da bulunmutu. Bu ge dnem tankl,
phe gtrr olsa da, bsbtn grmezden gelinemez. Hasm -ol
duklar kesin olmakla birlikte Hallarla sava boyunca Kl Ars
lan ' la srdrd dosta iliki, onlarn sylediklerini, Hristiyanlk
tan dnme prens varsaymlarndan daha fazla destekliyor grnmek
tedir.
Dikkat ekici bir olguyu daha susarak geemiyoruz: 1 085 yl,

49
birok durumda, Trklerin Anadolu'ya yaptklar aknlarn Ermeni
lerden gelen arlara karlk olduunu dndrecek zamandalk
lar olduunu gsteriyor. Bu yl iinde, Antakya'nn, kentte hapis tu
tulan Philaret'in olu Barsam'n yardma ard Sleyman tarafn
dan alndn gryoruz. Egemenlii, vergi toplama ve balca sonu
cu Mara, Elbistan ve Cahan 'n Emir Boldac tarafndan alnmas
olacak olan ve kenti, kkrtcs olduunda phe bulunmayan Erme
ni hkmdar Gabriel' in ynetiminde bir zerklie gtrmeye yara
yacak -eylemde kullanaca bir tabur askeri beslemekle snrl bulu
nan- Sleyman'n daysnca Malatya'nn aln da Urfal Matthieu' -
nn anlattklar arasnda bulunuyor. Ve en son, Sivas'n Emir Dani
mend' ce alnmas.
ki durumda da Ermeniler 'in yardm istekleri kesin grnyor.
Danimend'in Sivas'a geliinin de Karsl Kakg'n ve Ardzruni
prenslerin arlan zerine olmas muhtemeldir. Bu da Dani
mend' in balangtan beri kendini, Bizans imparatorlarnn, siyaset
ve oyunlar ile illeri ellerinden alnm Ermeni prenslerin topraklar
nn sahibi olarak grn aklayacaktr. Danimend'in gelii ile
onu yardma ardklarndan phe olmayan prenslerin ortadan yok
olular arasnda belki de bir iliki vard.
Danimend' in Ermeniler ' den yana araya girii, "Bu 1 1 04/ 1 1 05
ylndadr ki, halkna hayrsever, Hristiyanlara ok merhametli, Rum
lkesinin byk Emiri, iyi insan Danimend ld ve kayb ona bal
olanlar acya bodu." diyerek onu ven Urfal Matthieu' ce de do
rulanyor.

50
 KAYNAKA

1. Kaynaklar

Mattlieu d'Edesse (Urfal Matthieu); Chronique, ev.: E. Dulaurier,

Paris 1 85 8 (Bibliotheque historique Armeniennne, CXlX).
Anne Comnene (Anna Komnen); Alexiade, metin ve eviri: Bemard
Leib, 3 cilt, Paris 1 937-1 946.
Mychel le Syrien (Suriyeli Mihayil); Chronique, metin ve eviri:
J. B. Chabot, 4 cilt, Pa:ris 1 899- 1 9 1 0 (Ill . Cilt, Paris 1 905).
Bar Hebraeus (Abu '/- Faraj); The Chronography of Gregory Abu'
Faraj, ev.: E.W. Budge, Londra 1 932.

2. almalar

CL Calen; "La premiere penetration turque en Asie Mineure",

Byzantion, XVlll, 5-67.
J. Laurent; Byzantins et Turcs Seldjoucides Jusqu'en 1 08 1 , Nancy 1 9 1 3 .
J. Laurent; "Des Grecs aux Croises, Etudes sur l'Histoire d'Edesse entre
1 07 1 et 1 098", Byzantion, 1, 1 924, 367-449.
J. Laure11t; "Byzance et !es origines du Sultanat de Roum", Melanges
Charle Diehl, 1, Paris 1 930, 1 77- 1 82.
J. Laurent, "Sur !es Emirs Danichnendites jusqu'en l 1 04", Melanges Ni
Colas Iorga, Paris 1 933, 499-506.
L Melikojf; La Geste Melik Danimend-etude critique du Danimendname,
2 cilt, Paris 1 960 (Bibi. Arch. et Hist. de 1 ' Institut Franais
D'lstanbul, X-Xl).

51
 EBU MSLM, AHLERN PiR

GlR

XXIV. Oryantalistler Kongresi'nde, Mnihli meslektalarm

mteveffa F Babinger ve H. J. Kisling 'in iten ilgi ile karladklar
bir bildiri olarak sunduum bu yaz, yaymlanan ilk almalarm ara
sndadr. O zaman henz baslmam bulunan Abu Muslim, le "Porte
Hache " du Khorassan, dans la tradition epique turco-iranienne ko
nulu almam yeni tamamlamtm. Bugn bana birok eksiklerle ve
zellikle boluklarla dolu grnen, yine de Farsaya bir evirisi ya
plm bulunan bu almamn, bilim yaammda ayr bir yeri vardr
ve yzm, destan edebiyatndan halk Sufiliine ve menakbnamelere
evirmemde bir ynlendirici olmutur.
Meslek loncalar edebiyat ile balantlarn incelediim met
nin, zerinde durmaya deeceini daha batan sezmitim. Aratrma
larmn ilerledii sonraki yllarda bu sezgim g kazand. "Le Drame
de Kcrbcla dans la litterature epique turque" balkl ("Trk Destan
Edebiyat'nda Kerbela olay", Revue des Etudes Islamique, 1 967, s.
1 33- 1 48), bir sonraki makalemde, Ebu Mslim'e inanla balann
sebebi, benim iin yeterince aklanm oluyordu. O, kan haksz ye
re dklerek ehit edilen Hseyn' in cn almt ve bylece Ker
bela olaynn gerek kahraman idi. Ebu Mslim, yazgnn setii
kahraman, dklen kann hesabn deten kii idi. Bu Ehl-i Beyt'i
Nebevi'nin cn alma edimi, daha sonra ah smail'le yeniden de
erlendirilerek yeniden ne karlacaktr; bu da, Kzlbalara yakn
lk duyan Trk halk evrelerinde, zellikle Bektai-Aleviler' de, Ebu
Mslim'in nnn yaygn oluunu aklamaktadr.

***

53
 Destan kahramannn; yiitlik ve sava lksnn bir bedenle
mesi olarak grld, okumas yazmas olmayan halk snflar ara
snda Trk destan edebiyatnn, bu emellerin balca yaylma arac
olduu, Ftvvet zerine almalarla ortaya konmu bulunuyor. Bu,
zellikle meslek loncalar evrelerinde kendini belli ediyor. 1 Sz ko
nusu loncalarda sevilip rnek alnan kahramanlar arasnda biri vardr
ki, baarlar zellikle byk sonular dourmu ve sylencesi uzun
bir destans yk biiminde gnmze dein gelmi bulunuyor. Hal
kn Kahraman ve Dinin Koruyucusu kiilikleri ile zanaat evrelerin
de bu cengaverlik emelinin, rnek bir bedenlemesi olarak grlen
Ebu Mslim.
Abbasiler 'in kahraman zerine sylence ve destan anlatlan,
Ahiler arasnda ok byk ilgi grecek destans bir yk biiminde
ran'da, muhtemel olarak Horasan'da bir araya topland. Ahi'lerle
Anadolu'ya ulaan ve Farsa biimlenii elimizde bulunan yknn
T rk dilinde birok uyarlamas yaplarak Ahi loncasnn saygn kah
raman Ebu Mslim, sonunda T rklerce ulusal kahraman olarak be
nimsendi. Ebu Mslim'in yksnden balayarak, baz dervi tari
katlerinin Vilayet-name'lerinde ve Ftvvetname'lerde olduu ka
dar, Anadolu T rkleri'nin destan geleneklerinde de adlarna ska
rastladmz Abbasi Kahraman 'nn yoldalar nde gelen kiilikler
zerine de yine bir destan dizisi domu olmaldr.
Yeni tamamladm,Abu Muslim, le "Porte-Hache " du Khoras
san, dans la tradition epique turco-iranienne2 adl kitabmda, yk
nn Trke ve Farsa yazma nshalar ile birlikte, yazar, -ehname'den
esinlenilni destans yklerin retken aktarcs- T'.ls'lu Ebu Tahir 'e
geni yer verdim.
Ebu Mslim'in yks, bir meslek loncalar edebiyat rn
dr. Tarih temelli anlatmda, olay Horasan kentlerinde ve Merv Ahi-

1. Kr. F. Taeschner, "Der Anteil des Sufismus an der Formung des Futuwwaideals", Der
lslam, XXVI, Berlin-Leipzig, 1 937, 43-74.
2 . Paris 1 962.

54
leri arasnda gemededir. Abbasilerin zaferi olacak karklk; onlarn
haklarnn savunucusu Ebu Mslim 'in, olaand kimliine uygun
olarak dorudan Muhammed tarafndan ftvvete aln ile birlikte
Merv Ahilerinin tefye' lerinde3 olgunlamaya balar. Bu aln, des
tan ve menakbname geleneklerine uygun biimde, dte olmutur.
Ftvvet simgelerini kuandktan sonra loncann sahibi,
Cebrail, Muhammed ve Ali tarafndan Ebu Mslim'e, onun ayrc
zellii olacak olan "teber" verilir. Ahilerin drdnc by Sel
man- Farsi'den de kl ve kalkann alr. Sonra Merv:in Krk Ahi'si
ve pirleri demirci Ahi Hurdek ballk and iirirler.
Eserin hem sosyal, hem dinsel yan vardr: Ebu Mslim, Gasp
edici zorbaya kar savata nce Dinin Koruyucusu olarak grn
yor. Anlatm ii ideolojinin izini tamaktadr: On ki mam'a bal
lk ve ldkten sonra bedenini almaa gelii gibi -biri Bektailie de
girmi- anlatlarla, All'nin tanrsal doasna inan.4
Sosyal adan bakldnda, Ebu Mslim, zorbaya ve sosyal hak
szla kar savanda halk kahraman olarak grnyor. Peygambe
rin Ehl-i Beyt'i iin ayaklana dnecek olan karklk, her eyden
nce, yaamlar alakgnll insanlarn evresinde oluur. Merv'li
Ahilerin toplantlarna kadnlar da katlr ve bunlar, arkclar ve rak
kaseler gibi, sosyal dlanmalarla kar karya kalan ilerle uraan
lardr. Merv valisi, N asr- Seyyfu 'n, kar koymak iin Halife Mer
van'dan yardm istedii ordu, yaya olarak ve ellerindeki sopalarla
kavgaya girmi kyllerle klelerden oluuyordu. Yoksullarn kahra
man Ebu Mslim, ezilmilerin ve zellikle Mslman olrayanlarn
da kahramandr. yk burada, Yahudi tarihi Mahyar ' n konuyla
ilgili tanklnda belirttii gibi, birlikte yaama bilincinin artc bir

3. Tekye, dervilerin toplu olarak yaadklar barnaklar. Szcn burada kullanm, bir za
man karmasdr, nk XII. yzyldan nce ekye lerin varl sz konusu deildir. Kr. !.
'

Melikoff, Abu Mus/im, le "Porte-Hache " du Khorassan, dans la tradition epique turco
iranienne, Paris 1 962, s. 34, 64.
4. Kr. Abu Muslim.. ., s. 9 1 .

55
kant olmutur.s Ebu Mslim'in ad evresinde ortaya kan, Anado
lu ve Kafkasya Trk halklarna Ahi loncalar aracl ile yaylan des
tans yk, Trkler arasnda, bu trde baka hibir eserin, nl Seyyid
Battal Menkabesi 'nin bile aamad bir etki yapt. Ebu Mslim y
ksnn etkisi, burada ikisini anacamz -Menakbname edebiyat
ve Ftwetname'ler- deiik alanlarda varln duyurur.
Menakbname alannda, Ebu Mslim'in inanlatrlnn izle
rine Bektailerde rastlyoruz. Bu izler bir lde Ahilere, bir lde,
Safevi yaylma dneminde Ebu Mslim yksne duyulan ilginin
artna borlu olunmaldr. ah smail, tpk Ebu Mslim gibi, bir
Evlact-Res11 yanls, yani iiliin savunucusu idi.6 Hac Bekta Vllti
yetnamesi, Ebu Mslim yksnden tm bir blm aktarm bulu
nuyor. Bu blm, Bektai tarikatinin kuruluunun geleneke anlat
mnda da yer alyor: Burada, arac olanlardan biri Ebu Mslim olmak
zere, dervi vasflarnn, tarikatin kurucusuna aktarl anlatlmak
tadr.7 Fakat Ebu Mslim yksnn etkisi yalnz halk dindarl
edebiyatnda belirmekle kalmyor. Hak-Muhammed-Ali kutsal le
melerinde, "sm-i Celiil"i ereveleyen simgesel teber'de ve mey
dans duvarlarn ssleyen hat levhalarnda da grlyor. Anlam unu
tulmu bulunan bu "teber"; teberdar Ebu Mslim'i simgelemektedir.
Sylencede Ebu Mslim'in ayrc izgisi olan "teber'', onun yiitlik
yksnde, Ali'nin klcnnkine benzer bir ilev stlenecektir. Bu
"teber"e, tekye duvarlarna aslan Bektai simgeleri arasnda da rast
lyoruz.9

5. a.g.e., s. 1 04-406.
6. ah smail 'in hkmdarl dneminde, Safevilii yayl ile Ebu Mslim arasnda bir ba
olacan daha nce sezinlemitim: kr.: Abu Muslim... , s. 79.
7. Kr.: E. Gross, Dass Vldyet-ndme des Hdggi Bektasch, ein Tiirkiscles DeJWiscl-Evangelim
(Trkische B ibliothek, Band 25) Leipzig 1 927, s. 30 vd. Ebu Mslim ve Hac Bekta arasn
daki bu ba Abdlbaki Glpnarl'y skm grnyor: Mendkb- Hac Bekta- Veli "Vldyet
Ndme", stanbul 1 958, s. 1 07- 1 08.
8. Meydan; tekye'de dervilerin toplandklar mekana verilen ad.
9 . Kr.: Abu Mus/im.. ., s. 66-68; s. 67'deki resimler, John K. B irge'nin eserinden alnmtr:

56
 Aktr ki, Ebu Mslim'in, destanlaan yks ile birlikte yay
lan inanlatr l, loncalar edebiyatnn bir baka tr olan
Ftv
vetname'leri de etkilemekten geri kalmamt. Bu etki, XVII. yzyl
da Uihor'da istinsah edilmi Farsa bir Ftvvetname' ler derleme
sinin inceleniiyle belirginleiyor. o Derlemelerden biri, -metinde 'fiek
flenen boru' anlamnda kullanlm olmakla birlikte, sonralar 'ate
lenen silah' anlamnda kullanlan szckle- tfek1 1 kullananlar iin
kaleme alnm bir yaam kurallar derlemesi olan Zemciname'dir.
Metin bize, Ebu Mslim ' in yolda ve onun sylencesi ile ayn halka
iinde olumu bir baka yknn, konusunu Abbasilerin kahrama
nnn ldrlmesi zerine balayan ayaklanmalardan alan Zemcina
me 'nin 12 kahraman Ahmcd-i Zemci'nin de tfekiler (tfek yapc
lar) loncasnn piri olduunu sylyor. Ayn Ftwetname'de, Ebu
Mslim yksnde Merv Ahi ' lerinin piri olarak grlen Demirci us
tas Hurdck' e de gnderme bulunmaktadr. Bundan, Abbasilerin kah
ramannn yalnzca Ahi 'lerin piri olmakla kalmad ve destans y
ksnn, sras geldiinde yoldalarn da baka loncalarn piri yap
t anlalyor,
Ebu Mslim yks, onunla yaam bulan ve bir blmnn ad
larn andmz bir destanlar halkasn kapsayacak geni bir aratr
ma alannn kapsn ayor. Kahramanlarnn, yaln ve herkese be
nimsenebilir bir yaam ve inan emelini canlandrd, saf ve duy
gulu tasavvuf cokusu ile halka kavranmas kolay bir ar tayan
bu halka ynelik eserler, Ebu Mslim'in yksnn tam bir rnek
oluturduu bu cengaverlik ykleri, meslek loncalar incelemeleri
iin canl w vaz geilmez tamamlayclar olarak kalacaktr.

o. Derlemede Ftvvetname bulunmaktadr: kr . : Massignon (L.) ve Kasm (H.M.),

"E tudes sur !es corporations Musulmanes !ndo-Persanes", Revue des E tudes lslamique,
1 972, s. 264-2 7 1 . Ayrca bak.: Abu Muslim... , s. 82.
. Abu Muslim . . . ., s. 34, 74, 82-83.
1 2. Abu Muslim .. ., s. 74-77, 82-83.

57
 KAYNAKA

Cahen, Claude; "Sur !es traces des premiers Akhis", Melanges

Fuat Kprl, stanbul 1 953, 8 1 -9 1 .
Cahen, C/aude; "Note sur l e debut de l a futuwwa d'An-Nasir'',
Oriens Vl, Leiden 1 953, 1 8-22.
Glpmarl, Abdlbaki; "slam ve Trk illerinde Ftvvet Tekilat ve
Kaynaklan", stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas,
XI, Ekim 1 949-Temmuz 1 950, stanbul 1 953, s. 3-354.
Glpmarl, Abdlbaki; "Burgiizi ve 'Ftvvetname'si", stanbul
niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, XV,
Ekim 1 953- Temmuz 1 954, s. 76- 1 53 .
Massignon, Louis; "La ' Futuwwa', o u 'pacte d 'honneur artisanal' entre
!es travailleurs musulmans Au Moyen-Age", La Nouvelle Clio, iV,
Bruxelles 1 952, 1 7 1 - 1 98.
Massignon, Louis et Kassm; H. M., "Etudes sur !es corporations
Musulnanes Indo-Persanes", Revue des Etudes lslamique,
1 972, s. 249-27 1 .
Massignon, Louis; La Passion de Hallaj , nartyr mystique de l 'Islam, II:
"La Survie de Hallaj", Paris 1 975 (s. 1 0 1 vd., "La survivance
hallagienne dans !es compagnons dela futuwwwa").
Me/ikoff, /rene; Abu Muslim, le "Porte-Hache" du Khorassan, dans la
tradition epique turco-iranienne, Paris 1 962.
Taeschner, Franz; "Beitriige zur Geschichte zur Geschichte der Achis im
Anatolien ( 1 4.- 1 5. Jhr.) auf Grund neuer Quellen", Islamica, IV,
Leipzig 1 929, s. l -47.
Taeschner, Franz; "Futuwwa-Studien, die Futuwwabnde in der Trkei,
und ihre Litteratur", Islamica, V, Leipzig 1 93 1 , s. 285, 333.
Taescluer, Franz; "Die lslanischen Futuwwabnde, das Problem ihrer
Entstehung und die Grundlinien ihrer Geschichte", Zeitschrift der
Deutschen Morgenliinischen Gesellschaft, LXXXVII, Leipzig,
1 933, s. 6-49.
Taescluer, Franz; "Der Anteil des Sufismus an der Formung des
Futuwwatideals", Der Islan, XXIV, Berlin-Leipzig, 1 937, s. 43-74.
Taeschner, Franz; "lslam Ortaanda Futuwwa (Ftvvet), Tekiliit",
stanbul niversitesi ktisar Fakltesi Mecmuas, XV, Ekim 1 953-
Temmuz 1 954, stanbul 1 955, s. 1 -32.

58
 TRK DESTAN EDEBYA T/'NDA
KERBEL4 OLAYI*

Abbasiler' in Kahraman Ebu Mslim' in ad evresinde oluan

destan geleneini incelerken; 1 kendimi bir problemler zinciri, kar
snda bulal birka yl oluyor ve hala rahatlatc bir sonuca ulaama
dm, "Osmanl ve lk-Osmanl dnemlerinde Anadolu'da, Ebu Ms
lim inanlarnn zamana kar direnii" sorunu, bunlardan biridir.
Safevlliin yaylma dneminde bu inanlarn glenmi olduu p
hesizdir.2 Ancak Ebu Mslim, Resul'n Ehl-i Beyt'inin cn alan,
"gszleri koruyan" ve "ezilen halkn kahraman" kiilii ile her
eyden nce yiitlik ve cengaverlik lksnn rnek bir canlan idi.
Sonra da, nde gelenlerinden sayld Bektailie ve Kalenderilie
aralarndan gelerek szd meslek loncalar, Anadolu Ahilii iinde
zel yerinin ve saygnlnn sebebini anlamak gelecekti.3 Ebu Ms
lim'in yer ald olaylar, Hseyn'in ehit edilii ve "Kerbela'nn c"
zerine halkn kolayca anlayaca anlatlarla Trkiye'de gnmze
dek varln srdren, halka ynelik bir edebiyat besledi . 4 Ebu
Mslim' in destans yks, geekte Kerbela faciasnn ikinci bl
m ve onun tamamlandr. Bu sebeple, sunacam metni, Maktel-i
Hseyn ' i (Hseyn' in katledildii yer), inceleme giriimim; zellikle,
Ebu Mslim'in sylencelemi yks zerine aratrmalar tamam
lama amac iinde kalacaktr.
Hseyn' in ahadeti zerine elimize ulaan bu en eski, Anadolu
lu destans yky incelemek isteyiimin bir sebebi de, Ebu Ms-

* Bu inceleme, 1 1 Mart l 966'da Societe Asiatique de Paris'de bir bildiri konusu yapld.
l . Kr.: Abu Muslim, le "Porte-Hache" du Khorassan, dans la tradition epique turco-iranienne,
Paris 1 962.
2 . Kr.: Abu Muslim . . . , s. 73, 79, 93 not 4.
3. Kr.: Abu Muslim. . . , s. 25-27, 40-4 1 , 63-70, 9 1 , 1 08, 1 25, vb.
4 Abu Muslim... , s. 25, 70'de, baz adlar grlecektir.

59
lim'in yksnn Trk biimleniini kaleme alm bulunan bir yaza
ra, XIV. yzylda Kastamonu' da yaam, Ahi evrelerinde tannan
bir hikaye aktarcs (meddah) olabilecek iidi'-i Meddah ' a ait olma
sdr.
Ebu Mslim'in yks gibi, Maktel-i Hseyn de gerekte mes
lek loncalar edebiyat iinde yer almaktadr. Anlatm, Ahi toplantla
rnda okunmann amalandn gsteriyor. Anlatc, sk sk "Ey Ahi,
dinle Ahi" benzeri uyamalarla szn akn keserek mecliste bulu
nanlara sesleniyor.s
ncelememde iki nshadan yararlandm: lki, daha eski ve daha
iyi yazlm olan, Bolonya niversitesi Ktphanesi 'nde korunma
dadr.6 Ancak metnin yazl tarihi, yazarn ve kendisine sunulann
ad belirtilmemitir. Dil zellikleri, XIV. yzyla inilebileceini gs
temesi sebebiyle metnin, Ankara niversitesi kitaplndaki yakn
larda ortaya karlm olan yazma nshasnn bir mikro-filmini elde
ettim. lki kadar iyi yazlm bir el-yazmas olmamakla birlikte ns
hann; yazarn ad ile eserini kaleme ald yer ve tarihin yer ald
bir "dibace"si bulunma stnl vard. 1 Yazar, adi Meddah' d. Ebu
Mslim'in Trke yksnn yazan ise, Hac adi'dir. phesiz, bir
tahallus, bir "mahlas" sz konusudur ve ayn yazardan sz edilmek
tedir.8 Kitap Adil'in olu, "adil" hkmdar Ebu Celfleddin ah Beg
Bayezi'd'in belii srasnda, Kastamonu' da yazlp ortaya konmu
tu. Candaroullar 'ndan Adil Bein olu, -Osmanl tarihlerinde K
trm Bayezi'd olarak geen ve belik sresi, 1 360-1 3 85 yllan ara
snda, acmasz bir zorba o larak tannan- Kastamonu Emi'ri

5 Kr.: Bolonya nshas, vr. 4 1 b, 6 l b, 94a, 1 08a, vb.; Ankara nshas, vr. 49b, 74a, 85b, vb.
6 Marsigli kitaplarndan, 3325 no.lu yazma: 126 yapraktr; harekeli nesih ile istinsah edil
mitir. Hat asndan bir ilk dnem rndr.
7. skdar- Kemanke, 528 no.lu el yazmas: 1 02 yapraktr; harekesiz nesta'lik ile yazlm
tr. Hat olduka bozuktur. 9 1 7 /l 5 l 1 'de Ali ibn Musa tarafndan istinsah edilmitir.
8. Ddstdn- Maktel-i Hsey'in Ebu Mslim'in yksnden nce, yazarnn henz Hac ol
mad dnemde kaleme alndn dnmeye hakkmz vardr. Hac adi iin bak.: Abu
Muslim . . . , s. 7 1 , 75-78 (Ancak, ad geen almada, adi'nin Ddstd- Maktel-i Hiiseyn'ini
grneden nceki tarih belirlemelerimizin dzeltilmesi gerenektedir.)

60
Celaleddin Bayez1d dnemi sz konusudur. adi kaleme almaya H.
763 evval 'inde balad eserini, ayn yln Zilhicce aynda tamam
lamt. 1 362 yl Temmuz'undan Eyll'ne dek, Remel vezninde ve
mesnevi biiminde kaleme ald eseri, dibacede yazarn belirtii ile
3 3 1 0 beyit iermektedir.
Bolonya nshasnda, kendisine sunulann ad yer almazken,9
Ankara nshasnda metnin bal yerine aadaki Farsa sunu
bulunmaktadr:

Bendm- Bdyezid-i bahdyende ve bahayi-kerde

(hsanlarn esirgemeyen, balar sahibi Bayezld' in ad ile)

Bununla birlikte, eserin dibace 'si iin olduu gibi, bir lde -
daha az eski olduu anlalan bu nshada yer alan "sunu"nun da,
Kastamonu Emirinin bir ihsan zerine sonradan eklenmi olduu
dnlebilecektir; adi'nin nceden bir dl beklentisi olsayd eseri
ne, uygun decek bir vg ile girmesi gerekirdi. "Dibace"ye eklen
mi alakgnll birka vg daha ok Bayezid' in pek cmert g
rlmediini dndryor.
Metin, beyitlerden olumakla birlikte, nesir tarznda bir ilk bi
imleniten aktarma olabilecektir: coku tayan sylemlerde, beyit
ler arasnda, deiik, manzum bimleniler yer almaktadr. Yazarn,
eserini ksa bir zaman iinde tamamlam olmas, dncemizi g
lendiriyor. adi'nin bir manzum metin ortaya koymas, Kastamonu
emirinin istei ya da beklentisi olabilir mi? Dibacede verilen beyit
says ve yazma sresinin belirtilmesi; Firdevsi'nin, -gelenee gre-,
onca zaman iinde ve onca zahmetle ortaya koyduu beyitlerinin sa
ysna karlk Emir tarafndan ortaya konan bir koula yant olabilir mi?
Bir dinleyici topluluu nnde okunmak zere yazld anla
lan manzume, on "meclis"ten oluuyor. Ve muhtemel olarak, daha
sonra ran' da ve ran' dan etkilenen lkelerde tiyatro benzeri dinsel

9. Bolonya nshasnda Kitiib- Diistiin- Maktel-i Hseyn ibn Ali (vr. l b) bal bulunuyor.
Ankara nshasnda, bu baln yerini Biiyezid'e sunu almtr.

61
canlandrmalarn douuna yol aacak benzer yklerin okunup din
lendii, Muharrem aylarnn ilk on gnnde ve Kerbela olayn an
malar kapsamnda okunuyordu.
adi yk boyunca, onun da olanlar Yahya'dan dinlediinio ve
yararlandn syledii Lt olu bn Mnhf (ya da bn Mnhaf)'a
gnderme yapyor. Sz konusu olan phe yok, Miliidi takvime gre,
774 ylnda len ve ilk Maktel-i Hseyn'lerden birini kaleme alm
olan MihnafL1t ibn Yahya al-Azdi'dir. 12 adi, muhtemel olarak, sz
l aktarmalar dolaysyla aslndan uzaklam olan adnda iki ayr an
latc dnd Ebu Mihnaf'n, kendisine kaynak ald eserini hi
grmedi.
Manzume, olaanst ile bezenmi ve romanlatrlm olmak
la birlikte, tarihsel olgulara dayanmadadr.
Birinci Meclis'te metnin esas dncesi, Yazgdan Kalmazlk
zerine bir giri ile salat ve seliimdan sonra yazar, olayn tarihsel er
evesini iziyor: Mrted Yezid, am'da hkm srerken, Hseyn,
"Bu dnyada klcn knndan karma" buyruuna uyarak dnyadan
elini yummu, taraftarlar ve ev halk ile birlikte Mekke'ye ekilmi,
orada yaamaktadr. Bu srada, Kufe'de Hani ibn Urve'nint3 evinde
bir araya gelen "72" taraftar, Hseyn'e, bir bakaldr hazrl iin
onu Kufe'ye aran bir mektup yazarlar. Hseyn kendisine temkin
li olmay tleyen yeeni ve Abbasiler'in atas Abdullah ibn Ab
bas'n14 temkinli olma uyarsna ramen, arya uymak ve hemen

1 0. bn MnlifLut ogl syledi /yazd Yalya 'dan rivayet eyledi (Bolonya nshas, vr. 1 26 b;
Ankara nshas, vr, 3b, 99b)
1 l. Rdvisi eyle rivayet eyledi I bn mnlfLut ogl syledi (Bolonya nshas, vr. 6a, 42b, 5 1 a,
6 1 a, 90b; Ankara nshas, Sa, 33b, 4 1 a, 7 1 a).
1 2. Ebu Mihnaf'a atfedilen bir Maktel-i Hsey in (Bombay 1 3 1 1 , Necef 1 343) iki basks
'

yapld; kr.: A., "Hseyin" maddesi (Ahmed Ate'in makalesi).

1 3. Kfe ileri gelenlerinden, Ali taraftar biri. Mslim ibn Akl' evinde saklad iin tutuk
land ve onunla birlikte ldrld.; kr.: E.l. , "Hani b. Urwa" maddesi.
1 4 Peygamber'in amcasnn olu ve Abbasiler'in atalar; 687/688'de ld. Kendisiyle ilgili
aktarlanlarn, ad Abbasi propagandada kullanld iin aratrlmas gerekir. Ali ldrld
nde Muaviye'den, sonra da Yezid'den yana olmutu.; kr.: E.l. "Abd Allah b. Al- Abbas"
maddesi.

62
yola kmak ister. Abdullah ibn Abbas, durumu anlamak zere birini
Kufe'ye gndermesini tler. Hseyn bu greve yeeni Mslim ibn
Akl' I 5 seer. Mslim, on ve on bir yalanndaki iki olunu, Muham
med ve brahim'i alarak yola koyulur. Onun Kfe' den yazd mek
tup yeni bir an olur: 72 taraftarnn buyruu altnda 30.000 kiilik
bir ordu Hseyn' in geliini beklemektedir.
Yola kmaya karar verilmitir. Abdullah ibn Abbas, bir kez
daha onu durdurmay dener:

Kalbim, gitmemek gerek, diyor.

Salan oraya gitme,
Bu ary dinleme,
Ne olacak kim bilir!

Hseyn ona u karl verir:

are yok ey Amcam-olu,

Hepimiz yzmz yazgmza dneceiz. 1 6

Burada, anlatc; bir gelenei aktarmak zere ykye ara verir:

Bir gn Cebrail gklerden inerek Kabe' de oturmakta olan Peygam
ber' e bir avu toprak getirir. " Bu Cennet topradr, der. Bunu bir ka
ba koy ve sakla. imdi rengi beyaz olsa da, bir gn kan rengi oldu
unda bileceksin ki Hseyn' in yazgs yerine getirilmi olacaktr."
Resl, topra Hadice'ye uzatr ve gelip senden istediinde bunu
Hseyn' e vereceksin" der.
Burada da Hadice'nin adnn geiyor olmas ilgi ekiyor. Fakat
daha ilgi ekici olan dedesinin brakt emaneti almak zere H
seyn'in kendisini grmeye gitmesidir: "Hadice, kab Hseyn' e uza-

s. Peygamber'in amcalarndan, -Ali'nin babas- Ebu Tiilib'in torunu. Mslim, Hseyn tara
fndan, durumu soruturmak zere keif grevi ile Kufe'ye gnderilmiti.
1 6. Kr.: Bolonya nshas, Sb; Ankara nshas, 7a.

63
trken topran kan rengini aldn grd. Vaktin gelmi olduunu
anlad ve alamaya balad."17 Abdullah ibn Abbas da aralarnda, ker
van yola koyulur. Fakat ilk konaklamada Hseyn ona, "Ey Amcam
olu sen kente dnmelisin" der. Adullah ibn Abbas kar kar ve
Hseyn'in yazgsn paylamak ister. Hseyin u karl verir:

"Yzmz yazgmza dnmemiz gerek.

Baka yol yok . . .
nanlarmza itenlikle bal olmamz gerekir,
deil mi ki bizler Mslmanlarz. . "s

Abbasiler'in atas, ister istemez, yzn kendi yazgsna dner.

Bu arada Kfe valisi Nu'man, Mslim bin Akl'n kentte oldu
unu renir. Hemen Yez\'d' e haber verir. Yezid, Kufe'ye Basra vali
si Ubeydullah ibn Ziyad'n emrinde 1 8.00 kiilik bir ordu gnderir. 19
Kendini Hseyn olarak tantan Ubeydullah, hile ile kenti ele geirir
ve dvlerek zindana konmu olan Muhtar20 da aralarnda, btn
Hseyn yanllarn yakalatr.
Mslim ibn Akl' n ve iki kk olunun ldrlmelerinin
anlatld kinci Meclis en dokunakl olandr. Anlatc, muhtemel
olarak, dinleyicilerini Kerbela' da olacak faciann heyecann daha iyi
duymaya hazrlama amac ile bir dehet etkisi yaratmaya almak-

l 7. Kr. Bolonya ns., 9a-9b.

1 8 B. ns., 1 l a; A. ns., 8a.
19 .
Mslim ibn Akl'n Kufe'ye geldiini renen Halife Yezid, Kufe valiliine zayf ve
kararsz grd Beir al- Ansari'nin yerine, daha kararl bulduu birini, Halife Muaviye'nin
kardei, frak valisi Ubeydullah ibn Ziyad' getirmitir.
o. Muhtar (622 ?-687) b. Ehl Ubeyd al-Takafi, Alt evlad yanls. Mslim ibn Akl'n l
mne sebep olan olay srasnda Ubeydullah b. Ziyad tarafndan tutuklanm hapse konmu
tu. Olaydan alt yl sonra, Hseyn'in kannn cn almak iin etin bir eylemin oluturul
masnda en nde yer ald. Kfe Kalesinde drt ay direndikten sonra arpmada ld; para
para cesedi, byk cami kapsnda, Halife Abdlmelik (692-705) ve Velid (705-7 1 5) zama
n frak Valisi Haccac ibn Ysuf'un dnemine kadar asl kald. Kr.: E.I., "al-Muhtar" mad
desi; Cl. Cahen, '"Abbasi Ayaklanmas' zerine gii alan", Revue Historique, fasikl 468;
1 963, s. 303-306.

64
tadr. Henz ilkel bir topluluun d gcn etkileyecek hibir ey
esirgenmemitir. Bununla birlikte anlatc, burada, sanat asndan bir
yanlgya dm grnyor. Mslim'in iki olunun korkun bir bi
imde ldrllerinin ardndan, Kerbela ehitlerinin yks dram
gcn kaybedecektir. Hani bin Urve'nin evinde gizlendii, kurnaz
lkla anlalan Mslim, sonunda tannarak Hseyn'in ve yoldalarnn
ehit edililerinin benzeri koullarda, etin bir vurumadan sonra l
drlecei Kfe sokaklarnda btn gece dolamtr. Susar ve bir
kadndan iecek su ister. Ona acyan kadn, kendisine su dolu bir testi
uzatr. Fakat katili, arkasnda belirir ve Mslim suya uzanrken testiyi
bir vuruta paralar. Mslim, alnna yazld biimde, susam ola
rak lecektir. Ona su veren kadn, talanarak cezalandrlr ve evine
sakland Hani bin Urve de ldrlr. Mslim'in iki olunun boyun
lar vurulur, kesik balar Kur 'an okuyarak can verirler. Dehete d
en Ubeydullah cellatlarnn cezalandrlmasn buyurur. Cesedi Frat'a
atldnda, su mel'unu kyyya frlatr. Alak katilden kalan, drt
e iinde yalnz ate, o da kle evirerek kabul eder.
nc Meclis, Hseyn'in Mekke'den Kerbelft'ya varn an
latmaktadr. Kadisiyye vadisine vardklarnda, K1fe ' den gelen ve
orada olup bitenlerin, Mslim 'in ve Han! ibn Urve'nin ldrldkle
rini, Muhtar'n hapse atldn renecekleri bir kervanla karlar
lar. Bu srada Ubeydullah, Hseyn'e kar ve onun yolunu kesmek
zere, Hurr ibn Yez1d21 emrinde, 12.000 kiilik bir ordu gnderir. Fa
kat Hurr, Hseyn tarafna geecektir. Sonunda Kerbela'ya gelirler:
Hseyn, atndan iner, bir avu toprak alr, topra koklar ve yazlm
olan yere geldiklerini anlar; otann kurulmasn buyurur. Ubeydul
lah' a gelince; iltifat ve ihsanlara boduu ve hyanetine karlk Rey

21. lde Hseyn'e rastlayan ve yolunu kestikten sonra ona balanan, Arab ileri gelenlerin
den Hurr ibn Yezid, ta 'ziye'lerde ia'nn ilk ehidi olarak yer alacaktr. Daha sonra da sy
lenceye bir Trk olarak geecektir; kr. Ch. Virolleaud, Le Theatre Persan ou Le Drame de
Kerbela, Paris 1 932, s. 32, levha f ve s. 43. not 1 ; A. Bombaci, Histoire de la litterature
turque, Paris 1 968.

65
vilayetini kendisine verdii, Sa'd-i Vakkas ' n olu Amr'22 getirtir.
Felein sunduu nimetlerden yararlanmasn tleyen byk olu
nun verdii cesaretle Amr, ruhunun kurtuluundan kayg duyan ei
nin ve kk olunun kar olmalarna bakmayarak, Hseyn'e kar
kurulan ordunun bana gemeyi stlenir. 300.000 kiilik bir ordu ile
Kerbcla'ya vanr. Peygamber evladnn suya ulamasn nlemek iin,
rman kylarn tutar: "Hseyn, su almaya gelmeye kalkarsa, der,
askerinin yenilecei kesindir." Hseyn' in yannda 72 kii vard; ona
kar duranlar ise 55.000 kii idiler. Az sonra da 85.000 kiiye ulatlar.
Kym nceden gren Hseyn, yoldalarna, ayrlp gitmelerini
ve kendisini yalnz brakmalarn rica eder:

"Geri dnn dostlarm, nk dedem

bana Kerbela 'da ldrleceimi bildirdi.
Allah 'n buyruuna ba ememiz gerek,
nk, gelen her ey O 'ndandr.
verdiim szde durmal,
sayg gstermeliyim son dileine Seyyidimizin.
nk byk-babam ve babam bana
kl ekmememi buyurdular son savata.
Son istekleri olmasayd onlarn bu eer,
yle bir sava karrdm ki bakaldranlara,
kimseyi ayrmazdm o zaman.
Fakat yazgmz kabullenmeliyiz dostlarm,
nk Allah sabrlz olmamz buyurmutur. "

Fakat, yoldalar ondan ayrlmak istemez ve yle yant verir-

ler:

22. Ubeydullah Hseyn'i durdunnak iin, 4.000 atlnn banda, Sa'd ibn Vakkas'n olu
Amr' grevlendirdi; gelenee gre, Hseyn'i l ya da diri, kendisine getirmesi iin ona
Rey vilayetini sunar; Anr, ResUl'n torunlar ile evresi arasnda nce kararszken, kar
yem'inin batan karclna kaplr; kr.: W. Muir, The Ca/iphate, its Rice, Decline and
Fail, From Original Sources, 2. bask., Oxford, 1 892, s. 320.

66
 "Yzbin canmz olsayd eer
Ayaklarnn tozuna feda ederdik...
Buraya "tedbir " iin geldik biz,
"takdir " ona uymazsa, n 'eyleyebiliriz?
A llah ian gelen erbeti kl kabul,
eker ya da bal gibi, eer au olsa da!
Ve bugn lrsek savata,
yarn Cennet 'e gideceiz. "23

Drdnc Meclis 'te, Hseyin adrnn evresinde bir hendek

kazdrr, ini odunla doldurtur ve yakmalarn buyurur. Taraflar ara
snda, ard ardna birok sonusuz, vuruma ve atmadan sonra, Sa
va geceye kalr. lk ehit, babasnn ve iki kardeinin cn almak
iin savaan, Mslim ibn Akl'n olu, Abdullah olacaktr.

" lnceye dek vuruacam ey emir.

Babamn ve kardelerimin dklen kannn
Hesabn soracak, clerini alacam. "24

Demek ilk karlama, yknn belirgin "leitmotiv"i, kann hesa

bn sorma adnadr. Abdullah saysz kahramanlktan sonra, susuz
luktan bitkin der. O da br ehitler gibi, susuzlua yenik decek,
kendisinden su dileyerek Hseyn' in kollarnda lecektir. Ardndan
sra, bin yiitlikten sonra Hseyn' in yan banda yere den kahra
man Zbeyr' dedir.

"Ey Zbeyr, ey benim arslanm,

a gzlerini, kendine gel! "
Zbeyr dedi ki o zaman: "Ey Cihann Ulusu

23. Kr.: B. ns., 35b-36b; A. ns., 25a-27b.

24 Kr.: B . , 46a; A., 27b.

67
 bana su getirildi: doya doya
iebileceim kadar! "
Ve ruhunu teslim etti Allah 'a.
Kimse bu dnyada baki deildir!
Seyyid yle yant verdi ona: -Ey ehfd-i Kerbela
En azndan cennetteki makamn grdn yal "25

Sonra, Hseyn'in tarafna geen Hurr'un vuruarak lm

gelir. Kahraman, "Meded Ya All" diyerek lr. Hseyn feryad eder:

"Ey Hurr, bu dnyada hr yaadn

O dnyada da adn Hurr olacak! ''26

Beinci Meclis'te Hseyn'in kzyla evlenmeye gelen, All'nin

kardeinin olu gen Kasm'n vurumas ve lm anlatlmaktadr:

"ellerine evlilik knas

henz yeni yaklmt... "

Hseyn'le Kasm'n ayrllar, tasavvufi anlam dolaysyla anl

maya deer.

Seyyid ona yle dedi:

"Ey deerli insan,

sen bana amcamn yadigarsn.
Yokluunla nasl yaayacam, ey kuzucam
ve te-Dnyada babana ne diyeceim? "
and imek zere hazrland; nur- Mustafa,
srr- Alf Murtaza akna.

25. Kr.: B., 49a; A. 39a.

26 . Kr.: B., 50b; A. 40a

68
 Kasm 'n gsn at, Ali 'nin srr,
kendi gsn sonra.
Gsn onun gsne dayad, yzn onun yzne,
Nergis gzleri elem yalan ile doldu. "21

Kasm'n arkasndan Hseyn'in kollarnda susuzluktan bitkin

len, onun on yedi yandaki kardeidir:

"Ey benim amcam, dedi, su,

Bir yudum su, ey benim amcam.
Hseyn alayarak ona unu syledi:
Ne are ki, ey sevgili,
Yalnzca bu gzyalarm, sana sunduum su! "28

Sonra, Hasan'n oullar Kasm ve Abdullah' n annelerini ve

kadnlar gzyalarna boan lmleri ve ardndan Hseyn'in kar
deleri Avn-i Ali, Ebu B ekr-i All ve Abbas- Ali'nin lmleri.
Hseyn umutsuzluk iinde, gklere el aarak dmanlar kadar
acmasz olacak birinin, bir alcnn gnderilmesi dileinde bulunur.
ocuklarnn alay ve inleyileri karsnda, dmanlarna ri
caya kadar gider; onlar iin su verilmesi karlnda, in'e, Trkis
tan' a ya da Hind'e giderek hi geri dnmeme ve te-Dnya'da, ruh
larnn kurtulmas iin, Peygamber akna kendileri iin balanma
dileyecei gvencesi sunar. Fakat acmasz dmanlar, ocuklarn
gzleri nnde bir kpee su vermeyi yelerler: 29
"Rabbim, diye haykrr Hseyn, onlara, kadnlarn ve ocuk
larn ldrecek, acmasz bir alc gnder. "

2 7. Kr. B., 52a; A., 4 1 b-42a.

2 8. Kr.: B., 53b-54a; A., 43a-43b.
29. Kr.: B., 70b-7 1 b; A., 56a-56b

69
 Yedinci Meclis, Hseyn'in iki olu, Ali Asgar ve Ali Ekber ' in
vurumalann lmlerini anlatyor. Sonunda oullar topraa den
son kurban Hseyn, zrhn ve miferini giyer, Hamza'nn kalkann
alr ve All'nin klc, Zlfikar' kuanr ve at Zlcenah'a biner, l
me doru ilerler. Atnn binicisiz dndn gren kadnlar onun da
ldn anlar, alamalarn ykseltirler. Aileden yalnz, babasnn
ortaya kmamasn buyurduu yedi yandaki olu Zeyn-el-abidin
savamamtr, "ta ki soy silinip gitmesin."
Hseyn'in adr yama edilmi, kadnlar horlanm; dman,
kurbanlarnn balar atlarnn terkilerinde, kadnlar, yzleri ve ba
lar ak srkleyerek Kfe yolunu tutmutur.
Son meclis; yaylan nur ve br doa-st belirtilerle, gzle
ri kamaan Yahudi ve Hristiyanlarn slam' semeleri bata olmak
zere, Hseyn' in kesik ba evresinde yaanan olaan-stleri an
latmadadr.
Sonunda kesik ba, fkeden gz dnen Ubeydullah 'a sunul
mutur. Kazand zaferi gstermek iin Muhtar ' zindandan getirtir.
Kesik ba gren Muhtar kendini kaybeder; ardndan Kerbela'da bu
lunmad iin derin zntye kaplr. Hseyn'in cn almadka
dnyada rahat etmeyeceine yemin eder. Bu davran onu, alabil
mek iin, gece gndz kurtulmay dileyecei zindanna geri gtrr.
Burada, anlaml u iki msra geliyor:

"Sonunda zindandan kt
Hseyn 'e asi olanlara dnyay zindan etti, "30

Bu beyit, Muhtar 'n 687 ylnda balatt ayaklanmay iaret

etmektedir. Hseyn'in cn almak ve kannn hesabn sormak iin
ilk bakaldran o oldu. Arab olmayan elerden, Mev/d' lardan ve
onlarn honutsuzluklarndan yararlanmadaki kazanm kavrayarak,
onlarn siyasi isteklerini kendi bakaldrsna balama baarsyla da

30 . Kr.: B., l OOa: A., 79a.

70
bir ilk oldu.
Hseyn' in kesik ba ve tutsak alnan kadnlar, am 'a, Yezld'e
gnderilmitir. Mucizeleri bu yol boyunca da srer. Byk bir Hris
tiyan manastr barahibinin slam'a gemesi ve benzer olaylar.
Kervan, Musul, Nizib ve Haleb 'den sonra, am'a ular. Yezid,
Hseyn' in kesik ba karsnda sevincini gizlemez Peygamber' in
Ehl-i Beyt'ine duyduu hnla azna geleni syler:

"Alf'nin soyundan hi kimseyi yaatmayacam

Peygamber 'in soyunu ortadan kaldracam . . .
imdi Muhammed 'den cm aldm.
ocuklarn ldrdm, ailesini yok ettim. "3 1

Rum Kayser' inin, Seyyid Battal Destan'nda tandmz Abd

l-Vahhab 'dan bakas olmayan, grevli adamn bile fkeye boan
bir kin iinde asas ile kesik baa vurur.
Abd-l-Vahhab; "Rum lkesinde, mahzeninde altn bir kutu
iinde sa'nn bindii eein nal krunduu iin ziyaret edilen bir ki
lise var, der. Hristiyanlar sa'y s rtnda tayan eein nalna sayg
gsterirlerken, siz kendilerine Mslman denenler, Peygamber' in
kim bilir ka kez pt aza vuruyorsunuz. "32
Ayn fkeyi gsteren bir baka tank da "temiz kalpli bir Yahu
di" olan mran' dr: "Ben Davud'un soyundanm ve altm iki kuak
tan beri Yahudiler bizi bunun iin onurlandryorlar. Siz ise, Allah' n
elisi lr lmez, hile ve zorbalkla onun torunlarn ldryorsu
nuz."33 der, Yez!d'e lanet eder, Kimseye acmayacak bir alcnn
geleceini de ekler.
Yezid o srada tutsaklara dner ve annesinin o ana dek saklama
y baard, Zcyn-el-abidin'e gz iliir. Onun, Hseyn'in olu ol-

3 1 . Kr.: B., l ! Oa- I J Ob.

3 2. Kr.: B., 1 J Ob, 1 12a-l ! Sa; A., 87b-90a.
33. Kr.: B., 1 1 7a- l 1 7b; A., 87b-90a.

71
duunu anlar. Kk olan-ocuu lanetler etmededir. Yezid onu da
ldrtmek ister, ancak henz yedi yanda olmakla birlikte, kk
ocuun imdiden olaanst bir gc bulunmaktadr. Kendisine el
uzatmaya cesaret edemeyen Yezid, onu kendi yanna ekmeye al
r; kendisinden dilekte bulunmasn ister. Zeyn-el-abidin, babas
nn kesik ban, katili, amr mel 'ununun cezalandrlmasn ve erte
si gn mescidde hutbe okumasna izin verilmesini ister. Yezid bu
nc istee kahkaha ile gler. Anlat, ertesi gn minberde, hutbe
srasnda Zeyn-el-abidin'in yadrd lanetlerle sona erer: " alma
vakti yakndr, diye haykrr, aran kalabala. Yaptnz yannza
kalmayacak. Allah, yaknda, kimseye acmadan kadnlarnz ve o
cuklarnz ldrecek bir alc gnderecek."
Ve Peygamber'in ailesinden son kii; alma vaktini beklemek

zere Medine'ye ekilir.

***

Konunun temelleri asndan anlatm, ayn trde kahramanlk

yklerinden domu olan, Acem' lerin ta 'ziye' lerini anmsatmyor
deildir.34 Fakat ta 'ziye'ler, okuyanda ve muhtemel olarak daha ok
da dinleyenlerde, kendi zlerinde de bulunan saf ve iten bir inan
cokunluu yaratt halde, adi'nin Hseyn' in ldrln anla
t byle deildir. Bunun balca sebebi, ta 'ziye' lerde, Acemlerin,
gnahlarn kefareti dnnn ar basyor olmas ve Hseyn 'in
kendini feda ediinde bir kutsallk bir aklanma grlmesidir. "Leit
motiv"i uzun ve hazin bir alma haykr olan Maktel-i Hseyn
(Hseyn'in ldrld Yer), bu bakmdan onlardan ayrlyor. Anla
tm, Abbasi propaganda dnemine ulaan ve bu ailenin haklarn sa
vunmay amalayan bir Arab geleneine dayanyor olmaldr. H-

34 Ch. Virolleaud'nun eseri, Le Theatre Persan ou le drame de Kerbela, Paris 1 960'da, bir
ka ayrnt dnda, iidi'nin Maktel 'inin hemen btn eleri grlyor; ayn ekilde, Ettore
Rossi ve Alessio Bonbaci'nin eserleri, Elenco di drammi religiosi persiani (Fonda MSS.
Vaticani Cerulli). Vatikan 1 95 1 'de de btn kiiler yer alyor.

72
seyn 'in ahadetinin anlatm, "Hatif' den gelen ve yerine getirilmesi
zor bir buyrukla, klcn ekmeyerek, say ve koullan ok stn
dmann zaferini kolaylatracak btn zellikleri tayan yiit cen
gaverin kar karya kald bir kara yaznn yksdr. Gsteril
mektedir ki, kurbann cn alacak olann eylemi olmakszn,
kurban ediliin kendi bana bir anlam yoktur. Sonu olarak;
Kerbela felaketi, bir hakszln, adaletsizce dklm kanlarn i
yarglara seslenen bir anlatm olarak kaleme alnm bulunuyor. Asl
kahraman, Yazgnn vurular karsnda zayf kurban Hseyn deil,
ehid edilirken ayrntlar ile tantt gelecekteki "mntakm",
alcsdr:

"Resul buyurmasayd,
yenebilirdim onlar;

deil mi ki, yiite karlamam gerekiyor lm,

ey En-gl Olan, Sen, cezalandr onlar,

birini gnder onlara,

kimseye acmayacak olan,

bir -alc, hi acmadan

kadnlarn ve ocuklarn onlarn, yok edecek olan! "35

Hseyn'in btn anlatma yaylm olan bu an's; Abbasilerin

yenilgiye uratacaklar dmanlarna duyduklar ve yaayanlar ka
dar lenleri de hedef alacak olan hnlarnn yansmasdr.

Bir yandan, eyleminin, baarszl ile Hseyn bir kahraman

olarak grnmyor;36 br yandan eylem (action) zmn bekliyor:

35. Kr.: B., 3 1 a-3 1 b; A., 23a.

3 6 . Bu gr, btn Abbasi propagandann zn oluturan kann hesabn sorma dnce
si gibi, Claude Cahen'n incelemesi, "Points de vue sur la 'Revlution Abbasides'", Revue
Historique, fasikl 468, 1 963, s. 295-338'de geni olarak ele alnd.

73
Kahraman isteyen bir anlatm, baarszlkla bitemez. Muhtar' dan
sz eden birka beyit, girilecek alma eylemlerini nceden haber
veriyor. Ancak gerek kahraman, anlatm boyunca zaferi haber veri
len -alc olacaktr.37 Bu kahraman, haksz yere dklen kann he
sabn sormak, sulular tanrsal adaletle cezalandrmak zere te
Dnya 'da grevlenmi olan kahraman Ebu Mslim 'dir. Olaan st
bir gc olacak ve destans yks; Maktel-i Hseyn ' de eksiklii du
yulan mistik bir soluk ve gle dolacaktr.
Konuyu ele alta yanlm olsam da, metnin ortaya kard
problemler abalarmn dl oldu. Metin, bir yandan, Ebu Mslim' -
in sylenceleen kiiliini belirginletirerek, Ahilik kurumunun etki
si ile, XIV. yzylda, zellikle Anadolu' da bu kiiliin inanlatml
nn ve kendisine verilen zel deerin sebebini aklamaya yardm
ediyor; br yandan, sz kvnusu lonca edebiyatnn bu yeni rn,
Orta-a'da Anadolu'da meslek loncalar problemini bir kez daha
gzler nne seriyor.
XIV. yzylda; zellikle Seluklu Sultanl'nn sona erdii ve
Trkmen beliklerinin glendii gei dnemi olan lhanllarn ege
menlik yllarnda, Anadolu' da meslek loncalarnn ilevlerini, bu a
kaynaklarnn tankl ile zaten biliyoruz. bn Batt1ta, bir merkez
gcn bulunnad bu dnemde, kent yaamn ynlendirme grevi
stlenerek kent dzenini koruyanlarn bu Ahiler olduunu bize anla
tyor.3 8 Mesela, grnte Mool yneticilere bal merkez gc ger
ekte Ahilerin ellerinde tuttuu Nide ve Aksaray' da durum byle idi.39
Orta-a' da Ankara zerine incelemesinde Paul Wittek'in ileri sr
d gre gre, kentlerde Ahilerce salanan yaam dzeni, Mool
yneticilerin, ellerindeki topraklardan daha ok kazan salamak
iin, zanaat ve ticaret snflarn, esnaf ho tutmalar ile korunuyordu.4o

37 Kr.: B., 3 1 b, 59a, 66b, 85a; A., 23a, 4 7a, 53b, 66b, vb.
38. Kr.: bn Battita, Defremery -Sanguinetti yayn, il, 289.
39. Kr.: bn Battita, a.g.y., 286 vd.
40 . Kr.: Paul Wittek, "Zur Geschichte Angoras im Mittelalter", Festsclrififiir Georg Jacob,
Leipzig l 932, s. 349-350.

74
Sonu olarak, Anadolu' da Ahiliin gelime ve zenginlemesinin se
bebi, ya da en azndan sebeplerinden biri, lhanl egemenlii olmak
tadr. Yine Paul Wittek' e gre, Seyyid ad tayan ok sayda Ahi 'nin
bulunuu gsteriyor ki, Mezopotamya ve Suriye 'den gelen tccar ve
zanaat erbab, gl bir ounluk oluturuyordu.4 Gr, bu durum
da zellikle ilgi ekicidir; sava ve yar ger Trk topluluklarda,
bilindii gibi, tacir ve zanaatkar snflarn bulunmayyla da doru
lanmaktadr. Trkmen beliklerinin zayf kallarnn balca sebep
lerinden biri de buydu.
Olgu, eyh Eflaki'nin Ariflerin Melabeleri42 ve ardndan ika
i'nin Karamanl Vekayinamesi43 gibi an belgelerinde grdmz,
Trkmen belerinin, kentin yabanc kkenli tacir ve zanaatkar azn
lna kar olularn ve onlara gsterdikleri dmanl aklayabi
lecektir. zerinde durduumuz alanda, Ahiler arasnda, phesiz o
loncann bal bulunduu Mezopotamyal ve Suriyeli Ftvvet ev
relerinden kaynaklanan bir Arab gelenei izini de aklayacaktr. adi' -
nin Maktel'inin Abbasi propaganda dnemine ulaan bir gelenee,
bu ailenin haklar uruna ynlar ayaklanmaya aran bir halk hi
kayeleri geleneine dayanmas beni birden heyecanlandrd. Bu d
nce, Abbasilerin atas, Peygamber ailesinin Kerbela'ya gitmesine
kar koyan ve en sonra, hi deilse Hseyn'in yazgsn paylamak
isteinde bulunan bir bilge kii olarak grdmz Abdullah-i Ab
bas ' n varlyla g kazanyor. Bununla birlikte, Hseyn'in Resl
evladnn Yazg'sn kendi az ile aklad ayrl konumasnda
sylendii zere, Allah'n Takdlri 'ne boyun emek gerekmektedir.
En azndan, Muhtar 'n bakaldrsnda ima edilen budur.

41. Kr.: P. Wittek, a.g.e., 350.

42 . Kr.: CI. Huart, Les Saits des Derviches Toureurs, il. Paris 1 992, s. 1 12- 1 1 4. 238-24 1 .
43. ikiiri, Konya ahilerinin, Karamanllara kar Moollar'dan yana durularn ve onlarn
kenti almalarnda nasl yardmc olduklarn anlatyor. Ayrca, Antalya valisi Ahi Murad'n
kenti kuatan Karamanl Mehmed Han'a teslim olmay kabul etmeyiini ve savaarak l
n de anlatyor. Kr. Mes'ud Koman, ikiri'i Karamano/lar Tarihi, .l(onya 1 946,
(Konya Halkevi Tarih ve Mze Komitesi Yaynlar: seri I, say 2), s. 67-68 ve s. 1 85.

75
 Abbasi propagandann, sosyal durumlar orta dzeyde Mevlli'
lara, kentin kk mesleklerde alanlarna, zanaatkarlara, kk
esnafa dayanan Muhtar rneinden yararlandn biliyoruz. Ebu
Mslim'in destans yksnn olutuu alan da bu ayn evredir.
XIV. yzyl Anadolu Ahileri arasnda filizlendiini grdmz ve
phe yok bal bulunulan Mezopotamyal lonca evrelerinden bes
lenen halk hikayeleri edebiyat; Halife Nasr ' n ( 1 1 80- 1 225), sonun
da Hiliifete g verecek olan Ftvvet kurumunu oluturduu dne
min Abbasi gelenei iinde, bir halk hikayeleri edebiyatnn ykse
liine borlu olunmaldr. Lonca evreleri gerekte her zaman gele
neklerin srdrcleri olmulardr. Bu gelenek de phe yok onlarla
ve sonra da alamna kartklar dervi tarikatlar ile korunmu bu
lunuyor; bu sebepledir ki, Hseyn'in ehiideti'nin yks, Trkiye'de,
XIV. yzylda anlatcsnn ortaya koyduu biimde gnmze dek
gelebiliyor. Ebu Mslim' in konu olarak alnd gelenek gibi, adi' -
nin Maktel'i ve deiik biimlenileri, Trkiye kitaplklarnda bulu
nan yar dinsel, yar destans halk uyarlamalar; ada edebiyat da
besleyici olmadadr.44 Dahas, yk; ayrntlarda halk sylenccleri ge
lenei ve tarihsel gerek ayrm yapmadan, anlatm yeniden kurma
ya dek giden, ya da yeniden dzenlemeleri adl'nin Maktel'ine dayan
drlmak istenen bilimsel almalar iinde de yer alyor.

44. Hasan pi'nin eseri, Meniikb- A l-i Resl'de ( stanbul 1 960), Hseyn'in anlatld b
lmde, -kitabn te ikisi-, iidi'nin Maktel 'inin btn ayrntlarnn yer ald grlyor.
Bak.: yukarda not 5.

76
 SARI SALTUK KMD?
SALTUKNAME 'NN YAZMA NSHALARI ZERNE
BAZI DKKATLER

Topkap Saray'ndaki nshann Fahir z tarafndan yaynndan

beri, Saltukname'ye ilginin arttn gryoruz. 1 Son olarak Kemal
Yce, bu roman anlatml yknn, kusursuz bir zmlemesini ya
ymlad.2 Ancak yazar, eletinneci bir inceleme yerine ayrntlar
zmleme ile yetinmi bulunuyor. Oysa Saltukname, zellikle ierdii
cemaat-d (heterodoxe) elerin okluu dolaysyla ve hibiri esin
lenilen kahramann, XIII. yzyln ikinci yansnda yaam dervi
Gazi Sar Saltuk'un geree dayal yzn grmemize elvermedii
iin, yorumu g ve etin bir metindir.
Onunla ilgili sylenceler bu tarihten aa yukar iki yz yl
sonra, Cem Sultan'n buyruu zerine, Ebu-1-hayr- Rumi tarafndan
bir araya getirildi. Ebu-1-hayr'n, ehzade'nin grevli hikaye yazcs
olduu anlalyor.3
14 73 'te, Ak:koyunlu Uzun Hasan 'a kar seferi srasnda, il. Meh
med, Edirne Kalesi'nin muhafz'ln Cem Sultan'a emanet etmiti.
San Saltuk'tan sz edildiini bu srada iiten ehzade, hikaye yazcs
na, ilgili sylenceleri kendi adna toplama grevini verdi. Buyruu
zerine Ebu-1-hayr, yedi yl, btn Rumeli'yi dolaacaktr. Yani met
nin ortaya k 1480 ylna doru idi. Amac, ehzadeyi honut kla
cak konular aramak olduundan, derleyicinin esas kahramanla ilgisiz;
dinlenmi ve derlenmi birok sylenceye yer verdii phesizdir.

l. Fahir z, Saltukndne, The Legend ofSar Saltuk Collected Fron Oral Traditios by Ebu '!
Hayr Rumi, Text in Fac-simile Witl Critical and Stylistic Aaysis ad Idex, Edited by
inasi Tekin, Harvard University, 1 974- 1 976 vd.
2 Kemal Yce, Saltukniime'de Tarihi, Dini, ve Efsanevi Unsurlar, Ankara 1 987 (Kltr ve
Turizm Bakanl Yaynlar).
3. Kr: Topkap Saray El yazma nsha, Hazine 1 6 1 2, vr. 6 1 6 a-b.

77
 1 48 1 'de, II. Mehmed'in lmnn ardndan, II. Bayezid ve Cem
arasnda karde kavgas balad. Ebu-1-hayr Rfuni'nin eserinin bir
yzyl ortaya kmaynn sebebi belki de bu idi.
XVI. yzyln sonunda, Ebu-1-hayr Rfuni'nin eserine dayal, Sal
tuladme nshalarnn ortaya kt grlyor. Bunlarn en kusursu
zu, -yalnz birinci yapra eksik-, Fahir z tarafndan yaymlanan,

1 000/159 1 tarihli ve Topkap Saray Hazine 1 6 1 2 kaytl nshadr.4

Ebu-1-hayr'n derleyii ile Saltukndme'nin el-yazmalarnn or
taya k arasnda yz yldan fazla bir zaman vardr ve arada. birok
olay yaanmtr. Bu sebeple, yzyl ncesi ile balantlandrlm za
man aldanmalar (anachronisme) sz konusudur. Birok ayrnt, "ms
tensih"lerce eklenmitir. En bata geleni de, kahramana bir Snni
cemaatlilik (orthodoxie) grnm verilmek istenmesidir. Geen sre
iinde ah smail' in iilii yay ve 1. Selim'in buna verdii sert kar
lk bulunmaktadr. "Rafzi" (sapm) denen iilere kar sylemler,
Osmanl-Safevi atmasndan ve aldran Sava'ndan sonra belir
ginleir. Sar Saltuk'a, Hanefi inann brlerinden stn olduunu
syleterek "Rafzi"lie kar dmanca grler tayan ateli bir
"Snnilik taraftar kimlii ykleyen ayrntlar, Saltukndme'ye bu
"yazc"larca eklenmi olsa gerektir. Peygamber dte kendisine g
rnr ve btn "Rafzi"leri ldrmesini buyurur. Badat'ta ve ran' da
onlarla savar (vr. 2 1 8); ahlan smail'in kabrine saldrr, trbesini
atee verir (vr. 373-374). Baka bir yzyla ait olmas gereken bu ay
rntlarn Ebu'l-hayr' la ilikilendirilemeyecei aktr.
Metin boyunca grlen "Snni" adlandrmas da byledir. XV.
yzylda il. Mehmed'in hkmdarl dneminde, Snni-ii tart
mas kayg verici evreye gelmi deildi. Tartma, ah smail'in Sn
nilie kar olan ynlendirneleri ile yze kacaktr.
4. Bugne dek, Saltukntime'nin el yazma nshas biliniyor: Topkap Saray Hazine 1 6 1 2
kayt numaral olan 1 000/ 1 5 9 1 ylnda istinsah edilmi bulunmaktadr; mstensihi bilinmi
yor. Bor-Halil Bey Kitapl'nda bulunan, 9891 1 576 ylnda istinsah edilmi olup eksik bir
nshadr; fakat daha sonra, ad bilinmeyen bir mstensihe kalan blm tamamlamtr. B
tn bu el-yazmalar, Ebu-1-hayr Rmi'nin, Cem Sultan'n istei zerine yapt derlemeye
dayanmadadr.

78
 Saltukname, XVI. Yzyl "yazc"larna borlu olunan bu za
man kaymalarndan syrldnda, Sar Saltuk, gerekte olduu bi
imde, "koloniletirici dervi" grnm ile belirir.
Derleme, genel Trk destanlar erevesi iinde birok sylen
ceyi ieriyor: Menakbnamelerde ve destanlarda ska grlen, a
manc kklere dayal ku biimli simgeler, div'lerle ve ejderlerle sa
valar. . . Sar Saltuk, bir yaban kaza, ger topluluklarn mitholojile
rinde byk yeri olan, gmen kua dnyor. Yine bir baka a
manc an olarak, kazan 'a yklenen by ilevi grlyor. Buna kar
lk, San Saltuk'un adnn getii tarih olaylarna rastlanmyor. Trk
boylarnn Dobruca'ya yerlemeleri ve 1 263- 1 264 yllarnda blge
deki ilk Trk kolonileme.
Bu olaylar, Yazcolu Ali'nin 1 427 (827)'de yazm olduu
Selcukname'de yer alyor. 1579'da, bir saray "vak'a-nvis"i, olay ya
zcs olan Seyyid Lokman'n Oguzname adl "vekayiname"sinde de
ele alnyor.s
Yazcolu Ali'nin bn Blbl'ye dayal aktarna gre, lhanl
lar'n zulmnden kaan il. zzeddin Keykavus, maiyeti ve oullar
ile Bizans'a, VIII. Michel Paleolog'a snmt.
Bir gn zzeddin Keykavus ve Ali Bahadur; Vasilyos' a, Basile
us' a:6 "Biz Trkz,7 daima ehirde oturamayz. Bize yaylak ve klak
olacak yer versen de Anadolu'dan bize uyanlar gelse." dediler. Basi
leus onlara Dobruca blgesini balad. Trkler gizlice obalarna
ulaklar yolladlar. Gelenler znik yamalarndan skdar'a inerek
oradan karya getiler. Balarnda Sar Saltuk bulunuyordu.s Otuz
krk kadar oba (elan) Dobruca'ya kondu; ya da Seyyid Lokman'a

5 . Kr. Paul Wittek, "Yazijioghlu Ali o n the Christian Turks o f !he Dobruja", BSOAS 1952, XIX,
(3), s. 639-668; Aurel Decei, "Le probleme de la colonisation des Turcs Seldjoucides dans le
Dobragea au xe siecle, Ankara niv. D. TC. Fakltesi, Tarih Aratnnalar Dergisi, VI, no. 1 0-
1 1 , Ankara 1 972, s. 85-1 1 1 .
6. Kr.: Aurel Decei, a.g.e., s. 87-88.
7. Bu dnemde "Trk", szc, slam'a henz girmemi ger anlamnda kullanlyordu.
"Trkmen" de ayn anlama gelmektedir.
8. Kr . : Aurel Decei, a.g.e., s. 88.

79
gre on-on iki bin Trkmen.9 Bu anlatlan olaylar, Bizansl tarihi
ler, Pachymeris ve Gregoras'a da dorulanmaktadr. 1 0
Dobruca, Kmm'a yerleen Altnordu Tatarlarnn getikleri yoldu.
VIII. Michel, Trkmenleri oraya Tatar saldrlarna kar bir engel
oluturacak biimde yerletirdi. 1 1
Trkmenlein yola kmalarnn ardndan, zzeddin Keykavus,
Basileus 'u devirmek iin bir darbe giriiminde bulundu. Baansz
olunca, iki olu ile birlikte, bir kaleye kapatld. Fakat Altnordu Tatar
lannca kurtarld ve iki olu ile Knm 'a snd. Trkmenleri ile birlik
te, bu sefere katlm bulunan San Saltuk da bir sre Knn' da kald. 1 2
zzcddin Keykavus 1280 (679) ylnda ld. Yerine gemek iin
olu Mes'ud, Anadolu'ya dnme hazrlna girdi. Sar Saltuk, Han'n
iznini alarak gerleri ve onlarn srleri ile birlikte, Dobruca'ya,
topraklarna dnd. lnceye dek, yaamn burada srdrd. 1 3
1300 dolaylarnda lmnn ardndan, Dobruca Trkleri 'nin,
kafir illerinde yeterince kalndn dnen bir blm, balar Halil
Ece ile birlikte, 4 Karesi yresine gtler. Kalanlar, Hristiyanlat
lar. Bu olaylar Bizansl Tarihilerce dorulannadadr. 1 300 ylndan ksa
bir sre sonra, Turkopulos'lardan sz eden Pachyneris, bunlarn "kuzey
illerinden" yaknlarda geldiklerini ve yeni Hristiyan olduklarn syl
yor. 1307'de Gregoras da, Turkopulos'lardan, vaftiz edilerek silah-altna
alnm Trk askerlerden, sz ediyor. s
Gagauzlar'n kkleri, bunlara dayanyor olmaldr. 1 6
Amalar kentlilemek deil, kendilerine verilmi olan Dobru-

9. Kr.: Franz Babinger, . A, "Sar Saltk Dede" maddesi.

10 . Kr.: Paul Wittek, a.g.e., s. 655-664; Aurel Decei, a.g.e., s. 97.
i l . Kr.: Paul Wittek, a.g.e., s. 654.
12 . Kr. : Paul Wittek, a.g.e., s. 648 vd.; Aurel Decei, a.g.e., s. 88-89.
13. Kr.: Paul Wittek, a.g.e., s. 649; Aurel Decei, a.g.e., s. 89-90.
14. Kr.: Paul Wittek, a.g.e., s. 65 1 ; Aurel Decei, a.g.e., s. 90.
15. Kr.: Paul Wittek, a.g.e., s. 655-664.
l6. Gagauzlar problemi iin bak.: Kemal H. Karpat, "Gagauzlarn tarihi menei zerine ve
folklorundan paralar", l Uluslararas Trk Folklor Kongresi, Bidiri/er, I, Ankara 1 976,
s. 1 63- 1 7 1 .

80
ca'y koloniletirmek olan ve buralarda kendi trelerince yaamlarn
srdren ger boylan, Trk kaynaklarn aktanlanna gre incele
dik. Bu kaynaklarn, onlarn kurduklarn syledii birka Mslman
kent, daha sonra, yerleik yaama gemelerle kurulmu olmaldr.
Kemal Yce, ilgi ekecek bir gr ileri sryor. Ona gre bun
lar, znik ve Sinop arasnda konup gen kimi zaman Trabzon'a ka
dar uzanan epni boylar idi. San Saltuk'la birlikte Dobruca'ya g
enler, epniler olacaktr. Bu durumda San Saltuk da bir epni idi.7
San Saltuk gerek yz ile, boyunun obalarn konacaklar ve
koloniletirecekleri Dobruca'ya ynlendiren bir Trkmen by
olarak grnyor; Trkmen "Baba"lar geleneince din ulusu ve boy
bei ilevlerini birlikte stlenmi olacaktr. Bunun iin o, Saltuk Baba
ve Saltuk Dede' dir.

***

San Saltuk'un adnn yer ald tarih olaylarn gzden geir

dikten sonra imdi de onun kiilik zelliklerine ulamaya alalm.
nce kendisinden sz eden gezginlere bakalm. lmnden elli
yl sonra Sar Saltuk'un yaad yerlerde dolaan bn Batt1ta, K
rm' dan ayrlndan sonra "Baba Saltuk" ad verilen bir kente gittii
ni sylyor. Onun, San Saltuk zerine aktardklar unlar: "San Sal
tuk'un cezbeli, cokulu bir mutasavvf olduu syleniyor; ancak
onunla ilgili olarak, eriatn uygun grmedii eyler de anlatlyor." 1 8
Demek, San Saltuk'la ilgili en eski belge, onun "cemaat-d" zel-

t7. Kr. : Kemal Yce, Sa/tuknime, s. 86-88; A. Yaar Ocak, La revolte de Baba Resul o la
formation de / 'Jeterodoxie nusulmane en Anatolie au Xfffe siec/e, Ankara 1 989, s. 67
(T.T.K. yaynlar, seri VII, no. 99). Faruk Smer'e gre, 1 270- 1 280 yllarnda Sinop dolay
larnda ok sayda epni boyu yayordu; bu boylarn byk bir blm Batni (cemaat-d)
idiler.
1 8. Ibn Batti'ta, Travels in Asia and Africa: 1325-1354, eviren ve yayna hazrlayan: H. A. R.
Gibb, 5. bask, Londra 1 965, s. 1 53, 1 65, 357; Ibn Batt1ta, Voyages fi: De La Mecque aux
Steppes russes, ev. C. Defremery -8.R. Sanguinetti, yeni basm, Paris 1 982 (Maspero
Decouverte), s. 238-239.

81
likleri (heterodoxie) bulunan, bir mutasavvf veli olduunu sylyor.
Gelenek, San Saltuk'un mridi olarak, ilgi ekici bir kiilikten
sz ediyor. amanc izler ieren ku arml gsterileri ile ada
larn artt Gazan Han 'n ve Olcaytu 'nun saraylarnda ska g
rlen bir cemaat-d dervi, Barak Baba: San Saltuk'la ilgili sylen
ccye gre, Barak, B izans 'ta bir sre kalarak orada vaftiz edilmi olan
bir ehzadedir Sar Saltuk, barahipten onun kendisine emanet edil
mesini ister. Saltuk'un bir ermi olduunu anlayan barahip, bu istei
geri evirmez. Sar Saltuk' un etkisi altnda, ehzade yeniden Msl
man olarak kendisine "Barak" (kpek) adn veren vellnin hizmetine
girer. 1 9 Bu, Barak Baba'nn ad evresinde oluan birok sylence
den yalnzca biridir ve phe yok, pek akla yakn deildir.
Bektailerce sylene geliyor olmakla birlikte,20 muhtemel ola
rak Sar Saltuk'un Hac Bekta ile de, Hac Bekta'n iinden geldii
Babailer olay ile de ilikisi olmad. Byle olmasayd, Elvan elebi ' -
nin, ayaklanmann balarndan biri olan dedesi Baba lyas- Horasani
iin yazd Menakbname'de ad geiyor olacakt.21 Sar Saltuk'un
Dobruca'ya Hac Bekta' n buyruu ile geldiini yazan Evliya ele
bi, Veli' nin Vilayetname'sine d::.yanyor olmaldr.
imdi de, ierdii bolca cehaat-d eyi zmlemek zere,
Snniliin gz pek savunucusu Sar Saltuk grnmyle elikiler
ieren Saltukname'ye dnelim.
Alevi-Bektaller'de ok yaygn olan u gelenei Sar Saltuk d
nde Hazret-i Ali'nin kendisine aktardn gryor: " ldmde,
ardnda tabutumu koyaca bir deve ile birlikte, yz rtl biri gele
cek. .. " Bu gelen Ali'nin kendisinden bakas deildir (vr. 3 98-399).

1 9 Barak Baba iin bak.: Fuat Kprl, !rifluence du Chamanisme turco-nongol sur /es
ordres mystiques musu/mans, stanbul 1 929, (Trkiyat Enstits Yaynlar); Abdlbaki Gl
pnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, stanbul 1 96 1 , s. 252-279; A. Yaar Ocak, La Revolte de
Baba Resul, s. 1 05- 1 1 0 .
20. Kr. Abdlbaki Glpnarl, Mendkb-i Hac Bekta-i Veli: Vldyet-Ndme, stanbul 1 958,
s. 54 vd.
2 1 . Elvan el ebi Mendkbu '/-Kudsiyyefi Mendsbi 'l-nsiyyye, smail E. Ernsal ve A. Yaar
,

Ocak yayn, stanbul 1 984 (Edebiyat Fakltesi Matbaas).

82
 Bektailerle ortak baka eler de grlr. Muharrem ay geldi
inde, Sar Saltuk, aure kaynatyor.22 Karalar giyiyor ve gn oru
tutuyor (vr. 303) Alevi-Bektaller 'ce srdrlen yas sz konusudur.
Bir baka dikkat ekici olay, San Saltuk'un, sa sakal, byk
lar ve kalar kaznm bir Kalenderi' dervile karlamas ve onun
la Ahzret kardei olmalardr (vr. 362-366). Ahret kardei uygulama
s Alevilerin bir geleneidir. Kalenderi'lere gelince, cemaat-d ve
u izgilerde bir gezgin dervi tarikat sz konusudur.23
Fuad Kprl, belirgin zellii olan bir sezile, Anadolu Alevi
leri ile Babai'Ier arasndaki balanty fark etmiti. Karesiolu Kara
sa zamannda Anadolu'ya gelen Trkmenlerde Babaflerin torun
larn gryordu.24 Sar Saltuk'u onlardan biri olarak grmemiz iin
bir kantmz yoksa da Babai'lerin dinsel inanlar, kendilerini eski
amanc geleneklere balayan gbek balar yeni kesilmi Trkmen
lerin cemaat-d halk slamlndan muhtemel olarak ok farkl deildi.
Sar Saltuk sylenceleri zellikle Mslman-Hristiyan inan
karml bir evrece stn tutuldular. Bu inan-karmas onun yaa
d an bir zelliidir. slam'n Hristiyanlkla yan yana yrd
n grdk. Sar Saltuk, tpk Barak Baba gibi bir Hristiyan ve bir
Mslman grnm sergiliyor. Hristiyan tanr-biliminde bilgin ol
duu ve btn dilleri konutuu syleniyor. Ayasofya'da, en kk
bir phe ekneden bir tren yneterek evresini aldatr. Ansnn
sayg grd Balkan lkelerinde Sar Saltuk; Aziz Nikola, Aziz
Spuridon, Aziz Yorgo (ej derha sylencesi ile), Aziz lya, Aziz Sime
on, Aziz Naum gibi Hristiyan azizlere karm bulunuyor.
Kaliagra'daki mezar, hem Mslmanlar, hem de Hristiyanlarca zi-

22 . Kerbeli olaynn ans iin, Alevi- Bektailerce piirilen ekerli a.

23. Kr.: !rene Melikoff, "Une coutume des Alevis- Bektachis: Musahib ya da Alret
kardei", Sur les traces du soufisme turc: recherches sur l ' Islam heerodoxe en Anatolie,
stanbul 1 992 (Analecta Isisiana III), s. 95- 1 03; Kalenderiler zerine, kr.: A. Yaar Ocak,
Osmanl mparatorluu'nda marjinal Sufilik: Kalenderiler (XIV-XVII. yzyllar), Ankara
1 992 (T.T.K.).
24. Kr. Fuat Kprl, Trk Edebiyat'nda lk Mutasavvflar, 2. bask, Ankara 1 966, s. 45-48.

83
yaret ediliyor. Ohrid'de kabri, Aziz Naum Hristiyan manastr iinde
bulunuyor. Hasluck'a gre, il Bayezid, San Saltuk'un trbesini, bir
Hristiyan azizin mezar zerine kurdurmutur. Bu bilgin, Hristiyan
lkelerde, Sar Saltuk adna trbe ve kabirlerin serpili olduu "sit''
alanlarn inceledi.25
Baz aratrmaclar heyecanlandran bir olay anmadan gee
meyeceiz. 1 53 8 'de Kanuni Sultan Sleyman, Moldavya seferi sra
snda, Dobruca'dan geerken, Baba Da 'nda Sar Saltuk'un trbesi
ni ziyaret etti. Veli zerine bilgi edinmek isteyen Sultan, ilmi ile tan
nan ve otuz yl eyhlislamlk makamnda bulunmu olan Ebu-s-suud
Efendi 'ye ( 1 490- 1 574) sordu: "San Saltuk evliya'ullahdan mdur?"
Ebu-s-sufd, u fetvay verdi : "Riyazetde kadi'd olmu bir kei."
(Kendini Allaha yaknlamaya vermi bir kei).
Bu artc yant, baz aratrmaclar, eyhlislam'n fetvas
zerinde pheler retmeye gtrmtr.
yle grnyor ki, ele almnas gereken, nce, San Saltuk'un
kiilii olmaldr. phe yok, Trkmen bir boy beyi ve ayn zamanda
bir din nderi idi. Balkanlarda, zel olarak da Dobruca blgesinde,
ilk Trk koloniletiricisi oydu. Fakat kiiliinde bir din yayc, ne de
bir havari grme gerei vardr. Muhtemel olarak Babai kar ka
yol aan ve Alevi-Bektailer 'in halk slaml geleneinde izleri g
rlen, inanlara benzer cemaat-d bir slam uyguluyordu. Henz
kklememi bir Hristiyanln yine Anadolu'dan gelmi bulunan
bogomilci sapmalara kar savat bir blgeye g etmiti.
Sar Saltuk ad, Slav topluluklar arasnda, slam ' n yayl ile
ilikilendirilmektedir. Balkanlarn belirgin zellii, slam-Hristiyan
bir inan karm rnei olarak grlmek gerekir. Bu Trk fetih
lerinin ilk yzyllarna egemen olan inan yanyanal ruhunun da
gzel bir rnei olacaktr.

25. Kr.: Franz Babinger, A . , "San Saltk Dede" maddesi; F.W. Hasluck, Christianity and
!slam mder the Sultans, Oxford (Clarendon Pres), 2 cilt, 1 929, s. 429-43 9.

84
 JSTIRABIN EG
TRK-RAN TASAVVUF RNDE LALE'NN
*
SEMBOLK ANLAM/ ZERNE BR ARATIRMA

Bat dnyasnn Dou edebiyatna ilgi duyuu ile birlikte, evi

riciler, gerek Trk, gerek ran klasik iirinde, gl, blbl, ya da sevi
lenin yanaklarnn parltsna benzetilen lale gibi, mazmunlam
imaj larla tantlar. Bu imajlar en yaygn eviriler olarak, gerek Hafz'n
gazelleri, gerek mer Hayyam'n rubaileri yoluyla; kullanla gelen
szlerin anlamlarndan kuku duymann kimsenin aklndan geme
yecei kalplamalara yol at.
Farsa lale sznn, hep, "tulipe"anlamyla evrilii de byledir.
te mer Hayyiim' dan ok tannm bir rnek:

"Je suis beau: mon visage est pareil a la tulipe, ma taille est
celle de cypres, "Mais je ne comprends pas pourquoi, sur cette terre
de perdition, le Peintre Eternel m 'a-t-il pare de la sorte? "
"Lorsque le soleil tendit, au-dessus de l 'horizon, sa coupe de
vin, on vit apparaftre, sur !es joues de l 'echanson, des milliers de
tulipes "2
* (Joumal Asiatique, 1 967, Paris 1 968, s. 341 -360.) Bu makale 25 Kasm J 967'de, "La
Societe Emest-Renan"da bir bildiri konusu yapld. nceleme zerinde altm srada,
bana vermek li'itfunda bulunduu deerli bilgiler iin aziz stadm Henri MassC'ye kran
larm belirtmek isterim; Farsa rneklerin aratrlmasna katklar iin de dostlarm ve
meslektalarm Firuz Bagherzade ve M. Mokri'ye teekkr borluyum.
. Her end ki reng buy zfba 'st mara
lale-ruh u serv-i bd/a 'st mara
Ma '/um neud ki der tarab/ine-i hak
Nakka- ezel beleri aras mara
(Byle gzel renk ve koku, ]il.le gibi yanak. serv gibi salnla, bu dn demek alemi yery
znde, Ezel Nakka, beni kim bilir, ne iin ssleyip gzelletirnededir...)
2. afitab- mey ez mark- piyale her ayed
Zi-ba- arz- saki hezar lale ayed
(arap gnei kadeh ufkundan doduunda sakinin yanaklarnn bahesinde binlerce !il.le aar.)
Kr. A.J. Arberry, Fifty Poems of Hafz, Cambridge, 1 947. s. 58 (msra: 1 -2).

85
 Bununla birlikte, "tulipe"le lale'nin ayn eyler olduklar konu
sunda, benim birok kez pheye kapldm oldu. Bunlardan ilki
epeyce uzun zaman nceydi ve o zaman zmir'de bulunuyordum.
lkyaz balarndayd; btn kr, ok gzel kpkrmz renkte, Manisa
liileleri (anemones, akayk- numaniye) ile rtlyd ve bu iekle
rin adlar da lale'ydi. aknlm belirttiim zaman, brnn "kl
tr Hilesi", akayk'n ise bir "yabani Hile" eidi olduu sylendi.
Fakat bu yant bana yeterli grnmedi. nk "tulipe" zambaklar
ailesinden olduu halde, Manisa Lalesi, dn iekleri ailesinden
bir bitki trdr. Bununla birlikte, bir halk aklamasnn sz konusu
olduu dncesiyle, zerinde fazla durmadm.
Alessio Bombaci 'nin Trk Edebiyat Tarihi 'ni okurken, kendi
mi ikinci kez ayn problem karsnda buldum. XV. yzyl aatay
airlerinden Herat'l Lffi'nin:
"Lale (la tulipe) yanann rengini almaktan utanm, kente gi
remiyor; meerki boynuna bir ip balayp getire/er. .. " msralarnda
canlandrd hayali yorumlarken talyal yazar, kentlere demetler
yaplarak getirildii Dou' da, o zamanlar, lalenin (les tulipes) kr i
ei olarak bilindiini sylyor.3
rnek tr (prototip'i), bir kr iei olsa bile, "tulipe"in yaban
iei olarak alnamayaca bir yana, sap zerinde dik duran iei
ile bitkinin yakarrcasna boynunu bkm dnlmesi de gtr.
Bombaci de ayn duyguyu tayor olmaldr ki, kitabnda, iki kez,
aklayc not koymak gereini duymutur.
Liile (tulipe) konusunda, iimde nc phe, Hindistan fatihi
Babr'n "Anlar"ndan aadaki blm okurken uyand:
"Yamalarda renk renk ve her eit lale bitiyordu. Bir gn eit
lerini saydrdm ve birbirinden apayr, otuz -otuz drt tr lale bu
lunduunu grdm. Birinin, biraz kzl gl andran bir kokusu var-

3 . Alessio Bombaci, Histoire de la Litterature turque, Paris 1 968, s. 1 1 3, 2 1 2.

86
d; ona 'gl kokulu f{fe ' (ldle-i gl-bay) adn verdim. "4
Hi kokan lale (tulipe) gnnediim iin "tulipe"in tarihesi ile
Ldle szc zerine aratrma yapmaya karar verdim. Bu aratrma
lar beni, ksa zamanda, ummadm sonulara gtrd. Bununla bir
likte, Babr'n, pek iilii bir "tulipe" olmas mmkn, kokulu tale'si
ni - "Duc de Thol" denen lale trnn elde edildii- Suave Olens
trn, hemen ilk anda brlerinden ayrmam gerekti. Suave Olens
tr, Krm, Don ve Kafkas krlan kkenlidir ve ksa bir sap zerinde
krmz ve beyaz iekleriyle tannr. Bu trden domu bulunan Van
Thol eidinin, sar kenarl kpkrmz iekleri vardr.s Eer Farsa
szlklere ve ncelikle Burhtin- Kdt 'a6 bavurulursa, aadaki
tanma rastlanacaktr:
Lale; 'kendiliinden biten iek' (hod r1 ryende).

Yani, bir kr iei sz konusudur.

Ayn tanm, Vullers'nin Lexicon persico-latinum'unda7 genel
anlam olarak yer alr:

Ldle;
1 . Genel anlam: 'kendiliinden biten iek';
2. Ortas siyah, krmz iek: 'gelincik', ldle-i nu 'man ''l'ane
mone";
3. le tulipe (liile).

Desmaisons'un Farsa-Franszca szl,s gelincik'ten hi sz

4. Para, A. Bombaci'nin aktarmasndan alnmtr; a.g.e., s. 145. Yazar, A. S. Beveridge'in

tpk-basm yaynn kaynak gstermektedir. Londres-Leyde, 1 905, s. 1 36. Bununla birlikte,
parann evirisinin yeniden gzden geirilmesi uygun olacaktr. nk, Babr'n, laJe'yi
"tulipe" anlamnda kullanmad kesindir. ( lerde gelinecek).
5. Kr. Enciclopedia ltaliana, Roma 1 937- 1 945, c. 34, s. 47 1 , "Tulipe" maddesi; "Encyclo
paedia Britannica ", "Tul ip" maddesi.
6. "'Burhan- Kdt ", M. Mi'ln yayn, 2. basm, Teheran (Tahran) 1 342 , "Ldle " maddesi.
1. J. A. Vullers, Lexicon Persico-Latinum etymologicum, Bonn 1 855, "Ldle " maddesi.
8. J.-J.-P. Desmaisons, Dictionnairepersan-franais, Roma 1 9 1 3, "Ldle " maddesi.

87
etmeden , Vullers 'nin tanmlarn alr, "Anemone" trnde lale-i a
ka 'k' a yer verir.
aka 'k; akfka n n oulu, Arapa bir szcktr
' ve Farsa
lale yle aa yukar ayn anlamdadr. akak al-nu 'man
' da, "Iale-i
nu'man" gibi krlarn krmz "anemone" ieklerinin addr. Lale-i
aka 'k, Hafz'n aadaki msralarnda grld gibi, gelincik an
lamna da gelir:

Ey gul tu du dag- subuhi keidei

Ma an aka 'kim ki dag zadeim9
(Ey gl, dn akam sen sab'.lh ime umuduyla tututun; bizse ii
yanmln dourduu gelincikleiz.)

Gelinciin siyah noktas bir yank izine benzetilmekte, tasavvufi

iirde, tanrlaan sevgilinin visal 'i (Vahdet) istei ile yanan gnl sim
gelemektedir.
Bu, Deh-hoda 'nn ok geni bilgiye yer verdii ansiklopedik
szlnde geer. o Yazara gre lale szc, farkl birok iei
ifade etmededir. Bunlar ayrmada baz sfatlar gerekir:

Lale-i kUhi, da lalesi, "gelincik";

Lale-i dil-suhte, baryank lale, ayn anlamda;
Lale-i aka 'k, "gelincik";
Lale-i nu 'man, "Manisa lalesi" (l'anemone), vb.

Genel anlamda lale, hahan deiik trlerinden, kzl renkli ,

kadeh biiminde bir iei v e zellikle "gelincik"i v e ayn zamanda
da, knnz renkte "lale-i nu 'man " (anemone, Manisa lalesi) adlan
drmadayd.
Ortalar yanm gibi siyah lekeli krmz renkleriyle, krlarn iki

9. Kr. Kazvlnl yayn, s. 25 1 , 5-6. msralar.

10. Ali Ekber Deh-hodii, lgatnime, fasikl 14, Tahran 1 330, s. 59-65.

88
yaban iei, lale-i aka 'k (gelincik, coquelicot) ve lale-i nu 'man
arasnda, konuma dilinde bir karma olduu giilyor. Bu karma
klasik antikite'nin bir etkisinden kaynaklanyor olmaldr. Arapa nu 'man
deyimi, greke, Adonis'in kanndan biten iek, Adonis iei, "anemoni"
szcnden gelnededir. Deh-hoda, Adonis kltn, Turan hkmdar
Afrasiyab tarafndan ldrlen Siyavu'un sylencesiyle karlatrr.
Lale-i nu 'man, "kan iei" olsa gerektir. t l
Deh-hoda'ya gre, knnz renkli kr ieinin ad lale ile kzl
renk ve daha sonra ' Hi'l' ve 'yakut' (grenat ve rubis) anlamna gelen
"itil " ya da "la 'l " sfat arasnda bir balant olmaldr.t2
Lale sylemine yakn, hem yaayan Farsada ve hem de ran
lehelerinde rastlanan bir alale biimi bulunmadadr.13 Bu kullanm,
Farsa'ya Trke'den ginni bulunan ve 'krmz, kzl' anlamna ge
len al szc ile bir ortaklk ieriyor olabilecektir. 14
Yine Deh-hoda'ya gre; lale'nin "tulipe" ile bir ilgisi yoktur.
Dou Avrupa yolu ile Bat'dan geliinde bu sonuncusuna nceleri
lale-ifirengf, Avrupa lale'si ad verilmiti. l 5 Tmyle, Farsa szlk
lerden yararlanlarak hazrlanm Trke szlkler de aa yukar bu
anlam gstermededirler.
J. Th. Zcnker'in Trkisch-Arabisch-Persisches Handwrterbuch'
un da, lale szc iin; 1 . "La tulipe", 2. Lale-i datf (yabani liile,

1 1 . Kr. Deh-hodl, a.g.e., s. 62, stun 3. Gelenee gre, Siyavu'un Afriisiyab tarafndan ba
kesildiinde kanndan bir bitki domutu: Kr. Henri Masse, Firdousi et l 'epopee nationale,
Paris 1 935, s. 1 1 5.
12 . Kr. Deh-Hoda, a.g.e., s. 64, stun 2; a.e., s. 56, stun 2, Lal maddesi . Deh-hoda, lal bii
minin yer ald, Rdegi'den, Unsui'den, vb. ald rneklere dayanyor. J. Th. Zenker,
Arabisch-Persiches Hadwrterbucl'da (Leipzig 1 866) ayn ekilde lal (yakut, la'\) yazl
na yer veriyor. Kr. "Lale" maddesi.
13. Kr. Deh-hoda, a.g.e., s. 6 1 , stun 3 .
1 4 . a l szc Farsada pehlevi dnemden beri vardr: Kr. E. Benveniste, "Le dieu Ohrmazd
et le demon Albast", JA, CCXLVIII, 1 960, s. 70-7 1 . M. Henri Masse'nin szl olarak ilet
mek ltfunda bulunduu ve bana alale biimleniinin al lale (kmz kr iei) 'nin bir galat
olabileceini dorular grnen varsaym.
15. Kr. Del-hoda, a.g.e., s. 63, stun 3 .

89
kr Hilesi), "l'anemone", aklamalarna yer veriliyor. 6
Barbier de Meynard, "tulipe"den sonra, yabani lale eitleri arasn
da, hahagillerden, Girid !<ilesi ad verilen bir liile trnden sz ediyor. 7
Nihayet, Redhouse 'n Turkish-English Lexicon 'unda, lale sz
c bir tanmlamayla yer alr: 1 . "La tulipe"; 2. Ltile-i aka 'k ya da
lale-i nu 'man ad verilen, gelincie benzer, parlak, deiik renkli i
ekler. s
Btn bunlardan lale szcnn, her eyden nce toplu bir an
lam tad sonucu kyor: Bu, "bahe iei'', kltr iei g/'n
zdd bir izgide, "kr iei'', "yaban iei" anlamdr.
"Kr iei" lale ve "kltr iei" gl (Gul) zdl, sk sk
gnderme yapmam gerekecek bir metinde daha aka beliriyor. Bu
metin, ran edebiyatnda Nizami 'nin -daha sonra XVI. yzyln ilk
yarsnda kaleme alnm bulunan Trke yorumu Fuz1li'nin eseri ile
n kazanacak olan-, ideal sevginin arks ve eski bir bedevi' sylen
cesi Leyla ile Mecnun 'un alegorik yksdr ve biri tanrsall,
br ancak lmden sonra kavuabilecei bir tanrsall ararken
yaam lnde acdan lgna dnen insan ruhunu simgeleyen iki
Arab gencinin, Leyla ve Mecnn'un akn anlatr.
A k'n lgnl ya da esriklii (mesti'); Tevhid ve i'man' a en

gel olan Akl 'n reddini ifade eder. Nitekim Fuz111, yle demektedir:

Yilde berg-i lale tek temkfn-i dan bi-seb<it 9

Sonunda iki sevgilinin lde birbirlerini bulmalar, kendilerini
Vahdet' e ulatracak lme ar iindir.

l 6. Genellikle yapld gibi, Zenker, "gelincik"le "akayk" kartrarak /dle, akd 'k, nu
man ve hatta gelincik iei deyimlerini -ki sonuncusu "coquelicot" karldr- "anemone"
olarak evirnededir.
l 7. A. C. Barbier de Meynard, Dictionnairefranais-turc, Paris 1 886, "Ld/e " maddesi.
l 8. J. W. Redhouse, A Turkisl and Eng/isl Lexicon, Constantinople 1 92 1 , "Ld/e " maddesi.
Zenker'in szlnn tersine, Redhouse'nkinde ''J'anemone" hi anlmadan, ldle'nin bir
ok deiik tr "conpoppy" szc ile karlanmtr.
l9. Vasfi Mahir Kocatrk, Divan iiri Antolojisi, stanbul 1 954 (Varlk Yaynlar, no. 229), s. 26.

90
 Leylii'nn lm, Fuzll'nin iirinde yle anlatlmadadr:

"Kn solduran eli, gl bahesinin iek alarna son verdi.

Gl ve lale kandiller gibi snd, frtna baheyi karanla gmd.
Gl, borann iddetinden korkarak bayramlk giysisini baheden kal
drd. Lale, sert rzgarn saldrlarndan rkerek yakut gmleini
dalardan kard. "20

rnekte, kltr iei gl ile dada kendiliinden biten lale ara

snda ak bir ztlk gze arpyor.
Bu ztlk, XV. yzyl Trk airi Necati'nin (lm. 1 509) bir bey
tinde de grlr:

"Taradan geldii, bahe alemine yabanc olduu iin, liile'nin

gl devri sohbetine katlmasna izin vermediler."

Taradan geldi emen sahnna bfgane diyu

Devr-i gl sohbetine laleyi iletmediler

Nasl gl, "ekilen iek" anlamndan "alanm iek" anlamna

kaym ise, lale de ayn ekilde -lale ile lal ve al sfatlar arasndaki
balant dolaysyla-, "yaban iei" genel anlamndan, "krmz ya
ban iei", sonra daha da daralarak, baharn ilk aan iei, pf-rev-i
reyahfn, ieklerin habercisi "gelincik" ve bir baka bahar iei
olan "krlarn kzl akaik'" (l'anemone, akayk- nu'maniye) an
lamlarna kaym bulunmaktadr; sonuncu anlamn, Adonis'in yk
s ile bir benzerlik ilikisi olabilecektir. Gelinciin, ya da yaban a
kayknn (l' anemone) kzl rengi, bu iei, ac eken kalbin sembo
l yapm; gelincik, ve hatta Manisa lalesi, bir kadehi andrd iin,
20. Fuzuli, Leyla v Mecnun, Necmettin Halil Onan Yayn, stanbul 1 956, s. 279; 2824,
2826, 2827 numaral beyitler.
21 . Kr. Divan iiri, XV-XVI. yzyllar, Abdlbaki Glpnarl yayn, stanbul 1 954 (Varlk
Yaynlar, no. 296), s. 69-70; Vasfi Mahir Kocatrk, a.g.e., s. 16.

91
lale, giderek, "kadeh biimli yaban iei" anlamn kazanmtr:
Gelincik, Manisa lftlesi, haha iei, vb . . . Tasavvufi iirde kadeh,
ayn zamanda, gnl ve zellikle, mistik irf.nn makam olarak silik' in
gnln simgeler.
Ve nihayet, lale, dar anlamda, "tulipe" demektir.
Bu son anlam, Trkiye'de, XVII. yzylda Avrupa'da ortaya
kan ve XVIII. yzylda Osmanl Devleti 'nde yaygnlaan byk "tuli
pe" (lftle) modas dneminde belirginlemitir. Trk ya da ranl, do
ulu airlerden eviriler, Avrupa dillerinde, lale deyimi hemen hemen
yalnzca "tulipe" anlam ile kullanld sralarda yayldndan, sz
ck, ayrm gzetilmeksizin "tulipe" anlamyla evrilmitir. eviriler
de "tulipe" (lale), genellikle sevgilinin teninin tazeliini ve rengini
artran iirsel bir kalp izlenimi uyandrmadadr.
Bununla birlikte, "tulipe" szcnn, -aratrldnda-, Fran
szcada olduu gibi balca Avrupa dillerinde de (aln. tulpe; ing.
tulip; ital. tulipano; rus. tul 'pan) Trke tlbend lalesi ' tlbend bi
imli lale' deyiminden geldii grlr. Trke ' ye Farsa'dan gemi
bulunan ve her iki dilde de 'trban (sark) yapmnda kullanlan ipek
tl' demek olan tlbend, kayna olduu "trban" deyiminin ierdii
anlam da yklenir.22 Osmanl saraynda "tlbend aas", Sultann
trbanlarna (sarklarna) bakmakla grevli olan kii demekti .23
Sonu olarak, Avrupal botanikiler, XVI. yzylda, "tulipe"le
ilgilendikleri srada bu iein Trkede zel bir ad yoktu. "trban"
andran grnmyle ayrt edilen bir lale tr olarak tannyordu.
Ayrca, Deh-hoda'nn iaret ettii gibi, Avrupa'dan geri dnnde
de henz zel bir ad tamyor, ldle-i firengf (Avrupa /d/e'si) ad ile
biliniyordu.

22 . ' dlbend' iin bak.: Deh-hoda. a.g.e., s. 64, stn 1 ; Zemaheri'nin "Mukaddimet'l
edeb" 'ine gre -ki L S. 1 1 50- 1 220 yllarnda kaleme alnmtr- dlbend, Deh-hoda syl
yor, destar- bi-rie (psklsz sark) anlamna gelmektedir.
23. Bu st dzey grev iin bak.: Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terim
leri Szl. III, stanbul 1 956, s. 537-539, "Tiilbend aas, Tiilbend gulm ve Tiilbend
olan" maddeleri.

92
 "Tulipe"in Trkiye' de yetitirilii XVI. yzyldadr; bu dnem
den balayarak, mleklerde, ini demelerde, hallarda, ssleme
esi olarak yer ald grlfir.24 Ancak henz, Osmanl mparatorlu
u 'nda adn tayan dnem olan XVIII. yzyldaki arlyla kar
latrlamayacak derecede alakgnll bir yeri vardr. Buna ramen,
1 558- 1 559 yllarnda Habsburg hanedanndan I. Ferdinand'n ( 1 503-
1 564) Sultan nezdindeki elisi Ogier Ghislen de Busbeck' in dikkati
ni ekmi ve onun sayesinde "tulipe" (lale) kltr nce Viyana ve
sonra btn Avrupa' da tannmaya balamtr. Kltrn yayl ise,
Leyde niversitesi botanik krssnde grev yapan Arras'l Fransz
botaniki Charles de l'Escluse'- n (C. Clusius) ilgilennesiyle, 1 570
ylna doru oldu. Fakat "tulipe" tutkusunu asl yayan, lale soanlar
n dorudan doruya Dou'dan getirten Amsterdam kentlisi idi. Liile
(tulipe) sevdas XVII. yzyl boyunca hzla yayld. Her ne kadar,
kltrn merkezi Hollanda idiyse de, lale lgnl (tulipomanie),
Fransa'ya, ngiltere'ye ve birok Avrupa lkesine uzand; byk zen
ginliklerin, nl iflaslarn, lsz yatrmlarn kayna oldu. Lale
alm-satmnn dzenlenmesi amacyla grevliler atamak, yasalar
karmak zorunda kalnd. La Bruyere, Karakterler' inde, liile-delisinin
(tulipomane) tasvirini vermektedir.
Fakat lale sevdasnn en ar grnmlere Trkiye' de brnd
ne phe yoktur. Daha nce Trkiye'den gelmiken XVII. yz
ylda, Avusturya elisi Schmidt Bom tarafndan, Hollanda'dan tekrar
Trkiye'ye getirilen bu iek, III. Ahmed'in hkmdarl zamann
da ( 1 703- 1 730) gerek bir lgnln tan oldu: XVIII. yzyln ilk
yars "Lale Devri" adyla anlr ve bu dnem Osmanl mparatorlu
u'nun en parlak dnemlerinden biridir. Lale modas, bir mimarlk, ki
kk zarif Lale-Cami' bu tarzn latif bir rnei olarak kalmtr; bir

2 4. Kr. Feyzullah Daygil, " stanbul inilerinde lale", Vakflar Dergisi, !, Ankara 1 938, s.
83-90. Tulipe-lale, seramiklerde XVI. yzyln ilk yarsnda grlyor. Bununla birlikte, ya
ban lalesine, Seluklular Dnemi 'nden beri ssleme esi olarak rastlanmaktadr. Akehir
mzesinde, mavi zemin zerine siyah desenli bir Xlll. yzyl Seluklu seramiinde, henz
yumurtadan km bir yavru leylek, lale dekoru iinde canlandrlmadadr.

93
sanat, Fransz rokokosundan esinleuni, fakat byleyici Trk izgi
ler korunmu Osmanl barok sanat; ve air Nedim' in iyi bir rnek
oluturduu bir edebiyat akmnn domasna yol at. Balcalar ara
snda; kentin lale baheleriyle donand iek ama mevsimlerinin
Boaz boyunca sandal gezintilerinde srtlarnda mumlar yanan kap
lumbaalarn tarhlar arasnda dolann seyr edildii kl bahele
ri ile ska anlan gece elencelerinin vesile oluturduu bu debdebe
a betimlemeleri zerinde ok durmayacam. n, Boaz giriin
deki eraan Saray (eralar Saray) bahelerine kadar ulaan ge
celer boyunca her lale dibinde bu saraya da adn vermi olan mumla
rn, fenerlerin yan hayranlklar uyandryordu. Bu hummann k
rkleyicilerinden biri ve ayn zamanda Sultan' n damad olan Sadr
azam brahim Paa, dardaki askeri baarszlklar, gittike gle
en sosyal yaam, imparatorluun hzla gerileyiini unutturmak ama
cn gdyordu. Bu parlak dnem, 28 Eyll l 730'da Sultan'n tahttan
indirilmesi ve sadrazamn lmyle birden sona erdi. B u dnemden,
ellerinde lale soanlar bulunduranlarn adlar ve ieklerin tasvirleri
ile eitli lale trlerinin yer ald, Lale-name denen, ok sayda elyaz
mas kalmtr. Bu Lale-name'ler, ok kez, en gzel lale trlerinin renk
lerini ve grnmlerini resimlendiren ince minyatrlerle ssl idi.25
Laleye verilen ayrcalkl deerin yaygn bir halk aklamas,
lale szcnn yazlnda, Allah lafznn yazln oluturan harf
lerin bulunmasna balamaktadr: Gerekte Arab harfleri ile ldle, Allah
szcnn anagramdr. Bu iee, camilerde, emelerde, kabirler
de, bir ssleme esi olarak o kadar sk rastlanmas bundan dolaydr.
Bu aklama, Trk sanat ansiklopedilerinde ve el kitaplarnda, hatta
tarih lgatlerinde yer alm bulunuyor. Hi phesiz, halk kkenli ve

25. Bu Ldle-ndne'lerin rneklerine Viyana Ulusal Kitapl 'nda (o. 1 532, kataloglamam
elyazmalar), stanbul Millet Ktphanesi'de (A.E. Tabiiye, 1 57, 1 58, 1 59, 1 7 1 , 1 72, 1 73 nu
maralar), vb. rastlanmadadr. En gzellerinden biri de, stanbul' da Ekrem Hakk Ayverdi'nin zel
kitaplnda bulunuyor. Yazma 1 725 tarihlidir ve bazlar, en nls Levni (renk ustas) ol
mak zere, fil. Ahmed saltanatnn nl minyatr ressamlarnn imzasn tayan, ok sayda
gzel minyatr iermededir.

94
sonradan olumu bir aklama sz konusudur. Ayn kural balamn
da bir baka yorum da, Edime' deki Selimiye Camii dolaysyla ya
plmtr. Bu camide, mezzin mahfilinin dayand mermer stunu
ileyen sanatkar, verdii biimi, lale szcnn tersine okunuunu,
szcn bir baka "anagram'\ Osmanl mparatorluu 'nun simge
si olan hilal okunuuna balayarak aklayacaktr.26
Bu dnem, deiik anlatlarn balad ve ayn zamanda "lale"
szcnn, toplayc anlamndan, uzun sredir koruduu bugnk
anlama getii dnemdir.
"Laleler" am bir yana brakalm ve lale'nin nce "yaban iei"
ve sonra "krmz yaban iei'', krlarn akayk, gelincik anlamna
geldii zamana dnelim. Bunlardan sonuncusu, tam anlamyla bir
yaban ieidir ve Fars edebiyatnda, ilkbaharda biten ilk iek oldu
u iin, ieklerin ncs saylmtr. Bu "ieklerin ncs'', "baha
rn habercisi" vasf, yalnz edebiyatta deil, folklorda da, bu bitkiye
verilen deeri aklyor. Trkede de fiile sylemi belirli bir anlama
("tulipe") kayd zaman, krlarn ieini adlandrmada, "sevimli k
k gelin" anlamnda, halk kkenli ve canlandrcl daha gl bir
deyim olan, gelincik szc kullanlmtr.
Gelinciin, ortas yanm gibi siyah, kzl tayapra, onu "st
rab" sembol yapmtr. Canl krmz rengi, kzl bir yaraya benzetil
diinden, ller yl sava alan, ou kez bir gelincik tarlas gibi
grnmtr. Firdevsi'nin eh-name'sinde szck byle gemektedir:

Biyaban u derya-y hun ud durust

Tu guftf zi n1-yi zemin lale rust
(Ova kan denizine dndnde, dorusu yeryz gelinciklerle
kaplanmt, dersin! )

26 . B u aklamalar, Celal Esad Arseven'i eseri, Sanat Ansiklopedisi, llI, stanbul 1 950, s.
2 I 9'da, Lle maddesinde ve Mehmet Zeki Pakaln. a.g.e., ll, stanbul 1 952, s. 355'de "Lle
Devri " maddesi iinde yer almaktadr.

95
 Zemin ser-be-ser haste v kte ud
Veya lale vu za 'feran ruste ud27
(Yeryz, batanbaa safran ve gelincikle rtlm gibi, yaral ve
llerle doldu.)

Gelinciin kzl rengi, "kan rengi", "lale-renk" anlamnda lale-g1n

sfatn dourmutur. ii gelenekte, ehitlerin kanlar ile kzla boya
nan Kerbela ovas, bylece, "gelincik renkli", "kpkzl" anl amnda, lale
g1n olacaktr.
"Istrabn iei" ran halk geleneinde de rastlanan bir imge
dir. Cem1et'ten karlan A dem'in gzyalarndan lale' ler am,2 8
Afrasiyab' n ldrd Siyavu'un kanndan lale'ler fkrmtr.29
ii' bir halk geleneine gre, Mi'rac srasnda, ar ' n ykseklik
lerinden bakan Peygamberin, ehitlerin kanlaryla kzla boyanm
grd Kerbela ovas iin dkt gzyalar, yeryznde lale'leri
oluturur.3o
Fakat sylemin tasavvufi iire geii, belki de Leyla v Mec
nun 'un alegorili anlatmnda /Ct/e'ye verilen yer dolaysyladr. Btn
Mslman Do'da tannan bu ykde, Mecnn'un dkt kanl
gzya gelincie benzetiliyor; Farsa Emir Husrev (lm. 1 325) met
ninde, mesela, u msraya rastlanr:

Mecnun zi sirik lale mi saht3

(Mecnun'un gzyalar gelincikler atryordu.)

Bu iein Mecnun' la kiiletirildii de olmutur; ran ve Trk

2 7 Dch-hodii'dan alnmtr; a.g.e., s. 60, stun 2.

28. Kr. Mohammed Mokri, le Chasseur de Dieu et le mythe du Roi-Aig/e, (Dawra-i Ddm
ydrf), Wiesbaden 1 967, s. 27-28.
29. Bak.: yukarda. not 1 1 .
30. Kr. !rene Melikoff, Ab Muslin, le "Porte-Hache " du Klorassan, dans la traditio epique
turco-iranieme, Paris 1 962, s. l 00.
3 1 . Kr. Amir-e Husrau-e Dehlevi, MecnC u Leyla, Moskova 1 964, s. 178; 1 . beyit.

96
tasavvufi iirinde, "lale" szc ou kez, silfi i'ik'n ilk rnei (proto
typee'i) olan kahramann ansyla birleir. Emir Husrev metninde yer
alan ve gelinciin, acsn saklamak iin daa kan Mecniln'u sim
geledii bir beyitte bunun rnei grlmektedir:

Gufta ki merfz seyl-i enduh

K 'an lale hoest ber ser-i kfih32
(Ona de ki; keder sellerini tut, akp gitmesin, nk bu gelincik
da banda olmaktan honuttur.)

te, Fuzlll'nin Trke yorumunda MecnCn'un, gelincii acla

rna giz orta yapt blm:

"nleyen Mecnun kalkt, sahraya ekildi... bdzan aclarn e

mene at, hazan gelinciklere yaknd ... Aklarn durumunu grd
gelincii pce bouyor, bir kzl yaray andran tayapraklarn
gzlerine sryordu. "33
''. . .Mecnun, zerindeki gelincik renkli giysilerini kard, kanl
gzyalar onun rts oldu. "34

Farsa lale-zar sylemi, ki ' lale bahesi', 'lalelik alan' demektir;

Fuzlli''nin yorumunda "strab" anlamn da yklenir:

Ne glden ola bu lale-zarun35

(Bu strabnn sebebi hangi gldr?)

Da- gam- ak ltile-zar3 6

(Ak gam yarasnn aclar)
32 . Kr., a.g.e., s. 1 28; 2. beyit.
33. Kr. Fuzfill, Leyla v Mecnun, Necmettin Halli Onan yayn, s. 83; 8 13, 8 15, 8 1 6 numara
l beyitler.
34. Kr. a.g.e., s. 87; 860 numaral beyit.
35. Kr. a.g.e., s. 1 1 7; 1 1 54 numaral beyit
36 . Kr. a.g.e., s. 124; 1224 numaral beyit

97
 Tasavvufi iirde gelinciin, "mazmun"u olduu Mecnun imge
sine katlnn balangc buradadr.
Ve ite Baki ( 1 526- 1 600) Divan'ndan iki rnek:

Bir pare yam tazeledi vadi-i derdi

Mecnun gideli lale-i mhnet sola-yazd37
(Gzyalarm derd vadisini biraz canlandrd; yoksa Mecnun
gideli, mhnet gelincii nerdeyse solacakt.)

Gnl gam- lehinde sakya avare dmdr

Gam- halinle yanub lileler kihsare dmdrJs

(Ey sili, gnl, dudann zlemiyle gezgin dervie dnmtr;
... hal'inin zntsyle, yanm gelincikler gibi dalara dmtr.)

Bu ikinci rnekte, tanrsal sevgi emeliyle yanp tutuarak dala

ra ekilen Mecnln'a bir gnderme vardr.

Yine Leyla v Mecnun yksnden etkilenmi bir baka alego

rik manzume: Mevlevi derviler tarikatndan Galata Mevlevlhanesi
eyhi, bir Osmanl airi, eyh Galib'in ( l 757- 1 798) Hsn Ak'. Bu
manzume, alegorili bir anlatmla, insan ruhunu, ab aeterno, ezelden
beri Tanr'ya balayan ahdi, anlatyor. te, Beni Mahabbet, Sevgi
oullan ad verilen derviler kabilesinin anlatl:

Amma ne kabile kble-i derd

Giydikleri afitab- temmuz

dikleri u 'le-i cihan-suz

Da- gam gl-fean sanrlar

Devirdii lale, kend dagf39

37. Bdki, Nevzat Yesirgil yayn, stanbul 1 953 (Varlk Yaynlar, no. 1 82), s. 1 25.
38. a.g.e., s. 1 15.
39. Kr. Vasfi Mahir Kocatrk, Trk Edebiyat Antolojisi, Ankara 1 967, s. 279-280.

98
 (Bir kabile ki sanki derd kblesi ... Giydikleri temmuz gnei, ve
itikleri o gnein dnyay yakan alevleri. . . Gam dan gl bahesi
sayarlar. . . Dalarda yaar, da gelinciklerini toplarlar.)

Ve ite, gelinciin, kanayan gnln sembol olduuna bir rnek

daha: En tannm yorumu nak-bendl derviler tarikatna bal bu
lunan Ali ir Nevai'ye ( 1 44 1 - 1 50 1 ) ait bir baka ykde, Ferhad ile
irin hikayesinde bu iee bir gnderme vardr.
u beyit de Bili'nindir:

Nmune gonce-i glen leb-i rengfn-i irine

Niane lale-i sahra dil-i hunin-i Ferhad 'a4o
(Gl bahelerinin gonca gl, irin'in dudann renginin rne
idir; llerin gelincii, Ferhad'n kanayan gnlne iarettir.)

nce Mecnun'un, daha sonra baka nl Sufi .klarn tasvirlerine

balanan gelincik, bylece, Trk edebiyatnda tanrsal akn yarala
d gnln simgesi olur. te divan iirinden iki rnek. nce eyhl
islam Yahya Efendi'den:

Yahya, ko dili parelesin lale-sfat yar

Glzar- gamn revnaladr kalb-ifigarn4
(Ey Yahya, brak, Dost, gnln gelincik rnei paralayp da
tsn; yaral gnln senin, aclarn gl bahesini sslemededir.)

kinci rnek de, Kanuni Sleyman dnemi airlerinden biri olan

ve yaam traj ik bir lmle sona eren Figanl'den:

Yile virrse bfd- ecel ger gubfrumuz

Hdcet-geh-i nian ola seng-i mezarumuz

40. Kr. Baki, Nevzat Yesirgil yayn, s. 46.

4 1 . Kr. Vasfi Mahir Kocatrk, Divan iiri Antolojisi, s. 54.

99
 Ba- tenmde her bir elifbir nihdl-i serv
Bu kanlu kanlu kara dn lale-zarumuz42
(Ecel rzgar tozumuzu savurduunda, izimizi mezar tamz
gstersin; beden bahemin her elif'i bir servi fidan ve bu kanl, kara
dn gelincik bahemiz olsun.)

Ayn airin bir baka gazelinden:

Lale-zar itdm gzm yayle bd- alemi43

(Gzyamla, dnya bahesini gelincik tarlasna evirdim.)

Gelinciin tayapraklarnn dibindeki siyah nokta, akn alevi ile

yanm kavrulmu kalbi simgeler.44 Bu benzetme, ran iirinde zaten
vardr ve Hiifz'dan alnan aadaki msralarda grld zere ba
zen Zerdt inann ansyla birleir:

Be ba taze kun ayfn-i dfn-i Zerdutf

Kunun ki lale berafaruht ate-i Nemrud45
(Gelinciin Nemrud ateini yakt u zamanda, bahede Zer
dut ayinini canlandr.)

Ne in zaman dil-i Hafiz der ate-i hevesest

Ki dadar- ezel hemu lale-i hodr1sf46
(Hafz'n gnlnn istek ateiyle yan yeni deildir; o, gelin
cik gibi ezelden beri yaraldr.)

42 . Kr. Abdlkadir Karahan, Kanuni Sultan Sleyman a airlerinden Figani ve Divan

esi, stanbul 1 966 ( stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yaynlar, no. 1 1 81 ), s. 65.
43. a.g.e., s. 1 22.
44 Ldle, krmz rengi dolaysyla atee benzetilmitir ve dzergun, "ate renkli iek"tir. Kr.
Deh-hoda, a.g.e., s. 62, stun 1; dzergn, ayn zamanda krmz ak.aykn (anemone) addr:
Kr. J. Th. Zenker, Trkisch-Arabisch-Persisches Wrterbuch, "azergn " maddesi.
45. Kr. Kazvini yayn, s. 149; 5-6. msralar.
46 . Kr. Kazvini yayn, s. 42; 1 -2. msralar.

1 00
 Ayn benzetme, Halvetilere akraba bir dervi tarikat kurmu ve
1 487 'de Tebri'z 'de lm bir Trk airi, Rueni' de olduu gibi, yine
ate inanyla birlemi olarak, Trk iirine de gemi bulunuyor:

Lale benzer ki gl-i n1yna indirmedi ba

Mug- Hindu gibi yand kararub ii ta47
(yle grnyor ki, gelincik senin gl yzne ba emediinden
Hindu riihib gibi yanm, ii d kararm.)

Istrabn iei gelincik ayn zamanda mezarlar zerinde yeti

en bir kabir ieidir. 1 5 l 7 'de len Trk mutasavvf airi Ahi syle
sesleniyor:

Salarn zsn bulutlar ra 'd klsun na/eler

Hare dek yansun yak/sun kabrim zre laleler48
(Bulutlar salarn zsn, gk inleyerek grlesin, kabrimin s
tnde, gelincikler hare dek yansn, yaknsn.)

lm betimlemelerine fazlaca saplanm grnen Figani -ki yirmi

yedi yanda iken Sadrazam brahim Paa'nn buyruuyla idam edil
miti-, sk sk lmn iei benzetmesini kullanr:

Ey lale canun kim yud kana

Greyim an kanlu kefende49
(Ey gelincik, kadehini kim kanla ykad? Onu, kanl kefenin s
tme tldnde greyim.)

Ne zfba verd-i ra 'nasn ve ne irin-dehensin sen

Beni Ferhad eden kUh- belalar ire sensin sen

47. Kr. Divan iiri, XV.-XV!. yzyllar, Abdlbaki Glpnarl yayn, s. 94.
48. a.g.e., s. 1 9, 80.
49. Kr. A. Karahan, Figan! ve Divanesi, s. 1 1 7.

101
 lrsem hasret-i ld 'l-i leb-i cdnane ile ger
Bana ey lale-i hamrd aceb hunin kefensin sens0
(Ey yanaklar gln yanaklar gibi gzel, az o kadar tatl olan;
beni belii danda kaybolmu Ferhad eden sensin. Eer sevgilinin ya
nann yakut rengine zlemle lrsem ey kzl gelincik, kan rengi
kefenle beni rtecek olan da sensin.)

Buraya kadar gelinciin, kanayan ya da acyla yanan kalbi sim

gelediini grdk. lm dncesi ise, bir yeniden dou, daha do
rusu "M.tfi kabl ente m.tfi" (lmeden nce ln) hadisinde dendi
i zere, slk yolu ile varlacak mistik bir yeniden dou dnce
sine gtrmededir.
Mutasavvf Trk airlerinde lale szcn ieren, slk ile il
gili beyitleri ayrmaya ok altm. Bu konuda epeyce msra vardr
ve hepsi de yle anlamldr ki, bir seme yapmak ok g olacaktr.
Bununla birlikte, lale' nin sembolik anlamn belirtmede bana en dik
kat ekici grnenlerden birkan buraya alacam.
nce, yukarda da szn ettiim, Necati'nin (lm. 1 S09),

"emen dlemine yabanc olduu, taradan geldii iin

fiile 'yi gl devri lenine almadlar. "

ve Reni'nin (lm. 1 487),

"Senin gl yanana ba emedii iin fiile, Hindu

rahibi gibi yanm, yrei kapkara olmu grnyor. "

anlamndaki beyitlerini; sonra da Baki'nin:

Gl gibi olmak dilersen ad u hurrem ey gnl

Lale-ve elden drme cam bir dem ey gn1s
5 0. a.g.e., s. 96.
5 1 . Baki, N. Yesirgil, s. 74.

1 02
 (Ey gnl, gl gibi en ve atr olmak istersen, ldle gibi -olma
bir an kadehi elden brakma.);

Nev-bahi'r ald gelin azm-i glistan idelim

Aalm gonca-i kalbi gl-i handan idelim
Komayub lale gibi elden aya bir dem
Mest olub gonca-sfat dk-i girfbdn ide/im52
(te ilkbahar geldi, gl bahesine gidelim, kalbimizi gl gibi

aalm, gelincik gibi, kadehi bir an elden brakmayalm; gonca gl gi

bi yakamz yrtalm, alalm, ferahlayalm);

msralarn anacam.
Ve ite son olarak, XV. yzyln ilk yarsnda yaam olan eyhf' -
den bir beyit:

Getr safa ile eyhi erab- gl-gun

Ki lale gnli gibi hi'trm mkedderdir53
(Ey eyhi, gl renkli arab ne'eyle getir; iim lalenin gnl gibi
karam ve kederlidir).

Bu rneklerde, man simgeleyen arab' n; salikin tasavvuf ir

fanna mazhar olan gnln simgeleyen Kadeh'in; bu bilgiye doru
ynelite ilk konak olan Esrime'nin (Mesti) ve Gln sembol olarak
beliriini grmedeyiz.
Gln yalnz tasawufi iirde deil, slam sanatnda da mhim bir
yeri olduunu biliyoruz. "Muhammedi gl"e, verd-i Muhammedfye,
camilerde sk sk rastland gibi, tekye'lerde dinsel yaz ve tasvirlerde de
rastlanr; ii eilimli tekye'lerde ou kez, "Al-i Abii"nn, Muharnmed,
Ali, Hasan, Hseyin ve Fatma'nn adlarn tayan yapraklarla birlikte
yer alr.54 Gl, bereket, feyiz kayna kalbi simgeler.

5 2. a.g.e., s. 78.
53 . Divan iiri, XV.-XVJ. yzyllar, Glpnarl, s. 47.
54. Kr. Malik Akse!, Religious Pictures in Turkish Art, stanbul 1 967, s. 145-1 46.

1 03
 Bu anlam dorultusunda, ite bir menakbnameden, eyh Efla
ki'nin Mendkbu 'l-arifln ' inden alnm bir rnek:
(Mevlana Celaleddin Rumi, Serendib'den (Seylan) gelen ve ola
an st gler gizli gl demetini karsna verirken, yle der:

"Bu gl demetini iyi gizle ve koru, mahrem olmayan (sluke

girmemi) kimseye gsterme. Onu sana armaan olarak gnderenler,
Cennetin sakl yaratklar, byleyici rem bann Baban, Hind 'in
manevi hakimleri, Kutuh '/ardr: Bu gller, senin ruhuna ve dima
na huzur, bedenine ve gzne k verecektir. Tanr akna onlar iyi
sakla ki, kem nazarla deersizlemesinler. "55

Topkap Saray Mzesi'nde, bir el yazmada, Eyyb'u, bir hur

ma aacnn altna otunnu, bir melein kendisine uzatt gonca g
l alrken gsteren bir minyatr bulunmaktadr. 56 Burada hurma ru
hani besin olarak Arz- Mukaddes ' i,5 7 gl de slk simgelemededir.
Bu anlam, tasavvufi iirde geni biimde ilenmi bulunuyor. Mese
la, Mevlana Celaleddin Ruml'nin Divan- Kebir' inde u msralara
rastlanr:

Sevginin kana bulanm nikahnn ardnda gller ayor. Eer

ruhunun gl bahelerini grmek istiyorsan kalbinden varlk dikenini
skp atmalsn. 58

55. Kr. Mendkb-al- 'Arifin, Tahsin Yazc yayn, Ankara 1 959, [, s. 9 1 -92; Cl. Huart, les
Saints des Denicles Tourneurs, Paris 1 91 8, !, s. 74.
5 6 . Bu minyatrn, Ivan Stchoukine'in eserinde bir kopyas yer almadadr: La peinture tur
que d'apres !es manuscrits illustres, "l 'e partie: de Sulaymiin er a 'Osman II, 1 520-1 622"
Paris 1 966 (Bibi. Arch. et Hist. de l 'Institut franais d'archfologie de Beyroutl, LXXXIV),
ve XIV (Silsileh-name de LOQMAN, 991/1583'de tamamlanm, Topkap Saray yazmalar,
Hazine 1 3 2 1 , yp. 24).
57. Kr. Henry Corbin, Terre Celeste et Corps de Resurrection: de llra Ma=deen a ! 'Iran
Shi'ite, Paris 1 960, s. 3 1 3-2 14.
58. Kr. Celal-ud-din Rml, Divdn- ams-i Tabrizi, Fr1zanfer yayn, Tahran 1 958- 1 962,
no. 1 32.

1 04
 te, Hata'\' mahlas ile, Trkede heyecan dolu mistik iirler ka
leme alm olmasyla tannan ah smail-i Safavl'nin Divan'ndan
bir baka rnek:

allkta giil at, geldi aha (Ali'ye) yolda oldu; ahn ezel
(ab aeterno) srr idi; geldi srra srda oldu. 59

Her iki halde de gl sl1k simgeliyor.

imdi de lale'nin alntladmz msralardaki anlamna dnelim:

emen alemine yabanc olduu, taradan geldii iin fiile 'yi giil
devri sohbetine iletmedile:

Gl devri sohbeti, saliklerin toplantsn simgelemektedir. Lale

orada yer alamaz; nk meclise sokulmamaktadr. O, taradan, sa
likler bezmini ve bu durumda belki de derviler tekye'sini simgele
yen bahenin, gl bahesinin tam zdd olan lden gelmededir.

Lale, yle grnyor ki, giile ba emedii iin, Hindu rahip

gibi, tutumu, yanm; kalbi kapkara kesilmi.

Aklamamza gememiz iin bu msralarn anlam yeterince

anlatlm bulunuyor: Lale, Hal<kat Yolu'na (Rah-i haklkate) ermi
olanlarn sembol gle kar, sl1ke ynelmemi olam, talih olmaya
n, yani ba emeyeni simgelemektedir.

Ey gnl, gl gibi en ve mutlu olmak istiyorsan, sakn lale gibi,

kadehi bir an elden brakna . . .

Burada da gl, kadehin dolu oluu gibi man arab ile dolmu
olan gnl simgeliyor. Buna karlk rad ve feyiz, yani bereket de
memi kalbi simgeleyen lale'nin bo kadehi, yere atlm, durmadadr.

s9. Bombaci'den aktarlmtr: Histoire de la Litterature turque, s. 201 (Yazar, T. Gandjei

yayn, Napoli 1 959, s. 33-34'e gnderne yapnadadr).

1 05
 Lale gibi kadehi bir an elden drmeyelim; sarho olup yaka
mz yrtalm, alalm, ferahlayalm.

Ayn dnceyi burada da gryoruz.

Ve son rneimiz:

Ey eyhi, gl rengi arabn ne 'esini getir ki gnlm /ate gibi

kederden solmasn.

Salikin, mminin, man arab ile dolmu, safa dolu kalbi, gle
karlk, lale, sl1ke girmemi olann kederli, bulank gnln sim
gelemededir.
La!e'nin Trk ve ran tasavvufi iirinde, Tanr 'y arayarak ya
am lnde serseri dolaan mustarip insan ruhunun, Mecnun'un
sembol oluu buradan kaynaklanyor.
Lale kavramnn incelenii, bize, szcn anlam evrimini izleme
imkann veriyor. nce, 'kendiliinden biten iek', 'yaban iei' ;
sonra, 'krmz renkli kr iei' (gelincik; ya da krlann akayk, Manisa
liilesi); ve bu son anlamdan balayarak lale'nin tasavvufi edebiyata gi
rii ... "Krmz iek", "kann iei" bylece "strabn iei", Tani'y
bulmak isteyen ve slk iin yol arayan kalbin anlatm olur.
Nihayet, lale, daha dar anlamda, ncelikle ssleme deeri ie
ren bir trn (tulipe) ad olunca, hem son mecaz anlamndan, hem de
nceki genel anlamndan uzaklar. Bu son gelime, Trkiye'ye Av
rupa' dan gelmi bulunan tulipe-lale modas dneminde, Trkiye'de
olur. Sonu olarak, tulipe-lale Trk kkenlidir. nceleri lale-ifrengf
olarak anld ran'a, bu anlamn yayl da Trkiye'dendir; bu kez
sevil enin yanaklanna, teninin rengine balanan iirsel bir mazmuna
dnmesi yine bu sralardadr. Ve liile'nin, Avrupal eviricilerin
karlarna k da bu son anlam ile olmutur. Bu sebeple -gerek
ran, gerek Trk-, klasik edebiyatta o kadar byk anlam deiiklik
leri geirmi olan bu ad, hep kalplam "tulipe" (Avrupa lalesi) d
nlerek evirile gelni bulunuyor.

1 06
 HELVA KUTSALLIGI VE HELVA DA GITMA GELENEG
ORTA AG TRKYE'SNDE MESLEK LONCALARINDA
BR UYGULAMA ZERNE ARATIRMA

Helva sohbeti toplantlar, "helva meclisi, Trkiye'nin baz bl

gelerinde bugn de varln srdren, fakat uzun zamandan beri an
lam unutulmu olan ok eski bir gelenee dayanmaktadr. Trk.iyede
ilk kallarmdan birinde, aratnnalarm zenginletinnek iin, bir gn
gezi anlarmdan yararlanmak isteyeceimi drrnediim bir dnem
de, bu meclislerden birine katlna frsat buldum. Yararlanmaya deer
olabilecek ayrntlar atlayarak, en arpc olaylan unutnu olabilece
im anlarm burada anmam, en azndan ilgi ekici olabilecektir.
Mays'n ilk gnyd ve zmir'de idik Kalabalk bir topluluk
olarak helva yapmak iin gerekli erzak ve avadanmz yanmzda, ya
kn yrelerde kra ktk. Bir eme banda glgelik bir yere varn
ca, orada durduk Ate yakld, byk bir kazan ortaya getirildi ve
topluluun en deneyimli olan helva'y yapmaya balad. nce susam
ununu yumurtayla kartrd. Sonra eker, am fst, kuru zm, tarn
ve belki daha baka baharat da ekledi ve piirme boyunca, byk tahta
bir kakla, ara vermeden kartrd. Koyu bir kvama geldiinde helva
pimiti. Geziye katlanlara datld. Kimse bu adetle ilgili bir ak
lama yapmad. Arcak, herkes kutsal denecek izgide bir gelenee
uyma bilinci iinde idi.
imdi, bana yle geliyor ki burada i ie gemi eyi birbi
rinden ayrmamz gereknektedir: Birincisi, Batl takvimin benim
senmesi ile girmi bulunan ve br bayramlarla, bu arada yerel kutla
malarla karm olsa da, Avrupal bir olgu olarak 1 Mays'n kutlan.
kincisi, zellikle helva ad verilen ve aklamamzda griilecei ze
re kkleri Orta-a meslek loncalarna uzanan kutsama. Burada eme
in gnmzdeki kutlannda Orta-a iilerinin bir geleneine

1 07
dayanlyor olmas, kendiliinden domu bir sylem gc etkisi
uyandrmaktadr. ncs; bir su kayna banda bu kr gezisinin
bir bahar bayram kutlamas ieriyor olmas. Ve greceimiz zere,
helva kutsamasnn bahar kutlamalar ile hibir ortak yan bulunma
maktadr. Tersine, gemite, Trkiye 'de "helva sohbeti", k toplan
tlarn adlandrmada kullanlyordu. Osmanl tarih deyimleri szl
nde, Mehmed Zeki Pakaln, bu deyimle ilgili u aklamay veriyor:
"Gemite k toplantlarna verilen ad". Uzun k gecelerinde bir
araya gelindiinde, meyve mevsimi olmad iin, bulunanlara helva
sunulurdu. Bu toplantlara helva sohbeti denmesi adet oldu; deyim
buradan gelmededir."
Eski stanbul yaamnn anlatld eitli kitaplarda, zellikle
Msahipzade Celal Bey' in Eski stanbul Yaay adl eseri ile Refik
Ahmet Sevengil'in eseri, stanbul Nasl Eleniyordu? adl kitapta bu
k toplantlarndan sz edildii grlyor.2 Bunlardan ilki, bize u
bilgileri aktaryor:
"Eskiden, k mevsimlerinin balca elencesi helva sohbetleri
idi. Sosyal dzey ne olursa olsun, byle bir demek oluturarak dost
lar armak iin her vesileden yararlanlrd. Yksek dzeyde helva
sohbetleri gz kamatrc bir tren grnm alrd. airler, edibler,
meddahlar, hanende ve sazendeler gctirtilirdi. Orta snflarda sohbet
ler daha gsterisiz, fakat daha en ve dosta olurdu. Her sosyal ev
re, kendi zevkine, elinde olana gre elenir, ok souk k geceleri
bylece "zevk u safa" ile geerdi. Her an/an, kendi payna deni
getirdiinden,3 bol bol yiyecek ve tatl yenirdi. Fakat asl gsteri, her
zaman, helva'nn yaplmas idi. Bunun iin, zerinde duman tten,

1 . Mehmed Zeki Pakaln, Osmanl Deyimler ve Terimleri Szl, stanbul 1 946- 1 956, fasi
kl IX, "Helva Sohbeti" maddesi.
2 Her iki eserde, Helva sohbetleri ile ilgili blmler, Mehmed Zeki Pakaln 'n ad geen ese
rinde yer aladadr.
3. Bu ayrnt, aada aklamamzda gelecei zere; bn Batt1ta'n aktard; akam top
lantlarnda sunulacak yemi ve meyvalar satn alnas iin loncann her alannn lonca
bakanna belli bir pay ayrn andryor: lbn Battiita, Voyages. arabca metin ve eviri: C.
Defremery ve B. R. Sanguinetti, il, Paris 1 854, s. 260-265.

1 08
kvamnca yumuatlm byke bir halka eker bulunan bir bakr
sini getirilir, halkann evresine ince elenmi un boca edilir. Konuk
lar sininin evresine dizilirler ve -bu bize gre btn anlatlanlarn
zn oluturmadadr- Pfr Selmdn- Pdk akna bir glbank okunma
ya balanrd. Ardndan, bazs helva yapma iini srdrrken, kalan
lar bu hazrlk boyunca, dinsel ierikli ezgiler sylyorlard."
Sonuta, kendimizi, yzyllar boyunca yaanan gelimelerle bir
likte, kaybolup gitmi ve kn souunu unutturma amal basit bir
hoa vakit geirme dzeyine indirilmi eski bir adetle kar karya
buluyoruz.4
Bununla birlikte, bu k toplantlarnn anlatllarnda zellikle
dikkat eken ve uygulamann kklerini zmeye tek bana yetecek
bir nokta bulunuyor. Helva yapmaya, nce adna yksek sesle okunan
bir dua ile ve adndan himmet beklenerek balanan Pfr Selmdn-i
Pdk in tren sresince anl.
' Sz konusu olan, phe yok, "meslek"
loncalarnn temellerini atacak olan 17 "salik"in "shlk"n yapm
olan ve btn Mslman "meslek" loncalarnn nderi, Selman- Farsi'
dir.s Sonu olarak, bu eski uygulama zerine daha ok bilgi edinmek
iin yaplmas gereken, yine meslek loncalar edebiyatna eilmek
olacaktr. Elimizde bunu ok gzel dile getiren bir belge bulunuyor.
Divdn- ems-i Tebrizf' den; 6 helva kutsaynn, loncalarn kendi de
yimleri fiitvvet ve mrvvet szckleri7 ile anld, Celaleddin Rfunl' -
ye ait bir beyit:

4 En azndan Mehmed Zeki Pakaln'n yukarda Not l 'de anlan makalesinde vard sonu budur.
5. Kr. Louis Massignon, Selnin Pik et le prenices spirituel/es de / 'Islam !ranien, Soc. Et.
Iran, no. 7, Paris 1 934.
6. Mevlevi Tarikati ile Ahi loncas arasndaki ilikiler iin: Kr. Franz Taeschner, "Beitriige
zur Gescichte des Achis in Anatolien ( 1 4- 1 5 Jht. ) auf Grund neuer Quellen", !s/amica, IV,
Leipzig 1 929, s. 1 6-1 7, 22; ayn yazar, "Futuwa Studien", Islanica, V, s. 285; ayn yazar,
E.!., yeni basm, "Akhi" maddesi.
7. Ftiivvet ve Miivvet (Ftuwwa-Munwwa) szcklerinin tanmlar iin bak.: "Die Islamischen
Futuwwabnde", Z.D.M.G, 87, Leipzig 1 933, s. 1 1- 1 2, 23-32; ayn yazar, "Der Anteil des
Sufismus an der Formung des Futuwwaideals'', Der Islam, XXIV, 1 937, s. 43-74; Louis
Massignon, "La ' Futuwwa' ou 'pacte d'honneur Artisanal' entre les travailleurs musulmans
au Moyen Age", La Novelle Clio, iV, Bruxelles 1 952, s. 1 7 1 .

1 09
 -Ey hd'ce-ifatvvet dfbdce-i nbvvet
V'ey husrev-i mrvvet pinhan menu halva-s

"Ey ftvvet (yiitlik) stad, nebilik kitabnn acs ve ey m

rvvet (iyilikler) Sultan, helvay sakl yeme!"

Bu szlerle, Mrid (stad, yol retici), "salik"e (yola katlan'a,

"slfil<"n (yol allarnn) gizlerini sakl tutmamasn, layk olanlara
onu aklamasn tlyor.9
Celiileddln R1m1'nin beyti, XIV. yzyl airlerinden Glehri'ye
atf edilen ve ans Orta-a T rkiyesi meslek loncalarnda sayg ile
korunan, Sepiciler (Debba'lar) loncas piri Krehirli Ahi Evren'e
vg olarak yazlm bir beyitle de destekleniyor. Bu ermi kiiden
sz ederken air;

"Halk sofraya toplayan oydu; kendi eliyle helva hazrlayan o

idi." diyor:

-Sofraya halk ren ol idi

El ile Halva biren ol idt-o

Ftvvet'e giriin (slfil<'n) tren ilkeleri unlard: erbet (ya

da dua edilmi okunmu iecek) imek, edd (ya da kuak) kuanmak
alvar ("ilik") giyinmek. Bununla birlikte, daha sonra zellikle helva
(ya da kutsama a) piirme ve bakalar; hrka (ya da cbbe), alem
(ya da sancak), tac (ya da serpu) ve erak (ya da mum) gibi uygula-

8. Bu msralar Abdlbaki Glpnarl'da gemektedir. " slam ve Trk illerinde Ftvvet Te

kilat ve Kaynaklar", stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, XI, Ekim 1 949-
Temmuz 1 950, stanbul 1 953, s. 3 1 -32.
9. Bu anlam, Cela!eddin Rumi ile ilgili ve bn Battta tarafndan aktarlan bir olay da doru
luyor. Kr.: aada vereceimiz bilgi.
10. Kr.: Franz Taeschner, Gii/schehris Mesnevi aufAchi Evran, den Hei/ige11 von Krsche
hir und Patron der tiirkiscle Ziinfte, Wiesbaden 1 955, 97-98.

1 10
malar katlarak bu temel ilkelere eklemeler yaplmtr.
eitli loncalarca uyuta gelen uygulamalarn derlendii Ftv
vetname' lere bakacak olursak, bunlarda, XV. yzyldan bu yana helva
kutsanna rastlyoruz. 12 u var ki, bu dnemden en az iki yz yl ve
phe yok daha da nce, Celaleddin R1m1'nin beytinde tank olun
duu, bn Batt1ta'nn "yolculuk" ykleri ve eyh Efil<l'nin "mena
kb" derlemesil 3 bata olmak zere br xv. yzyl yazarlarnn
yazdklarnda grld gibi, helva szcne rastlanmadadr.
Buna, meslek loncalar iin ayrca mhim bir cengaverlik yks
nn, Abbasilerin kahraman Ebu Mslim 'in evresinde oluan ve ana
olayn Merv Ahileri iinde geliip zld Ebu Mslim yks
nn tankln da eklememiz gerekir.14 Bunlar arasndan, rnek ola
rak, II. Mehmed'in hkmdarl zamannda eyh Hseyn tarafndan
kaleme alnm bulunan ve Abdlbaki Glpnarl tarafndan yaym
lanm olma deeri bulunan Ftvvetname'yi ele alalm. Arabca,
Trke ve Farsa ok sayda Ftvvetname'yi incelemi olan, ad ge
en bilgine gre, sz konusu adete rastladmz en eski derleme bu
dur. s Fakat bu dnemden balayarak Trke Ftvvetname'lerin bir
ounda, bu yiyecein kutsann buluyoruz. Bata, Molla Hseyin
Vfz'n Ftvvetname-i Sultanf'sinde, Seyyid Muhammed ve Seyyid
Radavi'nin ftvvetnamelerinde olmak zere.16 Bu deiik metinler-
11 Kr.: A. Glparl, "slam ve Trk illerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar", stanbul
niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, XI, Ekim 1 949-Temmuz 1 950, stanbul 1 953, s. 3-335
(Franszca ksaltlm, "Les Organisation de la Futuvvet dans les pays musulmans et turcs et ses
origines", Reve de la Faculte des Sciences Econoniqes de l 'Universite d'!stabul, XI, s. 5-
49) Ayrca bak.: Franz Taeschner, " slam Ortaanda" Futuvva (Ftvvet Tekilat), stanbul
niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, XV, Ekim 1953-Temmuz 1 954. stanbul 1 955, s. 3-32.
12. Kr.: A. Glpnarl, a.g.e., s. 32; ayn yazar, "eyh Seyyid Gaybl olu eyh Seyyid Hseyn'in
'Ftvvetniime'si", stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, XVII, Ekim 1 955-
Tenmuz 1 956, stanbul 1 960, s. 35.
1 3. Meuikb al-Arifin, 2 cilt, Ankara 1 959- 1 96 1 .
l4 . Kr.: ! . Melikoff. A bl Mus/in, le "Porte-Hacle" d Khorassa dans la traditio epiqe
turco-iraienne, Paris 1 962.
1 5. Kr.: "eyh Seyyid Gaybi olu eyh Seyyid Hseyn'in 'Ftvvetniime'si", s. 35.
1 6 . Kr.: A. Glpnarl, "slam ve Trk illerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar", s. 3 1 -32,
5 1 , 54, 68; ayn yazar, "eyh Seyyid Gaybi olu eyh Seyyid Hseyn'in 'Ftvvetname'si", s.
34-36, 43; ayn yazar, "'Ftvvetniine-i Sultani' ve Ftvvet hakknda baz notlar", stanbul
niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, XV!I, s. 1 27-1 55.

111
de anlatlan gelenekler, eyh Hseyn'in Ftvvetname'sinde anlat
lanlarn ayndr. Ancak andmz bu sonuncu eserde bir ayrnt bol
luuna ulama, kazancmz oluyor.
Helva adeti, gelenee gre, Adem Nebl'ye uzanmaktadr. Adem
yeryz cennetinden karldktan ve pimanlk gzyalar ile geir
dii 373 yldan sonra, Allah, byk melek Cebrail'e onu Ftvvet'e
almasn buyurdu. Bunun zerine, Melek, Adem'in salarn kesti. Ve
ona kuanmas iin kuak verdi. Bylece Adem' le karde oldular. Ar
dndan Cebrail, bir tas iinde Cennet'den helva getirdi ve bu Cennet
te kendisine yolda olan melekler akma Adem'e bir lokma tattrd.
Bu ilk helva (tatl), stle yorulu taze hurmadan yaplmt. Adem ilk
lokmay alr almaz hatasn anlad ve ilk kez , "Allah Ekber" lafz-
celil' ini syledi. Bu ilk "tekb1r"e, Tekbfr-i Rza denmitir. Sonra,
Adem, Havva'ya vermek zere yanna bir para ald. Loncalarda, ha
zr bulunmayanlara gtrlmek zere, yaplan helva'dan bir para
ayrp koyma, buradan gelmektedir. 7
Helva ile ilgilendirilen ikinci gelenek, Halife All'nin slk tre
ni zerinedir ve katksz bir ii gelenektir. Bu tren, Peygamber'in,
lmnden ay nce, Veda Hacc'ndan dnnde, Gadir Hum' da,
if gelenee gre, damadn kendisine halife setiini duyuruundan
sonra geenleri konu almadadr. O gn Fatrra'nn adrnda, on yedi
kii nnde Peygamber, Ali'ye edd kuandrr, s sonra Peygamber'
in buyruu ile Ali de trende bulunan br on yedi kiiyle ayn
biimde karde olur. 19 edd'i ilk kuanan Peygamber'in Ehl-i Beyt'
inin sadk hizmetkar Selman- Fars olur. Ardndan Muhammed, ta
ze hurma, ya ve peksemet'ten kendi eli ile helva yapar; Helva; Cefne

1 7. Kr.: "eyh Seyyid Gaybl olu eyh Seyyid Hseyn'in ' Ftvvetniime'si", s. 34-35, s. 76.
s. Peygamber, All ile, onu kendi gmlei iinde karsna alarak karde oldu.
1 9. Bu trenin anlatmnda srarla beliren ' 1 ?'says ii etki ile olsa gerektir. ii gelenek iinde
bu sayya yan by arl yklenmektedir. Kkleri, eski Yunanllara, daha zel olarak da, Pit
hagoraslann saybilim kuramlarna uzanmaktadr. Kr. Paul Kraus, Jiibir ibn Hayyiin: contri
bution a l'histoire des idees scientifique dans l'lslam. ll. Kahire 1 943; Iri:ne Melikoff,
"Nombres symboliques dans litterature epico-religieuse des Turcs d' Anatolie", Jornal
Asiatiqe, 1 962, s. 435-45. (ev. notu: Kr.: ileride "Simge Saylar" yazs. s. 1 2 1 vd.)

1 12
ad verilen geni bir tahta kab iinde hazrlandndan, bu trene
Helva-y Cefne denmitir; Peygamberin bindii deveye yem konan
kabn bu ayn kab olduu da belirtilmektedir. Ali, sluklerini stlen
dii on yedi yolda arasnda helva'y paylatrdktan sonra, Medl
ne'ye Hasan ve Hseyn'e gtrmesi iin Selman- Farsi'ye vermek
zere bir paray ayrr.20
nc gelenek, mam Hseyn'in Kerbel kymndan kurtulan
olu Drdnc mam Zeyn-el-abidin'le ilgi kuruyor. Biri slami b
r ii iki gelenee karlk, nc gelenek katksz biimde meslek
loncalar ieriklidir. Kfe kentinde Selman- Farsi'nin Abdu'r-rah
man- Klhan-tab adl bir mridi vardr ve kendisinden hi ayrlma
m olan shak Knde-iken adl biri de aralarnda, yannda krk zana
at sahibi bulunmaktadr. B ir gn, Yezid yanda dmanlarnca izlen
mekte olan mam, ad geen, kiinin evine snr. Onu, kovalayan
lardan kurtarmak iin Abdurrahman kendi olunu kaynayan bir kaza
na atar evini basan dmana "te mam!" diyerek halanm bedeni
gsterir; dman memnun, ekilir gider. O zaman mam, kendisine:
"Benim iin olunu feda ettin, senin olun benim kardeim olacak ve
Yarg Gn'nde onu yanma almadan Cennet' e girmeyeceim. im
di ruhuna ulamas iin helva yapacaz. Yoldalarn ar, seni lon
canzn Piri yapacam." der. mam helva hazrlar. Yoldalarn slk'
tamamlandktan sonra kutsanan a onlara paylatrr. Abdurrahman-
Klhan-tab, Klhanclar loncasnn, shak Knde-iken de, Oduncu
lar loncasnn pfri olur.21
Bu son derecede merak verici yk, sluk trenlerinde okun
maktadr.22 Adlan geen iki zanaat ustas da, loncalarn destan gele
nei iinde yer alyorlar, Ebu Mslim'in yksnde olduu gibi.
Sylencede Kerbel kymnn -alcs olarak beliren Abbasi-

20. eyh Seyyid Hseyn'in "Ftvvetname'si", s. 35, 56, 79-84.

2 1 . a.g.e., s. 36, 85-86.
22 . Helva piirmek iin odun getilirken, ate yaklrken, Abdurrahman- Klhan-tab ve shak
Knde-ike'in ruhlar iin dua edilmelidir. Kr.: aada gelecek olan bilgi.

1 13
lerin Kahraman,23 meslek loncalarnn pirlerinden biridir; adn, Ha
life Nasr'n Ftvve'sinin, res:nl snad'mda giiyoruz; 24 yoldalar
da sralan geldiinde eitli loncalarn piri olurlar. Sylencede, Ebu
Mslim'in saflarnda savaan ve lmnde onun cn almak zere
ilk bakaldracak kii olan gezici-dervi Ahmed-i Zemci'nin Tfekci
ler loncasnn piri olduunu daha nce belirtme frsat buldum.25 Bu
rada karlatmz ve oduncularn piri olduu sylenen shak Kn
de-iken, sz konusu destan geleneinde, Ebu Mslim'e ilk balanan
ve ilk andan balayarak ona yolda olan kiidir;26 Klhanclarn piri,
Abdurrahman- Klhan-tab ise , sfahan valisi Sa'a bin Haccac ' n
adamlarnca kuatlan, sayr dm Ebu Mslim'i, alt hama
mn halvet odasnda gizleyerek kurtaran yiit zanaatkardr.21 Dikkate
deer bir baka olgu da, Ebu Mslim 'in yksnde, zellikle Abba
silerin kahramannn acmaszca ldrln izleyen ayaklanma
larnda ne kan Ahmed-i Zemd'nin lm srasnda, ska karla
lan kzgn frn tema'sdr.28 Kzgn frn, Ebu Mslim ' in ldiil
n izleyen yzyl boyunca, ran' batanbaa sarsan, siyasi-dini k
mldanlarn ac bir olayn artrmaktadr. Dmanlarndan kur
tulmak iin kendini kzgn bir frna atan Mukanna'n lm. Burada

2 3. Bak.: Abi Mslim, le "Porte-Hache " du Klorassan dans la tradition epiqe trco-irani
enne. s. 25, 70.
24. Kr.: Louis Massignon, "La 'Futuwwa' ou 'pacte d'honneur Artisanal' entre les travaille
urs musulmans au Moyen Age", s. 1 97.; Abdlbaki Glpnarh, "Burgfzi ve 'ftvvetane'si",
stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, XV, Ekim 1 953-Temmuz 1 954, stanbul
1 955, s. 84, 88, 1 08, 1 45, 147.
25. Bak.: Abi Muslim .. . , s. 82-83. Bu almada, Profesr Massignon'a ait el-yazmasda yer
alan Ftvvetname'yi tank gsterdim; yazma nsha. Ebu Mslim' in yolda, loncann piri
Ahmed-i Zemci'ye atfedilen ve tfek kullanananlarn uyduklar ahlak ve yaam kurallarnn
bir derlenii idi; Ftvvetnane-i Sultani de Ahmerd-i Zemci'yi Tfekciler loncasnn piri
olarak anmadadr; kr. Abdlbaki Glpnarh, "'Ftvvetniime-i Sultani' ve Ftvvet hakkn
da baz notlar", s. 1 50.
2 6 . Kr. : Abu Muslin .. . , s. 56, 99. 1 00, 1 0 1 , 1 35.
2 7. Kr.: Abu Muslim . . , s. 1 1 1 - 1 12. Bu kiinin ad, el yazmas nshaya gre, Amr ya da Ab
.

durrahmiin- Klhan-tab'dr. Kitabm yazdm srada, Abdlbaki Glpnarl 'nn inceleme

si henz yaymlanmamt. Bu sebeple, bu zanaatkara gereken arl veremedim.
28. Bir kebap dkkannda, tekme ile frna itilen Ahmed-i Zemci'nin lm byle oldu;
kr.: Ab Muslim .. ., s. 145. Bak.: alttaki not.

1 14
da, meslek loncalarnn ansn koruduu bu dler tututuran olayn
bir kalnts bulunup bulunmadn kendimize sorabiliriz.29
mam Zeyne-1-iibidin'le ilgili anlatda, dikkat eken bir nc
olgu daha bulunuyor, gen ehidin ruhu iin helva yaplmas. eyh
Efliik i'nin menakb derlemesinde topraa verilenin ruhu iin helva
piirme olayna ska rastlanyor.30 Bu gelenee, ran'da bugn de
uyulduu grlr.3
imdi de, "sluk" treni ve farkl ftvvet dereceleri zerine,
eyh Hseyn'in Ftvvetndme'sinde yer alan bilgilere dneceiz.
Bu belgeye gre, Ftvvet'te defa derece vardr. lk derece
mridlerine Ashdb- Tarikat denmektedir. En alt basamak, Ndzil ya
da Ahbdb, henz sl'.ike girmemi olmakla birlikte, ilgi duyan ve
toplantlara katlanlarn dereceleridir; ikinci basamak, nfm-tarfk de
recesi, tarikat renimi alm iki yolda ve bir ustann oluturduklar
derecedir; nc derece, mfredi miyan beste veya sahib-i
ya da
tarik derecesidir ki slk evresini am, kendi el rn olarak kendi
edd 'ini retmi ve kuanm, helva ya da kutsama an tadm olan
mrid' in derecesidir.32 Sh1kde bu nc dereceye gelindiinde,
eyh Hseyn, helva'nm yapl zerinde uzun uzadya duruyor.

"Irak ve Horasan erleri -diyor-; bize, helva yapmann, ancak s

l'.ike girmi olanlarn, siiliklerin hakk olduunu sylyorlar: Biri bal
getirmeli, br ya, bir nc unu, drdnc hurmay, beincisi
safran' . Atei yakp hazrlayan gibi, piirmeyi zerine alm olan da

29. Eski zanaatkarlardan biri olan Mukanna Merv dolaylarnda bir kyden, gelmi bir leke
temizleyici idi. Falc Sunbad, Trk shak ve stad-Sis'in ardnca, onun kannn hesabn sor
mak iin bakaldrmadan nce Ebu Mslim'in hizmetinde bulunmutu. Sylencede, Ebu
Mslim'in tabutu nnde yryen, getii yol boyunca ilenen hakszl halka duyurarak,
onlara almay tleyen, adalet isteyen asi, Ahmed-i Zemcidir: Abu Muslim... , s. 57-58.
3 0. Kr. Mendkbu 'l-drifin, il, Ankara 1 96 1 , s. 580, 990.
3 1 . Bir konumamzda, M. Mokri'nin verdii bilgiye gre, Btn Acemistan'da ve zellik
le Krdistan'da, Perembe akamlar, llerin ruhlar iin helva datlmaktadr.
3 2. Kr.: Abdlbaki Glpnarl, " slam ve Trk illerinde Ftvvet Tekiliit ve Kaynaklar",
s. 37; ayn yazar, "eyh Seyyid Hseyn'in 'Ftvvetname'si", s. 39, 92.

1 15
bir "sa!ik" olacaktr. Odunu getiren ve oca yakanlar, Abdurrahman-
Klhan-tab ve shak Knde-iken' in ruhlar iin dua ederek ie ba
lamadrlar. Ya konurken, mam Zeyn-el-abidin'in ruhu iin; un kat
lrken Selman- Fars, bal dklrken Emlri ' l-m 'mini'n Ali Murtaza
iin dua edilir. Hurmalara sra geldiinde, Allah 'n Resulne salat ve
selam yollanr. Yine Irak ve Horasan erleri, hurmalarn on iki bee
ayrlarak On ki mam 'n adlarnn birer birer anlmas ve ululanma
s gerektiini sylyorlar.
Bylece helva hazr olduunda, nce, "sl1k"leri Ali tarafndan
yaplm olan 17 yolda adna on yedi pay, sonra 12, 8, 5, 3 ve en
sonra da 1 pay aynlr. Aynlan paylar birer birer, bulunanlarn "amin"
lerle katldklar dualar ile lonca eyhine sunulur. Btn paylar da
tldktan sonra, hazr bulunmayanlarn paylar, bir aa mahfazaya
alnarak, zerine On ki mam adna on iki hurma konacak, loncay
simgeleyen bir ember izilerek ortasna bir ine saplanacaktr. ne,
Allah'n birliini simgelemektedir. Ardndan mahfazann zerine, Allah'
n istemi ile A/f'nin "sl1k"n gerekletirecek olan Muhammed'e
Cebrail'in edd kuandr anlamn ieren, "Elif, Lam, Mim, Ayn"
harfleri yazlr.33
Ftwetname' lerin verilerini, br bilgi kaynaklan ile zellik
le Kk-Asya'da kald sre iinde, Ahi loncalarnn konuu ol
mu ve onlarn yaam biimleri, konukseverlikleri zerine ayrntl
betimlemeler brakm olan bn Batt1ta'nn yolculuklar ile karla
trmak, ilgi ekici olacaktr.34
"Ahiler, diyor bn Batt1ta, Kk-Asya'da, lkenin Trkmen
lerce yurt tutulan her yerleme yresinde, her ilde, her kentte, her
beldede bulunmadadrlar.
" . . . Her loncann zanaatkar, loncasnn bakan olan Ahi'ye, bir
zaviye kurarak deyecekleri, meyve ve yiyecek alacaklar bir para

33. Kr.: Abdlbaki Glpnarl, "eyh Seyyid Hseyn'in ' Ftvvetniime'si", s. 43, 1 06- 1 08.
Kr. bn Battfa.
34. Ibn Battta, Voyages, arabca metin ve eviri: C. Defremery ve 8. R. Sanguinetti, II, Paris
1 854, s. 260-265, 273-275, 279-280, 2 8 1 -282, 286-290, 292-294, 295, vb.

1 16
der ve her akam yolcu konuklar barndrmak, arlamak zere ora
da toplanrlar."
bn Battta, her kentte, her sefer kendisini trl trl yiyecek,
meyve ve helva koyarak arlayan Ahilerin konuu oldu.35

bn Battta'nn Yolculuklarnn anlatmnda, zellikle ilgi eki

ci bir blm, Mevlana Celaleddin ile ilgili merak uyandran bir ola
yn yer ald Konya konukluuna ayrlm bulunuyor:
"Bir gn stadn vaaz verdii srada medreseye, ders verdii
yere, helva satan biri girdi . Mevlana ona seslendi ve satc kendisine
bir para helva uzatt. Sonra adam kp gitti. Fakat Mevlana arkasn
dan gitti ve ortadan kayboldu. Her yerde arandysa da bulunamad.
Birka yl sonra geri geldi. Fakat zihni altst olmu gibiydi. Yalnz
Farsa beyitler okuyor, garip eyler sylyordu."36
Bu mecazl yk, helva yeme'ye ' sllke kabul' anlam veren
beyti doruluyor.
eyh Eflaki'nin Mendkbu '!-arifin 'inde de ayn ekilde, zellik
le Mevlana Celaleddln'in yaamna deinilen blmde, helva yapma
zerine ok sayda anlatnn yer ald grlyor.37
Bu tanklklara loncalarla ilikili bir kahramanlk destannn, Ebu
Mslim Hiktiyesi'nin tankln da eklemek yerinde olur. Ebu Ms
lim'in, on yedi yanda iken kendisine ayrc simgesi olacak "teber"i
dvecek olan, Merv Ahilerinin piri Demirci Ahi Hurdek'i ilk ziyare
tinin anlatmnda, bn Battta 'nn Yolculuklarnda sylediklerini des
tekleyici eler buluyoruz.

35. Bununla birlikte, yolculuun bu blmnde de bu ayn metne dayanmak zorundayz,

nk Defremery ve Sanguinetti'nin evirilerinde "helva" szc srekli "piitisserie" (ku
rabiye) olarak evirilmi bulunmaktadr; bn Battfita, kendisine oknnmu yiyecekler sunul
duunda kurabiye de alm olacaktr.
36. rbn Batt1ta, Voyages, Il, 283.
37. Kr.: Meui.kbu 'l-iirifin, 1, 1 63, 1 69, 264, 43 1 ; II, 580, 728, 752, 853, 9 1 2, 990.

1 17
 "Ahi Hurdek, Ebu Mslim'i, drt yan evlerle evrili gzel bir
tekye 'ye gtrd. Buras onun, yoldalan ile birlikte oturduu yerdi.
eri girdiinde Ebu Mslim kendini sultanlara yarar bir konutta
buldu. O 'na erbetler meyveler ve trl yiyecekler sunuldu . . .
"Sonra Ahi Hurdek, kalkt, temiz, usta elleriyle helva yapt, bir
tepsiye dkerek Ebu Mslim'e gtrd . . . "38

ncelediimiz verilerden, helva yapp hazrlamann meslek lon

calan ile ilikili kutsallam bir adet, bir uygulama olduu sonucu
kyor. Bununla birlikte, uygulamann hangi sebeple olutuunu
bulmak ylece b raklmal mdr?
Grdmz zere, kutsanm helva, nceleri taze hurma ile
yaplyordu. Byk Melek Cebrail, Adem iin yapt ilk helva'ya yal
nz stle yorulmu taze hurma koymutu. Daha sonra, Gadir Hum' da
Peygamber tarafndan hazrlanan helva'da, hurmadan baka ya ve
peksemet de bulunuyordu. Loncalarda hazrlanan kutsal ata, hurma
ve ya yannda, bal, un ve safran da bulunuyordu. Ancak, hurma her
durumda bata geliyor, Peygamber'e dua ve selam da onunla birlik
te yer alyor. Hazr bulunmayanlar iin aynlann konaca aa mah
faza hazrlandnda, kapann stne, On ki mam ansna yerle
tirilen on iki hurma da vazgeilemez bir e olarak beliriyor.
Tren boyunca bu "palmiye" tr aacn meyvesini anmadaki
srar; bizi, baka hibir bitkide rastlamadmz olaanst gizler
saklayan sz konusu aacn slam geleneindeki yerini dnmeye
gtryor. Henry Corbin'in almas, Terre Celeste et Corps de re
surection'da (Tanrsal Alem ve Yeniden-dirili), nsann oluturuldu
u kilden arta kalanla yaratlan "Hurma" aacnn, Tanrsal alemi ve
Yeniden-dirilmeyi simgeleyii aklanmaktadr.39 Bu ayrcalkl yer
zellikle "Hurma aacnn, bilin birikimini (irfin') anlamca besleyi-

38. Kr.: Abu Muslim , s. 98-99.

...

39. Kr.: Terre Celeste et Corps de resrection:de / 'Iran Mazdeen a / 'Iran shi 'ite, Paris
1 960, s. 2 1 3-2 1 4.

1 18
ci" olarak gld ii gelenekte arlk kazanyor. mam Cafer-i
Sadk'tan aktarlan bir hadis'e gre, Peygamber "Hurma"nn nereden
geldiini renmek isteyen birine u yant verecektir:

''Allah, Adem'i Cennet 'ten kardnda ona "Hunna"y (Palmiye)'yi

yannda gtrmesini buyurdu. Adem, aac Mekke'ye dikti. Yery
znn dousunda olsun, batsnda olsun btn "Palmiye"ler ondan
remiler ve Adem'in cennetten getirdii ilk "palmiye"nin rn olan
hurmalarn ekirdeklerinden bitmilerdir."4o

Bu gelenek, sz konusu bitkide saklanan gizin anahtar gibi g

rnyor. Gkyz "palmiye"sinin meyvesi hurma, manevi beslenii
simgeliyor. Hurma ile yaplmaya balanan helva da bylece bir kut
sal a nitelii kazanyor.
Palmiye tanrsal alemin ve diriliin simgesidir. Bu cmle "hel
va 'y sakl yeme", yani slkn evrelerinin gizlerini kendine sakla
ma, dn veren Celaleddin-i Rfuni'nin beytinin kapal anlamn
dorulad gibi, ayn zamanda, Diriliin simgesi olan meyve ile ya
plan helva'nn, llerin ruhu iin hazrlanan kutsanm bir a oluu
nun sebebini de aklyor.
Ne olursa olsun, Trkiye'de yakn dneme dek yaayan bir uy
gulama ile kar karya bulunuyoruz. Anlam unutulmu olsa da, Os
manl Trkiye'sinde k mevsimlerinde, hoa vakit geirilen helva
sohbetlerinin betimlenilerinde, Orta-a loncalarna bal eler
kolayca seilebilmektedir.

40. Kr.: Henry Corbin, Terre Ce/este et Corps de resurection, s. 224 not 4, s. 225 not 5.

1 19
 ANADOLU TRKLER'NN DESTAN/ EDEBYATLARINDA
(DNSEL-KAHRAMANLIK METNLERNDE)
SMGE SAYILAR

Saylarn simgesellii ve harflerin sakl anlamlarnn yorumu,

genel olarak tasavvuf alannda geni bir yer tutrnadadr. Fakat bu in
celeme, yalnzca Trkoloji alannda gzlenen, bu ereve iinde ka
lan olgular ele almay amalamaktadr.
Simgesel saylarn, meslek loncalar edebiyatnda, Trk tekke
edebiyatnda ve bu edebiyatlara bal olarak, destan edebiyatnda
arlkl bir grev stlendikleri grlr.
Destan edebiyat; cengaverlik emelini, destan kahramann bu
emelin bir bedenlemesi olarak gren, okumam halk snflar ara
snda yayma arac oluyordu ve meslek loncalar evresinde, ardndan
tarikat evrelerinde bu amala okunuyordu.
Menakbname'lerde, menkabe metinlerinde de 1 , 3, 5, 7, 40 ve
300 saylarna sk sk rastlanabiliyordu. rnek olarak, M. Henry Corbin'
in evirisi iJe "Gayb Erenleri" nin (Ricat-l- Gayb) derecelerini ve
onlarn mertebe sralanlarn bildiren bir hadfs'i burada analm.2
"Allah'n dnyada, gnl Adem'in gnl gibi saf yz adam
var; Musa'nn gnlne denk krk, brahim'e e yedi, Cebrail'e be,
Mikiiil'e ve srafl'e denk bir kii; onun kendine yakn sayd
adam vardr."
Bununla birlikte, ska rastlanan daha baka simge saylar da
bulunmadadr ve zellikle destan edebiyatnda, btn br saylar
dan daha ok rastlanan 1 7 ve 72 saylarnn unutulmamas gerekmek
tedir. Menakbname metinlerinde saylar dilinin yerini gstermek
l . Kr.: Terre Celeste et Corps de resurectio:de / 'Iran Mazdeen a / 'Iran s249. hi 'ite, Paris
1 960.
2 . Bu s!Uk dereceleri iin bak.: Louis Massignon, Essai sur /es origines d lexique tecl
nique de la nystique nsulmane, Paris 1 922, s. 1 1 2.

121
iin, Bektai gelenekten, XIX. yzyl airlerinden lhami 'nin eseri
olabilecek bir manzumeyi burada analm:3
"Ruhlar aleminde, "Elest" toplantsnda Muhammed, All'nin
nurudur. Kafiri ldrmek iin ortaya kan, elinde Zlfkar' ile All' <lir.
ler, iki alemde birlie ulat. Beler onlarn eteini tuttu. Yediler,

Birlik lokmasn yuttu. Etei kirlenmeyen pirlerdir onlar. On drt te

miz masum, On ki mam ve On yedi kemer-kuanm olan; hepsi,
alnlarna kalem alnm olan, Ekvator izgisinde, Krklar ' dr onlar. . .
lhami Abdal, kleleridir; pirim: Hnkar Hac Bekta'tr."4

1 7 ve 72 saylarnn zellikle destan metinlerinin inceleniinde

ne kt grlyor; her iki say genel olarak birlikte grnyor ve
dikkat edildiinde birinin 9 ve 8 ' in toplam, brnn bu iki saynn
arpm oluuyla aralarnda gerek bir ilgi bulunduu gze arpyor.
M. Jean Deny, bir yaz ile 72 says zerinde durdu.s Ancak 1 7 says
zerine ayrca bir inceleme yaplmad. Bizim, birden gze arpma
yan bu sayya eilmemiz, aklayacamz sebep dolaysyladr.

3. Bu manzumenin metni Sadettin Nzhet tarafndan yaymland. Bektai-Kzlba-Alevi

airleri ve Nefesleri (III: 1 9'uncu asrdan beri), 2. bask, stanbul 1 956, s. 1 80.
4. "Alem-i ervahda bezn-i Elest 'de
Muhammed Ali'nin nurudur va/lal
Zuhur ediib kffar akerin kran
Elinde Z/jkar Ali'dir bil/ah

ler d alemde birlie yetti

Beler de anlarm dameni dutt
Birlik lokmasn yediler yuttu
Dameni pak olan pir/erdir va/lal

On drt masum pak O ki ndn

On yedi kemerbest cmlesi tamam
Alar veche almd kalem
Hatt- stivada Krklar "dr bil/ah

Alarm hendesi lhami Abdal

Pirim Hac Bekta Hnkar "dr billdh

5. "70-72 chez les Turcs". Melages Louis Massigno, I, am 1 956, s. 395-416.

1 22
 Melik Danimend Menkabesi6 adl bir kitabmda bulunan sz
konusu metni son kez gzden geiriyordum. Bu metin, Kapadokya' -

nn, Birinci Hal Seferi'nin ada, Trk fatihi evresinde olumu bir

cengaverlik yksdr. yk, en eskisi bizi XIV. yzyla gtren

birok esere konu oldu. lk biimleniin yazar Arif Ali; nesir olarak
kaleme alnm bir metni, tasavvufi ve ii esinle ykl ve bazen ok
gzel manzumelerle blm blm ksaltmt. Bu metinde 17 says
gze arpc bir biimde karmza kyor. Yazar eserini 17 blme
ayrmtr. Ve kahraman da 1 7 yerinden ald yara ile lmektedir. 7
Bu tekrar karsnda, kahramann adn oluturan Arab harfleri
nin say deerleri zerine eilme gereini duydum ve harflerin kar
lklarn topladm: Danmnd (4+ 1 +50+300+40+50+4=449).
Harflerin karl olan saylarn toplandnda, 449 kyordu
ve bu sayy oluturan rakamlarn toplam da 1 7 idi.
O zaman uygulamay, baka kahramanlk yklerinde de dene
mek istedim. Selman- Farsi' nin kuak kuandrd 17 Mslman
loncann pi'ri ile Ali''nin kuak kuandrd 1 7 yolda dolaysyla, bu
saynn bilindii anlalan meslek loncalar geleneinde saynn ald
yeri gz nne alarak, lonca edebiyatna eildim. Gerekten de,
Yiitlik yklerinden cengaverlik ( chevalerie) emelini yaymada ya
rarlanlan ve temeli bu emele dayanan meslek loncalarnda, Ftvvet
(fera, yiitlik) problemini ieren eserlerde, say belirginleiyordu.8
Cengaverlik ykleri arasnda, ele alnmas meslek loncalar asn
dan ncelik tayan anlatmlardan biri de, Ebu Mslim'in evresinde
oluandr.9

6. La Geste Melik Danimend, Bibliotheque archeologique e historique de l'Institut franais

d'archeologie d'Istanbul, X-Xl, Paris 1 960.
7. Kr.: La Geste Melik Diinend, I, s. 69-70.
8. Kr.: a.g.e., s. 50.
9. Bak.: Akten des Vieu11dzwanzigste11 Intemazionale Orientalisten Kongresses, Munich
1 959, s. 4 1 9-42 1 'de "Abf Muslim patron des Ahi" balkl yazmz ve zellikle konu zeri
ne almamz: Abu Muslin, le "Porte-Hacle " du Klorassan dans la tradition epique turco
iranienne, Paris 1 962.

1 23
 ykde, ana-olay Merv Ahileri evresinde geliir; Emevl' leri
devirecek olan ayaklanmann hazrland yer bu Ahi tekye' leridir.
Destan geleneinde, Abbasi'lerin kahramannn ak bir ilevi vardr.
O, Kerbelii'da yaplan kymn cn alacaktr.
17 ve 72 says, Ebu Mslim yksnde de sk sk grlyor.
yknn balangcnda, All'nin lm zerinden 72 yl gemitir. Bu
72 yl iinde, Emevi' leri devirme amac ile 1 7 giriimde bulunulmu,
1 7 kahraman, Hseyn'in cn almak iin bakaldrm, ehit edil
mitir.
Sonu olarak, ayn uygulamay Ebu Mslim'in ad zerinde de
denedik: (Ab1 Mslm; 1 +2+6+40+60+30+40= 1 79). Ve 1 79 toplam
ile yine 1 7 saysna ulatk.
Fakat Ebu Mslim tarihsel bir kiiliktir ve uygunluk artc ol
makla birlikte, rastlant olabilirdi. Burada en ok, Ahilerin Ebu Ms
lim'i pirlerinden biri yapmalarnn bir sebebi belki dnlebilecek
tir: Gerekten, Halife Nasr'n, Futuvva'snn resmi snad'nda doku
zuncu srada onun adn buluyoruz. o
br destan kahramanlarna, zellikle ans Bektailerce sayg
ile korunan dervi-gazi Sar Saltuk'a bakmak istedik. Sar Saltuk, XV.
yzyln sonuna doru derlenmi nshas elimizde bulunan Anado
lulu bir menkabe kahramandr. Bu dervi-gazinin adn oluturan
szcklerden ilki sam, ' sar, sarn' anlamnda bir tanmlama, bir ad
landm1adr. Her iki ad oluturan harflerin saysal deerlerini topla
dmzda rakamlarnn toplam yine l 7 'yi veren 9 1 7 saysna ulatk
(Saru Saltk : 90+1 +200+6 ve +90+30+400+100= 91 7).
Bu durumda, Saltuk adna, Saru lakabnn geleneke, ebced he
sabnn bir yorumu gerei eklenmi olabilecei varsaymmzda hak
l olmalydk.
Birok tartmaya hazr bir destan kahramann da bu adan

o. Kr.: Louis Massignon, "La 'Futuwwa' ou 'pacte d'honneur artisanal' entre le tra
vailleurs musulmans au Moyen A ge", La Novelle C/io, Bruxelles 1 952, s. 1 97.
1 1 . Kr.: La Geste Melik Danimend, I, s. 43, 50-5 1 .

1 24
gzden geirmek istedik: "Battal" adm.
Tarihlerde, n ad Abdullah olarak geen, Arab-Bizans savala
rnda n yapm bu Emevi'ler dnemi Arab savas geen zaman
iine Trk destan geleneine aktarlm fakat bu aktar srasnda ba
z deiikliklere uram bulunuyordu. nce, yaad dnem Abba
si'ler zamanna yerletirilerek, sonra Ali soyu ile balantlandrla
rak, sonra da n-ad Ca' fer olarak deitirilerek. 12 Battal'n ans,
Bektailerce ve ii eilimli Trk tarikatlarnca sayg ile yceltilmek
tedir. Ve gerekten Seyyid Battal'n Trke yks de ii etkilere u
ram bulunmadadr. Kahraman, zorla Ali evladna balanmak iste
nii yannda, aka mecaz anlamda, bir aslandan yardm grr ve bir
blm Ebu Mslim 'in klncndan kaan Mervan mel 'ununun, Battal
tarafndan yakalanp cezalandrlmasn anlatr. Bu ii etkiler, Bat
tal'n neden deimelere uradn ve neden Emevi'ler dneminden
Abbasi'ler dnemine aktarldn aklyor. Fakat destan gelenei
nin Abdullah n adn neden Cafer'e evirdiini, bu adn ii gelenek
teki yerine ramen anlamak gt. Burada da kahramann (Battal)
adn oluturan harflerin saysal (ebced) deerini hesaplamay dene
dik. nce rakamlarnn toplamnn 6 olmas dolays ile ilgilenmeye
deer grnmeyen 5 1 toplamn elde ettik. 13 lemi, Seyyid adn ek
leyerek denedik, yine sonu alamadk. Sylencede yer alan Ca'fer n
adn aldmzda elde ettiimiz 353 ( 1 1 ) saysna Battal'la ulat
mz 5 1 (6) saysn eklediimizde ise yine 1 7 says ortaya kyordu.
(Battal-Cfer: 2+9+9+1 + 30 =51 ve 3+ 7+80+200 = 353) . Olgu,
destan geleneinde kahramann n adnn neden Cafer'e dnt
n aklayabilecektir.
Bu denemeleri destan gelenei ve Trklerle ilgili incelemeler

. Bak.: En son almalardan biri olarak E.I , yeni basm, 1, s. 1 37'de "Al-Battal (Seyyid
Battal Gazi)" balkl makalemiz.
1 3. Bu, ok gemeden yanlln greceim, bir ilk izlenimdi. Gerekte, 5 1 says, 1 7x3 '
gstermede ve Ali soyundan gelen imamlarn says olan 5 1 ile birlikte, smaili'lerde Ali'nin
her gn eda ettii namaz saysn karlamaktadr vb. Kr.: Paul Kraus, Jiihir ihn Hayydn:
conribution a / 'histoire des ldees scientifiques dans / 'Is/an, II, Kahire 1 943, s. 22 1 -223.

1 25
erevesinden dar tararak zellikle ii tarikatlarda saygn adlara
da uyguladk. nce altnc imam Cafer-i Sadk'a. Adn ve sann harf
lerinin saysal deerleri toplandnda 548 ve 1 7 elde ediliyordu.
(C:fer Sadk: 3+ 70+80+200 ve +90+1 +4+100=548) .
B u sonu byk deer tamaktadr, nk ii gelenee gre
"harfler bilimi"nin (ilrn-i hur1f'un) kkleri de Cafer-i Sadk'a uzan
maktadr; Altnc mam, El-Cefr ad verilen gizemli bir eserle, ola
caklar nceden bilme bilgisine de ermi olacaktr. 4
Mansur el-Hallac 'n adnda da sonu, yalnz nl mutasavvfn
adn oluturan harflerin saysal karlklar toplandnda (Hallac
Mnsur: 8+ 30+ 30+ 1 +3 ve 40+ 50+90+6+200= 458 ve 1 7) elde
edilen 1 7 saysyla deil; ayr ayr Hallac adnn harflerinin 72 ve
Mansur adnn, 386 ve 1 7 sonularn verii ile de bizi destekleyici
grnyor. Gemeden, artc bir olguyu; Ca'fer-i Sadk ve Mansr
Hallac adlarn oluturan harflerin toplam deerlerinin (548 ve 458)
ayn rakamlardan olutuunu (8, 5 ve 4) da bunlara ekleyelim. I 5
Bir Bektai nefeste, 1 7 saysnn anl ile Mansr el-Hallac'n
nl Ene '!-Hak aklamasna gndermenin birlikte yer alm olmas
da, her halde rastlant deildir. lk iki ktasn evirisiyle birlikte su
nacamz bu nefes, XIX. Yzyl Bektai airlerinden Perian Baba' -
nndr. 1 6 Manzumenin yorumu; 'doru, gerek' anlamnda hak sz
c ile Tanr 'nn ad olan Hak szcnn sesdeliklerine dayanyor.

"Szm 'Ene 'l-Hak 'tr.

Bu szm haktr.
Cemali nur, parlayan hak 'tr
Hak-Muhammed-Ali, haktr.
Hac Bekta Velf haktr

1 4. Kr. : Paul Kraus, a.g.e., s. 263-264.

1 5. " ! 7'' says zerine grlerin pythagoras kklerine deineceimiz sonuca bakldn
da, bu rakamn (8, 5, 4) eski Yunanllarn ahenk (sumfonia) konsonantn, -oktav, kente
ve kuarte- karladklar grlecektir. Kr.: Paul Kraus, a.g.e., s. 207-209.
6. Bu manzumenin metnini. Sadettin Nzhet Ergun yaymlad. Bektai-Kzlba-Alevi airleri
ve Nefesleri, rr, s. 44-45; kr.: aadaki not.

1 26
 On yedi muhkem ayeti ren
Ayetleri okuyanlardan ren
Ayetlerin kaynan ren:
Hak-Muhammed-Ali, haktr.
Hac Bekta Veli haktrt7

Bununla birlikte, 17 says, Bektai gelenee, meslek loncalar

aracl ile girmi olacaktr. Ahi loncalar; safevi iilie yaknlaa
rak, Osmanllara kar tavrlar dolaysyla datldklannda, Ahiler,
dervi tekkelerine ve zellikle de Bektailere szdlar.
zellikle, Selman- Farsi'nin hepsinin piri ve nderi olduu 1 7
byk loncann kurucusu 1 7 yoldan anmsat ile bu saynn mes
lek loncalar gelenei iindeki ncelikli yerini grdk. Selman- Pak
zerine almasnda, L. Massignon, imami iilikte, Selman'n ile
vini gsterdi. Peygamber'in; Ali'nin, -zel bir ayrcalkla- mminle
rin emiri olmas isteini Mslmanlara aktaran kii olmas.
Selman; Muhammed ve Ali arasndaki badr. birlikte, harf
lerle simgelenen manevi bir l olutururlar.

Ayn, Ali'yi simgeler -mam olarak;

Mim, Muhammed'i simgeler -Nebi olarak;
Sin, Selmiin' simgeler -Sahabe rnei olarak, mmini Tann'ya
ulatracak olan sh1ke arac olan. s

1 7. '"krarn 'Ene '/-Hak r

Bu ikrarn belf hakdr
Cemali nur, celi lakdr
Hak, Muhammed, Ali haktr.
Hac Bekta Velf haktr

Bil on yedi nhkemdt

Okuyanlardan dydt
Ol dydtn mmehdt
Hak. Mlamned, Alf haktr.
Hac Bekta Veli haktr "
1 8 . Kr. Louis Massignon, Selman Piik et le prenices spirituel/es de / 'Islam Iranien, Soc. Et.
Iran, no. 7, Paris 1 934, s. 33-36.

1 27
 Bu simgesel harfin, saysal karlklarnn toplam (ayn: 70, mim:
40, sin : 60) 1 70 ediyor ve bizi l 7 'ye gtryor.
Trk incelemelerinde 1 7 says loncalar, tarikatlar ve destan ede
biyat ile snrl kalmyor; bu simgesel sayya tarih metinlerinde de
rastlanyor. Bibliotheque Nationale'de bulunan, XIII. yzyl sonunda
kaleme alnm anonim Se/ckname'yi inceleyen Claude Cahen, bu
eserde sz edilen savalarda 1 7 saysnn ne kna dikkat ekiyor.19

"Rfun Sultan Kir Manuil (Manuel Komnen'den sz ediliyor)

Konya'ya girer. . . 1 7 adam ile hzla Kayseriyye'ye varan Sultan
(Mes'ud), yinni bin tutsak alan o srada galip ordu, sabah olup yeti
inceye dek dman tutar. . . "

"572'de, Kir Manuil'in alt-yedi bin kiilik bir ordu ile yeniden
saldr ile . . . Konya dmtr. Sultan (II. Kl Arslan) 1 700 atl ile
yetiir ve btn bir gece dman oyalar. Ordunun byk blm ge
lir ve dman askerini vurur.20
Bununla birlikte 1 7 saysna verilen deer, bir Trk olgusu de
ildir. Trkler arasnda yaylmas, Jean Deny'nin 72 says iin gs
terdii zere2 ii etki ile olsa gerektir. Bu simge saynn varl ko
nusunda, ran halk-bilim incelemelerinden, zellikle M. Mokri'nin
"ran folklorunda nci sembol" zerine, Mslman say-bilimi ince
lemeleri iin ilgi ekici, bir yazsndan esinlendik.

"Cihann yaratcs yaratl srasnda yce kudreti ile kendi su

retinin be grnmnn yansd bir inci yaratt. Sonra yce kudre
ti, onlar Allah'n Zat' iinde eritti ve inci yok oldu. Allah ebedi, tek
ve biricik olarak kald. Sonra 70.000 yl geti ve suretlerinden yedisi
nin yansd bir baka inci yaratt; sonra onda 1 2 ve ardndan 1 4 su-

9 . Claude Cahen, "Seljukides de Rilm, Byzantins et Francs d'apres le Seljukniimeh

anonyme", Melanges Henri Gregoire, r ("Annuaire de Philologie et d'Histoire orientales
et slaves", Xl), Bruxelles 1 95 1 , s. 1 05.
20 . a.g.e., s. 99.
2 1 . Kr.: 70-72 chez !es Turcs, s. 409-4 14.

128
reti belirdi o zaman inci yine yok oldu ve alemlerin Rabbi, Alem-i
Kitman' da (Gizli dnyada) biricik olarak belirdi. Bir 70.000 yl daha
geti. 1 7 suretinin belirdii bir inci yaratt. Ondan sonra inci bsb
tn yok oldu ve Allah tek ve biricik olarak kald."22
M. Mokri 'ye konuyu sorduk ve bize " Fars folklorunda, zellikle
tac giyme srasnda hkmdarn kulana fsldanan 1 7 tte (Kr . :
Hamza 'mn gizleri) v e sancan 1 7 birleeninde simgesel 1 7 saysnn
beliriini" aklad yaymlanmam Dawra-i Ddmydrf adl eseri
gsterme inceliinde bulundu.
ncelememiz boyunca gzlemlediimiz ve burada aklamaya
altmz olgular, bizi 1 7 saysnn neyi simgelediini aratrmaya
gtrd. nce slam geleneinde; " l 7", gnde be vakit namazn re
kiitlarnn (rek'a) saysdr; namaza ary (ezan ve kamet) oluturan
sz blmlerinin says da 1 7 'dir. Fakat bu say zerinde duru zel
likle iilerdedir. Gnostik reti (Bilincin ulaabilirlii inan) iinde
grlyor olmakla birlikte, Mehdi'nin ortaya kt gn, her biri
"sm-i A'zam" oluturan 1 7 harften birinin mazhar (bedenlemesi)
olan 1 7 kiinin yaama dneceini syleyen ve 1 1 9/73 7 ylnda idam
edilen Mugire bin Said'e gre, 1 7 says bu kiileri simgelemektedir.23
Buna ramen, bu simgesel saynn ortaya att problemin zm
n, mam Cafer-i Sadk (lm. 1 47/765) gelenei iinde buluyonz.24
Daha nce belirttiimiz gibi, ii gelenek harfler ilmini ona bala
maktadr. Bu ilim, gelenee gre, Cafer-i Sadk'n rencisi olduu
sylenen Sufi ve simyac, Cabir bin Hayyan'n "Kitabu'l-mizan"nda
ortaya konmutu.25
Cabir ibn Hayyan' n ortaya att kurama gre, dnyada her e
yin biimlenii (suret buluu) 1 7 says iledir. Yani, 1 7 says, onun

22. Kr.: Journal Asiatique, 1 960, s. 478.

23. Kr.: Paul Kraus, a.g.e., s. 222, 263.
24. Burada, aratrmalarm henz balangta iken bana, Paul Kraus'un, onsuz 17 says ile
ilgili problemin zmsz kalaca eserini iaret eden Jean Lecerf'e minnetlerimi syle
mekle yetineceim.
2 5. Kr.: Paul Kraus, a.g.e., s. XXVI, XL, XLVIII.

1 29
"mizan" kuramnn temelini (kaide) oluturuyor ve her eyin "denge
yasas" (Kanun- el-i'tidiil)i olarak beliriyor.26 Bu da Cabir ibn Hay
yfu'n say bilimi kuramnn kklerini eski Yunan dncesine ve
zellikle Pythagoraslara uzandnyor. 27 Yunanca "alfabe"de nsz
adn verdiimiz "konson"lann says 1 7 idi ve bu say 9 (sessiz olan
larn says) ve 8 'den (yar seslilerin says) oluuyordu. Bu saylar
9+8 durakl, 1 7 heceli "epik" vezin "heksametr"de de grlyor. Bu
saylarn gklerin uyum ve ahengi ile de balar vard. ii mutasav
vflarn 1 7 saysna ok uzak dnemlerden beri sayg duyduklar g
rlyor. Bu saygnn kkleri, pythagoraslarn, alfabenin harflerine
dayal kuramlarna uzanyordu. Bununla birlikte, 72 says ile 1 7 sa
ys arasnda bir ba olup olmad sorusu gibi;2s bu sayda olduu
dnlen by gcnn, Fars folklorunda, slam ncesi dnemde
var olup olmad sorusu da ortada kalyor.
Gerekte, 72 saysna Zerdt inanta saygn bir yer veriliyordu.
Yasna ya da " Kurban Kitab"nn blmlerinin says 72 idi. Parsis'lerin
kemeri 72 iple dokunmutu. Persepolis saraynn giri yolu stunlar
nn says 72 idi. 29 1 7 says zerine, iki olguyla dikkat eken M. Moki,
eserinde, bu sayya Fars folklorunda ok eski bir dnemde rastland
n gsteriyor. Fakat ne olursa olsun, bu konu bizim hedef aldmz
ereveyi, Trk dini-destan geleneini ayor. Problemle ilgili, bizim
aratrmalarmzda, Anadolu Trklerinin dini-destan edebiyatlarnda,
1 7 saysna yar by gc yklendii grlyor. Bu olgu, illiin
yayl ile ve Eski Yunan kklerle olumu olmaldr.

26. a.g.e., s. J 95, l 99-200, 207, 227-230.

2 7. a.g.e., s. 207-220, 270, 230.
28. Daha nce de belirttiimiz gibi, 17 ve 72 saylarnn biri, 9 ve 8'in toplam; br de ar
pmdr; ayrca, bu iki sayy oluturan rakamlarn toplandnda, 8 ( 1 7 iin) ve 9 (72 iin)
saylar elde ediliyor. 9: 8 balants, eski Yunan saybilimi kuramlarnda, gramer, (9: 8 ba
lantsnn lyr'de orta tellerle elde edildii) mzik, l, gkbilini alanlar dzeyinde olsa da,
ska grlyor; bu balant Ciibir'de yer alyor. Kr.: Paul Kraus, a.g.e., s. 207-220.
29. Kr.: Jean Deny, 70-72 chez /es Turcs, s. 396.

130
 YUNUS EMRE VE A GJ

Ortaa Trk edebiyatn zerine kusursuz bir incelemesinde Trk

bilim adam Hilmi Ziya lken, bu dnem edebiyatnda edebi trn
ayrt edilebilirliini iaret ediyor.
!. Ortak inan tasarmlarna dayal cin ve peri masallar;
2. Arab ve Fars kltr kaynakl platonik sevda ykleri;
3. Orta-Asya ata-yurtlu (autochton) renkleri koruyan, ykleti
rilmi olaylar karm, kahramanlk sylcncelcri : Ouz Han Destan,
Dede Korkut Kitab.

Bu snflamaya, Kagarl Mahmud 'un ok sayda rnek verdii

ve ozan'lar, daha sonra ak-ozan ' larca, kopuz alnarak sylenen
halk iirlerini de eklemek yerinde olur. Bu taz iirler ayn zamanda
destan edebiyat iinde de bulunmaktadr, nk destanlarn ou, kopuz' -
la sylenen bu iirlerin bir araya toplanyla olumaktadr.
En eski manzum metinler arasnda, dinsel esinleni rnleri ve
slam' yayma amal Hikmet' ler grlyor. Elimizdeki en eski Hik
metler, Ahmed Yesevi 'ye ait olduu kabul edilen derleme, Divan-
Hikmet iinde yer alanlardr. Kendisinin ayrc zellii olacak edebi
bir trn yaratcs olarak grlen Ahmed Yesevi, ilk Trk sufsi, mu
tasavvf idi. retisi, en eski Trk Tarikati, Yesevilik (Yeseviye)
iinde belirginleti. Yesevi Tarikati XII. yzylda Orta-Asya'da ku
ruldu ve bu blge Trk illerinde hzla yayld.
Ahmed Yesevi, bugnk Kazakistan'da irnkent blgesinde,
Sayram'da dodu. Doum yln bilmiyoruz. Bugn ad Trkistan
olan Yesi'de yaad ve 1 166/1 1 67 tarihinde burada ld. Kendisini
eken ynleri arasnda, mridi olacak ranl byk Sufi Yusuf el
Hemedani 'nin de ( 1 049/ 1 050- 1 140) bulunduu kent, Buhara gibi bir
bilim ve irfan merkezinde yetimi, derin bilgili bir insand. Bu kent-

131
ten ayrldktan sonra, yine Yesi'ye dnd; Sir Derya blgesinde, Ma
verannehir 'de yaayan Trk boylar arasnda slam' yayd. Onlara
yeni mridleri bilgilendirme amac ile yazlm Hikmet'lerini retti.
Ahmed Yesevi'nin bu hikmetleri, Trk halk edebiyatnn bir ko
lunu, en byk temsilcisi Anadolu' da Yunus Emre olacak olan halk
tasavvuf iirini etkiledi. Hikmet'lerle doan gelenei Yunus Emre' -
nin i/iihi'leri srdrd ve zenginletirdi.
Yunus Emre'nin yaam, birok adan Ahmed Yesevi'nin yaa
mn anmsatmaktadr. Her ikisi de halk evrelerinden, Trkmen boy
lar iinden gelmi; slam'n ilim-renim merkezleri kentlerde ei
tim grmt; her ikisi de, Snni Mslman inan ve Hanefi reti
iinde yetimiti.
Fakat ikisi de, iinden ktklar evreye geri dnm ve kendi
lerini ger boylarn slamlamasna adamlard. kisi de iir syl
yordu. Halkn konutuu dilde, onlarn gnllerini ve zihinlerini ka
zanma amal, bilgince sylemlerden uzak, Hikmet'ler ya da lahi'ler.

Nasl Ahmed Yesevi, ilk Trk Sufsi ve Yesevilik ilk Trk tari
kat olarak grlyorsa, Yunus Emre'nin de Trk halk edebiyatnn
ncs saylmas gerekir.
Yunus Emre bir karklk ve kargaa yzylnda yaad. XIII.
yzylda Mool aknlar, Orta-Asya' dan ve Horasan'dan ayrlan, Ouz
boylarnn serbest dnceli ve bir arada yaam eilimli Rum Sel
uklular'nn ynetimi altndaki Anadolu'ya youn biimde akmala
rna yol at. Bununla birlikte, 1 239- 1 240'ta, Babai ' lerin dini ve sos
yal bakaldrlar dolaysyla, Seluklu Devleti 'nin kurulu dengeleri
sarsld.
Yunus Emre'nin ortaya k, bu kark yllarda olacaktr.
26 Haziran 1 243 'te, Anadolu 'ya giren Moollar Kseda Sava
'nda Seluklu Ordusu'nu bozguna urattlar. Bunu korkun bir k
ym izledi ve ardndan bir kargaa dnemi balad. En son, 1 299'da
byk bir kuraklk ve alk yaand.
Bu dnemde, insan yaam ince bir ip gibiydi: Kimse ertesi gn

1 32
yaamda kalaca gveni iinde deildi. Halk evrelerinde dinsel
balan, bu sebeple hzla gleniyordu.
Bununla birlikte, bu kark dnemde de yararl gelimeler gr
lyor. Mesela, 1 277'de Karaman Emri Mehmed Be, Konya'y ald
nda, devlet dilinin Farsa yerine Trke olacan duyurdu. Trk dili
bundan byle, halk evreleri ve kylerle snrl kalmayarak kent mer
kezlerinde kk salmaya balad.
XIII. yzylda, Trk dili alannda edebiyat yeni bir evreye ulat
ve Fars edebiyat ile yarmaya balad. Anadolu Trk Edebiyat'nn
bu dneminde, balca iki akm gze arpyor; Destan edebiyat ve
Tasavvuf edebiyat.
Halk tasavvuf edebiyatnn ncs ve en byk temsilcisi Yu
nus Emre' dir.
Seluklular dneminde kentlerde yaam gelimiti. Buralarda,
konuulan dil Farsa idi ve Fars kltr egemendi. Resmi din, temel
leri medresede renilen Snni slamlkt. Anadolu'da nl medrese
ler vard ve bunlar kent merkezlerinin kltr yaamn etkiliyordu.
Ticaret ve zanaat byk lde Hristiyanlann, Yahudilerin elinde
idi. Seluklu yneticileri geni grl ve serbest dnceliydiler. Bu
sebeple Mslmanlar ve br dinlerden olanlar, birlikte, uyum iinde
yayorlard. Manevi yaamlar gelimiti ve byk mutasavvf Cela
leddin Rumi tarafndan biimlendirilmekteydi. Anadolu'da uzun yl
lar kalan Muhyidddin ibn Arabi ( 1 1 64- 1 24 1 ), burada, tasavvufi bir
panteizm olarak tanmlayabileceimiz vahdet-i vcud felsefesini
yayd. yi yetimi hkmdarlar olan Seluklu Sultanlar eitim ve
kltr alannda gelimelerin koruyucular oldular.
Fakat krsal alanda durum byle olmad. Trknen boylarnn
yn halinde gleri, maddi ve manevi sorunlara yol at. Ger
boylar, srleri iin klak ve yaylak bulmada zorlandlar. ou he
nz gp konan Trknenler, kent merkezlerinin Farslam ve s
lamlam yaam biimine uyamyorlard. Kentlerde oturanlar da
Trke konuan ve eitim grmemi Trknenleri horluyorlard.

1 33
 Atalarnn inanlarn retmeyi srdren Trkmenler, slam' a
girmi olsalar da eski geleneklerini v e greneklerini yeni inanlarna
tam olarak yerletirmi deillerdi. Din bykleri, Baba'lar; din ada
m ve byc eski Kam-ozan ' lara henz ok yakndlar. B abalar ok
kez, manevi nderliklerini boy beyi ilevi ile birletiriyorlard. Say
ca pek oktular. Bazlar sonraki kuaklara ulatlar, fakat ou unu
tulup gitti.
Moollarn ayaklandrdklar fitne sebebiyle, tasavvuf topluluk
lar hzla oald. Krsal yaamda, Orta-Asya' dan ayrlarak, aknlarn
nnden kap gelmi dervilerle Babalar 'n yaydklar cemaat-d
akmlar geliti. Saylarnn okluuna ramen, bu zmreler, birbirin
den ok farkl deildiler. Sakal ve byklar kaznm derviler, krk
yamal gmlek giyiyor, yalnayak, inanlarn yayarak diyar diyar
geziyorlard. Kendilerinden getikleri rakslarla (sema'), sayrlar iyi
letiriyor, kerametler gsteriyorlard.
Yunus Emre iirlerinde bu Baba'lardan birinin adn veriyor.
Kendisi, onlardan birinin, Tapduk Emre'nin mridi idi ve yaamnda
onun byk etkisi vard. "Emre'', bu dnemde bir din zmresinin
adyd. Bu zmre de yine br cemaat-d zmrelerden farkl deil
di. Tapduk Emre'nin mridlerine Tapduklular deniyordu. Tapduk ve
Emre adlarna Anadolu adlar arasnda rastlyoruz.

***

Yunus Emre 'ye yaam veren yzyln genel grnmnn izin

de, imdi onu kendi erevesi iine yerletirerek, zerine eilebiliiz.
Yunus, yaad yzyln sosyal izgilerinin bir yanstcs ola
rak grnyor. Her eyden nce, eserinde kent ve kr yaamlarnn
iki kltrll grlyor. Bir yanda, Farsa konuan Fars kltr
ile yetimi, medresenin din retimiyle biimlenmi kentliler, br
yanda, ok ayr koullarda yaayan ve Trke konuan halk ve zel
likle Trkmen boylar.

1 34
 Yaamn iyi bilmiyor olsak da, hi olmazsa eserinden, ana
dilinin Trke ve yaamnn krsal evre olduunu karyoruz.
"mmi" (okumam) olduu gr yaygn olmakla birlikte, bu sz
c tasavvufi anlam ile almak gerekir: "Her eyi bilen, yalnz Allah' -
dr." Yunus, ann bilgilerini zmsemiti. slam'n temel elerini
biliyordu. Fars kltr ve edebiyatn tanyordu. Fakat seimi Trk halk
iirinin hece ll tarz idi . eitli tasavvuf akmlarn ve zellikle,
Valdet-i Vcud felsefesini zmsemi; bununla birlikte, halktan hi
kopmamt; halknn anlayaca tarzda ak bir Trke konuuyor
du. Amac onlara seslenmek, arsn onlara ulatrmakt.
Doduu yeri bilmiyoruz. Sakarya' ya karan Porsuk ay ky
snda, Sivrihisar blgesi zerinde durabiliyoruz. Eserinde daha ok
manevi yaam evrelerini dile getiriyor. Mridi, Babai'lerin sosyo
ekonomik bakaldrlar dneminde yaam olmas gereken Tapduk
Emre'dir. Bununla birlikte, Yunus Emre, bu bakaldrdan da sz et
miyor. Olay kendisinin doumundan nce olup bitmi olabilir mi?
Yunus'un yzylnda, birok facia st ste yaand. iirlerde Mool
lar, "Tatarlar" olarak geiyor. Bu kargaa yllarna lm korkusu ege
men olmutu. Yunus Emre, Trk edebiyatnda lmden en ok sz
eden airlerden biridir. Bununla birlikte, o dinde ve tasavvufta, lm
korkusunu yenecek gc bulmay bilmiti.
Tapduk'a balanm, onun yol gstermesi ile Hakk'a giden yo
lu bulmutu. Hakk' a erene dek, Tapduk'un ilettii ary yayarak di
yar diyar dolat. Bir iirinde, yallk ana ulatn sylyor ve
bozulan salndan, yitirdii gcnden sz ediyor.
an gerei, iirleri azdan aza, szl olarak yayld. Birok
benzerleri dolaysyla, bunlarn saysn ve asllarn bilmek zordur.
Dervi tarikatlarn, zellikle onu kendilerinden sayan Bektaileri et
kiledi. Bektai edebiyatnn temellcndiricisi olarak grld. Yunus' -
un, ilahf'ler ad verilen iirleri Bektailerin Nefes adn verdikleri
iirleri besledi. Bektai airler, Yunus'un dncelerini zmsediler
ve gnmze dek yaattlar.

1 35
 iirleri, aruz vezinli Divan iirinin okunduu Osmanl mpara
torluu dneminde kmsendi; ancak, XX. yzylda bir onur
na ulat. Trk halklarnn eski veznine gre sylenmi; Arabca,
Farsa sylemlerden uzak Yunus iirleri Trk ruhunun ulusal dehas
nn bir yansmas olarak grld.
Yunus Emre, birok kez birok dile evrildi. Fakat bu eviriler,
hibir zaman onun iirlerinin, itenliini, derinliini, gzelliini yan
stamad.
Yunus'a gre, insann ulaaca en yksek mertebe "ak" mer
tebesidir. nsan Mutlak Varlk ile karlatrabilecek olan yol , yalnzca
"ak"tr. *

* evirenin notu: Yazarn setii rnekler, ileride bir baka yazda da yer alaca ve orda ge
reken aklama yapld iin burada ayn eviriyi tekrar vem1ek istemedim. Bak.: ileride,
'Trk Halk iiri'nde, Birlikte-Yaam Ruhu ve Dinler-st Duru" yazs; s. 1 6 1 vd.

1 36
 KANUN SULTAN SLEYMAN AGI ARLER:
BAK, FUZUL, PR SUL TAN ABDAL

Kanuni Sultan Sleyman dnemi, Osmanl Devleti 'nin altn a

saylmtr. Gerekten onun krk alt yl sren hkmdarl sre
since, Devlet, gcnn zirvesine ve en geni snrlara ulamt. Ka
rada ve denizde Trk egemenlii kabul edilmiti. Ordu ve ynetim
salkl biimde yaplanmt. lke, fetihlerin ganimetleri ile zengin
lemi, gz kamatrc sosyal ve mimari antlarla donanmt. Sanat
ve kltr asndan mparatorluk en parlak dnemini yayordu.
Edebi alanda da onun a, Osmanl 'nn Klasik Dnemi olarak
grlmededir. zellikle lirik iir, geliiminin son noktasna ulamt.
Nazm, vakti deerlendirme arac olarak gren Sultan'n da bizzat
destekledii tarz, bu sebeple en bata saray evresinde geliir ve iir
de Muhibbi mahlas 'n kullanan padiah, air-sultanlar arasnda yeri
ni alr.
Fars etkisinin her zaman arln duyurduu saray iiri, byle
ce en yksek noktaya ulam, Edebiyat dili, Farsca szcklere bo
ulmutu. Acem hayranl iinde airler, hayal ve dnce arayla
rnda, -tpk XVII. yzylda Fransz edebiyatlarnn klasik Yunan
Latin edebiyatnda bulduklar ne varsa alp getirmeleri gibi, yzleri
ni, ran'a eviriyorlard. Kaba bir dil olarak grlen, kent merkezleri
nin ve payitahtn okumu evrelerinde, ad bile anlmayan Trke,
halk airlerine braklmt .
Fars edebiyatna benzeme abas; bilgi iirine, ulema iirine ka
lplam bir grnm veriyordu. Bununla birlikte yaratc esini dur
duran bu tek-biimlilikte gelien sanat incelikleri ve nazm teknikle
rinde gittike olgunlaan bir ustalk; airlere eitli tarzlarla iledik
leri hayallerin zenginlii iinde, kiiliklerini ortaya koyma frsat
salyordu.

1 37
 Bu parlak dnem edebiyatnn genel bir grnmn vemek
zere, birbirinden bsbtn ayr, fakat her biri kendi alannda sanat
nn st noktasnda air setim. lk ikisi bilginler, "ulema" edebiya
t erevesi iinde yer alyor. ncs ise, Trk iir tarihi iinde n
de bir yer almak zere n yzyllar ap gelen bir halk ozandr.
lki, salnda n kazanm, kadri bilinmi, bir saray airi; ken
disine "Sultan'-uara" (airler Sultan) unvan verilmi olan ve Os
manl klasik iirinin en byk temsilcisi saylan air Bakl'dir. kin
cisi, Fuzuli ise Osmanl edebiyatnn snrlarn ayor. nk Mezo
potamyaldr ve ana-dili Azericeye yakndr; bu sebepledir ki Azer
baycanllar onu ulusal airlerinden biri olarak gryorlar. Salnda
deeri anlalmam, bir yaam gvencesi elde edememi, kt kanaat,
hatta yoksul bir yaam srmtr. Payitahtta domu olmama talih
sizliine, ii topluluktan olmas da eklenmitir. Fakat iirinin n b
tn Trk dnyasna ulamtr.
ncs, yaam sylence ile evrili bir halk ozan; yzyllar
boyunca yalnz Bektai evrelerde saygnln korumu ve n bir
ka on yldan beri, feci lm sebebiyle bir halk kahraman ve bir
ehit olarak ne kan Pir Sultan Abdal'dr.
Baki, lirik Osmanl iirinin en byk temsilcisi idi. 1 526'da s
tanbul'da dodu. Fatih Camii'nde bir mezzinin olu idi. Yaam'a,
zanaatkar (sara ra) olarak atld. Azim ve feragatle almas sa
yesinde renimini ilerletmeyi baard. Yal air Zati 'nin, sanatla
rn buluma yeri olan dkkanna sk sk uruyordu. ran seferlerinden
birinden zaferle dnen, Sultan Sleyman'a sunduu bir "kaside"si ile
saray evrelerinde tannd. Sultann gzde adamlar aras,na girdi,
ulema mesleinde hzla ykseldi. Byklerin tevecchn kazand
ve gittike ykselen grevlere getirildi. Bununla birlikte mesleinin
en yksek derecesi olan eyhlislamla getirilmedi. Bu, onun son
yllarnn kedere boulmasna sebep oldu. 1 600 ylnda iddetli bir
kolera hummas sonucu ld. Yaam, "airlerin Sultan" unvan ile
onurland. Byk bir trenle topraa verildi.

138
 Baki; zeki, kltrl, syleilerinde nktedan, ok kez, alayc ve
ineleyici idi. Sanat, en iyi dile gelie uh ve mistik ak iirleri, ga
zel tarznda iirleri ile ulayor. Fakat kaside'lerle birlikte, Kanuni
Sleyman' n, Zigetvar kuatmas srasnda, 1 566'da Macaristan' da,
adrnda ani lm zerine bir mersiye de yazmtr.
Baki, Osmanl lirik iirinin olgunluk dnemini temsil ediyor. Fars
edebiyatndan esinlenmi olmakla birlikte iiri, yaamna bal ve ki
isel klmay biliyor ve parlak bir zeka ile manzumelerine stanbullu
bir tad katmay baaryor. Kendisi de iirini, ince, yeni, en ve uh
olarak tanmlyor. Olduka geni bir konu zerine bir konferansn
snrl sresi, burada iki gazelden fazlasn ele almama izin vermiyor.
#

Byle olmas phesi daha iyi, nk ses deerli aruz vezinleri

zerine kurulu ve kalplam hayallerle (mazmunlar) dolu bir bilgi
iirini bir baka dile evirmek gtr.

"Ey sevgili, Ezel 'den beri, Ak Hkmdar 'nn buyruklarna

boyun een/erdeniz; (bu yzden) Sevgi lkesinin, an yce Sultanyz. "
"Ey sevgili, yilik bulutlarnn yamurunu susam gnllerden
esirgeme; bizler bu (ak) lnn bar yank kr iek/eriyiz. "
"amz (insanlar), bizde bir cevher, bir hazine sezdikleri iin
gnlmz ykmadadrlar; bilgi yakutunun madeni olduumuz iin,
barmz byle kan iindedir. "
"Can pnarnn sularn keder amuru bulandrmasn; biz Os
manl lkesinin yz suyu (onuru) kimseleriz. "
"Nazmmn mest edici kadehi bu iir de, lmsz (Baki) bir iir
olarak elden ele devr edilir; bu toplulukta imdi devrin Molla Camf'
si biziz. "3
1 . Kr.: Alessio Bombaci, Histoire de la litterature Turque, Franszca eviri: !. Melikoff,
Paris 1 968, s. 284-291 .
2 Benzer bir kar tavr Fuzuli de u beyitle dile getiriyor: "Ey Fuzuli muttasl dlem mldlif
dr sana / Galiba erbdb- istiddd devrdn istemez " (evirenin eki)
3. "Bu gazel, Osmanl iiri antolojilerinin ounda yer alyor. Burada Kprlzade Mehmed
Fuad'n eseri, Eski airlerimiz: Divan Edebyat Antolojisi, stanbul 1 954. s. 288-289'dan ya
rarlanld.

1 39
 Grld gibi, Bal<l'nin alakgnlllkle ii yoktur. O, kendi
deerini biliyordu. "amzn Cami 'ye denk airi benim." diyor.
1 4 1 4- 1 492 yllarnda yaam olan Herat'l air Molla Cami,
ran klasik dneminin son airi idi. ann en byk airi olarak g
rlyordu. Baki, onun yerini ve unvann kendisini iin istemekten
ekinmiyor.
kinci gazelde, btn beyitler, "dnmek" filinin ("emir" kipi e
kimi) "dnsn" yklemi ile bitiyor. Ve szck, kutlama srasnda, el
den ele "devr edilerek" dnen kadehi canlandryor. Bununla; yanan
mumun evresinde tanrsal n evresinde lgnca dnen, aka su
sam ruhlarn simgesi ak sarhou kelebekler gibi, kendinden gee
rek dnen derviler gzmzn nne geliyor.

"Ey saki, meclis hazr; kadehler dnsn; bu ruh katan toplulu

un parltsnda btn kendinden geenler dnsn. "
"Ey gnl, Sevgilinin akyla dolu kadehi yle i ki, tepende
gk ses versin, meyhaneler dnsn. "
"Yanann mum parltl hayali brak gnl evinde yansn
ki onunla kanatlar tutumaya gelen (ak) pervaneler dnsn. "
"Sen ayar ile bakalar ile elden ele kadeh dndrrken (ey
gnller ah), aresiz aklar; senin bulunduun yerin evresinde
dolansn, dnsn. "
"Ey Bdkf, bu gnl ac toplulua herkes giremez; Gnl
adamlar gelsin, yabanc olanlar, geri dnsn. "4

Her ne kadar Bal<l'nin, gazelin tartmasz bir ustas olduu g

rlyorsa da, Sultan Sleyman'n lm zerine yazd nl mersi
yesinden hi olmazsa birka beyti de anmadan geemeyeceiz.

"Ey an ve erefba tuzana aya dolam olan; bu durmak

bilmeyen, kararsz dnya ilerine hevesin ne zamana dek srecek? "

4 Kr.: Kprlzade, a.g.e., s. 3 1 1 -3 1 2.

1 40
 "Yaam ilkbaharnn sona erip lale renkli yznn gz yapra
na dnecei gn dn. "

"nsan olann kalbi ayna gibi safolur; adamsan yreinde kap

lan kininin ii ne? "
"bret gznde, bu aldrmazlk uykusu ne zamana dek srp gi
decek? Aslanlar gibi savaan padiaha olan, sana yetmiyor mu? "
"O devlet (saadet) alannn at binicisinin dolamaya ktnda
zerine bindii ata dnya meydan dar gelirdi. "
"Macar kafirleri klcnn parltsna ba ediler ve eliinin
cevherini Frenkler (italyallar) anladlar. "
"(Oysa) narin bir gl yapram andran yzn yavaa yere
koydu ve Zaman hazinedar onu bir mcevher gibi tabuta saklad . "5 .

Bak! zerine bu birka cmleyi, airin ok sevdiim bir beytini

anarak tamamlayacam. Gerek anlamda mutasavvf bir air olmasa
da, Baki, zamann eilimlerini karlamay biliyordu. B eytin, onu ilgi
ekici yapan kapal bir anlam vardr.

"Barna ak ile bir "elif" ek 1c "serv "/ere olan sevgin bilinsin "6

Bu anlamn biraz aklanmas gerekiyor: Arab "Elifba" snn

(alfabesinin) ilk harfi "elif'; "Allah" Iafznn da balang harfidir. Ve
servi gibi dz bir izgi biimindedir. Bu sebeplerle, Tanrsal ilkliin
ve tekliin de simgesidir. air, okuyucusuna tutkunun aclar iinde
barn trnaklaryla deerek bir elif izmesini ve servileri (yani ayn
zamanda Tanr'ya kavumay) ne kadar arzuladn herkese gster
mesini istiyor.
Baarl ve nl Baki'nin tersine Fuzuli; renksiz, tadsz bir ya-

5. Kr.: E.J. Gibb: A History Otoman ofPoetry, VI, 1 909, s. 1 5 7 vd., Bak.: Alessio Bombaci,
a.g.e., s. 285-286.
6. Kr.: Baki, Divan, R. Dvorak yayn Leiden, 1 908- 1 9 1 1 , s. 230.

141
am srd. Muhtemel olarak XV. yzyln son on yl iinde, Ba
dat' da domutu. Yaam zerine ok az ey biliyoruz. Ouzlarn Ba
yat boyundand. ii inanl idi. Trke, Arabca ve Farsa, dil ko
nuulan bir yrede yetimiti. ocukluundan balayarak, bu
Mslman kltrn iinde yetiti. Necef'te Halife Ali'nin trbesinin
bakcs idi. Genliinde, ah smail'e, bata (iki esritici madde olan
Esrar ve arap arasnda bir tartma konusunu ileyen) Beng Bade
olmak zere, eserler sundu.
1 534'te, Badat, Kanuni Sultan Sleyman tarafndan alnnca
air, iirleri ile yeni efendisinin ilgisini ekmeyi denedi. Fakat ancak,
dini balara dayal mlklerden gelecek, denii belirsiz bir emekli
lik elde edebildi. Elimizde, bu emekliliin denmeyiinden, ince alayl
bir yergi ile yaknd bir mektubu bulunuyor. Mektup, demekle g
revli olanlarn kendisine kar ilgisiz ve kmseyici davranlarn
anlatyor: "Selam verdim; rvet deildir diyu almadlar."7 1 556 y
lnda bir veba salgnnda ld Badat ve yresinden hi kmam
grnyor. Kerbcla'da Hseyn'in trbesi yannda gmldr.
Eseri zengin ve eitlidir. Hseyin Vfz Kaifi'nin farsca ese
rinden esinlenerek Kerbela ehitleri iin yazd ve Bektai evrele
rin kutsal metinlerinden biri saylan, Hadikat 's-seda (Mutlu insan
larn bahesi) yannda Trke, Farsa, Arabca dilde divan bulu
nuyor. Fakat Fuzuli, her eyden nce, Trke ak yks manzume
lerin byk ustas olarak kalyor. Onun ba-yapt, 1 535'de tamam
lad, bu trde bir eser olan Leyla v Mecnun mesnevisidir. Konu
slam edebiyatnda, en nls, Fuzuli'nin de esinlendii Nizami'nin
Farsa mesnevisi olan, ska ele alnn bir ykye dayanmaktadr.
Fakat ranl airin, 1 1 88 'de Grc Kralie Thamar 'a ak olan irvan
hkmdar Ahsitan'n istei zerine drt aydan ksa bir sre iinde
yazp tamamlad eseri "saray sevdalar"8 evresinde kald halde;

1. Bak.: Alessio Bombaci, a.g.e., s. 2 1 5 . Bu mektubun metni (ikfiyetuime), Vasfi Mahir

Kocatrk, Trk Edebiyat Antolojisi, Ankara 1 967, s. 1 1 2-l 1 3 'te bulunuyor.
8. Kr.: Alessandro Bausai, Storia delta letteratura Persiana, Milano 1 960, s. 661-665.

1 42
Trk airinde, ayn konu, esere ruh veren ve ona yksek bir gzellik
katan manevi bir esinle dolar.9 Fuzuli bilgi ile ve ustalkla insan duy
gularna eilir. Eserin "leit-motiv"i, airin zerinde durduu tema,
ateli ve ac veren bir tutku olur.
Fuzuli'nin Trke Divan ', uh ve mistik esinlenili, yz ka
dar gazel ieriyor. Temalar daha nce ilenmi olsa da, air alama
yan bir biim incelii, bir ahenk kavray ortaya koyuyor; Fuzuli ge
limi, zengin bir dil ustas olarak kalyor. Bakl'nin en, hafif, kayg
sz iirinin tersine, Fuzuli, acnn anlatmna ykseliyor. Buna ramen,
eski tezkire yazarlarndan biri onu neeli ve ho-sohbet bir kii olarak
tanmlyor.o Fakat yaam alakgnll olsa da adnn ykselii ve
yayl srp geldi. n btn Trk-dilli lkelerde, Azerbaycan'da,
Trknenistan'da ayn lde yayld; bu uluslarn ulusal airleri sayl
d. Heykeli Bak1'nun balca meydanlarndan birini sslyor ve bu
onun Osmanl edebiyatnda sekin bir yer almasn engellemiyor.
te, Fuzuli 'nin zelliini oluturan, bu aclar taan iirden bir
ka rnek:

"Ayrlk acsm tatmayan gnl, Sevgiliyle Birleme mutluluu

na deer olamaz; her derdin aresi bulunur; fakat dertsiz olann der
dine derman olamaz. "
"Ak, cann sevgiliyefeda edendir; canna kyamayan, Sevgili
ye ulamaya hi almasm. "

"Cann Sevgili iin seven Sevgiliyi sever; Sevgiliyi can iin se

ven, ancak kendi cann sever. "
"Sevgili canm isterse bu, canma minnet; Can nedir ki onu
Sevgiliye kurban etmeyeyim. "
"u kalbi krlm olann eer bin can olsa idi; Senin iin her
biriyle bir kez kendimi/eda ederdim. "1 1

9. Bu gr Fuad Kprl'nndr; Bak.: A. Bombaci, a.g.e., s. 2 1 2.

1 0 . Kr . : A. Bombaci, a.g.e., s. 203-2 1 5.
1 1 . Kr . : Vasfi Mahir Kocatrk, Trk Edebiyat Antolojisi, Ankara 1 967, s. 1 08.

1 43
 te, Ak strabdr adn verebileceimiz bir gazeli; ekilen st
rab (bela) her msrada grlyor:

"Ya Rab, beni akn aclaryla karlatr; bir an beni akn ac

larndan yoksun brakma. "
"Ac ekenlere iyiliini azaltma; ve onlarn ektii aclar bana
ver.
"Yaadm srece, benden ac ekme istemimi giderme; Acnn
beni istedii kadar ben de acy isterim. "
"Ak acsna isteimi azaltma ki Dost grp bana vefasz deme-
sin "
"Sevgilinin gzelliini gittike artr; ve aclar geldike beni
onlara daha tutkun yap "
"Ayrlk acs ile bedenimi yle zayflat ki, rzgar beni O 'na
ulatrabilsin. "
"Gurura kaptrp beni, Fuzuli gibi, kendime bal kalmama izin
verme Ya Rab f "12

Fuzuli'nin ney sesini haram sayan, szde mmin, sofu ikiyzl

ln knad u drtlkte de onun mizah incelii grlyor:

"Ney sesi, haramdr diyerek ey sahte sofu

eriati tersine evirerek slam 'n erefini yele verdin
Bu bedenle imandan sz edvorsun
lahi ! Ney gibi, bedenin delik deik olsun "13

Fuzuli zerine sylediklerimiz; Bektailerin kutsal metinlerin

den biri gibi grdkleri (Hadikat-s-sedii'dan) Kerbelii ehitleri iin
at'tan hi olmazsa birka beyit anmazsak eksik kalacaktr. te onun
"Yazgya Sitem"i : I4

1 2 . Kr.: a.g.e., s. 1 09.

1 3. Kr. : Vasfi Mahir Kocatrk, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1 964, s. 338.
14. Kr.: Necmettin Halil Onan, zahl Divan iiri Antolojisi, stanbul 1 940, s. 1 00-1 02.

1 44
 "Ey felek, Peygamber ev/adnn kymnda karar kldn; yanl
dndn ve yanl tasarladn. "
"Olaylar bulutunun imekleri oklar ekip ard arda onlan ehit
etmek iin yolladn. "
"Gnahszln kutsallna sayg gstermen gerekirken, onu
dman aya altnda basz ayaksz braktn. "s

"Kerbeli ehitlerinin susam dudaklanna, kumlar rzgar, ta

lihsizlik dalgalarm akan rmak yaptn. "1 6
"eriatin gc seni durdurmad; Evlad- Mustafa ya, zulmler
indirdin. "
"Bar kan olanlara; yabanc bir toprakta yaamlar son bu
lanlara Ey Felek hi acmadn. " 1 1

Fuzuli zerine szlerime son vermek zere, onun nl bir beytini

anacam. air bu beyitte, tasavvufi esrimenin zirvesine kmadadr:

"yle kendimden getim ki, dnya nedir, ben kimim, saki olan
kimdir, ortadaki arap nedir? bilemiyorum
"Geri sevgiliden lgn gnln dileini istiyorum, ama Sevgili
sorsa, lgn gnln dilei nedir? bilmiyorum. "s

Pir Sultan Abdal 'la da sylence alanna geelim. Pir Sultan Abdal,
gerek ad ile Koca Haydar, XVI. Yzylda Sivas ilinin Banaz k
ynde dodu. Adndan anlald gibi, bir halk din-adam idi.
Abdal' lar, ran'daki Kalender'Ier gibi, gezici ve dilenci bir tarikat
oluturmulard. "Pir Sultan" (Saylan Sultan), ermi olarak tannan
kiilere verilen onurlandrc bir add. Bir Seyyid idi: Ali evladnn so-

s. "ismet haremseriis", Peygamber ailesi kadnlarnn balar ak kleler olarak gtr

llerine gnderme.
1 6. Kerbelii ehitleri, sudan yoksun olarak on gn susuz brakldlar.
1 7. Yarallarn ldrllerine gnderme.
l 8. Kr.: Vasfi Mahir Kocatrk, Trk Edebiyat Antolojisi, Ankara 1 967, s. 32-33; ayn yazar,
Trk Edebiyat Tarihi, s. 336.

1 45
yundan geliyordu. Yeniden-bedenleme (reincamation) ve Ali'nin tan
rsall inanlar ile ou kez an-iilik olarak tanmlanan, cemaat-d
(heteredoxe) ve halk temelli, Bektailer Tarikat'na bal idi. Bektailik,
Trk slanlnn, inan karm zellikli bir halk biimlenii idi.
Halk gelenei iinde azdan aza dolaan iirlerinden, onun,
ran'da 1 524 ylnda, babas ah smail 'in yerini alan ah Tahmasp
zamannda, dolaysyla, Kanuni Sultan Sleyman anda yaadn
biliyoruz. Ayn ekilde; dinsel anlamda sosyal ve Snnilie kar bir
bakaldrnn ynlendiricisi olduunu ve krk yanda iken Sivas'ta
aslarak idam edildiini, yargy uygulamada ne kan adn onun es
ki dervii, Hzr Paa olduunu da reniyoruz.
iirlerinde Hzr Paa adnn gemesi sayesinde, lm tarihini de
aa yukar yerine yerletirebiliyoruz. Hzr Paa 1 554'te am'a, ar
dndan 1 560 ylnda Badat'a asken ynetici, Belerbei olarak
atand ve 1 567 ylnda ld. Pir Sultan'n adnn kart olaylar, H
zr Paa bu greve giderken 1 560 ylnda ve herhalde 1 567' den nce
Sivas'tan geii srasnda olsa gerektir. Sylenceye gre, Pir Sultan,
Hzr' a talihini denemek zere stanbul'a gideceini, nceden bildir
miti. "Hzr, sen vezir olacak ve gelip beni asacaksn" demiti . Kera
met gc ve velilerde grdmz, ayn anda birka yerde birden ol
ma stnl vard. Nitekim lmnden sonra, ayn anda birka yer
de birden grld. Bektailer onu ermi sayarlar, ona yedi byk
airleri arasnda yer verirler. Nefes ad verilen iirleri, cemlerde oku
nur. Szl geleneke korunduklarndan saylar tartmaldr. Bunla
rn asllarna uygunluklar, Pertev Naili Boratav ve Abdlbaki Glp
narl 'ya borlu olduumuz bir aratrmada incelenmi bulunuyor. 19
Biz de bu eserde yer alanlar dikkate alacaz.
Son on yllarda, zellikle ilerici evrelerde Pir Sultan bir halk
kahraman oldu. Onun iirine; kar-grte genlerce bir eit ba
kaldr trks, zellikle bir ayaklanma ezgisi nitelii yklendi.
Tevvekelt al-Allah (Allaha dayan!) nakaratl iire. Ve szleri koul-

9. Abdlbaki Glpnarl-Pertev Boratav. Pir Sultan Abdal, Ankara 1 943 (T.T.K. Basmevi).

1 46
!ara gre deitirildi. Eski yazma nshalara dayanan gerek metin,
Glpnarl ve Boratav'n kitabnda grlecektir. 20
Dinlediimiz metnin, Sultan'a kl ekerek, yetimlerin ve yok
sullarn haklarn istemeye aran sylemleri, Pir Sultan'n yaad
dneme pek uymuyor. O dnemde, sosyal bakaldrlar din adna oluyor
du ve bu sebeplerle ynetime kar olma nitelikleri olamazd. Pir Sultan
Abdal'n cemaat-d dnceleri, yarg giymesi iin yeter bir sebepti.
Anlatldna gre olay srasnda, Hzr Paa, eski mridini
kurtarmay dener ve ondan, Bektailer'de a.h- Merdan Ali'nin de ad
olan, "ah" szc gemeyen nefes okumasn ister.
O, saznn getirilmesi ister ve unu okur:

"(Hzr Paa bizi asmadan, aln kaplar ah 'a gidelim; ceza

gnlerimiz gelip atmadan, kaplar, aln ah 'a gidelim. "21

Sonra da yarg tutanaklarn yazan grevliye dnerek u nefesi okur:

"Gece gndz dualarmda ah 'a yalvaryorum. Dilerim u kanl

Sivas yklsn! Kdtib durumumu ah 'a bylece yaz. "22

Ve nc nefes'le sz tamamlar:

"Karda duran yayla ne kadar gzel ve ben onu gezemeden gi

diyorum. Ala gzl pirim sen yardm et. Ben bu yayladan ah 'a gidi
yorum. "23
"Pir Sultan Abdal 'm dnya durulmaz; giden yaam geri gel
mez; Gzm ah 'n yolundan ayrlmaz. Ben bu yaylalardan aha gi
diyorum. "24
20 . Kr.: a.g.e., s. 64-65 .
2 1 . Kr.: a.g.e., s. 35.
22. a.g.e., s. 36.
23. Bektai gelenee gre, ala gzl idi. phesiz, gk tanmall dolays ile.
24. Kr.: Glpnarl- Boratav, a.g.e., s. 37.

1 47
 Pir Sultan 'n ok sayda iirleri arasndan kapal anlatm ile
sevdiim birini setim. Birka aklama ile birlikte, Trk folklorun
da arlkl bir yeri bulunan turna zerinde durulmadadr. Turna, ebe
di dnn ve ger yaamn, baka deyile de yeniden bedenleme' -
nin simgesidir. Bektailerde turna, All'nin simgelerinden biridir. Ay
n ekilde, turna gibi, yine gne balantl, Ali'nin iki simgesi daha
anlmaktadr. Ali, her eyden nce bir gne-tanr olarak beliriyor ve
eski Trklerin Gk Tengri ' lerini temsil ediyor. Nil dibinde asas ile
Musa 'ya, "dervilik hrkas" ile Hac Bekta ' a da gnderme vardr.
Bektailer, yeniden bedenlemeye inanmaktadrlar. Ali, btn pey
gamberlerin yeniden bedenlemesidir ve Musa gibi, Hac Bekta da
Ali' den bakas deildir. Yine metinde Ali'nin klc Zlfikar'a ve at
Dldl'e de gnderme yaplyor.

"Hazret-i ah 'n haykr Turna denen kutadr. Asas Nil di

binde, hrkas bir dervitedir. "
"Nil tat, umman oldu; sararp gl benzim soldu. Bak ars
landa kald; d ise kotadr. "
"Alf "benlik " bilmedi; onun yreinde kin yer bulmad; Zlfi
kar 'n keskinliinin zerrecesi laltadr. " 25
"Pir Sultan 'm nerededir? Bedeni daraacndadr. Yemen 'den
te bir yerde Dldl hdld savatadr. "26

Ne yazk ki ykselen gneinin en parlak noktada olduu, bu

gz kamatrc dnem edebiyatnn ancak kk bir parasn ele
alabildim. Her yksek parlty, kanlmaz olarak bir alaca karanlk
izler. Kanuni Sultan Sleyman'n hkmdarlndan sonra Osmanl
Devleti 'nin, bu en parlak dneminden yava uzun srecek bir alaca
karanla doru nn azaldn gryoruz. Fakat bu alaca karan
lk bize hiilii kl parltlar yolluyor.

25. Gerek olan Zlfikar ile ezeli olan Zlfikar arasnda bir karlatrma.
26 . Kr.: Glpnarh- Boratav, a.g.e., s. 1 1 3 .

148
 AGDA BEKTA ARLER:
GELENEK VE EVRM

Kkleri eskilere, Orta-Asya iir gelenei ile slam'a gei d

nemlerine dayanan Bektai iiri, Trk halk iirinin bir kolunu olutu
rur ve Yesevi Hikmet'lerinin bir uzantsdr. Bununla birlikte yz
yllar boyunca bu asl damara, baka eler gelip katlmtr. Balca
s, ilk Safevilerin siyasi-dini yayllar kapsamnda Bektaileri de et
kilemi olan ii elerdir. Tanrsalln "mazhar" olarak grlen
Ali'nin kutsan, bunlar arasndadr. Tanr 'nn insan suretinde tecel
li ettii inanc, yeniden-bedenleme inan gibi eski Trk yaamnda
da vard. Trk halklarnca benimsenen deiik dinlerde, Mani'cilik
te, Budha'clkta, Trk Nesturilerde varl biliniyor. Ali; amanc
Trklerin Gk-Tengri'lerinin slamlam adlandrl idi. Bununla
birlikte, Safevi inann yayl ile tanrsallk, tanrlaan kahraman
biiminde, Divan 'nda Alf'nin bir yeniden-bedenlemesi olduunu
ne sren ah smail'in grnts ile karr.2
Eer Bektai iiri, ayn canllkla, gnmze dek gelebilmise
bu, dinsel trenlerin tamamlayc esi olarak kalmay baarmas do
laysyladr: Nefes'lerin, Bektai trenlerinde, cem ayinlerinde, n
celikli bir yeri vardr; Bektai inann temelini oluturan heyecana
katlmann balca aracdr. Sz ustalar, aklar; g ve yetenekleri

1 . Trkistanl, (Yesi'li) mutasavvf Ahmed Yesevi, XIL yzylda, Ger Trk boylarna sla
m anlatma amal bir halk iiri tr yaratt. Hikmet, ad verilen iirleri, uzun zaman szl
olarak azdan aza aktarld. Daha sonra, Divan- Hikmet ad ile tannan bir derleme iinde
topland. Fakat en eski yazma nsha XII. yzyldan ileriye gitmedii iin, iirlerinin asl'a
uygunluu tartma konusudur. Ahmed Yesevi'nin hikmetleri, Bektai nefes'leri ile karlat
rlabilir. Bak.: Fuat Kprl'nn makalesi, "Ahmed Yesevi", slam Ansiklopedisi, 1, istanbul
1 950; Irene Melikoff, "Ahmed Yesevi and Turkic popular lslam", Utreclt Papers 011 Central
Asia, Utrecht Turkological Series no. 2, Utrecht 1 987, s. 83-94.
2. Safevi Devleti'nin kurucusu ah smail ' in, irlerindeki mahlas ile Hatayi'nin divan, s
tanbul' da ve Bak1'da birok kez yaymland. Fakat bilimsel yayn, Tourkhan Gandje'i'nin
almasdr. fi Canzoniere di dl lsmd 'il Hata 'i, Napoli 1 959.

1 49
lsnde bu iirlerle cokulu duygular yayyorlard.
Btn halk iiri gibi, Bektai gelenek de uzun yllar szl olarak
korundu. Bu, nde gelen airlerin ok sayda benzerlerinin; "tanzir'
ve "taklit"lerinin ortaya k sebebini aklyor.
lenen konular, inancn koruduu ereve iindedir. Ali'ye a
r ballk, On ki mam'a vg, dokunakl deinmelerle Peygambe
rin Ehl-i Beyt' inin ldrlne yakndan ya da uzaktan katlm
olanlara ilenmeler ve Kerbela ehitleri iin Mersiye. Baka bir deyi
le Snnl'lere esirgenme, balanma yoktur. Bektai iiri; Sufiliin
nde gelen grlerini, her eyden nce vahdet-i vcud'culuu (pan
theisme) benimsemi ve zmsemitir. Tanr, yaratlm her eyde ve
her birimizde, zellikle de Tarikate ad verilmi olan All'nin en st
dzeyde yeniden-bedenlemesi Hac Bekta'tadr. Ali gnetir; fil-
Merdan'dr. Fakat bu ad, karmalara aktr; nk Ali, ilk Safev1
ah, ah smail ile ve bazen de daha sonra onun yerini alanlarla kay
namaya hazrdr. Pir Sultan Abdal' n baz iirlerine olduu gibi.3
Bektai airlerin saylar olduka fazladr. Trk edebiyatnda
sekin bir yeri bulunan, ah smail, iirdeki mahlas ile Hatay!, Pir
Sultan Abdal, Virani,4 daha yaknlarda Hilmi Dedebaba ve Harabi gi
bi bazlar, yksek bir sese de ulamlardr.
1 826 yl, Bektailer iin bir dneme oldu. Hac Bekta'n ko
ruyucusu sayld Yenieri Ocaklar kaldrld; Bektai tarikatlar ka-

3. Pir Sultan Abdal; Hatayi ile birlikte, Bektai airlerin en iyilerinden biri ve en tannm
olandr. Kanuni Sultan Sleyman ( 1 520-1 566) ve ah smail'in olu ve halefi ah Tahmasp
(J 524- 1 576) dneminde yaamt. Dinsel-sosyal nitelikte bir ayaklanmaya n-ayak olduu
iin aslmt. iirlerinin bazlarnda, ah Tahmasp'a gnderme yapt grlyor. Bak.: Ab
dlbaki Glpnarl-Pertev Boratav, Pir Sultan Abdal, Ankara 1 943 (T.T.K. Basmevi), s. 7 1
vd.; Cahil ztelli, Pir Sultan Abdal. Biitn iirleri, stanbul 1 97 1 . s . 1 3 1 vd. Pir Sultan 'n
iirlerinin birok basks vardr fakat, Pertev Boratav ve A. Glpnarl 'nn yaynlar, bir edis
yon kritik olma dolays ile tek kalnadadr. Ayrca brahim Arslanolu'nun, aratrmalar
daha ileriye gtren Pir Sulta11 Abdallar, stanbul 1 984, adl eseri de anlabilir.
4 Virani, Bektailerin yedi byk airinden biri saylmaktadr. Yaam zerine az ey bilini
yor. ah Abbas (J 587-1 628) zamannda yaam olacaktr. Divan' yaymlanmtr: M. Halid
Bayr. Ak Virani Divan, stanbul 1 959. Virani'nin nefes'leri. Sadettin Nzhet Ergun tara
fndan da yaymland. Sadettin Nzhet Ergun, Bektai airleri ve Nefesleri. !-il, stanbul
1 954 (kinci bask), s. 2 1 4 vd.

1 50
patld.5 Fakat Bektailik yok olmad, gizlilie ekildi. Bu tarihten
balayarak okumu ve eitim grm kentli Bektailer ile okuryazar
olmayan ky Bektaileri arasndaki aynlk, gittike belirginleti. Ar
tk Ky Bektaileri ayn bir adla anlacak, onlara Aleviler denecektir.
Gizlilie ekilen Bektailer, ilerici (terakkici) evrelere sokula
cak; Osmanl dnce evresi aydn zmreler iinde yer alacak ve
nc kmldanlara katlacaklardr.
Bu, iirde de kendini duyuracaktr. Yzyln banda kuramsal,
felsefi bir iir doacaktr.
Bektailer btn dnemlerde basklarla karlatlar. iilie yat
kn ve Snnilie kar bir dnce akm oluturdular. Trkiye ile
ran arasndaki atmalarda, bazen Sultan'a kar ah'tan yana ol
may semeye dek gittiler. Btn Osmanl tarihi boyunca din konu
sunda kural-d bir grnm sergilediler. Daha sonra, XIX. yzyl
da, ardndan XX. yzylda bu kural-dlk zgr dnceye ve ileri
cilie dnecektir. airleri her zaman bu grleri savunacaktr.
Bektai saz airleri ounlukla, Trk halk iirinin hece lsn
kullandlar. Bununla birlikte, bazlan hece vezni manzumeler yannda,
aruz6 vezninde sylenmi olanlann da yer ald divan 'lar braktlar.
ada dnem; ky ozanlarnn halk damann kurutmad. Bu
airlerin says yzlere ulat. Hepsi saz almay biliyor; hepsi dou
tan yaratma ve sz syleme yeteneine sahipler. Fakat adlan gelecek
kuaklara kalacak olanlarn says ok azdr.
Burada nce XIX. yzyl sonu ve XX. yzyl balar airlerin
den her ikisi de okur-yazar Bektai evrelerden gelen iki airi ele ala
cam. Onlar temelli bir kltr kaynamas dneminde yaam
lard . Trkiye, Osmanl mparatorluu iinde, yze kmaya alyor
ve daha ada bir ynetime doru ilerliyordu.
Bu iki airden birincisi, Hilmi Dede ad ile tannm olan

5. Bak.: !rene Melikoff, "L'Ordre des Bektai apres 1 826", Turcica, XV. 1 983, s. 1 55 - 1 78.
6. Trk klasik irinin; halk iirince srdrlen eski Trklerin hece ls yerine kulland
Arab-Fars nazmnn ses nitelii temelli vezni.

1 51
Mehmed Ali Hilmi, 1 843 ylnda stanbul' da dodu. Sultanahmet ya
knnda, Gngrmez semti imam Nuri Efendi'nin olu idi. Anne ve
babas sk sk Merdivenky'de, post-niin 'j7 Hasan Baba ad ile an
lan, ahkulu Bektai tekye'siniB ziyaret ediyorlard. Gen Hilmi 'nin
1 856 ylnda tekkeye katlm da onunla oldu. Daha sonra 1 869' da
Hilmi Dede sra kendisine geldiinde, Merdivenky tekye ' sininpost
nifn'i olacak ve icazeti, Hacbekta tekyesi seccade-nifn'i9 elebi 10
Feyzullah Efendi tarafndan onaylanacaktr. O zaman; kendini, etki
ve feyizler yayacak olan tekyeyi, onarmaya ve gzelletirmeye vere
cektir.
Hilmi Dede byk bir airdi. Aruz ve hece vezninde iirler yaz
yordu. Divan ilk kez 1 909'da yaymland. Yaknlarda da yeniden ba
sld. Nefes 'leri arasnda ite en tannm olannda syledikleri:
(Manzume, "vahdet-i vcud " (pantheisme) felsefesinin izlerini ta
yor. nsan Tanr 'nn yansd bir aynadr ve Tanr insan suretinde be
lirdii zaman Ali adn almaktadr.)

"Ayine tuttum yzme

Alf grnd gzme,
Nazar eyledim zme
Alf grnd gzme,
Hu Alf 'm hu
Hu dh 'm hu

7. post, seccade yerine kullanlan koyun derisi anlamna geliyor. Post-niin, 'postta oturan'
demektir ve bir tekye ya da dervi dergahnn ba, eyh iin kullanlr.
8. Tek:ye ya da tekke, dervilerin toplanma yerleri.
9 seccade (arabca), kk namaz hals demektir. Seccade-niin, 'seccadede, yani dua maka
mnda oturan' anlamnda, tarikat topluluunun ba, eyh demeye geliyor.
10 . elebi, Hac Bekta'n soyundan, velinin abdest ald sudan ierek hamile kalan Kadn
ck Ana'nn ocuklarndan gelenlere verilen ad. Aleviler bu soyban (bel-evlatln) kabul
etmezler ve onun (yol evlad) olunabileceini sylerler. Bu sebeple, Hacbekta'ta, btn
Bektailerce kabul edilen bir elebi'nin yannda, Aleviler'in ba olarak kabul edilen bir Dede
de bulunuyor.
1 1 . Mehmet Ali Hilmi Dedeba Diva111 , eviren ve basma hazrlayan Do. Dr. Bedri Noyan,
Gztepe-stanbul 1 988.

1 52
Adem Baba ve Havva ile,
Adlarn ve sfatlarn reti/ii ile,
Dnen gkyz ile,
Alf grnd gzme,
Hu Atf'm hu
Hu ah 'm hu

Allah 'n Kurtulua erdirdii Nuh, odur;

Dostu brahim, odur;
Sfna 'da sz sylenen, odur;
Alf grnd gzme,
Hu Alf 'm hu
Hu ah 'm hu

Allah 'n rfihu sa o;

ki alemde ah, o;
nananlara snak, o;
Alf grnd gzme,
Hu Alf'm hU
Hu ah 'm hu

Ali, ilk olan; Alf son olan;

Ali, sakl olan; A lf, grnr olan ,

Alf, gzel olan; Ali, pak olan;

Alf grnd gzme,
Hu Alf'm hu
Hu ah 'm hU

Alf, candr; Alf canan;

Ali, dindir; Ali, iman;
Alf, Esirgeyen; Alf, Balayan;
Ali grnd gzme,
Hu Alf'm hu
Hu ah 'm hu

1 53
 Hilmi deersiz, bir yoksul kiidir,
Grr gzm, dilim syler,
Her nereye klsam nazar,
Alf grnd gzme
Hu A!f'm hu
Hu ah 'm hu "1 2

kinci air, Harabi mahlasn kullanan Ahmed Edib, 1 853 'te s

tanbul' da dodu; 1 9 1 7 ' de stanbul ' da ld. zerine pek az bilgimiz
bulunuyor. Harbiye Nazrl'nda grevli idi. ok erken yata tasav
vufa yneldi, on yedi yanda Hilmi Dede'nin mridi oldu. yi eitim
grmt ve iiri Bektai iirinin erevelerini amadadr. Namk
Kemal'e hayrand; Muhyiddin ibn Arabl'den, Mevlana Celaleddin
Rlmi'den eviriler yapt. Alt yz sahifelik bir DivanJ brakt. Son
yzyln Bektai airlerinin en gllerinden biri olarak grlmekte
dir. te en tannm iirlerinden birinde syledikleri : (Ayetlere gn
dennelerle, Yaradan ve yaratlann Bir ' lii iinde Yaratl konusunu
ilemektedir.) 14

"Kn " (Ol) sz sylenmeden nce

Biz bu "kevn "in (oluun) balangc idik,
Hi kimse sevgiliye ulamamken
Biz iki yay arasndan daha yakndk. IS

Adem 'le Havva henz yok iken,

Biz, bilinmez Gizlilikte Hak ile Hak idik.
Bir gececik konuk kaldk Meryem 'de
Hazret-i sa 'nn z babasyz.
12. Asl ile birlikte bu eviri iin bak.: "L'Ordre Bektai apres 1 826'', s. 168-1 70.

13. Biz aadaki yayndan yararlandk: Edib Harabi, Harabi, Ankara 1 959, Divan 'la ilgili
bilgi, s. 134- 1 35'te bulunuyor.
1 4 Burada evirisini verdiimiz iir aadaki eserlerde bulunuyor: Edib Harabi, Harabi,
Ankara 1 959, s. 1 24; Abdlbaki Glpnarl, A levi-Bektai Nefesleri, stanbul 1 963 ; s. 233-
234; Atilla zknnl, Alevilik- Bektailik ve Edebiyat, stanbul 1 985, s. 304.
lS. Kur'an, LIII, 9.

1 54
 Bize baba dedi Mesih 'in olu,
"Rabbim seni greyim " diye haykrdnda Mevla,
"Beni gremezsin! " diyen biz idik ona;
Sina Da 'ndaki beliri (tecelli) biziz. 1 6

"Ben gizli hazine idim " gizi, bize akland.

Allah 'n gzelliini gerek gz ile biz grdk
Ey hoca Tannsa/ giz bizde gizlidir,
Biz Hac Bekta 'n yoksullaryz.

Ey sofu, "te fethimiz " laft bizim onurumuzdur,

Deersiz Harabi 'yi bir serseri, bo bir zavall sanma,
Bir lal krkyaran, ince ince aratran arifkiileriz; amma,
Pir Balm Sultan 'a mrid olmuuz.

Alevi kylerde mzik, trk, doalama iir gc, doutan

vardr. Bunlarla beslenen ocuun kendini anlatmak iin okuma yaz
ma renmesine gerek yoktur. Fakat ilerinden n gelecek kuakla
ra ulaacak halk sanatlar pek az kmaktadr. Bununla birlikte ara
larnda ulusal vn olmu biri bulunuyor. ki gz grmeyen air
Ak Veysel. 1 890'da, Alevi iirin yurdu, Sivas ilinin bir kynde
dodu. Bir iek hastal salgn sonucu yedi yanda kr oldu. Ba
bas, evinde toplanan sz ustalarnn syledikleri trkleri ona bellet
meye aba gsterdi. Olunun mzikten zevk aldn grnce eline
saz verdi ve ders aldrd. Ondan sonra da Veysel sanata yneldi.
1 933 'e kadar baka airlerin iirlerini syleyerek ve kendi yazdklar
n topluluklarda okumaya kalkmadan, doduu kyde yaad. O yl
nn duyan tannm bir air, Ahmet Kutsi Tecer, kye geldi ve onu,
kendi yazdklarn da okumaya yneltti, yreklendirdi. Veysel bun
dan sonra kendi iirlerini okuyarak ky ky dolamaya balad. Ksa
zamanda nlendi 1 965 'te, halk kltrne hizmetleri dolaysyla bir

1 6 . Kur'an, VII, 143.

1 55
dl ald. 1 97 1 'de lm ulusal bir yasa dnd. nk Anadolu hal
knn bir simgesi olmutu. Bununla birlikte, ilerici dncelerin esi
nine kendilerini kaptrm, ada Alevi- Bektai airlerin ounun
tersine Ak Veysel, ne Bektai airler snfnda yer alabiliyor, ne de
ilerici airler arasnda. Krl dolaysyla, kendini, insanlar ve
zellikle Anadolu kylsn sarsan frtna ve kayglarn stnde tut
tu. Bir bakaldrc olma yerine, geni bir dinginlik yaycs oldu.
Gnlk yaam, dostluun scakln, kr duygular ile yazgnn ac
larn, mihnetlerini syledi. En tannm deyii phesiz Dnya'ya
sunduu iiri, Kara Toprak'tr:

KARA TOPRAK

Dost dost diye nicesine sarldm

Benim sadk yarim kara topraktr
Beyhude dolandm boa yoruldum
Benim sadk yarim kara topraktr

Nice gzellere balandm kaldm

Ne bir vefa grdm ne faydalandm
Her trl isteim topraktan aldm
Benim sadk yarim kara topraktr

Koyun verdi kuzu verdi st verdi

Yemek verdi ekmek verdi et verdi
Kazma ile dvmeyince kt verdi
Benim sadk yarim kara topraktr

Ademden bu deme neslim getirdi

Bana trl trl meyva yetirdi
Her gn beni tepesinde gtrd
Benim sadk yarim kara topraktr

1 56
 Karnn yardm kazma ile bel ile
Yzn yrttm trnak ile el ile
Yine beni karlad gl ile
Benim sadk yarim kara topraktr

kence yaptka bana glerdi

Bunda yalan yoktur herkesler grd
Bir ekirdek verdim drt bostan verdi
Benim sadk yarim kara topraktr

Havaya bakarsam hava alrm

Topraa bakarsam dua alrm
Topraktan ayrlsam nerde kalrm
Benim sadk yarim kara topraktr

Dilein varsa iste Allah 'tan

Almak iin uzak gitme topraktan
Cmertlik topraa verilmi Hak 'tan
Benim sadk yarim kara topraktr

Hakikat ararsan ak bir nokta

Allah kula yakn kul da Allah 'a
Hakkn gizli hazinesi kara toprakta
Benim sadk yarim kara topraktr

Btn kusurlarm toprak gizliyor

Merhem alp yaralarm tuzluyor
Kolun am yollarm gzlyor
Benim sadk yarim kara topraktr

Her kim ki olursa bu srra mazhar

Dnyaya brakr lmez bir eser
Gn gelir Veysel 'in barna basar
Benim sadk yarim kara topraktr 7

1 7 Bak.: Ak Veysel, Dostlar Beni Hatrlasn, stanbul 1 973, 3. bask, s. 1 49- 1 50 (evirenin
notu: Anlamn tesinde katksz iirsellii dolaysyla, yazarn Franszcaya aktarmak zorun
da kald anlam yerine Veysel'in eserini buraya olduu gibi almay yeledim.)

1 57
 Sz, rnleri Almanya'da, Fransa'da ve Trk ii topluluklar
nn yaad br lkelerde tannan bir halk ozan ile tamamlayalm:
Ak Nesimi imen.
1 93 1 'de Adana'da dodu. Alevilerin din nderleri, bir Dede aile
sindendir. Bu sebeple uzun sre geleneksel izgide iirler syledi. Bu
gelenein aklc grnmlerini vurguladktan sonra, sosyal honutsuz
luk iirlerine yneldi. iirlerini saz ve sazn atas cura ile sylyor.
Kaybolmak zere olan bu saz kullanan tek aktr. En tannm tr
klerinden biri olan Aklar Diyar ' nda; Ak Veysel 'i Sivas 'l bir
baka ozanla, XVI. yzylda Sultan' a kar kt iin aslan nl Pir
Sultan Abdal ile karlatrd -hakl olmayan- eletirisi ile buruktur:

"A'klar diyar Sivas ilinde Pir Sultan yaad, Veysel yaad Bi

rini asarken insan!k d, br iin bir ant diktin. "
"Biri zorbaya kar kkredi; br korku nnde alakta tuta
rak korudu ban. Biri savaa ynlendirdi halk; br topran tr
ksn syleyerek kendi tan kazand. "
"Biri 'Bey! Paa! ' dedi ve gilti. br 'Ey ah! ' diye haykrd,
asld. Biri ta, topra, gl akd. br halk akna zindan seti. "
"Biri zorbalarn suyunu imedi, br vd ihaneti. Biri halka
ban verdi, br konaklarda trk syledi. "
"Veysel halkn yoksulluunu sylese idi, uzun zaman, hapse at
lacakt. Nerede ant dikme, anlmayacakt ad bile. imdi anlyor mu
sun Pir Sultan neden byktr? "
"Ey Nesimi, tannmadan bilinmez. Zorbalar, halk dklarn sev
mez ve halkn iyilii onlara ho gelmez. Herkes Ak olabilir, fakat
herkes Pir Sultan olmaz!"s
Bu trkde, Nesimi, Ak'n grevini tanmlyor. Kavga ve fe
dakarlk. Nesimi gncel bir soruna kendini balamaktadr, g eden

1 8. Ak Nesimi'nin bu trks onun bir diskinden alnd. Le Chant des troubadours de

Turquie: Ak Nesimi (Halk Mzii Antolojisi), Nil Yalter ve Bemard Dupaigne tarafndan.
eviri ve ele al, bu disktendir.

158
Trk iilerinin ektikleri aclar sorunu. Fakat bunu yaparken, gele
nekten kopmu deildir. Kavgasn srdrd Alevi honutsuzluk
ruhu, iindedir. Fakat baz baarlar elde etmi olmakla birlikte, bu
baarlar, zaman ve alanla snrldr. nk iir damar yzyllara
meydan okumaya yeterli gte deildir.

Ek:
Bu makalenin yaymlanndan sonra feci bir bir olay, bizi, Ak
Nesimi imen zerine yargmz gzden geirmeye zorlad.
2 Temmuz 1 993 'te, S ivas'ta, Pir Sultan Abdal'n ansna dzen
lenen bir enlik srasnda canice bir yangna dnen banazlk alevi,
otuz yedi kiinin lmne sebep oldu. Ak Nesimi, kurbanlar arasn
da idi. Ansn sayg ile anyoruz. Ad bundan byle, ehit airler ara
snda, nl ncs, Pir Sultan Abdal'n yannda yer alacaktr.

1 59
 TRK HALK R'NDE
BRLKTE-YAAM R UHU (TOLERANS) ve

DNLER-ST DURU

Yaadmz bin-yln bu son on yl iinde, dinler-st duru

sergilemeye alan incelemeler, Osmanl dneminde, Trklerle Bi
zansllar arasnda yakn ilikiler zerine eilen almalar grmekle
mutluluk duymadayz. Konuya bu tr ynelim; yneliin her ne olur
sa olsun yaylmas iin yeterince ak yrekli, kabul etmek iin yete
rince yrekli olmak gereken yardm severlik ve iyilik duygusu, herbir
bir'in yreinde yer bulduu halde irkinliklerin her zaman "br"nn
zerine atld, gnn acmasz gerei, ou karde kavgas sa
valar karsnda, her birimizin duyduumuz heyecana borlu olunsa
gerektir.
Bu almalar arasnda Michel Balivet'nin 26 Haziran 1 992 tari
hinde, Strasbourg niversitesi'nde sunduu doktora almas, De
Byzance aux Ottomans: attitudes de conciliation et comportements
supraconfessionels'i 1 en bata anacam.
Son olarak, meslektam ve dostum, Elisabeth A. Zachariadou' -
dan,Religious dialogue between Byzantines and Turks during the
Otoman Expansion adl bir almay da mutluluk duyarak alm bu
lunuyorum.
Trk dnyasnda birlikte yaama ruhuna deinen meslektalar
ma katlmay istemem, bu dnce iledir. Trklerin, tarihleri boyun
ca dnya dinlerinin birounu tandklarn unutma eilimi yaygn
grnyor: Onlar, Uygurlar'la, Mani'ci, Budha'c, Nesturi; Gagauz'lar
ve Karamanllar 'la Orthodoks; Kumanlar'la, Katholik oldular; Ha-

l. Isis (stanbul) yaynlarnca iki cilt olarak yaymland.

2 . Bu kusursuz yaz, Religions-Gespriiche in Mittelalter (Wolfenbtteler Mittelalter-Studi
en)'de yaymland, s. 289-304.

161
zar 'lar dneminde de Musevi inana geilerini unutmadan. Btn
bu inanlar gnllerince sindirdiler ve zmsediler. Meslektam ve
dostum, mteveffa Alessio Bombaci, Osmanl Devleti ' ni, hakl ola
rak slam yaylnn son onur evresi olarak tanmlyordu.3
Bir arada yaam (tolerance) dncesi ve dinler-st duru (supra
confessiornalisme), Anadolu'da Trk egemenliinin ilk yzyl bo
yunca, genel yaamn bir paras oldu. Henz aznlk durumda olan
ve deiik rklardan deiik inanlarda bir halk topluluu ile kar
karya kalan Trklerin baarlarnn sebebi buydu. Seluklular dne
minde Anadolu'ya egemen olan, Mslman, Hristiyan ve Musevi
lerin tam bir uyum iinde yaadklar byle bir evre idi.4
Gzel bir rnek olarak, Evrensel dnceli, Mevlana Celiiled
din Rfunl'nin, farkl inanlarda insanlarn yer ald bir dinleyici top
luluuna seslendii, ar amal ve Trke sylenmi bir drtl
n anacam:

apan berk tut kurtlar kdr

it benden kara kuzum kara kuz
Eger Tatsen eger Rumsen eger Trk
Zeblin-i bi-zeblinrli biylimuz

(obana sk sarl; kurt oktur. Beni dinle, benim kk kuzum:

Acem de olsan, Rlm da olsan, Trk de olsa; dilsizlerin dilini -yola
girmi olanlarn, saliklerin dilini- ren.)5

Mevlana Celaleddin Rfm i; Anadolu Seluklular'na Snnilii

yayan kii; hangi inanta olursa olsun, Konya'nn btn halk tabaka
larnca saylan bir stadd. lm, Hristiyan ve Yahudilerin de Ms-

3. Bak.: Histoire de la Litterature Turque, Paris 1 968, s. 32.

4 Bak.: Claude Cahen, La Turquie Pre-Ottomane, Istanbul -Paris 1 988 (Varia Turcica VII),
s. 1 48 vd. (Les Villes- Kentler); s. 1 62 vd. (!es non-musulmans- Mslman olmayanlar); s.
208 vd. (la vie culturelle et re!igieuse - din ve kltr yaam).
5 . brahim Tatar! 'dan alnd: Eski Trk Edebiyat. metinler. Sofya 1 973., s . 35. Mevliina'nn
Trke iirleri Mecdut Mansurolu tarafndan yaymland. Bellete, Ankara 1 954.

1 62
lmanlara katlarak cenazesinde yer ald byk bir yas oldu.6
Birlikte var olma dncesi ile dinler-st duruun, Tasavvuf
kavraynda yer ald bir gerektir. Bunlar, Sufiliin, Trk dnyas
ile snrl kalmayan izgilerindendir. Fakat Sufilik, Anadolu'nun din
sel yaamna zellikle XIII. ve XIV. yzylda, derin biimde yerlemi
ve simniti. Anadolu Trk iiri ilk esinlerini Sufi dnceden ald.
inde doduu a, bir kargaa a idi. Her an, bir biimde in
san yaamnn deersizliini ortaya koyan Mool egemenlii, ayrca
lkl kentli nfusa kar, ger Trkrnenler'in sosyal bakaldrlar,
yzyln sonunu ar biimde etkileyen kuraklk ve alk ve en son,
Seluklu ynetiminin knn yol at, karmaa ve girdap. Trk
halk iirinin douu, ok sayda deiik ynelimlerle bu evre iinde
oldu.
Kendimi bu halk iiri ile snrlamak istemem; XIX. yzyln so
nuna dek gelecek olan klasik dnemde, saray ve okur-yazar evre
iirinin klasik Fars edebiyatndan etkilemnesi ve ondan esinlemni
olmas sebebiyledir. Trk zellikli bir ar araym, beni halk iiri
ne ve daha zel olarak da halk Sufiliine yneltti.
ok-rkl ve ok-dinli bir zeminde, bununla birlikte en azndan
Trk enin egemen olduu XIII. yzyl Anadolu'sunda, ilerinden
birinin aka seildii, Sufi erenlerin ortaya kt grlyor. Sz
konusu, doumunun 750. yl dolaysyla kendisine sayg yl kabul
edilen 1 9 9 1 yl UNESCO tarafndan ansna ayrlan, Yunus Emrc'
dir. B u tarih phesiz bir simgedir; nk doum tarihi bilimnemek
tedir. leri bir dnemde, XIV. yzyln balarnda ldn dnd
ren veriler de vardr. Fakat UNESCO'nun karar; gerekli olann, Yu
nus Emre'nin evrensel niteliinin, altm izmektedir.
Yunus Emre'nin btn eseri, Ak, zerine ve insann en son erei
tanrsal ak zerinedir. Fakat yakn ak da.

6 . Afliiki, Manaqbu '/-Arifin, Fr. eviri: CI. Huart (Les Saints des Den,icles Tourneurs), 2
cilt, Paris l 9 1 8, H, s. 97. Abdlbaki Glpnarl, Mevlana Celaleddin- Hayat. Felsefesi, Eser
leri, 2. bask, stanbul 1 952, s. 127- 1 28.

1 63
 yilik-severlii vyor; kibre, anlamna varlmam, beyhude inanca
kar duruyor.7 Kin duygusunu yeriyor, insanlann eit olmalann istiyor.8
Yunus Emre, tekke edebiyatn, zellikle onu kendilerinden biri
olarak gren, Bektailerin edebiyatn gl bir biimde etkilemitir
ve bu edebiyatn kurucusu olarak grlmektedir. Bektai airler, Yu
nus 'un dncelerini zmseyerek, onlar gnmze dek yaatm
lardr. Yunus'un ilahf'leri Bektailerde nefes olmutur. Bu edebiyat
Trk halk edebiyatnn en zengin koludur ve bugn bile canllk ve
g doludur.
En eski Bektai airlerden biri, Kaygusuz Abdal; Hac Bekta'n
adn verecei Bektai Tarikat'nn kurucusu Abdal Musa'nn mridi
olsa gerektir. Bu bilgiyi veren, XV yzyl tarihisi Akpaazade'ye
gre,9 Abdal Musa, Sultan Orhan ( 1 326- 1 360) zamannda yaamt.
Abdal Musa'nn trbesi, Antalya yaknndaki Elmal'dadr. Kaygu
suz Abdal da eyhinin yannda topraa verildi. Bu trbe, Bektailerin
balca ziyaret yerlerinden biridir. o

7. "Bir kez gnl yktn ise / Bu kldgn namaz degi/ I Yetmi iki millet dah I Elin yzn y
maz degi/", "Bir gnl yaptn ise I Er etegin tuttun ise I Bir kez hayr ettin ise / Binde bir
ise az deil" Kr.: Abdlbaki Glpnarl, Alevi-Bektai Nefesleri, stanbul 1 963; s. 205; Cahit
ztclli, Yunus Emre, Btn iirleri, stanbul 1 97 1 , s. 2 1 7; lhan Bagz, Yunus Emre: Ara
trma ve iirlerinden Gldeste, Indiana niversitesi Trke Proram yaynlar, Ekim 1 990,
s. 1 56.
8 . "Biz kimseye kin tutmazz /Ayar dahi dosttur bize I Kanda sz/k var sa / Mahalle vii
ardr bize ", "Admz (- in ') dir bizim I dmanm;; kindir bizim I Bir kimseye kin tutmazz I
Kamu dlem birdir bize ", " Vatan bize( . .) durur I Yoldamuz ol Hak 'durur / Haktan yne
yne/icek I Dier yollar dardr bize" Kr.: ztelli, a.g.e., s. 1 3 3 ; Bagz, a.g.e.; s. 1 1 7.
(evirenin notu: Yazarn, btn gelenei kapsayabilen yarglarna ramen, verilen her iki
rnek de (drt mstef'iln) kalbna uyan msralar ile on drdnc yzyl rnleri de ola
bileceklerdir. Kolayca anlalaca zere, bu iirler dzeltmelere de uram olmaldrlar.
kinci rnekte, "-in" kafiyesi ile biten ad, vezne gre bir vokalle balamas gerekirken, istin
sahda "miskin" olarak deitirilmi olacaktr. Ayn ekilde sonuncu drtlkte kafiye dolay
syla "umak" olduu anlalan szck de alnt metinde "cennet"e evirilmi bulunmakta
dr. Yazarn, Trkiye' de yaygn bulunan yaynlardan yararlanm olduunu unutmayalm.)
9. Kr.: Akpaazade, Tevarih-i Ali Osman, Ali yayn, stanbul 1 332, s. 1 99-200, 204-205;
iftiolu N. Atsz yayn, stanbul 1 949, s. 235, 238.
1 0 . Kaygusuz Abdal zerine bak.: Attila zkrml, Alevilik-Bektailik ve Edebiyat, stanbul
1 985, s. 75-85; Abdurrahman Gzel, Kaygusuz Abdal (Aldaddin Gaybi), Ankara 1 98 1 ; ayn
yazar, Kaygsuz Abda/ 'n Mensur Eserleri, Ankara 1 983. iirleri, Bektai airleri ve hatta
halk airleri antolojilerinin ounda bulunmadadr.

1 64
 Trk airleri zerine Antolojilerde, Kaygusuz Abdal "Gl ve
deiik bir air" olarak deerlendiriliyor. iirlerine yansyan dn
celeri, bazen fazla pheci ve tedirgin edici olsa da, Yunus'un gr
lerinden ok ayn deildir.
Mesela Yunus'un u iiri:

Dervilik dedikleri
Hrka ile tac deil
Gnln dervi eyleyen
Hrkaya muhtac dei/11

Ve ite Kaygusuz Abdal'a atf edilen manzume:

Dervilik hrkada tacda deildir

Is/k oddadr sacda deildir
Hakk ' ister isen Adem 'de iste
lrak 'da Mekke 'de Hac 'da deildir12

Dgb bir kardein hatrn ykma

Egilb kldgn secde degildir
Akla le gr Kaygusuz Abdal
Akla lmezsen gde degildirl3

nsanlara yardm duygusu ve birlikte var olma dncesi, her ne

olursa olsun, Anadolu'nun ilk mutasavvf airlerinin esinlenileri ol
sa da, dinler-st duru, Bektailerin iirinde vardr. Dinler-st du
ruun, birlikte var olma dncesi gibi, retilerinin temelini olutur-

1 1 . Kr.: lhan Bagz, a.g.e., s. 1 50; Sabahattin Eybolu, Yunus Emre, (Commission nationale
Turque pour !'UNESCO), Ankara 1 974, s. 1 86- 1 87.
1 2. Baz nshalarda, "Kuds' de", bu biimi yelememizin sebebi, Irak'ta Kerbela'ya gn
dermeden sonra Mekke'ye gndermenin geliidir.
1 3. Kr.: Sadedin Nzhet Ergun, Bektai airleri ve Nefesleri ( 1 9'uncu Asra kadar), [-Il,
stanbul 1 955, kinci bask, s. 25.

1 65
duu aktr. Bununla birlikte, bu airlerin byk ounluunun, -Trak
ya, Balkanlar, hatta Yunanistan-, ayn Hristiyan asll lkelerden ol
duklarn unutamayz. Bu blgelerde, Arnavutluk'ta da olduu gibi,
tarikat en geni yayla ulamt. Bektailiin yerel dinlere uyum
salama zellii vard. Osmanl Devleti 'nin Balkan topraklarnda
Bektailik pek ok Hristiyan eyi zmsedi. Birok Hristiyan
aziz, Hzr ad altnda benimsendi ve saygnlat. Birok dinsel ant,
hem Mslmanlar, hem de Hristiyanlarca ziyaret edildi. sa, daha
sk, Bektailer iin Tanr 'nn insan suretinde tecellisi olan All' de
zmsendi. Bazen All ve lya (lyas) arasnda benzerlik kuruldu. te
bir XVI. yzyl airi olan Kanber1'nin,4 sa'nn ncil'de lya ad ile
All'ye gnderme yapm olduunu syleyen beyti:

"Ol A lf 'dir, pfva-y evliyli v enbiya

Ann in dedi !sa ncil 'inde !tya "s
(Nebilerin ve velllerin nderi o All'dir; sa, ncil'inde, lyii diye
rek onu and.)

Beyit, phesiz, sa'nn, gerildii hata son szleri olan "Eli

!ima abaktani " syleminin bir halk yorumunu iermededir. Kanberi
ncil'i okumu grnyor.
Bektai edebiyatnda sa'ya gnderme hep vardr. slam inan,
sa'nn armhta lmn kabul etmezken, Bektailer, sk sk Ha'a
gerili sa'y anyorlar. te Beyham'nin, bir mersiye, Kerbelii ehitleri
ne at olarak okunan hi tannmam bir manzumesi: 1 6

"Kerbela lleri kzl kan ald

ah Hseyn 'e btn dnya alad. . .

1 4. Kanber! zerine, elimizde ancak Sadeddin Nzhet Ergun'un verdii ksa bilgi bulunmak
tadr. Bak.: S. N. Ergun, a.g.e., s. 77-80.
1 5. Kr.: nceki not. Ayrca bak.: !. Melikoff, Sur fes traces des soufsmes: recherches sur
l '/slam populaire en Anatolie, stanbul 1 992, s. 69 ("L'Islam heterodoxe en Aatolie")
16 . Bu nefes, Ak Feyzullah nar'dan almmtr ve kaydedebildiimiz kadar ile.

1 66
 mamlar dtler byle belaya
Haber veren yok m Al-i Abd ya
Feryadmz kd Ar- alaya
Topraklar inledi sema alad

Beylani 'yem bizi Esma 'dan sonn

armha gerilmi sa 'dan sorun
Binbir kelam veren lmlri 'dan sorun
Hem Musa, hem TUr- Sina alad

Sz, son drtlkte mahlasn sylemesi gerekirken belirtmedi

i iin yazarlarnn kim olduunu bilemediimiz bir manzume ile ta
mamlayacam. Yakn bir kesinlikle syleyebileceimiz tek ey airin
okur-yazar biri olduudur. Ve muhtemel olarak kent merkezli Bektai
topluluklarndan bir ozand. Yine muhtemel olarak yakn bir dnem
dendi. nk Arapa ve Farsa szckler istemiyor ve Trk kimlii
zerinde duruyor. Trk halk sufiliinin zn de yanstyor. iir;
dogmac, kr krne inan yarglama, "bakas" na doru alma
ya ar ve Allah'a gtrecek tek yol olarak bir ak abas tleyi
ieriyor. air kurban keserek kan dkmeyi gerekli bulmadn da
sylyor. Ve ayn zamanda, btn yabanc etkilere kar Trk dilini
kullanmaya bir ar da dile geliyor.

"Ezelden bade-i akle mestiz

Yerimiz meyhane mescid gerekmez
Saki-i Kevser 'den kandk elestiz
Kur 'an- natk var samit gerekmez

Cennet irfanndan remzini bildik

Bari Bismillah 'dan dersimiz aldk
Cemdl-i dilberi aikar grdk
Cennetdeki huri glman gerekmez

1 67
 Bize lazm deil mft fetvas
Ehl-i ak olann var ainas
idemi hor grb olmayz asi
nsandan ar eden eytan gerekmez

Ararz Mevla y vicdanmzda

Allah A'ikdrdr seyranmzda
Trk dili okunur irfanmzda
Arabi Farisi lisan gerekmez

Gelmiiz canann asitanna

Sdkle sarldk dost damanna
Canla ba koymuuz ak meydanma
Hayvan kesmek gibi kurban gerekmez

bretini almazsan etme lfeti

Anlamak istersen ilm-i hikmeti
Ehl-i harabata eyle hizmeti
Akdan baka din iman gerekmez17

1 7. B u nefes Ak Feyzullah nar'n sylediklerinden kayda geilmitir.

1 68
 BR XIIL YZYIL AH BELGES

Claude Cahen'n slam tarihine ve zel olarak lk-Osmanl d

nemi Trkiye tarihine birok katks arasnda, Ftvvet ve loncalarla
ilgili incelemesi de bulunuyor. Dou-bilimci uzmanlar arasnda bu
konudaki aratrmalar ileriye gtren o oldu. Ftvvet'in Anadolu' -
da, yelerine Ahi ad verilen oluumunu ayrntl ve derin biimde
aratrd. Szc, Trke bir kke balamak isteyen Trkologlarn
grlerine phe dryor olsa dat ve "Kardeim" anlamna biraz
abuk ulam olmakla birlikte, Ahiliin Kk-Asya' da Ftvvet'
in bir biimlenii olduunu anlamt. Kkleri ne olursa olsun, Ahi
likle Ftvvet arasnda bir yanyanalk grlyordu. kisinde de, Ahi
lerin etkin grevler stlendikleri kargaa dnemi XIII. ve XIV. yzyl
Seluk Anadolu'sunun belirgin izgilerinden biri olan tasavvuf yaa
m3 ile sosyal etkinliin bir karm grlyor.
Bu yzyllarda, Ahi topluluklar, kentlerde ve kylere kadar b
tn yerleim blgelerinde varlklarn duyuruyorlard. 1 3 3 3 yllarn
da, Anadolu'yu gezen bn Batt1ta yabanc gezginlere kar yardmse
verlik ve konuk arlama erdeminin esirgenmeden sergilendii bu
kurumdaki ileyii aknlkla izlemiti. Fas'l gezgine gre Ahiler,
kendi meslek kurulularndan szn etmedikleri gibi, aynca hepsi
ayn loncadan da deillerdi. Bir kentte bazen birbirine kar-eilimde
birden ok topluluk olabiliyordu. Bu zmreler, eitli mesleklerin za
naatkarlar, bekar genlerden oluuyorlard. Fas'l gezgin, Ahilerin,

1 . Jean Deny, JA., 1 920, s. 1 82 vd.; Franz Taeschner, J.A., 1 960, "Akhi" maddesi; Neet
aatay, Bir Trk Kunmu olan Ahilik, Ankara 1 974, s. 5 1 -54; Mikfl Bayram, Ahi Evren ve
Ahi Tekiltit 'nn Kunluu, Konya 1 99 1 , s. 3-5.
2. bn Batt1ta, szc, bu anlamda alyor: bn Battuta, Travels in Asia and Africa ( 1 325-
1 354), ev.: H. A. R. Gibb, Londra 1 963, 5. bask, s. 1 23- 1 4 1 ; Ayrca bak.: Fr. Taescner, Der
Anatolische Dichter Nasiri (m 1300) und sein Futvvetname, mit Beitriigen von W.
Scumacher, Leipzig 1 944, s. 38: Akhi, "biraderim" anlamna geliyor.
3. Claude Cahen, la Trquie Pre-Ottoman, stanbul-Paris 1 988; 1 53- 1 6 1 .

1 69
kklerini Ali'ye balaylanna da dikkat ekmededir. Ftwet-name
lerden, Ahilerin szl edebiyatndan, zellikle de bir kez daha szn
edeceimiz Ebu Mslim'in yksnden bu sonu kyor.4 Bu zm
reler zellikle merkez ynetimin gc zayflad zaman ne kyor;
o zaman yarg ilevini de stlenerek denetimi ellerine alabiliyor
lard.5 XIV. yzylda, merkez ynetimin gcnn zayflad bir d
nemde, Ankara'da geici bir denetim saladklar da grlyor. Ta
rihi Neri'ye gre, 1. Murad Ankara'y, kenti ellerinde tutan Ahiler
den alm olacaktr. 6 Gerekten de kentte byk etkinlikleri olmu
grnyorlar. Ankara Ahilerinin en gls, bugnk eski kent iin
de adna yaptrd bir cami (Ahi erefeddin Camii) bulunan Ahi e
refeddin idi. Caminin karsnda, "Muhammed bin Ahi Hsameddin
el-Hseyni, 75 1 'de ld" ( 1 3 5 1 ) kitabesi ile Ahi ercfeddin'in trbe
si yer alyor. Trbe, Ahi erefeddin tarafndan salnda, 73 1 ( I 3 3 0)
ylnda yaptrlmt. Trbenin yannda, Ahi erefeddin'in olu Ahi
Hseyn ve 763 'te ( 1 3 6 1 / 1 362) len kz Zlf'n mezar bulunuyor.

La Turquie Pre-Ottoman (lk- Osmanllar Dnemi Trkiye'si)

adl eserinde Cl. Cahen, bu yazda ele aldmz belgeden sz ediyor. 7
Belge, Muhammed b. Ahi Hsamedd!n el-Hseyn'in eceresidir ve
692 ( 1 293) tarihlidir. Belgeden Claude Cahen' a sz ettiimde elimde
mikrofilmi bulunmuyordu. eriini uzun sre yaymlayamaym,
bu sebeptendir. Bugn metin zerine eilmenin ve bu makaleyi, ara
trmalarmda etkilemi bulunan stadma armaan etmenin grevim
olduunu dnyorum.
***

4 Ahilerin belirli bir inanca bal olmadklarn dnen Claude Cahcn'n grne ramen
(bak.: La Turqie Pre-Ottoman, s. 259), aka ortaya koymam olsalar da, bize, her zaman
il eilimde olmular gibi grnyor. Esasen, Snnl-il ztlama, ah smail ve !. Selim
arasndaki atma srasnda keskin bir grnm alacaktr.
5 . Bak.: Ibn Battuta, a.g.e., s. 1 3 1 ; ve Aflaki, Maniiqbu 'l-Arifin, Fr. eviri: CI. Huart (Les
Saints des Derviches Torneurs), yeni basm: Paris 1 978, s. 1 1 2-1 1 3 .
6 Bak.: Neri, Ankara 1 949 yayn, I, s . 1 90- 1 93 ; Taeschner, Leipzig 1 95 1 , s . 52; ayrca bak.:
ayn yazar, E.l., "Akhi" maddesi.
7. Kr.: s. 1 59, not 1 1 7.

1 70
 Belge, Ankara 'da Vakflar Genel Mdrl Arivi, No. 294'tc
korunmaktadr. lk kez, 1 967 Eyll'nde, Trkiye 'de C.N.R.S. iin
yaptm bir aratrma srasnda inceleyebilmitim ve varln Ah
med Tevfk'in bir makalesi, (T.rih-i Osmdni Encmeni Mecmuas,
CXIX, 1337/ 1 92 1 , s. 1 200- 1204'te yaymlanan "Ankara'da Ahiler H
kfmeti") ile renen Emel Esin bana gstermiti. Ancak yazar maka
lesinde hibir gnderme bilgisi vermiyordu. Verdii kaynak, Mba
rek Galip tarafndan Ankara Kitabeleri, 1, stanbul 1 34 1 ( 1 925), s. 49 'da,
ayrntlar gsterilmeden tekrarlanmt. Emel Esin sayesinde, o za
man Niyazi Bayraktarolu'nun yneticisi olduu Ariv Blm' nde
alma izni alabildim. Fakat belgenin fotorafn alamyordum. Mik
rofilme ulamam daha sonra oldu. Ancak, o srada baka almalar
zerinde duruyordum ve mikrofilm bir ekmecede kald. Bununla
birlikte, birka gn, o zaman Ankara Dil ve Tarih Corafya Faklte
si'nde profesr olan M. evket Bolu'nun yardm ile ayrntl biim
de incelemi, Arapa yazlm olan belgeyi hzla zmtm.
Belge, tr iinde tekti. nk bir Ahi ailenin yzyldan uzun
sre iinde, on bir kuak boyunca, Anadolu 'ya gten zellikle ne
k dnemlerine, merkez ynetimin zayflamas sonucu Ankara'da
ynetimin birden Ahilerin eline getii dneme kadar, bir blm
sylencelemi ve gelenee aktarlm tarihini izlememizi salyor
du. Bu srada, ailenin banda, soyaac belgesi kendisine dayanan
Ahi muazzams bulunuyordu.
ecere, birka metre uzunluunda bir tomar biimindedir ve
Anadolu slubu, harekeli nesih ile yazlm bulunmaktadr. Belge,
bir sunula birlikte, ecere metnini iermededir.

8. Mezar ta zerinde yer alan unvan budur.

1 71
 BELGENN NCELENMES

L GR

Hamd, salat ve selamdan sonra Peygamberin atalarnn anl.

Peygamberin 99 ad.
Nebiler silsilesi.
Peygamberin soy aac.

Drt Halife: lk hzla geilmekte; Ali zerinde ise uzun uzun

durulmaktadr.

Fazilet kavramnn, Hazret-i All'nin ahlak deerlerinin, b

lmde aklan.
a) Ali'nin Fazilet'leri ile ilikilendirilen Kur 'an ayetlerinin anl
mas : 20 Ayet.9
b) Ali ile ilikilendirilen Hadis'lerin anlmas: 1 2 Hadis.
c) Ali ile ilgili yklerin anl: 5 Hikdye.

-Yalnz beinci yk ilgiyi ekiyor, nk biraz deiik biimde

bir Bektai gelenee de aktarlm bulunuyor; buraya alm bu sebep
ledir. Peygamber, Ali'ye "Cebrail bana bir giz aktard" diyor. Nuh bir
gemi yapmt. Bu gemiden tahta paras artt. Tanr 'nn buyruu
zerine, Nuh, kalan bu tahtalardan bir tabut yapt ve topraa gmd."
Peygamber szn yle srdrd: " Hasan ve Hseyn'e syle, ld
nde, seni ykasnlar bir tabuta koysunlar, tabutu bir eein zerine
yklesinler ve eei kendi haline braksnlar. nk o grevini yeri
ne getirerek seni, doru buraya gtrecek. Allah tarafndan gnderi
lecek iki melek o tabutun iinde, seni Nuh'un kazd kabre gme
cekler."
9. !) II/153; 2) XIX/97; 3) XXXII/1 8; 4) XXVIIU71 ; 5) Vl/90; 6) XXXVII/30; 7) IX/20;
8) LV/ 1 9; 9) XXXIII/33 ; 1 0) III/6 1 ; i l ) XCVIII/7; 1 2) LXXVI/8; 1 3) V/58; 1 4) LVIII/12;
15) II/207; 1 6) LXIX/1 2 ; 1 7) IX/ l ; 1 8) IX/20; 1 9) XVII/64; 20) XXXIII/56.

1 72
 Bektai gelenek daha deiik olmakla birlikte iki sylencenin
kkleri birdir. Ali', Hasan ile Hseyn'e, "ldmde bedenimi yka
yn ve bir tabuta koyun. Yz rtl bir grntnn bir deveyi yede
rek geldiini greceksiniz. Tabutumu ve klcm, Zlfikar' alp gi
decek. B rakn ne dilerse yapsn" der. Her ey, All'nin nceden syle
dii gibi olur. Fakat oullar iin bir beklenmedik de vardr. Grnt
nn peinden gider, ona kim olduunu sorarlar; yzndeki nikab
kaldrnca, babalarn grrler. Bu gelenek btn dergahlarda, hatta
Bektailerin evlerinde duvarlara asl bulunan ve Ali'nin bedeninin,

ra Alf -ve- Ene medfnet 'l-ilm ve Alf bfbuha

("Ya Ali" -ve- "Ben bilgi kentiyim, Ali onun kapsdr.")

ierikli bir yaz ile resm edildii levhaya, bir resim-yazya esin kay
na olmutu. Tabutun zerinde de

Mutu kable en temutu

("lmeden nce lmeli")

yazldr. Devenin bedeninde ise (Farsa) :

B. menfpf-i meni der Yemeni

Bf meni pi-i menf der Yemeni
("Benimle Yemen' de olsan yanmdasn;
Bensiz yanmda da olsan Yemende.")

beyti bulunmaktadr.

ecerede, be hikayeden sonra da u blmler geliyor.

-Ali evladnn (ocuklarnn) ve Muhammed el-Hanefi ahfadnn

(torunlarnn) anl.

1 73
 -On ki mam'n anllar (Farsa).
-Hasan'n ocuklarnn anl.
-Hasan b. Hasan b. All'nin ocuklarnn anl (Aralarnda,
tounlar Msr ve Trablus'da grlen Ali Eter).
-Hseyn' in ocuklarnn anl. Ali Ekber, All Evsat, All Asgar,
All Evsat'n (Ali Zeynelabidin) ocuklarnn anl. o
-Muhammed el-Bakr' n ocuklarnn anl.
-Ali Eftas (?) ocuklarnn anl.
-AH Eftas (?)'n olu Muhammed el-Kebir'in ocuklarnn anl.
-Hseyn bin Zeynelabidin'in ocuklarnn anl (Torunlar
arasnda, el-Semerkandi denen Hasan).
-mer el-Eref'in ocuklar, Hseyn b. Zeynelabidin' in
torunlar. Zeyd el- Mazlum'un ocuklarnn anl.
-Yahya b. Hasan b. Zeyd el- Mazlum'un ocuklarnn anl.
-Cafer es-Sadk' n ocuklarnn anl.
-Musa el-Kazm b. Cafer es-Sactk'n ocuklarnn anl.

1 0 . Belgede, Zeynelabidin, Ali Evsat'n ocuklar arasnda anlyor, fakat yanlma, hemen
aadaki ecere'de dzeltilmitir. Ali Evsat'n ocuklar arasnda bir de kz ocuu anl
yor: Sekine.

1 74
 IL ECERE 'NN YER ALDIGI BLM

"Muhammed b. Ahi Hsameddin el Hseyni' nin ecere'sidir:

-

-Muhammed b. Ahi Hsameddin (b. Hseyn) b. Seyyid em

seddin b. Ahi Yusuf b. Ahi shak b. sma'il b. Seyyid Ali b. Abdullah
b. Muhammed b.Hasan el- Caferi b. Muhammed b. el-Hseyn b. Ali
b. Muhammed b. Ali b. Musa er- Rza b. mam Cafer es-Sadk b. el
mam Muhammed el-Bakr b. el-mam Zeynelabidin Ali b. El-Emir
el- Mminin Ali b. Ebu Talib b. Haim b. Abd el-Menaf b. Kosay b.
Kilab b. Murra. 2
Ahi Hsameddin'in mridi, babas Seyyid emseddin b. Ahi
Yusuf idi. Deiik yerlerden gelen birok kii Ftvveti ondan ald
lar. Yaamn Ftwet yolunda geirdi. 695 yl ewal aynda ( 1295/96)
ld. 72 yanda idi. Lakab, "Efendi"dir;3 Rum diyarnda ' By
mz ' anlamnda sylenir.

Seyyid emseddin b. Ahi Yusuf

Lakab EbU Takva'dr. Annesinin ad "Emine" idi. Zhd ve tak
vas, yksek ahlak ve drstl ile tannmt. Gndzleri oru tu
tar, geceleri uyumazd. 82 yanda Ankara'da ld. Mezar oradadr.

i l . "b. Hseyn'', burada "el-hseyni" yerine yanllkla yer alm olmaldr.

. mamlarn adlarnda bir karma grlyor. Yedinci mam, Cafer es-Siidk'n olu Musa
el- Kazmdr. Sekizinci mam, onun olu Ali er-Rza'dr. Dokuzuncu mam Muhammed Taki
ve Onuncu mam Ali el-Naki'dir. Sunu olarak, soyaacnn hangi mama balanmak isten
dii ak deildir.
1 3 . "efendi" unvan (Rumca afendi(s), Anadolu 'da Xlll-XIV. yzylda kullanld (bn Battfi
ta ve Efliiki'de geiyor). O zaman 'stad' anlamndayd. Daha sonra okumu kiilerin unvan
oldu. Bak.: Jean Deny, Grammaire de le langue Turque, Paris 1 92 1 , par. 1 158, s. 79 1 ; ayn
yazar, Sommaire des Archives Turques de Caire, Le Caire 1 930, s. 6 1 , 56 1 . Ayrca bak.: Fuat
Kprl, "Bizans messeselerinin Osmanl messeselerine te'siri", Trk Hukuk ve ktisat
Tarihi Mecmuas, I, stanbul 1 93 1 .

1 75
 Ahi Yusuf bin Ahi shak
Oullarndan Hasan, Ahi Kemaleddin ad ile tannd. Rum diya
rnda 'Bamz, nderimiz' anlamna, Genfkil4 ad ile anlyordu. F
tvveti, kardei Ahi Hsameddin Seyyid Hseyn 'den alnt. Bask
ve zorbalkla ld. Sleyman, s ynetme tutkusu sebebiyle kendisini
cezalandrd. ehid edildiinde, 66 yanda idi.

Ahi shak
Lakab Ahi shak'd. Ftwet ve mrvvet'te16 sebat, yreklili
i, sabr, yce-gnlll ile tannmt. mrn yoksullar doyur
maya adad. 54 yl yaad. Kabri, olu Seyyid emseddin Yusuf'un7
kabrinin yanndadr. Ali adl bir olu daha vard. All'nin de olu
oldu. Muhammed, Ahmed ve Musa. Ahi shak' n unvan Aladdin;
Annesi, Amcas Seyyid Ali'nin kz, Habibe idi. 70 yanda Ankara' -
da ld. Hasan adl ve Hseyin adl bir olu ile birlikte Hseyin adn
da bir olu daha vard.

sma 'il b. Seyyid Ali

Lakab sma'il b. Ali idi. Annesi Seyyid sa'nn kz Meymune idi.
66 yanda ld.

1 4. "boy bei'', "ailenin bakan". Bu unvan muhtemel olarak, Ahi Baba, "Ahilerin bakan"
unvann karlyordu.
1 5. Burada konu olan, phesiz grevi dolaysyla, Pervane adyla tannan Muineddin Sley
man'dr. Pervane, 1 258-1 277 yllar arasnda ynetimi elinde tutan kii idi ve bu ecere'de
anlan olaylar birka yl kayma ile yerine yerletirmemize bu tarih yardmc olmadadr. Mo
ol egemenlii dneminde bulunmaktayz: Kk-Asya Moollarla anlaan Rkneddin K
lc Arslan ile Trkrnenler'in destekledii, o srada B izans'a kam olan aabeyi II. zzeddin
Keykavus arasnda paylalmt. Rkneddin 'in 663/1265'de lmnden sonra ynetim; Bay
bars tarafndan ldrld yl olan 1 277 ylna kadar Perviine'nin elinde kald. Kr. CI.
Cahen, La Turquie Pre-Ottoma, s. 1 8 1 - 1 82 ("Perviine"nin grevi iin), s . 235-270.
l 6. Mrvvet, "saygnlk, hatr sayma" (oba iinde). Mrvvet, oba dnda gz-pek olmas
gereken kahramann erdemi Ftvvet'in (Feta) zdd bir erdem oluyordu. Kr.: Louis Mas
signon, "La 'Futuwwa' ou ' Pacte d'honneur artisanal entre les travailleurs musulmans au
Moyen-Age", Opera Miora I, Beyrut 1 963, s. 396.
1 7. Sz konusu, muhtemel olarak, tan ad, "Seyyid emseddin, yani Geniiki Ahi Yusuf" ol
mas gereken Ahi Yusuf 'tur.

1 76
 Seyyid Ali h. Abdullah
Lakab, Ebu Ali idi. Ftvvete bal idi. Mrvvet (iyilikseverlik)
ve cmertlii ile tannmt. 56 yanda Ankara'da ld.

Abdullah b. Muhammed
Lakab Ebu Ali. 55 yanda, Ankara'da ld.

Muhammed b. Hasan Caferi

Hasan Caferi'nin byk olu. Lakab Ebu Yakub idi. ii inana
bal idi. Hadis ve Fkh bilgisi derindi. ncelemeler yapmak iin Irak
ve Horasan' dolat. Babasnn yanna dndnde 74 yanda idi.

Hasan Caferi
Zeyd'in olu Hasan Taberistan'da yaralandnda, Deylem hal
k ona baland; blgeyi ele geirdi ve orada iki yl kadar kaldlar. Trk
ler onlara kar koydular; Muhammed b. el-Mtevekkil el-Abbasi'ye
biat etmek istemediler. Blgede bulunan Seyyidler buna ok zld
ler; cemaatler dald. Bu olaylar srasnda, Hasan el-Askeri, mam
oldu. Hira kentini ele geirdi ve bir sre yrede kald. Zhd ve takva
s ile nlendi. Olu Muhammed byd. Bilim ve edebiyat alannda
derinleti. Bir dindarlar kafilesi ile Badat'a gitti. Ebu'l-Abbas'a biat
etmeyerek onu hilafetten indirtti. Halife, el-Msterid oldu. Muham
med, Halifeye ii olduu iin biat etmemiti. Msterid'le anlatlar;
fakat lmnden sonra onun yerine gemeyi istemedi. El-Msterid
ldrlnce Reid Halife oldu. Reid, Mesud'u (Seluklu), Kayser' -
in gcn engellemekle grevlendirdi. Mesud yanna on alt seyyid
alarak Ermeni topraklarn ve Musul'u ele geirdi. Bir on yl kadar
orada kaldlar. Fakat o (yani Mesud), burada ho olmayan, eyler
yapmaya balad. I s

1 8. Sz konusu, 39 yl hkm sren Klc Arslan 'n ( 1 1 1 6- 1 1 55) olu I. Mesud'dur.

Gerekten, Birinci Hal dnemi Franco-Ermenilerin elinde bulunan Mara, Ayntab ve Teli
Bair'i almt. nk olu Klc Arslan'a bir timar oluturmak istiyordu. Ayn amala Erme
ni Kral II. Toros'la da atmt. Kr.: Cl. Cahen, La Turquie Pre-Ottoman, s. 34-37.

1 77
 Bu sre iinde, Seyyid Hasan el-Caferi, Kardei Cafer ' in ld
yer olan Hoy kentinde bulunuyordu. Orada ad Ahi Ali Battal olan
El-Feta bulunmaktayd. Bu sz, Arablarda "yiit" demeye gelir. t 9 Bu
adam, Ftvvet simgeleri tayordu.
On yl sonra, Sultan Mesud ld.20 Olu Klc Arslan Hallar
pskrtt. Devlet ileri gelenlerini Seyyid Hasan'a yollad. ltifatla
gnln alarak yanna getirtti. Sonra, Rum kentlerine yrd buralar
ele geirdi. Ordusuna katlan emir ve vezirlerin her birine beendik
leri yeri balad.2t En gzde emirlerinden biri, ad "Mfni"22 olan;
en deerliler arasndan on sava seti. Yanna gelmesi iin birok kez
adamlarn Hasan'a gndermiti. Hasan geldiinde onu, iltifatlarla
karlad ve kendisine kz Hamde'yi vererek lkesini paylamay
nerdi. Hasan kabul etti. Fakat bir sre sonra Emir, piman oldu ve
sznden dnmeye karar verdi. Kendini bu iten kurtarmak iin bir
yol arad ve areyi Hasan' ldnnekte buldu. Arcak, Hasan'n ev
resi Arablarla evrilmiti ve halkn ona byk bir gveni vard. ste
ini aka yerine getiremezdi. Hasan'n yreinin temizliini bili
yordu. Ona bir define bulduunu ve Allah yolunda harcayaca bu
defineyi karmak iin yardmn istedii, yksn uydurdu. Hasan
inand. "Munis" bir gece onu, defineyi karmaya gitmek iin uyan
drd. Bugan23 adl bir gln kysnda bir kuyu yanna gtrd. Ha
san' kuyuya itti. Ve azn bir kaya ile kapatt; Onu orada brakt. Fa
kat Hazreti Ali, Hasan' dnde grerek onu kurtard. Bir Rm top-

1 9. Trke "Ak", 'yigit' demeye geliyordu. (Kr.: Mahmud el-Kagai, Divan lfgati't-Trk,
Besim Atalay ev. yayn, I, 90). Bu blm, Ahi szcnn Trke kkenini doruluyor.
Bak.: yukarda not l .
20 . B u olaylar sonu olarak 1 145 ylna doru olmu olacaktr.
2 1. Sz konusu, Mesud'un olu II. Klc Arslan'dr ( 1 1 55- 1 1 92). Myriokefalon geitinde
karlaaca Manuel Komncn'e kar yrd ( 1 1 76). Devleti on olu, kardei ve kardeinin
olu arasnda paylatrd. Ankara, Muhyeddin Mesud ah'a dt. Muhyeddin, 1 204'te, kenti
ele geiren kardei Rkneddin tarafndan ldrld. Fakat az sonra Rkneddin de ld; Klc
Arslan 'n yerine geen zayf ve gsz hkmdar Gyaseddin Keyhusrev, lkesini kendine
katt. Kr.: CI. Cahen, a.g.e., s. 58-68.
22 . "Munis" biiminde okumak gerekiyor olmaldr.
23. Sz konusu Mfgiin (Mogan) gldr. Bugn "Glba" ad verilen yerdedir.

1 78
luluk kendisini kuyunun yannda buldu; onu tandlar; bandan ge
enleri anlatmasn rica ettilerse de, o hibirini sylemedi. Haber ya
yld. "Munis"24 olanlar rendi. Kendisini balamasn dilemek iste
di. Hasan atasn rnek ald, onu balad. Sonra da kz ile evlendi.
Bu ecere' de adlar bulunan, on olu oldu.

Kosay'a dek ecerenin sralan.

Peygamber ve On ki mam'a dua.
Belgenin tarihi: 692.

Tarihten sonra, izleyen kuaklarn kayd ve mamlara dua.

YORUM

Belgede kendini gsteren ilk glk, ierie uymayan tarihler

dir. Belgeyi okuyoruz.
"bu Muhammed b. Ahi Hsameddin el-Hseynl'nn ecere' -
si." Ayn kii yaptrd caminin kaps zerindeki yaztta bize yle
tantlyor. "Muhammed el-ma'ruf Ahi erefeddin". Caminin kar
snda "Muhammed b. Ahi Hsameddin el- Hseyni, 751 ' de ld"
( 1 350) yazt ile Ahi erefeddin' in trbesi bulunuyor. Mezar tanda
Ahi m uazzam ('Muazzam Ahi') olduu da belirtiliyor ki 692 tarihli
belgede, soy-aac ad ile son bulan, Muhammed b. Ahi Hsameddin
el-Hseyni budur. Belgede ele aldmz ilk kii ise, Ahi erefeddin
ad ile anlan Muhammed'in babas, 695 yl evval aynda ( 1 296,
Austos) len Ahi Hsameddin el-Hseyni'dir.
kan sonu udur ki, 692 tarihinde yazlan bir ilk belgeden,
Ahi Hsaneddin'in lmnden sonra, adn sonraki kuaa ulam
grmekte ok titiz olduu anlalan, olu Ahi erefeddin-Muham
med zamannda, gne uyarlann bir "istinsah" (kopyalama) sz ko-

24. Burada bu adn "Knis" biiminde yazlm olduu grlyor.

1 79
nusudur. Osmanllar 'n Ankara'ya glerini yerletirmeleri ile aile
nin nde konumu elden knca, Ahi erefeddin'in torunlar da soy
aalannda kendilerini grme gereksinimini duymam olacaklardr.
Ftvvet'e bal ve yelerinin ounun lonca bakanlarna veri
len Ahi unvan ile anld bir aile karsnda bulunuyoruz. ran Azer
baycan 'ndan, Hoy kentinden gelen bu aile, Anadolu'ya il. Klc Ars
lan'n hkmdarl yllarnda ( 1 1 55 - 1 1 92) gmt. Ayrcalkl bir
sosyal ilevle birlikte, yelerinden biri ynetim tutkusu sebebiyle, za
mann zorbas, Mulnddin Sleyman Pervane tarafndan lmle ce
zalandrldna gre, hrstan uzak kalnmam grnyor.
Ailenin ulusal kklerine gelindiinde bu konuda hibir akla
ma yer almyor. Soyaac ii imamlara balanyor ve bu zincir Ali'ye
uzanyorsa da, bu balant Ftvvet gelenei gereidir. Lafetii illa Alf.
ii bir aile sz konusudur. Fakat ii olu, Anadolu'ya yerletikten
sonra, dile getirilmiyor. ii izgide son ye, Anadolu'ya Hoy'dan
gelmi olan Hasan Ciiferi'nin oludur. Bununla birlikte belge, bir ii
belgede bulunmas gereken btn ayrc zellikleri tayor. All'nin
kutsan, On ki miim'a ballk gibi. Ailenin yeleri bilgi ve ermi
likleri ile anlyor ve zanaat balarndan hi sz edilmiyor; bir Seyyid
ailesi olduu ise, zerinde durularak belirtiliyor. Btn yeler Ahi
unvan tamyor; fakat Ftvvete katlma, kendisinden Ftvvet al
nann ad gibi her zaman zenle belirtiliyor. Bir ye Ahi olduunda
adna bir liikab eklendii grlyor. Muhammed'in Ahi erefeddin
olarak tann gibi. Amcalarndan ad Hasan olan da Ahi Kemaled
din olarak tannyor. Bykbabas Ahi Yusuf'un kardei Ahi Hsa
meddin Seyyid Hseyin'den ftvvet ald belirtiliyor ki bu da,
Seyyid Hseyn' in Ftvvet aldktan sonra Ahi Hsameddin olduu
nu gsteriyor.
Aile yeleri, Rum nfusla iyi ilikiler iinde olmu grnyor
lar. yelerinden en azndan ikisinin Rumca unvan var. Fakat her iki
durumda da sylemler, onlarn Ahilerin ba, by olduklarn be
lirten sylemlerdit.

1 80
 B elge, Seluklular dneminde Anadolu'da kentli sosyal evreyi
de yanstyor. Rum nfusla uyum iinde yaayan okumu, iyi eitim
alm bir evre. Haleb, Musul, am gibi kentlerin anlmas, Suriye ve
Irak kentleri ile iliki iinde olunduunu gsteriyor. yelerden biri
nin bilgisini derinletirmek iin 7 4 yana dek, Irak ve Horasan' da
kalp oralarda dolat belirtilmektedir.
Fakat bunlara karlk, Trkmenlerin adlan, sanlar anlryor.
Aile sz konusu kargaa dneminde gelri olduu halde, Babai ayak
lanmay balatan halk evresine hi deinilmiyor.
Halbuki bn Battta'nn tankl ile Ahi loncalarnn belirgin
yanlarndan birinin gezginlere kar konukseverlik ve cmertlik ya
nnda; hakszla kar durmak, zorbalar ve onlarn yannda olanlar
la savamak olduunu biliyoruz. Bu haktan yana olu ve ezileni sa
vunu, Ahi edebiyat iinde mhim bir yeri olan Ebu Mslim'in y
ksnde canl ve ak biimde ortaya konuyor. yk, phe yok, bn
Battfta'nn anlatt gibi, kendilerini saza, sze, raksa kaptrdklar
elencelerin ardndan bir araya geldikleri toplantlarnda okunan me
tinlerden biri idi. Ebu Mslim'in yks, XVI. yzyl el yazmalar
ile bize kadar ulam bulunuyor. Ancak ilk anlatm, -Gazneli Mah
mud maiyetinde bir hikaye- yazcya T1s' lu Ebu Tahir 'e ait
olraldr.2s Burada, Ebu Mslim, bir "Ahi piri" gibi grnyor.26 F
tvveti grd bir dle almt. Peygamber ona grnm, kendisi
ne gmlek giydirmi, kuak balam ve sava gcn simgeleyecek
olan silah sylemiti, "Teber" . Bu teber, Merv ahilerinin ba olduu
iin Baba Ahi diye anlan demirci Ahi Hurdek'in eliyle dvlecektir.
Bu kent ahilerinin katlm ve ayn zamanda, arkclk, rakkaselik gi
bi cemiyetin horlad ilerde alan snflarn destekleri ile Ebu
Mslim, Nasr- Seyyar'n zorba ynetimini devirir. Ve Merv'de

25. Bak.: !. Me!ikoff, Abu Mus/in, le "Porte-Hache " du Khorassan dans la traditio epique
turco-iraniee, Paris 1 962.
26 . Louis Massignon, Ebu Mslim'in Fttvet gelenei iindeki yerine daha nce deinmi
ti. Kr.: "La 'Futuwwa' ou ' pacte d 'honneur Artisanal' entre !es travailleurs musulmans au
Moyen Age'', La Nouvelle Clio, iV, Bruxelles 1 952, s. 4 1 0-4 1 2.

181
geici bir ynetim kurar.
Trke ve Farsa, XVI. yzyl yazmalarnn ou, yknn,
Safevilerin genileme abalar ve Kzlba kmldama srasnda yeni
bir ilgi kazandm dndryor. Trkiye'de oaltlan yazmalarn
ounda Mslman szc "Snni"ye evrilmi olsa da, teberra ve
tevelfa27 cokusu, eserin ii eilimini gsteriyor. Fakat konu, hor g
rlen bir alt snfn zorba bir ynetime kar sava; Safevllii yayma
abasndan nce bize Babai ayaklanmay dndryor. 1239- 1240
yllarnda iddetle yaanan2s bu hakszl ortadan kaldrna ve zor
bala kar koyma eylemi, merkez gcn zayflamas sonucu, btn
XIV. yzyl boyunca, Osmanl Devleti gleninceye dek srm ol
maldr.

SONU

ncelediimiz belge, ncelikle, Ankara'nn, yeterince iyi bilme

diimiz bir dnemi, Neri'nin tankl ile29 varl g bulan Ahile
rin ksa ynetim dneminin tarihi iin aydnlatcdr. Ayn ekilde
Ahilik Kurumu ve onun ilk-Osmanl dnemde, Kk-Asya kentle
rindeki geliimi zerine bilgilerimiz iin de ilgi ekicidir. Bu kuru
mun, zellikle Mool aknlarndan sonra, merkez ynetimin zayfla
d dnemde arlkl ilevleri olduunu biliyorduk. Belgede, kendi
mizi, yelerinin ou Ahilerin bakan olan bir Ahi aile karsnda
buluyoruz. En sonda, adna yaptrd bir cami bulunduu iin olduk
a mhim olan, kendisini Ali'ye ve Peygamber soyuna balayan bir
soyaac hazrlatan ve Ahi erefeddin unvan ile bilinen Muham
med' e ulayoruz.

27. Teberrd. All ve All evladna dmanlk gsterenlere nefret; Tevelld, Ali ve evlad ile ta
raftarlarna sevgi ortaya koyma.
28. Babai Ayaklanma iin bak.: La Trqie Pre-Ooman, s. 94-97; ayrca bak . : A. Yaar
Ocak, La revolte de Baba Resul o la formation de / 'heterodoxie nslmane en Anato/ie au
Xflle siecle, Ankara 1 989.
29 . Bak.: yukarda not. 6.

1 82
 Belge, Ahilerle Ftvvet arasndaki balanty inceleme asn
dan da ilgi ekicidir. Probleme eilen aratrmaclar, ayr kklerden
gelmekle birlikte Kk-Asya' da karlatktan sonra birbirine kar
an iki ayn akm tanmlyorlar.30 Ahilikte, Ftvvetin bir Trk biim
leniini buluyorlar. Ayn ekilde, Ahilerin, tasavvuf yolunda iken F
tvvetle karlanca lonca topluluklarna girmi mutasavvflar ol
duklar da dnlyor. Claude Cahen, baz tasavvuf topluluklar ile
sosyal kmldanmalarn bir i ielii olduu grn ne sryor.
ncelediimiz belgede, Ahilerle Ftvvet arasndaki i-ielik bu XIII.
yzylda kendini gsteriyor. Bununla birlikte meslek birliklerine her
hangi bir gnderme yaplmyor. Bu aile Ahileri, Seluklu ehzadele
rin onlara velilik nleri dolaysyla ilgi gsterdikleri manevi nderler
olarak grnyorlar. Ve bu, loncalarn bir zhd takva yaam sren
kiilerce ynetildiini syleyen bn Battta'nn anlatmn dorulu
yor. Bu ermi kiiler, bazen bir meslekten gelmi de olabiliyordu.
Antalya'da, gezgini arlayan ve deiik mesleklerden iki yz kiilik
bir loncann banda bulunan Ahi'nin kundura yapmcs bir zanaat
kar oluu gibi.3I
Merkez ynetim glendiinde, 1. Murad'n 1 360/6 1 'de gc
n Ankara'ya uzandrnda olduu gibi, manevi gleri ve zerklik
ynelimleri istenmez oluyordu. O zaman yava yava siyaset alann
dan ekildikleri grlyor.
phesiz bir sre, Hatayi'nin u msralarnn ortaya koyduu gibi,
ah smail'e de ynelmi olmaldrlar.

ahung evladna ikrar edenler

Ahiler, Gaziler, Abdallar ald
(ah'n ocuklarna balananlar Ahiler, Gaziler, Abdallar oldu.)32

30. Bak.: La Trquie Pre-Ottona, 1 53 - 1 6 , 3 1 6-320; ayrca bak.: Fr. Taeschner, E.l., 1 960,
"Akhi" maddesi .
31 . bn Battuta, a.g.e., s. 125- 1 26.
32. Kr.: Tourkhan Gandjei', fi Cazoniere di ah lsna 'il Hata 'i, Napoli 1 959, s. 15 (13. Manzume)

1 83
 XV. yzylda, tarihi Akpaazade, ilk Osmanl Sultanlan 'nn
hkmranlklar zamannda, sosyal snflar oluturan drt zmre
iinde onlar da sayyor.33 Fakat yava yava Babai kkten gelen ve
aralarnda manevi' bir kimlik birlii bulunan Bektai akma katlacak
ve eriyip onlara karacaklardr.*

33. Kr.: Akpaazade, Ali yayn, stanbul 1 332, s. 205; stanbul 1 949, s. 237.

* ev. notu: Bu yaz ile ilgili fotokopiler, okunmaz olular dolaysyla alnmad.

1 84
 IL BAYEZD VE VENEDK
SULTAN'IN, VENEDK DEVLET ARV'NDE BULUNAN
BE MEKTUBU
(NAME- HMA YN'U)

GiRi

Burada sunulan ve "Venedik Devlet Arivi"nde (Archivio di

Stato di Venezia) bulunan belgeleri, 1 953 yl gznde bu kentte kal
dm srada inceledim: O srada, II. Sleyman dnemi ncesine ait,
hemen hepsi Sultan mektuplarndan (name-i hmayun) ya da ayrca
lk veren fermanlardan oluan krk kadar belge incelemitim. Bu yol
culuktan, ilerinden alts il. Bayezid'in (bei Trke, biri Rumca)
mektuplar olmak zere, birok "fotografi" ile dndm. Bu belgeleri,
1 2 ubat 1 954'te, Paris Asya Aratrmalar Dernei, "Societe Asiatique
de Paris"de, VenedikArivleri 'nde Trke Belgeler zerine yaptm
bir syleide sundum. Sonra, bugne dek bir daha elimi sremediim
belgeleri bir dosyaya koydum ve doktora almalarm bittiinde
zerlerine eilmek zere kendi kendime sz vererek bir yana kaldr
dm. Dosya, unutulmann tozlar altnda daha da kalabilirdi. Meslek
tam ve dostum Jean Aubin, yneticisi olduu "Centre d'Etudes
Islamiques et Orientales d'Histoire Comparee"nin almalar arasna
katmak zere (Equipe de Recherche Associe au CNRS) benden, ya
ymlaunam birka Trke belge istemi olmasayd; Yani, bu belge
ler yaymlanm olmalarn byk lde ona borlu bulunuyorlar.
Ayn ekilde, onlar bugnk yazya evirirken okumaya raz ettiim
Profesr Tayyib Gkbilgin ile tarih deyimlerinde yardmc olan ve
belgeleri yaymlamamda beni yreklendiren, ariv belgelerinin bil
gin uzman M. N. Beldiceanu'ye ve makalemi gzden geirmeyi is
teyen dost Alessio Bombaci 'ye de teekkr ediyorum. Miklosich ve

1 85
Mller tarafndan yaymlanan Rumca belgelerin ieriini bana aktar
ma yardmnda bulunan ve il. Bayezid' in, bu belge dizisi iinde yer
alan Rumca mektubunu yorumlama ve yaymlama iini istekle stle
nen Madam Helene Ahrweiler 'e de zellikle teekkr ediyorum. Ma
kalesi ve benim yazm bir btn oluturuyor, nk ayn olaylara eil
mi bulunuyoruz.
Belgelerin tantmlarn, 1 954 'te "Societe Asiatique"de sundu
um biimde yaymlyorum. Geen zaman iinde, baz eyler biraz
deimi olabilir. Bununla birlikte, dnyada bu biricik koleksiyonda
bulunan belgeler zerine ok az sayda yaz yazlm olmas, 1 onlara
ulatm yllardan bu yana birok eyin pek az deitiini dnd
ryor.
Arivde, en eski belgeler kutulara konmu bulunuyor. Etiket
lenmi baz kutularda - "Documents turcs Serie dal Sultan al Doge "
(Trke belgeler Sultan'dan Doj 'a)-, hkmdarlk sralarna gre di
zilmi, numaralandrlm padiah mektuplar duruyor. ou kez, fa
kat her zaman deil , Sultan'n adnn, belgenin tarih ve ieriinin ve
rildii ksa bir aklama ile. Arcak, bu bilgiler ou kez gvenilir de
illerdir ve tarihlerin ou yanl okunmu bulunuyor. Bazsnn,
talyancaya eski bir evirisi de bulunuyor. Fakat hemen hi bilgi ve
rilmiyor. zerinde aklayc etiket bulunmayan baz kutularda bir
ok Dou dilinde belgenin, karmakark, stste ylm olduu
grlyor. Bu kutulardan, zerinde "Mani Morte" yazs bulunan ve
Osmanl Devleti ile ilgili Trke, branice, Ermenice, Arabca, kimi

1 . Venedik Arivleri'nde Trke belgeler zerine bak.: A. Bombaci, "La collezione di docu
menti turchi deli' Archivio di Stato di Venezia",Rivista deg/i St!di Oriental, XXIV ( 1 949),
s. 95- 1 07; ayn yazar, "Due clausole del trattato in greco fra Maometto II e Venezia, del
1 446", Byzantiiscle Zeitc/rifi, XLIII, 1 950, s. 267-27 1 ; ayn yazar, "Nuovi firmani greci
di Maometto II", Byzantinische Zeitschrift, XLVII, 1 954, s. 289-3 1 9; V L. Menage, "Seven
Otoman Documents from the reign of Mehemmed II", Docmentsji-om lslamic Clanceries,
S.M. Stcin yayn, Oxford 1 965, 8 1 - 1 1 8; Tayyib Gkbilgin, "Veedik Devlet Arivi'ndeki
Vesikalar Klliyat'nda, Kanuni Sultan Sleyman Devri Belgeleri", Belgeler (Trk Tarih
Belgeleri Dergisi, Trk Tarih Kurumu yayn), I, fask. 2 ( 1 964), s. 1 1 9- 1 20; A. Bonbaci,
"Les Toughras enlumines de la collection de Documents turcs des Archives d'Etat de
Vcnise", Aiti del Secondo Congresso lnternazionale di Arte Turca, Napoli 1 965, s. 4 1 -55.

1 86
numaralanm belgeler bulunan birini inceledim.
Kutularn yannda, stanbul ve Venedik ticaret ilikileri ile ilgili
"Senato Secret " dispacei 'lerinin korunduu dosyalar duruyor. Bura
da talyanca belgeler arasnda Venedik Baylos'una ya da Doj'a (Doge'a,
Doge'ye) gnderilmi olan, Trkeleri bulunmayan ticari eya d
zenlemeleri, alacak senetleri, Trk yetkililerin mektuplar, snr belir
lemeleri ile ilgili belgeler ve XVI.-XVII. yzyllarda Venedik tacirle
rine ayrcalklar tanyan fermanlar grlyor. Bununla birlikte, bura
da da, hep daha eskilerine ulama abas ile ve Kanuni Sultan Sley
man dnemi ncesi hibir belge bulamadan otuz kadar dosya inceledim.
Bulduum en eski belgeler ilk iki kutuda olanlard. Bunlardan
birincisi "ili" numaral kutu idi. Trke yazl, Sultan II. Bayezid, I.
Selim, il. Sleyman ve il. Selim'e ait 1 486- 1 579 yllan ile tarihlen
mi mektuplar bulunuyordu.
Etiketsiz olan ikinci kutuda da, Sultan il. Mehmed, il. Bayezid, I.
Selim ve il. Sleyman'a ait, talyanca ve Rumca, son derecede ilgi eki
ci bir belgeler dizisi yer alyordu. Bu 33 belgeden altsn, Miklosich ve
Mllcr yaymladlar.2 Bu kutuda ayn ekilde, Valide Sultan'n 5 Tem
muz 1 488 tarihli, talyanca yazlm bir mektubu da bulunuyor. Bu bel
geler zerinde fazlaca durmadm, nk II. Mehmed'in hkmdarl
ile ilgili belgeler gibi, Profesr A. Bombaci tarafndan incelendiler.3
En iyi ulalan dnem, il. Bayezid'in hkmdarlk dnemi idi.
Bu dnemle ilgili, l 7 'si Rumca, 5 'i Trke, 3 ' talyanca, 25 belge
bulunuyor. Bu tanklklarn incelenmesi, elimizde belge bulunmayan
1 487- 1 502 yllar aras bu dnemin Trk-Venedik ilikilerini grme
mizi salyor; gerekte de dnem, gerilim yllar olarak grnyor ve
mektuplar da, henz gergin bir siyasi durumu yanstyorlar. ki taraf
da, yamalanan ve batrlan gemilerden yaknyor. Mektuplardan,
Skyros ve Skiatos adalarnda ve adlar belirtilmemi br adalarda
barnan Rum (Grek ) korsanlarnn, ilerini yrtmede siyasi gergin-

2. Kr . : F. Miklosicl ve J. Mller, Acta et diplomata Graeca, III, Viyana 1 865, s. 309-359.

3. Kr. : not. 1.

1 87
likten yararlandklar sonucu kyor. Batrlanlar Trk gemileri ise,
korsanlar yamaladklarn elden karnak ve tutsaklar kle pazarla
rnda satmak iin Venediklilerin elinde bulunan Girit adasna sn
yorlard. Benzer bir oyun da Venedik gemileri iin oynanyordu.
yl sre ile vergi ve har demeden Osmanl topraklarnda
ticaret yapma hakkn yeniden ellerine alan Venedik tacirlerine Sul
tan tarafndan tannan yeni ayrcalklar ve Santa Mavra adasn aldk
larnda, tutsak alnan Mslmanlarn Venediklilerce salverilmeleri
ve Trk-Venedik bar antlamas iin yrtlen yazmalar sonucu,
1 4 Aralk 1502'de, dosta ilikiler yeniden kurulacaktr.
I. Selim'in, Dou seferleri ve Msr' almakla urat sekiz yl
sren ksa hkmdarl dneminden, -Venedik Arivlerinde-, ikisi
Rumca ve talyanca, (5) belge bulabildik. I. Selim'in Venedik'le
uraacak zaman yoktu; 1 5 1 3 'te taht kavgalarn bastrdktan sonra,
Venedik'le iyi ilikileri korumaya aba gsterdi. Bu dnem, -biri Rumca
ve br muhtemel olarak kopyasna ulatmz, 25 Ekim 1 5 1 3 ta
rihli talyanca-, iki belge ile balyor. Rumca belge tarihsizdir. 1 5 1 7'de
Msr' ele geirdikten sonra I. Selim, o gne dek Msr'a denen Kb
rs adas ile ilgili vergiyi konumak zere Venedik elisini kabul ede
rek daha nce tannm olan ayrcalklar onaylar. Bu dnem, talyanca
olarak kaleme alnm, 8 ve 10 Eyll tarihli iki tanklkla belgeleniyor.
Kanuni Sultan Sleyman'n hkmdarl ile belgelerin says
artyor. "Senato Secreta" belgelerini saymazsak, yalnz "III" no.lu ku
tuda krktan ok belge bulunuyor. Fakat onlar, bu incelemenin konu
sunu amadadr.
Trke belgelerin genel bir tantmna girmeden,4 burada ya-

4. Bak.: Osmanl Dileri zerine almalar: F Kraelitz, Osmanische Urkunden in trkiscler

Spracle aus der zweiten Hiilfie des 15. Jahrhnderts - Ein Beitrag zr osnanisclen Diplomatik,
Akademie der Wissenschaften in Wien -Philosophische-historische Klasse, Sitzungs-berichte,
l 97. Band, 3. Abhandlung, Viyana! 92 1 ; L. Fekete, Einfiihrng in die Osmanisch-Trkischer
Diplomatik der trkiscle Botndssigkeit in Ungarn, Budapest 1 926; A. Zajacz-kowski- Jan
Reychman, Zarys dyplomatyki osmansko tureckiej, Varova 1955; M. Gubolu, Paleografia i
Diplomatica Turco-Osmana- Studiu i Album, Bkre. 1958. Aynca bak.: J. A. Zajaczkowski ve
Jan Reychman tarafndan verilen bibliyografya, E.l. , yeni basm, "Diplomatique: iV Empire
Otoman." maddesi .

1 88
ymlanan mektuplarn; Osmanl Dileri 'nin btn imparatorluk s
resince izleyecei kurallara uymaya balad dnem olan II. Sley
man 'n hkmdarl dnemi ncesinin br Sultan mektuplan gibi,
olduka ksa olduunu ve pek az durumda 25-30 cm.yi getiini be
lirtmekle yetineceim. Sonu olarak, bu ilk dnem yazmalarnda
slup ve sunu da ok daha yalndr. Byk boluklar yoktur, satrlar
sktr, yaz daha gsterisiz ve daha okunakldr. Mektuplar hep siyah
mrekkeple yazlmtr. lk blmleri, Invocatio ya da Davet (ar),
tek szckten oluur: "Hu " (O). Szck "Allah" demeye gelmededir.
talyanca ve Rumca yazmalarda bu blm atlanr.

lnvocatio ya da Diivet'ten sonra, birinci satrn hemen stnde

yine kke ve alakgnllce, siyah mrekkeple yazlm, bazen
altnla deerlendirilmi Tura,s yani hkmdarn imzas bulunur. Ba
z belgelerde Tura'lar ok zariftir, zellikle 1. Selim'in talyanca ya
zlm mektuplarnda, siyah mrekkep altnla deerlendirilmitir ve
izim ok sanatkarcadr. Fatih Sultan Mehmed'in Rumca mektupla
rnn kk, ince izgili ok renkli sslemelerle bezenmi Turalar
da ayn ekilde ok gzeldir. Bununla birlikte, birok durumda siyah
mrekkep katta dalarak metni bozar. Hi phe yok, 1. Selim'den
sonra mrekkeple izilmi Turalarn bulunmay bu sebeptendir.
Kanuni Sultan Sleyman'n Turalar ise olduka byk boydadr;
mavi renge boyanm, altnla deerlendirilmi, yaprak biiminde ve
deiik renkte sslemelerle zenginletirilmi; fra kullanlarak izil
milerdir.
Birinci dnem belgelerindeki hitap, II. Sleyman' n hkmdar
l dnemindekinden ok farkldr. Osmanl Devleti henz en yk
sek dnemine ulamamtr ve kendisi iin ekinilecek bir g oldu
undan, Venedik Cumhuriyeti ho tutulmaya allmaktadr. Bu se-

5. Turd iin bak.: Paul Wittek'in dikkat ekici incelemesi , "Notes sur la Tughra Ottomane",
Byzantion, XVIII, 1 948, s. 3 1 1 -334; XX, 1 950, s. 267-293. ve son yer, A. Bombaci, "Les
Toughras enlumines de la collection de Documents turcs des Archives d'Etat de Venise", Aiti
del Secondo Congresso Internaziona/e di Arte Turco, Napoli 1 965, s. 4 1 -55 (Bibliyografya
iin kr.: s. 4 1 , not ! ) .

1 89
beple vc szler seilmitir. "Hristiyan milletlerin vnc, Mesih
halklarnn en sekini, Mslman topluluklarn hasmlarnn efendi
si, Frenk (talyal) gcnn temeli, vb. . . " Bununla birlikte, Rumca ya
da talyanca yazlm mektuplarn balanglarnn biraz deiik ol
duu grlyor. Belki Bizans Dileri geleneinin etkisi ile, Sultan
II. Bayezid'in Rumca mektuplar yle balyor: "Allah 'n ltuf ve
inayeti ile Sultan Bayezid, Asya ve Avrupa ktalarnn Kral ve mpa
ratoru (Basilcus ve Otokrator'u) Altes ve ekselans Venedik Yksek
Senyrl'nn ok erefli Dk'. . "6 Ardndan gsterili cmleler
.

den uzak, yaln bir anlatmla ve daha sonraki dnemlerde grlecek

olan Arabca ve Farsa szcklerle arlatrlmam bir dille, akla
nacak konu gelir. Mektuplar, hem yalnzca Hicri ay ve yl, hem de
ayn ekilde Hristiyan ay ve yl ile tarihlenmi olabiliyor. Ve tarihle
ri, mektubun yazld kentin belirtilii izliyor. Bakent, payitaht, ba
zen Kostantiniye, bazen stanbul olarak adlandrlyor. Rumca mek
tuplarda bu ad, Konstantinopolis'tir; Trke mektuplarda, belki uyum
amac ile Hicri ylla tarihlenenlerde Kostantiniye; Hicri ve Hristiyan
takvim birlikte kullanlm olanlarda, "stanbul" yeleniyor. Rumca
belgelerde, Bizans geleneinin etkisi altnda olabilecek, ou kez ay
ve gn gsteriliyor, fakat yl belirtilmiyor.

6. Kr . : H. Ahrweiler, ..Une lettre en grec du Sultan Bayezid II" ( 1 48 1 - 1 502), TURCICA, l,

1 969, s. 1 50- 1 5 1 , s. 1 55, not l .

1 90
 1

VENEDK DEVLET ARM: il/ numaral kutu: Trke Belgeler

Sultan 'dan Doj 'a - 1486- 1 579.
(VENEZIA, ARCHVO DI STATO: Busta IIL Documenti Turchi
Serie Sultana al Doge -b l a Doc. 1 -50- Dal 1486 al 1 579.)

N 1 Vl-6 n 45

il. Bayezid'den Venedik Senyrlne name, Kostantiniye'dc

yazld ve 89 1 Receb aynda (Temmuz 1486'da) tarih kondu.
14 satr yaz. Siyah Tura.

erii: Senyrlk, baz gemilere Trk korsanlarnn saldrdk

larndan tekneleri yamaladklarndan ikayeti olmutur. Sultan,
Sancakbcine ve Arnavud-Eli Kadlar 'na aratrmalar, sulular ce
zalandrmalar ve zararn denmesi iin emir verildiini bildiriyor.
Senyrlk, soruturmada bulunmak zere bir grevli yollamak iin
ricada bulunmutur.

Hu

Tugra: Bayezfd bin Mehmed Han muzaffer daimli

Mefahir '!-mera 'i-l-milleti-1-mesfhiye Venedik begleri -huti

met 'avakbhm bi-1-hayr- ma '!Um ola ki imdiki halde mektub gn
derb yle i 'lam itmisiz ki bu cevanibe mte 'allk gemilerden ha 'z
harami gemileri eb deniz yzinde sizn gemilernze tu olub alub

191
ve baturub ve iinde olan nzk ve esbab dahi alub hayli zarar ve
ziyan iderlermi/ mdi sizn ma 'lumunuz ola ki bunun gibi nesnelere
ben riizi deglin ve ma 'lumunuz olcak idenn hakkndan geln ve
hem 'ahdimz anun zerinedr ve 'ahdnamede dahi yazlmdur. Ol
sebebden imdi Arnavud Eli Sanca begine ve Sancak kadlanna
hkm-i erif ve kul gnderdm tefti idb bulub hrsuz olan tutub
habs idb adamdan ve rzk ve esbfibdan her ne ki aldlarsa buldurub
dergah- mu 'allama i 'lam itseler gerek/ na 'llah-l-e 'azz ol vakt
anlarun hakkndan gelinr ve aldklar teslim olnur ve zarar/an
yirine kom/ur yle hilesiz. Siz dahi bir yarar adamunuz gndresiz
gelb sizn tara/dan emin olub teflide bile ola yle hilesiz/
Tahriren fi evd 'il-i ehr-i recebi-l-mrecceb sene hdii ve tis 'fn ve se
man mi 'e. Be-makam- Kostantiniye.

O (Allah)

Mehmed Han 'n olu Bayezid

-her zaman muzaffer-

(Hristiyan topluluklarn emirlerinin vnc, Venedik Beleri -son

lar hayr iinde olsun-7 Blge ile ilgili,s baz korsan gemilerinin seyir
durumundaki gemilerinize saldrdklarn, onlar batrdklarn, ta
dklar erzak ve eyay ele geirip byk zarar verdiklerini bildiren
bir mektup gndermisiniz. imdi sizce bilinsin ki bu tr eylere hi
rza gstermem. Sulu olarak grdklerinizi, antlamamz ve antla
mamzda yazl olan gereince cezalandrnz. Bu olayla ilgili olarak,

7. Bu sylem, 'lmleri Mslman olarak olsun' anlamnda bir dilek bildinnededir; kr.: F.
Kraelitz, Osmanische urkunden in trkiscler Sprache aus der zweiten Hii!fte des 15. Jahrhun
derts - Ein Beitrag zur osmanischen Diplomatik, Viyana 1 92 1 (Akademie der Wissenschaften
in Wien -Philosophische-historische Klasse), Sitzungsberichte, 1 97. Band, 3. Abhandlung), s. 24.
8 Bu ceviinibe mteallk: tam karl, 'bu blgelerle ilgili olarak'

1 92
Arnavud Eli9 sancak beine ve sancakIO kadlarna buyruumla bir
likte bir kulumu gnderdim. Onlar aratrp bulacak, hrszlar yakala
yacak ve onlar hapsedeceklerdir. Adam, erzak, eya, aldklar her ne
ise bulacaklar, Yksek Makamm' a bildireceklerdir. Allah 'n izni ile
o zaman sulular cezalandrlacak aldklar geri virilecek ve zarar
denecektir. Bu sizce biline. Ayn ekilde siz de gvenilir, yetenekli
bir adamnz soruturmaya katlmak zere gnderiniz. Sekiz yz
doksan iki yl Receb aynn ilk on gn iinde yazld.)

-Yazld yer: Kostantiniye-

Tarih Aklamalar:

Bu mektup, 1 463- 1 479 ilk Trk-Venedik sava ile 1 499'da

dmanlklarn yeniden balay arasnda yer alan, bir lde bar
yllar saylabilecek dnemde yazlmtr. Mektupta, 1 479 'da varlan,
1 4 8 1 'de Sultan II. Bayezid' in taht'a k ile yenilenen ve Vene
dikliler'in Durazzo da aralarnda, Amavud-Eli kalelerini Trklere b-

9. Arnavud Eli: XIV. yzylda Amavud Eli sancak'nn snrlar iin bak.: Halil nalck, Hicri
835 tarihli Si'ret-i Defter-i Sancak- Arnavd (Hicri 835 -M. 143 1 - tarihli Arnavutluk Sanca
Defteri 'nin Sureti), Ankara 1 954 (Trk Tarih Kurumu Yaynlar 'ndan, XIV. Seri, no. 1 ), San
cak'n 1 43 1 ylna ait bir haritas ile.
l O. Sancak, Osmanl Devleti'nin toprak blmleri; il. Mehmed zamannda, Rumeli 1 7 ve
Anadolu 1 5 Sancak'tan oluuyordu. Kr.:F. Babinger. Die Aufteichnungen des Geuese
lacopo de Promontorio - de Campis ber den Osmanestaat um 1475, Mnih 1 957 (Bayer
ische Akademie des Wissenschaften - Philpsophisch-historische Klasse - Sitzungsberichte
1 956 Heft 8), s. 49-55, 56, 6 1 .
ll . Osmanl lkesi, bir Kizi'nn yetkisi altnda olan ve (Kizflk) ad verilen adli ynetim bl
gelerine ayrlmt. Kadlar, yalnz adaleti yerine getirmekle kalmyor, ynetim grevlerini
de denetliyor ve onaylyorlard. Kr.: !. Beldiceanue-Steinherr ve N. Beldiceanu. "Etudes
Ottornano-Roumaines", Sdost-Forschungen, XXIII, Mnih 1 964, s. 96-97, not 32 (Bak.:
Kiizi ile ilgili bibliyografya).
1 2. Bak.: F. Miklosich ve J. Mller, Acta et diplomata Graeca, III, Viyana 1 865, il. Baye
zid'den Doge Giovanni Mocenigo ( 1 478- 1 485)'ya yazlm, biri il. Mehmed'in ldn
bildiren ve 1 479 atlamasn yenileyen 30 Mays 1 4 8 1 tarihli (Kr. s. 309-3 1 0), br bar
koullarn belirleyen 1 6 Eyll 148 1 tarihli (Kr.: s. 3 1 0-3 1 2) Rumca iki mektup.

1 93
raktklan bar antlamasna gnderme yaplyor. Bununla birlikte,
zellikle Ege' de Venedik ticaretini engelleyen ve Venedikliler' in ge
milerini batran Trk korsanlar sebebiyle ilikilerde glkler ortaya
kabiliyordu. Bu rahatszlklar 1 499'da ikinci Trk-Venedik sava
na yol at . 1 3 Mektup Venedik Doj 'una deil, bize bir ynetim
boluu dnemi dndrecek biimde, Venedik belerine yazlm
tr. Gerekten de Doge Marco Barbarigo'nun yerini, 28 Austos 1486' -

da kardei Agostino Barbarigo alr. Kretschmayer'in Marco ile ilgili

verdii tarihler, 19 Kasm 1 485 ve 14 Austos 1 486 'dr. 14 Marco, g
revlerini yrtecek yeterlikte deildi.
ekimenin sebebinin Vencdik' in Trklere brakt Arnavud
Eli kaleleri olduunu da belirtelim. 1 479 Antlamas, bu blgelerde
sava durumunu sona erdirmemi grnyor.

1 3 . Kr.: Heinrich Kretschmayer, Geschichte von Venedig, Il, Gotha 1 920, s. 370 vd., 409
vd.; S. Romanin, Storia Docnentata di Venezia, Venedik 1 853- 1 86 1 , IV ( 1 865), s. 397,
400; V ( 1 866); Sydney Nettleton Fisher, Tle.foreign re/ations o/ Trkey (1481-1512), Uni
versity of Illinois Pres, Urbana 1 948, s. 54 vd.
14
Bak.: Heinrich Kretschmayer'de, Doj 'larn listesi, a.g.e., s. 556-557.

1 94
 il

VENEDK DEVLET ARM: lif numaral kutu: Trla;e Belgeler

Sultan 'dan Doj 'a- 1 486- 1 579
(VENEZIA, ARCHVO Dl STATO: Busta III: Documenti Turchi
Serie Sultana al Doge -b l a Doc. 1 -50- Dal 1 486 al 1 5 79.)

No 1 1 VI-1 . 3

il. Biiyezid'den Doj 'a mektup. 908 Cemiide-1-iihnnn 24'nc

gn/1 502 Dekevris'inin (Aralk) 1 4'nc gn tarihli. 1 3 satr me
tin. Siyah mrekkeble yazlm, altn yaldzl tura. ncekine gre
daha byk boyda. talyanca bilgilendirme: Seri n 14. Hristiyan ta
rihle 1 502 Aralk. Mslman tarihle: 908 cemazi 2 24. Yer: Kons
tantinopoli. Yazan': Bayezid 2. Kendisine gnderilen: Venedik Doj
ve Signoria's. Belgenin nitelii: Mektup.
erii: Sultan, bar antlamasn sonuca balamak zere Ve
nedik elisinin Yce Kaps'na geldiini bildiriyor. Antlama metni
nin yenilendiini, koullara uymak iin huzurunda yemin edildiini,
ayn ekilde ncil zerine yeminle, duruma uygun kusursuz bir ant
lama metni sunulmas iin Ali kulunun Senyrle gnderildiini;
eer antlamada olanlar dnda eyler syleyecek olursa itibar edil
memesini ve kendisine geri dnmesi iin altm gn sre verildiini
sylyor.

1 95
 Hu

Tugra: Bayezid bin Mehmed Han muzaffer daima

ftihar '/-milleti 'l-mesfhiye, muhtaru '/-mmeti 'l-fseviye Vene

dik Doj ve sair begleri/ tevkf'-i refi'-i hmayin vasl olcak ma '!um
ola kim / imdiki halde aramzda sulh salah in dergah- mu 'al
la 'ma ilinz gelb olki erait-i risaletdr medda idb ahd-name
yazdurub ahd-name 'i temdm idb ilinzn eline virb ilinz
ninde 'adetmz zerine and idm ki ol ahd-ndme 'i siz kaba!
idicek olursanuz ben dahi ol 'ahd-ndmenn iinde yazlan nesneye
muhalefet itmeyem/ ite bu maslahat in kulum Alf 'yi gnderdm
varub size vusul buldukdan sonra bu ahd-name kabU! olunursa bi
,aynihf bunun gibi bir ahd-name virb ki bir haif artuk ve eksk
olmaya ve ddemm ninde siz dahi ncil 'e and iesiz ki dostluk ve
mahabbet mukarrer ola ve bu benm ademm size varub gelb cevdb
virince vire 'mz vire 'dr kabul olunursa dostluk mukarrerdr ve bu
varan kulum eger ahd-name 'den tara bir sz syleyecek olursa bun
da kabul olunmaz. Siz dahi anun szine amel itmeyesiz ve mezbur ku
luma altm gn va 'de virilbdr. Zikr olunan tdrihe dek kulum egle
meyesiz ve ibu mektub bizm ulu peygamberimz Hazret-i Risdletn
- 'aleyhi eftali 's-saldvdt ve ekmeli 'it-tahyyat- hicretinn tarihinden
tokuz yz sekizinci ylun Cemzf'l-ahrinun yigirmi drdnci gninde ve
Hazret-i isti 'nun - 'Aleyhi 's-seldm- tdrfhinden bin be yz ikinci ylun
Dekevris aynun on drdnci gninde mahrnse-i stanbul 'da yazld.

1 96
 O (Allah)

Mehmed Hiin 'n olu Bayezid

-her zaman muzaffer-

(Hristiyan milletin vnc, sa'nn mmetinin seilmi Vene

dik Doj ve br beleri / sultanln bu yksek belgesi ulatnda
biline ki, imdiki halde aramzda bar ve dzelme olmas iin Yk
sek Kapma eliniz gelip elilik koullarn yerine getirip antlama
tamamlanm ve ahd-name kendisine verilmitir. Eliniz nnde
adetimiz zere and itim ki, antlamay siz kabul ettiinizde ben de
yazlanlara uymaktan geri durmayacam. te bunun iin kulum
All'yi gnderiyorum. Gelip size ulatnda, bu ahd-name kabul olu
nursa, bir kelime fazla ve eksik olmayan tpks bir ahd-name verip
siz de benim adammn nnde ncil zerine and imelisiniz ki dost
luk ve sevgi kararlam olsun. Bu benim adamm size ulap gelip
cevap getirince vire'miz vire'dir. s Dostluk kararlamtr. Bu gelen
kulum ahd-name dnda bir sz sylerse burada kabul olumnaz. Siz
de dikkate almaynz. Ad geen kuluma altm gn sre verilmitir.
Bu tarihe dek tutmayn. bu mektup bizim ulu peygamberimiz Haz
ret-i Risaletin -en yksek dualar ve en iten selamlar onun zerine
olsun- hicretinin dokuz yz sekizinci yl Cemazl'l-ahrinin yirmi
drdnc gnnde ve Hazret-i sa'nn -kendisine selftm olsun- tarihi
ile bin be yz ikinci yln Dekevris (Aralk) aynn on drdnc g
nnde stanbul kentimizde yazld.)

1 5 . "Vire": 'anlama ile teslim olma, yaam balama gvencesi ile teslim olma'. Bu szck,
"aman" verme (yaam gvencesi verme) szcnn anlamda oluyor: Kr . : V.N. Menage,
"Seven Ottomans Documents from the reign of Mehemmed II'', Documents from Islamic
Chanceries, S. M. Stein yayn, Oksford 1 965, s. 98, no. 36.

1 97
 Aklama:

Bu mektup, Miklosich ve Mller, Acta et Diplomata Graeca, III,

Viyana 1 865, s. 344-350'de yaymlanan Rumca antlama ile birlikte
bulunuyor. Antlama metni de ayn ekilde 1 4 Aralk 1 502 tarihlidir.
Mektubun kendisine yazld Doj; 20 Eyll 1 50 1 'de 82 yan
da len hasis ve kendini beenmi Agostino Barbarigo'nun yerine
geen Leonardo Loredano'dur. 2 Kasm 1 50 1 -22 Haziran 1 52 1 . Yeni
Doj, iyi bir aileden, 66 yanda zeki bir adamd. Trklerle ban so
nulandrmaya aba gsterdi. 16
Grmeler stanbul'da Venedikli tacir Andrea Gritti tarafndan
beceriyle srdld. 1 7 30 Austos 1502'de Venediklilerin ellerine
geirdikleri, Santa Mavra (Leucade) adasn brakmaya zorlanan Sul
tann kzgnl dolaysyla, barn salanmas g oldu.s Mektupta
kendisinden sz edilen Venedik elisi, stanbul 'a gnderilen Senyr
lk sekreteri Zaccaria di Freschi idi.'9 Antlama 14 Aralk 1 502'de
Sultan tarafndan yrrle geirildi. Zaccaria, yannda Venedik'le
sz konusu birok anlamazl da gtren, Sultan'n Sba's Ali
Be ile birlikte yola koyuldu.20 Senyrlk 20 Mays 1 503 'te, antla
may onaylad.

16. Kr.: H. Kretschmayer, Geschichte von Venedik, Il, s. 4 1 7, 556-557; S. Romanin, Storia
Documentata di Veezia, V, s. 1 57- 1 59; S. N. Fischer, Tle Foreign Relations of Turkey,
1481-1512, s. 8 1 .
1 7 . Andrea Gritti iin bak.: aada, Belge iV.
18 . Kr.: H. Kretschmayer, a.g.e., s. 4 1 5 vd.; S. Romanin, a.g.e., s. 1 52-1 53; S. N. Fischer,
a.g.e., s. 82; bak.: aada Doc. III.
1 9. Kr. Miklosich-Mller, III, s. 34 1 , 350-35 1 , 357; S. Romanin, a.g.e., s. 1 52 - 1 5 3 ; S.N.
Fischer, a.g.e., s. 8 1 -85, 87-88.
20 . Ali adnn, II. Bayezid'in Trk -Venedik grmelerinde ska getii grlyor. Kr.:
Miklosich-Mller, HI, s. 354; S. Romanin, a.g.e .. s. 1 52 - 1 5 3 ; M. Gubolu, Paleograpia i
Diplomatica Trco-Osnana, Tudiu i Albun, Bkre 1 958, s. 1 07; S. N. Fiseher, a.g.e., s. 85;
Ayrca bak.: H. Ahrweiler, "Une Iettre en grec du sultan Bayezid II" ( 1 48 1 - 1 502), TURCI
CA, I, 1 969, s. 1 56-1 58.

1 98
 111

VENEDK DEVLET ARM: Ill numaral kutu: Trke Be/geler

Sultan 'dan Doj 'a - 1 486- 1 579.
(VENEZIA, ARCHMO Dl STATO: Busta /iL Documenti Turchi
Serie Sultana al Doge -b l a -Doc. 1 -50 -Dal 1 486 al 1 579.)

N 1 bis XIV 1 ,2. -Metin 1 1 satr. Tura yine nceki gibi siyah,
altn tozu serpilmi. Arkada sa stte: +

il. Bayezid'in Doj 'a ve Venedik belerine, 908 Cemade-1-ahn

nn 24'nc gnnde ve 1 502 Aralk aynn 1 4'nde stanbul' dan
gnderdii mektup.
ierii: Venediklilerin adaya girdiklerinde Santa Mavra'da el
koyduklar ve Sultan'n 34.000 florin deer koyduu eya ve para
zerine yazlm mektup. Bu miktar, Venedikli tacirler tarafndan b
raklan mallardan karlanacaktr. Bu mallar belirtilen miktar gei
yorsa, fazlas Venediklilere geri verilecektir.

Hu

Tugra: Bayezid bin Melmed Han muzaffer daima

iftihr '/-milleti 'l-mesihiye, muhtaru '/-mmeti '!-is eviye

Venedik Doj ve sair begleri/ tevki'-i refi'-i hmayun vasl olcak
ma 'Zum ola kim / bundan evvel Aya Mavra kal 'esinde alnan hzane-i
amireme mte 'allik olan nakid akeyin yigirmi drt bin jiluri ve
hisar halknun alnan esbab in dahi on binfi!Uri verilmek zere ki

1 99
cem 'an otuz drt bin flurf olur/ bunda ilinzden taleb idicek ahd
n.mede yazlmasun mstakil mektub yazlub bfizirgfinlarn rzkndan
ol mikdfir alkonulsun. Belerimz kabul kabul eylerler didii sebeb
den bu mektub ile sizlere tenbih olund. Eer ahd-namede mezkUr
olan era 'it zre sulh kabul olnursa bununla amel olnub bazirgan
larun metrukdtlar deer bahaya dutlub mezbUrf!Uriden artuk ge
lirse virile/ ve ibu mektub bizm ulu peygamberim z Hazret-i risale
tn - 'aleyhi eftali 's-salavat ve ekmeli 'it-tahyyat- hicretinn tarihin
den tokuzyz sekizinci ylun Cemiizi'l-dhrinun yigirmi drdnci g
ninde ve Hazret-i lsa 'nun - 'Aleyhi 's-seldm- tarihinden bin be yz
ikinci ylun Dekevris aynun ondrdnci gninde mahruse-i stan
bul 'da yazld.

Mehmed Han 'n olu Bayezid

-her zaman muzaffer-

(Hristiyan milletin vnc, sa mmetinin seilmii, Venedik Doj

ve br beleri / Sultanlm bu yksek belgesi ulatnda biline ki,
bundan nce Aya Mavra Kalesi 'nde el konan devlet hazineme ait na
kid ake21 iin yinni drt bin florin / ve kale halknn alnan esbab
iin on bin florin22 verilmek zere toplam otuz drt bin florin / bura
da elinizden istendiinde antlamaya yazlmasn aynca mektup ya-

21 . Nakid ake: "sikke ake": deeri pazara gre deien gm Osmanl paras. Bak.: N.
Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sltans conseve dans /es mancrits de la Bibliotheque
Nationale de Faris, 1, Paris-La Haye 1 960, s. 1 73 - 1 74.
22 . Filuri(forino yeni Greke biimi: fluri), Osmanlca'da altn para. Venedikliler gm ake
leri almlard, fakat Sultan karlklarnda altn para (yani, Venedik dukas) istiyordu (Altn pa
rann karl iin bak.: N. Beldiceanu, a.g.e., 1 74- 1 76). 1 500 ylnda, bir altn para 53-55 ake
karl idi (Kr. N. Beldiceanu, s. 1 75) Bununla birlikte, 1 503 Austos ay banda, Andrea
Gitti (Bak.: aada Doc. IV) Sultann dukay elli-elli drd akeye geen bir yeniden deerlen
dirme yapmasn salyor. Kr.: S.N. Fisher, Tle Foreign re/atios ofTurkey, s. 86.

200
zlp bezirganlarn kazandndan o mikdar alkonsun belerimiz ka
bul ederler dendii iin bu mektupla size bildirildi. Eer antlamada
belirtilen koullar uyarnca bar kabul olunursa, buna gre, bezir
ganlardan kalanlara23 deer biilip hesaplanandan ok olan kendileri
ne verilsin / ve bu mektup bizim ulu peygamberimiz Hazret-i Risale
tin -en yksek dualar ve en iten selamlar onun zerine olsun- hicre
tinin dokuz yz sekizinci yl Cemazl'l-ahrinin yirmi drdnc g
nnde ve Hazret-i sa'nn -kendisine selam olsun- tarihi ile bin be
yz ikinci yln Dekevris -Aralk- aynn on drdnc gnnde stan
bul kentimizde yazld.)

Aklama:

nceki mektupla ayn yaz, ayn hitap szleri ve ayn tarih. Yine
Doj Leonardo Loredano 'ya yazlm olan bu mektup da ayn tarihli
antlamaya ek olarak birlikte gnderilmiti. 1 479'da Trklerin eline
geen ve 30 Austos 1 5 02'de (Bak. : yukarda not 9) Venediklilerce
geri alnan Santa Mavra (Leucade) konusunda Sultan ve Venediklilcr
arasndaki anlamazla deiniliyor. Venediklilerin Santa Mavra'y
Sultan'a geri vermeleri, antlamann ilk koullarndan biri idi (Kr. :
Miklosich-Mller, III, s . 345).24

23. Metnlkat, "braklm, terk edilmi mal" (kr.: res derelictae): Sz konusu, ada Trkle
re katldnda kaan Venedikli tacirlerce braklanlardr. Bak.: il. Mehmed'in kanun-name
si, M. Arif yayn: "Kanun-niime-i Al-i Osman'', s. 2 1 ; TOEM, fasikl XVI, 1 91 2.
2 4. Antlama, ikinci maddesi Santa Mavra adasnn, kale ile birlikte insanlarn, silahlarn ve
cephanelerin de birlikte geri verilmesi olan 3 1 maddeden olumadayd. Kr.: S.N. Fisher,
a.g.e., s. 83-84. Bak.: il. Bayezid'in, Santa Mavra adasna Venedik saldrs ile ilgili ve
Miklosich-Mller tarafndan yaymlanan (!Il, s. 344, 353-354) Rumca belgeleri ve ayn e
kilde Sadrazam Hersekolu Ahmed Paa' dan Andrea Gritti'ye gnderilen ve kalenin geri
verilmesini isteyen mektup (Kr.: aada, Belge iV). Kr.: Miklosich- Mller. !II, s. 3 5 1 -
352. Santa Mavra iin bak.: Pauly -Wissowa, Real-Encycl, XrI, 221 3-2257, "Leucade" mad
desi.

20 1
 iV

VENEDK DEVLET ARM: 1!1 numaral kutu: Trke Belgeler

Sultan 'dan Doj 'a 1 486- 1 579
-

(VENEZIA, ARCHVO Dl STATO: Busta 111: Documenti Turchi

Serie Sultana al Doge -b l a -Doc. 1 -50 -Dal 1 486 al 1 579.)

N iV 1 . 1. 4. Metin 16 satr. Tura siyah ve altn yaldzl.

talyanca bir evirisi ile birlikte, II . Bayczid'den Doj 'a, stan

bul'da 909 ylnn Safer aynn ikinci on gn iinde I 1 503 Aus
tos'unda yazlm olan mektup. -talyanca bilgilendirme: Hristiyan
tarihle: 5 Austos 1 503, Mslman tarihle 909 Sefer aynn ikinci on
gn. Yer Kostantinopoli. Yazan: Bayezid il. Alacak olan: Venedik Doj'u.
Belgenin tr: Mektup. Aktaran: Regesto Bonelli, imzasz.

erii: Sultan, Senyrln ban istemek iin kendisine bir eli

yolladn anmsatyor. Sultan, kulu Al! ile bu eli tarafndan Vene
dik' e ulatrlan bir antlama kaleme almtr. Bu antlama, Al1'nin
nnde and ien Doj tarafndan onaylanm ve Doj, yeni eli Messire
Andrea'y yollamtr. Sultan, antlamada belirtilen ban koruma
kararlln bu mektupta da koruyor ve Santa Mavra' da Venedikli
lerce el konan eya ile ilgili, burada sylediklerini ieren bir mektup
yolladn da anmsatyor. Venedik Elisi baz sorunlar grlnce
ye dek stanbul ' da tutulmaktadr.

202
 Hu

Tugrfi: Bfiyezfd bin Mehmed Han muzaffer dfiimfi

lftihr-l-mera 'i-l-iseviye muhtaru-l kbera 'i-l-mesfhfyye /ad

vat htlafi-l-mille m 'essis-i bnyan-d-devleti-1-Firendye sahib-t
tabl ve-l- 'alem mstahdim-i tavaifi-n-nasara bi-l-lu(fve-l-kerem Ve
nedik Doj Lnard Loradan -hutimet 'avakbh bi-l-Jayr- ba 'de-s
selam 'ald men-ittiba 'a-l-hda / yle ma 'lum ola ki bundan evvel
sulh taleb ide dergah- mu 'allama ilinz gelb bu iltimasunuz 'be
nim 'izz-i huzurumda makbul olub bu husCtsda bir 'ahd-name yazlub
gelen ilinz ile ve kulum A lf ile size gnderilmi idi. Siz dahi varan
ahd-name 'i ve iinde mastur olanun cemf'sini kabul idh and imi
siz ve yarar mu temed ademnz Mesendriyeyi ililk tarf/ayle mez
bur kulum ile dergah- mu 'allama gnderb varan ahd-namemzi ve
iinde mastur olanlarn cemf 'isini kahUl idb and idignzi bildir
misiz. Temam ma '/Um ald. / mdi biz dahi ol gnderdgmz 'ahd
namede mastur olan zerine sulhda sabit ve mukarreriz. Bir drl
dahi olmak ihtimali yokdur yle hilesiz ve mezkUrlar ile gnderd
gmz 'ahd-nameden gayr bir hkm-i erif dahi gnderb iinde
Aya Mavra 'dan alnan esbdb ve Mslmanlarun rzkna mte 'allik
nesne yazlm idi. O hkm-i erifde yazlan zerine ol hususda dahi
sabit ve mukarreriz. Ol da bir drl dahi olma ihtimali yokdur yle
hilesiz. Madam ki sizden bir yaramazlk olmaya bizden dahi olmaya
ve ba 'z maslahatlar temam alncaya degin ilinz bunda alkomld.
yle hilesiz. Tahriren fi evast- ehr-i Safer-1-muzaffer li-seneti
tis 'a ve tis 'a-mie. Be-makam- daru 's-saltana Kostantiniye.

203
 o

Mehmet/ Han 'n olu Bayezid

-her zaman muzaffer-

(Hristiyan belerinin vnc, Mesih'e bal ulularn seilmii,

Millet dmanlarnn rnek alnacak kiisi, Frenk (talya) devlet ya
psnn temellendiricisi, g simgelerini elinde tutan,s Hristiyan
beleri kendisine hizmet veren -Allah sonunu hayrl etsin-26 iyilik
sever ve cmert Lionardo Loredano. Doru yolu bulanlara selamdan
sonra, olan bilinsin. Gemite, bar istei ile Yksek Kapma eliniz
gelip isteiniz yksek makammda kabul edilniti. Konu ile ilgili bir
antlama yazlp, gelen elinizle ve kulum Ali ile size gnderilni
idi.27 Siz de antlamay ve yazlanlar kabul ederek and imi ve yarar
adamnz Messire Andrea'y, Eliniz olarak ad geen kulum ile bir
likte Yksek Kapma gnderip antlamamz antlamada yazl olan
larn hepsini kabul ettiinizi bildirmisiniz. Hepsi ulatrld. imdi
biz de gnderdiimiz antlamada yazlanlar uyarnca barta azimli
ve kararlyz. Baka trl de olamaz, bylece bilinsin. Ad geenler
le gnderdiimiz bu antlamadan baka, Aya Mavra'dan alnan eya
ve Mslmanlarn erzak ile ilgi eylerin yazl olduus bir dzenle
memizi de gndermi idik. Burada yazlanlar konusunda da azimli ve
kararlyz. O da baka trl olamaz, bylece bilinsin. Sizden bir ra
hatszlk olmadka bizden de olmayacaktr. Ve baz iler tamam-

2 5. sdlib-t-tabl-1- 'alem "sancak ve davul sahibi": tambur ve sancak, Trklerde gcn gs

tergesi idi. Kr: !rene Melikoff, le Destan d'Unr Pacha (Dstur-niime-i Enveri, Paris
1 954, s. 46, not 448.)
26 Kr.: yukarda not 7.
27. Sz edilen eli, Senyrlk sekreteri Zaccaria di Freschi idi. Kr.: yukarda belge Il, not 1 9.
Sultan'n ,Venedik'le birok grmeyi srdrm olan Sba s Ali iin kr.: not 20.
'

Z8. Sultan'n Doj 'a mektubunda, Santa Mavra adasn aldklarnda Venedikli lerce el konan
para ve eya konusuna deiniliyor. Kr.: yukarda belge III.

204
lanncaya dein elimiz burada alkonuldu.29 Bilinsin. 909 ylnn Sa
fer aynn ikinci on gn iinde Kostantiniye saltanat makamnda ya
zlub.

Aklama:

Sultan'dan Doj Leonardo Loredano'ya yazlm nceki iki

mektubu tamamlayan mektup. Mektubun Rumca nshas Michlosich
ve Mller tarafndan (III, s. 353-354)30 yaymland.
Mektupta geen Venedik Elisi, XVI. yzyln ilk yansnda, Trk
Venedik elilik ilikilerinde ad ska geen Messire Andrea Gritti ' -
<lir. stanbul'a yerlemi olan zengin tacir Andrea Gritti, atmalar
srasnda ve ncelerinde yurduna byk haber alma hizmetlerinde
bulundu. 1 492'den balayarak stanbul'da Venedik'in resmi temsil
cisi olarak bulunmad yllarda da Andrea Gritti Baylos olarak grev
yapt. Sarayn ilk Venedik ilikilerini ynlendirerek bar hazrlayan
o idi. Sadrazam, Hersekolu Ahmed Paa ile dostluunun,31 arabu
luculuklannn baarsnda byk pay oldu. Birok kez, Sultan nez
dinde eli olarak grevlendirildi. 27 Aralk 1538'de, 83 yanda ld.32

2 9. Bak.: aada, belge V.

3 0. Bununla birlikte, Madam H . Ahrweiler'in bana gsterdii gibi, Doj'un unvanlandnl
da Sultan'n unvan gibi, Rumca nshada,, Trke nshadakinden farkldr.
3 1 . Hersekolu Ahmed Paa'nn, Andrea Gritti'ye rumca yazlm mektubu iin bak.:
Michlosich ve Mililer , Ill, s. 341 , 342, 343.
32. Kr. Michlosich ve Mililer, III, s. 338, 340-343, 3 5 1 -352, 354, 355, 356, 358, 3 6 1 vd.,
379; Enciclopedia Italiana, "Gritti (Andrea)" maddesi; H. Kretschmayer, Geschichte von
Venedik, II, 325-448, 637-647; S. N. Fisher, Tleforeign relations of Turkey, s. 52, 58, 63,
65, 8 1 , 85-88, not 1 04; bak.: yukarda, belge II, belge IH, not 24.

205
 v

VENEDK DEVLET ARM: fil numaral kutu: Trke Belgeler

-Sultan 'dan Doj 'a- 1 486-1579
(VENEZIA, ARCHVO Dl STATO: Busta fil" Documenti Turchi
-Serie Sultana al Doge- b l a -Doc. 1 -50 -Dal 1 486 al 1 5 79.)

N V XIV. 1 9.2. Metin 14 Satr. Tura siyah.

Arkada, sol stte: il. Bayezid'den Doj 'a, stanbul'dan yazlm,

909 yl Rebl'l-ahiri/Ekim 1 503 tarihli Mektup.

erii: Sultan, Mesire Andrea'nn grevini gerei gibi yapt

n, iki lke arasnda var olan dostluu glendirdiini ve karln
da sarayn dostluk gvencesini elde ettiini bildiriyor. ki lke arasn
da varlan antlamaya gre, Baylos, bir yl sre iin grevlendirilir
ken, Senyrlk, daha nce olduu gibi yl sreli bir grevlendirme
istemi ve bu istek kabul edilmiti. br yandan lke snrlar iinde
vergi demeden yl ticaret yapabilmeyi isteyen Senyrlr bu
dilei de kabul edilmitir. Venedik'ten gelen eli, grevini yapmtr.

Hu

Tugra: Bayezid bin Mehned Han muzaffer dainii

ftihdr-l-merd 'i-1-iseviye muhtdru-1 kberd 'i-1-mesthfyye kd

vat hldfi-l-mille hdkim-i tavdif-in-nasrdniye muslih-i masdlih-i ce
mdhiri-l-Efrenciye Venedik Doj, Lndrd Lordddn -hutimet 'avdk
biih bi-1-hayr- ba 'de-s-seldm 'ala men- ittiba 'a-1-hdd /yle ma '!um

206
ola ld imdiki halde dostlu ve mahabbeti mukarrer eylemek in il
nz Meser Andriyay gndermisiz bunda gelb ben dahi dostlu
ve mahabbeti kabUl idb mukarrer tutdum ve her ne ki smarladunuz
ise gelb benm 'izz-i huzurumda takrir idb ma '/um ald ve bundan
evvel irsdl alnan ahd-namede yle yazlm idi ld bay/osunuz gelb
bir yl turub dahi yl temdm olmadn ana icazet olub bir baylos dahi
gelmek bdbnda sulh alm idi. Bu bdbda dilek idb dimisiz ki "bay
losumuz varub kanun- kadfm zerine dura " Eyle ola. Ben dahi
'avatf husrevanemden dilegnz kabUl idb buyurdum ld baylosu
nuz gelb yl turub ana icazet oldkdan sonra bir baylos dahi gele
ve bir dahi dilek idb dimisiz ki "anda varan ademlerimz dahi
kanun- kadim zerine tura/ar " Bu dilegnz dahi kabil! eyledm ge
len bazirganlarnuz benm memdlik-i mahrusemde tura/ar bay 'u
ird ideler ve gideler yla degin onlara meze vaz ' olunmaya. li
nz al ki erait-i risdletdr meddd klub gir size gndrldi. yle
hilesiz. Tahriren fi evdst- rebf'-i-l-lihr tis 'a ve tis 'a-mie. Be-makam-
Kostantin iye.

Mehmed Han 'n olu Bayezid

-her zaman muzaffer -

(Hristiyan belerinin vnc, Meslh'e bal ulularn seilmii,

Millet dmanlarnn rnek kiisi Hristiyan beliklerin hakimi
Frenk (talya) cumhurlarnn ilerinin dzenleyicisi Venedik Doj '
Lionardo Loredano.33
-Allah sonunu hayrl etsin-34 Doru yolu tutmu olana selam
dan sonra, / yle bilinsin ki imdiki durumda dostluu sevgiyi s-

33. Bak.: Belge fI.

34. Bak.: Belge I, not 7.

207
rekli klmak zere eliniz Messire Andrea 'y gndermisiniz. Buraya
gelip ben de kabul edip dostlukta ve sevgide karar kldm. Ve ne sy
ledi iseniz gelip benim yksek huzurumda anlatld ve anlald. Da
ha nce gnderilen antlamada baylosunuzun bir yl kalaca ve yl
sona ermeden kendisine izin verilecei yazlm ve bir baka baylo
sun gelmesi zerinde uzlalmt. Bu konuda dilekte bulunup baylo
sunuzun gelip eski yasa uyarnca kalmasn istemisiniz. yle olsun.
Ben de hkmdarlmn armaan olarak dileinizi kabul ederek
baylosunuz gelip yl kaldktan ve kendisine izin verildikten sonra
yerine bir baka balyosun gelmesini buyurdum. Yine bir dilekte daha
bulunarak "buraya gelen adamlarnzn da eski yasaya gre kalmala
rn" istemisiniz. Bu isteinizi de kabul ettim. Bezirganlarnz l
kemde kalabilir, alm-satm yapp gidebilirler. yl onlara vergi
konmayacaktr. Eliniz elilik koullarna uygun biimde grevini
tamamlayarak size geri gnderildi. Byle bilinsin. 909 ylnn Rebi
'-1- ahrinin ikinci on gn iinde Kostantiniye makamnda yazl
mtr.

Aklama:

nceki drt belge, diplomata yazlm olduklar halde, bu bel

ge bir muhabbet-name,35 dostluk mektubudur (tam karl ile: bir
sevgi mektubudur, metinde muhabbet szc iki kez geiyor), Yaz,
hitaplar, tarihleyi, br drt belge ile ayndr. Mektubun Rumca bir
nshas Miklosich-Mller, III, s. 3 55-356'da yer almadadr. Bununla
birlikte, Madam H. Afrweiler'in iaret ediyor ki, Rumca metinde
Sultan'n unvanlar gibi Doj'un wwanlar da, Trke metinden fark
ldr.36

35. M. Gubolu, Paleografia i Diplomatica Trco-Osmaa: Stdiu iAlbum, Bkre 1 958, s. 55.
36. Rumca nshada unvanlar iin bak.: H. Ahrweiler, "Une lettre en grec du sultan Bayezid Ti"
( 1 4 8 1 - 1 502), TURCICA. I, 1 969, s. 1 55, not 1 .

208
 ncekinden ksa bir zaman sonra yazlm olan bu mektup, Mesire
Andrea Gritti'nin elilik grevi ile igilidir.37 1492'den beri stanbul'
da Baylos bulunmamaktadr. Venedik' in abalarna ramen, bu grev
resmi bir casusluk gibi grldnden, II. Bayezid kalc baylos gr
mek istememitir. 1 5 02 yl Aralk aynda, Zaccaria Freschi, 1 4 Ara
lk'ta yazlan antlamann 1 5. maddesi ile istei yeniledi. Sultan, Ve
nedikli byk bir aileden ve bir yldan fazla kalmayacak grevlen
dirilmi bir baylos'u kabul etti. Ayn antlamann 24. maddesi ile de,
Venedikli tacirlerin lkede kalarak bir yl boyunca vergisiz ticaret yap
malarn kabul ediyordu. Antlama Doj tarafndan 25 Mays 1 503 'te
onayland. Ancak baz deiiklikler elde etmek zere Andrea Gritti
grevlendirildi. Kendisinir Hersekolu Ahmed Paa ile dostluu, Trk
geleneklerini ve Trk dilini bilmesi sayesinde, grevini baaryla ta
mamlad. Sultan 148 1 antlamas uyarnca Baylos'un yl sre ile
gnderilmesini, Venedikli tacirlerin yl vergi baklklarn, duka' -
nn 50-54 akeye gemesini kabul etti. Andrea Gritti, 1 503 Aralk
aynda Venedik'e dnd. Santa Mavra, 3 1 Austos 1 503 'te Trklere
verilmiti. Venedik'e bir Trk eli gnderildi ve Leonardo Bembo s
tanbul'a Baylos yardmcs olarak atand.Js Muhabbetname'nin dosta
slubu, Sultan'n iyi niyetlerini gsteriyor.

37. Bak.: yukarda, belge IV.

38. Kr.: S. N. Fisher, Tleforeign relations o/Trkey, s. 5 1 -52, 58, 62-63, 8 1 -87. Baylos'un
ayrcalklar ve grevleri, Bizans mparatorluu dneminde var olan ve Osmanl Devleti 'nce
de tannan ayrcalklar konusunda bak.: Enciclopedia Italiana, "Balivo" maddesi; Ch. Diehl,
Etudes Byzantines, Paris 1 905.

209
 OSMANLI TARH BELGELER:
Tlomas-Xavier Biancli ve Anable Jourdain 'in Yazmalar

Bu incelemenin konusu olan belgeler, Dou-bilimleri uzmam Amable

Jourdain'in, bugn artk Paris-Bibliotheque Nationale'in zenginlikle
rine katlm olan, zel arivinde bulunuyorlard. Burada, nc ku
ak dedelerinin dosyalarn, B ibliotheque Nationale ' e armaan etme
den nce incelememe ve 1 2 Mart 1 965 Cuma gn Societe Asiatique
de Paris'de (Paris-Asya ncelemeleri Merkezi'nde ) onlar sunmama
izin veren Madam May Vieillard Troekouroffve Mr. Roger Vieillard'a
teekkrlerimi bildiriyorum.
Amable Jourdain (Amable-Louis-Marie-Michel Brechillet Jo
urdain), 25 Ocak l 788 'de Paris'de dodu. XVIII. yzyl di hekim
liinin, birok eseri yannda pek ok di hekimlii aracnn bulunma
sn da kendisine borlu olduu nl bir di cerrahnn olu idi. Baba
snn servetine devrim tarafndan el konunca, on yedi yanda gen
Amable bir noterin yanna verildi. Fakat hsmlk ilikisi bulunan An
quetil Duperron'un nne kap lan gen, hukuk konularna pek fazla
ilgi duymuyordu. Ksa bir sre sonra, -eski Ecole des Jeunes de Lan
gues' (Dil Genleri Mektebi'ni) temel alan ve devlete tercman
yetitirilmek zere Dileri 'nce okutulan renciler iin henz 1 795 'te
kurulmu bulunan- Ecole des Langues Orientales'e (Dou Dilleri
Mektebi) girdi. Silvestre de Sacy'nin2 mutlu etkisi ile Fransa'nn Dou-

!. Ecole des Jeunes de Langues, Colbert'in giriimi ile, Osmanl Devleti lkesinde grevlendirilecek
Dileri ya da konsolosluk grevlileri, tercman ya da mtercim-katipler yetitirmek zere l 669'da
kurulmutu. Onlara Trke dil olan deyiminin karl bir sylemle Dil Genleri deniyordu. 1 795'te, o
srada iyice bozulmu ilk kurumu da kapsayacak olan Ecole specia/e des Lages Orienta/es Vivantes
( 1 9 1 4 'te National-Ulusal olacaktr) kuruldu. Kr.: Jean Deny, "Ecole Nationale des Langues Orientales
Vivates", Ministere de I' lnformation tarafndan yaymlanan haftalk blten Cahiers Fraais d'iforna
tion ' lardan (Paris. No. 43, 7 Aralk 1945, s. 1-4) ksaltlarak; ayn yazar, "Le Turc a l ' Ecole Nationale des
Langues Orientales Vivantes'', Cent-Cinquentenaire de / 'Eco/e des Langues Orienta/es, Paris 1 948.

2. Silvestre de Sacy ( 1 758-1 838), Ecole des Langues Orientales'de, kuruluundan balayarak Arabca dersi
verdi. Langles'in yerini alarak, 1 824'ten 1 838'e dek Mektcb'in Yneticilii grevinde bulundu; Notre
Dame 'm nndeki Charlemagne antnn yaratcs Heykeltra Rochet 'ye borlu bulunduumuz bst, bugn
Mektebin avlusunu sslemededir. Kr.: Jean Deny, "Ecole Nationale des Langues Orientales Vivantes".

21 1
bilimi alannda n srada yer almasn salayacak, bir bilginler toplu
luunun yetitii dnemdi. Yetenei ve alkanl mektebin ilk y
neticisi Langles'in3 ve bizzat Silvestre Sacy'nin dikkatini ekenAmable
Jourdain de onlar arasndayd. Kendini, Trke, Arabca ve Farsa
renmeye verdi; yaa by Amedee Jaubert'in,4 dostlukla balan
d Bianchi'nin meslekta oldu. Tercman olarak Dou'ya gitme
tasarsnda baarszla urarken, Dileri Bakanl tercman sek
reterlii ile Ecole des Langues Orientales sekreter yardmclna atand.
Bu sonuncu grev, Langles'in istei zerine ileri Bakanlmca
onun iin oluturuldu. Fakat o kadar parlak balad meslek yaam
1 9 ubat 1 8 1 8 'de 30 yanda lm ile beklenmedik biimde son buldu.
Journal des Debats nn (22 ve 24 ubat 1 8 1 8) lm duyurularna
'

gre, sebep, "saln harab eden" "alma tutkusu" idi .

Bununla birlikte ve gen yana ramen Amable Jourdain'in
Dou-bilimi almalarna katks ilgi ekecek ldedir. lmn
den bir nceki yl ortaya koyduu almas, "Recherche sur les ouv
rages Aristotcs, et de quelqucs autres philosophcs grecs dont on doit
la premiere connaissance aux Arabes" (Aristoteles ve ilk bilgilerimi
zi Arablara borlu olduumuz baz Yunan filozoflarnn eserleri zerine
aratrma) dolaysyla, "Academie"nin, Gzel-Yazlar ve Kitabet ala
nnda verdii dl ald. brleri arasnda, kendisine be ciltlik "La
Perse ou tableau de l 'histoire, du gouvernement, de la religion, de la
litterature de cet empirc" / "Pers Devleti ya da bu imparatorluun, ta
rih, ynetim, din ve edebiyat erevesi" (Paris 1 8 1 4) adl eseri de
borlu bulunuyoruz. Biographie Universel, Annales des Voyages,

3. Bibliotheque Nationale'de grevli Langles, 1 824 ylna dek yneticiliini yrtecei,

"Ecole speciale des Langues Orientales"in kurucusu idi; onun sebebiyle, Mektep, nce,
Bibliotheque Nationale'in salonlarnda. retime geti. Kr.: Jean Deny, a.g.e ..
4. Mirabeau 'nun avukatlarndan birinin olu, Amedee Jaubert ( 1 779- 1 84 7), Mektebin ili< ve
en parlak rencilerinden biri idi. Trke stad, Venture de Paradis, Msr'da Bonaparte'n
ordusuna tercman salamakla grevlendirildiinde, arkada ile birlikte onu da semiti.
ok hareketli yaam sresince, 1 82 1 'de, ran ve Ennenistan'daki yolculuunu anlatrken
sz ettii Dou'da eitli Dileri grevinde bulundu ve aralarnda E cole des Langues
Orientales'in yneticilii de olmak zere, Silvestre Sacy'nin lm ile boalan birok gre
vi doldurdu. Kr.: J. Deny, "E colc Nationalr des Langues Orientales Vivantes", s. 26-29.

212
Mines de l 'Orient, Moniteur gibi yaylara, almalar ile katkda bu
lundu. Michaud 'nun, Histoires des Croisades ' nda yararland Arab
yazarlardan birok ksaltmalar, eitli anlar aktard. lmnde, ko
nu ile ilgili ok deerli belgeler toplad, Histoires de l 'elevation et
de la chute des Barmecides'i, "Bemekflerin ykseli ve dlerinin
tarihi"ni yaymlamaya hazrlanyordu.5
Amable Jourdain'in belgelerini yle snflayabiliyoruz:
1 ) Bilgin'in eitli almalarndan, Arabca, Farsa, Trke, ok
sayda tantc, ksa aktamalarn bulunduu kaln dosyalar. Bizim az
yararlanacamz bu dosyalarda, Bermekiler zerine geni bir belge
birikimi bulunduunu belirtmekle yetinelim.
2) ''Trk Tarihi: 1 807 ayaklanmas" adl dosya. Amable Jourdain'in,
Monitew; Journal de l 'Empire Cahiers des Mines de l 'Orient iin
1 808- 1 8 1 1 yllar Trkiye olaylar zerine kendi el yazs ile makaleler.
3 ) stanbul Fransz Konsolosluu ve daha sonra Suriye' deki ter
cmanlk grevi srasnda, Thomas Xavier Bianchi tarafndan yaz
lan mektuplarn yer ald dosya.
4) " 1 800 ylndan balayarak Dou-Bat ilikileri" adl, birou eviri
leri ile birlikte, Trke ve Farsa oaltlarn (istinsah'larn) yer ald dosya.
5) "ran Belgeleri" adl, dokuzu Farsa, Trke ok deer
li 12 belge bulunan dosya. Bu belgeler, yle umuyorum ki, gelecek
te, makalelere konu olacaklardr. Dosya, brleri ile birlikte, Fransz
ca nshas ayn yln Nisan aynda Finkenstein'da imzalanan,6
Tahran-evval 1 222 / Aralk 1 807 tarihli, Feth Ali ah ve Napoleon
arasnda imzalanm bir bar antlamasnn Farsa asl nshas, bir
Ahd-name; Feth Ali ah'n olu ve veliahd Abbas Mirza'nn7 Gene-

5. Bib/iographies Nationa/es'de, Amable Jourdain'in eserlerinin tam bir bibliyografyas bulunacaktr.

6. Ruslara kar ran'la bir anlama aray iinde Napoleon 1 805'te ran'a, Feth Ali ah' ( 1 77 1 - 1 834)
ngiltere ile antlamasn bozmaya zorlamak zere, Romieux'y, grevlendirdi. Daha nce Britanya ile
yardm antlamasnda aldatlan ah, Mirza Muhammed Rizii'y Napoleon'la bir antlama yapmak zere
yollad. Antlama imzaland, fakat hemen ardndan Tilsitt'de varlan Fransz-Rus uzlamas ile bozuldu.

7. Abbas Mirza ( l 789-1 833), Fcth Ali ah'n gzde olu ve veliahd, Askerlik sanat tutkunu. nce, ara
lannda 1 806'da ran'a gnderilen General Gardane'n da bulunduu Fransz subaylar, sonra da, Rusya ve
Britanya subaylar ynetiminde, orduda yeniliklere giriti; Valisi olduu blgede, Azerbaycan ordusuna
Avrupa yntem ve disiplinini yerletirdi.

213
ral Gardane' n ran' daki grevi zerine,s Napoleon'a yazd, yine
asl nsha, bir mektup ieriyor. Ayrca, Feth Ali ah tarafndan Napo
leon'a yazlm mektup ve ran ba-veziri Mirza efi' tarafndan
deiik yerlere, Benevent Prensi, D likiler Bakan, Talleyrand'a
yazlm olanlar bulunuyor.
ki dosya; "ran Belgeleri" ve bu makalede zerinde duraca
mz, T. -X. Bianchi 'nin mektubu, zellikle ilgi ekiyor.
Thomas-Xavicr Bianchi ( 1 783-1 864), Ecole des Langues Ori
entales' de (Dou Dilleri Mektebi), Amable Jourdain' in yakn dostu
ve alma arkada oldu. Kendisine, tannm Szl, kk Sz
ck-Daarc ve bir Trke-Franszca Konuma Klavuzu olmak
zere, Trk Iegzikografsi alannda birok eser borluyuz.9 Yazma
lar 26 Haziran 1 807'dc balyor. lk mektup Marsilya'dan yazlm
tr. Bianchi, tercman-katip sfat ile stanbul'a gitmek zere bir ge
miye binmeye hazrlanmaktadr ve binecei gemi yola koyulduun
da, dostunun da bekledii grev yazsnn geleceini ummadadr. An
cak, Bianchi'nin ve Amable'in btn abalarna ramen, bu grev ol
mayacaktr. Bianchi, coku iinde Dou'ya gidecei gemiye biner.
Fakat coku az sonra korkuya dnr. Osmanl Devleti'nde bu sra
da merkez g, yzyllar boyunca devletin asker gcn oluturmu,
fetihlere katlm, fakat imdi taht iin bir bask ve tehdit esi olma
ya balam, Yenierilerin srekli zorlamalar ile kar karya bulun
maktadr. 1 0 Bianchi 'nin tank olduu, iki Sultann ldrlmesi ve bir

8. Claude Matthieu, Comte de Gardane, Fransz devlet adam ve general ( 1 766- 1 8 1 7). 1 804'te, Napoleon'un

yaverliine atand. Biri, 1 807'de, ngil izlere kar ah'n birlikteliini salamak grevi olmak zere ran'
da birok grevde bulundu (bak.: nceki not).

9. T.-X. Bianchi'nin balca almalar iin bak.: Firnin D idot'nun yaymlad Nouvel/e Biograp/ie
Generale, Paris 1 866; ayrca bak.: Jean Deny, a.g.e., s. 29-3 1 .
1 0. Masraflar Sultan tarafndan karlanmak zere, Sultan Orhan'n ( 1 326-1 392) zamannda kurulan ve

ailelerinden alnarak slam eitimiyle yetitirilmi Hristiyan kkenli ocuklardan oluturulan Yenieri
Ortalar; Trklerin ve Yenierilerin ocuklarnn Ocaa alnmaya baland iV. Murad'n hkmdarl
dneminden ( 1 648- 1 69 1 ) balayarak hzl bir "dejeneresans"a, bozulmaya kurban edildi. Disiplinden yok
sun ocaklar, sultanlar tahttan indiren ve tahta karan bir fitne yuvasna dnd. il. Selim tarafndan
balatlan dzenleme giriimi, Kabak ayaklanmasn getirdi ve okuyacamz koullarda, Sultan'n ya
amna mal oldu (Bak.: sonraki not). 11. Mahmud, Bianchi'nin mektubunda da iaret edeceimiz gibi,
At meydan alannda 1 O Haziran 1 826' daki Yenieri ayaklanmas srasnda, bata boyun eerek davaya
son verdi; sonra hepsini yok ederek ocaklarn kaldrldn duyurdu.

214
S adrazamn kendini ldrmesi ile sonulanan Yenieri ayaklanmas,
1 826'da II. Mahmud'un buyruu ile Ocan urad kym -ba
latmasa da- aklyor. Bianchi'nin stanbul' a varndan ksa zaman
nce, aralarnda asker tmarlarnn kaldrlmas yannda yeni bir ordu
kurulmasnn da yer ald yeni dzenlemelerinden rahatsz olan
Yenieriler ilk kez kazan kaldrdlar ve on drt ay sonra boularak l
drlecek olan Sultan tahttan indirdiler ve yerine dzenlemeleri y
rrlkten kaldracak olan IV. Mustafa'y tahta geirdiler. 12 Ertesi yl,
yenilik yanllarnn nde gelen ad, Mustafa Bayraktar Paa, 13 Sultan
indirerek onun kk kardei il. Mahmud'ul4 padiah, kendisini de
Sadrazam ilan etti. Bu darbeyi, Bianchi'nin dostuna ayrntlar ile
yazd korkun ayaklanma izledi.
Mustafa B ayraktar Paa'nn darbesi konusuna B ianchi, 29 Aus
tos 1 808 tarihli mektubunda ksa bir paragrafla deinmekle yetiniyor.
"Burada birok olay oldu. Sultan Mustafa tahttan indirildi. Yeri
ni kardei Sultan Mahmud ald. Talihsiz Selim, olaylarda telef oldu.
Taht'a karlmak zere hapsedildii yerden alnmaya gidildiinde
boulmu, kl yaralar alm olduu grld. Sultan Mahmud'un
tac giyiini grdm. Kendisi ve yakn evresi dnda, her ey, tiyat
rolarmzda gsterile canlandrlan Dou'lu gz alclktan ok uzakt."

1 1 . III. Selim'in hkmdarlnda ( 1 7 8 1 - 1 788), Trkiye'de yeni bir ordunun, Nizam- Ce

did'in kuruluu kutlanmt. Ynetimde (maliye ve eitim) ve orduda (asker timarlannn kal
drlmas) yeni dzenlemeler ve zellikle dzenli birliklerden oluan yeni bir ordunun kurul
mas tasarlanyordu; bu sonuncusu, Yenierileri, Sultan tahttan indirecekleri bir ayaklanma
ya gtrd; !Ti. Selim, ondrt ay sonra, IV. Mustafa'nn buyruu ile, 29 Austos 1 808 tarih
li mektupta yazl koullarda ldrld.
1 2. IV. Mustafa ( 1 778-1 808), Yenieriler tra fndan 1 807'de padiah ilan edildi. Ertesi yl, ye
nilik yanllarnn ncs, Rusuk'lu Paa, Mustafa Bayraktar tara fndan tahttan indirildi ve
yerine geen !!. Mahmud'un buyruu ile ldrld.
1 3. Osmanl Devleti Sadrazam ( 1 775-1 808) Musafa Bayraktar Paa, gl bir yenilik yan
ls idi. Yenierileri ortadan kaldrmaya alyordu, fakat sarayda, onlarn saldrlan ile ld
rld.
1 4. IL Mahmud ( 1 784-1 839), 1 808 'de, kendisinin Sadrazam olacak Mustafa Bayraktar Pa
a tarafndan padiah ilan edildi. Yenieri ayaklanmas karsnda nce bir geri adm attktan
sonra, III. Selim'in yeni dzenleme tasarlarn yeniden ele ald. Dzenli birliklerden oluan
bir ordu kurdu ve dzenlemelere kar koyan yenierilerin hepsini kltan geirtti ( 1 826).

215
 lk olaylar elilik grevlileri iin kayg verici olmamsa da ksa
sre sonra durum deiecektir. 9 Ekim tarihli bir sonraki mektup ak
a bir kaygnn dile geliidir.
"Emin olunuz ki, oturduwn kederli lkede, pek yaknda, ba
mza, her ey gelebilir. Bir hzn yaay iinde sonunda oraya gidi
yoruz. evrede trl sylenti dolayor. Byk olaylar ncesinde bu
lunuyor olabiliriz. Dilerim, bana sizi kucaklama sevincini taddracak,
yurduma dn olaylar olsunlar. . . "

zleyen aylar iinde de olaylar birbirini kovalar.

Pera, Konstantinopolis 15 Kasm 1808.

Aziz dostum,
Son 2 8 Temmuz ayaklanmasndan bu yana tadn kardmz
ksa sessizlik, korku verici bir biimde bozuldu. Yenieriler yeniden
ayaklandlar. Gece yangn haykrlaryla uyandk. Sadrazam Rus
uklu, Mustafa Bayraktar Paa'nn kona yaklmak istenmiti. Kar
olanlar, kaarken yakalayp ldrmek zere pusuda bekliyorlard.
Konak iki saat iinde yanp kl oldu. Bununla birlikte vezirin, elle
rinden kaarak, saraya Devletliye snd gvenilir yerlerden bildi
riliyordu. 1 5 Kasm sabah herkes znt iindeydi. Yenieriler s
tanbul'un ana kaplarn tutmulard. Devletli ve veziri, btn devlet
ricali gibi, Rusuklu Paa'nn askerlerinden ve Nizam- CedidIS ne
ferlerinden oluan silahl bir birliin savunduu, sarayda saklanm
lard . Donanma da, Nizam- Cedid ordusu gibi ynetimin yannda,
yani Yenieriler'in karsnda idi. Bu btn gn iinde Yenieriler
sindirildiler.

1 5. nc selim tarafndan balatlan "Yeni Nizan" (yeni dzenleme), zellikle onun kur
duu, yeni "nizan"da ordu b irlikleri.

216
 1 6 Kasm, le.

Mustafa Paa'nn maiyetinden Kadir Paa'nn, Nizam- Cedid

askerinin bana geerek kalabalk Yenieri ordularn datmak ze
re saldrya getii haberi geldi. Zoru gren Yenieriler, arkalarndan
gelen askerden kurtulmak iin sabah saat l O'a doru, Sultanahmed
Camii evresini atee verdiler. Btn gn gs gse dvld.
Yenieriler byk kayplar verdiler. Fakat yangn korkun ykmn
srdryordu. Limanda sralanm iki kalyon, iki ekdiri, kyda beli
ren Yenierileri top ateine tutuyorlard ve ayn zamanda bizim mutlu
evremiz, stanbul'un sessizlii bozulmam semtleri, Galata ve Pera' -
nn d semtlerine denizden ulam engelliyorlard. Kolluk gleri
dorudan, saray koruyorlard. Bir an iinde, evlerimiz atee verilebi
lir ve biz btn elilik grevlileri, fkeli bir kalabalk tarafndan l
drlebilirdik. Akam, yangn yle byk bir aydnlk yaratt ki Ga
lata Pera sokaklarnda, hatta denizden bir fersah uzakta bile, kolayca
bir mektup okunabilirdi.

17 Kasm, sabah.

Olaylarn yn deiti. Donanma ve "Top" birlikler bu gece,

Yenieriler' den yana olduklarn bildirdi. ki bin Yenieri, Galata'ya
geti. Tophane'deki bataryalar ele geirdi . 1 6 Kapudan Paa, 11 Reis
Efendi, l s birok devlet by, katlar. Yenieriler, arkalarndan

16 . "Arsenal", Tophane'nin ve Topu Paa'nn bulunduu; Galata'nn komu semtlerinden biri.

1 7. Kapudan Paa, btn Osmanl donanmasnn ba. ayrca Tophane'nin denetim yetkisi de
elinde bulunan.
1 8. Re 'is Efendi ya da Re 'fs-iil-kiittiib, ' Kalem Efendileri 'nin ba' . Dorudan Sadrazama
bal bir st makam. Balangta, Divan- Hmayun mhrdar. sonra Devlet sr katibi ve
mhrdar, daha sonra Dileri bakan. nc Selim'in hkmdarlnda ( 1 792), Dileri
Bakanl'n stlenen makamn, Trkiye'de yabanc siyasetin hilale etkisi ile birlikte arl
artt; Re'is Efendi'lik makam. 1 836'da II. Mahmud tarafndan kaldrld ve yerini Hariciye
(D leri) Nezareti makam ald. Kr.: Jean Deny, E.I., "Re'is Efendi" maddesi.

217
kadrga yolladlar. stanbul'daki yangn snd. Mustafa Bayraktar 'n
ld sylentisi geliyor, fakat haber pheli. nk kendi yararlar
na bunu Yenieriler yayyor. ki yanda da maddi zarar byk. stan
bul sokaklar ceset ynlaryla kapl.
ki bin Yenieri, Beyolu'na kt. Hemen btn Avrupa'da kor
ku veren kolluk gc nleri ile tannan bu haydutlar gerei ile kav
ramaktan, Fransa'da ne kadar uzaz, aziz dostum. Paavralar iinde
bir soyguncu etesi dnn. Silahlar, akaralmaz tfeklere gelince
birounun mekanizmalarnn ana paras yok. Byk bir blm bi
zim sokaklarmzdaki bez satclar gibi kanca tayor. Daha byk
bir blmnn de tfek yerine kaln denekleri var. te tiyatrolar
mzda o kadar byk rollerde grlen Yenieriler!
Sabah, saat on bir. skdar 'da19 alevlerin ykseldiini gryo
ruz. Yenieriler, Nizfun- Cedid klalar ile imalathaneleri ve basm
evini yakyorlar.
Top sesleri ve kaln bir duman, Levend ehirlik te (Yeni Ordu'
'

nun br klalar)20 savaldn haber veriyor Saray sk koruma al

tnda. Mustafa Paa' dan bir haber yok.
Yenieriler Yenieri Aas'n21 ldrerek yerine bir bakasn
getiriyorlar. Topba'nn22 sonu da yle oluyor.

9 . istanbul'un, Boaz'n Asya kylar giriinde bir yerleim semti.

20. Levend; mparatorluun ilk yzyllarnda, Osmanl ordusunun bir parasn oluturan, bir
kolluk gc grevlilerine verilen ad. Levend ehirlik; bakaldran Yenierilere kar, kentin
ayak takm klhanbeyleri arasndan silah altna alnanlardan oluan kent kolluk birimi. s
tanbul' da, Jevend'lerin iki klas bulunuyordu. Bu kolluk gc, stanbul'da bir semte de ad
n vermitir.
21 . Yenieri Aas, Yenierilerin bakumandan; ayn zamanda kentin kolluk gc ile dze
ninden de sorumlu idi.
22 Topu kumandan.

218
 18 Kasm -leden sonra, saat 2.

Saray basld ve Devletli, Yenierilerin isteine uymak zorunda

kald. Sultan Mustafa boularak ldrlm bulundu. nfaz, tahttaki
Sultan'n buyruu ile sarayn alndan nce olmutu. Hemen btn
Nizam- Cedid yanllar ldrlmt. Bununla birlikte Mustafa Paa' -

nn adamlar, Kapudan Paa, Re'is Efendi daha yakalanmamlard.

Katklarna inanlmaya baland. Yenieriler bugn stanbul'da, Mustafa
Paa'nn olduunu syledikleri tannmaz durumda bir cesedi gsteriyor
lard. Fakat ldnden yine phe ediliyor. Zaman, gerei gsterecek.

21 Kasm.

gnden beri sessizliin tadn karyoruz. Yenieriler yne

timi ellerine geirdiler. Yabanc eliliklerin bulunduu semtte varl
ancak bir ad olarak duyulan Sultan saraya kapatlmt ve Yenierile
rin her istediklerini yapmak zorundayd. Fakat Yenieriler de kayg
dan uzak deillerdi. Her an Yeni Asker birliklerinin banda ortaya
Mustafa Paa taraftarlarnn kaca korkusu iinde idiler. Kaan
devlet adamlarnn yabanc bir gten (Ruslar) destek bulmalarndan
korkuluyordu. Demek, yeni korku sahneleri beklenmeliydi. Yeter ki
kurbanlar biz olmayalm. Mustafa Paa, Sadnazam olduu srece b
yk huzur ve tam gven iindeydik. imdi ise bir hkmet yok. He
men hi dar kmyoruz. Beyolu'nda birok Frenk, imdiden ha
karetlere uramlard. Mustafa Paa'nn 1 6 Kasm gecesi bir lam
hazrlatt srada kan patlamada ld kesin grlyor.
Btn yazdklarm okuyunca, bunlar Mr. De Sacy'ye, Mr.
Jaubert'e, Mr. Langles'e ve ilgi duyabileceklere iletmenizi rica edeceim.
Bununla durumumu deerlendireceksiniz, aziz dostum. Bu
kederli lkede yaamadnz iin ne kadar mutlusunuz. Benim hi
bir biimde ayrlmamn mmkn olmad!

219
 26 Kasm.

Her ey ayn minvalde gidiyor. Bayraktar Mustafa'nn lmedii

syleniyor. Yenieriler rahat deiller. spanya Elisi'nin yeeni Mr.
Perez, bir saat iinde Paris' e yola kyor. Mektubu size iletecek olan.
Daha fazla ey syleyemem. Elveda, Aziz dostum, Btn arkadala
ra ve aziz anne ve babanza benim en iyi dileklerimle.

Her zaman sizin.

XB.
Haberlerinizi bekliyorum.

ok gemeden konsolosluklarn bulunduu semt yeniden sessiz

liine dner ve B ianchi dostunun Dou'ya gelmesi iin abalar, ona
bavuruda bulunmas iin tlerde bulunur. 25 Ocak tarihli mektu
bunda, Trklerin ngilizlerle bar yaptklarn ngiliz Eli'nin, Fran
sa ordularnn Madrid'e giriini kutlamak iin balo verdikleri gn s
tanbul'a geldiini yazyor. Trk-ngiliz yaknlamasnn Trkiye'de
bulunan Franszlarn durumunu etkileyeceinden korkulduunu sy
lyor.
Franszlarn kayglar, ne yazk ki dorulanyor. Ve 1 4 Austos
1 809 tarihli mektup, krlmalar ayrntlar ile anlatyor. Napoleon'un
askerleri Wagram'da zafer kazanmtr ve Napoleon Viyana antla
masn imzalayacaktr. Fakat stanbul'da Franszlarn, olanlardan ha
berleri yoktur.

220
 14 Austos 1 809.

"Size yazmaya nereden balasam, bilmem aziz dostum. On ay

dan uzun bir sredir, Fransa'da neler olduunu bilmiyorum. Hibir
mektup gelmiyor. Almanya savann balayndan bu yana ben de
mektuplarm ulatramadm iin tam bir yalnzlk iindeyim.
Durumumuz ngiliz Msyler geldiinden beri pek ho deil.
Her zaman yurda dnme beklentisi ile Yedi Kule23 zindanlarna ya da
Karadeniz'de bilinmeyen bir yere gnderilme seenei arasnda gi
dip geliyoruz. Her ey, Trklerin doymazl ile korkun ngiliz siya
setine bal. Fakat ordumuzun Almanya'daki saysz baarlan ve s
tnl sayesinde Trk ynetimi kendine geldi ve ondan beri, ig
derimiz Mr. De La Tour Maubourg' a giderek Fransa'yla barmaya
ve gelilerinden ksa sre sonra ngilizleri geri yollayan onurlu ve d
rst Fransz ulusuna yaknlamaya aba gstermededir. ngilizler
yine de, yerlerini ve yaamlarn koruyabilecekleri pheli, dayanak
lar yalnz gzden dtklerinde onlar yaatacak servet birikimleri
olan Osmanl vezirlerine -ki devletlerinin selameti onlarn umurla
rnda deildir-, dattklar avu dolusu altna gvenerek bir stnlk
umudunu koruyorlar. Duvarlarmzn ardndan, Yenieri ordusunun
son gnlerini izledik. Daha tiksindirici bir ey olamazd. Babozuk,
paavralar iinde, hibir st yetki tanmayan haydut srleri d
nn, aziz dostum, ldrme ve alma yollan arayan, payitahtn orta
snda; Nizam- Cedid ortadan kaldrldktan sonra hibir nleme g
c kalmam olan padiahn gz nnde, en korkun cinayetleri i
leyen Trk askeri, stanbul'u yakp yktktan sonra, Tuna'ya doru
yola kt;24 Msr' da Kleber'in iyi bir ders verdii Sadnazam Yusuf

23. Yedikule, stanbul evresini gzetlemede yararlanlan eski Bizans kalesi; Kale, 1 458'de
il. Mehmed tarafndan onarld; sonra l 782'de, !. Abdlhamid zamannda zindan olarak
yararlanlmaya baland.
24. Rusya, 1 806'da Tuna illerini ele geirdi; il. Mahmud, Tuna'nn sa kysna yaylma giri
imine kar kt. Napoleon 'un Rusya seferi, kendisine, yalnz Bessarabya'dan vazgeecei,
1 8 1 2 Bkre antlamasn salad.

22 1
Paa da, kumandanl almak zere birka gn sonra yola koyuldu.
O andan beri biraz huzur iinde olmann tadn karyoruz.
ngilizler ve Almanlar, Franszlar geri gndertmek iin ellerin
den ne geliyorsa yapyorlar. Viyana'nn d haberini getiren ha
berciden bu yana, hibir haber alamyoruz. Bosna' da olanlar da, res
mi olmayan yollardan ancak renebildik. Bundan yararlanan ngiliz
ler, Almanya' da olsun, spanya' da olsun, herg Fransz ordular ile
ilgili felaket haberleri yayyorlar. Yklm durumdayz ve Beyolu'nda
resmi haber olarak binlerce samalk dolayor. ngiliz haberlerine
gre, artk mparator olmayacaktr. talya Kral Naibi, Tuna' da bou
lacaktr. Almanya' da tam bir yenilgiye uram olacaktk. Ve ngiliz
lerle spanyollar, Fransa'y ele geirmi olacaklardr vb . . .
Hibir Fransz, yalan habercilere inanmyor v e biz aziz yurdu
muzun selameti iin bulunduumuz bu lkede, huzur iinde olmak
isterdik."

Bundan sonra, Bianchi dostuna, itenlikle, Fransa' da bir yer edin

mesini ve Dou'ya gelmekten vazgemesini tlyor. Beyolu'nda
Franszlara kar olmayan Frenklerin pohpohlayc bir tantmn ya
pyor. Durum tersine dnmtr; Bianchi, Amable Jourdain'in Dou'ya
gelmesini istememekle kalmyor, btn mektuplarnda, kendisini
Fransa'ya dndrecek bavurmalarn sklatrmas iin istekleri de
hi bitmiyor. Mektuplar giderek kiiselleiyor. Amable Jourdain'in
evlendiini, devlet tercmanl grevine getirildiini, Mason olan
-muhtemel olarak dostu gibi-, Bianchi 'nin, stanbul Byk Locas s
tad'ln kabul ettiini ( 1 4 Aralk 1 8 1 1 tarihli mektup) reniyoruz.
Ksa sre sonra Bianchi, Fransa'nn zmir Bakonsolosluu terc
manlna getirilmitir. Burada stanbul'dan daha mutludur. Yaam,
kendisi sylyor, daha gzeldir. Yazma 1 5 Temmuz 1 8 1 5 'te kesili
yor. Bianchi sonunda Fransa' da anmsanmtr.
Bundan sonra, Dou Dilleri Devlet tercman-katiplii grevin
de ilerleyecek, bo zamanlarn, Trk Dili Szlk-bilgisi (Lexicog-

222
raphie) almalarna verecektir. 1 863 ylnda, 1 848- 1 863 arasnda g
revi yrten Louis Dubeux'nn lm zerine, "Ecole Special des
Langues Orientales Vivantes" tarafndan Trk Dili Krss'ne 1 . de
recede aday gsterildi. Fakat grevlendirilmesi, onursal dzeyde ol
du. nk artk 8 1 yandayd . Grevi, 2. derecede aday, Barbier de
Meynard yrtt.
Thomas-Xavier Bianchi'nin almalar dizinine, dnemin gn
cel konulan ile ilgili yazlar tamamlayc olacak, bugne dek glge
de kalm zel yazmasn da katm olduk. Umuyoruz ki, bilgi alan
larn zenginletirmeye yarayacak bu yazmalar, bilginlerin dikkatini
gereince ekecektir.

223
 PRENS MUSTAFA FAZIL VE OSMANLI A YDINLARI

XIX. yzyln altml yllarnda, Sultan Abdlaziz'in hkm

darl zamannda Osmanl Devleti'nin liberal ve aydn, nde yer alan
sekinleri arasnda, stn bir kiiliin, Mustafa Fazl Paa'nn yer al
d grlyor. Mustafa Fazl Paa, aralarnda yzyln nl Trk ya
zar Namk Kemal de bulunan ve bir merutiyet ynetimi kurmak
iin kavga veren "Yeni Osmanllar"la sk ilikiler kurmay bildi. Bi
lindii gibi, koruyucu ve para destei salayan kii olmas dolaysy
la, Prens Mustafa Fazl 'n, Yeni Osmanllar iinde belirleyici bir yeri
vard. Avrupa'ya kalarn saladktan sonra, Paris ve Londra'da
gazeteci etkinliklerini balatan da o oldu.
ou kez, Mustafa Fazl'n "Yeni Osmanllar"n liberal eylem
lerine desteinde ve onlarn merutiyet ynetimi kurma yolunda gir
dikleri kavgaya katlnda, itenliinden phe edilmitir. Gerekte
de, o srada, Osmanl Saray ile ilikileri bozulmu olan prens, Meh
medAli Paa'nn en byk torunu olarak Aabeyi Hidiv smail Paa'
nn yerine kendisinin gemesi gerektiini savunma gibi, kiisel bir
ama izlemekten hibir zaman geri durmad. Msr'daki veraset uy
gulamasna gre, Hidiv smail Paa'nn yerini onun almas gerekir
ken, smail Paa, kz kardeinin anne tarafndan yeeni olan Sultan
Aziz'den, Msr veraset yasasnda dorudan miraslar lehine bir d
zenleme elde etmeye alyordu. Sultan, iki hkmdar ailesi arasn
daki yaknlamay glendirecek olan deiiklie olumlu yaklama
dayd; fakat tasar, 1 865 Ekim'inde Mustafa Fazl' Divan Muhase
bat Reislii'ne getirerek kar duruunu aka gsteren Sadrazam
Fuad Paa tarafndan engelleniyordu. Bununla birlikte Mustafa Fazl,
Sultan'a, Fuad Paa'nn Maliye siyaseti ile ilgili eletiriler ieren bir
muhtra sunarak Sadrazamn kzgnln zerine ekmekte gecik
medi. 4 Nisan 1 866 'da, Mustafa Fazl yirmi drt saat iinde stan-

225
bul 'dan ayrlma buyruunu ald ve ayrlnn hemen ardndan, Sul
tan, veraset haklarn, smail Paa'nn dorudan kendi ocuklarna
veren bir ferman yaymlad.
Kardei Hidiv' den ald milyonlar sayesinde ve Msr'da bulu
nan mlklerini elden kararak, gsterili bir yaam srecei Paris'e
yerleen Mustafa Fazl Paa, hncn yattrmaya ve Sadrazamdan
cn almaya alyordu. Yeni Osmanllar' la birlik olmas kendisi
ne bu frsat salad. Bu sebeple, koruma ve para destei salama ko
nusunda onlar iin byk cmertlikle sap savurdu; fakat Abdl
aziz ' in 1 867 yaznda Fransa ziyareti srasnda, Sultanla barnca bu
yardm kesildi. stanbul'a dnen prens nce yardm azaltt, sonra
kesti; giderlerini karlayamayan Yeni Osmanllar, lkeye geri dne
rek gazetecilik etkinliklerine son verdiler ve balarn hi kesmedik
leri okumu kesimin saflarnda yerlerini aldlar.
Bu adan bakldnda, prensin civanmert ve ideal adam g
rnts, biraz glgeleniyor. Bununla birlikte, Mustafa Fazl Paa'nn
servenli ve parlak yaamnn deiik grnmlerine eildiimizde,
kiisel ve ayrca hakl hrslarna ramen, hrriyet ve adalet tutkunu,
liberal ve cmert bir ideal adamndan daha az nde olmayan bir y
zn daha belirdiini gryoruz. Onun bu yn, kurucusunun da ken
disi olduu ilk Osmanl mason locasndaki etkin ilevinde beliriyor.
Bu sebeple, Mustafa Fazl Paa'nn yaamnn ana izgilerini
Yeni-Osmanllar' la ilikilerini anmsattktan sonra - 1 875 'te krk alt
yanda ldne gre-, ksa bir yaamn son evresini oluturan Far
masonluk iindeki etkinlikleri zerinde duracam. Far-masonlukla
ilikisi, siyasi gc sarsldktan sonra, Yeni-Osmanllar'la arasnda
bir ortak izgi oldu. 1 829 'da doan Mustafa Fazl Paa, stanbul' da
renim grd. On alt yanda devlet makamlarnda greve balad.
1 862 ylnda MaarifNazrl'na, 1 864'te Maliye Nazrl'na, 1 865 'te
yeni kurulan Divan- Muhasebat Bakanl'na geldi. Bununla birlikte,
Osmanl devlet adam olarak ald grevlere ramen, bir Msr pren
si ve yerini almak istedii Hidiv' in kardei olduunu hi unutmad.

226
Olaylar, yasal haklarn elinden alyor grndnde, aka, Sulta
nn tek bana yetkilerini snrlama istekleri yannda yer alarak, me
rutiyet ynetimi gr altnda, aka hncn ortaya koydu.
Bu grleri onu, en nls Namk Kemal olmak zere alt gen
cin bir Boazii gezintisinde aralarnda kurduklar, Vatan-perverler (Yurt
severler) Topluluu yelerinin dnceleri ile birletiriyordu. Carbo
nari 'lerin mason topluluu rnek alnarak oluturulan ve ksa zaman
da Yeni-Osmanllar'n douuyla sonulanacak olan bu birlemenin
amac, 1 839 'da Mustafa Reit Paa'nn balatt yenilemeleri yeni
den ele alarak yeni dzenlemeler getirmek ve Tanzimat Ferman'nn
ilkelerine ilerlik kazandrmakt. Bu genler, mparatorluun k
nden sorumlu grdkleri, A ve Fuad paalar hedef alyorlard.
Bu dnceler ve Sadnazam Fuad Paa'ya kar olular, msrl pren
sin karlarna uyuyordu.
1 866 Kasm'nda Paris'e henz yerletii srada Mustafa Fazl
Paa, Osmanl Devleti iin yeni bir dzenleme tasars kaleme ald.
stanbul'da taraftar olarak, daha sonra kz ile evlenecek olan
yeeni Halil erif Paa vard. Halil erif Paa, Msr' da domu, Av
rupal bir eitim alarak yetimi ve Babali Hariciye Kalemi 'ne gir
miti.
Tasar, Fransa Elisi'nin destek ve onayn da ald ve Mustafa
Fazl'n kiilii ve datt bol para sayesinde stanbul' da yaymla
nan Franszca gazeteler, onun yannda yayna getiler. Bu yaynlar,
Mustafa Fazl ile ilikide olan Giampetry'nin ynettii Courrier
d 'Orient'da etkin biimde srdrld. Courrier d 'Orient'n Trk ay
dnlar arasnda geni bir okuyucusu vard. 7 Mart 1 867'de, Emile de
Girardin'in ynettii Journal des Debats 'da, Prens Mustafa Fazl'n
Sultan Abdlaziz'e bir ak mektubu yaymland. Bu mektup, Dev
let'in iine dt ve Anayasa kurumunun yokluuna yklenen bu
nalma Sultfn'n dikkatini ekiyordu. Ek olarak, bir Anayasa tasla
da sunulmutu.
Bu mektup, 24 Mart'ta stanbul'da kan La Liberte'de yaym-

227
land ve byk heyecan uyandrd. Namk Kemal ve arkadalar mek
tuba 8 Mart'tan beri ulamlar ve Trke evirisini basmlard. e
viriyi, daha sonra Paa olacak, Sadullah Bey yapmt. "Risale" (cep
kitab) biiminde baslarak 50.000'i Yeni-Osmanllar tarafndan s
tanbul'da datld.
Tarihiler, Mustafa Fazl Paa'nn bu mektubu zerine eitli
yorumlar yaptlar. Emile de Girardin'den esinlenilmi olduu, met
nin bir Rumen gazetecinin, Greguar Ganesco'nun kaleminden kt
ve prensin yalnzca imzasnn bulunduu, sylendi ve yazld.
Mektup yirmi sayfay bulmadadr ve mhim hususlara deinil
mitir. te birka:
-Avrupa Devletleri'nin stnl, aydn ve dnr, sekinlere
dayanmaktadr. Eitim, mparatorluun ktye gidiine are olmada
yetersiz kalmtr. Devlet arknn dzgn dnmesi; ancak basklarn
kalkmas ve devletin yurttalar zerindeki arlnn kaldrlmas ile
salanabilir. nk halkn eitimi, zgrlkle olur. Yurttalar onlar
renmeye karar verebildikleri zaman, haklar gvence altnda de
mektir. mparatorluu yalnz merutiyet ynetimi kurtarabilecektir.
zgrlk adm bizzat Sultan tarafndan atlmaldr.
Sadrazam A Paa tarafndan, Namk Kemal, Ali Suavi ve Zi
ya Bey'in; srgne gnderilmelerine karar verilerek Tasvir-i Ejkar'n
yayn durdurulunca, pusuda duran Mustafa Fazl Paa, Paris'e gel
meleri ve A Paa'ya kar hrriyet kavgasn birlikte srdrnek
zere kendisine katlmalar iin, Yeni-Osmanllara arda bulundu.
Btn gereksinmelerini karlamay stne alyordu. Fransa elisi
Bourre'nin yardmlar ve Giarnpetry'nin iyi ilikileri sayesinde, Yeni
Osmanllar, 1 7 Mays'ta stanbul'dan ayrldlar ve Mustafa Fazl
Paa ile kald otelde bulumak zere 3 1 Mays 1 867'de Paris'e var
dlar. Onun desteiyle, nce Muhbir, sonra Hrriyet'i yaymlayarak
gazetecilik grevlerini srdrdler.
Fakat Mustafa Fazl Paa'nn Abdlaziz' le uzlaarak stanbul'a
dnmesi fazla gecikmedi. Sultan' la, Msr' Osmanl topraklarndan

228
ayrmaya alan Hidiv arasndaki anlamazlk; kendisine smail Paa' -
mn yerine geme umudunu vermiti. Bununla birlikte umudu ksa za
manda boa kacaktr.
Genel dnce; prensi her eyden nce kendi kiisel durumunun
ilgilendirdii, Yeni-Osmanllara yaklamasnn da sarayla arasnn ak
olmasndan dolay olduu, dargnlk sona erince Sultan'la ilikileri
nin dzeldii ynndedir. Fakat her ne olursa olsun, prensin yardm
ve korumas olmasayd, Namk Kemal ve arkadalan, ne Trkiye'
den ayrlabilir, ne de gazetecilik ilevlerini yerine getirebilirlerdi. Bu
ilk Trk liberal oluumun gelimesini salayan Mustafa Fazl' dr.
Liberal bir ynetim abasnda, prens ne lde itendi? Bu soruya
k tutabilmek iin Mustafa Fazl'n karmak kiiliinin bir baka
ynne, onun Far-mason etkinliine ve Osmanl Far-masonluu iin
deki yerine, eilelim: Far-masonluk zerine kaleme alnan Trke
eserlere gre; Paris'te bulunduu yllarda Far-masonlua girmi olan
Mustafa Reid Paa tarafndan ve Osmanl lkesi iinde masonlua
alnm olmaldr. Reid Paa; ngiltere' de, yakn arkada ve daha
sonra ngiltere'nin Babali nezdinde elisi olacak olan Lord Stratford
Canning'le birlikte masonlua kabul edilmiti.
Bununla birlikte Far-masonluk Trkiye'de; Avrupa'da ortaya
kndan hemen sonra, XVIII. Yzyldan beri biliniyordu; fakat lo
calarn hepsi yabanc balantl idi. Bu dnemde adlan bilinen ilk
Trk masonlan bu bildirinin erevesi dnda kalyor. Ayrca Far
masonlarla Bektai Tarikat 'nn ilikileri zerine bir yazda da bundan
sz ettik. Ancak Krm Sava srasnda Mason localann Trkiye' de
bir arlk kazand grlyor. Bu dnemde, stanbul Far-masonlar,
Fransa "Byk Dou"suna ("Mark-A'zam"a), oraya bal bir Fran
sz loca kurmak zere bavuurlar. 1 85 8 'de, "Etoile du Bosphore"
byle doar. Bu localar iinde 23 Mart 1 863 'te kurulmu olan
"Union d'Orient" (Dou Birlii), bizi ncelikle ilgilendiriyor. 1 865'ten
balayarak bu loca, kaplarn Mslmanlara ardna kadar at ve
Trke oturumlara geildi. Katlanlar arasnda, nde gelen din ve

229
devlet adamlarnn adlar ile birlikte sekin Osmanl aydnnn geni
yer tuttuunu gryoruz.
En parlak yelerin banda, Dou Birlii locasna 1 868'de ka
tlm bulunan Mustafa Fazl Paa ile o srada 1rii-y Devlet (Devlet
Konseyi) Reisi olan Byk stad Edhem Paa vard. Mustafa Fazl iki
yaverini de, yardmcs ve katibi olarak locaya aldrd ve "Msrl"
etkin bir g oluturarak locada nde bir yer elde etti. Fakat kararsz
lk ve sebatszlk zellikleri ar basan Prens, 1 869 yl sonunda "B
yk Dou"ya bal olmadan etkinlikte bulunacak olan ilk Trk locas
"fm1-y Al-i Osman" (Supreme Conseil Otoman) kurmak zere
adamlar ile birlikte locadan ayrld. Yeni locann ilk sayg deer ye-
si, yine bir Msrl Prens Said Halim Paa idi.
Abdlaziz'in saltanatnn son yllarnda, Far-masonluk, devletin
sekin aydn zmresi iinde byk yanklar uyandrm grnyor.
"Byk-Dou"ya bal bir baka locann, kaplarn Mslmanlara
geni olarak am bulunan ve toplantlarn, sra ile Trke ve Rumca
yapld "Terakki" locasnn yeleri arasnda da etkileyici adlar g
ryoruz. 24 Ekim 1 872'de ehzade Murad'n -gelecein V. Murad'-,
1 873 Eyll'nde kardei ehzade Nureddin'in, 24 Austos 1 874'te
ehzade Kemaleddin'in byk gizlilik iinde ye olular yannda,
XIX. yzyl Trk yazarlarnn en by Namk Kemal'in de ad gibi.
Namk Kemal bir Bektai aileden geliyordu. 1 826'dan beri gizlilie e
kilmi bulunan Bektai tarikat, "Liberalism, non-conformism, an
tichlerichalism" (zgrlklk, kural-dclk, din-adamlar snf
na kar olu) gibi ayn emelleri paylatklar Far-masonlardan byk
destek alacaktr. Far-masonlarla Bektailerin ilikileri phe yok, da
ha nceleri balam olmakla birlikte, youn katlmlar 1 867'den
sonra Dou Birlii, kaplarn Mslmanlara at zaman oldu.
Localarn emeli, her eyden nce, mparatorluun farkl uluslar
arasnda uyum ile, yurttalk ve insan haklarnn korunmas idi. Bir
loca toplants tutanandan anlalaca zere:
"nyarglarla sava; dini ve siyasi ayrlklarn yol at d-

230
manlklan ortadan kaldrmak, insanlar kardeliin zlmez balar
ile birletirmek. Ortaya konan ama budur."
Prens Mustafa Fazl'a dnecek olursak; kiiliindeki kararsz
lklara ramen, onun yalnz kiisel amalan iin alan basit bir fr
sat (opportunist) olamayacak derecede, yaam boyunca adalet ve
hrriyet, hak ve zgrlk emellerinden ayrlmam bir adam olduu
nu syleyebiliriz. Gelge heveslerine kaplmadan dinlere, halklara
sayg ve bir arada yaama ruhuna her zaman bal kalmay bilmitir.

23 1
 KAYNAKA

Davey Richard; The Sultan and his Subjects, New York 1 897, 2 cilt.
Dumont Paul, "La Turquie dans !es archives du Grand Orient de France:
!es Ioges maonniques d'obediance franaise a istanbuldu milieu
XJX _eme siecle a la veille dela premiere Guerre Mondiale",
Economie et Societe dans l 'Empire Otoman (Colloques intema
tionaux du CNRS), Paris 1 983, s. 1 7 1 -20 1 .
Ebuzziya Tevfik; "Farmasonluk", Mecmua-i Ebuzzy<i, 1 8 Cemazi'l-ahr 1 329,
( 1 9 1 3- 1 9 1 4), s. 683-686.
Ebuzziya Tevfik; Yeni Osmanllar Tarihi, Bugnk dile uygulayan: Ziyad
Ebuzziya, 3 cilt, stanbul 1 973- 1 974.
Isliim Ansiklopedisi; "Namk Kemal" maddesi (mer Faruk Akn).
Kitsikis Dimitri; L 'Empire Otoman, Paris 1 985, (Coll. Que sais-je).
Mardin erif; The Genesis of Young Otoman Thought- A Study in the
Modenization of Turkish Plitical Jdeas, Princeton University Press 1 962.
Milikoff frene; "L'Ordre des Bektachis apres 1 826, Turcca, XV, 2983,
s. 1 55- 1 78.
Milikoff/rene; "Namk Kemal'in Bektailii ve Masonluu", Tarih ve Toplum,
Aralk 1 988, s. 337-339.
Meydan Larousse; "Masonluk" maddesi (Hayrullah rs ve Reyan Erben).
Ramsaurd E.; The Young Turks-Prelude to the Revolution of1908,
Beyrut 1 965.
Soysal lhami, Trkiye ve Dnya 'da Masonluk ve Masonlar, stanbul 1 978.
Svolopoulos Constantin, "L'Initiation de Mourad V a la Franc-Maonnerie
par Cl. Scalieri: aux origines du mouvement liberal en Turquie",
Balkan Studies, XXI, no. 2, 1 980, 44 1 -457.
elsvarolu Bedi N.; "Trkiye Masonluk Tarihine Bir Bak", Trk
Ykseltme Cemiyeti ideal Kolu, XXV, Kurulu Yldnm
Hatras, stanbul 1 964, S. 25.
ehsvarolu Bedi N.; Dinlerde ve Tarikat/erde Sembolizm-Remizler
(Antik Dou Medeniyetlerinde Eski ark Dinlerinde, Fiitwet
Ehlinde, islamiyette, Ahi/erde, Bektailik ve dier Tarikatlarda,
Masonlukta), stanbul 1 973.
Young George; Constantinople, Londra-New York 1 925.

232
 MEVLANA 'NIN AGDAI
TRKMEN BABALAR

GiRi

Bu yaz, Mevlana'mn lmnn 700. yl anna seminerinde sun

duum bildirinin metnini oluturmadayd. Bildiri olarak notlar kon
madan yaymlandndan gerekli birka not, bu yayn dolaysyla ek
lenni bulunuyor.
O srada, Anadolu halk Sufilii zerine aratrmalarma yeni ba
lamtm; bu sebeple, incelemem bugn bana ok yeterli grnnyor.
Bununla birlikte, almamn izleyecei yol belirginlemitir. Tek ba
na daha geni aratrmalara deecek olan bir Dede Garkn'n arl
n o zaman sezinlemitim.
Son on yl iinde, Babai ayaklannas ile ilgili, nceki alma
lar rten bilgilere de ulald. zellikle Mehmed nder'in yirmi
yl kadar nce dikkatimizi zerine ektii, A. Yaar Ocak'n incele
yip yayna sunduu, Elvan elebi'nin eseri Mendlabu 'l-'kudsiyye fi
Mendsibi 'l-nsiyye bunlar arasnda yer alyor. Bu vekayi-name, im
diye dek Baba shak olarak bildiimiz Baba Resul 'n; sanldnn
tersine, Baba shak deil, fakat Hac Bekta ' n da mridi olduu an
lalan Baba lyas- Horasani olduunu bildiriyor. Dede Garkn' n,
Baba lyas' n eyhi olduunu da yine bu eserden reniyoruz. Elbis
tan blgesinde bilinen bu kiinin incelennesi, Amasya blgesini ayak
landran Baba lyas ile ami (Suriyeli) diye anlan Baba shak arasn
daki ba da aydnlatacaktr. bn Blbi ve Eflaki gibi an yazarlar
nn iki Baba'y, her birinin ayr ayr katksn tanmlarken neden bir
birine kartrdklarn da aklayacaktr.

***

233
 Seluklularn kltr merkezi bu gzel kent Konya'da, evresin
de ann mutasavvf, dnr ve bilginlerinin topland Mevlana
Cealeddin Rumi'nin ans onuruna toplandk. ran kltrnn benim
sendii bu sekin evrede o zaman Fars dili, saray ve edebiyat dili idi.
Bununla birlikte, bu Orta-a Anadolu'sunda, yerleik ve kent
li evrelere egemen, ran etkisinde bu Seluklu-Mslman iek a
n yannda, Trkiye'nin sosyal ve kltrel tarihi iin daha az dikkate
deer olmayan bir baka olgu da onunla birlikte yayordu. Kent
merkezlerinin yerleik ve ranllam zellikli nfusu yannda, ky
lerde, krlarda, kltrn ar ve zorlukla ulat alanlarda, canll
ve dv atlganl ile Seluklu egemenliinin yerini alarak Ana
dolu' da kk salmaya ve Osmanl Devleti 'ne yaam vermeye doru
giden gl bir nfus vard ve gittike geliiyordu. Byk blmn
Ouzlarn oluturduu ger ve yar ger boylardan, Anadolu'ya
gleri XIII. yzyln ikinci eyreinde, Mool yaylnn zorlayc
dalgalar nnde git gide artan Trkmenlerden sz etmek istiyorum.
Dalarda, snr blgelerinde, Anadolu bozkrlarnda, Arap-Fars
eitimi almam, Trke konuan ve yeni bir inanla glenmi ol
makla birlikte, byk blm henz amanc inanlara bal bir halk
dindarln yaayan, yeni Mslman olmu, ger ve yan ger
boylar dolayordu. Bunlar, medrese retimi ile karlamam, ata
inan ve greneklerinden kopmamlard. Henz boy yaam sren
bu topluluklarda, siyasi gc toplayan Be'in yannda; ger yaam
da nde gelen bir yeri olan manevi g, -dede ya da baba-, eski kam
ozan 'n btn zelliklerini tayan, zaman ve mekan ban aabilen
(tayy-i zaman ve tayy-i mekan), bir kua dnme, kayalar yerinden
oynatma, talar kmldatma, vb. kerametler gsterme yetenekleri bu
lunan biri daha seilmektedir. Halk edebiyat, bir Dede Korkut, bir
San Saltuk'ta, bu kiilii belirgin izgileri ile korumakta; gelenein
direnii, bir Hac Bekta'n zellikleri iinde, varln srdmektedir.
Bununla birlikte; ans Anadolu halk dindarlnca zmsenen
ve kendisini yeni kurulan ordunun manevi by, piri yapan

234
Osmanl aileden birince korunmas sayesinde ad gnmze dek ula
an; Osmanl mparatorluu iinde ayrcalkl bir yeri olan Bektai
tarikatna balanm bu sekin ordunun gcne dayal etkisi gn
mze dek arta gelen Hac Bekta, Orta-a Anadolu'sunun henz
yerleik yaama gemi topluluklar zerinde eitici etkileri tartla
maz olan Trkmen Baba' lardan herhangi biri olmaktan (eye gemi
bulunuyor.
Eflaki, Menakbu '/-arifin 'de, 1 Mevlana Celaleddin R1mf ile
dostluk ilikileri bulunan bu babalardan bir ounun adn bize veri
yor. Onunla birlikte Hac Bekta 'n Vilayet-ndmesi2 de kahramannn
Mevlana ile ilikilerinden sz ediyor.
Eflili'nin, Mevlana ile balantlar iinde adlarn and, Baba'lar
arasnda, elbette, yazarn tankl ile peygamberin eriatna ve kul
grevlerine uyma gerei duymayan, kurallara fazla uymayan bir s
lam yaad anlalan Hac Bekta da vard.3
Eflili'ye gre, Hac Bekta, Baba Res11ullah da denmekte olan ve
Seluklu ynetime kar Babailerin ayaklan olarak bilinen Trkmen
bakaldnlarnn ynlendiricisi Baba shak'n mridi, halife'si idi.
bn Bibi'nin verdii ve Simon de Saint Quentin'in4 anlattkla
ryla dorulanan bilgiler; Baba shak'da, ata amanclna yakn
inanlarla, te-dnya ile balant kurma, keramet gsterme gc bu
lunduunu ileri sren ve kendisinin Tanr 'nn bir elisi, dinin z bii
minin savunucusu olduunu syleyen; ikiye ve sefahate kaplm
Sultan II. Gyaseddin Keyhusrev'in devirilmesini tleyen, fakat

l . Ahmed Eflaki, Mendkbu 'l-drijfn, T. Yazc yayn Ankara 1 959, 2 cilt.

2. A. Glpnarl, Mendkb- Hac Bekta- Veli "Vildyet-Ndne , stanbul 1 958.
''

3. Efl5.ki, a.g.e., s. 3 8 1 -383, 498.

4. Kr. Cl. Cahen, "Baba Ishaq, Baba Ilyas, Hadjdji Bektash et quelques autres" TURCICA, I
( 1969). XIV. yzylda yazlm olan, Elvan elebi'nin vekayi-namesi , Mendkbu '/-kudsivyefi
Mendsibi l-nsiyye (Baba lyas- Horasani ve sldlesii nenkabevi tarihi) nin ortaya karl
' '

ve A. Yaar Ocak'n incelemeleri bizi Babai ayaklanma zerine grlerimizi deitinneye zor
luyor. Bak.: Elvan elebi, Mendkbu /-kudsiyye fi Mendsibi 'l-nsiyye, yayna hazrlayanlar:
'

smail. E Ernsal-A. Yaar Ocak, stanbul 1 984; A. Yaar Ocak, La revolte de Baha Resul ou la
fornation de / heterodoxie muslmane en Anatolie az XIIle siecle, Ankara 1 989.
'

235
henz iyi zmsenmemi bir slam inannn kahramanm grmemizi
istiyor.
Baba shiik'n, Eflaki"nin adlarn verdii mridleri arasnda, ayn
zamanda Hac B ekta' la da balants bulunan Barak Baba'nn adn
gyoruz. Barak Baba, gayretli bir Mslman olmakla birlikte, ku
rallara ok uygun dmeyen henz ata amanclna yakn bir slam
uyguluyordu. Yine Efiki 'ye gre, Barak Baba'nn Mridleri, Ana
dolu'da BarakyyCm ad verilen bir tarikat oluturmulard.5 Barak
Baba'nn, o da Hac Bekta'a bal -ve bn Batt1ta'nn "Yolculuk
lar"nn ( 1 325- 1 354) yksn anlatrken, cokun bir m'min ol
makla birlikte eriat' e uygun dmeyen uygulamalarnn bulunduu
nu syliyecei-,6 nl Sar Saltuk Dede ile de balants vard.
Baba shak'n mridleri arasnda; Konya' ya geldiinde Seluk
lu Rkneddin'in saygsn kazan dolaysyla Mevliina'y rahatsz
ettii anlalan ve adna Efikl' de de rastladmz Buzagu Baba 'y
da sayacam.7
Mevlana'nn ada Trkmen Baba'larn hepsini burada say
mam mmkn deil. Bununla birlikte bu dnem tarihi iinde atlan
mamas gereken iki ad daha belirteceim. nce, tarihi Akpaaza
de'nin dedesi, 1 239 'da Baba shak'n lmnden sonra ayaklanmay
srdren nl Baba lyas, Akpaazade'nin tankl ile Horasan' -
dan yola kan Bekta ve kardei Minta'n, bu srada bulunduu il
olan Sivas'a yanna geldikleri, bu Baba lyas'd. Hac Bekta Kre
hir'e ve Kayseri'ye doru giderken, kardei, Sivas'a, Baba lyas'n
yanna dnmek zere ayrld ve Babai ayaklanmada, burada ldld.s
5. Eflaki, s. 848-883; Vildyet-Ndne, s. 82, 90. Barak Baba iin bak.: Fuat Kprl, Influence
d Clananisme trco-nongol sur les ordres nystiques nusulmans, stanbul 1 929; A.
Glpnarl, Yimus Emre ve Tasavvuf, 1 9 6 1 , s. 252-279; A. Yaar Ocak, La revolte de Baba
Resul, s. 1 05- 1 10.
6 . Saru Saltuk iin kr.: Ibn BattCta, Travels in Asia and Africa (1325-1354), eviri ve yayn.:
H.A.R. Gibb, Londra, 5. basm, s. 1 53, 1 65, 352.
7. Baba Mcrendl (Buzau Baba), iin bak: Eflaki, s. 1 46- 147. Ayrca bak.: A. Yaar Ocak,
a.g.e., s. 1 00, 1 1 2.
8. Kr. Akpaaziide, A yayn, stanbul 1 332, s. 204-206; Atsz yayn, stanbul 1 949, s.
237-238.

236
 Karamanoullar Beliinin kurucusu, Nure Sufi de Baba lyas'n
mridlerindendi. 9
Akpaaz,ade'ye gre, Trbesi Bursa yaknnda negl' de bulunan
nl Geyikli Baba da Baba hyas'n mridlerindendi. IO Osmanl Sultan,
Orhan Gazi, bu veliye byk sayg gsteriyordu. Ve onun iin, Trkmen
babalarla Osmanllar arasndaki ba glendirecek bir zaviye yaptnnt.
Gelecekte zerine aratrmalar yaplabilecek ve kendisine dik
kate deer bir yer veren Mehmed nder 'in de bir almasnn yakn
da ortaya kaca umudu ile zerinde zellikle durmak istediim bi
ri daha var. Elbistan yaknnda, Gksun' da bir zaviye'ye adn veren
ve ans Anadolu halk geleneinde yaaya gelen Dede Garkn. Meh
med nder tarafndan ortaya karlan 11 tarihi kaynaa deinmeyece
im. nk kendisi buna girecektir. Ben Hac Bekta Vlayetname
si'nde, gereince dikkat ekmemi bir blme eileceim. Bu b
lmde Hac Bekta'n Rum beldesine Zlkadir topraklarndan, yani
Elbistan yresinden girdii belirtiliyor. (A. Glpnarl yayn, s. 1 8).
Burada, ok ve Bozok boylarnn oturduu yerlerle birlikte Zlka
dir yresini, kendisine geyik derisinden bir brk armaan ettii, bra
him Hac adl bir mride brakr. Fakat Dede Garkn oullar; bra
him Hac ve mridlerinin Geyik derisi brk giymelerine kar kar
lar. Bu brkn, Dede Garkn' n tarikat'ndan olanlarn serpular ol
duunu sylerler. Vlayetname' ye gre de, Bektai serpuu, Elifi Tac
ve Hseyni Tac 'dr. Konu, pek ok tartlmtr.
Bu deerli tanklktan aadaki sonular karabiliyoruz. El
bistan yresinde, banda Dede Garkn adl bir Trkmen Baba bulu
nan bir Tarikat'n var olabilecei. Bu Dede Garkn'n Hac Bekta' -
tan daha nde olduu ve phe yok kendisi ile de ilikide olduu. 12

9. Kr. A. Yaar Ocak, a.g.e., s. 98-99.

1 0. Kr. Akpaazade, Ali yayn, s. 1 96, 1 99 ; Atsz yayn, s. 23 1 , 235; A. Yaar Ocak,
a.g.e., s. 1 1 8- 1 22.
1 1 . Elvan elebi'nin el yazmasna dikkati ilk eken de Mehmed nder"di.
12 Baba lyas Menakbnamesi'nin incelenmesi, varsaymmz doruluyor. Dede Garkn,
Anadolu'ya gm bulunan bir Trkmen Baba idi ve Baba lyas'n eyh idi. Bak.: Mena
kbu'l-kudsiyye ... ve A. Yaar Ocak, a.g.e., s. 50-53.

237
Dede Garkn'n ve Hac Bekta'n mridleri arasnda bir ekime ol
mutu. Eylemini S amsat ve Mara blgesinde balatt kesin olan,
Baba shak, Malatya'ya Sivas'a, sonra Tokat'a ve lsnn buluna
ca Amasya'ya gitmeden nce, Dede Garkn ile ilikide idi. Bu El
bistan blgesi, XIII. yzyln ikinci eyreinde Trknenler arasnda,
slamlamann merkezi ve slam kltrnn yaylma alan olabil
miti; Trkmen Babalarca yaylan inan, henz ata inanlarna ok ya
knd. Eflili'nin ve bn BattCta'nn doruladklar gibi, ou kez kural
lara pek az bal ve kimi zaman Mslman Snniliin karsnda idi.
Bylece Anadolu'da, Mevliina Celaleddin Rfuni"nin rettikleri
en gzel rneklerinden biri olan byk tasavvuf akmlannn benzeri ve
retileri Trkmen Babalarca, "bozkr" halklarnn kolay kavrayabi
lecekleri biim ve dille anlatlan tasavvuf ve ak akmlarnn yaylp
gelitiini gryoruz.
Bu Baba'lann dinsel ereveleri zerine henz yeterince bilgi
miz bulunnamaktadr.
Bununla birlikte, bir husus kesin grnyor. Bu ilk reticiler,
henz ata kam-ozan' larna ok yakn olduklarndan hibir biimde
resmi Snnilie yatkn retiler yaymyorlard. Bu dnemde, ksa
zaman sonra Bektailer arasnda grlecek ar ii elerin varl
ise hi dnlemez. Aynca anlan eler bu bildirinin erevesi d
nda kalyor.
Trkmen Baba'larn yaydklan bilgiler, Mevlana'nn rettik
leri trden yksek manevi akmlarla birlikte ve onlarla benzer biim
de olumulard. Fakat u kesindir; Mevlana Celaleddin Rumi gibi
bir stad ile Trkmen Baba' lar arasndaki ilikiler; birlikte-yaam
(Tolerans) ve birbirine katlma istei, karsndakini sayma ve ycelt
me ilikisi olarak grnyor.

238
 KIZILBALAR 'DA MAJLAR VE SEMBOLLER

slam inan temelde insan suretli canlandrmalarna kar ol

makla birlikte; kkleri, -evrimletike uzaklat- amancla uza
nan halk Sufilii, yaz sanatnda, dinin dogmalara dayanan yasaklar
na uymaktan uzakt. "maj" ve "sembol"ler (canlandnna ve simge), halk
dindarlnn ayrlmaz eleri idi. Halk dindarl ata gelenek ve
inanlarna dayanmaktadr. Bu derin kklerin ortaya kabilmek iin
heyecanlara gereksinimi vardr. "maj" (canlandrma), d gcn bes
lemeye, duyarll uyarmaya yardm eder. D gc, imgelem, ken
dini "canlandrma"larla (imaj 'larla) ortaya koyamadnda, onun de
iik gnmleri simgelerden, "sembol"lerden yararlanr: ii bir Ms
lman, Ali'yi gznn nne getiremediinde, onun sembolleri, "arslan''
ya da iki azl klc Z 'l-jikar' dnecektir.
slam lkelerinde en st noktaya ulam bulunan "hat" (yaz) sa
nat da irnaj'n bir "sublimation"u, bir st dzeye ykseliidir. Sanatnda
en yksek dzeye ulaan "hat" sanats, "transcendantal", "akn" alana
geer. Gzel bir yaz karsnda kendini aan dindar iin, "harfler"
sanatkarca biimler olmaktan teye geer ve "yaz" sz, Kelam olur.
Kzlbalarda maj ve semboller, onlarn inan yaamlarnn ay
rlmazlardrlar. Kendilerine yneltilen ve onlar gizlenmeye zorla
yan dlamalara ve istenmemelere ramen, bir Kzlba evinde, du
varlar bu canlandrmalarla zenginletiren ereveler grlebiliyor.
Fakat imajlar incelemeye gemeden nce, Kzlba syleminin
ne anlama geldiini de belirtmek gerekiyor.
Szck, Trkedir ve "krmz sepulu" demeye gelmektedir. XV
ve XVI. yzyllarda Safevi eyhler Cneyd ve Haydar'la ah sma
il'in yannda yer alan Trk boylarna verilen bir addr. Bu boylar, kr
mz brk giyiyorlard. Deyime, ilk nce, ah smail'in babas eyh
Haydar ( 1 460- 1 488) dneminde rastlanyor; ah smail'in I. Selim

239
( 1 5 1 2- 1 520) karsnda 1 5 14 yenilgisinden sonra, Osmanl lkesi 'nde
de kullanlmaya balandn gryoruz. Snnl slamlk dnda inan
lar yaayan ve bu sebeple dlanan, horlanan, gerler ya da yerleik
yaama henz gemi olanlar bu adla anlyordu.
Ad, gnmze dek gelmitir. Bu inan zmresinden olanlara
kendi aralarnda verilen ad da budur. Ancak resmi olarak, Ali'ye ba
llklar dolaysyla kendilerine Alevi'ler1 denmektedir. Bununla bir
likte, "Kzlba" sylemi gibi, bu "Alevi" deyimine de kmseyici
bir yan-anlam katlm bulunuyor. Her iki szck de "asi zndk"lar,
"krd"ler anlamnda kullanlmaktadr.
Daha genel olarak, onlara, kendilerini Osmanl snrlar iinde en
yaygn halk tarikatna adn vermi olan Hac Bekta Veli'ye baladk
lar iin de Bektai'ler denmektedir.
nce inanlarn gzden geirelim. Bu, her eyden nce ger
inancdr. nk Kzlbalar ger Trkmen boylardrlar. Trkmen
deyimi, Orta-a' da medrese retimi grm, Snni slam inanl
kentli nfusun tersine, slamlama dzeyi henz yzeyde, Trke ko
nuan gerlere verilen add.
Trkmenler; Seluklular dneminde ve Osmanl dneminin ba
larnda, ata gelenek ve grenekleri sinmi inanlar yayorlard. Az ya
da ok amanclk katlm, "slamlam amanclk" diyebilecei
miz bir halk slaml.
Kzlbalar amanc inan kaltlar, Tengri adm verdikleri bir Gk
Tanr ile bir yer tanrasna, Umay'a;2 bazs halk inannda bugne
dek gelmi olan -Albast3 adn verdikleri cin gibi- ruhlara inanyor-
1. Trkiye A/evi'leri, Suriyeli Alavi'lerle kartrmamaldr. Suriye'de bu ad Nusayri'ler iin ve olduka
yakn bir dnemden beri kullanlmadadr.

2. Bu tanra, Orta-Asya"da ve Kazakistan 'da gnmze dek geliyor. Yeni-doan 'n ve lohusann koruyu
cusu, "Byk anne Momo" olmutur; kr.: V.N. Basilov, Samanstvo u Narodov Srednej Azii i Kazakhstaa
(Orta-Asya halklarnda ve Kazakistan'da amanclk) Moskova 1992, s. 242-245 (Rusya Bilimler Akade
misi).

3 . Sazan sarn bir kadn (Sar Kz) olarak dnlen Albast cin inanc, Orta-Asya ve Kazakistan'da
bugn de yaamaktadr Kr.: Basilov, a.g.e., s. 245-246. Anadolu'da, yeni-doana ve lohusaya saldrarak
onlar kzl atee atan yamyam cin, Al'a hii.lil inanlyor. Kr.: !rene Melikotf, "Recherches sur le com
posantes du syncretine Bektai-Alevi", Studia Turcologica Memoriae Alexii Bombaci dicata, Napoli
1982, s. 387 -388. Ayrca bak.: Emile Benveniste, "Le Dieu Ohrmazd et le Demon Albasti", Joumal
Asiatique,1960, fasikl I, s. 65-74.
240
lard. Uygur T rkleri arasnda yaygn olan Budha'c inann bir ka
lnts olabilecek, yeniden-bedenleme inanlarn da koruyorlard.4
Kua dnme inanlar vard. Ruh lmden sonra bir ku oluyordu.s
Bu sebeple, velilerin kendi zel ku "imaj"lan oluyordu . T rkmen
ermi Ahmed Yesevi turna'ya dnebiliyordu. Turna, daha sonra
All'nin sembollerinden biri olur. Hac Bekta Rum diyarna, gver
cine dnerek gelir. 6
Fakat, ata gelenekleri kalt inanlara ran kaynakllar da katl
dlar.7 Etkisi en uzun sreli olan da Fazlullah Hurufi (Do. : 1 3 3 9/-
1 3 40) tarafndan 1 386'da yaylmaya balanan tasavvufi dn,
harflerin tanrsallatrlmasna dayal, Kitab- Mukaddes yorumlar
kkenli bir reti olan Hurifilik'ti.8 Harflerin gizemlilii uzun za
mand biliniyordu.9 "Kur'an"da (LVIII , 1 ; LXXXV, 22) grlen "Levh"
ve "kalem" sembolleri, buna gnderme idi. Fazlullah dnceyi daha
ileriye gtrd. Azerbaycan' da, Bak'yu retiminin merkezi yapt.
En tanman madeddin Nesimi olan mridlerinin geldii yre de ir
van'd . Kendisi, zndklkla sulanarak Timurleng'in olu Miran
ah'n buyruu ile 1 394'te, Nahivan yaknnda, bugn trbesinin
bulunduu Alncak'ta idam edildi. nsan-tanrc (anthropomorfste)
ve tasavvuf grnm altnda "panteizm" ierikli retisi mridle
rince yayld: Allah' insanda aramak gerekir. Tanr'nn taht insann

4. Bak. : Louis Bazin, "E tats de discussions sur la penetration du Boudlisme et du Manicle
isme en milieu turc", ltineraire d'Orient: Hommages d Claude Cahen, Res Orientalia, VI,
Paris 1 994. s. 229-240.
5. Kr. !. Melikoff, "Les Origines centre-asiatique du Soufisme anatolien", TURCICA, XX,
1 988, s. 1 3- 1 5 . Bu konu, ounlukla Mircea Eliade tarafndan ilenmektedir; kr.: Le Cl a
manisne et fes techniques arclaique de l'extase, Paris 1 968, (2. basm), s. 372-375.
6 . Kr. !. Melikoff. a.y., s. 14; A. Glpnarl, Mendkb Hac Bekta- Velf " Viltiyet-Ntime",
-

stanbul 1 958, s. 1 8- 1 9.
7. Moololistan'dan itilen Trk boylar, yzy l boyunca, Baktrian, Sogdian, Harezm gibi
ran kkenli blgelere yerletiler, bu sebeple ranl etkiler. en eski dnemlerden beri duyul
maktadr.
8. Kr.: !. Melikofl "Fazlullah d'Astarabad et l'essor du Hurufisme en Azerbaldjan, en Ana
tolie et en Roumelie", Melanges ojferts d Louis Bazin, Varia Turcca XIX, Paris 1 992, s. 22 1 -
225.
9. Kr. E.J, "Djafr" maddesi, T. Fahd' makalesi.

24 1
kalbindedir. Harfler tanrsal Kelam 'n simgeleridirler. Harfler, Lo
gos'tur. Farsa "Elif-ba"nn 32 harfi, Tann'nn Bir' liinin deiik
grnmleri, bir olan Tann 'nn vasflandrlar ve insann ruhunda, be
deninde, yznde grlrler.
reti en yksek anlatmn, Fazlullah' n rencisi, -Louis Mas
signon'un kendisinde, Mans1r el-Hallac ' n manevi bir izleyicisini
grd- o bir Trk'te, Seyyid madeddin Nesiml'de buldu. Nesimi'
nin 1 4 1 7 ylnda yazgs olan ahadete erdii yer Haleb'dir. damnn
dehetiyle dnya sarsld. Diri diri derisi yzld. Onun sayesinde,
Hurufilik Anadolu'ya ve Rumeli 'ye yayld. Kzlba retiye, baka
bir deyile Bektailie silinmez damgasn vurdu. Trk halk Suflii
nin resim-yaz gelenei ile Hurufi inanlar gnmze kadar korundu.
Nesimi: "Ey Nesimi, senin yzn, Tanr 'nn yznn bir beliri
idir" diyordu. 1 1 Allah'n ad, Allah'n insan suretinde tecellisi olan
All'ni11 2 adnn her Bektai'nin yznde, grn gibi (ayn kan
yaynda, lam, bumun izgisinde, ya byn kvnmndadr.), insann
yznde yazldr. 1 907 ylnda lm bulunan, stanbul ' da Merdi
venky Bektai tekye'sil3 dedelerinden, Bektai air Hilmi Dede nl
manzumesinde bunu sylyor.

"Aynay yzme tuttum:

Gzme Ali grnd "14

1 0 . Kr . : "La Legende d e Hallace Mansur en pays turc", Opera Minora JI, Beyrut 1 963,
s . 93- 1 39; le Passion de Halla) II. Paris 1 975 (yeni basm), s. 261 -272.
i l . Kr.: I. Melikoff, a.y., s. 222; Z. Kulizade'ye gre (Xurfi::m i ego Prestaviteli v Azer
bajdzane, Baku 1 970).
1 2 . Fazlullah, genliinde isnaill bir eyhe bal idi. Kaynaklar, onun smailllerle ilikisine
deiniyor. Batova'da (bugn Varna'nn kuzey-dousunda bulunan Dobrovite'de) Akyazl
Bektai dergfh ve Hasky'de (Bugnk Haskovo) Otman Baba dergah, her ikisi de Bulga
ristan'da, ii smaill tekkeler gibi grnyorlar. Bak.: !. Melikoff. "Les voies de pcnetration
de l 'heterodoxie islamique en Thrace et dans !es Balkans aux XIV-XV. siecles", Halcyon
days in Crete , Rethymon.
1 3. Tekye ya da Tekke 'Dervilerin korunaklar'
1 4. Kr .: r. Melikoff, "Poetes Bektachis Modemes: spiritualite et progressisne" Poesie du
Proche-Orient et de la Grece (Atelier Europeen, 1 989), Paris 1 990, s. 1 39- 146.

242
 Hurufilik, Kzlba inanlarm etkilemi olmakla birlikte, reti
ye kesin biimini ilk Safevilerin yayd inanlar verdi. 1450'ye do
ru, Dou Anadolu' da ve ran Azerbaycannda yaayan Trkmen boy
lar; aile ekimeleri Erdebil' den ayrlma zorunda braktnda, Akko
yunlu Trkmenlere ve Beleri Uzun Hasan'a snan Safevilerin etki
leriyle kar karya kaldlar. s
Yeniden bedenleme ve Gk-Tanr inanl Trkmen boylarla ili
ki iinde, balangta ii bile olmayan Safeviler, bu inanlardan; On
ki mam'a bal olmakla birlikte, Tanr'nn insan grnmnde te
cellisi, yeniden-bedenleme ve biimlerin okluu gibi, u bir illi
in btn zelliklerinin bulunduu bir ii biimlenii yaymak zere
yararlandlar. Kendisinde, Tanr 'nn insan biiminde tecellisi olan
Ali'nint 6 bir yeniden-bedenlemesi grlen ah smail, buna Safevi
hkmdarn kutsall inancn katt. Daha sonra Safevller, Kzlba
iilie bal bu eleri ayklamak zorunda kalacaklardr;7 fakat halk
Sufilii, an-ITliin btn izgilerini gnmze dek koruyacaktr.

***

imdi, Anadolu'da, hatta -Balkanlarda olduu gibi Azerbay

can'da ve ran Krdistan'nda da tanndna gre- Anadolu dnda,
Hac Bekta'a balan; Trk halk Sufliini aklamaya geliyoruz.
Trkmen boylarn Anadolu'ya girileri, XI. yzyln sonuna
don balam olmakla birlikte, Moollarn nnden kaanlarn yo
un gleri XIII. yzylda oldu. Gelenler, srleri iin yaylak ve k
lak bulabildikleri Anadolu yaylalarna yerletiklerinde Rum Seluk
lular lkesinde yerleik, eitimli ve Farslam (devlet dili Farsa
IS. Bak.: br eserler arasnda, John E. Woods, Tle Aqquyulu: Clan, Confederation, Empi
re, Minneapolis and Chicago 1 976. (Bibliotheca Islamica).
l 6 . Bak.: l. Melikoff, "Le Probleme Kzlbas", TURCICA, VI, 1 975, s. 49-67 (s. 57-58'de,
kendisinin Ali'nin gc ve z olduu sylemi ile ah smail'e ait olduu sylenmekle bir
likte asl'a uygunluklan pheli iki manzume bulunuyor).
1 7. Bak. : Jean Aubin, "La Politiqes religiese des Safavides, Le Shl'isme Imamite", (Collo
qe de Strasborg, 6-9 Mays 1 968) Paris 1 970, s. 235-244.

243
idi) bir nfusun yaad zengin kentler bulunuyordu. Bu kentli n
fus, Trke konuan, kargaa yaratc, henz ata greneklerine gre
yaam sren, ancak yzeysel biimde slamlam, hatta slamlama
m bu yaban gerlere ho bir gzle bakmyorlard. atma, patlak
vermede gecikmedi: balarnda Baba'lann yer ald dilli-sosyal ayak
lanmalar olarak kendini gsterdi. Baba'lar ou kez, Boy belii ve
din nderlii glerini kendilerinde birletirmi oluyorlard. Ayak
lanmalarn en by 1 239- 1 240'ta oldu. Adlar nde yer alan iki
Baba; Baba shak ve Horasan' dan gelen Baba lyas- Horasani tara
fndan ynetilmedeydi. Bu bakaldrlar, "Babai Ayaklanmalan"s ola
rak anldlar ve byk bir kymla son buldular. Ancak etki, btn Os
manl tarihi boyunca duyulacak lde byk oldu.
Baba lyas'n mridleri arasnda iki karde vard ki adlar Men
te ve Bekta't. Mente, eyh'in yannda kald; onun yannda ld;
Bekta, frtnadan zamannda karak Krehir yresinde gizlendi ve
orada bir yalnz ermi yaam srd.19 Kesin olmamakla birlikte lm
tarihi 1 2 7 1 'di. evresi, bazs Osmanl tarihinde n yapacak, zellik
le Sultan Osman'n kayn babas olacak olan Ede Bal gibi yoldalar
la kuatld.
Osmanllarn balangta bu Trkmen boylardan biri olduklar
n unutmamak gerekir. Osman'n babas Ertugrul, Bursa evresinde
400 adrlk bir boyun bei, bir gerdi. Bu, Osmanllarn Bektailer
le (Bektallarla) balarn aklyor. 20
Bektailer Tarikat, XIV. yzylda yani Hac Bekta' n lmn
den ok sonra kuruldu. Tarikat, annesi Hristiyan bir dervi olan

s. Kr.: Cl. Cahen, La Turquie pre-ottoman, stanbul- Paris l 988, Varia Turcica VII, s. 95-
97. A. Yaar Ocak, La revolte de Baba Resul ou la formation de l 'heterodoxie musulmane en
Anatolie au XI!Ie siecle, Ankara 1 989, (T.T.K.)
1 9. Kr. Akpaazade, A li yayn, s. 1 99-206; Atsz yayn, s. 234- 239.
o. Kr.: !. Melikoff, "Un ordre de derviches colonisateurs: Le Bektashis; leur rle social et
leurs rapports avec !es premiers sultans otoman", Memorial mer Ltfi Barkan, Paris 1 980,
s. 149- 1 57; ayn yazar, "L'Origine sociale des premiers ottomans, The Otoman Emirate
( 1 300-1 389)" Halcyon Days in Crete I, Rethumon 1 993, s. 1 35- 1 44.
. Tarikat, 'yol', dervilerin zmrelemeleri.

244
Balm Sultan22 (lm. 1 5 1 9 ?) tarafndan kurumsallatrld. Balan
gta, Osmanl hkmdarlarn korumalarndan yararlanld. Bu, I.
Selim'in, ah smail'e ( 1 487- 1 524) kar, 1 5 1 4'te aldran zaferi ile
sonulanan seferine dek srd.
Hac Bekta'n balangta, nde bir yerde olmad anlal
maktadr. Bektailik, Kzlba reti ile bulandrlm ve kt sindi
rilmi inanlar uygulayan halk ynlarn denetim altna almak, yn
lendirmek ve dzene sokmak iin Hac Bekta'n adndan yararlan
mak isteyen Sultanlarn korumas altna alnm olsa da; bozulma ve
cemaat-dln ste kmas ve Bektailerin btn Osmanl tarihi
boyunca horlanmalarna, kesin biimde zndklklar iinde grlme
lerine yetecek derecede idi.
Fakat ne olursa olsun btn bu cemaat-d eler Hac Bekta'a
dayandrlm; Hac Bekta, balca izgileri, ger ya da eski-ger
inanlar olarak beliren, bir halk inancnn sembol olmutur.
Bektailik, Balkanlar'da ok yaygndr. ran Azerbaycan'nda,
zellikle Ehl-i Hakk ad altnda tanmlananlar arasnda da Bektaili
e rastlanyor. Ehl-i Hakk'larn byk blm Krdler olmakla bir
likte, ilerinde, Trkmen olanlar da vardr. Aralarnda, Krklar ya da
cehelten ad verilen, inanlar, Trkiye Bektaileri'nden ok deiik
olmayan ve Hac Bekta'a dayanan bir zmre de vardr.23
Fakat yazmn konusu Bektailik olmadndan daha teye ge
meyeceim.

***

22 . Kr.: Tle Bektasli Order ofDervisles, Londra-Hartford l 937, s . 56-58.

23. il-ten (Farsa Celel ' Krk'; ten 'beden, birey') ayn zamanda (aman'n krk koruyucu
ruh'una verilen ad.); Kr.: Basilov, Samanstvo u Narodov Srednej Azii i Kazakhstana, s. 245-246.

245
 imdi maj ve Sembollere geliyoruz.
Bektailik bir halk inan biimidir. Halk ynlan, "dogma"-
lardan ("iass"lktan) holanmyor. Onlar, heyecan veren ve hayal
lere seslenen sylemlere gereksinim duyarlar. "maj ve "sembol" on
lar iin, bu sebeple her eyden nce gelir. Bu imaj lan birka blmde
toplayabiliyoruz.
1 . nce, konu zerine uydurulmu canlandrmalar: Ali ya da mam
larn zerinde uzlalm, birleilmi canlandrmalanndan sz etmiyo
rum. Bunlara ilgi azdr ve ou ran kkenlidir. Hac Bekta ve Bek
tai velilerle ilgili olanlar zerinde durmak i stiyorum ki bazlarnn
konuya balanlar en eski dnemlere inmededir.
Birinde; Hac B ekta, kollarnda bir arslan ve bir geyik (bir ga
zal) tutmutur. Arslan gc olduu kadar Hac Bekta'n, kendisinin
bir yeniden-bedenlemesi olarak belirdii All'yi de simgelemektedir
(sembol). Gazal'e gelince sa salim kalmay, birlikte olmay, sevgi
ve iyilii; Veli'nin ayrc zelliklerini simgeliyor.
2. Ardndan Ali balantl resim-yazlar geliyor. Yalnz "Ali" ad
nn yazl olarak; "Ali" ad, onun sembolleri olan, klc "Zlfkar"la
ya da onun gcn gsteren "arslan" la birlikte ve Ali''ye bir an ola
rak; "Meded ya Ali!" biiminde. ar, bu dnyada ve br dnyada
Ali'nin sembol iki azl klla, On ki mam' gsteren 1 2 dilimli
tac ve Allah'n birliini simgeleyen bir asa ile birlikte de grlebili
yor. B ektai tac'a, Hseyni tac ad verilmekte ve Tarikatn eyhi, Baba
tarafndan giyilmektedir.
3. Bazen "imaj"lar, kutsal lemeyi ieriyor: Hak- Muhammed- Ali.
Ali', Tanr 'nn insan sretinde beliriidir. Fakat Allah olarak de
il, Hak, ya da eski Trklerde Gk-Tengri 'nin ad ile Tann 'nn maz
har olarak.
u szcklerin yer ald, nl bir Bektai nefes bulunuyor.
Men A lf 'den gayr Tanr bilmezem.24
2 4. Bu nefes XfX. yzyln ikinci yarsnda yaam bir Kzlba ak-ozan, Dervi Ali tara
fndan yazlmtr. Sadeddin Nzhet Ergun tarafndan da yaymland: Bektai- Kzlba Alevi
airleri, 3 cilt, istabul 1 956, (2. bask), s. 202-203.

246
 Bir "Hak-Muhammed-Ali " kompozisyonunda. Alf adn olutu
ran harflerle karlatrldnda "Muhammed" adnn daha kk ka
rakterde yazlm olduu dikkati ekiyor. stte, yine Hseyni Tae ve
Baba ya da Dede'nin boynunda tad simge grlyor. Bu simge
Hacbekta ta ocaklarndan karld iin Hac Bekta Ta denen on
iki keli bir opal tatr. Tann'nn Bir'liini simgelemektedir.
4. Sembollemi resim ya da yazlara da ska rastlanr. Ali, Ars
lan grnmnde canlandrlr. nk o , Allahm Arslan' dr, Arslan' -
n bedeni At: Esedullah (Ali, Allah'n Arslan) ya da La Feta illa Alf
(Ali gibi yiit yoktur) yazlan ile resm edilir.
5 . Hurufi etkiler gsteren yaz-resimler. Allah 'n ad insan y
zne resmedilmitir. nceleri bu ad Faz/ olarak yazlrken, Daha
sonra "Fazl" yerini Alf'ye brakyor. Her iki evrede resm edilen ayn
gerektir. Tecelli eden Tanr.
6 . Tekye duvarlarnda ve Bektai evlerinde ska grlen, bir "inaj"
(canlandrmay) "sembol"letirmeleri dolaysyla ok sevdiim iin
sona braktm.
maj bir gelenei anlatyor: Ali, oullan Hasan ve Hseyn' e, l
dmde ardnda bir deve yeden yz rtl biri gelecek, tabutumu
ve klcm, Zlfikar ' alacak Brakn, istediini alsn, der. All ld
nde, oullan cesedini ykar, bir tabuta koyarlar. Babalarnn dedik
lerini unutmulardr. O srada ardnda bir deve yeden, yz rtl bi
ri gelir. Klc, tabutu, deveye ykler ve alr gider. Grdkleri ile a
kn, Hasan ve Hseyin arkasnda atlrlar; ulatklarnda grnt ni
kabn aar ve babalarn grrler.
Bu imaj Konya' da bir zel mzede bulunuyor.s Elime aldm
da iekli, zengin ssleri dolaysyla, XVIII. yzyla ait olabilecei
ni dndm.
Ali"nin bedeni Arabca f{ Alf Ben ilim kentiyim, Alf de kaps
-

dr, yazlarn ieriyor. Bu sz, geleneke Muhammed'e ait saylyor.

25 . Konya'da zzet Koyunolu koleksiyonunda.

247
 Tabutun zerinde, yine Arabca

Mutit kable en-temutit

(lmeden nce ln)

yazs bulunuyor ki tablonun ars da budur. Tablo, lmden sonra

yaam, sonrasz yaam simgeliyor.
Ve, devenin zerinde, Farsa gzel bir yaz :

'+Benimle olursan, benimlesin; Yemen'de olsan bile . Benimle

deilsen, Yemen'desin; yanmda isen bile ! "

Ba meni pf-i meni der Yemeni

B1 meni pf-i meni der Yemeni

YARARLANILAN ALIMALAR
(Notlarda anlanlar dnda)
*Akse/, Malik; Religious Pictures in Turkish Art, stanbul 1 967.
*Birge, John Kgsley; The Bektashi Order ofDervishes, Londra-Hatford,
1 937.
*Dierl, Anton Joseph; Gescichte und Lehre, des Anatolischen, Alevismus
Bektaismus, Frankfut 1985.
Gkalp, Altan; Tetes rouges et bouches noirs, Paris 1 980.
Kprl, Mehmed Fuad, Les Origines de l'Empire Otoman, Paris 1 93 5
(yeni basm: 1 975, Philadelphia).
Milikoff, frene; Sur !es traces du Soufisme anatolien: Recherches sur
l'Islam populaire en Anatolie, stanbul 1 992 (Analecta Isisiana HI).
*Oytan, M. Tevfik, Bektailiin yz, stanbul 1 956, 2 cilt ( 4. basl),
6. basl; stanbul 1 970 (Son baskda, ok sayda imaj bulunmaktadr.
Roux, Jean-Paul, Etudes Iconographie Islamique, Paris 1982 (Cahiers Turcica)
* Resimler iin (* ) iaretli eserlerden yararlanld.

248
 - -

..:;_) 1 f1d0 1r-1 1

J;J

.. .. J...,..;/.. ,,;)
1

J)/(;,.n{J
 XIV-XV. YZYILDA TRAKYA VE BALKANLAR 'DA
MSL MAN CEMAA T-DI/LiGiN ZLEDG YOL

Bu symposium iin nerdiim konuya eilmek istediimde, top

ladm bilginin okluu karsnda korkuya kapldm. Birey ya da der
gah adlarn bir yana brakmam gerekti.
Aratrma ve bir araya toplama ilemi son olarak yaymlanan iki
kitapla gereklemi bulunuyor.
E. Zenghinis'in almas, Le Bektachisme en Thrace occidentale:
un contribution a l 'histoire de la propagation dans territoire grece
(Bat Trakya' da B ektailik: Yunanistan' da slam'n yaylnn tarihi
ne bir katk, Selanik 1 988); ve Nejat Birdoan'n, Anadolu ve Bal
kanlar 'da Alevi Yerlemesi-Ocaklar, Dedeler, Soyaalar (stanbul
1 992) adl kitab. kinci kitabn yazar bir bilim adam deil, bir
dede'dir ve elinde bir yn bilgi bulunuyor. Zenghinis'in almasn
bir bakma tamamlyor.
Bunlarda okuduklarm tekrarlamadan, yalnzca Bektailiin b
yk yaylma merkezleri arasnda yer alma, mesela Seyyid Ali Sultan'n
zaviyesi Kzldeli Dergah iin olduu gibi etkin bir Hurufi merkezi
saylma ya da Hac Bekta 'n kiilii ile atan bir kiilik sunma gibi
belli bir durumu olan kii ve yaplan ele aldm.
Deli Orman'da kaldm srada, Demir Baba Dergah 'n ziyaret
ederken bu blge Kzlbalarnn Bektailer ve Babailer olarak ayrl
dklar dikkatimi ekmiti. Bektailer, veli olarak Hac Bekta ' gr
yorlar; Babailer, onunla birlikte, Demir Baba gibi baka vellleri de
sayyorlard. 1
Aratrmalarm srasnda Hasky' de (Haskovo) Otman Baba ve
Varna'nn kuzey-dousunda Alberia yaknndaki Batova'da (Dobro-
1 . Kr.: L Melikoff, "Le Conmunate Kzlba du Deli Onnan en Bulgarie", Sur /es Traces
du Sofisme Turc- Rechercles sur / 'Is/an poplaire en Anato/ie, stanbul 1 992 (Analecta
Isisiana III), s. 1 05- 1 1 1 .

257
vite'de) Akyazl dergahlarnda da bu kar duruu grdm. Bu ikin
cisi, bugn de ziyaret ediliyor. Siyasi durum elverdii lde tavaflar
da yaplyor olmaldr.
Akyazl brahim Baba, 1478'de len Otman Baba'nn mridi ol
duuna gre, iki dergahn birbiriyle balants vard.
Akyazl; Otman Baba' dan sonraki kutb olacaktr.2 Bu bilgileri,
mfes' lerinde her ikisinin de adlarn anan mridleri dervi Ak Muh
yiddin Abdal veriyor.3 Bir baka dervi-ak, Bektailerin, yedi byk
airlerinden biri saydklar Yemini de Akyazl brahim B aba'nn m
ridlcrindendi. Burada adlarn andmz btn bu kiiliklerin ortak
zellikleri Hurufi olmalar idi. Yemini, Astarabadl Fazlullah'n y
celiini en bir Fazilet-name kaleme almt. Muhyiddin Abdal,
Fazlullah'n nde mridlerinden biri olan ve feci lm ile bildii
miz Nesimi tarznda yazyordu.4 Kk Abdal V/ayet-name'sine gre,s
Otman Baba'nn Bektailerle aras iyi deildi. Edime'nin kuzey-batsnda
Hasky yaknndaki tekke'sinde gelenekteki on ikilerin yerine yedi
hizmet, yedi post, yedi dem bulunuyordu. Akyazl Sultan gibi Ot
man B aba'nn da On ki mam iiliine deil de smaili bir inana
bal olduunu dnebiliriz.
XVI. yzylda yaam bir baka ak, Akkirman ' l Feyzi Hasan Baba

2 . Kr. !. Melikoff. a.y.; N. Birdoan, Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi-Ocaklar.

Dedeler. Sayaalar, stanbul 1 992, s 5 9-64; Abdlbaki Glpnarl, Hudfilik Metinleri
Katalogu, Ankara 1 973, s. 25-32. Otman Baba iin bak.: Halil nalck, "Dervish and Sultan:
An Analysis of the Otman Baba Vilayetnamesi", Tle Middle East and tle Balkans under le
Otoman Empire (Essays on Economy and Society), Bloomington 1 993, s. 1 9-36.
3 Muhyeddin Abdal zerine, kr.: A. Glpnarl, Alevi-Bektai Nefesleri,
stanbul 1 963,
s. 1 6; A. Glpnarl, Hur'ijilik Metinleri Katalogu, s. 29-30; S. N. Ergun, Bektai airleri ve
Nefesleri, stanbul 1 955, I, s. 1 4 1 - 1 54.
4 Yemini zerine kr.: Glpnarl, Hurufilik Metinleri... s. 29-30; Glpnarl, Alevi-Bektai
.

Nefesleri, s. 1 6; S. N. Ergun, Bektai airleri ve Nefesleri, 1, s. 67-72; N. Birdoan, a.g.e., s.

62; Ayrca bak.: !. Melikoff, "Fazlullah d' Astarabad et l'essor du Hurufisme en Azerba'idjan,
en Anatolie et en Roumelie", Me/anges ojferts a louis Bazin, Varia Turcca XIX. Paris 1 992,
s. 2 1 9-225.
5. Kk Abdal, Otman Baba Viliiyetniimesi'nin yazardr. Kr. A. Glpnarl, a.g.e., s. 25;
Halil nalck, a.g.e.

258
da kendisini bir medhye yazarak vd Otman Baba'nn mridi idi.6
yle grnyor ki bu dervi topluluu, Kalenderi ve Hurufi
eilimli idiler ve smaili idiler.
Buna armamaldr. Astarabadl Fazlullah, genliinde smaili
bir eyhe bal idi. Kaynaklarda onun smaililerle balantsna dei
niliyor.
Hurufilikten hemen sz etmeliyim; nk Balkanlar'da Msl
man sapmalarn yaylmasnda, nde bir ilev yklenmi bulunuyor.
Ancak, temel olan, bana yle grnyor ki, Bektai derviler tarikat
na adn veren ve Osmanl cemaat-d halk inannda nde bir yeri
olan Hac Bekta'a kar durutur. Bunun Deli Orman' da bana anlat
lan sebebi, Balkanlar'da ac anlar brakm olan Yenierilerin ona
bal olular idi. Bu sebep, bugn bana, aklamada kolaya ka
gibi grnyor.
yle grnyor ki aklama, daha ok, yerleik kentli nfusla
ger kkenli Trkmen nfusu kar karya getiren atmada, Ana
dolu' da dini-sosyal bir bakaldrnn etkileyicisi olarak grlen Bek
tailiin, Balkanlarda tam tersine, ynetimin yannda yer alm olma
sndadr.
Bu, birok kez yazdm bir olgu ile dorulanyor. Hac Bekta,
muhtemel olarak hibir zaman dnmedii bir kla erevelendiril
di. Balangta, evrelerinde Babai ayaklanmann oluaca birok
Baba'dan biri idi.7 Fakat artk onun oktan lm bulunduu XIY.
yzyldan balayarak, Bektailer Babailerle ayn boylardan olan ilk
Osmanl Sultanlarn yanlarnda yer aldlar.
Bektailer yeni fethedilen diyarlarda Sultanlarn koloniletime
siyasetlerine destek oldular. Sultanlarn kendilerine, kurduklar zavi-

6 . Kr.: S. N. Ergun a.g.e., !, s. 155; Feyzi Hasan Baba, Otman Baba ve Kk Abdal gibi
bir Kalenderi idi. Kr.: A. Yaar Ocak, Osmanl mparatorluu 'nda Marjinal Sufilik. Kalen
deriler. (XV.-XVII. yiizyllar), Ankara 1 992.
7. Kr.: 1. Melikoff, ''Un ordre de derviches colonisateurs: !es Bektaclis - leur rle social et
leurs rapports avec !es premiers sultans ottomans", Memorial mer Lutfi Barkan, Paris
1 980, s. 149-157; ayn yazar, "L'Origine sociale despremiers otoman", Tle Otoman Emirate
(1330-1389), Halcyon Days in Crete, 1, Rethymnon 1 993, s. 1 35-144.

259
yeleri ayakta tutmada yararlanacaklar topraklar baladklar Bal
kanlarda koloniletirici derviler oldular. Ve Sultanlarn korumas
altna girdiler.
Hac Bekta ad; halk slaml ya da slamlam ata inanc di
yebileceimiz, ger inanlar ile beslenen cemaat-d kmldanma
lar ynlendirmede yardmc oldu. Bu inanlar, uzun sre iyi tanm
lanamadlar. "Rafzi", "Zndk" ve daha sonra da "Kzlba" szck
leri kapsamnda anldlar. Hac Bekta adnn Sultanlarca benimsen
mesi ile onlara da Bektailer dendi. Bektailer, ortak ynleri cemaat
ten ayrllar olan k, abdal, kalender zmrelerini kendilerine ek
tiler. Bu zmrelerin hepsi de ayn kklere balydlar. Henz tam s
lamlamam ger boylarn ata inanlar.
Anadolu' da ksa zamanda "Bektailik ad altnda birleen bu
zmreler ger Trkmen boylar ile yerleik kentliler arasnda srek
li atmalara zorlanrlarken, topraklar ve kazanlar elde ettikleri Bal
kanlardaki derviler, ynetimin yannda grlyorlard.
Bu, Anadolu' da sosyal ayrlklara kar duyarllam Trkmen
topluluklar ad evresinde birleirken ynetimin yerini alan bir g gibi
grnd Balkanlarda Hac Bekta'a kar duruu aklayacaktr.
Hibir tarihsel geree dayanmayan ve kkleri dolaysyla "Ali
soyundan"s demeye gelirken, yanl bir anlam yklenmi olan "Alevi"
szcnn kullanln birok kez eletirdim. Ayn eletiri, yalnz
ca problemi adlandryor oluu ile "Bektailik" olgusuna da ynelti
lebilecektir. "Bektailik" ya da "Alevilik" szckleri ile adlandrlan,
Hac Bekta'n dnda olandr. Deli Orman'da kendilerine "Kzlba
ad verilenlerin Demir Baba'y yceltmeleri, Trakya' da benzer toplu
luklarca Seyyid Ali Sultan' n (Kzl Deli), Otman Baba, Akyazl Baba' -
nn yceltilii, Balkanlarda bu durumu kantlyor.

***

8 . Bunu i l k kez, "Le Probleme Kzlba", Turcca VI, 1 975, s . 49-67'de syledim. O gnden
beri de birok kez tekrarlama frsat buldum.

260
 imdi aadaki hususlara hzla deinip geeceim:
1. Problemin corafya snrlar.
2. XIll, yzyldan beri grlen, fakat kkleri eskilere uzanan cemaat
dln (heterodoxie) tarih iinde geliimi.
3. Hristiyan enin slam 'a katlma sebepleri; genel olarak ba
r izgide ve zorlama olmadan slam' benimseyi: burada, bizi il
gilendiren yzyllarda.
4. Cemaat-dln tanm.
5. Dinler karmasna yol aan zmsemeler.
6. Son olarak; Trk egemenliinin ilk yllarnda genel havay olu
turan bir arada-yaam (tolerans) ruhu ve dinler-st dn. Henz
ancak kk bir aznlk iken, "ok-rkllk" ve "ok-dinlilik" zellikli
bir topluluk karsnda Trklerin baarlarnn sebebi.

***

Corafya asndan symposiumun amac "Via Egnatia"nn in

celenmesi olmakla birlikte, hemen syleyeyim ki, verilen baz nokta
lara ancak deinerek konunun snrlarn aacak ve kendi btnl
iinde Balkan blgesine uzanacam.
"Via Egnatia", ilk fetih yzyllar iinde ve daha sonra, Balkan
lar stanbul'a balayan ana yoldan biridir.
Halklarn devinimleri gibi askeri seferler de onunla yapld
iin yollarn dzeni gvenirlii ok mhimdi. Bu sebeple sultanlar
onlara gereken zeni gsteriyorlard. Btn bu yollar boyunca, g
ven1iin salanmas iin balanan topraklara kurulu, ou cemaat-d
inanlarn merkezi olacak, dergah, zaviye ve telge'ler bulunuyordu.
Bektai cemaat-dln yayld alan, Bektailiin sarslmaz
biimde yerletii Arnavutluk'tan balayarak, Okhrid'den, Makedon
ya' dan, Kosova ilinden, Kuzey Yunanistan'dan skee, Gmlcine
ve Dedeaa'tan geiyor, Dou Trakya'da (Trkiye'de) Edime'ye
ulayordu. Bektailik, Bugnk Bulgaristan' da da, Rodop Dalar' -

26 1
ndan balyor, Deli-Orman'a ve Dobruca'ya; Hasky (Haskovo), Zag
ra, Yambo, slimiye; Akyazl (irmen) tekye'sinin bulunduu Yama
evresinden, Balk, Dobru, Cuma (Targovite), Razgrad, sperikh,
Kubrat, Rusuk'tan geerek Silistre'ye ulayordu.
Saydmz yerlere, nde bir Bektai merkezi olan Bosna'y da
eklemeliyiz. Mostar yaknnda, bugn mzeye evrilen gzel bir Bek
tai tekye' si vard. Bosna; Bosnevf, Bosnal gibi adlarla tannan birok
ak yetitirdi. 1 598'de len Bosnal Vahdeti, Balm Sultan'n mridi,
tannm Hurufi bir akt . 9 Yine Bosna'da Yeni Pazar'da doan ve
XVIII. yzylda Kzldeli dergahnnpost-nifn'i olan Gurbl de vard.0
Biri de, XIX. yzyln ikinci yarsnda yazm bulunan Bosnavi' <lir. l 1
Fakat Balkanlar dnda, Yunanistan'da da Bektai derviler vard.
Mesela XIX. yzylda Mora'da, eyh Bedreddin hayran ve Hurufi
bir Bektai ak, Moral Vehbi yaamt. 12 Yine Mora' da, XIX. yz
ylda, Moral ad ile anlan bir ak, Yeniehirli Mahzuni Muharrem
Baba yaamt, 1 3 1 890' da len ve kk kardei Necmi gibi, Bektai
ve Hurufi olan Yeniehirli Fenni de Moral idi.14 Girit'te Kandi bl
gesinde ve Rethyrnnon'un yanbanda Bektai merkezleri vard. 15

***

9. Kr.: S . N . Ergun, a.g.e., I , s . 23 1 -236.

1 0. ayn yazar, a.g.e., II, s. 1 37-1 42.
1 1 . ayn yazar, a.g.e., s. 1 59- 1 69.
12 . Moral Vehbi XIX. yzylda yaad; Hurufi idi. Hac Bekta- Veli Bedreddin- Simavi
iin birer medhye yazmt.; kr.: S. N. Ergun., a.g.e., s. 1 1 3-1 16.
1 3. Mahzuni Muharrem Baba, Mora Yeniehri'nde dodu. 1 286'da ( 1 869-1 870), Drbali
Sultan Bektai tekye'sinde topraa verildi. Kr.: ayn yazar, a.g.e., s. 29-30.
1 4. ayn yazar, a.g.e., s. 1 39- 1 44.
1 5. E. Zenghinis'in almas, Le Bektachisme en Tlrace occidentale: un contribution a/ 'lis
toire de la propagation dans territoire grece (Bat Trakya' da Bektailik -Yunanistan'da s
lam'n yaylnn tarihine bir katk) Selanik l 988'de (Yunanca) bilgi veriliyor. Aynca bak.: H.
J. Kissling, "Der ersten Derwischnierderlassungen auf der Insel Kreta", Dissertationes Orien
tales et Balcanicae Collectae, I, Das Denvischtum, Mnih 1 986, s. 380-385.

262
 imdi, cemaat-d Mslmanln tarih boyunca yayln
zmlemeye alacam.
Balkanlar, Trk kolonilemeye btnln koruyarak balan
d. Bununla birlikte, Dobruca blgesinde, Trk kk sal ok eskiye
dayanyor grnmektedir. lk filizlenmeler, burada, Bulgarlarn "proto
bulgar" denmesine iddetle kar ktklar dneme dayanyor grn
mektedir.
Tarih olarak, Yazc1olu Alf'nin, bn Bibl'yi kaynak gsterdii
Selukname'sinden, Trk boylarnn Dobruca'ya 1 263- 1264 yllar
na doru gelip yerletiklerini reniyoruz. Bu dnemde otuz ya da
krk Trkmen oba (elan), -on ya da on bir bin kii-, balarnda Sar
Saltuk, znik Dalan 'ndan skdar'a inerek kar kyya getiler. Dob
ruca'ya yerletiler. Bu olay, Bizansl tarihiler, Pachymeris ve Grego
ras 'a da dorulanmaktadr. 1 6
Dobruca, Knm'a yerleen Altn Ordu Tatarlan'mn, Balkanlar'da
getikleri yol zerindeydi. mparator (Seluk Sultan il. zzeddin
Keykavus'un yanna snd VIII. Michel Paleolog), Tatar saldrla
rn nleme amac ile Trkmenleri Dobruca'ya yerletirdi.
San Saltuk'un ardnca gelen Trkmen'lerin znik ve Sinop ara
snda konup gen, bazen gleri Trabzon'a dek uzanan epni'ler
den olduklar dnlebilir. 1 7 epni'ler, cemaat-d inanlar uygulu
yorlard. XV. yzylda, bir blm, Uzun Hasan'n hizmetine girdi;
ii ve Kzlba olduklar sylendi. Bu boylara Rodop yresinde de
rastlanyor. Her zaman, cemaat-d inanl olarak grldler.
Sar Saltuk' la gelip Balkanlar'a yerleen Trkmenler, muhte
mel olarak bir balarna kalmadlar. Blge her zaman dini ve siyasi
snmalara kucak amt. Babai ayaklanmasndan sonra, kymdan

1 6. Kr.: Paul Wittek, "Yazijioghlu Ali -on the Christians Turks of the Dobnja", BSOAS,
1 952, XIV/3, s. 639-668; Aurel Decei, "Le Probleme de la colonisation des Turcs Seldjoucide
dans la Dobrogea au XIII. sii:cle", Ank. niv. D.T.C. Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi,
VI, no. 1 0- 1 1 , 1 968; Ank. niv Basmevi 1 972, s. 85- 1 1 ! .
1 7. Kr.: Kemal Yce, Saltukndme 'de Tarihi, Dini, ve Efaanevi Unsurlar, Ankara 1 987, s.
86-88; A. Yaar Ocak, La revolte de Baba Resul ou laformation de / 'heterodoxie musulmane
en Anatolie au Xlfle siecle, Ankara 1 989, s. 67.

263
kurtulanlarn bir blm de Deli Orman'a snmt. Daha sonra on
larn torunlar da, eyh B edreddin ayaklanmasna kartlar. 1 s
Deli Orman' da Babai ' !erin varl, blge Kzlbalar 'nn Babai
zmreleriyle dorulanyor. B abai zmrelerin, eyh Bedreddin sayg
lar da canlln koruyor. Bundan, Trkmen' lerin cemaat-d doa
s zerine bir sonu karmay dnmyorum. Anadolu'ya gen
Trkler arasnda, Budha' c inanta olanlar, Nest1ri inanllar olduu
nu biliyoruz. Bu Trkmen boylar da muhtemel olarak, Orta-Asya' da
hata grlen inanlara benzer inanlar uyguluyorlard .
B i r amanc inan uzman, Rus Etnolog V Basilov, Strasbourg' da
" slamlam amanclk" ve "Halk Sufilii" zerine konferanslar ver
di. ki konu da birbirine ok yakn olgulara dayanyor. Anlattkla
rnda, Anadolu halk Sufilii ile ortak birok nokta buldum. Babailerin
inanlar da bu olmalyd ve buras deiik cemaat-d dervi eylem
lerinin doduu yerdi. Hepsinin, ger bir evrede, bir Trkmen boy
lar evresinde domu olma gibi bir ortak noktas bulunuyor. 19
Sar Saltuk' lu Trkmenlerin yerletikleri blgeler, daha nce
gelmi vahiy-d temelli (gnostik) ve Mani 'ci inan kkenli eitli
sapmalar, zellikle Bogomil sapmaya yol am olabilecek Paulicien
inanlar uygulayan topluluklarn yerletikleri, Hristiyanln yeterin
ce kk salmad yrelerdi. Bu etken, cemaat-d slamln yayl
n kolaylatrd. Sapma blgeleri, daha nce olumu baka sapma
blgeleri zerinde olumaktadr.
Sonraki yzyllarda Balkan lkeleri, B ektailii rnek alan, baka
cemaat-d dervi tarikatlarnn temelini oluturacak br sapmalar
iin de bir snma alan olur.
Bunlardan geni tepki yaratm olan biri de , - 1 394 'te Nahivan
yaknnda, Alncak'ta (bugnk Elince) Timur-Leng'in olu Miran-

s. Kr.: .A., "Deli Orman" maddesi (T. Kowalski 'nin makalesi).

1 9. V. Basilov, kitab Samanstvo u Narodov Srednej Azii i Kazaklstana'daki (Orta-Asya
halklarnda ve Kazakistan'da amanclk -Moskova 1 992) aratrmalarnn sonularn anlat
t. Bu eserin zmlemeli bir ksa aktarmn, (TURCTCA, XXVT, 1 994)'te vermi bulunu
yoruz.

264
ah tarafndan idamla cezalandnlan Astarabad'l Fazlullah'n yayd
Hurufilik'tir. lmnden sonra, mridleri Anadolu'da ve Rumeli'de
snacak yerler aradlar ve inanlarn, salam kkler salacaklar
Balkanlar'da yaydlar. Bunlardan, Karadeniz kylan zerinden, kar
dei ile birlikte gelmi olan, Mir Ali el-A'la Ik ad verilen bir zm
redendi. Ik zaviye ve tekye' ler, Akyazl'da, Filibe'de, Tatarpazar'
nda gze arpyor. Ahmed Refik'in yaymlad belgelerde 1 572-
1 576 yllarnda bu blgelerde tutuklanan k derviler anlmaktadr.
Hurufilerden sz ediliyor olduu aktr. Fazlullah'n bir baka mri
di Rafii de bugn kabrinin bulunduu yer olan Preveze'ye snrnt.20
1444'te Hurifilik Edime'ye, gelecein Fatih Sultan Mehmed'i,
gen ehzade Mehrned'in sarayna kadar sokuldu ve ulema bunlara
ar cezalar uyguladlar. Birok Hurufi, diri diri yakld.21
Kanuni Sultan Sleyman, Osmanl Devleti'nde Hurufilii yok
etmek iin bouna alt. Ik'lar, abdal'lar ve kalender'ler, Hurufi
olarak grlyorlard.
Balkanlar'daki en byk dergahlar arasnda saylan Hasky' de
ki, Otman Baba tekkesi ile Akyazl Baba tekkesi Hurufi merkezleri
idiler. En nde gelen iki Bektai air, 1 494- 1496'da doan Yemini ile
XVI. yzylda yaam olan Virani de Hurufi idiler. Yemini 1 5 1 9'da
Fazlullah' ycelttii bir Faziletname yazd. Virani, -grme gre
Bektai airlerin en gllerinden biri idi-, Fazlullah'n Cavidanna
me'sini ksaltarak aktard bir risale kaleme almt. Cavidanname,
Fazlullah'n, Kitab- Mukaddes yorumlan temelli retisini aklad
eseridir.22
Hurufilik, Bektailik iinde yaamn srdrd. Fazlullah'n
retisi, Bektailiin temellerinden birini oluturdu.
20. Kr.: I. Melikoff, "Fazlullah d'Astarabad et l 'essor du Hurufisme en Azerbai'djan, en
Anatolie et en Roumelie".
2 1 . Kr. Franz Babinger, Mehmed the Conqueror and his time, William C. Hickmann yayn,
eviri: Ralph Manheim, Princeton 1 978, s. 34-35.
22 . Yemini iin bak.: yukarda not 4; Viriini, yedi byk Bektai air arasnda yer alyor. Kr.:
S. N. Ergun, Bektai airleri ve Nefesleri, I, s. 2 14-2 1 7. Eserleri birka kez basld. Bak.:
Halid Bayr, Ak Virani Divam, stanbul 1 959.

265
 Birok Hurufi air yetitirdiine gre, Kzldeli Dergahnn,
yrede etkin bir Hurufilik Merkezi olduu dnlecektir.
Kzldeli, Meri'in bir kolunun addr. XIV. yzyln sonunda ve
XV. yzyln banda yaayan Seyyid Ali tarafndan kurulan dergahn
ad buradan gelmektedir. Seyyid Ali, Rstem Gazi ile birlikte, Edir
ne 'nin fethine katlm, fethedilen topraklar zerine, Dimetoka yak
nnda Krcaali'de kurduu zaviye'ye yerlemi olmaldr. Bu, daha
sonra adlar Bektailerin cemaat-d topluluklarna balanacak olan
koloniletirici gazi-dervilere tam bir rnek oluturuyor.23
1402'de Ankara yenilgisinden sonra, bata eyh Bedreddin'in
(lm. 1 4 1 6)24 bakaldrs olmak zere, dini-siyasi kmldanmalar g
rlyor. Musa elebi'nin yenilgiye uraynn ardndan, kaz-asker'i
(Kazaskeri) olan eyh, 1. Mehmed tarafndan timar'lar elinden al
nnca, bakaldrma yolunu tuttu ve kendisine yaylma merkezi setii
Deli Orman'a snd. Kendisine katlanlar, byk lde Trkmen
lerdi ve aralarnda Babailerin torunlar vard. Onlarn ard sra, 1 394'
ten beri Balkanlar' a snm bulunan Hurufiler de honutsuzlar ara
sna girmi olmaldrlar. eyh Bedreddin'in ans gnmze dek say
gnln korumu bulunuyor. Deli Orman'da ad Demir Baba'nn ad
ile birlemitir. ld dnlen gnde, Serez arsnda rlplak
asldndan, Uryanlar Sema' ad verilen bir semah ile anlmaktadr.
Bu semah yar giyinik kadn ve erkeklerce yaplyor.s
Babailer, Hurufiler, eyh Bedreddin yanllar ve on beinci yz
yln ikinci yarsndan balayarak lk Safevi'lere balananlar, yani K-

23. Kr. !rene Beldiceanu -Steiner, "Seyyid Ali Sultan d'apres !es registres ottomans",
Halcyon Days in Crete II (9- 1 1 Ocak 1 994: The Via Egatia uder Ottoma rule: 1 380-
1 699)'de yaknda yaymlanacak.
2 4. Kr.: Franz Babinger, "Schejch Bedreddin, der Sohn des Richters von Similw. Ein
Beitrag zur Gescichte des Sektenwesens im altosmanischen Reich", Der lslam Xl ( 1 92 1 ); M.
erefeddin, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, stanbul 1 925; i .A., "Bedreddin Simavi"
maddesi (erefeddin Yaltkaya'nn makalesi); H. J. Kissling, "Das Menilqbname Scheich
Bedr-ed-dln 's, des Sohnes des Richters von Similwna'', Dissertationes Orientales et
Balcanicae Collectae, !, DasDerwischtum, Mnih 1 986, s. 1 1 2- 1 76; Halil inalck, The
Otoman Empire. The Classical Age 1300- 1 600, New York 1 973, 1 88- 1 93.
25 . Kr. l. Melikoff, "La communaute Kzlba du Deli Oman en Bulgarie".

266
zlbalar arasnda, bir balant var gibi grnyor. imdi tanmlamaya
alacamz ortak bir cemaat-d temel sz konusu olmaldr. Fakat
nce, btn bu oluumlarn, B ektailik ad verilen bir karm iinde
olduklarn belirteyim. Hac Bekta, btn cemaat-d elerce say
lyor olmasa da, ynlendirmede yararlanlandr.
Kissling, Bektailer'in Balkanlar'da br dervi tarikatlarndan
nce olduklarn doru olarak gzlemliyor,26 Bu varsaym, lk Os
manl Sultanlarn koloniletirici siyasetleri ve Bektai dervilere yk
lenen ilevle doulanyor. Onlardan, kazanlan topraklarn koloni
letirilmesinde ve slamln, Hristiyan topluluklarca benimsenebilir
ve yumuatlm bir biimde yaylmasnda yaralanlmt.
Bektailiin biimsellie kar oluu, birlikte-yaam dnces
eler birleimi doas, B at Trakya halkn slam'a ekmede onu bu
lunmaz bir ara yapyordu. Demokratik, birliktelie ve herkese ak
bir grnm vard. Greneklere, arap imeye hogr ile yaklayor,
kadnlar rtnmeye zorlanmyor, toplantlarda erkeklerinin yannda
olabiliyorlard. Ksaca, Bektai grnm Hristiyan bir evrede tedir
ginlik yaratmyordu. Btn gnostikler (vahye ve nass'a dayanmayan
lar) gibi Bektailer de yaadklar lkede evreye uymaya alyor
lard. Hristiyanlar Bektailikte, geleneklerinden kopmadan, az ya da
ok derinlerde, dinlerini srdrebilecekleri bir deiim biimi gr
yorlard.
Ancak, yzyllar iinde bu deiecektir. Sultanlarn Bektailer'e
gereksinimleri kalmaynca ve Snni inan Balkanlar'a salam bir bi
imde yerleince, Bektailer de br cemaat-d eilimler gibi bask
larla karlatlar.

***

26. Kr.: H . J . Kissling, "Die islamischen Derwishcorden'', Dissertationes. . , s . 243-245;

.

ayn yazar, "Zum islamischen Heiligenwesen auf dem Balkan", Dssertationes.. , s. 278-291 .
.

267
 imdi, inan deitirmelere geliyoruz. Hristiyanlar, neden inan
larn deitirdiler?
nce, Hristiyanln yeterince zmsenmedii blgeler vard.
Bogomil sapmann baskya urad blgeler. Bogomilcilik, tpk Pa
ulicien 'lik gibi Mani'ci retilere dayanyordu. Bu inanlar, iki-tan
rl inanlar olarak grnyor. Bogomilcilik, X. Yzylda Bulgaris
tan' a ve XII. yzyldan balayarak Balkanlar ' a yayld.
zellikle Mostar evresinde, ok sayda mezarn bulunduu Bos
na' da rastlanyor. Mezarlarda, bir gne inann ieriyor grnen i
lemeler grlyor. Daha nceki bir sapma alan zerine yerlemi
sapma blgesi olay ska grlmektedir. Dobruca'da da Mslman
cemaat-dln byle bir etkilenme alannda kendini gsterdiini
gryoruz.
Sonu olarak, Hristiyanln henz iyice kk salamad bu alan
da, inan deitirme daha kolayca oldu.
Yarar salamalar da inan deitirtmi olabiliyor. Mslman ol
mayanlardan alnan vergiyi vermemek, ortaya konan dl alabil
mek iin, vb. evre salamak, daha yksek bir sosyal duruma ge
mek iin de inan deitirilmi olabilmededir; evlilikler, halklarn
kaynamalar ve baka sebeplerle de.
Bu inan deitirmelerin sebebi ne olursa olsun, Bektailik yo
luyla deiim, Hristiyanlktan Snnllie geiten daha kolay oluyor
du. Bektai olarak, -hi olmazsa ilk kuakta- gizli bir Hristiyan ola
rak kalnabiliyordu. All, Tanr' nn insan suretinde bir grnm ol
duundan, bir lde kolayca, Ali derken sa dnlebiliyordu. Arab
harfleri ile iki adn yazlnda yalnz bir harf deiiyordu. Bu Bekta
ilikte, Mesih-sa'nn (Jesus) nde yerini aklyor. B alkan Bektaili
inde; azizlerin zmsenmesi, Hristiyan kutlamalarn zmsenmesi,
inanlan alanlarn zmsenmesi biiminde benimsemelere sk rastla
nn daha iyi anlamak iin, Bektailiin her eyden nce bir inan
karm olduunu; deiik kkenli eleri barndran bir inan oldu
unu anmsamak gerekiyor.

268
 Trkler tarihleri boyunca, dnya dinlerinin birou ile tantlar.
Bektailikte, gnein kutsan, kua dnmek gibi amanc elere
rastlanyor. Ayn ekilde Mani 'ci inan eleri de grlyor. Mesela
Mani'ciliin mhr' (Bak.: Saint Augustin, De Moribus manic
heorum: de signalo oris manuum et sinus).Uygurlar'da " Tamga:
Agzn, knln elgin " oluyor. Bu, Bektailiin temel ilkelerinden biri
olur: Elin tek, dilin pek, belin berk tut. yasak: Elin, dilin ve belin
yasa.27
Bektailikte Uzak-Dou'lu etkiler bulunuyor. Budha' c inan
larla girmi olacak turna sembol gibi. Belki ayn ekilde yeniden
bedenleme (reincamation) ve bazen ruh-g (metempsicose) ina
n da. Yeniden-bedenleme inan birok dinde bulunuyor olsa da.
Balkanlardaki Hristiyan etki, bu inan-karmn zenginletir
mi olacaktr. B ektailik bir inan karm olduu kadar, bir bilin
birikimidir de (gnose ); ve btn bilin birikimlerinin zelliklerini ta
maktadr. Btn bilin-birikimleri gibi, i-anlam ile (esotenque, Batni
tarzda) yorumlanan bir dinsel gelenek olarak grlmtr. Bir bilin
birikimi (rf, gelenek, irfan) olduu iin, koruduu i-anlamllk ve kur
tulu bilgisi ile bir kurtulma umudu da olmadadr; Slkler, -katlm
trenleri-, gece toplantlar, giz saklamalar barndrmaktadr. Bu da,
ilgi ve merak ekici bir etken olmutur. Balkan Bektailii' nde Hris
tiyan eler okadr ve bu benim de zerinde durmadan gemeye
ceim, birok kez ilenmi bir konudur. Hasluck, Birge, Vryonis'in
eserleri ve brleri.
Son olarak, Bektailiin ayrc izgileri olan ve yalnz balarna
baarlarnn sebebi olabilecek olan, bir arada yaama ve dinler-st ol
ma ruhundan da sz etmek isterim. Syleyeceklerime ruh katmak iin
Bektai edebiyatna, Trk edebiyatnda ayr bir yerleri olmas gere
ken aklara dneceim. Byk ounluu, Trakya ve Balkan lkele-

27. Alevi-Bektai inan-karm zerine birka yaz yazdm: "Recherches sur le com
posantes du syncretisme Bektai-Alevi", Studia Turcologica Memoriae AlexiBombaci dica
ta, Napoli 1 982, s. 279-295; "L'Islam heterodoxe en Anatolie: non-conformisme, syn
cretisme, gnose", TURCICA, XIV ( 1 982).

269
rinden -Bektai tarikatinin geni yaylma alan Arnavutluu unutma
dan- ve Yunanistan'dan; yani Hristiyan temelli lkelerdendiler. Bu
airlerle, Hristiyan evrenin Mslman cemaat-d eilimleri ne l
de etkiledii grlmektedir.
Daha nce sylediim gibi, Bektailiin yerel dinlere uyum
salama zellii vard. Osmanl mparatorluu'nun Balkanlar blge
sinde de Bektailik birok Hristiyan izgiyi ald ve zmsedi. Bir
ok Hristiyan aziz, Hzr ad altnda saygnln srdrd. sa, ou
kez, Bektailer iin, Tanr 'nn insan suretinde belirii olan Ali ile z
deletirildi. Bazen Ali ile lya arasnda iliki kuruldu. te bir XVI.
Yzyl airi olan Kanben'nin syledikleri: -Ona gre, ncil'de sa,
lya ad altnda Ali'yi anm olacaktr.s

"Ol Alf 'dir, pfva-y evliya v enbiya

Ann in dedi isti ncil 'inde flya "
(Nebilerin ve velilerin nderi o Ali' dir; Isa, ncil'inde, Ilya diyerek
onu and.)

Beyit, phesiz, sa'nn, gerildii hata son szleri olan "Eli /ima
abaktani " syleminin bir halk yorumunu iermededir. Kanber! ncil'i
okumu grnyor.
Bektai edebiyatnda sa'ya gnderme hep vardr. slam inan,
isa'nn armh'ta lmn kabul etmezken, Bektailer, sk sk Ha'a
gerili sa'y anyorlar. te Beyhani'nin, bir mersiye, Kerbela ehitleri
ne at olarak okunan, hi tannmam bir manzumesi:29

Kerbela lleri kzl kan ald

ah Hseyn 'e btn dnya alad . . .

28. Kr. S . N . Ergun, Bektai airleri ve Nefesleri, I , s . 77-83.

29. Kayd yaplabilen bu mersiye, Feyzullah nar'dan alnd.

270
 mamlar dtler byle belaya
Haber veren yok m Ali Aba ya
Feryadmz kd ar- alaya
Topraklar inledi semd alad

Beyhani 'yem bizi Esma 'dan sornn

armha gerilmi sa 'dan sorun
Binbir kelam veren mld 'dan sorun
*
Hem Masa, hem TUr- Simi alad

* evirenin notu: rnek nceki bir yazda da aynen yer ald iin, eviride tekrara gerek
duyulmad. Bak.: "Trk Halk iiri'nde, Birlikte-Yaam Ruhu (tolerans) ve Dinler-st
Duru" yazs.

27 1
 NDEKS

Abbas Mirza, 2 1 3 Ahi(ler), 54, 55, 56, 57, 60, 75, 1 0 1 ,

Abbas, 63, 64, 149, 1 77 o, l l 6, 1 1 7, 1 1 8, 1 24,
Abbiis- Ali, 69 1 27, 1 69, 1 7 1 , 1 76, 1 80,
Abbasiler, 1 4, 54, 55, 57, 59, 62, 1 8 1 1 82, 1 83
'
64, 73, 75, 1 1 1 , 1 1 3, 1 24, Ahi, mutasavvf air, 1 O 1
1 25 Ahilik,74, 1 69, 1 83
Abdal Musa, 1 64 Ahmed III, 94
Abdal, 145, 260, 265 Ahmed Refik, 265
Abdullah ibn Abbas, 63, 64 Ahmed Yesevi, 1 3 1 , 1 32, 1 49, 24 1
Abdullah ibn Hasan, Abdlaziz, 225, Ahweiler, H., 1 86
227, 228, 230 Ahsitan, irvan' l, 1 43
Abdlmelik (Halife), 64 Akaray, 1 3
Abhaz(lar), 36 Akdeniz, 30
Academie, 2 l 3 Akhal-Tzikhe (Ahska), 32, 33, 34,
Adana, 1 58 3 6, 37
Adem (Nebi), 96, l l2, l l 8, l l 9, 1 22, Akkirman, 258
1 52, 1 5 5, 1 66 Akkoyunlu, 3 1 , 32, 33, 35, 39, 40,
Adonis, 89, 9 1 77
Aetius, 1 5 Aksaka, 37
Afriisiyiib, 89, 96 Aksaray, 75
Afin, 1 4, 1 5 , 1 6 , 1 7, 1 8, 1 9, 23, 25 Aksarayi, Kerlmddin Mahmud, 49
Ahd-name, 2 1 3 Akehir, 93
Ahret kardei, 83 Akyazl (Batova), 258, 265
Ahi Evren, 1 1 O, 1 69 Akyazl Baba, 260, 26 1 , 266
Ahi Hurdek, 55, 1 1 7, 1 1 8, 1 8 1 Alada, 36
Ahi Hsameddin, 1 70, 1 75, 176, 1 79, Alavi(ler), 240
1 80 Albast, 89, 240
Ahi Murad, 75 Aleksi (Ange) III, 30, 32, 39
Ahi erefeddin, 1 70, 1 79, 1 80, 1 82 Aleksi IV, 33
Aleksi Konnen I, 30
Alevi, 54, 83, 1 5 1 , 1 55 , 1 56, 1 5 8,
240, 257, 26 1
Alevilik, 9, 26 1
Alncak (Elince), 242, 265
Ali er-Rza, 1 75
Ali Asgar b. Hseyn, 70, 1 74
Ali b. Ebu Talib, 1 75
Ali Bahadur, 79
Ali Ekber b. Hseyn, 70, 1 74
Ali el-Naki, 1 75
Ali ir Nevai, 99
Ali Suavi, 228
Almanya, 1 58, 22 1 , 222
Alp Arslan, 45
Altnordu, 80
Amasya, 43, 44, 47, 233, 238
Amid (Diyarbekir), 3 1
Amisos (Samsun), 30
Amorion, 1 5 , 25
Amsterdam, 93
Anadolu, 1 1 , 1 4, 27, 3 1 , 35, 36, 39,
50, 54, 56, 59, 74, 75, 76,
79, 80, 83, 84, 1 2 1 , 1 30,
1 32, 1 33, 1 34, 1 56, 1 62,
1 63, 1 65, 1 69, 1 7 1 , 1 80,
1 8 1 , 233, 234, 235, 237,
238, 242, 243, 257, 260,
264, 265
Andronic, 29
Andronikov (Andronikavili), 29
Ani, 28, 44, 46, 49
Ankara, 60, 6 1 , 74, 1 70, 1 7 1 , 1 75,
1 76, 1 77, 1 80, 1 82, 1 83, 266
Anna Komnen, 4 7, 48, 5 1
Antakya, 50
Antalya, 1 64, 1 83
Arab(lar), 1 4, 1 5 , 1 7, 1 8, 24, 25, 45,
70, 72, 75, 90, 94, 123, 1 25,
1 3 1 , 1 4 1 , 2 1 3, 268
Arabi, Muhyiddin el-, 1 3 3, 1 54
Aras, 1 3, 27, 36, 37
Ardzruni, Jean Semakherim, 27, 4 1 ,
43, 44
A rif Ali, 42, 1 23
Aristoteles, 2 1 2
Arnavutluk, 1 66, 2 6 1
Ashiib - Tarikat, 1 1 5
Asya, 1 90, 2 1 1
Akpaazade, 1 64, 244
Aina, 1 5
Atabeg, 34
Atmeydan ( stanbul), 2 1 4
Aubin, Jean, 1 85, 243
Avn-i Ali (Hseyn' in kardei), 69
Ayntab, 1 77
Ayverdi, Ekrem Hakk, 94
Azerbaycan, 1 3 , 1 8, 1 9, 2 1 , 23, 24,
27, 35, 43, 1 43 , 24 1 , 245
Aznavur, 36
il
Baba Da, 84
Baba lyas Horasani, 82, 233, 236,
237, 244,
Baba shak, 233, 235, 236, 238, 244
Babai(ler), 1 32, 1 35, 1 8 1 , 1 82, 233,
236, 244, 259, 263, 264
Babek, 1 3, 1 4, 1 5, 1 6, 1 7, 1 8 , 1 9,
20, 2 1 , 22, 23, 24, 25, 26
Babekname (Ahbiir- Babek), 1 6
Babinger, Franz, 53, 80, 84, 1 93 ,
 265, 266 Bayburt, 36, 3 7
Babr, 86, 87 Bayezid II, 78, 84, 1 85, 1 86, 1 87,
Bagherzade, Firuz, 85 1 90, 1 9 1 , 1 93 , 1 99, 202,
Bagrat III, 27 206, 209
Bagrat IV, 28, 32, 44 Bayraktar, Mustafa Bayraktar
Badat, 22, 24, 78, 1 42, 1 46, 1 77 (Rusuklu Paa), 2 1 5, 2 1 6, 2 1 8, 220
Baki, 98, 99, 1 02, 1 38, 1 3 9, 1 40, Bayraktarolu, Niyazi, 1 7 1
1 4 1 , 1 43 Bayundur Han, 3 5 , 3 8
Baktrian, 24 1 Bazaray, 1 3
Baku, 1 43 , 24 1 Bazz (Kalesi), 1 3, 1 9, 23
Balk, 262 Bedreddin, eyh, 262, 264, 266
Balm Sultan, 262 Begil, 38
Balivet, Michel, 1 1 , 1 6 1 Bektai(ler), 53, 56, 1 22, 1 26, 1 27,
Balkan(lar), 83, 1 66, 26 1 , 264, 268, 1 35, 1 3 8, 142, 1 49, 1 50,
269 1 5 1 , 1 52, 1 54, 1 56, 1 64,
Bams Beyrek, 3 7 1 66, 1 67, 1 72 , 1 73 , 1 84,
Banaz, 1 45 229, 230, 235, 240, 242,
Banu iek, 3 7 246, 247, 259, 26 1 , 262,
Bar Hebraeus, 1 9, 24, 25, 45, 5 1 265, 267, 268, 269, 270
Barak Baba, 82, 83, 236 Bektailik, 9, 25, 1 46, 1 5 1 , 1 66, 245,
Barbarigo, Agostino (Doge), 1 94, 246, 257, 260, 26 1 , 265,
1 98 267, 268, 269, 270
Barbarigo, Marco (Doge), 1 94 Beldiceanu, N., 1 85, 1 93, 200, 266
Barbaro, G. (Venedikli), 34 Beng Bade, 1 42
Barbier de Meynard, 90, 223 Beyhani, 1 67, 27 1
Barsam (Filaret' in olu), 50 Bianchi, T.-X . , 2 1 2, 2 1 3, 2 14, 2 1 5,
Basileus, 80, 1 90 220, 222, 223
Basilov V., 264 B ibliotheque Nationale (Paris), 20,
Basra, 64 1 28, 2 1 1
Batova (Akyazl), 257 Birdoan, Nejat, 257
Battal (Seyyid), 1 3 , 1 4, 1 5, 16, 1 7, Birge, Hasluck, 269
1 8 , 20, 22, 23 , 24, 25, 26, B irinci Hal Seferi, 47, 1 23
46, 56, 7 1 , 1 25 Bizans, 1 4, 1 5, 1 9, 25, 27, 28, 29,
Battalname (Seyyid Battal 32, 36, 39, 4 1 , 43, 45, 48,
Menkbesi), 1 4, 1 5 , 1 6, 1 7, 1 8 , 20, 49, 5 79, 82, 1 25 , 1 90
25, 26, 46, 56 Bogomil(ler), 264, 268
Baybars, 1 76 Bogomilcilik, 268
Boa (Trk), 1 5 cehelten, 245
Boazii, 227 Cem Sultan, 77
Bohemond, Antakyal, 42 Centre d ' Etudes Islamiques et
Boldac (Emir), 5 0 Orientales d'Histoire Comparee, 1 85
Bolonya niversitesi, 60 Charlemagne, 2 1 1
Bolu, evket, 1 7 1 Cinnamos (tarihi), 48, 49
Bombaci, Alessio, 86, 1 62, 1 85, 1 87 Clusieus (Charles de l' Escluse), 93
Bonaparte (Napoleeon), 2 1 2 Colbert, 2 1 1
Boratav, Pertev N . , 1 46, 147 Corbin Henry, 1 1 8, 1 2 1
Bosna, 222, 262, 268 Courrier d'Orient, 227
Bosnal Vahdeti, 262 Cneyd (Safevi), 239
Bourre, Fransa Elisi, 228
Bozok (Ouz Boyu), 237
Budha'clar (Budistler), 1 6 1 , 24 1 ,
264, 269
Budha'clk (Budizm), 1 4, 149 aldran, 78, 245
Buhara, 1 3 1 ami (Peder), 49
Burgonya Dk, 33 epni, 8 1 , 263
Burhiin- Kat' (Szlk), 87 eraan (raan) Saray, 94
Bursa, 237, 244 imkent, 1 3 1
Busbeck Ogier Ghislin de, 93 in, 23, 69
Buzagu Baba (Baba Merendi), 236 oruh, 36
Bkre, 1 88, 1 98 orum, 47

C.N.R.S., 1 7 1 Dadyan (Grc Prens), 37

Cabir ibn hayan (simyac), 1 30
Cafer-i Sadk, 1 1 9, 1 26, 1 29
Cahan, 50
Cahen Claude, 1 28, 1 69, 1 70, 1 83
Cami (Molla), 1 39, 1 40
Caterino Zeno, 33
Cavidan, 1 8, 2 1
Cebrail, 1 7, 22, 23, 55, 63, 1 12, 1 1 6,
1 1 8, 1 2 1 , 1 72
Dastan, 28
Danimendname, 41, 42, 46, 47
David (Trabzonlu), 30, 32
David II (Kurucu), 28
Davud (Nebi), 71
Dawra-i Diimyiiri, 1 29
Debet ay (Irma), 3 8
Dede Garkn, 233, 237, 238
Dede Korkut (Kitiib-), 26, 34, 35,
 36, 40, 13 1 , 234 1 25, 1 70, 1 8 1
Deh-hoda (szlk), 88, 89, 92 Ebu Tahir T1s!, 54
Deli Onnan, 257, 259, 260, 264, 266 Ebu Talib, 1 75
Deny Jean, 1 22, 1 28 Ebu' l-hayr Rumi, 78
Desmaison (szlk), 2 1 Ecole des Jeunes de Langue, 2 1 1
Despina Katerina (Despina Hatun), 33 Ecole Nationale des Langues
Despina Maria, 3 2, 39 Orientale Vivantes, 20, 1 28, 2 1 1
Deylem, 1 77 Edhem Paa, 230
Dimetoka, 266 Edime, 77, 95, 258, 26 1 , 265
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, 171 Eflaki, 233, 236
Dineveri, 16 Efromiya, 40
Divan- Hikmet, 1 3 1 , 149 Elbistan, 50, 237
Divan- Kebir, 1 04 Elifi Tac, 23 7
Divan- Muhasebat, 226 Elvan elebi, 82, 23 3
Diyarbekir (Amid), 3 1 -35 Emev! (!er), 14, 1 24, 1 25
Dizmerd (Kalesi), 3 7 Emir Husrev, 96, 97
Dobrovite (Batova), 242 Emren (Begil ' in olu), 38
Dobruca, 79, 80, 8 1 , 82, 84, 262, Erdebil, 1 3 , 243
263, 268 Ereli (Karadeniz), 30
Dobru (Tolbuhin), 262 Erigen b. Yunus Yabgu b. Seluk, 45
Dobru, 262 Ermenistan, 1 3 , 1 9 , 20, 24, 27, 28,
Don, 87 3 1 , 35, 36, 43, 44, 48, 49
Dubeux, Louis, 223 Erzincan, 36
Ducas, 28, 29, 44 Erzurum (Arzen), 30, 3 6, 4 1
Durazzo, 1 93 Esed-i Kufi, 2 2
Dldl, 1 48 Esin, Emel, 1 7 1
Drbali Sultan (Bektai tekyesi), 262 Ethe Hermann, 20
Etoile du Bosphore, 229
Eybolu Sabahattin, 1 65
Eyyb (Nebi), 1 04

Ebu Bekr-i All, 69

Ebu Hamid Muhammed b. E
brahim, tarihci, 49
Ebu Mslim, 42, 53, 54, 55, 56, 57, Farmason, 229
59, 60, 74, 76, 1 1 1 , 1 1 3, Fannasonluk, 226, 229, 230
1 1 4, 1 1 7, 1 1 8, 1 23, 1 24, Fars ( ran), 49, 95, 1 29, 1 30, 1 3 1 ,
 1 33, 1 34, 1 35, 1 37, 1 39, Galata, 98, 2 1 7
1 63, 234 Galib (eyh Galib), 98
Fatma, 1 03, 1 1 2 Ganesko Greguar (Gazeteci), 44, 228
Faust (Dr.), 1 7 Gardane Claude Mathieu, 2 1 4
Faziletname, 265 Gazan Han, 82
Fazlullah (Astarabadi, Astarabadl), 241 , Gazneli(ler), 1 8 1
Ferdinand I (Habsburg), 93 Gence, 28
Fergana, 1 5 Georges l , (Grcistan Kral), 27
Ferhad u irin, 99 Georges II, (Grcistan Kral), 2 8
Ferhad, 99, 1 0 1 , 1 02 Georges III, (Grcistan Kral), 29
Feth Ali ah, 2 1 3 , 2 1 4 Georges V, (Grcistan Kral), 3 1
Feyzi Hasan Baba, 25 8 Geyikli Baba, 23 7
Feyzullah nar (Ak), 1 66, 1 68, 270 Girardin Emile de, 227, 228
Feyzullah Efendi (elebi), 1 52 Girit, 1 88, 262
Frat, 33, 3 5 , 3 6, 65 Gyaseddin Keyhusrev Il, 3 1 , 23 5
Filibe (Plovdiv), 265 Gk Tengri, 148
Finkenstein, 2 1 3 Gkbilgin Tayyib, 1 85
Fransa, 93, 1 58, 2 1 1 , 2 1 8, 22 1 , 222, Gksun, 237
226, 227, 228, 229 Glba (Ankara), 1 78
Fransz(lar), 9, 93, 94, 1 37, 2 1 3, 22 1 , Glpnarl A, 1 i l , 1 47, 237
222 Grand Orient de France, 232
Frenk(ler), 33, 1 90, 204, 207, 2 1 9 Gregoras, 80
(Venedik Elisi), 1 98, 209 Greguar II (Katolikos), 44, 228
Fuad Paa (Sadrazam), 225, 227 Grek(ler), 33, 1 87
Fuzuli, 90, 9 , 97 Gritti Andrea, 1 98, 205, 209
Ftvvet (Futuvva), 54, 55, 58, 75, Guedric, 45
76, 1 09, 1 1 0, 1 12, 1 1 5, 1 23, Gurbl, 262
1 69, 1 70, 1 75, 1 76, 1 78, Glehrl, 1 1 O
1 80, 1 83 Gmenek (Komana), 43, 46, 47
Ftvvetname, 5 8 , 1 1 4 Gngrmez (Semt, stanbul), 1 52
Grcistan, 24, 27, 28, 29, 30, 3 ! ,
32, 3 3 , 34, 36, 3 8
Grc(ler), 24, 2 8 , 29, 30, 3 1 , 32,
33, 36, 37, 38, 142
Gabriel (Malatya Meliki), 47, 49, 50
Gadir Hum, 1 1 8
Gagauz, 1 6 1
 H. 1 77, 1 8 1 , 236, 244
Hoy (Khoy), 1 78, 1 80
Hac Bekta, 9, 5 6, 82, 1 22, 126, Hristiyan(lar), 1 90, 1 92, 95, 1 97,
1 27, 1 48, 1 5 0, 1 55 , 1 64, 200, 202, 204, 207, 244,
233, 234, 235, 236, 237, 26 1 , 267, 268, 269, 270
238, 240, 24 1 , 244, 246, Hristiyanlk, 49
247, 257, 259, 260, 267 Hurr ibn Yezid, 65, 68
Hadikat '-seda, 1 42, 1 44 Hurrem-dinan, 13, 1 7, 1 8, 1 9, 20,
Hafz, 88, 1 00 1 02
Hafz- Abru, 49 Hurremiyye, 1 8
Hak, 1 26, 1 54, 1 5 7, 246 Hurufi, 241 , 242, 258, 259, 262, 265,
Hak-Muhammed- Ali, 56, 1 27, 246, 266
247 Hurufilik, 242, 243, 265, 266
Halil erif Paa, 227 hrriyet, 226, 228
Halys, 46 Hrriyet, 23 1
Hamude (Munis 'in kz), 1 7 8 Hseyin Viiz (Molla), 1 1 l
Hamza, 70, 1 29 Hseyn (eyh), 1 1 1 , 1 1 2, 1 1 5
Hani ibn Urve, 62, 65 Hseyn b. Ali, 23, 53, 59, 60, 62,
Harabi, 1 55 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69,
Harezm, 241 70, 7 1 , 72, 73, 74, 75, 76,
Hasan b. Ali, 1 74 1 1 3, 1 24, 1 42, 1 66, 1 72,
Hasan Baba, 1 52, 258 1 73, 1 74, 247, 270
Hasky (Haskovo), 257, 258, 262, Hseyni Tac, 98
265 Hsn Ak, 98
Hasluck, 84, 269 lnstitut Franais ( stanbul), 4 1
Havva, 1 1 2 Irak, 1 1 5, 1 1 6, 1 65, 1 77, 1 8 1
Haydar b. Cneyd, 239 Ik, 265
Haydar b. Kavus (Afin), 1 4 Itah (Trk), 1 5
Herat, 86
Hersekolu Ahmed Paa, 205, 209
Hzr Paa, 1 46, 1 47 1
Hzr, 1 66, 270
Hilmi Dede, 1 5 1 , 1 52, 1 54, 242 bn Alil, 42
Hind (Hindistan), 69, 1 04 bn Battilta, 74, 8 1 , 1 1 1 , 1 1 6, 1 1 7,
Hira, 1 77 1 69, 1 8 1 , 1 83, 236, 238
Hollanda, 93 bn Bibi, 79, 233, 235, 263
Horasan, 35, 43 , 54, 1 1 5, 1 1 6, 1 32, bn Mnhf, al-Azdi, 62
bn'n-Nedim, 16, 1 8 stanbul, 9, 23, 25, 1 08, 1 7 1 , 1 87,
brahim (Nebi), 1 2 1 , 1 5 3 1 90, 1 97, 20 1 , 2 1 3 , 2 1 8,
brahim Paa (Sadrazam), 94, 1 0 1 222, 229, 257
brahim, 63 talya, 204, 207, 222
lhami, 1 22 talyal(lar), 8 6, 1 4 1 , 1 90
mran, 2 1 z, Fahir, 77, 78
ncil, 1 66, 1 95, 1 96, 1 97, 270 zmir, 86, 1 07, 222
negl, 237 znik, 79, 8 1 , 263
ngiliz(ler), 220, 22 1 , 222 zzeddin Keykavus, 30, 42, 79, 80,
ngiltere, 93, 229 263
ran Ermenistan', 48, 49
ran, 1 3 , 14, 1 8, 20, 23 , 48, 54, 6 1 ,
78, 85, 89, 90, 96, 1 00, J.
1 06, 1 1 4, 1 1 5, 1 28, 1 37,
1 38, 1 40, 1 45, 1 46, 1 5 1 , Jaubert, Amedee, 2 1 2, 2 1 9
1 80, 2 1 3 , 2 1 4, 234, 24 1 , Jean IV (Kalo loannes), 32
243, 245, 246 Jourdain, Anselme, 2 1 1 , 2 1 2, 2 1 3 ,
ranl, 1 4, 25, 48, 92, 1 3 1 , 1 42 2 1 4, 222
sa (Mesih), 7 1 , 83, 1 54, 1 66, 1 97, Journal de lEmpire, 2 1 3
200, 20 1 , 268, 270 Journal des Debats, 2 1 2, 227
lsaac (Ange), 30
sfahan, 1 14
skee (Ksanti), 26 l
slam, 1 4, 1 5, 1 8, 34, 46, 70, 7 1 , 83,
84, 103, 1 1 8, 1 29, 1 30, 1 3 1 , Kabak Ayaklanmas, 2 1 4
1 32, 1 34, 1 42, 1 44, 149, Kabe, 63
1 66, 1 69, 236, 238, 239, Kad(lar), 1 93
240, 257, 26 1 , 267, 270 Kadir Paa, 2 1 7
slimiye, 262 Kafir shak, 34
smail Paa (Hidiv), 225, 226, 229 Kafkasya, 27, 28, 29, 3 1 , 33, 35,
smail, ah, 53, 56, 78, 1 05 , 1 42, 36, 38, 40, 44, 56
1 46, 149, 1 50, 1 83, 239, Kakhetia, 28
243, 245, Kakg (Ani'li), 44 , 46, 47, 48, 49, 50
smaill, 258, 259 Kalender, 1 45, 260, 265
spanya, 220, 222 Kalender!, 83, 259
srafil (Byk melek), 1 2 1 Kaliagra, 83
stanbul Byk Locas, 222 Kam Bre, 3 7
Kam-Ozan, 34, 1 34, 234, 238 Krm, 30, 80, 87, 229, 263
Kan Tural, 38, 39 Krklar (Cehelten), 1 22, 245
Kanberi, 1 66, 270 Krehir, 244
Kandi, 262 Kzlba, 1 82, 239, 240, 242, 243,
Kanl Koca, 3 8 245, 260, 263
Kanuni Sultan Sleyman, 84, 99, Kzldeli, 257, 262, 266
1 37, 1 39, 1 42, 1 46, 1 48, Kisling, H. J , 53
.

1 87, 1 8 8, 1 89, 265 Kogh, Vasi!, 45

Kapadokya, 27, 36, 43 , 44, 45, 49, Komana (Gmenek), 47
1 23 Komnen(ler), 29, 30, 39, 45, 47, 48,
Kapudan Paa, 2 1 9 1 28
Kara Ylk (Maria Despina'nn olu), 32 Konstantin (Monomak), 44
Karadeniz, 28, 30, 32, 37, 22 1 , 265 Konstantin X (Ducas), 28, 44
Karesi, 80 Konstantinopolis, 45, 1 90, 2 1 6
Karesiolu Kara sa, 83 Konya, 1 1 7, 1 28, 1 33, 1 62, 234,
Kars, 28, 44 236, 247
Kasm b. Hasan, 68, 69 Korkora (Kwarkware), 3 1
Kastamonu, 60, 6 1 Kosova, 26 1
Kaifi Hseyn Viiz, 1 42 Kk Han, 35
Kiivus, Afin, 1 4, 1 5 Kprl, Fuad, 83
Kaygusuz Abdal, 1 64, 1 65 Kseda, 1 32
Kayseri, 236 Kraus Paul, 1 1 2, 1 25, 1 26
Kazakistan, 1 3 1 Kubrat, 262
Kazan Be, 3 7 Kuds, 1 65
Kazan, 38, 7 8 Kufe, 62, 63, 64, 65, 70, 1 1 3
Kazlk Koca, 3 7 Kuman(lar), 1 6 1
Kemaleddin (ehzade), 230 Kur'an, 1 67
Kerbela, 53, 59, 62, 64, 65, 66, 68, Kura (rma), 38
70, 73, 75, 96, 1 1 3, 1 24, Kutais, 3 1 , 36
142, 144, 145, 1 50, 1 66, 270 Kutb, 258
Kevser, 1 67 Kutlu (Tur Ali'nin olu), 32, 39
Keysun, 45 Kutlu Beg, 35
Khrami (Kura rmann kolu), 3 8 Klhan-tab, Abdurrahman (Ahi), 1 13,
Kl Arslan, 1 2 8 1 1 4, 1 1 6
Krcaali, 266 Knde-iken shak (Ahi), 1 1 3, 1 1 6
Krgz, 39 Krd(ler), 240
Krm Sava, 229 Krdistan, 243
 L. Medine, 72
Mehdi, 1 29
La Bruyere, 93 Mehmed Ali, 1 52
Liile Cami' , 93 Mehmed Be (Karamanolu), 1 3 3
Langles, 2 1 2, 2 1 9 Mehmed 1, 266
Larissa, 44 Mehmed II, 33, 78, 1 1 1 , 1 87
Levend ehirlik, 2 1 8 Mekke, 62, 65, 1 1 9, 1 6 5
Leyla v Mecnun, 90, 96, 98, 1 42 Melik Danimend, 1 1 , 36, 4 1 , 42,
Liberte, 227 46, 47, 49, 1 23
Londra, 225 Melikah, 28, 44, 46, 48, 49
Loredano Leonardo (Doge), 1 98, Memlan (Cavidan), 2 1
20 1 , 205, 209 Memun (Halife), 20, 25
LGtfi (Herat' l), 86 Menakbu'I-Arifin, 1 04, 1 1 7, 235
Menakbu'l-Kudsiyye
(Menakbnane), 233
M Mente, 244
Merdivenky, 1 52
Macar(lar), 1 4 1 Meri, 266
Madrid, 220 Mersiye, 1 39, 1 50, 1 66, 270
Mahmud (Gazneli), 1 8 1 Merv, 54, 55, 57, 1 1 1 , 1 1 7, 1 24, 1 8 1
Mahmud II, 2 1 5 Mervan (Halife), 25, 55, 1 25
Mahyar (Yahudi), 55 Meryem, 1 54
Maktel (Hseyn' in ehid edildii Mes'ud (zzeddin Keykavus 'un
yer), 59, 60, 62, 72, 74, 75, 76 olu), 80
Malatya, 20, 22, 23, 24, 48, 50, 238 Mes'ud (Sultan), 1 2 8
Malazgird, 4 7 Mes' udi, 1 7
Mani'ci-lik(-ler), 1 49, 1 6 1 , 1 86, 264, Mesih, 1 55, 1 90, 268
268, 269 Mesleme, 25
Mansur el- Hallac, 1 26 Mevlana Celiileddin Rlmi', 1 04, i l 7,
Manuel Komnen, 29, 30, 45, 1 28 1 54, 1 62, 233, 234, 235,
Mara, 50, 238 236, 238
Marsilya, 2 1 4 Mezopotamya, 33, 75
Martha (IV. Bagrat'n kz), 28 Msr, 1 88, 22 1 , 225, 226, 227, 228
Masse Henri, 1 1 Michel (Mihail) Ducas, 28, 29, 44
Massignon Louis, 1 27 Michel (Mihail), Suriyeli, 1 9
Matthieu (Urfal), 4 1 , 43, 44, 45, 46, Michel Vlll (Mihail) Paleolog), 79,
47, 48, 49, 50 80, 263
Mikail (Byk Melek), 1 2 1 ti..
Miklosich ve Mller, 1 85, 1 87, 1 98,
20 1 , 205, 208 Nahivan, 3 6, 24 1 , 264
Mool(lar), 3 1 , 74, 1 32, 1 35, 1 63, Nak-bendi, 99
1 82, 234 Namk Kemal, 1 54, 225, 227, 228,
Mokri M., 1 28, 1 29, 1 3 0 229, 230
Moldavya, 84 Napoleon (Bonaparte), 2 1 3, 2 1 4, 220
Moniteur (Gazete), 2 1 3 Nasr (Halife), 1 9, 25, 76, 1 1 4, 1 24,
Mora, 262 181
Mostar, 262, 268 Necef, 1 42
Muhammed (Nebi'), 22, 55, 56, 7 1 , Necmi, Yeniehirli (Mora), 262
1 03, 1 1 2, 1 1 6, 1 22, 1 26, Nemrud, 1 00
1 27, 246, 247 Nesim! (air), 24 1 , 242, 258
Muhammed el-Hanefi, 1 73 Nesimi imen (Ak), 1 5 8, 1 59
Muhammed, Seyyid, 1 1 1 Nestor, 23, 25
Muhbir (Gazete), 228 Nesturi, 1 6 1
Muhibbi, 13 7 Neri (Tarihi), 1 70, 1 82
Muhyiddin Abdal, 258 Nide, 74
Mukanna' , 1 8, 1 1 4 Nikefor, Brienne, 45
Murad l, 1 70, 1 83 Niketas Konyatis, 49
Murad V, 230 Niksar, 47, 48
Musa (Nebi), 1 2 1 , 1 48 Nil, 148
Musa elebi, 266 Nizam- Cedid, 2 1 7, 2 1 9, 22 1
Musahipzade Celil.!, 1 08 Nizami (air), 1 42
Mustafa Fazl Paa, 225 , 226, 227, Noktay (Trk), 22
228, 230 Nuh (Nebi), 1 53, 1 72
Mustafa Reid Paa, 229 Nure Sufi (Karamanolu), 237
Musul, 7 1 , 1 77, 1 8 1 Nureddin (ehzade), 230
Mutasm (Halife), 25 Nuri Efendi, 1 52
Mbarek Galib (Bey), 1 7 1
Mslim b . Akl, 63, 64, 67
Mslman(lar), 1 1 , 1 4 , 1 9, 24, 28, Q
33, 37, 38, 39, 48, 55, 7 1 ,
8 1 , 83, 96, 1 09, 1 23, 1 28, Ocak, A. Yaar, 233
132, 142, 1 62, 1 82, 1 90, 195, Ouz Han, 35, 1 3 1
202, 234, 236, 238, 268, 270 Ouz, 1 5, 27, 3 1 , 34, 35, 38, 39, 40,
Msterid (Halife), 1 77 43, 1 3 1 , 1 32
Okhrid, 26 1 Pasin, 37
Olcaytu, 82 Paulicien(ler), 264
On ki mam, 55, 1 1 6, 1 18, 1 22, 150, Pehlivan Be (Akoyunlu), 35
1 74, 1 79, 1 80, 243, 246, Pera (Beyolu), 2 1 7
258 Perez, 220
Orhan (Sultan), 1 64, 237 Persepolis, 1 30
Orta-Asya, 35, 1 3 1 , 132, 1 34, 1 49, Pervane, Muinddin Sleyman, 1 80
264 Pir Sultan Abdal, 6, 1 3 7, 1 38, 145,
Osman (Sultan), 244 1 47, 1 50, 1 5 8, 1 5 9
Osmanl(lar), 33, 59, 60, 78, 92, 94, Porsuk, 1 3 5
98, 1 08, 137, 1 3 8 , 1 39, Preveze, 265
143, 1 5 1 , 1 6 1 , 1 69, 1 82, Pythagoras(lar), 1 26
1 84, 1 88, 1 89, 22 1 , 225,
226, 228, 229, 230, 235,
237, 240, 244, 245, 259
Osmanl Devleti (mparatorluu), 83,
92, 93, 95, 1 36, 1 37, 1 48, Razgrad, 262
1 5 1 , 1 62, 1 66, 1 82, 1 86, Redhouse J. W., 90
1 89, 2 1 4, 225, 227, 234, Reis Efendi, 2 1 8
235, 265, 270 Reid (Halife), 1 78
Otlukbeli, 33 Rethymnon, 259, 263
Otman Baba, 242, 257, 258, 259, Rey, 66
260, 265 Rochet (Heykeltra), 2 1 1
Romen Diojen, 4 1 , 46, 47
Romen III Argyre, 29
Romieux, 2 1 3
Roussel de Bailleul, 47
n-Asya, 43 Rilm (Grek), 1 5, 23, 25, 50, 7 1 , 1 28
nder, Mehmed, 233, 237 Rumeli, 1 1 , 77, 242, 265
Rusuk, 262
Rkneddin Kl Arslan, 236
f_ Rstem Gazi, 266

Pakaln M. ?.:eki, 92, 95, 1 08, 1 09

Panaretos Mikhail (Tarihi), 35 S.
Paris, 1 0, 20, 4 1 , 1 85, 2 1 1 , 2 1 2, 220,
225, 226, 227, 228, 229 Sa ' a bin Haccac, 1 1 4
Sadullah Bey (Paa), 228
Safevi(ler), 56, 1 27
Sakarya, 1 35
Saltukname, 71
Salur Kazan (Han), 36, 37, 3 8
Samarra, 1 5 , 20, 24
Samsat, 238
Samsun (Amisos), 30
Samtzkhe, 3 1
Sancak bei, 1 93
Santa Mavra, Aya Mavra, 1 88, 198,
1 99, 20 1 , 202, 209
Sara (Uzun Hasan ' n annesi), 33
Sar Saltuk, 77, 78, 79, 80, 8 1 , 82,
83, 84, 1 24, 234, 263 , 264
Sayram, 1 3 1
Schmidt Hom (Eli), 93
Sehl b. Sunbat, Sheyl b. Sunbat
(Dihkan), 1 3 , 1 7, 19, 20, 24, 4 1 , 44,
45
Seken Hatun, 39
Selcukname-i Ali (Yazcolu Ali), 79,
263
Seluklu(lar), 28, 3 1 , 4 1 , 42, 46, 74,
1 32, 1 33, 1 63, 1 77, 1 83 ,
234, 235
Selim I, 78, 1 87, 1 88, 1 89, 2 1 5, 239,
245
Selim II, 1 87
Selimiye (Edime), 95
Senato Secreta, 1 87, 1 88
Serez, 266
Sevengil Refik Ahmed, 1 08
Seyyid Ali Sultan (Kzldeli), 258,
26 1 , 266
Seyyid Lokman, 79, 80
Silistre, 262
Silvestre de Sacy, 2 1 2
Simon de Saint Quentin, 235
Sinop, 30, 8 1 , 263
Sir Derya, 1 32
Sivas (Sebaste), 4 1 , 42, 43, 44, 45,
46, 47, 50, 145, 146, 147,
1 55, 1 5 1 59, 236, 238
Sivrihisar, 1 35
Siyavu, 89, 96
Skiatos, 1 87
Skyros, 1 87
Societe Asiatique, 1 7, 59, 1 85, 1 86,
211
Societe Emest Renan, 85
Sogdian (Sogd-lu), 241
St Augustin, 269
St Elie (Aziz lya), 83
St Naum (Aziz Naum), 83, 84
St Nicolas (Aziz Nikola), 83
Ste Sophie (Aya Sofya), 3 8
Ste Sophie (Grc Manastn), 3 8
Strasbourg, 1 6 1 , 243, 264
Stratford Canning (Lord), 229
Sufilik, 1 29, 1 63, 259
Sultanahmet, 1 52
Sultanahmed (Camii), 2 1 7
Suriye, 75, 1 8 1 , 2 1 3, 240
Smer Faruk, 4 1 , 8 1
Snni(ler), 13, 3 1 , 78, 1 32, 133, 1 50,
1 70, 1 82, 240, 267
Snnllik, 78
S.
adi (Meddah), 60
ahkulu Sultan (tekye'si), 1 52
am, 62, 7 1 , 1 46, 1 8 1
aman(lar), 245
amanc(lar), 34, 82, 83, 1 49, 234,
240, 264, 269
amanclk, 240, 264
amr, 72
ehname, 54
eyh Hseyn ' in Ftvvetnamesi, 1 1 1 ,
1 1 2, 1 1 3, 1 1 5, 1 1 6
eyhi (air), 1 03, 1 06
eyhlislam, 99
eytan, 1 6, 1 7, 2 1 , 23, 1 68
ia ('illik), 65
ii (!er), 3 1 , 55, 78, 96, 1 03, 1 1 2,
1 1 3, 1 1 9, 1 23, 1 25, 1 26,
1 28, 1 29, 1 30, 1 38, 142,
149, 1 70, 1 77, 1 80, 1 82,
238, 239, 242, 243, 263
iilik, 1 46
ikari, 75
irmen (tekye), 262
irvan, 28, 1 42
kli Melik, 36, 37, 3 8
ra-yi A l-i Osman
(Supreme Conseil Otoman), 230
I.
Taberi, 14, 1 7, 1 9, 20, 23, 24
Tahmasp (ah), 146, 1 5 0
Tahran, 2 1 3
Talleyrand (Benevent Prensi), 2 14
Tanzimat, 227
Tapduk Emre, 1 34, 1 3 5
Tapduklu, 1 34
Targovite (Cuma), 262
Tarsus, 24
Tasvir-i Efkar (Gazete), 228
Tatar(lar), 263
Teberra, 82
Tebriz, 20, 2 1
Tecer Ahmed Kudsi, 155
Tekfur, 3 7, 39
Tel! Bair, 1 77
Tengri, 1 48, 1 49, 240, 246
Terakki (Locas), 230
Tevella, 1 82
Thamar, 28, 29, 30, 3 1 , 1 42
Theodor Gabras, 48
Theophilos ( mparator), 1 7, 1 9, 20,
24
Tifs, 28, 3 1 , 34, 3 7, 39
Tilsitt, 2 1 3
Timurleng, 3 1 , 24 1 , 264
Tokat, 42, 43 , 44, 47, 238
Tokuz Ouz, 1 5
Tomanin (Tomanis) Kalesi, 38
Top Ba, 2 1 7
Tophane, 2 1 7
Topkap Saray, 77, 78, l 04
Tour Maubourg (M. de La), 22 1
Trabzon, 27, 28, 29, 30, 32, 33, 35,
37, 38, 39, 8 1 , 263
Trakya, 257, 260, 261, 262, 267, 269
Tura, 1 89, 1 9 1 , 1 95, 1 99, 202, 206
Tuna, 22 1 , 222
Tur Ali, Akkoyunlu, 32, 35, 36
Turan, 89
Turasan, 46
Turkopulos, 80
Trk(ler), 9, 1 0, 1 3, 1 4, 1 5, 22, 23,
26, 27, 33, 34, 35, 36, 37,
39, 40, 4 1 , 42, 43, 44, 49,
 53, 54, 56, 57, 60, 65, 75,
79, 8 8 1 , 83, 8 85, 86,
9 1 , 92, 94, 96, 98, 99, 1 0 1 ,
1 02, 1 06, 1 1 0, 1 1 1 , 1 1 5,
1 2 1 , 1 23, 125, 1 28, 130,
1 3 1 , 1 32, 1 33, 1 35 , 1 36,
1 3 7, 1 38, 142, 1 43, 144,
145, 1 48, 149, 1 50, 1 6
16 1 77, 1 83, 1 87, 1 8
1 9 1 , 1 93, 1 94, 205, 209,
2 1 3 , 2 1 4, 220, 22 1 , 222,
223, 225, 227, 229, 230,
232, 239, 242, 243, 26 1 ,
263, 269, 1 69, 1 75, 1 78,
1 86, 1 98, 24 1 , 2 7 1
Trkistan, 1 3 l
Trkiye, 59, 76, 92, 93, 1 06, 1 07,
1 08, 1 1 9, 1 5 1 , 1 64, 1 69,
1 70, 1 7 1 , 1 82, 2 1 3, 2 1 5,
2 1 7, 220, 229, 232, 234,
240, 245, 26 1
'
Trkmen(ler), 39
Trkmenistan, 1 43
Tzamandos, 44
Jl.
Ubeydullah bn Ziyad, 64, 65, 66, 70
Umay, 240
UNESCO, 1 63, 1 65
Union d'Orient, 229
Uruz Beg, 37, 3 8
Uryanlar Sema', 266
Uygur(lar), 241
Uzun Hasan (Akkoyunlu), 32, 33,
34, 35, 77, 243, 263
lken Hilmi Ziya, 1 3 1
skdar, 60, 79, 2 1 8, 263
Vahdet-i Vcud, 1 33, 1 3 5, 1 50, 1 52
Viikd b. Amr et-Tamimi, 1 6, 1 8, 2 1
Vakflar Genel Mdrl Arivi, 1 7 1
Van Gl, 3 1 , 3 6
Van Thol (Duc d e Thol) lalesi, 8 7
Varag Da, 44
Vardan (Tarihi), 49
Varna, 242, 257, 262
Vaspuragan, 4 1 , 43, 44, 49
Veda Hacc, 1 1 2
Venedik Devlet Arivi, 1 85, 1 88,
1 9 1 , 1 9 5 , 1 99, 202, 206
Venedik Doj 'u, 1 87, 1 94, 1 95, 1 99,
200, 20 1 , 202, 206, 207
Venedik, 33, 1 85 , 1 86, 1 87, 1 88,
1 89, 1 90, 1 9 1 , 1 92, 1 93,
1 94, 1 98, 1 99, 202, 205
Venture de Paradis, 2 1 2
Verd-i Muhammedi, 1 03
Veysel (Ak), 1 55 , 1 56, 1 57, 1 58
Via Egnatia, 26 l , 266
Vieillard Roger, 2 1 1
Vieillard-Trrekouroff, May, 2 1 1
Vi!ayetname-i Hac Bekta, 56, 235,
237
Vilayetname-i Kk Abdal, 258
Virani, 1 50, 265
Vire (Anlama), 1 97
Viyana, 94, 1 87, 1 98, 220, 222
Vryonis, 269 z.
Vullers (Szlk), 8 7, 88
Zachariadou Elizabeth A., 1 6 1
Zati (air), 1 38
Zengiin, 23
Zenghinis, 257, 262
Wagram, 220 Zenker J. Th. (Szlk), 89, 90, 1 00
Zerdt, 1 6, 1 8, 1 00
Zeyn-el-abidin, 70, 7 1 , 72, \ 1 3, 1 1 6
.r Zibatra, 20, 24
Zigetvar, 1 39
Yahudi(ler), 5 5 , 70 Z'l-fkar, 239
Yahya (eyhlislam), 99 Zbeyr, 67
Yasna, 1 3 0 Zlf (Ahi erefeddin' in kz), 1 70
Yazcolu Ali, 79, 263
Yedikule (Kale), 22 1
Yemen, 1 48, 1 73, 248
Yemini, 258, 265
Yeni Osmanllar, 225, 226, 227, 228,
229, 232
Yeni Pazar (Bosna), 262
Yenieri(ler), 1 50, 2 1 4, 2 1 5, 2 1 7,
2 1 8, 22 1
Yenieri Aas, 2 1 8
Yeniehirli (Mora) Fenni, 262
Yeniehirli (Mora) Mahzuni
Muharrem Baba, 262
Yeseviye (Yesevilik), 1 3 1
Yesi, 1 3 1 , 1 32, 1 49
Yezid, 62, 64, 65, 7 1 , 72, 1 1 3
Yigenek (Kazlk Koca olu), 37
Yunanistan, 1 66, 257, 26 1 , 262, 270
Yunus Emre, 82, 1 3 1 , 1 32, 1 34, 1 35,
1 36, 1 63, 1 64, 1 65, 236
Yusuf el-Hemedani, 1 3 1
Yusuf Paa (Sadrazam), 22 1
Yce, Kemal, 77, 8 1 , 263