Yüzyıl Batı Sanatında Akımlar, A. Antmen PDF

Sanatlardan Yazlar ve Aklamalarla
20. YZYIL BATI SANATINDA AKIMLAR*
AHU ANTMEN 1971 ylnda Mersin'de dodu. stanbul niversi

tesi letiim Fakltesi'nden mezun olduktan sonra 20. Yzyl Ba
t Sanat ve ada Sanat alannda Londra niversitesi Golds
miths Koleji'nde ykseklisansn, Mimar Sinan Gzel Sanatlar
niversitesi'nde doktorasn tamamlad. Halen Marmara ni
versitesi Gzel Sanatlar Faktesi'nde retim yesi olarak al
makta, 20. Yzyl Sanat ve ada Sanat Pratii konularnda
dersler vermektedir.
*SEL YAYINCILIK / SANAT KiTAPLARI

*
SEL YAYINCILIK
Piyerloti Caddesi, 11 f 3 emberlita - lstanbul

Tel.: (0212) 516 96 85 Faks: (0212) 5 16 97 26
http://www.selyayincilik.com
E-mail: posta@selyayincilik.com
ISBN 978-975-570-384-8
*SEL YAYINCILIK: 399

SANAT KITAPLARI: O 1

20. Yzyl Bat Sanatnda Akmlar
AHU ANTMEN
SEL YAYINCILIK 2008
Sanat Metinlerinin Trkesi: Ahu Antmen
Birinci Bask: Aralk 2008

ikinci Bask: Nisan 2009
Kapak: Piero Manzoni, "Sanat Boku", 1961, kark malzeme

(Archivio Piero Manzoni izniyle)
"Sanat Boku" 1961 'de 90 adet retilmi, her 30 gr. kutu
dnemin altn kuruna gre fiyatlandrlarak sata sunulmutur.
Bask ve Cilt: Yaylack Matbaas

Litros Yolu, Fatih Sanayi Sitesi, 12/ 197-203 Topkap-lstanbul, 567 80 03
20. Yzyl
Bat Sanatnda Akmlar
AHU ANTMEN
NDEKLER
nsz 9
20. Yzyla Doru: Akademiler, Salonlar ve Yeni Araylar 11
KRONOLOJi: 1900-1920 19
izlenimcilik ve Sonras 21
Pierre-Auguste Renoir-Paul Durand-Ruel'e Mektup 27
Paul Cezanne-Mektuplarndan Kesitler 28
Vincent Van Gogh-Mektuplarndan Kesitler 29
Paul Gauguin-Mektuplarndan Kesitler 30
Maurice Denis-Yeni Gelenekiliin Savunusu 31
Primitwizm ve Davurumculuk 33
Max Pechstein-Yaratc Sre 39
Ernst Ludwig Kirchner-Die Brcke Manifestosu 40
Franz Marc-Almanya'nn Vahileri 40
Emil Nolde-Primitif Sanat zerine 41
August Macke-Maskeler 42
Yeni Bir Dil: Kbizm 45

Jean Metzinger-Resim zerine Notlar 51
Georges Braque-Sanat zerine Dnceler/Aklamalar 52
Juan Gris-Anket Yantlar 56
Pablo Picasso-Picasso Konuuyor 56
Fernand Leger-Resmin Kkeni ve Temsili Deeri 59
Bir Gelecek D: Ftrizm 65

Filippo Tommaso Marinetti-Ftrizm Manifestosu 71
Umberto Boccioni-Ftrist Resim: Teknik Manifesto 73
Gino Severini-Kbizm ve Ftrizm zerine Aklamalar 76
Sanat in Sanat: Soyut Sanatn ncleri 79
Wassily Kandinsky-Kln Konferans 85
Kazimir Malevi-Sprematizm 90
Constantin Brancusi-Fotografk Aklama 94
Theo Van Doesburg-De Stijl Manifestosu-1 95
Piet Mondrian-Yeni Plastik zerine Diyalog 95
Yeni Bir Dnyann inas: Konstrktivizm/Bauhaus 103

Vladimir Tatlin-Kolektif Yaratclk Srecinde Bireysel lnisi>:atif 108
Aleksandr Rodenko-Sloganlar 108
Aleksandr RodenkoNarvara Stepanova-Birinci Konstrktivistler
alma Grubu Program 109
Aleksey Gan-Konstrktivizm 111
Vladimir Mayakovski-LEF Kime' Sesleniyor 112
Naum Gabo/Anton Pevsner-Gereki Manifesto 114
Walter Gropius-Bauhaus Dncesi 117
KRONOLOJi: 1910-1940 119
Bakaldr: Dada 121

Marcel Duchamp-Richard Mutt Davas 127
Richard Hlsenbeck/Raoul Hausmann-Dadaizm Nedir ve
Almanya'daki Amac Nedir? 128
Tristan Tzara-Dada Manifestosu 129
Hannah Hch-Fotomontaj zerine Birka Sz 130
George Grosz-Otobiyografden: Dada 131
Gerein tesi: Gerekstclk 133

Giorgio de Chirico-Gizem ve Yarat 139
Louis Aragon-Gerekstc Aratrmalar Brosu Deklarasyonu 140
Rene Magritte-Aklamalar 141
KRONOLOJi: 1940-1960 142
Paris'ten New York'a: ABD'de Soyut Davurumculuk,

Fransa'da Taizm 143
Adolph Gottlieb, Mark Rothko, Barnett Newman-Aklama 151
Jackson Pollock-Anket Yantlar 154
Mark Rothko-Romantikler Acele Etmilerdir 156
Kitle Kltr ve Sanat: Pop 159

Richard Hamilton-En Gzel Sanat iin Pop'u Deneyin 164
Andy Warhol-Aklamalar 165
Roy Lichtenstein-Konferans 168
Chuck Close-Cindy Nemser'e Aklamalar 170
Yeni aa Yeni Sanat: Yeni Gerekilik 175

Pierre Restany-Yeni Gerekilik Manifestosu 178
ABC Sanat: Minimalizm 181

Frank Stella-Pratt Enstits Konferans 186
Donald Judd-Spesifk Nesneler 187
Cari Andre-Aklama 189
KRONOLOJi: 1960-1980 190
Szckler ve Dnceler Arasnda: Kavramsal Sanat 193

Sol Lewitt-Kavramsal Sanat zerine Paragraflar 197
Lawrence Weiner-Aklama 199
Douglas Huebler-Aklama 200
Joseph Kosuth-Aklama 201
Sanat ve Kltrel Muhalefet: Fluxus 203

Wolf Vostell-Manifesto 207
George Maciunas-Thomas Schmidt'e Mektup 208
Joseph Beuys-Bir Saha Kimlii Aryorum ve Aklama 211
Malzemeler ve Sreler: Arte Povera 213

Pino Pascali-Aklama 217
Mario Merz-Aklama 217
Sanat ve Bedeni: Performans 219

Jiro Yoshihara-Gutai Manifestosu 226
Alan Kaprow-Jackson Pollock'un Miras 229
Otto Mhl-Materyalaksiyon: Manifesto 234
Chris Burden-Aklamalar 234
Marina Abramovi/Ulay-Diyalog 237
Kadn Haklar: Feminist Sanat 239

Mierle Laderman Ukeles-Korumac Sanat Manifestosu 245
Valie Export-Kadnlarn Sanat: Bir Manifesto 245
Miriam Schapiro-Kadn Evi Projesi zerine 247
Ulrike Rosenbach-Aklama 249
Carolee Schneeman-2000 Ylnda Kadn 249
Toprak, Ta, Kum: Arazi Sanat 251
Walter De Maria-Doal Afetlerin nemi 256
Alan Sonfst-Kamusal Ant Olarak Doal Olgular 256
Robert Smithson-Aklama 258
Richard Long-Be Alt Sopalar Ald 259
KRONOLOJi: 1980-2000 261
Yeniden Boya, Yeniden imge: Yeni Davurumculuk ve

Baka Resimsel Araylar 263
Anselm Kiefer-Donald Kuspit'e Aklamalar 269
Georg Baselitz-Henry Geldzahler'e Aklamalar 270
Enzo Cucchi-Giancarlo Politi ve Helena Kontova'ya Aklamalar 271
Julian Schnabel-Donald Kuspit'e Aklamalar 272
Eric Fischl-Mesele Davurumculuk Deil 273
Postmodernizm ve Yeni Kavramsalclk 275

Cindy Sherman-Aklama 282
Barbara Kruger-Resim ekmek 282
Sherrie Levine-Aklama 283
Hans Haacke-Jeanne Siegel'e Aklamalar 284
Jenny Holzer-zdeyiler 285
Postmodem Dnemde Heykeller ve Nesneler 287

Tony Cragg-Aklama 292
Jeff Koons-Aklama 293
Kltr, Kimlik, Anlat: Kimlik Politikalar ve Sanat 295

Adrian Piper-Kartvizit Yazs 298
James Luna-Performans Cmleleri 299
Tomie Arai-Linda Weintraub'a Aklamalar 299
Genel Kaynaka 301

Konulara Gre Kaynaka 3o6
Okuma nerileri (Trke Yaymlanm) 323
Grsel Malzeme iin Yararl Web Siteleri 326
lkelere Gre Seilmi Mze ve Etkinliklerin Web Siteleri 326
Dizin 328
nsz
20. yzylda yaanan olaanst yaratclk serveninin bir 'yks'n

deil, derlenmi temel bilgilerini bulacanz bu kitab hazrlamak iin
bavurduum kaynaklarn ok byk bir ounluu, henz Trke'ye
kazandrlmam kitaplar. Oysa Trkiye'de sanat rencilerine Bat sa
nat temeline dayanan bir eitim veriliyor, sana tla ilgilenen herkesin
-hele gnmz sanatn anlamlandrma beklentis i iindeyse- 20. Yz
yl Bat Sanat'nn temel gelimelerini bilmesi gerekiyor. Ksacas, b
tnlkl ve gncel boyutu olan modern/postmodem sanat tarihi/tarih
leri okumak isteyenler, eer dil bilmiyorlarsa, bu olanaktan byk l
qe yoksun kalyor. Bu kitap, zellikle sanat rencilerinin hissettii
bu sknt gz nne alnarak yazld; kitabn 20. Yzyl Bat Sanat ta
rihindeki ana noktalar ieren bir rehber olmas amaland. Yeni sanat
tarihinde ve gncel mzecilik anlaylarnda kronolojik bir bak ve
'izm'ler terk edilirken yine de bir akmlar silsilesi olarak tasarlanmas,
bu yzdendir. O akmlar bizzat yaratm ve yaatm olan sanatlarn
szlerine yer vermesi de yine bu n"edenledir. lkemizde Bat sanatnn
grsel verilerini renirken rprod ksiyonlardan yararlanmak zorunda
olduumuz malum; o grsel verilere ilikin birinci elden tanklklar en
azndan okuyabilmek, bu adan byk nem tayor. stelik bylesi,
ok daha canl bir tarih algs yaratyor. Braque' n Picasso'yla birlikte
Kbizm deneyini nasl yaadn, Duchamp'n pisuar bir sanat nesne
si olarak sunarken neler dndn, Chris Burden'n fiziksel daya
naklln snad performanslar srasnda neler hissettiini bizzat
kendi azlarndan, kendi kalemlerinden okuyabilmek, sanatn tarihine
dardan deil, ieriden bakabilmemize olanak salyor.
Kitabn format, genel hatlaryla, Herschel B. Chipp'in 1968'de ya
ymlad "Theories of Modem Art", Charles Harrison ile Paul Wo
od'un sonradan gncellenmi basklar da yaplan 1992 tarihli "Art in
Theory" ve Kristine Stiles ile Peter Selz'in "Theories and Documents
of Contemporary Art" gibi kitaplarna dayanyor. Modem sanat tarihin
deki gelimeleri sanatlarn, tarihilerin ve kuramclarn yazlarndan,
aklamalarndan, mektuplarndan yaplan sekiler eliinde sunan bu
kitaplar, tarihi 'yaand gibi' gnmze getirebilmesi asndan vaz
geilmez temel kaynaklardr. Trkede bu anlamda bir temel metinler
sekisi olarak tek bir kitaptan yararlanabiliyorduk bugne kadar: Enis
Batur'un hazrlad "Modemizmin Serveni". Umarm elinizdeki ki
tap da onun kadar yararl bir kaynak olur ve Trkede bu tr kaynaklar
giderek oalr.
Sanatlarn yazlarnn yam sra akmlarn tarihine yer verdiim kitap

ta yararlandm tm kaynaklar, kitabn arkasnda bulacanz kaynak
alarda yer almaktadr. Kitabn format uyarnca dipnot kullanmadm;
bu nedenle genel kaynakann yan sra konulara gre ayrlm kaynak
alara zellikle yer verdim. Sanat yazlarnn yer ald kaynaklar da
orada aranabilir. Aralarnda Franszca, Almanca, Rusa orijinalleri
olan sanat yazlarn Trkeye evirirken yalnzca ngilizce kaynak
lar kullandm. Her akm iin verdiim sanat listelerinde sanatnn
milliyetine gre deil, etkinlik gsterdii lkeye gre yerletirme yap
tm, sanatnn milliyetini metin iinde verdim. Son olarak; grsel bir
tarihten sz eden bir kitapta ok az sayda grsel malzeme bulunmas
nn, stelik bunlarn da siyah-beyaz oluunun, kitabn amalanan 'reh
ber' ilevine bal olarak snrl tutulduunu belirtmem gerek. Gn
mzde hemen btn mzelerin koleksiyonlarn sanal ortamda ziyaret
etmek artk mmkn olduu iin, bu tr web adresleri de kitabn so
nunda verilmitir.
Yabanc dil bilmeyen sanat rencilerinin ve sanat severlerin karla

t yayn eksikliini anlattmda bu kitab hemen yaymlamay teklif
eden Sel Yaynclk'n sahibi rfan Sanc'ya, kitabn grsel tasarm ko
nusunda gsterdii duyarllk iin Selma Sanc'ya, son okumay gnl
l olarak yapan sevgili dostum Elif Gkteke'ye, ayrca her zamanki
sonsuz destekleri iin aileme teekkr ederim.
Ahu Antmen
stanbul, Kasm 2008
20. YZYILA DOGRU:
AKADEMLER, SALONLAR VE YEN ARAYILAR
19. yzyln nde gelen akademik ressamlarndan Paul Delaroche

( 1797-1859), 1839 ylnda Fransz hkmetine dnemin yeni icatlarndan
Daugerreotype zerine bir rapor sunar: "Sanatn temel ilkelerini mkem
mel sonulara ulatrabilen" bu aracn en usta ressamn bile ilgisini eke
cek nitelikle olduunu savunur. Daugerreotype'in, ressamlarn ok uzun
bir srede youn emek harcayarak yapabildiini -stelik daha mkemmel
sonularla- kolayca elde edebilmesine olanak tandn syler, bu yeni
arac sanata mkemmel bir katk olarak deerlendirir. Bu vesileyle o nl
"Bugnden itibaren resim lmtr!" cmlesini syleyip sylemedii ke
sin olarak bilinmemekteyse de gelecek an, esas olarak fotorafn a
haline geleceini sezdii kesindir. Peki ama Delaroche, o yllarda bir aka
demik ressam olarak kendi varlnn iinde bulunduu tehlikeyi ne kadar
sezebilmitir?
Delaroche 1839'da Daugerreotype hakkndaki raporu sunduunda
dnya sanat ortamnn merkezi durumundaki Fransa, Avrupa sanat akade
milerinin youn etkisini tayan ve o dnemde Neo-Klasik ve ksmen Ro
mantik eilimlere tekabl eden "akademik sanat"n egemenlii altndadr.
lki talyan sanat ve yazar Giorgio Vasari ( 15 1 1- 1574) tarafndan
1562'de Floransa'da alan sanat akademisi, sonraki yllarda baka lke
lerde alacak akademiler iin model oluturur. Roma (yk. 1572) ve Bo
logna ( 1582) gibi baka talyan kentlerindeki akademilerin ardndan Fran
sa'da 1648'de alan Kraliyet Resim ve Heykel Akademisi, yllar iinde
eitli gelimeler gstererek 19. yzyln sonuna dein youn etkisini sr
drmtr. Zanaatilerle sanatlar birbirinden ayrrken 'gzel sanatlar'
kavramnn olumasna katkda bulunan, sanatn 'el iilii'nden ayrlarak
dil, tarih, edebiyat, felsefe gibi entelektel uralar arasnda deerlendiril
mesine yol aacak algy ekillendiren sanat akademileri, sanatn retim
koullar kadar izleyiciyle karlamasn olanakl klan ortamlar zerinde
ou zaman tek resmi otoriteyi oluturmutur. Bu otorite 14. Louis'nin
( 1638- 17 15) 17. yzylda Fransz sanat zerindeki tek egemen g olma
arzusunun sonucu dorudan kraln himayesinden kaynaklanmtr.
11
20. YlJZYIL BATI SANATINDA AKIMLAR
Paul Delaroche'un yaam ve sanat, 19. yzylda hala youn etkii'ini

srdren akademik gelenee dair fikir sahibi olabileceimiz ipularyla
doludur: Varlkl bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmi, dnemin nl
akademik ressamlarndan, tarihsel anlat resimleriyle nl Baron Antoine
Jean Gros'nun ( 1771-1835) yannda eitim grmtr. talya'y ziyaret
ederek kaynpederi Fransz oryantalist ressam Horace Vemet'nin ( 1789-
1863) mdrlk yapt Roma Fransz Akademisi'ni ziyaret etmi, Ro
ma'da gzlemlerde bulunmutur. Ancak iyi eitim grm bir kesimin an
layabilecei eski tarihsel ve edebi kaynaklardan ykler aktard ok fi
grl kompozisyonlarnda akademik sanatn gerei olan salam bir desen
anlay ve belirgin bir teknik ustalk sergilemitir. 1837'de Gzel Sanat
lar Okulu'nun tiyatro salonu iin tm alarn en byk sanatlarn tem
silen gerekletirdii dev boyutlu resim, sanat yaamnn doruu olmu
tur. Btn akademik ressamlar gibi Paul Delaroche da yaad zamanla
rn deil gemiin grntlerini, yklerini ve kahramanlarn klasik g
zellik ideallerine gre resmetmi, gerek yaamdan tmyle kopuk bir im
geler alemi sunmutur.
Delaroche 1859'da ldnde, en baarl karln Jean-Dominique
Ingres'n ( 1780-1867) resimlerinde bulan Fransz Klasik sanat gelenei
etkisini srdrmektedir. Eugene Delacroix'nn ( 1798- 1863) nclk ettii
Fransz Romantik sanat gelenei ise, dnemin beenisine hitap eden bir
baka yaklamdr. Salam bir desen temelinden ok, bal bana bir ifa
de arac olarak renk olgusuna ynelen bu yaklamn Klasik gelenekle
olan atmas, "Rubenis'iler-Poussin'ciler rekabeti" olarak Fransz aka
demik sanatnda 17. yzyla kadar uzanr. Biri Peter Paul Rubens'in
( 1577-1640), dieri NiColas Poussin'in ( 1594-1665) sanatsal tavrndan
kaynakland iin bu ekilde anlan atma, sanatn akla hitap etmesi ge
rektiini dnen 'desenci'lerle duygulara hitap etmesi gerektiine inanan
'renki'ler arasndaki ezell bir tartma konusu olarak 19. yzyla kadar ta
nmtr. Fakat aralarnda temel bir ortak nokta da vardr ki bu, hem Kla
sik hem Romantik sanatlarn znde 'idealist' olmas, baka bir deyile
sanatnn grdnn deil zihninde canlandrdnn sanata aktarmdr.
Bu adan bakldnda, Fransa'da 19. yzyl ortasnda hem Klasikilere,
hem Romantikilere kar yeni bir anlay, yeni bir atmay da berabe
rinde getirmitir: Resimlerinde sradan insanlar ve gndelik yaam y
celten, sanatn ada dnyann olgularn yanstmas gerektiine inanan
Fransz ressam Gustave Courbet'nin ( 18 19-1877) nclk ettii bu yeni
anlayn ad, Gerekilik'tir. Konularn gndelik yaamn kendisinden
alan, yaad an dncelerini ve grnmlerini sanata aktarmak iste-
12
20. YZYILA DOGRt
yen Courbet, 1850 ylnda kaleme ald "Gerekilik Manifestosu"nda

amacn, "Yaayan sanat yapmak. .. Hedefim budur!" eklinde zetler. Co
urbet'nin 1855 Paris Dnya Fuar'na kabul edilmeyen resimlerini kendi
at kiisel "Gerekilik Pavyonu"nda sergileyerek resmi otoriteye ba
kaldrmas ise, bu dnemde yaanan akademik-avangard ekimesinin
farkl sanatsal araylarla olduu kadar, bamsz sanat tavryla da ate
lendiine balca rnektir.
1855 tarihli "Sanatnn Atlyesi: Gerek Bir Alegori", Courbet'nin
"yaayan sanat" derken neyi kast ettiini rnekleyen en nemli yaptlar
arasndadr: "Resmin tam merkezinde sanat olarak ben, sa tarafmda
sanat ve bohem arkadalarm; sol tarafmda gndelik yaamn teki y
z, insanlar sefalet, zenginlik, yoksulluk, istismar edenler ve edilenler bu
lunmakta" diyen Courbet, tm renkleriyle yaayan insanl sergilemek
istemitir. Resimde, akademik plak geleneine srtn dnmesine
nndeki manzaraya odaklanan Courbet, 1850'li yllarn Paris sokaklarn
da her an karlalabilecek tipleri resmetmitir. Resimde yer verdii arka
dalar arasnda, sosyalist dnr Pierre-Joseph Proudhon ( 1809- 1865),
Gerekilik akmnn edebiyattaki nclerinden Jules Champfleury
( 1820-1889) ve bu yllarda yaymlad cinsellik ve lm temal iirleriy
le skandal yaratan, ayrca modernleme deneyimini tm derinliiyle ifade
etmeye alan Fransz air ve sanat eletirmeni Charles Baudelaire ( 1821-
1867) gibi ilgin kiiler de vardr. ronik balnn dndrd gibi
"gerek bir alegori" olan "Sanatnn Atlyesi", 1850'li yllarda Fran
sa'nn ekonomik, siyasal, toplumsal ve kltrel zelliklerine ilikin veri
lerle doludur.
Bu tr avangard resimler ve bamsz sergi araylar, 19. yzylda sa
natn Salon'dan kopu srecini hzlandran etkenler arasndadr. lki 1673
ylnda sanat akademisinden mezun olan rencilerin yaptlarn sergile
mek iin dzenlenen, 1725 ylndan itibaren Louvre'da "Paris Salonu" ad
altnda bazen yllk, bazen iki yllk dnemlerde gerekletirilen bu sergi
ler, 1748 ylndan itibaren dll akademik sanatlardan oluan bir jri
nin denetiminde dzenlenmeye balam, Fransz Devrimi'nden sonra ya
banc sanatlarn katlmna da almtr. 19. yzyln sonuna kadar dn
yada en yeni sanat retiminin sergilendii balca ortam oluturan Salon
lar, iki aylk srelerle ak kalan yz binlerce izleyicinin ziyaret ettii b
yk apl etkinlikler olarak dneme damgasn vuran sanat olaylardr. Sa
lon'da yaptlarnn sergilenmesi bir sanat iin alc bulmann garantisi
saylrken, gen bir sanatnn kendisini tantabilmesinin yegane ortam da
yine Salon olmutur. Ne var ki 19. yzyla gelindiinde, mitolojik kay-
13
20. YZYIL BATI SANATINDA AKIMLAR
naklardan belli konulan artk ablonlam bir ekilde sunan bu antsal 'ci
lal yzey' resimleri, sanata ilgi duymaya balayan ve en kalabalk izleyi
ci kitlesini oluturan yeni orta snfn beenilerine hitap etmez olmutur.
Daha ok gndelik yaam sahnelerine, manzaralara ve natrmortlara, ba
ka bir deyile akademik sanat anlaynn hiyerarik olarak en dk de
eri atfettii konulara ilgi duyan bu yeni izleyici kitlesinin resimlerin ko
nularndan boyutlarna kadar aristokrasiden farkl olan talepleri, 19. yz
ylda yaanan sanatsal dnmn belli bal nedenleri arasndadr.
te yandan, akademik sanatlarn yannda eitim gren ama akade
mizmi kyasya eletiren Gustave Courbet, Edouard Manet (1832-1883)
ve Claude Monet (1840-1926) gibi avangard sanatlarn yaptlarnn Sa
lon tarafndan genellikle reddedilmesi, Paris sanat ortamnda giderek yk
selen bir honutsuzluk dourmutur. zellikle 1863 ylnda Salon'a ba
vurusu yaplan 3000 kadar yaptn reddi sonucunda Salon kart bir pro
testo kampanyas balam, sonu olarak III. Napolyon'un (1808-1873)
kararyla o yl ilk kez "Reddedilenler Salonu" bal altnda resmi Sa
lon'a alternatif bir sergi dzenlenmitir. Bata Edouard Manet'nin "Krda
Kahvalt" (1863) resmi olmak zere byk bir skandal yaratan "Reddedi
lenler Salonu", eletirmenlerin ve halkn alay konusu olmu, Paris'te o y
ln en ok konuulan olaylar arasnda yer alm, hatta nl Fransz yazar
Emile Zola (1840-1902) konuyla ilgili "Bayapt" (L'(Euvre, 1886) adn
da bir roman yaymlamtr. Manet'nin "Krda Kahvalt" resminin yaratt
tepkinin nedeni, resimden yansyan dnyann gncelliidir: Resimde
betimlenen figrlerin birer edebi ya da mitolojik 'kahraman' olmamas,
stelik burjuva ahlaknn gereklerine pek duyarsz grnmeleri, dpedz
bakaldrdr. Resimde desen temelini fazla sert, fazla i, renkleri
fazla ham diye niteleyen ve daha birok kusur bulan eletirmenler, hep bir
azdan dile getirdikleri olumsuz eletirilerle Manet'ye hi istemedii tr
den bir n kazandrmlardr.
Sonuta yine resmi kanallarla gerekleen bu 'alternatif' sergiden on
yl kadar sonra 1874'te zlenimci sanatlar ilk bamsz sergilerini am
lardr. Bu srete resmi Salon da eitli deiimlere uram, 1881'de
devletin desteini ekmesiyle akademik ressam William-Adolphe Bougu
ereau'nun nclnde kurulan Fransz Sanatlar Birlii'nin dzenledii
yllk bir sergiye dnmtr. zlenimcilerin 1870'li yllardan itibaren
dzenledikleri bamsz sergilerin yan sra 1884'te Georges Seurat'nn
nclnde jrisiz olarak, katlm cretiyle dzenlenen yllk Bamsz
lar Salonu (Salon des Independants) balam, 1903 ylnda da hem resmi
20. YZYILA DoGRlJ
Salon'a, hem dier bamsz etkinliklere alternatif olarak Eugene Carriere

( 1849-1906), Pierre-Auguste Renoir ( 184 1- 19 19), Georges Rouault
( 187 1-1958), Edouard Vuillard ( 1868-1940) gibi ressamlarn ncln
de yine Paris'te yllk olarak gerekletirilen Sonbahar Salonu (Salon
d'Automne) almtr. 1830'lu yllardan itibaren resmi Salon'un reddetti
i yaptlar sergileyen veya pazarlayan kk apta giriimler de sz ko
nusudur. 19. yzyln son yarsnda avangard sanatlar destekleyen, on
lara kiisel sergiler aan ve yaptlarn pazarlayan Paul Durand-Ruel
( 1831- 1922) bu anlamda anlmaya deer bir figrdr. 1860'l yllardan iti
baren Camille Corot ( 1796- 1875), Theodore Rousseau ( 1812-67), Jean
Franois Millet ( 18 14-75) ve Charles-Franois Daubigny ( 18 17-78) gibi
Barbizon Ekol (yk. 1830-70) ressamlarn destekleyen Durand-Ruel,
1870'li yllarda zlenimci ressamlarla tanm, Paris ve Londra'daki ga
lerilerinde resimlerini sergileyerek zlenimcilie ynelik ilginin gelime
sinde byk rol oynamtr.
19. yzylda akademizme alternatif sanatlar, elbette ki yalnzca res
samlar deildir: Kendi ann heykeline yeni bir ifade kazandran, Alman
dnr Georg Stmmel'e ( 1858-19 18) gre "modernlik ruhunun ifadesi"
olan Auguste Rodin (1840- 1917), 19. yzyln kalplam akademik hey
keline kar cesurca kar durmu, insan bedeninin hallerini zengin bir bi
imsel daarck iinde o gne dein grlmemi bir gereklik, te yandan
romantizmle ortaya koymutur. Biimi ve malzemeyi youn bir enerjiyle
donatarak ac ya da haz ekseninde her tr duygunun dile geldii, sanki so
luk alp veren bir d kabua dntren Rodin, Gzel Sanatlar Okulu ta
rafndan kez reddedilmi, resmi Salon'a ise ilk kez 37 yanda kabul
edilmitir. 1900 ylnda Paris Dnya Fuar'nda sergiledii heykelleriyle
byk bir n kazanan Rodin'in smarlama bir yapt olmasna karn red
dedilen "Balzac" ( 1891) heykeli, ant olgusuna srad yaklam ve bi
imsel serbestliiyle 19. yzyln en 'aykr' kamusal heykeli olarak nite
lendirilmitir. Rodin'in lmnden yllarca sonra 1939'da Raspail Bulva
r'na yerletirilen Balzac heykeli, nl heykeltra Brancusi'ye gre "mo
dern heykelin balang noktas"dr.
20. yzyla uzanan yllarda Paris sanat ortamnda yaanan 'akademik
avangard ekimesi', 20. yzyl boyunca tekrarlanacak bir kltrel dina
miin, yeni araylar peindeki sanatlarn karlaaca direncin yalnz
ca ilk rneidir. Bu direncin kaynanda yalnzca sanatn deil, dnyann
da deiimine ynelik bir honutsuzluk yer alr. Oysa, tpk Baudelaire'in
dedii gibi, "her an kendi tavr, kendi bak ve duruu" vardr. Dnya
Gustave Courbet, "Sanatnn Atlyesi: Gerek Bir Alegori'', 1855, tuval zerine ya/boya,
359x598 cm, Orsay Mzesi, Paris.
Bu resimde kendi atlyesini gerek yaamn bir tr sahnesine d

ntren Gustave Courbet, sa tarafta sanat ve edebiyat evresin
den tand Baudelaire, Champfleury, Proudhon gibi dostlarna, sol
tarafta 19. yzyl Paris'inde toplumsal yaamn her katmanndan ki
ilere yer vermitir. 1 855 ylnn Dnya Fuar'na kabul edilmeyen re
sim, Courbet'nin fuar protesto etmek iin at bamsz "Gerek
ilik Pavyonu"nda sergilendiinde olumsuz eletirilerin hedefi ol
mutur. l920'1erde Louvre Mzesi'nin satn ald "Sanatnn Atl
yesi: Gerek Bir Alegori", bugn Orsay Mzesi'nde bulunmaktadr.
Edouard Manet, "Krda Kahvalt", 1863, tuv<ll zerine yalboya, 208x264 cm,
Orsay Mzesi, Paris.
Seine Nehri kylarndaki Argenteui l'e yaplan bir gezinin esinledii

bu resim, figrlerin dnemin modasna uygun giyim kuamlarnn da
gsterdii gibi gerek yaamdan gncel bir kesit izlenimi dou rmu
ve bu adan byk bir skandal olarak n itelendirilmitir. Klasik kay
naklardan beslenmeyen gncel konusu, idealize edilmeden sunulan
plak figr ve serbest boya tekniiyle izleyiciyi akna uratan
"Krda Kahvalt", l 863'n Reddedilenler Salonu'nun 'olay' hal ine
gelmiti r.
srekli bir deiim iindeyken sanatn bir noktada donup kalmas beklen
tisi, gereki bir beklenti midir? Brecht'in iddia ettii gibi, gereklik de
itike, onu temsil edebilecek yntemler de deimek zorunda kalmaya
cak mdr?
Endstri Devrimi'nden sonra tmyle yeni bir ehreye brnmeye
balayan dnya, hi kukusuz 19. yzylda tank olduumuz sanatsal de
iimlerin balca nedenidir. Endstriyel kapitalizmin geliimi kentlerin
giderek byyp gelimesine yol am, yeni ulam ve iletiim aralarn
beraberinde getirmi, bir nceki ada belki hayal bile edilemeyecek ye
nilikler insan yaamna bir yandan yeni kolaylklar, te yandan beklenme
dik yan etkiler getirmitir. Endstri Devrimi srecinde buharl makineler,
balon, vapur gibi yeniliklere 19. yzylda buharl lokomotif, fotoraf, telg
raf, stetoskop, sentetik boya, buzdolab, dinamit, telefon, elektrik ,
otomobil, sinema filmi, rntgen, 20. yzyln banda radyo, uak gibi ye
ni keifler eklenmi, gndelik yaam ciddi biimde etkilemitir. Bu sre
te Karl Marx ( 18 10-83) ve Friedrich Engels'in ( 1820-95) "Komnist Ma
nifesto"su ( 1848) ve ardndan Marx'n "Kapital"i ( 1867) Endstri Devri
mi sonrasnda modem toplumlarn ekonomik altyapsna ilikin gzlemle
ri ve ngrleriyle yeni dncelerin tetikleyicisi olmu, toplumsal hiye
rarilerin sorgulanmasnn yolunu amtr. "Tanr ld!" diyen Friedrich
Nietzsche ( 1844- 1900) burjuva ahlakna ve toplumsal otoriteye bakald
ran yaklamyla gemiin kltrel deerlerinin ykmn hissettirirken,
Sigmund Freud'un ( 1856- 1939) bilinalt kuram, insan yaamnn cinsel
drtlerden kaynaklanan bilinmez bir ynne k tutarak, ruhsal yaamn
derinliklerine ilikin bir pencere amtr. nsann kendi gerekliine dair
alglarn dntren tm bu gelimeler, modernliin sahnesi olan kentler
de, tren istasyonlarndaki kalabalklarn, yeni alveri merkezlerinin, ha
zr giyim satan yeni dkkanlarn, resimli basnn, kafelerin, tiyatrolarn,
ksacas yepyeni bir yaam biiminin yaratt yeni sahnede yaanmtr.
Bu yeni sahnenin yeni sanatlar, Baudelaire'in dedii gibi birer "hayat
arivcisi" olarak gzlemlerini sanata yanstmlardr.
19. yzylda modernlik deneyimini tm karmaklyla temsil etmeye
.
soyunan sanatlar, modem dnyann grnmlerinin tesinde, modernli

in ruh halini hissettirmeye almlar, yeni konular yannda yeni biim
sel ve teknik araylarla 'gzel duyu'nun tesini amalayarak, izleyicinin
grme biimlerini ve algsn deiime uratma abas iinde olmulardr.
20. yzyl sanat, ite bu abalarn birikimidir.
18
1900 .. Sigmund F reud' u n "Ryalarn Yorum u " yaym
.
land ... Max Planck kuantum teorisini gelitirdi... lvan Pav

l ov artl refleks zerin e i l k deneylerin i yapt... 1903 ...
Wright Kardeler ilk motorlu u a u u rd u .. 1904... An
.
ton ehov ld ... Albert Einstei n greceli k teorisini geli

tirdi... Robert Koch N obel Tp dl ald... 1906 ... San
Francisco depremi oldu ... 1908... G ney Afrika Birlii ku
ruldu, beyaz halka siyasal zerklik verild i... Henry Ford
araba yapmnda s e ri reti m e balad ... 191O... Lev Tols
toy ld... Radyum u bulan Marie Cu rie N obel Kimya
dl ald ... Roald Amundsen G ney Kutbu'na ulaan ilk
i nsan oldu .... Sun Yat-Sen'in nderliinde in C u m h u riye-
ti kuruldu... 1912 ... Titanik facias oldu ... Msr'da N efer-
titi b st bulundu, Berlin'e gtrld... 1913 ... Marcel
Proust "Kayp Zaman n lzi nde"yi yaym lamaya balad ...
New York'ta 57 katl Woolworth binas yapld ... Stra-
vinsky'n i n 'Bahar Ayini' Paris'te skandal yaratt ... 1914...
Birinci D nya Sava balad... Panama Kanal ald .. .
1915 ... M argaret Sanger doum kontro l hareketini ba
latt... Alex Samuelson Coca Cola iesini tasarlad ...
1917... Rusya'da lvan llyi Lenin nderliin d e Bolevik
Devrimi yapld ... Alman ajan M ata Hari Paris'te vuruldu ...
1918 ... Birinci D nya Sava sona erdi... ar i l . N i kola ve
ailesi Boleviklerce ldr l d ... 1919 ... Paris Bar Kon
ferans yapld ... Rosa Luxemburg ldrld ... ABD'de al
kol yasa balad ... 1920 .. H i nd istan' d a G andhi bamsz
.
lk iin i l k pasif d i reni eyl em lerini balatt ... ilk dzenli rad
yo yaynlar yaplmaya baland ...
19
C/aude M onet, "izlenim, Gndoumu", 18 72, tuval zerine yalboya, 48x63 cm,
M armottan-Monet M zesi, Paris.
Fransa'daki Le Havre Liman 'n kon u alan "izlenim, G ndou

mu", alld k anlamda bir manzara olmad i i n Monet tarafn
dan 'izlenim' olarak adlandrlm, bylece izlenimcilik akmna is
m i n i kazand rmtr. l 874'te izlenimcilerin ilk sergisinde sergile
nen resim, l 985'te Marmottan-M o n et M zesi'nden alnm, be
yl sonra b u l u n mu, 1 991 'den b u yana yeniden sergilenmeye ba
lamtr.
zlenimcilik ve Sonras
(1860... 1870... 1880... 1890 .. .)
FRANSA EDGAR DEGAS, CLAUDE MONET, BERTHE MORISOT, CAMILLE

PISSARRO, PIERRE-AUGUSTE RENOIR, ALFRED SISLEY, FREDERIC
BAZILLE, GUSTAVE CAILLEBOTTE, ARMAND GUILLAUMIN, MARY
CASSATT... [ARD-ZLENMCLK] PAUL CEzANNE, PAUL GAUGUIN,
VINCENT VAN GOGH, GEORGES SEURAT, PAUL SIGNAC ...
ALMANYA FRITZ YON UHDE, MAX SLEVOGT, MAX LIEBERMANN...
NGLTERE WALTER SICKERT... TALYA MEDARDO ROSSO ...
zlenimcilik akm, Paris'te 1 874 ylnda nl fotoraf Nadar'n ( 1 820-

1 9 1 0) Capucines Bulvar'ndaki stdyosunda "Adsz Sanatlar Birlii"
(Societe anonyme des artistes) ad altnda bir araya gelen otuz sanatnn
resmi Salon'a alternatif olarak dzenledikleri sergide ortaya kmtr.
Akma adn veren, tm bu sanatlarn "zlenimcilik" olarak tanmlanan
sluba yakn olmalar deil, akademik resme alternatif araylar duyur
malar, bu anlamda aykr bir duruu sergilemeleridir. Bu aykr duruun
'izlenimcilik' olarak adlandrlmasnda, Claude Monet'nin sergide yer
alan "zlenim: Gndoumu" balkl resmiyle ilgili olarak eletirmen Lo
uis Leroy'nn Le Charivari gazetesinde yazd yorumlar etkili olmutur.
Leroy, Monet'nin resminin bitmemilik duygusu uyandrdn, bu anlam
da "dpedz izlenimden ibaret" kaldn yazm, bu tr resimler karsn
da genellikle hayrete den izleyicinin duygularna tercman olmutur.
Sergide yer alan Monet, Renoir, Degas, Pissarro, Cezanne gibi sanatla
rn resimleri o dnemin egemen sanat beenisi olan akademik resimler
den, rnein Alexandre Cabanel ( 1 823-1 889) ya da William-Adolphe Bo
uguereau ( 1 825 - 1 905) gibi ressamlarn yaptlarndan o kadar farkldr ki,
bu hayretin nedeni kolayca anlalabilir.
Akademik resimlerin kuralc, neo-klasik slubuyla karlatrldnda
zlenimci resimler kuraldan ve salam bir desen temelinden, hatta biim
den yoksun grnr. Karanlk tonlarn yerini aydnlk, parlak renkler al
m, k sanki bal bana bir konu haline gelmitir. Siyahla elde edilen
21
glgelendirmeler yok olmu, ak koyu tonalite farklaryla elde edilen

bambaka bir hacimsellik anlay ortaya kmtr. Rnesanstan beri kul
lanlan bilimsel perspektifin yerini izgiye dayanmayan ve renkle elde edi
len derinlik, hava perspektifi almaya balam, uzaklklar da yaknlklar da
renklerle ifade edilmeye balanmtr. Bir izlenimi ayn etkiyle tuvale ak
tarabilmek iin gereken abukluk, akademik resimlerdeki ayrntclktan
feragat etmeyi, onun yerine resmin btncl etkisine odaklanmay gerek
tirmitir. Desen izmeden, dorudan tuvali boyayan Diego Velazquez
( 1 599- 1 660) ve Eugene Delacroix ( 1 798- 1 863) gibi ressamlarn izinden
giden zlenimcilerin bir izlenimi etkisini yitirmeden tuvale aktarabilmesi
iin gereken hz, abuk ve kesik fra vurularyla, sonradan gzn birle
tirecei renk tueleriyle salanm, Akademik resimlerin vernikli ve can
sz grntsnn ok tesinde bir canllk yakalanmtr. Resim yzeyine
az nce dokunulmu etkisi uyandran bu canllk, akademik resimlerle kar-
. latrldnda elbette ki "bitmemi" gibi grnr ve alglanr.
zlenimciler, ak hava resminin ncleri Barbizon Ekol ressamlar
gibi, atlyede deil dorudan doa karsnda almay seerek atlye or
tamndan ok farkl koullarn yarataca glklerin stesinden gelmeye
kararl davranmlar, bata Monet olmak zere pek ou, doann bizzat
iinde alabilmek iin yzen birer atlye haline getirdikleri kiralk san
dallarda yaptklar resimlerde n anlk deiimlerini, doadaki farkl
renkleri olanca abuklukla kaydetmeye almlardr. Monet 'nin balad
bir resmi henz bitiremedii iin kesilmesi planlanan bir dizi kavak
aacn gerekten satn alp almad bilinmemektedir ama, Paris yaknla
rndaki Givemy 'de yaratt bahenin, esas olarak manzaraya hakim ola
bilmek abasndan kaynakland sylenir.
zlenimci sanatlarn ak havada alabilmelerinin yeni teknik ola
naklarla mmkn olduunu vurgulamak gerekir. 1 840'l yllarda yalbo
yann metal tplerde satn alnabilmesi, ressamlarn doada alabilmesi
ni ciddi anlamda kolaylatrmtr. zlenimcilerin bazlar, renk algs ko
nusunda yeni bilimsel gelimelerle de ilgilenmilerdir. rnein, Michel
Eugene Chevreurn ( 1 786-1 889) 1 839 tarihli "Renklerin Ezamanl Zt
lklar Kural zerine" gibi kitaplarnda yan yana gelen komplemanter
renklerin kazand younlua ilikin deneylerin yer almas, kimi zlenim
ci ressamlarn bu tip kaynaklarn farknda olduunu dndrr. zlenim
cilik sonras ressamlardan Georges Seurat'nn ( 1 859- 1 89 1 ) "Noktaclk"
(Pointillisme) ad verilen teknikle yapt resimler, optik ve renk alannda
ki bilimsel almalarn adeta birer grsel karldr. zlenimciliin yeni
bilimsel gelimeleri bilinli ya da bilinsiz olarak yanstmas, grnte
22
ZLENMCLK
'gerekilikten' uzaklamasna yol amtr. Oysa bu tr resimlerde, fizik

sel gereklii tm sahicilii iinde yakalama abasyla ekillenen bir op
tik gerekilik vardr. Bu aba, resim sanatn d dnyadan bamszla
trm ve resmin kendi gerekliine giden yolu amtr.
1 9. yzyl boyunca teknolojik ve endstriyel anlamdaki birok baka
gelimenin etkileri de yaanan toplumsal modernleme araclyla sanata
yansm, teknik anlamdaki yeniliklerin yan sra sanatsal ierik anlamn
da da byk bir krlma yaanmtr. zlenimci olarak adlandrlan ressam
larn konusu, her eyden nce kendi izlenimleridir ki bu, sanat bireyin
dnyay grd ve duyduu ekilde resmetmesi anlamna gelir. Akade
mik ressamlarn belli kurallara bal olarak resmettii tarihsel ya da mito
lojik sahnelerden yola karak izleyiciye belli yce deerler alamaya y
nelik anlat resimlerinin yerini, sanatnn yaad dnyann, grd
manzaralarn, gezdii sokaklarn, oturduu barlarn, kafelerin izlenimleri
alr. zlenimci ressamlar etkilemi sanatlardan biri olan Fransz ressam
Eugene Boudin' in (1824- 1 898) szleriyle, grdn deil ' ideal'i iz
meyi tleyen akademik retinin aksine, "Kendi gzlerinle grmek"
esastr. zlenimciliin bu znel ynn vurgulayan ve nesneyle zne ara
sndaki hzl etkileime deinen eletirmen Jules Laforgue ( 1 860- 1 887),
zlenimci resimlerde nesneyle znenin adeta birlikte hareket ettiini, bu
tr resimlerin esas zelliinin "zneyle nesne arasndaki gelgit" olduunu
iddia etmitir.
1874- 1886 yllar arasnda eitli mekanlarda, ama her seferinde aka
demik Salon sergilerine ve akademik sanata muhalif bir ruh iinde sekiz
sergi ( 1874, 1 876, 1877, 1879, 1 880, 1 88 1 , 1882, 1 886) dzenleyen ba
msz sanatlar arasnda, slupsal anlamda "zlenimci" olarak dikkat e
kenler Claude Monet, Edgar Degas, Camille Pissarro, Pierre-Auguste Re
noir, Alfred Sisley ( 1 839-99), Berthe Morisot, Paul Cezanne gibi sanat
lardr. zlenimcilerin sergilerine katlmamasna karn onlar etkilemi da
ha olgun bir muhalif figr olarak Edouard Manet de bu grup iinde ad ge
enlerdendir. Cezanne ise, esas olarak, zlenimcilik sonras dnemin sa
nats olarak anlr. Birbirlerinden farkl eilimleri olan bu ressamlar bir
letiren, grnen dnyay olduu gibi resmetmek yerine, kendi izlenimle
rine ncelik vermeleridir. Dnemin bu yeniliki ressamlarn ortak hareket
etmeye ynlendiren etkenlerin arasnda, ortak meraklar ve ilgi alanlar
vardr. zlenimci ressamlar fotorafn icadndan etkilenmi, fotoraf yeni
resimsel aratrmalara kaynaklk edebilecek bir ara olarak grmlerdir.
Bu ilgiyi zel bir merak haline getirenlerin banda Edgar Degas ( 1 834-
1 9 1 7) gelir; dier zlenimcilerin aksine kla deien atmosferleri yakala-
23
maktan ok, sanki fotorafla yakalanm izlenimi veren anlk grntlere

ilgi duyan Degas, ykananlar, balerinleri, kent ortamnda gezenleri yaast
t resimlerinde kesik figrler, deiik alar kullanarak adeta fotoraf ka
resi etkisi uyandrmtr. zlenimcilerin dier bir ortak merak, 1 9. yzyl
da Avrupa'nn Japonya'yla ticarete balamasnn bir etkisi olarak Bat'da
grlmeye balanan, akademik kurallara aykr tekniiyle yeniliki res
samlarn ilgisini eken Japon estamplardr. Bu estamplarn yan sra por
selenler, yelpazeler, kimonolar ve Uzakdou 'ya zg baka nesneler de
sanatlarn atlyelerini sslemi, resimlerine konu olmutur. Yaamn
Paris'te srdren Amerikal ressam James McNeill Whistler ( 1 834- 1 903)
gibi bu estamplar bire bir konu edinen ressamlarn yan sra estamplarn
biimsel zelliklerinden -rnein figrlerin kompozisyonun ortasnda de
il kenarlarnda yer almasndan, dekoratif izgilerinden ya da kubak
grnmlerinden- etkilenen Degas, Monet, Pissarro ve Gustave Caille
botte 'tan ( 1 848-1 894) sz edilebilir.
zlenimcilik akmnn 'ekirdek' kadrosunu oluturan ressamlar iinde
Claude Monet, akma adn veren resmin sanats olarak zlenimci ilkele
ri yaam boyunca srdrm balca sanatlar arasndadr. 1890'larn ba
nda saman balyalar ve ekin ynlar, ardndan Rouen Katedrali ve Tha
mes Nehri gibi konular ele alarak diziler halinde alan ve gnn eitli
saatlerinde deien k deerlerini yakalamaya alan Monet'nin yaa
mnn zellikle son yllarnda Givemy'de gerekletirdii dev boyutlu ni
lfer resimlerinin Jackson Pollock gibi soyut davurumcu ressamlar ze
rindeki etkisinden sz edilir. 1 870'lerden itibaren zlenimci slupta al
an ve zlenimcilerin sergilerine katlan Camille Pissarro ( 1 830- 1 903) da
Monet gibi ayn konularn etrafnda dnen resimler yapm, kent sokakla
rna, meydanlarna odaklanarak Paris 'in ok sayda kubak grnts
n betimlemitir. zlenimcilik akmnn ekirdek kadrosundan Pierre-Au
guste Renoir ( 1 84 1 - 1 9 1 9), Paris dna kmay, Bougival gibi sayfiye
yerlerine gitmeyi, ak havada dinlenen ve elenen insanlarn resimlerini
yapmay yelemitir. Deien k deerleriyle atmosfer yaratmasyla Mo
net'ye, gndelik yaamdan sradan figrleri resmetmesiyle Manet'ye ben
zeyen Renoir, her ikisinin de kendine zg bir bileimi olarak deerlendi
rilmi ve zlenimcilerin en popler isimlerinden biri olmutur. 1 879 'dan
sonra zlenimcilerin sergisine katlmayarak resmi Salon'a resim gnder
meye balamas ise, zlenimcilerden uzaklamasna neden olmutur. zle
nimcilerin birok sergisine katlan, hatta Manet'nin kardei olan ei Euge
ne Manet'nin yardmyla son zlenimcilik sergisini dzenleyen Berthe
Morisot ( 1 84 1 -95), zaman zaman figrler de ieren, hatta kadnlarn zel
ZLENMCLK
alann dndaki kamusal alanlardaki varln belgeleyen kr ve kent man

zaralaryla tannmtr. zlenimciler arasnda ad geen bir dier kadn sa
nat Amerikal Mary Cassatt 'n ( 1 844- 1926) resimleri, kadnlar genellik
le zel alanlarnda, ou kez ocuklarla birlikte ele alr. Griselda Pollock' a
gre, bu dnemde zlenimcilerle balantl olmann baz kadnlara ekici
gelmesinin nedeni zlenimciliin evdeki sosyal yaam kapsayan ve o za
mana kadar yalnzca genre resmine ait olarak grlen konular resim sa
natnn temel konular arasna katmasdr. Yine zlenimcilerin ekirdek
kadrosundan ngiliz asll Fransz ressam Alfred Sisley ( 1 839- 1899), man
zaralaryla tannmtr.
Resimlerini ilk kez zlenimcilerin ilk sergisinde sergileyen Paul Ce
zanne ( 1 839- 1 906), bu sergide ald olumsuz eletirilerden dolay ikinci
sergiye katlmam, sonraki baz sergilerde yer almak iin zaman zaman
Paris'i ziyaret etse de genelde Fransa'nn gneyindeki Provence'a ekile
rek mnzevi bir hayat srmtr. "zlenimcilik akmndan yola karak,
mze sanat gibi salam bir noktaya varmak" istediini syleyen Cezan
ne, portreleri ve natrmortlar yannda zellikle St. Victoire Da'n konu
alan manzaralaryla dikkat eker. Kbizm akmnn geliimini etkileyen
balca figr olarak nitelendirilen Cezanne' dier zlenimcilerden ayran,
resimdeki deien k deerlerinden ok resmin altyapsna, yapsal teme
line verdii nemdir. Yaamnn zellikle son yllarnda yapt "Ykanan
lar" dizisinde grld gibi grnen gereklie deil, resimsel gerekli
e ynelik tavryla Cezanne, soyut resmin yolunu aan balca sanatlar
arasndadr.
Cezanne, Georges Seurat, Paul Gauguin ve Vincent Van Gogh'la bir
likte genellikle "zlenimcilik Sonras" ressamlar arasnda anlr. Bunun bir
nedeni, zlenimci ressamlarn grece biimsel serbestliini paylamamas,
aksine resmini salam bir biimsel temele dayandrmak abasdr. Hatta
Cezanne bu abasn, "Poussin arballnda" resimler yapmak istedii
eklinde ifade etmitir. B lmeci (divizyonist) ve 'noktac' (pointilist) tek
niiyle tannan Georges Seurat'y ( 1 859-9 1 ) zlenimcilerden bir lde
ayran ise, Chevreul gibi renk kuramclarnn bilimsel grlerine kendi
sezgileriyle varan zlenimcilerin aksine bu tr grleri deneme ve uygu
lama abasna girmi olmasdr. zlenimcilie getirdii yeni boyut nede
niyle "Yeni zlenimci" olarak anlan Seurat gibi Paul Signac ( 1 863- 1 935)
da resim yzeyine yaylan kk renk tuelerinin belli bir mesafeden ba
kldnda btnlemesiyle adeta titreimli bir k elde etme abasna gir
mi, 1899'da yaymlad "Eugene Delacroix'dan Yeni zlenimcilie" ad
l kitab bu yaklamn manifestosu saylmtr. "zlenimcilik Sonras" te-
rini, gerekte bu kapsamda ele alnan sanatlarn kendi tercihinden deil,

onlarn lmnden sonra ngiliz eletirmen ve sanat kuramcs Roger
Fry 'n ( 1 866- 1934) Londra'da 1 9 10 ylnda dzenledii "Manet ve zle
nimcilik Sonras Ressamlar" adl sergiden kaynaklanr. Cezanne ve Se
urat'nn yan sra sra Gauguin ve Van Gogh'un yer ald bu sergide, Ga
uguin'in renk ve izgiyi simgesel bir biimde kullanmas, Van Gogh'un
ise youn davurumcu ifadesi, tm bu ressamlarn zlenimciliin grnen
dnyaya balln aan yaklamlar olarak deerlendirilmi, Fovizm ve
Kbizm gibi akmlarn yolunu at gerekesiyle ayrca ele alnmas ge
rektii dnlmtr. Fry'n Londra'da 1 9 1 0 ve 1 9 1 2 'de dzenledii iki
"zlenimcilik Sonras" sergisi byk bir tepkiyle karlanm, hatta bir
eletirmen, "Aman bu resimler bulac olmasn, vebadan kaar gibi ka
malyz bunlardan" gibi yorumlarda bulunmutur!
1 886 ylnda ailesini terk ederek nce Pont-Aven kasabasnda,
1 880'lerin sonunda Panama ve Martinik'te, 1 890'larda Tahiti 'de, son yl
larnda da Markiz Adalar 'nda yaayan Paul Gauguin 'in ( 1 848- 1 903) mo
dem yaamdan uzak diyarlarda, kendi deyimiyle "medeniyet hastaln
dan arnm olarak" srdrd yaants, resimlerinin konusunu olutu
rur. Smrgeci Bat 'nn ayak izlerinden yoksun olmayan bu yerlerde bir
lde gzlemledii, byk lde hayal ettii dnyalar resmeden Ga
uguin, resimlerindeki dekoratif eler ve anti-natralist renk kullanmyla
dikkat eker. Gauguin'in rengi ve biimi kullanmndaki ifadeci yakla
mndan etkilenen Maurice Denis ( 1 870- 1 943), Paul Serusier ( 1 864- 1 927),
Pierre Bonnard ( 1 867- 1 947), Ker-Xavier Roussel ( 1 867- 1 944), Edouard
Vuillard ( 1 868- 1 940), Felix Vallotton ( 1 865 - 1 925) gibi ressamlar, 1 890'l
yllarda bir araya gelerek "Nabiler" (Les Nabis) adyla anlan bir grup kur
mulardr. Gauguin'in resim retilerine ballklar nedeniyle branice
'peygamber' anlamna gelen 'nabi' szc yaktrlan bu ressamlar,
1 892-99 yllar arasnda atklar sergilerde dorudan temsil yerine simge
sel ve dekoratif elere yer vermi, bu anlamda tpk Gauguin gibi, do
rudan doadan alan zlenimcilerden ayrlmlardr. zlenimcilik sonra
s ressamlardan Hollandal Vincent Van Gogh ( 1 853-90) da kaln, iddet
li fra darbeleri ve youn enerjisiyle grnen dnyann izlenimlerini de
il, yaamn kendinde uyandrd youn duyguyu resmetmi, Davu
rumculua alan kapnn balca figrlerinden biri olmutur.
zlenimciliin heykel alanndaki yansmalarnn izini srmek, olduka
gtr. Ana konusu anlk k deiimleri ve renk olduu iin heykeltra
larn ilgisini ok fazla ekmemi olan zlenimcilik akm dahilinde resmin
yan sra heykel de yapan Degas ve Renoir gibi sanatlardan sz edilebi-
26
ZLENMCLK
lir. Ancak zlenimci yaklamn heykeldeki hakkn veren balca sanat

olarak talyan sanat Medardo Rosso'dan ( 1 858- 1 928) sz edilebilir. Ge
nellikle kk boyutlarda al zerine effaf balmumuyla alan Ros
so 'nun k oyunlarn gzeten heykelleri, tpk zlenimciler gibi gndelik
yaam ve sradan insanlar konu alr. Rosso'nun kulland effaf balmu
mu, zlenimcilerin resimlerindeki gibi titreimli bir yzey elde etmesine
yol aar. Kendi dneminin geleneksel heykel anlayyla karlatrld
nda zgn bir figr olarak dikkat eken Medardo Rosso, 1 9. yzyln en
ilgin heykeltralarndan biri olarak nitelendirilmitir.
Pierre-Auguste Renoir*
Paul Durand-Ruel' e Mektup (1881)
Salon'a neden resim gnderdiimi size anlatmaya almtm. Paris'te,

resimlerini Salon' da sergilemeyen bir ressam beenen insan says on bei
gemez. Salon' da resimlerini sergilememi bir ressamdan kck bir burun
bile almayacak 80 bin kii var bu kentte. te bu yzden Salon'a ylda en azn
dan iki portre gndermeye alyorum. Aynca, bir eyin bulunduu yer k
tyse kendi de ktdr trndeki sama anlaya kendimi kaptrmak istemi
yorum. Ksacas, Salon'a kin besleyerek vakit ldrmek istemiyorum. yle
grnmek bile istemiyorum. Ressam elinden geldiince iyi resim yapmaldr,
o kadar. Eer tembellik ediyor olsaydm, aptalca hrslara kaplm olsaydm
bana yneltilen eletirileri biraz olsun anlardm. Ama yle bir durum da yok;
dolaysyla neyle sulandm bilmiyorum. u anda, her zaman olduu gibi,
yalnzca iyi i karmaya almakla megulm. Yksek fiyatlara satabilece
iniz heyecan verici resimler yapmak istiyorum. ok fazla oyalanmadan bun
lar bitirmeyi umuyorum. Son zamanlarda teki ressamlardan uzakta, ak ha
vaya, gnee ktmda hep bunlar dnyorum. Bir noktaya ulatma,
aradm bulduuma inanyorum. Yanlyorsam aarm. Biraz daha sabrl
olursanz, Salon'da resimlerini sergileyen birinin yine de iyi resim yapabil
mesinin mmkn olabileceini size kantlayacam.
Ltfen durumumu arkadalarma da anlatnz. Ben Salon'a yalnzca ticari
amalarla resim gnderiyorum. Hani baz ilalar vardr, onun gibi: Pek bir ie
yaramyor ama en azndan zarar da vermiyor.
* Pierre-Auguste Renoir (1841 - 1 9 1 9); Fransz ressam, zlenimcilik akmnn nclerindendir.

Gzel manzaralarn, ieklerin, ocuklarn ve kadnlarn ressam olan Renoir, Fransz resmine
getirdii nee duygusuyla anmsanan bir k ve renk ustas olarak nitelendirilmitir. zlenimcile
rin sergilerine katlan ve ok ksa srede dneminin en ok beenilen ressamlar arasnda yer alan
Renoir, 1 907'den itibaren heykele ynelmi, zellikle Vens (yk. 1 9 1 4) heykelleriyle dikkat
ekmitir. Artrit romatizma nedeniyle 1 9 1 2' den itibaren tekerlekli sandalyeye mahkum olan Re
noir, yaad fiziksel glklere karn lmne dein resim yapmay srdrmtr. nl film
ynetmeni' Jean Renoir'n babasdr.
27
W. YZYIL BATI SANAllNDA AK IMLAR
Sannn artk kendime geldim. Kaybettiim zaman kazanmak iin ok

alacam.
Sizin de salnzn mkemmel olmasn dilerim. Aynca pek ok zengin
koleksiyoncunun kapnz almasn da. Ben dnene kadar oyalayn onlar.
Burada bir ay daha kalacam. Cezayir"den, bu olaanst lkeden elim bo
dnmek istemiyorum.
Paul Cezanne*
Mektuplarndan Kesitler
"Byk ustalarn doa betimlemelerini aceleyle yaptklarna inanyorum,

nk hibiri doann gerektirdii o gerek ve zgn boyutu tamyor."
(Emile Zola'ya, 1866)
"almalym. nk her ey, en bata da sanat, fikirlerle geliir, doay
la iliki halinde gereklie kavuur. ( ... ) Couture rencilerine, 'Arkadalar
nz iyi sein, yani Louvre'a gidin' dermi. Oysa orada dinlenen byk usta
lar grr grmez kamalyz onlardan, doaya kmalyz, doann iimizde
uyandrd gdlere ve duygulara teslim olmalyz." (Charles Camoin' e,
1903)
"Doay silindir, kre ve koni gibi ekillerle, her bir nesnenin ve yzeyin
merkezi bir noktada buluacak ekilde doru perspektifle ele alnmasna dik
kat etmeli. ( ... ) Doa yzeyden ok derinliktir; krmzlarla sarlarla temsil
edilen k titreimlerinin iine yeterli lde mavi katlmas, derinlik izleni
mi uyandrmak iindir. ( ... )ok yava ilerliyorum, nk doa kendisini ba
na en karmak biimlerde gsteriyor; gereksindiim ilerlemenin de ard ar
kas kesilmiyor. nsann gzleri nndekini doru bir biimde grmesi, do
ru bir biimde deneyimlemesi; dahas kendini gl bir biimde, farkl bir bi
imde ifade edebilmesi nemli. (... ) Louvre, iyi bir ders kitabdr ama ancak
bir balang tekil eder. Bir sanatnn gerek ve usuz bucaksz alma ala
n doann sunduu trl trl grntlerdir.(... ) Louvre, okumay renme
miz gereken bir kitaptr. Ama bizden nceki anl ustalarn gzel formlleri
ni srdrebilmek bizi tatmin etmemeli. Zihinlerimizi onlarn formllerinden
kurtararak gzel doay aratrmaya, renmeye bakalm, kendi kiisel ruh
* Paul Cezanne ( 1 839- 1 906); Fransz ressam, zlenimcilik sonrasnn balca fgrleri arasnda
yer alr. Picasso, Matisse, Klee gibi ressamlarn "resmin babas, tanrs" olarak nitelendirdii Ce
zanne, salam bir biimsel altyap zerine temellendirmeye alt yaptlaryla resimsel soyut
lamann geliiminde byk bir rol oynamtr. nc boyuta perspektifle deil ton farkllkla
ryla ulaabilmenin, doann grntsn geometrik biimler temelinde ifade edebilmenin yol
larm aratran Cezanne, arlkl olarak manzara, natrmort, portre trnde resimler yapmtr.
St. Victoire Da resimleri, doay grsel olarak zmleme abas olarak zel bir neme sahip
tir. 1 895 ' te Ambroise Vollard'n giriimiyle at sergi izleyiciden pek fazla ilgi grmemi, an
cak lmnden hemen nce ve sonra (1 904/1907) alan sergileri, zellikle gen ressamlar ara
snda byk bir ilgiyle karlanm, Kbizmin yolunu aan balca etkenler arasnda deerlendi
rilmitir.
ZLENMCLK
hallerimizi ifade edebilmenin yollarn bulmaya bakalm. Zaman ve dnce,

grebilme yeteneimiLI artrr, her eyi anlalr hale getirir. (Emile Ber "
nard' a, 1904)
"Ressam olarak doann nnde daha net grmeye baladm syleyebi
lirim, ama hisssettiklerimi gerekletirebilmek hibir zaman o kadar kolay ol
muyor. Duyarllma seslenen younluu yakalayamyorum. Doay canl k
lan o olaanst renk zenginlii bende yok. imdi bulunduum yerde, bu neh
rin kenarnda yle ok motif var ki bir tanesine farkl alardan bakmak bile
insann nne ok eitli, ok ilgin yeni grntler karyor, yle ki yalnz
ca hafif bir biimde saa ya da sola kayarak ayn yerde aylarca kalabileceimi
dnyorum. ( ... ) Charles Camion bana talihsiz Emile Bemard'n yapt bir
figrn fotorafn gsterdi; ikimiz de ayn noktada birleiyoruz, Bemard m
zelerin belleiyle tkanan, doaya yeterince bakmayan bir entelektel, oysa en
nemlisi kendini okuldan ve tm ekollerden bamsz klabilmektir. Dolay
syla Pissarro, biraz ileri gitmi olsa da, sanatn tm mezarlklarnn yaklmas
gerektiini sylerken doru sylyordu." (Olu Paul' e, 1905)
Vincent Van Gogh *

"u anda tmyle tomurcuklanm meyve aalarna dalm durumdaym,

pembe eftalilere, san-beyaz armutlara. Fra darbelerimin herhangi bir siste
mi yok. Tuvale dzensiz fra darbeleriyle vuruyorum ve ylece brakyorum.
Kaln boya katmanlaryla doymu alanlar, boya dememi alanlar, bitmemi
alanlar, tekrarlar, yabanl haller, hepsi bir arada; ksacas sonu yle rahatsz
edici, yle sinir ki teknik konusunda nceden belirlenmi fikirleri olanlarn su
ratna frlatlm bir hediye olduunu dnyorum." (Emile Bernard' a, 1 888)
"Btn renklerimi younlatrarak sonuta yine skunete ve ahenge ula
yorum. Doada, Wagner'in mziine benzer bir durum var; kocaman bir or
kestra tarafndan seslendirilse bile mahrem bir yan var. nsan resminde gne
li ve renkli etkilerin peine dmeyi yeleyebilir, stelik ben ileride birok res-
* Vincent Van Gogh ( 1 853-90); Hollandal ressam, zlenimcilik sonras dnemin nde gelen sa
natlarndandr. Brksel 'de bir din okulunda grd ksa eitimden sonra Belika'daki Bori
nage kasabasnda gnll vaizlik yapan Van Gogh, 1879'da vaiz olamayacan anlayarak res
me ynelmi, ressam Anton Mauve'dan ( 1 838-88) resim dersleri almtr. lk dnem resimlerin
de Borinage'de tank olduu kmrclerin ve kyllerin yaamn yanstan sanat, 1885'te An
vers' teki akademiye girmi, sonraki yl Paris 'e giderek Gzel Sanatlar Yksekokulu'nda Femand
Cormon'un ( 1 845-1924) rencisi olmutur. Emile Bemard, Paul Gauguin, Paul Signac ve Ca
mille Pissarro gibi sanatlarla tantktan sonra ak havada resim yapmaya ynelen Van Gogh,
bu dnemde portre, manzara ve natrmort gibi konulara arlk vermitir. 1 888 'de Fransa'nn g
neyindeki Arles kasabasna tanan sanat, burann ndan ve gneinden etkilenen resimler
yapmtr. En verimli dnemi yaamnn son 10 ylna rastlayan Vincent Van Gogh, tmyle ken
di duygusal durumlarnn davurumu olan ritmik fra darbeleri ve serbest bir renk anlayn du
yuran resimleriyle tannmtr. lgin yaam yks kitap ve filmlere de konu alan nl sanat
nn, aabeyi Theo ile olan yazmalar, "Theo 'ya Mektuplar" adyla yaymlanmtr.
samn tropik lkelere giderek oralarda alacana inanyorum. Resimdeki

devrimin nasl bir ey olduunu anlamak istiyorsan aklna orada burada gr
dmz o manzaral ve figrl Japon resimlerinin canl renklerini getir. O
Japon basklarndan yzlerce var Theo'yla bende." (Kzkardei Willhelmi
na'ya, 1888)
"Ah kardeim, bazen ne istediimi ne kadar iyi biliyorum. Hayatmdan ve
resmimden Tanr eksik olabilir ama, hastalma ramen onsuz olamayaca
m, beni ele geirmi bir ey var ki o da hayatmn kendisi - yaratma gc.
Ve eer, fiziksel gcyle akl kark bir insan ocuk yerine dnce retme
yi semise bu dnyada, o da insanln bir paras saylr. Resimlerimle te
selli edici eyler ifade etmek istiyorum, resimlerin teselli edici bir mzik gibi
olmasn arzuluyorum. Eskiden halelerle simgelenen sonsuzluu tayan er
kekler ve kadnlar resmedebilmek ve bunu renklerimizin parlaklndan ve tit
reiminden nakletmek istiyorum." (Kardei Theo'ya, 1888)
Paul Gauguin*
"Bir tavsiye: doadan ok fazla almamalsn. Sanat soyutlamadr; bu so

yutlamay doadan yola karak, doa nnde hayal kurarak elde etmeli, ama
sonu olarak ortaya kacak doa grntsne deil, yaratrm kendisine
odaklanmalsn. lahi Ustamz gibi yaratmaya almak, ona doru ykselebil
memizin tek yoludur." (Emile Schuffenecker' e, 1888)
"Umarm ki pek yaknda, gn gelsin ki kendimi bir okyanus adasnn or
manlarna gmeyim, haz, huzur ve sanatla yaayabileyim. Avrupa'daki o pa
ra mcadelesinden uzakta, yeni bir ailenin mensubu olarak. Tahiti'nin o g
zelim tropik gecelerinde, evremdeki gizemli varlklarn sevgi dolu ahengine
ritm tutan kalp atlarmn o tatl tatl homurdanan mziini dinleyebileyim.
Para sorunundan uzakta, sonunda zgrlemi olarak sevebilmek, ark sy
leyebilmek ve lmek mmkn olacak." (Kars Mette' e, 1888)
"Tropikleri atlye yapacam kendime. Cebimdeki parayla, Uluslararas
Sergi'de grdmz evlere benzer bir ev alabiliyorum." (Emile Bernard' a,
1890)
* Paul Gauguin ( 1 848- 1903); Fransz ressam, zlenimcilik sonras resimsel gelimelerin balca
sanatlar arasndadr. 1883 'te borsac olarak alrken iini brakan ve resme ynelen Gaugu
in, 1886'da ailesini de terk etmi, nce Fransa'da Pont-Aven'da, ardndan Pasifk adalarndan
Tahiti'te yaam, Batl olmayan lkelerin yaam biimlerine ve sanatal retimlerine ilgi duy
mutur. Bat uygarlnn rmeye yz tuttuuna inanan Gauguin, resimlerinde Japon estamp
larndaki kaln d izgilere ve ritmik, dekoratif biimlere olan ilgisini ortaya koymu, rengi an
ti-natralist biimde duygusal etkilerini gz nnde bulundurarak kullanm ve doadaki gerek
grntler yerine kendi hayallerini, simgesel bir anlatmla ifade etmitir. Batl olmayan kltr
lerin sanatna olan ilgisi itibaryla bir nc olarak nitelendirilen Gauguin'in 1 906'da Sonbahar
Salonu'nda sergilenen 200' akn resmi, dnemin Matisse, Derain, Dufy gibi birok gen res
sam zerinde byk bir etki brakmtr.
30
ZLENMCLK
"Ben kararm verdim. Yaknda Okyanusya'da kk bir ada olan Tahi

ti 'ye gideceim. Orada yaamn maddi gereksinimleri para olmadan da kar
lanabiliyor. Gemiin tm talihsizliklerini unutmak, bakalarnn gznn
yargsyla kazanacam zaferlerden uzakta zgrce resim yapabilmek, orada
lebilmek, burada unutulmak istiyorum. ocuklarm da gelebilse, benimle
olabilse tmyle kopmu olurdum buralardan. Avrupa'da gelecek nesiller
iin korkun bir an suyu kaynamaya balad: altn krallnn. Her ey
rmeye yz tutmu, insanlar bile, sanat bile. Orada, sonsuz bir yaz gnn
altnda, olaanst bereketli topraklar zerinde, Tahitililerin yemek yiyebil
mek iin elini topraa uzatmas yetiyor, ayrca almalar gerekmiyor. Avru
pa' da insanlar souk ve alk iinde bitmez tkenmez bir alma ve sknt
syla mcadele verirken, Tahitililer, Okyanusya'nn bilinmeyen o cennet ada
snda yaayan mutlu insanlar, hayatn yalnzca ho taraflarn biliyorlar. On
lar iin yaamak, ark sylemekten ve sevmekten ibaret. Hayatm bir dze
ne koyduktan sonra, btn o sanatsal kskanlklardan ve ucuz ticaretten
uzakta bayaptlar retmeye adayabileceim kendimi. Sanatta zamann drt
te ruhun durumunu dnmekle geer, o halde byk ve kalc iler ya
pabilmek iin insan kendine iyi bakmaldr." (J.F. Willumsen' e, 1890)
Maurice Denis*
Yeni Gelenekiliin Savunusu (1890);
Sbjektif ve Objektif Deformasyon (1 909)
"Unutmayalm ki resim -bir sava at, plak bir kadn ya da herhangi bir ko
nunun ifadesi olmasndan nce- belli bir dzene gre yerletirilmi renkler
den ibaret dz bir yzeydir."
"Sanat artk, doa karsnda kaydettiimiz bir grsel duyarllk, bir fotoraf
deildir yalnzca. Sanat, doann vesile olduu, ama kendi ruhumuzun ekil
lendirdii bir yaratdr. Gauguin'in dedii gibi, 'gzmzle almak yerine,
dncelerimizin gizemli odan aramalyz.' Bylece, tpk Baudelaire'in
arzulad gibi, hayal gc yeniden tm yetilerimizin ecesi haline gelir. By
lece duyarllmz serbest brakrz ve sanat, doann bir kopyas olmaktan
ziyade, onun sbjektif deformasyonu olur."
* Maurice Denis ( 1 870- 1943); Fransz ressam, Simgeci yaklamlaryla dikkat eken Nabiler
grubunu kurmutur. Academie Julian'da eitim gren Denis, resimsel simgeciliin manifestosu
olarak nitelendirdii "Yeni Gelenekiliin Savunusu" gibi metinler kaleme alm, resimleri ka
dar kuramsal yazlaryla dikkat ekmitir. Denis'nin, bir resmin her eyden nce boyanm bir
yzey olduu yolundaki szleri, modern sanatn en ok alntlanan cmleleri arasndadr. Gaugu
in'e duyduu hayranlkla ekillenen sanatal yaklam ise, bu szlerin ima ettii ettii gibi so
yuta deil, figre ynelik ilgisiyle ekillenmitir. En nl resmi, hayranlk duyduu bir baka
ressamn ansna gerekletirilen 1900 tarihli "Cezanne 'a thaf'tr.
31
Henri Matisse, "Yeil erit (Madam Matisse'in Portresi)", 1905,
tuval zerine yalboya, 40.5x32.8 cm, Devlet Sanat Mzesi, Kopenhag.
Renk esinin serbest kullanm nedeniyle "Yeil erit" adyla anlan

"Madam Matisse'in Portresi", Fovizm akmnn balca zelliklerin
den biri olan anti-natralist renk anlayna rnek oluturur.
Primitivizm ve Davurumculuk
(1900. . . 1910. . . 1 920.. .)
FRANSA [FOVZM] ANDRE DERAIN, RAOUL DUFY, OTHON FRIESZ,

HENRI MANGUIN, ALBERT MARQUET, HENRI MA TISSE, MAURICE DE
VLAMINCK ... ALMANYA [DIE BRCKE] FRITZ BLEYL, ERICH HECKEL,
ERNST LUDWIG KIRCHNER, OTTO MLLER, EMiL NOLDE, MAX
PECHSTEIN, KARL SCHMIDT-ROTLUFF. . . [DER BLAUE REITER]
WASSILY KANDINSKY, FRANZ MARC, GABRIELE MNTER, AUGUSTE
MACKE, HEINRICH CAMPENDONK, ALEXEY YON JAWLENSKY ...
SVRE PAUL KLEE... BELKA CONSTANT PERMEKE,
FRITS VAN DEN BERGHE, GUSTA VE DE SMET...
20. yzyl banda Fransa ' da "Fovizm'', Almanya 'da "Die Brcke" ve
"Der Blaue Reiter" gibi sanat gruplamalarnn ortak noktas, 1 9 1 1 y
lnda Bedin' de dnemin avangard sanatn destekleyen galeri ve dergi Der
Sturm ' un sahibi Herwarth Walden' in gzlemledii gibi, "darnn izleni
mi yerine, ierinin davurumu"na ynelmeleridir. Bat sanatnda zlenim
cilik sonrasnda son derece_yaygn bir eilim olarak ele alabileceimiz bu
gelimeler btn, genel olarak "Davurumculuk" bal altnda ele al
nr. Geri ' davurumculuk' , bilindii gibi, modernlere zg bir tavr de
ildir. Norbert Lynton'n ( 1 927-2007) altn izdii gibi, "nsana zg her
eylem bir davurumdur; sanat da bir btn olarak davurumcudur."
Norbert Lynton, 20. yzyl ncesine uzanarak, Reform arifesinde D
rer, Altdorfer, Bosch gibi sanatlarn modern aa hitap eden apokaliptik
bir kayg ve davurumcu deerler tadn syler. Venedik geleneine
zg dramatik k, zengin renkler ve cokulu fra darbelerinin davu
rumcu bir gelenein yansmas olduunu belirtir. Klasisizmin ltlerinin
belirlendii, o ltleri yaymak iin akademilerin kurulduu talya'da
Michelangelo gibi bir ustay hatrlamamz ister. El Greco ' dan, Ru
bens'ten, Rembrandt'tan sz eder. Romantik akmla birlikte, Goya'nn,
Blake' in, Delacroix'nn, Friedrich 'in, Turner 'n 'farkl heyecanlarnn,
cokunluklarnn da ' davurumculuk(lar)' emsiyesi altnda birleebile
ceini savunur. Lynton'n, 20. yzyln Davurumcularna gelmeden n-
33
ceki son dura, 1 9. yzyl sonunda grlen 'yeni Romantik' harekettir:

Gauguin'in Avrupa'dan ve simgesel olarak Avrupa uygarlndan ka;
James Ensor 'un ( 1 860- 1 949) yalnzca ele ald konularn deil, teknii
nin de ok edici tavr; Edward Munch'un ( 1863- 1 944) kiisel dertlerini
dnyaya haykrd sanrl imgeleri; Van Gogh'un doaya ynelik tutku
dolu ifadesi ve ham, youn renkleri; Rodin'in heykellerinin pozlarnda ve
dokusunda hissettirdii duygusal patlamalar... Tm bunlar, Lynton'a g
re, 20. yzylda Avrupa'da kendini hissettiren en yaygn eilim olan D
avurumculuu beslemi olan kltrel damarlardr. Yazn dnyasnda
zellikle 1 9. yzylda yaanan gelimeler de grsel sanatlar etkilemi;
dnemin nde gelen dnrlerinden Nietzsche, "Yaratc olmak isteyen,
nce her eyi ykmakla ie balamal, eski deerleri yerle bir etmelidir" gi
bi dnceleriyle, zellikle Alman Davurumcular zerinde youn bir
etki brakmtr.
Bu adan bakldnda Davurumculuu bir akm deil, bir eilim;
biimsel ifadeye yansyan bir duygu durumu olarak ele almak ve ok e
itli davurumculuklardan sz etmek mmkndr. 20. yzyl boyunca
Davurumculuk, S oyut Davurumculuk, Yeni Davurumculuk gibi ba
lklar altnda eitli gruplamalardan sz edilebilirken, bu gruplamalar
iindeki sanatlarn hemen hibirinin bir dierine benzememesi de Da
vurumculuun doasna ilikin bir durumdur. Kiisel bir davuruma da
yand iin bireysel ve znel bir ifade biimi olan Davurumculuk, Fo
vistlerden Maurice de Vlaminck 'in dedii gibi, "Herkesin kendi gzyle
yeni bir dnya yaratma" abasn gzler nne serer. Baka bir deyile,
sanatnn isel zgrl ve snrsz davurumu esastr. Sanatta sezgi ve
ifadenin ayn ey olduunu ifade eden talyan filozof Benedetto Croce'nin
( 1 866- 1 952) "Estetik" ( 1 902) adl yaptnda ne srd dnceleri yan
klayan bu yaklam, sanatlarn youn . bir sezgisel gce sahip olduu
varsaymndan hareket eder. Croce ' ye gre herkesin sanat olamamas
nn nedeni, sezgileri teknik olarak ifade edebilme yetisi deil, bir sanat
gibi 'sezememesi' dir.
Davurumcu sanatlarn tmyle 'kendine zg' yaklamlarna ra
men ' biim bozmac' bir tavr tamalar; rengin zellikle simgesel, duy
gusal ve dekoratif etkilerinden yararlanmalar; boyann youn dokusall
yla rengi natralist balamndan zgrletirmeleri; abartl bir perspek
tif ve desen anlayn benimsemeleri gibi ortak noktalardan sz etmek
mmkndr. Sanat nesnesinin gerekletirilme srecine ve dolaysyla sa
natnn ruh haline dikkat eken bu zellikler, konudan nce ifadenin al
glanmasna neden olur. Sanat ile izleyici arasnda bir tr ruhsal etkile-
34
PRMTVZM / DIAVURUMCULUK
imin domas da sz konusudur: izginin ritmiyle, rengin duyumuyla

salanan bu etkileim, izleyicinin kendi sezgiselliinin derecesine bal
olarak zenginleir.
20. yzyl banda gzlenen sanatsal gelimeler izlendiinde, ' davu
rumculuk' teriminin ou zaman ' primitif' kavramyla yan yana geldii,
yan yana kullanld grlr. 1 9. yzyldan 20. yzyla gei srecinde
gndeme gelen yeni birtakm estetik ve kltrel ltlerle ilgili olan bu
durum, Davurumcu olarak nitelendirilen sanatlarn Batl olmayan kl
trlerin sanatsal verilerine ilikin merakm ortaya koyar. 20. yzyl ban
da modernliin temsilini kentsel temalarda ve endstriyel srelerde ara
yan birok sanatnn yam sra hzl kentlemeye ve endstrilemeye tep
ki duyan pek ok sanat olmu, yeni bir 'Romantik' ruhu duyuran bu sa
natlar ' Primitivizm' olarak adlandrlan bir eilimi paylamlardr. ' Pri
mitivizm ' , ksaca, ' modern' olarak nitelendirdiimiz pek ok sanatnn
modernlemenin getirdii baz dinamiklere kar tavrnn ifadesidir. Bu
kar tavr, Batl sanatlarn ' ilkel toplum'larn sanatna ynelik ilgisin
den beslenir; ' primitif' szc ayrca ket vurulmam her trl ifadeyi,
rnein ocuklarn ya da akl hastalarnn biimsel davurumlarm da
kapsar. Bat'nn moderu sanatlar, ' primitif' olarak adlandrlan bu tr
esin kaynaklarnda zengin bir biimsel ifadenin yan sra kendilerinin de
peinde olduu saf ve dolaysz bir yaratma drts bulmulardr. Bu ara
y, sanatlarn saf bir sanatsal drtyle, isel bir esinle yarattklar dn
cesini de beslemitir.
Pablo Picasso'nun szn ettiimiz tm bu zellikleri bnyesinde ba
rndran 1 907 tarihli "Avignonlu Kzlar" resmi, modern ile primitif'i bu
luturan balca yapt olarak nitelendirilir. Picasso'nun bu resmi yaparken
yararland ' primitif' kaynaklar, zerinde oka durulmu bir konudur ve
baz nemli sorular da beraberinde getirir. rnein, Bat sanatnn gele
neksel deerlerine kkten bir bakaldry ifade eden bu resmin, ' primitif'
olarak nitelendirilen Afrika masklar ya da berya heykelcikleri gibi birta
km kaynaklardan esinlenmi olmas, resmin zgn bir yeni keif olarak
deerlendirilmesine glge drr m? Ya da drmeli midir? Picas
so'nun kompozisyonuna ok benzer etnografik fotoraflarn bulunmas,
bir tr kltrel etkileim midir, alnt mdr, yoksa dpedz kopya mdr?
Picasso'nun etnografik nesnelere ynelik ilgisinin arkasnda ne gibi d
nceler vardr? ' lkel' olarak nitelendirilen toplumlarn kltrel motifle
rinden esinlenmesi, Bat'nn Afrika'yla ilgili smrgeci yaklamna kar
bir tepkiyi mi ifade eder? 1 907 ' den beri bu ve benzeri birok soru yalnz
..
ca "A vignonlu Kzlar"la ilgili deil, 1 900' !erden itibaren gerekletirilen
35
birok Davurumcu yapt konusunda da gndeme gelmi ve ' Primiti

vizm' konusu, zellikle gnmzde, tarihsel, sosyolojik, antropolojik ve
estetik boyutlaryla Bat smrgeciliinin bir uzants o_larak ele alnmaya
balanmtr.
Sanatlarn yzyl banda mzelerde, fuarlarda ya da antikac dk
kanlarnda 'Primitif' olarak nitelendirilen kaynaklarla kar karya gel
melerinin, gerekten de Bat smrgeciliinin kanlmaz bir sonucu ol
duunu iddia etmek mmkndr. Bu dnemde smrge lkelerinden ok
sayda 'feti' nesne Avrupa'ya getirilmi, etnografik fotoraflarda bir pat
lama yaanm, hatta baz dunya fuarlarnda ' gerek ilkeller' sergilenmi
tir! Avrupa' da mze koleksiyonlar etnografik nesnelerle dolarken, dne
min pek ok avangard sanatsnn atlyesi de Afrika, Okyanusya, berya
gibi 'uzak diyar'lardan getirilen masklarla, heykelciklerle ve ritel ilevi
olan birok nesneyle sslenmitir. Bu ilgi, Avrupa toplumlarnn dnyaya
egemen gcnn bir yansmas olsa da avangard sanatlar tarafndan bur
juvaziye ve burjuva deerlerine ynelik bir tepkinin ifadesi olarak benim
senmi; yeni bir k arayan gen sanatlar, ' primitif' kaynaklarda Avru
pa sanat akademilerinin khnemi muhafazakar sanat anlaylarna bir al
ternatif bulmulardr.
Paris'te 1 905 ylnn Sonbahar Salonu'nda akademik bir sanat anlay
na kkten kart bir tavrla dikkat eken bir grup sanat, Fransz eletir
men Louis Vauxcelles'in ( 1 879- 1 943) yaktrmasyla "vahi yaratklar",
yani "Fovlar", 20. yzyln ad konmu ilk Davurumcu akm olarak ta
rihe gemitir. Henri Matisse, Maurice de Vlaminck ve Andre Derain'in
canl renkleriyle dikkat eken resimlerinin arasnda klasik bir heykel g
rnce, "Donatello'nun evresini vahiler sarm! " diye yazan eletirmen
Vauxcelles, bylece "Fovizm" akmnn adm koymutur. Gerekte Fo
vizm, bir akm olmaktan ok, eitli kaynaklara gre 1 903- 1 908 yllan
arasnda benzer eilimleri paylaan birka sanatnn birka sergide bu
lumasndan ibarettir; bir manifestosu da yoktur. "Fovist" olarak nitelen
dirilen resimlerin balca zelliiyse, son derece parlak ve zt renklerin
' anti-natralist' kullanmdr. Renk ve dokunun n planda olduu bu re
simlerde genellikle manzara, natrmort ya da portreyle snrl olan ieri
in hemen hi nemi yoktur; nemli olan resmin renk ve doku yoluyla iki
boyutlu bir yzey olduunun vurgulanmasdr. Fovistlerin ncs, grup
taki dier ressamlardan yaa byk olan Henri Matisse 'in sergilendiin
de byk tepki eken "Mavi plak" ( 1 907) ya da "Madam Matisse'in
Portresi" ( 1 905) gibi resimleri, bu balamda deerlendirilebilir. Matisse,
"Mavi plak"ta tmyle biim bozmac bir tavr iinde akademik plak
geleneini yerle bir eden bir biim ve renk deneysellii sergilemi; "Ye
il erit" olarak da anlan "Madam Matisse'in Portresi" adl nl resmin
de, bir kiinin portresinden ok kendi renk duygusunu ve Davurumunu
ortaya koymutur.
Yine 1 905 ylnda Almanya'mn Dresden kentinde bir araya gelen drt
mimarlk rencisinin kurduu D avurumcu grup Die Brcke (Kpr)
ise, 20. yzyln ilk ' manifestolu' akmdr. Emst Ludwig Kirchner, Erich
Heckel, Karl Schmidt-Rotluff ve Fritz Bleyl' den oluan bu akma, sonra
dan Emil Nolde, Max Pechstein ve Otto Mller gibi isimler katlmtr.
1 9 1 3 ylna kadar bir arada sergiler aan Die Brcke sanatlar, Alman
Davurumcu sanatnn ncleridir. Bir manifestoyla yola km olmala
rna ramen biimsel anlamda belirli bir ilkeleri bulunmayan grubun en
nemli zellii, ' yeni bir sanat' arayn bir tr misyona dntrmesidir.
Grubun ad, Nietzsche'nin "Hedef deil, kpr olmak gerek" sznden
hareketle, eski sanat ile yeni sanat arasnda 'kpr ' olmak abasn yans
tr. Munch'tan ve Van Gogh' dan etkilenen, Fransz Fovistlerini tanyan,
Batl kaynaklarn yam sra Afrika 'mn ve Okyanusya'mn sanatna ilgi du
yan Die Brcke sanatlar, tpk Fovistler gibi canl renkleri anti-natra
list bir anlayla ve serbest fra darbeleriyle tuvale aktarmlardr. Die
Brcke sanatlar ayrca, ahap baskya da youn bir ilgi duymular, hat
ta Kirchner' in yazd Die Brcke Manifestosu ahap bask yoluyla oal
tlmtr. Akm, ahap bask sanatnn 20. yzylda yaygnlk kazanmasn
daki temel etkenlerden biri olarak deerlendirilmitir.
Kirchner'in ve dier Die Brcke sanatlarnn Afrika heykellerini an
dran ' primitivist' ahap heykelleri de bulunmaktadr. Die Brcke sanat
larnn bazlar sonraki yllarda Berlin'e tanm, akademik sanata muha
lif Berlin Sezession grubuna katlmak isteyip kabul edilmemi, bunun
zerine Max Pechstein nclnde Berlin' de 1 9 1 0 ' da Yeni S ezession' u
kurmulardr. 1 9 1 3 ylnda sanatlarn birlikte ald kararla dalan Die
Brcke grubunun nce Dresden'de sonra Berlin'de at sergiler, gerek
resimlerinin zaman zaman erotik ierii gerekse iddetli, ham davurum
cu slubu nedeniyle Almanya' da dneminin en cesur sanatsal atlm ola
rak nitelendirilmitir.
Almanya ' da 1 9 1 1 - 1 9 1 4 yllar arasnda etkili olan bir baka davu
rumcu grup ekirdek kadrosunda Wassily Kandinsky, August Macke ve
Franz Marc'n bulunduu Der Blaue Reiter' dir (Mavi Svari). Bu gruptan
nce Mnih'in gen avangard sanatlar, Kandinsky ' nin bir dnem ba
kanln yrtt, 1 909'da kurulmu Yeni Sanatlar Birlii'nin(NKV
Neue Knstlervereinigung) sergilerine katlmaktayd. Birlik yelerinin
37
soyut resme scak bakmamas, Kandinsky'nin ayrlp Franz Marc'la bir

likte Der Blaue Reiter grubunu kurarak gen sanatlara yeni bir sergi a
ts oluturmasndaki balca nedenler arasndadr. Aslnda yalnzca iki
sergi aabilen Der Blaue Reiter grubu, ksa sren etkinliine ramen fark
l eilimlerden, akmlardan ve lkelerden pek ok sanaty bir araya geti
rebilmi (Paul Klee, Robert Delaunay, David Burliuk, Elizabeth Epstein,
Georges Braque, Andre Demin, Natalia Goncharova, Mikhail Larionov,
Maurice de Vlaminck, Pablo Picasso) ve etkili olmutur. Grubun bu fark
l eilimlere ak tutumu ve ekirdek kadronun figrden ok soyut davu
rumculua ynelimi, Der Blaue Reiter'i Die Brcke'den ayran balca et
kenler arasndadr. Ancak Der Blaue Reiter sanatlarnn beslendii kay
naklarla Die Brcke'nin beslendii kaynaklar farkl deildir: 1 9 1 2 ylnda
yaymlanan Der Blaue Reiter Yll'nda Almanya ve Rusya'dan halk sa
nat rnekleri, Japon estamplar, Afrika ve Okyanusya' dan kltrel nesne
ler, Henri Rousseau ' nun naif resimleri, ocuk resimleri ve ortaa heykel
leri yer almtr.
Der Blaue Reiter grubunun, adn, hem Franz Marc'n hem Wassily
Kandinsky ' nin atlara olan sevgisinden, hem de Marc'n ' ruhani' bir renk
olarak nitelendirdii maviye duyduu sevgiden ald sanlmaktadr. Ay
rca Kandinsky'nin erken dnem resimleri arasnda "Mavi Svari" ( 1 903)
balkl bir resmi bulunmaktadr. Der Blaue Reiter sanatlarndan Kan
dinsky, bu grubun kurulduu yllarda zellikle resim ve mzik arasndaki
ilikiye, ayrca renklerin mzikal-simgesel zelliklerine odaklanm ve bu
ilgisi sonucu ilk Soyut Davurumcu resimlerini yapmaya balamtr.
Franz Marc ise insanlardan ok daha duyarl olduuna inand hayvanla
rn ve genel olarak doann bir gizilg tadna inanm ve resimlerin
de bu gizilgc grnr klma abasna girmitir. Bir dier Der Blaue Re
iter sanats olan August Macke, arkada Franz Marc tarafndan, "Mo
dem Alman sanatnda renk alannda grlmemi bir gzellik ve cesaret r
nei" olarak nitelendirilmitir. Der Blaue Reiter grubu, Birinci Dnya Sa
va'nn balamas ve ekirdek kadrosundan Franz Marc ve August Mac
ke'nin lmyle tarihe karm, ancak soyut davuruma ynelik eilimi
balca sanats Kandinsky tarafndan sonraki yllarda da srdrlmtr.
Belli bir yer ve zamanla snrlanamayacak kadar genel bir eilim olma
sna karn Davurumculuk, Die Brcke ve Der Blaue Reiter gibi grupla
rn etkinlii sayesinde 20. yzyln ilk yarsnda genel olarak Almanya 'yla
zdeletirilen bir akm olmutur. Almanya ' da Birinci Dnya Sava'na
uzanan sre, gerek figratif, gerekse soyut anlamda davurumcu 'ruhun '
ok eitli ve zengin rneklerinin grld bir dnem olmutur. Alman-
ya' da Hitler'in iktidar srasnda gerekletirilen nl "Dejenere Sanat"

( 1 937) sergisinde szn ettiimiz sanatlarn birou yer alm; akade
mik, klasik sanat destekleyen Hitler, Almanya'da Davurumculuun k
kn kazmak adna, "Bu rmeyi durdurmak iin elimizden geleni ya
pacaz! " eklinde bir aklama yapmtr.
Max Pechstein *
Yaratc Sre (1905)
al !
Co! Dat beynini! Kendi kendini ye, ine, indir her eyi mideye ! Do
urmann hazzn yaa! Frann ayrld yer ne mthitir tuvali yardnda!
Renk tpleri kuruyana kadar boya! Ya beden?
Ne fark eder.
Salk?
Kendine bak o zaman!
Hastala yer yok ! Yalnzca almak var ve yine sylyorum, almann
hazz var! Boya! Renklerin iine dal, tonlarn iinde dala ! Kaosun bulama
cnda kaybet kendini. Piponun krk azln yiyip bitir, plak ayaklarn
topraa bastr iyice. Pastel ve kalemin ucu beynine girmi, beyninin her k
esini yarm, beyazln iine iddetle dalm. Siyah, kat zerinde eytan
gibi glyor, ban alp gitmi izgiler gibi srtyor, kadifemsi alanlarda ra
hatlyor, heyecanlandryor, okuyor. Frtna grldyor, kum salyor her
yana, gne parampara oluyor ve yine de ufkun o yumuak dingin kvrm
her eyi sessizce kucaklyor.
Bitkin dm bir solucan gibi yataa at kendini. Derin bir uyku yenilgi
ni unutturacaktr. Yeni bir gn! Yeni bir mcadele! Yeniden coku ! Her gn
yeni bir gn, birbirine zincirlenen gnler. Her deneyimden sonra bir yenisi
gelecek. u kahrolas beyin yok mu! Orada yle seirip alkalanan da ne!
Hah ite! Kopart u kafan, ya da tut iki elinle evir, evir ve ayr bedeninden.
Sonra yerden kazyarak, trnaklarnla kazyarak kar onu. En kk paras
na kadar kaz. Kum! Su! Hadi, temizle. Hadi, imdi! ! Yepyeni gibi oldu ite!
Kullanlmam bir kafatas. Gece ! Gece! Hi yldz yok, zifiri karanlk. Arzu
suzluk !
Yarn yeni bir gn doacak.
* Max Pechstein ( 1 8 8 1 - 1955); Alman Davurumcu ressam, 1 900-1 906 yllar arasnda Dres
den'de sanat ve zanaat eitimi almtr. Berlin sanat ortamnn nde gelen figrlerinden olan sa
nat Berlin'deki Neue Sezession'un bakanln yapm, aynca Die Brcke sergilerine katl
mtr. Manzara, natrmort, n ve portreleriyle tannan Pechstein, 1 923 'te Novembergruppe'nin
kurucular arasnda yer alm ve Berlin Akademisi 'nde eitimcilik yapmtr. 1933 'te Naziler ta
rafndan grevinden uzaklatrlan Pechstein'n yaptlar dier birok Alman Davurumcu sa
nat gibi ' dejenere' saylmtr. Pechstein 'n 1960 tarihinde yaymlanan anlar , Die Brcke
tarihine ilikin temel kaynak niteliindedir.
3.9
Ernst Ludwig Kirchner*

Die Brcke Manifestosu ( 1906)
lerlemeye duyduumuz inanla, yeni yaratclara, yeni izleyicilere ve gen

lie arda bulunuyoruz. Biz, bugnn genlii olarak, gelecei srtlamak,
eskinin kurumsallam dzenine kar kendi yaammzn, kendi eylemleri
mizin zgrln yaratmak istiyoruz. Kendini kstlamadan, dorudan ve
tm itenliiyle yaratmaya soyunan herkesi bizden sayyoruz.
Franz Marc**
Almanya' nn Vahileri (1912)
Yeni bir sanat iin byk mcadelenin verildii u gnlerde, eski ve kurum
sal gler karsnda darmadank 'vahiler' gibi savayoruz. Eitlikten
uzak bir sava bu, ama ruhani meseleler rakamlarla deil, fikirlerin gcyle
llr.
Asilerin korkulan silah, yeni fikirler. Yeni fikirler elikten daha beter l
drr, hi yklmaz sanlan ykp yok eder.
Almanya'daki bu vahiler kimler?
Aslnda hem ok iyi tannyorlar, hem de hor grlyorlar: Dresden'deki
Brcke, Bedin'de Neue Sezession, Mnih'te Neue Vereinigung hareketleri.
Bu vahilerin yeni yaptlarn biimsel bir gelime ya da zlenimciliin ye
ni bir yorumu olarak aklamak olanaksz... En gzel prizmatik renkler ve
hretli Kbizm, bu 'vahiler' iin anlamsz birer hedef.
Onlarn fikirlerinin yeni bir hedefi var: Yaptlarnda kendi zamanlarna ait
simgeleri yaratabilmek, gelecein ruhani dininin sunaklarna yakr eserler
verebilmek, arkalarndaki teknik mirasn grnmez olduu yeni yaratlar su
nabilmek.
* Ernst Ludwig Kirchner ( 1 880- 1938); Alman Davurumcu ressam ve heykeltra, Die Brcke
grubunun ncsdr. 1 90 1 -05 yllar arasnda Dresden'de mimarlk eitimi grmtr. Primitif
sanata ilgi duyan Kirchner, portre ve n arlkl yaptlaryla tannm, zellikle Bertin sokakla
rndan kalabalk figrl kompozisyonlaryla Alman Davurumculuunun balca sanatlar ara
snda saylmtr. Yaptlarnn Hitler'in talimatyla gerekletirilen 1 937 tarihli Dejenere Sanat
sergisinde yer almas byk bir bunalma dmesine neden olmu, 1 938 ylnda intihar etmitir.
** Franz Marc ( 1 880- 1 9 16); Alman ressam, Mnih niversitesi'nde felsefe ve ilahiyat eitimi
ni yanda brakarak M nih Akademisi'nde 1 900-02 yllan arasnda resim eitimi grmtr.
Kandinsky ve August Macke ile birlikte Der Blaue Reiter grubunu kuran Marc, davurumcu so
yutlama tarzndaki resimlerinde zellikle hayvan figrlerine yer vermi, bu yolla doann gizil
gcn ifade etmeye almtr. Hayvanlarn insandan daha yce ve mistik olduuna inanan
Marc, bir dnem sanatlara hayvan anatomisi dersleri de vermitir. Renkleri anti-natralist bir
biimde, onlara simgesel deerler ykleyerek kullanan Marc, Alman Davurumculuunun ba
lca sanatlan arasnda saylmaktadr. Birinci Dnya Sava 'nn patlak vermesiyle gnll ola
rak orduya katlan Marc, 1 9 1 6 ylnda savata yaamn yitirmitir.
PRMTVZM / DIA VURUMCULUK
Kmseniler ve aptallklar, onlarn yoluna denmi gller gibidir.

Almanya' da ya da baka yerlerde yaayan resmi 'vahilerin' hepsi bu tr
bir sanatn, bu tr yksek hedeflerin takipisi deil oysa.
Onlarn aleyhine olacak bu. Kolay baarlardan sonra Kbist ya da baka
akmlar iinde, kendi yzeyselliklerinde yok olacaklar.
Ama biz nde gelen btn bu 'vahi' gruplarn arkasnda Almanya'da ay
n byk, uzak hedefler iin alan sessiz glerin varlna inanyoruz -en
azndan inanmakta hakl olduumuzu umuyoruz- onlarn fikirleri sessizce ol
gunlamakta ve savan mjdesini vermekte.
Karanlklar iinden, grmesek de bildiimiz o sanatlara elimizi uzatyo
ruz.
Emil Nolde*
Primitif Sanat zerine (1912)
1 . 'En mkemmel sanat Yunan sanatdr. Raffaello resimdeki btn usta

larn ustasdr.' Yirmi ya da otuz yl nce, her sanat retmenin retisi, bu
gibi bilgilerden ibaretti.
2. O gnlerden beri, birok ey deiti. Biz Raffaello'yu sevmiyoruz, Yu
nan'n o szde altn ann heykellerinden de heyecan duymuyoruz. Bizden
ncekilerin ideallerini paylamyoruz. Yzyllar boyunca byk isimler tara
fndan imzalanm yaptlar ilgimizi ekmiyor. Kendi yaadklar zamanlarn
curcunas iinde dnyann ka bucak olduunu anlayan sanatlar, Papalar ve
saraylar iin yaptlar retmiler bugne kadar. Onlarn atlyelerinde alan
larsa sradan insanlarm; Naumburg, Magdeburg ve Bamberg katedrallerinin
o sade, byk yontularn grdkten sonra sevip saydmz o isimsizlerin ya
amlar hakknda hibir ey bilmiyoruz.
3 . Mzelerimiz giderek daha ok byyor, bydke de dolup tayor.
nsan ezen o koca birikim, o byk koleksiyonlar, houmuza gitmiyor. Ya
knda, tm bu fazlalklara bir tepki uyanacaktr.
4. ok da uzak olmayan bir tarihte, sanattaki belli bal birtakm zaman
srelerinde yaratlm nesnelerin mzelere girmeye layk olduu dnlr
d. Sonra bunlara Kopt sanat, erken Hristiyan sanat, Yunan mlekleri ve
vazolar, Pers ve slam sanat da eklendi. Peki neden Hint, in ve Java sana
t hfila etnoloji ve antropoloji balklar altnda snflandrlyor? Ayrca primi
tif toplumlarn sanat neden sz konusu bile edilmiyor?
* Emil Nolde ( 1 867-1956); Alman ressam, Davurumculuk akmnn nclerindendir. Dac

hau'da Adolf Hlzel'in atlyesinde ve Paris ' teki Academie Julian'da eitim gren Emil Nolde,
1 906'da Die Brcke grubuna katlm, ancak ok gemeden ayrlm, sanatn sanat ortamlarnn
ok iinde olmadan srdrmtr. Parlak, arpc renk kullanm ve ham bir davurumcu ener
jiyle ayrt edilen resimlerinde dinsel sahnelere yer vermi, ayrca iek natrmortlaryla kendine
zg bir yer edinmitir. Nazi Partisi'ni destekledii gerekesiyle itibarna glge dren Emil
Nolde, buna karn Nazilerin "dejenere " ilan ettii sanatlar arasndadr.
41
20" YZYIL BATI SANATINDA AKIMLAR
5. Primitif sanatn ifade biimlerinin tam olarak nesidir biz sanatlara bu

kadar ekici gelen?
Gnmzde, her trl anak mlek, mcevherat, ev eyas ya da giyim,
gerekletirilmeden nce kat zerinde tasarlanyor. Primitif toplumlarday
sa, malzeme sanatnn ellerinde, parmaklar arasnda yaratlyordu. Onlar bi
im vermenin kendisinden mthi bir haz alarak yaratyorlard. Mutlak bir z
gnlk, ayrca gcn ve yaamn youn ve ou zaman da grotesk biimleri
nin sade bir ekilde ifade bulmas - bizlerin bu yerli sanatlarndan holanma
mzn nedeni belki de bu.
August Macke*
Maskeler ( 1912)
Yiyecek hayattan, giysi bedenden daha deerli olabilir mi?

Anlalmadk fikirler, anlaldk biimlerde ifade ediliyor. Duyumlarmz
araclyla anlalr oluyor yldz, gkyz, iek. .. ve biim.
Biim bir muammadr nk gizemli glerin ifadesidir. Yalnzca biim
araclyla gizli glerin, 'grnmez Tanr'nn' varl hissedilir.
Duyularmz, anlalr ile anlalmaz arasndaki kprdr.
Bitkileri ve hayvanlar gzlemlemek, onlarn srlarn alglamaktr.
Gk grltsn duymak, onun srrn alglamaktr. Biimlerin dilini an
lamak, srrn kendisine, yaama daha yakn olmaktr.
Biim yaratmak, yaamaktr. Tmyle kendi duyularnn giziyle yaratan
ocuklar, antik Yunan 'a zg biimleri taklit edenlerden daha yaratc deil
midir? lkeller, gk grltsnn biimi gibi kendi doal gc olan sanat
lar deil midir?
Gk grlts, iekler, herhangi bir g hep bir biim olarak vardr. n
san da yle vardr. O da kavramlarna szckler, karanlklarda aydnlklar, bi
linaltnda bilin bulmak iin urar. Bu onun yaamdr, yaratsdr.
nsan deitike, yaratt biimler de deiir.
eitli biimlerin birbiriyle ilikisi, zgn bir biimi alglamamz salar.
Mavi krmznn yannda grnr olur, aacn heybeti kelebein kkl
yannda belirginleir, kk ocuun tazelii yal adamn yaaml yann
da iyice hissedilir. Bir art iki eder. Biimsizlik, sonsuzluk ve sfr noktas
yine anlalmaz kalr. Tanr bilinmezliini korur. nsan kendini yaratt bi
imlerle ifade eder. Sanatsal her ifade biimi insann i yaantsnn bir yan
smasdr. Sanatn d grn, aslnda iinin ifadesidir.
* August Macke ( 1 887- 1 9 14); Alman ressam, Mavi S vari grubunun kurucular arasnda yer al
mtr. Dsseldorf Akademisi'nde ve Berlin'de Lovis Corinth'in atlyesinde eitim gren Mac
ke, zlenimcilik, Davurumculuk ve Orfk Kbizm gibi akmlardan etkilenmi, ancak soyutla
maya deil fgrasyona ynelen resimlerinde renk esine ncelik vermitir. Macke, gnll
olarak katld Birinci Dnya Sava 'nn ilk haftalarnda yaamn yitirmitir.
42
Her zgn sanat biimi, insann doadaki varlklarn biimine, sanatsal

biimlere ynelik yaantsnn bir uzantsdr. Bir iein kokusu, bir kpein
havaya zplay, bir dans, bir mcevherin krts, bir tapnak, bir resim, bir
slup, bir ulusun tarihi, bir a gibi.
iek gn doumunda aar. Avn gren panter melir, avn izledike
gle kabarr. Gcnn gerilimi ylesine byr ki, zplaynn uzunluuna
yansr. Sanatn biimi ve slubu, ite byle bir gerilimin sonucudur.
Bizim bu karmak ve kafas kark amzda, bizi tpk Afrikaly ate
dansnn ya da Hintliyi Hint fakirinin gizemli davul gmgmlerinin heyecan
landrd gibi heyecanlandran biimler vardr. Akademisyen, askere gitti
inde iftinin oluyla yan yana yrr. Sinemada profesr, hizmeti kzn ya
nna oturur. Vodvil gsterisinin kelebek renkli danss, inanly da inans
z da ayn derece etkileyen Gotik katedral orgu gibi heyecanlandrr sevgilile-
r.
Biimler, etkili yaamlarn gl ifadeleridir. fadedeki eitlilikler, mal
zemeden, szden, renkten, sesten, tatan, ahaptan ya da metalden kaynakla
nr. nsann her biimi anlamas gerekmez. nsann her dili konumas gerek
mez.
Sanat uzmanlarnn ve sanatlarn bugne kadarki kmseyici baklar,
primitif kltrlerin tm sanatsal biimlerini etnoloji ya da uygulamal sanat
lar alanna itmitir.
Bizim resim diye duvara astmz ey, Afrika'da bir kulbenin yontul
mu ve boyanm stununa ok benzer bir eydir. Afrikal, kendi idoln an
lalmaz bir fkrin anlalr biimi, soyut bir kavramn kiilemi hali olarak
grr. Bizim iinse resim, lm bir insann, hayvann, bitkinin, doann tm
gizeminin, ritmik olann karanlk ve aprak biimde kavramsallatrlmas
dr.
Biimler her yerde Avrupa estetiikarsnda yce bir dil konumaktadr.
ocuklarn oyunlarnda bile, bir koko\.n apkasnda, gneli bir gnn nee
sinde, grnmez biimler sessizce varlk kazanrlar.
Btn yazlarn, resimlerin, tapnaklarn, katedrallerin, maskelerin, mzi
kal bestelerin, tiyatro gsterilerinin ve danslarn arkasnda, insanlarn ve ulus
larn sevinleri ve zntleri yatmaktadr. Biim bo ve temelsizse, o zaman
sanat da yok demektir.
43
Pablo Picasso, "Avignonlu Kzlar", 1907, tuval zerine yalboya,
243.9x233.7 cm, Modern Sanatlar Mzesi, New York.
Kbizme giden yola aan resimlerden "Avignonlu Kzlar", modern

sanat tarihinin bayaptlar arasndad r. l 907'de tamamlandnda Pi
casso'nun yakn evresinde dahi aknlkla kar lanan resim, ilk kez
l 9 l 6'da sergi lenmi, l 924'te koleksiyoncu Jacques Doucet tarafn
dan satn alnm, l 930'da New York Modern Sanatlar Mzesi'nin
koleksiyonuna girmitir.
Yeni Bir Dil: Kbizm
(1907. . . 1918 .. . )
FRANSA PABLO PICASSO, GEORGES BRAQUE, JUAN GRIS, ALEXANDER

ARCHIPENKO, ALBERT GLEIZES, JACQUES LIPCHITZ, JEAN METZINGER,
FERNAND LEGER, HENRI LE FAUCCONIER. ..
Paris'te 1 908 'den itibaren spanyol ressam Pablo Picasso ( 1 88 1 - 1 973) ile
Fransz ressam Georges Braque'n ( 1 882- 1 963) nclnde gelien yeni
bir sanat akm, eletirmen Louis Vauxcelles 'in yazd bir yaz sonucu
"Kbizm" olarak adlandrlmaya balanm, 1 909' dan itibaren Bamsz
lar Salonu 'nda, sonraki yllarda da Sonbahar Salonu 'nda Albert Gleizes
( 1 88 1 - 1 953), Jean Metzinger ( 1 883-1956) ve Fernand Leger ( 1 88 1 - 1 955)
gibi sanatlarn bu tarzda resimler sergilemesiyle yaygnlk kazanmaya
balamtr. Akmn gerek isim babas, bir rivayete gre Henri Matis
se 'tir: 1 908'de Sonbahar Salonu'nun jrisinde yer alan nl sanatnn
sergiye katlan Braque'n "L'Estaque" resimlerini ematik olarak kk
kplere benzetmi olduu, Vauxcelles 'in de bu benzetmeden esinlendii
eitli kaynaklarda aktarlmaktadr. Kbizmin isim babas deil ama ger
ek taraftar ise, akmn bir anlamda szcln de yapm olan nl a
ir ve sanat eletirmeni Guillaume Apollinaire'dir ( 1 880- 1 9 1 8). 19 1 1 yl
nn Sonbahar Salonu'yla ilgili yazsna, "Kbizm, yle zannedildii gibi
her eyi kp kp resmetmek sanat deildir" diye balayan Apollinaire,
"zlenimcilerin gz alc ama biimden yoksun fra darbelerine alk
olan izleyici"ye, Kbizmin ne kadar nemli bir biimsel devrim olduu
nu anlatabilmek iin youn bir aba harcamtr. Apollinaire'e gre K
bizm, Fransa'da dneminin en 'yce' sanat akmdr. Fovizmin renk ve
kompozisyonu temelden dntrmesi gibi, Kbizm de izgiye ve biime
odaklanm, yepyeni bir grsel dil yaratmtr.
Kbizm gerekten de yeni bir resimsel dil; yeni bir grme biimi; dn
yay temsil etmenin yeni bir yntemi olarak dnemine damgasn vuran
balca sanat akmdr. Geleneksel perspektif kurallarna bavurmadan na
sl bir resimsel kurgu yaplabilecei sorusundan hareketle Bat sanatnn
yzlerce yllk grsel temsil sistemini yerle bir eden Kbizm, bu anlamda
45
20. yzyln en radikal sanat hareketlerinden biri olarak nitelendirilir. Do

ann betimlemeci deil kavramsal bir yorumunu yanstan Kbistler, re
simsel yzeyde boyutluluk yanlsamas yaratmak yerine resim yzeyi
nin iki boyutluluunu vurgulam; ezamanl olarak bir nesneyi bir deil
birok adan gstererek bir tr drdnc boyut kavray getirmi; 1 9.
yzyldan itibaren temsili gereklikten resimsel gereklie uzanan yolda
ki admlar hzlandrarak grsel bir devrim yaratmtr.
Kbizmin resim sanatnda yaratt bu devrim, dnemin bilimsel ve
felsefi gelimeleriyle de ilikilendirilmi; resimde yeni bir zaman-mekan
ilikisini grnr klan akmn ortaya knn, Einstein ' n 1 905 tarihli
"Grecelik Kuram"yla ve atomun paralanmasyla ilikisini gndeme ge
tirenler de olmutur. Picasso ise, Kbizmin resmin dnda bir ilgi alan ol
madn belirtmitir: "Kbizmi daha kolay yorumlayabilmek iin mate
matikten trigonometriye, kimyadan psikanalize, mzikten bilmem neye
kadar trl trl eyle ilikisi kuruldu bugne kadar. Hadi samalk deme
yim ama edebiyattr bunlarn hepsi, sonular da kt olmutur nk in
sanlar kuramlara bomutur. Kbizm her zaman resim sanatnn snrlar
iinde kalm, bunun tesindeymi gibi yapmamtr."
Kbizmin temellerinin, 1 907 ylnda Pablo Picasso 'nun "Avignonlu
Kzlar" resmiyle atld sylenebilir. Picasso'yla birlikte Kbizmin te
mellerini atan Braque' bile afallatt sylenen bu resmin en byk zel
lii, estetik gzelliin ne olduuna ilikin allagelmi kalplar ykmas,
gzel ile irkin arasndaki geleneksel ayrmlar yok etmesi, deyim yerin
deyse kendi kurallarn kendi koyan bir tavr tamasdr. Resmin 20. yz
yln ve genel olarak modem sanat tarihinin ou zaman 'al sayfas'
olarak gndeme gelmesi de bundandr. "Avignonlu Kzlar", Kbizme gi
den yolu amakla birlikte, tam anlamyla Kbist deildir; sonraki yllarda
gelien Kbist estetiinin ok uzanda bir renksellie ve davurumculu
a sahiptir. Baz sanat tarihilerinin Picasso'nun "Afro-Kbist" dnemi
olarak adlandrdklar 1 906- 1 908 srecindeki n Kbist dneme atfettik
leri "Avignonlu Kzlar"n Kbizm asndan nemi, o gne kadar hibir
sanatnn yeterince stne gitmedii resimsel sorunlarn zmn gze
almasndadr.
Yakn dnemde gndeme gelen ilgin bir konu, bu resmi yapt sra
da Picasso'nun yararlanm olabilecei kaynaklardr. 20. yzyl banda
pek ok sanat gibi Batl olmayan kltrlerin etnografik nesnelerine ilgi
duyan Picasso'nun bu konudaki merakn, o yllarda ekilmi atlye foto
raflarndan da gzlemlemek mmkndr. "Avignonlu Kzlar"n Afrika
masklarn ve berya heykelciklerini andran deforme olmu vcutlarnda,
KBZM
primitif sanatn soyut ve ham enerjisinin etkileri vardr. Picasso, kendi

kltrel ortamnda ritel nesneleri olarak bir ileve sahip olan ve simgesel
anlamlar tayan etnografik nesnelerin retim srecine ilgi duymu, bu
nesnelerin znde simgesel ve kavramsal birer imge oluu ilgisini ekmi
tir. Temsili olmasna karn betimlemeci olmayan, geometrik ve stilize bir
sadelie ulaan bu tr nesnelerde kendi arad k yolunu bulan Picas
so, zaman zaman bu tr nesneleri betimlemeye kalksa da znde 'primi
tif' sanatya zg olduu varsaymna dayanan saf ve drtsel bir retim
srecine yknmtr.
"Avignonlu Kzlar"n devrim yaratan zellii, boyutlu nesneleri iki
boyutlu yzey zerinde gsterebilmenin yeni bir yolunu nermeye bala
masdr: Resimde aka grlebilecei gibi olduka kaba ve ematize bir
biimde resmedilmi figrler, ayn anda hem cepheden, hem profilden g
rnmekte, izleyiciye ayn figr farkl alardan kavrayabilmek olana
vermektedir. Rnesans 'tan itibaren tek odakl perspektif anlayna alk
olan gzlere yeni bir grme biimi neren bu grsel tavr, modem sanat
ta "Avignonlu Kzlar"a atfedilen nemi aklar. Picasso, resmindeki her
bir figrn tek bana birer heykel gibi dnlebileceini sylerken izle
yicinin optik olarak tek yzeyde -yani resim yzeyinin kendisinde- alg
lad nesneleri ve figrleri -boyutluluklar iinde kavram ve yanst
m; izleyicinin nnde alan bir pencere varm gibi kurgulanan gele
neksel resimlerdeki perspektif derinliini dlamtr. Resim artk izleyici
nin nnde alan bir pencere deil, adeta optik olarak dokunulabilecek
yass bir yzeydir; resmin gerei, gereki temsilin tesine gemitir.
1 907- 1 909 aras srete Picasso'yla tanan, "Avignonlu Kzlar" g
ren ve hemen ertesi yl "Byk plak" adl resmini yapan Braque da tp
k Picasso gibi etnografik nesnelere merak duymu, bu nesnelerin biim
sel sadeliinden etkilenmitir. Ancak Picasso'nun da Braque'n da bu d
nemde etkilendikleri belki de en nemli kaynak, Picasso'nun "Avignonlu
Kzlar" yapt yln Sonbahar Salonu 'nda alan Cezanne ' anma sergi
sidir. "Babamz gibiydi . . . " dedii Cezanne', szde deil zde sahiplenen
Picasso, resimlerinde nc boyutu geleneksel perspektif ve glgelendir
meyle deil, renk tonalitesiyle elde eden sanatnn ortaya att yeni gr
sel nermeleri yeni aa, 20. yzyla tamtr. Picasso 'nun "Avignonlu
Kzlar"nn, Cezanne 'n ge dnem resimleri arasnda yer alan "Ykanan
lar" dizisiyle ilikisi aka grlebilir. Cezanne'n doadaki nesneleri,
geometrik bir z halinde, ' koniler, kreler ve silindirler' gibi alglayarak
resim yzeyine yanstmas Picasso ve Braque ' derinden etkilemi, Kbiz
min temellerinin atlmasnda etkili olmutur. Yzyl banda Kbist re-
47
simleri fazla geometrik bulan izleyiciyi, "yazar iin dilbilgisi neyse, res
sam iin de geometri odur" diyerek ynlendirmeye alan Apollinaire,
geometrinin espasla ilgili bir bilim olarak resmin her zaman en temel ku
ral olduunu ne srerek Kbistleri savunmutur.
1 908- 1 9 1 2 yllarna rastlayan ve "Analitik Kbizm" olarak adlandr
lan dnemde Cezanne'n adm att yoldan ilerleyen Picasso ve Braque,
nesneleri adeta optik bir paralanmaya tabi tutarak radikal bir grsel tavr
sergilemilerdir. Paralanm yzeylerin giderek kld, nesnenin
farkl alarnn adeta keskin cam krklar gibi st ste bindii bu resim
lerde nesneleri semek glemi, resim yzeyinin tmn kaplayan im
genin iinde geleneksel anlamda bir 'espas'la karlamak olanakszla
mtr. Bu dnem Kbist resimlerin yeil, gri ve kahve tonlaryla snrl
kalmasnn nedeni, rengin espas ve biim odakl yeni araylar uruna bi
linli olarak arka planda braklmasdr. Picasso'yla Braque'n resimlerini
birbirinden ayrmann olduka g olduu bu dnem resimlerin konular,
ounlukla natrmort ve portre gibi geleneksel trlerle snrldr. Birbiri
ne son derece yakn iki ressamn ortak ibirliiyle gelien Kbizmin bu ilk
yllarnda gzlenen deneysel aray, kiisel slup gelitirmekten ya da bir
konu eitliliine heveslenmekten ok daha byk nem tamtr.
nce Braque, ardndan Picasso' nun resimlerinde ablon harfler kul
lanmaya balamas ve resimsel dokuyu zenginletirmek iin boyaya kum,
tala gibi malzemeler katlmasyla, "Sentetik Kbizm" olarak adlandrlan
yeni bir evreye geilmitir. 1 9 1 2- 1 9 14 arasna tarihlenen bu srecin en
nemli yenilii, nce Picasso'nun, ardndan Braque'n kullanmaya bala
d kolaj tekniidir. Picasso, 1 9 12 ylndan itibaren gerekletirdii re
simlerine baskl kumalar ve katlar yaptrmaya balam; ayrca atk
malzemeler kullanarak kolaj tekniini nc boyuta da tam, dolay
syla asemblaj tekniinin ilk rneklerini vermitir. Braque da ayn tarihten
itibaren 'papier colle' olarak adlandrlan ve kesik kat paralarnn resim
yzeyine yaptrlmasyla elde edilen kendine zg bir kolaj teknii kul
lanmaya balamtr. Kolajn 20. yzyln en nemli sanat tekniklerinden
biri haline gelmesi, gazete, afi, kartpostal gibi kitle kltrne zg bas
l malzemenin bu ada yaygnlk kazanmasyla ilgilidir. Picasso da Bra
que da bu dnem yaptlarnda yaadklar zamanlarn siyasi ve kltrel ge
limelerine ilikin ipular veren gazete kuprleri ve reklam imgeleri kul
lanmlar, ilgilerinin salt biimsel kayglarla snrl olmadnn ipularm
vermilerdir.
Kbist kolaj, ayrca, sanat nesnesinin statsne ilikin eitli sorular
gndeme getirmitir. lk kez geleneksel malzemenin tesinde, kitle klt-
KBZM
rne zg gndelik, sradan malzemelerin sanat yaptnn esi haline gel

mesi by:;: bir adm olarak nitelendirilmi; kolaj , sanat ve yaam arasn
daki keskin snrlarn bir lde erimesinde etkili olmutur. Neyin sanat
olup olamayacayla ilgili kalplam yarglarn hkm srd bir d
nemde bu kadar bile byk, ok byk bir adm olarak tarihe yazlmtr.
Sanat nesnesinin malzemesi ve mecrasna ilikin bir sorgulamay gnde
me getiren bu yaklam, 20. yzyln sonraki admlarna ilikin ipular ta
makta; Dada kolajlarna ve fotomontajlara, Pop kolajlarna ve hatta g
nmze kadar uzanan dijital kolajlara temel oluturmaktadr.
Picasso ve Braque'n yeni araylaryla farkl evreler geirmekte olan
Kbizm, zellikle 1 9 10 ylndan itibaren Juan Gris ( 1887- 1927), Robert
Delaunay ( 1 885- 1941), Fernand Uger, Jean Metzinger, Albert Gleizes,
Henri Le Fauconnier ( 188 1 - 1 946) gibi sanatlarn katlmyla dzenlenen
Salon sergilerinde yaygnlk kazanmaya balamtr. Genellikle Bamsz
lar ya da S onbahar salonlarnda yaptlarn gsterdikleri iin bu ressamlar,
"Salon Kbistleri" olarak adlandrlmlardr. Braque, 1 908/09 yllarnda
bu tr salon sergilerine katldysa da sonradan vazgemi, Picasso'yla bir
likte resimlerini yalnzca galerilerde sergilemitir. Dnemin nl galerici
lerinden Ambroise Vollard ( 1 866- 1 939) ile Daniel-Henry Kahnweiler'in
( 1 884- 1 979) galerilerinin yan sra Paris dnda Dsseldorf, Kln, Mnib,
Moskova, Amsterdam, New York gibi eitli Bat kentlerinde resimlerini
sergileyen bu ikili, zellikle Kahnweiler ile szleme temelinde alm
lar, ayrca baz koleksiyonculara dorudan sat yapma hakkn ellerinde
bulundurmulardr. Bu koleksiyoncular arasnda, dnemin avangard sana
tnn ba takipileri arasnda Amerikal Gertrude Stein ( 1 874-1 946) ve
kardei Leo Stein' n ( 1 872- 1 947) nemli bir yeri vardr. Picasso'nun
1 9 1 1 'de New York'ta Alfred Stieglitz'in ( 1 864- 1946) nl galerisi
291 'de resimlerini sergilemesinin, byk olaslkla Gertrude Stein'n kur
duu balantlarla gerekletii sanlmaktadr. Picasso ve Braque ayrca
1 9 1 3 ylnda New York'ta gerekletirilen ve Avrupa avangardnn
ABD 'yle ilk youn temas olarak nitelendirilen nl "Armory Sergisi"nde
de yaptlarn sergilemilerdir.
"Salon Kbistleri" olarak anlan ve 1 9 10 ylndan itibaren eitli Salon
sergilerinde Kbist tarzda resimlerini gsteren ressamlar dnem dnem
Paris dndaki sergilere katlmlardr. Bu sanatlar arasnda Jean Met
zinger ve Albert Gleizes resimleriyle olduu kadar ve belki de daha fazla
Kbizm konusundaki kuramsal yazlaryla dikkat ekmilerdir. Fransz
ressamlar Metzinger ve Gleizes'in 1 9 12 tarihli "Kbizm zerine" adl ki
tab, konuyla ilgili ilk kuramsal yayndr. Galerici Kahnweiler de 1 9 1 5 y-
49
hm.la '"Kbizmin Ykselii" balkl bir kitap yazm, ancak yaymlanma

s 1 920 ylm bulmutur. Salon Kbistleri arasnda Fernand Leger kendi
ne zg 'tbist' resimleriyle, Robert Delaunay 'Orfik Kbizm' olarak ad
landrlan yaklamyla, Juan Gris ise Kbizme renk getirmesiyle gnde
me gelmitir. Tm bu yaklamlar, anlalabilecei gibi, Kbizm zerine
eitlemelerdir. Picasso gibi Paris 'te yaayan bir spanyol olan Juan Gris,
Picasso ve Braque'tan sonraki en nemli Kbist ressam olarak tannm,
Picasso ve Braque gibi o da Kahnweiler ile alm ve Gertrude Stein' n
koleksiyonuna girmitir. ' Sentetik Kbist' natrmortlaryla tannan Gris,
renki yaklamyla dikkat ekmitir. Dneminin nde gelen Kbistleri
arasnda saylan Fernand Leger 1 909 ylndan itibaren Kbist bir tarz be
nimsemi, ancak resimlerinde figr ve nesneleri Picasso ve Braque gibi
keskin biimde paralamak yerine, kendine zg tp grnml bir bi
imsel figr dili gelitirmi, Picasso ve Braque 'tan farkl olarak 'ftrist'
grnml mekanik imgeler retmi, hatta figrleri metalik robotlara ben
zetilmitir. Robert Delaunay'nin "Orfik Kbizm" ya da "Orfizm" olarak
adlandrlan yaklam ise, nl sanatnn rengin soyut deerleriyle ilgili
aratrmalarnn bir sonucu olarak gelimitir. Renk ve hareket arasndaki
ilikiyi irdeleyen Delaunay'nin resimlerinde canl renklerle ekillendiril
mi biimler kbik deil, kvrml ve yuvarlaktr. Apollinaire, Dela
unay'nin yaklamna mzii andran soyut deerlerinden dolay mziiy
le en vahi hayvanlar bile sakinletiren mitolojik kahraman Orpheus 'tan
yola karak 'Orfizm ' adm vermitir.
Kbizm, znde resimsel bir akm olmasna karn heykel sanatlar
arasnda da taraftar bulmutur. Sanat eitimi grmek iin geldii Paris 'te
Gzel Sanatlar Okulu 'ndaki eitimi fazlasyla akademik bulup terk eden,
bunun yerine Louvre'daki antik heykellerle kendini eiten Rus asll
Amerikal heykeltra Alexander Archipenko'nun ( 1 887- 1964), zellikle
Msr sanatna duyduu ilgi onu Kbizme yaklatran balca etkenler ara
sndadr. 1 9 1 2 ylndan itibaren heykellerinde atk malzemeler kullanma
ya balayan Archipenko'nun zellikle erken dnem yaptlarnda Picas
so'nun gndelik malzemelerle gerekletirdii asemblajvari heykellerinin
etkisi sezilebilir. Yine bir dier Kbist heykeltra da Kbist slubu hey
kele uyarlayan ilk Fransz sanatlardan biri olan Henri Laurens 'dr
( 1 885- 1 954). Laurens, ahap ve metal kulland son derece renkli heykel
leriyle boyutlu bir Kbizm benimsemi, heykelsi Kbist resimlere, re
simsel Kbist heykellerle karlk vermitir.
Kbizm, Birinci Dnya Sava'nn patlak vermesiyle youn enerjisini
yitirmitir. Birok sanat askere arlm, aralarnda Braque'n da bu-
50
KBZM
lunduu baz sanatlar ciddi yaralar alm, sanatlarda sava ncesi d

neminin heyecan kalmamtr. Ancak Kbizmin deneysel evresi sona er
mi olsa da etkisi, her zamankinden daha youn bir ekilde hissedilmeye
balanm ve geometrik soyutlamac yaklamlar, Kbizmin temelleri
zerinde gelierek modern sanat dilinin balca biimsel ifadesi olmutur.
J ean Metzinger*
Resim zerine Notlar (1910)
Gnmzn modem resim ve heykelleri arasnda Yunan ritmine gizli giz

li boyun emeyen var mdr?
Primitiflerden Cezanne'a kadar hibir ey, Helenizm eitlemeleri olmak
tan teye geememi, kesin bir kopu gerekletirememitir. Bugn Ele
usis 'teki rlyeflerin nnde durduumda, dnn asilerinin mekanik bir bi
imde secde ettiklerini grr gibi olurum. Gotiklerin, Romantiklerin, zlenim
cilerin eski llerin ritminden kopma abas vgye deer de olsa eski de
erler baskn kmtr. Yine de boa deildir onlarn abas da - yeni ve fark
l bir ritmin mmkn olabilecei duygusunu uyandrmlardr.
Yunanllar insana biim verdiler; imdi biz bakalar iin o biimi yeniden
yaratmalyz.
Onaylanm zgrlklerle snrl olan bir 'hareket' peinde deil (yorum
lama, srasn deitirme, vb.) temel bir bamszlk mcadelesi iinde olma
lyz.
Daha imdiden ne yaptnn bilincinde olan cesur kiiler var - ite Picas
so, Braque, Delaunay, Le Faucconnier gibi ressamlar. Bunlar tepeden trnaa
ressamdrlar; ' neo-primitifler' gibi belli kavramlar resimlemekle ilgilenme
dikleri gibi, herhangi bir sistemin -klasik sanatn bile- deimeden kalama
yacan bilecek kadar da aydndrlar. Kendi en yeni yaratlarnn, yzlerce
yllk arzularn zaferi olduunun farkndadrlar. Onlar, gelip geici olann ko
valamacasyla sonsuzluk dknl arasndaki dengeyi kavramlardr. ( ... )
Betimlenecek bir ey varsa resmini yapmann anlam yoktur.
Bu dnceyle glenen Picasso, bize resmin hakikatini gsterir. Onda
her trl ss, yksel ve simgesel olan dlayarak salt resimsel bir ze ular.
Gemiten bugne grdm resimlerin hibirinde, en iyilerinde bile, byle
si apak resim olabilen bir resim grmlm yoktur.
Picasso nesneyi dlamaz, zekasyla ve duygusuyla aydnlatr. Grsel al
gyla dokunsal algy birletirir. Bakar, anlar ve zmler: salt bir dzenleme
* Jean Metzinger ( 1 883- 1956); Fransz ressam, Kbizm akmnn nemli figrlerindendir. 1 9 1 2
ylnda Albert Gleizes ile birlikte Kbizm akm zerine yaymlanan ilk kitap olan "Kbizm ze
rine"yi kaleme alan Metzinger, kbist tarzda manzaralar Ye natrmortlaryla tannmtr.
51
ya da ema olmayan resimleri, bir fikrin anlaml ve canl bir karl olarak:
btncl imgeyi alglayabilmemizi salar. Tez, antitez, sentez eklindeki es
ki fonnl, onda tez ve antitezin dinamik bir dnmn ortaya koyar: Picas
so kendisinin gereki olduunu syler. Ikla canlanan nesneler gsteren Ce
zanne 'a karlk Picasso, nesneleri zihnimizde canlandrdmz gibi nm
ze getirir. Dinamik ve serbest olan bu perspektif anlay, matematiki Mauri
ce Princet'in bal bana kocaman bir geometri kuram kard bir anlay
grselletirir.
nce glgeler, zorlu dzenlemeler iinde birbirini ntrletirir. Picasso, sz
de renkilerin genelde kaba olan tekniklerinden holanmaz ve yedi rengi yine
balangta var olan beyazn birliine tar.
Srtta yk olan dogmatik mirasn terki; alkanlklarn u noktalarnn ye
niden ve yeniden yer deitirmesi; belitlerin lirik bir reddi; birbirini tekrar
eden ve st ste binen elerin tekrar ve tekrar akllca buluturulmas; Geor
ges Braque, bu tr zgrlklere olanak tanyan byk doa yasalarn ok iyi
bilir.
Resmettii ister bir meyve ister bir yz olsun, imge bir btn olarak zama
n adeta grnr klar; resim espasn l bir kesiti olmaktan kar. Tekrar eden
ktlelerden fizyolojik olarak yeni bir hacim kar. Ve bu mucizevi dinamik
sre, scak ve souk tonlarn kanlmaz ilikisine yaslanan bir renk dzeni
iinde akkan bir kontrpuan yaratr.
Yeni plastik iaretleri neeyle bir araya getiren Braque, tek bir beeni ha
tas bile yapmaz. 'Yeni' szc bizi yanltmasn; yrekli keiflerine glge
drmeden, onu bir Chardin'le ya da Lancret'yle kyaslayabilir, sanatnn ce
sur zarafetini, rkmzn dehasna balayabiliriz...
Georges Braque*
Sanat zerine Dnceler (1917)
1 . Sanatta ilerleme, ilerlemekten deil snrlan bilmekle ilgilidir.

2. Snrlar slubu belirler, yeni biimlerin ortaya kmasna n ayak olur,
yaratclk drtsn besler.
* Georges Braque ( 1 882-1963); Fransz ressam, Picasso'yla birlikte Kbizmin iki nc figrn
den biridir. eitli okullarda sanat eitimi gren Braque'n, Fovist tarzdaki ilk dnem resimleri
nin ardndan 1 907 ylnda Paris 'te gerekletirilen Cezanne' anma sergisinden sonra Picasso'yla
tanp "Avignonlu Kzlar" da grnce yeni resimsel araylara ynelmi, biimleri paralaya
rak gerekletirdii manzara resimlerindeki kk kbik alanlar, Kbizm akmnn adnn kon
masnda etkili olmutur. 1 907' den itibaren, ama zellikle 1 9 1 0- 1 2 yllan arasnda analitik kbiz
min ortaya knda ok yakn arkadalk iinde bulunan Braque-Picasso ikilisinin bu dnemde
gerekletirdikleri resimleri birbirinden ayrt etmek son derece gtr. Birinci Dnya Sava s
rasnda ciddi biimde yaralanan Braque, sava ncesi resimlerinin keskin hatlarn ve snrl renk
paletini terk ederek daha yumuak bir slupla, renk esini dlamayan natrmort, enteriyr ve
manzara resimleri yapmtr. Fransz resminin en saygn figrlerinden biri olan Braque, 1 94 8 y
l Venedik Bienali'nin resim dln almtr.
Georges Braque, "L'Estaque'da Evler", 1 908, tuval zerine
yalboya, Sanat Mzesi, Bern.
3 . Primitif resme cazibesini ve etkisini kazandran snrlardr. Snrlar ge-

reksiz yere amak, sanatsal yozlamaya neden olur.
4. Yeni konular yeni aralar gerektirir.
5 . Konu, resmi yaplan nesne deil, kullanlan aracn lirizmidir.
6. Ressam biim ve renkle dnr.
7. Ama, bir yky yeniden oluturmak deil, resimsel bir veri olutura-
bilmektir.
8. Resim bir temsil biimidir.
9. nsan yaratmak istedii eyi taklit etmemelidir.
1 0. Grnt taklit edilmez; grnt sonutur.
1 1 . Bir resmin saf bir taklit olabilmesi iin grntleri soyutlamas gerekir.
1 2 . Doadan almak doalamaktr. Baka sanatlar ya da gereklii yo
rumlamaya yarayan, yarat yerine yalnzca bir slup retmeye yarayan ok
amal formllere dikkat etmek gerekir.
1 3 . Etkisini saf halinden alan sanatlar hibir zaman ok amal formller
le retilmemitir. Yunan heykeli ve sonradan yozlam biimi, bunu bize
reten rnekler arasndadr.
53
14. Akln ekillendirdiini, duyular bozar. Akl mkemmelletirmek iin

almak gerekir. Akln kavradnn dnda bir kesinlik yoktur.
1 5 . Daire izmek isteyen ressam yalnzca bir yzk izer. izdiinin g
rnts onu tatmin edebilir ama phe de duyar. Pergel kullanrsa emin olur.
Benim izimlerimdeki yaptrma katlar (papier colles) ie yle bir kesin
lik duygusu vermektedir.
1 6. Trompe l'reil, etkisini elerin basitliinden alan, anlatmdaki bir ka
zaya dayanr.
1 7. Resimlerimde kullandm yaptrma katlar, ahap taklitleri -ve
benzeri baka eler-bu elerin anlalrlndan dolay baarl olmu, on
larn tromp l 'reil gibi alglanmasna yol amtr, oysa durum tam tersidir. Bu
basit eler akln rn olarak espasta yeni bir biimin meru klnmasna
yardmc olur.
18. Soyluluk, davurulmayan duygularn sonucudur.
19. Duygular heyecanl titreimlerle davurulmamaldr. Bunlar, eklenen,
taklit edilen eyler deildir. Yapt, ekilen duyguya gre iek verir.
20. Duyguyu slah eden kural severim.
Dora Vallier'ye Aklamalar (1954)
Bir dnem Picasso'yla yakn arkadatm. Kiilik olarak ok farkl insan

lardk, ama ayn dnceleri paylayorduk. Sonradan farkllklar -rnein
onun spanyol oluu, benim Fransz oluum- iyice su yzne kt, herkesin
bildii gibi bu gerekten byk bir fark anlamna gelir ama o yllarda bunlar
hi nemli deildi ... Montmartre'da yayorduk, her gn buluuyor, sohbet
ediyorduk. .. Picasso 'yla benim o yllardaki konumalarmz, kimselerin anla
mayaca, kimsenin birbirine o kadar kolay kolay aklamayaca, anlalmaz
gibi grnen ama bize mutluluk veren konumalard. .. ve bunlar bizimle bir
likte son bulacakt.
Birlikte ayn ipe tutunmu daclar gibiydik... kimiz de ok alyor
duk. .. Mzeler artk ilgimizi ekmez olmutu. Sergilere giderdik ama insan
larn sand kadar ok deil. Esas olarak kendi iimize kapalydk.
Geleneksel perspektif beni tatmin etmiyordu. Sonuta mekanik bir sre
olan bu perspektifbiimi, her eyi btn olarak gstermeye yetmiyordu. Bir
adan balyor, o tek bir adan asla kurtulamyordu. Bu durum, insann san
ki hayat boyunca bir grnty profilden izmesi gibi bir eydi ve bu, sanki
insann tek bir gz varm gibi bir yanlg yaratyordu ... Byle dnmeye
balaynca her ey deiti, hem de nasl deiti! .. Benim zellikle ilgimi e
ken -ki Kbizmin ana gelime hattn oluturan da budur- bu yeterince bil
mediim yeni mekana somut bir ifade kazandrabilmekti. Dolaysyla yalnz
ca manzara ve natrmort yapmaya baladm, nk doada dokunsal, adeta
54
KBZM
elle ekillendirilebilir bir mekan vardr sanki. Hatta yazdm da bu trden de

neyirlerimi: ' Bir natrmort dokunamayacagz kadar uzaklatnda, artk
bir natrmort deildir" ... Bu, benim bir eylere yalnzca bakmakla tatmin ol
mamamn, dokunarak da hissetmek istememle ilgili arzumun ifadesiydi. Be
ni gl bir biimde kendine eken de ite bu mekan arayyd ki zaten bu
araylar en erken Kbist resimlerimin konusuydu. Renk o kadar nemli de
ildi. Renkle ilgili ilgimizi eken tek ey, kt. Ik ve mekan birbiriyle ba
lantldr, yle deil mi? Dolaysyla biz ikisini birlikte ele almtk... nsan
lar da bize soyut ressam dediler!
Biliyor musunuz, Picasso'yla o kadar yakn arkadaken birbirimizin re
simlerini ayrt etmekte glk ekerdik. Sonradan keiflerimiz derinletike
farkllklar ortaya kmaya balad. Keif, insann elinden alnamayacak tek
eydir. O keifler olmadan nce, Picasso 'yla aramzdaki ba besleyen ortak
bir amallk vard hala. Aslnda mesele biraz da yala ilgiliydi. Yirmi yan
da insann nce zekas gelimeye balar. Sonra teki faktrler iin iine girer.
te o yzden o yllarda o fikir benim iin byk anlam tayordu. Ressamn
kiiliinin meselenin dnda tutulmas gerektiini, dolaysyla resimlerin
anonim olmas gerektiini dnyordum. Resimlerin imzalanmamas gerek
tiine karar vermitim, bir sre iin Picasso da ayn eyi yapt. Baka biri be
nim yaptmn aynsn yapabilmeye baladktan sonra benim resimlerimle
onlarn resimleri arasnda bir fark kalmadna inanyordum, o yzden imza
lamyordum. Sonra bunun byle olmadn fark edince resimlerimi yeniden
imzalamaya baladm. Zaten Picasso da imzalamaya balamt. nsann ken
di kiiliini belli edecek baz slupsal izler brakmadan kendini ifade edeme
yeceini fark ettim. Yine de insann o yne ok fazla kaymamas gerektiini
dnrm ...
Kbizme yeni bir dzen dediysem, bu devrimci ya da tepkisel fikirler or
taya koymak iin deildir. .. nsan ne kadar devrimci olursa olsun kendi an
dan kurtulamaz. Bana gre benim resmim hibir zaman devrimci olmamtr.
Baka bir resme ynelmemitir. Benim doru yaptm, bakasnn yanl
yaptn kantlamak gibi bir derdim hibir zaman olmamtr... Eer bir tep
ki varsa, ki hayat bunu insana dayatr, o da kk bir tepkidir. O zaman da bir
eyi kendi evresinden soyutlayarak tarihsel bir ekilde deerlendirmek ok
gtr: nemli olan insann yaptyla arasndaki ilikidir. yi olan ve bizim
iin anlam ifade eden budur.
Picasso 'yla hi tanmam olsaydm, Kbizm Kbizm olur muydu? San
myorum. Picasso'yla tanmamz hayatmzn bir kouluydu. iir bile yazm
mdr 'koullu' olduuna dair, hayat daha da yledir.
55
Juan Gris*
Anket Yantlar (1921)
Estetik sistemi: 'Ruhani elerle, hayal gcyle alrm. Soyut olan ey

lere somut biim vermek isterim. Genel olandan zel olana, baka bir deyile
soyutlamadan yola karak gerek verilere ularm. Benim sanatm bir sentez
sanatdr, Raynal' in dedii gibi, tmdengelimli bir yntem kullanrm.'
'Ben yeni bir tanmlama getirmek istiyorum. Genelden yola karak zele
varmak istiyorum. '
'Resmin mimari taraf matematikseldir ve onun soyut yandr; ben ite onu
insani klmak istiyorum. Cezanne ieden yola karak silindir yaratmt; ben
se silindirden yola karak zel bir e yaratmak istiyorum; silindirden yola
karak yaptm ie, kendine zg bir ie olsun istiyorum. Cezanne mimari
bir temele varmak istiyordu, bense mimari bir temelden ayrlmaya alyo
rum. Bu amala soyutlamalarla (renklerle)kompozisyon kuruyor ve renklerin
ne zaman nesne haline geldiklerini belirliyorum; rnein, siyahl beyazl bir
kompozisyon yapp, beyazn ne zaman kat olduuna, siyahn ne zaman gl
ge olduuna karar veriyorum; beyaz yle kullanyorum ki grntde kat ha
line geliyor, siyah da glgeye dnyor. Bu tr resimle teki resim arasnda
ki fark, iirin nesirle arasndaki farka benziyor.'
Yntemi: 'Btn idealist ve natralist sanat birikimiyle arama bir mesafe
koysam da yntem olarak Louvre'dan kaamam. Benim yntemim, ustalarn
kulland, gemii olan bir yntemdir; bunlar deimez aralardr ve sabittir.'
Pablo Picasso**
Picasso Konuuyor (1923)
Modern resimle ilgili olarak aratrma szcne neden o kadar nem ve

rilir anlamam. Bana gre, resimde aray hibir anlama gelmez. Mesele, bul
maktr. Ksmetini deitirecek czdan bulmak iin ban ne emi yryen
bir adamla kim ilgilenir? Bir kii bulduunu bulmay amalamam da olsa,
bulduu ey nedeniyle hayranlmz olmasa bile en azndan merakmz cez-

beder.
lediim sylenen gnahlar arasnda hibiri, yaptlarmda temel bir ama
olarak aratrma ruhu tadm dncesinden daha yanl deildir. Resim ya
parken benim amacm, aradm deil, bulduumu gstermektir. Sanatta ni-
* Juan Gris ( 1 887-1927); spanyol ressam, Kbizmin nemli figrlerindendir. Matematik, fizik
ve mhendislik eitimi gren Gris, bir yandan da resim dersleri alm, 1 906 ylnda tand Pa
ris 'te btn zamann resim yapmaya adamtr. Kbizmin, Picasso ve Braque dndaki en
nemli temsilicisi saylan Gris, renk esini dlamayan bir kbist anlay benimsemitir.
** Pablo Picasso ( 1 8 8 1 - 1973); spanyol ressam, Braque' le birlikte Kbizmin iki nc figrn
den biridir. 20. yzyln en yaratc sanatlarndan biri olarak nitelendirilen Picasso, Barselona
Gzel Sanatlar Okulu'nda ve Madrid Sanat Akademisi'nde eitim grmtr. Picasso'nun Bar-
KBZM
yet etmek yetmez. spanyolcada bir deyim vardr: ak somut verilerle kantla
nr, bahanelerle deil. nsann neye niyet ettii deil, neyi yapt nemlidir.
Sanatn hakikat olmadn hepimiz bilmekteyiz. Sanat, hakikati, en azn
dan nmze hakikat diye konan eyi fark etmemizi salayan bir yalandr. Sa
nat, kendi yalanlarnn hakikatine bakalarn nasl inandracan bilmek
durumundadr. Eer yaptnda yalanlara inandrabilmenin yolunu tekrar tek
rar aramakta olduundan baka bir ey gsteremezse, hibir ey elde edeme
yecektir.
Aray/aratrma dncesi resmin ou zaman yoldan kmasna, sanat
nn zihinsel aba iinde kendini kaybetmesine yol amtr. Modem sanatn
temel hatas belki de budur. Bu aray ruhu, modem sanatn tm pozitif ve ni
hai elerini anlamayanlar zehirleyerek grnmez ve dolaysyla resmedile
mez olan resmetme abasna itmitir.
Natralizmden, modem sanatn zddym gibi sz edilmektedir. Bense
sormak isterim, natrel bir sanat yapt gren olmu mudur? Doa ve sanat iki
farkl eydir. Sanat yoluyla biz doann ne olmadn kavramsallatrr ve ifa
de ederiz.
Velazquez bize, kendi ann insanlarnn nasl dndn gstermi
tir. Hi kukusuz o insanlar Velazquez'in onlar resmettiinden daha farkldr,
ama biz bugn Velazquez'in resmettiinden farkl bir iV. Felipe'yi gzmz
de canlandramayz. Rubens de ayn kraln portresini yapmtr ama Ru
bens' in portresinde adam sanki baka bir adamdr. Velazquez'in resmettii
portreye inanmamz, bizi gcyle ikna edebilmesindendir.
Sanatlar doadan belli ki farkl olan primitiflerden tutun David, lngres ve
hatta Bouguereau gibi sanatlara kadar doay olduu gibi resmetmek gerek
tii dnlm, ama sanat her zaman sanat olmu, doa olmamtr. Sanat
asndan baktmzda somut ya da soyut biimler deil, daha az ya da ok
ikna edici olan biimler vardr. Bu yalanlarn zihinsel benliklerimiz iin ge-
selona ile Paris arasnda geirdii ve genellikle yoksul kesimlerin hznl resimlerini yapt
1900-1 904 aras yllar Mavi Dnem; Paris' e tanarak yerletii ve mavi tonlardan pembelere ve
daha umutlu bir ruh haline brnd 1 904-05 yllar Pembe Dnem; Fovistlerin davurumcu
renk kullanmndan, aynca primitif kaynaklardan etkilendii 1906-1 907 dnemi Afro-Kbist ya
da n-Kbist dnem olarak adlandrlr. Picasso'nun 1 907 tarihli "Avignonlu Kzlar" resmi, bir
ok kaynakta modernizmin balca yapt olarak nitelendirilir. Bu yllardan itibaren Cezanne'n
da etkisini duyurduu resimlerde Braque ile birlikte Kbizmin genel ilkelerini oluturan Picasso,
1 9 1 2 ylnda resimlerine kolaj esini katm, atk malzemeler kullanarak boyutlu yaptlar
gerekletirmi, modern sanatn malzeme ve teknik daarcnn geliiminde nc bir rol oyna
mtr. 1920' lerde bir dnem Neo-Klasik bir slup benimseyen Picasso, hemen ardndan Gere
kstcle ilgi duymu, ayrca Kbist dneminin dingin, kontroll resimlerinin aksine kendine
zg davurumcu bir yaklama ynelmitir. Yaamnn byk bir blmn Paris 'te geiren Pi
casso'nun resimlerinin yan sra heykelleri, desenleri, seramikleri, tabasklar, illstrasyonlar da
bal bana zengin bir birikim oluturmaktadr. amzn nemli sanatlarndan biri olan Pi
casso' nun en nl yapt. spanya Sava srasnda General Franco'nun mttefiki olan Alman
larn bombalad Guernica kasabasnda len masum insanlarn ansna bir at niteliinde olan
1 937 tarihli "Guernica"dr.
57
rekli olduuna phe yoktur, biz ite onlar araclyla yaam estetik bir a
dan kavramaktayz.
Kbizm, herhangi bir resim ekolnden farkl deildir. Ayn temeller, ayn
eler herkes iin geerlidir. Kbizmin uzun bir sre anlalamam olmas,
hatta bugn bile insanlarn onda herhangi bir ey grememeleri, hibir anla
ma gelmez. Ben ngilizce okuyamyorsam, ngilizce bir kitap benim iin an
lamsz bir kitaptr. Ama bu ngiliz dilinin var olmadn anlamna gelmez ve
eer ben hakknda hibir ey bilmediim bu dili anlamyorsam, kendimden
baka kimseyi sulamam mmkn mdr?
Sk sk evrim szcn de duyuyorum. Bana tekrar tekrar resmimin na
sl evrimletii soruluyor. Oysa bana gre resimde gemi ya da gelecek yok
tur. Eer bir sanat yapt her an imdide deilse, sz konusu edilmeye demez.
Yunanllarn, Msrllarn ve baka zamanlarda yaayan byk ressamlarn sa
nat gemiin sanat deildir; hatta belki bugn her zamankinden daha canl
dr. Sanat kendi kendine evrimlemez, insanlarn dnceleri deitike ifade
biimleri deiir. nsanlar bir sanatnn evriminden sz ettiklerinde, bir kii
nin karlkl iki ayna arasnda durarak kendi imgesini sonsuz kereler tekrar
ettiini, bir aynann onun gemiini, dier aynann da onun geleceini ifade
ettiini, gerek imgesinin ise onun imdiki ann ifade ettiini dnyorlar.
Aslnda bunlarn hepsinin farkl dzlemlerde ayn imge olduunu dnemi
yorlar.
eitleme, evrim anlamna gelmez. Eer bir sanat ifade biimini eit
lendiriyorsa, bu yalnzca dnce biimini deitirdii anlamna gelir ve de
ime, iyi ya da kt ynde olabilir.
Benim sanatmda kullandm eitli yaklamlar bir evrim ya da resmin
bilinmeyen bir idealine ynelik admlar eklinde deerlendirmek yanltr.
Benim yaptm bir ey varsa o da imdiki zamanda rettiimin, her zaman
imdiki zaman iinde kalmas umududur. Aray ruhu denen eyi hibir za
man dikkate almadm. fade edecek bir ey bulduumda, bunu gemii ya da
gelecei dnmeden ifade ettim. Resimde radikal anlamda farkl eleri ve
fark yaklamlar kullandma inanmyorum. Eer ifade etmek istediim ko
nular farkl ifade biimlerini gerektirdiyse, onlar stlenmeye hibir zaman te
reddt etmedim. Hibir zaman denemeler ya da deneyler yapmadm. Ne za
man syleyecek bir eyim olduysa, sylenmesi gerektiini hissettiim ekilde
syledim. Farkl amalar, ister istemez farkl ifade biimleri gerektirir. Bu ev
rim ya da geliim deil, kiinin ifade etmek istedii bir fikrinin olmas ve onu
ifade edecek aralara sahip olmas anlamna gelir.
Sanatta gei dnemi diye bir ey de yoktur. Sanatn kronolojik tarihi iin
de baz dnemlerden daha olumlu, daha btnlkl dnemler vardr. Bu, ba
z dnemlerde daha iyi sanatlarn var olduu anlamna gelir. Eer sanatn ta
rihi grafik olarak temsil edilebilseydi, tpk bir hemirenin ate lm izelge
si gibi belli dnemlerde d ve ykselileri gsteren da siluetleri olur, bu
KBZM
da sanatta geliimsel bir izgi olmadn, aksine zamann iniler klar ha

linde ilerlediini gsterirdi. Bireysel bir sanatnn yaptlarnda da ayn durum
sz konusudur.
Pek ok kimse, Kbizmin aslnda baka sonular dourmak iin gerek
letirilmi bir deney, yani bir tr gei sanat olduunu dnr. Kbizmi
byle alglayanlar, onu anlamam olanlardr. Kbizm ne bir tohum ne bir fe
tstr, Kbizm esas olarak biimlerle uraan bir sanattr ve bir biim gerek
letirildiinde kendine zg bir varolua sahiptir. Geometrik biimsellii olan
mineral bir madde, geisel amalar iin deil, ne ise o ekilde kalmak iin
oradadr ve hep kendi biimine sahiptir. Sanata evrim ve dnm yasalar te
melinde baktmzda, o zaman sanatn tmyle geisel olduunu itiraf et
memiz gerekir. Oysa sanatta bu tr felsefi mutlakiyetler yoktur. Eer Kbizm
bir gei sanatysa, o zaman ondan kacak tek ey yine baka bir tr Kbizm
olacaktr.
Kbizm, daha iyi anlalabilmesi iin, matematik, trigonometri, kimya,
psikanaliz, mzik ve aklnza gelebilecek her tr eyle ilikilendirilmitir.
Bunlarn hepsi, hadi samalk demeyelim ama bir tr edebiyattr, kt sonu
lar dourmutur ve insanlarn gzlerini kuramlarla kr etmitir.
Kbizm resmin snrlar ve snrlamalar iinde kalm ve bunun tesine
gemeye asla yeltenmemitir. Kbizmde desen, tasarm ve renk, btn dier
ekollerde olduu gibi ayn yaklamla ve ruhla alglanm ve uygulanmtr.
Resme daha nce grmezlikten gelinen nesneler ve biimler soktuumuz iin,
Kbizmin konulan farkl olabilir. Gzlerimizi ve beynimizi evremize ak
tuttuumuz sylenebilir.
Biz biime ve renge, elimizden geldiince, hak ettikleri nemi ayn ayr
vermekteyiz; setiimiz konular ise, yeni keifler yapabilmenin neesini, bek
lenmedik olann hazzn yanstmaktadr; ele aldmz konunun kendisi genel
likle bir ilgi kaynadr. Ama grmek isteyen zaten grebildikten sonra, ne
yapmaya altmz anlatmann bir anlam var mdr?
Fernand Leger*
Resmin Kkeni ve Temsilf Deeri (1913)
Bugn geliiminin epey ileri bir saflasnda olan bir sanatn hedeflerini ve
zelliklerini aklamaya girimeden, elimden geldiince ve olabildiince,
modem resimle ilgili en ok sorulan soruya bir yant getirmeye alacam.
Bu soru, en basit haliyle, "Neyi temsil ediyor?" sorusudur. Ben bu basit soru-
* Fernand Leger ( 1 88 1 - 1 955); Fransz ressam, Kbizmin nemli figrlerindendir. Academie Ju

lian'da eitim gren Leger, zlenimcilik ve Fovizm etkili ilk dnem resimlerinin ardndan K
bizme ynelmi, ancak Picasso ve Braque'n Kbist anlayndan farkl olarak adeta ' tplere'
benzeyen figr/nesne soyutlamalar ve renki anlay nedeniyle kendine zg slubuyla dikkat
ekmi, hatta bir dnem 'Tbist' olarak anlmtr. Birinci Dnya Sava 'nda askerlii srasnda
59
ya odaklanarak ve konuyu zetleyerek, bu sorunun anlamszln kantlama

ya alacam.
Resim alannda eer bir nesnenin taklidinin kendi iinde bir deeri olsay
d, eline kalem alp herhangi bir resim yapp da taklit zellii gsteren her
resmin resimsel deere sahip olduunu kabul etmemiz gerekirdi. Byle bir
rnein zerinde durmay ya da bunu tartmay gereksiz grdm iin, da
ha nce sylenmi olan, ama burada yeniden syleme gerei duyduum bir
ey sylemek istiyorum: bir sanat yaptnn ' gereki' deerinin, taklit e
siyle herhangi bir ilgisi yoktur.
Bu gerek, bir dogma olarak kabul edilmeli ve resmin genel anlay iin
de batan kabul edilmelidir.
Burada 'gereki' szcn zellikle en kendi haliyle kullanyorum,
nk bir resimsel yaptn deeri, ne kadar gereki olduuyla dorudan ili
kilidir.
Resimde, gerekilik dediimiz eyi salayan nedir?
Tanmlamalar her zaman tehlikelidir nk btn bir kavram birka sz
ck iinde anlatabilmek iin zveride bulunmak arttr ve bu da ya aklktan
feragat etmek ya da ok basit anlatmak anlamna gelir.
Yine de ben bir tanmlama yapmaya girieceim ve bana gre, resimsel
gerekiliin u byk bileeninin dzenlenmesinden kaynaklandn
syleyeceim: izgiler, Biimler ve Renkler.
B u bileenlerden herhangi birinden feragat eden herhangi bir yapt, hangi
aa ait olursa olsun saf bir klasisizme ulatn, yani kalc bir deere sahip
olduunu iddia edemez. ( ... )
Tekrar ediyorum: her a, byk bir yetenek gsterisi olmasna karn,
salt dneminin rn olarak kalm ok sayda yaptn retildiine sahne ol
mutur. Bunlarn modas geer; yeni kuaklarn ilgisini ne kadar ekerse ek
sin, saf bir gerekilie sahip olmak iin gereken zellikleri tamadklar iin
sonunda tarihe karrlar. zlenimcilerden nceki ou ressam iin szn et
tiim olmazsa olmaz koul, kendi iinde mutlak bir deer tayan konunun
taklidine baldr. ( ... )
zlenimciler, greceli olduu dncesi zerinden konunun mutlak bir de
er olduu dncesini ilk terk edenlerdir.
Btn bir modem geliimi balayan ve aklayan temel balant noktas
budur. zlenimciler, imdiki zamann byk kiiifleridir; ayn zamanda im
diki zamann primitifleridir de; yle ki taklit etmekten vazgemi olmalar-
insanlardan, sosyal olgulardan ve savan acmasz ve mekanik grnmnden etkilenen Leger,

sava sonras resimlerinde bu etkileri duyurmu, robotumsu figrleriyle dikkat ekmitir.
kinci Dnya Sava srasnda ABD' de yaayan ve Yale niversitesi' nde eitimcilik yapan sa
nat , 1 945'te Fransa'ya dndkten sonra 20. yzyl sanatnda birok modern akmn etkilerini
tayan kendine zg slubunda, sporcu ve mzisyen konulu figrl kompozisyonlar gerekle
tinnitir.
60
KBZM
na ramen resmi salt renk asndan ele almlar, biimi ve izgiyi neredeyse
tmyle yok saymlardr.
Bu anlaytan kaynaklanan hayran olunacak yaptlar, yeni bir renk anlay
n da beraberinde getirmitir. zlenimcilerin gerek bir atmosfer yaratmak
abalan, konunun greceli olduunu ortaya koymutur: aalar ve evler,
renkli bir dinamizm iinde ylesine i ie gemi ve st ste binmitir ki, bu
yntemler onlarn daha fazla gelimesini engellemitir.
Dolaysyla, zlenimcilerin yaptlarnda grdmz takliti e, bir te
mann eitliliinden teye gidememitir. zlenimciler iin krmz bir hal
zerinde yeil bir elma artk iki nesnenin ilikisi deil, yeil ve krmz olmak
zere iki tonun ilikisidir.
Bu gerek, yaayan yaptlarda ortaya konmaya baladnda, imdiki ha
reket kanlmaz nlmutur. Fransz resminin bu dneminin zerinde zellikle
durmamn nedeni, tam da bu noktada iki byk resimsel kavramn akma
an olmasdr; bunlar grsel gerekilik ile kavramn gerekliidir - birincisi,
zlenimcilere kadar gelen tm geleneksel resmi kapsayarak dnemini tamam
lam ve sonra kavramsallatrmann gereklii balamtr.
Birincisi, dediim gibi, bir nesne, bir konu ve perspektif kurallar gerekti
rir ve bugn olumsuz ve gerekd olarak grlmektedir.
kincisi, bu ar ykten kurtulmu olarak, pek ok ada resimde baa
ryla uygulanmtr.
zlenimciler arasndan Cezanne, geleneksel resimde eksik olan eyin ne
olduunu kavramtr. Yeni renkle balantl olarak yeni bir biim ve uygula
ma gereini de hissetmitir. Btn yaamn ve btn almasn buna harca
mtr.
. * * *
Modem resim tarihinde Cezanne, Manet'nin kendisinden birka yl nce

sahip olduu yeri igal edecektir. Her ikisi de gei dnemi ressamlardr.
Manet, aratrmalar ve kendi anlay erevesinde kendinden ncekile
rin yntemlerini terk ederek zlenimcilie varm ve hi kukusuz en byk
yaratcs olmutur.
Bu iki ressamn yaptlar incelendike, aralarndaki tarihsel benzerlik in
san artr.
Manet, yeni biimlere varmak yolculuunda spanyollardan, Velazqu
ez 'den, Goya'dan, en kl resimlerden etkilenmitir.
Cezanne ise bir renk bulur ve Manet'den farkl olarak, byk gerei or
taya koymak iin gerekli olduunu dnd ve Manet'nin ykt bir yap
ve biimin peine der.
Resimdeki btn byk hareketler, hangi ynde olursa olsun, evrimle de
il, devrimle ve tepkiyle balamtr.
* * *
61
Son yllarda gerekletirilen btn yaptlar, hacim, izgi ve renk temelin

de ilerleyecek, Fransa'da ve baka lkelerde sanatsal evreleri etkileyen bun
lar olacaktr.
Bugnden itibaren saf plastik deerlerden yola karak ulalacak youn
bir gereklikten baka bir gereklik olmayacaktr.
En saf haliyle grnr olan resimsel ztlklar (tamamlayc renkler, izgi
ler ve biimler) modern resimlerin yapsal temelidir.
* * *
Birok insan, sanatn tarihindeki bir evrenin sonunu sabrla beklemekte;

modern resmin bir evreden, belki de gerekli bir evreden gemekte olduunu
ama zaman iinde 'herkesin anlayaca trde resme ' varlacan zannetmek
tedir.
Bu ok byk bir yanlgdr. Byle bir sanat btn aralara sahipken ve
bu aralar onun tam yapt retmesine neden olurken, ok ok uzun bir sre
hakim olmas beklenebilir.
Ben gemiin en yce alarnnkine edeer bir btncl sanat kavram
na yaklatmza eminim . . . ( ... )
* * *
( ...)
Bugnn yaants, daha nceki alara kyasla o kadar paralanm ve o
kadar hzl akmaktadr ki bu an sanat, ifade biimi olarak dinamik bir di
vizyonizmi benimsemitir; duygusal ynn oluturan konunun ifadesi ise,
eletirel bir srece girmitir.
Benzer bir dnem bulmak adna Gotik tarzn ortaya knn ve k
nn yaand on beinci yzyla dnebiliriz. Btn bu dnem boyunca, yay
gn ifadenin en nemli yansmas , mimari olmutur: katedrallerin temel yap
s Fransz hayal gcnn kefedip ortaya koyabilecei eit eit nesnelerle
sslenmitir.
Ama bask tekniklerinin gelimesiyle, bu ifade biimini devrime urata
rak kkten bir deiim sz konusu olmutur ...
Btn bilimsel keifleriyle bugn yaadmz devrimi Ortaa'da Guten
berg ' in kefiyle karlatrmaya girimeden, salt insanln ifade biimleri
asndan bakarsak, renkli fotoraf, film kameras, popler romanlarn oal
mas ve tiyatrolarn giderek daha popler hale gelmesi resimsel sanatta gr
sel, duygusal, temsili ve popler konularn ilenmesini gereksiz klmtr.
Fransz Salonu 'nda gsterilen btn o tarihsel ve dramatik resimlerin be
yazperdedeki herhangi bir grntyle nasl yarabileceini ciddi ciddi sora
biliriz kendi kendimize. Grsel gereklik daha nce hi bu kadar youn bir
ekilde mmkn olmamtr.
62
KBZM
Birka yl nce hareketli grntnn renkten yoksun olduu sylenebilir

di, ama renkli fotoraf icat edilmitir. "Konulu" resimlerin artk bu anlamda
da bir stnl kalmamtr; varolularnn tek nedeni olan popler taraflar
da yok olmutur, mzelerde, M.J.P. Laurens 'n bir tarih resminin nnde ya
da M. Detaille'n svari hcumunu gsteren resimlerine dalm birka ii de
artk yoktur: nerede olduklarn sorarsanz, sinemada olduklarn sylemek
mmkndr.
Elli yl nce kk yerel toprak aalarnn para kazanmasna yardmc
olan kk esnaf, yani ortalama burjuva da hizmetlerinden vazgemi durum
dadr.
Fotoraf ekmek, portre resmin yaplmasndan daha ksa srmekte, ayn
ca daha gereki bir benzerlik yakalayabilmekte, stelik daha ucuza mal ol
maktadr. Portre ressam yok olmaktadr, yaknda gndelik yaam ve tarih
ressaml da yok olacaktr - doal bir lm olmayacaktr bu, an gerei
olarak tarihe karacaklardr.
fade biimleri oaldna gre, plastik sanat, kendini mantken kendi
amacyla snrl tutmaldr: kavramlatrmann gerekletirmesiyle. (Bu, Ma
net'yle domu, zlenimciler ve Cezanne tarafndan gelitirilmi, gnmzde
ada ressamlar arasnda yaygnlk kazanmaktadr.)
Mimari de, btn o temsili fazlalklardan arndktan sonra, yllarca sren
o sahte gelenekiliin ardndan, modem ve ilevsel bir noktaya ulamtr.
Mimari sanat, kendini kendi amalaryla snrlamaktadr - izgilerle ge
ni ktleler arasndaki ilikiyle; dekoratif e, plastik ve mimari olmaya ba
lamaktadr
Her sanat, kendini soyutlayarak kendi alanna ekilmekte, kendini kendi
alanyla snrlamaktadr.
Uzmanlama modern bir karakteristik olarak dikkat ekmekte ve insan
dehasnn belirtilerinden biri olan resimsel sanatn da bu yasaya teslim olma
s gerekmektedir; mantkl olan da budur; nk her disiplin kendi amacna
odaklanarak, kazanmlar younlatrabilecektir.
Resimsel sanat, ite bu yolla gerekilie kavumaktadr. Bu modem kav
ray, birka kiiyi etkisi altna alan gelip geici bir soyutlama deil; yeni bir
kuan gereksinimlerine ve heveslerine yant veren btncl bir ifade olu
turmaktadr.
Umberto Boccioni, "Bolukta ilerleyen Tekil Sreklilik Biimleri",
19 13, bronz, / l 5x90x40 cm, Tate Modern, Londra.
Umberto Boccioni'nin 1 9 1 2- 1 4 yl lar arasnda gerekletirdii heykeller,

nesnel eri ve figrleri belli bir dinamizm iinde yanstmay amalam, Ft
rizmin hza ve harekete ynelik ilgisini adeta grnr k lmtr. Sanatnn
soyutlamann derecelerini giderek arttrd drt heykellik bir dizinin son
aamas olan "Bolukta lerleyen Tekil Srekli l ik Biimleri", hareket yanl
samas yaratmak adna figrle mekan n kaynat bir btnlk iinde kur
gulanm, 'gelecek' duygusunun sanatsal olarak nasl tahayyl edildiinde
ilikin nemli bir ipucu oluturmutur.
Bir Gelecek D: Ftrizm
( 1909 . . . 1910. . .1920)
TALYA GIACOMO BALLA, UMBERTO BOCCIONI, CARLO CARRA, LUIGI

RUSSOLO, GINO SEVERINI... RUSYA [KBO-FTRZM/ RAYONZM]
NATALA GONCHAROVA, MKHAL LARONOV, KAZMR MALEV,
LYBUBOV POPOVA, OLGA ROZANOVA... NGLTERE [VORTSZM]
DAVID BOMBERG, ALVIN LANGDON COBURN, JACOB EPSTEIN,
WYNDHAM LEWIS, C.R.W. NEVINSON, EDWARD WADSWORTH ...
FRANSA HENRI GAUDIER-BRZESKA...
"u mzelere bir bakn: mezarlklardan ne farklar var! . ." diye baran,
bardka esip grleyen, etrafna sat tkrkler ve fke arasnda m
zeleri ykmaktan, ktphaneleri yakmaktan sz eden heyecan dolu gen
bir air, yzyl banda Milano, Paris, Londra gibi Avrupa kentlerinde ver
dii konferanslarda "Ftrizm" denen bir eyden sz ediyordu. Ftrizm,
'gelecek'ti. Ftrizm, talya'nn geleceiydi. talya, gemiiyle olan ba
larn bir koparabilse, ileriye doru byk bir hamle yapabilecekti...
ncln yapt bu ilerici harekete nce "elekrik" ya da "dina
mizm" gibi isimler dndyse de sonunda "Ftrizm"de karar klan ve
bylece kendi adn kendi belirlemi ilk sanat akmn balatan bu gen
adam, talyan air Filippo Tommaso Marinetti'dir ( 1 876- 1 944). Hukuk
eitimi gren ama iire ve sanata ynelen, yzyl banda Milano'da ve
Paris'te yaayan ve Simgeci iirler yazan Marinetti, 20 ubat 1 909 tari
hinde Fransa'nn en ok satan gazetelerinden Le Figaro'nun ba sayfasn
da yaymlanan "Ftrizm Manifestosu"yla 20. yzyln balca akmlarn
dan biri olan Ftrizm'in resmen hayata geirilmesine nclk etmitir.
Marinetti'nin manifestosu, bir tr ardr. talya'y gemiin tm 'kang
renli ' hcrelerinden kurtarmaktan sz eden air, vatanseverlikten ve mili
tarizmden de dem vurarak, gen talyan sanatlarn ibirliine armak
tadr: "Hadi, kalkn ayaa!.."
talya'nn 19. yzyl boyunca Avrupa'nn dier lkelerindeki gelime
leri yakalayamam olmasna duyduu tepkiden kaynaklanan bir saldr
ganlk ve sabrszlk iinde olan Marinetti 'nin ateli sylemlerinden de an-
!alabilecei gibi, o gne kadarki en radikal akmlardan biri olan Ft

rizm 'i salt bir sanat hareketi olarak dnmek mmkn deildir. Modem
sanat akmlar arasnda ncelikle bu ynyle kendine zg bir yeri olan
Ftrizm, sanatsal zeminini ksa zaman iinde Umberto Boccioni ( 1 882-
l 9 l 6), Luigi Russolo ( 1 885 - 1 947), Carlo Cara ( 1 88 1 - 1 966), Giacomo
Balla ( 1 87 1 - 1 958) ve Gino Severini ( 1 883- 1 966) gibi gen talyan sanat
larnn katlmyla bulmu; bu sanatlarn imzalayaca Ftrist resim
ve heykel manifestolarnn izlenmesiyle biimsel bir ifadeye kavumu
tur. Akm, manifesto yazmna zellikle nem vererek 'sanat manifesto
su ' geleneinin olumasnda etkili olmu; airlerin, ressamlarn, heykelt
ralarn yazd sanatsal Ftrizm manifestolarnn yan sra kendini Ft
rizme yakn hisseden pek ok kiinin kaleme alaca ok sayda Ftrist
manifestonun yazlmasnn da yolunu amtr. Bu manifestolar arasnda,
Ftrizmin anti-feminist tavrna ramen yazlm bir "Ftrist Kadnlar
Manifestosu" zellikle dikkat ekicidir. Kadnlara "Erkeklerinizi skc,
duygusal gereksinimlerinizle bomayn ! Erkeklerinizi ve oullarnz
kendilerini amalar iin yreklendirin ! Unutmayn, onlar sizler yarat
yorsunuz ... nsanla borcunuz, kahramanlar yaratmaktr. Hadi, yaratn
onlar! .." gibi tler veren bu manifesto, Fransz yazar ve ressam Valen
tine Saint-Point 'n ( 1 875- 1 953) imzasn tar.
Ftrizmin sanat manifestolarnda, yeni bir dnya iin, yeni bir sanat
nermesi yer alr. Ancak bu 'yeni sanat' hibir zaman tam anlamyla tarif
edilmemitir. Gemiin sanatyla tm balar koparmak nerilir, ama ye
rine ne konacaktr, bu o kadar ak deildir. Marinetti 'nin akl hocal
yapt, yeni eilimleri gstermek amacyla zaman zaman Paris'e de g
trd gen Ftristler'in yaptlar, ou zaman manifestolarda yer alan
sylemler kadar yeni ve farkl deildir. talyan Ftristleri, Marinetti'nin
manifestosunda sz ettii 'hz estetii 'ne, dinamizme ve harekete grsel
bir ifade kazandrabilmek iin renklerin ve biimlerin bazen keskin izgi
sel hatlarla, bazen daha yumuak noktac bir teknikle ayrtrlmasna da
yanan bir tr yeni-izlenimci 'divizyonizm 'e bavurmu, ayrca Eadweard
Muybridge ( 1 830- 1 904) ve Etienne-Jules Marey ( 1 830- 1 904) gibi foto
raflarn hareketin grnmn yakalamak adna giritikleri deneysel fo
toraf tekniklerinden esinlenmilerdir. Kbizmin birden ok an ve ay
ayn yzeyde gsterebilmesinden kaynaklanan yeni zaman ve mekan alg
s Ftristlerin dikkatini eken akmlar arasnda nemli bir yer tutarken,
Fransz sanat Robert Delaunay'nin 1 9 1 1 - 1 2 yllarna tarihlenen resimle
riyle gndeme gelen "Orfik Kbizm"in ayrk canl renk alanlarna daya
l grsellii de etki alanlar arasnda saylabilir. Btn bu etkileri zmse-
66
FTRLM
yen Ftrizmin teknolojiye, hza, dinamizme ynelik ilgisini biimsel d

zeyde yepyeni bir grsel anlaya deil, ancak kentsel ve endstriyel te
malara, uak, araba, tren gibi hareketli konulara aktardklar grlr. Ha
reketin an an grntlendii 'devinim fotoraflar 'n betimleyici bir yak
lam iinde olmalar ise, mimetik grsel temsilden tam anlamyla kopa
madklarnn bir gstergesidir.
Filippo Tommaso Marinetti etrafnda toplanan gen sanatlarn lideri
konumundaki ressam ve heykeltra Umberto Boccioni'nin 1 9 1 0 ylnda
kaleme ald "Ftrist Resim: Teknik Manifesto"da, gen Ftristlerin
evrensel bir dinamizm iinde tek bir an resmetmek yerine, dinamik alg
nn kendisinin grsel klnabilmesinin peinde olduklar dile getirilmitir.
S z konusu bu "Teknik Manifesto", Ftristlerin de, dnemin birok ba
ka sanats gibi, nl Fransz dnr Henri Bergson'dan ( 1 859- 1941)
youn bir biimde etkilendiklerini ortaya koyar. Bergson'un 'elan vital'
kavram ve gerekliin her an oluum halinde olduu ynndeki dnce
leri, elle tutulamaz dinamik an resmetmek peindeki Ftristleri cezbet
mi, sanatsal araylarna adeta tercman olmutur. Boccioni'nin manifes
toda dile getirdii, "Her ey hareket eder, her ey bir kovalamaca halinde
hzla dner. nmzdeki figrler bir grnp bir yok olurlar. Retina ze
rinde grntlerin etkisi, titreimler halinde alglanr. Koan bir atn drt
aya deil, yirmi aya var gibi grnr ve o grnt birden genimsi
bir biim kazanr" trnden gzlemleri, Bergson'un 'elan vital'inin grsel
zmlesine ynelik bir aba olarak nitelendirilebilir.
Ftristlerin nde gelen temsilcileri arasnda yer alan Boccioni, mani
festoda yazdklarn resimlerine tamak ynndeki urasn, k, ener
ji, mekanik hareket, ses titreimleri gibi olgular ayn yzey zerinde st
ste, yan yana, i ie geen renk ve biim alanlar halinde blerek gerek
letirmitir. Sanatnn "Ruh Halleri-Ayrlanlar, Gidenler, Kalanlar"
( 1 9 1 1 ) balkl nl triptii, Ftristlerin ilgi duyduu konulara, tren istas
yonlarna, kalabalklara ve tm bunlar tek yzeyde buluturan dinamik
grsel zenginlie bir rnektir. Bergson'un dncelerini yanklayan "Tek
nik Manifesto"da yazd gibi Boccioni bu resimlerde kendi "farkl ruh
hallerini e zamanl olarak sanat yaptna yanstabilmek" abas iindedir.
Ayn abay tm Ftristlerin paylat, yaptlarna setikleri "ritm", "di
namizm", "e zamanl hareket" gibi isimlerden de anlalabilir. Carlo Car
ra 'nn "Nesnelerin Ritmi" ( 1 9 1 1); Giacomo Balla'nn "Tasmal Bir Kpe
in Dinamizmi" ( 1 9 1 2); Luigi Russolo 'nun "Bir Kadnn Ezamanl Ha
reketlerinin Dinamizmi" ( 1 9 1 3) gibi . . . Bu resimlerin hemen her biri bir
yandan Kbizmin youn etkisini hissettirirken, bir yandan da davurum-
cu bir soyutlama dinamizmini yakalama uran yanstr. Hareket halin

deki nesnelerin dinamizmini yanstabilme abas, resimleri kadar heykel
leriyle de dikkat eken Umberto Boccioni'nin "nsan Dinamizminin Sen
tezi" ( 1 9 1 3) ve "Bolukta lerleyen Sreklilik Biimleri" ( 1 9 1 3) gibi ya
ptlar, Ftrist heykelciliin balca rnekleri arasnda yer alr. Bocci
oni' nin, bir hareket ann e zamanllkta yine de betimlemeci bir ekilde
ele alan bu gibi heykellerinin yan sra 1 9 14- 15 yllarna tarihlenen, daha
soyut bir grnm tayan, ayrca ahap, bakr, demir ve atk malzemeler
le gerekletirdii "Drt Nala At ve Evin Dinamizmi" gibi almalar da
bulunmaktadr. 1 9 1 2'de kaleme ald "Ftrist Heykel Teknik Manifes
tosu"nda antik Yunan ve Roma geleneine ve Rnesans sanatna bakal
dran Boccioni, heykel sanatnn yalnzca ta ve bronz gibi malzemelerle
snrl kalmasn eletirmi, cam, ahap, karton, demir, beton, at ty, de
ri, bez, ayna, elektrik, k gibi elerin yer alaca zengin bir malzeme
daarc nermitir. Heykellere hareket kazandrmaktan da sz eden
Boccioni'nin bu manifestosunu, heykel sanatnn geleceine ilikin bir
ngr olarak okumak mmkndr.
Boccioni, Russolo ve Carra'nm 1 9 1 1 ylnda Milano'da katld bir
byk karma serginin ardndan Ftristlerin bal bana bir grup olarak
atklar ilk serginin 1 9 1 2 ylnda Paris'te gerekletii sanlmaktadr. Pa
ris 'ten sonra Londra, Bedin , Amsterdam, Zrih, Viyana ve Budapate'yi
de gezen bu sergi, byk lde Marinetti 'nin i bilirlii ve renkli kiili
i sayesinde youn bir ilgiyle karlanm ve Ftrizm akmnn Avru
pa 'da tannmasnda byk rol oynamtr. Bu sergideki yaptlarnn byk
bir ksmnn bir banker tarafndan satn alnp sonraki yllarda bir koleksi
yon sergisi olarak eitli kentlerde gsterilmesi Ftristlerin nn peki
tirmitir. Dnemin nl Fransz air ve eletirmeni Apollinaire' in 1 9 1 3 y
lnda kaleme ald "Ftristlerde Gelenek Kartl" balkl yazsnda
Ftristleri Picasso, Delaunay, Kandinsky ve Matisse gibi sanatlarla
karlatrarak, teknolojik gelimelere ve yeni zamanlara ynelik yeni ara
ylar srdren bir sanat akm olarak nitelendirilmesi Ftrizmin tann
masnda etkili olmutur.
Ancak Ftrizmin etkinlikleri, resim ve heykelle snrl deildir. Ft
rizm Manifestosu 'nu yaymlad srada oyunlar yazan ve Paris sahnele
rinde eitli oyunlarn sahneleyen Marinetti, talya'ya dnnde dzen
ledii "Ftrist Akamlar"nda sahnede sergilenen, ama zaman zaman iz
leyicinin aktif katlmn da ieren, varyete tiyatrosu benzeri performans
lar gerekletirmitir. Marinetti'nin ilk "Ftrist Akam"n 12 Ocak
1 9 1 0'da, B irinci Dnya Sava ncesi ciddi anlamda sorunlu bir blge
68
FTRZM
olan Avusturya-talya snrndaki Trieste 'de dzenlemesi, rastlant deil

dir. talya'nn birok kentinde artan bir milliyetilik dalgas iinde halkn
Avusturya'ya mdahale edilmesi iin kitlesel gsteriler dzenledii bir
dnemde Trieste'de sahneye kp militarizmi ve sava savunan Marinet
ti, Avusturya polisinin dikkatini ekmi ve bu gsteriden sonraki tm F
trist gsterilerde de polis eksik olmamtr. "Ftrist Akamlar", sanat
lar halkla btnletirebilecek yeni bir ifade tr arayna yol am, per
formans benzeri etkinlikler de bu araylarn sonucunda gelimitir. Sa
natnn sokaa kmas, halka karmas, Ftrist dnya grn kitle
lere yaymas ars yapan manifestolarn yazld bu dnemde, Ftrist
sanatlarn halkla dorudan karlamasnn en kestirme yolu olarak g
rlen tiyatro sahnesinde birbirinden ilgin deliliklere kalkan, sava
rtkanl yapan, izleyicilere hakaret eden ve hatta halk galeyana getir
mek iin ayn koltuu birden ok kiiye satmak gibi hinlikler yapan Ma
rinetti 'nin nclnde dzenlenen bu performanslar, genellikle yuhalan
mayla ya da polis basknyla sonlanmtr. Bu tr gsterilerin birinde Car
lo Carra'nn "Patates frlatacanza bir fikir ortaya atn, aptallar! " diye
bard, Marinetti 'ninse "Yuhalanmann Hazz" balkl bir manifesto
yazp okuduu bilinmektedir. Ftristler bu tr akamlarda Avusturya
bayra yakmak gibi siyasi hareketlerin yan sra iirler okumular, ark
lar sylemiler ve "grlt mzii"nden oluan alternatif konserler dzen
lemilerdir. "Grlt mzii"yle ilgili olarak 1 9 1 3 ylnda "Grlt Sana
t" balkl bir manifesto yaymlayan Luigi Russolo, yeni an 'grlt'
a olduunu, trenlerin, arabalarn, birbirinden ilgin aletlerin, kitlelerin
bar arnn ve daha nice sesin amzn sesleri olarak kayt altna
alnmasn ve yeni an yeni mziinin bu seslerle, grltlerle yazlma
s gerektiini ne srmtr. Ftrist Akamlar'nn yan sra Ftrist ba
leler sahnelenmi, ayrca 1 9 15 'ten itibaren "Sentetik Tiyatro" bal al
tnda ok ksa sren, birtakm fikirleri, duygular bir 'durum' halinde bir
ka szck ya da harekete sdran Ftrist performanslar yaygnlk ka
zanmtr. Bu tr performanslar, 1 950'lerden sonra grlen 'happe
ning'lerle byk bir benzerlik tar. Resim, heykel, bale, performans, iir
gibi alanlarn dnda ressamlarn resim yzeyinde yakalamaya alt
hareket duygusunu fotorafa tayan ve 1 9 1 0 ylnda "Fotodinamizm Ma
nifestosu"nu yaymlayan Anton Giulio Bragaglia'nn ( 1 890-1960) uzun
pozlama sonucu, veyahut birka negatifin st ste bindirilmesiyle oluan
'dinamik' fotoraflarndan; ayrca Antonio Sant'Elia ( 1 888- 1 9 16) ve Vir
gilio Marchi ( 1 895- 1 960) gibi mimarlarn yeni a iin gelitirilen, ama
kat stnde kalan ftristik "Yeni Kent" projelerinden de sz edilebilir.
talya'da Ftrizm, Birinci Dnya Sava'yla birlikte son bulmutur.

Bu sonda, savan bir tr hijyen olduunu savunan Ftristlerin bazlar
nn savata lmesinin etkisi vardr. Ftrizmin nde gelen sanats, resim
ve heykel manifestolarnn yazar Umberto Boccioni, sava srasnda ya
amn kaybetmitir. Sant'Elia sava srasnda len bir baka Ftristtir.
Salk nedeniyle ordudan terhis edilen Gino Severini, sava sonrasnda
Ftrizmin ilkelerinden vazgemi, Kbizme ynelmitir. Sava srasnda
yaralanan Carlo Carra, askeri bir hastanede tant Giorgio de Chiri
co'nun ( 1 888 1978) "Metafizik Resim" akmndan etkilenmi, sava son
rasnda bu ynde eilim gstermi, hatta 191 9'da "Metafizik Resim" ba
lkl bir kitap yaymlamtr. Gnmz elektronik mziinin ncs ola
rak nitelendirilen Luigi Russolo 'nun grlt kompozisyonlarnn pek o
u sava yllarnda kaybolmu , grlt mzii gerekletirmek adna ken
di icad olan birok mzik aleti de kinci Dnya Sava srasnda tahrip ol
mutur. Sava sonrasnda Ftrizmin ideallerine bal kalan tek sanat
Giacomo Balla olmu, 1 929'da Filippo Tommaso Marinetti' nin Ftriz
mi yeniden canlandrmak adna nclk ettii "Aeropittura" akmn tem
sil etmitir. 1 909'da yaymlad Ftrizm Manifestosu 'nda vatansever
likten ve militarizmden sz eden, sava ve iddeti ycelten Marinetti,
1 9 1 5 ylnda talyan ordusuna katlm ve baar madalyas almtr. 1918
ylnda Ftrist Politika Partisi 'ni kuran Marinetti 'nin Mussolini ile ya
knl, Ftrist hareketin faizmle ilikilendirilmesine, hatta faizmin res
mi sanat gibi alglanmasna yol amtr. Gerekte Ftrizmin faizm ile
bu anlamda bir organik bann olmadn; ancak benzer siyasi grle
rin yol at bir yaknlamann yaanm olduunu sylemek mmkn
grnmektedir. Mussolini lkesindeki modem sanat hareketlerini Hitler
gibi bastrmam, hatta gerektii yerde propaganda arac olarak kullan
mtr.
talya' da doan ama etkisi ok ksa srede dier Avrupa kentlerine ve
Moskova'ya kadar uzanan Ftrizmin gen sanatlar arasnda youn ola
rak benimsedii Rusya'da da bir Ftrizm dalgasndan sz edilebilir.
1912 ylnda David Burliuk ( 1 882-1 967) ve nl air Vladimir Mayakovs
ki'nin ( 1 893-1 930) imzasyla yaymlanan "Halk Beenisine ndirilen a
mar" balkl manifesto, Rusya'da Ftrizmin ilk belgelerinden biri olarak
nitelendirilir. Kbizmle birlikte zmsendii iin "Kbo-Ftrizm" ola
rak nitelendirilen, Moskova ve St. Petersburg'da Natalia Goncharova
( 1 88 1 - 1 962), Mikhail Larionov ( 1 88 1 - 1 964), Kazimir Malevi ( 1 878-
1 935), Lyubov Popova ( 1 889- 1924) ve Olga Rozanova ( 1 886- 1 9 18) gibi
gen sanatlarn benimsedii bu yeni eilim, Rus halk sanat ve ikonala-
FUTlRIZM
r gibi geleneksel kaynaklar geometrik ve mekanik grntler halinde

sunmutur. Rusya'daki Ftrist eilimlere "Rayonizm" ad da verilmitir.
Rus sanatlardan Larionov 'un 1 9 1 3 ylnda yaymlad bir manifestoda
Rayonizm'in Kbizm, Ftrizm ve Orfizm'in bir sentezi olduu ne s
rlmtr.
1 9 14 ylnda Londra' da ortaya kan, makine estetiini ven ve yeni
sanatn ncelikle hareketle, dinamizmle zdelemesi gerektiini savunan
"Vortisizm" akm da Ftrizm'in bir yansmas olarak nitelendirilebilir.
Ressam ve yazar Wyndham Lewis 'in ( 1 882- 1 957) nclnde gelien
akm ismini "girdap" anlamna gelen ve akmn dinamik harekete ynelik
ilgisini ifade eden 'vortex' szcnden almtr. nl ngiliz air Ezra
Pound'la birlikte iki say olmak zere kard Blast dergisinde Vortisiz
min szcln yapan Wyndham Lewis, Vortisist resimlerin isel bir
girdaba sahip olduunu, bunun da yeni bir grme biimi yarattn iddia
etmitir. Vortisizm, Ftristler gibi Kbizmden, fotoraf alanndaki yeni
gelimelerden ve giderek endstriyelleen dnyann grntlerinden etki
lenerek hareket algsn grnr klmak isteyen sanatlar bir araya getir
dii iin genel olarak Ftrizmin ngiltere' deki yansmas olarak deer
lendirilmitir.
Filippo Tommaso Marinetti*

Ftrizm Manifestosu (1909)
( ... )
1. Tehlikenin arksn sylemeyi, enerjiyi ve korkusuzluu alkanlk ha
line getirmeyi amalyoruz.
2. Cesaret, cret ve bakaldr, iirimizin temel nitelikleri olacaktr.
3. Bugne kadar edebiyat, dnceli bir hareketsizlik, bir esrime, bir uy
ku iinde olmutur. Biz onu saldrgan bir eylem, ateli bir uykusuzluk, yar
nn hz, lmcl zplay, yumruk ve tokatla hizaya getireceiz.
* Filippo Tommaso Marinetti ( 1 876- 1 944): talyan air ve yazar, Ftrizm akmnn ncsdr.
1 909'da yaymlanan ilk Ftrist Manifestoyu kaleme alan Marinetti, hukuk eitimi grm an
cak sanata ilgi duymu, yaad dnemin sanatsal merkezi Paris'e yerleerek Ftrizm adn ver
dii hareketin yaygnlk kazanmas iin youn aba harcamtr. 1 9 1 0 tarihli Mafarka Futurista
adl romannn edebe aykr bulunmas nedeniyle hakknda dava alan Marinetti, Avrupa'y do
laarak verdii olayl konferanslarda skandallara yol am, Ftrizm akmnn ok ksa srede
poplerlik kazanmasnda etkili olmutur. talyan milliyetiliini savunan ve savan bir tr hij
yen olduuna inanan Marinetti, Birinci Dnya Sava'na gnll olarak katlm ve cesaret ma
dalyas alm; savatan sonra dalan Ftrizm akmn toparlamaya altysa da baarl
olamamtr.
71
20 YZYIL BATI SANATINDA AKIMLAR
4. Dnyann ihtiamnn yeni bir gzellikle zenginletiini ilan ederiz; bu,

hzn gzelliidir. Kaportas iddetle soluyan ylanlara benzer byk borular
la sslenmi, kkreyerek giden bir yar arabas, Kanatl Zafer Tanras' ndan
daha gzeldir.
5. Ruhunun mzraklarn Dnya'nn drt bir yanna gnderen direksiyon
daki adama ilahiler okuruz.
6. air kendini gayretkelik, grkem ve bonkrlkle tketmeli, tketmeli
ki temel elerin hevesli harl ateini zerine ekebilsin.
7. Mcadele yoksa gzellik de yoktur. Saldrgan olmayan hibir yapt,
bayapt mertebesine ykselemez. iir, bilinmez glere kar iddetli bir sal
dr gibi yazlmal, saldr o iddetli g insan bitkin ve bitik drene kadar
durmamaldr.
8. Yzyllarn son kalesinde duruyoruz! .. Amacmz mkansz'n gizemli
kaplarn yerle bir etmekse, o halde neden gemie bakalm? Zaman ve Me
kan dn lmtr. Sonsuz ve her yerde mevcut hz yaratan bizler, oktan
mutlakta yaamaya baladk bile.
9. Sava, dnyann tek temizlik olana olan sava, militarizmi, vatanse
verlii, zgrlk savalarnn ykc eylemlerini ve lmeye deer gzel ide
alleri ycelten bizler, kadnlar hor grrz.
10. Mzeleri, ktphaneleri ve her trl akademiyi ykarak, ahlaklk, fe
minizm ve her trl oportnist ve ilevselci aptallkla mcadele edeceiz.
1 l . almakla, hazla ve ayaklanmayla heyecanlanan byk kitleler iin
arklar syleyeceiz; modem bakentlerde devrimin ok renkli ve ok sesli
dalgalarnn; cephaneliklerin ve tersanelerin iddetli elektrik yla mehtap
lanarak parlam gece fkesinin; dumanlar saan ylanlar yutan agzl tren
istasyonlarnn; bulutlar zerinde dumanlaryla asl duran fabrikalarn; dev
jimnastikiler gibi nehirleri bir ucundan bir ucuna birletiren, gnete bak
lar gibi parldayan kprlerin; ufku koklayan servenci vapurlarn; tekerlek
leri raylar tplerle gemlenmi dev elik atlar gibi dven iri lokomotiflerin;
pervaneleri rzgarda bayraklar gibi, tezahrat yapan kalabalklar gibi ses
karan uaklarn zarif uularnn arksn syleyeceiz.
iddetli bakaldrmz dile getiren bu manifestoyu talya'dan dnyaya
duyururuz. Bununla birlikte biz, bugn, Ftrizmi kurduumuzu ilan ediyor,
topraklarmz, profesrlerin, arkeologlarn, ciceroni'lerin ve antika uzmanla
rnn kokmu kangreninden kurtarmay istiyoruz. talya artk elden dme
leri pazarlamaktan kurtulmal. talya'y onu mezarlklar gibi kaplayan saysz
mzeden kurtarmak istiyoruz.
Mzeler: mezarlklar! . .
( . . .)
72
FTRZM
Umberto Boccioni*
Ftrist Resim: Teknik Manifesto (1910)
[Boccioni'nin kaleme ald bu manifestoyu, Carlo Carril, Luigi Russolo, Giacomo

Balla ve Gino Severini de imzalamtr.]
1 8 Mart 1 9 1 0 'da, Torino'daki o nl Chiarella Tiyatrosu 'nda, aralarnda

sanatlarn, edebiyatlarn, rencilerin ve bakalarnn bulunduu bin
kiilik bir seyirci nnde ilk manifestomuzu okuduk. Bayalk, akademik ve
bilgi vasatlk, eski ve kurtlanp rm her eye ynelik fanatik tapnma
karsndaki bakaldnmz, derin bulantmz ve nefretimizi dile getiren vah
i ve alayc bir lkt bu.
Orada ve o anda, bir yl ncesinde F.T. Marinetti tarafndan Le Figa
ro 'nun stunla.nnda yaymlanan Ftrist iir hareketine dahil olduk.
Torino zaferi hata efsanevi bir an olarak yayor. talyan Sanat 'nn deha
sn kesin bir lmden korumak adna fikirlerimiz kadar yumruklarmz da
konumutu. Ve imdi, bu zorlu mcadelenin geici bir durak annda kalaba
lklarn arasndan kp, resim sanatnn yenilenmesi iin gereken program
teknik bir kesinlikle aklamak istiyoruz. Bu programn en parlak belirtisi,
Milano' da atmz Ftrizm Sergisi ' <lir.
Hakikate olan gereksinimimiz arttka, Biim ve Renk bugne kadar an
lald anlamda bizi tatmin etmiyor.
Bizim tuvalde grnr klmak istediimiz, evrensel bir dinamizm iinde
belirli bir sabit an deildir. Bizim grnr klmak istediimiz, hareketli dina
mizm duygusunun kendisidir.
yle bir bakn etrafnza, her ey hareket ediyor, her ey bir kouturma
ca halinde, her ey hzla deiiyor. Grnen bir ey gzlerimizin nnde hi
bir zaman sabit durmuyor, aksine bir grnyor, bir kayboluyor. Retinann al
glad bir imgenin sreklilii, hareket eden nesnelerin kendini an be an o
altmasyla mmkn oluyor; nesnelerin biimi hzl titreimler gibi deiip
duruyor, delice dnyor. Bakyorsunuz, koan bir atn drt baca deil yir
mi baca oluveriyor, kotuka gensi bir hareket grnveriyor.
Sanatta her ey geleneklerle llr. Resimde hibir ey mutlak deildir.
Dnn ressamlar iin hakikat olan ey, bugnn ressamlar iin bir yanl
oluverir. rnein biz, bir portrenin portresi yaplan kiiye benzememesi ge-
* Umberto Boccioni ( 1 882- 1 9 1 6); talyan ressam ve heykeltra; Ftrizmin nclerindendir.

1 909'da kurulan Ftrist grubun en etkili yelerinden biri olmu, ikisi resim, biri heykel stne
olmak zere Ftrizm'in en nemli sanatsal manifestolarn kaleme almtr. Genellikle kent ya
amn konu alan resimlerinde hareket ve zaman soyutlamac bir slupla ifade etmeye alan
Boccioni, ayn ritim ve dinamizm arayn heykellerinde de srdrmtr. Duraan nesneleri
dahi hzla akan bir enerjinin anlk bir noktasndaym gibi betimleyen Boccioni, heykel sanat
nn geleceini ngren yeni fikirler savunmu, ancak bu fikirlerinin ounu gerekletiremeden,
Birinci Dnya Sava srasnda lmtr. Boccioni 'nin 1 9 1 4 ylnda yaymlanan "Ftrist Resim
ve Heykel: Dinamik Plastik" balkl bir kitab bulunmaktadr.
73
rektiine inanyoruz; manzara resmi yapacak ressamn o manzaray zihninde

tadna inanyoruz.
Bir insan figrn resmetmek iin onu boyamamak gerektiini, iinde bu
lunduu atmosferin tmnn grnr olmas gerektiini dnyoruz.
Artk geleneksel espas yok: elektrik lambalarnn parlts altnda yamur
yemi kaldrmlar nasl da derin grnrler, sanki dnyann merkezini yans
trlar. Bizi gneten ayran binlerce mil belki, oysa u nmzdeki ev gne
diskinin iine smyor mu?
yice sivrilmi ve artm duyarllmzdan sonra, resim sanatnn en ka
ranlk belirtileri ele geirildikten sonra, bedenlerin matlna kim inanr artk?
Grme gcmzn iki kat artm yaratlanmzn, rntgenlere benzer sonular
verebilmekte olduunu nasl unutabiliriz?
Argmanlarmz kantlamak iin binlerce rnek arasndan birka tane
vermek yeterli.
Hzla giden bir otobste etrafnzda bulunan on alt kii, ayn anda hem
bir, hem on, hem drt, hem kiiymi gibi grnrler; hem gidiyormu, hem
duruyormu gibidirler; sokaklarn iinden gitmekte ve gelmektedirler; gne
yutuverir onlar sonra yine belirirler, evrensel titreimlerin srarl simgeleri gi
bi grnverirler.
Hani bazen bir insanla sokakta konuurken sokan sonundan gemekte
olan bir atn grnts birden yanann stnde yansm gibidir; ne kadar
sklkla olur bu tr eyler.
Oturduumuz koltuklara gmlrz, koltuklar da bizim iimize iler san
ki. Otobsler nnden getikleri evlerle bir olurlar, evler de sanki otobsle i
ie geerler.
Bu adan bakldnda, resimlerin kurgulanmas, aptallk derecesinde ge
leneksel olmutur. Ressamlar bize, nesneleri ve insanlar nmze koymu,
yle gstermilerdir. Biz ise, bundan byle, izleyiciyi resmin tam merkezine
koyacaz.
nsan zihninin her alannda olduu gibi, ak bir bak asyla yaplm bi
reysel aratrma, dogmalarn deimez karanln sprecek, yle ki bilimin
hayat veren akm, resmi akademizmden kurtaracak.
Ne pahasna olursa olsun, hayatn iine dalacaz. Zafer kazanm bilim,
bugn gemiini inkar ederek zamanmzn gereksinimlerine yant verme a
bas iindedir; biz de sanatn, gemiin boyunduruundan kurtularak en azn
dan iimizdeki entelektel gereksinimlere yant vermesini istiyoruz.
Yenilenmi bilincimiz, insan evrensel yaantnn merkezinde grmemizi
engelliyor. Bizim iin sefalet iinde bir adam, bozulmu bir elektrik lamba
sndan farkl deildir, onun kaslmalar da insan yrekten paralayan renkler
saar etrafa. plak figr eski ustalar nasl etkiliyorsa, bizi de modern giysi
lerin izgilerinin ve kvrmlarnn armonisi yle etkilemektedir.
Ftrist bir resmin yeni gzelliklerini kavramak ve anlamak iin, ruhun
74
FTl)RILM
arnm olmas; gzn ise atavizm ve kltrn indirdii tl kaldrmas gere

kiyor ki tek ve salt lt olarak mzeye deil, Doa'nn kendisine de baka
bilsin.
Bu sonu elde edilir edilmez, cildimizin altnda kahverengi tonlarn hi
olmad, sarnn, krmznn yansd, yeil, mavi ve morun hi grlmemi
bir cazibeyle tenimizin stnde zevkle dans ettii grlecektir.
Renkiler olarak alglarmz bu kadar geniledikten sonra, insan yzn
hiilii pembeymi gibi grmek nasl mmkn olur? nsan yz sardr, krm
zdr, yeildir, mavidir, mordur. Bir mcevheratnn vitrinine bakan bir kad
nn solgun yz, onu tpk bir tarlakuu gibi cezbeden o mcevherlerin priz
matik atelerinden kat kat daha yanardnerdir.
Duyumlarmzn resimde yalnzca fsldand resimlerin a sona erdi.
Biz gelecekte resimlerin ark sylemesini ve tuvallerimizin zaferle serpilme
sini, kulaklar sar etmesini diliyoruz.
Yar karanla alk olan gzleriniz, parlak klarla alacaktr. Bizim
resmedeceimiz glgeler bizden ncekilerin klarndan daha parlak olacak
ve resimlerimiz, mzelerdekilere kyasla, en karanlk gece karsnda en par
lak kla ykanm gne benzeyecektir.
Sonu olarak resmin bugn Divizyonizm olmadan olmasnn mmkn ol
madn dnyoruz. Bu, yle keyfi bir biimde renilip uygulanacak bir
ey deildir. Modem ressam iin Divizyonizm, kesin ve kati surette gerekli
ve zorunlu olan isel bir tamamlayc duygudan kaynaklanacaktr.
Sanatmz, byk olaslkla, eziyetli ve yozlam bir ussallkla itham edi
lecektir. Ama biz, aksine, yeni bir duyarlln primitifleri olduumuzu sy
lemekle yetineceiz, sanatmzn doalama ve g duygusuyla dolup tat
n iddia edeceiz.
AIKLIYORUZ:
1 . Her trl taklit hor grlmelidir, her tr zgnlk byk kymet gr
melidir.
2. 'Ahenk' ve 'yksek beeni' gibi esnek terimlerin hakimiyetine kar
bakaldrmak arttr, bylece Rembrandt, Goya ve Rodin 'in yaptlarn yok
etmek kolaylar.
3. Sanat eletirmenleri bir ie yaramazlar ve zararldrlar.
4. Daha nce ele alnm tm konular bir kenara itilmeli, elik, gurur, ate
ve hz dolu girdapl yaantmzn ifadelerine yer almaldr.
5. Btn kaifler iin sylenen 'deli' isimlendirmesi, bir onur unvan ola
rak deerlendirilmelidir.
6. sel btnlk, iirde serbest vezin, mzikte okseslilik gibi resimde
mutlak bir gereksinimdir.
7. Evrensel dinamizm, resimde evrensel bir dinamik duyum olarak ifade
sini bulmaldr.
75
8. Doa'nn grnr klnmasnda ilk ve en nemli mesele, itenlik ve saf

lktr.
9. Hareket ve k, bedenlerin sabit grnmn yerle bir eder.
MCADELE ALANLARIMIZ:
1 . Zamann izini grnr klmak iin modern resimlerde ziftli tonlarn kul
lanmna kar mcadele etmeliyiz.
2. Msrllarn izgisel tekniini taklit ederek resmi ocuksu, grotesk ve
zayf bir senteze tabi klan yapmack arkaizme kar kmalyz.
3. Gericilikte kendilerinden nceki akademilerden geri kalmayan yeni
akademiler ina eden Ayrlklara ve Bamszlarn szde geleceki iddiala
rna kar kmalyz.
4. Edebiyatta zina, resimde plak gibi mide bulandrc ve skc konular
dan kanmalyz.
Bu son noktay aklama gerei hissediyoruz. Bizim gzmzde hibir
ey ahlak d deildir; bizim mcadele ettiimiz ey, plak resimlerin mo
notonluudur. Bize konunun bir anlam tamad, o konunun nasl resmedil
diinin nemli olduu sylenir. Evet, bunu kabul ediyoruz, biz de buna ina
nyoruz. Ama bu zl sz, elli yl nce tartmasz ve mutlak olan bu zl sz,
plak resimler sz konusu olduunda, ressamlar Salonlar metreslerinin sa
lksz bedenlerini tehir ettikleri birer gsteriye dntrdklerinden beri ar
tk geerliliini yitirmitir!
te bu nedenlerle, nmzdeki on yl, resimde n konusunun toptan ya
saklanmasn talep ediyoruz.
Gino Severini*
Kbizm ve Ftrizm zerine Aklamalar (1956)
1906 ylnda genlik gnlerimizde, Modigliani ile birlikte Paris 'e ilk kez
geldiimizde grdk ki herkesin kafas biraz kark. Birtakm eyleri ancak
bilinaltnda biliyorduk, ama bunlarn farkna sonradan varacaktk. zellikle
o ilk birka yl, iimizin ta derinliklerinde kaynayan bir ikilemin varlyla ya
adk - bir yanda sen, bildiin sen; te yanda tam da yaratc eylem annda or
taya kan, tanmadn ama olmaya heves ettiin bir baka sen. Bu iki farkl
kiiyi buluturmak kolay deildi, ama kiisel geliim iin artt.
Grr grmez ustam olarak benimsediim Seurat'nn sanatyla ilk kez
karlamam, nmde bir yol at. Ayn anda ortaya kan zt drtleri ifade
* Gino Severini ( 1 883- 1 966); talyan Ftrist ressam. 1 9 1 0 ylnda Boccioni, Carra ve Balla ile
birlikte Ftrist resim manifestosuna imza atm, ancak hareketi bir sre sonra fazlasyla szel
bulmas nedeniyle Kbizme ynelmitir. Severini svire' de eitli kiliselerde duvar resmi ve
mozaik almalar da yapmtr.
FTI RZM
edebilmenin bir aresini bulmu oldum. tiraf etmeliyim ki iimdeki bu at

ma bana byk bir ac veriyordu, ama kendimi William Blake 'le avutmaya
alyordum. Cehennem zerine'de "atma olmadan ilerleme de olmaz"
diyordu Blake. Ve bir de Baudelaire'in "Yaamn temel koulu eitliliktir"
dncesi vard. Bunlar, Ftrist bir ressam olarak amalarmla, hedeflerimle
mkemmel bir biimde rten dncelerdi. Kbist dnemin sanatnda akln
igal ettii alana yaamn kendisini koyabilmemi salayan da bu gibi dn
celerdi.
Kbist yntemin ilk yllarnda, bir nesneyi kavray biimi o nesnenin et
rafnda dolamaktan ibaretti. Ftristler ise, nesnenin iine girmeyi nerdiler.
Bu iki farkl bak as, ancak iirsel bir kavrayla bir araya getirilebilir. F
trist kuramlar, henz kefedilmemi snrsz ufuklara yelken amak konu
sunda Kbist ilkelerden daha etkiliydi, nk ressamn iinde sakl olan g
leri uyandracak yaratc derinliklere hitap ediyordu. Ne var ki Kbizmin ikin
ci dneminin zihinsel soyutlama biimi de son derece nemliydi. Sonsuzluk
duygusuna heves ederken bir yandan 'Klasiklerin esin verdii oran kavra
m 'n gz nnde bulundurmas, birok ressamn yeniden bir zanaat duygusu
hissetmesine yol at. Bu, benim hedeflerimle bire bir rten bir duygu: Na
sl bir marangoz mkemmel bir iilikle mobilya retiyorsa, ben de ayn za
naatkar tavrla, ama boyayla nesne retmek istei iindeydim.
Kbizmin ressama salad dekoratif ve sslemeci olanaklar, genellikle
olumsuz karlanmtr. Oysa bu byk bir yanltr. Kbizmin, byk bir sa
natsal ve tarihsel nemi olan duvar sanatnn ve uygulamal sanatlarn geli
mesine nclk ettiini benim de aralarnda bulunduum eitli sanatlarn
yaptlar kantlamaktadr.
Ftrist kuramn temelini oluturan hareket ve dinamizm ilkesi yalnzca
hareket halindeki yar arabalarnn ya da balerinlerin resimlerinin yaplmas
n ngrmez; oturan bir insan ya da hareketsiz bir nesne de dinamizm iinde
dnlebilir ve dinamik ekilleri artrabilir. Buna rnek olarak kendi re
simlerimden 1912 tarihli "Madam S. 'nin Portresi" ve 1 9 14 tarihli "Oturan
Kadn" gsterebilirim.
Yazk ki snrl bir ekilde dile getirebildiim bu dncelerin amac, ya
ptlarm Ftrizm ya da Kbizm asndan derinlemesine irdelemek isteyen
lere yardmc olmaktr. Ftrizm ve Kbizm, yeni bir mekan kavram ortaya
koyduu iin perspektifin icad kadar nemlidir. Sonraki btn hareketler bu
radan beslenmi, buradan kmtr.
Sonu olarak, bana gre iki hareket tamamen u noktalardan da balasalar
birbirlerine zt olarak alglanamaz; dolaysyla bunlar (nce Apollinaire 'in
sonra Matisse'in syledii gibi) ancak ressamn iirsel drtlerinin kefedebi
lecei belli noktalarda buluan, ayn iaretin iki farkl ucudur; iir sanatn ie
rii, sanatn var olma nedenidir.
77
Kazimir Malevi, "Siyah Kare", 1 9 1 4- 1 5, tuval zerine ya/boya, 80x80 cm,
Tretyakov Devlet Mzesi, Moskova. a
Rus sanat Malevi, Sprematizm manifestosunda "Siyah Kare"de

karenin duyguyu, beyaz zeminin bu duygunun tesindeki boluu ifa
de ettiini yazmtr.
Sanat iin Sanat: Soyut Sanatn Oncleri
(1910 . . . 1 920 . . . 1 930 . . . )
ALMANYA HANS ARP... HOLLANDA [DE STJL] THEO VAN DOESBURG,

PIET MONDRIAN, BART VAN DER LECK, GERRIT RIETVELD, GEORGES
VANTONGERLOO ... NGL TERE BARBARA HEPWORTH, BEN
NICHOLSON... EKOSLOVAKYA FRANTISEK KUPKA ... FRANSA
CONSTANTIN BRANCUSI, JEAN HELION, AUGUSTE HERBN ... RUSYA
WASSILY KANDINSKY ... [SPREMATZM] KAZMR MALEV...
[KONSTRKTVZM] ALEKSANDR RODENKO, VLADMR TATLN,
EL LISSITZKY, NAUM GABO, ANTON PEVSNER. ..
" Unutmayalm ki resim

-bir sava at, plak bir kadn
ya da herhangi bir konunun ifadesi olmasndan
nce- belli bir dzene gre
yerletirilmi renklerden ibaret
dz bir yzeydir."
Maurice Denis, 'Simgeci Manifesto', 1890
Soyut sanat, 20. yzyl modemizminin balca ifade biimi olmu, 19. yz
yl sonunda zlenimciler'den balayarak gelien soyutlama eilimi, sanat
larn grnen dnyann gerekliinden aama aama kopuunu berabe
rinde getirmitir. Tek bir sanatya ya da akma atfedemeyeceimiz bu ko
puu, d gerekliin yerine sanatn kendi z gerekliini koyan, bylece
renk, izgi, ekil, espas gibi biimsel elere odaklanan pek ok sanat
birlikte gerekletirmitir. 20. yzyl bana tarihlenen her akm, genel bir
eilim olarak soyutlamay benimsemi, ' sanat iin sanat' bir yaklam
iinde akademik ve natralist ifadeden ayrlmtr. 20. yzyln bu yeni
' izm 'leri ncesinde 1 9. yzylda soyuta yneliin erken rnekleri arasnda
Fransz ressamlar Claude Monet ve Paul Cezanne, ngiliz ressam J.M.W.
Tumer ( 1 775- 1 85 1 ) ve Amerikal ressam J.M. Whistler' n (1 834- 1 903) re
simleri dikkat eker. Bu ressamlarn hibiri grnen gereklikten tam an
lamyla ayrlmam olmakla birlikte, biimsel araylarn ve boyasal etki
lerin n planda olduu resimlerinde ' modern ' in ifadesinin temsili gerek-
79
liin tesine uzanan ' saf sanat'ta aranacann ipularn vermilerdir. Sz

gelimi Whistler, "'Noktrnler" ve "Armoniler" bal altndaki bir dizi ya
ptnda her eyden nce renk ve ekillerin uyumlu birlikteliini gzeten bir
resimsel kompozisyon anlay benimsemi, dnemin beenisine fazlaca
' soyut' grnen bu tr resimleri nedeniyle "izleyicinin suratna boya frlat
mak"la bile sulanmtr! 20. yzyl banda Fovizm, Kbizm, Ftrizm,
Konstrktivizm gibi birbirinden farkl pek ok akmn genel ilkesi de ' so
yutlama' olmu, d gereklie tam anlamyla srtn dnmeyen bu akmlar
dahilinde ele alabileceimiz pek ok sanat, izleyicinin nne ancak ' bi
imsel zmleme'yle alglanabilecek yaptlarla kmtr. Ancak biimle
rin paralanarak soyutland, nesnelerin tannmaz hale geldii Analitik
Kbist resimlerde bile saf bir soyuta varlmam; nesne, varln korumu
tur. Dolaysyla 20. yzyl banda akla gelen en heyecan verici soru, K
bizmin soyut sanatn geliimindeki rolnn de altn izen bir soru olmu
tur: "Kbizmin varamad yere varmak mmkn olacak mdr?"
Soyutlama ynndeki eitli eilimleri bnyesinde barndrmasna kar
n soyut sanat, esas olarak soyutlamann da tesindeki bir ifade araynn
sonucudur. Bu adan bakldnda, d dnyadaki bir grnmden ' soyut
lanarak' gerekletirilen yaptlarla, herhangi bir d gereklie gnderme
de bulunmadan, Kant anlamda salt bir tr 'kendinde ey ' olarak ortaya
kan ' soyut' yaptlar birbirinden ayrmak gerekir. Bu ayrm, soyuta giden
farkl yollarn belirlenmesinde de rol oynar. Yalnzca dnemin sanatsal
merkezi Fransa'da deil Almanya, Avusturya, Hollanda ve Rusya'ya kadar
uzanan geni bir corafyada zellikle 1 9 1 0-20 yllar arasna tarihlenen s
rete modern sanatn egemen slubu haline gelen soyut, Kandinsky, Male
vi, Mondrian, Brancusi, Tatlin gibi sanatlarn farkl eilimlerini kapsa
makta, dolaysyla farkl biimsel araylar bnyesinde barndrmaktadr.
Amerikal mzeci Alfred H. Barr Jr. ( 1 902- 198 1 ) , 1 936 tarihli "Kbizm ve
Soyut Sanat" kitabnda tm bu ynelileri iki genel eilim altnda ele alm
ve gnmzde de geerliliini koruyan bir ayrmn altn izmitir. Barr'a
gre soyut sanat, biri Kazimir Malevi'e, dieri Wassily Kandinsky'ye da
yandrlabilecek iki koldan gelimi; birinde zihinsel, yapsal ve geometrik
bir eilim, dierinde igdsel ve duygusal, dekoratif ve biomorfik bir ei
lim ar basmtr. Birini belli ilkelere bal ve rasyonel, dierini mistik y
nelilere ak, doalamac ve irrasyonel olarak deerlendiren Barr, bu ay
rmlardan yola karak soyut sanat ' Klasiki ' ve 'Romantik' olmak zere
iki farkl eilim zerine temellendirmitir. Bu ayrm zerinden bakldn
da soyut sanatn yapsal/geometrik kanadnda Cezanne-Kbizm-Malevi
Mondrian arasnda; daha organik biimlerin egemen olduu davurum-
80
SOYUT SANAT
cu/geometrik olmayan kanadnda Gauguin-Matisse-Kandinsky arasnda

kprler kurulabilir.
Temsili gereklikten koparak zellikle renk esine ve ekillere odak
lanan, bylece znde soyut bir resimsel ifadenin yolunu aan ilk sanat
nn, Rus ressam Wassily Kandinsky ( 1 866- 1 944) olduu kabul edilmekte
dir. Almanya'da Franz Marc ( 1 880- 1 9 1 6) ve August Macke ( 1 887- 1914)
ile birlikte renki ve davurumcu eilimlerin ar bast Der Blaue Reiter
(Mavi Svari) adnda bir grup kuran Kandinsky, dier arkadalarnn aksi
ne temsili gereklikten giderek uzaklam, Fransz Simgeci ressam Mauri
ce Denis'nin nl szn hatrlatrcasna, bir resmin konusunun ncelikle
resmin kendisi olduu inancn benimsemitir. Moskova'da 1895 ylnda
alan Fransz zlenimcileri sergisinde Monet 'nin "Kuru Ot Ynlar" re
simlerinde ot ynlarndan ziyade 'rengi ve ' gren Kandinsky, saf bir
resimsel dil yaratabilmek ynndeki kendi urasn 1 909 'da "Doala
malar", 1 9 1 0'da "Kompozisyonlar", 1 9 1 1 'de "zlenimler" gibi mzikal
isimler verdii soyutlamac yaptlaryla srdrmtr. Tpk Simgeci res
samlar gibi renklerle sesler arasnda ba kuran, 'renk titreimlerinin' ruh
sal etkiler yarattin dnen Kandinsky, soyut sanatn ilk rneini, 1 9 1 2
dolaylarnda yapld sanlan, ancak kendisinin 1 9 1 0' a tarihledii bir su
luboya resimle vermitir. Sz konusu resimden sonra sanatsal araylarn
kuramsal bir temele oturtmak isteyen Kandinsky, 1 9 1 2 ylnda bir tr kii
sel manifesto niteliinde olan "Sanatta Tinsellik zerine" adl kitabn ya
ymlamtr. Sanatn "isel bir gereklilik"ten kaynaklandna inanan Kan
dinsky iin duygularn gerek ifadesini bulmasnda 'primitif' eler -rne
in igdler- ok nemli bir yer tutmu , duygunun dorudan ifadesi sa
natsal yaratnn balca koulu saylmtr. Saf sanatsal ifadeyi rnekleyen
balca sanat trnn mzik olduunu dnen Kandinsky 'nin sanatnda
belirgin bir eilim de mistisizm olmu; sanatn gndelik yaamn tesinde,
sonsuz bir 'tin'in, bir evrensel ruhun algs ve ifadesi olduu inanc ar
basmtr. Dolaysyla Kandinsky, 'non-objektif' olarak tanmlanan, yani
doadan/d gereklikten soyutlanarak gerekletirilen resimsel ifade yeri
ne kavramsal olarak tmyle soyut ifadeye dayanan bir resimsel anlaytan
yana olmutur. Sanat ve doay birbirinden ayran, sanatn da doa gibi
kendine zg bir gereklii olduuna inanan Kandinsky 'ye gre sanat do
ay taklit etmeyi brakm, kendi doasn ortaya koymaya balamtr.
'Non-objektif' ifadenin, baka bir deyile ' soyutlama'dan ziyade 'so
yut'un peinde bir baka nc de Rus ressam Kazimir Malevi 'tir ( 1 878-
1935). Malevi, Rusya' da ilk kez 1 9 1 5 ylnda sergilenen, ancak kendisi
nin 1 9 1 3 ylna tarihledii "Beyaz Zemin zerine Siyah Kare" gibi zn-
81
de geometrik bir temele dayanan soyut resimleriyle "Sprematizm" akm

nn yaratcsdr. Sanatsal ifadede saf duygunun stnl olarak tanmla
d "Sprematizm" akmnn sanat, nesnenin boyunduruundan kurtard
n ne sren Malevi, Kbizm ve Ftrizm gibi akmlarn etkisini ta
yan ilk dnem resimlerinin ardndan saf soyuta ynelmitir. Kandinsky gi
bi mistisizme ve kozmik bir tr akncla ilgisi olan Malevi sanat yoluy
la gndelik gerekliin tesindeki daha derin anlamlarn alglanabilecei
ne inanm, Sprematist resimlerin evrenin gizemini yansttn iddia et
mitir. Beyaz bir zemin zerinde kare, daire, ha gibi geometrik ekillere
yer veren, ancak 1 9 1 8 dolaylarnda "Beyaz zerine Beyaz" gibi tek-renk
yzeylere ulaan Malevi, sanatn maddi gereksinimleri tatmin edecek bir
ara olmasna iddetle kar kmtr. ' Nesnenin boyunduruundan ' kur
tulmu, temsili gereklik zorunluluuna srt evirmi bu tr saf soyut anla
ynn Platon'un idealar kuramyla dorudan bir ilikisi olduundan da
sz edilebilir. dealar dnyas ile grngler dnyasn birbirinden ayran,
deimez gerekliklerin idealar dnyasna, glgelerden ibaret grnlerin
grngler dnyasna ait olduunu ne sren Platon'un dncelerini yan
stan Malevi, Sprematist resimlerinde mutlak ve sonsuz olann biimsel
ifadesini gelitirmeye alm, ' saf' biimlere derin anlamlar yklemitir.
Bu anlamlar iinde temel Sprematist e, sanatn yeni alfabesinin ilk har
fi, doada bulunmayan bir ekil olan karedir. "Beyaz zerine Siyah Ka
re"de saf duyguyu siyahla, boluu, hilii beyazla ifade eden ve izleyiciy
le renkler araclyla szel olmayan bir iletiim biimi kurmaya alan
Malevi'in grsel daarcnda dik izgiler insann doann kaosuna kar
stnln ifade eder.
Sprematizmin bir akm deil, bir 'ruh hali' olduunu ne sren Male
vi, resimlerindeki soyut ekillerin 'herhangi bir nesnenin yokluuyla do
lu' olduunu, dolaysyla bo olmadn, her bir biimin ' anlama gebe'
olarak ortaya ktn sylemitir. Tpk Kandinsky gibi, materyalist dn
yada bir tr tinsellik aray iinde olan Malevi 'in resimlerini Rus evlerin
de ikonalarn yerletirildii gibi sergilemesi anlamldr. Sanat kilisenin,
devletin, toplumsal ya da politik amalarn stnde gren ve her trl i
levden arndrlmas gerektiine inanan Malevi, bu yndeki grleriyle
'toplum iin sanat'a inanan Konstrktivistlerle atmtr. Bu dnemde
Konstrktivizmin nclerinden Rodenko'nun saf krmz, saf sar ve saf
mavi tek-renk resimlerini sergileyerek ( 1 92 1 ) resmi bir tr parodi niteliin
de "mantkl sonucuna gtrmesi" sz konusu olmu; Rodenko, sanatn
tkendii yerde retimin (uygulamal sanatlarn) balamas gerektiini ne
srmtr.
82
SOYUT SANAT
1 9 10- 14 tarihleri arasnda doadan soyutlamalar yapmaya balayan,

1 9 14 ylna geldiinde resimlerinde dikey/yatay izgiler ve temel renkler
dnda hemen hibir eye rastlanmayan Hollandal ressam Piet Mondri
an ( 1 872- 1944) da 20. yzylda soyut sanatn en nemli figrleri arasnda
dr. 1 9 1 2- 1 4 yllar arasnda bulunduu Paris 'te Kbizmden etkilenen
Mondrian, 1 9 1 7 ylnda Hollandal ressam, tasarmc ve yazar, bir dnem
Bauhaus 'un eitimcilerinden Theo Van Doesburg ( 1 883- 1 93 1 ) ile birlikte
yeni bir tr geometrik soyut resim anlayn savunan De Stijl grubunun ve
dergisinin oluumuna katkda bulunmutur. Ressamlar Vilmos Huszar
( 1 884- 1 960), Bart Van Der Leck ( 1 876-1 958), heykeltra Georges Van
tongerloo ( 1 886- 1965), mimar Gerrit Rietveld ( 1 888- 1964) gibi isimleri
bir araya getiren bu birlik, daha ok Theo Van Doesburg 'un abalaryla
varln ortaya koymu serbest bir oluum niteliindedir. Mondrian, 1 924
ylnda De Stijl ile ilikisini kesmi, almalarn bamsz olarak srdr
mtr. Mondrian 'n 'Yeni Plastisizm' olarak adlandrd geometrik so
yut anlaya gre sanat, evrenin deimez yasalarnn bir tr yansmasdr.
Bu yasalar, Mondrian 'n tuvaline eitli boyutlardaki dikdrtgenlerin olu
turduu asimetrik bir a olarak yansr. Kompozisyonda herhangi bir mer
kezi odak noktas bulunmamas, izleyicinin gzn tuvaldeki ilikiler a
na eker: Dik ve yatay izgilerin ve temel renklerin birbiriyle ilikisi . . .
Mondrian' n resmi tmyle zihinsel, rasyonel, geometrik bir disiplin ze
rine temellenmi, bu ynyle modemist anlayn tam bir yansmas olarak
grlmtr. Tpk Kandinsky ve Malevi gibi sanatnn kuramsal temeli
ni kendi yazlaryla da destekleyen Mondrian 'n etkisi, zellikle 1 930' lu
yllardan sonra mimarlk, endstriyel nesneler ve i dekorasyon gibi do
rudan yaam alanlaryla ilikili tasarmlar zerinde youn bir biimde his
sedilmitir. Yeni bir dnyann yeni bir sanatsal ifade biimine gereksinim
duyduuna inanan Mondrian da neo-Platonik fikirlerin etkisinde kalm,
grnlerin tesindeki ze varmak, bu z ifade edecek biimsel dili ge
litirmek abasnda olmutur.
Soyutlama, boyutlu sanatsal retimin balca eilimi olmu, zellik
le Konstrktivizm akm balamnda retilen birok nesne, tmyle soyut
bir anlay ortaya koymutur. Bu erevede gndeme gelen erken rnek
ler arasnda, Vladimir Tatlin'in atk malzemelerle 1 9 14- 1 5 yllarnda ger
ekletirdii "Ke Rlyefleri" zellikle dikkat ekicidir. Tatlin 'in bu tip
yaptlar, Konstrktivistlerin esas olarak yeni ilevsel tasarmlara temel
oluturmas iin eitli malzemelerle giritikleri deneysellii dndrr.
1 9 1 5- 1 6 yllarnda boyutlu retimde saf bir biimsel ifade yakalayan
Rumen sanat Constantin Brancusi ( 1 876- 1 957), heykel sanatna yeni bir
soluk getiren balca sanat olarak nitelendirilir. Ahap, ta, bronz, paslan
maz elik gibi malzemeleri bazen en ham haliyle tm doallnda, bazen
had saflada cilal yzeylerin ilenmiliinde adeta ' dile getiren' Brancusi,
etrafndaki nesnelerin zn yakalamaya ynelerek saf bir biimsel ifade
yakalamaya almtr. Bir dnem asistanln da yapt byk heykelt
ra Rodin' in natralist geleneini geride brakarak bir krlma noktas olu
turan Brancusi, balar, kular, iftler gibi belli bal tematik balklar altn
da gerekte malzemenin sanatsal dnmn ve saf biim algsn sergi
lemitir. Heykelin kaidesini de bal bana sanatsal bir unsur olarak kulla
nan sanatnn dorudan yontu yntemiyle gerekletirdii baz ahap ka
ideler zellikle dikkat ekicidir. Bu ynyle modem heykelin yeniden do
rudan yontuya yneliine nclk eden Brancusi, doumu ve yaratcl
simgeleyen yumurtams biimleri bata olmak zere soyutlamac ifade bi
imiyle kendinden sonra gelen birok heykeltran slubunu belirlemesin
de ok nemli bir esin kayna olmutur. 20. yzyln ilk yarsnda Ama
deo Modigliani'den ( 1 884- 1 920) Alexander Archipenko'ya ( 1 887- 1 964),
Jacob Epstein'dan ( 1 880- 1959) Henri Gaudier-Brzeska'ya ( 1 891-19 15)
uzanan bu etki alan, 1 960'l yllarda Minimalizmin nclerinden Carl
Andre ( 1 935- ) gibi sanatlara kadar ulamtr.
Bu balca temsilcileri dnda soyut sanatn 'etki alan 'na girmi pek
ok sanatdan sz edilebileceine kuku yoktur; bata da deindiimiz gi
bi soyut, 20. yzyl sanatnn balca ifade biimi, 'modem sanat'la nere
deyse eanlaml hale gelmi bir sanatsal anlaytr. Modem sanatn bu den
li etkili ifade biimlerinden biri haline gelmesinde, tm kltrel farklar or
tadan kaldran bir evrensel dil olmasnn etkisi kukusuz yadsnamaz. te
yandan, svireli ressam Paul Klee' nin ( 1 879- 1940) altn izdii gibi,
"dnya korkunlatka, sanat da soyutlam" grnmektedir. Pek ok so
yutu ressam, belki de bu nedenle, materyalist dnyada bir tr tinsellik ara
yna girmitir. Alman sanat tarihisi ve estetikisi Wilhelm Worringer' in
( 1 8 8 1 - 1965) 1908 tarihli "Soyutlama ve Empati" adl kitabnn da dnemin
sanatlar zerinde etkili olduu sanlmaktadr. Worringer'e gre soyutla
ma drts doaya hkmedememekten, empati drts ise doayla uyum
lu bir etkileimden kaynaklanmakta, doaya hkmedecek bilgiye sahip ol
mayan 'primitif insan' doa korkusunu soyutlamaya ynelerek gidermek
tedir. 20. yzyl banda pek ok sanatnn primitivizme ynelmesi, Wor
ringer' in szn ettii 'doayla uyumsuz iliki'yi artrm; Klee'nin
dedii gibi, giderek ' korkunlaan dnyaya' uyum salayamayan sanat
nn isel ruh hallerine ve metafizik araylara yneliminin Birinci Dnya
Sava dnemine denk gelmesinin bir rastlant olmad dnlmtr.
SOYUT SANAT
Soyut sanat 1920' lerden 30'lara uzanan srete de youn etkisini sr

drm, wyut' un sanattaki tek somut gereklik olabileceini savunan
Theo Van Doesburg'un 1 930'da Paris 'te kaleme ald "Somut Sanat"
manifestosu, soyut sanat anlayn benimsemi pek ok sanatnn gr
lerine tercman olmutur. Bu dnemde zellikle Paris sanat ortamnda bir
araya gelerek sergiler aan soyutu sanat gruplamalar da grlmtr:
Bunlardan Cerde et Cam (Daire ve Kare) 1 929 ylnda Fransz eletir
men Michel Seuphor ( 1 90 1 - 1 999) ile Uruguayl ressam Joaquin Torres
Garcia (1874- 1949) nclnde kurulmu, ayn adl bir dergi karm
ve aralarnda Piet Mondrian, Wassily Kandinsky, Kurt Schwitters gibi
farkl eilimlerden pek ok soyut eilimli sanatnn bir araya geldii bir
sergi dzenlemitir. 1931 ylnda Cerde et Carre'nin yerini alan Abstrac
tion-Creation (Soyutlama-Yaratma) balkl sanatlar birlii ise Jean He
lion ( 1 904-87) ve Auguste Herbin ( 1 882- 1960) nclnde 400 kadar
sanaty bir araya getirmi, Piet Mondrian, Wassily Kandinsky, Naum
Gabo, Hans Arp, El Lissitzky, Anton Pevsner, Ben Nicholson, Barbara
Hepworth 'n de_aralarnda bulunduu pek ok sanatnn katld sergi
ler dzenlemitir. Soyut sanat, kinci Dnya Sava yllarnda ve sonrasn
da Avrupa'da ve Amerika'da modern sanatn temel slubu olmay srdr
mtr.
Wassily Kandinsky*
Kln Konferans (1914)
Sanatsal geliimimi ana dnem altnda ele alabilirim. Birinci dnem ya

da heveskar dnem diyelim, iki farkl drtnn ayn anda hissedilmesi sonu
cunda gelimitir. Sonraki geliimimi gz nnde bulundurarak, bu iki drt
nn birbirinden temelde ok farkl olduunu anlamaktaym ki bunlar;
1 . Doa sevgisi
* Wassily Kandinsky ( 1 866- 1 944); nce Alman, ardndan Fransz vatandalna geen Rus asl
l ressam; soyut sanatn balca figrleri arasndadr. Moskova niversitesi 'nde hukuk ve ekono
mi eitimi gren sanat, 1 896'da Mnih'e tanarak tm zamann resim almalarna vermi,
1 9 1 4'te yeniden Moskova'ya dnene kadar bir dnem Paris'te yaamtr. Ressam Anton Az
be'nin sanat okulunda eitim gren, Mnih Akademisi'nde de Franz Yon Stuck'un rencisi
olan Kandinsky, soyut sanata ynelerek 1 909'da Doalamalar, 1 9 10'da Kompozisyonlar bal
n verdii resimlerinde mzik sanatndan etkilenmi, renklerle sesler arasnda ilikiler kurmu
tur. "Soyut Davurumculuk" terimi ilk kez Kandinsky 'nin resimlerini betimlemek iin kullanl
mtr. 1 9 1 1 'de Franz Marc 'la birlikte Mavi Svari adnda bir grup kuran Kandinsky, 1 9 14 'te sa
van patlak vermesiyle Rusya'ya dnm, burada Rus Devrimi'nden sonra eitimci olarak Sov
yet rejimine katkda bulunmu, ancak Rusya'daki sanatsal eilimlerin ilevsellie ynelmesi ne
deniyle kan anlamazlklar sonucu lkesini terk etmitir. 1920'1erde Almanya'da Bauhaus
Okulu'nda eitimcilik yapan Kandinsky, 1 934'ten lmne kadar yaamn Paris'te srdrm
tr. Yaam boyunca kiisel bir imge daarcnn izlerini tayan, yer yer simgesel armlar
la ykl soyut resimler yapan Kandinsky'nin 1 9 1 2 tarihli "Sanatta Tinsellik zerine" adl yapt
resimde soyutlamaya ynelik grlerine ilikin nemli bir kaynaktr.
2 . Belli belirsiz bir yaratma drtsdr

Bu doa sevgisi, temel olarak renk esine ynelik saf bir nee ve heves
le kendini belli etmitir. Bazen bir alln glgesinde yle sesli, yle koku
lu bir mavi alanla karlammdr ki sadece o alann resmini yapabilmek iin
bir manzara boyamaya balammdr. Tabii ki bu tip almalarn sonucu pek
iyi olmazd. Ben de o zaman resim iinde baz alanlara bakp, beni ayn dere
ce etkileyen motifleri bulmaya alrdm. Ama hi bulamazdm. Sonra, res
min o kadar da gl bir etki brakmayan taraflarn daha etkili klmaya al
rdm. Sonraki becerilerim, bu tr deneyler sonucunda gelimitir. ..
Ayn zamanda, kendi iimde anlalmaz baz drtler de hissederdim, na
sl anlataym, bir tr resim yapma drts gibi. Ve belli belirsiz bir ekilde bir
resmin gzel bir manzaradan, ilgin ya da pitoresk bir grntden, hatta bir
insann portresi olmaktan baka bir ey olduu duygusuna kaplmaya balar
dm. Her eyden ok renkleri sevdiim iin, o zaman bile, kafam ne kadar ka
rk da olsa, renk kompozisyonu zerine dnmeye ve renk tercihlerimi
aklayabilecek nesnel bir veriyi aramaya balardm.
te bu, beni zamanm aratrmaya yneltmeme neden oldu ve araymn
ikinci dnemine girdim .
... Artk gerek bir varl olmayan gemi dnemlerin iimde renge duy
duum ilgiyi besleyecek zgr bir bahane oluturabilecei duygusuna kapl
dm. ( ... ) 'Desen kurallar' konusunda ise, ok daha az zgr brakrdm ken
dimi, rnein insan figrn izerken balar dik tutmay ve olduka dikey bir
izgiyle bunu gstermeyi nemserdim.
Bu tr nyarglardan kendimi kurtarmam zaman ald. "Kompozisyon 2"
gibi resimlerimde, perspektif kaygs olmadan zgr bir renk kullanmn be
nimsemi olduum grlebilir. te yandan, figrlerin fizyolojik kurallar iin
de kalp, bununla birlikte kompozisyonda deformasyona giden yaklamlar
dan hibir zaman hazzetmedim. Bana gre, eer bir tek fiziksel alan resimsel
gereklilik iin gzden karlabiliyorsa, o halde sanatnn dier fiziksel alan
lar da terk etmesi, sanatsal bir hak ve sanatsal bir grevdi. Bakalarnn re
simlerinde, bedenin yapsna aykr duran uzatmalar, anatomik biimbozma
lar grdke, benim aradm temsil sorunuyla hibir ilgisi olmadn gayet
iyi anladm. Bylece, nesneler resmimden giderek yok olmaya balad. 1910
civarnda yaptm erken dnem resimlerinde bu durum gzle grlebilmek
teydi.
Fakat yine de nesneler, resimlerimden tmyle yok olmad, sanki yok ol
mak istemedi. Bir kere, yle durup dumrken olgunlam gibi yapmak mm
kn deildir. Ayrca kiinin biimleri zorla aramasndan daha zararl, daha
gnah bir ey de yoktur. nsann kendi isel drts, yani yaratc ruhu, ge
rekli grd biimi gerekli grd zamanda kendisi yaratacaktr. nsan bi
im hakknda felsefe yapabilir; biimi analiz edilebilir. Ama ne olursa olsun
yaptn iine kendiliinden, gerekten zaman geldiinde girmelidir. Ancak o
86
SOYUT SANAT
zaman yaratc ruhun geliimine edeer bir tamamlayc biim oluturabilir.

Dolaysyla ben de soyut biim yaratabilmek iin doru an beklemek duru
munda kaldm.
kincisi, (ki bu da benim isel geliimimle bire bir ilintilidir), nesneleri t
myle yok etmeyi istemiyordum. Daha nce de birok kez dile getirdiim gi
bi, nesnelerin kendi ruhsal tns olduuna ve onlarn da sanatn her alan iin
bir malzeme oluturduuna inanyorum. Ben saf resimsel biim araymda
ite bu ruhsal tnlar duyabiliyordum. Bylece ayn resim iinde nesneleri gi
derek daha ok ve daha ok erittim, bylece hemen tannmaz bir hale geldi
ler ve bylece duygusal tnlar izleyici tarafndan yava yava deneyimlene
bilir hale geldi. urada burada tamamen soyut biimler de resmin iine gir
meye balamt kendiliinden, ama yukarda szn ettiim renklendirme
olmadan kendiliinden saf bir resimsel etki uyandrmalar gerekiyordu. Ba
ka bir deyile, ben henz tmyle soyut biimi deneyimleyecek kadar olgun
lamamtm ve nesneleri kullanarak hala bir kprye gereksinim duyuyor
dum. Eer o zaman byle bir yeteneim olsayd, o resimleri yaratabilirdim.
Ancak genel olarak, yani o zamanda bile, ok gemeden mutlak resmi bir
gn mutlaka kefedeceime inanyordum. Deneyimlerim, sabrl olmay
retmiti bana. Ama ok zorlandm zamanlar da oldu.
( ... )
Bir sre btn zamanm izgisel eye verdim, nk isel olarak hala
bu konuyu gelitirmem gerektiini biliyordum. Sonradan kullandm renk
ler, ayn yzey zerinde sanki st ste binmi gibidirler, ama arlklar fark
ldr. Bylece farkl alanlarn birbiriyle ilikisi resmime kendiliinden girmi
oldu. Bylece resimde yzeysellii de am oluyordum, yani espas da kul
lanm oluyordum nk espasszlk ok fazla dekoratif bir grntye yol
aabilirdi. sel alanlar arasndaki bu farkllk, resimlerime, daha nceki er
ken resimlerde perspektif derinliinin yerini alan bir derinlik oluturdu. Ar
lklar yle dattm ki arkitektonik bir merkez olumasn engelledim. o
unlukla arlar yukarda, hafifler aadayd. ou zaman ortay zayf bra
kp, kenarlar glendirirdim. Blmler arasnda byk arlklar koyardm
hafif alanlar arasna. Souk renklerin ne kmasna, lk tonlarn arkaya koy
maya gayret ederdim. Bireysel renk tonlarn da bu ekilde ele alarak, daha
lk tonlar soutarak, souklar ltarak kullanrdm ki tek bir renk bile bir
kompozisyona dnsn. Bir sonuca ulamak iin bana hizmet eden hereyi
burada saymam gereksiz ve olanaksz.
(... )
191 1 ylnn yaz ok uzun srmt, Almanya'da grlmemi scaklar
yaamtk. Her gn uyandmda, penceremden akkor bir mavi gkyz g
rrdm. Frtnalar da birka damla yamur brakp gelip gemiti. ok hasta
birisini iyiletirmek iin hibir eyin ie yaramad duygusuna kaplmtm;
sanki hastann alnnda birka damla ter birikiyor, ama sonra o strapl vcut
1
20. YZYIL BATi SANATINDA AKIMLAR
yine ateler iinde yanyordu. nsann derisi atlak atlak oluyordu. Soluu
kesiliyordu. Sanki birden btn doa bembeyaz olmutu, beyaz (byk ses
sizlik - olanaklarla dolu byk sessizlik) her yere yaylyor ve gzle grlr
bir ekilde geniliyordu. Sonradan, bu duyguyu, resimlerimde beyazn oyna
d zel rol gzlemlediimde hissettiimi hatrladm. O gnden beri, bu ana
rengin kendi iinde ne kadar akla gelmeyecek olanaklarla dolu olduunu bi
lirim. Bu rengi daha nce ne kadar yanl anladm anladm nk onu b
yk alanlarda izgisel eyi belirgin klmak iin gereken bir renk olarak gr
m, isel gcnn pervaszlndan korkmutum. Bu keif benim iin byk
nem tad. Daha nce hissetmediim lde bir kesinlikle, bir rengin ilke
sel tonu, isel, ikin karakterinin farkl kullanmlarla sonsuz bir ekilde yeni
den tanmlanabileceini, rnein, hi kaytsz bir rengin en ifadeli olduu sa
nlan renkten ok daha fazla ifade yklenebileceini hissettim. Bu uyan,
resmi benim iin tersine dndrd ve nmde daha nce inanmadm alan
lar ald, ayn deerin sonsuz isel, binlerce snrsz deerini, tek bir deer
den binlerce dizi elde edebileceimi fark ettirdi ve gzlerimin nnde mutlak
sanat alannn kaplarn at.
Bu deneyimin ruhsal ve mantksal bir sonucu, dsal biim esinin daha
da kesin olarak ortaya konmas, ieriin daha da souk biimlerle ifade edil
mesi drtsn dourdu. O an halen tam olarak bilinalt dnme biimim
iinde, en yksek trajedi kendini en yksek soukluk iinde saklyordu, yani,
en byk soukluun en yksek trajedi olduunu grdk. ( ... )
Bu ruh hali iinde birok resim yaptm ("Zigzagl Resim", "Kompozisyon
5", "Kompozisyon 6" ve benzerleri). te yandan, eer yeterince uzun yaa
yabilirsem, o an gzmn nnde grdklerime benzer bir dnyann kapla
rnn alacandan da emindim. nsann dan eteklerindeyken tepesini gr
mesi gibi bir duyguydu bu.
Ayn nedenle, el becerisi gerektirmeyen elere giderek daha ok ilgi
duymaya baladm. fadeyi dlayarak, ifadeci eleri de dladm. Onu yer
letirdiim dsal pozisyon uyarnca, ifadesel olarak o kadar da belli olmayan
eleri n plana kardm. Renklerimi, onlar yzey zerinde slatarak, ger
ek doalarnn ve saflklarnn n plana kmasna olanak tanyacak ekilde
tonal belirlilikten soyutladm, sanki buzlu camn tesinde grnyormu gibi
gsterdim. "22 Numaral Doalama"yla "5 Numaral Kompozisyon" bu e
kilde, "6 Numaral Kompozisyon" da byk lde bu ekilde yapld. ( ... ) "2
Numaral Kompozisyon" bir temadan yola karak yaplmad, zaten belki de
o dnemde bir temay resmetmek beni rktebilirdi. Geri "5 Numaral Kom
pozisyon" iin gayet soukkanllkla Dirili temasn, 6 Numara iin de Tu
fan ' setim. nsann saf resim iinde bu tr oka tketilmi temalar ele ala
bilmesi iin gerekten cesur davranmas gerekir. Bu benim iin bir g gs
terisiydi ve bana gre sonular da olumlu oldu.
88
SOYUT SANAT
Ondan sonra yaplan resimlerde ne bir tema var ne de belli bir cisimden
yola kan biimlerdi. Bu bilinli bir ekilde deil, doal olarak, kendiliin
den oldu. Sonraki yllarda byle kendiliinden ortaya kan biimler arlk
kazanmaya balad, ben de kendimi bu soyut elerin eitliliine braktm.
Bylece soyut biimler arlk kazand ve belirgin, ama yumuak bir biimde
temsili eleri resmin dna itti.
Bylece, ngrdm yolda karma kabileceini dndm en b
yk tehlikenin etrafnda dolamtm. Bunlar aadaki gibi sralanabilir:
1 . sluplam biim tehlikesi, nk bu tr biimler ya l doarlar ya
da yaayamayacak kadar zayftrlar, hemen yok olurlar.
2. Dekoratif biim tehlikesi, nk bu tr biimler dsal bir gzellik su
narlar, dardan bakldnda ifadesel olan zellikleri, isel anlamda ifadeden
yoksundur.
3. Deneysel biim tehlikesi, nk bu biimler deneysel araylarla mey
dana karlar, baka bir deyile sezgiden yoksun olurlar ve dolaysyla her bi
im gibi, belli bir i ses, ama yapmack bir isel gereklilik tarlar.
Kendimi teslim etmeme ramen beni defalarca ac bir umutsuzlua srk
leyen o isel olgunluk, kendi (gerekli) biimsel esini yaratacakt.
Daha nce de defalarca sylendii gibi, bir sanat yaptnn hedefini sz
cklere bavurarak aklamak mmkn deildir. Bu yolda harcanan btn a
balara karn, en st seviyedeki eitimin ya da bilginin ynlendirdii dilin bi
le buna kani olmad aktr. imdi nesnel bir biimde mantk yrtmeyi b
rakarak sylyorum ki bu iddia gerekten dorudur nk sanatnn kendisi
bile kendi hedefini tam anlamyla anlayp kavrayamaz.
Ve son olarak: duyarll embriyonik evrede kalm kiilere en iyi sz
ckler bile yetmez.
Dolaysyla, sonu olarak, meseleye tersinden bakp, elimden geldiince
ne istemediimi aklamaya alacam. Gnmzn sanat eletirisinde ne
srlen birok iddiay da rtm olacam nk dinlediimiz eletiriler,
bugne kadar bir ie yaramam ve kulak verenleri yanltmtr.
Ben mzik resmetmek istemiyorum.
Ben ruh halleri resimlemek istemiyorum.
Renksel olarak ya da renklerden soyutlanarak resim yapmak istemiyorum.
Gemiin bayaptlarndaki armoninin herhangi bir zelliini ykmak, de-
itirmek ya da onlarla yarmak istemiyorum.
Gelecee doru yolu gstermek istemiyorum.
Bugne kadar nesnel ve \]ilimsel adan ele aldm ama daha pek ok ek
sii bulunan kuramsal yaptlarmdan ayr olarak en azndan birka izleyici ta
rafndan doru biimde deneyimlenebilen iyi, gerekli, yaayan resimler yapa
bilmek istiyorum.
89
Kazimir Malevi*
Sprematizm (1927)
Sprematizm, yaratc sanat iinde saf duygunun stnldr.

Sprematist iin grnen dnyann grsel olgular kendi bana bir anlam
tamaz; nemli olan duygudur ve bu duygu, onu uyandran evreden bam
szdr. Bir duygunun aklda bilinle "somutluk" kazanmas, aslnda o duygu
nun yansmasnn belli bir mecra araclyla gereki bir biimde kavramsal
latrlarak somutlamas anlamna gelir. Bylesi gereki bir kavramsalla
trmann Sprematist sanatta bir deeri yoktur. .. Ve aslnda yalnzca Spre
matist sanatta deil, genel olarak sanat iin byledir, nk bir sanat yaptnn
hakiki, kalc deeri (hangi ekole ait olursa olsun) yalnzca ve yalnzca ifade
ettii duyguya baldr.
Akademik natralizm ve zlenimcilik, Cezanne'clk, Kbizm vb. ekolle
rin natralizmi de bir sanat yaptnn hakiki deerini belirlemekle ilgisi olma
yan birer diyalektik yntem olmaktan teye gitmez. Amac grnen dnyay
betimlemek olan temsillerin sanatla hibir ilgisi yoktur, te yandan sanat ya
ptnda grnen dnyay ifade eden objektif biimlerin kullanlmas, yksek
bir sanatsal deere sahip olmas olasln ortadan kaldrmaz. Bu adan ba
kldnda Sprematist iin en uygun temsil biimi, duygunun ifadesine olas
en kapsaml biimde olanak tanyan ve objelerin tandk grntsn dla
yan temsil biimidir.
Sprematist iin tek bana grnen dnyann objektif temsili bir anlam
tamaz; bilinli akln kavramlarnn bir deeri yoktur. Belirleyici etken duy
gudur... ve sanat bylece non-objektif temsile, yani Sprematizm 'e varr.
Duygudan baka hibir eyin alglanamayaca bir "l"e varr. Sanat, ya
amn ve "sanat"n objektif-ideal yapsn belirleyen her eyi -yani dnce
leri, kavramlar ve imgeleri- saf duyguya varabilmek iin bir kenara koyar.
Gemite, en azndan grnte dinin ve devletin hizmetinde olan sanat,
yeni bir dnyann saf duygu dnyasnn inasn ifade eden Sprematizm (uy
gulamal olmayan) saf sanat iin yepyeni bir hayat kazanacaktr. 1913 yln
da sanat objektifliin safrasndan aresizce kurtarma abas iinde kareye s
np, beyaz bir zemin zerinde siyah bir kareyi sergilediimde eletirmenler
le birlikte kamuoyu, "Sevdiimiz her eyi yitirdik. Bir ldeyiz sanki... Kar
mzda beyaz bir zemin zerinde siyah bir kareden baka bir ey yok!" diye-
* Kazimir Malevi ( 1 878-1935); Rus ressam, geometrik soyut resmin balca figrlerindendir.
Kiev Sanat Okulu'nda ve Moskova Resim, Heykel ve Mimarlk Okulu'nda eitim gren Male
vi, Kbizm ve Ftrizmin etkilerini tayan ilk dnem resimlerinin ardndan saf geometrik so
yuta 1913 tarihinde gerekletirdii beyaz zemin zerine siyah kare resmiyle Sprematizm adn
verdii akmn ncln yapmtr. 1 9 1 8'den itibaren "Beyaz zerine Beyaz" resimler dizisi
ni gerekletirdikten sonra 1920'lerde yeniden figratif resme ynelen Malevi, bu tarihlerden
itibaren eitimcilie arlk vermitir. Malevi, sanatyla olduu kadar soyut sanatn kuramsal
altyapsna ilikin yazlaryla da dikkat ekmi bir figrdr.
90
SOYUT SANAT
rek yaknmlard. "ln" simgesini yok etmek iin "solup giden" szckler
seiliyor, bylece o "l kare"ye o ok sevilen "gereklie" ("hakiki objek
tiflik" ve ruhsal bir duygu) benzerlii asndan anlamlar ykleniyordu. Ele
tirmenler ve kamuoyu iin o kare anlalmaz ve tehlikeliydi sanki ... ama tabii
buna amamak gerekirdi.
Non-objektif sanatn doruklarna trmanabilmek zorlu ve zahmetlidir. ..
ama bu zorluklara katlanmaya deer. Tandk olan giderek daha ok arka pla
na gmlr. .. Grnen dnyann konturlar, "sevdiimiz ve bildiimiz her
ey" gzden kaybolana kadar adm adm soluklar.
Artk "grnene benzemeK." yoktur, idealize edilmi imgeler yoktur - l
den baka bir ey yoktur!
Ama bu l, her yeri kaplayan non-objektif duygunun ruhuyla doludur.
Ben bile yaayp altm, gerekliine inandm "irade ve dnce
dnyas"n geride brakrken korkuya yakn bir rkeklik hissettim.
Ama mthi bir zgrletirici non-objektiflik duygusu beni duygudan ba
ka hibir eyin gerek olmad "l"e ekti... bylece duygu, yaammn
zn oluturmaya balad.
Benim sergilediim "bo bir kare" deil, non-objektiflik duygusudur.
"Nesne" ve "kavram"n yerini duygunun aldn grnce irade ve dn
ce dnyasnn sahteliini fark ettim.
O halde bir st iesi, stn simgesi midir?
Sprematizm, zaman iinde "eylerin" birikimiyle rtlm saf sanatn
yeniden kefidir.
Bana yle geliyor ki eletirmenler ve kamuoyu iin Raffaello, Rubens,
Rembrandt ve benzerlerinin resmi, resimlerin gerek deerini, o resimleri
oluturan duyguyu rten saysz "ey"in st ste birikmesinden baka bir ey
deildir. Burada hayranlk duyulan, objektif temsilin virtozitesinden baka
bir ey deildir.
Byk ustalarn yaptlarndan, o yaptlarda ifade edilen duyguyu -yani
gerek sanatsal deeri- ekip almak ve saklamak mmkn olsayd, kamu
oyuyla birlikte eletirmenler ve sanat akademisyenleri farkna bile varmazd.
Dolaysyla, resmettiim karenin kamuoyuna bomu gibi gelmesi, hi de
artc deildir. Bir sanat yaptn objektif temsilin tad virtozite -yani
geree benzeyiinin derecesi- zerinden deerlendirmek ve o objektif tem
silde uyanm duygunun simgesini grdne inanmak konusunda srar eden
ler, bir sanat yaptnn gerek ieriini hibir zaman alglayamayacaklardr.
Kamuoyu bugn genel olarak hala, sanatn "o ok sevilen gereklikten"
koptuu anda yok olacana inanmakta ve o ok nefret edilen saf duygu e
sinin -soyutlamann- bugn ne kadar g kazanmakta olduunu hayal krk
lyla gzlemlemektedir...
Sanat artk devletin ve dinin hizmetinde olmak, deien kltr tarihinin
kaydn tutmak istemedii iin objeden kopmak istiyor ve "eylerin" engeli
91
olmadan ("zamann alkanlk haline getirdii kaynaklarn") yalnzca kendi

bana, kendi iin varolmak istiyor.
Oysa sanatsal yaratnn doas ve anlam ve genel olarak yaratc ilerin do
as bugn hala yanl anlalyor, her trl yaratnn yegane kaynann her
zaman ve her yerde yalnzca duygu olduu anlalamyor.
nsanolunun hissettii duygular, insann kendisinden bile gldr... ve
ne olursa olsun bir k yolu bulmak zorundadr; bunlar dsal bir biim ka
zanmal, sanat yapt araclyla ifadesini bulmaldr.
( ... )
Beyaz zemin zerine siyah kare, non-objektif duygunun ifade edildii ilk
biim olmutur. Kare=duygu; beyaz zemin=bu duygunun tesindeki boluk
tur.
Oysa genel olarak kamuoyu, non-objektifliin bu temsilinde sanatn l
mn grm, aslnda duygunun dsal bir biime kavutuunu anlayamam
tr.
Sprematist kare ve o kareden treyen biimler, ilkellerin ss deil, bir tr
ritim duygusunu temsil eden izlere (simgelere) benzer.
Sprematizm dnyaya yeni bir duygu dnyas deil, duygu dnyasnn
yepyeni ve dorudan temsil biimini getirmitir.
Kare deierek yeni biimler yaratmakta, bu yeni biimlerin eleri de u
ya da bu ekilde onlara neden olan duygularn temsili olarak ilev grmekte
dir.
Antik bir stunu incelediimizde biz onun bir bina iinde teknik bir ilevi
yerine getirmek zere ne kadar iyi yapldna deil, onda saf duygunun somut
ifadesine bakarz. Artk onu yapsal bir gereklilik olarak deil, bal bana bir
sanat yapt olarak deerlendiririz.
( ... )
Antik sanat yaptlar gnmzde pratik ilevleri asndan deil, sonsuz sa
natsal glerinin keyfine varabilmemiz iin mzelere konup korunur.
Yeni, non-objektif ("ie yaramaz") sanatla gemiin sanat arasndaki fark,
gemiin sanatnn esas sanatsal deerinin ancak yaad dnemden sonra,
yeni bir beklenti nedeniyle terk edildii zaman ortaya kmas (fark edilmesi);
yeni sanatn uygulamal sanatnn ise, "pratik ilev"i kap dar ederek yaam
geride brakmasdr.
Bylece yeni non-objektif sanat, saf duygunun ifadesi olarak herhangi bir
pratik deer, dnce, "vaat edilmi toprak" amacnda deildir. Antik bir tap
nan gzellii, bir zamanlar belli bir sosyal dzenin ve dinin merkezi olma
sndan deil, biiminin plastik ilikilerin araynda olan saf duygudan kay
naklanm olmasndandr. Tapnak yapsnda somut bir ifadeye kavuan o sa
natsal duygu bizim iin sonsuza kadar deerli ve canldr - oysa ona yol aan
sosyal dzen oktan yok olmutur. Yaamn gstergeleri bugne dein iki
farkl bak asna gre ekillenmitir - bunlar, maddesel ve dinseldir. Yaa-
92
SOYUT SANAT
mm bir de sanat asndan dnlmesinin ayn lde nemli bir nc ba

k as getirmesi gerektii dnlebilir. Ne var ki pratik yaamda sanat
(ikinci snf bir g olarak) dnyay ve yaam szn ettiim bu iki bak a
sna gre deerlendirenlerin hizmetine girmitir. Bu durum, sanatn hangi ko
ulda olursa olsun her zaman sanatsal deerlerin mutlak ve sonsuz olduu ve
yaratc yaam ynlendirdii gereiyle elimektedir. Sanat, en ilkel ara
larla bile (kmr, domuz kl, al rp, kiri, elik tel) en gelimi, en ie ya
rar teknolojinin bile yaratamayaca bir ey yaratr. "levsellii" savunanlar,
sanat yaamn (ilevsel yaamn) bir tr kutsal doruu olarak deerlendirme
ye haklar olduuna inanrlar. Bu kutsalln temelinde, "Bay Miller" ya da
Bay Miller'in bir portresi (yani yaamn bir "kopyasnn" kopyas) yer alr.
Yaamn maskesi, sanatn gerek ehresini saklar.
( ... )
Mzelerde grdmz her obje, tek bir eyin bile yararl olmad, kul
lanl olmad dncesini destekler: yoksa btn bu objelerin mzelerde ne
ii vardr? Bu objelerin bir zamanlar kullanl olmas ise, o dnemde daha
kullanl baka bir eyin henz bilinmemesinden kaynaklanr... Bugn bize
yararl ve kullanl gelen eylerin yarn tamamen ilevini yitirmeyeceini
sylememiz mmkn mdr? .. Dolaysyla en eski sanat yaptlarnn binlerce
yl sonrasnda, yani bugn bile tm gzellii ve doallyla etkileyici gelme
si bizi biraz olsun dndrmez mi?
Sprematistler, hakiki, "maskesiz" sanata ulaabilmek ve o doruk nokta
snda saf sanatsal duygunun prizmasndan bakarak yaam grebilmek iin
objektif temsili terk etmilerdir. Objektif dnyadaki hibir ey, bilinli akl
mzla algladmz gibi "salam ve sarslmaz" deildir. nceden belirlenmi
hibir eyi hazr bir ekilde kabul etmemeli, ayrca hibir eyin sonsuza kadar
srmeyeceini de gz nnde bulundurmalyz. "Salam bir ekilde yerleik
hale gelmi" tandk her ey yer deitirerek yepyeni ve nce bize yabanc ge
lecek yeni bir dzene dnebilir. O halde bir sanatsal dzen kurmak neden
mmkn olmasn?
( ... )
Yeni biimler ve yeni biimsel ilikiler reten yeni bir sanat olarak Sp
rematizm, resimsel duygunun dsal ifadesi olarak, yeni bir mimari haline ge
lecektir: Sprematizmin biimleri, tuval yzeyinden mekana tanacaktr. Re
simde ya da mimaride olsun Sprematist e, sosyal ya da maddesel olan her
trl eilimden bamszdr. Ne kadar yce ya da nemli olursa olsun her sos
yal dnce alk duygusundan kaynaklanr; ne kadar kk ya da nemsiz
olursa olsun her sanat yapt resimsel ya da plastik duygudan kaynaklanr. Sa
natn sorunlarnn midenin ya da zekann sorunlarndan ok daha baka yerde
bulunduunu kabul etmemizin zaman oktan gelmitir. Sprematizm saye
sinde kendi saf, ilevsellikten uzak biimini kazanan ve non-objektif duygu
nun stnln tamaya balayan sanat, hakiki bir dnya dzeni, yeni bir
93
yaam felsefesi ortaya koymaktadr. Dnyann non-objektifliini fark etmek

tedir ve deien grg/kltr tarihinin bir illstrasyonu olmaktan kurtulmu
tur. Gerekte non-objektif duygu sanatn olas tek kayna olmasna karn
gemiin sanat, objektif konular kullanmas nedeniyle kendine yabanc olan
bir dizi duyguyu istemeden barndrmtr. Oysa bir bayku kovuuna yuva
yaptnda bile bir aa, sonuta bir aatr.
"Pratik :p.eseleler" denen o meselelerin terk edilmesiyle tuval yzeyinde
ki plastik duygunun mekana tanmasnn yolunu aan Sprematizm yaratc
sanat iin yeni olanaklar dourmutur. Sanat (ressam) artk tuval yzeyine
(resimsel mekan) baml dildir ve kompozisyonlarn tuvalden mekana ta
yabilir.
Constantin Brancusi*
Brancusi'nin K"ndi Bak Asndan Prenses X (yk. 191 7)
Brancusi'nin kendi ektii fotoraflarda, heykellerini izleyiciye, kendi setii

adan gstermek abas sezilir.
* Constantin Brancusi (1 876- 1957); Rumen heykeltra, modem heykelin balca figrlerinden
dir. Bkre Gzel Sanatlar Okulu'nda eitim gren Brancusi, 1907'de Paris'e tanm burada
ksa srede Rodin'in etkisinden kurtularak soyut bir heykel anlayna ynelmitir. Kular, san
lan iftler, balar gibi belli bal temalara ynelen Brancusi, heykeli dsal grnmlerin boyun
duruundan kurtarmaya alm, doaya zg biimleri en soyut haline indirgeyerek kulland
ta, ahap, bronz gibi malzemelerin de dile gelmesine almtr. Brancusi'nin en nl yapt
tan arasnda, Birinci Dnya Sava 'nda len askerlerin ansna yapt 1 938 tarihli "Sonsuz S
tun" bulunur.
94
SOYUT SANAT
Theo Van Doesburg*

De Stijl Manifestosu 1 (1918)
1. Zamana dair hem eski hem yeni bir bilin vardr.

Eski, bireyle balantldr. Yeni, evrenselle balantldr.
Bireyin evrensellikle mcadelesi, kendini hem dnya savanda hem g
nmz sanatnda ortaya koyar.
2. Sava, eski dnyay ve eski dnyann iindeki her eyi ykar: her dev
lette bireysel hakimiyet kurulur.
3. Yeni sanat, zamann ierdii yeni bilinci ne srer: evrensel ile birey
sel arasndaki dengeyi gsterir.
4. Yeni bilin, dsal yaamn yannda isel yaam da gerekletirmenin
peindedir.
5. Gelenekler, dogmalar ve bireyin hakimiyeti, buna kar durur.
6. Dolaysyla, yeni plastik sanatn kurucular, gelimenin nnde duran
bu engellerin yok edilmesi iin sanat ve kltrn reforme edilmesi gerektii
ne inananlara arda bulunmakta ve (doal biimi dlayarak) yeni plastik
sanatta olduu gibi saf sanatsal ifadenin karsnda duranlar yok etmek ve
tm sanat kavramlarnn nihai sonucuna varmak istemektedir.
Gnmzn sanatlar, dnyann drt bir yannda ayn bilinci tayorlar
ve dolaysyla entelektel bir adan bireysel despotizme kar verilen sava-
ta rol alm bulunuyorlar. Dolaysyla onlar, yaamda, sanatta ve kltrde ge
rek entelektel gerek maddi anlamda uluslararas birlik kurmaya alanlara
yaknlk duyuyorlar.
Piet Mondrian**
Yeni Plastik zerine Diyalog (1919)
A: arkc
B : Ressam
A: Daha erken yaptlarnza hayranm. Dolaysyla, u anda yaptnz re
simleri anlayabilmem benim iin ok nemli. Ben bu dikdrtgenlerde hibir
ey gremiyorum. Hedefiniz nedir?
* Theo Van Doesburg ( 1 883- 1 93 1); Hollandal ressam, Mondrian'la birlikte De Stijl akmnn
ncln yapmtr. Gen yata resimle uramaya balayan, ancak resmi bir sanat eitimi
grmeyen Doesburg, zlenimcilik ve Davurumculuk gibi akmlarn etkisinde yapt ilk dnem
resimlerinin ardndan saf soyut sanata ynelmitir. 1 9 1 7 ylnda De Stijl dergisini karmaya ba
layan sanat, yazlaryla da soyut sanatn yaygnlamasna katkda bulunmu, "Yeni Plastik Sa
nat" (1925) adl kitab Bauhaus okulu tarafndan yaymlanmtr. 1 920'lerde Mondrian'la yollar
n ayrarak keskin yatay/dikey izgilerden "kontr-kompozisyon" adn verdii diyagonal izgilere
gei yapan Doesburg, mimariyle de ilgilenmitir.
* * Piet Mondrian ( 1 872- 1944); Hollandal ressam, soyut sanatn nclerinden. Amsterdam Aka
demisi'nde eitim gren Mondrian, Birinci Dnya Sava srasnda sk sk gitii Paris'te yeni sa
natsal akmlardan etkilenmi, Kbizmin etkisiyle geometrik soyutlamaya ynelmi, ancak Kbis
95
B: Yeni resimlerimde amacm nceki resimlerimdekinden farkl deil. ki

sinin de amac ayn, ama yeni resimlerimde bu ama ok daha ak bir ekil
de grlebiliyor.
A: Peki nedir o ama?
B: Renk ve izgi ztlklar zerinden eler arasndaki ilikileri plastik
olarak ifade edebilmek.
A: Ama daha nceki resimlerinizde doay temsil etmiyor muydunuz?
B: Kendimi, doa araclyla temsil ediyordum. Ama resimlerimin geli
imini yakndan izlerseniz, nesnelerin natralist grnmn giderek terk et
tiimi, eler arasndaki ilikilerin plastik ifadesine younlatm grebilir
siniz.
A: O halde siz natralist grntnn eler arasndaki ilikinin plastik ifa
desini engellediini mi dnyorsunuz?
B : Bir arkda iki szc ayn gle zerine basarak sylerseniz, ikisi de
dierini bastrr. Hem natralist grnty hem plastik ilikileri ayn belirli
likle ifade edemezsiniz. Natralist biim, natralist renk ve natralist izgi
kullandnzda, plastik ilikilerin zerine bir perde iner. Plastik olarak belir
li bir ifade ortaya koyabilmek iin, o ilikilerin yalnzca renk ve izgiyle tem
sil edilmesi gerekir. Doann deikenlii iinde eylerin cisim bulmasnda
biim ve renk eilip bklr. Erken dnem resimlerinde resimsel ifade bii
minin hakkn verebilmek iin rengin ve izginin kendini giderek daha ok
belli etmesine izin veriyordum.
A: Peki ama renk ve izgi, doada algladmz biimler olmakszn her
hangi bir eyi nasl belirli bir ekilde temsil edebilir ki?
B : Renk ve izgiyi plastik olarak ifade etmek, renk ve izgi zerinden bir
ztlk elde etmek anlamndadr; bu ztlk da plastik bir ilikiyi ifade eder. Be
nim her zaman aradm, ilikidir ve iliki, her resmin ifade etmeye alt
eydir.
A: Ama resim plastik ifade iin her zaman doay kullanm ve doann
gzellii bir ideal olarak yceltilmitir.
B: Evet, doann gzellii zerinden ideale ulalmtr; ama plastik ifade
de ideal, salt doal grnmlerin temsilinden baka bir eydir.
soyutlamay grnenin tesine tayarak saf bir soyut sanat arayna girmitir. 1 9 14-1 5 yllarn
da doadan tmyle uzaklaarak resim yzeyinde yatay/dikey izgilerin hiikim olduu ve kendi
sinin "Yeni Plastik" olarak adlandrd bir resimsel anlay benimsemitir. 1 9 15'te Theo Van Do
esburg ile birlikte De Stijl akmn kuran Mondrian 'n tmyle biimsel ilikilere dayanan resim
lerinde yatay ya da dikey siyah izgiler, beyaz yzeyler ve mavi, krmz, san gibi temel renkler
dnda bir e yoktur. 1919-38 yllan arasnda Paris 'te, 1 938-40 arasnda Londra 'da, 1940'tan iti
baren lmne kadar ABD' de yaayan Mondrian, "Broadway Boogie Woogie" gibi son dnem
resimlerinde, caz mziinin ve Amerikan mzikallerinin etkisi olarak nitelendirilen daha dinamik,
hatta neeli bir slup benimsemitir. Savunduu 'yeni plastik anlay' zerine yazlar da kaleme
alan Mondrian'n 1920'de "Yeni Plastisizm" adyla yaymlanm bir kitab bulunmaktadr.
SOYUT SANAT_
A: Ama ideal dediimiz sonuta bizim kendi belirlediimiz bir ideal de

il midir?
B : Hem iimizdedir, hem dmzdadr. Eskiler idealin her yerde ve her
eyde olduuna inanrlard. yle ya da byle, ideal, estetik olarak gzelliin
belirtisidir. Ama siz biraz nce 'doann gzellii ' derken neyi kast etmiti
niz?
A: rnein aklma antik dnemden bir yapt geldi, insan bedeninin tm
gzelliini biimsel olarak barndrdna inanlan bir imge ...
B : Peki bir an iin gereki olarak adlandrlan sanat ekollerinden baz
bayaptlar getirin aklnza, hani o ideal gzellikten hibir iz tamamasna
ramen yine de gzellii ifade eden resimleri. Bu iki trde yapt karlatra
rak, doann yalnzca gzelliinin deil, szde irkinliinin de bizi etkiledi
ini, ya da sizin deyiminizle ideal seviyesine yceltilebildiini greceksiniz.
Resimde gzellik duygusunu yaratan konu, temsil ya da doann kendisi de
ildir. Bunlar, kompozisyon, renk ve biim temelinde belli bir tr gzelliin
ortaya kmasn salar o kadar.
A: Sylediiniz kulaa mantkl geliyor ama konuya yabanc bir kii me
seleyi byle alglamaz. Ben salt renk ve izgiyle, herhangi bir konu ya da
temsil olmadan ilikilerin ifade edilebileceini dnemiyorum; melodisiz
ses de dnemediim gibi - modem bestecilerimizden birinin gerekletir
dii bir ses kompozisyonu benim iin hibir ey ifade etmiyor.
B : Resimde temsili temsil olarak grmeden nce, kompozisyon, renk ve
izgiyi grmeye almalsnz. Ancak o zaman resimdeki konunun resmin
nnde bir engel olduunu hissetmeye balayabilirsiniz.
A: Rengin doaya bal kalmadan kullanlmasyla konunun bir lde
yok olduu gei dnemi resimlerinizi hatrladmda, gzelliin yaratlabilir
olduunu, hatta gereklie yer vermeden daha etkili bir biimde yaratlabilir
olduunu aka grebiliyorum. nk o resimler bana saf natralist resim
lerden ok daha gl bir estetik duygu hissettiriyor. Ama rengin en azndan
bir biimi olmas gerekmez mi?
B: Biim ya da biim yanlgs diyelim; her neyse, renk herhangi bir eyi
plastik olarak ifade edecekse, ncelikle ak bir ekilde snrlandrlmaldr.
Benim geise! resimlerim dediiniz dnemimde, konunun zgr bir renksel
ifadeyle ntrletirildiini fark ettiniz hakl olarak. Ama rengin plastik ifade
sinin yine de byk lde doaya bal kalarak plastik ifade bulduunu da
grmeniz gerekir. Rengi ve biimi uyumlu klabilmek iin, resmin konusu,
yani biimi zenle seilmitir. Eer amacm geni a1anlar ve yaylmann ifa
desi olsayd, o zaman konu bunu dnerek seilmi olurdu. Plastik dnce,
kumullu bir manzara, bir deniz ya da kilise konusuna bal olarak birka ifa
de kazand. ieklerimi hatrlyorsunuz ki onlar da olabilecek birok eitle-
97
me arasnda ' seildi' . Onlarn da deniz manzaralanmdan, kumullarmdan ve

kiliselerimden 'baka' bir ifadeye sahip olduunu fark etmediniz mi?
A: Kesinlikle! iekler bana ok daha zel bir duygu verirken, deniz, ku
mul ve kilise manzaralar sanki aka ' espas 'la ilgiliydi.
B : O halde biimin nemini kavramsnz. iek gibi kapal bir biim,
kumullarn ak kvrml izgilerinden, ya da kilisenin dikey izgisinden ya da
baka birtakm ieklerin parlak yapraklarndan farkl bir ey ifade eder. Kar
latrma yaparak, belli bir biimin belli bir etki braktn, izginin plastik
bir etkiye sahip olduunu ve en gergin izginin sabitlik, g ve enginlik duy
gusunu verdiini grebilirsiniz.
A: Ama ben yine de sizin neden yalnzca dikey izgiyi tercih edip, eri iz
gileri tmyle dladnz anlayamyorum.
B: Enginlik duygusunun ifadesini aramak, en yksek gerilimi aramama
neden oldu: yani dikey izgiyi; nk eriler dikleiyor, erilere zaten yer
kalmyor.
A: Bu sonuca birden mi vardnz?
B : Hayr, zaman iinde. nce kaprisleri, sonra serbest erileri, sonra da
matematiksel erileri yok ettim.
A: O halde bu soyutlama srecinden sonra natralist temsili ve konuyu t
myle dlamaya baladnz?
B : Evet yle, yaptn kendisi zerinden gelien bir sreti bu. Bu dla
mayla ilgili az nce szn ettiim kuramlar, sonradan geliti. Tutarl bir so
yutlama sreci, grsel-somut verileri plastik ifademden tmyle dlamama
yol at. Bir aacn resmini yaparken, kvrmlar soyutlayarak ilerledim: g
rebileceiniz gibi o ' aa'tan geriye ok az ey kald.
A: Ama bir aa dikey izgilerle de temsil edilemez mi?
B: Tabii ki. Demek ki aklamalarmda bir eksik var: resimden natralist
eyi tmyle dlamak iin tek bana soyutlama yetmez. izgi ve rengin,
doada olduundan /arkl bir biimde dzenlenmesi gerek.
A: O halde sanatnn kompozisyon dedii ey de mi deiir?
B : Evet, dengeli bir ilikisellik zerinden saf bir plastik ifadeye varabil
mek iin matematiksel olan ama simetrik olmayan, tmden farkl bir kompo
zisyon anlay gerekir. Doal olan dikey izgilerle ifade etmek, etkisi ok
daha gl de olsa yine de natralist bir temsil olarak kalr.
A: Ama byle bir soyutlama ve dnm kompozisyon anlay, her im
genin benzerlik tamasna yol amaz m?
B : Eer eylerin ayrc deil ortak noktalarn plastik olarak ifade etmek
istiyorsak bu bir engel deil bir gerekliliktir. Dolaysyla zel olan, yani bizi
zden uzaklatran ey yok olur ve geriye yalnzca evrensel olan kalr. Nes-
SOYUT SANAT
nelerin betimlenmesi, yerini ilikilerin saf plastik ifadesine brakr.

A: Dnk konumamzdan, soyut resmin natralist resimden doduu so
nucunu kardm. Daha erken dnemde yaptnz resimleri bildiim iin bu
nu kavramam daha kolay oldu. Peki soyut resim yalnzca entelektel deildir,
duygularn da rndr diyebilir miyiz?
B : kisinin de rndr: daha derin duygu ve daha derin zeka ierir. Duy
gularn derinlik kazanmas, ou gz iin ykm demektir. Yeni Plastiin da
ha derin duygusunun pek anlalamamas da bundandr. Ressamn soyut-ger
eki bir tarzda yaratmay renmesi gibi, izleyicinin de soyut-gerek resim
leri grmeyi renmesi gerekir. Bu, yaam srecinin sanatn plastik ifadesin
den yansmasdr. nsanlar ou zaman sanat yaptlarn bir tr lks gibi, yal
nzca ho bir eymi gibi, bir dekorasyon esiymi gibi, hayatn dndaym
gibi dnrler. Oysa yaam ve sanat birdir; her ikisi de gerein ifadesidir.
rnein toplumdaki eit ilikilerin adil olan temsil ettii dnlrse, sanat
ta da zamann ruhu olgunlatnda hayatn taleplerini bastrd grlr.
A: Hayatn ve sanatn birliine son derece olumlu bakyorum, ama aslo
lan hayattr!
B : Hayatn her trl ifadesinin-ister dinsel, ister sosyal hayatta ister sanat
ta olsun- her zaman ortak bir temeli vardr. Aslnda bunu biraz daha amal
yz, syleyecek o kadar ok ey var ki. Bazlarmz bunu yle gl bir biim
de hissetti ki kalkp De Stijl' kurdu.
A: De Stijl'a baktm ama pek anlayamadm.
B: O zaman tekrar okumanz neririm. Ama De Stijl' n ne srd fi
kirler, Yeni Plastiin zne dair bir anlay ve hayatla balants dnda bir
ey sunamaz: Yeni Plastiin kendisi, yalnzca yaptlarn kendisinde grlebi
lir. Yeninin tam anlamyla kavranmas, ancak ve ancak sezgisel duyguyla,
uzun uzun dnerek ve karlatrmalar yaparak mmkn.
A: Belki de yledir, ama ben yine de doal olann dlanmas durumunda
sanatn yoksunlaacan hissediyorum.
B . Eer sanat yapt iin z ve nemli olan ortaya koyuyorsa, o ifade na
sl yoksunlaabilir?
A: Dikey bir izgiyle anlatlabilecek ok ey olabilir mi ki?
B: Dikey izgi gerei anlatr, anlatmasn istediiniz eylerin ise resim
sanat asndan bir deeri yoktur; o tr anlatmlar edebiyattan ibarettir, nce
den tasarlanmtr. Resmin saf plastik olmas gerekir. Bunu elde etmek iin
de zel bir eyi anlatmayan, plastik aralar kullanlmaldr. Bu, ayn zaman
da dikdrtgen renk alanlarnn kullanmnn da nedenidir.
A: Bu klasik resim iin de geerli midir? Bugne kadar hep belli gr
nmleri ifade eden tm resimler iin geerli midir?
99
B. Elbette yle; eer tm saf resimlerin aslnda saf plastik olmay hedef
lediini anlarsanz, o zaman bu dncenin uygulanmas evrensel plastik de
erleri yalnzca meru klmaz, bunu talep de eder. Natralist resim, istemese
de zel olana ok fazla ncelik tanr. Oysa tm sanatn ifade etmek istedii,
evrensel olandr; dolaysyla Yeni Plastik tm resimler iin geerlidir.
A: Ama Yeni Plastik doayla ilgili ilikisinde de meru klnr m?
B : Eer Yeni Plastiin her eyin zn ifade ettiini anlasaydnz, bu so
ruyu sormazdnz. Ayrca sanat, yalnzca doann deil, doa ve insann iki
lemidir. nsan doay kendi hayalleri dorultusunda dntrr; insan en de
rin varln ifade ettiinde, yani kendi iselliini ortaya koyduunda, doal
grnty de bir gereklilik olarak iselletirmelidir.
A: O halde doay hor grmyorsunuz?
B : Aksine. Doa, Yeni Plastik iin varlmzn en isel ifadesinin ortaya
konduu, somut grnm kazand yerdir.
A: Yine de bana gre doay izlemek en doru yolmu gibi geliyor.
B : Doann grnm, herhangi bir taklidinin hi olamayaca kadar g
l ve ok daha gzeldir; doay hakkn vererek yanstmak istiyorsak, baka
bir plastik bulmaya zorunluyuz. Biz esas doa iin, gereklik iin doal g
rnmden kanyoruz.
A: Am; doa sonsuz bir eitlilik iinde biim buluyor; bunu hibir ekil
de gstermemekten mi yanasnz?
B : Ben gereklii bir birlik olarak gryorum; btn grnmlerinde de
birdir ve ayndr; sabittir. Biz en saf haliyle bunu plastik olarak ifade etmeye
alyoruz.
A: Sabit olan bir temel olarak kabul etmek akla yatkn: deiken olan, so
mut hibir ey sunmaz. Ama sabit dediiniz nedir tam olarak?
B : Sabit bir ilikinin plastik ifadesi: iki izginin dikey olarak birbirini kes
mesi ilikisi.
A: Sabit olann byle tutarl bir biimde ifadesinde monotonlua dmek
tehlikesi yok mudur?
B : Evet bu tehlike var, ama bu sz konusu plastik yntemden deil, sanat
dan kaynaklanr. Yeni Plastiin ztlklar, ritmi, teknii ve kompozisyonu
var ve tm bunlar, yaamn ve hareketin plastik ifadesinin yan sra hala de
iken olan o kadar ok ey tamaktadr ki sanatnn sabit olann ifadesini
saf plastik ifadesine kavuturmas kolay deildir.
A: Ne.olursa olsun, ok az rnek grm olsam da Yeni Plastik'te ben yal
nzca bq monotonluu fark ettim; natralist resimlerin bende uyandrd esin
duygusun.f, derin duyguyu hissedemedim. Bu, modem mzik kompozisyon
larnda dUymaktan aciz olduum eye benziyor; daha nce de sylediim gi-
1 00
SOYUT SANAT
bi, gnmzn melodiden yoksun tona! kombinasyonlar melodili mzik gibi

etkileyemiyor insan.
B : Saf tonal ilikilerin dengeli bir kompozisyonunun insan daha da derin
etkilemesi gerekir oysa.
A: Bunu nasl sylersiniz, mzisyen deilsiniz ki!
B: Bunu syleyebiliyorum nk temelde btn sanatlar birdir. Resim ba
na, tm renk ilikilerinin dengeli kompozisyonunun nnde sonunda natra
list kompozisyonu ve natralist plastii geride braktn gsterdi - hedef,
denge ve armoniyi olabildiince saf bir biimde ifade etmekse bu byle.
A: Sanatn znn armoni yaratmak olduuna katlyorum, ama...
B : Ama armoni herkes iin ayn anlama gelmez. Plastik ifade biimleri
arasnda bu yzden farkllklar vardr.
A: O halde resimde natralist olana, mzikte de melodiye yer var. Ama
bunlarn gelecekte tarihe karacan m sylyorsunuz?
B: Armoniyi ne kadar daha saf alglamaya balarsak, renk ya da ses ala
nnda ilikileri daha saf bir biimde plastik olarak ifade edeceiz. Bana by
lesi mantkl geli):'or.
A: O halde Yeni Plastik resmin sonu mu?
B : Eer sanatta, dengeli ilikilerin daha saf bir plastik ifadesi yoksa. Yeni
Plastik daha dn dodu, olgunlamas iin de zaman gerek.
A: O halde tmyle farkl bir ekilde de sonulanabilir.
B : Tam olarak deil. Ama ne olursa olsun, Yeni Plastik natralist bir bi
imsel ifadeye dnemez, nk zaten o tr bir biimsel anlaytan kmtr.
Sanatn sabit yasalarna baldr ki bu da daha nce sylediim gibi insan ve
doann birliidir. Eer bu ikilem iin Yeni Plastik saf ilikileri ve dolaysy
la da bu birlii ifade edecekse, natralist olann baskn kmasna izin vere
mez; dolaysyla soyut kalmaldr.
A: imdi daha iyi anlyorum; ben resmi grnenin temsili olarak dn
yordum oysa resimde gzellii ifade etmenin tmyle farkl yollar olabilir
mi. Belki ben de bir gn sizin gibi Yeni Plastii sevmeyi reneceim, ama
imdilik...
B : Eer hem natralist resmi hem de Yeni Plastii saf plastik asndan
grmeyi baarrsanz, yani konusundan ya da davurumcu zelliklerinden ay
r grrseniz, o zaman her ikisinde de bir ve ayn eyi greceksiniz: ilikile
rin plastik ifadesini. Salt resim sanat asndan baktnzda birinde gzelli
in ifadesini gryorsanz, tekinde de grebilirsiniz ...
101
Vladimir Tat/in, 3. Enternasyonal Ant, 1 9 1 9- 1 92 1,
ahap maket
Vladimir Tatlin'in Sovyet devrimine ve Komnizme olan sonsuz inancn

simgesi olarak tasarlad 3. Enternasyonal Ant, resim, heykel ve mimari
nin benzersiz bileiminin topik bir ifadesidir. Gelecekteki uzay a nn di
namizmini yanstmak ad na dev spiral yapnn iindeki silindir, kp ve k
reyi rotasyonla hareket ettirmeyi hayal eden Tatlin, bylece kinetik hey
kel ve mimari fikrinin ncln yapm, ancak Rusya'da dnem in mad
di kou llar, Eiffel Kulesi'nin rakibi olan bu iddial yapnn gerekletirilme
sine engel olmutur. Tatlin'in 1 9 1 7- 1 920 yl lar arasnda projesi zerinde
alarak ahap bir modelini yapt ant, Sovyet devriminin hemen ertesin
de yeni bir topl umun ina srecinde Rus sanat larn nasl bir gelecek
tasarladna il ikin nemli bi r ipucudur.
Yeni Bir Dnyann nas:
Rusya' da Konstrktivizm, Almanya' da
Bauhaus
(1913 . . . 1 920. . . 1930)
RUSYA [KONSTRKTVZM] NAUM GABO, EL LISSITZKY,

KONSTANTN MEDUNETSKY, ANTOINE PEVSNER, LYUBOV POPOYA,
ALEKSANDR RODENKO, OLGA ROZANOVA, VARSARA STEPANOVA,
VLADMR TATLN, ALEKSANDR VESNN... ALMANYA [BAUHAUS]
WALTER GROPIUS, JOHANNES iTTEN, JOSEF ALBERS, HERBERT BAYER,
MARCEL BREUER, THEO VAN DOESBURG, LYONEL FEININGER,
WASSILY KANDINSKY, PAUL KLEE, LASZLO MOHOLY-NAGY, OSKAR
SCHLEMMER, GUNTA STZL...
1 920'li yllarda Rusya' da Konstrktivizm akm, Almanya' da ise Bauha

us Okulu bnyesinde retilen yaptlar karlatrdmzda, farkl koul
larda retilmi olsalar da retim sreleri, malzemeleri ve geometrik bi
imsellikleri asndan ortak noktalar bulmak sz konusudur. Ancak bel
ki de temel yaknlk, gerek Rus Konstrktivizmini oluturan sanatlarn
gerekse Bauhaus erevesinde bir araya gelerek yeni bir sanatsal dil kur
ma peinde olanlarn dnyaya baklarndadr: Yeni bir dnyann inasn
bir gereklilik olarak gren bu sanatlar, giderek tasarma yneldikleri bir
sre iinde sanat allagelmi ilevinin dnda, toplumsal bir zeminde
anlam ifade etmesi gereken bir olgu olarak dnmeye balamlardr.
Her eyden nce ilevsellie nem veren bu yeni yaklamlar, sanat olgu
sunun felsefesi ve terminolojisinde temelden bir deiim ngrmtr. Bu
deiimin anahtar szc, gerek Rus Konstrktivistleri gerekse Bauhaus
sanatlar iin, sanatsal davurum yerine zihinsel tasarm srelerini ifa
de eden ' konstrksiyon'dur.
' Konstrksiyon ' szc, Birinci Dnya Sava sonras-kinci Dnya
Sava ncesindeki ara dnemde en sk rastlanan sanatsal terimlerden bi
ri olarak bir yntem, ama te yandan modernlik ve ilerleme olgusunun sa-
103
natlar tarafndan nasl alglandn crtaya koyan bir kavramdr. Bu d

nemde retilen boyutlu, heykelsi nesneler genel olarak temel biimsel
elere indirgenmi geometrik bir sadelik tamaya balam ve dnemin
teknolojisinin el verdii lde endstriyel malzemelerle gerekletiril
mitir. Sanat modernleme srecinin endstrileme, bilimsel ve teknolo
jik geliim gibi daha geni bir zeminin paras olarak gren sanatlar iin
allagelmi malzeme ve yntemlerle gerekletirilen resim ya da heykel,
'eski dzen'in gekin bir ifadesi gibi alglanm; anlamn yitirmeye ba
lamtr. Buna karlk modernizm srecinin dzen ve denetim, disiplin ve
sistem, seri ve standart gerektiren zelliklerinin sanatsal yansmalar aran
m ve 'konstrksiyon ' , 'modern'in ideal biimi olarak grlmtr.
Burjuva kesiminin estetik beenisine seslenen avangard yaklamlarn
toplumun daha geni bir kesimi iin bir anlam ifade etmemesi, ilerleme
nin grntsnn daha farkl zeminlerde aranmaya balamasnn balca
nedenleri arasnda saylabilir. 1 920'lerin Almanya'snda Bauhaus felsefe
si, zellikle de dnemin sanat birliklerinden i Sanat Konseyi'yle ba
lants olanlar, kk bir kesime 'lks ' retmek yerine geni bir kesime
'kullanl' yaam alanlar yaratabilmek dncesi zerine kurulmutur.
Rus Konstrktivizmi ise, her ne kadar Malevi'in (biimsel sadelik) ve Pi
casso'nun (kolaj, asemblaj ) ilevsellikten uzak sanatsal yaklamlarndan
beslense de. 1 9 1 7 Devrimi'yle kurulacak yeni topluma inananlarn nc
lnde gelitii iin znde ' biimi belirleyen ilevdir' dncesiyle e
killenmitir. Bu adan bakldnda her iki yaklam da yeni bir dnyann
inas srecinde sanatn yeni bir ekilde ilevselletirilmesi konusunda
hemfikirdir.
* * *
Rus Konstrktivizmi, 20. yzyln ilk yarsnda grlen baka avan

gard sanat akmlar gibi bir 'soyut estetik' hareketi olarak domamtr.
Sanaty soyut ve sade bir grsel dile ynelten de dolaysyla bireysel bir
estetik drt deil, toplumun baz fiziksel ve entelektel gereksinimleri
nin sanatla giderilebilecei dncesidir. Topluma ve kolektif ruha yne
lik yaam alanlarnn yaratlmasna katkda bulunmak ve yeni bir toplu
mun tmyle yeni bir 'grnm' kazanmasna almak, Konstrktivist
lerin ncelikli hedefidir. Mimarla ve mhendislie ilgi duymalar, kitle
iletiiminde kullanlan grafik ve fotoraf gibi mecralara ynelmeleri, sa
naty bir tr 'yaratc tasarmc' ya da toplum mhendisi olarak grme
leri bundandr. Ftrist mimar Antonio Sant'Elia'nn yeni an yeni bi
imlerini sanatlarn deil mhendislerin ekillendirecei yolundaki iddi-
KONSTRKTVZM / BAUHAUS
alarm yanklayan bu anlay, sanatlar endstriyel malzemelere ve yn

temlere yneltmi, geleneksel anlamda resim ve heykel retimini geersiz
klmtr. Bireysel bir sanattan yana olanlarn zaman iinde "topyac"
olarak nitelendirilip dlanaca bu ortamda ' gzel sanatlar'n yerini ka
nlmaz olarak ' uygulamal sanatlar' alm, sanatla ilgili geleneksel hiye
rariler de ortadan kalkmtr.
1921 ylnda Moskova'da Gen Sanatlar Birlii 'nin (OBMOKhU)
dzenledii bir sergide yer alan soyut metal heykellerin birer 'sanat yap
t' deil, birer ' laboratuar nesnesi' olarak sunumu, Rus Konstrktivistleri
nin devrimci tavrna nemli bir ipucu oluturur. Grsellii geleneksel sa
nat algsnn dna karmak iin yeni tanmlar gelitiren Konstrktivist
ler, yeni endstriyel malzemelerin birletirilmesi esasna dayanan yeni
konstrktivist nesneleri bilimsel anlamda birer 'deney' olarak grmler
dir. 20. yzyl banda, endstriyel adan son derece geri kalm bir Rus
ya' da devrim sonrasnn ilerici atlmlarnn bir uzants olan bu anlay, o
atlmlar hzlandrabilmek amacyla yeni malzemelerin kullanm biimle
rini aratrmak ve toplumsal dzeyde ilevi olabilecek alanlara aktarmak
amaldr. Sanat " yapt gibi sergilenen, ama sanat gibi alglanmay ama
lamayan bu tr boyutlu yaptlarn amac, ilevsel nesnelere bir tr bi
imsel altyap oluturmaktr.
1 9 17 Devrimi 'nden sonra sanatlarn toplumsal gereksinimlere odak
lanarak sanattan ok tasarma ynelmeleri, bu srecin bir sonucudur. Rus
Konstrktivizminin Vladimir Tatlin ( 1 885 - 1 953), Aleksandr Rodenko
( 1 89 1 - 1 956), El Lissitzky ( 1 890- 194 1 ) gibi nde gelen sanatlar bir yan
dan yeni kurulan okullarda ve atlyelerde yeni sanat retilerini genlie
yaymak iin kollar svam, bir yandan da tiyatro dekorlarndan niforma
tasarmlarna, i mimarlk uygulamalarndan mobilya retimine kadar ok
eitli alanlarda almlardr. Yeni kurulan Sovyetler Birlii 'nde klasik
sanat akademisinin kapatlmasnn ardndan yeni eitim seferberliinin
adeta birer ' askeri' olan sanatlar, genlere yalnzca sanat ve tasarm ei
timi deil, ideolojik eitim de vermilerdir. Wassily Kandinsky'nin Dev
let Yksek Sanat ve Teknik Atlyeleri (Vkhutemas) okullarna hazrlad
ilk mfredatsa, uygulama tekniklerinin zihinsel tasarm srecinden da
ha fazla nem kazanmasyla zaman iinde terk edilmitir. Konstrktivizm
akm, sz konusu atlyelerin kuramsal kanad olan Sanatsal Kltr Ens
tits 'nn nclnde resmiyet kazanmtr.
Rus Konstrktivizminin grsel bir ideoloji olarak ekillenmesinin ge
liim srecinde gndeme gelen ilk sanat, Vladimir Tatlin 'dir. 1 9 1 3- 14
yllarnda Paris'e yapt bir ziyaret sonrasnda ilk konstrksiyonlarn, ya
20. YUZYIL BATI SANATINDA AKIMLAR
da 'ke rlyefleri 'ni reten Tatlin, ahap, metal, tel, kat, karton, tutkal
gibi malzemeler kulland bu boyutlu dzenlemelerinde, geleneksel
resim ya da heykelle ilikilendirilebilecek teknikleri terk etmitir. Birok
kaynak, Tatlin 'in gelitirdii alternatifi Picasso 'nun eitli atk malzeme
lerle gerekletirdii asemblajlanna ya da Boccioni'nin heykeltralara al
ternatif malzemeler neren Ftrist heykel manifestosuna balamaktadr.
k noktas ne olursa olsun Tatlin 'in atk malzemelerle gerekletirdii
konstrktif yaptlarn en nemli zellii, heykel sanatnn ktleselliinden
uzaklaarak izleyiciyi gerek mekanda, gerek malzemeyle ba baa b
rakmasdr. 20. yzyln ikinci yansnda zellikle Minimalistlerin yaptla
rnda yansmalarn greceimiz bu yaklam, resimsel mekanla yetinmek
istemeyen btn sanatlara yeni bir yol amtr. Tatlin'in malzemeye
ynelik ilgisi, kulland her malzemenin kendine zg zelliklerini, bir
nesnenin endstriyel bir rn gibi ' imal edilmiliini ' grnr klmasn
dan anlalabilir. Bu yaklam, Konstrktivist terminolojide "faktura" ola
rak adlandrlr. Bugn Sovyet avangardnn simgesi olarak hatrlanan "3.
Enternasyonal Ant" da Tatlin'e aittir. Zamannn dier pek ok iddial
projesi gibi gerekletirilememesine karn maketiyle de olsa tarihe malo
lan bu ant, resim, heykel ve mimarinin bileimini ngren dev bir propa
ganda merkezi olarak tasarlanmtr.
Rus Konstrktivistleri, devrim ideolojisinin yaygnlk kazanmas yo
lunda temel bir gereklilik olarak grlen eitli propaganda biimleri kul
lanmlardr. Bunlarn banda afiler, dergiler ve resimler gelir. Baz
renkleri (kzllar, beyazlar) ve geometrik biimleri toplumun belli kesim
lerini simgeleyecek ekilde kullanan El Lissitzky 'nin 1 920'lerde gerek
letirdii afilerin hemen hepsi, dnemin izleyicisi iin belki daha ak an
lamlar ifade eden rtk bir propaganda boyutu tar. Propaganda amal
eitli sergilerin yan sra New York'ta gerekletirilen 1 939 Dnya Fu
ar 'nda Sovyet pavyonunu da dzenleyen El Lissitzky 'nin 1 920'lerde saf
soyut bir geometrik arayn peinde 'yeni sanat nesnesi' (proun) olarak
adlandrd bir dizi resmi esas olarak -boyutlu mekan dzenlemeleri
nin arkitektonik planlan gibi grnr. 1 9 1 5 ylndan itibaren geleneksel
yntemleri terk ederek pergel ve cetvel gibi aralar kullanan Aleksandr
Rodenko da ok sayda propaganda afii gerekletirmi, zaman iinde
resim yapmay tmden brakarak devrim ideolojisinin yaygnlk kazanma
sna katkda bulunacak retimlere ynelmitir. Rodenko, zellikle foto
raflaryla, Sovyetler'de yaanan ba dndrc toplumsal dnm bi
imsel dzeyde ifade eden zengin bir birikim brakmtr.
106
KONSTRKTVZM I BAUHAUS
Yaratma edimini dlayan ve yerine 'ina etme'yi koyan; sanatsal de

il, bilimsel ilkeleri nemseyen, yaratc bireyin kiisel slubu yerine, top
lumsal gereksinimlere gre ekillenen kolektif retimi amalayan Konst
rktivistlerin etkisi, l 920'li yllarn banda zayflamtr. Bunda, Sovyet
ideolojisinin natralist ve geleneksel sanat biimlerini daha etkin bir pro
paganda arac olarak grmesinin rol byktr. Sovyetler'de zaman iin
de Devrimci Sanatlar Birlii (AkhR) ve Tuval Ressamlar Birlii (OST)
gibi oluumlar etkili olmaya balam ve Sosyalist Gerekilik akm yay
gnlk kazanmtr.
* * *
Almanya'nn Weimar kentinde 'gelecei kurmak' idealiyle alan Ba

uhaus Okulu da Rus Konstrktivistleri gibi, estetik amalardan ok top
lumsal amalara ynelmi bir yap olarak kurulmutur. Sanat ve zanaati
buluturmay ve dntrmeyi amalayan Bauhaus dncesinin temelin
de, geleneksel akademik sanat eitiminin toplumun gereksinimlerine
zm retebilecek sanatlar yetitirebilmesinin ok uzanda olduu
inanc vardr. Okulun kurucusu mimar Walter Gropius ( 1 883- 1 969), bu
dnceden yola karak ' yap evi' adn verdii Bauhaus'u bir tr 'atl
ye-okul ' olarak tasarlamtr. Gropius, bu okulda zanaatlarn ve sanat
larn eitimde ve retimde birlikte almasn ngrm, gzel sanatlar
ile uygulamal sanatlar arasndaki ayrm yok etmeyi amalamtr. "Sanat
ve Teknoloji: Yeni Bir Birlik" sloganyla yola kan Bauhaus, endstriyel
retime ynelik yeni bir model retmeye alm, modem endstriyel ve
mimari tasarm alanndaki ilk nemli rnek olarak 20. yzyla damgasn
vurmutur. Gnmzde Bauhaus ilkeleri zerine temellenen ok sayda
sanat ve tasarm okulu bulunmaktadr.
Bauhaus ' un okulunun ilk eitimcileri arasnda Wassily Kandinsky
( 1 866- 1 944), Lyonel Feininger ( 1 8 7 1 - 1 956), Oscar Schlemmer ( 1 888-
1 943), Paul Klee ( 1 879- 1 940) ve Johannes Itten ( 1 888- 1 967) gibi sanat
lar bulunur. Btn bu eitimcilerin zellikle vurguladklar nokta, bireyin,
yaratc bir kiilik olarak kendi kendini kefetmesidir. Dolaysyla Kan
dinsky 'nin nceki yllarda Rusya'daki Vkhutemas okullar iin hazrlad
ama fazla bireysel bulunan program, bireysel yarat srecini dlama
yan Bauhaus 'ta, zellikle ilk yllarda, benimsenmitir. Klee 1 930'a, Kan
dinsky de 1922'den 1 933 ylna kadar Bauhaus 'ta eitimcilik yapmlar
dr.
Vladimir Tatlin*
Kolektif Yaratclk Srecinde Bireysel nisiyatif (1919)
Tezler
1 . Bireysel inisiyatif, bilgiye ve kefe ynelen kolektif enerjiyi toplamak
tr.
2. Bireysel inisiyatif, kolektifin kefedilmesi ve yaratlmas arasndaki
balantdr.
3. Kolektifin oluabilmesi, onu oluturan bireysel nitelerin saysna ba
ldr.
4. Bireysel inisiyatif, kolektif yaratcln yansma noktasdr ve dnce
nin gerekletirilmesini salar.
5. Politik sistemin (Kolektif tketicinin deiimi) deiim anlarnda her
zaman yaama balanan sanat, sanatnn kiiliinde kolektifin bir paras
olarak keskin bir devrimden geecektir. Devrim, keif drtsn besler. Bu
yzdendir ki devrim sonrasnda sanat retiminde bir patlama olur, bireysel
inisiyatif ile kolektifliin birlii aka tanmlanabilir hale gelir.
6. Keif, bireyin deil, kolektifin drtlerinin ve arzularnn sonucudur.
(... )
Aleksandr Rodenko**
Sloganlar (1920-21)
Konstrksiyon elerin dzenlenmesidir.
Konstrksiyon modem bir kavramdr.
Sanat, btn bilimler gibi, matematiin bir koludur.
Konstrksiyon, malzemenin ileve ynelik kullanmnn dzenlenmesi
iin gereken modem gereksinimdir.
* Vladimir Tatlin (1 885- 1953); Rus ressam ve tasarmc, Rus Konstrktivizminin nc figr
dr. Moskova Resim, Heykel ve Mimarlk Okulu'nda eitim gren Tatlin'in 1 9 14 ylnda Paris
ve Berlin'e yapt gezilerde gzlemledii avangard yaklamlar sanata bakn etkilemi, de
neysel yaklamlarn beslemitir. Rusya' ya dnnde cam, abap, al, metal ve eitli atk mal
zemelerden gerekletirdii soyut konstrksiyonlar ve "ke rlyefleri"yle dikkat eken Tatlin,
yaptlarnda mekan somut bir unsur olarak ele alm, Konstrktivizmin ana ilkelerinden biri olan
'gerek malzeme-gerek mekan' anlaynn ncln yapmtr. 1917 Rus Devrimi'nin n
grd yeni toplumsal dzenin kurulmas srecinde eitimcilikten ii giysileri ve mobilya ta
sarmclna dein uygulamal sanatlarn her alannda etkin rol alan Tatlin'in bayapt, maddi
olanaklar elvermedii iin gerekletirilemeyen "3. Enternasyonal Ant"dr.
**Aleksandr Rodenko ( 1 891-1956); Rus ressam, heykeltra, tasarmc ve fotoraf, Konstrk
tivizmin nc figrlerindendir. Kazan Sanat Okulu'nda ve Moskova Stroganov Sanat Okulu'nda
eitim gren Rodenko, 1917 Rus Devrimi'nden sonra devrim ilkelerinin sanat ve tasann alann
da yaygnlamasnda byk rol oynamtr. 1913 ylndan itibaren soyut resme ynelen ve cetvel,
pergel gibi aralarla gerekletirdii geometrik resimlerinde Malevi'in mistik eilimlerinden
arnm bir soyutu anlay benimseyen Rodenko, zaman iinde arlkl olarak endstriyel tasa
nn, tipografi, afi tasarm, sahne tasarm ve zellikle fotorafa ynelmitir. Yeni kurulmakta
olan Sovyet Rusya'nn belgesel bir panoramasn sunan fotoraflarndaki sra d bak alan, sa
natnn ismiyle zdeleerek "Rodenko perspektifi" eklinde anlr olmutur.
108
KONSTRKTVZM / BAUHAUS
Konstrktivist yaam, gelecein sanatdr.

Yaama katlmayan sanatn yeri, arkeoloji mzelerinin antikite blmle
ridir.
Sanatn yaamla dzenli bir ekilde btnlemesinin zaman gelmitir.
Konstrktivist izgide dzenlenmi hayat, byclerin lgn by sanat
larndan stndr.
Gelecekte sanatn rahiplerine, peygamberlerine ve airlerine manastrlar
kurulmayacaktr.
Zenginlerin iren yaamnda gzel bir boya lekesi olan sanat olmaz ol
sun.
Yoksullarn zavall ve pis yaamndan baknca deerli bir ta gibi grnen
sanat olmaz olsun.
Yaamaya demeyecek bir yaamdan ka olan sanat olmaz olsun.
Bilinli ve dzenli bir ekilde grerek ve kurarak yaamak, ada sanat
tr.
Kendi yaamn, iini ve retimini dzenlemi kii gerek bir sanatdr.
Saraylar, katedraller, mezarlklar ve mzeler iin deil, yaamn kendisi
iin retim yaplmaldr.
Her eyin ortasnda ve herkesle almak gerek; manastrlar, enstitler,
atlyeler ve adalar olmaz olsun. Farkndalk, deneyim, ama, konstrksiyon,
teknik ve matematik - ada sanata elik eden ite bunlardr.
Aleksandr Rodenko-Varvara Stepanova*

Birinci Konstrktivistler alma Grubu Program (1 922)
Konstrktivistler Grubu'nun hedefi, somut yaplarn Komnist ifadesini bul

maktr. deolojik boyuta biim kazandrmak, bylece laboratuar yaptlarnn
pratik yaamda ilev kazanmasn salamak, grubun hedefe giden yolda srar
la zerinde durduu balca gereksinimdir. Kurulu aamasnda grubun ide
olojik boyutuna gre aadaki hedefler belirlenmitir:
1 . deolojimiz, tarihsel maddecilik kuramna dayanan bilimsel komnizm
den ibarettir.
2. Sovyet deneyiminin kuramsal anlamda yorumlanmas ve zmsenmesi
iin grup yelerinin 'hayattan soyutlanm' deneysel eylemlere srtn dne
rek, gerek deneysellie balamalar gerekmektedir.
* Varvara Stepanova ( 1 894- 1 958); Rus ressam. Kazan Sanat Okulu'nda eitim gren sanat, ya
am arkada Aleksander Rodenko'yla ortak birok projeye imza atm, Konstrktivizm hareke
tinin etkin yelerinden biri olmutur. Kbist-Ftrist tarzda resimler yapan Stepanova, dier
Konstrktivistler gibi tipografi, kitap, afi, sahne tasarm gibi birok alanda alm, Rusya'da
kurulan ilk dev Jet tekstil fabrikasnda tasarmclk, aynca tekstil alannda eitimcilik de yapm
tr.
3. Konstrktivistler, pratik yaplarn gerekten bilimsel ve disiplinli bir

ekilde yaratlmasnda ustalk kazanmak iin disiplin belirlenmitir: Bun
lar, Tektonik, Faktura ve Konstrksiyon'dur.
A. Tektonik, Komnizm ats altnda endstriyel malzemenin elverili
biimlerde kullanmyla oluur.
B . Faktura, ilenmi malzemenin organik durumu ve ortaya kan yeni ha
li anlamna gelir. Faktura, tektonik yapy engellemeden bilinli bir ekilde
imal edilerek elverili hale getirilmi malzemedir.
C. Konstrksiyon, Konstrktivizmin dzenleyici ilevi olarak anlalma
ldr.
Eer tektonik, pratik bir tasarm elde etmek iin ideoloji ve biimin bulu
mas ve faktura da onun malzemesiyse, Konstrksiyon o yaplanma srecinin
kendisidir.
Bylece nc disiplin, ilenmi malzemenin bir tasarma gre gerek
letirilmesi disiplinidir.
Malzeme: Bir ierik ya da madde olabilir. Onun zelliklerinin, deerinin
ve endstriyel anlamda uygulanabilirliinin aratrlmas sz konusudur. Ay
rca, zaman, mekan, hacim, yzey, renk, izgi ve k da Konstrktivistler iin
malzemedir ve onlar olmakszn maddi yaplar kurgulanamaz.
Grubun ncelikli Grevleri

1 . deolojik alanda:
Estetik eylemlerinin entelektel ve somut retim iin kuramsal ve ilevsel
anlamda yetersizliini kantlamak.
Komnist bir kltrn oluturulmasnda entelektel ve maddi retimin
eit lde katlmn salamak.
2. Pratik alanda:
Bir aklama yaymlamak.
Haftalk bir dergi karmak: VIP (Vestnik Intellektual' nogo Proizvodstva:
Entelektel retimin Mjdecisi)
Grubun etkinlikleriyle ilgili kitapklar ve brorler yaymlamak.
Tasarmlar yapmak.
Sergiler dzenlemek.
Birleik Sovyet yaps iinde komnist hayatn ekillenmesi ve dzenlen
mesi ilevini yrten birleik retim Kurullar ve Merkezleri 'yle balant
kurmak.
3. Ajitasyon alannda:
i. Grup, sanata kar amansz bir sava ilan etmitir.
ii. Gemiin sanatsal kltrnn, Komnist yapnn Konstrktivist yapla
r iin kabul edilmez nitelikte olduu ilan edilir.
1 10
KONSTRKTViZM / BAUHAUS
Aleksey Gan*
Konstrktivizm (1 922)
Tektonik, Komnizmin zelliklerine bal olarak, endstriyel malzemele

rin elverili kullanmyla ortaya kar ve ekillenir. Tektonik szc, dnya
nn merkezinden pskrme anlamna gelen jeolojik bir terimden alntdr.
Tektonik, isel, organik bir varln patlamas anlamndadr.
Bir disiplin olarak tektonik, Konstrktivist'i pratik alanda yeni bir ierik
ve yeni bir biimin sentezini aramaya ynlendirmelidir. Konstrktivist, ei
timli bir Marksist olarak sanat btnyle geride brakm ve endstriyel mal
zeme konusunda kendini ileri dzeyde gelitirmi bir kii olmaldr. Bu yolda
Tektonik onun deneysel ve pratik eylemlerinin zihinsel yn olarak ona kla
vuzluk edecektir.
Faktura, malzemenin imal edilmesi srecinin kendisidir. Malzemenin bir
tarafnn deil, btnnn imal sreci anlamna gelir.
Burada malzeme, malzemenin en ham hali anlamndadr. Malzemenin el
verili kullanm, onun seimini ve ilenmesini kapsar, faktura ise o imal s
recinde malzemenin kendi zelliklerinin gz nnde bulundurulmasdr: imal
edilmi malzemenin organik durumu ya da organik durumunun yeni halidir.
Malzeme, cisimdir, maddedir. Bu ham malzemenin u ya da bu biime d
nm ilk halini akla getirerek dnmnn bir sonraki aamasn gsterir.
Malzemeleri ileyerek dntrdmz zaman, faktura yapyoruz de
mektir. Buradan yola karak gndeme gelen ikinci disiplin u ekilde geliir:
Faktura, malzemenin bilinli olarak seilerek, tektoniini snrlamadan ve
konstrksiyon srecini kesintiye uratmadan elverili bir ekilde kullanlma
sdr.
Konstrksiyon. Konstrksiyon, Konstrktivizmin egdmsel ilevidir.
Tektonik, ideoloji ve biimi buluturarak btncl bir kavrama ulayor;
faktura da malzeminin kendine zg koullarn oluturuyorsa, konstrksiyon
tm bunlarn bir araya getirilmesindeki somut sretir.
Bylece nc bir disipline , ilenmi malzeme araclyla btncl bir
kavramn formasyonuna ulam oluruz.
Somut yaplarn kurgulanmasnda Komnist ifadeyi herkes selamlasn!
Saf sanat uygulamalarnn sonu gelmitir. Toplumsal yararlln ne ge
tii bir dnem balamtr. Yalnzca ilevsel deeri olan ve herkese yararl
nesneler retmenin zaman gelmitir. Artk hibir ey rastlantyla, hesaplan
madan, kr bir beeniden ve estetik keyfiyetten yola kmayacaktr. Her ey,
teknik ve ilevsel olarak ynlenecektir.
* Aleksey Gan (yk.1889-yk. 1942); Rus tasarmc ve kuramc. Devrim sonrasnda tiyatro ala
nnda alan ve kitle gsterileri dzenleyen Gan, Konstrktivizmin ilkelerinin belirlenmesinde
nc rol oynam, devrim ilkelerini yaymak iin kurulan sanat ve tasarm okullarnda eitimcilik
yapmtr.
111
( ... )
Kltrel alanda artk geerli deer lt, devrimin genel grevleriyle ke
sin bir biimde balantl olacaktr... S anat lmtr! Artk insan yaamnda
ona yer yoktur. alma, teknik, ve dzen a balamtr!
Kendimizi sanat denen o speklatif olgudan kurtararak, bilgimizi ve bece
rimizi somut ve gerek ve elverili almaya adamalyz. Bu entelektel
maddi retim, bilim ve teknikle el ele vererek, doas gerei dinden ve felse
feden ayrlamayan ve soyut, speklatif etkinlikten syrlamayan sanattan ken
dimizi kurtarmalyz ...
Tektonik, faktura, konstrksiyon. Sanatn renk, izgi, yzey, hacim, hare
ket, gibi somut malzemesi ve biimsel temeli devralnacak, ie yarar iler ve
entelektel-maddi retim iin somut sanatsal almaya aktarlacak ve byle
ce yepyeni bir sanatsal ifadenin yolu alacaktr.
Gerei yanstmak, temsil etmek ya da yorumlamak iin deil, yeni sn
fn, ii snfnn sistematik grevlerini gerekten yaplandrmak iin ... Renk
ve izginin ustas, mekansal-hacimsel biimlerin inacs, kitle retiminin d
zenleyicisi - her biri, milyonlarca kiinin oluturduu insan kitlelerinin silah
lanmasnda ve hareketinde inaclar haline gelmelidir...
Bizim Konstrktivizmimiz sanata kar amansz bir sava am durumda
dr, nk sanatn amalar ve deerleri devrimci bir ortamn duygularn sis
tematize etmekten acizdir...
Vladimir Mayakovski*
LEF kime sesleniyor? (1923)
Bu ar bizedir. Lef'teki yoldalar!

Biliyoruz ki biz, ' sol'daki usta-zanaatkarlar, bugnn sanatnn en iyi i
ileriyiz. Devrime kadar yeni sanatn yeni biimleri iin son derece dzgn
plan taslaklar, akll teoremler ve cesur formller bulduk.
Bir ey kesin: burjuvazinin kaygan, yuvarlak gbei, stne yap ina et
mek iin hi uygun bir yer deildir.
Devrim srasnda birok hakikati ortaya kardk, hayat inceledik, n
mzdeki yzyllar iin son derece gerek yaplar ina etmek grevini zerimi
ze aldk.
Savan patlamas ve devrimle alt st olan bir dnyada heybetli inaatlar
yapmak kolay deildir.
* Vladimir Mayakovski ( 1 893-1 930); Rus air ve oyun yazar, Rus Ftrizminin nc figrlerin
dendir. Moskova Sanat Okulu'nda eitim gren Mayakovkski'nin iirleri, ilk kez 1 9 1 2 ylnda
"Kamu Beenisinin Suratna Atlan Tokat" adl Ftrist dergide yaymlanmtr. 1914'te siyasi
etkinlikleri nedeniyle okuldan atlan Mayakovksi, 1920'1i yllarda yayncs Osip Brik ve Sergey
Tretyakov 'la birlikte LEF dergisini yaymlam; edebi etkinliklerini de "Komnist Ftrizm"
olarak adlandrmtr.
1 12
KONSTRKTVZM / BAUHAUS_
Geici bir sre iin formllerimizi rafa kaldrdk, devrimin pekimesine

katkda bulunmaya altk.
imdi artk burjuva gbeinin yaratt dnya yok olmutur. Devrim sra
snda eskiyi sprp atarken, ayn zamanda sanatn yeni yaplar iin de saha
y temizlemi olduk. Deprem sona ermitir. Dklm kanla kurulan SSCB ,
salam temeller zerinde ykselmektedir.
imdi artk byk ilere girimenin zamandr. Kendi kendimize olan cid
di tutumumuz, iimizin somut temellerini oluturmaktadr.
Ftristler!
Sizlerin sanata olan hizmeti byktr; ama dnn devrimci ruhunun kar
pay zerinden yaamay hayal etmeyin. Bugn reteceiniz yeni ilerle tep
kiselliinizin yaralanm entelejansiyann sefil szlanmas olmadn, aksine
komnn zaferi adna aba harcayanlarla omuz omuza mcadele verdiinizi
gsterin.
Konstrktivistler!
Yeni bir estetik ekol olmaktan kesinlikle kann. Konstrktivizmde sanat
hibir anlama gelmez. Aksine Konstrktivizm, sanatn varln sorgular.
Konstrktivizm, hayatn tmn dzenleyen biimsel bir mhendislie d
nmelidir. oban.pastorallerinin performanslarn ieren bir Konstrktivizm
anlamszdr. Fikirlerimizin, gndelik gerekler zerinden ekillenmesi zorun
ludur.
retim sanatlar!
Uygulamal sanatlara meyletmi, el becerisi yksek zanaatkarlar olmaktan
kann.
ileri eitirken, iiler de bizi eitir. Atlyelerinizden fabrikalara estetik
doktrinler gndererek, basit birer mteri olmaktan kurtulamazsnz.
Sizin sahanz fabrikann kendisidir.
Biimciler!
Biimsel yntem, sanatn eitimi iin bir anahtardr. Her bir ritmin en k
k noktasnn hesab verilebilmelidir. Ama o noktay bolukta brakmayn.
Sizin yaptlarnz, ancak ve ancak sanatn sosyolojik incelemesiyle birlikte il
gin ve gerekli olacaktr.
renciler!
Yenilik peinde koan heveskann o rastlantsal biimbozmalardan, sana
tn o son arelerine bavurmaktan kann. Heveskarn keifleri, tavuun ba
candaki bir buharl gemidir. Yalnzca ve yalnzca zanaatkarlk yaparken es
kiyi kovmaya hakknz vardr.
Herkes, hep birlikte!
Kuramdan pratie geerken, zanaatkarlnz, teknik becerilerinizi unut
mayn. Antsal iler yapabilmeye muktedir olan genlerin vasat ileri, o kk
ruhsuz akademisyenlerin vasat ilerinden ok daha tiksindiricidir.
1 1}
Lef in ustalar ve rencileri!

Varoluumuzun kendisi sorgulanmaktadr. En iyi fikirler bile, ona doru
ekli kazandramazsak yok olup gidecektir. En yaratc biimler bile, eer biz
onlar imdinin, devrim gnnn ekillenmesinde kullanmazsak, en siyah ge
cede siyah bir ip gibi ayamza taklacak, tkezlememize neden olacaktr.
Lef tetiktedir.
Lef btn yaratclarn savunucusudur.
Lef tetiktedir.
Lef btn o eski rmcek kafallar, estetleri ve tm kopyaclar koparp
atacaktr.
Naum Gabo-Anton Pevsner*

Gereki Manifesto (1920)
Gnlerimizin frtnalar zerinden,

Gemiin yanp kllenmi evlerinin karsnda,
Bo gelecein kaplar nnde,
Biz bugn sanatlar, ressamlar, heykeltralar, mzisyenler, oyuncular,
airler olarak... Sanat' havadan sudan konumann tesinde, gerek bir co
kunluk olarak gren sizlere szmz ve eylemlerimizi aklyoruz.
Sanatn son yirmi yldr iine dt krdm artk zlmek durumun
dadr.
nsan bilgisinin, yzyl bandan balayarak dnyann tm gizemli yasala
rn alglayacak ekilde bymesi, yeni bir kltrn ve yeni bir uygarln ta
rihte hi grlmemi lde kitleleri Doa'nn nimetlerinden yararlandrma
ya balamas, insanlar tek bir birlie srklemesi ve son olarak da sava ve
devrim (ki bunlar gelecek an temizlik selleridir), tm bunlar bizi hayatn
oktan domu ve harekete gemi yeni biimleriyle yz yze getirmektedir.
* N aum Gabo (1 890- 1977); Asl ad N aum Pevsner 'dir; sonradan Amerikan vatanda olan Rus hey
keltra, Anton Pevsner'in kardeidir. Mnih niversitesi'nde nce tp, sonra mhendislik eitimi g
ren sanat, 1913-1 4 yllanda ziyaret ettii Paris'te avangard sanat akmlarndan etkilenmi, sava s
rasnda aabeyiyle birlikte snd Norve'te ilk geometrik konstrksiyonlarn gerekletirmitir.
Anton Pevsner ile birlikte kaleme ald '"Realist Manifesto" da Konstrktivizm akmnn ana ilkelerini
belirleyen Gabo, Rus Devrimi 'nden sonra tm sanatal retim ve etkinliklerin toplumsal ilevsellii he
defleyen uygulamal sanatlara kaydrlmas sonucu 1922 ylnda Rusya'y terk etmitir. Resmi sanat
eitimi grmeyen Gabo, heykellerini mhendislik bilgisi zerine temellendirmi ve 1919 ylndan ba
layarak kinetik heykel alannda ilk denemeleri yapan sanatlar arasnda yer almtr. Anton Pevsner
(1 886- 1962); Sonradan Fransz vatanda olan Rus heykeltra, kardei Gabo'yla birlikte Konstrkti
vizmin nc figrleri arasnda yer almtr. Kiev'de Gzel Sanatlar Okulu'nda, St. Petersburg'da Sa
nat Akademisi'nde eitim gren Pevsner, 1917 ylnda Rusya'ya dnerek bir dnem Moskova Resim,
Heykel ve Mimarlk Okulu'nda eitimcilik yapmtr. Ayn yllarda soyut resimler yapmaya balayan
Pevsner, kardei Gabo gibi 'saf soyut'tan yana olduu iin Rusya'da sanatn giderek ilevsellie yne
liminden dolay Paris'e yerlemi ve yaamnn sonuna kadar almalarn bu kentte srdrmtr. Pa
ris'te soyut metal heykeller yapmaya balayan sanat, Konstrktivist ilkeleri yaam boyunca srd
rerek, soyut heykelin dnyadaki balca temsilcileri arasnda yer almtr.
114
KONSTRKTVZM / BAUHAUS_
Sanat, insann nnde alan bu tarihe neler kazandracak?

Yeni Bir Byk slubun ina edilebilmesi iin gereken amalar bnye
sinde barndryor mu?
Yoksa yeni an yeni bir sluba sahip olmayacan m ngryor?
Yoksa yeni hayatn ancak eskinin temelleri zerine kurulacak yeni yarat
lan kabul edebileceini mi dnyor?
Zamanmzn yeni doan ruhunun taleplerine ramen, Sanat hfila d g
rnmn izlenimlerine bal kalyor ve Natralizm 'den Sembolizm 'e, Ro
mantizm'den Mistisizm'e aresizce dalgalanp duruyor.
Grsel sanatlar gemiin bataklndan kurtarmaya uraan Kbistlerin
ve Ftristlerin abalar da ancak yeni yanlsamalara yol amtr.
Ne Ftrizm ne de Kbizm, zamanmzn beklentilerine yant verebilmi
deildir.
Yakn gemiimizin bu iki sanatsal ekolnden baka, zerinde durulmas
gereken nemde baka bir akm kmamtr.
Oysa Hayat beklemez ve kuaklarn gelimesi durmaz ve yzyllarca yln
deneyimine eit olan ve tarihe gemi olanlarn deneylerini, hatalarn ve ka
zanmlarn elinde bulunduran bizler, biz diyoruz ki,
Sanatn temelleri Hayatn gerek yasalar zerine ina edilmedike hibir
yeni sanatsal sistem yeni doan kltrn basksna dayanamayacaktr.
Btn sanatlar bizimle birlikte hareket edene kadar. ..
Her ey kurgudur... yalnzca hayat ve onun yasalar gerektir ve sanatta da
yalnzca devinim halinde olan gzeldir, erdemlidir, gldr, dorudur n
k hayat gzellii estetik bir lt olarak tanmaz ... etkili varolu, en yce g
zelliktir.
Hayat gzeli ya da kty ya da adaleti ahlak ltleri olarak tanmaz...
gereksinim, btn ahlaklarn en yce ve en adilidir.
Hayat bilin lt olarak rasyonel olarak soyutlanm hakikatleri tan
maz, eylem btn hakikatlerin en ycesi ve en kesinidir.
Hayatn yasalar bunlardr. Sanat soyutlama, hayal ya da kurgu zerine
kurulu olursa, bu yasalara dayanabilir mi?
Biz diyoruz ki ...
Mekan ve zaman bizim iin bugn yeniden domutur.
Mekan ve zaman, hayatn zerine kurulduu yegane biimlerdir ve dola
ysyla sanat da bunlarn zerine ina edilmelidir.
Yllarn basksyla devletler, politik ve ekonomik sistemler ker, fikirler
yok olur... ama hayat gldr ve srekli byr ve zaman da gerek bir srek
lilik iinde ilerler.
Bize bundan daha etkili biimleri kim gsterebilecektir. .. kim bize, bun
dan daha salam temeller salayacaktr?
Hayat denen bu basit ykden daha mthi bir efsaneyi hangi deha bize
anlatabilecektir?
1 15
Hayat mekan ve zaman olarak alglayn farkna varmak, bizim resimsel

ve plastik sanatmzn yegane hedefidir.
Biz yaptlarmz gzellik ltlerine gre, duyarllk ve duygu arlna
gre lmyoruz.
Elimizde iskandil, gzlerimiz bir cetvel kadar keskin, bir pergel kadar ger
gin bir ruh hali iinde, yaptlarmz tpk evrenin kendi kendini, mhendisin
kprleri, matematikinin formllerini ina ettii gibi ina ediyoruz.
(... )
1 . Bu nedenle resimde rengi resimsel bir e olarak grmyoruz; renk
nesnelerin ideal optik yzeyidir; nesnelerin dsal ve yzeysel izlenimidir;
renk rastlantsaldr ve bir nesnenin isel zyle ilgisi yoktur.
2. izginin betimleyici zelliini reddediyoruz; gerek hayatta betimleyi
ci izgiler yoktur; betimleme insann eylerle ilgili rastlantsal izidir; belli bir
cismin kendi z varlyla ve yapsyla ilgili deildir. Betimleyicilik grafik il
lstrasyonunun ve dekorasyonun bir esidir. Biz izgiyi yalnzca statik g
lerin ve nesnelerin ritminin yn olarak kullanyoruz.
3. Hacmi mekann resimsel ve plastik biimi olarak grmyoruz; svy
yardalarla lemeyeceiniz gibi, mekan da hacimler halinde lmek mm
kn deildir; bizim mekanmza bakn ... sregiden derinlikten baka nedir?
Biz derinlii mekann yegane resimsel ve plastik biimi olarak kullanyoruz.
4. Heykelde heykelsi bir enin ktlesini kabul etmiyoruz. Her mhendis,
somut bir cismin statik gcnn ve maddi gcnn ktlenin niceliine bal
olmadn bilir... rnein bir ray, bir kiri gibi. Ama siz btn eilimlerin ve
meyillerin heykeltralar, hacmi ktleden kurtaramayacan sanarak bin yl
lk nyarglar tekrar etmektesiniz. Burada (bu sergide) biz drt dzlem ala
rak, onlarla drt ton ktleymi gibi bir hacim ina ediyoruz. Bylece biz hey
kelde izgiyi bir yn olarak gryor ve derinlii yegane mekansal biim ola
rak ele alyoruz.
5. Statik ritimleri plastik ve resimsel sanatlarn yegane eleri olarak ka
bul eden bin yllk sanatsal yanlgy kabul etmiyoruz. Biz sanatmzda yeni
bir e olarak kinetik ritmi, gerek zamann alglanmasndaki en temel e
olarak ele alyoruz.
te bunlar, Konstrktif tekniimizin ve yaptlarmzn be temel ilkesidir.
1 16
KONSTRKTVZM I BAUHAUS_
Walter Gropius*
Bauhaus Dncesi (1923)
(... )
"Dnn ruhunu hayata geiren ara, 'akademi'ydi. Bu ara sanaty en
dstri ve zanaat dnyasndan koparyor, dolaysyla toplumdan btnyle so
yutlanmasna neden oluyordu. Oysa en nemli alarda, sanat kii, bir top
lumun sanatlarn ve zanaatlerini zenginletirirdi nk onun da o toplumun
ekillenmesinde bir pay vard, ayrca srekli pratik yapt iin en alttan ba
layarak yukarya doru trmanan ii gibi, ustalk ve anlay kazanm olurdu.
Son zamanlarda ise, sanatn eitimle elde edilebilecek bir meslek olduu yo
lunda ok yanl ve lmcl bir anlay, bizzat devlet tarafndan desteklen
mektedir. Oysa yalnzca eitimle sanat yapmak mmkn deildir! Bitmi r
nn bir hner gsterisi mi sanat yapt m olduu onu yaratan kiinin yetene
ine baldr. Bu nitelik retilemez ve renilemez. te yandan, her trl
yaratc aba iin gerekli olan el becerisi ve eksiksiz bilgi, gerek iiye, gerek
sanatya retilebilir ve renilebilir.
Sanatnn yalnzlatrlmas
Akademik eitim, toplumsal skntya yazgl byk bir sanat proletar
yas yaratmtr. Dahilik hayalleri alanm ve sanatsal kibre tutulmu bu sa
nat proletaryas, ancak ekonomik ve estetik bamszlkla temin edilebilecek
iyi bir eitimle donatlmadan mimarlk, resim, heykel ya da grafik sanat 'mes
lek 'leri iin hazrlanmaktadr. Bu eitim, sonu olarak, malzemenin, tekniin
ya da ekonominin gerekleriyle hibir ilgisi olmayan bir tr desen-resim an
layyla srdrlmektedir. Toplumsal yaamn hayat damarlarndan kopuk
bu tr bir anlay, elbette ki ii bo estetik speklasyonlardan baka bir ey
dourmamtr. Akademinin yapt temel pedagojik hata, bireysel deha fikri
ne olan saplantsndan ve hatr saylr baarlara bile deer vermemesinden
kaynaklanmaktadr. Sonu olarak Akademi, bin kiiden belki birinin gerek
bir mimar ya da ressam olarak kt bir sr vasat yetenei resim ve desen
alannda eitirken, bu kiilerin byk bir ounluu, sahte umutlarla beslen
mi tek-tarafl akademik sanatlar olarak, meyve vermeyen bir sanatsal re
time mahkum olmulardr. Baarl bir varolu mcadelesi verebilecek dona
nmlara da sahip olmadklarndan, kendilerini ulusun retim gc iinde her
hangi bir ileve sahip olmayan toplum asalaklar arasnda bulmulardr.
Akademilerin almasyla, gerek halk sanat yok olmutur. Geride kalan,
yaamdan kopuk bir desen odasdr. 19. yzylda bu durum, herhangi bir mi-
* Walter Gropius (1 883-1969); 1 944'te Amerikan vatanda olan Alman mimar ve tasarmc, Ba
uhaus Okulu'nun kurucusudur. 1 9 1 9- 1 928 yllar arasnda Bauhaus Okulu'nu ynetmi; 1 937'de
ABD'ye g ederek 1951 ylna kadar Harvard niversitesi'nde mimarlk ve tasarm eitimi ver
mitir. Mimaride modem endstriyel malzeme ve tekniklere ynelen, zellikle cam cepheli yapla
rn gerekletirilmesine nclk eden Gropius, amz mimarisinin geliiminde rol oynam nem
li figrler arasndadr.
1 17
mari yapdan tmyle kopuk olan bireysel resimlerin retimine yol amtr.
19. yzyln ikinci yarsnda ise, akademilerin bu ksrlatrc etkisine kar
tepkiler ortaya kmaya balamtr. ngiltere'de Ruskin ve Morris, Beli
ka'da Van de Yelde, Almanya'da Olbrich, Behrens, bakalar ve son olarak
da Deutsche Werkbund, yaratc sanatlarla endstriyel dnya arasnda yeni
den bir iliki kurabilmenin temellerini aratrp kefetmilerdir. Almanya'da
gelecek kuaklar iinde endstri ve zanaat alannda yetenekli kiileri yetitir
mek zere sanat ve zanaat okullar (Kunstgewerbe) kurulmutur. Ama akade
minin temelleri gereinden salamdr: pratik eitim hibir zaman heveskarl
n tesine geememi, 'tasarm' arka planda kalmaya her zaman mahkum ol
mutur. Zaten bu abann temelleri, yaamdan tmyle kopuk, yaama olabil
diince yabanc /'art pour /'art (sanat iin sanat) tavrna kar durabilecek ka
dar geni ve derin atlamamtr..."
(. . .)
8
192 1 ... Serbest rlanda Cumhuriyeti kuruldu ... in Kom
nist Partisi kuruldu... 1922...Tutankhamon'un mezar bulun
du... talya' da Mussolini'nin nderliinde faist iktidar kuruldu ...
Lenin Yeni Ekonomi Politikas'n ilan etti...James Joyce'u n
"Ulysses"i yaymland... 1923. ..Trkiye Cumhuriyeti kurul
du ... 1924... Lenin ld ... Fransa'da ilk K Olimpiyatlar ger
ekletirildi. .. John Logie Baird ilk televizyon grntlerini el
de etti... 1927...Charles Lindbergh Atlantik Okyanusu'nu
uakla geti... 1928... Alexander Fleming penisilini buldu .. .
Walt Disney ilk sessiz Mickey Mouse filmini ekti... 1929.. .
ABD'de byk ekonomik buhran balad ... New York Modern
Sanatlar Mzesi ald ... 1932 ...Almanya'da isizlik 6 milyon ki
iye ulat ... 1933. ..Adolf Hitler Almanya anslyesi oldu ...
ABD'de Franklin D. Roosevelt'in 'New Deal' politikas bala-
d ... Bauhaus Okulu Gestapo tarafndan kapatld... 1935 ... Al-
manya'da ilk dzenli televizyon yaynlar balad ... 1937... Pab-
lo Picasso'nun "Guernica"s Paris Dnya Fuar kapsamnda is
panya Pavyonu'nda sergilendi ... Mnih'te "Dejenere Sanat" ser
gisi ald ... 1938.. Almanya'da Yahudi iyerlerine ve sinagog
.
lara saldrlar balad... Almanya Avusturya'y igal etti...

1939... l kinci Dnya Sava balad... Sigmund Freud ld ...
1940 ...Lev Troki Meksika'da ldrld ...
1 19
Raoul Hausmann, "Mekanik Kafa (Zamanmzn Ruhu)",
buluntu nesnelerle asemblaj, 32.5x2 I x20 cm,
Musee National d'Art Moderne, Centre Pompidou, Paris.
Raoul Hausmann'n "Mekanik Kafa"s, Dadac larn akln iflas olarak grd
sava ve saldrganlk ruhunun bir tr simgesidir. Berberlerin peruk tak
mak iin kulland tahta kafan n zerindeki mezura rasyonel akla gnder
mede bulunurken, tepesindeki metal asker barda sava artrmaktadr.
Bir kulanda bask rulosu, dier kulanda bir kameran n vidalarn tayan
tahta kafan n ensesinde bir czdan du rmaktad r. Btn bu buluntu nesne
leri Hausmann, "nemsiz d etkenlerle ekillenen insan bilincini" gzler
nne sermek amacyla bir araya geti rmitir.
Bakaldr: Dada
(1916 ... 1920 .. )
.
SVRE HUGO BALL, EMMY HENNINGS, TRISTAN TZARA, MARCEL

JANCO, HANS ARP, SOPHIE TAEUBER ... ALMANYA MAX ERNST,
GEORGE GROSZ, RAOUL HAUSMANN, JOHN HEARTFIELD, EMMY
HENNINGS, HANNAH HCH, HANS RICHTER, KURT SCHWITTERS,
RICHARD HLSENBECK ... ABD MAN RAY . FRANSA MARCEL. .
DUCHAMP, FRANCIS PICABIA, ARTHUR CRAVAN ...
"DADA devrimci proletaryann tarafndadr / Artk zgr

brakn kafalarnz / amzn gerekleri iin bamsz
kln onu / Yklsn sanat / Yklsn burjuva entelektelli
i / Sanat ld / Yaasn Tatlin'in makine sanat / DADA
burjuva fikirler evreninin gnll ykmdr"
DADA sloganlar, Bertin, 1919
1916 ylnda svire'de, Alman air ve dnr Hugo Ball'in ( 1 886- 1927)
Zrih'in bir arka mahallesinde at Cabaret Voltaire, gece kulbyle sa
nat lokali aras bir mekan olarak, Dada'nn balad yerdir. O sralar Z
rih'te bulunan hemen tm gen sanatlar gibi bir gmen olan Ball'in
amac, Birinci Dnya Sava'na muhalif bir ekibin bir araya gelip dayan
abilecei bir yer yaratmaktr. Amacna ulamak iin ok da fazla bekle
mesi gerekmez: ubat banda alan kabare, ubat sonuna doru dolup
tamaya balam; sergilerin, iir okuma gecelerinin, alternatif konserle
rin, performanslarn ve her trl 'sanatsal elence'nin gerekletirildii
bir yer haline gelmitir. Ball, ilk mdavimleri arasnda Rumen air Tristan
Tzara ( 1 896- 1 963), Rumen ressam Marcel Janco ( 1 895- 1 984), Fransz
asll Alman ressam ve heykeltra Hans Arp ( 1 886- 1 966) gibi isimlerin
bulunduu kabaresinin yeni fikirlerin odak noktas haline geldiini, bir tr
alternatif sanatsal hareketi ifade ettiini fark etmekte gecikmemitir. Riva
yete gre, Hugo Ball'in Dada sanatlarndan Richard Hlsenbeck'le bir
likte Almanca-Franszca bir szlkten rasgele setikleri "Dada" ismi de
byle kmtr. Baz baka kaynaklarsa, "Dada" szcn szlkten ras-
121
gele seenin birok Dada manifestosunun da yazar Tristan Tzara olduu

nu belirtir. Hatta Hans Arp'n, "6 ubat 1 9 1 6 'da, akam saat altda, :Z
rih'teki Cafe de la Terrasse'ta Tristan Tzara'nn Dada szcn icat et
tiini ve o srada burnumun sol deliine ilitirilmi bir rek olduunu be
yan ederim" eklinde bir aklamas da vardr!
Dada 'nn tam olarak ne anlama geldii konusundaki veriler elikili
dir. Birok dilde birok anlama gelebilen "Dada", kimilerinin iddia ettii
gibi, Rumence "evet", Franszca "oyuncak at" anlamna geldii iin mi,
yoksa, "bir ocuun kard ilk ses: da...da. . .da" olmasndan dolay m
seilmitir, kesin olarak bilinmemektedir. nemli olan, Dada 'nn yeni bir
"sfr noktas"nn, "sanattaki yeni"nin ifadesi olmasdr. 1 9 1 8 tarihli "Da
da Manifestosu"nu kaleme alan Tristan Tzara'ya gre Dada, "Bir protes
todur; ykc bir eylemdir. Mantn yerle bir edilmesidir; ite Dada budur.
Bellein, arkeolojinin, gelecein ykmdr. Dada, zgrlktr. arpan
renklerin, ztlarn birliinin, grotesk eylerin, tutarszlklarn ifadesi; ksa
cas yaamn kendisidir..."
Alt ay boyunca birok etkinlie sahne olan Cabaret Voltaire'in Birin
ci Dnya Sava srasnda tarafsz svire'de gen sanatlarn urak yeri
haline geli yksn, kabarenin kurucusu Hugo Ball, 1 9 1 6 ylnn Mays
aynda kaleme ald bir kitapkta yle anlatr:
"Cabaret Voltaire'i, svire' de benim gibi zgrlnn tadn karan, tadn

kardn da gstermek isteyen birka gen olabileceini dnerek atm. Meka
nn sahibi Herr Ephraim'e gidip, ' Herr Ephraim, ltfen bana bir yer kiralayn, bir
gece kulb amak istiyorum' dedim. Sonra baz tandklarma gidip, 'Ltfen ba
na bir resim verin, desen ya da gravr verin. Bir gece kulbnde sergi aacam'
dedim. Bundan sonra Zrih basnndaki dost canls insanlara gidip, 'Ltfen gaze
teye birka ilan koyun. Uluslararas bir kabare alacak. ok gzel eyler olacak'
dedim. Resimleri aldm, ilanlar kt. 5 ubat'ta kabaremizi atk. Matmazel Hen
nings ile Matmazel Leconte Franszca ve Danca arklar sylediler. Herr Tristan
Tzara Rumence iirler okudu. Bir balalayka orkestras ok ho halk arklar sy
ledi ve halk danslar yapt. Kabarenin afiini yapan Herr Slodki'den, ayrca kendi
resimleri ve koleksiyonundaki birka Picasso dnda arkadalar O. Van Rees ve
Arthur Segall ' den ald resimlerden getiren Herr Hans Arp'tan byk destek al
dm. Kabarede yer almay kabul eden Msyler Tristan Tzara, Marcel Janco ve
Max Oppenheimer da ok destek oldular. nce bir Rus gecesi, ksa bir sre son
ra da Fransz gecesi (ki bu gecede Apollinaire, Max Jacob, Andre Salmon, A.
Jarry, Laforgue ve Rimbaud'dan okumalar yapld) dzenledik. 26 ubat'ta Ber
lin'den gelen Richard Hlsenbeck, 30 ubat gecesi mthi bir zenci mzii kon
seri verdi (toujours avec la grosse caisse: boum boum boum boum - drabatja mo
gere drabatja mo bonoooooooooooo -). Konserde Msy Laban da vard ve pek
hevesliydi. Herr Tristan Tzara da kendisi, Hlsenbeck ve Janco'nun katlmyla
122
DADA
Henri Barzun ve Femand Divoire'n iirlerinin okunmasnn yan sra kendi kom
pozisyonu olan bir simltane iir gsterisi dzenledi (ki bu hem Zrih 'te hem dn
yada bir ilkti); kitapmzn alt ve yedinci sayfalarnda bu iiri bulabilirsiniz.
Elinizdeki bu kitapk, Fransa, talya ve Rusya'daki dostlarmzn desteiyle ya
ymland. Amac, halk Cabaret Voltaire'in etkinliklerinden ve savan ve milli
yetiliin tesinde, baka idealler iin yaayan birka bamsz ruhtan haberdar et
mektir. Burada toplanm sanatlarn bir dier hedefi de uluslararas bir derginin
yaymlanmasdr. La revue paraftra aZurich et portera le nom 'Dada' ( 'Dada').
Dada Dada Dada Dada."
Anlalabilecei gibi, Dada, tarafsz svire'nin Zrih kentinde, dnya

nn yeni paylamlar adna saflara blnmesini anlamsz bulan ve bu an
lamszla kar uluslararas bir dayanmaya giren sanatlarn bir araya
gelmesiyle ortaya kmtr. Avrupa' da byk bir karmaaya neden olan,
Amerikal yazar Ernest Hemingway 'in "Dnyada yaanm en byk, en
lmcl, en kt idare edilmi toplu kym" olarak nitelendirdii Birinci
Dnya Sava'n burjuva deerlerinin bir uzants, bir tr burjuva yolsuz
luu olarak gren Dadaclar'n sylemleri de sanata yaklamlar da bu
muhalif tavr yanstr. Tzara'ya gre, "bir zamanlar onur, lke, ahlak, ai
le, sanat, din, zgrlk, kardelik gibi kavramlar, insanlarn gereksinimle
rine karlk verebilmekteydi. Ama artk bu tr kavramlarn ii boalm,
deerlerden geriye anlamsz bir kurallar silsilesi kalmtr." Marcel Janco
da ayn durumu, "Kendi kltrmze olan gvenimizi yitirmitik" eklin
de aklamaktadr. Dadaclar sanat, bu tr tepkilerin dile geldii bir z
grlk alan olarak alglamlardr. Bu zgrlk alann belirleyen kural
dan ok kuralszlktr ve ncelikli hedef, Dadaizmin o gne kadar gelien
tm sanat akmlarndan baka olduunu, farkl kayglarla ortaya ktn
ortaya koyabilmektir. 1 9 1 8 tarihli Dada manifestosunda, "Yeterince K
bist ve Ftrist akademilerimiz var! Zaten bunlar biimsel dnce labo
ratuarlarndan baka bir ey deil" diyen Tzara'nn szlerinden de anla
labilecei gibi, Dadaclar daha radikal bir sanatsal tavrdan yanadr. Tza
ra'nn yazd metinlerde kulland krk dkk dilbilgisi, tuhaf sz dizi
ni ve anlalmaz szckler, kural bozucu zellii asndan yeni sanatsal
araylara ynelik bir ipucu olarak nitelendirilebilir.
Sosyal ve kltrel anlamda kurulu dzeni ykmak, sorgulanmakszn
kabul gren bo deerleri yadsmak arzusunda olan Dada sanatlar, bu
ykc ve yadsyc duygular ifade edebilmek adna rastlantsalla ve do
alamaya ynelik eitli tekniklere, yntemlere arlk vermilerdir.
Dnyay sama bir savaa srkleyen insan aklnn gerekte ne kadar akl
sz olduunu gzler nne sermek ve akln tkenmiliini ifade etmek
123
adna rasyonel akln tam kartna, denetimsiz bir akl-d'na ncelik ve

ren Dadaclar, kendi absrd eylemlerinde akln tkenmiliini yanstmak
istemilerdir. iir yazmann, resim/heykel yapmann, tiyatro oynamann
geleneksel yntemlerini reddederek dzen-kart bir tavr taknan Dada
clar, dzen adna insan yaratcln snrlayan tm kltrel verilere kar
dr. Szgelimi Tzara'nn "Dadac bir iir yazmak" iin verdii reeteye
gre: Bir gazete ve makas alnr. stediiniz iirin uzunluunda bir maka
le gazeteden kesilir. Makaleyi oluturan btn szckler teker teker kesi
lip bir torbaya konur. Torbann ii iyice kartrlr. Sonra szckler torba
dan srayla ekilir, torbadan karldklar srayla kada yazlr. . . "te bu
yurun" der, Tzara: "Cahil ounluun anlayamayaca zgn bir yazarn
eseri ! " Hans Arp, benzer bir yaklam resimlerinde benimsemi, "Rast
lantsallk Yasalarna Gre Dzenlenmi Dikdrtgenler" ( 1 9 1 6- 17) gibi
yaptlarnda yere att kat paracklarnn rasgele dzeninden kolajlar
yapmtr.
Kolaj ve asemblaj gibi tekniklere arlk veren, ifadede rastlantsall
son derece nemseyen, Batl olmayan kltrlerin ' primitif' ifadelerine il
gi duyan Dadaclarn en byk zellii, sanat ile yaam arasndaki snr
lar yok etme arzusu ve bununla balant olarak gelien sanat kart tavr
dr. Dada'y dier akmlardan ayran da esas olarak bu zelliidir. Kolaj
Kbizmle, doalama performanslar Ftrizmle, ket vurulmam doru
dan ifadeye ynelik ilgiyi Davurumculuk' la ilikilendirmek mmkndr
ama bu akmlarn hibirinde Dada'nn radikal sanat kartl yoktur.
"Ben" diyen Davurumculuk'lara kar "Biz" diyen, nk kolektif bir
bilin oluturmak isteyen Dadaclarn bu ' biz' inde ortak bir slup deil,
ortak bir ruh hali vardr.
1 9 1 6 'da Zrih 'te ad konan ama 1920'lere kadar Avrupa'nn birok
kentine yaylan Dada, baz gen sanatlarn dnya siyasetine ve burjuva
deerlerine kar muhalefet biimi olarak gelimi, herhangi bir ortak sa
natsal program izlememitir. Sanat dorudan politik bir duruun davu
rumu olarak kullanan Ftristler gibi sanat deitirmek deil yok etmek
isteyen Dada'nn yadsmac tavr, znde dnyann gidiatna ilikin de
rin bir ln ifadesidir. Dada 'nn bu sanat kart tavrnn en belirgin ifa
desi, ' anti-sanat' terimini ilk kez kullanan Marcel Duchamp'nn ( 1 887-
1 968) hazr-nesneleridir. Dada'nn yaylmaya balad yllarda New
York'ta fotoraf Alfred Stieglitz'in ( 1 864- 1 946) kurduu 291 adl gale
ri evresindeki sanatlardan biri olan Marcel Duchamp hazr-nesne kul
land ilk yaptlarna 1 9 1 3 ylndan itibaren "Bisiklet Tekerlei"yle ba
lam, ardndan "ielik" ( 19 14) ve 20. yzylnen ok tartlan "eme"
1 24
DADA
( 1 9 1 7 ) gibi yaptlar gelmitir. Duchamp'n hazr-nesneleri, bir bakma

Kbist kolajn brakt yerden devam etmektedir ama, Duchamp yaam
dan alnan bir kesiti yaptn iine entegre etmemi, sradan bir nesneyi
dorudan sanat yapt olarak nermitir. Nesneyi temsili bir ereveden
karan bu tavr, yaam ile sanat arasndaki snrlar zorlar ve Amerikal
eletirmen Harold Rosenberg' in ( 1 906- 1 978) deyimiyle bir tr "kayg
nesnesi"ne dnr. Duchamp, sanatn ne olduuna ilikin allagelmi
retim, sunum ve deerlendirme ltlerine ilikin beklentileri yerle bir
ederek estetik beeni ltlerinin nasl ekillendiini sorgulam, sanatta
salt retinal hazz reddetmi, sanat bir yetenek ve beceri eyleminden bir
dnme eylemine dntrmtr.
Zrih 'te 19 16- 1 9 1 9 yllar arasnda etkili olan Dada'nn aslnda kendi
liinden ve ezamanl olarak gelien ABD ayanda, Marcel Duchamp'la
birlikte Man Ray ( 1 890-1976) ve Francis Picabia ( 1 879- 1 959) vardr. Pi
cabia 1 9 1 7 'de Stieglitz'in 29 1 adl galerisine atfen 391 adnda bir Dada
dergisi yaymlamtr. Dergicilik, Dada'nn dank bir ekilde de olsa
yaygnlama biirlerinden biri olmutur. Berlin' de 1 9 1 7- 1 920 yllar ara
snda, Kln'de 1 9 1 9- 1 920'de, Paris 'te 1920-22 yllarnda etkili olan Da
da, eitli gruplarn yaymlad ok sayda dergiyle yaygnlk kazanm
tr. Sra d tipografik ve grafik yaklamlar olan bu dergiler, Dada'nn
ruhunu yanstan balca kaynaklardr. Genellikle bir iki say kan bu der
gilerin arasnda 1 9 1 7- 1 921 yllar arasnda Tristan Tzara'nn yaymlad
ilk Dadac dergi olan Dada, uzun sreli yaymlanabilmi tek Dada dergi
sidir. Dada atei sndkten sonra da Hannover'de Dada tavrl iler ret
meyi srdren Alman sanat Kurt Schwitters' n ( 1 887- 1 948) 1923- 1 932
yllar arasnda yaymlad Merz de olduka uzun mrl olabilmitir.
Zrih, New York, Paris gibi kentlerdeki Dada oluumlaryla karla
trldnda, Berlin ve Kln gibi Alman kentlerinde savan sonuna doru
yaygnlaan Dada daha politik bir grnm sunar. Dada'nn ortaya kt
svire'nin tarafszlna karn Almanya'nn bu tarihlerde byk bir
karmaa iinde oluu, bunun balca nedenleri arasndadr. 1 9 1 7'de Ber
lin'deki Dada etkinliklerine katlan Richard Hlsenbeck'e ( 1 892- 1974)
gre, "Zrih 'te sanki bir sayfiyedeymi gibi yaanyordu. Kzlar kovala
nyor, elenceden elenceye kouluyordu. Berlin'deyse insanlar, acaba
bugn karnmz doyacak m diye kayg iindeydi. . . " Berlin Dada'nn n
de gelen sanatlar arasnda, lkesine duyduu tepkiyi ortaya koyabilmek
iin Alman ismini ngiliz ismine eviren John Heartfield ( 1 89 1 - 1 968),
Hannah Hch ( 1 889-1 978) ve Raoul Hausmann ( 1 886- 1 97 1) gibi sanat
lar vardr. 1 920'de Berlin'de dzenlenen 1 . Dada enlii'ne katlan sanat-
ilar arasnda sonraki yllarda Alman sanatndaki Yeni Nesnellk (Neue

Sachlichkeit) akmnn ncleri arasnda deerlendirilen Otto Dix ( 1 89 1 -
1 969) ve George Grosz ( 1 893- 1 959) gibi ressamlar da yer almtr. Ayn
yllarda Hans Arp ve Max Ernst'in ( 1 8 9 1 - 1 976) katlmyla Kln'de d
zenlenen Dada sergisinde ise, izleyicilere sergideki yaptlar paralamala
r iin balta verildii sanlmaktadr. Dadaclar, etkinliklerinde, tpk Ft
ristler gibi, izleyicinin beklentileriyle oynamay amalayan birok perfor
mans gerekletirmilerdir.
Almanya' da Heartfield ve Hch, politik ierikli fotomontaj ve kolaj la
ryla, kendi deyimleriyle "Progandada"laryla 20. yzyln bu alandaki
ncleri arasna girerken, Hausmann'n buluntu nesnelerle (objets tro
uves) gerekletirdii " Mekanik Kafa (Zamanmzn Ruhu)" adl asemb
laj, Dada'nn tepkiselliinin kayna olan 'akln iflas'na ynelik en sim
gesel yaptlardan biri olarak gnmze kalmtr. Akln iflas, insann ma
kinelemesi, uygarlk ad altnda saldrgan ve agzl doasna yenik d
mesi gibi olgular, Dada'nn yayld her yerde sanatlarn rettii birok
"mekamorfik" imgenin de kaynadr. Resimlerinde teknik illstrasyon
lardan kestii ya da kopyalad mekanik aygtlardan kolajlar yaparak bu
eilimin ncln yapan Fransz ressam Francis Picabia makinelerin
yaamn bir uzants olmaktan kp yaamn ve insan ruhunun kendisi ha
line geliini anlatmak istemitir. Bu dnemde Picabia'nn yan sra Max
Ernst'in makine ve insan elerini, szgelimi sava aygtlaryla insan or
ganlarn i ie kulland kolajlardan sz edilebilir. nsan doasnn bir
simgesi olarak cinsellikle ilgili gndermeler ieren bu tr 'mekamorfik'
imgelerin son derece iddial bir rnei de Marcel Duchamp 'n 1 9 1 5-23
yllan arasnda gerekletirdii "Byk Cam-Bekadan Tarafndan rl
plak Soyulan Gelin"dir.
Politik tavr, sanat kart eilimi ve dolaysyla sanatta ' avangard'n
tanmna ynelik dntrc gcyle 20. yzyln en etkili akmlarndan
biri olan Dada, zellikle 1 960'lardan sonra gelien birok kavramsal ei
limin ncl olarak nitelendirilebilir. Yeni bir toplumsal yap nermesi
ieren, yaam ile sanat arasndaki snrlan yok eden, disiplinler aras bir
etkinlik gzeten ve sanat-izleyici etkileimine dayanan Dada, gnmz
sanatnda grdmz birok yaklam, 20. yzyl banda deneylemi
bir akmdr.
126
DADA
Marcel Duchamp*
Richard Mutt Davas (191 7)
Alt dolar deyen her sanatnn katlabileceini sylemilerdi.

Bay Richard Mutt, sergiye bir pisuar gnderdi. Bu nesne, zerinde hi tar-
tlmadan ortadan kayboldu ve hi sergilenmedi.
Bay Mutt'n pisuannn reddedilmesinin nedenleri neydi:
1 . Bazlar, ahlakszlk, kabalk olduunu ileri srd.
2. Dierleri, bunun bir tr intihal olduunu, basit bir tesisat nesnesi oldu
unu syledi.
Bay Mutt'n pisuarn ahlaksz bulmak son derece sama, yani bir kvet
de ahlaksz bir nesnedir o zaman. Sonuta bu nesne, tesisatlarn vitrininde
her gn grebileceiniz bir eydir.
Marcel Duchamp, "eme", porselen pisuar, 33x42x52 cm,

Moderna Museet, Stockholm
* Marcel Duchanp ( 1 887-1968);. 1 955'te Amerikan vatanda olan Fransz sanat. 20. yzyln
en nemli sanatlarndan biri olarak nitelendirilen Marcel Duchanp, hazr-nesne kullanm ve
sanatn ne olduuna ilikin felsefi sorgulamasyla 20. yzyl sanatnn en etkili figrlerinden bi
ri olmutur. Aralarnda kzkardei Suzanne Duchamp erkek kardeleri Raymond Duchanp-Vil
lon ve Jacques Villon'un olduu sanat bir aileden gelen Marcel Duchanp, Paris'teki Acade
mie Julian'da resim eitimi grm, srasyla Arol-zlenimcilik, Fovizm, Kbizm gibi akmlar
dan etkilenerek gerekletirdii ilk resimlerini Paris salonlarnda sergilemitir. 19 13'te New
York'ta sergilenen "Merdivenden nen plak" ( 1 9 1 2) adl resmiyle adn duyuran Duchamp,
bundan sonra resim yapmay terk etmi, 1 9 1 3 ylndan itibaren hazr-nesne kullanmaya bala
mtr. Birinci Dnya Sava yllarnda ABD'de Man Ray ve Francis Picabia ile b;rlikte New
York Dada'nn etkili figrlerinden biri olmutur.
1 27
Bu pisuar Bay Mutt' n elleriyle yapp yapmadnn nemi yoktur. O bu

nesneyi SEMTR. Hayattan sradan bir nesne alm, onu yeni bir bak
as ve balk altnda ilevinden soyutlayacak ekilde yerletirmitir - o nes
ne iin yeni bir dnce yaratmtr.
Tesisatm. Samalk. Amerikan sanat tesisattan ve kprlerden ibaret
deilmi gibi.
Richard Hlsenbeck-Raoul Hausmann*

Dadaizm nedir ve Almanya' daki amac nedir? (1919)
Dadaizmin talepleri:
1 . Radikal Komnizm temelinde tm yaratc ve entelektel insanlarn
uluslararas devrimci birlii;
2. Her eylem alannn kapsaml mekanizasyonu yoluyla ilerici isizliin
takdimi. Bireyin yaamn hakikatine ilikin kesin bir kanya varmas ve bu
nun deneyimine almas ancak isizlikle olabilecektir.
3 . Mlkiyetin hemen yok edilmesi (kamulatrlmas) ve herkesin doyu
rulmas; ayrca k dolu kentlerin kurulmas ve kamusal bahelerin dzenlen
mesi ve insanlarn zgrlk haline altrlmas;
Merkez Komite'nin talepleri:
1 . Btn yaratc ve entelektel insanlara Potsdamer Platz'da (Berlin) ka
musal bteden yemek datlmas;
2. Btn din adamlar ve retmenlerin Dadac inanca ballnn zorun
lu tutulmas;
3. Ruhun szde iilerine (Hiller, Adler) ve gizledikleri burjuvaclklar
na, Davurumculua, Sturm grubunun savunduu post-klasik eitime kar
en sert mcadelenin srdrlmesi;
4. Bir devlet sanat merkezinin ivedilikle ina edilmesi, yeni sanatta (Da
vurumculuk) var olan mlkiyet kavramlarnn yok edilmesi; btn insanl
zgr klan ve bireyst bir hareket olan Dadaizm dahilinde mlkiyet kavra
mnn tmyle yok edilmesi;
5. Simltanist iirin Komnist devlet duas olarak kabul edilmesi;
6. Kiliselerin simltanist ve Dadac iir performanslar yapmak zere ele
geirilmesi;
7. 50 bin nfusu aan her kentte yaamn yeniden ekillendirilmesi iin
Dadac danma konseylerinin kurulmas;
8. Proletaryann aydnlanmas iin gereken Dadac propaganda kampan
yasnn ivedilikle balatlmas iin 150 adet sirkin dzenlenmesi;
* Richard H lsenbeck ( 1 892-1 974); Alman ressam, Dada hareketinin nclerindendir. nce s
vire' de, 1 9 1 7 'den sonra Berlin'de Dada hareketinin balca figrleri arasnda yer almtr. Ra
oul Hausmann ( 1 886- 1 97 1 ); Avusturyal ressam, Berlin'de Dada hareketinin nclerindendir.
Hannah Hch ve John Heartfield ile birlikte Dadac fotomontajn balca temsilcileri arasnda yer
almtr.
128
DADA
9. Btn yasa ve kararnamelerin Dadac Merkez Komite'nin onayna su

nulmas;
10. Btn cinsel ilikilerin uluslararas Dadaizm kurallarna gre dzen-
lenmesi ve bir Dadac cinsel merkezinin kurulmas.
Dadac Devrimci Merkez Komitesi
Alman grubu: Hausmann, Hlsenbeck
Bro: Charlottenburg, Kantrasse 1 1 8
yelik iin bavurular broda alnmaktadr.
Tristan Tzara*
Dada Manifestosu (1 918)
( ... )
Dada Hibir Anlama Gelmez
Bunu bo buluyorsanz ve hibir anlama gelmeyen bir szckle vaktinizi
boa harcamak istemiyorsanz ... Bu tr insanlarn aklna ilk gelen, znde
bakteriyolojik bir durumdur: szcn etimolojik, ya da en azndan tarihsel
ya da psikolojik kkenini bulabilmek. Gazeteler, Kru Zencilerinin kutsal ine
in kuyruuna Dada dediklerini yazyor. talya'nn baz blgelerinde kbe ve
anneye de Dada deniyor. Rusada da Rumencede de hem oyuncak at, hem da
d anlamnda: Dada. Baz bilmi gazeteciler, onu bebekler iin retilmi sanat
olarak tanmlyor, gnmzn baka ermi isatekiocuklaranyorcular
ise kuru ve grltl, grlt ve monoton bir primitivizmin depremesi oldu
unu sylyorlar.
( ... )
Dadac Tiksinti
Ailenin yadsmasna dnebilecek her tr tiksinti Dada rndr; btn
varlnn sklm yumruklaryla ykc eyleme kalkm protesto Dada' dr;
rahat uzlamann ve terbiyenin edepli cinselliiyle reddedilmi olann bug
ne kadarki bilgisi Dada'dr; yaratamayacak kadar iktidarsz olanlarn dans
olan mantn ykm Dada'dr; hizmetkarlarmzn deerleri adna konmu
tm sosyal hiyerariler ve denklemler Dada'dr; her nesne, btn nesneler,
duygular, arpklklar Dada' dr; hayaletler ve kavgann silahlar olan paralel
izgilerin keskin arpmas Dada' dr; bellein lavedilmesi Dada' dr; arke
olojinin lavedilmesi Dada' dr; peygamberlerin lavedilmesi Dada'dr; gele
cein lavedilmesi Dada'dr; kendiliindenliin acil rn olan her tanrya
mutlak ve sorgusuz inan Dada'dr; Dada, ahenkten teki dnyaya nyarg
sz ve nazik bir sray; Dada, izilmi bir plak gibi frlatlm bir szn y-
* Tristan Tzara ( 1 896-1 963); Rumen air, svire'nin Zrih kentinde ortaya kan Dada akmnn
nclerindendir. Rivayete gre Dada akmnn adn koyan kii olan Tzara, birok Dada manifes
tosu kaleme almtr.
12 9
rngesidir; Dada ciddi, korkmu, ekingen, gayretli, gl, kararl, hevesli ol

sun, anlk delilie tutulmu btn bireylere saygdr; Dada insann kendi kili
sesini her trl gereksiz hantal aksesuardan kurtarmasdr; Dada naho ya da
ho tm fikirleri aydnlanm bir elale gibi tkrmek ya da atete kaynat
maktr - stelik hi fark etmediinin zevkine tm ruhunun, soylularn bcek
lerden temizlenmi kannn, bameleklerin yaldzl vcutlarnn younluuy
la vararak bunu yapmaktr. zgrlk: Dada Dada Dada, gerilimli renklerin
kkreyii, ztlklarn ve tm elikilerin, grotesklerin, tutarszlarn dantel gibi
rlmesidir: YAAMDIR.
Hannah Hch*
Fotomontaj zerine Birka Sz (1934)
Fotomontajlarn temelinde fotoraf vardr, fotomontaj fotoraftan geli

mitir. Fotorafn aa yukar yz yllk bir gemii vardr. Fotomontaj o ka
dar eski olmasa bile, sanld gibi, sava sonrasnn rn deildir. Fotora
fn bir blmn kesmek ve yaptrmak eklinde tanmlaabilecek bu tekni
in ilk rnekleri, bazen bykannelerimizin sandklarnda, u ya da bu amca
y askeri niformayla gsteren bir fotorafn ba ksmna yaptrlm bir ka
fa grdmzde de karmza kar. O gnlerde, nceden baslm kartpos
tallar zerine baka bir insan ban yaptrmak adettenmi. Hazr bir manza
ra iinde, rnein ay nda bir tekneyi gsteren pitoresk bir grntye bir
aile grntsnn topluca yaptrldna tank olmak da mmkndr. Re
simli kartpostallar iin seilen esprili imgeler de kesilip birletirilen fotoraf
lardan olumaktayd.
( ... )
Dadacilar 1919 ylnda fotoraf araclyla yeni biimler yaratabilme ola
nan kefederek o saldrgan fotomontajlarn yapmaya baladklarnda, il
gintir, ayn teknik ayn anda, ezamanl olarak Fransa, Almanya, Rusya ve
svire gibi ok eitli lkelerde ortaya kt. Bu lkelerdeki sanat ortamlar
byk oranda birbirlerinden kopuktu. Sava yeni sona ermi, ilikiler de dip
lomatik admlarla yeni yeni gelimekteydi. Bu yzden bunu ilgin ve garip
bulmuumdur, yani bu bir kiinin ya da bir grubun ortaya att yeni bir fikir
deil, tam da o dnemde fotorafn bir tr olarak canlanm olmasdr.
Bu diriliin bir nedeni hi kukusuz fotorafn kazand yksek kalitedir;
ikincisi filmdir; nc neden de son derece gelimi olan rportaj fotoraf
lna balanabilir. Fotoroprtaj yapanlar, gayet bilinli olarak, gerek duy
duklar fotoraflar kesip bimi, yaptrmlardr.
* Hannah Hch ( 1 889- 1 978); Alman sanat, fotomontaj sanatnn nclerindendir. Raoul Haus
mann ile birlikte Bertin Dada'nn nde gelen figrlerinden biri olarak anlan Hch, politik ie
rikli yaptlarnda kadnn toplumsal konumuna deinmitir.
13 0
DADA
George Grosz*
Otobiyografiden: Dada (1946)
O zamanki sanatsal eilimimizin adyd, Dada. Uzun zamandr duyduu

muz rahatszln, mutsuzluun ve alaycln bir ifadesiydi. Herhangi bir
ulusal yenilgi ya da yeni bir an uyanna ynelik deiimler hep bu tr
akmlara yol amtr. Tarihteki baka bir zaman diliminde olsaydk, kendi
kendine dvnen birtakm genler gibi alglanrdk. Bildiim kadaryla Da
da'nn merkezi, Zrih'ti. Sava srasnda birka air, ressam ve besteci Caba
ret Voltaire adnda bir yer kurmulard. Banda Hugo Ball vard; Richard
Hlsenbek, Hans Arp, Emmy Hennings ve baka birka uluslararas sanat
ona yardm ediyordu. Programlar pek politik deildi, daha ok modernist-f
trist gibiydiler. Dada ismi, Ball ve Hlsenbeck tarafndan gzleri kapal ola
rak Franszca szlnden rasgele seilmiti. Setikleri szck dada, oyun
cak at anlamna geliyordu.
Berlin'e Hlsenbeck'in getirdii Dada, gelir gelmez politize oldu. Ber
lin'deki atmosfer farklyd. Dada'nn estetik yn korunmakla birlikte, gide
rek artan anarist bir nihilizmle nemini kaybetti. Bu hareketin banda, Rim
baud gibi bir maceraperest olan yazar Franz Jung vard. Dada hareketine son
radan katlmt, ama ok gl bir figr olduu iin bizi ynlendirmeye ba
lamt. ok ierdi ve okunmas ok g kitaplar yazard. ( ... ) Biz Dadaclar,
'miting'ler yapardk, adn byle ngilizce olarak telaffuz ettiimiz bu toplan
tlara bilet de satar, gelenlere gereklerden bahsetmek kisvesi altnda hakaret
ederdik. Onlara kfr eder, itiraz eden olursa askeri bir disiplinle tersleyip ye
rine oturturduk. Bu toplantlar duyulunca, meraktan bir sr kii gelmeye
balad. Pazarlar, tka basa dolu toplantlar yapardk. Fakat o kadar ok olay
kmaya balad ki sonunda polis armaya baladk.
Hereye hakaret ediyor, hibir eye sayg duymuyor, hereye tkryor
duk: ite bu Dada'yd. Mistisizm deildi, Komnizm deildi, Anarizm de
deildi. Btn bu saydm hareketlerin bir plan, program vard. Bizse tam
anlamyla nihilisttik, simgemiz hilikti, boluktu, bo bir delikti.
Ara sra "sanat" da yapardk. Ama esas amacmz, "sanat eylemi"ni yerle
bir etmekti.
(. . . )
* George Grosz ( 1 893-1 959); 1938'de Amerikan vatanda olan Alman ressam, Dada hareketi
nin nemli figrleri arasnda yer .lntr. Dresden Akademisi'nde ve Bertin Sanat ve Zanaat
Okulu 'nda eitim gren Grosz, 1 9 14'te gnll olarak orduya katlmak istemi ama salk ne
denleriyle reddedilmitir. 1 9 1 7 ylnda Georg olan ismine 'e' ekleyerek Almanya'nn ngiltere'ye
kar dmanln protesto eden sanat, 1920'1ere kadar Dada hareketinin iinde yer alm, son
rasnda Otto Dix 'le birlikte Neue Sachlichkeit hareketinin balca temsilcisi olmutur. 1933 'de
Almanya'daki politik durum nedeniyle lkesini terk ederek ABD'ye gitmi, ancak lmnden
hemen nce "Amerikan ryasnn bir hayal krklndan ibaret olduu"nu belirterek lkesine
dnmtr. Grosz'un yaptlar, ironik, alayc, iddetli, ham bir gerekilik tar.
13 1
O dneme kadar grsel anlamda bir "Dada sanat"ndan, yani pten, atk
malzemeden kaynaklanan bir sanat ifadesi/felsefesi henz yoktu. O ekoln
ncs, Hanover'de yaayan Schwitters adnda bir sanatyd; plklerde
bulduu hereyi toplard: pasl iviler, yrtk kumalar, fras erimi di fr
alar, sigara izmaritleri, eski bisiklet tekerlekleri, krk emsiyeler. . . Hereyi
biriktirir, eski kartonlar ya da tuval zerine yaptrr, "Atk Sanat" adyla ba
zlarn resmen satard da. Her eyden anlarm gibi grnmek isteyen eletir
menler onu ciddiye alr, olumlu eletiriler yazarlard. Yalnzca sanattan anla
mayan sradan insanlar bu tr ilere normal bir tepki verip, Dada sanatna d
knt ve p diye bakard - eh, gerekten de dkntden ve pten yaplyor
du.
Bizim ekoln en temel rnlerinden biri, "Almanya'nn htiamn ve
kn Gsteren Katl Ant"t. Neydi diye sorarsanz, her trl er p
sprp bir araya getirdiinizde ne grrseniz ite oydu. Bu "ant" Baader
adndaki birinin rnyd, o gnden sonra ef Dada diye anlmaya balad.
Bir zamanlar mistik bir ekilde Toprak Ana'yla evlenmi olan, biraz dinsel
fanatizm hastas, ar derecede megaloman, gerek bir deliydi bu Baader;
ama ben de dahil olmak zere, biz Dadaclardan pek farkl deildi. (Ordu sa
lk mfettii resimlerimi grdnde beni "tamamen deli" ilan etmi, tbb in
celemeye tabi tutulmam emretmiti.) Baader'in bir de Dadacon 'u vard: n
cil' den bile kaln olan, tm zamanlarn en byk kitab olarak tasarlanmt,
fotomontaj olarak bir araya getirilmi bir sr gazete sayfasndan oluuyordu.
Bu yntemin amac, okuyann ban dndrmekti, nk Baader'e gre, Da
dacon'u anlamak ancak ban dndnde mmknd. Baader ef Dada'yd
ama, her birimizin bir ilevi ve titri vard. rnein ben, Propagandada'ydm,
kartvizitimde admn hemen altnda yazan bu titrin yannda, "Yarn neye ina
nacam bakalm?" diye yazyordu. Grevim, Dadaizm inancn yaygnlat
racak sloganlar bulmakt. rnein "Dada ist da" ya da "Dada kazanr" gibi.
Bunlar kk katlara basp Berlin'de evlerin kaplarna, kafelere, dkkan
lara yaptrmtk. Epey bir aknlk yaratmt. B .Z. an Mittag gazetesinde
haber olarak kmt.
( ... )
Tabii btn bunlar, yalnzca aka yapmak iin deildi. nemli olan derin
karanlklar kartrmakt. Biz ne yaptmzn farknda deildik, ama ama
sz bir biimde amurlu sular kartrdmzn farkndaydk. "Dada anlam
szdr" gibi sloganlarmz insanlar fkelendiriyordu. Yeni bir hareketin bir
amac olmaldr diye dnyorlard. Bizse hayr diyorduk, biz amurlu sula
r kartryoruz o kadar. Sanki bunun bir anlam varm gibi.
( ... )
1 32
Gerek ve tesi: Gerekstclk
(1 920 . . . 1930 . . . 1 940. . . )
FRANSA ANDRE MASSON, YVES TANGUY, ALBERTO GIACOMETTI,

MERET OPPENHEIM ... SPANYA SAL VADOR DALI, OSCAR DOMINGUEZ,
JULIO GONZALEZ, JOAN MR... ALMANYA HANS ARP, HANS
BELLMER, MAX ERNST... ABD JOSEPH CORNELL, ARSHILE GORKY,
MAN RAY, DOROTHEA TANNING, ROBERTO MATTA... BELKA PAUL
DELVAUX, RENE MAGRITTE ... NGLTERE LEONORA CARRINGTON...
MEKSKA FRIDA KAHLO
Gerekstclk, Avrupa'da 1 920'li yllarda bir anlamda Dada'nn

kllerinden doan bir akmdr. Her eye hatta sanatn kendisine muhalif
olan Dada, sonunda kendi sylemini dorularcasna -"Gerek Dadac,
Dada'ya kardr"- yok olmu, yerini, Dada'nn savunduu grleri da
ha elle tutulur bir retime dntren Gerekstclk akmna brakm
tr. "Gerekstclk" terimini ilk kullanan Fransz air Guillaume Apol
linaire 'dir; dnemin nl eletirmenlerinden Apollinaire bu szc,
1 9 1 7 tarihli oyunu "Tiresias'n Memeleri" yle, Picasso'nun sahne tasar
mn yapt "Geit" balkl baleyi anlatrken kullanmtr. Gerekstc
lk hareketinin babas saylan, hatta somaki yllarda "Gerekstcln
Papa's" lakabyla anlan nl Fransz air-yazar Andre Breton'un ( 1 896-
1 966), 1 922 ylnda ' modern araylarn' geleceini tayin edecek ulusla
raras bir kongre tasarladn aklamas, Gerekstclk akmna giden
yolun ilk adm olmutur. Kongrede o gne kadarki btn modern sanat
akmlarnn ele alnmasn amalayan Breton, Kbizm ve Ftrizm gibi
akmlarnn arasnda Dada'y da saym, bylece Dada'nn da tarihe gee
rek, miadn doldurduunu ima etmitir.
Andre Breton' un 1 922 ylnda yapt kongre ars ile 1924 ylnda
ilk "Gerekstc Manifesto"yu yaymlayarak hareketi tanmlamas ara
snda geen iki yllk srete, somadan Gerekstc grup iinde bulua
cak Paul Eluard ( 1 895- 1952), Robert Desnos ( 1 900-45), Rene Crevel
( 1 900-35) ve Max Ernst ( 1 89 1 - 1976) gibi air ve sanatlar hipnoz ve
1 33
Meret Oppenheim, "Tyl Kahvalt", 1 936, ty kapl tabak, bardak ve kak,
ykseklik 7 cm, Modern Sanatlar Mzesi, New York.
Sradan nesneleri gndelik ilevlerinden soyutlayarak onlara gizem

katmak . . . Gerekstc akm iinde ad an lan az saydaki kadn sa
nat dan biri olan Meret Oppenheim'n "Tyl Kahvalt"s, 'Gere
kstc nesne'nin bal ca rneklerden biri olarak nitelendirilmitir
GEREKSTCLK
uyuturucu araclyla ruhsal otomatizmin ve ryalarn etkilerini aratr

mlar; bir tr trans halinde rettikleri iirlerin, resimlerin anlamn sorgu
lamlardr. Ancak baz beklenmedik kazalar, zaman iinde d uyaranla
rn terk edilmesine neden olmu: Breton 1 924 ylnda akmn varln res
men belgeleyen "Gerekstc Manifesto"yu yaymladnda, Gereks
tcl d etkenlerle ilikili olmayan, tmyle doal bir eylem olarak
tanmlamtr. Manifestonun yazld yl, Gerekstc Aratrmalar B
rosu kurulmu ve Andre Breton'un ynlendirdii La Revolution Surrealis
te dergisinin ilk says yaymlanmtr. Bronun bana dnemin ilgin ki
iliklerinden air-yazar Antonin Artaud ( 1 896-1948) getirilmi; 1 924-
1 929 yllan arasnda 12 say olarak yaymlanan derginin baz saylarnn
editrln de Artaud stlenmitir. Gerekstc sanatlarn yaptlar
nn yer ald zengin bir grsel ierie sahip olan La Revolution Surrealis
te dergisini, 1 930- 1 933 yllan arasnda yaymlanacak Le Surrealisme au
service de la revolution (6 say), 1933-1939 arasnda Minotaure gibi Ger
ekstc dergiler izlemitir. Gen sanatlarn ilgisini eken ve avangard
dergilerden beklenmeyecek sat rakamlarna ulaan bu yaynlarda, tpk
akmn kendisi gibi, sanatsal olduu kadar politik bir tavr vardr.
Gerekstclk de Dada gibi, sanatn geleneksel biimlerine olduu
kadar, burjuva deer yarglarna kardr ve politiktir. Gerekstclerin
bilinaltna, ryalara, grnen gerekliin, akln tesine ynelik arayla
r, ahlaken iflas ettiini dndkleri bir kltrel ve toplumsal yapnn s
nrlarn aabilmekle ilgilidir. Psikanalize olduu kadar, Marksizme duy
duklar ilginin temelinde de bu vardr; toplumu ve bireyi, ' tarihsel gerek
lik' diye sunulan tarihsel aldatmacalann zincirlerinden kurtarmak misyo
nundan hareket etmilerdir. Bir bask unsuru olarak grdkleri kurulu top
lumsal dzenin eletirilmesinde psikanalizin babas Sigmund Freud'un
dncelerinden yararlanrken, bir yandan da Fransz Komnist Partisi 'ne
ye olan Gerekstcler, toplumsal isyanlarn sanatsal zeminden te bir
eylem alanna tamak istemilerdir. Gerekstc dergiler iin seilen La
Revolution Surrealiste ya da Le Surrealisme au service de la revolution gi
bi devrimci bir tn tayan isimler, bu eilimin bir uzantsdr. Gereks
tclere gre sanat, kk burjuva ahlaknn bayatlam deerlerine is
yan eden bir tr romantik devrimcidir.
Gerekstcler bu isyann bayran hayallerin, ryalarn, bilinalt
nn derinliklerine inebilen bir sanatta aramlardr. lk Gerekstclk
Manifestosu 'nda Andre Breton'un Gerekstc sanatlar iin nerdii
ifade biimi -'ruhsal otomatizm'- psikanalitik tedavide kullanlan serbest
arm ynteminin etkisini tar. Nedir 'ruhsal otomatizm '? Breton'a g-
1 35
re, "Dncenin gerekte nasl ilev grdn szle ya da yazyla ifade

edebilecek saf, ruhani bir otomatizm; bir mantk erevesinde belli bir es
tetik ya da ahlaki nyargnn kontrol olmadan dncenin aktarmdr."
Breton, tp eitimi grm, Charcot Klinii'nde nl Fransz nrolog
J.J .F.F. Babinski ( 1 857- 1 932) ile alm, sava srasnda hastanelerde
grev alarak ok ve travma yaayan hastalarla ilgilenmi birisi olarak Fre
ud'un dncelerinden haberdardr. Dahas, Freud'un "Ryalarn Yoru
mu" ( 1 900) ve "Gndelik Hayatn Psikopatolojisi" ( 1 90 1 ) gibi nl yapt
lar, 1 920'li yllarda Franszcaya evrilmi ve yaymlanm, sanatlar ara
snda ilgi uyandrmtr. Gerekstcler iin bilincin tesine uzanmak,
arzularn ve kayglarn gerek kaynana inebilmek sanatsal yaratnn bir
uzantsdr. Ryalara ynelik ilgilerinin grsellik kazanmasnda 19. yz
yln Simgeci sanatlarn artran Gerekstclerin Freud'a ynelik
ilgisi, nl ruhbilimcinin cinsellik, ryalar ve bilinalt konusundaki g
rlerinin poplerlik kazanmasnda etkili olmutur.
nsann uygarlk serveninde akln boyunduruunu sorgulayan yny
le Dada gibi Gerekstclk de sanatsal yaratda en byk nemi, ruh
sal otomatizmi vurgulamasndan da anlalabilecei gibi, doalamaya at
fetmitir. Gerekstc sanatlar biim bozmadan buluntu nesneye, ko
lajdan ' frotaj 'a, otomatik desenden 'dekalkomani'ye tmyle rastlantsal
la dayanan ve 1 920'lerde yeni araylar ifade eden yntemleri benim
semilerdir. Hans Arp'n "Gerekstclerle birlikte sergi amamn nede
ni, sanata kar tpk Dada gibi asi bir tavr iinde olmalaryd" yolundaki
szleri, Dada ile Gerekstclk arasndaki temel yaknl ortaya koyar.
Yine de aralarnda temel bir fark vardr: Dada sanatlarnn anarist ve
dank yaklamna kar Gerekstcler belli ilkeler evresinde hareket
etmi ve akmn kuramsal temelini daha ciddiye almlardr. Tristan Tza
ra'nn Dada Manifestolar'nn, rasgele szcklerden seilmi, dilbilgisini
bilerek arptm, 'anlamsz' birer metin olarak Dada emsiyesi altnda
birleen sanatlar iin balayc bir ilevi yoktur szgelimi; Gerekst
c sanatlar iin ciddi bir otorite figr olan Breton 'un manifestolar ise,
sanatlar iin yol gsterici bir nitelik tamtr.
lk Gerekstclk Manifestosu'nda da belirtildii gibi, Gerekst
c imgenin zn, doalamaya dayanan yarat srecinin stnl olu
turmutur. Breton, 1 925 ylnda kaleme ald "Gerekstclk ve Re
sim" balkl makalesinde, Pablo Picasso ve Giorgio de Chirico'nun far
knda olmasalar da Gerekstc olduklarn; Max Emst ve Man Ray 'in
Gerekstcln eiinde olduklarn; Andre Masson ve Joan Mi
r6 'nun gelecein Gerekstcleri olduklarn yazarak, Gerekstcl-
GEREKSTCLK
n grsellik kazanmasna ilikin ipular vermitir. Sayd sanatlar

arasnda, 1 9 1 3- 1 9 1 9 yllar arasnda talya'da etkili olan Scuola Metafisi
ca (Metafizik Ekol) grubu nclerinden Yunan asll talyan sanat Gior
gio de Chirico ( 1 888- 1 978) gerekten de nc bir rnektir; Max Klinger
( 1 857- 1 920) ve Amold Bcklin ( 1 827- 1 90 1 ) gibi Simgeci ressamlarn
gerekle hayali, sradan elerle fantastik eleri bir arada kullanan sim
geci yaptlarndan etkilenen de Chirico, resimlerindeki sra d perspektif
kullanm, glge oyunlar ve hayali atmosferle Gerekstc ressamlar
iin nemli bir model oluturmutur. nl air Lautreamont'un ( 1 846-70),
Gerekstclerin bir motto gibi benimsedii "Bir ameliyat masasnda,
diki makinesiyle emsiyenin rastlantsal bulumasnn gzellii. . . " cm
lesini dndren bir grsellik kurgulayan De Chirico'nun 1 920'li yllara
kadar 'metafizik ekol ' kapsamnda rettii "Sokan Gizemi ve Melanko
lisi" ( 1 9 14) ya da "airin phesi" ( 1 9 1 3) gibi resimler, Gerekstcle
rin hayranlm kazanmtr. Andre Breton'un Gerekstcle yakn
bulduu sanatlardan Andre Masson ( 1 896- 1 987) ise, Gerekstclk
iindeki baka bir kanal temsil eder. Masson'un 1 920'lerin banda ger
ekletirdii "otomatik desen"leri, armlar zerine kurulu davurum
cu soyut imgelerden olumakta; ayrca kum, toz gibi malzemeler resim
yzeyi zerinde kendi eklini ve dokusunu yaratmaktadr. Masson ok
gemeden Gerekstcln nde gelen figrlerinden biri olmu, 1 929
ylnda Andre Breton'un otoritesine bakaldrana kadar da yle kalmtr.
kinci Dnya Sava yllarnda ABD ' de bulunan Andre Masson, Gere
kstc resimle Amerikan Soyut Davurumcu resim arasndaki balant
y salayan balca sanatlar arasnda yer almtr.
Giorgio de Chirico ve Andre Mas son 'un birbirinden son derece farkl
resimlerinin bir ortak noktas varsa bu, imgeyi akln ve bilincin baskc bo
yunduruundan kurtarmak, izleyiciyi allagelmiin tesinde bir grsel
likle sarsmaktr. Gerekstc resim, bu iki sanatnn yaptlarnn da or
taya koyduu gibi, soyut, davurumcu, armsal olanla gereki, fig
ratif, hayali, atmosferik diyebileceimiz iki ayn yaklam her zaman iin
de barndrmtr. spanyol ressam Joan Mir6'nun ( 1 893- 1 983) kontrol
tmyle kendi zihinsel armlarna brakt soyut resimleriyle, yine bir
dier nl spanyol Gerekstc Salvador Dali'nin ( 1 904- 1989) figra
tif resimlerini birletiren de yine Gerekstcln, bilinaltnn bir d
avurumu olan yaratc sreci akln ve mantn denetiminden zgrletir
mek dncesidir. "Salyangozlarn Cinsel Organlarndaki Yldzlar"
( 1 925) gibi resimlerinde grsel armlarla ykl zengin bir imgelemle
gereklik duygusunu soyutlama temelinde yerle bir eden Mir6'ya karlk
1 37
Dali'nin gereki figrasyona dayanan "Arzunun Gizemi-Annem, Annem,

Annem" ( 1 929) ya da "Bellein Israr" ( 1 93 1 ) gibi resimleri de o gerek
lik duygusunu tahrip etmeyi baarr. Gerekstcln dier nde gelen
sanatlarnda da slup birliinden ok, gerekliin tesine ynelen, akln
ve mantn boyunduruundan kurtulmu bir ifadenin arayna rastlanr.
Fransz Dadaclan arasndayken Breton ve Eluard' la arkadal nedeniyle
Gerekstclere katlan Max Emst ( 1 89 1 - 1976), bir yandan gereki be
timlemeyle hayali grntler kurgularken, te yandan 'frotaj ' gibi kazma
teknikleriyle ocukluun hayali atmosferine geri dner; imgenin oluum
srecini tmyle rastlantlara brakarak kendi yaptnn ortaya kna se
yirci kalr. Emst, "Fil Celebes" ( 1 92 1 ) gibi resimlerinde, kolaj tekniini
resme uyarlayarak izleyicide grsel yanlsamalar yaratan grsel oyunlar
oynar. spanyol ressam ve heykeltra Oscar Dominguez 'in ( 1 906- 1958)
Rorschach testlerini andran mrekkepli "Dekalkomani"leri de benzer bir
anlayn rndr. Dali ve Emst gibi illzyonist hilelere bavuran ressam
lar arasndaysa, "Karanlk Bahe" ( 1 928) ya da "Yavalk Gn" ( 1 937)
gibi hayali, soyut manzaralarnda sanki bilinaltnn bir grntsn sunan
Fransz ressam Yves Tanguy ( 1 900-55) vardr.
"Gerekstclerin filozofu" olarak anlan Belikal ressam Rene Mag
ritte 'e ( 1 898- 1 967) gelince: Resimlerindeki hayali atmosferden ok, temsil
olgusunun zerine gitmesi, gereklikle yanlsama, nesneyle imgesi arasn
daki ilikiyi irdelemesi, onu dier Gerekstclerden bir lde ayrr.
1 927- 1 930 yllan arasnda Paris 'te yaad ksa dnemde Gerekstc
lerle yaknlaan ama yaamnn sonuna kadar yaayaca Brksel'e dn
dkten sonra olduka iine kapank bir yaam sren Magritte, benzer im
geleri farkl kompozisyonlar iinde kulland resimlerinde ztlklar ve iki
lemler kurgulayarak gerekletirdii grsel esprileriyle 20. yzyln en il
gin ressamlarndan biri olarak nitelendirilmitir. Belikal bir baka nl
Gerekstc olan Paul Delvaux ( 1 897- 1 994) ise, "huzursuz kent" adn
verdii hayali bir kenti yaptlarnn sahnesi gibi kullanarak, Giorgio de
Chirico'nun resimlerini andran ve mimari elerle kurgulanan resimleriy
le tannmtr.
Gerekstclk akmnn bir dier nemli kanad, 'gerekstc nes
ne' dir. 1 936 ylnda Paris' te gerekletirilen Gerekstc Sergi'de yer
alan bu tr nesnelerle ilgili olarak, "Bu nesnelerde her eyden nce, gn
delik yaamda duyularmzla algladklarmzn ve bizi kendileri dnda
olabilecek her eyi aldatc olarak grmeye aranlarn bunaltc yinele
mesinden doan yasa kaldrma zellii vardr" diyen Andre Breton, in
sanlarn gereksinimden ok alkanlk gerei kullandklar nesnelerin yeni
GEREKSTCLK
bir gzle deerlendirilmesinin nemine deinmitir. Unutulmaz Gere

kstc nesneler arasnda, Salvador Dali'nin stakoz telefonuyla, Meret
Oppenheim'n "Tyl Kahvalt"s ( 1 936) saylabilir. Salvador Dali 'nin
Luis Bunuel ile ibirliiyle gerekleen "Endls Kpei" ( 1929) ve "Al
tn a" ( 1 930) gibi filmler ise, Gerekstc sinemann belli bal rnek
leri arasndadr.
kinci Dnya Sava'ndan sonra Gerekstclerden Breton, Emst ve
Masson New York'a giderek sanatsal almalarn orada srdrmler,
Amerika'da sava sonras etkin olacak Soyut Davurumculuk ve Pop Sa
nat gibi akmlara ynelen sanatlar zerinde etkili olmulardr.
Giorgio de Chirico*
Gizem ve Yarat (1913)
Gerekten lmsz olacak sanat yaptnn insann tm snrlarndan arnm

olmas gerekir: mantk ve saduyu, araya girmekten baka ie yaramaz. Ama
o snrlar bir kez ykld m, ite o zaman ocukluun hayal ve rya filemine
girmi oluruz. Byle byk ruhani anlar, sanatnn ruhunun ta derinliklerin
de hissedilmi olmaldr; orada hibir mrldanma, hibir ku t, hibir
yaprak hrts insan kendinden alamaz.
Benim hissettiklerimin bir deeri yok; yalnzca grdklerim canl bir e
kilde nmdedir, gzm kapattmda ise gr alanm daha da glenmi
tir.
Sanat gze tandk gelen btn nesnelerden, konulardan, geleneksel d
ncelerden, popler simgelerden arndrmak gerekir. Daha da nemlisi, ii
mizde duymamz gereken derin gvendir: birden gzlerimizin nne gelen,
ama hibir anlam olmayan, hibir konusu olmayan, hibir manta smayan
bir grntye yle gl bir inanla sarlmalyz ki o yaratt sevin ya da ac
-her neyse- biz istemesek de resmini yaptrmaldr bize, yle ki, bir insann
aken bir para ekmei hayvan gibi paralamasna yol aan drtden daha
gl bir drt olmaldr bu.
Versailles 'a yaptm bir ziyareti tm ayrntlaryla hatrlyorum. Sessizlik
ve dinginlik vard. Herey sorgulayan, gizemli gzlerle bana bakyordu san
ki. Sonra bir baktm, sarayn her kesi, her stun, her pencere aslnda bir ru-
* Giorgio de Chirico (1888-1 978); Yunanistan'da doan talyan ressam, kendi yaratt Metafi
zik Resim akmnn ncsdr. Atina Politeknii'nde, Floransa ve Mnih sanat akademilerinde
eitim gren sanat, ilk dnem resimlerinde Simgecilie ilgi duymu, bu ilgisi resimlerinde fan
tastik elere ynelmesine yol amtr. 1 909 ylndan itibaren gerekletirdii resimlerinde sra
d bir perspektif anlay benimseyen, klasik mimari yaplar iinde glge oyunlarna bavuran,
birbirine yabanc eleri bir araya getiren dsel atmosferler yaratmtr. 1 9 1 7 ylndan itibaren
gerekletirdii yaptlann " Metafizik Resim" olarak nitelendiren sanat, Gerekstclk ak
mna giden yolu aan sanatlar arasnda saylabilir.
1 39
ha sahip, karanlk bir ruha. Mermer kahramanlara, havada hareketsiz duran

heykellere, k gneinin hi stmadan, sevmeden, mkemmel bir ark gibi
zerimize inen nlarna baktm. Bir ku kafesinde tyordu. te o an insan
lar tuhaf formlar yaratmaya gtren gizemi hissettim. O zaman yarat sreci
yaratcdan ok daha olaanst geldi bana.
Belki de tarihncesi insann bize aktard en artc duygu nsezidir. Bu
hep srecek. Biz bunu evrenin sonsuz irrasyonelliinin bir kant olarak alg
layabiliriz. lk insan ona tekinsiz gelen bir sr eyin iinde gezmi olmal.
Her admda titremi olmal.
Louis Aragon*
Gerekstc Aratrmalar Brosu Deklarasyonu (1925)
Etkinliklerimizin, kamuoyunda aptalca ve yanl bir ekilde yorumlanmas

nedeniyle, edebiyat, tiyatro, felsefe ve teoloji alanlarndaki tm anrmalardan
oluan ada eletiri dnyasna aklyoruz ki;
1 . Bizim edebiyatla ilgimiz yoktur; ancak gerektiinde, herkes kadar, ede
biyattan yararlanmasn biliriz.
2. Gerekstclk yeni ya da daha kolay bir ifade biimi deildir, bir i
ir metafizii bile deildir. Gerekstclk ustan ve ussalla benzer her ey
den tmyle bamszlamann bir yoludur.
3 . Bizler, bir Devrim yapmaya kararlyz.
4. Devrim szcyle gerekstclk szcn birletirmemizin nede
ni, bu devrimin ilgisiz, tarafsz ve hatta umutsuz karakterini ortaya koyabil
mektir.
s. nsanolunun adetlerini deitirmek gibi bir iddiamz yoktur, amacmz
dncenin ne kadar krlgan olduunu ve titrek yuvalarmz ne denli dei
ken temeller, ne denli byk maaralar zerine ina ettiimizi gsterebilmek
tir.
6. Topluma u resmi uyary frlatmak istiyoruz: Sapknlklarnza ve fal
solarnza dikkat edin, bir tanesi bile gzmzden kamaz.
7 . Her dnce dnmnde, Toplum bizimle karlaacaktr.
8. Bizler, Bakaldn'nm uzmanlaryz. Gerektiinde elimizden gelmeye
cek hibir eylem biimi yoktur.
9.zellikle Bat dnyasna sesleniyoruz: gerekstclk diye bir ey
vardr. Ya bizimle zdeletirilen bu yeni '-izm' nedir? Gerekstclk iir
sel bir slup deildir. Akln kendi iine dnk ldr ve her trl engelden,
gerekirse baltalarla paralayarak da olsa, kurtulmaya azmetmitir.
* Louis Aragon (1 897-1982); Fransz air ve romanc, 1920'1erde Gerekstclerle iliki iin
de olmu, aynca Komnist Partisi yesi olank sanatsal almalarnn yannda aktif bir siyasi ha
yat srmtr. 1933 'te Sovyetler Birlii 'ne gittikten sonra Gerekstclerle aras almtr.
GEREKSTCLK
Rene Magritte*
Aklamalar
Resimlerimi bilinli ya da bilinsiz bir simgesellie indirgemek, onlarn ger

ek doasn grmezlikten gelmektir... nsanlar birtakm nesneleri hibir sim
gesel anlam aramadan rahatlkla kullanabiliyorlar, ama i resimlere bakmaya
geldiinde ayn nesnelere nasl bakacaklarn bilemiyorlar. Resmin karsnda
ne dnmeleri gerektiini bilmedikleri iin yaadklar bu ikircikli halden
kabilmek, onlar belli anlamlar aramaya itiyor... Yaslanacaklar bir ey olsun
istiyorlar, rahatlamak istiyorlar. O boluk duygusundan kurtulabilmek iin tu
tunabilecekleri gvenli bir dal bulmaya alyorlar. Simgesel anlamlar ara
yanlar, imgenin kendindeki iiri ve gizemi gzden karyorlar. Bir gizem se
zebildiklerine phe yok ama, bir an nce kurtulmak istiyorlar o sezgiden.
Korkuyorlar. 'Bu ne anlama geliyor? ' diye sorarken, gerekte her eyin anla
lr hale gelmesini diliyorlar. Oysa o gizemi sezenler ve ondan kamayanlar,
bambaka bir tepki veriyorlar resme. Onlar, baka sorular soruyorlar.
(... )
Hieronymus Bosch ve Gerekstclk arasnda kurulan paralellii red
detmek, ayn anda hem doruluk hem yanllk pay tamasayd herhalde da
ha kolay olurdu. Bosch, adalarnn canavarlarla ilgili dncelerini resmet
miti -ortaaa ait o 'gizemli' dnya hakknda onun resimlerini grmeden de
bilgi sahibi olmak mmknd. Bu anlamda Bosch, adalet, nkleer g, endst
ri gibi geleneksel konular, ya da en yeni duygu ve dnceleri resmeden g
nmz 'toplumcu gerekileri' gibi alan bir 'dindar gereki'ydi... Bense,
dnceleri resmetmiyorum. Resimsel imgeler araclyla, nesneleri ve nes
nelerin bir araya geliini, bize ait herhangi bir dnce ya da duygudan bam
sz olarak tarif etmeye alyorum. Bu nesneleri ya da bu nesneler arasndaki
balantlar ya da birliktelikleri herhangi bir 'ifade ' , ' illstrasyon' ya da 'kom
pozisyon' eklinde alglamamak ok nemli. Ben belli bir nesnenin neden ora
da olduunu, neden yan yana durduklarm zihnen ak etmek zere resmetme
diim iin, resimlere yle bakmak gizemi btnyle yok edecektir.
( ... )
Dnyaya ve nesnelerine dair olaan bilgimiz, nesnelerin resimlerdeki tem
sillerini yeterince meru klmyor; aynca eylerin plak gizemi, gerekte ol
duu gibi resimde de gzmzden kaabilir... zleyici resimlerde 'aklselim 'e
bir tr meydan okuyu buluyorsa, bir durumun farkna varm demektir. Zaten
bana gre dnyann kendisi aklselime ynelik bir okuyuun ta kendisidir.
* Rene Magritte ( 1 898-1967); Belikal ressam, Gerekstc resmin en nemli figrlerinden

dir. Brksel Gzel Sanatlar Okulu'nda eitim gren Magritte, ksa bir dnem Kbizm ve Ft
rizm etkili resimler yaptktan sonra 1 920'1erde Gerekstcle ynelmitir. 1927-30 yllar
arasnda Paris'te yaayan ve Gerekstclerle iliki kuran Magritte, Brksel'e dndkten son
ra gruptan kopmutur. 1 940'larda bir dnem Yeni-zlenimci ve Fovist tarzda resimler yapan
Magritte, olduka mnzevi bir yaam srmtr.
1945 ... Hiroima ve Nagasaki'ye atom bombas atld ... i l .
Dnya Sava sona erdi. .. George Orwell "Hayvan iftl ii"ni ya
ymlad... 1946 ... lsrail devleti kuruldu ... Churchill nl "Demir
Perde" kon umasn yapt. .. ltalya'da cumhuriyet ilan edildi...
1947... Hindistan bamszln kazand ... ABD Truman Doktri-
ni ve Marshall Plan 'n uygulamaya balad ... 1948 ... 0. K. Chris-
tiansen Lego oyuncan tasarlad ... 1949 ... NATO kuruldu ... Al-
manya'daki Sovyet hattnda Demokratik Alman Cumhuriyeti ku-
ruldu ... Mao in Halk Cumhuriyeti'ni kurdu ... Simone de Beau-
voir'n "ikinci Cins" kitab yaymland ... 1950 ... Kore Sava ba-
lad ... llk bbrek nakli yapld ... 1952 ... Samuel Beckett "Go-
dot'yu Beklerken"i yaymlad ... Dwight Eisenhower ABD baka-
n oldu ... ABD' de ilk hidrojen bombas denendi...llk doum kont
rol haplar piyasaya kt ... 195 3. .. Yosif Stalin ld ... Sovyetler
Birlii'nde ilk hidrojen bombas denendi. .. 1954 ... Cezayir Sava
balad...Vietnam Fransa'dan bamszln kazand ...ABD'de
renkli televizyon yaynlar balad ... 1955 ...Almanya'n n Kassel
kentinde ilk DOCUMENTA gerekletirildi... NATO'ya kar
Varova Pakt kuruldu... Albert Einstein ld ...ABD'de Afrikal
Amerikal Rosa Parks otobsteki yerini beyaz bir adama verme
yi reddetti... 1956... Fidel Castro Kba'da Batista diktatrl
n devirdi. .. Macaristan'da kan ayaklanmalar Sovyet gleri ta
rafndan bastrld ... 1957 ... Sovyetler Birlii ilk uydu Sputnik'i fr
latt ... Gana bamszln kazanan ilk Afrika kolonisi oldu ... Roma
Anlamas'yla Avrupa Ekonomik Topluluu'nun temelleri atld ...
1958... NASA ku ru ldu ... Nabokov "Lolita"y yaymlad ... New
York'ta Mies van der Rohe'nin Seagram binas tamamland ...
1959 ... Kba'da Fidel Castro'n un nderliinde Sosyalist Halk
Partisi ynetimi balad.
Paris / New York
Amerika' da Soyut Davurumculuk,
Fransa' da Taizm
(1940. . . 1950 .. .)
ABD WILLIAM BAZIOTES, WILLEM DE KOONING, ADOLPH GOTTLIEB,

PHILIP GUSTON, FRANZ KLINE, LEE KRASNER, ROBERT MOTHERWELL,
BARNETT NEWMAN, JACKSON POLLOCK, MARK ROTHKO, CLYFFORD
STILL, MARK TOBEY ... FRANSA [ENFORMEL SANAT/TAZM]
ALBERTO BURRI, JEAN FAUTRIER, HANS HARTUNG, GEORGES
MATHIEU, WOLS, BRAM VAN YELDE, ANTONI TAPIES,
NICOLAS DA STAEL, PIERRE SOULAGES
kinci Dnya Sava yllarnda uluslararas sanat ortamnda yaanan en

arpc deiim, sanatn merkezinin Paris 'ten New York'a tanmasdr.
Paris, 1 940'lardan itibaren artk sanatn tek merkezi olmaktan kmtr.
Bu merkez kaymasnn arkasnda bir deil, birok etken vardr kukusuz:
Szgelimi, 1 930'lu yllarda bata Almanya ve talya gibi Avrupa lkele
rinde egemen olan totaliter rejimlerde sanatsal yaratcln kkn kaz
maya ynelik giriimler, birok Avrupal sanatnn ABD'ye g etmesi
ne yol amtr. kinci Dnya Sava'nn patlak vermesi ise, Avrupa'dan
ABD'ye kaan sanatlarn saysn daha da arttrmtr. Aralarnda kimler
yoktur ki? Bata Gerekstcler; Andre Breton, Andre Masson, Roberto
Matta, Yves Tanguy, Max Emst gibi. Ve bakalar: Femand Leger, Piet
Mondran ... Yaanan ak, gen Amerikal sanatlar zerinde youn etki
si olan bir tr ' sanat g' olmutur. Hatta Amerikal sanatlarn ncl
nde dnemin egemen sanat slubu haline gelecek olan "soyut davu
rumculuk" terimi bile (ki 1 920' lerde Kandinsky'nin resimlerine ynelik
bir nitelemedir) Amerikal sanat eletirmeni Robert Coates tarafndan bir
Avrupal sanatnn, Alman ressam Hans Hofmann'n ( 1 880-1966)
1 946 'da New York 'ta sergiledii resimleri iin kullanlmtr. 1932' de
Almanya' dan ABD'ye g eden, 1 934'te New York'ta kendi adn tayan
zel bir sanat akademisi aan Hofmann, ilk kuak Amerikal Soyut Da-
1 43
jackson Potlock, atlyesinde alrken, l 9SO'li yllar.
Amerikal eletirmen Harold Rosenberg, Ameri kan Soyut Dav

rumculuu'yla ilgili olarak, 'artk tuvalde grdmz bir resim de
i l, bir olayd r' yorumunu yapm, davurumcu soyut resimler yap
mann bir tr zgrlk eylemi haline geldiini savunmutur.
SOYUT DIA VURUMCULUK
vurumcular zerinde sanat ve eitmen olarak yle youn bir etkiye sa

hiptir ki, Amerikan Soyut Davurumculuu 'nun nde gelen kuramcs
olan Clement Greenberg ( 1 909-94) onu, "zamanmzn en nemli sanat
eitmeni, resimsel devrimi Mondrian 'dan, Kandinsky'den, Lhote 'tan,
Ozenfant'dan daha iyi anlam bir sanat" olarak nitelendirmitir. Ksaca
s, Amerikan Soyut Davurumculuu' nun -veyahut New York Okulu
olarak adlandrlan ressamlar grubunun- geliiminde Avrupal sanatlarn
rol byktr.
Paris 'ten New York'a ynelik merkez kaymasnn bir baka nedeni de
1920'li ve 30'lu yllardaki byk bunalm sonrasnda Amerikan ekonomi
sinin dzelmeye balamasyla birlikte yaanan gelimelerdir. Yeni galeri
ler, yeni dergiler, yeni okullar alm; bir ' sanat ortam ' ekillenmeye
balamtr. Clement Greenberg'e gre Amerikan sanatnn geliimindeki
ba aktrlerden biri olan Peggy Guggenheim ' n ( 1 898- 1 979) gen Ameri
kal ressamlarn sergilerine yer veren Art of This Century galerisinin
1943 'te almasnn ardndan New York sanat sahnesinde birok yeni ga
leri ortaya km (rnein nde gelenler arasnd;: Betty Parsons 1946'da;
Sidney Janis 1 948 ' de) 1 950'1i yllara gelindiinde New York' taki galeri
says 50'yi bulmutur. Btn bu mekanlar, bir yandan Avrupa 'nn mo
dern sanatlarn sergilerken, yeniliki Amerikal sanatlarn sergilerini
de amlardr. New York Okulu olarak bilinen grubun nde gelen bulu
ma noktas ise, 1 949 'da yirmi sanatnn kurucu ye olarak at, 1962'de
kapanana kadar eitli sylei ve konferanslarn dzenlendii bir sosyal
lokal olan Eighth Street Club'dr. Kurucular arasnda Franz Kline, Wil
lem de Kooning ve Charles Egan gibi isimlerin bulunduu bu mekan, sa
natlarn yan sra eletirmenler, gazeteciler, kratrler ve sanat tccarla
rnn katld bir sosyalleme a olarak yeni Amerikan sanatnn destek
bulmasnda rol oynayan en aktif oluumlardan birisi olarak nitelendiril
mitir.
Amerikan sanat ortamnda 1 940'l ve 50'li yllardaki bu youn geli
me srecinde izlenen sanatsal geliim, ABD sanat ortamnda 1920' lerde
ve 30' larda retilen sanattan biimsel ve slupsal temelde son derece fark
ldr. rnein kinci Dnya Sava ncesi Amerikan sanat daha ok yerel
temalara odaklanm ve figratifken, kinci Dnya Sava yllarnda ve
sonrasnda gelime gsteren Amerikan sanatnn temel zellii, soyut ve
davurnmcu olmasdr. Amerikan sanatndaki bu keskin dnm salt
sanatsal nedenlerle aklayanlarn yannda, bu dnemde sanat, ideoloji,
politika geninde yaanan dnmleri gz nnde bulunduran yazarlar
da vardr. rnein Fransz sanat tarihisi Serge Guilbaut, "New York Mo-
145
dem Sanat Dncesini Nasl ald" adl kitabnda, Amerikan Soyut D

avurumculuk akmnn nde gelen temsilcilerinin sava ncesi ve sonra
snda sergiledikleri ideolojik ve sanatsal dnm, Souk Sava dne
minde Amerikan hkmetinin yrtt bilinli bir politikaya balam
tr. Anti-Stalinist yazar ve sanatlarn, Sovyetler Birlii 'ndeki 'sanat top
lum iindir' anlayna karlk Marksizmin Trokist yorumundan hareket
ederek zaman iinde ' sanat sanat iindir' dncesine nasl vardklarn
aratran Guilbaut, Amerikan Soyut Davurumculuu 'nun kinci Dnya
Sava sonrasndaki byk baarsn sanattan baka nedenlere de bala
mann mmkn olduunu iddia etmitir. Guilbaut'ya gre New York mo
dem sanat ortam ve aydnlar, 1 935- 1 941 yllar arasnda bilinli bir
"Marksizmden uzaklama" srecine tabi tutulmulardr.
Guilbaut'nun szn ettii srecin, ABD hkmetinin ekonomik bu
nalm srecinde sanatlara youn destek verdii yllara rastlamas ilgin
saylabilir. ABD hkmetinin 1 935- 1 943 yllarnda srdrd bu destek
kampanyas, Federal Sanat Projesi olarak adlandrlr. 1 933-34 yllarnda
uygulanan Kamusal Sanat Yaptlar Projesi 'nin kazand baar sonucun
da Franklin D. Roosevelt ( 1 882- 1 945) hkmetinin balatt Federal Sa
nat Projesi (direktr mzeci Holger Cahill' dir) kapsamnda birok sanat
ya devletten maa denerek kamusal mekanlar iin sanat yapt smar
lanm; 1 943 ylnda sona eren projenin sonularna gre on bin sanat
kamusal koleksiyonlara giren yaklak 150 bin yapt retmitir. Proje kap
samnda zellikle hapishane, hastane, okul gibi kamusal binalara ynelik
binlerce duvar resmi (2566 adet olduu sanlyor) de gerekletirilmitir.
Bu duvar resimlerinin bir ksmnda, Meksikal nl duvar ressamlar Di
ego Rivera ( 1 886- 1 957), David Alfaro Siqueiros ( 1 896- 1 972) ve Jose Cle
mente Orozco ( 1 883- 1 949) da alm, hatta baz sanat tarihileri Ameri
kan sanatlarn yaptlarnda Meksika duvar resminin nemli etkilerinden
sz etmilerdir. Federal Sanat Projesi'nin yardmlarndan yararlanan sa
natlar arasnda, Arshile Gorky ve Jackson Pollock gibi sanatlar da var
dr. sizliin kol gezdii yllarda sanatlarn sanat yapmay srdrebile
cekleri olanaklar en temel dzeyde de olsa salayabilmesi, Federal Sanat
Projesi 'nin en olumlu yndr. Projeden yararlanan pek ok sanat, geri
de kalan yllarn olgunlatrd zgn kiisel sluplaryla Amerikan So
yut Davurumculuu olarak ayrt edilebilen akmn temsilcileri arasnda
yer almlardr.
Amerikan Soyut Davurumculuu, Amerikal sanat Ad Reinhardt'n
( 1 9 1 3-67) deyimiyle, "gndelik yaamn gerekliiyle resim sanatnn
kendi gereklii arasndaki snrlarn birbirinden kesin olarak ayrld"
bir zeminde ifadesini bulan bir sanatsal yaklamdr. 1 940 'l, 50'li yllar
da uluslararas sanat ortamna damgasn vuran bu yaklam ekillendiren
isimler, her biri kendi zgn soyut temelli slubunu gelitirmi orta yala
rndaki sanatlardr. New Y ork Okulu olarak da bilinen bu yaklamlar
btnn balca sanatlar arasnda, Jackson Pollock ( 1 9 1 2-56), Willem
de Kooning ( 1 904-97), Clyfford Still ( 1 904-80), B arnett Newman ( 1 905-
70), Mark Rothko ( 1 903-70), Robert Motherwell ( 1 9 1 5-9 1 ), Franz Kline
( 1 9 1 0-62), Adolph Gottlieb ( 1 903-74) gibi isimler yer alr. Amerikal So
yut Davurumcular zerinde nemli etkisi olmu sanatlar arasndaysa,
kendi okulunu amadan nce birok Amerikal ressamn eitim grd
New York Art Students League'de eitimcilik yapan Hans Hofmann' n
yan sra Arshile Gorky ( 1 904-48) de vardr. Hofmann, "saf resim"den ya
na bir sanatdr; 1 920 'de ABD 'ye g eden Ermeni ressam Arshile Gorky
ise -kimilerine gre son Gerekstc, kimilerine gre ilk Soyut Davu
rumcu olarak- Gerekstclk ile Soyut Davurumculuk arasndaki
kpr olarak nitelendirilmitir. Amerikan sanatnn Thomas Hart B enton
( 1 889-1 975) ya da Grant Wood ( 1 89 1 - 1 942) gibi yerel konular figratif
sluplarla resmeden sanatlarnn gen sanatlar zerinde artk herhangi
bir etkisi kalmamtr. Jackson Pollock' un hocas Thomas Hart B enton' n
"Dalarn tesinde-Amerika'nn Epik Tarihi" ( 1 924-26) resmindeki slu
bu izleyerek rettii "Batya G" ( 1 934-35) gibi resimlerinin miad ok
tan dolmutur. Charles Demuth ( 1 883- 1 935), Charles Sheeler ( 1 883-
1 965) ya da Edward Hopper ( 1 882- 1 967) gibi kentsel temalar gereki
sluplarda ele alan sanatlarn takipileri ise Amerikan Soyut Davu
rumcular arasndan deil, daha sonraki yllarda Pop sanatlar arasndan
kacaktr.
kinci Dnya Sava sonrasnn egemen slubu haline gelen Amerikan
Soyut Davurumculuu, aslnda sava ncesindeki eitli modern sanat
akmlarnn mirassdr. Kandinsky 'nin soyut davurumculuunu, Matis
se'in saf renk alanlarn, Mir6'nun organik formlarn, Van Gogh' un ham
davurumculuunu bnyesinde barndran Amerikan Soyut Davurum

culuu, te yandan kendine zg zellikleriyle tamamen farkldr da. Hof
mann' n derslerinde aktard, 'resimsel espasn bir renk ve biim btn
lne kavumas ' yolundaki szleri, Amerikan Soyut Davurumcular
nn ortak zellii olan bir resimsel ' btnselliin' yakalanmasna ve tama
men Amerikan resmine zg olan farkl bir kompozisyon anlayna yol
amtr. Kompozisyonu oluturan elerin birbiriyle ilikisine deil, tu
val yzeyini kaplayan dinamik ya da duraan boyasal alann bir btn ola
rak alglanmasna yol aan bu tr kompozisyon anlay, Soyut Davu-
147
rumculuk akmn oluturan sanatlarn her birinin kendi zgn resimsel

diline karn paylalan bir zelliktir. Tercih edilen byk boyutlar da
Amerikan resminin balca zellikleri arasnda saylmtr. nl Amerika
l eletirmen Harold Rosenberg'e ( 1 906-78) gre, resim yzeyini bir tr
sahneye dntren Amerikal ressamlar, belli bir nesneyi gstermek ye
rine belli bir mcadeleyi, eylemi grnr klmlar; tuvalle giritikleri bu
mcadelenin sonucu olan imgeler yaratmlardr. "Bir an gelmitir ki bir
biri ardndan birok Amerikal ressam, resim yzeyini gerek ya da haya
li bir nesneyi temsil edebilecekleri, yeniden ekillendirebilecekleri,
zmleyecekleri ya da 'ifade' edebilecekleri bir alan olarak deil, eylem
yapabilecekleri bir alan gibi alglamaya balamlardr. Artk tuvalde gr
dmz, bir resim deil bir olay haline gelmitir" diyen Rosenberg'e g
re, "elmalarn masalardan kaldrlmas, mkemmel renk ve espas ilikile
ri kurgulayabilmek iin deildir"... Esas mesele, her trl nesnenin, "re
sim yapmak eylemi"ne yer alsn diye bir kenara itilmesidir. Bu tr bir re
simsel anlayn sanatnn biyografisiyle bire bir ilikili olduuna dei
nen Rosenberg, resmin sanatnn yaamnn bir 'an'nn ifadesi olduunu
ve dolaysyla tpk sanatnn varoluu gibi metafizik bir ze sahip oldu
unu iddia etmitir.
Amerikan resmindeki byk dnmn, "politik, estetik ve ahlaki
tm deerlerden syrlarak, bir zgrlk eylemi olarak salt resim yapma
ya balayarak" yaandn syleyen Harold Rosenberg, iki dnya sava
ndan sonra dnyay deitiremeyeceini anlayan yapayalnz sanat fi
grnn "dnyann deimesini deil, tuvalinin bir dnya olmas"n ister
hale geldiini savunmutur. Amerikan sanatsnn bu iine kapank, ama
yine de 'zgr' konumu, Souk Sava yllarnda Sovyetler Birlii ve Do
. u Bloku ' yla zdeletirilen baskc rejimlerin karsna Amerikan kana
dyla ilikilendirilen 'zgrlk' armnn karlmasnda da etkili ol
mutur. Bireysellii n planda olan sanatnn kendi isel gereksinimleri
nin sonucu olarak sanata ynelmesi, toplumsal bir mesaj vermek kaygs
gtmeden zgrce yaratabilmesi, sosyalist lkelerin resmi sanat duru
mundaki toplumcu gereki eilimlerle karlatrldnda bamsz yara
tnn simgesi olarak grlmtr. nl Amerikal sanat eletirmeni Cle
ment Greenberg, kendinden baka bir olguya gndermesi olmayan bu saf
sanat anlaynn savunusunu yapm balca kuramcdr. Greenberg,
"Modernist Resim" balkl makalesinde ' saf' sanatn ne olduunu aa
daki gibi ifade etmitir:
"Gereki, yanlsamac sanat, sanat gizlemek iin gene sanat kullanarak, arac gz
lerden saklyordu. Modemizm ise sanat, ikkatleri sanata ekmek iin kulland. Res-
SOYUT DIAVURUMCULUK
min aracn oluturan snrllklar -yass yzey, tuvalin biimi, boyann zellikleri- es
ki ustalarca ancak st kapal ya da dolayl bir ekilde kabul edilebilecek olumsuz et
kenler olarak grlyordu. Modemist resim, ayn snrllklar, aka kabul edilmesi
gereken olumlu etkenler olarak grd. zerine yapldklar yzeyi samimiyetle aa
vuran Manet'nin resimleri, ilk modemist resimler oldu. Manet'yi izleyen zlenimciler,
zemini boyamay ve resmi cilalamay reddettiler, bylece resimde kullanlan renklerin
boya kabndan ya da tpten km gerek boyalardan olutuuna hibir kuku kalm
yordu. Cezanne, izimi ve deseni tuvalin dikdrtgen biimine daha iyi uydurmak iin,
geree benzerlii (ya da doruluu) feda etti. Ne var ki, resim sanatnn kendisini mo
demizm iinde eletirdii ve tanmlad srelerde en temel ey olarak kalan, tuvalin
kanlmaz yasslnn vurgulanmas oldu. Sadece bu sanata zg olan tek ey yass
lkt. Yasslk, iki-boyutluluk, resmin baka hibir sanatla paylamad tek kouldu.
Bylece modemist resim, her eyden ok yassla yneldi. Eski ustalar, resim yze
yinin btnl denen eyi korumak, yani en canl -boyutluluk yanlmasnn bile al
tnda varln srdren yassl belli etmek gerektiini hissetmilerdi. Buradaki gr
nr eliki -bugnlerde moda olan ama yerinde bir ifadeyle, 'diyalektik gerilim'- b
tn resim sanatnn baars iin olduu gibi, bu ustalarn sanatnn baars iin de zo
runluydu. Modemistler ne bu elikiden kandlar, ne de onu zdler; yaptklar ey,
elikinin terimlerini tersine evirmekti. Onlarn resimlerinde yasslk, bu yasslk iin
de grlen eyden sonra deil, nce fark edilir. Eski ustalarn tablolarndan birine ba
kan, onu bir resim olarak grmeden nce onda ne olduunu grmeye ynelir. Moder
nist bir tablo ise rce resim olarak grlr. Bu elbette, eski ustalarn olsun modemist
lerin olsun, her eit resmi grmenin en iyi yoludur, fakat modemizm bunu tek ve zo
runlu yol olarak benimsemitir ve onun bu baars zeletirinin bir baarsdr.
(... )
Son dnem modemist resmin, tannabilir nesneleri betimlemeyi terk etmesi ilke gere
i deildir. lkece terk edilen ey, tannabilir, -boyutlu nesnelerin yer ald trden
mekilnn betimlenmesidir. (...) -boyutluluk, heykel sanatnn blgesindedir ve resim
zerkliini korumak iin her eyden nce kendisini heykelle payl \t eylerden kur
tarmak zorundadr. Resim kendisini, betimsel ya da 'edebi' olan dlamak iin deil,
yukarda anlatlan abann bir gerei olarak soyutlatrmtr.
( ...)
Modemist resmin yneldii yasslk, hibir zaman mutlak bir yasslk olamaz. Resim
dzlemine duyarlln artmas, artk heykelsi yanlsamaya ya da trompe-l'reil'e izin
vermeyebilir, ama optik yanlsamaya verebilir ve vermelidir. Bo bir yzey zerine
den ilk leke, onun gizil yassln bozar ve bir Mondrian'n konfigrasyonlar da bir
tr nc boyut yanlmasna yol aar. Ne var ki bu artk tamamen resimsel, tamamen
grsel bir nc boyuttur. Eski ustalar, iinde yrdmz hayal edebileceimiz
bir mekan yanlsamas yaratyorlard; modemistlerin yarattklar ise yalnzca baklabi
lecek, yalnzca gzle gezilebilecek bir yanlsamadr." .
Clement Greenberg'e gre, savunusunu yapt saf sanat anlaynn

balca temsilcileri, Amerikan modemistleri, baka bir deyile New Y ork
Okulu ressamlardr. Her biri, kendi zgn slubuyla, ' saf' bir resimsel di
le ynelmi, ama her biri bu dili, kendi bamsz ' soyut davurumcu ' ara
ylaryla ortaya koymutur. Buradaki ' soyut davurumcu ' tanmnn kap
sam ise olduka genitir: Bazlar, Willen de Kooning gibi, figre de yer
vererek gerekte soyutlamac bir tavr iinde alrken, bazlar tmyle
149
soyutudur; her birinin ' davurumcu' enerjilerinin dereceleri de birbirin

den farkldr. Bu gibi farkllklar nedeniyle, Amerikan Soyut Davurum
cu resmini, "Aksiyon Resmi" ve "Boyasal Alan Resmi" gibi balklar al
tnda gruplamak sz konusu olmu, Jackson Pollock "Aksiyon Res
mi"nin, Mark Rothko ise "Boyasal Alan Resmi"nin balca temsilcileri
olarak nitelendirilmilerdir. Tuvalini yere sererek, adeta bir ritel halinde
resim yapan, btn yaratc enerjisini tuval yzeyinde grnr klan Pol
lock ile rengin farkl tonlarnda ruh hallerini aa vuran Rothko 'nun re
simleri arasndaki kpr, salt kendiliinde anlamn bulan o saf sanat an
laydr. Amerikal Soyut Davurumcularn "Aksiyon Resmi" kanadnda
davurumcu ham bir enerjiyle deforme ettii "Kadn" serisi ve dier re
simleriyle Willem de Kooning, 1 950'li yllardaki resimleriyle Philip Gus
ton ( 1 9 1 3-80), yine ayn tarihlerde Lee Krasner ( 1908-84) ve Joan Mitc
hell ( 1925-92), "Patlamalar" serisiyle Adolph Gottlieb, siyah beyaz imge
leriyle Franz Kline, astarsz tuval kullanarak boyann akkanln gr
nr klan Helen Frankenthaler ( 1928- ) gibi ressamlar akla gelir. Daha din
gin bir boyasal etkiye sahip ressamlar arasnda, tek renk yzeyleri kendi
deyimiyle 'fermuarlarla' blerek nc boyuta uzanan Bamett Newman,
1 950'lerin ortasndan itibaren geometrik soyutlamaya dayanan tek renk
resimlerini giderek yalnzca siyahn tonlarna indirgeyen Ad Reinhardt,
tarih ve edebiyat gibi kaynaklardan yola kan ve figratif armlarna
ramen zellikle oval biimlerin eitlemeleri zerine soyut bir resim di
li gelitiren Robert Motherwell, yzeyi kaplayan eitli hiyegroglifik bi
imlere ramen genellikle tek renk benimseyerek beyazln eitli tonla
rn arayan Mark Tobey ( 1 890- 1 976), yine beyaz rengi simgesel bir e
olarak kullanan ve byk nem veren Sam Francis ( 1923-94), baka renk
leri rten tek renkle katmanlanm yzeyler yaratan Clyfford Stili sayla
bilir. Kenneth Noland ( 1 924- ) ve Morris Louis ( 19 1 2-62) gibi ressamlar
ise bu daha dingin ' boyasal alan' resminin sonraki temsilcileri arasnda
gndeme gelmi, Washington'da yaadklar iin "Washington Renkile
ri" olarak tannmlardr.
Amerikan resminde Soyut Davurumculuk akmnn etkili olduu yl
larda heykel alannda dikkat eken balca sanat, 20. yzyln en byk
heykeltralarndan biri olarak nitelendirilen David Smith'tir ( 1 906-65) .
Kbizmin; Konstrktivizmin v e Gerekstcln biimsel daarcn
iselletirerek kendine zg bir bileime varm olan Smith, erken dnem
yaptlarnda Amerikan Soyut Davurumcu resminin etkilerini barndran
ak, yass, metal heykeller yapm, bu tr yaptlar " boyutlu metalik
kaligrafi"ye benzetilmitir. 1950'li yllardan itibaren daha byk boyutlu
ve antsal heykellere ynelen Smith, zaman zaman primitif totemleri akla

getiren ama son derece zengin bir endstriyel malzeme eitliliini barn
dran yaptlar gerekletirmitir. Bir dnem savunma sanayisinde kaynak
olarak alan Smith, amzn tm armlarnn malzeme olarak
metalde birletiine inanarak, malzemenin kendisini de yaptlarnn sim
gesel bir esi olarak dnm, amza zg ilerleme hrs ve tahrip
karln metalik grntsyle ilgilenmitir.
Mark Rothko'nun soyut resimlerini "gereki" olarak nitelendirmesi
ya da dier Amerikal Soyut Davurumculardan Adolph Gottlieb 'in, "So
yutlama, zamanmzn gerekiliidir" szleri, kinci Dnya Sava'ndan
sonra varlk gsteren ressamlarn ve heykeltralarn ruh haline ilikin
nemli birer ipucudur. Pek ou Birinci Dnya Sava'nn hemen nce
sinde ya da srasnda dnyaya gelen, 1920'lerin, 30'larn byk ekonomik
bunalmna ve kinci Dnya Sava'na tank olan, ne ounlukla ge ya
larnda kavuan bu ressamlarn yaam yklerinde okuduumuz karanlk
sayfalarn, yalnzca bireysel sorunlara atfedilemeyecei iddia edilmitir.
Sonu olarak sanatn bakentini Paris 'ten New York 'a tayan bu kuak
Amerikan sanat!lar, uzun bir sre uluslararas sanat .ortamnn egemen
'biimi' olarak gndemde kalm, 1 960'l yllarda anti-modemist tavrla
rn ortaya kmasyla geerliliini yitirmeye balamtr.
Sanatn ilgi odann Paris'ten New York'a kayd yllarda Paris 'teki
sanat ortamnn egemen slubu da Soyut Davurumculuktan farkl olma
yan, ancak bazen 'Taizm ' (Franszca anlam 'lekecilik' ; 1 9. yzylda
'Taist' szc zlenimciler iin de kullanlmtr), bazen "Art Enfor
mel" olarak adlandrlan, Kbizm akmnn geometrik soyutlamacln
dan ayrlan bir tr 'lirik' soyutuluktur. 1 952'de Fransz eletirmen Mic
hel Tapie'nin ( 1 909-87) "Un Art autre" (Baka Bir Sanat) adl kitabnda
Avrupa resminde bal bana yeni bir eilim olarak gndeme gelen bu an
lay, Amerikan Soyut Davurumculuk akmnn Avrupa'daki karl
olarak da grlmtr. lk kez Fransz eletirmenler Charles Estienne ve
Pierre Gueguen tarafndan kullanld sanlan "Taizm" ad altnda de
erlendirilebilecek sanatlar arasnda, Jean Fautri r ( 1 898-1 964), Geor
ges Mathieu ( 1 92 1 - ), Pierre Soulages ( 1 9 19- ); ayrca Fransa' da yaayan
Alman ressamlar Hans Hartung ( 1 904-89) ve Wols ( 1 9 13-5 1 ) bulunur.
Taizmin bazen eanlamls, bazen dahil olduu daha geni bir eilim ola
rak nitelenen Art Enformel kapsamnda ise, bu sanatlara ek olarak tal
yan ressam Alberto Burri ( 1 9 1 5-95), Rus asll Fransz Nicolas de Stael
( 1 9 14-55), spanyol Antoni Tiipies ( 1 923- ) ve Hollandal Bram Van Yel
de ( 1895- 198 1 ) gibi isimler anlr. Art Enformel kapsamnda gndeme ge-
len ressamlarn ortak zellii, sanatta 'form'dan (biimden) yana olmama

lar deil, Kbizmin soyut-geometrik formelliini (biimselliini) reddet
meleri, daha lirik, drtsel, davurumcu bir soyut anlay benimsemeleri
dir. Bir baka ortak zellikleri ise, tpk Amerikan Soyut Davurumcula
r gibi, kinci Dnya Sava 'nn ve sonrasnn hznl atmosferine tepki
verirken kendi ilerine dnmeleri, zaman zaman son derece rtk simge
lerle amzda insanln yitik ruhuna ynelik karamsar tavrlardr. Jean
Fautrier'nin savala ilgili izlenimlerinden soyutlayarak gerekletirdii
"Rehineler" serisi ya da Alberto Burri'nin kanl bandajlar andran uval
l resimleri akla gelen ilk rnekler arasndadr. Art Enformel balamnda
Georges Mathieu, Pierre Soulages ve Hans Hartung gibi ressamlarnsa
Dou sanatnn mistisizmine ilgi duyarak kaligrafiye yneldikleri grlr.
Paris 'te kinci Dnya Sava sonras yllarda soyutlamac/davurumcu
eilimleri asndan dikkat eken bir dier sanatsal oluum da "COB
RA"dr. 1 948 ylnda Paris 'te bir araya gelen Hollandal Karel Appel
( 1921 -2006), Belikal Guillaume Comeille ( 1 922- ) ve Danimarkal As
ger Jom'un ( 1 9 14-73) lkelerinin bakentlerinin harflerinden tretilerek
COBRA (Kopenhag, Brksel, Amsterdam) ismini alan grubun dier ye
leri arasnda, Pierre Alechinsky ( 1 927- ) , Christian Dotremont ( 1 922-79),
Jean-Michel Atlan ( 1 9 1 3-60) ve William Gear ( 1 9 15-97) gibi sanatlar
vardr. Amerikan Soyut Davurumculuu ile Fransz Art Enformel'inden
etkiler tayan COBRA'nn kendine zg balca zellii, skandinav mi
tolojisine gndermeler ieren gerekstc, fantastik bir grsellik aray
dr. Gerekstc akmn soyut kanadna yakn olan COBRA sanatlar,
akln tm basklarndan arnm drtsel, serbest ifadeyi benimsemi , za
man zaman olduka sert, iddetli bir davurumcu tavr iinde olmulardr.
Avrupa'nn eitli kentlerinde sergiler aan, bir dnem dergi de karan
COBRA grubu, 1951 ylnda dalmtr.
Adolph Gottlieb, Mark Rothko, Barnett Newman*

Aklamalar (1943)
Eletirel akln nasl alt, sanatlar iin yaamn muammalarndan biridir.

Eletirmenlerin kendilerini bir trl anlamadklarndan ikayet eden ne ok
sanat vardr. Ama bazen tam tersi de olabilmektedir: Sergimizi gren bir
* Adolph Gottlieb ( 1 903-74); Amerikal ressam, Soyut Davurumculuk akmnn nemli figrle
rindendir. Ncw York'ta eitli sanat okullarnda resim eitimi gren sanat, 1 936'da Federal Sa
nat Projesi kapsamnda almtr. 1 939 ylndan itibaren tant Avrupal Gerekstc ressam
lardan etkilenen Gottlieb, sanatsal bir kaynak olarak bilinaltn kefetmesiyle l 940'larda gere
eletirmen akna dndn, resimler karsnda kafasnn kartn yaz

m. Bizler, bu 'anlalmaz' resimlerin sahipleri, resimlerimiz karsnda gs
terilen bu drst, hatta nazik tavr iin teekkr ederiz. Dier eletirel ortam
lardaki histeri krizi, bu eletirinin tonunda yoktur. Dncelerimizi aklamak
frsat verilmi olduu iin de minnettarz.
Amacmz resimlerimizi savunmak deildir. Resimlerimiz, kendi kendile
rini savunabilecek dzeydedir. Bize gre bu resimler, gayet ak bir biimde
kendilerini ifade etmektedirler. Bu resimlerin grmezlikten gelinmesi, hor
grlmesi ya da kk grlmesi dahi izleyici ile bir iletiim kurabildikleri
nin kantdr. Ayrca resimleri savunmay reddetmemiz, savunamayacak du
rumda olmamzdan deildir. Akl karm olanlara, "Persephone'nin Kar
l" resminin mitin iirsel bir ifadesi olduunu; tohum kavramn ve topra
iddetle ima ettiini; hakikatin temeline dair olduunu anlatmaya almak,
basite kamak olur. Yoksa bu soyut kavram, ierdii tm karmak duygula
ra karn, bir kzn bir erkek tarafndan karlmas eklinde mi sunmalyz?
Rothko'nun "Suriye Boas"nn da arkaik bir imgenin, bugne kadar hi
olmad kadar deformasyona uratlarak gerekletirilmi yeni bir yorumu
olduunu anlatmak ayn derecede kolaydr. Sanat sonsuz olduuna gre, ne
kadar arkaik olursa olsun belli simgelerin temsili, gemite olduu kadar bu
gn de ayn lde geerlidir. Peki bir simgenin 3000 yl nceki yorumu, bu
gnknden daha m hakikidir? . . Ksacas, resimleri aklayc notlar, ancak
zekas kt insanlarn iine yarayabilir.
Dolaysyla, bizim resimlerimize bakarken bu tr aklayc notlar aran
mamaldr. Resimlerin neyi anlatt, resim ile izleyici arasnda yaanm ili
kinin kendisindedir. Buradaki mesele, bize gre, resimlerin neyi anlatt de
il, bu resimlerin erevesi iinde sakl duygularn bir nemi olup olmad
dr. Bizler, resimlerimizin estetik inanlarmz gsterebildii kansndayz ki
bu estetik inanlar aada sraland gibidir:
1 . Sanat bilinmeyen bir dnyaya maceral bir yolculuktur ve ancak risk al
may gze alabilenlerce kefedilebilir.
2. Sunduumuz hayal filemi saduyuya iddetle kardr ve bamszdr.
3. Sanat olarak ilevimiz dnyay izleyiciye onun grd gibi deil, bi
zim grdmz gibi gsterebilmektir.
kstc etkiler tayan Soyut Davurumcu resimler yapmaya balamtr. Gottlieb, 1 940'1arda
"Piktograflar", 1950'1erde ve 60'1arda "Dsel Manzaralar" ve "Patlamalar" balklar altnda dizi
halinde yapt resimleriyle tannmtr./ Barnett Newman ( l 905-70); Amerikal ressam, Soyut D
avurumculuk akmnn ve Boyasal Alan Resmi' nin en nemli figrlerindendir. New York Art
Students League Okulu'nda eitim gren Newman, geimini salamak iin liselerde resim ret
menlii yapm, zor maddi koullarna karn devlet yardmn reddederek Federal Sanat Projesi
kapsamnda almamtr. 1 940'1 yllardan itibaren soyut resme ynelen sanat, soyutu biimsel
ilikilerin bir ifadesi deil, mistik olgularn ifadesi olarak grm, 'te boyutlarn' simgesi olarak
grd izgilerle bld antsal tek renk resimlerinin konusunun felsef anlamda "yce" duy
gusu olduunu belirtmitir. Son yllarnda ekilli tuvaller de kul lanan ayrca heykeller de gerek
letiren Newman, retken bir kuramc olarak sanat zerine yazlaryla da dikkat ekmitir.
1 53
4. Bizler, karmak dncelerin yaln ifadesinin peindeyiz. Byk bo

yutlardan ve biimlerden yanayz nk bunlar kendilerini daha ok gstere
bilmektedirler. Bizler, resim yzeyini yeniden grnr klmay arzu ediyoruz.
Derinliksiz yzeylerden yana olmamz, derinlik yanlsamasn aarak hakika
ti gstermek abamzdan kaynaklanmaktadr.
5 . Ressamlar arasnda yaygn bir kan vardr ki bu, akademizmin zdr:
Bu dnceye gre, resim iyi yaplmsa, neyin resmi olduu o kadar nemli
deildir. Oysa resim bir eyle ilgili olmaldr, hibir eyle ilgili olmayan iyi
resim olamaz. Bizler konuya nem veriyor, ancak trajik ve sonsuz konularn
resmetmeye deer olduuna inanyoruz. Primitif ve arkaik sanatla ruhsal bir
yaknlk iinde olmamz da bu nedenledir.
Sonu olarak, yukarda saydmz inanlara bal olan resimlerimiz, bel
li ki i dekorasyon iin, evlerin duvarlarna, minenin stne resim arayan
lara, Amerikan manzaralarna, sosyal ierikli resimlere, sanatta saflk yanlla
rna, ticari amala yaplm resimlere merakl olanlara, Ulusal Akademi'ye,
Whitney Akademisi 'ne, Orta Eyalatlerin Akademisi 'ne, Ohiolulara; basma
kalplara ve benzerlerine hitap etmeyecektir.
Jackson Pollock*
Anket Yantlar (1944)
Nerede dodunuz?
1912 ylnn Ocak aynda, Cody, Wyoming'de. Atalarm sko ve rlanda-
l.
Seyahat eder misiniz?
Califomia'da ve Arizona'da biraz gezdim. Avrupa'ya hi gitmedim.
Gitmek ister miydiniz?
Hayr. Modem resmin sorunsallar orada olduu kadar burada da zle
bilir.
Nerede eitim grdnz?
* Jackson Pollock 0912-56); Amerikal ressam, Soyut Davurumculuk akmnn en nemli fi

grlerindendir. New York Art Students League Okulu'nda Thomas Hart Benton'n rencisi olan
Pollock, 1930'1u yllarda Benton gibi yerel ressamlarn etkisini tayan ilk dnem resimlerinden
sonra, Jung ekolnden psikanalistlerle grd terapinin de etkisiyle bilinalt olgusuna ve gere
kstclk akmna ilgi duymaya balamtr. 1930'lu yllarda Federal Sanat Projesi kapsamnda
alan Pollock, 1940'I yllarn banda soyutlamaya ynelmi, zaman iinde aktmalardan olu
an tmyle soyut resimler yapmaya balamtr. Adeta bir performans gerekletirir gibi yere
yerletirdii tuval yzeyini doku etkilerini de gzeterek ritmik boya sratmalaryla kaplayan Pol
Iock, geleneksel kompozisyon anlayn terk ederek Amerikan resminin kendine zg bir zelli
i olarak beliren 'btncl etki 'ye ncelik vermitir. Bu tr resimlerini sergilediinde olum
lu/olumsuz pek ok tepkiyle karlaan ancak Clement Greenberg ve Harold Rosenberg gibi etki
li eletirmenlerin desteini kazanan Jackson Pollock, zaman iinde Amerika'nn en nl ressam
olmu; kendi kuan geleneinin boyunduruundan zgrletiren figr olarak tannmtr. Pol
Iock, alkoll araba kulland bir kazada yaamn yitirmitir.
1 54
Burada, New York'ta, Art Students League 'de. On yedi yalarmdaydm.

Orada iki yl kadar Benton 'la altm.
Thomas Benton 'n rencisi olmanz, ondan son derece farkl olan sana
tnz nasl etkiledi?
Benton ' la altm iin gl bir biimde kar kabileceim bir ey
vard; sonradan dndmde, onun gibi gl diren gsteren birisiyle a
lmann pek diren gsteremeyecek daha zayf bir kiilikle almaktan da
ha iyi olduunu fark ettim. Benton ayrca beni Rnesans sanatyla tantran
kiidir.
Batl olmanza ramen New York 'ta yaamay tercih etmenizin nedeni
nedir?
New York'ta yaamak, Bat'da yaamaktan daha dzenli, daha zahmetli,
daha youn, daha olanakl; insan heyecanlandracak trde etkiler daha ok,
daha bereketli burada. Ama Bat'yla da mthi bir duygusal bam var; o u
suz bucaksz uzanan arazilere, rnein. Burada yalnzca Atlas Okyanusu'na
baktnda o duyguyu yaayabiliyorsun.
Peki Batl olmanzn sanatnzn zerinde bir etkisi var m?
Kzlderili Amerikallarn sanatnn plastik deerleri, beni her zaman de
rinden etkilemitir. Kzlderililer, uygun imgeleri yaratmakta, ayrca resimsel
ieriin ne olduu konusunda gerek bir ressamn algsna ve kapasitesine sa
hipler. Renkleri znde Bat 'ya zg; vizyonlar ise btn hakiki sanatlara
zg olan o temel evrensellii tayor. Benim resimlerimin baz blmlerin
de Kzlderili Amerikan sanatndan ve kaligrafiden etkiler buluyorlar. Bunu
bilinli yapmadm; bunlar byk olaslkla daha erken bellek krntlarnn ve
heveslerin bir sonucudur.
Sanatta teknik nemli midir sizce?
Evet ve hayr. Zanaat, ressam iin olmaz olmazsa bir eydir. Buna, fra,
boya ve tuval kadar gereksinim duyar.
Birok nl Avrupal modem sanatnn bu lkede yaamasn nemsiyor
musunuz?
Evet. Son yz yln en nemli resimlerinin Fransa'da yapld gereini
kabul ediyorum. Amerikal ressamlar, modem resmin ana hatlarn genel ola
rak batan sona atlam durumdalar. (Benim ilgimi eken tek Amerikal usta
Ryder'dr.) Dolaysyla, iyi Avrupal modem ressamlarn imdi bu lkede ol
mas ok nemli, nk onlarla birlikte bir modem resim anlay geliyor.
Ben, onlarn, sanatn kaynann bilinalt olduu yolundaki dncelerinden
zellikle etkileniyorum. Beni burada bulunan tek tek sanatlardan ok bu fi
kir ilgilendiriyor. nk en ok hayranlk duyduum iki sanat olan Picasso
ve Mir6, hala Avrupa' dalar.
Sizce saf bir Amerikan sanatndan sz edilebilir mi?
Kendine zg saf bir Amerikan resmi fikri, ki bu lkede zellikle otuzlu
yllarda ok popler bir fikirdi, bana ok sama geliyor; tpk, saf bir Ameri-
155
kan matematii ya da Amerikan fizii dncesinin sama gelmesi gibi ... Bir
baka adan baktmzda, byle bir sorun yok diyebiliriz; ya da varsa da
kendi kendine zlebilir: Amerikal, Amerikaldr, resmi de sonuta Ameri
kan resmi olacaktr o istese de istemese de. Ama ada resmin temel sorun
lar, tek bir lkenin sorunu olamayacak kadar bamsz bir sorundur.
Mark Rothko*
Romantikler Acele Etmilerdir (1947)
Romantikler, egzotik konularn peinde uzak diyarlara gitmilerdir. Ne

var ki, akn deneyimlerin tuhaf ve yabanc olan iermesine karn, her tuhaf
ve yabanc olann akn olmadn fark edememilerdir.
rettiklerine kar toplumun dmanlk gstermesi, sanatlarn kolay ko
lay kabullenemedikleri bir durumdur. Oysa sanaty gerek zgrle gt
recek olan, belki de bu dmanlktr. Sahte bir gven ve dayanma duygu
sundan kurtulan sanat, vazgetii her trl teminat arasnda plastik banka
defterini de pe atmay gze alabilir. Ve ancak her trl gven duygusundan
kurtulan kii, akn deneyimlere ak hale gelir.
Benim resimlerim gerekte birer dramdr; her bir ekil, bu dram sahnele
yen birer oyuncudur. Utanp sklmadan her trl hareketi dramatik olarak
ifade edebilen oyunculara olan gereksinimimden yola karak ekillenmiler
dir.
Bu oyuncularn ne yapacaklar, ne tr hareketlerde bulunacaklar nceden
bilinmez. Onlar, bilinmeyen bir mekanda, bilinmeyen bir maceraya atlrlar.
Amalanan nicelie ve ileve sahip olduklar duygusunun yaand o anlk
tanma duygusu, resmin de bittii andr. Balangta salt zihinde var olan
birtakm fikirler, aslnda kendiliinden olumas iin dnyaya alm bir ka
p gibidir.
te bu yzdendir ki o en yce Kbist resimler, Kbist anlayn iindeki
anlam aarlar, bazen de rterler.
Sanatnn srekli alarak elde ettii en byk kazanm, gerektii zaman
mucize yaratabileceine dair inancdr. Resim, mucizevi olmaldr: bittii an
da yaratyla yaratc arasndaki yaknlk sona ermelidir. Yaratan artk bir ya
bancdr. Resim ona, tpk onu sonradan grecek kiiler iin olaca gibi, bir
* Mark Rothko ( 1 903-70); Rus asll Amerikal ressam, Soyut Davurumculuk akmnn ve Bo
yasal Alan Resmi'nin en nemli figrlerindendir. New York Art Students League Okulu'nda ei
tim gren Rothko, Davurumculuk ve Gerekstclk etkili ilk dnem resimlerinin ardndan so
yut resme ynelmi, 1 947'den itibaren zgn slubunu oluturmaya balamtr. Rengin nemli
bir ifade arac olarak kullanld resimlerinde geni boyasal alanlara yer veren Rothko, soyut re
simlerinin 'soyut' olduunu kabul etmeyerek , ac, haz, keder gibi duygularn somut bir ifadesi ol
duunda srar etmitir. Bayaptlar olarak nitelendirdii 1 967-69 tarihli resimler dizisi, Texas ' ta
Rothko apeli olarak bilinen kk kilisede yer almaktadr. Rothko, ar depresyondan intihar et
mitir.
tr vahiy gibi grnmelidir, sonsuz bir biimde gereksinim duyduu ey ani

den ve daha nce hi grlmemi bir biimde karsna km gibi olmaldr.
ekiller zerine:
Bunlar tekil bir durumun tekil eleridir
Kendi iradesine sahip, kendi kendini dayatabilen elerdir
sel bir zgrlkle hareket eden bu elerin tandk dnyadaki eylere
benzemek gibi bir kayglar yoktur.
Belli bir grsel deneyimle dorudan ilikili olmayan bu elerde yaa
yan eylerin tutkusu sezilir.
Gnlk olaylar bir te dnya gerekliini simgeleyen ritellerin yansma
s olmad iin, bu dram tandk dnyann eleriyle ifade etmek mmkn
deildir.
Esrarengiz bir ustal olan arkaik dnem sanatlar bile, bir dizi simge
sel biim yaratmay gerekli grm, canavarlara, melez varlklara, tanrlara ve
yar-tanrlara bavurmutur. Ne var ki tarih ncesi sanatsnn yaad dn
yada, te dnyann nemi anlalm ve resmi bir statye sahip olmutur. ( ... )
Canavarlar ve tanrlar olmadan, sanat bizim drammz sahneleyemez: sanatn
en ok yceldii anlarda, ite tam da bu hsran ifadesini bulur. Bunlar anlam
sz batl inanlar -diye bir kenara atldnda, sanat da derin bir melankoliye
kaplmtr. Karanlklar arar olmu, nesneleri yar aydnlk bir dnyann ima
l nostaljisiyle kaplamaya balamtr. Bana gre sanatnn konu olarak tan
dk dnyay setii yzyllarn en byk kazanm, tek bana figrleri resme
den tablolardr - bunlar, sonsuz bir hareketsizlik annda donakalm bir yal
nzln ifadesidir.
Bu yalnz figr, lmllnn bilincindedir ama onu ifade etmek iin
kolunu bile kaldramaz. Yalnzl da giderilemez. Plajlarda, sokaklarda,
parklarda rastlanan bu duygu, insan iletiimsizliinin canl bir tablosunu olu
turur.
Bana gre resimde soyut ya da temsill olmak gibi bir fark yoktur. Btn
mesele bu sessizlie, bu yalnzla bir son verebilmekte, kollarm yeniden oy
natabilecek duruma gelebilmektedir.
1 57
Richard Hami/ton, "Bugnn Evlerini Bu Denli Farkl,
Bu Denli Cazip Klan Nedir?", kolaj,
26x25 cm, Kunsthalle Tbingen izniyle, G.F. Zunde/ Koleksiyonu.
Richard Hamilton'n 1 956 ylnda Londra'daki Whitechapel Galeri

si'nde alan "te Yarn" sergisi iin gerekletirdii kolaj, Pop ak
mnn balca yapt olarak nitelendirilmesine karn gerekte sergi
nin katalounda yer alacak bir illstrasyon olarak tasarlanmtr.
l 950'1i yllarn popler kltr elerine gndermeler ieren kolaj,
sonraki yllarda Pop sanatlarnn ilgilenecei hemen tm konular
ierir: Sinema, televizyon ve genel olarak gsteri dnyas, afiler,
izgi filmler, reklamlar ve kitle kltrne iliki n hemen her ey . . .
Kitle Kltr ve Sanat: Pop
(1950 ... 1960. . . )
ABD ROBERT RAUSCHENBERG, JASPER JOHNS, JIM DiNE, ROBERT

INDIANA, ROY LICHTENSTEIN, CLAES OLDENBURG, MEL RAMOS,
JAMES ROSENQUIST, ED RUSCHA, WAYNE THIBEAUD, ANDY WARHOL,
TOM WESSELMANN, GEORGE SEGAL.. . [FOTO-GEREKLK]
CHUCK CLOSE, ROBERT BECHTLE, RICHARD ESTES, AUDREY FLACK,
MALCOLM MORLEY ... ALMANYA SIGMAR POLKE, GERHARD RICHTER,
WOLF VOSTELL... NGLTERE RICHARD HAMILTON, DAVID HOCKNEY,
R.B. KITAJ, EDUAROO PAOLOZZI, DEREK BOSHIER,
PETER PHILLIPS, ALLEN JONES...
"Pop Sanat:
Poplerdir (kitleler iin tasarlanmtr)
Geicidir (ksa vadeli bir zmdr)
Harcanabilirdir (hemen unutulur)
Ucuzdur
Seri retilmitir
Gentir (hedef kitlesi genliktir)
Esprilidir
Seksidir
Numaracdr
Gsterilidir
Ticaretin bydr."
Richard Hami/ton, Smithson' lara Mektup' tan, 1957
1 956 ylnda Londra'da alan "te Yarn" balkl sergide yer alan "Bu
gnn Evlerini Bu Denli Farkl, Bu Denli Cazip Klan Nedir?" ( 1 956) ba
lkl kolaj, "popler" szcnn bir ksaltm olan "pop" trnde sanatn
ilk rneklerinden biri olarak nitelendirilir. Kolaj gerekletiren ngiliz sa
nat Richard Hamilton 'a ( 1 922- ) gre Pop Sanat, toplumun deien de
erlerine ynelik sanatsal bir inanc yanstmaktadr: 20. yzylda kent ya
amn soluyan sanatnn kitle kltrnn tketicisi olmas ne kadar ka
nlmazsa, o kltre katkda bulunmas da o kadar kanlmazdr. Hamil
ton ' n kolaj, bu sylemin grsel bir karl gibidir: Pentr geleneini
1 59
dlayarak herkesin elinden gelebilecek 'kes yaptr' tekniini kullanma

s, sanatnn bilinli bir tercihidir ve okura ynelen bir mesajdr. l 950'li
yllarda modem yaamn gstergeleriyle donanm bir ev iini gsteren
kolaj, televizyon, elektrikli sprge, kasetalar gibi aletlerin yan sra pen
cereden grnen sinema salonu ve duvarda asl duran izgi roman afii
gibi eitli eler araclyla Bat dnyasnda gndelik yaamn bir port
resini sunar. Geleneksel cinsiyet rollerini yeniden retirken erkein de ka
dn gibi seyirlik bir nesne halinde grnmesi, vcut gelitirme ynndeki
ilk heveslerin bu dnemde yaanmaya balamasndan kaynaklanr. Hamil
ton 'n sunduu bu dnyada hemen hibir ey doal deildir; televizyonun
zerindeki meyve taba ve odann bir kesine itilmi bitki bile, yapay
bir atmosferin eleri olarak anlamn bulur.
"Pop Sanat" terimini ilk kez 1 958 ylnda, ngiliz eletirmen Lawren
ce Alloway ( 1 926-90), Architectural Design dergisine yazd "Sanatlar
ve Kitle letiimi" balkl makalesinde popler kltr rnlerini tanmla
mak iin kullanmtr. Alloway, 1 962 ylndan itibaren terimin kapsamn
genileterek gzel sanatlar alannda popler kltr elerini kullanan sa
natlar da bu emsiye altnda deerlendirmeye balamtr. 1 960'larn
banda ngiltere' de bu tr bir eilimi ortaya koyan sanatlar arasnda
Gen adalar Sergisi'nde ( 1 96 1 ) yer alan David Hockney ( 1 937- ), De
rek Boshier ( 1 937- ), Allen Jones ( 1 937- ), Peter Phillips ( 1 939- ), R.B.
Kitaj 'n ( 1932-2007) yam sra Londra ada Sanatlar Enstits'nde a
lan sergileriyle Peter Blake ( 1 932- ) vardr. Ancak ngiltere'de pop'un
knn, daha erken bir tarihe, 1 952-55 yllar arasnda ada Sanatlar
Enstits'nde (ICA) etkinlik gsteren Bamszlar Topluluu'na dayand
m sylemek yanl olmaz. Richard Hamilton ve Eduardo Paolozzi
( 1 924- ) gibi sanatlarn yan sra sz edilen eletirmen Alloway de Ba
mszlar Topluluu 'nun etkinliklerine katlmtr. Bu etkinliklerde, aka
demiklemi bir modemizmin yerine deneyselliin n planda olduu bir
anlayla sanat ve eletirmenlerin yam sra tasarmclarn ve mimarlarn
katlmyla Londra'da yeni sergileme tekniklerine, yeni dncelere ak
disiplinler aras bir sanat platformu oluturulmas amalanmtr.
ngiltere ile hemen hemen ayn yllarda ABD' de de popler kltr ve
rileriyle ilgilenen ve dnemin egemen sanatsal slubu Soyut Davurum
culuktan uzaklama eiliminde olan baz gen sanatlar dikkat ekmeye
balamtr. 1 950'li yllarda Robert Rauschenberg' in ( 1 925-2008) gnde
lik bir nesneyle geleneksel boya resmini buluturan "Yatak" ( 1955) trn
den resimleriyle Jasper Johns' un ( 1 930- ) bayrak, at tahtas gibi im
ge/nesnelerden yola karak gerekletirdii resimler, Amerikan Soyut
160
POP
Davurumculuu 'na alternatif araylar iinde olan gen kuak iin r

ac niteliktedir. te yandan, gerek konu, gerekse malzeme anlamnda
gndelik hayatn kltrel verilerini kullanan bu sanatlarn "neo-Dadac"
olarak nitelendirilmesi, ayrca Pop akmnn genel olarak Dada'yla iliki
lendirilmesi, Marcel Duchamp gibi baz eski Dadaclarn tepkisini ek
mitir. Duchamp, Dada akmnn tarihini kaleme alan Dadac sanat ar
kada Hans Richter'e ( 1 888- 1976) yazd bir mektupta, "Bugn Yeni
Gerekilik, Pop Sanat, Asemblaj gibi terimlerle anlan Neo-Dada'nn k
keni Dada'dr dpedz; bugnn sanatlarna da kolay bir k yolu
oluturmaktadr. Ben hazr-nesneyi kefettiimde estetik olgusunu yerle
bir etmeyi amalamtm. Neo-Dadaclar ise benim hazr-nesnelerimde
estetik gzellik buluyorlar! ielii ve pisuar meydan okumak iin surat
larna frlatmtm, ama bak onlar bunlar estetik adan vyorlar!" de
mitir. Ancak Amerikan pop sanat, yalnzca Dada'nn deil, Amerikan
sanatnda 1 920'li yllara uzanan yeniliki araylarn da mirassdr. Stu
art Davis 'in ( 1 894- 1964) deterjan ielerini ya da sigara paketlerini betim
leyen resimlerinin getirdii yeni sanatsal ierik aray, Charles Sheeler'n
(1 883-1965) Amerikan endstrisini ve fabrikalar konu alan resimlerinin
fotografik/geometrik gerekilii (presizyonizm) ya da Edward Hopper'n
( 1 882- 1967) kent yaamnn sokak, otel, bar gibi mekanlarna ynelen ya
banclatrc bak, Pop Sanatn 1 960'lardaki nclerinin yaptlarnn da
bir 'nce'ye sahip olduunu ortaya koymaktadr. Bu adan bakldnda
Andy Warhol ( 1 928-87), Roy Lichtenstein ( 1 923-97), Claes Oldenburg
( 1 929- ) , James Rosenquist ( 1 933- ), Robert Indiana ( 1 928- ) ve Tom
Wesselmann ( 1 93 1 -2004) gibi nc Pop sanatlarnn yaptlarn Ameri
kan sanatnda 1 920'lerden itibaren grlen yeni bir gerekilik araynn
mirass olarak ele almak daha doru grnmektedir.
kinci Dnya Sava sonrasnda gelien ekonominin etkisiyle varln
hissettirmeye balayan tketim kltr ve zihniyetini gzler nne seren
ve bu anlamda son derece "Amerikal" bir ierie sahip olan Pop Sanat,
uluslararas sanat ortamnda Amerikan varln ilk kez gl bir biimde
hissettiren Amerikan Soyut Davurumculuk akmnn egemen konumuy
la yarmak zorunda kalmtr. Pop akmnn 'tutmasn' kolay anlalrl
na balayan Amerikal eletirmen Harold Rosenberg, Soyut Davurum
culuk geleneini yerle bir eden bu yeni sanat anlaynn sanat olmadn
syleyecek kadar ileri gitmi, Pop 'u bir tr 'reklam estetii ' olarak nite
lendirmitir. Gzel sanatlarn beeni oluturmaktaki geleneksel ilevinin
zaten 'reklamc' figr tarafndan ele geirildiine inanan Pop sanatlar
iin Rosenberg'in eletirisinin pek bir anlam yoktur; Pop, tketim klt-
161
r ve reklam adeta yceltir, imgeleri yksek kltr/alt kltr ayrm yap

makszn ele alr. Amerikan sanat ortamnda eletirmenlerin kolay kolay
geit vermedii Pop akm, yine de ok ksa srede galerilerin, sanat piya
sasnn ve mzelerin onayn alm; yalnzca ABD' de deil eitli Avrupa
lkelerinde de 1960' lara damgasn vuran balca akm haline gelmitir.
rnein Almanya'da 1 960'larn renci hareketlerinin yaand dnem
de gndeme gelen Pop Sanat, Alman sanat kuramcs Andreas Huyssen 'e
gre 'protest' ve eletirel bir akm olarak alglanm, znde tketim kl
trn olumlayan yan grmezlikten gelinmitir.
Pop sanatlar, elit bir kesimin beenisine ynelik 'yksek kltr' ile
daha geni kitlelere ynelik kltr tketme biimleri arasndaki ayrmlar
yok ederken ncelikle hazr-imgelerden yararlanmlar, izleyicinin gnde
lik yaamnn bir paras olan nesneleri iki-boyutlu yzeylere aktarmlar
dr. Bu nesneler arasnda Coca Cola ielerinden konserve kutularna, si
gara paketlerinden hamburgerlere ok eitli yiyecek-iecek malzemesi
yer alm, zellikle Amerikal tketicinin gndelik yaamnn sradan nes
neleri, sanatsal bir balam iinde yeni anlamlar kazanmtr. Reklamlar,
afiler, izgi romanlar ve filmlerle, zellikle de Hollywood endstrisiyle
yakndan ilgilenen Pop sanatlar iin bir dnemin popler film yldzla
r da vazgeilmez bir esin kayna olmu, bata Marilyn Monroe ( 1926-
62) olmak zere birok nl kadn, Pop sanatlarnn yaptlarnda sanat
tarihine mal olmutur. Kadn imgesi Pop sanatn balca konularndan bi
risi olarak cinsellikle yklenmi, seyirlik bir nesne konumundadr. Sar
n, krmz dudakl ve seksidir, ama rnein Tom Wesselmann' n resim
lerinde grdmz gibi, bazen bir surattan bile yoksun braklm olarak,
kltrel bir stereotip olmaktan teye gitmez.
Genellikle tuval zerine yalboya tekniiyle almalarna karn bir
ok Pop sanatnn yapt, popler kltr elerinden bire bir yararlanld
iin fotografik bir grnt sunar. Ayrca tekniin yaptn ieriine y
nelik mesajlar vermekte kullanlmas sz konusudur. Pop Sanat' n balca
sanatlarndan Andy Warhol'un fotografik imgeyi olduu gibi tuvale ak
tardktan sonra mdahalelerde bulunmas ve serigrafi tekniine bavurma
s ve mekanik oaltm yntemlerine duyduu ilgi sanatnn ieriini ve
felsefesini belirleyen bir anlama sahiptir. Warhol'un kiisel ifade ve z
gn 'yetenek' le retilmi resimlere ynelik kkten bir tepkiyi ifade eden
resimlerinde el becerisini, yetenei ve ifadeyi bir lde dlayan bask
tekniklerine bavurmasnn, gndelik yaamn ikonografisini kullanmas
kadar nem tadn, baz szlerinden de anlamak mmkndr: "Resim
lerimi neden byle yapyorum? nk bir makine olmak istiyorum. Ne
162
POP
yaparsam yapaym, aslnda bir makine gibiyim. Herkes ayn olsayd, ne

gzel olurdu ! "
Andy Warhol'un yan sra baka Pop sanatlar d a 'yksek kltr' ile
daha geni kitlelere ynelik kltr tketme biimleri arasndaki ayrmlar
yok eden hazr-imgelerden yararlanmlar; yeni bir imge yaratmadan va
rolan imgeler daarcndan tketime ynelen dnyann yarn;malarn
sunmulardr. Roy Lichtenstein izgi romanlar noktac bir teknik kullanp
devletirerek, James Rosenquist geni yzeylere reklam grntleri boya
yan duvar ressamnn yakn lek ve paral bakn i ie gemi tke
tim nesneleri zerinden geni yzeylere aktararak, Robert Indiana soyut
ile figratif arasndaki ayrmlar trafik tabelalar, kumarhane ipleri, bilar
do toplar gibi gndelik grntlere tayarak Pop Sanat ' n eitli ifadele
rini oluturmulardr. Resimlerin yan sra boyutlu nesnelere de uzanan
Pop, Tom Wesselmann 'n "Byk Amerikan pla" ya da "Natrmort"
serilerinde grdmz gibi resmin tesine uzanarak boyuta kavumu
ya da gerek nesnelere yer vermi; veyahut Claes Oldenburg 'un yiyecek
ya da giyecek malzemelerinin snm, prsm grntlerinde olduu
gibi, bezden heykellere dntrlmtr. Pop akm dahilinde Amerika
l sanatlar kendi yaadklar evrenin popler kltr elerini nesnele
tirirken, Peter Phillips, Derek Boshier, David Hockney gibi ngiliz sanat
lar, resimlerinde dsel bir Amerika' y, daha dorusu bir tr 'Amerikan
d'n grnr klmlardr. Pop Sanat'la ilikilendirilen R.B. Kitaj ya
da Allen Jones gibi baz sanatlarsa, imgenin nasl imgeletiiyle, bir an
lamda resimsel kayglarla daha ok ilgilenmilerdir.
Yksek kltr ile kitle kltr arasndaki snrlar eritmi olmas, ya
am ile sanat arasnda kprler kurmas, resim sanatnn Greenberg mo
dernizmine dayanan kuralarn alt st etmi olmas asndan Pop Sanat,
biimci modernizmin sonunu hazrlayan balca akmlar arasndadr. Re
sim ve heykel alannda Pop Sanat' n bir uzants olarak gelien ve Foto
Gerekilik, Sper-Gerekilik, Hiper-Gerekilik gibi isimlerle anlan
akm da 1960'l yllarn son yarsndan itibaren etkili olmaya balamtr.
Gndelik hayattan, zellikle tketim kltrnn imgelerinden yola kan
Foto-Gereki resimler, teknik olarak genellikle projeksiyon makinesin
den tuvale yanstlan grntlerin resmedilmesiyle gerekletirilir. Foto
raf merceinin grdn kopya ederek resim yapmak eyleminin znel
boyutunu dlayan Foto-Gerekiler'in esas konusu, yansttklar dnya
deil, fotoraftan yansyan dnyadr. Etrafmz saran fotografik imgeler
bombardmanna ilikin bir yorum olarak okunabilecek bu tavr, gndelik
hayatn sradan grntlerinin gereklik duygusundan ok bir tr yapay-
lk iinde alglanmasna yol aar. Foto-Gereki akmn balca temsilcile

ri arasnda 1 970' lerden itibaren gerekletirmeye balad dev boyutlu ve
sikalk portreleriyle Chuck Close ( 1940- ), kent sokaklarn ve dkkan vit
rinlerini resmeden Richard Estes ( 1 936- ), turistik gezi sahnelerini konu
alan Malcolm Marley ( 1 93 1 - ), boya malzemelerinden yapt natrmort
laryla tannan Audrey Flack ( 193 1 - ) gibi sanatlar yer alr. B u tr sper
gerekiliin heykel alanndaki ncs, gndelik hayattan sradan tipleri,
zellikle de Amerikal alt ve orta snflar konu alan Duane Hanson'dr
( 1 925-96). Gereki plak figrleriyle tannan John De Andrea ( 1 94 1 - ) da
Foto-Gereki heykelin balca temsilcileri arasndadr. Gnmzde, fi
grlerinin gerekten ayrt edilemezliiyle deil, artc boyutlar ve konu
laryla izleyicinin dikkatini eken Charles Ray ( 1953- ) ve Ron Mueck
( 1 958- ) gibi sanatlar, bu akmn miraslar arasnda saylabilir.
Richard Hamilton*
"En gzel sanat iin, Pop' u deneyin" (1961)
Popler kltr, gzel sanatlarn mit yaratma potansiyelini elinden almtr.

Bu durum, fotorafn kefinde olduu gibi, sanatn nkoullarndan biri olarak
grsel olgular resimsel anlamda kaydetmek ilevinin elinden alnmasna ben
zer. Kendine zg bir ilevin bu anlamda snrlandrlmasnn sanat tarafn
dan hevesle karlanmas, sanatn geri kalan birka ilevinden biri olan deko
rasyonun gereinden fazla nem kazanmasna neden olmutur. ( ...) Resim sa
natndaki odalk temasnn bugnk en yakn edeeri, Playboy'un datt
'ayn gzeli' afileridir. Otomobil tasarmclar, uzay ann simgelerini her
hangi bir sanatdan ok daha baaryla iselletirmilerdir. Toplumsal mese
lelerse, televizyona ve karikatr bantlarna kalmtr. Bugn epik dediimizde
aklmza belli bir tr film gelmekte, kahraman arketipi ise sinema dnyasnn
derinliklerinde yatmaktadr. Eer sanat, gemiteki amalarn korumak isti
yorsa, kendi meru mirasnn imgelerini yeniden ele geirebilmek iin popler
sanatlar talan etmelidir.
Bu yzyln erken dneminde ak halindeki bir toplumun grntsn so
mut bir imgeye dntrme konusunda srarl olan iki sanat hareketi vard: .
Dnemin toplumsal tavrlarn dlayarak kendi olumsuz nermelerini getiren
Dada ile o akn bir paras olmay olumlayan tavryla Ftrizm. Her ikisi de
* Richard Hamilton (1922- ); ngiliz sanat ve eitimci, Pop akmnn ncleri arasndadr. Kra
liyet Akademisi'nde ve Slade Sanat Okulu'nda eitim gren Hamilton, 1952 ylnda bir grup sa
natyla birlikte Bamszlar Grubu'nu kurmu, grubun 1956'da dzenledii "te Yarn" sergi
sinde yer alan "Bugnn Evlerini Bu Denli Farkl, Bu Denli Cazip Klan Nedir?" adl kolaj a
lmasyla dikkat ekmitir. Geleneksel alt kltr/st kltr, el yapm/seri retim imge gibi ay
rmlar dlayarak kitle kltrne ait popler imgeler kullanan Hamilton, reklam estetiinin slu
bunu alntlad yaptlaryla Pop akmnn ekillenmesinde nemli rol oynamtr.
POP
keskin ve saldrgan bir biimde propagandacyd. Her ikisi de bakaldrya da

yanan, ya da en azndan radikal olarak nitelendirebileceimiz akmlard. Da
da anarist lde kkrtcyd; Ftrizm ise otoriter bir dogmatik ze daya
nyordu- ama her ikisi de dneminin rnyd ve etkiliydi.
Gnmzde, nclleri kadar iddetli ve becerikli yeni bir Dadac kuak
ortaya kmtr, ama bu Dada ocuklar izleyici ve piyasa tarafndan kabul
grmekte, devlet mzeleri tarafndan meru klnmaktadr - mit yaratma ey
lemiyse, yaptn ieriinden yaptn ierii olarak sanatya kaymtr.
Sahneden ekilen Ftrizmin mirass yoktur, olumlayc felsefelerin ise
meyve vermesi mmkn grnmemektedir. Ftrizmin yerle bir etmeye ant
itii o bohem gelenek, sanat dnyasnn youn tketime dayal atmosferinde
anlamn yitirmitir.
Avangard estetiin olumlayc tavra sahip olduu estetik pek grlmemi
tir. Sanatn tarihi, ld ya da en azndan can ekitii dnlen toplumsal
ve estetik deerlere ynelik uzun bir dizi saldrnn tarihidir, ama avangard
konum ou zaman nostaljik ve mutlaktr. Gzelsanat-olarak-pop olgusu ise,
popler kltrn gzel sanatlar balamnda ifadesi olarak aslnda Ftrizm
gibidir, yani toplumun deien deerlerine ynelik bir inancn ifadesidir. G
zel-sanat-olarak-pop, kitle kltrn kendine mal etmesiyle, ayn zamanda
sanat kartdr da. Bu anlamda Dada gibi ykc deil, yaratcdr; Pozitif Da
da' dr. Ya da Ftrizm ile Dada'nn melezlemesiyle ortaya kan Mama' dr
- yani, kitlelerin kltrne saygl olan ve yirminci yzylda kentsel ortamda
yaayan sanatnn kanlmaz olarak kitle kltrnn tketicisi olacana,
dolaysyla ona katkda bulunacann ayn lde kanlmaz olduuna ina
nan bir akmdr.
Andy Warhol*
Aklamalar (1963-87)
Andy Warhol 'u tanmak istiyorsanz, yzeyde grdnze bakmanz ye

terli; resimlerimdeki, filmlerimdeki yzeylere bakn, ite ben oradaym. Y
zeyin gerisinde bouna bir ey aramayn. ( ... ) Benim iin her ey yle yzey-

* Andy Warhol ( 1928-87); Amerikal sanat, Pop akmnn ncleri arasndadr. Carnegie Tek
noloji Enstits'nde sanat ve tasann eitimi gren Warhol, 1950'1i yllarda New York'ta dergi
lere yapt illstrasyonlarla moda dnyasnda tannm bir isimken 1 960'1arda resme ynelmi,
reklam imgelerini artran resimleriyle dikkat ekmitir. Serigraf tekniiyle yapt resimlerin
de seri retilmi tketim nesnelerini, Marilyn Monroe gibi film yldzlarn ya da gazete sayfala
rndan olay fotoraflarn yine seriler halinde ele alan Warhol, Amerikan yaam tarzna ayna tut
mu, kitle kltrnn eitli cephelerini ifadesiz bir mesafelilik iinde yanstmtr. Sradan ey
lemler ya da grntlerden oluan bir dizi film de eken, aynca mzik grubu Velvet Undergro
und'un menajerliini stlenen Warhol'un New York'taki Fabrika adl atlyesi, avangard sanat
evresinin urak yeri olmutur. Gsteri dnyasnn ilgisini eken yaam tarzyla Amerika'nn san
sasyonel sanatlarndan biri haline gelen Andy Warhol, 1968 ylnda atlyesinin mdavimlerin
den Valerie Solanas'n silahl saldrsna uramtr. Warhol'dan kalan 100 milyon dolarlk ser
vetle kurulan Andy Warhol Vakf, bugn pek ok ada sanat etkinliini desteklemektedir.
de ki, bir tr zihinsel krler alfabesi okur gibiyim. Elimi, her eyin yzeyin
de gezdiriyorum. ( . . . ) Resimlerimi neden byle yapyorum? nk bir tr
makine olmak istiyorum. Ne yaparsam yapaym, makinelemi bir halde ya
pyorum ve yapmak istediim de zaten bu. ( ... ) Skc eyler houma gidiyor.
Her eyin hep ayn, hep ayn olmas houma gidiyor. ( ... ) Sk sk dile getirili
yor; ben skc eylerden holanyormuum. Evet yle, zaten bunu ben syle
dim. Ama bu, sklmadm anlamna gelmez. Ama benim skc bulduum
eylerle baka insanlarn skc bulduu eyler arasnda farklar olabilir. rne
in ben televizyonda hep ayn konular, ayn ekimleri, ayn sahneleri usan
madan gsteren o aksiyon filmlerini asla izleyemem. Oysa ou insan, detay
lar biraz farkl olunca hep ayn eyi seyretmeye baylyor. Bense tam tersi
yim: Eer bir gece nce seyrettiim eyi yeniden seyredeceksem, o zaman
onun bir benzerini deil, tpks olmasn tercih ederim. Neden? nk, ayn
eye ne kadar ok bakarsan anlamdan o kadar syrlr, o kadar iyi, o kadar bo
hissedersin. ( ... ) Ben bir Amerikal sanatym. Buray seviyorum. Bence ha
rika bir yer. Muhteem. Avrupa'da da almak isterdim, ama orada ayn ey
leri yapabilir miydim emin deilim. Orada farkl eyler yapardm. Sanatmda
ABD'yi yansttma inanyorum, ama toplumun bir eletirisini yapmyorum.
Resmini yaptm eyleri, en iyi bildiim eyler olduu iin yapyorum.
ABD'yi eletirmek, irkinliklerini gstermek niyetinde deilim. Kendi halin
de, saf bir sanatym o kadar. Sanat olarak kendimi ciddiye alyor muyum,
onu da bilmiyorum. Bu konuyu pek dnmedim. Bakalar beni nasl deer
lendiriyor, onu da bilmiyorum. ( ... ) Amerika'yla ilgili en harika ey, varslla
yoksulun znde ayn eyleri tketebilme geleneini balatm olmasdr.
Dnn ki Amerikan bakan da Liz Taylor da ve kim olursanz olun siz de
Coca Cola iiyorsunuz; Coca Cola Coca Cola'dr ve ne kadar para derseniz
deyin sokakta bir serserinin de imekte olduu bir Cola'dan daha iyi bir Co
la yoktur. Btn Cola'lar ayndr ve btn Cola'lar iyidir. Liz Taylor da Ame
rikan Bakan da sokaktaki serseri de bunu bilir. ( ... ) Brecht herkesin ayn e
kilde dnmesini istermi. Ben de herkesin ayn ekilde dnmesini istiyo
rum. Ama Brecht bunu Komnizm adna istiyordu. Rusya bunu hkmet g
cyle yapyor. Burada ise, herkesin ayn eyi dnmesi bata baskc bir h
kmet olmadan da mmkn; eh, abalamadan oluyorsa, Komnist olunma
dan neden olmasn? Gn getike herkes daha ayn grnyor, ayn davran
myor mu? ( ... ) "Pazarlama" sanat, Sanat'tan sonraki admdr. Ben ie, tica
ri bir sanat olarak baladm ve yine yle bitirmek istiyorum. "Sanat" yap
tktan sonra, 'pazarlama' sanatna girdim. Bir tr Sanat adam ya da ' Pa
zarlama' Sanats olmak istiyordum. dnyasnda baarl olmak, sanatlarn
en ilgin olan. Hippi dneminde insanlar u 'pazarlama' meselesini masaya
yatrdlar - "Para ktdr" ya da "almak ktdr" gibi dnceler ne sr
dler ama para kazanmak da almak da sanattr ve iyi pazarlama, en iyi sa
nattr. ( ... ) Resmimi yaparken zerine uzun uzun dnmem gerekiyorsa, o
166
POP
zaman yanl bir ey yapyorum demektir. Resmi boyutlandrmak da renklen

dirmek de dnme biimleridir. Resmim konusunda, "eer dnmem ge
rekmiyorsa, o zaman dorudur" gibi bir anlaym var. Karar vermek, seim
ler yapmak gerekiyorsa, hata yapyorumdur. Ne kadar ok karar vermek ge
rekirse, o kadar ok yanl yaparsn. Soyut alan baz ressamlar oturup uzun
uzun dnrler, dndke de bir ey yapyormu duygusuna kaplrlar.
Bense, dndke bir ey yapmadm duygusuna kaplrm. Leonardo Da
Vinci, hamilerini, dnmek iin harcad zamann da nemli olduuna
inandrmt - hatta dnmek iin harcad zaman, resim yapmak iin har
cad zamandan da nemliydi. Bu onun iin geerli olabilir. Bense, dn
mek iin harcadm zamann hibir nem tamadn syleyebilirim. Ben
yalnzca "yaptklarm" iin para almak beklentisi iindeyim. ( ... ) Gelecekte
herkes on be dakikalna nl olacak. ( ... ) Marilyn Monroe ya da Elizabeth
Taylor' resmettiimde, gnmzn nde gelen seks sembollerini temsil etti
im duygusunu tamyorum. Ben Monroe'yu sradan bir kii olarak gryo
rum. Monroe'yu bylesi iddetli renklerle resmetmenin neyi simgelediini
sorarsanz, gzelliini simgeliyor derim, nk o ok gzeldi, gzel olan ey
leri de insan renklerle anlatr. Monroe resmini yaptm srada lm serisini
yapyordum, bu resim de onun bir parasyd. Ama o lm serisini yapmamn
yle yce bir anlam yoktu, yani ben resmettiklerimi yaadklar zamanlarn
kurban olarak grmyordum; herhangi bir nedeni yoktu yani, yzeysel ne
denlerden baka. ( ... ) lm serisine nasl baladm; sanrm o byk uuk ka
zas resmiyle; bir gazetenin ilk sayfasnda grmtm: 129 L yazyordu.
O srada Marilyn resimlerini de yapyordum. O anda yapmakta olduum her
eyin aslnda lmle ilgili olduunu fark ettim. Ya Noel' di ya da i Bayra
m -yani bir tatil gnyd- ve ne zaman radyoyu asam, "4 milyon kii le
cek" gibi eyler duyuyordum. te yle balad. ren bir resmi tekrar tekrar
grmek etkisini yitirmesine neden oluyor, o da ayn. ( ... ) Brillo kutularna y
le baladm: btn Campbell's orba konservelerini tuval zerine srayla res
mettim, sonra bir kutu aldm ve o kutunun zerine resmettim, sonu komik
oldu nk gerek gibi grnmyorlard. te o kutulardan biri burada. Kon
serveleri kutunun zerine yaptm o komik grnd. Kutularn yaptrdm ben
de. Kahverengiydiler ve gerek kutulara benziyorlard, onun iin sradan bir
kutu yapmak iyi olur diye dndm. ( ...) Ne kadar ok gittiysek (1963'un
sonbaharnda, Califomia'ya doru, yolda), yoldaki her ey o kadar daha ok
Pop grnmeye balad. Birden kendimizi olayn iinde hissetmeye baladk,
aslnda Pop her yerdeydi ama herkes onu grmezlikten geliyordu, bizse b
ysne kaplmtk adeta -bizim iin Pop yeni Sanat't. Pop'un ne olduunu
bir kez idrak ettiinizde, o zaman bir tabelaya ayn gzle bakmanz mmkn
deildi. Pop'un ne olduunu dnmeye baladnzda ise, Amerika'ya hi
bir zaman ayn gzle grmeniz mmkn deildi. Bir eye etiket koyduunuz
da bir adm atm oluyorsunuz -bir kere onu bir daha etiketsiz haliyle gre-
miyorsunuz. Biz gelecei gryorduk ve bundan emindik. nsanlarn onun

iinde ve etrafnda farknda olmakszn dolamalarn seyrediyorduk; ama on
lar hala gemite yayorlard, farknda deillerdi. Oysa gelecein iinde ol
duunu fark etmek yeterliydi, o zaman orada oluyordunuz zaten. Gizem orta
dan kalkyor, ama aknlk yeni balyordu. ( ... ) Pop sanatlar, Broad
way'den yryp geen herkesin annda tanyabilecei imgeler rettiler z
gi romanlar, piknik masalar, pantolonlar, nller, du perdeleri, buzdolapla
r, Cola ieleri- yani, Soyut Davurumcularn grmezlikten gelmek iin b-
yk bir aba harcadklar btn o yce, modem eyler... ( ... ) Aslnda byk
alveri maazalar da bir anlamda mze gibi deiller mi? ( ...) Aklma gelen
en iyi atmosfer sinemadr; nk fiziksel olarak boyutlu, duygusal olarak
iki boyutlu bir mecradr.(...)Benim btn filmlerim kurgu, ama zaten her ey
bir anlamda kurgu deil mi? Kurgunun nerede bitip, gerein nerede balad
n bilemiyorum.
Roy Lichtenstein*
Konferans (1964)
Pop sanatlarnn bir araya gelerek bir akm oluturmas hibir zaman sz
konusu olmamasna karn(hatta 1961 ylnda birbirimizi hemen hi tanm
yorduk, birbirimizin yaptlarn da bilmiyorduk), her birimizi o anki ynelim
lerimizden koparan, yaadmz evrenin ticari grnmyle ilgili yeni ifa
deler, yeni yorumlar gelitirmeye ynelten belli bir an vard sanki.
Bir olguya bakmann birok yolu olabilir. Bu olgu, bir sanat akm gibi e
kilden yoksun bir ey olduundaysa, birok farkl adan tartlabilir. Sanat
larn kendi yaptklarn szel olarak ifade etmek konusunda bir eletirmen
den ya da tarihiden daha yetkin olduu konusunda pheliyim. Yine de ak
lma gelen bir konuyu sizlerle paylamaya alacam.
Pop Sanat'n nasl ortaya kt konusuna ben baka bir adan yaklamak
istiyorum. Dnlebilecek tm etkilenimlerin tesinde, ki hemen akla gelen
ler: Picasso'nun boyutlu apsent iesi, Ozenfant ve Le Corbusier'nin Prist
resimleri, kolajda gerek malzemelerin kullanm, Dada akm, Stuart Da
vis 'in resimleri, Uger'nin resimleri, Jasper Johns'un bira kutulan, hedef tah
talar ve bayraklar, Rauschenberg' in kolajlar, Kaprow, Oldenburg, Dine,
Whitman, Samaras ve dierlerinin happening'lerinde kullandklar Ameri
ka'ya zg nesneler... Btn bu bilinen etkilenimlerin tesinde, ki gerekten
* Roy Lichtenstein ( 1 923-97); Amerikal ressam ve heykeltra, Pop akmnn ncleri arasnda
dr. Art Student League Okulu'nda ve Ohio Devlet niversitesi'nde eitim gren, ardndan e
itli kurumlarda eitimcilik yapan Lichtenstein, Soyut Davurumcu tarzdaki ilk dnem resimle
rinin ardndan 1960'larda Pop'a ynelmi, 1962 ylnda New York'un nl galerilerinden Leo
Castelli'de at serginin kazand baaryla adn duyurmutur. Resimlerinde izgi roman sah
nelerini, izgi romanlardaki grenlere varana dek byterek kendine zg bir slup gelitiren
Lichtenstein, 1 970'lerde benzer bir yaklamla heykeller de yapmtr.
168
POP
de youn birer etkiydi her biri -zellikle de happening'ler ve evre dzenle

meleri, ki biliyorsunuz Oldenburg ve Dine onlardan doru Pop Sanat'a gei
yaptlar- ben, dediim gibi, baka bir adan yaklamak istiyorum Pop Sa
nat'n kna.
Pop, 20. yzylda gndeme gelen iki eilimin sonucu olarak deerlendiri
lebilir: birisi dardan - konu, ierik anlamnda; dieri de ierden - estetik bir
duyarllk anlamnda. Konu, elbette ki ticarilik ve ticari sanattr; ama Pop 'un
buna olan katks, ' eyler'in soyutlanmas ve yceltilmesidir. Ticari sanat bi
zim konumuz deildir; bizim konumuz ticariliin kendisidir ve bu anlamda da
bir tr doa gibidir; ama Rnesans dneminde ve o dnemden bu yana sana
tn temel ynelimlerine tmyle kar olduu gibi, bizden hemen bir nceki
akm olan Soyut Davurumculuk akmyla da zellikle ters dmektedir. Ti
cari sanat, evreden ok nesneye; yzeyden ok figre odaklanmas asn
dan, sanatn temel akna kar bir ak iindedir.
Benim burada sz etmek istediim estetik duyarllk, aslnda estetik du
yarllk kartl olarak da aklanabilir - ya da o kart-duyarlln grnr
klnmas eklinde de ifade edilebilir. Bu kart-duyarllk, ayn dnemde in
sana daha tandk gelen tavrlarn tad o tefekkr, nans, gizem, Zen ve
benzeri duyarllklara kardr. Duyarllk-kart sanatn tarihsel rneklerini,
hatta gncel rneklerini vermek de o kadar kolay deildir. Genellikle duyar
llk-kart cephe eriyip giderek yerini yine duyarllklara brakr. Ama eer
belli baz modem yaptlarla ilk karlatmz an aklmza getirebilirsek, o
zaman daha yeni ilerin ucuzlatlm, duyarsz, kstah ve kaba olduunu g
rebiliriz. Burada kast ettiim boyann daha sert bir ekilde kullanm deil,
nans ve ayar eksikliidir. rnein, Picasso'nun Avignonlu Kzlan'n ya da
bir Mondrian veya Pollock resmini ilk grnz hatrlayn. Ya da rnein
bir Kbist kolajla bir Franz Kline resmini herhangi bir Rnesans ustasyla
karlatrn. Bir Daumier ile bir Botticelli'yi karlatrn. Courbet'nin izleyi
cisi, 19. yzyln ortasnda onu fazlasyla kstah ve sanattan yoksun buluyor
du, Van Gogh ve Fovistler de ayn ekilde deerlendiriliyordu. Ama burada
szn ettiim modem yaptlar duyarllk-kart yaptlar deillerdir - birok
deeri temsil etmekle birlikte, Pop Sanat'ta ok daha gl bir biimde orta
ya konan bu eyi de biraz olsun yanstrlar.
Oysa sanat yaptlar, krelmi duyarllklarn rn olamaz gerekte - bu
yalnzca bir slup, bir tavrdr. Pop Sanat'n ieriinin gerek nitelii, ticari
sanat sluplarnn zellikle biimsiz, tuhaf ve elverili ynlerine gndermede
bulunmas ve dikkat ekmesindedir. Sanat yaptlar gerekten de krelmi du
yarllklarnn rn olamayacana gre, ilk bata kstaha ve kaba grnen
eler zaman iinde cesur ve etkili olmaya balar, rtk incelikler de o zaman
su yzne kar.
Duyarllk-kartl, gnmz sanatnn temel zellii olarak dikkat ek
mektedir. Bu yaptlar geisellik, mantkl alm, amal nans ve zarafet
169
ieren Rnesans resimlerinden ayran da budur. Bu duyarllk-kartl anlam

sz, mekanik, kaba grnse de ve sanatsal kayglar hi gz nnde bulundurul
makszn birden sanki hi dnlmeden gereklemi gibi grnse de bana
gre yaptlarn asl anlam, sanatnn gerekte tm o duyarllklara sayg duy
masna karn tm bunlara kar kiisel bir tr kabadaylk taslamasndadr.
Eer baarl olmusa, Pop Sanat'ta ya da baka bir akmda olsun, esas anlam
burada yatmaktadr.
Baka anlamlar da olabilir: Kaba bir cesaret, modem yaamn grsel nes
neleriyle giriilen bir tr rekabet, saf bir Amerikan sululuu, ve benzeri eyler.
Gerilimli bir benzerlik kurarak, Pop Sanat'n 20. yzyln sanatta duyarl
lk-kart eiliminin, ticari sanatn hali hazrdaki gerek duyarszlyla birle
mesinden doduunu da syleyebiliriz.
Chuck Close*
Cindy Nemser' e Aklamalar (1970)
Cindy Nemser: Yaamn kendisi yerine neden yaamdan fotoraflar zeri

ne odaklanmaya karar verdiniz?
Chuck Close: Bir natrmorta bakarken gzlerimi resim zerine nasl odak
ladn sorunundan kaynaklanan bir karardr bu. Gzlerimi n plandaki sra
hiye odakladmda, grnt son derece netti. Sonra bakm srahinin arka
sndaki perdeye odaklamaya almtm, grnt yine netliini koruyordu.
Sonra bir baktm, resmin neresine bakarsam bakaym, grnt ayn netlikte.
evresel bak her zaman biraz bulank olduuna gre, bu durumun doal bir
durum olmadnn farkna vardm. te o zaman aklma geldi: odak sorunu ba
na bu kadar ilgin geldiine gre, her trl bilginin dondurulduu fotorafla
almalydm -fotorafta hem bulank, hem ok keskin bilgi zerine odaklan
mak mmkn.
CN: Peki neden zellikle yz fotoraflan setiniz?
CC: Bir kere size nce baz kararlarmn ardnda, varsaylan nedenlerin ol
madn syleyeyim. rnein ben fotoraflarn kopyasn kartmaya alm
yorum. Ayrca btncl bir imge olarak ba grntsn semi olmamn da
zel bir nedeni yok. zleyicinin resimlerimdeki kafalara bakp, bunu sanatmn
en nemli boyutu gibi alglamasn istemiyorum. Village'de sattklar gibi Pop
kiiliklerin afilerini yapmyorum ben. Arkadalarmn portrelerini yapmamn
nedeni de budur - onlar, ou kimsenin tanmad kiilerdir. Resimlerimi g-
* Chuck Close ( 1 940- ); Amerikal ressam, Foto-Gereki akmn nclerindendir. Yale niver
sitesi 'nde eitim gren Close, yakn evresini fotografik bir kesinlikle resmettii dev birer vesi
kalk grnmndeki gereki portreleriyle tannmtr. Fotoraflan blerek alan Close, ilk
dnem siyah-beyaz resimlerinin ardndan 1970'1erden itibaren renkli portrelere ynelmi, ayrca
fotoraf teknolojisinin gelimelerini izleyen eitli dnmler geirmitir.
POP
ren izleyicinin orada Castro'nun kafasn grp, sanatm anladn sanmas

n istemiyorum.
CN: Hmanist armlardan yararlanmyorsanz, btn bu yzler neyi
anlatyor peki?
CC: Bunlar, gzn nasl grdnden ziyade fotoraf makinesinin nasl
grdyle ilgili iler. Kk bir fotorafn ne grm olduuyla ilgili resim
ler. Benim esas amacm, fotografik veriyi/bilgiyi, resim verisine/bilgisine d
ntrebilmek.
CN: Bunu biraz aar msnz?
CC: Fotoraf makinesi nesneldir. Bir yz kaydederken, yanan m bur
nun mu daha nemli olduu yolunda hiyerarik kararlar veremez. Fotoraf
makinesi, bakt eyin bilincinde deildir. Yalnzca kaydeder. Ben fotoraf
makinesinin kaydettii bu siyah-beyaz, iki-boyutlu ve yzeysel ayrntlarla do
lu imgeleri irdelemek istiyorum.
CN: Ama biliyorsunuz, fotoiraf makinesi istediiniz ekilde ynlendirile
bilir. Lensler deitirilebilir, kla oynanabilir...
CC: Tabii ki yle - zaten ben fotoraf makinesinin hakikati kaydettiini
sylemedim ki. Yine de grmek eyleminin daha kesin ve nesnel bir biimidir.
CN: Temel meseleniz zellikle kk fotoraflardaki fotografik verilerin
irdelenmesiyse, resimleriniz neden bu kadar byk?
CC: Byk boyutlarda altm zaman 20x25 santim bir fotorafta gr
mezlikten gelinen verileri de -an titizlenmeden- deerlendirebiliyorum. B
yk boyutlar, izleyicinin resim yzeyini farkl bir biimde okumasna yol a
yor. Resmi kaplayan ba bir btn olarak grene kadar grnty paralara
blerek bakmak durumunda kalyor. Bu kadar byk olduunda, resimdeki
kafalar btncl tek bir imge olarak grmek zorlayor. Ben aslnda bir bak
ma insanlar arasndaki belli farkllklar abartan karikatristler gibi alyo
rum - benim resimlerimde de tek bir ban kendine zg zelliklerini grmez
den gelmek olanakszlayor.
CN: Yine de ncelikli olarak fotografik verilerin kesin bir aktarmn ama
lyorsunuz ...
CC: Evet, ama grntleri bu denli byterek aslnda dorudan bir aktarm
dncesiyle de bir tr eliki yaratyorum. Dediim gibi resimler o kadar b
yk ki, bu yzlerdeki belli zellikleri fark etmemek mmkn deil. Szgelimi
bir burun artk bir santimin bilmem kata ka deil de, onlarca santim. 15-20
santime yayldnda, sivilceleri grmezlikten gelemiyorsunuz mesela. Byk
boyutlar, izleyicinin her defasnda farkl bir alana odaklanmasna yol ayor.
Bylece evresel bakla bulanklaan alanlarn da farkna varlabiliyor. Ge
nelde o bulank noktalar hi grmeyiz. Bir alana odaklandmz zaman oras
nettir. Bakmz teki alanlara ynelttiimizde oradalar da netleir. Benim
yaptlarmda bulank alanlara gznz odakladnzda onlar net gremezsi
niz ve bu tr alanlar, grmezlikten gelinemeyecek kadar da byktr.
CN: Anton Ehrenzweig, algsal deformasyonlar ve k-glgenin neden ol

duu ton deformasyonlarndan kaynaklanan bugnk snrl farkndalmz
gemiin ve gnmzn sanatlarna (tabii gnmzde fotoraf sanat da bu
na dahil) borlu olduumuzu sylyor. Sizce resimleriniz, algsal bilincimize
katkda bulunuyor mu?
CC: Tmyle yeni bir bilgi mi veriyorum, yoksa var olan bir bilginin yeni
bir boyutuna m dikkat ekiyorum, bilmiyorum. Bir ormann zerinden uak
la getiinizde o ormana dair bir bilginiz olur ama ormana girip aalara arp
maya baladnz zaman edineceiniz bilgiden olduka farkldr bu. Benim
resimlerime bakarken, birka adm geri atp baktnzda bir ban btncl bir
imge olarak nasl grndne dair fikir sahibi olursunuz. Ama te yandan re
sim yzeyindeki btn kk ayrntlara bakmaya baladnzda, ister iste
mez o resmin zerinden teker teker farkl alanlara bakarak gemek durumun
da kalrsnz. Yani o ormana dair daha ayrntl bilgi edinebilmekten, tek tek
aalarn neye benzediinin bilincine varabilmekten sz ediyorum.
CN: Fotografik imgenin resimsel imgeye aktarmnda boyut nemli rol oy
nuyor. Peki bu dnm salayabilmek iin kullandnz dier yntemler
nedir?
CC: Resimsel veriyi fotografik imgeyle karlatrabileceimiz zgn bir
teknik yaratabilmek adna resimlerimi geleneksel portre resmi anlayndan
olabildiince soyutlamaya altm. Resimsel fra darbelerinin ve yzey g
rntsnn uzaklaabilmek iin jilet, elektrikli matkap ve pistole gibi bir sr
allagelmemi ey kullandm. Elimden geldiince ince bir yzey katman ya
ratarak altm, tebeirimsi ve mat bir grnt oluturduu iin beyaz boya
dan uzak durdum. Hatta ok byk bir resimde, btn bir tuvali kaplamak iin
yalnzca iki kak kadar siyah boya kullanyorum. Resmimden rengi atmamn
nedeni de rengin, geleneksel Bat sanatyla olan yakn badr. Ama gelecekte
renkli fotoraflar da konu etmeyi dnyorum.
CN: Resimlerinizden bu kadar ok eyi dlamak gereini neden hissetti
niz?
CC: Resmedilmi bir ban nasl olmas gerektiine dair kendimin ve izle
yicinin dncelerinin tesine gemek istedim. Gemiten gelen geleneksel
kavramlarn yaptlarmn ieriini etkilemesini istemiyorum.
CN: Tuvallerinizin boyutlarn gz nnde bulundurarak soruyorum - bu
resimlerde bir odak noktas salamak g olmad m?
CC: ok keskin netlii olan bir ey zerine odaklanarak balyorum resme.
O blm, yaptn dier kalan blmleri iin oda salayan blm oluyor. Ora
dan, teki taraflara geerek bir netlik salamaya alyorum. Netlii salamak
iin nce griyle balyorum, sonra daha koyu tonlara geiyorum. Pistole kul
lanmann avantajlarndan biri de bu - kk atlamalarla giderek daha koyu
alanlar elde edebiliyorsun. Bu teknik, tonal adan giderek aktan koyuya ula
an bir geililik salyor.
POP
CN: Bu kadar byk resimlerde tonal deerler ve yzey dokusunu sabitle

mek, dengede tutmak zor olmal... Ne olup bittiini grebilmek iin ara sra
birka adm uzaklamyor musunuz resimden?
CC: Hayr. Resim yzeyine ok yakn alyorum ve pek geri adm atp
resmin geneline bakmyorum - beni ilgilendiren btn olarak kafann gestalt'
deil ki. Ben bir grntnn fotografik kesitlerini boyayla resme aktarmak ve
bytmek sreciyle ilgileniyorum. Yani ok kk birtakm noktalarn okuna
bilecek byk noktalar haline getirebilmek derdindeyim.
CN: Aslnda ok byk boyutlarda alan noktac bir ressamsnz siz.
CC: Evet. Ama ben Seurat'nn noktaclyla ortaya kan bir imgenin na
sl grndyle deil, fotografik bask srecinin nasl bir imge yarattyla il
gileniyorum. Fotografik bir imgenin yzeyi o kadar tutarl olmasna karn, o
grnty meydana getiren noktalarn, yansttklar imgeyle hibir ilgisi yok.
CN: Yzeyin tutarll neden o kadar nemli sizin iin?
CC: Yzeydeki veriler yeterince tutarlysa, resim yzeyi yok olur. Tutar
szlk, resim yzeyinin kendisine dikkat ekiyor ve resmin ieriini de etkili
yor. Szgelimi ok iyi olmayan Soyut Davurumcu ressamlar, Soyut Davu
rumcu resimlerin yzeyini, renk lekeleri ve damlalarn taklit ettikleri iin bo
yann yaratt yzeyin tesine hi geemediler. Daha nemli Soyut Davu
rumcu ressamlarn yaptlarnda ise resmin yzeyine bakmazsnz, boyay gr
mezsiniz. Onlarn resimlerinde lekeler yle bir etki brakr ki baka bir anlam
ararsnz.
CN: Peki ya fotoraftan alan baka sanatlarla ilgili dnceleriniz ne
dir?
CC: ou benzer sorunlar yayor. ki boyutlu bir yzeyi baka bir yzeye
aktarma meselesine daldklar iin bunun tesine geemiyorlar. Mesela benim
fotoraflar ba aa koyup resimleri kare kare tamamlayan ressamlar gibi a
lmam mmkn deil. Onlarn resimleri sonuta keskin bir yzey aktarm
oluyor. Yalnzca yzey zerine odakl bir almada ayn aktarm tutarl bir
biimde srdrmek zor olduu iin, baz alanlar birbirinden farkl oluyor. Bu
tr resimler yalnzca resim yzeyine dikkat ekiyor. "Bana bakn, ne gzel res
medilmiim deil mi?" gibi bir tavr yanstyorlar.
CN: Ama siz de btncl imgeyle ilgili deilsiniz. Siz de para para, ke
sit kesit alyor, yapt byle bir srete tamamlyorsunuz.
CC: yle, ama ben bitmi resmin neye benzeyeceini tam olarak bilmesem
de resimdeki verinin pek fazla dna kmyorum. Ne de olsa o byk kafalar,
fotoraf makinesinin kaydetmi olduu gerek kiiler.
CN: yleyse Gombrich'in, "yanlsamac sanatta sorun, dnyaya dair bil
diklerimizi unutmak deil, inandrc kompozisyonlar yaratmaktr" szlerine
katlyorsunuz.
CC: Kesinlikle. Mesela bir burun, bir ekil olarak da bana ilgin geliyor.
Bir burnun kenarnda ve zerindeki veriler de bana ilgin geliyor. Ama yine
1 73
de o ekil ya da o ton ne kadar gzel olursa olsun, o verinin eit dalm ne

kadar baaryla salanrsa salansn, bir burna, stelik bir kiinin burnuna ben
zemiyorsa yine de yanl olmu demektir. Arkadalarmn yzlerinin resmini
yapmamn bir nedeni de bu. Benim lekelerimin nasl grndn, ne kadar
baarl olduunu onlarn yznden okuyabiliyorum.
CN: Demek ki bir benzerlik yakalayabilmek, yaptlarnzn nemli temel
lerinden birini oluturuyor.
CC: Sonuta ben bir aktarmda bulunuyorum, eviri yapyorum, onun iin
olabildiince doru olmasn istiyorum.
CN: Gnmzde yaptlarndan etkilendiiniz sanatlar var m?
CC: Sanrm bugnn ciddi sanat genel olarak figratif deil. Stella, No
land, Judd, Serra, Morris benim en ok sayg duyduum ressam ve heykelt
ralar.
CN: Yaptlarnzn bu sanatlarla herhangi bir ilikisi kurulabilir mi sizce?
CC: Evet. Benim yaptlarm onlarnkinden ok farkl grnmesine karn
resimsel dilden kendilerini arndrm olan, heykeli kaidenin zerinden kald
ran, malzemeleri yerlerde sergileyen bu sanatlarla aramda bir ba olduuna
inanyorum. Onlar gibi benim yaptlarm da bir portre resminin neler iermesi
konusundaki bir listenin tamamlanmasyla ilgili deil, bir bilginin aktarmyla
ilgili. Ben de izleyiciyi sanatla ilgili geleneksel kavramlarn dnda bakmas
n salamaya ve bugne kadar bildikleriyle sanat anlayabilmesinin mmkn
olmadn gstermeye alyorum.
CN: Gereki tarzda alan bir sanat olarak baka figratif sanatlarla
bir yaknlk hissetmiyor musunuz?
CC: Bugn sergilerde izlediimiz figratif sanata pek bir ilgim, merakm,
sempatim yok. Modelden ya da fotoraftan alan her ressamn gereki ve
ya sper-gereki olarak nitelendirilmesine de tepki duyuyorum. ok mulak
bir terim bu, stelik bu tr ressamlar arasnda pek fazla ortak nokta yok bana
kalrsa.
CN: Ama yine de sznz gereki imgeler araclyla sylyorsunuz.
Gereki sanata duyduunuz antipatiyle bu durum bir eliki yaratmyor mu?
CC: Yanl anlalmasn. Ben figratif sanat nosyonundan holanmyorum
demek istemedim, figrn artk sanat iin geerli olmayan bir biim olduu
sonucuna varmak son derece yanl olur. Ama bence figratif sanat gemite
kalm hmanist nosyonlarla zorla canlandrmaya almann bir anlam yok.
CN: Hmanist bir adan figre dne dair bir umut tamyorsanz, bu
gnn sanat balamnda figrn nemi nedir sizin iin?
CC: Bence figr yeni bir bilgi kayna olarak kullanlabilir ama bu da an
cak yeni aralar ve teknikler araclyla, biim yaratmann yeni bir yolu ze
rine odaklanarak olabilir. Bu koulu yerine getirme.den yeni figr resminin, an
ti-avangard mze kratrleri ve eletirmenler tarafndan yaplan ok sayda
"figre dn" sergisine ramen hi ans yok.
1 74
Yeni aa Yeni Sanat: Yeni Gerekilik
(1950. . . 1960 . . . )
FRANSA [NOUVEAU REALISME] ARMAN, CESAR, YVES KLEIN,

MIMMO ROTELLO, NIKI DE SAINT-PHALLE, DANIEL SPOERRI, JEAN
TINGUELY, MARTIAL RA YSSE, FRANOIS DUFRENE,
RA YMOND HAINS, JACQUES DE LA VLLEGLE...
kinci Dnya Sava sonras yllarda Bat sanatnda, Dada'nn mirass

saylabilecek eitli akmlar ortaya kmtr. Bunlarn gerek bir Dada ru
hu tayp tamad ise, bugn de tartma konusudur. Marcel Duchamp,
1 950'lerde arkada Hans Richter'e yazd bir mektupta, "Yeni Gerek
ilik, Pop Sanat, Asemblaj ve benzeri isimlerle anlan pek ok akm Da
da'nn temelleri zerinde ykselmekte ve Dada'y kolay bir k yolu ola
rak kullanmaktadr. Ben hazr-nesneyi kefettiimde estetik olgusunu yer
le bir etmeyi amalamtm. Neo-Dadaclar ise hazr-nesnelerde estetik
gzellik buluyorlar" diyerek bu tartmay bizzat balatan kiidir. Duc
hamp 'n eletirisi haksz saylmaz. 1 960 sonrasnda gndeme gelen pek
ok neo-Dadac akm yeni an yeni estetii olarak gndeme gelmi; sa
natla hayat arasndaki snrlarn en ok eridii noktada bile estetik ve 'bi
ricik' sanat nesnesi olgusu baskn kmtr.
Hayatla sanat arasndaki snrlar yok etmek zere yola kan bu neo
Dadac akmlardan biri de Fransa'da 1960 ylnda bir eletirmenin nc
lnde, bir grup gen sanatnn oluturduu Yeni Gerekilik'tir. Yeni
Gerekilik, 1 950'li yllardan itibaren Bat dnyasnda gzlenen modem
tketim kltrnn bir yansmas olarak gndeme gelmi ve bu anlamda
ann bir tr tankln yapmtr. k noktas, modem an aknn
tersine evrilemeyecei inancdr. Yeni Gerekiliin manifestosunu ya
zan Fransz sanat eletirmeni Pierre Restany'e ( 1 930-2003) gre, "Tm
dillerin ve tm sluplarn tkendii bir nokta" sz konusudur. Yeni Ger
ekilik ise, "artk oktan miadn doldurmu olan resim ve heykel alann
da yeni bir forml" deildir. "Peki biz ne neriyoruz?" diye sorar Restany
ve yle yantlar: "Gerein kavramsal ya da dsel bir prizmadan gei-
1 75
Arman, "Dolu", 1 960, buluntu nesnelerle ensta/asyon, iris Clert Galerisi, Paris.
Paris'teki i ris Clert Galerisi, l 950'1erden 60'1ara uzanan srete iki

ilgin enstalasyona sahne oldu: Birincisi Yves Klein'n bo galeriyi
sergiledii "Boluk", ikincisi de galerinin Arman tarafndan bul untu
nesnelerle tka basa doldurulmasyla yaplan "Dolu"ydu. zleyici ga
leriye gi remeyecek, vitrinden grnen o ylm nesnelerde belki de
kendi gelip geici varlnn bir yansmasn bulacakt . . . Arman, bu
enstalasyonda ortaya koyduu bi riktirme merakn ereveli vitrin
ler iinde ok eitli nesneleri bir araya getirerek gerekletirdii
asamblajlarnda da srdrd.
YEN GEREKLK
rilmi bir yansmasn deil, ta kendisinin alglanmasnn o tutku dolu ma

cerasn."
Yeni Gerekilerin, dnyann kendisini bir tr resim gibi grdklerini,
"evrensel anlamda nem tayan kesitlerini" kendilerine mal ettiklerini
belirten Pierre Restany, 1 96 1 ylnda Paris 'te alan "Dadadan 40 Derece
Yksekte" balkl serginin brornde yer alan dncelerinde, Yeni
Gerekilik iin Marcel Duchamp 'n hazr-nesne kavramn u ekilde an
latmtr: "inde bulunduumuz durumda Marcel Duchamp 'n hazr-nes
nesi (ve ayn zamanda Camille Bryen'n fonksiyonel nesneleri) yeni bir
anlam kazanmaktadr. Modem varoluun organik tm kesitlerini olutu
ran kente, sokaa, fabrikaya, kitlesel retime ait dorudan ifadenin bir ter
cmesidir. Sradan nesneye ynelik bu sanatsal vaftiz, tipik bir 'dada ey
lemi'dir. Ret ve sfr noktasnn ardndan, efsanenin nc aya hayata
gemektedir: Marcel Duchamp' n sanat kart eylemi, olumlanmaktadr.
Dada akl, modern dnyann dsal gerekliini kendine mal etmeyi ken
dine uygun bulmutur. Hazr-nesne artk olumsuzluun ya da polemiin
deil, yeni bir ifale repertuarnn temel esidir."
Yeni Gerekilik, bir yandan Pop Sanat'n te yandan Kavramsal Sa
nat'n eitli zelliklerini bnyesinde barndran, ama yukardaki akla
mann da ortaya koyduu gibi, genellikle atk ve buluntu nesnelerin kul
lanld bir akmdr. Gereklik olgusunun yeniden kavranmasn amala
mas, akm dahilindeki sanatlar birbirinden ilgin ve farkl malzemele
re ve yollara yneltmitir. Bu sanatlardan Yves Klein ( 1 928-62), 1 950'li
yllarda "Uluslararas Yves Klein Mavisi" olarak tanmlad bir mavi to
nuyla tek-renk resimler ve heykeller gerekletirmi , ayrca boyal insan
bedenlerini tuvale bastrarak yapt 'antropometrik' resimleriyle tann
mtr. Klein 'n suyla ya da atele gerekletirdii resimleri de bulunmak
tadr. Klein, 1958 ylnda Paris 'teki Iris Clert Galerisi'ni "Boluk" ad al
tnda sergileyerek byk sansasyon yaratm ve bir dizi benzeri etkinlikle
sanat dnyasnn ileyiini tm gerekliiyle gzler nne sermitir. Ye
ni Gerekilik akmnn bir fikir olarak ekillenmesinde Pierre Restany ile
birlikte aktif rol alan Yves Klein, akmn ilk sergisi olan "Dadadan 40 De
rece Yksekte" adl serginin ismi nedeniyle Restany ile tartm, kendi
sanatnn 'ruhsal ierii 'nin Dada'nn ykc anarizmiyle bir ilgisi olma
dn ifade etmitir.
Yeni Gerekilerin balca temsilcileri arasnda bulunan Arman
( 1 928- ) ise, Klein 'in sergiledii bo galeriyi 1960 ylnda tmyle er
ple doldurarak yine bir sansasyon yaratmtr. Arman 'n yaptlar, ok
sayda gndelik kullanm eyasnn bir araya getirilmesiyle oluur. B ir
1 77
baka Yeni Gereki Cesar ( 1 92 1 - 1 999) atk malzemelerle, zellikle de

otomobil hurdalaryla gerekletirdii "Kompresyon" heykelleriyle tann
mtr. Bir dnem Fluxus 'la ilikilendirilen svireli sanat Daniel Spoer
ri ( 1 930- ) de Yeni Gerekilik akmnn manifestosuna imzasn atan sa
natlar arasnda yer almtr. Spoerri, zellikle yiyecek-iecek gibi mal
zemelerden oluan atklar resim yzeyine yaptrarak duvara ast re
sim/heykel aras yaptlaryla tannmtr. 1 970 ylnda Dsseldorf'ta Eat
Art Gallery (Yiyecek Sanat Galerisi) adl bir galeri aan Daniel Spoerri,
bu galeride yiyecek malzemeleriyle sanat reten sanatlarn yaptlarn
sergilemitir. Spoerri' nin Eat Art Galerisi'nde yiyecek heykellerini sergi
leyen Fransz heykeltra Niki de Saint-Phalle ( 1 930- ), 1 960 ylnda bo
ya pskrten tabancalar kullanarak yapt resimleriyle dikkat ekmi; k
sa bir sre iin Yeni Gerekiler arasnda yer almtr. Yeni Gereki
ler' den svireli heykeltra Jean Tinguely ( 1 925-9 1 ), modem an tek
nolojiye olan ar merakn hicveden heykelleriyle tannm, kendi kendi
ni yok eden kinetik heykeller tasarlamtr.
Yeni Gerekilik, Pop Sanat'n bir uzants olarak grlmesine karn,
resim ve heykel konusundaki aykr tavryla kendine zg bir yere sahip
tir.
Pierre Restany*
Yeni Gerekilik Manifestosu (1960)
[Pierre Restany'nin kaleme ald bu metni Yves Klein, Arman, Martial Raysse, Da
niel Spoerri, Jean Tinguely, Franois Dufrene, Raymond Hains ve Jacques de la Villegle
imzalamtr]
Bir yandan modem an iine dt olaanst bitkinlik, te yandan

sanat tarihinin kazand ivme karsnda telalanan arbal akademisyenle
rin ya da namuslu insanlarn gnei durdurmak veyahut saatin gsterdiinin
tersine ynelerek zamann ilerleyiini yavalatmak abalar bounadr.
Gnmzde, kurumlam tm sz daarcklarnn, tm dillerin ve slup
larn tkendiine ve kemikletiine tank olmaktayz. Geleneksel ifade biim
lerini yetersiz klan bu tkenmilik, Avrupa ve Amerika'da dank haldeki
bamsz giriimleri kar karya getiriyor; ama incelemeleri ne ynde olur-
* Pierre Resany ( 1930- ); Fransz eletirmen, Yeni Gerekilik hareketinin fikir babasdr.
1960'ta grubun manifestosunu kaleme alm, 1961 'de Paris'te kans Jeanine Resany'nin iletti
i Galeri J ' de Yeni Gerekilii benimseyen sanatlarla "Dada'dan 40 Derece Yksekte" adl
sergiyi dzenlemitir. Paris sanat ortamna ilikin anlanna yer veren otobiyografisi "Sanat in
de Bir Yaam", 1 983'te yaymlanmtr.
178
YEN GEREKLK
sa olsun her biri yeni bir ifadenin normatif temellerini tanmlama abas iin
de bulunuyor.
Bu abalar, yalboya resimde, cilada yeni bir forml aray deil. Tuval
resmi (resim ve heykel temelli btn dier klasik ifade biimleri gibi) miad
n doldurmu bulunuyor. Resim u gnlerde, bazen hala yce bir biimde, o
uzun tekelinin son demlerini yayor.
Peki biz onun yerine ne neriyoruz? Biz, gerein kendisini neriyoruz:
kavramsal ya da dsel srelerin prizmasndan yansyan gerei deil, ger
ein kendi tutkulu macerasn neriyoruz. Nedir bunun iareti? letiimin te
mel evresinin sosyolojik srekliliinin devreye sokulmasdr. Sosyoloji, nes
neler semek ya da afileri yrtmak, plerin ya da yemek masasnn artkla
r olsun nesnelerin cazibesine kaplmak, mekanik hassasiyetleri salvermek,
duyarlln alglanabilenin de tesinde yaylmasn salamak gibi farkl e
killerde bilincin ve rastlantnn yardmna koacaktr.
Btn bu giriimler (birka tane var, ama bakalar da olacaktr) genel,
objektif olaslklarla acil bireysel ifade arasndaki kategorik anlayn yaratt
ar mesafeyi ortadan kaldracaktr. Bylece, bir btnlk iinde sosyolo
jik gereklik, insanln btn eylemlerinin ortak iyilii, sosyal etkileimleri
mizin yce cumhuriyeti, toplumsal bir alveri ortaya kacaktr. Szde soy
lu trlerin ve zellikle resmin sonsuz ikinliine inanan bu kadar ok insan
varsa, bu sanatsal arnn pheye hi yer brakmamas gerekir. Bu aama
da, zorunlu olarak acil bir biimde, belli deneyimlerin doal olarak Barok g
rnm iinde, bireysel yaratcnn cisim kazanmas ve etkili bir biimde ifa
de biimini bulmasnda saf duyarlla dayanan yeni bir gerekiliin yoluna
girmi bulunuyoruz. Yves Klein ve Tinguely, Hains ve Arman, Dufrene ve
Villegle ile birlikte, Paris civarnda ok eitli yeni balanglarn hazrlkla
r yaplyor. Sonular tam olarak hala bilinmeyen, ama kesinlikle ikonoklas
tik olmas beklenen (ikonalarn yanllar ve onlara hayran olanlarn aptall
nedeniyle) bu balanglarn mayas pek bereketli olacaktr.
Dolaysyla, Dada'nn sfr derecesinden krk derece yksekte, boyunlar
mza kadar dorudan ifadeye batm durumdayz; bizi temize karacak ger
ekiliimizden baka bir saldrganlmz, belli bir polemik niyetimiz yok.
Ve bu durum lehimize ilemekte. nsan, gereklikle yeniden btnlemek iin
kendi payna deni yaparsa, kendi aknlyla bir tuttuu gereklikte duygu,
duyarllk ve yeniden iirle karlaacaktr.
179
Cari Andre, "Edeer V/11," 1 966, tula, l 2x229x68 cm, Tate Modern, Londra.
1 972 y lnda Tate tarafndan satn alndnda lngiltere'de byk san

sasyona neden olan "Edeer"le ilgili olarak, "Tulayla sanat yapmak
neden o kadar tepki ekmiti hibir zaman anlam veremedim" d iyen
Cari Andre, endstriyel malzeme kulland yaptlarn her zaman
yerde sergilemi, kend i idealindeki heykelin uzayp giden bir yol ol
duunu sylemitir. boyutlu sanat nesnesi olarak geleneksel ya
da modern ist heykele alk olan izleyicinin beklentilerini yerle bir
eden "Edeer", zerkliinden ok balamsall nedeniyle moder
nizmden kopuu simgeleyen nemli yaptlar arasndad r.
' ABC' Sanat: Minimalizm
(1960 . . . 1970 . . )
.
ABD CARL ANDRE, DAN FLA VIN, DONALD JUDD, SOL LEWITT,
BRICE MARDEN, AGNES MARTIN, JOHN McCRAKEN,
ROBERT MORRIS, ROBERT RYMAN, RICHARD SERRA,
FRED SANDBACK, TONY SMITH, FRANK STELLA
1 9 1 3 ylnda beyaz bir zemin zerine siyah bir kare yerletiren Rus sanat
Kazimir Malevi, resmin belli nesneleri gsterme, temsil etme ura
na tmyle srtn dnerek salt kendiliinde anlam bulan bir sanatsal an
layn ncln yapmtr. Malevi bylece sanat temsil olgusunun
ideolojik ilevinden ayrm, ilevselliinden arndrm; ama bir yandan
da bu yaklamyla Tatlin ve Rodenko gibi Rus Konstrktivistlerinin bi
imle ilevi zdeletiren ideolojik yaklamndan ayrlmtr.
1 964 ylnda Amerikal Minimalist sanat Dan Flavin "Tatlin iin
Ant" adl yaptn sergilediinde, Tatlin' e olduu kadar Malevi'e de bir
selam gndermektedir: Flavin'in yapt, floresan klaryla yaplm bir
dzenlemedir. Sanat bunlara herhangi bir mdahalede bulunmam, yal
nzca belli bir dzen iinde bir araya getirmitir. Yapt, grne baklr
sa, herhangi bir eyi temsil etmemekte, herhangi bir ey anlatmamaktadr.
Yalnzca vardr. Flavin' in yaptnn rnekledii gibi, Minimalistler iin
sanat, 'ne gryorsan, odur' ; tesi yoktur. 1 940'lardan 1 960' lara uzanan
srete etkinliini srdren Amerikan Soyut Davurumculuk akmnn
bireysel davurumu ve derin znellii ycelten tavrna karlk Minima
lizm nesnel bir sessizlii benimsemi; Davurumcularn her doalama
fra darbesine ykledii varolusal anlamlar karsna rasyonel bir tavrn
gstergeleri olarak, simetri ve dzeni koymutur.
1 960'l yllarda bir akm olarak gndeme geldiinde "ABC Sanat",
"Reti Sanat", "Souk Sanat", "Dizisel Sanat" ya da "Temel Strktrler"
gibi isimlerle anlan Minimalizm, ABD'de Pop Sanat'n en aaal gnle
rini yaad dnemde sanat ortamn kitle kltrnn bir baka yzyle
tantrmtr: Minimalistlerin kulland gndelik endstriyel malzeme
nin tek rnei Flavin'in floresanlar deildir. Pek ou yap-endstri pa-
181
zarlarndan temin edilen Minimalist malzeme daarc iinde tula, sun

ta, kontrplak, alminyum, elik, fiberglas, pleksiglas gibi eitli malzeme
ler, ounlukla endstriyel yntemlerle sanat yapmak iin kullanlmtr.
Minimalistleri kendilerinden nceki sade, indirgemeci bir estetii benim
seyen sanatlardan, szgelimi Ad Reinhardt ( 1 9 1 3-67), Agnes Martin
( 1 9 1 2-2004), Robert Ryman ( 1 930- ) gibi sanatlardan ayran, hem bu tr
endstriyel malzemelere ynelmeleri, hem de resim ya da heykel gibi be
lirgin kategoriler iinde kalmamalardr.
Temelde ABD kaynakl bir akm olan Minimalizmin balca temsilci
leri, birlikte hareket eden sanatlar olmad gibi, ' Minimalist ' diye bir
damgay da znde reddeden Frank Stella ( 1 936- ), Donald Judd ( 1 928-
94), Dan Flavin ( 1 933-96), Carl Andre ( 1935- ) Sol LeWitt ( 1 928-2007),
,
Richard Serra ( 1 939- ) ve Robert Morris 'tir ( 1 93 1 - ) Bu sanatlarn her

.
biri, ' -boyutlu nesneler' kurgulamakla ilgilenmi, resim ya da heykel

gibi allagelmi ifade biimlerinin tesinde bir sanatsal ifadenin aray
m duyurmulardr. Donald Judd, 1965 ylnda yaymlad bir makalede
resim ya da heykel olmayan bu -boyutlu yaptlara 'spesifik nesne ' diye
rek bir tanm getirmi, Minimalist yaptlar resim ve heykelden ayrmtr.
Resmin duvara aslan bir dikdrtgen yzey olarak bal bana bir ekil
oluturduunu ve bu eklin sanatsal ifadeyi snrladn ne sren Judd'a
gre, 1 950 ncesi resimde dikdrtgenin ulan bir snr oluturmu, ressam
da bu snrlan gzeterek kompozisyonunu tasarlam, kompozisyon iin
deki ayr ayr elerin dengesini, renk ve biim ilikilerini gzeterek kur
mutur. 1 940'lann ikinci yarsndan itibaren Jackson Pollock, Mark Roth
ko, Clyfford Still, Barnett Newman gibi Amerikan Soyut Davurumcu
ressamlarn yaptlarnda ise, dikdrtgen yzeyin ekli n plana km ve
resim, farkl elerin dengeli kompozisyonuyla deil, btncl etkisiyle
dikkat ekmeye balamtr. Oysa bir sanatnn, tek bir ekil ile yapabi
leceklerinin de bir snr vardr! Judd 'a gre sanat yaptnn resmin gele
neksel eklinin snrlarndan kurtulmas, ona gerek espasn kaplarn a
mtr. Minimalistlere gre gerek mekan kullanmak, baka bir deyile
espasn kendi iinde olmak, boyann yzey zerinde yaratt mekan ya
nlsamasndan, yani espas duygusundan ok daha heyecan vericidir. Mi
nimalistler, yaptlarn tasarlarken belli eler arasndaki dengeyle sala
nan kompozisyon kaygsndan da vazgemiler, elerin dizisel tekrarna
dayal simetrik bir dzenle salanan btnle nem vermiler, Gestalt
vari bir para-btn ilikisi gzetmilerdir. Amerikal Minimalist sanat
lar Avrupal geometrik soyutulardan ayran bu balca zellii, Minima
list sanat Frank Stella yle anlatr: "Avrupa'da geometrik alan res-
182
MNMALZM
samlar, benim ' ilikisel resim' olarak adlandrdm bir anlayn peinde
dirler. Onlar iin en nemli mesele, bir denge kurabilmektir. Bir keye
bir ey mi kondu, onu teki kede baka bir eyle hemen dengelemeye
allrlar. ( ... ) Bizim resmimizde o ilikisellik yok. Bizde denge mesele
si o kadar nemli deil." Sanatlarn bu gibi aklamalar kadar yaptla
rn paylat ortak noktalarla varabildiimiz Minimalizm tanm, gncel
endstriyel malzeme/yntem kullanmnn yan sra ilikisel olmayan bir
kompozisyon anlaym, tm fazlalklardan 'arndrlm' bir biimsel sa
delii ve birimsel elerin tekrarn ierir.
Amerikan sanat ortamnda henz ad konmasa da Amerikan Soyut D
avurumculuu 'ndan ve Pop Sanat 'tan farkl, yeni bir sanatsal anlaytan
sz edilmeye balanmasnda, 1 959 ylnda New York Modern Sanatlar
Mzesi 'nde alan " 1 6 Amerikal Sanat" sergisi etkili olmutur. Mini
malizme giden yolu aan sanat, bu sergide yer alan simetrik eritli siyah
resimleriyle dikkat eken Frank Stella' dr. Hemen hemen ayn tarihlerde,
salt yalnl itibaryla 'minimalist' bir estetik benimsemi olan, ancak
Minimalizme dal.il olmayan sanatlardan da sz edilebilir: Amerikan So
yut Davurumcular arasnda, 'ge boyasal soyutlama'clar arasndaki
Barnett Newman 'n btncl tek-renk alanlarm dikey izgiyle bld
resimleri, yine ayn eilimden Ad Reinhardt'n koyulatka siyaha varan
tek renkli resimleri ya da Pop'un ncleri arasnda yer alan Robert Rausc
henberg 'in 1 950'lerde yapt tek-renk "Beyaz Resimler"i gibi. Stella'mn
yaptlarm bu sanatlarn yaptlarndan ayran balca zellik, adeta 're
sim' olmayan bir resim tasarlama abas, boyasall/renksellii reddet
mesi, kendi deyimiyle ressamn deil, geleneksel "boyac"nn aralarm
ve yntemlerini benimsemesidir. Stella'nn tavr, Minimalizm akmnn
balca ilkelerinin ekillenmesinde byk rol oynam, sanatnn 1 960-62
yllarnda resim erevesinin geleneksel ekline mdahalede bulunan,
bylece resmin bir tr -boyutlu bamsz nesne gibi alglanmasna yol
aan "ekilli Tuvaller"i Minimalizmin ne resim ne de heykel olan, ama
her ikisinin de gndeme getirdii geleneksel sorunlara yeni zmlerin
aranmasyla ekillenen ' spesifik nesne 'sine varlmasnda nemli bir aa
ma oluturmutur.
Minimalizmin ' spesifik nesne 'si, ne resim ne de heykel olarak yeni bir
sanatsal kategori nerisi getirirken, tarihsel srete ncesiz deildir; sa
natlar da bunun farkndadr. Sanat nesnesinin salt kendilii iinde alg
lanmasna ynelik tavryla Malevi 'e gndermede bulunurken, endstri
yel malzemeyi ham haliyle kullanmak ve gstermek, malzemeyi kendin
den baka bir eymi gibi sunmaktan kanmak ve 'biimi belirleyen i-
levdir' sylemini, "beenilerimizi ekillendiren gereksinimlerimizdir" gi

bi bir syleme dntrmekle Minimalistler, Rus Konstrktivistlerinin
yolundan ilerlediklerini ortaya koymulardr. Amerikal Minimalistlerin
eilimlerinin ekillenmesinde, Camilla Gray' in 1 962 ylnda yaymlanan
ve Bat sanat ortamnda Rus Konstrktivizmine ynelik yeni bir ilginin
domasna neden olan "Byk Deney: Rus Sanat 1 863- 1 922" kitabnn
etkisinden de sz edilmi, 1 960'larn gen Amerikan sanatndaki Minima
list yaklamlarn, Vladimir Tatlin'in 1 9 1 3-14 yllarndaki "konstrksi
yon"larmn geleneksel heykele kar ciddi bir alternatif olarak grld
ileri srlmtr. Elbette ki bir dier etken, Marcel Duchamp' n hazr
nesneleridir. Hazr-nesne, Duchamp'n sanat yaptnn retimi srecinde
sanatsal beceri ve yetenee yklenen deere ynelik sorgusunun; zihinsel
tasarm srecinin el becerisinden daha nemli olduuna ynelik inancnn
ifadesidir. Duchamp' m hazr-nesnesi, Minimalistlerce en yaln haliyle al
glanm, sanat kart tavr ya da gndelik nesneyi ycelten boyutunun d
nda bir anlam iinde dnlmtr. Bu noktay vurgulamak isteyen
Cari Andre, "Duchamp'n deneylerinin gerek sonucunun Rauschen
berg'in piyasasnn ykselmesi olduunu sanmyorim" demitir. Bu a
dan bakldnda Minimalistler, seri-retilmi nesnelere yer verirken kii
sel davurumdan soyutlanm bir biimsellie nem vermiler, mekansal
yanlsamalar yaratmakszn gerek mekan grnr klmlar, -boyutlu
luk ,sz konusu olduu iin heykelle ilikilendirilen her trl geleneksel
yntemi (yontmak, modle etmek, yaptrmak vb.) reddederek malzemeyi
kullanmann yeni yollarm aramlardr. Malzemenin nasl kullanlacam
tasarladktan sonra yapt teknisyenlerin eline brakmak, talimat vermekle
yetinmek sz konusu olabilmekte; dolaysyla yaratma sreci byk l
de tasarm/kavramsallatrma aamasna indirgenmi olmaktadr. Biim
sel benzerliklerine ve hazr malzeme kullanmna ynelik ilgilerine karn
sanat, ilevsel tasarma ynelik bir deney olarak grmemeleri Minima
listleri Konstrktivistlerden ayran balca zellik olarak grnrken, ha
zr-nesneyi sanat-kart bir tavrn ifadesi olarak kullanmamalar Duc
hamp'la aralarna belirgin bir mesafe koyar.
Resim ya da heykel olmayan, te yandan her ikisine de malzeme kul
lanmnda gzetilen eitlilik, yeniden dnlen mekansallk balamn
da almlar getiren Minimalizm, 1 960'l yllar boyunca sanat izleyicisi
nin genel olarak pek fazla snmad bir eilim olarak nitelendirilmesine
karn, l 970'li yllarda Amerikan sanat ortamna damgasn vuran balca
akm olmutur. Minimalizmin sade, geometrik biimselliinin modemist
mimarinin ' Uluslararas slubu 'nu yanklamas ise, 1 970' lerde ABD' de
MNMALZM
kurum koleksiyonculuunun en ok rabet gsterdii akmlar arasnda yer

almasndaki balca etkenler arasnda saylmtr. te yandan ngiltere'de
Tate Mzesi'nin 1972 ylnda Cari Andre'nin 1 20 adet ate tulasndan
oluan 1966 tarihli "Edeer" adl yaptn 4000 sterline satn almas ngi
liz kamuoyunun youn tepkisini ekmi, sanatn ne olup olmad yolun
da ateli bir tartma balatmtr. Dier Minimalistlerin aksine, -boyut
lu yaptlarna "heykel" demeyi srarla srdren Cari Andre ( 1 935- ), o
unlukla yerde sergiledii ve zaman zaman izleyicinin fark etmekte bile
zorluk ektii yer dzenlemelerinde, "Biim olarak heykel/Yap olarak
heykel/Mekan olarak heykel" anlayndan yola kmtr. Yaptlaryla
yalnzca heykel sanatnn deil, heykelin sergilendii mekanlarn yeniden
tanmlanmasn neren Andre'yi tarihsel srete modern heykelin geirdi
i aamalarn bir uzants olarak deerlendirmek de mmkndr. Picas
so 'nun 19 13- 14 yllarnda gndelik malzemeyle gerekletirdii heykelle
rini, Tatlin'in yine ayn yllarda eitli malzemelerle gerekletirdii
konstrksiyonlarn anmsamak; 1 930'lu yllarda Picasso ve Gonzalez'in
o zamanki geleneksel heykel malzeme ve yntemlerini dlayarak metale
yneldiklerini, kaynakla ktlesel olmayan ak kompozisyonlar yapmaya
baladklarn akla getirmek yeterlidir. Andre 'nin 'heykelleri 'ne gelince;
bunlar da hi kukusuz, kendi zamannn yeni nermeleridir.
Floresan klarla mekan dzenlemeleri gerekletiren Dan Flavin
( 1 933-1996), tekrar edilen geometrik birimlerin mekandaki btncl alg
sna odaklanan Donald Judd ( 1 928-1 994), byk metal levhalar mekann
kendisini yeniden tanmlamak, mekan iinde insana kendi fiziksel varl
n hissettirmek zere yerletiren Richard Serra ( 1 939- ), sanatn keskin
bir biimsel sadelie indirgeyerek ve zihinsel tasarm srecine tabi tutarak
geometri olgusunu mekanda alglanabilir klan Sol LeWitt ( 1928- ), mal
zemeyi 'mekan yontmak' iin kullanan, mekan deitike yaptlar da d
nen Robert Morris ( 1 93 1 - ) gibi sanatlar, Minimalizmin bal bana
bir akm olarak benimsenmesinde etkili olurken, 1 960'li yllardan itibaren
enstalasyon gibi sanatsal pratiklerin ekillenmesinde de rol oynamlardr.
Ortak noktalarna karn sanatlarn kendi zgn yaklamlaryla youn
bir eitlilii ieren Minimalizm, 1 970'lere uzanan srete zellikle
ABD 'de pek ok sanatnn paylat bir eilim haline gelmitir. Mini
malizmin kat biimcilii yerine daha serbest bir biimsellii yeleyen, el
becerisini Minimalistler lsnde dlamayan yaklamlar sz konusu ol
mu; Robert Morris 'in ya da Eva Hesse'in ( 1 936- 1 970) baz yaptlar,
"ge Minimalist" bir tavrn ifadesi olarak grlmtr.
Frank Stella*
Pratt Enstits Konferans (1959)
Resim sanatnn iki sorunu vardr. Birincisi resmin ne olduunu kefet

mek, ikincisi bir resmin nasl yaplacan kefetmektir. Birincisi bir ey
renmekle, ikincisi bir ey yapmakla ilgilidir.
Resim, baka ressamlara bakmakla, onlar taklit etmekle renilir. Bunun
nemi ne kadar vurgulansa azdr - resme ilgi duyuyorsanz, resimlere bakma
l, bkmadan usanmadan bakmalsnz. Resmin ne olduunu kefetmenin ba
ka bir yolu yoktur. Bakmaktan sonra, taklit etmek gelir. Kendi deneyimimden
sz edecek olursam, ilk nce tmyle iin tekniine daldm syleyebilirim.
Kline rengi nasl uyguluyordu? Frayla m, spatulayla m yoksa ikisiyle mi?
Guston tuvalin kenarlarn neden bo brakyordu? Helen Frankenthaler tuva
le neden astar boya ekmiyordu? Ve buna benzer bir sr soru. Sonra, ki iin
en tehlikeli boyutu da buydu, grdm ressamlarn entelektel ve duygusal
srelerini taklit etmeye baladm. Bylece kentteki o yamurlu k gnlerin
de Gandy Brodies resimleri, deniz kysndaki gneli gnlerde De Stael re
simleri yapmaya yeltendim. Krmz kk boya kullanr, biraz turuncu katp bir
Hofmann resmi yapardm. Neyse ki insan bu tr eylerden hemen sklyor.
Baka insanlarn resimlerini yapmaktan sklp, kendi resimlerimi yapmaya
baladm. Ama bir de baktm ki, kendi resimlerime bakmaktan sklmak bir
yana, bu resimleri yapmay sevmiyorum. uraya ya da buraya ne koyacana,
neyle neyin uyumlu olacana ilikin resimsel sorunlar, giderek zorlamaya,
bulduum zmler de giderek tatmin edici olmamaya balad. Sonunda da
ha iyi bir yol kefetmek gerektiine kesinkes inandm.
nme yine iki sorun kt. Birincisi mekansal, dieri yntemseldi. Birin
cisinde, ilikisel resimle, yani eitli eleri birbiriyle dengelemek meselesiy
le ilgili bir are bulmam gerekiyordu. are belliydi: Simetri -resmin her yeri
ayn olacakt. Ama bu, espastan feragat etmeden nasl yaplacakt? Ak bir
yzeye uygulanan simetrik bir imge ya da konfigrasyon, mekan yanlsama
snda dengeli durmaz. Sonuta vardm zm -ki herhalde ancak bir iki
zm vardr bunun, ve renk younluu da benim bildiim tek zmd- bel
li bir biim dzeninin kullanlmasyla, mekan yanlsamasn resimden skp
atmaktayd. Mesele, bu tasarmsal zm btnleyen bir boya uygulama
yntemi bulmaya kalmt. Bu sorun da geleneksel boyacnn tekniklerini ve
aralarn kullanmamla zld.
* Frank Stella ( 1 936 - ); Amerikal ressam, ge boyasal soyutlamann ve Minimalist resmin ncle
rindendir. Andover Phillips Akademisi'nde resim, Princeton niversitesi 'nde tarih eitimi grm
tr. Resimsel mekan anlayna kar resmin fizikel bir varlk gibi alglanmasna ynelik arayla
r, siyah zemin zerine beyaz izgilerle gerekletirdii yaptlar. Minimalizm akmna giden yolda
nemli bir aama olarak r.itelendirmi, 1959 ylnda New York Modem Sanatlar Mzesi'nde sergi
lemitir. ekilli tuvaller de kullanan Stella, 1970'li yllarda biimsel daarc son derece indirgen
mi bu tr yaln resimlerini geride brakarak ok renkli ve davurumcu resimlere ynelmitir.
186
MNMALZM
Donald Judd*
'Spesifik Nesneler' (1965)
Son birka ylda retilen yeni iler arasnda en iyilerinin ne resim ne de

heykel olduu grlmektedir. te yandan, genellikle biriyle ya da dieriyle
uzaktan ya da yakndan ilikili bir retim sz konusudur. eitlilik arz eden
bu ilerde, resimde ya da heykelde olmayan ve kendi eitliliini ieren zel
likler var. Ama baz ortak noktalar da var.
Bu yeni -boyutlu iler, bir akm, bir ekol ya da slup oluturmuyor. Or
tak noktalar, bir akm oluturamayacak kadar genel ya da yetersiz kalyor.
Farkllklar, benzerliklerden fazla. Zaten benzerlikler de yaptlara bakarak g
rlebiliyor; bir akmn temel ilkelerinden ya da snrlayc kurallarndan sz
etmek mmkn deil. -boyutluluk, resim ya da heykel gibi kapsayc bir
ereve olmayabilir ama bu ilerin ortak noktas tam da bu. Bu noktadan ba
knca resim ve heykel daha az ntr grnyor ve reddedilemez ya da kanl
maz olmaktan kyor. Sonuta onlar da belli bir ereve ve gayet tanml de
erler oluturuyor. Yeni ilerin ou, motivasyonunu bu biimlerin tesine
gemek drtsnden alyor. boyutluluun kullanlmas, gayet ak bir al
ternatif oluturuyor. nk bu, birok alm salayabiliyor.
( ... )
Resimle ilgili balca sorun, duvara aslan yass bir dikdrtgen yzey ol
masdr. Dikdrtgen zaten bal bana bir biimdir; biimin kendisidir; iin
de olanlarn ve zerine konacaklarn dzenini belirler ve snrlar. 1946 nce
sinde ilerde dikdrtgenin ular bir snrdr ve resim o snrda biter. Kompo
zisyon resmin kenarlarna gre bir btnlk iinde kurgulanrken, tuvalin dik
drtgen ekli vurgulanmaz; nemli olan, resmin farkl blmleriyle bu b
lmlerin renk ve biim asndan birbiriyle ilikisidir. Pollock, Rothko, Stili
ve Newman' n, yakn dnemde de Reinhardt ve Noland'n resimlerindeyse,
tuvalin dikdrtgen ekli vurgulanmaktadr. Dikdrtgenin iindeki eler ge
ni ve sadedir ve dikdrtgen ekle uygun bir biimde karlk vermektedir. Bu
resimlerde yer alan biimler ve yzey, anlaml olarak zaten yalnzca dikdrt
gen bir yzeye uygundur. Resmin ayr blmleri o kadar az ve birbirine o ka
dar uyumludur ki sanki ayr birer blm gibi grnmezler. Resim neredeyse
* Donald Judd ( 1928-94); Amerikal heY.keltra, Minimalizm akmnn nclerindendir. New

York Art Students League ve Columbia Universitesi 'nde felsefe ve sanat tarihi eitimi grm,
1959-65 yllar arasnda eletirmen olarak almtr. 1950'1erde resme ilgi duyan Judd, 1 960'la
nn banda heykele ynelerek tek renkli rlyefler yapm, 1 963 'ten itibaren dizi mantyla duva
ra monte edilen 'spesifik nesne' adn verdii ahap boyutlu birimlerini gerekletirmitir. Son
raki yllarda bu birimleri endstriyel olarak imal ettirmeye balayan Judd 1 970'ten itibaren tmy
le mekana zg almalara ynelmi, 1973 ylnda Texas'n Marfa kentine yerleerek, eski bir as
ker barnan atlye ve sergi mekan haline getirmitir. 1980'1erde mobilya tasarmna ynelen
Judd'n 1959-75 yllarn kapsayan ve Minimalizm akm iin nemli bir kaynak olan Toplu Yaz
lan 1 976'da yaymlamtr.
20. YZYIL BATI SANATINDA AKIMlAR
bir varlk haline gelmi, bal bana bir ey haline gelmi, eitli varlklarn
ve ekillerin tanmlanamaz bir toplam olmaktan kmtr. Byle bal bana
tek bir ey olmas, kendinden nceki resimden daha gl bir etki brakr. Ay
rca dikdrtgeni de belli bir ekil olarak grnr klar: yani artk dikdrtgen
ntr bir snr olmaktan kmtr. Bir ekli farkl biimlerde kullanmann belli
sayda olana vardr. Dikdrtgen yzeyin de bir mr vardr. Dikdrtgeni
vurgulayabilmek iin gereken sadelik, dikdrtgenin iindeki olas dzenleme
lere bir snr koyar.
( ... )
Yeni iler resimden ok heykele benzemektedir ama aslnda resme daha
yakndr...
ou heykel blm blm yaplr, birbirine eklenerek kurgulanr. Belli
bal blmleri birbirinden ayrt edilebilir. Bunlar ve daha kk blmler
nem srasna gre bir eitlemeler btndr. Bir iki ana fikrin akl, g
c, yaknlna gre hiyerariler vardr. Kullanlan malzemeler, tek bana ya
da birlikte olmak zere genellikle ahap ya da metaldir; birlikte kullanldkla
rnda ok byk bir ztlk gze arpmaz. Renge nadiren rastlanr. Olabildiin
ce giderilmi ztlklar ve doal tek renklilikler, blmlerin birbirine balanma
sna, bir btnlk kazanmasna katkda bulunur.
Burada anlatlan zelliklerin pek ouna yeni -boyutlu ilerde rastlan
maz. eitlilik arz eden bu ilerle ilgili u ana kadar grebildiimiz en byk
fark, tek bir nesne, bir ey olmak yerine daha ak, daha dank, evresel di
yebileceimiz bir zellikte olmasdr. Yoksa doasnda ve grnmnde ok
byk bir fark bulunmamaktadr...
( ... )
-boyutluluk, gerek mekandr. Bunu byle algladmzda mekan ya
nlsamas (illzyonizm) sorunundan kurtulmu olur, mekan belli birtakm
renklerin ve ekillerin etrafndaki boluklar gibi grne eiliminden vazgee
riz ki bu da Avrupa sanatnn en ok dikkat eken, en rahatsz edici son kaln
tsndan kurtulmak anlamna gelir. Yani resmin snrlar ortadan kalkmtr.
Bu durumda bir yapt, olabildiince gl olabilir. Gerek mekan, dz bir y
zey zerinde boyann yaratt mekandan her zaman daha gl ve belirgin
dir. Ayrca boyutlu olan bir ey istenen her ekle girebilir ve duvarla, yer
le, tavanla, odayla, odalarla, d cepheyle ilikili olabilir ya da olmayabilir.
Herhangi bir malzeme, ister boyayarak ister olduu gibi, kullanabilir hale _ge
lir.
( ... )
188
MNMALZM
Cari Andre*
Aklamalar (1970)
Benim heykel anlaym en iyi tanmlayan ey, bir yoldur. Yol, ne belli
bir noktada bulunarak ne de belli bir noktadan bakarak kendini ak etmeyen
bir eydir. Yollar grnrler, kaybolurlar. Onlarn ya zerinde gideriz, ya ke
narndan gideriz. Yolla ilgili tek bir bak amz kesinlikle olamaz, ya da
onun zerinde hareket ederek, hareketli bir bak sahibi olabiliriz. Yaptlar
mn ou, zellikle de en baarl olanlar, genellikle bir tr tercihli yol gibi al
glanabilir, izleyicinin onlara yaklamas, zerinde, evresinde dolamasn
gerektirmitir. Yollara benzerler ama duraan bir noktadan seyredilen yollar
gibi deillerdir. Bana gre heykelin sonsuz bak alan sunmas gerekir. z
leyicinin onu gmek iin durmas gereken tek bir yer, hatta birka yer bile
olmamaldr.
* Cari Andre ( 1935- ); Amerikal heykeltra, Minimalizm akmnn nc figrlerindendir. An

dover'daki Phillips Akademisi'nde sanat eitimi grm, mezuniyetinden sonra Amerikan ordu
sunda, ardndan tren yollarnda almtr. l 960'larda tula, metal, imento bloklar gibi endst
riyel malzemelerden yapt heykelleri sergilemeye balayan Andre, 1966'da New York'ta ger
ekletirilen "Temel Strktrler" sergisiyle dikkat ekmitir. Andre'nin yaptlarnn balca zel
lii, endstriyel ve zaman zaman da doal malzemenin el dememilii ve yatay kompozisyon
dur. 1970'lerde Tate Galerisi 'nin "Edeer VII'' adl yaptm satn almas nedeniyle ngiltere ba
snnn aleyhine yrtt karalama kampanyasyla da gndeme gelmitir.
189
196 1 ...John F. Kennedy ABD Bakan oldu ... Yuri Gagarin
ilk insanl uzay yolculuunu gerekletirdi... Berlin Duvar ina
edildi. .. Ernest Hemingway intihar etti... Beatles'n Hamburg
konseri byk ilgi grd ... 1962... Cezayir Fransa' dan bamsz
ln kazand ... Marilyn Monroe intihar etti... Kba'da fze kri
zi... Federico Fellini'nin "Sekizbuuk" filmi kt... 1963. ..john
F. Kennedy ldrld ... Georges Braque ld ... ABD'de ilk
Marcel Duchamp retrospektif gerekletirildi. .. 1964 ... Ameri
kan askerleri Vietnam'a girdi... Filistin Kurtulu rgt kurul
du... Jean-Paul Sartre Nobel Edebiyat dl'n reddet-
ti...SSCB'de Leonid Brejnev iktidara geldi... 1965 ... T.S. Eliot l-
d ... Le Corbusier ld ... Malcolm X ld rld ... llk kullan-at
akmak piyasaya srld... 1966 ... in'de Kltr Devrimi ba-
lad ... Michel Foucault'nun "Kelimeler ve eyler"i yaymland...
1967...Che Guevara ldrld ...Christian Barnard ilk kalp
naklini gerekletirdi...lngiliz parlamentosu krtaj ve ecinselli
i su olmaktan kard ...Jean-Luc Godard'n filmi "Haftasonu"
kt ... 1968... Martin Luther King ldrld ...Avrupa'da ren
ci olaylar balad ...Stanley Kubrick "200 I " filmini yapt... e
koslovakya'da Aleksandr Dubek'in liberal reformlar Varova
Pakt gcyle bastrld ... 1969 ... Richard Nixon ABD bakan
oldu ... Samuel Beckett Nobel Edebiyat dl ald... Neil Armst
rong aya ayak basan ilk i nsan oldu ...Woodstock Festivali yapl
d .. .llk Concorde uuu gerekleti... lsvire'de Harald Sze
eman'n kratrlnde "Tavrlar ekil Aldnda" sergisi yapl
d... 197 1 ... Greenpeace rgt kuruldu... Sylvia Plath'n "Sra
Fanus" roman yaymland ... Stanley Kubrick'in "Otomatik Por-
takal" filmi kt ... 1972 ... lrlanda'da "Kanl Pazar" katliam ya
and... Sony ilk tanabilir video kayt cihazn piyasa sr
d ...John Berger'in "Grme Biimleri" yaymland ... 1973. .. Ro
bert Smithson uak kazasnda ld...Vietnam'daki sava sona
erdi. .. ilk renkli fotokopi makinesi Japonya'da piyasaya srl
d ... OPEC petrol krizi yaand ... Bernardo Bertolucci'nin "Pa
ris'te Son Tango" filmi kt ... 1974 ... Aleksandr Soljenitsin
SSCB'den ihra edildi. .. ABD'de Watergate skandal yaand ve
Nixon istifa etti...lngiltere'de madenciler greve gitti. .. Avrupa
ekonomi leri yksek enflasyondan etkilenmeye balad ...
1975 ...Francisco Franco ld... Microsoft kuruldu...Aleksandr
Soljenitsin'in "Gulag Takmadalar" yaymland ... 1976 ... Foto
kopi makinesi piyasaya srld ... Michel Foucault'nun "Disiplin
ve Ceza"s yaymland...Jimmy Carter ABD bakan oldu ... Mao
ld ... Martin Scorsese'nin "Taksi ofr" filmi kt . .
.
1977... lspanya'da demokratik seimler yapld ... Paris'te Cent

re Georges Pompidou ald ... New York'ta ilk AIDS vakalar
tespit edildi...George Lucas'n "Yldz Savalar" filmi kt ...
1978.. llk tp bebek lngiltere'de dodu ... Edward Said'in "Or
.
yantalizm" kitab yaymland... 1979... lran'da Ayetullah Hu

meyni iktidara geldi... lngiltere'de Margaret Thatcher babakan
oldu ... Rainer Werner Fassbinder'in "Berlin Alexanderplatz" fil
mi kt ... SSCB Afganistan' igal etti. ..Jean-Franois Lyotard'n
"Postmodern Durum" kitab yaymland ... 1980 ... l ran-lrak Sa-
va balad ...John Lennon ldrld ... Roland Barthes ld ...Je-
an-Paul Sartre ld ...Almanya'da Yeiller Partisi kuruldu ... Po-
lonya'da Dayanma hareketi balad ... Fransa'da Franois Mitte
rand cumhurbakan seildi. ..
joseph Kosuth, "Bir ve Sondolye", 1 965
Farkl nesnelerle de gerekletirdii "Bir ve Sandalye" adl yap

tnda nesnenin kendisini, tanmn ve imgesini bir araya geti ren Ko
suth, grsel algdan di le, dilden kavrama uzanan zihinsel srelerin
ardndaki dinamikleri i rdelemi, sanatn doasn sorgulad yaptla
rnda izleyiciyi felsefi bir srece ortak etmitir.
Szckler Ve Dnceler Arasnda:
Kavramsal Sanat
(1960 . . . 1970 . . .)
ABD JOHN BALDESSARI, ROBERT BARRY, MEL BOCHNER,

DOUGLAS HUEBLER, TOM MARIONI, BRUCE NA UMAN, DENNIS
OPPENHEIM, LAWRENCE WEINER, JOSEPH KOSUTH, ON KAWARA...
NGLTERE ART AND LANGUAGE, VICTOR BURGIN ...
FRANSA DANIEL BUREN ... ALMANYA JOSEPH BEUYS,
DIETER ROTH, HANS HAACKE...
1 960'l yllar sonrasnda sanat ortamnda yaanan belki de en byk d

nm, sanatn, nesneye olan gereksiniminin tartlmaya balanmasdr.
Dncenin n plana getii bir sanat pratiinin etkileri youn bir biim
de hissedilmeye balaynca, yaptn maddi varl ve biimi etkisini byk
lde yitirmitir. lk bata "Dnce Sanat", "Enformasyon Sanat" gibi
isimlerle anlan bu trde yeni eilimler, Minimalist sanat Sol Lewitt'in
kendi yaptlarnn kavramsalln vurgulamak iin 1 967 ylnda Artforum
dergisinde yaymlad "Kavramsal Sanat zerine Paragraflar" yazsndan
sonra "Kavramsal Sanat" bal altnda toplanm, aynca "konsept
alizm" (kavramclk) dnemin hemen tm alternatif ifade biimlerini kar
layan bir genel terim haline gelmitir. Sanatnn bedenini kullanarak
gerekletirdii performans ya da "happening" (oluum) trnde gsteri
ler; resim ve heykel gibi geleneksel trlerin tesinde uzanan enstalasyon
ya da "environment" (evre) trnde dzenlemeler; galerinin ve mzenin
hem fiziksel, hem ideolojik snrlarn amak adna ak alanlarda ve do
ada gerekletirilen arazi, toprak, evre sanat trnde projeler ve benze
ri sanatsal ifadeler, izleyiciyi estetikten nce zihinsel bir alglama sreci
ne armas bakmndan, ' kavramsalcln' snrlan iinde deerlendiri
lebilir. Bu tavrn znde, geleneksel anlamda sanat nesnesinin tekil, kal
c ve maddi deer oluturan 'metasal ' ynne, yani piyasa olgusuna, bir
tepki bulunmaktadr. Tekil nesneyi dlayarak yerine dnceyi koyan
kavramsal sanatlar, belgeler, fotoraflar, haritalar, taslaklar, videolar vb.
1 93
'tayc aralar' kullanarak sanatn geleneksel tanmn ve biimini sorgu

layan bir devrim gerekletirmilerdir.
Ancak bu devrimin ncs, 1960'l yllarda bir anlamda yeniden ke
fedilen Fransz sanat Marcel Duchamp'dr. 1 960'l yllarda sanat orta
mna damgasn vuran Kavramsal Sanatn dnsel temelleri, Duc
hamp 'n 1 9 10'larda ortaya att 'hazr-nesne' olgusuna ve zellikle 1 9 1 7
tarihli "eme" adl yaptnn gndeme getirdii sorulara dayandrlabilir.
Duchamp'n "eme"si, Mott Works adnda bir dkkandan satn alnan,
seri retilmi bir pisuardr. Duchamp bu pisuar bir kelime oyununa ba
vurarak R. Mutt diye imzalam ve katlmc cretli bir sergiye gnder
mitir. Bylece sradan bir nesnenin sanat olarak nitelendirilmesindeki
kriterleri sorgulayan sanat, bu kriterlerin oluumunda kurumlarn, ele
tiri mekanizmasnn ve izleyici beklentisinin roln irdelemitir. Duc
hamp' n eylemi, sanat olgusunu dntrmeye ynelik yeni bir nerme
olarak, 20. yzyl avangard ruhunun bir simgesi niteliindedir. Bu adan
bakldnda 1 960'l yllara damgasn vuran Kavramsal Sanat'n, ya da
Neo-A vangard olarak nitelendirilen tm ifade biimlerininin dnsel
kapsamn, Duchamp'n eyleminin eitli almlar zerinden okumak
mmkndr.
Marcel Duchamp, herhangi bir nesneyi ya da eylemi sanat olarak sun
masyla yaratclk olgusunun tarifini deitirmi, sanatn geleneksel an
lamda beceri ve yetenee dayanmas gerektii yolundaki inan sarsm,
sanatsal beeniyi ekillendiren etkenleri sorgulam , kavramsallatrma ve
anlam gibi olgularn plastik biimin nne gemesini nermi ve dn
sel deneyimin nem kazanmasna nclk etmitir. 20. yzyl avangard
iinde Picasso, Matisse, Malevi, Mondrian gibi sanatlarn nclnde
giderek soyuta ynelen biimci modemist avangard gelenein karsna
dikilen Duchamp'n 'avangard iinde (daha) avangard' ve 'postmodem
ncesi postmodem ' tavr, 1 950'lerde Neo-Dadac olarak anlan Amerika
l sanatlar Robert Rauschenberg ve Jasper Johns gibi sanatlardan son
ra, 1 960'l yllarn hemen tm akmlarn etkilemitir.
1 950'li yllarda yaptn sergilendii balam gzeten, nesneden arn
m, Duchamp-sonras, kavramsallk ncesi bir retimden sz etmek
mmkndr. Robert Rauschenberg 'in ressam Willem de Kooning'in bir
desenini alp 40 adet silgi tketerek sildii "Silinmi De Kooning Deseni"
( 1 953) ya da Paris 'teki iris Clert Galerisi'ndeki bir sergiye, "Bu Telgraf
iris Clert'in Portresidir, Ben yle Diyorsam yledir" mesajyla gnderdi
i telgrafla katlmas, Fransz sanat Yves Klein ' n boluu elle tutulur
hale getirmek adna iris Clert Galerisi' ndeki sergisinde bo galerinin ken-
194
KAVRAMSAL SANAT
disini sergilemesi, 1 960'ta Yeni Gereki sanat Arman' n ayn galeriyi

atklarla doldurmas, Hollandal sanat Stanley Brouwn 'un ( 1 935- )
Amsterdam'daki tm ayakkab maazalarnn vitrinlerini kendi yaptnn
paralan saymas, 1961 'de talyan sanat Piero Manzoni'nin ( 1933-63)
kendi nefesi, kendi dksyla yapt "Sanat Soluu" ( 1960) ve "Sanat
Boku" ( 196 1 ) gibi rnekler, elbette ki kavramsalc bir eilim iinde ele
alnmas gereken yaptlardr. Bu tr yaptlarda sanat yaptnn slubu, de
eri ve aura' s yerle bir edilmi; sanatnn tepkisel tavr, yaptn ierii
haline gelmeye balamtr.
Dnemin kar-kltrel sylemlerinden beslenen ve estetik sorunlarn
tesinde, politik, felsefi, sosyolojik, psikolojik ve ekolojik meselede ok
yakndan ilgilenen yeni bir sanat kuan retiminin ciddi anlamda g
rnr olmas ise, 1 960'l yllarda olmutur. Duchamp 'n sanatnn ngr
d "dnce olarak sanat" anlaym her eyden nce felsefeyle, dille,
kimi zaman matematiksel formllerle ilikilendirerek salt kavram dze
yinde algya ynelik bir sanatsal yaklam benimseyen ilk Kavramsalclar
arasnda, ABD'de Robert Barry ( 1 936- ), Lawrence Weiner ( 1 942- ), Jo
seph Kosuth ( 1 945), Mel Bochner ( 1940- ), ngiltere'de Art and Langu
age grubu (kuruluu 1 968; kurucular Terry Atkinson, David Bainbridge,
Michael B aldwin, Harold Hurrell) bulunur. Bu sanatlar arasndan Mel
Bochner'e gre ideal bir kavramsal sanat yapt iki nokta zerine temelle
nir. Birincisi, yaptn tam bir dilsel karlnn olabilmesi, yani tanmla
nabilir olmas ve dile getirildiinde de yeniden deneyimlenebilmesi, s
rekli tekrar edilebilir olmasdr. kincisi yaptn hibir ekilde 'aura'smn
ya da tekilliinin olmamasdr. Linguistik kavramsalcln balca temsil
cileri arasnda yer alan Lawrence Weiner'n, "Benim bir yaptmdan ha
berdar olmusanz, o yapt sizin olmu demektir. Kimsenin kafasna girip
yaptm geri alamayacama gre, bu byledir" eklindeki aklamalar
da benzer bir anlay duyurur.
Grsel deneyimi ve estetik hazz dlayan Kavramsalclarn bir dier
temsilcisi Joseph Kosuth ' sanatn sanat olma hali'nin zaten kavramsal bir
durum olduunu ileri srer. Kosuth 'e gre, "dil yoksa, sanat da yoktur."
1 969 ylnda yaymlanan "Felsefeden Sonra Sanat" balkl makalesinde
sanat Duchamp ncesi ve sonras olmak zere ikiye ayran Kosuth, siyah
zemin zerine beyaz yazyla gerekletirdii 'tanm resimleri'nde sanat,
anlam, resim, boluk gibi szcklerin anlamlarn sorgulam; "Bir ve
Sandalye" ( 1 965) gibi yaptlarnda gerek bir sandalye, bir sandalyenin
fotoraf ve tanm zerinden grsel algdan dile, dilden kavrama uzanan
zihinsel srelerin ardndaki dinamikleri irdelemitir. Geleneksel anlam-
1 95
daki sanat tanmnn Duchamp' la birlikte sona erdiine inanan Kosuth'un

yaptlar, Duchamp'dan sonra sanatnn sanattan deil, 'sanat kuram' ze
mininden hareket etmesinin zorunluluu ynndeki inancnn bir yans
masdr.
1 960'lardan 70'lere uzanan srete etkili olan Minimalizm'le baz ba
riz ortak noktalar bulunan Kavramsal Sanat, Minimalizmin kolay kolay
dile gelmeyen mesafeli ve sistematik yaklamna adeta bir ierik kazan
drmtr. Minimalizmin, yapt oluturan birimlerin tekrarna dayal seri
mantn paylaan Kavramsalclar, Douglas Huebler'in ( 1 924-97) 24 da
kika boyunca her iki dakikada bir fotografik kaydn tuttuu yerlerin bel
geleri, Amerikal performans sanats Vito Acconci'nin ( 1 940- ) aylar
boyunca her gn belli saatlerde bir tabureden inip kmasnn fotorafla
rndan oluan "Basamak i" ( 1 970), Japon sanat On Kawara'nn ( 1 932-
) tandklarna her gn gnderdii "Hala Hayattaym" telgraflar ve her
gn mesai harcayarak gerekletirdii "Bugnn Tarihi Resimleri" gibi
rnekler bu kapsamda dnlebilir. Zaman ve mekan iinde kayd tutu
lan bu tr deneyimlerin yan sra deneyimin dile aktarlmas srelerinin
sergilendii projelerden de sz edilebilir. Szgelimi Art and Language
grubunun sanat zerine kuramsal makaleleriyle dolu olan ariv dolaplar
nn ve ariv izelgelerinin yer ald "Index 001 " adl yapt, sanat zeri
ne dnce retme deneyimini grsel bir zemine tamtr. Alman sanat
Hans Haacke' nin ( 1 936-) yaptlar ise, sanat yaptlarnn sergilendii
kurumsal balama odaklanarak, sanat sisteminin ardndaki dinamikleri
grnr klmaya odaklanmtr.
Hzla yaygnlaarak uluslararas arenaya yaylan Kavramsal Sanat,
1960 sonrasnda gelien hemen tm akmlarn yolunu amtr. Sanatn ne
olduuna dair soru iaretleriyle izleyiciyi kuramsal bir dnce pratiine
ortak eden, sanatn ilevine dair yeni nermeler getiren ve yetenek yerine
snrsz yaratclk dncesini savunan Kavramsal Sanat, ok eitli
akmlar/eilimler/oluumlar halinde gnmze kadar uzanm, gnmz
de resim, heykel gibi daha geleneksel trlerin de kavramsallamasnda rol
oynamtr. Kavramsal Sanatn youn etkisine karn, sanat nesnesinden
tmyle arndrmakta baarl olduunu sylemekse g grnmektedir.
Lucy Lippard' n ( 1 937- ) 1 973 ylnda yaymlad "Sanatn Nesneden
Arnmas: Alt Yl Sonra" balkl makalesinde yazd gibi, Kavramsal
Sanat'n modemizmin genel metalama srecinin dnda kalabilecei yo
lundaki umutlar, byk lde temelsiz kalmtr:
1 96
KAVRAMSAL SANAT
" 1 969 ylnda, yenilie a bir toplumun bile gemite yaanm ya da dolayl yolla al
glanm bir olay anlatan metinlerin fotokopilerine, olmu bitmi bir durumu gsteren
fotoraflara, tamamlanmam bir projenin taslaklarna, kaydedilmemi konumalara
para deyecei kimsenin aklna gelmezdi. Bu tr ileri reten sanatlarn piyasa ko
ullarnn ve metalama srelerinin basksndan zgr kalabilecekleri sanlyordu.
Aradan yl getikten sonra, en tannm Kavramsalclar hem ABD'de hem Avru
pa'da yaptlarn ykl miktarlara satabiliyorlar; dnyann en prestijli galerileri tara
fndan temsil ediliyor ve daha da artcs sergi aabiliyorlar. Beli ki sanat nesnesi
nin zlmesi srecinde iletiim alannda gerekleen kk devrimlere karn -kolay
tanabilen, katalog ve dergi temelli de olabilen, ksacas ok farkl yerlerde gayet
ucuz ve kolay olarak ayn anda gsterilebilen yaptlara baklrsa, kapitalist toplumda
sanat ve sanat, hala lks kategorisine girmektedir ."
Sol LeWitt*
Kavramsal Sanat zerine Paragraflar (1967)
( ... )
Bu yazda, konu aldm sanat tanmlamak iin Kavramsal Sanat terimi
ni kullanacam. Kavramsal Sanatta, kavram dncesi yaptn en nemli
zelliidir. 1 Kavramsal sanat yapan bir sanat, yaptn nceden tasarlar, ya
ptyla ilgili kararlan nceden verir: uygulama o kadar nemli deildir. D
nce, sanatn gerekletirilmesini salayan bir makineye dnr. Bu tr bir
sanat kuramsal ya da kuramlarn grsel karl deildir; sezgiseldir, her tr
l zihinsel srele ilgilidir ve bir ama gtmez. Genellikle, sanatnn zanaat
i ynnden, yani beceriye olan gereksiniminden bamsz bir uygulama ala
ndr. Kavramsal sanatla ilgilenen sanatnn amac, yaptn izleyicinin zihin
sel anlamda ilgin bulmasdr, dolaysyla yaptn izleyiciye duygusal anlam
da seslenmesini istemeyebilir. Yalnz bu, kavramsal sanatnn izleyicinin
zellikle cann skmak istemesi gibi alglanmasn. Ama davurumcu sanata
artlanm kiilerin beklentisi olan duygusal bir tepki, bu tr sanatn alglan
masna bir engel oluturur.
Kavramsal sanat, mantksal olmak zorunda deildir. Bir yaptn ya da ya
ptlar dizisinin mant, bazen yalnzca o mant yerle bir etmek iin kulla
nlr. Bazen sanatnn gerek amacn saklamak iin, izleyiciye o yapt an
lam duygusu vermek ya da ikilemli bir durumu gstermek iin (mantk
mantk d gibi) belli bir mantk kullanlabilir.2 Dncelerin karmak olma-
* Sol LeWitt ( 1 928- ); Amerikal sanat, M inimalizm ve Kavramsal Sanat akmlarnn nemli
figrleri arasndadr. Syracuse niversitesi 'nde gzel sanatlar eitimi gren LeWitt, 1950'Ii yl
larda grafik tasarm ileri yaparken 1 960' larn banda heykele ynelmi, ancak geleneksel hey
kel anlayndan uzak bir yaklamla belli geometrik / matematiksel dzenlerin eitlemelerine
dayanan ve "strktr" adn verdii boyutlu dzenlemeler gerekletirmitir. Minima!izmin il
kelerine yakn olan, ancak kendisini kavramsal akm dahilinde gren LeWitt 'in Kavramsal Sanat
zerine yazd makaleler 1 960'larda resim ve heykele ilikin geleneksel yntemlerden ayrlan
sanatlarn dnce yapsn kavrayabilmek asndan nemli birer kaynak niteliindedir.
1 . Baka sanat biimlerinde kavram, uygulama srasnda deiime urayabilir.
2. Baz dnceler kavramsal olarak mantkl, algsal olarak mantksz olabilir.
1 97
s gerekmez. yi olan pek ok dnce aslnda son derece basittir. yi dn

celerin basit grnmesinin nedeni, kanlmaz gibi grnmelerindendir. D
nce balamnda sanat kendi kendini bile artmakta zgrdr. Dnce
lere, sezgiler yoluyla varlr.
Sanat yaptnn nasl grnd, o kadar nemli deildir. Tabii fiziksel bir
biimi varsa, bir eye benzemek durumundadr. Ama sonuta ne biim ala
caksa alsn, bir dnceden yola kmak zorundadr. Sanatnn meselesi,
kavramsallatrma ve gerekletirme srecidir. Sanat tarafndan fiziksel bir
gereklie kavutuktan sonra yapt, sanat da dahil olmak zere herkesin al
gsna ak hale gelir. (Burada ' alglama'y duyusal bilginin farkna varlma
s, dncenin nesnel olarak anlalmas ve sonra her ikisinin znel olarak yo
rumlanmas anlamnda kullanyorum.) Sanat yapt, yalnzca tamamlandktan
sonra alglanabilir.
Esas olarak gze ynelik sanat, kavramsal yerine algsal olarak nitelendi
rilebilir. Bu, optik, kinetik, k ve renk sanatnn ou rneini kapsayabilir.
Kavramann ve alglamann ilevleri birbirine kart kutuplar oluturdu
una gre (birisi verinin ncesi, dieri verinin sonras yaanan durumdur), sa
nat dncesini znel olarak deerlendirerek sadeletirebilir. Sanat ele al
d dnceyi iyice irdelemek istiyorsa, o zaman rastlantya dayanan ya da
keyfi kararlar en aza indirgenmelidir; kapris, beeni ve baka nemsiz eyler
ise sanat yapma pratiinden tmyle dlanr. Sonuta yapt iyi grnmyor
sa, bu onu yapttan saymamak iin bir neden olmayabilir. B azen ilk anda tu
haf grnen bir ey sre iinde grsel olarak hoa gidebilir.
nceden dnlm bir tasardan yola kmak, engellemenin bir yolu
dur. Her bir yapt srayla tasarlama gereksinimini de ortadan kaldrr. Eldeki
plan, yaptn tasarlanmas anlamna gelir. Baz planlarn milyonlarca farkl
eitlemesi, bazhrnn snrl sayda eitlemesi vardr ama her ikisi de son
ludur. B aka planlar, sonsuzlua gndermede bulunur. Ancak sanat her du
rumda sorunun zmnde en basit biimi ve kurallar seer. Sonrasnda, ya
ptn tamamlanmasnda ne kadar az karar alnyorsa o kadar iyidir. Bylece
keyfi, kiisel kaprise dayanan ve znel durumlar olabildiinde dlanm olur.
Bu yntemi kullanmann nedeni zaten budur.
Sanat tekrara dayanan modler bir yntem kullandnda genellikle ba
sit ve zaten varolan bir biimi seer. Biimin kendisinin snrl bir nemi var
dr; yaptn btn asndan bir tr gramer oluturur. Aslnda temel birimin
zellikle pek ilgin olmamas, yaptn btnn doal bir paras haline gel
mesi asndan daha da iyidir. Karmak temel birimler kullanmak, btnn
birliini bozar. B asit bir biimi tekrarlayarak kullanmak yaptn snrlarn i
zer ve biimlerin dzenlenii zerinde younlamay olanakl klar. Bu dzen
sonu olurken, biim ara haline gelir.
Kavramsal sanatn aslnda matematik, felsefe veya baka bir zihinsel di
siplinle pek ilgisi yoktur. ou sanatnn kulland matematik basit bir arit-
KAVRAMSAL SANAT
metik ya da say sistemine dayanr. Yaptn felsefesi ise yaptn iindeki d

ncedir ve herhangi bir felsefi sistemin betimlenmesi deildir.
zleyicinin sanat yaptn grdnde sanatnn kavramlarn anlayp an
lamamas o kadar nemli deildir. Yapt bir kere elinden ktktan sonra izle
yicinin yaptn nasl alglayaca konusunda sanatnn bir denetimi yoktur.
Farkl kiiler, ayn eyi farkl biimde alglayabilir.
Son zamanlarda minimal sanat zerine ok sayda yaz yaymlanyor ama
ben bu tr bir sanat yaptn syleyen biriyle henz karlamadm. Temel
birimler, indirgemeci, dlayc, 'cool' ya da mini-sanat gibi terimlerin kulla
nldn gryoruz. Benim tandm hibir sanat bu terimler altnda sanat
yaptn kabul etmiyor. Dolaysyla bunun, sanat eletirmenlerinin dergiler
de kendi aralarnda kullandklar gizli bir dil olduu sonucuna varyorum. Mi
ni etek giymi uzun bacakl kzlar hatrlatt iin en iyisi mini-art bence.
Herhalde ok kk sanat yaptlarn tanmlamak iin kullanlyor. te bu iyi
bir fikir. Belki de "mini-sanat" sergileri kibrit kutular iinde lkenin drt bir
yann dolaabilir. Ya da belki mini-sanat ok ufak tefek birisidir, diyelim
l .50'den ksa. Eer yleyse, ilkokullarda ok iyi yaptlar bulabiliriz (ilkokul:
temel birimler).
Lawrence Weiner*
Aklamalar (1969-1972)
Nesnelerle bir derdim yok, ama ben nesne yapmak istemiyorum.

Nesne -kendi bana bir meta olmas nedeniyle- insanlarn ormana bakar
ken sanat grmelerini olanaksz klan bir eye dnyor.
Benim yaptklarm satn alanlar onlar istedikleri yere gtrp, isterlerse
yeniden yapabilirler. Sadece akllarnda tutmalar da benim iin yeterlidir.
Ayrca ona sahip olmak iin satn almalar gerekmiyor - bilmeleri yeterlidir.
Benim sanatmn rprodksiyonunu yapan kiinin yaptyla benim yapt
mn deeri arasnda bir fark yoktur.
Endstriyel ve sosyoekonomik makineler evreyi o kadar kirletiyor ki sa
nat durumu daha da vahim hale getirmeye zorunlu hissettii anda sanat top
tan ortadan kalkmaldr. Eer dnyann fiziksel alanlarna kalc bir iz brak
madan sanat yapamyorsanz, o zaman belki de sanat, yapmaya demeyecek
bir eydir. Bu durumda, insanlarn iyilii iin deil de yalnzca bir sanat kav
ramnn betimlenmesi iin gereken ve doadaki ekolojik faktrlere kalc za-
* Lawrence Weiner ( 1 942- ); Amerikal sanat, Kavramsal Sanat akmnn nclerindendir. lk

dnem yaptlarnda tuval bezinden dzenlemeler ve mekanlara mdahalede bulunduu enstalas
yonlar yapmtr. 1968 ylndan itibaren dil arlkl yaptlara ynelen Weiner, "Aklamalar"
adn verdii sanat kitabnda, ' fiziksel anlamda gerekletirilmesini gerekli grmedii ' projele
rini tarifetmitir. 1 970'lerden gnmze gerekletirdii yaptlar, arlkl olarak yere ya da du
varlara uygulanan cmleler eklindedir.
199
20. YZYIL BA11 SANATINDA AKIMLAR
rar veren herhangi bir kalc hasar, insanla kar ilenmi bir sutur. nk
insanlar tarafndan baka insanlar iin yaplan sanat, insanlara kar ilevsel
letirilmemelidir, tabii sanat eer sanat olarak konumunu reddedip tanr
roln almyorsa. Sanat olmak, bakalarna olabilecek en az zarar vermeye
almaktr.
Byk egosantrik pahal sanat, pek grkemli grnyor. Ama yirmi iki
ton elii bir dolaba koyamazsnz.
Sanatn eer genel bir zellii varsa ve insan 1968 'de ald bir yapt yap
trmaya karar verir sonra da ona bakmaktan sklr ya da onun yerine yeni bir
televizyon koymaya karar verirse, o zaman yapt silebilir. Eer 1975 'te yeni
den yaptrmak isterse, 1 975 ylnda yaplm bir yapt var demektir. Malze
meler deitike, sanat zerine dnen kiiler, yapt reten kii gibi malze
meye ada bir anlamda yaklar ve 1 968 'deki deerleri malzemenin deer
liliini yok etmeye yardm eder. Ben malzemenin kendisinden ok malzeme
fikriyle ilgiliyim.
zleyiciye belli koullar dayatan sanat - insani olsun ya da olmasn- benim
gzmde estetik faizme girer.
Benim kendi sanatm talimat vermez, yapt bitmi bir rn olarak ortaya
koyar.
1 . Sanat yapt kurgulayabilir
2. Yapt kurgulanabilir
3. Yaptn imal edilmesi gerekmez
Her biri sanatnn amacyla belirlenen bu kararlar, alcnn koullar do-
rultusunda alcya baldr.
Kltrel bir balamda varolabilmesi iin
1 . Bir sanat sanat tarafndan kurgulanabilir
2. Sanat kurgulanabilir
3. Sanatn imal edilmesi gerekmez
Btn bunlarn sanat olma kouluyla edeer olduu ve alcya bal ol
mad sylenebilir.
Douglas Huebler*
Aklamalar (1968)
Dnya az ya da ok bir sr nesneyle dolu; ben dnyaya yeni nesneler ek

lemek istemiyorum.
Ben yalnzca, gayet basit bir biimde, nesnelerin zaman ve mekan iinde
ki varln ortaya koymak istemiyorum.
Douglas Huebler ( 1 924-97); Amerikal sanat, Kavramsal Sanat akmnn nclerindendir.

1 960'larda ncle Minimalizme ynelen Huebler, fotoraflar, eitli belgeler ve haritalar kulland-
31 'proje' temelli yaptlar gerekletirmeye balam, bu yaptlarda zamann toplumsal evre ze
rindeki etkilerini irdelemitir.
200
KAVRAMSAL SANAT
Daha spesifik olmam gerekirse, yapt, dorudan algsal deneyimin tesin

deki olgularla ilgilidir.
Yapt, dorudan algsal deneyimin tesinde olduu iin yaptn bilinli
olarak kavranmas bir belgeleme sistemine dayanmaktadr. Bu belgeleme, fo
toraflar, haritalar, izimler ve tanmlayc cmleler gibi eitli biimler al
maktadr. (Aralk 1968)
Her heykelin varl, kendi belgeleriyle belgelenmektedir.
Bu belgeleme, fotoraflar, haritalar, izimler ve tanmlayc cmleler gibi
eitli biimler almaktadr.
aret edici "malzeme" ve iaretlerin yerine gre ortaya kan ekil yap
tn snrlarm izmek dnda pek nem tamaz.
aretlerin kalcl ve yazgsnn nemi yoktur.
Zamana dayanan yaptlar, iaretin yazgsnn belgelenmesi srecinde, bel
li bir sre iin vardr.
Teklif edilen projeler fikir olarak varolan dier yaptlardan farkl deildir,
ama somut ekil alm malzemesi asndan farkldr. (Eyll 1968)
Joseph Kosuth*
Aklamalar (1968)
Eanlamllar szlnden belli kategoriler zerine kurulu son dnem a

lmalarmda, herhangi bir eyin dnsel olarak eitli boyutlarn aratr
maktaym. Sunum biimini deitirerek fotostat zerine almay braktm,
bunun yerine yaptlarm gazete ve dergilerde yer satn alp bu yerlere aktar
maya baladm. Bu ekilde, ayn yapt, eitli dergilerde, be ya da alt yer i
gal edebiliyor. Bu ekilde, yaptn nesnesizlii vurgulanm oluyor. Bu yeni
yaptlar, deerli bir nesneyle ilikili olmayan, dekoratif olmayan ve olabildi
ince ok insanla iliki kurma amac tayan yaptlar. Mimariyle bir ilikisi
yok; evin iine ya da mzeye sokulabilir, ama her ikisini de dnerek yapl
m deil; yer ald yayndan yrtlarak, bir dergiye yaptrlarak ya da du
vara ilitirilerek izlenebilir - ya da hi yrtlmayabilir yer ald sayfadan, bu
kararlarn hibiri, yaptn durumuyla ilikili deil. Benim sanat olarak ile
vim, yaptn yaymlanmasyla sona eriyor.
* Joseph Kosuth ( 1 945- ); Amerikal sanat, Kavramsal Sanat akmnn nc fgrlerindendir.

Toledo Mzesi Tasann Okulu, Cleveland Sanat Enstits ve New York Grsel Sanat Okulu 'nda
sanat eitimi, New York Yeni Sosyal Aratnnalar Okulu'nda antropoloji ve felsefe eitimi g
ren Kosuth, 1960' lardan itibaren sergiledii yaptlarnda dnce, dil ve imge ilikisine odaklan
m, zellikle "Bir ve Sandalye" gibi dzenlemelerinde grselliin deil dncenin n plan
da olduu kavramsal bir yaklam benimsemitir. Sanatn Duchamp ncesi ve sonras olmak ze
re iki dneme ayrlabileceini savunan Kosuth'e gre amzda sanat deil, ancak sanat felse
fesi yapmak mmkndr. Kosuth'un sanatta kavramsalla ilik:in"Felsefeden Sonra Sanat ve
Sonras " balkl bir kitab bulunmaktadr.
201
joseph Beuys, "l Bir Tovono Yoptlor Nosl Anlotlr", performons, 1 965, Dsseldorf.
Alman Sanat Joseph Beuys, bu performansnda l bir tavana sa

nat anlatmann, uygarlam i nsanl a dert anlatmaktan daha kolay
olduunu ima etmitir!
Sanat ve Kltrel Muhalefet: Fluxus
(1960. . . 1970 . . . )
ABD GEORGE BRECHT, ROBERT FILLIOU, KEN FRIEDMAN, GEOFF

HENDRICKS, DICK HIGGINS, RAY JOHNSON, ALISON KNOWLES,
GEORGE MACIUNAS, CHARLOTTE MOORMAN, YOKO ONO, NAM JUNE
PAIK, ROBERT WATTS, LA MONTE YOUNG, JACKSON MACLOW ...
ALMANYA JOSEPH BEUYS, WOLF VOSTELL...
FRANSA BEN VAUTIER, DANIEL SPOERRI...
Sanat "burjuva hastalklarndan" kurtarmak! l sanattan arnmak! Sa

natta devrimci bir akm balatmak! .. Litvanya asll Amerikal sanat Ge
orge Maciunas 'n ( 1 93 1 -78) yazd "Fluxus Manifestosu"nda, 1 960'l
yllarn en radikal sanat hareketlerinden biri olan Fluxus 'un amalar by
le sralanyordu. Manifestodaki ateli sylemden de anlalabilecei gibi,
Fluxus, znde, 1 960'l yllarn toplumsal muhalefet biimlerinden besle
nen, dnemin kltrel muhalefet dalgasna eklemlenen bir oluumdur.
Geleneksel anlamda bir ' akm' olarak nitelendirilememesine karn 'ak'
anlamna gelen ad gibi, pek ok kaynaa gre Almanya'dan kp birok
Avrupa kentine ve New York'a akan Fluxus, ortak bir slup olmaktan
ok, o aka kaplan sanatlarn tad ortak bir tavrdr. Bu anlamda ve
genel avangard yaps itibaryla Dada'yla birok benzerlik tayan Flu
xus 'u, "Avrupa sanatnda Courbet, Monet ve Cezanne'dan sonra Modem
Sanat' kat bir biimcilie srkleyen hatann dzeltildii, dnyann sa
nat olarak tanmlanamayacak kadar dar-grl ifadeden kurtarld an"
olarak tanmlayan Fluxus sanats Louwrien Wijers, yeni an azizleri
nin Fluxus sanatlar olduunu iddia etmitir.
Fluxus teriminin ilk kez 1961 ylnda, George Maciunas tarafndan or
taya atld sanlmaktadr. Maciunas 'n o yl New York'taki A/G adl ga
leride gerekletirecei bir konferans dizisinin bal olarak setii bu
szck, ksa srede Maciunas 'n evresinde ya da uzanda sergiler, fes
tivaller ve eitli etkinlikler vesilesiyle toplanan ve genel olarak Maci
unas 'n sanatla ilgili muhalif grlerini benimseyen birok sanat tara-
203
fndan kullanlmaya balanmtr. 1 947 'de ailesiyle birlikte Litvanya' dan

Amerika'ya g eden ve mimarlk eitimi gren Maciunas, 1961 'de ap
maddi nedenlerle ancak bir yl srdrebildii galerisini kapattktan sonra
kard bir dergiye de Fluxus adn vermi, 1 960'l yllarda Avrupa ve
ABD arasnda gidip gelerek gerek yaynlan gerek konumalaryla Fluxus
dncesinin yaylmasnda etkili olmutur.
1960 'lardan 1 970' lere uzanan tarihi iinde Fluxus'la uzaktan/yakndan
ilikilendirilen ok sayda sanat olmu; bunlarn arasnda zellikle Ame
rikal besteci John Cage ( 1 9 1 2-92), Alman sanat Joseph Beuys ( 1 92 1 -86)
ve Koreli sanat Nam June Paik ( 1 932-2006) gibi kolay kolay kategorize
edilemeyen isimler, ya da ayn dnemde baka akmlar dahilinde de gn
deme gelen svireli sanat Daniel Spoerri ( 1 930- ) gibi isimler yer alm
tr. Fluxus'la ilikilendirilen pek ok sanat arasnda John Cage, bir tem
silci olmaktan ok bir nc, veyahut bir tr esin kayna olarak nitelendi
rilebilir. Cage' in New York'taki New School of Social Research'te (Yeni
Sosyal Aratrmalar Okulu) verdii deneysel kompozisyon derslerine kat
lan George Maciunas, "Somutluk ve grlt fikrini, Ftrizm ve Russo
lo'dan aldk. Hazr-nesne fikrini Marcel Duchamp'dan. Kolaj fikrini Dada
clardan. Bunlarn hepsi, John Cage' le sonuland" diyerek, Cage' in hazr
nesne fikrini hazr-ses kullanarak genilettiini, Fluxus sanatlarmnsa ha
zr-nesne 'yi hazr-eylem 'e dntrdn sylemitir. Kendi hayat felse
fesini Zen Budizmine ynelik ilgisi ve klasik in felsefesinin nl "Dei
imler Kitab" (l Ching) zerine temellendiren John Cage' in, "Sanatn bir
ilevi olmal. Sanat, hayatmza, etrafmzda olan bitene ynelik bak a
mz deitirebilmeli" eklindeki szleri de sanatta olduu kadar hayatta da
-ve belki de esas olarak hayatta- bir deiimi ifade eden Fluxus idealleri
nin bir tr zeti gibidir. Maciunas Fluxus'u gerekten de herhangi bir sa
nat akm olarak grmediini, Dada'yla olan benzerliklerine ramen 'yeni
bir Dada kulb ' olmaya hi niyetli olmadn birok aklamasnda dile
getirmitir:
"Eylemlerimiz, sosyo-politik mcadeleden ayn dnlrse btn an
lamn yitirir. Hareketlerimizi koordine etmezsek, gelip geici yeni bir 'ye
ni dalga' , yeni bir 'Dada kulb ' olmaktan kurtulamayz. Fluxus'un ama
lar, insan kaynaklarnn ve maddi kaynaklarn tketimine bir dur demek
arzusuyla ekillenmitir. Fluxus bu yzden sanat nesnesinin ilevi olma
yan, sanat iin geim kayna olsun diye alnp satlan bir meta olmasna
kardr. Fluxus anti-profesyoneldir ve sanatn sanatlarn egosunu besle
mek amacyla yaplmasna kardr. Gzel sanatlar yok olup sanatlar da
baka iler bulana kadar Fluxus ' un gelip geici gsterileri srecektir."
204
FLUXUS
Estetik kayglar arka plana iten Fluxus sanatlar, bu dnceler do

rultusunda sanat fikrini tmden ykmay baaramadlarsa da sanat bala
m iinde ele alnabilecek malzemelerin ve yntemlerin snrlarm geni
letmekte nemli bir rol oynamlardr. Sanatla hayat arasndaki snrlar
eritmek abas iinde sokak gsterileri, elektronik mzik konserleri, ses
enstalasyonlar ve performanslar gerekletiren Fluxus 'ularn deneysel
sanat etkinlikleri, 1 960'l yllarn kaynayan toplumsal ortamnda genli
in ykc ruh halinin bir ifadesine dnmtr. Geleneksel sanat nesne
sini dlamas, kalclk yerine gelip geicilii felsefi bir tavr olarak be
nimsemesi ve bitmi yapt yerine sresellii ve an nemsemesi nedeniy
le bugn daha ok fotoraflarndan izleyebildiimiz Fluxus gnmze
kalm rnekleri, sanatlarn gndelik hayattan ounlukla atk malzeme
ler kullandklarn ortaya koyar.
Fluxus'un disiplinleraras yaps ise, hareketin en nemli zellikleri
arasndadr. airleri, edebiyatlar, mzisyenleri, ressamlar, heykeltra
lar ve tiyatrocular bir araya getiren Fluxus etkinlikleri, zellikle de Ds
seldorf, Amsterdam, Kopenhag, Londra ve Paris gibi kentlerde gerekle
tirilen Fluxus festivalleri, farkl sanatsal ifade biimlerinin birbiriyle ili
kilendirilebilmesi iin gereken zemini yaratmtr. Fluxus 'un tek bir kent,
tek bir lkeyle snrl kalmamas, hareketin gerek anlamda uluslararas
bir oluum haline gelmesini salamtr.
Fluxus 'un ilk temsilcileri arasnda yer alan George Brecht ( 1 926- ),
Dick Higgins ( 1 938-98), Joseph Beuys, Nam June Paik, Wolf Vostell
( 1 932-98), La Monte Young ( 1 935- ) ve Y oko Ono ( 1 933- ) gibi beste
ci/mzisyen/sanatlarn yan sra Trisha Brown ( 1 936- ), Yvonne Rainer
( 1 934- ), Henry Flynt ( 1 940- ), Walter De Maria ( 1 935- ), Robert Morris
( 1 932- ) ve "Posta Sanat"nn nclerinden Ray Johnson ( 1 927-95) gibi
isimler Maciunas 'n ksa bir sre ak kalan New York'taki galerisinde
aksiyonlar, dans performansl.ar ve deneysel mzik dinletileri dzenleyen
sanatlar arasnda yer almtr. Fluxus sanatnn erken rnekleri arasnda
George Brecht'in "Damlama Mzii" gibi ' aksiyon' lar, hareketin perfor
mansa ynelik ilgisini gzler nne sermesi asndan rnektir. Ayn d
nemde Allan Kaprow ya da Claes Oldenburg gibi sanatlarn ' happe
ning' lerini artran bu ' aksiyon' larn zellii, son derece ksa, hatta an
lk olmas, tek bir ana odaklanmasdr. Bu tr aksiyonlar, izleyicinin bek
lentilerini boa kartmak, onu artmak, artarak uyarmak gibi drt
lerle gerekletirilmitir. Ama, ounlukla, gndelik gerekliin taze bir
gzle kavranmasdr. Nam June Paik' in ilk kez televizyon ekranm malze
me olarak kulland "Televizyon Budas" ya da ellocu Charlotte Moor-
205
man' a kk ekranlardan yaplm sutyen giydirdii "Yaayan Bir Heykel

in Televizyon Sutyeni" gibi yaptlar, bu anlamda dikkat ekici rnek
lerdir. Fluxus sanatlarnn, sanat ile izleyici arasndaki snrlar yok et
meye ynelik performanslar ise, izleyicinin pasif konumunu dntren,
yeni bir sanat deneyimi yaatan etkinlikler olarak dikkat eker. Szgelimi
Yoko Ono'nun "Kesip Bime i"nde ( 1 964), izleyiciden sanatnn ze
rindeki giysileri makasla kesmesi istenmi, ilk aknl atlatan pek ok
izleyici Yoko Ono 'nun zerindeki giysileri makasla kesmekte hibir sa
knca grmemitir!
Fluxus 'un sanattan ok hayat deitirmek ynndeki ideali, birok sa
natnn dorudan hayatn kendisine, gndelik yaamn yansttklarna
odaklanmasna neden olmu, televizyon ekranlarnn yam sra ieler,
konserve kutular, sandalyeler, eitli mzik aletleri, fotoraflar, atk ka
t paralar, kasetler, plaklar ve daha pek ok hazr-nesneyle ok sayda
asemblaj gerekletirilmitir. Bu yaptlarn genellikle kk boyutlarda
olmas da Fluxus'ulann sanat 'nesnesi'ne ynelik tavrnn bir gsterge
sidir. Alman sanat Wolf Vostell'in 1 954'ten itibaren Raymond Haines
( 1 926- ) ve Jacques de la Villegle ( 1 926- ) gibi Fransz 'afiistlerinden'
( 1 950'lerin banda malzeme olarak yrtk afi kullandklar iin bu ekil
de adlandrlmlardr) esinlenerek yrtk afilerle yaratt kolajlar Fluxus
ruhuyla gerekletirilmitir. Yrtk afilerle yaplan bu tr kolajlara "deko
laj'' adm veren sanat da Vostell'dir. 1 962-69 yllan arasnda Decollage
adnda bir dergi yaymlayan Vostell, dekolaj malzemesi olarak yalnzca
yrtk afileri dnmemi, ' dekolaj-happening ' adn verdii performans
lar gerekletirmi, aynca Paris 'teki 1968 olaylarm tipik bir Fluxus pers
pektifiyle, "en byk Happening" olarak nitelendirmitir.
Aslnda Fluxus'tan geriye kalan tek tek yaptlardan ok, birok takip
isi tarafndan gnmzde de hala srdne inanlan Fluxus ruhudur.
Sanat sosyal bir olgu, bir deiim dinamii, bir devinim abas olarak al
glayan bu ruhu en elle tutular hale getiren sanat, n ve etkinlii Flu
xus 'un snrlarm bir hayli aan Joseph Beuys 'tur. Sanatn iyiletirici g
cne inanan ve evrensel bir yaratclk drtsn harekete geirerek ger
ek bir toplumsal dnm yaratabileceine inanan Beuys, Fluxus 'un te
mel ilkelerini adeta kiiliinde barndran bir sanatdr. 1 960' larn ban
da Nam June Paik ile tantktan sonra Fluxus etkinlikleri kapsamnda e
itli performanslar gerekletiren sanat, birer ritele dntrd per
formanslarnda sanatn bir sre olduu dncesini yanstm, biyoloji
den botanie, tarihten felsefeye uzanan ilgi alanlarndan besledii dersle
rini ve konferanslarm da birer sanat eylemi olarak dnm ve yaam-
206
FLUXUS
tr. Allagelmemi malzeme daarcna ykledii simgesel anlamlarla

Fluxus performanslarnn anlk etkisinin ok tesine uzanan Beuys 'un
"l Bir Tavana Resimler Nasl Anlatlr" ( 1 965) ve "Amerika Beni Se
viyor Ben De Amerika'y" ( 1 974) gibi performanslar, geleneksel sanatn
kstlayc alanlarn ve anlayn gzler nne serdii gibi, yeni bir sanat
kuann ngrd yeni sanat anlaynn bireye, topluma ve doaya
ynelik duyarllklarn ifade eder. 1 968 olaylarndan sonra giderek daha
politik bir kimlik kazanan Beuys 'un Berlin'de 1 972 ylnn 1 Mays gs
terileri sonrasnda plere yardm etmek iin sokaklar sprmesi eyle
mi gibi performanslar, sanat toplumsal dnme ynelik bir ara olarak
kullandn tm aklyla gzler nne serer. Dnceyi ve konumay
birer 'form' olarak dnen, yaadmz dnyay nasl ekillendirdiimi
zin bir tr 'heykel' gibi alglanabileceini iddia eden Beuys, "sosyal hey
kel" kavramn ortaya atarak, "Bu balamda heykel, sosyal bir yap olarak
bir tr evrimsel sretir ve herkes de sanatdr" demitir. Beuys'un bir
ok yaptnda ' sresellik' bizzat kulland malzemeler zerinde kimya
sal reaksiyonlar, renk deiimleri, rme, kuruma gibi eitli fiziksel s
relerle simgelenmi, sanat bu balamda "Sre Sanat"nn da ncle
ri arasnda gsterilmitir.
1978 ylnda George Maciunas 'n lmnden sonra Fluxus'u tarihsel
letirmek isteyenlerle Fluxus 'un halen akmakta olduuna inananlar ara
snda bir gr ayrl ortaya kmtr. 1978 'den sonra kendilerini Flu
xus'u olarak nitelendirmeye devam eden sanatlarn varlna karn g
nmzde belirgin bir Fluxus etkinliinden sz etmek zordur.
Wolf Vostell*
Manifesto (1963)
Dekolaj anlayndr
Dekolaj kazandr
Dekolaj lmndr
Dekolaj zmlemendir
Dekolaj hayatndr
Dekolaj deiimindir
Dekolaj indirimindir
Dekolaj sorunundur
* Wolf Vostell ( 1 932-98); Alman ressam, heykeltra ve happening sanats, Fluxus hareketinin
nde gelen yeleri arasnda yer almtr. Wuppertal Uygulamal Sanatlar Okulu'nda, Paris'te
Ulusal Gzel Sanatlar Okulu'nda ve Dsseldorf Sanat Akademisi' nde eitim gren sanat, 1954
ylnda afi yrtarak gerekletirdii ve ' dekolaj ' adn verdii resimleriyle adn duyurmutur.
Dekolajlannn yan sra televizyon ve araba paralar kulland heykeller gerekletiren sanat-
20. YZYIL BATI SANATINDA AKIMlAR
Dekolaj televizyonu ykmandr

Dekolaj pisliindir
Dekolaj ateindir
Dekolaj terindir
Dekolaj tenindir
Dekolaj ani dndr
Dekolaj reddindir
Dekolaj sinirindir
Dekolaj krlmandr
Dekolaj kendi hayal knklndr
Dekolaj kendi dndr
Dekolaj yoksunluundur
Dekolaj leke kancndr
Dekolaj zlndr
Dekolaj istifandr
Dekolaj acndr
Dekolaj ishalindir
Dekolaj kurtuluundur
Dekolaj dekolajndr.
George Maciunas*
Tomas Schmit' e Mektup (1964)
( .. . )
A- FLUXUS'un amalar toplumsaldr, estetik deildir. Fluxusular, ide
olojik olarak 1 929 ylnda Sovyetler Birlii'nde kurulan (NOV) LEF gru
buyla balantldr ve amac, gzel sanatlarn (mzik, tiyatro, iir, resim, hey
kel, vs. vs. ) zaman iinde yok edilmesidir. Bunun nedeni, malzeme ve (senin
gibi) insan kaynaklar konusundaki ziyan durdurmak ve bunlar sosyal an
lamda yapsal amalara ynlendirmektir. Tpk uygulamal sanatlar gibi (en
dstriyel tasarm, gazetecilik, mhendislik, grafik-tipografk sanatlar, bask,
, yaptlarnda genellikle tketim kltrn eletirmitir. Fluxus hareketinin etkin bir yesi ola
rak geirdii l 960'l ve 70'li yllarda yaadklarnn yazl ve grsel kaytlarn tutan Vostell, Flu
xus hareketinin temel kaynaklarndan biri olan Vostell Arivi'ni oluturmutur. Arivini ld
yllara kadar gelitiren Vostell'in geride brakt yaklak 30 bin yazl ve grsel belge, yakn d
nem sanat tarihi iin nemli bir kaynak olarak nitelendirilmektedir.
* George Maciunas ( 193 1-78); Litvanya doumlu Amerikal sanat, Fluxus hareketinin ncsdr.
Cooper Union Okulu'nda grafik tasann, Camegie Teknoloji Enstits'nde mimarlk, New York
niversitesi Gzel Sanatlar Enstits'nde sanat tarihi eitimi gren Maciunas, New York'ta 1960'l
yllarda at galerisinde Dick Higgins, La Monte Young, Ray Johnson, Walter De Maria ve Yoko
Ono gibi sanatlarn yer ald canl bir sanat ortamnn olumasnda etkili olurken, 1962 ylnda
Almanya'nn Wiesbaden kentinde Nam June Paik, Wolf Vostell, Alison Knowles gibi sanatlarn
katld ilk Fluxus Festivali'ni dzenlemitir. Fluxus'un merkezini New York'a tayan Maciunas,
1 963 ylnda bir Fluxus Manifestosu kaleme alm, Fluxus'u kendi yaynlan, galerisi, ortak yaam
alanlan ve tm sanatlarn anonim birer Fluxus iisi olarak rol alaca bir kolektif haline getirmeye
almtr.
208
FLUXUS
vs.): tm bunlar gzel sanatlarla yakndan ilintili olmakla birlikte gzel sanat
lara en iyi alternatifi sunmaktadr. (Anlatabildim mi?)
Dolaysyla FLUXUS, sanat nesnesinin ilevsel olmayan bir nesne olma
sna, sanatya gelir kayna olmak zere retilmesine kesinlikle kardr. Ge
ici olarak insanlara sanatn gereksizliini retmek gibi ilev tayabilir. Do
laysyla kalc olmamaldr. Bunu retmenin iyi bir yolu, sanat ve avangard
sanat ve kendi kendini hicvetmektir! (... )
FLUXUS, dolaysyla, ANT-PROFESYONELDR (yani, profesyonel
sanata veya sanattan para kazanlmasna ya da sanatlarn btn yaamlar
n, btn zamanlarn sanata adamasna kardr).
kinci olarak FLUXUS, sanatn sanatnn egosunun pazarland bir mec
ra ya da ara olmasna kardr. Uygulamal sanatlarda ifade edilen nesnel bir
sorun vardr, konu sanatnn kiilii ya da egosu deildir. Dolaysyla FLU
XUS'un kolektif bir ruha, anonimlie ve ANT-BREYSELLGE ynelmesi
- ayrca ANT-AVRUPACILIGA (nk Avrupa profesyonel sanat fikri
nin, sanat-iin-sanat ideolojisinin ve sanat yoluyla sanatnn egosunun ifade
bulmas vb. dncelerin ortaya kt ve en ok desteklendii yerdir) kar
dr.
FLUXUS konserleri, yaynlar vs. - gzel sanatlarn (ya da en azndan ku
rumsal biimlerinin) tmyle yok olaca ve sanatlarn baka iler bulaca
bir zamana kadar gerekletirilen gelip geici (birka yllk) ve geise! etkin
liklerdir. Dolaysyla, hayatnz kazanabileceiniz bir i bulmanz ok nem
lidir. Bunu ksa ve z olarak sylyorum.
B- deolojik sorularnza gelince:
1 . Amatr ya da profesyonel devrimci diye bir ey yoktur. Devrim herke
sin katlmna aktr, yalnzca "profesyonel" olanlarn deil. Bir temel gerek
lilik vardr: devrimcinin, alt etmeye alt eyi kendisinin yapmamas ge
rekir (ve daha da beteri, ondan para kazanmamaldr). Dolaysyla, FLU
XUS 'u benimseyen FLUXUS etkinliklerinden para kazanmamal, bir meslek
edinmelidir (uygulamal sanatlar gibi ), bylece en iyi FLUXUS etkinlikleri
ni yapacak paray kazanm olur. FLUXUS , bo zamanlarda yaplacak bir e
lence aktivitesi deildir- yapmakta olduunuz ya da ilerde yapacanz gzel
sanat-olmayan iinizdir. En iyi FLUXUS "bestesi", Brecht'in "k" gibi,
kiisellikten en uzak ve en "hazr-nesne" olandr - hibirimizin onu "zel"
olarak canlandrmas gerekmez nk her gn kendiliinden zaten olmakta
dr. Bylece bizim festivaller de Brecht'in "k" gibi btnyle hazr-nes
neletike zaman iinde (bizim katlmmz bile gerektirmeden) kendiliin
den yok olacaklardr. Ayn ey yaynlar ve dier geise! etkinlikler iin de
geerlidir. Byle bir ihtimal dahilinde ne yapabilir insan? Syleyeyim, sonsu
za kadar annenden geinemezsin ya(!).
2. Soruna yant olsun diye -FLUXUS yaam tarz, yapsal ve ilevsel ol
mak zere sabah 9'dan akama 5'e kadardr- hayatn kazanmak iin, sonra
209
20. YZYIL BATI SANA11NDA AKIMLAR
akam S ' ten beten gece lO'a kadar - dier aylak sanatlar ve sanat koleksi
yoncular arasnda kendi yaam biiminin propagandasn yapmak ve onlarla
mcadele etmek, gece 1 2'den sabah 8 'e kadar uyumak (sekiz saat yeterlidir).
FLUXUS 'un sosyal boyutunun propagandasn, bizzat sosyal bir asalak
olarak yapamazsn! Bu bir elikidir.
nsanlarn sorduu ilk soru u olur: sanatn sosyal anlamda yararsz bir ey
ve asalakvari bir etkinlik olduuna inanyorsanz - hayatnz kazanmak iin
siz ne yapyorsunuz? yle yantlayamaz ki insan: "Annemden geiniyo
rum ! " Bu ok sama bir cevap olurdu (nk o zaman yapsal hibir katkda
bulunmadan toplumdan geinen bir sanat kadar asalak.sn demektir.) En iyi
devrimcilerin hepsinin bir iinin olduunu ve propagandasn yaydklar inan
ca gre yaadn unutmayn. Bakn Castro, konuma yapmak (propaganda)
yannda hkmet de ynetiyor. Mesela onun yalnzca konuma yaptn, h
kmeti ynetmek iini bakasna brakabileceini aklnz alyor mu? 1929'un
tm (NOV) LEF devrimcileri de gazetecilik yapyorlar ya da uygulamal sa
natlar alannda alyorlard. Tm FLUXUS'ULAR da (Paik ve senin d
ndakiler) bir ite alyorlar -ya uygulamal sanatlarda, ya da ilgisiz baka
alanlarda.
C- Dolaysyla biz sana bir alma alan bulman konusunda neri yapmak
konusunda karara vardk - uygulamal sanatlar ya da baka bir alan olabilir -
bu konuda kendini yetitirmeli sonra da almaya balamalsn. Bu da senin
FLUXUS etkinliin olacak - arta kalan bo zamanlarda sanat yapmak gerek
sinimi duymadan sosyal anlamda yararl iler yapmak ve bundan keyif almak.
Sonra istersen FLUXUS'tan ayrlabilir, sosyal bir asalak ve bitnik olabilirsin.
Bunu iyice dn ve bana bir sonraki mektubunda bildir. O zamana kadar te
lif haklarn bizde olacak.
Telif haklar konusundaki dzenlemelerin nedenine gelince:
1 . Zaman iinde tm ilerin melliflerini yok edip, onlar tmyle anonim
hale getireceiz, bylece sanat "ego"sunu ortadan kaldracaz, her iin m
ellifi "FLUXUS" olacak. Her "sanat"ya kendi kendisinin egosunu yok et
mek konusunda gvenemeyiz. steksiz olsa bile aramzdaki telif anlamas
onu buna zorunlu klacaktr.
2. Kolektif bir telif hakk bulundurduumuz iin birey yerine kolektifin
propagandasn yaparz.
3. Her FLUXUS telifli besteden sonra FLUXUS yazs yazldnda, bes
tenin daha geni, kolektif yn vurgulanm olur. rnein: senin besten
"FLUXUS izniyle" ibaresiyle yeniden baslyor ve yorumlanyor. Byle oldu
u zaman insanlar, bunlar gibi bakalar da olduunu anlyor ve Brecht'in,
Shiomi' nin, Paik'in vs. ilerinden de haberdar oluyor. Bir bakas da Shi
omi'yi seslendirdiinde ayn ey oluyor - ilgili kiiler, FLUXUS araclyla
Brecht'i, Paik'i, seni vs. tanyor. Anlyor musun?
210
FLUXUS
Joseph Beuys*
Bir Saha Kimlii Aryorum (1973)
Sanatn bugn tek evrimci-devrimci g olduunu kantlayabilmek, sanat

la ilgili tm etkinliklerin gz nnde bulundurulmas ve sanat tanmnda ra
dikal bir deiiklie gidilmesiyle mmkn olacaktr. Bir aya ukurda bunak
bir sosyal sistemin basklayc unsurlarn zmek, bugn yalnzca sanatla
mmkndr: Sanat, SANAT YAPITI OLARAK SOSYAL ORGANZMA
ina edebilmek iin nce ykmak durumundadr.
B u modern sanat disiplini -Sosyal Heykel / Sosyal Mimari olarak- yaa
yan herkesin o sosyal organizmann yaratcs, heykeltra ya da mimar ol
duunda mmkn olacaktr. Ancak o zaman FLUXUS ve happening gibi ey
lemci sanatlarn katlmclk ynndeki srar bir ie yarayacak ve demokrasi,
ancak o zaman gerek anlamda ilerlik kazanm olacaktr. Ancak bu denli
devrimciletirilmi bir sanat kavram, her bir insann iine ileyerek, tarihi e
killendirerek politik anlamda retken bir gce dntrlebilir.
Ama btn bunlarn ve henz irdelenmemi pek ok konunun, nce bilin
cimize ilenmesi gerekecektir: nesnel balantlar iin, meselenin i yznn
kavranmas nemlidir. zgr bireysel retim potansiyelinin kkenini arat
rp renmemiz gerekecektir.
te o zamandr ki insan kendi kendisini nce ruhsal bir varlk olarak al
glamaya balayacak ve en yce baarlar (yani sanat yaptnn), en aktif d
nceleri, en aktif duygular ve aktif iradesinin en yksek biimleri, bir hey
keli ortaya karabilecek aralar olarak grlecek ve tm bunlar, - belirsiz -
hareket - belirli (heykel kuramna baknz) eklinde, gelecee akan dnyann
ieriini ekillendirmeye ynelecektir.
Bu tr bir sanat kavram, tarihsel burjuva bilgi kuramnn (materyalizm,
pozitivizm) devrime uratlmas ynndeki bir sanat kavram deildir yalnz
ca, dinsel bir eylem biimidir.
zgrln hisseden, zgrlk durumunda olan ve btn dier koulla
r GELECEGN SOSYAL DZENNN TOTAL SANAT YAPITINI yarat
may renen HER NSAN BR SANATIDIR. Kltrel ortamda (zgrlk)
* Joseph Beuys ( 1 92 1 -86); Alman heykeltra ve performans sanats, 1 970'1i ve 80'li yllarda Av
rupa'da avangard sanatn balca temsilcileri arasnda yer almtr. Tp eitimi grrken kinci
Dnya Sava 'nn patlak vermesi zerine Alman Hava Kuvvetleri 'ne katlan Beuys, 1 946- 1 9 5 1 yl
lan arasnda Dsseldorf Sanat Akademisi'nde eitim grm, 1961 ylnda ayn kurumda eitim
cilie balamtr. 1960'1 yllardan itibaren "l Bir Tavana Resimler Nasl Anlatlr" ( 1 965),
"Amerika Beni Seviyor Ben De Amerika"y ( 1 974) gibi bir dizi performans gerekletiren Beuys,
gerek heykellerinde gerek performanslarnda bal, altn tozu, kee, demir, canl ya da l hayvanlar
gibi ok eitli nesneleri kiisel bir mitolojinin simgeleri olarak kullanmtr. 1962 ylnda Fluxus
hareketinin yesi olan Beuys, sanat toplumsal ideallerini dile getirebilecei alternatif bir alan ola
rak grmtr. Almanya'da Yeiller Partisi yesi olan Beuys'un ortaya att ' sosyal heykel' kav
ram, kolektif bir abayla daha iyi bir toplumsal yapnn ekillendirilebilecei dncesinden
hareket eder.
211
kendi kararlarn vermek ve katlmc olmak; yasalarn yaplandrlmasnda

(demokrasi); ekonomik alanda (sosyalizm). Kendi kendini ynetmek ve
odaklanmak u anlama gelir: ZGRLK DEMOKRATK SOSYA
LZM.
BENC ENTERNASYONAL DOGMUTUR.

letiim karlkldr: retmenden renciye doru tek tarafl bir ak ol
mamaldr hibir zaman. retmen de renciden renir. Her yerde ve her
zaman, olas her trl isel ya da dsal koulda, becerinin her derecesinde, i
yerlerinde, kurumlarda, sokakta, i ortamlarnda, aratrma gruplarnda ve
okullarda bu iliki byle olacaktr - retmen/renci, alc/verici ilikisi
byle dzenlenecektir. Bunu baarmann eitli yollar vardr, bu bireylerin
ve gruplarn becerilerine baldr.
REFERANDUM YOLUYLA DOGRUDAN DEMOKRAS RGT

bu gruplardan yalnzca birisidir. Bu tr birok i grubu ve bilgi merkezi olu
turarak, dnya apnda dayanma hedeflenmektedir.
Aklama (1973)
Nesnelerim, heykel ve de genel olarak sanat fikrinin dnmnn uya

ranlar olarak grlebilir. Bunlar, heykelin ne olabilecei konusunda ve hey
kel kavramnn herkes tarafndan kullanlan grnmez malzemelerle yapla
bilecek bir eylem anlamnda nasl geniletilebilecei zerine yeni dnceler
uyandrmak amacn tar.
Dnen biimler: Dncelerimizi nasl ekillendirdiimiz
Sylenen biimler: Dncelerimizi szckler halinde nasl ekillendirdi
imiz
SOSYAL YAPI: Yaadmz dnyay nasl ekillendirdiimiz: Herkesin
sanat olduu bir evrim sreci olarak heykel.
te bu yzden benim heykelim sabit ve bitmi deildir. ounda sreler
devam etmektedir: kimyasal reaksiyonlar, fermantasyonlar, renk deiimleri,
rme, kuruma. Her ey, bir deiim halindedir.
212
Malzemeler, Sreler: Arte Povera
(1960. . . 1970 . . .)
TALYA GIOVANNI ANSELMO, ALIGHIERI BOEITI, LUCIANO FABRO,

JANNIS KOUNELLIS, MARIO MERZ, GIULIO PAOLINI, GIUSEPPE PENO
NE, MICHELANGELO PISTOLEITO, GILBERTO ZORIO...
Arte Povera ya da "Yoksul Sanat" akm, 1 960'larn ikinci yarsnda

younlaan kavramsal temelli zgrlk sanat hareketlerinin talyan ka
naddr. Dnemin dier neo-avangard sanatsal yaklamlar gibi sanat pi
yasasnn ticari arklarna bir bakaldr nitelii tayan akmn balca
zellii, gelip geici, atk, doal malzemenin kullanmdr. lk kez 1 967
ylnda talyan kratr ve yazar Germano Celant ( 1940- ) tarafndan, d
nemin eitli akmlarnn genel zelliklerini tanmlamak iin ortaya atlan
"Arte Povera" terimi, zaman iinde yalnzca talyanlara malolmu; Ce
lant'n 1 969 tarihli "Arte Povera: Kavramsal, Hakiki ya da mkansz Sa
nat?" balkl kitab akmn talya dnda tannmasna katkda bulunmu
tur. Arte Povera terimini Polonyal tiyatro ynetmeni Jerzy Grotowski 'nin
( 1 933-99) 'yoksul tiyatro' (theatre pauvre) kavramndan dn alan Ce
lant'a gre yeni avangard yaklamlarn ortak zellii, gndelik yaamdan
sradan malzemenin sanatsal ortama tanmasdr. Arte Povera'yla ilgili
ilk yazsnda, "Hayvanlar, sebzeler ve mineraller sanat dnyasndaki yeri
ni almaktadr" diyen Germano Celant, izleyiciyi bu tr malzemelerin ge
irdii fiziksel, kimyasal ya da biyolojik sreleri izlemeye arm, sa
natlar da gndelik malzemeyi dntren birer simyacya benzetmitir.
Aynalar, neon klar, cam, gazete gibi malzemelerin yan sra aa gv
desi, toprak, al rp gibi doal malzeme ve hatta eitli canl hayvanlar
kullanan Arte Povera sanatlar, 20. yzyl sanatnn yalnzca malzeme
daarcn zenginletirmekle kalmam, farkl malzemelerin sre iin
deki deiimini izlenebilir ve gzlenebilir klarak sanat deneyiminin snr
larn geniletmilerdir.
1 967 'den itibaren Cenova, Milano, Roma ve Torino gibi talyan kent
lerinde sergiler aan gen talyan sanatlarnn malzemelere ve srelere
ynelik bu tmyle ak ve deneysel tavr, Arte Povera'nn bal bana
2. 1 3
Michelangelo Pistoletto, Paavra/ar iinde Vens, 196 7
Pistoletto'nun nl "Paavralar inde Vens", deerli ile deersi

zi, tarihsel ile gnceli bir araya getirerek ironik yaklamlar sergile
yen Arte Povera sanat nn tipik bir rneidir. Tarihsel yaptlarn
meruiyet kazanmas srelerini dndren "Paavralar inde Ve
ns", bir yandan da talya'nn zengin sanatsal miras altnda ezilen
ada sanatnn kmazn akla geti rir.
ARTE POVERA
bir akm olarak nitelendirilmesinde etkili olmutur. Belirgin bu ortak zel

liklerine karn her biri farkl araylar duyuran talyan sanatlarn resim,
heykel, asemblaj, enstalasyon ya da performans gibi farkl ifade aralar
arasnda bir ayrm yapmamalar, aksine belli kategorileri aka dlama
lar sz konusudur. El iine ve emek-youn srelere ynelik belirgin bir
eilimi olan ve kavramsal olarak zanaat-sanat arasndaki kltrel ayrm
lara deinen Arte Povera sanatlar arasnda, naylon ve bakr teller gibi
alternatif malzeme kullanan ama geleneksel bir yntem olarak dokumay
seen; dokuma eyleminin emek-youn srecini yaptlarnn nemli bir
paras olarak alglayan Marisa Merz ( 1 935- ) gibi sanatlar vardr.
Bu tr tavrlarda bir 'akm' grerek ona isim babal yapan Germano
Celant'a gre Arte Povera sanats, "sanat, entelektel, ressam ya da
yazar roln bir kenara brakarak yeniden alglamay, duyumsamay, ne
fes almay, yrmeyi, anlamay ve kendini yeniden yaratmay renen ki
i"dir. Bu simyac-sanat, her trl malzemeyi yeniden kefeder, "bakr,
inko, su, nehirler, araziler, kar, ate, imen, hava, ta, elektrik, uranyum,
gkyz, arlk, yerekimi, ykseklik, byme vb." malzeme ve srele
ri irdeler; sanat ise, tm bunlar anlamaya ynelik bir ara olarak gnde
me gelir.
Yaptlarnda sk sk organik ve organik olmayan malzemeleri bir ara
ya getiren, doal ve doal olmayan sreleri irdeleyen ve eitli doa ya
salarn grnr klmaya alan Arte Povera sanatlarnn her birinin
zellikle zerinde durduu farkl olgular, durumlar, kavramlardan sz
edilebilir.
Su, plastik, sebze gibi malzemeler kullanarak gerilim, enerji, yereki
mi gibi olgular grselletirme abas iinde olan Giovanni Anselmo
( 1 934- ); pamuk, demir, kahve, ahap, ta, ate, uval, bitki ye canl hay
van gibi malzemelerle ilgin mekanlar kurgulayan Yunan asll sanat
Jannis Kounellis ( 1 936- );enerji simgesi olarak neon klar elektrik ve
ta, toprakla kurgulad enstalasyonlarnda insann barnma gibi en temel
gereksinimlerine ve doayla ilikisine gndermede bulunan Mario Merz
( 1 925- ); konserve kutular, pelu, saman gibi malzemeleri dntrerek
hayvan ve bitki formlarn akla getiren heykelleriyle Pino Pascali ( 1 936-
68); duman, buz, ttn gibi malzemelerle sresel enstalasyonlaryla Pier
Paolo Calzolari ( 1 943- ); buharlama, basn, snma ve nemlenme gibi
doal fizik yasalarna gndermede bulunduu enstalasyonlarnda izleyici
nin fiziksel katlmnn ortama katt enerjiyi bir malzeme gibi kullanan
Gilberto Zorio ( 1944- ) ; Arte Povera'nn malzeme eitliliini gsteren
sanatlardan yalnzca birkadr.
215
Akmn gndeme gelmesinde etkisi olan en sanyasyonel yaptlardan

biri de Kounellis' in 1 969 'da Roma' da bir galeride gerekletirdii " 1 2
At" balkl enstalasyonudur. Arte Povera sanatlarnn sanatn alnp sa
tlan bir meta olmasna ynelik tepkisinin u noktada bir temsili olan bu
eylem, sanatnn 1 2 adet at galeriye balamasyla gereklemitir.
Arte Povera akm kapsamnda gndeme gelen sanatlar arasnda,
zengin bir sanatsal birikime sahip olan talya gibi bir lkede ada bir bi
rikim oluturmann glklerini konu alanlar da vardr. Gemile bugn
arasnda aynn ya da hiyerari gzetmeyen, hatta rnein Michelangelo
Pistoletto'nun "Paavral Vens" ( 1 967) enstalasyonunda grdmz
gibi, deerli ile deersizi, tarihsel ile gnceli yan yana getirerek ironik
yaklamlar sergileyen bu sanatlar, tarihsel yaptlarn meruiyet kazan
mas srelerini irdelemilerdir. Luciano Fabro 'nun ( 1 936- ) Arte Pove
ra'nn 'atk' malzemeye ynelimine karn altn ve krk gibi pahal mal
zemelerle yapt "talya" heykelleri, talya'nn zengin kltrel gemiine
gndermede bulunurken, bu heykelleri tavandan adeta bir hayvan gibi as
masyla ironik bir ikilemi yanstr. Arte Povera sanatlar arasnda yalnz
ca talya'nn deil, dnyann kltrel verileriyle ilgili dnce reten sa
natlara da rastlanr. Baskdan fotokopiye, fotoraftan dokumaya birok
farkl teknik kullanan Alighiero Boetti'nin ( 1 940-94) dokuma dnya hari
talar bugn de gncelliini yitirmemi bir kltrel snflandrma sistemi
ni gzler nne serer. Afganistan ve Pakistan 'da yaayan kyllere doku
tulan bu dnya hallarnda her lkenin corafi konumu o lkenin bayra
yla simgelenirken, aslnda 'doal ' olmayan snrlarn nasl yaratld
dncesi sorgulanr. te yandan, burada da bir sre sz konusudur; n
k dnya haritas da tpk doann kendisi gibi srekli bir ak, dnm,
deiim iindedir.
Arte Povera akm, Germano Celant' n dedii gibi, doal unsurlarn
olaanst deerinin ve byl varoluunun sanat araclyla kefi ve su
numudur: "Bir bitkinin bymesi, bir mineralin kimyasal tepkimesi, bir
nehrin ak, kar ya, otlarn ve topran hali, bir arln yere d
. . . " Bunlarn hepsinde, doal varolu yasalarnn srr sakldr. Arte Po
vera, piyasada satlamayacak kadar elle tutulamaz olan bu srrn peinde
olan bir grup gen talyan sanatnn sanat tarihine mirasdr.
216
ARTE POYERA
Pino Pascali*
Aklama (1966-67)
Avrupa Amerika'dan farkl bir yerdir: Amerika gibi bir eylem alan deil,
eylem zerine dnme alandr. Amerikallar, resimlerine bir ey yaptr
mak lksne sahiptir rnein, yaptklar yine resimden saylr. rnein bir
izgi roman alp, yeniden yapp, resim diye sunabilirler nk bu eylem, ta
rihsel olarak onlarn, teknolojik anlamda en gelimi uygarlk olarak varolu
larnn bir zeti gibidir.
Bizim uygarlmz ise, aksine, Amerika'dan geridedir, bizde insanla mal
zeme arasnda dorudan bir iliki kurulmas lgnlk olarak alglanr. Ayrca
Amerika'yla aramzda korkun bir zaman aral bulunmaktadr. rnein, bir
kimya laboratuarna gidin, Amerikal sanatnn henz kefetmedii bir sr
inanlmaz malzeme bulursunuz. Sanatlar bugn bilim adamlaryla ayn mal
zemeleri kullanmak zorundalar nk doa tketildi: yeni bir doa olumaya
balad.
talya'nn farkl bir yer olduunu, seici olduunu, iine kapal olduunu
kabul etmek gerek. Avrupalnn sorunu da aslnda budur, yani kendi kendine
yeterli bir yalnzlk iinde, kendine zerk bir uygarlk kuran kiidir Avrupal,
Amerika byle deildir. Amerika' da insanlar son derece bireyci olsalar da
birbirlerinin gznn iine bakmasalar da Amerikallara zg o alann, Ame
rikan uygarlnn iindedirler. Birbirleriyle gz gze gelmeseler de birbirle
rine baldrlar. Paletleri ve damak tatlar izgi romanlardan ibarettir. Ben
kendimi iki dnyaya da ait hissetmiyorum.
Mario Merz**
Aklama (1979)
Arte povera (sylentiye gre) endstriyel ve teknolojik anlamda ticari

malzemeleri sanatsal dnceleri temsil edebilecek bir dzeye getirmi, belli
sanatsal yzeyleri terk etmi ya da aprak hale getirmi, geni anlamyla
rastlantya/yazgya daha ok deer vermeye balamtr. rnein bir resimsel
yzey olarak tuval terk edilmi, onun yerine bazen en basit, bazen en karma
k yzeyler kullanlr olmutur: yerler, tarlalar, duvarlar, ta, imento gibi.
Arte povera bazen at kirilerine, bazen de aalara tutunur.
* Pino Pascali ( 1 935-68); talyan heykeltra, Arte Povera akmnn temsilcilerindendir. Roma
Gzel Sanatlar Akademisi'nde eitim gren Pascali, doal malzemelerle endstriyel malzemele
ri bir araya getirdii enstalasyonlaryla tannmtr.
** Mario Merz ( 1925-2003 ); talyan sanat , Arte Povera akmnn temsilcilerindendir. Kurun
kalemi kattan hi ayrmadan gerekletirdii resimlerle dikkat eken Merz, farkl malzemelere
ilgi duyarak neon klarla ynelmi, gemie gndermeleri olan Eskimo evlerini andran estalas
yonlanyla tannmtr.
Bu alternatif yzeylerin kendi yazgs, sanat sabit programlardan kurtar

m, yeni bir ikonografi yaratmak yerine ok farkl, hatta bazen elien ger
eklikler iinde kendi yolunu bulan bir ara haline getirmi, sanata belli snr
lar koymak ya da ona yeniden ikonografiye ya da ikonografiler arasndaki
ilikilere dayanan geleneksel temeller aramay brakmtr. Davurumculuk,
Goya, n Raffaellocular ya da Fovlarn, vb. ikonografileri arasndaki iliki
lerden sz edilemez...
Bu yenilik hissi sanat ne korumakta ne de kkrtmaktadr; yalnzca za
man zaman baka deerlere, baka okumalara yazgl gereklikler, nesneler,
diller arasnda bir tr yoklama aracna dnmesine yol amaktadr. rnein
Kavramsal Sanat, basl szckler, fosforlu yazlar, gergin ve drtsel kalig
rafiyle yazlm harfler arasnda bu tr bir yoklama aracdr.
Sanat olmaktan ya da sanatsal birer yzey olmaktan uzak nesneler ya da
farkl doalara sahip olan eyler, yeni sanat apsamnda uyumlu bir iliki ku
rabilmektedir.
( ... )
218
Sanat ve Bedeni: Performans
(1960 . . . 1970. . . 1980 . . . 1990 . . . 2000 . . : )
ABD ALAN KAPROW, JIM DiNE, VITO ACCONCI, CAROLEE

SCHNEEMANN, LAURIE ANDERSON, ELEANOR ANTIN, STUART
BRISLEY, CHRIS BURDEN, KAREN FINLEY, JOAN JONAS, TOM MARIONI,
GINA PANE ... ALMANYA REBECCA HORN. . . AVUSTURYA [VYANA
AKSYONSTLER] GUNTER BRUS, OTTOMHL, HERMANN NITSCH,
RUDOLF SCHWARZKOGLER, ANNI BRUS, HEINZ CIBULKA ...
JAPONYA [GUTA] JIRO YOSHIHARA, AKIRA KANAYAMA, SABURO
MIRAKAMI, YOSHIKA KINOSHITA, KAZUO SHIRAGA, SHOTO
ZIMMAMOTO, Y ASUO SiMi, ATSUKO TANAKA, TSURUKO Y AMAZAKI,
SADAMASA MOTONAGA .. . NGLTERE GILBERT&GEORGE, STELARC...
20. yzyln ikinci yarsnda disiplinleraras zelliiyle dikkat eken ve

ancak 1970'lerde bal bana bir tr olarak kabul edilmeye balanan Per
formans Sanat, "Beden Sanat", "Happening", "Aksiyon" gibi eitli ba
lklar altnda gndeme gelmi, Sitasyonizm, Fluxus, Feminist Sanat,
Arazi Sanat gibi farkl akmlar dahilinde de uygulanmtr. zleyici nn
de "sahnelenen" bir tr olmas asndan tiyatroyla benzerlii gndeme
gelen Performans Sanat'nn, znde Kavramsal Sanat'n bir kanad ola
rak gelime gsterdiini, tiyatroyla olan ilikisinin grsel sanatlarla olan
ilikisinden daha mesafeli olduunu vurgulamak gerekir. Performans sa
nat, tiyatro kadar iiri, mzii, dans da ierebilen snrsz bir yaklam
lar btndr. Bir ya da birka sanatyla; izleyicinin nnde ya da izle
yiciden uzak; birka dakika, birka saat ya da birka gn srebilen; zaman
zaman fotoraf ya da video kaytlar halinde sergilenebilen Performans
Sanat, gerek anlamda uluslararas bir nitelik gsterebilmi sanat akmla
r arasndadr.
1 950'lerden balayarak Allan Kaprow ( 1 927-2006) ve Jim Dine
( 1 935- ) gibi Amerikal sanatlarn nclnde gerekletirilen "happe
ning"lerle birlikte dikkat ekmeye balasa da performansn gemii, 20.
yzyln ilk yansnda gelien eitli avangard akmlara uzanmaktadr. Bi
lindii gibi Ftristler, Dadaclar ve Gerekstcler performans kapsa-
219
Vito Acconci, "Tescilli Markalar", 1 970, performans, New York.
Amerikal Sanat Vito Acconci kendi kendini s rarak damgalad

"Tescilli Markalar" balkl performansnda, kapitalist ekonominin
insan tketime ynelten etken lerini dndrmtr.
PERFORMANS
mnda dnebileceimiz eitli etkinliklerde bulunmulardr. Ftrizmin

ncs Filippo Tommaso Marinetti, 1 9 1 3 'te yaymlad "Varyete Tiyat
rosu Manifestosu"nda varyete tiyatrosunun "belli bir gelenee, ustaya, ku
rala" bal olmayn vm, Ftrist sanatlar bu tr retimlere ar
mtr. Tutarl bir giri-gelime-sonu izlemeyen ve izleyicinin pasif ko
numuna artmacalarla mdahalede bulunan varyete, etkinliklerinde izle
yiciyi bilinli olarak fkelendiren, galeyana getiren ve bylece "uykusun
dan uyandran" Ftristler iin ideal bir model oluturmutur. 1 9 1 3 'te
"Seslerin Sanat" balkl bir manifesto yaymlayan ve tramvaylarn, mo
tor patlamalarnn, trenlerin ve kalabalk sokaklarn seslerine benzer ses
leri karan eitli aletler tasarlayan Luigi Russolo'nun "grlt mzii"
olarak adlandrhn ses performanslar dnemin dikkat ekici etkinlikleri
arasndadr. "Grlt mzii"nin fon olarak kullanld 'mekanik' hare
ketli yeni koreografiler de bu dnemin rndr. 1 9 1 5'te yaymlanan
"Ftrist Sentetik Tiyatro" manifestosu, bedenini kullanmak isteyen sa
natlara, "eitli durumlar, duyular, fikirleri, olgular ve simgeleri bir
ka szce ya da harekete sdrarak ifade etmelerini" nermitir. Ft
rist "sentetik tiyatro", genelde tek bir fikri ileyen performanslar olarak,
1960'lardan itibaren grlen performanslara ok yakndr. Marinetti'nin
1 9 1 5 tarihli "Ayaklar" performans, bu performanslar arasnda saylabilir.
Hemen hemen ayn dnemde Rusya' da, bir grup gen Ftrist sanat
eitli etkinlikler dzenlemi, yzlerini boyayarak, garip kyafetler giye
rek, dmelerini kaklarla ilikleyerek performanslarn gndelik hayata
tam ve "Neden Kendimizi Boyuyoruz: Ftrist Bir Manifesto" ( 1 9 1 3)
gibi metinler yazmlardr. Bu dnemde alternatif tiyatro, dans, kitle gs
terileri dzenlenmitir.
5 ubat 1 9 1 6'da Zrih'te kaplarn aan Cabaret Voltaire'de gerek
letirilen kabare tipi Dada gsterileri de Performans Sanat'nn tarihsel s
reteki nclleri arasndadr. Cabaret Voltaire 'de sanat, resim ve heykelin
tesinde, iir okumalar, dans ve kukla gsterileri dzenlenmi, resim ve
heykelin tesinde alternatiflerin gelimesini salayan sanatsal davurum
lar sahnelenmitir. Berlin'deki Dadaclar, soyut sanata ve davurumculu
a alternatif olarak nerdikleri Dada hareketini yaymak iin eitli gste
riler yapm, rnein George Grosz "lm" klna girerek sokaklarda
yrmtr. 1 920' lerde Bauhaus'ta (Weimar) kurulan "sahne atlyesi"
ise, bir sanat okulu bnyesinde kurulan ilk performans atlyesi olarak bi
linmektedir. zellikle Oskar Schlemmer'in ynetimindeyken youn ilgi
gren Bauhaus Sahnesi, resim, heykel, dans, tiyatro gibi farkl disiplinle-
221
ri buluturan deneysel bir atlye olarak ilev grm; disiplinler aras bir
sanatsal anlayn temellerinin atlmasnda nemli rol oynamtr.
20. yzyln ikinci yarsnda yeniden ve bal bana bir tr olarak ge
lien Performans Sanat, zellikle Kavramsal Sanat'a ynelen sanatlarn
kendilerini her eyden nce bedenleriyle ifade edebilmelerinin en doru
dan yolu haline gelmitir. Bu adan performans, sanatlarn geleneksel
mekanlara, rnein galeri ve mze gibi belli bir ideolojiyi barndran or
tamlara kar muhalif bir tavr dile getirebildikleri; dnemin toplumsal d
nm talepleri iinde kendi ideolojik kar durularn daha aktif bir bi
imde ortaya koyabildikleri; sanat piyasasnn dinamiklerine aykr bir
"malzeme" olarak kendi bedenlerini kullandklar; resim ve heykel gibi
geleneksel kategorilerin tesinde disiplinleraras yaklamlarla sanatn ta
nmn ve snrlarn sorguladklar bir ifade biimi olarak gndeme gel
mitir.
Performansla birlikte, o gne dein genellikle iki boyutlu yzeyler
zerinde temsil edilen beden, bal bana "sergilenen" bir sanatsal malze
meye dnmtr. Bu adan bakldnda Kavramsal Sanat'n boya ye
rine kavramlar ve dili kullanmas gibi Performans Sanat da malzeme ola
rak bedeni semitir. Bu anlamda beden, 'kendini gerekletiren bir me
tin' olarak gndeme gelmi; tiyatro sahnesindeki kullanmnn dna k
mtr. Tiyatro sahnesinde genellikle bakasnn yazd bir metni sahne
leyen oyuncunun yerini, yaptn konusunu, anlamn , grnn ve de
neyimini kendi bedenine aktaran sanat almaktadr. Performans Sanat,
tiyatroda devrim niteliindeki grleriyle tannan nl oyuncu, yazar,
ynetmen Antonin Artaud'nun 1948 'de yazd bir mektupta dile getirdi
i tiyatro anlayyla bir lde badamaktadr: "yle bir tiyatro tasarl
yorum ki" der Artaud, "yalnzca oyunu sahneleyen oyuncunun deil, oyu
nu seyreden izleyicinin bedeninde kprtlar yaratacak; oyuncu oyunu sah
nelemeyecek, sahnelerken yaratacak. Yaratnn kendisi o anda ortaya kon
mu olacak... " Artaud'nun tiyatrodaki vurguyu oyunun kendisinden,
oyuncunun "performans"ndan "performatif beden" zerine ekmesi, s
telik izleyiciyi de o anki dramn bir paras olarak grmesi, geleneksel ti
yatroyu sorgulayan son derece yeniliki bir yaklam olmasnn yan sra
gnmz performanslarna ilikin bir ngr iermektedir.
Bedeni sanatsal bir dil olarak kullanan ok eitli yaklamlarn ortak
noktas, bedenin, toplumsal normlarn rettii kltrel deerlerin tesin
de bir doallk (doalama) iinde sunulmasdr. Bedene odaklanan he
men tm performanslarda bir tr kltr/doa ikileminden sz edilebilir.
Bedenin (doann) kendi retisine nem veren bu sanatsal anlay iinde
222
PERFORMANS
akl/beden ayrm zerinden bakmamaya, akla hiyerarik bir stnlk ta

nmaktansa bedeni deneyimlemeye ncelik verilir. Baz performanslarn
snrlar zorlayc nitelikte olmas da buna balanabilir. Ayrca bedene y
nelik bu tavr, izleyicinin olay bir "gsteri" deil, gerek bir deneyim ola
rak alglamasna ve paylamasna neden olur. Yaam igdsyle lm
igds , sadizm ve mazoizm, izleme ve izlenme, hastalk ve saaltm
arasndaki ikilemleri irdeleyerek dramatize eden Performans Sanat, Ma
urice Merleau-Ponty 'nin dedii gibi "insan bedeninin ancak yaayarak
kavranabilecei" gerei zerine kuruludur.
1 950'lerde performanstan ziyade "oluum" (happening) olarak adlan
drlan ve tiyatro dnda ' sahnelenen' bu tr yaklamlarn ilk rnekleri,
ABD'de besteci, yazar ve eitimci John Cage ( 1 9 1 2-92) tarafndan ger
ekletirilmitir. rnein Cage'in 1 952 'de Black Mountain College 'de
dzenledii "simsiz Etkinlik" balkl performans, birbirini takip eden
aksiyon ve sessizliklerden olumu ve 'aksiyon' blmlerinde ne yapla
ca, etkinlie katlanlara (Cage, Merce Cunningham, David Tudor, Char
les Olsen, Robert Rauschenberg, Mary Caroline Richards ve heyecanl bir
kpek! ..) braklmtr. Cage, rastlant ve doalamaya yer vererek mzis
yenlerin bir notasyonu takip eden/aynen uygulayan birer 'ii' olmasn
engellemi, onlarn daha "performatif' olmasn salamtr. Cage'in yine
Black Mountain College 'de dzenledii "4' 33" balkl performans ise
sanat ile hayatn tmyle rastlant zerine kurulduu bir zeminde gerek
lemitir. Cage bu performansta piyanonun banda 4 dakika 33 saniye s
relik bir sessizlik sahnelemi, bu sre iinde duyulan her ses -ksacas ha
yatn kendisi- sanat ve hayat arasndaki snrlarn yeniden dnlmesi
nin bir tr arsna dnmtr.
Cage'in rencisi Allan Kaprow, bu tr performanslara "happening"
adn veren sanat olarak 1 959'dan itibaren ("6 Blml 1 8 Oluum") e
itli happening'ler gerekletirmi, resim, mzik, tiyatro, evre dzenle
mesi gibi farkl trleri barndran bir sanatsal anlayn ncln yap
mtr. Kaprow'un performans kl etkinlikleri, enstalasyon sanatnn
geliiminde etkili olmutur. Ayn dnemde Jim Dine da performanslary
la dikkat ekmitir. 1 950'lerde Fransz ressam Georges Mathieu 'nn
( 1 92 1 - ) Uzakdou klklar iinde izleyici nnde resim yapt etkinlik
lerden de sz edilebilir. kinci Dnya Sava sonrasnn nde gelen avan
gard sanatlarndan biri olarak nitelendirilen Yves Klein'n ( 1 928-62)
1 958 'de Paris'teki iris Clert Galerisi 'nde gerekletirdii "Boluk" sergi
sinin yan sra ilkini 1 960'ta gerekletirdii bir dizi performans erken r
nekler arasnda nitelendirilebilir. Klein bu performanslarnda mavi boya-
223
ya bulanm plak modelleri kendi bestesi olan tek notalk "Monoton

Senfoni"de tuvaller zerinde dans ettirerek, yuvarlayarak "resim yap
m"tr. Bu performansyla Avrupa'da yldz parlayan Klein, ayn perfor
mans 1961 'de New York'ta tekrarladnda (Leo Castelli Galerisi) pek il
gi grmemitir. 1 954'te Jiro Yoshihara nderliinde Japonya'nn Osaka
kentinde bir araya gelen ve hzla parlayp snmelerine karn bir grup
gen avangard sanatnn oluturduu Gutai (Cisim Bulma/Somutlama)
grubu da burada anlmaya deer. Grubu finanse eden Yoshihara'nn
1 972'deki lmne dek eitli sergiler dzenleyen Gutai'nin en ok bili
nen performanslar, performansa dayal sra d yntemlerle gerekletir
dikleri Soyut Davurumcu resimlerdir.
1960-80 aras srete, Performans Sanat'nn ok eitli rnekleri, sa
natlar tarafndan bamsz olarak ya da eitli gruplamalar iinde re
tilmitir. rnein Fluxus, hemen hemen tmyle performans kkenli ve
temelli bir oluum olarak dikkat eker; 1 960-70'lerin feminist sanatlar
nn bavurduklar balca ifade biimi de performans olmutur. Perfor
mansta, kendini dile getiren, ifade eden bedenin bastrlm tm drtlere,
duygulara ve dncelere ynelik bir bakaldr simgesi olarak gndeme
gelmesi; bir "eylem" alan ve arac olarak kullanlmas, dolaysyla kiisel
ya da toplumsal dzeyde politik bir ifade biimine dnmesi sz konu
sudur. Bu balamda bedene ynelik performanslar, 1 960'larn genlik
hareketlerinin, sava kart protestolarn, rk ve cinsiyet ayrmclna
karn ayaklanmalarn bir yansmas olarak dnmemiz yanl olmaz.
Tm bu meselelerin sonuta bedene ynelik ak ya da rtk bir iddet
ierdii, belli ideolojilerin kendini gerekletirme alannn hep insan be
deni olduunu dnlebilir.
Performans sanatnn en u baz rneklerini 1 960'larda bedene yne
lik sadomazoistik tavrlaryla gndeme gelen Wiener Aktionismus (Vi
yana Eylemcileri) grubu vermitir. Bata Gunter Brus ( 1 938 - ), Otto
Mhl ( 1 925 - ), Hermann Nitsch ( 1 938- ) olmak zere 1 96 1 'de bir araya
gelen, 1 966'da ise Rudolf Schwarzkogler ( 1 940-69), Anni Brus, Heinz
Cibulka gibi baka sanatlarn katld lnstitut fr Direkte Kunst'u kuran
grup, genellikle plak gerekletirilen, son derece mstehcen, kan ve d
k gibi malzemelerin kullanld sansasyonel performanslar gerekletir
mi, pek ok performanslar polisin mdahalesiyle sona ermitir. Grubun
en nl yesi Hermann Nitsch, sanatlarn ve izleyicilerin bu tip perfor
manslar araclyla, bastrdklar iddet ve ehvet duygularndan arndk
larn savunmutur.
224
PERFORMANS
"Sanatnn Bedeni" adl kitapta Tracey Warr ve Amelia Jones, youn

bir eitlilik gsteren Performans Sanat rneklerini belli eilimlere gre
gruplandrarak yedi balk halinde ele almlardr. Bu snflandrmaya g
re zellikle 1 960' lardan itibaren gerekletirilen performanslar, 1 -Tuval
Bedenler 2-Eylemci Beden 3-Ritalistik ve Aknc Beden 4-Smrlar
Aan Beden 5 -Kimlii Sahneleyen Beden 6-Yok Beden 7-Teknolojik Be
den gibi balklar altnda irdelenmitir. Baz performanslar, bu balklarn
birkann dahilinde dnmek mmkndr. 'Tuvalleen beden 'lerde, res
min snrlarn amak adna resim yapmak eyleminin kendisine odaklan
mak: sz konusudur. Resim yapm srecinin bitmi yapt kadar nem ka
zanr ve sanatnn yapt iindeki varl, bedenin yapt iindeki varlna
dnr. Beden 'tuval'letii gibi, ' iz' brakan bir e gibi kullanlabilir.
'Eylemci beden' bal altnda dnlebilecek performanslarda sanatn
yaratm ve sunumunun ayn anda gereklemesi, sanatnn hem nesne
hem zne olarak ikili rol gndeme gelir. 'Ritalist ve aknc beden ' ba
l altnda ele alnabilecek performanslarda, galerilerden kp alternatif
alanlara, kamusallk tayan mekanlara tanan sanatn toplumu daha ge
ni apta deitirebilecek bir g olduu dncesi hakimdir. Viyana Ak
siyonistlerinin toplumsal tabularn zerine giden performanslar, bu tip
performanslar dndmzde akla gelen ilk rnekler arasndadr. zle
yicilerin genel kabul snrlarn aan bu trde performanslar, ilkel mit ve
ritelleri anmsatarak sanaty bir tr aman rolne yceltir. 'Snrlar
Aan Beden' bal altnda gndeme gelen performanslar, beden ve ev
resi arasndaki snrlar zerinde durarak, bedenin ii/d, bir gsterge ola
rak beden zerinden birey/toplum ilikisi gibi karlatrmalara odakldr.
Bu tr performanslarda sanat ve izleyici arasndaki snrlar irdelenir.
Performanslar araclyla ' Kimliin Sahnelenmesi' de sz konusudur. K
zlderili sanat James Luna'nn kendi bedenini bir "Kltrel Nesne"
( 1 987) olarak San Diego Mzesi 'nde sergilemesi, akla gelen rnekler ara
sndadr. Bu balamda gerekletirilen performanslarda 'kimlik' , rk ve
din, cinsiyet ve cinsel tercih gibi eitli toplumsal kodlar grnr hale ge
lirken, bu kodlara ynelik nyarglar sorgulanr. ' Yok Beden' bal, sa
natnn kendi fiziksel varlnn yerine bedeninin izleri, izlediimiz per
formansn artklar olarak tanmlanabilir. Bedenin yokluuyla lmll
n artrlmas, gelip geicilik dncesinin irdelenmesi sz konusu
dur. 'Teknolojik Beden' bal, amzda insan bedeninin teknoloji yo
luyla kazandklarn gndeme getirdii kadar insann doayla mcadelesi
ni, doaya mdahalesini, genetik bilimini ve tbbi etik konusunu gndeme
getirir. Bu balamda akla gelebilecek ilk sanat, astronomi bilimine gn-
225
dermede bulunan ve bedenine giydii teknolojik aygtlarla bir anlamda

'melezleen ' Kbrs asll Avustralyal sanat Stelarc 'tr ( 1 946- ).
Gnmze uzanan srete, izleyicinin pasif konumuna mdahale
eden, sanat-izleyici ilikisini yeni boyutlara tayan yeni gelimeler ya
anm, izleyicinin dahil olduu performanslar bal bana bir tr olarak
gndeme gelmeye balamtr. Sosyal ortamlarda gerekletirilen veyahut
kendi ' sosyal ortam ' n kurgulayan, izleyicinin sanatyla ibirlii yapma
sna dayanan bu tr sanat rnekleri, Fransz sanat kuramcs ve kratr Ni
colas Bourriaud ( 1 965- ) tarafndan "likisel Estetik" bal altnda ele
alnm ve bu isimle anlr olmutur. ' zleyici' kavramn yok ederek, tm
izleyicileri birer 'katlmc'ya dntren bu tr sanat rnekleri arasnda
Arjantinli sanat Rirkrit Tiravanija' nn ( 1 96 1 - ) izleyici iin yaratlm
yemek yeme/okuma/film izleme ortamlaryla, Alman sanat Carsten Hl
ler' in ( 196 1 - ) izleyicinin katlmyla ilevsel hale gelen enstalasyonlar
saylabilir. "likisel Estetik" izleyici katlmn/paylamn salayarak
sanat sosyal etkileim iin yeni bir ara haline getirmesi nedeniyle son
derece olumlu karlanrken, sanatnn ynlendirdii biimlerde hareket
eden izleyici/katlmc kitlesinin dolayl olarak yine pasifize edildii ge
rekesiyle baz kesimlerin eletirisine uramtr.
Jiro Yoshihara*
Gutai Manifestosu (1956)
Sanatn bugne kadar son derece yapmackl bir ekilde retilmi sahte
yaptlardan olutuunu fark edecek bir bilin dzeyine ulam bulunuyoruz.
Sunaklarda, saraylarda, salonlarda ve antikaclarn vitrinlerinde grdmz
btn o sahte nesneler ynn geride brakmann zaman gelmitir.
Boya, kuma paralar, metal, kil ya da mermer gibi malzemelerle insann
rettii bu yaptlar sahte bir nem atfedilmi yanlsamalardr, kendini baka
bir eymi gibi sunan malzemelerden ibarettir. Entelektel bir kisve altnda
tm bu malzemeler gerekte kimliklerinden arndrlm, ldrlm ve ken
di kendini ifade edemez hale gelmitir.
Cesetleri mezarlklara kilitlemenin zaman gelmitir. Gutai sanat, malze
meyle oynamaz: malzemeye yalnzca hayat verir. Gutai sanat, malzemeyi
kendinden baka bir eymi gibi gstermez. Gutai sanatnda insan ruhuyla
malzeme birbiriyle ne kadar ters dse de birbirlerine el verirler. Malzeme ru-
* Jiro Y oshihara; Japon sanat, Gutai grubunun ncsdr. 1954'te Osaka'da kurulan Gutai,
performans sanat alannda etkinlikleriyle tannm bir gruptur. Aksiyon resmine ilgi duyan, ak
siyon resmiyle performans aras gsteriler dzenleyen grup, ayn adla yeniliki bir sanat dergisi
yaymlanm, 1 972'de Yoshihara'nn lm zerine dalmtr.
PERFORMANS
hun szgecinden gemez, ruh malzemeyi boyun emeye zorlamaz. Malzeme

yi kendi halinde brakmak, malzemenin etkili bir biimde kendi kendini ifade
edebilmesine olanak tanmaktr. Malzemeye hayat vermek, malzemenin ruhu
na ulamaktr. Malzemeyi ruhsal anlamda yceltmek, ruha hayat vermektir.
Yaratc ruhun yuvas sanattr, ama bugne kadar ruh hibir madde yarat
mamtr. Ruh, ruhsal olan yaratamamtr. Ruh elbette ki sanata hayat ver
mektedir ama bu hayat yok olup gitmektedir. Rnesans sanatnn o grkemli
hayatn dnn, bugn arkeolojik varlndan baka bir ey kalmamtr.
Ruhen hayatta kalanlar arasnda, biraz olsun Primitif Sanat ve bir de zle
nimcilik 'ten bu yana retilen sanattan sz edilebilir. Bu yaptlarda boya yle
bir beceriyle kullanlmtr ki malzemeyi yanlsamann arkasna saklamak
mmkn olmam, Noktac ya da Fov resimlerde olduu gibi, boyalar doay
temsil etmek iin kullanlsa da tam anlamyla ldrlememitir. Geri bu re
simler artk zerimizde pek fazla etki brakmamaktadr. Daha imdiden ge
mite kalan bir dnyann izleri gibi grnr olmulardr.
Bu anlamda ilgin olan, gemiin sanat ve mimarisinde geen yzyllarn
ve doal tahribatn etkileridir. Buna rmenin gzellii diyenler vardr, oysa
rmenin gzellii denen ey malzemenin sahte makyajndan kurtulup orta
ya kmas deil midir? Ykntlara bakarken o atlaklara, dklen o yzeyle
re baktmzda grdmz, malzemenin kendi z varlna kavuarak c
n almas deil de nedir? Bu noktadan baktmda, Pollock'un ve Mathieu'nn
sanat nnde saygyla eiliyorum. Bu sanatlarn resimleri, malzemenin, ya
ni yalboyann haykrdr. Onlarn yetenei, malzemenin dilinden anlamala
rndan, malzemeyle boumalarndan bellidir. Hatta malzemeye adeta hizmet
etmekte olduklar sylenebilir. Malzemeden ayrlmak, sonra malzemeyle b
tnlemek gizemli bir etki brakmaktadr.
Yakn dnemde ilgin bulduum sanatlar, Mathieu ve Tapie'nin Enfor
mel sanatna deinen etkinlikleriyle Tomonaga So 'icni ve Domoto Hisao'dur.
En byk srpriz, doalama olarak aniden ortaya kan elere verdikleri
nemdir; nceden tasarlanm biimlerle kendilerini snrlandrmadklar g
rlmektedir. Baz farkllklarmza karn, yaayan bir sanat yaratmak konu
sunda hemfikir olduumuz bellidir. nsan byle bir olasln peinden gitme
ye karar verdiinde, soyut sanattaki renkler, izgiler, ekiller yeterli olabilir
mi, malzemenin gerek zelliklerini ortaya koyabilir mi emin deilim. Bize
gre saf biimsel soyut sanat cazibesini yitirmitir. yl nce temelleri at
lan Gutai Sanat Birlii 'nin slogan tam da bu noktadan gelimitir: Soyut Sa
nat' n snrlarn amak. Gutaizm (Somut Sanat) ismi bu nedenle seilmitir.
Soyutlamann merkez odakl zne karlk bizim gereksinim olarak merkez
ka bir yaklam benimsediimiz sylenebilir.
O gnlerde olduu gibi bugn de Soyut Sanat'n en nemli kazanmnn,
znel bir mekan tasars olasl sunmasnda bulunuyor, zaten yarat szc
n bylece hak etmi olduunu dnyoruz.
227
Biz de tm enerjimizle saf ve yaratc bir eyleme kalkmaya, olaslklarn

peinde gitmeye karar vermi bulunuyoruz. Soyut bir mekanda, insann yara
tclk becerisini malzemenin zellikleriyle buluturabilmenin yollarn ara
maktayz. Ruhsal otomatizmin kaynama noktasna vardmzda, bireyin ye
tenekleriyle seilmi malzemeyi buluturmann bizim iin hfila kefedilmemi
bir mekan yarattn grerek, hayrete dmekteyiz. Otomatizm, bir gereksi
nim olarak, sanatnn benliinin tesine uzanmaktadr. Dolaysyla bizler,
kendi mekanlarmz yaratmak iin kendi yeteneklerimizi gelitirmek zorun
da olduumuzu hissediyoruz. Aklamak iin bir rnek vermem gerekirse:
Kz Okulu'nda kimya retmenlii yapan yelerimizden Yoshiko Kinoshita,
bildii bir malzemeyi kullanarak, filtre kat zerinde kimyasal maddelerin
yaratt deiimlere olanak tanyarak kendine zg bir mekan grnts ya
ratmtr. Sonulan belli lde tahmin etmek mmkn olmusa da malzeme
kendi haline braklmtr. Sonu elbette ki sanatya aittir. Pollock'tan sonra
birok Pollock taklitisi kmtr ama Pollock'un grkemini hibiri aama
mtr. Yenilik yapabilmek bir yetenektir ve saygy hak eder.
Kazuo Shiraga ise, byk bir para kat zerine bir topak boya koymu,
ayayla iddetli bir biimde datmtr. Sanat gazetecileri, daha nce grme
dikleri bu yntemi, "benliin beden araclyla adanmas sanat" olarak ta
nmlamlardr. Kazuo Shiraga, sanat yaparken kulland bu yntemi aslnda
izleyici nnde sahnelemek zere tasarlamamtr. Onun esas meselesi, mal
zemeyi kendi ruhsal dinamikleriyle birletirebilecei bir yntem bulmaktr.
Bylece tam anlamyla inandrc bir yapt retmitir.
Organik bir yntemle alan Shiraga'dan farkl olarak Shozo Zhimamo
to, mekanik bir yntemle almakta, yzeylere mekanik mdahalelerde bu
lunmaktadr. Bir kavanoz boyay parampara ederek havada uuan pigment
leri gstermesi veyahut el yapm kk bir top gllesini asetilen gaz kulla
narak patlatmas gibi eylemler, artc bir tazelik sunmaktadr.
Sz etmeye deer dier almalar arasnda, beton mikseriyle alan Ya
suo Sumi' nin veyahut boya topakklar kullanan Toshio Yoshida'nn yapt
lar bulunmaktadr. Her iki sanat enerji dolu eylemler gerekletirmiler ve
saygyla anlmay hak etmilerdir.
zgn, kefedilmemi bir sanatsal yarat aray, baz nesnelerin yaratl
masna yol am, zaten Ashiye kentindeki ak hava sergisinin alndaki
koullar buna olanak tanmtr. Sanatlar birok farkl malzemeyle kar kar
ya kalmlardr. Ancak Gerekstcler gibi bu malzemelere balklar koy
mamlar, ya da bunlara dair belli yorumlar yapmamlardr. Gutai kapsamn
da retilen iler arasnda, szgelimi, boyanm ve bklm bir demir plaka
(Atsuko Tanaka), sert krmz vinilden bir sivrisinek a (Tsuruko Ya'mazaki)
gibi nesneler vardr. zellikleri, renkleri ve biimleriyle bu iler, malzemele
rine dair mesajlar vermektedir.
228
PERFORMANS
Gutai, zgr bir sanatsal yaratclk iinde olduklar srece yelerinin sa

natna dair snrlamalar getirmez. rnein birok olaanst deneyler yapl
mtr. Bu, btn bedenle hissedilebilen sanattan, yalnzca dokunulabilen sa
nata oradan da Gutai mziine kadar uzanmaktadr. Mzik alannda son yl
larda Shozo Shimamoto ilgin deneyler yapmaktadr. Shozo Shimamoto 'nun
yatay bir merdiven eklinde tasarlad bir i de vardr, bunda izleyici merdi
ven basamaklarnn zerinde yryebilmektedir. Saburo Murakami 'nin ii ise
iine girebileceiniz ve gkyzn seyredebileceiniz bir teleskop gibidir,
ayrca plastik torbalardan oluan ve organik bir esneklii olan bir enstalasyo
nu bulunmaktadr. Atsuko Tanaka, "Giyimkuam" adn verdii iinde yanp
snen fenerler kullanmtr. Sadamasa Motonaga, su, duman gibi malzeme
lerle almtr. Gutai sanat kefedilmemi dnyaya alan yolda her trl
cesur adma son derece nem veren bir akmdr. Gutai bazen, bir yanl anla
lma sonucu Dadaizmle karlatrlmaktadr. Dadaizmin kazanmlarnn far
kndayz, ama Gutai'nin malzemeye hayat vermek iin yola kan bir aratr
ma olduunun altn izmeliyiz.
Bu taze ruhun Gutai sergilerinde her zaman esmesini, yeni hayatn kefi
nin malzemenin kendinde olaanst bir la dnmesini umuyoruz.
Allan Kaprow*
Jackson Pollock'un Miras (1958)
ki yaz nce Pollock'un lm haberi geldiinde hepimizin ii kasvetle

dolmutu. Dev bir figrn lmne zlmekten te bir eydi yaadmz -
sanki bizim de bir paramz lm gibi derin bir kayp hissi duymutuk. Sa
nrm hepimizde ondan bir eyler vard; mutlak zgrlk duygumuzun, gele
nekleri yerle bir etmek arzumuzun cisim bulmu haliydi adeta. Onda inanl
maz bir tazeliin, kr edici bir cokunluun olasl gizliydi sanki.
Ama bu kadar anlamla ykl oluunun, karanlk bir taraf da vard. Onun
gibi modem bir sanat iin en iyisiydi "zirvede lmek"ti, bunu zaten resim
leri de gsteriyordu. nsan derinden etkileyen galiba buydu. Van Gogh'u ve
Rimbaud'yu hatrladk ister istemez, sonra baktk sra bize gelmi, bizim ta
ndmz birisine. Sanat olmakla birlikte gelen o kendi kendini kurban et
me hali yle yeni bir fikir deildi belki ama, Pollock sz konusu olduunda
insana korkun modern bir fikirmi gibi geliyordu, o ylesine etkileyici, g
l, cesurdu ki biz ne dnrsek dnelim, onun ruhndan etkilenmemek
mmkn deildi.
* Alan Kaprow ( 1927-2006); Amerikal enstalasyon ve performans sanats. New York niver
sitesi 'nde eitim gren Kaprow, 1 950'lerden itibaren 'happening' (oluum) ve 'environment'
(evre) gibi yeni sanat trlerinin geliiminde rol oynayan balca sanatlar arasnda yer almtr.
Sanatn seyirlik bir olgu olmaktan ok bir deneyim olmas fikrinden hareket eden Kaprow, Rut
gers niversitesi'nde eitimcilik yapm, George Segal, Lucas Samaras, George Brecht gibi
gen sanatlarn yeni eilimlerini desteklemitir.
229
O kasvet duygusunun znde de zaten Pollock'un kendi kendini kurban

ettii dncesi yatyordu. Oysa Pollock'un trajedisi, lmnden daha sinsiy
di; nk aslnda zirvedeyken lmemiti Pollock. Yaamnn son be ylnda
gcn yava yava yitirdiini, son ylda ise hemen hemen hi almad
n grmezlikten gelemezdik. Salnn iyi olmadn hepimiz biliyorduk
(ve aslnda lm, belki ileriki yllarda ekeceklerinden bir kurtulutu), ld
nde yaratclnn doruunda olmadn biliyorduk, ama yin de, yine de
lmn metafizik bir ekilde sanatyla ilikilendirmekten kendimizi alam
yorduk. stelik bu ilikiyi kurmak, yle heyecan verici bir noktaya gtrm
yordu bizi, aksine sradan bir yere varyorduk: Bir son gelecektiyse, aslnda
yanl bir zamanda gelmiti.
Modem sanatn genel olarak etkisini yitirmeye balad belli olmaya ba
lamt zaten. En iyisi, skc bir tekrara dmt, pek ok ada ressam es
ki biimlere ynelmeye balamt. Amerika sanatta bir temizlik hareketine
girmiti. Bayraklar kmt. Byle olunca, Pollock byk bir dn merke
zindeymi gibi grnyordu: Yeni Sanat'n dnn tam ortasnda. Onun o
kahraman duruu, beyhudeydi ite. Sz verir gibi sunduu o zgrlk duygu
su zgrlk getireceine bir g yitimine yol am, ayrca artk oyunun so
nunun geldii konusunda Pollock'u hayal krklna uratmaya balamt.
Ve bu geree diren gsterenlerin de sonu ayn olacakt. 1 956 ylnn Aus
tos aynda bunlar dnyorduk ite.
Ama iki yl akn zaman geti. O gnlerde hissettiklerimiz gerek bir
zntyd, ama takdirimiz, adna takdir denebilirse, aslnda snrlyd. Etraf
mzdaki en ilerici sanatlara duyduumuz saygnn gayet insani bir tepkisiy
di sonuta, yalnz kalmlk duygusuydu. Ama Pollock, o tanr vergisi yetene
iyle gerekten bir ey baarm gibi gelmiyordu bize, duyarl sanatlarn ve
eletirmenlerin zaten fark ettiklerinin tesinde bir ey bulmuyorduk onda.
Pollock'ta grdklerimiz: resim yapmak eylemine odaklanmak, yeni espas,
kendi biimini ve anlamn kuran kiisel bir iz yaratabilmek, sonsuz karmaa,
byk boyut, yeni malzeme, zaten btn bunlar bugn artk sanat faklteleri
nin klieleri olmu durumda. O tr yenilikler oktan kabul grd, hatta ders
kitaplarna girdi.
Ne var ki tm bu yeni deerler, belki de sandmz kadar beyhude deil-
di. Sandmz kadar trajik bir slubu yanstmyordu. Bu tr modem sanatn
btn yollar illa ki bir kmaz sokaa girecek diye bir kural yoktu. Pol
lock'un az da olsa bunu sezdiini, ama ya sal elvermedii iin ya da ba
ka nedenlere bu konuda bir ey yapmadn tahmin ediyorum.
Baz muhteem resimler yapt Pollock. Ama resim sanatn ayn zamanda
mthi bir ykma da uratt. Yukarda szn ettiimiz baz yenilikleri yeni
den gzden geirdiimizde, bunun neden byle olduunu anlamamz mm
kn oluyor.
230
PERFORMANS
Szgelimi, resim yapmak eylemi. Son yetmi yldr, tuval ya da kat ze

rinde serbest el hareketi son derece byk nem kazanmtr. Fra darbeleri,
lekeler, izgiler ve noktalar gerek nesnelerin temsilinden giderek kopmu,
kendi kendilerine var olmaya balamtr. Fakat zlenimcilik'ten, diyelim ki
Gorky'ye gelene kadar, bu iaretlerin belli bir "dzen"e sahip olduu aka
grlebilir. "Kompozisyon" gibi kayglardan tmyle uzak olduunu iddia
eden Dada bile, Kbist estetie boyun emitir. Renkli bir biim dierlerini
dengelemi (veyahut etkisini azaltm ya da oaltm), bunlar tuvalin bt
n iinde yzeyin boyutlarn ve eklini gz nnde bulundurarak, ou za
man gayet bilinli olarak birbirleriyle benzerlikler/ztlklar zerinden iliki
lendirilerek yerletirilmitir. Ksacas, parann btne ya da parann dier
paralara ilikisi temelinde gelien dzenleme, ne kadar gerilimli olursa ol
sun, resim yapmann en az yzde 50'sine (ama ou zaman neredeyse yzde
90 'na) tekabl etmitir. Ne var ki Pollock' la birlikte, aktmak, kamlamak,
lekelemek, kirletmek ve benzeri hareketlerin 'dans'ndan oluan resim yapma
biimine, davurumcu bu eylemler btnne neredeyse mutlak bir deer
yklenmeye balamtr. Pollock'u bu ekilde resim yapmaya Gerekstc
ler heveslendirmitir ama, onun resimlerine kyasla Gerekstclerin resim
leri pek bir "sanatkarane", "dzenli" ve incelikli grnr ki bunlar, alma
nn ve kendi kendini denetlemenin belli bal zellikleridir. Dev tuvalini ye
re yerletirerek, dolaysyla btn ya da "blmler" arasndaki ilikileri b
tnsel olarak grebilmek olanandan yoksun olan Pollock, gerekten de ya
ptnn tam "iinde"dir. Burada resim yapma eyleminin dorudan bir davu
ruma bal olarak gereklemesi, yaptnn o bildik resim yapma becerisiyle
ilgili olmadn, aksine, boyay ritel diyebileceimiz bir ekilde malzeme
olarak kullandn syleyebiliriz. (Avrupal Gerekstcler bu tr bir oto
matizmi bir fikir olarak benimsemi olabilirler, ama tmyle uyguladklarn
sylemek mmkn deildir. Dorusunu sylemek gerekirse aralarnda yal
nzca baz yazarlar, o da birka kere, bu anlamda baar salamlardr. Geri
dnp baktmzda, Gerekstc ressamlarn esas olarak bir psikoloji kita
bndan ya da birbirlerinden etkilendiklerini sylememiz mmkn grnmek
tedir: o dnemin zellikleri arasnda bulunan bo manzaralar, basit bir nat
ralizm, cinsel fanteziler, souk yzeyler, Amerikal sanatlara pek de ikna
edici olamayan bir klieler koleksiyonu gibi grnmtr. Dorudan davu
rumdan ise tmyle yoksundurlar. stelik Gerekstclerle ilikilendirilme
yen Picasso, Klee ve Mir6 gibi gerek yetenekler, Kbizmin mensuplardr;
belki de yaptlarnn, elikili olarak bize daha serbest grnmesi bundandr.
Gerekstclk Pollock'u sanatsal rneklerinden ok, bir tavr olarak etki
lemitir.)
Davurumcu resmin, tuval yzeyindeki her mdahalenin hesapland
tarzdaki resimden farkl olduunu belirtirken, "neredeyse mutlak" bir fark ya
rattndan sz etmitim. Resim yaparken zaman zaman duran Pollock, o ana
231
kadarki "hareketlerini" son derece kurnaz bir ekilde gzden geirir, bir son
raki "eylem"e gemeden nce bazen uzun bir sre dururdu. yi bir davurum
cu darbeyle kts arasndaki fark biliyordu. Bu onun bilinli sanatl, us
taldr; ve zaten bu yzden belli bir resim geleneiyle ilikilendirilen sanat
lar arasndadr. Oysa Avrupallarn greceli olarak kendi iine kapal resim
leriyle karlatrldnda, Amerikalnn grnrde kaotik ve sere serpe yay
lan resimlerinin arasndaki "resim" olmakla balants pek zayf kalr. (Ger
ekte Pollock hibir zaman boyasal bir duyarlla sahip olmamtr. Mother
well, Hofmann, De Kooning, Rothko ve hatta Still gibi adalarnn boyasal
zellikleri dnldnde, Pollock'un bir yandan yetersizlii, te yandan ne
kadar zgrlk olduu hissedilir. Ben, bu ikinci zelliinin daha nemli ol
duunu dnyorum.)
( ...)
Sonra biim. Pollock'ta biimsel eleri izleyebilmemiz iin, allagel
mi "Biim" fikrinden, yani bir balang, bir orta, bir son, ya da rnein frag
mantasyon gibi, bu ilkenin herhangi bir eitlemesinden kendimizi kurtarma
mz gerekir. Pollock'un resmine bir yerinden (veya yz yerinden) girmek
mmkn deildir. Herhangi bir yer her yerdir ve izleyici olarak her yerinden,
orasndan burasndan dalvermemiz sz konusudur. Bu yenilik, resimlerinin
sanki bir sonsuzluk duygusu tayormu izlenimi verdii eklinde yorumlan
mtr - ki gerekten doru bir yorumdur bu, nk Pollock'un bir sreklilik
yakalamak adna dikdrtgen yzeyi dlayarak ayn anda birok farkl ynde
ilerlediinin, snr tanmadnn bir gstergesidir. (Geri Pollock'un tuvali
nin kenarlarna doru yavalamaya balad grlr, en iyi resimlerinde bu
nun stesinden gelmek iin bavurduu bir yol, tuvalin kenarlarnn epey bir
boyal ksmn katlayarak asinin arkasna almasdr.) Dolaysyla resminin
drt taraf sanki aniden kesilmi gibidir ama yapay bir "son"u adeta reddeden
gzlerimiz oradaki hareketi adeta sonsuza kadar srdrebilir. Pollock'un da
ha eski bir yaptnda kenarlar ok daha keskin bir biimde bitmitir ve sanat
nn dnyasnn snrlarn akla getirir; o snrn tesinde izleyicinin dnyas
ve "gerek" balar.
( ... )
Sonra boyut. Pollock'un dev boyutlu tuvaller kullanmasnn birok nede
ni vardr, bunlar arasnda bizim amzdan en nemlisi, duvar resmi bykl
nde olan bu resimlerin resim olmaktan kp adeta birer evre oluturmas
dr. zleyiciler olarak bizler bir resmin nnde durduumuzda, bizim boyutu
muzla resmin boyutu arasndaki iliki, o resmi deneyimlerken o anki gerek
liimizden bilin dzeyinde ne kadar kopup kopmadmz byk lde be
lirleyen etkenler arasndadr. Pollock'un byk boyutlu tuvalleri, izleyicinin
adeta nn keser, ona saldrr, onu iine alr. Fakat bu etkiyi Rnesans d
nemine ait byk resimlerle kesinlikle karlatrmamalyz, nk o resim
lerde izleyicininkine benzer bir gndelik yaam idealize edilmi bir ekilde
232
PERFORMANS
sunulur, trompe l'reil etkisiyle odann kendisi sanki resimde devam eder. Pol
lock bize asla yle bir tandk dnya sunmaz, aksine gndelik yaammzn
alkanlklar sanatnn yaratt dnya karsnda kesintiye urar. Yukarda
ki srele balantl olarak resim esas olarak odann iindeki dnyaya girer.
Ve ite bu, benim deinmek istediim son noktaya gelmemizi salamaktadr:
Mekan. Bu yaratlann mekan aka hissedilen, elle tutulur bir mekan deil
dir. Bu an iinde kendimizi kaybederek izgilerle aktmalar arasnda bir tr
mekansal uzam deneyimi yaamamz mmkndr.
( .. )
.
Demek ki elimizde, snrlardan taan, dnyamz kendisiyle dolduran, an

lamyla, grnyle, itici gcyle en az Yunanllara kadar dayandmlabile
cek bir resimsel gelenein srdrcs ressamlarla keskin bir kopuu ifade
eden bir sanat vardr.
( ... )
Peki biz imdi ne yapacaz?
ki alternatif var. Birincisi, bu yoldan devam etmektir. Pollock'un esteti
inden hi aynlmadan ya da ondan yola karak, eitlemeler yapp fena ol
mayan "resme yakn" resimler yaplabilir. teki yol ise, resim yapmay bt
nyle brakmaktr - yani bildiimiz anlamda dikdrtgen ya da oval yzeyi.
(. . .)
Pollock bizi yle bir yere getirmi ve brakmtr ki bu yer artk yalnzca
gndelik yaammzn mekanlar ve nesneleriyle, kendi bedenlerimizle, giy
silerimizle, odalarmzla, ne bileyim, 42. Cadde'nin usuz bucakszlyla
doldurulabilir. Duyularmz boyayla ifade etmek bize yetmeyeceine gre,
grmz, duyumuz, hareketlerimiz, insanlarla etkileimimiz, kokladklar
mz ve dokunduklarmz ifade eden baka malzemeleri kullanmamz sz ko
nusu olabilir. Her trl malzeme yeni sanatn nesnesi olabilir: boya, sandal
yeler, yiyecek, elektrik, neon lambalar, duman, su, eski oraplar, bir kpek,
filmler - ve yeni kuak sanatlarn kefedecekleri bin bir baka ey. Bu g
z pek yaratclar bize etrafmzdaki dnyay sanki ilk kez gryormuuz gi
bi gsterecek, p kutularnda, polis dosyalarnda, otel lobilerinde, maaza
vitrinlerinde ve sokaklarda, ryalarda ve korkun kazalarda grp de grme
diklerimizi gzlerimizin nne getirecekler. Ezilmi ileklerin kokusu, bir ar
kadan mektubu, bir afi, bir izik, bir i eki, susmadan konuan bir ses,
yanp snen fla klar, bir melon apka - hepsi, bu yeni somut sanatn mal
zemeleri olabilecektir.
Bugnn gen sanatlar artk "ben ressamm" ya da "airim" ya da
"dansym" demeyecekler. Onlar yalnzca "sanat" dr. Yaamn "tm" on
larn nnde, aktr. Sra d eylerde sradan olann anlamn kefedecekler.
Onlar olaanst gstermeye almayacak, yalnzca olaan anlamn gs
termeye alacaklardr. Bazen de hilikten olaanst eyler karabilecek
lerdir. nsanlar ok sevinecek ya da rkeceklerdir, eletirmenlerin kafas ka-
233
racak ya da yaplan holarna gidecektir, ama bunlar, eminim ki 1960'larn

yeni simyasn oluturacaktr.
Otto Mhl*
Materyalaksiyon: Manifesto (1964)
Materyal aksiyon, hareket halindeki resimdir. Kendi kendini iyiletirme

nin grnr klnmasdr. Yiyecek malzemeleri kullanlr. Nesneleri, insan
bedenlerini ve materyali kartrarak meydana getirilmi bir psikoz gibidir.
Her ey kullanlabilir, materyal haline getirilebilir. Her ey bir madde olarak
kullanlabilir. Boya renge ulamak iin bir ara deil, lapa gibi bir ey, bir s
v, bir tozdur. Yumurta yumurta deil, smks bir maddedir. Materyal aksi
yon, biimi, gnlk ilevi ya da nemiyle ilgili olarak belli malzemelerle il
gili balantlar tersyz eder. Gerek olaylar yeniden yaratlr ve malzemeler
le kartrlr. Gerek olaylar gerek olmayan, sahte olaylarla, her trl mal
zeme kullanlarak birletirilir. Duruma gre yer ve zaman da deitirilir. Bir
yzme havuzunda plak biimde alan senfoni orkestras, azna kadar reel
le dolar. Bir opera performansna yiyecekler ve boya serpilir. arkclar sonu
na kadar dayanmak konusunda uyarlmlardr. Resmi ziyaretler, geit tren
leri, yryler ve her trl gndelik tren deitirilebilir, dntrlebilir,
dei toku edilebilir. Gerek olaylar yeniden canlandrlr. Araba kazalar,
seller, byk yangnlar baka olaylarla birlikte kartrlverir. Birletirme ve
dntrme ryalardaki yntemleri izler. Bunlar daha derin anlamlar olan
olaylara yol aar. Reel, cesetler, yol ina makineleri. Olaylar dnm geti
rir. Materyal gereklie zorlanr ve gndelik anlamlarn yitirir, tereya cera
hat olur, reel kan olur, hepsi baka olaylarn simgesi haline gelir. nceden
tanmlanm olaslklar iinde, serbest arm byk bir rol oynar. Eer iz
leyici de katlrsa, o ya bir yanda ya da bir materyaldir. Materyal aksiyon, i
gdsel drtleri nlemek amacyla kurulmu bir jimnastik dersi gibidir.
Chris Burden**
Aklamalar (1975-79)
"Sanatm araclyla gerein ne olduunu aratryorum. Sapkn durum

lar kurgulayarak, daha yksek bir gereklik duygusu iinde, farkl bir boyut-
* Otto Mhl ( 1925- ); Avusturyal performans sanats. Viyana Akademisi'nde sanat pedagoji
si eitimi alan Otto Mhl, Viyana Aksiyonistlerinin nde gelen yeleri arasndadr. iddet ve
cinsel ierikli sanatsal performanslarn bir saaltm biimi olduuna inanan Mhl, bu tr perfor
manslar nedeniyle sk sk gzaltna alnm, aynca genlere taciz uygulad gerekesiyle yedi
yl hapis yatmtr. Yaamn Portekiz'de kurduu bir sanatsal komnde srdren Mhl, perfor
mans braktktan sonra resim ve fotorafa ynelmitir.
** Chris Burden ( 1 946- ) ; Amerikal performans ve enstalasyon sanats. Pomona Koleji'nde
grsel sanatlar, fzik ve mimarlk eitimi alan Burden, kendini vurdurmak, dvdrmek, elektrik
234
PERFORMANS
ta var olan bir sanat yapyorum. Ben ite o anlar iin yayorum. ( ... ) ntihar
etmeye altm sanmyorum. Yaptm sanat, sorgulamakla ilgili bir sanat
ki sanat genel olarak sorgular. (... ) Sanatn bir amac yok. Toplum iinde, is
tediin her eyi yapabilecein bir zgrlk alan oluturuyor o kadar. Perfor
manslarm belli yantlar getirmiyor, yalnzca belli sorular soruyor, dolaysy
la ucu ak iler. Ama soru iaretleri uyandryor, oras kesin. ( ... ) Kilitli Do
lapta Be Gn, California niversitesi, 26-30 Nisan, 1971 : Be numaral ki
litli dolapta be gn kaldm, bu sre zarfnda dolaptan hi kmadm. Dolabn
eni ve ykseklii 60 cm, derinlii 90 cm'di. Dolaba girmeden birka gn n
ce yemek yemeyi kesmitim. Hemen zerimdeki dolapta 20 litrelik dolu bir
su iesi, hemen altmdaki dolapta da ayn byklkte bo bir ie bulunuyor
du. Aslnda epey tuhaft. .. Btn renciler beni savunuyor, Conlon ise beni
alt etmeye alyordu, onlar darda sanat m deil mi tartmas yaparken
ben ieride kilitliydim. Aslnda ho bir durumdu. Yani btn srecin olabil
diince ho anlar arasndayd. Geceleri saat on buukta kaplar kapanyor, ar
tk ieri kimse giremiyordu. En korkutucu anlar o zaman balyordu. Her an
kapy tekmeleyerek aabileceim gibi bir fantezi kuruyordum kafamda. Ba
z geceler karm dolabn hemen nnde yatard, cinnet geirirsem yardm
edebilsin diye. Epey tuhaft. Bir gece kapc onu orada grnce ok arm
t. nemli olan, bu durumun tamamen kendi kurgum olduunu unutmamak
t. stelik nasl sonlanacan da biliyordum (ki esas korkutucu olan, korku
yu esas olarak besleyen sonuta ne olacan bilmemektir). Bana dayatlan bir
ey deil, kendi kendime stlendiim bir grev gibiydi adeta. Biraz daha sa
brl olman gerektiini sylyorsun kendi kendine, zaman naslsa geecek, bir
sonraki an bir nceki andan daha korkutucu olmayacak... Yaptm perfor
manslarn balanglar, ilk blmleri her zaman daha zordur. B alanglar
ok etkisi yaratr bende. pheye derim, yapp yapamayacam konusunda
telalanrm. Sonra bir balad zaman gerisi gelip yary geince sanki bit
mi gibi rahatlarm. ( ... ) 220'ye Preld, veya 1 10, 1 0-12 Eyll, 1971 : imen
tonun iine mhlanm bakr kelepelerle yere balanm olarak yattm. in
de 1 10 voltluk iki kablonun bulunduu su dolu iki kova yanma yerletirildi.
Performans, gece boyunca, saat sekizden ona kadar srd. nsanlar 'Vur'
performansmdan dolay bana fke duyuyorlard, ben de 1 1 0 adl bu perfor
mansta onlara kendimi kurban gibi sunduum bir durum yarattm. Tabii kim
senin kovalardan birini tekmeleyeceini dnmyordum, ama onlarn nn
de yle bir pozisyonda durmam bile daha agresif olan teki performanstaki
gnahlarm affettirmek gibi geliyordu bana. Gerek bir tehlike yoktu bunda,
alayl satamalar olmad, aksine insanlar bana yaklamaya ekiniyorlard.
akmna maruz brakmak gibi eitli tehlikelere atarak bedensel dayankllk snrlann sorgula
d performanslaryla tannmtr. l 980'lerden sonra eitli bilimsel deneylere dayanan enstalas
yonlarn yan sra kendi kendine giden otomobil ve gemi gibi projeler gerekletirilen Burden,
Califomia niversitesi 'nde eitimcilik de yapmtr.
23 5
Sanki o kovalar herkesi ters ynde iten birer mknats gibiydi. nsanlar ok
uzakta durup bakyorlard. Bazen onlarla konutuumda yaklar gibi oluyor
lard ama sanki btn yer muz kabuklaryla kaplym gibi kovalara hibir
yerleri demesin diye ok dikkatlice yryorlard. Performanslarda risk ald
m duygusunu tamam. Perfotmanslarn ierii, olacak olanlardr. Tehlike
ve ac birer katalizr ilevi gryor belki, olaya heyecan katmak iin. Buras
nemli. Ama esas mesele, benim bu durumlarla nasl baa ktmdr. Bir
eyden korkmak, o eyi yapmaktan kat kat ktdr. Psikolojik olarak yapaca
m eyi dndmde korkarm, ama bir kez durumu kurguladmda, ar
tk o kanlmaz hale gelmitir ve stesinden gelinecektir. Zaten yaanacak
tr. Performanslar ncesinde bazen dakikalar sayarken mthi bir telaa ka
plrm, o zaman biraz rahatlamam gerekir, ama kaamayacam, yapacam
eyin kanlmaz olduunu bilirim. En zoru, bir performans yapp yapmaya
cama karar vermek andr - nk bir kez karar verdiimde, karar verilmi
tir ve o noktadan sonra dn yoktur. Bu kendi kendime ant imek gibi bir
eydir. ( ... ) Cennete Geit, 15 Kasm, 1973: Akamzeri saat altda atlyemin
kaps nnde durup, birka izleyicinin nnde plak gsme ucu ak iki
elektrik kablosu tuttum. Kablolar birbirine deip czrdad, sonra patlayarak
gsm yakt, ama tmyle elektrik akmna kaplmaktan kurtuldum. Bu
performanstaki 'tehlike' boyutu uzun zamandr beni megul ediyor. Bilmiyo
rum ... Sandmdan daha tehlikeli bir performans olabilir bu. ( ... ) Mhlanm,
23 Nisan, 1974: Kk bir garajn iine park edilmi Volkswagen 'in zerine
armha gerilmi gibi yattm, avularmn iine aklan ivilerle arabaya mh
landm. Garaj kaps ald, araba yola doru itildi. ki dakika boyunca al
trld, kkne kadar gaza basld ve yksek grlt karld, iki dakika son
ra kontak kapatld, araba yeniden garaja itildi ve kap kapatld. ( ... ) Beni
epey rahatsz eden bir ey var, o da ou kiinin bata ' Vur' performansm ol
mak zere en iddetli birka performans hatrlamas, ama btn bu perfor
manslar birbirine balayan etkeni, rnein bunlar neden yaptm gz ard
etmesi. ' Ha ite o kendini vurduran sanat! ' deyip brakyorlar. Bir sonraki
aamaya, yani benim byle bir performans neden yaptma bir trl gelemi
yorlar, nedenlerini dnmyorlar. ou kiinin beni yanl anladn san
yorum, nk bu performanslar sansasyonel nedenlerle yaptm, ilgi ek
meye altm dnlyor. Oysa o performanslarn ou ok zel ortam
larda, genellikle bana yardm etmek iin orada bulunan iki kiinin tankl
nda yaplmtr. Bu performanslar Newsweek dergisinde kp da ok kii
tarafndan duyulunca, ok fazla ilgi ekmeye balad iin ben artk o tr
performanslar yapmaz oldum. Bu performanslar benim iin zihinsel birer de
neyim gibiydi - yani, yaadklarmla aklm nasl ba edecek, bunun meraky
la yaptm performanslard. rnein, saat yedi buukta bir odaya gireceksin
ve karndaki adam seni vuracak: Bunu bilmenin insana yaatt zihinsel de
neyimden sz ediyorum. Bu tr performanslar kurgulama srecimde sonra-
PERFORMANS_
dan caymamak iin nceden birka kiiye sylerdim. Kontroll bir biimde
kendi yazgn oluturmak gibi bir eydi bu. in iddet boyu o kadar nemli
deildi, szn ettiim o zihinsel sreci balatan bir eydi o kadar.
Marina Abramovi-Ulay*
Diyalog (1978)
Ulay: Tantmzda aramzda birok konuda ok gl bir duygusal

enerji vard - buna ak ilikimiz de dahildi: o dnem bir iliki yayorduk. Bu
ilikiden, ayrca her birimizin o an iinde bulunduu durumdan dolay, birlik
te yaayp, birlikte almamz sz konusu olabildi. O noktadan itibaren iki
miz de varoluumuza ilikin radikal bir karar aldk ve yaadmz yerleri terk
ettik -Marina Belgrad 'da, bense Amsterdam 'da yayordum o srada- ama
gmen gibi yaamaya karar verdik. Bu bir hippilik ya da gebelik fikrinden
kaynaklanmyordu, srekli hareket halinde olmann getirecei younluu ya
ayabilmekti peinde olduumuz ey. Bu younluk, sanatmza yansyordu.
Marina Abramovi: Performanslarn her birinin farkl evreleri var: nce
bir fikir gelitirilir, sonra hazrlklara balanr, mekan bulunur, teknik koul
lar nedir renilir, performans kaydetmek olana var m yok mu baklr - k
sacas yaptn gerekletirilebilmesi iin gereken her ey gzden geirilir.
Sonra belli bir zaman ve mekanda karar klndnda, kendi tasarmn olan o
zihinsel ve fiziksel kurgunun iine girerek, performansa balanr. Biz kendi
kavrammz grnr klmak iin son derece rasyonel bir noktadan ie bala
rz. Ama o rasyonel balangtan sonra yle bir an gelir ki yaptn kendisiyle
zdelemeye balarsnz, yaptn kavramyla tam anlamyla bir zdeleme
sz konusu olur ve bu durumda rasyonel kontrol, bilinci yava yava yitir
meye balarsnz. yle zamanlar olmutur ki sonuna doru neler olduunu
hatrlamazsnz bile. O anda ne yapyorsanz onu yapyorsunuzdur, ama d
nmyorsunuzdur, artk yola ktnzda kafanzdaki fikirden baka bir ey
dnmyorsunuzdur. O an ok gariptir - sze dkemiyorum bile. Bir yap
tn sonuna geldiimizde her ikimiz iin de farkl bir sre olmutur, tamamen
ak ve kiisel bir sre yaam oluruz.
Ulay: ki ayr birey olduumuz iin, ayrca kadn ve erkek olduumuz
iin, performansn fiziksel ve psikolojik doas benim ya da Marina'nn ze-
* Marina Abramovi ( 1946- ); Srp performans sanats. Belgrad ve Zagreb gzel sanatlar aka
demilerinde eitim gren Abramovic, 1 970'1erden itibaren insan bedeninin ve aklnn dayanak
llk snrlarn irdeleyen performanslaryla tannmtr. lk dnem performanslarnn byk bir
blmn 1 976 'da tant partneri Alman sanat Ulay (Uwe Laysiepen) ile birlikte gerekle
tiren Abramovi, sanat kimlii ve egosu zerine odaklanan bu dnem performanslarnn ardn
dan 1988'de Ulay'dan ayrlarak bireysel performanslar yapmay srdrmtr. Abramovi, a
mzn nde gelen performans sanatlar aras ndadr. / Ulay ( 1943- ); Alman performans sanat
s. Fotoraf eitimi gren Ulay, Abramovi'le alt 1 976-1988 yllarndan sonra da eitli
performanslar gerekletirmi, fotorafa ynelmi, ayrca video dalnda San Sebastian, Lucano
ve Polaroid dlleri almtr.
237
rinde, duruma gre, farkl zorluklara neden olabiliyor. Tpatp ayn eyi ser
gilemek istemiyoruz. Performansn herhalde en nemli evresi diyebilecei
miz o bilinci yitirme annda, kendi snrlarnla yzlemeye balyorsun o s
nr, benim iin farkl, Marina iin farkl. Zt ynlerde altmz, birbirimiz
le yz yze gelemediimiz, birbirimizi kontrol edemediimiz birok perfor
mans da yaptk - bu bence tam bir blnme sreci. nceden almadmz
iin, sanatmz iin nemli bir unsur olan doalama yapmak mmkn olu
yor.
Marina Abramovi: Btn aklamalarmzn fiziksel bir doas var, hep
si ok basittir ve genelde bir ey anlatmazlar, kuramsal deillerdir; rnein
duvara kadar yrdm, duvara dokunduumu, duvara bedenimle arpt
m sylerim, benim rolm budur. Ulay'in rol ise duvara koarak arpmak,
dokunmak, vurmak, ayn ey... senkronize bir benzerlik iinde balarz, ki bu
balangtaki o rasyonel evredir... sonra her ikimizin de performansta ayn ay
n srdrmeye balad o noktaya varrz. Artk o noktada aramzda bir ba
lant kalmaz, hatta sa yaptnda bile, yedi ya da on saatten sonra sala olan o
balant formel olarak vardr, ayn eyi yapan iki beden vardr ama aslnda
olayn iinde farkl deneyimler sz konusudur... performanstan sonra ise
bombo hissederiz kendimizi, hibir duygu kalmamtr sanki, her eyden so
yutlanm gibiyizdir, ondan sonra videoyu, fotoraflan grrz, her zaman
eksik kalm bir eyler vardr, nk hibir belge size o anda yaanan vere
mez, anlatlamaz, betimlenemez bir eydir nk aslnda yaadnz, ylesi
ne dorudandr. Belgeleme srasnda o younluk kaybolmutur, oradaki duy
gular yoktur. te bence performans o yzden byle garip bir eydir - belirli
zamanda yaplmtr ama belirli zamanda o btn sreci grrsnz, sonra o
srecin yok oluunu grrsnz ayn anda ve sonunda elinizde hibir ey kal
mamtr, ansndan baka.
Kadn Haklar: Feminist Sanat
(1960 . . . 1970 . . . 1980. . . 1990. . . 2000 . . . )
ABD ELEANOR ANTIN, JUDITH BARRY, LYNDA BENGLIS, JUDY

CHICAGO, GUERILLA GIRLS, HARMONY HAMMOND, BARBARA
KRUGER, SHERRIE LEYiNE, ANA MENDIETA, YVONNE RAINER, FAITH
RINGGOLD, HANNAH WILKE, MIRIAM SCHAPIRO, CINDY SHERMAN,
NANCY SPERO, SUE WILLIAMS, GHADA AMER ... ALMANYA REBECCA
HORN, ULRIKE ROSENBACH, ROSEMARIE TROCKEL... AVUSTURYA
VALIE EXPORT NGLTERE HELEN CHADWICK, MARY KELLY...
POLONYA MAGDALENA ABAKANOWICZ...
1 960'lardan itibaren ABD 'de bir grup feminist sanat, sanat tarihisi ve
sanat eletirmeni, kadnn sanatta, sanat tarihinde, sanat kurumlarnda ve
mzelerde yeterince ve doru temsil edilmemesine, hatta ou zaman t
myle dlanmasna kar bir mcadelede balattlar. Bu mcadelenin bi
lincinde ve tarafnda olan btn sanatlarn retimlerini, Feminist Sanat
bal altnda deerlendirmek mmkndr. 1 960'l yllarda cinsiyet ay
rmclndan rkla her trl tekiletirici tavrn sorgulanmaya balan
d toplumsal muhalefet ortamndan doan ve beslenen Feminist Sanat,
bu anlamda belli bir misyon duygusundan hareket ederek kadnlarn dava
snn youn bir biimde gndeme gelmesinde nemli rol oynamtr. Ta
rihsel srete meruiyet kazanm ayrmc kltr politikalaryla mcadele
ederek erkek egemen sanatsal modemizmin krlma srecine katkda bu
lunan Feminist Sanat kapsamnda izlenen abalar, tarihin gz ard ettii
kadn sanatlarn kefine neden olmu, yeni yazlan sanat tarihlerinde ka
dn sanatlarn gndeme gelmesinde rol oynam ve kurumlarda kadn sa
natlarn gemie oranla daha fazla temsil olana bulmasnn yolunu a
mtr.
Feminist sanat ve sanat tarihinin geliim srecinde Amerikal sanat ta
rihisi Linda Nochlin 'in ( 1 93 1 - ) 1971 'de yaymlandnda kadn sanat
lar ve tarihiler arasnda byk yank uyandran "Neden Hi Byk Ka
dn Sanat Yok?" balkl makalesi, r ac bir neme sahiptir. Konu
yu tarihsel srete eitim ve kurumsal yaplar asndan ele alan Noch-
23 9
judy Chicago, "Yemek Daveti", 1 974-79, ahap, seramik, kuma, metal,
boya, l 463x l 280x9 I . 9 cm
ok sayda kadn sanatnn katl myla gerekleti rilen "Yemek Da

veti", kad nlarn ortak bir dava uruna harcadklar kolektif abay
ortaya koyar. Tarih boyunca gz ard edilmi pek ok nemli kad
nn ansn gndeme getirmeyi amalayan bu gen biimli sofra, ka
dn hareketine adanm bir tr si mgesel an ttr.
FEMNST SANAT
lin 'e gre, bir Michelangelo ya da Manet dzeyinde 'kadn sanat kma
m ' olmasnn nedeni, kadnlarn bata eitim olmak zere birok konu
da erkekle eit haklara sahip olmayndan kaynaklanr. Nochlin ayrca,
deha, ustalk, yetenek gibi kavramlarn erkekler tarafndan erkekler iin
belirlenmi kavramlar olduu iddia eder. Nochlin 'in makalesi, 1 960'l yl
larda btn dnyada yaanan politik eylem ruhu ve kolektif bilin duygu
sundan hareketle yeni stratejiler belirleyen kadnlarn doru ve gerekli so
rular sormasnda belirleyici olmutur: Geleneksel sanat tarihinin kadnla
ra hi yer vermemesi, kadnlarn gerekten de iyi sanat olamayaca an
lamna m gelmektedir? Kadn sanatlar erkeklerden ayran temel birta
km doal, biyolojik farklardan sz etmek mmkn mdr? Bu tr fark
lardan sz edilebiliyorsa, kadnlarn sanatn erkeklerin sanatndan ayran
farkl bir imgesellik, farkl bir ifade mi sz konusudur? Yaratclk sreci
gerekten de cinsiyetle ilgili bir olgu mudur? Kadnlara zg eliine y
nelik minr sanatlarla/zanaatle gzel sanatlar arasndaki ayrm, gerekten
de o kadar keskin midir? Bu gibi ltleri kimler, neden ve nasl belirle
mektedir? .. Bu ve. benzeri pek ok soru, kadnlarn sanat ve sanat tarihi
ni yeni bir bilinle irdelemesinin yolunu am, zellikle 1 950'lerde mo
demist sanata eklemlenmek iin kadnln vurgulayan deil, saklayan;
kendini bir anlamda "cinsiyetinden arndran" bir tavrla sanat yapan He
len Frankenthaler ( 1 928- ), Louise Nevelson ( 1 899- 1 988), Bridget Riley
( 193 1 - ) gibi sanatlarn aksine, kadnln sanatnn balam ve ierii
haline getiren sanatlarn ortaya kmasnda etkili olmutur.
Feminist Sanat, 1 970'lere uzanan srete ABD 'de sanatsal ifadenin
yan sra inisiyatif, oluum, demek, birlik gibi eitli atlar altnda kadn
sanatlarn oluturduu gruplamalarla yaygn bir zemine kavumutur.
rnein 1 970'te ABD'de Sanat Emekileri Koalisyonu bnyesinde kuru
lan Devrimci Kadn Sanatlar Birlii, Whitney Mzesi'nin yllk sergi
sinde kadn sanatlarn yeterince temsil edilmemesine ynelik imza kam
panyalar dzenlemi, mzenin kapsna rk yumurta ya da tampon gi
bi nesneler bkarak protesto gsterileri gerekletirmilerdir. 1970' !erde
yine ABD'de, genel olarak galerilerden ve piyasadan dlanan kadn sa
natlarn sergileri iin Kadn Evi ve Kadn Mekan gibi oluumlar ger
ekletirilmi , dergiler yaymlanm , ayrca Amerikal sanat Judy Chi
cago tarafndan Fresno Devlet niversitesi'nde ( 1 97 1 ), sonraki yl da yi
ne Chicago' yla birlikte Miriam Schapiro tarafndan Califomia Sanat Ens
tits 'nde Feminist Sanat eitimleri balamtr.
Feminist sanatn balang evresini oluturan 'ilk kuak' feminist sa
natlar, zellikle 1 960-80 srecinde youn bir retim iinde bulunmular
ve bu retimlerinde belirgin bir biimde kadnln ayrc zelliklerini or

taya koymaya almlardr. Bu yaklam, bir yandan kadn erkekten ay
ran biyolojik zelliklere odaklanlmasna, te yandan tarihsel srete "ka
dnlk"la balantlandrlan 'dekoratif' , ' kk' , 'minr', 'duygusal' ,
'amatr' gibi zelliklerin zerine gidilmesine yol amtr. Bu balamda
kadnn ve retiminin toplumsal yaplanmann temelinde yer alan zt kav
ram iftlerinin (erkek/kadn; kltr/doa; zeka/sezgi; akl/duygu; sa
nat/zanaat vb.) eksi ucunda grlmesinin koullar ve nedenleri aratrl
m; bu gibi ayrmlarn ancak kltrel yaplar iinde, belli g ilikileri te
melinde belirlendii dncesi sanat yaptlarna yansmtr. Feminist Sa
nat kapsamnda gndeme gelen geni retime bir Doa/Kltr ikilemi a
sndan bakmak, sanatlar ve yaptlarn yalnzca konular ve tavrlar a
sndan deil, tarihsel srete de ayrabilmemize olanak tanr. Kadn bede
nine ve temsillerine, kadnlarn dourganlna ve ana tanra kltne
odaklanan, kadn bedeninin biyolojik zelliklerini imgeselletiren ve vaji
nal imgelerden oluan bir ikonografiye ynelen 'ilk kuak' feminist sanat
larnn ardndan gelen sanatlar, kadn bedeninden ok kadn bedenini
kuatan kltrel kodlarn eletirisine ynelmilerdir. Bu adan bakld
nda Carolee Schneeman' n ( 1 939- ) "Ayba Gnl" desenleri ( 1 9 7 1 )
ve "Et enlii" ( 1 964) performans; Monica Sjoo'nun ( 1 938-2005) Lond
ra' da sergilendiinde kovuturmaya urayan resmi "Doum" ( 1 968);
Judy Chicago 'nun ( 1 939- ) 22 kadn sanatyla birlikte gerekletirdii
"Yemek Daveti" ( 1 974) gibi yaptlar, ilk kuak feministlerin genel tavr
na rnek gsterilebilir. Feminist sanat balamnda gndeme gelen sonra
ki kuak sanatlar iinde yer alan ve 1 980' lerden sonra isimlerini duyu
ran Cindy Sherman ( 1 954- ), Sherrie Levine ( 1 947- ), Barbara Kruger
( 1 945- ) gibi sanatlarsa, kadn bedeninin biyolojik zelliklerine odaklan
mak yerine, yapskmc bir yaklam iinde kltrel zmlemelerin sa
natsal ifadesine ynelmilerdir. Bu anlamda erken bir rnek, biyolojik k
kenli olduu dnlen ve kadna yklenen geleneksel rollerden biri olan
annelik olgusunun kltrel/toplumsal ina biimlerini aratran Mary
Kelly 'nin ( 1 94 1 - ) 1 970' lerde birka yl sren bir aratrma srecinde ha
zrlad "Doum Sonras Belgesi"dir. Martha Rosler'n ( 1 943- ) 1 975 ta
rihli videosu "Mutfan Gstergeleri" de kadnn 'geleneksel rolnn' ar
dndaki geleneksel dayatmalarn ak edilmesi ynnde gerekletirilmi
yapskmc bir almadr.
1 960'lardan gnmze ok youn ve eitli bir retimi kapsayan Fe
minist Sanat birikimi iinde resim, heykel gibi geleneksel trlerin yan s
ra etkin bir kar duruun ifadesi olarak performans nemli bir yer tutar.
FEMNST SANAT
Carolee Schneeman'n kadn bedeninin bir tr meta haline getiriliini gn

deme getiren "Et enlii" ( 1 964), Yoko Ono'nun ( 1 933- ) izleyiciye ze
rindeki giysileri makasla yrtma olana tand "Kesip Bime i"
( 1 964), Valie Export 'un ( 1 940- ) sokaklarda karlat insanlara bedeni
ne dokunma hakk tand "Dokunmatik Sinema" ( 1 968), Faith Wil
ding' in geleneksel roln benimsemi bir kadnn hayattan beklentilerini
dile getiren "Bekleyi" ( 1 97 1 ), Mierle Laderman Ukeles ' in ( 1 939- ) so
kaklar sprp temizledii "Temizlik" ( 1 973), Eleanor Antin'in ( 1 935- )
' ideal ' vcut llerine ulaabilmek iin yapt rejimin fotografik gnl
n tuttuu "Geleneksel Bir Heykel Yontmak" ( 1 973), Gina Pane' in
( 1 939- ) kendi bedenini kanatarak tarihin kadn bedenine uygulad id
dete metaforik bir yant verdii "Ruh Hali" ( 1 974) gibi performanslar,
yalnzca Feminist Sanat'n deil, Performans Sanat 'nn da belli bal r
nekleri arasnda saylabilir. 1 980'lerden sonra grlen Feminist perfor
manslarn ilgin yn, 60'lar ve 70'ler srecindeki performans birikimini
fotoraf, video ve hatta resim ve heykel gibi farkl mecralarla btnlemi
disiplinleraras bir ifadeye ulamasdr. Cindy Sherman' n "simsiz Film
Serileri"nin ( 1 977-1 980) performatif boyutu, Bahamal Janine Antoni 'nin
( 1 964- ) ikolata ve ya gibi maddeleri ineyerek yonttuu "ineyi"
( 1 992) gibi heykelleri, ngiliz sanat Tracey Emin' in ( 1 963- ) atlyesini
tad galeride plak bir halde izleyici nnde yapt resimleri gster
dii "Yaptm En S on Resmin Gnahm kartmak" gibi performansla
r, bu anlamda dikkat ekicidir.
Feminist sanatlarn tarihsel srete 'minr' olarak grlen ve kadn
larn retimiyle zdeletirilen el sanatlarna ynelmeleri, diki, nak, r
g gibi geleneksel tekniklere bilinli olarak bavurmalar, resim ve heyke
lin modemist sreteki geerli ifade biimlerinin tesine uzanan bir yn
tem daarcnn gelimesinin yolunu amtr. Bu dnemde buluntu ku
ma paralaryla gerekletirdii kolaj-resimlere feminist bir terminoloji
reterek 'famaj ' adm veren Miriam Schapiro ( 1 923- ), desenli kumalar
dan yararlanarak enstalasyonlar yapan Joyce Kozloff ( 1 942- ) gibi sanat
larn yan sra zanaatin anonim ynn vurgulamak adna kolektif al
malar yapan sanatlar da olmutur. Daha yakn dnemde benzer bir ei
limi paylaan bir sanat, soyut resimlerini renkli ipliklerle dikerek ger
ekietiren ve bu soyut grntler iine kadnlarn urad ayrmcl ve
iddeti gndeme getiren Msr asll Amerikal Ghada Amer' dir ( 1 963- ).
te yandan, kadnla zdeletirilen bu tr el emeine dayanan ileri ters
yz eden, szgelimi makine rgs resimler gerekletiren Alman sanat
Rosemarie Trockel ( 1 952- ) gibi sanatlardan da sz edilebilir.
243
1 960'lardan itibaren kadn sanatlarn heykel sanatnda yeni bir malze

me/yntem daarc aray iinde olduunu sylemek mmkndr. Bu
yllarda doal liflerle alarak dokuma heykeller gerekletirmi olan Po
lonyal sanat Magdalena Abakanowicz'in ( 1 930- ) insan bedenini a
rtran yaptlarnn yan sra yine beden arml soyut dzenlemelerin
de Minimalizm'in kat biimciliine meydan okuyan tavryla dikkat eken
Alman doumlu Amerikal Eva Hesse ( 1936-70), kadn sanatlarn mal
zemenin kendi estetiine ynelik ilgisini ortaya koyduu gibi, yeni ifade
araylarnn eitliliini gstermektedir.
Feminist Sanat retiminin nemli bir blmn sanatlarn sanat tari
hi ve geleneksel estetik deerlere, mzelerin koleksiyon politikalarna ve
geerli piyasa koullarna ynelik yorumlarn, eletirilerini, muhalif ta
vrlarn gndeme getiren yaptlar oluturmaktadr. Bu yaptlarda moder
nist gelenein erkek egemenliine ynelik kadn sanatlarn bakaldns,
erkek sanatlarn yaptlarnn parodik bir biimde, alays yntemlerle ye
niden retimi eklinde sergilenir. Lynda Benglis'in ( 1 94 1 - ) Amerikan
Soyut Davurumcu resme ve hi kukusuz zellikle de Jackson Pollock'a
gndermede bulunduu resim-performans-enstalasyonu "Sra" ( 1 969),
Shigeko Kubota'nn ( 1 937- ) bacaklar arasna yerletirdii frayla yapt
performans "Vajina Resmi" ( 1 965) ya da 1 980'lerden itibaren nce
modem davurumcu resmin, ardndan modem sanatsal fotorafln
-hepsi de erkek olan- usta isimlerinin yaptlarn kendine mal eden
"Atf. . ." serisiyle Sherrie Levine gibi sanatlar, sanatsal kltrn oluu
munda edilgenlie itilmi kadnlarn pozisyonunu grnr klmakla ilgili
dir. Bu balamda gndeme gelen nemli bir sanat grubu da sanatn her
alanna hakim olan cinsiyet ayrmc bak asn istatistikler eliinde ka
musal alanlarda afie eden Guerilla Girls'dr (Gerilla Kzlar). 1 985 ' te bir
araya gelen bir sanat kolekifi olarak yola kan Gerilla Kzlar, kendi
isimlerini glgede brakarak tarihteki kadn sanatlarn isimlerini kulla
nrlar. Amalar, hatrlamak, hatrlatmak ve yeniden yazmlarda, yeni ser
gilerde ve koleksiyonlarda cinsiyet ayrmc eilimleri engellemektir.
Kiiselin 'politik' klnd bir yaklamlar btn olan Feminist Sa
nat, 1 960 sanatn tanmnn, ieriinin, ifade biimlerinin ve malzemesi
nin snrlarn geniletebilmi bir akm olarak sanatta 1 960 sonras post
modem srecin geliiminde nemli bir rol oynamtr.
244
FEMNST SANAT
Mierle Laderman Ukeles*

Korumac Sanat Manifestosu (1969)
Masay temizle / B ulaklar yka / Yerleri sil / amarlar yka / Ayakla

rn yka / Bebein bezini deitir / Raporu tamamla / Yanllar dzelt / Bah
e itini onar / Mteriyi memnun et / Kokmu p dar at / Dikkat et bur
nuna bir ey kamasn / Ne giysem / Hi orabm kalmam / Faturalar de /
Yere p atma / pleri sakla / San yka / araflar deitir / Bakkala git /
Parfmm bitmi / Bir daha syle - anlamyor ki / Yeniden kapla - yine ak
tyor / e git / Bu sanatn modas gemi / Masay temizle / Onu yine ara / Si
fonu ek / Gen kal
Valie Export**
Kadnlarn Sanat: Bir Manifesto (1972)
KADINLARIN ZGRLG HAREKETNDE KADINLARIN DU

RUMU, SANAT HAREKETLER NDE KADININ DURUMUDUR.
KADININ TARH, ERKEGN TARHDR. nk erkek hem erkekler hem
kadnlar iin kadn imgesini tanmlam, bilim ve sanat, szckler ve imgeler,
moda ve mimari, sosyal hareketlilik ve i blm gibi sosyal ve iletiimse!
mecralar yaratm ve denetim altna almtr. erkekler, kendi belirledikleri
kadn imgesini bu mecralara yanstmlar ve her bir mecra bu imgeyi kendi
ne gre ekillendirmitir. gereklik toplumsal bir ina ve erkekler de bu ger
ekliin mhendisleriyse o halde erkeklerin gerekliiyle kar karyayz de
mektir. kadnlarsa henz kendilerine gelmemilerdir, nk eitli mecralar
ele geirip konumak frsatn yakalayamamlardr. kendilerini bulsunlar di
ye kadnlarn konumasna olanak tannmal. bizim kendi belirlediimiz bir
z-imgeye ve dolaysyla kadnlarn toplumsal ilevine ynelik farkl bir ba
k asna ulaabilmek iin bu gereklidir. biz kadnlarn iletiim mecralarn
ele geirerek gerekliin kurgulanmas srecine katlmamz gerekmektedir.
bu kendiliinden olmaz, herhangi bir direnle karlamadan olmaz. demek ki
savamalyz! eit haklar, kendi geleceini belirleyebilme ve yeni bir kadn
bilinlilii gibi hedeflerimizi gerekletirmek istiyorsak, bunu yaamn tm
alanlarna yaymamz gerekir. Bu sava yalnzca bizim iin deil erkekler, o
cuklar, aileler, kilise iin ... ksacas devlet iin gelecee uzanan nemli so
nular douracaktr. kadnlar toplumu erkek egemen deerlerden kurtarmak
* Mierle Laderman Ukeles ( 1 939- ); Amerikal feminist sanat. New York 'ta 8500 temizlik i
isini kapsayan "Dokunma Temizlii" balkl performans bata olmak zere, kamusal alanda
gerekletirdii performans ve enstalasyonlanyla tannmtr.
** Valie Export ( 1 940- ); Avusturyal feminist sanat l 960'larda gerekletirdii izleyici kat
lml sokak performanslaryla dikkat ekmi, kadn bedeninin toplumsal alglann konu alm
tr.
245
iin toplumsal bir mcadele vermek ve bu yolda ilerleme kaydetmek adna

btn mecralardan yararlanmaldr. ve kadn bunu binlerce yldr erkein ero
tizm, cinsellik ve gzellik konusunda, heykelde, resimlerde, romanlarda,
filmlerde, tiyatroda, desenlerde vs. gayret, enerji ve sertlik adna tmyle
kendi deerlerini yansttn bilerek sanatlar alannda da yapmal bylece bi
lincimizi etki altna almaldr. zaman iinde baarlacaktr.
VE MD TAM ZAMANIDIR.
hepimizin bilincini etkilemek iin kadnlarn sanat bir ifade biimi olarak
kullanmalar, fikirlerini toplumsal gereklik kurgularna aktmalar gerekir,
kadnlar kendi gerekliklerini ancak bu ekilde yaratabileceklerdir. u ana ka
dar sanatlar genellikle yalnzca erkekler tarafndan yaratlmtr. hayatn ko
nular, kendi anlatmlarna gre duygusal yaamn sorunlar, yantlar ve
zmlerine kendileri asndan yer vermilerdir. imdi artk bizim kendi iddi
alarmz ne srmemiz gerekmektedir. sevgi, sadakat, aile, annelik, dostluk
gibi kendi yaratmadmz nosyonlar ykmal ve yerlerine kendi duyarll
mza ve kendi arzularmza gre yenilerini yerletirmeliyiz. erkeklerin bize
dayatt sanatlar deitirmek, erkek tarafndan yaratlan kadnn zellikleri
ni yok etmek demektir. bizim sanatlara getirdiimiz, getireceimiz yeni de
erler, uygarlama srecinde kadnlara ynelik yeni deerler yaratacaktr. sa
natn kadnlarn zgrl hareketi iinde nemli bir yeri vardr ve kendi ge
leceimizi belirleyebilmenin ateini yakabilecek bir gtr. kadnlarn sanata
ne verebilecei ve sanatlardan kadnlarn ne alabilecei yolundaki soru, y
le yantlanabilir: kadnn zel durumunun sanatsal balama tanmas, yeni
sanatsal ifadeleri yaratacak gstergeleri ve iaretleri oluturacak, te yandan
kadnlarn gemiten bugne uzanan kaderlerini deitirebilecektir. sanatlar,
bizim kendi kendimizi tanmamz srecinde sanatlara eklediimiz yeni deer
ler asndan anlalmaldr. Bu deerler, kltrel gstergeler sreciyle yay
lacak ve gerekleri kadnlarn gereksinimlerine gre deitirecektir.
KADINLARIN GELECEG, KADINLARIN TARH OLACAKTIR.

FEMNST SANAT
Miriam Schapiro*
Kadn Evi Projesi zerine (1973)
[Schapiro burada Califomia Sanat Enstits'nde Judy Chicago ile birlikte balattkla
r Feminist Sanat Program'n ve bu programn bir sonucu olan Kadn Evi Projesi'ni anlat
maktadr]
Tmyle kzlardan oluan bu dersi yirmi bir kii seti. Belli otoriter ku
rallara dayanan bir eitim yapmadk. Geleneksel olarak derslerde iktidar
retmendedir, retmen ve renci arasnda tek tarafl dikey bir iliki vardr.
Bizim kullandmz yntem daha daireseldi, daha 'rahimseldi' bir bakma;
bizim iin nemli olan hep birlikte geliebileceimiz, byyebileceimiz bes
leyici bir ortam yaratabilmekti. Derslerde daire kurarak oturur, konuabilece
imiz bir konu seerdik. Herkes srayla, konuyla ilgili kendi algs dorultu
sunda sorumluluk alarak konumaya katlrd. Klasik kadn zgrl mca
delesi tekniinde olduu gibi, bizde de kiisel olan politiktir anlay egemen
di. Kiisel sorun zannedilen pek ok meselenin, herkesin duygularn ifade et
tii ortaya kt
( ... )
Karlkl bir estetik anlay erevesinde gruptaki herkesin sanatsal ge
reksinimlerini desteklemek karar aldk. Bazen belli bir konu bulmak bamba
ka konulara yol ayordu. Aslnda sanat yaplacak malzemeleri buluyorduk
ama, bu malzemelerin uygun olmadn hissediyorduk. rnein, bebekler,
yastklar, oyuncaklar, i amarlar, ocuk oyuncaklar, lavabolar, tost maki
neleri, tavalar, buzdolab kaps kollar, du boneleri, battaniyeler, saten yatak
rtleri ...
Kadn Evi fikri, bu derslerden birinde dodu. En bildik anmlarmzn
olduu yerden - evden- balayarak almak nasl olur diye dnmtk.
Evlerimiz, yzyllar boyunca biz kadnlarla zdeletirilen bir mekan olarak
her zaman beslediimiz ve beslendiimiz bir yer olmutu. Bakalarn mem
nun etmek iin aba harcadmz, kendi kendimizle mcadele ettiimiz yer
di. Peki kendimizden baka kimseyi memnun etmeyecek bir ev yaratacak ol
saydk o ev nasl bir ev olurdu? Her birimiz, tmyle kendi dleri ve fante
zilerinden yola karak o evin bir odasn deyecek olsayd, nasl bir ev
kard ortaya? Bu sorularn peine dmek, iyi bir fikir gibi gelmiti bize.
( ... )
Bilin gelitirme almalar yaparken, motif olarak mutfak fikri belirdi.
Evin bu odasyla ilgili gerek fikirlerimizi dile getirdiimizde, mutfan, kz-
* Miriam Schapiro ( 1 923- ); Amerikal ressam ve feminist. lowa niversitesi'nde eitim gren
Schapiro, 1960"larda feminist sanat hareketinin aktif yelerinden biri olarak Judy Chicago "yla bir
likte Califomia Sanat Enstits'nde ilk Feminist Sanat eitim programn balatt . Kadnlara atfe
dilen diki, rg gibi tekniklerle ve kuma paras gibi malzemelerle yaparak ' famaj ' adn verdii
feminist kolajlarla tannmtr.
larn anneleriyle sevgi ve teselli mcadelesi verdikleri bir alan olduu ortaya
kt. Grnrde efkatin fazla fazla akt bir yerdi ama gerekte annenin,
hapsedildii ama kaamad, toplumsal anlamda kamaya tevik edilmedii
iin hapsolup kald bir mekan olarak btn acsn fkeyle biriktirdii yer
di. imizden kadn, mutfakta alarak ibirlii yapt. Mutfaktaki her eyi
yapay bir pembeye boyadlar - buzdolabn, frn, konserveleri, tost makine
sini, evyeyi, duvarlar, tavan, yeri. ekmeceler, uzak diyarlarn fotoraflarn
dan yaplm kolajlarla kaplanmt. Tavanda ve duvarlarda giderek gsle
re dnen kzarm yumurtalar vard. Bu dnm gsteren be kalp yapl
m, bunlar sngerden yaplm ve gereki bir ekilde boyanmt. Bu mut
fakta ortaya konan kadnlarn durumunun gereklii, yksek bir sanatsal pra
tik niteliiyle buluunca, bizi besleyen bu mekana girmek adeta nefes kesici
bir hal almt.
Judy Chicago'yla birlikte feminist olarak deneyimlerimiz, anlaml bir ei
tim deneyi yapmamz olanakl kld. Gen birer sanat rencisiyken kendi
yaadklarmz deerlendirdikten sonra gen kadn sanat rencilerine eitim
vermeye baladk. Bu eitimin her aamasnda kendileri olmalarna ve kendi
leri uygun grdkleri srece kadns sanatlarn ifade etmelerine olanak tan
dk. Neyin sanata uygun bir konu olup olmayaca konusunda onlar snrlan
drmadk. En iyi yaptklar neyse onu yapmalarna izin verdik, sreci sonuna
kadar izleyerek sonular birlikte grdk. Bu srete belli edinilmi rollerin
yerle bir olmas, onlarn daha ok sorumluluk hissetmelerine yol at. Gen
kadn sanatlardan ok fazla ey beklemek bazen ok ykc sonular dou
rabiliyor. Onlara ilikin sosyal beklentiler belli. oundan e ve anne olarak
biyolojik fonksiyonlarn yerine getirmeleri bekleniyor o kadar. Bizse gen
kadn rencilerimize birer sanat gibi davrandk. Bu, bizim kadar onlarn da
almas anlamna geliyordu; bu srete tekrar tekrar fark ettik ki daha yal
btn kadnlarn, kendini kabul ettirmi btn kurumsal kadn sanatlarn
gen kadn rencilere model oluturmalar, birer kadn olmann yan sra
retken ve birbiriyle btnlemi kadn sanatlar olarak kendilerini sunama
lar gerekiyordu.
rencilerimiz kendilerine belli hedefler koydular ve bunlar baardlar.
Her zaman kolay olmad. ncelikle, bir grubun paras olmaya almalar ge
rekiyordu, ama bireyselliklerini de korudular ve birbirlerine efkat, sevecen
lik ve destek verdiler. Profesyonel yaama byk ve karmak bir sanat yap
t reterek girmi oldular. rettiklerini sergilediler ve kamuoyu tepkisini iz
leyebildiler. Aslnda bu son ksm en zordu. Bu onlar o gvenli, ocuksu, sa
nat rencisi konumundan ve sanatla ilgili fanteziler kurmaktan kard, ger
eklikle yz yze brakt. renciden profesyonele gei yaptlar. Bazen a
ladlar; ama sonunda illzyonlarn aarak, her eyin gerekte nasl olduuy
la yzlemeye baladlar.
FEMNST SANAT
Evi sergilediimizde youn medya ilgisi nedeniyle her kesimden insan

geldi. Genellikle sergiye gelen kalabalklar, nasl bir eyle karlaacaklarn
bilerek gelirler. Belli bir aklayc metin olmadnda ise akna dnerler.
Kadn Evi 'nde zellikle kadnlar, aslnda ok iyi tandklar, nasl tepki vere
ceklerini drtsel olarak hissedebildikleri bir durumla karlatlar... Kadn
Evi'nde estetik mesafenin salad kontroll mekan, gerekte kendilerine ait
olan bir evin onuru, neesi ve gzelliiyle tepki vermelerini salad.
Ulrike Rosenbach*
Aklama ( 1975)
Feminist sanat, kadn sanatnn kimliinin, bedeninin, ruh halinin, duy

gularnn ve toplum iindeki konumunun ortaya konmasdr. Feminist sanat
yaptlar eletirel ve sorgulaycdr; kadnn zn kavramaya yneliktir ve
sregiden bir tartma zeminidir. Feminist sanat, kadnn tarihsel rolnn, an
ne, e, ve erkekler tarafndan itildii bir konum olarak fahie, azize, bakire ve
cad olarak tarihsel rolnn sanatsal anlamda ortaya konmasdr. Benim b
tn video yaptlarm, znde birer performanstr. Kamera nnde, kendimle
alyorum. Her defasnda kendi kendimi sunuyorum. Her defasnda sosyal
yaplarn engelleyici gc:ine dayal olan ruhsal halimi sunuyorum. Kendi ben
liimi tehir ediyorum. Kendi potansiyelimi kefetmeye alyorum.
Carolee Schneeman**
2000 Ylnda Kadn (1975)
2000 ylna gelindiinde, hibir gen kadn sanat benim rencilik d

nemimde olduu gibi kararl bir direnle ve srekli kmsenmeyle karla
mayacaktr. Atlye ve Sanat Tarihi dersleri genellikle kadnlar tarafndan ve
rilecek; kadn sanatlar kendilerini asla yaamn misafir sanatlar gibi his
setmeyecek; "Tanr'nn ona verdii" role srtn evirdii iin canavar sayl
mayacak; ya da yaratcla olan adanmln ancak bir erkein kanatlar al
tnda, bir erkein gereksinimlerine gre yaamak durumunda olduu iin bir
fke kpne dnmeyecektir. Aynca hepsi erkek olan ya da erkeklere ayr
calk tanyan sanatlardan, tarihilerden, retmenlerden, mze direktrle
rinden, dergi editrlerinden, galericilerden oluan bir kulbn erefli yesi ya
* Ulrike Rosenbach ( 1 943- ); Alman sanat, feminist akmn temsilcilerindendir. Joseph Beuys 'un
rencisi olarak Dsseldorf Sanat Akademisi 'nden mezun olmu, 1 970'lerden itibaren video sana
tna ynelmitir. Yaptlarnda kadnn toplumsal yaamdaki roln irdeleyen Rosenbach, 1 976'da
Kln'de Yaratc Feminizm Okulu'nu amtr.
* * Carolee Schneeman ( 1939- ); Amerikal performans sanats ve feminist. Kendi bedenine odak
!anan perfonnanslaryla tannan Carolee Schneeman, kan ve cansz hayvanlar kulland "Et enli
i" gibi pcrfonnanslarnda kadn bedenin metalama srelerini irdelemitir.
249
20. YZYIL BA11 SANATINDA AKIMLAR
da yz karas olmak durumunda kalmadan "sanat dnyas"na girebilecektir.

Bu saydklarmn hemen hepsi, yava yava gayet gzel bir ekilde, yok olup
gitmektedir.
2000 'lere gelindiinde, gen kadn sanat rencisi, kadn sanatlarn ya
ptlarn ieren, kefeden, yeniden deerlendiren ve bylece zenginleen bir
sanat tarihi okuyacak: yakn dneme kadar tarihe gmlm, bilerek yok edil
mi, grmezlikten gelinmi veya erkeklere atfedilmi yaptlar (ve yaamlar)
renecektir. Gelecein rencisi Rnesans' a ve daha tesine kadar uzanan
dnemlerden kendi yaad dnemlere uzanan bir srete kadnlarn yarat
clnn rneklerine tank olabilecektir. 2000 ylnda kitaplar ve kurslar, "Er
kek ve Simgeleri", "Erkein Sanat Tarihi" gibi isimlerle yazlacak ve bu ki
taplarda drt milenyum boyunca her eyin, her kefin her nesnenin arkasnda
kendini gren, her eyi kendine atfeden ataerkil erkein hastalklar ve deli
likleri okunacaktr. Kadnlarmzn, "Sanatn Kadn Tarafndan cad", "Ka
dn: Yaratcln Kkeni", "Sanatn Jinokratik Kkenleri" gibi kurslara gide
cek ve bu konuda yazlm kitaplar okuyabilecektir. Antik Yunan' ve Msr'
aratrdnda, eviride, yorumda, dilin kendinde ve simgesel imgelerde kar
lat maniplasyonlarn, Bat dnyasnn Yahudi-Hristiyan dinselliinin
temelleri zerinde gelien agresif erkek merkezli kltrlerin kendi karlar
dorultusunda olutuunu, kozmik ilkeleri devam ettiren kadn varlnn
uzun ve acl mcadelesi sayesinde gerekleri grmeye balayacaklardr.
On be yl nce Sanat Tarihi profesrme M.. 1 600 ylnda Girit'teki
duvar resimlerinde ve fildii yontularda grdm boa greisi plak ka
dnlarn, kadnlar tarafndan kadnlar temsil etmek zere yaplm olabilece
ini sylemitim. Neolitik bereket tanralarnn da kadnlar tarafndan, ken
dilerine hamilelikte ve doumda uur olsun diye yaplm olabileceini d
ndm aktarmtm. Pompeii 'deki Gizemler Villas 'nn duvar resimle
rinde tmyle kadnlara zg eylemlere rastlandn belirtmi, dolaysyla
kadnlar tarafndan yaplm olamaz m diye sormutum. oke olmu, sinir
lenmi ve bu tr fikirleri destekleyecek herhangi bir otorite bulunmadn
sylemiti. 2000 ylna gelindiinde, feminist arkeologlar, etimologlar, Ejip
tologlar, biyologlar ve sosyologlar kadnlarn kutsal ve ilevsel nesnelerin bi
imlerini belirledikleri yolundaki grlerimi hibir pheye yer brakmaks
zn ortaya koyacak, malzemenin ilahi zelliklerini ve pratik anlamda ekil
bulmasnda kadnlarn oynad rol gsterebilecekler, kendi dnm ve
retim alanlarnn bir uzants olan mlekiliin, heykelciliin, duvar res
samlnn, mimarinin, astronominin ve ziraat yasalarnn geliiminde kadn
larn oynad rol belirlemi olacaklardr. ( ... )
Toprak, Ta, Kum: Arazi Sanat
(1 960 . . . 1970 . . . )
ABD ALiCE AYCOCK, CHRISTO, MICHAEL HEIZER, NANCY HOLT,

WALTER DE MARIA, MARY MISS, DENNIS OPPENHEIM, ROBERT
SMITHSON, MICHAEL SINGER, MEL CHIN, JAMES TURRELL,
ANA MENDIETA, ALAN SONFIST ... AVUSTURYA CHRISTIAN
PHILLIP MLLER. . HOLLANDA JAN DIBBETS .. .
.
NGLTERE RICHARD LONG, HAMISH FULTON .. .
1 960 'l yllarda ABD'de, "ku umaz kervan gemez" geni araziler
de hayata geirilen enstalasyon temelli eitli sanat projeleri, sanatn ge
leneksel trlerinden biri olan ' manzara'nn tanmn byk lde geni
letmitir. Sanatlar, yzyllar boyunca doay yanstan grnmleri re
sim ve heykel gibi allagelmi mecralar iinde sunarken, 1 960'lardan iti
baren 'manzara' gerek bir mekana dnerek arazi sanatlarnn mda
halesine uramaya balamtr. Akmn nc sanatlarndan Robert
Smithson'n dedii gibi, "fra yerine buldozer" kullanan bu sanatlar,
ounlukla gelip geici olan, ama aralarnda binlerce yl yaamaya aday
rneklerin de bulunduu birok ilgin ' arazi enstalasyonu'na imza atm
lardr. "Arazi Sanat", "Yeryz Sanat", "evre Sanat", "Toprak Sana
t" gibi eitli terimlerle anlan bu yaklamn temelinde, sanatlarn ge
leneksel galeri mekanlarna ynelik tepkisinin yan sra tam da bu dnem
de gelimeye balayan evreci hareket vardr. 20. yzyln ikinci yarsn
da olumsuz etkileri daha ok hissedilmeye balanan endstriyel gelime
nin ve teknolojik hzn tehlikeli boyutlarn dnmeye aran Arazi Sa
nat, doay grnr klan, doaya dair bilin uyandrmay amalayan,
teknoloji karsnda doay kutsayan bir yaklamn rndr.
1 960'lardan 1 980'lere uzanan srete etkin olan Arazi Sanat, o d
nemde ABD 'de yaanan gelimelerden ayr tutulamaz. Sosyal deiim ta
leplerinin dile geldii, sivil toplum hareketlerinin rk-cinsiyet-kltr ba
lamnda eit hak araylarn rgtldii bir dnemde sokakta olup bitenin
dinamiklerinden beslenen ok sayda sanat, statkonun simgesi olarak
grlen mze ve galerilerin modemist ve elitist tavrna tepki duymu, al-
Robert Smithson, "Sarmal Dalgakran", 1 970, ta, toprak, tuz kristalleri, su,
Byk Tuz Gl, Utah, ABD
Robert Smithson'n unutulmaz yapt "Sarmal Dalgakran", Utah'da

ki Byk Tuz Gl'nde eskiden petrol kartmak iin kul lanlm bir
blgede gerekletirilm itir. Dalgak ran n sarmal biimi, gln mer
kezi nde bulunduu sylenen efsanevi burgaca gndermede bulun
maktadr. Yaptlarnda doal yaam-lm dngsnn bir ifadesi
olan entropi fikrini ileyen Smithson'n bu yapt doal deiiml ere
bal olarak gerekleti rildikten bir zaman sonra sular altnda kalm,
ancak 2000'1i yllarn banda yeniden su yznde grnmtr.
"Sarmal Dalgakran" gerekletirebi lmek iin yaklak yedi bin ton
toprak kullanlm tr. Dalgakran zellikle endstriyel bir blgede
ina eden Smithson, insann doayla ilikisine dikkat ekmek istemi,
ayrca binlerce yl ncesinden gnmze ulaan Stonehenge gibi in
san yaps antlara gndermede bulunmutur.
ARAZ SANATI
tematif mekan araylarna ynelmitir. Bu alternatif mekanlar arasnda,

terk edilmi binalarn ve sokaklarn yan sra doa da vardr. Sanatlarn
doaya ynelmesinde, sanat piyasasnn dinamiklerine kar bir diren rol
oynam, aykr malzeme ve yntemlerin kullanlmasyla piyasa sistemi
nin kolay kolay metalatramayaca ilerin retimi bir yandan da anti-ka
pitalist bir tavrn ifadesi olmutur. Eletirmen Barbara Rose, bu tavr
"Mevcut sosyal ve politik sisteme ynelik honutsuzluk, o sistemi srd
ren ve ycelten trde metalar retmeye ynelik bir isteksizlie dnm,
etikle estetiin bulutuu bir alan yaratmtr" eklinde aklamtr.
Arazi Sanat, sade, geometrik ekillerin ak alanlara uygulanmas a
sndan Minimalizm ile, ta/toprak gibi doal malzeme kullanm ve sre
sellii asndan Arte Povera ile, yaptlarn genellikle gelip geici doas
nedeniyle 'Happening' le, hatta bazen sanatnn doaya bizzat mdahale
srecine odaklanmas asndan Performans Sanat'yla ve projelerin za
man zaman salt belge, fotoraf, harita ve benzeri 'artakalan' malzemeyle
sergilenmesi dolaysyla Kavramsal Sanat ile yaknlk tayan bir akm
olarak nitelendirilmitir. Bitmi yapttan ziyade yaptn oluum srecinin
nem kazand pratikler arasnda sayabileceimiz Arazi Sanat 'nn dier
akmlara gre ayrc zellii, doada geni alanlarda, yer ald mekana
zg olarak gerekletirilmesidir. zleyicinin kolay kolay gidip gremeye
cei yerlerde gerekletirilen bu projelerin izleyiciyle karlamasnn tek
yolu ou zaman fotoraftr; onlar kalc klan da yine fotoraflardr.
1 969 ylnda Andrew Dickson White Mzesi'nde gerekletirilen "Earth
Art-Toprak Sanat" balkl sergiyle ilgili olarak mzenin direktr Tho
mas W. Leavitt' in yapt bir aklama, Arazi Sanat projelerinin zaman
iinde mzecilik pratiklerini de etkileyecek nitelikte olduunu ifade eder:
"Toprak Sanat, sanat nesneleri retmek yerine, kendi fiziksel ve sosyal
ortamlaryla balantl olan sanatsal deneyimleri yaratmalar ynnde
gen sanatlarmzn paylat genel bir eilimdir. Bu eilimin yaygn
lamas, sanat dnyasnn yapsn btnyle dnme uratabilir. Gn
mz sanatlarnn abalarn desteklemek isteyen mzeler, allagelmi
trde sergiler yapmak ya da koleksiyonlarna yeni sanat nesneleri almak
yerine, bu tr projelere arka kmak durumunda kalabilirler."
Arazi Sanat'nn ortaya kt dnemde, hippi kltrnn doay kut
sayan yaklamlarnn bir uzants olarak doal yaama ynelik bir ilgi ka
dar, doada rastlanan tarihncesi kalntlara ynelik belirgin bir merakn
uyan sz konusudur. Baz Arazi Sanat projelerinin doaya ynelik m
dahalelerinin doal srelere tabi olmasna karn bulunduu yerde yz
yllar boyunca kalacak nitelikte olmas, gemiten gnmze uzanabilmi
253
kltrel kalntlar dndrd gibi, bugnn gelecee brakacaklarn

da sorgulamamz salar. Gllerin, llerin, kumsallarn, dalarn yeni
manzaralar yaratmak adna birer zemin, "yeni birer sanatsal topografi"
oluturduu grsellik odakl Arazi Sanat rneklerinin yam sra grselli
in arka planda kalarak doann kendisine dorudan iyiletirici mdaha
lelerle gerekletirilen ve "Ekolojik Sanat" olarak nitelendirilen rnekler
de vardr. zellikle ta, toprak, kum gibi malzemenin galeri mekanlar
iinde sergilenmesi ise, genellikle "Toprak Sanat" olarak adlandrlr.
Arazi Sanat dahilinde sanatlarn gezileri, yryleri gibi eylemlerle ta
nmlanan performatif nitelikli almalar da yer almaktadr.
Arazi Sanat'nn nde gelen sanatlar arasnda yer alan Robert
S mithson'm ( 1938-73) ABD 'nin Utah eyaletindeki Tuz Gl 'nde 1 970'te
gerekletirdii "Sarmal Dalgakran", sanatn 'yeni topografilerinin ' ba
lca rneidir. Yaklak 7000 ton toprak, kaya ve tuz kristalleriyle gerek
letirilen yaptn spiral biimi, arazinin kendi doal topografyasndan ve
gln merkezinde olduu sylenen efsanevi bir burgatan kaynaklanmak
tadr. Smithson'n doadaki doum-lm dngsnden, yaamsal entro
piden etkilenmesi baka yaptlarnda da spiral biimini kullanmasna ne
den olmutur. Arazi Sanat rneklerini "mekan ve mekan-d" olmak ze
re ikiye ayran Smithson, bylece arazide gerekletirilen projelerle, bu
projelerden arta kalan malzemelerle gerekletirilen enstalasyonlar birbi
rinden ayrmtr. Geni arazilerde doaya yaplan grsel mdahaleler
balamnda deerlendirebileceimiz yaptlar arasnda, Michael Heizer'm
( 1 944- ) Nevada'da kurumu bir gl yatanda gerekletirdii "Yark"
( 1 968) ve "ifte Negatif' ( 1 969-70); Christo ( 1 935- ) ve Jean-Claude
( 1 935- ) ikilisinin Avustralya'da bir koyda gerekletirdikleri "Paketlen
mi Kayalklar" ( 1 969); Nancy Holt'un ( 1 938- ) Utah'da bir lde gerek
letirdii "Gne Tnelleri" ( 1 973-76) gibi rnekler saylabilir.
Galeri mekannda sergilenen doal malzemeyle yaplm "Toprak Sa
nat" rnekleri arasnda, Walter De Maria'nn ( 1 935- ) 1 977'de New York
Dia Sanat Merkezi 'nde gerekletirdii "New York Toprak Odas" akla
gelen ilk rnekler arasndadr. 1 97 metrekarelik bir mekanda 300 kilo top
rakla yaplan bu enstalasyon, gerek grn gerek kokusu itibaryla
kentsel mekanda yaayan izleyiciyi doann bir simgesi olarak ham top
rakla karlatrm; te yandan yalnzca kap aralndan izlenebilmesi
nedeniyle kent insannn doadan ne kadar uzak dtne dair sessiz bir
yorum sunmutur. Robert Smithson, Robert Morris ( 1 93 1 - ), Richard
Long ( 1 945- ) gibi sanatlarn arazi projelerinden arta kalan bellei, ta,
254
ARAZ SANATI
toprak, kum, fotoraf, gezi raporu vb. malzemelerle galeri mekanna ta

d rnekler bulunmaktadr.
Arazi Sanat'mn "Ekolojik Sanat" bal altnda deerlendirebilecei
miz projeleri arasnda Alan Sonfist'in ( 1 946- ) 1 975 'te New York, Lewis
ton'da bulunan kimyasal bir atk alannda uygulad toprak iyiletirme ve
alam yeniden ormanlandrma giriimi olan "Bakir Toprak Havuzu" say
labilir. Sonfist'inkine benzer bir projeyi Mel Chin ( 1 95 1 - ) 1 993 ylnda
"Toprak Diriltme Projesi" ad altnda Minnesota'da uygulam, kimyasal
atklardan verimsizlemi bir araziyi gerekli zirai uygulamalara bavura
rak birka yl sren almalar srecinde parsel parsel 'iyiletirerek' doa
ya yeniden kazandrm, kendiliinden yllar srebilecek olan bir doal
sreci hzlandrmtr. Chin' in sanatsal yaklamyla ilgili olarak, "Yarat
ma drts, bir sorunu ifade etmek iin metaforik bir yapt retmek yeri
ne, dorudan sorunun kendisine mdahale etmek iin de harekete geebi
lir. Bu durumda sanatn biimi allagelmi olan nesne-meta statsnden,
sre ve kamusal hizmet alanna kayar. ( ... ) Ben, sanatm araclyla,
zm olduka zo: politik ve ekolojik ikilemleri ele alarak sembolik bir bi
imde ifade etmeye alyorum. ( ... ) Sanat duraan bir ey olmamal; in
sanlar harekete geiren bir ey olmaldr. Sanat bir dil deildir yalnzca,
ie yarar, bir ilevi vardr. Toplumda kritik bir nemi vardr. ( ... ) Sanat de
iimin mmkn olabileceine dair olaslklar grebilmemizi salar. Sa-
nat salt sanat iin deildir. ( ... ) Toprak, benim mermerim. Bitkiler, kes-
kim. Diriltilmi doa, yaptm ... Bu hem sorumluluk, hem de iirdir" gibi
aklamalar, Arazi Sanat'na ynelmi sanatlarn genel tavrna ilikin
nemli ipular verir.
Sanatlarn doada bizzat varlnn ' izi' zerinden kurgulanan per
formatif nitelikli almalarsa, bir yandan doann dngselliine gnder
mede bulunurken, bir yandan da insan kltrnn doa zerindeki tahak
kmnn simgesi olan snrlar, haritalar gndeme getirir. ngiliz sanat
Richard Long'un doada yapt yryler ve bu yryler srasnda
doal malzemeyle yapt enstalasyonlar, bu balamda akla gelen ilk r
nekler arasndadr. Kba asll Amerikal sanat Ana Mendiata'nn
( 1 948-85) toprak, ta, kum, yaprak, ate, barut gibi malzemeler kullanarak
doada kendi bedeninin izini brakt performanslar, doay kadn bede
ninin dourganlyla zdeletiren, bir yandan da feminist bir boyut ta
yan almalardr. Avusturyal sanat Christian Philipp Mller'in ( 1 957-
) Avusturya'dan blge lkeleri arasndaki snrlar yasad bir ekilde
zellikle getii 1 993 tarihli yry performanslar ise, fiziki corafya
ile siyasi corafya zerinden doa/kltr ayrmm gndeme getirmitir.
255
20. YZYIL BATi SANATINDA AKIMLAR
Arazi ya da Toprak Sanat, 2 1 . yzyla uzanan srete nemli evre so

runlaryla bouan bir dnyada ada sanatlarn doaya ynelik duyar
llnn bir gstergesi olduu kadar, sanatn ilevine ynelik soru iaret
leri uyandrabilen bir bilinlendirme abas olarak nitelendirilebilir.
Walter De Maria*
Doal Afetlerin nemi (1960)
Bence doal afetlere ynelik bak amz yanltr.

Gazeteler bunlarn hep kt olduunu yazar. Yazk.
Ben doal afetleri seviyorum ve bunlarn, bir deneyim biimi olarak, en
yksek sanat biimi olduuna inanyorum.
Bir kere kiisellikten uzaklar. Bana gre sanat, doayla yara bile gire
mez.
Bildiiniz en iyi nesneyi Byk Kanyon'un, Niagara elalesi 'nin, kzl
ormann yanna koyun.
Grkemli varlklar her zaman kazanacaktr.
imdi, bir sel, orman yangn, kasrga, deprem dnn. Tayfun dnn,
kum frtnas dnn.
Buzullarn krlmasn dnn. Ktr ktr seslerini duyun.
Mzeye giden insanlar, bir depremi bir hissedebilse.
Gkyzn, okyanusu...
Ama esas olarak srpriz afetlerde en yksek biimler gerekleir.
Bunlarn says ok azdr ve onlara kran duymalyz.
Alan Sonfist**
Kamusal Ant Olarak Doal Olgular (1968)
Kamusal antlar, geleneksel olarak insanlk tarihindeki olaylar anmak

iin yaplmtr - zellikle de insanlk iin nem tayan kahramanlk rnek
lerini. Gnmzde, doaya olan bamllmzn boyutlarn iyice kavradk
a, toplumsal yaam kavramnn insann tesindeki olgular da iine alacak
ekilde genilediini grmekteyiz. Dolaysyla sivil antlar, artk, doal olgu
lar iine alacak ekilde, insanln da iinde olduu tm ekosistemi kutlama-
* Walter De Maria ( 1 935- ); Amerikal heykeltra ve enstalasyon sanats. California niversi

tesi 'nde eitim gren De Maria, arazi sanatnn balca temsilcileri arasndadr. Geni doal ara
zilere yapt mdahalelerin yan sra galeri mekillann toprakla doldurduu enstalasyonlanyla
tannmtr.
** Alan Sonfst ( 1 946- ); Amerikal evreci sanat. l 960'h yllardan itibaren insann doal ev
resiyle uyumlu ilikisi kurmas dncesine dayanan "Zaman Manzaralar" balkl neriler/ya
ptlar dizisiyle tannan Sonfst, evreci bir sanat anlaynn szcln yapan ilk sanatlar ara
sndadr.
ARAZ SANATI
ldr. zellikle kent ortamlarnda gerekletirilecek bu tr antlar, kentin bel

li yerlerinde daha nce bulunan doal evrenin tarihini anmsatacak ekilde
yaplmaldr. Askerlerin yaamn ve lmn belgeleyen sava antlar gibi,
nehirler, dereler ve benzeri doal olgularn yaamn ve lmn anmsatan
antlar tasarlanmaldr. ( ... ) Kentte bu tr kamusal antlar, o kentin daha nce
bir orman m bataklk m olduunu ortaya koyacaktr. Sokaklara aa isimle
rinin yan sra baka bitkilerin, hayvanlarn ve kularn isimleri verilebilir.
Kentiq. belli mahalleleri, o mahallelerde daha nce bulunan doal ortamlara
gre isimlendirilebilir. rnein, Manhattan' n Aa Dou blgesi, daha n
ce oradaki bataklk blgelerin ansna konan uygun bir isimle, kentsel ortam
la btnleen simgesel bir kimlie brndrlebilir. Bu tr bir yaklam, bir
zamanlar var olan evreyi anmsatacandan, kentliler iin bir tr eitim ile
vi grm olacaktr.
Metropolitan Mzesi iin bir tr "Zaman Manzaras" yaratmay neriyo
rum: bu proje, kolonyal yerleim olmadan nceki doal evrenin bir restoras
yonu olacak ekilde tasarlanmtr. Btn kenti iine alacak bu tasarnn bir
modeli olacak heykel Metropolitan Mzesi'nde duracak ve tarihsel evre sa
natnn merkezi konumunda olacaktr. Kentin belli blgelerinde tarihsel "Za
man Manzaralar'1 yer alacaktr. Bunlar araclyla, artk kentte bulunmayan
kayn, mee ve akaaa ormanlar kente geri dnecektir. Her manzara, za
man belli bir lde geri sararak, kentin betonlamasndan nceki doal or
tamlar grnr klacaktr. Bu kapsamda Canal Street'te bir bataklk arazi ve
bir dereyi; Belediye binas nnde eskiden orada bulunan bir gl yeniden
yaratmay neriyorum. New York kenti iin tasarladm bu tr 50 neri bu
lunmaktadr.
Dnya apnda birok kentsel merkezde kendi doal evrelerinin tarihini
ieren bu tr kamusal antlar gerekletirilebilir. Mimarlarn bir kentin mima
risini yenilemesi gibi, "Zaman Manzaralar" da bir kentin doal evresini ye
nileyebilir. Bu aslnda kentteki yeni yaplanmayla birlikte gerekletirilecek
bir rekonstrksiyon ve belgeleme temelli bir rnek projedir. Byk meydan
larda beton tarhlar iinde aa dikilecek yerde, tarihsel srete o yerde zaten
yer alm bitkilerle yaplacak peyzajla "Zaman Manzaralar" yaratlabilir. B u
kapsamda bataklk glleri, imenlik araziler, yosunlu kayalklar v e ereltiot
lu alanlar yaratlabilir. Bylece kent kendini mimari olarak yeniledike ken
dine zg doal kkenleri ve gelenekleriyle de yeniden buluacaktr.
Kentler giderek daha ok kirlendii iin, tarihsel boyutuyla temiz havaya

da antlar ina edilebilir. Farkl mevsimlerde ve farkl tarihsel zamanlarda
topran, aalarn ve bitkilerin kokularn koruyan mzeler yaplabilir, bu
mzelere insanlar neleri yitirdiklerini renmek iin gidebilirler. Birlemi
Milletler'in sponsorluk yapabilecei bir temiz hava mzesi, farkl lkelerin
temiz havalarn sergileyebilir.
257
(. . . )
Kamusal antlar, paylalan deerlerin cisim bulmu halidir. Bu deerler
kamusal yaantmzda bizzat var edilebilir; doal olgular iin kamusal kutla
malar dzenlenebilir. Neyin haber olup olamayacayla ilgili grlerimizi
yeniden gzden geirerek, hayatlarmzn bire bir bal olduu doal olgular
daha ok gndeme getirilebilir. Kularn ve hayvanlarn gleri kamusal bi
rer olay olarak duyurulmal; uluslararas apta tm haberlerde yer almaldr.
Tekrarlayan doal olgular kamusal dzeyde gzlemlenerek en uzun gn, en
uzun gece, gndz gece eitlii gibi olgular hayatmzn daha ok fark edilen
olgular arasnda olmal, yeni teknolojiler bunlar daha ok gsterecek ekil
de kullanlmaldr. Teknoloji, insan gznn grmediklerini grnr klabi
lir, rnein teleskopik grntler dev boyutlu projeksiyonlar halinde geni
kitlelere seyrettirilebilir; gkyz gsterileri dzenlenebilir. Kamusal antlar,
bu tr gzlem antlar gibi tasarlanarak, doal olgularn en iyi gzlemlenece
i yerler saptanp gzlemevlerine dntrlebilir. ( ... )
Neyin kamusal bir ant olabilecei kavram, bugn toplumsal yaamn ne
gibi unsurlardan meydana geldiine ilikin algmzn ve dncelerimizin s
nrlar geniledike yeniden deerlendirilmeye, yeniden tanmlanmaya tabi
dir. Doal olgular, doal olaylar ve gezegenimizde yaayan tm yaratklar,
insanlarla ve insanlara zg olaylarla birlikte onurlandrlmal ve kutlanmal
dr.
Robert Smithson*
Aklama (1979)
lke apnda ok sayda madencilik alan, artk kullanlmayan ta ocakla

r, kirlenmi gller ve nehirler var. Bylesi zarar grm yerlerin yeniden i
lev kazanabilmesi iin nerilebilecek pratik zmlerden biri de 'Arazi Sana
t' kapsamnda topra ve suyu geri kazanmann yollarnn aranmasdr. Ya
kn dnemde Hollanda'da yeniden ilenip kullanlr duruma gelmek zere ay
rlm bir kum ocanda altm. Hollandallar, fiziki corafya konusunda
son derece duyarllar. Madencilikle topran yeniden kazanlmas arasnda di
yalektik bir ilikinin kurulmas gerekir. Sanat ve madenci, doann farkl
alardan temsilcileri olarak kendi konumlarnn bilincinde olmallar. Bu tr
bir bilin, madencilie ve endstriye yansyacaktr. Madenci teknolojinin so
yutlamalar nedeniyle yapt eyle ilgili farkndalm yitirdiinde, pratik ge-
* Robert Smithson ( 1 938-73); Amerikal heykeltra ve arazi sanats. New York Art Students
League'de Brooklyn Mze Okulu' nda eitim gren Smithson, 1 968'den itibaren Minimalizm ve
Kavramsal Saat ' a ynelik ilgisini galeri ortamlarndan d ortaml ara ve geni arazilere taya
rak Arazi Sanat 'nn nde gelen temsilcileri arasnda yer almtr. I970'te bu tr sanatn en iddi
al rneklerinden biri olan "Sarmal Dalgakran" gerekletiren Smithson, 1 973 ' te yeni bir proje
sini denetlerken uak kazasnda lmtr.
ARAZ SANAT!
reksinimleri gz ard edecektir. Dnyann kmre ve yollara gereksinimi var,

evet, o halde kmr madenciliinin ya da yol yapmnn kirli atklarna da bir
are bulunmal. Ekonomi dnyadan soyutlandnda, doal srelere krdr.
Sanat, evreciyle endstrici arasndaki iletiimi salayan bir kaynaa dn
trlebilir. evre bilinci ve endstri iki ayn kmaz yol gibi deil, birbiriyle
bir noktada kesien yollar gibi dnlmelidir. Sanat, ikisi arasndaki gerekli
diyalektik ilikiyi salayabilir. Kzlderililerin kayalk meskenlerinden ve
toprak hyklerinden ders alnmal. Onlarda, doann ve gereksinimin uyum
lu birlikteliine tank oluyoruz.
Richard Long*
Be Alt Sopalar Ald (1980)
Basit, pratik, duygusal, sessiz ve etkin sanat houma gidiyor.

Yrmenin sadelii,
Talarn sadelii...
nsann elinin altnda bulabilecei sradan malzemeler, zellikle de talar
houma gidiyor. . . Dnyay oluturan malzemenin ta olmas dncesi hou
ma gidiyor.
Sradan eylerin sanat olarak alglanmas houma gidiyor.
Bir teknie bal olmayan duyarllk houma gidiyor.
Sanatmn grnrlnn ve ulalabilirliinin koullara bal oluu, ay
rca ayn anda hem kamusal hem zel olabilmesi, hem sahip olunabilmesi
hem de olunamamas houma gidiyor.
Yerlerle zamanlar, mesafeyle zaman, talar ve mesafe, zaman ve talar
arasndaki ekillerin simetrisini kullanmak houma gidiyor.
izgiler ve daireleri tercih ediyorum nk onlar iime yaryor.
Benim sanatm bu geni dnyada almakla, neresi olursa olsun, dnya
zerinde olmakla ilgili.
Sanatmn temalar malzemeler, fikirler, hareket ve zaman. Nesnelerin,
dncelerin, yerlerin ve eylemlerin gzellii.
S anatm, kendi duyularm, kendi igdlerim, kendi boyutlarn ve kendi
fiziksel adanmlmla ilgili.
Sanatm, yanlsama ya da kavramsal deil, gerek.
Gerek talarla, gerek zamanla ve gerek eylemlerle ilgileniyorum.
* Richard Long ( 1 945- ); ngiliz heykeltra ve arazi sanats. St. Martin's Sanat Okulu' nda ei
tim gren Long, uzun yry bir performans biimine dntrm, doal ortamlarda, doal
malzemeyle gerekletirdii ve fotoraflad enstalasyonlaryla tannmtr. Long, bu tr yr
ylerin ans olarak biriktirilen doal malzemelerle galeri ve mzelerde gerekletirdii dzen
lemelerin yan sra uzak ve genellikle ssz corafi bl gelere yapt seyahatlerin kaytlarn fo
toraf ve belge olarak da sergilemitir. Arazi sanatnn lngiltere 'deki balca temsilcisi olarak ni
telendirilen Long, 1 989'da Turne dl almtr.
259
Sanatm kentsel olmad gibi, romantik de deil. Modem dnceler, o

dnceleri alabilmesi olas pratik yerlere temellendirilir. Endstriyel dnya
y ayakta tutan doal dnyadr.
Ben dnyay bulduum gibi kullanyorum.
Sanatm bazen ok uzakta bazen kalabalklarn tam ortasnda olabiliyor,
ama bana gre tm yaptlar ve tm yerler eittir.
Sanatm bazen grnr, bazen grnmez. (Sahip olunabilecek) bir nesne
ya da gerekletirilmi bir fikir olabilir. O yapt hakknda bilgisi olan kii ta
rafndan paylalabilir.
Ak alan heykellerimi ve yry yerlerimi satn almak, onlara sahip ol
mak mmkn deildir. Yollarn ve dalarn kimseye ait olmamas, herkese ait
olmas dncesi houma gidiyor.
Ak alan heykellerim, belli yerlerde konumlanmtr. Malzemesi ve fikri
o yere aittir; bunlarda heykel ve yer tek ve ayn eydir. Yer, heykelden itiba
ren gzn grebilecei kadar geni bir alan kaplar. Heykelin yeri yryerek
bulunur. Baz yaptlar yry srasnda rastlanan belli yerlerin bir toplam
dr; rnein Ketalar byle bir itir. Bu yaptta yry, yerler ve talar
eit derecede nemlidir.
Bir sanat olarak benim yeteneim bir arazide yrmek, ya da yere bir ta
brakmaktan ibarettir.
Benim talarm, manzarann boluu iinde kum taneleri gibidir.
Yry, mekan ve zgrln ifadesidir ve bunun bilinci herkesin hayal
gcnde yaayabilir ki o da baka bir mekandr. Yry, toprak zerine in
sann ve corafi tarihin brakt binlerce katman zerine eklenen yeni bir kat
mandr. Haritalar, bunu grmemize yardmc olur.
Yry topran zerinde iz brakr, bir fikrin peinden gider, gndz
ve geceyi izler.
Yol, pek ok yolculuun mekandr. Dolaysyla bir yryn mekan,
yryn ncesi ve sonrasdr.
Bir yn tan ya da bir yryn eit derecede fiziksel gereklii var
dr, ama yry grnmezdir. Benim baz ta ilerim grnebilir ama sanat
olarak tannmayabilir. .
Sanatmn iindeki yaratlar kullandm bildik biimlerde -daireler, iz
giler- deil, onlar yerletirmeyi setiim yerlerdedir.
yi bir i, doru yerde, doru zamanda bulunan doru bir eydir. Bir kar
lama yeridir.
Bir rma gemek. . . yle iyice bak, otur, ayakkablarn ve oraplarn
kar, oraplarn srt antana bala, ayakkablarn giy, amurlara gire ka
yr, otur, ayakkablarn temizle, oraplarn ve ayakkablarn giy.
Yeni bir yry zaman ...
260
198 1 ... ABD'de Ronald Reagan dnemi balad ... inli bilim adamlar
bir bal klonlad ... Faks makineleri yaygnlk kazanmaya balad ...
1982 ... llk kompakt diskler piyasaya srld ... lngiltere ile Arjantin
arasnda Falkland Sava kt...Joseph Beuys Kassel Documenta'da
7000 Mee Projesi'ne balad ... Steven Spielberg'in "E.T." filmi kt ...
1983. Lech Walesa Nobel Bar dl ald ...AIDS virs bulundu ...
..
ABD 'Yldz Savalar' olarak bilinen Stratejik Savunma Program'n

balatt ...Jean Baudrillard'n "Simlakr ve Simlasyonlar" yaymland ...
1984 ..Desmond Tutu Nobel Bar dl ald ... Frederic Jameson'n
.
"Postmodernizm ya da Ge Kapitalizmin Kltrel Mant" makalesi

yaymlan d .. . l ngiltere'de Turner dl leri veri lmeye baland .. .
1985 ...Mihail Gorbaov Sovyetler Birlii'nde devlet bakan oldu .. .
l ngiliz bilim adamlar ozon tabakasnn delindiini duyurdu ... Londra'da
Saatchi Gallery ald ...Afrika'ya yardm iin Live Aid konseri gerek
letirildi. .. 1986 ... ernobil'de nkleer facia oldu ... l ngiltere'de Thatc
her'n zelletirme politikas uygulanmaya baland ... Kln'de Museum
Ludwig ald ...Los Angeles'ta ada Sanatlar Mzesi ald ... 1987...
Van Gogh'un "l risler" resmi 53.9 milyon dolara alc buldu ...Joseph
Brodsky Nobel Edebiyat dl ald ...1988. .Salman Rdi'nin "ey
.
tan Ayetleri" kitab dnya apnda tartma yaratt ... Stephen Haw
king'in "Zamann Ksa Tarihi" yaymland ... Londra'da "Freeze" sergi
si yapld ... Jasper Johns'un bir resmi 1 7. 1 milyon dolara alc b ularak
yaayan bir sanatya denmi en yksek fiyat rekorun u krd ...
1989... Dalai Lama Nobel Bar dl ald ... Louvre Mzesi girii l.M.
Pei'nin cam piramit tasarmyla yenilendi. .. Berlin Duvar ykld ...Sov
yet ordusu Afganistan' dan ekildi. .. Dou Almanya'da, Polonya'da Ro
manya'da, Macaristan'da ve ekoslovakya'da komnist rejimler sona
erdi. .. in'deki Tiananmen Meydan'nda gstericilerin zerine ate
ald ... Andres Serrano'nun "Piss Christ" fotorafnn bir kopyas
Amerikan Senatosu'nda Muhafazakar bir senatr tarafndan yrtld ...
.----
--- ----------,
ABD'de Richard Serra'nn "Eik Kavis" yapt resmi otoritelerin kara

ryla ykld. .. Ayetullah Humeyni ld ... Telsiz telefonlar yaygnlat ...
Samuel Beckett ld ... 1990 ... l rak Kuveyt'i igal etti. .. Mihail Gorba
ov Nobel Bar dl ald ... Nelson Mandela serbest brakld...G
ney Afrika'da rklk rejimi sona erdi...Polonya'da demokratik seim
ler yapld... 1991 ... Krfez Sava balad ... Kresel snma tehdidi
gndeme geldi... Boris Yeltsin SSCB'de devlet bakan oldu ... Sovyetler
Birlii dald ...Jonathan Demme'in "Kuzularn Sessizlii" yln en ok
ilgi eken filmleri arasnda yer ald ... Nadine Gordimer Nobel Edebi
yat dl ald ... 1992...Yugoslavya'da Mslmanlarla Srplar arasn
da etnik kkenli atmalar kt ...ABD'de Bili Clinton iktidara geldi. ..
1993...Avrupa'da ortak para birimi iin Maastricht Szlemesi imza
land ... lnternet kullanm yaygnlamaya balad ... Vaclav Havel ek
Cumhuriyeti devlet bakan seildi...Steven Spielberg'in "Schindler'in
Listesi" filmi kt ... 1994... Gney Afrika'da beyazlarn ynetiminde-
ki rejim resmen sona erdi... Rusya eenistan' igal etti. .. 1995 .. .
Yugoslavya'da barn salanmas iin Dayton Anlamas imzaland .. .
Jacques Chirac Fransa cumhurbakan seildi... 1996 ... Japonya ilk
DVD'leri piyasa srd ... Nazilerin el koyduu Yahudi mallarn elinde
tutan lsvire bankalarnn tutu m u b yk tartma yaratt ...
1997. . . Frank Gehry'nin tasarlad Bilbao Guggenheim Mzesi al
d ... Sony ilk dijital kameray piyasaya srd ... lngiltere'de ii Partisi
Tony Blair ynetiminde 1 8 yl son ra ilk kez iktidara geldi... Londra
Kraliyet Akademisi'nde alan "Sansasyon" sergisi sansasyon yaratt ...
lngiltere'de bir koyun klonland... 1998... lnsan bedenine mikroip
yerleti rildi Kuzey lrlanda'da bar anlamas imzaland ... 1999 ... Ko
sova'da Arnavutlar katleden Srplar NATO mdahalesiyle silah b
rakt ... 2000 ... Londra'da Tate Modern ald ... 200 l ...ABD'de Ge
orge W. Bush dnemi balad ...ABD'de ikiz Kuleler terrist saldr
sonucunda ykld . . . 200 3. . .ABD l rak' igal etti... 2006 ... lkiz Kule
ler'in yerine ina edilecek Bamszlk Kulesi'nin yapmna baland ...
262
Yeniden Boya, Yeniden mge:
Yeni Davurumculuk Dalgas ve Baka
Resimsel Araylar
(1970 . . . 1980 . . . )
ALMANYA [YEN FOVZM, YEN VAHLER] GEORG BASELITZ,

RAINER FETTING, JORG IMMENDORF, ANSELM KIEFER, HELMUT
MIDDENDORF, MARKUS LPERTZ, A.R. PENCK. . .
TALYA [TRANSA VANGUARDIA] SANDRO CHIA, ENZO CUCCHI,
FRANCESCO CLEMENTE, MIMMO PALADINO... ABD JULIAN SCHNABEL,
JEAN-MICHEL BASQUIAT, JONATHAN BOROFSKY, SUE COE,
ROBERT COLESCOTT, ERIC FISCHL, ROBERT LONGO, DA VID SALLE,
SUSAN ROTHENBERG, NANCY GRAVES ...
FRANSA [FIGURATION-LIBRE] GERARD GAROUSTE...
"Yeni Davurumculuk", 1970' lerden itibaren Avrupa'da ve ABD'de

gndeme gelen yeni resimsel yaklamlarn tmn tanmlamak iin kul
lanlmaya balanan son derece genelleyici bir terim olarak nitelendirilebi
lir. znde, 1 960- 1 980 srecine damgasn vuran kavramsal temelli yak
lamlara bir tr tepki olarak deerlendirebileceimiz bir anlay vardr:
Yeniden resim, yeniden boya, yeniden figr, yeniden anlat, yeniden ta
rih... gibi bir dizi 'geri dn ' , hem modemist sanatn, hem kavramsalc
eilimlerin dlad birok geleneksel sanatsal unsurun yeniden sahiple
nilmesine yol amtr. 1 980' lere uzanan srete zellikle Almanya' da ve
talya 'da dikkat ekmeye balayan bir grup ressamn youn retimi ve sa
nat evresinde grd ilgi, "resmin geri dndnn" iareti saylm,
1 960-80 srecinde pek tercih edilmeyen bir mecra olarak "tuval"in cena
zesinin o kadar da kolay kalkmayaca yolunda yorumlar yaplmtr. Al
manya'da Georg Baselitz ( 1 938- ), Anselm Kiefer ( 1 945- ), Markus L
pertz ( 1 941 - ); talya'da "Transavanguardia" akmyla anlan Sandro Chia
( 1 946- ), Francesco Clemente ( 1 952- ), Enzo Cucchi ( 1 949- ); ABD ' de
Julian Schnabel ( 1 95 1 - ), Eric Fischl ( 1 948- ), David Salle ( 1 952- ) gibi
ressamlar, "Yeni Davurumculuk" emsiyesi altnda farkl resimsel kay-
Georg Baselitz, "Gzyalar Dken Ba",
tuval zerine ya/boya, 1 986.
Resimlerini tepetaklak yapan ve sergileyen Alman ressam Baselitz,

bylece izleyicinin dikkatinin resimsel elere ekildiine inanmak
tadr.
YEN DIA VURUMCULUK
glar yanstmak bir yana, mensubu olduklar farkl ulusal/kltrel kimlik

lerin de zaman zaman belirgin biimde grnr hale geldii bir sanatsal
ifade benimsemilerdir. "Yeni Davurumculuk" potasnda -hi kukusuz
bir sanat tarihsel dnemlendirme abasyla- eritilen tm bu sanatlarn
ortak noktas, 'davurumculuk'larndan da anlalabilecei gibi, zellikle
vurgulanan bireysellikleri ve znellikleridir. Yeni Davurumcu resim, sa
natlarn znel fantezi dnyasn, an krntlarn ve korkularm, tarihsel
olgularn bireysel algsn ve yorumunu ieren bir resimdir. slupsal bir
zgrln ifadesi olan Yeni Davurumcu resimde modemist resme ha
kim olan biimsel kayglar geri plana itilirken slupsal zgrlkler ve z
nel anlatlar n plana gemitir. B irbirinden ok farkl birer imge dnyas
yaratan Yeni Davurumcu ressamlarn temel ortak noktas, hepsinin fig
ratife olan eilimidir. Modemizmin genel olarak dlad figratif resim
1 980'lerde Yeni Davurumcu ressamlarla birlikte yeniden ilgi oda ol
mu, soyuta ynelmi eilimlerin oluturduu modemizm emalarnda bir
trl yer bulamayan Polonya asll Fransz ressam Balthus ( 1 908-200 1 ) ya
da ngiliz ressam Lucian Freud ( 1 922- ) gibi kimi eski kuak figratif res
samlar adeta yeniden kefedilmitir.
1 980'lerde doruk noktasn yaayan resme ynelik ilginin temelinde,
kimi eletirmenlere gre "grsel ve duyusal olana ynelik mthi bir z
lem"in ifadesi vardr. 1 960'lardan itibaren sanatta alternatif araylarn
egemenliine kar resimsel uyan olumlu bulan evreler, bu dnm
kavram ve zihinsellik yerine duygu ve ifadenin geri dn olarak deer
lendirmitir. 198 1 'de Londra' da Kraliyet Akademisi 'nde alan "Resimde
Yeni Bir Ruh" gibi sergilerde farkl kuaklardan pek ok sanatnn fig
ratif yaptlarna yer verilmi, Picasso 'dan Francis Bacon' a, Auerbach 'tan
David Hockney 'ye uzanan bir izgide figratif resmin 'geri dn' b
yk bir heyecanla kutlanmtr. Amerikal eletirmen Hilton Kramer'in
( 1 928- ), "resim sanatna ynelik mthi bir alk" olarak grd bu ilgi
nin temelinde, 1 970'li yllarn ekonomik durgunluundan sonra 1 980'ler
de yaanan ekonomik canlanmann ve sanatn nemli bir yatrm arac ola
rak deerlendirilmeye balanmasnn etkileri de vardr. Sotheby' s mza
yede irketinin 1 980'li yllarda sanata yatrm yapanlarn saysnn 1 970'li
yllara gre drt kat arttm ve sanata ylda en az 10 bin dolar yatrm ya
pan koleksiyoncularn saysnn 400 bini bulduunu aklamas, yaan
makta olan piyasa hareketliliine ilikin nemli ipular verir. 1 980'lerde
resme ynelik ilgiyi ekonomik nedenlere balayarak daha eletirel yakla
mlar sergileyen eletirmenler, resmin 'yeni bahar'mn tmyle piyasa
ekonomisine ve atlye-galeri-mze geninde gelien ilikiler ana ba-
20 YZYIL BATI SANATINDA AKIMLAR
l olduunu, bu balamda Yeni Davurumculuun da pek bir ortak nokta

s olmayan sanatlar bir arada pazarlamaya yarayan yapay bir etiket ol
duunu savunmutur.
Almanya'da zaman zaman "Yeni Fovizm" olarak adlandrlan ve 20.
yzyln ilk yarsnda etkili olmu Alman Davurumculuuyla ilikilendi
rilen Yeni Davurumculuk, Georg Baselitz, Anselm Kiefer, Jorg Immen
dorf, Markus Lpertz gibi sanatlarn resimlerinde aka ortaya konduu
gibi, sanatlarn yaad ortak ulusal gemiten ve kltrel corafyadan
beslenir. kinci Dnya Sava'ndan beri Alman sanatnda Alman kimlii
ne dair her trl gstergenin reddine kar zellikle tartmal olan eitli
imgeleri, simgeleri ve armlar harmanlayan Alman Yeni Davurum
cular, bir anlamda Joseph Beuys 'un at yolda, ama daha geleneksel bir
mecra olan resim araclyla, kendi gemileriyle hesaplatklarn dn
dren imgeler yaratmlardr. Bu yaklamlar btn, "ulus birliine daya
nan bir kltrel anlaytan, ulusal bir sluptan sz etmek mmkn olabilir
mi?" gibi sorularn gndeme gelmesine yol am; biimci modemizmin
evrensellik idealinden farkl bir anlay ortaya koymutur. rnein, 1 970-
72 yllarnda Joseph Beuys'un rencisi olan Anselm Kiefer'in resimlerin
de Almanya'nn yakn tarihine ynelik imgelerin yan sra uzak gemie
ynelik mitolojik simgelere de yer verilmi; saman, kl, kan gibi malze
melerin kullanmyla sava, ykm, soykrm gibi olgulara iaret edilmitir.
Byk boyutla antsal resimlerinde Almanl ve Alman gemiini antsal
latrd iin kimi kesimlerce eletiriye de urayan Kiefer'in resimlerinin
koyu, karanlk atmosferi znde Almanya'ya yaklm grsel bir at nite
liindedir. Bu adan bakldnda Kiefer, dier Alman Yeni Davurum
cularyla karlatrldnda en karamsar vizyonu ortaya koyandr. iddet
ve cinsel eler ieren ilk dnem resimlerine 1 963 'te Berlin 'de polis tara
fndan el konan Georg Baselitz de Alman Yeni Davurumculuunun ba
lca figrlerinden biri olarak nitelendirilmitir. 1 969 ylnda resimlerinde
ki imgeleri tersyz ederek adeta tepetaklak olmu bir dnya arm
uyandran Baselitz 'in o tarihten sonraki tm resimleri de dikkati resmin
konusundan 'davurumcu resimselliine' ekmek adna bu ekilde yapl
mtr. Alman Yeni Davurumculuu 'nun Markus Lpertz, Rainer Fetting
( 1 949- ) A.R. Penck ( 1 930- ) gibi dier nde gelen sanatlar kendi z
,
gn slupsal yaklamlar iinde youn, ham, hatta iddetli bir davurum

culuk sergilemi, figre ynelik resimlerinde primitif arml elere
yer vermi, bu ynden 20. yzyln ilk yarsnda Nazilerin "Dejenere Sa
nat" diye damgaladklar Alman Davurumcularnn mirass olduklar
gerekesiyle zaman zaman "Yeni Vahiler" olarak adlandrlmlardr.
266
YEN! DIAVURUMCULUK
Alman resminin iki ilgin figr, Gerhard Richter ( 1 932- ) ve Sigmar

Polke ( 1 94 1 - ) 1 980' lerde resme ynelik youn ilginin yaand dnem
de resimleriyle gndeme gelen sanatlar arasnda yer almlardr.
1 960'larda Pop Sanat'a ilgi duyan her iki sanat da 1 970'lerden 1 980'le
re uzanan srete zaman zaman baka resimleri ya da baka sluplar aln
tlayarak parodiye bavurmulardr. Soyut Davurumcu bir tavr kavram
sallkla ve Pop Sanat eleriyle harmanlayan Polke'nin resimleri, modem
sanatn bir tr ironik yorumu niteliindedir. Gerhard Richter'in geometrik
soyutlamadan Soyut Davurumculua, fotografik gerekilikten tek
renkli resimlere uzanan yaptlarnn slupsal eitlilii, zaman zaman si
yasi boyutu olan simgesel eler de iermi, Richter'in amzn snflan
drlmas en g ressamlar arasnda saylmasna neden olmutur.
talya'da Yeni Davurumculuk, eletirmen Achille Bonito Oliva'nn
( 1 939- ) 1 979 ylnda Sandro Chia, Francesco Clemente, Enzo Cucchi ve
Mimmo Paladino gibi bir grup gen talyan ressamn "Transavanguardia"
adyla anmaya, almalarn desteklemeye balamasyla gelimitir.
Avangard sanatn en ileri dzeyini nitelemek amacndaki "Transavangu
ardia" emsiyesi altnda toplanan ressamlarn ortak zellii, figratif re
simlerinde kendi kiisel dnyalarn yanstan imgelere yer vermeleridir.
talya' da Arte Povera akmndan sonra uluslararas dzeyde dikkat eken
bir dier akm olan "Transavanguardia", talya'nn byk 'C'si olarak
gndeme gelen Chia, Clemente ve Cucchi'nin kariyerleri evresinde pat
lam ve snmtr. talya'nn yan sra Amerika' da ve Hindistan 'da ya
ayan ve yaad tm yerlerin birikimini simgesel elerle resimlerine
yanstan Francesco Clemente zellikle otoportreleriyle dikkat ekerken,
kuann nde gelen talyan ressam olarak nitelendirilen Sandro Chia
byk talyan ustalarnn resimlerini mizahi bir bakla yeniden ele alan
resimleriyle tannmtr.
Yeni Davurumculuk, Avrupa'da olduu kadar Amerika'da da
1 980'lerin egemen sanatsal slubu olarak dneme damgasn vurmutur.
Amerikan Yeni Davurumculuu ' nun kukusuz en ok dikkat eken is
mi, Julian Schnabel'dir. Resimlerine yaptrd krk tabaklarla kendine
zg bir slup gelitiren Schnabel, 1 979 ylnda New York'un nl gale
rilerinden Mary Boone Galerisi' nde at sergisinde adeta yeni bir Pol
lock olarak gndeme gelmitir. Schnabel 'in resimlerinde kulland gn
delik hayattan malzemenin yaratt dokusal zellikler kadar, sanat tari
hinden elerle popler kltr elerini harmanlamas, tarihsel/kltrel
kaynaklar arasnda herhangi bir hiyerari gzetmemesi zellikle dikkat
ekmi, hatta Amerikan Yeni Davurumculuu'nun en temel zellikle-
rinden birini oluturmutur. Schnabel'in resimlerinde tm bu eler ken

di kiisel tarihinin bir paras olarak yer bulmu, bylece znel bir belle
in yansmalar olarak imgelere dnmtr. "Resimlerimde kulland
m bir e sanat tarihindenmi, sradan bir desen defterindenmi ya da ne
olduu belirsiz bir ekilmi, harfmi . . . hi fark etmez, alnt yaparken be
nim iin aralarnda hiyerarik bir iliki yoktur" diyen Schnabel'in tavr,
ayn dnemin bir dier Yeni Davurumcusu olarak gndeme gelen David
Salle'in resimleri iin de geerlidir. Schnabel ' in resimsel anlamda davu
rumcu tavrn paylamamakla birlikte Salle de farkl kltrel kaynaklar
arasnda bir ayrm yapmam; genelde fotoraftan alt resimlerinde
birbirinden kopuk elerin bir araya geldii imgeler yaratm, hatta resim
lerinin gnmzn ' zapping' deneyimine benzer bir imgeler silsilesinden
olutuu sylenmitir. Sanatsal zgnln , sanatnn yaratt deil,
' setii' imgelerde olduuna inanan, bylece Marcel Duchamp'n ve
1 960 sonras yeni avangardlarn kavramsal yaklamn benimseyen bir
ressam olduunu ortaya koymutur. Aslnda Amerikan Yeni Davurum
cular 'nn tavrn en iyi zetleyen, Anselm Kiefer'in "Avrupa'nn tarihi,
Amerika'nn medyas vardr. . . Amerikan sanat hep kitle kltryle ilgili
olmutur" eklindeki yorumudur. Gerekten de Amerika'nn Yeni Da
vurumculan olarak gndeme gelen sanatlarn pek ounun ortak nokta
s, her trl kltrel kayna genel bir potada eriten kitle kltrnn bir
yansmasn oluturmalardr. Bu erevede gndeme gelen Eric Fischl,
yaamnn zaman zaman sinemaya, televizyon dizilerine ve popler tart
ma programlarna yansyan yzyle Amerikan banliy yaamn konu al
m ve 1 980'lerde Schnabel ve Salle ile birlikte Amerikan sanat ortamnn
en ok dikkat eken gen ressamlar arasnda yer almtr. "ada bir Ed
ward Hopper" olarak nitelendirilen Fischl, Pop Sanat'n renkli imgelerle
yanstt Amerikan tketim kltrnn teki yzn, "Amerikan rya
s"nn gerek grntsn gzler nne sermitir.
1 980'lerin Amerikan sanat ortamnda resmin geri dn bir yandan
Jean-Michel Basquiat ( 1 960-88) ve Keith Haring ( 1 958-90) gibi znde
kent kltrnn yansmalarn ieren ve "Graffiti S anat" balamnda ele
alabileceimiz gen ressamlar gndeme tarken, bir yandan da daha n
ceki kuaktan ressam Philip Guston'n ( 1 9 1 3-80) nclk ettii "Yeni
mgecilik" hareketinin ekillenmesine yol amtr. Boyasall nemse
yen, soyutlanm figr ve nesnelerin harmanland yan-soyut bir imge
selliin araylarn duyuran Yeni mgeciler arasnda, ortak noktalan ka
dar farkl ynelimleri de bulunan Jonathan Borofsky ( 1 942- ), Donald
Sultan ( 1 95 1 - ), Jennifer Bartlett ( 1 941 - ), Neil Jenney ( 1 945- ), Susan
268
YEN DIAVURUMCULUK
Rothenberg ( 1 945- ) , Joel Shapiro, Joe Zucker ( 1 94 1 - ) gibi sanatlar sa

ylabilir.
Anselm Kiefer*
Donald Kuspit' e Aklamalar (1 987)
"Heidegger'in elikisini ilgin bulurum. Kitaplarn okumadm, ama Na

zi olduunu biliyorum. ylesi parlak bir zekann Nazilere yaknlk duymas
nasl mmkn olur? Heidegger toplumsal anlamda nasl o kadar sorumsuz
davranm olabilir? Celine ' de de ayn sorun var: sefil bir Yahudi dmandr,
ama harika bir yazardr. Entelektel adan alglar bu kadar ak, bu kadar
doru dnenler, nasl oluyor da toplumsal anlamda bu kadar aptal ve sra
dan bir konumu benimseyebiliyorlar? Bir resmimde bu durumu ifade edebil
mek iin Heidegger'in beyninde byyen mantarms bir ur resmetmitim.
Dnce biiminin elikisini, aslnda genel olarak btn dncelerin eli
kililiini ifade etmeye alyorum. eliki, sanatmn ana temasdr. Alman
ya kadar elikilerle dolu baka bir yer yoktur. Alman dnrler de bunu
fark etmilerdir. rnein Nietzsche ve Heine, Almanya'nn elikilerine y
nelik duygularn, Almanya'ya duyduklar nefretle ifade etmilerdir. Bu eli
ki, Almanya'nn Yahudilere ynelik tutumunda zellikle belirgindir. Hem
Alman hem Yahudi olan Alman Yahudileri, bu elikinin somut bir rnei
dir. Yahudiler, kstah Alman entelektellii karsnda ahlaki bir ztl tem
sil ederler. Ben de sanatmda, tpk Heine gibi, hem Alman entelektelliini,
hem Yahudi ahlakn ayn anda ifade edebilmeyi istiyorum.
( . . .)
Sanatn sorumluluk almas gerektiine, ama bunu yaparken sanat olmak
tan kmamas gerektiine inanyorum. Birok sanat tr, sanat olarak etkili
olabilmektedir. Minimalist sanat, ada bir rnek saylabilir rnein .. Ama
bu kadar ' saf' bir sanatn ierie zarar verdiini dnyorum ben; sanatn bir
ierii mutlaka olmaldr. Benim sanatmn ierii ada olmayabilir, ama
politiktir. Bir anlamda eylemcidir.
( ...)
Gnmzdeki durum, fazlasyla ars gratia artis olunca insana dnecek
frsat kalmyor. Sanat fazlasyla ensestvari bir ilikiler a iinde retiliyor,
dnyada olup biten hakknda dnmektense baka sanatlara, baka yapt
lara tepki veriyor. Bence sanat sanatn dndaki olgulara tepki verdiinde,
gerekten isel bir gereksinimden kaynaklandnda en iyiye ulayor."
* Anselm Kiefer ( 1 945- ); Alman ressam ve heykeltra. Hukuk eitimi gren, ancak Horst An
tes ve Joseph Beuys 'tan sanat dersleri alan Kiefer, kavramsal sanat yaparak balad kariyerini
ressam olarak srdrm ve Alman Yeni Davurumcu resminin nde gelen temsilcileri arasn
da yer almtr. Doal malzemeler de kulland dev boyutlu antsal resimlerinde Almanya'nn
eski tarihine ve Nazi dnemine ilikin gndermelere yer veren Kiefer, olduka karanlk ve ka
ramsar bir dnya vizyonu sunan simgeci bir tarihsel anlat anlayna sahiptir.
Georg Baselitz*
Henry Geldzah/er' e Aklama/ar (1984)
" 1 968 ylna gelene kadar, geleneksel resimde yaplacak ne varsa yapt
m hissetmeye balamtm. Fakat geleneksel resme inanmadm iin, zaten
aldm eitim de geleneksel resme inan duymam engelledii iin, 1 969 y
lnda sradan, standart motifleri tepetaklak resmetmeye baladm. Ben resim
lerimi ierikle olan balants asndan anlamdan bamsz dnmmdr
hep, aynca armlardan da bamsz.
Bu dnceyi mantkl sonucuna gtrrseniz, insan resmine anlamdan
soyutlanm bir aa, insan ya da inek koyacaksa, o zaman alr onlar, tepe
taklak resmedebilir. nk bu eylem, konuyu armlardan gerekten uzak
latryor; ieriin yorumlanmasn engelliyor. Resim amuda kalktnda, tm
safralarndan kurtulmu oluyor.
(. . )
.
Hereyi yapabileceini syleyen insanlar vardr. Bunun iin yetenek gere

kir. Bende yetenek yok. Ben resim yapmay bilmem. Ama insann keifler ya
pabileceine inancm vardr: insann yapaca eyi kendisinin kefetmesi ge
rekir ki bu da yetenek gerektirmez. Bu, ok almayla, kendiliinden gelir.
nsanlar ressam olabilmek iin yetenekli olmak gerektiini sanrlar.
Bu byle kabul edilmitir nk resim akademilerinde byle zannedilir.
Ama bu fikir, yetenei olmayan birok ressam tarafndan rtlmtr - ve
aslnda onlar da sanat tarihini en ok etkilemi olanlardr. Yeteneiniz varsa,
bir kadn zerine grdklerinizi, herkesin anlayabilecei bir ekilde resme
debilirsiniz. Bende yle bir yetenek yok. stelik ben yle bir yetenein bir
engel tekil ettiine inanyorum. Ben kendimi daha ok bu iin yabancs ola
rak gryorum, hani resim yap dendiinde nokta nokta balayanlar gibiyim.
(. . .)
Cezanne 'n erken dnem resimlerinden reneceimiz bir ey varsa o da
resim yapacaksan, nemli bir yaklamnn, nemli bir nedeninin, nemli bir
amacnn olmas gerektiidir. Resim yapmak iin bu tr bir motivasyon ok
nemlidir. Cezanne'n erken dnem resimlerinde bir armha gerili sahnesi,
bir cinayet, bir tecavz sahnesi illa ki tuvali kaplyordu. Oradaki motif ya da
temsil ne kadar nemliydi. Ama Cezanne bu konuda ok baarszd. Eer ye
tenekli olsayd, yapabilirdi. kr ki deildi."
* Georg Baselitz ( 1 938- ); Alman ressam ve heykeltra. Dou Berlin'de balad eitimine Ba
t Berlin Sanat Akademisi 'nde devam eden B aselitz, 1 960'lardan itibaren gerekletirdii iddet
ve cinsel ierikli davurumcu resimleriyle dikkat ekmi, genlik dneminde bu tr resimleri
arasnda sansrlenen olmutur. 1 969 ylndan itibaren resimlerindeki imgeleri tepetaklak resmet
meye balayan B aselitz, bylece dikkati konudan ok tuval yzeyindeki ham, davurumcu ener
jiye ekmeyi amalamtr. Baselitz, Berlin'de Y ksek Sanat Okulu'nda eitimcilik de yapm
tr.
YEN DIA VURUMCULUK
Enzo Cucchi*
Giancarlo Politi ve Helena Kontova'ya Aklamalar (1983)
"Resim dediin mucize gibi bir eydir; resmi yapan da hayret iinde b
rakr. Zaten resim yapmak, hayrete dmek iindir. nsan bu kadar hayrete
dren baka bir ey yoktur.
( . .)
.
Bu, imgenin uyandrd hayrettir. Bir bakma bir da seyretmek gibidir.

Aslnda ok skcdr nk olduu gibi durur ve hep ayndr, ama aslnda o
da iinde tuttuklaryla ne kadar inanlmazdr ve ite bu, insanda bir hayret
duygusu uyandrr. Byle bir da grmek insann nne bir gerekilik me
selesi karr - mesele da betimlemek mi olmaldr yoksa zn anlatabil
mek mi? Bana gre o isel sorun daha nemlidir nk grdn ey zaten
gznn nnden kaybolacaktr ve onu betimlemek o kadar nemli deildir -
zaten betimleme yapan bir sr resim vardr. Mesela bir tren raydan kar, bir
bakarsnz bir ressam raydan km o trenin ya da bir depremin resmini yap
m. Sanki bir ey yapmadan nce mutlaka bir ey olmas gerekirmi gibi,
bense tam aksini dnyorum. Ama o zaman da mesele bir enerji meselesi
ne dnyor.
( ... )
Aslnda mesele efsane meselesi! Felaketlerle dolu bir dnyann bir eye,
somut bir imgeye tutunmas gerekiyor. Bu inanlmaz zayflk iinde aslnda
imge dnyann son umudu. Fausto Coppi bisiklet ampiyonu olduunda in
sanlarn onun yarlarnda kendilerini nasl kaybettiklerini hatrlar msnz?
te aslnda sanatta da ayn ey sz konusudur. Dnyadaki kck bir nokta
tuhaf bir biimde herkesin meselesi haline geliverir. imdi btn dnyann
konumakta olduu u sanata bir bakn, Akdeniz' in kk bir kesinde bel
li bir nfusun kltr ve ruhsallnn ifadesi sonuta. Bu dier btn sanat
larn anlamsz olduu anlamna m geliyor, hayr dnyann baka yerlerinde,
bizimkisi gibi, kendi kltr kendi ruhsalln yanstan sanat retildii anla
mna geliyor. Sonra bir de resim ld diyorlar, yok bir gn geri gelecek diyor
lar. Resim her zaman var olmutur nk insann ruhu her zaman ayndr."
)
* Enzo C'ucchi ( 1 949- ; talyan ressam. talyan Transavanguardia ekolnn ve Yeni Davurumcu
akmn nde gelen temsilcileri arasnda yer alan C'ucchi, manzara arml soyut mekanlar iinde
figrlere yer verdii resimlerinde yerel geleneklerden ve efsanelerden beslenen simgeci bir ifade
benimsemitir.
Julian Schnabel*
Donald Kuspit' e Aklamalar (1987)
"lk tabak resimlerime yol aan ey, aresizliktir. Yaptm hibir eyden
.memnun olmadm, kayp bir dnem yaamaktaydm. Derken bir gn Barse
lona' da iki mozaik grdm: bir tanesi ok nl ve gzeldi, Gaudi'nin Guell
Park'ndaki bir mozaiiydi; dieri ise kt ve banaldi ve bir lokantada gr
mtm. Bunun zerine ben de bir mozaik yapma istei duydum, ama dekora
tif olmayan bir mozaik yapabilir miyim diye dndm. mgenin ve nesnenin
-yani mozaiin- ayn ey olmas ilgimi ekmiti, ayrca yzeyin o ajite hali de
houma gitmiti. Benim ruh halimi anlatyordu sanki. Teknik olarak btn par
alarn, hangi konumda hangi renkte olursa olsun, btn iinde hangi ilevi
gryor olursa olsun eit oluu da houma gitmiti. ( . . . ) Benim birok resmim
de bir manzara duygusu vardr, mozaik alan o duyguyu daha dramatik, daha
armsal klar. mgenin daha ok soyut ya da temsili olmas o kadar nem
li deildir benim iin; ama grnen imgede derin espasn hem arkada hem de
grnen sahneyle ayn yzeyde oluu houma gider. Mozaik yzeye molek
ler bir arlk kazandrr. ( . . . ) Benim amacm yzey zerine yeni bir resim yap
mak deil, yzeyi reddeden bir ey yapmak - resimsellii reddeden, ama ayn
zamanda resimsellii ieren bir ey. Kendi gereklik olan bir yapt yapmak is
tiyorum, gerekliin illzyonunu deil. ( . . . ) Tabak kullanmam, baz insanlarn
sand gibi, o sralarda bir lokantada almamla ilgisi yok. Tabaklar ilevsel
olduu iin setim. Ayrca kullanabileceim btn eyler arasnda en tedirgin
edici ey tabaklard. Nasl grnecei konusunda bir fikrim yoktu. Ama bu te
dirgin edici hali yakalamak istiyordum. Tabaklar yleydi, stne boya srn
ce iyice yle oldu. ( . . . ) Vazo gibi deil de aktr gibi olan resimler yapmak is
tiyorum. Renkle ve biimle uraan sanatlar var hfila - onlar gemiyi oktan
kard. Aktrler, duygularla ilgilenirler. Benim resimlerim duygular ifade
eder. ( ... ) Benim iin nemli olan resmilerimin bireylere seslenmesidir, sanat
izleyicisinin sanat nosyonuna deil. ( . . . ) Tabak resimlerimde baz insanlar yal
nzca tabaklar gryorlar. Yzeyden ayrlamyorlar. Bu resimler agresif y
zeylerle ilgili deil, ifade edilemez, dile getirilmez olann imgesel ifadesidir ve
bu kendini ajitasyon olarak ortaya koymaktadr. Resimlerimin insanlar ezme
sini deil, kendi en zel benlik duygularnn znde yer alan o apak kendini
iyi ifade edememeyi aa karsn istiyorum. Bu kaygl ifade edememe hali,
benim resimlerimde parlayan kta bellidir ve bunu kimse fark etmiyor. Mo
zaik yzey her zaman ifade edilemez, zel ve kaygl bir k yaratmtr."
* Julian Schnabel ( 1 95 1 - ); Amerikal ressam ve film yapmcs. Houston niversitesi'nde sanat

eitimi gren Schnabel, krk tabaklar, kumalar, aynca al rp gibi doal malzemeler kulland
dev boyutlu resimlerinde sanat tarihinden alntlarla popler kltr elerini yan yana kullanm,
bu tr resimleriyle l 980'lerde resim dnyasnn en ok dikkat eken sanatlar arasnda yer alm
tr Kendi kuandan nl ressam Jean Michel Basquiat'nn filmini anlatan "Basquiat"nn yan s
ra eitli filmler de gerekletiren Schnabel, Altn Kre, Cesar, Altn Palmiye gibi dller almtr.
YEN DIAVURUMCULUK
Eric Fischl*
"Mesele Davurumculuk Deil" (1982)
Bence mesele, Davurumculuk deildir. Bence u anda resimde olanlar

ulusal kimliklerden kaynaklanmaktadr. nsanlar, yeni anlamlar bulabilmek
iin kendi tarihlerinin iine gmlm durumdadr. Bylece yle bir sanat
kyor ki, sanki talyanlk dnda baka bir ey aklanamyor. ngiltere'de de
bir tr yeniden dou yaanyor. Fransa'da da yle. Ve Almanya'da. talyan
larla Almanlar dnp tarihlerine bakmaya baladklar zaman, gl ynleri
ne geri dnyorlar demektir. Birok Amerikan sanats da ana kaynaklara
dnyor bugnlerde - 50'lere, Pop Sanat'a- ama bence biraz daha geriye git
mek gerek. nk daha da geriye gittiinizde, Amerika'nn daha soyutlanm
olduu zamanlara dnersiniz - ki o zaman Amerika'nn gl ynlerini bul
mak kolay deildir, nk o zamanlarda Amerikan sanatlar Avrupa'dan
ok etkilenmilerdir. Amerikan tarihine dnmek -diyelim bir 60 yl kadar ge
ri gitmek- Amerika'nn gcn reddetmek gibi bir eydir. Dove, O'Keeffe ve
Hartley gibi sanatlarn en ok sevdiim taraf, yaptlarnn adeta dilsiz olu
udur, bir dorudanlk vardr onlarda - mesela Dove'n soyutlamalaryla
Kandinsky'nin soyutlamalar ne kadar farkldr. Dove'nkiler ne kadar harfi
harfine, kr gzm parmana bir soyutlamadr. Ama ben onu alglayabiliyo
rum. Anlayabiliyorum. Ben kendi resimlerimde de ayn nitelii grebiliyo
rum, biimsel bir tuhaflk ya da anlat anndaki o tuhaflk gibi.
Davurumculuk benim iin nemli olmutur yalnz, onu da sylemeli
yim, zellikle Max Beckmann'n resimleri. Soyut alrken, Beckmann'n
"Ayrlk" resmini ok ilgin, ok heyecan verici bulmutum ama bo ver de
mitim kendi kendime, unut gitsin. imdi bununla uraamam. Sonra bir gn
yine nnde durdum ve u an grmekte olduumu kendi kendime tekrar ede
yim ve bakaym, bir anlam olacak m diye dndm. Sonra bir baktm, res
min amacn tam anlamyla kavrayabiliyordum, alegorileri anlamadan, u ya
da bu figr, u ya da bu mitolojik karakterin anlamn bilmeden. Onu yalnz
ca btnyle bir anlat olarak grebilmitim ve anlat resminin kefi, bir s
lup olarak Davurumculuk'tan ok daha nemliydi benim iin.
"Ayrlk" resmi, soyut resmin ne kadar iflas ettiini anlamam salad, y
le bir ana gelmitim ki soyut resimde grdme artk inanmaz olmutum.
mge her zaman rtk, sakl bir eyler anlamna geliyordu, dolaysyla o res
min anlamn bilmek iin dardaki gndermelerini bilmem gerekiyordu. Ve
buna karlk Beckmann 'n resmi orada duruyordu ve btn anlam kendi
iindeydi. Referanslar sanatsal referanslar deildi, kltrel referanslard,
* Eric Fischl ( 1 948- ) ; Amerikal ressam. Arizona Devlet niversitesi ve Califomia Sanat Ensti
ts 'nde eitim gren Fischl, Amerikan banliysndeki kltrel yapy ve gndeli k yaam ele
alan resimleriyle tannmtr. Baz resimlerinde ensesi, rntgencilik, ilk genlik dneminde cin
sellik gibi konulara deinen Fischl, adeta fotografk bir slup kulland resimlerinden yansyan
derin yalnzlk duygusu nedeniyle ' ada bir Edward Hopper' olarak nitelendirilmitir.
273
byle olunca imgenin belli blmlerini politik iddete, tarihsel anlara ya da

dinsel deerlere balayabiliyordum - genel kltre ait olan btn o eylere
yani. Ve bence bu harika bir eydi. Bir anlam vard. Beckmann 'n mitolojik
karakterlerini ilgin buluyordum ama kendi kltrmde o tr referanslara
rastlamamtm. Ben de resimlerimde o dzeyde bir mit yaratabilmeyi ister
dim, ama olmad, sanrm nedeni kltrel. Amerika' da byle bir ikonografik
gemi yok ne yapalm.
Beckmann 'n hikayeciliinin en ilgin zellii, psikolojik zellii, kadn
larla erkeklerin ilikileri, bu ilikilerin nasl gelitii. Kiisel meselelerin ge
ni sakl anlamlar var. Sosyal ve politik meselelere gndermede bulunurlar.
Beckmann'n resimsel dilinin kapsam da ne kadar geni. Siyah bir izgiyle
ayrlm blmler var, sonra tek bir ten rengiyle doldurulmu ve resmin ba
ka alanlarnda tek bir kola, bir gse, bir bacaa, bir damarn ayrntsna ya da
bir danann arkasna psikolojik yatrm yapmakta. te o noktalarda ne kadar
obsesif olduunu, tutkulu olduunu hissedersin. Bence bu mthi bir deney
sel zenginliktir ve bu zellik rnein bir Kirchner'de ya da Nolde'de yoktur,
onlar btn olaylar grkemli bir biimde sunmakla yetinir. Beckmann sana
tnn psikolojisi konuya sahip kmasdr. Bu tamamen yalnzca onda olan bi
ricik bir eydir.
teki Davurumcularn dorudan yaklam -Beckmann dnda- ressa
mn her eyi tek bir fra darbesine sdrmaya alt, hi rtk deildir.
Bense resmin artk daha sessiz olmasn istiyorum, resmin baz blmlerin
mmknse tamamen sessiz olmasn. Dolaysyla resim yaptka daha tkz
hale geliyorum ve aryorum, sonra Degas'y dnyorum, hani resmin
hangi blmyle ilgili olduunu hemen anlayabildiin bir ressamdr ya o.
Uzaktan bir imgenin bir vazo mu olduunu gryorsan yakna girdiinde bir
ka fra darbesi olduunu fark edersin. Beckmann da bunu psikolojik adan
yapmtr. Resim yapma eklinde u karakterin tekinden daha az nemli ol
duunu ya da vcudun u blmnn o blmnden daha nemli olduunu
grebiliyor insan.
Sanat bir tiyatro gibidir. Tiyatroda fsldadnda izleyicinin sesini
duyabilmesi gerekir szgelimi. Ksacas sanatnn belli incelikleri yaptn
hissettirebilmesi gerekir. Kt resim yapsa da ressam iyi ressam yapan bu
dur. Elini yle bir yapmaldr ki kt resim yapmakta olduunu gsteren iyi
bir ressam olduunu hissettirebilsin. Sonu olarak resim bir zanaat iidir. yi
zanaatkarlar, o kadar iyi olmayan zanaatkarlar vardr. Bir Soyut Davurum
cu 20 yl boyunca resim yzeyini lekeleyip braktktan sonra, ne yaptn bil
miyormu gibi yaparsa sama olur. Ne yaptnn tmyle farkndadr. O ana
kadar zanaati de geliecei kadar gelimitir, o da artk dnyaya belli bir e
kilde bakan ve yle resimler yapan olgun bir sanat olmutur. Ressamn dn
yaya ilikin vizyonunu gsterebilecei biimsel aralara sahip olmas ok
nemlidir, ama vizyonunun ilgin olmas da ok ie yarar.
274
Postmodemizm ve Yeni Kavramsalclk
( 1970 ... 1980. . . 1990 ... 2000 .. .)
ABD SHERRIE LEYiNE, CINDY SHERMAN, BARBARA KRUGER, JENNY

HOLZER, RICHARD PRINCE, HANS HAACKE, THOMAS LAWSON, DAVID
SALLE, MIKE BIDLO, LOUISE LAWLER, ANDREA FRASER, FRED
WILSON... NGLTERE VICTOR BURGIN, DAMIEN HIRST, LIAM
GILLICK, MICHAEL LANDY, GILLIAN WEARING...
Sanat evrelerinde 1970'li yllarn son yarsnda yaygnlk kazanmaya

balayan "Postmodemizm" teriminin kapsam ve snrlar, bugn bile tam
anlamyla netlemi grnmyor. "Postmodemizm Nedir?" adl kitabnda
Charles Jencks, "modemizmin hem devamdr, hem almasdr" diyerek
iki olgu arasnda hem bir devamlla hem bir kopua iaret ederken, Da
vid Harvey "yapsalclk sonrasyla, post-endstriyalizmle ve btn bir
yeni fikirler cephaneliiyle" balantl grd postmodemizmin son yl
larda tartmalarn ltlerini belirleyen, ' sylem' tarzn tanmlayan, kl
trel, politik ve dnsel eletirinin parametrelerini ekillendiren yeni
duygu ve dncelerin bileimi olduunu savunmutur. letiim teknolo
jisindeki yeni gelimelerin ve bir ' medya toplumu' haline gelmenin, So
uk Sava sonrasnda ABD 'nin egemenliinde ekillenmekte olan yeni
dnya dzeninin ve ekonomik/kltrel kresellemenin etkilerinden so
yutlanamaz bu yeni duygu ve dncelerin sanata olan yansmalarn bel
li bir slupta, tek bir sanatsal harekette aramaksa, olanaksz gibidir. Ste
ven Connor, byle bir abay 'teorik intihar' la e tutarak, "Postmodemiz
me varmak zere bir kalk noktas bulma abasyla elli ylda ktada
yaplan resim ve heykellerin olaanst eitliliinden byle tek bir slup
normu karmaya almann" zorluundan sz eder. Bir dizi ekonomik,
toplumsal ve kltrel dnmn kesiim noktasnda ortaya kan post
modemizm, 1 979 tarihinde Jean-Franois Lyotard'n "Postmodem Du
rum" adl incelemesinde ne srd gibi, modem an merulatrc
' byk anlatlarnn ' ve insanln bilim araclyla ilerledii yolundaki
modemist inancn sonudur. Bu adan bak;!dnda sanatsal modemizmin
de sonuna iaret eden postmodemizm, Charles Harrison'n vurgulad gi-
2 75
r
Cindy Sherman, "/simsiz Film Karesi No. 1 7", 1 978, siyah-beyaz fptoraf,
Verbund Koleksiyonu izniyle.
Cindy Sherman'n l 970'1erde balad "simsiz Film Kareleri", her

karede farkl bir kla brnen sanaty ikinci snf Hollywood film
lerini an msatan grntler iinde gsterir. Sherman'n kendi ekti
i, dolaysyla znesi ve nesnesi olduu bu fotoraflar, popler kl
trn ekillendirdii kadn imgesini sorgularken kimliin ne kadar
kaygan zeminde kurulan ve bozulan bir olgu olduunu d ndrr.
YEN KAVRAMSALCILIK
bi, znde "modernizm"in nasl tanmlandyla da son derecede ilikili

dir.
Steven Connor'un, muhalif ve eletirel-oulcu olarak tanmlad Ro
salind Krauss ( 1 94 1 - ), Douglas Crimp ( 1 944- ), Craig Owens ( 1 950-90)
ve Hal Poster gibi postmodern kuramclarn anlayna gre postmodern
sanat, "iktidarn kurumlarda ve kat geleneklerde cisimlemesi sorununu
ele alr; sanat yaptnn biim ve slup bakmndan btnl talebine ve
birey-sanat kltne kar kar; avangardn g kaybederek kurumlarn
ve piyasann eline dmesini basite kabullenmek yerine avangard ve
modernist sanat eletiriye tabi tutarak, muhalif sanat pratiinin biim ve
modellerini yeniden dnmeye" alr. Bu ereve, "tek-deerliliin
karsna ok-deerlilii, safln karsna katkl, 'yapt'n tekliinin
karsna metinlerarasl" koyar. Modernizmin sanat zneye ve birey
sel slupulua atfettii neme karlk postmodernizm 'orijinallik' ve
'zgnlk' gibi belli bal modernist ilkelere kar kan yaklamlar bn
yesinde toplar. Sonu olarak postmodern olarak nitelendirilen srete g
rlen sanatsal yaklamlar btn, belli bir mecraya bal olmakszn, re
sim, heykel, enstalasyon, fotoraf gibi farkl ifade biimleriyle yeni bir
kavramsalc sanat anlay yaratm, tek bir sanat dalnn -rnein res
min- dierlerine egemenliine son vererek, disiplinler aras ve oulcu
bir anlay getirmitir.
zellikle 1 980'li yllarda, postmodern kuramlarn yaygnlk kazanma
ya balad yllarda dikkat ekmeye balayan postmodern Yeni Kavram
salclk, sanatsal nesneden ok toplumsal anlama odaklanan, cinsiyet ay
rmclndan rk ayrmclna, medya eletirisinden sanat kurumlarnn
eletirisine uzanan, znde belli g ilikilerinin ekillendirdii toplumsal
kodlar irdeleyen sanatlarn pratikleriyle ekillenmitir. Toplumsal ze
minde yaygnlk kazanm stereotiplerin, klielerin, alkanlklarn, deer
yarglarnn gizledii alt anlamlar adeta ' okumaya' ynelen postmodern
sanatlar, toplumsal dzeni belirleyen gstergeler sistemiyle oynamay,
onlar sahiplenerek, kendine mal ederek dntrmeyi, bildik imgelerden
yeni anlamlar yaratarak bir sorgulama srecinin kaplarn aralamay
amalamlardr. Amerikal sanat eletirmeni Hal Foster'a gre postmo
dern sanat, ite bu nedenlerle, bir tr "gsterge maniplatr"dr. B i
rey-sanat kltne kar karken orijinal, biricik sanat yapt olgusunu
dlayan Yeni Kavramsalclar, Sherrie Levine ( 1 947- ), Mike B idlo ( 1 953-
), Glenn Brown ( 1 966- ) gibi sanat tarihinden veya Thomas Lawson
( 1 95 1 - ), Cindy Sherman ( 1 954- ), Barbara Kruger ( 1 945- ), Richard Prin
ce ( 1 949- ) gibi medya ve film dnyasndan bire bir alntlar yapm, ya-
277
20 . YZYIL BATI SANATINDA AKIMLAR
admz dnyann 'grsel kltr'nn ekillenme srelerini ve biimle

rini irdelemilerdir.
Bu irdelemeyi yapskmc bir yaklamla gerekletiren Yeni Kav
ramsalc sanatlar, kapitalist toplumlarda ekonomik dzenin kitle iletiim
aralar araclyla toplumsal dzeyde yaylmn ve giderek bir yaam bi
imi yaratmasn grnr klmaya almlardr. Madan Sarup 'un, "asl
resmin altnda sakl bulunan baka bir resmi X nlar altnda grmeye"
benzettii yapskmc yaklam, Yapsalclk sonras dncenin bir
uzants olarak "btn siyasal dizgelerin yaplarn ve toplumsal kurumla
rn iktidarlarn aa karan bir aba" niteliiyle, postmodem dnemde
birok sanatya yol gsteren balca yntem olmutur. Bu adan bakld
nda postmodem dnemde retilen yeni kavramsalc pek ok yapt, dilin
gereklii yanstmayp onu oluturduu, kiiyi "zne" klann dil olduu,
"insan doas" anlaynn kltrelden yana reddedildii, "doru" ve
"mantk" terimlerinin deerinin sorguland, "kiisel"in toplumsaldan
ayrlamayaca ve siyasal olduu gibi dnceleri gndeme getirmi, dil
bilim, psikoloji, sosyoloji ve felsefe gibi alanlardan beslenen bir kuramsal
temelde daha ' okunakl' olmutur.
Yeni Kavramsalcdar ve Medya Eletirisi

Guy Debord'un 1 967 tarihli Gsteri Toplumu adl kitab, postmodem
dnemin sanatlarnn tketim ve gsteri toplumuna bakn nceleyen
nemli bir kaynaktr. 1 960'larn Sitasyonist akmnn nclerinden De
bord, kitabnda kapitalist toplumsal dzenin ileri aamasnda retimin ye
rini tketimin aldndan, kapitalist ekonomik dzenin kitlelerin bilincini
ynlendiren gl mekanizmalar yaratmasndan, bireyin pasif bir tketici
ye dnmesinden sz ederek, bu dzenin kitle iletiim aralar sayesinde
bir tr 'gsteri toplumu ' yarattn ne srmtr. Kitle iletiim aralar
nn pompalad yapay arzularn bysne kaplan bireyin tkettike ya
ad yapay mutluluksa, gerekte yaad yabanclama ve sknty r
ten bir yanlsama olarak nitelendirilmitir. Debord ve Sitasyonistler,
1 980'lerin yeni kavramsalc sanatlarndan ok nce, 'gsteri 'yi grnr
klmakta sanatn ilevsel olabileceine inanmakla birlikte, zaman iinde
sanatn her koulda bir tketim nesnesine dnmne de tanklk etmi
lerdir. Bu gzlem, kapitalist toplumun ileri aamasnda sanatn diren gs
teremeyen bir tketim nesnesinden ibaret olduunu ileri sren Fransz d
nr Jean Baudrillard tarafndan da dile getirilmitir. 1 980'lerin Yeni
Kavramsalc sanatlarnnn ironik yaklamlarnn temelinde, hi kuku-
YEN KAVRAMSALCILIK
suz bu ynde olumu bilincin izleri vardr. Bu dnemin kavramsal sanat

larn 1 960'l yllarn kavramsal sanatlarndan ayran da budur.
Gerekliin yerini imgelerin ald ' bilgi toplumu 'nda gsterge gste
rilene, kopya orijinale, temsil geree yelendike retimden ok pazar
lama stratejilerine ynelen ekonomik ve toplumsal yapnn bir tr hiper
gereklie brndn savunan Baudrillard' n dnceleri, 1 980' lerde
gndeme gelen pek ok sanatnn yaptnda adeta grsel ifadesini bulur.
Bu dnemin sanatlar, kitle iletiim aralarndan yaylan imgeler bom
bardmannn gizledii toplumsal dzenin stratejilerini aa karan ya
ptlar retmiler, belgesel, dram, popler mzik, komedi gibi farkl ifade
biimlerini harmanlayarak gereklikle kurgunun i ie getii kltrel
rnlerin gndelik yaam zerindeki etkisini sorgulamlardr. Pek ok
yaptta, ou zaman kuramsal alanda yantlar aranan birok soru gnde
me gelmitir: Etrafmz saran imgeler kimler tarafndan yaratlmakta ve
kim adna konumaktadr? Bu imgeler kimin gereksinimlerine hizmet et
mekte, kimin amalarn ve deer yarglarn yaymaktadr? Medya imge
lerinin bu denli gl ve ikna edici olabilmesinin sm nedir? mgeler ar
zularmz ve bilincimizi nasl etkilemektedir? Medyann kurgular, za
man iinde gereklik gibi mi alglanmaktadr? mgeler bombardman
iinde sanatsal imgelerin yeri, ilevi, etkisi ne olabilir?
Amerikal sanat Thomas Lawson, tm bu sorulara eitli yantlar ge
tirebilmek iin 1 970'lerden itibaren tketim ve gsteri kltrnn sundu
u grsel daarc kendine mal eden sanatlar arasnda nemli bir yere
sahiptir. ronik bir yaklamla medyann temsil biimlerini taklit eden
Lawson, bylece grsel stereotiplerin ne denli ideolojik olduunu gster
mi, izleyicinin bu tr bildik imgelerle "asimile edilii"ni engellemeye a
lmtr. Barbara Kruger ise, kitle iletiim aralarnn yaymakta olduu
popler kltrn cinsiyet ayrmc tavrn yapskme uratmay amala
mtr. Dergilerden, takvimlerden, salk/gzellik rehberlerinden setii
hazr-imgeleri bunlardan yansyan mesajlar yerine kendi saptad mesaj
larla tekrar dolama sokan Kruger, toplumda zellikle kadnlarn arzula
rn ekillendiren sylemleri aa vurmay amalamtr. Eski bir grafik
tasarmc olarak reklam imgelerini ve dilini kendine mal ederek yeniden
reten Kruger, erkek-egemen medyann yaratt kadn stereotipleri ze
rinden erkek baknn ekillendirdii dnyada kadn olmann anlamn
sorgulamtr. Jenny Holzer' n ( 1 950- ) kamuya ak alanlarda elektronik
panolar zerinden evreye yayd 'zl szler' inde de tpk Kruger gibi,
belli bir mesaj vermek kaygs sezilir. Holzer, toplumsal yap iinde yal
nzca cinsiyet ayrmclnn yansmalarna deil, genel olarak tketim
279
kltrnn ne tr bir birey, ne tr bir toplum yarattna odakldr. Hol

zer'n tmyle kendine ait 'zl szler'i, kolektif bilinaltna ynelen bir
i ses gibidir: "Beni Arzularmdan Koru !" ...
"Bizler medyann ocuklaryz" diyen Cindy Sherman, tketim ve gs
teri kltrnn zellikle cinsiyet rollerini belirlemekteki etkisini irdeleyen
fotoraflaryla 1980' lere damgasn vuran balca sanatlar arasndadr.
1 977'den itibaren gerekletirdii "simsiz Film Kareleri"nde Amerikan
filmlerindeki kadn stereotiplerini ele alan Sherman, kendisinin ektii ve
kendisinin rol ald, dolaysyla znesi ve nesnesi olduu fotoraflarnda
izleyen/izlenen rollerini tersyz etmitir. Sherman 'n gereklikle kurgu
arasnda kalan, bir anlamda kurgusaln yeniden kurgusu olarak okunabile
cek imgeleri, kimliin toplumsal kodlarla ekillendirildii dncesinden
hareket etmektedir. Her fotorafta farkl bir kimlikte karmza kan
Sherman, hem kendisidir hem deildir, aslnda kendi ben'ini parampara
ederek yapskme uratmaktadr. Sherman'n mecras, postmodern d
nemde ada sanatn yaygn ifade biimi haline gelen fotoraftr: Sher
man, fotorafn deyim yerindeyse 'yalan syleyebilme' potansiyelini ve
zelliini gzler nne sererken, gsteri kltrnn ekillendirdii yapay
kimliklere gndermede bulunur. Fotoraf bu dnemde yalnzca Cindy
Sherman 'n deil, pek ok sanatnn yeledii bir ifade arac olmutur.
Rosalind Krauss'a gre bunun nedeni, fotorafn postmodernizmin bal
ca ifade arac olarak resmin yerini alm olmasdr.
Sherrie Levine ' n nl erkek sanatlarn yaptlarn eitli biimlerde
kopyalayarak kendine mal etmesi, 1980'li yllarn Yeni Kavramsalc sa
natna bir baka rnektir. Duchamp' n setii hazr-nesnelere gnderme
de bulunarak, ayrca Pop Sanat geleneini de arkasna alarak hazr-imge
ler kullanan Levine, zellikle Walker Evans gibi modern fotoraf ustala
rnn fotoraflarn seerek oluturduu kopya fotoraflaryla byk tar
tma yaratmtr. Kopyalad fotoraflara kendi imzas dnda yeni bir
ey eklemeyen, ama her birini sahiplenerek yeni bir anlamla 'oaltan'
Levine' n tavr, fotoraf gibi oaltlabilir bir mecrada bile orijinallik ve
biriciklik gibi olgularn aranmasna ynelik bir tepkinin yan sra tarih bo
yunca meru klnm erkek sanat-kadn sanat ayrmn da bir biimde
hatrlatmtr. Levine gibi cinsiyet ayrmclna odakl olmayan, ama
benzer bir ekilde Picasso'dan Duchamp 'a, Pollock'tan Yves Klein'a uza
nan bir dizi nl erkek sanatnn yaptlarn yeniden reten Mike Bidlo
ise, birok sanatnn yaptlarn kendine mal ederek ' sanat klt ' olgu
sunun bysn bozmay amalamtr. Modern sanat 'tanrlarnn' otori
tesini sarsan Bidlo, Yves Klein 'n antropometri performanslarndan Pol-
280
YEN KAVRAMSALCILIK
lock'un Peggy Guggenheim 'in minesine iemesi ya da Andy Warhol 'un

atlyesi Fabrika gibi 20. yzyl sanatnn belli bal anlarn ve mekanla
rm tekrar eden performanslar da gerekletirmitir.
Jackson Pollock, Kenneth Noland, Andy Warhol gibi nl Amerikal
sanatlarn yaptlarnn sat ortamlarnda ve koleksiyoncu evlerinde e
kilmi fotoraflaryla gndeme gelen Louise Lawler ise, sanatn ticari do
lama girdikten sonra macerasn gzler nne sermitir. Sanat yaptlar
nn modemist galerilerin kapsayc aurasndan yoksun halini gsteren
Lawler, izleyiciyi yaanan etki yitimine tank etmi, galeri mekannn oto
ritesini dnmeye armtr. Lawler'n yaklam, postmodem Yeni
Kavramsalcln balca ilgi alanlarndan birini oluturan kurumsal ele
tiriye ynelmitir. Kurumsal eletiri, mze mekanlarnda tarihsel ve top
lumsal anlatlarn nasl kurgulandn aratran, beeni ltlerinin nasl
ve hangi ideolojik nedenlerle ekillendirildiini irdeleyen, mze ve galeri
gibi mekanlarn otoritesini sorgulayan bir sanatsal pratik biimidir.
1 970' lerden itibaren "Gerek Zamanl Sosyal Sistemler" adn verdii ya
ptlarnda sanat kurumlarnn ardndaki politik ve snfsal yaplanmalar ve
ilikiler am gzler nne seren Alman sanat Hans Haacke 'nin ncl
nde gelien bu yaklam, sanat retimini bir kurum olarak irdelemekte
ve yapskme uratmaktadr. Bu tr kurumsal eletiriye ynelen Yeni
Kavramsalclar arasnda 1 989 ylnda Philadelphia Sanat Mzesi 'nde m
ze rehberi klna girerek mzenin otoritesini sarsmaya ynelen esprili
performanslar yapan Amerikal sanat Andrea Fraser ( 1 965- ) ile 1 992 ta
rihinde "Mzeyi Maynlamak" projesinde mze koleksiyonlarndaki anla
tlarn nasl tersyz edilebileceini gsteren Afrika kkenli Amerikal sa
nat Fred Wilson ( 1 954- ) saylabilir.
Gnmzn Yeni Kavramsalc yaklamlaryla dikkat eken sanatlar
arasnda, bata Damien Hirst ( 1 965- ) olmak zere resimden heykele, ens
talasyondan performansa ve videoya uzanan bir ifade eitlilii iinde a
lan "Gen ngiliz Sanatlar" yer alr. Kpekbal, inek, kuzu gibi hay
van lleri kullanarak gerekletirdii enstalasyonlarnda lm temasm
gnmze zg birer 'natrmort' araclyla irdeleyen Hirst, son yllarda
gerekletirdii yaptlarnda deerli talar kullanarak sanat yaptnn de
erini belirleyen olgular sorgulamaya balamtr. Gen ngiliz Sanatla
r 'ndan Michael Landy ( 1 963- ) ise, aralarnda sanat yaptlarnn da bulun
duu tm malvarlm lime lime paralayarak yok ettii "k" (200 1 )
balkl enstelasyon ve performansyla tketim kltrnn dinamiklerini
gzler nne sermi, varlk/yokluk olgularnn gnmzde yalnzca mad
diyatla llmesininin anlamn sorgulamtr.
281
Cindy Sherman*
Aklama (1982)
nsann bazen aresizlikten, bazen sulugzl bir duygusallktan boaznn

dmlendii anlar vardr: ite ben yle karmak duygular nakletmek isti
yorum.
Kendi bamsz varlna kavuabilmesi iin fotorafn kendini aabilme
si, te yandan gsterilen imgenin de gsterildii mecrann tesine uzanabil
mesi gerekir.
Ben resimlerimde kendimi deil, kendiliinden dile gelen duygularn ci
simlemi halini gstermeye alyorum. Modelin kim olduu, herhangi bir
ayrntnn olas simgesellii kadar ilgin olabilir, ama o kadar.
Karakterleri hazrlarken, neye kar altm belirlemem nem tayor;
insanlarn btn o makyajn ve peruklarn altnda yine o ortak payday araya
caklarn unutmamam gerekiyor. Oysa ben insanlara kendimi deil, onlarn
kendileriyle ilgili bir eyi gstermeye alyorum.
Fotoraflarn benimle ilgiliymi gibi alglanmasndan, aslnda ne kadar
kendini beenmi ve narsist biriymiim gibi bir yanl izlenim domasndan
ok korkuyorum. Sonra da o kadar kiiyi nasl kandrabiliyorum diye merak
ediyorum. Aslnda dnyadaki en aptal eylerden birini yapmyor muyum? Bir
ocuk gibi giyinip, elime fotoraf makinesini alp, gzel resimler oluturma
ya alyorum. Ve insanlar buna tav oluyorlar. (Bir an iin yaptmn o ka
dar da byk bir meydan okuyu olmad hissine kaplyorum.)
zleyicinin ilgisi arttka insann kendi sanatna inan duymas giderek
zorlayor.
Barbara Kruger**
"Resim ekmek" (1982)
Gnmz sanat ortamnda (sonuta piyasa her trl etkinlii allagelmi

hale getirdii iin daha ok kuramsal dzeyde) muhalif bir dalgann ortaya
* Cindy Sherman ( 1 954- ); Amerikal fotoraf ve kavramsal sanat. B uffalo Devlet niversi
tesi 'nde resim eitimi gren Sherman, rencilik yllarndan itibaren fotorafa ynelmi, kendi
ektii ve rol ald fotoraflarda kadna ynelik kltrel rollerin ekillenme srelerini irdele
mitir. Fotoraf, performans, flm gibi farkl disiplinleri barndran yaptlarnda medyann klt
rel yansmalarn grnr klan Sherman'n "Bro Katili" ( 1 997) adnda uzun metrajl bir filmi
de bulunmaktadr.
** Barbara Kruger ( 1 945-); Amerikal kavramsal sanat. Parsons Tasarm Okulu 'ndaki eitimi
ni yarda brakarak Amerikan moda yayncl endstrisinin belli bal dergilerinde grafik tasa
rmc olarak almaya balayan Kruger, yine grafk tasarma dayanan yaptlarnda bu dnyann
yayd ideolojik mesajlar ele alarak, kitle kltrn ekillendirici unsurlarn irdelemitir. T
myle kendine mal ettii reklam-moda imgelerini kullanarak bunlar arpc mesajlarla yeniden
reten Kruger, 2005'te 5 1 . Venedik Bienali'nde Altn Aslan dln almtr. Kruger, Califor
nia niversitesi'nde eitimcilik de yapmaktadr.
282
YEN KAVRAMSALCILIK
ktn; deneyselliin ya da atlye pratiinin tesinde baz retim, daha do

rusu yeniden retim srelerinin gndeme gelmeye baladn syleyebiliriz.
Parodi sayesinde ritel trensellik yok olduka, 'm gibi gstererek' serbest
okumalar yaplmaya balanyor.
Gnmzde bu stratejiyi benimsemi birka sanat var. Sanatn alt-klt
r iinde yer alan bu retim, pazarlanabilirlii kantlanm medya imgeleri
arasndan bir resmi alntlamak ve kendine mal etmekle gerekleiyor. Moda
ya da basn fotoraflarndan, reklamlardan, filmlerden, televizyondan ve hat
ta baka sanat yaptlarndan (fotoraf, resim ya da heykel olsun) alntlar yap
mak, o yaptn 'zgn ' ilevini ve deiim deerini gndeme getirerek, doal
grntsn gerilime sokuyor. Bir imgenin krplmas, yeniden ekilmesi, bir
yerine yaz eklenmesi ve yeniden oluturulmas gibi mdahaleler, imgenin
yeterliliine, zgnlne, mellifine ve mlkiyetine ilikin sorular gnde
me getiriyor.
Parodik bir dzeyde bu tr iler, balangtaki okumalarmza meydan
okuyarak, srekli tekrarlanan bir stereotip olmaktan karlar. te yandan,
eletirel yaptn orijinalin kendi gcne yenilmesi, bylece bir klienin ycel
tilmesine hizmet etmesi de mmkndr. Y apskmc bir ara olarak tekra
rn kullanm ilgiri olabilmekle birlikte, klienin bu ekilde yceltilmesi de
koratif amal kullanlan adeta dinsel bir seviyeye yceltebilir. Bu durumda
yaptn, popler kltrn imge repertuarndaki yeni bir vzlt ya da en basi
tinden ilahi bir kitsch gibi alglanmas sz konusu olabilir. Yaptn mizahi y
nyle ortaya konacak olumsuz tavr ise, izleyicinin keskin kibrini kutlamaya
yarayabilir. Buradaki sorun, imgenin ima ettiini alglayabilmekte, bir imge
nin yerine dierini koyabilmekte, birini birincil dierini ikincil gibi dnme
mekle giderilecek, o zaman sakl olan aa kacak, sonu karmak kendili
inden mmkn olacaktr.
Sherrie Levine*
Aklama (1982)
Dnya tka basa dolmu durumda. nsan her yere izini brakm. Her sz
ck, her imge kiralanm ve ipoteklenmi. Resim, hibiri orijinal olmayan bir
sr imgenin i ie geip paraland bir boluktan ibaret olmu. Resim, kl
trn saysz merkezlerinden ekilmi bir alntlar a haline gemi. Sonsuz
kopyaclar Bouvard ve Pecuchet gibi, biz de resmin tam da hakikati olan o de-
* Sherrie Levine ( 1947- ); Amerikal fotoraf ve kavramsal sanat. Wisconsin niversitesi'nde

eitim gren Sherrie Levine, 1 980'1i yllarda gndeme gelen Yeni Kavramsalc eilimlerin balca
temsilcileri arasnda yer almtr. Sanat ve fotoraf tarihinin klasiklemi modern figrlerinin yapt
larm kendine mal eden sanat, yaratcln kkeni ve cinsiyet aynn zerine odaklanm, sanat ya
ptlarnn zgnl ve mlkyeti gibi konularn yan sm imgelerin farkl balamlarda deien an
lamlarn irdelemitir.
20. YZY IL BATI SANATINDA AKIMLAR
rin samala iaret eder hale gelmiiz. Ancak her zaman bizden nce gelen,
dolaysyla hibir zaman orijinal olmayan bir hareketi taklit etmemiz mm
kndr. Ressamn ardndan kopyac, artk tutkularn, mizahn, duygularn, iz
lenimlerin deil, btn bunlarn bir araya gelerek oluturduu dev ansiklope
diden alntladklaryla vardr. zleyici, resim dediimiz eyi oluturan btn
alntlarn yazld tablete dnmtr. Bir resmin anlam onun kkeninde
deil, varaca yerde bulunmaktadr. zleyicinin doumu, ressamn lm an
lamna gelmek zorundadr.
Hans Haacke*
Jeanne Siegel' e Aklamalar (1984)
"Politik sanat dediimiz olguyu tematik bir ereveye indirgemek istemi

yorum. Dorudan belli bir politik olaya gndermede bulunmayan ama ideolo
jik bir eletiri ieren iler de politik sanat kapsamnda deerlendirilmeli. ( ... )
Ne zaman politik sanat dendiini duysam tylerim diken diken oluyor. Bu te
rimle ele alnan yaptlar bir bakma tek boyutlu, kaba bir okumaya indirgen
mi oluyor. Daha da kts, 'politik' olarak adlandrlmayan yaptlarn her
hangi bir ideolojik ierii yokmu, dolaysyla politik gndermesi yokmu gi
bi dnlyor. Tabii bu byk bir yanlg. Sanat denen eyi yaymaya al
an ve herhangi bir perspektifi tercih etmiyormu gibi grnmek isteyenlerin
yaratt bir mit bu. Bilin endstrisinin her rn, genel ideolojik ortama
katkda bulunur.
(. . .)
nsan sanat dnyasnn genel olarak sosyal dnyayla ne tr balantlar
iinde olduunun bilincine vard zaman, onaylamad birtakm g iliki
lerine girmemek iin ne yapmak gerektiine bakyor. Bu sorunlarla bouma
nn bir yolu belki de benim yaptm gibi o sorunlar iin bir paras olarak
grmek, o ilikileri ak etmek, yeterince mayn deyerek iin o kurumlar ta
rafndan hemen tlmesine engel olmak. Bylece yapt en azndan bir s
re iin bile olsa sanatnn amalad bir ilev kazanm oluyor. Blangta
hem sanat ortamnn bir paras olmak hem de ona dardan bakmak gibi bir
becerim yoktu tabii. O mesafeyi kazanmak iin belli lde yabanclaabil
mek gerekiyordu. Sonra da bakyorsunuz btn tarih boyunca sanat u ya da
bu meseleye bir ara olarak kullanlm. Dolaysyla o gelenein farknda ola-
* Hans Haacke ( 1936 -); Amerikan vatanda Alman kavramsal sanat. Kassel Devlet Sanat Aka
demisi'nde ve Fullbright bursuyla okuduu Temple niversitesi Tyler Sanat Okulu'nda eitim g
ren Haacke, erken dnem yaptlarnda eitli doal malzemelerle alarak doal sreleri/sistemle
ri irdelemi, l 970'lerden itibaren ilgisini sanat dnyasnn kurumlarna ynelterek kltrel srele
rin ve sistemlerin arka plann aratrmaya balamtr. Gnmzde politik sanatn ncleri arasnda
saylan Haacke, 1 967-2002 yllar arasnda New York'taki Cooper Union Okulu'nda eitmenlik
yapmtr. 1993 ylnda Vcnedik Bienali 'nde Almanya'y temsil etmi. "Gennania" adl enstalas
yonuyla bienalin byk dl Altn Aslan' almtr.
YEN KAVRAMSALCILIK
rak kendi inandn eylerin peinden gitmek gerekiyor. Bunun kulaa son
derece melodramatik geldiinin de farkndaym.
1 970'li yllarn banda yaptm iler duyulara daha kapalyd hi kuku
suz. En azndan o dnemde yaptm anketlerin doas gerei yleydi o iler.
Kapsaml bir bilgiyi okura iletmek, yaptlarn ister istemez kavramsal sanat
denen yaklamn iinde gereklemelerine neden oldu. Biim ve ierik im
di olduu gibi o zaman da birbirine balyd elbette ya da i ie gemiti. Ba
zen kullanlan imgenin biimi anlama rtk olarak katkda bulunuyordu ve
bazen de bu, o gnn en moda slupsal tercihlerini de ieriyordu. Kltrel
manzarann bir paras haline gelmek, onu kullanmak nemli olan bir konu
yu aktarabilmeye bazen katkda bulunmu oluyor. Yaldzl bir ereve son
derece zengin grnrken, ayn zamanda bir gsterge ilevi de ykleniyor.
Bu da yeni bir ey deil. Pek ok ey gibi bunu da Duchamp'a borluyuz.
Kendine mal etmek, buna verilen yeni, gsterili bir isim, o kadar. Belli bir
slupsal tarznn olmas o kadar da ilgin deil. Ama varolan belli trleri ze
rine almak, kendine maletmek, son derece gl bir gstergeye dnebili
yor. Bu da onu son dnemin frsat modalarndan ayryor."
Jenny Holzer*
zdeyiler (1977- )
Gcn istismar insan hi artmyor

Eylem dnceden daha tehlikelidir
Yabanclamann sonucu ya egzantriklerdir ya da devrimciler
Grup dayanmasn arttrmak adna sapknlar kurban edilir
ok yemek sutur
Mutlak itaat bir zgrlk biimi olabilir
Biraz bilgi epey mesafe kat ettirir
Bir erkek anne olmak ne demek bilemez
Pozitif tavr byk fark yaratr
Zamanlama duygusu dehann kantdr
Tek bir olay sonsuz ekillerde yorumlanabilir
Gl bir grev bilinci insan hapseder
Soyutlama bir tr dekadanstr
Hrs kendinden honut olmak kadar ktdr
Elitler kanlmazdr
* Jenny Holzer ( 1950- ) ; Amerikal kavramsal sanat. Ohio niversitesi, Rhode Island Tasarm
Okulu ve Whitney Mzesi Aratrma Program'nda eitim gren Holzer, etrafndaki kltrel ve
rilerden alntlayarak ya da szerek yazd 'zdeyiler'iyle tannm, gnmz insannn korku
larna, kayglarna, meraklarna ve arzularna ilikin ipular veren bu zl szleri kamusal alan
larda sergiledii enstalasyonlaryla dikkat ekmitir.
fke ve nefret yararl motivasyon gc uyandrabilir

Her trl fazlalk ahlakddr
Yapay arzular dnyaya zarar vermektedir
Bazen bilinalt bilinli akldan daha hakikidir
Otomasyon lmcldr
Gerekten kt insanlar korkun cezalar beklemektedir
Kt niyetler iyi sonular dourabilir
Mutlu olmak her eyden daha nemlidir
Yarglamak hayat belirtisidir
Kendinden emin olmak aptallk anlamna gelir
Yeniden douma inanmak yenilgiyi kabul etmektir
Yeniyi kovalamak toplum iin tehlikelidir
En acmasz olanlar ocuklardr
ocuklar gelecein umududur
Snfsal eylem ierii olmayan gzel bir dncedir
Mala ynelik sular greceli olarak nemsizdir
Betimleme metafordan daha nemlidir
ou duruma verilebilecek en uygun tepki tiksintidir
Dzensizlik bir tr anestezidir
Uzmanlara fazla gvenmeyin
Uyankken rya grmek korkun bir elikidir
lmek aatan dmek kadar kolay olmaldr
Naslsa bir ey deitiremeyeceine gre keyfine bak
Hayatnn bir ak halinde olmasn sala
Her kazanmn ucunda bir zveri vardr
lgin olan her ey yenidir
Sra d kiiler zel imtiyazlar hak ederler
Aka heveslenmek gzeldir ama aptallktr
fkeyi davurmak gerekir
U davranlarn temelinde ruh hastalklar vardr
Sadakat biyolojik deil sosyal bir kuraldr
Sahte ya da gerek kaytszlk gl bir kiisel silahtr
Korku en byk engeldir
zgrlk gereklilik deil lkstr
Duygularn serbeste ifade etmek drste yaamaktr
Kendini aka brakmak rahattr ama risklidir
yiler sonunda kazanr
( ... )
286
Postmodern Dnemde Heykeller
ve Nesneler
( 1970 .. .1980 . . . 1 990 . . .2000)
ABD JEFF KOONS, HAIM STEINBACH, ASHLEY BICKERTON, MEYER

VAISMAN, TONY TASSET, RICHARD ARTSCHWAGER . NGLTERE . .
[YEN NGLZ HEYKEL] TONY CRAGG, BILL WOODROW, RICHARD

DEACON, ANISH KAPOOR, ANTHONY GORMLEY... [GEN NGLZ
SANATILARI] RACHEL WHITEREAD, JAKE&DINOS CHAPMAN, GA VIN
TURK, MARC QUINN, RON MUECK ...
1 980'li yllara uzanan srete tanm ve kapsam byk lde belirsizle

en ifade biimleri arasnda heykel sanat, son derece youn bir dnme
ve eitlenmeye temel oluturmutur, Bunda, boyutlu sanat yapt re
timinin genel olarak ve en bata heykelle ilikilendirilmesinin pay elbet
te byktr. Modernist heykel anlayndan nemli bir kopuu ifade eden
Minimalizm'in ya da Kavramsal Sanat'n heykel sanatyla ilikisi snrl
dr oysa; 1 960'larda, 1 970'lerde grlen yeni eilimlerin tad ama,
heykel sanatna yeni bir alm, yeni bir boyut, yeni bir anlay getirmek
deildir. 1 950'li yllarda Robert Rauschenberg 'in asemblaj tekniiyle ger
ekletirdii "kombine-resim"leri heykelden ok resmin snrlarn geni
letmekle ilgiliyken, ne resim ne de heykel olmasyla tanmlanan Minima
list "spesifik nesne"nin temelinde de ncelikle resimsel illzyonun tesi
ne gemek, "gerek mekanda gerek nesne" sergilemek dncesi hakim
dir. Kavramsal Sanat ise, heykelin snrlarnn belirsizlmesinde bsb
tn etkili olmutur. Amerikal sanat kuramcs Rosalind Krauss 'un "Me
kana Yaylan Heykel" balkl makalesinde iaret ettii gibi, yere atlm
iplik atklarna, galeriye tanm kzlaa ktklerine, lden kazlp ga
leriye ylm tonlarca topraa 'heykel' denmeye balannca, "heykel"
szcn telaffuz etmek ciddi anlamda zorlamtr. Sonu olarak bo
yutlu yapt retiminde malzeme daarcnn sanatla hayat arasndaki s
nrlar iyice belirsizletirecek lde eitlenmesi, 1980'li yllardaki "hey
kel" retimini ekillendiren balca etkenler arasnda yer almtr.
Jeff Koons, "Pembe Panter", 1 988, porselen,
I 04x5 2x48 cm. Jeff Koons Prodksiyonlar.
Popler kltr imgelerinden yararlanan jeff Koons, izleyiciyle iletiim

kurmak adna 'sradanlk' dahil her yola bavu rduunu, herkesin an
layabilecei ve zevk alabilecei trden sanat yapmak istediini ifade
etmitir.
POSTMODERN HEYKEL
1 980'lerin boyutlu sanat yapt retimi kapsamnda hazr-nesne

nemli bir yer tutmu, ancak geleneksel heykelle ilikilendirilebilecek
retimler de dikkat ekmitir. Birbiriyle uzak ya da yakndan ilikili tm
bu retimler, 20. yzyln banda malzeme/teknik/anlam daarcnn s
nrlarn ciddi anlamda genileten yaptlarla bir diyalog iindedir. Picas
so' nun 1 9 1 3 tarihli "Gitar" veya Vladimir Tatlin' in atk malzemelerle
gerekletirdii 1 9 1 4 tarihli rlyefleri, bu anlamda akla getirilecek nem
li rneklerdir. Bu gibi yaptlar, heykelle zdeletirilen ta, ahap, metal
gibi geleneksel malzemelerden alternatif malzemelere ynelen dnm
hzlandrrken, Marcel Duchamp 'n ayn tarihlerden itibaren sanat yapt
olarak nerdii hazr-nesneleri de bilindii gibi 1 960'lardan sonraki sa
natsal retim zerinde ciddi bir biimde etkili olmutur.
1 970'lerden 1 980'lere uzanan srete 'heykel' balamndaki yeni ei
limlerin ncln, 1981 'de nce Londra'da sonra Bristol'da alan
"Nesneler ve Heykeller" balkl sergiyle dikkat ekmeye balayan Tony
Cragg ( 1 949- ), Richard Deacon ( 1 949- ), Bill Woodrow ( 1 948- ), Ant
hony Gormley ( 1 950- ) ve Anish Kapoor ( 1 954- ) gibi ngiliz heykeltra
lar stlenmitir. Modernist heykel anlaynn soyut slupuluundan
uzaklarken yeni bir soyutlamac anlayla alan bu sanatlar, gelenek
sel heykel teknikleri yerine asemblaj ya da enstalasyon temelli retimle
riyle dikkat ekmiler, aynca kentsel evreden seilen gerek nesnelerden
yararlanmlardr. Gerek malzeme kullanmnda, gerek teknikte, gerekse
kavramsal almlarnda ngiliz heykelciliinde Henry Moore ( 1 898-
1 986) ve Anthony Caro ( 1 924- ) gibi nc modernist figrlerden farkl bir
heykel anlayn ortaya koyan bu sanatlarn 1 982 ylnn Venedik Bi
enali 'nde ngiltere'yi temsil etmesi, Yeni ngiliz Heykeli 'nden bal ba
na bir akm gibi sz edilmesine yol amtr.
Gerekte bir akm birliktelii iinde olmayan, birbirinden farkl sanat
larn bir araya geldii Yeni ngiliz Heykeli'nin nclerinden Tony
Cragg, gerek nesnelerle yapt dzenlemelerde kentsel ikonografiye
bavurmu, yaptlar, ngiltere'de 1 980' lere uzanan yllarda atk malze
melere yeni bir estetik ilev kazandran Punk hareketiyle de ilikilendiril
mitir. Formika ya da plastik gibi yeni endstriyel malzemelere ynelen
Cragg 'in bata soyut dzenlemeler gibi grnen ama yryleri, ayak
lanmalar, insan kalabalklarn artran figrl dzenlemeleri, biimsel
kayglarn yannda bir ierik kaygs tadnn nemli bir gstergesi ola
rak nitelendirilmitir. Cragg gibi eitli atklardan yararlanan Bill Wood
row, eitli atk nesneleri asemblaj tekniiyle bir araya getirerek aykr
malzemelerin bileiminden kaynaklanan heykelleriyle tannmtr. Hey

kellerinde soyut bir imge daarc kullanan Richard Deacon, geni en
dstriyel malzeme daarcyla ok zengin bir yeni malzeme estetii ge
tirmi, soyut gibi grnen imgelerinde gerekte insan ya da hayvan bede
ninin eitli blmlerine mizahi gndermelerde bulunmutur. Yeni ngiliz
Heykeli 'ni temsil eden sanatlar arasnda malzemenin armlarndan
ok izleyicinin ruhsal algsna ynelen ve Hint kkenine duyarl bir spri
tellii grnr klmay amalayan Anish Kapoor kendine zg bir yere
sahiptir. Soyut biimlere ynelen ama biimsellie ilgi duymadn, mad
di dnyann tesinde duyumlar artran nesneler yaratmakla ilgilendi
ini syleyen Kapoor, 1 990 ylnda ngiltere'yi Venedik B ienali'nde tem
sil etmitir. Yeni ngiliz Heykeli'nin dier temsilcileri arasnda, Richard
Wentworth ( 1 947- ), Alison Wilding ( 1 948- ), Julian Opie ( 1 958- ) gibi
sanatlar bulunmaktadr.
1 980' li yllarda Amerikan sanat ortamnda dikkat eken Robert Gober,
Ashley Bickerton, Jeff Koons, Haim Steinbach, Meyer Vaisman gibi sa
natlar ise, sz edilen ngiliz sanatlar gibi zaman zaman endstriyel
ve/veya atk malzemeye ynelmelerine karn, heykelden uzaklaan, nes
neye ynelen Yeni Kavramsalc yaklamlaryla gndeme gelmilerdir.
ABD'de "Bozulmu Mallar: Nesne Arzusu ve Ekonomisi" ve "Yeni Re
sim ve Heykelde Gnderme ve Simlasyon" gibi sergilerde dikkat eken
sanatlar, 1 980'lerin Amerikan sanatnda nesnelerle 'heykel'lerin i ie
gemeye baladnn iaretlerini sunmutnr. Robert Gober'n ( 1 954- )
Duchamp 'n "eme"sine gndermede bulunan ' el yapm' lavabolar, bu
tr bir eilimin balca rnekleri arasnda saylm, hazr ya da el yapm
nesne kullanmnn esas olarak Duchamp ' la kurulacak kavramsal ilinti
balamnda ' okunabileceinin' ipularn vermitir. Jeff Koons'un ( 1 955-
) 1 980'li yllarda cam konteynerler iinde elektrikli sprgeler sergiledii
yaptlarnn ardndan 1 990'l yllarda profesyonel heykeltralarla ala
rak Pembe Panter, Michael Jackson gibi popler imgeleri kendi tasarlad
biimlerde ve boyutlarda sergilemesi, heykel sanatnn gncel rnekle
ri olarak nitelendirilmitir. Biblolar dev boyutlarda yeniden reten ve ki
olgusuna deinen, balon gibi gelip geici nesneleri bronz gibi malzeme
lerle yeniden reterek kalc hale getiren, sanat yaptnn deerinin ve oto
ritesinin tam olarak hangi temelde aranabileceine dair soru iaretleri
uyandran Koons, nesne temelinden hareket eden Yeni Kavramsalc sa
natlar arasnda sayld gibi, "Tketim Nesnesi Sanat" denilen bir ei
limin de ncs olarak nitelendirilmitir. Yine nesne-temell bir retime
ynelen ve tketim nesnelerini sanat nesnesi statsne ' ykselten ' sanat-
POSTMODERN HEYKEL
lar arasnda alverii bir performans biimi olarak kullanmas ve satn

ald nesneleri kendi tasarlad vitrinlerde sergileyerek bu kez sanat nes
nesi olarak yeniden sata sunmasyla Haim Steinbach ( 1 944-) "Tketim
Nesnesi Sanat" olarak nitelendirilen eilimini temsil eden sanatlar ara
sndadr.
1 980' lerden 2000' lere uzanan srete tketim kltrnn imgelerine
ve nesnelerine ynelen Amerikal sanatlan, kendilerinden nceki kua
n bir temsilcisiyle, Richard Artschwager'le ( 1 923- ) karlatrmak, hey
kel retiminden dorudan nesneye ynelen sanatsal deiimi alglamaya
yardmc olabilir: Gndelik hayattan nesneleri yaratc biimlerde dn
tren, sanat/tasann, nesne/heykel, yapt/mobilya arasndaki belirsizlikte
anlam bulmu -boyutlu yaptlar reten Artschwager'in aksine yeni ku
ak, eitli tketim nesnelerini tm banallii iinde kullanmaya balam
tr. Artschwager'in izinden giden bir baka Amerikal sanat ise, "Heykel
Bank" ( 1 986-87) gibi yaptlarnda gerek nesnelerle heykeller arasnda
ilikiler kuran Tony Tasset'tir ( 1 960- ). Yaamn ABD'de ve svire 'de
srdren svire!( sanat John M. Armleder'in ( 1 948- ) 1 980'lerden ba
layarak gerekletirdii "Mobilya-Heykel" balkl bir dizi mekan dzen
lemesi heykel sanatnn modemist sreteki geleneksel snrlarnn ura
d ykmn bir dier yansmasdr. Sanat ve i mekan tasarm arasnda
balantlar kurduu ve eski tasann nesneleri kulland yaptlarnda mo
demist retimlerin biimsel daarcna bavuran, modemist biimleri
alntlayan ve bir tr ' eskici modemizmi'ne ynelen Armleder'in yaptla
rnn 'heykel' adn tamas bile, yalnzca bir gndermeden ibarettir.
Sergilendii mekanla iliki kuran, mimari zerine dnen ve tartan
heykelleriyle Isa Genzken ( 1 948- ) ile ahap yontu figrleriyle Stephan
Balkenhol ( 1 957- ), gnmze uzanan srete heykel alanndaki retim
leriyle dikkat eken iki Alman sanatdr. Polonyal sanat Miroslaw Bal
ka'nn ( 1 958 - ) kendi yaamnn izlerinden yola karak son derece kii
sel ykler anlatan, hatta zaman zaman anlarndaki gerek nesneleri de
ieren heykelleri de 1 980'li yllarn dikkat eken yaptlar arasnda yer al
mtr.
1 980'lerden 2000 'lere uzanan srete kategorik olarak 'heykel' bal
altnda ele alabileceimiz yaptlar, gerekte son derece snrldr. Disip
linleraras ilikilerin ve kavramsal ieriin n plana gemesi, ifade biim
lerinin eitlenmesine ve allagelmi snrlarn ortadan kalkmasna yol
am, boyutlu retimlerde heykel retiminden ok, hazr-nesne kulla
nm ve mekana yaylan asemblaj ya da enstalasyon trnde retimler
arlk kazanmtr. Kavramsalln n planda olmas, hangi alanda uz-
manlam olursa olsun sanatlarn, gerektiinde heykel, resim, fotoraf,

video gibi farkl ifade biimlerine ynelmelerine yol amtr.
Tony Cragg*
Aklama (1982)
lgi alanlarm: nsann evresi ve evresindeki nesneler, malzemeler ve

imgelerle ilikisi / Nesneler, malzemeler ve imgeler arasndaki ilikiler / U
suz bucaksz alanlar; ama sanatlarn sihir, by ya da mistifikasyona ba
vurmadan alamayaca zor alanlar / Bunlar nesnel bir yaklamla sonu
landrmak znellii ar dramatik etkiyle zdeletirmeyi reddetmek
Nesneler: Teknoloji insana yalnzca birka nesne, ara vb. retmeye izin
vermiken, uzak gemiteki birtakm alar romantize etmekle ilgilenmiyo
rum / Ama, bugne kyasla da daha basit koullan stlenerek, onlarn retmi
olduklar nesnelerin imalat srelerine, ilevlerine ve hatta metafizik deerle
rine daha derin bir anlayla bakyorum / En baarl retim sistemleri haline
gelen sosyal dzenlemeler / Nesnelerin retilme hz giderek artyor, tketim
retimi tamamlyor / Tketiyoruz, evremizi giderek daha ok ve daha ok
nesneyle kirletiyoruz / Uzmanlatmz iin retim srelerini anlama olana
mz yok oluyor, tketimde deil retimde uzmanlamal
Malzemeler: Belli malzemeler, rnein ta, bronz, demir vb. kullanm,
teknolojik gelimenin iaretleri saylmtr / Malzeme kullanmmz en kar
mak doaya sahip radyoaktif elementlere ve biyokimyasal maddelere kadar
uzanmaktadr / En kullanlabilir olanlar, kimyasal olarak sabit polimerlerdir -
yani plastik / nsann toprak, su, ahap, ta ve belli bal metallerle olan uzun
ilikisi nedeniyle bunlar, ok zengin duygusal ve imgesel tepkilere yol aar
lar / Fakat bunlar, giderek artan bir ekilde sentetik ve endstriyel biimlerde
sunulmaya baladnda, bu malzemelerle ilikili deneyimler de deiime u
rar / Btn bu yeni malzemeler arasnda yaamak, bilinli bir ekilde dn
dmzde veyahut bilinalt bir dzeyde ne anlama gelmektedir? Birok
malzeme/nesne ilevi ya da kimyasal olarak sabit olamamas nedeniyle koru
yucu bir kabua gereksinim duymaktadr / Malzemelere/nesnelere bir renk
vermek genellikle mmkn ve arzu edilen bir durumdur
Renkler: Renk retmek her zaman o kadar kolay olmam, renklerin snr
l ya da kalc olamad durumlar sk sk yaanmtr / Bitkilerin ve hayvan
larn renkleri de snrldr ve ilevle ilikilidir / evremizdeki nesnelerin renk-
* Tony Cragg ( 1 949-); ngiliz heykeltra. Kraliyet Akademisi'nde eitim gren Cragg, 1 970'li
yllarda gerekletirdii heykellerinde atk malzemeler kullanm, zaman zaman bu tr malzeme
lerle enstalasyonlar gerekletirmitir. 1 977 'den itibaren yaamn Almanya' da srdren sanat,
yerde ya da duvarda eitli malzemelerin bir araya getirilmesinden oluan dzenlemelerinin ya
n sra ok eitli endstriyel malzemelerle gerekletirdii heykelleriyle tannm, 1988 'de Ve
nedik Bienali 'nde ngiltere'yi temsil etmitir. Turner dl sahibidir.
29 2
POSTMODERN HEYKEL
leriyle ilgili birok karar endstriyel, ticari ve hatta ynetimsel bir ekilde ve
rilmektedir / Talebe tepki vermek mi? Genel olarak reticinin yaratt bir ta
lep / Tercih her zaman en dk ortak payday temsil eden birtakm teklifler
arasndadr / Bu renkler yalnzca atmosfere, a, baka malzemelerin etkisi
ne maruz kaldnda ilgin hale gelmektedir
mgeler: Selloit vahi yaam, video manzaralar, fotografik savalar, Po
laroid aileler, ofset politikalar / abuk deiim, her kanalda yeni bir ey var /
Hep ikinci el imgeler arasnda tercihte bulunmak / Gereklik pazarlanan im
gesine yetiemiyor bile / Birbirimizle, nesnelerle, imgelerle, ok temel doal
srelerle ve koullarla aramzdaki ince, krlgan ilikiyi hem nesnel olarak
hem znel olarak bilmek gereksinimi ok nemli bir hal almaya balyor /
Nesnelerle/imgelerle birinci elden deneyimler yaamak- grmek, dokunmak,
koklamak, duymak - ve bunlar kaydetmek byk nem tayor / Sanat ite
bu ie yaryor.
Jeff Koons* '
Parkett'e Aklamalar (1988)
"Sanatm, izleyiciyle iletiim kurmak adna her trl yola bavurur. zle
yicinin ilgisini ekebilmek iin her trl hileye, ne gerekiyorsa, ama ne gere
kiyorsa ona bavurmaya hazrm. En saf ve yzeysel kiiler bile benim sana
tm karsnda kendilerini tehdit edilmi hissetmezler, karlarnda grdkleri
eyi anlayamadklar, anlayamayacaklar gibi bir his yaamazlar. Bakarlar ve
hemen onunla bir iliki kurarlar. Ayrca ok iyi eitim grm, daha derinle
mesine bakabilen bir kii de yaptlarma bakp, yaadmz kltre nasl bir
katkda bulunduunu grebilir. Yaptlarmla, insanlarn gereksinimlerine ses
lenmek istiyorum. nsanlar kendi kltrlerinden uzaklatran, onlar bloke
eden snrlar yok etmek istiyorum. Benim yaptlarm insanlara bir iliki ku
ramadklar eyler onlar etkisini altna alyormu gibi deil, o an kucaklama
larn salar. Bir eye inanmalarna ve o inanc gstermelerine yardmc olur."
* Jeff Koons ( 1 955- ); Amerikal heykeltra ve Yeni Kavramsalc sanat. Maryland Sanat Ensti
ts ve Chicago Sanat Enstits 'nde eitim gren Koons, bir dnem borsaclk yaptktan sonra sa
nata ynelmi ve hretini adeta bir medya yldz gibi tasarlayarak 1 980'1erin en ok tannan ve
satlan sanatlar arasna girmitir. talyan pomo yldz Cicciolina'yla evlilii ve birlikte gerek
letirdikleri erotik fotoraflarla bir anda byk hret olan Koons, l 990'1arda tmyle popler kl
tr imgeleri zerine kurulu heykelleriyle gndeme gelmitir. Bu heykelleri tasarlayan, ancak pro
fesyonel heykeltralara rettiren Koons, ki olgusunu tartmaya aan balca sanatlardan biridir.
293

,' ' ' ,
'
'
'
'
James Luna, "Kltrel Nesne", 198 7, performans, Balboa Park Uygarlk

Tarihi Mzesi, San Diego.
Kz lderili sanat James Luna, l 987'de gerekletirdii bu perfor

mansta insanl n uygarlama servenini anlatan bir mzede kendi
kendisini bir kltrel nesne olarak sunmutur.
Kltr, Kimlik, Anlat:
Kimlik Politikalar ve Sanat
(1980. . . 1990 . . . 2000 . . . )
ABD CARRIE MAE WEEMS, LORNA SIMPSON, ADRIAN PIPER,

DA VID HAMMONS, KARA WALKER, AMELIA MESA-BAINS,
TOMIE ARAi, FELIX GONZALES-TORRES, JIMMY DURHAM,
ROBERT MAPPLETHORPE JAMES LUNA ...
FRANSA CHRISTIAN BOLTANSKI . .. NGLTERE RASHEED
ARAEEN ... RUSYA ILYA KABAKOV...
1 980'li yllarn sori yarsndan balayarak sanat ortamnda gzlenen belir

gin bir dnm, 20. yzyl boyunca kendi kendini temsil olana bulama
m kesimlerin ' kimlik' olgusuna odaklanarak rettikleri yaptlarn Bat
sanatnn sergilendii ortamlara girmeye balamasdr. Bat dnce ve
kltr dnyasnda bu dnemde grlen "ok-kltrc" eilimin bir uzan
ts olan bu dnm, farkl kltrlerin sanatsal ifadelerinin geni bir ke
sime ulamasnda etkili olmutur. Kavramsal sanatn stratejilerini srd
ren kimlik odakl sanatn balca zellii, sanat kimlik politikalarnn bir
arac haline getirmesidir. Toplumdaki rk, snf, kltr, cinsiyet ya da cin
sel kimlik ayrmclna ynelik ipular veren kiisel deneyimlerin dile
geldii bu trde sanat, erkek/kadn, siyah/beyaz gibi zt kavram iftleri
eklinde yaplanm Bat kltrnn, bazlarn her seferinde nasl 'te
ki 'letirdiini gzler nne sermitir.
1 980' li yllarda eitli Amerikan mzelerinde rk, etnik kken, cinsiyet
ya da cinsel kimlik asndan 'farkl' olanlarn ifade olana bulabilecei
sergiler dzenlenmeye balanmas, bu "ok-kltrc" eilimin sanat orta
mndaki balca gstergesi olmutur. ' teki' lere ynelik bu almc ka
bul, Bat modemizminin Aydnlanmac evrensellik idealinin baarsz ol
duunun kabul saylm, bir tr 'zeletiri ' olarak nitelendirilmitir. te
yandan, sanat dnyasnda sanatsal ltler yerine kimlikle ilgili ltlerin
geerlilik kazanmaya balamas ciddi anlamda eletiriye uram, Bat
kltr dnyasnn sergilerindeki 'teki 'lere ancak birer 'numune' gibi yer
295
verildii iddia edilmitir. Ne olursa olsun 1 990'l yllar, tmyle 'Batl be

yaz erkek sanat ' lardan oluan sergilerin 'siyaseten doru ' saylmad bir
srecin balangc olmutur. Yalnzca Bat merkezlerindeki mze ya da ga
lerilerde deil, Batl olmayan lkelerde, fakat genellikle Batl kratrlerin
ynetiminde dzenlenen uluslararas aptaki byk bienallerde de farkl
kltrel kimliklerin kendi kendini temsil olana yaratlm, ' sanat dnya
s 'nn corafyas ciddi anlamda genilemitir. Bu almn, giderek kresel
lemeye balayan ekonomik dzenin bir uzants ve yansmas olduunu
grmek g deildir.
1 989 ylnda Paris 'te Jean-Hubert Martin ve Mark Francis'in kratrl
nde Centre Georges Pompidou 'da gerekletirilen "Yeryznn Sihir
bazlar" sergisi, tm kltrlere ak 'kresel ' bir vizyon iddiasyla sanat
dnyasnda ok-kltrllkle ilgili tartmalar alevlendiren balca etkinlik
olarak tarihe gemitir. Batl ve Batl olmayan kltrlerin rnlerini bir
araya getiren sergi, bu rnlerin sanat ve zanaat ayrm zerinden okunma
sna engel olamam, dahas 'teki ' kltrleri yine egzotik birer numune gi
bi sunduu iin eletirilerin hedefi olmutur. Pakistan asll ngiliz sanat
Rasheed Araeen, Bat dnyasnn nc Dnya'ya ynelik ilgisinin yeni
smrgecilik olarak deerlendirilmesi gerektiini ne srerek, sanat dnya
snda grlen almlarn bu tavrn bir uzants olduunu iddia etmitir.
1 980' lerden gnmze kimlik politikalar balam iinde alan ok sa
yda sanat, bir yandan Bat dnyasnn ak ya da rtk ayrmc politika
larn grnr klmak, te yandan dilsel ve ideolojik olarak iselletirilmi
bir 'teki ' dncesinin birey zerindeki psikolojik yansmalarn irdeleyen
yaptlar retmilerdir. Genel olarak nyarglarn ifade bulduu bu tr yapt
lar arasnda, yar Kzlderili-yar Meksika asll Amerikal sanat James
Luna'nn ( 1950- ) kendi bedenini kullanarak gerekletirdii 'canl ' ensta
lasyonlar dikkate deer bir rnek oluturur: 1 987 tarihli "Kltrel Nesne"
balkl yapt iin, San Diego 'daki bir uygarlk tarihi mzesinde Kzlderi
li kltrlerine ayrlm bir blmde yedi gn boyunca mzenin ak olduu
saatlerde 'bir Kzlderili rnei' olarak kendisini sergileyen Luna, smrge
ci Bat'nn yok ettii bir kltrel gemiin yan sra Kzlderililiin ve K
zlderili kltrnn gnmzde turistikletirilmesinin ve ticariletirilmesi
nin altn izmitir. Bu anlamda akla gelen bir dier sanat da yaptlarnda
beyaz Amerikallarn Kzlderili kltrne ynelik rk yaklamlarn gz
ler nne seren Kzlderili asll Amerikal Jimmie Durham'dr ( 1 940- ).
ABD'de ok da uzak olmayan bir gemite rkln toplumsal bir ger
ek olarak yaanm olmas, kimlik politikalarna ynelik sanatn 1 980'li
yllardan itibaren zellikle Amerikal sanatlar arasnda yaygnlk kazan-
KMLK SANATI
masna yol amtr. Yalnzca zenci-beyaz ayrm deil, Latin Amerika

kkenlilerin ve tm dier etnik farkllklarn ifade bulmaya balad bu
ortamda cinsel kimlik ayrmclna urayan kadnlarla balayan mcade
le, kimlik olgusunun farkl ynlerini ierecek bir biimde genilemitir.
Bu balamda gndeme gelen bir nc, Afrikal-Amerikal sanat Adrian
Piper'dr ( 1 948- ). 1 98 1 tarihli "Zenci Hatlarm Abartarak Yaptm Oto
portrem" gibi yaptlarnda melezliin Amerikan toplumundaki anlamn
sorgulayan Piper, kiinin farknda olarak ya da olmayarak uygulad ay
rmcln farkna varmasn salayan eitli performanslar gerekletir
mitir. Yalnzca kadn olmann deil, 'zenci kadn' olmann Amerikan
toplumundaki yansmalarn irdeleyen Carrie Mae Weems ( 1 953- ) ve
Loma Simpson ( 1 960- ) bu balamda akla gelen sanatlar arasndadr.
Sanatla politika arasnda bir ayrm grmeyen bu sanatlarn temel mese
lesi, kendi sylemlerine de yansd gibi, "Amerika'daki Afro-Amerika
llarn stats"dr. fade arac olarak fotorafa ynelen bu sanatlar, r
tk bir rklk tayan popler kltr imgelerini ya da edebi' kaynaklar ir
delemilerdir. Kara Walker ( 1 969) da "Klelik, Klelik" ( 1 997) gibi me
kana uygulanan ' siluet' resimlerinde Amerikan tarihine gndermede bu
lunurken, rk ayrmclnn gnmzdeki yansmalarn ele almtr. Bu
sanatlarn pek ou yaptlarnda 'zenciliin ' grntlerine yer verirken,
Afro-Amerikal bir dier sanat olan David Hammons ( 1 943- ), sa fil
dks ya da zenci mahallelerinden toplad atk malzemeyle gerekle
tirdii heykellerinde Amerikan zencilerinin yoksulluunu ve sefaletini
gzler nne sermek istemitir.
Amerikan sanat ortamnda sanat zerinden okunan kimlik politikalar,
zenci-beyaz atmasnn yansmalaryla snrl deildir. Toplumun genel
olarak marjinalize ettii tm kimlikler gndeme gelmi, rnein Robert
Mapplethorpe ( 1 946-89), Felix Gonzales-Torres ( 1 957-96), Nicole Eisen
man ( 1 965- ) gibi sanatlar, fotoraftan desene, heykel ve enstalasyona
kadar farkl ifade biimleri iinde retilen yaptlarnda cinsel kimlik, e
cinsellik, cinsel tercih, cinsiyet politikalar gibi olgulara ynelmilerdir.
Bu tr yaptlarn zaman zaman sansre uramas sz konusu olmutur.
1 990'l yllarda ABD sanat ortamnda AIDS hastaln konu alan youn
bir sanatsal retim gndeme gelmi, Mapplethorpe ve Gonzales-Torres ' in
de lm nedeni olan hastalk, pek ok sanat tarafndan eitli boyutla
ryla irdelenmitir.
Fransz sanat Christian Boltanski ( 1 944- ), kimlik, lm, bellek gibi
kavramlar balamnda akla gelen bir dier sanatdr. Fotoraflarnda ve
enstalasyonlarnda temel olarak Yahudi Soykrm 'na gndermede bulu-
297
20. YZYIL BATI SANATINDA AK IMLAR
nan Boltanski, "Yaptlarmla insanlar alatmak istiyoru m , en ok bunu

umut ediyorum" derken, rk, etnik kimlii, cinsiyeti, cinsel tercihi olsun
her trl farkll yok sayan ya da yok eden zihniyetin tehlikesini gster
meyi amalamtr. Rus sanat lya Kabakov ( 1 933- ), yaamnn byk
bir blm Sovyetler B irlii'nde geen bir sanat olarak toplumsal kim
lik ile bireysel kimlik arasndaki farklar irdelemi, Sovyet deneyimini ya
am bir sanat olmann yansmalarn gzler nne seren enstalasyon
laryla tannmtr.
zellikle 1 990 ' h yllardan gnmze ok geni bir retim alann kap
sayan "kimlik politikalar" sanat, Amerikal sanat kuramcs Hal Fos
ter' n altn izdii gibi, politik sanatn gnmzdeki karln oluturur.
Artk sz konusu olan 'toplumcu gereki' bir yaklamla snf farkllk
larn grnr klmak deil, toplumda yaygnlk kazanm 'temsillerin '
zerine giderek toplumsal ayrmcl gzler nne sermek ve yapsk
me uratmaktr.
Adrian Piper*
Kartvizit Yazs (1986)
Sevgili Arkada,
Ben zenciyim.
O rk szleri sarf ettiinde/o szlere gz yumduunda/o szlere gld
nde bunun farknda olmadna eminim. Eskiden, beyaz insanlarla tant
mda, rksal kimliime ilikin nceden bilgi vermeye yeltenirdim. Fakat ne
yazk ki bu davranm olumsuz karlanr, beni fazla srarc, karc, terbiye
siz bulmalarna neden olurdu. Dolaysyla artk, beyaz insanlarn, yanlarnda
zenci biri olmadnda bile bu tr alaltc szler sarf etmedii varsaym ze
rinden hareket ediyorum, byle bir durumla karlatmda ise bu kartviziti
uzatyorum.
Varlmn sana vermi olduu rahatszlktan duyduum znty belirt
mek isterim. Eminim sen de rk szlerin nedeniyle benim duyduum rahat
szla zlmsndr.
Sayglarmla,
Adrian Margaret Smith Piper
* Adrian Piper ( 1 948- ); Afrikal-Amerikal kavramsal sanat; kimlik olgusu zerine temellenen
performans ve enstalasyonlanyla tannmtr. Felsefe eitimi gren Piper, New York Kent Uni
versitesi'nde okuduktan sonra doktorasn Harvard niversitesi'nden alm, 1 977-78 yllar ara
snda Heidelberg niversitesi 'nde lisansst almalarn srdrmtr. Georgetown, Harvard,
Michigan, Stanford gibi niversitelerde felsefe alannda eitimcilik yapan sanat, l 970'1i yllar
dan itibaren rk, kimlik, cinsiyet rolleri gibi olgular irdeledii yaptlaryla tannmtr.
KMLK SANATI
James Luna*
Performans Cmleleri (1993)
Herkes Kzlderili olmak istiyor, nk herkes bir kltre ait olmak istiyor
Herkes Kzlderili olmak istiyor, nk herkes ruhani olmak istiyor
Herkes Kzlderili olmak istiyor, nk herkes devletten fon almak istiyor
Herkes Kzlderili olmak istiyor, nk herkes kurban olmak istiyor
Herkes Kzlderili olmak istiyor, nk herkes ok-kltrc olmak istiyor
Tomie Arai**
Linda Weintraub' a Aklamalar (1994)
Deneyimlerimin bakalarndan farkl olduu duygusunu her zaman iim

de tadm. Akademik bir deneyimim de olmad - sanat okuluna yalnzca bir
ka ay devam edebildim. Sanat okulu beni hayal krklna uratt. Oraya bir
trl uyum salayamadm. Sanat yapmay dersime alarak renmedim,
baka sanatlardan rendim. Yazarlar benim hakkmda, 'kendi kendini ye
titirmi bir sanat' dediklerinde glmem geliyor.
Okulu braktmda yl 1 968'di. Zaten pek ok kiinin okulu brakt bir
yld. Vietnam 'daki sava iyice atelenmiti. Ben sanatn belli fikirleri anlat
mak iin kullanlmasna, yani politik sanata ilgi duyuyordum. Politik sanat
yapmann eitli biimlerini rendim. Bayraklar, afiler, duvar yazlar/re
simleri ve sokak tiyatrosu yaptm. 1 973-78 yllan arasnda Kent Sanatlar
Atlyesi'nde altm. Bu atlye, farkl mahallelerde yaayan kesimlerin ken
di seslerini duyurabilecekleri kamusal sanat rneklerinin yapmna katlmn
ngryordu. nsanlar, kendileri iin bir anlam olan trde sanat retiyorlar
d. Sanat ortamndan kendini dlanm hisseden eitli rklardan sanatlar da
duvar resimlerini galeri sanatna bir alternatif olarak gryorlard. 1 970'lerin
banda bu tr aktiviteler iin destek bulmak mmknd. Sava vard. Femi
nizm vard. nsanlar gruplar halinde seferber oluyorlard. Alternatifler aryor
lard. Sokaklara kp eylem yapmak fikri herkese olumlu geliyordu.
Katlmclar sanat deillerdi, ou da zaten ok genti. Ben kadnlar iin
bir duvar resmi yapmtm. Afrikal, Porto Rikolu, inli ve talyan kadnlarla
* James Luna (1 950- ) ; Kzlderili asll Amerikal kavramsal sanat; Kzlderili kimliinin ta
rihsel ve gncel yansmalarn ele alan yaptlaryla tannmtr. Califomia ve San Diego niver
sitelerinde sanat eitimi gren Luna, zellikle izleyici katlml projelerde kimlik olgusuna dik
kat ekecek performanslaryla adn duyurmutur. "Gerek Bir Kzlderiliyle Fotoraf ektirin"
( 1 99 1 ) gibi yaptlarnda beyaz Amerikallarn rtk nyarglann sergileyen sanat, ironik yak
lamnn gerisinde kltrel mirasn trajik boyutunu grnr klmtr.
** Tomie Arai (1 949- ); Japon asll Amerikal sanat , kendi gemiine gndermede bulunduu,
kltrel bellek odakl yaptlaryla tannmtr. Resmi sanat eitimi grmeyen Arai, kamusal alan
da pek ok alma yapm, ABD'nin birok blgesinde halkn katlmyla gerekletirilen pro
jelere nclk etmitir. Sanatn tarihle ilikisini irdeleyen sanat, kolektif bellein oluum bi
imlerini sorgulad szl tarih almalarndan rendiklerini sanata yanstmtr.
2 99
birlikte . Aratrma yapmay bilmiyorlard, evlerinde hi kitap yoktu. Ama ken

di tarihlerini anlatmak istiyorlard. Onlarla altktan sonra ben de tarihe ilgi
duymaya baladm, nereden geldiimi dnmeye, kiisel tarihimi yazmaya
baladm. O duvar resimleri, insanlarn zerine yaz yazdklar bo bir sayfa
gibiydi. Balklar, "in Mahallesinin ilerine Sayg Duvar", "Kadnlara
Sayg Duvar", "Yeni Bir Toplum Yaratmak", "Gkyznn Yarsn Kadn
lar Tayor" eklindeydi. O duvar resimleri, "bana" ait deildi. Btn katlm
clar zerine imza att. Farkl kltrlerden gelen insanlarla almak, beni "et
nik" sanata, "getto" sanatna yneltti - yani "gerek" olmayan sanata. Biz
"getto" fikrinin olumsuz armn tersine evirmeye alyorduk.
Kltr Devrimi srasnda in 'den kyl ressamlar ziyarete geldi. Batl l
kemizi grnce aknla uradlar. Kullandmz simgeleri anlamyorlard.
"Neden burada bir aa kullanlm?" diye soruyorlard rnein. nsanlarn
birtakm eylere bakarken gerekten de baz kltrel farkllklardan etkileni
yorlard. Bunu fark etmek daha duyarl olmam salad.
1 975 'te Ulusal Duvar Resimleri Projesi bir konferans dzenledi. Konferan
sa katlan sanatlarn ou farkl rklardand. lkenin drt bir yanndan gel
milerdi. O konferans katlmc kamusal sanata ilgi duyan sanatlarn bir ara
ya geldii nemli bir buluma a oluturdu. nsanlarn gerek deneyimleriyle
ilgili bilgi sahibi olmak konusunda herkes son derece hevesliydi. Ben Kzlde
rili ve Afrikal-Amerikal sanatlarn otobiyografik yntemlerine ilgi duyu
yordum. Kltrel miraslarn kutsuyorlard adeta. Sanat yapmann alternatif
yollarn bulabiliyorlard. Kendimle ilgili sanat yapmann yanl bir ey olma
dn onlardan rendim. Sanat okulu yaklamn aan o kadar farkl yntem
ler var ... illa ki sanatn ana arterlerinde var olma abasna girmek gerekmiyor.
O gnlerde devrim dncesi romantize ediliyordu. nc Dnya lkde
rinden yaylan fikirler bizi de etkiliyordu. Sosyalist fikirler. Toplumun sanat.
nsanlara hizmet etmek. in 'de ve Kba' da sanatn belli bir ilevi, rol, sos
yal anlam vard. Evlilikten cinsel ilikilere ve eitime dein genel olarak her
trl kurumun sorguland bir dnemdi. Yaptlarmda bu tr konulara deini
yordum. Bunlar, toplumun genel yapsna ve insanlarn nasl denetim altna tu
tulduuna ilikin bir boyut tayordu. Bizler kendi kltr, salk ve eitim ku
rumlarmzn kendi denetimimizde olmasn istiyorduk.
Bence sanat asla bir bo.luk duygusu iinde yaratlmaz. Sosyal ve politik
evre sanat etkiler. Ben o dnemde Vietnam Sava'ndan ve in'de retilen
sanattan etkilenmitim. Bunlar, kendi rkmn bilincine varmam salad. Ken
di deneyimimin Afrikal-Amerikallarla ve dier rklara mensup Amerikallar
la balantl olduunun farkna vardm.
O dnemde yaplan duvar resimleri, toplumsal bir sanat hareketi yaratmak
potansiyeline sahipti. Fakat sava sona erip Reagan seimi kazandnda Sol
kendi kendini yok etti. Para bitti. nsanlarn kurduu balantlar aniden kesil
di. Enerji dald.
300
GENEL KAYNAKA
Anderson, Perry, Postmodernitenin Kkenleri, ev. Elin Gen, stanbul: letiim Yay.,
2002.
Anonim, PressPlay-Contemporary Artists in Conversation, Londra: Phaidon, 2005 .
Acton, Mary, Learning to Look at Modern Art, Londra: Routledge, 2004.
Alberro, A.-Stimson, B. (ed.), Conceptual Art: A Critical Anthology, Cambridge&Lond
ra: The MiT Press, 1999.
Alberro, Alexander, Conceptual Art and the Politics of Publicity, Cambridge&Londra:
The MiT Press, 2003.
Antmen, Ahu (ed.), Sanat/Cinsiyet-Sanat Tarihi ve Feminist Eletiri, ev. Esin Soanc
lar-Ahu Antmen, stanbul : letiim Yaynlar, 2008.
Archer, Michael, Art Since 1 960, Londra: Thames and Hudson, 1 997.
Artun, Ali (ed.), Sanat/Siyaset-Kltr anda Sanat ve Kltrel Politika, stanbul: leti
im Yaynlan, 2008..
Artun, Ali, Tarih Sahneleri Sanat Mzeleri / -Mze ve Modernlik, stanbul: letiim Y.,
2006.
Artun, Ali (ed.), Tarih Sahneleri Sanat Mzeleri 2- Mze ve Eletirel Dnce, stanbul:
letiim Yaynlar, 2006.
Artun, Ali (ed.), Sanat Mzeleri, stanbul: letiim Yaynlar, 2005.
Atkins, Robert, Artspoke-A Guide to Modern Jdeas, Movements and Buzzwords 1848-
1 944, New York&Londra: Abbeville Press Publishers, 1 993.
Atkins, Robert, Artspeak-A Guide to Modern Jdeas, Movements and Buzzwords 1 945 to
the Present, New York&Londra: Abbeville Press Publishers, 1997.
Balo, Guido, The Critical Eye-A New Approach to Art Appreciation, ev. R.H. Booth
royd, Londra: Heimmann, 1969.
Barker, Emma (ed.), Contemporary Cultures of Display, New Haven&Londra: Yale Uni
versity Press, 1 999.
Batur, Enis (ed.), Modernizmin Serveni, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1 997.
Bauman, Zygmunt, Postmodernlik ve Honutsuzluklar, ev. smail Trkmen, stanbul :
Ayrnt Yaynlan, 2000.
Benjamin, Andrew, Object Painting, Londra: Academy Editions, 1 994.
Best, Steven-Kellner, Douglas, Postmodern Teori-Eletirel Soruturmalar, ev. Mehmet
Kk, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1 998.
Blistene, Bemard, A History of 20th Century Art, Paris: Flammarion, tarih belirtilmemi.
Bois, Yve-Alain-Krauss, Rosalind E., Formless-A User's Guide, New York: Zone Bo
oks, 1 997.
Bowness, Alan, Modern European Art, Londra: Thames and Hudson, 1 972.
Burke, Peter, Afiten Heykele Minyatrden Fotorafa Tarihin Grg Tanklar, ev.
Zeynep Yele, stanbul : Kitap Yaynevi, 2003.
Chadwick, Whitney, Women, Art, and Society, Londra: Thames and Hudson, 1996.
Chilvers, lan, A Dictionary of Twentieth Century Art, Oxford&New York: Oxford Uni
versity Press, 1998.
)Ol
Chipp, Herschel B . , Theories of Modern Art-A Source Book by Artists and Critics, Lond
ra: University of California Press, 1968.
Conrad, Peter, Modern Times, Modern Places, Londra: Tharnes and Hudson, 1 998.
Cotton, Charlotte, The Photograph as Contemporary Art, Londra: Thames and Hudson,
2004.
Danto, Arthur C., The Philosophical Disenfranchisement of Art, New York: Columbia
University Press, 1 984.
Dawtrey, Lisa [et al], lnvestigating Modern Art, New Haven&Londra: Yale University
Press, 1 996.
Dempsey, Amy, Modern ada Sanat-sluplar, Ekoller, Hareketler, ev. Osman Akn
hay, stanbul : Akbank Kltr Sanat Yaynlan, 2007.
Eagleton, Terry, Postmodernizmin Yanlsamalar, ev. Mehmet Kk, stanbul: Ayrnt
Yaynlar, 1999.
Edwards, Steve-Wood, Paul (ed.), Art of the Avant-Gardes, New Haven&Londra: Yale
University Press, 2004.
Elkins, James (ed.), Is Art History Global?, New York&Londra: Routledge, 2007.
Erzen, Jale, evre Estetii, Ankara: ODT Yaynclk, 2003 .
Fer, Briony [et al], Realism, Rationalism, Surrealism-Art Between the Wars, New Ha
ven&Londra: Yale University Press, 1993.
Fernie, Eric, Art History and its Methods-A Critical Anthology, Londra: Phaidon, 1999.
Fisher, Jean (ed.), Towards a New lnternationalism in the Visual Arts, Londra: Kala
Press, 1 994.
Foster H./Krauss R./Bois Y./ B uchloh B., Art Since 1900-Modernism, Antimodernism,
Postmodernism, Londra: Thames and Hudson, 2004.
Foster, Hal (ed.), The Anti-Aesthetic-Essays on Postmodern Culture, New York: The
New Press, 1 998.
Foster, Hal, The Return of the Real, Carnbridge&Londra: The MiT Press, 1996.
Foster, Hal (ed.), Discussions in Contemporary Culture, Seattle: Bay Press, 1987.
Franck, Dan, The Bohemians-The Birth of Modern Art/Paris 1900-1930, Londra: Pho-
enix, 1 998.
Frascina, Frances [et al], Modernity and Modernism-French Painting in the Nineteenth
Century, New Haven&Londra: Yale University Pres, 1 993.
Frascina, F.-Harris, J. (ed.), Art in Modern Culture-An Anthology of Critical Texts,
Londra: Phaidon, 1 992.
Freeland, Cynthia, But is it Art?, New York: Oxford University Press, 200 1 .
Friedenthal, Richard Letters of the Great Artistsfrom Blake to Pollock, Vol.2, New
York: Random House, 1963.
Gablik, Suzi, Has Modernism Failed?, Londra: Thames and Hudson, 1 984.
Gablik, Suzi, Conversations Before the End of Time-Dialogues on Art, Life&Spiritual
Renewal, Londra: Thames and Hudson, 1 995.
Gablik, Suzi, The Reenchantment ofArt, New York: Thames and Hudson, 199 1 .
Gaiger, J.-Wood, P . (ed.), Art of the Twentieth Century-A Reader, s . 1 1 2- 1 1 4, New Ha
Gaiger, Jason (ed.), Frameworksfor Modern Art, New Haven&Londra: Yale University
Press, 2003.
Germaner, Semra, 1960 Sonras Sanat-Akmlar, Eilimler, Gruplar, Sanatlar, stanbul:
Kabalc Yaynevi, 1 997.
Giderer, Hakk Engin, Resmin Sonu, Ankara: topya Yaynevi, 2003.
Gombrich, E.H., Sanatn yks, ev. Bedrettin Cmert, stanbul : Remzi Kitabevi,
1 986.
302
Gott, Ted (ed.), Don't Leave Me This Way-Art in the Age ofAIDS, Melboume & Londra
& New York: Thames and Hudson-National Gallery of Australia, 1994.
Hali, Doug-Fifcr, Sally Jo (ed.), !lluminating Video-An Essential Guide to Video Art,
Aperture/BA VC, tarih belirtilmemi.
Harris, Jonathan, The New Art History-A Critical fntroduction, Londra&New York: Ro
utledge, 200 1 .
Harrison, C.-Wood, P . (ed.), Art in Theory 1 900-1 990-An Anthology of Changing /deas,
Londra: Blackwell Publishing, 1 992.
Harvey, David, Postmodernliin Durumu, ev. Sungur Savran, stanbul: Metis Yay.,
1996.
Hatt, Michael-Konk, Charlotte, Art History-A Critical lntroduction to its Methods,
Manchester&New York: Manchester University Press, 2006.
Herbert, Robert L., Modern Artists on Art-Ten Unabridged Essays, New Jersey: Prentice
Hali, 1964.
Honnef, Klaus, Contemporary Art, Kln: Taschen, 1 988.
Hopkins, David, After Modern Art 1 945-2000, Oxford: Oxford University Press, 2000.
Hughes, Robert, The Shock of the New-Art and the Century of Change, Londra: Thames
and Hudson, 1980.
Huyssen, Andreas, Alacakaranlk Anlar-Bellek Yitimi Kltrnde Zaman Belirlemek,
ev. Kemal Atakay, stanbul: Metis Yaynlan, 1995.
pirolu, Nazan-pirolu, Mazhar, Sanatta Devrim, stanbul: Remzi Kitabevi, 1 99 1 .
Itten, Johannes, The Elements of Color, ev. Emst Van Hagen, Londra: Chapman&Hall,
1970.
Jameson, Fredric, Postmodernism or, The Cultural Logic of Late Capitalism, Lond-
ra&New York: Verso, 199 1 .
Jencks, Charles, What is Post-Modernism?, Londra: Academy Editions, 1996.
Jervis, John, Exploring the Modern, Londra: Blackwell Publishing, 1998.
Jones, Amelia (ed.), The Feminism and Visual Culture Reader, Londra&New York: Ro
utledge, 2003.
King, Catherine (ed.), Views of Difference: Different Views of Art, New Haven&Londra:
Yale University Press, 1999.
Kocur, Zoya-Leung, Simon (ed.), Theory in Contemporary Art since 1 985, Londra:
Blackwell Publishing, 2005.
Korsmeyer, Carolyn (ed.), Aesthetics: The Big Questions, Londra: Blackwell Publishing,
1998.
Krauss, Rosalind E., Passages in Modern Sculpture, Cambridge&Londra: The MiT
Press, 1 977.
Krauss, Rosalind E., The Originality of the Avant-Garde and Other Moderni.t Myths,
Cambridge &Londra: The MiT Press, 1985.
Kroker, A.-Kroker, M.-Cook, D., Panic Encyclopedia-The Defnitive Guide to the Post
modern Scene, Londra: Macmillan, 1 989.
Kuspit, Donald, Sanatn Sonu, ev. Yasemin Tezgiden, stanbul: Metis Yaynlar, 2004.
Kuspit, Donald, The Cult of the Avant-Garde Artist, Cambridge: Cambridge University
Press, 1 993.
Lechtc, John, Fifty Key Contemporary Thinkers-From Structuralism to Postmodernity,
Londra&New York: Routledge, 1 994.
Lucie--Smith, Edward, Visual Arts in the 20th Century, Londra: Thames and Hudson,
1996.
Lucie-Smith, Edward, Lives of the Great 20th Century Artists, Londra: Thames and
Hudson, 1999.
303
Lucie-Smith, Edward, Movements in Art Since 1945-Jssues and Concepts, Londra: Tha
mes and Hudson, 1 995.
Lucie-Smith, The Thames and Hudson Dictiorary of Art Terms, Londra: Thames and
Hudson, 1 995.
Lyotard, Jean-Franois, Postmodern Durum-Postmodernizm, ev. Ahmet idem, stan
bul: Ara Yaynlar, 1 990.
Lynton, Norbert, Modern Sanatn yks, ev. Cevat apan-Sadi zi, stanbul: Remzi
Kitabevi, 1 982.
McClean, Daniel (ed.), The Trials ofArt, Londra: Ridinghouse, 2007.
McLeish, Kenneth, The Penguin Companion to the Arts in the Twentieth Century, New
York: Penguin Books, 1 985.
Mullhol land, Neil, The Cultural Devolution-Art in Britain in the late Twentieth Century,
Londra: Ashgate Publishing, 2003.
Murray, Chris (ed.), Key Writers on Art: The Twentieth Century, Londra&New York:
Routledge, 2003 .
Nelson, Robert S.-Shiff, Richard (ed.), Critical Termsfor Art History, Chicago&Londra:
The University of Chicago Press, 2003.
O'Doherty, Brian, inside the White Cube-The ldeology of the Gallery Space, Berkeley,
Los Angeles, Londra: University of California Press, 1 999.
Osbome, Peter (ed.), From an Aesthetic Point of View-Philosophy, Art and the Senses,
Londra: Serpent's Tail, 2000.
Parsons, Michael J., How We Understand Art-A Cognitive Developmental Account of
Aesthetic Experience, Cambridge: Cambridge University Press, 1 987.
Papadakis, A.-Farrow, C.-Hodges, N. (ed.), New Art-An lnternational Survey, Londra:
Academy Editions, 1 99 1 .
Perry, Gill-Wood, Paul (ed.), Themes i n Contemporary A rt, New Haven&Londra: Yale
Pollock, Griselda, Vision&Difference-Femininity, Feminism and the Histories of Art,
Londra&New York: Routledge, 1 988.
Raunig, Gerald, Art and Revolution-Transversal Activism in the long Twentieth Century,
ev. Ailen Derieg, Los Angeles: Semiotext(e), 2007.
Reis, Julie H., From Margin to Center-The Spaces of /nstallation Art, Cambrid
ge&Londra: The MIT Press, 200 1 .
Renfrew, Colin, Figuring Out-The Paralel Visions of Artists and Archaeologists, Lond
ra: Thames and Hudson, 2003.
Renton, Andrew-Gillick, Liam (ed.), Technique Anglaise-Current Trends in British Art,
Londra: Thames and Hudson-One-Off Press, 1 99 1 .
Riemschneider, B.-Grosenick, U. (ed.), Art at the Turn of the Millenium, Kln: Benedikt
Taschen, 1 999.
Robertson, Jean-McDaniel, Craig, Themes of Contemporary Art-Visual Art afier 1 980,
New Y ork&Oxford: Oxford University Press, 2005.
Rosenau, Pauline Marie, Post-modernizm ve Toplum Bilimleri, ev. Tuncay Birkan, An
kara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 2004.
Sandler, Irving, Art of the Postmodern Era-From the late / 960's to the Early 1 990' s,
Colorado: Westview Press, 1 998.
Shiner, Larry, Sanatn cad-Bir Kltr Tarihi, ev. smail Trkmen, stanbul: Ayrnt
Yaynlar, 2004.
Spitz, Ellen Handler, Art and Psyche-A Study in Psychoanalysis and Aesthetics, New
1
Haven&Londra: Yale University Press, 1 985.
S tangos, Nikos (ed.), Concepts ol Modern Art, Londra: Thames and Hudson, 1997.
Taylor, Brandon, Thc Art of Today, Londra: Calmann&King, 1 995.
Prendeville, B rendan, Realism in 20th Century Painting, Londra: Thames and Hudson,
2000.
Perry, Gil, Gender and Art, New Haven&Londra: Yale University Press, 1 999.
Rhodes, Colin, Primitivism and Modern Art, Londra: Thames and Hudson, 1994.
Schor, Gabicle (ed.), Held Together With Water-Artfrom the Sammlung Verhund, Viya
na: Hatje Canz, 2007.
Schneider Adams, Laurie, The Methodologies of Art-An /ntroduction, Oxford: Westview
Press, 1 996.
Schneider Adams, Lauie, Art and Psychoanalysis, New York: Icon Editions, 1993.
Siegel, Jeanne (ed.), Art Talk-The Early BO's, New York: Da Capo Press, 1988.
Stiles, K.-Selz, P., Theories and Documents of Contemporary Art-A Sourcehook ofAr
tists' Writings, Londra: University of Califomia Press, 1 996.
Stimson, Blake-Sholette, Gregory (ed.), Collectivism After Modernism-The Art of Social
lmagination Ajter 1 945, Minneapolis&Londra: University of Minnesota Press, 2007.
Tanner, Jeremy (ed.), The Sociology of Art, Londra&New York: Routledge, 2003.
Taylor, Charles, Modernliin Skntlar, ev. Uur Canbilen, stanbul: Ayrnt Y,, 1995.
Tong, Rosemaie, Feminist Thought-A Comprehensive lntroduction, Londra: Routledge,
1994.
Tucker, William, The language ofSculpture, Londra: Thames and Hudson, 1974.
Tunal, smail, Felsefenin /nda Modern Resim, stanbul: Remzi Kitabevi, 1996.
Vamedoe, Kirk, A Fine Disregard-What Makes Modern Art Modern, Londra: Thames
and Hudson, 1 990.
Walker, John A., Art in the Age of Mass Media, Londra: Pluto Press, 1 994.
Walker, John A., Art and Outrage-Provocation, Controversy and the Visual Arts, Lond-
ra: Pluto Press, 1 999.
Warburton, Nigel, The Art Question, Londra&New York: Routledge, 2003.
Weintraub, Linda, Art on the Edge and Over, New York: Art lnsights, 1996.
Welchman, John C., Art Ajter Appropriation-Essays on Art in the 1 990' s, Amsterdam :
G+B Arts Intemational, 200 1 .
Wheale, Nigel (ed.), The Postmodern Arts-An lntroductory Reader, Londra&New York:
Routledge, 1 995.
Williams, Robert, Art Theory-An Historical /ntroduction, Londra: Blackwell Publishing,
2004.
Wood, Paul, The Challenge of the A vant-Garde, New Haven&Londra: Yale University
Press, 1 999.
Wood, Paul [et al], Modernism in Dispute-Art since the Forties, Londra: Yale University
Press, 1 993.
Wood, Paul (ed.), Varieties of Modernism, New Haven&Londra: Yale Unv. Press, 2004.
Wight, Elizabeth, Psychoanalytic Criticism-Theory in Practice, Londra&New York:
Routledge, 1984.
Wu, Chin-tao, Kltrn zelletirilmesi-1 980' ler Sonrasmda irketlerin Sanata Mda
halesi, ev. Esin Soanclar, stanbul: letiim Yaynlar, 2002.
Zurbrugg, Nicholas, The Parameters of Postmodernism, Londra: Routledge, 1 993.
KONULARA GRE KAYNAKA
20. Yzyla Doru: Akademiler, Salonlar ve Yeni Araylar

Antmen, Ahu, "Paris ' te Yeni Sanatn Siyaseti", s. 30-33, Toplumsal Tarih, S. l 12, Nisan
2003.
Atkins, Robert, Artspoke-A Gude to Modern ldeas, Movements and Buzzwords f 848-
1 944, New York&Londra: Abbeville Press Publishers, 1993.
Baudelaire, Charles, Modern Hayatn Ressam, stanbul : letiim Yaynlar, 2003.
Baudelaire, Charles, "Modernlik", s. 22-24, Modernizmin Serveni, stanbul: Yap Kredi
Yaynlar, 1 997.
B land, Josie, "The Academy & The Avant-Garde", Investigating Modern Art, New Ha
Champigneulle, Bemard, Rodin, ev. J.M. Brownjohn, Londra: Thames and Hudson,
1988.
Champion, Jeanne, Suzanne Valadon veya Gerein Peinde, ev. Glnar nay, stan
bul: AFA Yaynlar, 1995.
Chipp, Herschel B., Theories of Modern Art-A Source Book by Artists and Critics, Lond
ra: University of Califomia Press, 1968.
Clark, Timothy J., "Preliminaries to a Possible Treatment of Olympia in 1 865", Art in
Modern Culture-An Anthology of Critical Texts, s. 1 05- 120, Londra: Phaidon, 1992.
Claudon, Francis, Romantizm Sanat Ansiklopedisi, ev. zdemir nce-lhan Usmanba,
stanbul: Remzi Kitabevi, 1988.
hay, stanbul: Akbank Kltr Sanat Yaynlar, 2007.
Diderot, Denis, Paris Salon Sergileri 1 759- 1 761- 1 763, ev. Kaya zsezgin, stanbul:
Yap Kredi Yaynlar, 1996.
Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul : Yap Endstri Merkezi Yaynlar, 1997.
Eisenman, Stephen F., Nineteenth Century Art-A Critical History, Londra: Thames and
Hudson, 1 994.
Frascina, F./Blake, N./Fer/Garb, T./Harrison, C., Modernity and Modernism-French Pa
inting in the Nineteenth Century, New Haven&Londra: Yale University Pres, 1993.
Gombrich, E.H., Sanatn yks, ev. Bedrettin Cmert, stanbul: Remzi Kitabevi,
1986.
Grime, Karin H , Impressionism, Kln: Taschen, 2007.
Harrison, C.-Wood, P. (ed.), Art in Theory 1900-1990-An Anthology of Changing ldeas,
Londra: B lackwell Publishing, 1992.
Hughes, Robert, The Shock of the New-Art and the Century of"Change, Londra: Thames
and Hu9son, 1980.
nankur, Zeynep, 1 9. Yzyl Avrupas'nda Heykel ve Resim Sanat, stanbul: Kabalc Ya
ynevi, 1997.
Lucie-Smith, Edward, Visual Arts in the 20th Century, Londra: Thames and Hudson,
1996.
Kitabevi, 1982.
Meecham, P.-Wood, P., "Modemism & Modemity: An Introductory Survey", Investiga
ting Modern Art, New Haven&Londra: Yale University Press, 1 996.
306
Nochlin, Linda, The Body in Pieces-The Fragment as a Metaphor ofModernity, New
York: Thames and Hudson, 1994.
Nochlin, Linda, Courbet, Londra: Thames and Hudson, 2007.
Nord, Philip, /mpressionists and Politics: Art and Democracy in the Nineteenth Century,
Londra: Routledge, 2000.
Perry, G.-Cunningham C. (ed.), Academies, Museums and Canons of Art, Londra: Yale
Prendeville, Brendan, Realism in 20th Century Painting, Londra: Thames and Hudson,
2000.
Simmel, Georg, Modern Kltrde atma, ev. Tan! B ora-Nazile Kalayc-Elin Gen,
stanbul: letiim Yaynlar, 2003.
Stremmel, Kertsin, Realism, Kln: Taschen, 2004.
Williams, Robert, Art Theory-An Historical lntroduction, Londra: B lackwel l Publishing,
2004.
Wolf, Norbert, Romanticism, Kln: Taschen, 2007 .
zlenimcilik ve Sonras
Antmen, Ahu (ed.), Sanat/Cinsiyet-Sanat Tarihi ve Feminist Eletiri, stanbul: letiim
Yaynlar, 2008.
Atkins, Robert, Artspoke-A Guide to Modern ldeas, Movements and Buzzwords 1848-
Bernard, Emile, Cezanne zerine Anlar, ev. Kaya zsezgin, Ankara: mge Kitabevi
Yaynlar, 200 1 .
B irsel, Salah, Fransz Resminde zlenimcilik, Ankara: Dost Yaynlar, 1967.

B owness, Alan, Modern European Art, Londra: Thames and Hudson, 1972.
Cezanne, Paul , "Letters", Theories of Modern Art-A Source Book by Artists and Critics,
s. 1 6-23, Londra: University of California Press, 1 968.
Chadwick, Whitney, Women, Art, and Society, Londra: Thames and Hudson, 1 996.
Chilvers, lan, A Dictionary ofTwentieth Century Art, Oxford&New York: Oxford Uni
Clark, Timothy J., "The Painting of Modern Life", Art in Modern Culture-An Anthology
of Critical Texts, s. 40-63, Londra: Phaidon, 1 992.
Deighton, Elizabeth (ed.), Looking into Paintings, Londra: Faber and Faber, 1 985.
Denis, Maurice, "Defini ti on of Neotraditionism", Theories of Modern Art-A Source Book
by Artists and Critics, s. 94- 106, Londra: University of California Press, 1 968 .
Denvir, Bernard, Post-lmpressionism, Londra: Thames and Hudson, 1 992.
hay, stanbul: Akbank Kltr S anat Yaynlar, 2007.
Eczacba Sanat Ansiklopedisi, 2. Cilt, stanbul: Yap Endstri Merkezi Yaynlar, 1997.
Friedenthal, Richard, Letters of the Great Artists from Blake to Pollock, 2. Cilt, New
York: Random House, 1963.
Gauguin, Paul, "Synthetist Theories", Theories of Modern Art-A Source Book by Artists
and Critics, s. 58-86, Londra: University of California Press, 1968.
Grime, Karin H, lmpressionism, Kln: Taschen, 2007.
Harrison, C.-Wood, P., Art in Theory 1 900-1990-An Anthology of Changing ldeas,
Londra: B Iackwell Publishing, 1 992.
1996.
Pollock, Griselda, "Modernity and the Spaces of Femininity", Art in Modern Culture-An
Anthology of Critical Texts, s. 1 2 1 - 1 35, Londra: Phaidon, 1 992.
Renoir, Pierre-Auguste, "Letter to Paul Durand-Ruel", Letters of the Great Artists from
Blake to Pollock, 2. cilt, New Y ork: Random House, 1 963
Rilke, Rainer Maria, Cezanne zerine Mektuplar, ev. Kamuran ipal, stanbul : Cem
Yaynevi, 2002.
Shiff, Richard, "Defining Impressionism and the Impression", Art in Modern Culture-An
Anthology of Critical Texts, s. 1 8 1 - 1 88, Londra: Phaidon, 1 992.
Thomson, Belinda, lmpressionism-Origins, Practice, Reception, Londra: Thames and
Hudson, 2000.
Van Gogh, Vincent, "Letters", Theories of Modern Art-A Source Book by Artists and
Critics, s. 29-45,
Londra: University of California Press, 1 968.
Van Gogh, Vincent, Theo'ya Mektuplar, ev. Pnar Kr, stanbul : Ada Yaynlan, 1985.
Williams, Robert, Art Theory-An Historical lntroduction, Londra: Blackwell Publishing,
2004.
Primitivizm ve Davurumculuk
Croce, Benedetto, Estetik, ev. smail Tunal, stanbul: Remzi Kitabevi, 1 983.
hay, stanbul: Akbank Kltr Sanat Yaynlan, 2007.
Foster H./Krauss R./Bois Y./ Buchloh B., Art Since 1 900-Modernism, Antimodernism,
Gauguin, Noa Noa, ev. Niran Eli, stanbul: thaki Yaynlar, 2002.
Harrison, C.-Wood, P., Art in Theory 1900-1990-An Anthology of Changing ldeas,
Londra: B lackwell Publishing, 1 992.
Harrison, Charles [et al], Primitivism, Cubism, Abstraction-The Early Twentieth Cen
tury, Londra: Yale University Press, 1 993.
Kirchner, Emst Ludwig, "Chronik der Brcke", Theories of Modern Art-A Source Book
by Artists and Critics, s. 1 74-178, Londra: University of California Press, 1968.
Kirchner, Emst Ludwig, "Programme of Die Brcke", Art in Theory 1 900-1990-An Ant
hology of Changing ldeas, s. 67-68, Londra: Blackwell Publishing, 1992.
Lorenz, Ulrike, Brcke, Kln: Taschen, 2008.
Kitabevi, 1 982.
Lynton, Norbert, "Expressionism", Concepts of Modern Art, Londra: Thames and Hud
son, 1 997.
Macke, August, "Masks", Art in Theory 1900-1990-An Anthology of Changing ldeas, s.
1 00-1 O l , Londra: Blackwell Publishing, 1 992.
Marc, Franz, "The Savages of Germany", Art in Theory 1 900-1990-An A nthology of
Changing ldeas, s. 98-99, Londra: B lackwell Publishing, 1 992.
Nolde, Emil, "On Primitive Art", Art in Theory 1 900-1990-An Anthology of Changing
ldeas, s. 1 0 1 - 102, Londra: B lackwell Publishing, 1992.
Palmier, J.M., "Davurumculuk ve Sanatlar", Modernizmin Serveni, s. 250-258, stan
bul: Yap Kredi Yaynlar, 1997.
Pechstein, Max, "Creative Credo", Art in Theory 1900-1990-An Anthology of Changing
ldeas, s. 269, Londra: B lackwell Publishing, 1992.
308
Rhodes, Colin, Primitivism and Modern Art, Lordra: Thames and Hudson, 1 994.
Sheldon, Julie, "Matisse and the Problem of Expression in Early Twenieth-Century
Art", lnvestigating Modern Art, New Haven&Londra: Yale University Press, 1 996.
Whitfield, Sarah, "Fauvism", Concepts of Modern Art, Londra: Thames and Hudson,
1 997.
Wolf, Norbert, Expressionism, Kln: Taschen, 2004.
Yeni Bir Dil: Kbizm

Antliff, M.-Leighten P., Cubism and Culture, Londra: Thames and Hudson, 200 1 .
Apollinaire, Kbist Ressamlar-Estetik Dnceler, ev. Alp Tmertekin, stanbul : Yap
Kredi Yaynlan, 1 996.
Berger, John, Picasso' nun Baars ve Baarszl, ev. Yurdanur Salman-Mge Gr
soy, stanbul : Metis Yaynlar, 1 986.
Braque, Georges, "Thoughts Jn Painting", Art in Theory 1 900-1 990-An Anthology of
Changing ldeas, s. 209-2 1 0, Londra: B lackwell Publishing, 1 992.
Cabanne, Pierre, "Kolajlar", Modernizmin Serveni, s. 324-328, stanbul: Yap Kredi
Yaynlan, 1997.
versity Press, 1 998 .
ra: University of Califomia Press, 1 968.
Cooper, Douglas, The .Cubist Epoch, Oxford&New York: Phaidon, 1 970.
Poster H ./Krauss R./Bois Y./ B uchloh B., Art Since 1 900-Modernism, Antimodernism,
Gris, Juan, "Reply to a Questionnaire", Art in Theory 1 900-1990-An Anthology of Chan
ging !deas, s. 245, Londra: B lackwell Publishing, 1 992.
Harrison, Charles [et al], Primitivism, Cubism, Abstraction-The Early Twentieth Century,
Londra: Yale
University Press, 1 993 .
Harrison, C.-Wood, P. (ed.), Art in Theory 1 900-1990-An Anthology of Changing ldeas,
Londra: B lackwell Publishing, 1 992.
Gantefhrer-Trier, Anne, Cubism, Kln: Taschen, 2004.
Golding, John, "Cubism", Concepts of Modern Art, Londra: Thames and Hudson, 1997.
Kahnweiler, Daniel-Henry, Benim Galeri/erim Benim Ressam/arm, ev. Kaya zsezgin,
Ankara: Gece Yaynlan, 1988.
Leger, Femand, "The Origins of Painting and its Representational Value", Art in Theory
1 900-1990-An Anthology of Changing ldeas, s. 1 96-199, Londra: B lackwell Publis
hing, 1 992.
Lynton, Norbert, Modern Sanatn yks, ev . Cevat apan-Sadi zi, stanbul: Remzi
Kitabevi, 1 982.
Metzinger, Jean, "Note on Painting'', Art in Theory 1 900-1 990-An Anthology of Chan
ging !deas, s. 1 77-178, Londra: B lackwell Publishing, 1 992.
Picasso, Pablo, "Picasso Speaks'', Art in Theory 1 900-1 990-An Anthology of Changing
ldeas, s. 2 1 0-21 3, Londra: B lackwell Publishing, 1 992.
Van Hansbergen, Gijs, Guernica-The Biography ofa Twentieth-Century lcon, Londra:
Bloomsbury, 2005.
Bir Gelecek D: Ftrizm
Atkins, Robert, Artspoke-A Guide to Modern ldeas, Movements and Buzzwords 1 848-
1 944, New York&Londra: Abbeville Press Publishers, 1 993.
Boccioni, Umberto [et al], "Futurist Painting: Technical Manifesto", Art in Theory 1 900-
1 990-An Anthology of Changing ldeas, s. 149-152, Londra: Blackwell Publishing,
1 992.
Carra, Carlo, "Seslerin, Grltlerin ve Kokularn Resmi: Ftrist Manifesto", Moder
nizmin Serveni, s. 97-1 00, stanbul: Yap Kredi Yaynlan, 1 997.
Foster H./Krauss R./Bois Y./ B uchloh B., Art Since 1 900-Modernism, Antimodernism,
Goldberg, Rosalee, Performance Art-From Futurism to the Present, Londra: Thames and
Hudson, 1 988.
Gray, Camilla, The Russian Experiment in Art 1863-1 922, Londra: Thames and Hudson,
1 986.
Harrison, C.-Wood, P. (ed.), Art in Theory 1 900-1990-An Anthology of Changing ldeas,
and Hudson, 1980.
Lynton, Norbert, "Futurism", Concepts of Modern Art, Londra: Thames and Hudson,
1 997.
Kitabevi, 1 982.
Marinetti, F.T., "Kuraldan S yrlm mgelem ve zgrle Kavumu Szckler: Ft
rist Manifesto", Modernizmin Serveni, s. 75-8 1 , stanbul: Yap Kredi Yaynlan,
1 997.
Marinetti, Filippo Tommaso, "The Foundation and Manifesto of Futurism", Art in The
ory 1 900-1990-An Anthology of Changing ldeas, s. 145- 1 49, Londra: B lackwell Pub
lishing, 1 992.
Martin, Sylvia, Futurism, Kln: Taschen, 2005.
Russolo, Luigi, "Grltler Sanat: Ftrist Manifesto", Modernizmin Serveni, s. 89-94,
stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1 997.
Severini, Gino, "On Cubism and Futurism", Letters of the Great Artists From Blake to
Pollock, 2. cilt, New York: Random House, 1963
Sanat in Sanat: Soyut Sanatn ncleri

Brown, Elizabeth A., Brancusi Photographs Brancusi, Londra: Thames and Hudson,
1 995.
ra: University of California Press, 1 968.
Overy, Paul, "Designing for the Modem World-De Stijl: The Red Blue Chair & The
Schrder House", lnvestigating Modern Art, New Haven&Londra: Yale lJniversity
Press, 1996.
310
Poster H./Krauss R./Bois Y./ B uchloh B . , Art Since 1900-Modernism, Antimodernism,
Grigoteit, A.-aman, F., Kangal, S.-Lewin, D. (ed.), Blind Date stanbul/Habersiz Bu
luma, Frankfurt: Deutsche Bank Kunst, 2007.
Harrison, C .-Wood, P. (ed.), Art in Theory 1 900-1990-An Anthology of Changing ldeas,
Harrison, Charles [et al], Primitivism, Cubism, Ahstraction-The Early Twentieth Century,
Londra: Yale University Press, 1 993.
Herbert, Robert L., Modern Artists on Art-Ten Unabridged Essays, New Jersey: Prentice
Hali, 1 964.
Hughes, Robert, The Shock of the New-Art and the Century of' Change, Londra: Thames
and Hudson, 1980.
Kandinsky, Wassily, Concerning the Spritual in Art, ev. M.T.H. Sadler, New York: Do
ver Publications, 1977.
Kandinsky, Wassily, "The Cologne Lecture", Art in Theory 1 900-1990-An Anthology of
Changing ldeas, s. 94-98, Londra: B lackwell Publishing, 1992.
Kandinsky, Nina, Kandinsky ve Ben-Soyut Resmin Tarihinden Bir Kesit 1 91 7-1 944, ev.
Glnar nay, stanbul: letiim Yaynlar, 2003.
Kitabevi, 1 <.'82.
Malevich, Kazimir, "Suprematism", Modern Artists on Art-Ten Unabridged Essays, New
Jersey: Prentice Hali, 1 964.
Mondrian, Piet, "Dialogue on the New Plastic", Art in Theory 1900-1990-An Anthology
ofChanging ldeas, s. 282-287, Londra: Blackwell Publishing, 1 992.
Murray, Chris (ed.), Key Writers on Art: The Twentieth Century, Londra&New York:
Routledge, 2003 .
Schapiro, Meyer, Mondrian-On The Humanity ofAbstact Painting, New York: George
Braziller, 1995.
Van Doesburg, Theo, "De Stijl Manifesto 1", Art in Theory 1900-1990-An Anthology of
Changing ldeas, s. 278-279, Londra: Blackwell Publishing, 1 992.
Yeni Bir Dnyann nas: Konstrktivizm/Bauhaus

Art and Design, zel Say: The Great Russian Utopia, 1 993 .
Berger, John, Sanat ve Devrim, ev. Bige Berker, Ankara: V Yaynlar, 1987.
Chipp, Herschel B ., Theories of Modern Art-A Source Book by Artists and Critics, Lond
Conrads, Ulrich (ed.), 20. Yzyl Mimarisinde Program ve Manifestolar, ev. Sevin Ya
vuz, stanbul: evki Vanl Mimarlk Vakf Yaynlar, 199 1 .
Doste, Magdalena, The Bauhaus 1 91 9- 1 933-Reform and Avant-Garde, Kln: Taschen,
2006.
ven&Londra: Yale University Press, 1 993 .
311
Foster H./Krauss R./Bois Y./ B uchloh B . , Art Since 1900-Modernism, Antimodernism,
Ftrist Manifestolar Kitab, ev. Tuna Ylmaz, stanbul: Altkrkbe Yayn, 2008.
Gabo, Naum-Pevsner-Anton, "The Realistic Manifesto", Art in Theory 1900-1 990-An
Anthology Qf Changing ldeas, s. 297-299, Londra: B lackwell Publishing, 1992.
Gan, Alexei, "Constructivism", Art in Theory 1900-1990-An Anthology of Changing ide-
as, s. 3 1 8-3 1 9, Londra: Blackwell Publishing, 1 992.
Gray, Camilla, The Russian Experiment in Art 1863-1922, Londra: Thames and Hudson,
1986.
Gropius, W., "Bauhaus Program", Modernizmin Serveni, s. 236-238, stanbul: Yap
Kredi Yaynlar, 1997.
Gropius, Walter, "The Theory and Organization of the Bauhaus", Art in Theory 1 900-
1 990-An Anthology of Changing ldeas, s. 338-343, Londra: B lackwell Publishing,
1 992.
and Hudson, 1 980.
Mayakovsky, Vladimir, "Whom is LEF Alerting?", Art in Theory 1900-1990-An Antho
logy of Changing ldeas, s. 321 -323, Londra: Blackwell Publishing, 1992.
Moholy-Nagy, Laszlo, The New Vision-Fundamentals of Bauhaus Design, Painting,
Sculpture, and Architecture, New York: Dover Publications, 2005.
Rodchenko, Alexander-Stepanova, V., "Programme of the First Working Group of
Constructivists", Art in Theory 1900-1990-An Anthology of Changing ldeas, s. 3 1 7-
3 1 8 , Londra: B lackwell Publishing, 1 992.
Rodchenko, Alexander, "Slogans and Organizational Programme of the Workshop for
the Study of Painting in State Art Colleges", Art in Theory 1900-1990-An Anthology
of Changing ldeas, s. 3 1 5-3 1 6, Londra: Blackwell Publishing, 1 992.
Scharf, Aaron, "Constructivism", Concepts of Modern Art, Londra: Thames and Hudson,
1 997.
Scrima, Andrea [et al], Bauhaus Archive Bertin Museum of Design-The Collection, Ber
lin: Bauhaus Archive Berlin, 1 999.
Spencer, John, The Art History Study Guide, Londra: Thames and Hudson, 1 996.
Tarabukin, "Sehpadan Makineye", Modernizmin Serveni, s. 1 1 8-126, stanbul: Yap
Tatlin, Vladimir, "Thi lnitiative lndividual in the Creativity of the Collective", Art in
Theory 1900-1990-An Anthology of Changing ldeas, s. 309, Londra: Blackwell Pub
lishing, 1 992.
Bakaldr: Dada
Ades, Dawn, "Dada and Surrealism", Concepts of Modern Art, Londra: Thames and
Hudson, 1 997.
Ades, Dawn-Cox, Neil-Hopkins, David, Marcel Duchamp, Londra: 1 999.
Camfield A. William, Marcel Duchamp Fountain, Houston: Houston Fine Art Press,
1989.
Chilvers, lan, A Dictionary Qf" Twentieth Century Art, Oxford&New York: Oxford Uni
Dada Manifesto/ar, ev. Melis Oflas, stanbul: Altkrkbe Yayn, 2008.
De Duve, Thierry (ed.), The Definitively Unfinished Marcel Duchamp, Cambnd
ge&Londra: The MiT Press, 1 99 1 .
Duchamp, Marcel, "Hazr Nesne", Modernizmin Serveni, s. 322-323, stanbul : Yap
Kredi Yaynlan, 1997.
Duchamp, Marcel, "The Richard Mutt Case", Art in Theory 1900-1990-An Anthology of
Changing ldeas, s. 248, Londra: B lackwell Publishing, 1 992.
Elger, Dietmar, Dadaism, Kln: Taschen,2004.
Poster H./Krauss R./Bois Y./ Buchloh B., Art Since 1 900-Modernism, Antimodernism,
Grosz, George, An Autobiography, ev. Nora Hodges, Berkeley&Los Angeles&Londra:
University of Califomia Press, 1983.
Gisboume, Mark, "Dada & Surrealism in Paris 1 9 1 9- 1 947", lnvestigating Modern Art,
New Haven&Londra: Yale University Press, 1996.
Hch, Hannah, "A Few Words on Photomontage'', Art of the Twentieth Century-A Re
ader, s. 1 1 2- 1 14, New Haven&Londra: Yale University Press, 2003.
Hlsenbeck, Richard-Hausmann, Raoul, "What is Dadaism and What Does it Want in
Germany?", Art in Theory 1 900-1990-An Anthology of Changing ldeas, s. 256-257,
Mink, Janis, Duchamp-Art as Anti-Art, Kln: Taschen, 2000.
Paz, Octavio, Marcel Duchamp-Appearance Stripped Bare, ev. R. Phillips-D. Gardner,
New York: Arcade Editions, 1 990.
Richter, Hans, Dada-Art and Anti-Art, Londra: Thames and Hudson, 1 965.
Rosenberg, Harold, The Anxious Object, Chicago&Londra: The University of Chicago
Press, 1 964.
Sanouillet, M., "Dadacln Kkleri: Zrih ve New York'', Modernizmin Serveni, s.
303-3 17, stanbul: Yap Kredi Yaynlan, 1 997.
Tzara, Tristan, Dada Manifestolar, ev. Elif Gkteke, stanbul: Norgunk Yaynlar,
2004.
Tzara, Tristan, "Dada Manifesto 1 9 1 8", Art in Theory 1900-1990-An Anthology of Chan
ging ldeas, s. 248-25 3, Londra: Blackwell Publishing, 1992.
Gerein tesi: Gerekstclk

Ades, Dawn, "Dada and Surrealism", Concepts of Modem Art, Londra: Thames and
Hudson, 1 997.
Aragon, Louis [et al], "Declaration of the Bureau de Recherches Surrealistes", Art in
Theory 1900-1990-An Anthology of Changing ldeas, s. 439-440, Londra: B lackwell
Publishing, 1992.
1944, New York&Londra: Abbeville Press Publishers, 1993.
Breton, Andre, "Gerekstc Nesne'', Modernizmin Serveni, s. 341 -342, stanbul: Ya
p Kredi Yaynlar, 1 997.
Breton, Andre, Birinci Srrealist Manifesto, ev. Yeim Seber Kafa, stanbul: Altkrk
be Yayn, 2003 .
Chipp, Herschel B., Theories of Modern Art-A Srmrce Book by Artists and Critics, Lond
Dali, Salvador, "Gerekstc Nesne", Modernizmin Serveni, s. 340, stanbul: Yap
Kredi Yaynlan, 1997.
3 13
De Chirico, Giorgio, "Mystery and Creation", Art in Theory 1 900-1990-An Anthology of
Changing ldeas, s. 60-6 1 , Londra: B lackwell Publishing, 1992.
ven&Londra: Yale University Press, 1 993.
Poster H./Krauss R./Bois Y./ B uchloh B., Art Since 1900-Modernism, Antimodernism,
Foucault, Michel, Bu Bir Pipo Deildir, ev. Selahattin Hilav, stanbul: Yap Kredi Ya
ynlan, 1 993.
Gablik, Suzi, Magritte, Londra: Thames and Hudson, 1 985.
Gisboume, Mark, "Dada & Surrealism in Paris 1 9 19-1947'', lnvestigating Modern Art,
New Haven&Londra: Yale University Press, 1 996.
Klingshr-Leroy, Cathrin, Surrealism, Kln: Taschen, 2004.
1 996.
Lucie-Smith, Edward, Lives of the Great 20th C entury Artists, Londra: Thames and
Hudson, 1 999.
Kitabevi, 1982.
Methuen, Elre, A Dictionary of Surrealism, Londra: Eyre Methuen, 1 974.
Passeron, Rene, Srrealizm Sanat Ansiklopedisi, ev. Sezer Tansu, stanbul: Remzi Ki
tabevi, 1 982.
Paris'ten New York'a: ABD'de Soyut Davurumculuk, Fransa'da Taizm

Atkins, Robert, Artspeak-A Guide to Modern ldeas, Movements and Buzzwords 1 945 to
the Present, New York&Londra: Abbeville Press Publishers, 1 997.
Breslin, James E.B., Mark Rothko-A Biography, Chicago&Londra: The University of
Chicago Press, 1 993.
Cockcroft, Eva, "Abstract Expressionism, Weapon of the Cold War", Art in Modern
Culture-An Anthology of Critical Texts, s. 82-90, Londra: Phaidon, 1 992.
Poster H./Krauss R./Bois Y./ B uchloh B . , Art Since 1 900-Modernism, Antimodernism,
Gottlieb, A.-Rothko, M.-Newman, Bamett, "Statement", Art in Theory 1 900-1990-An
Anthology of Changing ldeas, s. 561-563, Londra: B lackwell Publishing, 1 992.
Greenberg, Clement, The Collected Essays and Criticism-Ajfirmations and Refusals
1 950-1956, ed. John O'Brian, Chicago&Londra: The University of Chicago Press,
1 993 .
Greenberg, Clement, The Collected Essays and Criticism-Modernism with a Vengeance
1 957-1 969, Chicago&Londra: The University of Chicago Press, 1 993 .
Greenberg, Clement, "Modemist Resim", Modernizmin Serveni, s. 356-362, stanbul:
Yap Kredi Yaynlar, 1 997.
Guggenheim, Peggy, Out of This Century-Confessions of an Art Addict, Londra: Andre
Deutsch, 1999.
Guilbaut, Serge, How New York Stole the idea of Modern Art-Abstract Expressionisrn,
Freedorn and the Cold War, ev. Arthur Goldhammer, Chicago&Londra: The Univer
sity of Chicago Press, 1 983.
Harris, Jonathan, "Modemism and Culture in the USA, 1 930- 1 960", Modernism in Dis
pute, s. 1 -74, Londra: Yale University Press, 1 993.
Harrison, Charles, "Abstract Expressionism", Concepts of Modern Art, Londra: Thames
and Hudson, 1997.
Hess, Barbara, Abstract Expressionisrn, Kln: Taschen, 2005.
Kitabevi, 1 982.
Platt, Susan, Art&Politics in the 1 930's: Modernisrn-Marxisrn-Arnericanisrn, New York:
Midmarch Art Press, 1999.
Pollock, Jackson, "Answers to a Questionnaire", Art in Theory 1 900-1 990-An Anthology
of Changing /deas, s. 560-561, Londra: Blackwell Publishing, 1 992.
Rosenberg, Hamid, The Anxious Object, Chicago&Londra: The University of Chicago
Press, 1 966.
Rothko, Mark, "The Romantics Were Prompted... ", Art in Theory 1 900-1990-An Antho
logy of Changing ldeas, s. 563-564, Londra: B lackwell Publishing, 1 992.
Wood, Paul, "Jackson Pollock & Abstract Expressionism", lnvestigating Modern Art,
New Haven&Lonqra: Yale University Press, 1 996.
Kitle Kltr ve Sanat: Pop

Acton, Mary, Learning to Look at Modern Art, Londra: Routledge, 2004.
Atkins, Robert, Artspeak-A Guide to Modern ldeas, Movernents and Buzzwords 1 945 to
B atchelor, David, "Modemity & Tradition: Warhol and Andre", 1nvestigating Modern
Art, New Haven&Londra: Yale University Press, 1 996.
Close, Chuck, "Interview with Cindy Nemser", Theories and Docurnents of Conternpo
rary Art-A Sourcebook of Artists' Writings, s. 232-237, Londra: University of Califor
nia Press, 1 996.
hay, stanbul : Akbank Kltr Sanat Yaynlar, 2007.
Poster H./Krauss R./Bois Y./ B uchloh B., Art Since 1 900-Modernisrn, Antirnodernisrn,
Postrnodernisrn, Londra: Thames and Hudson, 2004.
Hamilton, Richard, "For the Finest Art, Try Pop", Art in Theory 1 900-1 990-An Antho-
logy of Changing ldeas, s. 726-727, Londra: B lackwell Publishing, 1992.
Honnef, Klaus, Pop Art, Kln: Taschen, 2004.
Lichtenstein, Roy, "Lecture to the College Art Association", Art in Theory 1 900-1990-
An Anthology of Changing ldeas, s. 733-735, Londra: Blackwell Publishing, 1992.
Lucie-Smith, Edward, "Pop Art", Concepts of Modern Art, Londra: Thames and Hudson,
1 997.
Lucie-Smith, Edward, Movernents in Art Since 1945-lssues and Concepts, Londra: Tha
mes and Hudson, 1 995.
Kitabevi, 1982.
3 15
Restany, Pierre, "Pop Art", Modernizmin Serveni, s. 346-350, stanbul: Yap Kredi Ya
ynlar, 1 9<7.
Warhol, Andy, "Warhol in His Own Words", Theories and Documents of Contemporary
Art-A Sourcehook rl Artists' Writings, s. 340-346, Londra: University of Califomia
Press, 1996.
Warhol, Andy, The Philosophy ofAndy Warhol (From A to B and Back Again), San Di
ego&New York&Londra: Harvest Editions, 1977.
Yeni aa Yeni Sanat: Yeni Gerekilik

Chilvers, lan, A Dictionary of" Twentieth Century Art, Oxford&New York: Oxford Uni
Foster H./Krauss R./Bois Y./ 8uchloh 8., Art Since 1 900-Modemism, Antimodemism,
Hopkins, David, After Modern Art 1945-2000, Oxford: Oxford University Press, 2000.
Klein, Yves, Chelsea Otel Manifestosu, ev. Deniz Artun-Alpagut Gltekin, stanbul:
Norgunk Yaynlar, 2002.
Restany, Pierre, "The New Realists", Art in Theory, s. 7 1 1 -7 1 2, Londra: 8 lackwell Pub
lishing, 1992.
Restany, Pierre, "The Nouveaux Realistes Declaration of lntention", Theories and Docu
ments of Contemporary Art-A Sourcehook of Artists' Writings, s.306-307, 8erke
ley&Londra: University of California Press, 1 996.
Restany, Pierre, "Forty Degrees Above Dada", Theories and documents of Contempo
rary Art-A Sourcehook of Artists' Writings, s.307-308, 8erkeley&Londra: University
of Califomia Press, 1996.
ABC Sanat: Minimalizm

Andre, Cari , "Artist's Statement", Land and Environmental Art, s. 224, Londra: Phaidon,
1998.
8atchelor, David, "Modemity & Tradition: Warhol and Andre", lnvestigating Modern
Art, New Haven&Londra: Yale University Press, 1 996.
Cabane, Pierre, "Cool Art", Modernizmin Serveni, s. 354-355, stanbul: Yap Kredi Ya
ynlar, 1997.
Chave, Anna C., "Minimalism and the Rhetoric of Power", Art in Modern Culture-An
Anthology of Critical Texts, s. 264-28 1 , Londra: Phaidon, 1992.
Chilvers, lan, A Dictionary l Twentieth Century Art, Oxford&New York: Oxford Uni
Foster H./Krauss R./Bois Y./ 8uchloh 8 . , Art Since 1 900-Modernism, Antimodernism,
Gablik, Suzi, "Minimalism'', Concepts of Modern Art, Londra: Thames and Hudson,
1997.
Gerrnaner, Semra, 1960 Sonras Sanat-Akmlar, Eilimler, Gruplar, Sanatlar, stanbul:
Kabalc Yaynevi, 1997.
Hopkins, David, Ajter Modern Art 1 945-2000, Oxford: Oxford University Press, 2000.
Judd, Donald, "Specific Objects", Art in Theory 1 900-1 990-An Anthology of Changing
ldeas, s. 809-8 1 3, Londra: 8lackwell Publishing, 1 992.
Krauss, Rosalind E., "Mekana Yaylan Heykel", Sanat Dnyamz, S. 82, 2002.
Krauss, Rosalind E., Passar;es in Modern Sculpture, Cambridge&Londra: The MiT
Press, 1977.
Krauss, Rosalind E,, The Originality of the Avant-Garde and Other Modernist Myths,
Cambridge &Londra: The MiT Press, 1 985.
Lucie-Smith, Edward, Movements in Art Since 1 945-lssues and Concepts, Londra: Tha
mes and Hudson, 1995.
Lynton, Norbert, Modern Sanatn yks, ev. Cevat apan-Sadi zi, stanbul: Rem1i
Kitabevi, 1 982.
Marzona, Daniel, Minimal Art, Kln: Taschen, 2004.
Stella, Frank, "Pratt Institute Lecture", Art in Theory 1 900-1 990-An Anthology of Chan
ging ldeas, s. 805-806, Londra: Blackwell Publishing, 1992.
Szckler ve Dnceler Arasnda: Kavramsal Sanat

Alberro, A.-Stimson, B. (ed.), Conceptual Art: A Critical Anthology, Cambridge&Lond
ra: The MiT Press, 1 999.
Alberro, Alexander, Conceptual Art and the Politics of Publicity, Cambridge&Lond-
ra:The MIT Press, 2003.
Altshuler, Bruce, "5-3 1 Ocak 1 969", Resmi Gr-Gncel Sanat Sekisi 1, 1999.
Foster H./K.rauss R./Bois Y./ Buchloh B., Art Since 1 900-Modernism, Antimodernism,
Gablik, Suzi, "Kayg Nesneleri: Kltrel Muhafelet Tarzlar", Sanat Dnyamz, S. 75, s.
20 1 , 1999.
Huebler, Douglas, " Untitled Statements", Theories and Documents of Contemporary
Art-A Sourcebook of Artists' Writings, s . 840, Londra: University of California Press,
1996.
Kosuth, Joseph, Art a:fter Philosophy and After-Collected Writings 1 966-1990, Cambrid
ge&Londra: The MIT Press, 1 99 1 .
Kosuth, Joseph, "Untitled Statement", Theories and Documents of Contemporary Art-A
Sourcebook of Artists' Writings, s. 840, Londra: University of California Press, 1 996.
Lewitt, Sol, "Paragraphs on Conceptual Art", Art in Theory 1900-1 990-An Anthology of
Changing ldeas, s. 834-837, Londra: Blackwell Publishing, 1 992.
Lewitt, Sol, "Sentences on Conceptual Art", Art in Theory 1 900-1 990-An Anthology of
Changing ldeas, s. 837-839, Londra: Blackwell Publishing, 1992.
Lippard, Lucy R.-Chandler, John, "The Dematerialization of Art", Conceptual Art. A
Critical Anthology, s. 52-60, Cambridge&Londra: The MiT Press, 1 999.
Lippard, Lucy R . ., "Postface in Six Years: The Dematerialization of the Art Object,
1966 to 1 972", s. 294-298, Conceptual Art: A Critical Anthology, Cambridge&Lond
ra: The MiT Press, 1999.
Marzona, Daniel, Conceptual Art, Kln: Taschen, 2005.
Morgan, Robert, "Kavramsal Sanatn Durumu: 5-3 1 Ocak Sergisi ve Sonras", Resmi
Gr-Gncel Sanat Sekisi 1, 1999.
Rose, Arthur, "Drt Rportaj", Resmi Gr-Gncel Sanat Sekisi 1, 1999.
Smith, Roberta, "Conceptual Art", Concepts of Modern Art, Londra: Thames and Hud
son, 1 997.
3 17
Weiner, Lawrence, "Statements'', Art in Theory 1900-1990-An Anthology olChanging
ldeas, s. 8 8 1 -883, Londra: B lackwell Publishing, 1992.
Sanat ve Kltrel Muhalefet: Fluxus

Archer, Michael, Art Since 1960, Londra: Thames and Hudson, 1 997.
Art and Design, zel Say: Fluxus Today and Yesterday, Ocak-ubat, 1993.
Beuys, Joseph, "Not Just a Few Are Called, But Everyone", Art in Theory, s. 889-892,
Beuys, Kounellis, Kiefer, Cucchi, Bir Katedral na Etmek, ev. Ahmet Cemal, stanbul:
Sel Yaynclk, 2005.
B lock, Rene-Knapstein, Gabriele (ed.), Fluxus in Deutschland 1962-1 994, Wuppertal:
Ute Klophaus, 1995.
Chilvers, lan, A Dictionary of Twentieth Century Art, Oxford&New York: Oxford Uni-
-

Foster H./Krauss R./Bois Y./ B uchloh B., Art Since 1 900-Modernism. Antimodernism,
Lageira, Jacinto, Centre Pompidou-Paintings and Sculptures, Milano: Editions Scala,
2000.
Maciunas, George, "Letter to Tomas Schmit", Theories and Documents of Contempo
rary Art-A Sourcehook ofArtists' Writings, s. 726-728 , Londra: University of Califor
nia Press, 1 996.
Pijnappel, Johan (ed.), Art and Design, zel Say: Fluxus Today and Yesterday, Ocak
ubat, 1993.
Vostell, Wolf, "Manifesto", Theories and Documents of Contemporary Art-A Sourcebo
ok of Artists' Writings, s. 723-724, Londra: University of Califomia Press, 1996.
http:en. wikipedia.org./wiki/Wolf_Vostell
http:en. wikipedia.org./wiki/George_Maciunas
Malzemeler ve Sreler: Arte Povera

Beuys, Joseph, "Birka Kii Deil Herkes arl", Studio International, say 95, Aralk
1972.
Celant, Germano, "Arte Povera", Art in Theory, s. 886-889, Londra: B lackwell Publis
hing, 1 992.
Foster H ./Krauss R./Bois Y./ B uchloh B . , Art Since 1 900-Modernism, Antimodernism,
Postmodernism, Londra: Tharnes and Hudson, 2004.
Lageira, Jacinto, Centre Pompidou-Paintings and Sculptures, Editions Scala, 2000
Merz, Mario, "Untitled Statements", Theories and Documents of Contemporary Art-A
Sourcebook of'Artists' Writings, s. 671 -673, Londra: University of Califomia Press,
1 996.
Pascali, Pino, "Statements", Theories and Documents of Contemporary Art-A Sourcebo
ok o(Artists' Writings, s . 3 1 3-3 1 4, Berkeley&Londra: University of Califomia Press,
1996.
_lli)://www.centrepompt<.!.Qt!J!/ducatio/rQl!!_NS-ArtePovera/ENS -ArtePove
ra.htm
http://www.tate.org.uk/modem/exhibitions/artepovera/default.htm
Sanat ve Bedeni: Performans

Atkins, Robert, Artspeak-A Guide to Modern Ideas, Movements and Buzzwords 1 945 to
Ewing, William A., The Body-Photoworks of the Human Form, Londra: Thames and
Hudson, 1 994.
Foster H ./Krauss R./Bois Y./ B uchloh B . , Art Since 1900-Modernism, Antimodernism,
Goldberg, RoseLee, Performance Art-From Futurism to the Present, Londra: Thames
and Hudson, 1988.
Harris, Jonathan, "Visual Cultures of Opposition", Investigating Modern Art, s. 143- 153,
New Haven&Londra: Yale University Press, 1996.
Taylor, Brandon, Thi Art of Today, Londra: Calmann&King, 1 995.
Vergine, Lea, Body Art and Performance-The Body as Language, Milano: Skira, 2000.
Warr, T.-Jones, A. (ed.), The Artist' s Body, Londra: Phaidon, 2000.
Yoshihara, Jiro, "The Gutai Manifesto", Theories and Documents of Contemporary Art
A Sourcebook of Artists' Writings, s. 695-698, Londra: University of Califomia Press,
1 996.
Kadn Haklar: Feminist Sanat

lar-Ahu Antmen, stanbul: letiim Yaynlar, 2008.
Atkins, Robert, Artspeak-A Guide to Modern Ideas, Movements and Buzzwords 1945 to
Chadwick, Whitney, Women, Art, and Society, Londra: Thames and Hudson, 1 996.
Dempsey, Amy, Modern ada Sanat-sluplar, Ekoller, Hareketler, ev. Osman Akn-
Donovan, Josephine, Feminist Teori-Amerikan Feminizminin Entelektel Gelenekleri,
ev. Aksu Bora, Meltem Aduk Gevrek, Fevziye Saylan, stanbu l : letiim Yaynlar
1 997.
Foster H./Krauss R./Bois Y./ Buchloh B . , Art Since 1900-Modernism, Antimodernism,
Garb, Tamar, "Gender and Representation", Modernity and Modernism-French Painting
in the Nineteenth Century, New Haven&Londra: Yale University Press, 1 993.
Goldberg, RoseLee, Performance Art-From Futurism to the Present, Londra: Thames
and Hudson, 1988.
Harris, Jonathan, "Visual Cultures of Opposition", Investigating Modern Art, s. 143- 153,
New Haven&Londra: Yale University Press, 1 996.
Jones, Amelia (ed.), The Feminism and Visual Culture Reader, Londra&New York: Ro
utledge, 2003.
319
McDonald, Helen, Erotic Ambiguities-The Frmale Nude in Art, Londra&New York:
Thames and Hudson, 200 1 .
Nead, Lynda, The Female Nude-Art, Obscenity and Sexuality, Londra&New York: Rout
ledge, 1992.
Nochlin, Linda, Women, Art, and Power and other Essays, Londra: Thames and Hudson,
1 989.
Nochlin, Linda, Representing Women, New York: Thames and Hudson, 1 999.
Paglia, Camille, Cinsellik ve iddet, ya da Doa ve Sanat, ev. Turgut Berkes, stanbul:
yi eyler Yaynlar, 1996.
Perry, Gill, Gender and Art, New Haven&Londra: Yale University Press, 1999.
Plumwood, Yal, Feminizm ve Doaya Hkmetmek, ev. Baak Ertr, stanbul: Metis Ya
ynlar, 1 995.
Pollock, Griselda, Vision&Dijference-Femininity, Feminism and the Histories of Art,
Londra&New York : Routledge, 1 988.
Reckitt, Helena-Phelan, Peggy (ed.), Art and Feminism, Londra: Phaidon, 200 1 .
Rosenbach, Ulricke, "Untitled Statement", Theories and Documents of Contemporary
Art-A Sourcebook of Artists' Writings, s.757, Berkeley&Londra: University of Califor
nia Press, 1 996.
S andler, lrving, Art of the Postmodern Era-From the Late 1 960' s to the Early J 990's,
Schor, Gabriele (ed.), Held Together With Water-Artfrom the Sammlung Verbund, Viya
na: Hatje Canz, 2007.
Schapiro, Miriam, "The Education of Women as Artists: Project Womanhouse" , Art and
Feminism, s. 208-209, Londra: Phaidon, 200 1 .
Schneeman, Carolee, "Woman i n the Year 2000", Theories and Documents of Contem
porary Art-A Sourcebook of Artists' Writings, s.717-7 18, Berkeley&Londra: Univer
sity of Califomia Press, 1996.
Taylor, Brandon, The Art ofToday, Londra: Calmann&King, 1995.
Tong, Rosemarie, Feminist Thought-A Comprehensive Introduction, Londra: Routledge,
1 994.
Warr, T.-Jones, A. (ed.), The Artist' s Body, Londra: Phaidon, 2000.
Ta, Toprak, Kum: Arazi Sanat

Atkins, Robert, Artspeak-A Guide to Modern !deas, Movements and Buzzwords 1 945 to
De Maria, Walter, "On the lmportance of Natura! Disasters", Theories and Documents of
Contemporary Art-A Sourcebook ofArtists' Writings, s. 527, Londra: University of
Califomia Press, 1 996.
Kastner, J.-Wallis, B . (ed.), Land and Environmental Art, Londra: Phaidon, 1998.
Lailach, Michael, Land Art, Kln: Taschen, 2007.
Long, Richard, "Five Six Pick Up Sticks", Theories and Documents ol Contemporary
Art-A Sourcebook olArtists' Writings, s. 563-566, Londra: University of California
Press, 1 996.
Smithson, Robert, "Untitled (Across the Country . . . )", Land and Environmental Art, s .
25 1 , Londra: Phaidon, 1 998.
320
------------------
Sonfist, Alan, "Natura! Phenomena As Public Monuments", Theories and Documents <l
Contemporary Art-A Sourcehook rf Artists' Writings, s. 545-547, Londra: University
of California Press, 1 996.
Taylor, Brandor, The Art o/7oday, Londra: Calmarn&King, 1995.
Weintraub, Linda, Art on the Edge and Over, New York: Art lnsights, ine., 1 996.
Yeniden Boya, Yeniden mge: Yeni Davurumculuk ve Baka Resimsel Araylar

Atkins, Robet, Artspeak-A Guide to Modern Ideas, Movements and Buzzwords 1 945 to
Fischl, Eric, "l Don't Think Expressionism is the lssue", Theories and Documents rf
Contemporary Art-A Sourcehook rfArtists' Writings, s. 265-266, Londra: University
of California Press, 1 996.
Foster H ./Krauss R./Bois Y./ Buchloh B ., Art Since 1 900-Modernism, Antimodernism,
Postmodernism, Londra: Thames and Hudson, 2004 .
Geldzahler, Henry, "Interview with Georg Baselitz", Art Talk-The Early 80' s, New
York: Da Capo Press, 1 988.
Harrison, C.-Wood, P., "Modernity and Modernism Reconsidered", Modernism in Dis
pute-Art since the Forties, Londra: Yale University Press, 1993.
Honnef, Klaus, Contemporary Art, Kln: Taschen, 1 988.
Kuspit, Donald, "Inte_rview with Anselm Kiefer", Art Talk-The Early 80's, New York:
Da Capo Press, 1988.
Kuspit, Donald, "Interview with Julian Schnabel", Art Talk-The Early 80' s, New York:
Da Capo Press, 1988.
Lynton, Norbet, Modern Sanatn yks, ev. Cevat apan-Sadi zi, stanbul: Remzi
Kitabevi, 1982.
Papadakis, A.-Farrow, C.-Hodges, N. (ed.), New Art-An /nternational Survey, Londra:
Academy Editions, 1 99 1 .
Politi, G.-Kontova, H . , "Interview with Enzo Cucchi", Art Talk-The Early 80' s, New
York: Da Capo Press, 1 988.
Richter, Gerhard, The Daily Practice rf Painting-Writing 1962-1 993, ev. David Britt,
Londra: Thames and Hudson, 1 995.
S andler, lrving, Art of the Postmodern Era-From the Late 1960's to the Early 1 990' s,
Siegel, Jeanne (ed.), Art Talk-The Early 80' s, New York: Da Capo Press, 1988.
Snmez, Necmi, "Georg Baselitz ile Sylei", Sanat Dnyamz, S. 84, 2002.
Taylor, Brandon, The Art of Today, Londra: Calmann&King, 1 995.
Postmodernizm ve Yeni Kavramsalclk

Atkins, Robert, Artspeak-A Guide to Modern Ideas, Movements and Buzzwords 1 945 to
B audrillard, Jean, Simlakrlar ve Simlasyon, ev. Ouz Adanr, zmir: Dokuz Eyll Ya
ynlan, 1998.
Cruz, A.-Smith, E.A.T.-Jones, A., Cindy Sherman-Retrospective, Londra: Thames and
H udson, 1 997.
Debord, Guy, Gsteri Toplumu, ev. Ayen Ekmeki-Okan Takent, stanbul: Ayrnt
Yaynlan, 1996.
321
Foster H ./Krauss R./Bois Y./ B uchloh B . , Art Since 1900-Modernism, Antimodernism,
O'Connor, Steven, Post-modernist Kltr-a/i,da Olmann Kurumlarna Bir Giri, ev .
Doan ahiner, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1 989.
Kukla, Tomas, Kitsch and Art, Pennsylvania: Pennsylvania State University Press, 1996.
Sandler, Irving, Art of the Postmodern Era-From the LaJe 1 960's to the Early 1990's,
Sarup, Madan, Post-yapsalclk ve Post-modernizm, ev. A. Baki Gl, stanbul : Ark
Yaynlar, 1 997.
Sherman, Cindy, "Untitled Statement", Theories and Documents of Contemporary Art-A
Sourcebook of Artists' Writings, s. 79 1 -792, Londra: Unv. of Califomia Press, 1 996.
Siegel, Jeanne (ed.), Art Talk-The Early 80' s, New York: Da Capo Press, 1 988.
Walker, John A., Art in the Age ofMass Media, Londra: Pluto Press, 1994.
Postmodern Dnemde Nesneler ve "Heykeller"

Atkins, Robert, Artspeak-A Guide to Modern /deas, Movements and Buzzwords 1945 to
Cragg, Tony, "Untitled Statement'', Theories and Documents of Contemporary Art-A So
urcebook ofArtists' Writings, s. 320, Londra: University of Califomia Press, 1996.
H opkins, David, After Modern Art 1 945-2000, Oxford: Oxford University Press, 2000.
Koons, Jeff, "From Full Fathom Fi ve", Theories and Documents of Contemporary Art-A
Sourcebook of Artists' Writings, s. 380-383, Londra: University of Califomia Press,
1 996.
Krauss, Rosalind E., Passages in Modern Sculpture, Cambridge&Londra: The MIT
Press, 1 977.
Riemschneider, B .-Grosenick, U. (ed.), Art at the Turn of the Millenium, Kln: Benedikt
Taschen, 1 999.
Sandler, Irving, Art of the Postmodern Era-From the Late ! 960's to the Early 1 990's,
Tay lor, Brandon, The Art of Today, Londra: Calmann&King, 1 995.
Kimlik, Kltr, Anlat: Kimlik Politikalar ve Sanat

Atkins, Robert, Artspeak-A Guide to Modern /deas, Movements and Buzzwords 1 945 to
Fisher, Jean (ed.), Towards a New lnternationalism in the Visual Arts, Londra: Kala
Press, 1 994.
Gott, Ted (ed.), Don't Leave Me This Way-Art in the Age of AIDS, Melboume&Lnd
ra&New York: Thames and Hudson-National Gallery of Australia, 1 994.
Hopkins, David, Ajier Modern Art 1 945-2000, Oxford: Oxford University Press, 2000.
Sandler, Irving, Art of the Postmodern Era-From the Late 1 960's to the Early 1 990' s,
Weintraub, Linda, Art on the Edge and Over, New York: Art Insights, 1 996.
3 22
T RKE YAYIMLANMI OKUMA NERLER
Arnold, Matthias, Lautrec, ev. Dilek Zaptolu, stanbul: Alan Yaynclk, 1 987.
Anderson, Perry, Postmodernitenin Kkenleri, ev. Elin Gen, stanbul: letiim Yayn
lan, 2002.
lar-Ahu Antmen, stanbul: letiim Yaynlar, 2008.
Apollinaire, Kbist Ressamlar-Estetik Dnceler, ev. Alp Tmertekin, stanbul: Yap
Arnold, Matthias, Toulouse-Lautrec-Yaam Denen Tiyatro, ev. Ahu Antmen, stanbul:
ABC Kitabevi Yaynlar, 1 997.
Artun, Ali (ed.), Sanat/Siyaset-Kltr anda Sanat ve Kltrel Politika, stanbul: leti
im Yaynlar, 2008.
Artun, Ali, Tarih Sahneleri Sanat Mzeleri / -Mze ve Moderlik, stanbul, letiim Ya
ynlar, 2006.
Artun, Ali (ed.), Tarih Sahneleri Sanat Mzeleri 2- Mze ve Eletirel Dnce, stanbul:
letiim Yaynlar, 2006.
Artun, Ali (ed.), Sanat Mzeleri, stanbul: letiim Yaynlar, 2005.
Batur, Enis (ed.), Modernizmin Serveni, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1 997.
Bauman, Zygmunt, Postmodernlik ve Honutsuzluklar, ev. smail Trkmen, stanbul:
Ayrnt Yaynlar, 2000.
Berger, John, Sanat ve Devrim, ev. Bige Berker, Ankara: V Yaynlar, 1 987.
Berger, John, Picasso'nun Baars ve Baarszl, ev. Yurdanur Salman-Mge Gr
soy, stanbul: Metis Yaynlar, 1 986.
Berksoy, Funda, 20. Yzyl Bat ve Trk Resminde Toplumsal Gerekilik, stanbul : Ba
klar Matbaaclk, 1 998.
Bernard, Emile, Cezanne zerine Anlar, ev. Kaya zsezgin, Ankara: mge Kitabevi
Yaynlar, 200 1 .
Best, Steven-Kellner, Douglas, Postmodern Teori-Eletirel Soruturmalar, ev. Mehmet
Kk, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1 998.
Beuys, Kounellis, Kiefer, Cucchi, Bir Katedral na Etmek, ev. Ahmet Cemal, stanbul:
Sel Yaynclk, 2005 .
B irsel, Saliih, Fransz Resminde zlenimcilik, Ankara: Dost Yaynlar, 1 967.
Breton, Andre, Birinci Srrealist Manifesto, ev. Yeim Seber Kafa, stanbul: Altkrk
be Yayn, 2003 .
Brger, Peter, Avangard Kuram, ev. Erol zbek, stanbul: letiim Yaynlar, 2003 .
Burke, Peter, Afiten Heykele Minyatrden Fotorafa Tarihin Grg Tanklar, ev.
Zeynep Yele, stanbul: Kitap Yaynevi, 2003 .
Calle, Sophie, New York Kullanma Klavuzu, ev. zge Akkol, stanbul: Yap Kredi
Yaynlar, 2002.
Champion, Jeanne, Suzanne Valadon veya Gerein Peinde, ev. Glnar nay, stan
bul: AFA Yaynlar, 1 995.
Claudon, Francis, Romantizm Sanat Ansiklopedisi, ev. zdemir nce-lhan Usmanba,
stanbul: Remzi Kitabevi, 1 988.
Conrads, Ulrich (ed.), 20. Yzyl Mimarisinde Program ve Manifestolar, ev. Sevin Ya-
vuz, stanbul : evki Vanl Mimarlk Vakf Yaynlar, 1 99 1 .
Croce, Benedetto, Estetik, ev. smail Tunal, stanbul: Remzi Kitabevi, 1983.
Dada Manifestolar, ev. Melis Oflas, stanbul: Altkrkbe Yayn, 2008.
Ftrist Manifestolar Kitab, ev. Tuna Ylmaz, stanbul : Altkrkbe Yayn, 2008.
Debord, Guy, Gsteri Toplumu, ev. Ayen Ekmeki, Okan Takent, stanbul: Ayrnt
Yaynlar, 1996.
Dempsey, Amy, Modern ada Sanat-sluplar. Ekoller. Hareketler, ev. Osman Akn
hay, stanbul: Akbank Kltr Sanat Yaynlan, 2007.
Diderot, Denis, Paris Salon Sergileri 1 759-1 76 1 - 1 763, ev. Kaya zsezgin, stanbul:
Yap Kredi Yaynlar, 1996.
Donovan, Josephine, Feminist Teori-Amerikan Feminizminin Entelektel Gelenekleri,
ev. Aksu Bora, Meltem Aduk Gevrek, Fevziye Saylan, stanbul: letiim Yaynla
r 1997.
Eagleton, Terry, Postmodernizmin Yanlsamalar, ev. Mehmet Kk, stanbul: Ayrnt
Yaynlar, 1 999.
Edg, Ferit, Van Gogh Yz Yl Sonra, stanbul: Sel Yaynclk, 2007.
Edg, Ferit, Biimler, Renkler, Szckler, stanbul: Sel Yaynclk, 2008.
Erzen, Jale, evre Estetii, Ankara: ODT Yaynclk, 2003.
Florcnski, Pavel, Tersten Perspektif; ev. Yeim Tkel, stanbul: Metis Yaynlar, 200 1 .
Foster, Hal, Tasarm v e Su, ev. Elin Gen, stanbul: letiim Yaynlar, 2004.
Foucault, Michel, Bu Bir Pipo Deildir, ev. Selahattin Hilav, stanbul: Yap Kredi Ya-
ynlar, 1993.
Gauguin, Paul, Noa Noa, ev. Niran Eli, stanbul: thaki Yaynlar, 2002.
Gerrnaner, Semra, 1 960 Sonras Sanat-Akmlar, Eilimler, Gruplar, Sanatlar, stanbul:
Kabalc Yaynevi, 1 997.
Giacometti, Alberto, Yazlar, ev. Aykut Derman, stanbul: Yap Kredi Yaynlan, 1 998.
Giderer, Hakk Engin, Resmin Sonu, Ankara: topya Yaynevi, 2003.
Gombrich, E.H., Sanatn yks, ev. Bedrettin Cmert, stanbul: Remzi Kitabevi, 1 986.
Grigoteit, A.-aman, F., Kangal, S.-Lewin, D. (ed.), Blind Date stanbul/Habersiz Bu-
luma, Frankfurt: Deutsche Bank Kunst, 2007.
Guilbaut, Serge, New York Modern Sanat Dncesini Nasl ald-Soyut Davurumcu
luk, zgrlk ve Souk Sava, ev. Elif Gkteke, stanbul: Sel Yaynlar, 2008.
Harvey, David, Postmodernliin Durumu, ev. Sungur Savran, stanbul: Metis Yaynlar,
1 996.
Heidegger, Martin, Sanat Eserinin Kkeni, ev. Fatih Tepebal, Erzurum: Babil Yayn
lar, 2003.
Hours, Madeleine. Bayaptlarn Gizemli Dnyas, ev. Kaya zsezgin, Ankara: mge
Kitabevi Yaynlar, 200 1 .
nankur, Zeynep, 1 9 . Yzyl Avrupas' nda Heykel ve Resim Sanat, stanbul: Kabalc Ya-
ynevi, 1 997.
pirolu, Nazan, 20. Yzyl Sanatnda J.S. Bach, stanbul: Pan Yaynlar, 2002.
pirolu, Nazan-pirolu, Mazhar, Sanatta Devrim, stanbul: Remzi Kitabevi, 1 99 1 .
Jamis, Rauda, Frida Kah/o, ev. Hlya Tufan, stanbul: Afa Yaynlar, 1 99 1 .
Kagan, M . Estetik ve Sanat Dersleri, ev. Aziz allar, Ankara: mge Kitabevi Yaynla
r, 1 993.
Kahnweiler, Daniel-Henry, Benim Galeri/erim Benim Ressam/arm, ev. Kaya zsezgin,
Ankara: Gece Yaynlar, 1988.
Kali, Sabri, Deneysel Sinemac Kimliiyle Andy Warhol, stanbul: Yap Kredi Yaynlar,
1 997.
Kandinski, Vasili, Sanatta Zihinsellik zerine, ev. Tevfik Turan, stanbul: Yap Kredi
Yaynlar, 1 993.
Klee, Paul, Modern Sanat zerine, ev. Rahmi G. dl, stanbul: Altkrkbe Yayn,
2002.
Kuspit, Donald, Sanatn Sonu, ev. Yasemin Tezgiden, stanbul: Metis Yaynlan, 2004.
Leppert, Richard, Sanatta Anlamn Grnts-mgelerin Toplumsal levi, stanbul: Ay
rnt Yaynlar, 2002.
Lhote, Andre, Sanatta Deimeyen Plastik Deerler, ev. Kaya zsezgin, _Ankara: mge
Kitabevi Yaynlar, 2000.
324
Lyotard, Jean-Franois, Postmodern Durum-Postmodernizm, ev. Ahmet idem, stan
bul: Ara Yaynlar, 1990.
Lynton, Norbet, Modern Sanatn yks, ev. Cevat apan--Sadi zi, stanbul: Remzi
Kitabevi, 1 982.
Marcus, Greil, Ruj Lekesi-Yirminci Yzlmn Gizli Tarihi, ev. Grol Koca, stanbul : Ay
rnt Yaynlar, 1 999.
Neret, Gilles, Salvador Dali, ev. Ahu Antmen, stanbul: ABC Kitabevi Yaynlar, 1 997.
O' Connor, Steven, Post-modernist Kltr-ada Olmann Kurumlarna Bir Giri, ev.
Doan ahiner, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1 989.
ge!, Semra, evresel Sanat-amzda evre Yaratma, Etkileme ve Yorumlama, stan
bul: T Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Yaynlar, 1 977.
Paglia, Camille, Cinsellik ve iddet, ya da Doa ve Sanat, ev. Turgut Berkes, stanbul:
yi eyler Yaynlar, 1 996.
Pastoureau , Michel , Mavi-Bir Rengin Tarihi, ev. nci Malak Uysal, Ankara: mge Kita
bevi Yaynlar, 2005.
Passeron, Rene, Srrealizm Sanat Ansiklopedisi, ev. Sezer Tansu, stanbul: Remzi Ki
tabevi, 1 982.
Plumwood, Yal, Feminizm ve Doaya Hkmetmek, ev. Baak Etr, stanbul: Metis Ya-

ynlar, 1 995.
Rilke, Rainer Maria, Cezanne zerine Mektuplar, ev. Kamuran ipal, stanbul: Cem
Yaynevi, 2002.
Rosenau, Pauline Marie, Post-modernim ve Toplum Bilimleri, ev. Tuncay Birkan, An-
kara: Bilim ve Sanat Yaynlan, 2004.
S arup, Madan, Post-yapsalclk ve Post-modernizm, ev. A. Baki Gl, stanbul: Ark
Yaynlar, 1 997.
Sayn, Zeynep, mgenin Pornografisi, stanbul: Metis Yaynlar, 2002.
Schor, Gabriele (ed.), Suyun Bir Arada Tuttuu-Verbund Koleksiyonu'ndan Sanat, stan
bul: stanbul Modem, 2008.
Shiner, Larry, Sanatn cad-Bir Kltr Tarihi, ev. smail Trkmen, stanbul: Ayrnt
Yaynlar, 2004.
Simmel, Georg, Modern Kltrde atma, ev. Tan! Bora-Nazile Kalayc-Elin Gen,
stanbul: letiim Yaynlar, 2003.
Stein, Getrude, Alice B. Toklas'n zyaamyks, ev. Nesrin Kasap, stanbul: Metis
Yaynlar, 1 992.
Taylor, Charles, Modernliin Skntlar, ev. Uur Canbilen, stanbul: Ayrnt Yaynlar,
1 995.
Tunal , smail, Felsefenin Inda Modern Resim, stanbul : Remzi Kitabevi, 1 996.
Tzara, Tristan, Dada Manifestolar, ev. Elif Gkteke, stanbul: Norgunk Yaynlan,
2004.
Van Gogh, Vincent, Theo'ya Mektuplar, ev. Pnar Kr, stanbul: Ada Yaynlar, 1 985.
Walter, lngo F., Vincent Van Gogh-Dler ve Gereklik, ev. Ahu Antmen, stanbul:
Walter, lngo F., Paul Gauguin-Yery Cennetinin Peinde, ev. Ahu Antmen, stanbul:
Walter, lngo F., Pablo Picasso- Yzyln Dahisi, ev. Ahu Antmen, stanbul: ABC Kita
bevi Yaynlar, 1997.
Wiegand, Wilfried, Picasso, ev. Canan Dvenler, stanbul: Alan Yaynclk, 1 985.
Ylmaz, Mehmet (ed.), Sanatn Felsefesi Felsefenin Sanat, ev. Nazm zaydn, Anka
ra: topya Yaynevi, 2004.
Y lmaz, Mehmet, Modernizmden Postmodernizme Sanat, Ankara: topya Yaynevi,
2005.
GRSEL MALZEME N YARARLI WEB STELER
www.artchive.com
www.artcyclopedia.com
www.artincontext.com
www.arnet.com
www.arthistory.net
www.wwar.com
www .ibiblio.org
www.eai.org
www.icom.org
www.newmedia-arts.org
LKELERE GRE SELM MZE VE ETKNLKLERN WEB STELER

ABD
Metropolitan, New York www.netmuseum.org
Guggenheim, New York www.guggenheim.org
Modern Sanatlar Mzesi, New York www.moma.org
Whitney Amerikan Sanat Mzesi, www.whitney.org
Dia Sanat Merkezi, New York www.diacenter.org
Corcoran, Washington DC www.corcoran.org
Smithsonion, Washington DC www.nmaa.si.edu
Ulusal Sanat Mzesi, Washington DC www.nga.gov
ada Sanatlar Mzesi, Los Angeles www.moca-la.org
Modern Sanatlar Mzesi, San Francisco www.sfmoma.org
Walker Sanat Merkezi, Minneapolis www.walkerart.org
Gzel Sanatlar Mzesi, Boston www.mfa.org
ada Sanat Mzesi, Chicago www .artic.edu
Andy Warhol Mzesi www.warhol.org
ALMANYA
Deutsche Guggenheim, Berlin www.guggenheim.org
Ludwig Mzesi, Kln www .museenkoeln.de
Modern Sanatlar Mzesi, Frankfurt www.frankfurt-business.de/mmk
Folkwang Mzesi, Essen www.museum-folkwang.de
Documenta, Kassel www.documenta 12.de
Berlin Bienali www.berlinbiennale.de
AVUSTRALYA
Sydney ada Sanatlar Mzesi www.mca.com.au
AVUSTURYA
Viyana Mzeleri www.mqw.at
BELKA
Belika Kraliyet Mzesi/Modem Sanatlar Mzesi www.fme-arts-museum.be
BREZLYA
Modern Sanat Mzesi, Rio de Janeiro www.mamrio.com.br
Sa Paulo Bienali www.bienalsaopaulo.globo.com
DANMARKA
Modern Sanat Mzesi, Kopenhag www.arken.dk
FRANSA
Louvre, Paris www .louvre.fr
Orsay Mzesi, Paris www.musee-orsay.fr
Centre Georges Pompidou, Paris www.cnac-gp.fr
Fondation Carter, Paris www.paris.org/museescartier.art.contemporain
Picasso Mzesi, Paris www.paris.org/Musees/Picasso
HOLLANDA
Stedelijk, Amsterdam www.stedelijk.nl
Boijmans Van Beuningen Mzesi, Rotterdam www.boijmans.rotterdam.nl
Van Gogh Mzesi, Amsterdam www.vangoghmuseum.nl
RLANDA
Modern Sanat Mzesi, Dublin www.modernart.ie
NGLTERE
Ulusal Mze, Londra www.national gallery.org.uk
Ulusal Portre Mzesi, Londra www.npg.org.uk
Tate Modern, Londra www.tate.org.uk
Tate Britain, Londra www.tate.org.uk
Tate Liverpool www.tate.org.uk
Tate St. Ives www.tate.org.uk
Hayward Galerisi, Londra www.hayward-gallery.org.uk
ada Sanatlar Enstits, Londra www.ica.org.uk
Modern Sanatlar Mzesi, Oxford www.moma.org.uk
skoya Ulusal Mze, Edinburgh www.natgalscot.ac.uk
RLANDA
rlanda Modern Sanatlar Mzesi www .modernart.ie
SPANYA
Prado Mzesi, Madrid www.museoprado.mcu.es/prado/html-ihome.html
Thyssen-Bornemisza Mzesi, Madrid www.museothyssen.org
ada Sanatlar Merkezi, Barselona www.macba.es/catala/index.html
Katalonya Ulusal Sanat Mzesi, Barselona www.gencat.es/mnac
Reina Sofia Mzesi, Madrid www.spaintour.com/museomad.htm
Guggenheim, Bilbao www.guggenheim.org
SVE
Modern Mze, Stockholm www.modernamuseet.se
TALYA
Guggenheim, Venedik www.guggenheim.org
Palazzo Grassi www.palazzograssi.it
Uffzi, Floransa www.ffizi.firenze.it
Venedik Bienali www.labiennale.org
JAPONYA
Ulusal Bat Sanat Mzesi www.nmwa.go.jp
KANADA
ada Sanatlar Mzesi, Montreal www.media.macm.qc.ca
Ulusal Mze, Ottowa www.national.gallery.ca
MEKSKA
Modern Sanatlar Mzesi, Mexico www.arthistory.mx/museos/mam
NORVE
Ulusal Mze, Oslo www.museumnett.no/nasjonalgalleriet
Modern Sanatlar Mzesi, Oslo www.af-moma.no/index_e.html
Munch Mzesi, Oslo www.museumsnett.no/munchmuseet
RUSYA
Moskova Bienali www.2nd.moscowbiennale.ru
TRKYE
Sabanc niversitesi Sakp Sabanc Mzesi, talya www.muze.sabanciuniv.edu
Istanbul Modern www.istanbulmodern.org
Pera Mzesi www.peramuzesi.org.tr
stanbul Bienali www.iksv.org
DZN
A/G Galeri 203 Bazille, Frederic 2 1

Abakanowicz, Magdalena 239. 244 Baziotes, William 143
Acconci, Vito / 96 . 2 1 9 Bechtle, Robert 159
Adolph, Hitler 39, 70 Reden Sanat 2 1 9
Adsz Sanatlar Birlii 2 1 Bellmer, Hans 133
Albers, Josef 103 Benglis, Lynda 239, 244
Alloway, Lawrence /06 Benton, Thomas Hart 147
Alman Davurumculuu 266 Bergson, Henri 67
Amer, Ghada 239. 243 Beuys, Joseph 1 93 . 203-6. 2 1 l , 2 6 / -6
Anderson, Laurie 2 1 9 Bickerton, Ashley 287, 290
Andre, Cari 84, 181 -5 . 189 Bidlo, Mike 2 75-7, 280
Anselmo, Giovanni 2 13-5 Bleyl, Fritz 33, 37
Antin, Eleanor 2 1 9, 239, 243 Boccioni, Umberto 65-8, 73-3
Apollinaire, Guillaume 45, 1 1 3 Bochner, Mel 193, 1 95
Appel, Kare! 152 Boetti, Alighieri 2 13
Araeen, Rasheed 295-6 Boltanski, Christian 295-7
Arai, Tomie 295, 299 Bomberg, David 65
Archipenko, Alexander 45, 50, 84 Borofsky, Jonathan 263-8
Ard-zlenimcilik 2 1 Boshier, Derek 159, 1 60-3
Arman 1 75-9, 1 95 Boudin, Eugene 23
Arp, Hans 79, 85, 1 2 1 -6, 131-3 , 136 Bouguereau, William-Adolphe 14, 27
Art of this Century Galerisi 145 Bourriaud, Nicolas 226
Art&Language 1 93, 195-6 Bcklin, Arnold 137
Artschwager, Richard 287, 291 Brancusi, Constantin 79, 83 . 94
Atkinson, Terry 1 95 Braque, Georges 38, 45, 52, 1 90
Atlan, Jean-Michel 152 Brecht, George 203-5
Auguste, Rodin 15 Breuer, Marcel 103
Aycock, Alice 25/ Brisley, Stuart 2 1 9
Burden, Chris 2 1 9 , 234
Babinski, J.J.F.F. 136 Buren, Daniel 193
Bamszlar Salonu 14, 45 Burgin, Victor 193, 275
Bamszlar Topluluu /60 Burliuk, David 38, 70
Bainbridge, David 195 Burri, Alberto 143, 151 -2
Baldessari, John 1 93
Baldwin, Michael / 95 Cabanel, Alexandre 2 /
Bali, Hugo 1 2 1 -2 , 131 Cage, John 204, 223
Balla, Giacomo 65-7, 70-3 Caillebotte, Gustave 2 1 -4
Barbizon Ekol /5, 22 California Sanat Enstits 24 1 -7
Barr, Alfred H. Jr. 80 Campendonk, Heinrich 33
Barry, Judith 239 Capucines Bulvar 2 1
Barry, Robert 193-5 Caro, Anthony 289
Baselitz, Georg 263-6, 2 70 Carra, Carla 65-9, 70-3
Basquiat, Jean-Michel 263-8 Carrington, Leonora 133
Baudelaire, Charles 18 Cassatt, Mary 2 / , 25
Bauhaus 83, 1 03-7, 1 1 7, 221 Castelli, Leo 224
Bayer, Herbert 103 Celant, Germano 2 1 3 . 2 15-6
Cercle et Carre 85 Dufy, Raoul 33
Cesar 1 75, 1 78 Durham, Jimmy 295
Cczanne, Paul 2 1 . 23-8, 79 El Lissitzky 79, 85, 103-6
Chadwick, Helen 239 Enformel Sanat 143, 227
Champfleury, Jules 13 Ensor, James 34
Chevreul, Eugene 22 Environment 1 93
Chia, Sandro 263-7 Epstein, Jacob 65, 84
Chin, Mel 25 1 , 255 Ernst, Max 1 2 1 -6 , 133-8, 143
Christo&Jean-Claude 254 Estienne, Charles 151
Clemente, Franccsco 263-7
Close, Chuck 159, 1 64, 1 70 Fabro, Luciano 213-6
COBRA 152 Fautrier, Jean 143, 151-2
Coburn, Alvin Langdon 65 Federal Sanat Projesi 146
Coe, Sue 263 Feininger, Lyonel 103, 107
Colescott, Robert 263 Fetting, Rainer 263-6
Corneille, Guillaume 152 Figuration-Libre 263
Cornell, Joseph 138 Filliou, Robert 203
Cragg, Tony 287-9, 292 Finley, Karen 2 1 9
Cravan, Arthur 1 2 1 Fischl, Eric 263-8, 273
Croce, Benedetto 34 Flack, Audrey 159, 164
Cucchi, Enzo 263-7, 271 Flavin, Dan 181-2 , 1 85
Fluxus 1 78, 203-2 1 1 , 2 1 9, 224
Da Stael, Nicolas 143. 151 Foto-Gerekilik 163
Dali, Salvador 133-9 Fovizm 26, 33-6, 45, 80, 266
De Andrea, John 164 Frankenthaler, Helen 150, 186, 241
De Chirico, Giorgio 70, 136-9 Fraser, Andrea 275, 281
De Kooning, Willem 143. 145-150, 1 94 Freud, Lucian 265
De La Villegle, Jacques 1 78, 206 Freud, Sigmund 18-9, 135
De Maria, Walter 205, 251-6 Friedman, Ken 203
De Saint-Phalle, Niki 1 75-8 Fry, Roger 26
De Smet, Gustave 33 Fulton, Hamish 251
De Stijl 83 . 95. 99
De Vlaminck, Maurice 33-6, 38 Gabo, Naum 79, 85, 103, 1 1 4
Deacon, Richard 287-290 Garouste, Gerard 263
Degas, Edgar 2 1 , 23 Gaudier-Brzeska, Henri 65, 84
Delacroix, Eugene 12, 22, 25 Gauguin, Paul 21 -6, 30
Delvaux, Paul 133, 138 Giacometti, Alberto 133
Demuth, Charles 147 Gilbert&George 2 1 9
Der Blaue Reiter 33-8, 81 Gillick, Liam 275
Derain, Andre 33-6, 38 Gleizes, Albert 45, 49
Devrimci Kadn Sanatlar Birlii 241 Goncharova, Natalia 38, 65 , 70
Devrimci Sanatlar Birlii 107 Gonzales-Torres, Felix 295-7
Dibbets, Jan 251 Gonzalez, Julio 133
Die Brcke 33, 37-8, 40 Gorky, Arshile 133, 146-7
Dine, Jim 159, 2 1 9 , 223 Gormley, Anthony 287, 289
Dix, Otto 126 Gottlieb, Adolph 143-7, 150-2
Dominguez, Oscar 133, 138 Graffiti Sanat 268
Duchamp, Marcel 1 2 1 -7, 161 . 1 75-7, Graves, Nancy 263
184 , 1 90. 1 94 . 204. 268, 289 Gris, Juan 45-50, 56
Dufrene, Franois 1 78 Gropius, Walter 103-7, 1 1 7
329
Grosz, George 1 2 1 -6, 1 3 1 , 221 Jones, Allen 160, 163
Grotowski, Jerzy 2 13 Jorn, Asger 152
Gueguen, Pierre 151 Judd, Donald 182, 185, 187
Guggenheim, Peggy 145, 281 1 ung, Franz 131
Guillaumin, Armand 2 1
Guston, Philip 143, 150, 268 Kabakov, lya 298
Gutai 224-9 Kadn Evi-Kadn Mekan 241, 247, 249
Kahlo, Frida 133
Haacke, Hans 1 93, 1 96, 275, 281 , 285 Kahnweiler, Daniel-Herry 49-50
Hains, Raymond 1 75, 1 78 Kanayama, Akira 2 1 9
Hamilton, Richard 159, 160, 164 Kandinsky, Wassily 37-8, 80-1 , 85, 105-7
Hammons, David 295, 297 Kapoor, Anish 289, 290
Hanson, D uane 164 Kaprow, Alan 205, 2 1 9 , 223-9
Happening 69, 1 68, 1 93, 205-6, 2 1 1 , Kawara, On 1 96
2 1 9 , 223, 253 Kelly, Mary 242
Hartung, Hans 143, 1 5 1 -2 Kiefer, Anselm 263-9
Hausmann, Raoul 1 2 1 , 125-6, 128 Kinoshita, Yoshiko 228
Heartfield, John 1 2 1 , 125, 128 Kirchner, Ernst Ludwig 37, 40
Heckel, Erich 33, 37 Kitaj, R.B. 1 60-3
Heizer, Michael 251 , 254 Klee, Paul 38, 84, 107
Helion, Jean 85 Klein, Yves 1 77-9, 1 94, 223, 280
Hendricks, Geoff 203 Kline, Franz 145-7, 150, 169
Hennings, Emmy 122, 131 Klinger, Max 137
Hepworth, Barbara 85 Knowles, Alison 203
Herbin, Auguste 85 Konstrktivizm 80-3, 103-5, 1 10-3, 150, 184
Higgins, Dick 205 Koons, Jeff 290, 293
Hirst, Damien 281 Kosuth, Joseph 1 95 , 201
Hockney, David 1 60, 1 63 , 265 Kounellis, Jannis 2 15
Holt, Nancy 254 Kramer, Hilton 65
Holzer, Jenny 2 79, 285 Krasner, Lee 150
Hopper, Edward 149, 1 6 1 , 268 Kruger, Barbara 242, 277-9, 282
Horn, Rebecca 2 1 9 , 239 Kupka, Frantisek 79
Hch, Hannah 125-6, 130 Kbizm 25-6, 40, 45-59, 66-7, 70-1 , 76-7,
Hller, Carsten 226 80, 82-3, 90, 1 15, 124, 133, 150-2, 231
:
Huebler Douglas 1 96 , 200 Kba-Ftrizm 70
Hurrell, Harold 1 95
Hlsenbeck, Richard 1 2 1 -2 , 125, 128, 130 Laforgue, Jules 23, 122
Landy, Michael 281
Immendorf, Jorg 266 Larionov, Mikhail 38, 70
Indiana, Robert 1 6 1 -3 Lawler, Louise 281
Itten, Johannes 107 Lawson, Thomas 2 77-9
likisel Estetik 226 Le Charivari 2 1
zlenimcilik 2 1 -6, 33, 90, 227, 231 Le Faucconier, Henri 49
Leger, Fernand 45, 49, 50, 59, 143
James, Ensor 34 Leroy, Louis 21
Janco, Marcel 1 2 1 -3 Levine, Sherrie 242-4, 277, 280-3
Janis, Si dney 145 . Lewis, Wyndham 71
Johns, Jasper 1 60-8, 1 94, 261 Lewitt, Sol 1 93
' Johnson, Ra/205 Lichtenstcin, Roy 161
/ Jonas, Joan 2 1 9 Liebermann, Max 21
330
Lipchitz, Jacques 45 Munch, Edward 34
Lippard, Lucy / 96 Mller, Christian Phillip 255
Londra ada Sanatlar Enstits 160 Mller, Otto 37
Long, Richard 254-5, 259 Mnter, Gabriele 33
Longo, Robert 263
Luna, James 225, 296, 299 Nadar 2/
Lpertz, Markus 263, 266 Nauman, Bruce 1 93
Lynton, Norbert 33 Nevelson, Louise 241
Nevinson, C.R.W. 65
Maciunas, George 203-4, 207-8 New School for Social Research 204
Macke, Auguste 37-8, 42, 81 New York Okulu 145, 147, 149
Magritte, Rene 138, 141 Newman, B amett 147, 150, 152,
Malevi, Kazimir 70, 80-1 , 90, 181 182-3, 187
Man Ray 125. 136 Nicholson, Ben 85
Manguin, Henri 33 Nietzsche, Friedrich 18, 34, 37, 269
Manzoni, Pierro 1 95 Noktaclk 22
Mapplethorpe, Robert 297 Nolde, Emil 37, 4 1 , 274
Marc, Franz 37-8, 40, 81 Nouveau Realisme 1 75
Marden, Brice 181
Marinetti, Filippo Tommaso 65-7, 70-1, Oldenburg, Claes 16/ , /63, 1 68-9, 205
73, 221 Oliva, Achille Bonito 267
Marioni, Tom 1 93, 2 1 9 Ono, Yoko 205-6, 243
Marquet, Albert 33 Orozco, Jose Clemente 146
Martin, Agnes 182 Othon, Friesz 33
Marx, Kari 18
Masson, Andre 136-7, 143 Paik, Nam June 204-6, 240
Mathieu, Georges 151 -2, 223 Paladino, Mimmo 267
Matisse, Henri 36, 45 Pane, Gina 243
Matta, Roberto 143 Paolini, Giulio 213
Mavi Svari 37-8, 81 Paolozzi, Eduardo 1 60
Mayakovski, Vladimir 70, 1 1 2 Parsons, Betty 145
McCracken, John 1 81 Pechstein, Max 37, 39
Mendiata, Ana 255 Penck, A.R. 266
Merz, Mario 215, 2 1 7 Penone, Giuseppe 2 13
Mesa-Bains, Amelia 295 Performans Sanat 1 1 9, 221 , 222-5,
Metzinger, Jean 45-9, 51 243, 253
Middendorf, Helmut 263 Permeke, Constant 33
Mirakami, Saburo 229 Pevsner, Anton 85, 1 14
Mir6, Joan 136-7, 155, 231 Phillips, Peter 160, 163
Moholy-Nagy, Laszl6 / 03 Picabia, Franci s 125-6
Mondrian, Piet 83-5, 95 Picasso, Pablo 35, 38, 45-56, 68, 104,
Monet, Claude 14, 2 1 , 23-4, 79 106. 122, 133, /36, /55, 168-9,
Moore, Henry 289 185, 1 94, 231 , 265, 280, 289
Moorman, Charlotte 205 Piper, Adrian 297-8
Morisot, Berthe 23-4 Pissarro, Camille 2 / , 23-4, 29
Morley, Malcolm 164 Pistoletto, Michelangelo 216
Morris, Robert 182-5, 205, 254 Pointillisme 22
Motherwell, Robert 147, 150 Polke, S igmar 267
Motonaga, Sadamasa 229 Pollock, Jackson 24, 146-7, 149, /51, 154,
Mueck, Ron 164 /69, 182, 187, 227, 233, 243, 267,
280-1
331
Popova, Lyubov 70 Sheeler, Charles 147, 161
Posta Sanat 205 Sherman, Cindy ?39. 242 - 3 , 275, 277,
Primitivizm 33, 35-6 280, 282
Pince, Richard 277 Shiraga, Kazuo 2 1 9 , 228
Proudhon, Pierre-Joseph 13 Sickert, Walter 2 /
Signac, Paul 2 1 . 25
Rainer, Yvonne 205 Simi, Yasuo 2 1 9 , 228
Ramos, Mel 159 Simpson, Lorna 295, 297
Rauschenberg, Robert 1 60 , 1 68, 183-4, Singer, Michael 25/
1 94 , 222, 286 Siqueiros, David Alfaro 146
Ray, Charles 164 Sisley, Alfred 2 1 , 23 , 25
Raysse, Martial 1 78 Sitasyonizm 2 1 9
Renoir, Pierre-Auguste 1 5 , 2 1 , 23-4, 26-7 Slevogt, Max 2 1
Richter, Gerhard 267 Smith, Tony 181
Richter, Hans 1 6 1 , 1 75 Smithson, Robert 191, 251 , 254, 258
Rietveld, Gerrit 83 Sonbahar Salonu 15, 36, 45, 4 7
Riley, Bridget 241 Sonfist, Alan 25 / , 255-6
Ringgold, Fal th 239 Sosyalist Gerekilik 107
Rivera, Diego 146 Soulages, Pierre 143, 1 5 1 -2
Rodenko, Aleksandr 105-6, 108-9 Spero, Nancy 239
Roosevelt, Franklin D. 146 Spoerri, Daniel 1 75 , 1 78, 203-4
Rosenbach, Ulike 249 Stanley Brouwn 1 95
Rosenberg, Hamid 125, 148, 1 6 1 Stein, Gertrude 49-50
Rosenquist, James 1 6 1 , 1 63 Stein, Leo 49
Rosso, Medardo 2 7 Steinbach, Haim 287, 290-1
Rotello, Mimmo 1 75 Stelarc 2 1 9 , 226
Roth, Dieter 1 93 Stella, Frank 181 -3 , 186
Rothenberg, Susan 269 Stepanova, Varvara 103, 109
Rothko, Mark 147, 150-2 , 156, 182 Stieglitz, Alfred 49, 124
Rousseau, Hemi 38 Stili, Clyfford 143, 147, 150, 1 82
Rozanova, Olga 70 Stzl, Gunta 103
Ruscha, Ed 159 . Sprematizm 82 , 90-4
Russolo, Luigi 66-7, 69, 70, 73 , 221 Sre Sanat 207
Ryman, Robert 182
Taeuber, Sophie 1 2 1
Salle, David 263, 268, 2 75 Tanaka, Atsuko 2 1 9 , 228-9
Salon Kbistleri 49-50 Tanguy, Yves 133, 138, 143
Sanat Emekileri Koalisyonu 241 Tanning, Dorothea 133
Sandback, Fred 181 Tapie, Michel 151
Schapiro, Miiam 239, 241 , 243, 24 7 Tapies, Antoni 143, 151
Schlemmer, Oskar 103, 107, 2 2 1 Tasset, Tony 287, 291
Schmidt-Rotluff, Kari 3 3 , 37 Taizm 143, 151
Schnabel, Julian 1 63 , 1 67, 2 72 Tatlin, Vladimir 83, 105, 108, 184, 189
Schneeman, Carolee 2 1 9 , 242, 243, 249 Thibeaud, Wayne 159
Schwitters, Kurt 85 , 121 , 125 Tinguely, Jean 1 75, 1 78
Segal, George 159 Tiravanija, Rirkrit 226
Serra, Richard 181 -2 , 185, 262 Tobey, Mark 143, 150
Seuphor, Michel 85 Torres-Garcia, Joaquin 85
Seurat, Georges 1 4 , 2 1 -2, 25 Transavanguardia 263, 267
Severini, Gino 65-6, 70, 73 . 76 Trockel, Rosemarie 239, 243
332
Tumer, J.M.W. 79 Wearing, Gillian 275
Turrell, James 251 Weems, Carrie Mae 295, 297
Tuval Ressamlar Birlii 107 Weiner, Lawrence 1 93 , 1 95 , 1 99
Tzara, Tristan 1 2 1 -2 , 125, 129, 136 Wesselmann, Tom 159, 161-3
Whitney Mzesi 241
Vaisman, Meyer 287, 290 Wijers, Louwrien 203
Van Den Berghe, Frits 33 Wilke, Hannah 239
Van Der Leck, Bart 79, 83 Williams, Sue 239
Yan Doesburg, Theo 79, 83 . 85, 95, 103 Wilson, Fred 275, 281
Van Gogh, Vincent 2 1 , 25-6, 2 9 Wols 143, 151
Van Yelde, Bram 148, 151 Wood, Grant 147
Vantongerloo, Georges 79, 83 Woodrow, Bili 287, 289
Vautier, Ben 203 Worringer, Willhelm 84
Vauxcelles, Louis 36, 45
Velazquez, Diego 22 Yamazaki, Tsuruko 2 / 9, 228
Vesnin, Aleksandr 1 03 Yeni Fovizm 266
Vollard, Ambroise 49 Yeni Gerekilik 1 6 1 , 1 75-8
Yon Jawlensky, Alexei 33 Yeni mgecilik 268
Yon Uhde, Fritz 2 1 Yeni ngiliz Heykeli 289, 290
Vortisizm 71 Yeni Sosyal Aratrmalar Okulu 204
Vostell, Wolf 159, 203, 205-7 Yeni Vahiler 266
Yoshihara, Jiro 2 / 9, 224, 226
W adsworth, Edward 65 Young, La Monte 203-5
Walker, Kara 295, 297
Warhol, Andy 159, 1 6 1 -5 , 281 Zimmamoto, Shoto 2 1 9
Watts, Robert 203 Zorio, Gilberto 2 1 3 , 215
BOH EM LE R
DAN FRANCK
Trkesi: lsmail Yerguz
Paris' i n modern sanatn merkezi olduu gnlerde M ont

martre ile M ontparnasse sokaklarnda sanatn her d al ya
ratc bir dnmden geiyordu . Picasso resi m tarihini
deiti ren tablolar n yapyor, Apollinaire d nya iiri n i n
bayaptl ar n retiyor, Aragon Elsa i l e ak n d izelere d
kyordu . D nyan n drt bir yanndan gel ip Paris'e yerle
en ressamlar, ai rler, heykelt ralar, m zisye nler, foto
raflar aklarn n peinden koarken yaratclklarn bes
leyen bu kentte kbizmden gerekstcle uzanan ye
n i sanat akm lar balatyorlard. M an Ray, M od igliani, Bra
q ue, Matisse, Breton, Utrillo, Kiki, Desnos, M ax J acob,
Cocteau, Tristan Tzara, Cend rars, Diego Rivera ve d aha
bi rou Paris'te kurallarn dna kyor, farkl bir yaam
srerken sanatn her dalnda snrlar zorluyorlard.
Ressamlar, ai rler, heykelt ralar ve m zisyenler . . . Bt n

l keler, btn kltrler. . . Klasi kler, modernle r . . . Res
samlar ve modelleri . . . Yazarlar ve editrleri . . . Be para
sz dolaanlar ve m i lyonerler . . . H epsi o sra d dnem
de Paris'te birlikte yayorlard .
Kendi yarattklar efsanelerin kahramanlar olan b u dne

m i n sanat l ar n n yaamlar d a yap tlar kadar i lgi
ekicidir. Bu sanatlar n yaaml ar nda yaptlarnn, yapt
larnda yaamlar nn izleri vardr. Bohemler bu izleri
Pris'in byleyici sokaklarnda bir dnemin resmini
izerek aratryor.
* SE L Y A Y I N C I L I K
SANAT K TA P LA R ! D i Z i S i N D E N

Yüzyıl Batı Sanatında Akımlar, A. Antmen PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yüzyıl Batı Sanatında Akımlar, A. Antmen PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sanatlardan Yazlar ve Aklamalarla

20. YZYIL BATI SANATINDA AKIMLAR*

AHU ANTMEN 1971 ylnda Mersin'de dodu. stanbul niversi

*SEL YAYINCILIK / SANAT KiTAPLARI

Piyerloti Caddesi, 11 f 3 emberlita - lstanbul

*SEL YAYINCILIK: 399

Sanatlardan Yazlar ve Aklamalarla

SEL YAYINCILIK 2008

Sanat Metinlerinin Trkesi: Ahu Antmen

Birinci Bask: Aralk 2008

Kapak: Piero Manzoni, "Sanat Boku", 1961, kark malzeme

Bask ve Cilt: Yaylack Matbaas

Yeni Bir Dil: Kbizm 45

Bir Gelecek D: Ftrizm 65

Yeni Bir Dnyann inas: Konstrktivizm/Bauhaus 103

Bakaldr: Dada 121

Gerein tesi: Gerekstclk 133

Paris'ten New York'a: ABD'de Soyut Davurumculuk,

Kitle Kltr ve Sanat: Pop 159

Yeni aa Yeni Sanat: Yeni Gerekilik 175

ABC Sanat: Minimalizm 181

Szckler ve Dnceler Arasnda: Kavramsal Sanat 193

Sanat ve Kltrel Muhalefet: Fluxus 203

Malzemeler ve Sreler: Arte Povera 213

Sanat ve Bedeni: Performans 219

Kadn Haklar: Feminist Sanat 239

Yeniden Boya, Yeniden imge: Yeni Davurumculuk ve

Postmodernizm ve Yeni Kavramsalclk 275

Postmodem Dnemde Heykeller ve Nesneler 287

Kltr, Kimlik, Anlat: Kimlik Politikalar ve Sanat 295

Genel Kaynaka 301

20. yzylda yaanan olaanst yaratclk serveninin bir 'yks'n

Sanatlarn yazlarnn yam sra akmlarn tarihine yer verdiim kitap

Yabanc dil bilmeyen sanat rencilerinin ve sanat severlerin karla

19. yzyln nde gelen akademik ressamlarndan Paul Delaroche

Paul Delaroche'un yaam ve sanat, 19. yzylda hala youn etkii'ini

yen Courbet, 1850 ylnda kaleme ald "Gerekilik Manifestosu"nda

Salon'a, hem dier bamsz etkinliklere alternatif olarak Eugene Carriere

Bu resimde kendi atlyesini gerek yaamn bir tr sahnesine d

Orsay Mzesi, Paris.

Seine Nehri kylarndaki Argenteui l'e yaplan bir gezinin esinledii

soyunan sanatlar, modem dnyann grnmlerinin tesinde, modernli

land ... Max Planck kuantum teorisini gelitirdi... lvan Pav

ton ehov ld ... Albert Einstei n greceli k teorisini geli

Fransa'daki Le Havre Liman 'n kon u alan "izlenim, G ndou

FRANSA EDGAR DEGAS, CLAUDE MONET, BERTHE MORISOT, CAMILLE

zlenimcilik akm, Paris'te 1 874 ylnda nl fotoraf Nadar'n ( 1 820-

glgelendirmeler yok olmu, ak koyu tonalite farklaryla elde edilen

'gerekilikten' uzaklamasna yol amtr. Oysa bu tr resimlerde, fizik

maktan ok, sanki fotorafla yakalanm izlenimi veren anlk grntlere

alann dndaki kamusal alanlardaki varln belgeleyen kr ve kent man

rini, gerekte bu kapsamda ele alnan sanatlarn kendi tercihinden deil,

lir. Ancak zlenimci yaklamn heykeldeki hakkn veren balca sanat

Salon'a neden resim gnderdiimi size anlatmaya almtm. Paris'te,

* Pierre-Auguste Renoir (1841 - 1 9 1 9); Fransz ressam, zlenimcilik akmnn nclerindendir.

Sannn artk kendime geldim. Kaybettiim zaman kazanmak iin ok

"Byk ustalarn doa betimlemelerini aceleyle yaptklarna inanyorum,

hallerimizi ifade edebilmenin yollarn bulmaya bakalm. Zaman ve dnce,

Vincent Van Gogh *

"u anda tmyle tomurcuklanm meyve aalarna dalm durumdaym,

samn tropik lkelere giderek oralarda alacana inanyorum. Resimdeki

"Bir tavsiye: doadan ok fazla almamalsn. Sanat soyutlamadr; bu so

"Ben kararm verdim. Yaknda Okyanusya'da kk bir ada olan Tahi